"Üçmüqəddəs kilsəsi (Nuxa)" səhifəsinin versiyaları arasındakı fərqlər
Jump to navigation
Jump to search
Teq: Undo |
|||
| Sətir 1: | Sətir 1: | ||
| − | [[Kateqoriya:{{ | + | [[Kateqoriya:N]]{{Tarixi abidə |
| − | + | |Azərbaycanca adı = Üçmüqəddəs kilsəsi | |
| − | + | |Orijinal adı = {{Dil-ru|Нухинская трехсвятительская церковь}} | |
| − | + | |Şəkil = Round temple.JPG | |
| − | + | |Şəkilaltı mətn = Sabiq Nuxa Üçmüqəddəs kilsəsinin binası, 2013-cü il | |
| − | + | |Şəklin eni = 290 | |
| − | + | |Status = muzey | |
| − | | | + | |Ölkə = Azərbaycan |
| − | | | + | |Ölkə2 = |
| − | + | |Yerləşdiyi yerin adı = şəhər | |
| − | + | |Yerləşdiyi yer = Şəki | |
| − | + | |lat_dir = | |
| − | + | |lat_deg = 41.203520 | |
| − | + | |lat_min = | |
| − | + | |lat_sec = | |
| − | + | |lon_dir = | |
| − | + | |lon_deg = 47.196688 | |
| − | + | |lon_min = | |
| − | + | |lon_sec = | |
| − | + | |region = | |
| − | + | |CoordScale = | |
| − | + | |Yer xəritəsi = Azərbaycan Şəki Yuxarı Baş | |
| − | + | |Yer xəritəsi 2 = | |
| − | | | + | |Yer xəritəsi 3 = |
| − | | | + | |Xəritənin ölçüsü = <!-- Yalnız 1 xəritədən istifadə etdikdə ölçü verilməlidir. 2-ci və 3 xəritədə istifadə |
| − | + | edildikdə buna ölçü verilə bilməz! --> | |
| + | |Xəritənin ölçüsü 2 = | ||
| + | |Xəritənin ölçüsü 3 = | ||
| + | |Marker = <!-- Bura “yaşıl”, “sarı”, “göy”, “qırmızı” sözlərindən biri yazılarsa, marker həmin rəngdə olacaq. --> | ||
| + | |Marker 2 = <!-- Bura “yaşıl”, “sarı”, “göy”, “qırmızı” sözlərindən biri yazılarsa, marker həmin rəngdə olacaq. --> | ||
| + | |Marker 3 = <!-- Bura “yaşıl”, “sarı”, “göy”, “qırmızı” sözlərindən biri yazılarsa, marker həmin rəngdə olacaq. --> | ||
| + | |Markerin ölçüsü = <!-- 2, yaxud 3 xəritədən istifadə edildikdə markerə ölçü vermək olar, 1 xəritədən istifadə edildikdə isə bu xana aktiv olmur --> | ||
| + | |Markerin ölçüsü 2 = | ||
| + | |Markerin ölçüsü 3 = | ||
| + | |Arxitektura üslubu = Toskan ordeni | ||
| + | |Layihə müəllifi = | ||
| + | |Memar = | ||
| + | |Heykəltəraş = | ||
| + | |İnşa edən = | ||
| + | |Banisi = | ||
| + | |İlk xatırlanma = 1846 | ||
| + | |Təməlinin qoyulması = XVIII-XIX əsrlər{{sfnaz|ASE,|1987|p=500}}; XIX əsr{{sfn|Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarı|2001|p=}}{{sfnru|Гаджиева C. Х.|2012|p=2}} | ||
| + | |Xronologiya = | ||
| + | |Ləğv edilib = | ||
| + | |Tikintinin başlanması = | ||
| + | |Tikintinin qurtarması = | ||
| + | |Bina = | ||
| + | |Vəziyyəti = | ||
| + | |Hündürlük = | ||
| + | |Material = rakovist və yonulmuş çay daşı, kərpic | ||
| + | |Sayt = | ||
| + | |Plan = | ||
| + | |Planın izahı = | ||
| + | |Planın eni = | ||
| + | |Commons = Round_temple_in_Shaki | ||
| + | }} | ||
| + | '''Nuxa Üçmüqəddəs kilsəsi''' ({{Dil-ru|Нухинская трехсвятительская церковь}}) — 1828-ci ildən XX əsrin iyirminci illərinədək [[Şəki qəzası|Nuxa/Şəki qəzasında]] fəaliyyət göstərmiş yeganə<ref name=Q1 group=qeyd/> pravoslav kilsəsi. Binası indiki Şəki şəhərindəki [[Qala (Şəki)| qalanın]] daxilində idi və hal-hazırda da sağlam vəziyyətdə orada durur; ölkə əhəmiyyətli memarlıq abidəsi kimi dövlət qeydiyyatındadır{{sfn|Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarı|2001|p=}} və içində Şəki Xalq Tətbiqi Sənət Muzeyi yerləşir. | ||
| + | |||
| + | 1851-ci ildən 1916-cı ilədək Nuxa Üçmüqəddəs kilsəsinin altı keşişi olub {{Bax|#Keşişlərin siyahısı, digər kilsə xidmətçiləri və aid olduğu yeparxiya|green}}. | ||
| + | |||
| + | Üçmüqəddəs kilsəsinin keşişləri 1854-cü ildən XX əsrin iyirminci illərinədək bir qayda olaraq Nuxa şəhərindəki qəza məktəbində öz təriqətləri üzrə dini dərs deyiblər. | ||
| − | + | Üçmüqəddəs kilsəsi fəaliyyətdə olduğu dövrdə kilsə binasında meteoroloji qərargah da fəaliyyət göstərib{{sfnru|Кавказский календарь|1911|p=106}}. | |
| − | + | ||
| − | + | ==Tarixi== | |
| − | + | ||
| − | + | 1846-cı ilin “Kafkaz” qəzetində Nuxa şəhərindəki qalada rakovist daşlardan tikilmiş {{link-interwiki|az=Toskan ordeni|az_mətn=Toskan ordeni |başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Тосканский ордер}} arxitekturası üslubundа gözəl bir pravoslav kilsəsinin mövcud olması barədə məlumat gedib<ref>{{Harvnbru|Нуха|1846|pp=95-96}}{{oq|ru|...Православная церковь из раковистого камня, красивой архитектуры Тосканского ордена; }}</blockquote></ref>. Rus etnoqrafı İosif Seqal isə 1902-ci ildə çap olunmuş kitabında bu kilsənin 1828-ci ildə fəaliyyətə başladığını göstərir; İosif Seqala görə 1828-ci ildən əvvəl həmin kilsənin binası xanın məscidi olubmuş və qeyd edilən ildə ruslar həmin məscidi kilsəyə çeviriblərmiş{{Sfnru|Сегаль|1902|p=15}}. Lakin 1819-cu ildə tərtib edilmiş “''Nuxa şəhərində və onun kənarında xana aid tikililər və digər müəssisələr haqqında''” raportda indiki Xan sarayının və ətrafındakı tikililərin vəziyyəti təsvir edilərkən, kilsənin koordinatına uyğun olan yerdə hansısa tikilinin olması barədə heç bir qeydə yer verilməyib<ref name=Q2 group=qeyd/>. | |
| − | + | ||
| − | + | 1852-ci il mənbəsində Nuxa şəhərində bir pravoslav kilsəsinin olması və həmin kilsədə bir keşişin və iki kilsə xidmətçisinin fəaliyyət göstərməsi qeyd olunub{{sfnru|Кавказский календарь|1852|p=388}}. | |
| − | + | ||
| − | + | ===Keşişlərin siyahısı, digər kilsə xidmətçiləri və aid olduğu yeparxiya=== | |
| − | + | [[Şəkil:David Utiyev1.JPG|230px|thumbnail|left| Şəki şəhərindəki keçmiş pravoslav kilsəsi binasının cənub tərəfində David Utiyevin adı həkk olunmuş, lakin onun arvadı Annaya aid olduğu hesab edilən qəbir.]] | |
| − | + | [[Şəkil:Three Holy Hierarchs.jpg|190px|thumbnail|Üçmüqəddəs: Basil Qeysəriyyəli (Böyük Vasili), Qriqor Nazianzen, İoann Xrisostom.]] | |
| − | + | #[[Yevstafi Xusiyev]], 1851 – 1867; | |
| + | #[[Semyon Begiyev]], 1868 – 1876; | ||
| + | #[[İrodion Nanobov]], 1877 – 1884; | ||
| + | #[[Vasili Karbelov]], 1885 – 1887; | ||
| + | #[[Canayev (keşiş)|Canayev]], 1888 – 1889; | ||
| + | #[[David Utiyev]], 1890 – ən tezi 1916. | ||
| + | |||
| + | 1894 – 1896-cı illər üçün kilsədə zəbur oxuyanın ({{Dil-ru|псаломщик}}) adı [[Qavriil Peçenski]] idi. | ||
| + | |||
| + | Kilsə 1905-ci ildə Gürcüstan yeparxiyasının tabeçiliyində olub{{Sfnru|Церковныя вѣдомости|1905|p=78}}. | ||
| − | === | + | ==Kilsə binasının memarlıq xüsusiyyətləri== |
| − | |||
| − | + | [[Şəkil:Nuxa qalası, plan, 1853.jpg|190px|thumb|Nuxa şəhərindəki qalanın 1853-cü ildə tərtib olunmuş planı<ref name=Q3 group=qeyd/>.]] | |
| + | Kilsə binası əvvəl rakovist daşlar ilə Toskan ordeni arxitekturası üslubunda dairəvi planda tikilmiş və üstü günbəzlə tamamlanmışdı. Sonralar isə ona üç tərəfdən yonulmuş çay daşı və kərpic hörgüsü ilə əlavələr edilərək genişləndirilmiş və o xaç formasına (yuxarıdan baxdıqda) salınmışdır. Bu iş 1846 – 1853-cü illər arasında baş vermişdir. Belə ki 1846-ci ilin “Kafkaz” qəzetində kilsə binasının Toskan ordeni arxitekturası üslubunda, rakovist daşlardan tikilməsi barədə məlumat verilirsə, qalanın 1853-cü il planında kilsə binası artıq xaç şəklinə salınmış əlavələri ilə birlikdə göstərilir. | ||
| − | === | + | ==Kilsə binasının ilkin təyinatı ilə bağlı iddialar və ehtimallar== |
| − | |||
| − | + | XX əsrin ortalarında mütəxəssislər Nuxadakı qala ərazisinə baxış keçirərkən bu qənaətə gəlmişlər ki, 6 ha sahəni əhatə edən qalanın içində məscid və [[Məhəmmədhəsən xan divanxanası|Şəki xan sarayı]] istisna olmaqla, bütün tikililər rus dövrünə aiddir{{Sfnru|Дадашев С. А., Усейнов М. А.|1948|p=21}}, baxmayaraq ki, 1853-cü ildən indiyə qədər qalada heç bir məscid yoxdur. Görünür, burada daha köhnə hesab edilmiş məscid deyildikdə sabiq Üçmüqəddəs kilsəsinin binası nəzərdə tutulmuşdur. Səbəb isə bu ola bilər ki, İosif Seqalın və öz dövrünün görkəmli maarifçilərindən biri olan [[Rəşid bəy Əfəndiyev|Rəşid bəy Əfəndiyevin]], müvafiq olaraq, 1902-ci ildə və 1925-ci ildə çap olunmuş kitablarında iddia edilmişdir ki, ruslar 1828-ci ildə xanın qaladakı məscidini pravoslav kilsəsinə çevirmişlər{{Sfnru|Сегаль|1902|p=15}}{{Sfn|Rəşid bəy Əfəndiyev|1925|p=}}. | |
| − | = | + | Bəzi tədqiqatçılar kilsə binasını Qafqaz Albaniyası dövrünə – V-VI əsrlərə, aid etməyə çalışıblar{{Sfnru|Мамедова Г. Г.|2004|pp=42-43}}. |
| − | |||
| − | + | Məlum olduğu kimi, kilsənin yerləşdiyi qalanın divarları elə tikilmişdir ki, yuxarıdan baxdıqda ərəb əlifbası ilə “Məhəmməd... (xan)” kimi oxunur{{Sfnaz|Firudin bəy Köçərli.|2005|p=397}}. Ehtimallar irəli sürülüb ki, bu oxunuşda kilsə binası ilkin dairəvi görkəmi ilə “Nun” hərfinin nöqtəsi ola bilər; başqa sözlə, kilsə binası “Nun” hərfinin nöqtəsi olaraq tikilmişdir{{Sfnaz|Məmmədov A. S.|2016|p=4}}. | |
| − | === | + | ==Kilsə binasının şərq tərəfindəki ərazi== |
| − | + | Rusiya İmperiyası dövründə Nuxada vəfat etmiş bir-neçə yüksək çinli rus məmurunun qəbri hal-hazırda kilsənin şərq tərəfindəki torpaq sahəsindədir. Mümkündür ki həmin ərazi ruslara məxsus qəbiristanlıq olmuş və orada daha çox sayda rus məmuru, rus hərbi qulluqçusu dəfn edilmişdir. | |
| + | <gallery mode="packed-hover"> | ||
| + | Şəkil:Rus kilsesi, Sheki, gebir dashi1a.JPG|Kilsəsinin şərq tərəfindəki 1-ci qəbir daşının cənub tərəfdən görünüşü | ||
| + | Şəkil:Rus kilsesi, Sheki, gebir dashi1b.JPG|Kilsəsinin şərq tərəfindəki 1-ci qəbir daşının şimal tərəfdən görünüşü | ||
| + | Şəkil:Rus kilsesi, Sheki, gebir dashi2a.JPG|Kilsəsinin şərq tərəfindəki 2-ci qəbir daşının cənub tərəfdən görünüşü | ||
| + | Şəkil:Rus kilsesi, Sheki, gebir dashi2b.JPG|Kilsəsinin şərq tərəfindəki 2-ci qəbir daşının şimal tərəfdən görünüşü | ||
| + | </gallery> | ||
| − | + | == Qeydlər == | |
| + | {{Siyahı sütunlarla|2| | ||
| + | {{İstinad siyahısı | ||
| + | |group=qeyd | ||
| + | |refs= | ||
| + | <ref name=Q1> [[Aleksey Yermolov]] Qafqaz canişini olarkən (1816 – 1827) Vartaşen kəndində pravoslav udinlər üçün kilsə tikdirmişdir {{Harvnbru|Кавказ|1853|p=263-266}}. Lakin hansısa səbəbdənsə, statistik məlumatlarda həmin kilsə qeyd edilmirdi {{Bax|Şəki qəzası#1897-ci il ensiklopediyasında Nuxa qəzası haqqında məlumat (ixtisarla)|green}} .</ref> | ||
| − | + | <ref name=Q2> | |
| + | [[Şəkil:Sheki chan saray, kohne gapi.JPG|200px|thumb|Şəki xan sarayı həyətinin köhnə qapısının yeri; həyətin içərisindən görünüş; bu qapının qarşısında 20-ci əsrin 90-cı illərinə qədər kiçik, 2x2 m ölçülü kilsə vardı və bu kilsə 1828-ci ildə xanın ev məscidinin yerində yaradılmışdı.]] | ||
| + | Raportda Məhəmmədhəsən xanın evindən aşağıda, evə giriş qapısının solunda xanın şəxsi ibadətxanasının olması göstərilir, amma 2X2 m ölçülü həmin kiçik kilsə, Məhəmmədhəsən xanın evinin içində olmuşdur və XX əsrin 90-cı illərinə qədər orada kiçik bir kilsə vardı və rusların kilsəyə çevirdikləri məscidə bu daha çox uyğun gəlir. Üçmüqəddəs kilsəsi isə oradan azı 50 metr cənubdadır. | ||
| − | + | Raportda qaladakı bir çox tikililərin özləri və koordinatları barədə məlumat verildikdən sonra həm də qeyd edilib ki, "''qaladakı Şəkinin rəhbərlərinə aid olmuş digər tikililər əsgərlər və xoylular tərəfindən tutulmuşdur''". Bu qeyd qalada mövcud olan tikililərdən bəzilərinin raportda göstərilmədiyinə bir işarədir və bu səbəbdən də Üçmüqəddəs kilsəsi binasının 1819-cu ildə mövcud olub-olmamasını həmin sənəd əsasında dəqiqləşdirmək də mümkün deyil {{Harvnbru|Описание Шекинской провинции|1866|p=}}. </ref> | |
| − | |||
| − | |||
| − | = | + | <ref name=Q3>Bu şəkil 1988-cı ildə çap olunmuş kitabdan götürülmüşdür; kitabın müəllifləri Üçmüqəddəs kilsəsini "'''məscid'''" (№2) adıyla işarələyiblər.</ref> |
| − | + | }} | |
| + | }} | ||
== İstinadlar == | == İstinadlar == | ||
| − | {{İstinad siyahısı}} | + | |
| + | {{İstinad siyahısı|2}} | ||
== Ədəbiyyat == | == Ədəbiyyat == | ||
| − | # {{cite web | last =|url=https:// | + | #{{ASE|10|500|Şəki}} |
| − | # {{ | + | #{{cite web| authorlink = | last =Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarı | first = | others = | title =Azərbaycan Respublikası ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcələrinə görə bölgüsünün təsdiq edilməsi haqqında | publisher = e-qanun.az | location = | year = 2001 |access-date=2015-04-25 |date=2001-08-02 | url =http://www.e-qanun.az/framework/2847 | language=Azer.| oclc = |archivedate=8 Dec 2015| |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180709180722/http://www.e-qanun.az/framework/2847 |ref = harv}} |
| − | # {{cite web | last = | + | #{{məqalə |
| − | # {{ | + | |başlıq = Дворцовые сооружения города Шеки |
| − | | | + | |yer = Баку |
| + | |link = https://marhi.ru/AMIT/2012/3kvart12/gadjieva/gadjieva.pdf | ||
| + | |müəllif = Гаджиева C. Х. | ||
| + | |nəşr = Архитектура и современные информационные технологии | ||
| + | |cavabdeh = | ||
| + | |nəşriyyat = | ||
| + | |il = 2012 | ||
| + | |nömrə = 3 (20) | ||
| + | |cild = | ||
| + | |səhifə = | ||
| + | | archiveurl = https://web.archive.org/web/20160910130557/https://marhi.ru/AMIT/2012/3kvart12/gadjieva/gadjieva.pdf | ||
| + | | archivedate = 19.09.2016 | ||
| + | | ref = Гаджиева C. Х. | ||
| + | }} | ||
| + | #{{məqalə | ||
| + | |başlıq = Об удинах, обитающих в Нухинском уезде Шемахинской губернии | ||
| + | |yer = Тифлис | ||
| + | |link = https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/89/Kavkaz_1853_N61.pdf | ||
| + | |müəllif = А. С. | ||
| + | |nəşr = Кавказ | ||
| + | |cavabdeh = | ||
| + | |nəşriyyat = | ||
| + | |il = 1853 | ||
| + | |nömrə = 61 | ||
| + | |cild = | ||
| + | |səhifə = | ||
| + | | ref = Кавказ | ||
| + | }} | ||
| + | #{{kitab3 | ||
| + | | müəllif = | ||
| + | | hissə = Метеорологический отдел | ||
| + | | hissənin linki = https://dlib.rsl.ru/viewer/01003824988#?page=152 | ||
| + | | başlıq = Кавказский календарь | ||
| + | | orijinal = | ||
| + | | link = | ||
| + | | vikimənbə = | ||
| + | | cavabdeh = | ||
| + | | nəşr = | ||
| + | | yer = Тифлис | ||
| + | | nəşriyyat = | ||
| + | | il = 1911 | ||
| + | | volume = | ||
| + | | том = | ||
| + | |страницы = 106 | ||
| + | | columns = | ||
| + | | allpages = | ||
| + | | seriya = | ||
| + | | isbn = | ||
| + | | doi = | ||
| + | | tiraj = | ||
| + | | ref = Кавказский календарь | ||
| + | }} | ||
| + | #{{məqalə | ||
| + | |başlıq = Нуха | ||
| + | |yer = Тифлис | ||
| + | |link = http://sheki.wiki/index.php?title=%C6%8Fd%C9%99biyyat:%D0%9D%D1%83%D1%85%D0%B0_(%D0%9A%D0%B0%D0%B2%D0%BA%D0%B0%D0%B7,_1846,_%E2%84%96_24.) | ||
| + | |müəllif = | ||
| + | |nəşr = Кавказ | ||
| + | |cavabdeh = | ||
| + | |nəşriyyat = | ||
| + | |il = 1846 | ||
| + | |nömrə = 24 | ||
| + | |cild = | ||
| + | |səhifə = | ||
| + | | ref = Нуха | ||
| + | }} | ||
| + | #{{Kitab3 | ||
| + | |müəllif = Сегаль И. Л. | ||
| + | |başlıq = Елисаветпольская губернии. Впечатления и воспоминания | ||
| + | |yer = Тифлис | ||
| + | |il = 1902 | ||
| + | |страницы = 15 | ||
| + | |ref = Сегаль | ||
| + | }} | ||
| + | #{{kitab3 | ||
| + | | müəllif = | ||
| + | | hissə = Опись: строениям и прочим заведениям ханским в городе Нухе и вне оного: В крепости | ||
| + | | hissənin linki = https://www.webcitation.org/67gCuqmaj?url=http://sites.google.com/site/shekitarixi/101 | ||
| + | | başlıq = Описание Шекинской провинции | ||
| + | | orijinal = | ||
| + | | link = http://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/90936/1/Opisanie_Shekinskoi_Provincii_1819.pdf | ||
| + | | vikimənbə = | ||
| + | | cavabdeh = составленное в 1819 году, по распоряжению главноуправляющего в Грузии Ермолова, генерал-майором Ахвердовым и статским советником Могилевским | ||
| + | | nəşr = | ||
| + | | yer = Тифлис | ||
| + | | nəşriyyat = Типография главного управления наместника кавказского | ||
| + | | il = 1866 | ||
| + | | volume = | ||
| + | | cild = | ||
| + | | pages = | ||
| + | | columns = | ||
| + | | allpages = | ||
| + | | seriya = | ||
| + | | isbn = | ||
| + | | doi = | ||
| + | | tiraj = | ||
| + | | ref = Описание Шекинской провинции | ||
| + | }} | ||
| + | #{{kitab3 | ||
| + | | müəllif = | ||
| + | | hissə = III Перечен/Церкви: | ||
| + | | hissənin linki = https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825048#?page=384 | ||
| + | | başlıq = Кавказский календарь | ||
| + | | orijinal = | ||
| + | | link = | ||
| + | | vikimənbə = | ||
| + | | cavabdeh = | ||
| + | | nəşr = | ||
| + | | yer = Тифлис | ||
| + | | nəşriyyat = | ||
| + | | il = 1852 | ||
| + | | volume = | ||
| + | | том = | ||
| + | |страницы = 106 | ||
| + | | columns = | ||
| + | | allpages = | ||
| + | | seriya = | ||
| + | | isbn = | ||
| + | | doi = | ||
| + | | tiraj = | ||
| + | | ref = Кавказский календарь | ||
| + | }} | ||
| + | #{{məqalə | ||
| + | | müəllif = | ||
| + | | hissə = Списокъ лицамъ духовнаго званія, кои Святѣйшимъ Сѵнодомъ удостоены награжденія за заслуги по духовному вѣдомству ко дню Рожденія Его Императорскаго Величества | ||
| + | | hissənin linki = | ||
| + | | başlıq = Церковныя Вѣдомости | ||
| + | | orijinal = | ||
| + | | link = https://pravoslavnoe-duhovenstvo.ru/media/priestdb/materialattachment/attachment/e8/3f/e83f006d-7ca1-436c-8f88-850f6882a53c.pdf | ||
| + | | vikimənbə = | ||
| + | | cavabdeh = | ||
| + | | nəşr = При Святѣйшемъ Правительствующему Сунодѣ | ||
| + | | yer = С.-Петербург | ||
| + | | nəşriyyat = Сѵнодальная Типографія | ||
| + | | il = 1905 | ||
| + | | volume = | ||
| + | | том = 19 | ||
| + | |страницы = 175 | ||
| + | | columns = | ||
| + | | allpages = | ||
| + | | seriya = | ||
| + | | isbn = | ||
| + | | doi = | ||
| + | | tiraj = | ||
| + | | archiveurl = https://web.archive.org/web/20190912233611/https://pravoslavnoe-duhovenstvo.ru/media/priestdb/materialattachment/attachment/e8/3f/e83f006d-7ca1-436c-8f88-850f6882a53c.pdf | ||
| + | | archivedate = 12 Sep 2019 | ||
| + | | ref = Церковныя вѣдомости | ||
| + | }} | ||
| + | #{{Kitab3 | ||
| + | |müəllif = Дадашев С. А., Усейнов М. А. | ||
| + | |başlıq = Архитектура Азербайджана | ||
| + | |yer = М. | ||
| + | |nəşriyyat = Академии архитектуры СССР | ||
| + | |il = 1948 | ||
| + | |страницы = 21 | ||
| + | | ref = Дадашев С. А., Усейнов М. А. | ||
| + | }} | ||
| + | #{{cite web| authorlink = | last =Rəşid bəy Əfəndiyev| first = | others = | title = Nuxa qəzasındakı asarü-ətiqələr haqqında| publisher = https://sites.google.com/site/shekitarixi/ | location =Bakı | year = 1925 |access-date= |date= | url = https://docs.google.com/viewer?a=v&pid=sites&srcid=ZGVmYXVsdGRvbWFpbnxzaGVraXRhcml4aXxneDo1NTljM2E3Y2ZmNDVhMTQ3 | language=Azerb.| oclc = |archivedate=04.07.2012| |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151206004504/http://docs.google.com/viewer?a=v&pid=sites&srcid=ZGVmYXVsdGRvbWFpbnxzaGVraXRhcml4aXxneDo1NTljM2E3Y2ZmNDVhMTQ3 |ref = harv}} | ||
| + | #{{kitab3 | ||
| + | | müəllif = Мамедова Г. Г. | ||
| + | | hissə = | ||
| + | | hissənin linki = | ||
| + | | başlıq = Зодчество Кавказской Албании | ||
| + | | orijinal = | ||
| + | | link = | ||
| + | | vikimənbə = | ||
| + | | cavabdeh = | ||
| + | | nəşr = | ||
| + | | yer = Баку | ||
| + | | nəşriyyat = Casioglu | ||
| + | | il = 2004 | ||
| + | | volume = | ||
| + | | том = | ||
| + | |страницы = | ||
| + | | columns = | ||
| + | | allpages = | ||
| + | | seriya = | ||
| + | | isbn = 9952-27-021-6 | ||
| + | | doi = | ||
| + | | tiraj = | ||
| + | | ref = Мамедова Г. Г. | ||
| + | }} | ||
| + | #{{kitab3 | ||
| + | | müəllif = Firudin bəy Köçərli. | ||
| + | | hissə = Mirzə Fətəli Axundov | ||
| + | | hissənin linki = https://az.wikisource.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_%C9%99d%C9%99biyyat%C4%B1_(F.K%C3%B6%C3%A7%C9%99rli,_I_cild)/Mirz%C9%99_F%C9%99t%C9%99li_Axundov_(m%C9%99qal%C9%99) | ||
| + | | başlıq = Azərbaycan ədəbiyyatı | ||
| + | | orijinal = | ||
| + | | link = http://www.anl.az/el/k/kfb_ae1c.pdf | ||
| + | | vikimənbə = | ||
| + | | cavabdeh = | ||
| + | | nəşr = | ||
| + | | yer = Bakı | ||
| + | | nəşriyyat = Avrasiya-Press | ||
| + | | il = 2005 | ||
| + | | volume = | ||
| + | | cild = I | ||
| + | | səhifə = 397 | ||
| + | | columns = | ||
| + | | allpages = | ||
| + | | seriya = | ||
| + | | isbn = | ||
| + | | doi = | ||
| + | | tiraj = | ||
| + | | ref = Firudin bəy Köçərli. | ||
| + | }} | ||
| + | #{{məqalə | ||
| + | |başlıq = Üç-Müqəddəs kilsəsi | ||
| + | |yer = | ||
| + | |link = https://docs.google.com/viewer?a=v&pid=sites&srcid=ZGVmYXVsdGRvbWFpbnxpcGVrY2hpMnxneDo3NGQzMmEyY2ZkMmIwNDk3 | ||
| + | |müəllif = [[Aydın Məmmədov (jurnalist)|Məmmədov A. S.]] | ||
| + | |nəşr = Şəkinin səsi | ||
| + | |cavabdeh = | ||
| + | |nəşriyyat = | ||
| + | |il = 2016 | ||
| + | |nömrə = 1 (441) | ||
| + | |cild = | ||
| + | |səhifə = 4 | ||
| + | |archiveurl = https://web.archive.org/web/20191001115950/https://docs.google.com/viewer?a=v&pid=sites&srcid=ZGVmYXVsdGRvbWFpbnxpcGVrY2hpMnxneDo3NGQzMmEyY2ZkMmIwNDk3 | ||
| + | |archivedate = 23 Mar 2019 | ||
| + | | ref = Məmmədov A. S. | ||
| + | }} | ||
| + | == Həmçinin bax == | ||
| + | {{Vikianbar kateqoriyası|Round_temple_in_Shaki}} | ||
| + | {{Üçmüqəddəs kilsəsi}} | ||
| + | {{Yuxarı Baş Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu}} | ||
| + | {{Seçilmiş məqalə}} | ||
{{Yaxşı məqalə}} | {{Yaxşı məqalə}} | ||
| + | [[Kateqoriya:Nuxa Üçmüqəddəs kilsəsi]] | ||
| + | [[en:Three Saints Church (Shaki)]] | ||
| + | [[ru:Трёхсвятительская церковь (Шеки)]] | ||
05:36, 8 aprel 2021 versiyası
| Tarixi abidə | ||
Üçmüqəddəs kilsəsi rus.: Нухинская трехсвятительская церковь | ||
 | ||
| Ölkə | Azərbaycan | |
| Şəhər | Şəki | |
| Arxitektura üslubu | Toskan ordeni | |
| İlk xatırlanma | 1846 | |
| Təməlinin qoyulması tarixi |
XVIII-XIX əsrlər[1]; XIX əsr[2][3] | |
| Status | muzey | |
| Material | rakovist və yonulmuş çay daşı, kərpic | |
|
| ||
| Koordinatlar | 41°12′13″N 47°11′48″E / 41.203520°N 47.196688°E  41°12′13″N 47°11′48″E / 41.203520°N 47.196688°E
| |
 Commonsda da Üçmüqəddəs kilsəsi ilə əlaqəli mediafayllar var
| ||
Nuxa Üçmüqəddəs kilsəsi (rus.: Нухинская трехсвятительская церковь) — 1828-ci ildən XX əsrin iyirminci illərinədək Nuxa/Şəki qəzasında fəaliyyət göstərmiş yeganə[qeyd 1] pravoslav kilsəsi. Binası indiki Şəki şəhərindəki qalanın daxilində idi və hal-hazırda da sağlam vəziyyətdə orada durur; ölkə əhəmiyyətli memarlıq abidəsi kimi dövlət qeydiyyatındadır[2] və içində Şəki Xalq Tətbiqi Sənət Muzeyi yerləşir.
1851-ci ildən 1916-cı ilədək Nuxa Üçmüqəddəs kilsəsinin altı keşişi olub .
Üçmüqəddəs kilsəsinin keşişləri 1854-cü ildən XX əsrin iyirminci illərinədək bir qayda olaraq Nuxa şəhərindəki qəza məktəbində öz təriqətləri üzrə dini dərs deyiblər.
Üçmüqəddəs kilsəsi fəaliyyətdə olduğu dövrdə kilsə binasında meteoroloji qərargah da fəaliyyət göstərib[4].
Tarixi
1846-cı ilin “Kafkaz” qəzetində Nuxa şəhərindəki qalada rakovist daşlardan tikilmiş Toskan ordeni(ru) arxitekturası üslubundа gözəl bir pravoslav kilsəsinin mövcud olması barədə məlumat gedib[5]. Rus etnoqrafı İosif Seqal isə 1902-ci ildə çap olunmuş kitabında bu kilsənin 1828-ci ildə fəaliyyətə başladığını göstərir; İosif Seqala görə 1828-ci ildən əvvəl həmin kilsənin binası xanın məscidi olubmuş və qeyd edilən ildə ruslar həmin məscidi kilsəyə çeviriblərmiş[6]. Lakin 1819-cu ildə tərtib edilmiş “Nuxa şəhərində və onun kənarında xana aid tikililər və digər müəssisələr haqqında” raportda indiki Xan sarayının və ətrafındakı tikililərin vəziyyəti təsvir edilərkən, kilsənin koordinatına uyğun olan yerdə hansısa tikilinin olması barədə heç bir qeydə yer verilməyib[qeyd 2].
1852-ci il mənbəsində Nuxa şəhərində bir pravoslav kilsəsinin olması və həmin kilsədə bir keşişin və iki kilsə xidmətçisinin fəaliyyət göstərməsi qeyd olunub[7].
Keşişlərin siyahısı, digər kilsə xidmətçiləri və aid olduğu yeparxiya
- Yevstafi Xusiyev, 1851 – 1867;
- Semyon Begiyev, 1868 – 1876;
- İrodion Nanobov, 1877 – 1884;
- Vasili Karbelov, 1885 – 1887;
- Canayev, 1888 – 1889;
- David Utiyev, 1890 – ən tezi 1916.
1894 – 1896-cı illər üçün kilsədə zəbur oxuyanın (rus.: псаломщик) adı Qavriil Peçenski idi.
Kilsə 1905-ci ildə Gürcüstan yeparxiyasının tabeçiliyində olub[8].
Kilsə binasının memarlıq xüsusiyyətləri
Nuxa şəhərindəki qalanın 1853-cü ildə tərtib olunmuş planı[qeyd 3].
Kilsə binası əvvəl rakovist daşlar ilə Toskan ordeni arxitekturası üslubunda dairəvi planda tikilmiş və üstü günbəzlə tamamlanmışdı. Sonralar isə ona üç tərəfdən yonulmuş çay daşı və kərpic hörgüsü ilə əlavələr edilərək genişləndirilmiş və o xaç formasına (yuxarıdan baxdıqda) salınmışdır. Bu iş 1846 – 1853-cü illər arasında baş vermişdir. Belə ki 1846-ci ilin “Kafkaz” qəzetində kilsə binasının Toskan ordeni arxitekturası üslubunda, rakovist daşlardan tikilməsi barədə məlumat verilirsə, qalanın 1853-cü il planında kilsə binası artıq xaç şəklinə salınmış əlavələri ilə birlikdə göstərilir.
Kilsə binasının ilkin təyinatı ilə bağlı iddialar və ehtimallar
XX əsrin ortalarında mütəxəssislər Nuxadakı qala ərazisinə baxış keçirərkən bu qənaətə gəlmişlər ki, 6 ha sahəni əhatə edən qalanın içində məscid və Şəki xan sarayı istisna olmaqla, bütün tikililər rus dövrünə aiddir[9], baxmayaraq ki, 1853-cü ildən indiyə qədər qalada heç bir məscid yoxdur. Görünür, burada daha köhnə hesab edilmiş məscid deyildikdə sabiq Üçmüqəddəs kilsəsinin binası nəzərdə tutulmuşdur. Səbəb isə bu ola bilər ki, İosif Seqalın və öz dövrünün görkəmli maarifçilərindən biri olan Rəşid bəy Əfəndiyevin, müvafiq olaraq, 1902-ci ildə və 1925-ci ildə çap olunmuş kitablarında iddia edilmişdir ki, ruslar 1828-ci ildə xanın qaladakı məscidini pravoslav kilsəsinə çevirmişlər[6][10].
Bəzi tədqiqatçılar kilsə binasını Qafqaz Albaniyası dövrünə – V-VI əsrlərə, aid etməyə çalışıblar[11].
Məlum olduğu kimi, kilsənin yerləşdiyi qalanın divarları elə tikilmişdir ki, yuxarıdan baxdıqda ərəb əlifbası ilə “Məhəmməd... (xan)” kimi oxunur[12]. Ehtimallar irəli sürülüb ki, bu oxunuşda kilsə binası ilkin dairəvi görkəmi ilə “Nun” hərfinin nöqtəsi ola bilər; başqa sözlə, kilsə binası “Nun” hərfinin nöqtəsi olaraq tikilmişdir[13].
Kilsə binasının şərq tərəfindəki ərazi
Rusiya İmperiyası dövründə Nuxada vəfat etmiş bir-neçə yüksək çinli rus məmurunun qəbri hal-hazırda kilsənin şərq tərəfindəki torpaq sahəsindədir. Mümkündür ki həmin ərazi ruslara məxsus qəbiristanlıq olmuş və orada daha çox sayda rus məmuru, rus hərbi qulluqçusu dəfn edilmişdir.
Kilsəsinin şərq tərəfindəki 1-ci qəbir daşının cənub tərəfdən görünüşü
Kilsəsinin şərq tərəfindəki 1-ci qəbir daşının şimal tərəfdən görünüşü
Kilsəsinin şərq tərəfindəki 2-ci qəbir daşının cənub tərəfdən görünüşü
Kilsəsinin şərq tərəfindəki 2-ci qəbir daşının şimal tərəfdən görünüşü
Qeydlər
- ↑ Aleksey Yermolov Qafqaz canişini olarkən (1816 – 1827) Vartaşen kəndində pravoslav udinlər üçün kilsə tikdirmişdir (Кавказ, 1853, с. 263-266). Lakin hansısa səbəbdənsə, statistik məlumatlarda həmin kilsə qeyd edilmirdi .
- ↑
Raportda Məhəmmədhəsən xanın evindən aşağıda, evə giriş qapısının solunda xanın şəxsi ibadətxanasının olması göstərilir, amma 2X2 m ölçülü həmin kiçik kilsə, Məhəmmədhəsən xanın evinin içində olmuşdur və XX əsrin 90-cı illərinə qədər orada kiçik bir kilsə vardı və rusların kilsəyə çevirdikləri məscidə bu daha çox uyğun gəlir. Üçmüqəddəs kilsəsi isə oradan azı 50 metr cənubdadır.
Raportda qaladakı bir çox tikililərin özləri və koordinatları barədə məlumat verildikdən sonra həm də qeyd edilib ki, "qaladakı Şəkinin rəhbərlərinə aid olmuş digər tikililər əsgərlər və xoylular tərəfindən tutulmuşdur". Bu qeyd qalada mövcud olan tikililərdən bəzilərinin raportda göstərilmədiyinə bir işarədir və bu səbəbdən də Üçmüqəddəs kilsəsi binasının 1819-cu ildə mövcud olub-olmamasını həmin sənəd əsasında dəqiqləşdirmək də mümkün deyil (Описание Шекинской провинции, 1866).
- ↑ Bu şəkil 1988-cı ildə çap olunmuş kitabdan götürülmüşdür; kitabın müəllifləri Üçmüqəddəs kilsəsini "məscid" (№2) adıyla işarələyiblər.
İstinadlar
- ↑ ASE,, 1987, s. 500.
- ↑ 2,0 2,1 Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarı, 2001.
- ↑ Гаджиева C. Х., 2012.
- ↑ Кавказский календарь, 1911.
- ↑ (Нуха, 1846, сс. 95-96)Orijinal mətn (rus.)
...Православная церковь из раковистого камня, красивой архитектуры Тосканского ордена;
- ↑ 6,0 6,1 Сегаль, 1902.
- ↑ Кавказский календарь, 1852.
- ↑ Церковныя вѣдомости, 1905.
- ↑ Дадашев С. А., Усейнов М. А., 1948.
- ↑ Rəşid bəy Əfəndiyev, 1925.
- ↑ Мамедова Г. Г., 2004.
- ↑ Firudin bəy Köçərli., 2005, s. 397.
- ↑ Məmmədov A. S., 2016, s. 4.
Ədəbiyyat
- Şəki // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası : [10 cilddə] = Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы / baş red. C.B.Quliyev. — Bakı: Qızıl Şərq, 1987. — X cild. — Səhifələrin sayı: 610. — Səh.: 500. — 80.000 nüsx.
- Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarı (2001-08-02). "Azərbaycan Respublikası ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcələrinə görə bölgüsünün təsdiq edilməsi haqqında" (Azer.). e-qanun.az. 8 Dec 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-04-25.
- Гаджиева C. Х. Дворцовые сооружения города Шеки // Архитектура и современные информационные технологии. — Баку, 2012. — № 3 (20). Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 19 sentyabr 2016.
- А. С. Об удинах, обитающих в Нухинском уезде Шемахинской губернии // Кавказ. — Тифлис, 1853. — № 61.
- Метеорологический отдел // Кавказский календарь. — Тифлис, 1911. — С. 106.
- Нуха // Кавказ. — Тифлис, 1846. — № 24.
- Сегаль И. Л. Елисаветпольская губернии. Впечатления и воспоминания. — Тифлис, 1902. — С. 15.
- Опись: строениям и прочим заведениям ханским в городе Нухе и вне оного: В крепости // Описание Шекинской провинции / составленное в 1819 году, по распоряжению главноуправляющего в Грузии Ермолова, генерал-майором Ахвердовым и статским советником Могилевским. — Тифлис: Типография главного управления наместника кавказского, 1866.
- III Перечен/Церкви: // Кавказский календарь. — Тифлис, 1852. — С. 106.
- Церковныя Вѣдомости // При Святѣйшемъ Правительствующему Сунодѣ. — С.-Петербург: Сѵнодальная Типографія, 1905. — С. 175. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 12 sentyabr 2019.
- Дадашев С. А., Усейнов М. А. Архитектура Азербайджана. — М.: Академии архитектуры СССР, 1948. — С. 21.
- Rəşid bəy Əfəndiyev (1925). "Nuxa qəzasındakı asarü-ətiqələr haqqında" (Azerb.). Bakı: https://sites.google.com/site/shekitarixi/. 04.07.2012 tarixində arxivləşdirilib.
- Мамедова Г. Г. Зодчество Кавказской Албании. — Баку: Casioglu, 2004. — ISBN 9952-27-021-6.
- Firudin bəy Köçərli. Mirzə Fətəli Axundov // Azərbaycan ədəbiyyatı. — Bakı: Avrasiya-Press, 2005. — I cild. — Səh.: 397.
- Məmmədov A. S. Üç-Müqəddəs kilsəsi // Şəkinin səsi. — 2016. — № 1 (441). Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 23 mart 2019.
Həmçinin bax
| “Yuxarı Baş” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu | ||
|---|---|---|
| Qalalar | Qala |  |
| Saraylar | Şəki xan sarayı • Şəkixanovların evi | |
| Karvansaralar | Aşağı Karvansara • Yuxarı Karvansara | |
| Məscidlər | Xan məscidi• Cümə məscidi • Ömər Əfəndi məscidi • Hacı Çələbi xan – Hacı Şəmsəddin bəy məscidi • İmam Əli məscidi | |
| Hamamlar | Aqvanlar hamamı • Dərə hamamı • Yeraltı hamam | |
| Digər | Nuxa Üçmüqəddəs kilsəsi • Xan çinarı | |