Şövkət Sürəyya Aydəmir

	{{{yuxarı0}}}
{{#if:Şövkət Sürəyya\|Şövkət Sürəyya\|{{ safesubst:#invoke:String\|replace\|Şövkət Sürəyya Aydəmir\|^%s(.+)%s+%b()%s$\|%1\|\|false}} }}
	{{#switch: 0 \| i \| IPA = Şablon:IPA \| türk.: }} Şevket Süreyya Aydemir
	{{{yuxarı3}}}
	Şövkət Sürəyya Aydəmir.
	{{#if:Şövkət Sürəyya Aydəmir.png\|
	Şövkət Sürəyya Aydəmir.
	{{{şəkil2}}} {{#if:\| {{{imza2}}}}}
	{{{şəkil3}}} {{#if:\| {{{imza3}}}}}
	{{#if:\| Kiçik şəkil yaratma xətası: Şəkil gözlənilir [[:commons:Category:{{{Commons}}} {{#if: Şövkət Sürəyya\|\|Commonsda da Şövkət Sürəyya ilə əlaqəli mediafayllar var\|\|{{{Commons}}}}}]] }}

{{#if:|}}{{#if:{{#if:Şövkət Sürəyya|Şövkət Sürəyya|{{ safesubst:#invoke:String|replace|Şövkət Sürəyya Aydəmir|^%s*(.+)%s+%b()%s*$|%1||false}} }}|}}{{#if:{{#switch: 0

 | i | IPA = Şablon:IPA

| türk.: }}Şevket Süreyya Aydemir|}}{{#if:|}}{{#if:{{#if:Şövkət Sürəyya Aydəmir.png|}} {{#if:Şövkət Sürəyya Aydəmir.|}}|}} {{#if:Şövkət Sürəyya Aydəmir.|}} {{#if:| {{{imza}}}}}}}{{#if:|}}{{#if:|}}{{#invoke:Transclude|npc|Kartoçka/sıra| başlıqlar stili=font-size:larger, 85%; background:#B0C4DE| nişanlar sinfi=| nişanlar stili=padding-right: 1em| mətnlərin stili=| başlıq stili=| nişan stili=| mətnin stili=| başlıq=| nişan=| mətn=| sinif=| vikiverilənlər=| from=}}{{#if:{{#if:| Kiçik şəkil yaratma xətası: Şəkil gözlənilir [[:commons:Category:{{{Commons}}} {{#if: Şövkət Sürəyya||Commonsda da Şövkət Sürəyya ilə əlaqəli mediafayllar var||{{{Commons}}}}}]] }}|}}{{#invoke:Transclude|npc|Kartoçka/aşağıda| ümumi aşağı stili=background-color:#B0C4DE| aşağı stili=| aşağının sinfi|=| aşağı=}}

{{#if:||}}{{#ifeq:0|10|}}{{#ifeq:|Şablon|{{#ifeq:|Şövkət Sürəyya Aydəmir| }}}}{{#if: ||{{#if:||}}}}{{#if: ||{{#if:||}}}}

Şövkət Sürəyya Aydəmir (1897–1976) — tanınmış türk yazıçısı və mütəfəkkiri, iqtisadçı, tarixçi və pedaqoq. 1919-cu ildə Türkiyədən Azərbaycana gələrək iki ilə yaxın müddət ərzində Nuxada müəllimlik etmiş, 1920-ci ilin martında Nuxadan Qarabağa göndərilmiş könüllülər dəstəsinin komandanı olmuş və o zaman bir xalq qəhrəmanı kimi məşhurlaşmışdır; həmin ilin 30 aprel tarixində XI Qızıl Ordunun Nuxaya daxil olmasını da öz gözləri ilə görmüş və bu hadisələrin hamısını daha sonralar öz əsərində ətraflı təsvir etmişdir. O cümlədən, 1920-ci il sentyabrın 1-də Bakıda öz işinə başlayan Şərq xalqlarının I qurultayında Nuxa şəhərindən göndərilmiş nümayəndə kimi iştirak edib. 1932-ci ildə isə Türkiyədə nəşrə başlayan “Kadro” adlı jurnalın yaradıcılarından və Kadro hərakatının rəhbərlərindən də biri olub. Yaşlaşdığı zaman, yazıçılığa başlamış, Türkiyə tarixində əhəmiyyətli rolu olmuş şəxslər barədə kitablar yazmışdır.

Şövkət Sürəyya müxtəlif dövrlərdə fərqli ideologiyaların tərəfdarı olmuşsa da, onun əsas məqsədi Türkiyənin qurtuluşu və irəliləməsi idi. Gəncliyində turançı, 1925 – 1927-ci illər arasında Türkiyə Kommunist Partiyası idarəçisi, 1927-ci ildən sonra isə kamalist rejimin tərəfdarı və qurucusu kimi fəaliyyət göstərib.

Haqqında məlumatlar

1897-ci ildə Ədirnədə Balkan köçkünü, torpaqsız bir ailənin uşağı olaraq anadan olub. Atası Mehmet ağa vaxtilə Bolqarıstanın Deliorman adlı yerində torpaq sahibi, varlı bir adam olmuşsa da, sonradan bütün var-dövlətini itirmişdi və Ədirnədə bağbanlıq edirdi. Anası savadlı bir adam olan Şaziylə xanım olub.

Təhsili

Oxuyub-yazmağı anasından öyrənib.

Küleli Hərbi Liseyinə daxil olsa da təhsilini yarımçıq buraxıb.

Daha sonra Ədirnə rüştiyəsi və müəllim məktəbində (bugünkü Ədirnə Liseyində) təhsil alıb.

1923-cü ildə Moskvada İqtisadi və İctimai Elmlər Məktəbini bitirib.

Hərbçi fəaliyyəti

Birinci dünya müharibəsinin (1914 – 1918) əvvəllərində könüllü olaraq orduya yazılıb, Qafqaz cəbhəsində vuruşub və yaralanıb. Türk ordusunun Qafqaz cəbhəsindən geri çəkilməsindən sonra Ədirnəyə qayıdıb. Ədirnənin yunanlar tərəfindən işğalı zamanı isə yerli müqavimət hərəkatında iştirak edib. Həmçinin, 1920-ci ilin martında Nuxadan Qarabağa göndərilən könüllülər dəstəsinin komandanı olub.

Nuxada fəaliyyəti

28 may 1918-ci il tarixdə qurulmuş Azərbaycan Cümhuriyyətində ilk günlərdən təhsilin inkişaf etdirilməsi üçün Türkiyədən müəllim kadrlar istənilmişdir. Türkiyədən Nuxaya göndərilmiş müəllim isə Şövkət Sürəyya olub. O, Nuxaya gələrkən, vaxtilə, mütaliə etdiyi Müfidə Feritin “Aydəmir” adlı turançılığı təbliğ edən romanındakı qəhrəmanın adını – “Aydəmir”i, özünə soyad götürür. Xatirələrində yazdığı kimi

"

}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|

}}

"

Şövkət Sürəyya Nuxada yerli ziyalılarla, ilk növbədə tanınmış din xadimi və alim Axund Fərəcullah Pişnamazzadə ilə dostluq əlaqələri qurur. Həmin dövrdə şəhərdəki əsas təhsil müəssisəsi dərslərin rusca aparıldığı Nuxa progimnaziyası idi. Məktəbə Rusiyada universitet bitirmiş Məmməd Əfəndizadə rəhbərlik etsə də iki-üç nəfərdən başqa qalan müəllimlər rus və qeyri millətlərin nümayəndələri idilər. Təhsilin milliləşdirilməsinə ilk növbədə bu progimnaziyadan başlanıldı. Şövkət Sürəyyanın yazdığına görə, ideyanın əsas müəlliflərindən biri kimi ortaya düşdüyündən bir müddət sonra yalnız türk dili, ədəbiyyat və tarix deyil, coğrafiya, hətta həndəsə dərslərini də özü aparmalı olub.

1920-ci ilin martında Qarabağ erməniləri qiyam edirlər. “Qarabağ kimin əlində isə, Kür vadisinə və Azərbaycan düzənliklərinə o yuxarıdan baxa bilər” – deyə bu regionun ölkə üçün strateji əhəmiyyətini dəqiq qiymətləndirən Şövkət Sürəyya, özünün yazdığı kimi, Nuxa könüllülərinin Əsgəran savaşına yollanmalarının təşəbbüskarı olmuş və hərb təcrübəsi olan kiçik zabit kimi onlara rəhbərlik etmişdir.

Bir neçə gün içərisində Nuxadan və kəndlərindən Qarabağın müdafiəsinə getmək istəyən dörd yüzdən çox könüllü toplanır. Dəstəyə rəhbərlik gənc müəllim Aydəmirə həvalə olunur. Şəhər əhalisi adından ona at və mauzer hədiyyə edilir. Bütün bunları o, özü sonradan belə təsvir edir:

"

}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|

}}

"

Qarabağ uğrunda savaşda Nuxa könüllüləri 15 qurban verdilər. Əvəzində isə qələbəni Şuşada bayram etdilər. Şövkət Sürəyya hətta Gövhər ağa məscidinin minbərindən nitq söyləyib.

Şövkət Sürəyya 30 aprel 1920-ci il tarixdə XI Qızıl Ordunun Nuxaya necə daxil olduğunu da öz gözləri ilə görüb:

"

}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|

}}

"

1920-ci il sentyabrın 1-də Bakıda keçirilən Şərq xalqlarının I qurultayına Nuxadan göndərilmiş nümayəndə kimi iştirak etdi. Bu qurultay onun kommunizmə marağını artırdı. Qurultaydan 10 gün sonra, yenə Bakıda keçirilmiş Türkiyə Kommunist Partiyasının toplantısında da iştirak edən Şövkət Sürəyya, bu ideologiyanı öyrənmək həvəsinin gücü ilə Milli mübarizəyə qatılmaq əvəzinə, Nuxaya dönməyi üstün tutdu.

O, Nuxada Sitarə adlı bir qızı sevirdi. Bu qız Cənubi Azərbaycandan anası ilə gəlib Nuxada məskunlaşmışdı;

"

}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|
}}{{#if:|

}}

"

Lakin qızı başqa oğlana nişanlayırlar, Şövkət Sürəyyaya isə Nuxanı tərk edib əvvəl Tiflisə, sonra isə Batuma gedir.

Batumda və Moskvada

Şövkət Sürəyya Batumda Kommunist partiyasına üzv olur. Sonra orada bir müəllim həmkarının bacısı ilə evlənir və bu evliliyi ömrünün sonuna qədər davam edir. Daha sonra Batumdan Moskvaya gedərək xeyli türk tələbəsinin də təhsil aldığı Şərq Zəhmətkeşləri Kommunist Universitetinə qəbul olundu. İqtisadi və İctimai Elmlər Məktəbində iqtisadçı ixtisası üzrə təhsili alıb. 1923-cü ildə Türkiyəyə geri döndü.

Yenidən Türkiyədə

Siyasi fəaliyyəti

Türkiyəyə döndükdən sonra “Aydınlıq” jurnalında kommünist fikirləri təbliğ edən məqalələrini dərc etdirməyə başlayır. 1924-cü ildə onun Sədrəddin Cəlal Antel ilə birlikdə hazırladığı Lenin və leninizm adlı kitabı çap olunur. 1925-ci ildə – Türkiyə Kommunist Partiyasının üçüncü qurultayında, partiyanın Mərkəzi Komitəsinin yeddi üzvündən biri seçilir.

Türkiyə Fəhlə və Kəndli partiyasının ({{#switch: 0

 | i | IPA = Şablon:IPA
 | türk.: }}  Türkiye İşçi ve Çiftçi Fırkası'nın ) 1 may tarixində “Bütün ölkələrin proletariatı birləşin” yazılı broşüra paylamasına görə həyata keçirilən “1925-ci il həbsləri ({{#switch: 0
 | i | IPA = Şablon:IPA
 | türk.: }}  1925 Tevkifatı)” nəticəsində jurnal qapadılır, Aydəmir isə Ankara İstiqlal Məhkəməsində, o dövrün bir çox kommunistləri ilə birlikdə mühakimə olunur və 10 illik həbs cəzasına məhkum edilir. Şövkət Sürəyyanın partiya yoldaşlarından biri olmuş Nazim Hikmətə isə o vaxt 15 ilik cəza verilir.<ref>Hikmet Akgül, Ulusal Kurtuluştan Sosial kurtuluşa (1921-1928).</ref>. Şövkət Sürəyya həbsxanada ikən “Müasir Türkiyənin iqtisadi inkişaf istiqamətləri” adlı növbəti kitabını yazır, lakin bu əsəri çap edilmir. Afyon türməsində ilyarım həbsdə qaldıqdan sonra 29 oktyabr 1927-ci ildə elan edilən ümumi əfv nəticəsində azadlığa buraxılır. “1927-ci il həbsləri” ({{#switch: 0
 | i | IPA = Şablon:IPA
 | türk.: }}  1927 Tevkifatı) zamanı yenidən həbs edilsə də bu dəfə vaxtında bəraət ala bilir və azadlıqda qalır. Bundan sonra kommunizm xəttindən ayrılır və bir növ milliyyətçi kommunizm anlayışını müdafiə etməyə başlasa da Türkiyə üçün ən etibarlı ideyanın kamalizm olması qənaətinə gəlir. Sonra Türkiyə Kommunist partiyasının üzvlüyündən çıxır. Kommunistlər isə əvəzində onu partiyanı polisə satmaqda günahlandırırlar.

Əmək fəaliyyəti

1928-ci ildə dövlət məmuru olaraq Ankarada işə başlayır. 1951-ci ilə qədər pedaqoq və iqtisadçı kimi müxtəlif dövlət vəzifələrində çalışıb.

1932-ci ildə Atatürkün təklifi ilə Yaqub Qədri Qaraosmanoğlu ilə birlikdə “Kadro” jurnalını çıxartmağa başlayırlar. Jurnal bağlanıldığı zaman Ankara Ticarət məktəbində müdir olan Aydəmir, bu vəzifəsində 1936-cu ilə qədər çalışmış, sonra 2 il Ankara Bələdiyyəsində iqtisad müdiri, daha sonra isə İqtisadiyyat nazirliyində məmur vəzifəsində işləmiş və İsmət İnönünün etibarını qazanmışdır. Kommunist keçmişi səbəbiylə daima sıxışdırılsa da, uğurları səbəbiylə yüksəlmişdir.

Ədəbi fəaliyyəti

1951-cü ildə təqaüdə çıxdıqdan sonra yazıçılığa başlayır.

Öz həyatından bəhs etdiyi “Suyu arayan adam”, Atatürk və İsmət İnönü dövrləri haqqında hər biri 3 cildlik “Tək adam” və “İkinci adam” adlı kitabları onu bir yazıçı kimi məşhurlaşdırıb.

Vəfatı

25 mart 1976-ci il tarixdə Ankaradakı evində vəfat edib. Ankara bələdiyyə sədrinin əmri ilə tabutu Türkiyə bayrağına sarılı olaraq dəfn edilib. Yaşadığı evin yanından keçən küçəyə isə adı verilib.

Kitabları

Tək adam (Atatürkün həyatı barədə), 3 cilddə (bioqrafiya);
İkinci adam (İsmət İnönü haqqında), 3 cilddə (bioqrafiya);
Makedoniyadan Orta Asiyaya Ənvər paşa, 3 cilddə (bioqrafiya);
Suyu arayan adam (avtobioqrafiya);
Menderesin dramı? (bioqrafiya);
İnqilab və kadro (məqalə);
Lenin ve leninizm (müştərək kitab);
Dünya iqtisadiyyatında Türkiyə (öyrənmə-araşdırma);
İqtisadi mübarizədə kənd müəllimi (məqalə);
Xalq üçün iqtisad bilgisi (məqalə);
Türkiyə iqtisadiyyatı (öyrənmə-araşdırma, dərs kitabı);
Torpaq oyanırsa (roman);
Çevrilişin məntiqi və 27 may qiyamı(təhlil);
Qəhrəmanlar doğulmalıydı (roman);
Qırmızı məktublar və son yazılar (məktublar-məqalələr);
Lider və demaqoq (təhlil).

İstinadlar

1 }}

       | {{#switch: {{{1}}}
         | narrow = columns reflist-narrow
         | wide = columns reflist-wide
         | #default = columns
         }}
       | {{#switch: {{{1}}}
         | 1 = 
         | 2 | 3 = columns
         | #default = columns reflist-narrow
         }}
       }}
     | columns
     }}
   }}" style="{{#if: 
   | column-width:;-moz-column-width:;-webkit-column-width:;
   | {{#if: 
     | {{#iferror: {{#ifexpr: {{{1}}} > 1 }}
       | column-width:{{{1}}};-moz-column-width:{{{1}}};-webkit-column-width:{{{1}}};
       | column-count:{{{1}}};-moz-column-count:{{{1}}};-webkit-column-count:{{{1}}};
       }}
     }}
   }} list-style-type: {{#switch: 
   | upper-alpha
   | upper-roman
   | lower-alpha
   | lower-greek
   | lower-roman = 
   | #default = decimal
   }};">

<references group="" responsive="{{#if:

 | 0
 | {{#if: 
   | {{#iferror: {{#expr: {{{1}}} > 1 }}
     | {{#switch: {{{1}}}
       | narrow | wide = 1
       | #default = 0
       }}
     | {{#switch: {{{1}}}
       | 1 = 0
       | #default = 1
       }}
     }}
   | 1
   }}

}}"></references>

Bildiriş

{{#invoke:Message box|ambox}}{{#ifeq:{{{small}}}|left|}}{{#if: || }}