Salman Mümtaz: Redaktələr arasındakı fərq

Şəki Ensiklopediyası səhifəsi
Redaktənin izahı yoxdur
Redaktənin izahı yoxdur
(3 redaktor tərəfindən edilmiş 32 dəyişiklik göstərilmir)
Sətir 1: Sətir 1:
[[Kateqoriya:S]][[Kateqoriya:Şəkidən çıxmış görkəmli şəxslər]][[Kateqoriya:Şəkidən çıxmış alimlər]]
[[Kateqoriya:{{padleft:|1|{{PAGENAME}}}}]][[Kateqoriya:Şəxslər (familiya sırası ilə)|Əsgərov Salman Məmmədəmin]][[Kateqoriya:Şəkidən çıxmış görkəmli şəxslər]][[Kateqoriya:Şəkidən çıxmış alimlər]]
{{Alim  
{{Alim  
  |Adı                  = Salman Mümtaz
  |Adı                  = Salman Mümtaz
  |Piktoqram            = yazar
  |Piktoqram            = yazar
  |Orijinal adı        = Salman Məmmədəmin oğlu Əsgərov
  |Orijinal adı        = Əsgərov Salman Məmmədəmin oğlu  
  |Şəkil                = Salman Mumtaz.jpg
  |Şəkil                = Salman Mumtaz.jpg
  |Şəkil miqyası        =  
  |Şəkil miqyası        =  
  |Şəkil məlumat        =  
  |Şəkil məlumat        = Salman Mümtaz.
  |Doğum tarixi        = {{doğum tarixi|1884|5|20}}<ref name=":1">Немецкая национальная библиотека, Берлинская государственная библиотека, Баварская государственная библиотека и др. [http://d-nb.info/gnd/130564753/ Record #130564753] // Общий нормативный контроль (GND) — 2012—2016.</ref>
  |Doğum tarixi        = {{doğum tarixi|1884|5|20}}<ref name=":1">Немецкая национальная библиотека, Берлинская государственная библиотека, Баварская государственная библиотека и др. [http://d-nb.info/gnd/130564753/ Record #130564753] // Общий нормативный контроль (GND) — 2012—2016.</ref>
  |Doğum yeri          = Nuxa, Yelizavetpol quberniyası, Rusiya İmperiyası
  |Doğum yeri          = Nuxa, Yelizavetpol quberniyası, Rusiya İmperiyası
  |Vəfatı              = {{vəfat tarixi və yaşı|1941|9|6|1884|5|20}}<ref name=":1"/>
  |Vəfatı              = {{vəfat tarixi və yaşı|1941|9|6|1884|5|20}}<ref name=":1"/>
  |Vəfat yeri          = Oryol yaxınlığındakı Medvedski meşəsi, Orlov vilayəti, SSRİ
  |Vəfat yeri          = Oryol yaxınlığındakı Medvedski meşəsi, Orlov vilayəti, RSFSR, SSRİ
  |Vəfat səbəbi        = Repressiya edilib
  |Vəfat səbəbi        = Repressiya edilib
  |Vətəndaşlıq          = {{SSRİ}}
  |Vətəndaşlıq          = {{SSRİ}}
Sətir 28: Sətir 28:
  |Commons              = Salman_Mumtaz
  |Commons              = Salman_Mumtaz
}}
}}
'''Salman Mümtaz''' (''Əsgərov Salman Məmmədəmin oğlu''; {{d.}} 20 may 1884, Şəki, Yelizavetpol quberniyası, Rusiya İmperiyası – {{ö.}} 6 sentyabr 1941, Oryol, Orlov vilayəti, SSRİ) — azərbaycanlı ədəbiyyatşünas, mətnşünas və biblioqraf, şair, orta əsr əlyazmalarının kolleksiyaçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü (1934), SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan Filialı Dil və Ədəbiyyat İnstitutu ədəbiyyat sektorunun 1-ci kateqoriyasında tədqiqat işçisi, Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunun Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinin müdiri (1929 – 1932).
'''Salman Mümtaz''' (1884–1941) — görkəmli Azərbaycan ədəbiyyatşünası, mətnşünas və biblioqrafı, orta əsr əlyazmalarının kolleksiyaçısı.  


Aşqabadda təhsil almış, 1910-cu ildən “Molla Nəsrəddin” və digər jurnallarda şeirlər və felyetonları ilə dini fanatizm və xürafata qarşı çıxışlar etmişdir. Azərbaycan dili ilə yanaşı fars, ərəb, rus, türk və urdu dillərini də bilirdi. İmadəddin Nəsimi, Qövsi Təbrizi, Molla Pənah Vaqif, Qasım bəy Zakir, Mirzə Şəfi Vazeh və digər Azərbaycan klassiklərinin əsərlərini nəşrə hazırlayıb. 1927 1928-ci illərdə Azərbaycan aşıq poeziyasının nümunələrini iki cilddə çap etdirib. Həmçinin Xətai, Füzuli və digər Azərbaycan şairlərinin əsərlərinin elmi-tənqidi mətnlərini hazırlayıb<ref>{{məqalə|başlıq=Мумтаз Салман Мамедаминоглы|cavabdeh=Под ред. С. Колосова|nəşr=Энциклопедический словарь псевдонимов|ссылка=http://dic.academic.ru/dic.nsf/pseudonyms/1407/Мумтаз#sel=8:2,8:1|il=2009}}</ref>.
1937-ci ilin oktyabr ayınında həbs olunaraq 10 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilmiş, həbsdə olarkən isə 1941-ci ilin sentyabr ayının 6-da Oryol şəhərində güllələnmişdir. Ölümündən sonra 1956-cı ilin noyabr ayının 16-da, SSRİ Ali Məhkəməsi tərəfindən ona bəraət verilib{{bax|#Repressiya edilməsi və ölümü|green}}.


1937-ci ilin oktyabr ayınında həbs olunmuş və 10 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilmişdir; onun tərəfindən toplanmış 270 əlyazma həbs zamanı məhv edilmişdir<ref name="Востоковеды">{{cite book|author=Васильков Я. В., Гришина А. М., Перченок Ф. Ф.|title=Репрессированное востоковедение. Востоковеды, подвергнувшиеся репрессиям в 20 — 50-е годы|url=http://www.ihst.ru/projects/sohist/repress/96-106.pdf|издание=Народы Азии и Африки|year=1990|issue=5|pages=96—106}}</ref>Həbsdə olarkən – 1941-ci ilin sentyabr ayında, Oryol şəhərində güllələnib. Ölümündən sonra –  1956-cı ilin noyabr ayının 16-da, SSRİ Ali Məhkəməsi tərəfindən bəraət alıb{{bax|#Repressiya edilməsi və ölümü|2}}.
== Haqqında məlumatlar ==
 
== Həyatı ==
=== Uşaqlıq və yeniyetməlik dövrü ===
=== Uşaqlıq və yeniyetməlik dövrü ===
20 may 1884-cü ildə<ref name="Союз">{{cite web|url=http://mediateka.musigi-dunya.az/yaz_birliyi_75/ru/r_qurb/s_mumtaz_biogr.html|title=Салман Мумтаз|publisher=Официальный сайт Союза писателей Азербайджана|accessdate=2015-01-15}}</ref> Nuxa şəhərində (indiki [[Şəki|Şəki şəhəri]]) anadan olub. Evləri Nuxanın Gəncəli məhəlləsində idi{{sfn|Tahirzadə|2002|p=3}}. Babası Ağaələsgər çox imkanlı şəxş olmuşdur, lakin əvvəl özü, sonra isə arvadı vaxtsız vəfat edib, oğulları Məmmədəmin – Salmanın atası, kimsəsiz qalıb. Bir müddət sonra Məmmədəminin atadan qalan evi də yanır, bundan sonra əmisinin evində yaşamağa başlayır və zərgər yanında şagird olur. Məşhədə ziyarətindən qayıdarkən, yolunu Aşqabaddan salır, eşitmişdi ki, burada torpaqlar çox ucuz qiymətə satılır. Məşhədi Məmmədəmin Nuxadan gətirdiyi qızılla Aşqabaddan xeyli torpaq alır və orada yaşamağa başlayır. Az vaxt ərzində karvansara və dəzgah yiyəsi olur. Nuxada yaşayan ailəsini də Aşqabadda tiktirdiyi yeni mülkünə gətirməyə hazırlaşarkən, 1887-ci ildə 32 yaşında ağciyər iltihabından vəfat edir{{sfn|Tahirzadə|2002|p=3}}.
20 may 1884-cü il tarixdə<ref name="Союз">{{cite web|url=http://mediateka.musigi-dunya.az/yaz_birliyi_75/ru/r_qurb/s_mumtaz_biogr.html|title=Салман Мумтаз|publisher=Официальный сайт Союза писателей Азербайджана|accessdate=2015-01-15}}</ref> Nuxa şəhərində (indiki [[Şəki|Şəki şəhəri]]) anadan olub. Evləri Nuxanın Gəncəli məhəlləsində idi{{sfn|Tahirzadə|2002|p=3}}. Babası Ağa Ələsgər çox imkanlı şəxş olmuşdur, lakin əvvəl özü, sonra isə arvadı vaxtsız vəfat edib, oğulları Məmmədəmin – Salmanın atası, kimsəsiz qalıb. Bir müddət sonra Məmmədəminin atadan qalan evi də yanıb, bundan sonra əmisinin evində yaşamağa başlayıb və zərgər yanında şagird durub. Məşhədə ziyarətə gedir, geri qayıdarkən, yolunu Aşqabaddan salır, eşitmişdi ki, burada torpaqlar çox ucuz qiymətə satılır. Məmmədəmin Nuxadan gətirdiyi qızılla Aşqabaddan xeyli torpaq alır və orada yaşamağa başlayır. Az vaxt ərzində karvansara və dəzgah yiyəsi olur. Nuxada yaşayan ailəsini də Aşqabadda tiktirdiyi yeni mülkünə gətirməyə hazırlaşarkən, 1887-ci ildə 32 yaşında ağciyər iltihabından vəfat edir{{sfn|Tahirzadə|2002|p=3}}.


1900-cü ildə Məmmədəminin həyat yoldaşı Məşhədi Zəhra xanım (1865 — 1938) özünün kiçik qardaşı Kərbəlayi Əsgəri Bakıdan götürüb Aşqabada gedir, Məmmədəminin var-dövlətinə yiyələnir. Oğlanları Salmanla Əsgəri də Aşqabada gətirir. Sonra böyük qardaşı Kərbəlayi Mövsümü də yanına aparır. [[Mirzə Fətəli Axundov]] ilə qohumluq əlaqələri olan Zəhra xanım, düşüncəli və bacarıqlı qadın olub. O, iri bir sandıq alır, oğlanları böyüyənədək sandığı qızılla doldurur (həmin qızılları bir müddət sonra Salman Mümtaz Azərbaycan əlyazma kitablarını almağa və xeyriyyə işlərinə xərcləyəcəkdir){{sfn|Tahirzadə|2002|p=3}}.
1900-cü ildə Məmmədəminin həyat yoldaşı Məşhədi Zəhra xanım (1865 — 1938) özünün kiçik qardaşı Kərbəlayi Əsgəri Bakıdan götürüb Aşqabada gedir, Məmmədəminin var-dövlətinə sahib çıxır. Oğlanları Salmanla Əsgəri də Aşqabada gətirir. Sonra böyük qardaşı Kərbəlayi Mövsümü də yanına aparır. [[Mirzə Fətəli Axundov]] ilə qohumluq əlaqələri olan Zəhra xanım, düşüncəli və bacarıqlı qadın olub. O, iri bir sandıq alır, oğlanları böyüyənədək sandığı qızılla doldurur (həmin qızılları bir müddət sonra Salman Mümtaz Azərbaycan əlyazma kitablarını almağa və xeyriyyə işlərinə xərcləyəcəkdir){{sfn|Tahirzadə|2002|p=3}}.


Uşaqlıq illərindən Salman elmə böyük maraq göstərib; O, Aşqabadda təhsil almış, fars və ərəb dillərini də orada öyrənmişdir<ref name="АСЭ" />. Həmçinin, Mirzə Əsədulla adlı müəllimdən urdu dili də öyrənmişdir<ref name="Akpınar"/>. 1893-cü ildə – 9 yaşı olarkən, Aşqabadda Mirzə Ələkbər Sabir ilə görüşüb. Bu görüşlə Mümtazda ədəbiyyata həvəs yaranıb. Cəmi 3 ay molla yanında dərs keçmiş Salman 22 yaşınadək gecə-gündüz öz üzərində ciddi çalışıb, fars, ərəb, rus, urdu dillərində mütaliələr edir, Şərq ədəbiyyatının incilərini oxuyur{{sfn|Tahirzadə|2002|p=3}}, bir çox şeirləri əzbərləyir. Müsəlman xalqların dillərini bilməsi onda Şərq ədəbiyyatına marağı daha da artırır<ref name="Akpınar">{{kitab3|müəllif=Yavuz Akpınar|başlıq=Azeri edebiyatı araştırmaları|yer=İstanbul|nəşr=Dergâh Yayınları|il=1994|страниц=512 səh|страницы=478}}{{ref-tr}}</ref>.
Uşaqlıq illərindən Salman elmə böyük maraq göstərib; O, Aşqabadda təhsil almış, fars və ərəb dillərini də orada öyrənmişdir<ref name="АСЭ" />. Həmçinin, Mirzə Əsədulla adlı müəllimdən urdu dili də öyrənmişdir<ref name="Akpınar"/>. 1893-cü ildə – 9 yaşı olarkən, Aşqabadda Mirzə Ələkbər Sabir ilə görüşüb. Bu görüşlə Mümtazda ədəbiyyata həvəs yaranıb. Cəmi 3 ay molla yanında dərs keçmiş Salman 22 yaşınadək gecə-gündüz öz üzərində ciddi çalışıb, fars, ərəb, rus, urdu dillərində mütaliələr edir, Şərq ədəbiyyatının incilərini oxuyur{{sfn|Tahirzadə|2002|p=3}}, bir çox şeirləri əzbərləyir. Müsəlman xalqların dillərini bilməsi onda Şərq ədəbiyyatına marağı daha da artırır<ref name="Akpınar">{{kitab3|müəllif=Yavuz Akpınar|başlıq=Azeri edebiyatı araştırmaları|yer=İstanbul|nəşr=Dergâh Yayınları|il=1994|страниц=512 səh|страницы=478}}{{ref-tr}}</ref>.
Sətir 45: Sətir 43:


=== “Molla Nəsrəddin” jurnalı ilə əməkdaşlıq ===
=== “Molla Nəsrəddin” jurnalı ilə əməkdaşlıq ===
[[Şəkil:Mumtaz Salman, Musəvi Mirfəttah (gimnaz. bitirən gun. Onu Mumtaz oxudub).jpg|180px|thumb|right|Aşqabad gimnaziyasını bitirmiş Mir Fəttah Musəvi və ona dərs deyən Salman Mümtaz. Gimnaziyanı bitirən gün, Aşqabad.]]
[[Şəkil:Mumtaz Salman, Musəvi Mirfəttah (gimnaz. bitirən gun. Onu Mumtaz oxudub).jpg|300px|thumb|right|Aşqabad gimnaziyasını bitirmiş Mir Fəttah Musəvi və ona dərs deyən Salman Mümtaz. Gimnaziyanı bitirən gün, Aşqabad.]]


Türk ədəbi tənqidçisi Yavuz Akpınarın sözlərinə görə 1908 – 1909-cu illərdə Tiflisdə “Molla Nəsrəddin” jurnalı çıxdıqdan sonra Salman Mümtaz da bu satirik jurnalın müxbirləri sırasında olub. Eyni zamanda klassik tərzdə şeirlər də yazıb, Aşqabadda dostları ilə birlikdə ədəbi məclis də qurub<ref name="Akpınar" />. 1908 – 1909-cu illərdə başda “Molla Nəsrəddin” jurnalı olmaqla, azərbaycanca mətbuatda  dərc edilmiş satirik şeirləri və məqalələri ilə oxucuların diqqətini çəkib. Yavuz Akpınarın yazdığına görə, ''"Mümtaz əsərlərində oxucuya öz ölkəsinə və millətinə sevgisini bildirir, ictimai həyatdakı çatışmazlıqları nümayiş və ifşa edirdi"''<ref name="Akpınar" />.
Türk ədəbi tənqidçisi Yavuz Akpınarın sözlərinə görə 1908 – 1909-cu illərdə Tiflisdə “Molla Nəsrəddin” jurnalı çıxdıqdan sonra Salman Mümtaz da bu satirik jurnalın müxbirləri sırasında olub. Eyni zamanda klassik tərzdə şeirlər də yazıb, Aşqabadda dostları ilə birlikdə ədəbi məclis də qurub<ref name="Akpınar" />. 1908 – 1909-cu illərdə başda “Molla Nəsrəddin” jurnalı olmaqla, azərbaycanca mətbuatda  dərc edilmiş satirik şeirləri və məqalələri ilə oxucuların diqqətini çəkib. Yavuz Akpınarın yazdığına görə, ''"Mümtaz əsərlərində oxucuya öz ölkəsinə və millətinə sevgisini bildirir, ictimai həyatdakı çatışmazlıqları nümayiş və ifşa edirdi"''<ref name="Akpınar" />.
Sətir 53: Sətir 51:
1913-cü ildə Tiflisdə ilk kitabı “Seyid Əhməd Hatif İsfahaninin tərcibəndi və tərcümeyi-halı”nı Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin “Qeyrət” mətbəəsində çap etdirir. 3 ay Tiflisdə qalan Salman Əsgərzadə, ədəbiyyat, tarix və incəsənəti dərindən bilən Abbas Səhhət ilə də tanış olur, 2 il öncə dünyasını dəyişmiş Mirzə Ələkbər Sabirin “Hophopnamə” kitabını nəşr etdirməsində ona önəmli yardım göstərir. Tiflisdə Mirzə Cəlil ilə dostlaşan Mümtaz, “Molla Nəsrəddin” jurnalını hərtərəfli maliyyələşdirir{{sfn|Tahirzadə|2002|p=4}}. 1915-ci ildə “İqbal” qəzeti Qafqazda dövrünün 11 müasir şairlərindən biri olan Salman Əsgərov haqqında yazırdı: ''“Salman Əsgərov “Molla Nəsrəddin” jurnalında özünün 12 pürməna şeiri ilə millətin nöqsanlarını göstərir, nicatına yol göstərməkdə qələmi ilə xidmət edir”''. Salman Mümtaz 1916-cı ildə Aşqabadda Mirzə Cəlilin “Ölülər” əsərinin səhnəyə qoyulması üçün çox çalışsa da, yerli hakimiyyət orqanları buna icazə verməyib{{sfn|Tahirzadə|2002|p=4}}.
1913-cü ildə Tiflisdə ilk kitabı “Seyid Əhməd Hatif İsfahaninin tərcibəndi və tərcümeyi-halı”nı Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin “Qeyrət” mətbəəsində çap etdirir. 3 ay Tiflisdə qalan Salman Əsgərzadə, ədəbiyyat, tarix və incəsənəti dərindən bilən Abbas Səhhət ilə də tanış olur, 2 il öncə dünyasını dəyişmiş Mirzə Ələkbər Sabirin “Hophopnamə” kitabını nəşr etdirməsində ona önəmli yardım göstərir. Tiflisdə Mirzə Cəlil ilə dostlaşan Mümtaz, “Molla Nəsrəddin” jurnalını hərtərəfli maliyyələşdirir{{sfn|Tahirzadə|2002|p=4}}. 1915-ci ildə “İqbal” qəzeti Qafqazda dövrünün 11 müasir şairlərindən biri olan Salman Əsgərov haqqında yazırdı: ''“Salman Əsgərov “Molla Nəsrəddin” jurnalında özünün 12 pürməna şeiri ilə millətin nöqsanlarını göstərir, nicatına yol göstərməkdə qələmi ilə xidmət edir”''. Salman Mümtaz 1916-cı ildə Aşqabadda Mirzə Cəlilin “Ölülər” əsərinin səhnəyə qoyulması üçün çox çalışsa da, yerli hakimiyyət orqanları buna icazə verməyib{{sfn|Tahirzadə|2002|p=4}}.


Salman Mümtaz 1918-ci ilə qədər Aşqabadda  “Molla Nəsrəddin” jurnalında şeirlər və felyetonları ilə dini fanatizm və xürafata qarşı çıxış etmişdir. O,  “Molla Nəsrəddin”  jurnalının Orta Asiya və digər bölgələrdə yayılmasında da öz köməyini göstərib<ref name="АСЭ" />.
Salman Mümtaz 1918-ci ilə qədər Aşqabadda  “Molla Nəsrəddin” jurnalında şeirlər və felyetonları ilə dini fanatizm və xurafata qarşı çıxış etmişdir. O,  “Molla Nəsrəddin”  jurnalının Orta Asiya və digər bölgələrdə yayılmasında da öz köməyini göstərib<ref name="АСЭ" />.


=== Azərbaycana qayıdışı ===
=== Azərbaycana qayıdışı ===
[[Şəkil:Salman Mumtaz 1917.jpg|thumb|left|140px|Salman Mümtaz 1917-ci ildə]]
[[Şəkil:Salman Mumtaz 1917.jpg|thumb|left|200px|Salman Mümtaz 1917-ci ildə]]


Salman Mümtaz 1918-ci ildə ailəsi ilə birlikdə Bakıya qayıdaraq “Azərbaycan” qəzetində jurnalist kimi fəaliyyətə başlayıb.  Artıq bu dövrdə o, Azərbaycan klassiklərinin yaradıcılığı ilə bağlı sənədlərlə maraqlanırdı. Bu dövrdə Azərbaycanda yaranmış müstəqil dövlət və müsəlman Şərqində ilk parlament respublikası olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaranmışdı{{sfn|Tahirzadə|2002|p=5}}.
Salman Mümtaz 1918-ci ildə ailəsi ilə birlikdə Bakıya qayıdaraq “Azərbaycan” qəzetində jurnalist kimi fəaliyyətə başlayıb.  Artıq bu dövrdə o, Azərbaycan klassiklərinin yaradıcılığı ilə bağlı sənədlərlə maraqlanırdı. Bu dövrdə Azərbaycanda yaranmış müstəqil dövlət və müsəlman Şərqində ilk parlament respublikası olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaranmışdı{{sfn|Tahirzadə|2002|p=5}}.
Sətir 64: Sətir 62:
Azərbaycan müstəqilliyinin milli xəzinə olduğunu anlayan Salman Mümtaz, Osmanlı ordusunun generalı, Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru paşanı və Osmanlı dövlətinin hərbi naziri, siyasi xadim Ənvər paşanı yüksək qiymətləndirirdi. 1918-ci ildə Salman Mümtaz Nuru paşa ilə görüşərək ona həsr etdiyi “[[:s:Öyün, millət!|Öyün millət!]]” qəzəlini söyləyib. Ənvər paşaya isə “[[:s:Ənvəriyyə|Ənvəriyyə]]” müxəmməsini həsr edib.  
Azərbaycan müstəqilliyinin milli xəzinə olduğunu anlayan Salman Mümtaz, Osmanlı ordusunun generalı, Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru paşanı və Osmanlı dövlətinin hərbi naziri, siyasi xadim Ənvər paşanı yüksək qiymətləndirirdi. 1918-ci ildə Salman Mümtaz Nuru paşa ilə görüşərək ona həsr etdiyi “[[:s:Öyün, millət!|Öyün millət!]]” qəzəlini söyləyib. Ənvər paşaya isə “[[:s:Ənvəriyyə|Ənvəriyyə]]” müxəmməsini həsr edib.  


Azərbaycanlı aktyor və rejissor Rza Təhmasib Təbriz mehmanxasında Hüseyn Cavidin ədəbi yığıncaqlarını xatırladaraq qeyd etmişdi ki,  
Azərbaycanlı aktyor və rejissor Rza Təhmasib Təbriz mehmanxanasında Hüseyn Cavidin ədəbi yığıncaqlarını xatırladaraq qeyd etmişdi ki,  
{{sitat2|Salman Mümtaz fars və azərbaycan dillərində əzbərdən və xoş bir ahənglə şeirlər oxuyardı. Onun çox yaxşı yaddaşı var idi.<ref> [http://news.milli.az/society/256173.html Hüseyn Cavidə düşbərə qonaqlığı verən kimdi?] {{az}} // Milli.Az. — 2014. — 27 mart.</ref>}}
{{sitat2|Salman Mümtaz fars və azərbaycan dillərində əzbərdən və xoş bir ahənglə şeirlər oxuyardı. Onun çox yaxşı yaddaşı var idi.<ref> [http://news.milli.az/society/256173.html Hüseyn Cavidə düşbərə qonaqlığı verən kimdi?] {{az}} // Milli.Az. — 2014. — 27 mart.</ref>}}


Sətir 72: Sətir 70:


=== Elmi fəaliyyəti ===
=== Elmi fəaliyyəti ===
[[Şəkil:Haqverdiyev Əbdürrəhim bəy, Nəcəfov Rzaqulu, Mümtaz Salman, Məmmədov Zeynal, Qəmküsar Əliqulu.jpg|270px|thumb|right|Soldan sağa: Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Rzaqulu Nəcəfov, Salman Mümtaz, Zeynal Məmmədov və Əliqulu Qəmküsar]]
[[Şəkil:Haqverdiyev Əbdürrəhim bəy, Nəcəfov Rzaqulu, Mümtaz Salman, Məmmədov Zeynal, Qəmküsar Əliqulu.jpg|320px|thumb|right|Soldan sağa: Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Rzaqulu Nəcəfov, Salman Mümtaz, Zeynal Məmmədov və Əliqulu Qəmküsar]]


Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra klassik ədəbi irsin toplanması, nəşri və tədqiqi sahəsində fəaliyyət göstərmiş, Azərbaycan şair və aşıqlarının əsərlərinin bir sıra naməlum əlyazma nümunələrini aşkara çıxarmışdır.<ref name="АСЭ"/> 1920-ci ildən 1925-ci ilə qədər Azərbaycan ədəbiyyat və incəsənət nümayəndələrindən təxminən 200  kitab, məqalə və müxtəlif yazıçıların əlyazmalarını toplaya bilmişdir. “Kommunist” qəzetində “Unudulmuş yarpaqlar” başlığı altında Azərbaycan ədəbiyyatına dair məqalələrini dərc etdirib<ref name="АСЭ"/>. 1920-ci ildə Azərbaycan ədəbiyyatının bərpası üzrə komissiyanın təşkilatçısı və sədri olub<ref name="Дело" />. Həmçinin Azərbaycan ədəbiyyatının tarixinə dair 15, xalq ədəbiyyatına dair isə 2 əsərin, Məhəmməd Füzuli əsərlərinin üç cildinin, “250 şair” yığmasının, “Xətai” divanının, “Səid Əhməd Xətif”, “Əli Bakuvi”, “Şəki savları” və s. digər nəşrlərin redaktoru olub<ref name="Дело"/>.
Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra klassik ədəbi irsin toplanması, nəşri və tədqiqi sahəsində fəaliyyət göstərmiş, Azərbaycan şair və aşıqlarının əsərlərinin bir sıra naməlum əlyazma nümunələrini aşkara çıxarmışdır.<ref name="АСЭ"/> 1920-ci ildən 1925-ci ilə qədər Azərbaycan ədəbiyyat və incəsənət nümayəndələrindən təxminən 200  kitab, məqalə və müxtəlif yazıçıların əlyazmalarını toplaya bilmişdir. “Kommunist” qəzetində “Unudulmuş yarpaqlar” başlığı altında Azərbaycan ədəbiyyatına dair məqalələrini dərc etdirib<ref name="АСЭ"/>. 1920-ci ildə Azərbaycan ədəbiyyatının bərpası üzrə komissiyanın təşkilatçısı və sədri olub<ref name="Дело" />. Həmçinin Azərbaycan ədəbiyyatının tarixinə dair 15, xalq ədəbiyyatına dair isə 2 əsərin, Məhəmməd Füzuli əsərlərinin üç cildinin, “250 şair” yığmasının, “Xətai” divanının, “Səid Əhməd Xətif”, “Əli Bakuvi”, “Şəki savları” və s. digər nəşrlərin redaktoru olub<ref name="Дело"/>.
Sətir 80: Sətir 78:
Aşıq poeziyası nümunələrindən isə “El şairləri” kitabını (1927 – 1928-ci illərdə 1-2 cild; 1935-ci ildə təkrar çapı) və Sarı Aşığın bayatılarını (1927, 1934) nəşr etdirib<ref name="АСЭ">{{kitab3|başlıq=Салман Мүмтаз|language={{az}}|nəşriyyat=[[Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası|Азербайджанская советская энциклопедия]]|il=1983|cild=VII|səhifə=274}}</ref>.
Aşıq poeziyası nümunələrindən isə “El şairləri” kitabını (1927 – 1928-ci illərdə 1-2 cild; 1935-ci ildə təkrar çapı) və Sarı Aşığın bayatılarını (1927, 1934) nəşr etdirib<ref name="АСЭ">{{kitab3|başlıq=Салман Мүмтаз|language={{az}}|nəşriyyat=[[Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası|Азербайджанская советская энциклопедия]]|il=1983|cild=VII|səhifə=274}}</ref>.


[[Şəkil:Kopruluzade, Huseynzade and Mumtaz.png|thumb|left|270px|1926-cı ildə Mehmed Fuad Köprülüzadə, Əli bəy Hüseynzadə və Salman Mümtaz Bakıda Birinci Türkoloji Qurultayda.]]
[[Şəkil:Kopruluzade, Huseynzade and Mumtaz.png|thumb|left|320px|1926-cı ildə Mehmed Fuad Köprülüzadə, Əli bəy Hüseynzadə və Salman Mümtaz Bakıda Birinci Türkoloji Qurultayda.]]


Salman Mümtaz 1926-cı ildə Bakıda keçirilən Birinci Türkoloji qurultaya qatılmış, iştirakçılara “Nəsimi” adlı yeni kitabını hədiyyə etmişdir. Qurultayda fəaliyyətinə əvvəlcədən yaxından bələd olduğu akademik, professor Mehmed Fuad Köprülüzadə və “Füyuzat” jurnalının yaradıcısı, professor Əli bəy Hüseynzadə ilə də fikir mübadiləsi edib (1950-ci ildə Mehmed Fuad Köprülüzadə yenidən Türkiyədən SSRİ-yə Türkiyə Xarici İşlər Naziri kimi gəldi. O, burada yenidən Salman Mümtazla görüşmək və rəsmi şəkildə onun barəsində məlumat almaq üçün müraciət etdi. Lakin onun bu müraciəti cavabsız qaldı. Çünki Salman Mümtaz repressiya qurbanı olmuşdu və artıq həyatda deyildi). Qurultayda iştirak edənlər arasında tatar ədəbiyyatçı Əziz Qubaydullin də vardı. Əziz Qubaydullin qurultayda çıxış edərək Salman Mümtazın azərbaycanlı şairlərin əsərlərini “Kommunist” qəzetində nəşr etdiyini bildirmiş və hər bir nəşrdən əvvəl Salman Mümtaz tərəfindən şairlər haqqında yazılan bioqrafik məlumatların “''ən qiymətli bioqrafik məlumatlar''” olduğunu vurğulayaraq Salman mümtazın zəhmətini yüksək qiymətləndirmişdir<ref>{{kitab3|başlıq=Первый Всесоюзный тюркологический съезд. 26 февраля — 5 марта 1926 г. Стенографический отчёт|location=Б.|nəşriyyat=Бакинский рабочий|il=1926|səhifə=68}}</ref> Həmçinin 1926-cı ildə Mümtazın şəxs kitabxasına ("''Kitabxaneyyi-Mümtaziyyə''") nəzər salan akademiklər Vasili Bartold və Sergey Oldenburq kitabxananın elmi quruluşuna, çoxsaylı tərtibatına, buradakı əlyazmaların zənginliyinə heyran qalmışdılar.{{sfn|Tahirzadə|2002|p=5}}.
Salman Mümtaz 1926-cı ildə Bakıda keçirilən Birinci Türkoloji qurultaya qatılmış, iştirakçılara “Nəsimi” adlı yeni kitabını hədiyyə etmişdir. Qurultayda fəaliyyətinə əvvəlcədən yaxından bələd olduğu akademik, professor Mehmed Fuad Köprülüzadə və “Füyuzat” jurnalının yaradıcısı, professor Əli bəy Hüseynzadə ilə də fikir mübadiləsi edib (1950-ci ildə Mehmed Fuad Köprülüzadə yenidən Türkiyədən SSRİ-yə Türkiyə Xarici İşlər Naziri kimi gəldi. O, burada yenidən Salman Mümtazla görüşmək və rəsmi şəkildə onun barəsində məlumat almaq üçün müraciət etdi. Lakin onun bu müraciəti cavabsız qaldı. Çünki Salman Mümtaz repressiya qurbanı olmuşdu və artıq həyatda deyildi). Qurultayda iştirak edənlər arasında tatar ədəbiyyatçı Əziz Qubaydullin də vardı. Əziz Qubaydullin qurultayda çıxış edərək Salman Mümtazın azərbaycanlı şairlərin əsərlərini “Kommunist” qəzetində nəşr etdiyini bildirmiş və hər bir nəşrdən əvvəl Salman Mümtaz tərəfindən şairlər haqqında yazılan bioqrafik məlumatların “''ən qiymətli bioqrafik məlumatlar''” olduğunu vurğulayaraq Salman Mümtazın zəhmətini yüksək qiymətləndirmişdir<ref>{{kitab3|başlıq=Первый Всесоюзный тюркологический съезд. 26 февраля — 5 марта 1926 г. Стенографический отчёт|location=Б.|nəşriyyat=Бакинский рабочий|il=1926|səhifə=68}}</ref> Həmçinin 1926-cı ildə Mümtazın şəxs kitabxasına ("''Kitabxaneyyi-Mümtaziyyə''") nəzər salan akademiklər Vasili Bartold və Sergey Oldenburq kitabxananın elmi quruluşuna, çoxsaylı tərtibatına, buradakı əlyazmaların zənginliyinə heyran qalmışdılar{{sfn|Tahirzadə|2002|p=5}}.


Salman Mümtazın fəaliyyəti və yaradıcılıq sahəsi 1925-1932-ci illərdə Azərbaycan SSR rəhbərliyinin ədəbiyyat və incəsənət sahələri üzrə fərmanları ilə müəyyən dərəcədə ilhamlanmışdır. Bu dövrdə Mümtaz müxtəlif əsərlər yazmış və yeni kitablar nəşr etdirmişdir. Mümtaz yaradıcılığının bu dövründə çapa hazırlamış olduğu “Sarı Aşıq” və “El şairləri” adlı kitablardakı məlumatlara professor, elmi tədqiqatçı və filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru A.M.Nəbiyev “''Xalqımızın deyimləri və duyğuları''” adlı kitabında xeyli yer ayırmışdır<ref>{{kitab3|başlıq=Халгымызын дејимләри вә дујғулары|ответственный=Составитель М. И. Хакимов. Рецензент А. М. Набиев|location=Б.|nəşriyyat=Маариф|il=1986|səhifələr=392|səhifə=3}}</ref>.
Salman Mümtazın fəaliyyəti və yaradıcılıq sahəsi 1925-1932-ci illərdə Azərbaycan SSR rəhbərliyinin ədəbiyyat və incəsənət sahələri üzrə fərmanları ilə müəyyən dərəcədə ilhamlanmışdır. Bu dövrdə Mümtaz müxtəlif əsərlər yazmış və yeni kitablar nəşr etdirmişdir. Mümtaz yaradıcılığının bu dövründə çapa hazırlamış olduğu “Sarı Aşıq” və “El şairləri” adlı kitablardakı məlumatlara professor, elmi tədqiqatçı və filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru A.M.Nəbiyev “Xalqımızın deyimləri və duyğuları” adlı kitabında xeyli yer ayırmışdır<ref>{{kitab3|başlıq=Халгымызын дејимләри вә дујғулары|ответственный=Составитель М. И. Хакимов. Рецензент А. М. Набиев|location=Б.|nəşriyyat=Маариф|il=1986|səhifələr=392|səhifə=3}}</ref>.


Salman Mümtaz 1929-cu ildən 1932-ci ilə qədər Azərbaycan Dövlət Elmi Tədqiqat İnstitutunun kapitalizmə qədər olan dövr Azərbaycan ədəbiyyatı bölməsinin müdiri vəzifəsində çalışıb. 1932-ci ildən Azərbaycan Dövlət Muzeyində elmi işçi olub. Eyni zamanda 1933-cü ildən 1936-cı ilədək “Azərnəşr” nəşriyyatının klassik irs şöbəsinə başçılıq edib. 1933-cü ilin fevral ayından SSRİ EA Azərbaycan Filialı ədəbi irs bölməsinə elmi işçi vəzifəsində çalışıb. 1937-ci ilin aprel ayından isə Azərbaycan filialının ədəbiyyat şöbəsinə rəhbərlik edib{{sfn|Tahirzadə|2002|p=6}} Həmçinin Mümtaz [[SSRİ Elmlər Akademiyası]]nın Azərbaycan filialının Dil və ədəbiyyat İnstitutunun ədəbiyyat şöbəsinin birinci kateqoriyalı əməkdaşı olmuşdur.<ref name="Дело" />.
Salman Mümtaz 1929-cu ildən 1932-ci ilə qədər Azərbaycan Dövlət Elmi Tədqiqat İnstitutunun kapitalizmə qədər olan dövr Azərbaycan ədəbiyyatı bölməsinin müdiri vəzifəsində çalışıb. 1932-ci ildən Azərbaycan Dövlət Muzeyində elmi işçi olub. Eyni zamanda 1933-cü ildən 1936-cı ilədək “Azərnəşr” nəşriyyatının klassik irs şöbəsinə başçılıq edib. 1933-cü ilin fevral ayından SSRİ EA Azərbaycan Filialı ədəbi irs bölməsinə elmi işçi vəzifəsində çalışıb. 1937-ci ilin aprel ayından isə Azərbaycan filialının ədəbiyyat şöbəsinə rəhbərlik edib{{sfn|Tahirzadə|2002|p=6}} Həmçinin Mümtaz SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının Dil və ədəbiyyat İnstitutunun ədəbiyyat şöbəsinin birinci kateqoriyalı əməkdaşı olmuşdur.<ref name="Дело" />.


[[Şəkil:Vurgun, Tolstoy, Gorkiy and Mumtaz.png|thumb|right|270px|Salman Mümtaz 1934-cü ildə Moskvada SSRİ yazıçılarının birinci qurultayında. Onun sağ tərəfində əyləşir: Maksim Qorki, Aleksey Tolstoy və Səməd Vurğun; arxasında dayananlar: Mehdi Hüseyn və Cəfər Cabbarlı.]]
[[Şəkil:Vurgun, Tolstoy, Gorkiy and Mumtaz.png|thumb|right|320px|Salman Mümtaz 1934-cü ildə Moskvada SSRİ yazıçılarının birinci qurultayında. Onun sağ tərəfində əyləşir: Maksim Qorki, Aleksey Tolstoy və Səməd Vurğun; arxasında dayananlar: Mehdi Hüseyn və Cəfər Cabbarlı.]]


Salman Mümtaz 1934-cü ildə Moskvada SSRİ yazıçılarının birinci qurultayında iştirak edib{{sfn|Tahirzadə|2002|p=7}}. Qurultayda iştirakçı olan Məmməd Kazım Ələkbərli çıxış edərək məruzəsində şair Mirzə Şəfi Vazehin mirasının və onun Azərbaycan ədəbiyyatında misilsiz xidmətlərinin öyrənilməsində Salman Mümtazın böyük rolu olduğunu qeyd emişdir<ref>{{kitab3 |müəllif= |часть= |url= |başlıq=Первый всесоюзный съезд советских писателей. Стенографический отчёт |orginal= |url= |викитека= |ответственный= |nəşr= |location= М.|nəşriyyat=Государственное издательство художественной литературы |il= 1934|том= |səhifə=116 |столбцы= |səhifələr=718 |nömrə= |isbn= |tiraj= |ref= }}</ref>. Salman Mümtaz Maksim Qorki ilə də yaxın dost olmuşdur. SSRİ Yazıçılarının birinci qurultayında o, böyük yazıçı ilə görüşüb. Maksim Qorkinin Azərbaycan yazıçıları görüşünə aid fotoşəkillərdə Salman Mümtaz Maksim Qorkinin yanında əyləşmiş vəziyyətdədir. Bəzi məlumatlara görə, Qorki Salman Mümtaz üçün Moskvada ev də almışdır.  Həmin ildə Firdovsinin 1000 illiyində iştirak etmək üçün Azərbaycandan Moskvaya göndərilən heyətin daxilində Salman Mümtazın əvəzsiz xidmətləri olmuşdur{{sfn|Tahirzadə|2002|p=6}}.
Salman Mümtaz 1934-cü ildə Moskvada SSRİ yazıçılarının birinci qurultayında iştirak edib{{sfn|Tahirzadə|2002|p=7}}. Qurultayda iştirakçı olan Məmməd Kazım Ələkbərli çıxış edərək məruzəsində şair Mirzə Şəfi Vazehin mirasının və onun Azərbaycan ədəbiyyatında misilsiz xidmətlərinin öyrənilməsində Salman Mümtazın böyük rolu olduğunu qeyd emişdir<ref>{{kitab3 |müəllif= |часть= |url= |başlıq=Первый всесоюзный съезд советских писателей. Стенографический отчёт |orginal= |url= |викитека= |ответственный= |nəşr= |location= М.|nəşriyyat=Государственное издательство художественной литературы |il= 1934|том= |səhifə=116 |столбцы= |səhifələr=718 |nömrə= |isbn= |tiraj= |ref= }}</ref>. Salman Mümtaz Maksim Qorki ilə də yaxın dost olmuşdur. SSRİ Yazıçılarının birinci qurultayında o, böyük yazıçı ilə görüşüb. Maksim Qorkinin Azərbaycan yazıçıları görüşünə aid fotoşəkillərdə Salman Mümtaz Maksim Qorkinin yanında əyləşmiş vəziyyətdədir. Bəzi məlumatlara görə, Qorki Salman Mümtaz üçün Moskvada ev də almışdır.  Həmin ildə Firdovsinin 1000 illiyində iştirak etmək üçün Azərbaycandan Moskvaya göndərilən heyətin daxilində Salman Mümtazın əvəzsiz xidmətləri olmuşdur{{sfn|Tahirzadə|2002|p=6}}.
Sətir 96: Sətir 94:
Salman Mümtaz həmçinin Azərbaycan ədəbiyyatı klassikləri əsərlərinin elmi və tənqidi əsərlərinin tərtibatı üzərində işləmişdir; İmadəddin Nəsimi, Şah İsmayıl Xətai, Həbibi, Məhəmməd Füzuli, Molla Vəli Vidadi, Molla Pənah Vaqif, İsmayıl bəy Qutqaşınlının və başqalarının bioqrafiyasını və əsərlərini, Mirzə Ələkbər Sabirin və Abbas Səhhətin xatirələrini çap etdirib<ref name="АСЭ" />. O, məşhur satirik şair Mirzə Ələkbər Sabir ilə yaxın dost olub. Salman Mümtazın ayrıca elmi sahəsi və maraq sahəsi Mirzə Ələkbərin Sabirin həyatı haqqında yazmaq və əsərlərini oxumaq idi.  
Salman Mümtaz həmçinin Azərbaycan ədəbiyyatı klassikləri əsərlərinin elmi və tənqidi əsərlərinin tərtibatı üzərində işləmişdir; İmadəddin Nəsimi, Şah İsmayıl Xətai, Həbibi, Məhəmməd Füzuli, Molla Vəli Vidadi, Molla Pənah Vaqif, İsmayıl bəy Qutqaşınlının və başqalarının bioqrafiyasını və əsərlərini, Mirzə Ələkbər Sabirin və Abbas Səhhətin xatirələrini çap etdirib<ref name="АСЭ" />. O, məşhur satirik şair Mirzə Ələkbər Sabir ilə yaxın dost olub. Salman Mümtazın ayrıca elmi sahəsi və maraq sahəsi Mirzə Ələkbərin Sabirin həyatı haqqında yazmaq və əsərlərini oxumaq idi.  


[[Şəkil:Pen owned by Salman Mumtaz.jpg|thumb|left|200px|Salman Mümtaza məxsus olan qələm. Azərbaycan Tarix Muzeyi, Bakı.]]
[[Şəkil:Pen owned by Salman Mumtaz.jpg|thumb|left|270px|Salman Mümtaza məxsus olan qələm. Azərbaycan Tarix Muzeyi, Bakı.]]


Salman Mümtaz  '“Molla Nəsrəddin” jurnalı, “Azərbaycan” və “Kommunist” qəzetlərinə əlavə olaraq çap edilən “Zənbur”, “Hacı Leylək”, “Tutu”, “Şeypur”; “Füqəra Füzuyatı”, “Qurtuluş”, “Qardaş köməyi”, “Maarif və mədəniyyət”,  “Qızıl Şərq”, “Şərq qadını” jurnalları ilə, həmçinin “Səda”, “Günəş”, “İnqilab”, “Açıq söz”, “Kommunist”, “Tərəqqi”, “Yeni iqbal”, “İqbal”, “Ədəbiyyat qəzetəsi” qəzetləri ilə əməkdaşlıq etmişdir. Həmin qəzet və jurnallarda Salman Mümtaz “Aşqabadlı”, “Vasvası”, “Eşşəkarısı”, “Mömin çinovnik”, “Mümtaz” (ərəb dilindən tərcümədə bu söz “seçilmiş”, “başqalarından seçilən” mənasını verir), “Sağsağan”, “Sərçə”, “Sərçəqulu”, “S.M.”, “S.Əsgərov”, “Türkməndost”, “Xortdanqulu bəy”, “Xortdanbəyzadə”, “Çalağan” və başqa imzalar altında satirik və lirik şeirlər, məqalə və felyetonlar, nəsr əsərləri yazmışdır{{sfn|Tahirzadə|2002|p=7}}. Mümtazın bu əsərləri indiyə qədər toplanmayıb. Salman Mümtaz doğma azərbaycan dili ilə yanaşı, ərəb, fars, türk, urdu və rus dillərini də bilirdi<ref name="Дело" />.
Salman Mümtaz  '“Molla Nəsrəddin” jurnalı, “Azərbaycan” və “Kommunist” qəzetlərinə əlavə olaraq çap edilən “Zənbur”, “Hacı Leylək”, “Tutu”, “Şeypur”; “Füqəra Füzuyatı”, “Qurtuluş”, “Qardaş köməyi”, “Maarif və mədəniyyət”,  “Qızıl Şərq”, “Şərq qadını” jurnalları ilə, həmçinin “Səda”, “Günəş”, “İnqilab”, “Açıq söz”, “Kommunist”, “Tərəqqi”, “Yeni iqbal”, “İqbal”, “Ədəbiyyat qəzetəsi” qəzetləri ilə əməkdaşlıq etmişdir. Həmin qəzet və jurnallarda Salman Mümtaz “Aşqabadlı”, “Vasvası”, “Eşşəkarısı”, “Mömin çinovnik”, “Mümtaz” (ərəb dilindən tərcümədə bu söz “seçilmiş”, “başqalarından seçilən” mənasını verir), “Sağsağan”, “Sərçə”, “Sərçəqulu”, “S.M.”, “S.Əsgərov”, “Türkməndost”, “Xortdanqulu bəy”, “Xortdanbəyzadə”, “Çalağan” və başqa imzalar altında satirik və lirik şeirlər, məqalə və felyetonlar, nəsr əsərləri yazmışdır{{sfn|Tahirzadə|2002|p=7}}. Mümtazın bu əsərləri indiyə qədər toplanmayıb. Salman Mümtaz doğma azərbaycan dili ilə yanaşı, ərəb, fars, türk, urdu və rus dillərini də bilirdi<ref name="Дело" />.
Sətir 124: Sətir 122:
}}</ref>. Eyni ilin 10 iyun tarixində Salman Mümtaz Azərbaycan Yazıçılar Birliyindən azad edildi. 1937-ci il 10 – 12 iyun tarixlərində o, “xalq düşməni” adlandırıldı. İyun ayının 19-da isə ona “burjua milliyətçisi” və “pantürkist” damğası vuraraq tutduğu vəzifələrdən də azad etdilər. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Mərkəzi Arxivində saxlanılan Salman Mümtazın şəxsi həyat məlumatında AzFAN Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun rəhbəri A.Əhmədov tərəfindən 19 iyun 1937-ci il tarixli, № 26 prikazı saxlanılır. Prikazda qeyd edilir:
}}</ref>. Eyni ilin 10 iyun tarixində Salman Mümtaz Azərbaycan Yazıçılar Birliyindən azad edildi. 1937-ci il 10 – 12 iyun tarixlərində o, “xalq düşməni” adlandırıldı. İyun ayının 19-da isə ona “burjua milliyətçisi” və “pantürkist” damğası vuraraq tutduğu vəzifələrdən də azad etdilər. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Mərkəzi Arxivində saxlanılan Salman Mümtazın şəxsi həyat məlumatında AzFAN Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun rəhbəri A.Əhmədov tərəfindən 19 iyun 1937-ci il tarixli, № 26 prikazı saxlanılır. Prikazda qeyd edilir:


{{Sitat2|Əsgərov Salman Mümtaz ədəbiyyat şöbəsinin kiçik tədqiqatçısı vəzifəsindən azad olunmuşdur. 20 iyun 1937-ci il tarixindən etibarən isə burjua milliyətçisi olmağa məruz qalmışdır<ref name="Дело">{{məqalə|müəllif=Буниятов З. М.|başlıq=Следственное дело № 12493|nəşr=Элм|tip=газета|buraxılış=13 августа|il=1988}}</ref>.}}
{{Sitat2|Əsgərov Salman Mümtaz ədəbiyyat şöbəsinin kiçik tədqiqatçısı vəzifəsindən azad olunmuşdur. 20 iyun 1937-ci il tarixindən etibarən isə burjua milliyətçisi olmağa məruz qalmışdır<ref name="Дело">{{məqalə|müəllif=Буниятов З. М.|başlıq=Следственное дело № 12493|nəşr=Элм|tip=газета|buraxılış=13 августа|il=1988}}</ref>.}}


Buna baxmayaraq, Salman Mümtaz nadir əl əlyazmaları və kitabları toplamağa və tədqiq etməyə davam etmişdir. Salman Mümtaz uzun illər boyu əldə etdiyi qiymətli əlyazmaları “Kitabxaneyi-Mümtaziyyə” adlandırdığı öz şəxsi kitabxasına toplayırdı. Vaxtının əsas hissəsini də bu kitabxanada keçirirdi.  
Buna baxmayaraq, Salman Mümtaz nadir əl əlyazmaları və kitabları toplamağa və tədqiq etməyə davam etmişdir. Salman Mümtaz uzun illər boyu əldə etdiyi qiymətli əlyazmaları “Kitabxaneyi-Mümtaziyyə” adlandırdığı öz şəxsi kitabxanasına toplayırdı. Vaxtının əsas hissəsini də bu kitabxanada keçirirdi.  


Salman Mümtaz 8 oktyabr 1937-ci il tarixində, axşam saat 11-də Bakıdakı evində {{endash}} Buynakski küçəsi  № 25 ünvanında (indiki {{endash}} Şeyx Şamil küçəsi) siyasi dustaq kimi həbs olundu. Bir həftə sonra Azərbaycan SSR Cinayət Məcəlləsinin 69, 70, 72, 73 maddələri ilə təqsirli bilinərək ittiham olundu<ref name="Дело"/>. Salman Mümtaza Sinman, Qalstyan, Avanesyan və Borşşev tərəfindən üç aylıq dəhşətli işgəncələr verildi{{sfn|Tahirzadə|2002|p=6}}. 1937-ci il oktyabr ayının 10-da baş tutan ilk istintaqda Dövlət Təhlükəsizliyi İdarəsinin leytenantı Qalstyan Mümtaza məlumat vermişdir: “''Bildirmək istəyirəm ki, sizin həbs olunma səbəblərinizdə qeyd edilir ki, Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasına və Sovet hökümətinə qarşı əks-inqilabçı millətçi mövqedə dayanmısınız və əks-inqilabçı millətçi təşkilatının üzvüsünüz. Siz {{endash}} Əsgərov Salman Mümtaz Məmmədəmin oğlu əksinqilabçı millətçi təşkilatın üzvü olduğunuzu və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayandığınızı etiraf edirsinizmi?''” Mümtaz cavabında demişdir: “''Xeyr. Mən əks-inqilabçı millətçi təşkilatın üzvü deyiləm və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayanmıram!''” Qalstyan bu cavabdan sonra Mümtaza mövzu ilə əlaqədar olaraq xəbərdarlıq etmişdir: “''Siz əks-inqilabçı millətçi təşkilatın üzvü olmağınız və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayanmağınız kimi qarşıdurmalara məruz qalacaqsınız''”<ref name="Дело"/>.
Salman Mümtaz 8 oktyabr 1937-ci il tarixində, axşam saat 11-də Bakıdakı evində {{endash}} Buynakski küçəsi  № 25 ünvanında (indiki {{endash}} Şeyx Şamil küçəsi) siyasi dustaq kimi həbs olundu. Bir həftə sonra Azərbaycan SSR Cinayət Məcəlləsinin 69, 70, 72, 73 maddələri ilə təqsirli bilinərək ittiham olundu<ref name="Дело"/>. Salman Mümtaza Sinman, Qalstyan, Avanesyan və Borşşev tərəfindən üç aylıq dəhşətli işgəncələr verildi{{sfn|Tahirzadə|2002|p=6}}. 1937-ci il oktyabr ayının 10-da baş tutan ilk istintaqda Dövlət Təhlükəsizliyi İdarəsinin leytenantı Qalstyan Mümtaza məlumat vermişdir: “''Bildirmək istəyirəm ki, sizin həbs olunma səbəblərinizdə qeyd edilir ki, Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasına və Sovet hökümətinə qarşı əks-inqilabçı millətçi mövqedə dayanmısınız və əks-inqilabçı millətçi təşkilatının üzvüsünüz. Siz {{endash}} Əsgərov Salman Mümtaz Məmmədəmin oğlu əksinqilabçı millətçi təşkilatın üzvü olduğunuzu və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayandığınızı etiraf edirsinizmi?''” Mümtaz cavabında demişdir: “''Xeyr. Mən əks-inqilabçı millətçi təşkilatın üzvü deyiləm və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayanmıram!''” Qalstyan bu cavabdan sonra Mümtaza mövzu ilə əlaqədar olaraq xəbərdarlıq etmişdir: “''Siz əks-inqilabçı millətçi təşkilatın üzvü olmağınız və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayanmağınız kimi qarşıdurmalara məruz qalacaqsınız''”<ref name="Дело"/>.
Sətir 132: Sətir 130:
Salman Mümtaz bundan əvvəl AzFAN-ın direktor müavini Ruhulla Axundov tərəfindən polis nəzarətinə alınmışdır. Daha sonra 4 aprel 1937-ci ildə istintaqa cəlb olunmuşdur. Salman Mümtaz burada respublikada və Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasında əks-inqilabi burjua millətçi təşkilatının “''üzvü olduğunu''” etiraf etmişdir. Həmçinin,  Bəkir Çobanzadə, Yusif Vəzirov, Seyid Hüseyn, Üzeyir Hacıbəyov, Sanılı, Səməd Vurğun, Mikayıl Müşfiq, Əhməd Cavad, Hüseyn Cavid, Əmin Abid, Müznib, Sultan Məcid, Vəlixanov, Səfikürdski, Aşurbəyov, Musaxanovla “''təşkilata alındığını''” etiraf etmişdir. Ruhulla Axundov, Ələkbər Məmmədkazımov, Çobanzadə və Əziz Qubaydullinlə  yaranan qarşıdurmalar zamanı (10 oktyabr 1937) Salman Mümtaz ona aid olan, əleyhinə deyilən ifadələri qətiyyətlə təkzib etmişdir. Salman Mümtaz 1925-ci və ya 1926-cı illərdə heç bir təşkilata qəbul edilmədiyini və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayanmadığını bildirmişdir<ref name="Дело"/>.
Salman Mümtaz bundan əvvəl AzFAN-ın direktor müavini Ruhulla Axundov tərəfindən polis nəzarətinə alınmışdır. Daha sonra 4 aprel 1937-ci ildə istintaqa cəlb olunmuşdur. Salman Mümtaz burada respublikada və Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasında əks-inqilabi burjua millətçi təşkilatının “''üzvü olduğunu''” etiraf etmişdir. Həmçinin,  Bəkir Çobanzadə, Yusif Vəzirov, Seyid Hüseyn, Üzeyir Hacıbəyov, Sanılı, Səməd Vurğun, Mikayıl Müşfiq, Əhməd Cavad, Hüseyn Cavid, Əmin Abid, Müznib, Sultan Məcid, Vəlixanov, Səfikürdski, Aşurbəyov, Musaxanovla “''təşkilata alındığını''” etiraf etmişdir. Ruhulla Axundov, Ələkbər Məmmədkazımov, Çobanzadə və Əziz Qubaydullinlə  yaranan qarşıdurmalar zamanı (10 oktyabr 1937) Salman Mümtaz ona aid olan, əleyhinə deyilən ifadələri qətiyyətlə təkzib etmişdir. Salman Mümtaz 1925-ci və ya 1926-cı illərdə heç bir təşkilata qəbul edilmədiyini və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayanmadığını bildirmişdir<ref name="Дело"/>.


== Ədəbiyyat sahəsində araşdırmaları ==
=== Ədəbiyyat sahəsində araşdırmaları ===
=== Azərbaycan klassiklərinin həyatı və yaradıcılığının öyrənilməsi ===
==== Azərbaycan klassiklərinin həyatı və yaradıcılığının öyrənilməsi ====
1933-cü ildə yeni yaradılan SSRİ Elmlər Akademiyası Azərbaycan Filialında kiçik elmi işləyən Salmaz Mümtaz 483 Azərbaycan şairinin siyahısını tutur, onların həyat və yaradıcılıqlarının öyrənilməsinin vacibliyini vurğulayır. 104 şairin haqqında isə özünün geniş araşdırma apardığını göstərir.
1933-cü ildə yeni yaradılan SSRİ Elmlər Akademiyası Azərbaycan Filialında kiçik elmi işləyən Salmaz Mümtaz 483 Azərbaycan şairinin siyahısını tutur, onların həyat və yaradıcılıqlarının öyrənilməsinin vacibliyini vurğulayır. 104 şairin haqqında isə özünün geniş araşdırma apardığını göstərir.


=== Folklor araşdırmaları ===
==== Folklor araşdırmaları ====
Salman Mümtaz ədəbiyyatı iki hissəyə bölürdü: klassik və xalq (söz sənəti, folklor). O, Azərbaycan folklorunu və nəşrlərini toplamağa çalışırdı.
Salman Mümtaz ədəbiyyatı iki hissəyə bölürdü: klassik və xalq (söz sənəti, folklor). O, Azərbaycan folklorunu və nəşrlərini toplamağa çalışırdı.


== Xatirəsi ==
=== Xatirəsi ===
Filologiya elmləri namizədi Rasim Tağıyev 1986-cı ildə Salman Mümtazın məqalələrindən ibarət maraqlı bir kitab nəşr etdirmişdir. "''Salman Mümtaz. Azərbaycan ədəbiyyatının mənşəyi.''" adlı bu kitabın redaktoru filologiya elmləri doktoru, professor Əkbər Ağayev, kitabın rəyçisi isə {{endash}} akademik Məmməd Arif Dadaşzadə (Məmməd Arif) olmuşdur<ref>{{kitab3|başlıq=Салман Мүмтаз. Азәрбајҹан әдәбијјатынын гајнаглары|orijinal=Тәртиб едәни филолоҝија елмләри намизәди Расим Тағыјев, рәјчи академик Мәммәд Ариф, редактору филолоҝија елмләри доктору, профессор Әкбәр Ағајев|location=Б.|nəşriyyat=Јазычы|il=1986|səhifələr=445|səhifə=4}}{{ref-az}}</ref>.
Filologiya elmləri namizədi Rasim Tağıyev 1986-cı ildə Salman Mümtazın məqalələrindən ibarət maraqlı bir kitab nəşr etdirmişdir. “Salman Mümtaz Azərbaycan ədəbiyyatının mənşəyi” adlı bu kitabın redaktoru filologiya elmləri doktoru, professor Əkbər Ağayev, kitabın rəyçisi isə {{endash}} akademik Məmməd Arif olmuşdur<ref>{{kitab3|başlıq=Салман Мүмтаз. Азәрбајҹан әдәбијјатынын гајнаглары|orijinal=Тәртиб едәни филолоҝија елмләри намизәди Расим Тағыјев, рәјчи академик Мәммәд Ариф, редактору филолоҝија елмләри доктору, профессор Әкбәр Ағајев|location=Б.|nəşriyyat=Јазычы|il=1986|səhifələr=445|səhifə=4}}{{ref-az}}</ref>.


17 sentyabr 1996-cı il tarixindən etibarən Azərbaycan Respublikasının Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivi Salman Mümtazın adını daşıyır<ref name="14.06.1998">{{cite web|url=http://www.anl.az/down/he_serencamlar.pdf|title= Azərbaycan Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinə Salman Mümtazın adının verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 13 sentyabr 1996-cı il tarixli Sərəncamı |publisher=anl.az|date=13 sentyabr 1996|author=Azərbaycan Respublikasının Prezidenti|accessdate=2019-07-15|language={{az}}}}</ref>.
17 sentyabr 1996-cı il tarixindən etibarən Azərbaycan Respublikasının Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivi Salman Mümtazın adını daşıyır<ref name="14.06.1998">{{cite web|url=http://www.anl.az/down/he_serencamlar.pdf|title= Azərbaycan Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinə Salman Mümtazın adının verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 13 sentyabr 1996-cı il tarixli Sərəncamı |publisher=anl.az|date=13 sentyabr 1996|author=Azərbaycan Respublikasının Prezidenti|accessdate=2019-07-15|language={{az}}}}</ref>.


== İstinadlar ==
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|2}}
{{İstinad siyahısı|2}}
==Qeydlər==
<div class="references-small">
<references group=qeyd/>
</div>


== Xarici keçidlər ==
== Xarici keçidlər ==
* [https://tahirzade.shaki.info/arxiv/salman-m%C3%BCmtaz-m%C9%99tn Salman Mümtazın tərcümeyi-halı]
* [https://tahirzade.shaki.info/arxiv/salman-m%C3%BCmtaz-s%C9%99n%C9%99dl%C9%99r-v%C9%99-s Salman Mümtaz (sənədlər və s.)]
* [https://tahirzade.shaki.info/arxiv/s-m%C3%BCmtaz-fotolar S.Mümtaz. Fotolar]
{{Vikilər
{{Vikilər
| commons    = Category:Salman Mumtaz
| commons    = Category:Salman Mumtaz
Sətir 167: Sətir 163:
}}
}}
{{Yaxşı məqalə}}
{{Yaxşı məqalə}}
[[az:Salman Mümtaz]][[ru:Мумтаз, Салман]][[en:Salman Mumtaz]][[tr:Selman Mümtaz]]

16:10, 5 sentyabr 2021 versiyası

Salman Mümtaz
Əsgərov Salman Məmmədəmin oğlu
Salman Mümtaz
Salman Mümtaz.
Doğum tarixi 20 may 1884(1884-05-20)[1]
Doğum yeri Nuxa, Yelizavetpol quberniyası, Rusiya İmperiyası
Vəfat tarixi 6 sentyabr 1941 (57 yaşında)[1]
Vəfat yeri Oryol yaxınlığındakı Medvedski meşəsi, Orlov vilayəti, RSFSR, SSRİ
Vəfat səbəbi Repressiya edilib
Vətəndaşlıq SSRİ
Milliyyəti azərbaycanlı
Elm sahəsi ədəbiyyatşünaslıq
İş yeri SSRİ Elmlər Akademiyası Azərbaycan Filialının Dil və Ədəbiyyat İnstitutu
Tanınır şair, ədəbiyyatşünas, publisist, mətnşünas və biblioqraf; Azərbaycan klassik ədəbiyyatı əsərlərinin və Azərbaycan aşıq poeziyası nümunələrinin naşiri; orta əsr əlyazmalarının kolleksiyaçısı; bir sıra Azərbaycan klassiklərinin elmi-tənqidi mətnlərinin müəllifi
Commonsda da Salman Mümtaz ilə əlaqəli mediafayllar var

Salman Mümtaz (1884–1941) — görkəmli Azərbaycan ədəbiyyatşünası, mətnşünas və biblioqrafı, orta əsr əlyazmalarının kolleksiyaçısı.

1937-ci ilin oktyabr ayınında həbs olunaraq 10 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilmiş, həbsdə olarkən isə 1941-ci ilin sentyabr ayının 6-da Oryol şəhərində güllələnmişdir. Ölümündən sonra – 1956-cı ilin noyabr ayının 16-da, SSRİ Ali Məhkəməsi tərəfindən ona bəraət verilib.

Haqqında məlumatlar

Uşaqlıq və yeniyetməlik dövrü

20 may 1884-cü il tarixdə[2] Nuxa şəhərində (indiki Şəki şəhəri) anadan olub. Evləri Nuxanın Gəncəli məhəlləsində idi[3]. Babası Ağa Ələsgər çox imkanlı şəxş olmuşdur, lakin əvvəl özü, sonra isə arvadı vaxtsız vəfat edib, oğulları Məmmədəmin – Salmanın atası, kimsəsiz qalıb. Bir müddət sonra Məmmədəminin atadan qalan evi də yanıb, bundan sonra əmisinin evində yaşamağa başlayıb və zərgər yanında şagird durub. Məşhədə ziyarətə gedir, geri qayıdarkən, yolunu Aşqabaddan salır, eşitmişdi ki, burada torpaqlar çox ucuz qiymətə satılır. Məmmədəmin Nuxadan gətirdiyi qızılla Aşqabaddan xeyli torpaq alır və orada yaşamağa başlayır. Az vaxt ərzində karvansara və dəzgah yiyəsi olur. Nuxada yaşayan ailəsini də Aşqabadda tiktirdiyi yeni mülkünə gətirməyə hazırlaşarkən, 1887-ci ildə 32 yaşında ağciyər iltihabından vəfat edir[3].

1900-cü ildə Məmmədəminin həyat yoldaşı Məşhədi Zəhra xanım (1865 — 1938) özünün kiçik qardaşı Kərbəlayi Əsgəri Bakıdan götürüb Aşqabada gedir, Məmmədəminin var-dövlətinə sahib çıxır. Oğlanları Salmanla Əsgəri də Aşqabada gətirir. Sonra böyük qardaşı Kərbəlayi Mövsümü də yanına aparır. Mirzə Fətəli Axundov ilə qohumluq əlaqələri olan Zəhra xanım, düşüncəli və bacarıqlı qadın olub. O, iri bir sandıq alır, oğlanları böyüyənədək sandığı qızılla doldurur (həmin qızılları bir müddət sonra Salman Mümtaz Azərbaycan əlyazma kitablarını almağa və xeyriyyə işlərinə xərcləyəcəkdir)[3].

Uşaqlıq illərindən Salman elmə böyük maraq göstərib; O, Aşqabadda təhsil almış, fars və ərəb dillərini də orada öyrənmişdir[4]. Həmçinin, Mirzə Əsədulla adlı müəllimdən urdu dili də öyrənmişdir[5]. 1893-cü ildə – 9 yaşı olarkən, Aşqabadda Mirzə Ələkbər Sabir ilə görüşüb. Bu görüşlə Mümtazda ədəbiyyata həvəs yaranıb. Cəmi 3 ay molla yanında dərs keçmiş Salman 22 yaşınadək gecə-gündüz öz üzərində ciddi çalışıb, fars, ərəb, rus, urdu dillərində mütaliələr edir, Şərq ədəbiyyatının incilərini oxuyur[3], bir çox şeirləri əzbərləyir. Müsəlman xalqların dillərini bilməsi onda Şərq ədəbiyyatına marağı daha da artırır[5].

Dayısı Kərbəlayi Mövsümün dəzgahında ticarətlə məşğul olan Salman, türk (azərbaycan) əlyazmalarını toplamağa başlayır[6].

“Molla Nəsrəddin” jurnalı ilə əməkdaşlıq

Aşqabad gimnaziyasını bitirmiş Mir Fəttah Musəvi və ona dərs deyən Salman Mümtaz. Gimnaziyanı bitirən gün, Aşqabad.

Türk ədəbi tənqidçisi Yavuz Akpınarın sözlərinə görə 1908 – 1909-cu illərdə Tiflisdə “Molla Nəsrəddin” jurnalı çıxdıqdan sonra Salman Mümtaz da bu satirik jurnalın müxbirləri sırasında olub. Eyni zamanda klassik tərzdə şeirlər də yazıb, Aşqabadda dostları ilə birlikdə ədəbi məclis də qurub[5]. 1908 – 1909-cu illərdə başda “Molla Nəsrəddin” jurnalı olmaqla, azərbaycanca mətbuatda dərc edilmiş satirik şeirləri və məqalələri ilə oxucuların diqqətini çəkib. Yavuz Akpınarın yazdığına görə, "Mümtaz əsərlərində oxucuya öz ölkəsinə və millətinə sevgisini bildirir, ictimai həyatdakı çatışmazlıqları nümayiş və ifşa edirdi"[5].

Azərbaycan ədəbiyyatşünası və tarixçisi professor Ədalət Tahirzadə hesab edir ki, 1906-cı il Salman Mümtazın onun düşüncələrində dönüş yaradıb: Aşqabada gələn Mümtaz “Molla Nəsrəddin” məcmuəsi ilə yazışır, ona çoxlu xəbərlər, bəzən də şeirlər göndərir. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev və Qurbanəli Şərifzadə ilə birgə yazdığı, 1908-ci ildə “Molla Nəsrəddin” jurnalında çıxan “Mozalan bəyin səyahətnaməsi” onun yaradıcılıq uğurlarından biri sayılır[7]. 1910-cu ildə Mirzə Ələkbər Sabirlə iki həftəlik ikinci görüşü onu ədəbiyyata daha da bağlayır: Sabirin Mümtazı həvəsləndirilməsindən sonra “Molla Nəsrəddin”də Salman Mümtazın “Xortdan bəy” imzası görünməyə başlayıb[6].

1913-cü ildə Tiflisdə ilk kitabı “Seyid Əhməd Hatif İsfahaninin tərcibəndi və tərcümeyi-halı”nı Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin “Qeyrət” mətbəəsində çap etdirir. 3 ay Tiflisdə qalan Salman Əsgərzadə, ədəbiyyat, tarix və incəsənəti dərindən bilən Abbas Səhhət ilə də tanış olur, 2 il öncə dünyasını dəyişmiş Mirzə Ələkbər Sabirin “Hophopnamə” kitabını nəşr etdirməsində ona önəmli yardım göstərir. Tiflisdə Mirzə Cəlil ilə dostlaşan Mümtaz, “Molla Nəsrəddin” jurnalını hərtərəfli maliyyələşdirir[6]. 1915-ci ildə “İqbal” qəzeti Qafqazda dövrünün 11 müasir şairlərindən biri olan Salman Əsgərov haqqında yazırdı: “Salman Əsgərov “Molla Nəsrəddin” jurnalında özünün 12 pürməna şeiri ilə millətin nöqsanlarını göstərir, nicatına yol göstərməkdə qələmi ilə xidmət edir”. Salman Mümtaz 1916-cı ildə Aşqabadda Mirzə Cəlilin “Ölülər” əsərinin səhnəyə qoyulması üçün çox çalışsa da, yerli hakimiyyət orqanları buna icazə verməyib[6].

Salman Mümtaz 1918-ci ilə qədər Aşqabadda “Molla Nəsrəddin” jurnalında şeirlər və felyetonları ilə dini fanatizm və xurafata qarşı çıxış etmişdir. O, “Molla Nəsrəddin” jurnalının Orta Asiya və digər bölgələrdə yayılmasında da öz köməyini göstərib[4].

Azərbaycana qayıdışı

Salman Mümtaz 1917-ci ildə

Salman Mümtaz 1918-ci ildə ailəsi ilə birlikdə Bakıya qayıdaraq “Azərbaycan” qəzetində jurnalist kimi fəaliyyətə başlayıb. Artıq bu dövrdə o, Azərbaycan klassiklərinin yaradıcılığı ilə bağlı sənədlərlə maraqlanırdı. Bu dövrdə Azərbaycanda yaranmış müstəqil dövlət və müsəlman Şərqində ilk parlament respublikası olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaranmışdı[8].

Salman Mümtaz Bakıya köçdükdən sonra bir müddət Krasnokrestovski (indiki — Şeyx Şamil küçəsi) küçəsindəki 3-cü binada, həyat yoldaşının qardaşı Ağarzanın mülkündə yaşayıb. Baryatinski (əvvəllər Fioletov, indi — Əbdülkərim Əlizadə küçəsi) küçəsindəki 6/23-cü binada şəxsi dükan açıb. 1919-cu ildən “Yaşıl qələm” cəmiyyətinin üzvü olan Salman Mümtaz, cəmiyyətin uğurla fəaliyyət göstərməsinə xeyli pul xərcləyib[8].

Azərbaycan müstəqilliyinin milli xəzinə olduğunu anlayan Salman Mümtaz, Osmanlı ordusunun generalı, Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru paşanı və Osmanlı dövlətinin hərbi naziri, siyasi xadim Ənvər paşanı yüksək qiymətləndirirdi. 1918-ci ildə Salman Mümtaz Nuru paşa ilə görüşərək ona həsr etdiyi “Öyün millət!” qəzəlini söyləyib. Ənvər paşaya isə “Ənvəriyyə” müxəmməsini həsr edib.

Azərbaycanlı aktyor və rejissor Rza Təhmasib Təbriz mehmanxanasında Hüseyn Cavidin ədəbi yığıncaqlarını xatırladaraq qeyd etmişdi ki,

" Salman Mümtaz fars və azərbaycan dillərində əzbərdən və xoş bir ahənglə şeirlər oxuyardı. Onun çox yaxşı yaddaşı var idi.[9] "

Salman Mümtaz tədqiqata daha çox üstünlük verirdi. O, bütün gücünü Azərbaycan ədəbiyyatının toplanmasına, tədqiqinə, müəyyənləşdirilməsinə, nəşrinə və yayılmasına yönəltmişdi.[10]

1924-cü ildə Salman Əsgərzadə “Azərneft təchizat” idarəsinin Nuxa, Qutqaşen, Zaqatala, Qax və Laqodexidə anbarları olan rayon agentliyinin müvəkkili idi. O, həmçinin Xalq Maarif Komissarlığında da çalışmışdır[8].

Elmi fəaliyyəti

Soldan sağa: Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Rzaqulu Nəcəfov, Salman Mümtaz, Zeynal Məmmədov və Əliqulu Qəmküsar

Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra klassik ədəbi irsin toplanması, nəşri və tədqiqi sahəsində fəaliyyət göstərmiş, Azərbaycan şair və aşıqlarının əsərlərinin bir sıra naməlum əlyazma nümunələrini aşkara çıxarmışdır.[4] 1920-ci ildən 1925-ci ilə qədər Azərbaycan ədəbiyyat və incəsənət nümayəndələrindən təxminən 200 kitab, məqalə və müxtəlif yazıçıların əlyazmalarını toplaya bilmişdir. “Kommunist” qəzetində “Unudulmuş yarpaqlar” başlığı altında Azərbaycan ədəbiyyatına dair məqalələrini dərc etdirib[4]. 1920-ci ildə Azərbaycan ədəbiyyatının bərpası üzrə komissiyanın təşkilatçısı və sədri olub[11]. Həmçinin Azərbaycan ədəbiyyatının tarixinə dair 15, xalq ədəbiyyatına dair isə 2 əsərin, Məhəmməd Füzuli əsərlərinin üç cildinin, “250 şair” yığmasının, “Xətai” divanının, “Səid Əhməd Xətif”, “Əli Bakuvi”, “Şəki savları” və s. digər nəşrlərin redaktoru olub[11].

1925 – 1926-cı illərdə Salman Mümtaz “Kommunist” qəzeti nəşriyyatında Azərbaycan ədəbiyyatı seriyasından 24 şairin – İmadəddin Nəsimi, Qövsi Təbrizi, Nişat Şirvani, Ağa Məsih Şirvani, Molla Pənah Vaqif, Qasım bəy Zakir, Mirzə Şəfi Vazeh, Məhəmmədhüseyn xan Müştaq və başqalarının kitablarını çap etdirmişdir. Bunların bir çoxu həmin şairlərin əsərlərinin ilk toplu nəşri idi[4].

Aşıq poeziyası nümunələrindən isə “El şairləri” kitabını (1927 – 1928-ci illərdə 1-2 cild; 1935-ci ildə təkrar çapı) və Sarı Aşığın bayatılarını (1927, 1934) nəşr etdirib[4].

1926-cı ildə Mehmed Fuad Köprülüzadə, Əli bəy Hüseynzadə və Salman Mümtaz Bakıda Birinci Türkoloji Qurultayda.

Salman Mümtaz 1926-cı ildə Bakıda keçirilən Birinci Türkoloji qurultaya qatılmış, iştirakçılara “Nəsimi” adlı yeni kitabını hədiyyə etmişdir. Qurultayda fəaliyyətinə əvvəlcədən yaxından bələd olduğu akademik, professor Mehmed Fuad Köprülüzadə və “Füyuzat” jurnalının yaradıcısı, professor Əli bəy Hüseynzadə ilə də fikir mübadiləsi edib (1950-ci ildə Mehmed Fuad Köprülüzadə yenidən Türkiyədən SSRİ-yə Türkiyə Xarici İşlər Naziri kimi gəldi. O, burada yenidən Salman Mümtazla görüşmək və rəsmi şəkildə onun barəsində məlumat almaq üçün müraciət etdi. Lakin onun bu müraciəti cavabsız qaldı. Çünki Salman Mümtaz repressiya qurbanı olmuşdu və artıq həyatda deyildi). Qurultayda iştirak edənlər arasında tatar ədəbiyyatçı Əziz Qubaydullin də vardı. Əziz Qubaydullin qurultayda çıxış edərək Salman Mümtazın azərbaycanlı şairlərin əsərlərini “Kommunist” qəzetində nəşr etdiyini bildirmiş və hər bir nəşrdən əvvəl Salman Mümtaz tərəfindən şairlər haqqında yazılan bioqrafik məlumatların “ən qiymətli bioqrafik məlumatlar” olduğunu vurğulayaraq Salman Mümtazın zəhmətini yüksək qiymətləndirmişdir[12] Həmçinin 1926-cı ildə Mümtazın şəxs kitabxasına ("Kitabxaneyyi-Mümtaziyyə") nəzər salan akademiklər Vasili Bartold və Sergey Oldenburq kitabxananın elmi quruluşuna, çoxsaylı tərtibatına, buradakı əlyazmaların zənginliyinə heyran qalmışdılar[8].

Salman Mümtazın fəaliyyəti və yaradıcılıq sahəsi 1925-1932-ci illərdə Azərbaycan SSR rəhbərliyinin ədəbiyyat və incəsənət sahələri üzrə fərmanları ilə müəyyən dərəcədə ilhamlanmışdır. Bu dövrdə Mümtaz müxtəlif əsərlər yazmış və yeni kitablar nəşr etdirmişdir. Mümtaz yaradıcılığının bu dövründə çapa hazırlamış olduğu “Sarı Aşıq” və “El şairləri” adlı kitablardakı məlumatlara professor, elmi tədqiqatçı və filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru A.M.Nəbiyev “Xalqımızın deyimləri və duyğuları” adlı kitabında xeyli yer ayırmışdır[13].

Salman Mümtaz 1929-cu ildən 1932-ci ilə qədər Azərbaycan Dövlət Elmi Tədqiqat İnstitutunun kapitalizmə qədər olan dövr Azərbaycan ədəbiyyatı bölməsinin müdiri vəzifəsində çalışıb. 1932-ci ildən Azərbaycan Dövlət Muzeyində elmi işçi olub. Eyni zamanda 1933-cü ildən 1936-cı ilədək “Azərnəşr” nəşriyyatının klassik irs şöbəsinə başçılıq edib. 1933-cü ilin fevral ayından SSRİ EA Azərbaycan Filialı ədəbi irs bölməsinə elmi işçi vəzifəsində çalışıb. 1937-ci ilin aprel ayından isə Azərbaycan filialının ədəbiyyat şöbəsinə rəhbərlik edib[10] Həmçinin Mümtaz SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının Dil və ədəbiyyat İnstitutunun ədəbiyyat şöbəsinin birinci kateqoriyalı əməkdaşı olmuşdur.[11].

Salman Mümtaz 1934-cü ildə Moskvada SSRİ yazıçılarının birinci qurultayında. Onun sağ tərəfində əyləşir: Maksim Qorki, Aleksey Tolstoy və Səməd Vurğun; arxasında dayananlar: Mehdi Hüseyn və Cəfər Cabbarlı.

Salman Mümtaz 1934-cü ildə Moskvada SSRİ yazıçılarının birinci qurultayında iştirak edib[14]. Qurultayda iştirakçı olan Məmməd Kazım Ələkbərli çıxış edərək məruzəsində şair Mirzə Şəfi Vazehin mirasının və onun Azərbaycan ədəbiyyatında misilsiz xidmətlərinin öyrənilməsində Salman Mümtazın böyük rolu olduğunu qeyd emişdir[15]. Salman Mümtaz Maksim Qorki ilə də yaxın dost olmuşdur. SSRİ Yazıçılarının birinci qurultayında o, böyük yazıçı ilə görüşüb. Maksim Qorkinin Azərbaycan yazıçıları görüşünə aid fotoşəkillərdə Salman Mümtaz Maksim Qorkinin yanında əyləşmiş vəziyyətdədir. Bəzi məlumatlara görə, Qorki Salman Mümtaz üçün Moskvada ev də almışdır. Həmin ildə Firdovsinin 1000 illiyində iştirak etmək üçün Azərbaycandan Moskvaya göndərilən heyətin daxilində Salman Mümtazın əvəzsiz xidmətləri olmuşdur[10].

Salman Mümtazın həm ədəbi və həm də tarixi mövzularda tədqiqatları vardı. O, bu tədqiqatlara çox diqqət yetirirdi, o cümlədən, toponimikanı da çox sevirdi. Mümtaz çoxlu sayda səyahətlər etmişdir və səyahətlər zamanı şəhərlərin və kəndlərin coğrafi adlarını mənimsəmişdir. Salman Mümtaz bel çantası və özünün çarığı ilə sadə səyahət edirdi.

Salman Mümtaz həmçinin Azərbaycan ədəbiyyatı klassikləri əsərlərinin elmi və tənqidi əsərlərinin tərtibatı üzərində işləmişdir; İmadəddin Nəsimi, Şah İsmayıl Xətai, Həbibi, Məhəmməd Füzuli, Molla Vəli Vidadi, Molla Pənah Vaqif, İsmayıl bəy Qutqaşınlının və başqalarının bioqrafiyasını və əsərlərini, Mirzə Ələkbər Sabirin və Abbas Səhhətin xatirələrini çap etdirib[4]. O, məşhur satirik şair Mirzə Ələkbər Sabir ilə yaxın dost olub. Salman Mümtazın ayrıca elmi sahəsi və maraq sahəsi Mirzə Ələkbərin Sabirin həyatı haqqında yazmaq və əsərlərini oxumaq idi.

Salman Mümtaza məxsus olan qələm. Azərbaycan Tarix Muzeyi, Bakı.

Salman Mümtaz '“Molla Nəsrəddin” jurnalı, “Azərbaycan” və “Kommunist” qəzetlərinə əlavə olaraq çap edilən “Zənbur”, “Hacı Leylək”, “Tutu”, “Şeypur”; “Füqəra Füzuyatı”, “Qurtuluş”, “Qardaş köməyi”, “Maarif və mədəniyyət”, “Qızıl Şərq”, “Şərq qadını” jurnalları ilə, həmçinin “Səda”, “Günəş”, “İnqilab”, “Açıq söz”, “Kommunist”, “Tərəqqi”, “Yeni iqbal”, “İqbal”, “Ədəbiyyat qəzetəsi” qəzetləri ilə əməkdaşlıq etmişdir. Həmin qəzet və jurnallarda Salman Mümtaz “Aşqabadlı”, “Vasvası”, “Eşşəkarısı”, “Mömin çinovnik”, “Mümtaz” (ərəb dilindən tərcümədə bu söz “seçilmiş”, “başqalarından seçilən” mənasını verir), “Sağsağan”, “Sərçə”, “Sərçəqulu”, “S.M.”, “S.Əsgərov”, “Türkməndost”, “Xortdanqulu bəy”, “Xortdanbəyzadə”, “Çalağan” və başqa imzalar altında satirik və lirik şeirlər, məqalə və felyetonlar, nəsr əsərləri yazmışdır[14]. Mümtazın bu əsərləri indiyə qədər toplanmayıb. Salman Mümtaz doğma azərbaycan dili ilə yanaşı, ərəb, fars, türk, urdu və rus dillərini də bilirdi[11].

Hamıdan öncə Mirzə Ələkbər Sabir və Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə kimi şəxsiyyətlərdən mənəvi güc almış Salman Mümtazın bədii yaradıcılığı Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Hüseyn Cavid, Hüseyn Sadiq (Seyid Hüseyn), Abdulla Şaiq, Cəfər Cabbarlı, Mikayıl Müşfiq kimi dostları ilə ünsiyyətdə ərsəyə gəlmişdir. Lev Tolstoy, Maksim Qorki, Rabindranat Taqor, Sədrəddin Ayni və başqa söz ustaları ilə yaxınlığı da onun dünyagörüşündə müəyyən izlər buraxıb [14].

Repressiya edilməsi və ölümü

1937-ci ilin mart ayında ən yüksək nöqtəsinə çatan Stalin repressiyası Salman Mümtazdan da yan keçmədi. Buna səbəb kimi Hüseyn Cavid, Seyid Hüseyn və Atababa Musaxanlı ilə yanaşı “Bakinskıy Raboçiy” qəzetində buraxdıqları “ideoloji səhvləri” göstərildi[16]. Eyni ilin 10 iyun tarixində Salman Mümtaz Azərbaycan Yazıçılar Birliyindən azad edildi. 1937-ci il 10 – 12 iyun tarixlərində o, “xalq düşməni” adlandırıldı. İyun ayının 19-da isə ona “burjua milliyətçisi” və “pantürkist” damğası vuraraq tutduğu vəzifələrdən də azad etdilər. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Mərkəzi Arxivində saxlanılan Salman Mümtazın şəxsi həyat məlumatında AzFAN Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun rəhbəri A.Əhmədov tərəfindən 19 iyun 1937-ci il tarixli, № 26 prikazı saxlanılır. Prikazda qeyd edilir:

" Əsgərov Salman Mümtaz ədəbiyyat şöbəsinin kiçik tədqiqatçısı vəzifəsindən azad olunmuşdur. 20 iyun 1937-ci il tarixindən etibarən isə burjua milliyətçisi olmağa məruz qalmışdır[11]. "

Buna baxmayaraq, Salman Mümtaz nadir əl əlyazmaları və kitabları toplamağa və tədqiq etməyə davam etmişdir. Salman Mümtaz uzun illər boyu əldə etdiyi qiymətli əlyazmaları “Kitabxaneyi-Mümtaziyyə” adlandırdığı öz şəxsi kitabxanasına toplayırdı. Vaxtının əsas hissəsini də bu kitabxanada keçirirdi.

Salman Mümtaz 8 oktyabr 1937-ci il tarixində, axşam saat 11-də Bakıdakı evində – Buynakski küçəsi № 25 ünvanında (indiki – Şeyx Şamil küçəsi) siyasi dustaq kimi həbs olundu. Bir həftə sonra Azərbaycan SSR Cinayət Məcəlləsinin 69, 70, 72, 73 maddələri ilə təqsirli bilinərək ittiham olundu[11]. Salman Mümtaza Sinman, Qalstyan, Avanesyan və Borşşev tərəfindən üç aylıq dəhşətli işgəncələr verildi[10]. 1937-ci il oktyabr ayının 10-da baş tutan ilk istintaqda Dövlət Təhlükəsizliyi İdarəsinin leytenantı Qalstyan Mümtaza məlumat vermişdir: “Bildirmək istəyirəm ki, sizin həbs olunma səbəblərinizdə qeyd edilir ki, Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasına və Sovet hökümətinə qarşı əks-inqilabçı millətçi mövqedə dayanmısınız və əks-inqilabçı millətçi təşkilatının üzvüsünüz. Siz – Əsgərov Salman Mümtaz Məmmədəmin oğlu əksinqilabçı millətçi təşkilatın üzvü olduğunuzu və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayandığınızı etiraf edirsinizmi?” Mümtaz cavabında demişdir: “Xeyr. Mən əks-inqilabçı millətçi təşkilatın üzvü deyiləm və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayanmıram!” Qalstyan bu cavabdan sonra Mümtaza mövzu ilə əlaqədar olaraq xəbərdarlıq etmişdir: “Siz əks-inqilabçı millətçi təşkilatın üzvü olmağınız və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayanmağınız kimi qarşıdurmalara məruz qalacaqsınız[11].

Salman Mümtaz bundan əvvəl AzFAN-ın direktor müavini Ruhulla Axundov tərəfindən polis nəzarətinə alınmışdır. Daha sonra 4 aprel 1937-ci ildə istintaqa cəlb olunmuşdur. Salman Mümtaz burada respublikada və Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasında əks-inqilabi burjua millətçi təşkilatının “üzvü olduğunu” etiraf etmişdir. Həmçinin, Bəkir Çobanzadə, Yusif Vəzirov, Seyid Hüseyn, Üzeyir Hacıbəyov, Sanılı, Səməd Vurğun, Mikayıl Müşfiq, Əhməd Cavad, Hüseyn Cavid, Əmin Abid, Müznib, Sultan Məcid, Vəlixanov, Səfikürdski, Aşurbəyov, Musaxanovla “təşkilata alındığını” etiraf etmişdir. Ruhulla Axundov, Ələkbər Məmmədkazımov, Çobanzadə və Əziz Qubaydullinlə yaranan qarşıdurmalar zamanı (10 oktyabr 1937) Salman Mümtaz ona aid olan, əleyhinə deyilən ifadələri qətiyyətlə təkzib etmişdir. Salman Mümtaz 1925-ci və ya 1926-cı illərdə heç bir təşkilata qəbul edilmədiyini və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayanmadığını bildirmişdir[11].

Ədəbiyyat sahəsində araşdırmaları

Azərbaycan klassiklərinin həyatı və yaradıcılığının öyrənilməsi

1933-cü ildə yeni yaradılan SSRİ Elmlər Akademiyası Azərbaycan Filialında kiçik elmi işləyən Salmaz Mümtaz 483 Azərbaycan şairinin siyahısını tutur, onların həyat və yaradıcılıqlarının öyrənilməsinin vacibliyini vurğulayır. 104 şairin haqqında isə özünün geniş araşdırma apardığını göstərir.

Folklor araşdırmaları

Salman Mümtaz ədəbiyyatı iki hissəyə bölürdü: klassik və xalq (söz sənəti, folklor). O, Azərbaycan folklorunu və nəşrlərini toplamağa çalışırdı.

Xatirəsi

Filologiya elmləri namizədi Rasim Tağıyev 1986-cı ildə Salman Mümtazın məqalələrindən ibarət maraqlı bir kitab nəşr etdirmişdir. “Salman Mümtaz Azərbaycan ədəbiyyatının mənşəyi” adlı bu kitabın redaktoru filologiya elmləri doktoru, professor Əkbər Ağayev, kitabın rəyçisi isə – akademik Məmməd Arif olmuşdur[17].

17 sentyabr 1996-cı il tarixindən etibarən Azərbaycan Respublikasının Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivi Salman Mümtazın adını daşıyır[18].

İstinadlar

  1. 1,0 1,1 Немецкая национальная библиотека, Берлинская государственная библиотека, Баварская государственная библиотека и др. Record #130564753 // Общий нормативный контроль (GND) — 2012—2016.
  2. "Салман Мумтаз". Официальный сайт Союза писателей Азербайджана. İstifadə tarixi: 2015-01-15.
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 Tahirzadə, 2002, p. 3.
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 Салман Мүмтаз. — Азербайджанская советская энциклопедия, 1983. — VII  cild. — Səh.: 274.
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 Yavuz Akpınar Azeri edebiyatı araştırmaları. — Dergâh Yayınları. — İstanbul, 1994. — С. 478. — 512 səh с. (türk.)
  6. 6,0 6,1 6,2 6,3 Tahirzadə, 2002, p. 4.
  7. Tahirzadə, 2002, p. 8.
  8. 8,0 8,1 8,2 8,3 Tahirzadə, 2002, p. 5.
  9. Hüseyn Cavidə düşbərə qonaqlığı verən kimdi?  (azərb.) // Milli.Az. — 2014. — 27 mart.
  10. 10,0 10,1 10,2 10,3 Tahirzadə, 2002, p. 6.
  11. 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 11,6 11,7 Буниятов З. М. Следственное дело № 12493 // Элм : газета. — 1988. — В. 13 августа.
  12. Первый Всесоюзный тюркологический съезд. 26 февраля — 5 марта 1926 г. Стенографический отчёт. — Бакинский рабочий, 1926. — Səh.: 68.
  13. Халгымызын дејимләри вә дујғулары. — Маариф, 1986. — Səhifələrin sayı:  392. — Səh.: 3.
  14. 14,0 14,1 14,2 Tahirzadə, 2002, p. 7.
  15. Первый всесоюзный съезд советских писателей. Стенографический отчёт. — Государственное издательство художественной литературы, 1934. — Səhifələrin sayı:  718. — Səh.: 116.
  16. Altstadt L. The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule. — Hoover Press, 1992. — Səhifələrin sayı:  331. — (Studies of nationalities). — ISBN 0-8179-9182-4, ISBN 978-0-8179-9182-1.
  17. Салман Мүмтаз. Азәрбајҹан әдәбијјатынын гајнаглары = Тәртиб едәни филолоҝија елмләри намизәди Расим Тағыјев, рәјчи академик Мәммәд Ариф, редактору филолоҝија елмләри доктору, профессор Әкбәр Ағајев. — Јазычы, 1986. — Səhifələrin sayı:  445. — Səh.: 4. (azərb.)
  18. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti (13 sentyabr 1996). "Azərbaycan Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinə Salman Mümtazın adının verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 13 sentyabr 1996-cı il tarixli Sərəncamı" (PDF)(azərb.)). anl.az. İstifadə tarixi: 2019-07-15.

Xarici keçidlər

Vikianbarda Salman Mümtaz ilə əlaqəli mediafayllar var.

Vikikitabda Salman Mümtaz ilə əlaqəli kitablar var.

Vikimənbədə Salman Mümtaz ilə əlaqəli məlumatlar var.

Şablon:Yaxşı məqalə