Sətir 11: |
Sətir 11: |
| }} | | }} |
| | | |
− | '''Azərbaycanlılar''' ({{lang-az2|آذربایجانلیلار}}) — [[Azərbaycan]]da, həmçinin Şimal-Qərbi [[İran]]da yaşayan əhalinin əsas hissəsini təşkil edən [[Türk dilləri|türkdilli]] [[Etnos|xalq]]. Ümumi sayı 30 milyon nəfərdən çoxdur<ref>{{cite web|author=Joshua Project|url=http://www.joshuaproject.net/affinity-blocs.php?rop1=A015|title=Ethnic People Groups of the Turkic Peoples Affinity Bloc|publisher=Joshua Project|language=en|date=|accessdate=2009-03-03|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CUJDrMJ|archivedate=2011-08-25}}</ref>. | + | '''Azərbaycanlılar''' ({{lang-az2|آذربایجانلیلار}}) — [[Azərbaycan]]da, həmçinin Şimal-Qərbi [[İran]]da yaşayan əhalinin əsas hissəsini təşkil edən [[Türk dilləri|türkdilli]] [[Etnos|xalq]]. Ümumi sayı 30 milyon nəfərdən çoxdur<ref>{{cite web2|author=Joshua Project|url=http://www.joshuaproject.net/affinity-blocs.php?rop1=A015|title=Ethnic People Groups of the Turkic Peoples Affinity Bloc|publisher=Joshua Project|language=en|date=|accessdate=2009-03-03|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CUJDrMJ|archivedate=2011-08-25}}</ref>. |
| | | |
| Azərbaycan və İrandan başqa, həm də indiki [[Rusiya]] ([[Dağıstan]]), [[Gürcüstan]] ([[Borçalı]]), [[İraq]]<ref>Большая советская энциклопедия. Третье издание. В 30 томах. Главный редактор: А. М. Прохоров. Том 1: А — Ангоб. Москва: Государственное научное издательство «Большая Советская Энциклопедия», 1969, стр. 278.</ref> və [[Türkiyə]] ([[Qars]] və [[İğdır]]) ərazisində yaşayırlar{{Bax|#Məskunlaşma|green}}. | | Azərbaycan və İrandan başqa, həm də indiki [[Rusiya]] ([[Dağıstan]]), [[Gürcüstan]] ([[Borçalı]]), [[İraq]]<ref>Большая советская энциклопедия. Третье издание. В 30 томах. Главный редактор: А. М. Прохоров. Том 1: А — Ангоб. Москва: Государственное научное издательство «Большая Советская Энциклопедия», 1969, стр. 278.</ref> və [[Türkiyə]] ([[Qars]] və [[İğdır]]) ərazisində yaşayırlar{{Bax|#Məskunlaşma|green}}. |
Sətir 25: |
Sətir 25: |
| == Məskunlaşma == | | == Məskunlaşma == |
| | | |
− | Azərbaycanlılar saylarının çoxluğuna görə [[Qafqaz]]da birinci, Gürcüstan və İranda<ref name="CIA Ethnic groops">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2075.html|title=Field Listing :: Ethnic groups|work=[[The World Factbook]]|publisher=[[MKİ]]|language=en|accessdate=2012-05-23}}</ref> isə ikinci xalqdır. [[Azərbaycan]]ın özündə isə 8,2 milyona yaxın (2009) azərbaycanlı yaşayır (ölkə əhalisinin 91,6%-i)<ref name="Azer2009">[http://web.archive.org/web/20121130101713/http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/en/AP_/1_5.xls Azərbaycan əhalisinin 1979, 1989, 1999, 2009-cu illər siyahıyaalınması]</ref>. | + | Azərbaycanlılar saylarının çoxluğuna görə [[Qafqaz]]da birinci, Gürcüstan və İranda<ref name="CIA Ethnic groops">{{cite web2|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2075.html|title=Field Listing :: Ethnic groups|work=[[The World Factbook]]|publisher=[[MKİ]]|language=en|accessdate=2012-05-23}}</ref> isə ikinci xalqdır. [[Azərbaycan]]ın özündə isə 8,2 milyona yaxın (2009) azərbaycanlı yaşayır (ölkə əhalisinin 91,6%-i)<ref name="Azer2009">[http://web.archive.org/web/20121130101713/http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/en/AP_/1_5.xls Azərbaycan əhalisinin 1979, 1989, 1999, 2009-cu illər siyahıyaalınması]</ref>. |
| | | |
| [[İran]]da azərbaycanlılar əsasən, [[Qərbi Azərbaycan ostanı|Qərbi Azərbaycan]], [[Şərqi Azərbaycan ostanı|Şərqi Azərbaycan]], [[Ərdəbil ostanı|Ərdəbil]]<ref name="iranazerbaijanis">[http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+ir0052) Iran. Azarbaijanis]</ref> və [[Zəncan ostanı|Zəncan]]<ref name="iranazerbaijanis" /> ostanlarında çoxluq təşkil edirlər. Həmçinin, [[Kürdüstan ostanı|Kürdüstan ostanının]] şərq rayonlarında ([[Qürvə]] şəhəri yaxınlığındakı kəndlərdə)<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/322153/Kordestan Kordestan в Британнике] {{ref-en}}</ref>, [[Həmədan ostanı]]nda<ref name="iranazerbaijanis" /><ref>[http://www.hamedanmiras.ir/en_site/mardom-zaban.htm hamedanmiras.ir]</ref> və [[Qəzvin ostanı]]nın şimal rayonlarında yaşayırlar<ref name="iranazerbaijanis" />. [[Tehran]], [[Kərəc]] və [[Məşhəd]] şəhərlərində də böyük azərbaycanlı icmaları var. [[İran azərbaycanlıları|İranda yaşayan azərbaycanlıların]] ümumi sayı, müxtəlif hesablamalara görə, 12 milyondan 16 milyona nəfərə qədər.<ref name="ethno_report">[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=azb Ethnologue report for language code: azb<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref><ref name=autogenerated2>[http://www.unpo.org/content/view/7884/144/ UNPO — Southern Azerbaijan<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref><ref name=autogenerated1>[http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=27947 Islamic Fundamentalism In Azerbaijan: Myth Or Reality? — The Jamestown Foundation<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref><ref>[http://www.unpo.org/content/view/7884/144/ Southern Azerbaijan]</ref><ref>[http://www.eurasianet.org/departments/culture/articles/eav041503.shtml IRAN’S AZERI QUESTION: WHAT DOES IRAN’S LARGEST ETHNIC MINORITY WANT? Afshin Molavi:4/15/03 A EurasiaNet Commentary]</ref> | | [[İran]]da azərbaycanlılar əsasən, [[Qərbi Azərbaycan ostanı|Qərbi Azərbaycan]], [[Şərqi Azərbaycan ostanı|Şərqi Azərbaycan]], [[Ərdəbil ostanı|Ərdəbil]]<ref name="iranazerbaijanis">[http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+ir0052) Iran. Azarbaijanis]</ref> və [[Zəncan ostanı|Zəncan]]<ref name="iranazerbaijanis" /> ostanlarında çoxluq təşkil edirlər. Həmçinin, [[Kürdüstan ostanı|Kürdüstan ostanının]] şərq rayonlarında ([[Qürvə]] şəhəri yaxınlığındakı kəndlərdə)<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/322153/Kordestan Kordestan в Британнике] {{ref-en}}</ref>, [[Həmədan ostanı]]nda<ref name="iranazerbaijanis" /><ref>[http://www.hamedanmiras.ir/en_site/mardom-zaban.htm hamedanmiras.ir]</ref> və [[Qəzvin ostanı]]nın şimal rayonlarında yaşayırlar<ref name="iranazerbaijanis" />. [[Tehran]], [[Kərəc]] və [[Məşhəd]] şəhərlərində də böyük azərbaycanlı icmaları var. [[İran azərbaycanlıları|İranda yaşayan azərbaycanlıların]] ümumi sayı, müxtəlif hesablamalara görə, 12 milyondan 16 milyona nəfərə qədər.<ref name="ethno_report">[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=azb Ethnologue report for language code: azb<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref><ref name=autogenerated2>[http://www.unpo.org/content/view/7884/144/ UNPO — Southern Azerbaijan<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref><ref name=autogenerated1>[http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=27947 Islamic Fundamentalism In Azerbaijan: Myth Or Reality? — The Jamestown Foundation<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref><ref>[http://www.unpo.org/content/view/7884/144/ Southern Azerbaijan]</ref><ref>[http://www.eurasianet.org/departments/culture/articles/eav041503.shtml IRAN’S AZERI QUESTION: WHAT DOES IRAN’S LARGEST ETHNIC MINORITY WANT? Afshin Molavi:4/15/03 A EurasiaNet Commentary]</ref> |
| | | |
− | [[Rusiya]]da azərbaycanlılar, dədə-babadan, [[Dağıstan]]ın cənubunda [[Dağıstan azərbaycanlıları|yaşayırlar]]. Dağıstanda yaşayan azərbaycanlıların ümumi sayı [[Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınması (2010)|2010-cu il siyahıyaalmasına]] görə 130,9 min nəfər olmuşdur. Dağıstanda azərbaycanlılar azsaylı yerli xalqlardan biri kimi rəsmən tanınmışlar<ref name="Постановление">{{cite web|url=http://lawru.info/base89/part7/d89ru7364.htm|title=ПОСТАНОВЛЕНИЕ ГОССОВЕТА РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН ОТ 18.10.2000 N 191 О КОРЕННЫХ МАЛОЧИСЛЕННЫХ НАРОДАХ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН|language=ru|publisher=lawru.inf|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CUWRkhi|archivedate=2011-08-25}}</ref>. Hal-hazırda onlar Dağıstanın [[Dərbənd rayonu]]nda çoxluq təşkil edirlər (58 %) və həm də kompakt şəkildə [[Tabasaran rayonu|Tabasaran]] (18 %), [[Qızlar rayonu|Qızlar]] (2,35 %) və [[Rutul rayonu|Rutul]] (1,56 %) rayonlarında yaşayırlar<ref name="Даг2010">[http://dagstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/dagstat/resources/cafa4e00421f0cb8805fcc2d59c15b71/%D0%92%D0%9F%D0%9D+%D1%82%D0%BE%D0%BC3.rar Перепись 2010 года. Дагстат. Том 3]</ref> . Azərbaycanlıların sovet dövründəki ölkədaxili miqrasiya prosesi, Azərbaycandan və keçmiş SSRİ-nin digər respublikalarından postsovet emiqrasiyası ona gətirib çıxarıb ki, bu gün azərbaycanlılar az, yaxud çox dərəcədə Rusiyanın əksər regionlarında məskunlaşıblar. [[Rusiya azərbaycanlıları|Rusiyada yaşayan azərbaycanlıların]] ümumi sayı [[Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınması (2002)|2002-ci il siyahıyaalmasına]]<ref name="perepis2002.ru">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463|title=Всероссийская перепись населения 2002 года|language=ru|publisher=Федеральная служба государственной статистики|accessdate=2009-12-29|archiveurl=http://www.webcitation.org/616BvJEEv|language=ru |archivedate=2011-08-21}}</ref> görə 621 840 nəfər idi. | + | [[Rusiya]]da azərbaycanlılar, dədə-babadan, [[Dağıstan]]ın cənubunda [[Dağıstan azərbaycanlıları|yaşayırlar]]. Dağıstanda yaşayan azərbaycanlıların ümumi sayı [[Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınması (2010)|2010-cu il siyahıyaalmasına]] görə 130,9 min nəfər olmuşdur. Dağıstanda azərbaycanlılar azsaylı yerli xalqlardan biri kimi rəsmən tanınmışlar<ref name="Постановление">{{cite web2|url=http://lawru.info/base89/part7/d89ru7364.htm|title=ПОСТАНОВЛЕНИЕ ГОССОВЕТА РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН ОТ 18.10.2000 N 191 О КОРЕННЫХ МАЛОЧИСЛЕННЫХ НАРОДАХ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН|language=ru|publisher=lawru.inf|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CUWRkhi|archivedate=2011-08-25}}</ref>. Hal-hazırda onlar Dağıstanın [[Dərbənd rayonu]]nda çoxluq təşkil edirlər (58 %) və həm də kompakt şəkildə [[Tabasaran rayonu|Tabasaran]] (18 %), [[Qızlar rayonu|Qızlar]] (2,35 %) və [[Rutul rayonu|Rutul]] (1,56 %) rayonlarında yaşayırlar<ref name="Даг2010">[http://dagstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/dagstat/resources/cafa4e00421f0cb8805fcc2d59c15b71/%D0%92%D0%9F%D0%9D+%D1%82%D0%BE%D0%BC3.rar Перепись 2010 года. Дагстат. Том 3]</ref> . Azərbaycanlıların sovet dövründəki ölkədaxili miqrasiya prosesi, Azərbaycandan və keçmiş SSRİ-nin digər respublikalarından postsovet emiqrasiyası ona gətirib çıxarıb ki, bu gün azərbaycanlılar az, yaxud çox dərəcədə Rusiyanın əksər regionlarında məskunlaşıblar. [[Rusiya azərbaycanlıları|Rusiyada yaşayan azərbaycanlıların]] ümumi sayı [[Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınması (2002)|2002-ci il siyahıyaalmasına]]<ref name="perepis2002.ru">{{cite web2|author=|datepublished=|url=http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463|title=Всероссийская перепись населения 2002 года|language=ru|publisher=Федеральная служба государственной статистики|accessdate=2009-12-29|archiveurl=http://www.webcitation.org/616BvJEEv|language=ru |archivedate=2011-08-21}}</ref> görə 621 840 nəfər idi. |
| | | |
| [[Gürcüstan azərbaycanlıları|Gürcüstanda azərbaycanlılar]] əsasən, [[Kvemo Kartli]] bölgəsində (225 min nəfər, 2002; yaxud 45%), başqa sözlə, ölkənin cənub-şərqi və mərkəzi rayonlarında: [[Marneuli bələdiyyəsi|Marneulidə]] (98 min nəfər, 2002), [[Qardabani bələdiyyəsi|Qardabanidə]] (50 min nəfər), [[Bolnisi bələdiyyəsi|Bolnisidə]] (49 min nəfər), [[Dmanisi bələdiyyəsi|Dmanisidə]] (19 min nəfər) yaşayırlar. Bu dörd rayonda onlar tamamilə, yaxud əhəmiyyətli dərəcədə çoxluq təşkil edirlər (müvafiq olaraq, 83 %, 44%, 66%, 67%). Bundan başqa onlar [[Kaxeti]] bölgəsinin rayonlarında da yaşayırlar (40 min nəfər, 2002; yaxud 10%): [[Saqareco bələdiyyəsi|Saqareco]] (18 min, yaxud 32%), [[Laqodexi bələdiyyəsi|Laqodexi]] (11 min, yaxud 22%), [[Telavi bələdiyyəsi|Telavi]] (8 min, yaxud 12%), həmçinin, [[Şida Kartli]] bölgəsində (6 min, yaxud 1,8%) (o cümlədən [[Kaspi bələdiyyəsi|Kaspi]] (4 min, yaxud 8%), [[Kareli bələdiyyəsi|Kareli]] (1 min, yaxud 2,3%) və s.), [[Msxeta-Mtianeti]] bölgəsində (2 min, yaxud 1,8%), əsasən [[Msxeta bələdiyyəsi|Msxeta]] rayonunda. Azərbaycanlıların bir hissəsi isə [[Tbilisi]]də (11 min, yaxud 1%), Kvemo Kartli bölgəsinin inzibati mərkəzində — [[Rustavi]] şəhərində (5 min, yaxud 4%) və digər yerlərdə yaşayırlar<ref>[http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/92/Georgia_Census_2002-_Ethnic_group_by_major_administrative-territorial_units.pdf Перепись населения Грузии 2002. Этносостав]''(на англ. яз.)''</ref>. | | [[Gürcüstan azərbaycanlıları|Gürcüstanda azərbaycanlılar]] əsasən, [[Kvemo Kartli]] bölgəsində (225 min nəfər, 2002; yaxud 45%), başqa sözlə, ölkənin cənub-şərqi və mərkəzi rayonlarında: [[Marneuli bələdiyyəsi|Marneulidə]] (98 min nəfər, 2002), [[Qardabani bələdiyyəsi|Qardabanidə]] (50 min nəfər), [[Bolnisi bələdiyyəsi|Bolnisidə]] (49 min nəfər), [[Dmanisi bələdiyyəsi|Dmanisidə]] (19 min nəfər) yaşayırlar. Bu dörd rayonda onlar tamamilə, yaxud əhəmiyyətli dərəcədə çoxluq təşkil edirlər (müvafiq olaraq, 83 %, 44%, 66%, 67%). Bundan başqa onlar [[Kaxeti]] bölgəsinin rayonlarında da yaşayırlar (40 min nəfər, 2002; yaxud 10%): [[Saqareco bələdiyyəsi|Saqareco]] (18 min, yaxud 32%), [[Laqodexi bələdiyyəsi|Laqodexi]] (11 min, yaxud 22%), [[Telavi bələdiyyəsi|Telavi]] (8 min, yaxud 12%), həmçinin, [[Şida Kartli]] bölgəsində (6 min, yaxud 1,8%) (o cümlədən [[Kaspi bələdiyyəsi|Kaspi]] (4 min, yaxud 8%), [[Kareli bələdiyyəsi|Kareli]] (1 min, yaxud 2,3%) və s.), [[Msxeta-Mtianeti]] bölgəsində (2 min, yaxud 1,8%), əsasən [[Msxeta bələdiyyəsi|Msxeta]] rayonunda. Azərbaycanlıların bir hissəsi isə [[Tbilisi]]də (11 min, yaxud 1%), Kvemo Kartli bölgəsinin inzibati mərkəzində — [[Rustavi]] şəhərində (5 min, yaxud 4%) və digər yerlərdə yaşayırlar<ref>[http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/92/Georgia_Census_2002-_Ethnic_group_by_major_administrative-territorial_units.pdf Перепись населения Грузии 2002. Этносостав]''(на англ. яз.)''</ref>. |
Sətir 288: |
Sətir 288: |
| |isbn2 = 9785020167612 | | |isbn2 = 9785020167612 |
| }}</ref>, Dağıstanda və Azərbaycanın cənub sərhədi boyu rayonlarda yaşayırlar. "Tərəkəmə" termini ilk olaraq etnik, tayfa adı kimi işlədilmişdi. Amma XIX əsr — XX əsrin əvvəllərində bu termin daha çox Azərbaycanda köçəri maldarlıqla məşğul olan əhali üçün, "köçərilər" sözünün qarşılığı olaraq istifadə edildi<ref name="Sakinat"/>. | | }}</ref>, Dağıstanda və Azərbaycanın cənub sərhədi boyu rayonlarda yaşayırlar. "Tərəkəmə" termini ilk olaraq etnik, tayfa adı kimi işlədilmişdi. Amma XIX əsr — XX əsrin əvvəllərində bu termin daha çox Azərbaycanda köçəri maldarlıqla məşğul olan əhali üçün, "köçərilər" sözünün qarşılığı olaraq istifadə edildi<ref name="Sakinat"/>. |
− | * [[Şahsevənlər]] — əsasən İranda<ref name="Советская энциклопедия"/> və Arazdan cənubda Cəbrayıl düzündə məskunlaşıblar<ref name="Институт">{{cite web|url=http://www.history.az/pdf.php?item_id=20100816020426434&ext=pdf|title=Кавказский этнографический сборник|publisher=www.history.az|language=ru |author=Институт этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CUXHXYU|archivedate=2011-08-25}}{{oq|ru|Когда же Давид Строитель в начале XII в., усиливая военную мощь Грузии, поселяет в стране 45 тыс. кипчакских семей, то тем самым образуется значительный массивы тюркоязычного населения. Период наступления персидских шахов на Грузию оставляет след поселением в 1480-х гг. азербайджанцев по южным рубежам страны — по р. Акстафе, Дебет и др. (казахская, памбакская и шурагельская группы)...}}</ref>. ''İnanlı'', ''bağdadi'', ''usanlu'' və başqa tayfalara bölünürlər<ref>{{Kitab3 | + | * [[Şahsevənlər]] — əsasən İranda<ref name="Советская энциклопедия"/> və Arazdan cənubda Cəbrayıl düzündə məskunlaşıblar<ref name="Институт">{{cite web2|url=http://www.history.az/pdf.php?item_id=20100816020426434&ext=pdf|title=Кавказский этнографический сборник|publisher=www.history.az|language=ru |author=Институт этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CUXHXYU|archivedate=2011-08-25}}{{oq|ru|Когда же Давид Строитель в начале XII в., усиливая военную мощь Грузии, поселяет в стране 45 тыс. кипчакских семей, то тем самым образуется значительный массивы тюркоязычного населения. Период наступления персидских шахов на Грузию оставляет след поселением в 1480-х гг. азербайджанцев по южным рубежам страны — по р. Акстафе, Дебет и др. (казахская, памбакская и шурагельская группы)...}}</ref>. ''İnanlı'', ''bağdadi'', ''usanlu'' və başqa tayfalara bölünürlər<ref>{{Kitab3 |
| |müəllif = Савина В. И. | | |müəllif = Савина В. И. |
| |hissə =Этнонимы и топонимии Ирана | | |hissə =Этнонимы и топонимии Ирана |