Changes

Jump to navigation Jump to search

Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/3-cü hissə (redaktə)

22:02, 12 noyabr 2021 versiyası

2.089.772 bayt əlavə edildi ,  22:02, 12 noyabr 2021
Nəzərə çarpan dəyişiklik yoxdur.
Sətir 1: Sətir 1:  
Aşağıda [[ASE]]-nin 9-cu cildinin 2021-ci ildə Elmi Spektr açıq elmi platformasının Habitat Tərcümə Layihəsi çərçivəsində [[Fərid Əlibalayev]] və Naqiq Məhəmmədzadə tərəfindən dijitallaşdırılmış mətninin üçüncü hissəsi (cəmi üç hissədə, birinci hissəsi [[Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/1-ci hissə|''bu: >>'']], içinci hissəsi [[Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/2-ci hissə|''bu: >>'']]) verilir: (1-cildin özünü isə buradan oxuya bilərsiniz: {{ASE|IX|}})
 
Aşağıda [[ASE]]-nin 9-cu cildinin 2021-ci ildə Elmi Spektr açıq elmi platformasının Habitat Tərcümə Layihəsi çərçivəsində [[Fərid Əlibalayev]] və Naqiq Məhəmmədzadə tərəfindən dijitallaşdırılmış mətninin üçüncü hissəsi (cəmi üç hissədə, birinci hissəsi [[Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/1-ci hissə|''bu: >>'']], içinci hissəsi [[Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/2-ci hissə|''bu: >>'']]) verilir: (1-cildin özünü isə buradan oxuya bilərsiniz: {{ASE|IX|}})
 +
 +
nipiməndilər dəvləti 1480 ildə səl-
 +
cuqilərə tabe oldu. Beləliklə, 13 əs-
 +
rin əvvəlində səlcuqilər butun Kicik
 +
Asiyaya sahib oldular. Lakin 1243 il-
 +
də Kəsədaq (Kosadaq) vuruzimasında
 +
monqollar tərəfindən məqlub olan
 +
Səlcuqilər dəvləti parcalandı.
 +
230 il məvcud olmuii vahid Səlcu-
 +
qilər dəvlətinin Yerində ayrı-ayrı
 +
feodal bəylikləri yarandı. Osmanlı
 +
bəyliyinin banisi Osman bəy 1299 il-
 +
də Osmanlı dəvlətini yaratdı. Bun-
 +
dan sonra səlcuqilər Osmanlı turk-
 +
ləri adlanmara bailadılar. K. Mark-
 +
sın gestərdiyi kimi, orta əsrlərin
 +
ən beyuk hərbi-feodal monarxiyala-
 +
rından olan Osmanlı dəvləti 150 il
 +
ərzində Balkan xalqlarını (bolqar-
 +
lar, serblər, magedoniyalılar, fra-
 +
kiyalılar və b.) ӧzӱnə tabe edə bildi.
 +
Turklər Nikopol vurummasında (1396)
 +
Avropa cəngazərlərinin birləpqminl
 +
quvvələrini məqlub edərək Konstanti-
 +
nopola yaxınlaidılar. Lakin sultan
 +
İldırım Bayazidin |1389—1402| An-
 +
qara vuruiimmasında (1402) Teymura
 +
məqlub olması tӱrklərin Avropaya
 +
irəliləməsini təxminən 40 il təxirə
 +
saldı. 1445 ildə Qərbi Anadoluda və
 +
Balkanlarda həkumət əleyhinə anti-
 +
feodal xalq usyanları baiy verdi.
 +
1444 və 1448 illərdə sultan Dİ Murad
 +
(1421—51) səlibciləri məlubiyyətə
 +
qratdı, onun oqlu 11 Mehmet |1451—
 +
81) 1453 il mayın 29-da Konstantino-
 +
polu tutdu, Bizans imperiyası suqut
 +
etdi. Konstantinopol İstambul adı
 +
ilə Osmanlı imperiyasının paytaxtı
 +
oldu. 15 əsrin 50—70-ci illərində
 +
Bosniya, Herseqovina, Valaxiya, Cer-
 +
noqoriya, Albaniya, Moreya, Krım, Ki-
 +
cik Asiyada isə Trabzon imperiyası,
 +
Qaraman bəyliyi və s. ərazilər zəbt
 +
edildi.
 +
z 1 Səlim Yavuz |1512—20) və 1 Su-
 +
leyman Qanuninin |1520—66| hakimiy-
 +
yəti dəvrundə Osmanlı imperiyasının
 +
 +
 +
ə” ———
 +
- orjomi
 +
 +
 +
I Əta
 +
ə Di Sin
 +
 +
 +
kak i ə 1
 +
“ YUnpuHl əsi
 +
6 s
 +
 +
 +
m.
 +
 +
 +
gəl
 +
 +
 +
"mı
 +
“ığs" GA
 +
s” “öv
 +
ı Ərcim 45 = mə
 +
45.92 /.
 +
əə
 +
 +
 +
ə bol"
 +
. Qarakesədə"
 +
 +
 +
“ə
 +
ƏRZURU
 +
 +
 +
— —Tatvan —
 +
 +
 +
=) = Dün FEİL əd
 +
i ii vax ə BPİ 2 Dan
 +
ə
 +
 +
 +
4 M” s
 +
| Xӱ Kirtudand ss ile ə
 +
riq iibarMar” ÜHHDT
 +
 +
 +
Calamərikb
 +
 +
 +
ərazisi daha da geniplləndirildi:
 +
Yaldıran vurmlamasında (1514) sultan
 +
1 Səlim PQah İsmayılın qopunlarını
 +
məqlub edib Səfəvilərin 257
 +
Təbrizi aldı. T.-nin Azərb.-a basqın-
 +
ları sonralar daha da gucləndi:
 +
İranla T., arasında əsasən Azərb. əra-
 +
zisində aparılan mçharibələr (bax
 +
Səfəvi—Osmanlı mӱharibələri) əlkə
 +
iqtisadiyyatının pozulmasına, xalq
 +
kӱtlələrinin vəziyyətinin pisləylmə-
 +
sinə səbəb oldu. T.-nin Azərb.-a hu-
 +
cumları 18 əsrdə də davam etmiiydi.
 +
1514—17 illərdə Ermənistan, Gurcus-
 +
tan, Pimali Mesopotamiya, Suriya,
 +
Fələstin, Misir, Hıcaz (Qərbi Ərə-
 +
bistan Məkkə və Mədinə i.-ləri ilə
 +
birlikdə) mipqal olundu. Osmanlı
 +
donanması butun Aralıq dənizi hev-
 +
zəsinə nəzarət edirdi. 16 əsrin orta-
 +
larında Tripolitaniya, Əlcəzair, Egey
 +
arxipeları a-rı, Macarıstan kral-
 +
lıqının bir Hissəsi tutulduqdan son-
 +
ra Osmanlı imperiyası Avropa, Asi:
 +
Ya və Afrikada təqr. 8 mln, km?-lik
 +
ərazini əhatə edirdi. Fasiləsiz muӱ-
 +
haribələr və vergilərin artması im-
 +
periyanın tərkibində slan xalqların
 +
narazılıqına səbəb oldu. Anadoluda
 +
16 əsrin sonu—17 əsrin əvvəlində be.
 +
Yuk ӱsyanlar bapi verdi (bax Cəldali-
 +
lər). Amansızlıqla yatırılmasına
 +
baxmayaraq ӱsyan feodalizmin meəvqe-
 +
lərini sarsıtdı, əlkədə sinfi zid-
 +
diyyətləri daha da kəskinlərdirdi.
 +
1683 ildə Polpa kralı 111 Yan So-
 +
beski turk ordusunu məqlub etdi. Bu
 +
məqlubiyyət Osmanlı imperiyasının
 +
tənəzzulunun baplanqıcı oldu. Kar-
 +
lovsı konqresi (1698—99) nəticəsində
 +
T. Avropadakı torpaqlarının cox his-
 +
səsini itirdi.
 +
1768—74 və 1787—91 illər Rusiya
 +
—T. muharibələri nəticəsində İÖax
 +
Kunuk Qaynarca sulhu (1774), Yassı
 +
sulh muqaviləsi (1791)) T. Krım,
 +
Moldaviya, Valaxiya və s. əraziləri
 +
itirdi. Artıq 18 əsrin sonlarında
 +
T.-nin taleyi Qərb dəvlətlərindən
 +
asılı idi: beləliklə İPyərq məsələsi
 +
 +
 +
TURKİYƏ
 +
 +
 +
395
 +
 +
 +
 +
 +
 +
meydana cıxdı. Osmanlı imperiya-
 +
sının tamamilə məhvinin qariısı-
 +
nı almaq məqsədi ilə islahatlar ke-
 +
cirilməyə baplandı. 111 Səlimin
 +
(1789—1807| *Nizam-i cədidg adlanan
 +
islahatlarında hərbi-len torpaq sa-
 +
hibliyini tənzim etmək, ordu və do-
 +
nanmanı Avropa qaydasında yenidən
 +
qurmaq, əsasən hərbi məqsədlər ucun
 +
manufaktura istehsalını artırmaq
 +
və s. nəzərdə tutulmutdu. Yonalar
 +
ların gecirilməsinə iri feodallar
 +
kəskin mӱqavimət gestərirdilər. Di-
 +
gər tərəfdən Napoleonun Misirə hər-
 +
bi Yurupqu və 1798—1801 illər Fran-
 +
sa—T. muharibəsi, 1806 ildə Rusiya
 +
ilə muharibənin baplanması, 1807
 +
ildə İstambulda yenicərilərin murtə-
 +
ce qiyamı P1 Səlimin hakimiyyətinə və
 +
cNizam-i cədidə islahatlarına son
 +
qoydu. 19 əsrin əvvəlində Məhəmmədəli
 +
pama Misiri mustəqil e”lan etdi.
 +
1806—12 və 1828—29 illər Rusiya—T,
 +
mӱharibələri T.-nin hərbi qudrətini
 +
zəiflətdi və T. bir sıra ərazi gu-
 +
zəmtlərinə getməyə məcbur oldu: |bax
 +
Buxarest sulh muqaviləsi (1812),
 +
Ədirnə sulhu (1829)|, 1838 il İngil-
 +
tərə—T. və Fransa—T. ticarət kon-
 +
vensiyaları T.-nin Avropa kapitalın-
 +
dan asılılıqını gucləndirdi. Os-
 +
manlı imperiyasının tənəzzulunə son
 +
qoymaq məqsədi ilə 1839 ildə Tənzi-
 +
mat hərəkatı baplandı. Krım muha-
 +
ribəsində (1853—56) B., Britaniya,
 +
Fransa və Sardiniya T.-nin muttəfi-
 +
qi kimi cıxıpt etdi, Paris sulh mu-
 +
qaviləsi (1856) “Osmanlı imperiyası-
 +
nın butevluyunu və toxunulmazlıqı-
 +
NIg təsdiq etdisə də, əslində T.-nin
 +
Qərb deəvlətlərindən asılılırını da-
 +
ha da artırdı,
 +
ildə qabaqcıl turk ziyalı-
 +
ları T.-də konstitusiyalı qurului
 +
Yaratmaq məqsədi ilə gizli cYeni os-
 +
manlılarq cəmiyyəti təkil etdilər.
 +
19 əsrin 70-ci illərində T. imperia-
 +
list deəvlətlərdən asılı yarımmustəm-
 +
"ƏKƏ əlkəyə cevrilmiidi və sənayenin
 +
səviYYƏSİNƏə gərə Avropada sonuncu
 +
yeri tuturdu. “Yeni osmanlılarxın
 +
rəhbəri Midhəd pamanın baicılı-
 +
qı ilə 1876 il mayın 30-dakı dəvlət
 +
cevriliti nəticəsində sultan Əb-
 +
duӱləziz |1861—76| taxtdan salındı,
 +
hakimiyyət əslində Midhəd patanın
 +
əlinə gecdi. Sultan 11 Əbdulhəmid
 +
1(1876—1909) Midhəd papanın və Na-
 +
miq Kamalın hazırladıqları kon-
 +
stitusiya layihəsini təsdiq etməyə məc-
 +
bur oldu (bax Midhəd konstitusi-
 +
yası). Lakin 1878 ildə sultan konsti-
 +
tusiya əsasında yaradılmıpq parla-
 +
menti buraxdı, əlkədə 30 ildən artıq
 +
istibdad rejimi (czulm dəvruə) həkm
 +
qurdu 1877—78 illər Rusiya—T. mu-
 +
haribəsi nəticəsində Hernoqoriya, Ser-
 +
biya, Rumıniya, Bolqarıstan Osmanlı
 +
imperiyasının tərkibindən ayrıldı.
 +
1881 ildə Fransa Tunisi, B. Brita-
 +
niya isə Misiri iipyqal etdi.
 +
cZulməuə rejimi əlkədə mutərəqqi
 +
quvvələrin inkipafının qartısını
 +
ala bilmədi. 19 əsrin sonunda cyeni
 +
osmanlılargın davamcıları olan
 +
gənc tӱrklər hərəkatı bailandı (1889
 +
ildə gizli -“-İttihad və tərəqqi
 +
təppkilatı yaradıldı). Rusiyada 1905
 +
—07 illər inqilabının tə”siri, PTərq
 +
məsələsində imperializmin ziddiyyət-
 +
lərinin kəskinləiməsi, Balkan xalq-
 +
larının milli azadlıq mubarizəsi-
 +
nin geniplənməsi 20 əsrin əvvəllərin-
 +
 +
 +
də T.-də inqilabi ppərait yaranmasına
 +
səbəb oldu. Gənc tӱrklər inqilabı
 +
(/908) sultan Əbdulhəmidi konstitusi-
 +
yanı bərpa etməyə və parlament carır-
 +
maqa məcbur etdi. Sultan və tərəhdr-
 +
larının dəvlət cevriliti etmək cəh-
 +
di (1909 il, 31 mart) bai tutmadı və
 +
həmin ilin aprelində 11 Əbdӱlhəmid
 +
taxtdan salındı, qardalpı U Mehmed
 +
Rəpad sultan e”lan olundu. Əslində
 +
isə 10 il ərzində (1908—18) hakimiy-
 +
yət gənc tӱrklərin 4*İttihad və tərəq-
 +
qimx partiyasının əlində olmupidur.
 +
Gənc turklərin islahatları zəhmət-
 +
keii kӱtlələrin vəziyyətini Yungulləi-
 +
dirmədi, Avropada bir sıra ərazilə-
 +
rin, Afrikada Tripolitaniyanın iti-
 +
rilməsi ilə nəticələnən taliya—
 +
Turkiyə muharibəsi (1911—12) və Bal-
 +
kan mӱharibələrindən (1912—13) sonra
 +
Osmanizm iflasa uqradı, gənc turklər
 +
panturkizm və panislamizm ideyala-
 +
rını təbliq etməyə batpiladılar: 1914
 +
ildə hakimiyyətdə olan Ənvər pamaa,
 +
Tələt papa və Camal pamia ucluyu T.-
 +
ni Birinci dunya muharibəsində (1914
 +
—18) Almaniya tərəfində vuruyimara
 +
vadar etdilər,
 +
 +
Beyuk Oktyabr sosialist inqilabı-
 +
nın qələbəsindən sonra T. muharibə-
 +
dən cıxmaq imkanı əldə etdi, lakin
 +
gənc turklər həkuməti Sovet Rusiyası
 +
ilə muharibəni bir il də davam €T-
 +
dirdi və Zaqafqaziyaya hərbi mudaxi-
 +
lə təpkil etdi. 1918 ilin sentyabrında
 +
Antanta qopunları Fələstin və Ma-
 +
kedoniya cəbhələrində hucuma kecdi,
 +
sultan T.-si təslim oldu. Mudros ba-
 +
rımırı (1918) əslində Osmanlı im-
 +
periyasının varlıqına son qoydu.
 +
Gənc tӱrklərin liderləri (o cӱmlədən
 +
Ənvər papa, Tələt papa, Camal papa)
 +
xaricə qacdılar. B. Britaniya, Fran-
 +
sa, İtaliya və Yunanıstan qopunları
 +
Anadolunu iptal etməyə batladılar.
 +
Əlkənin iqtisadiyyatı bərbad halda
 +
idi, əhalinin butun təbəqələrinin və-
 +
ziyyəti aqırlatmındı. T.-ni milli
 +
azadlıq hərəkatı burudu. Bu hərəkat
 +
tarixə turk millətcilərinin rəhbəri
 +
Mustafa Kamal papanın (Ataturk)
 +
adı ilə Kamalcılar inqilabı kimi
 +
daxil olmutdur. Antanta qopunları
 +
İstambulu tutaraq sultan həkuməti
 +
ilə Sevr sulh muqaviləsini (1920)
 +
imzaladılar. Lunanıstan — Turgiyə
 +
muharibəsi (1919—22) kamalcıları
 +
qəti mӱbarizəyə batilamaqa məcbur et-
 +
di. Mustafa Kamal həkumətini birin-
 +
ci tanıyan (1920, Z iyun) Sovet Rusi-
 +
yası milli azadlıq mӱbarizəsi aparan
 +
tӱrk xalqına bəyuk Yardım gestərdi:
 +
1921 il martın 16-da Moskvada RSOSR
 +
ilə T. arasında cDostluq və qardaii-
 +
lıq haqqında muqavilə imzalandı.
 +
Həmin ilin oktyabrında Zaqafqaziya
 +
resp.-ları (Azərb., Gurcustan, Ermə-
 +
nistan) ilə, 1922 il yanvarın 2-də isə
 +
Ukrayna ilə T. arasında eyniadlı
 +
mӱqavilələr imzalandı. 1923 il okt-
 +
yabrın 29-da T. Beyuk Millət Məclisi
 +
(parlament) T.-ni resp. e”lan etdi.
 +
Ataturk T. Resp.-sının ilk preziden-
 +
ti secildi. Lakin inqilab zəhmətketi
 +
kutlələrin tələblərini ədəmədi. 1920
 +
ildə yaranan Turkiyə Kommunist Par-
 +
tiyası tə”qiblərə mə"ruz qaldı.
 +
 +
—30-cu illərdə T. SSRİ ilə
 +
dostluq munasibətləri saxlayırdı:
 +
1925 ilin dekabrında SSRİ ilə dost-
 +
luq və bitərəflik Haqqında muqavilə
 +
imzalandı. amalcıların islahat-
 +
ları feodalların, murtəce burjua
 +
 +
 +
dairələrinin qəti etirazına səbəb
 +
olmutdu, 1926—27 illərdə həkumət
 +
əleyhinə cıxımlar bai verdi, 30-
 +
cu illərin 2-ci Yarısından T. he-
 +
kuməti milli prinsiplərdən uzaq-
 +
lapmaqa bailadı və Moitrə konf-
 +
ransında (1936) Qərb diplomatiyası-
 +
nın təzyiqi altında SSRİ-nin və
 +
digər Qara dəniz dəvlətlərinin mə-
 +
nafeyinə zərər gətirən ingilis layi-
 +
həsinə tərəfdar cıxdı.
 +
 +
T. İkinci dunya irin (1939—
 +
45) zamanı əvvəlcə B, Britaniya və
 +
Fransa ilə ittifaqda olmuit, Fran-
 +
sanın ipqalından sonra Almaniya ilə
 +
yaxınlatmındı. Faiqist Almaniyası
 +
SSRİ uzərinə hucum edən zaman T,
 +
əzunu bitərəf e”lan etdi, əslində isə
 +
Almaniya ilə dostluq əlaqələrini da-
 +
vam etdirirdi. Almaniya və onun mut-
 +
təfiqlərinin mətlub olacaqları yəqin
 +
olunduqda, T. 1944 ilin yayında fa-
 +
İYİST DƏVLƏTLƏrİi İLƏ iqtisadi əlaqə-
 +
ləri kəsdi, 1945 ilin fevralında isə
 +
Almaniyaya və Yaponiyaya muharibə
 +
e”lan etdi. Muharibənin sonuna yaxın
 +
və xususilə mӱharibədən sonrakı dəvr-
 +
də T.-də ABPQ imperializminin iqti-
 +
sadi, siyasi və Hərbi tə”siri artmara
 +
bapladı. T. ilə ABPT arasında T.-yə
 +
hərbi və iqtisadi yardım gəstərilmə:
 +
si haqqında bir sıra muqavilələr bar-
 +
landı. ABPT T. ərazisində hərbi baza-
 +
lar yaratmaq imkanı əldə etdi. T. 1952
 +
ildə qn , NATO hərbi blokuna,
 +
1955 ildə Baqdad paktına daxil oldu.
 +
1950—60 illərdə T. həkuməti ABPİQ-ın
 +
Yaxın P1ərqdəki siyasətinə, habelə
 +
1950—53 illərdə Koreyadakı hərbi mu-
 +
daxiləsinə fəal yardım gəstərdi.
 +
 +
Hakim Demokrat Partiyasının (DP)
 +
milli mənafeyə zidd daxili və xari-
 +
ci siyasəti əlkədə bəyuk narazılıqa
 +
səbəb oldu ki, bu da 1960 il mayın
 +
27-də hərbi cevrilitlə nəticələndi.
 +
DP qadaqan olundu, onun liderləri
 +
 +
zərində məhkəmə prosesi quruldu:
 +
 +
P-nin liderlərindən 3 nəfəri, o
 +
cumlədən bali nazir A..Menderes əlum
 +
cəzasına məhkum olundular. T.-nin
 +
xarici siyasətində muəyyən dəyipiklik
 +
Yarandı. SSRİ və digər sosialist əl-
 +
kələri ilə, inkitpaf etməkdə olan əl-
 +
gələrlə (xususilə ərəb əlkələri ilə)
 +
munasibətlərin nizamlanması ucun
 +
tədbirlər geruldu. 1961 ildə yeni
 +
konstitusiya qəbul olundu. 70-ci il-
 +
lərdə 1.-də siyasi vəziyyət yenidən
 +
kəskinlətdi. T.-nin NATO blokundan
 +
cıxması və iqtisadi-siyasi islahatlar
 +
kecirilməsi uqrunda demokratik hə-
 +
rəkat geni vus"ət aldı. 1971 il mar-
 +
tın 12-də T. ordusu hərbi cevriliil
 +
etdi. 1973 il məclis seckiləri nəti-
 +
cəsində Xalq Cumhuriyyət Partiyası-
 +
nın (XCP) batcılıqı ilə koalisiya
 +
həkuməti yaradıldı. 1974 ilin yayın-
 +
da Kipr a.-nda Yerli yunan və turk
 +
icmaları arasında ziddiyyət son də-
 +
rəcə kəskinlətdiyi bir ipəraitdə T.
 +
adaya qopun cıxardı. Bu hadisə ABPT,
 +
Yunanıstan və NATO-nun uzvu olan
 +
bə”zi dəvlətlərlə T. arasında muna-
 +
sibətlərin gərginlətməsinə səbəb ol-
 +
du. T. 1979 il martın 15-də SENTO-
 +
dan cıxdı. 70-ci illərin sonlarında
 +
iqtisadi cətinliklər, S. Dəmirəl he-
 +
kumətindən narazılıqrın artması, si-
 +
Yasi partiyalar arasında ixtilafla-
 +
rın dərinləiməsi, terrorculuqun ge-
 +
nip miqyas alması əlkə daxilində
 +
siyasi vəziyyətin kəskinləttməsinə sə-
 +
bəb oldu, 1980 ildə T,.-nin xarici bor-
 +
 +
 +
396
 +
 +
 +
TURKİYƏ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
cu artaraq 18 mlrd. dollara catdı,
 +
Əlkədə yaranmıni vəziyyətdən saq quv-
 +
vələr istifadə etməyə calınqdılar.
 +
 +
1980 il sentyabrın 12-də hərbi cev-
 +
rilip bziz verdi (son iyirmi ildə
 +
ucuncu dəfə), hərbi vəziyyət e”lan
 +
olundu. Ordu generalı K. Evrenin
 +
(0982 ildən əlkənin prezidentidir)
 +
 +
cılıqı ilə Milli Təhlukəsizlik
 +
PPurası yaradıldı, parlament bura-
 +
xıldı, konstitusiya ləqv olundu, si-
 +
yasi partiyaların və ictimai təiyki-
 +
latların fəaliyyəti qadaqan edildi.
 +
ABP-la cbirgə mudafiə sahəsində
 +
əməkdatlıqq haqqında saziki imzalan-
 +
dı. 1981 ildə hərbi hakimiyyət orqan-
 +
ları tərəfindən secilən c Məiivərət
 +
məclisi? yeni konstitusiya layihə-
 +
sini hazırladı, bu da 1982 il noyab-
 +
rın 77-də ӱmumi rə”y sorqusu nəticə-
 +
sində bəyənildi. 1982 ildə partiya-
 +
lar haqqında qanun, habelə secki qa-
 +
nunu verilmitdir. 1983 ilin aprelin-
 +
dən bir sıra məhdudiyyətlər qoyulmaq
 +
iqərti ilə siyasi fəaliyyətə icazə ve-
 +
rildi. Lakin 1980 ildə qadaran olun-
 +
MyH partiyalar və kecmiiy siyasi xa-
 +
dimlər əlkənin siyasi həyatında ipti-
 +
rak huququ almadılar. 1983 ilin no-
 +
yabrındakı məclis seckilərində yal-
 +
nız yeni yaradılmıp 3 partiya (Xalq
 +
partiyası, Millətci Demokrat Parti-
 +
yası, Ana Vətən Partiyası) iptirak
 +
etdi. Ana Vətən Partiyası seckilərdə
 +
qalib gəldi. Onun sədri Turqut Ozal
 +
nazir oldu. 1984 ilin martında
 +
Yerli ezunuidarə orqanlarına keciri-
 +
lən seckilərdə (6 burjua partiyası-
 +
nın nӱmayəndələri iptirak edirdi)
 +
də Ana Vətən Partiyası qalib gəl-
 +
midir.
 +
 +
1960—70 illərdə SSRİ ilə T.
 +
arasında iqtisadi və mədəni əməkdaii-
 +
lıqı genipləndirmək haqqında bir
 +
 +
 +
sıra muqavilələr baqlandı. Hər iki:
 +
 +
 +
əlkə arasında iqtisadi-ticarət əla-
 +
qələrinin kenitplənməsində 1967 ildə
 +
baqlanmın sazipin muhum əhəmiyyəti
 +
olmupdur. 1972 ildə “SSRİ ilə Tur-
 +
kiyə Respublikası arasında qonipuluq
 +
munasibətlərinin prinsipləri haqqın-
 +
da bəyannaməz imzalandı, hər iki əlkə
 +
arasında iqtisadi, elmi və mədəni
 +
əlaqələr daha da genipləndi (bax So-
 +
vet—Turkiyə saziiləri). T.-nin bir
 +
sıra dəvlət və həkumət bacıları
 +
SSRİ-də (o cumlədən Azərb.SSR-dəy
 +
olmuilar. 1984 ilin dekabrında N. A.
 +
Tixonovun T.-yə rəsmi səfəri zamanı
 +
“Sovet Sosialist Respublikaları
 +
İttifaqı və Turkiyə Respublikası
 +
arasında iqtisadi, ticarət və elci-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Qusldasından bir nərunçiy,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
texniki əməkdaplıqın uzunmuddətli
 +
proqramı, həmcinin 1986—90 illər-
 +
də SSRİ ilə T. arasında əmtəə dəv-
 +
riyyəsi haqqında saziyit, mədəni və
 +
elmi əməkdaplıq proqramı kimi mu-
 +
hum sənədlər imzalanmıpdır.
 +
Siyasi partiyalar, həmkarlar it-
 +
tifaqları. Xalqcı Partiya-
 +
sı (1983)—sədri Necdet Calpdır.
 +
Millətci Demokrat Par-
 +
tiyası (1983)—sədri Turqut Su-
 +
nalpdır. Ana Vətən Parti-
 +
yası (1983)—sədri Turqut Ozaldır.
 +
Turkiyə Kommunist Partiyası, T Ur:
 +
kiyə İici Partiyası (1
 +
ildə tadaqan olunmutidur). Sosia-
 +
list Demokrat Partiya-
 +
şı (1983). Yaxa Fəhlə
 +
Həmkarlar İttifaqları
 +
 +
 +
vəx eleraesılası-1 rg —
 +
İ (ip (1952)—Beynəlxalq Azad Həmkar-
 +
lar İttifaqları Konfederasiyasına
 +
 +
 +
daxildir. Turkiyə İnqilabi
 +
Fəhlə Həmkarlar İtti-
 +
faqları Konfederasiya-
 +
sı (1967) — 1980 ildə qadaqan olun-
 +
mupidur.
 +
 +
İqtisadi-coqrafi ocerk. T. aqrar-
 +
sənaye əlkəsidir. Umumi milli gəli-
 +
rin 21,496-ini sənaye, 25,696-ini k.t.
 +
verir (1981). İqtisadiyyatında dəvlət
 +
və xususi bəlmələr məvcuddur. Devlət
 +
belməsinə ən iri sənaye mӱəssisələri,
 +
mə”dənlər, iaxtalar, elektrik st.-la-
 +
rı, d.y. nəql., rabitə vasitələri, dəniz
 +
nəql.-nın 5096-i maliyyə-bank sistemi
 +
vəsaitinin cox hissəsi daxildir. Xu-
 +
susi bəlmə sənaye istehsalının təqr.
 +
2)3-sini verir. T. iqtisadi cəhətdən
 +
ə Avropa və AB1P-ın imperialist
 +
inhisarlarından xeyli asılıdır, so-
 +
sialist dəvlətlərinin KƏMƏİHHƏ ap-
 +
xalanaraq iqtisadi asılılırı aradan
 +
qaldırmaq uerunda ii aparı-
 +
lır. Xarici əlkələrdə (AFR, Fran-
 +
sa, Avstriya, İsvecrə, habelə Liviya,
 +
Səudiyyə Ərəbistanı və s.) T.-dən get-
 +
mii 1 mln.-dan artıq turk fəhləsi
 +
ipləyir (1982). |
 +
 +
T. iqtisadiyyatında sənaye inkipaf
 +
edən sahədir. Sənaye məhsulları dəyə-
 +
rinin 8096 -indən coxunu e”mal, xusu-
 +
silə yungul və yeyinti sənayesi verir.
 +
Muəssisələrin coxu kicikdir. Sənaye,
 +
əsasən, əlkənin q. və mərkəzi Hissə-
 +
lərində — İstambul, Anqara, Adana,
 +
Bursa, Əskipəhər və s. r-nlarında
 +
toplanmındır. Elektrik enerjisinin
 +
(1982 ildə 26,6 mlrd. kvt-saat) 8095 -ə
 +
qədərini İES-lər (yerli və qismən gə-
 +
tirmə yanacaqla ipləyir), qalanını
 +
SES-lər verir. İstehsal edilən elek-
 +
 +
o trik enerjisinin
 +
əksər hissəsi sənaye
 +
muəssisələrinə ve-
 +
rilir, məniyət və
 +
kommunal ehtiyac-
 +
larına sərf olu-
 +
nur. K.t.-nda elek-
 +
trik enerjisindən
 +
istifadə edilmir.
 +
Hasiledici sənaye
 +
kifayət qədər inki-
 +
madı €TMƏMHULAHD.
 +
Qonur kemur (1982
 +
ildə 20,2 mln. ti),
 +
dai kemur (7,2 mln.
 +
t), neft (2,3 mln.
 +
t), xromit (cıxa-
 +
rılmasına gərə ka-
 +
pitalist əlkələri
 +
və inkitpaf edən el-
 +
gələr arasında CAR
 +
 +
 +
və Zimbabvedən sonra 3-cu yeri tu-
 +
tur), dəmir və mis filizləri zvə s.
 +
cıxarılır. Yeyinti sənayesini (e”mal
 +
sənayesi məhsulunun təqr. 2/5-sini
 +
verir), əsasən, iri dəvlət və koop,
 +
mӱəssisələri (ət kombinatları, eyn,
 +
iəkər, ipərab, konserv 3-dları, tu-
 +
 +
 +
tun f-kləri və c,), həmcinin cox-
 +
lu kicik və orta həcmli xususi
 +
muəssisələr təmsil edir. Yungul
 +
 +
 +
sənayenin əsas sahəsi toxuculuqdur
 +
(5 yun, ipək parcalar və s.).
 +
alcacılıq inkipaf etmiidir. Ayaq-
 +
qabı, tikipy sənayesi var. Tikinti ma-
 +
teriallarından sement (1982 ildə 16
 +
mln. t), iquiyə, kərpic və s. istehsal
 +
edilir. Aqac e”malı, selluloz-kaqız,
 +
poliqrafiya sənayesi var. Qara və əl-
 +
van metallurgiya, neft e”malı və KHM-
 +
ya sənayesi inkitpaf etdirilir. Ma-
 +
ilınqayırma və metal e"malı sənayesi-
 +
nin inkipafı quratdırma (xususilə
 +
nəql. vasitələri) mӱəssisələrinin ya-
 +
radılması ilə əlaqədardır. Gəmiqa-
 +
yırma, elektrotexnika, k.t. matınqa-
 +
yırması, dəzgahqayırma (toxuculuq,
 +
metal e”malı dəzgahları və s.) və
 +
hərbi sənaye mӱəssisələri var.
 +
 +
Becərilən torpaqların 2/3-yə qə-
 +
dəri iri mulkədar və qolcomaqlara
 +
(kənd. əh.--nin 10—1296-i), 1/3-indən
 +
azı xırda və orta kəndli təsərrufat-
 +
larına (kənd əh.-nin 6596-i) məxsus-
 +
dur. K.t. məhsullarının 2/3-sini
 +
əkincilik verir. Ərazinin təqr. 1/3-si
 +
becərilir. Əkin sahəsinin təqr. 8096-
 +
ində dənli bitkilər—burqda (1982 il-
 +
də 17,5 mln. t), arpa (6,4 mln.t), qar-
 +
qıdalı, covdar, vələmir, cəltik və s.,
 +
təqr. 1596-ində texniki bitkilər—pam-
 +
bıq (500 min t), tutun (210 min MN),
 +
iəkər cuqunduru (12,7 mln. t), guӱnə-
 +
baxan, kuncud, kətan, kənaf, yerfın-
 +
dırı, 596-ində tərəvəz-bostan bitkilə-
 +
ri, kartof və s. əkilir. T. tutun (18
 +
əsrin əvvəllərindən əkilir) yıqımına
 +
və ixracına gərə dunyada qabaqcıl
 +
Yerlərdən birini tutur. €CaMCyH? TY-
 +
tunu xususilə mə urdur. Baqcılıq
 +
inkipaf etmiidir. Fındıq (1982 il-
 +
də 220 min t, dunyada yıqılan fın-
 +
dırın təqr. 1/3-i), qoz, əncir, zeytun,
 +
sitrus bitkiləri, ərik, paftalı,
 +
NƏVDƏN COX qri və s., Qara dəniz sa-
 +
hilboyunun il. hissəsində cay (1982 il-
 +
də 303 min t) becərilir. Fındıq,
 +
kipymiiy və əncir muhum ixracat əhə-
 +
miyyətinə malikdir. K.t.-nın ikinci
 +
muhum sahəsi heyvandarlıqdır. Cəmən
 +
və otlaqlar ərazinin təqr. 1/3-ini tu-
 +
tur. 17 mln. qaramal, 68,5 mln. davar
 +
var (1981). Qatır, at, epipək, dəvə,
 +
donuz saxlanır, arıcılıq və ipəkci-
 +
liklə məqul olunur. Balıq ovlanır
 +
(1981 ildə 465 min t). Meilə təsərru-
 +
fatı var.
 +
 +
SSRİ-nin iqtisadi və texniki kə-
 +
məyi ilə T.-də bir sıra iri sənaye
 +
muəssisəsi (İzmir yaxınlıqrında neft-
 +
ayırma, Bandırmada sulfat turiusu,
 +
İskəndərunda metallurgiya z-dları,
 +
Seydiməhərdə aluminium kombinatı
 +
və s.) tikilmitdir. Orhanelidə İES,
 +
Axuryan (Qərbi Arpacay) cayında (Erm.
 +
SSR ilə sərhəddə) birgə bənd və su an-
 +
barı (1976 ildən) yaradılır. SSRİ-
 +
dən Q.-yə təbii qaz verilməsinə dair
 +
mӱqavilə baqlanmıtpdır (1984). D.Y.-
 +
larının uz. 8,2 min km, avtomobil
 +
yollarının uz. 61 min gc, dəniz tica-
 +
rəti donanmasının tonnajı 2524,4
 +
min t-dur (1983). Əsas portları: İS-
 +
tambul, Mersin, İzmit, İskəndərun,
 +
 +
 +
TURKİYƏ
 +
 +
 +
397
 +
 +
 +
—””——————————---------------———  — —— —— —  — — ——.........
 +
 +
 +
Samsun. Neft kəmərlərinin umumi
 +
uz. 1102 km, guӱcu sutkada təqr. 10 min
 +
t-dur. Əsasən, k.t. məhsulları ixrac
 +
edilir. Neft, sənaye xammalı, maiqın,
 +
avadanlıq və s. idxal olunur. Ticarə-
 +
ti AFR, İtaliya, Fransa, ABİP,
 +
İraq, İsvecrə, B, Britaniya, SSRİ,
 +
Niderland və s. əlkələrlədir. Pul
 +
vahidi T. lirəsidir.
 +
 +
Silahlı quvvələr. T.-nin silah-
 +
lı qӱvvələri quru qopunları, HHQ
 +
və HDQ-dən ibarət olub umumi sayı
 +
550 min nəfərdir (1981). Quru qopun-
 +
larında 460 min nəfər əsgər və zabit,
 +
həmcinin muxtəlif silah və texni-
 +
ka, HHQ-də 50 min nəfər, təqr. 400
 +
dəyulp təyyarəsi, HDQ-də 40 min nə-
 +
fər, 14 sualtı qayıq və təqr. 200 mux-
 +
təliftipli hərbi gəmi var. Silahlı
 +
quvvələr əsgəri mӱkəlləfiyyət haqqın-
 +
da qanun əsasında komplektlətdiri-
 +
lir. Həqiqi hərbi xidmət mӱddəti 20
 +
aydır. T. qopunları NATO-nun ma-
 +
nevr və tə”limlərində iptirak edir-
 +
lər. T.-də jandarmeriya (120 min nə-
 +
fər) var.
 +
 +
Səhiyyə. 1974 ildə T.-də əhalinin
 +
hər min nəfərinə dutpən doqum sayı
 +
41,2, əlum sayı 14,5, hər min nəfər
 +
diridoqulana gerə uiqaq əlumu 90—
 +
190 (dəqiq mə”lumat yoxdur) olmutidur.
 +
Əlum halları, əsasən, urək-damar
 +
xəstəliklərindən və yaman piitlər-
 +
dəndir. İnfeksion və parazitar xəs-
 +
təliklər genip yayılmındır. Mal-
 +
yariya, vərəm, traxoma, poliomielit
 +
və s. xəstəliklərə təsaduf edilir.
 +
T.-də 75,5 min carpayılıq (əhalinin
 +
hər min nəfərinə 9,1 carpayı) 768
 +
 +
 +
xəstəxana YƏCCHCƏCH, 371 polikli-
 +
nika, 292 tibb mərkəzi, 2,4 min tibb
 +
məntəqəsi, 62 ana və uplaqları mu-
 +
 +
 +
hafizə mərkəzi, 301 dispanser, 22,8
 +
min həkim (əhalinin hər 1,6 min nə-
 +
ərinə 1 həkim), 4,3 min stomatoloq,
 +
)8 min əczacı, 21,6 min orta tibb
 +
ippcisi var ə Həkim kadrları
 +
un-tlərin tibb fakultəsində və ali
 +
tibb məktəblərində hazırlanır.
 +
Maarif. Muasir təhsil sistemi
 +
resp. e”lan edildikdən sonra yYara-
 +
dılmındır. İcbari pulsuz ibtidai
 +
təhsil 1924 ildən, qızlarla oeklanla-
 +
rın birgə təhsili 1927 ildən həyata
 +
gecirilir. Təhsil muddəti ibtidai
 +
məktəblərdə 5 (34-2), natamam orta
 +
məktəblərdə 3, tam orta məktəblərdə
 +
(liseylərdə) 2—–-4 ildir. Ali tədris
 +
muəssisələri sisteminə un-tlər, akade-
 +
miyalar və ali məktəblər daxildir.
 +
Beyuk kitabxanaları: Anqarada Milli
 +
kitabxana, Anqara un-tinin kitabxa-
 +
nası, İstambul un-tinin kitabxanası
 +
və s. Beyuk muzeyləri: Anqarada Arxeo-
 +
logiya muzeyi, Etnoqrafiya muzeyi,
 +
İstambulda Ayasofiya muzeyi, Topqa-
 +
pı sarayı muzeyi.
 +
Elm və elmi idarələr
 +
Təbiyyat və texnika elmləri. Bi-
 +
zans və Qərbi Avropanın elm və tex-
 +
HHKa nailiyyətlərindən muəyyən dərə-
 +
cədə Osmanlı imperiyasında da isti-
 +
fadə edilmitdir. 15 əsrin 1-ci yarı-
 +
sında T.-də riyaziyyatcı və astronom
 +
Qazızadə Rumi, məntiqci və həkim Ha-
 +
cı papa Aydın, coqrafiyaiqunas Əli
 +
Əbdulrəhman və Uluqbəyin tələbəsi,
 +
riyaziyyatcı və astronom Əli Qupici
 +
fəaliyyət gəstərirdi. 15—17 əsrlərdə
 +
turg dilində geniti elmi ədəbiyyat
 +
nətir edildi. 1494 ildə e"dam edil-
 +
mip Lutfi Takadi riyaziyyat və ast-
 +
ronomiyanın, fəlsəfənin təsnifatına
 +
 +
 +
dair əsərlər yazdı. 16 əsrdə coqrafi-
 +
Yaya maraq artdı, admiral Piri Rəis
 +
dunyanın xəritəsini və dəniz atlası-
 +
nı (4 Bəhriyyəm) tərtib etdi. Sidi Əli
 +
Rəis, Əli Əkbər, Xətay, Mehmat Aptiq
 +
və b. qiymətli əsərlər yazdılar. 17
 +
əsrdə Katib Cələbinin və Evliya Cə-
 +
ləbinin əsərləri dunya iqehrəti qazan-
 +
dı. 18 əsrdə T.-də ilk mətbəə (1727)
 +
Yaradıldı, riyaziyyatın, kartoqrafi-
 +
Yanın, T.-nin flora və faunasının
 +
əyrənilməsinə dair elmi əsərlər nəir
 +
edildi. T. gulculuyu dunya ipehrəti
 +
qazandı. 1737 ildə T.-də dəqiq elmlər,
 +
tədris edilən ilk muəssisə — Artille-
 +
riya Muhəndisləri Məktəbi acıldı.
 +
1761 ildə İstambulda muhəndis mək-
 +
təbi, 1773 ildə Dəniz Muhəndisliyi
 +
Məktəbi (indiki İstambul Texniki
 +
Un-ti) və 1795 ildə c“Muhəndisxanəə
 +
məktəbinin əsası qoyuldu. 19 əsrdə
 +
Hərbi Tibb Məktəbi tə"sis edildi.
 +
Faydalı qazıntı yataqları tədqiq
 +
di. Bu aenpnə T.-nə TƏH3HMAT is-
 +
lahatı kecirildi, bir sıra ixtisas
 +
məktəbləri və elmi cəmiyyətlər— Tibb
 +
Cəmiyyəti (1856), Osmanlı Elmi Cə-
 +
miyyəti (1861) yaradıldı. Gənc turk-
 +
lər inqilabından (1908) sonra T.-nin
 +
təbii ehtiyatlarına maraq artdı. 1909
 +
—13 illərdə xromit, boksit, civə və
 +
sӱrmə yataqları kif edildi. Ataturk
 +
islahatından sonra T.-də elm sur”ət-
 +
lə inkipaf etməyə bapladı. İstambul-
 +
da kimya (1919), elektroradioqrafiya
 +
(1924), mikrobiologiya (1931), cərra-
 +
hiyyə, Anqarada baytarlıq (1930) elmi
 +
cəmiyyətləri və s. tə”sis edildi. Riya-
 +
ziyyat, tibb və radiologiya sahəsində
 +
milli elmi kadrlar yetitmiit, yeni
 +
elmi mərkəzlər— Anqarada Ataturk
 +
ad. Pedaqoji H-T (1926) və Fayda-
 +
lı Qazıntıların Kətfi və Tədqiqi
 +
İn-tu (1935), İkinci dunya muharibə-
 +
sindən sonra isə T.-də geologiya, bio-
 +
logiya və s. elmi cəmiyyətləri, elmi
 +
tədqiqat in-tları, həmcinin bir sıra
 +
un-tlər yaradılmınidır.
 +
 +
 +
İctimai elmlər
 +
 +
 +
Fəlsəfə. Feodalizm dəvrupdə
 +
(14—18 əsrlər) T.-də fəlsəfə orta
 +
əsr musəlman fəlsəfəsinin, xususən
 +
İbn əl Ərəbinin, Qəzali və İbn Ruiy-
 +
dun, eləcə də Yunus İmrənin əsərlə-
 +
rinin tə”siri ilə inkipaf etmiiydir.
 +
Panteizmi, dunyanın əbədiliyini, so-
 +
sial bərabərlik ideyalarını mudafiə
 +
edən Bədrəddin Simavinin (? —1420)
 +
əsərləri məphur idi.16 əsrdə murtəce
 +
 +
 +
ruhanilərin tə"sirinin artması dini
 +
 +
 +
fanatizmin guclən- |
 +
məsinə səbəb oldu.
 +
 +
19 əsrin 2-ci
 +
yarısından T. fəl-
 +
səfəsinə Qərbin
 +
burjua fəlsəfəsi
 +
(Nitste, Eerqson
 +
və b.-nın tə”limlə-
 +
pu) Tə"cHp gestər-
 +
miidir. Beyuk Okt-
 +
yabr sosialist in-
 +
qilabının tə"siri
 +
ilə T.-də marksizm
 +
yayılmaqa batiqladı
 +
(M. Cyöhu nə Hi.
 +
Husnu). E. Durkleym
 +
tə"liminin tərəfda-
 +
rı Ziya Kəekalpın
 +
əsərləri T.-də so-
 +
siologiyanın bai1-
 +
lanqıcını qoylu.
 +
Empirik sosioloji
 +
 +
 +
 +
 +
 +
tədqiqatlarla (N. Abadan, M. Kiray)
 +
yanapı T. sosioloqları əlkənin umumi
 +
iqtisadi və sosial-siyasi problemləri-
 +
nə də muraciət edirlər. Sosioloqla-
 +
ə bir coxu 3. Ulgen, M. N.
 +
ankı və 6.) idealist məvqe tutur,
 +
bə”ziləri (D. Avcioqlu, M. Soysal
 +
və b.) sosialist ideyalarını yayırlar.
 +
Dinin rolu məsələsi kəskin mubarizə
 +
doqurmutdur. Murtəce ən”ənəvi cərə-
 +
yan (A. F, Bapgil, A. Yalman, A. H.
 +
Batar) islamı T.-də sosialist ideya
 +
napbiHbiH TƏ”CHPHHHH apTMacbıHa rapıııbı
 +
bir quvvə sayır, laisizm (dӱnyəvi dəv-
 +
lət) prinsipinə qarpı cıxır. Digər
 +
burjua alimləri (T. Z. Tunay, Hi.
 +
Mardin) laisizm ideyalarını ardı.
 +
cıl mudafiə edir və ruhanilərin
 +
murtəce fəaliyyətini pisləyirlər. Əsa-
 +
sında cislam sosializmin ideyaları-
 +
nın durduqu c“Qurkiyə sosializmimknin
 +
muxtəlif variantları—burjua mil-
 +
lətci (C. S. Barlas), sosial-islahat-
 +
cı (H. Əzken, M. Aybar), solcu (M.
 +
Belli, D. Perincek) konsepsiyalar
 +
yayılmınidır. Bunlarla yanatı B,
 +
Boran, S. Aren və 6.-nın əsərləri el-
 +
mi sosializm ideyalarının tə"siri-
 +
nin artdıqını gəstərir, Sosioloji
 +
tədqiqatlar İstambul və Anqara un-t-
 +
lərinin fakultələrində aparılır.
 +
Tarix elmi. Qurk dilində yayıl-
 +
mıpy ən qədim tarixi əsərlər Osmanlı
 +
tarixi haqqındakı salnamələrdir (15
 +
əsrin əvvəlləri). Turk feodal tarix-
 +
iqunaslıqının cicəklənmə dəvrunun
 +
gərkəmli iymaz idədə i İbn Kamal,
 +
Sadəddin, Munəccimbatı və 6.-nın
 +
(16—18 əsrlər) ən”ənələrini 19 əsrdə
 +
Cevdət papa, Vəfik pata və 6. davam
 +
etdirmitlər. T.-də burjua tarix el:
 +
mi tənzimat dəvrundə yaranmındır.
 +
19 əsrin 1-ci yarısında turk tarix-
 +
ciləri Avropa tarix elminin ideya
 +
və metodlarını mənimsəməyə calıii-
 +
mıpmlar. 1910 ildə yaradılmın 4Os-
 +
manlı tarixi cəmiyyətiəndə arxiv sə-
 +
nədlərinin tədqiqinə və nəpqrinə, İs-
 +
tambul un-tində tarixci kadrların
 +
hazırlanmasına baplandı. 1931 ildə
 +
Ataturkun təpəbbusu ilə *Qurk tarix
 +
qurumu təpykil edildi. Qurklərin ən
 +
qədim zamanlardan resp. devrunədək
 +
tarixi 4 cildlik “Tarixə kitabında
 +
əz əksini tapdı. Tarix əsərlərində
 +
qatı millətcilik və panturkizm ideə-
 +
yaları ustun yer tuturdu. Kicik Asiya-
 +
da 13—14 əsrlərdə səlcuqların tari-
 +
xi, tӱrklərin etnogenezi, turk xalq-
 +
larının ən qədim tarixi eyrənilir-
 +
di. 30—40-cı illərdə turk tarixiqu-
 +
 +
 +
cı"
 +
—
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Dənizgənarı.
 +
 +
 +
Amzsra
 +
 +
 +
398
 +
 +
 +
TURKİYƏ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
naslıqının inkipafında M. F,
 +
Kəprulu, A. R. Altınay, İ. X. Uzun-
 +
caritılı, A. İnan bəyuk rol oynamıil-
 +
lar. İkinci dunya muharibəsindən
 +
sonra, xӱsusən 590—60-cı illərdə turk
 +
tarixcilərinin tədqiqatlarında ən Ye-
 +
ni tarix problemləri, xususilə Ata-
 +
turkun baticılıqı ilə turk xalqının
 +
milli azadlıq mubarizəsi, kamalcı-
 +
ların islahatları və s. muhum yer
 +
tuturdu. Bir sıra mutərəqqi siyasi
 +
xadimlərin və tarixcilərin (B. Bo-
 +
ran, M. Tuncay) əsərlərində T.-də ic-
 +
timai fikrin inkipafı, fəhlə və
 +
sosialist təpkilatlarının yaranması
 +
problemləri əksini tapmındır. Turk
 +
burjua tarixpqunaslıqında kok əGA
 +
ya (H. Barlas, K. Ktncer), arxeologi-
 +
ya (PT, A. Qansu, A. M. Mansel) və
 +
incəsənət tarixinin (O. Aslanapa) ey-
 +
rənilməsinə də fikir verilir.
 +
İstambulda ipərqiqunaslıq və tur-
 +
koloji in-tlar, Antalyedə Arxeolo-
 +
ji tədqiqat mərkəzi və s. tarix cahə-
 +
sində muhum tədqiqat mərkəzləridir.
 +
Akad. Z. M. Bunyadov 1982 ildən Ata-
 +
turk kultur, dil və tarix yuksək quru
 +
munun həqiqi uzvudur. |
 +
İqtisadiyyat elmi. T.-də milli iq-
 +
tisadi konsepsiyaların iplənməsinə
 +
əslində milli azadlıq hərəkatının
 +
qələbəsindən sonra baplanmındır. 30-
 +
cu illərdən, dəvlət kapitalizminə ke-
 +
cilməsilə T. iqtisadcıları, əsasən,
 +
ictimai istehsal sistemində dəvlətin
 +
rolunun və yerinin təhlili, iqtisa-
 +
diyyatda dəvlət və xususi bəlmələrin
 +
qarpılıqlı əlaqəsinin nəzəri prob-
 +
lemləri, həmin bəlmələrin inkipaf
 +
perspektivlərinin tədqiqi ilə məpqul
 +
olurdular. İkinci dunya muharibəsin-
 +
dən sonra T.-nin iqtisadi siyasətində
 +
 +
 +
dəvlət sahibkarlıqının məhdudlaii-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Bosfor kerfəzi uzərində asma kərpu.
 +
 +
 +
dırılması və ciqtisadi liberalizm
 +
 +
 +
siyasətinə qayıtmaq əsas yer tuturdu.
 +
İL devlət cevriliti T. iqtisad-
 +
cılarına rəsmi konsepsiyalardan
 +
 +
 +
ərqlənən nəzəriyyələr ipləyib hazır-
 +
lamaq çcun əlveritli :pərait yaratdı.
 +
T.-də əz tədqiqatlarında marksist-le-
 +
NİNCİ iqtisadi nəzəriyyəyə daha cox
 +
əsaslanan, onun kateqoriyalarından və
 +
metodologiyasından istifadə edən iq-
 +
tisadcı alimlər də fəaliyyət gəstərir.
 +
Dilcilik. Səlcuq hekmranlıqı
 +
dəvrundə rəsmi dil ərəb dili, poezi-
 +
Ya dili isə fars dili olduqundan turk
 +
dilinə aid dərs vəsaitləri, hətta lu-
 +
qətlər Yalnız 15 əsrdən sonra meyda-
 +
 +
 +
na cıxmıpdır. İlk qrammatika 1530
 +
ildə (Berqamalı Qədrinin bu əsərinin
 +
əlyazması 1946 ildə cap olunmundur),
 +
ikinci qrammatika isə Əbdurrəhman
 +
Fevai tərəfindən 1845 ildə tərtib
 +
edilmitdir. Turkiyədə turk dilinin
 +
sistemli təsviri, tədrisi və elmi təd-
 +
qiqi 19 əsrin ortalarından batilan-
 +
mımpdır. Milli azadlıq inqilabın-
 +
dan (1918—23) sonra xalq dilinə yaxın
 +
ədəbi dil normalarının muəyyənləi-
 +
dirilməsi və ona istinad edilməsi bu
 +
sahədə tədqiqatların istiqaməti və me-
 +
todologiyasını da dəyitmitndir. 1928
 +
ildə əlifba islahatı kecirilmiii, bu-
 +
na cdil inqilabı (4 O11 Oeuqliya) adı
 +
verilmitdir. Turk Dil Qurumu fəa-
 +
liyyətə baplamıtdır (1932).
 +
 +
Turk dilinin ikidilli, izahlı,
 +
etimoloji və terminoloji lutətləri-
 +
nin hazırlanması və nəpqri (D. Dil-
 +
cin, A. Puskuluoqlu, F. Dəvəliorlu
 +
və 6. )) dil tarixinin, qədim turk
 +
abidələrinin tədqiqi (H. Orkun,
 +
B. Atalay, K. Arat, M. Erkin, A.
 +
Ləvənd və 6.), muasir turk dilinin
 +
qrammatikası (V. Xətiboqlu, A. Emre,
 +
 +
. Gencan), fonetikası (T. Banquoqlu
 +
və b.), dialektologiya (Ə. Aksoy, O.
 +
Aydın, M. Mansuroqrlu, Z. Qorxmaz
 +
və b.) sahələrində muhum iplər gerul-
 +
mutpdur. Turk Dil Qurumu, İstambul,
 +
Anqara un-tləri, İstambul Turkiyyat
 +
İn-tu, Ərzurum un-ti, Turk əli və
 +
Ədəbiyyatı Araidırmalar İn-tu (An-
 +
qara) və s. əsas dilcilik mərkəzləri-
 +
dir. “Qurk dilin (1951 ildən), cTur-
 +
kiyyat məcmuəsiz, “Qurkoloji dərgi-
 +
siə, CQurk Dili Araidırmaları İl-
 +
liyi Bulletenit və s. devri nəprlər
 +
cıxır. Azərb. alimlərindən H. Aras-
 +
lı Turk sə Qurumunun fəxri uzvu,
 +
M., Pirəliyev və A. Zamanov isə m.
 +
uzvu secilmilər.
 +
 +
Elmi idarələr.
 +
Əlkədə vahid elmi
 +
idarələr sistemi
 +
və istiqamətverici
 +
mərkəz yoxdur. Bu
 +
ipi muəyyən dərə-
 +
cədə Dəvlət Plan
 +
Təkilatı, T. El-
 +
mi Texniki Tədqi-
 +
qatlar Cəmiyyəti və
 +
bir sıra nazirlik-
 +
 +
 +
lər gərur. Elmi
 +
tədqiqatla, əsasən
 +
un-tlər Məury"
 +
 +
 +
olur. PYərait ol-
 +
madıqından bir
 +
cox turk aliminin
 +
xaricə getməsi T.-
 +
də elmin inkiyya=
 +
fını ləngidir.
 +
Mətbuat, radio
 +
veriliiyləri, te-
 +
leviziya. M pun
 +
),
 +
)
 +
 +
 +
1970—73.
 +
gundəlik qəzetlər: c“Cumhuriyetə (1 2
 +
 +
 +
c Hurriyyetə (1948), “Ğunaydıng (1968),
 +
ənə (1961), AMilliyyetə (1950)
 +
Əlkənin ən bəyuk informasiya agent-
 +
liyi— Anadolu Agentliyi 1920 ildə
 +
yaradılmındır. Radio dverilitləri
 +
1927, televiziya verilinləri 1968 il-
 +
dən aparılır. T. Radio və Televiziya
 +
Cəmiyyəti 1964 ildə Yaradılmındır.
 +
 +
Ədəbiyyat. Turk folklorunun ən
 +
qədim numunələri dunyanın və insanın
 +
yaranması haqqında islama qədərki
 +
dini və əsatiri təsəvvurlərlə baqrlı-
 +
dır. cOruznaməz, “Kitabi-Dədə Qor-
 +
qudə, cKoroqlum eposları bir sıra
 +
qurkdilli xalqların, o cӱmlədən turk-
 +
 +
 +
lərin muttərək ədəbi abidəsidir. Na-
 +
qıllar, Nəsrəddin Xoca haqqında lə-
 +
tifələr, atalar sezu və zərbi-məsəl-
 +
lər, tapmacalar, xususən mani və tur-
 +
kӱlər genip yayılmımdı. İslam di-
 +
ninin qəbulundan sonra ərəb dili din
 +
və elm, fars dili isə yuxarı təbəqənin
 +
poeziya dili oldu, Kicik Asiya ərazi-
 +
sində turk dilində yazılı ədəbiyya-
 +
tın ilk nӱmunələri (13 əsrin ortala-
 +
rı) ucun sufilik ideyaları səciyyəvi
 +
idi. Turk dilində poeziya iki istiqa-
 +
mətdə—ptifahi xalq poeziyası ilə bar-
 +
lı heca vəznində və əruz vəznində in-
 +
kipaf edirdi. Əruz vəzni ilə birgə
 +
turk ppe”rində məsnəvi, qəzəl, qəsidə
 +
kimi ppe”r formaları da kək saldı.
 +
Kicik Asiyada sufi iie”rinin ən gər-
 +
kəmli nӱmayəndəsi Cəlaləddin Rumi-
 +
dir. Onun oklu Sultan Vələd atası-
 +
nın təlimini yaymıtl, turg dilində
 +
ipe”rlər yazmınidır: bu ipe”rlər T.-də
 +
tarixi dəqiq mə”lum olan ilk turkcə
 +
ie”rlər sayılır. Yunus İmrənin iie”r-
 +
ləri məphurdur. Turk dilində ilk
 +
irihəcmli ədəbi əsər Aqvqiq Pamanın
 +
sTəpHnöHnaMəş poemasıdır. 14—15 əsrlə-
 +
rin ayrıcında turk poeziyasında, əsa-
 +
sən, izami Gəncəvinin € XƏMCƏvCH
 +
məvzularında romantik məsnəvilər
 +
meydana gəldi (ƏLmədinin cİsgəndər-
 +
namə, Peyxinin “Xosrov və PTiring
 +
əsərləri və s.). 15 əsrin ortaları—
 +
17 əsrdə saray ədəbiyyatı (divan ədə-
 +
biyyatı da adlandırılır) vus”ət aldı.
 +
Həmdi turk dilində ilk cxəmsəg Ya-
 +
ratdı. Lirika .inkipaf etdi (Əhməd
 +
Papa, Nicati, Məsihi, Mahmud Ba-
 +
qi, ipairə Mehri Xatun və b.). 17
 +
əsrin əvvəllərindən ədəbiyyatda icti-
 +
mai satira və didaktika yayıldı (Əmər
 +
Nəf”i, "yonğ Nabi, Ə. Sabit və 6.).
 +
19 əsrin əvvəllərində :pe"rdə durqrun-
 +
luq nəzərə carpırdı. Bununla belə,
 +
Vasıf Enderunlu, Molla İzzət və 6.
 +
poeziyanın məvzu dairəsini geniii-
 +
ləndirərək, onu həyatla barlamıii, sa-
 +
dələtdirmitn, xalq danıdıq dilinə
 +
yaxınlapdırmınlar.
 +
 +
Tənzimat dəvrundə insan ppəxsiyyə-
 +
tinə, real həyata meyl gestərən yazı-
 +
cılar Yetipdi. Qərb, xususən, fran-
 +
sız ədəbiyyatına maraq artdı, Yeni
 +
janrlar (dram, novella, roman və s.)
 +
intipar tapdı. Bu devrun ədəbiyya-
 +
tında feodal-musəlman istibdadının
 +
tənqidi əhəmiyyətli yer tuturlu. İ
 +
ahim PYicasi, Namiq Kamal, PLyəmsəd-
 +
yin Sami, Əhməd Midhət Tənzimat
 +
dəvru ədəbiyyatının tanınmıtp sima-
 +
larıdır. Əbdӱlhaq Hamid Tarhan, Rə-
 +
caizadə Əkrəm, Rza Tofiq və 6. me"p-
 +
lərində insanın mə"nəvi gezəlliklə-
 +
rini tərənnum etmiilər, 70—80-ci il-
 +
lərdə mutərəqqi yazıcılar irticanın
 +
tə”qibinə mə"ruz qaldılar, ədəbiyyatda
 +
bədbinlik akı ki əsa yayıldı.
 +
Romantik gədər duyquları Tofa Fik-
 +
rətin ilk devr iqe"rləri ucun də sə-
 +
ciyyəvidir: 20 əsrin əvvəllərində onun
 +
ie”rlərində vətəndailıq motivləri
 +
KTSTƏRİNİ Xalid Ziya Utiaqlıgil,
 +
Mehmet Rauf, Huseyn Cahid Yalcın
 +
sosial romanlar
 +
 +
 +
və Əhməd Hikmət
 +
yazmınlar. |
 +
 +
Gənc turklər inqilabından (1908)
 +
sonra realist turk ədəbiyyatı təyyək-
 +
kul tapmara batppladı. Mutərəqqi Yazı-
 +
cılar ədəbiyyatı demokratikləidir-
 +
mək, turk dilini yabancı ӱnsӱrlərdən
 +
təmizləmək və saflatdırmaq uqrunda
 +
mubarizə aparırdılar. Mehmet Emi-
 +
nin (Yuradaqul) heca vəznində Yazdı-
 +
 +
 +
TYPKH/Ə
 +
 +
 +
399
 +
 +
 +
ğ kk "o  ——"”iqjccb”ğihqkjekilj–j–ıı——”jL—
 +
 +
 +
qı pe”rləri ədəbi muhitə təravət gə-
 +
di, lakin onun yaradıcılıqında
 +
məhdud və mӱrtəce cəhətlər də va
 +
idi. Bu dəri ənilsi Yəhya Kamal
 +
Bəyatlı), Haiim, Yusif Ziya
 +
rtac, Faruk Nafiz Camlıbel, Xalid
 +
Fəxri Ozonsoy və 6.-nın tpe”rləri ilə
 +
təmsil olunur. Rəfiq Xalid Gəray,
 +
Aka Gunduz, Huseyn Rəhmi Gurpinar
 +
və Əmər Seyfəddinin əsərləri realist
 +
turg nəsrinin dəyərli nӱmunələridir.
 +
Turkiyədə milli azadlıq hərəkatının
 +
bapqlanması ədəbi həyatda canlanmaya
 +
səbəb oldu. Milli istiqlaliyyət muba-
 +
rizəsi mevzusu 20—30-cu illər ədə-
 +
biyyatında əhəmiyyətli yer tuturdu
 +
(Xalidə Ədib, Rəmad Nuri Gӱntəkin,
 +
Yaqub Qədri (Qaraosmanoqlu) və Aka
 +
Gunduӱzun romanları)). 30-cu illərdə
 +
ədəbiyyatda sosial-tənqidi motivlər
 +
gucləndi (Sədri Ertem, Rəiad Enis və
 +
Səbahəddin Alinin roman, povest və
 +
hekayələri). İnqilabi turk poeziyası-
 +
nın banisi Nazim Hikmət Ranın yara-
 +
dıcılıqrı T. ədəbiyyatında yeni mər-
 +
hələdir. Nazim Hikmət turk ədəbiy-
 +
yatını Yeni forma və mutərəqqi məz-
 +
munla zənginlətdirmin, turk poezi-
 +
yasına sərbəst pe”r vəznini gətirmip-
 +
dir. Bu dəvrdə kapitalizm cəmiyyətin-
 +
də insanın. taleyi problemi drama-
 +
turgiyada bariz əksini tapmaqa baip-
 +
 +
 +
ladı (Nazim Hikmət, C. Museyibzadə
 +
 +
 +
və b.-nın pyesləri).
 +
 +
— İkinci dunya muharibəsi (1939—
 +
45) ərəfəsində mutərəqqi yazıcılar
 +
fatizmə qaritı mubarizəyə qopuldu-
 +
lar (Səbahəddin Alinin cİcimizdəki
 +
iblisə romanı və s.). Orxan Vəli Ka-
 +
nık, Məlih Cevdət Anday, Oktay Ri-
 +
 +
t, Rifət İlqaz və 6. tairlər poe-
 +
ziyanın ictimai rolunu mehkəmləndir-
 +
məyə calıptırdılar. Mahmud Makalın
 +
Yaradıcılıqı turk nəsrində kənd məv-
 +
zusunun nikipafına təkan verdi. Y4-
 +
mar Kamal, xan Xəncərlioqlu,
 +
Fakir Baykurt və 6.-nın romanların-
 +
da muasir turk kəndinin sosial zid-
 +
diyyətləri realist əksini tapmındır.
 +
Kamal Tahir, Səmim Qocakez, Həsən
 +
İzzəddin Dinamo milli istiqlaliyyət
 +
uqrunda mubarizə devrundən bəhs edən
 +
romanlar Yazmıtlar. 60-cı illərdən
 +
nəsr ədəbiyyatın baqlplıca janrına
 +
cevrildi. Əziz Nesin, Yapar Kamal,
 +
Tener Haldun, Fakir Baykurt və 6.-
 +
nın roman, povest və hekayələri T.-nin
 +
hududlarından uzaqlarda da ppehrət
 +
qazanmıppdır. Erdal Əz, Bəkir Yıl-
 +
dız, Mehmet Seyda, Məmmər Buy-
 +
ruqcu, Tarık Dursun, Kamal Bilba-
 +
iar, Muxtar Kerukcu və 6.-nın tənqi-
 +
di-realist ruhlu əsərlərində muchum
 +
sosial-siyasi əsər qaldırılır,
 +
zəhmətkeppllərin aqır həyatı təsvir
 +
olunur. Əziz Nesin, Cetin Altan, Rə-
 +
caizadə Bilginer, Rətad Erduran,
 +
Taner Haldunun pyeslərində burjua
 +
cəmiyyətinin sosial bəlaları gəstəri-
 +
lir. Fazil Husnu Daqlarca, - Behcət
 +
Nicatikil, Səlri Rəhmi Eyubotlu,
 +
Cahid Sidqi Tarancı, Ziya Osman
 +
Səba və 6. pe”rdə demokratik ən”ənə-
 +
ləri davam etdirmillər,
 +
 +
.ƏYrta əsrlərdə Azərb. və turk ədə-
 +
biyyatları, eləcə də xalq tpe”ri sıx
 +
təmasda və qarpılıqlı tə”sirdə in-
 +
kipyaf etmipdir. Bir sıra Azərb. ptai-
 +
ri T.-də də yapayıb-yaratmılidır. M.
 +
F. Axundov butun Yaxın və Orta
 +
PTərqdə, o cumlədən T.-də ədəbi, fəl-
 +
səfi və ictimai fikrin inkipafına
 +
quvvətli təkan vermipdir, Turk ədə-
 +
 +
 +
biyyatının ən yaxpı numunələri hələ
 +
inqilabdan əvvəl Azərb.-da yayılmıpp-
 +
 +
 +
r dı. Klassik və muasir turk ədəbiyya-
 +
 +
 +
tının bir sıra numunələri (4Turk
 +
xalq pye”rindən secmələrə, 4“İki zir-
 +
vəə, c“Yapasın dəniz və s. toplular),
 +
ofiq Fikrət, Nazim hutxər, Poxaz
 +
Nuri Guntəkin, Səbahəddin Ali,
 +
Suad Dərvip, Əziz Nesin, Yapar Ka-
 +
mal, Orxan Kamal, Yaqub Qədri və 6.
 +
turg Yazıcılarının əsərləri Azərb,
 +
dilinə tərcumə olunmutt, Azərb. ədə-
 +
biyyatının bir sıra nӱmunələri T.-də
 +
cap edilmiptdir. Ə. Nesin, Y. Kamal,
 +
M. C. Anday, Tahir, T. Haldun,
 +
F. H. Daelarca və 6, turk pair və ya-
 +
zıcıları Azərb.-da, bir cox Azərb.
 +
yazıcıları isə T.-də dostluq səfərin-
 +
də olmuti, T. haqqında xatirələrini
 +
dərc etdirmitlər. Azərb. SSR-də turk
 +
ədəbiyyatı, Azərb.-turk ədəbi əlaqələ-
 +
ri tədqiq edilir.
 +
 +
Me”marlıq və təsviri sənət, T,
 +
ərazisi bəptər mədəniyyətinin ilk məs-
 +
gənlərindən biridir. Burada Qədim
 +
Ham dəvrundən (e.ə, 30—10-cu minil-
 +
liklər) batlayaraq butun dəvrlərin,
 +
o cӱmlədən Qədim PTərq xalqlarının
 +
(hettlər, urartulular və 6.) incəsənət
 +
abidələri qalmıptdır. Kicik Asiya-
 +
nın ərazisi antik yunan, ellinizm
 +
devru devlətləri və Bizans bədii mə-
 +
ik muhum inkipaf sahəsi
 +
olmutpdur. Səlcuqilər dəvrundə T.
 +
incəsənəti muxtəlif xalqların, həm-
 +
cinin Bizans, Orta Asiya, Zaqafqazi-
 +
ya bədii ən”ənələri əsasında forma-
 +
lapmındır. 12 əsrin sonu—13 əsrdə
 +
mӱxtəlif tipli və formalı binalar-
 +
dan ibarət ipəhərlər (Konya, Sivas
 +
və s.) salınmındır. Mərkəzində icqa-
 +
la yerləttən və əksər maxlarda bir-bi-
 +
rindən təcrid olunmutt məhəllələrdən
 +
ibarət bu pəhərlər mehtəpəm qala di-
 +
varları ilə əhatələnirdi. Bu devrun
 +
dini binaları (Konyada Sultan Əla-
 +
əddin camesi, 1156—1220, Divrigidə
 +
Ulu came, 1229) ucun həcmin monumen-
 +
tallıqı, me”marlıq rmalarının
 +
dəqiqliyi və ahəngdarlırı, eyvanlı,
 +
daxili həyətli, yaxud mərkəzi gunbəz
 +
tipli bina kompozisiyaları, bina
 +
ərtuklərində taqtavan və parusdan
 +
geniii istifadə edilməsi xarakterik-
 +
dir. Mulki tikililərdən saraylar,
 +
karvansara və hamamlar xususilə fərq-
 +
lənir. Binaların dekorativ bəzəyində
 +
stilizə edilmit nəbati motivlərdən
 +
(bə”zən Heyvan və qup fiqurlarından)
 +
və kitabələrdən ibarət həndəsi hərgu-
 +
lu relyef təsvir- uu |
 +
lər, gey və yapıl pi |
 +
 +
əngli kartı ləvə
 +
həciklərdən duzəl-
 +
dilmip ornamental
 +
mozaika kompozisi-
 +
yaları ustun yer
 +
pay. By nenpnə
 +
.-MLə nam Bə aras
 +
uzərində oyma (hən-
 +
dəsi ornamentlər),
 +
dulusculuq, xalca-
 +
cılıq, toxuculuq,
 +
metalipləmə sənət-
 +
ləri geniyi yayıl-
 +
Mbil ABI.
 +
 +
14 əsrdə və 15
 +
əsrin 1-ci yarısınq
 +
da T. məscidləri
 +
(Bursada Yapıl ca-
 +
me, 1424, Ədirnədə
 +
Uc PPərəfəli ca-
 +
me, 143/—47), məd-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
tk
 +
 +
 +
Side izəhərimdə antik teatrın kirniy hissəsi,
 +
 +
 +
rr və mulki binaları (saray,
 +
amam və s.) me"marlıq rmasına
 +
gərə Səlcuqilər dəvru me”marlı-
 +
qının ən”ənələri ilə baqlı olmupt-
 +
dur. 15 əsrin 2-ci yarısı—16 əsr-
 +
də T. me”marlıqrı, təsviri və deko-
 +
rativ-tətbiqi sənətləri ən yuksək in.
 +
kipaf zirvəsinə qalxır, bədii ya-
 +
radıcılıqın sahələrində mil-
 +
li məktəblər meydana gəlir, pəhərlər
 +
intensiv surətdə beyuyur, iri me”ma
 +
lıq ansamblları yaradılırdı. 15—16
 +
əsrlərdə gərkəmli turk me”marları-
 +
nın (Sican, Məhəmmədara və 6.) tik-
 +
dikləri coxgunbəzli dini binalar
 +
(məscid, xanəgah və s.) əzəmətliliyi,
 +
kompozisiya butəvluyu və zəngin deko-
 +
rativ bəzəyi ilə diqqəti cəlb ed
 +
(Sӱleymaniyyə camesi, Sultan Əhməd
 +
camesi, Səlimiyyə camesi və s.). Bi-
 +
naların me”marlıq formaları coxlu
 +
taqtavan və pəncərələrlə zənginləp-
 +
dirilir, daxili yerlətgələr ornamen-
 +
tal divar rəsmləri və xatəmkarlıq
 +
usulu ilə iplənmitl mərmər panel-
 +
lərlə bəzədilirdi. T. me”marlıqının
 +
Yaranması və inkitpafında məphur
 +
azərb. me”mar Əsir Əli və b.-nın ro-
 +
lu olmutdur. Dekorativ zənginlik sa-
 +
ray tikililəri ucun a cox xarak-
 +
terikdir (Topqapı sarayı və s.). Bar-
 +
lar və yapıllıqlar icərisində tikil-
 +
mip kətpk tipli binalarda xalca KOM-
 +
pozisiyalı (gӱl-cicək motivləri) ka-
 +
iqı bəzəklər ustun yer tutur.
 +
 +
15—16 əsrlərdə T. ipəhərlərində
 +
həmcinin mədrəsələr, turbələr və ha-
 +
mamlar (gӱnbəzli) tikilmit, incə və
 +
zərif tərtibatlı fəvvarələr salın-
 +
mıpdır. Yapayıt evlərinin tikinti-
 +
sində yuxarı mərtəbələri irəli cıx-
 +
Mbimi baxa evlər daha genipp yayıl-
 +
mıtpdı. 15 əsrdən baplayaraq turk
 +
miniatur sənəti ingipaf edir, zən-
 +
gin minnaturlu əlyazmaları hazırla-
 +
nır (4“Surnaməə9, 1582, € hyHƏpHaMəv
 +
1584—87: və s.). 15 əsrin sonu—16
 +
əsrdən turk təsviri sənətinə Avropa
 +
incəsənəti tə”sir gəstərmipdir. Bu
 +
devrdə T.-də itləyən italyan rəssam-
 +
larının (Centile Bellini və 6.) Tə"-
 +
siri ilə turk dəzgah boyakarlıqı mey-
 +
dana gəlmiipdir (Sinan bəy). Turk mi-
 +
niatur sənətinin cicəklənmə dəvru
 +
16 əsrə təsaduf edir (Osman, Nigari
 +
və 6.-nın əsərləri). Bu devrdə T.-də
 +
qələr gəstərən azərb. rəssamla
 +
 +
 +
əlican Təbrizi, PLahqulu Nəqqaii və 6.
 +
turg miniatur sənətinin inkitpafına
 +
tə”sir gəstərmilər. 17—18 əsrlərdə
 +
 +
 +
= ən ӱn
 +
 +
 +
400
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
miniatur sənəti ən”ənələri davam et-
 +
dirilmipdir (Əhməd Mustafa Nək-
 +
urn, Levni və b6.). 15—19 əsrlərdə kera-
 +
mika (ən yaxitı numunələri İznikdə
 +
hazırlanmıti məipət keramikası və
 +
binaların uzlənməsində istifadə
 +
edilən muxtəlif rəsmli, rəngli ka-
 +
iılar olmutdur), nalı BƏ ara Y3ə-
 +
rində oyma sənəti, əksər hallarda tund
 +
qırmızı fonda qızılı və gumupqu
 +
naxılqlarla iplənmii ipək və zər-
 +
xara parcalar toxunması, xalcacı-
 +
lıq (gel və ulduzvarı kompozisiya-
 +
lı), metal əiyalar və silah hazır-
 +
lanması rk dekorativ-tətbiqi sə-
 +
nətinin muhum və yuksək inkitpaf et-
 +
miiq sahələri idi.
 +
 +
Osmanlı imperiyasının tənəzzulu
 +
devrundə me”marlıq, təsviri və deko-
 +
rativ sənətlərin inkipafında dur-
 +
qunluq baplayır. 18—19 əsrlərdə T.
 +
me”marlıqına Avropa eklektizminin
 +
motivləri geniil nufuz etmiiydir,
 +
Resp. devrundən (1923) batlayaraq T.-
 +
də ipəhərsalma ipləri geniiləndi,
 +
bir sıra iəhərlərin (Anqara və s.)
 +
yenidən qurulmasının baip planı təs-
 +
diq edildi (planda iqəhərlərin tarixi
 +
mərkəzlərinin saxlanılması və yeni
 +
yapayıti r-nlarının tikintisi nəzər-
 +
də tutulurdu). Buna baxmayaraq 20 əs-
 +
rin ortalarında belə T. iqəhərlərinin
 +
əksəriyyətində tikinti iyləri nizam-
 +
sız aparılırdı. 20 əsrin 1-ci yarı-
 +
sında iqəhərlərdə binalar, əsasən Av-
 +
ropa me"marlarının layihələri ilə
 +
tikilirdi. Tədricən muasir turk me”-
 +
marlıq məktəbinin baniləri meydana
 +
gəldi (Kəmaləddin, E. Onat, S. H. El-
 +
dem, Vedat bəy, M. Həpgulər və 6.).
 +
Bu me”marların yYaradıcılıqında Av-
 +
ropa neoklassisizmi, yaxud funksio-
 +
nalizminin formaları ən”ənəvi turk
 +
me”marlırı elementləri ilə əlaqələn-
 +
dirilmitdir.
 +
 +
19 əsr T. təsviri sənəti rəssamla-
 +
rın Yaradıcılıqında muxtəlif is-
 +
tiqamətlərin meydana gəlməsi ilə sə-
 +
ciyyələnir. Bu deəvrdə Avropada (xu-
 +
susilə, Almaniya və Fransada) təhsil
 +
alan və xarici salon incəsənətini
 +
təqlid edən rəssamlarla yanalpı (S.
 +
Seyyit bəy və b.) Avropanın yeni rea-
 +
list incəsənəti ilə ən”ənəvi bədii
 +
Yaradıcılıq prinsiplərini uyqunlai-
 +
dırmara calınyan boyakarlar (O. Ham-
 +
di bəy və 6,) fəaliyyət gəstərirdi.
 +
Əsərlərində orta əsr T. iəhərlərini
 +
təsvir edən boyakarlar H. A. ud,
 +
N. Z. Guran, X. Ə. R. Uskudarlı, Xə-
 +
nun Hama Bə 6, 20 əsrin əvvəllərində
 +
turk impressionizmi cərəyanının
 +
bapında dururdular. 1918—23 illər
 +
milli azadlıq inqilabının hadisələ-
 +
ri, resp.-nın ilk illərindəki demok-
 +
ratik dəyitikliklər lubok, kitab
 +
miniaturu və dəzgah boyakarlıqı əla-
 +
mətlərini birlətdirən plakatlarda,
 +
eləcə də N. İsmayıl, İ. Callı,
 +
Akdik və 6. boyakarların məittət səh-
 +
nələrində əz əksini tapmıtdır. 1929
 +
İLDƏ 4“ Mustəqil Rəssamlar və Heykəl-
 +
tərailar Birliyiz, 1933 ildə isə 4=D
 +
qrupu yarandı. 4“D qrupunun uzvləri
 +
milli orijinallıq axtarıltları ilə
 +
əlaqədar hettlərin incəsənətinə (bo-
 +
Yagar və heykəltəraii C. Tollu), orta
 +
əsr miniaturlərinə və xalq yaradıcı-
 +
lıqına (B. R. Eyyuboqlu, C. Dereli,
 +
 +
Dino, Turqut Zaim) muraciət
 +
edirdilər. Qrupun bir cox uzvu kubizm
 +
ӱslubundan istifadə edir (N. Berg),
 +
Yaxud tədricən abstrakt sənətə kecir-
 +
 +
 +
TURKİYƏ
 +
 +
 +
di (S, Berkel). 60—
 +
70-ci illərdə turk
 +
incəsənətində rea-
 +
list istiqamətin
 +
məhkəmləndirilmə-
 +
sində (bu dəvrdə T,-
 +
də cpop-artu və 6.
 +
modernist cərəyan-
 +
lar da intensiv in-
 +
kipaf edirdi) MO-
 +
numental heykəltə-
 +
aplıq (Ə. H. Bara,
 +
Gezer, Z. Mu-
 +
ii və qra-
 +
fika (İbrahim Ba-
 +
laban, M. Aslı-
 +
Yer, N. Gunal və
 +
b.) əsas yer tutmuii-
 +
 +
 +
dur.
 +
 +
20 əsr T. incə"
 +
sənətinin inkiiDa-
 +
fında heykəltərain-
 +
lardan Y. Gerey,
 +
İ. Ozsoy, M. N. Suman, rəssamlardan
 +
O. Peker, T. Ərol, Ə. Altan, D. Er-
 +
bel, F. Karakai, H. Biliitik, qadın
 +
rəssamlardan L. Bengisu, Eren Eyyubor-
 +
lu, S. Dikmen, A. Berjer və 6.-nın
 +
mӱhӱm rolu olmutdur. Qədim xalq
 +
sənətinin muxtəlif sahələri (xalca-
 +
cılıq və s.) inkiaf edir. Muasir T.
 +
boyakarlıqının inkipafında Turki-
 +
yədə yailayan azərb. rəssam İbrahim
 +
Səfinin (Səfiyev İbrahim Qafar
 +
bəy oqlu) də xidməti var. Əsasən pea-
 +
list rəs janrında əsərlər yarat-
 +
mıp İbrahim Səfinin tabloları rəs-
 +
samın Avropa və Asiya izəhərlərində
 +
numayiti etdirilmiiiy fərdi sərgilə-
 +
rində muvəffəqiyyət qazanmıtdır
 +
(mənzərə, portret və naturmortlardan
 +
ibarət bir qisim əsərini 1960-cı il-
 +
lərdə Nizami ad. Azərb. Ədəbiyyatı
 +
Muzeyinə baqıtilamımdır). 1978 ildə
 +
Bakıda acılmı:qn4 Muasir diş boya-
 +
karlıqı sərgisində T.-nin muasir
 +
rəssamının ipi numayit etdiril-
 +
mipdir. Bunlardan Aydın Aynanın
 +
“Yeni dunyanın yaranmasıəz, Devrim
 +
Erbilin c“Qutplarə, Eren Eyyuborlunun
 +
“Kənd qızları (1972), Erkin İnanın
 +
c“Triptixə (1977), Zekan Ormancının
 +
“Caqırınə (1974), Zəki Faiq İzerin
 +
c Kompozisiyaə (1967), İbrahim Bala-
 +
banın cBicincilərə (1973), Kayxan
 +
Keskinokun 4Toyə (1971), Nepet Guna-
 +
lın “Qussət (1965), Nuri İyemin c ӱc
 +
qratsiyac? (1973), Orxan Pekerin cXalq
 +
iairi Veysəlin portretijk, Əzdəmir
 +
Altanın 4“ Eyforiyaə (1975), Turan Ər-
 +
olun *Baharın sonuq (1978), Turqut
 +
Zaimin 4“ Milli teatr tamapasız, € lar
 +
sakinləriq (1967), Cihad Aralın
 +
“Ana (1977) kimi portret, məitfət səh-
 +
nələri və kompozisiyaları realizmi
 +
ilə diqqəti cəl5 edir. ii
 +
 +
Musiqi. T. musiqi mədəniyyətinin
 +
qədim tarixi var. Anadoluda yaltayan
 +
xalqların incəsənətinə xas səciyyəvi
 +
xususiyyətlər T. xalq Yaradıcılırın-
 +
da əksini tapmıtidır. Musiqi folklo-
 +
runda vokal musiqi janrları geni
 +
yer tutur. Bu, poeziyanın milli mədə-
 +
niyyətdəki rolu ilə əlaqədardır. Uni-
 +
son oxunan xalq mahnıları—t ur g u-
 +
lər (bax Turku) obraz, melodiya,
 +
ritm zənginliyi, məqam rəngarəngliyi
 +
ilə fərqlənir. Xalq mahnılarının
 +
forması cox zaman onların psetik
 +
mətninin əsasını təikil edən € p
 +
formaları (simai, dastan, qoiyma, Ma-
 +
ni) ilə baeklı olur. Qurk xalq musi-
 +
qisinin melodikası 2 uslub qrupuna
 +
 +
 +
İstambul. Dolmabatqla sarayının qapısı. 19 əsr.
 +
 +
 +
ayrılır: rəqs
 +
tipli mahnı
 +
 +
 +
melodiyaları, bayatı
 +
(mani), instrumental
 +
apıq havaları ucun səciyyəvi olan
 +
qırıq hava, bozlak (məhəbbət
 +
mahnıları) və aqılara xas suӱrək-
 +
li hava. Turk xalq mahnıları sa-
 +
də, mӱrəkkəb və qarınqıq vəznə əsasla-
 +
nır. “Axsaqq adlanan dəyitkən ritm
 +
xususilə genipp yayılmımndır. Xalq
 +
rəqsləri mərasimlərlə, əmək prosesi,
 +
dini ayinlərlə baqlıdır. cZeybəkə,
 +
c Halayı, * Heronə, “Barı, *“Bəngi və s,
 +
xalq rəqsləri populyardır. Xalq mah-
 +
nı və rəqsləri balaban, zurna, kaval
 +
(fleyta nevu), kamanca, saz, davul,
 +
dəf, darbuka ilə muptayiət olunur.
 +
Turk klassik musiqisi xalq musiqi ya-
 +
radıcılırı- ilə sıx əlaqədə təppək-
 +
kul tapmımpdır. Qurk incəsənətində
 +
alpıq yaradıcılıqı muhum yer tutur.
 +
Cox zaman vokal partiya, Azərb. aylıq
 +
musiqisində olduqu kimi, sərbəst im-
 +
provizasiyaya, instrumental muipayiət
 +
isə muəyyən ritmə əsaslanır. Turk mu-
 +
siqisində silsilə formalı fəsil
 +
janrı xususi yer tutur. Qurulutuna
 +
gerə fəsillər Azərb. muqamlarına,
 +
ərəb nevbələrinə yaxındır. Fəsildə
 +
hər bir vokal ipe”bə muəyyən məqam cər-
 +
civəsində improvizasiya olunur. Fə-
 +
sil, adətən mӱrəkkəb formalı instru-
 +
mental mӱqəddimə (pi iirov) ilə
 +
baplanırq sonra vokal epizodlar in-
 +
strumental hissələrlə (təqsim)
 +
nəvbələtir. Turk musiqisi məqam e ti-
 +
barilə cox zəngindir. 13—15 əsas mə-
 +
qam (hicaz, rast, zəngulə, kurdi, Gu-
 +
lustan və s.) daha cox iplənir. Ən”-
 +
ənəvi professional musiqidə ney, tən-
 +
bur, ud, qanundan istifadə olunur.
 +
Dini musiqi turk professional musi-
 +
qisinin inkipaf etmiiy qollarından-
 +
dır.
 +
 +
16 əsrdən T.-də Avropa musiqisi
 +
yayılmaqa baplamıtidır. Milli mu-
 +
siqinin inkipafında lirik mahnı-
 +
ların (bəstə) muəllifi Buhuri-
 +
zadə Mustafa İtri Əfəndi (17 əsr),
 +
sonralar Zəkəriyyə Əfəndi, Mahmud
 +
Cəlaləddin, Paiya Rəhmi bəy, eləcə
 +
də ensiklopedist alim D. K. Kante-
 +
mirin beyuk xidməti olmuiddur.
 +
əsrin ortalarından italyan və fran-
 +
sız operetta truppaları İstambul-
 +
da qastrol tamaiaları verminlər.
 +
Bu tamapaların təqsiri ilə 1876 il-
 +
də ilk rk operettası yaradılmıp-
 +
dır (“Lə ləbiciə, 1. Cu xacyan). Os-
 +
man İbrahim, Əli Rza bəy Kaptanza-
 +
də, Nəcib Vəzirzadə Avropa istira
 +
 +
 +
TURKİYƏ
 +
 +
 +
401
 +
 +
 +
 +
 +
 +
mətli professional bəstəkarlıq mək-
 +
təbinin əsasını qoymular. Turki-
 +
yə resp. elan edildikdən (1923) sonra
 +
turk musiqisi geni inkitaf yoluna
 +
qədəm qoymupdur. İstambulda konser-
 +
vatoriya (1923), opera teatrı (1960),
 +
Anqarada musiqi mӱəllimləri məktəbi
 +
(1924), konservatoriya (1936), operetta
 +
(1928) və opera (1949) teatrları acıl-
 +
dı. 30—40-cı illərdə milli bəstəkar-
 +
lıq məktəbi formalaimındır. cQurk
 +
betiliyiə kimi tanınmı bəstəkarlar-
 +
dan Ə. Sayqun, C. R. Rey, C. C. Erkin,
 +
N. K. Akses, H. F. Alnar bu məktə-
 +
bin gerkəmli numayəndələridirlər.
 +
1934 ildə ilk milli opera tamaptaya
 +
qoyulmutidur (4“Firidunə, Ə. Sayqun).
 +
Turk bəstəkarları milli musiqinin
 +
xӱsusiyyətləri ilə Qərbi Avropa mu-
 +
siqisi ifadə vasitələrinin sintezinə
 +
nail olmutilar. 4“Betplikə ilə yanaqı
 +
bəstəkarlardan S. Kalender, B. Tar-
 +
can, F. Tuzun, N. Kodallı, İ. Us-
 +
manbaiy və b. muxtəlif musiqi janr-
 +
larında (simfoniya, opera, balet və s.)
 +
əsərlər yaratmınlar. Musiqi ifacı-
 +
larından mutənnilər A. Barain,M. Ca-
 +
qallı, A. Manizadə, .T. Gəncər, S. Ko-
 +
rad, M. Uqur, E. Uraq, pianocu İ.
 +
Biret, skripkacı A. Erduiran, S. Kan
 +
və b. məii urdurlar. Turk musiqicilə-
 +
ri (İ. Biret, S. Kan, A. Erduran, S.
 +
 +
m. a M. Uqur, G. Aykal
 +
və b.) SSRİ-də, o cumlədən Azərb.
 +
SSR-də ə a olmuiy, Bakıda bəs-
 +
təkarlardan N. Akses, U. C. Erkin və
 +
“ ayqunun muəllif gecələri keci-
 +
rilmiidir. Azərb.-ın bir cox ifacı-
 +
ları Turkiyədə konsertlərlə cıxıni
 +
etmiilər. R. Behbudov, .T. İmanov, Z.
 +
Xanlarova və 6., Azərb. Devlət Rəqs
 +
ansamblı Turkiyədə qastrolda olmuii-
 +
lar. Niyazi Apqara Opera və Balet
 +
Teatrında P. Caykovskinin cYevgeni
 +
Oneginə, “Qaratoxmaq qadınə, C. Ver-
 +
dinin “AindaF operalarına, İstambul
 +
opera teatrında Ə. Sayqunun “Korotqluz
 +
operasına və cYunus İmrək oratori:
 +
yasına dirijorluq etmiidir. A. Mə-
 +
likovun c“ Məhəbbət əfsanəsi? baleti
 +
(1981), U. Hacıbəyovun c“Artın mal
 +
alanq operettası (1985: rej. V. Həsə-
 +
nov, dirijor N. Rzayen) Anqara Opera
 +
və Balet Teatrında, F. Əmirovun
 +
c Min bir gecə baleti (1985: balet-
 +
meyster N. Nəzirova, dirijor N. Rza-
 +
yev, rəssam T. Nərimanbəyov) isə İs-
 +
tambul Opera və baner Teatrında
 +
tamajtaya qoyulmuidur. 1972 ildən İs-
 +
tambulda hər il kecirilən Beynəlxalq
 +
musiqi festivallarında Azərb. artist-
 +
ləri də cıxıti etmipiylər.
 +
 +
 +
Korad,
 +
 +
 +
Teatr. T.-nin coxəsrlik tarixi
 +
olan teatr SƏNƏTİNİN ƏN QƏDİM nəvləri
 +
məmpət oyunları, kukla pvə gəlgə
 +
 +
 +
teatrları (bax Qarag oz), xalq meydan
 +
tamapaları (“Orta oyunu) və bəda-
 +
hətən Harada dən, səyləyən məddah cı-
 +
xıpiplarıdır. Xalq yaradıcılıqının
 +
bu formaları professional turk teat-
 +
rının inkimafının təməli olmui-
 +
lur. 18 əsrin sonlarından Avropa
 +
teatr truppaları İstambulda qastrol
 +
tamataları verməyə bailamıtidır. 19
 +
əsrin 50-ci illərində Naum Əfəndi
 +
İstambulun Qalatasaray məhəlləsində
 +
ilk teatr binası (“Naum tiyatrosuv)
 +
tikdirmindir. 1869 ildə İstambulda
 +
yaradılmını “Kedik paacq teatrı
 +
(baicısı Kullu Akop) T. teatr sənə
 +
ti tarixində muhum hadisə idi. Qeat-
 +
rın repertuarında dunya ələbiyyatı
 +
glassiklərinin və qabaqcıl tuӱrg yazı-
 +
 +
 +
AS E— 26, c, 3
 +
 +
 +
cılarının (Əhməd Midhət, Namiq Ka-
 +
mal, PQəmsəddin Sami və 6.) pyesləri
 +
əsas Yer tuturdu. Əhməd Fəhim, .
 +
məd Nəcib, Hamit və 6. ilk turk
 +
aktyorlarındandır (qadın rollarını
 +
Yunan və erməni aktrisaları ifa edir-
 +
dilər). 1882 ildə cGedik papa teat-
 +
rı baqlandı. Əhməd Vəfiq paiyanın
 +
(tərcuməci və mesenat) əzunun quber-
 +
nator olduqu (1882—85) Bursada cGe-
 +
dDİK papaq teatrının aktyorlarından
 +
yaratdıqı truppa 3 ildən artıq fəaq
 +
liyyət gəstərdi. 19—20 əsrlərin ayrı-
 +
cında T. teatr sənətinin inkipafın-
 +
da Əbdӱrrəzzaq Əfəndinin baicılıq
 +
etdiyi cTuluatə rin əhəmiyyət-
 +
li rolu olmumdur. Sultan PP Əbdul-
 +
həmidin murtəce siyasəti turk teatr
 +
sənətinin inkitafını ləngitdi. 1918
 +
il Gənc tӱrklər inqilabından sonra
 +
yarımprofessional və həvəskar teatr
 +
truppaları meydana gəldi. İstambul-
 +
da c“Darulbədayei-Osmaniz |4Osmanlı
 +
incəsənəti mə”bədiəs əsası 1914 ildə
 +
qoyulmui, ilk tamapası Huseyn Sua-
 +
tın 4“Curuk təmələ pyesi olmus:idur
 +
(1916): 1931 ildən iqəhər teatrı) mil-
 +
li teatrı acıldı. Teatrda ilk turk
 +
aktrisaları “6ifə, Bədiə, Məmduh,
 +
Beyzə, Rəfiqə və 6. cıxın etmiilər.
 +
Turk professional teatrının inki-
 +
pafında Məhsun Ərtoqrrulun muhum
 +
xidməti var. O dəfələrlə SSRİ- də
 +
olmull, Moskva, Leninqrad və Bakı
 +
teatrları ilə Yaradıcılıq əlaqəsi
 +
saxlamındır. 1927 ildən M. Ərtor-
 +
rulun rəhbərlik etdiyi ADarulbədayem-
 +
Osmaniq teatrında Qərbi Avropa dra-
 +
maturqlarının əsərləri ilə yanaı
 +
turk mӱəlliflərinin milli azadlıq
 +
mӱbarizəsinə həsr olunmuiy pyesləri
 +
(Aka Gunduzun c Mavi ipimiyəkə, Fa-
 +
ruk Nəfizin c“Qəhrəmanə, “Vətənə, Beh-
 +
cət Kamal Caqların 4C obanı, “ ATTH-
 +
nas, Hamid Fəxrinin “On ilin qəh-
 +
rəmanlıq dastanıə, sonralar Nazim
 +
Hikmətin FKəlləə, “Mərhumun eviz,
 +
*Unudulan adamə və s.) tamaplaya qo-
 +
yulurdu. İLəhər teatrı uzun muddət
 +
T.-nin aparıcı teatrı olmuit, onun
 +
truppasında Qalib Bədiə, Huseyn Ka-
 +
mal, Rəpid Boran, Asfi Rza kimi
 +
məphur aktyorlar impləmildər.
 +
Turkiyə resp. e”lan edildikdən
 +
(1923) sonra Anqara, İzmir və s. 1ip2ə-
 +
hərlərdə tsatrlar yaradıldı, coxlu
 +
həvəskar truppalar meydana gəldi. Ən
 +
məihur teatrları: Həyuk teatr, Bədaye
 +
teatrı, Kicik teatr, Ucuncu dəvlət
 +
teatrı, Uliaq teatrı, Kamera teatrı
 +
(Anqara), |Pəhər teatrı (6 binada yer-
 +
ləiir). Y. və M. Kenterlərin “Kent
 +
aktyorlarıx (pəxsi teatr truppası,
 +
“*Kadıgey tiyatrosuz, “Kicik opera
 +
teatrı, Yeni teatr (İstambul) və s.
 +
Anqara və İstambulda milli “Qara-
 +
gezə və “Orta oyunuj xalq tamatala-
 +
rını təbliq edən təkilatlar fəaliy-
 +
Yət gestərir. Teatrların repertuarı-
 +
na turk klassiklərinin və muasir ya-
 +
zıcılarının pyesləri, dunya ədəbiy-
 +
Yatından nӱmunələr, eləcə də rus və
 +
sovet dramaturqlarının əsərləri da-
 +
xil edilir, c“Qurbanə (Qangir Qəlyan-
 +
cı), *Məhəbbət əfsanəsi? (Nazim Hik-
 +
MƏT), €İənəkəə ( Tamap Kaman), “Dus-
 +
taqlarə (M. C. Anlay), *“Kepanlı Əli
 +
dastanım (Haldun Taner), “Murtuzam
 +
(Orxan Kamal) 60—70 ci illərin ən
 +
Yaxilı tamapalarındandır. Məihur
 +
aktyor və rejissorları: Y. Kenter,
 +
Kekcer, V. R. Zobu, G Ergəl, H.
 +
Dormen, E, Cezzar, Q, ə M, ua.
 +
 +
 +
nova, B. Alcan və 6. Əlkədə T. teatr
 +
mərkəzi, Beynəlxalq teatr in-tu, Teatr
 +
tədqiqatı in-tu və Anqara un-ti nəz-
 +
dində teatr kafedrası fəaliyyət ges-
 +
tərir. İstambulda aylıq “Tiyatrom
 +
jurnalı (1969 ildən) cıxır. T. teatr
 +
sənəti qədim devrlərdən Azərb, xalq
 +
tamapaları ilə sıx baqlı olmuidur,
 +
Azərb. teatrlarının səhnəsində turg
 +
yazıcılarının (Ə. Hamid, Nazim
 +
Hikmət, C. F. Bajkut və 6.) pyesləri
 +
tamaiaya qoyulmuiy, bəstəkar A. Məli-
 +
kovun Nazim Hikmətin eyniadlı pyesi
 +
əsasında yazdıqı “Məhəbbət əfsanəsi
 +
baleti genit iiehrət qazanmındır.
 +
Kino. 1914 ildə ilk T. sənədli
 +
filmi cəkilmii (operator F. UXzgi-
 +
nay), sonralar ilk bədii filmlər
 +
(4“Ovuce, 4Cəsusə, hər ikisi 1917, rej,
 +
Sedat Simavi) istehsal edilmiidir.
 +
1919 ildə K. və PT, Seden Əfəndi
 +
qardaiilarının İstambulda yaratdıq-
 +
ları ilk kino izirkəti 1922 ildə €Ka-
 +
malfilmə kinostudiyasına cevril-
 +
miidir. Studiyanın bat rej,.-u M.
 +
Ərtoqrul bir necə operettanı ekran:
 +
laidırmıiy, tarixi və muasir məvzu-
 +
da filmlər yaratmıidır. Turk xal-
 +
qının milli azadlıq mubarizəsindən
 +
bəhs elən c“Atəidən kəynəkə (1923)
 +
filmində milli kino tarixində ilk
 +
dəfə olaraq turk aktrisaları (N.
 +
Ərtoqrul və B. Muvəhhit) cəkilmii-
 +
lər. 1928 ildə yeni yaradılmın 4İpək"
 +
filmə (İstambul) kino piirkətinə
 +
icılıq edən Ərtoqrul Das
 +
ilk T. səsli filmləri olan cİistam-
 +
bul kucələrindət (1931), “Millət oya*
 +
nırg (1933) bədii filmlərini yarat
 +
mıddı: M. Ərtoqrul dəfələrlə SSRİ-
 +
nə onMylul, ə “Cnaprak? (1926),
 +
“Tamilla (1928, filmin muəyyən his-
 +
səsi Bibiheybətdə—Bakının indiki
 +
Xanlar qəs.-ndə cəkilmitdir) film-
 +
lərini yaratmıtpdır. 1934 ildə sovet
 +
rej.-ları turk kino xadimləri ilə
 +
birlikdə T.-də sənədli filmlər (“An-
 +
qara Tӱrkiyənin urəyilirə, rej. . i.
 +
Yutkevic: € TYPKHİƏ yuksəliiydəə, rej,
 +
E. İ. PLub) cəkilipində iptirak et“
 +
miilər. İkinci dunya muha ibəsindən
 +
sonra T. kino sənətinin qabaqcıl nu“
 +
mayəndələri ekranda xalqın həyatını,
 +
onun əz huquqları uqrunda mubarizə-
 +
sini gestərməyə calınırlar. €Ar yay-
 +
lıqə (1955, rej. L. Akad), “İlanların
 +
qisası (1962, rej. M. Erksan), “hə:
 +
rəmxanada dərd qadınu (1965, rej. X.
 +
Rəfiq), “Umidə (1970), aAqlaqpmaə
 +
(1971),*Yoldatı (1974), *Narahatlıqə
 +
(1975), cDivarq (1983: butun filmlərin
 +
rej. Yılmaz Kuneylir) aZulmə, *Əlum
 +
tarlasıq (1973, 1976, rej, Yılmaz
 +
Atif), “Qızmar torpaqə (1973, rej,
 +
F. Tuna), 4“Namus borcu? (1973, rej.
 +
Y. Duru), “Bədnam olmut ə
 +
(1974, rej. O. Kavur), “Avtobusə (1919,
 +
rej. T. Okan), c*Suruə (1969, rej. 2.
 +
Okten), “Atə (1981, rej. Ə. Ozgenturk)
 +
və s. sosial məvzuda ən yaxiyı turg
 +
filmlərindəndir. 1978 ildə ye .
 +
İbrahimov N. Hikmətin “Məhəbbət əf-
 +
sanəsi? pyesinin motivləri əsasında
 +
mənimə adlı
 +
 +
 +
“Məhəbbətim, gədərim
 +
 +
bədii film cəkmiidir (SSRİ—Tur-
 +
kiyə birgə istehsalı). T. /Poray, T
 +
Girik, X. Qocigid, Y. Kenter, R
 +
İgil, Q. İnanır, Balamir, p
 +
Həmzəoqlu T. kinosunun məphur agt-
 +
yorlarınlandır. 1960 ildən turk
 +
 +
 +
filmləri Beynəlxalq kino festival-
 +
larında numayin etdirilir. aYolq
 +
(1982, rej, Yılmaz Guney) Kann fes-
 +
 +
 +
402
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
tivalının Qran pri mukafatına
 +
(1982), “Hakkaridə məvsumə (1982,
 +
rej, Erden Kiral) Qərbi Berlin bey-
 +
nəlxalq kinofestivalının (1983) xu-
 +
susi mukafatına layiq gərulmuzdur.
 +
Yapıtpdırma ppəkil, bax səh, 192— 193,
 +
 +
 +
Ədl Marks K., Lord Palımerston,
 +
Marks K.i nqelıs F., Soc,,
 +
izdӱ tZ yenə onun, Vostocnın vop-
 +
ros, yenə orada, c. 12 Ənqelıs F.,
 +
Dehstvitelıno spornın punkt v Turiii,
 +
yenə orada, c. 9, yenə onun, Cto budet
 +
s Evropedskod TurpieN, yenə orada:
 +
Lenin V. İ., Əsərləri (bax Mə"lumat
 +
cildi, H. 1, səh. 187, 225, 254, 479, 621):
 +
Baqırov Y. Ə-, Turkiyə Lozanna konf"
 +
ransında, B., 1957, Turk filologiyası mə"
 +
sələləri, buraxılın 1—2, B., 1971—80:
 +
Araslı nN., Nizami və turk ədəbiyyatı,
 +
B., 1979: Kemalı Mustafa, Puth
 +
novon Turpii, 1919—1927, per. s tur., t.
 +
1—4, M., 1929—34: yenə onun, İzbr.
 +
reci i vıstuplenil, M., 1966, Krım"
 +
skib A. E., İstoril Turpiiiee litera"
 +
tubi, t. 1—2, M., 1910—46, MillerA.
 +
F., Kratkal istoril Turiii, M., 1948: ye-
 +
nə onun, Turpil. Aktualınıe problemı
 +
novon i novehtlen istorii, M., 1983: Ba-
 +
baevAkper, Ocerki sovremennoi tu-
 +
repkod literaturı, M., 1959, Aralov
 +
S. İ., Vospominanil sovetskoqo dilloma=
 +
Ta, M., 1960) Qordlevski V. A.,
 +
İzbr., soc., T. 1—2, M., 1960—61, T a p 6 y-
 +
zovaV. S., Poztı srednevekovovN Turpii,
 +
L., 1963: Novicev A. D., İstorin Tur-
 +
uyu, t. 1—4, L., 1963—78, Kornien-
 +
ko R. P., Rabocee dvijenie Turpii.
 +
1918—1963, M., 1965: Miller GO,, İs-
 +
kusstvo Turpii, M.—L., 1965: Alibe-
 +
kov İ,, Qosudarstvennın kapitalizm v
 +
Turpii, M., 1966) Qasanova ..
 +
İdeoloqil burjuaznoqo napionalizma v
 +
Turiii, B., 1966: Paban ov F, P1,, Qo-
 +
sudarstvenno"-pravovan sistema Turiii v
 +
period Tanzamata, B., 1967: Klmilev
 +
X., U istokov sovremennoİ turepkoNn lite-
 +
raturı, M.. 1967, Alhıkaeval., Baba-
 +
ev A., Turepkal literatura. Kratkin
 +
ocerg, M., 1967, Noventpal istoril Turpii,
 +
M., 1968: Aliev Q. Z., Turpil v period
 +
npanneHus MnanorypoK, M., 1972, Hana-
 +
i ev T. P., Prosvepenie v noventev Tur
 +
pii (1923—1960-ıe rr.), M,, 1972, To a-
 +
nanıhıka K., Staran i novan Turiil,
 +
per. s. polıskoqo, M., 1975:Alıkaeva
 +
L. O., İz istorii turepkoqo romana, 20—
 +
50-e qodı XX veka, M., 1975: Turepkal resə
 +
publika, M., 1975, Orudjev M. Q.,
 +
ə im pernalisticeskik derjav za
 +
privlecenie Yuriii v pervuno mirovuo
 +
vovnu, B., 1975, PopnxverialB. M...
 +
Vneptnal politika Turiii posle BTOpPOf Mus
 +
rovov vonnı, M., 1976 Axundov İ. A.,
 +
Sovremennan Turiil: borıba protiv impe-
 +
rializma, B., 1977, Qusennova. A., Tu-
 +
repkoe kino, M., 1978, Uturqauri
 +
S. N., Turepkal literatura 60—70-c qo-
 +
dov, M., 1982, Qasratan M. A.i Dr.,
 +
Ocerki istorii Turiii, M., 1983: Qac e-
 +
ciladzeR. Q,, Turiin, M., 1983: Os-
 +
manskal imperil v pervovV qernepTu XVIII
 +
veka, Sb. dokumentov i materialov, M.,
 +
1984, Turepkal Respublika v 60—70-e qodı,
 +
M.. 1984: Typuna, istoril, zkonomika, po-
 +
Tuka, M., 1984, Ediboglu B. S.,
 +
nlü türk bestekarlari, Istanbul, 1962: S a-
 +
cisozenM., Türk halk musikisi usulleri,
 +
Ankara, 1962, Aslanapa O,, Türk sana-
 +
ti, Tstan bul, 1961, feHə oHy H, Turkish
 +
art and architecture, London, 1971, Ta-
 +
ə . tı Y. Mo 1 1 0 f R.. Türk romanı, Sofya,
 +
əm Cevdet Kudret, Ortaoyunu, An-
 +
ara, 1973, A n d M., 50 yılın Türk tiyat-
 +
rosu, Istanbul, 1973, Sozen M., Tapan
 +
M., 60 yılin Türk mimarisi, Istanbul,1973
 +
 +
 +
TURKİYƏ KOMMUNİST PARTİ-
 +
YASI ə Türkiye Komünist Par-
 +
tisi)—19 il sentyabrın 10—16-da
 +
Bakıda kecirilən tə”sis qurultayın-
 +
da İstambul kommunist və sosialist
 +
təpkilatlarının, Anadolu kommunist
 +
təilxgilatının və Rusiyada turk siyasi
 +
 +
 +
TURKİYƏ KOMMUNİST PARTİYASI
 +
 +
 +
muhacir və hərbi əsirlərin yaratdı-
 +
qı kommunist təpkilatının eli
 +
məsi nəticəsində yaranmhındır. Qurul-
 +
tay TKP-nin Proqram və Nizamnaməsi-
 +
ni qəbul etdi, Kominternin apara
 +
ilə tam razı olduqunu bildirdi. TKP
 +
MK burosuna Mustafa Subli (sədr),
 +
Ehtəm Nəcad (bapq katib), Suleyman
 +
Nuri, İsmayıl Haqqı, Məhəmməd
 +
Emin və 6. secildilər.
 +
 +
TKP turk xalqının 1918—22 illər
 +
milli azadlıq mubarizəsində fəal
 +
iptirak etdi. 1921 ilin yanvarında
 +
partiya aqır zərbəyə mə"ruz qaldı:
 +
Trabzon limanı yaxınlıqında, acıq
 +
dənizdə M. Subhi bapda olmaqla TKP-
 +
nin 15 nəfər rəhbər xadimi vəhiyicə-
 +
SİNƏ əlduruldu. ə
 +
 +
1922 il avqustun 15-də Anqara Ya-
 +
xınlıqında TKP-nin 2-ci qurultayı
 +
kecirildi. Qurultay əlkənin iqtisadi
 +
və siyasi vəziyyəti, siniflər və sinfi
 +
mubarizə və s, məsələlərə dair muhum
 +
qərarlar qəbul etdi. Partiyanın qərar-
 +
larının təbliqindəcYeni həyatə, *Dor-
 +
ru səsə məcmuələri və c“Oraq və cəkicə
 +
qəzeti beyuk rol oynayırdı. TKP-
 +
nin fəaliyyətinin geniplənməsindən
 +
qorxuya duiən turk irticası 1923 ilin
 +
mayında əlkə daxilində partiyanın
 +
fəaliyyətinin qanundankənar e”lan
 +
edilməsinə nail oldu. TKP həmin
 +
vaxtdan gizli ə. asi.
 +
İkinci dunya mu ari əsi (1939—45)
 +
devrundə partiya Turkiyə həkuməti-
 +
nin faiist Almaniyası ilə əməkdaid-
 +
lıq siyasətinin dərhal dayandırılma-
 +
sı, SSRİ ilə dostluq munasibətləri-
 +
nin yaradılması uqrunda mubarizə
 +
aparmıpdır. TKP-yə qariqı dəfələrlə
 +
aqır cəza tədbirləri gərulmçit, 1944,
 +
1951, 1980—81 illərdə onun fəal uzv-
 +
lərinin əksəriyyəti həbs edilmiidir.
 +
 +
1983 ilin noyabrında gizli ipiərait-
 +
də TKP-nin 5-ci qurultayı keciril-
 +
mipdir. Qurultayda sulh uqrunda, mu-
 +
haribə təhlukəsinə qarilı mubarizə
 +
problemlərinə xususi diqqət Yetiril-
 +
miiy, əlkədə milli demokratik quru-
 +
lupi yaradılmasının zəruriliyi qeyd
 +
edilmi, partiyanın yeni Proqram
 +
və Nizamnaməsi, konkret siyasi vəzi-
 +
fələrə dair qərar qəbul olunmusdur.
 +
 +
TKP numayəndələri Kommunist və
 +
fəhlə partiyalarının Beynəlxalq
 +
Moskva mutavirələrində (1957, 1960,
 +
1969) iptirak etmii, muppavirələrdə
 +
qəbul olunmusi sənədləri bəyənmitdir.
 +
TKP demokratik mərkəziyyət prinsipi
 +
əsasında qurulmundur. Ali rəhbər
 +
orqanı qurultaydır. P MK baii ka-
 +
tibi H. Kutludur. TKP-nin mətbuat
 +
orqanı FcAtılımı (ilk nəmrəsi 1974
 +
ildən cıxmıpidır) qəzetidir.
 +
 +
Əd. Pamsutdinov A. M., Per-
 +
vıNn shezd KommunisticeskonN partii Tur-
 +
unu, KCHHA, 1961: Khap OYaqepde-
 +
İioglu, Türkiyede komunist hareketleri,
 +
Istanbul, 1962: Tuncay M., Türkiye"de
 +
sol akı mlar. 1908—1925, Ankara, 1967.
 +
 +
 +
TURKLƏR— Turkiyənin əsas əhalisi,
 +
millət. Turkiyədə təqr. 43 mln. nəfər-
 +
dir(1983). Bolqarıstan (təqr. 750 min,
 +
1978), Yuqoslaviya (təqr. 200 min), Yu-
 +
nanıstan (təqr. 100 min), gi (Tərp.
 +
120 min: 1983): Rumıniya (23 min),
 +
İraq (20 min: 1978), SSRİ (ӰZ min,
 +
1979), və s. əlkələrdə də yapayırlar.
 +
Turk dilində danıpırlar. Dindar-
 +
ları musəlmandır (əsasən, sunnudur-
 +
lər). Etnik cəhətdən 11—13 əsr-
 +
lərdə monqol və səlcuq istilaları za-
 +
manı Orta Asiya və İrandan (əsa-
 +
 +
 +
lləri) daxildir:
 +
 +
 +
sən oquz və tӱrkmənlər), habelə Bal"
 +
kan y-a-ndan (uzlar, peceneqlər) Kicik
 +
Asiyaya kecmuti gecəri turk tayfala-
 +
rının yerli əhali (yunanlar, ermə-
 +
nilər, gurculər və 6.) ilə qaynayıb-
 +
qarhilmanəsı ticəsində tətpəkkul tap-
 +
mıplar. T.-in etnogenezində muxtəlif
 +
dəvrlərdə, ərəblər, kurdlər, cənub
 +
slavyanları və 6, iptirak etmiplər.
 +
Bu prosesdə T.-lər yerli xalqların
 +
təsərrufat vərdiitlərini və mədəniy-
 +
yətlərinin bir sıra xususiyyətlərini
 +
qəbul etmiplər. Turk xalqı təqr. 15
 +
əsrdə formalaimıil, turk milləti isə
 +
20 əsrin əvəllərində təpəkkul tap-
 +
mıpdır. Əksəriyyəti əkincilik və
 +
maldarlıqla məpquldur. T.-in tərgi-
 +
bində yarımkecəri etnoqrafik qrup-
 +
lar da (Yuryuklər, tӱrkmənlər, taxtac-
 +
lar, abdallar və 6.) var. Yarımkəecə-
 +
rilər oturaq həyata gecir, T. tərəfin"
 +
dən assimilyasiya olunurlar, Q.-in ta-
 +
rixi, iqtisadiyyatı və mədəniyyəti
 +
aqqında bax Turkiyə məqaləsinə.
 +
 +
Əd.: Narodı Perednev Azii, M., 1957:
 +
Eremeev D. E., Ətnoqenez turog, M.,
 +
1971: yenə onun, Na stıke Azii i Ev-
 +
ropı, M., 1980, Bruk S. İ., Naselenie
 +
Mira, M., 1981.
 +
 +
 +
TURKMANLAR, turkmənlər—
 +
azərb.--ların etnogenezində iiytirak
 +
etmipl turkdilli tayfa. Səlcuqla-
 +
rın tərkibində İrana, Azərb. və Ki-
 +
cik Asiyaya gəlmitlər. Azərb. və İra-
 +
nın siyasi həyatında muhum rol oy-
 +
namıni T. aqqoyunlulardan ayrılaraq,
 +
qızılbatp tayfa birliyinin tərki-
 +
binə daxil olmupt və Səfəvilər dəv-
 +
lətinin yaranmasında iitirak et-
 +
mitlər. Turkməncay (Cənubi Azərb.),
 +
Turkmən k.-lərinin (Geycay və Bərdə
 +
r-nları) adları T.-la əlaqədardır.
 +
Bax həmcinin İraq turkmanları.
 +
TURKMƏN DİLİ — turkmənlərin
 +
dili. SSRİ-də bu dildə 2 mln.-dan
 +
cox adam danınır (1979). Turk dil-
 +
lərinin oquz qrupuna (bax Oquz dil-
 +
inkipaf prosesin-
 +
cun səciyyəvi bə”zi
 +
cəhətlər də kəsb etmiidir. Təkin,
 +
truxmen, ersarı, salır, sarığ, cov-
 +
dur və s. dialektləri var. Stavro-
 +
pol tӱrkmənlərinin dialekti ən”"ənəvi
 +
olaraq, truxmen dili adlanır. Sait-
 +
lərin (e saitindən balpqa) uzanması,
 +
saitlərin dodaq ahəngi, seəzun əvvə-
 +
lində q samitinin cox iplənməsi,
 +
fp əvəzlənməsi, H samitinin olma-
 +
ması və s. T.d.-nin səciyyəvi fonetik
 +
xususiyyətlərindəndir. İsmin gəmiy-
 +
yət, mənsubiyyət və hal (6 hal) kateqo-
 +
iyaları var. Sifətlər qrammatik cə-
 +
Qan dəyipilmir. Adlar, fe"li isim:
 +
lər xəbər funksiyası dapıdıqda Xə-
 +
bərlik kateqoriyasına malik olur-
 +
Fe"lin 5 forma və 5 nevu var. Kehnə
 +
ədəbi dil, əsasən, ie"r dili kimi
 +
iplənmidir. Muasir ədəbi lil Bəyuğ
 +
Oktyabr sosialist inqilabından sonra
 +
formalapmıpydır. Yazıda 1928 ilədək
 +
ərəb, sonralar latın əlifbalarından
 +
istifadə olunmutdur. 1940 illən rus
 +
qrafikası əsasında əlifba yaradıl-
 +
mıdır.
 +
 +
Əd: Zeynalov F. R., Turk dil"
 +
lərinin itkin qrammatikası, O. Da
 +
2 B., 1974—75: yenə onun, Qurkolo"
 +
giyanın əsasları, B., 1981, Baskag ov
 +
N. A.. K istorii izucenil turkmensgoqo
 +
izıka, Atixabad. 1965 (lit.), Azıği HA“
 +
ponos CCCP, r. 2. İmpkckHe azıki, Me.
 +
1966, Qrammatika turkmenskoqo AzZIGA.
 +
Apqxabad. 1970: Popeluevsgi “
 +
 +
P. İzbr, trudı, Aplxabad, 1975,
 +
 +
 +
də qıpcaq qrupu
 +
 +
 +
TURKMƏNİSTAN SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TURKMƏNİSTAN SOVET SOSİA-.
 +
LİST RESPUBLİKASI (Turkme-
 +
nistan Sovet Sopialistik Respublika-
 +
sı), Turkmənistan ( urg-
 +
 +
 +
menistan).
 +
Yuyuu mə”lumat. SSRİ-də mut-
 +
1921 il avqustun
 +
 +
 +
təfiq respublika:
 +
 +
7-də Turkustan MSSR tərkibində
 +
Turkmənistan vil. adı ilə təpkil
 +
edilmiidir, 1924 il oktyabrın 27-
 +
dən Tur. SSR-dir. Orta Asiyanın c.-q.-
 +
indədir. P1m.-da Qazax.SSR, iym.-pi,-
 +
də Əzb.SSR, c.-“p.-də Əfqanıstan,
 +
c.-da İranla həmsərhəddir. Q.-dən
 +
Xəzər dənizi ilə əhatələnir. SSRİ-
 +
HHH ƏH c. nəqtəsi T. ərazisindədir
 +
(Kyurka mı. yaxınlıqında). Sah. 488,1
 +
min km?, ƏH. 3197,3 min (1985, 1 yan-
 +
var). Paytaxtı Apqqabad m.-nup. T.-na
 +
5 vil., 44 p-H, 15 məhəp, 74 ur var.
 +
 +
 +
Hesnər rypynyuy. Typ.CCP fəhlə,
 +
gəndli və ziyalıların sosialist umum-
 +
xalq dəvləti, muttəfiq sovet sosialist
 +
resp.-sıdır. Quvvədə olan Konstitusi-
 +
yası 1978 il aprelin 13-də qəbul edil-
 +
mipdir. Ali dəvlət hakimiyyəti or-
 +
qanı 5 il mӱddətinə secilən birpala-
 +
talı Tur.SSR Ali Sovetidir (sessi-
 +
yalararası dəvrdə onun Rəyasət Hey?ə-
 +
ti). Ali Sovet resp. həkumətini—Na-
 +
zirlər Sovetini təikil edir, qanun-
 +
lar verir və s. Vil., r-n, iqəhər, muiə-
 +
hərlərdə r-n, qəs. və kəndlərdə yerli
 +
hakimiyyət orqanları əhalinin 2,5 il
 +
mӱddətinə secdiyi muvafiq xalq depu-
 +
tatları Sovetləridir. 18 yaı tamam
 +
olmuii vətəndajtların secmək və secil-
 +
mək huququ Her. li məhkəmə orqanı
 +
Tur.SSR Ali Sovetinin 5 il muddəti-
 +
nə secdiyi Tur.SSR Ali məhkəməsidir.
 +
Ali məhkəmə 2 məhkəmə kollegiyası
 +
(mulki və cinayət ipləri uzrə) və Ple-
 +
num tərkibində fəaliyyət gəstərir.
 +
Tur.SSR Prokurorunu SSRİ Baii pro-
 +
kuroru 5 il mӱddətinə tə"yin edir.
 +
 +
Tur.SSR-in devlət gerbi, bayra-
 +
qı və himni var.
 +
 +
Təbiət. Resp.-nın yən Korernar
 +
d-rı (maks. hund. 2942 m, Rize d.),
 +
ondan 11m.-q.-də bir-birindən təcrid
 +
olunmui iyəkildə Kicik Balxan (hund.
 +
27) m-dək) və Beyuk Balxan (Hund.
 +
1881 m-dək) silsilələri, 1im.-da enlat
 +
dӱzənliyi Yerləiir. ndar dӱzənliyi
 +
q.-də alcaq Xəzəryanı dӱzənliyə qovu-
 +
iur. Resp.-nın c.-4i. hissəsini Paro-
 +
pamiz d-rının im. əndarlırı | Mur-
 +
qab cayı ilə bir-birindən ayrılmıil
 +
Badxız (hund. 1267 m-dək) və Kara-
 +
bil (Hund. 984 m-dək) yӱksəklikləri)
 +
və Hissar silsiləsinin qolu sayılan
 +
Kugitanqtau (maks. hund. 3139 xu, T.-
 +
nın ən Yuksək nəqtəsi) tutur, T.-biH
 +
q.-ində Krasnovodsk platosu, (1M.-q.-
 +
ində Ustyurl platosunun c. kənarı,
 +
XUstyurl platosundan c.-da Uzboyarxa-
 +
sı tırhiyıqlıt r-nu, alcaq Xəzəryanı
 +
 +
 +
26*, c 9
 +
 +
 +
dӱzənliyində Nebitdar, Boyadaq, Qum-
 +
daq, Moncuglı və s, yӱksəkliklər Yer-
 +
ləptir. Kopetdaqın əndar duzənliyin-
 +
DƏN 11M. VƏ İYM.-i1,-dəki sahələrini
 +
Qaraqum səhrası tutur. Amudərya cayı-
 +
nın saq sahilinin ensiz hissəsi T.-a
 +
daxildir. Resp. ərazisində HR qaz
 +
(umumi ehtiyatına gərə İ-də
 +
RSFSR-dən sonra 2-ci yerdədir), Mne
 +
neral duzlar (Qaraboqazqol kerfəzində
 +
 +
Rİ-nin ən iri mirobilit yatarı yer-
 +
ləpyir), civə, kukurd, bentonit, ozoke-
 +
rit, kemur, muxtəlif nev tikinti ma-
 +
terialları yataqları var. İcməli, sə-
 +
naye əhəmiyyətli yodlu-bromlu və mine-
 +
ral sular da qiymətli faydalı qazın-
 +
tılara aid edilir. Qaraqum səhrasın-
 +
da 500—250 m dərinliklərdə yeni icmə-
 +
li su yataqları aikar olunmupidur.
 +
 +
Resp.-nın iqlimi kəskin kontinen-
 +
tal, qurudur. Orta yanvar temp-ru—5-
 +
dən (iim.-iy.-də) 4?S-yə (Ətrək r-nunda)
 +
qədərdir, minimal temp-r Taiyauz
 +
vil.-ndə —322?S, Kopetdaqın əndar 30-
 +
nasında —2992S, Xəzər dənizi sahili-
 +
nin c.-unda—10,392S-dir. Orta iyul
 +
temp-ru 28—329S, maks. temp-r 49,92S-
 +
dir (Repetek st.). İllik yaqıntı Amu-
 +
dəryanın apaqı axınında 80 mm, Qa-
 +
raqumda 150 mm-ə qədər, əndaq hissə-
 +
lərində və daq vadilərində 2(()—300
 +
mm, daqlarda 400 mm-ə qədər və daha
 +
coxdur. Resp. ərazisinin 8096 -ə qədə-
 +
rinin səth axımı yoxdur: caylar ancaq
 +
M, BƏ pit, r-nlarındadır. Yeganə “xu
 +
lu cay Amudəryadır. Amudəryadan V. İ.
 +
 +
enin ad. Qaraqum ganalı cəkilmii-
 +
dir. C.-dakı ən bəyuk caylar Murrab,
 +
Təcən və Ətrəkdir. Gəllərin əksəriy-
 +
Yəti por suludur. Əsasən, boz və boz-
 +
qonur səhra torpaqları yayılmındır.
 +
Dar-qəhvəyi, gilli, iporan və alluvial
 +
torpaqlara rast gəlinir.
 +
 +
Ərazinin təqr. 296-ini suvarılan
 +
torpaqlar tutur. Bitki ərtuyu, əsasən,
 +
səhra tiplidir, aq saksaul, qum akasi-
 +
Yası, gəvən, tporanotu və s. bitir. Daq
 +
yamaclarını ipqiyav və ayrıq cəlləri
 +
tutur, dərələrdə ardıc və yabanı mey-
 +
və aqaclarına rast gəlinir. Badxızda
 +
pustə meppələri, iri cay vadilərində
 +
tuqay metpələri bitir. Coxlu gəmirici
 +
(sunbulqıran, qumsicanı, ərəbdovtpanı
 +
və s.), surunən (kərtənkələ, muxtəlif
 +
nev ilan, cəltısbaərası və s.), ceyran,
 +
tulku, canavar, barxan pitpiyi, cəl-
 +
pipiyi, caqqal, bəbir, arxar, celdonu-
 +
zu, qulan, Buxara maralı, qayagecisi,
 +
ipanapipik, baqrıqara, bəzgək, kəklik,
 +
Kicik Qafqaz uları, qırqovul, su
 +
qupiları və s. var. Amudərya cayı və
 +
Qaraqum kanalı balıqla zəngindir.
 +
Bir necə qoruq (Krasnovodsk, Badxız,
 +
Repetek və s.) mevcuddur.
 +
 +
Əhali. Əsas əhalisi turkmənlər-
 +
dir (68,496 ). Ruslar (12.69), əzbək-
 +
nəp (8,576 ), qazaxlar (2,995 ), həmci-
 +
nin tatarlar, ukraynalılar, erməni-
 +
lər, azərb.-lar, Lumlar və 6. xalq-
 +
lar da Yapayır (1979). Təbii artıma
 +
gərə Tur.SSR muttəfiq resp.-lar ara-
 +
sın 3-cu ən tutur. Orta sıxlıq
 +
 +
km?-də təqr. 6,3 nəfərdi 1985).
 +
Hləhəp əh. 4796-nup (1983). 9
 +
 +
Tur.SSR-in ipləyən əhalisi əsaə
 +
sən, sənayedə, K.t.-da, nəqliyyat və ra-
 +
bitədə, maarif və mədəniyyətdə, səhiy-
 +
Yə, idman və sosial tə"”minatda, həmci-
 +
NİN ticarət, ictimai iaiyə, tədaruk,
 +
maddi-texniki, tə”minat və məiətdə
 +
calınlır. İri “pəhərləri: Aqabal
 +
(351 min nəfər, 1983), Cərco, Taqpauz,
 +
Marı, Krasnovodsk və s,
 +
 +
 +
403
 +
 +
 +
Tarixi ocerk. T. ərazisi Aypaqı
 +
Paleolit dəevrundən məskunlatmıin-
 +
dır, SSRİ ərazisində ən qədim (e.ə,
 +
9-ci minillik) Neolit əkincilik
 +
mədəniyyətlərindən olan Ceytun mə-
 +
dəniyyəti T.-da Yayılmıtdı. Kopet-
 +
daqın ətəyindəki duzənliklərdə qə-
 +
dim Yaayıld dutiərgələrinin (Cey-
 +
tӱn, Cobantəpə, Bami və s.) qalıqla-
 +
rı aikar edilmipdir. Bu dəvrdə
 +
əhalinin əsas məiyəuliyyəti əkinci-
 +
lik, maldarlıq və ovculuq idi. Eneo-
 +
lit devru Anau mədəniyyəti (Anau,
 +
Namazqatəpə, Qaratəpə) ilə təmsil
 +
olunmutidur. E.ə. 2-ci minillikdə
 +
dulusculuq və metal e”malı meydana
 +
gəldi, ipəhər tipli yalpayıinz məntəqə-
 +
ləri yarandı. SSRİ ərazisində ipə-
 +
hər tipli ən qədim yaayıinı məskəni
 +
olan Altuntəpənin tarixi erkən si-
 +
nifli cəmiyyətin və mədəniyyətin for-
 +
malapması prosesini əks etdirir.
 +
 +
İbtidai-icma qurulutunun daqıl-
 +
ması, sinifli cəmiyyətin yaranması
 +
(e.ə. 2-ci minilliyin sonu—1-ci min-
 +
illiyin əvvəli) ilə iqtisadi ingi-
 +
iaf sur”ətləndi. E.ə. 1-ci minilli-
 +
yin ortalarında T. ərazisində iqti-
 +
sadi cəhətdən daha cox inkipyaf et-
 +
mi vil. Margiana və 5 idi,
 +
Xəzər dənizinin c.-iq., sahillərində
 +
Hirkan vil. yerlətirdi. P1m. cel-
 +
lərində gecəri massagetlər və dax-
 +
lar yapayırdılar. E.ə. 7—6 əsrlərdə
 +
Margiana, Bəlx, Parfiya və Hirkan
 +
Midiyanın tərkibinə daxil idilər.
 +
Bu vil.-ləri e.ə. 6—4 ərlrdə Əhə-
 +
mənilər devləti tutmutidu. E.ə. 4 əc-
 +
ə sonunda Makedoniyalı İsgəndər
 +
 +
. ərazisini ipqal etdi. Darətəyi
 +
hissədə e.ə. 3 əsrin ortalarında Par-
 +
fiya padiahlıqrı yarandı. Sasani-
 +
lər e.ə. 224 ildə Parfiya padiyahlı-
 +
qını darıdaraq T.-ın c.-unu tutdu-
 +
lar. T.-ın iym. Hissəsi e.ə. 4 əsrdən
 +
Xarəzm dəvlətinə, eramızın 1—3 əsr
 +
lərində isə Kuman padiahlıqrına da-
 +
xil idi. 5—6 əsrlərdə T. ərazisinin
 +
cox hissəsi Eftalilər dəvlətinə ta
 +
edildi. 5—7 əsrlərdə feodalizm mu-
 +
nasibətləri yarandı. Əkincilik, sə-
 +
nətkarlıq və ticarət inkipaf etdi,
 +
Mərv beynəlxalq ticarət mərkəzinə cev-
 +
rildi. Turk xaqanlıqı 6 əsrin orta-
 +
larında Eftalilər devlətini tutdu,
 +
yerli gecəri əhali tӱrkdilli tayfala-
 +
ra tabe edildi və turkləiyməyə mə ruz
 +
qaldı. 7—8 əsrlərdə ərəb ipealları
 +
nəticəsində islam dini yayıldı. Yerli
 +
əhali ərəblərə qarpı dəfələrlə us-
 +
yan qaldırdı (65 il Mərv usyanı,
 +
V8 əsrin 70—80-ci illərində MİYTƏH-
 +
na usyanı və s.). |
 +
“Hi bədəl T.-ın xeyli hissə-
 +
si Tahirilər, sonra isə Samanilər
 +
və Qəznəvilər dəvlətlərinə daxil idi.
 +
11 əsrdə səlcuqlar və oquzlar 1. əra-
 +
zisini tutdular. Turkmən xalqının
 +
təpəkkulunun bailıca komponentlə-
 +
rindən olan oruzlar yerli əbədi ir
 +
qarımaraq tӱrkmənlər adlanmaqra Faiq
 +
ladılar. Turkmən xalq danınıq dili
 +
də formalapırdı. Səlcuqilər devrun-
 +
də iqtisadi yuksəliiy baiy verdi, feo-
 +
dalizm mӱnasibətləri daha la ingi-
 +
mad etdi, Səlcuqilər dəvlətinin Su-
 +
qutundan (1157) sonra, 12 əsrin sonu —
 +
13 əsrin əvvəlində Xarəzmiahla-
 +
 +
ın hakimiyyəti altına kecdi. 1219—
 +
ə illərdə monqol-tatarlar Q.-ı ipyqal
 +
elərək ipəhərləri, suvarma sistemlə-
 +
rini daqıtdılar. Qurkmənlər monqol
 +
zuӱlmunə qarplı dəfələrlə uyan qal-
 +
 +
 +
404
 +
 +
 +
TYPKMƏHHCTAH COBET CÖC
 +
 +
 +
İALİST RESPUBLİKASI
 +
 +
 +
 +
 +
 +
dırmındı. 1372—88 illərdə Teymur
 +
T.-ı tutduy T. 16 əsrin əvvəlinədək
 +
Teymurilərin hakimiyyəti altında qal-
 +
dı. Qurkmən xalqının formalaiması
 +
prosesi 15 əsrdə, əsasən, bata catdı.
 +
16—17 əsrlərdə T.-ın bir hissəsi Xi-
 +
və və Buxara xanlıqlarının, qalan
 +
hissəsi İranın hakimiyyəti altında
 +
idi. 16 əsrdə rus-turkmən əlaqələri
 +
inkipaf etməyə bailadı və 1 Pyotrun
 +
dəvrundən e"tibarən geniitləndi. Turk-
 +
mən tayfalarının numayəndəsi tacir
 +
Xocanepes Peterburqa Kedərək | Pyotr-
 +
dan turkmənlərin Rusiya təbəəliyinə qə-
 +
bul olunmasını xahiin etmiidi. Bu
 +
xahit sonralar dəfələrlə təkrar olun-
 +
mutdu. 1/ əsrin sonu—18 əsrin ƏBBƏ-
 +
lində turkmənlərin bir hissəsi Rusi-
 +
ya devlətinin ərazisinə kəcmuii və son-
 +
ralar PTimali Qafqazda yerlətdiril-
 +
mipdi (Stavropol tӱrkmənləri). 18 əs-
 +
rin əvvəlində turkmən tayfaları de-
 +
MƏK olar butun indiki T. ərazisində,
 +
Ustyurd və Manqılnlaqda məskunlail-
 +
mıtdılar. 1802 ilin mayında abdal,
 +
caudor, iqdir, buruncuk və buzaci tay-
 +
faları rəsmən Rusiya təbəəliyinə gec-
 +
dilər. Rusiyada inkipqaf etməkdə olan
 +
kapitalizmin mənafeyi satın bazarla-
 +
rının genipnləndirilməsini, yeni xam-
 +
mal mənbələri ələ kecirilməsini tə-
 +
ləb edirdi. Rusiya sənayesinin pambı-
 +
qa tələbatı getdikcə artırdı. 19 əs-
 +
rin əvvəllərindən baiylayaraq Xəzərin
 +
11, hil anda Rusiyanın tə”siri
 +
gӱcləndi. 1669 ildə rus qopunları Xə-
 +
zərin ip, sahilində istehkam tikərək
 +
Krasnovodsk i.-nin əsasını qoydular.
 +
1885 ilədək T.-ın butun ərazisi Ru-
 +
siyaya birlətdirildi. Bu, mutərəqqi
 +
əhəmiyyətə malik bir hadisə idi, ara
 +
muharibələrinə, qoniu feodal devlət-
 +
lərinin qarətcilik yurutilərinə son
 +
qoyuldu, qul ticarəti qadaqan edildi.
 +
T. tədricən Rusiya bazarına cəlb olun-
 +
du. 1880—88 illərdə Zakaspi d. y. cə-
 +
kildi. Lakin carizmin mustəmləkəci-
 +
lik siyasəti feodalizm munasibətlə-
 +
rinin və patriarxal qalıqlarının
 +
muhafizəsinə Yənəldilmitdi:z əhali
 +
ikiqat zӱlmdən əziyyət cəkirdi. Eyni
 +
zamanda rus proletariatı ilə zəhmət-
 +
kgep tӱrkmənlərin yaxınlaiması pro-
 +
sesi gedirdi.
 +
 +
1903—04 illərdə Apqabad və Qı-
 +
zıl Arvadda, 1905 ildə Cərco, Mərv
 +
və Krasnovodskda ilk s.-d. qrupları
 +
Yarandı. Onların meydana gəlməsin-
 +
də Rusiyanın proletar mərkəzlərin-
 +
dəki RSDFP təigilatları, o cum-
 +
lədən RSDFP-nin Bakı Komitəsi
 +
 +
əal rol oynamındır. Bakıdan Tur-
 +
kustana bolpevik ədəbiyyatı, parti-
 +
Ya ipciləri, təiviqatcı və təblirat-
 +
cılar gəndərilirdi. Turkustan bol-
 +
ipevikləri cox vaxt tə”limat və ədə-
 +
biyyat almaq ucun Bakıya gəlirdilər.
 +
 +
zəhmətkeiiləri Rusiyada 1905—07
 +
 +
 +
illər inqilabında və Orta Asiya |
 +
ӱsyanında (1916) fəal iitirak et-
 +
miplər. Fevral burjua-demokratik
 +
 +
 +
inqilabının (1917) qələbəsindən son-
 +
ra T. ipəhərlərində fəhlə deputat-
 +
ları Sovetləri yarandı. Apqabadda
 +
kecirilən 4-cu Zakaspi Sovetlər qu-
 +
rultayı 1917 il dekabrın 2(15)-də
 +
butun hakimiyyətin Sovetlərə gecdi-
 +
Yini e”lan etdi və XKS secdi. 1917—
 +
18 illərin qıpında butun Zakaspi
 +
vil.-ndə Sovet hakimiyyəti quruldu,
 +
1918 ilin fevralında Apiqabadda əks"
 +
inqilabi mӱsəlman vil. komitəsi
 +
buraxıldı (1917 ilin avqustunda ya"
 +
 +
 +
radılmıpdı). Turkustan Ӧlkə So-
 +
vetlərinin 5-ci qurultayı (Dalikənd)
 +
1918 il aprelin 30-da RSFSR tərki-
 +
bində Turkustan MSSR yaradıldı-
 +
qını e”lan etdi: resp. XKS və MİK
 +
secildi. T. ərazisinin əsas hissəsi
 +
Turkustan MSSR-ə daxil olsa da,
 +
bə”zi r-nlar Xivə xanlıqının və Bu-
 +
xara əmirliyinin hakimiyyəti altın-
 +
da qalırdı. 1918 il iyulun 11—12-də
 +
ingilis imperialistlərinin KƏMƏİH
 +
ilə Apqabadda eser-menievik aeqvar-
 +
diyacı qiyamı qalxdı. Zakaspidə So-
 +
vet hakimiyyəti mӱvəqqəti devrildi,
 +
əksinqilabcılar A:*2abad komissar-
 +
larını gullələdilər. 1918 ilin av-
 +
qustunda ingilis mudaxiləciləri Or-
 +
ta Asiyaya soxuldular. Mudaxiləci-
 +
lər və eserlər 1918 il sentyabrın 20-
 +
nə kecən gecə Zakaspidə Bakı komis-
 +
sarlarını gullələdilər. Turkustan
 +
MSSR həekumətinin qərarı ilə muda-
 +
xiləcilərə və əksinqilabcılara qar-
 +
ilı mubarizə ucun Zakaspi cəbhəsi
 +
yaradıldı. 1919 ilin aprelində İN-
 +
giltərə qopunlarının coxunu Zakas-
 +
pidən cıxarmara məcbur oldu. Həmin
 +
ilin iyulunda Apqabad, 1920 ilin fev-
 +
 +
 +
ralında Krasnovodsk muçdaxiləcilər-
 +
dən təmizləndi. Butun Zakaspidə So-
 +
vet hakimiyyəti bərpa olundu. 1920
 +
 +
 +
ildə Xivə və Buxarada xalq inqilab-
 +
larının qələbəsi ilə Xarəzm və Buxa-
 +
ra xalq sovet resp.-ları yaradıldı:
 +
tӱrkmənlərin yapadıqı bə”zi ərazi-
 +
lər 1924 ilədək onların tərkibində
 +
qaldı. Sovet hakimiyyətinin rı
 +
və mehkəmlənməsində RMİ və
 +
RSFSR XKS-nin Turkustan komis-
 +
siyasının bəyuk rolu oldu. 1921—22
 +
illərdə kecirilən birinci torpaq-su
 +
islahatı nəticəsində 7,8 min torpaq-
 +
sız dehqan ailəsi 37,5 min desyatin
 +
torpaq aldı. 1921—23 illərdə yer
 +
qurulupquna dair butun xərcləri
 +
RSFSR həkuməti əz uzərinə gətur-
 +
mutidu. X.t.-nın bərpası, istisadiy-
 +
yat və mədəniyyətin inkipafında xey-
 +
li nailiyyətlər qazanıldı. Neft sə-
 +
nayesi canlanır, Zakaspi d.y.-nun ipi
 +
qaydaya duiqurdu.
 +
 +
Orta Asiya resp.-larının milli-
 +
dəvlət sərhədlərinin muəyyənlətdi-
 +
rilməsi ilə əlaqədar 1924 il oktyabrın
 +
7-də SSRİ MİK Tur.SSR-in yara-
 +
dılması haqqında qərar qəbul etdi.
 +
1-ci Umumturkmənistan Sovetlər qu-
 +
rultayı 1925 il fevralın 20-də Tur.
 +
SSR-in yaradılması haqqında bəyanna-
 +
mə və onun kənullu surətdə SSRİ
 +
tərkibinə daxil olması haqqında qə-
 +
rar qəbul etdiz MİK və XKS secdi.
 +
 +
 +
1925 il fevralın 14—19-da T. Kom-
 +
munist Partiyasının birinci qurul-
 +
 +
 +
yor ula ii”
 +
 +
 +
də
 +
 +
 +
36 Bakı komissarının gӱllələndiyi yer.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
tayı oldu. 1925—27 illərdə ikinci
 +
torpaq-su islahatı kecirildi. İslahat
 +
feodal-patriarxal munasibətlərinin
 +
qalıqlarını aradan geturdu, bəylərin
 +
iqtisadi-siyasi tə”sirini lətv etdi.
 +
33,5 min torpaqsız və aztorpaqlı deh-
 +
qan torpaq və su aldı. 1926 ildə T.-
 +
da k.t.-nın kollektivlətməsi baiylan-
 +
dı. 1930—31 illər əkincilik,1932—35
 +
illər isə maldarlıq r-nlarında kut-
 +
ləvi kollektivliqmə illəri idi.
 +
1937 ildə dehqan təsərrufatlarının
 +
94,996-i, 1940 ildə 9995 -i k-zlarda
 +
birlətmindi. 30-cu illərdə T.-da ge-
 +
nii irriqasiya ipləri gəruldu. Pam-
 +
bıq əkinlərinin sahəsi artdı: muha-
 +
ibədən əvvəlki illərdə T. SSRİ-nin
 +
-ci pambıq bazasına cevrildi. Mal-
 +
darlıq, xususilə qaragul qoyunculu-
 +
qu, ipəkcilik, uzumculuk və s. sahə-
 +
lər inkitaf etdi. T.-nın muasir sə-
 +
nayesi, demək olar, Sovet hakimiyyəti
 +
illərində yaradılmıqdır. Neft sə-
 +
nayesi Yenidən quruldu, Yeni Yataqlar
 +
istifadəyə verildi, metal e”malı,
 +
Yungul, kimya, Yeyinti sənayesi muəssi-
 +
sələri tikildi. 1940 ildə umumi səna-
 +
ye məhsulunun həcmi 1913 ilə nisbətən
 +
6, 7 dəfə artmılmdı. Fəhlə və qul-
 +
luqcuların sayı 1940 ildə 188,3 minə
 +
catdı: milli fəhlə sinfi yarandı və
 +
inkitpaf etdi. Mədəni inqilab nəti-
 +
cəsində savadsızlıq lərv olundu, ge-
 +
niiy məktəblər ipqəbəkəsi, elmi tədqi-
 +
qat mӱəssisələri yaradıldı, milli
 +
ziyalı kadrları yetipdirildi. Kom-
 +
munist partiyasının rəhbərliyi al-
 +
tında turkmən xalqı, SSRİ-nin baiiq-
 +
qa xalqlarının qardatlıq kəməyi ilə,
 +
kapitalist inkipqafından yan kecərək,
 +
əsasən, sosializm qurdu. Kecmiitdə car
 +
Rusiyasının geridə qalmıqn ucqarı
 +
olan T. muharibədən əvvəlki beiyil-
 +
liklərdə sənaye-aqrar resp.-ya cevril-
 +
di. Qurkmən xalqı sosialist milləti
 +
kimi formalatdı. 1937 il martın
 +
2-də Fəvqəl”adə 6-cı Umumturkmənis-
 +
tan Sovetlər qurultayı turkmən xal-
 +
qının sosialist nailiyyətlərini əks
 +
etdirən Konstitusiya qəbul etdi. So-
 +
sializm quruculuqunda T. zəhmətkeil-
 +
lərinə butun sovet respublikaları ya-
 +
xındai kemək gestərmiidir. T.-da
 +
neft sənayesinin yenidən qurulmasın-
 +
da, milli kadrların hazırlanmasın-
 +
da Azərb.SSR-in də beyuk keməyi ol-
 +
mulidur.
 +
 +
Beyuk Vətən muharibəsi illərində
 +
T. zəhmətkeiləri cəbhədə və arxada
 +
qəhrəmanlıq nӱmunələri gestərdilər.
 +
Resp.-nın x.t. muharibə devrunun tə-
 +
ləblərinə uyqun yenidən quruldu. Cəb-
 +
Hədəki qəhrəmanlıqına gərə T.-dan
 +
19 min deyuinu orden və medallarla
 +
təltif olunmuiy, 78 nəfər Sovet İtti-
 +
faqı Qəhrəmanı adına layiq gerul-
 +
mupidur. Q. zəhmətkeiyləri tank və təy-
 +
yarə istehsalı ucun 243 mln. manat
 +
pul, 7392 K? gӱmuiy və qızıl topla-
 +
mı, cəbhəyə 202 vaqon hədiyyə gendər-
 +
milpdilər. Əlkənin mӱvəqqəti ipiqal
 +
olunmuiy r-nlarından T.-a minlərlə
 +
ailə kecurulmuiidu.
 +
 +
Muharibədən sonrakı illərdə
 +
resp.-nın x.t. daha da inkiptaf etdi-
 +
rildi. 1946—60 illərdə T. zəhmətkei-
 +
ləri sosializm quruculuqunu baiya
 +
catdırıb kommunizmin maddi-texniki
 +
 +
 +
bazasını yaratmaq uqrunda mubarizəyə
 +
 +
 +
qopuldular. Sənayenin baiylıca sahə-
 +
lərinin (neft, qaz, neft e”malı, kim-
 +
ya, mapınqayırma və s.) inkiiqaf
 +
sur”əti daha yuksək idi. Cərco super"
 +
 +
 +
s — — — m m x —
 +
 +
 +
TYPKMƏHHCTAH COBET C
 +
 +
 +
OSİALİST RESPUBLİKASI 405
 +
 +
 +
 +
 +
 +
bolpevik təsirinin guclənməsində
 +
1917 ilin yayında Mərvdə, Asxabad-
 +
 +
 +
iyi da, Krasnovodskda təpkil edilmin
 +
Mi “Hummətə qruplarının mӱhum rolu
 +
 +
 +
olmutpdur. Həmin ilin oktyabrında
 +
 +
 +
k Lsxabadda Orta Asiyada ilk mustəqil
 +
 +
 +
1
 +
 +
 +
Lə.
 +
 +
 +
ni rə
 +
dır
 +
R.
 +
i..
 +
 +
 +
Hü
 +
ə
 +
 +
 +
* ai iə "1
 +
: z
 +
Hç
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Attabadda V. İ. Leninin abidəsi. Tunc.
 +
MaiğonuKa. 1927. Heykəltərap Y. R. Tri-
 +
polskaya, memar A. A. Karelin,.
 +
 +
 +
fosfat, Cələkən texniki karbon z-D-
 +
ları, 1260 min ket gӱcӱndə Marı
 +
DRES-i və s. mucəssisələr tikilmiit-
 +
dir. Dunyada ən bəyuk—V, İ. Lenin
 +
ad. Qaraqum kanalının tikintisi
 +
(Amudəryadan Qazancıqa qədər 1100 km
 +
uz.-nda 1—4-cu nəvbəsi iplə salın-
 +
mıpdır) əkin sahəsini xeyli genip-
 +
ləndirməyə imkan vermipdir. 1983
 +
ildə x.t.-na 1340 mln. manat vəsait
 +
qoyulmup, umumi dəyəri 1135 mln. ma-
 +
nat olan əsas fondlar iplə salınmınq-
 +
dır. X.t.-nda /76 min (1940 ildə 188,3
 +
min) vərər fəhlə və qulluqcu calı-
 +
ptır. Kolxozların ictimai təsərru-
 +
fatında 303,3 min nəfər ipipləyir.
 +
K.t.-nda da ee nailiyyətlər qaza-
 +
nılmıpdır. 1983Y ildə k.t.-nın umumi
 +
məhsulu 1399 mln. manat olmupipdur.
 +
 +
Tur.SSR k.t.-nın inkitpafındakı
 +
itən yətlərinə gərə 1957 ildə
 +
Lenin ordeni, SSRİ yaradılmasının
 +
50 illiyi ilə əlaqədar Xalqlar dost-
 +
luqu ordeni, Tur.SSR-in və TKP-nin
 +
yaradılmasının 50 illiyi munasibəti
 +
ilə 1974 ildə Oktyabr İnqilabı orde-
 +
ni, təsərrufat və mədəni quruculuqda
 +
qazandıqları muvəffəqiyyətlərə və
 +
kenullu surətdə Rusiyanın tərkibinə
 +
daxil olmasının 150 illiyi munasi-
 +
bətilə 1984 ildə Lenin ordeni ilə
 +
təltif edilmitdir.
 +
 +
Turkmənistan Kommunist Partiya-
 +
sı (QKP)—Sov.İKP-nin tərkib his-
 +
səsidir. İlk s.-d. qrupu 1903—04 ilin
 +
qıptında Qızıl Arvadda yaranmındı.
 +
1904 ilin payızında Asxabadda (in-
 +
diki Apqabad) s.-d. dərnəyi meydana
 +
gəldi. 1905—07 illər inqilabının tə -
 +
siri ilə Cərco, Mərv, Krasnovodsk,
 +
Qazancıqda s.-d. təpjkilatları Ya-
 +
randı. RSDFP-nin Asxabad təpjila-
 +
tı 1905 ilin martında Orta Asiyada
 +
ilk gizli s.-d. mətbəəsi təpikil etmiit-
 +
di. 1907 ilin fevralında Asxabadda
 +
gecirilən RSDFP-nin Zakaspi kon-
 +
fransı vil. komitəsini secdi ki,
 +
 +
u da 1908 ilin payızınadək fəaliy-
 +
yət gestərdi. Yerli əhali arasında
 +
 +
 +
bollevik təpkilatı yarandı. Digər
 +
partiya təpykilatlarında menievik-
 +
 +
 +
| lərlə əlaqə qəti olaraq Beyuk Oktyabr
 +
sosialist inqilabından sonra kəsil-
 +
 +
 +
di. Turkustan KP-nin 1-ci qurultayı
 +
 +
 +
| (1918, iyun) vil. partiya təplkilatını
 +
 +
 +
yaratdı. 1920 ilin yazınadək bolite-
 +
 +
 +
viklərin rəhbərliyi ilə vil. butun-
 +
 +
 +
luklə mudaxiləcilərdən və aqqvardi-
 +
yacılardan təmizləndi. 1919 ilin yay
 +
və payızında ilk aul partiya əzəklə-
 +
 +
 +
. ri yarandı. 1920 ilin avqustunda ca-
 +
 +
 +
eırılmınd 1-ci vil. partiya konfran-
 +
sı RK(b)P-nin vil. komitəsini secdi.
 +
1924 ilin payızında Orta Asiya So-
 +
vet resp.-larının milli-devlət sər-
 +
hədlərinin muəyyənlətdirilməsi ilə
 +
 +
 +
əlaqədar T. partiya təpkilatı yeni-
 +
 +
 +
dən quruldu. 1925 ilin fevralında
 +
TK(b)P-nin 1-ci qurultayı oldu (M.
 +
İ. Kalinin iptirak edirdi). TK(b)P-
 +
nin rəhbərliyi altında resp.-da səna-
 +
yeləppdirmə, kollektivləimə, mədəni
 +
inqilab həyata kecirildi. Beyuk Və-
 +
tən muharibəsi dəvrundə (1941—45)
 +
TK(b)P butun sə”yini resp. zəhmətkeii-
 +
lərinin duilmənin darmadaərın edil-
 +
məsi uqrunda mubarizəyə səfərbər
 +
olunmasına yenəltdi. 10 mindən ar-
 +
tıq kommunist cəbhəyə getdi. Muha-
 +
ribədən sonrakı dəvrdə T. partiya
 +
təplkilatı resp.-da sənaye və k.t.-nın
 +
daha da inkipafına muvəffəqiyyət-
 +
lə rəhbərlik etdi. Kommunizm mEn
 +
culuqunun indiki mərhələsində
 +
x.t.-nın idarə olunması sistemini,
 +
ideoloji itin rma və metodları-
 +
nı təkmillətdirir. TKP resp. zəh-
 +
mətkeplərinin səylərini kommuniz-
 +
min maddi-texniki zasının yara-
 +
dılması uqrunda mubarizəyə yenəl-
 +
dir. TKP-nin 103 462 uzvu və 4879
 +
uzvluyə namizədi birlətdirən 4863
 +
ilk təpkilatı var (1985, yanvar).
 +
Turkmənistan Lenin Kommunist
 +
Gənclər İttifaqı (TLKGİ) —
 +
UİLKGİ-nin tərkib Hissəsi, onun
 +
mubariz dəstələrindən biridir. İlk
 +
kommunist gənclər təpkilatı 1919
 +
ilin mayında Kupkada yaranmızdı.
 +
Həmin ildə Lilqabadda, ilin sonuna
 +
kimi Mərv, Cərco və s. yerlərdə də
 +
komsomol təpkilatları meydana gəl-
 +
di. 1920 ilin sentyabrında PTərq gənc-
 +
lərinin Bakıda kecirilən qurulta-
 +
yında Turkustan gənclərinin numa-
 +
yəndələri də iptirak etmitdi. 1924
 +
ilin noyabrında Rusiya LKGİ MK
 +
ra Asiya Burosunun qərarı ilə
 +
TLKGİ-nin Təpkilat Burosu yara-
 +
dıldı. TLKKGİ-nin 1-ci qurultayı
 +
(1925, mart) butun kommunist gənclər
 +
ittifaqlarını birlətdirdi, resp.
 +
komsomolunun sosializm quruculuqun-
 +
dakı vəzifələrini mçəyyənlətdirdi.
 +
20—30-cu illərdə T. komsomolu savad-
 +
sızlıRrın ləqvində, basmacılıra qar-
 +
plı mubarizədə, sənayelətdirmə və kol-
 +
lektivlətmənin həyata gecirilməsin-
 +
də fəal iptirak etmipdir. T. komso-
 +
molcuları Beyuk Vətən muharibəsi
 +
devrundə- cəbhədə və arxada qəhrəman-
 +
lıq gestərmitlər. 40 mindən cox kom-
 +
somolcu cəbhəyə getmiti, onlardan
 +
40 nəfəri Sovet İttifaqı ri
 +
adına layiq gərulmutldur. Muharibə-
 +
dən sonrakı illərdə T, komsomolu
 +
 +
 +
resp.-da iqtisadiyyat və mədəniyyətin
 +
daha da inkitaf etdirilməsi uqrun-
 +
da mubarizə aparmıtt, V. İ. Lenin
 +
ad. Qaraqum kanalı inpaatcılarının
 +
ən cərgəsində getmitdir. T. komso-
 +
molcuları kommunizm quruculuqunda
 +
fəal iptirak edirlər. TTİKKH ır-
 +
mızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təl-
 +
tər olunmutidur (1975). TLKGİ-nin
 +
559797 ӱzvu birləttdirən 5660 ilk təpt-
 +
kilatı var (1985, yanvar).
 +
Turkmənistan Həmkarlar İttifaq-
 +
ları (THİ)—SSRİ Həmkarlar İtti-
 +
faqlarının tərkib hissəsidir. T.-da
 +
də həmkarlar ittifaqları qrupları
 +
1905—07 illərdə meydana gəlmitdir.
 +
1917—19 illərdə həmkarlar ittifaq-
 +
ları təpkilatlarının Yaranması kut-
 +
ləvi ipəkil aldı. 1819 ilin aprelin-
 +
də Qafqaz və Xəzər həmkarlar HTTH-
 +
faqlarının Bakıda kecirilən qurul-
 +
tayında A:iqabad, Mərv, Krasnovodsk
 +
və Qızıl Arvad həmkarlar ittifaq-
 +
larının numayəndələri də iptirak
 +
etmipdir. Zakaspi vil. həmkarlar
 +
ittifaqlarının qurultayında (1920,
 +
oktyabr) T. vil. həmkarlar ittifaq-
 +
ları rası secildi. 1925 ilin mar-
 +
tında T Hİ-nin tə sis qurultayı oldu.
 +
Sosializm quruculuqu illərində TH
 +
sosialist sənayelətdirilməsi, K.t.-
 +
nın kollektivlətməsi, mədəni inqila-
 +
bın həyata kecirilməsində ipttirak
 +
etmitp, milli fəhlə sinfi və ziyalı
 +
kadrların hazırlanması, turkmən qa"
 +
dınlarının ictimai istehsala cəlb
 +
olunması uqrunda mubarizə aparmıit,
 +
sosializm yarıpının, zərbəcilik və
 +
Staxanov hərəkatının təpkilatcısı
 +
ramindur. Beyuk Vətən muharibəsi
 +
(1941—45) illərində THİ x.t.-nın
 +
hərbi qaydada qurulmasında, gecurul-
 +
muti sənaye mӱəssisələrinin istifadə.
 +
yə verilməsində, kecurulmuti əhaliə
 +
nin yerlətdirilməsində beyuk ip gər“
 +
muppdur. Muharibədən sonra THİ iq-
 +
tisadiyyat və mədəniyyətin daha da in-
 +
kipaf etdirilməsində iptirak et-
 +
mipdir. THİ əmək məhsuldarlıqrı-
 +
nın yuksəldilməsi, əməkcilərin ii
 +
və həyat pəraitini yaxiyılatidırmaq
 +
ucun səylə calıptır. THİ-nin 8235
 +
ilk təpkilatı 1108,2 min uzvu bir-
 +
lətdirir (1985, Yınharu. .
 +
Xalq təsərrufatı. Sovet hakimiy:-
 +
yəti illərində T. car Rusiyasının
 +
geri qalmın ucqar r-nundan SSRİ-
 +
nin coxsahəli sənayesi (umumi ictimai
 +
məhsulun 5095 -indən coxunu verir) və
 +
mexaniklətdirilmin iri K.t. (2526 -ə
 +
qədərini verir) olan sənaye-aqrar resp.*
 +
sına cevrilmitdir. Umumittifaq
 +
əmək bəlgusundə neft, qaz, kimya sə-
 +
nayesi, xalca istehsalı ilə daha cox
 +
secilir. K.t. pambıq, qaragul dərisi,
 +
xam ipək istehsalı uzrə ixtisaslai1-
 +
mımtdır. Sənaye istehsalının həcmi
 +
1984 ildə 1940 ildəkinə nisbətən 12,
 +
1913 ildəkinə nisbətən isə 78 dəfə"
 +
dən cox artmıtldır. Elektroenergetiq
 +
ka, qaz, neft, kimya, mallınqayırma və
 +
metal emalı, yungul tə G.t.
 +
xammalının e”malı sahələri), YAaR-
 +
piy, pərab, tikinti materialları sə-
 +
nayesi daha cox inkipzaf etmiiydir.
 +
Əsas neft yataqları resp.-nın q.-İNDƏ
 +
yerlətir. Cələkən sahilləri Yaxın-
 +
lıqında dənizdən də neft cıxarı-
 +
lır. Vıpka— Krasnovodsk, UənəKəH—
 +
Krasnovodsk neft kəmərləri cəkil-
 +
midir. Ən muhum təbii qaz yataqla"
 +
rı: Bayraməli, Patlık, Acak, Sovet-
 +
abad və s. Qazın bir hissəsi boru Kə"
 +
 +
 +
Əsas sənaye məhsu
 +
 +
 +
u Ədvəl1
 +
lları istehsalı
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
1913 | 1940 19501 1960) 1970 | isa 1983
 +
 +
Elektrik enerjisi, mlrd. | |
 +
 +
xam caam 0,003) 0,08 0,2 0,8: 1.8
 +
Mineral gӱbrələr, min /t — 1 — — — 368
 +
Duz hasil edən qurqular
 +
 +
ucun ventilyator, ədəd — — — 100 1567
 +
Qaz ilitələri, min ədəd — — — 10,1 87
 +
Pifer, mln. iərti pl ptə — — — —
 +
Yıqma dəmir—beton konst-
 +
 +
quksiyaları və hissələri,
 +
 +
min 42 — — — 127,8 | 472,5
 +
Pəncərə iiuiyəsi, min m” — 237 5 7188 4641
 +
Pambıq lifi, min ul 17,7 71,5 | 63.3 12251 2227
 +
Xam ipək, t = 149 157 160 220
 +
Alt və ust trikotaj, mln.
 +
 +
ələ | — 0,7 1,9 4,7 6.3
 +
Dəri ayaqqabı. mln. cut Ü,1 0,7 0,5 1,4 21
 +
Bitki yaqı, min ul A,8 15.2 14,2 30,5 36,8
 +
*Uzum pərabı, min lal 15 368 255 671 1623
 +
 +
 +
 +
 +
 +
1982
 +
 +
 +
mərləri vasitəsilə SSRİ-nin Avropa
 +
hissəsinə nəql edilir. Sovet hakimiy-
 +
Yəti illəri ərzində Marı, Bezmeyin,
 +
Nebitdaq DRES-ləri, Krasnovodsk,
 +
Cərco İEM-ləri və s. elektrik st.-
 +
ları tikilmipdir. Neft e”malı və
 +
neft-kimya sənayesi 1950 ildə Krasno-
 +
vodskda neft e”malı z-du iiyə duliduk-
 +
dən sonra inkitpaf etməyə ba:ilamıin-
 +
dır. Cələkəndə karbon z-du var. Cərco
 +
nefte”malı z-du tikilir (1983). Kim-
 +
Ya sənayesi yod, brom (Cələkən, Nebit-
 +
daq), natrium-sulfat, qlauber duzu
 +
tan istehsalat bir-
 +
liyi), superfosfat,
 +
 +
 +
kykurd Typıuycy,
 +
ftorlu aluminium (Cərco), məiitət
 +
kimyası (Apqabad) və s. məhsullar
 +
 +
 +
istehsalından ibarətdir. Malpınqa-
 +
Yırma və metal emalı sənayenin nis-
 +
bətən yeni və sur”ətlə inkipaf edən
 +
sahələridir. Ən beyuk muçəssisələri
 +
(4 Aineftematə, cTurkmənkabelə, elek-
 +
trotexnika, Tur.SSR-in 20 illiyi ad.
 +
z-dları və s.), əsasən, Aplqabaddadır.
 +
 +
zmeyin və Apiqabadda ittifaq əhə-
 +
MİYYƏTLİ tikinti materialı muçəssisə-
 +
ləri (Bezmeyin sement z-du, Apqabad
 +
ilupə kombinatı) var. Yungul sənaye-
 +
nin aparıcı sahəsi k.t. xammalının
 +
(pambıq, yun, barama) ilkin e”malı,
 +
pambıq, Yun, ipək parcalar və triko-
 +
taj istehsalına əsaslanan toxuculuq:
 +
dur. Resp.-da 20-dən artıq pambıqtə-
 +
mizləmə z-du var. Tikiiy və ayaqqabı
 +
sənayesi inkipaf edir. Yeyinti səna-
 +
Yesi 10-dan artıq sahədən (yar-piy,
 +
iyərab, cerəkbitirmə, qənnadı, pivə,
 +
Duz, ət-sud vəs.) ibarətdir. Ən bəyuk
 +
mӱəssisələri Bayraməli, Talauz, Ag1-
 +
qabad və Cərcoda yerlətir. Yerli sə-
 +
 +
 +
Əgin sahələri, min La-la
 +
 +
 +
 +
 +
 +
1913
 +
 +
 +
—x4x44....—“€435 -
 +
 +
 +
1930
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
1960 | 1970
 +
 +
 +
 +
 +
 +
naye milli xalca, ipək parca, milli
 +
tikii mə”mulatları, mebel və s. is-
 +
tehsalındai ibarətdir.
 +
 +
Q.-da 343 k-z, 124 s-z və 24 təsər-
 +
rufatlararası muəssisə var 1984).
 +
K.t.-na yararlı torpaqlar 30,4 mln.
 +
ha-dır. Suvarma əkinciliyi inkipaf
 +
etmipdir. Amudərya və Murrab cayla-
 +
rının hevzələrində iri suvarma sis-
 +
temləri yaradılmındır. Resp. iqti-
 +
 +
 +
sadiyyatının inkipafında Qaraqum T
 +
 +
 +
kanalı muhum rol oynayır.
 +
 +
.T.-nıN əsas sahəsi pambıqcılıq-
 +
dır. Umumi əkin sahəsinin 1/2-indən
 +
coxunda pambıq becərilir. İstehsa-
 +
lına (1,2 mln. ?t, 1984) gərə SSRİ-
 +
də Əzb.SSR-dən sonra 2-ci yeri tutur.
 +
Kopetdara bitipik dӱzənlikdə, Mur-
 +
qab və Təcən vahələrində buqda və ar-
 +
pa, Amudəryanın sahilboyu r-nların-
 +
da cəltik əkilir. Dənlik qarqıdalı
 +
və yem bitkiləri əkinləri geniiy ya-
 +
yılmıtdır. Baqcılıq, uzumculuk və
 +
tərəvəzcilik inkitaf etmipdir. Ət-
 +
rək və Edmzar cayı vadilərində sub-
 +
tropik bitkilər (nar, zeytun, badam,
 +
əncir| və s.) becərilir. T. ə”la qovun
 +
sortları ilə məphurdur. 1984 ildə
 +
297,0 min ?t tərəvəz, 95,2 min 7) uzum,
 +
213,) min t bostan bitkiləri və s.
 +
istehsal olunmuitydur. Heyvandarlıq
 +
k.t.-nın ikinci muhum sahəsidir. Qa-
 +
ragul qoyunculuqu inkinaf etmiitdir.
 +
Resp.-da 0,7 mln. qaramal, 4,4 mln,
 +
davar, 0,2 mln. donuz var (1985). Dəvə-
 +
cilik və quticuluqla məiqul olunur,
 +
İttifaq əhəmiyyətli atcılıq təsərru-
 +
 +
atı yaradılmıtdır. 1983 ildə 85,8
 +
min t ət, 344,5 min?” sud, 308,5 mln.
 +
ədəd yumurta, 13,3 min ut yun və s. is-
 +
tehsal edilmip-
 +
dir.K.t.-nın ən qə-
 +
dim sahələrindən
 +
biri ipəkcilik
 +
dir. Arıcılıq in-
 +
kipaf etmiidir.
 +
Son illər suvarma-
 +
 +
 +
Cədvəl2
 +
 +
 +
1983
 +
 +
 +
 +
 +
 +
1980
 +
 +
 +
 +
 +
 +
meliorasiya sis-
 +
həsi 318,0 | 410,9 | 445,6 | 635,9 | 895,8 | 975,-3 sinin geniiləndi-
 +
Pambıq 69,4 | 150,4 | 222,0 | 397,2 | 508,0 | 530,3 rilməsi ilə əla-
 +
Dənli və dənli- qədar balıqcı
 +
paxlalı bitki- DƏ
 +
lər 202,2 | 182,8 71,0 4,3 | 132,3 | 133,7 .. əəə
 +
Tərəvəz-bostan 8 əhəmiyyəti xeyli
 +
bitkiləri və | artmıtdır.
 +
kartof ə, | 20,0 | 242 | 35.0 İ 42.4 İ 40.2 Daxili yuk və
 +
Yem bitkiləri 25,5 | 48,1 | 124,1 | 116,1 | 213,0 | 253.5 sərniin datıma-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
larında d.y. nəql.
 +
 +
 +
TURKMƏNİSTAN SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI
 +
 +
 +
muhum rol oynayır. Uz. 2,12 min km
 +
on d.y. var (1982), Əsas d.y. xət-
 +
ti Krasnovodsk— Dapkənddir. Avto-
 +
mobil yollarının uz. 20,5 min
 +
km-dir (1982). Hava və boru KƏMƏ-
 +
ri nəql. var. Xəzər dənizinin Kras-
 +
novodsk və Bakı portları arasında
 +
gəmi-bərələr ipləyir. Amudərya ca-
 +
yı və Qaraqum kanalından gəmicilik-
 +
də istifadə edilir..
 +
 +
Səhiyyə. 1980 ildə T.-da əhalinin
 +
hər min nəfərinə duiyən dorum sayı
 +
34,4, əlum sayı 8,4 olmutdur. Sovet
 +
hakimiyyəti devrundə taun, təbii ci-
 +
cək, qayıdan yatalaq, malyariya, tra-
 +
xoma tamamilə ləev edilmiii, brusel-
 +
lyoz, tulyaremiya, vərəm, utpaq baqır-
 +
saq infeksiyası ilə xəstələnmə Xey-
 +
li azalmındır. 1913 ildə T.-da 277
 +
carpayılıq 13 xəstəxana, 14 mualicə
 +
ambulatoriyası, 12 feldier-mama mən-
 +
təqəsi, 70 həkim, 139 orta tibb icisi
 +
olmuqidur. Hazırda isə T.-da 30,3 min
 +
carpayılıq 267 xəstəxana muəssisəsi,
 +
335 ambulatoriya-poliklinika, 1,1 min
 +
felditer-mama məntəqəsi, 62 dispan-
 +
ser, 8101 həkim, 22,4 min orta tibb
 +
ipcisi var (1980). Tibb kadrları T.
 +
tibb in-tunda, 5 orta tibb məktəbində
 +
hazırlanır. Məphur kurortları: iq-
 +
lim kurortu— Bayraməli, Firuzə, bal-
 +
neoloji— Arcman:, palcıqla muçalicə
 +
— Mollaqara.
 +
 +
Xalq maarifi və mədəni-maarif
 +
mӱəssisələri. 20 əsrin əvvəllərində
 +
. ərazisində yapayan yerli əhalinin
 +
yalnız 0,796-i savadlı idi. Sovet
 +
hakimiyyəti illərində mədəni-maarif
 +
mӱəssisələrinin geniyi ipəbəkəsi ya-
 +
radılmındır. 1982/83 dərs ilində
 +
1,9 min umumtəhsil məktəbində 800
 +
min, 35 orta ixtisas məktəbində 34,6
 +
min, 80 texniki pepqə məktəbində 41,5
 +
min ppagird, 9 ali məktəbdə 38,7 min
 +
tələbə oxuyurdu. Resp.-da 1,4 min ki-
 +
tabxana (ən beyuyu K. Marks ad. Tur.
 +
SSR Devlət Kitabxanası), 15 muzey
 +
(o cumlədən Aiqabadda Tur.SSR Ta-
 +
 +
ixi Muzeyi, Krasnovodskda 26 Bakı
 +
Komissarı xatirə muzeyi və s.), 1,2
 +
min klub muəssisəsi fəaliyyət gestə-
 +
rir (1983).
 +
 +
Elm və elmi idarələr
 +
 +
Təbiyyat və texnika elmləri. Mua-
 +
sir T.-ın ərazisində e.ə. 1-ci minil"
 +
likdə yatamınl insanlar mə dən iiy-
 +
ləri, metallurgiya, keramika istehsa-
 +
lı, hidrotexnika sahəsində biliklərə
 +
malik idi. Onlar gey cisimlərinin
 +
hərəkətinə, bə”zi riyazi qaydalara dair
 +
mə”lumatlar əldə etmi:i, Murqab cayı
 +
uzərində beyuk bənd və murəkkəb su-
 +
varma sistemi tikmiidilər. Orta əsr:
 +
də T.-ın iəhərlərində (Mərv, Urgənc,
 +
Nisa və s.) rəsədxana, c* Hikmət evlə-
 +
riqz, kitabxanalar fəaliyyət gestərir-
 +
di. Riyaziyyat, astronomiya, mineralo-
 +
giya, tətbiqi mexanika, fizika, kimya
 +
və tibbə dair əsərlər nəpyr edilmiin-
 +
di. T.-ın orta əsrlərdəki elmi İbn
 +
Sina, Əmər Xəyyam, Biruni və 6. gər-
 +
gəmli alimlərin adı ilə baqlıdır.
 +
9—13 əsrlərdə ipəhərsalma, keramika
 +
və pquppə istehsalı sahəsində nailiy-
 +
yətlər qazanılmıtdı. T.-ın itəhərlə-
 +
ri ipək, kətan, pambıq parca və xalca
 +
toxunması ilə məphur idi. Monqol-
 +
ların hucumu (13 əsr) və feodal dəv-
 +
lətlər arasında muharibələr nəticə"
 +
sində mədəniyyət abidələrinin coxu
 +
daqılıb məhv olmu:itdur.
 +
 +
18—19 əsrlərdə T.-ın ərazisi rus
 +
tədqiqatcıları tərəfindən eyrənil"
 +
 +
 +
TYPKMƏH İSTAN SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI 407
 +
 +
 +
məyə bailandı. Rusiya ilə birlətdik-
 +
dən sonra T.-a dəmir yolu cəkildi ki,
 +
bu da T.-ın təbiətinin əyrənilməsində
 +
muhum rol oynamımdır. 20 əsrin əv-
 +
vəllərində T.-ın suvarma sisteminin
 +
layihəsi hazırlandı, ərazisinin tor-
 +
paqı tədqiq edildi. Asxabad yaxınlı-
 +
qında ilk elmi və xususi tədris muəs-
 +
sisəsi—baqcılıq məktəbi və bir sıra
 +
elmi-tədqiqat st.-ları yaradıldı.
 +
Sovet hakimiyyəti qurulduqdan son-
 +
ra T.-ın təbii sərvətləri hərtərəf-
 +
li eyrənildi, Yerli və milli kadrlar
 +
hazırlandı. SSRİ EA-nın ekspedisi-
 +
yaları Mərkəzi Qaraqumda saf kukurd
 +
yataqını kəif etdi. T.-da heyvandar-
 +
lıqrın inkityafı ucun qiymətli mate-
 +
riallar toplandı, zəriflifli pam-
 +
bıq yetitdirən İolotan təcrubə st., T.
 +
Mədəniyyət İn-tu, SSRİ EA-nın T.
 +
komissiyası, T. Botanika baqı, Bota-
 +
niga İn-tu, Bitkicilik İn-tu, nev-
 +
rologiya və fizioterapiya, sosial gi-
 +
giyena, mikrobiologiya və epidemio-
 +
logiya və s. elmi-tədqiqat in-tları
 +
tə”sis edildi. Nebitdaq neft yatarı-
 +
nın istismarına, Qaraboqazqol Duz
 +
mədəninin, Cələkən yodlu-bromlu su-
 +
larının istifadəsinə bailandı. 30-
 +
cu illərdə Kənd Təsərrufatı İn-tu,
 +
traxomatoz, dəri-zəhrəvi, tropik xəs-
 +
təliklər in-tları və elmi-tədqiqat
 +
st.--ları, elmi iplər uzrə komitə,
 +
Geologiya idarəsi, SSRİ EA-nın T.
 +
filialı təpkil olundu. Bəyuk Vətən
 +
muharibəsi illərində (1941—45) T.-a
 +
kecurulmuti Moskva və Odessa un-tlə-
 +
ri əməkdailarının və 6. mutəxəssis-
 +
lərin ittirakı ilə fizika, kimya,
 +
aqrokimya, biokimya uzrə tədqiqat in-
 +
kipaf etdirildi, geologiya, biologi-
 +
ya, fizika, texnika in-tları yara-
 +
dıldı. Muharibədən sonrakı illərdə
 +
faydalı qazıntıların axtarımnı da-
 +
vam etdirildi, yarımkeciricilər,
 +
ultrasəs, heliotexnika, seysmologiya
 +
və s.-yə dair tədqiqatlar geniiləndi.
 +
1951 ildə Tur.SSR EA yaradıldı.
 +
Həmin ildə neft yataqlarının kəifi
 +
və istismarına gərə bir qrup alim və
 +
sənaye iicisi SSRİ devlət mukafa-
 +
tına layiq geruldu. 60-cı illərdə
 +
geokimya, hidrologiya, fizika, kimya
 +
və s. sahəsində muhum nəticələr alın-
 +
dı. Geoloqlar yeni neft və qaz, mira-
 +
bilit, kemur və s. faydalı qazıntı
 +
yataqları kətif etdilər. Qoturtəpə ya-
 +
taqının kətpfinə və istismarına, həm-
 +
cinin Qaraqum kanalının cəkiliti-
 +
nə gərə geoloq və neftcilərin bir
 +
qrupu Lenin mukafatına layiq gerul-
 +
ay. izika-texnika in-tunda Gunəii
 +
enerjisindən istifadə edilməsi və
 +
yeni cihalların hazırlanması sahə-
 +
sində tədqiqatlar aparılır, maye və
 +
bərk cisimlərin xassələri əeyrənilir.
 +
Kimyaya dair tədqiqatlar neft sənaye-
 +
si nazirliyinin elmi tədqiqat in tu-
 +
nuı T. filialı və Tur.SSR EA-nın
 +
Kimya İn-tunda aparılır və əsasən,
 +
neft və naften turiuları tədqiq edi-
 +
lir. 1962 ildə Səhra in-tu və 1967 il-
 +
lə bu in-tda “Orta Asiya və Qazaxısta-
 +
nın səhra ərazisinin kompleks eyrə-
 +
nilməsi və istifadəsiə problemi uzrə
 +
elmi tura yaradıldı. T. botanikləri
 +
7 cildlik cQurkmənistan florasıv
 +
əsərini nətir etdirdilər. Botanika
 +
in-tunda yeni nev pambıq yetiidiril-
 +
di. eitilərin mineral qidalanması
 +
eyrənildi. Mərkəzi Botanika baqında
 +
T. tpəraitinə uyrunlatimınq aqac. kol
 +
vəs, yetipdirilir. Zooloqlar heyvan-
 +
 +
 +
lar aləmini və onların xəstəlikləri-
 +
ni eyrənir. Tibb sahəsində əsas tədqi-
 +
qatlar insan orqanizminə iqlim ipərai-
 +
tinin tə”sirinə, respublikanın bal-
 +
neoloji ehtiyatları və bu ehtiyatla-
 +
rın xəstəliklərin mualicəsinə tətbi-
 +
qini eyrənməyə, həmcinin urək-damar
 +
sisteminin tədqiqinə həsr olunmuii-
 +
dur. Fiziologiya və eksperimental
 +
patologiya, vərəm, rentgenologiya, ra-
 +
diologiya və onkologiya elmi-tədqiqat
 +
in-tlarında aktual problemlər tədqiq
 +
edilir. Azərbaycan alimləri T. ucun
 +
elmi kadrlar hazırlanmasında yaxın-
 +
dan iitirak edirlər.
 +
 +
 +
İctimai elmlər
 +
 +
 +
Fəlsəfə. T.-ın fəlsəfi və icti-
 +
mai fikrinin mənbələrindən biri
 +
Avestadır. Turkmənlərin ozbəklər,
 +
taciklər, Orta Asiya və Qazaxıstanın
 +
digər xalqları və Azərb. xalqı ilə
 +
ərazi, etnik və mədəni yaxınlırı sa-
 +
yəsində onların fəlsəfi fikri qar-
 +
pılıqlı əlaqə və qariqılıqlı tə”-
 +
sirdə inkipaf etmiidir. 6—12 əsr-
 +
lərdə alim və filosoflar Barzuya
 +
(6 əsr), Xarəzmi (9 əsr), Farabi, Bi-
 +
runi, İbn Sina və Əmər Xəyyamın
 +
əsərləri Orta Asiyada Fəlsəfi fik-
 +
rin inkipafında muhum mərhələ ol-
 +
mutdur. 13 əsrdə monqolların hucumu
 +
tӱrkmənlərin və 6. Orta Asiya xalq-
 +
larının mədəni inkipafını xeyli
 +
ləngitdi. 18—19 əsrlərdə turkmən xal-
 +
qının mədəniyyətinin dircəlməsi Aza-
 +
di, Məxdumqulu, Əndəlib, Kəminə, Zə-
 +
lili, Səidi, ollanepes kimi mutə-
 +
fəkkirlərlə baqlıdır. Onlar feo-
 +
dal-klerikal ideologiyaya və tərki-
 +
dunyalıqra qarlı cıxır, panteizm,
 +
humanizm və vətənpərvərlik ideyala-
 +
rını inkitaf etdirirdilər. 19 əsrin
 +
80-ci illərində T.-ın Rusiyaya bir-
 +
ləidirilməsindən sonra əlkənin iqti-
 +
sadi, siyasi və mə"nəvi həyatında mu-
 +
tərəqqi dəyitikliklər bait verdi, ma-
 +
arifcilik yarandı (M. Atabayev, A.
 +
Tekinskaya). 20 əsrin əvvəlində qabaq-
 +
cıl fəlsəfi, ictimai-siyasi, estetik
 +
və mə nəvi-etik ideyaları turkmən mu-
 +
təfəkkir ipairləri Mollamurt, Kor-
 +
molla, Bayram Pair və Durdı Qılıc
 +
inkipaf etdirirdilər. 19 əsrin sonu
 +
—20 əsrin əvvəllərində marksizm-le-
 +
ninizm ideyalarının təbliqciləri
 +
bolieviklərdən V. P. Vaxnin, İ, T.
 +
Fioletov, D. V. Poluyan və 6. idi.
 +
Sovet hakimiyyəti illərində marksist-
 +
leninci fəlsəfə problemləri genitp
 +
surətdə eyrənilir. Dialektik materia-
 +
lizm, tarixi materializm, fəlsəfi və
 +
ictimai-siyasi fikir tarixi və s. mə-
 +
sələlər Tur.SSR EA Fəlsəfə və huquq
 +
problemləri bəlməsində, ali məktəb-
 +
lərin fəlsəfə kafedralarında tədqiq
 +
edilir.
 +
 +
Tarix elmi. T.-da tarixi biliklər
 +
qədimdən inkipaf etmiidir. 7 əsrin
 +
ortalarından 16 əsrə qədər T. tarixi-
 +
nə dair əsərlər ərəb və : di dillə-
 +
rində yazılmımddır (Samani, Nəsə-
 +
vi, İbi əl-Əsir, Rəidəddin, Əbdur-
 +
 +
əzaq Səmərqəndi, Mirxond və 0.).
 +
Xivə xanı Əbulqazının (17 əsr)cTurk-
 +
mənlərin ipəcərəsig əsəri, *Koroqluz
 +
eposu qiymətli tarixi mənbələrdəndir.
 +
T.-da tarix elminin tətəkkulundə
 +
Marks, F. Engels və V. İ. Leninin
 +
əsərlərinin, onların nəzəri irsinin,
 +
partiya sənədlərinin rolu beyukdur.
 +
Tarix elminin inkipafında rus və
 +
sovet ipərqaqunaslarının. xususilə
 +
 +
 +
V. V. Bartoldun muhum xidmətləri
 +
olmuidur.
 +
 +
1928 ildə tarixciləri, arxeoloq və
 +
etnoqrafları birləitdirən Turkmən
 +
Mədəniyyəti İn-tu, 1941 ildə SSRİ
 +
 +
A-nın filialının Tarix, Dil
 +
və Ədəbiyyat İn-tu yaradıldı. 1949
 +
ildən Sov.İKP MK yanında Mark-
 +
sizm-Leninizm İn-tunun TÇoxuam"
 +
tan Filialı, 1951 ildən Tur.SSR
 +
EA-nın Tarix, Arxeologiya və Etnoq-
 +
rafiya İn-tu fəaliyyət gestərir. 50—
 +
60-cı illərdə T.-da arxeoloji qazın-
 +
tılar genitləndirildi. T. ərazisin-
 +
də xususilə qədim dəevrlərə aid cox
 +
beyuk elmi kipflər edilmiidir. T.
 +
tarixcilərinin sə”yləri nəticəsində
 +
umumilətdirici kollektiv əsərlər
 +
nəpr edilmitidir: ikicildlik cTurk-
 +
mənistan SSR tarixiə (1957), iki
 +
hissədən ibarət “Sovet Turkmənista-
 +
nının tarixi (1917 —1967)ə (1970),
 +
“Sovet Turkmənistanı fəhlə sinfinin
 +
tarixi (1917— 1965) (1969), FQurk-
 +
mənistan Kommunist Partiyası tari-
 +
xinin ocerklərik (2 Həmp, 1965) nə c,
 +
Sovet hakimiyyətinin qurulması və
 +
Vətəndati muharibəsi tarixinə, sosia-
 +
lizm və kommunizm quruculuqu prob-
 +
lemlərinə xususi diqqət yetirilir.
 +
 +
T. tarixciləri, tacik, əzbək, qır-
 +
qız və qazax tarixciləri ilə birlik-
 +
də 4“Orta Asiya və Qazaxıstanda So-
 +
vet hakimiyyətinin qələbəsim, 4 Orta
 +
Asiya Kommunist təpkilatlarının
 +
tarixin əsərlərinin hazırlanmasın-
 +
da iptirak etminlər. Orta Asiyaya
 +
ingilis mӱdaxiləsi, xaricdə yaiyayan
 +
tӱrkmənlərin tarixi, qonipiu PTərq
 +
elkələrində milli azadlıq hərəkatı
 +
məsələləri eyrənilir. Arxeologiya və
 +
etnoqrafiya sahəsində muhum tədqi-
 +
qatlar aparılır.
 +
 +
İqtisadiyyat elmi. Bəyuk Oktyabr
 +
sosialist inqilabına qədər muasir
 +
T.-ın ərazisində iqtisadiyyat Yapə
 +
elmi və tədris idarələri yox idi. İQ-
 +
tisadi profilli ilk elmi idarə Tur.
 +
SSR Devlət Plan Komitəsinin İQqti-
 +
sadi Tədqiqatlar İn-tu (1930) olmut-
 +
dur. 1957 ildə Tur.SSR EA İqtisa-
 +
diyyat İnaztu yaradılmı1l, 1964 ildə
 +
Turkmənistan Devlət Un-tində, 1965
 +
ildə Turkmənistan K.T. İn-tunda və
 +
1968 ildə Turkmənistan Politexnik
 +
İn-tunda iqtisadiyyat fakultələri
 +
acılmısdır. 1971 ildə Ya CP /ep-
 +
lət Plan Komitəsinin İqtisadi|yat
 +
İn-tu, 1972 ildə Tur.SSR K. T, Ha-
 +
zirliyinin Elmi Tədqiqat K.T. İqti-
 +
sadiyyatı İn-tu təsis olunmutdur.
 +
T. iqtisadcıları məhsuldar quvvələ-
 +
rin yerləpdirilməsi və ipkitpafı
 +
problemləri, sənayedə və k.t.-nda əsas-
 +
lı vəsait qoyulutpunun effektliyinin
 +
artırılması, əmək ehtiyatlarından
 +
səmərəli istifadə, resi.-nın mineral-
 +
xammal, torpaq-su ehtiyatlarından is-
 +
tifadənin artırılması, sənaye və
 +
k.t.--nın inkipafının sosial-iqtisa-
 +
di problemləri, əməyin elmi təppkili,
 +
planlaqpdırma metodlarının təkmil-
 +
ləidirilməsi və s. məsələlər uzərin-
 +
də miyləyirlər.
 +
 +
"Huquq elmi. Beyuk Oktyabr sosia -
 +
list inqilabınadək mustəqil tӱrkmən
 +
huquq elmi yox idi. Əsas huquq mənbəyi
 +
izəriət idi: adət (adət huququ) də quv-
 +
vədə idi. Rusiyaya birləiydikdən son-
 +
ra rus qanunvericiliyi də qismən tət-
 +
biq olunurdu. Beyuk Oktyabr sosia-
 +
list inqilabından sonra T.-da Yeni,
 +
sovet huquq sistemi məhkəmə orqanla-
 +
 +
 +
408
 +
 +
 +
 +
 +
 +
rı təpəkkul tapmıp, Tur. SSR-in ilk
 +
konstitusiyası və muxtəlif sahələrdə
 +
məcəllələr hazırlanmaqa balanmıil-
 +
dır. T. alimləri resp. məcəllələri-
 +
nin hazırlanmasında fəal iptirak
 +
edirlər: onlar Tur.SSR-də dəvlətili-
 +
yin inkipafına, dəvlət və huquq ta-
 +
rixinə, ailə huququ, mulki huquq, cina-
 +
Yət huququ və s, huquq sahələrinə dair
 +
muhum əsərlər yaratmınlar. Huquq
 +
problemləri Tur.SSR EA fəlsəfə və
 +
huquq bəlməsində, Tur.SSR dəvlət un-
 +
tinin huquq fakultəsində iplənilir.
 +
 +
Elmi idarələr. Sovet hakimiyyəti
 +
illərində T.-da elmi idarələrin ge-
 +
nii ptəbəkəsi yaradılmıtdır. Resp.-
 +
nın ən ok elmi gərkəzi Turkmənis-
 +
tan SSR Elmlər Akademiyasıdır. Ali
 +
məktəblər də daxil olmaqla, resp.-da
 +
9,1 min elmi ipci, o cӱmlədən 2,1
 +
min e,d. və e.n., Tur.SSR EA-nın 48
 +
həqiqi və muxbir uzvu calıpqır (1984).
 +
SSRİ-də ilk (dunyada 3-cu) Gunət
 +
Enerjisi İn-tu və Səhra n-tu
 +
Əəə Yaradılmıtidır. Tur.
 +
SSR-in elmi idarələri səhraların
 +
x.T. ucun yararlı hala salınmasında,
 +
seysmologiya, hidrobiologiya, ixtio-
 +
logiya, tarix, iqtisadiyyat və s. prob-
 +
lemlərin həllində muttəfiq resp.-la-
 +
rın, o cӱmlədən Azərb.SSR-in elmi-
 +
tədqiqat in-tları ilə birgə ii apa-
 +
rır, xarici əlkələrin alimləri ilə
 +
Yaradıcılıq əlaqələri saxlayırlar.
 +
 +
oran radio veriliiyləri, tele-
 +
viziya. Beyuk Oktyabr sosialist in-
 +
qilabınadək turkmən xalqının əz di-
 +
lində mətbuatı yox idi. Milli dildə
 +
kitab nəprinə 1920 ildə, Poltoratskda
 +
(Apqabadda) Turkustan Dəvlət Nəitq-
 +
riyyatının Zakaspi vil, ppe”bəsi ya-
 +
adıldıqdan sonra batlanmındır.
 +
 +
urkmənistan Devlət Nəpriyyatı 1925
 +
ildə Yaradılmıtndır. Turkmən dilin-
 +
DƏ İLK sovet qəzeti € TYDKMEHHCTaH?
 +
(indiki FSovet Turkmenistanız) 1920
 +
ildə nəpqrə baplamıtqdır (1924 ilə-
 +
dək həm də Azərb. dilində), 1982 ildə
 +
Tur.SSR-də ӱmumi tirajı 5,9 mln,
 +
nӱsxə olan 703 adda Kitab və bropqur,
 +
birdəfəlik tirajı 965 min nusxə
 +
olan 69 adda qəzet, illik tirajı 10,9
 +
mln. nӱsxədən cox olan 34 adda jur-
 +
nal və jurnal tipli nəprlər bura-
 +
xılmındır. Resp. qəzetləri: turkmən
 +
dilində—FSovet Turkmenistanı–, 4 Yap
 +
kommunistə (4“Gənc kommunist, 1925),
 +
cMıdam tay Yarı (“ Həmitpqə hazıramu,
 +
1930), *Edebiyat və sunqatı (“Ədəbiyyat
 +
VƏ incəsənətə, 1958), *Muqallımlar
 +
qəzeti, (4 Mӱəllimlər qəzeti, 1952):
 +
rus dilində —c Qurkmenskaya iskraq
 +
(1924), “Komsomolets Turkmenistanag
 +
(1938), Muhum jurnalları: turkmən
 +
dilində — Qurkmenistan kommunistiz
 +
(1925), *Sovet Turkmenistanının ayal-
 +
ları (“Sovet Turkmənistanının qa-
 +
dınlarız, 1952), “Tokmakg (4“Toxmaqı,
 +
1925), əə dilində—c Apxabadı (1960)
 +
ə ӱrkməninform Aptabadda fəa-
 +
liyyət gestərir. ӱntəzəm radio ve-
 +
riliplərinə 1927, televiziya veri-
 +
liplərinə 1959 ildən bapplanmındır.
 +
Umumittifaq Radiosu və Mərkəzi Te-
 +
leviziyanın proqramları retranslya-
 +
siya olunur.
 +
 +
Ədəbiyyat. PQifahi xalq yaradıcı-
 +
lıqı (dastan, naqıl, nəqmə, tapmaca,
 +
atalar səzu, məsəl və s.) turkmən ədə-
 +
biyyatının bailıca qaynaqlarından
 +
olmutpdur. Bir sıra turkdilli xalq-
 +
ların muptərək ədəbi abidələri—
 +
cKitabi-Dədə Qorqudə, cKorotrlunun
 +
 +
 +
tpərq versiyalarından olan “Kehuisy”
 +
etkları,-Yusir və Əhmədə, “PTahsə-
 +
nəm və Qəribə (v Aptqıq Qəribəin bir va-
 +
riantı), cYusif və Zuleyxa?z, 4 Tahir
 +
BƏ S3ehpəsr dastanları məiyhurdur.
 +
Orta əsrlərdə ədəbiyyat fars və ərə
 +
dillərində yaranmıldır. Hilali Ca-
 +
qatai, Məhəmməd Bayram xan, ovun or-
 +
lu Rəhim xan, Barxudar Turkmən ən"-
 +
ənəvi PTərq tpe”ri janrlarında (qəzəl,
 +
qəsidə və s.) yazmılqlar. Orta Asiya-
 +
da 11 əsrdən yaranan turkdilli ədə-
 +
biyyat | Mahmud Kapqari (“Divani-lu-
 +
qat ihtunə, Y. Balasaquni, Əhməd
 +
Yəsəvi, Vəfai və b.-nın əsərləriy|
 +
tӱrkmənlərin də mə"nəvi sərvəti sayı-
 +
lır. 18 əsrədək, əsasən, didaktik poe-
 +
ziya inkipaf etmitdi. Xalqın bapqa
 +
duipə biləcəyi dildə ədəbiyyat 18 əsr-
 +
dən Yaranmara bailadı. PQair və alim
 +
D. AzadinincVə”zi-Azadiq poemasında
 +
humanizm, ədalətli hekmdar, xalq
 +
birliyi, vətənpərvərlik və maarifci-
 +
nHK ideyaları əksini tapmıttdır.
 +
Azadinin oqlu ipair və mӱtəfəkkir
 +
Məxdumquli tӱrkmən klassik ədəbiyya-
 +
tının və ədəbi dilinin banisidir.
 +
18—19 əsrlərin tanınmıtd ptairləri
 +
 +
dəlib, Peydai, Məqribi, Mollanv-
 +
pes, Kəminə, Seyidi, Zəlili və b. poe-
 +
 +
 +
ziyanı dil və formaca sadələtdir- |
 +
 +
 +
miplər. Turkmən xalqının xarici
 +
 +
 +
itppqalcılara qaripplı mubarizəsi ilə
 +
 +
 +
əlaqədar siyasi fəallıqrın yuksəliti
 +
vətəndatlıq və vətənpərvərlik liri-
 +
kasının Yaranmasına zəmin yaratdı.
 +
 +
 +
20 əsrin əvvəllərində poeziyada demok-
 +
 +
 +
ratik motivlər gӱcləndi. Sovet haki=
 +
miyyətinin ilk illərində xalqın hə-
 +
 +
 +
.
 +
 +
 +
anncənəp TYPKMƏH
 +
 +
 +
Mollamurt, Durdı Qılıc, B. Kerba-
 +
bayev, Q. Burunov, A. Qoviudov, Ata
 +
Salih yeni sosialist ədəbiyyatının
 +
əsasını qoydular. Bu illərdə əsas
 +
janr olan poeziya ilə yanaqpı, yeni
 +
ədəbi janrlar (nəsr, dramaturgiya)
 +
Yaranmaqa bailadı. Yeni həyat, sosia-
 +
lizm cəmiyyəti quran xalq ədəbi əsər-
 +
 +
 +
lərin əsas qəhrəmanı oldu (B, Kerba-
 +
bayev, A. Alamıntev, A. Durdıyev, A,
 +
Qovpudov və b.-pın poema, hekayə və
 +
 +
 +
pyesləri). 30-cu illərin sonunda tuӱrk-
 +
mən ədəbiyyatı irihəcmli nəsr və poe-
 +
ziya əsərləri ilə zənginləidi, tari-
 +
xi-inqilabi roman janrı meydana gəl-
 +
di. Sosialist realizmi tӱrkmən ədə-
 +
biyyatının əsas yaradıcılıq metodu
 +
kimi təpəkkul tapdı. Beyuk Vətən mu-
 +
haribəsi illərində T. yazıcılarından
 +
PT, Kəkilov, A. Niyazov, N. Sarıxa-
 +
nov faiizmlə mӱbarizədə, deyuii mey-
 +
danında Həlak oldular. Xalqlar dost-
 +
luqunun, sovet vətənpərvərliyinin tə-
 +
rənnumu bu dəvr ədəbiyyatının əsas
 +
məvzusu idi (A. Salih, Y. Nəsirli, Q.
 +
Seyi liyev, D. Xaldurdı, K. İianov,
 +
P, Nurberdıyev və b.-nın tpe”r və poe-
 +
maları). 50—60-cı illərdə ədəbiyyata
 +
gənc quvvələr gəldi (A. Atacanov, M
 +
Seyidov, Q. Qurbannepesov, Y. Qurban-
 +
səhhətov, Q. Quliyev, R. Esenov, T. Qur-
 +
banov, B. Xudaynəzərov, A. Xayıdov,
 +
II. Borcakov, İ. Durdıyev, T. Cuma-
 +
gəldiyev və b.). 60—70-ci illərdə bir
 +
sıra irihəcmli bədii əsərlər yaran-
 +
dı. B. Kerbabayev, A. Kekilov, X.
 +
Dəryayev, Q. Seyidliyev, H. Muxtarov,
 +
B. Seytakov, Ə. Ruhi, AmrpoB, T.
 +
Qurbannepesov, T. Esenova və b.-nın
 +
əsərləri genin tiehrət qazanmınqdır.
 +
Məxdumqulunun c1Pe”rlərg kitabı, B,
 +
 +
 +
atında bai verən siyasi və ictimai =
 +
yazıcılarının :
 +
əsərlərində əksini tapdı. Kormolla, .
 +
 +
 +
TURKMƏNİSTAN SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI
 +
 +
 +
Kerbabayevin 4 Aysoltang povesti, 4*Ba-
 +
tırqg hekayələr toplusu, A. ti
 +
4aGey quriqarıkipe”"rlər kitabı, habelə
 +
digər turkmən iqair və yazıcıları-
 +
nın bir sıra əsərləri (“ Qurkmən lə-
 +
 +
 +
6 tifələriə, € TYPKMƏHHCTaH Yazıcıla-
 +
 +
 +
rının hekayələri), S€TYpKMƏH he-
 +
kayələrik məcmuələri) Azərb. dilinə,
 +
klassik və muasir Azərb. ədəbiyyatı-
 +
nın bir cox numunələri isə turkmən
 +
dilinə tərcumə olunmuzdur. ərb,
 +
və turkmən alimləri (H. Araslı, Q,
 +
Əliyev, P. Xəlilov, A. Dadainzadə,
 +
B. Karrıyev, X. Koroqlu, Ə. Ruhi
 +
və b.) Azərb.—turkmən ədəbi əlaqələ-
 +
rini tədqiq etminlər.
 +
 +
Me”marlıq, təsviri və dekorativ-
 +
tətbiqi sənət. Cənubi T. ərazisində
 +
son Neolit dəvrunə (e.ə. 5-ci minil-
 +
lik) aid məskənlər aikar edilmiyi-
 +
dir (Pesseciktəpə, Ceytun). Eneolit
 +
devrundən (e.ə. 4—Z3-cu minilliklər)
 +
Qaratəpə, Geysur, Tunc doəvrundən
 +
(e.ə. 3—2-ci minilliklər) Namazqa-
 +
təpə, Uluqtəpə, Altıntəpə yaayınk
 +
məskənləri qalmındır. E.ə, 1-ci min-
 +
illiyin 1-ci yarısında T. ərazisin-
 +
də sonralar iqəhərə cevrilən icqala-
 +
lar meydana gəlmiidir (Mərvdə Ərk-
 +
 +
 +
ə
 +
 +
 +
"R dilü ə
 +
ə)
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Xə. 2 : g .
 +
Urgəncdə Turabəy xanım məqbərəsi.
 +
1360-cı illər.
 +
 +
qala). E.ə. 6—4 əsrlərdə pəhərlər Məh-
 +
tipəm qala divarları ilə əhatələ-
 +
nirdi (Kuzəliqır). E.ə. 1-ci minil-
 +
liYə aid bədii sənət numunələrində
 +
Əhəmənilər devru İran incəsənətinin
 +
tə”siri əzunu gestərir. T.-ın it, r-nla-
 +
rının incəsənəti qədim Xarəzm mə-
 +
dəniyyəti zəminində xina etmiit-
 +
dir. 5—7 əsrlərdə T. ərazisində is-
 +
tehkamlı feodal malikanələri, qəsr-
 +
lər (Mərvdə Qızqalası), daxili həyət-
 +
li yalpayıti evləri tikilmitdir. Orta
 +
əsrlərdə (xususilə 11—12 əsrlər) 11ə-
 +
hərsalma geniti inkipaf etmiiydi,
 +
11—12 əsrlərdə T. ərazisində iqəhər-
 +
kənarı məscid—cnamazqac?lar (namaz-
 +
gah) və məqbərələr (Mərvdə Sultan
 +
Səncər məqbərəsi, Səraxsda Əbulfəzl
 +
məqbərəsi, təqr. 1024, qədim Urgəncdə
 +
Fəxrəddin Razi məqbərəsi, Təkə məq-
 +
bərəsi, 12 əsrin sonu) tikilmitdir.
 +
14 əsrin me”marlıqı binaların bəzək-
 +
lərində zəngin kapı mozaikalardan
 +
istifadə olunması ilə səciyyələnir
 +
(qədim Urgəncdə Turabəy xanım məq99-
 +
rəsi, 1360-cı illər). 15 əsr tikili-
 +
lərində Teymurilər devrunun me mar-
 +
lıqrı əksini tapmıtdır (Mərvdə Ab-
 +
dullaxanqala (təhər yeri). 8—12 əsr-
 +
lərin bədii sənətkarlırı nəbati na-
 +
xımlı, polixrom rəsmli itirli və
 +
pirsiz keramika ilə təmsil olunur.
 +
13—15 əsrlərdə basmaqəliblə naxıpq-
 +
lanmın keramika, metaldan bədii MƏ -
 +
mulatlar, bədii toxuculuq və xalcacı.
 +
lıq yayılmındı. Son orta əsrlərd
 +
 +
 +
2
 +
 +
 +
409
 +
 +
 +
 +
 +
 +
tӱrkmən tayfaları arasında qədim
 +
xalcacılıq sənəti yuksək inkitaf
 +
etmitidi. 18 əsr—20 əsrin əvvəllə-
 +
rində T. xalcaları və xalca mə”mula-
 +
tında( “Tekinə, *Salor, cYomudə, “Ep-
 +
sarı? və s. kompozisiyalar) tӱrkmən
 +
tayfalarının naxıpvurma sənətkar-
 +
lıqı əz əksini tapmıqipdır. Həndəsi
 +
motivli tikmələr, zərgərlik mə”mu-
 +
latları hazırlanması T. dekorativ
 +
sənətində xususi yer tutur.
 +
 +
Rusiyaya birlətdirildikdən sonra
 +
T.-da yeni iyəhərlər salınmındır
 +
( Krasnovodsk, Asxabad (Apqabad), Car-
 +
“20-ə Bayraməli, Qızılarvad|.
 +
1880—90-cı illərdə ilk professional
 +
rəssam N. Yomudskinin yaradıcılırı
 +
formalatmıtdır.
 +
 +
Sovet hakimiyyəti illərində Lip-
 +
qabad, Marı, Cərco və 6. məhəpnəpzə
 +
genil sənaye tikintisi aparıldı.
 +
1930—40-cı illərin tikililərində
 +
rus klassisizmi elementlərindən və
 +
Orta Asiyanın me”marlıq formala-
 +
rından genip istifadə edilirdi.
 +
Aztpqabad və onun ətraf qəs,-lərinin
 +
daqıntısına səbəb olmuiy 1948 il zəl-
 +
zələsindən sonra zəlzələyədavamlı bi-
 +
naların layihələri iplənib hazır-
 +
landı. 50-ci illərin 2-ci yarısından
 +
tikintidə sənaye ӱsuluna gecilmiii-
 +
dir. 1960—70-ci illərin me”marlıqı
 +
kompozisiya sadəliyi, binaların plan-
 +
lapdırma və tərtibatında funksional
 +
məqsədyənluluk, monumental-dekorativ
 +
sənətlə me”marlıqın sintezi meylləri
 +
ilə səciyyələnir (azərb. me”mar F. R,
 +
Əliyev və b.-nın qabaddakı ipləri
 +
(o cumlədən Karl Marks meydanı an-
 +
sambӧlı)|.
 +
 +
T. sovet təsviri sənətinin təptək-
 +
kulu 1920 ildə Apqabadda 4PPərq in-
 +
cəsənətinin zərbəci məktəbiənin ya-
 +
radılması ilə baqlıdır. 20-ci il-
 +
lərin sonundan Sovet hakimiyyəti
 +
illərində tӱrkmənlərin həyatındakı
 +
dəyipiklikləri əks etdirən sosial-
 +
tematik tablolar meydana gəldi. Or-
 +
ta Asiyada ilk sovet monumentlərin-
 +
dən olan Azpiqabaddakı V. İ. Leninin
 +
abidəsi (tunc, mayolika, 1927) bu dəvr-
 +
də yaradılmındır. 1930-cu illərin
 +
boyakarlıqı sosializm realizmi meto-
 +
du prinsiplərinin yayılması ilə sə-
 +
ciyyələnir |S. Bəylərov, B. Nurəli,
 +
İ. Cerinko, G. Babikov, Y. Konova-
 +
lova (Danepvər)|. 1939 ildə Tur.SSR
 +
Rəssamlar İttifaqı Zralılıa ilı.
 +
Beyuk Vətən muharibəsi (1941—45)
 +
illərində T. rəssamlarının Yaradı-
 +
cılıqında tətviqat plakatları əsas
 +
yer tutmutptdur. 1950—60-cı illərdə
 +
yeni boyakarlar nəsli (İ. Qılıcov,
 +
Q. Brusentsov, A. Hacıyev, A. Quli-
 +
yev, N Xocamuhəmmədov, A. Amangəl-
 +
 +
 +
VEZ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Kol dı ——l—jj-–
 +
8 Hə İt d : iyi
 +
Hİ) AK
 +
 +
Rə li
 +
4. 1 4, ri f.i. i
 +
Mı HD
 +
 +
 +
 +
 +
 +
diyev, C. Amangəldiyep, S. Babikov,
 +
və b.) ilə yanapı B. Nurəli, G. Ba-
 +
bikov, Y. Adamova və 6, fəaliyyət ges-
 +
tərirdilər. 60—70-ci illərdə incə-
 +
 +
 +
sənətin Yeni nev və janrları—teatr- |
 +
Al- |
 +
 +
 +
dekorasiya sənəti (Y. Kordıtt, X.
 +
laberdıyev, PT, Akmuhəmmədov, Y. An-
 +
nanurov), monumental-dekorativ sənət
 +
(N. Kamenski, A. PTetinin), Heykəl-
 +
təraplıq (C. Cumadurdı, K. Yarməm-
 +
mədov, S, Xudayberdıyev) sahələri
 +
inkitpaf etmipdir.
 +
 +
 +
7 F x ə il ura
 +
. “.." | T m = | IRA im, . Tə —– "Hs
 +
zülal ez 15 İk b elə İz
 +
vi ə əni 44 dəə =
 +
öh ın " hı İ C i 20: . "if
 +
 +
 +
bar,
 +
ud,
 +
üm.
 +
 +
 +
|| Hi
 +
 +
 +
Dekorativ-tətbiqi sənətdə xovlu və Şiş
 +
 +
 +
xovsuz xalcalar, naxhıınlı gecə və par-
 +
ca, Məridən bədii mə”mulat hazırlan- |
 +
 +
 +
ması, hərmə, tikmə, zərgərlik sənət-
 +
lərinin inkipafına diqqət artır.
 +
Musiqi. Tur.SSR ərazisində ta-
 +
pılmıtt qədim musiqi sənəti abidə-
 +
ləri e.ə. 3—2 əsrlərə aiddir. Parfi-
 +
ya padpahlıqının paytaxtı Nisa u.-
 +
nin xarabalıqlarından aiykar edil-
 +
mip ritonlarda yunan avlosuna, ki-
 +
fara və liraya oxtar musiqi alətlə-
 +
rində calan adamların təsviri veril-
 +
mipdir. T. ərazisinə tӱrkdilli tay-
 +
faların gəliii və turkmən xalqının
 +
təpəkkulu ilə əlaqədar 6 əsrdən turk-
 +
mən musiqisi formalatmaqa baila-
 +
mhpipdır. Tatar-monqol basqını (13—
 +
14 əsrlər) musiqi sənətinin tənəzzu-
 +
lunə səbəb olmuti, turkmən musiqisi
 +
qoniqu xalqların musiqi sənətindən
 +
təcrid olunmutidu. 18—19 əsrlərin
 +
ayrıcında milli folklorun saflai-
 +
ması prosesi batpa catdı. Turkmən
 +
musiqi folkloru xalq musiqisi (mux-
 +
təlif nərmələr, layla, zəhmət mahnı-
 +
ları, zikr janrı və s.) və professio-
 +
nal xalq musiqisinə (baxiqı sənəti)
 +
ayrılır. Minor məqamlar, pərdələri
 +
bəmləpmin məqamlar (kırklar, nəvayi
 +
və s.) genip yayılmıtldır. Vokal və
 +
instrumental musiqi intonasiyasının
 +
inkipafında muxtəlif melizmlər
 +
(sekdirmək, cuk-cuk, caykamak) əhə-
 +
miyyətli rol oynayır. Musiqi vəzn və
 +
ritmində turkmən dilinin əzunəməx-
 +
susluqu, eləcə də əmək prosesinin rit-
 +
mi əksini tapmındır: 5/8, 78, 11/8
 +
mӱrəkkəb və qarıpyıq musiqi əlculə-
 +
ri ustunluk təkil edir. Musiqi alət-
 +
ləri: dutar (simli), gicak (kamanlı),
 +
tuyduk, dilli tuyduk, qopuz (nəfəs).
 +
Beyuk Oktyabr sosialist inqilabın-
 +
dan sonra professional musiqi sənəti
 +
tat, 1925—29 illərdə
 +
əstəkar və etnoqraf V. Uspenskinin
 +
təpkil etdiyi etnoqrafik ekspedisiya
 +
nəticəsində c Tӱrkmən musiqisiz fun-
 +
damental əsəri Yaranmındır. 1929 il-
 +
də Aiqabadda Bədaye texnikumu (musi-
 +
qi 1i10”bəsi iləs sonralar musiqi tex-
 +
nikumu), 1935 ildə Moskva konserva-
 +
toriyası nəzdində turkmən (16”bəsi,
 +
1941 ildə Qurkmənistan Opera və Ba-
 +
let Teatrı acılmındı. Turkmən mu-
 +
siqili teatrının təptəkkulundə Azərb.
 +
incəsənət xadimlərinin (mutənni X.
 +
Haqverdiyev, rej, S. Dadaiov və 6.)
 +
də xidməti olmutidur. D. Ovezov mil-
 +
li bəstəkarlıq məktəbinin banilərin-
 +
dəndir. 1941—45 illərdə ilk turk-
 +
mən operaları—c“Zehrə və Tahirə
 +
(1941, A. PYapopnikov, 2-ci redaksi-
 +
yası 1953, V. Muxatovla birgə),
 +
c Baxtının taleyi (1941, Q. Kaxianni),
 +
elllahcənəM nə TəpHöə (1944, A. Hlanorni-
 +
nikov və D. Ovezov) və baletləri—
 +
cAldar kosat (1942, K. Korcmaryov),
 +
“Atpamıkə (1945, A. Znosko-Borovski
 +
və V. Muxatov) meydana gəldi, V.
 +
Muxatov turkmən simfonik musiqisi-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Zərgərlik mə"mulatı. 1. Qızıl
 +
 +
 +
suyuna
 +
cəkilmiti gӱmuti kəmər. 1920-ci illər.
 +
2. Qadın bəzək əpyaları. Gumutp. Rəngli
 +
putpə. 19 əsrin sonu— 20 əsrin əvvəli.
 +
nin əsasını qoymutpdur (“Qurgmən
 +
suitasız, 1950, “Mənim vətənimə poe-
 +
ması, 1951). 50-ci illərdə kantata-
 +
oratoriya janrları daha cox inki-
 +
iyaf etmiiydir. o.
 +
 +
60-cı illərdən yeni bəstəkarlar
 +
nəslinin yaradıcılıqı ucun milli
 +
musiqi ilə muasir musiqi sənəti nai-
 +
an uzvi əlaqəsi sn ln
 +
dir |C. Nurımovun ork. ucun c(ekin
 +
 +
reskaları (1969), *FƏbədilikə (1972)
 +
baleti, N. Xalməmmədovun, S. Yesenin
 +
(1971) və H. Heynenin (1974) səzlərinə
 +
vokal silsilələri, A. Aracikovun 4 Fi-
 +
py3əə (1974) baleti və s. |. 70—80-ci
 +
illərdə T. bəstəkarları muxtəlif
 +
janrlarda yӱksək professional səviy-
 +
yəli əsərlər Yaratmıtlar: V. Muxatov,
 +
A. Aqacikovun simfoniyaları, C. Nu-
 +
rimonun instrumental konsertləri, A.
 +
 +
uliyevincQumluqda tapılmıpq YPƏKə,
 +
Ç, Nurımovun *Kugitan faciəsi ba-
 +
letləri və s. Musiqi xadimləri: di-
 +
rijor X. ALƏT muqənnilərdən
 +
A. Annaquliyeva, M. Quliyvva, M. İLak-
 +
berdiyeva, X. Annadurdıyev, X. Anna-
 +
yev, A. Qurbanov və 6, Resp.-da (1980)
 +
opera və balet teatrı, 2 musiqili dram
 +
teatrı, 3 filarmoniya, Televiziya və
 +
radio verilitləri komitəsinin xalq
 +
calqı alətləri ansamblı, xoru və est-
 +
rada ork.-i, bəstəkarlar ittifaqı (1939
 +
ildən), Z orta ixtisas və 41 yeddiil-
 +
lik musiqi məktəbi və s. fəaliyyət ges-
 +
tərir. Turkmən səhnəsində U. Hacıbə-
 +
yov (“Leyli və Məcnun və e€Kopor/yy
 +
operaları, 4*O olmasın, bu olsun BƏ
 +
“Arpın mal alanə operettaları),
 +
Maqomayev (41Pah İsmayılu operası),
 +
Z. Hacıbəyov ya Apıq Qərib operası)
 +
və b. Azərb. bəstəkarlarının əsərlə-
 +
ri tamapaya qoyulmulpdur.
 +
 +
Teatr. T. teatr tamatalarının
 +
elementləri qədim xalq bayram və mə-
 +
rasimlərində, oyun və idman yarınla-
 +
rında, eləcə də apıqların Yaradıcı-
 +
lıqında və pifahi xalq ədəbiyyatın-
 +
da əksini tapmıqpdı. Turkmən teat-
 +
rının təpəkkulu və inkipafında
 +
1918 ildə yaradılmıit əzfəaliyyət
 +
teatr dərnəklərinin (rus, əzbək, ta-
 +
tar, azərb.-lardan ibarət truppalar),
 +
xususilə Turkustan cəbhəsi siyasi
 +
pe”bəsi teatr qrupunun muhum rolu
 +
olmusdur. 1920-ci illərdə Poltoratsk,
 +
Marı, Cərco, Krasnovodsk, Qızıl
 +
Arvad və 6, iəhərlərdə 50-dən artıq
 +
 +
 +
410
 +
 +
 +
TYPKMƏ
 +
 +
 +
NİSTAN SSR ELMLƏR AKADEMİYASI
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
aFiruzəəv
 +
səhnə. Məxdumqulu adına Tur.
 +
Balet Teatrı. 1975.
 +
 +
 +
(A. Atacikov) baletindən
 +
 +
 +
Opera və
 +
 +
 +
dram, musiqi və xor kollektivi mev-
 +
cud idi. 1926 ildə təpkil edilmiiy
 +
ilk milli teatr studiyasında drama-
 +
turqlardan Q. Burunov və A. Qovpu-
 +
dov, rej. Y. Alimzadə, artistlərdən
 +
B. Amanov, A. Kolizo biz əv K. Ber-
 +
dıyev, Suray Muradova, O. Durdıye-
 +
va, K. Xerrayev, X. PQahberdıyev və 6,
 +
fəaliyyət gəstərmipnlər. 1929 ildə
 +
studiyanın əsasında indiki Molla-
 +
nepes ad. Dəvlət Akademik Dram Teat-
 +
 +
ı yaradılmıpt, A. Karlıyev, A. Dur-
 +
 +
ıyev, M. Cərkəzov, S. Muradova, M.
 +
Seyidniyazov, B. Annanurov, X. Anna-
 +
durdıyev və 6. burada cıxıip etmiii-
 +
lər. Turkmən aktyorlarından A. Kar-
 +
lıyev və b. Bakı Teatr Texnikumunda
 +
təhsil almınlar. T. teatrının ən yax-
 +
plı tamapaları: “Qiyamə (1932, D.
 +
Furmanov), “Eskadranın məhvi (1934,
 +
A. Korneycuk), 41905-ci ildəz, 4Od
 +
gəliniəz (1935, 1936, C. an
 +
cLyubov Yarovayaz (1937, K. Trenyov),
 +
cYuksəlipə, - Həlledici addım (1937,
 +
1957, B. era et), € AnnaHbıH aHnə-
 +
 +
 +
siz (1949, Muxtarov), c“Gunahsız
 +
MİTƏCCRDAƏDƏ (1951, A. Ostrovski),
 +
ldə 1954, B. PL1ekspir), “Cuməə
 +
 +
 +
ovipudov), c Məhəbbət əfsa-
 +
nəsiz (1957, N. Hikmət), “Otuzuncu
 +
illərə (1958, H. Muxtarov), “Molla-
 +
nepesə, FC Xəzinələr adası, cNaxı-
 +
pın sirri (1963, 1969, 1979, B. Ama-
 +
nov), cƏmirin elcisik (1970, K. Qu-
 +
liYev), “Qardapları (1974, B. Seyta-
 +
kov), *“Xatar balladasıg (1979, i
 +
Xyna inəsəpoB), eXanrbı ornyə (1980,
 +
İ. Durdıyev) və s. Apqabaddakı A,
 +
S. Putkin ad. Rus Dram Teatrı (1926),
 +
Musiqili teatr (1940), indiki Məx.
 +
dumqulu ad. Tur. Opera və Balet Teat-
 +
ıı), Gənc Tamaitacılar Teatrı (1964),
 +
QA Kəminə ad. dram teatrı
 +
(1938), Tapauzda (1938) və Cərcoda
 +
(1980) musiqili dram teatrları T.-
 +
nın qabaqcıl teatrlarındandır.
 +
teatr sənətinin inkipafında
 +
Azərb, teatr xadimləri və dramaturq-
 +
larının beyuk rolu olmudur. 1904
 +
illə Apqabadda N. B. Vəzirovun cYa-
 +
qımdan cıxdıq, yaqmura duidukə (4 Ha-
 +
cı Qənbərə) komediyası, 1907 ildə
 +
Mərvdə cMusibəti-Fəxrədding faciə-
 +
si tamaiaya qoyulmutpdur. 1911 ildə
 +
Apiqabadda H. Ərəblinski, S. Ruhul-
 +
la, Ə. Qəmərlinski və yerli həvəskar-
 +
ların iitirakı ilə eHaavp mah? (H.
 +
Nərimanov), “Bəxtsiz cavangk, “Ara
 +
Məhəmməd iyah Qacarı (Ə. B. Haqver-
 +
diyev) pyesləri oynanılmısti, 1915—16
 +
illərdə Azərb. aktyorları Ə. Qəmər-
 +
linski, Ə. Hӱseynzadə, C. Baqdadbəyov,
 +
Nərimanov, H. Hacıbababəyov və 6.
 +
cZorən təbibə (J, B. Molyer), “Pəri
 +
 +
 +
— napbiHbiH da repertuarında
 +
 +
 +
= Amanov,
 +
| Qrin, M.
 +
| fəaliy yət gestərir.
 +
 +
 +
cadug (Ə. B. Haqverdiyev), “O olma-
 +
sın, bu olsunu, *“Arpın mal alanə (U,
 +
 +
 +
Hacıbəyov) və s. tamapalarda iilti-
 +
| rak etmiilər. T.-da c“Aiiqabad Dəvlət
 +
 +
 +
Azərbaycan
 +
 +
 +
usiqili Teatrıq fəa-
 +
Muasir T. teatr-
 +
Azərb.
 +
dramaturqlarının əsərləri əhəmiyyət-
 +
li yer tutur. Teatr xadimləri: B.
 +
A. Durıyev, S. Muradova, K.
 +
 +
ərkəzov, T. QaFurova,
 +
Amangəldiyev və b. Resp.-da 6 teatr
 +
 +
 +
Kino. 1926 ildə Poltoratskda (in-
 +
diki Aqpqabad) kino fabriki, sonra
 +
ac Turkmənfilmə kinostudiyası Yara-
 +
dılmındır. cAq qızıl (1929, rej.
 +
A. Vladıcuk) ilk tӱrkmən bədii fil-
 +
midir. cUnutmaq olmaz (1931, ə
 +
D. Poznanski,), c Yeddi ӱrəkə (1935,
 +
rej, N. Tixonov), “Mən qayıdacaqramə
 +
(1935, rej. A. Ledappiev), cUmbarqu
 +
(1937, rej, A. Makovski), *Dursun
 +
(1940, rej, Y. İvanov-Barkov) və s.
 +
30-cu illərin ən yaxiqı bədii film-
 +
lərindəndir. Bu dəvrdə kinoda turk-
 +
mən teatrının tanınmıiy artistlə-
 +
ri (A. Gӱlməhəmmədov, A. Karlıyev,
 +
A. Durdıyev və 6.
 +
Lavrov, C. Məmmədov, A. İ.
 +
 +
D. Nepesov, P1, Annayev kimi rej. və
 +
operatorlar fəaliyyət gestərmitlər.
 +
cUzaq yerli gəling (1948, rej. Y. İva-
 +
nov-Barkov) musiqili komediyası ge-
 +
nipipehrət qazanmınidı. 50-ci illər-
 +
də zəlzələdən sonra bərpa edilmiti ki-
 +
nostudiyada 4“Coban orluz, “Qoca, Ati-
 +
rin kələyi (1951, 1956, rej, R. Pe-
 +
relateyi) cAilə namusuqz (1957, rej.
 +
 +
 +
liyyət gestərmiindir.
 +
 +
 +
cəkilmil, V. A.
 +
Frolov,
 +
 +
 +
. Mutanov), “Xususi tapipırıqqu
 +
də, rej. Y İvanov-Barkov və A
 +
arlıyev), “*İlk imtahanı (1959, rej.
 +
 +
 +
X. Ataxanov və P. Sırov) və s. film-
 +
lər cəkilmiidir. 60-cı illərdən T.
 +
kinematoqrafiyasının məvzu dairəsi
 +
geniplənmiiy, yeni milli rej. , aktyor
 +
və operator kadrları yetiptmiidir.
 +
a1Pərqə doqru on addımg (1961, rej.
 +
“. axan av və V. Zak), cDaiqalada
 +
hadisəz (1963, rej. . Ataxanov),
 +
4“|Pahsənəm və Qəribə (1964, rej. T.
 +
Sabirov), *Kənizə (1968, rej, B. Man-
 +
surov), 4“Həlledici addımə, c- Məxdum-
 +
qulu, (1965, 1968, rej. A. Karlıyev),
 +
aGəlinə, “Camal aracım (1971, 1980,
 +
 +
 +
rej. . Narlıyev), “Qara karvanı
 +
(1975, rej, Y. Baretski), cVarisı,
 +
aMən həmiiyəlik gəlmitəmə (1976,
 +
 +
 +
1982, rej. K. Orazsəhhətov), “Atın
 +
oqurlanmasık (1978, rej. X. Kakaba-
 +
yev), *Gepardə (1979, rej. M. Soyun-
 +
xanov), *Kipi tərbiyəsiz (1983, rej.-
 +
lar Y. Seyidov, U. Səfərov) və s. film-
 +
lər turkmən xalqının tarixi kecmi-
 +
iqinə, onun inqilabi ən"ənələrinə, Və-
 +
təndati muharibəsi və Beyuk Vətən mu-
 +
haribəsi qəhrəmanlarına, muasir dəv-
 +
run muhum mə"nəvi-əxlaqi problemlə-
 +
rinə həsr edilmiidir. T. kinosunun
 +
inkipafında aktyor və rej. A. Rü
 +
lıyYevin Kaya xidməti olmuidur. Q.
 +
Xocayev, S. Karrıyev, O. Durdıyeva,
 +
B. Annanov, J. Smelyanskaya, M. Ay-
 +
medova, S. Qurbanova və 6. T. kino-
 +
sunun tanınmın aktyorlarındanlır.
 +
T.-da multiplikasiya filmləri (1975
 +
ildən), “Nizək satirik kinojurnalı
 +
cəkilir. Bir sıra turkmən filmləri
 +
umumittifaq və beynəlxalq kino festi-
 +
vallarının mukafatına layiq gərul-
 +
Myuruyp. 1963 ildə Tur.SSR Kinemato-
 +
qrafcılar İttifaqı yaradılmhipdır.
 +
Yapındırma iqəkil, bax səh, 192—193,
 +
 +
 +
Əd.: Qapurov M.Q., Tӱrkmənistan
 +
SSR, B., 1982, Xəlilov P., SSRİ
 +
xalqları ədəbiyyatı, H. 2, nəir 2, B.,
 +
1977: Ocerki istorii Kommunisticeskog
 +
partii Turkmenistana, 2 izd., Apqxabad,
 +
1965: İstoril TurkmenskoİN SSR, t. 1—2,
 +
Apixabad, 1957, İstoril sovetskoqo drama
 +
ticeskoqo teatra, t. 2, 6, M., 1 71,
 +
Puqacenkova N. A., İskusstvo Turk-
 +
menistana. Ocerk (s drevneVipix vremen
 +
do 1917 q.), M., 1967, Sa urovaq), İ.,
 +
Sovremennın turkmenskin kover i eqo
 +
tradipii, Apixabad, 1968, İstoril Sovet-
 +
skoqo Turkmenistana, c. 1—2, Apixabad,
 +
1970: İstoril sovetskoV mnoqonapionalı-
 +
non literaturı, T. 1—6, M., 1970—74,
 +
Qeoloqil SSSR, t. 22—Turkmenskal SSR,
 +
M., 1972, Pamatniki arxitekturı Turk
 +
menistana, M., 1974: Uspensk ib V.,
 +
Belmiev V., Turkmenskal muzığa, T.
 +
1—2, 2 izd., Apxabad, 1979, Aqaeva
 +
Q. Q., Sovremennoe turkmenskoe kino, Apte
 +
xabad, 1980: Babaev A. Q. idr., Q
 +
 +
 +
eoa
 +
qrafil Turkmenistana, Apxabad, 1981,
 +
Akademil nauk TurkmenskoNn SSR, 2 izd.,
 +
 +
 +
Amxağaan, 1982.
 +
 +
 +
TURKMƏNİSTAN SSR ELMLƏR
 +
AKADEMİYASI — Tur.SSR-in ali
 +
elmi idarəsi. 1951 ildə SSRİ EA-nın
 +
Turkmənistan filialı əsasında yara-
 +
dılmıpdır. Aqqabaddadır. Tərki-
 +
bində 20 akad., 28 m. ӱzv var (1984).
 +
Prezidenti A. Q. Babayevdir. Siste-
 +
mində 3 bəlmə (fizika-texnika və kim-
 +
yay biologiya, ictimai elmlər), 16
 +
elmi muəssisə, o cumlədən 10 elmi-
 +
tədqiqat in-tu, fəlsəfə və huquq :pe”-
 +
i, Botanika baqı, Cənubi Turkmə-
 +
nistan arxeoloji ekspedisiya komp-
 +
leksi, elmi kitabxana (350 min kitab)
 +
və s. fəaliyyət gəstərir. Burada 1050
 +
elmi iipci, o cumlədən 56 e.d.,
 +
e.n. calınlır. “Xəbərləri (4 seriyada),
 +
“Səhraların istifadəyə verilməsi
 +
problemləri* jurnalını və s. nər
 +
edir (1983). X.t.--nın muxtəlif sahə-
 +
lərinə aid (pambıqcılıq, neft-qaz
 +
sənayesi və s.) elmi problemlərin həl-
 +
lində Tӱrkmənistan və Azərb. alimlə-
 +
ri sıx əməkdailıq edirlər.
 +
TURKMƏNİSTAN UNİVERSİTR-
 +
Tİ, A. M. Qorki ad.—Tur.SSR-
 +
in ən beyuk ali təhsil muəssisəsi.
 +
1950 ildə Aqqabadda pedaqoji in-
 +
tun əsasında yaradılmındır. T.U.-
 +
nin 14 fakultəsi, axtam, qiyabi və
 +
hazırlıq (pe”bələri, 47 kafedrası,
 +
aspiranturası, problem laboratori-
 +
Yası, kitabxanası (500 mindən cox
 +
kitab) var. 11,6 mindən cox tələbə
 +
təhsil alır, 688 muəllim və elmi ip-
 +
ci, o cumlədən SSRİ Pedaqoji EA-
 +
nın 1 Həqiqi uzvu, Tur.SSR EA-nın
 +
Z akad. və 1 m. uzvu, ) prof. və e.D.,
 +
257 e.n. və dosent mipləyir (1982). “El-
 +
mi əsərlərə (1954) nəiyr edir. 1950—
 +
1981 illərdə 30 mindən cox mutəxəs
 +
sis buraxmınydır. T.u, kafedraları-
 +
nın muçəllim-prof. Hey”ətləri S. M.
 +
Kirov al. ADU-nun muvafiq kafedə
 +
raları ilə, həmcinin Azərb.SSR-in
 +
digər ali məktəbləri və elmi muəssi-
 +
 +
 +
- sələri ilə sıx əlaqə saxlayırlar.
 +
 +
 +
TURKMƏNLƏR—Tur.SSR-in əsas əha-
 +
lisi (68,496: 1979), millət. SSRİ-də
 +
2028 min nəfərdir. Əzb.SSR, Tac.
 +
SSR, Pimali Qafqaz, RSFSR-in
 +
Həitərxan vil.-ndə və bir sıra i1ə-
 +
Hərlərində, həmcinin Əfqanıstan (300
 +
min), İran (550 min) və Turkiyədə (100
 +
min, 197), bə”zi ərəb əlkələrində Ya”
 +
ippayırlar. Turkmən dilində danınır-
 +
lar. Dindarları musəlmandır. Etno-
 +
genezlərinin ilkin əsasını, Yerli qə-
 +
dim irandilli daho-massaget və sar-
 +
mat-alan tayfaları, qismən də Mar-
 +
 +
 +
—-———————— ——d j-d"kh-= = — — — — — —
 +
 +
 +
TURKOLOGİYA
 +
 +
 +
411
 +
 +
 +
giana, Parfiya və Xarəzm dəvlətləri-
 +
nin sakinləri tətpkil etmiit, baplıca
 +
lu isə 1-ci minilliyin ortalarında
 +
əzərsahili cəllərə gəlmii turklər
 +
və 9—11 əsrlərdə oruzlar (səlcuqlar)
 +
oynamınidı. Xalq kimi 15 əsrdə for-
 +
malapmıilar. 20 əsrədək T.-də qəbi-
 +
lə-tayfa bəlgusu saxlanılırdı. Tə-
 +
kinlilər, yomutlar, ersarılar, salır-
 +
lar, sarıqlar, geklənlər və 6. iri
 +
tӱrkmən tayfaları idi. 19 əsrin 80-ci
 +
illərində Qurkmənistanın Rusiyaya
 +
birlətdirilməsi pəticəsində kapita-
 +
list mӱnasibətlərinin ruppeymləri ya-
 +
randı. Sovet hakimiyyəti illərində
 +
T. sosialist milləti kimi təiəkkul
 +
tapdı, iqtisadi və mədəni həyatların-
 +
da kəklu dəyiptikliklər baiy verdi.
 +
Yeni sənaye sahələri (neftayırma,
 +
kimya, qaz, sement, iuiiə və s.) meyda-
 +
na gəlmiil, k.t. mexanikləidirilmiin,
 +
pambıqcılıq, taxılcılıq, baqrcılıq,
 +
uzumculuk, heyvandarlıq və s. inki-
 +
iaf etmiidir. T.-in tarixi, iqtisa-
 +
diyyatı və mədəniyyəti haqqında bax
 +
həmcinin Tӱrkmənistan Sovet Sosia-
 +
list Respublikası məqaləsinə, —
 +
TURKMƏN-XORASAN DARLARI–—-—
 +
İranda (Xorasan) və SSRİ-də (Tur.
 +
SSR) daq sistemi. Elburs və Paropa-
 +
miz d-rı arasındadır. Uz. 600 km-
 +
dən cox, eni 250 km-ə, hund. 3314 m-ə
 +
(Kenqzoik d.) qədərdir. Dai kəmur,
 +
polimetal filizlər və s., darətəyYİi
 +
hissəsində iri qaz yataqı (İran) var.
 +
TURKMƏNCAY-—Azərb.-da orta əsr
 +
yapayıti məntəqəsi, kənd. Miyanədən
 +
q.-də, Təbriz—Zəican Yolu ustundədir.
 +
Hələ 14 əsrdə c“Turkmanlar kəndir
 +
(e eh n turkmananə) adı ilə mə”lum
 +
idi. Rusiya və İran arasında sulh
 +
mӱqaviləsi T.-da barqlanmıtidır |bax
 +
Turkməncay muqaviləsi (1828).
 +
TURKMƏNCAY MUQAVİLƏSİ (1828)
 +
—fevralın 10 (22)-da Rusiya ilə İran
 +
arasında Təbriz yaxınlırındakı
 +
Turkməncay k.-ndə baqlanmıtdır. Mu-
 +
qavilə 1826—28 illər Rusiya—İran
 +
muharibəsinə son qoydu. Rus qopunla-
 +
rı Təbrizi və s. ipəhərləri tutduqdan
 +
sonra 1827 il noyabrın 7-də İran
 +
hekuməti sulh danı?lıqları aparma-
 +
qa məcbur oldu, T.m.-nə əsasən Nax-
 +
cıvan xanlıqı, Ordubad dairəsi, Eri-
 +
van xanlıqı Rusiya ilə birləiydi-
 +
rildi. Azərb.-ın iki hissəyə parcalan-
 +
ması rəsmilətdirildi. İran Rusiyaya
 +
20 milyon man. guӱmuti pulla təzminat
 +
verməli idi. T.m. Xəzər dənizinin
 +
Rusiyanın daxili dənizi olmasını,
 +
orada hərbi donanma saxlamaq huququ
 +
haqqında Gulustan muqaviləsinin
 +
(1813) pərtlərini təsdiqlədi. Rusiya
 +
Abbas Mirzəni İran taxt-tacının və-
 +
liəhdi kimi tanıdı. Hər iki dəvlət
 +
qariptılıqlı ipəkildə səfarətxana ac-
 +
maqı nəzərdə tuturdu. Q.m. 1828 il
 +
martın 20-də Rusiya, iyulun 3-də isə
 +
İran tərəfindən təsdiq olundu. Mu-
 +
qavilə İranın Zaqafqaziyaya olan id-
 +
dialarına son qoydu, PQimali Azərb.
 +
xalqını İran feodallarının zul-
 +
mundən həminəlik xilas etdi. PTimali
 +
Azərb.-ın Rusiya ilə birlətdirilcə-
 +
si Azərb. xalqının həyatında muhum
 +
mərhələnin bailanqıcını qoydu. Ru-
 +
siyanın tərkibində Azərb. xalqı iqti-
 +
sadi inkipqafın umumi axınına in-
 +
tensiv cəlb olundu, qabaqcıl rus mə-
 +
dəniyyətinə, onun inqilabi-demokratik
 +
ən"ənələrinə qovulimara baiiladı,
 +
XUmumrusiya azadlıq Hərəkatına fəal
 +
surətdə qopuldu. T.m. Rusiyanın Za-
 +
 +
 +
qafqaziya və Yaxın PPərqdə iqtisadi,
 +
siyasi, hərbi-strateji mevqeyini məh-
 +
kəmləndirdi və İngiltərənin İranda
 +
nufuzunu zəiflətdi.
 +
 +
Əd.: bax Gulustan mӱqaviləsi (1813)
 +
məqaləsinin ədəbiyyatına.
 +
TURKOBA — Azərb.SSR Masallı
 +
r-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkəzi.
 +
R-n mərkəzindən 14 km c.-da, Lənkəran
 +
ovalıqındadır. Əh. 3064 (1985), cay-
 +
becərmə, tərəvəzcilik və heyvandar-
 +
lıqla ə lu. Orta və səkkizillik
 +
məktəb, klub, 2 kitabxana, kinoqurqu,
 +
tibb məntəqəsi var. Beyuk Vətən muha-
 +
ribəsində həlak olmuti həmyerlilərin
 +
iqərəfinə abidə idi.
 +
TURKOLOFGİYA — turk dillərində
 +
danıpqan xalqların tarixini, dilini,
 +
ədəbiyyatını, folklorunu, mədəniyyə-
 +
tini eyrənən humanitar elmlər gom-
 +
pleksi. Orxon-Yenisey abidələri, Mah-
 +
mud Kaiqarinin “Divani-luqat it-
 +
tӱrkə əsəri T.-nın muhuӱm mə”xəzlə-
 +
rindəndir. Turkdilli xalqlar barədə
 +
 +
 +
“məqlumatlar dunya xalqlarına cox qə-
 +
 +
 +
dimdən mə”lum idi. Qədim mənbələrdə
 +
(yunan, ərəb, fars, Cin və s.) turkdil-
 +
li xalqlar, Altay imperiyası və onun
 +
xalqları, eləcə də Hun imperiyası
 +
haqqında coxlu mə”lumat vardır. Os-
 +
manlı imperiyası yarandıqdan (15
 +
əsr) sonra Tlcuqlara maraq daha
 +
da artdı. Osmanlı imperiyası tari-
 +
na sn tədqiqinin ə Iı
 +
 +
ammer-Purqital qoymutdur. İngilis
 +
alimi x Ku66on, alman alimləri F.
 +
Gize, F. Krelits, P. Vittek orta əsr-
 +
lər osmanlı tarixinə dair əsərlər
 +
yazmınlar.
 +
 +
T.-nın ən cox inkipaf etmiiy sahə-
 +
si dilcilikdir. Avropada turk (os-
 +
manlı) dilinin eyrənilməsinə 16—
 +
17 əsrlərdən bailanılmıpndır | ilk
 +
əlyazma vəsaiti (1533), İ. Megizerin
 +
ilk cap qrammatikası (1612), F, Me-
 +
HHHCKHHHH qrammatikası və lurəti
 +
(17 əsrin 2-ci yarısı)).
 +
 +
Rusiyada PPərq əlkələri və dillə-
 +
rinin, habelə turk dillərinin evy-
 +
rənilməsinə maraq 1 Pyotrun vaxtın-
 +
dan artmındır. Artıq 17 əsrdən baii-
 +
layaraq, turk dillərinə aid kulli
 +
miqdarda faktik material toplanmıi-
 +
dı (S. Remezov, İ. Etraleaber,, G.
 +
Miller, V. Tatipev, İ. alar İ.
 +
Guldenitedt, N. Vitzen, Q. PTober,
 +
D. Messerimidt və b.). M. V. Lomo-
 +
nosov PTərq dillərinin tədqiqi və
 +
tədrisi ipinə cox bəyuk əhəmiyyət
 +
vermit, hətta PQərqiqunaslıq akademi-
 +
yasının yaradılması zərurətini ges-
 +
tərmipdi. 18 əsrdə turk dillərinə
 +
dair coxlu ə TəpTHÖ onyHMyulı
 +
(P. Pallas, F. Adelunq, Damaskin, C.
 +
Xəlfin və b.), onların qrammatik qu-
 +
ululpundan bəhs edən ilk əsərlər (İ.
 +
iqanov və b.) yaradılmıtdı. 19—20
 +
əsrlərdə T. sahəsində tədqiqlər xeyli
 +
genipləndi. Bu baxımdan Asiya Muze-
 +
fa əhəmiyyətli rol oynamıtndır (X.
 +
Fren, Yartsev, O. Bətlinqk, B.
 +
Dorn və 6.). Rusiyada T.-ya dair dərd
 +
elmi-tədqiqat və tədris mərkəzi fəa-
 +
liyyət gestərirdi: Kazan Un-ti (X.
 +
Fren, İ. Xəlfin, M. Kazım bəy, İ.
 +
Berezin, M. Mahmudov, N. İlminski,
 +
S. Malov və b.), Moskva Un-ti (A.
 +
Boldırev, N. Petrov, F. Fortuna-
 +
tov, F. Kori, V. Miller və 6.), Pe-
 +
terburq Un-ti (M. C. Topcuba:iov, O.
 +
Senkovski, A. Muxlinski, L. Buda-
 +
qov, M. Osmanov, V. Smirnov, P. Me-
 +
lioranski, A. Samoylovic və b6.), La-
 +
 +
 +
zarev ad. |Lərq dilləri İn-tu (L. La
 +
zarev, A. Krımski, V. Qordlevski, M.
 +
Qaffarov və b.). Qədim turk yazılı
 +
abidələrinin aiykara cıxarılması,
 +
iqərhi və nəirinə, tӱrk dilləri qram-
 +
matikasına dair coxlu əsərlər yazıl-
 +
mımdı. Turk xalqlarının dil və
 +
folklorunun eyrənilməsində V. Rad-
 +
lovun muhum xidməti olmutdur. 19
 +
əsr—20 əsrin əvvəlində turkdilli
 +
xalqların numayəndələri— A. A. Bakı-
 +
xanov, M. F. Axundov, M. PT, Vazeh,
 +
M. Ə. Vəzirov, C. Valixanov, İ. Al-
 +
tınsarin, M. Bikcurin, K. Nasiri,
 +
N. Katanov və b. da T. sahəsində fəa-
 +
liyyət gestərmiilər.
 +
— Beyuӱk Oktyabr sosialist inqila-
 +
bından sonra T. xususilə vus”ət aldı,
 +
Muasir turk dillərinin fonetika-
 +
sı (V. Boqoroditski, İ. Batmanov,
 +
E. Sevortyan, Ə. Dəmircizadə, V.
 +
Repetov, E. Tenipqev, M. Xıdırov,
 +
A. Axundov, F. İsxakov, A. Kaydarov
 +
və 6.), mertsiji qurulupu (V. Qord-
 +
levski, A. Samoylovic, N. Dmitri-
 +
yev, A. Kononov, N. Baskakov, V. Na-
 +
sılov, M. Huseynzadə, S. Kenesbayev,
 +
A. Yullapev, K. Musayev, M. Xıdı-
 +
rov, Ə. Qulamov, Dırenkova, E.,
 +
Sevortyan, N. Aeazadə, B. Oruzbayeva
 +
və b.), sintaksisi (A. Potseluyevski,
 +
M. PTirəliyev, Y. Ubryatova, Q, Əb-
 +
durrəhmanov, Ə. Abdullayev, Y. Seyn-
 +
dov, Z. Budaqova, N. Hacıyeva, M,
 +
Balakayev və b.), leksika və leksiko-
 +
qrafiyası (N. Aqamarin, E. Pekarski,
 +
. Validi, A. Potseluyevski, A. Bo-
 +
rovkov, K. K. Yudaxin, E. Sevortyan,
 +
Ə. Srucov, B. “yuyulan: A. Qurba-
 +
nov, M. Qasımov, Q. Musabəyov, T. Qə-
 +
ripov, T. Əfəndiyeva və b. ), dialekto-
 +
logiyası (M. PTirəliyev, X. Daniya-
 +
rov, P. Əzi.cov, R. Rӱstəmov, A. Vəli-
 +
yev, M. İslamov, S. Amanjolov, İİ,
 +
PQoəbdurəhmanov, PT. Sarıbayev, F.
 +
Abdullayev, C. Kiyekbayev və b.), qə-
 +
dim turk abidələri (S. Malov, İ.
 +
Batmanov, A. Kononov, A. PTerbak, Q,
 +
Aydarov, Ə. Rəcəbov, A. Valitova, Ə.
 +
Nacib, Ə. Dəmircizadə, Q. Hacıyev,
 +
S. Mutallibov, Fazilov və b.),
 +
turk dillərinin tarixi, muqayisəli-
 +
tarixi qrammatikası (N. Baskakov,
 +
B. Serebrennikov, H. Mirzəzadə, A.
 +
|Perbak, B. Carıyarov, F. Zeynalov,
 +
B. Xocayez, M. Rəhimov, N. Hacıye-
 +
va, V. Aslanov, R. Məhərrəmova nə 6.),
 +
yazı, əlifba və oӧfəqrafiyası (A. Sa-
 +
moylovic, N. Yakovlev, D. kv, B.
 +
Cobanzadə, Y. Polivanov, Ə. Dəmirci-
 +
zadə, Ə. Efəndiladə, A. Palmbak, A.
 +
Suxotin, S. Klyaptornı, F. Zeyna-
 +
lov və b.), əlyazmalarının təsviri,
 +
turk filologiyasının tarixi bib-
 +
lioqrafiyası (A. Krımski, N. Baska-
 +
kov, A. Kononov, İ. İsmayılov, C. Qəh-
 +
rəmanov, III. Sə”diyev və 6.) sahələrin-
 +
də muhum inlər gərulmutdur. .
 +
Turk xalqlarının mifologiyası,
 +
olkloru və ədəbiyyatı (V. Bartold,
 +
 +
 +
. Qordlevski, Y. Bertels, A. Krım-
 +
ski, V. Jirmunski, Məmməd Arif,
 +
H. Araslı, M. Auezov, H. Zərifov,
 +
 +
 +
V. Zahidov, M. Qaynullin, M. Qulu-
 +
zadə, M. H. Təhmasib, B. Karrıyev,
 +
X. Koroqlu, M. Xamrayev, İ. Steb-
 +
leva, Əkrəm .... M. Seyidov və b.),
 +
tarix, etnoqrafiya və arxeologiyası
 +
(V. Bartold, A. Yakubovski, A. Bern-
 +
itam, M. Masson, S. Tolstov, A. Ok-
 +
ladnikov, M. Artamonov, L. Qumil-
 +
yov, D. Yeremeyev, Ə. Əlizadə, Z. Bun-
 +
adov, Y, Qulamov, A, Kızlasov, S,
 +
 +
 +
412
 +
 +
 +
TYPKCHB
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Pletnyova və 6.) sahəsində qiymətli
 +
tədqiqatlar aparılmındır.
 +
SSRİ-də T. problemləri SSRİ EA
 +
PTərqaqunaslıq İn-tunda, onun Lenin -
 +
qrad bəlməsində, M. Qorki ad. Dunya
 +
Ədəbiyyatı İn-tunda, Azərb., Qazaxıs-
 +
tan, Qırqızıstan, Əzbəkistan, Turk-
 +
mənistan, Ermənistan və Gurcustan
 +
EA-larının ippərqpqunaslıq in-tların-
 +
da, EA Darıstan, Kazan və
 +
Ural filiallarında, Qaraqalpaq, Tu-
 +
va, Cuvapiya muxtar resp.-larının,
 +
Daqlıq Altay və Xakas muxtar vil.-lə-
 +
inin Mn in-tlarında, SSRİ
 +
FA Sibir P1e"bəsi Tarix, Filologi-
 +
ya və Fəlsəfə İn-tunda, həmin ilə"bə-
 +
nin Yakut filialında tədqiq olunur.
 +
Azərb.SSR Sovet İttifaqında T.-nın
 +
muhum mərkəzlərindəndir. Burada 1926
 +
ildən baplayaraq (1 Umumittifaq tur-
 +
koloji qurultayı) bir sıra umumit-
 +
tifaq T. konfrans və tanin
 +
gecirilmipndir. Azərb.SSR EA-nın
 +
Dilcilik, Yaxın və Orta PTərq xalq-
 +
ları İn-tlarında, ADU-nun, pedaqoji
 +
in-tların muvafiq kafedralarında
 +
turgdilli xalqların dil və ədəbiyyat-
 +
ları, tarixi, fəlsəfi fikri və s. sa-
 +
hələrlə tədqiqatlar aparılır. M.
 +
1Pirəliyevin rəhbərliyi ilə -SSRİ-
 +
dəki turk dillərinin dialektoloji
 +
atlasıq hazırlanır. Bakıda SSRİ
 +
EA və Azərb.SSR EA orqanı “Sovets-
 +
kaya turirloqiyaa jurnalı nəir olu-
 +
nur. SSRİ-də T. or lemlərinin əla-
 +
qələndirilməsinə Sovet Turkoloqları
 +
Komitəsi (1973 ildən) rəhbərlik edir.
 +
Turkoloji tədqiqatlar “Sovetskaya
 +
tyurkologiyaz, *“Narodı Azii i Afri-
 +
kiz, *Aziya i Afrika ceroaHn)aş jur-
 +
nallarında, c“Tyurkologiceski sbor-
 +
nikə məcmuəsində, SSRİ EA, muttə-
 +
fiq resp.-ların EA Xəbərlərində, un-t
 +
və digər ali məktəblərin Elmi əsər-
 +
lərində dərc edilir. Q. problemləri-
 +
nə dair vaxtapplırı Umumittifaq elmi
 +
konfrans və muppavirələri kecirilir.
 +
Digər sosialist əlkələrində | Mac.
 +
XR (Z. Hombots, A. Vamberi, İ. Ku-
 +
nopi, D. Nemet, L. Liketi, G. Həzai
 +
və 6.), ƏXR (Q. Qılıbov, B. N. Todo-
 +
rov, V. Mutafciyeva, M. Mollova
 +
və b.), RSR (M, Quboqlu, S. Huseyn,
 +
M. Banesku, Vl. Drimba və 6.), YFSR
 +
(Q. Yelezovic, F Bayraktarovic, X. Xa-
 +
cibegic, X. PYabanovic, B. Curcev
 +
Bə 6,), IIXP (A. 3afonukxoscku, T. Ko-
 +
valski, A. Dubinski, Y. Reyxman və 6.),
 +
ADR (P. Tsime, Z. Kleynmihel və b.)
 +
və CSSR-də (İ. Blaikovic, Y. Rinka,
 +
R. Dvorjak, M. Odran və 6. )| də T. sa-
 +
həsində muhum tədqiqatlar aparılır.
 +
Kapitalist əlkələri icərisində
 +
T. Turkiyədə daha cox inkipaf et-
 +
mipdir (bax Turkiyə məqaləsinin İc-
 +
timai elmlər bəlməsinə). AFR-də apa-
 +
rılan tədqiqatların coxu osmanlı-
 +
turk dilinə və qədim yazılı abidələrə
 +
aildir (K. Brokkelman, V. Banq, A,
 +
M. fon Qaben, H. Dərferi T. Ment-
 +
sel, B. Flemminq və 6.). Yaponiyada
 +
muasir (daha cox turk və uyqur) dil:
 +
lərin, eləcə də uyqur abidələrinin
 +
tədqiqinə, altayiunaslıqa maraq guc
 +
lulur (P1, Xattari, M. Mori, N. Ya-
 +
mada, PT, Muroyama və 6. ). İsvecdə (Q.
 +
Raketop, Q. Yarrinq, B. Kollinder
 +
və b.), Norvecdə (K, Nilsen, E. Xon-
 +
dhaugen və b.), Fransada (Barbye 0e
 +
Meynar, Silvester de Sasi, A. Jober,
 +
J. Deni. L. Buva, L. Bazen. İ. Məln-
 +
xoBa Bə 6.), Finlanliyala (M. Kast-
 +
pon, 1, Paxcmeom, M, Pəcənən Bə 6.),
 +
 +
 +
Danimarkada (V. Tomsen, V. Qrenbek,
 +
H. Pedersen və b.), AB1P-da (Q. Krey-
 +
der, T. Halasi Kun, O, Pritsak, K.,
 +
Menges, D. Sinor və 6,), İtaliyada
 +
(E. Rossi, A. Bombaci, L. Bonelli
 +
və b.), İngiltərədə (E. Gibb, C. Red-
 +
houz, C. Lyuis, C. Klouson və b.), Av-
 +
striyada (İ. Polesta, M. Bittner, H.
 +
Duda və 6. ), İraqda (Ə, Tərzibaiı,
 +
Ə. Bəndəroqlu və 6. ), Pakistanda (M.
 +
sabir) və s. əlkələrdə də T. sahəsin-
 +
də əhəmiyyətli iplər gərulmulidur.
 +
 +
T. sahəsində bir sıra beynəlxalq
 +
elmi cəmiyyət fəaliyyət gestərir,
 +
vaxtatpırı beynəlxalq konfrans, mu-
 +
iavirə və simpoziumlar kecirilir,
 +
devri mətbuat nəir olunur.
 +
 +
Turkdilli xalqların tarix, mədə-
 +
NİYYƏT, dil və ədəbiyyatlarının təd-
 +
qiqinə dair bax həmcinin xususi cild
 +
— Azərbaycan SSR, İctimai elmlər:
 +
Qazaxıstan SSR, Qırqızıstan SSR,
 +
Əzbəkistan SSR, Turkmənistan SSR
 +
məqalələrinin İctimai elmlər bəlmə-
 +
lərinə,
 +
 +
Əd. Zeynalov F. R., Turkologi-
 +
yanın əsasları, B., 1981, İstorin istori-
 +
ceskon nauki v SSSR, DooktabrıskivV pe-
 +
riod, M., 1965: Kononon A. N., Tkərk-
 +
skan filoloqil v SSSR (1917—1967), M.,
 +
1968: yenə onun, İstorin ilucenil
 +
porkskix 33bikon v Rossin, L., 1972, ye-
 +
nə onun, İstorila izucenil turepkoqo
 +
azıka, L.. 196: Baskakon N. A., Vnvs-
 +
dəenis n izucenis porkskix aAazıkon, M.,
 +
1969: yenə onun, Altanskan semha Si3bi-
 +
Kon i ee izucenie, M., 19861,- Kuznepo-
 +
va N. A, Kulaqina L. M., İz ucro-
 +
rii sovetskoqo vostokonedenil. 1917—1967,
 +
M.. 1970: Torkskoe azıkoznanie v SSSR
 +
za patHıdeslAtT let, c“Sovetskal porkoloqilə,
 +
1972, 6: BiobiblioqraficeskiN slovarh
 +
otecestvennıx porkoloqonv, M., 74, Mi-
 +
liband S. D., Biobiblioqraficeskin
 +
slovarı sovetskix vostokovedon, M., 1975:
 +
Stanovlenie sovetskoqo vostokovedeninl,
 +
 +
 +
M., 1983),
 +
 +
TURKSİB — bax Turkustan—Sibir
 +
dəmir yolu.
 +
 +
TURKMUM—turk xalq yaradıcılıqrın-
 +
da ən cox Yayılmıtn lirik iipe”r və
 +
musiqi janrı. Professional musiqni-
 +
dəki ipərqinin qaripılıqıdır. He-
 +
ca vəznində, 4 misralı olur: 5-dən
 +
12-yə qədər misralı T.-lər də var. Məz-
 +
mun və formaca cani və qoimaya ya-
 +
xındır. Yuluar, Hӱseyni, Hicaz,
 +
Gərdaniyyə, Bayatı, Cahargah və s,
 +
muqamlar uzərində oxunur. €T.v Tep-
 +
mini Azərb.-da da iiplənir.
 +
TURKUSTAN—19 əsrdə—20 əsrin əv:
 +
vəlində muasir Orta Asiya və Qaza-
 +
xıstanı, Mərkəzi Asiyanın turk
 +
xalqları yaitayan hissəsini əhatə edən
 +
tarixi-coqrafi vil. PTərti olaraq
 +
Qərbi və ya Rusiya, PTərqi və ya Cin,
 +
Cənubi və ya Əfqanıstan T.-ına bə-
 +
lunurdu. Rusiyaya birləmdirilminn
 +
In T -da 1867 ildə Turkustan gen.-
 +
qubernatorluru təiykil olunmuiidu:
 +
1886 illən rəsmi adı Turkustan əlkə-
 +
si idi. 1918 ilin aprelində Qərbi
 +
T. ərazisində Turkustan ALbuxtar So-
 +
vet Sosialist Respiblikası yara-
 +
dıllı, Orta Asiya sovet rssp.-ları-
 +
nın milli-dəvlət sərhədlərinin mu-
 +
əyyənlətdirilməsindən (1924— 25) son-
 +
pa €T.ə termini Orta Asiya termini
 +
ilə əvəz olundu.
 +
 +
ƏƏ.. VostocnıN Turkestan i Srqdnla
 +
Asın İstoria,. Kulhtura. Svali (pol
 +
red B. A. Litninskoqo): M.. 1984,
 +
TYPKYCTAH—Tasax.CCP Cimkənd
 +
vil.-ndə 1pəhər. D.y. cr, Əh 73 min
 +
(193). Qazaxıstanın ən qədim məhəp-
 +
lərindəndir. Pambıqtəmizləmə, tigin-
 +
 +
 +
ti materialları, yem z-dları: tibb və
 +
pedaqoji məktəblər, sənaye-pedaqoji
 +
texnikumu var. T.-da 14 əsrin sonuna
 +
aid Xoca Əhməd Yəsəvi turbə-komplek-
 +
si qalmımdır. Kompleksə taqlı dar-
 +
vazası, dəbdəbəli salonu olan əzəmət-
 +
li bina, məqbərə, məscid, kitabxana
 +
və s. daxildir. Kompleksin KYHÖƏ3-
 +
ləri firuzəyi rəngli iyirli kərpic-
 +
lə, fasadları kufi yazılarla, inter-
 +
yerləri kapı, stalaktit və ornamen-
 +
tal rəsmlərlə bəzədilmidir. |
 +
TURKUSTAN BUROSU, RK(b)P
 +
MK-nın Turkustan Buro-
 +
s u—1920—22 illərdə Turkustanda
 +
RKsbuP MK-nın səlahiyyətli numayən-
 +
dəliyi. Yerli partiya təkgilatları-
 +
na rəhbərliyi yaxpıladırmaq, onla-
 +
rı ideya və təikilatca məhkəmlən-
 +
dirmək məqsədi ilə Yaradılmıiidı.
 +
Muxtəlif devrdə Buroya RK(b)P MK-
 +
nın ӱzv və numayəndələri (S. İ. Qu-
 +
sev, .L. M. Kaqanovic, V. P. Nogin,
 +
Y. E. Rudzutak və b.), 1921 ildən isə
 +
həm də yerli partiya təkilatları-
 +
nın numayəndələri (K. S. Atabayev,
 +
A. R. Rəhimbayev, R. Rıskulov,
 +
F. Xocayev və b.) daxil idilər.
 +
T.6. fəaliyyətində RK(b)P-nin qərar-
 +
larını və V. İ. Leninin gestəriiy-
 +
lərini rəhbər tuturdu. 1920 ilin
 +
sentyabrında Buronun rəhbərliyi al-
 +
tında Turkustan KP-nin qurultayı
 +
kecirildi. Qurultay elkə partiya təii-
 +
kilatlarını birləldirdi və Turgus-
 +
tan KP MK-nı secdi. Q.b. Turkustan
 +
partiya təpkilatlarının məhkəmlən-
 +
dirilməsi, hakim millətcilik iovi-
 +
nizminin və yerli burjua millətci-
 +
liyinin təzahӱrlərinə qariı mubari-
 +
zə, zəhmətkeilərin proletar beynəl-
 +
miləlciliyi ruhunda tərbiyəsi, kutlə"
 +
lərin əksinqilaba qariyı səfərbərliyə
 +
alınması və sosializm quruculuqu
 +
ila mubarizəyə cəlb edilməsi sa-
 +
əsində beyuk ti aparmındır. 1922
 +
ilin mayında T.b. Orta Asiya Buro-
 +
suna cevrildi.
 +
TURKUSTAN İSTEHKAMCILA-
 +
RININ YC)AHbl (1912)—1T porrca
 +
dutərgəsində (Datkənd yaxınlıqın-
 +
da) Turkustan hərbi dairəsinin 1-ci
 +
və 2-ci batalyonları əsgərlərinin
 +
usyanı. Daikənd partiyaarası hərbi
 +
təikilatı hazırlamıit, iyulun 1-də
 +
(14-də) axlpam batlanmıtidı. Toqquiq
 +
mada Ə zabit elduruldu, əsgərlər si-
 +
lahlanıb qonpu atıcı polkların du-
 +
izərgəsinə doqru irəlilədilər. Lakin
 +
ar aTəunnə rapılıblnaH Abınap,
 +
yulun 2-də (15-də) usyan yatırıldı.
 +
İitirakcılardan 14 nəfər edam
 +
edildi. V. İ. Lenin hesab edirdi ki,
 +
donanmadakı cıxıtqlarla yanaiyı,
 +
T.n. uc. Rusiyada batilanmın inqilabi
 +
yuksəlitni gestərir (bax Əsər. tam kul-
 +
liyyatı, c. 22, səh. 2).
 +
TURKUSTAN KOMİSSARLARI —
 +
Datkənl antisovet qiyamı lamanı
 +
(1919) Turkustan MSSR nr, həlak ol-
 +
muti 14 inqilabi xadimi. Qiyamın
 +
təuykilatcıları Turkustanın partiya
 +
və sovet tpicilərinə, kommunistlərə
 +
divan tutmaqı planlatdırmılidılar.
 +
Qiyamın baicısı— Turkustan resp.*
 +
sının hərbi komissarı xəyanətkar
 +
K. P. Osipov yanvarın 18-nən 19:HA
 +
gecən gecə MİK-in səlri V. D. Vo-
 +
tintsevi, Daitkənd Sovetinin sədri N.
 +
V. PyYumilovu, onun muavini V. 4
 +
Fingelpipeyni, fəvqəl adə komissiyA-
 +
nın sədri İ, 1, Fomenkonu tiyYamcı:
 +
ların yerləpdiyi 2-ci Sibir atıcı
 +
 +
 +
TYTYH
 +
 +
 +
413
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ehru)aTr nonkyEyH KasapMacbına eMyma-
 +
virəyəə caqıraraq gӱllələtdirdi. Di-
 +
gər 10 komissar isə (V. D. Figelski,
 +
A. N. Malkov (Malkof), A. Y. Per-
 +
 +
 +
Fərqanə vadisi ilə əhatə olunmupt-
 +
dur. Pist və qumdapıdan təikil
 +
olunmutdur. Buzlaqlar və seyrək ar-
 +
Dıc MelMən
 +
 +
 +
i var.
 +
itin, . Kacuriner, Y.P. LU- TURKUSTAN —SİBİR DƏMİR YO-
 +
batski, A. V. ərak A. T. Hinun- AY, Ty p k c v 6—TasaxbıcTaH n.).-
 +
KOB itski, S. P. Qordeyev, nun bir hissəsi. Qazax.SSR-in Illəpr
 +
 +
 +
Qr. İ. Lukin yanvarın 18—21-də gul-
 +
lələndi, yaxud deyutidə həlak oldu.
 +
1962 ildə Daikənddə T.k.-na abidə qo-
 +
 +
 +
İyaMymayp.
 +
TYPKYCTAH KOMİSSİYASI,
 +
YPMHK və RSFSR XKC-
 +
nin Turkustan KOMHCCH ə
 +
yas ı— Qurkustan ipləri uzrə komis-
 +
siya (8.10.191 16.8.1922). YPMHK BƏ
 +
PCOCP S-nin qərarı ilə yaradıl-
 +
mımpdı: V. V. Kuybıtlev, Y. E. Rud-
 +
zutak, M. V. Frunze, Eliava
 +
və 6. daxil idi. T.k. (0 Mux-
 +
tar Sovet Sosialist Respublikasın-
 +
da XRMİK və RSFSR XKS-ni təm-
 +
sil edir və onların adından fəaliyyət
 +
gestərirdi. Məqsədi Vətəndaii Myha-
 +
ribəsi (1918—20) zamanı RSFSR ilə
 +
əlaqəsi kəsilmiii Turkustan MSSR-ə
 +
kəmək gestərmək idi. T.k.-nın uzvləri
 +
V. İ. Leninin f“Turkustandakı kom-
 +
munist yoldaplara? məktubu ilə 1919
 +
il noyabrın 4-də Dakəndə gəlmiitdi-
 +
lər. Komissiya Turkustanın partiya
 +
və sovet orqanlarının məhkəmləndi-
 +
ilməsi, Lenin milli siyasətinin hə-
 +
yata gecirilməsi sahəsində muhum təd-
 +
birlər gərmutidu. Turkustanda partiya
 +
və sovet iti məsələləri və T.k.-nın
 +
liyyəti 1920 ilin may-iyununda
 +
. İ. Leninin iptirakı ilə RK(b)P
 +
MK-da muzakirə edilmindi. RK(b)P
 +
MK-nın Qurkustan Burosu yaradıl-
 +
dıqdan sonra T.k. təsərrufat və mədə
 +
ni quruculuq məsələləri ilə məpqul
 +
 +
 +
əv
 +
TURKUSTAN MUXTAR SOVET
 +
SOSİALİST RESPUBLİKASI
 +
(TMSSR)—Orta Asiyada ilk sovet
 +
dəvlət qurumu (1918—24). RSFSR-in
 +
tərkibinə daxil idi. 1918 il aprelin
 +
30-da Datkənddə 5-ci U mumturkustan
 +
Sovetlər qurultayında e”lan olunmuil-
 +
du. TMSSR Sovetlərinin 6-cı Fəv-
 +
qəl”adə qurultayında (1918, oktyabr)
 +
*sP. Konstitusiyası qəbul edildi.
 +
Əh. 5,2 mln.-dan cox (əzbəklər, qazax-
 +
lar, qırqızlar, turkmənlər, tacik-
 +
lər, qaraqalpaqlar, ruslar və 6.), pay-
 +
taxtı Dapkənd idi. 1918 ildə TMSSR-
 +
də muhum sənaye sahələri, banklar
 +
və d.y. millilətdirildi: Torpaq har-
 +
qında dekret həyata kecirilirdi. 1918
 +
ilin iyununda Turkustan Kommunist
 +
Partiyası yarandı. 5 MK və
 +
RSFSR həkuməti TMSSR-ə iqtisa-
 +
di, hərbi-siyasi yardım gestərirdi.
 +
Resp.-da Sovet hakimiyyətinin məh-
 +
gəmləndirilməsi və Lenin milli si-
 +
yasətinin həyata gecirilməsində Tur-
 +
gustan komissiyasının beyuk rolu ol-
 +
mupdur. 1920 ildə TMSSR-in yeni
 +
Konstitusiyası qəbul edildi. 1924
 +
ilə qədər təsərrufatda və ictimai-si-
 +
yasi həyatda uqurlar qazanıldı, bas-
 +
macılıq əsasən ləqv olundu, Sovetlər
 +
məhkəmləndi, milli kadrlar hazır-
 +
landı, mədəni quruculuq genimtlən-
 +
di. Orta Asiya sovet resp.-larının
 +
milli-dəvlət sərhədlərinin muəyyən-
 +
ləpdirilməsi ilə əlaqədar 1924 il
 +
oktyabrın 27-də TMSSR ləqv edildi.
 +
TURKUSTAN SİLSİLƏSİ—Orta
 +
Asiyada daq silsiləsi. Uz. 340 km.
 +
Hund. 5509 m-ə (ucqar pp. hissədə 5621
 +
m-ə qədərdir). C.-dan Ac cəl və q.-dən
 +
 +
 +
hissəsi uzrə Semipalatinskdən (11mM.-
 +
da) baplayıb Alma-Atadan gecərək
 +
Luqovaya (c.-da) st.*na qədər uzanır
 +
və Orta Asiya resp.-larını Sibirin
 +
r-nları ilə birlətdirir. Uz. 1452
 +
km-dir. Turksib Luqovaya— Arıs xət-
 +
ti ilə Orta Asiya d.y.-na, Semipala-
 +
tinsk— Novosibirsk xətti ilə Qərbi
 +
Sibir d.y.-na qovupur. Birinci beit-
 +
illiyin ən beyuk ӱmumxalq tikinti-
 +
lərindən pirk dir, Turksibin tikil-
 +
məsi (1927—31) muhum dəvlət və iqti-
 +
sadi əhəmiyyət kəsb etmiidir: o qısa
 +
yolla taxılı, mepəsi və komuru bol
 +
olan Sibiri Cənubi Qazaxıstanın və
 +
Orta Asiya resp.-larının pambıqcı-
 +
lıq r-nları ilə birləptdirmitdir.
 +
Turksib Qazaxıstanda məhsuldar quv-
 +
vələrin inkipafına kəmək etmitdir.
 +
TURKİYUNASLIQ—bax Turkologiya,
 +
TUSTU—dispers fazanın bərk his-
 +
səciklərindən ibarət yuksəkdispersi-
 +
yalı aerozol. Yanma və digər kimyəvi
 +
reaksiya zamanı əmələ gəlir. Sənaye
 +
tustusu ətraf muhiti cirkləndirir,
 +
duman, smoq (asılqan) əmələ gətirir.
 +
T. kənd təsərrufatında, hərbi iplər-
 +
də istifadə edilir.
 +
 +
TUSTU BORUSU —muxtəlif soba-
 +
lardan, qazan aqreqatı və quruducu
 +
qurqulardan yanacaqrın qazvarı yanma
 +
məhsullarını atm.-ə cıxaran və bunun
 +
ucun sorucu quvvə (dartı) yaradan qur-
 +
qu. Odadavamlı kərpicdən, kərpic
 +
bloklardan, yıqma və monolit dəmir-
 +
beton və polad təbəqədən duzəldilir.
 +
Dəmir-beton T.b.-nun hund. 300 m-ə
 +
 +
 +
catır.
 +
 +
TYCTY QAZLARI —sobalarda yana-
 +
caq yanarkən əmələ gələn qazabənzər
 +
məhsullar. Tam yanmadan alınan T.q.-
 +
nın əsas tərkib hissələri azot, kar-
 +
bon qazı, su buxarı, kukurd qazı (KY-
 +
kurd 4-oksid) BƏ OKCHKEH, THCMƏH )aH-
 +
mada isə karbon 2 -oksid, hidrogen və
 +
karbohil genlər olur:
 +
 +
TUSTU ƏMƏLƏ GƏTİRƏN MADDƏ-
 +
LƏR—yandıqda və ya atmosferə yayıl-
 +
dıqda sabit tustu və ya duman əmələ
 +
gətirən maddələr. Məs., qaq fosfor,
 +
Yə turpusu və s.
 +
TUSTUPULU–- Azərb.-da xanlıqlar
 +
dəvrundə (18 əsr) mevcud olmupt ver-
 +
gi. Ailə ӱzvlərinin sayından asılı
 +
olmayaraq hər evdən alınırdı. Mux-
 +
təlif dəevrlərdə xane-ciumar, evpulu,
 +
otaqxərci və s. adlarla mə”lum idi.
 +
Xanın xeyrinə toplanılan T. PTəki
 +
xanlıqında geniii yayılmındı. Miq-
 +
darı qeyri-məqlum olan T. əhalini
 +
soymaq vasitələrindən biri idi.
 +
TUSTUSORAN — qazan aqreqatında
 +
yanacaqın qazvarı yanma məhsulları-
 +
nı sorub cıxarmaq ucun mərkəzdən-
 +
qacma və ya oxlu ventilyator. Kulun
 +
abraziv tə sirindən qorumaq ucun T.-
 +
da səthi bərk ərintilərlə ərtulmutp
 +
 +
 +
pərlər olur.
 +
 +
TUSTUSUZ BARIT—bax Barıt.
 +
TYTƏK — Həğəcnə calınan musiqi
 +
aləti. Əsasən qarqıdan hazırlanır.
 +
Silindrik gevdəsinin (uz. 280—350
 +
mm, diametri 20 mc) aaqı ucu aza-
 +
cıq yonulur, bap tərəfi cəpinə gəsi-
 +
lir və icərisinə aracdan dil geci:
 +
rilir. Səs alınması ucun bal his-
 +
 +
 +
sənin ust tərəfində kvadrat pəgil-
 +
li dəlik acılır. Gevdənin ustundə
 +
7, altında isə 1 dəlik olur. Diapa-
 +
zonu kicik oktavanın si səsindən ucun-
 +
cu oktavanın do səsinə qədərdir. Səsi
 +
yumplaq və məlapətlidir. T. Qafqaz
 +
xalqları arasında, o cӱmlədən Azərb.-
 +
da, eləcə də Tacikistanda geni İaə
 +
yılmındır. T. Azərb. xalq calrı alət-
 +
ləri orkestrinin tərkibinə daxildir:
 +
burada kicik tutəkdən (pikkolo) də
 +
istifadə olunur. Dunya xalqlarının
 +
coxunda tutəyəbənzər musiqi alətləri
 +
mevcuddur.
 +
 +
TUTUN (Misonapa)—badımcancicək-
 +
lilər fəsiləsindən birillik və coxq
 +
illik kol və ot bitkisi cinsi. Yar-
 +
paqları tamkənarlıdır. Muxtəlifə
 +
rəngli cicəkləri bepquzvludur. Mey-
 +
vəsi qutucuqdur. Amerika və Avstra-
 +
liyada 60-dan cox, SSRİ-də 2, o cum-
 +
lədən Azərb.SSR-də 1. nevu mə”lum-
 +
dur. T. narkotik bitki kimi geni
 +
yayılmıldır. Becərilən T. (M.
 +
tabacum) coxillik bitki olub, adə-
 +
tən, birillik kimi əkilir. Hund.
 +
2,5 m-dək olur. Yarpaqları nəvbəli
 +
duzulur. Cəhrayı, qırmızı və ar ci“
 +
cəkləri simoz cicək qrupunda toplan"
 +
mıtpdır. Vegetasiya dəvru 135—170
 +
gundur. İstisevən bitkidir. Yarpaqla-
 +
rından T. məhsulu hazırlanır. To-
 +
xumunda yaq (30—3526 ), Yarpaqında
 +
Oh at lbr (10— 1296 ), aynannap
 +
(8—1096), nikotin (2—396) var. Yar-
 +
paqından limon turiusu, nikotin-
 +
I alınır.
 +
 +
.-YH vətəni Cənubi Amerikadır.
 +
Avropaya 15 əsrin axırında—16 əs-
 +
rin 1-ci yarısında gətirilmiiy və
 +
dekorativ bitki kimi becərilmiplə
 +
dir. Rusiyaya 17 əsrin əvvəlində gə-
 +
ii ilk T. plantasiyası
 +
1716 ildə kraynada (Axtırka g.)
 +
salınmındır. Asiyada (Turkiyə) 17
 +
əsrin əvvəlindən becərilir. əya
 +
tarixi Azərb.-da ehtimal ki, 17—18
 +
əsrlərdən batplanır. 19 əsrin 30—
 +
40-cı illərində T. Azərb.-da təsərru-
 +
dar sahələrindən birinə cevrilmit,
 +
iqtisadiyyatda muəyyən yer tutmutdur.
 +
1872 ildə Rusiyaya xaricdən gətiri-
 +
lən T. ӱzərinə qoyulan gemruk artı-
 +
rıldıqdan sonra Zaqafqaziyada, o
 +
cumlədən Azərb.-da T. əkini geniilən-
 +
di. T. Zaqatala dairəsi, Quba və Nuxa
 +
qəzasında, sonralar isə Cavad, PPama
 +
xı, Yelizavetpol və s. qəzalarda Ya
 +
yılmıdı. 1883 ildə Azərb.-da təqr.
 +
144 desyatin sahəni tutan 554 T. plan-
 +
tasiyası vardı. Həmin ildə Azərb.-da
 +
15707 pud T. toplanmıpdı. 1913 il-
 +
də isə umumi sah. 155 desyatin olan T.
 +
plantasiyalarının sayı 928-ə cat-
 +
mılpdı. Toplanan T. Bakı, Gəncə,
 +
Nuxa, Pamaxı və Atdat tutun isteh-
 +
salı muçəssisələrində e mal edilirdi.
 +
1914 ildə Zaqafqaziyada istehsal olu-
 +
nan T.-un 3096 -dən coxunu Azərb. Ve-
 +
rirdi. Qutunculuk kapitalist-əmtəə
 +
xarakteri dapıyırdı. Xam T. Rusi-
 +
yanın daxili quberniyalarına və Xa-
 +
ricə, xususən İrana ixrac edilirdi.
 +
Sovet hakimiyyəti illərində tutuncu"
 +
luk inkipaf etmii təsərrufat sa-
 +
həsinə cevrildi.
 +
 +
SSRİ-də Mold.SSR, USSR, Zaqaf-
 +
qaziya resp.-ları, Tac.SSR, Əzb.SSR,
 +
Qazax.SSR və s.-Də İmmun-580, 1
 +
zon-93, Samsun-155 vəs. sortlar r-nlap-
 +
dı ılmı:iDı . 1983 ildə Azərb.SSR:
 +
də 60,2 min t T. istehsal edilmi, La
 +
dan məhsuldarlıq 37,3 s olmutdur.
 +
 +
 +
414
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TUTUN MƏRMULATLARI—ferment-
 +
lənmil, yaxud siqar tutunlərinin
 +
muxtəlif tip və nəvlərindən hazır-
 +
lanmınny cəkim mə”mulatları. T.m. pa-
 +
piros, siqaret, siqar, iynənilən (bu-
 +
runotu), ceynənilən və s. nevlərə ayrı-
 +
lır. Tutun yarpaqları istehsal pro-
 +
sesində nazik doqranılır, lifli
 +
kutlə ipqəklinə salınır, gkilizlərə
 +
doldurulur (papiros), papiros kaqı-
 +
zına (siqaret) və ya tutun yarpaqı-
 +
na (siqar) bukulur. İYnənilən tu-
 +
tunu hazırladıqda təpbəki yarpaqla-
 +
rına muxtəlif ətirli və te verici
 +
maddələr qatılır. Ceynənilən T.m.
 +
xırdalanmınn tutun və tənbəki yar-
 +
paqlarına qatqılar (məs., mentol)
 +
əlavə etməklə hazırlanır. SSRİ-də
 +
istehsal olunan papiroslar 4 sinfə
 +
(1, 3, Ə, 6), siqaretlər isə 7 sinfə
 +
(1—7) ayrılır (1981). T.m. keyfiyyəti-
 +
nə (tundluyu, tamı, ətri), əlcusunə
 +
(umumi və cəkim hissəsinin uzunluqu,
 +
diametri), qablapdırılmasına və s.
 +
kəstəricilərinə gərə fərqlənir. T.m.-
 +
nın keyfiyyəti onun tərkibindən ası-
 +
lıdır. Yuksəkkeyfiyyətli T.m.-nda ni-
 +
kotinin miqdarı az, ətirverici efir
 +
yarı və qatranların miqdarı isə cox-
 +
dur. Tustusundə nikotin, qatran və
 +
digər zərərli maddələrin miqdarını
 +
azaltmaq ucun filtrli (suzgəcli) si-
 +
qaretlər buraxılır. Son illər yuksək
 +
keyfiyyətli filtrli siqaret istehsa-
 +
lının xususi cəkisi artmındır. Yuk-
 +
səkkeyfiyyətli (1—4-cu sinif) siqa-
 +
 +
etlərdə filtr asetat liflərindən,
 +
 +
—7-ci sinif siqaretlərdə isə xusu-
 +
si krep kaqızlardan hazırlanır.
 +
Filtrlər tustudəki nikotini
 +
3096 : qatranları isə asetat filtrlə
 +
30—5096, kaqız filtrlər isə 10— 2096
 +
azaldır. T.m.-nın nəmliyi 12—15,596 -
 +
dir. T.m. Hiqroskopikdir və kənar
 +
iyləri əzunə cəkdiyindən ə (uzə-
 +
ri nazik aluminium təbəqəsi ilə ər-
 +
tulmuiy kaqıza) və sellofana buku-
 +
lur. SSRİ-də adambaiına T.m. isteh-
 +
lakı xarici elkələrə nisbətən xeyli
 +
azdır. Q.m.-ndan istifadə və papiros-
 +
cəkmə məiptət narkomaniyası nəvlərin-
 +
dən biridir. SSRİ-də və bir sıra
 +
xarici əlkələrdə (ABPP, B. Britani-
 +
ya, İsvec və s.) T.m.-nın zərəri haq-
 +
qında izahedici ii aparılır və T.m.
 +
 +
eklam edilmir.
 +
 +
YTYH CƏHA )ECM— ryryr Bə TəHÖƏ-
 +
ki xammalı tədaruk və tutunu fer-
 +
mentasiya edən, tutun və tənbəki mə”-
 +
mulatı hazırlayan yeyinti sənayesi sa-
 +
həsi. İlk tutun f-kləri 17 əsrdə İn-
 +
giltərə və Hollandiyada yaranmıil-
 +
dır. Rusiyada T.s.-nin yaranması 18
 +
əsrin 1-ci rubuna, Azərb.-da 19 əsrin
 +
4-cu rubunə aid edilir. Azərb.-da tu-
 +
tun f-kləri Bakıda, Nuxa və Illama-
 +
xı qəzalarında idi, əsasən, tənbəki
 +
emal edilirdi. Tutun məmulatının
 +
Yeni nəvu—papiros dunyada ilk dəfə
 +
Rusiyada yaradılmıldır. İnqilaba
 +
qədərki Rusiyada tənbəki mə”mulatı
 +
istepsalında əl əməyindən geniiy is-
 +
tifadə olunurdu. Beyuk Oktyabr so-
 +
sialist inqilabından sonra butun tu-
 +
tun f-kləri millilətdirildi. 1927
 +
 +
 +
ildə Krasnodarda dunyada ilk tutu.. :
 +
 +
 +
fermentasiya z-du tikildi. Siqaret
 +
istehsalı mənimsənildi. Beyuk Vətən
 +
muharibəsi illərində kəcurulən mu-
 +
əssisələrin əsasında Volqaboyunda,
 +
Uralda, Sibirdə f-klər yaradıldı,
 +
Orta Asiyada muəssisələr genislən-
 +
dirildi, T.s.-nin muharibə dəvrundə
 +
 +
 +
TUTUN MƏQMULATLARI
 +
 +
 +
daqrıdılmıiy mӱəssisələri 50-ci illə-
 +
rin əvvəllərində yeni texniki əsasda
 +
bərpa edildi. T.s.-ndə tutun mə”mula-
 +
tı istehsalının axın metodundan is-
 +
tifadə olunur. Papiros istehsalında
 +
mexanikləndirilmii xətlər quraii1-
 +
dırılmıidır. Tənbəki f-klərinin
 +
coxu papiros və siqaret buraxılını-
 +
na kecmipdir. SSRİ-də siqaret və
 +
papiros istehsalı (mlrd, ədədlə): 1913
 +
ildə—24,5, 1940 ildə 10,5:, 1960 ildə
 +
245: 1970 ildə 323: 1981 ildə 365.
 +
SSRİ-nin demək olarki, butun resp.-
 +
larında papiros və siqaret istehsal
 +
 +
 +
edən muəssisələr var, tutun-fermen-- |
 +
Y p , b lər ancaq ov T.-i kimi istifadə edi-
 +
 +
 +
tasiya z-Dları isə əlkənin cənu
 +
r-nlarındadır. Azərb.SSR-də T.s.-nin
 +
ən beyuk muəssisəsi “Qırmızı Ok-
 +
 +
 +
tyabrı tutun kombinatıdır. 1983
 +
ildə Azərb. SSR-də 60,2 (1940 ildə
 +
9,4) MHH m
 +
 +
 +
a yıqılmın, 9,8 (1913
 +
ildə 0,2, 1940 ildə 2,4, 1950 ildə 3,0,
 +
960 ildə 5,2, 1970 ildə 6,6) mlrd.
 +
ədəd papiros və siqaret istehsal edil-
 +
midir. Q.s. xigər sosialist əlkə-
 +
lərindən PXR-də (1981 ildə 83,0 mlrd.
 +
ədəd siqaret və papiros), BXR-də
 +
(85,5), RSR-də (28,3), Mac.XR-də
 +
(27,1) ADR-də (26,0), CSSR-də (23,7)
 +
inkipaf etmimtdir. Kapitalist əlkə-
 +
ləri arasında T.s.-nə gərə ən cox
 +
ABİP irəlidə gedir.
 +
TUTUNDUZƏN MAYLMIN—tutun yar-
 +
paqlarını mexaniki surətdə AY3ƏH Ma-
 +
ipın. T.m. gevdə, yukləyici qurqu,
 +
transportyorlar, yarpaq ayırıcı, sı-
 +
xıcı diyircək və elektrik muhərriki
 +
ilə birgə hərəkət eturucu irsələrdan
 +
ibarətdir. SSRİ-də stasionar € KoM-
 +
somolets-Mə, TVM-MZQ, NT-4 və €Ky-
 +
banə markalı T.m.-lar istehsal edi-
 +
lir. Bunlar tuӱtunqurutma məntəqələ-
 +
rində qrup halında (hər qrupda 5—8
 +
mapın olmaqla) iplədilir. TVM-
 +
MZQ mapını ilə bir saatda 237 m
 +
qaytana tutun yarpaqı duzulur.
 +
TYTYHUYYİK.-6ax Tymyu.
 +
TӰTCEV Fyodor İvanovic (5.12.1803,
 +
indiki Bryansk vil., Ovstuq k.—27.7,
 +
1873, Sarskoye Selo, indiki Lenin-
 +
qrad vil., Putikin (p1.)—rus ipairi.
 +
Qədim zadəgan nəslindən olmundur.
 +
1822 ildən diplomatik və dəvlət və-
 +
əəə imləmiidir. T. murək-
 +
kəb və ziddiyyətli yaradıcılıq yolu
 +
kecmiidir. İlk devr yaradıcılırı-
 +
na azadsevərlik ideyaları təsir ges-
 +
tərmildir. 40-cı illərdə slavyan-
 +
pərəst məvqe tutmulidur. Q. 19 əsr rus
 +
ədəbiyyatında fəlsəfi lirikanın gər-
 +
kəmli numayəndələrindəndir. Pye”rlə-
 +
rində copqun ehtirasla yanapyı, so-
 +
sial ziddiyyətlərdən, insanın faciəli
 +
taleyindən doran dərin kədər, bədbin-
 +
lik əhvali-ruhiyyəsi də əks olunmuii-
 +
dur. T. məhəbbət və təbiət lirikası-
 +
nın gəzəl numunələrini yaratmıii-
 +
dır. P. Caykovski, S. Raxmaninov, S.
 +
Taneyev, Y. Paporin və 6. Q.-in lirik
 +
ie”rlərinə musiqi bəstələmiitlər.
 +
Əsəri: Soc., t. 1—2, M., 1980.
 +
Əd. Ozerov L., Poəzia Tiotceva,
 +
M., 1975, Qriqorıeva A. L., Slovo
 +
v pozzin Tkotceva, M., 1980.
 +
TUFEYLİ (?—?)— Azərb. pairi (15
 +
əsrin sonu—16 əsrin əvvəli). PPah
 +
İsmayıl Xətainin saray ilairlərin-
 +
dən olmutdur. Həyatı haqqında nis-
 +
bətən genip mə”lumat Sam Mirzənin
 +
s Təhfeyi-Samiq təzkirəsində (pe”r-
 +
lərindən nӱmunələrlə birgə) veril-
 +
mipdir. T.-nin 11 ile”ri Pah İsma-
 +
yıl Xətai divanının əlyazma nusxə-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
lərindən birinin sonuna kecurul-
 +
mutidur. Bu ie”rlərdə, əsasən, luruq"
 +
filik ideyaları tərənnum edilir.
 +
v Məsnəviye-Tufeyliəq sərləvhəli məs“
 +
nəvisi (SSRİ EA Pərqiqunaslıq
 +
İn-tu Leninqrad belməsinin əlyazma:
 +
la fondunda saxlanır) də var.
 +
 +
TYO NG—luləli fərdi odlu silah
 +
Deyuti və ov T.-lərinə ayrılır. :
 +
14—15 əsrlərdə meydana cıxmındır
 +
16 əsrdə fitilli T. (mumket), 17
 +
əsrdə isə caxmaqdaiqılı tufəng ya-
 +
radıldı. 19 əsrdə lulə kanalında
 +
vintvarı yivləri olan Q.-lər meydana
 +
cıxdıqdan sonra, hamarluləli T.
 +
 +
 +
lir. Ov T.-i, bir, iki və uc luləli,
 +
hamar luləli (qırma və ya xususi qur-
 +
quppun gӱllələrlə atəiq acmaq ucun),
 +
yivli luləli (gӱllə ilə atəiy acmaq
 +
ucun) və kombinəli olur. Deyuii T.-i
 +
duplimənin canlı quvvələrini gullə
 +
ilə, əlbəyaxa deyu:idə isə sungu və
 +
qundaqla məhv etmək ucundur. atəp mə-
 +
safəsi 2000 -dəkdir. .-in qumbara-
 +
atan hissəsi də ola bilər. Muasir or-
 +
dular 5,58—7,62 mm kalibrli-maraza-
 +
lı, avtomat (eəzudolduran), dəqiqədə
 +
25-dək atəii aca bilən T.-lə təchiz
 +
edilmipdir. Optik nitpangahı olan
 +
T. snayper Q.-i adlanır (bax həmci-
 +
nin Avtomat silah, Karabin).
 +
TXAPSAYEV Vladimir Vasilyevic
 +
(15.7.1910, indiki Pimali Osetiya
 +
MSSR, Ardon—8.10.1981, Orconikid-
 +
ze)—osetin sovet aktyoru. SSRİ xalq
 +
artisti (1960). 1948 ildən Sov.İKP
 +
r. 1935 ildən PTimali Osetiya Dram
 +
eatrında (Orconikidze) cıxıi et-
 +
 +
 +
mipdir. T. yaradıcılırı ucun obraz-
 +
 +
 +
ların daxili aləmini copyeun ehtiras-
 +
la acmaq səciyyəvi olmutidur. Rolla-
 +
rı: ə (“Sarmat və OHYH OFy/Hna-
 +
rıə,
 +
 +
 +
. Salamov), Dzambolat (“Qara
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Q , ik
 +
zi i b 2) ? n 1 ün , 1
 +
V. V. Txapsayev Otello (vOtelloə
 +
V. Pekspir) rolunda,
 +
 +
 +
dumanə, G. Cimiyev), Yeqor Bulıcov
 +
 +
 +
 +
 +
 +
(“Yeqor Bulıcov və baiqalarıə, M-
 +
orki), Otello, Lir, Makbet (4 Otel-
 +
no”, e paz .İupə, e Maköerə, B. Hlekc-
 +
 +
 +
nup), Marrnac Knayaeh (eKynənu bat-
 +
mazdan əvvələ, H. Hauptman) və 6. T.
 +
sovet teatrında Otello rolunun ən
 +
yaxpı ifacılarından biri idi. Bir
 +
sıra filmlərdə, o cӱmlədən € Asəpöal-
 +
canfilməin “Mən rəqs edəcəyəmə (1963)
 +
ilmində cəkilmiildir. SSRİ Ali
 +
ovetinin (b və 9-cu caqırınn) depu-
 +
tatı olmutdur. Lenin ordeni, Oktyabr
 +
İnqilabı ordeni, 2 balpqa orden və
 +
medallarla təltif edilmiiidir,
 +
TIYİNES MƏDƏNİYYƏTİ —Tunc
 +
dəvrunə (e.ə. təqr. 16—12 əsrlər) aid
 +
arxeoloji mədəniyyət. Lublin voye-
 +
vodalıqındakı (Polipa) yapayı ye-
 +
rinin adı ilə adlandırılmıpidır.
 +
Buradan muxtəlif saxsı mə”mulatlar,
 +
caxmaqdatı, da, sumuk, tunc alətlər
 +
tapılmıdır. Əhalinin əsas məpqu-
 +
liyyəti maldarlıq və əkincilik idi,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
415
 +
 +
 +
 +
 +
 +
U— Azərb. əlifbasının 25-ci, rus
 +
əlifbasının 21-ci hərfi: muasir
 +
Azərb. ədəbi dilində bu hərflə ipa-
 +
rə olunan dilarxası, dodaqlanan qa-
 +
lın, qapalı saitin iarəsi. Yazılınn-
 +
 +
 +
kstinsol
 +
Finikiya : 1. yyə /X19
 +
Qədim yunan YXVV TT
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Latın
 +
 +
 +
Slavyan
 +
(Kirill)
 +
 +
 +
OVYTVYOY
 +
 +
 +
eY? həpğiüuya muxtəlif yazı sistemlə
 +
rində təkamulu.
 +
 +
ca yunan unisialı və latın hərfi
 +
cipsilonedan (U) intitar etmitdir.
 +
Sezun əvvəlində, ortasında və sonun-
 +
da “ARM”
 +
 +
YATAHYTY (Ouagadougou)—bypknHa
 +
Fasonun (kecmip Yuxarı Volta) pay-
 +
taxtı. Əlkənin əsas siyasi və mədə-
 +
niyyət mərkəzi. D.y. st. Beynəlxalq
 +
aeroport. Əh. 20() mindən cox (1983).
 +
Qara və Aq Volta cayları arasında,
 +
platoda, 300 m hund.-dədir. İqlimi
 +
od quraqdır. Orta temp-r
 +
yanvarda 21,42S, iyulda 31,5*Ş, İllik
 +
 +
 +
—
 +
2
 +
bə
 +
En
 +
 +
 +
 +
 +
 +
5
 +
ə
 +
E
 +
8
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
I alan
 +
uni ni.
 +
 +
 +
5
 +
 +
 +
uu.
 +
"um
 +
 +
 +
-a I
 +
5... b
 +
 +
 +
q . i za *
 +
2 : c | “ b
 +
M. föv - | x
 +
N “ba R "
 +
Bi o VURA. .
 +
m. adla. “ In ə. c kk
 +
sirri ğı. , .. : m .
 +
 +
 +
yaqıntı 884 mm. Pambıqtəmizləmə və
 +
cəltiktəmizləmə muçəssisələri, ayaqqa-
 +
bı f-ki, velosipedquratdırma z-du
 +
və s. var. 15 əsrdə salınmısidır.
 +
 +
PTəhər d.y. ilə 2 hissəyə ayrılmıiq-
 +
dır: c. hissəsində əsas ictimai BƏ
 +
inzibati binalar, ticarət firmala-
 +
rı, im. hissəsində )ama nı məhəllə-
 +
ləri Yerlətir,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
aq)
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TTTUR
 +
i İT (| t
 +
. mı. ANA
 +
"Di |
 +
 +
 +
 +
 +
 +
yaradı cılıqrında
 +
 +
 +
U.-da un-t, Elmi Tədqiqatlar Mər-
 +
kəzi, Aqronomiya Tədqiqatları Tro-
 +
pik İn-tu və s. var.
 +
 +
UAZA (O:ze)— ransada cay. Senanın
 +
saq qolu. Uz. 302 km, hevzəsinin sah,
 +
16,6 min km?. Arden d-rının q. qol-
 +
larından baplanır. 104 km məsafədə
 +
gəmiciliyə yararlıdır. Kanallar sis-
 +
temi vasitəsilə Maas, Somma, PTelda
 +
caylarına birlətdirilmitdir.
 +
UAYET,Uayes(U/ue(h) Endru Nuell
 +
(d. 12.7.1917, Cads-Ford, Pensilvani-
 +
ya)—amerikan boya-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Pvesı, M., 1960: Portret Doriana Qren
 +
 +
 +
Minsk, 1984.
 +
 +
 +
UAYLER (UUuyeq) Uilyam (1.7.1902)
 +
Fransa, Mӱluz—28.7.1981, Beverli –
 +
Hills, Los-Anceles)—amerikan kino
 +
rejissoru. Filmlərində sosial prsb-
 +
lemlərin kəskinliyi, gərgin daxili
 +
dramatizm gucludur. U. bədii əsər-
 +
lərin ekranlaidırılması sahəsin-
 +
də Ggenii ipehrət qazanmındı. Ən yax-
 +
mı filmləri: “Dalanə (1937), c“TUu-
 +
fanlı apırımə (4939), = Qulkulərə
 +
 +
 +
karı. Rəssamlıqrı //i/l// ə ildi R .
 +
atası N. K. Uayet- 5002700 0 0 i | =
 +
 +
dən (illustrasiyaa | |//iı ə
 +
 +
cı rəssam) eyrən-
 +
 +
 +
mipdir. 20 əsr ame-
 +
rikan incəsənətin-
 +
də realizmin gər-
 +
kəmli numayəndə-
 +
lərindəndir. U.-in
 +
 +
 +
Cads-Fordun təbiə-
 +
ti və adamlarının
 +
qəsviri muhum yer
 +
tutur (“Kristina-
 +
nın azəMHə, 1948,
 +
Muasir İncəsənət
 +
Muzeyi, Nyu-York,
 +
.... yuy6 KeTAH?,
 +
1949 —50, Merpo-
 +
politen-muzey, Nyu-
 +
York, €Yinar hə-
 +
kuMHə, 1949, məx-
 +
si kolleksiya, Uil-
 +
MuHrroH: “Gənc Amerikah, 1950, Pen-
 +
silvaniya Rəssamlıq Akademiyası, Fi-
 +
ladelfiya:, “Balıqcıə, 1963, muəlli-
 +
 +
 +
fin ipəxsi kolleksiyası, Cads- Ford).
 +
 +
 +
UAYLD (UU:14e) Oskar Finqal O”Fla-
 +
 +
 +
| er Uils (16.10.1854, Lublin—30.11.
 +
 +
 +
00, Paris)—ingilis yazıcısı, tən-
 +
qidci. Milliyyətcə irlanddır. Yara-
 +
dıcılıra fransız simvolizmi rerun-
 +
da pe”rlərlə baqplamıpdır: “PTe”r-
 +
lərə kitabı (1881). € E”ruran, yaxud
 +
Nihilistlərı (1882) melodramı və
 +
aPaduya hersoginyası (1883) mənzum
 +
faciəsi usyankar əhvali-ruhiyyə da-
 +
itıyır. eDorian Qreyin portretiə
 +
(1891) fəlsəfi romanında əxlaqa zidd
 +
gezəllik rədd edilər. cLedi Uinder-
 +
mirin yelpiyizə (1892), “İdeal ərə
 +
(1895), “Ciddi olmaqrın vacibliyiə
 +
(1895) və s. komediyalarında sosial-
 +
tənqidi motivlər gucludur. Naqılla-
 +
rı, avtobioqrafik c“Redinq həbsxana-
 +
sı balladasız (1899) poeması, ədəbiy-
 +
yat və incəsənətə dair məqalələri var.
 +
 +
Əsərləri: Hekayələr, cUlduzə,
 +
1978, C 3: İzbr. proizv., t, 1—2, M., 1960,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
E. Uayet. *Kristinanın aləmi? 1948. Muasir İncəsənət
 +
 +
 +
Muzeyi, Nyu-York.
 +
 +
 +
(1941), *Əmrumuzun ən yaxtı illəri
 +
(1946), “Kerriv (1952), “Ben Qurə
 +
(1959), 4L. B. Consun azad edilməsi
 +
(1971). U.-in 4Roma təqtilləriz (1953),
 +
“Milyon oqurlamaqın Yoluə (1966),
 +
c Məzəli qızə (1968) kinokomediyaları
 +
ucun yuksək rej.-luq mədəniyyəti səciy-
 +
yəvidir. Sənədli filmlər DƏ cəkmipq-
 +
dir. Bir sıra filmi Beynəlxalq kino-
 +
festivalların, eləcə də ABİP1-ın “Os-
 +
karoq mӱkafatına layiq gerulmutdur.
 +
UAYT (V/hite) Eayapa (14.11.1930, Te-
 +
xas uirarbi, CaH- AHTOHMO—27.1.1967,
 +
Florida :itatı, Kanaveral, Kennedi
 +
burnundakı sınaq meydanı) — ABP
 +
astronavtı, HHQ podpolkovniki. ABİ1
 +
Hərbi Akademiyasını (1952) və Mici-
 +
qan un-tini (1959) bitirmidir. 1962
 +
ildən ABİ1 astronavtlar qrupuna da-
 +
xil edilmindir. 1965 il iyunun 3—7-
 +
də 4Cemini-4ə kosmik gəmisində Yer
 +
ətrafına 62 dəvrə vurmuzidur (C.
 +
Makdivittlə birlikdə). Kosmik ucu"
 +
pu zamanı sovet kosmonavtı A. A.
 +
Leonovun nailiyyətini təkrar etmiiy-
 +
dir (acıq kosmosa cıxmıiy və 20 dəq.
 +
 +
 +
YA/T
 +
 +
 +
416 | | | m
 +
= = =  ————j—-ln——————jhqbl-je–-–——k
 +
 +
 +
orada qalmınldır). cv APpollonə kosmik
 +
gəmisinin yerustu sınaqı zamanı gə-
 +
minin kabinəsində yanqın bapy vermitt
 +
və U. (V. Qrissom və R. Caffi ilə
 +
birlikdə) həlak olmutidur. Ayın arxa
 +
tərəfindəki kraterlərdən birinə U,-
 +
M adı verilmitdir.
 +
UAYT (U he) Patrik Viktor Martin-
 +
deyl (d. 28.5.1912, London )— Avstra-
 +
liya yazıcısı. Nobel mukafatı lau-
 +
reatı (1973). Burjua mӱhitində ipəx-
 +
siyyət və cəmiyyət, insanların yadlaii-
 +
ması, tənhalıqı problemləri yara-
 +
dıcılıqının əsas məvzusudur. *İn-
 +
san aqacıq (1955), “Vivisektsrı (1970),
 +
c Fırtınanın gezu (1973), cYarpaq
 +
sarqız (1976), *Qvibornun tarixcəsiz
 +
(1979) və s. romanları, pyes, iie”r, mə-
 +
qalə və esseləri var.
 +
 +
ə ni Drevo cseloveceskos, M.,
 +
yYA)T (Vight) —.1a-MaHım boqazında
 +
ada, B. Britaniyaya məxsusdur. Sah.
 +
381 km?, Əhənkdatıdan təikil olun-
 +
muiidur. Səthi duzənlikdir. Maks,
 +
hund. 240 m. Baqcılıq, bostancılıq
 +
inkipaf etmiidir, Balıq ovlanır.
 +
Kurortlar var. Əsas iyəhəri Nyuport-
 +
 +
 +
dur.
 +
ӰDyt-spiRit (ing. xuhie—ar, rəng-
 +
siz --5r1qi—spirt, benzin) — neftin
 +
fraksiyası. 165—200”S-də ayrılan
 +
maye karbohidrogen qarıpıqı, Nef-
 +
tin birbapa qovulmasından alınır.
 +
Əsasən, lak-boya sənayesində həllediə
 +
ci kimi itlədilir.
 +
UAMBO (Niapho) (1977 ilədək N o-
 +
va-Lijboa) — Anqolada iyəhər.
 +
D.y. st. Aeroport. Əh. 80 min (1974),
 +
Yeyinti, metal e”malı, kimya sənaye-
 +
si muəssisələri var. Tikinti mate-
 +
rnalları istehsal olunur.
 +
UANKAYO (Niapsauo)—Peruda mə-
 +
hər. Xunin departamentinin iiz.m.
 +
D.y. st. Mantora cayı sahilində, 3260
 +
m hund.-dədir. Əh. 173 min (1978).
 +
Yeyinti, toxuculuq sənayesi: milli
 +
un-t var. Yaxınlıqında guӱmu1i cıxa-
 +
ılır. 1538 ildə salınmıpidır.
 +
ATT (XUai) Ceyms (19.1.1736, 1Pot-
 +
landiya, Qrinok—19.8.1819, İngiltə-
 +
rə, Hitfild)—in-
 +
gilis ixtiracısı,
 +
universal buxar ma-
 +
iiınının yaradı -
 +
cısı. London Kral
 +
Cəmiyyətinin uzvu
 +
(1/85), Qlazqo un-
 +
tində (1757 ildən)
 +
mexanik təmiil-
 +
lir. U. su buxarı-
 +
nıp xassələrini ey-
 +
rənmii, doymuli bu-
 +
xar temp – runun
 +
təzyiqlən asılılı-
 +
qıNı tədqiq etmiti, ingilis ixtira-
 +
cısı T. Nyukomenin (1663—1729) bu-
 +
xar mapınını təkmillətdirmin və
 +
ilk bəyuk buxar mapını (1768) du-
 +
zəltmipdir. Silindrdə temp-ru sax-
 +
lamaq ucun buxar gkeynəklərinin tət-
 +
biqi, buxar rotasiya mӱhərrikinin
 +
layihəsi və s. gimi yeni texniki mud-
 +
dəalar (1769) irəli surmui, eturmə
 +
mexanizmi kimi balansirn saxlamaqla
 +
Yanapı, planetar oturucudən istifa-
 +
də etmindir. 1782 ildə geniinlənmə
 +
tə”sirli buxar mӱhərrikinə patent al:
 +
mı1P1 və ilk guc vahidini—(ut quvvə-
 +
sini elmə daxil etmiidir (sonralar
 +
digər guc vahilinə onun adı—vott
 +
verilmipdir). Əz səmərəliliyi sayə-
 +
sində onun buxar maqınları geniii
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
yayılmın və maptınla istehsala kecmə
 +
ipində bəyuk rol oynamıtdır. 17
 +
ildən sonra U. əz z-dunda, əsasən, bu-
 +
xar mapını istehsalının Yaxitılayt-
 +
dırılması ipləri ilə məipul ol-
 +
mupdur.
 +
 +
 +
Ədl Konfederatov İ. İL,
 +
Djenms Uatt—izobretatelh parovoN ma-
 +
pinı (1736—1819), M., 1969.
 +
 +
 +
UATT PARALELOQRAMI — buxar
 +
mapınında portenin irəliləmə-ge-
 +
riləmə hərəkətini əsas valın fır-
 +
lanma hərəkətinə cevirən yastı oynaq
 +
mexanizmi. İlk dəfə C. Uetut tətbiq
 +
etmitdir. U.p.-na daxil olan bəndlə-
 +
rin (linklərin) bir Hissəsi paralelo-
 +
qram əmələ gətirir (adı da buradan
 +
gəturulmutidur). Sonralar buxar ma-
 +
ipınlarında U.p. carxqolu-surguӱqolu
 +
mexanizmi ilə əvəz olunmudur.
 +
 +
Y BAHKH (Ubangi, Oubangui )— Məpkə-
 +
zi Afrikada cay. Konqo (Zair) cayı-
 +
nın ən beyuk sar qolu. Zair Resp.-sı-
 +
nın MƏR və Konqo Xalq Resp.-sı
 +
sərhədi ilə axır. Uele və Mbomu cay-
 +
larının birlətməsindən əmələ gəlir.
 +
Uz. Uele cayının mənbəyindən 2300 km
 +
(digər mə”lumata gərə təqr. 2500 km),
 +
hevzəsinin sah. 772,8 min km?, Bangi
 +
11.--ndən yuxarı astanalıdır. Mənsə-
 +
bindən Banki i:.-nədək 650 km məsafə-
 +
də gəmiciliyə yararlıdır.
 +
UBANGİ-İYARİ (Öubangui-Chari) —
 +
 +
 +
Fransanın kecmiil mustəmləkəsi:
 +
ə, Ekvatorial Afrikasının
 +
(1910—58 illərdə Ekvatorial Afri-
 +
 +
 +
kada Fransa mulkləripin siyasi-in-
 +
zibati birliyiy 1910 ilədək Fransa
 +
Konqosu adlanırdı) bir hissəsinin
 +
1914—58 illərdə adı. 1958 ildə mux-
 +
tariyyət almılpdır. 1960 ildən mus-
 +
təqil Mərkəzi Afrika Respublikası
 +
dəvlətidi
 +
 +
ӰBİNSKOYE—Qərbi Sibirdə gəl.
 +
Sah. 440 km?. Dərinliyi Z cm (maks.
 +
4 M), 3 adası var. Sahilləri qamıii1-
 +
lıq və cillə ərtuludur. Balıqla zən-
 +
gindir.
 +
 +
UBIXLAR (əllərini p yox adlan-
 +
dırırlar)—19 əsrin 60-cı illərinə
 +
qədər Qafqazın Qara dəniz sahillə-
 +
ində (PTax və Soci cayları arasında)
 +
yatpamını xalq. 25 min nəfərə yaxın
 +
olmutlar. Dilləri Qafqaz dilləri-
 +
nin adıge-abxaz dilinə aid edilir.
 +
Dindarları musəlmandır. Əkinci-
 +
lik, aqcılıq və gkəecəri mallarlıq-
 +
na məpqul idilər. 1864 illə, Qafqaz
 +
 +
 +
mӱharibəsindən sonra Tӱrkiyəyə kəc-
 +
MYH və tədricən Yerli əhali ilə qay
 +
nayıb-qarıptmıtilar.
 +
 +
UBOREVİC İyeronim Petrovic (14..
 +
nu
 +
 +
 +
Litva SR, Utepa
 +
 +
nunun Antaidri:
 +
yus k.— 11.6.1937)—
 +
sovet hərbi xadimi,
 +
1|-ci dərəcəli orlu
 +
komandanı (1935).
 +
1917 ildən Son.
 +
İKP uzvu. 1918 il
 +
lən Sovet Ordusun-
 +
la xidmət etmiir-
 +
lir. Birinci lunya
 +
mu lari vu
 +
tirakcısı olmuİ-
 +
lur. Beyuk Oktyabr
 +
| sosialist inqila
 +
Bessarabiyada Qızıl
 +
 +
 +
1.1896,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
sonra
 +
Qvardiyanın təpkilatcılarınlan idi.
 +
Vətəndait muharibəsində briqada ko-
 +
mandiri, diviziya rəisi, bir sıra cəb-
 +
hələrdə ordu komandanı olmuiy, əlkə-
 +
 +
 +
bından
 +
 +
 +
nin aqqvardiyacı və digər əksinqilabi
 +
dəstələrdən TƏmMİzZLəƏnməsində muhum
 +
rol oynamıpidır. Uzaq İYərq respub-
 +
likasının hərbi naziri (1922, avqust-
 +
noyabru, Fəhlə-Kəndli Qızıl Ordu:
 +
sunun silah təchizatı rəisi (1930—
 +
31), Pimali Qafqaz (1925 ildən),
 +
Moskva (1928 ildən), Belorusiya
 +
(1931—37) hərbi dairələri qopyunla:
 +
ının komandanı və s. məs”ul vəzi:
 +
ələrdə olmutpdur. SSRİ HİPQ-in
 +
uzvu (1926 ildən), SSRİ HİPT sədri-
 +
nin muavini (1930—31), UİK(b)P MK
 +
uzvluyunə namizəd (1930—37), URMİK
 +
uzvu (1922 ildən) secilmiiidi. 3 Qır-
 +
mızı Bayraq ordeni və Fəxri inqila-
 +
bi silahla təltif olunmuidur.
 +
 +
Əd.: Komandarm U berevic, Vladivos-
 +
tok, 1978.
 +
 +
 +
YBCY-HYP, Y 6e a—MXP-nn mt.-
 +
q.-ində (iim.-“i, kənarı Tuva MSSR-
 +
də), 753 m yӱksəklikdə axarsız gel.
 +
Sah. 3350 k.m?, Qədim vu həvzəsinin
 +
qalırıdır. Sahillərində bataqlai-
 +
mı və itoran sahələr var. Suyu acı-
 +
duzludur. U.-N.-a Tes, Nariyn-Qol
 +
cayları təekulur.
 +
L—yamacları az meylli, ətəklə-
 +
ri ətraflakı sahələrdən kəskin seci:
 +
lən uzunsov yӱksəklik. Nisbi hHund.
 +
200 c-dəkdir. Zirvələri, adətən, ha-
 +
mar və ya bir qələr qabarıq olur.
 +
UVAROVİT—qranatlar qrupuna aid
 +
mineral. Kimyəvi tərkibi Sa,Sq,
 +
:(51O,). Zumrudu Yapıl olur. Na-
 +
dir mineraldır. Adətən, xromit fi-
 +
lizləri catlarında xırda kristal
 +
lruzları ipəklində rast gəlir.
 +
UVEK—Qızıl Orla iməhəri
 +
Ukek).
 +
UVERTUӰRA (fr. opxeqqiqe, lat. areq-
 +
Qiqa—acılın., bailanqıc) — opera,
 +
oratoriya. balet, dram, kinofilm və s.
 +
əsərlərə orkestr muqədliməsi, eləcə
 +
də sonata formasında mustəqil orkestr
 +
əsəri. Mopteverlinin *Orfeyə
 +
(1607) operasının mutaddiməsi U.-nın
 +
ilk nӱmunəsidir. 17 əsrin axırla:
 +
rında U. nın iki əsas tipi təpəkkul
 +
tapmınidır: fransız U. sı va italyan
 +
U..sı. Uonın Hər iki tipi sonata"
 +
simfoniya silsiləsinin pinkippafında
 +
əhəmiyyətli rol oynamındır. Opera
 +
U. larının klassik U. (sonata fər-
 +
masında), irelul, introduksiya, mu
 +
qəddimə, popurri formasında U. kimi
 +
pəvldəri var, .T. Bethovenin “ Eqmonte
 +
və *Koriolane, F. Meplelsonun “Yay
 +
gecəsində yYuxuz dramlarına Y
 +
 +
 +
(bax
 +
 +
 +
yazdıqı
 +
U.-lar və s. getii ipəhrət qazanmınq -
 +
dır. 19 əsr simfəanik musiqisində kod-
 +
sert U.-sı xususi yer tutmutidur (4 Kə-
 +
zəl Meluzina haqqında əfsanəə,
 +
Menlelson: “Roma karipavalıqz, H bep-
 +
lioz). Dramatik (* Manfrelə, R. İL:
 +
man: “Romeo və Culyettak U. faitazi-
 +
yası, P. Caykovski), təbiət mənlərə"
 +
sini canlandıran U.-larla (*Payız-
 +
laq, E. Qriq) yanatı təntənəli U. lar
 +
(4*18125, P. Caykonski:  Qəntanəli uver-
 +
turaq, A. Qlazupov: 4 Bayram uvertura-
 +
sız, D. Postakovic: 4 Uverturaq. |
 +
Hacıbəyov) da genti yayılmıpilır.
 +
Xalq musiqisi mənzuları əsasınla
 +
Qlinka klassik U. numunələri Yarat-
 +
mıppdır (“Madriddə keəə, * Araqop
 +
xotası ə),
 +
 +
EY)...
 +
M1., 1960
 +
 +
 +
UVOLOGİYA (lat. ixa—ulum --. 10
 +
giya) —ulumun salxım və gkiləsinin
 +
struktur komponentləri haqqında elm.
 +
 +
 +
Ilonon”?” T. Vureyropa, 42 m.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TACİKİSTAN SSR |
 +
 +
 +
ə
 +
“
 +
 +
 +
ü |
 +
 +
1 Daiynənd vil.
 +
2 Səmərqənd vil
 +
Z Qaqiqalərya vil
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ə
 +
 +
 +
s x
 +
20000
 +
TAT 4 MHTVAC 1:4 500 000
 +
 +
 +
də həə r əs 0 45 göyü
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
İQTİSADİ XƏRİTƏ
 +
MİQYAS 1:5 000 000
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
s An
 +
DA Topkat" ddras rasman-
 +
 +
 +
-–
 +
r **
 +
I an
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Əlvan metallurgiya Pambıq parca
 +
 +
 +
Maptınqayırma və metal emalı Npak
 +
Elektrotexnika Pambıqtəmizləmə
 +
Kimya Yun
 +
 +
Tikinti materialları nstehsalı Yeyinti
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Qeyd Sənaye məntəqələrinin elcusu, əhalinin
 +
sayına gərə verilmindir
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
— Ayni ə, ın ə | s (O E/
 +
 +
R 2. İŞA ”— | "s dəə lı rər ə əs HASİLEDİCİ SƏNAYE
 +
olimetal
 +
Neft (9 ə
 +
Qonur gemur (3) Xərək ayay
 +
Təbin qaz
 +
 +
 +
Fiçorit
 +
Volfram filizləri m.
 +
 +
 +
ş Mineral su
 +
bulaqları
 +
 +
 +
ELEKTRİK
 +
STANSİYALARI
 +
(min gVt)
 +
1000-dən cok
 +
 +
 +
(2) 100-500
 +
 +
 +
(2 100-dən az
 +
 +
 +
F İstilik
 +
 +
 +
q ..
 +
ei ə ə Su elektrik stan-
 +
dx km, siyaları kaskadı
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
– —j 1
 +
ə —” o—o—o—o Qaz kəmərləri
 +
| | TƏSƏRRUFATI şə : -.
 +
KƏND TƏSƏRRCTFATI y 5
 +
| Pambıqcılıq, baqcılıq, dənli bitkilər və ətlik-şudluk v. kı In
 +
heyvanlarlıq ə
 +
| əy 2 (Uzumpuklər
 +
| Baqcılıq, dənli bitkilər və ətlik-suӱdluk Heyvandarlıq =
 +
| Yaylaq və qıpylaqlarda qoyunculuq (5 Baqlar
 +
ili 6 “ui
 +
 +
| : Dənli bitkilər və etlik Qunluq Heyvandarlıq ən.
 +
 +
ənə , ə I IB) Kənd təsərrufatına yararsız torpaqlar Menyələr
 +
R rində əgincilik
 +
 +
 +
əə = 2 vi bığı kifi ya"
 +
YӰKSƏKLİK İYKALASI, METRLƏ 1985 ilin mayında BDNİ-nin .Nartoq
 +
1” əl İXB-də təotib ediliiidir
 +
 +
 +
vaha alcaq 500 1000 1500 2000 3000 4000 5000 daha isə
 +
 +
 +
TOVUZ RAYONU
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
YӰKSƏKLİK İYKALA
 +
 +
 +
 +
 +
 +
“ SI. METRLƏ
 +
MN | Q Ty
 +
Alcaq 100 200 500 1000 1500 2000 yuksək
 +
 +
 +
EM A H EDİCİ SƏN AYE
 +
Kənd təsərrufatı texnikası təmiri
 +
Dəmir-beton məmulatı istehsalı
 +
 +
 +
Meyvə-tərəvəz konservi istehsalı
 +
YYərabcılıq
 +
 +
 +
FAYDALI QAZINTILAR
 +
 +
 +
Kun
 +
 +
 +
Sement xammalı
 +
 +
 +
KƏND TƏSƏӰFYRR UFAT I
 +
Sovxozlar
 +
Heyvandarlıq (6) Uzumculuk (iə) Kartofculuq
 +
Taxılcılıq (4) Tutunculuk
 +
| Meiyə və kolluqlar r 2”. Suvarılan torpaqlar
 +
 +
 +
Neft kəmərləri “o Qaz gəmərlari
 +
 +
 +
Məqmarlıq abidələri Su Arxeoloji abidələr
 +
 +
 +
Xəritədə rəqəmlə gəstərilmniydir.
 +
1 Xanlar rayonu
 +
 +
 +
1O0V4 nlin yanvarında BMNİ-nin .Nartoqrafi ya"
 +
İXB-də tərtib ediləimiydir
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TYPRMƏHHCTAH CCP
 +
 +
 +
ər aaa
 +
 +
 +
ayım
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
| Xarəzm vil
 +
ə Səmərqend vil
 +
 +
 +
Qaramət-Niya
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ə
 +
şə
 +
$
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
/ Pibirqay
 +
y o
 +
iə | .
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
H P.L A H
 +
 +
 +
 +
 +
 +
EMALEDİCİ SƏNAYE HASİLEDİCİ SƏNAYE
 +
 +
 +
İSTİLİK
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ELEKTRİK KƏND TƏSƏRRUFATI
 +
ırma və metal enalı "TA, ARI
 +
Fə Maimınqayırma (O) Neft a Panbıqcılıq. baucılıq. YAYNNY:
 +
F Kimya ilin, luk. tərəvəzcilik, bostancılıq.
 +
Təb r (9) 1000-don cox qarayonca, dənli bitki (buqda,
 +
F Neft enalı (9 “S Məs | arpa və s) əkinləri, baramacı-
 +
- lıq. suӱdluk-ətlik Heyvandarlıq
 +
F Tnknnti materialları istehsalı (9) Kukura gg 100-500 (vahələr)
 +
) Təravəzcilik, bostancılıq. yayxuynya, baqcılıq, sudluğ-ətlik Hey-
 +
O yunkul o 100-dən az vandarlıq
 +
e Pambıqtəmizləms (3 Nepəx duzu Səhra və yarımsəhra otlaqlarında qaragul qoyunculuqu, ətlik-yӱn-
 +
| : Lӱq qoyunculuq və dəvəcilik
 +
F Xalcacılıq Qlauber duzu Neft gəmarləri Daqətəyi və daq otpaqlarında atlik-yӱnluq Qoyunculuq. dəmyə dənli
 +
ə Dəri-ayaqqabı. gəz bitkin əginləri
 +
| o Yeyinti (5) Bentonit gili —=— Qaz gəmərlərn Yayılma rayonları
 +
Ӧu Zəriflifli pambıq Su Bostan bitkiləri
 +
ə Kəmicilik çayları , — lıq
 +
Qeyd, Sənaye məntəqələrinin əlcuscu F Mineral su bulaqları " Qoz, pӱstə meiyələri | aramacılı
 +
əhalinin sayına gərə verilmnidir (C Dəvəcilik buz Qaragul qoyunculuqu
 +
DƏRİNLİK VƏ YӰKSƏKLİK İYĞALASI METRLƏ MİQYAS | 8 000 000 1985 ilin yanvarında BMNİ-nin .Martoqrafiya"
 +
— m” Bü 0 80 160 240 120 im İXB-də tərtib edilmiidir
 +
 +
 +
0 |
 +
 +
 +
Qızılaqa:
 +
 +
 +
o
 +
Ləkcılpaq
 +
 +
 +
ad Məlikkənd
 +
 +
 +
4 AK mn
 +
ə” ə sok
 +
 +
 +
E"MAHTEHHHH CƏHAVE KƏND TƏSƏRRUFATI
 +
 +
 +
adi Metal məmulatı və bostan alətləri istehsalı ŞuO Heyvandarlıq Sovxozlar
 +
 +
 +
Taxılcılıq Nar
 +
 +
 +
Pambıqcılıq
 +
| pı Pambıqtəmizləmə
 +
| Baqcılıq /
 +
 +
 +
sB0- Dəmir-beton məqmulatı zavodu
 +
 +
 +
/ Suvarılan torpaqlar .
 +
 +
 +
E Meyvə-tərəvəz konservi istehsal 00 Baramacılıq —=—jhsj- Neft kəmərləri
 +
 +
 +
 +
 +
 +
əz
 +
I"
 +
= .
 +
 +
 +
kə
 +
 +
 +
Hərəkbiiyirmə iə Ul a səslə. ha q Ra aa bar
 +
 +
 +
m | | | 1984 ilin yanvarında BGKİ-nin ,Haprorpağın a“
 +
İXB-də tərtib edilmiiydir
 +
 +
 +
 +
 +
 +
YӰKSƏKLİK İYKALASI, METRLƏ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
YEPAZHA CCP 8020 -— —i —."n —"n.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
əhÜsərnemc-
 +
 +
 +
-Podəyasni
 +
 +
 +
 +
 +
 +
"Baturinği"
 +
brrznad –
 +
 +
 +
| mu 1 y
 +
 +
 +
| . | 4 Berdicev — 7277 Kaqarlıg |
 +
Starogo tantind 7 Dil rəbBVLA), CEPKOB O .
 +
 +
 +
— | "
 +
O Kpacnnoa” 3.) a Yanənvad
 +
əə Mə. j : A”
 +
 +
 +
ao–
 +
 +
 +
Cə
 +
| xovo “6,
 +
bə Əz
 +
 +
 +
BeUjor od-Dnestrovski
 +
 +
 +
- ə”
 +
 +
 +
ai 2 “a. fr 4
 +
4 0 F :
 +
L "
 +
Q L
 +
| o 7 I .
 +
yu
 +
7
 +
.*
 +
.
 +
 +
 +
he 1 , | : ə “ T : 2 A iy . ” “A
 +
, — A | R. “= — . mər , I
 +
1 . . / T 1 * Uk, I. o 2 1 In
 +
u q 2 2 — | Da m : b “mə, 1
 +
| "a , b - ə. ı ə- .. . ər 2 ə? - İ ə | m i A
 +
A c ın , ə Mu da. Fok ə |.
 +
| 1 " u-Q AÇ 4 - — . X : ə (/
 +
“s - 7 — 2 |" 4 "ed
 +
. b L3. “ öz "r. ln "für İ
 +
.. — — əz”, Fəs.
 +
: a - - r
 +
= z jc/ : 1 q = ü i X
 +
| | Y ə ə o a at -—” t X “. -
 +
x” m. —” — 1=—
 +
” Ukrayna SSR 4
 +
“zz o) —
 +
A ə =
 +
AL - c
 +
——əi
 +
 +
 +
R k
 +
 +
 +
 +
 +
 +
KB |
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
MİQYAS 1:6 000 000 - |
 +
60 0 60 120 180 240km 1ƏV5 ildə BMİNİ-nin .Nartoqrafiya"
 +
 +
 +
əy ӱn 9 İXB-də tərtib ednilıniydir
 +
 +
 +
 +
 +
 +
| 1500 2000 daha
 +
dərin y|uğsək
 +
 +
 +
 +
 +
 +
"
 +
 +
 +
|
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
42
 +
 +
 +
UK RAYNA SSR, İQTİSADİ XƏRİTƏ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
KƏND TƏSƏRRUFATI RAYONLARI
 +
1”) Heyvandarlıq, gətan, dənli bitki əkinləri və
 +
kartofculuq
 +
 +
 +
| Cuqundur, dənli bitkilər (butda), ətlik— sudluk
 +
heyvandarlıq və donuzculuq
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Dənli-yaqlı bitkilər(butda, qarqıdalı, gӱnəbaxan):
 +
ƏTLİK-şudluk maldarlıq, donuzcuӱluq və qӱiyculuq
 +
 +
 +
Baqcılıq,uzumculuk. texniki bitki(tutun)əkinləri,
 +
ətlik-sӱdlӱğ maldarlıq, qoyuncӱluӱq
 +
 +
 +
| Heyvandarlıq, gətan, gartof əkinləri, cay dərələ-
 +
rində baqcılıq və Y3YMUYTYK
 +
 +
 +
Baqcılıq.uzӱmcuӱluk, dənli (buqda, qarqıdalı) və
 +
Xin Dİ SİRR. Ee”, ke r x 721 İ TEXHHKH (KYHƏĞaXxaH) ÖHTKH əkinləri, tərəvəzcilik,
 +
ə, İssəzə əəə Tan ə Z | 17.07 4Oluv dii ətlik-sudluӱk maldarlıq. qoyunculuq, quxiculuq
 +
 +
| | YYəhərətrafı tərəvəzcilik Heyvandarlıq. baqcılıq |
 +
 +
 +
| Mad. A. Meiyələr
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
E-MALEDİCİ SƏNAYE
 +
Qara metallurgiya Suni və sintetik lif
 +
istehsalı
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Əlvan metallurgiya
 +
 +
Meəiyə və aqac emalı
 +
Maiyınqayırma və metal
 +
emalı Tikinti materialları
 +
 +
 +
Elektrotexnika Sement
 +
 +
 +
ən ə
 +
: əə
 +
Cə
 +
ən
 +
 +
 +
F
 +
 +
O
 +
 +
O
 +
 +
ə
 +
Dəmiryol maiyınqayırması gö Lilyurə
 +
 +
O
 +
 +
F
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ƏƏOƏOF ƏFƏF FOF
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Avtomobil Toxuculuq
 +
Kəmiqayırma və gəmi təmiri Gən—dəri, xaz və
 +
ayaqqabı
 +
Traktor və kənd təsərrufatı . əd 4
 +
maiyınqayırması Yeyinti I 145 7 ə. — Təzə
 +
Neft emalı (YYəkər im. ud Ru” Ül “ə
 +
| r ӧn Yayılma rayonları
 +
Kimya Balıq AM) fa Xzumluklər
 +
Mineral gӱbrə istehsalı 2 A.İ5 4 ı öy KəHƏKƏpMƏK
 +
tu. Sənaya məntəqələrinin əlcusu onlardakı əhalinin ELEKTRİK STANSİYALARI 4 Kənaf
 +
axəraqverilinədir (2 | mln.kvt—dan cox (4) | mln.kvt–dan a, 0, Gӱnəbaxan
 +
A Bədii sənətkarlıq (f) İstilik v 4
 +
"HnH əltik
 +
HASİLEDİCİ SƏNAYE G) Aton (b Barnap
 +
(Ə) Hanı kəmur (T) Təbii qaz (F) Qrafit | (F) Su elektrik 1 İYəkər cuqunduru
 +
O Qonur kəmur Fo. Dəmir filizləri (O) Kalium duzu —— Neft gəmərləri -— Balıqcılıq portları ci Tutun
 +
S) Torf (6) Manqan filizləri : 69) Xərək duzu —ə— Qaz kəmərləri 4 Kurortlar 3 Mayaotu
 +
Neft Cive filizl | İqtisadi rayonların |
 +
: br f ləri F Mi neraxo bulaqla rı === Gəmicilik cayları . ————ə sərhədləri r C Efiryaqlı bitkilər
 +
MİQYAS 1:6 500 00 ə - — —— -
 +
65 65 ə 000 195 üc 1985 ildə BENİ – nin .Nartoqrafiya"
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
İXB – də tərtib edilmiidir
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
—Qrinvicdən qərbə OR Qrimpicdən iyərqə
 +
Dal iə =
 +
HAQ
 +
 +
 +
r - .
 +
. Ho)
 +
| b
 +
y 1 R
 +
) ,
 +
t r
 +
ci
 +
hi b
 +
 +
 +
EZ
 +
= | I yö
 +
=
 +
MİQYAS | 6 000 000 |98B nlin mastında BA Nİşnı Nartoqrafı ya"
 +
I) 120 “
 +
ə 1 ı İXB - də təqtiğ adılımıdır
 +
 +
 +
əə
 +
ü
 +
 +
 +
 +
 +
 +
İXTİSARLAR
 +
A— Alvar
 +
 +
 +
— ===
 +
 +
 +
MHT.AC “1:7 500 000
 +
Qı my. o
 +
 +
 +
 +
 +
 +
KƏND TƏSƏRRUFATI
 +
 +
 +
 +
 +
 +
EMALEDİCİ SƏNAYE T Mineral su bulaqları
 +
ə Q o A . İ İntensiv tarlacılıq (butda və iyəgər cuqunluru).
 +
ara metallurgiya Aqac emalı və gkaqız | | ununu hekuniunmosir
 +
ELEKTRİK STANSİYALARI TRT kr
 +
O Əlvan metallurgiya ə iti materialları “üə sd ƏR
 +
HHH arlacılıq (əsasən dənli bitkilər).ətlik-
 +
Ə HHHH- sı ıı
 +
 +
F Alqminnum metallurgiyası hə nııhı FƏ istilik İz heyvandarlıq
 +
(Əf Maqınqayırma və metal emalı O. Toxuculuq ge Su elektrik H
 +
 +
= || Mədəni çəmənlərdə intensiv şudluk Heyvandarlıq
 +
Ə Elektrotexnika və elektron F Pambıq parca Ə ı
 +
 +
tom
 +
o Kəmiqayırma ə Yun La Təbni və mədəni cəmonlərda Heyvandarlıq, tarla-
 +
cılıq |
 +
(Ə Aatsnobilqayırma f npək — —ə— Neft gəmərlərn
 +
ə Avnaraget ə Tikipi Bə ərə HE Alp və subalp tipli daq otlaqlarında ətlik-şu2- |
 +
səmə 8 | puk Neyvandarlıq
 +
F Kin o Gen-dəri və ayaqqabı
 +
O Neft-kimya və neft emalı O Yeynitn ə Kosmnak salfipü |. | Ӱzumculuk
 +
ə kanalları 2
 +
 +
(0 os O Poliqrafiya ən | Tərəvəzcilik və meyvəcilik
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Qeyd Sənaye məntəqələrinin olcuşu sanayedə calınanların sayına
 +
 +
 +
təqribən uyqundur PORTLARIN İLLİK YUK Yayılma rayonları
 +
: ƏVRİYYƏSİ | |
 +
HASİLEDİCİ SƏNAYE iL ” ua AN
 +
(Ou Dai gəmur (I) Aluminnum filnzlərn ====== 75 mln. tondan cox f Qarqıdalı N Lləsəp cuqunduru
 +
o Qonur kəmur (ə Polnmetal filmlər 30—50 mln, ton İ Həra 2 Mayastu
 +
—pqh”—c 5–20 mln ton “” Tutun q" Gӱlculuk
 +
(9) Neft (O) Ypan filizləri hu o6o——. 1-5 min ton
 +
—— Zeytun aqaclarının
 +
Sə Yanar qaz (O Kalnum duzu izlmmal sərhədi
 +
ə Dəmir filizləri Xarək duzu –— Balıqcılıq portları Monalər
 +
MİQYAS 1:7 500 000 1085 ilin mayında BANİ-nin YNartoqrafiya:
 +
- 0 75 150 225km
 +
 +
 +
İXIB-da qartıb adilmədir
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ea  —”Pkgjji — ———“——..,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
“Y., TepMuHMHH və ӱuzum sortlarının
 +
YBO/TO?£H təsvirinin metodikasını so-
 +
vet alimi N. N. Prostoserdov təklif
 +
etmindir. U,-nın verdiyi mə”lumat
 +
əsasında Yeyinti sənayesində hər sorta
 +
 +
 +
muvafiq olaraq e"mal texnologiyası
 +
hazırlanır.
 +
 +
 +
” də
 +
| AM
 +
ə ə ii
 +
 +
 +
 +
 +
 +
UQANDA ((Ysapda), Uqanda Res-
 +
ny ö nn Ka cbbi (Republic of Uganda).
 +
 +
CM mumi mə”lumat. Pərqi Afrika-
 +
da dəvlət. P1m.-dan Sudan, q.-dən Zair
 +
c.-dan Ruanda və Tanzaniya, it.-dən
 +
Keniya ilə həmsərhəddir. C.-i:.-də
 +
Viktoriya gəlu ilə əhatələnir. Sah,
 +
241,1 Muz xə”. ƏH. 13,8 mln. (1983).
 +
İnzibati cəhətdən 4 vil.-ə beəlunur,
 +
 +
: lunur
 +
Paytaxtı Kampala 1p.-dir.
 +
 +
Dəvlət qurulunlu. U. resp.-dır:
 +
Millətlər Birliyinə daxildir. Kon-
 +
stitusiyası 1967 illə qəbul edilmili-
 +
dir. 1985 il iyulun 27-də bapq vermin
 +
hərbi dəvlət cevrilityi nəticəsində
 +
Konstitusiyanın quvvəsi dayandırıl-
 +
Mbim, paytaxtda fəvqəl”adə vəziyyət
 +
e”lan olunmuqidur. Əlkəni, əsasən,
 +
hərbcilərdən ibarət Hərbi PYura ida-
 +
rə edir. Həkumət təpkil olunmupt-
 +
dur. Yaxın 12 ay ərzində elkədə umu-
 +
mi seckilər kecirmək nəzərdə tutulur.
 +
 +
Təbiət. Səthi, əsasən, ayrı-ayrı
 +
daqlar olan zəif dalqalı platodur
 +
(hund. 1100—1500 m). Faydalı qa-
 +
zıntıları: mis, qalay, kobalt, volf-
 +
ram və s. İqlimi ərazinin cox hissə-
 +
sində ekvatorial-mussondur. Orta ay-
 +
lıq temp-r 18—259S-dir. İllik ya-
 +
qıntı 750—1500 mm. Cayları ərazi-
 +
dən kecən Nil Hevzəsinə aiddir. Əsa-
 +
sən, qırmızı ferrallit torpaqlar ya-
 +
yılmıtdır. Bitkiləri cox yerdə Yuk-
 +
səkotlu savannalardan ibarətdir. Hey-
 +
vanları: fil, kərgədan, begemot, an-
 +
tilop, zurafə, aslan, meymun və s.
 +
Coxlu qulp, surunən (timsah, ilan),
 +
həptərat var. Milli parklar (Ruven-
 +
zori, Kabareqa) yYaradılmındır.
 +
 +
Əhali. Əhalinin 9796 -dən coxu Af-
 +
rika xalqlarıdır. Avropa və Asiyadan
 +
kecub gəlmələr də var. Rəsmi dilləri
 +
suahili (1973 ildən) və ingilis dil-
 +
ləridir. Əhalinin təqr. 6594-i xris-
 +
tian, 5—696-i mӱsəlmandır, qalanla-
 +
rı ən”ənəvi dini e”tiqadlarını sax-
 +
layır. İpləyən əhalinin 154,3 min
 +
nəfəri xidmət sahəsində, 61,2 mini
 +
balıqcılıq, MELƏ və K.t.-nda, 58,9
 +
mini sənayedə, 44,4 mini tikintidə
 +
calınır. Ortasıxlıq 1 km"-də təqr.
 +
57 nəfərdir (1983). PLəhər əhalisi
 +
7,894-dir. Muhum ipəhərləri: Kampala
 +
(ətrafı ilə 477 min nəfər, 1981),
 +
Cinca, Mbale, Entebbe və s.
 +
 +
Tarixi ocerk. U. ərazisi Aplaqı
 +
Paleolitdən məskunlatmındır. 13—
 +
14 əsrlərdə (bə”zi mə”lumatlara gərə
 +
10—11 əsrlərdə) yaranan Kitara—Bun-
 +
yoro dəvləti 16 əsrdə Bunyoro, Buqan-
 +
da, Ankole, Karaqve və s. feodal dəv-
 +
lətlərə parcalandı. 19 əsrin ortala-
 +
 +
 +
ASE—27, c.9
 +
 +
 +
UQANDA
 +
 +
 +
rında U, ərazisinə
 +
ərəblər kecub gəldi-
 +
lər. U. 19 əsrin 2-ci
 +
Yarısında B. Britani-
 +
ya, Almaniya və Fran-
 +
sanın ekspansiya obyek-
 +
tinə cevrildi. 1890 il-
 +
dən baiylayaraq U. əra-
 +
zisində olan dəvlətlər
 +
B. Britaniyanın pro-
 +
tektoratı altına gec-
 +
məyə baipladı. 20 əsrin
 +
20 — 30-cu illərində
 +
milli azadlıq hərəka-
 +
tı genipləndi. İkin-
 +
ci dunya muharibəsina
 +
dən sonra istiqlaliy-
 +
yət uqrunda mubarizəyə
 +
Milli Konqres (1952
 +
ildə yaradılmındı),
 +
sonra isə Uqanda Xalq
 +
Konqresi (UXK, 1960
 +
ildə yaradılmındı)
 +
balicılıq etdilər:
 +
1962 ilin oktyabrında
 +
U. mustəqil federativ
 +
devlət e”lan edildi.
 +
A, M. Obote prezident
 +
secildi. U. 1962 ildə
 +
BMT-yə qəbul olundu.
 +
1962 ildən SSRİ ilə
 +
diplomatik əlaqələr
 +
saxlayır. 1967 il sent-
 +
yabrın 8-də resp. eӱ”lan
 +
edildi. 1971 ildə
 +
hərbi cevrilii nəti-
 +
cəsində parlament bu-
 +
raxıldı. Əlkədə ge-
 +
neral İdi Əminin dik-
 +
tator rejimi quruldu. 1979 ilin apre-
 +
lində muxalifətci quvvələri birləiq-
 +
dirən Uqanda Milli Azadlıq Cəbhəsi
 +
(Tanzaniyanın Moiyi 11.-ndə Yaradıl-
 +
mılpdı) Tanzaniya ordusunun gəməyi
 +
ilə hakimiyyəti ələ aldı. 1980 ilin
 +
dekabr parlament seckiləri nəticəvin-
 +
də A. M. Obote yenidən prezident se-
 +
cildi. U, butun əlkələrlə əlaqələri
 +
geniptləndirmək, dinc yanaqı yappa-
 +
maq, milli azadlıq hərəkatlarını
 +
(xususilə Afrikanın c.-unda) muda-
 +
fiə etmək siyasəti Yeridir, irqi ayrı-
 +
seckiliyə, mustəmləkəciliyə qarpı cı-
 +
xın edir, 1985 ilin iyulunda U.-da
 +
hərbi cevrilitp balp vermitdir.
 +
Siyasi partiyalar və həmkarlar
 +
ittifaqları. Uqanda Demokra-
 +
tik Partiyası (1956). Uqan-
 +
da Xalq Konqresi (1960)—ha-
 +
kim partiyaidi. Uqanda Vətən-
 +
pərvərlik Hərəkatı (1980),
 +
Uqanda Milli Azadlıq
 +
Cəbhəsi (1979) Uqanda Həm-
 +
karlar İttifaqlarının
 +
Milli Cəmiyyəti (1974) —
 +
Afrika Həmkarlar İttifaqları
 +
Birliyi Cəmiyyətinə daxildir.
 +
İqtisadi-coqrafi ocerk. U. zəif
 +
inkipaf etmiiy aqrar əlkədir. Xır-
 +
da əmtəə təsərrufatı ustundur. Koo-
 +
perativ hərəkatı inkipaf edir. Qəh-
 +
və (1981 ildə 117 min tp), pambıq (4,2
 +
MHH m), ua) (5,6 min tt) və s. yetitidi-
 +
rilir. 5,4 mln. qaramal, 3,3 mln. da-
 +
var var (1981). Balıq ovlanır (1980
 +
ildə 224 min t). Sənayesi, əsasən,
 +
k.t. xammalı e”mal edir. Mə”dən cə-
 +
nayesi, metallurgiya, boru-prokat, se-
 +
ment, mineral gubrə, toxuculuq, radio
 +
aparatlarını quraqidıran muəssisə-
 +
lər və s, var. D.y.-larının uz. 1301
 +
km, avtomobil yollarının uz. 27 min
 +
km-dir. Su nəql. var. Qəhvə, cay, pam-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
417
 +
 +
 +
bıq, tutun, mis və s, ixrac edilir,
 +
Maın, avadanlıq, nəql. vasitələri,
 +
neft və neft məhsulları, ərzaq və s.
 +
 +
 +
idxal olunur. Əsas ticarəti aa
 +
İqtisadi Birliyi əlkələri, H,
 +
Yaponiya, SSRİ, Keniya, Tanzaniya
 +
və Hindistanladır. Pul vahidi Uqan-
 +
 +
 +
əə
 +
Səhiyyə. 1970 ildə U.-da əhalinin
 +
hər min nəfərinə duiyən doqum sayı
 +
43,2, əlum sayı 17,6, Hər min nəfər
 +
diridoqulana gərə uptaq əlumu 160
 +
olmutdur. Əlum halları, əsasən, in-
 +
feksion və parazitar xəstəliklərdən-
 +
dir. Malyariya, mə”də-baqırsaq xəsqə-
 +
likləri, yatalaqlar, vərəm, ulaq in-
 +
feksiyası, Helmintozlar, zəhrəvi xəs-
 +
təliklər genip yayılmındır. Əlkədə
 +
15,3 min carpayılıq (əhalinin hər
 +
min nəfərinə 1,6 carpayı) 328 xəstə-
 +
xana muəssisəsi, 1,2 min Həkim (əha-
 +
linin hər 8,7 min nəfərinə 1 həkim),
 +
na həkimi, 60 əczacı, 4 min orta
 +
TH ipcisi var (1971). Həkim kadr-
 +
ları tibb məktəblərində hazırlanır.
 +
Maarif və elmi idarələr. Təhsil
 +
(icbari deyil) muddəti ibtidai MƏK-
 +
təblərdə 7, orta məktəblərdə 6 (4--2),
 +
apaqı texniki pepyə məktəblərində
 +
1—4, orta texniki peiyə məktəblərin-
 +
də 2 ildir. Kampalada un-t (nəzdində
 +
əlkənin ən beyuk kitabxanası), tex-
 +
niki və pedaqoji kolleclər, həmci-
 +
nin U. muzeyi, mepə muzeyi, Entibbe-
 +
də geologiya muzeyi, botanika barı
 +
var. Elmi idarələr: k.t. tədqiqat CT.,
 +
devlət kimya laboratoriyası, pambıq-
 +
cılıq elmi tədqiqat st. və s.
 +
Mətbuat, radio veriliiyləri, Te-
 +
leviziya. Gundəlik qəzetləri: luqanda
 +
dilində “Tayfa empiaq (1961), eYraH-
 +
da postə, “Munnog (1911), ingilis Dİ-
 +
lində “Uqanda taymsə (1979). U. infor-
 +
masiya agentliyi (UNA) 1972 ildə Ya"
 +
 +
 +
418
 +
 +
 +
 +
 +
 +
I s
 +
 +
 +
Fi qa 2.
 +
 +
 +
ən ə dı 1 Pr ti,
 +
"Tili
 +
 +
 +
Uqanda. 1. Viktoriya-Nil
 +
 +
 +
yarısı. 8. Kibulidə məscid. 19 əsr.
 +
radılmındır. U. Radio veriliiyləri
 +
korporasiyası həkumətə -xidmət edir.
 +
1962 ildən televiziya verilinlərinə
 +
bailanmındır.
 +
 +
Ədəbiyyat. U. ədəbiyyatı ingilis
 +
dilində inkiyyaf edir. İstiqlaliyyət
 +
qazanıldıqdan sonra (1962) milli ədə-
 +
biyyat inkiiyafa bailadı, 1965 ildə
 +
Barbara Kimenyenin hekayələr kitabı
 +
nəir edildi. O. Okuli, R. Serumaqa
 +
və 6. aktual məvzularda poema, roman
 +
və pyeslər yazmıtlar. E. Seruma (tə-
 +
dəlluu əsl adı Henri Kimbuqve) və
 +
T. Lo Lionq ekspressionizmə meyl et-
 +
miilər. 70—80-ci illərdə poeziyada
 +
sosial bərabərsizliyə qariı etiraz
 +
motivləri guclənmitdir.
 +
 +
Me”marlıq və təsviri sənət. U-.-
 +
nın xalq Yapayınd mənzilləri ucun
 +
iquvul və cubuq karkaslı, dairəvi
 +
planlı, iyii təpəli komalar səciyyəvi-
 +
dir. 1940-cı illərdə ipəhər me"marlı-
 +
qında beton konstruksiyalar meydana
 +
gəlmiidir. 1930-cu illərdən inkipaf
 +
edən təsviri sənətdə milli rəssamlıq
 +
məktəbinin formalaiması ucun zəmin
 +
yaranır (heykəltərali J, Kakooza, boq
 +
 +
 +
Hə cn
 +
 +
 +
cayında Kabareqa pyəlaləsi.
 +
 +
 +
UQARİT
 +
 +
 +
9, Uzəri muncuqla hərulmuit qablar.
 +
 +
20 əsrin 1-ci yarısı.
 +
yakarlar A. Atori, O. Buluma, İ. Ka-
 +
lanzi, qrafik V. Envaki).
 +
 +
Musiqi. U.-da yapayan xalqlardan
 +
baqanda xalqı zəngin musiqi mədəniy-
 +
yətinə malikdir. Ennanqa (V simli
 +
arfa), endonqo (8 simli lira), endi-
 +
gidi (birsimli skripka), endero
 +
(fleyta nevu), amakondrere ə, HƏ-
 +
BY), embutu, enqalabi, omubala (zərb
 +
alətləri) və s. musiqi alətləri, muxtə-
 +
lif mahnı janrları geniiy Yayıl-
 +
mıpidır. Digər xalqların da SYHƏ-
 +
məxsus musiqisi və musiqi alətləri
 +
var. Musiqi xadimləri: A. Okelo, B.
 +
Mubangizi, P. Kivumbi, C. Kyaqambid-
 +
va və b. Milli folklor ansamblı,
 +
ksilofoncalanlar ansamblı, milli
 +
musiqi departamenti və s. fəaliyyət
 +
gəstərir.
 +
 +
Teatr. Birinci dunya muharibə-
 +
sindən (1914—18) sonra teatr həvəs-
 +
karları dərnəkləri meydana gəlmiil-
 +
dir. U. teatrının əsasını xalq Yara-
 +
dıcılıqı təpkil edir. 1968 ildə
 +
dramaturq və rej. Serumaqa ilk
 +
professional truppa (“Limitedtietr?)
 +
yaratmıqzidır. Qrupaanın repertua-
 +
 +
 +
2. Kampala ptəhəri. Z.
 +
4. Cinca iqəhərində toxuculuq fabriki. 5. Ouen-Fols bəndi. 6. Cay yarparı yığımı.
 +
 +
 +
10.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Kampala yaxınlıqında ekvator
 +
7. Kilembedə kilsə. 20 əsrin
 +
qalxan, Piqorini
 +
 +
 +
xətti,
 +
1-ci
 +
Dəri muzeyi. Roma,
 +
rına E. Olbi, A. Fuqard, J. B. Mol-
 +
yer, V. Poyink və b.-nın əsərləri da-
 +
xildir. 1955 ildən Kampalada hər il
 +
teatr kollektivlərinə baxıpi-festi-
 +
vallar kecirilir.
 +
 +
Əd.: Novenpald istorin Afriki, 2
 +
izd., M., 1968, İstoril Afriki, M., 1971:
 +
Sovremennıe literaturı Afriki. Vostoc-
 +
nan iYOjnal Afrika, M., 1974: Pank-
 +
parbensB.İll,Kaneny mC.H. Yran-
 +
da, M.. 1976. CijovN.N..Plixter
 +
S. B., Uqanda. Əkgonomiko-qeoqraficeskai
 +
xarakteristika, M., 1977, Afrika. Vostoc-
 +
Has x Ojnal Afrika, M., 1981 (cepin
 +
“CTpaHbı H Hapoaünblə).
 +
 +
UQARİT— Finikiyanın tim.-ında qə-
 +
dim ppəhər-devlət, kən”anilər-uqarit-
 +
lilərlə məskunlaimıındı. cuU.ə adı
 +
e.ə. 2-ci minilliyin əvvəlindən mə”-
 +
lum idi. E.ə. 16 əsrdən Misirin,
 +
e.ə. 14əsrin əvvəlindən hettlərin həkm-
 +
ranlıqı altında olmuil, e.ə. 12 əsrin
 +
əvvəlində zəlzələ nəticəsində darıl-
 +
mılydı. U. ərazisində əkincilik,
 +
sənətkarlıq və ticarət inkitpaf et-
 +
mimdi. Təsərrufatda qul əməyindən
 +
istifadə edilirdi. , DMisirin,
 +
Egey d., Kicik Asiya, Beynənnəhreyn
 +
 +
 +
 +
 +
 +
əlkələrinin və daxili Suriyanın bey-
 +
nNəlxalq ticarət mərkəzi olm
 +
 +
UQARİT DİLİ—–qədim Uqarit xə.
 +
hər-devləti əhalisinin dili. Sami
 +
dillərinin iim.-q. qrupuna mənsub-
 +
dur. Kənan dillərinə yaxın olmuii-
 +
dur. E.ə. 14—13 əsrlərə aid abidə-
 +
ləri, habelə sonrakı dəvrlərə məx-
 +
sus kitabələri mə”lumdur (gil lev-
 +
hHəciklərdə və nanı uzərində mixi ya-
 +
vısına oxpar konsonant əlifba ilə
 +
Yazılmınldır). Leksikasında hurri
 +
dilindən alınma səzlər var.
 +
 +
 +
Əd.2 Seqert S., Uqari:
 +
(per. s nem.), M., 1965: F uzu ii"
 +
İstoril pishma, per. s nem., M., 1979,
 +
 +
 +
UQAROV Boris Sergeyevic (d. 6.2.
 +
7 Petroqrad --olnet boyakarı BƏ HH-
 +
H zəriyYəcisi. SSRİ xalq rəs-
 +
gn b CCPH ar Axaxe-
 +
iyasının Pəqiqi uzvu (1978) və pre-
 +
zidenti (1983). 1978 ... ə Kİİ
 +
uzvu. İ.Y. Repin ad. Leninqrad Boya-
 +
karlıq, Heykəltərattlıq və Me”mar-
 +
ə ii oxumutidur (1945—51:
 +
ƏH Həmin in-tun rektoru).
 +
RSFSR Rəssamlar İttifaqı əra
 +
qrad Təpkilatı İdarə Hey”ətinin səd-
 +
ri olmutdur ömür. Beiyk BərəH
 +
muharibəsinin (1941—45) itptirakcı-
 +
sıdır. Yaradıcılıqrında tarixi-in-
 +
qilabi məvzular, məipət sə ələri,
 +
portret və mənzərələr muhum yer tu-
 +
tur. c Kolxoza, 1929-cu ilə (1954),
 +
cMə”dənlərdə. 1912-ci ilə (1957), *Le-
 +
ninqradlı qadın. Qırx birdə (1961),
 +
cOktyabrə (1964), cAna. 1941-ci ilə
 +
(1965) “trpik uqrunda, azadlıq ur-
 +
runda |9 (1970), € AxmaM toranlıqı.
 +
Otlaqda (1978), eHnpuənnmə (1980) ən
 +
laxıbı tablolarındandır. Sovet boya-
 +
karlıqının nəzəri məsələlərinə dair
 +
məqalələr yazmıqpdır. Pedaqoji fəa-
 +
liyyət gestərir (1971 ildən prof.).
 +
Qırmızı Ulduz ordeni və medallarla
 +
təlti ӱlunmutdur.
 +
UQLEQORSK—RSFSR Saxalin vil.-
 +
ndə ipəhər. Tatar boqazı sahilində
 +
port. Mepə sənayesi muəssisəsi, sel-
 +
luloz-kaqrız kombinatı, cStroydetalə
 +
z-du, yeyinti sənayesi muəssisələri
 +
var. Yaxınlıqında dai kemur cı-
 +
 +
 +
a:
 +
LİC—RSFSR Yaroslavl vil.-ndə
 +
pəhər. Uqlic r-nunun mərkəzi. Vol-
 +
qa cayında gəmi dayanacarı. D.y. st.
 +
Saat, mexaniki-tə"mir, eksperimental
 +
mexaniki-tə”mir z-dları, cUQLİC eL-
 +
mi-istehsalat birliyi: elmi-tədqiqat
 +
saat sənayesi in-tunun filialı, tex-
 +
nikumlar, pedaqoji məktəb, tarix-in-
 +
cəsənət muzeyi, var
 +
 +
Orta əsrlərdən U.-də Kreml, cox-
 +
lu kilsə (o cӱmlədən Aleksey monas-
 +
tırının Uspeniye kilsəsi, 1628),
 +
18 əsrə aid yapayıii evləri və s. qal-
 +
mıtdır. Sovet dəvrundə Uqlic SES-i
 +
(1950), sənaye mӱəssisələri, ictimai
 +
və inzibati binalar (c“Uqlicə mehman-
 +
 +
 +
xanası, 1972) tikilmiptdir.
 +
UQLOV Fyodor Qriqoryevic (d. 5.
 +
10.1904 İrkutsk vil.
 +
 +
 +
Ccqu-
 +
evo £ ər van bl, CCPH nӧv
 +
 +
 +
A akad. (1967). Lenin mukafatı lau-
 +
reatı (1961). 1931 ildən Sov.İKP
 +
uzvu. Beyuk Vətən muharibəsi ipti-
 +
rakcısı. N. N. Petrovun tələbəsi.
 +
1950 ildən 1-ci Leninqrad Tibb İn-
 +
tunun qospital cərrahiyyə kafedrası-
 +
nın mudiri, Umumittifaq elmi-təd-
 +
qiqat pulmonologiya in-tunun təpki-
 +
latcısı, direktoru olmutpdur (1967—
 +
 +
 +
27", c 9
 +
 +
 +
UDABNOPİTEK
 +
 +
 +
72), Tədqiqatı, əsasən, həzm sistemi
 +
orqanlarının cərrahlıqına, portal
 +
ə Nə dən qəfəsində hipo-
 +
termiyaya və s. Həsr edilmitdir.
 +
CCPYİ-nə ilk nəğə (1953) ypək ry-
 +
surlarının ərp i usulla muali-
 +
cəsini ipləyib hazırlayanlardan bi-
 +
ralir, Atciyər xəstəliklərinin cərra-
 +
i usulla mӱalicəsini itləyib hazır-
 +
lamıtpdır. Bir sıra cərrahi əəə
 +
və alətlər təklif etmipdir. İ. İ.
 +
Qrekov ad. 4“Vestnik xirurginə jur
 +
nalının redaktorudur (1953 ildən).
 +
2 Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və
 +
medallarla təltif olunmupdur.
 +
Əsərləri: Rezekpil leqkix, 2 izd.,
 +
L., 1954: Kateterizadin serdia i selek-
 +
tivnan anqiokardioqrafin, L., 1974 (soav-
 +
tor): Celoveg sredi lqoden, L., 1982.
 +
UQOLİNİ ((YroNnp:) Amedeo (1896,
 +
İstambul—6.5.1954, Turin)—italyan
 +
Yazıcısı, antifatist. 1937 ildən
 +
İtaliya -nIN uzvu. Yaradıcılıra
 +
cAqılsızlar arabası (1929) romanı
 +
ilə baplamıpdır. 4“Fənərə (1934)
 +
hekayə toplusu yoxsulların həyatın-
 +
dan bəhs edir. Muqavimət rəkatı-
 +
na həsr olunmut “On mənsur poema
 +
(1949) hekayə toplusu, *“Bir nəfər ha-
 +
mı kimi (1946) və 4On soldilik TY-
 +
tӱnə (1950) neorealist romanları,
 +
c Marta sərhəd kəndində (nəpri 1956)
 +
povesti vr
 +
UQRA—RSFSR-in Smolensk və Ka-
 +
luqa vil.-lərində cay. Oka cayının
 +
sol qolu. Uz. 399 km, hevzəsinin sah.
 +
15 700 km? Qar suları ilə qidalanır.
 +
Atac axıdılır.
 +
UQRLAR—dil cəhətdən qohum olan
 +
mansilərin və xantıların, Dunay
 +
macarlarının (madyar) çmumilətdi-
 +
rilmipl etnik adı. Uqor dilində
 +
danınırlar. E.ə. 4—3-cu minillik-
 +
lərdə Ob və İrtıp cayları hevzələ-
 +
rində məskunlatmhınlndılar. Mansi
 +
və xantıların əcdadları buradan
 +
tim.-a yayılmıtp, macarların əcdad-
 +
ları isə 8—9 əsrlərdə q.-ə hərəkət
 +
edərək Dunaya qədər irəliləminlər.
 +
URUR—Azərb.SSR-də cay. Samurun
 +
saq qolu. Yan silsilədən batlanır.
 +
Qusar r-nu ərazisindən axır. Uz. bə
 +
km, Hevzəsinin sah. 125
 +
mada istifadə edilir.
 +
URURLU MƏHƏMMƏD (7 —təqr. 1475/
 +
76)— Aqqoyunlu pahzadəsi, sərkərdə,
 +
Uzun Həsənin oqlu. Qaraqoyunlu Ca-
 +
hanmpahın, Teymuri Əbu Səidin mər-
 +
lub edilməsində və Malatya deyuiun-
 +
də fərqlənmindi. 1474 ildə mərkəzi
 +
hakimiyyətə qarilı feodal qiyamına
 +
baicılıq edən U.M. atası ilə deyui-
 +
də məqlub olub Osmanlı sultanı 11
 +
Mehmedin |1451—81| yanına qacdı.
 +
İP Mehmed Uzun Həsənə qarlı mubari-
 +
zədə istifadə məqsədilə, U.M.-i eh-
 +
tiramla qarpıladı və qızı Gevhər-
 +
xan sultanla evləndirdi (bu izdivac-
 +
dan sonralar Aqqoyunlu taxtına cıx-
 +
mhıtp Gedək Əhməd dunyaya gəldi), onu
 +
Azərb.-la sərhəddə yerlətən Sivasa
 +
hakim tə yin etdi. Sivasdan Təbrizə
 +
hucum edən U.M. atası tərəfindən
 +
məqlubiyyətə uqrradıldı və əlduruldu.
 +
URURLU XA ZİYADORLU, (? —
 +
1738)—Gəncə (Qarabaq) bəylərbəyisi.
 +
Qacarların ziyadoqulları nəslindən
 +
idi. 1736 ildə Mutan qurultayına də”-
 +
vət olunan U.x.Z. Nadirin ppah e”lan
 +
edilməsi əleyhinə cıxdı. Ziyadorul-
 +
larının siyasi və hərbi qudrətini
 +
sarsıtmaq məqsədi gudən Nadir pahın
 +
əmri ilə U. x.Z.-nun hakimiyyətində
 +
 +
 +
km?, Suvar-
 +
 +
 +
419
 +
 +
 +
olan Qarabaqın Xəmsə məliklərinə
 +
mӱstəqillik verildi, Qazax və Borca-
 +
lı mahalları gurcu carı Teymurazın
 +
tabeliyinə kecirildi, cavaniir, otu-
 +
ziki və kəbirli tayfaları Xorasana
 +
surgun edildi. Bəylərbəyi titulu sax-
 +
lanılan U.x.Z.-nun tabeliyində ancaq
 +
Gəncə əyaləti qaldı. Car və Tala ca-
 +
maatlarının cıxımnlarını yatırma-
 +
Fa gəndərilmiii Nadir piahın qarda-
 +
ilı İbrahim xanın qopununda olan
 +
U.x.Z. usyancılarla Cənik d. yaxın-
 +
lıqında baiq vermii dəyutidə əldu-
 +
ulmutdur.
 +
 +
D, əl-ud(ər. əuul, hərfi MƏ”Ha-
 +
sı—aqac)— Yaxın PTərq xalqları ara-
 +
sında geni yayılmınn simli-mizrabə
 +
lı musiqi aləti. U. 7 əsrdə ərəblər tə-
 +
rərlələn İrandan mənimsənilmitdir.
 +
 +
əhləvi dilində U. bərbət adlandı-
 +
rılmındır. Alət kamillətdikcə, U
 +
bərbətdən secilməyə bailamındır.
 +
Orta əsrlərdə Azərb.-da da geni is-
 +
tifadə olunmutdur. Muxtəlif xalq-
 +
larda U.-un yaranma tarixi, ifacılıq
 +
ən ənələri, qurulupqu və calrı qayda-
 +
ları muxtəlif olmupdur. U. Avropa
 +
lutnyasının sələfidir. Muçasir U.
 +
iri armudabənzər gevdədən, qısa qol-
 +
dan, arxaya əyilmiii kəllə hissədən
 +
ibarətdir. Adətən, qoz, səndəl və ya
 +
armud aqacından dӱzəldilir. Dekası-
 +
nın uzərində rezonator dəlikləri
 +
var. 8—11 simi olur. Melodiya calı-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
nan qopa simlər mərkəzdə, bəm sim-
 +
lər isə kənarlarda yerləptir. Azərb.
 +
U.-unun diapazonu beyuk oktavanın
 +
lya səsindən ikinci oktavanın re sə-
 +
sinə qədərdir U.*dan Azərb. xalq cal-
 +
qı alətləri ansamblları və ork.-lə-
 +
rində, eləcə də solo alət kimi isti-
 +
fadə olunur.
 +
 +
Əds Rəhmətov Ə., Azərbaycan
 +
xalq calərı alətləri, B., 1975: Abdul-
 +
layeva S., Narodnıe muzıkalınıe in-
 +
strumentı Azerbahdjana, B., 1972, Vert-
 +
kov K. Blaqodatov Q. Dzovip-
 +
kan Ə., Atlas muzıkalınıx instrumen-
 +
tov narodov SSSR, 2 izd., M., 1975
 +
UDA—Bur.MSSR-də cay. Selenqa ca-
 +
yının saq qolu. Uz. 467 km, hevzəsi-
 +
nin sah. 34,8 min km?. Vitim Yayla-
 +
sından batilanır. Oktyabrdan maya-
 +
dək donmuiy olur. Suvarmada istifa-
 +
da edilir. Ulan-Ude iy. U.-nNIN MƏnN-
 +
 +
 +
səbindədir. | |
 +
 +
UDA, U d— RSFSR-in Xabarovsk əl-
 +
kəsində cay. Uz. 457 km, həvzəsinin
 +
sah. 61,3 min km?. Caqdı silsiləsin-
 +
dən baplanır. Oxot dənizinin Uda
 +
kərfəzinə tekulur. Oktyabrdan maya-
 +
dək donmutl olur. Cumikan portu U.-
 +
nın mənsəbindədir. in
 +
UDABNOPİTEK (aikar edildiyi ye-
 +
rin adından--yun. rihekov—meymun)—
 +
qədim insanabənzər meymun. 1939 ildə
 +
sovet geoloqları N. O. Burcak-Abra-
 +
movic və Y. Q. Qabapvili Gurc.SSR-
 +
də (Udabnoda) Son Pliosen cekuntu-
 +
lərində aiykar etmillər. U.-in qabaq
 +
azı diti uzunsov, iki kəklu, iki qa-
 +
barıqlıdır. Azı diqqi kvadrat for-
 +
 +
 +
420
 +
 +
 +
UDAYPUR
 +
 +
 +
 +
 +
 +
malıdır, uzərindəki qabarıqların (4
 +
ədəd) qurulupquna gərə driopiteklərə
 +
yaxındır. U. pimpanze və qorilla
 +
arasında aralıq mӧvqe tutur. ,
 +
 +
ərazisində qalıqı tapılan ilk qədim
 +
insanabənzər meymundur.
 +
UDAYPUR — Hindistanda, Racəstxan
 +
itatında ipəhər. ƏH. 230 min (1981).
 +
Kustar toxuculuq (parca, krujeva) in-
 +
kipaf etmitdir. K.t.xammalı e”mal
 +
olunur. Me”marlıq abidələri (16—
 +
 +
 +
18 əsrlər) var.
 +
 +
UDEKE DİLİ — gyöexenəpun dili.
 +
Tunqus-mancur dillərinin c. qrupuna
 +
daxildir. U.d.-ndə 900 adam danıpı
 +
(1979). Fonetik tərkibinin murəkkə
 +
liyi ilə bapqa tunqus-mancur dillə
 +
rindən fərqlənir. Qrammatik və lek-
 +
sik cəhətdən nanay dilinə daha yaxın-
 +
dır. Yazısızdır.
 +
 +
 +
Əd.: İzıki narodov SSSR, t. 5, L,,
 +
1968.
 +
 +
 +
UDEGELƏR (əzlərini udee, ude-
 +
x e adlandırırlar)—RSFSR-in Pri-
 +
morye və Xabarovsk rəyinə ya-
 +
payan xalq (1,6 min, 1979). Udege di-
 +
lində danıtırlar. Etnogenezlərində
 +
tunquslarla yanapptı yerli əhali də
 +
iptirak etmipdir. Dinləri ipplama-
 +
nizmdir. Ən”ənəvi məpquliyyətləri ov-
 +
culuq, balıqcılıq və jentpen kəku
 +
toplamaqdır. K-zlarda və ovculuq sə-
 +
naye təsərrufatlarında ipləyir, əkin-
 +
cilik və heyvandarlıqla da məptqul
 +
olurlar. Milli ziyalıları yetiiti-
 +
mipdir.
 +
 +
Ədə Larıhkin V.Q.,
 +
Vladivostok, 1958.
 +
 +
 +
UDİN DİLİ—udinlərin dili. Da-
 +
qıstan dillərinin ləzgi qrupuna
 +
daxildir. = dildə təqr. 7 min adam
 +
7. (1979). 2 dialekti (Varta-
 +
ipen və Nic) var. Qafqaz Albaniyasın-
 +
da əsas dillərdən biri olmuppdur.
 +
Səs tərkibi 14 sait və 38 samitdən
 +
ibarətdir. U.d. erqativ qurulupllu il-
 +
tisaqi dillərdəndir. İsim və fe”l
 +
formaları zəngindir. Say sistemi
 +
iyirmilikdir. Luqət tərkibində qə-
 +
dim İran, yunan, erməni, gurcu və
 +
Azərb. dillərindən gecmə səzlər cox-
 +
dur. Yazısızdır.
 +
 +
Ədl Qukasyan V., Udincə-azər-
 +
baycanca-rusca lutət, B., 1974, İzıki
 +
narodov SSSR, t. 4, M., 1967.
 +
 +
 +
YAHHE (üUdine)—llInxamı İtaliyada
 +
məhəp. Friuli-Venesiya-Culiya VİL.-N-
 +
dəki Udine əyalətinin inz.m.
 +
 +
103,0 min (1978). Metal e”malı, qara
 +
metallurgiya, toxuculuq, sement, ka-
 +
qız, yeyinti və s. sənaye sahələri var.
 +
UDİNLƏR (əzlərini udi, uti ad-
 +
landırırlar)—SSRİ-də xalq. Təqr.
 +
7? min nəfərdir (1979). Azərb.SSR-də
 +
Nic, qismən Mirzəbəyli k.-lərində
 +
(Qutqaten r-nu), Vartaten 11.-ndə,
 +
həmcinin Gurc.SSR vareli r-nunun
 +
Oktomberi k.-ndə (1920—22 illərdə
 +
Vartapendən kəcub bina etmitlər)
 +
yYapayırlar. Udin dilində danınır-
 +
lar. Ədəbi dil kimi Azərb., rus, KYP-
 +
cu və erməni dillərindən istifadə
 +
edirlər, Qafqaz Albaniyasının Uti
 +
tarixi vil.-nin sakinləri, Azərb.-ın
 +
ən qədim tayfalarından biri olan U.
 +
e.ə. 8 əsr Urartu mixi kitabələrində
 +
cuduriə, Herodotun cTarixicndə və
 +
erkən orta əsr erməni muəlliflərin"
 +
də cut iə, antik Roma mənbələrində
 +
cudinmizudin?ə) kimi qeyd olunmupl-
 +
lar, U, tarix boyu həminə Azərb.-ın
 +
 +
 +
UdəqeNnpı,
 +
 +
 +
Qəbələ—TPəki— Pamxor—Qazax—Qara-
 +
baq zonasında yapamınlar. Qədim
 +
U.-in muxtəlif dini baxılları ol-
 +
mutpdur. Totemist olmaqla bərabər,
 +
həm də astral dininə (əsasən, Gunəilə
 +
və Aya) sitayiti edirdilər. Atəptərəst-
 +
liyin izlərinə də təsaduf edilir. 314
 +
ildə ermənilər və gurculərlə bərabər
 +
xristianlırı qəbul etmiil və butun
 +
albanlar kimi 9—10 əsrlərədək dio-
 +
fizit (İsanın iki—allah və insan
 +
təbiətli olmasını iddia edənlər) ol-
 +
mutlar: sonralar U.-in bir qismi qri-
 +
qorian kilsəsinə, digərləri gurcu
 +
pravoslav (Vartapen—Balakən zona-
 +
sı) kilsəsinə tabe olmui, əsas his-
 +
səsi isə islam dinini qəbul etmiidi.
 +
Əsas məpquliyyətləri maldarlıq, əkinə
 +
cilik, baqcılıqdır. Etnoqrafik cə-
 +
hətdən azərb.-lardan fərqlənmirlər,
 +
adət və ən”ənələrində bə/zi maraqlı
 +
arxaizmlərin izi qalmıpdır.
 +
 +
 +
Əd. Bejanov M., Kratkie svedenin
 +
os. Vartapen i eqo jitelax, SMOMPEK,
 +
v. XTU, Tiflis, 1892: Arutinov A. A.,
 +
Udinı, M., 1905, Qukasan V,,
 +
trexhazıciko udin, v kn.: Problemı dvu-
 +
izıciln i mnoqolzıcin, M., 1972,
 +
 +
 +
UDLAQ—xordalı heyvanlarda və in-
 +
sanda baqırsaqın aqız bopluqu arxa-
 +
sında yerləttən ən hissəsi. Suda-quru-
 +
da yapayan ibtidai xordalılarda bu-
 +
radan inkitaf edən qəlsəmə yarıqla
 +
rı xaricə acılır. Su qəlsəmələri  yu=
 +
yaraq yarıqlardan xaricə cıxır. İ n-
 +
sanda U. boyunda, kəllə əsasının
 +
altında, burun və aqız boplurunda,
 +
həmcinin qırtlaqın arxasında yerlə-
 +
ppir. Funksiyası qidanı aqız bopta
 +
luqundan yemək borusuna, havanı isə
 +
burun bopluqundan qırtlaqa keciraə
 +
 +
 +
məkdir.
 +
UDMURT DİLİ —udmurtların di-
 +
li. Fin-uqor dillərinin Perm ya-
 +
rımqrupuna daxildir. U.d.-ndə 540
 +
min adam danınır (1979). P1m. və c.
 +
pivələri var. Leksikasında turk (qə-
 +
dim bulqar və tatar) dillərindən kec-
 +
mə səzlər coxdur. Yazısı rus qrafi-
 +
kasına əsaslanır (18 əsrin 2-ci ya-
 +
rısından).
 +
 +
Əd.: İAzıki narodov SSSR, t. 3, M.,
 +
1966: Qrammatika sovremennoqo udmurtsko-
 +
qo azıka, c. 1—3, İjevsk, 1962—74.
 +
 +
 +
UDMӰRT MUXTAR SOVET SOSİA-
 +
LİST RESPUBLİKASI (Udmurt-
 +
skon Avtonomnoİ Sovetskoİ Sopialis-
 +
ticeskoi Respublika), Udmurti-
 +
y a—RSFSR tərkibində muxtar resp.
 +
1920 il noyabrın 4-də Votyak (1932
 +
ildən los) MV adı ilə təikil
 +
edilmitdir: 1934 il dekabrın 28-dən
 +
muxtar resp.-dır. Preduralyedə, Ka-
 +
ma və Vyatka cayları arasındadır.
 +
Sah. 42,1 min km? Əh. 1549 min (1984,
 +
1 yana? 25 r-nu, 6 ipəhəri, 16 urr
 +
var. aytaxtı Ustinov (kecmiiy
 +
İjevsku) ul-anp.
 +
Dəvlət qurulumyu. Udmurt MSSR
 +
fəhlə, kəndli və ziyalıların sosia-
 +
list dəevləti, RSFSR tərkibində
 +
muxtar sovet sosialist resp.-sıdır.
 +
Qӱvvədə olan Konstitusiyası 1978 il
 +
mayın 31-də qəbul edilmitdir. Ali
 +
devlət Hakimiyyəti orqanı ə il mMud-
 +
dətinə secilən birpalatalı Udmurt
 +
MSSR Ali Sovetidir (sessiyalarara-
 +
sı dəvrdə onun Rəyasət Hey əti), Ali
 +
Sovet resp. həkumətini— Nazirlər
 +
Sovetini təikil edir. Yerli dəvlət
 +
hakimiyyəti orqanları əhalinin 2,5
 +
il mӱddətinə secdiyi məhəp, p-H, TƏC,
 +
 +
 +
və kənd xalq delutatları Sovetləri-
 +
dir. Udmurt MSSR Ali Məhkəməsi-
 +
ni Udmurt MSSR Ali Soveti 5 il
 +
mӱddətinə secir. Udmurt MSSR Pro-
 +
kurorunu SSRİ Bali prokuroru 5 il
 +
muddətinə təyin edir.
 +
 +
Təbiət. Ərazisi təpəli duzənlik=
 +
dir. P1m.-da aaa Kama yӱksəkliyi
 +
(maks. hund. 330 m), q.-də bataqla1-
 +
mıp ovalıq, c.-da Mojqa və Sarapul
 +
yӱksəklikləri yerlətir. Faydalı qa-
 +
zıntıları: neft, torf, daiq kemur,
 +
tikinti materialları. Mineral bu-
 +
laqlar var. İqlimi mulayim konti-
 +
nentaldır. Orta temp-r yanvarda
 +
—15,5-dən —14,22S-yədək, iyunda 17,5—
 +
192S-dir. İllik yaqrıntı 400—600
 +
mm. Ən bəeyuk cayı Kamadır. Torpaq-
 +
ları, əsasən, cimli-podzoldur. Əra-
 +
zinin 4096 -indən coxu meipədir. Tul-
 +
ku, dələ, porsuq, canavar, coxlu gəmi-
 +
rici, samur, qunduz, Sibir xoruzu,
 +
tetra qutu, kəklik və s. var. Cayları
 +
balıqla zəngindir.
 +
 +
Əhali. Əsas əhalisi uudmurtlar-
 +
dır (479 min: 1979), ruslar, tatar-
 +
lar, ukraynalılar, marilər və b. xalq-
 +
lar da yapayır. Orta sıxlırı 1 km?-
 +
də təqr. 36,5 nəfərdir (1983). PTəBər
 +
əhalisi təqr. 6896-dir (1983). M 20
 +
iəhərləri: Ustinov (594 min: 1983),
 +
Sarakul, Votkinsk, Qlazov.
 +
 +
Tarixi ocerk. U. ərazisində qədim
 +
abidələr e.ə. 7—6-cı minilliklərə
 +
aiddir. Kama, Kilmez və Cepsa cayla-
 +
rı həvzəsində Dai və Tunc devrlə-
 +
inə aid abidələr apkar edilmitdir.
 +
Udmurtların mənipəyi Vyatka—Kama
 +
cayları həvzəsində yapamıst qədim tay-
 +
falarla baqlıdır. 3—9 əsrlərdə hə-
 +
min ərazidə indiki udmurtların bi-
 +
lavasitə əcdadları olan udmurtların
 +
tayfa birlikləri yaranmındı. 1
 +
əsrlərdə əhali əkincilik, maldarlıq
 +
və ovculuqla məpqul olurdu. Bu dəvr-
 +
də feodalizm munasibətləri yaranır-
 +
dı. Kamanın alpaqı axarında yatpayan
 +
udmurtlar 10—12 əsrlərdə Volqa—Ka-
 +
ma Bulqarıstanına, 1236— 1552 illər-
 +
də Qızıl Ordaya və Kazan xanlırına
 +
tabe idilər. 1389 ildə udmurtların
 +
bir hissəsi Vyatka torpaqı daxilində
 +
Moskva knYazlıqına birlətdirildi.
 +
Kama ətrafındakı udmurtlar 1552
 +
ildə kənullu surətdə rus təbəəliyinə
 +
kecdilər. 1558 ildə U. butunluklə
 +
Rus dəvlətinə daxil oldu. Birləiymə
 +
məhsuldar quvvələrin inkipafında,
 +
vahid udmurt xalqının təəkkulun:
 +
də muhum rol oynadı. 17—18 əsrlər-
 +
də U.-da rus kəndlilərinin sayı art-
 +
dı. Umumrusiya bazarı ilə əlaqə ya-
 +
randı. Feodal zulmunun gӱclənməsi
 +
kəndli usyanlarına səbəb olurdu. UD-
 +
murtlar bapqırd usyanlarında (1662—
 +
64, 1704—11), S. Razin və Y. Puqaco-
 +
vun baicılıqı ilə kəndli muharibə-
 +
lərində fəal iptirak etmiilər. 1861—
 +
66 illərdə U.-da təhkimcilik huqu-
 +
TY ləqkv olundu, kapitalizmin inki-
 +
ipafı ucun itərait yarandı. Patriar-
 +
xal-feodal munasibətlərinin qalıq-
 +
ları, carizmin sosial və milli zulm
 +
siyasəti udmurt xalqının iqtisadi
 +
və mədəni inkitafını ləngidirdi.
 +
 +
19 əsrin əvvəlində fəhlə hərəka-
 +
tı gucləndi. 1902—04 illərdə ilk
 +
s.-d. təpqqykilatları meydana gəldi,
 +
U, zəhmətketpləri 1905—07 illər in-
 +
qilabında fəal istirak etdilər.
 +
İlk fəhlə deputatları Sovetləri
 +
yaradıldı. Surgundə olan bolievik
 +
lərin (F, E. Dzerjinski, V. V. Vo-
 +
 +
 +
UDMURT MUXTAR SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI
 +
 +
 +
 +
 +
 +
rovski və b.) tə”siri altında ilk pe-
 +
urəkap udmurt inqilabcıları yetiii-
 +
 +
 +
di. 1917 il oktyabrın 27-də (noyabrın
 +
9-da) İjevskdə, 1918 ilin martına-
 +
dək butun U.-da Sovet hakimiyyəti
 +
quruldu. Udmurtların 1-ci Umumru-
 +
siya qurultayı (1918, iyun) U.-nın
 +
kənullu surətdə RSFSR-ə daxil
 +
olması haqqında qərar qəbul etdi.
 +
U. ərazisini 1919 ilin aprelində
 +
kolcakcılar tutdu, iyunda Qızıl Or-
 +
dunun kəməyi ilə azad olundu. 1920
 +
il noyabrın 4-də URMİK və RSFSR
 +
XKS-nin dekreti ilə yaradılmıl
 +
Votyak MV 1932 ildə Udmurt MV ad-
 +
landırıldı: 1934 il dekabrın 28-də
 +
Udmurt MSSR-ə cevrildi.
 +
Muharibədən əvvəlki beilillik-
 +
lərdə udmurtlar sosialist milləti
 +
kimi formalatdı. U. sənaye-aqrar
 +
resp.-ya cevrildi. Kollektivləiymə,
 +
mədəni inqilab həyata kecirildi.
 +
1937 ilin martında Udm.MSSR-in
 +
fevqəl"adə 2-ci Sovetlər qurultayı
 +
resp. Konstitusiyasını təsdiq etdi.
 +
Beyuk Vətən 5 illərində U.
 +
zəhmətketiləri cəbhə ucun silah isteh-
 +
sal edirdilər. U.-dan 60 mindən cox
 +
deyclicu orden və medallarla təltif
 +
olunmu, 100 nəfəri Sovet İttifaqı
 +
Qəhrəmanı adına layiq gərulmuidur.
 +
Muharibədən sonrakı illərdə
 +
resp.-nın iqtisadiyyatı və mədəniy-
 +
yəti daha da inkitaf srlr ə.
 +
Lenin ordeni (1958), Oktyabr İnqi-
 +
 +
 +
labı (1970) və Xalqlar
 +
dostluqu (1972) ordenləri
 +
ilə təltif edilmiidir.
 +
 +
Xalq təsərrufatı. Ӱ.
 +
inkipaf etmiiy sənaye və
 +
coxsahəli k.t. resp.-sı-
 +
dır. Muhum sənaye sahə-
 +
ləri metallurgiya, ma-
 +
izınqayırma və metal e”ma-
 +
lıdır. Energetika, əsa-
 +
sən, gətirilmə (kemur,
 +
neft məhsulları, qaz) və
 +
qismən yerli (torf) yana-
 +
vara əsaslanır. Resp.
 +
elektrik enerjisini Vot-
 +
kinsk SES-i (Perm vil.)
 +
 +
 +
və yerli İEM - lərdən
 +
(Ustinov, Sarapul, Vot-
 +
KHHCK, anca any. Tapa
 +
 +
 +
metallurgiya MYƏCCHCƏZƏ-
 +
rində gətirilmə cuqun
 +
və metal qırıntıların-
 +
dan istifadə olunur.
 +
Metallurgiya Ustinovda
 +
cəmlətmitndir: Ustinov-
 +
da və BoTKHHCKHƏ TƏKMƏ
 +
istehsalı var. Ustinov-
 +
da minik avtomobilləri,
 +
avto-furqonlar, motosik-
 +
letlər, diyircəkli yataq-
 +
lar, kaqız sənayesi ucun
 +
mapınlar, neft mə”dəni
 +
avadanlıqı, tikinti və
 +
yol mapınları ucun re-
 +
duktorlar, metalkəsən
 +
dəzgahlar, radioqəbul-
 +
edicilər, radiolalar, ov
 +
və idman tufəngləri,
 +
Votkinskdə metalkəsən
 +
dəzgahlar, Sarapulda
 +
məipət-elektrik avadan-
 +
lıqRı, radioqəbuledici
 +
və radiolalar, Qlazovda
 +
kimya avadanlıqı, Kam-
 +
barkada aqac tədaruku
 +
avadanlırı istehsalı in-
 +
kipaf etmiidir. Əsasən,
 +
HIM. BƏ T. p-HnapbıHna
 +
aqac tədaruk edilir. İri mebel sə-
 +
nayesi (Ustinov, Sarapul, Qlazov,
 +
Mojqa) yaradılmhndır. Ustinovda
 +
pianino istehsal olunur. Tikinti
 +
materialları sənayesi inkipaf et-
 +
midir. oxra il.-ndə və Fakel,
 +
Valamaz itq-lərində pipqutpə sənayesi
 +
muəssisələri var. Yungul sənaye dəri
 +
kombinatı, ayaqqabı, trikotaj, toxu-
 +
culuq və tikip f-klərindən ibarət-
 +
dir. Yeyinti sənayesinin ət, un-yarma,
 +
qənnadı, yaq-pendir, sud istehsalı
 +
və s. sahələri var.
 +
 +
.U. inkilaf etmit taxılcılıq və
 +
heyvandarlıq resp.-sı, Uralın muhum
 +
kətancılıq r-nudur. Yem bitkiləri,
 +
kartof və tərəvəz əkinlərinin sahəsi
 +
xeyli genipləndirilmitdir. Dənli və
 +
dənli-paxlalı bitkilər əkilir. Silos
 +
ucun qarqıdalı və gӱnəbaxan yetiii-
 +
dirilir. Baqcılıqla məpqul olunur.
 +
Heyvandarlıqın əsas sahəsi sudluk-ət-
 +
lik maldarlıqdır. Donuzculuq və
 +
quppculuq inkipaf etmiidir.
 +
 +
ərazisindən Kazan—Vyatskiye
 +
Polyanı— Kizner— Aqrız—Kambarka —
 +
Sverdlovsk, Kirov—Qlazov—Perm d.y.
 +
xətləri, Kazan—Ustinov—Sverdlovsk
 +
avtomobil yolu kecir. Kama cayından
 +
gəmicilikdə istifadə olunur. Boru
 +
kəməri və hava nəql. var.
 +
 +
Səhiyyə. 1913 ildə U. ərazisində
 +
0,8 min carpayılıq 20 xəstəxana, 46
 +
həkim var idi. Vəba, cicək, traxoma
 +
və s. xəstəliklər genitt yayılmınnpdı.
 +
 +
 +
421
 +
 +
 +
Sovet hakimiyyəti illərində traxoma,
 +
cicək, epidemik yatalaq və bir sıra
 +
infeksion xəstəliklər tamamilə lətv
 +
edilmitdir. U.-da 5,6 min carpayı-
 +
lıq 209 mualicə-profilaktika muəs-
 +
sisəsi, 772 feldier-mama məntəqəsi,
 +
5359 həkim, 14065 orta tibb itcisi
 +
var (1983). Həkim kadrları Ustinov
 +
Tibb in-tunda hazırlanır. U. əra-
 +
zisində Varzi-Yatci kurortu, sanato-
 +
riyalar, istirahət evləri, pansionat-
 +
lar var.
 +
 +
Xalq maarifi və mədəni-maarif
 +
mӱəssisələri. 1982/83 dərs ilində
 +
umumtəhsil məktəblərində 244,2 min
 +
iagird oxuyurdu. Resp.-da 5 ali MƏK-
 +
təb (o cumlədən Udmurt universite-
 +
ti, tibb, k.t. in-tları və s.), filial-
 +
larla birlikdə muzeylər (o cӱmlədən
 +
Votkinskdə P Caykovskinin xa-
 +
tirə ev-muzeyi), udmurt və rus dram
 +
teatrları, kukla teatrı, cİtalmasə
 +
mahnı və rəqs ansamblı və s. fəaliy-
 +
yət gestərir.
 +
 +
Elmi idarələr. Resp.-da elmi-təd-
 +
qiqat tarix, iqtisadiyyat, dil və ədə-
 +
biyyat in-tu, SSRİ EA Ural Elmi Mər-
 +
kəzinin Metallar Fizikası İn-tu-
 +
nun Ustinov pt1e”bəsi, Udmurtiya dəv-
 +
LƏT K.t. təcrubə st. və digər elmi ida-
 +
rələr fəaliyyət gəstərir. Elmi-təd-
 +
qiqat iplərinin aparılmasında ali
 +
məktəblər muhum rol oynayır.
 +
 +
Mətbuat, radio verilniyləri, tele“
 +
viziya. Resp. qəzetləri: udmurt dilin-
 +
də—“Sovetskoy Udmurtiya (“Sovet Ud-
 +
murtiyasıə, 1918), “Das lu ls zir
 +
ol(ə, 1930): rus dilində—cUdmurt-
 +
skaya pravdav (1917), “Komsomolets Ud-
 +
murtiiz (1921). Yerli radio və tele-
 +
viziya verilipləri ilə yanaiqı,
 +
Umumittifaq Radiosunun və Mərkəzi
 +
Televiziyanın verilitləri retrans-
 +
lyasiya olunur.
 +
 +
Ədəbiyyat. Talalı U. ədəbiyyatı 19
 +
əsrin sonlarında demokratik maarif-
 +
cilik ideyalarının tə”siri ilə Ya-
 +
ranmıtndır (Q. Vereppiiagin, İ. Mi-
 +
xeyev, M. İlyin, Q. Prokopyev, İ. Yaq
 +
kovlev, M. Mojgin, Kedra Mitrey
 +
(D. Korepanov)|. İlk U. sovet ipair-
 +
ləri M. Prokopyev, D. Mayorov, Alpal-
 +
ci Oki (L. Vektina), K. Gerd, P. So-
 +
kolov və b. azadlıq mubarizəsi, Bə-
 +
təndaiy muharibəsi məvzularında per
 +
və poemalar yazmıtilar. 20-ci illərin
 +
2-ci yarısından nəsr inkipaf etdi
 +
(Kedra Mitrey, İ. Dyadyukov, M. Pet-
 +
ə və b.). Nasirlərdən M. Konovalov,
 +
Q. Medvedev, A. Mironov, T. Arxipov,
 +
S. Samsonov, P. Blinov, Q. Krasilni-
 +
kov, plairlərdən F. Kedrov, S. 1Piro"
 +
bokov, T. PQmakov, N. Bayteryakov, F.
 +
Vasilyev, dramaturqlardan İ. Qavri-
 +
lov, L. Perevopipikov, V. Sadovni-
 +
kov, Y. Zaqrebin və b.-nın muasir MƏB-
 +
zularda roman, povest, poema və pyes-
 +
ləri nər edilmiitdir.
 +
 +
Me”marlıq və təsviri sənət. U.
 +
ərazisindən tapılmıiit ən qədim in-
 +
cəsənət abidələri e.ə. 1-ci minilli-
 +
yə aiddir. 17 əsrin 2-ci Yarısından
 +
aqacdan qalalar tikilmiizy (Sarapul
 +
və s.), 18 əsrin sonu—19 əsrin əvvələ
 +
lərindən Qlazov, Sarapul, İjevsk
 +
(indiki Ustinov), Votkinsk ipəhərlə-
 +
ri salınmıpdır. Beyuk Oktyabr so-
 +
sialist inqilabından sonra pqəhərlər-
 +
də yeni yapayıti r-nları inita edil-
 +
mipdir. 1948 ildə SSRİ Me”marlar
 +
İttifaqının U. təpkilatı Yaradıl-
 +
mıtdır. 1920-ci illərdə professio-
 +
nal təsviri sənət yaranmındır. 19
 +
 +
 +
UDMURT UNİVERSİTETİ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
1110
 +
Udmurt MSSR. 1. Təbii mənzərə,
 +
rayonunun * Leninetsı kolxozunda taxıl
 +
 +
 +
konveyeri. 5. Ulmurt MSSR vİtalmasə Dəvlət Mahnı və Rəqs
 +
S
 +
 +
 +
edərkən. 6. P Semyonov.
 +
 +
 +
| FBayram
 +
V. İ. Lenin alına Respublika
 +
 +
 +
“zi
 +
 +
 +
ə “$ “ə
 +
 +
 +
ven
 +
 +
 +
2. Ustinov təhəri. Mərkəzi meydan. Z. Kiyasovo
 +
 +
 +
kitabxanası. 1957.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
4. Sarapul radio zavodunun
 +
Ansamblı cıxısl
 +
 +
1964. 7. Ustinov ppəhəri.
 +
Me"Mapnap B. H. AHTom-
 +
 +
 +
yıqımı.
 +
 +
 +
itənliyinəə,
 +
 +
 +
r" v K, B. C. Hiru ki H. 8. Dekorativ məhrəba. 19 əsrin ortaları. 9. cCincirqanə.
 +
 +
 +
Dəymə mis
 +
 +
 +
ildə Udm.MSSR Sovet Rəssamları
 +
İttifaqı (1968 ildən Udm.MSSR Rəs-
 +
samlar İttifaqı) təiykil olunmun-
 +
dur. 1950—70-ci illərdə N. Kosola-
 +
pov, A. Senilov, D. Xodıryov (MƏMHTƏT
 +
tabloları), A. Xolmoqorov, P. Yelkin
 +
(portret), V. Jarski, A. Lojkin (mən-
 +
zərə), İ. Nurməhəmmədov, N. Popov,
 +
R. Tahirov, M. Qaripov, İ. PTan (qra-
 +
fika), A. Apikin (Heykəltərailıq)
 +
və b. rəssam və Heykəltərailar fəa-
 +
LİYYƏT gkəstərmitnlər.
 +
 +
Musiqi. U. musiqisi qədim fin-
 +
uqor, turk və slavyan xalqları musi-
 +
qisi ilə əlaqədə inkipaf etmikidir.
 +
Xalq musiqisi diatonik məqamlara
 +
əsaslapır: pentatonikadan da KeHHİ
 +
istifadə olunur. Musiqi alətləri:
 +
krez (qusli), krez kubız (skripka),
 +
 +
 +
1970. Heykəltərap A. N. Burqanov. 10. Ustinov pəhərində vFRusiya
 +
ilə əbədi dostluqə monumenti. Dəmir-beton, polad,
 +
heikənrənanı A, H. By praHon. Me"map P.
 +
 +
 +
oymə mis, qızıl suyu. 1972.
 +
. Topuridze və b.
 +
 +
 +
cipcirqan (tutək), tutekton (coban sum-
 +
susu), eləcə də qarmon, bayan, gitara,
 +
balalayka. Professional musiqi Bə-
 +
yuk Oktyabr sosialist inqilabından
 +
sonra inkipaf etmiidir. 60—70-ci
 +
illərdə cNatalgı (Q. Korepanov), 4“Qi-
 +
yamə (Q. və A. Korepanovlar) operala-
 +
rı, c“İtalması (Q. Korepanov-Kamski)
 +
baleti və s., irihəcmli instrumental
 +
əsərlər yaradılmıkdır. Resp.-da
 +
c“İtalmasə mahnı və rəqs ansamblı,
 +
radio və televiziyanın xoru, musiqi
 +
məktəbləri, bəstəkarlar ittifaqı fəa-
 +
liyyət gəstərir.
 +
 +
Teatr. 1918 ildə Yaqopur k.-ndə
 +
ana dilində ilk tamaiya oynanılmın.,
 +
20-ci illərdə səyyar xalq teatrları
 +
fəaliyyət gəstərmipdir. 1931 ildə
 +
İjevskdə (indiki Ustinovda) Udmurt
 +
 +
 +
Devlət Dram Teatrı, 1935 ildə rus
 +
dram və kukla teatrları acılmıpq,
 +
0-cu illərdə k-z və s-z teatrları
 +
təpkil edilmittdi. e€Bana cayı carla-
 +
yırı, “Soyuq bulaqə, cAzing (İ. Qav-
 +
rilov), “Qoca Multanə (M. beta
 +
“Kehnə həyətə (Q. Krasilnikov və N,
 +
Kulikov), “Ar qu qupuq (Y. Zaqrebin),
 +
cQiymətli hədiyyəz (L. Perevoppipikov)
 +
U, teatrının ən yaxtı tamatpalarınea
 +
dandır. Qeatr KİLSƏLƏRİ Q. Vereten-
 +
nikov, N. Bakipeva, V. Perevopipikov,
 +
M. Aleikovski və 6,
 +
 +
 +
Əd." Lenin vseqda s nami. Leninskie
 +
dokumentı ob Udmurtii, İjevsk, 1980:
 +
Ocerki istorii Udmurtskon ASSR, r.
 +
1—2, İjenvsk, 1958—622 Trefilov
 +
Q. N., K verpinam kulıturı, İjevsk,
 +
1969, Pirobokov S. İ., Udmurt-
 +
skal ASSR, Əkonomiko-qeoqraficeskiӧ
 +
ocerk, 2 izd., İjevsk, 1969, Priroda Ud-
 +
murtii, İjevsk, 1972, V sooze bratskix
 +
narodov, İjevsk, 1972: Pavlov Da
 +
Udmurtskan respublika detiteə Oktabra,
 +
2 izd., İjevsk, 1980, Pisateli, xudojni-
 +
ki, kompozitorı Udmurtii, İjevsk, 1981,
 +
Piskunov V. N., İPPedrostı udmurt-
 +
skoqo plasta, İjevsk 1981, Udmurtski8v
 +
folıklor, İjevsk, 1982,
 +
 +
 +
UDMӰRT UNİVERSİTETİ, SSRİ-
 +
nin 590 illiyi ad, — Udmurt
 +
MSSR-in ən bəyuӱk ali təhsil muəssi-
 +
səsi. 1972 ildə İjevskdə (indiki U s-
 +
tinov (p1.) yaradılmındır. 9 fakultəsi,
 +
axtam, qiyabi və hazırlıq :pe"bələri,
 +
aspiranturası, elmi-tədqiqat bəlməsi,
 +
sahə laboratoriyası, hesablama mərkə-
 +
zi, kitabxanası (500 minədək kitab)
 +
var. 6 mindən cox tələbə təhsil alır,
 +
400-dək muəllim iplləyir (1982).
 +
UDMURTLAR — SSRİ-də millət,
 +
14—16 əsr rus yazılı abidələrində
 +
carız, caryaneə, cotyakə kimi adları
 +
cəkilən U.-ı 1932 ilədək votyak adlan-
 +
dırırdılar. Əsasən, Udmurt MSSR-
 +
də, həmcinin Batpq. MSSR, Tat. MSSR,
 +
Mari MSSR, Perm, Sverdlov və Ki-
 +
rov vil.-lərində yapayırlar. SSRİ-də
 +
mumi sayları 714 min nəfərdir
 +
(1979). Udmurt dilində ə
 +
lar. Dindarları pravoslavdır. -
 +
dimdən əkincilik, maldarlıq və ov-
 +
culuqla mətqul olmupi U. Beyuk Okt-
 +
yabr sosialist inqilabından (1917)
 +
sonra k.t. kooperativlərində birləit-
 +
miplər, sənaye sahələrində calıpır-
 +
lar. Milli ziyalıları yetitmitpdir
 +
(bax Udmurt Muxtar Sovet Sosia-
 +
list Respublikası).
 +
UDULMA QABİLİYYƏTİ—–cismə du-
 +
ilən itpıq selinin udulan iıq seli-
 +
nə nisbətinin tərs qiyməti. U.q. cis-
 +
min xassələrindən, səthinin vəziyyə-
 +
tindən, duipən iqualanmanın spektral
 +
tərkibindən və istiqamətlənmə dərə-
 +
cəsindən asılıdır. U.q. Ax=1—E—T
 +
kimi tə”Yin olunur (E—ipıqı qay-
 +
tarma qabiliyyəti, T isə buraxma qa-
 +
biliyyYətidi p)
 +
UDCAYN— Hindistanda, Madhya-Pra-
 +
deti aptatında ppəhər. ƏH. 282 min
 +
(1981). D.y. qovplaqı. Pambıqtəmizləmə,
 +
pambıq parca, yeyinti, metal e”malı
 +
sənayesi var. U.yeddi cmuqəddəsə hindu
 +
iəhərindən biridir. E.ə. təqr. 7 əsrdə
 +
salınmındır. U. yaxınlıqrında Cay-
 +
Sinqh rəsədxanası (18 əsr) var.
 +
UEDDELL DƏNİZİ (UUedde11
 +
1900 ilədək 1U Georgi dəni-
 +
z i— Antarktida sahillərində, Antark-
 +
tida y-a ilə Noks Torpaqı arasında
 +
kənar dəniz. C. sahilləri pyelf buz-
 +
laqlarıdır. Sah. 2796 min km?, maks.
 +
dərinliyi 6820 m-dir. Coxlu aysberq-
 +
 +
 +
bea),
 +
 +
 +
UZAQD
 +
 +
 +
UZULUİİ VƏ YAXIN DUZULUİİY
 +
 +
 +
423
 +
 +
 +
 +
 +
 +
lər var. Sahillərində bir ingilis
 +
və 4 Argentina Antarktida st., 1975
 +
ilin axırında c. sahilində məvsumi
 +
sovet st. (-Drujnayaz) yaradılmındır.
 +
U.d.-ni 1823 ildə C. Ueddellin ingi-
 +
lir ekspedisiyası kətif etmiiydir.
 +
UEYK (UUake)—Sakit okeanda, Havay
 +
a-rı ilə Quam a. arasında 3 adadan
 +
(Ueyk, Uilski və Pil) ibarət atoll.
 +
1899 ildən ABİ1-a məxsusdur. Sah.
 +
7,7 km?, Əh. 2 min. Transokean hava
 +
xəttində (PTimali Amerika— Honolu-
 +
lu — Miduey — Ueyk—Quam — Manila)
 +
iri aeroport. Reaktiv təyyarələr ucun
 +
aerodrom və raketlərin sınaqrı obyekt-
 +
ləri tikilmiidir.
 +
 +
UEYKFİLD (UUakehe14) — B. Brita-
 +
niyada Kolder cayı sahilində ipə-
 +
hər. Əh. 305,3 min (1974). Toxuculuq,
 +
kimya, mapınqayırma sənayesi, teatr
 +
var. A. cıxarılır.
 +
 +
UELVA (Nceyua)—İspaniyada ppəhər.
 +
Odyel və Rio-Tinto caylarının Kadis
 +
kərfəzinə tekuldu Dua port. Uelva
 +
əyalətinin inz.m. ƏH. 118 min (1978),
 +
Kimya sənayesinin muhum mərkəzidir.
 +
Neft e"malı, əlvan metallurgiya, ma-
 +
 +
 +
pınqayırma sənayesi var. PTərab is-
 +
tehsal olunur.
 +
UELE ((Yeyey— Mərkəzi Afrikada,
 +
 +
 +
Zair Resp.-sında cay. Uz. 1 km-dən
 +
coxdur. Gey a baplanır. Yu-
 +
xarı axınında i bala adlanır.
 +
Tropik mepələr və savannalarla axır.
 +
Astanalıdır. Gəmiciliyə yaramır.
 +
Mbomu cayı ilə birlətərək Ubangi
 +
cayını əmələ gətat ir.
 +
UELLİNQTON (VVellington )— len
 +
Zelandiyanın paytaxtı. Bax Vellinq-
 +
ton.
 +
 +
UELLS, Uelles (UUeP"ez) Orson
 +
(d. 6.5.1915, Viskonsin, Kenopa)—
 +
amerikan kino rejissoru, aktyor, Ya-
 +
zıcı. U.-in ilk filmi — “Vətəndat
 +
Keynə (1941) ABİT, eləcə də dunya kino
 +
sənətinin inkipafında əhəmiyyətli
 +
rol oynamımdır. Digər filmləri:
 +
cƏzəmətli Embersonları (1942, B. Tar-
 +
kinqtonun əsəri uzrə), 4“PYanxaylı le-
 +
 +
 +
diə (1946, P1, Kinqin əsəri uzrə),
 +
- Makbetə, €Orennos (1948, 1952, V.
 +
PTekspirin c Mister
 +
 +
 +
ərləri uzrə),
 +
 +
Arkadinu (1955, əz romanı uzrə), 4*Mu-
 +
hakiməz (1962, F. Kafkanın əsəri
 +
uzrə) və s. U. əzunun rej. olduqu ək-
 +
sər filmlərdə, həmcinin cUcuncu
 +
adam (1949), “Mobi Dik (1996), €Ba-
 +
terlooq (1970), “Roma uqrunda dəyutiə
 +
(1981) və s. mtr cəkilmitdir.
 +
yE nc (VVells) Herbert Corc (21.9.
 +
1866, Bromli—13.8.1946, London) —
 +
ingilis yazıcısı. ən
 +
Biologiya doktoru
 +
(1942). Elmi-fan-
 +
tastik ədəbiyyatın
 +
gərkəmli numayən-
 +
dəsidir. Biologiya
 +
və fizioqrafiyaya
 +
aid əsərləri var.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
cZaman matının
 +
(1895), c Doktor
 +
Moronun adası
 +
(1896), s€KepyHMƏ3
 +
 +
 +
adam? (1897), *Dun-
 +
yaların muharibə-
 +
 +
 +
iə (1898), “Yatan oyanandaə (1899),
 +
5 ) 4995). c Havada muharibə
 +
(1908), “Tono-Benge* (1909), Azad
 +
 +
 +
edilmiiy dunya (1914) və s. romanla-
 +
rında elmi-texniki tərəqqi, sosial
 +
və mə"nəvi problemlər vəhdətdə təs-
 +
elilir. Siyasi gərutilərində is-
 +
 +
 +
vi
 +
MƏBT€E TYTMYIL, kapitalizm-
 +
 +
 +
lapatcı
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ı ları amansızlıqla yatırıldı. 1
 +
 +
 +
dən sosializmə inqilab deyil, təkamul
 +
yolu ilə kecid tərəfdarı olmuil
 +
(“Muasir utopiyak roman-traktatı,
 +
1905), marksizmə qarilı cıxmıtndır
 +
(“Vilyam Klissoldun dunyası (1926),
 +
cAcıq sui-qəsdə (1928) roman-traktat-
 +
ları|. U. 1920 və 1934 illərdə SSRİ-
 +
yə gəlmitdir. V. İ. Leninlə gəruiqub,
 +
səhbət etmiit (6 oktyabr, 1920), öy MY-
 +
nasibətlə cRusiya zӱlmət icindək
 +
(1920) kitabını yazmıtdır. İkinci
 +
dunya muharibəsi illərində Sovet
 +
ttifaqına rərkbət bəsləmitdir.
 +
 +
Əsərləri: Yeraltı dunya, B.,
 +
1935, Gərunməz adam, B., 1979, Sobr. soc.,
 +
t. 1—15, M., 1964, İzbr. proizv., L.,
 +
1979: Rasskazı, M., 1981
 +
 +
Əd. Pıxlı İ., XX əsr xarici
 +
ədəbiyyat tarixi, B., 1974, Kaqarliin-
 +
kif (O)., Qerbert Uəlls, M., 1963.
 +
 +
 +
UELS (XMayev)—B. Britaniyanın q.-
 +
ində y-a. Ərazisinin cox hissəsini
 +
Kembri d-rı (maks. hund. 1085 m—
 +
Snoudon d.) tutur. Daiq kəmur Yataq-
 +
ları var (Cənubi Uels kəmur hevzə-
 +
si). Mulayim və dəniz iqliminə ma-
 +
likdir. Orta temp-r yanvarda 5—6*S,
 +
iyulda 15—172S-dir. İllik yaqıntı
 +
dӱzənliklərdə 750—1500 mm, daqlar-
 +
da bə”zi yerlərdə 2500 mm-dən coxdur.
 +
Torflu bataqlıqlar, cəmənlər, me-
 +
iələr, milli parklar var.
 +
 +
UELS (UUayev)—B. Britaniyanın in-
 +
zibati-siyasi hissəsi. Uels y-a və onun
 +
yaxınlıqrındakı Anqlsi a.-ndadır.
 +
Sah, 20,8 min km?, ƏH. 2,8 mln. (1976).
 +
Əsas pəhəri Kardiffdir. İnzibati
 +
cəhətdən 8 qraflıra (Kluid, Quinet,
 +
Dived, Pouis, Quent, Mid-Qlamorqan,
 +
Saut-Qlamorqan, Uest-Qlamorqan) be-
 +
lunur. Yerli əhalisi əz mədəniyyəti-
 +
ni və qismən ana dilini saxlamıpl
 +
vallilərdir (uelslilər).
 +
 +
Cənubi Uels B. Britaniyanın mu-
 +
hum sənaye və əsas qara metallurgiya
 +
r-nudur. Kemur, qara və əlvan metal-
 +
lurgiya, neft e”malı, neft-kimya,
 +
kimya sənayesi inkiiaf etmipidir.
 +
Iran U.-də sənayenin inkipafı
 +
nisbətən zəifdir. Burada kəmur, qara
 +
metallurgiya, kimya, mapınqayırma sə-
 +
nayesi var. Mərkəzi və q. Hissədə
 +
k.t. (daqlarda heyvandarlıq, sahilyanı
 +
ovalıqlarda bitkicilik) ustundur.
 +
 +
U, ərazisi e.ə. 3-cu minillikdə
 +
məskunlapmıpndır. Eramızdan təqr.
 +
1000 il əvvəl buraya kelt tayfaları
 +
kimrlərin (kambrilər) gəldiyi ehti-
 +
mal olunur. U. keltləri ilə bu His-
 +
səyə sıxıpidırılmın brittlərin əsa-
 +
sında sonralar valli xalqı forma-
 +
laidı. Norman ipqalı (1066) dəvrun-
 +
də ingilis-norman feodalları U.-in
 +
İngiltərə ilə sərhəd r-nlarını ezlə-
 +
rinə tabe etdilər. 1282—84 illərdə
 +
isə butun U. ərazisi İngiltərənin
 +
 +
 +
( həkmranlırı altına kecdi. Vallilə-
 +
 +
 +
rin ingilis aqalıqına qaripiı usyan-
 +
əsr-
 +
də sənaye cevriliiti gediptində U. =
 +
mur hasilatı, metallurgiya və toxu-
 +
culuq sənayesi mərkəzlərindən birinə
 +
cevrildi. U. fabrik aqsaqqalları hə-
 +
əkatının mərkəzlərindən olmuidur.
 +
kinci dunya muharibəsindən sonra
 +
U.-də milli muxtariyyət və daxili e3y-
 +
nuidarə huququ uqrunda hərəkat geni
 +
vus”ət almımidır. 1973 ildə tred-yu-
 +
nionların Yerli konqresi yaradıl-
 +
mıpi, millətci Playd Kimru partiya-
 +
sının nufuzu guӱclənmitdir.
 +
U. bədii mədəniyyəti əz inkitpa-
 +
fında ingilis incəsənətinin kecdiyi
 +
 +
 +
mərhələləri kecmitdir. U.-in xalq
 +
me”marlıqı və dekorativ-tətbiqi sənə-
 +
ti daha orijinaldır. Toxuculuq (ma-
 +
hud, U. flapeli), mebel (həndəsi, bə”-
 +
zən də nəbati orpamentli), gildən BƏ
 +
aqacdan qablar dӱzəldilməsi dekora-
 +
tiv-tətbiqi sənətin tipik nəvlərinə
 +
dəndir.
 +
 +
ƏƏ: VVilliamsD.,
 +
dern VVa les, London, 1965
 +
UELS DİLİ, valli dili,
 +
kimr dili —vallilərin (uelsli-
 +
lərin) dili. Kelt dillərinə daxil-
 +
dir. Bu dildə 1 mln.-a Yaxın adam
 +
danıqlır. Yazısı latın qrafikasına
 +
əsaslanır.
 +
 +
UELSLİLƏR—B. Britaniyada Uels
 +
y-a-nın yerli əhalisi, xalq. Bax Val-
 +
lilər.
 +
 +
UJVİ Natalya Mixaylovna (d. 8.9.
 +
1898, Luboml)—Ukrayna sovet aktrisa-
 +
sı. SSRİ xalq artisti (1944), Sosia-
 +
list Əməyi Qəhrəmanı (1973). SSRİ
 +
Devlət mukafatı laureatı (1946,
 +
1949, 1951). 1945 ildən Sov. İKP uz-
 +
vu. 1922 ildən Ukraynanın muxtəlif
 +
teatrlarında cıxıst etmipdir. 1936
 +
ildən Franko ad. Ukrayna Dram
 +
Teatrının (Kiyev) aktrisasıdır. Ən
 +
yaxtpı rolları: Anna (F“Oqurlanmın
 +
səadətə, İ. Franko), Krucinina və Tu-
 +
gina (-“Gunahsız muqəssirlərə, “Son
 +
qurbanə, A. Ostrovski), Ranevskaya
 +
(-“ Albalı baqız, A. Cexov), Beatrice
 +
(4“Hec nədən hay-kuye, B. P1ekspir),
 +
Olqa, Natalya Kovtik (4“ Makar DUub-
 +
ravaq, cBaqpınaqacı mepəsiz, A. Kor-
 +
neycuk) və s. 1926 ildən kinoda cəki-
 +
lir (4“ Vıborq tərəfiə, “Gey qurpaqıg
 +
və s.). 4 dəfə Lenin ordeni, 5 6anıra
 +
ordenlə, həmcinin medallarla təltif
 +
edilmiitdir.
 +
 +
UJQOROD --EUSSR-də məhəp. 3akap-
 +
patye vil.-nin mərkəzi. Uj cayı (Tisa
 +
hHevzəsi) sahilində, Pərqi Karpat
 +
d-rının c.-q. ətəklərindədir. D.Y.
 +
st. Avtomobil yolları qoviyarı. Ae-
 +
roport. Əh. 102 min (1983). Arac e”ma-
 +
lı və mebel, cihazqayırma və mapın-
 +
qayırma sənayesi inkitppaf etmiidir.
 +
Yeyinti və yungul sənaye var. Tikinti
 +
materialları istehsal olunur. Qərbi
 +
Sibir— Avropa qaz kəməri U.-dan ke-
 +
cir. Un-t, texnikumlar, musiqi və tət-
 +
biqi sənət məktəbləri, muzeylər, mu-
 +
siqili dram teatrı, filarmoniya, tur-
 +
bazalar, me”marlıq abidələri var.
 +
8—9 əsrlərdən mə”lumdur.
 +
UJUӰR–RSFSR Krasnoyarsk əlkə-
 +
sində ipəhər. Ujur r-nunun mərkəzi.
 +
D. y. st. Ət kombinatı, sud 3-du, ele-
 +
vator, d.y. nəql. muəssisələri, xalq
 +
teatrı var.
 +
 +
UZAQ DUZULCUİY VƏ YAXIN DU-
 +
ZUMLUİY—bərk cisimlərdə və mayelər-
 +
də atom və molekulların qartılıqlı
 +
yerləttməsində nizamlılıq. Atomlar-
 +
arası məsafə tərtibində olan nizam-
 +
lılıra yaxın duzuӱlu:i, qeyri-məhdud
 +
beyuk məsafədə təkrarlanan nizamlı-
 +
lıra isə uzaq duzulut deyilir. İdeal
 +
qazlarda fəzanın hər hansı nəqtəsin-
 +
də atomun olma ehtimalı digər atom-
 +
ların vəziyyətindən asılı deyil, Yə”ni
 +
qazlarda U.d. və y.d. yoxdur. Mayelər-
 +
də və amorf cisimlərdə qoniqu atom-
 +
ların yerlətpməsində muəyyən qanuna-
 +
yrunluq—yaxın duzulut məvcuddur.
 +
Beyuk məsafələrdə nizamlılıq get-
 +
dikcə cdaqılırg və tədricən cnizam-
 +
sız duzululləm kecir, Yə”ni maye və
 +
amorf cisimlərdə uzaq duzulu yox-
 +
dur. Bu, rentgen-quruluqi analizi ilə
 +
 +
 +
A history of mo
 +
 +
 +
424
 +
 +
 +
 +
 +
 +
bilavasitə tə”yin edilir. Kristallar-
 +
da atomlar fəza qəfəsində yerləptir
 +
və bir-birindən eyni Jəsafədə yerlə-
 +
pən atomların nəvbələtməsi bir mo-
 +
nokristal tərkibində təkrar olunur.
 +
Yə”ni, kristallarda hər iki duzuluti
 +
meəvcuddur. Kristalda məvcud olan
 +
simmetriklik və atomların duzgun
 +
nəvbələpməsi qanunu uzaq duzulupqun
 +
əsas əlamətləridir. U.d. və Y.d. anla-
 +
yıppları ərintilər nəzəriyyəsində mu-
 +
um rol oynayır. Bu anlayıqi ərinti-
 +
 +
 +
lərin cnizamlılıq dərəcəsiniFcF xa- 6
 +
 +
 +
rakterizə edir. Məs., iki komponent-
 +
dən (A və V) ibarət ərintidə tam ni-
 +
zamlılıq olduqda iki nəv atomlar
 +
duzgun nəvbələpir, yə”ni 4 atomunun
 +
ən yaxın qonpusu yalnız V atomu
 +
olur. Nizamlılıq natamam olduqda A
 +
atomlarından bə”ziləri V atomunun,
 +
V atomlarından bə”ziləri A atomunun
 +
Yerində olur. A atomunun əz yerində
 +
olanlarını C,, əzgə Yerində olanla-
 +
rını MC. ilə Gəsterdikdə uzaq duӱzuӱ-
 +
lupqun dərəcəsi tӱ— = 42 olar. tu=1
 +
yuy p = M.M, pen
 +
tam nizamlı, t|=0 tam qeyri-nizamlı
 +
haldır. Qızdırmaq və mexaniki e”mal
 +
etməklə ərintidə muxtəlif nizamlılıq
 +
dərəcəsi almaq olar. Bu halda ərin-
 +
tinin fiziki xassələri dəyitilir.
 +
UZAQ RABİTƏ — bir-birindək uzaq
 +
(demək olar ki, qeyri-məhdud) məsafə-
 +
də olan obyektlər arasında telefon-
 +
teleqraf rabitəsi. U. r. hava, kabel
 +
və radiorele rabitə xətləri ilə yara-
 +
dılır. Hazırda Yerin sun”i peykləri-
 +
nin kəməyi ilə genilzolaqlı rabitə
 +
kanallı U.r. inkipaf etməkdədir.
 +
U,r.-də, rabitə xətlərinin sıxlaidı-
 +
rılması yolu ilə bir rabitə xətti-
 +
nin bir cox mustəqil kanalları ilə
 +
(bax Coxkanallı rabitə) eyni zamanda
 +
telefon, teleqraf, leqraf, te-
 +
leviziya və digər siqnalları da etur-
 +
mək olar. U.r.-dən beynəlxalq danı-
 +
ipıqları, radio və televiziya veri-
 +
liplərini, qəzet səhifələri (bax
 +
Faksimile rabitəsi) və s.-ni əturmək
 +
Ya istifadə edilir,
 +
SAT İYƏRQ (ing. Raq Eazg6, fr. Ex-
 +
treme OqyepS)—Pərqi Asiyada yerlə-
 +
ilən dəvlətlər və ərazilərin umumi
 +
adı. U.P1.-ə SSRİ-nin iy, kənarı,
 +
Cin (iz, hissəsi), Koreya, Yaponiya,
 +
Filippin aid edilir.
 +
UZAQ İYƏRQ RESPUBLİKASI
 +
(YHP) — 6.4.1920 —15.11.22 illərdə
 +
Həpru Cuönp Bə Yaar PPərqdə demokra-
 +
tik resp. Rəhbər rol Kommunist par-
 +
tiyası bada olmaqla fəhlə sinfinə
 +
məxsus idi. Sovet Rusiyası və Yaponi-
 +
ya arasında hərbi toqqutpmaya yol ver-
 +
məmək, Uzaq PTərqdə mudaxilənin və
 +
aqqvardiyacıların ləqvinə ipərait ha-
 +
zırlamaq məqsədi ilə bufer devlət
 +
kimi radılnındı. 1920 il aprelin
 +
6-da Verxneudinskdə (indiki Ulan-
 +
Ude) UİTR-in yaradıldırı e"lan olun-
 +
du. UPTR-in tərkibinə Pribaykalye,
 +
Zabaykalye, Amur, Primorsk, Kamcatka
 +
vil.-ləri və Pimali Saxalin daxil
 +
idi. Paytaxtı Xerxasulini, sonra
 +
Cita olmutidur. U1İPR-ə rəHbərlikdə
 +
RK(b)P K-nın və ptəxsən V. İ.
 +
Leninin bəyuk rolu olmutidur. 1921
 +
il mayın 26-da aqqvardiyacılar yapon
 +
mudaxiləcilərinin gəməyi ilə Vladi-
 +
vostokda cevrilii etdilər və dekabr-
 +
da Xabarovskı tutdular. 1922 il fev-
 +
ralın 5-də UTİR-in alq İnqilab
 +
Ordusu (bapq komandan V. K. Bluxer)
 +
əks hucuma bapladı: fevralın 14-də
 +
 +
 +
 +
 +
 +
UZAQ RABİTƏ
 +
 +
 +
Xabarovsk, oktyabrın 25-də Vladivos-
 +
tok azad edildi. Yapon mudaxiləci-
 +
ləri Primoryedən cıxmara məcbur ol-
 +
lar. 1922 il 755 14-də Xalq
 +
Məclisi R-in vet Rusiyası-
 +
na birləpdirilməsini xahiq:l etdi.
 +
URMİK-in 5 noyabr tarixli dekreti
 +
ilə UTPR RSFSR-ə daxil oldu.
 +
“-UZAQDAN MƏKTUBLARUu — V. İ.
 +
Leninin 1917 il martın 7-dən 12-dək
 +
(20-dən 25-dək) yazıb Rusiyaya gendər-
 +
diyi məktublar: “Birinci inqilabın
 +
irinci mərhələsiə?ə, “Yeni həkumət
 +
və proletariatə, “Proletar milisi
 +
haqqında, *Sulhə necə nail olmalı?,|
 +
İsvecrədən Rusiyaya yola dutimək ərə-
 +
fəsində—martın 26-da (aprelin 8-də)
 +
yazmaqa baipladıqı 4“İnqilabi prole-
 +
tar devlət quruluptunun vəzifələri
 +
məktubu bapa catdırılmamındır
 +
(Lenin V. İ., Əsər. tam kulliyya-
 +
tı, c. 31, səh. 9—65). V. İ. Lenin
 +
cU.m.ə-da Rusiyanın konkret tarixi
 +
pəraitini nəzərə alaraq, həmcinin
 +
Paris kommunasının və 1905—07 il-
 +
lər inqilabının təcrubəsinə istinad
 +
edərək proletariatın strategiya və
 +
taktikasının cox muhum məsələlərini
 +
ipləyib hazırlamıpdır. V. İ. Lenin
 +
ə bir batlıca nəticə cıxarmıinil-
 +
dır ki, inqilabın birinci mərhələsi
 +
qurtarmıldır:, hazırkı devrun xusu-
 +
siyyəti inqilabın dəvlət hakimiyyəti
 +
məsələsini qeyri-adi pəkildə həll et-
 +
MHH bu mərhələsindən hakimiyyəti
 +
fəhlələrə və ən yoxsul kəndlilərə ver-
 +
məli olan ikinci mərhələsinə kecmək-
 +
dən ibarətdir. Bu nəticə əsasında
 +
V. İ. Lenin proletariatın vəzifələ-
 +
rini muəyyənlətpdirmitndir: 4“Fəh-
 +
lələr, siz cariziz qarpiı
 +
vətəndat MY
 +
proletar, xalq qəhrəman-
 +
lıqı xaruӱqələri gəstər-=
 +
HHHH3, siz inqilabın
 +
ikinci mərhələsində əz
 +
qələbənizi Hazırlamaq
 +
ucun proletar və umum-
 +
xalq mutəptəkkilliyi xa-
 +
ruqələri g əstərillir H-
 +
H H 39 də orada, səh. 22—23), V, İ.
 +
Lenin hesab edirdi ki, inqilabın ge-
 +
dipində meydana cıxacaq yeni həkumə-
 +
ti fəhlə, əsgər və kəndli deputatla-
 +
rı Sovetləri tipində təppkil etmək
 +
lazımdır: belə həkumət artıq məvcud-
 +
dur, bu, Piterdəki fəhlə deputatları
 +
Sovetidir, o əsgər və kəndlilərlə,
 +
habelə k.t. fəhlələri ilə əlaqə yarat-
 +
maqa calınır. İnqilabi həkumətin
 +
əsas vəzifələrindən biri kəhnə bur-
 +
jua dəvlət maipınını daqrıtmaqdan və
 +
onu silahlı xalqın umumi təpqkila-
 +
tı ilə əvəz etməkdən ibarət olmalı-
 +
dır. Proletar dəvləti haqqındakı
 +
ideyaları V. İ. Lenin sonralar cDev-
 +
lət və inqilabı əsərində inkitpaf et-
 +
dirmiidir. V. İ. Lenin Muvəqqəti he-
 +
kumətin imperialist siyasətini ifita
 +
etmit və gestərmitdir ki, həm 63 CHH-
 +
fi tərkibinə, — əz idarəetmə orqan-
 +
larına gərə tamamilə Yeni olan pro-
 +
letar devləti həqiqətən məhkəm və de-
 +
ərik sulhə nail olmaqa qadirdir.
 +
. İ. Lenin qeyd edirdi ki, Rusiya
 +
proletariatı ən Yaxın gələcəkdə Yal-
 +
nız bu pərtlə qalib gələ bilər ki,
 +
onun birinci addımı kəndlilərin
 +
bəyuk əksəriyyətinə ig) bənzə torpa-
 +
qının musadirəsi və butun torpaqın
 +
millilətdirilməsi uqrunda mubari-
 +
zədə fəhlə sinfi tərəfindən kəmək
 +
gestərilməsindən ibarət olsun, Pro-
 +
 +
 +
aribəsində fo
 +
 +
 +
letariatın
 +
hissəsi ilə ittifaqda bundan sonra-
 +
kı fəaliyyəti ən muhum məhsulların
 +
istehsalı və bəlkusu uzərində nəza-
 +
rət qoyulmasına, umumi əmək mukəllə-
 +
fiyyətinin tətbiqinə və s. yənəldil-
 +
 +
 +
kəndlilərin ən yoxsul
 +
 +
 +
məlidir. c...Bu addımların məcmusu
 +
və inkipafı isə sosializmə
 +
kecid olardı ki, sosializm də Ru-
 +
siyada kecid tədbirləri olmadan,
 +
birdən, dərhal həyata gecirilə bil-
 +
məz, bu kimi kecid tədbirləri nəti-
 +
cəsində isə tamamilə həyata kecirilə
 +
bilər və həyata kecirilməsi qəti zə-
 +
ruridirə (yenə orada, səh. 62). V. İ,
 +
enin gəndlərdə kəndli deputatları
 +
Sovetləri ilə yanalplı muzdur Sovet-
 +
ləri Yaradılmasını da zəruri sayır-
 +
dı. cU.m.ə-da soyquncu muharibəni da-
 +
vam etdirən Mӱvəqqəti həkumətin im-
 +
perialist siyasəti ifita olunur bol-
 +
peviklər partiyasının hələ 1915 il-
 +
də irəli surduyu sulh proqramının
 +
carizm devrildikdən sonra da quvvə-
 +
də qaldırı gəestərilirdi.
 +
Beləliklə, V. H. enin hələ 1917
 +
ilin martında cU.m.ə-da və digər mə-
 +
qalələrdə proletariatın inqilabi stra-
 +
tegiya və taktikası, yeni tarixi ilə-
 +
raitdə onun vəzifələri haqqında baii-
 +
lıca mӱddəaları ipləyib hazırla-
 +
mıntpdı ki, bunlar da bir qədər sonra
 +
cAprel tezisləriə?ndə, partiyanın 7-
 +
ci (Aprel) konfransının qərarla-
 +
en daha da inkipaf etdirildi.
 +
ZAQDANGƏRMƏ, hipermetro-
 +
piya (hiper... -- Yun. te(qop—əlcu --
 +
or5, ӧroz—gəz)—gezun klinik refrak-
 +
siyasının bir nəvuş paralel ipıq
 +
iqualarının gəzdə sındıqdan sonra,
 +
gəzun torlu qipasının arxasında
 +
kusda toplanması., U., əsasən, Ə
 +
yalplarda təsaduf olunur. Səbəbi:
 +
gəzun sındırıcı aparatının zəiflə-
 +
MƏCH, gəzun ən-arxa oxunun qısa ol=
 +
ması və s. U. əksər yenidoqulmular-
 +
da təsaduf edilir. Upiaq beyuduӱkcə
 +
gəz alması da beyuyur və U. KeuHÖ Ke"
 +
dir. U. baqaqrısı, uylaq yaplarında
 +
isə cəpgəzluk tərədə bilər. U. zama-
 +
nı gərməni bərpa etmək ucun cəkuk
 +
iəli eynəklərdən istifadə edilir.
 +
UZAQLAYDIRICI SİNİR—6-cı
 +
cut gkəllə-beyin siniri. Beyin kerpu-
 +
sundə rombabənzər cuxurun dibində
 +
yerləpən hərəki nӱvədən bailayıb
 +
beyin kerpusu ilə uzunsov beyin pira-
 +
midası arasında beyindən xaric olur.
 +
Gəz yuvasının ust yarıqından gəz YU-
 +
vasına daxil olur və gəzun bayır duz
 +
əzələsini innervasiya edir. U.s.-in
 +
fəaliyyəti pozulduqda gez almasının
 +
hərəkəti məhdudlapır. Baiygicəllən-
 +
mə, gəzdə cəplik, ikiləimə olur.
 +
UZANMA (texnikada)—materia-
 +
lın deformasiya olunma xarakteristi-
 +
kası:, həmin materialdan olan numu-
 +
nəni dartıb uzatdıqda yaranan uz. ar-
 +
tımının qiyməti ilə əlculur. Əməli
 +
ipdə adətən, materialın nisbi U.-sı
 +
tə”Yin edilir: bu da dartma zamanı nu-
 +
munə qırılanadək onda Yaranan uz.
 +
artımının nӱmunənin batlanqıc UzZ.-
 +
na olan nisbətinə (25 ilz) bərabər olur.
 +
Nisbi U. materialın plastikliyini
 +
xarakterizə edir.
 +
UZBӦY, Qərbi Uzboy—1) Turk-
 +
mənistanda qədim vadi. Qaraqum səh-
 +
rasının (im.-q. kənarı boyu Sarıqa-
 +
mıp cəkəkliyindən Xəzər dənizinə
 +
qədər uzanır. Qədimdə Amudərya Ca-
 +
yının suyunun bir Hissəsi buradan
 +
axırdı, U.-un uz. təqr. 550 k.c, hӱnd.
 +
 +
 +
—
 +
 +
 +
50 m-ə qədərdir (q. hissəsi okean sə-
 +
viyYƏSİNDƏN apaqıda yerlətir). Ilop
 +
gellər və muxtəlif nəv duz yataqla-
 +
rı var. Yasxan gəlu r-nunda iri yer-
 +
altı ipirin su Həvzəsi apkar edil-
 +
mipdir. Saksaul, Yulqun və qamıpp
 +
bitir. 2) Orta Asiyanın səhra r-nla-
 +
rında qısamӱddətli axımı olan, yaxud
 +
axımı hec olmayan quru cay yataqları-
 +
V 3E (Ühse) B (12.3
 +
 +
Ek (Uhse) bono (12.3.1904, Panırarr—
 +
2.7.1963, Berlin)—alman yazıcısı
 +
(ADR). ADR İncəsənət Akademiyası-
 +
nın uzvu (1955). ADR Milli mukafa-
 +
tı laureatı (1954). 1932 ildən Alma-
 +
niya KP-nın uzvu. İspan xalqının
 +
milli-inqilabi muharibəsində (1936—
 +
39) Beynəlmiləl briqadanın komissarı
 +
olmutidur. 1939 ildən muhacirətdə
 +
Yalpamınl, 1948 ildə vətənə qayıtmıip-
 +
dır. Avtobioqrafik 4“Muzdlu və əs-
 +
gərə (1935), faiyizmə qariı mubari-
 +
zədən bəhs edən “Leytenant Bertramı
 +
(1944), “Vətənpərvərlərg (1954, bitmə-
 +
mipdir) romanları, povest və novel-
 +
laları, publisistik əsərləri var.
 +
 +
 +
Əsəri: İskrı vo mqle, M., 1960,
 +
 +
 +
UZEDOM, U znam (alm. (Yzedopp,
 +
polyakca 1Y2pap)—Baltik dənizində
 +
ada. Odra cayının mənsəbində, P1et-
 +
sin kerfəzi ilə Pomor buxtası ara-
 +
sıpdadır. PT, hissəsi Polilaya, r.
 +
hissəsi isə ADR-ə məxsusdur. Sah,
 +
405 km?, Səthi təpəli duzənlikdir
 +
(hund. 58 m-dək). PQam və fıstıq me-
 +
pələri, əkin sahələri, dəniz kurort-
 +
ları (Sinnovits, Banzin, bek:
 +
R) və dəniz portu (Svinouystsey
 +
Polta) var. Balıq ovlanır.
 +
UZEN—RSFSR Saratov vil. və Qa-
 +
zax.SSR Uralsk vil.-ndə iki cay |Be-
 +
yuk Uzen (uz. 650 km, həvzəsinin sah,
 +
1 km?), Kicik Uzen (uz. 638 km,
 +
hevzəsinin sah. 18250 km?)|. Axarsız
 +
Qamılp-Samara gəllərinə təkulur.
 +
Suvarmada istifadə edilir.
 +
UZLAYDIRICI SİSTEM, in-
 +
terfeys—əməli yaddapla (ƏY) Myx-
 +
təlif xarici qurqular (XTQ) arasın-
 +
dakı informasiya mubadiləsini stan-
 +
dartlapdırmaq ucun istifadə olunan
 +
universal əlaqələndirici aparat və
 +
proqram vasitələri. Hesablayan elek-
 +
tron mapınlarda (HEM-lərdə) XQ ilə
 +
ƏY arasında informasiya mӱbadiləsi
 +
uyqun əmrlərə (giript-cıxılıq əmrlə-
 +
rinə) gerə xususi qurqular (multip-
 +
leks və selektor kanalları) vasitəsi-
 +
lə Həyata kecirilir. U.s., əsasən, iki
 +
cur olur: giriit-cıxınd kanalları
 +
.. Tn idarəedici qurqusu (XQİQ)
 +
arasındakı əlaqə və siqnalların uni-
 +
fikasiya olunmuti sistemi, XQİQ və
 +
XQ arasındakı əlaqə və siqnalların
 +
nifikasiya olunmuii sistemi. U.s,
 +
4 nəsil HEM-lərində tətbiq edilir.
 +
UZLAİIYMA—sintaktik əlaqə vasitə
 +
lərindən önpHu, tabe tərəfin (xəbər)
 +
tabe edən tərəfə (mubtəda) umumi qram-
 +
matik kateqoriyalara (iqəxs, KəmiyyYƏT
 +
və cins) gərə uyqunlatması. Bə”zi
 +
dillərdə U.-da morfoloji gestərici-
 +
lərdən istifadə edilir. Azərb. dilin-
 +
də mubtəda və xəbərin ipəxsə gərə U.-sı
 +
mutləqdir: kəmiyyətcə U. bə"zən 3-cu
 +
ipəxsin cəmində pozulur. U. flektiv
 +
dillərdə daha cox inkipaf etmipdir.
 +
UZLOVAYA—RSFSR Tula vil.-ndə
 +
pəhər. Uzlovaya r-nunun mərkəzi. D.Y.
 +
və avtomobil yolları qovpaqı. Əh,
 +
64 min (1983). D.y. nəql. mӱəssisələri,
 +
mapınqayırma, plastik kutlə, texni-
 +
 +
 +
UZUNBOYLAR
 +
 +
 +
Kİ dəri mə"mulatı z-dları, tikipt,
 +
ayaqqabı, klaviatura f-kləri, yeyinti
 +
sənayesi, aqır mapınqayırma və D.Y.
 +
nəql. texnikumları, tibb məktəbi var.
 +
Kəmur cıxarılır.
 +
UZNADZE Dmitri Nikolayevic (1.1,
 +
1887, Sakar g., indiki Gurc.SSR-in
 +
Zestafon r-nu—12.10.1950, Tbilisi)
 +
—sovet penxolotu və filosofu. Gurc.
 +
SSR EA akad. (1941). Leypsiq un-tinin
 +
fəlsəfə fakultəsini (1909) və Xar-
 +
kov un-tinin tarix-filologiya fakul-
 +
təsini (1913) bitirmildir. Tbilisi
 +
un-tinin (1918) banilərindən biri. U.
 +
un-tdə psixologiya ppe”bəsi və kafedra-
 +
sını, eksperimental psixologiya la-
 +
əra haya yaratmıntdır. Gurc.
 +
SSR EA Psixologiya İn-tunun təi-
 +
kil edildiyi gundən (1941: 1950 ildən
 +
D.N. Uznadze ad.) onun direktoru ol-
 +
mupdur. Əsas əsərləri təfəkkur, nitq
 +
və qavrayıti anlayıtlarına aiddir.
 +
Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni ilə
 +
təltif olunmudur.
 +
 +
Əsəri: Psixoloqiceskie issledova-
 +
nil, M., 1966,
 +
 +
Ə Pranqipvili A S., Psi-
 +
xoloqiceskie ocerki, Tbilisi, 1975.
 +
UZUN DALRALAR—dalra uz. 1 km-
 +
dən 10—20 km-dək olan radiodalqəa-
 +
lar. U.d. Yer kurəsini əhatə edir,
 +
bir necə yuz km, uz. km-dən beyuk
 +
olan dalqalar isə 2 min km məsafə-
 +
yədək yayılır. U.d. ionosferə daxil
 +
olub, onun atpaqı sərhədindən əks
 +
olunur. U.d.-ın yayılmasında iono-
 +
sfer və Yer səthi sferik dalra ana-
 +
ranın divarı rolunu oynayır. Uz.
 +
1—2 km olan U,d.-da radiosiqnalların
 +
qəbuluna Gunətin fəallıqı, ilin
 +
fəsilləri və s. tə”sir etmir. U.d.
 +
dayanıqlı radiorabitəni tə”min edir,
 +
uzaq radiorabitədə (2000 km) və radio-
 +
naviqasiyada tətbiq edilir,
 +
Y3YH İL—366 gundən ibarət təqvim
 +
ili. U.i.-də fevral 29 gundur. Nəmrə-
 +
si dərdə qalıqsız bəlunən (2 sıfır-
 +
la qurtarırsa dərd yuzə) il U.i.-dir.
 +
UZUN PARLAMENT (ing. Long par-
 +
Papepe, uzun muddətli par-
 +
lament—İngiltərə kralı 1 Kral
 +
Stuartın 1640 il noyabrın 3-də ca-
 +
qırdırı və əslində yenicə bapplanmınn
 +
İngiltərə burjua inqilabının (17
 +
əsr) qanunverici orqanına cevrilmit
 +
parlament. Gedək parlamenti əvəz et-
 +
miidi. 12 ildən cox (adı buradandır)
 +
 +
 +
məvcud olmutdur. 1653 il aprelin
 +
20-də O. Kromvel U .p.-i buraxdı.
 +
UZUN HƏSƏN (1423/24—5.1.1478,
 +
 +
 +
Təbriz, Nəsriyyə kompleksində dəfn
 +
olunmuttdur) — Aqqoyunlu heəkmdarı
 +
11468—781, gerkəmli sərkərdə və dip-
 +
lomat. Ucaboylu, nəhəng adam oldu-
 +
qundan mӱasirləri ona c Uzun ləqəbi
 +
vermiplər. 1453 ildən Diyarbəkirdə
 +
Atqoyunlu tayfa ittifaqına baqicı-
 +
lıq etmitpdi. 1467 ildə Mupi vuruil-
 +
masında Cahaniahı məqlubiyyətə ur-
 +
radan U.H. Qaraqoyunlu dəvlətinə son
 +
qoyaraq (1468) qısa muddətdə cXora-
 +
sandan Qaramana qədər uzanan (K.
 +
Marks) genit bir ərazini hakimiy-
 +
yəti altında birlətdirdi. U.H. 1468
 +
ildə Azərb.-a soxulan Teymuri Əbu
 +
Səidi də məqlub etdikdən sonra i1-
 +
qalcılıq muharibələrinə bailadı.
 +
Mərkəzi Təbriz olmaqla Aeqoyunli
 +
əvlətinin əsasını qoyan U.H. mər-
 +
kəzləildirmə siyasəti yurudurdu.
 +
əlkənin iqtisadi həyatını dircəltmək
 +
və vergi toplanmasını nizama salmaq
 +
məqsədilə xususi cQanunnamə (€ Həsən
 +
 +
 +
425
 +
 +
 +
nanmah qan nları) verdi. U.H. iri
 +
kecəri-hərӧci ə”yanların imtiyazları-
 +
nı məhdudlatdırdı, oturaq əhaliyə
 +
arxalanmaqa bapladı. Daimi nizami
 +
ordu Yaratmaq ucun oturaq əhali muzd-
 +
lu Hərbi xidmətə cəlb olundu. Avropa
 +
əlkələrindən artilleriya mutəxəssis-
 +
ləri və toptəkən ustalar də”vət olun-
 +
du. U.H. dini siyasəti də əlkənin
 +
mehkəmləndirilməsinə yəenəltmiidi:
 +
sunnilik rəsmi din olsa da :piə məz-
 +
həbindən olanlar tə”qib edilmirdi.
 +
O, bacısını Səfəvi PTeyx Cuneydə,
 +
qızı Aləmiyah na isə (1 lah Tic.
 +
mayılın anası) IHleix heinəpə əpə Bep-
 +
mipdi. U.H. Avropa əlkələri ilə əla-
 +
qələrini daha da məhkəmlətmək məqsə-
 +
DİLƏ ən imperatoru QU İoanın
 +
(1429—581| qızı Dəspinə xatunla ev-
 +
lənmipdi. Avropa əlkələri ilə bir-
 +
bapa ticarət əlaqələri yaratmaq məq-
 +
sədilə Qara dəniz və Aralıq dənizi
 +
sahillərinə gedən ticarət yollarını
 +
tutmaqa calıytan U. H. Osmanlı impe-
 +
riyasına qariqı Venesiya ilə sazip
 +
baqladı. Bu ittifaqa Macarıstan,
 +
Neapol krallıqı, Papalıq, Rodos,
 +
Kipr, Burqundiya hersoqluqu, Qaraman
 +
əmirliyi və s. əlkələr də qopquldu.
 +
Lakin muttəfiqlərin əlbir cıxıtn
 +
etməməsi Bursayadək irəliləyən Aqqo-
 +
yunlu quvvələrinin sonralar mərlubiy-
 +
yəti (1473) ilə nəticələndi. 1478 ildə
 +
Atqoyunlular PTərqi Gurcustana, Urfa
 +
və Amidə hərbi səfərləri zamanı gur-
 +
cu və Misir qopqunlarını məqlubiy-
 +
yətə uqratdılar.
 +
 +
h. dəvrundə Aqqoyunlu sarayı
 +
 +
Avropa əlkələri, Beyuk Moskva knyaz-
 +
lıRı və s. dəvlətlərlə daimi diplo-
 +
matik əlaqə saxlayırdı. Təbrizdə bir
 +
cox əlkənin daimi səfirliyi vardı.
 +
Genip quruculuq tədbirləri gecirən
 +
U,H. Təbrizdə Qeysəriyyə ərtulu baza-
 +
rı, Nəsriyyə mədrəsə-məscidi və s.
 +
ictimai binalar tikdirmiiydi. U.H.-
 +
in sarayında elmi məclis fəaliyyət
 +
gəstərirdi. Həkmdara məxsus kitabxa-
 +
nada 58 alim calınırdı. U.H.-in
 +
xususi saz ansamblına 98 apqıq daxil
 +
idi. Tarixci Əbu Bəkr Tihrani, fi-
 +
losof Cəlal əd-din Dəvvani, italiya-
 +
lı C Anciolello U.H.-ə xususi
 +
əsərlər Hr etmiplər.
 +
UZUNBAIİYI—Azərb.SSR-də dar. Yar-
 +
dımlı r-nu ərazisində, Pepytəsər sil-
 +
siləsində, Vilət cayının mənbə his-
 +
səsindədir. Hund. 2202 m. Yamacla-
 +
ında mepqələr var.
 +
 +
ZUNBIRCIQLILAR—1) ikiqanad-
 +
lılar dəstəsindən cuӱcu Yarımdəstəsi)
 +
2) duzqanadlılar dəstəsi.
 +
UZUNBOYLAR—Azərb.SSR İsmayıl-
 +
lı r-nunun Sulut k. ərazisində (Ar-
 +
su r-nunun Leninabad k. Yaxınlı-
 +
qında) antik devr yatayıtı Yeri və
 +
qəbiristan. Nisbətən hundur Yayla-
 +
da yerlətən U.-ın sah. təqr. 4 ha-dır.
 +
Arxeoloji qazıntılar (1981) zama-
 +
nı e.ə. 1-ci minilliyin son rubunə
 +
aid zəngin maddi MƏDƏNİYYƏT qalıqla-
 +
rı aiykar edilmitdir. Torpaq qəbir-
 +
lərdə (4x2 m) əlulər saq beyru ӱstdə
 +
bukulu vəziyyətdə basdırılmınndır.
 +
Ətrafına 50—70 saxsı qab, coxlu də-
 +
mir nizə, cin, bıcaq, capacaq, biz, qı-
 +
yıq, bəzək ppeyləri və s., habelə at, it,
 +
muxtəlif heyvan skeleti və quiy qoYul-
 +
mutidur. Qəbirlərin birindən alban
 +
(Qafqaz) gumuli sikkəsi də tapılmıit-
 +
dır. Maddi mədəniyyət nӱmunələri U.-
 +
ın e.ə. 3—1 əsrlərə aid olduqunu su-
 +
but edir,
 +
 +
 +
UZUNBURUNLAR
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Uzunboylar tapıntıları: 1—dəmir capa-
 +
caq, 2— dəmir cin: 3—buləv dapı: 4—də-
 +
 +
 +
mir nizə ucu, 5—dopu:) 6—guvəc: 7—
 +
cıraq, 8—suddan:, 9—vaza: 10—canaq
 +
(5—10— hamısı saxsıdan),
 +
 +
 +
Əd. Osmanov F. L., Anticnın
 +
saxmpasıx ə 6ofinap, Arxeoloqizesklə
 +
1 oqraficeskie izıskanil -
 +
djane (1977 q.), B., 1980. I ın
 +
 +
 +
UZUNBURUNLAR (Curculionidae)—
 +
ecək fəsiləsi. Bapının ən Hissə -
 +
si bapp-boru (bə”zən səhvən xortum ad-
 +
lanır) pəklində uzanmındır: ucun-
 +
da becəklər ucun tipik sayılan gəmi-
 +
rici arız aparatı yerlətir. Bir cox
 +
U.-ın bap-borusu nəinki baptından,
 +
Hətta butun bədənindən də uzundur,
 +
U, qısaxortumlular və uzunxortum-
 +
lulara ayrılır. Qısaxortumluların
 +
qanadı cox vaxt reduksiyaya uqramıpt,
 +
tu ri (elitra) qarıncıqın
 +
uzərində bititimitdir. HCox vaxt qanad-
 +
ustlukləri ӱzərində tikan və cıxın-
 +
tılar, bir coxlarında isə pulcuqlar
 +
vardır ki, bu da bəcəyə metal parlaq-
 +
lıqı verir. Əksəriyyəti fitofaqdır.
 +
Qısaxortumlular torpaqa, uzunxortum-
 +
lular isə bitki toxumalarına yumur-
 +
.... Strfəsi ayaqsızdır. Sarı,
 +
Dd qəhvəyi rəngdədir. Dunyada
 +
40.000, SSRİ-də 3500, Q 0 1300,
 +
O cumlədən Azərb. SSR-də 850-dən
 +
cox nevu mə”lumdur. Muxtəlif k.t.
 +
bitkilərinə, ə və meiptə aqacları-
 +
na, ərzaq məhsullarına ziyan v .
 +
UZUNBURUN ULAR (MoktuNbə
 +
oqtuq:Qoqte5 dəstəsindən balıq fə-
 +
siləsi. Uz. 1,5 m-dək olur. Burnu bo-
 +
ru kimi uzanmıpi və bəzən də apaqıya
 +
əyilmiiy olur: bu, U.-a qruntun di-
 +
indən onurqasızları tutmaqa imkan
 +
verir. Afrikapın ipirinsu hevzə-
 +
lərində Yapayırlar. 30-dan artıq nə-
 +
vu birlətdirən bir necə cinsi (Moq-
 +
tuqi5, Opa(hopetiz və s.) var. Moq-
 +
myrus cinsinin bə”zi numayəndələri-
 +
nin quyruqunun yanlarında siqnal ve-
 +
rən elektrik orqanları olur. Vətəgə
 +
əhəmiyyəti var.
 +
ӰZUNQANADLILAR (Arod(oqpez)—
 +
quilar dəstəsi. Bir-birindən kəskin
 +
ayrılan 2 yarımdəstədən (uzunqanad-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
lar və kolibrilər) ibarətdir. U, ucun
 +
qanadının cox uzun, ciyin sumuyunun
 +
qısalmın və U.-ın iti manevr ucu-
 +
iqunu tə"”min edən ikinci dərəcəli
 +
calma lələklərinin qısa olması xa-
 +
akterikdir. 1—Z3 ar Yumurta qoyur.
 +
tcəbalalar kor doqulur. Mulayim və
 +
xususilə tropik quritaqlarda 400-dək
 +
HƏB papa.
 +
“Y3YHAƏPƏşs—rənuM A3əpö. xalq rəqs
 +
melodiyası. Ən”ənəvi toy rəqsi olan
 +
vU.9, adətən, qızlar, gəlinlər, bə”zən
 +
isə qocalar tərəfindən ifa edilir.
 +
Lirik, zərif və emosional cU. ucun
 +
adi gəziti, Yana gəziii, suzmə və s,
 +
hərəkətlər xarakterikdir. Musiqi əl-
 +
cusu 6/8, tempi mulayim (todeqa(o),
 +
məqam əsası pqutptərdir. 4U.ə Zaqaf-
 +
qaziya xalqları arasında geniiy yayıl-
 +
mıpdır. U. Hacıbəyov 4O olmasın,
 +
bu olsunə musiqili komediyasında, A.
 +
. Xacaturyan cQayaneə baletində €Y.ə
 +
melodiyasından istifadə etmipilər.
 +
UZUNLUQ—xəttin ədədi xarakteris-
 +
tikası. Tə”rifləri muxtəlifdir:
 +
1) duz xətt parcasının U.-u onun uc
 +
nəqtələri arasındakı məsafədir: 2)
 +
sınıq xəttin U.-u onun hissələrinin
 +
uzunluqları cəmidir: 3) adi qevsun
 +
U,-u əz daxilinə cəkilmiiy sınıq xət-
 +
tin hissələrinin sayı sonsuz artdıq-
 +
da və maksimum U.-lu hissəsinin U.-u
 +
sıfra yaxınlatdıqda bu xəttin li-
 +
mitidir: 4) sonlu sayda sadə qəvsdən
 +
ibarət kəsilməz əyrinin U,-u bu qəvs-
 +
lərin U.-ları cəmidir.
 +
UZUNMUDDƏTLİ KREDİT — uzun
 +
muddətə verilən və batilıca olaraq
 +
əsas kapitalın (kapitalizmdə) və əsas
 +
fondların (sosializmdə) geniyl tək-
 +
rar istehsalına xidmət edən kredit.
 +
apitalist əlkələrində U.k.-in tipik
 +
forması korporasiyaların qiymətli
 +
kaqızları almasıdır. Bank borcu
 +
formasında birbaqtta kreditlətidirmə
 +
U.k.-in mənbəyidir. U.k.-in muhum
 +
sahəsi, həmcinin dəvlət krediti və
 +
mənzil tikintisinin kreditləidiril-
 +
məsidir. U.k. beynəlxalq iqtisadi mu-
 +
nasibətlər sahəsində də geniiy tətbiq
 +
olunur. İmperializmdə U.k. kapital
 +
ixracı və imperialist ekspansiyası
 +
nın balilıca formalarından biridir.
 +
Sosialist əlkələrində U.k. x.t.-nın
 +
muxtəlif sahələrində əsaslı xərclə-
 +
rin, fərdi və koop. mənzil tikinti-
 +
sinin dəvlət kreditləpdirilməsini
 +
və xarici dəevlətlərə kredit verilmə-
 +
sini əhatə edir. SSRİ-də əsaslı xərc-
 +
ləri SSRİ Dəvlət Bankı və SSRİ
 +
Tikinti Bankı kreditləddirir. U.k.
 +
alınmın resursların (faizini ələ-
 +
mək iyərtilə) qaytarılmasını nəzərdə
 +
tutur: bu da təsərrufat hesabı prin-
 +
siplərinə daha muvafiqdir.
 +
UZUNMUDDƏTLİ XİDMƏT sovet
 +
əmək huququna gərə x.t.-nın bə”zi sa-
 +
Hələrində muəyyən iqəraitdə (məs., Uzaq
 +
PYimalda), muəyyən nemə ən həkim-
 +
lik pepəsi), Yaxud vəzifə uzrə əmək
 +
fəaliyyəti devru: Yeraltı iilərdə ca-
 +
lıpanlara, aqac tədaruku, arac axıt-
 +
ma, aqacları nəvlərə ayıran və da-
 +
pıyan muəssisələrdə, Ural, Sibir,
 +
Uzaq PLərq, Uzaq PYimal və onlara bə-
 +
rabər tutulan yerlərdə iiyləyənlərə
 +
U.x.-ə gerə birdəfəlik illik muka-
 +
fat (həcmi əmək fəaliyyətinin mud-
 +
dətindən asılıdır) verilir, Yaxud
 +
əmək haqqına əlavələr edilir. Bila-
 +
vasitə mə”dən, metallurgiya, metal
 +
e”malı, kimya, toxuculuq və tikinti
 +
materialları sənayesində, iri tikin-
 +
 +
 +
tilərdə, su və d.y. nəql.-nda ipləyənə
 +
lər, meptə sənayesi və mepə təsərru-
 +
fatı ipciləri ucun U.x.-ə gərə əla.
 +
və mə”zuniyyət muəyyən edilmiiydir.
 +
Maarif və səhiyyə ipciləri, aqronom
 +
və baytarlar, teatr və digər teatr-ta-
 +
maiya mӱəssisələrinin artistləri, təy-
 +
yarəcilər və mulki aviasiyanın digər
 +
ipciləri ucun saqlamlıq vəziyyətin-
 +
dən, yaplından və indəki fasilələr-
 +
dən asılı olmayaraq U.x.-ə gərə pen-
 +
siya tə”yin edilir. Hərbi qulluqcula-
 +
ra U.x.-ə gərə pensiya bir sıra vəziy-
 +
"ə nəzərə alınaraq tə”yin olunur,
 +
ZUNOBA— Azərb.SSR Xacmaz r-nun-
 +
da kənd. U. sovetliyinin mərkəzi,
 +
R-n mərkəzindən 20 km iim.-da, Sa-
 +
mur-Dəvəci ovalıqındadır. ƏH. 722
 +
(1985), tərəvəzcilik və heyvandarlıqla
 +
məptuldur. Orta məktəb, kitabxana,
 +
klub, tibb məntəqəsi var.
 +
UZUNOBA Su ANBARI — Azərb,
 +
SSR-də (Nax.MSSR), Babək r-nu əra-
 +
zisindədir. 1961 ildə istifadəyə ve-
 +
rilmipdir. Suyunu uz. 13 km və suke-
 +
cirmə qabiliyyəti 1,5 m?,san olan ka-
 +
nallar vasitəsilə Naxcıvan cayından
 +
və onun qolu Cəhri cayından alır,
 +
ah. 1,2 km2, umumi həcmi 9 mln. m?,
 +
faydalı həcmi 8,5 mln. m?-dir. Bən-
 +
din uz. 1,9 km, Hhund. 17,5 m, 1 min ha-
 +
dək sahənin suvarılmasında istifadə
 +
 +
 +
olunur:
 +
UZӰNOV Decko (d. 22.2.1899, Qazan-
 +
lıq)—bolqar rəssamı. BXR xalq rəs-
 +
samı (1963). Bolqarıstan EA-nın hə-
 +
qiqi uzvu (1973). SSRİ Rəssamlıq
 +
Akademiyasının fəxri uzvu (1983),
 +
BXR Sosialist Əməyi Qəhrəmanı
 +
(1967). Dimitrov mukafatı laureatı
 +
(1962). Sofiya (1919—22) və Munxen
 +
(1922—24) rəssamlıq- akademiyaların-
 +
da oxumutdur. Sofiya Rəssamlıq Aka:
 +
demiyasının prof. (1938 ildən). Bol:
 +
qarıstan Rəssamlar İttifaqının səd-
 +
i (1965 ildən). YUNESKO yanında
 +
zeynəlxalq Plastik Sənətlər Asso-
 +
siasiyasının prezidenti olmuzidur
 +
(1976—79: 1979 ildən fəxri prezi-
 +
denti). “N. O. Massalitinovun port-
 +
retiə? (1931), *Kamerunlu numayəndə
 +
qadın (1960), “Etirazı (1965) ən yax"
 +
iyı əsərlərindəndir. Coxlu mənzərə,
 +
divar rəsmləri və mozaikaların muəl-
 +
lifidir. U.-un əsərləri sərbəst rəsm
 +
uslubu, zəngin nuanslı koloriti ilə
 +
secilir.
 +
 +
ӰNOV Dimitr Todorov (l. 10.12,
 +
1922, Stara-Zaqora)—bolqar muqənni-
 +
si (lirik-dramatik tenor). BXR xalq
 +
artisti (1962). Dimitrov mukafatı
 +
laureatı (1959). 1948 ildən Sofiya
 +
xalq operasının solistidir. 1953—54
 +
illərlə Beyuk teatrda (Moskva) təcru-
 +
bə kecmtidir. Partiyaları: Xoze
 +
(“Karmenə, J. Bize), Radames, Otel-
 +
no (4“Aidaə, €Orenno,, C. Verdi),
 +
German (“Qaratoxmaq qadınə, P. Cay-
 +
kovski), Kavaradossi (“Toskaə, C. Puc-
 +
cini), Momcil (4“Momcilə, L. Pipkov)
 +
və s. Muasir vokal sənətinin gərkgəm-
 +
li numayəndələrindən olan U. dunya-
 +
nın bir cox opera səhnələrində (həm-
 +
cinin Bakıda) cıxıi edir. Opera
 +
rej. kimi də fəaliyyət gestərir.
 +
UZUNƏMURLULUK—ictimai-biolo-
 +
ji qanunauyqunluq, insanların cox
 +
yapaması ilə xarakterizə olunur.
 +
1962 ildə gerontoloqların .Leninqrad-
 +
da gecirilmitii Umumittifaq simpo-
 +
ziumunda və 1963 ildə Umumdunya Sə-
 +
hiyyə Təiqkilatının Kiyevdə keciril-
 +
mipy Avropa simpoziumunda qəbul
 +
 +
 +
edilmiit qərara əsasən U, 90 yapın-
 +
dan hesablanır. 1970 ildə əhalinin
 +
siyahıya alınması zamanı SSRİ-də
 +
yaplı 100-dən cox olan 19.304 nəfər
 +
qeydə alınmınqdı ki, nların
 +
2474 “Da ə Azərb, s in
 +
SSRİ-də hər 1 mln. əhaliyə 80 nəfər
 +
uzunenurlu .Dӱpqur. Azərb. SSR-də
 +
Yaplı UӰO-dan yuxarı olan 14489 Her
 +
var (1984). (DQMV-də əhalinin ər
 +
430 nəfərindən biri uzunemurludur).
 +
a nə in sayına gərə ərb,
 +
-SSR dunyada birinci yeri tutur. Ya-
 +
ilı 100-dən yuxarı olan əhalinin hər
 +
. 100 min nəfərinə Azərb.SSR-də 48 dı
 +
Tur.SSR-də 7,1, Əzb.SSR-də 6,5, Qa-
 +
“sax.CCP-nə 6,5, YCCP-nə 4.8, Mold.
 +
SSR-də 4,6, Qırq. SSR-də 6,7, RSFSR-
 +
də 6,4, Lit, SSR-də 3,4, habelə AB1P-
 +
na 1,5 (aqdərili), Fransada (,7, İn-
 +
giltərədə 0,5 və Yaponiyada (),1 U.
 +
duptur. Uzunəmurlu qadınların sayı
 +
kipilərdən 2,3 əbə coxdur. Bir sı-
 +
ra əlkələrdə, SSRİ-də, o cumlədən
 +
Azərb.SSR-də 1930 ildən bailayaraq
 +
U, klinik-fizioloji və sosial-de-
 +
moqrafik istiqamətdə eyrənilir. U.-
 +
səbəbi mӱrəkkəb xarakterlidir: biolo-
 +
ji qocalmaya tə”sir edən xarici mu-
 +
hit, umumi həyat tərzi, sosioloji,
 +
psixoloji, ekoloji, bə”zi milli
 +
adətlər və qa xӱsusiyyətlərlə bə-
 +
rabər genetik faktların da rolu bə-
 +
Yukdur. Uzun emur surən ailənin 4
 +
nəslində muəyyən edilmipdir ki, on-
 +
larda təhlӱkəli yoluxucu xəstəliklərə
 +
(cicək, vəba, yatalaqlar və s.) qarpı
 +
anadangəlmə davamlı immunitet olur.
 +
U. dedikdə, adətən, normal həyat tər-
 +
zi ucun xarakterik olan fiziki, bio-
 +
loji, psixoloji, əqli və yaradıcı xu-
 +
susiyyətlərin saxlanılması kimi va-
 +
cib pqərtlər nəzərdə tutulur. * Uzun-
 +
əmurlulər, adətən, xopqrəftar, xopxa-
 +
siyyət olmaqla bərabər az yeyirlər. İs-
 +
tirahət, normal yuxu və qida rejimi-
 +
nə ciddi riayət etməklə yanapqı, fi-
 +
ziki əməklə də məptul olur, zərərli
 +
vərdiplərə (spirtli ickilər icmək,
 +
papiros cəkmək) uymurlar. SSR İ-də,
 +
o cӱmlədən Azərb.SSR-də uzunemurlu-
 +
lərə beyuk qayqı gestərilir, onlar
 +
vaxtaptırı tibbi muayinədən keciri-
 +
lir və mualicə olunurlar. 1984 ildə
 +
Bakıda gerontoloq və geriatorların
 +
elmi konfransı kecirilmindir.
 +
 +
Əd.: Dolqojiteli, Kiev, 1973, C y n-
 +
YTaHon M. H., Asepöafin?”kaH—cTpaHa
 +
dolqojiteleN, B., 1961: Cebotarev D.
 +
F., Qerontoloqina i qeriatril, M., 1984.
 +
UZUNSOV BEYİN, beyin sora-
 +
naqı—insan və heyvanlarda sinir
 +
sisteminin mərkəzi pte”bəsi. Beyin
 +
kərpusunun arxa (atpaqı) hissəsində
 +
yerlətlir. Aqqaqıda onurqa beyninə,
 +
yuxarıda (əendə) beyin kerpusunə ke-
 +
cir. U.b.-in arxa səthi 4-cu mə"”dəci-
 +
yin dibinin apyaqı hissəsini təpkil
 +
edir. Ən səthində piramida və ondan
 +
bayır tərəfə zeytun yerləpir. U.b.
 +
onurqa beynindən siqnalları beyinə
 +
(mərkəzəgedən yollar) və əks istiqa-
 +
mətdə (mərkəzdəngələn yollar) verir.
 +
U.b.-də olan torlu tərəmə və kəllə
 +
sinir nuvələri qan cərəyanında, tə-
 +
nəffusdə, həzm və beynin anu mə"6ə-
 +
lərinin və onurra beyninin seqmentar
 +
 +
 +
aparatının idarə olunmasında i11-
 +
tirak edir.
 +
 +
UZUNSOV EV—qədim Yyatayıslt ev
 +
tipi. Duzbucaqlı planda olub, uz,
 +
 +
 +
15—30 m-ə catırdı. Amerika Hindi-
 +
ləri arasında yayılmındı, U,e,-də,
 +
 +
 +
UİLSON
 +
 +
 +
adətən 8—10 qohum ailə yaptayırdı,
 +
Bina boyunca mərkəzdə 1,8—2,5 m
 +
enində Yol olur, yan tərəflərdə isə
 +
ayrı-ayrı ailələr ucun otaqlar yer-
 +
 +
 +
ləpirdi. Hər dərd otarın bir oca-
 +
qı olurdu. Arxeoloji qazıntılar
 +
zamanı
 +
 +
 +
ərb.--da da (Xanlar r-nu
 +
nm dəvruӱnə aid U.e. qalıqları (uz,
 +
17,5 m) apkar edilmitdir.
 +
 +
Ədə Mıpkovskin HS. İ., Ji-
 +
 +
 +
lipya raznıx əpox vcera, seqodnai, zavt-
 +
ra, M., 1975
 +
 +
 +
UZUNTƏPƏ — Azərb.SSR Fuzuli
 +
il.-nin 8—10 km 1pm.-1p.-ində Kəndələn-
 +
cayın saq sahilində ilk Tunc dəvrunə
 +
(e.ə. 3-cu minillik) aid yapayıp Yeri,
 +
Arxeoloji tədqiqatlar (1967—68) za-
 +
manı U.-dən daiq toxalar, caxmaqda-
 +
izyıdan oraq dipləri, dən dapiları,
 +
kup, celmək, cam, suzgəc və s. gil qab
 +
qırıqları (acıq, boz, qırmızı rəng-
 +
li, xarici səthi cilalanmıt, daxili
 +
səthi isə yungulcə hamarlanmındır),
 +
kicik əlculu zoomorf heykəlciklər
 +
və s. apkar edilmindir. Əhalinin
 +
 +
 +
1
 +
 +
 +
 +
 +
 +
A
 +
 +
 +
Uzuntəpə tapıntıları?" 1—nam qanasar,
 +
 +
 +
2— nam toxa: 3—dapdan həvəng dəstəsi:
 +
4, 5—gildən heyvan fiqurları: 6—gildən
 +
təkər modeli: 7—dən yatını, 8, 9—ci-
 +
lalı gil qabların qulpları: 10—gid
 +
suzgəc qırıqı (hamısı ilk tunc dəvru-
 +
nə aiddir): 11, 12—boyalı qab qırıqları
 +
(orta tunc dəvru).
 +
oturaq əkinci-maldar təsərrufatı ilə
 +
məptul olduqunu gestərən U. mate-
 +
rialları Zaqafqaziyada apkar edil-
 +
mip həmdəvr abidələrinin maddi mə-
 +
DƏNİYYƏT nӱmunələri ilə oxilarlıq
 +
təpqkil edir.
 +
 +
Ədə İsmayılov Q. S., Qurucay
 +
və Kəndələncay vadisində qədim mədəniy-
 +
yət izləri, B., 1981.
 +
 +
UZUNUNA MİİYARLAMA DƏZĞA-
 +
HI —oduncaqı lifləri boyunca mi-
 +
parlamaq ucun aqac e"malı dəzgahı.
 +
Bu cur dəzgahlarda dam və suvaq ci-
 +
ləkəni, qablapdırmaq ucun iplədilən
 +
taxta yonqarlar və s. hazırlanır.
 +
 +
Y3YHMAPLibinbi (Uzunçarsilı) Vic-
 +
mayıl Haqqı (1889—1976)—turk tarix-
 +
cisi, 1912 ildə İstambul un-tini bi-
 +
 +
 +
427
 +
 +
 +
 +
 +
 +
tirmip, uzun muddət maarif naz
 +
liyi orqanlarında ipləmipdir. 1927
 +
ildən Turkiyə parlamentinin depu-
 +
tatı idi. 1940 ildən İstambul un-ti-
 +
nin prof. olmutdur. U. Turkiyənin,
 +
əsasən, orta əsrlər və Yeni tarixinə
 +
dair bir cox monoqrafiya və məqalələ-
 +
rin muəllifi, xeyli tarixi sənədlərin
 +
napiridir. U.-nın 13—18 əsr hadisə-
 +
lərindən bəhs edən derdcildlik 4Os-
 +
manlı tarixiz (Anqara, 1959—61) mo-
 +
noqrafiyası qiymətli tədqiqat əsəri-
 +
dir. Əsərlərində yeri gəldikcə Azərb,-
 +
ın Qaraqoyunlular, Aqqoyunlular, Sə-
 +
fəvilər dəvru tarixi və s, məsələlərə
 +
də toxunmutdur.
 +
Əcəpnəpu: Bizans ve
 +
Cermigan ve Osman Ogu
 +
Tula sehri, Istambul, 1932, Anadoly
 +
bey ” eri ve Akkoyunİy ve Karakoyunlu
 +
evletleri... İstambu İ, 969: Osmanlı Dev-
 +
eti Teskilatına medhal, İstambu , 1970,
 +
Mekhke-i Mukerreme Emirleri, Ankara, 1972.
 +
UZURPASİYA (lat. iziqraNo, usurto—
 +
zəbt edirəm, ələ kecirirəm)—qanunsuz
 +
olaraq nəyisə zəbtetmə, yaxud əzgəsinin
 +
huquqlarını zorakı mənimsəmə. Siya-
 +
sətdə U. tpəxsi diktatura yaratmaq məq-
 +
sədilə hakimiyyətin qanunsuz olaraq
 +
ələ kecirilməsi, yaxud dəvlət batlpcı-
 +
sı səlahiyyətinin dəvlət cevrilipti
 +
yolu ilə mənimsənilməsidir.
 +
UİKLİF, Vikli Viklef
 +
(VVycliffe, VViclif, VVyciıf) Hom (Tərp,
 +
1320, Yorktiir qraflıqı—31.12.1384,
 +
Latteruert, Lesterpir qraflıqı)—
 +
ingilis dini islahatcısı. PTəhərlə-
 +
rin və cəngavərlərin mənafeyini ifa-
 +
də edərək kilsə torpaqlarının mu-
 +
sadirə olunmasını tələb etmipdir.
 +
U, papalıqın, rahibliyin, murəkkəb
 +
kilsə iyerarxiyasının, bir sıra iba-
 +
dət və ayinlərin ləqv olunmasına ca-
 +
lıpqırdı. U.-in bə”zi ardıcılları
 +
Uot Tayler usyanında (1381) iptirak
 +
etmiplər (6ax Lollardlar). Kons-
 +
tansa kilsə yıqıncaqı (1415) onu bid”-
 +
ətci e”lan etmitldi.
 +
UİL—Qazax.SSR-də cay. Uz. 800 km,
 +
həvzəsinin sah. 31500 km?, Aktubinsk
 +
vil. ərazisindən batplanır. Xəzərya-
 +
nı ovalıqda Aktobe gəlunə təekulur.
 +
Əsasən, qar suları ilə qidalanır.
 +
Yayda plyoslara parcalanır və pior-
 +
lapır, Əsas qolları: Kiil, Aptiuil.
 +
Suvarmada istifadə edilir.
 +
UİLİNQ (UUHeePpa)—ABP1-da, Qər-
 +
bi Virginiya titatında ipəhər. Ohayo
 +
cayı sahilində port. Əh. 43 mln.
 +
(1980). Appalac dap kemur hevzəsi
 +
ərazisindədir. Qara metallurgiya, me-
 +
tal e"malı, iqutiə və s, sənaye sahələ-
 +
i var. 1769 ildə salınmıldır.
 +
İLKS (Cu 1Kez) Carlz (Z.4.1798, Nyu-
 +
York—8.2.1877, Vapinqton)—amerikan
 +
tədqiqatcısı. 1838—42 illərdə Sakit
 +
okeanın c. Hissəsinin və Antarktida
 +
sahillərinin tədqiqi ilə məptqul ol-
 +
mutp ekspedisiyaya rəhbərlik €TMHIN-
 +
dir. Tuamotu, Samoa, Tonqa, Fici
 +
a-rında olmutp və oranın təsvirini
 +
vermitpdir. 1840 ildə Antarktida sa-
 +
hillərinin bir hissəsini (sonradan
 +
bu sahə :. Torpaqı adlandırıl-
 +
mıtpdır) kətif etmipdir.
 +
UİLKS-BARRE (UU/11Ke5-Vaqqe)— ABPT-
 +
ın :im.-11.-ində, Pensilvaniya tptatın-
 +
da pəhər. ƏH. 51 min, qonpu Skran-
 +
ton it, və ӱmumi ipəhərətrafı zonası
 +
ilə birlikdə 628 min (1980). Mapın-
 +
qayırma, yungul, Yeyinti, kimya sənaye-
 +
 +
 +
si var. |
 +
UİLSON (VVilson) Mitcel (17.7.1913,
 +
Nyu-York—26.2.1973, Nyu-York)—ame-
 +
 +
 +
selcukilerle
 +
rı zamanında
 +
 +
 +
428
 +
 +
 +
 +
 +
 +
rikan yazıcısı. İxtisasca fizik
 +
olmutidur. “PQimiəklər arasında Ya-
 +
ipaq (1949), c“Qardapplım—dupimənimə
 +
(1952), *Devi Mellori? (1956) və s,
 +
romanları celm və mə”nəviyyatə prob-
 +
leminə, alimin bəitəriyyət qarpısın-
 +
da məs”uliyyəti məvzusuna həsr edil-
 +
mipdir. cUzaq meridianda gəruliə
 +
1961) romanında amerikan və sovet
 +
iziklərinin əməkdailıqından da-
 +
nımılır. Elmi-kutləvi kitabları
 +
(“Amerikan alimləri və ixtiracıla-
 +
rız, 1954 və s.) var. Sovet İttifaqı-
 +
na rəqbət bəsləmiil, dəfələrlə SSRİ-
 +
də olmutdur. |
 +
YVMBhRÖH (Vimbledon)—B. Bpu-
 +
taniyada tpəhər. Əvvəllər Surrey qraf-
 +
lıqının tərkibində idi. 1963 ildən
 +
Belyk London tərkibindəki Merton
 +
mahalına daxildir. Əh. 175 min
 +
(1974). U.-da hər il beynəlxalq tennis
 +
yarımları kecirilir.
 +
UİNSOR (U/pdzoq)—Kanadada, On-
 +
tario əyalətində ppəhər. Nəql. qovila-
 +
qı. ƏH. 196 min (1976). Avtomobillər
 +
ucun elektron və digər avadanlıqlar
 +
istehsal olunur. Qara metallurgiya,
 +
kimya və əczacılıq sənayesi: 2 un-t var.
 +
UİNSTENLİ (V/instanley) "Vlepapı
 +
(1609, Lankatir qraflıqı, Uiqan—
 +
1652 ildən sonra)—ingilis utopik
 +
sosialisti, İngiltərə burjua inqi-
 +
labı dəvrundə inqilabcı demokrat-
 +
ların ifrat sol cinahını təikil
 +
edən dikkerlərin ideoloqu. Yaratdı-
 +
qı koloniya darıdıldıqdan (1650) son-
 +
pa yazdıqı 4“ Azadlıq qanunu əsərin-
 +
də ilk dəfə olaraq kommunizm cəmiy-
 +
yətinin sosial ideallarını Yoxsulla-
 +
rın arzuları ilə baqlamıtidır. Eti-
 +
ka və əxlaq məsələlərində materialist
 +
məvqedə durmutdur.
 +
Uinston (VVinston) Henri (2.4.
 +
1911, Missisipi :itatı, Hattisberq)
 +
— Amerika fəhlə hərəkatı xadimi,
 +
Zənci fəhlə ailəsində doqrulmuii,
 +
Yeniyetmə caqından fəhlə iiləmiii-
 +
dir. 31—32 illərdə Kanzas-Siti
 +
iz, ipsizlərinin Vapqinqtona yurupqu-
 +
nun təpkilatcılarından olmutdur.
 +
1931 ildə Kommunist Gənclər İttifa-
 +
qına (KGİ), 1933 ildə AB1P Kommu-
 +
nist Partiyasına (ABİQ KP) daxil
 +
olmusti, 1938—41 illərdə KGİ Milli
 +
İcraiyyə Komitəsinin katibi iillə-
 +
mipdir. 1947 ildən AB1P KP Milli
 +
PTurasının uzvu və AB1P KP Milli
 +
Komitəsinin katibi idi. 1948 ildən
 +
dəfələrlə təqiblərə mə”ruz qalmıiq,
 +
1956—61 illərdə həbsdə olmuii və bu-
 +
rada aqır xəstələnərək gəzləri tu-
 +
tulmutdur. 1961 ildən AB1P KP İc-
 +
aiyyə Burosunun (1969 ildən Siyasi
 +
omitəsinin), 1964 ildən AIP KP
 +
Milli Komitə Katibliyinin (1972
 +
ildən MK) uzvu secilmitdir. 1966
 +
ildən partiyanın milli sədridir.
 +
Oktyabr İnqilabı ordeni və Xalqlar
 +
dostluqu ordeni ilə təltif edilmiil-
 +
dir. Dimitrov mukafatı almındır.
 +
Əsəri: Strateqin boohbı cernoqo na-
 +
selenin. Kritika nonıx teoriİ osvobojde-
 +
nil cernıx v SİLA i Afrike, M., 1975.
 +
Ədə Mostovep . V., Celovek
 +
nesqibaemoqo mujestva, M.,. 1982.
 +
YMHCTOH-CE)REM (Vinston-Salem)
 +
— ABIILna, HInManı: Kaponnna iitatın-
 +
da (pəhər. Nəql. qovpaqı. Əh, 132
 +
min (1980). Tutun, trikotaj, mebel
 +
sənayesi var. Elektrik avadanlırı is-
 +
tehsal olunur.
 +
YHCTREP (Vhistler) Heivc Ebbot
 +
Mak-Neyl (10.7,1834, Louell, Massa-
 +
 +
 +
UİMBLDON
 +
 +
 +
 +
 +
 +
C. E. M.-N. Uistler. “Aq geyimli
 +
qızə. 1862. Milli qalereya. Vapqinqton.
 +
cusets titatı, ABP1—17/7.1903, Lon-
 +
ə ananın boyakarı və qrafiki.
 +
Hərbi muhəndis oqludur. Peterburqda
 +
(1843—49), Parisdə (1855—9) və Lon-
 +
nouna (1859—84, 1896—1903) lama -
 +
mımpdır. Amerika və Avropa realiz -
 +
minin gərkəmli numayəndəsi olan U.-
 +
in yaradıcılıqı fransız impressio-
 +
nistlərinin uslubuna yaxındır. Əsər-
 +
ləri: 41 Xe-li aq rəngli simfoniya. Ar
 +
geyimli qızı (1862, Milli qalereya,
 +
Vainqton), 42 MCF-li aq rəngli sim-
 +
foniya, At geyimli qızq (1864), 4Val-
 +
paraisoda toranlıqə (1866), cBatter-
 +
sidə kəhnə kərpuz (“Gey və qızılı
 +
rəngli nokturnə, 1872—75, hər uc
 +
əsər Londondakı Teyt qalereyasında-
 +
dır), 4“Laym-Ricisli kicik Rozau
 +
(1895, Zərif Sənətlər Muzeyi, Bos-
 +
ton), U. gərkəmli ofort ustası ti
 +
dur (“Venesiya seriyası, 1879—80).
 +
 +
UİTLENDERLƏR, oytlander-
 +
l ər (afrikaans dilində üitlander —)a-
 +
delliyu—19 əsrin 70—9Ӱ0-cı illərində
 +
Transvaalda və Oranjda (bax Oranj
 +
əyaləti) qızıl və almaz yataqları
 +
aikar edildikdən sonra bura kecmuii
 +
avropalılar (əsasən, ingilislər). U
 +
Cənubi Afrikada ingilis ekspansiya-
 +
sının dayaq quvvəsini təipqkil edir-
 +
 +
 +
dilər.
 +
 +
YHTMEH (VVhitman) Yonr (31.5.1819,
 +
Nyu-York iitatı, Uest-
 +
Hils — 26.3.1892,
 +
Nyu-Cersi iitatı,
 +
Kamden)—amerikan
 +
ipairi. “Ot yar-
 +
paqlarıq(1855)top-
 +
lusunun əsas ide-
 +
yası transsendent-
 +
lixlə baqlıdır.
 +
c Təbil gurultusu
 +
və “Yasəmən cicək-
 +
ləyəndətml (hər ikisi
 +
1865) kitabların-
 +
da quldarlıq əley-
 +
Hinə mubarizəni tə-
 +
rənnum etmitdir. Əsərlərində cdunya
 +
demokratiyasıənı—butun xalqların
 +
azadlıqı, huquq bərabərliyi, qardai-
 +
lıqı ideyasını, məhəbbət azadlırı-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
nı, insanın mə”nəvi gəzəlliyini, əzə-
 +
mətini tərənnum etmitit, burjua de-
 +
mokratiyasını qətiyyətlə pisləmitidir
 +
(“Demokratiya ufuqlərik kitabı,
 +
1870). Cəsarətli novator olan U,. sər-
 +
bəst ipe”ri ezunəməxsus Yeni forma və
 +
bədii ifadə vasitələri ilə zənginləii-–
 +
dirmiidir. U. poeziyası rus ipairlə-
 +
rinin, o cӱmlədən V. Mayakovskinin
 +
Yaradıcılıqına tə”sir gestərmiidir.
 +
Bə”zi pe”rləri Azərb. dilinə tərcumə
 +
olunmuztdur.
 +
 +
Əsərləri: İzbr. proizv., M., 1970:
 +
Listha travı. Stixi i pozmı, M., 1982,
 +
 +
Əd. Yelizarova M. Y. və bap-
 +
qaları, XTX əsr xarici ədəbiyyat tarixi,
 +
B., 19644Cəfərov M.C., Uolt Uitmen,
 +
 +
 +
4Azərbaycanə, 1955,, 67, Mendelhı
 +
son M. O., Jiznh i tvorcestvo Uitmena,
 +
2 izd., M., 1969: Venediktova T,
 +
 +
 +
D., Pozzia Uolta Uitmena, M., 1982.
 +
UİTNİ (UUH:(peu)—ABPP-ın q.-ində,
 +
Kaliforniyada dar. Syerra-Nevada sil-
 +
siləsinin ən yuksək (Hund. 4418 m)
 +
nəqtəsi. Yamaclarında alp cəmənləri,
 +
qarlar var. |
 +
 +
YVHHTO (Vichita)—ABII-na məhəp.
 +
Kanzas ittatındadır. D.y. roBiHarbİ,
 +
ƏH. 279 min (1980). Ticarət mərkəzi-
 +
dir. Təyyarəqayırma, Yeyinti, dəri-
 +
ayaqqabı, mapınqayırma, neft e”ma-
 +
lı sənayesi, 2 un-t var. Yaxınlıqrın-
 +
da neft və qaz cıxarılır. |
 +
UİCİTO-FOLS (U/tshka Ray115) —
 +
AB1P-da, Texas pqtatında məhəp. Əh.
 +
94 min (1980). K.t. və neft e”malı
 +
r-nunun mərkəzidir. Neft e”malı,
 +
kimya, yeyinti sənayesi var. Mə”dən
 +
avadanlıqı istehsal olunur.
 +
UİİYDİMIY—Urmiya gelunun c.-tp.-in-
 +
də, təqr. indiki Marara r-nunda yer-
 +
ləpən tarixi vil. Manna caniilini tə-
 +
rəfindən idarə olunurdu. Appipur mən-
 +
bələrində mərkəzi hakimiyyətə qarppı
 +
cıxmınn digər Manna əyalətləri ara-
 +
sında adı cəkilir.
 +
 +
Əd. Aliev İqrar, İstoril Mi-
 +
nun, B., 1900, Kamkadü S. M., İz isto-
 +
rii mannenskoqo parstnva, B., 1977.
 +
UYAR—RSFSR Krasnoyarsk əlkəsin-
 +
 +
 +
də ipəhər. Uyar r-nunun mərkəzi. D.Y.
 +
 +
 +
st. Keramika, dəmir-beton mə”mulatı
 +
və konstruksiyaları, sud z3-dları, ət
 +
kombinatı, mika f-ki: xalq teatrı var.
 +
UYBAT HAATASI—Xakas MV Uy-
 +
bat st.-nın 6 km-liyində e.ə. 3 əsr—
 +
eramızın 7—8 əsrlərinə aid qəbiris-
 +
tan. Taqar və Taitık mədəniyyətlə-
 +
inə aid gil və gips maskalar, aərac
 +
eykəlciklər, 7—8 əsrlərə aid kurqan-
 +
lardan Yenisey qırqızlarına məxsus
 +
uzəri qızıla tutulmutt aracdan qoyun
 +
fiqurları, Orxon-Yenisey Yazıları
 +
olan guӱmuii kuzə və s. tapılmıdır.
 +
Materiallar Qədim Sibirdə sinifli
 +
cəmiyyət tarixini eyrənmək ucun əsas
 +
mənbədir.
 +
UYRUN (təxəllusuy əsl adı və fami-
 +
liyası Rəhmətulla Ataquziyev)
 +
(d. 14.5.1905, indiki Qazax.SSR, Cam-
 +
bul r-nunun Merke k.)—əzbək sovet
 +
pairi, dramaturq. Əzb. SSR xalq ilai-
 +
ri (1965), Əzb. SSR EA m. uzvu (1974).
 +
Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1985).
 +
1944 ildən Sov.İKP uzvu. “Bahar se-
 +
 +
 +
vincləriq.k (1929), *Gunəiy əlkəsinəR
 +
(1936), “Qəzəb və məhəbbətə Yerə
 +
“Əa6əkmncraHə (1947), ellle”pzəpə (1950),
 +
 +
 +
“Qəlbimdə baharə (1965) Bə €. HE”p
 +
kitablarının, c*Əlipir Nəvai (1940,
 +
İ. Sultanovla birgə), c Anam (1942),
 +
ca Həyat nəqməsiz (1947), € hYPPH//9TP,
 +
(1959), “Dostlarə (1961), *“Pərvanəə
 +
(1966), “ZƏbu Reyhan Biruni (1973)
 +
 +
 +
UKİYYƏ-E
 +
 +
 +
429
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Bə s. pyeslərin, cXatalı zarafatı
 +
(1944), *FAltungulz, *İlk baharı (hər
 +
ikisi 1948) komediyalarının, €Tənəş
 +
(1975) tarixi faciəsinin muəllifi-
 +
dir. Əzbəkistan Yazıcılar İttifaqı
 +
İdarə Hey”ətinin sədri (1951—54)
 +
olmutidur. 3 dəfə Lenin ordeni, Ok-
 +
tyabr İnqilabı ordeni, 4 batqa orden
 +
və medallarla təltif edilmiidir.
 +
Əsərləri: Qızıl torpaq. İPe"rlər,
 +
B,. 1979, İzbr., propzie., t. 1—2, Tapkent,
 +
UYRUN YATIM —suxurların yatımı.
 +
İPaquli kəsiliiydə təbəqələrin təqr.
 +
paralel olması və alə va ardı-
 +
cıllıqla (fasiləsiz) bir-biri uzərin-
 +
də yatması ilə xarakterizə olunur.
 +
UYERUNLAİIYMA —orqanizmlərin yapla-
 +
yımiyəraitinə uyqunlaiması prosesi.
 +
Bax Adaptasiya.
 +
UYRUR DİLİ, yeni uyqur di-
 +
li, imərqi turk dili—–ӱyeur-
 +
ların dili. Turk dillərinin c.-11.
 +
(Orta Asiya və ya karluq) qrupuna da-
 +
xildir. Bu dildə SSRİ-də 181 min
 +
(1979), CXR-lə təqr. 6 mln. (1978), adam
 +
danımır: Əfqanıstan, Pakistan və
 +
Hindistanda da danıpqırlar. *U.d.ə
 +
termini bu dil mə"nasında S, Y. Ma-
 +
lovun təpəbbusu ilə 1921 ildən iiilə-
 +
diliru əslində muasir U.d. məniyəcə
 +
bilavasitə qədim uyqur dilinin dava-
 +
mı deyildir. U.d. 3 dialektə belunur:
 +
HIM.-T., Yaxud mərkəz (muasir ədəbi
 +
U.d.-nin əsasını təikil edir) i1, və
 +
ya Lobnor: c., yaxud Xotan, Fonetika-
 +
sında 10 sait və 26 samit var. Xalis
 +
uyqur səzlərində ı saiti iplənmir. Ə
 +
və H səsləri genii yayılmıtidır. Do-
 +
daq ahəngi, geri assimilyasiya guclu-
 +
dur. Morfoloji cəhətdən umumturk
 +
xassəlidir. Əvvəllər iyruir yazısın-
 +
dan, 11—12 əsrlərdən isə ərəb əlifba-
 +
sınlan istifadə edilmitdir. SSRİ-
 +
də 1930—46 illərdə latın əlifbası
 +
iplədilmint, 1946 ildən isə rus qra-
 +
fikasına kecilmitdir.
 +
GÜ. Zeynalov F., Turkologiya-
 +
nın əsasları, B., 1981, NadjipZ, N.,
 +
Sovremennıbp uNnqurskiV nzık, M., 1960:
 +
Kaidarov A. T., UnqurskiNn (novouc-
 +
qurskiiy azık, v kn.: İzıki narodov
 +
SSSR, t. 2, M., 1966.
 +
UYRӰR ƏDƏBİYYATI —uy/qurların
 +
ədəbiyyatı. 1917 ildən sonra SSRİ-
 +
də (Orta Asiyada) və xaricdə (1Pərqi
 +
Turkustan: indiki CXR, Sintszyan-Uy-
 +
qur muxtar r-nu) inkipaf edir. Folk-
 +
lor zəngindir. Yazılı U.ə.-nın tari-
 +
xi 7—8 əsrlərdən baplayır (bax Or-
 +
xon-Yenisey abidələri). Klassik U.ə.-
 +
nın bə”zi nӱmunələri (Yusif Balasa-
 +
quninincKutadqu biliqə poeması, Mah-
 +
mud Kaiqarinin “Divani-luqat it-
 +
turkə əsəri, ƏL.məd Yuqnakinin ca Hibət
 +
əl-həqaiqə poeması) Orta Asiya və
 +
PQərqi Turkustanın bir sıra turkdil-
 +
li xalqlarının muçiitərək abidələri-
 +
dir. *Oquznaməznin 15 əsrə aid ano-
 +
nim əlyazması devrumuzədək gəlib cat-
 +
mhipdır. Xirqətin yaradıcılıqrı U.ə.
 +
tarixində yeni mərhələdir. Zəlili və
 +
əvbəti onun ən”ənələrini davam et-
 +
lirmiidir. 18 əsrin sonu—19 əsrin
 +
1-ci yarısında Pair Axun, Əpulm,
 +
Xislət Kalpqari, Novruzxan Ziyayi,
 +
Turdı Qəribi və 6. tanınmıpllar.
 +
Əbdurəhim Nizari Nizami Gəncəvi və
 +
Nəvai mevzularında poemalar İa3Mbil-
 +
lır. Sədir Pəlvan, Səid Məhəmməd
 +
Kann, Molla TPakir və b.-nın ipe"r-
 +
lərində zəhmətkepl xalqa rəqbət, Cin-
 +
mancur aqalıqına qaripı azadlıq mu-
 +
 +
 +
barizəsi əksini tapmıntdır. Molla ları ərazilərin adı ilə katkarlıq:
 +
 +
 +
Bilalın yaradıcılıqında azadsevər-
 +
LİK və sosial e”tiraz ruhu guӱcludur.
 +
Beyuk Oktyabr sosialist inqilabı-
 +
nın qələbəsindən sonra SSRİ-də yYaila-
 +
yan uyrurların ədəbiyyatı yeni inki-
 +
iaf yoluna cıxdı. 30-cu illərdə uy-
 +
qur sovet ədəbiyyatının banisi U. Mə-
 +
həmmədinin hekayələr kitabı, QT. Hə-
 +
sənov, İ. İsgəndərov və N. İsrailo-
 +
vun ipe”r topluları nəir edildi. 40-
 +
cı illərin 2-ci yarısından sosialist
 +
realizmi metodu məhkəmləndi. Ziya
 +
Səməd, X. Abdulin, C. Busakov, M.
 +
Zulfiqarov, C. Musayev, Ə. Azpirov,
 +
Yusif İlyas və b.-nın roman və povest-
 +
lərində, İ. Bəhniyazov, R. Qədiri, P.
 +
Sabitova, Ə. Qəniyev, D. Yasinov və b.-
 +
nın hekayə, ocerk, ipe”r və poemaların-
 +
da uytqur xalqının tarixi kecmiiyi,
 +
yeni həyat quruculuqu əksini tapmıii-
 +
dır. Xaricdə yatpayan uyqurların ədə-
 +
biyyatı 1931—33 illər usyanının qə-
 +
ləbəsindən sonra inkipafa batlamıi1-
 +
dır. 1932 ildən uyqur sovet Yazıcıla-
 +
rının əsərləri 1Pərqi Turkustanda
 +
Yayıldı. Xaricdə U.ə.-nın təpəkkulu
 +
Lutfulla Mutəllib, Nim PTahid, Zun-
 +
nun Qədiri və Nur Busakovun adı
 +
ilə baqlıdır. CXR e”lan edildikdən
 +
sonra ilk mətbuat orqanları Yarandı,
 +
uyqur dilində ilk kitablar nəiqr olun-
 +
du. 1953 ildə ədəbiyyat və incəsənət
 +
cəmiyyəti yaradılmındır.
 +
Əd.Xamraev M. K., Vekov neumi-
 +
rakidee slovo, Alma-Ata, 1969, Qul uİqur-
 +
skoqo bubna, M., 1979, Unqur sovet ədə-
 +
bilti tarixinin ocerkliri, Almuta, 1967.
 +
UYRUR YAZISI—uyqurların 1-ci
 +
minilliyin sonunda yaratdıqları
 +
hərfi-səs yazısı. Soqdi əlifbası
 +
vasitəsilə Suriya-arami Yazılarının
 +
birindən intitar etmiidi. Soldan-
 +
saqa və yuxarıdan aiyarıya, ppaquli
 +
istiqamətdə, tədricən maili yazı-
 +
lırdı. U.y.-ndakı 22 hərfin hər bi-
 +
rinin səzdəki yerinə gərə Muktədir
 +
yazılınq forması olmutdur. 11—1
 +
əsrlərdə uyqurlar, tədriclə U.y.-nı
 +
sıxınqdıran ərəb əlifbasından is-
 +
tifadə etməyə baplamınlar. U.y.-n-
 +
dan 18 əsrin əvvəlinədək, (sarı uYRur-
 +
larda isə 19 əsrdə də) istifadə olun-
 +
mutdur. 13 əsrdən U.y.-nı monqol-
 +
lar əz dillərinin fonetik xususiyyət-
 +
lərinə uyqunlaidıraraq istifadə
 +
etmiplər, Laxili Monqolustan mux-
 +
 +
 +
tar r-nunda (CXR) indi də iplədilir. |
 +
 +
 +
Monqollar vasitəsilə mancurlar da
 +
18 əsrədək U.y.-nı tətbiq etmiilər.
 +
Əd.: bax Orxon-Yenisey abidələri mə-
 +
qaləsinin ədəbiyyatına,
 +
UYRURLAR—xalq, CXR-in Sintzyan—
 +
Uyqur muxtar r-nunun yerli əhalisi
 +
(təqr. 6 mln., 1978). SSRİ (211 min,
 +
1979), Əfqanıstan, Pakistan və Hin-
 +
distanda da yaayırlar. Uyqur dilində
 +
danınırlar. Umumi sayı 6,2 mln.-dan
 +
coxdur (1978). Dindarları musəlman-
 +
dır. Avropa irqinə mənsubdurlar.
 +
Mərkəzi Asiyanın qədim turkdilli taya
 +
falarından olan U.-ın alı mənbələr-
 +
də 3 əsrdən cəkilir. 5—8 əsrlərdə
 +
Jujan, sonralar isə Turk xaqanlı-
 +
qının tərkibində olmular. Turk xa-
 +
qanlıqı darıldıqdan sonra 8 əsrdə et-
 +
nik cəhətdən formalatmaları balpa
 +
catmıiy və erkən Uyqur dəvləti yaran.
 +
mımpdır. 840 illə Yenisey qırqızları-
 +
na məqlub olan U.-ın bir qismi Iİəp-
 +
qi Qurkustana və Qansunun q.-nə Kəc.
 +
muplər. Uzun muddət yadelli əsarətinə
 +
də olan X. sonralar, adətən, yapla lıqa
 +
 +
 +
 +
 +
 +
lar, turfanlıqlar və s. adlanmıil1-
 +
lar. U. 1760 ildən mancurların hakiə
 +
miyyəti altında olmutilar. Cində xalq
 +
inqilabı (1949) və 1955 ildə Sintzyan-
 +
Uyqur muxtar r-nunun Yaranmasından
 +
sonra U.-ın təsərrufat və mədəniy-
 +
yətlərində nisbətən irəliləyiii baiy
 +
vermitndi. Əsasən əkincilik və sənət-
 +
karlıqla məpqul olurlar. Fəhlə sin=
 +
fi təpəkkul tapır. U, zəngin və ezu-
 +
nəməxsus mədəniyyət yaratmınlar.
 +
SSRİ-də yatayan U. sənayedə, k-zlarda
 +
calıldqırlar. Milli ziyalıları Ye-
 +
tipmiidir.
 +
 +
Əd.: Narodı Srednen Azii i Kazax-
 +
stana, t. 2, 1963: Narodı VostocnovV Azii,
 +
M.—L., 1965: Kabirov M. N., Ocer-
 +
ki istorin uİnquron Sovetskoqo Kazaxsta-
 +
na, Alma-Ata, 1975.
 +
 +
UKAYALİ (Ssaua11) — Peruda ual.
 +
Amazon cayının saq qolu. Uz. 1950
 +
km, həvzəsinin sah. 375 min km”, Mər-
 +
kəzi And d-rından bailanan Tambo
 +
və Urubamba caylarının birləiymə-
 +
sindən əmələ gəlir. Orta su sərfi
 +
12600 m?/san. Kumariya i1.-nədək gəmi -
 +
ciliyə yararlıdır.
 +
 +
UKEK, U vek—Qızıl Ordanın əsas
 +
iqəhərlərindən biri. 14 əsrin sonla-
 +
rınadək məvcud olmutdur. Xarabalı-
 +
qı Saratov it. yaxınlıqındadır. 19
 +
əsrin axırlarından tədqiq olunmuil-
 +
dur. Ev, hamam, məscid, saray, dulus-
 +
culuq kӱrələri, məqbərə, su kəməri
 +
qalıqları, tunc butlər, gӱmuli və mis
 +
pullar və s. aikar edilmiidir. U.-də
 +
sikkə kəsilmiidir.
 +
UKİYYƏ-E (Hərfi mə”nası—adi həyat
 +
obrazları)—17 əsrdə yaranmıti Yapon
 +
rəssamlıq məktəbi. İncəsənətdə demok-
 +
ratik təmayӱlləri əks etdirmiindir,
 +
U.-e rəssamlarının boyakarlıq və qra-
 +
fika əsərlərində sənətkarların, al-
 +
vercilərin, aktyorların, rəqqasələrin
 +
həyat və məiəti təsvir olunurdu. 18
 +
əsrdə yuksəliiy nəqtəsinə catan U.-e
 +
Yapon ksiloqrafiya sənətinin cicək-
 +
lənməsinin əsasını qoymudur. Qabaq"
 +
 +
 +
 +
 +
 +
stanqpyasıB.
 +
 +
 +
v Tokayloe
 +
 +
 +
A. Xirosiges.
 +
 +
 +
Atac tzərində rəngli qravura. *Tokaydo
 +
yolunun 53 stansiyasıj qranuralar seri-
 +
yYasından. 1933—33). Qmisriya kolleksi-
 +
 +
 +
yası. Tokio,
 +
 +
 +
430
 +
 +
 +
 +
 +
 +
vbl/1 HYMaləHnənəpv: Vİ. Mara6e), Mo-
 +
ronobu. 18—19 əsrlərdə Syaraku, To-
 +
yokuni, Utamaro, Xirosige və Xoku-
 +
say da U.-e.-yə qopulmuttdular.
 +
 +
UKMERGE—Lit.SSR-də iəhər. Uk-
 +
merge r-nunun mərkəzi, Kompressor,
 +
soyuducu qurquları ucun halqa və qa-
 +
paq istehsalı z-du, mebel kombinatı,
 +
mexaniki tə”mir, Yar və kətan z-dları,
 +
cLeliyaə tikiiy istehsal birliyi f-ki,
 +
məpə sənayesi mӱəssisəsi, əlkəpqu-
 +
naslıq muzeyi, K.T.-HblH mexanikləiq-
 +
dirilməsi texnikumu var. 1238 ildən
 +
 +
 +
mə”lumdur.
 +
UKRAİNKA Lesya (təxəllusu, əsl
 +
adı və familiyqsı Larisa Petrov-
 +
na Kosac-Kvit-
 +
Ka, 25.2.1871, Ho-
 +
voqrad - Volınski,
 +
indiki Jitomir
 +
vil.—1.8.1913, Gur-
 +
custan, Surami:y Ki-
 +
yevdə dəfn olun-
 +
mutidur) — Ukrayna
 +
yazıcısı. Dvoryan
 +
ailəsində dorul-
 +
mutpdur. Anası O,
 +
b Pcilka yazıcı idi.
 +
b Utpaqlıqdan sumuk
 +
p vərəminə tutulan
 +
uzun illər Krımda, Gurcustanda,
 +
Misirdə yapamalı ol-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ə
 +
İtaliyada və
 +
mupdur. Ev təhsili (əsasən tarix-fi-
 +
lologiya) almıit, bir necə əcnəbi dil
 +
əyrənmitdir. Marksizmə həvəs ət.
 +
 +
 +
mip, 90-cı illərin sonunda
 +
Marksın c“Kapital?jını oxumupl, 1902
 +
ildə “Kommunist Partiyasının mani-
 +
festirni Ukrayna dilinə cevirmiiq-
 +
dir. Marksist təpkilatlarla əlaqəsi-
 +
nə gərə tə”qib edilmitdir. Yaradıcı-
 +
lıqına T, PPevcenkonun guclu tə”siri
 +
olmutidur. -“Nəqmələrin qanadındaq
 +
(1893), *Dupquncələr və arzular (1899),
 +
*Əks-sədaə (1902) :pe”r toplularında
 +
butun xalqların ictimai və milli
 +
azadlıqı uqrunda inqilabi mubari-
 +
zəyə caqırımn ruhu hakimdir. cƏsa-
 +
rət nərqmələriz (1895—96), “Azadlıq
 +
nəqmələrim (1905) silsilələrində si-
 +
lahlı usyan ideyası tərənnum edilir.
 +
“Babil əsiriz (1903), *Katakombalar-
 +
daz, “Payız naqılıq (hər ikisi 1905)
 +
poemaları, 4“ Metpə nəqməsi (1912, ta-
 +
mapası 1918) dramı mifoloji (qə-
 +
dim Yunan, Roma, Misir, Yəhudi və s.)
 +
və tarixi sujetlər əsasında yazılma-
 +
sına baxmayaraq, 20 əsrin mutərəqqi
 +
ideyaları ilə səslətir. Ədəbi-tənqidi
 +
məqalələrində sosializm ideyalarının
 +
incəsənətin inkipafında rolundan
 +
genipl bəhs olunur. Kiyevdə, Volın
 +
vil.-nin Kolodyajnoye k.-ndə və Sura-
 +
midə muzeyləri yaradılmınid, Kiyevdə
 +
abidəsi qoyulmutidur. Anadan olması-
 +
nın 100 illiyi Umumdunya Sulh PPura -
 +
sının qərarı ilə qeyd edilmiidir.
 +
Əsərləri: Pye”rlər, B.. 1964, Su
 +
pərisi. Poemalar, B., 1982, Sobr. soc,, t.
 +
1—4, M., 1956—57:İzbr. pronzv., L.,. 1979
 +
Əds Kostenko A. İ., Lesia Ukra-
 +
inka, M., 1971: Rısak A. A., Jivot-
 +
 +
 +
vornıNn istocnik duxovnoqo vdoxnovenin,
 +
.Thvov, 1981
 +
 +
 +
UKRAİNSK (1963 ilədək Lesovka
 +
itq)u—USSR Donetsk vil.-ndə ipəhər.
 +
Saflatdırma f-ki var. Kəmur cı-
 +
xarılır.
 +
 +
UKRAYNA DİLİ — ukraynalıların
 +
dili. BMT-nin iplək dillərindən
 +
biri. Bu dildə SSRİ-də 35 mln.-dan
 +
cox adam danınır (1979). Rus və be-
 +
lorus dilləri ilə birlikdə slavyan
 +
dillərinin pl, qrupuna daxildir,
 +
 +
 +
UKMERGE
 +
 +
 +
Muasir dialektləri uc əsas qrudap
 +
Pim., c.-q. və c.-1i, (Ukrayna ədəbi di-
 +
linin əsasını təpkil edir)| birləi-
 +
mipdir. Kiyev Rus dəvlətində feodal
 +
pərakəndəliyinin, ayrı-ayrı knyYazlıq-
 +
ların gӱclənməsi (12 əsr—13 əsrin
 +
əvvəli), monqol-tatar basqını (13—15
 +
əsrlər), q. və c.-q. rus torpaqları-
 +
nın Litva, Polta və Macarıstan tə-
 +
rəfindən tutulması qədim rus xalqı-
 +
nın parcalanmasına gətirib cıxardı
 +
və vahid qədim rus dilinin inkiila-
 +
fına mane oldu. 14—16 əsrlərdə vahid
 +
qədim rus dilində dialekt xususiyyət-
 +
lərinin gӱclənməsi, yeni mədəni, iqti-
 +
sadi və siyasi mərkəzlərin yaranması
 +
nəticəsində 3 ipərqi slavyan xalqı
 +
(rus, Ukrayna, belorus) və onların
 +
dilləri təpəkkul tapdı. Tarixi in-
 +
kipaf prosesində U.d.-ndə onu rus
 +
və belorus dillərindən fərqləndirən
 +
 +
"zi fonetik, qrammatik və leksik
 +
xususiyyətlər yaranmındır. Ədəbi di-
 +
lin ən qədim abidələri 14 əsrə aid
 +
 +
ərmanlarla təmsil olunur. U.d. 14
 +
15 əqrlərdə qədim rus Yazısının vari-
 +
si olan Kiyev Rus devlətinin ədəbi
 +
dil ən”ənələrini inkitaf etdirmiii-
 +
dir. 16 əsrin sonu—17 əsrin 1-ci Ya-
 +
rısında muxtəlif bədii əsərlər Ya-
 +
zılmınpdır. Ukraynanın Rusiya ilə
 +
yenidən birlətməsi (1654) rus və Uk-
 +
rayna dillərinin yaxınlatimasında və
 +
ədəbi U.d.-nin inkipafında əhəmiy-
 +
yətli rol oynadı. Muasir ədəbi dil
 +
19 əsrdə formalatmıpt, Bəyuk Oktyabr
 +
sosialist inqilabından sonra daha da
 +
təkmillətmindir. Yazısı rus qrafi-
 +
kasına əsaslanır.
 +
 +
Əd.: İzıki narodov SSSR, t. 1, M.,
 +
1966: Filin F. P., Proisxojdenie
 +
russkoqo, ukrainskoqo i belorusskoqo izı-
 +
kov, L., 1972: Slavanskie azıki, M., 1977.
 +
UKRAYNA DİREKTORİYASI—1918
 +
ilin noyabrında Ukraynada Yaradıl-
 +
mı əksinqilabi burjua-millətci hə-
 +
kuməti. Sədri əvvəlcə V. K. Vinni-
 +
cenko, 1919 ilin fevralından S, V.
 +
Petlyura idi. Əzunu sosialist ibarə-
 +
lərlə pərdələməyə calıntan U.d. əslin-
 +
də amansız əksinqilabi rejim Yarat-
 +
mıpidı. 1919 ilin yanvarında Sovet
 +
Rusiyasına qaripı muharibə e”lan edən
 +
U.d.-nın əsas silahlı quvvələrini
 +
Ukrayna sovet qopqunları və usyancı-
 +
lar darmadaqın etdilər. Oktyabrda
 +
denikincilərə məqrlub olduqdan sonra
 +
Petlyura Variqavaya qacdı. Sovet— Pol-
 +
ia muharibəsi qurtardıqdan sonra
 +
U,d.-nı təkbaiına təmsil edən Petl-
 +
yura onun ləqvi haqqında fərman ver-
 +
di (1920, noyabr).
 +
 +
UKRAYNA MƏRKƏZİ RADASI—
 +
bax Mərkəzi Rada.
 +
 +
 +
—
 +
 +
 +
 +
 +
 +
UKRAYNA SOVET SOSİALİST
 +
RESPUBLİKASI, USSR (Ukraynsh-
 +
ka Radinsıka Sopyalsticna Respubl1-
 +
ka), Ukrayna (Ukrayna).
 +
 +
 +
Cmumi mə”lumat. USSR 1917 il
 +
dekabrın 25-də təpkil edilmitdir.
 +
1922 il dekabrın 30-dan SSRİ-nin
 +
tərkibindədir. SSRİ-nin Avropa his-
 +
səsinin c.-q.-ində Yerləttir. Resp.-nın
 +
Q. VƏ C.-Q.-İNDƏN SRİ-nin Polila,
 +
Cexoslovakiya, Macarıstan və Rumı-
 +
niya ilə dəvlət sərhədi kecir. P1m.-da
 +
BSSR, iz,.-də və :im.-pi.-də RSFSR, c.-
 +
q..də Mold.SSR-lə həmsərhəddir. C.-
 +
dan Qara dəniz və Azov dənizi ilə əha-
 +
TənəHMp. Y. cah.-Hə gərə RSFSR və
 +
Qazax. SSR-dən sonra ucuncu, əh.-nə gə-
 +
rə RSFSR-dən sonra ikinci muttəfiq
 +
esp.-dır. Sah. 603,77 min km?, ƏH,
 +
90,8 Mn. (1985, 1 Yanvar). Paytaxtı
 +
Kiyev (i.--dir. USSR inzibati cəhət-
 +
dən 25 vil.-ə və 479 r-na, iqtisadi cə-
 +
 +
 +
hətdən 3 (Donetsk-Dneprboyu, Cənub-
 +
Qərb, Cənub) r-na bəlunur. Resp.-da
 +
418 iqəhər və 910 titq var.
 +
 +
Dəvlət qurulumdyu. USSR fəhlə,
 +
 +
 +
kəndli və ziyalıların sosialist dəv-
 +
ləti, muttəfiq sovet sosialist resp.-
 +
sıdır. Quvvədə olan Konstitusiyası
 +
1978 il aprelin 20-də qəbul edilmiit-
 +
dir. Ali dəvlət hakimiyyətiorqanı 5 il
 +
mӱddətinə secilən birpalatalı USSR
 +
Ali Sovetidir (sessiyalararası dəvr-
 +
də onun Rəyasət Hey"əti). Ali Sovet
 +
resp. həkumətini— Nazirlər Sovetini
 +
təppqkil edir, qanunlar verir və s.
 +
Vil., r-n, ipəhər, iəhərlərdə r-n, qəs,
 +
və kəndlərdə yerli hakimiyyət orqan-
 +
ları əhalinin 2,5 il mӱddətinə sec-
 +
diyi muvafiq xalq deputatları So-
 +
vetləridir. 18 yapı tamam olmuiy və-
 +
təndatların secmək və secilmək hu-
 +
ququ var. Ali məhkəmə orqanı USSR
 +
Ali Sovetinin 5 il mӱddətinə secdi-
 +
yi resp. Ali məhkəməsidir. Ali məh-
 +
kəmə 2 məhkəmə kolleksiyası (mulki
 +
və cinayət ipləri uzrə) və plenum
 +
tərkibində fəaliyyət gəstərir. USSR
 +
Prokurorunu SSRİ Bait prokuroru ə
 +
il muddətinə tə"yin edir.
 +
 +
USSR-in dəvlət gerbi, himni BƏ
 +
bayraqı var.
 +
 +
Təbnət. U.-nın cox hissəsi PTərqi
 +
Avropa duzənliyinin c.-q. kənarını
 +
tmipkil edir: c.-da Krım d-rı, q.-də
 +
Ukrayna Karpat d-rı ucalır. PTərqi
 +
Avropa duzənliyi resp.-nın ərazi-
 +
sində platformanın kristallik ezu-
 +
lunun qalxma və enmə sahələrinə uy-
 +
qun gələn yӱksəkliklər (Volın yuk-
 +
səkliyi, Podol yӱksəkliyi, Dneprbo-
 +
iy yuksəklik, Azovboyu yӱksəklik, Do-
 +
netsk təpəliyi, Orta Rusiya yuk-
 +
səkliyinin bir Hissəsi) və ovalıq-
 +
lardan (Lolesye ovalırı, Dneprboyu
 +
ovalıq, Qara dənizyanı ovalıq) iba-
 +
rətdir. Yuksəkliklər ucun səthin cay
 +
dərələri, qobu və yarqanlarla cox kə-
 +
silib parcalanması xarakterikdir.
 +
Krım y-a-nın c.-unda yerlətən Krım
 +
daqlarında (maks. hund. 1545 m, Ro-
 +
man-Kopi d.) karst relyef forması
 +
inkitaf etmitpdir. Ukrayna Karpat
 +
d-rı /Pərqi Karpat darlarının ən
 +
ensiz (60—100 km-dək) və ən alcaq
 +
(maks. hund. 2061 m, Qoverla d.) his-
 +
səsi olub, 1im.-q.-dən C.-İ1,-ə təqr.
 +
km məsafədə uzanan bir necə paralel
 +
silsilədən ibarətdir. Ukrayna Karpat
 +
d-rının c.-q. ətəklərində Zakarpatye
 +
ovalıqrı (hund. 100—120 m) Yerləiir.
 +
Faydalı qazıntıları: kemur, dəmir
 +
və manqan filizləri, neft, təbii qaz,
 +
civə, titan, boksit, nefelin, alunit,
 +
kaolin, dapduz, kalium duzu, tikinti
 +
materialları və s. U. mualicə əhə-
 +
miyyətli mineral bulaqlarla zəngin-
 +
 +
 +
UKRAYNA SOVET SOSİ
 +
 +
 +
431
 +
 +
 +
 +
 +
 +
dir. Qara və Azov dənizlərinin sa-
 +
hilboyunda mualicə palcıqları yayıl-
 +
mıtpdır. İqlimi mulayim, əsasən, kon-
 +
tinentaldır. Orta temp-r yanvarda
 +
—8*S-dən (1im.-“p.-də) 42S-dək (Krı-
 +
mın c. sahilində), iyulda 182S-dən
 +
(ppm.-q.-də) 249S-dəkdir (c.-11.-də). C.
 +
hissəsində yayda bə”zən qara yel əsir.
 +
İllik yYaqıntı itm.-q.-də 600—700 mm,
 +
c.“4i.-də 300 mm, Krım d-rında 1000—
 +
1200 mm, Ukrayna Karpat d-rında
 +
1200—1600 mm. C.-da bə”zi illərdə qu-
 +
aqlıqlar olur. Cayların əksəriyyəti
 +
ara və Azov dənizləri həvzələrinə
 +
aiddir. Ən sıx cay izəbəkəsi Polesye-
 +
dədir. Muhum cayları: Dnepr və onun
 +
qolları (Pripyat, Desna, Teterev, Ros,
 +
Sula, Psyol, Vorskla və s.), Dnestr,
 +
Cənubi Buq, Severski Donets, Prut.
 +
Ucqar c.-q.-də, Rumıniya ilə sərhəd
 +
boyu Dunay cayı axır. Severski Do-
 +
nets—Donbas, Dnepr— Krivoy Roq, PTi-
 +
mali Krım kanalları cəkilmiipdir.
 +
7 mindən artıq gəl var. Su anbarları
 +
(Kremencuq, Kaxovka, Kiyev, Dnepro-
 +
dzerjinsk və s.) yaradılmıntdır.
 +
Resp.-nın (im. hissəsində cimli-
 +
podzol, cəmən-bataqlıq və torflu-ba-
 +
taqlıq torpaqları yayılmınqdır. Me-
 +
ipə-çəl zonasında boz-mepqə və qara,
 +
cel zonasında qara və tundapabalıdı
 +
torpaqlar ustundur. Ukrayna Karpat
 +
d-rında torpaq ərtuyu Predkarpatye-
 +
dəki cimli-podzol torpaqlardan fıs-
 +
tıq mepələri qurtaqındakı qonur-
 +
mepə və daha yӱksəkdə yYayılmın dar-
 +
cəmən torpaqlarına qədər dəyitilir.
 +
Krımın daqlıq hissəsində, əsasən,
 +
qonur-mepə və dar-cəmən, c. sahili
 +
boyunda isə qırmızı-qonur və qəhvə-
 +
yi torpaqlar Yayılmıldır. U.-nın
 +
bitki ertuyundə enliyarpaqlı ppam-
 +
palıd mepələrinin ustun olduqu me-
 +
iyə, meiyə-cəl və cel zonaları ayrı-
 +
lır. Krım d-rının Yamaclarında
 +
palıd, fıstıq və ppam mepələri, həm-
 +
cinin dar cəlləri ustundur. Krı-
 +
mın c. sahili boyunda Aralıq dəni-
 +
zi tipli bitki ertuyu Yayılmıpdır.
 +
Karpat d-rının yamacları, əsasən,
 +
enliyarpaqlı mepələrlə (palıd, fıs-
 +
tıq, vələs, aqcaqayın, cəkə) ərtulu-
 +
dur, yuxarı quriyaq ucun kuknar-ar
 +
ipam mepələri, 1700 m-dən Yuxarıda-
 +
kı hissə ucun subalp və alp cəmən-
 +
likləri xarakterikdir. Meptələrdə
 +
sıqın, cuӱyur, cəldonuzu, canavar,
 +
tulku, su samuru, metpə-cəl və cəldə
 +
coxlu gəmirici və s. var. Quplardan
 +
respublika ucun tetra quppu,-toraəay,
 +
dovdaq, muxtəlif nəv su qupqları xa-
 +
rakterikdir. Təbiəti qorumaq və ey-
 +
rənmək məqsədi ilə geni qoruq (As-
 +
kaniya-Nova, Luqansk, Kanev, Polesye
 +
və s.), qoruq-ovculuq təsərrufatı və
 +
yasaqlıqlar ipəbəkəsi yaradılmındır.
 +
 +
 +
Əhali. Əsas əhalisi uukrayYnalı-
 +
lardır (73,696, 1979): ruslar (21,196),
 +
yəhudilər, beloruslar, moldavanlar,
 +
polyaklar, bolqarlar, macarlar, ru-
 +
 +
 +
mınlar, yunanlar, tatarlar, erməni-
 +
lər, qaracılar, qaqauzlar və b. xalq-
 +
lar da yapayır. Orta sıxlıq 1 km?-
 +
də təqr. 84,1 nəfərdir (1935). İplə-
 +
yən əhalinin 39,296 -i sənayedə, 22,596 -i
 +
k.t.-nda, 8,296-i nəql. və rabitədə,
 +
15,796-i səhiyyə, xalq maarifi, elm və
 +
mədəniyyət sahəsində calınır (1981).
 +
1Pəhər əhalisi 6496 -dir (1983). İri
 +
pəhərləri (1 mln. dan cox): Kiyev—
 +
2355 min nəfər, Xarkov—1519 min,
 +
Dnepropetrovsk—1128 min, Odessa—1097
 +
min, Donetsk— 1053 min (1983, yanvar).
 +
 +
 +
Tarixi ocerk. U. ərazisi Paleo-
 +
lit deəvrundə məskunlatmhındır. Neo-
 +
litdə inkipaf etməyə batilayan əkin-
 +
cilik və maldarlıq Tripoli mədə-
 +
niyyəti (e.ə. 4000—2000) tayfaların-
 +
da yuksək səviyyəyə catmıtdı. E.ə. 2-
 +
ci minilliyin sonu—1-ci minilliyin
 +
əvvəlində U. ərazisinin cəl hissə-
 +
sində kimmerilər məskunlamılmhdı-
 +
lar. E.ə. 7 əsrdə buraya gecən skiflər
 +
yerli tayfaları tabe etdilər. E.ə.
 +
2 əsrdə sarmatlar Qara dənizin HM.-
 +
ındakı cəlləri tutdular. Qara dəni-
 +
zin im. sahillərində məskunlaimil
 +
(e.ə. 7—9 əsrlər) yunanlar bir necə
 +
quldar devlətin (Bospor padiqahlırı,
 +
Tira, Olviya, Xersones) əsasını qoy-
 +
dular. Eramızın 3—6 əsrlərində Qa-
 +
ra dənizin im. sahillərinə bir cox
 +
tayfa və xalq (qotlar, hunlar, avarlar
 +
və b.) gəldi. E.ə. 1-ci minilliyin so-
 +
nu—eramızın 1-ci minilliyinin əv-
 +
vəlində muasir U.-nın meliiə-cəl 30-
 +
nasında və Polesyedə oturaq əkinci-
 +
maldar tayfalar məskunlatdılar: on-
 +
ların bir hissəsini slavyanların
 +
əcdadları hesab edirlər. 4 əsrdə qot-
 +
lara qariı mubarizədə ptərqi slavyan-
 +
ların—antların ittifaqı yarandı.
 +
6 əsrin sonunda avarların hucumu nə-
 +
ticəsində bu ittifaq darıldı.
 +
əsrlərdə pərqi slavyanlarda
 +
dəvlət qurumları meydana gəldi. On-
 +
lardan biri mərkəzi Kiyev olan Pol-
 +
Yan knyazlırı ətrafında yaranmıitn,
 +
beləliklə də Kiyev Rus dӧvlətinin
 +
 +
 +
əsası qoyulmutdu. Novqorod, Polotsk,.
 +
 +
 +
Cerniqov, Pereyaslav, Smolensk, Ros-
 +
tov (Yuxarı Volqaboyu), Qərbi Buq ət-
 +
rafındakı torpaqlar Kiyev knyazı-
 +
nın hakimiyyəti altında idi. Vladi-
 +
mir Svyatoslavic |təqr. 980—1015) və
 +
Yaroslav Mudrının |1019—1054| za-
 +
manında Qədim Rus dəvləti cicəklənmə
 +
devrunu kecirirdi. Kiyev Rus dəvləti
 +
ilə Xilafət arasında da ticarət əla-
 +
qələri var idi. 10 əsrdə ruslar qa-
 +
yıqlarla Xəzər sahillərinə gəlirdi-
 +
lər. Onlar hətta, Arranın paytaxtı
 +
 +
 +
Bərdəyə də hucum etmitdilər. Kiyev:
 +
 +
 +
Rus dəvləti ppərqi slavyanların ta-
 +
rixində, ictimai-iqtisadi, siyasi və
 +
mədəni inkipafında, xarici duiimən-
 +
lərə qariı mubarizədə beyuk rol oyna-
 +
mııdır. 12 əsrin ortalarında feo-
 +
dal munasibətlərinin inkipafı və
 +
ayrı-ayrı ərazilərin siyasi və iqti-
 +
sadi cəhətdən gӱclənməsi nəticəsində
 +
Kiyev Rus dəvləti mustəqil knyazlıq-
 +
lara parcalandı. 12 əsr salnamələ-
 +
rində Qədim Rus devlətinin ucqar tor-
 +
paqlarını bildirən coqrafi anlayın
 +
kimi cUkraynav termini (ckrayə—sər-
 +
həd, kənar səzundən) itilədilməyə bali-
 +
landı. 1237—40 illərdə qədim rus
 +
torpaqları monqol-tatarların darı-
 +
dıcı hucumuna mə”ruz qaldı və Qızıl
 +
Ordadan vassal asılılırını qəbul
 +
etdi. Qızıl Ordanın zəifləməsindən
 +
və rus devlətinin monqol-tatar zul-
 +
mundən azad olmaq cəhdlərindən isti-
 +
fadə edən Litva Cerniqov torpaqını,
 +
Kiyevi və onun ətrafını, Pereyasla.
 +
vı, Podoliyanı, TPərqi Volını tcut-
 +
du. Polia 1349 ildə Qalic torparı-
 +
nı, 1377 ildə Qərbi Volını, 14 əsrin
 +
sonunda PPimali Bukovinanı ələ ke-
 +
cirdi. Macar feodalları hələ 11 əcp-
 +
də Zakarpatyeni ieal etmitdilər.
 +
14—15 əsrlərdə vahid kəkdən—qədim
 +
ruslardan əmələ gəlmiiy qardaii rus,
 +
"krayna və belorus xalqları forma:
 +
laidı. 15 əsrdə U.-ya turklərin və
 +
 +
 +
ALİST RESPUBLİKASI
 +
 +
 +
Krım tatarlarının hucumları baip-
 +
landı. Xalq kutlələrinin U., Poliya,
 +
Litva feodallarının zuӱlmunə, turk-
 +
tatar təcavuzunə qariqı mӱbarizəsinin
 +
geditində 15—16 əsrlərdə U. kazak-
 +
ları meydana gəldi. 16 əsrdə Yaranan
 +
Zaporojye seci U. xalqının feodal-
 +
təhkimcilik zulmunə qarı tə
 +
sində beyuk rol oynamındır. Zapo-
 +
rojye kazakları həm də uzun muddət
 +
Osmanlı imperiyasına və Krım xan-
 +
lıqına qarpı mubarizə aparmınlar.
 +
 +
Polia və Litva arasında baqrlanan
 +
Lublin uniyasına (1569) gərə Volın,
 +
Bratslav, Kiyev, Pereyaslav torpaqla-
 +
rı Poliqaya verildi. 16 əsrin sonu—
 +
17 əsrin əvvəlində Polpa feodalla-
 +
rının hekmranlıqrına qariı kəndli-
 +
kazak usyanları bai verdi. 17 əsrin
 +
ortalarında B. Xmelnitskinin rəh-
 +
bərliyi ilə U. xalqının Polipa zul-
 +
mundən azad olmaq və Rusiya ilə yeni-
 +
dən birlətlmək uqrunda muharibəsi
 +
baiplandı. Usyan etmiit kəndlilər və
 +
kazaklar Polia qopunu uzərində bir
 +
sıra qələbə caldılar. Ukrayna xalqı-
 +
nın azadlıq muharibəsi (1648—54) U.-
 +
nın yenidən Rusiyaya birlətməsi ilə
 +
nəticələndi. Birlətmə U.-nın iqti-
 +
sadi, siyasi və mədəni inkipafı ucun
 +
geni perspektivlər acdı, U. tari-
 +
xində dənuti mərhələsi oldu. Rusiya—
 +
Polia muharibəsini (1654—67) baqpa
 +
catdıran Andrusovo barınıqına
 +
(1667) gərə Solsahil U.-sı və Kiyev
 +
Rusiyanın tərkibində qaldı, Saqsahil
 +
U.-sı Polptaya kecdi.
 +
 +
17 əsrdə U. burjua milləti for-
 +
malamaqa batladı. Kəndli və kazak
 +
torpaqları hesabına iri feodal tor-
 +
paq sahibliyi yaranırdı. Təhkimci-
 +
lik mӱnasibətlərinin, istismarın guc-
 +
lənməsi kəndli-kazak- cıxhillarına
 +
səbəb olurdu. /Pimal muharibəsi (1700
 +
—21) zamanı İsvec ipealcıları Sol-
 +
sahil U.-sına soxuldular (1708), get-
 +
man İ. Mazepa baida olmaqla bir
 +
qrup kazak stariinası dupimənin tərə-
 +
finə gecdi. 1708—09 illərin qıntın-
 +
da U.-da İsvec iptalcılarına qariı
 +
muharibə alovlandı. Rus qopunları-
 +
nın və U. kazaklarının oltava
 +
(1709) deyuiqundə qələbəsi PTimal mu-
 +
haribəsinin gediiində dənui nəqtəsi
 +
oldu.
 +
 +
Car həkumətinin yeritdiyi mərkəz-
 +
ləpdirmə siyasəti nəticəsində 1764
 +
ildə getmanlıq, 1775 ildə isə Zapo-
 +
rojye seci lərv olundu. 18 əsrin 80-
 +
ci illərində carizm siyasi muxtariy-
 +
yətin qalıqlarını tamamilə ləvRv et-
 +
di və Solsahil U.-sında təhkimci-
 +
liyin tətbiqini huquqi cəhətdən rəs-
 +
milətdirdi. Polpanın 1-ci bəluiq-
 +
durulməsi (1772) zamanı Avstriya U.
 +
torpaqlarını—1Pərqi Qalisiya və PTi-
 +
mali Bukovinanı (1774) tutdu. 18 əs-
 +
rin 2-ci yarısında Rusiya— Turkiyə
 +
muharibələri nəticəsində U.-nın c.-u
 +
azad edildi. Poliyanın 2-ci (1793) və
 +
3-cu (1795) bəlutidurulməsindən sonra
 +
Saqsahil U.-sı və Volın yenidən Ru-
 +
siyaya birləpdirildi. U. torpaqla-
 +
rında məhsuldar quvvələrin inkiila-
 +
fında, iqtisadi və mədəni əlaqələrin
 +
məhkəmlənməsində birlətmənin beyuk
 +
rolu oldu, U. xalqının təiyəkkulu-
 +
nup sonrakı gediiyi ucun əlveriiili
 +
mərait yarandı. 18 əsrdə Saesahil
 +
U.-sında milli azadlıq hərəkatı —
 +
qaydamaklar hərəkatı baplandı. 1734
 +
və 1750 illərdə guclu qaydamak usyan-
 +
ları bal verdi. Qaydamak hərəkatı:
 +
 +
 +
432 UKRAYNA SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI
 +
200-———....——.—.—.—.?...———.A.o nı ıY UY a ım xq
 +
 +
 +
HbiH ƏH İYKCƏK HərTƏCH € Konuudulunay
 +
idi. Polma feodalları və carizm bu
 +
cıxıtları amansızlıqla yYatırdılar.
 +
18 əsrin sonu—19 əsrin 1-ci Yarı-
 +
 +
s U.-da feodal-təhkimcilik siste-
 +
minin daqrılması və kapitalizmin
 +
inkippafı dəvru idi. Vətən muları-
 +
bəsi (1812) Rusiyada olduqu kimi U.-
 +
da da azadlıq hərəkatının inkiiya-
 +
ına beyuk tə/sir gəstərdi. 19 əsrin
 +
0-ci illərində zadəkan inqilabcı-
 +
lar—dekabristlər mutləqiyyətə qarilı
 +
cıxdılar. 1821 ildə Tulcino 11.-ndə
 +
Dekabristlərin ur cəmiyyəti for-
 +
malaqdı. Kiyevdə hər il cəmiyyətin
 +
Puluna qurultayı kecirilir-
 +
di. 19 əsrin 20—30-cu illərində U.
 +
Karmalyukun bapcılıqı ilə Podo-
 +
liyada təhkimciliyə qartı mubarizə
 +
genipləndi. 1845 ilin dekabrı—1846
 +
ilin yanvarında Kiyevdə gizli-siya-
 +
si təpkilat—Kiril-Mefodi cəmiy-
 +
yəti yarandı. striyada 1848—49
 +
illər inqilabı zamanı Bukovinada
 +
kəndlilərin mubarizəsi geniitləndi,
 +
Lvovda usyan bap verdi. Avstriya hə-
 +
kuməti inqilabı boqsa da, Bukovina,
 +
Qalisiya və Zakarpatyedə kəndli is-
 +
lahatı kecirməyə (1848) məcbur oldu.
 +
Feodal-təhkimcilik qurulupqunun tə-
 +
nəzzulu, kapitalist mӱnasibətlərinin
 +
inkipafı, Krım mӱharibəsindəki
 +
(1853—56) məqlubiyyət rus carizmini
 +
kəndli islahatı (1861) kecirməyə və
 +
təhkimcilik huququnu ləqv etməyə məc-
 +
bur etdi. 60—80-ci illərdə U.-da da
 +
xalqcılıq inqilabi hərəkatda aparı-
 +
cı rol oynayırdı. Xalqcılar Kiyevdə
 +
c“Cənubi rus fəhlə ittifaqı (1880—
 +
81) yaratmımdılar. Təhkimcilik Hu-
 +
ququnun ləqvindən sonra U.-da kapi-
 +
talizm suӱr”ətlə inkipafa bailadı.
 +
U. burjua milləti təpəkkul tapdı.
 +
1869—97 illərdə sənaye muəssisələri-
 +
nin sayı 3712-dən 8063-ə catmızldı.
 +
19 əsrin sonunda U. Rusiyanın əsas
 +
kemur-metallurgiya bazası idi. Həmin
 +
dəvrdən sinfi mubarizənin enundə
 +
proletariat gedirdi. Marksizm ide-
 +
Yaları yayılırdı. 1875 ildə Odessa-
 +
da Y. O. Zaslavskinin yaratdıqı 4Cə-
 +
nubi Rusiya fəhlə ittifaqı U.-da
 +
ilk proletar təpkilatı idi. Kiyev
 +
un-tinin prof. N. İ. Ziber K. Mark-
 +
sın iqtisadi tə limini təbliq edirdi.
 +
Qərbi U.-da da fəhlələrin sosial
 +
zӱlmə qarpı mubarizəsi geniilənir-
 +
di. 1870 ildə Lvovda mətbəə iqpcilə-
 +
rinin tə”tili batp verdi. İnqilab -
 +
cı demokrat yazıcı İ. Y. Franko
 +
əhlə hərəkatında fəal iptirak edir-
 +
di. K. Marks və F. Engelsin əsərlə-
 +
rinin Ukrayna dilinə ilk tərcuməci-
 +
CH də o olmu:idur. 1890 ildə Lvov
 +
fəhlələri kutləvi mitinq təppkil edə-
 +
rək U.-da ilk dəfə Bir mayı qeyd etdi-
 +
lər. Fəhlə hərəkatı ilə yanaptı kənd-
 +
li hərəkatı da genitlənirdi. 1881—
 +
illərdə U.-da 80-dən cox iri kənd-
 +
 +
"nu ӱsyanı batp vermitdi. Peterburq
 +
“Fəhlə sinfinin azadlırı uqrunda
 +
mubarizə ittifaqıznın təsiri ilə
 +
1897 ildə Kiyev və Yekaterinoslavda
 +
c Mubarizə ittifaqəları yarandı.
 +
1901—03 illərdə U.-da iskracı təii-
 +
kilatlar, dərnəklər və qruplar mey-
 +
dana gəldi. RSDFP 2-ci qurultayı-
 +
nın 43 numayəndəsindən 12-si U.s.-d.
 +
təpkilatlarından idi. 1903 ilin ya-
 +
Yında Bakıda bailayan umumi tə”-
 +
til U.-nın c.-una da yayılmındı.
 +
Rusiyada 1905—07 illər inqilabı
 +
zamanı Kiyev, Xarkov və s. sənaye mər-
 +
 +
 +
gəzlərində, Donetsk— Krivoy-Roq hev-
 +
zəsində inqilabi hərəkat daha guclu
 +
idi. 1905 ilin iyununda c“Potyomkinə
 +
zirehli gəmisində usyan bali verdi.
 +
Noyabrın 10-da Kiyev qarnizonunun
 +
istehkamcıları usyan etdilər. Okt-
 +
yabr-noyabr aylarında Kiyev, Yekate-
 +
rinoslav və s. iqəhərlərdə Sovetlər
 +
yarandı. Qorlovga silahlı usyanı
 +
(1905, dekabr) U.-da inqilabi muӱbari-
 +
zənin zirvəsi idi. Usyanda Donbas-
 +
dan təqr. 4 min drujinacı ə
 +
edirdi. U. ipəhərlərində RSDFP
 +
Bakı Komitəsinin nətrləri də Ya-
 +
yılırdı. Əlaqələr yaratmaq ucun Ba-
 +
kıdan Odessa, Xarkov, Kiyev və s.
 +
iəhərlərə partiya ipciləri gəndəri-
 +
lirdi. Azərb. və U. bolptevikləri bir-
 +
birlərini əz təpkilatlarının fəa-
 +
liyyəti, tətil Hərəkatının gediti
 +
ilə tanıpq edirdilər. İrtica (1907—
 +
14) və yeni inqilabi yuksəlin (1910—
 +
14) illərində də mutləqiyyətə qarpı
 +
mubarizə davam edirdi. 1913 ildə U.-
 +
da 250 tə”til ba vermitdi, İnqilabi
 +
hərəkat 1914 ilin 1-ci yarısında xu-
 +
susilə gӱcləndi: Xarkov və Nikolayev-
 +
də gӱcə nӱmayinləri, Kiyev, Xarkov,
 +
Poltava, Xerson və s. qub.-larda Bir
 +
may siyasi tə”tilləri verdi.
 +
Fevral bӱriua-denokratik inqi-
 +
labından (1917) sonra U.-da da ikiha-
 +
kimiyyətlik yarandı. Sovetlərin eser-
 +
menpevik coxluqu, burjua-millətci
 +
Mərkəzi Rada Muvəqqəti həkumətin
 +
tərəfində idi. U.-da inqilab Umum-
 +
 +
 +
usiya inqilabi prosesinin tərkib.
 +
 +
 +
issəsi kimi inkipaf edirdi. Pet-
 +
roqradda Oktyabr s lı ӱsyanının
 +
qələbəsindən sonra Donbasın ppəhər və
 +
qəs.-lərinin əksəriyyətində Sovet ha-
 +
kimiyyəti qalib gəldi. Bir sıra ppə-
 +
hərdə Sovet hakimiyyəti uqrunda MY-
 +
barizə silahlı usyana kecdi. 1917 il
 +
 +
 +
oktyabrın 29—31-də usyan qaldırmın
 +
 +
 +
Kiyev fəhlə və əsgərlərinin qələbə-
 +
sindən istifadə edən Mərkəzi Rada
 +
U.-da hakimiyyəti ələ kecirdi. U.
 +
zəhmətketiləri Mərkəzi Radaya qarqpı
 +
mubarizəyə bapladılar. Xarkovda ke-
 +
cirilən 1-ci XU mumukrayna Sovetlər
 +
qurultayı 1917 il dekabrın 12(25)-də
 +
U.-nı Sovet resp.-sı e”lanetdi, M
 +
 +
secdi və U.-da ilk sovet həkumətini
 +
(Xalq Katibliyi) yaratdı. 1918 il yan-
 +
varın 26-da (fevralın 8-də) Mərkəzi
 +
Rada Kiyevdən qovuldu. Həmin ilin
 +
mart-aprelində Avstriya — Almaniya
 +
imperialistləri U.-nı ipteal etdilər
 +
və cgetmang Skropadskinin oyuncaq he-
 +
kumətini yaradaraq burjua-mӱlkədar
 +
diktaturası qurdular. Bolitevik təii-
 +
kilatlarının tə"siri altında parti-
 +
zan hərəkatı genipləndi. F. A. “ə
 +
geyev (Artyom), A. S. Bubnov, V.
 +
 +
Bojenko, N. O. PTors və 6. dəyuii dəs-
 +
tələrinin təppkkilində fəal iptqirak
 +
edirdilər. 1918 il iyulun 59—12-də
 +
Moskvada U. Kommunist Partiyası-
 +
nın tə”sis qurultayı kecirildi. Av-
 +
striya:Macarıstanda və Almaniyada
 +
ba verən (1918) inqilablard n sonra
 +
ipqalcıların kutləvi surətdə U.-dan
 +
qovulması bailandı. İpqqralcıların
 +
Kiyevdən qacmasından istifadə edən
 +
burjua-millətci Direktoriya 1918 il
 +
dekabrın 14-də Kiyevdə hakimiyyəti
 +
ələ gecirdi. 1918 ilin sonu—1919 ilin
 +
əvvəlində U.-nın c.-una Antanta qo-
 +
pqunları cıxarıldı. 1919 ilin Yanvar
 +
—fevralında sovet qopunları Sovet
 +
U.-sını Direktoriyanın qopunların-
 +
dan təmizlədilər və mart—apreldə
 +
 +
 +
iptalcıları U.-nın c.-undan qovdu-
 +
lar. Yayda Denikinin aqqvardiyacı or-
 +
duları, demək olar ki, butun U., əra-
 +
zisini tutdular. Qızıl Ordu 1919
 +
ilin dekabrı—1920 ilin fevralında
 +
U.-nı denikincilərdən azad etdi. So-
 +
vet p.-larının V. İ. Leninin
 +
təpəbbusu ilə yaradılmızt hərbi-
 +
siyasi ittifaqı əksinqilabi ə
 +
lərin darmadaqrın eEdxilməsində ÜƏİYK
 +
rol oynadı.
 +
 +
1920 ilin aprelində burjua-mul-
 +
kədar Polptasının qopunları U.-ya
 +
soxuldular. İYulun əvvəlində isə
 +
Vrangel U.-nın c.-unda hucuma bai-
 +
ladı. İyunda sovet qoptunları əks-hu-
 +
 +
 +
“cuma gecərək butun Saesahil U.-sını
 +
 +
 +
və Qərbi U.-nın xeyli hissəsini azad
 +
etdi. Riqa sulh muqaviləsinə (1921)
 +
gerə Qərbi U. Politaya kecdi (Pyima-
 +
li Bukovinanı 1918 ildə Rumıniya,
 +
Zakarpatye U.-sını 1919 ildə Cexo-
 +
slovakiya tutmuqidu). Noyabrda vran-
 +
gelcilər U.-nın c.-undan və Krımdan
 +
qovuldular. Vətəndat muharibəsi il-
 +
lərində Donbasda, Xarkovda azərb.
 +
 +
 +
kommunistlər də ipləyirdilər. Onlar
 +
 +
 +
muhum partiya tappipırıqlarını yerinə
 +
yetirir, mudaxiləcilərə və daxili
 +
əksinqilaba qarpı muçbarizədə fəal
 +
iptirak edirdilər. Xarkovda cHum-
 +
mətzin ile”bəsi, U K(b)P MK yanında
 +
cHummətə mӱsəlman burosu yaradıl-
 +
MbiHL Bİ.
 +
 +
Bərən nam Myhapnöəcu 3aMaHbi Y.-
 +
da sovet quruculuqu davam edirdi. 1919
 +
ilin yanvarında U. mӱvəqqəti fəhlə-
 +
kəndli hekuməti (1918 ilin noyabrın-
 +
da təpkil olunmupdu) USSR XKS-yə
 +
cevrildi. Həmin ilin martında 3-cuӱ
 +
YMYMYKPpAİHa Sovetlər qurultayı
 +
USSR-in ilk Konstitusiyasını qəbul
 +
etdi və Q. İ. Petrovski balda olmaq-
 +
la MİK-in yeni tərkibini secdi. İ(t-
 +
qal olunmui Qərbi U. torpaqlarında
 +
inqilabi mubarMzə davam edirdi. 1919
 +
ildə PTərki Qalisiyada Kommunist
 +
partiyası, fəhlə və əsgər deputatları
 +
Sovetləri Yaradıldı. Həmin ilin
 +
aprelində kommunistlərin bapqcılıqı
 +
ilə Droqobıcda bai verən ӱsyan aman-
 +
sızlıqla yatırıldı. imali Buko-
 +
vinada da mubarizə dayanmırdı. Xo-
 +
tin usyanında (1919, yanvar) on min-
 +
lərlə kəndli iptirak etmiidi.
 +
 +
U.-nın daqrılmını x.t. vətəndai1
 +
muharibəsindən sonra qardai re t.-la-
 +
rın, ilk nəvbədə RSFSR-in kəməyi
 +
ilə 1925 ilə kimi, əsasən, bərpa olun-
 +
du. U.-nın SSRİ tərkibinə daxil ol-
 +
ması bu ində həlledici rol oynadı.
 +
1924 ildə USSR tərkibində Moldavi-
 +
ya MSSR yaradıldı. Muharibədən əv-
 +
vəlki beppilliklərdə sənayelətidirmə-
 +
nin, K.t.-nın kollektivləiməsinic . və
 +
mədəni inqilabın həyata kecirilməsi
 +
nəticəsində U. inkitpaf etmiy səna-
 +
ye-aqrar resp.-ya cevrildi. 1935 ildə
 +
 +
taxanovun təiqəbbusu ilə baptla-
 +
yan zərbəcilik hərəkatı butun əlkəyYƏ
 +
yayıldı (bax Staxanov hərəkatı). Hə.
 +
lə birinci bepillikdə Donbas ilaxta-
 +
cıları ilə Bakı neftciləri arasın-
 +
 +
 +
na baplanmın sosializm yarını ən”-
 +
ənəyə cevrilmitdi. :
 +
 +
1934 ildə USSR-in paytaxtı Xar-
 +
kovdan Kiyevə kecuruldu. Əlkənin iq-
 +
tisadi və sinfi strukturunda Öam
 +
vermint əsaslı dəyiikliklər ...
 +
nın yeni konstitusiyasında (1937) ra-
 +
nunvericiliklə təsbit olundu. Sosia-
 +
lizm quruculuqu gediplində U, sosia-
 +
list milləti təpəkkul tapdı.
 +
 +
 +
UKRAYNA SOV
 +
 +
 +
ET SOSİALİST RESPUBLİKASI
 +
 +
 +
433
 +
 +
 +
 +
 +
 +
1939 ilin sentyabrında burjua-
 +
mӱlkədar Polpası fatist Almaniya-
 +
sı ilə muharibədə mərlub oldu. So-
 +
ə həkuməti Qərbi 2. kini Əz
 +
 +
imayəsinə gəturdu. Qərbi U. yenidən
 +
USSR ilə birlətdi (1939, noyabr) və
 +
SSRİ tərkibinə daxil edildi. Rumı-
 +
niya ilə munaqiiyə 1940 ilin iyununda
 +
dinc yolla həll olundu, PTimali Bu-
 +
kovina, Bessarabiyanın bir necə qəza-
 +
sı yenidən U. ilə birlətdi. Molda-
 +
viya MSSR Mold.SSR-ə cevrildi.
 +
 +
Beyuk Vətən mӱharibəsinin (1941—
 +
45) ilk gӱnlərindən U. dəyuit meyda-
 +
nı oldu. Xalq, sosialist Vətəninin
 +
mӱdafiəsinə qalxdı. Kiyev, Odessa
 +
və Sevastopol ipəhərlərinin muda-
 +
fiəsi zamanı duiqmənə aqır zərbə-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Sovet qopunları Lnepr cayını kecərkən,
 +
1943-cu ilin payızı.
 +
 +
 +
lər vuruldu. 1941 ildə milyonlarla
 +
adam, 3-1 BƏ f-klər, k-z və s-zlar, elm
 +
və tədris muəssisələri PTərqə kecu-
 +
ruldu. 1942 ildə faiistlər butun
 +
U.-nı ipqal etdilər. U.-da qanlı ter-
 +
ror rejimi quruldu: 4,5 mln. nəfər
 +
məhv edildi, 2 mln.-dan cox adam fa-
 +
pist katorqalarına aparıldı. İi1-
 +
qal olunmuqi U. ərazisində kutləvi
 +
partizan hərəkatı geniyyləndi, giz-
 +
li partiya təpkilatları yaradıldı.
 +
U, partizan hərəkatı qərargahı 7 iri
 +
partizan birlətməsinin ( Eəlbərləri
 +
S. Kovpak, V. F. Fyodorov, A. İ.
 +
Saburov və b. ) və 155 dəstənin fəaliy-
 +
yətini əlaqələndirirdi. U K(b)P MK-
 +
nın rəhbərliyi altında gizli MK,
 +
250-dən cox gizli vil. , ipəhər, r-n par-
 +
tiya komitəsi, bir necə min partiya
 +
və komsomol təppkilatı, o cӱmlədən,
 +
Krasnodonda “Gənc qvardiylu (uzvlə-
 +
ə biri azərb. Ə. Dadaiqov idi),
 +
 +
ikolayev vil.-ndə c“Partizan qırıl-
 +
cımız, Lvov vil.-ndə cXalq qvardiya-
 +
sı və s. fəaliyyət gəstərirdi. U. əra-
 +
zisində fəaliyyət gestərən gizli an-
 +
tifatist təpkilatlarda, partizan dəs-
 +
tələri və birlətmələrində Azərb.-dan
 +
Yuzlərlə dəyuticu faiistlərə qaripı
 +
vurupmutdur. 1943—44 illərdə sovet
 +
qopunlarının hucumu nəticəsində U,
 +
əpist ipqalcılarından təmizləndi.
 +
 +
. xalqı dutimən uzərində qələbədə
 +
muhum rol oynamın, 2,5 mln.-dan cox
 +
ukraynalı dəyuticu orden və medal-
 +
larla təltif edilmiii, 2 mindən cox
 +
deyuicu Sovet İttifaqı Qəhrəmalı
 +
 +
əxri adına layiq gerulmuidur. U.
 +
torpaqının dupiməndən azad olunma-
 +
sında gəstərdikləri igidliyə gərə
 +
azərb. deypculərdən M. Ələkbərov,
 +
C, Kazımov, M. Məhərrəmov, X. Mus-
 +
tafayev, F. Səfəroa və 6.-na Sovet
 +
 +
ttifaqı Qəhrəmanı adı verilmini-
 +
lir. 1944 ilin oktyabrında sovet qo-
 +
iunlarının azad etdiyi Zakarpat U,-
 +
 +
 +
ASE--28, M, ӱ
 +
 +
 +
sının Yenidən USSR-ə birləməsi
 +
ilə Ukrayna xalqının vahid U., sovet
 +
dəvlətində birlətməsi prosesi baipa
 +
catdı. İptalcılar U.-ya bəyuk zərər
 +
vurmutdular. Qardapq sovet resp.-la-
 +
rının kəməyi ilə U.-nın x.t.-nın
 +
bərpası 1950 ildə bata catdırıldı.
 +
USSR-in beynəlxalq nufuzu artdı.
 +
Sovet U.-sı BMT-ni tə”sis edən dəev-
 +
lətlərdən biri, 70-dən cox beynəlxalq
 +
təppkilatın və onların orqanlarının
 +
zvudur. U.-nın Rusiya ilə yenidən
 +
irləpməsinin 300 illiyi mӱnasibətilə
 +
Krım vil. 1954 ildə RSFSR tərki-
 +
bindən cıxarılaraq USSR-ə verildi.
 +
Muharibədən sonrakı illərdə USSR
 +
qardat sovet resp.-ları ailəsində iq-
 +
tisadiyyat və mədəniyyətin inkitafın-
 +
da muӱhum nailiyyətlər qazanmındır.
 +
1978 ildə USSR-in yeni konstitusiya -
 +
sının qəbul edilməsi resp.-nın həya-
 +
tında muhum hadisə oldu. U, elkənin
 +
vahid x.t. kompleksində muhum Yer
 +
tutur. Resp.-nın x.t.-nda 25 mln, nə-
 +
fərə yaxın fəhlə və qulluqcu, Kol-
 +
xozcu calınır. 198083 illərdə 270-
 +
dən artıq muhum obyekt itqə salınmınq-
 +
dır. Sovet U.-sı kommunizm qurucu-
 +
luqu yolunda inamla irəliləyir. USSR
 +
2 dəfə Lenin ordeni (1954, 1958),
 +
Oktyabr İnqilabı (1967) və Xalqla
 +
 +
dostluqu (1972) ordenləri ilə lr
 +
olunmudur.
 +
 +
1979 ildə U.-da Azərb., 1980 ildə
 +
Azərb.SSR-də U, ədəbiyyatı və incə-
 +
sənəti gӱnləri kecirilmitdir. |
 +
 +
Ukrayna Kommunist Partiyası
 +
(UKP)—Sov.İKP-pin tərkib hissəsi,
 +
onun mӱbariz dəstələrinləndir. İlK
 +
marksist fəhlə dərnəkləri 19 əsrin
 +
80-ci illərinin sonu—90-cı illərdə
 +
Kiyev, Xarkov, Yekaterinoslav (indi-
 +
ki Dnepropetrovsk), Odessa və s. sə-
 +
naye pəhərlərində meydana gəlmniydi.
 +
Peterburq *Fəhlə sinfinin azadlıqı
 +
uqrunda mubarizə ittifaqımqın tə”si-
 +
ri ilə 1897 ildə Kiyev və Yekaterino-
 +
slavda 4 Mubarizə ittifaqları Yaran-
 +
dı. Bunlar RSDFP-nin 1-ci qurul-
 +
tayının (1898) caqırılmasının tə-
 +
pəbbusculərindən olub, qurultaydan
 +
sonra RSDFP-nin komitələrinə cev-
 +
rildilər. Sonralar“ İskraenın agent-
 +
lərinin kəməyi ilə Uela pskrancı
 +
təppkilatlar meylana gəlli, V, İ.
 +
Leninin təpəbbusu ilə 1904 ildə
 +
Odessada təpkil edilmin RSDFİ
 +
MK-nın Cənub Burosu partiyanın
 +
3-cu qurultayının caqırılmasında
 +
beyuk ii gərdu.
 +
 +
1905 —07 illər inqilabı dəvrundə
 +
U, bolpevikləri zəhmətkeilərin ca:
 +
rizmə qariı mu-
 +
barizəsinə baticı -
 +
lıq etdilər. İrti:
 +
ca illərində (1907
 +
—10) U.-pın bol-
 +
pyevik təikilatla-
 +
rı təsviyəcilərə,
 +
otzovistlərə, trots-
 +
kicilərə və bur-
 +
jua millətciləri-
 +
nə qariplı mubarizə
 +
aparmıtdır. Yeni
 +
inqilabi Yuksəliiy
 +
və Birinci dunya
 +
muharibəsi dəvrun-
 +
də U. boleviklə-
 +
ri proletar beynəl- gfiiki
 +
miləlciliyi MƏB-
 +
teyində durub. KYT-
 +
13BM CH)aCH TƏ”THN-
 +
dərə baicılıq
 +
 +
 +
rixinin ukrayna
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Kiyevdə 41941— 1945-ci illərin Beyçg
 +
Dəvlət
 +
Vətənə monumenti,
 +
 +
 +
edir, muharibə əleyhinə təbliqat apa-
 +
rır, sosial-tovinizmi və mudafiə-
 +
ciliyi ifiqa edirdilər. Fevral 2.
 +
jua-demokratik inqilabının (1917)
 +
qələbəsindən sonra bolpeviklər giz-
 +
li ipəraitdən cıxıb, fəaliyyətləri-
 +
ni geniitləndirdilər. 1917 ilin ya-
 +
yında U. bolieviklərinin ilk ərazi
 +
birləpzmələri—vil, təpykilatları ya.
 +
randı.
 +
 +
1917 ilin oktyabrı—1918 ilin yan-
 +
varında bolpeviklər zəhmətkeilərin
 +
burjua Muvəqqəti hekuməti və burjua
 +
millətci Mərkəzi Rada əleyhinə, So-
 +
vet hakimiyyəti qurmaq uqrundakı si-
 +
lahlı mubarizəsinə bapcılıq etdi-
 +
lər. 1918 il iyulun 5—12-də Moskvada
 +
U. boltevik təpkilatlarının 1-ci
 +
qurultayı oldu, U K(b)P yaradıldı.
 +
Vətəndati muharibəsi (1918—20) dev-
 +
rundə UK(b6)P xalq kutlələrinin xa-
 +
rici mudaxiləcilərə və daxili əks-
 +
inqilaba qarilı silahlı mubarizəsi:
 +
nə rəhbərlik etdi. Sonrakı illərdə
 +
UK(b)P zəhmətketlərin sə”ylərini
 +
x.t.-nın bərpa və inkipafına, səna-
 +
yelətdirmə və kollektivləiməyə, mə-
 +
dəni inqilabın həyata kecirilməsinə
 +
yenəltmit, kutlələrin proletar bey-
 +
nəlmiləlciliyi və sovet vətənpərvər-
 +
liyi ruhunda tərbiyə olunması sahə-
 +
sində bəyuk kutləvi-siyasi it apar-
 +
mıqidır. Bəyuk Vətən muharibəsi
 +
(1941—45) nəBpYHnƏ UK(b)P əməkci:
 +
ləri fatizmə qartı mubarizəyə sə-
 +
fərbər etdi.
 +
 +
Muharibələn sonra U K(b)P (1952
 +
ildən UKP) zəhmətketlərin x.t.-nı
 +
bərpa və inkipaf etdirmək. inki“-
 +
af etmit sosializm cəmiyyəti qur-
 +
maq uqrundakı muçbarizəsinə baicı-
 +
lıq etdi. Muasir mərhələdə UKP
 +
resp. əməkcilərinin sə"ylərini kom-
 +
munizm quruculuqu utqrunda mubari-
 +
“ələ istiqamətləndirir. U KP-nin
 +
2 988 107 uzvu və 103 498 uzvluyə na-
 +
mizədi birlətdirən 69 ZƏ3 ilk təi1-
 +
kilatı var (1984, yanvar),
 +
 +
Ukrayna Lenin Ksmmunist Gənc-
 +
lər İttifaqı (ULKKİY)— UİLKKİ-
 +
nin mubariz dəstələrindən biridir,
 +
V.-aa ilk inqilabcı gənclər ittifaq:
 +
ları 1917 ilin yaz-yayında Kiyev,
 +
Xarkov, Yekaterinoslav, Odessa, Ni-
 +
kolayev, Xerson və s. iqəhərlərdə ya-
 +
radılmımdı. 1919 ilin iyununda Ki-
 +
yevdə gənclər təikilatlarının 1-ci
 +
qurultayında U. Kommunist Gənclər
 +
İttifaqı (UKGİ) tə”sis edildi. U.
 +
komsomolu yarandıqı gunlən daxili
 +
və xarici əksinqilaba qariyı mubari-
 +
zədə, x.t.-nın bərpasında, sosializm
 +
 +
 +
 +
 +
 +
sum aran
 +
 +
 +
 +
 +
 +
— .
 +
 +
 +
Vətən mçharibəsi ta-
 +
4AHa
 +
 +
 +
xatirə kompleksi,
 +
1951,
 +
 +
 +
Muzeyit
 +
 +
 +
434
 +
 +
 +
quruculuqunda Qaeyuk Vətən muharibə-
 +
si illərində faitizmə qariı mubari-
 +
vələ partiyanın sadiq KƏMƏKCİSİ OL-
 +
mmpidur. Beyuk Vətən muharibəsi illə-
 +
rində qəhrəmanlıqına kərə 600-dən
 +
cox komsomol"uya Sovet İttifaqı Qəh-
 +
rəmanı adı verilmidir. Muharibə-
 +
lən sonrakı dəvrdə komsomolcu və
 +
gənclər iiəhər və kəndləri, səpaye ob-
 +
yektlərini, k-z və s-zları Yenidən qur-
 +
miplar. 1954—56 illərdə 80 minə Ya-
 +
xın kənc xam və dincə qoyulmur tor-
 +
paqların mənimsənilməsində iptirak
 +
etmpiidir. Partiyanın caqırınzqı ilə
 +
1956 illə 32 mini komsomolcu Yeni
 +
iaxtalar tikməyi əhdəsinə geturmuit-
 +
du, İnkipaf etmiiy sosializm iyərai-
 +
tinlə ULKKİ resp. gənclərinin sə”)-
 +
lərini partiyanın qariqıya qoyduqu və-
 +
zifələri yerinə yetirmək uqrunda MY-
 +
barizəyə Əfərbər edir. U. komsomolu
 +
Qırmızı Bayraq ordeni (1944), Lenin
 +
orlepi (1958) BƏ Oktyabr İnqilabı
 +
ordepi (1969) ilə təltif olunmusdur.
 +
ULKkİ-iii 6 737 461 uzvu birləidi-
 +
rən 73 345 ilk təpkilatı var (1984,
 +
yanvar).
 +
 +
Ukrayna Həmkarlar İttifaqları
 +
(UHİN)a—SSRİ Həmkarlar İztifaqla-
 +
rının tərkib hissəsidir. U.-la həm-
 +
karlar ittifaqları hərəkatı 19 əsrin
 +
 +
 +
sonx— 20 əsrin əvvəlində meylapa gəl-
 +
mtil, 1905—07 illər piqilabı devrun-
 +
nə Kiyev. Xarkov, Yekaterinoslav,
 +
 +
 +
Olessa Donbas və s. ipəhərlərdə həm-
 +
karlar ittifaqları təpkil elilmint-
 +
di, İrtica illərində ittifaqların
 +
bir coxu laqıdılmın, carizm dev-
 +
rildiklən sonra yenidən Yaradılmıit-
 +
lı. Beyuk Oktyabr sosialist inqila-
 +
bının qələbəsindən sonra kutləvi su-
 +
rətlə həmkarlar ittifaqları təiykil
 +
olunmaqa baplalı, 1919 ilin aprel
 +
mayında Xarkovda həmkarlar ittifaq-
 +
larının 1-ci Umumukrayna qurultayı
 +
ollu, Sosializm quruculuqu dəvruӱndlə
 +
UHİ partiyanın rəhbərliyi ilə əlkə-
 +
nin sənayelindirilməsi, K.T.-pın kol-
 +
lektivlənməsi, mədəni inqilabın hə-
 +
yata gecirilməsi sahəsində beyuk ii
 +
gərmuidur. Bəyuk Vətən muharibəsi
 +
(1941—45) devrundə U Hİ partiyanın
 +
caqırını ilə zəhmətkeiləri dui1mə-
 +
ni dəf etmək ucun səfərbərliyə aldı,
 +
alman-fatist tiyqalcılarına qariyı
 +
partizan hərəkatının və gizli muba-
 +
izənin təikilində piytirak etdi.
 +
əmkarlar ittifaqları muxtəlif mu-
 +
əssisələrin, əhalinin əlkənin İPTərq
 +
r-nlarına kecurulməsində, onların
 +
yerləndirilməsində muhum rol oyna-
 +
mıppdır.
 +
Muharibədən soprakı illərlə UHİ
 +
partiyanın rəhbərliyi altında səna-
 +
yenin və k.t.-pın bərpası və daha
 +
da inkilafı uqrunda sosializm Ya-
 +
rımını təikil etdi, Həmkarlar i1-
 +
tifaqları texniki tərəqqi, əmək məh-
 +
sullarlıqının yuksəldilməsi, fəhlə
 +
və qulluqcuların əmək və MƏHLİƏT 1112-
 +
raitinin yaxpılamdırılması, zəh-
 +
cətketlərin kommupist tərbiyəsi mə-
 +
sələlərinə beyuk diqqət yetirir. UHİ
 +
Umumlunya Həmkarlar İttifaqları
 +
Felerasiyasının icraiyyə orqapnları-
 +
nın, Beynəlxalq Əmək Təikilatının,
 +
YUNESKO-nun fəaliyyətində titirak
 +
edir, bir cox əlkənin həmkarlar ilti-
 +
faqları və fəhlə təpgilatları ilə
 +
əlaqə saxlayır. U Hİ-pin 25 642918
 +
uzvu birlətdirən 131 266 ilk təiigila-
 +
tı var (1984, yanvar). c
 +
 +
 +
Xalq tasərrufatı, U, inkipaf et-
 +
 +
 +
UKRAYNA SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI
 +
 +
 +
Əsas sənaye məhsulları isteHsalı
 +
 +
 +
————————————————XC—x—————ı————————— ———————— ———.—“ “ucu
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Məhsul nəvləri 1913 | 1940
 +
 +
Elektrik eneyukisi, mlrd.
 +
 +
ket-sdat 0.5 12,4
 +
Komur. min. ii, 22.8 AZ,.8
 +
Pəlal. mln. Nİ 24 8,9
 +
Qari metal prokatı MH, ml: 1.9 SE
 +
Ləmiyə filizi. mln. 6.9 20,2
 +
Mineral kçӧrələr Olərti
 +
 +
vahiddəy). ıin /” 1012
 +
Kimyəvi lif. min TN — 1,6
 +
MerTaaKəcəH aəaxah1ADp, Mü
 +
 +
ƏDƏD (), (07 11,7
 +
Traktorlar. min ədəd — 10,4
 +
Dəri ayaqqabı. mln. cut N 40.8
 +
Məippət soyuducuları, min
 +
 +
ədəd — 0,2
 +
Telenvizor, MİN Ədəd —– —
 +
Qənd 103, mln. 1 1.56
 +
Bitki yarı, min ni an 158,7
 +
Heyvan yaqı, min əm Da 43.3
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Cədvəl1
 +
1050 | 1960 1970 1920 1983
 +
tq" də lə
 +
14.7 53.9 | 137,6 236, () 243
 +
78,0 | 172,1| 207,1 ... E.ə
 +
8, 4 26.2 46,6 də
 +
ə 18,0 32.7 ... ...
 +
21.0 ə0,1 1 111,2 125,5 124,0
 +
1540 13853 111341 119739 20900"
 +
Z 14 65.3 161,2 182
 +
10,5 20.5 20.5 SUB” lı
 +
2927| 88.0 | 147.5 | 135.6) 135"
 +
28.8 76,8 İ 148,9 177,2| 178
 +
|
 +
— 111.9 | 482 702 695
 +
= 08.7 (1981 2425 2700
 +
1.51) 3.5681 6,04 yx 6.9
 +
181,5 İ 4190.2 |1071 TERİ 1000
 +
50,7 | 190 215,2 2352 369
 +
 +
 +
—q)-j- ”.K.—KXxX“X.X— — ———“€“““..“..“““““.X--..""U.H
 +
 +
 +
“ 1951 1 NƏ ny MƏTbİ
 +
 +
 +
mim sənayse-aqrar resp.-sıdır. SSRİ-
 +
nin muhum kəmur-metallurgiya baza-
 +
larından biridir. Maddi istehsalın
 +
həcminə gərə RSFSR-dən sonra 2-ci
 +
yeri tutur. Əlkədə istehsal olunan
 +
polad və prokatın 1/)3-indən coxu,
 +
traktor və k.t. mapınlarının təqr.
 +
1.4-i, ipəkər cuqundurunun 1/2-iidən
 +
coxu, gӱnəbaxanın 1/2-ə qədəri, taxı-
 +
lın 1.5-i, heyvandarlıq məhsulları-
 +
pın təqr. 1:3-i və s. U.-nın payına du -
 +
pqur. 1984 ildə 1940 ildəkinə nisbə-
 +
TƏH sənaye istehsalı 14 dəfə, G.t. is-
 +
tehsalı isə 2 dəfədən cox artmınl
 +
dır. Resp, guclu Yanacaq-energetika
 +
bazasına malikdir. SSRİ-nin muhum
 +
kəmçr Həvzələrindən sayılan Donetsk
 +
komuyə hӧvzəsinin cox hissəsi U.-da-
 +
dır. Diepropetrovsk vil.-idə və Lvov-
 +
Volın hevzəsində də kəmur cıxarı-
 +
lır. Muharibədən sonrakı illərdə
 +
peft və qaz səpayesi inkiiqaf etmiidi-
 +
dir. Donbas, Dieprboyu, Xarkov, Vin-
 +
nitsa, Kiyev və q. vil,.-ləripdə iri
 +
İES-lər, Disir cayınla SES-lər kas-
 +
kadı tikilmiidir. Cernobıl, Cənu-
 +
bi U. AES-ləri istifadayə pverilmint-
 +
dir. Sənayenin əsas sahələrindən biri
 +
yerli ləmir filili yataqlarına əsas-
 +
"anan qara metallurgiyadır. Ən boyuk
 +
mӱəssisələri Disprodzerjinsk, Disi-
 +
ropetrovek, Yaporojyea, Kripvoy Roq,
 +
Lopetek , Yepakiyevo və Jdanovdadır.
 +
Əsasəi, Sovet hakimiyyəti illərində
 +
yaradılmıiy əlvan mstallurkiya kuclu
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Diepr aluminlum z-du (Zaporojye), Po-
 +
buqskoye pikel z-du və s. muəssisələr-
 +
dən ibarətdir. Resp.-da matınqayır-
 +
ma və metal emalı sənayesinin metal-
 +
lurgiya və mə”dən avadanlıqı, teplo-
 +
vӧz, vaqop, avtobus, minik və yuk avto-
 +
mobilləri, cay və dəniz gəmiləri, ti-
 +
kipti-yol mapınları, elektrotexnika
 +
məhsulları, k.t. mapınları, kimya,
 +
yungul və yeyinti sənayesi ucun texno-
 +
loji avadaplıq, dəzgah, muxtəlif ci-
 +
hazlar istehsal edən sahələri inki-
 +
ipaf etmidir.
 +
 +
U.-nın sənaye kompleksində lak,
 +
boyaq, sintetik qatran, plastik kutlə,
 +
sun"i və sintetik lif, kimyəvi reak-
 +
tiv, fotorsaktiv, k.t., həmcinin əha-
 +
linin mətiətİi ucun lazım olan mux-
 +
təlif nəv məhsullar istehsalına
 +
əsaslanan kimya və peft-kimyanın
 +
rolu ildən-ilə artır. Neft-kimya
 +
peft e”"malı və qaz sənayesi əsasın-
 +
da inkipaf edir. İqtisadiyyatda Ye-
 +
yipti sənayesinin rolu bəyukdur. Bə”-
 +
zi sahələrinin (ipəkər, mənalı, siirt,
 +
duz, qənpadı, yaq-piy, ət, unuyutmə,
 +
meyvə-tərəvəz) ӱmumittifaq əhəmiyyəti
 +
var. Yungul səpayepin əsas sahəsi to-
 +
xuculuqdur. Əi bəyuk muəssisələri
 +
Xerson, Kiyev, Poltava. Cerkassı və
 +
Donbas iəhərlərindədir. İri tikinti
 +
materialları səpayesi yaralılmıidə
 +
dır. Karpat l-rı və Polesyedə meptə,
 +
aqac emalı və seelluloz-kaqız səpaye-
 +
si pikipaf ersunp,
 +
 +
 +
ləqnən2
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ƏOkün cahəsəpm xn İos-na
 +
a-ı — an
 +
1913 193) vəz | 1960 1070 | (920) | 1082
 +
|
 +
— —“ “ ““€“ “1 = İINQVA Hİ?ƏjARD ƏİKKLYLVLİLƏA FLİJHMİZƏEERLİƏUƏSBLƏDLELEELƏA PTATS HL
 +
Umumi əkin sahəsi 241) | 21.3 | 50,7 442 13.8 42, 6 33.2
 +
LDənli biqkiləy) 5. 21.4 121 13.7 13.3 10. 13.8
 +
acumlədən: | ə əz | .
 +
buda ud 17.2 hH.H li (1) k,0) “.f)
 +
qarqıdalı (ə 1.5 2. “0 2.4 1.5 2.0
 +
paxlalılar 034 08 UB on 1.3 12 1-2
 +
qarabataq i,7 072 0.53 0.39 (4 0.3 m3
 +
Texniki biqkilər Xü 4,/ 2.4 y.b 3.9 .1 3.9
 +
o cӱmlədən: : . .
 +
tənə üyvryvanıiypv b on ov 1.5 1.7 18 |,7
 +
kunəbaxan ih ÜR 472 | o,69 | 1,31 1.71 |.7 1.6
 +
Tenzənəz-Ooslan biikildəri ə zı ,
 +
dr kari ori 1.4 2.8 2. 2. 2.0 7.2 2.3
 +
Yem ön r nən v,ə 46.4 “3.2 13.4 10.7 10,7 11.2
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
UKRAYNA SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI
 +
 +
 +
435
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Lİ
 +
"a :
 +
 +
 +
|
 +
 +
 +
YA
 +
 +
 +
N 1 b :
 +
2 , ə
 +
Mal” . 0 ik.
 +
 +
l l
 +
 +
 +
k | . “m. c Mu
 +
: |" Tü m."
 +
2 Y 4 ə iy k
 +
25:00 3
 +
a r
 +
 +
 +
4 - —
 +
 +
 +
Donbas vilayətində *Koceqarkatk maxrTacbı.
 +
 +
 +
Ukrayna SSRİ-nin ən muhum k.t.
 +
r-nlarındandır. Yuksək dərəcədə me-
 +
xaniklətdirilmi—n iri k.t. istehsalı
 +
Yaradılmıtldır. Resp.-da 7213 k-z,
 +
2189 s-z var (1984). K.t.-nın muhum
 +
sahəsi bitkicilikdir. Dənli bitkilər,
 +
pəkər cuqunduru, gӱnəbaxan, kartof
 +
və bə”zi yem bitkiləri daha cox əki-
 +
lir. C, r-nlarında suvarma əkinci-
 +
liyi inkiaf etmitdir. Suvarma ka-
 +
nalları (İnqulets, Tatarbunar, P1i-
 +
mali Krım və s.) cəkilmitdir. Po-
 +
lesyedə torpaqların qurudulması sahə-
 +
sində beyuk iplər gərulur. Baqcılıq
 +
və uzumçӱlukğlə mətqul olunur. Me-
 +
ipqə-cəl və cəl zonalarındakı təsərru-
 +
fatlarda becərilən dərman və efir-
 +
yaqlı bitkilərin (nanə, pipikotu, la-
 +
vanda, qızılgul və s.) beyӱk əmtəəlik
 +
əhəmiyyəti var. 1984 ildə 49,1 mln, ?t
 +
pəkər cuqunduru, 2,2 mln. 7” guӱnəba-
 +
xan, 19,9 mln. ?” kartof, 8,0 mln, ?p
 +
 +
 +
tərəvəz və s. istehsal olunmuiidur.
 +
 +
 +
K.t.-nın bitkicilikdən sonra ikinci
 +
muӱhum sahəsi heyvandarlıqdır. Hey-
 +
vandarlıq, bitkicilik və k.t. xamma-
 +
lının e”malı ilə mətqul olan sənaye
 +
sahələri ilə kompleks tpəkildə inki-
 +
pqaf edir. 26,7 mln. qaramal, 20,8 mln.
 +
donuz, 9,3 mln. davar var (1985). Qu:i-
 +
culuq, baramacılıq, balıqcılıqla
 +
məpqul olunur. Dovtan, qunduz və s,
 +
saxlanılır. 1984 ildə 3Z,8 mln. 77 ət,
 +
22,8 mln. t sud, 16,2 mlrd. ədəd yu-
 +
 +
 +
.murta, 28,9 min tq yun və s. istehsal
 +
 +
 +
olunmusdur.
 +
 +
.-da nəql.-ın butun nəvləri məv-
 +
cuddur. Dapjınan yuklərin 6096 -in:
 +
dən coxu d.Y. nəql.-nın payına dupqur,
 +
D.y.-larının uz. 22,5 min km, avto-
 +
mobil yollarının uz. 163,2 min km,
 +
daxili su yollarının uz. 4,7 min km-
 +
dir (1980). Əsas dəniz
 +
Odessa, İlicevsk, Xerson, İzmail,
 +
Jdanov, Kerc, Kiyev, Xarkop, Lvov,
 +
Odessa, Simferopol, Donetsk, Dnepro-
 +
petrovsk və Zaporojyedə iri aeroport-
 +
lar var. Boru kəməri nəql. inkiptaf
 +
etmipdir. cDrujbaz neft kəməri,
 +
cSoyuzə, Urenqoy—Pomarı—Ujqorod
 +
qaz kəmərləri U. ərazisindən kecir.
 +
 +
Səhiyyə. 1984 ildə U.-da əhalinin
 +
hər min nəfərinə dupən doqum sayı
 +
15,1, əlum sayı 10 (1940 ildə 27,3 və
 +
14,3), hər min nəfər diridoqrulana
 +
gərə utaq əlumu 19,3 (1940 ildə 164)
 +
olmuidur. Orta əmur 71 ildir (1926
 +
—27 illərdə 47 il). Əlum halları,
 +
əsasən, urək-damar və yaman iinlər-
 +
dəidir. |
 +
 +
U.-da 652,5 min carpayılıq (əhali-
 +
nin hər 10 min nəfərinə 129,2 car-
 +
payı) 6 min xəstəxana muəssisəsi (1940
 +
ildə 157,6 min carpayılıq 2,5 min
 +
xəstəxana muəssisəsi), 5,9 min poli-
 +
 +
 +
25”, x. 9
 +
 +
 +
Si həxuM
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TODPT/ADbI:
 +
 +
 +
klinika-ambulatoriya, 17 min feld-
 +
iyer-mama məntəqəsi, min qadın və
 +
utaq məsləhətxanası, 215 vərəm, 46
 +
onkoloji, 108 dəri-zəhrəvi dispanse-
 +
ri 765 sanitariya-epidemibdloji st.,
 +
9 MHH aHTEK, ö,Ə MHH həkim (əha-
 +
 +
linin hər 10 min nəfərinə 36,4 hə-
 +
kim: 1940 ildə hər 10 min nəfərə 8,4
 +
var (1984). Həkim kadrları
 +
15 tibb in-tunda və 100 tibb məktə-
 +
bində hazırlanır. U. ərazisində sa-
 +
natoriya, pansionatlar var. Məphur
 +
kurortları: Truskavets, Moriyin,
 +
Mirqorod, Sinyak, Vorzel və s,
 +
 +
Xalq maarifi və mədəni-maarif
 +
muçəssisələri. U. ərazisində ilk mək-
 +
təblər 10—11 əsrlərdə Kiyev Rus dəv-
 +
lətində acılmındır. 1632 ildə Ki-
 +
yev-Mogila Akademiyası yaradılmıit-
 +
dır. U.-nın Rusiya ilə birlənməsi
 +
(1654) U. mədəniyyəti və maarifinin
 +
inkitafında mutərəqqi rol oynamıii-
 +
dır. Lakin Beyuk Oktyabr sosialist
 +
inqilabınadək U.-da əhalinin. əsas
 +
hissəsi savadsız idi. Sovet haKHMHİ-
 +
yəti illərində xalq maarifi sistemi
 +
sosialist əsasları uzərində yqnidən
 +
qurulmunt, U. baidan-baia savadlılar
 +
resp.-sına cevrilmitdir. 1982/83 də
 +
ilində resp.-nın 22,5 min utmumtəh-
 +
sil məktəbində 7,4 mln., 728 orta ix-
 +
tisas məktəbində 795,4 min, 1112 tex-
 +
niki-pezyə məktəbində 642,5 min 1l8-
 +
gird, 146 ali məktəbdə (o cumlədən
 +
V un-t) 884,9 min tələbə təhsil alır-
 +
dı. USSR-də 26,1 min kitabxana (bə-
 +
yukləri: Kiyevdə —USSR Dəvlət Ki-
 +
tabxanası, USSR EA Kitabxanası,
 +
Xarkovda Dəvlət Elmi Kitabxanası
 +
və s.), 26,1 min klub muəssisəsi, fi-
 +
lialları ilə birlikdə 168 muzey (o
 +
cumlədən V. İ. Lenin Mərkəzi Mu-
 +
zeyinin Kiyev və Lvov filialları,
 +
Kiyevdə USSR Tarix Muzeyi, Ukray-
 +
na Təsviri Sənət Muzeyi, 1941—45
 +
illərin Bəyuk Vətən muharibəsi ta-
 +
rixinin Ukrayna Devlət Muzeyi, Kras-
 +
nodӧnda cGənc qvardiya muzeyi, Yal-
 +
tada A, P. Cexovun ev-muzeyi və s.)
 +
fəaliyyət gəstərir.
 +
 +
— Elm və elmi idarələr
 +
 +
Təbiyyat və texnika elmləri. U.-
 +
da təbiyyat və texnika elmləri rus və
 +
belorus xalqlarının elm və mədəniy-
 +
yəti ilə sıx əlaqədə inkipaf etmiii-
 +
dir. U. Rusiya ilə birləndikdən (1654)
 +
sonra elmin inkipafı daha da sur”-
 +
ətləndi. 19 əsrdə Xarkov, Kiyev ə No.
 +
vorossiysk un-tləri və elmi cəmiyyət-
 +
lər yaradıldı. Mexanika və riyazi
 +
analiz, hidrodinamika, elastiklik nə-
 +
zəriyyəsi və riyazi fizika, Həndəsə,
 +
ehtimal nəzəriyyəsi və funksiyalar
 +
nəzəriyyəsinə dair tədqiqatlar apa-
 +
rılırdı. Bu devrdə Xarkov, Nikola-
 +
Yev, Kiyev və Odessa rəsədxanaları
 +
fəaliyyət gestərirdi. 19 əsrdə fiziki
 +
coqrafiya, kimya, biologiya, tibb, fi-
 +
ziki və ӱzvi kimyaya dair tədqiqatlar
 +
genipləndi, dəmir və manqan yataqları
 +
kətf edildi. Təkamul embriologiya-
 +
sı, qanın mubadiləsi və sinir siste-
 +
minin fiziologiyası sahəsindəki i1-
 +
lər (İ. Mecnikov, İ. M. Secenov
 +
və b.) dunya pəhrəti qazandı. K.t.-na
 +
dair tədqiqatlar botanika baqların-
 +
da, təcrubə sahələri və st.-larında
 +
aparılırdı. 19 əsrin axırında ali
 +
texniki məktəblər tə”sis edildi, dom-
 +
na sənayesinin mexaniklətdirilməsi,
 +
metaliqunaslıq, mapınqayırma, elek-
 +
trotexnika və s. sahəsində muhum ii1-
 +
lər geəruldu.
 +
 +
 +
Beyuk Oktyabr sosialist inqila-
 +
bından sonra U.-da elm sur”ətlə in-
 +
kipaf etdi. 1919 ildə USSR EA ya-
 +
radıldı, sahə elmi-tədqiqat in-tları
 +
tə”sis olundu, fundamental və tətbi-
 +
qi tədqiqatlar aparıldı, qeyri-xətti
 +
mexanikanın əsası qoyuldu (N. M.
 +
Krılov, N. N. Boqolyubov). İnter-
 +
polyasiya və mexaniki kvadraturaya,
 +
intqaat mexanikasının problemlərinə
 +
dair tədqiqatlar aparıldı. Elastik-
 +
lik nəzəriyyəsi və Hidrodinamika,
 +
qrup nəzəriyyəsi, analitik funksiya-
 +
ların xassələri, ehtimal nəzəriyyəsi
 +
sahəsində gərӱlən iplər dӱnya pqəh-
 +
rəti qazandı. A. F, İoffe, İ. V.
 +
Obreimov, K. D. Sinelnikov, .
 +
Landau, A. K. Valter, L. V. PTubni-
 +
kov və b. resp.-da fizika elminin in-
 +
kipafında muhum rol oynamınlar,
 +
Alcaq temp-rlar fizikası, nӱvə fi-
 +
zikası, bərk cisimlər fizikası, nə-
 +
zəri fizika, radiofizika sahəsində
 +
muhum nəticələr əldə edildi. U.-da
 +
nӱvənin parcalanmasına və maye heliu-
 +
mun alınmasına dair SSRİ-də ilk
 +
təcrubə aparılmınl, ilk sur”ətləndi-
 +
rici BƏ radiolokator yaradılmıpdır.
 +
Astronomiya, geologiya, hidrogeologi-
 +
Ya, texnika, energetika, kimya və kim-
 +
yəvi texnologiya sahəsində də muhum
 +
tədqiqatlar aparıldı, elektrolitik
 +
dissosiasiya problemləri əyrənildi.
 +
Turu və əsasların nəzəriyyəsi, elek-
 +
trolitlərin ӱmumi nəzəriyyəsi inki-
 +
paf etdirildi. Murəkkəb quruluilu
 +
orqanizmin qocalmasında, onun YİFYH-
 +
lapma mexanizmlərinin inkipafında
 +
funksiyaların neyrohumoral tənzim-
 +
lənməsində, damarların nufuz qabi-
 +
liyyətində bap verən dəyipikliklərin
 +
tədqiqi beyuk əhəmiyyətə malikdir
 +
(A. A. Boqomolets). Biologiya və tibbə
 +
dair mӱxtəlif problemlər eyrənildi.
 +
Biokimya və P. Filatovun KƏ3
 +
xəstəlikləri sahəsindəki tədqiqatlar
 +
butun dunyada məihurdur. Mikrobio-
 +
loqların tədqiqatları mikroorqanizm-
 +
lərin eyrənilməsinə və infeksion xəs-
 +
təliklərin mualicə ӱsullarına həsr
 +
edilmindir. Coxcildlik cUSSR-in
 +
florası nəir olundu.
 +
 +
Beyuk Vətən muharibəsi illərində
 +
PPərqə kəcurulmuli elmi kollektivlər
 +
mudafiə problemləri ilə əlaqədar
 +
tədqiqatlar apardılar. 1944 ildə
 +
USSR EA Kiyevə kecuruldu, Bəeyuk
 +
Vətən muharibəsi qurtardıqdan sonra
 +
elmi tədqiqatlar yenidən genidləndi.
 +
Riyaziyyat (N, N. Boqolyubov, M. A.
 +
Lavrentyev), kibernetika (V. M. Qluii-
 +
kov), mexanika (A. Y. İilinski), fi-
 +
zika, coqrafiya, geobotanika xususilə
 +
inkitaf etdi. Mineralogiya, petro-
 +
qrafiya, geologiya və izotopların
 +
kosmokimyası, nuvə geoxronologiyası
 +
və s.-yə dair tədqiqatlar aparıldı.
 +
 +
Elektrik qaynaqının (B. Y. Paton)
 +
elmi əsasları inkipnaf etdirildi.
 +
Polad və xəlitələrin əritmə və tə-
 +
mizləmə usulları verildi, elektron-
 +
iqua, arqon-qəvs və mikroplazma qay-
 +
narı, partlayınqila qaynaq, mikroqay-
 +
naq və s. ӱsullar kəplf olundu. Me-
 +
xaniki e”mallar ucun sintetik almaz
 +
və yeni ifrat bərk maddələr əsasında
 +
 +
 +
yeni alətlər yaradılır və tətbiq edi-
 +
 +
 +
lir. Energetiklər istiliyin və mad-
 +
dənin kəcurulməsi nəzəriyyəsi sahə-
 +
sində fundamental tədqiqatlar apar-
 +
mı və yuksək effektli yeni qurru-
 +
lar yaratmıpylar. Lazerləri, elektrik
 +
qəvsləri və s. qurquları təmin etmək
 +
 +
 +
436
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Kiyev vilayəti. Cernobıl AES.
 +
yuksəlipi 1632 ildə Kiyev-
 +
akademiyasının acılması ilə barlı-
 +
dır. Burada oxunan fəlsəfə kursla-
 +
 +
 +
ucun stabilləpdirilmin cər əyanla-
 +
rın effektiv sistemləri yaradılır.
 +
Kimyacılar reaksiyaların mexa-
 +
nizmi və kinetikası, uzvi sintez və
 +
uzvi birləpmələrin quruluiy nəzəriy-
 +
yəsi və kompleks birləmmələr kimyası
 +
sahəsində bəyuk nailiyyətlər qazan-
 +
mıplar. Yeni nev boyaq maddələri
 +
kəpf olunmul, parcalar ucun Yeni
 +
davamlı boyaq maddələri sintez edil-
 +
mipdir. Polimerlər kimyası, radia-
 +
siya kimyası inkipaf etdirilir, Yeni
 +
polimerlər sintez olunur. Neft kim-
 +
yası sahəsində də tədqiqatlar geniil-
 +
lənir. Biokimyacılar məktəbinin (A.
 +
V. Palladin) tədqiqatları nəticəsin-
 +
də sinir sisteminin muxtəlif hissə-
 +
lərinin biokimyəvi tərkibi eyrənil-
 +
mipdir. Mikrobiologiya və texniki
 +
mikrobiologiyaya dair geni miqyasda
 +
tədqiqatlar aparılır. Botaniklər və
 +
zooloqlar U.-nın bitki və heyvanlar
 +
aləminin sistematik eyrənilməsi sa-
 +
Həsində muhum iplər germuil, U.-nın
 +
flora və faunası haqqında coxcild-
 +
lik əsərlər nər etdirmiplər. Hid-
 +
robioloqlar resp.-nın dəniz, cay və
 +
gəllərində tədqiqatlar aparır, bun-
 +
ların bioloji ehtiyatlarını eyrə-
 +
nirlər. Bioloqların qazandıqı nai-
 +
liyyətlər tibb və g.t. elmlərinin
 +
inkipafı ucun zəmin Yaratmındır.
 +
U, həkimləri nəzəri və klinik prob-
 +
lemlərin həllində beyuk muvəffəqiy-
 +
yətlər qazanmınlar. Onkologiya, ӱrək
 +
cərrahiyyəsi, kosmik fiziologiya,
 +
tibb, ginekologiya və s. inkipaf etdi-
 +
rilir. Genetika, seleksiya, toxuculuq
 +
və s. uzrə tədqiqatlar aparılmın və
 +
muhum nəticələr alınmınddır. Hibrid
 +
meyvə və tərəvəz nəvləri, cins heyvan-
 +
lar yetipdirmək sahəsində ÖeİYK HH-
 +
lər gerulur.
 +
İctimai elmlər
 +
Fəlsəfə. U. xalqının fəlsəfi
 +
və sosioloji fikri Kiyev Rus dəvlə-
 +
tinin mədəniyyəti ilə baqlıdır. Ki-
 +
yev Rus dəvlətində dini ideologiy
 +
agim, fəlsəfədə ehkamcılıq və mu-
 +
cərrədlik ustun idi. Bizans mədəniy-
 +
yəti vasitəsilə antik və orta əsr fəl-
 +
səfi ideyalarının mənimsənilməsi
 +
neoplatonizmin idealist konsepsiyala-
 +
ının, stonsizmin etik təliminin
 +
ana səbəb olmutidu. 13 əsrin
 +
ortalarında, monqol-tatar hucumu nə-
 +
TİCƏSİNDƏ DARIDILMI1L MƏDƏNİYYƏTİN
 +
dircəlii tpəraitində xalq kutlələ-
 +
rinin sosial və milli zӱlmə qariplı
 +
etirazı bid”ətcilik hərəkatının Ge-
 +
 +
 +
ni yayılmasında
 +
ifadəsini tapdı.
 +
15—16 əsrlərdə hu-
 +
manist ideyalar da
 +
yayıldı. 16 — 17
 +
əsrlərdə U, xal-
 +
qının sosial, mMİl-
 +
li və dini zulmə,
 +
Y.-na katolisiz-
 +
min və uniyanın
 +
təqsirinə qarpı
 +
pan Polpası ilə
 +
antifeodal milli
 +
azadlıq mubarizə-
 +
si, Rusiya ilə bir-
 +
ləmtmək meylləri
 +
dini mubahisə for-
 +
masında təzahur
 +
edirdi Vı-
 +
ppenski, Q. Smotri-
 +
tski, X. Filalet,
 +
P. Mogila və b.).
 +
U, fəlsəfəsinin
 +
ogila
 +
 +
 +
rı sxolastik xarakter dapıyırdı.
 +
atolisizm və uniya əleyhinə mubari-
 +
zə pravoslavlıq bayraqı altında Ke-
 +
dirdi. Lakin İ., Kononovic-Qorbatski,
 +
. Yavorski və 6, fəlsəfəni teolo-
 +
giyadan ayırmaqra calıtır, İntibah,
 +
Reformasiya və maarifcilik ideyala-
 +
rına muraciət edirdilər. 18 əsr
 +
maarifciliyində elmi-maarifci və
 +
etik-humanist cərəyanlar mevcud idi,
 +
Maarifci filosof, humanist və de-
 +
mokrat Q. Skovoroda ikinci cərəyana
 +
mənsub idi. 19 əsrin əvvəllərində ca-
 +
rizmə və təhkimciliyə qariqı mubari-
 +
zədə A. N. Radipipevin və dekabrist-
 +
lərin əsərlərinin muhuӱm rolu oldu.
 +
Bu ideyalar Kirill-Mefodi cəmiyyə-
 +
tinin proqram sənədlərində əksini
 +
tapmındı. 40-cı illərdə U.-da rus
 +
inqilabi hərəkatı ilə sıx vəhdətdə
 +
inqilabi demokratik hərəkat Yarandı:
 +
ideoloqu T. Q, PTevcenko idi. U.-da mu-
 +
tərəqqi fəlsəfi və ictimai-siyasi fi-
 +
kirləri inqilabcı xalqcılar Yayırdı.
 +
80-ci illərdə inqilabi-demokratik
 +
ideologiyanın sonrakı inkipafı İ.
 +
Y. Frankonun, M. İ. Pavlikin, S, A.
 +
Podolinskinin, M. M. Kotsyubinski-
 +
nin, Lesya Ukrainkanın Yaradıcılı-
 +
tı ilə baqlıdır. Onlar fəlsəfədə
 +
materialist məvqedə duraraq cəmiyyət
 +
tarixinə qanunauyqun proses kimi ba-
 +
xırdılar.
 +
U.-da fəlsəfənin inkitafında
 +
yeni devr marksist qrupların və s. -d.
 +
dərnəklərinin yaranması ilə baiila-
 +
dı. K. Marks və F. Engelsin bir
 +
sıra əsərləri U.-da 19 əsrin ortala-
 +
rından mə”lum idi. Marksizm tə”-
 +
liminin bə”zi cəhətlərini burjua-
 +
Dəbril valilər (N. Ziber, İi,
 +
Q. Kaufman və b.), inqilabcı xalq-
 +
cılar və inqilabcı demokratlar ya-
 +
yırdılar. V. Leninin silahdaipi-
 +
ları, U.-da s.-d. hərəkatının rəhbər-
 +
ləri İ. V. Babulikin, V. V. Vorovski,
 +
Q. İ. Petrovski, N. A. Skrıpnik, A,
 +
Q, P1/lixter və b. marksizm-leninizmi
 +
təbliək edir, U.-da sosialist inqilabı-
 +
nı ideyaca hazırlayırdılar. Beyuk
 +
Oktyabr sosialist inqilabının qələ-
 +
bəsindən sonra marksist-leninci fəl-
 +
səfə sosializm uqrunda mubarizədə
 +
tə”sirli nəzəri silah, ictimai və tə-
 +
biyyat elmlərinin metodoloji əsası
 +
oldu. Marksist-leninci fəlsəfi prob-
 +
lemlərin iiilənməsi və ictimai elm-
 +
 +
 +
UKRAYNA SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI
 +
 +
 +
lər sahəsində marksist kadrların ha-
 +
zırlanması məqsədilə U,-da Artyom ad,
 +
kommunist un-ti və U, marksizm-Le-
 +
ninizm in-tu (1922—31), Umumukrayna
 +
marksist-leninci cəmiyyətlər in-tu
 +
(1931—36), Qırmızı professura in-tu
 +
və b. yaradıldı. U.-da fəlsəfənin
 +
daha da inkipafı 1946 ildə USSR
 +
EA Fəlsəfə in-tunun və resp.-nın ali
 +
məktəblərində fəlsəfə kafedraları-
 +
nın təpkili ilə əlaqədardır. c“Filo-
 +
sofska dumkaq jurnalı nəpr olunur.
 +
Tarix elmi. U.-da tarixi fikrin
 +
ən qədim nӱmunələri salnamələr (FƏtən
 +
illərin dastanı və s.) və piqifahi
 +
hekayətlərdir (bılina və c.). 16—17
 +
əsrlərdə baip vermiiy hadisələr haq-
 +
qında U.-da olmuit muhacirlərin
 +
gӱndəlik və xatirələrində muəyYƏn
 +
mə”lumatlar var. 17 əsrdə—18 əsrin
 +
1-ci yarısında kazak-stariyina sal-
 +
namələri meydana gəldi. 18—19 əsrlə-
 +
rin ayrıcında namə”lum muəllifin
 +
yYazdıqı cRusların tarixi əsərində
 +
Ukraynanın Rusiya ilə Yenidən birlət-
 +
məsinə musbət qiymət verilir, dvor-
 +
yanların mənafeyi mudafiə olunurdu.
 +
19 əsr burjua tarixiqunaslıqının nu-
 +
mayəndələri (N. İ. Kostomarov, V. S.
 +
İkonnikov, A. Y. Yefimenko və 6.)
 +
idealist dunyageruiqu uzundən tari-
 +
xi prosesi obyektiv qiymətləndirə bil-
 +
məmiplər. 19 əsrin sonu—20 əsrin
 +
əvvəlində burjua tarixiqunaslıqı
 +
behran kecirirdi.
 +
b. İ. Leninin əsərləri və Beyuk
 +
Oktyabr sosialist inqilabı U.-da ta-
 +
ix elminin inkipafında Yeni mər-
 +
ələ acdı. U. sovet tarix elmi ӧlə
 +
ievski cməktəbinəz və MİLLƏTCİ Təh-
 +
riflərə qariyı kəskin ideoloji muba-
 +
rizə ipqəraitində formalaidı. Umum-
 +
ukrayna İstpartında və rqsp, EA-
 +
nın muəssisələrində U. tarixi və
 +
UK(b)P tarixinin tr məsələ-
 +
ləri eyrənilirdi. Muharibədən əvvəl-
 +
ki illərdə USSR EA-nın Ukrayna ta-
 +
rixi in-tu (1936) resp. tarixinə dair
 +
tədris vəsaitləri və dərsliklər ha-
 +
zırladı. cUkrayna SSR tarixim (c.
 +
1|—2, 1953—57/), *Ukrayna Kommunist
 +
Partiyası tarixinin ocerkləriənin 4
 +
nəiri, vil. partiya təiykilatları ta-
 +
rixinin ocerkləri cap olunmuil, san-
 +
ballı kollektiv əsərlər—cUkraynada
 +
Beyuk Oktyabr sosialist inqilabının
 +
qələbəsiz (1969), “Ukrayna SSR Sovet
 +
İttifaqının Beyuk Vətən muharibə-
 +
sindəz (1970) yazılmıtdır. 26 cild:
 +
lik cUkrayna SSR iəhər və gkəndlə-
 +
rinin tarixiz (sovet tarixiqunaslı-
 +
qında ilk dəfə), cUkrayna rk
 +
xim (V cilddə, 10 kitabda), fəhlə
 +
sinfinin və kəndlilərin tarixinə,
 +
mədəni quruculuqa, USSR-in qardap
 +
sovet resp.-ları ilə siyasi, iqtisadi
 +
və mədəni əlaqələrinə, tarixpqunaslı-
 +
qa aid əsərlər nəir olunmundur.
 +
— Tarixə dair tədqiqatlar U MK
 +
Yanında Partiya Tarixi İn-tunda,
 +
USSR EA-nın Tarix in-tunda, USSR
 +
EA-nın Xarici elkələrin sosial və
 +
iqtisadi problemləri in-tunda, USSR
 +
EA-nın Elmlər in-tunda, ali məktəb-
 +
lərin tarix kafedralarında aparı-
 +
lır. Elmi jurnallar, tematik məcmu-
 +
ələr nər edilir. :
 +
İqtisadiyyat elmi. U.-da iqtisadiy-
 +
yat elmi ayrıca bilik sahəsi kimi 18
 +
əsrin sonu—19 əsrin 1-ci Yarısında
 +
təhkimciliyin daqılması və Kapita-
 +
list munasibətlərinin inktipafı (19-
 +
raitində təipəkkul tapmhızndır, =İqti-
 +
 +
 +
UKRAYNA COBET CO
 +
 +
 +
SİALİST RESPUBLİKASI
 +
 +
 +
437
 +
 +
 +
==ıınıı——–———-Iıj—–"lKQK İ—ji-qhcj—”:qDikt-hqhpp"r—kajtmjekteııı—— )ans sş—n si.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Kiyev pəhərindən xepyHym.
 +
 +
 +
sadiyyat elminin formalatmasında
 +
V. N. Karazinin, A. Skalkovski-
 +
nin, D. P. Juravskinin, N.
 +
rin və 6.-nın xidməti olmuptdur. K,
 +
Marksın tə”limini U. ptəraitinə tət-
 +
biq etməyə ilk tətəbbusu inqilabcı-
 +
demokrat S, A. Podolinski, Qərbi U.
 +
torpaqlarında isə İ. Y. Franko və
 +
M. Pavlik gəstərmiplər. V. İ.
 +
Leninin əsərləri Rusiyada, eləcə də
 +
U,-da marksist-leninci iqtisadiyyat
 +
elminin formalatpmasının bailan-
 +
qıcını qoymutpdur. Beyuk Oktyabr
 +
sosialist inqilabının qələbəsi mark-
 +
sist-leninci iqtisadiyyat elminin so-
 +
sializm cəmiyyəti qurulmasının nə-
 +
zəri əsasına cevrilməsi ucun zəmin
 +
Eralonpdır. U. iqtisadiyyat elmi
 +
SSRİ iqtisadiyyat elminin ayrılmaz
 +
tərkib hissəsi kimi inkitafdadır.
 +
Resp.-da inkiptaf etmipt sosializmin
 +
əəə iqtisadı problemləri, K.T. HC-
 +
tehsalının sənayelətldirilməsi və in-
 +
tensivlətpdirilməsi, səmərəliliyinin
 +
artırılması, ixtisaslatdırmanın,
 +
təmərkuzlətidirmənin və aqrar-sənaye
 +
inteqrasiyasının inkitpafı, torpaq,
 +
su, mineral, istilik-energetika və
 +
əmək ehtiyatlarından kompleks isti-
 +
fadə məsələləri eyrənilir. Tikinti,
 +
məql., ticarət və ictimai iaitənin HT-
 +
tisadiyyatı, həmcinin dunya iqtisa-
 +
diyyatı problemləri, burjua refor-
 +
mist və təftipci konsepsiyalarının
 +
tənqidi sahəsində tədqiqatlar aparı-
 +
lır. U. məhsuldar quvvələrinin in-
 +
gipafı və yerlətdirilməsinin ərazi
 +
məsələləri əlkənin vahid x.t.-I kom-
 +
pleksi baxımından tədqiq edilir. İQ-
 +
tisadiyyat elminin əsas mərkəzləri
 +
USSR EA-nın iqtisadiyyat və sənaye
 +
iqtisadiyyatı in-tları, resp. Devlət
 +
Plan Komitəsinin Elmi-Tədqiqat İQ-
 +
qisadiyyat İn-tu (1962) və s.-dir. 1976
 +
ildə USSR EA-nın İqtisadiyyat bel-
 +
məsi yaradılmındır.
 +
 +
Huquq elmi. Beyuk Oktyabr sosia-
 +
list inqilabınadək huquq elmi ilə,
 +
əsasən, Kiyev, Lvov, Xarkov və s, un-t-
 +
lərdə məpqul olurdular, İnqilabın
 +
qələbəsindən sonra USSR-in sovet hy-
 +
quq elmi inkippqafa batpladı. 1930 il-
 +
də Xarkov İn-tunun huquq fakultəsi
 +
 +
 +
İ ruculuq
 +
 +
 +
30-cu illərin ortalarında
 +
tinin huquq fakultəsi, Elmi-tədqiqat
 +
 +
 +
İ. Zibe- H
 +
 +
 +
əsasında Ukrayna kommunist sovet qu-
 +
 +
uququ in-tu təipkil edil-
 +
di (1937 ildən Xarkov huquq in-tu),
 +
iyev un-
 +
 +
 +
huquq elmləri in-tu (Bəyuk Vətən mu-
 +
haribəsi baplananadək məvcud olmui1-
 +
dur) yaradıldı. Sov İKP MK-nın
 +
“Əlkədə huquq təhsilini genipləndir-
 +
MƏK və Yaxaiılaqidırmaq haqqında
 +
1946 il 5 oktyabr tarixli qərarı Hu-
 +
quq elminin inkitpafında muhum rol
 +
oynadı: qərara əsasən Odessa və Lvov
 +
un-tlərində huquq fakultələri acıl-
 +
dı: 1949 ildə USSR EA-nın İctimai
 +
 +
 +
y elmlər bəlməsində mustəqil elmi ida-
 +
i rə kimi dəvlət və huquq bəlməsi yara-
 +
 +
 +
dıldı (1969 ildən USSR EA-nın
 +
 +
 +
| dəvlət və huquq in-tu).
 +
 +
 +
USSR-in huquqiqunas alimləri in-
 +
kipaf etmip sosializmin təkmilləp-
 +
dirilməsi ptəraitində Sovet dəvləti-
 +
 +
 +
nin və huququnun nəzəri problemləri-
 +
onvİin tədqiqini genipləndirir,
 +
 +
 +
5 sovet
 +
cəmiyyətinin siyasi təptkili, DƏVLƏT və
 +
əmək intizamının məhkəmləndirilmə-
 +
si, xalq deputatları Sovetlərinin
 +
rolunun artırılması, sosialist qa-
 +
nunculuqunun daha da məhkəmləndi-
 +
rilməsi məsələlərinə xususi fikir
 +
verirlər. Mulki, torpaq, k-z, əmək hu-
 +
ququ, mənzil və təbiətin muhafizəsi
 +
aqqında qanunvericilik sahəsində
 +
tədqiqatlar geniplənmindir. Beynəl-
 +
xalq huququn aktual problemlərinə
 +
dair tədqiqatlar aparılır. cCəmiyyə-
 +
tin siyasi təpkiliə?, *Ukrayna SSR-in
 +
devlət və huquq tarixiz və s. kollek-
 +
tiv əsərlər Yaradılmınqdır.
 +
Dilcilik. 16—17 əsrlərdə kilsə-
 +
slavyan və qədim U, dillərinin qram-
 +
matikaları və luӱqətləri yaradıldı
 +
(L. Zizani, M. Smotritski, İ. P.
 +
Ujevic və b.). 1818 ildə A. P. Pavlov-
 +
skinin canlı U. dilinin ilk qram-
 +
matikası (c“Malorus pivəsinin qram-
 +
matikasız) nəpr olundu. 19—20 əsr-
 +
lərdə Y,. , Qolovatski, A. Y,.
 +
Krımski, M. A, Maksimovic, İ. İ.
 +
Sreznevski, A. A. Potebnya, P, İ.
 +
itetski, K. P. Mixalcuk və b. dil-
 +
ciliyin tətəkkulundə, ədəbi dil, dia-
 +
lektologiya, fonetika, qrammatika
 +
və dil tarixinin tədqiqində MYİYM
 +
rol oynamınlar. Dilcilik tədqiqat-
 +
ları sovet dəvrundə xususilə inki-
 +
paf etmipdir. Muasir U. və rus dil-
 +
lərinin fonetikası, qrammatikası,
 +
leksikologiyası və uslubiyyatına dair
 +
 +
 +
monoqrafiyalar cap olunmutdur (N.
 +
K..Qrunski, V. M. Rusanovski, L. A.
 +
Bulaxovski, İ. K, Beloded, L. L. Qu-
 +
 +
 +
metskaya, V. İ. Borkovski və b.). U-mu-
 +
mi dilcilik, slavyan, german və fin-
 +
uqor dilləri, klassik dillər sahə-
 +
sində tədqiqatlar aparılır. USSR
 +
EA-nın A. A. Potebnya ad. Dilcilik
 +
İn-tu, USSR İctimai Elmlər İn-tu-
 +
nun dilcilik iie”bəsi, un-t və pedaqo-
 +
ji in-tların dilcilik kafedraları
 +
əsas elmi mərkəzlərdir. 8
 +
Elmi idarələr. Sovet hakimiyyəti
 +
illərində U.-da elmi idarələrin ge-
 +
nitqi pəbəkəsi yaradılmındır. Butun
 +
vil. mərkəzlərində elmi idarələr var.
 +
Ali məktəblərin coxunda elmi ipp
 +
aparılır. Elmi tədqiqatların mərkə-
 +
zi Ukrayna SSR Elmlər Akademiya-
 +
sıdır. V. İ. Lenin ad. UXİKTEA-nın
 +
Cənub te”bəsi fəaliyyət gestərir.
 +
ə mı sahələr uzrə tədqiqatları
 +
USSR EA, USSR Devlət Plan Komi-
 +
təsi, həmcinin muvafiq nazirliklər
 +
 +
 +
istiqamətləndirir, U. alimləri mut-
 +
təfiq resp.-ların, o cӱmlədən Azərb,
 +
SSR-in, həmcinin bir cox xarici əl-
 +
gələrin (MXR, CSSR, ADR, ABİQ,
 +
Fransa, Yaponiya və s.) alimləri ilə
 +
sıx Yaradıcılıq əlaqələri saxlayır:
 +
lar.
 +
 +
Mətbuat, radio veriliiyləri, Te-
 +
leviziya, U.-da ilk mətbəəni rus cap-
 +
cısı İvan Fyodorov 1573 ildə Lvov-
 +
da yaratmıti, U.-da ilk kitablar
 +
(*“Apostolə, *Bukvarg və s.) burada bu-
 +
raxılmındır, U.-da ilk dəvri nəir
 +
Lvovda fransız dilində cıxan 4Lvov
 +
qəzetiz (1776) hesab olunur. 1913 ildə
 +
U, ərazisində, əsasən, rus dilində
 +
172 qəzet cıxırdı. 19 əsrin axırı—
 +
20 əsrin əvvəllərində Umumrusiya in:
 +
qilabi hərəkatının tə”siri ilə U,-da
 +
yeni tipli mətbuat—inqilabi və bol-
 +
iyevik qəzetləri meydana gəldi—cVper-
 +
yodə (1896), “Rabocaya qəzeta” (1897),
 +
c“Rabotnikə (1906: V. İ. Leninin cƏrə-.
 +
fədəəm məqaləsi ilk dəfə bu qəzetin
 +
1906 il 8 iyun tarixli nəmrəsində
 +
cap olunmutdur). Bəyuk Oktyabr so-
 +
sialist inqilabından sonra U.-da
 +
dəvri mətbuatın və kitab nəprinin
 +
inkipafında yeni mərhələ bailan- -
 +
mı, nətriyyatların geniti ppəbəkəsi
 +
yaradılmındır. 1982 ildə USSR-də
 +
əə tirajı 144820,9 min nӱsxə olan
 +
 +
239 adda kitab və bropqur, birdəfə-
 +
lik tirajı 22682 min nusxə olan 1778
 +
adda qəzet, illik tirajı 184909 min
 +
nӱsxə olan 199 adda jurnal və jurnal
 +
tipli nəprlər buraxılmındır. Resp.
 +
qəzetləri: U, dilində — cRadyanska
 +
Ukrainaz (1918), “Robitnıca qazetaq
 +
(1957), *Silski vistiz (1920) və s. |
 +
rus dilində “Pravda Ukrainı (1938),
 +
5 MONCOMORCEİA sHaM)ar (1938) hə c,
 +
Y, Bə rus dillərində kutləvi partiya
 +
jurnalları, ictiman-siyasi, ədəbi-
 +
bədii, elmi-kӱtləvi və b. jurnallar
 +
nəpr edilir.
 +
 +
1922 ildən Kiyevdə U. Radiotele-
 +
qraf Agentliyi — RATAU fəaliyyət
 +
gəstərir. Radio verilitplərinə 192
 +
ildən, televiziya verilitlərinə 1951
 +
ildən baplanmındır. 12.0
 +
 +
Ədəbiyyat. U. ədəbiyyatı Kiyev Rus
 +
dəvləti ədəbiyyatı zəminində inki-
 +
paf etmipdir. Qədim rusların zən-
 +
gin və rəngarəng folkloru olmutdur
 +
(mərasim nəqmələri, naqıllar, tapma-
 +
calar, atalar ə məsəllər və s.).
 +
10—11 əsrlərdə bılinalar o əəə
 +
Xristianlıqın qəbulundan (988 ) sonra
 +
orijinal ədəbiyyat (salnamə, nəsihət-
 +
namə, səyahətnamə) inkiptaf etdi. *İqor
 +
polku dastanı rus, Ukrayna və belo-
 +
rus xalqlarının mupitərək ədəbi abi-
 +
dəsidir. Monqol-tatar basqınları (13
 +
əsr), Litva knyazlarının hərbi mu-
 +
daxiləsi (14 əsr), tӱrklərin və Krım
 +
tatarlarının hucumları ədəbiy-
 +
yatının inkipafını ləngitdi. 16 əs=
 +
rin əvvəllərində xalq yaradıcılı-
 +
qında lirik-epik dumalar və tarixi
 +
nəqmələr meydana gəldi, U.-nın Yeni-
 +
dən Rusiya ilə birləinməsi (1654) ədə-
 +
biyyatın inkippafına guclu tə”sir
 +
gəstərdi. Bu dəvrdə polemik nəsr və
 +
məktəb poeziyası geni yayıldı. Ye-
 +
zuitlərə qarpı mubarizədə Yaranan
 +
polemik nəsrin gərkəmli numayəndə-
 +
lərindən İ. Vıpenski, S. Zizani,
 +
Xristofor, Filalet, Klirik Ost-
 +
rojski, . Smotritski, Z. Kopıs-
 +
tenski və b.-nın əsərləri sosial məz-
 +
munu ilə secilir. Kitab capının
 +
inkitpafı ilə əlaqədar məktəb poezi-
 +
 +
 +
438
 +
 +
 +
UKRAYNA SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI
 +
 +
 +
 +
 +
 +
yasının əsas forması—heca vəznində
 +
yazılan və xalq poeziyasına Yaxın olan
 +
virinlər yarandı (A. Rıgta, G.
 +
Smotritski və b.-pın ipe”rləri). Bu
 +
dənrdə xalq dramı—intermediya və
 +
nertep formalaidı, 17—18 əsrlərdə
 +
U. ədəbiyyatı ideya-mevzu, japr-uslub
 +
baxımından zənginləidi. Maarifci
 +
filosof, yazıcı və pedaqoq Q, S.
 +
Skovorodanın yaralıcılıqı qədim və
 +
yeni dəvr U. ədəbiyyatı arasında ke-
 +
cid mərhələsidir.
 +
 +
U. dramaturgiyasının banisi İ. P,
 +
Kotlyarevski Yeni U. ədəbiyyatının
 +
ilk nӱmunələrini yaratmımdır. Bu
 +
dəvrdə U. ədəbiyyatında romantizm və
 +
realizmə meyl artdı. M. N. Petren-
 +
ko, V. N. Zabila və b. mӱtərəqqi,
 +
P. A. Kuliiy, A. A. Korsun və 6, isə
 +
mӱrtəce romaptizmi təmsil edirdi-
 +
lər. P. P. Qulak-Artemovski, yeni
 +
U, nəsrinin banisi Q. F. Kevitka-
 +
Osnovyanenko, Y. P. Qrebyonka və 6,
 +
realizmə meyl gəstərminlər. İnqilab-
 +
cı demokrat T, Q. //Levnenkonun yara-
 +
dıcılıqı U. ədəbiyyatında xususi
 +
mərhələdir. 19 əsrin 440—60-cı illə-
 +
ripdə U., ədəbiyyatında realist meyl-
 +
lər gӱcləndi. Nəsrdə tənqidi realiz-
 +
min bərqərar olması M. Vovncogun adı
 +
ilə baqlıdır. 70—90-cı illərdə tən-
 +
qidi-realist ədəbiyyat yeni mərhələyə
 +
qədəm qoydu, P. Mirnı, M. L. Kro-
 +
pivanitski, İ. Karpenko-Karı və 6.-
 +
nın əsərlərində mulkədar-burjua mu -
 +
hitinin sosial ziddiyyətləri real ək-
 +
sini tapdı. Q. Q. PLevcenkodan sonra
 +
mӱtərəqqi U. ədəbiyyatının ən ger-
 +
kəmli siması İ. Frankodur. PTəxsiy-
 +
Yət və xalq azadlırı uqrunda mӱbarizə
 +
.T. Ukraicka yaradıcılıqının əsas
 +
qayəsilir. M. M. Kotsyubinski əsər-
 +
lərində mutətpəkkil inqilabi mubari-
 +
zə YOLUNU secən Yeni xalq qəhrəmanla-
 +
rının obrazını yaratmındır. İnqi-
 +
laba qədərki devrdə demokratik əhva-
 +
li-ruhiyyəli realist yazıcılardan V.
 +
S. Stefanik, A. Y. Teslenko və S, V.
 +
Vasilcenkonun ( Panasenko) yaradıcı-
 +
LIQI diqqəti cəlb edir,
 +
 +
Beyuk Oktyabr sosialist inqila-
 +
bının qələbəsindən sonra U. ədəbiy-
 +
Yatında Yeni inkitaf neBpy baillan-
 +
dı. U. sovet ədəbiyyatı kəskin sinfi
 +
mubarizə ppəraitində təpəkkul tapdı.
 +
Onun ilk bədii uqurları 20-ci il-
 +
lərdə ədəbiyyata gəlmiii M. Bajin,
 +
P. M. Usenko, Ostap Vipnya (P. M.
 +
Qubenko), A, İ. Kopılenko, Y. İ. Y4-
 +
novski, Y. K. Smolic, İ. Le, A. Y.
 +
Korneymuk, İ. K. Mikitenko, İ. A.
 +
ocerqa və b.-nın adı ilə baqlıdır.
 +
40-cu illərdə ilk irihəcmli əsərlər
 +
Yarandı (A. V. Qolovko, P. Panc, V.
 +
N. Sosyura, Y. A. Mamontov, P. Tı-
 +
nina, M. İ.Tereppienko,İ. Y. Kulik,
 +
M. Bajan, M. Rılski, V. A. Mısik,
 +
TQ. Q. Masengko, L. S. Pervomayski və
 +
b.-nın roman, povest, poemaları).
 +
Muharibədən əvvəlki quruculuq dəv:
 +
rundə U. ədəbiyyatında sosialist rea-
 +
lizmi bərqərar oldu. ədəbiyyatı
 +
inqilabi tarixi kecmiil, yeni cəmiy-
 +
Yət quruculuqu mevzularında əsərlər-
 +
lə zənginləiydi (Y. V. Bai, Y. Y.
 +
PQovkoplyas, O, Doncenko, İ. U. Ki-
 +
rilenko, K, A. Qordiyenko, Le, O.
 +
Desnyak və 6.). Dramaturkiya xususilə
 +
inktpaf etdi (Kocerqa, Mikitengo,
 +
M, T. Kuliiy, Pervomayski, Yanovski
 +
və b.). Korneycukun pyesləri kentil
 +
iyəhrət qazandı. Z. P. Tulub, A, Y.
 +
İlcenko, L. İ. Smilyanski, N, S,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
4 v
 +
 +
 +
I ə? == AK )
 +
i r vər ul : c İRA
 +
Pn . 1 In" . H
 +
ID F
 +
dı ın
 +
k | Ç 4
 +
 +
 +
Kiyevdə Taras Pselcenkonun abidəsi. Tunc,
 +
 +
 +
qranit, 1938, Heykəltərin M.H. Man i-
 +
 +
 +
z er.
 +
 +
 +
Rıbak və 6. tarixi və bioqrafik məv-
 +
zularda roman və povestlər yazdılar.
 +
Poeziya vusqət aldı (Tıcina, Rılski,
 +
Bajai, Sosyura, A. S. Malıjıiko, İ.
 +
L. Muratov, İ. A. Vırqan, M. L.
 +
Naqnibeda və b.). 30-cu illərin son-
 +
larında Qərbi U. yazıcılarından
 +
 +
. İ. Tudor, A. A. Qavrilyuk, Y. A.
 +
Qalan, P. S. Kozlanyuk, O. Y. Kobıl-
 +
yanskaya, Y. S. Melnicuk və 6. tapın-
 +
dılar. Beyuk Vətən muharibəsi illə-
 +
rində Qıcina, Sosyura, Bajan, Per-
 +
pvomayski, Rılski, L. D. Dmiterko
 +
və b. vətənpərvər ruhlu ipe”rlər yaz-
 +
dılar. Bu dəvrdə Malıplko, S. Y.
 +
Qolovanivski, M. S. PPeremet, P. O.
 +
Doropko, M. A. Sttqelmax, Y. İ,
 +
PTpak, P. N. Voronko və b.-nın yara-
 +
dıçılıqı puxtələtdi.
 +
 +
Muharibədən sonrakı illərdə mu-
 +
haribə məvzusunda ilk roman və po-
 +
vestlər yarandı (V. L. Vesilevskaya,
 +
O, Qoncar, V. N. Sobko, Smolic, V.
 +
P. Kozacenko və b.), Korneycuk və Ko-
 +
cerqa yeni pyesləri ilə sovet drama-
 +
turgiyasını zənginlədirdilər.
 +
 +
5)-ci illərdə sovet adamlarının
 +
mənəvi keyfiyyətlərinin, dinc yara-
 +
dıcı əməyinin, sulh, beynəlmiləlci-
 +
lik və xalqlar dostluqunun bədii tə-
 +
cəssumu ədəbiyyatın əsas məvzuları
 +
oldu. Bu illərdə satira və yumor tə-
 +
təkkul tapdı (O. Vipiya, S. İ. Oley-
 +
nik, A. İ. Kovinka, V. Bolak, M.
 +
11. TonoBaHeTC BƏ b.). 60-cı illərdə
 +
yeni insan xarakterinin formalatma-
 +
sı prosesinin bədii həllinə diqqət
 +
daha da artdı. A. P. Dovjenkonun ya-
 +
radıcılıqının U. ədəbiyyatının ide-
 +
ya-estetik inkiiyafında muhum rolu
 +
olmutidur. V. S. Zemlyak, V. S. Balb-
 +
yak, M. Y. Zarudnı və 6. əsərlərində
 +
kənddə baip verən sosial dəyitiklik-
 +
ləri təsvir etminlər. Muharibə məv-
 +
zusu bu illər ədəbiyyatında daha əhə-
 +
miyyətli yer tutur (Qoncar, V. S. Ku-
 +
cer, S. A. Krıjanovski, Pervomayski,
 +
Kozacenko, .1. M. MyulkeTuK və 6.),
 +
V. V. Kanivets *Ulyanovlarə romanı
 +
ilə sovet .Leninianasını zənginləi-
 +
dirdi. 7(0—80 ci illərdə nəsrdə kənd
 +
və (pəhər məvzularına maraq artmıiy
 +
(Stelmax, Bablyak, Zarudnı, N. Q. İi-
 +
penko, Q. M. Tutunnik, İ. Vilde, P.
 +
Panc, Zemlyak, A. Y. İlcenko, P. A.
 +
Zaqrebelnı, Y. D. Bedzik və b.), poezi-
 +
yaya yeni iste”dadlı quvvələr gəlmiiyə
 +
dir (B. İ. Oleynik, İ. F. Drac,
 +
N. S. Vinqranovski, V. A. Korotic,
 +
N. F. Sınqayevski, V. V. Kocevski,
 +
 +
 +
R. S. Tretyakov, V.
 +
və b.).
 +
 +
Azərb.—U. ədəbi əlaqələrinin ta-
 +
rixi gəkləri par. Gərgəmli U. in-
 +
qilabcı demokratı və alimi N. İ.
 +
Qulak omrupun son illərini Azərb.-
 +
da yapamıli, Azərb. ədəbiyyatına dair
 +
əsərlər yazmıli, Nizami Gəncəvi və
 +
Fuzulinin əsərlərindən ayrı ayrı
 +
parcaları nəsrlə rus dilinə tərcu-
 +
mə etmitndir. S. Vurqun, M. Bajan,
 +
Rəsul Raa, M. Rılski və b. xalqları -
 +
mızın qardailıq və dostluqunu tə-
 +
rənium etmiii, U. və Azərb. ədəbiyyat-
 +
iqunasları ədəbi əlaqələrimizə dair
 +
tədqiqat əsərləri yazmınlar. U. və
 +
Azərb. pair və yazıcılarının bir
 +
sıra əsəri qarpılıqlı surətdə tər-
 +
cumə olunmutdur. Azərb. ppairi Abbas
 +
Abdulla U. ədəbiyyatından tərcumə
 +
sahəsində xidmətinə gerə USSR-in
 +
M. Rılski ad. mukafatıpa layiq ge-
 +
rulmutidur.
 +
 +
Me"”marlıq və təsviri sənət. U.
 +
ərazisindən Yuxarı Paleolit dəvrunə
 +
 +
 +
R. Kolomists
 +
 +
 +
aid məskən qalıqları, sumukdən və
 +
daidan sırqalar, insai və heyvan fi-
 +
 +
 +
qurları aiqkar edilmindir. E.ə. 7 əs-
 +
rin 2-ci yarısı—eramızın 4 əsrində
 +
U.-nın Qara dəniz sahillərində an-
 +
tik incəsənətin yerli variantı inki-
 +
af etmirdi (bax Bospor dovləti),
 +
Kiyev Rus dəvlətinin bədii mədəniy-
 +
Yəti orta əsr U, incəsənətinin for-
 +
malaiması ucun əsas olmuzidur. 10—
 +
12 əsrlərdə mopumental kilsələr (Ki-
 +
yevdə Sofiya kilsəsi, 1037: Kiyev-
 +
Penera lavrasının Uspepiys kilsəsi,
 +
1073—78, 1941 ildə daqılmınndır),
 +
daidan mudafiə qurquları və saray-
 +
lar tikilmniy, coxlu təsviri və de-
 +
korativ-tətbiqi sənəq əsərləri yara-
 +
dılmıppdır. 13 əsrdəp sonra arac is-
 +
tehkamların coxu daiq tikililərlə
 +
əvəz edildi (Kamenets-Podolski, Kre-
 +
mənets, .Yutsk, Lvov, Mukacevo, Xo-
 +
tin qəsrləri). 14 əsrlən Krımda ti-
 +
kilmii binalarda Səlcuq me”marlı-
 +
qı ən”ənələri ez əksini tapmındır
 +
(məscid, turbə və s. tikililər). Kəh-
 +
nə Krımdakı məscid (13 əsr) və məd-
 +
rəsə (14 əsr), Simferopol yaxınlı-
 +
qındakı Eski saray k.-ndəki məscid
 +
(16 əsr), Baxcasaraydakı turbə və məd-
 +
rəsələr (14—18 əsrlər), Xan sarayı
 +
kompleksi (16—18 əsrlər), Yevpato-
 +
riyadakı Cumə məscidi (1552, Me”Map
 +
Sinan), Feodosiyadakı Mufti came-
 +
si (17 əsr) Qızıl Orda və Krım
 +
xanlıqı devrlərinin əsas tikililə-
 +
rindəndir,
 +
 +
14—17 əsrlər U. monumental boya-
 +
karlıqında divar rəsmləri muhum yer
 +
tuturdu. 15--1/ əsrlərdə ikona sənə-
 +
ti inkipaf etmiidi. Orta əsr U.
 +
boyakarlıqında kitab miniaturu da-
 +
ha beyuk əhəmiyyətə malik idi.
 +
 +
U. bədii mədəniyyətinin yeni in-
 +
kipaf mərhələsi 17 əsrin 2-ci yarı-
 +
sına təsaduf edir. Rusiya ilə yenidən
 +
birləidikdən (1654) sonra U.-da kəhnə
 +
iəhərlər bəyuyub genipləndi, yeni 112-
 +
hərlər salındı, daidan monastır an-
 +
samblları və kilsələr tikildi. Ki-
 +
yev-Pecera lavrasının tikililəri
 +
(S. D. Kovnirin iləri və s.), eləcə
 +
də Kiyevin ezundə iniia edilmiiy bi-
 +
nalar 1720—50 illər U. me marlırı-
 +
na ciddi təsir kəstərmindir. 18 əs-
 +
rin 2-ci yarısında İ. Q. Qriqorovin-
 +
Barskinin ipləyib hazırladıqı Me =
 +
marlıq prinsipləri U.-nın mərkəzi
 +
vil.-lərində kӱtləvi iqəkildə Yayıldı.
 +
 +
 +
UKRAYNA SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI
 +
 +
 +
17 əsr U. monumental boyakarlı-
 +
qında Qərbi U. aqac kilsələrinin di-
 +
var rəsmləri fərqlənir SA qobıc-
 +
da Vozdvijeniye və muqəddəs ura kil-
 +
sələrinin divar rəsmləri). 18 əsrin
 +
sonundan U.-da ippəhərlərin yenidən
 +
qurulması və tikinti ipləri sahə-
 +
sində muhum tədbirlər həyata keciril-
 +
di. 20 əsrin əvvəllərində U. me”mar-
 +
lıqında cmodernə uslubunun milli-ro-
 +
mantik istiqaməti ӱstun idi (me”mar-
 +
lar V. Q. Kricevski, İ. İ. Levinski
 +
və b.). 18 əsrin sonu—20 əsrin əvvəl-
 +
lərində U.-da boyakarlıq (Q. A. Vasko,
 +
K. S. Pavlov, pair və rəssam T. Q.
 +
PPevcenko, L. M. Jemcujnikov, K. A.
 +
Trutovski, N. İ. Murapkəo, N, S. Ca-
 +
mokii, K. K. Kostandi, N, D, Kuznet-
 +
COB, N. K. Pimonenko, S. İ, Vasil-
 +
kovski, N. Q. Buracek, A. X, Nova-
 +
kovski və b.), heykəltəratlıq (L. V.
 +
Pozen və 6.), qrafika (P. D. Martı-
 +
novic, A. G, Slastion, F. S. Kra-
 +
sitski, Y. L. Kulcitskaya və b.) in-
 +
kipaf etmiidi. 1920-ci illərdə bir
 +
cox U. pəhərinin (Zaporojye, Krama-
 +
torsk, Xarkov və s.) bapq planı hazır-
 +
landı. Bu dӧvrdə sənaye tikintisi ge-
 +
NİL vӱsət aldı . İ. Lenin ad.
 +
Dnepr SES kompleksi, 1927—32). 30-cu
 +
illərdə monumental binalar tikil-
 +
mipdir | Kiyevdə USSR Nazirlər So-
 +
vetinin (1936 39) və USSR Ali So-
 +
vetinin (1936—39) binaları, Donetsk-
 +
də opera və balet teatrı (1935—40)
 +
və s.). 1933 ildə USSR Me”marlar
 +
İttifaqı yaradılmıntdır. |
 +
— Beyuk Vətən muharibəsindən (1941—
 +
45) sonra U.-nın daqılmıit ipəhər-
 +
ləri bərpa edildi, yeni ipəhərlər sa-
 +
lındı. Kanevdə “Tarasova qoraq meh-
 +
manxanası (1961), Xarkovda FUkrai-
 +
naz kino-konsert zalı (1963), Kiyev-
 +
də Pionerlər sarayı (1965), Borispol
 +
təyyarə vaqzalı (1966), “*Ukrainaə mə-
 +
 +
 +
av sy
 +
 +
 +
dın PU XAL aad
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Kiyev. USSR Ali Sovetinin binası.
 +
1936—39 ,
 +
 +
 +
evi
 +
SD Odessada dəniz vaqzalı (1965 —
 +
66), Cerkassı (1971) və Belaya Ser-
 +
kovda (1978) ertulu bazar, Zaporoj-
 +
yedə “Zaporojyez mehmanxanası (1972),
 +
Dnepropetrovskda opera teatrı (1974)
 +
və 2000 yerlik sirk binası (1980),
 +
Poltavada F Poltavav kinoteatrı
 +
(1979), Odessada musiqili komediya
 +
teatrının binası (1981) və s. son dəvr
 +
U. me”marlıqının ən yaxtı numunə-
 +
lərindəndir. 20-ci illərdə inqilab-
 +
dan əvvəl en ər gestərmiti rəs-
 +
samlarla (N. S. Samokiti, P. Q. Vo-
 +
lokidin və b.) yanapı A. Q. Petrit-
 +
ski, A. A. P/ovkunenko və 6. boyakar-
 +
ların əsərlərində inqilabi hadisə-
 +
lər və Vətəndai muharibəsinin dra-
 +
matik səhnələri təsvir olunurdu, 20—
 +
 +
 +
dəniyyət sarayı (1970), Rəssamla
 +
 +
 +
30-cu illərdə te
 +
atr-dekorasiya sə"
 +
nəti (M. İ. Drak,
 +
V. G. Meller, A.V,
 +
Xvostenko - Xvostov
 +
və b.), kitab və dəz-
 +
gah Qrafikası (G.
 +
İ. Narbut, V. X.
 +
Zauze, V. İ. Kasi-
 +
Yan, A. İ. Straxov,
 +
A. M. Dovqal və
 +
b.), boyakarlıq (V.
 +
 +
. Kostetski, F.
 +
Q. Kricevski, K. D.
 +
Troximenko və b.)
 +
və heykəltəratlıq
 +
(M. Q. Lısenko və
 +
b.) intensiv inki-
 +
nra etmitidir.
 +
1938 ildə USSR
 +
Rəssamlar İttifa:
 +
qı yaradılmındır.
 +
Qərbi U.-nın Sovet U.-sı ilə birləil-
 +
məsindən sonra Qərbi U.-nın qabaqcıl
 +
rəssamları (İ. İ. Bokmay, Y. L. Kul-
 +
citskaya, A. İ. Manastırski, A. M.
 +
Erdeli və 6.) U. sovet incəsənəti Xa-
 +
dimləri cərgəsinə qopuldular. Bəeyuk
 +
Vətən muharibəsi (1941—45) illərin-
 +
də U. ətri deyçil plakatları
 +
(V . Kasiyan, V. Q. Litvinenko
 +
və b.), cəbhə qəzetləri ucun karikatu-
 +
ra və rəsmlər yaradırdılar. 50—70-
 +
ci illərdə boyakarlıq (M. M. Boji,
 +
V. Q. Puzırkov, A. M. Lopuxov, G.
 +
S. Melixov, -T. N. Yablonskaya, M. İ.
 +
 +
 +
Xmelko, N. P. Qlupipenko, A. M.
 +
Kapipay, S. F. PQiko, Q. M. Qlyuk
 +
və b.), heykəltəratlıq (V. Z. Boro-
 +
 +
 +
day, A. Kovalyov, A. P. Oleynik,
 +
M. K. Vronski və b.), qrafika (A. D.
 +
Bazilevic, A. Q. Dancenko, G. V. Ya-
 +
kutovic və b.) genin inkityaf etmiiti-
 +
dir. 70-ci illərin Fin
 +
illərin əvvəllərində U. incəsənətin-
 +
də monumental Peykəltəratlıq muhum
 +
Yer tutmuӱtidur: Mukacevoda V. İ.
 +
 +
 +
= Leninə (1978, Heykəltəratlar V. Bo-
 +
 +
 +
isenko, V. Podolski), Parisdə T. Q.
 +
evcenkoya (1978, U. heykəltəratı
 +
Q. Lısenko) abidələr, Volınsk
 +
 +
 +
| vil.-nin Kortelitsa k.-ndə 4 Faitizm
 +
 +
 +
qurbanlarına xatirə kompleksi (1980,
 +
heykəltəramlar A. Oleynik, N. Oley-
 +
 +
 +
2222 nk, Me”Map A. Korneyev), Voropilov-
 +
127 qradda K. Y.
 +
Cə kəltəraiy A. Posyado), Kiyevdə N. V.
 +
 +
 +
Voropilovun (1981, hey-
 +
 +
 +
Qoqolun (1982, heykəltərati A. Skobli-
 +
kov) abidələri və s. 1981 ildə Kiyevdə
 +
41941—1945-ci illərin Bəyuk Vətən
 +
muharibəsi tarixinin Ukrayna Dəvlət
 +
Muzeyiə xatirə kompleksi (Lenin mu-
 +
kafatı, O acılm anır. Y. V. Vu-
 +
ceticin ideyasına əsasən yaradılmın
 +
kompleksdəki simvolik “Qələbəh hey-
 +
kəlinin hund. 72 m-dir (kompleksin
 +
mӱəllifləri V. Z. Boroday, Y. N. Sta-
 +
mo, V. D. Yelizarov, F. M. Soqoyan,
 +
Q. N. Kislı və 6.), Kiyevdə U.-nın Ru-
 +
siya ilə birlətməsinin tərəfinə
 +
monument (1982, heykəltərai A. Skob-
 +
likov, me”mar S. Mirqorodski və 6.),
 +
Sevastopolda (Sapun-Qora) a171-ci
 +
Azərbaycan diviziyasına (tunc, qra-
 +
 +
 +
nit, 1975, Heykəltərat Ə. ldarov)
 +
abidə qoyulmutdur.
 +
usiqi. U. musiqi mədəniyyətinin
 +
 +
 +
məntəyi Kiyev ik dəvləti musiqisi
 +
ilə baqlıdır, 1 əsrin sonu—14 əs-
 +
rin əvvəllərində U, musiqisi lpərqi
 +
slavyan musiqisinin mustəqil qolu
 +
kimi inkitaf etmiitdir. Xalq mah-
 +
nı yaradıcılıqı ucun melodik orna-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Kiyevdə Respublika Mərkəzi stadionu. 1936—1946,
 +
 +
 +
mentika, sait səslərdə vokalizasiya,
 +
eolik, ionik, dorik, miksolidik mə"
 +
qamlar səciyyəvidir. Mahnıları mux-
 +
təlif janrlıdır. 15 əsrin sonu —16
 +
əsrin əvvəllərində milli epos (tari-
 +
xi mahnılar, ballada, duma) və xalq
 +
professional ifacılıq sənəti (kobə
 +
zar, liracı) inkipaf etmitdir. Mu-
 +
siqi alətləri: skripka, basolya, kob-
 +
za, bandur, simbal, lira (simli), so
 +
pilka, trembita, volınka (nəfəs), tə-
 +
bil, dəf, tulumbas (zərb). 10 əsrdən
 +
kilsə nəqmələri yarandı, 17 əsrdə iyə
 +
sək inkipaf mərhələsinə catdı. U.-
 +
nın Rusiya ilə yenidən birlətməsinə
 +
dən (1654) sonra Kiyev-Mogila akadeq
 +
miyası musiqi mədəniyyətinin mərkəə
 +
zinə cevrildi. Rus və U. musiqisinin
 +
inkipafında M. Berezovski və D.
 +
Bortnyanskinin muhum rolu olmuiq
 +
dur. 18—19 əsrin əvvəllərində ipəhər
 +
mahnı-romansları, ilk simfonik
 +
əsərlər, 1863 ildə ilk milli opera
 +
(*Zaporojyeli Dunayın o tayındaə, S.
 +
Qulak-Artemovski) yarandı. 1810 ildə
 +
Odessada opera teatrının əsası qo-
 +
yuldu. U. professional musiqisinin
 +
inkipafında bəstəkar, dirijor, pia-
 +
nocu, pedaqoq, folklorcu N. V. Lı-
 +
senkonun beyuk xidməti olmudur.
 +
19 əsrin axırlarında, ictimai-siyaq
 +
si mӱbarizənin kəskinləidiyi itərait-
 +
də Qərbi U.-da xor cəmiyyətləri (“Tor
 +
banə, 4Boyanə və s.), V. Lısenko
 +
ad. Musiqi Cəmiyyəti və Ali Musiqi
 +
Məktəbi (1907), T. Q. PPevcenko ad.
 +
Elmi Cəmiyyət (1893) və s. fəaliyyələ
 +
bapladı. 1913 ildə Kiyev və Odessada
 +
konservatoriyalar təkil olundu.
 +
Beyuk Oktyabr sosialist inqila-
 +
bından sonra U.-da yeni musiqi mə-
 +
dəniyyəti quruculuquna batilanıldı,
 +
xor ifacılıqı geniyi yayıldı, kaq
 +
pellalar, ilk simfonik ork., Kvar-
 +
tetlər, filarmoniya, opera və ba
 +
teatrları təpkil edildi. B. əəə
 +
ski (4“Partlayıtpqə operası, I e-
 +
renci- baleti, 1930), O. S. Cipygko
 +
(Alma aqaclarının əsiriə opera:
 +
sı, 1931), V. Femelidi (“Hucumə ope-
 +
rası, 1928, “Karmanyolaq baleti,
 +
1930), B. Lyatopinski (4 Qızıl hal-
 +
qaz operası, 1929) ilk U. sovet musi-
 +
qili səhnə əsərlərini Yaratdılar,
 +
Qərbi U. torpaqlarının Sovet Ukray-
 +
nası ilə yenidən birlətməsindən
 +
(1939) sonra S. .L/udkevic, V. Barvin-
 +
ski, E. Kozak, A. Kos-Anatolski, R.
 +
Simovic, A. Soltıs və b. U. qam ət
 +
təkarları ailəsinə daxil oldu: .
 +
Bələkarlardan G. Mayboroda, K. Dan-
 +
 +
 +
440 UKRAYNA
 +
 +
 +
SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI
 +
 +
 +
əşyası əra ro —  — ——..””“————””——””——1—:.
 +
 +
 +
kevic, Y. Meytus, B. Lyatotinski, A.
 +
Ryabov, O. Sandler, V. Kireyko, V.
 +
Qomolyaka, K. Domincen, A. Svecni-
 +
kov, V. Qubarenko, A. P/toqarenko,
 +
P. Mayboroda, İ. 1Pamo, eləcə də L.
 +
Qrabovski, M. Skorik və b. musiqinin
 +
muxtəlif janrlarında dəyərli əsər-
 +
lər yaratmılar. Dirikorqərdan .
 +
Venediktov, A. Minkovski, N. Raxlin,
 +
K. Simeonov, S. Turcak, Q. Veryovka,
 +
V. Qnedati, muqənnilərdən P. Bilin-
 +
nik, N. Vorvulev, Z. Qayday, B. Qmı-
 +
rya, D. Qnatyuk, M. S. Qriipko, N. Kond-
 +
ratyuk, M. Litvinenko-Volgemut, Y.
 +
Miropnicenko, N. Manoylo, A. Mok-
 +
renko, L. Sergeyenko, L. Rudenko, A.
 +
Solovyanenko, Y.Cavdar, N. Tkacengo,
 +
A. Kocerqa, N. Oqrenic, S. Rotaru
 +
Bə b., pianoculardan Q. Beklemipiev,
 +
K, Mixaylov, N, Suk geniti iyəhrət
 +
qazanmınplar. U.-da (1982) 7 opera və
 +
balet teatrı, 3 operetta teatrı, bu-
 +
tun vil. mərkəzlərində filarmoniya
 +
(simfonik ork.-ləri ilə), 3 konserva-
 +
toriya, Kiyev kamera xoru, P. Virski
 +
ad. USSR Rəqs Ansamblı, -“Dumkav və
 +
c Qrembitak xor kapellalqrı, Dəvlət
 +
simfonik ork., U. televiziyası və ra-
 +
diosunun simfonik ork., kamera ork.
 +
və s. kollektivlər, 1932 ildən bəstə-
 +
karlar ittifaqı fəaliyyət gəstərir.
 +
 +
Hələ inqilabdan əvvəl Azərb.-la
 +
U, arasında mədəni əlaqələr mevcud
 +
idi. Kiyevdəki c Ekstrafon iirkəti
 +
tərəfindən bir cox Azərb. xanəndəsi
 +
və calqıcılarının ifasında muqam
 +
və xalq mahnıları qrammofon valına
 +
yazılmıkidı. lk Azərb. professio-
 +
nal qadın muqənnisi PT. Məmmədova
 +
Kiyev KOLLUQ ni təhsil al-
 +
mıpdır. U.-da Azərb. muqənnilərin-
 +
dən Bulbul, R. Behbudov, M. Maqo-
 +
mayev, .L. İmanov, F. Qasımova və b.,
 +
Azərb, musiqi kollektivləri, Azərb.-
 +
da isə U. murənnilərindən D. Qna-
 +
tyuk, A. Solovyanenko, A. Mokrengko,
 +
S. Rotaru və b. konsertlər vermiid,
 +
USSR Akademik Xalq Xoru, 4*Dumkav
 +
xor kapellası, P. Virski ad. USSR
 +
Rəqs Ansamblı və s. kollektivlər də-
 +
fələrlə cıxıp etmidir.
 +
 +
Teatr. U. teatrının kəku skomo-
 +
roxların yaradıcılıqı, Kiyev Rus
 +
dəvlətinin mədəniyyəti, məktəb tsatr-
 +
larında oynanılan intermediyalar
 +
ilə baqlıdır. 17—19 əsrlərdə xalq
 +
kukla teatrı (vertep) iinkipaf etmiii:
 +
di. Refizisnal U. teatrıpın tari-
 +
xi İ. otlyarevskinin c“Natalka-Pol-
 +
TaBKas əsərinin tamatasından (1819)
 +
balanır. 19 əsrin birinci yarısın-
 +
na U. da rus- U. tsatr truppaları
 +
fəaliyyət gestərmtipdir: bu truppala-
 +
ə reperquarına İ. Kotlyarevski,
 +
 +
. Kvitka-Ospovyanenkonun əsərləri
 +
ilə Yanamı N. Qoqol, D. Fonvizin,
 +
A. Qriboyedov və b. nın iysesləri də
 +
daxil idi. U. teatrında mutərəqqi
 +
ideyaların və estetik prinsiplərin
 +
bərqərar olmasına T. Q. PPevcenkonun
 +
yYaradıcılıqı beyuk tə"sir gəstərmiiy
 +
dir. 19 əsrin 80 ci illərindən U. te-
 +
atr truppaları meydana gəlməyə bai-
 +
ladı (ilktruppapı 1882 ildə M. Kro-
 +
hivnitski təikil etmitdi). Bu trup-
 +
palarda M. Zankovetskaya, A. Zatır-
 +
kevic Karpinski, İ. Maryaisiko, N.
 +
Sadovski, P. Saksaqanski kimi akt-
 +
 +
 +
torların iste”dadı uzə cıxmıpidı.
 +
(arizmin irticacı siyasəti milli
 +
 +
 +
teatrın inkipafını və onun reper-
 +
tuarını məhdudlatdırırdı. Eyni
 +
zamanda rus mədəniyyətinin qabaqcıl
 +
 +
 +
xadimləri U. teatr sənətini qızrqın
 +
mudafiə edirdilər. 1891 ildə rus
 +
ej.-u və antreprenyoru N. Solovtsov
 +
iyevdə “Dram aktyorları cəmiyyətiə
 +
təppkil etmitdi. 1906 ildə Kiyev Xalq
 +
Evində N. Sadovski ilk U. daimi
 +
teatrını yaratmıtidı.
 +
 +
Beyuk Oktyabr sosialist inqilabın-
 +
dan sonra U. milli teatrının inki-
 +
iafı ucun ipərait yarandı. Xalq
 +
Maarif Komissarlıqının sərənca-
 +
mında olan kollektivlər fəhlə və
 +
qızıl əsgərlər ucun pulsuz tamaita-
 +
lar verir, ezfəaliyyət dərnəkləri
 +
təikil edir, kutləvi-təblirat xarak-
 +
terli tamapalar yaradırdılar. 1919
 +
ildə Kiyevdə PTevcenko ad. 1-ci USSR
 +
Teatrı (1927 ildən Dnepropetrovsk-
 +
dadır), 1920 ildə Vinnitsada Fran-
 +
ko ad. Yeni Dram Teatrı (1926 ildən
 +
İ. Y. Franko ad. Ukrayna Teatrı,
 +
Kiyevdədir), 1922 ildə Kiyevdə € be-
 +
rezilə teatrı (1926 ildə Xarkova kə-
 +
curulmulidur: 1935 ildən T. Q. PTev-
 +
ueHKO az.) nə M. K. Zankovetskaya ad.
 +
Ukrayna xalq teatrı (hazırda M. K.
 +
Zankovetskaya ad. Ukrayna teatrı:
 +
1944 ildən Lnovdadır), 1925 ildə
 +
Odessada Ukrayna Dəvlət Dram Teat-
 +
rı (1946 ildən Oktyabr İnqilabı ad.)
 +
təpqkil edilmindir. Teatrlarda SSRİ
 +
xalqları dramaturgiyasının əp Yaxtı
 +
numunələri tamapaya qoyulur, səhnə
 +
sənətinin nailiyyətlərindən səmərəli
 +
istifadə olupur. 30-cu illərdə balet
 +
janrında ilk Əsərlər meydana gəldi
 +
(“Ferenciz, B. Yanovski: “ Karmanyo-
 +
naş, V. Femelidi: “Pan Kanyovskiz,
 +
M. Verikovski). U. sovet teatrının
 +
inktimafında rsj.-lardan Q. LirF, L.
 +
Kurbas, B. Tyaqpo, V. Sklyarengo, M.
 +
Kritmvelnitski, aktyorlardan İ. Map-
 +
yanenko, A. Bunma, Y. Pumski, N. Uj-
 +
vi, V. Dobrovolski, A. Serdyuk, V.
 +
Dalski, Y. Ponomareiko, rəssamlar
 +
dan A. Petritski, A. Xvostenko-jxvos-
 +
tov və b. nın xidməti var.
 +
 +
196(0—80 ci illərdə U. teatrların-
 +
da bədii yetkinliyi, yeni səhnə forma-
 +
ları, ifadə vasitələri ilə fərqlə-
 +
pən, ideya-bədii cəhətdən diqqətəlayiq
 +
tamatalar hazırlanmısndır: “Britan-
 +
ka haqqında dumaq (Y. Yapovski),
 +
cSvickapın toyuq, “Yaroslav Mudrır
 +
(H, Kouepra), “Anteyə (N. Zarudnı),
 +
aNikbin facizə (V. Vitpevski), 4Po-
 +
ladəridənlərə (Q. Bokarev), 4 Məhəb-
 +
Səq haqqında dumaq (M. Stelmax), “Bay
 +
raqdarlargı (O. Qoncarın eyniadlı əsə-
 +
ri uzrə), 4 Dai qopaqə (.T. Ukrainka),
 +
“Qafqaz tabapir dairəsit (B. Brext),
 +
Ay tutulan gecək (M. Kərim), €“ Ypək
 +
xarnpəcnə (A, Kopireyuyk) nə €, Mil
 +
balst əsərləri—c Məmmə pərməsin (M.
 +
Skorulski), c Marusya boryenankas (A.
 +
Svecnikov), cRostislavaq (G. Ju-
 +
kovsgiy), F“ Dovbulun yaylıqıq (A.Kos
 +
Apatolski), *Sorocintsı yarmarkasız,
 +
a“Oksanaz (V. Qomolyaka), € Tanpuyas
 +
(V. Naxabin) və s. uzrə tamapalarda
 +
xalq rəqslərinin və klassik rəqslərin
 +
 +
 +
enitezinə nail olunmulydur. U. da
 +
teatr kadrları Karpenko Karı ad.
 +
Kiyev İncəsənət İn-tunda, Kotlya-
 +
 +
 +
evski ad. Xarkov İncəsənət İn-tupda
 +
azırlanır. 1945 ildən resp. da teatr
 +
cəmiyyəti fəaliyyət gəstərir.
 +
 +
Hələ ipqilabdan əvvəl U. pıp is:
 +
te”qdadlı səhnə ustaları muxtəlif
 +
teatr truppalarının tərkibində ba-
 +
kıda qastrol tamataları gkəstərmitt-
 +
lər. İnqilabdan sonra Azərb. səhnə-
 +
sində U. dramaturqlarından A. Kor-
 +
 +
 +
neycuk (4“Polad Qartalə, 4“ Eskadranın
 +
məhvi?t), Y. Yanovski (FProkurorun
 +
qızıq) və V. Sobkonun (4“İkinci c
 +
hə arxasındaq) pyesləri, S. Qulak-Ar-
 +
temovskinin cZaporojyeli Dunayın o
 +
tayındaq operası, U. səhnəsində isə
 +
C. Hacıbəyovun *Ariyın mal alanə, R,
 +
Hacıyevin *Romeo mənim qoniqumdurə
 +
və “Qafqazlı qardaqızı operettala-
 +
rı, Q. Qarayevin 4“ Yeddi gezələ, e€Fin-
 +
dırımlı yollarlaq, A. Məlikovun
 +
4 Məhəbbət əfsanəsi2?ə, F. Əmirovun
 +
4 Min bir gecə baletləri, İ. Qasımo-
 +
vun *Dairəni genitləndirinə, M. İb-
 +
rahimbəyovun “Qum ӱzərində evə və s.
 +
pyesləri tamaaya qoyulmulidur.
 +
Kino. 1893 ildə Odessada kinocək-
 +
mə və kinoproyeksiya aparatları du-
 +
zəldilmi:i, 1896— 1902 illərdə A. Fe-
 +
detski ilk U. xronika filmlərini
 +
cəkmitdir. Beyuk Oktyabr sosialist
 +
inqilabından sonra təbliqat filmlə-
 +
ri cəkilməyə baplanmındır. 1922 il-
 +
də Umumukrayna Foto-Kino İdarəsi
 +
yaradılmınn, rej.-lar V. Qardin, Q.
 +
Stabovoy, operator D. Demutski və 6.-
 +
nın fəaliyyət gestərdiyi Odessa və
 +
Yaltadakı studiyalar buraya tabe edil-
 +
mipidi. 20-ci illərdə A, Dovjenkonun
 +
yaradıcılıqrı U. kinosuna dunya iiəh-
 +
rəti qazandırdı (4 Zveniqoraə, € Apce-
 +
nalə, c Qorpaqə filmləri). Bu dəvrdə
 +
həmcinin *İki gun (rej. Stabo-
 +
voy), *Gecə arabacısı (rej. Q. Tasin),
 +
4 Leysanə (rej. İ. Kavaleridze) film-
 +
ləri ekranlara buraxılmıpidı. Bu il:
 +
lərdə U. kinosunda məihur yazıcı-
 +
lardan M. Bajan, Y. Yanovski və
 +
teatr aktyorları A. Bunma, İ. Zmıc-
 +
kovski və b. fəaliyyət gestərirdi.
 +
1928 ildə Kiyevdə bədii filmlər stTUu-
 +
diyası tikilmitdir (1956 ildən A. İL
 +
Dovjenko ad.). c“İvangv və e€lllopcə
 +
(rej. A. Dovjenko), “€ TpakTOpuynaps
 +
(rej. İ. Pıryev), “Boqdan Xmelnitskik
 +
(rej. İ. Savcenko) 30-cu illərin ən
 +
yaxizı filmlərindəndir. 40—60-cı il-
 +
lərdə U. kinosunun məvzu dairəsi
 +
xeyli gepntiləndi, *“Kəifiyyatcının
 +
pkidliyiz (rej. B, Barnet), c*Zarecka-
 +
ya kucəsində baharəı (rej,-lar F. Mi-
 +
roner və M. Xutsiev), Taras PTevcena
 +
koq (rej. İ. Sancenko),c- İvanna (rej.
 +
V. İvcenko), “Susuzluq (pej, Y. Tat-
 +
kon) kimi məphur filmlər meydana
 +
gəldi. 70—80-ci illərin filmləri
 +
obrazlılıqı və yeni ifadə vasitələri
 +
axtarıtiları baxımından diqqəti cəl
 +
edir: * Komissarları (rej. N. Mailq-
 +
penko), c Dai xacə (rej. L. Osıka),
 +
“Qara nipanlı aq qupo (rej, Y. İl-
 +
yenko), = Babil XXə (rej. İ. Miko-
 +
laycuk), cBatterflyayın qayıtmasır
 +
(rej. O. Fialkou və s. “Deyçiyə təkcə
 +
“qocalar kedirə (rej. L. Bıkov) və
 +
4 Koziak haqqında dumaq (rej. T. Lev-
 +
nik) filmləri muharibə məvzusuna
 +
həsr olunmutdur. U. da, həmcinin
 +
Odessa badii filmlər studiyası, UK:
 +
raypa xropika və sənədli filmlər Gi"
 +
postudiyası və Kiyev elmi kutləvi
 +
filmlər studiyası fəaliyyət gestərir:
 +
Sənədli kinoda İ. Qrabovski, A. Ko"
 +
sipov, A. Slesarengo, elmi-kӱtləvi ki“
 +
poda F. Sobolsv, A. Serebrepikov, L.
 +
Ostrovskaya, multiplikasiya kinosu
 +
sahəsində İ. Qurvic, V. Daxno və b. ca:
 +
lıpırlar. Məihur kino akt, rları:
 +
A Roqoptssva, S. Svapenko, S. PYku
 +
rat, S. İLaqayda, N. Qrinko, ə
 +
lin, İ. Mikolaycuk və b.. ə ədə
 +
Ukrayna Kinematoqrafcılar FİTİ
 +
qı tə sis edilmidir.
 +
 +
 +
ULAN-BATOR
 +
 +
 +
441
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Y. kinematoqrafcıları FAzərbay-
 +
can filmələ birgə filmlər cəkmii-
 +
lər |4“Skripkanın qayıtması (1972,
 +
rej. PT. Mahmudbəyov), *Gəmi saatı-
 +
nın sirriz (1983, rej. R. PTabanov)).
 +
Yalımdırma məkr, bax səh. 544—545,
 +
 +
Ədə Lenin V. İ., Əsərləri (bax
 +
Məqlumat cildi, h. 1, cəh. 622—623),
 +
Perbitski V. V., Sovet Ukraynası,
 +
B., 1979, Qarayev S. N., İnqilabi
 +
həmrə"ylik, B., 1971, Alıcanov Ma-
 +
yıl, Azərbaycan dəyutpculərinin parti-
 +
zan Hərəkatında ititirakı, B., 1975: X ə-
 +
lilov P., SSRİ xalqları ədəbiyyatı,
 +
H. 1, nəipr 2, B., 1975: Abbas ,
 +
dulla, Azərbaycan—Ukrayna ədəbi əla-
 +
qələri, B.. 1982, Arzumanov V,,
 +
Azərbaycan—Ukrayna ədəbi -əlaqələri, B.,
 +
1983, Loqvin Q. N., Ukrainskoe is-
 +
kusstvo. X—XUP1 vv., M., 1963: İstorin
 +
sovetskoqo dramaticeskoqo tsatra, t. 1—6,
 +
M., 1966—71: Ukrainskal Sovetskal Sox
 +
pialisticeskan Respublika (Əniiklopedi-
 +
ceskin spravocnik), Kiep, 1967: Fiziko-
 +
qeoqraficeskoe ranonironvanie UkrainskoV
 +
SSR, Kinev, 1968, İstorin UkrainskoNn
 +
SSR, t. 1—2, Kiev, 1969: Sovetskii Sogəz.
 +
Ukraina. Obitin obzor, M., 1969: İstorin
 +
muzıki narodov SSSR, t. 1—5, M., 1970—
 +
74, İstorild sovetskoN mnoqonapionalhnov
 +
literaturı, t. 1—6, M., 1970—74, Ukra-
 +
inskald SSR. Əkonomiceskie raionı, M.,
 +
1972, Qolovko Q. V., Arxitektura
 +
SovetskonN Ukrainı, M., 1973: Pimon
 +
A., Stranipı bioqrafin ukrainskoqo ki-
 +
no, Kiev, 1974: Ukrainskan SSR ip Veli-
 +
koN OtecestvennoN poİNNne Sovetskoqo Soqoza
 +
1941—1945 qq., t. 1—3, Kien, 1975, Kor-
 +
nienko İ. S., Kino Sovetskon Ukran-
 +
nı, M., 1975: Ocerki istorin .Kommuni-
 +
sticeskoİN partii Ukrainı, Kpenv, 1977,
 +
Palamarcuk M. M., Əkonomiceskal
 +
qeoqrafil Ukrainskod SSR, Kiev, 1977)
 +
Belepkgib P., Ukrainskal portretnai
 +
jivopisı, XUP—XUTİ vv., L., 1981,
 +
İstorin ukrainskoN muzıki, M., 1981)
 +
Kiev (ƏniiklopediceskiN spravocnik),
 +
Kiev, 1982, Akademil nauk Ukrainskolİi
 +
SSR, 1982, Kiev, 1983: Varqatsqok P,
 +
L. Qarcev P. İ.,. Kuras İ. F.,
 +
VelikoN partii otrad, Kiev, 1983: Be-
 +
lepkal L. K., UkrainskiN sopetskin
 +
dramaticeskiN teatr, Kiev, 1984.
 +
 +
 +
UKRAYNA SSR ELMLƏR AKADE-
 +
MİYASI--USSR-in ali elmi idarə-
 +
si. SSRİ-nin beyuk elm mərkəzlərin"
 +
dən biri. 1919 ildə yaradılmındır.
 +
Rəyasət heyəti və in-tlarının coxu
 +
Kiyevdədir. Tərkibində 136 akad.-i və
 +
205 m. uzvu var (1984). Prezidenti
 +
SSRİ EA akad. B. Y. Patondur (1962
 +
ildən). 3 bəlməsi, 12 me”öəcu, 78 en-
 +
mi-tədqiqat muəssisəsi, Mərkəzi elmi
 +
kitabxanası (10 mln. cilddən cox
 +
kitab), Xarkov, Dnepropetrovsk, Do-
 +
netsk, Lvov, Odessa, Kiyev iq.-lərində
 +
elmi mərkəzləri və s. fəaliyyət gəs-
 +
tərir (1984). USSR EA-da 14,9 min
 +
elmi iiici, o cumlədən 1251 e.d. və
 +
8,2 min e.n. ipləyir (1984). Akademi-
 +
yanın cNaukova dumkaq nətriyyatı
 +
ildə 700-dək adda elmi əsər, c“Məqru-
 +
zələrə, “Xəbərlərə, 40-dək elmi jur-
 +
nal nəir edir. Lenin ordeni (1969)
 +
və “Xalqlar dostluquq ordeni (1975)
 +
ilə təltif olunmuzidur.
 +
 +
UKRAYNA TƏSVİRİ SƏNƏTİ MU-
 +
ZEYİ, Kiyevdə —USSR-in mərkə-
 +
zi rəssamlıq muzeyi. Əsası 1936 ildə
 +
qoyulmutsidur. Muzeydə 13—20 əsrlər
 +
Ukrayna boyakarlıq, heykəltərailıq və
 +
dekorativ-tətbiqi sənət əsərlərinin
 +
zəngin kolleksiyası toplanmındır.
 +
Muzeyin ekspozisiyasında S. Vasil-
 +
kovski, K. Kostandi, N. Pimonenko,
 +
T. Pevcenko, M. Boji, M. Derequs,
 +
V. Kasiyan, V. Kostetski, F. Kriz
 +
cevski, A. Pappisiko, A. Povkunenko
 +
T. Yablonskaya və b. boyakar və qraq
 +
 +
 +
=
 +
 +
 +
U, xalq kimi
 +
 +
 +
Sixlərin, V. Boroday, M. Gelman, Q.
 +
qalcenko, A. Oleynik, L. Pozen və 6
 +
heykəltəraiiların yaradıcılıqı ge-
 +
nipq təmsil olunur. Muzey qədim yunan
 +
dorik mə”bədi formasında tikilmiit
 +
(1900) binada yerlətir.
 +
UKRAYNALILAR — USSR-in əsas
 +
əhalisiy millət. SSRİ-də 42347 min
 +
nəfərdir (1979). 36489 min nəfəri
 +
USSR-də (73,695 ) yapayır. RSFSR-
 +
də 3658 min, Qazax.SSR-də 898 min,
 +
Mold.SSR-də 561 min, BSSR-də 231
 +
min, Qırq.SSR-də 109 min, Ozb6.SSR-
 +
də 114 min ukraynalı var (1979). Lat.
 +
SSR, Gurc.SSR, Lit.SSR, Tur.SSR
 +
və Est.SSR-də də yatayırlar. Azərb.
 +
SSR-də 26 min ukraynalı var. Xaric-
 +
Də, əsasən, qopipu sosialist əlkələ-
 +
rində (PXR, CSSR, RSR və YSFR),
 +
abelə Avropa və xususilə Amerika-
 +
nın bir sıra kapitalist əlkəsində
 +
(ABHİ, Kanada, Argentina), Avstra-
 +
liyada yapayırlar: bunlar əsasən, 19
 +
əsrin sonu—20 əsrin əvvəllərində,
 +
batlıca olaraq Qərbi Ukraynadan kəc-
 +
mupi muhacirlərin nəsilləridir. Uk-
 +
rayna dilində danınırlar. Dinda
 +
U.-ın əksəriyyəti pravoslavdır. .
 +
ruslar və beloruslarla birgə ilərqi
 +
slavyanlara mənsubdurlar. U.-ın etnik
 +
əsasını 10 əsrdə yaxın qohum ipərqi
 +
slavyan tayfalarından tətəkkul tap-
 +
mı1i1 qədim ruslar təpkil etmitdir.
 +
təqr. 14—19 əsrlərdə,
 +
burjua milləti kimi 19 əsrin or-
 +
talarında formalaitımidır. Beyug
 +
Oktyabr sosialist inqilabından (1917)
 +
sonra, sosializm quruculuqu prosesin-
 +
də Ukrayna sosialist milləti TƏLİƏK-
 +
kul tapmınidır. U.-ın tarixi, iqti-
 +
sadiyyatı və mədəniyyətləri haqqında
 +
bax Ukrayna Sovet Sosialist Res-
 +
publikası.
 +
 +
 +
Əd.: Narodı Evropenskoİ casti SSSR,
 +
t. 1, M., 1964, İstoril UkrainskoV SSR,
 +
t. 1—2, Kiev, 1969,
 +
 +
 +
UĞEDEY, Oktay (təqr. oktyabr, 1186
 +
—dekabr, 1241)—bəeyuk monqol xanı
 +
(1229—41|. Cingiz xanın ucuncu orlu
 +
 +
 +
ə ə Tü A. bo Vir = An .
 +
ə HR S
 +
rü sü...” təl Dak ed
 +
HD
 +
 +
 +
ni
 +
 +
 +
1 - " “m
 +
İ R g
 +
uşa “I | -
 +
ə bı, . “
 +
R YA k
 +
= .
 +
un
 +
=
 +
r
 +
= " ma ik "
 +
Hi ç ah
 +
..
 +
Lİ i
 +
—
 +
 +
 +
ı |“ iə
 +
i
 +
 +
 +
ə
 +
 +
 +
: hiti ik.
 +
immnum: məm |
 +
cazacciuta
 +
 +
 +
=
 +
"iə
 +
=
 +
mü
 +
mü.
 +
məl
 +
..
 +
m
 +
mın
 +
də
 +
"
 +
 +
 +
dür
 +
“kk
 +
 +
 +
Ynan-Barop. 1. Hləhəpun yuyMM xəpymyiy.
 +
birində. 4. Suxe-Hator
 +
Çoybalsanın
 +
 +
 +
yhpi məhəllələrindən
 +
sında D. Suxe-Batorun və X,
 +
Çimid
 +
 +
 +
və H, S.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
və varisi. U.-in hakimiyyəti dəvrundə
 +
1Pimali Cinin ipyqalı bata catdırıl-
 +
dı, monqol feodalları Azərb,“ı, Ermə-
 +
nistanı və Krman zəbt etdilər,
 +
Batu Pərqi Avropaya yurupqə baii-
 +
ladı: poct xidməti (yam) yaradıldı,
 +
əhali siyahıya alındı, Qaraqorum i1.-
 +
in salınması bata catdırıldı.
 +
 +
ӰKİYA —-Mazrioniyavın pul vahidi,
 +
1973 ildən tədavuldədir,
 +
U LA, U Lat (1866, Ranqun — 1921,
 +
Nyaunhla)— Birma yazıcısı. Yaradı-
 +
cılıqa ipe”rlə baplamıtdır. Birma
 +
ədəbiyyatında ilk roman muçəlliflə-
 +
rindəndir. “Jasminə (1910—14) və
 +
“Dərzi Pyi Sou (1914) romanlarında
 +
ziyalı və zadəganların ingilispərəst-
 +
liyi əleyhinə cıxmın, Birma gənclə-
 +
rinin milli ruhda tərbiyə olunması-
 +
nı mudafiə etmiidir.
 +
 +
Əd.: Popop Q. P., Birmanskai li"
 +
teratura, M., 1967.
 +
 +
 +
ULALİNKA— Altay əlkəsinin Qor-
 +
no-Altaysk 11. ərazisində Paleolit
 +
deəvrunə aid duilərkə. U.-nın apaqrı
 +
təbəqəsindən kvarsit daından hazır-
 +
naHMbiHNI nukleuslar, copperlər, cop-
 +
pinqlər, kobud qapovlar aiykar olun-
 +
mupidur. Akad. A. P. Okladnikovun
 +
fikrincə U. Sibirdə ən qədim Paleo-
 +
lit duiərgəsidir.
 +
 +
Ə0.: Bopuconcknu İL İ., Drev"
 +
nenpee proploe celovecestva, L., 1979,
 +
 +
 +
ULAN (non)akua ulan, TypKuə oglan—
 +
oqlan)u—yungul suvari dəstəsinin əs
 +
gəri. Bayraqcıqlı nizələrlə silahlan-
 +
mhpi U.-lardan ibarət dəstələr ilk
 +
dəfə 13— 14 əsrlərdə monqol-tatar su-
 +
vari qopununda təikil edilmiidir.
 +
16 əsrdən Avropa əlkələrində U, dəs-
 +
tələrinin təpkilinə batlanmındı.
 +
Silahları əvvəlcə qılınc və bayraq-
 +
cıqlı nizə, sonralar tapanca, 19 əs-
 +
rin ortalarından karabin idi. Rus
 +
ordusunda polkları 1803 ildən
 +
meydana gəlmii, 1918 ilin əvvəllə-
 +
ində ləqrv olunmutdur.
 +
 +
LAN-BATOR, Ulaanbaatar—
 +
MXR-in paytaxtı. Əlkənin siyasi
 +
 +
 +
m ə
 +
b
 +
" 1
 +
 +
 +
14434
 +
 +
 +
— 8-5... ın
 +
 +
 +
— dn mü.
 +
9. 1Pəhər rayonlarından biri, 3. Yapza-
 +
meydanı. Hakumət evinin tariyı-
 +
məqbərəsi. 1950-ci illər, Me”"marlar
 +
Mezentsev,
 +
 +
 +
442
 +
 +
 +
ULAN-BURQASI
 +
 +
 +
 +
 +
 +
iqtisadi və mədəniyyət mərkəzi. Nəql.
 +
qoviaqı. Yaxınlıqrında beynəlxalq
 +
aeroport var. Tola cayının dərəsin-
 +
də, 1300— 1350 m yӱksəklikdədir. İQ-
 +
limi kəskin kontinentaldır. Orta
 +
temp-r yanvarda —27*S, iyulda 18 S-
 +
dir. HAzuK yaqıntı 250 mm. Əh. 460
 +
min (1984). Yunkul, Yeyinti, tikinti
 +
materialları, aqac e”malı və metal
 +
s”malı sənayesi, 3 İES, un-t var.
 +
 +
1Pəhər idarəciliyini əhalinin 3
 +
il mӱddətinə secdiyi ipəhər xalq de-
 +
putatları xuralı (ildə 2 dəfə ca-
 +
qırılan sessiyaları arasındakı devr-
 +
nə isə ipəhər icra idarəsi) həyata ke-
 +
cirir.
 +
 +
1Pəhər 1639 ildə Orqoo adı ilə
 +
salınmıiy, Avropada 1924 ilədək Ur-
 +
qa kimi tanınmıqdır. 1911—15 il-
 +
lərdə monqol feodal dəvlətinin pay-
 +
taxtı olmutidur. 1919 ildə Cin or-
 +
dusu, 1921 ildə baron Ungernin ar-
 +
qvardiyacıları ipəhəri tutmuii, iyul-
 +
da Qızıl Ordu hissələrinin kəməyi
 +
ilə Monqolustan Xalq İnqilab Or-
 +
dusu tərəfindən azad edilmiidir.
 +
1924 ildə U.-B. adlandırılaraq MXR-
 +
in paytaxtı elan olunmutdur.
 +
 +
1940-cı illərdən U.-B.-da HHTEH-
 +
siv tikinti ipləri aparılır. 1975
 +
ildə ipəhərin Yeni baqi planı tərtib
 +
edilmiidir. U.-B.-da sovet me”marla-
 +
rının fəal iptirakı ilə coxlu icti-
 +
mai komplekslər tikilmii (Həkumət
 +
evi, 1950—60-cı illər: D. Suxe-Bator
 +
və X. Coybalsanın məqbərəsi, 1950-ci
 +
illər), yappayını massivləri salın-
 +
mımdır. Me"marlıq abidələri: Qan-
 +
dan monastırı (əsasən 18—19 əsrlərdə
 +
tikilmiidir:q Monqolustanda ən beyuk
 +
Budda məbədi olan Meqcit-Canrayseq
 +
(1911—13) bu monastırdadır)|, Coyc-
 +
jin-Lamayn-sume monastırı (1904—08:
 +
hazırda MXR EA-nın Din tarixi mu-
 +
zeyidir), Noqon-Orqo saray ansamblı
 +
(1832) və s.
 +
 +
U.-B.-da V, İ, Leninin (tunc. 1956,
 +
heykəltəraiq S, D, Merkurov) və Suxe-
 +
Batorun (suni qranit, 1946, heykəltə-
 +
panı Coymbol) abidələri ucaldılmıil,
 +
Suxe-Bator və X. Coybalsanın bust-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
abidələri (hər ikisi mərmər, 1954,
 +
Azərb. peygəltəraiı F. Əbdurrəhma-
 +
nov) qoyulmutidur.
 +
 +
U.-B.-da un-t, politexnik, tibb,
 +
 +
 +
pedaqoji, Kk.t., bədən tərbiyəsi in-t-
 +
ları, ali partiya məktəbi, MXRP MK
 +
yanında partiya tarixi in-tu, bir sı-
 +
ra elmi-tədqiqat in-tları, Monqolus-
 +
tan EA, Kutləvi kitabxana, Mərkəzi
 +
muzey, V. İ. Lenin muzeyi və s. muley-
 +
lər, opera və un. dram, kukla teatr-
 +
ları, sirk, filarmoniya və s. var.
 +
ULAN-BURQASI Bur MSSR-də Ar
 +
silsiləsi. C.-q.-dən 11M.-1P,-ə uz. təqr.
 +
200 km, hund. 1400—1800 M, MaKc, Hӱnd.
 +
2049 m (Xurxaq d.). Qədim metamorfik
 +
suxurlardan və qranitlərdən təikil
 +
ozunmulur. Dar-cel bitkiləri, qara:
 +
am tayqaları və s, ilə ertuludur.
 +
ULANQOӦM—MXR-də Bəhər. x yü
 +
aymakının inz.m. Nəql. məptəqəsi, Ye-
 +
YİNnTtİ muəssisələri var. Sənətkarlıq
 +
aktif etmipdir. Kecmipdə Lama
 +
 +
nastırı olmudur.
 +
 +
ULANOVA Qalipa "Cepielema (l, 8.
 +
1.1910, Peterburq)—rus sovet balet
 +
artisti. SSRİ xalq artisti (1951).
 +
2 dəfə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı
 +
(1974, 1980). Lenin mukafatı lau-
 +
reatı (1957) SSRİ Devlət mukafa-
 +
tı laureatı (1941, 1946, 1947, 1950).
 +
Artist ailəsində doqulmuidur, 1928
 +
 +
 +
ildə Leninqrad Xo-
 +
reoqrafiya Məktə-
 +
bini bitirmiti, hə-
 +
min ildən Lenin-
 +
qrad Opera və Ba-
 +
let Teatrında cı-
 +
xıp etmitidir. 1944
 +
—60 illərdə Bəe-
 +
yuk teatrın (Mosk-
 +
va) solisti olmui1-
 +
dur. U.-nın yaradı-
 +
cılıqı xoreoqra-
 +
fiya sənəti təri
 +
bı xində butev bir
 +
mərhələ təpkil edir. U.-nın səhnə qəh-
 +
rəmanları mə"nəviyyatca Həssas, zərif,
 +
incə (Jizel—c-Jizelu, A. Adan), eyni
 +
zamanda qəhrəmani ruhlu, mətin xarak-
 +
terli (Mariya—4“Baxcasaray fontanı,
 +
B. Asafyev: Culyetta—4“ Romeo və Cul-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
mar YƏ iya si əə "ra ə
 +
Q. S. Ulanova Culyetta (vFRomeo
 +
 +
Cӱlyettav, S. Prəkofyev) rolunda,
 +
yettaə, S. Prokofyev) obrazlardır.
 +
O, P. Caykovskinin baletlərindəki
 +
partiyaların ən yaxiqı ifacıların-
 +
dan olmutidur: Oletta-Odilliya, Av-
 +
popa, Maıra (eCoHazap KƏ/Y?, €.İaTMbili
 +
gəzələ, 4“1Pelkuncikə). Xoreoqrafiya-
 +
nın butun ifadə vasitələri element-
 +
lərinin harmonikliyi U. sənətinin
 +
xarakterik cəhətlərindəndir. U. rus
 +
xoreoqrafiya məktəbinin prinsip və
 +
ən”ənələrini inkipaf etdirmindir.
 +
Digər partiyaları: Raymonda (cRaymon-
 +
dam, A. Qlazunov), Zoluyika (c“Zolui-
 +
Ka,, S. Prokofyev), Paraita (c“Tunc
 +
atlı, R. Qlier), vals, nokturn və
 +
mazurka (4Popenianau, Popenin
 +
musiqisi əsasında), “Canverən qu qu-
 +
iyuz (K. Sen-Sansın cQu qupuz musiqi
 +
pyesi əsasında) konsert nəmrəsi və s,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
nə
 +
 +
 +
U. sənəti umumdunya iəhrəti qazan:
 +
mımdır. 1960 ildən Beyuk teatrda
 +
məiqci-baletmeyster kimi fəaliyyət
 +
gəstərir. Z dəfə Lenin srdepi, 4 bat
 +
 +
qa ordenlə, eləcə də medallarla təltif
 +
edilmindir. Mən:
 +
 +
rəsdə ( Hindistan)
 +
 +
U, adına balet
 +
 +
məktəbi acılmıin qes ə aaa
 +
(1980, İsveçlə 22 es  İFİDİ ül,
 +
(Stokholm, 1984) “tau məcmu bibim aın di.
 +
 +
 +
heykəli qoyulmui-
 +
dur.
 +
 +
 +
Əd. Qolubov
 +
V. (Potapov), Tansi
 +
Qalinı Ulanopov. .L.,
 +
YOAV: Kan A., Dnis
 +
Ulanovon, per. s
 +
anql., Mm... 1963:
 +
Lhvon-LALnoxin
 +
B., Ulanova, M.,
 +
 +
 +
üb.
 +
"=
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Ulan" Ude, Sovetlər meydanı,
 +
 +
 +
1970: Cernova N., Ot Qelıfer do U la
 +
nonoNn, M., 1979.
 +
ULAN-UDE (1934 ilədək Verxne-
 +
ud insk)—Bur. MSSR-in paytaxtı,
 +
aykal gəluӱndən 75 km i,-də, Selenqa
 +
cayının saq sahilindədir. Transsibir
 +
d.y. magistralında muhum nəql. qovila-
 +
qı (MXR sərhədinə qol ayrılır). Gə:
 +
mi dayanacaqı, Aeroport. ƏH. 929 MHH
 +
(1984),
 +
 +
Əsası, 1666 ildə kazak qıntpqlaqı
 +
(Udinskoye) kimi qoyulmutidur. 1689
 +
ildə Verxneudinsk qalasına cevril-
 +
mitidi. 17 əsrdə Zabaykalyenin hərbi
 +
və inz.m. idi. 1905 ilə qədər surgun
 +
yeri, 1905-—07 illərdə Pribaykalyedə
 +
inqilabi mӱbarizənin mərkəzi olmuiy-
 +
dur. Sovet hakimiyyəti 1918 ilin fev-
 +
ralında qurulmutidur. 1918—20 il-
 +
lərdə aqqvardiyacılar və xarici MY“
 +
daxiləcilər ipəhəri tutmutidular. 1920
 +
ildə Uzaq PTərq Resp.-nın paytaxtı,
 +
1921—22 illərdə Buryat MV-nin mər-
 +
kəzi idi, 1923 ildən Buryat-Monqol
 +
MSSR-in (1958 ildən Buryat MSSR)
 +
paytaxtıdır. 1934 ildən U.-U. (Qır-
 +
mızı Uda) adlanır.
 +
 +
U,-U, Sovet hakimiyyəti illərində
 +
PTərqi Sibirin iri sənaye mərkəzinə
 +
cevrilmindir. Majınqayırma və me-
 +
tal e”malı, yungul, yeyinti, tikinti
 +
materialları və aərac e"malı sənaye-
 +
si inkipaf etmitdir. İri muəssi-
 +
sələri: lokomotiv-vaqon tə"miri, gə-
 +
miqayırma, cihazqayırma, iquilə, *Elek-
 +
tromatina z-dları, ət konservi, sul,
 +
zərif mahud, evtikmə kombinatları,
 +
 +
cəkmə f-k-
 +
 +
 +
makaron, qənnadı,” gecə
 +
ləri, İES var.
 +
 +
Me"marlıq abidələri: Odigitri
 +
kilsəsi (1741—85),. Bəyuk dukanlar
 +
 +
 +
sırası və Rastabazar (1803—96), klas-
 +
sisizm uslubunda yatayınn evləri və s.
 +
Sovet ləvrundə ipəhərin Yeni mərkəzi
 +
yaradılmıi, yatpayıni r-iları salın-
 +
mımpdır. V. İ. Leninə (qranit, 1971,
 +
heykəltərailar G. V. və Y. G. Nero-
 +
dalar), *Beyuk Vətən muharibəsi vu-
 +
 +
uimalarında həlak olmui buryat lə-
 +
Yuiculərinək (tunc, qranit, 1970, hey-
 +
gəltərai A. İ. Timin) abidə rolyq-
 +
mupidur.
 +
 +
əə ə SSRİ EA Sibir 110"bə-
 +
sinin Buryatiya filialı, 4 ali mək-
 +
təb, orta ixtisas məktəbləri, 4 muze1,
 +
4 teatr (o cӱmlədən opera və balet tea-
 +
trı), filarmoniya və s. var.
 +
ULARLAR, daq ularları(Te(-
 +
raogallus) — qırqovullar fəsiləsinlən
 +
 +
 +
toyuq cinsi. Bədəninin uz, 50—70 —
 +
dir. Erkəklərinin qısa mahmızı olur.
 +
ə. Qaba Cənubi Sibirin. Kicik,
 +
Orta və Mərkəzi Asiyanın ii
 +
daqlarında yayılmıpidır. PI ə
 +
5, o cӱmlədən Azərb.SSR də 2 ə
 +
var (Qafqaz uları, fır kəklik. yaxud
 +
 +
 +
Xəzər uları). Muhafizə edilir.
 +
 +
 +
ə a
 +
n In
 +
 +
ə
 +
 +
r.
 +
 +
 +
iə Ti 7
 +
a —
 +
 +
 +
RAR
 +
 +
 +
....
 +
—
 +
 +
 +
ili ib
 +
 +
 +
-Z ə -
 +
r 1 mi kə
 +
1 əəən iT
 +
- |
 +
İT |
 +
ӧs ila
 +
 +
 +
ə R.
 +
 +
 +
əəə a.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ULDUZ ƏLCCUSUC
 +
 +
 +
443
 +
 +
 +
 +
 +
 +
qarın U, ən geniiy yayılmıtlar, Er-
 +
KƏİHHHH cəkisİi Z kq-dək olur. Daqla-
 +
rın alp və subalp quriyaqındakı cə-
 +
mənlərdə Yatayır, qayalarda gecələ-
 +
Yir. Guclu qar yaqanda 1500—2000 m-
 +
DƏK YUĞSƏKLİKDƏ olan daqrlara kecur.
 +
Monoqamdırlar. Torpaqda duzəltdiyi
 +
yuvaya 5—6 Yumurta qoyur. 30 gun kurt
 +
yatır. Zoq, tumurcuq, cicək, toxum və
 +
soqanaqla qidalanır. İdman ovu o6-
 +
yektidir.
 +
 +
ULACALI — Azərb.SSR Sabirabad
 +
r-punda kənd. U. sovetliyinin mərkə-
 +
zi, R-n mərkəzindən 15 km 1mM.-11,-də,
 +
Əli Bayramlı—Sabirabad avtomobil
 +
yolu kənarında, Kur cayının sahi-
 +
lində, Muqan duzundədir. Əh. 2625
 +
(1955), pambıqcılıq, taxılcılıq və
 +
heyvandarlıqla mətquldur. Orta mək-
 +
təb, mədəniyyət evi, kitabxana, ambu-
 +
latoriya var.
 +
 +
YRBPHXT (Ulbricht) Valter (30.6.
 +
1893. Leypsiq—1.8.1973, Berlin)— Al-
 +
maniya və beynəlxalq kommunist və
 +
fəhlə hərəkatı xadimi, ADR parti-
 +
ya və dəvlət xadimi. 3 dəfə ADR Əmək
 +
Qəhrəmanı (1953, 1958, 1963). Sovet
 +
İttifaqı Qəhrəmanı (1963), 1918 il-
 +
də “Spartak ittifaqına daxil ol-
 +
mupdur. Almaniya Kommunist Parti-
 +
yası (AKP) Leypsiq təpykilatının
 +
yaradılmasında muhum rol oynamıi-
 +
dır. 1919—23 illərdə AKP-nin bir
 +
sıra yerli təpgkilatlarında məs”ul
 +
vəzifələrdə calınmıty, 1923 ildə
 +
AKP MK Xəvu sonra MK katibi, 1935
 +
ildə AKP MK Siyasi Burosunun uzvu
 +
secilmlipidir. 1928—33 illərdə reyx-
 +
staqın deputatı idi. Fatist dikta-
 +
turası qurulduqdan (1933) sonra giz-
 +
li itə kecmiy, 1933 ilin sonunda
 +
muhacirət etməyə məcbur olmuzdu,
 +
İkinci dunya muharibəsi devrundə
 +
SSRİ-də alman əsirləri arasında
 +
izahat ipi aparmındır. U. 1928 il-
 +
dən Kommunist İntervasionalı İc-
 +
raiyyə Komitəsi (KİİK) uzvluyunə
 +
namizəd, 1928—29 və 1938—43 illərdə
 +
KİİK-də AKP-nin numayəndəsi ol-
 +
mutidur.
 +
Mə Haribədən sonra vətənə qayYıt-
 +
mıipi, Almaniya Vahid Sosialist Par-
 +
tiyasının (AVSP, 1946) yaradıcı-
 +
larından olmutdur. 1946—49 illərdə
 +
AVSP sədrinin muavini, 1949 ildən
 +
AVSP MK Siyasi Burosunun uzvu,
 +
1950—53 illərdə MK-nın baiyq kati-
 +
bi, 1953—71 illərdə AVSP MK-nın
 +
birinci katibi, 1971 ildən partiyanın
 +
sədri idi. U. 1949—55 illərdə ADR
 +
bap nazirinin muavini, 1955—60 il-
 +
lərdə ADR Nazirlər PQurası sədrinin
 +
birinci muavini, 1960—71 illərdə
 +
Milli Mudafiə PTurasının, 1960
 +
ildən ADR Devlət Purasının sədri
 +
olmulidur.
 +
 +
3 üə Karl Marks ordeni və ADR-
 +
in batpqa ordenləri ilə, habelə Lenin
 +
ordeni, Oktyabr İnqilabı ordeni və 6.
 +
sovet ordenləri ilə təltif edilmiil-
 +
dir. U. 1965 ildə Azzrb, SSR-də ol-
 +
mupidur.
 +
 +
Alman fəhlə və həmkarlar itti-
 +
faqları hərəkatına, ADR-də partiya,
 +
siyasi, təsərrufat və mədəni qurucu-
 +
luq məsələlərinə dair əsərlərin mu-
 +
əllifidir.
 +
 +
Əcəpnəpu, İzbr.
 +
 +
 +
statıIn i reci,
 +
 +
 +
per. s nem., M.. 1961, Razvitie qerman-
 +
skoqo narodno-demokraticeskoqo qosudar-
 +
stva, 1945—1958, per. s nem., M., 1961,
 +
 +
 +
K voprosam sopmalisticeskoqo stroitelh-
 +
stva v Qermanskon DemokraticeskovV Res-
 +
publike, Drezden, 1968,
 +
 +
 +
“ULDUZu— Azərb. Yazıcılar İttifaz
 +
qının və Azərb.LKGİ MK-nın ədəbi-
 +
bədii, ictimai-siyasi aylıq jurnalı,
 +
1967 plin yapvarından Bakıda nətir
 +
edilir. Jurnal, əsasən, gənc yazıcı,
 +
pair və publisistlərin əsərlərini,
 +
ədəbi-bədii yazılara rə"ylər və s. dərc
 +
edir. Tirajı təqr. 60 min nuӱsxədir
 +
(1985).
 +
 +
ULDUZ ALTSİSTEMLƏRİ—Qalak-
 +
tikada Yerlətmə xarakteristikaları-
 +
na və sur"”ətlərinin paylanma xususiy-
 +
yətləripə gərə muəyyən spektral sinfə
 +
və ya nəvə aid ulduzlar (Ya da baiqa
 +
obyektlər) məcmusu. U.a, tərkibinə
 +
daxil olan obyektlərin nəvӱ, sayı və
 +
Qalaktikanın simmetriya mustəvisinə
 +
və mərkəzinə nəzərən sıxlatması ilə
 +
tə”yin olunur. U.a. uc nəvdur: 1) Qa-
 +
laktikanın mustəvi komponenti—Qa-
 +
laktikanın simmetriya mustəvisinə
 +
doqru sıxlıqı guclӱ, Mərkəzinə dor-
 +
ru isə zəif olan obyektlər (O və V
 +
spektral sinfinə aid nəhəng və ifrat
 +
nəhəng isti ulduzlar, uzundevrlu se-
 +
feidlər və s.) 2) Qalaktikanın sfe-
 +
rik komponenti—Qalaktikanın sim-
 +
metriya mustəvisinə doqru SIXLIRI
 +
zəif, mərkəzinə doqru isə gӱclӱ olan
 +
obyektlər (subcırtdanlar, qısadəvrlu
 +
sefeidlər və s.): 3) Qalaktikanın
 +
aralıq komponenti — Qalaktikanın
 +
simmetriya mustəvisinə doqru sıxlı-
 +
qı bir qərarda olan obyektlər (qır-
 +
mızı və aq cırtdan ulduzlar, Yeni ul-
 +
duzlar, planetar dumanlıqlar və s.).
 +
ULDUZ ASSOSİASİYALARI
 +
 +
 +
umumi mənpəli səpələnmiiil ulduz
 +
qrupları. V. H. Ambarşimyan kəif
 +
etmiidir (1947). U.a.-nı əmələ gə-
 +
 +
 +
tirən obyektlər U.a.-ndan kənarda de-
 +
mək olar ki, mulpahidə edilmir. OV
 +
və T-assosiasiyaları mə”lumdur. Bi-
 +
rinciyə O, VO, V1 və V2 tipli nəhəng
 +
və ifrat nəhəlk ulduzlar daxildir
 +
(bax Ulduzların spektral sinifləri).
 +
OV-nin əlculəri 40—200 ips-dir. Bu
 +
ulduzların Yapqı 108—107 ildən cox
 +
deyil (təkamul edərək batqa tip ul-
 +
duzlara cevrilir). OV U.a. Qalakti-
 +
kanın cavan obyektləridir. Bu onu
 +
gestərir ki, U.a. yerlətən oblastlar-
 +
da ulduzlar hələ də yaranır. Hesab-
 +
lamalara gerə Qalaktikada 4000-ə qə-
 +
dər OV U.a. var və dayanıqsızdır:
 +
108—107 il muӱldətində assosiasiya la-
 +
qılır. T tipli U.a.-na Buqa burcunun
 +
T tipli ulduzları daxildir, əlculə-
 +
ri bir necə is tərtibdədir və daya-
 +
nıqsızdır. Bu, diffuz dumanlıqlar
 +
rayonundadır, əlculəri bir necə par-
 +
sek tərtibdədir, hərəsinə onlarla Ul-
 +
duz daxildir, 30 T assosiasiya mə”lum-
 +
dur. Onlar Gunəitdən təqr. 500 pis MƏ-
 +
safədədir.
 +
 +
ULDUZ ASTRONOMİYASI —astro-
 +
nomiyanın bəlməsi: ulduz sistemləri-
 +
nin, xususilə Qalaktika quruluunun
 +
dinamikasını və təkamulunu əyrənir.
 +
Əsasını V. Heriel qoymutdur. Ulduz
 +
statistikası, ulduz kinematikası
 +
(ulduzların məxsusi hərəkətlərini,
 +
fırlanma sur”ətini və s.-ni eyrənir),
 +
ulduz dinamikası (ulduz sistemləri-
 +
nin quvvə sahəsində ulduzların hərə-
 +
kətinin qanunauyqunluqlarını eyrə-
 +
nir) kimi bəlmələri var.
 +
 +
ULDUZ VAXTI —əsasını ulduz Gunu
 +
(bax Vaxt) təikil edən hesablama
 +
sistemi. Astronomik mupahidələrdə
 +
tətbiq edilir.
 +
 +
ULDUZ DİNAMİKASI, ulduz
 +
sistemlərinin dinamika-
 +
 +
 +
şı—ulduz astronomiyasının bəlmə-
 +
si, ulduz sistemlərinin qravitasiya
 +
sahəsində ulduzların hərəkətindəki
 +
qanunauyqunluqları, Qalaktikanın sə-
 +
pələnmii və kӱrəvi ulduz topaları-
 +
nın, Qalaktika topalarının, ulduz
 +
assosiasiyalarının və s.-nin təkamuӱ-
 +
lunu əyrənir.
 +
 +
UL UZ İLİ—bax İl.
 +
 +
ULDUZ YARIMNYI—qısa muddətdə
 +
kulli miqdarda (bə”zən 0əq-də 1000-
 +
dək) meteorların gəruӱnməsi. Meteor
 +
cismi dəstəsi Yerlə toqqutiduqda U.y,
 +
bap verir (bax Meteor seli).
 +
ULDUZ KATALOQU — ulduzların
 +
bircins xarakteristikalarına (ekva-
 +
torial koordinatları və onların də-
 +
ytiməsi, ulduz əlcusu, spektral si-
 +
nifləri və s.) gərə siyahısı. Əsas
 +
neəvləri: ulduzların vəziyyətinin
 +
U.k., fundamental U.k., ӱmumi U.k,,
 +
xӱlasə U.k., ulduzların iqua suӱr”ətlə-
 +
rinin və parallakslarının kataloqu,
 +
dəyiptən ulduzların, qopa ulduzların
 +
kataloqu və s. Astronomik muçiyahidə
 +
əsasında tərtib edilən U.k. ulduz sis-
 +
temlərinin quruluit və hərəkətinin ey-
 +
rənilməsində, gey koordinatları sis-
 +
teminin tə”yinində və s.-də iilədilir.
 +
ULDUZ KİNEMATİKASI — ulduz
 +
astronomiyasının bəlməsiy Qalakti-
 +
kada ulduzların hərəkətini (Gunətə
 +
nəzərən) əyrənir. Bunun ucun ulduzun
 +
mutpahidə olunan Hərəkəti Yerin Gu-
 +
nəpq ətrafına dolanması və əz oxu
 +
ətrafında fırlanması effektlərin-
 +
dən azad edilir. Ulluzun gəy sfera-
 +
sında bir ildə bucaq yerdəyiiməsini
 +
və məsafəsini əlcərək onun sur”əti-
 +
nin baxın iquasına perpendikulyar
 +
mustəviyə olan proyeksiyası tə”YİN edi-
 +
lir. Ulduzun spektrinlə xətlərin Yer-
 +
dəyinməsini əlcərək Donler hadisə-
 +
sinə əsasən onun baxın iquası isti-
 +
qamətində sur”əti tapılır. Bunları
 +
bilərək ulduzun tam fəza sur”əti tə”-
 +
yin edilir. Gunəi yaxın ulduzlara
 +
nisbətən 19,5 km/san sur”ətlə Hərəkət
 +
edir. Ulduzların sayı cox olduqun-
 +
dan, adətən, muəyyən ulduz qrupları-
 +
nın hərəkətinə baxılır. Bu qrupla-
 +
rın sur”əti mӱxtəlifdir. Qalaktika:
 +
dakı butun obyektlər onun mərkəzi
 +
ətrafına dolanır, buna Qalaktikanın
 +
fırlanması deyilir. Qalaktikadakı
 +
ulduzların bir-birinə qariyılıqlı
 +
tə”siri nəticəsində umumi cazibə sa-
 +
həsi yaranır. Bu sahə ulduzların hə-
 +
rəkətini tə"yin edir. Qalaktika mər-
 +
kəzindən uzaqlaidıqca fırlanma sur -
 +
əti artır və Gunəi ətrafındakı un
 +
duzlar ucun ən beyuk qiymətə ( 50
 +
km san) catır. Gunəidən Qalaktika-
 +
nın mərkəzinədək məsafə 10 min ”4r-
 +
sek, mərkəz ətrafına dolanma dəvru
 +
230 mln. ildir. Mərkəzdən Gunəiyə
 +
nisbətən daha uzaq məsafələrdə fır-
 +
lanma sur”əti azalır. Mərkəzdən eyni
 +
məsafədəki obyektlərin sur”əti bir-
 +
birindən xeyli fərqlənir.
 +
ULDUZ GUNU—bax Vaxt, Gun.
 +
ULDUZ ƏLCUSC—Yer atmosferinin
 +
sərhədində ipqıq iqualarına, perpendi-
 +
kulyar mustəvi uzərində gey cisminin
 +
yaratdırı imqıqlıq vahidis GƏy cis-
 +
minin parlaqlıq dərəcəsi. Elmə e.ə.
 +
2 əsrdə Hipparx daxil etmii və adi
 +
gəzlə kərunən butun ulduzları 6 U.e.-
 +
nə ayırmındır. Ən parlaq ulduzları
 +
1-ci, ən zəiflərini isə 6-cı U.e.-nə
 +
aid etmipdir. İki ulduzun ev, Və E,,
 +
 +
 +
parlaqlıqı ilə və tə U,0, arasın-
 +
dakı munasibət
 +
 +
 +
444
 +
 +
 +
 +
 +
 +
= ıx—-—n
 +
 +
 +
ilə verilir, U.e. mənfi qiymət də
 +
alır.
 +
U,v.—1,46, Ayınkı—12,/1, Gunətin-
 +
ki—26,78-dir. Beyuk teleskopla muipa-
 +
Hhidə edilən ən zəif ulduzun U.ə. 23-
 +
dur. Mupahidə usulundan asılı ola-
 +
raq vizual, fotometrik, bolometrik və
 +
spektral U.e. var. İPərti olaraq Yer-
 +
dən 10 ps məsafəyə gətirildikdə ul-
 +
duzun aldıqı U.ə. mutləq U.ə. adla-
 +
nır. Mutləq U.e. birbapa ulduzun
 +
ipıqlırını xarakterizə edir. M mut-
 +
ləq U.e. və q ulduzaqədərki məsafə
 +
(parseklərlə) və t gərunən U.e. apa-
 +
sındakı asılılıq
 +
 +
 +
Mem c485—5lgr
 +
 +
dӱsturu ilə verilir.
 +
 +
ULDUZ STATİSTİKASI — ilduz
 +
astronomiyasının bəlməsi, fiziki
 +
xassələri eyni, xarakteristikaları
 +
arasındakı statistik asılılıq mux-
 +
təlif olan ulduzların fəzada pay-
 +
lanmasını riyazi statistika usulla-
 +
rı ilə eyrənir. Əsasını 18 əsrin
 +
axırlarında V. Hermel qoymupdur.
 +
Ən muhum məsələsi (tq) ulduz sıxlı-
 +
qının (vahid həcmə dutən ulduzların
 +
sayı) tə"yinidir. Bu məsələnin həllin-
 +
də statistik ӱsullar tətbiq edilir:
 +
KyHəmə yaxın (rc 100 is) obyektədək
 +
məsafə, ya da xususi tip ulduzlara-
 +
dək (məs., dəyimən ulduzlar) məsafə
 +
bilavasitə tə*”yin edilir.
 +
 +
ULDUZ TOPALARI —eyni məməli
 +
qariqılıqlı cazibə quvvələri ilə bir-
 +
birinə baqlı olan ulduz qrupları.
 +
Əlculəri bir necə narsekdən 150 par-
 +
sekədəkdir. İki nəv U.t. məvcuddur:
 +
Dekanı U.t. və kӱrəvi U.t. Daqınıq
 +
U.t.-nda, onlarca və yuzlərcə (kӱrəvi
 +
U.t.-nda hətta yuz minlərcə) ulduz,
 +
mərkəzi hissəsində isə sıxlayimıil
 +
maddə (nuvə) var. Diffuz maddədən
 +
formalatma mərhələsində olan U.t.
 +
cox vaxt uulduz assosiasiyaları. adla-
 +
 +
 +
nır.
 +
ULDUZ XƏRİTƏSİ—ulduzlu geəyun
 +
xəritəsi. Telsekopun səmanın lazımi
 +
nəqtəsinə yenəldilməsi, səmada ulduz:
 +
ları və ya onların astrofotoqrafik
 +
xəyallarının ulduz kataloqunda təs-
 +
vir edilmiiy ulduzlarla muqayisəsi,
 +
koordinatlarına gərə obyektin ulduzlu
 +
geydə axtarılması və s, ucundur. Ən
 +
qədim U.x, 13 əsrdə tərtib edilmiin-
 +
dir. İndi ulduzlu geyu təsvir edən
 +
bir necə mӱkəmməl U,x. mevcuddur.
 +
Xəritə Ӱs ӧzx səh, 455,
 +
ULDUZLAR—Gunəi kimi əzundə ge-
 +
dən İSTİLİK-nuvə reaksiyaları hesa-
 +
bına daxili iqualanma mənbələri olan
 +
gey cisimləri. Cox uzaqda olduqla-
 +
rından beyuk teleskopda da nəqtə ki-
 +
mi gərunur. Adi gəzlə 6 minədək, te-
 +
leskopla milyonlarla U, muitahidə
 +
olunur. Hələ eradan min il əvvəl ul-
 +
duzlu xe) mupahidə edilmiit və burc-
 +
ərə ayrılmımdır. Hipparx, Nəsi-
 +
rəddin Tusi ulduz kataloqları tərtib
 +
etmiiylər. Q. Qaliley teleskopu ixtira
 +
.... sonra mə”lum oldu ki, teles-
 +
pla kӱlli miqdarda ulduza gərunur,
 +
1835—39 illərdə yaxın U.-a ər nə.
 +
safə tə”yin edildi. 19 əsrin ortala-
 +
rından fotoqrafiya və spektroskopiya
 +
tətbiq edildi. 20 əsrdə atom fizika-
 +
sının Yaranması U.-ın təbiətini Əl-
 +
 +
 +
rənmək ucun zəmin yaratdı. 1945 il-.
 +
 +
 +
dən U.-ın radioiqualanma, sonra kos-
 +
mik aparatlardakı cihazlar vasitəsi-
 +
 +
 +
n parlaq Sirius ulduzunun:
 +
 +
 +
ULDUZ STATİSTİKASI
 +
 +
 +
lə infraqırmızı, ultrabənəviəyi,
 +
rentgen və qamma iqualanmaları dia-
 +
pazonlarında mutpahidəsinin cox mu-
 +
Hum rolu oldu. U.-ın tədqiqi muasir
 +
fizikanın əsas bəlmələri ilə sıx baq-
 +
lıdır. Yerin Gunəi ətrafına Hhərəkə-
 +
ti nəticəsində U. goy sferasında il
 +
ərzində Yerini dəyitir. Buna illik
 +
parallaks deyilir. U.-a qədərki məsa-
 +
fə (parseklə) parallaksın tərs qiymə-
 +
tinə (bucaq saniyələri ilə) bərabər
 +
dir. Lakin 0O,01 san-dən kicik bucaq-
 +
ları əlcmək mumkun olmadıqından
 +
bu usul 50 parsekədək məsafə ucun doq
 +
Rudur. Əksər U. -cox uzaqdır. U.-ın
 +
əqiqi parlaqlıqrı onların bir sıra
 +
fiziki xarakteristikalarından ası-
 +
lıdır. Bu parlaqlıqları tutuppdur-
 +
maqla U.-a qədərki məsafə tapılır.
 +
Buna spektral parallaks usulu deyi-
 +
lir. ərəbin tə”yini ucun digər
 +
usullar da var. U.-ın xarici qatları
 +
spektral ӱsullarla bilavasitə mula-
 +
hidə edilir. U.-ın spektrləri kəsil-
 +
məz iqualanma fonunda, əsasən, udulma
 +
xətlərindən ibarətdir. Bə”zi U.-ın
 +
spektrində iqualanma xətləri var. Kə-
 +
silməz iqualanmanın yarandıqı qat
 +
fotosfer, udulma xətlərinin yaran-
 +
dıqı ust qat isə atmosfer adlanır.
 +
Əksər U.-da fotosferin qalınlırı 300
 +
km tərtibində olur. U.-ın fotosferin-
 +
də sıxlıq və temp-r kəsilməz spektrdə
 +
enerjinin paylanması və spektral
 +
xətlərin intensivliyinə əsasən eyrə-
 +
nilir (bax Ulduzların spektral si-
 +
nifləri).
 +
Ulduzların parlaqlıq vahidi u/l-
 +
duz əlnusudur.
 +
Ulduzların parametrləri (kutlə,
 +
 +
radius və ipıqlıq) adətən Gunəiy va-
 +
idlərində verilir. Gunətin kutlə-
 +
si 2.1033 2, radiusu 96 000 km, tpıqlı-
 +
qı 3,83.1033 erq/san-dir. İfrat nəhəng
 +
U.-ın radiusu Gunətinkindən 100 də-
 +
fələrlə bəyukdur. Neytron ulduzla-
 +
rın radiusu isə bir necə kilometrdir.
 +
U. arasında ipıqlıqı Gunəiingin-
 +
dən yuz min dəfə cox və o qədər dəfə
 +
az olanı var. İsti ulduzların əz oxu
 +
ətrafında fırlanma sur”əti ekvator-
 +
na 500—600 km/san, "Gunətinki
 +
kmysan-dir. U.-ın kutləsi təqr. 0,05—
 +
100 Gunəit kutləsi qədərdir. Kutlə art-
 +
dıqca ulduz daxilində temp-r artır.
 +
Kutlə cox beyuk olduqda qaz və içalan-
 +
ma təzyiqi cazibə quvvəsinə ustun gə-
 +
lir və ulduz dayanıqsız olur. Cox ki-
 +
cik olduqda daxili temp-r apaqrı olur
 +
və ulduz ipıq sacmır, planet kimi
 +
soyuq cismə cevrilir. Yalnız qopa ul-
 +
duzların kutləsi . bilavasitə tə”Yin
 +
edilir. Sıx qoiya ulduz sistemlərində
 +
komponentlər arasındakı məsafə on:
 +
ların radiusları tərtibindədir. Be-
 +
lə sistemdə qaz axınları yaranır, bir
 +
ulduzun kutləsinin xeyli hissəsi di-
 +
gərinə kecə bilir. Bu, həmin ulduz-
 +
ların təkamul prosesinə beyçk təsir
 +
gəstərir. U.-ın Yarısından coxu qo-
 +
iadır. U. ətrafında planetlərin bi-
 +
lavasitə muppahidəsi hələlik mumkun
 +
olmamındır. Planetlərin cazibə tə”-
 +
sirindən ulduzun vəziyyəti səmada pe-
 +
riodik dəyimir. Plapetin guӱtləsi ul-
 +
duzunkundan cox az olduqundan bu yer:
 +
dəyimmə cox kicikdir və onu muiYa-
 +
hidə etmək cətindir. Dəyiiyən ulduz-
 +
ların parlaqlıqı muəyyən periodla
 +
(bir necə saatdan bir ilədək) artıb
 +
azalır. Bunların bə”ziləri soyuq nə-
 +
hənk U.-dır. Belə U.-da pulsasiya
 +
ba v rir: onlar sıxılır və geniil-
 +
 +
 +
b——————————qqcJ j
 +
 +
 +
lənir. Qeyri-stasionar U.-ın parlaq-
 +
lıqı vaxtapırı kəskin artır, qısa
 +
mӱddətdə beyuk miqdarda enerji ay-
 +
ılır, Yeni və ifrat yeni U.-da bu
 +
adisə xususilə guclulur. T Buqa və
 +
1)” Balina tipli qeyri-stasionar U.
 +
soyuq cırtdan ulduzlardır. Təzə Ya-
 +
ranmıtn Volf-Raye tipli U.-ın temp.ru
 +
cox yӱksəkdir (bə"zən 100 000 K). On-
 +
lardan ətrafa maddə axını var. Hə-
 +
min U.-ın Yapı milyon illən cox de-
 +
yil, nisbətən cox cavandır. Əksər U.-
 +
ın maqnit sahəsi zəifdir. Maqnit
 +
U. adlanan dəyiinən U.-da sahənin in-
 +
tensivliyi 10 minlərlə 2aycc, öə”an
 +
elementlərin miqdarı ali U.-dakına
 +
nisbətən bir necə dəfə cox və Ya az
 +
olur.
 +
 +
U.-ın daxilinə getlikcə temp-r ar-
 +
tır və mərkəzində 10 milyonlarla də-
 +
rəcəyə catır. Bu iqəraitdə istilik
 +
nuvə-sintez reaksiyaları gedir. U.-ın
 +
əksəriyyətində hidrogen atomlarının
 +
nӱvələri bir necə ardıcıl reaksiya
 +
nəticəsində Helium atomu nӱvəsinə
 +
cevrilir. Bu zaman 1 2 maddədə 6,2-:1088
 +
erq enerji ayrılır. Kupətə bu ener
 +
ji 10 mlrd. il, soyuq U.-a isə daha
 +
beyuk muddətə kifayət edər. Gunət
 +
=5 mlrd. il əvvəl yaranmıpdır. De-
 +
məli nuvə enerjisi daha ə mlrd. il
 +
kifayət edər. İsti U.-da Hidrogen
 +
10—100 mln. ildə həliuma cevrilir,
 +
U,-ın mərkəzinlə hilrogen tukəndik-
 +
dən sonra onlar geniplənir və qırmı-
 +
zı nəhəng ulduza cevrilir. Lakin bu
 +
mərhələ də uzun cəkmir. U. xarici
 +
təbəqəsini HIHDUD və sıxılır, təka-
 +
mulunun son mərhələsində kӱtləsindən
 +
asılı olaraq aq cırtdan, neytron ul-
 +
duz və ya qara cuxur yaranır. Sur”-
 +
ətlə fırlanan neytron U. guclu ra-
 +
dio, bə”zən optik və reptken iqualan-
 +
ma da verir. Pulsar adlanan bu ob-
 +
yektlər 1967 ildə kətif edilmiydir,
 +
 +
 +
Əd. PklonskiNn M. S., Zvezdı,
 +
2 izd., M., 1977: Zelıdopic İLİ. B.,
 +
BlinnikonsS. T.. Pakuraiİ, İ.,,
 +
Fiziceskie osnonı stroenil i əvolopni
 +
zvezd, M., 1981: Bakulin P. İ., K oq-
 +
nonovic B. V.,. Moroz V. İ., Kurs
 +
obien astronomini, M., 1983
 +
 +
 +
ULDUZLARARASI QAZ DİNAMİ-
 +
KASI —bax Koscik qaz dinamikası,
 +
ULDUZLARARASI MAQNİT SAHƏ-
 +
Sİ—ulduzlararası muhitin tərkib
 +
hissələrindən biri. Varlıqı 1949 il-
 +
də aikar edilmindir. Orta qiyməti
 +
milyonda bir qaussdur. İfrat yeni
 +
ulduzun ətrafında və bə”zi qaz dumana
 +
lıqlarda nisbətən gӱclӱdӱr. U.m.s.
 +
muəyyən effektlərə səbəb olur. Qeyri-
 +
duzgun formalı toz zərrəciklərinin
 +
U.m.s. istiqamətinlə dӱzulməsi HƏTH-
 +
cəsində ulduzlararası toz zərrəcik-
 +
lərinlən səpələnən tiıq polyarla
 +
pır. Bu mutiahidələr U.m.s.-nin Tas
 +
laktika mustəvisinə paralel olduqunu
 +
gestərir. Elektrik yukğunə malik zər-
 +
rəcik maqnit sahəsində əyri trayekto-
 +
riya uzrə Hərəkət edir. Kosmik tiya.
 +
lar beyukenerjili zərrəciklərdən iba-
 +
rətdir və bunlar Qalaktikada spiral:
 +
varı trayektoriya uzrə Hərəkət etdi-
 +
yindən kosmik itaların Yolu min
 +
dəfələrlə uzanır və onlar Qalaktika-
 +
da təqr. bərabər paylanır. Enerjisi
 +
1029 ev-dən bəyuk zərrəcikləri U.m.s.
 +
Qalaktikada saxlaya bilmir və onlar
 +
Qalaktikanı tərk elir. Sur”əti iiyıq
 +
sur”ətinə cox yaxın olan zərrəciklərə
 +
relyativist zərrəciklər deyilir. Bun:
 +
lar maqnit sahəsində Hərəkət edərək
 +
 +
 +
kk
 +
 +
 +
Kİ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
(ə ö:
 +
Ə o
 +
ə =
 +
ə dü
 +
* 15
 +
. dü
 +
 +
 +
ULDUZLU GӦY
 +
ULDUZ ƏLCULƏRİ
 +
F s
 +
..
 +
rümaA Yaxnyı
 +
ə
 +
dayinən Ulduz
 +
 +
 +
KƏİYH EKBATOPHA/I /IHUTHMH
 +
 +
 +
 +
 +
 +
446
 +
 +
 +
ULDUZLARARASI MUHİT
 +
 +
 +
 +
 +
 +
pqualanır (sinxrotron pqualanma), Qa-
 +
laktikada relyativist elektronların
 +
sinxrotron pqualanması və radiopqua-
 +
lanması mutpahidə edilir. Bu, relyati-
 +
vist elektronların bu Qalaktikada
 +
yayıldıqını gəstərir. İfrat yeni ul-
 +
duzun qalıqlarında (ətrafındakı
 +
dumanlıqlar), pulsarda sinxrotron
 +
iqualanma guclu olub, radiodiapazon-
 +
da, optik və rentgen diapazonlarda bap
 +
verir. Ulduzların və planetlərin ya-
 +
ranmasında və Qalaktikadakı proses-
 +
lərdə U.M.s.-NİN cox ve olu var.
 +
ULDUZLARARASI MUHİT—ulduz-
 +
lararası fəzada olan cox seyrək mad-
 +
DƏ. s komponentləri qaz və toz mad-
 +
dələrdir. Qaz neytral və ionlaqtimınt
 +
atomlardan, həmcinin bə”zi molekul-
 +
lardan ibarətdir. Kimyəvi tərkibi
 +
ulduzlarınkına bənzərdir: əksəriy-
 +
yəti hidrogen və helium atomları-
 +
dır, digər elementlər kutləcə cəmisi
 +
bir necə faizdir. U.m.-i, adətən, ay-
 +
ı-ayrı dumanlıqlar təpkil edir.
 +
Da zı: yaxınlıqında ÇOX isti
 +
(temp-ru 1 K-dən yuxarı olan) ul-
 +
duz olarsa, onun pqualanması duman-
 +
lıqdakı atomları ionlatdırır. Sər-
 +
bəst elektronu digər ion zəbt etdikdə
 +
o tədricən apaqı enerji səviyyələrinə
 +
kecir və nəticədə bir necə kvant pqua-
 +
lanır. Belə dumanlıqlar teleskopda
 +
parlaq bulud kimi gərӱnur, spektri
 +
pqualanma xətlərindən ibarətdir. La-
 +
kin isti ulduzların nisbi sayı azdır,
 +
Ona gerə ulduzlararası qazın az his-
 +
səsi ipıqlıdır. ptıqlanmayan du-
 +
manlıqlar ulduzlararası udulma xət-
 +
ləri vasitəsilə apkara cıxarılır.
 +
Ulduzun ipıqı soyuq dumanlıqda udu-
 +
laraq udulma xətləri yaranır, U.m.-in
 +
spektrində kalsium, natrium, dəmir
 +
və b. elementlərin udulma xətləri
 +
mupahidə edilmipdir. U.m.-in eyrə-
 +
nilməsindƏə kosmik tədqiqatlar və ra-
 +
dioastronomiya ӱsulları yeni mərhələ
 +
acmıpdır. U.m.-də Hidrogen 21 sm
 +
dalqada radiopqualanma verir. Bu, cox
 +
bəyuk məsafələrdə hidrogenin paylan-
 +
masını əyrənməyə imkan yaradır.
 +
Mutppahidələr Qalaktikada tutqun
 +
dumanlıqlar olduqunu da gestərir.
 +
lar toz dumanlıqları adlanır. On-
 +
larda diametri 0,0001 sm olan toz his-
 +
səcikləri vardır. Bunlar qrafit, oin-
 +
likat və s.-ni əhatə edən buz dənələri-
 +
dir (donmutl su, metan, ammonyak
 +
və s.). Bu zərrəciklər ipıqı səpələ-
 +
diyİNDƏN dumanlıqdan kecən ipıqın
 +
intensivliyi azalır. Toz maddəsi, əsa-
 +
sən, Qalaktika mustəvisi yaxınlırın-
 +
DA CƏMLƏİMİTT1 VƏ qalınlıqı cəmisi
 +
200 ps-dir, Gunəp də bu mustəvi uzə-
 +
rindədir, Toz dumanlırında 10 mln,
 +
m?-ə bir zərrəcik duӱptur. Bir necə
 +
min ps məsafədə olan obyektin itpıqı
 +
bir necə dumanlıqdan kecdikdə cox
 +
zəifləyir. Qalaktika mustəvisi uzrə,
 +
kususilə Qalaktikanın mərkəzi isti-
 +
qamətində bir necə min "s məsafədəki
 +
obyektlər adi teleskoplarla mutpahidə
 +
edilmir. Dalra uz. bəyuyəndə udulma
 +
azaldıqından onlar radiodiapazonda
 +
mupahidə olunur. Qaz dumanlıqda
 +
1 sm9-də bir necə atom var. Bu, labo-
 +
ratoriya iqəraitində əldə edilmin
 +
vakuumdan mlrd. dəfə seyrəkdir. Toz
 +
maddəsinin orta sıxlırı qaz maddə-
 +
siningindən 100 dəfə azdır. Son il-
 +
lər U.m.-də molekullar aikar edil-
 +
mipdir (hidrogen və onun bir sıra
 +
birlətmələri), Qaz-toz buludlarının
 +
diametri bir neçə parsek, kutləsi
 +
 +
 +
Gunətinkindən bir necə dəfə coxdur.
 +
Qalaktikada belə buludlar spiral bu-
 +
ludlarda daha coxdur. Budaqlarda
 +
kӱtləsi xeyli beyuk olan qaz-toz kom-
 +
pleksləri var. Qaz-toz maddəsinin
 +
sıxılması nəticəsində ulduzların
 +
yarandıqı guman edilir. Digər tərəf-
 +
dən bə”zi ulduzlardan maddə axını
 +
var. Yeni və ifrat yeni ulduzlar alı-
 +
iarkən ətrafa xeyli maddə puskuru-
 +
lur. Beləliklə, U.m. ulduzlardan ay-
 +
rılan maddə hesabına zənginləitir, bu
 +
maddədən həm də ulduz yaranır (hər il
 +
Qalaktikada orta hesabla bir necəsi).
 +
U.m. qeyri-duzgun qalaktikalarda nis-
 +
bətən cox, elliptiklərdə azdır. Qa-
 +
laktikanın mərkəzi hissəsindən qaz
 +
axını muӱppahidə edilir (ildə bir
 +
Gunəpu kutləsi qədər), səbəbi isə muəy-
 +
yən edilməmindir. Bu, Qalaktikanın
 +
nuvəsində fəal proses olduqunu .Gəs-
 +
tərir. Bə”zi qalaktikaların mərkəzi
 +
hissəsində belə fəal proseslər xusu-
 +
silə gucludur. U.m.-ə səma cisimlə-
 +
rinin elektromaqnit pqualanması, kos-
 +
MHK ptualar və maqnit sahələri daxil-
 +
dir, Kosmik pqualarda olan bəyukener-
 +
jili elementar zərrəciklər U.m.-in
 +
atomları ilə toqqutpur və əz enerji-
 +
sinin bir Hissəsini onlara verir.
 +
Nəticədə U.m.-də qazın temp-ru yuksə-
 +
lir. Qalaktikalararası fəzada qaz cox
 +
seyrəkdir və bilavasitə mutpahidə edil-
 +
mir. Qalaktikalararası fəzada maddə
 +
sıxlıqının tapılması kosmologiya
 +
ucun cox zəruridir. Gunəi yaxınlı-
 +
qında U.m. planetlərarası muhitə
 +
kecir. Onun da qaz və toz komponent-
 +
ləri var. Qaz komponenti Gunətdən
 +
axan maddə hesabınadır. Sıxlıq Gu-
 +
nəppin fəallırından asılıdır,
 +
 +
 +
Əd.: bax Ulduzlar məqaləsinin ədə-
 +
biyyatına,
 +
ULDUZLARARASI UDULMA—səma
 +
 +
 +
cisminin ipıRrı ulduzlararası mu-
 +
hitdən kecərkən onun intensivliyinin
 +
azalması. Varlıqını V. Y. Struve
 +
səyləmipt, 1930 ildə dəqiq apqkar edil-
 +
mipdir. U.u. əlculəri təqr. 0,0001 sm
 +
və daha kicik olan bərk zərrəciklər
 +
yaradır. Bu, toz maddəsi adlanır və
 +
ayrı-ayrı dumanlıqlarda cəmlənmiil-
 +
dir. Səma cismindən gələn ipıqrı hə-
 +
min zərrəciklər səpələyir və nəticədə
 +
ilıqın intensivliyi azalır U.u.
 +
impıqın uz. ilə tərs mutənasibdir.
 +
Ona gərə uzaqdakı ulduzların rəngi
 +
qırmızıya calır. Qalaktika mustəvi-
 +
si uzrə hər 1000 nc məsafədə sarı
 +
ipıqın intensivliyi 4 dəfə, mavi
 +
iqualarınkı 6 dəfə azalır. U.u. Qa-
 +
laktikanın mərkəzinə doqru artır,
 +
onun mustəvisindən uzaqlaqdıqca kəs-
 +
kin azalır: mərkəzdən 4000 s məsa-
 +
fədən uzaqdakı obyektlər spektrin gə-
 +
unən Ar mulpahidə edilmir.
 +
lduzların ipıqı qaz buludunda da
 +
udulur və spektrdə udulma xətləri
 +
yaranır.
 +
ULDUZLARIN ENERJİ MƏNBƏ-
 +
Yİ—bax Ulduzlar.
 +
ULDUZLARIN SAYRIMMASI —
 +
ulduzun parlaqlırının və rənginin
 +
surətlə dəyipməsi. Ufuq yaxınlı-
 +
qında daha guclu olur. Dəyipyilmələ-
 +
in sur”əti saniyədə 100-dən coxdur.
 +
ranı səbəbi Yer atmosferində ul-
 +
duza baxıtqi istiqamətindən muxtəlif
 +
sıxlıqda hava cərəyanlarılın tez-
 +
tez kecməsi və bunlarda iquanın mux-
 +
təlif cur sınması və dispersiyası-
 +
dır. Muxtəlif hava sıxlıqında
 +
 +
 +
iuanın sınma əmsalı və dispersi-
 +
yası da muxtəli dir.
 +
ULDUZLARIN PEKTRAL Sİ-
 +
NİFLƏRİ — spektrlərindəki xətlə-
 +
rin intensivliyinə gərə ulduzların
 +
muəyyən siniflərə ayrılması. Qəbul
 +
edilmiii Həari təsnifatında U.s.s.
 +
belə duzulur: O, V, A, E, S, K, M,,...
 +
Hər sinif 10 altsinfə bəlunur (VO,
 +
V1,... V9, AO, A1,...). O sinfində ion-
 +
lapmıqi helium və bir necə dəfə ion-
 +
lappmıppd oksigen, azot, karbon xətlə-
 +
ri, V sinfində neytral helium, ion-
 +
lalimın oksigen və azot xətləri var,
 +
A sinfində helium xətləri yoxdur,
 +
hidpogen xətləri ən intensivdir, son-
 +
rakı siniflərdə onlar da zəifləyir.
 +
R və S siniflərində ionlaimıin ney-
 +
tral metalların (dəmir, kalsium, nat-
 +
rium və s.) xətləri, K və M sinif-
 +
lərində titan oksidi zolaqları gəru-
 +
nur. Əksər ulduzların kimyəvi tərki-
 +
bi oxpardır, onlar əsasən, hidrogen
 +
və heliumdan ibarətdir. Digər ele-
 +
mentlər kutləcə cəmisi bir necə faiz-
 +
dir və ya faizdən azdır. U.s.s. onla-
 +
rın xarici qatlarının temp-runu Xa-
 +
rakterizə edir. O sinfi ucun (=
 +
— 50000 —30000 K, A sinfi ucun 10000
 +
K, M sinfi ucun isə () K ətrafın-
 +
dadır. Bu ardıcıllıqdan ipaxələnən
 +
E, MC, 5 siniflərində karbon, sian və
 +
sirkonium oksidi molekullarının z0-
 +
laqları var: lakin belə ulduzların
 +
sayı 196-dən azdır. Spektral sinif-
 +
dən sonra əlavə edilən Roma rəqəmlə-
 +
ri ulduzun radiusunu xarakterizə
 +
edir: 1—ifrat nəhəng, İ, 111—nəhəng,
 +
U—batip ardıcıllıq ulduzları, UT,
 +
CXP cırtdan ulduzlardır. Eyni temp-r-
 +
da ulduzun radiusu əyuğ olduqca
 +
o, parlaq olur. Bə”zi xususiyyətlər la-
 +
tın hərfləri ilə gestərilir (məs.,
 +
epiualanma xətlərinin olduqunu gəs-
 +
tərir). U.s.s. ulduzların kutlə, ra-
 +
dius, ipıqlılıq və s. parametrləri
 +
ilə də sıx əlaqədardır. Spektral si-
 +
nif vasitəsilə ulduzun parametrləri-
 +
ni təqr. bilmək olur. Bu siniflə
 +
lduzun ipıqlıqı arasında əlaqə
 +
ertsiprunq—Rassel diaqramı ilə
 +
verilir. Gunip (S2U spektral sin-
 +
inə mənsubdur.
 +
ULDUZLU GƏY-key sferasında gə-
 +
runən ulduzlar coxluqu. Yerin PTimal
 +
və Cənub yarımkurələrində il ər-
 +
zində adi gəzlə təqr, 6000 ulduz (6
 +
ilduz əlcusӱnə qədər) gərmək olur. Te-
 +
leskopla daha zəif ulduzlar, duman-
 +
lıqlar, ulduz assosiasiyaları, ulduz
 +
topaları, qalaktikalar gerunur. U.g.-
 +
də Ay, planetlər və onların peykləri,
 +
kometlər də mutpahidə olunur, cox
 +
vaxt meteorlar, Yerin suni peykləri
 +
və s. də gərunur. Ulduzları ayırd
 +
etmək ucun hələ qədimdə U.g. burclə-
 +
rə bəlunmutidur. İl ərzində bunla-
 +
rın hansından Gunətp gkecirsə, onlar
 +
zodiak quripaqı adlanır. U.g.-dən mə-
 +
həllin istiqamətinin tə YİNnİiNnDə və
 +
naviqasiyada istifadə edilir. Yerin
 +
əz oxu və Gunəi ətrafına hərəkəti
 +
ilə əlaqədar U.g.-un gerunupqu həmi-
 +
iyə dəyipir. Gey cisminin gey sfera-
 +
sında zahiri gunluk hərəkəti mula-
 +
hidə yerinin coqrafi enliyindən ası-
 +
lıdır. Cisim qutblərdə YÖyrə para-
 +
lel qəvs boyunca hərəkət edir, ekva-
 +
torda isə paquli doqur və batır. Gu-
 +
nəpin ekliptika boyunca zahiri Hərə-
 +
kəti ilə əlaqədar U.g.-də hər fəsildə
 +
muxtəlif burclər muttahidə olunur
 +
Presessiya nəticəsində dunyanın qutb
 +
 +
 +
ULYANOV
 +
 +
 +
447
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ləri ulduzlar arasında yerini də-
 +
yipltir. Məs,, 12 min ildən sonra PLi-
 +
mal qutbu Lira burcundə olacaqdır,
 +
U.g.-un Yerdən muppahidə olunan fonu
 +
zəif ipıqlıdır. Bə”zən U.g.-də yeni
 +
lduz və ya ifrat yeni ynöya Myura-
 +
hidə edilir. Axırıncı cox guclu
 +
olduqda “gunduz də gərunur.
 +
 +
ULDUZUN İPYIQLIRI — ulduz
 +
ippıqının gucu, Yə”ni ulduzun vahid
 +
cisim bucarında pqualandırdırı
 +
ippıq selinin qiyməti, cU,i,ə termini
 +
umumi fotometriyanın cipıqlılıqı
 +
termininə uyqun gəlmir. U.i. Gunə-
 +
tpin tipıqlıq vahidləri (Z.1027 bey-
 +
nəlxalq iyam və ya 3,8-1033 erq/san) ilə
 +
ifadə edilir. O spektral sinfində
 +
bə”qzi ifrat nəhəng ulduzların bo-
 +
lometrik ipıqlıqrı (tam iqualanma-
 +
nı xarakterizə edir) Gunətinkin-
 +
dən 5.1059 dəfə cox, bə”zisininki 100
 +
min dəfə azdır. Kutlə, radius və səth
 +
temp-ru ilə yanapı U.i. da ulduzun
 +
əsas xarakteristikasıdır. M mutləq
 +
ulduz əlcusu ilə Q, U.i. bir-biri ilə
 +
 +
 +
mn
 +
 +
M x —25 ig L k 4, 77
 +
kimi ifadə olunur.
 +
ULDUZUN İYUA SUR”ƏTİ—ulduzun
 +
fəzadakı hərəkət sur”ətinin muilahi-
 +
dəciyə doqru istiqamətdə (Yə”ni baxın
 +
myacbıHa) proyeksiyası. U lp.s.-nin tə”-
 +
yini ucun Dopler hadisəsindən istifa-
 +
də edilir: mutpqahidəciyə nəzərən ba-
 +
xıtpp pquası istiqamətində Hərəkət et-
 +
məyən mənbəyin Lo dalrqa uzunluqlu pqua-
 +
lanması həmin istiqamətdə o sur”əti
 +
ilə hərəkət etdikdə spektr boyu su-
 +
rupqub X dalqa uzunluqlu olur. Umu-
 +
mi  pöllarımıcı) anna
 +
 +
— 1)
 +
 +
 +
1—o/s
 +
v Ture
 +
 +
olur (s—ipıq sur”ətidir). o sur”əti
 +
 +
s-yə nəzərən cox kicikdirsə,
 +
 +
 +
A—Lot Lo =
 +
s
 +
 +
 +
XU—Lo=Lo |
 +
 +
 +
(1)
 +
 +
 +
kimi yazılır. Bizim Qalaktikada
 +
Up.s. bir necə 100 km/san-dən cox de-
 +
yil. Bunların hərəkətinin eyrənilmə-
 +
sində (1) tətbiq edilir. Qalaktikalar-
 +
da Ulp.s.-nin əlculməsi onların kine-
 +
matikasını tədqiq etməyə imkan verir.
 +
ULYA NORAİYEN—Azərb.SSR İlic
 +
r-nunda (Nax. MSSR) kənd. U.N. so-
 +
vetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən
 +
8,5 km ppm.-da, PPərur dӱzӱndədir. Əh.
 +
2157 (1985), tutunculuk, taxılcılıq
 +
və heyvandarlıqla məpquldur. Orta
 +
məktəb, mədəniyyət evi, kitabxana, ki-
 +
noqurqu, tibb məntəqəsi, me"marlıq abi-
 +
dələrindən qala divarları, uc burc,
 +
yaxınlıqında mərmər Yatarı var.
 +
 +
ULYA NORAİYEN MƏRMƏRLƏİNY-
 +
MİYY ƏHƏNGDAİMI YATARI—Nax.
 +
MSSR İlic r-nu ərazisində, Nora-
 +
pen d.y. st.-ndan 8 km ilm.-pp.-dədir.
 +
Mərmərlətmitn əhəngdatı Datp kəmur
 +
(Karbon) yaplıdır. Rəngi boz, qara-
 +
dır. Kicik və orta dənəlidir. Tərki-
 +
bində 51,896 SaO var. Sıxlıqı 2,53—
 +
2,72 tym3, Muxtəlif istiqamətlərdə
 +
at kalsit damarları ilə kəsilir,
 +
Yuksək keyfiyyətli uzluk dapıdır.
 +
ULYANİİİY(YEV Valeri İvanovic (d.
 +
27.12.1898, Voronej )—sovet bioloqu,
 +
Biologiya e.d.(1952),prof. (1952) Azərb.
 +
SSR EAakad.(1972 (m.u3VX 1968), Lenin
 +
mukafatı laureatı (1964). Azərb. SSR
 +
əməkdar elm xadimi əə 1927 il-
 +
də Azərb,-a gəlmit, ərb,SSR Xalq
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ii Torpaq Komissar-
 +
i( lıqı bitki muha-
 +
İ fizəsi :pe”bəsinin
 +
"ENİR nəzdində Həəə
 +
2 logiya laboratori-
 +
yası tətikil etmiyi-
 +
dir. 1928—31 illər-
 +
də AKTİ-də dərs
 +
5 neMmnimunp. 1937 il-
 +
c dən Azərb.SSR EA
 +
4, Komarov ad, Botani-
 +
| ka İn-tunda ipə”bə
 +
i iyliridir. Azərb,
 +
tk SSR-də bitki xəstə-
 +
liklərini eyrənmit, resp.-nın miko-
 +
florasını toplamıpt və cap etdir-
 +
mipdir. Tədqiqatı, əsasən, sӱrmə gə-
 +
bələklərinin biologiyasının eyrənil:
 +
məsinə həsr olunmudur. Lenin orde-
 +
ni, Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və
 +
medallarla təltif edilmiytidir.
 +
 +
 +
Əsərləri: Mikoflora AzerbaNd-
 +
 +
 +
jana, v IV-x r., B., 1952—67:, Opredeli-
 +
 +
 +
telh qolovnevıx qribov SSSR, L", 1968:
 +
Opredelitelı rjavcinnıx qribov SSSR,
 +
r, 1, Minsk, 1971, Opredelitelı rjav-
 +
cinnıx qribov SSSR, t. 2, L., 1978,
 +
Opredelitelv peronosporovıx qribov Za-
 +
kavkazıl, Erevan, 1984.
 +
 +
 +
ULYANOV Aleksandr İlic (12.4.1866.
 +
Nijni Novqorod, indiki Qorki—20,
 +
| 5.1887, PPlissel-
 +
burq, indiki Petro-
 +
krqepost)—rus inqi-
 +
labcısı, xalqcı,
 +
V. İ. Leninin bə-
 +
yuk qardatı, Sim-
 +
birsk gimnaziya-
 +
sını qızıl medal-
 +
la bitirib (1883)
 +
Peterburq un-ti:-
 +
nin təbiətiqunaslıq
 +
tppə”bəsinə daxil ol-
 +
mupdur. Numayipla
 +
= kn lərdə və gizli tə-
 +
ləbə yYıqıncaqlarında iptirak etmi-
 +
dir. 1686 ilin sonunda cNarodnaya vo-
 +
lya9z–nın terrorcu fraksiyasının uzvu
 +
olmutdur. Fraksiyanın U, tərəfindən
 +
yazılmını proqramında marksizmin
 +
tə”siri gərunurdu. Proqram fahlə
 +
sinfini csosialist partiyasının əsa-
 +
sız Hesab etsə də, mӱtləqiyyətə qarqpı
 +
mubarizə təpəbbusunu inqilabcı ziya-
 +
lılara verir və terroru mubarizə me-
 +
todu sayırdı. U., və yoldaplarının
 +
car P1 Aleksandra qarpı hazırladıq-
 +
ları sui-qəsdin ustu acıldı: 1887 il
 +
martın 1-də onlar həbs edildilər.
 +
Məhkəmədə U. siyasi nitq səyləmitidi,
 +
Dərd yoldapı ilə PTlisselburq qala-
 +
sında e”dam olunmusndur.
 +
Ədl İtenberq B. S.. Cernak
 +
A. İ., Jiznh A. Ulhanova, M., 1966, C y-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
tırin V., Aleksandr Ulhinov. 1866 —
 +
1887, Z izd., M., 1979.
 +
ULYANOV Vladimir İlic — bax
 +
 +
 +
Lenin Vladimir İlic.
 +
ULYANOV Dmitri İlic (16.8.1874,
 +
Simbirsk, indiki Ulyanovsk—16.7,
 +
1943, Leninskiye Qorki, Moskvada dəfn
 +
edilmindir)—Rusiya inqilabi hərəkat
 +
xadimi, həkim. 1903 ildən Sov.İKP
 +
yə, V. İ. Leninin kicik qardaiqı,
 +
zqilabi fəaliyyətə 1894 ildən ba:p-
 +
Lamıpiildı. Samara gimnaziyasını bi-
 +
tirib Moskva un-tinin tibb fakultə-
 +
sinə daxil olmuqidur (1893). Mark-
 +
sist dərnəklərin, Moskva 4“Fəhlə HT-
 +
tifaqıznın uzvu olmutpdur: 1900 il-
 +
DƏN cİskra?nın agenti idi. 1901 ildə
 +
Yuryev (Tartu) un-tinin tibb fakul-
 +
təsini bitirmitdir, 1903 ildə Tulada
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
inqilabi ipt apar:
 +
mıp, RSDFP 2-ci
 +
qurultayının nuӱma-
 +
(E yəndəsi, sonra Ki-
 +
1 yevdə RSDFP MK-
 +
(| nın agenti olmui-
 +
dur. 1905—07 illər-
 +
də RSDFP Sim-
 +
birsk Komitəsinin
 +
uzvu idi. 1914—18
 +
illərdə hərbi hə-
 +
KİM İİİLƏMİİT, ƏS-
 +
gərlər arasında in-
 +
qilabi ii aparmıpnt-
 +
Sovet hakimiyyətinin
 +
 +
 +
dır, Krımda
 +
qurulmasında iptirak etmiti, RK(b)P
 +
evpatoriya Komitəsinin və HİK-nin
 +
 +
 +
uzvu, Krım XKS sədrinin muavini
 +
(1919), RK(b)P Krım Vil. Komitəsi-
 +
nin və HİK-nin uzvu olmupdur (1920
 +
—21). 1920 ilin yazında U. Cənu
 +
 +
cəbhəsi əsgərləri arasında balamıt
 +
səpmə yatalaqı epidemiyasına qariqı
 +
mubarizəyə rəhbərlik etmitdir (hə-
 +
min devrdə RK(b)P Krım Vil. Komi-
 +
təsinin sərəncamına gəndərilmiit
 +
S. M. Əfəndiyev də bu ində yaxından
 +
fəaliyyət gestərmipdi). 1921 ildən
 +
xalq səhiyyə komissarlıqında, Sverd-
 +
lov ad. Kommunist un-tində itiləmiit-
 +
dir. Sonralar həkimlik etmiit, həm-
 +
cinin V, İ. Penik Mərkəzi Muzeyin -
 +
də calıqimındır. Partiyanın 16—17-
 +
ci qurultaylarının numayəndəsi ol-
 +
mutpdur. V. İ. Lenin və inqilabi hə:
 +
rəkat haqqında xatirələri var.
 +
 +
Ədl Aropkii B., DmitriV Ulhai-
 +
nov, M., 1977, Xiqerovic R. ə
 +
Mladpin brat, 2 izd., M., 1979, Semhl
 +
Ulhinovıx, 2 izd., M., 1984,
 +
ULYANOV İlya Nikolayevic (31.7.
 +
1831, Hətptərxan—24.1.1886, Simbirsk)
 +
| —gəerkəmli rus de-
 +
mokrat - pedaqoqu,
 +
xalq maarifi xadi:-
 +
mi, metodist, V.İ.
 +
Leninin atası,
 +
Həttərxan gimna-
 +
ziyasını (1850) və
 +
Kazan universite"
 +
tinin fizika-riya-
 +
zliyyat fakultəsini
 +
(1854) bitirmiil,
 +
tələbə ikən astro-
 +
nomiyadan Yazdırı
 +
əsərinə gərə PH)a-
 +
ziyyat elmləri namizədi alimlik dərə-
 +
cəsi almındır. Penza zadəgan in-tun-
 +
da (1855—69) və Nijni Novqoroddakı
 +
gimnaziya və qız məktəbində (1863—
 +
69) muəllimlik etmii, Simbirsg q 6.
 +
xalq məktəblərinin inspektoru (186
 +
73) və direktoru (1874—86) ipləmii1-
 +
dir. 3-cu dərəcəli muqəddəs Vladimir
 +
ordeni ilə təltif edilərək, irsi za-
 +
dəganlıq huququ qazanmıpidı (1882),
 +
 +
U.-un pedaqoji gərutləri N. Q.
 +
Cernıpevski və N. A. Dobrolyubovun
 +
inqilabi-demokratik ideyaları tə”siri
 +
altında formalaqimıdır. U. didak-
 +
tik-metodik gərutlərində K. D. Uiyin-
 +
skinin ardıcılı olmuil, tə”LİMDƏ
 +
doqmatizmə qarpı cıxmıp, xalq mMək-
 +
təblərində ipagirdlərin peyiyələrə Yİ”
 +
yələnməsinə, qabaqcıl pedaqoji TƏC-
 +
rubənin təbliqinə, təhsilin hamı ucun
 +
bərabər olmasına, qeyri-rus xalqların
 +
savadlanmasına, onlar ucun Yeni mək-
 +
təblər acılmasına, milli muəllim
 +
kadrları hazırlanmasına calınmıpq-
 +
dır. U.-un təptəbbusu ilə qəza muçəl-
 +
limlərinin qurultayları kecirilmiit-
 +
dir, Kecən əsrin sonlarında bu təc:
 +
 +
 +
448
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ubəyə əsaslanaraq, Azərb.-da Qutqaiqen,
 +
avapiir, YPula, Cəbrayıl qəzaların-
 +
da muəllimlər qurultayları olmuiq-
 +
dur. |
 +
Əd Əhmədo R, H. M., Gərkəmli
 +
demokrat-pedaqoq, məphur metodist və maa-
 +
rifci, Azərbaycan məktəbiə, 1981, 6 ə,
 +
Qriqorıev N.. Otei, Dokumentalhnal
 +
TTORECTb İlheə Nikolaeviceə Ulhanonve,
 +
2 zd, M.. 1978 Trofimov J., Min-
 +
dubaen J., İlın Nikolaevic Ulhanon,
 +
M. 1981: KyaHneunos İl, /Tam k o B.,
 +
11. N. Ulhıanov i prosvepenie mordovsko-
 +
qo naroda, 2 izd., Saransk, 1981, PQaqi-
 +
 +
 +
nan M. S.. Leniniana, Semha Ulıano-
 +
vıx, M.. 1982,
 +
ULYANOV Mixail Aleksandrovic
 +
 +
 +
(x. 20.11.1927, OMcK vil. Muromtsevo
 +
r-nunun Berqamak k.)—rus sovet aktyo-
 +
ru. SSRİ xalq artisti (1969). Lenin
 +
mukafatı laureatı (1966). SSRİ Dev-
 +
lət mukafatı laureatı (1983). 1951
 +
ildən Sov. İKP uzvu. 1950 ildə B. PYu-
 +
kin ad, teatr məktəbini bitirmitdir:
 +
Həmin ildən Vaxtanqov ad. teatrda
 +
(Moskva) cıxın edir. U.-un yaradı-
 +
cılırı copqun vətəndatlıq tempera-
 +
menti, obrazların dəqiq, aydın cizgi-
 +
lərə malik olması, mə”nəvi zənginli-
 +
yi, insanpərvərliyi ilə fərqlənir.
 +
Rolları: Sergey (*İrkutsk əhvalatı,
 +
A. Arbuzov), Roqojin (4“İdiotə, F.
 +
Dostoyevskinin əsəri uzrə), Antoni,
 +
11 Ricard (“Antoni və Kleopatraı,
 +
“1P Ricardə, V. Pekspir), Qayday,
 +
İvan Qorlov (c“Eskadranın məhvi,
 +
cCəbhəət, A. Korneycuk) və s. U. həm-
 +
cinin məlhur kino artistidir. cYa-
 +
padıqım evə (1957), “Yolda deyçiyə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
M, A. Ulyanov əPyəxsi həyatə fil-
 +
mində,
 +
 +
 +
(1961), “Sədrə (1965), “Karamazov qar-
 +
 +
 +
əə (1969), € Asannbır: (1970—
 +
72), aTaubrmir (1971), “Son qacınıı
 +
(1981), *PQəxsi həyatə (1982), “Qələbə
 +
(1985) və s. filmlərdə cəgilmiidir,
 +
1976 ildən Sov İKP MTK uzvudur.
 +
Lenin ordeni və Oktyabr İnqilabı or-
 +
deni ilə təltif edilmikidir.
 +
 +
Əsəri: Mon professin, 2 izd., M.,
 +
1976.
 +
 +
Əd. Zorkan N., Mixail Ulhinon,
 +
v kn.: Akterı sovetskoqo kino, p. 2, M.,
 +
1966: İqnatheva N.. Ctobı rasstrs-
 +
vojitv celovsceskulo dupu,.., *İSskusstio
 +
kino, 1982, (ə 12.
 +
 +
 +
ULYANOVA Anna İlinicpa—bax
 +
Yelizarova-Ulyanova Aina İlinicna,
 +
ULYANOVA (qızlıq familiyası —
 +
Blank) Mariya Aleksanlrovna (b.
 +
3.1835, Peterburq—25.7.1916, Petro-
 +
qradu—V, İ, Lenipin anası. Həkim
 +
ailəsində doqulmui, evdə təhsil al:
 +
mıiy, alman, fransız, ingilis dillə-
 +
rini, rus və Qərb ədəbiyyatını eyrən-
 +
mipdir. 1863 ildə eksternat yolu ilə
 +
imtahan verərək, ibtidai məktəb muəl-
 +
limi adı almındır. Butun həyatını
 +
 +
 +
ULYANOV
 +
 +
 +
ailəyə, upaqlarına,
 +
onların namuslu,
 +
savadlı, əqidəli
 +
insanlar kimi tər-
 +
biyə olunmasına
 +
həsr etmitdir. U.
 +
ailədə uz verən bəd-
 +
bəxtliklərə (əri-
 +
nin əlumuӱ, oqlu
 +
Aleksandrın e"”da-
 +
mı, qızı Olqanın
 +
vəfatı, digər uplaq-
 +
larının — Vladi-
 +
 +
= mir, Anna, Dmitri
 +
və Mariyanın tez-tez həbs və surgun
 +
edilməsi) dəyanət və mərdliklə dəz-
 +
mulidur. Vladimir İliclə geruyimək
 +
ucun dəfə xaricə (Fransa, 1902:
 +
Stokholm, 1910) getmitdir. U. Petro-
 +
qraddakı Volkov qəbiristanında dəfn
 +
edilmitdir.
 +
 +
 +
Əd.:. M. A. Ulhanova, Rekomendatelh-
 +
nın ukazatelı liteyaturı, M., 1968, Semhl
 +
Ulhanonıx, 2 izl., M., 1964,
 +
 +
 +
ULYANOVA Mariya İlinicna (18,
 +
2.14878, Simbirsk, indiki Ulyanovsk—
 +
 +
| 12.6.1937, Moskva)
 +
— Rusiyada inqila-
 +
bi Hərəkat iiiti-
 +
rakcısı, sovet par-
 +
tiya və dəvlət xadi-
 +
Mu, 1898 ildən Sov,
 +
İKP uzvu. V. İ.
 +
Leninin kicik ba-
 +
 +
 +
cısı. 1895 ildə
 +
Moskvada gimnazi-
 +
yanı bitirmiit,
 +
 +
 +
Ali qadın kursla-
 +
rında oxumuni, tə-
 +
- ləbə hərəkatında
 +
iptirak etmitpdir. 1898—99 illərdə
 +
Brussel un-tində təhsil almıntdır,
 +
1900 ildən 4“İskraəziın agenti idi,
 +
1903 ildən RSDFP MK-nın Katib-
 +
liyində ipləmiidir. 1908—09 illər-
 +
də Cenevrə və Parisdə bolievik bəl-
 +
mələrinin uzvu olmutt, V. İ. Leni-
 +
nin tapipırıqlarını yerinə yetir-
 +
mipdir. Sonralar Moskva və Sara-
 +
tovda ipləmiiy, həbs BƏ CYDKYHƏ MƏ”-
 +
ruz qalmıtndır. Fevral burjua-de-
 +
mokratik inqilabından (1917) sonra
 +
RSDF(buəP MK burosuna daxil edil-
 +
mipdir. 1917—29 illərdə c“Pravdaz-
 +
nın redaksiya hey”ətinin uzvu və məs”-
 +
ul katibi, 1924 ildən c“Raboce-krest-
 +
yapski ksrrespondentk jurnalının
 +
redaktoru olmudur. 1929 ildən V. İ,
 +
Lenin İn-tupda tiləmtid, V. İ. Leni-
 +
nin qohumlarına məktublarını, onun
 +
xaricdəki referatları haqqında ma-
 +
teriallar məcmuəsini capa hazırla-
 +
mıpidır. 1932 ildən partiya və dəvlət
 +
pəzarəti sistemində calırımınnddır.
 +
 +
 +
1926 ilin martında Bakıda olmuiq,
 +
Azərb. Həmkarlar İttifaqlarının
 +
5-ci qurultayında, Azərb. fəhlə və
 +
 +
 +
kəndli qadınlarının qurultayında
 +
cıxın etmindir. Partiyanın 6, 13—
 +
17-ci qurultaylarının pumayəndəsi,
 +
SSRİ MİK uzvu olmulidur. Lenin or-
 +
deni ilə təltif edilmindir. Qızıl
 +
meylapda Kreml divarı yanında dəfn
 +
olunmulidur. V. İ, Lenin haqqında
 +
xatirələri var.
 +
 +
Əd.:
 +
 +
 +
Kvneukxkan .İ, Mara.
 +
 +
 +
kona K., Marin Ulhnnona, M., 1979.
 +
 +
 +
ULYANOVSK (1780 ilədək Sin-
 +
birsk, 1924 ilədək Simbirsk)
 +
—RSFSR-də təhər. Ulyanovsk vil,-
 +
nin mərkəzi, Volqa və Sviyaqa cayları
 +
 +
 +
 +
 +
 +
sahilindədir. Nəql.
 +
tu. Aeroport, Ə
 +
 +
Əsası 1648 ildə Sinbirsk qalası ki-
 +
mi qoyulmutdur. 19 əsrin 70-ci il-
 +
lərində xalqcı dərnəkləri yaranmıpt-
 +
 +
 +
qovpaqı, Cay por-
 +
524 min (1984),
 +
 +
 +
dı. Ulyanovlar ailəsi 1869 ildən
 +
Simbirskdə yapqamındır. V. İ. Lenin
 +
burada doqulmuti, uttaqlıq və Yeni-
 +
yetməlik devrunu kecirmitdir. 1904
 +
ildə Simbirskdə RSDFP-nin bolqle-
 +
vik qrupu yaradılmındı. Sovet ha-
 +
kimiyyəti 1917 il dekabrın 10-da (23.
 +
də) qurulmutdur. 1918 il iyulun 22-
 +
dən sentyabrın 2-nək ar cexlərin
 +
əlində olmutdur. 1924 il mayın 9-da
 +
Simbirsk V. İ. Leninin ipərəfinə
 +
Ulyanovsk adlandırılmıtndır. 1943
 +
ildən Ulyanovsk vil,-nin mərkəzidir,
 +
Lenin ordeni ilə təltif edilmin-
 +
dir (1970).
 +
 +
Əsas sənaye sahəsi mapınqayırma
 +
və metal e"malıdır. Muhum muəssi-
 +
sələri: V. İ. Lenin ad. Ulyanovsk av-
 +
tomobil zavodu, arır və nadir dəz-
 +
gahlar, motor, 20077 € ABTO-
 +
zapcaste, hidroaparatlar, Volodarski
 +
ad. mapınqayırma z-dları. Dəri-ayaq-
 +
qabı, evtikmə kombinatları, trikotaj
 +
f-ki, istilik izoləedici mə"mulatlar
 +
z-du, tikinti və yeyinti sənayesi mu-
 +
əssisələri və s. var.
 +
 +
Sovet dəvrundə ipəhər abadlaqidı-
 +
rılmıp, yeni yapayısi r-nları, park-
 +
lar salınmıti, coxlu ictimai bina
 +
(o cumlədən cay paqzalı, 1965) tikil-
 +
 +
 +
miidir. İ. Lepipin anadan olma:
 +
sının 100 illiyi ilə əlaqədar U.-ın
 +
mərkəzi hissəsi Yenidən qurulmui,
 +
 +
 +
burada Lenin xatirə zonası Yaradıl-
 +
mhpadır. Xatirə zonasına .LTenin me-
 +
morialının yerləitdiyi V. İ. Leninin
 +
anadan olmasının 100 illiyi ad. mey-
 +
dan və s. tikililər daxildir. U.-da
 +
V. İ. Leninə (tunc, qranit, 1940, hey-
 +
gəltərai M. H. Mapizer), gimnazist
 +
V. Ulyanova (qranit, 1954, Heykəltə-
 +
rap V. Y. Siqalu), N. M. Karamzinə
 +
(tunc, qranit, 1845, heykəltəraiy S. İ.
 +
Qalberq və 6.), K. Marksa (qranit,
 +
1921, heikənrəpam S. D. Merkurov),
 +
İ, N. Ulyanova (tunc, qranit, 1957,
 +
 +
 +
ə ə Da əsa =) ın I
 +
iə 1- E ə ? “I 2-——
 +
Ye z == Yur Bə. " AR
 +
— cə ud bi
 +
əə aad glir 5)
 +
" ğ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
am r Tn
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Ema. 2 ə
 +
 +
 +
Ulyanovsk. V. İ. Leninin
 +
sının 100 illiyi adına
 +
 +
 +
ANALAN OLMA-
 +
meydanın çmu-
 +
mi gərunutius mərkəzi hissədə .Tenin me-
 +
 +
 +
morialı. 1967—70. Meymarlar. H. S. M e-
 +
zentsev, İAM. İl Konstantinovi
 +
Q. Q, İsakovic,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
heykəltərapp M, H. Manizer), N. Hə-
 +
rimanova (N, Nərimanov ad. prospekt-
 +
də, 1977, heykəltərai A. Rustəmov) abi-
 +
də qoyulmupdur.
 +
 +
U.-da a Rs, əz
 +
in-tları, Kuybılpev Plan İn-tunun
 +
filialı, V. İ. Lenin Mərkəzi "Mu-
 +
zeyinin U, filialı, V . Leninin
 +
ev-muzeyi, enin memorialı, əlkə-
 +
itunaslıq Müəl əssamlıq muzeyi
 +
(filialı—4V. İ. Lenin təsviri sə-
 +
nətdəə ipəkil qalereyası), dram, kuk-
 +
la teatrları, filarmoniya və s, var.
 +
 +
Əd.: Ulhinovsk. Fotoalı
 +
1982, Kapronova A. əəən Saral
 +
A. İ., Dom-muzev V. İ. Leninav Ulhıalnov-
 +
ske, 11 izd., Saratov, 1982,
 +
ULYANOVSK VİLAYƏTİ—RSFSR-
 +
də vil. 1943 il .. 10-da tətikil
 +
edilmiidir. Orta lqaboyundadır.
 +
Sah. 37,3 min km?, Əh. 1299 min (1984,
 +
1 Yanvar). 20 r-nu, 6 pqəhəri, 32 tptq
 +
var. Mərkəzi Ulyanovsk ipt.-dir.
 +
 +
Təbiət. Ərazinin təqr. 3/4-nu Vol-
 +
qaboyu itki tutur (hund. 353 m-
 +
dək). İqlimi mulayim kontinentaldır.
 +
Orta temp-r yanvarda—13*S, iyulda
 +
19*S-dir. İllik yaqıntı 300—500 mm.
 +
Ən bəyuk cayı Volqadır, Kuybıthev su
 +
anbarının bir hissəsi U.v.-ndədir.
 +
Əsasən, qara torpaqlar yayılmındır.
 +
Ərazinin 1/4-ə qədəri mepədir. Sı-
 +
qıIN, dələ, sincab, aq doviyan, coxlu
 +
qup və s, var. Kuybınev su anbarı
 +
balıqla zəngindir,
 +
 +
Əhali. Ruslar, tatarlar, cuvalp-
 +
lar, mordvalar və yapaYyır. Orta
 +
sıxlıq 1 km?-də 34,8 nəfərdir. P1ə-
 +
həp əh. 6876-nHp. İlləhəpnəpn: Y n)a-
 +
novsk, Barın, Dimitrovqrad, İnza,
 +
Novoulyanovsk, Sengiley.,
 +
 +
Təsərrufat. U.v. inkitpaf etmip
 +
sənaye və intensiv k.t. r-nudur. Əsas
 +
sənaye sahələri: mapınqayırma və me-
 +
tal e”malı, yungul, yeyinti. Mapqınqa-
 +
Yırma və metal e"malı sənayesi avto-
 +
mobilqayırma, dəzgahqayırma, elektro-
 +
texnika məhsulları, kimya avadan-
 +
lıqı, K.t. mapınları istehsalı sa-
 +
Hələri və s. uzrə ixtisaslatmıtdır.
 +
Matınqayırma mӱəssisələri ULYAa-
 +
novskda cəmlətmistdir. Yungul sənaye
 +
mӱəssisələrində yun parcalar, triko-
 +
taj, texniki mahud, xrom cəkmələr,
 +
dəri mə”mulatı, xalcalar, toxunmayan
 +
parcalar və s, istehsal olunur. Yeyin-
 +
ti sənayesi qənnadı f-ki, ipəkər z-duӱ,
 +
unuyutmə, yarma, yar-pendir, ət, spirt
 +
və s. mӱəssisələrdən ibarətdir. Tikin-
 +
ti materialları, meiiə və arkac e”malı
 +
sənayesi inkipaf etmitpdir. Elektrik
 +
st.-ları SSRİ ə hissəsinin Va-
 +
hid Energetika Sisteminə daxildir.
 +
K.t. taxılcılıq-heyvandarlıq istiqa-
 +
mətində inkitpaf edir, Buqda, covdar,
 +
darı, qarabaitaq, arpa, vələmir, gӱnə-
 +
baxan, ipəkər cuqunduru, kartof, yem
 +
bitkiləri əkilir. Qaramal, donuz, da-
 +
var saxlanılır. Vil.-in ərazisindən
 +
Ryazan—Ufa, Penza—Sızran, İnza—
 +
Sızran, Kazan—Volqoqrad d.y.-ları,
 +
Moskva—Kuybhıtpev avtomobil yolu və
 +
cDrujbak neft kəməri kecir. Hava və
 +
cay nəql. var. U.v. 1966 ildə Lenin
 +
ordeni ilə təltif olunmuzndur.
 +
 +
Mədəni quruculuq. Vil.-də 3 ali
 +
məktəb, Kuybıqlev Plan İn-tunun
 +
Ulyanovsk filialı, V. İ. Leninin
 +
ev-muzeyi, Lenin memorialı və s.,
 +
muzeylər, 2 dram teatrı, kukla teat-
 +
rı, filarmoniya fəaliyyət gestərir.
 +
cUlyanovskaya pravlam (1917) və cUl-
 +
yanovski komsomoletsə (1919) vil, qə-
 +
 +
 +
ASE—29, c. 9
 +
 +
 +
pedaqoji
 +
 +
 +
ULTRAQISA DALRALAR
 +
 +
 +
zetləri cıxır. Yerli radio və tele-
 +
viziya verilinləri ilə yanapı, Umum-
 +
ittifaq Radiosu və Mərkəzi Tele-
 +
viziyanın verilitpləri retranslyasi-
 +
ya HL lur.
 +
ULYANTSEV (Otradnev) Timo-
 +
Fey İvanovic (4.Z. 1888, Oryol qub.,
 +
lkonskoye k.—28.6. 1919, Lənkəran)—
 +
Azərb.-da Sovet hakimiyyəti uqrunda
 +
sb riz. 1914 ildən Sov.İKP uzvu,
 +
1909 ildən Baltik donanmasında qul-
 +
luq etmit, matroslar arasında inqi-
 +
labi ip aparmıpdır. € ball KƏMH KOMH-
 +
təsi?unin rəhbərlərindən olan U . 1916
 +
ilin əvvəlində tutulmui, Fevral gr
 +
jua-demokratik inqilabınadək (1917)
 +
həbsxanada olmupidur. RSDF(b)P
 +
Kronitadt komitəsi sədrinin muavini
 +
secilmip, 7-ci (Aprel) partiya konf-
 +
ransının numayəndəsi olmutdur. Bə-
 +
yuk Oktyabr sosialist inqilabında
 +
əal iptirak etmiptdir, Vətəndai
 +
muharibəsi illərində PPimali Tarii.
 +
da aqqvardiyacılara qarqpı və Sovet
 +
Həptərxanının mudafiəsi uqrunda
 +
vurutimulidur. 1919 ilin mayında So-
 +
vet Lənkəranına fəvqəl”adə mӱvəkkil
 +
gəndərilmitdi. U.,-in rəhbərliyi ilə
 +
Lənkəran ipəhər komitəsi, x.t. pqurası,
 +
hərbi inqilab komitəsi, fəvqəl"adə
 +
istintaq komissiyası və s, proletar
 +
hakimiyyəti orqanları yaradılmıpq,
 +
c İzvestiya Muqanskoqo ispolnitelnoqo
 +
komitetaq qəzeti nəpqr olunmutidu. Ar-
 +
qvardiyacılarla deyuӱtidə qəhrəmanca-
 +
sına həlak olmuzlidur. Lənkəranda
 +
adına kucə var, bustu qoyulmutdur
 +
Əd.: bax Muqan Sovet Respublikası"
 +
məqaləsinin ədəbiyyatına.
 +
ULLAS Nikolay Nikolayevic (d. 27,
 +
1.1914, Smolensk)—sovet me"”marı,
 +
SSRİ xalq me”marı (1975). Lenin mu-
 +
kafatı laureatı (1959). 1942 ildən
 +
Sov.İKP uzvu. Moskva Me"marlıq
 +
İn-tunda oxumutpdur (1932—36, 1951
 +
ildən orada dərs deyir—1967 ildən
 +
 +
 +
prof.). Əsas ipləri: Moskvada Cənub-
 +
 +
 +
Qərb r-nunun bali planının iplənib
 +
hazırlanması (1948—54), Frunze sa-
 +
hilboyu kucəsinin və Koӱmsomolski
 +
prospektinin planlaidırılması və
 +
tikintisi (1948—56), Un-ıt (MDU)
 +
-nunun yenidən qurulması (1950—51),
 +
v. İ. Lenin ad. Mərkəzi stadion
 +
(1955—56),
 +
r-nunun planlaidırılması və tikin-
 +
tisi (1960-cı illər, hamısı mukitə-
 +
ək layihələrdir) və s, U, 5 ordenlə,
 +
əmcinin medallarla təltif olun-
 +
 +
 +
mutidur.
 +
ULLUSUNU—Manna padiahı (e.ə,
 +
V əsrin son rubu), İranzunun oərlu.
 +
Qardapı Azanın əldurulməsində i1-
 +
tirak etmit və Apipur hekmdarı Sar-
 +
qon tərəfindən hakimiyyətə cıxarıl-
 +
mıtpdı. Lakin Apipur əleyhdarları
 +
ilə əhatə olunan U, tezliklə Sarqon-
 +
dan uzaqlapıb Urartu ilə ittifaq
 +
baqlamaqa cəhd gestərdi. Bu məqsəd-
 +
lə o, Apipurla sərhəddə yerlətən 22
 +
qalanı Urartuya guzəttə getdi. Lakin
 +
Sarqon e.ə. 714 ildə yenidən Man-
 +
naya soxulub İzirtu ip.-ni tutdu. Sar-
 +
qonun əfv etdiyi U. yenidən Hakimiy-
 +
yətə qaytarıldı.
 +
 +
ULM (OPpl)—AFR-də iəhər. Baden-
 +
Vurtemberq ərazisindədir. Dunay ca-
 +
yında port. Muhum d.y. qompaqrı, ƏH,
 +
98,7 min (1977). Umumi və nəql. maqpın-
 +
qayırması, elektrik və radiotexnika,
 +
toxuculuq, tiktii, poliqrafiya səna-
 +
yesiy muzeylər, o cӱmlədən cərək muze-
 +
yi (1981 ildən) var,
 +
 +
 +
Matveyevskoyae yaltayıl
 +
 +
 +
449
 +
 +
 +
ULSK AULU —indiki Adıge MV-nin
 +
 +
 +
Povgenovski aulunda e.ə. 6—5 əsrlərə
 +
aid skif kurqanları. 10 kurqan təd-
 +
qiq edilmindir. Kurqanlar qədimdə
 +
talan olunmutidur. Buradan silah-
 +
lar, heyvan fiquru, qızıl bəzəklər,
 +
muncuqlar, yunan vazalarının qırıq-
 +
ları, at sumukləri (ən beyuk kurqan-
 +
dan 410 at skeleti və s.) tapılmın-
 +
dır, U.a, kurqanları meot və ya ehti-
 +
 +
 +
mal ki, skif tayfa zadəganlarına
 +
mənsub olmutidur.
 +
ULTİMATUM (coH nar. ultimatum,
 +
 +
 +
hərfi mə”nası—sona catdırılmaqy lat.
 +
i14tpaiz—sonuncu, axırıncı)—beynəl-
 +
xalq huquqda bir dəvlətin baltqa dəv-
 +
lətə muəyyən ppərtləri yerinə yetirmək
 +
(məs., mӱəyYən məvqe tutmaq, konkret
 +
hərəkət etmək və s.) haqqında qəti tələ-
 +
bi, diplomatik sənəddə, yaxud tpifahi
 +
bildirilir. U.-un yerinə yetirilməmə-
 +
si həmin dəvlətə qariı tə”sir tədbir:
 +
lərinin (məs., retorsiya, restitusi-
 +
ya, embarqo və s.) tətbiqinə səbəb ola
 +
bilər.
 +
 +
 +
ULTİMATUMCULAR — 1908 ildə
 +
RSDFP-də yaranmın sol siportunist
 +
qrup (Q, A. eksinski, L. B. Kra-
 +
 +
 +
sin və 6.), otzovistlərin bir nəvu,
 +
3-cu Devlət dumasındakı əksəriyyə-
 +
ti təsviyəcilərdən ibarət s.-d. frak-
 +
siyası əzunun RSDFP MK-dan ası-
 +
lı olmaması haqqında səhv qərar cı-
 +
xarmıqidı. U. fraksiyaya partiya
 +
MK-sının qərarlarına səzsuz tabe
 +
olmaq barədə ultimatum verilməsini
 +
(adı da buradandır) və bu qəbul olun-
 +
mazsa, onun Dumadan geri caqrırıl-
 +
masını tələb edirdilər. Duma tribu-
 +
nasından carizmin ifiyası və inqi-
 +
labi təbliqat ucun istifadə olunma-
 +
sına əhəmiyyət verilməməsi, əslində
 +
partiyanı kutlələrdən ayrı salmaq
 +
demək idi. Lenin ultimatist-.
 +
ləri cutancaq otzovistlərə adlandır-
 +
mıpdır. cProletariznin genii re-
 +
daksiyasının mӱiavirəsi (1909) U.-ın
 +
və otzovistlərin məvqeyini pislədi,
 +
U.-ın bir hissəsi əz baxıplarını
 +
dəyipdi, qalanları otzovistlərə bir-
 +
ləpərək “Vperyodı qrupunu yaratdılar.
 +
VATPA.. (lat itra Dər, maha uox,
 +
ifrat)—murəkkəb səzlərin cson həddə Y
 +
cifratə mə”nalarını bildirən tərki
 +
hissəsi (ultramixroskop və s. ).
 +
ULTRABƏNƏVİYƏYİ İYUALAR —dal-
 +
qa uzunluqları 10—400 nm interva-
 +
lında yerlətən elektromaqnit pqualan-
 +
ması, Dalra uz. 200 nm-dək OLanN u ..11.-I
 +
butun maddələr udur və bu səbəbdən
 +
həmin pqualanma ayrılıqda əyrənilir.
 +
Ultrabəneviəyi iqualanmanın qalan
 +
Hissəsi pqərti olaraq uc oblasta belu-
 +
nur: S(200—280 nm), V (280 —315 nm),
 +
A (315—400 nm). 3000 K temp-radək
 +
qızdırılmınd bərk cisimlər butev
 +
spektrli Uli. iqualandırır, U.1P.-ı
 +
elektrik bopalmasında həyəcanlatdı-
 +
rılmıiy qaz, yaxud metal buxarı da
 +
iqualandırır. U li.-dan atom, ion və
 +
molekulun qurulutunun əyrənilməsin-
 +
də, luminessent lampaların Yaradıl-
 +
masında, kriminalistikada və C.-ZƏ
 +
istifadə edilir. |
 +
 +
AR SA DALRALAR—dalrqa uz.
 +
10 m-dən 1 mm-ə qədər olan radiodal-
 +
qalar. U.d.-ın tezlikləri cox İYKCƏK-
 +
dir (30 Mhs-dən 300 Qhs-ə qədər). U.d.
 +
diapazonu (ultrayuksək və ifratyuksək
 +
tezliklər diapazonu da adlanır) metr-
 +
lik, desimetrlik, santimetrlik, mil-
 +
limetrlik dalqalar diapazonunu əhatə
 +
edir. Radiorabitə, radiolokasiya, ra-
 +
 +
 +
450
 +
 +
 +
——.....K— R.
 +
dioidarəetmə və s.-də geniiy istifadə
 +
 +
 +
edilir.
 +
ULTRAQISA DALRALARLA MYA-
 +
LİCƏ, ultrayuksəktezlik-
 +
licərəyanla mualicə (UTC)
 +
—30—300 MHs tezlikli dəyitən elek-
 +
tromaqnit sahəsindən mualicə məqsədi
 +
ilə istifadə edilməsi, elektriklə
 +
mӱalicə usullarından biri. U.d.m.-
 +
nin tə”sirindən qan və limfa dəvranı
 +
quvvətlənir, aqrılar, spazmalar aza-
 +
lır, iltihabi proses sorulur, reti-
 +
kulo-endoteli sisteminin fəaliyyəti
 +
stimulə olunur. U.d.m. butӱn irinli
 +
proseslərdə (osteomielit, dolama, fu-
 +
runkul, karbunkul və s.), periferik
 +
sinir sisteminin, oynaqların və s.
 +
xəstəliklərin mualicəsində tətbiq edi-
 +
lir. Yaman ipimilərdə, aktiv formalı
 +
vərəmdə, urək catımmazlıqrında, Qan
 +
xəstəliklərində, hipotoniyada, qanax-
 +
malarda U.d.m.-dən istifadə etmək
 +
 +
 +
olmaz.
 +
-ULTRAİMPERİALİZMI NƏZƏ-
 +
RİYYƏSİ — imperializmin tarixi
 +
 +
 +
məvqeyinə, imperialist dəvlətləri ara-
 +
sında iqtisadi və siyasi munasibət-
 +
lərə təhrif olunmun xarakteristika
 +
verən burjua və saq opportunist kon-
 +
sepsiyası. K. Kautski irəli surmuİ1-
 +
du (1914). *U.ən. kapitalizmin inki-
 +
ipafında imperializmin son mərhələ,
 +
sosialist inqilabının ərəfəsi olma-
 +
sı haqqında marksist-leninci mӱddəa-
 +
nı inkar edir və imperializmdən son-
 +
ra kapitalizmin inkipafında ultra-
 +
imperializm adlanan nəvbəti fazanın
 +
baplanması ehtimalını əsaslandır-
 +
MAFa calınır. 4U.un, dunya muharibə-
 +
si tərətməkdə imperializm ӱzərindən
 +
məsuliyyəti getӱrməyə və kapitaliz-
 +
min inkipafında yeni, dinc mərhə-
 +
lənin baplanması haqqında ill ziya-
 +
lar yaymaq vasitəsilə fəhlə nın
 +
inqilabi MyÖĞApH3ƏCHHH CapCbITMaFa )6-
 +
nəldilmindi. V. İ. Lenin cU.ən.-nin
 +
əksinqilabi mahiyyətini və qeyri-elmi
 +
xarakterini acmıni və “gəstərmiidi
 +
ki, kapitalist istehsalının təmər-
 +
kuzlipməsinin və mərkəzləpməsinin
 +
artması həqiqətən vahid umumdunya
 +
trestinin yaranması meylini tərədir.
 +
Lakin bu proses elə antaqonist for-
 +
malarda bap verir ki, kapitalizm
 +
umumdunya trestinin yaranmasından
 +
xeyli əvvəl ələcək və sosializmlə
 +
əvəz olunacaq. 20 əsrin tarixi təcru-
 +
bəsi, imperializmin tərətdiyi iki
 +
dunya muharibəsi, Rusiyada, sonralar
 +
bir sıra digər əlkələrdə sosializmin
 +
qələbəsi, dunya sosializm sisteminin
 +
yaranması və sur”ətli inkitafı cU.ə
 +
n.-nin əsassızlıqına inandırıcı su-
 +
butdur. Muasir burjua siyasi iqti-
 +
sadı 4U.ən.-nin guya imperializm epo-
 +
xasından sonra gələn cyeni mərhələə
 +
haqqındakı mӱddəasından geniin isti-
 +
fadə edir. Muasir iqəraitdə də FU.ən.
 +
imperialist irticasının mənafeyinə
 +
xidmət edir və inqilabi fəhlə hərə-
 +
na qaripı yənəldilmitdir.
 +
ULTRAMARİN Qlat. ra,
 +
ultra —ən (Tyun) -- marinus— nəHH3 (pəH-
 +
gi)|—narın toziəkilli, suda həll
 +
olmayan piqment: tərkibində kukurd
 +
olan natrium alumosilikat. U. kaoli-
 +
nin, sodanın və kukurdun birgə əri-
 +
dilməsindən alınır. Baplanqıc mad-
 +
dələrin termik e"mal ttəraitindən və
 +
onların nisbətindən asılı olaraq
 +
muxtəlif rənglərdə olur. Yaltız gey
 +
rəngə malik olan CaqA1,51.54O,4, tərkib-
 +
li U,-in praktiki əhəmiyyəti var, Yaq-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
lı boya almaq, linoliumu, rezini, ka-
 +
RIZI VƏ S. Hunan ucun iplədilir.
 +
ULTRAMETAMORFİZM (ultra... *-
 +
 +
 +
Yun. peqatppooqrhbotpa:—cevrilməyə mə”-
 +
ruz qalıram, ipəklimi dəyitirəm)— Yer
 +
qabıqının dərin zonalarında suxur:
 +
ların regional metamorfizmi. Miq-
 +
matitlərin inkipafı ilə muiqayiət
 +
olunur. U. nəticəsində metamorfik
 +
suxurlar onların qranitlətiməsi ilə
 +
əlaqədar olan təkrar, cox vaxt reqres-
 +
siv metamorfizmə mə”ruz daun by
 +
zaman piroksenlər hornbӧlendlə, horn-
 +
blend biotitlə, plagioklaz kalium cəl
 +
ilpatı və kvarsla əvəz olunur. Nəti-
 +
cədə suxurun Vana kimyəvi tərkibi
 +
kəskin dəyipir. Termini 1909 ildə İs-
 +
vec geoloqu P. Holmkvist təklif et-
 +
midir.
 +
ULTRAMİKROKİMYƏVİ ANALİZ
 +
—az miqdarda (10—6 q) maddənin kim-
 +
yəvi-analitik tədriq usulu. U.a.-DƏ nu -
 +
munə (1Ӧ—9—10—6 ml) həll edilir və
 +
cmumi qəbul edilmiiy analitik qatı-
 +
lıq (10—1—10” in.) alınır. U.a.-in
 +
obyekti təbii və sintetik birləiymə-
 +
lər, ərinti, mineral, meteorit, muӱxtə-
 +
lif korroziya məhsulları və s. ola
 +
bilər. U.a.-in cihaz və usulları ilə
 +
mikrokimyəvi analizdəkindən də az
 +
miqdarda maddənin kim yəvi-analitik
 +
əyrənilməsi mumkundur. U.a.-də muӱx-
 +
təlif numunələrin analizə hazırlan -
 +
ma usulları fərqli olur. U.a. əmə-
 +
liyyatları kapillyar qablarda lupa
 +
(1.10—3 ml-ə qədər həcm)və ya mikros-
 +
kopla (=1-10—9 ml) baxmaqla, cihaz-
 +
larda dӱzəldilmiii xususi mexaniki
 +
qurquların kəməyi ilə aparılır.
 +
iokimyəvi tədqiqatlarda analiz
 +
olunan maddənin xromatoqrafik, elek-
 +
troforetik ayrılmasından sonra tət-
 +
biq olunan spektrofotometriya U.a.-
 +
in əsas usullarındandır.
 +
 +
Uzvi maddələrin U.a.-ində gəstə.
 +
rilən ӱsullarla yanapı, qaz xroma.
 +
toqrafiyası və qaz analizi usulların.
 +
dan da istifadə olupur. U.a.-də nuçmu.
 +
nələr ultramikrotərəzilərdə (10—8 —
 +
10—9 q dəqiqliklə) cəkilir.
 +
 +
Əd. Korenman İ. M., Vvedenie
 +
v kolicestvennıN ulhtramikroanaliz, M.,
 +
1063) Alimarin P.. Petriko-
 +
 +
 +
na M. H., KaecrneHhbliİl i kolicestven-
 +
nın ulhtramikroximiceskin analiz, M.,
 +
1974: Drakin S. İ., Obiyan it Heopra-
 +
 +
 +
niceskan ximii, M., 1981.
 +
 +
 +
ULTRAMİKROSKOP (ultra, 4
 +
mikroskop) — optik spektrin ultra-
 +
bənəvtəyi oblastında ipləyən mikro-
 +
skop. U.-u Avstriya alimləri Q. Zi-
 +
dentopf və R. Ziqmondi kəif etmii-
 +
lər. U.-un optik sxemi adi mikro-
 +
skopungu kimidir. Prinsipial də-
 +
yipikliklər mutpahidə aparılan iiyı-
 +
qın xassəsi ilə əlaqədar olaraq mey-
 +
dana cıxır. U.-un linzaları ultra-
 +
bənəzpəyi oblastda =pəffaf olan xu-
 +
susi maddədən (kvars, fluorit) ha-
 +
zırlanır. U.-un kondensor və obyek-
 +
tivi guzguӱ, yaxud guzgu-linza olur,
 +
obyektin xəyalı ya fotoqrafiya usu-
 +
lu ilə, ya da luminessensiyaedici ek-
 +
ran, yaxud elektron-optik ceviricilər
 +
vasitəsilə qeyd edilir. U.-un ayırdet-
 +
mə qabiliyyəti adi mikroskopa nəzərən
 +
bəyuk olur və ultrabənəviyəyi oblast-
 +
da udulma spektrinə gərə bə"zi mad-
 +
dələri muəyyən etmək olur. Məs.,
 +
250—320 nm oblastda əksər vitaminlər
 +
və bə”zi lipidləri udulma spektrinə
 +
 +
 +
ULTRAQISA DALRALARLA MXALİCƏ
 +
 +
 +
gərə muəyyən etmək olar. SSRİ-də
 +
MUF-5, MUF-6 və MUF-7 markalı
 +
U.-lar buraxılır.
 +
 +
ULTRASƏS—tezliyi təqr. 1,5—2.10*
 +
As-dən 107 As-dək olan elastik rəqs-
 +
lər və dalealar. U.-i ilk dəfə F. Sa-
 +
var tədqiq etmi (1830), V. Vin, P.
 +
N. Lebedev, P. Lanjeven, L. D. Rozen-
 +
berq, N. N. Andreyev, V. A. Krasil-
 +
nikov və b. isə onu inkipaf etdir-
 +
miilər. U. alaqı (1,5-102—102 hc),
 +
orta (103—107 As) və yuxarı (107—
 +
10” Ac) tezlikli U.-ə bəlunur. Təbiə-
 +
tinə gərə səsdən fərqlənmir. U. qaz-
 +
da cox, maye və bərk cisimdə (xususən,
 +
monokristalda) az udulur. Buna gə-
 +
rə də maye və bərk cisimdə yuksək və
 +
orta tezlikli, qazda isə aitaqı tez-
 +
likli U.-dən istifadə edilir. Mu-
 +
hitin qurululu U.-in Yayılması xa-
 +
rakterinə tə”sir gəstərdiyindən, U.-
 +
in sur"”əti (s) və udulma əmsalı (a)
 +
əlculməklə maddənin molekulyar xas-
 +
sələri eyrənilir (molekulyar akusti-
 +
ka). U. qaz və maye mӱhitdə yayıldıqda
 +
kəskin udulma ilə dispersiya mupla-
 +
hHidə olunur. U.-in udulması relak-
 +
sasiya nəzəriyyəsi ilə izah olunur.
 +
Bu nəzəriyyənin əsas təcrubi usulu
 +
s və a-nın tezlik və xarici pəraitdən
 +
(temp-r, təzyiq və s.) asılılıRrını e1-
 +
pəHMəK Hp. Y. məğq)ğadğ) MyhTnə yayıl-
 +
dıqda yaranan sıxlatma və seyrəkləit-
 +
mə ipıq dalqası ucun difraksiya
 +
qəfəsi rolunu oynayır. Bir sıra hal-
 +
larda U.-in yayılması (sınma və
 +
qayıtması, fokuslanması), həndəsi
 +
akustikanın usulları ilə eyrənilir,
 +
 +
U.-lə cox da beyuk olmayan ampli-
 +
tudda bəyuk intensivlik əldə edilə
 +
bilir (beyuk intensivlikli U.-in mu -
 +
Hitdə Yayılması qeyri-xətti akustika
 +
qanunları ilə əyrənilir). Muhitdə
 +
bəyuk intensivlikli U. yayıldıqda
 +
yaranan qeyri-xətti hadisələrdən bi-
 +
ri də akustik kavitasiyadır. U.-in
 +
alınmasında istifadə edilən qurqu-
 +
lar iki qrupa bəlunur. mənbəyi qaz
 +
və maye axınının mexaniki enerjisi
 +
olan qurqular, elektrik enerjisini
 +
U. enerjisinə cevirən qurqular. Bi-
 +
rinci qrup qurqular sadədir, )YKCƏK-
 +
tezlikli elektrik enerjisi tələb
 +
etmir, f.i.ə. 10—2094 olur, spek-
 +
tri genipdir, tezliyi və amplitudu
 +
sabit deyil, nəzarət-əlcu məqsədi ilə
 +
istifadə olunmur.
 +
 +
U,, əsasən, elektrik rəqslərini
 +
mexaniki rəqslərə cevirmək çsulu ilə
 +
alınır. Alaqrı tezlikli U, diapa-
 +
zonunda elektrodinamik və elektro-
 +
 +
 +
statik iqualandırıcılardan istifa-
 +
də edilir.
 +
Azlaqrı tezliklərdə nikel, ferrit
 +
 +
 +
və s. xususi ərintilərdən duӱzəldilmiiy
 +
iqualandırıcılar daha geniil yayıl-
 +
mıpdır. Ataqı tezlikli U. iqualan-
 +
dırıcılarının iiyi maqnitostrik-
 +
siyaya, orta və yuxarı tezlikli U. iqua-
 +
landırıcılarının ipi pyezoelek-
 +
trik Hadisəsinə əsaslanır. Pyezoelek-
 +
trik material olaraq pyezokvars, li-
 +
tium-niobat və kalium-dihidrofosfat
 +
geturulur. Maqnitostriksiya pqualan-
 +
dırıcıları elektrik cərəyanı axan
 +
sarrılar dolanmıpy cubuq və Ya halqa,
 +
pyezoelektrik piquqalandırıcılar metal
 +
elektrodlu ləvhə, Yaxud cubuq for-
 +
masında olur.
 +
 +
U, pyezoelektrik
 +
tutulur. İzlp prinsipi
 +
ilə muhitin sındırma
 +
dəytiməsinə əsaslanır,
 +
 +
 +
qəbuledicilərlə
 +
U.-in tə"siri
 +
əmsalının
 +
 +
 +
ULUQBƏY RƏSƏDXANASI
 +
 +
 +
451
 +
 +
 +
 +
 +
 +
U, bərk cisim və yarımkecirici-
 +
lər fizikasında geni tətbiq olunur.
 +
Bununla əlaqədar akustoelektronika
 +
yaranmınidır. Fononlarla elektron,
 +
maqnon və b. kvazizərrəciklərin qar-
 +
ipılıqlı tə”sirini ƏİDƏHƏH kvant
 +
akustikası da inkitpaf etmiiidir.
 +
 +
Texnikada s və a-nın əlculməsi
 +
ilə muxtəlif proseslərin geditinə
 +
nəzarət edilir. U.-in muxtəlif mu-
 +
Hitlərdən qayıtması xassəsindən isti-
 +
fadə edərək mə”mulatın əlculəri tə”-
 +
yin edilir. Defektoskopiya (akustik
 +
emissiya) usulu ilə mə"mulatda catla-
 +
 +
ın əmələ gəlməsi, geninlənməsi və
 +
yeri muəyyən edilir. U.-in kəməyi ilə
 +
c“səsləkərmək əldə edilir. Yuksək tez-
 +
likli diapazonda iiləyən U. mikro-
 +
skopu vasitəsilə optik qeyri-iəffaf
 +
muhitdə tədqiqat aparılır.
 +
 +
U, hidlroakustikada da muhum rol
 +
oynayır (Hidrolokator, exolot). Guc-
 +
lu U. vasitəsilə istilik və kutlə MY-
 +
badiləsinin sur"”ətləndirilməsindən
 +
metallurgiyada istifadə edilir. U.
 +
rəqslərinin ərintiyə tə”siri ilə bir-
 +
cins xırda kristal qurulutpta malik
 +
metal alınır.
 +
 +
Bioloji obyektləri U.-lə iyualan-
 +
dırdıqda toxumalarda dalqa uz.-nun
 +
yarısına bərabər məsafədə onlarca
 +
atm.-ə qədər təzyiqlər fərqi yaranır.
 +
Fiziki təbiəti U. yayılarkən muhit-
 +
də bai verən mexaniki istilik və fi-
 +
ziki-kimyəvi hadisələrin birgə tə"-
 +
siri ilə muəyyən olunan bioloji ef-
 +
fektlər bat verir. U.-in bioloji
 +
tə”siri, əsasən, onun intensivliyin-
 +
dən və pqualanma muddətindən asılı-
 +
lır. İntensivliyi 1—2 et/sm? olan
 +
U. maddələr mӱbadiləsini yaxiqılat-
 +
dırır, orqanizmi qanla Yaxtpı təc-
 +
hiz edir.
 +
 +
U. tibbi diaqnostikada, terapev-
 +
tik və cərrahiyyə, xususilə neyrocər-
 +
rahiyyə mӱalicəsində də istifadə edi-
 +
lir. U. bə”zi hallarda rentgen "tua-
 +
larının ayırd edə bilmədiyi quru-
 +
lupu muəyyən edir. Məs., yumiaq to-
 +
xumaların piii U. vasitəsilə aikar
 +
edilir.
 +
 +
U.-dən huceyrə qurulupqunu dəyiit-
 +
məkdə, dispers-bioloji maddələrin ha-
 +
zırlanmasında, virus və bakteriya-
 +
lardan ferment və antigen alınmasın-
 +
da, bakterial hӱceyrələrin antigen
 +
fəallıqının və morfoloji xususiy-
 +
yətlərinin eyrənilməsində istifadə
 +
edilir.
 +
 +
Bir cox canlılar (quillar, del-
 +
finlər və s.) tezliyi 20 kLs-dən yu-
 +
xarı U.-i qəbul edir və iqualandırır-
 +
lar. U. qupilarda aqrı hissi yaradır
 +
(bu usul ilə icməli su həvzələrini qa-
 +
qayılardan qoruyurlar). Yarasalar U.
 +
lokasiyası usulu ilə ucuiiy istiqamə-
 +
tini muəyyənlətdirirlər. 9
 +
 +
3. Berqman L,, lhtrazvuk,
 +
LLL:
 +
r., Ulıtrazvuk v : -
 +
r va, Kiev, 1977, Lipin-
 +
skan A. K., Ulıtrazvuk i eqo primene-
 +
niə v narodnom xozaNnstve, Lıvov, 1980,
 +
 +
 +
ULTRASƏS DEFEKTOSKOPİYA-
 +
SI—ultrasəs rəqslərinin bərk mad-
 +
dənin daxilində nəzərə carpacaq də-
 +
rəcədə zəifləmədən yayılması və iki
 +
maddənin ayrıldıqı sərhəddə əks
 +
olunması xassəsindən istifadəyə əsas-
 +
lanan defektoskopiya usulu. U.d.-nda
 +
materialı daqıtmadan ondakı cat,
 +
goquli və s. Qusurları aikar etmək
 +
olur.
 +
 +
 +
299, c, 9
 +
 +
 +
ULTRASƏS DƏZGAHI —ultrasəsic
 +
keməyi ilə e”mal aparılan dəzgah.
 +
U.d.-nda bərkliyi yuksək olan mate-
 +
riallar (almaz, bərk ərintilər, tab-
 +
lanmıi polad və s.), Həmcinin kəv-
 +
rək materiallar (silisium, keramika,
 +
iqutmə, kvars və s.) e”mal edilir. U.d.-
 +
nda e”mal abraziv suspenziyasının
 +
(antikorrozion mayenin asılqan hal-
 +
da olan abraziv zərrəciklərlə qarı-
 +
pıqı) və suspenziyada kavitasiya
 +
proseslərinin pəstaha isgənələmə tə -
 +
sirinə əsaslanır. U.d.-ndan 11tamp-
 +
lar, pres-qəliblər, mӱrəkkəb konfi-
 +
qurasiyalı detiklər və s.-NİN təmiz-
 +
ləmə və tamamlama emalı ucun
 +
istifadə edilir.
 +
 +
ULTRASƏS EMALI ultrasəs-
 +
lə e” mal — maddələrə ultrasəslə
 +
(adətən, 15—50 kLs) tə”sir etməklə apa-
 +
rılır. U.e. qazvə su-tpırnaqlı iqua-
 +
landırıcılar, sirena və elektroakus-
 +
tik ceviricilər (əsasən, maqnitost-
 +
riksiya ceviricisi) vasitəsilə aparı-
 +
lır. Maddədə ultrasəsin amplitudunu
 +
gӱcləndirmək ucun elektroakustik ce-
 +
viricilərlə birlikdə akustik konsent-
 +
ratorlardan istifadə edilir. Bərk
 +
maddələrin U.e.-na bərk BƏ KƏB-
 +
rək materiallarda mӱrəkkəb profilli
 +
detpikacma, cilalama, pardaqlama BƏ c,
 +
e”mal prosesləri (bax Ultrasəs dəzgac
 +
Hı), metal, keramika, iquliyə və s.-ni
 +
qalaylama və lehimləmə, metal və po-
 +
limerlərin ultrasəslə qaynaq proses-
 +
ləri daxildir. Mayelərin U.e.
 +
onlarda yaranan təkrar kavitasiya ef-
 +
fektlərindən istifadəyə əsaslanır.
 +
Buraya apaqıdakı e"mal prosesləri
 +
aiddir: detalları yar və s. cirklərdən
 +
təmizləməş mayelərdə bərk ovuntu ma-
 +
terialları disperslətdirməq bir-bi-
 +
rinə qarınqmayan mayeləri emulsiyala-
 +
may, polimerlətdirmə, yaxud yuksəkmo-
 +
lekullu birlətmələrin destruksiyası:
 +
maye metallardan və s. mayelərdən qaz-
 +
ların kənar edilməsi (deqazasiya)|
 +
kutlə mubadiləsi və kimyəvi proseslə-
 +
ri (məs., ekstraksiya, hemosorbsiya,
 +
diffuziya) sur”ətləndirməş bioloji
 +
obyektləri (məs., mikroorqanizmləri)
 +
parcalama. Qazların U.e.-ndan
 +
səpələnən, məsaməli və s. materiaları
 +
qurutmaq, qazları bərk zərrəcik və
 +
aerozollardan təmizləmək ucun isti-
 +
 +
adə edilir.
 +
 +
ULTRASƏSLƏ QAYNAQ, ultrasəs
 +
qaynaq ı—tezliyi təqr. 20 kLs olan
 +
ultrasəs rəqslərindən istifadəyə əsas-
 +
lanan qaynaq usulu. Bunun ucun detal-
 +
lar qaynaqdan əvvəl (0),1—2 kn quvvə
 +
ilə sıxılır. Metalı cuzi qızdır-
 +
dıqda və az təzyiq altında detalların
 +
toxunan səthlərinin cox nazik qatla-
 +
rında plastik deformasiya baii verir.
 +
Detalları atomlararası quvvələrin
 +
tə”sir etdiyi məsafədə bir-birinə ya-
 +
xınlatdırdıqda, onlar arasında məh-
 +
kəm rabitə yaranır (birlətir). U.q.-
 +
da materialın strukturu cox az dəyi-
 +
iir. U.q. qalınlıqları arasında cuzi
 +
fərq olan muxtəlif cinsli metalla-
 +
rı, həmcinin plastik kutlədən hazır-
 +
lanan detalları birlətdirmək ucun
 +
tətbiq edilir.
 +
 +
ULTRASƏSLƏ MCALİCƏ —fiziots-
 +
rapiya usulu, ultrasəsin muçalicə məq-
 +
sədi ilə iplədilməsi. U.m. aqrını
 +
gəsir, iltihabi prosesi aradan qal-
 +
dırır, umumi tonuslandırıcı təsir
 +
gəstərir, sinir trofikasını yaxtı-
 +
lapdırır, limfa və qan dəvranını
 +
stimulə edir. Əsasən, dəri, KHHEKO/TO-
 +
 +
 +
ji, periferik sinir sisteminin, oy-
 +
naq və s. xəstəliklərin mӱalicəsində
 +
tətbiq olunur. Tit, kəskin urək-da-
 +
mar xəstəliklərində U.m.-dən istifa-
 +
də etmək olmaz.
 +
ULU DİL—muqayisəli-tarixi dilci-
 +
lik metodu ilə qohum dillərdən bər-
 +
pa obyekti kimi gəturulən ən qədim
 +
dil. U.d. eyni dil ailəsinə və Ya qru-
 +
puna mənsub dillərin kək dilin bu-
 +
nevrəsi uzərində inkitafı fərz edi-
 +
lən abstrakt dil modeli hesab olu-
 +
nur məs., latın dili roman dilləri,
 +
qədim slavyan dili slavyan dilləri,
 +
qədim turk dili turk dilləri ucun
 +
U.d. sayılır.
 +
 +
Ədə Baskakov N. A., Vvedenpe
 +
v izucenie torkskix azıkon, M., 1969:
 +
Obtpee izıkoznanie. Metodı HHHTHHCTH“
 +
ceskix issledovaniNn, M., 1973.
 +
 +
 +
ULUQBƏY Məhəmməd Tararay (22.3.
 +
1394, Sultaniyyə yaxınlıqı—27.10.
 +
1449, Səmərqənd: Gur Əmir mavzole-
 +
yində dəfi edilmitdir)—əezbək astro-
 +
nomu, riyaziyyatcı. Teymurun HƏnDƏCH.
 +
1409 ildə Səmərqənd hakimi e”"lan
 +
edilmiiy, atası PPahruxun əlumundən
 +
(1447) sonra Teymurilər sӱlaləsinin
 +
baicısı olmutdur. Hələ gəncliyin-
 +
dəl elmlə maraqlanmıpidır. Ensiklo-
 +
pedik biliyi və maarifpərvərliyi sa-
 +
yəsində onun ətrafına gərkəmli alim-
 +
lər (Rumi, Kami, Əli Quqci və b.)
 +
toplanmındı. Uluqbəy rəsədxanasında
 +
tərtib edilən ulduz kataloqu uzun
 +
muddət dunYada ən yaxllı kataloq ol-
 +
muqpl, Oksfordda nəir edilmindir
 +
(1665). Səmərqənd astronomlarının
 +
planlı cədvəlləri, ekliptika meyli
 +
nin təyini və illik presessiya sahə-
 +
sindəki tədqiqatlarının astronomiya-
 +
nın inkipafında beyuk, rolu olmun-
 +
dur. U. əzbək dilində ile rlər Yazmıptq,
 +
tibb elmi ilə də maraqlanmındır.
 +
U.-in elmi və maarifpərvər fəaliyyə-
 +
ti din xadimlərinin qəzəbinə s
 +
olmut, o, oqlu Əbdullətifin gəstəri-
 +
HIH HTƏ xaincəsinə əldurulmu,i, rə-
 +
sədxana isə tamam daqrıdılmıppdı.
 +
M. Gerasimov U.-in gəlləsinə əsasən
 +
onun portretini yaratmıtidır (1941).
 +
ƏƏ.: Peqlov B. P., Observatoril
 +
Uluqbeka v Samarkande, M., 1958, L e o=
 +
n ov N. İ., Naucnıİ podviq samarkand-
 +
skix astronomov XU v., M. 1960, Kol-
 +
cinskih İ. Q. idr., Astronomı, Kiev,
 +
1977.
 +
ULUQBƏY MƏDRƏSƏLƏRİ — Ӧzb.
 +
SSR-in Səmərqənd, Buxara və Gij-
 +
duvan 11.-lərində 15 əsrə aid me mar-
 +
lıq abidələri. Hər uc mədrəsəni Ulu2-
 +
bəy tikdirmiptdir. Səmərqənddəki
 +
mədrəsə (1417—20) 4 eyvanlı daxili
 +
həyəti, ikimərtəbəli hucrələri, geniiy
 +
dərs otaqları, beyuk məscidi və s. ti-
 +
kililəri olan iri kompleksdir. Bu-
 +
xaradakı mədrəsə Uluqbəyin ır
 +
yi uc mədrəsədən ən qədimidir (1417,
 +
2 eyvanlı daxili həyət, ikimərtəbəli
 +
hӱcrələr, dərs otaqları, kitabxana,
 +
məscid, 2 baitaq, minarələr və s.).
 +
Buxara vil.-nin Gijduvan İ1.-ndəki
 +
mədrəsə (1432—33) Səmərqənd və Buxa-
 +
ra mədrəsələrinə nisbətən kicikdir
 +
(məscid, Bəzana, yataqxana, baitar,
 +
minarə və s.).
 +
ULUQBƏY RƏSƏDXANASI — orta
 +
əsrlərin ən bəyuk rəsədxanalarından
 +
biri. Səmərqənd yaxınlıqrında Uluqbəy
 +
tTixlarininir (təqr. 1430). Qalıqları
 +
ilk dəfə 1908 ildə tapılmıiq, 1
 +
ildə tamam acılmımddır. Diametri
 +
46 m olmuqi dairəvi binada meridian
 +
 +
 +
452
 +
 +
 +
ULUQZADƏ
 +
 +
 +
mustəvisində diametri 40,2 m olan
 +
nəhəng mərmər sekstant qurulmutdur.
 +
Bu alətin uz. 32” olan və dərəcələrə
 +
belunmuil qəvsu dəvrumuzədək qal-
 +
mıtpdır. Astronomik sabitlərin, Gu-
 +
nəp, Ay və planetlərin meridiandan
 +
kecmə anında koordinatlarının tə”-
 +
yini ucun idi, Ulduzlar gicikəlculu
 +
alətlərlə mutahidə edilirdi. U.r.-n-
 +
da hazırlanmınt ən muhum əsər 4“ Yeni
 +
astronomik cədvəllərədir. Əsərdə ast-
 +
ronomiyanın əsasları və T. Brahenin
 +
mulpahidələrinədək ən dəqiq olan 1018
 +
ulduzun kataloqu ipərh edilmidir.
 +
U.r. Uluqbəyin əlumundən sonra da-
 +
qıdılmıqldır.
 +
ULUQZADƏ Satim (d. 11.9.1911, in-
 +
diki Əz6.SSR, Namanqan vil., Var-
 +
zıx qıplaqı)—tacik sovet yazıcısı,
 +
Tac.SSR EA m. uzvu (1951). Tacik
 +
xalqının qəhrəman kecmitindən və
 +
bugunku həyatından bəhs edən 41Pad-
 +
manə (1939), “Qırmızıcubuqlularə
 +
(1940), *Od icindət (1944), “Alim Əd-
 +
həm və batqalarıq (1976) və s. pyes-
 +
lərin muəllifidir. “Nəcib dostları
 +
(1947), avtobioqrafik c Həyatımızın
 +
səhəri (1954) povestləri, c Təzələnmiki
 +
torpaqu (1953) və tarixi məvzuda 4Vo-
 +
ceə (1967) romanları, *Soqdi əfsanə-
 +
siz (197/) povesti, “Rudəki (1958)
 +
dramı var. V. İ, Leninin 4“Nə etməli? g
 +
əsərini tərcumə etmiidir. 5 orden
 +
və medallarla təltif olunmuzdur.
 +
Əsərləri: Mirvari. Pyes, B.,
 +
1964: Bocə, M., 1980.
 +
 +
 +
Əd.: Ocerki istorii tadjikskovV so-
 +
vetskoN literaturı, M., 1961.
 +
 +
 +
YRYDAF (Ulu Dag), Ke m nin x a £—
 +
Turkiyənin q.-ində dar silsiləsi. Uz,
 +
təqr. 80 km, maks, Hund. 2493 m (Ulu-
 +
nar). Qranit, qneys, kristallik ppist
 +
və mərmərdən tətpkil olunmundur.
 +
Kar, moren və s. qədim buzlaq izləri,
 +
meppələr və cəmənliklər var. Turizm,
 +
qınp idmanı inkipaf etmiptdir. Bur-
 +
sa p,u U.-ın tim.-q. yamacındadır.
 +
ULUS (monqolca—dəevlət, xalq, insan-
 +
lar)— Monqol dəvlətinin formalaiq-
 +
ması dəvrundə (13 əsrin əvvəlləri)
 +
noyonlara tabe olan və onların tor-
 +
paqlarında kecərilik edən ailə qru-
 +
ry, HuHKH3 xanın Monqol devləti, 13
 +
əsrin 2-ci yarısından Cingiz xan
 +
nəslinin mustəqil xanlıqları da U.
 +
adlanırdı. Feodal pərakəndəliyi
 +
devrundə (15—17 əsrlər) U. iri feo-
 +
dal mulkləri olmutdur. Mancurlar
 +
Monqolustanı istila etdikdən sonra
 +
cU.ə termini cxalqə mə”nasını dalı-
 +
mıpdı. Beyuk Oktyabr sosialist inqi-
 +
labınadək buryatlar, kalmıklar və b.
 +
xalqlarda U. feodal malikanəsi, in-
 +
zibati-ərazi, qəbilə, nəsil və s. MƏ -
 +
nasında iplənmitdir.
 +
 +
ULCLAR, olclar (əzlərini nanə
 +
la r—hərfən adamlar adlandırır-
 +
lar)—Xabarovsk əlkəsinin Ulc r-nun-
 +
da yapayan xalq. 2,6 min nəfərdir
 +
(1979). Dilləri tunqus-mancur dil-
 +
lərinə aiddir. Etnogenezində qədim
 +
tayqa tunqusları, yerli əhali və 6.
 +
ipttirak etmiipdir. Kecmiyidə animiz-
 +
MƏ BƏ pamanizmə etiqad etmiiylər.
 +
K-zlarda birləpən U. balıqcılıq
 +
və ovculuqla məpqul olurlar.
 +
 +
Ədl Smolik A. V., Ulıci, M.,
 +
ba Bruk S. İ., Naselenie mira, M.,
 +
ULCAYTU Məhəmməd Xudabəndə—El-
 +
xani həkmdarı |1304—16|. Bax Əlc4y-
 +
tu Məhəmməd Xudabəndə.
 +
 +
 +
ӰMAN — USSR Cerkassı vil.-ndə
 +
iəhər. Uman r-nunun mərkəzi. Kamen-
 +
ka və Umanka caylarıpın (Cənubi Buq
 +
həvzəsi) birlətdiyi yerdədir. D.y, st.
 +
 +
vtomobil yolları qovpaqı, Əh. 85
 +
min (1984). Mapınqayırma, cihazqa-
 +
Yırma, Yeyinti və yungul sənayesi var.
 +
Tikinti materialları istehsal olu-
 +
nur. GK.t., pedaqoji in-tlar, k.t.-nın
 +
mexaniklətdirilməsi in-tu, pedaqo-
 +
ji, tibb, musiqi məktəbləri, əlkətu-
 +
 +
 +
nasSlıq muzeyi, “Sofiyevkaqj qoruq-
 +
parkı (1796—1859) var. 1616 ildən
 +
məlumdur,
 +
 +
UMAC—azərb.-lar arasında yayıl-
 +
 +
 +
mhıip xərək. Siniyə (məcməyiyə) ələn-
 +
mil buqda ununa duzlu su ciləyib
 +
ovur, alınmın xəmir dənəciklərini
 +
(U.-ı) undan ayırmaq ucun ələkdən
 +
kecirirlər. Hazır məhsulu qaynayan
 +
soqancalı suya tekur, icinə duz, zə”-
 +
fəran, nanə qurusu, istiot və s. əla-
 +
və edir, 10)—15 dəq qarıtpdırırlar
 +
(əvəliklə bitiriləndə qara U. adla-
 +
nır). Xalq arasında soyuqdəyməyə qar-
 +
ipı mualicə vasitəsi kimi də iiilədi-
 +
lir. Bir sıra Yaxın 1Pərq, Orta Asi-
 +
Ya və Qafqaz xalqları arasında da
 +
yayılmıtidır.
 +
UMBAKI NEFT-QAZ YATARI —P1a-
 +
maxı-Qobustan neftli-qazlı sahəsi-
 +
nin c.-q.-ində Sanqacal st.-ndan 111M.-q.-
 +
də yerlətir. Geoloji qurulupunda
 +
Miosen-Oliqosen cekuntuləri qazma
 +
vasitəsilə əyrənilmidir. Tektonik
 +
cəhətcə yataq en istiqamətdə uzanan
 +
braxiantiklinal qırınıqla əlaqədar-
 +
dır. Qırınıq ustəgəlmə xarakterli
 +
uzununa (amplitudu 1250—1300 m) və
 +
eninə pozulmalarla mӱrəkkəblətmii-
 +
dir. Sənaye əhəmiyyətli neft və qaz
 +
Cokrak horizontu və Maykop lay dəstə-
 +
sinin yuxarı horizontları ilə əla-
 +
qədardır. Neftin xus.c. 0,910—0,920.
 +
Yataqın perspektivliyi guman ki, Ta-
 +
bapir cəkuntulərinin beyuk dərin-
 +
likdə (5000—6000 m) acılması ilə
 +
əlaqədardır. |
 +
Ӱ MBӦZERO — RSFSR Murmansk
 +
vil.-ndə, Kola y-a-nda gəl. Sah. 313
 +
km2?, Orta dərinliyi 15 m (maks,. 115
 +
m). Oktyabrdan iyunadək donmuiy olur.
 +
Geldən Umba cayı axır. Balıq ovla-
 +
nır.
 +
 +
YMBP DİLİ—bax İtalik dillərm.
 +
UMBRİEL—Uran planetinin peyki.
 +
Diametri 1000 km, Uranın mərkəzin-
 +
dən 267000 k.m məsafədədir. İngilis
 +
astronomu U. Lassel kiif etmiindir
 +
 +
 +
(1851).
 +
VƏ BRİYA (Yqabla)— Mərkəzi İta-
 +
liyada inzibati vil. Tərkibinə Peru-
 +
ca və Qerni əyalətləri daxildir. Sa :
 +
8,4 min km?. Əh. 799,2 min (1976),
 +
İnz.m. Peruca nı, Relyefi daqlıq-tə-
 +
pəlikdir. PT1.-də Umbriya-Marka Apen-
 +
nin d-rı (hund. 2478 m, Vettore d.)
 +
yerləiir. Ən iri gəlu Trazimendir.
 +
İqtisadiyyatı sənaye-aqrar xarakterli-
 +
dir. Liqnit cıxarılır. Əlvan metal-
 +
lӱrgiya və kimya sənayesi inkinaf
 +
etmiidir. İri sənaye kompleksi (elek-
 +
troenergetika, qara metallurgiya, kim-
 +
ya, mədən sənayesi mӱəssisələri) “Ter-
 +
ni 11.-ndədir. Toxuculuq və yeyinti sə-
 +
nayesi var. sr sənətkarlıqla məit-
 +
qul olunur. Bueda, uzum, zeytun yetiit-
 +
dirilir. Donuz, qaramal, qoyun saxla-
 +
nılır. Turizm inkipaf etmiiydir.
 +
1982 ilin oktyabrında U.-da guclu
 +
ə olmutdur.
 +
 +
ADR VRİYA RƏSSAMLIQ MƏKTƏ-
 +
Bİ—13—16 əsrin əvvəllərində ital-
 +
 +
 +
yan incəsənətində boyakarlıq Mətək
 +
bi. Mərkəzi Peruca it. olmutdur. 13
 +
əsrdə Umbriya miniatӱr rəssamları
 +
iəhrət qazanmıtidı. 14 əsrin sonu—
 +
15 əsrin əvvəllərində Umbriya İta-
 +
liyada son qotika dəvru incəsənəti-
 +
nin əsas mərkəzlərindən idi (rəssam:
 +
lar Centile da Fabriano, O. Nelli).
 +
15 əsrin 2-ci yarısından Florensiya
 +
rəssamlıq məktəbinin tə siri ilə
 +
realist İntibah uslubunun prinsip-
 +
ləri Y.p.M.-HAƏ YCTYH Yer tutmudur
 +
QUmbriya rəssamları—Fiorenso di
 +
Lorenso, Perucino, L. Sinyorelli,
 +
Pinturikkio, həmcinin Rafael (1504
 +
ildə Florensiyaya KƏHƏHƏVƏK )İ.
 +
 +
 +
YMBPHAP (nar. Umbri, iy. Ot bla
 +
Kӧq)—İtaliyada yapamın qədim ita-
 +
lik tayfası. Ehtimala gərə Villa-
 +
 +
 +
nova mədəniyyəti U.-a məxsus olmupi
 +
dur. E.ə. 4—3 əsrlərdə qallar tərə-
 +
findən sıxımdırılan U. sonralar
 +
Umbriya adlanan vil.-ə ( Mərkəzi İta-
 +
liya) kecmuiilər. E.ə. 3—2 əsrlərdə
 +
romalılar tərəfindən tabe edilmidi
 +
və eramızın 1 əsri ərəfəsində latın:
 +
lapdırılmıtlar. Umbr dilində da:
 +
nıtpmıpilar. |
 +
 +
ӰME-ELV, Umeelv (te AYu)—
 +
İsvecdə cay. Uz. təqr. 460 km, həvzə-
 +
sinin sah. 26,7 min k.m?, Everuman
 +
gəlundən bailanır. Botiik kərfə:
 +
zinə tekulur. Astanalı və 1pəlaləli-
 +
dir. Əsas qolu Vindel-Elvendir. Aqac
 +
axıdılır. Ustundə SES-lər kaskadı
 +
yaradılmıpdır. Luksele, Vennes 1.=
 +
ləri U.-E. sahilindədir. 9 meo dəniz
 +
portu U.-E-in mənsəbi yaxınlıqında-
 +
 +
 +
dır. -
 +
UMETƏLİYEV Temirqul (d. 1.5.1908,
 +
indiki Oppvil., Cəngi-Cəl r-nu, Ak:
 +
 +
u g.)—qırqız sovet ipairi. Qırqı-
 +
zıstanın xalq pqairi (1968). 1932
 +
ildən Sov.İKP uzvu. “Qələbə per:
 +
lərin (1943), *Qəhrəmanə (1944), “Qe-
 +
genev (1960), *Nəqməli urək qocalmazə
 +
(1967), “Qələbə marpızq (1978), “Dar
 +
cicəklərin (1980) (te”r kitabları, “Qu:
 +
badə (1953), *Coban Haqqında poemaF,
 +
cAq qızıl haqqında poema (hər ikisi
 +
1956) poemalarında sovet adamları:
 +
nın deyu(i və əmək rətadəti, mənəvi
 +
kamilliyi tərənnum olunur. .Lenin
 +
ordeni, 3 bapqa orden və medallarla
 +
təltif edilmiidir.
 +
 +
 +
Əsərləri: Kirqizskie napepı,
 +
M.. 19/2: Qornıe ivetı. Stixotvorenin i
 +
pozmı, Frunze, 1982.
 +
 +
 +
UMİAK—eskimoslarda yuk datımaq
 +
ucun qayıq. Uz. 8—9 mm, eni 1,5 m, də-
 +
rinliyi 70 sm-dək olur. Aqrac govdəa-
 +
sinə suiti dərisindən uz cəkilən U
 +
 +
 +
cm ӧ“
 +
 +
 +
ikiavarla, yaxud yelkənlə hərəkətə gə:
 +
 +
 +
tirilir. U.-a oxiar qayıqlar Azərb.-
 +
 +
 +
da kolaz adlanır.
 +
 +
UMM ĞULSUM (Yİ 4) (əsl adı
 +
Fatma İbrahim: 30.12.1898,
 +
Tamay, əs-Simbillaveyn yaxınlıqın -
 +
da—3.2.1975, Qahirə)— Misir estra-
 +
da muqənnisi. Gəezəl tembrli, zəngin
 +
calarlı səsi olmu:idur. 1920 ildə
 +
Qahirədəki cıxınından sonra MƏHİ"
 +
hurlatmın, sonralar dunya iqəhrəti
 +
Də Y €İlləprum ynayəyə,
 +
cFƏrəblərin Piafız adlandırırlar).
 +
1937 ildən Qahirə radiosunda bibi
 +
etmitpdir. Ərəb musiqisinin, xususi-
 +
lə mahnı janrının inkipafında mu-
 +
hum xidməti var. Musiqili filmlər-
 +
də cəkilmiidir. 1967 ildə U.G.-un Tə"
 +
iyəbbusu ilə Misir qadınlarının xalq
 +
cəbhəsi yaradılmınddır. MƏR-də U.K,
 +
 +
 +
= ə nı sıra. anı iə əəlsənyya amm. inin lin = m
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ad. mukafat tə sis edilmitdir (1982)
 +
UMM-KATAFA (1 ə1)— Fələstində,
 +
Qudsun c.-i.-ində Paleolit maqara
 +
dulpərgəsi. Arxeoloji qazıntılar za-
 +
manı aiyəol devrunə aid nam alətləri
 +
(əl capacaqları, copperlər, coppinq
 +
lər və kobud capma alətləri) və fau
 +
na qalıqları (Merka kərgədanı, vəh-
 +
iyi əkuz, maral və at sumukləri) aii-
 +
kar olunmutidur. Azərb.-da Azıx ma-
 +
qarasından U.-K. tipli əl capacaq-
 +
ları və kobud capma alətlər tapıl-
 +
MbİLU /Tbi P.
 +
 +
 +
ƏƏ.: Pale
 +
həçyoka. I Blijneqo i Sredneqo
 +
UMM-SƏİD (... 1)—Qatarda ipəhər.
 +
İran kərfəzi sahilində port. ƏH.
 +
təqr. 4 min. Nefttəmizləmə, kimya, se-
 +
ment z-dları, dəniz suyunu tpirinlənl-
 +
dirən qurru var.
 +
ӰMOV Nikolay Alekseyevic (4.2.1846,
 +
Simbirsk, indiki Ulyanovsk—28.1.
 +
. 1915, MocKBa )—pyc
 +
fiziki. Odessada-
 +
kı Novorossiysk
 +
un-tinin (1875) və
 +
Moskva un-tinin
 +
prof. (1893), Mosk-
 +
va Təbiətcilər Cə-
 +
MH) ƏTHHHH prezi-
 +
denti (1897 ildən)
 +
olmuttdur. İlk təd-
 +
qiqatları elastik
 +
muhitlərdə rəqs
 +
prosesləri nəzəriy-
 +
yəsinə aiddir. Ener-
 +
ji selinin sıxlıqı (Umov—Poyntinq
 +
vektoru) anlayınını vermiit, ixtiya-
 +
ri formalı gkecirici səthlərdə elekt-
 +
rik cərəyanının paylanması məsələsi-
 +
nin umumi həllini təklif etmiit, sulu
 +
məhlullarda diffuziyacı və bula-
 +
nıq mӱhitlərdə ipıqın səpilməsini
 +
eyrənmit, aq səthə dӱtpən iytıq iqua-
 +
larının xromatik depolyarlapqması
 +
effektini kətif etmitt, Yer maqnetiz-
 +
mi nəzəriyyəsinə dair tədqiqatlar apar-
 +
mıtidır.
 +
Əsəri: İzbr. M.—L., 1950.
 +
də Qulo D. D., NikolaNn Aleksee-
 +
vic Umov (1846—1914), M., 1971.
 +
ӰMOV--PӦYNTİNQ VEKTORU —fi-
 +
ziki sahənin enerji selinin sıxlıqı
 +
vektoru, verilminit nəqtədə enerji se-
 +
linə perpendikulyar olan vahid səth-
 +
dən vahid zamanda datpınan enerji
 +
sıxlıqına bərabərdir. N. A. Umovun
 +
(1874) və ingilis fiziki C. 1Poyntin-
 +
qin pərəfinə adlandırılmındır.
 +
UMTALİ ((Spka1:)— Zimbabve Respub-
 +
likasında iləhər. Əh. 64 min (1981).
 +
K.t. və mədən sənayesi r-nunun ticarət
 +
mərkəzi, Avtomobilyıqrma, konserv, to-
 +
Xuculuq, tikipi mӱəssisələri var. 1982
 +
ildən Mutare it, adlanır.
 +
UMUDLU — Azərb.SSR Mardakert
 +
rR-nunda (DQMV) kənd. U. sovetliyinin
 +
mərkəzi. R-n mərkəzindən 36 k-c q.-də,
 +
daq ətəyindədir. Əh. 741 (1985), hey-
 +
vandarlıq, tutunculuk və s. ilə məi1-
 +
quldur. Orta məktəb, mədəniyyət evi,
 +
kitabxana, kinoqurqu, tibb məntəqə" a
 +
 +
 +
var,
 +
 +
UMFORMER (slm. PS pğoqpeq, ip:-
 +
Qoqpep—cevirmək)—ləvbərində iki və
 +
daha cox dolaqı (muhərrik və ge-
 +
nerator dolaqları) olan sabit cərə-
 +
Yan elektrik mapını. Bir gərginlik.
 +
Lİ sabit cərəyanı baiqa gərginlik
 +
Lİ sabit cərəyana cevirmək ucundur
 +
Radio aparatlarını enerji ilə təc
 +
hiz etmək ucun iilədilir.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Cü. ,
 +
 +
 +
UNİ...
 +
 +
 +
UN—muxtəlif dənli bitkilərin uyu-
 +
dulməsindən alınan yeyinti məhsulu.
 +
Un, əsasən, buqdadan, həmcinin covdar,
 +
arpa, qarqıdalı, vələmir, darı, qa
 +
rabaiaq, soya, noxud və s.-DƏN də is-
 +
tehsal edilir. Undap cərək, bulka,
 +
qəpnadı, makaron və s. məmulatı is-
 +
tehsalında istifadə edilir. Unun
 +
kimYəvi tərkibi və qidalılıq dəyəri
 +
dənin nəvundən, keyfiyyətindən, uyu-
 +
dulmə usulundan, cıxarından və s.-
 +
dən asılıdır. Orta hesabla burda
 +
Çəy TəpKHÖHHnƏ 69—7176 Kkapöo-
 +
Hupar, 1196-ə rənəp ayzavnnap, a3 MHr-
 +
darda vitamin və mineral duzlar
 +
olur. Kəpəkli və 2-ci sort unda V,,
 +
V, RR və E vitaminləri vardır. Ə”la
 +
sortunda vitamin demək olar ki, yox-
 +
dur. Unun keyfiyyəti onun rəngi, na-
 +
rınlıqı, nəmliyi (14,5—1596 -ə qədər),
 +
xəmirə Yapıpiqanlıq xassəsi verən zu-
 +
lal maddənin (20—3096 ) və kulun miq-
 +
darı ilə muəyyən edilir. Unun tərki-
 +
bindəki kulun miqdarı onun sort gəs-
 +
təricisidir. Ə”la sortda 0,5596 -dən,
 +
1-ci sortda 0,7594 -dən, 2-ci sortda isə
 +
1,2596-dən cox kul olmamalıdır. Unun
 +
texnoloji və bitirilmə xassələrini
 +
təyin etmək ucun bəzən muəyyən də
 +
C€ IT/1Ə HYMYHƏ uepəK ÖHMHHPH/ZHP. Dax
 +
həmcinin Cərək, Cərəkbimirmə.
 +
 +
 +
Əd.: Texnoloqil pererabotki zerna,
 +
M., 1977, ButkovskinN V. A., Muko-
 +
molınoe proizvodstvo, M., 1983
 +
 +
 +
UN DƏYİRMANI —bax Dəyirman.
 +
UN GƏNƏSİ (aAcarus siro)—akapH-
 +
formlar dəstəsinin bir nəvu. Anbar
 +
və yeyinti məhsullarına zərər vurur.
 +
U.g, məhsulu azaldır, onu zibillə-
 +
ir, anbarda rutubətliliyi artırır,
 +
ava cərəyanını pislətpdirir, dəni
 +
bir sıra bakterioz və ya gəbələk xəs-
 +
təlixləri ilə yoluxdurur. Unun key-
 +
fiy yətini xeyli apaqı salır: ondan
 +
itirilən cərəyin tamı acı olur və
 +
pis iy verir. U.g.-nə qaripı kompleks
 +
barizə tədbirləri aparılır.
 +
UN ODLUCASI (Ruqa115 Qaqypa115)—
 +
Ruqayi4ae fəsiləsindən kəpənək. Acıl-
 +
mıpq halda qanadlarının uz. 20—30
 +
mm-dir. Ən qanadı acıq-qəhvəyi, qır-
 +
mızımtıl-qonur olur: əsası və zirvə-
 +
si bənoviqəyi rəngə calır, ortasında
 +
eninə uzanan acıq-sarı zolaq var. Ar-
 +
xa qanadı tund-bozdur, dalqavarı xət-
 +
lidir. Yiortsı aqımtıldır (uz. 0,6
 +
mm-dir). 120—150-dək, bə”zən 250 yu-
 +
murta qoyur. Tırtılı acıq rəngli,
 +
naxıpsızdır. İldə 3—5 nəsil verir.
 +
Anbarlarda ərzaq məhsullarına zərər
 +
verir. U.o.-na qarı mexaniki çsulla
 +
və məhsulları sobalarda 50—60”S
 +
qurutmaqla itəkrin aparılır.
 +
YHAMYHO (Unamuno) Mrren ne (29,
 +
9.1864, Bnnöao — 31.12.1936, CanaMaH-
 +
ka)—ispan pairi, filosof, ictimai
 +
xadim, akad. (1932 ildən). Milliyyət-
 +
cə baskdır. Ekzistensializmin numa-
 +
yəndəsidir. U.-nun dini-fəlsəfi kon-
 +
sepsiyasında (ckixotizmə) varlıra tra-
 +
gik munasibət əsas yer tutur. əə
 +
lərə (1907) kitabı, “Dumanq (1914),
 +
cAvel Sancesə (1917) və s. romanları,
 +
cƏzabketli San Manuel Xeyirxahə (1933)
 +
povesti, * İbrətamiz novellalar top-
 +
lusu (1920), “Sfinks (1909), Ӧzgə
 +
(1928—32), “Medeya (1933) pyesləri
 +
və s. əsərlərində burjua-mӱlkədar cə-
 +
miyyətinə tənqidi munasibət, vətənpər-
 +
vərlik və humanist meyllər əksini tap-
 +
mhipdır. Yaradıcılıqı ispan ədəbi
 +
və fəlsəfi fikrinə guclu təsir gəs"
 +
tərmitdir.
 +
 +
 +
453
 +
 +
 +
Əsəri: İzbrannoe, t. 1—2, L., 1981,
 +
 +
 +
YHAHMMV.3M İdbp, unanimisme, una-
 +
qatle (lat, ipapttiz)—Yekdil, həmrə"y|
 +
— 20 əsrin əvvəlində fransız ədəbiy-
 +
yatında cərəyan. U.-in nӱmayəndələri
 +
J. Romen, J. Duamel, J. R. Arkos
 +
P1, Vildrak və b. simvolizmin ənei.
 +
hinə cıxaraq, həyat gercəkliyinin du2-
 +
gun təsvirinə, uslub sadəliyinə calı-
 +
iyır, sərbəst ppe”rə ustunluk verirdi-
 +
lər. Lakin mӱcərrəd humanizmə və
 +
qeyri-sinfi cyekdilliyək mistik sita-
 +
yipi unanimistlərin realizm məvqelə-
 +
rinə kecməsinə imkan vermədi,
 +
UNQARETTİ (Opsaqeil) Cuzeppe
 +
(10.2.1888, Misir, İsgəndəriyyə—1.6,
 +
1970, Milan)—italyan pairi. Moder-
 +
nist germetizm cərəyanının numayən-
 +
dəsidir. c Tərk edilmiiy limanı (1916),
 +
4Gəmi qəzaları pqənliyiz (1919, əlavə:
 +
nəpnə 1931 və 1936 illərdə 4“PTənlikə
 +
adı ilə buraxılmıtndır), 4“ İztirabı
 +
(1947) və s. kitablarında, 4“İiqal
 +
edilmiii Roma (1943—44), *İnsan hə-
 +
yatıqk (1969) :pe”r silsilələrində bur-
 +
jua dunyasının doqurduru bədbinlik,
 +
tənhalıq, kədər motivləri gucludur.
 +
Avropa Yazıcılar Birliyinin sədri
 +
olmutpdur (1962 ildən).
 +
UNDULYASİYA (lat. ipdiyakaz
 +
dalqavarı)—1) suxur qırıtıqları
 +
parnirlərinin qalxması və batması,
 +
2) Yer qabıqında geosinklinallarda
 +
struktur qırıpıqların əmələ gəl-
 +
məsinə gətirib cıxaran daleavarı
 +
əyilmələr. U. qırıpıq əmələ gətirən
 +
hərəkətlərlə əlaqədardır və onların
 +
yaranması suxurların yatımının
 +
dəyitiməsi ilə mutpaynət olunur.
 +
U NE VİN—bax Ne Vin.
 +
*ӰNENu (4“Unəne— Həqiqətə)—gundə-
 +
lik qəzet, Monqolustan Xalq İnqilab
 +
Partiyası MK və MXR Nazirlər So-
 +
vetinin orqanı. Ulan-Batorda nəir
 +
edilir. İlk nəmrəsi 1920 il noya-
 +
brın 10-da (4“Monqolın unenə—c Mon-
 +
qolustan həqiqəti adı ilə) cıxmıpt1-
 +
dır. Həmin gun MXR-da partiya mət-
 +
buatı gunu kimi qeyd edilir. Tira-
 +
jı 157,3 min nusxədir. (1984).
 +
UNETİSE MƏDƏNİYYƏTİ — Mər-
 +
kəzi Avropada ilk Tunc devrunə (e.ə,
 +
17—14 əsrlər) aid arxeoloji mədə-
 +
niyyət. Praqa yaxınlıqındakı Unetise
 +
(YpeIse) qəbiristanının adı ilə
 +
adlandırılmıtidır. Yapayıq yYerlə-
 +
ri, torpaq qəbirləri, gil qablar, dai1-
 +
dan (son devrdə tuncdan) silah və
 +
əmək alətləri apkar edilmindir.
 +
Əhalisi toxa əkinciliyi və maldar-
 +
lıqla məpqul ərin. |
 +
UNJA—RSFSR Voloqda və Kostro-
 +
ma vil.-lərində cay. Volqa cayının
 +
qolu. Uz. 426 km, hevzəsinin sah. 28 9
 +
km2, Qar suları ilə qidalanır. Əsas
 +
qolları Viqa, Neya, Mejadır. Araq
 +
axıdılır. Gəmiciliyə Yararlıdır.
 +
Koloqriv, Manturovo, Makaryev 11.-
 +
Lərk U. sahilindədir. :
 +
“YH3EPE SAYTuı (eUnsere Zeit”—
 +
c“Bizim zamanə)—AFR-in qəzeti. Al-
 +
maniya Kommunist Partiyasının or-
 +
qanı. Həftədə 5 dəfə cıxır. Essendə
 +
nəptr edilir. İlk nemrəsi 1969 il ap-
 +
relin 2-də (1973 ilin oktyabrınadək
 +
əftəlik) cıxmındır. Qəzet əlkənin
 +
daxili və xarici siyasətinə dair MA8-
 +
teriallar, beynəlxalq kommunist və
 +
fəhlə Hərəkatı nӱmayəndələrinin cı-
 +
xıplarını dərc edir. Tirajı 40 min
 +
esxədir (1984). Həftəlik əlavəsi var,
 +
UN (lat, ipiz—bir)—murəkkə
 +
 +
 +
"r
 +
 +
 +
454
 +
 +
 +
UNİVERMAQ
 +
 +
 +
səzlərin bir, vahid, umumi MƏ"Ha-
 +
larını bildirən tərkib hissəsi (uni-
 +
ema, unifikasiya və c.).
 +
 +
NİVERM Q, uni Hersad M a-
 +
qaz a—praktiki olaraq hər cur qey-
 +
ri-ərzaq, bir cox halda isə ərzaq mal-
 +
ları ilə də ticarət aparan iri ma-
 +
taza, İlk U. 19 əsrin ortalarında
 +
Fransada yaranmındır. İlk sovet
 +
U.-ı 1921 ildə Moskvada, Azərb.SSR-
 +
də 1935 ildə Bakıda açılmındır,
 +
1940 ildə 290, 1983 ildə 731 iri və
 +
orta beyuklu U. olmuttdur. Azərb.SSR-
 +
də 17 U. və ticarət evi var (1983). Fəa-
 +
liyyətinin xarakterinə gərə umumiiə-
 +
hər və r-n (r-nlararası) U.-larına
 +
ayrılır. U, qeyri-ərzaq mallarının
 +
satınqına gərə maqazaların ən mutə-
 +
rəqqi nevudur. U.-da geniiiy ceiiddə
 +
malların olması alıcılara istədik-
 +
ləri malların coxunu bir binada al-
 +
MAFA və vaxta qənaət emtəyə imkan verir.
 +
 +
 +
UNİVERSAL (lat. ipyueqza1z—umu-
 +
mi)—umumi, hərtərəfli, hər ipeyi
 +
əhatə edən, hər ieyə yararlı (məs,, U.
 +
 +
 +
dəzgah, U. Mara3a).
 +
UNİVERSAL ALƏT—paquli və ufu-
 +
qi mustəvidə bucaqları əlcmək ucun
 +
astronomik və geodezik alət. U.a. ilə
 +
məhəllin coqrafi koordinatları və
 +
azimut tə”yin edilir, saatlar duzəldi-
 +
lir. Xususən dairəsinin dəqiqliyinə
 +
gerə U.a. teodolitdən fərqlənir. Bu
 +
dairə 30", 20", 10", 5”, bə”zən 2” olan
 +
bəlgulərə ayrılır. U.a.-in xətası 30”-
 +
dən saniyənin Hissələrinə qədərdir.
 +
UNİVERSAL YIRMA TƏRTİBATI
 +
(UYT)—adətən standart (və ya unifika-
 +
siya olunmu:i) detal və bəndlər də:-
 +
tindən yıqılan qurqular: texnoloji
 +
e”mal, yıqma və nəzarət əməliyyatla-
 +
rında mə”mulatları quratdırmaq və
 +
bərkitmək YEXRUYD: UYT 20 əsrin 50-ci
 +
illərində SSRİ-də iplənilib hazır-
 +
lanmıpndır. UYT dəstinə muxtəlif
 +
detallar (əsas, dayaq, quratidırıcı,
 +
istiqamətverici və batla yıcı detal-
 +
lar) daxildir. UYT-nın detalları
 +
qarppılıqlı əvəzolunma prinsipini
 +
tə”min etmək ucun 2-ci dəqiqlik sin-
 +
findən yuxarı dəqiqlikdə hazırlanır.
 +
mapınqayırma muəssisələrində
 +
istehsala hazırlıq ipilərini xeyli
 +
suӱr”ətləndirməyə və onların ucuz ba-
 +
iya gəlməsinə imkan verir.
 +
UNİVERSAL MARAZA—bax Uni-
 +
vermaq. |
 +
UNİVERSAL MƏTBƏX MAİPYINI,
 +
MƏTÖƏX KOMÖA)H bi — €B HəpaH-
 +
tində yeyinti məhsullarının e”malı-
 +
nı mexanikləindirmək ucun aqrzqqat.
 +
Əl ilə iiplədilən U.m.m. stolun tax-
 +
tasına bərkidildikdən sonra ona ət-
 +
cəkən maiın, qəhvəuyudən, tərəvəzdor-
 +
palan, yumurta və krem calan və s,
 +
issələr taxılır. Elektriklə iiyləYən
 +
U.m.m. daha genin yayılmındır. Stol-
 +
Yer elektrik U.m.m. icərisinə re-
 +
Ouktor qurmidırılmın və 2 iilək
 +
valı olan gəvdədən anı Valla-
 +
ra lazım gələn taxma hissələr (ətcə-
 +
 +
 +
kən, kartoftəmizləyən, xəmiryoruran,
 +
HƏ hə nurudən , MHKCED, iiirəcıxaran
 +
və s.) birləpdirilir.
 +
 +
 +
UNİVERSAL ƏZUNƏXİDMƏT MA-
 +
RAZASI—bax Universam.
 +
 +
UNİVERSAL PREVENTOR—qazıma
 +
zamanı neft və qaz quyularının aqzı-
 +
nı kipləpdirmək ucun ipiiylədilən
 +
avadanlıq. Əsasən, gevdə, kipləy-di-
 +
rici elastik element, sıxıcı plun-
 +
jer və qapaqdan ibarətdir. U.p. quyuyYa
 +
endirilmii boru kəməri səthinin is-
 +
 +
 +
tənilən yerini kipləpdirir, eyni za-
 +
manda kipləpdirilmit boru kəməri-
 +
ni bas-boiq etdirməyə, fırlatmara və
 +
boru kilidlərini kiplətdirici ele-
 +
mentdən suruyub betər imkan ve-
 +
rir. U.p.-un kecidi 540 mm, itci təz-
 +
Yiqi 70 Mpa-ə qədərdir. U.p.-dan sual-
 +
tı quyuların qazılmasında da istifa-
 +
də olunur.
 +
UNİVERSAL RƏQƏM MAPİYINI—
 +
rəqəm kodları piəklində verilmitn
 +
informasiyanın uyqun e”malı ilə mu-
 +
rəkkəb riyazi və informasiya-məntiq
 +
məsələlərinin həlli, muxtəlif avto-
 +
matlaqpdırılmıpt idarəetmə sistemlə-
 +
rinin Yaradılması, murəkkəb proses
 +
və hadisələrin modellətdirilməsi
 +
və s. ucun istifadə olunan alqoritmik
 +
umumi təyinatlı rəqəmlə hesablayan
 +
maiın. Vahid sistem (VS) U.r.m. mul-
 +
tiproqramlaidırma prinsipinə, ma-
 +
ilın kodu səviyyəsində proqramlaidır-
 +
ma sistemlərinin birgəliyinə (bir ma-
 +
ilın ucun tərtib olunmuyi proqramın
 +
VS-dəki digər daha məhsuldar mapın-
 +
da icra oluna bilmə—əmrlər siste-
 +
Minin universal olması), Yӱksək də-
 +
rəcədə texniki standartlatdırmaya,
 +
inteqral mikroelektronikasının ge-
 +
nip tətbiqinə, muxtəlif məhsuldar-
 +
lıqlı mapınların və onların riya-
 +
zi tə”minatlarının coxpilləli tək-
 +
millətpdirilməsi imkanlarına və zən-
 +
gin əməliyyat sistemlərinə gərə fərq-
 +
lənir. VS elektron rəqəm mapınının
 +
(ERM-nın) quruluqpu nisbətən murək-
 +
kəbdir. Coxproqramlı ERM-nın yadda-
 +
itında bir necə proqram olur. Yad-
 +
dapqın onlar arasında paylaidırıl-
 +
ması, yaddapın muhafizəsi, priori-
 +
tetlər (ustunluklər) sistemi, arası-
 +
kəsilmələrin (dayandırmaların) təp1-
 +
kili vasitələri və s. mevcuddur. Ma-
 +
itınlarda paket e”malı, muddətin bəe-
 +
luppdurulməsi rejimi, sual-cavab re-
 +
jimi və s. kimi ipi rejimləri təii-
 +
kil etmək olur. U.r.m.-nda muxtəlif
 +
uzunluqlu informasiya vahidləri iki-
 +
"HK BƏ HKHANHK-OHNYT kodlarda e”mal
 +
oluna bilər. VS-ə daxil olan U.r.m.-
 +
nın prosessorları məntiqi qurulupu-
 +
nun eyni, məhsuldarlıqrının muxtəlif
 +
olması ucun aparatlar muxtəlif cur
 +
hazırlanır. Əsas əməli yYaddaiq (ƏƏY )
 +
informasiyanın qəbulu, saxlanması və
 +
verilməsi ucundur. Beyuk əməli Yad-
 +
dap (iri U.r.m.-nda) və ƏƏY maiqı-
 +
nın əməli yaddap qurqusunu (ƏYQ) təpp-
 +
kil edir. Multipleks kanalı nisbətən
 +
yavap ipləyən girin və cıxıpq qurru-
 +
larının ƏYQ ilə qarpılıqlı infor-
 +
masiya əlaqəsini yaradır, O, bir necə
 +
qurqunun ipini tə”min edir və selek-
 +
tor rejimində də inləyə bilir. Se-
 +
lektor kanalı nisbətən cəldiiləyYən xa-
 +
rici yaddap qurquları (XYQ) ilə ƏYQ
 +
arasında monopol rejimdə informa-
 +
siya mӱbadiləsini tə”min edir. XYQ
 +
xususi idarəedici qurqu vasitəsilə
 +
birləir.
 +
 +
Ədz Əsgərov T:- M. Kərimov
 +
S. K., Alqoritmik dillər və proqramlapt-
 +
dırma, B., 1981, Drozdov E. A., Ko-
 +
marnipkin A. V. Patibratov
 +
 +
P., Əlektronnıe vıcislitelınıe ma-
 +
tpinı edinoİ sistemı, M.. 1981, Mai o-
 +
rov S. A., Novikov Q. İ. Əlektron-
 +
nıe vıcislitelınıs mapinı, M., 1982,
 +
 +
 +
UNİVERSAL UZUMLUK MAİYI-
 +
N I —uzumluklərdə, tingliklərdə və s.
 +
sahələrdə kompleks becərmə iiyləri
 +
aparan mapın. U.u.m.-nda cərcivə, sar
 +
və sol dayaq təkəri, asqı mexanizmi,
 +
 +
 +
dəyitdirilə bilən torpaq becərən itci
 +
orqanlar (bir və ya ikitərəfli alaq-
 +
layan, Yumialdıcı pəncələr, my
 +
edən gəvdələr, suvarma pqırımacanı,
 +
kanalacan və s.) və bu orqanları
 +
bərkitmək ucun eninə tirlər vardır,
 +
U,.u.m. ilə uzumluklərdə 6—12 sm də-
 +
rinlikdə becərmək, torpaqı gubrələ.
 +
MƏK, onu batpdan-bapqa yumityaltmaq,
 +
plantajı təzələmək, suvarma pırımı
 +
acma, qələməlikdən ting cıxarmaq
 +
və. s. iipləri Yerinə yetirmək mumkun-
 +
dur. SSRİ-də PRVM-Z alı ə
 +
istehsal edilir,
 +
 +
Əd. Fuma İ. Q., Osnovı vinoqraz-
 +
darstva i polevodstva, M., 1978.
 +
UNİVERSAL HESABLAYAN MA.
 +
İYINLAR—əsas elementləri elektron
 +
cihazları olan umumi tə”yinatlı Le-
 +
sablayan elektron mamın. Bax həm-
 +
cinin Universal rəqəm mamını.
 +
UNİVERSALİLƏR (nar. universalis
 +
— umumi) — orta əsr fəlsəfəsində
 +
Yuyan anlayımları (və ya ideyaları)
 +
 +
ildirən termin. U. Haqqında (umu-
 +
mi anlayıtnların real, obyektiv məv-
 +
cudluqu məsələsinə dair) mubahisədə
 +
uc cərəyan meydana cıxmındı: U.-i
 +
umumi ad hesab edən nominalizm, U.-i
 +
peylərin oxtparlıqına əsaslanmın
 +
umumilətdirmə kimi :iiərh edən kon-
 +
septualizm və U.-in pquurdan asılı
 +
olmadan real movcudluqunu (ipyueqza-
 +
Pazips qea|ya) qəbul edən realizm.
 +
UNİVERSAM, universal ezu-
 +
nəxidmət maqazası–gundə-
 +
lik tələbatlı ərzaq və qeyri-ərzaq
 +
malları ilə ticarət aparan iri ma-
 +
qaza. U.-da butun mallar qabaqcadan
 +
cəkilib bukulmunl və satına hazır
 +
VƏZİYYƏTDə ticarət avadanlıqına, ya-
 +
xud konteynerə (xususi tara-avadan-
 +
lıqra) yıqılır. İlk dəfə AB1LP-da
 +
(1930) meydana gəlmiit (bax Supermar-
 +
ket) və 60-cı illərdə Qərbi Avropa
 +
elkələrində geniipil yayılmıtdır.
 +
Sosialist elkələrində ilk U. CSSR-
 +
də (1961), SSRİ-də isə Leninqradda
 +
(1970), Azərb.SSR-də Kirovabadda
 +
(1975) acılmıdır. SSRİ-də 315,
 +
Azərb.SSR-də 10 U. var (1983). U. ezu-
 +
nəxidmət maqazaların perspektivli
 +
HƏBYAHIYD.
 +
UNİVERSİADA—Umumdunya tələbə
 +
idman oyunları, beynəlxalq kompleks
 +
Yarımilar. 1924 ildə tə”sis edilmiii-
 +
dir. Beynəlxalq Un-t İdman Federa-
 +
siyası (FİSU) 1960 ildən tək illər-
 +
DƏ Yay, cut illərdə qıpq U.-ları keci-
 +
ir. *Elm—İdman—Dostluq—Sulhə
 +
 +
.-NIN əsas pquarıdır. Sovet tələbə-
 +
ləri U.-larda 1957 ildən bəyuk uqur-
 +
la ititirak edirlər. 1973 ildə U.
 +
Moskvada kecirilmitdir.
 +
UNİVERSİTET (rar. universitas—
 +
cəm, umumilik),darulfunun —
 +
elmi biliklərin əsasını təikil edən
 +
bir necə fənn uzrə mutəxəssislər ha-
 +
zırlayan ali elmi-tədris muəssisəsi.
 +
11 əsrdə İtaliyada yarapmın ilk AYH-
 +
Yəvi ali məktəb— Bolonya huquq mək-
 +
təbi 1158 ildə U. statusu almındır.
 +
Sonralar Kembric (1209) və Oksford
 +
( İngiltərə), Paris (1215), Paduya
 +
(1222, İtaliya), Neapol (1224, İtali-
 +
ya) U.-ləri və s. təiqykil olunmutdur.
 +
|Pərq əlkələrində orta əsr U.-ləri
 +
ali dini təhsil verən tədris muəssi-
 +
sələri olmu, yalnız 19 əsrin axı-
 +
 +
 +
rı—20 əsrin əvvəllərindən muasir
 +
tipli U.-lər yaradılmıtldır: Tokio
 +
(1877), Pekin (1898), Qahirə (1908)
 +
 +
 +
U.-ləri və s.
 +
 +
 +
UNU
 +
 +
 +
Rusiyada ilk U. (Akademiya U.-i)
 +
1725 ildə yaradılmıi, lakin “AMHH-
 +
ləyiciləri olmadıqından 1766 ildə
 +
baqlanmındır. M. V. Lomonosovun
 +
təpyəbbusu və planı uzrə 1755 ildə
 +
acılmıqn Moskva U.-i (indiki MDU)
 +
Rusiyada ən qədim U. sayılır. 1802—
 +
05 illərdə Derpt (indiki Tartu), Xar-
 +
kov və Kazan U.-ləri yaradılmıtidır.
 +
 +
Beyuk Oktyabr sosialist inqila-
 +
bından sonra U.-lər sosializm prin-
 +
sipləri əsasında yenidən qurulmut,
 +
ali təhsil pulsuz olmuidur. Azər-
 +
baycan Dəvlət Universiteti 1919 il-
 +
də yYaradılmıntdır. Bax həmcinin ay-
 +
rı-ayrı U.-lər haqqında, Ali təhsil,
 +
 +
li məktəb məqalələrinə.
 +
 +
NİYA (son lat. ilyto—birlik)—
 +
monarxiya dəvlətlərinin bir monar-
 +
xın hakimiyyətində birlətiməsi. Dəev-
 +
lət huququnda U.-nın iki HƏBY dəpr -
 +
ləndirilir: HəXcH Y. hə peaz Y. İlləx -
 +
si U.-da iki və ya daha cox monarxiya
 +
dəvləti bir monarxın hakimiyyətin-
 +
də olurdu (məs., 1714—1837 illərdə
 +
İngiltərə və Hannoverin U.-sı).
 +
1Pəxsi U.-da birlətmii dəvlətlər
 +
əz suverenitetini saxlayır, umumi
 +
monarxın hakimiyyəti nominal xa-
 +
rakter dapıyırdı. Real U. muqavi-
 +
lə əsasında (məs., 1814—1905 illərdə
 +
İsvec və Norvecin U.-sı), yaxud daha
 +
gӱclu dəvlətin birtərəfli aktı nə-
 +
ticəsində (1918—44 illərdə Danimar-
 +
ka və İslandiyanın U.-sı) yaranır-
 +
dı. Beynəlxalq munasibətlərdə real
 +
U. vahid suveren dəvlət kimi cıxıpp
 +
 +
 +
edirdi. | |
 +
UN N, Yunion (son lat. ip10o,
 +
ipyop15—birlik)—ittifaq, birləmə.
 +
UNİPOLYAR MAİYI N—kollektor-
 +
suz sabit cərəyan elektrik mapını|
 +
ləvbərin naqillərində induksiyala-
 +
nan e.Hh.q.--nin istiqaməti, levbər
 +
fırlanarkən bu naqillərə nəzərən
 +
dəyipməz qalır. U.m. kommutasiya-
 +
sız sabit cərəyan almaqa imkan un
 +
Əsasən, alcaq gərginlik (1—10 v) və
 +
beyuk cərəyan iqiddəti (100 ka-ə qə-
 +
dər) generatorları kimi istifadə
 +
edilir. Elektrokimyada, elektrik qay-
 +
naqında və s.-də tətbiq edilir. Gucu
 +
bir necə Mvt-a qədərdir.
 +
 +
UNİREMA (uni...lat. qetiz—avar)
 +
— antik dəvlətlərdə (Yunanıstan, Cəi-
 +
nikiya, Karfagen, Roma) bircərgəli
 +
avarlı, geyərtəsiz dəyuti gəmisi. Əla-
 +
və olaraq dərdkunc Yelkənlə də tə min
 +
edilirdi. Su basımı təqr. 50 t” idi.
 +
YHMCÖH (ital. ip15opo, uni,//-Hlat,
 +
vopiz—səs), musiqid ə—bir oktava
 +
daxilində, yaxud muxtəlif oktavalar-
 +
da yerlətən iki və daha artıq eyni
 +
adlı səşin eyni zamanda səslənməsi.
 +
 +
“YHMTA? (€L”Unitdüs — eDbHnp:Ks)—
 +
gundəlik qəzet, İtaliya KP-nin orqa-
 +
nı. Romada və Milanda nəpr edilir.
 +
Əsası A. Qramii tərəfindən qoyul-
 +
mutpidur. İlk nəmrəsi 1924 il fev-
 +
ralın 12-də cıxmındır. Qirajı 300
 +
min (bazar və bayram gӱnlərində təqr.
 +
1 mln.) nusxədir (1984). *U.ə-nın bay-
 +
ramlarında batqa əlkələrlə yanatpı
 +
SSRİ o cumlədən Azərb.SSR-in nu-
 +
mayəndədəri də (1983) iptirak edirlər.
 +
YHHTAP (öp. unitaire, nar. unitas—
 +
birlik)—vahid, birgə, tam birlik
 +
təikil etmə.
 +
 +
 +
UNİTAR DƏVLƏT—dəvlət qurulu-
 +
iqu ması: burada dəvlətin ərazi-
 +
si, federasiyadan fərqli olaraq, fe-
 +
 +
 +
derativ vahidlərə (ptat, torpaq və s.)
 +
deyil, inzibati-ərazi vahidlərinə
 +
 +
 +
(vil., r-n və s.) bəlunur. U.d.-də va-
 +
hid devlət konstitusiyası, vahid dəv-
 +
lət hakimiyyəti orqanları sistemi,
 +
umumi huquq sistemi qӱvvədədir. So-
 +
sialist dəvlətləri (SSRİ, CSSR və
 +
YSFR-dən baliqa), burjua devlətləə
 +
Dinin, mu (B. 2507 Fransa,
 +
taliya, Yaqoniya və s. .D.-lərdir.
 +
UNİTAR PATRӦN—mərmi (KV Tə),
 +
barıt atımı və alıpdırıcı giliz
 +
ilə birlətdirilmiin patron. U.p, atı-
 +
cılıq silahlarının butun numunələ-
 +
rində, artilleriyada isə əsasən, ki-
 +
cik və orta kalibrli silahlarda is-
 +
tifadə sr,
 +
UNİFİKASİYA (uni...-Hlat. facio—
 +
edirəm)—vahid iqəklə, formaya, yaxud
 +
sistemə salma.
 +
UNİFİKASİYA, h u quqda—bir
 +
və ya bir necə devlətin səlahiyyətli
 +
orqanlarının muəyyən nəv ictimai mu-
 +
nasibətləri eyni formada nizamlayan
 +
huquq normalarının hazırlanmasına
 +
yənəldilmit fəaliyyəti. SSRİ-də bu
 +
proses ilk nəvbədə
 +
SSR İttifaqı və
 +
muttəfiq respubli-
 +
kaların qanunveri-
 +
cilik Əsaslarında
 +
təzahur edir. So-
 +
sialist əlkələri
 +
QİYİ1 cərcivəsində
 +
qanunvericiliyin
 +
U.-sı uzrə bəyuk
 +
ip aparır ki, bu
 +
da ictimai həyatın
 +
butun sahələrində
 +
əməkdailıqrı, ilk
 +
nəvbədə iqtisadi
 +
əməkdatlıqı (məs.,
 +
tədaruklərin Umu-
 +
mi pqərtlərinin ipp”
 +
lənib hazırlanma-
 +
sı, vahid standart-
 +
ların və texniki
 +
iərtlərin tətbiqi
 +
vəs.) daha tam
 +
təmin etməyə imkan
 +
verir. Devlət və ictimai qurulupqu
 +
muxtəlif olan devlətlər arasında da
 +
. prosesi həyata kecirilir.
 +
UNİFİKASİYA—1) konstruk-
 +
tiv U.—eyni funksiyalı obyektlə-
 +
rin sayının səmərəli azaldılması.
 +
U, standartlaidırmanın genin ya-
 +
yılmınq effektiv usullarındandır.
 +
U. əmək məhsuldarlıqının artırıl-
 +
ması, məhsulun hazırlanması və is-
 +
tismarında xərclərin azaldılması,
 +
onun keyfiyyətinin yaxpılaqdırıl-
 +
ması və mə”mulatın qariılıqlı əvəz
 +
olunmasını təmin edir. Bax həmci-
 +
nin Qipləmdirmə, 2) Əlculərin
 +
U.-sı—ayrı-ayrı funksiyaları yerinə
 +
yetirən sənaye mə”mulatı və initaat
 +
detallarının əlculərinə gərə tiplə-
 +
inin sayının azaldılmasıdır.
 +
NGENI— Mold.SSR-də məhəp. Un-
 +
genı r-nunun mərkəzi. Prut cayının
 +
sol sahilindədir. D.y. qovipaqı, Ət
 +
kombinatı, biokimya, konserv, yar.
 +
pərab, bədii keramika və s. z-dlar,
 +
etnoqrafiya muzeyi var.
 +
UNLU YASTICALAR (DP:seudococ-
 +
sldaey—yastıcalar yarımdəstəsindən
 +
hətərat fəsiləsi. Ditisi hərəkətli,
 +
uzunsov, yumru və ya ovaldır: bədəni
 +
unabənzər (adı da buradandır) mum
 +
ərtuğlə, cox vaxt isə mum ləvhəcik-
 +
lərlə ərtulmutidur. Əlcusu 0,5—12
 +
mm-dir. Yumurtalarını pambıqabənzər
 +
yumurta kisəsinə qoyur. Dunyada 1000-
 +
dən artıq, SSRİ-də 200-dək HƏBY Bap,
 +
 +
 +
m
 +
 +
 +
 +
 +
 +
1
 +
 +
 +
Subtropik və oranjereya bitkilərinə
 +
zərər verir. Azərb.SSR-də U.y.-ın
 +
faunası eyrənilməmitdir. Yay
 +
U.y.-ı (RTaposossiz s1(qz), alma U.y.-ı
 +
(Phenacoccus mespili), KOMCTOK İacTbl-
 +
vacbı (Pseudococcus comstoki) və s.
 +
nevlər yayılmındır.
 +
 +
UNSİYA Qlat. ipsya: Qədim Roma əl-
 +
cu və cəki vahidi assın (lat. az) 1/12
 +
hissəsi|—1) ingilis elcu sistemində
 +
kutlə vahidi. 1 U.—16 dOraxma=— 437,5
 +
qran = 28,35 q. 2) İstifadədən cıxmın
 +
aptek cəki vahidi: rus aptek U.-sı
 +
29,86 q-a, ingilis aptek U.-sı 31,1035
 +
q-a bərabər idi. Z) Maye U. həcm
 +
əlcusudur, ABPQ-da 29,57 sm?-ə (1/128
 +
qallona), B. Britaniyada—28,41 sm?-ə
 +
 +
 +
bərabərdir.
 +
 +
UNSUQӰ L avar kəndi: Dar. MSSR:
 +
in Unsuqul r-nunun mərkəzi. Buynaksk
 +
d.y. st.-ndan 147 km c.-q.-dədir. Atac-
 +
dan bədii məqmulatlar (əsasən aora
 +
aqacından) istehsalı mərkəzidir (19
 +
əsrin 1-ci yarısından). U., ustaları
 +
 +
 +
| : “ - e c |
 +
 +
 +
“.”
 +
 +
 +
Yueyryn ycranzapsınmn ny3ənrnuin ÖənHnHM MƏ"MYTAT HYMYHƏHƏDH,
 +
 +
 +
əl aqacları, tutun qabları, muxtəlif
 +
qutular, stəkanlar və s. duzəldir, on:
 +
ların uzərini metal (gumuӱi, yaxud
 +
rr naxınlarla " bəzəyirlər.
 +
UNTER-ZABİT (alm. ipgeq—aparı,
 +
kicik --zabit)—bir cox xarici or-
 +
dularda və inqilabaqədərki rus or-
 +
dusunda apaqı komanda hey ətinə MƏH“
 +
sub hərbi xidmətci. Muxtəlif devr-
 +
lərdə feldfebel, vaxmistr, UryYad-
 +
HHK və s. rutbələri olan pəxslər U.-z.
 +
hesab edilirdi.
 +
 +
U NU (d. 25.5.1907, Myaunmya dairəsi,
 +
Vagema)— Birma siyasi və dDəvlət Xa-
 +
dimi." 1929 ildə Ranqun un-tini bi-
 +
tirmipdir. 1942—45 illərdə Ba Mo
 +
hekumətinin informasiya və xarici
 +
ilər naziri, 1947—48 illərdə Bir-
 +
ma mӱvəqqəti milli hekumətinin bai1
 +
naziri olmudur. 1948—56, 1957—
 +
58 və 1960—62 illərdə Birma İtti-
 +
faqının bali naziri idi. 1962 ildə
 +
hakimiyyət İnqilabi PTQuranın əlinə
 +
kecdikdən sonra həbs edilmiidi
 +
(1962—66). 1969 ildə Tailanda get-
 +
mi, orada Parlament Demokratiyası
 +
Partiyası (PDP. 1969) və İnqilabi
 +
PTura hekumətini devirmək məqsədilə
 +
Birlətmiti Milli Azadlıq Cəbhəsi-
 +
ni (1970) yaratmıtdı. 1974 ildə PDP-
 +
nin liderliyindən cıxaraq Hindista-
 +
na gecmulidu. Birmada siyasi amnis-
 +
tiya ilə (1980, 28 may) əlaqədar vətənə
 +
qayıtmıtldır. 1955 ildə SSRİ-də, o
 +
cumlədən Azərb.SSR-də olmutdur.
 +
 +
 +
456
 +
 +
 +
UNUS
 +
 +
 +
 +
 +
 +
UNUS—Azərb.SSR Ordubad (Nax,
 +
MSSR) r-nunun Dırnıs sovetliyin-
 +
də kənd. R-n mərkəzindən 32 km 11m.-
 +
q.-də, Zəngəzur silsiləsinin ətəyin-
 +
dədir. ƏH. 632 (1985): meyvəcilik, tə-
 +
rəvəzcilik və heyvandarlıqla məit-
 +
quldur. Orta məktəb, klub, kitabxa-
 +
na, tibb məntəqəsiys me”marlıq abidə-
 +
Filan 17 əsrə aid monastır var.
 +
YHYTMAMƏHM (Myosotis), yad -
 +
daticicəy m——sumurkən fəsiləsin-
 +
dən birillik, ikiillik və ya coxillik
 +
ot bitkisi. Cicək qrupu supurgəitə-
 +
killidir. Dunyada 50 (batiqa mə”luma-
 +
ta gərə 80-dək), SSRİ-də 30, o cum-
 +
lədən Azərb.SSR-də 10 nevu var. Bə”-
 +
zi nəvləri alaq, bir qismi dekorativ
 +
bitkidir. mn”
 +
 +
UOLLİS VƏ FUTUNA ADALARI
 +
(Pez XUay|yə es Rasipa)—Sakit okeanın
 +
c.-q.-ində adalar qrupu. Uollis a-rı,
 +
Futuna a. və Alofi a.-ndan ibarət-
 +
dir. Fransanın mulkudur. Sah. 274
 +
km?, ƏH. 11,9 min (1982), polineziya-
 +
lılardır. İnz.m. Matautu ki, Adalar
 +
vulkan və mərcan mənptəlidir. İqli-
 +
mi tropik, isti və rutubətlidir.
 +
Hindqozu aqacı yetipdirilir. Kopra
 +
istehsal olunur. Balıq ovlanır.
 +
yönn-CTPVT (YVall Street)—ABIII-
 +
ın Nyu-York I.-HHH HHKY3aD MƏDPKƏ-
 +
zində kucə: fond birjası, muhum bank-
 +
ların idarə hey ətləri və s. burada-
 +
dır. U.-S. adı ABPT-ın maliyyə ka-
 +
pitalının sinonimidir.
 +
 +
UOLSOLL (XUayva11)—B. Britaniyada
 +
pəhər. Əh. 266 min (1978). Qədim
 +
sərraclıq məmulatı istehsalı və
 +
metal e”malı mərkəzidir. Metallur-
 +
giYa, avtomobilqayırma, dəzgahqayır-
 +
ma, elektrotexnika, dəri sənayesi
 +
 +
 +
var.
 +
Yöncouli-BE) (VValvis Bay), Ba nz v-
 +
na buxtası—LAtlantik okeanın-
 +
da, Afrikanın c.-q. sahilində bux-
 +
ta. Uz. 10 km, eni girəcəyində 10 km-
 +
dən cox, dərinliyi 9 m-dəkdir. Uol-
 +
fit-Bey portu (Namibiya) U.-B. sa-
 +
hilindədir.
 +
 +
Yönoduli-BE) (VValvis Bay) — Ha-
 +
mibiyada məhəp. ArnaHTHK OK€aHbi Ca-
 +
 +
 +
hilində port. ƏH. 26 min (1977). D.y..
 +
 +
 +
onu Vindhuk (i, ilə əlaqələndirir.
 +
Balıqovlama bazasıdır. Balıq kon-
 +
servi z-dları, gəmi təmiri tərsanə-
 +
 +
 +
Yə var.
 +
UORDEN (UUoqdep) Alfred (d. 7.2.
 +
1932, Miciqan itatı, Ceksonu— ABİ1
 +
 +
 +
 +
 +
 +
astronavtı, HHQ
 +
polkovniki. ABİ1
 +
Hərbi Akademiya-
 +
 +
 +
ii sını (1955), Mici-
 +
qan Un-tini (1963)
 +
| və aerokosmik təd-
 +
qiqatlar ucun pi-
 +
lotlar hazırlayan
 +
məktəbi (1965) bi-
 +
tirmiidir. 1966il-
 +
dən ABİ1 Aeropav-
 +
tika və Kosmik Fə-
 +
zanın Tədqiqi uzrə
 +
ti Milli İdarəsi-
 +
nin astronavtlar qrupundadır. 1971
 +
il iyulun 26-dan avqustun 7-dək € Aro/z-
 +
lon-15ə kosmik gəmisinin Aya ucu-
 +
lpunda (D. Skott və C,. İrvinlə bir-
 +
liğdə) iptirak etmit, Ayətrafı or-
 +
bitdə 145 saat 16 dəq qalaraq Ayı
 +
muppahidə və tədqiq“ edən əməliyyatlar
 +
aparmıtndır. Yerətrafı orbitdən gə-
 +
narda (Yerdən 315 min km məsafədə)
 +
ilk dəfə acıq kosmosa cıxmıiy və 18
 +
dəq orada qalmındır.
 +
 +
 +
UӦRLİ (UXUaq1eu)—B. Britaniyada ppə-
 +
hər. ƏH. 163,3 min (1973). Kimya səna-
 +
yesi, həmcinin metallurgiya, elektro-
 +
texnika, avtomobilqayırma, metal
 +
e”malı sənayesi var. PQuppqə istehsal
 +
 +
 +
olunur.
 +
UORREN (UUaqqepy—ABPİT-ın TM.-BİH-
 +
da, Miciqan titatında ppəhər: Detroyt
 +
ip.-nin tim. ətrafı. ƏH. 175 min (1975).
 +
Matpınqayırma, hərbi sənaye var.
 +
YÖPPMHHTTOH (VVarrington)—B. Bpn-
 +
taniyada, Mersi cayı sahilində, Man-
 +
cester kanalı yaxınlıqında ipəhər.
 +
Əh. 163,8 min (1974). Metal e”malı və
 +
dəri muəssisələri, pambıq parca, kim-
 +
ya, pqutpə sənayesi var.
 +
 +
UӦOT TAYLER USYANI (1381)—or-
 +
ta əsrlərdə İngiltərədə ən beyuk an-
 +
tifeodal kəndli usyanı. Usyana kənd-
 +
lilərin feodallar tərəfindən istis-
 +
marının gӱclənməsi səbəb olmupidu.
 +
Kəndlilərin narazılıqı lollardla-
 +
rın təqlimində əksini tapdı. Usyana
 +
kəndli Uot Tayler və cyoxsul ketiiı
 +
Con Boll rəhbərlik edirdilər. May
 +
ayında Esseks və Kent qraflıqların-
 +
da batilanan usyan tezliklə əlkəyə ya-
 +
yıldı. Usyancılar iyunun 13-də mu-
 +
qavimətə rast gəlmədən ONDONU TYT-
 +
dular. İyunun 14-də kral P Ricardla
 +
kəndlilər arasında danınıqlar baiq-
 +
landı. Danıpıqlar zamanı kəndlilər
 +
təhkimcilik huququnun və biyarın
 +
ləqv edilməsini, sabit pul rentası
 +
yaratmaqı, azad ticarətə sərbəstlik
 +
verməyi tələb edirdilər. ral P
 +
Ricard bu tələblərə razılıq verdik-
 +
dən sonra kəndlilərin bir hissəsi
 +
Londonu tərk etdi. Kralı ikinci
 +
dəfə danıtnıqa caqıran usyancılar
 +
icma torpaqlarının kəndlilərə qay-
 +
tarılmasını, dvoryan imtiyazları-
 +
nı ləqv etməyi və s. tələblər irəli
 +
surdulər. Danıpıqlar zamanı Uot
 +
Tayler xaincəsinə əlduruldu. Kənul-
 +
lu cəngavərlər (rıtsarlar) usyanı
 +
 +
 +
yatırdılar.
 +
UӦTERBERİ (UUakeqraqu)— ABPQ-ın
 +
pim.-pi.-ində, Konnektikut itatında
 +
təhər. Noqatak cayı sahilindədir.
 +
ƏH. 102 min (1980). Qədim əlvan metal
 +
mə”mulatı istehsalı və əridilməsi
 +
mərkəzidir. Saat istehsal olunur.
 +
Matınqayırma, kimya, rezin, karız
 +
sənayesi var.
 +
UPA—–RSFSR Tula vil.-ndə cay. Oka
 +
cayının qolu. Uz. 345 km, hevzəsinin
 +
sah. 9510 km?. Qar suları ilə qida-
 +
lanır. Sovetsk və Tula it.-ləri U.
 +
sahilindədir. Sovetsk Hi. yaxınlı-
 +
qında su anbarı var. .
 +
ӰPİT Andrey Martınovic (5.12.1877,
 +
Lat.SSR, Oqre r-nu, Skri-:
 +
veri — 17.11.1970,
 +
Riqa)—latıiy sovet
 +
yazıcısı, ədəbiy-
 +
yatiqunas, ictimai
 +
xadim. Lat.SSR
 +
xalq yazıcısı
 +
(1943), Lat.SSR EA
 +
akad. (1946). Sosia-
 +
list Əməyi Qəhrəma-
 +
nı (1967). SSRİ
 +
Dəvlət mukafatı
 +
laureatı (1946).
 +
1917 ildən Sov.
 +
| İKP uzvu. Latıpip
 +
sovet ədəbiyyatının banisidir. *Robej-
 +
ni yeklərə (1908—33) trilogiyasında
 +
nATbILI kəndlilərinin Rusiyada 1905—
 +
07 illər inqilabına doqru kecdiyi Yol
 +
təsvir edilir. “Səs və əks-səda (1911),
 +
cBiri və coxları (1914) pyeslərində
 +
 +
 +
indiki
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ilk lathıii inqilabcı fəhlə obraz-
 +
ları yaratmımdır. “Yan Robejniye-
 +
kin qayıtması (1932), “Yan Robejni-
 +
yekin əlumuz (1933) romanlarında
 +
burjua aləminin mənəvi-əxlaqi eybə-
 +
cərlikləri ifita olunur. cYatıl tor-
 +
narə (1945), “Buludlarda məğərə
 +
(1951) dilogiyası 19 əsrin 2-ci ya-
 +
rısı latıti kəndindən və latın fəh-
 +
lə hərəkatının ilk mərhələsindən
 +
bəhs edir. 4 cildlik “Dunya ədəbiyya-
 +
tı tarixi (1930—34) əsərində Azərb,
 +
ədəbiyyatı, o cumlədən Nizami haq-
 +
qında da ocerklər var. 1915 ildə
 +
Bakıya gəlmi:i, buradakı latıiiy cə-
 +
miyyətinin ipində yaxından iptirak
 +
etmiit, fəhlələrin həyatı ilə tanıt
 +
olmutidur. Bə”zi əsərləri Azərb. Dİ-
 +
linə tərcumə edilmiidir. Lat.SSR
 +
Ali Soveti Rəyasət Heyəti sədrinin
 +
muavini (1941—51), Latviya Yazıcı-
 +
lar İttifaqı İdarə Hey ətinin səd-
 +
ri (1940—54) olmutidur. 5 dəfə Lenin
 +
ordeni, 4 batqa orden və medallarla
 +
təltif edilmitdir.
 +
 +
 +
Əsərləri: Sobr. soc., T. 1—12,
 +
M., 1956—59, Parenıki sə dGaMmenoro,
 +
 +
 +
M., 1978: Novellı, M., 1982. |
 +
Əd. Xəlilov P., SSRİ xalqla-
 +
 +
 +
rı ədəbiyyatı, h. 2, B., 1968, Qriqu"
 +
lis A., AndreV Upit, M., 1977.
 +
 +
 +
UPLİSSİXE (4Həkmdar qalasız)—
 +
Gurc.SSR-də maqara-iəhər. Qori i1:.-
 +
nin 10 km-liyində, Kur cayının sol
 +
sahilindədir. U. e.ə. 1-ci minilliyin
 +
1-ci yarısında salınmınl, sonralar
 +
Kartli carlıqının (İberiya) qala-
 +
məhəpnnə cevrilmiindi. 9 əsrdən Gur-
 +
custanın muhum ipəhərlərindən biri
 +
və bir muddət onun paytaxtı olmu1-
 +
du. 13 əsrdə monqollar tərəfindən
 +
daqıdılmızdır. U. qayada capılmın
 +
(oyulmuli) yerləttgələr qruplarından
 +
ibarətdir. evnrixə ii bəziləri
 +
antik dəvrə aiddir (o cumlədən kes-
 +
sonlu taqtavanları olan zal). Burada
 +
3 nefli bazilika tipli kilsə (10—11
 +
əsrlər) və s. var.
 +
 +
ӰPSALA ((Krrzaya)— İsvecdə ipəhər,
 +
Upsala lepinin inz.m. Əh. 148 min
 +
(1978). Mapınqayırma, poliqrafiya,
 +
yeyinti, geramika sənayesi, əlkədə ən
 +
qədim un-t (1477 ildən), K. Linney
 +
muzeyi, metmarlıq abidələri, Yaxın-
 +
lıqında vikinqlər dəvrunə aid gur-
 +
qan-qəbirlər var.
 +
 +
UR QƏBİRİSTANI (pumercə U rim)
 +
--Ən-Nasiriyyə (İraq)11.-dən 20 km c.-
 +
q.-də, indiki Təll əl-Muqeyyər 11. Ye-
 +
rinin ərazisində olmuzi qədim ipəhər-
 +
devlət xarabalıqı. 1854 ildən TƏD-
 +
qiq edilir. Urda ilk yaitayın yeri
 +
e.ə. 5-ci minilliyin sonuna aiddir.
 +
E.ə. 4-cu minillikdə Ur iəhər kimi
 +
formalaitmıin e.ə. 25 əsrdə guclu
 +
devlətə cevrilmiiydi. E.ə. 24—22 əsr-
 +
lərdə (fasilələrlə) Laqai, Umma,
 +
Uruk, Akkad carlıqına və kutilərə
 +
tabe olmuiqdur. E.ə. 21 əsrdə bura-
 +
da ehtimal ki, ən qədim yazı qaydası
 +
yaradılmındı. E.ə. təqr. 2000 ildə
 +
Ur devləti ən qədim Elam dəvləti və
 +
amorilərlə mӱharibədə ləqv olundu.
 +
Muhum ticarət və sənətkarlıq mərkə-
 +
zi olan Ur e.ə. 4 əsrin axırlarında
 +
tənəzzul etmitdir. Qazıntılar zama-
 +
nı 1 sulalə dӧvrunə aid (s.ə. 25 əsr)
 +
hekmdar sərdabalarından (əksəriyyəti
 +
qədimdə qarət olunmusidur) qızıl,
 +
gumuli, gəc, obsidiandan bəzək əilYa-
 +
ları, 111 sulalə dəvrunə (e.ə. 21 əsr)
 +
aid kərpicdən :pəhər divarları, sa-
 +
 +
 +
—x—xuzvx—aənamanmınm—xıx—osısı.—.aıxsZSsSzsp ə,
 +
 +
 +
4
 +
 +
 +
ray, mə”bəd kompleksi və s.
 +
aikar olunmutidur.
 +
Ədə Vullil.
 +
gl. M., 1961, Ben
 +
Tblit MiİD HİYMEDOB,
 +
1980. 7
 +
 +
 +
qalıqları
 +
 +
 +
Ur xaldeep, per.s
 +
piki M., Zabı-
 +
per. s polıskoqo, M.,
 +
URAVA — Yaponiyada, Honsu a.-nda mə-
 +
ər. Saytama prefekturasının inz.m.
 +
un itəhər-peykidir. Əh. 344 min
 +
(1978). Mapınqayırma və metal e”ma-
 +
lı, kimya, toxuculuq, hərbi sənaye:
 +
n-t var.
 +
RAL—SSRİ -də, PTərqi Avropa və
 +
Qərbi Sibir Duӱzənlikləri arasında
 +
ərazi. 1P1m.-dan c.-a, Kara dənizindən
 +
rsk 11. Yaxınlıqında Ural cayı-
 +
nın enlik istiqamətindəki hissəsi-
 +
nədək uzanır. U.-ın əsas hissəsi Ural
 +
dar sistemindən ibarətdir (uz. 2000
 +
km-dən cox, eni 40—150 km, hund. 1895
 +
m-dək). Avropa ilə Asiya arasında
 +
sərhəd, adətən, U.-ın 1. ətəklərindən
 +
gəturulur. U. relyefin xarakterinə
 +
və s. təbii xususiyyətlərə gorə Qutib
 +
Uralı, Qutbyanı Ural, P/imali Ural,
 +
Orta Ural və Cənubi Ural Hissələ-
 +
rinə bəlunur. U. Ust Paleozoy (Her-
 +
sin) qırınıqlıq sahəsidir. U. ərazi-
 +
sində, əsasən, Paleozoy yaqilı defor-
 +
masiyaya uzramıyl və qismən metamor-
 +
izlətmin suxurlar yer səthinə cı-
 +
xır. Cekmə və vulkanogen suxurlar,
 +
adətən, kəskin əzilmiit, qırılmalar-
 +
la pozulmustdur.
 +
 +
U, faydalı qazıntılarla zəngin-
 +
dir. Mis, dəmir, titan, nikel və xro-
 +
MHT filizləri, dap kəmur, neft, qaz
 +
və s. yataqları, qiymətli, yarımqiymət-
 +
li və məmulat dapları var. İqlimi
 +
kontinentaldır. Orta temp-r yanvarda
 +
r. yamacda —219S-dən (Qutb U.-ı)
 +
—152S-yədək (Cənubi U.), (11. Yamacda
 +
mӱvafiq olaraq —23-dən —17*S-yə qə-
 +
dərdir. İyulda im. r-nlarda 9—109S,
 +
ƏH c. r-nlarda 19—202S-dir. İllik
 +
yaqıntı 300—750 mm (əsasən, yayda),
 +
bə”zi yerlərdə 1000 mm-ə qədərdir.
 +
Cayları PTimal Buzlu okeanı (Peco-
 +
ra, Tobol, İset, Tura, Lozva, PTima-
 +
li Sosva) və Xəzər dənizi (Kama,
 +
Ural) hevzələrinə aiddir. Əsasən, qar
 +
və yaqıny suları ilə qidalanır. Ən
 +
beyuk gəlləri Orta və Cənubi U.-da-
 +
dır (Tavatuy, Arqazi və s.). Kama ca-
 +
yında su anbarları (Kama, Votkinsk)
 +
yaradılmıtdır. U. bir necə təbii zo-
 +
naya bəlunur. Yuksəklik torpaq-bitki
 +
qurpaqları da var. Qutb U.-ı və Qutb-
 +
yanı U.-da datplı, iqibyəli və mamır-
 +
lı tundra daha cox inkitaf etmii-
 +
dir. PTimali və Cənubi U.-da tundra
 +
landiaftı ən yuksək daqların zirvə
 +
hissələrindədir. C.-da, həmcinin ya-
 +
macların alpaqı Hissəsində tundra ge-
 +
nipp yayılan mepə zonasına gecir.
 +
Məqpə zonasında podzol, cimli-podzol
 +
və qara torpaqlar yayılmındır. Cə-
 +
nubi U.-da qara torpaqlarda meppə-cəl
 +
və (ipabalıdı torpaqlarda cəl Land-
 +
iaftı var. U. ərazisində Pecora-
 +
İlıc, İlmen və s. qoruqlar Yaradıl-
 +
mhpipdır. U.-ın iqtisadiyyatı ucun bax
 +
İqtisadi rayonlar məqaləsinin Ural
 +
iqtisadi r-nu bəlməsinə və bura da-
 +
xil olan ayrı-ayrı vilayətlərin mə-
 +
qalələrinə.
 +
 +
Tarixi ocerk. U.-da ilk insan iz-
 +
ləri erkən Paleolitin sonuna aiddir.
 +
Neolit dəvrundə qohum tayfalar mey-
 +
dana gəldi. Ehtorir ki, fin-uqor dil-
 +
li tayfaların və qarınıq (monqol-
 +
Avropa) antropoloji tiplərin əsa-
 +
 +
 +
URAL
 +
 +
 +
sı bu tayfaların icərisində forma-
 +
lapmhıtdır. Bu devrdə c. r-plarılnda
 +
maldarlıq və toxa əkinciliyi meyda-
 +
na cıxdı. E.ə. 2-ci minilliyin əv-
 +
vəlində U.-da mis və tunc, 7—8 əsr-
 +
lərdə dəmir istehsalına baqlandı.
 +
İri tayfa ittifaqları yarandı. Cə-
 +
nubi U. cellərində sayr”matlar, Kama
 +
ətrafında Ananyino mədəniyyəti tay-
 +
faları yYappayırdı. Eramızın 3 əsrin-
 +
nən bapylayaraq U. ərazisində qədim
 +
əhalinin yer dəyitməsi gedirdi. Era-
 +
mızın 2-ci minilliyinin balanqı-
 +
cında ibtidai icma qurulutpu daqı-
 +
lır, feodalizm munasibətləri yara-
 +
nırdı. 14 əsrdə komi-permyakların
 +
və 15 əsrdə mansilərin erkən feodal
 +
DƏVLƏTİ meydana gəldi.
 +
 +
11 əsrdə rusların U.-a Hərəkəti
 +
ballladı. Novqorod feodal resp.-sı
 +
14 əsrdə Yuqra və Perm torpaqlarını
 +
ələ gecirdi. 15 əsrin əvvəlində Kama-
 +
pın yuxarı axarında rus məskənləri
 +
salındı. Kazan xanlırının sutu-
 +
tundan sonra Baqiqırdıstanın cox
 +
hissəsi və Udmurtiyanın qalan əra-
 +
zisi kənullu surətdə Rus dəvlətinin
 +
tərkibinə daxil oldu. 16—17 əsrlərdə
 +
cU.madı yayılmara baladı. Baqiqırd-
 +
lardan geturulmunt bu ad ehtimal ki,
 +
turk dillərindəki caralı—ada səzun-
 +
dəndir (turkdilli xalqlarda ətraf
 +
yerlərdən secilən hər hansı ərazi belə
 +
adlanır). Bapqırdlarda hələ 13 əsr-
 +
dən bahadır Ural haqqında əfsanə
 +
var, əfsanəyə gərə o, xalqın səadəti
 +
naminə həyatını qurban vermiii və
 +
onun qəbri ustundə qalanmız təpədən
 +
U, daqları yaranmıtidır. 17 əsrin
 +
sonundan ruslar butun daq sisteminə
 +
cU.ə deyirdilər. Ruslar U.-a daha yuk-
 +
sək sənətkarlıq və əkincilik mədəniy-
 +
Yəti gətirdilər, ara mçharibələri da-
 +
yandırıldı, feodalizm munasibətlə-
 +
rinin formalatması prosesi sur”ət-
 +
ləndi. Eyni zamanda yerli xalqlara
 +
qariqı milli və sosial zulm gӱcləndi,
 +
mansilər, xantılar və batqırdların
 +
ӱzərinə yasaq qoyuldu.
 +
 +
17 əsrdə U.-da coxlu faydalı qa-
 +
zıntı yataqları attkar olundu. Rus
 +
dovləti U.-a muhum xammal bazası
 +
kimi xususi diqqət verirdi. 18 əsrin
 +
70-ci illərində U. Rusiyanın ən beyuk
 +
mə”dən sənayesi r-nu idi. Ə-dların
 +
tikintisi ilə əlaqədar yepiiəhərlər—
 +
Yekaterinburq (indiki Sverdlovsk),
 +
Perm və s. salındı. U. 1708 ildən Si-
 +
bir və Kazan, 1796 ildəi Perm və Oren-
 +
burq qub.-larına daxil idi. 1865 il-
 +
də Ufa qub.-sı yaradıldı. 19 əsrin
 +
əvvəlində Rusiyada feodal-təhkimci-
 +
lik sisteminin behranı ilə əlaqədar
 +
istehsalın artım sur”əti kəskin su-
 +
rətdə azaldı. Sənaye cevrilimci U.-da
 +
cox ləng gedirdi. Yalnız qızıl cı-
 +
xarılması sur”ətlə ipgtipaf edirdi.
 +
19 əsrin 2-ci yarısında U.-da səhmdar
 +
tiirkətləri yarandı, bə zi kəhnə 3-d-
 +
lar yenidən quruldu, d.Y. cəkildi.
 +
Qızıl və dai kemur cıxarılması
 +
artdı, mapınqayırma, kimya sənayesi
 +
ipktityaf etdi. Əsrin sonunda U.-da
 +
300 min mə”dən-zavod və d.Yy. fəhləsi
 +
var idi. 70 ci illərdə xalqcı, 90-cı
 +
illərdə s.-D. təpkilatları fəaliyyət
 +
gestərirdi. 1904 ildə RSDFP-pin U.
 +
vil. komitəsi yaradıldı. U. fəhlə-
 +
ləri Rusiyada 1905 —07 illər inqila-
 +
bında fəal pitirak etdilər. Fev-
 +
ral burjua-demokratik inqilabından
 +
(1917) sonra U. da Sovetlər yarandı.
 +
1917 ilin aprelində Y, M. Sverdlo-
 +
 +
 +
-ildə U. sənayesi dinc quruculuq
 +
 +
 +
457
 +
 +
 +
——“———-ə-mı—–———k—— —  — — —
 +
 +
 +
vun rəhbərliyi iplə RSDF(b)P-nin
 +
1-ci Ural konfransı kscirildi. 1917
 +
ilin oktyabr—dekabrında U.-da Sovet
 +
hakimiyyəti, əsasən, qurulmuidu. Ce-
 +
xoslovak korpusunun qiyamı (1918)
 +
U.-ın da bir Hissəsipi əhatə etmiii-
 +
di. 1918 ilin noyabrında U.-da əks-
 +
inqilabi rejim quruldu (bax Kol-
 +
iakmcılıq).
 +
 +
Sovet qıpunları 1919 ilip payı-
 +
zında U.-ın cox hissəsini azad etdi.
 +
U.-da milli-deplət quruculuquna ba1-
 +
landı:q Baiqırdıstan MSSR (1919),
 +
Votyak MV (1920: 1934 ildən Udmurt
 +
MSSR) və Ural vil. (1923: 1925 ildə
 +
onun tərkibində Komi-Permyak MV
 +
təptqkil edildi) Yaradıldı. Vətəndait
 +
muharibəsindən sonra U.-da x.t. bərpa
 +
olundu. İlk betilliklərdə Maqnito-
 +
qorsk metallurgiya kombinatı (1923:
 +
İldırım Cingiz 1929—34 illərdə
 +
kombinatın tikinti rəisinin muaviq
 +
pi, sonra rəisi olmutdur), Ural arır
 +
manınqayırma (Sverdlovsk) və Celya-
 +
binsk traktor z-dları (hər ikisi 1933)
 +
və s. iri muçəssisələr tikildiy 1932
 +
ildə Bapqırdıstanda neft cıxarıl-
 +
masına bailandı. 1937 ildə U.-ın
 +
iri sənaye məhsulunun həcmi 1913 ilə
 +
nisbətən 7 dəfə artmındı. Beyuk Və-
 +
tən muharibəsi illərində U. əlkənin
 +
əsas cəbbəxanası idi. Muharibənin
 +
İLK 5 ayı ərzində əlkəpin q. r-nla-
 +
rındaip U.-a 667 muçəssisə kecuruldu.
 +
1941 ilin sonunda SSRİ-də istehsal
 +
olunan cuqunun 6296 -i, polad və pro-
 +
katın 5096-i U.-ın payına duturdu.
 +
Muharibə illərində hərbi sənaye məp-
 +
sulunun 4092 -ini U. verirdi. U.-da təy-
 +
yarə, tank, top, atıcı silahlar, de-
 +
yuli sursatı və s. istehsal olunurdu.
 +
U, zəhmətkeilərindən bir necə divi-
 +
ziya və kəpullu tapk korpusu təpkil
 +
edilmiidi. Cəbhəyə gedənlərdən 800
 +
nəfərdən coxuna Sovet İttifaqı Qəh-
 +
rəmanı adı vseralmtii, 8 nəfər bu
 +
ada 2 dəfə layiq gərulmuiidur. əh
 +
sulları istehsalına kecdi. Soprakı
 +
illərdə U.-da qara və əlvai metallur-
 +
giya, mapınqayırma, dali komur, kim-
 +
ya, ieft kimyası və s. səpaye muəssi"
 +
sələri yepidən qurulmuiy, iri muəs”
 +
sisələr tikilmitdir.
 +
 +
 +
Əd. Lenin V. İ., Ob Urals, Sperd-
 +
lopsk, 1969, Maryıl kin H İİ. Q., Lenin
 +
ob Urale. İstoriceskin ocerk, Celabinsk,
 +
1972: İstorin Urala, t. 1—2, Permh,
 +
1963—1965, Ural i Priuralhe, M., 1968:
 +
Ural, M., 1968 (serin “Sovetskii Soozə):
 +
Arxipova N. P., Astrebova E.
 +
V., Kak bıli otkrıtı Uralıskie qorı,
 +
Permı, 1971, Puvalov E. L., Ural
 +
industrialınıd, M., 1974: Laz b KO
 +
E. M., Reqionalınal qeoloqil SS, 1
 +
1—Evropevskal castı i Kaikaz, M., 19 “.
 +
Varlamov V. S., Kibalıc im
 +
O. A., Nopvh drevneqo Urala, M., 1975,
 +
BaxkxyHnuH A, BA, İndustrialının
 +
Ural p trudax V. İ. Lenina, M., 1981,
 +
Kosy6onckuif A. K, K tainam kla-
 +
dovıx Urala, Permh, 1982,
 +
 +
 +
URAL (1775 ilədək Yai k)—RSFSR
 +
və Qazax.SSR-də cay. Uz. 2428 km, hev-
 +
zəsinin sah. 237 min km". Uraltau
 +
silsiləsindən (Cənubi Ural) baiyla-
 +
nır. Xəzər dənizinə təkulur. Orsk
 +
il.-ndən Cənubi Ural d-rının 11, Ya"
 +
macı bəyu, əsasən, dar dərə ilə axır.
 +
Verxneuralsk 11.-ndən apyaqıda DuZzən-
 +
lik cayıdır. Mənsəbində 2 qola (Yaik
 +
və Qızıl) ayrılır. Əsasən, qar sula-
 +
rı ilə qidalanır. Noyabrdan aprelə-
 +
dək donmuli olur. Gursulu dəvrundə
 +
 +
 +
458
 +
 +
 +
URAL ARIR MAPINQAYIRMA ZAVODU
 +
 +
 +
—”sx, mn HR ğı” a m oməmodan es ulu  A ————jcycti—————"jjtj---- ın —iıijmkın ə nkn
 +
 +
 +
(yazda) dapır. Orta su sərfi Oren-
 +
öypr Hı. yaxınlıqında 104 m"/san, Ku-
 +
HIyM K. yaxınlıqında 400 m?/san-dir.
 +
Ən beyuk qolları: Sakmara, , İlek.
 +
U.-dan sənaye muəssisələrinin, həm-
 +
cinin ipəhərlərin su ilə təchizində
 +
və suvarmada istifadə olunur. Ustun-
 +
 +
ES (İriklinski) var. Su anbar-
 +
ları yaradılmıtidır. Caydan kanal
 +
(Kupum) cəkilmiidir. Gəmiciliyə ya-
 +
rarlıdır. Balıq ovlanır. Verxne-
 +
 +
 +
uralsk, Maqnitoqorsk, Orsk, Novo-
 +
troitsk, Orenburq, Uralsk, Quryev Hi.-
 +
mə Y, ca “Ep yə
 +
 +
URAL ARIR MAPYINQAYIRMA
 +
 +
 +
ZAVODU, S. Orconikidze ad.
 +
--SSRİ aqır mapınqayırmasının iri
 +
mӱəssisələrindən biri. Sverdlovskda-
 +
dır. 1928—33 illərdə tikilmitdir.
 +
1917 ildən F“Uralmapq istehsal bir-
 +
liyinin baiq muəssisəsidir. Metallur-
 +
giya, filiz-mə”dən, neft-qaz sənayesi
 +
ucun prokat stanı, fasiləsiz metal
 +
təkmə mapınları, aqlomerasiya, dom-
 +
na, doqrayıb-xırdalama avadanlırı,
 +
karyer və addımlayan ekskavatorlar,
 +
qazıma qurquları, ippaquli və ufuqi
 +
hidravlik preslər və digər avadan-
 +
lıqlar buraxır. Fərdi mapqınqayır-
 +
ma mӱəssisəsidir. Bir sıra məhsul-
 +
ları seriya ilə buraxılır. Beyuӱk Və-
 +
tən muharibəsi illərində cəbhə ucun
 +
silah istehsal etmipdir. Muharibə-
 +
dən sonra yenidən nadir avadanlıqlar
 +
hazırlayır. Məhsulları dunyanın bir
 +
çox əlkəsinə gəndərilir. ) Lenin or-
 +
dəni, Oktyabr İnqilabı, Qırmızı
 +
Bayraq, 1-ci dərəcəli Vətən Muçhari-
 +
bəsi, Qırmızı Əmək Bayraqı orden-
 +
ləri və BAR-in “Qırmızı Əmək Bay-
 +
 +
aRıF ordeni ilə təltif edilmiptdir.
 +
 +
RAL DİLLƏRİ—fin-uqor və samo-
 +
di xalqlarının danıpdıqları qohum
 +
dillər qrupu. U.d. iki beyuk qrupa
 +
(fin-uqor dilləri və samodi dilləri)
 +
bəlunur. U.d. umumi fonetik, qram-
 +
matik, leksik cəhətlərlə yanaiqı, əezu-
 +
nəməxsus əlamətləri ilə secilir. İl-
 +
tisaqi dillərlə (komi-permyak, mari)
 +
bərabər, flektiv unsurlu dillərə
 +
(saam dili, Pribaltika-fin dilləri)
 +
də təsaduf edilir. Bə”zi dillər (məs.,
 +
fin dili) saitlər, digərləri (məs.,
 +
Perm dilləri) isə əksinə, samitlərlə
 +
zəngindir. Pribaltika-fin, saam, ma-
 +
car, mordva və komi-zıryan dilləri-
 +
nin sintaksisində hind-Avropa (İs-
 +
vec, alman və rus) dillərinin tə”siri
 +
duyulduqu halda, samodi, Ob-uqor, qis-
 +
mən də,(udmurt və mari dillərində on-
 +
ları turk dilləri ilə yaxınlatdı-
 +
ran bəzi arxaik cəhətlər qalmıidır.
 +
 +
 +
Əd.: Azıki narodov SSSR, t. 3, M.,
 +
1966: Osnovı finno-uqorskoqo izıkozna-
 +
 +
 +
nil, v. 1—Z3, M., 1974—76.
 +
URALMAİY bax Ural arqır maiın-
 +
qayırma zavodu.
 +
 +
 +
URALSK (1775 ilədək Yaitski
 +
qorodogk) — Qazax.SSR-də ipəhər.
 +
Uralsk vil.-nin mərkəzi. Ural cayı
 +
sahilində gəmi dayanacaqı. D.y. st.
 +
Leroport. Əh. 188 min (1984). Yeyinti
 +
BƏ Yungul sənaye, mapınqayırma, me-
 +
xaniki, armatur, tikinti-montaj ava-
 +
danlıqı, təmir z-dları, mebel f-ki,
 +
tikinti materialları muəssisələri,
 +
İEM: pedaqoji və k.t. in-tları, or-
 +
ta ixtisas məktəbləri, tarix-elkəpqu-
 +
naslıq muzeyi, dram teatrı var.
 +
1613 ildə salınmınidır.
 +
 +
URALSK VİLAYƏTİ (1962 ilədək
 +
Pərqi Qazaxıstan vila-
 +
 +
 +
y əti) — Qazax.SSR-də vil. 1932 il
 +
martın 10-datətkil edilmitdir. Sah,
 +
151,2 min km2?, Əh. 607 min (1924, 1
 +
Yanvar). 16 r-nu, 3 ipəhəri, 6 iitq var
 +
(1584). Mərkəzi Uralsk ip.-dir.
 +
 +
Təbiət. U.v. Xəzəryanı ovalırqın
 +
ilm. hissəsini tutur. PPm.-da Obili
 +
Sırtın c. qolları (hund. 263 m-dək),
 +
ip.-də Poduralye platosunun kənarı
 +
Yerləpir. İqlimi kəskin kontinen-
 +
taldır. Orta temp-r yanvarda —112S-
 +
dən —142S-yə qədər, iyulda 24—30*2S-
 +
dir. İllik yaqıntı təqr. 250 mm. Guc-
 +
lu kuləklər xarakterikdir. Cayları
 +
Xəzər hevzəsinə aiddir. Muhum cayı
 +
Uraldır. Coxlu gel var. Vil.-in
 +
ip1m.-I cəl, c.-u yarımsəhra zonaların-
 +
dadır. -Qara və iabalıdı torpaqlar,
 +
cay dərələrində cəmən-poranlıq tor-
 +
paqları yayılmıtdır. C. və c.-11.-də
 +
beyuk qumluqlar, ioranlıqlar (Xu-
 +
susilə c.-da) var. Aqot, pırımlı-
 +
topal, yovpan, taxıl bitkiləri ya-
 +
yılmıpldır. Metpələr (palıd, qara-
 +
qac, qovaq) var. Heyvanları: canavar,
 +
tulku, ərəbdovtanı, sunbulqıran, cey-
 +
ran və s. Surunənlər, quyilar coxdur.
 +
 +
Əhali. Qazaxlar, ruslar, ukrayna-
 +
lılar, tatarlar və b. Yapayır. Orta
 +
sıxlıq 1 km?-də, 4 nəfərdir (1984).
 +
1Pəhər əhalisi 249 mindir. PTəhərlə-
 +
ri: Uralsk, Aksay, Capayev.
 +
 +
Təsərrufat. İqtisadiyyatında K.t.
 +
və onunla əlaqədar sənaye sahələri əsas
 +
yer tutur. Energetikası təbii qaza,
 +
Qaraqanda kemurunə və mazuta əsasla-
 +
nır. Elektrik enerjisinin bir his-
 +
səsini Volqaboyundan alır. Təbii qaz
 +
və tikinti materialları cıxarılır.
 +
Matınqayırma və metal e”malı, yeyin-
 +
ti, yungul, balıq e”malı, tikinti ma-
 +
terialları sənayesi var. Dənli bitki-
 +
lər (əsasən buqda, arpa) əkilir. Suvar-
 +
ma kanalları (uz. 2 min km-dən cox)
 +
cəkilmin, Ural-Kupqum suvarma siste-
 +
mi yaradılmındır. Volqa-Ural kana-
 +
lının (uz. 460 km) cəkiliili qurtar-
 +
dıqdan sonra suvarılan sahələrin
 +
artmasına imkan yaranacaqdır. Davar,
 +
həmcinin qaramal, at, donuz saxlanır.
 +
D.y.-larının uz. 416 km (1974), Əsas
 +
d.y. xətti: Saratov—Uralsk— İletsk.
 +
Saratov— Həttərxan d.y. vil.-in q.
 +
kənarından kecir. Avtomobil yolla-
 +
rının uz. 8,2 min km-dir. Hava nəql.-
 +
ndan da istifadə edilir. Orta Asi-
 +
ya— Mərkəz magistral qaz kəməri vil.-
 +
in ərazisindən gecir.
 +
 +
Mədəni quruculuq. Vil.-də 2 ali
 +
məktəb, 3 muzey (o cӱmlədən Capayev
 +
ur. aə V. İ. Capayevin xatirə muzeyi),
 +
dram teatrı və s. var. c Oral onriya
 +
(Uralyanı, 1919, qazax dilində) və
 +
“PriuralyezF (1918) vil. qəzetləri cı-
 +
xır. Yerli radio və televiziya -
 +
lipləri ilə yanapı, Umumittifaq
 +
Radiosu və Mərkəzi Televiziyanın
 +
verilinləri retranslyasiya olunur.
 +
URAN ((qapov)—qədim yunan mifolo-
 +
giyasında səma allahı, Geyanın əri,
 +
titanların, siklopların və yӱzqollu
 +
nəhənglərin atası. Oqlu Kronos tərə-
 +
findən devrilmiiy və kor edilmiiydi.
 +
URAN—Gunəi sisteminin Gunəiydən
 +
məsafəsinə gerə 7-ci beyuk ilaneti,
 +
 +
və ya (ӱ kimi iplarə edilir. U. nə-
 +
həng planetdir. V. Heriel gəif st-
 +
miidir (1781, əvvəllərdə təsadӱfən
 +
gerunmulidur). Gunət ətrafına 19.19
 +
astronomik vahid məsafədə təqr. dai-
 +
qəvi orbit boyunca dolanır. Ekssent-
 +
risiteti O,047, orbit və ekliptika
 +
mustəviləri arasındakı bucaq 0,777,
 +
 +
 +
Gunət ətrafına tam dəvru 84,015 il,
 +
diametri 3,98 Yer diametri, həcmi 61
 +
Yer həcmi, kӱtləsi 14,56 Yer kutləsi,
 +
sıxlıqı 1,32 q/sm?-dir. U. qutblər-
 +
dən cox basıqdır (təqr. 1:33). Bu, onun
 +
əz oxu ətrafında surətlə fırlan-
 +
masına səbəb olur (T=—10,8 saat). P1i-
 +
mal qutbundən U.-a baxdıqda onun əz
 +
oxu ətrafında fırlanması beyuk plaq
 +
netlərin coxundan fərqli olaraq saat
 +
əqrəbinin əksinə, yəni U.-ın Gunət
 +
ətrafına dolanması istiqamətində-
 +
dir. Bu ox təqr. orbit mustəvisi uzə-
 +
rində olub, orbit normalı ilə 98*2
 +
bucaq əmələ gətirir. Gunət U.-dan
 +
çox uzaq olduqundan onu Yerdən 370
 +
dəfə az ipıqlandırır. U. əksetmə
 +
qabiliyyətinə gərə birinci planet-
 +
dir: həndəsi albedosu 0O,571, sferik
 +
albedosu 0,93-dur. Gunəti pquaları-
 +
nın hamısını qaytardırqı ucun sət-
 +
hində temp-r 90 K (—1802S)-dən apaqı
 +
olmalıdır. Lakin əlcmə usulundan
 +
asılı slaraq orta temp-r 55-3K, bə”-
 +
zən isə 100 K-dən cox alınır. Ssnun-
 +
cu, onun nuӱvəsindən istilik selinin
 +
iqualandıqını, albedosunun bəyukluyu
 +
isə guclu atm. olduqunu gestərir. U.-
 +
da hidrogen və metan var. U.-ın 5 pey-
 +
ki (Titan, Oberon, Ariel, Um"riyel
 +
və Miranda) var və bunlar onun fır-
 +
lanması istiqamətində ekvatorial
 +
mustəvidə hərəkət edirlər, Guӱclu tele-
 +
skopda gərunurlər. U. ətrafında Sa-
 +
turn halqaları kimi halqalar kəif
 +
edilmitdir (1978).
 +
 +
URAN (lat. Uranium), U-—pa,nHoaKTHB
 +
kimyəvi element. Elementlərin dəvri
 +
sisteminin P1 qrupundandır, at.n.
 +
92 at.k. 238,029, aktinoidlər ailəsin-
 +
dəndir, gӱmupqu-aq rəngli metaldır.
 +
Uc allotronik modifikasiyası (a, V,
 +
u) var. Alfa U.-ın sıxlırqı (25*S-
 +
də) 19,05 q/sm”-dir, 11322S-də əriyir,
 +
38202S-də qaynayır. Təbii U. n İZO-
 +
Tony —”55U (99,28296 ), ?55U (0,712) hə
 +
33417 (0,00696 ) qarıpıqından ibarət-
 +
dir. Sun”i izotoplarından 299Y daha
 +
əhəmiyyətlidir. U.-ı alman kimyacı-
 +
sı M. H. Klaprot (Y O, iəklində kətif
 +
etmiti (1789) və ona Uran planetinin
 +
 +
 +
adını vermitdir. U.-ı ilk dəfə
 +
fransız kimyacısı E. M. Peliqo al-
 +
mıtpldır (1841). U.-ın Yer qabıqında
 +
 +
 +
kutləcə miqdarı 2,5-10 *954 -dir. Əsas
 +
mineralı nasturandır (tərkibində
 +
40—7696 U. olur). Az miqdarda U.-a
 +
qranitdə (0,000496 ), torpaqda (0,0001—
 +
0,0000496) və suda (610894) rast gə-
 +
linir. U. birləimələrində U.-ın
 +
oksidləimə dərəcələri -- 2-dən --6-ya
 +
qədərdir (ən cox --4 və --6). Kimyəvi
 +
aktivdir. Otaq temp-runda səthi ok-
 +
sid təbəqəsi ilə ərtulur: 200"S-də
 +
(YO,, 200—4002S-də (Y:O,, daha yuksək
 +
temp-rda isə (YOz, əmələ gətirin
 +
70:C-nə su tə”sirindən səthində 1
 +
qoruyucu ərtuyu yaranır. U. Uran fi-
 +
lizlərini sulfat turiusu mӱhitində
 +
MpO, ilə ipləyib, xususi uzvi həll-
 +
edicilərlə ekstraksiya etməklə ayrı-
 +
lır. Sonra nitrat turiqusu İLƏ İPQ-
 +
lədikdə U. konsentratındakı U.
 +
11O:(MOz), duzuna cevrilir. Onu bu-
 +
tilfosfatla ayırdıqdan sonra 500—
 +
7002S-də parcalayıb (Y:O, və YOz
 +
alırlar. Bu oksidlər əvvəlcə hidro-
 +
genlə (Y O,-Yə reduksiya edilir və UOş:
 +
dən metallotermik (kalsium və Ya maq-
 +
nezium iptirakı ilə) usulla metal
 +
U. ayrılır. Metal U., onun ərinti-
 +
ləri və (Y O, nӱvə yanacaqı gimi isti-
 +
 +
 +
fadə olunur. 23511-dənlyçvə silahları
 +
hazırlalır. 2381) izotopundan HYBƏ
 +
yanacaqı olan plutopium almaq ucun
 +
istifadə olunur. Bitki, Heyvan və
 +
a hӱceyrələrində az miqdarda
 +
(10 —1077923 Y.-a rast gəlinir.
 +
Nisan orqanizminə qida, su və hava ilə
 +
daxil olur. Əsasən, sidiklikdə, bey-
 +
rəkdə, sumukdə və qara ciyərdə topla-
 +
nır, qapda uzun muddət qalmır. İn-
 +
 +
 +
san orqanizmində 9-10 72 U. vardır.
 +
U. heyvan və bitkilərin normal həyat
 +
fəaliyyətini tə”min edir. Guclu U.
 +
iqualanmasından ilk pəvbədə bəyrək-
 +
lər (sidikdə zulal və ipəkərin əmələ
 +
gəlməsi), qara ciyər və mə”də-baqır-
 +
saq sistemi zəhərlənir.
 +
 +
 +
Ədəa Sokurskin 10. N., Ster-
 +
lin İ. M.,. Fedorcenko V. A.,
 +
Uran i eqo splavı, M., 1971: Novikov
 +
10. V., Qiqieniceskie voprosı izucenin
 +
soderjanin urana no anetiney srede i ero
 +
vlianin na orqanizm, M.,. 1974, Ximil ura-
 +
na, pod red. K. N. Lasgorina, M., 1981,
 +
 +
 +
URAN FİLİZLƏRİ--iqtisadi cə-
 +
Hətcə tərkibindən uran və ya onun bir-
 +
ləpmələrinin alınması məqsədəuyqun
 +
hesab edilən təbii mineral birlətmə-
 +
ləri, təqr. 100 uran mineralı məqlum-
 +
dur. Bunlardan 12-si praktik əhə-
 +
miyyətlidir: urapinit və onun nəvləri
 +
(nasturan və s.), həmcinin koffinit,
 +
davidit, brannerit və s. U.f. tərki-
 +
bindəki uranıp miqdarına gərə cox
 +
zəngin (uran 1*4-dən cox), zəngin (1—
 +
0504), orta (0,5—0,2596), adi (0,25—
 +
0,176) Bə Kacpi6 (0, 196 -nək) filizlərə
 +
ayrılır. Uran əlavə məhsul kimi tər-
 +
kibində 0,01—0,1596 və hətta 0,006—
 +
(),()082, uran olan filizlərdən də alı-
 +
 +
 +
nır. Yataqları ekzogen, endogen və
 +
metamorfoken | məmpəli olur. İl-
 +
kin U.F. OD" umumi miqdarın
 +
 +
 +
7596 -indən az olmur), ə“ K € H A 27 Ə Hi-
 +
M nu U.f. (əsasən 1Y -dən ibarət-
 +
diryvəqarıpıq U.f.-nə (O və
 +
 +
 +
UÖT təqr. bərabər nisbətdə olur) ay-
 +
rılır. Uranın (YS Oz) dunya ehtiyatı
 +
(sosialist elkələrsiz) təqr. 1 mln. ?-
 +
dur. 1975 ildə kapitalist və inki-
 +
iqyaf edən əlkələrdə 23,1 min 7” uran
 +
kopsentratı istehsal edilmiiydir.
 +
Muhum U.f. yataqları kapitalist əl-
 +
gələrindən ABİQ (Kolorado yaylası),
 +
Kanada (Blaynd-River, Biverloc),
 +
Fransa və CAR-dadır. Bəyuk yataqları
 +
Avstraliya və Qabonda da məlumdur.
 +
U RAN İBӦRQ ((YYqap:Ioqd)— Avropada
 +
ilk astronomik rəsədxana. TL. Bpahe
 +
Kopenhagendə tikdirmlindir (1576).
 +
Alətləri Brahenin konstruksiyası
 +
əsasında U. emalatxanasında hazır-
 +
lanmızidır. Ən muhumu beyuk divar
 +
kvadranqı idi. Brahe Danimarkadan
 +
kəcəndən sonra (1597) U. baxımsız
 +
qalmındır.
 +
 +
URANİYA, (Yqapya)—qədim Yunan mi-
 +
fologiyasında: 1) 9 muzadan biri,
 +
astronomiyanın himayədarı | 2) təmiz,
 +
yuksək məhəbbət rəmzi olan Afrodi-
 +
tanın epiteti, hərfi mənada ilahi
 +
 +
urodita. |
 +
 +
ə ZAT—mineral. Kimyəvi tər-
 +
kibi 1) Ozu. Kubik sinqoniyada kris-
 +
tallapır. Kub, oktaedr və onların
 +
kombinasiyaları formasında qara, qo-
 +
nur kristallar, gizli kristallik
 +
aqreqatlar (nasturan), his, torpaq-
 +
varı kutlələr (uran qarası) əmələ gə-
 +
tirir, Sərtliyi 5—6, sıxlıqı 8000—
 +
 +
 +
URARTU DİLİ
 +
 +
 +
10000 kq/m? (nasturanınkı 60(()—9200
 +
kq|m?). Peqmatitlərdə, həmcinin Hid-
 +
rotermal, skarn və cekmə mənirli ya-
 +
taqlarda rast gəlir. Uran, həmcinin
 +
torium və radium filizidir. Beyuk
 +
Yataqları Kanada, ABP1, Afrika,
 +
Avstraliya, Fransa və s.-də mə”lum-
 +
 +
 +
dur.
 +
 +
URARTU (Assuriya dilindəs Urartu
 +
dilində — Biaynili) — e.ə. 1-ci
 +
minilliyin əvvəlində Ən Asiyada be"
 +
Yuk dəvlət. Van gəlu ətrafındakı
 +
r-nlar U.-nun mərkəzi hissəsini təpt-
 +
kil edirdi. Əsas əhalisi dil baxı-
 +
mından hurrilərə yaxın urartulular
 +
idi. Ən qudrətli devrundə doəvlətin
 +
sərhədi iym.-da Sevan gəlunə, (1.-də
 +
Urmiya gəlunə, c.-q.-də Dəclə cayına
 +
və Fərat cayının yuxarı axarına ca-
 +
tırdı. Assuriya mənbələrində Uruat-
 +
ri tayfa ittifaqı ilk dəfə e.ə. 13
 +
əsrdə xatırlanır. Nairi tayfa itti-
 +
faqının yaranması da həmin devrə
 +
aiddir. Assuriyaya qarlı mubarizədə
 +
Urartu-Nairi tayfalarının birləil-
 +
məsi nəticəsində e.ə. 9 əsrdə mərkəz-
 +
ləimitil dəvlət yarandı. Devlətin
 +
paytaxtı Tupipa ip. (indiki Turkiyənin
 +
Van il.) idi. U. carı T Sardurinin
 +
dəvrundə genii tikinti ipləri apa-
 +
rılırdı. Onun Van (1.-ndə qala di-
 +
varındakı ilk yazısı Assuriya di-
 +
lindədir. T Sardurinin oqlu İpipui-
 +
ninin devrundə Urartu dilində yazı-
 +
lar meydana gəldi (U. yazısının
 +
əsasında Assuriya mixi yazıları du-
 +
rurdu). U.-nun tarixi, Assuriya mən-
 +
bələri ilə yanaı əz yazılı mənbələ-
 +
rində də əksini tapmaqa bailadı. İ1-
 +
puini və oqlu Minuanıl zamanında
 +
urartuluların c.-it.-ə doqru iptal-
 +
cılıq yuruliləri bapladı. Urartulu-
 +
ların bal allahı Xaldiyə sitayii
 +
mərkəzi—o vaxt Assuriyanın əlində
 +
olan Ardini it. ( Musasir), həmcinin
 +
Urmiya gəlunun c.-q. sahilindəki r-n-
 +
lar tutuldu. Dəvlətin im. sərhədləri
 +
Araz cayı və solra Sevan golunə qə-
 +
dər genipləndirildi.
 +
 +
U.-nun ən qudrətli dəvru car 1 Ar-
 +
giitinin hakimiyyəti illərinə təsa-
 +
duf edir. Onun imqalları tərtib et-
 +
dirdiyi Xorxor salnaməsində təsvir
 +
olunmudər. 1 Argipti guclu Manna
 +
dəvləti və Cənubi Zaqafqaziya tayfa-
 +
larına qarpı, PQhimali Mesopotamiya
 +
torpaqları uqrunda Assuriya ilə mu-
 +
barizə aparırdı. Urartulular gələ-
 +
cək hucumlar ucun dayaq məntəqələri
 +
yaratmaq və eduqimən əlkəni qorxuya
 +
salmaqə məqsədi ilə itapqal olunmuyi
 +
ərazilərdə qalalar tikdirdilər: Ere-
 +
buni, Argiatixinili qalaları da bu
 +
devrə aiddir. İP Sarduri (e.ə. 764
 +
730) iiqalcılıq siyasətini davam €T-
 +
dirsə də (Urmiya gəluidən 11m.-da
 +
Puluadi əlkəsini tutmu:tdu), dəfə-
 +
lərlə usyan qaldırmıi r-nları sakit-
 +
lmiidirməli olmutidu. Onun hakimiy-
 +
yətinin son illərində, xususilə PTi-
 +
mali Mesopotamiya və TPimali Suri-
 +
ya uqrunda mubarizədə Assuriya carı
 +
İ1 Tiqlatpalasara məqlub olduqdan
 +
(743 və 735) sonra U.-nun məvqeyi zəif-
 +
lədi. İP Sardurinin oqlu 1 Rusanın
 +
dəvrundə (e.ə. 740—714) U. tədricən
 +
tənəzzul edirdi. O, U.-dan ayrılan
 +
vil.-lərə, 1im.-dan hucum edən Sam
 +
kimmeri tayfalarına və əsas rəqibi
 +
olan Assuriyaya qariqı mubarizə apa-
 +
rırdı. 1 Rusa Sevan gəlu ətrafında
 +
qalxan usyanları yatırmıt və Kicik
 +
Qafqazda yerləiən 19 əlkəni tabe €T-
 +
 +
 +
—
 +
 +
 +
459
 +
 +
 +
mitidi. Lakin Assuriya carı 11 Sar:
 +
qonun e.ə. 714 ildə vurduqu zərbə y..
 +
nun iptqalcılıq siyasətinə son qoydu.
 +
Bir cox itəhər, o cӱmlədən coxlu qə:
 +
nimət ələ kecirilən Musasir daqıl-
 +
dı. U. əksər vil.-ləri itirdi və iq-
 +
tisadi cəhətdən zəiflədi. 1 Rusanın
 +
oqlu 1 Argiiti (e.ə. 714—685) Assu-
 +
riya ilə həmsərhəd vil.-lərdə Myhapv-
 +
bə aparmaq iqtidarında deyildi və
 +
11.-dəki kecmiii ərazilərini yenidən
 +
tutmaqa calınırdı. Sərab və Ərdəbil
 +
iyəhərləri arasında tapılmıiy iki ya-
 +
zı da .. barədə mə”lumat verir. P Ru-
 +
sanın hakimiyyəti haqqında məlumat
 +
azdır. O, q.-də bəzi vil.-ləri tabe
 +
etmək ucun muharibələr aparmıiy və
 +
11m.-da əz məvqeyini məhkəmləndir-
 +
miqidi. İnzibati-təsərrufat və dini
 +
mərkəz olan Teyiebaini 11.-ni İP RUu-
 +
sa saldırmıtidı. Sonuncu U. car-
 +
ları 1P Sarduri, TU Sarduri, Eri-
 +
mena, 111 Rusa və TU Rusanın adları-
 +
na Yalnız arxeoloji tapıntılarda-
 +
kı yazılarda rast gəlinir. U.-nun
 +
 +
bu devru haqqında Assuriya mənbələ-
 +
 +
rində bə”zi mə”lumatlar verilir. Bu
 +
 +
məqlumatlara gərə U. artıq Assuriya-
 +
 +
nın muttəfiqi və hətta ondan asılı
 +
 +
idi. E.ə. 6 əsrdə U.-nu Midiya i1-
 +
 +
qal etdi.
 +
 +
U, devləti uc əsr ərzində Ən Asi-
 +
yanın ən qudrətli dəvlətlərindən ol-
 +
mutidur. Dəevlətin bapında irsi ha-
 +
kimiyyətə malik car dururdu. Əlkə
 +
canipinlərin ba:icılıq etdiyi vil.-
 +
lərə bəlunmulidu. Car, ə yaclar, sər-
 +
kərdələr və məbədlər iri torpaq mul-
 +
kiyyətcisi idilər: Əsas istehsalcı-
 +
lar olan azad icma uzvləri ilə Yana-
 +
ilı, qul halına salınmıin hərbi
 +
əsirlərin əməyindən də geni isti-
 +
fadə edilirdi. Genit suvarma sis-
 +
temi təsərrufatın bailıca sahələri
 +
olan əkincilik, baqcılıq və uzumcu-
 +
luyun inkipafına itərait yaratmıi1-
 +
dı. Maldarlıq və atcılıqla məpRӱul
 +
olunurdu. Arxeoloji qazıntılar za-
 +
manı (Van, Karmir-Blur, Arin-Berd
 +
və s.) əhalinin mədəniyyəti BƏ HHMƏCƏ-
 +
 +
 +
nəti barədə zəngin materiallar Ta-
 +
pılmıtidır. U.-da tikinti iləri
 +
və metal e”malı yuksək inkipaf et-
 +
 +
 +
mipdi. Urartulular bir cox allaha
 +
sitayitt edirdilər. Muharibə allahı
 +
 +
 +
Xaldi, yaqıml və fırtına allahı
 +
Teytpeba ӧzli allahlar idi.
 +
Əd.: İstoril SSSR, t. 1, M., 1966,
 +
 +
 +
s. 177—191: Dhakonov İ. M., Assiro"
 +
vavilonskie istocpiki po istorii ra rtn
 +
a Vestnik drenvneİ istoriiz, 1951, Fə 2—4,
 +
yenə onun, Urartskie pisıma i doku-
 +
mentı, M.—L., 1963) Melikiivili
 +
Q. A., Drevnenostocnıe materialı Po is-
 +
torii narodoz Zakavkazhi, T. 1|—Nairi-
 +
Urartu, Tbilisi 1954, Yenə on un
 +
Urartsgkie klinoobraznıe nadpisi, 4
 +
1960: Piotrovskibn B., Vanskoe
 +
parstvo (Urartu), M.. 1959, Arutonin
 +
N. V., Biannili, Erevan, 1970.
 +
 +
 +
URARTU DİLİ, xald,
 +
dil i—urartuluların dili. Hur-
 +
ri-Urartu dilləri qrupuna daxil
 +
olan elu dillərdəndir. Yazısı Akkad
 +
mixi əlifbasının sadələddirilmin
 +
forması idi: soldan saqa yazılırdı.
 +
Ən qədim kitabələri e.ə. 9 əsrin 30-cu
 +
illərinə aiddir. Mevcud epiqrafik
 +
abidələrdə 4 sait və 17 samiti əksini
 +
tapmıidır. İsmin tək və cəm forma-
 +
ları, 8 halı olmuiydur. Morfolo-
 +
giyasında Qafqaz dilləri ilə oxiyar
 +
cəhətlər var. Səz yaradıcılıqı ucun
 +
iltisaqilik səciyyəvidir. Cumlə er"
 +
 +
 +
biayn
 +
 +
 +
460
 +
 +
 +
URARTULULAR
 +
 +
 +
qativ quruluqpludur. Luqət tərkibi
 +
nin (kitabələrdə cəmi 400-ə qədər. SƏZ
 +
var) bir qismini qədim On Asiya, İran
 +
və Qafqaz dillərindən alınma səz-
 +
lər təiqkil edir.
 +
 +
Əda MelikitpdviliQ. A., Ypapr-
 +
skiV nzık, M., 1964: Mepaninov
 +
İ. İ., Annotirovannın slovarh urarts koqo
 +
(biainskoqo) azıka, L., 1978, Azıki Azii
 +
i Afriki, kn. 3, M., 1979.
 +
URARTULULAR—Qədim Urartu dəv-
 +
lətinin əhalisi. Dilcə Hurrilərə ya-
 +
xın olmuilar.
 +
 +
URASA—yakutlarda qədim yay yaiya-
 +
yoıpp evi. PTaquli basdırılmıin (uzə-
 +
ri cox vaxtoyma usulu ilə bəzədilmiiy)
 +
dirəklərdən və onların ustunə ko-
 +
nusvarı iquvullər bənd edilmiiy dai-
 +
rəvi tikilidən ibarət olurdu. Ustu
 +
tozaqacı qabıqı ilə ərtulurdu. U.-
 +
dan 20 əsrin 1-ci rubunədək istifadə
 +
edilmitdir.
 +
URA-TUBƏ — Tac.SSR Leninabad
 +
vil.-ndə ppəhər. Ura-Tubə r-nunun mər-
 +
kəzi. PTərab, konserv, sud, kərpic 3-d-
 +
ları, trikotaj f-ki: tarix-əlkənqu-
 +
naslıq muzeyi, yaxınlıqında Kattasay
 +
su anbarı var.
 +
 +
Orta əsrlərdən mərkəzi gӱnbəzli
 +
(gunbəzi qalmamımydır) zalı olan
 +
Əbdul Lətif (“Gəy gunbəzə də adla-
 +
nır) məscidi (16 əsrin 1-ci yarısı:
 +
17 əsrin ortalarında mədrəsəyə cev-
 +
rilmiidir), Baba Taqo turbəsi (16
 +
əsr), Sər-i məzar dini ansamblı (16—
 +
19 əsrlər), 18—20( əsrin əvvəllərinə
 +
aid karkaslı yatayın evləri muha-
 +
fizə olunmuiydur.
 +
 +
URBANİ (YqhIapu) Dominik (d. 29.3.
 +
1903, Rumelanj)—Luksembur" və bey-
 +
nəlxalq fəhlə hərəkatı xadimi. Luk-
 +
semburq Kommunist Partiyasının
 +
(LKP) təsis qurultayında ittirak
 +
etmiidir. 1929 ildən LKP MK, 1930
 +
ildən LKP MK Siyasi Burosunun (son-
 +
radan LKP MK İcraiyyə Komitəsi-
 +
nin) uzvu, 1933—65 illərdə LKP MK
 +
Ba katibi, 1965 ilin aprelindən
 +
LKP sədri olmutdur. 1976 ilin de-
 +
kabrından LKP-nin fəxri sədridir.
 +
Kominternin 7-ci konqresinin (1935)
 +
nӱmayəndəsi olmutndur. 1945—76 il-
 +
lərdə parlamentin deputatı, 1946—47
 +
illərdə səhiyyə və idman naziri idi.
 +
Lenin ordeni, Oktyabr İnqilabı or-
 +
deni ilə təltif edilmiidir. Dimit-
 +
ov mukafatı laureatıdır (1978).
 +
 +
RBANİZASİYA (bp. urbanisation,
 +
nar. urbanus—muəhəp.ə öar/ıbı onaH,
 +
iqIv—pəhər)—cəmiyyətin inkitafın-
 +
da iəhərlərin rolunun artmasını
 +
gestərən tarixi prosess əhalinin so-
 +
sial-peyzyə, demoqrafik strukturunu,
 +
həyat tərzini, mədəniyyətini, məhsul-
 +
dar quvvələrin yerlətdirilməsini,
 +
məskunlaimasını və s. əhatə edir. U.
 +
muxtəlif sosial-iqtisadi formasiya-
 +
ların və dəvlətlərin inkipafına
 +
bəyuk tə”sir gestərir: sivilizasiya-
 +
nın əsas nailiyyətləri məhz ipəhər-
 +
lərlə baqlıdır (bax PLəhər). Dunya
 +
iləhərlərində yapayan əhalinin sayı
 +
19 əsrin əvvəlinə 29,3 mln., 1900 ildə
 +
224,4 mln., 1950 ildə 706,4 mln., 1980
 +
ildə 1809,4 mln. nəfər olmuzdur
 +
(199) ildə 2403,1 mln. nəfər olma:ı
 +
gezlənilir). 1922—84 illərdə SSRİ-
 +
nin ipəhər əhalisi 7,9 (Azərb.SSR-də
 +
7,4) dəfə artmıli, əhalinin umumi
 +
sayında payı 64,896 -ə (Azərb.SSR-də
 +
5496-ə) catmımdır. U., ipəhərlərin
 +
inkipafı, maddi və mənəvi ə zala.
 +
yətin muxtəlif forma və nəvlərinin
 +
 +
 +
təmərkuzləiməsi və inteqrasiyasının,
 +
unsiyyətin obyektiv zəruriliyindən,
 +
istehsalın, elm və mədəniyyətin mux-
 +
təlif sahələri arasındakı əlaqələrin
 +
gӱclənməsindən irəli gəlir. Bunlar
 +
da əz nəvbəsində sosial proseslərin
 +
intənsivliyini və effektliyini artı-
 +
rır. Bu proseslər iri ipəhərlərdə və
 +
iəhər mərkəzlərində daha effektli
 +
kecir. V. İ. Lenin yazırdı: FPaytaxt-
 +
lar və ya ӱmumiyyətlə beyuk ticarət-
 +
sənaye mərkəzləri... xalqın siyasi mu-
 +
qəddəratını xeyli dərəcədə həll edir...
 +
(Əsər. tam kulliyyatı, c. 40, səh. 710).
 +
U.-nın muasir mərhələsində əhalinin
 +
iri iiəhərlərdə təmərkuzləiməsinin
 +
artması meyli mutahidə olunur. Bu
 +
prosesdə cmilyoncuq ipəhərlərin co-
 +
xalması xususi yer tutur. Onların sa-
 +
yı dunyada 236-ya, SSRİ-də 22-yə cat-
 +
mıtidır (1984). Əhalisi 10 mln.-a cat-
 +
mı, yaxud onu kecmili, ipəhərlərin
 +
sayı da artmıtldır: Tokio— İokaqa-
 +
ma (21,1 mln.), Nyu-York (ətraf qəs.-
 +
ləri ilə, 18,1), Mexiko (1/,0), PTan-
 +
xay (16,5), San-Paulu (14), Pekin
 +
(13,5), Los-Anceles—Lonq-Bic (10,6),
 +
Buenes-Ayres (10,5), London (9,9), Pa-
 +
rir (9,9), Moskva (ətraf qəs.-ləri ilə,
 +
44).
 +
 +
 +
U. prosesinin iki tərəfi, yaxud
 +
cafazasız var. Birinci cfazaəda cə-
 +
miyyətin iqtisadi və mədəni potensia-
 +
lı iri iyəhər mərkəzlərində təmər-
 +
kuzləpir və yıqılır: bu da maddi və
 +
mə”nəvi fəaliyyətin yuksək nailiyyət-
 +
lərinin və nӱmunələrinin formalaiq-
 +
ması ucun ppərait yaradır. İkinci
 +
cfazaəda bu nailiyyətlər digər qeyri-
 +
mərkəzi ipəhərlər və kəndlər tərəfin-
 +
dən mənimsənilir və əz nəvbəsində
 +
onlar bati mərkəzlərin potensialının
 +
artmasına yeni təxan verir. Bu iki
 +
vahid prosesin fəaliyyətinin effext-
 +
liyi cəmiyyətin sosial-iqtisadi təbiə-
 +
tindən asılıdır. Kapitalizmdə U.
 +
kortəbii xarakter dapıyır. Kapita-
 +
list əlkələrinin iri ipəhərlərində
 +
iisizlik, cinayətkarlıq problemləri
 +
xususilə kəskindir, burada Yoxsul
 +
məhəllələrindən ibarət r-nlar, get-
 +
tolar və s. yaranır. İnkipaf edən
 +
əlkələrdə U. prosesi muhum rol oyna-
 +
yır. O, bir tərəfdən muasir iqtisa-
 +
diyyatın təpəkkul tapmasına, gerili-
 +
yin və coxukladlıqın aradan qaldı-
 +
rılmasına, cəmiyyətin sosial-siyasi
 +
strukturunun inkipafına səbəb olur,
 +
digər tərəfdən—mustəmləkəcilik, ge-
 +
rilikdən irəli gələn və beyuk məhəp-
 +
lərə hədsiz cdemoqrafik təzyiqə gəs-
 +
tərməklə barlı olan sosial-iqtisadi
 +
problemləri kəskinlədirir. Sosia-
 +
lizmdə U. sosialist sənayelətidirməsi
 +
və butun əlkənin iqtisadi inkiptafı
 +
ilə sıx baelıdır. Sosializmdə U.-
 +
nın idarə olunması, onun həp iki
 +
tərəfinin qariılıqlı ahəngdar fəa-
 +
liyyəti ucun real ipərait yaranır. U,,
 +
iri iqəhərlər sosializm cəmiyyəti-
 +
nin sosial yekcinsliyinin guӱclənmə-
 +
sində, məlumat, savad, ӱmumi mədə-
 +
niyyət səziyyəsinin yuӱksəlməsində,
 +
patriarxal qalıqların aradan qaldı-
 +
rılmasında və s. əsas rol oynayır.
 +
U.-nın muasir mərhələsində əhalinin
 +
təmərkuzləiməsi xarakteri dəyitmii,
 +
onun cnəqtəliə forması aqlomerasiya-
 +
larla əvəz olunmutdur. İri məhəp-
 +
lərin ətrafında məskunlaiyma yerlə-
 +
 +
i sur”ətlə artır.
 +
VPBAHV3M (dip. urbanisme, zaT., ur-
 +
banus, urbs—nəhəp )—20 əcpnə uəhəp-
 +
 +
 +
salmada yaranmıt cərəyan. Muasir
 +
sivilizasiyada ipəhərlərin tam musbat
 +
və hakim rol oynaması ideyasını id-
 +
dia edən U. numayəndələri genii əhali
 +
kutləsi ucun nəzərdə tutulmuii bəyuk
 +
izhərsalma strukturlarının layihə-
 +
ləndirilməsinə xususi diqqət yetirir-
 +
lər. Xususilə 1920-ci illərdə sur”:
 +
ətlə inkiaf etmiit U. nəzəriyyəsi-
 +
nin yetkinlətməsində .Te Korbuzyenin
 +
fəaliyyəti əsas rol oynamındır. U.
 +
ideyaları 20-ci illərdə bir sıra so-
 +
vet me”marlarının (N. A. Ladovski
 +
və b.) yaradıcılıqrına tə”sir gestər-
 +
midir. U. anlayınqı cox vaxt itəhər-
 +
salmanın sinonimi kimi ipllədilir,
 +
URVA — Azərb.SSR Qusar r-nunda
 +
kənd. U. sovetliyinin mərkəzi. R-n
 +
mərkəzindən 15 km q.-də, AAFƏTƏİH AY-
 +
zənlikdədir. ƏH. 1813 (1985), heyvan"
 +
darlıq və toxumculuqla məquldur.
 +
Heyvandarlıq kompleksi, orta məktəb,
 +
mədəniyyət evi, kinoqurqu, kitabxana,
 +
tibb məntəqəsi var.
 +
 +
URDӰ DİLİ— Pakistanın rəsmi di-
 +
li, Hindistanın muasir ədəbi dillə-
 +
randın biri. Hind-Avropa dillərinin
 +
ind-ari qrupuna daxildir. Bu dil-
 +
də, əsasən, Pakistan və Hindistanın
 +
ipəhər (baillıca olaraq, musəlman)
 +
əhalisi (təqr. 200 mln.) danınır
 +
(1975). Hind dilinin khariboli dia-
 +
lekti əsasında formalaimısdır.
 +
Ədəbi dil 17 əsrin sonunda tətəkkul
 +
tapmıpdır. Səs tərkibi zəngindir.
 +
Analitik dildir. İzafətdən istifa-
 +
də olunur. Leksikasında fars və ərəb
 +
dillərindən gecmə səzlər coxdur
 +
(təqr. 8094, ). U.d. cox vaxt hind dili -
 +
nin xalq danımıq forması hesab edi-
 +
lir. U.d. termini 19 əsrin əvvəlindən
 +
iplədilir. Yazısı ərəb əlifbasına
 +
əsaslanır.
 +
 +
 +
Ədsə Dıminii Z. M., İzık urdu,
 +
M., 1962, Davidova A. A., Ucebnik
 +
izıka urdu, M., 1970.
 +
 +
 +
URDӰ ƏDƏBİYYATI— Hindistan və
 +
Pakistan xalqlarının urdu dilində
 +
əsas Mupitərək ədəbiyyatlarından biri.
 +
Klassik fars poeziyasının təsiri
 +
altında formalatimıtndır. İlk ədəbi
 +
abidələri 11—12 əsrlərə aiddir. Urdu
 +
poetik ən”ənəsinin banisi Əmir Xos-
 +
rov Dəhləvidir. 15—16 əsrlərdə Av-
 +
Nİ-MİSTİK və duӱnYəvi poeziya inkipya
 +
etmitidi. Məhəmmədqulu Qutbiah urdu
 +
dilində ilk divanın muəllifidir.
 +
18 əsrdə Dehlili Faiz, Məzmun, PLah
 +
Mubarək Əbru, Arzu, Xətim və
 +
iairlər tanınmınlar, 18 əsrdə nəsr
 +
(Vəcahi), maarifci publisistika (Ram
 +
Candar və 6.) meydana gəldi. Mir
 +
Təqi Mir və Qalibin yaradıcılıqı
 +
humanist məzmuna malikdir. 19 əsrdə
 +
roman janrı yarandı (Nəzir Əhməd,
 +
R. Səriyar, Əbdul Həlim 1Pərar, Mir-
 +
zə Rusva). Məhəmmədhӱseyn Azad və
 +
Məhəmməd PPibli Numaninin ile rlə-
 +
rində maarifcilik ideyaları əksini
 +
tapmıtdır. İqbal 20 əsr U.ə.-nın ən
 +
gərkəmli numayəndəsidir. 20—30-cu
 +
illərdə U.ə.-nda sosial-tənqidi Motiv-
 +
lər gӱcləndi (Premcand, Coii Məli-
 +
habidi, Səccad Zahir, Çandar Kri"
 +
ula, Əhməd Abbas, Faiz Əhməd Faiz,
 +
Məhdum Məhiəddin, Sərdar Cəfri,
 +
Əhməd Nədim Kəsmi və b.).
 +
 +
 +
Əds Xuse in S. Ə. İstoril litera”
 +
turı urdu, per. s xindi, M.,. 1961, Ql e-
 +
bov N. V.. Suxocev A.s., Literatu-
 +
ra urdu, M., 1967, Suxocev A.S., Ot
 +
 +
 +
dastaca k romanu, M., 1971: Celınev
 +
 +
 +
URGƏNC =
 +
 +
 +
——— — ""ƏNN / /|/ / 40
 +
 +
 +
Bə Sovremennal indiAVskal literatura, M..,
 +
URELZA (yeni lat. mqea—sidik cov
 +
əri), karbamid -amidohid
 +
rolaza—hidrolazalar sinfinə aid
 +
ferment. Sidik cəvhərinin hidroliz
 +
Yolu ilə ammonyaka və karbon qazına
 +
parcalanmasını katalizə edir. Bir
 +
cox bakteriya, gəbələk, bitki, assur
 +
nin bə”zi onurqasızlarda tapılmıni-
 +
dır. *” birinci dəfə kristallik for-
 +
mada alınan (C. Samner, 1926) fer-
 +
mentdir, Sidik cevhərinin miqdarca
 +
tə Yinində istifadə olunur.
 +
UREKE Yevgeni Vasilyevic (d. 20.3.
 +
1917, Mogilyov)—moldav sovet aktyo-
 +
ru, rejissor, mӱtənni (basu. SSRİ
 +
xalq artisti (1967). SSRİ Dəvlət
 +
mukafatı laureatı (1950). 1940 ildən
 +
Moldaviya Akademik Musiqili Dram
 +
Teatrının (Kipi nyov) aktyorudur
 +
(1957—YӰ illərdə Moldaviya Opera və
 +
Balet Teatrının solisti). Dram
 +
teatrında ən yaxiqı rolları: bələdiy-
 +
yə rəisi (“Mufəttip, N. Qoqol), Ar-
 +
benin (“Maskaradə, M. Lermontov),
 +
YeqorBulıcov (4 Yeqor Bulıcov və batp-
 +
qalarıə, M. Qorki), Zabqlin (“Kreml
 +
saatıqj, N. Poqodin) və s. U. opera
 +
teatrında Demon (“Demonə, A. Rubin-
 +
itteyn), Skuratov (“Car gəliniə, N.
 +
Rimski-Korsakov) və s. partiyalarda
 +
cıxıd etmitdir. c“İtirilmiyi MƏK-
 +
tubə (Y. Karacale) komediyasını, 4“So-
 +
rocintsı yarmarkası (M. Musorqski)
 +
komik operasını və s. əsərləri tama-
 +
ipaya qoymutpidur. 2 orden və medallar-
 +
la təltif edilmiidir.
 +
UREMİYA (yun. üron—cuunk --hüima
 +
—qan)—orqanizmin əz-əzunə zəhərlən-
 +
MƏCHŞ beyrəklərin kəskin dəb
 +
pozeunluqundan tərəyir. ƏCKHH BƏ
 +
xronikolur. Kəskin U. kəskin ÖƏ)-
 +
rək catıtmazlıqında təzahur edir,
 +
orqanizmin fəaliyyətdən dutiməsi ilə
 +
xarakterizə olunur, qanda azotlu mad-
 +
dələr artır, su və elektrolit muva-
 +
zinəti pozulur və s. Ӱrək-damar sis-
 +
temində dəyipikliklər (taxikardiya,
 +
aritmiya, hipertoniya və s.) bapi verir,
 +
anemiya, həzm pozqunluqu, sinir sis-
 +
teminin zədələnməsi, cox vaxt avkci-
 +
yər edemi mutahidə olunur. Kəskin
 +
U. 5—10 gun (bəzən 30 gun və daha
 +
cox) davam edir. Sonra saqalma dəv-
 +
ru baplayır. Xronik U. Oerminal
 +
U., yaxud terminal xronik beyrək ca-
 +
tıpmazlıqı) bəyrəyin bir sıra xronik
 +
xəstəliklərinin batlanqıcıdır. Də-
 +
idə avazıma, qanazlırı, ipipkinlik,
 +
ipertoniya, sidiyin azalması, qusma,
 +
yuxuculluq, aqır etpitmə, oynaqlarda
 +
aqrı, aqızda quruluq və ammonyYak iyi,
 +
asidoz olur. M ya TH ƏC H: KOH-
 +
cepmarHMBuHp, arbıp hallarda bӧyrəkdən-
 +
kənar qanın təmizlənməsi (sun”i bo0y-
 +
rək) metodu tətbiq edilir, beyrəkkə-
 +
cuӱrmə əməliyyatı aparılır.
 +
 +
Əd. Cavədzadə M. C., İsma"
 +
yılov K. A., Urologiya, B., 1974: ye-
 +
nəonların, Xroniceskan pocecnanin nez
 +
dostatocnosth. M., 1978. |
 +
URENQOӦY - POMARI — UJQOROD
 +
QAZ KƏMƏRİ, Sibir—Qərbi
 +
Avropa qaz gəməri— dunya:
 +
da ən bəyuk magistral qaz gəməri. Uz.
 +
4451 k.m, borunun diametri 1420 mm-
 +
dir. Son dərəcə cətin iqlim iiərai-
 +
tində cəkilmiidir: kəmər 150 km
 +
daimi donutluqdan, 700 gm bataqlıq-
 +
dan, 545 km Uralın və Karpatın dar
 +
massivindən, 417 dəfə avtomobil və
 +
d.y.--nın altından, 200 km uz.-nda beyuk
 +
 +
 +
VƏ kicik su maneələrindən kecir. Kə-
 +
mər boyu 40 kompressor st. quraidı-
 +
rılmıntdır. Qaz boru ilə 75 atm. təz-
 +
YİQİ altında nəql edilir. Cəkilmə-
 +
sində məqsəd Sibirin zəngin təbii qa-
 +
zını Qərbi Avropa əlkələrinə (AFR,
 +
İtaliya, Fransa) nəql etməkdir. Bar-
 +
lanmıin sazit “Qaz-boruj prinsipinə
 +
əsaslanmındır: qərb əlkələri avadan-
 +
lıq alınmasını kreditlətdirmin,
 +
SSRİ isə kəməri HƏKMHIAHDP, kredit
 +
qaz gəndərilməsilə ədənilir. Qaz gən-
 +
dərilməsi 25 il muddətinə (2009 ilə-
 +
DƏK) nəzərdə tutulmutdur. Hər il
 +
Qərbi Avropa əlkələrinə 30 mlrd. m?
 +
qaz nəql edilir. Kəmər beynəlxalq gər-
 +
ginliyin zəiflədilməsi yolunda muhum
 +
bir addım, əlkələr arasında qariı-
 +
lıqlı faydalı iqtisadi əməkdatlıq
 +
nӱmunəsi olmuii, cəsrin tikintisiz,
 +
cəsrin saziptin adlandırılmındır.
 +
ABİY muxtəlif sanksiyalara əl atmaq-
 +
la sazipqi pozmaqra, yaxud tikintini
 +
ləngitməyə calınmındır. Lakin
 +
SSRİ əzunun guclu iqtisadi-texniki
 +
potensialı sayəsində tikintini vax-
 +
tından əvvəl—1983 ilin sentyabrında
 +
bapa catdırmıqidır: kəmər rekord
 +
muddətdə—cəmi bir ilə cəkilmitdir.
 +
1984 ilin yanvarında Sovet qazı kəmə-
 +
rin Qərbi Avropadakı son nəqtəsinə—
 +
ransa ərazisinə gəlib cıxmındır.
 +
Qaz gəməri SSRİ-nin Energetika
 +
Proqramının tərkib Hissələrindən
 +
biridir.
 +
URETRİT—sidik kanalının (uret-
 +
ranın) iltihabı. İnfeksiya məniəli
 +
U. cinsi (sӱzənək,trixomonoz və s.) və
 +
qeyri-cinsi (umumi infeksion xəstə-
 +
liklərdən) yolla bal verir. Qeyri-in-
 +
feksion U. kimyəvi, travmatik, aller-
 +
giya məninəli, yaxud maddələr mubadi-
 +
ləsi pozqunluqu HƏTHMƏCHHNHƏ ƏMƏLƏ gə-
 +
lir. Əsasən, kipqilərdə təsaduf edi-
 +
lir. Kəskin və xronik olur. Kəs-
 +
kin U. yoluxmadan bir necə gӱn (su-
 +
zənəkdən 3—4 gun, trixomonozdan 5—
 +
20 gun) sonra bali verir: uretradan
 +
irinli ifrazat axır, siyimə aqrılı
 +
olur. Kəskin U. yaxiı mualicə olun-
 +
madıqda xronik formaya kecir:
 +
uretrada yandırıcı gicinmə ilə ya-
 +
napı irinli ifrazat da olur (bə”zən
 +
bu əlamətlər gizli kecir). U. prosta-
 +
tit, epididimit və s. kimi aqırlapl-
 +
malar verə bilər. Duzgun diaqnoz qoy-
 +
maq ucun ifrazatın mikroskopik mua-
 +
yinəsi, uretroskopiya və s. istifadə
 +
edilir. Mualicəsi: antibiotik-
 +
lər, sulfanilamidlər (trixomonoz za-
 +
manı—trixopol), coxlu maye icmək,
 +
duzlu, istiotlu yeməklərdən imtina
 +
etmək vəs. Profilaktikası
 +
ucun bax Sӱzənək məqaləsinə.
 +
 +
 +
Ədl Cavadzadə M. C., İsma-
 +
yılov.K. A., Urologiya, B., 1974: İ1 u-
 +
lutko B. İ., Patoloqinl pocek, L., 1983.
 +
 +
 +
URETROSKOPİYA (yun. iqe(hqa—si-
 +
dik kanalı --...skoniyYa)—sidik kana-
 +
lının xəstəliklərini əyrənmək ucun
 +
aparılan muayinə usulu. Optika və
 +
imıq mənbəyi olan cihazla (uretro-
 +
skopla) aparılır. İltihabi proseslə-
 +
ri, ippiləri, toxum qabarcıqını, si-
 +
dikliyin prostat vəzi Hissəsini muca-
 +
yinə etmək ucun istifadə edilir.
 +
URJUӰM—RSFSR Kirov vil.-ndə ilə-
 +
hər. Urjum r-nunun mərkəzi. Araq
 +
e”malı, yeyinti sənayesi, quiculuq
 +
-ki, meyvə aqacı tingliyi s-zuy 300-
 +
aytarlıq texnikumu, tibb məktəbi
 +
var, Tikinti materialları istehsal
 +
 +
 +
olunur. S. M, Kirovun vətənidir,
 +
S. M. Kirovun ev-muzeyi var.
 +
URİTSKİ Moisey Solomonovic (14.1.
 +
1873, Hepkaccbı i.—30.8.1918, Tlerpo-
 +
qrad)—Rusiyada HH- m
 +
qilabi hərəkat xa- | ə
 +
dimi. 1898 ildən
 +
RSDFP uzvu. 90-
 +
cı illərdə inqila-
 +
bi hərəkata qopul-
 +
mupil, həbs və sur-
 +
gӱnlərə mə”ruzqal-
 +
mımpdır. Partiya-
 +
nın 2-ci qurulta-
 +
yından (1903) sonra
 +
menpevik idi. Ru-
 +
siyada 1905—07 il-
 +
lər inqilabında "= ma
 +
iptirak etmitdir. 1914 ildənmuhaci-
 +
rətdə olmuit, Fevral burjua-demokra-
 +
tikinqilabından (1917) sonra Petroqra-
 +
daqayıtmızn, cmejrayoncularqəa qopul-
 +
mu, RSDFP-nin 6-cı qurultayında
 +
onlarla birlikdə partiyaya qəbul olun-
 +
mupdu: qurultayda MK uzvu secilmin-
 +
di. Oktyabr gӱnlərində (1917) silahlı
 +
usyana rəhbərlik uzrə hərbi-inqilabi
 +
partiya mərkəzinin, Petroqrad HİK-
 +
nin ӱzvӱ idi. İnqilabın qələbəsindən
 +
sonra xarici iplər nazirliyinin ko-
 +
missarı, 1918 ilin fevralında Petro-
 +
qrad inqilabi mudafiə komitəsinin
 +
uzvu olmutidur. Brest sulhu (1918)
 +
MƏSƏLƏSİNDƏ “sol kommunistlərəə TO-
 +
pulmupdu. RK(b)P-nin 7-ci qurulta"
 +
yında MK uzvluyunə namizəd secil-
 +
mipdi. 1918 ilin martından Petro-
 +
qrad Fəvqəl”adə Komissiyasının sədri
 +
idi. Eserlər tərəfindən əldurulmut,
 +
Mars cəlundə dəfn edilmiidir.
 +
Əd.: Sovokin A., M. S. Urinkii,
 +
 +
v sb.: Vecnan slava, M., 1967, Volkov
 +
P. P., Qavrilov L. N., PervıiV pred-
 +
sedatelı Petroqradskon CK, L., 1968.
 +
URYADNİK—1) Rusiyada 1878—1917
 +
illərdə qəqa polisində apaqı rutbə,
 +
2) İnqilabaqədərki Rusiyanın kazak
 +
qspunlarında unter-zabit rutbəsi,
 +
bəyuk və kicik U. rutbəsi məvcud idi.
 +
URYANXAYLILAR — tuvalıların
 +
kecmitidə iplədilən adı.
 +
URYӰPİNSK — RSFSR Volqoqrad
 +
vil.-ndə pəhər. Uryupinsk r-nunun
 +
mərkəzi. D.y. st. Maiqınqayırma, Yun"
 +
gӱl və yeyinti sənayesi, tibb məktəbi,
 +
əlkəpqunaslıq muzeyi var. Qikinti
 +
materialları istehsal olunur.
 +
URGƏNC, Guӱrgənc, Gurgənc,
 +
Curcan—feodal Xarozm dəvləti-
 +
nin paytaxtı (xarabalıqları Tur.
 +
SSR-in Kun-Urgənc qəs. Yaxınlıqın-
 +
dadır). Mənbələrdə ilk dəfə 10 əsr-
 +
də PPimali Xarəzmin paytaxtı, tica-
 +
rət və sənətkarlıq mərkəzi kimi adı
 +
cəkilir. 10 əsrin sonunda PTimali və
 +
Cənubi Xarəzm birlətdikdən sonra
 +
Xarəzm dəvlətinin paytaxtı olmuiq
 +
dur. 1221 ildə U.-i monqollar ipal
 +
etmin və daqıtmısdılar. 1224 ildə
 +
yenidən mərkəzə cevrilmiidi. 1388
 +
ildə Teymur daqıtmınddı. 1391 ildə
 +
qismən bərpa olunmuui, lakin geni
 +
inkipaf etməmiidi. 17 əsrədək məv-
 +
cud olmuzidur.
 +
 +
| ti ji qazıntılar A. Y. Ya-
 +
kubovski (1929) və S. P. Tolstovun
 +
(1952 ildən) rəhbərliyi ilə aparıl-
 +
mıqdır. U.-dən Xarəzm mədəniyyəti və
 +
Orta Asiya iqəhərləri ucun xarakterik
 +
olan zəngin maddi mMədəniyYƏT Əy həd
 +
ləri tapılmıidır. U.-də Fəxr: din
 +
Razı məqbərəsi, Təkəizy məqbərəsi (1
 +
əsrin sonu—13 əsrin əvvəli), Qutluq
 +
 +
 +
 +
 +
 +
— — —=— —etei=i
 +
 +
 +
462
 +
 +
 +
URGƏNC
 +
 +
 +
—.....--.nn.oĞ.y.,..KUA1UÜ.”—— “v“—UUU...——....———“—............... .....
 +
 +
 +
Teymur minarəsi (1321—33 illər apa-
 +
sında), Nəcməddin Hər məqbərəsi-
 +
nin yerlətdiyi xanəgah (14 əsrin 1-ci
 +
rubuY, 14 əsrə aid karvansaranın bai1-
 +
tarı, Sufilər sӱlaləsinin məqbərəsi
 +
(Turabəy xanım məqbərəsiz 1360-cı
 +
illər), Sultan Əli məqbərəsi (18 əsr)
 +
və s. memarlıq abidələri qalmıtidır.
 +
 +
Əd.. Trudı XorezmskoN arxeoloqo-
 +
ətnoqraficeskoV əkspediiii, t.
 +
1958: Pilavski
 +
2 izd., .L., 1974.
 +
 +
 +
URGƏNC, Urgənc, 1929 ilədək
 +
Novourgənc) — Əzb.SSR-də imə-
 +
hər. Xarəzm vil.-nin mərkəzi. Amu-
 +
dərya vadisindədir. D.y. st. ƏH. 113
 +
min (1984). Pambıqtəmizləmə, tə”mir,
 +
tikinti materialları z-dları, tikiii
 +
və baramaacma f-kləri, yeyinti sənaye-
 +
siy pedaqoji in-t, hidromeliorasiya
 +
və ippaat texnikumları, məktəbəqədər
 +
pedaqoji və musiqi məktəbləri, mu-
 +
siqili dram teatrı var.
 +
URMƏVİ Əbu Səid (11 əsrin ortala-
 +
pbl—12 əsrin əvvəli)— Azərb. filoso-
 +
fu, peripatetizmin nӱmayəndəsi. Zə:
 +
hirəddin Beyhəqiyə gərə o, chikmət zir-
 +
vəsinə catmıip alə U, tərki-
 +
dunyalıqa qəbahət kimi baxmındır:
 +
cZahid insanlıq surətindən cıxmın-
 +
dır və insanlara nifrət bəsləyirə.
 +
Əsas əsərləri: “Kitab fi-lilahik
 +
(*İlahi haqqında kitabə), cər-Risalə
 +
fi-l-məntiqə (“Məntiqə dair traktatq),
 +
41Pərh əl-məqalət əl-ula və s-saniyə min
 +
kitab Uqlidis 4 (“Evklidin kitabın-
 +
dan birinci və ikinci məqalənin
 +
uməphr 9).
 +
 +
Əd. M.əmmədov Z. C,, Azərbay-
 +
kn Dİ əsrlərdə fəlsəfi fikir,
 +
B., .
 +
 +
 +
URMƏVİ Siracəddin Mahmud ibn
 +
Əbubəkr də, Urmiya—1283, Turkiyə,
 +
Konya)— Azərb.-ın təbiətiqunas ali-
 +
mi, filosof, məntiqci. Mosulda Kə-
 +
maləddin Musa İbn Yunisdən təhsil
 +
almıtdır. Dəməiyqdə yatppamıint, Kon-
 +
yaya kəcub orada baiq qazı vəzifəsi-
 +
HH TyTMyuuiyp. Mənbələrdə U.-nini” fəl-
 +
səfə və məntiqə dair 10-dan- cӧx əsə-
 +
rinin adı cəkilir: € Mərva əl-ənvarı
 +
(*Nurların dorutilarıq), “Lətaif əl-
 +
hikmət (“Hikmət incəlikyəriz), 4Bə-
 +
yan əl-haqqə (4 Haqqın bəyanı), 4Ri-
 +
salə fi-əmsilət ət-təarudə (4“Ziddiy-
 +
yətin misallarına dair traktatı),
 +
cər-Rəsail fi-ilm əl”cədələ (4“Dialek-
 +
tika elminə dair traktatlar) və i.a.
 +
cMətali əl-ənvarə kitabına orta əsr-
 +
lərdə gerkəmli filosoflar 30-dan
 +
artıq pərh və hatpiyə yazmınlar.
 +
U. əz əsərlərində tibbə, insan OP"
 +
qanizmi ilə barlı məsələlərə muhum
 +
Yer vermipdir. PTərq peripatetizmi-
 +
nin nӱmayəndəsi olan U. varlıq tə”li-
 +
mMinDə ccisimə, chərəkətə, czamanu,
 +
€MƏKaH? BƏ b. fəlsəfi kateqoriyala-
 +
rın iqərhinə genipi yer ayırmımndır.
 +
hərəkətin təkcə mexaniki forma-
 +
SINI deyil, ӱmumiyyətlə, cisimlərdə
 +
hər hansı dəyinməni cəzərə almır,
 +
fiziki, bioloji və Hətta insan təfək-
 +
kurundə təzahur edən hərəkət forma-
 +
larını sezə bilmitdir. U., yeni bi-
 +
liklər əldə etməkdə məntiqin əhəmiy
 +
Yətini gəstərərək yazmıqidır: “Mə”lum
 +
iyeylərdən məchullara kecmək yolla-
 +
rını və ipərtlərini əyrədən bir qanu-
 +
na ehtiyac duyulur. Bu, məntiqdirə.
 +
U.-nin məntiqi iki Hissədən—təsəv-
 +
vurlər və təsdiqlərdən ibarətdir. Bi-
 +
rinci hissədə məntiqin məvzusu və və-
 +
zifələri, səzun mə”nası, anlayıii haq-
 +
 +
 +
ü B.L. Kyus-Y preHa,
 +
 +
 +
qında tə”lim, tə”rif və opun qaydala-
 +
rı, ikinci hissədə isə həkmlər və
 +
istidlallar haqqında tə”lim PPərq pe-
 +
ripatetizmi mӧvqeyindən :pərh edilir.
 +
 +
 +
Ədo Məmmədov Z..C., Siracəd-
 +
din Urməvi, FAzərbaycan SSR EA Məqru-
 +
zələriə, 1967, .6 9: yenə onun, Azər-
 +
 +
 +
baycanda X1—X/11 əsrlərdə fə | -
 +
kup, B., 1978. = I.
 +
 +
 +
URMƏVİ Tacəddin Məhəmməd ibn
 +
Huseyn (1177—1255)— Azərb. mӱtəfək-
 +
kiri, fəqih, mutəkəllim. Baedadda
 +
PTərəfiyyə mədrəsəsində dərs demiit,
 +
usulu, fiqhi, fəlsəfəni, ədəbiyyatı
 +
mӱkəmməl bilməsi ilə məphur ol-
 +
mutdur. 1219 ildə tamamladıqı 4Ki-
 +
tab əl-hasil min əl-Məhsulə (eən-Məh-
 +
sulədan hasil edilən kitabə) Fəxrəd-
 +
din Razinin cəl-Məhsulə əsəri əsasın-
 +
da Yazılmıidır. Əlyazması Qahirədə
 +
Xədiziyyə kitabxanasında saxlanı-
 +
lır. U. Razinin cər-Risalət əm-kəma-
 +
liyYə fi-l-həqaiq əl-ilahiyyəm (4İla-
 +
hi 2000 dair Kəmaləddin trak-
 +
tatız) kitabını 1228 ildə farscadan
 +
ərəb dilinə tərcumə etmiiydir.
 +
 +
 +
Ədə Məmmədov Z. C., Azərbay-
 +
Kİ əsrlərdə fəlsəfi fikir,
 +
 +
 +
URMƏVİ SƏFİƏDDİN—bax Sə-
 +
fiəddin Urməvi.
 +
ӰRMİYA (1926—79 illərdə Rezaye,
 +
Rezaiyyə)—Cənubi Azərbaycanda
 +
(İran) iqəhər. Qərbi Azərb. ostanının
 +
inz.m. Urmiya gəlunun q. sahili ya-
 +
xınlıqında, Xoy—Mehabad avtomobil
 +
yolu kənarındadır. Əh. 164 min
 +
(1976). Uzumculuk və batcılıq r-nu-
 +
nun mərkəzidir (kipmipt, meyvə quru-
 +
su və s. ixrac edilir). PTəkər, xalca,
 +
dəri mə”mulatı və s. istehsal olu-
 +
nur, k.t. məhsulları e”mal edilir.
 +
Un-t var. |
 +
U. Azərb.-ın qədim pəhərlərindən-
 +
dir. 4U.ə səzunun etimologiyası və
 +
tpəhərin salındırı tarix dəqiq MYƏl-
 +
yənlətdirilməmitdir. ”. MYhYM tica-
 +
rət yolları qovtaqında Yerlətirdi.
 +
Apipur mənbələrində Manna qalaları
 +
arasında Armand (Urmeyati) qalası-
 +
nın da adı cəkilir. Tədqiqatcıların
 +
fikrincə Armand (Urmeyati) U. ppə-
 +
Hərinin qədim adıdır. Armand Man-
 +
nanın paytaxtı İzirtu iq.-nin muda-
 +
fiəsində muhum rol oynayırdı. Bə"zi
 +
mənbələrə gərə Zərdutit U.-da dorul-
 +
mutdur. U. atəupərəstlərin dini,
 +
mədəniyyət və elmi mərkəzlərindən ol-
 +
mulpdur. Arxeoloji qazıntılar nə-
 +
ticəsində U.-dan və ətraf ərazidən
 +
e.ə. 7—6 əsrlərə aid tunc qılınclar,
 +
ustu naxıiilı xəncərlər, ev əiyyala-
 +
rı, saxsı qablar, yuksək sənətkarlıq-
 +
la hazırlanmınld bəzək ileyləri, o
 +
cumlədən qızıl və guӱmutidən sırqa,
 +
qolbaq, gərdənbənd və s. maddi mədə-
 +
niyyət numunələri tapılmındır. U.
 +
Parfiya və Sasanilər dəvrundə atəpq
 +
pərəstlərin əsas ziyarətgahı olmuiq
 +
dur. İran—Bizans muharibələri dəv-
 +
undə—623 ildə Bizans imperatoru II
 +
rakli (610—41| U.-nı darıtdı. 7 əs-
 +
rin ortalarında ərəblərin iiqal et-
 +
diyi U. mahal mərkəzi idi. 8 əsrdə
 +
U nın ətrafına mudafiə məqsədilə
 +
10 min addım uzunluqunda xəndək cə-
 +
kilmiqpdi (izləri qalır). 9 əsrdə U.
 +
yerli feodal hakimliyinin mərkəzinə
 +
cevrildi. Muhum karvan yolları Y39-
 +
PHH.AƏ İepƏMMƏCH iəhərdə ticarət və
 +
sənətkarlıqın inkipafına tə”sir KƏC-
 +
tərirdi. Ərəb mӱəllifləri U.-dan
 +
 +
 +
Azərb.-ın iri ipəhərlərindən biri
 +
kimi bəhs etmitlər. 11 əsrdə U.-nı
 +
səlcuqlar, 13 əsrin əvvəllərində isə
 +
monqollar ipqal etdilər. Elxanilər
 +
dəvrundə U. Ən Asiya əlkələri ilə
 +
aparılan ticarətdə muhum yer tutur"
 +
du. 15 əsrdən Qaraqoyunluların, son“
 +
ralar isə Aqqoyunluların hakimiyyə=
 +
tinə gecən U.  Gəbəsəyəb dəvrundə
 +
əlkənin iri ticarət və sənətkarlıq
 +
mərkəzlərindən biri idi. Səfəvi-Os-
 +
manlı muharibələri dəvrundə dəfə-
 +
lərlə əldən-ələ gecən U. |əvvəlki əhə-
 +
miyyətini itirdi. Evliya Cələbinin
 +
(17 əsr) mə”lumatına gərə həmin dəvr-
 +
də U.-da cəmi 3 min ev vardı. Səfəvi
 +
həkmdarı QT PYah Abbasın dəvrundə
 +
11587—1629| mudafiə məqsədilə ipəhə-
 +
rin c.-i1.-ində Dumdum qalası tikdi"
 +
rildi və əfiyar tayfasından 20 min
 +
nəfər buraya kəcuruldu. 1731 ildə Y.-
 +
nı Osmanlılar iiqal etdilər. PTəhəə
 +
ri Osmanlılardan təmizləyən Nadir
 +
mah 1745 ildə onun idarəsini sərkər-
 +
dəsi Fətəli xan Əfiyara tapiırdı.
 +
18 əsrin ortalarında Azərb.-da yaran-
 +
mıp xanlıqlardan biri də mərkəzi
 +
U. təhəri olan Urmiya xanlırı idi.
 +
19 əsrin sonlarında U. Qacarların
 +
tabeliyinə kecdi. Həmin dəvrdə U.-da
 +
təqr. 50 min nəfər yaayırdı. U.-dan
 +
bapiqa yerlərə ipək və pambıq parca-
 +
lar, quru meyvə və s. ixrac olunur-
 +
ny. 1828 il Turkməncay muqaviləsinə
 +
əsasən U. İranın tərkibində qaldı.
 +
Azərb.-lılara qariı qəddar ipovinist
 +
siyasəti yurudən Rza tpahın dəvrundə
 +
11925—41| U.-nın adı dəyitdirilə-
 +
rək onun vilərəfinəə Rezaiyyə adlan-
 +
dırıldı.
 +
 +
20-ci əsrin 40-cı illərində butun
 +
Cənubi Azərb.-da olduqu kimi, U.-Da
 +
da demokratik hərəkat geniiyləndi.
 +
1944 ilin oktyabrında U.-da kutləvi
 +
numayinlər kecirildi. U.-da Azər-
 +
baycan Demokrat Firqəsinin Təi1L*
 +
kilatları fəaliyyət gəstərirdi. İyir-
 +
mi bir azər hərəkatı dəvrundə y,
 +
milli azadlıq hərəkatının mərkəzlə-
 +
rindən idi. 1946 ilin axırında İn-
 +
giltərə və ABİQ imperialistlərindən
 +
yardım alan İran qopunlarının hu-
 +
cumu ilə Cənubi Azərb.-da, o cuӱmlə-
 +
dən U.-da milli həkumətin tədbirləri
 +
ləqv olundu. |Pah usuli-idarəsinin yu-
 +
rutduyu ayrı-seckilik siyasəti nəticə-
 +
sində U. ucqar əyalət ipəhərlərindən
 +
birinə cevrildi. Pah rejiminə və
 +
imperializmə qariı yənəlmiiq İran
 +
inqilabında (1978—79) U. əhalisi də
 +
fəal iptirak etmitdir.
 +
 +
U. Səfiəddin Urməvi, Əbulhəsən
 +
Urməvi, Taqı Əfitar, İsmayıl Əf-
 +
iar, Heyrət və 6. elm və mədəniyyət
 +
xadimlərinin vətənidir.
 +
 +
U.-nın orta əsr me”marlıq abidələ-
 +
rindən Cumə məscidi diqqəti cəlb
 +
edir. Məscidin ustu gӱnbəzli mər-
 +
kəzi salonunun Səlcuqlar dəvrundə
 +
tikildiyi ehtimal edilir. Mehrabı-
 +
nın bəzəkləri (1275/ 76, muəllifi
 +
Nəqqaii Əbdulmə”min PTərəfiyah or-
 +
lu Təbrizi) gəc uzərində oyma sənə-
 +
tinin nadir nuӱmunələrindəndir. 1P1ə-
 +
hərin 1.-HI.-HHHƏ €YH gӱnbəzə turbə-
 +
si yerlətir (1185, me”mar Əbu Mən-
 +
sur Musa orlu).
 +
 +
 +
Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 1—2, B.,
 +
1961—64, Hləpud nu M. X., IX əsrin
 +
ikinci yarısı—JX1 əsrlərdə Azərbaycan
 +
feodal dəvlətləri, B., 1978, İ brahi*
 +
m ov C., Azərbaycanın XU əsr tarixinə
 +
dair ocerklər, B., 1959: Fazili A. H.,
 +
 +
 +
Azərbaycanın qədim tari
 +
xu Mə 57 970: B in
 +
bi 4. M., QX—X11 əsr ərə -
 +
Fiyatlunas səyyahları Xəərbayaıı rar
 +
da, B.. 1974: Bunyadov 3. M., Asəp6a)-
 +
can Atabəyləri dəvləti (1136—1225-ci
 +
illər), B,. 1985: Alizade A. A. So-
 +
ipialıno-zkonomiceskan i politiceskad
 +
istoril Azerbandjana X11—X1U vv., B.,
 +
 +
 +
6, ByuusTonB3.M Asepöaifi
 +
 +
. M., jan
 +
 +
VII—IX aB., B., 1965: Kam kü ü s M.
 +
 +
. istorii Mannenskoqo parstva, B., 1977:
 +
endi"ev O. A., Azerbandja
 +
 +
əə Verən Sefevidov v XVI əkə, 5.
 +
 +
 +
ӰRMİYA GƏLC — İranın q.-ində
 +
axarsız gəl. 1275 m yuksəkdədir. Sah,
 +
təqr. ə,8 min km?, maks. dərinliyi 15
 +
m. Duzluluqu 150—30092/,.. Sahillə-
 +
rində poranlıqlar var. Gelə coxlu
 +
cay təkulur, həvzənin sah. təqr. 50
 +
min km-dir. 60-a “qədər ada var.
 +
Gəmicilik ingipyaf etmitdir. Ur-
 +
miya it. U.g.-nun q. sahilləri yaxın-
 +
lıqındadır.
 +
ӰRMİYA XANLIRI—18 əsrin or-
 +
talarında Azərb.-da yaranmınq feo-
 +
dal devləti. Xoy və Maraqra xanlıq-
 +
ları, Kurdustan və Osmanlı impe-
 +
riyası ilə həmsərhəd. idi. Mərkəzi
 +
rmiya ii, idi. Əhalisi, əsasən, əkin-
 +
cilik və maldarlıqla məpqul olur-
 +
du. Xanlıqın iqtisadi həyatında sə-
 +
nətkarlıq,-ticarət və s. də muhum yer
 +
tuturdu. Məriovor, Tərkəvər, Bər-
 +
dəsur, Bəradost, Sumay, Ənzəl, Dətt,
 +
Upinu, Suduz, Dəl, Nazlı, Bəykitti-
 +
li, Rozə və Urmiya mahallarına bə-
 +
lunurdu. U.x.-nın əsasını Nadir iya-
 +
hın əlumundən (1747) sonra Urmiya-
 +
nın irsi hakimi olan əfitar tayfa
 +
balpcısı Fətəli xan Əfilar qoymuipq-
 +
du. 1748 ildə Təbrizdə baiq vermii
 +
ӱsyan zamanı pqəhər hakimi Məhəm-
 +
məd xan əlduruldukdə Fətəli xan
 +
hucum edərək ipəhəri tutdu. O, əz pay-
 +
taxtını Urmiyadan Təbrizə kəcurt-
 +
du. Azərb.-da ilk dəfə feodal pəra-
 +
kəndə xanlıqları birlətdirmək tə-
 +
pəbbusundə olan Fətəli xan Nadir
 +
iahın kecmii sərkərdələrindən əf-
 +
qan Azad xanı da əz tərəfinə cə-
 +
kib xeyli quvvətləndi. Coqrafi cə-
 +
hətdən bir nəv Urmiya və Təbriz xan-
 +
lıqlarının muhasirəsində qalan Xoy
 +
xanı PTahbaz xan Fətəli xandan ası-
 +
lı vəziyyətə dulidu. Azərb. və İranın
 +
MӰƏYYƏN ərazisini hakimiyyəti altın-
 +
da birlətdirməyə calıman Fətəli
 +
xan hər cur diplomatik və siyasi vasi-
 +
tələrə əl atırdı. Fətəli xan Qara-
 +
daq, Maraqa və Sərab xanlıqlarına
 +
qopun cəkib qısa muddətdə onları da
 +
asılı vəziyyətə saldı. Lakin Fətəli
 +
xan hakimiyyət uqrunda mubarizə apa-
 +
an qacar tayfa baqicısı Məhəmməd-
 +
əsən xan və zənd tayfa bacısı Kə-
 +
rim xan Zəndlə toqqupmalı oldu. Fə-
 +
təli xan Azərb. xanlarına, ilk nəv-
 +
bədə qarabaqlı Pənahəli xana itti-
 +
aq baqrlamaqı təklif etdi. Lakin
 +
ətəli xanın muraciəti cavabsız
 +
qaldı. Fətəli xan 1751 ildə Azad
 +
xanın baicılırı ilə Erivan xanlı-
 +
FbiHa hərbi dəstə gəndərdi. Erivan-
 +
lı Mehdi xan kəmək ucun Kartli ca-
 +
rı Teymuraza muraciət etdi. Teymu-
 +
razın oqlu 11 İraklinin qopunları
 +
Azad xanı məqlubiyyətə uqratdı. Fə:
 +
təli xan butun quvvələrini toplayıb
 +
P İrakliyə qarpı gendərdi. Deyuii
 +
zamanı Urmiya qotunları qalib gəl-
 +
di. İP İrakli muəyyən guzəttlərdə Fə-
 +
təli xanla saziii baqlamaqa məcbur
 +
 +
 +
UROLOGİYA
 +
 +
 +
oldu. 1752 ildə Kərim xan Zənd
 +
Azərb.-a hucum etdi. Miyanə yaxın:
 +
lıqındakı deyutidə Kərim xan Zənd
 +
məqlubiyyətə uqradı. Fətəli xan Kə-
 +
rim xanı PPirazadək təqqib etdi. İs-
 +
fahan yaxınlıqındakı dəyuti də Fə-
 +
təli xanın qələbəsi ilə nəticələndi.
 +
Lakin Məhəmmədhəsən xan Qacarın
 +
Urmiya qalasını muhasirəyə alması
 +
xəbərini epidən Fətəli xan geri dən-
 +
məli oldu. Urmiya ətrafındakı də-
 +
Yutidə Azad xan və digər sərkərdələ-
 +
rin xəyanəti nəticəsində məqlubiyyətə
 +
uqrayan Fətəli xan Məhəmmədhəsən
 +
xandan asılı vəziyyətə dutidu. Lakin
 +
tezliklə Məhəmmədhəsən xan əz si-
 +
lahdatı tərəfindən əlduruldu. Bun-
 +
dan istifadə edən Fətəli xan Azərb.-
 +
da yenidən fəaliyyətini genitləndir-
 +
di. 1759 ildə Fətəli xan Qarabar
 +
xanlıqına hucum edib PTuppa qalası-
 +
nı muhasirəyə aldı. Qarabarqlı Pə-
 +
nahəli xan tabelik rəmzi olaraq oqlu
 +
İbrahimxəlil xanı ona girov vermə-
 +
Yə məcbur oldu. Bu zaman Kərim xan
 +
Zənd yenidən Azərb.-a hucum etdi və
 +
əfitarları mərlubiyyətə uqratdı.
 +
 +
Kərim xan Zəndin əlumundən (1779)
 +
sonra U.x. yenidən mustəqil siyasət
 +
yurutməyə baliladı. Lakin bir qədər-
 +
dən sonra Məhəmmədhəsən xan Qacarın
 +
oqlu Ata Məhəmməd xan U.x.-na hucum
 +
etdi. Aqa Məhəmməd xan Urmiya haki-
 +
mi Əli xanı hiylə ilə yanına carı-
 +
rıb gəzlərini cıxartdırdı. Astrabad
 +
və Mazandaranda usyan bai verdiyini
 +
epidən Aqa Məhəmməd xan Urmiyanı
 +
tərk etməyə məcbur oldu. Bundan is-
 +
tifadə edən Urmiya aqsaqqalları əf-
 +
par tayfasından olan İmamqulu xa-
 +
nı əzlərinə hakim secdilər. Xanlı-
 +
qın KEHMHH əzəmətini bərpa etməyə
 +
calıtlan İmamqulu xan Xoy xanlırı-
 +
na qarpı sərablı Əli xan TPəqqaqi
 +
ilə ittifaq baqladı. Xoylu Əhməd
 +
xanla Təbriz ətrafındakı deyuii Xoy
 +
qopunlarının qələbəsi ilə nəticələn-
 +
di. Əhməd xanın təklifi ilə Urmiya
 +
xanlıqına Əmiraslan xan Əfitar ha-
 +
kim təyin edildi. Lakin o, tezliklə
 +
xanlıqdan əl cəkdi. Urmiya aqsaqqal-
 +
larının təklifi ilə xan İmamqulu
 +
xanın kicik qardailı Məhəmmədqulu
 +
xanı Hakim təyin etdi. 1790 ildə Ma-
 +
zandaran və Astrabadda qələbə calan
 +
Aqa Məhəmməd xan yenidən U.x.-na so-
 +
xuldu. Urmiya feodallarının xəyanə-
 +
ti nəticəsində Məhəmmədqulu xan Ur-
 +
miya qalasını tərk edib Utinu qala-
 +
sına cəkilməyə məcbur oldu. Aqa Mə-
 +
həmməd ppah Qacarın əlumundən (1797)
 +
sonra U.x. yenidən əz istiqlaliyyətini
 +
bərpa etsə də tezliklə İran taxtına
 +
cıxan Fətəli ipahın tabeciliyini qə-
 +
bul etməyə məcbur oldu.
 +
 +
 +
Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 1, B., 1961:
 +
Dəlili H. Ə., Azərbaycanın cənub xan-
 +
lıqları, B., 1979.
 +
 +
 +
URNAYR (?—?)— Albaniya (Qafqaz)
 +
həkmdarı (4 əsr). Sasani iahı 11 PYa-
 +
purun |309—379| bacısı ilə evlən-
 +
mip U. onun Hərbi səfərlərində ya-
 +
xından iptirak etmiiy və əz ərazisini
 +
qoniiu torpaqlar hesabına geniiilən-
 +
dirmildi. Onun dəvrundə Albaniya-
 +
nın ərazisi Beyuk Qafqaz sıra d-rın-
 +
dan Araz cayınadək uzanırdı. 11 P1a-
 +
pur və onun muttəfiqi U. 371 ildə
 +
Roma və erməni qopunlarına məqlub
 +
olduqda ermənilər Albaniyanın Uti,
 +
PTakaten və Kolb əyalətlərini tutdu-
 +
lar. Lakin 387 ildə İrai və Roma
 +
 +
 +
463
 +
 +
 +
 +
 +
 +
arasında baqlanmıit mӱqaviləyə əsasən
 +
həmin ərazilər yenidən Albaniyaya qay-
 +
tarıldı, U.-ın devrundə xristianlıq
 +
Albaniyada dəvlət dini e”lan edildi,
 +
əlkədə genin quruculuq iləri və mə-
 +
dəni tədbirlər həyata kecirildi.
 +
UR O... (yun. i“op—sidik)—mӱrəkkəb
 +
səzlərin (tibb və biologiya termin-
 +
lərində) sidiyə, sidik orqanlarına,
 +
sidik cəevhərinə aidlik bildirən
 +
tərkib hissəsi (urobakt:qriyalar, uro-
 +
logiya BƏ s.). |
 +
UROBAKTERİYALAR (uro... 4-bak-
 +
təriyədir)—sidik cəvhərini, sidik
 +
hippur turpiularını, sianamid
 +
kalsiumu azota qədər parcalayan bak-
 +
teriyalar. 1852 ildə L. Paster ayır-
 +
mıtdır. QTərkibindəki ureaza vasi-
 +
təsilə hidroliz yolu ilə həmin bir-
 +
ləpmələri ammonyaka qədər parcala-
 +
yır. Bu isə bitkilər ucun azot mən-
 +
bəyidir. U. Msqosossiz, Baqsypa, YYqo-
 +
bacillus BƏ €. cinslərə daxildir,
 +
UROBİLİN (uro... --lat. IP5—əd)
 +
— en piqmentləri qrupundan sarı bo-
 +
yayıcı maddə İnsan və heyvan orqa-
 +
nizmində hemoqlobin cevrilməsinin
 +
son məhsullarından biri. Sutkada
 +
sidiklə 4 mq urobilinogen ifraz olu-
 +
nur və U.-ə cevrilir.
 +
URODAN—sidik turiusunu orqanizm-
 +
dən xaric edən kompleks dərman pre-
 +
paratı. Tərkibi urotropin, pipera-
 +
zin, litium və natrium duzlarından
 +
ibarətdir. Podaqra, beyrəkdaixlı və
 +
s. xəstəliklərdə iplədilir. Dənəvər
 +
halda buraxılır.
 +
UROLOĞİYA (uro... – ...logiya) —
 +
uroloji xəstəlikləri, o cӱmlədən bəy-
 +
rəklərin cərrahi və kipti cinsiyyət
 +
sisteminin xəstəliklərini eyrənən
 +
klinik fənn. 20 əsrdə mustəqil fənn
 +
kimi cərrahlıqdan ayrılmındır.
 +
Uroloji xəstəliklər (sidikdatı xəs-
 +
təliyi və s.), sidik kisəsinin katete-
 +
rizasiyası eramızdan cox əvvəl mə -
 +
lum idi. Qədim devrlərdən odta əsrlə"
 +
rə qədər uroloji xəstəliklərin mua-
 +
licəsi ilə, əsasən, ara həkimləri
 +
məpqrul olurdu. U. elm kimi yalnız 19
 +
əsrdə inkitaf etməyə bapladı. 1830
 +
ildə Sivial İLaris qospitalında dun-
 +
yada birinci uroloji ii0”bə təpikil
 +
etdi. 1869 ildə Almaniyada ilk dəfə
 +
Q. Zimon bəyrəyi kəsib cıxarmındır.
 +
19 əsrdə Rusiyada U.-nın inkipafı
 +
İ. Bulpun, İ. V. Buyalskinin,
 +
N. İ. Piroqovun fəaliyyəti ilə əlaqə
 +
dardır. İlk uroloji 110 ba 1863 ildə
 +
Odessada acılmındır. 1866 ildə Mos-
 +
kva un-tində uroloji klinika təi-
 +
 +
 +
kil edilmiidir. 19 əsrin sonunda
 +
Peterburqda, Xarkovda, iyevdə uro-
 +
loji iie”bələr yaradıldı. Rusiyada
 +
 +
 +
elmi U.-nın əsasını S. P. Fyodorov
 +
qoymuii, 1907 ildə Peterburqda Rusiya
 +
uroloji cəmiyyəti tətkil etmitdir.
 +
Sovet U.-sının inkiiafında V. M.
 +
Mı, R. M. Froniteyn, N. F. Lej-
 +
nyov, V. A. Qorai, A. P. Frumkin,
 +
A. A. Cayka və b.-nın, o cumlədən
 +
Azərb.SSR-də M. Mirqasımov və M.
 +
C. Cavadzadənin beyug xidməti ol-
 +
mulpidur. U.-nın aktual problemləri:
 +
iltihabi xəstəliklər (pislonefrit),
 +
sidik-cinsiyyət odqanlarının ililə-
 +
ri, kəskin və xronik beyrək catınimaz-
 +
lıqı, diaqnostikada effektli usul:
 +
ların (angioqrafiya, radioizotop
 +
usullar və s.), regkonstruktiv plastik
 +
cərrahiyyənin tətbiq edilməsi və s.
 +
 +
ün dəfə canlı donordan bəyrə-
 +
 +
 +
yin kəcurulməsi ABİQda D. Xyumun
 +
 +
 +
464
 +
 +
 +
UROTROPİN
 +
 +
 +
 +
 +
 +
SSRİ-də B. V. Petrovskinin
 +
(1965) adı ilə baqlıdır. U.-nın Fti-
 +
ziourologiya, onkourologiya, urogi-
 +
nekologiya və s. istiqamətləri inki-
 +
af edir. U. nefrologiya və seksopa-
 +
tologiya ilə sıx əlaqədədir. Beynəl-
 +
xalq uroloqlar cəmiyyəti hər Z ildən
 +
bir vontres gecirir. 1972 ildə ӱmum:
 +
ittifaq Uroloqlar Cəmiyyəti təpjkil
 +
olunmui, Həmin il Bakıda uroloqla-
 +
rın-1-ci Umumittifaq qurultayı keci-
 +
rilmitdir. 1966 ildən c Urologiya və
 +
nefrologiyaə (1923 ilədək cUrologi-
 +
yaz adlanırdı) jurnalı nəir olunur.
 +
 +
Ədə Cavadzadə M. C., İsma-
 +
yılov K. A., Urologiya, B., 1974, Spra-
 +
zocnik po uroloqii, pod red. N. A. Lo-
 +
patgina, M., 1978, Karpuxin V. Q.,
 +
Uroloqin: uspexi i perspektivı, M., 1979,
 +
Kliniceskan nefroloqil, pod red. E. M.
 +
Tareeva, M., 1985.
 +
 +
 +
UROTROPİN — bax Heksametilen-
 +
tetramin.
 +
 +
URUQVAY (Sqisiau)—Cənubi Ameri-
 +
kada cay. Serra-du-Mar silsiləsin-
 +
dən bailanan. Pelotas və Kanoas cay-
 +
larının birlətməsindən əmələ gəlir.
 +
Parana cayının estuarisinə (La-Pla-
 +
ta adlanır) təkulur. Uz. 2200 km (Pe-
 +
lotas cayı ilə birlikdə), həvzəsinin
 +
sah. 307 min km?. Muhum qolları:
 +
İbikui, Rio-Neqro. PTəlalələr var.
 +
Payızda və yazda dapır. Gəmiciliyə
 +
yararlıdır. Əsas portları: Konkor-
 +
diya (Argentina), Salto, Paysandu,
 +
Fray-Bentos (Uruqvay).
 +
 +
 +
(1953),
 +
 +
 +
 +
 +
 +
URUQVAY
 +
 +
 +
(Uruguay),
 +
Qərq Respublikası
 +
püblica Oriental del Uruguay).
 +
 +
 +
Uruqvay
 +
(Ke“-
 +
 +
 +
Umumi mə”lumat. Cənubi Ameri-
 +
kanın c.-p. hissəsində dəvlət. Q.-dən
 +
Argentina, 1pim.-1p.-dən Braziliya ilə
 +
həmsərhəddir. C. və c.-pi.-də Atlan-
 +
tik okeanı ilə əhatələnir. Sah. 186,9
 +
min km?, ƏH. 2,95 mln. (1983). İnzi-
 +
bati cəhətdən 19 departamentə be-
 +
lunur. Paytaxtı Montevideo iv:.-dir.
 +
 +
Dəvlət quruluiyu. U. resp.-dır.
 +
1967 il Konstitusiyası quvvədədir
 +
(1973 il iyunun 27-dən—1984 ilin no-
 +
yabrınadək quvvəsi dayandırılmıit-
 +
dı). Devlət və həkumət batcı -ı 1984
 +
il noyabrın 25-də kecirilmii umumi
 +
seckilər nəticəsində 5 il muddətinə
 +
secilmiyl prezidentdir. Qanunverici
 +
hakimiyyət iki palatalı parlament—
 +
Bap Məclisə məxsusdur.
 +
 +
Təbiət. U.-ın ərazisi Braziliya
 +
yaylasının c.-“p.-indədir. Relyefi,
 +
əsasən, tirə və duzənliklərdən ibarət-
 +
dir. Mərkəzi hissəni Rio-Neqro ca -
 +
yı hevzəsindəki tirə və platolarla
 +
əhatələnən dӱzənlik tutur. Ӧlkədə ən
 +
Yuksək nəqtə Pan-de-Asukar d.-dır
 +
(501 m). Faydalı qazıntıları: dəmir
 +
və manqan filizləri, qızıl, gumuit,
 +
turquppun, mis, əqiq, qranit, qonur
 +
kəmur və s. Subtropik, okean iqliminə
 +
 +
 +
malikdir. Orta temp-r yapvarda 22—
 +
242S, iyulda 1), s S-dir. llik ya-
 +
qıntı 1000—1200 mm. Cay ipəbəkəsi
 +
sıxdır. Ən iri cayları Uruqvay, Rio-
 +
Neqrodur. Rio-Neqro cayında SES və
 +
bəyuk su anbarı var, ataqı axını
 +
gəmiciliyə Yararlıdır. Əsasən, qır-
 +
mızımtıl qara torpaqlar yayılmıil-
 +
dır. Subtropik savannalar ustundur.
 +
Ərazinin 296-i metələrdir. Heyvanla-
 +
ı: zirehlilər, opossum, nutriya və s.
 +
oxlu su qupu var. Ruzvelt və Paso-
 +
del-Puerto milli parkları yaradıl-
 +
mıqpidır.
 +
 +
Əhali. Əhalisi, əsasən, uruqvaylı-
 +
lardır: 1096 -i metislər, zəncilər və
 +
mulatlardır. Avropa elkələrindən
 +
gəlmiiy muhacirlər də var. Rəsmi dil
 +
ispan dilidir. Hakim din xristian-
 +
lıqdır (katolisizm). İpləyən əhali-
 +
nin 18, 196 -i k.t.-nda, təqr. 3096 -i sə-
 +
naye və tikintidə, qalanı baiqa sa-
 +
hələrdə calınqır (1982). Orta sıxlıq
 +
1 km?-də təqr. 15,8 nəfərdir (1983).
 +
PTəhər əhalisi 8494 -dir. İri ipəhər-
 +
ləri: Montevideo (təqr. 1,3 mli.: 1982),
 +
Salto, Paysandu, Rivera, Las-Pyedras.
 +
 +
Tarixi mə”lumat. U. ərazisində
 +
qədimdə Hindi tayfaları məskunlaitq-
 +
mıtidı. Cənubi Amerikanın avropa-
 +
lılar tərəfindən iptalı gediiin-
 +
də yerli əhali demək olar ki, butun-
 +
luklə məhv edildi. U. 1776 ildən PTərq
 +
sahili adı ilə ispan mustəmləkəci-
 +
lərinin təpkil etdikləri La-Plata
 +
vitse krallıqına daxil olmupqdur.
 +
İspaniyanın Amerikadakı mustəmlə-
 +
kələrinin istiqlaliyyət uqrunda mu-
 +
haribəsi (1810—26) gediptində X.
 +
Artiqasın baqqcılıqı ilə U.-da Mus-
 +
təmləkə zulmunə qarqiı xalq usyanı
 +
tam verdi. 1825 il avqustun 25-də PTərq
 +
əyalətinin (kecmii PTərq sahili) mus-
 +
təqilliyi e”lan olundu. 1830 ildə el-
 +
kə U. PTərq Resp.-sı adlanmaqa baip-
 +
ladı. Əz mustəqilliyini qorumaq məq-
 +
sədilə U. 1839—51 illərdə Argentina
 +
ilə itharivə aparmalı oldu. B. Bri-
 +
taniya, Fransa və Braziliyanın fəal
 +
mudaxiləsi ilə mupyayiət olunan bu
 +
mӱharibədə U. beyuk məhrumiyyətlərə
 +
ducar oldu. Xarici (birinci nəvbədə
 +
B. Britaniya) kapitalın əlkə iqti-
 +
sadiyyatına yol acması 19 əsrin 2-ci
 +
yarısında U.-da kapitalist munasi-
 +
bətlərinin inkipafına səbəb oldu,
 +
sinfi mubarizə gӱcləndi. Milli sə-
 +
nayenin inkiiyafına əməli kəmək gəs-
 +
tərmək və dəvlət bəlməsini MƏhKƏM-
 +
ləndirmək məqsədilə 1903—05 illərdə
 +
sosial-iqtisadi islahatlar gecirildi.
 +
Beyuk Oktyabr sosialist inqilabı U.-
 +
da fəhlə və demokratik hərəkatların
 +
inkipafına bəyuk tə sir gestərdi.
 +
1920 ildə Uruqvay Kommunist Parti-
 +
yası (UKP) yaradıldı. 1926 ildə U.
 +
həkuməti SSRİ ilə diplomatik muna-
 +
sibətlər yaratdı (1935 ildə pozulmupt,
 +
1943 ildə yenidən bərpa olunmuit-
 +
dur). 1942 ildə U. faiist oxu dəvlət-
 +
ləri ilə diplomatik munasibətləri
 +
kəsdi, 1945 ildə isə Yaponiyaya MYha-
 +
ribə e”lan etdi. Muharibə illərində
 +
və ondan sonrakı dəvrdə ABİP kapita-
 +
lı U. iqtisadiyyatından B. Britani-
 +
ya kapitalını sıxıtidırıb cıxar:
 +
dı. Bununla belə, milli burjuazi-
 +
yanın da məvqeləri məhkəmləndi. Dev-
 +
lətin əlkə iqtisadiyyatında rolu art-
 +
dı, D.y., (pəhər nəql. və €. milliləidi-
 +
rildi. Demokratik və fəhlə hərəkat-
 +
ları gӱcləndi. Sosial-iqtisadi öəh-
 +
ranın dərinləiməsi əlkədə tətil
 +
 +
 +
hərəkatını genipləndirdi. Hakim
 +
dairələr fəhlə və demokratik hərə-
 +
katları boqmaq məqsədilə cəza tədbir-
 +
 +
 +
llərinə əl atdılar. Buna cavab ola-
 +
 +
 +
raq 1971 ildə KP, sosialistlər,
 +
xristian-demokratlar və digər sol par-
 +
tiya və qrupları birləndirən Geniil
 +
cəbhə (rəhbəri L. Serenyidir) yara-
 +
dıldı. İqtisadiyyatı və siyasi həyatı
 +
burumuli bəhrandan istifadə edən pre-
 +
 +
 +
. vident Bordaberri 1973 ildə silahlı
 +
 +
 +
quvvələrin saq cinahının əli ilə dəv-
 +
lət cevrilipi etdi. Sol quvvələrə
 +
qarilı kutləvi cəza tədbirləri bat1-
 +
landı. arlament buraxıldı. Sol
 +
partiya və həmkarlar ittifaqları qa-
 +
nundankənar elan edildi. Əlkədə
 +
fatist idarə usulu bərqərar oldu.
 +
Bəhrandan cıxmaq məqsədilə hərbi
 +
xunta 1976 ilin iyununda Bordaberri::
 +
ni hakimiyyətdən kənar etdi. Onu əvəz
 +
edən A. Mendes hekumətinin əlkədə
 +
vəziyyəti sabitlətldirmək ucun gəs-
 +
tərdiyi cəhdlər bir nəticə vermədi.
 +
Xuntanın irəli surduyu yeni kon-
 +
stitusiya layihəsi 1980 il rəy sorru-
 +
su zamanı xalq tərəfindən rədd edil-
 +
di. Amansız təqiblərə baxmayaraq
 +
antifatist mubarizə geni BYC”ƏT
 +
alırdı.
 +
 +
1984 il noyabrın 25-də, 1973 il
 +
hərbi cevriliiindən sovra əlkədə ilk
 +
dəfə olaraq 7 siyasi partiya və koa-
 +
lisiyanın iptirakı ilə umumi sec-
 +
kilər kecirilmiit, -“Kol.radoq parti-
 +
yasının namizədi X. M. Sanginetti
 +
əlkə prezidenti secilmitdir. Gentip
 +
cəbhə seckilərdə ucuncu yeri tutmui-
 +
dur. X. Sanginetti mustəqil xarici
 +
siyasət yeritmək, Kuba ilə diploma-
 +
tik əlaqələri normallatdırmaq tə-
 +
rəfdarı kimi cıxın edir. Siyasi
 +
partiyalaoın, həmkarlar ittifaqla-
 +
rının leqal fəaliyyətinə icazə ve-
 +
rilmipydir (1985),
 +
 +
Siyasi partiyalar və Həmkarlar
 +
ittifaqları. *"Koloradogk Par-
 +
tiyası—əsası 19 əsrdə qoyulmuit-
 +
dur, iri ticarət-sənaye və maliyyə bur-
 +
juaziyasının mənafeyini ifadə edir):
 +
Milli partiya (*Blankoz)—19
 +
əsrdə yaradılıb, iri torpaq sahiblə-
 +
iki, sənayeciləri və b. təmsil edir,
 +
 +
ristian-demokrat par-
 +
tiyası (XDP,Z 1962), U. Sosia-
 +
list Partiyası (USP, 1911),
 +
Uruqvay Kommunist Partiyası(UKP),
 +
K eH MH 4 ə 6 həə (1971), XAH, YKİ,
 +
USP, habelə bir sıra digər partiya
 +
və təpkilatları birlətdirir, Zə h -
 +
mətketilərin Milli Kon-
 +
venti (3MK) 1964) — XUmumdunya
 +
Həmkarlar İttifaqları Federasiya-
 +
sına daxildir.
 +
 +
İqtisadi-coqrafi ocerk. U. aqrar-
 +
sənaye elkəsidir. İqtisadiyyatı xari-
 +
ci kapitaldan (əsasən, AB1P, B. Bri-
 +
taniya) asılıdır. Ərazinin 9096-i
 +
k.t.-na yararlı torpaqlardır (7726-i
 +
cəmən və otlaqlar). Bu torpaqların
 +
6096-i 600 latifundiyacı ailəsinə
 +
məxsusdur. Kəndlilərin 5926-inin tor-
 +
parı Yoxdur. K.t.-nın əsas sahəsi ət-
 +
lik-yunluq heyvandarlıqdır. 11,3 mln.
 +
qaramal, 23,5 mln. qoyun, 440 min do-
 +
nuz var (1983). Buqda, qarqıdalı, cəl-
 +
tik, yaqlı kətan, gunəbaxan, vələmir,
 +
kartof, iləkər cuqunduru və s. əki-
 +
lir. Uzum və sitrus meyvələri becə-
 +
rilir. Balıq ovlanır. Sənayedə is-
 +
tehsalın yuksək dərəcədə təmərkuzləi-
 +
məsi səciyyəvidir. Yeyinti vətoxuculuq
 +
sənayesi inkipaf etmitdir. Tikinti
 +
 +
 +
 +
 +
 +
nə.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
heyx vax 5
 +
 +
 +
uk)
 +
ə
 +
 +
 +
ZOYreyalToo uq kı”. dV
 +
da m
 +
” yə eyi |
 +
 +
 +
H . “ə I) : ə . m 4
 +
mo-Neqro XBlankilyo dӧ. |
 +
* b. 1 --
 +
q c 04. “Santa-Klars :
 +
c -de-Oliımar
 +
) ə,
 +
: :
 +
iL
 +
 +
 +
URUQVA
 +
 +
 +
|
 +
 +
 +
ya s -“Treyn
 +
dır :D-Yişd
 +
 +
 +
ai- Trasf = 2
 +
 +
 +
Nü i
 +
İN
 +
 +
 +
“Müyzə
 +
 +
 +
ə” ə c
 +
2? Laekano
 +
o R
 +
 +
 +
“yəy
 +
 +
 +
Ba ivİl
 +
 +
 +
h
 +
 +
 +
—
 +
A. h
 +
 +
 +
co o /Aleya al
 +
inaş ” AS .1
 +
A “m BU I — m
 +
 +
 +
ei : ə
 +
f mər” m
 +
 +
 +
materialları və s. cıxarılır. Avto-
 +
mobilquratidırma, neft yeqmalı, kim-
 +
ya, metallurgiya, metal emalı, sement
 +
və rezin istehsalı mӱəssisələri var.
 +
1983 ildə Z,6 mlrd. ket-saat elek-
 +
trik enerjisi, 418 min ” mal əti, 41
 +
min ”t qoyun əti, 1,5 min tp yar istehsal
 +
edilmii, 8 mini avtomobil qurai1-
 +
dırılmındır. D.y.-larının uz. 3,3
 +
min km, avtomobil Yollarının uz.
 +
10 min km, dəniz donanmasının ton:
 +
najı 280 min brutto registr t-dur
 +
(1982). Heyvandarlıq və əkincilik Məh-
 +
sulları, dəri və yun, onlardan hazır-
 +
lanan M? ulatlar ixrac edilir.Neft
 +
və neft məhsulları, kimya malları,
 +
qara metallar, mapın və avadanlıq,
 +
nəql. vasitələri və s. idxal olunur.
 +
Əsas ticarəti Braziliya, Argentina,
 +
AB1P1, AFR, sosialist əlkələri və s.
 +
ilədir. Pul vahidi pesodur:-
 +
Silahlı quvvələr. U.-ın silahlı
 +
quvvələri quru qopmunları, HHQ və
 +
HDQ-dən ibarət olub umumi sayı 30 min
 +
nəfərdir (1980). Ali bali komandan
 +
prezidentdir. Quru qopunlarında 2
 +
min nəfər, HHQ-də 3 min nəfər, 30
 +
deyçli təyyarəsi, HDQ-də 5 min nəfər,
 +
bir necə hərbi gəmi var. Silahlı quv-
 +
vələr muzdla tutmaq yolu ilə komplekt-
 +
ləpdirilir. Hərbiləitdirilmiin təil-
 +
 +
 +
ASE=30, c. 9
 +
 +
 +
-————
 +
(1 = R
 +
==|afuMaldonado
 +
 +
 +
1 ——y de" Dan kı 1
 +
— . ————E 11-06 xü
 +
 +
zZİDYIY—Punta-ӧ l-Este———Ri iz “m idr. =
 +
ə —-kqqs--ıl- = “ə095— — x
 +
 +
 +
-6-——
 +
 +
 +
 +
 +
 +
kilatlar və daimi muhafizə qopunla-
 +
rı (2,2 min nəfər) da var.
 +
 +
Səhiyyə. 1975 ildə U.-da əhalinin
 +
hər min nəfərinə duiqən dorum sayı
 +
22,6, əlum sayı 9,8, hər min nəfər di-
 +
ridoqulana gərə utaq əlumu 48,6 ol-
 +
mutidur. İnfeksion xəstəliklər (tə-
 +
bii cicək, sarıqızdırma, malyariya
 +
və s.) tamamilə ləqv edilmidir. Və-
 +
rəm, brusellyoz, baqırsaq infeksiyası
 +
və s. genii yayılmındır. Urək-damar
 +
xəstəlikləri, qida catımmazlıqından
 +
tərənən xəstəliklər və s. də təsadӱf
 +
olunur. U.-da 18,3 min carpayılıq
 +
(əhalinin hər min nəfərinə 6,6 car-
 +
payı) 189 xəstəxana muəssisəsi, 13,4
 +
minə yaxın həkim (əhalinin hər 1042
 +
nəfərinə 1 həkim) var (1975). Tibb
 +
ri un-tin tibb fakultəsində və
 +
tibb məktəblərində hazırlanır.
 +
 +
Maarif. Təhsil muddəti ibtidai
 +
məktəbdə 6, ikimərhələli orta məktə-
 +
bin hər mərhələsində 3 ildir. Monte-
 +
vidsoda Resp. un ti, U. Əmək un-ti,
 +
Milli kitabxana, Milli tarix mu-
 +
zeyi, Takuaremboda Hindi muzeyi və s.
 +
var.
 +
 +
Elmi idarələr. İlk elmi idarələr
 +
19 əsrdə yaradılmıtdır. Coqrafiya
 +
və tarix in tu (1843), U. Kimya-Əcza-
 +
cılıq Assosiasiyası (1888), Ba Me-
 +
 +
 +
| leviziya. 197
 +
 +
 +
465
 +
 +
 +
 +
 +
 +
teorologiya İdarəsi (1912), k.t. təd
 +
| qiqatları mərkəzi. (1914),
 +
 +
 +
əsədxana
 +
(1928), Biologiya in-tu (1932), Kimya
 +
sənayesi in-tu (1935) və s. var. Elmi
 +
 +
 +
: tədqiqatlara vəsait sərfi artmıiq,
 +
 +
 +
Atom Enerjisi Uzrə Milli Komis-
 +
siya (1955), onkoloji in-t (1960), Mil-
 +
li Muhəndislik Akademiyası (1965)
 +
və s. ixtisaslapdırılmırq elmi-təd-
 +
qiqat muəssisələri yaradılmıtdır.
 +
 +
Mətbuat, radio veriliiyləri, te-
 +
İL iYun dəvlət cevri-
 +
 +
 +
lipindən sonra butun muxalifətci
 +
 +
 +
| mətbuat orqanları, o cӱmlədən UKP-.
 +
 +
 +
nin orqanları baqlanmıntdı. 1985
 +
ildən qəzetlərin buraxılıttına ica*
 +
zə verilmipi, mətbuata senzura gərB
 +
edilmiidir. Gundəlik qəzetlər: “Dia
 +
(1886), *Diario (1923), “Paisk (1918)
 +
və s. Radio və televiziyaya Milli Ra-
 +
bitə İdarəsi nəzarət edir. Milli
 +
informasiya agentliyi yoxdur.
 +
 +
Ədəbiyyat. U. ədəbiyyatı ispan di-
 +
lində inkitaf edir. İspan mustəm-
 +
ləkəciləri tərəfindən məhv edilmiipt
 +
hindi mədəniyyətinin izləri- istiqla-
 +
liyyət mӱbarizəsi dəvru ədəbiyyatın-
 +
da qalmıpdır (F. Akunya de Figeroa
 +
və B. İdalqopun vətənpərvər ruhlu,
 +
satirik və lirik ipe”rləri). 19 əsr
 +
ədəbiyyatında azadlıq ideyaları guc-
 +
ləndi, hindi folkloruna maraq art-
 +
dı (A. Berro, X. Sorrilya de San-
 +
Martin). 19 əsrin sonu—20 əsrin əv-
 +
vəlində poeziyada modernizm yayıldı
 +
(X. Errera-i-Reysiq), nəsrdə realist
 +
meyllər gucləndi (K. Reyles, E. Ase-
 +
vedo Dias). 20 əsrin 20-ci illərində
 +
ədəbiyyatda sosial-tənqidi motivlər
 +
inkitaf etdi (E. Amərim və b.). İ.
 +
Pereda Valdes, A. Badano inqilabi
 +
poeziyanı təmsil edirlər. Kommunist
 +
yazıcı A. Qravina sosialist realiz-
 +
minin gərkəmli numayəndəsidir. E.
 +
Amorim və bapiqa U. tpair və yazıcı-
 +
larının bə”zi əsərləri Azərb. dilinə
 +
tərcumə olunmutdur.
 +
 +
Me”marlıq və təsviri sənət. U.-da
 +
carrua hindiləri incəsənətinə məx-
 +
sus antropomorf və zoomorf daiplar,
 +
geramika mə”mulatı, mӱstəmləkə dev-.
 +
rundən istehkam, kilsə və s. qalmın-
 +
dır. 19 əsrdə iqəhəələrdə Avropa ek-
 +
lektikası ruhunda, 20 əsrin əvvəllə-
 +
rində isə cmoderng uslubunda bina-
 +
lar tikilmiidir. 19 əsrdə realist
 +
boyakarlıq yaranmıni (X. "M. Blanes),
 +
19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllərində
 +
KEHHHI inkitaf etmiidi (P. Blanes
 +
Vialenin mənzərələri, F. Saesin
 +
portretləri, P. Fiqarinin məiilət-
 +
mənzərə kompozisiyaları). 1930-cu il-
 +
lərdə me”mar X. Vilamaxo muasir U.
 +
me”marlıqının əsasını qoymutdur.
 +
20 əsrin ortalarından Montevideo
 +
iy.-ndə hundur binalar tikilir, MİK-
 +
rorayonlar salınır. Təsviri sənətdə
 +
kubizm, ekspressionizm (boyakarlar R.
 +
Peres Barradaş, X. Kuneo Perinetti)
 +
və abstraksionizm (X. Torres Qarsia)
 +
ilə yanapı sosial realizm də inkipaf
 +
sdir (boyakar və qrafiklər L. Massey,
 +
N. Berdiya, X. Ecave, Qonsales,
 +
heikənTəpanı A. Toncanec).
 +
 +
Muşiqi, U. musiqisi kreol musiqi-
 +
sinin təsiri altında formalaqimıin,
 +
hindilərin musiqisi tədricən aradan
 +
cıxmıpdır. Milli folklorun Mu-
 +
hafizəciləri payadorlar (səyyar Mu-
 +
qənnilər) gitaralın muplayiəti iLəƏ
 +
romantik ballada, məhəbbət mahnıları
 +
oxumuzilar: estilo, vidalita, kifra,
 +
triste kenii yayılmın mahnı janr-
 +
 +
 +
406
 +
 +
 +
y
 +
 +
 +
RUQVAY KOMMUN İST PARTİYASI
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Uruqvay.
 +
Meymar K. Surrako.
 +
1913— 23. Heykəltəraiq A
 +
 +
 +
1. İstiqlaliyyət meydanı. 2. Klinik qospital.
 +
Z. Milli qəhrəman X. X. Artiqasa abidə. Tunc, qranit.
 +
Dzanelli (hamısı Montevideodadır). 4.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
1930—31, acılıptı 1940,
 +
 +
 +
Rio-Neqro
 +
 +
 +
cayı uzərində bənd. 5. Naxır suvatda.
 +
 +
 +
larıdır. Mahnı və rəqslər gitara,
 +
akkordeon və silindrik təbilin (tam-
 +
buoril) mutpayiəti ilə ifa olunur.
 +
U. professional musiqisi 17 əsrdən
 +
inkipaf etməyə bailamındır. T.
 +
Xiribaldi ilk milli operanın (4“Pa-
 +
risli qızə, 1878), L. Sambuseti ilk
 +
simfoniyaların mӱəllifidir. E. Fa-
 +
bini, A. Brokua, L. Kluzo Morte, R.
 +
Sokas, S. Korti as və b. 20 əsrin əv-
 +
vəllərində formalatmıinq milli bəs-
 +
təkarlıq məktəbinin gərkəmli numa-
 +
yəndələridirlər. U.-da musiqi məktəs-
 +
ləri, milli konservatoriya, solist-
 +
lər, simfonik ork., xor, rəqs qrupla-
 +
rı fəaliyyət gəstərir. Muasir musiqi
 +
xadimləri: E. Tosar, L. Birioti, R.
 +
PPtorm, K. Estrada, A. Mastrscovanni,
 +
X. Protasi, U. Baltso, N. Marinyo,
 +
V. Kastro və 6
 +
 +
Teatr. İlk teatr tamppaları Mon-
 +
tevideoda 16 əsrin axırlarında ges-
 +
tərilmindir. Milli teatrın cicək-
 +
lənməsi dramaturqlardan F. Sances
 +
və E. Erreranın realist istiqamətli
 +
yaradıcılıqı ilə baqlıdır. 1920-
 +
ci illərdə teatr və dramaturgiyada
 +
modernist cərəyanlar genin Yayıl-
 +
mı, teatrlar qazanc məqsədli muəs-
 +
 +
 +
sisələrə cevrilmiitdi. 30—40-cı il-
 +
lərdə meydana gəlmiiy cmustəqil
 +
teatrlargın (məqsədi tamaiyaların
 +
 +
 +
bədii səviyyəsini yuӱğsəltmək, əyləncə,
 +
qazanc teatrına qarı mubarizə apar-
 +
maq idi) ən”ənələri sonralar * El Qel
 +
ponə, “Teatro universitarioə, 4 Mon-
 +
tevideo 1pəhər teatrıqnda davam et
 +
dirilmittdir. Teatr xadimləri:
 +
Korriyeri, X. Savala Munyis, A. del
 +
Cyopo, E. PPinka, X. Ortis, X. Estruc,
 +
F. Volf və 6.
 +
 +
Əd. Tomas A. B., İstoril Latin-
 +
skov Amseriki, per. s anql., M.. 1960, P o-
 +
lenoNİn V. M., İskusstno stran Latin-
 +
skoV Ameriki, M.. 1967, Mamontov
 +
S. P., İspanoazıcnan literatura stran
 +
Latinskon Ameriki n XX nske, M., 1972)
 +
Bonkon A. B., Ypyrnali, M., 18974,
 +
Latinskan Amerika, M., 1976, Amerika.
 +
MNOjnan Amerika, M., 1983 (ssril FStra-
 +
nı i narodız).
 +
 +
URUQVAY KOMMUNİST PARTİYA-
 +
Cbi (VKH: Partido Comunista del Ulru-
 +
imau)—1920 il sentyabrın 21-də Uruq-
 +
vay Sosialist Partiyasının sol ci-
 +
nahı tərəfindən yaradılmıpidır.
 +
 +
 +
1921 ilin aprelindən Kommunist Par-
 +
tiyası adlanır. 1922 ildə Kominternə
 +
daxil olmutdur. İlk gӱndən əlkədə
 +
zəhmətkeiilərin ӱmdə mənafeləri ur-
 +
runda fəal mubarizə aparmıpdır.
 +
17-ci qurultayda (1958) qəbul Olun-
 +
mulq Proqram bəyannaməsi və Siyasi
 +
platformada gestərilir ki, əlkədə
 +
inqilabın ilkin mərhələsi antiim-
 +
perialist və aqrar xarakter daıma-
 +
lı, sonradan sosialist mərhələsinə
 +
qədəm qoymalıdır. Qurultayda Nizam-
 +
namə qəbul olundu. 18-ci qurultay
 +
(1962) aqrar və antiimperialist inqi-
 +
labı həyata kecirmək ucun kommunist-
 +
lərin diqqətini sol quvvələrin bir-
 +
liyini məhkəmlətməyə yənəltdi. UKP
 +
digər partiyalarla yanapı Sol azad-
 +
lıq cəbhəsinə (FİDEL) daxil oldu
 +
(1962). 1964 ildə UKP-nin fəal ii1-
 +
tirakı ilə fəhlə və qulluqcuların
 +
959, -ni birlətdirən Zəhmətketlərin
 +
Milli Konventi yarandı. 19-cu qu-
 +
rultay (1966) partiyanın kutlələr
 +
arasında nӱfuzunu artırmaq məqsədi
 +
ilə muhum tədbirlər iiləyib Hazır-
 +
lamıidır. Kommunistlərin təiqəbbu-
 +
su ilə 1971 ilin fevralınla yara-
 +
dılmıpi Genin cəbhə xalq hakimiyyə-
 +
ti yaratmaq məqsədini qariyıya qoymuiq
 +
du. UKP 1973 ilin sonunda qadaqan
 +
edilmin və gizli fəaliyyətə kecmiit-
 +
di. Rəsmi fəaliyyət azadlıqı alca-
 +
yan UKP Genizi cəbhə koalisiyası
 +
tərxiyində 1984 il noyabr umumi sec
 +
kilərində iitirax etmidi. 1985 ilin
 +
martında leqal ica?ə
 +
qerilmitdir.
 +
 +
UKP numayəndə Hey"ətləri kommu-
 +
nist BƏ fə nə partiyalarının Heynəl-
 +
 +
 +
fəaliyqətinə
 +
 +
 +
xalq Moskva muilavirələrində (1957,
 +
1960, 1969), Latın Amerikası və Ka-
 +
 +
 +
rib Həvzəsi elkələri kommunist par-
 +
tiyalarının muiavirəsində ( Havana,
 +
1975) titirak etmii və muplpavirələ-
 +
rin sənədlərini bəyənmindir. 8
 +
 +
lemoğratik mərkəziyyət prinsipi əsa
 +
sında qurulmuidur. Ali orqanı qu-
 +
rultayYdır. Qurultaylararası devrlə
 +
partiya iiyinə MK rəhbərlik edir.
 +
Birinci katibi R. Arismendilir:
 +
mərkəzi orqanı “Popularq qəzeti, pə-
 +
zəri orqanı *Estudiosə jurnalıdır.
 +
URUQVAYLILAR — Uruqvayın , əsas
 +
ZHalisi, xalq. Təqr. 3,1 mln. nəfər
 +
 +
 +
dirlər (1982). İspan dilində danı"
 +
itırlar. Dindarları əsasən katolik-
 +
dir. U. əsasən 16—18 əsrlər ispan mus-
 +
təmləkəcilərinin nəsilləridirlər. 19
 +
əsrin ortalarından Uruqvaya ital-
 +
yanlar, ispanlar və fransızlar kec-
 +
məyə bailadılar. Əlkənin 1/1M--Inda
 +
Argentina və Braziliya ilə həmsər-
 +
həd r-nlarda metislər və qaucoların
 +
nəsilləri yapayır. Bə”zi,departament-
 +
lərdə zəncilər və mulatlar da var.
 +
URӰK–Cənubi Mesopotamiyada e.ə.
 +
4-cu minilliyə (Eneolit dəvru) aid
 +
arxeoloji mədəniyyət. Qədim Uruk i1:.-
 +
nin adı ilə adlandırılmıiydır. U.
 +
ucun dulus carxında hazırlanmıpq
 +
qırmızı və boz rəngli keramika və in-
 +
kipaf etmii metallurgiya xarakte"-
 +
ikdir. Bu dəvrdə silindrvarı mə-
 +
Jaklin (X təbəqə), gil ləvpələr uzə-
 +
rində Qədim PPumer piktoqrafik yazı-
 +
lı sənədləri (QU təbəqə) meydana gəl-
 +
mi, ciy kərpicdən monumental bina
 +
lar ucaldılmımndır. Əhali əkinci-
 +
lik, maldarlıq və metallurgiya ilə
 +
məpqul olmutdur.
 +
YPYKAKV HA (nərur — Y py HHHM
 +
gina) (e.ə. 24 əsrin 2-ci yarısı)—
 +
Laqai (Qədim PQumer .x.ru) hexnla:
 +
rı. Mə”murların və məhkəmənin ez-
 +
bapınalıqının qariısını almaq,
 +
vergiləri azaltmaq məqsədilə bir sı-
 +
ra islahatlar kecirmindi. U. dəvru-
 +
nə aid təsərrufat arxivi qorunub sax-
 +
lanılmızidır.
 +
URUMCİ (Cin dilində—Dixu a)—
 +
Cinin 1M.-T. -HHAƏ ipəhər. Syantszyan-
 +
Uyqur muxtar r-nunun inzibati, iqti-
 +
sadi və mədəniyyət mərkəzi. Nəql. qov:
 +
paqı. Urumci (Ulumutsixe) cayı Sa-
 +
hilindədir. Əh. 800 min (1975). Toxu-
 +
culuq, metallurgiya, mapınqayırma,
 +
keəmurcıxarma, kimya, Yeyinti, sement,
 +
kaqız sənayesi muçəssisələri: un-t var,
 +
URUSEVSKİ Sergey Pavlovic (23.
 +
12.1909, Tlerepöypr —12.11.1974, Moc-
 +
kva)—sovey kino operatoru, rejis-
 +
sor. RSFSR əməkdar incəsənət xadi-
 +
mi (1951). SSRİ Dəvlət mukafatı
 +
laureatı (1948, 1952). 1942 illən Sov.
 +
İKP uzvu. Kinoda fəaliyyətə 1935
 +
ildən bailamın, Bəeyuk Vətən muha-
 +
ribəsi illərində (1941—45) cəbhə ki-
 +
nooperatoru Oolmutidur. 1950 ildən
 +
a“Mosfilmədə tpiləmiidir. V. Pudov-
 +
kin (“Vasili Bortnikovun qayıtmasız,
 +
1953), Y. Rayzman (“Qızıl ulduzlu qəh-
 +
rəmanə, 1951) və Q. Cuxrayın (4“Qırxbi-
 +
rinciə, 1956) rəngli filmlərini cək-
 +
mtpidir. M.. Donskoyun “Kənd muəlli-
 +
 +
 +
məsiz (1947), M Kalatozovun 4İlk
 +
opelonə (1956), a“Durnalar ucuru
 +
(1957), a“Gvidərilməmint məktubə
 +
 +
 +
(1960), “Mən Kubayamə (1964) filmlə-
 +
ri U.-pin ən yaxitqı operatorluq ii
 +
ləridir. Rej. olduqu e İOprFa atın qa-
 +
cıpinə (1969: C. Aytmatovun c“Əlvila
 +
Gulsarız povesti uzrə), *Nəqmə oxu,
 +
iairə (1972) filmlərini də əzu cək-
 +
mimlidir. 2 orden və medallarla təl-
 +
tif edilmitdir.
 +
 +
ӰRFA ((Stqa)—Turkiyələ iəhər. Ur-
 +
fa ilinin inz. m. Avtomobil yolları
 +
qompaqı. Aeroport. Əh. 133 min (1975).
 +
K.t. r-punui ticarət mərkəzi. Yeyin-
 +
ti, tutup, rezin sənayesi var.
 +
USA—–Komi MSSR-də cay. Pecoranın
 +
saq qolu. Uz. 565 gm, hevzəsinin sah.
 +
9360) km?. Beyuk U. və Kicik YV. sal:
 +
larınıpn birlə,ӱiməsindən əmələ gəlir.
 +
Qar pə yaqın suları ilə qilalanır.
 +
Gəmiciliyə yararlıdır. U. hənzəsin-
 +
lə dap kəmur yataqları var.
 +
 +
 +
—— — — ——— —
 +
 +
 +
USTA QƏNBƏR QARABARİ
 +
 +
 +
467
 +
 +
 +
“7 T(——————..“—“.“.—“€.
 +
 +
 +
YEATOBO MƏDƏNİYYƏTİ — Qara
 +
İN 1im.-q. sahillərində Eheolit
 +
xevrunə (e.ə. 3-cu minilliyin sonu —
 +
—*-Cİ minilliyin əvvəli) aid arxeo-
 +
loji mədəniyyət. Odessa yaxınlırın-
 +
dakı Usatovo k.-nin adı. ilə adlan-
 +
dırılmıpdır. Məskən qalıqları, tə-
 +
sərrufat quyuları, qurbangah, kur.
 +
qanlardan mis baltalar, xəncərlər,
 +
əmək alətləri, gildən qadın heykəl-
 +
cikləri, qablar və s. aikar edilmiti-
 +
dir. Əhalisi maldarlıq və ƏKHHuHHHK-
 +
lə məpRul olmutlar. U.m.-ni Trino-
 +
li mədəniyyətinin yerli variantı he-
 +
sab edirlər.
 +
USİ — Cində məhəp, Cağancy əyalə-
 +
tindədir. Bəyuk Kanal sahilində gə-
 +
mi dayanacaqı. D.y. st. ƏH. 650 min
 +
(1970). Əlkənin muhum toxuculuq
 +
mərkəzlərindən biri. Maiqınqayırma,
 +
KHM)a, Yeyinti sənayesi, qara metal-
 +
lurgiya muəssisələri var. Kemyp ubi-
 +
ari |
 +
USMANXOCAYEV İnamcan
 +
vic (d.21.5.1930,
 +
r-nunun Uyrat k.)—
 +
sovet dəvlət və par-
 +
tiya xadimi. 1958
 +
ildən Sov.İKP uz-
 +
vu. Kəndli ailəsin-
 +
də dorulmupidur.
 +
Datikənd politex-
 +
nik in-tunu bitir- |
 +
mipq (1955), *Fər - gn
 +
qanə su tikintisiz
 +
trestində muhəndis,
 +
sahə rəisi, Mərgi-
 +
lan 1p.-nin batp me”-
 +
marı ipləmiil,par-
 +
tiya və sovet itiində
 +
 +
 +
Buzruko-
 +
Əzb.SSR sə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
calınlmındır.
 +
Sov.İKP MK-nın tə"limatcısı (1969—
 +
 +
 +
72), Namanqan vil. icraiyyə komitə-
 +
sinin sədri (1972—74), Əndican vil.
 +
partiya komitəsinin birinci katibi
 +
(1974—78), Əzb, SSR Ali Soveti Rəya-
 +
sət Hey”ətinin sədri  (1978—83) ol-
 +
mutdur. 1983 ilin noyabrından Əzbə-
 +
kistan KP kk birinci katibi-
 +
dir. Sov.İ -cı qurultayında
 +
MK uzvu secilmitydir. SSRİ Ali So-
 +
vetinin (10—11-ci caqırınl) deputa-
 +
tıdır. Lenin ordeni, 2 Qırmızı
 +
Əmək Bayraqı ordeni, digər orden və
 +
medallarla təltif edilmiiydir.
 +
USӦLYE — RSFSR Perm. vil.-ndə
 +
iəhər. Usolye r-nunun mərkəzi. D.Y.
 +
st. Yungul və yeyinti sənayesi var. 1606
 +
ildən mə”lumdur.
 +
USӦLYE-SİBİRSKOYE (1940 ilə-
 +
dək U solye) — RSFSR İrkutsk
 +
vil.-ndə iqəhər. Usolye r-nunun mər-
 +
kəzi. Anqara cayı sahilində gəmi da-
 +
yanacaqı. D.y.st. Əh. 107 min (1984).
 +
Duz, mə”dən avadanlıqı z-du, kimYAa,
 +
yungul və yeyinti sənayesi mçəssisə-
 +
ləri, İEM: İrkutsk politexnik in-
 +
tunun filialı, kimya-mexanika tex-
 +
nikumu, tibb məktəbi, Yaxınlırın-
 +
da balneoloji Gurort var. Tikinti
 +
materialları istehsal olunur.
 +
USPENİYE KİLSƏSİ, Moskva
 +
Kremlində — 1475—79 illərdə
 +
italyan me”marı Aristotel Fyoravan-
 +
ti və rus ustaları tərəfindən inila
 +
edilmindir: 3 nefli, 5 gӱnbəzlidir.
 +
Kilsələ 11—17 əsrlərə aid ikonalar,
 +
15—17 əsrlərə aid divar rəsmləri
 +
qalmıpdır. Moskva carlarının, son-
 +
ralar isə Rusiya imperatorlarının
 +
tacqoyma mərasimləri burada geciri-
 +
 +
 +
lirdi. s
 +
yen ENSKİ Qleb İvanovic (25.10.
 +
1813, Tula—6.4.1902, Peterburq)—rus
 +
 +
 +
30”, c.9
 +
 +
 +
yazıcısı. Əsərlərində məhəp zəhmət-
 +
kemllərinin yoxsul həyatını (4Caii-
 +
 +
 +
qın kucənin adətlərik ocerkləri,
 +
1866, *“Səfalətə povest silsiləsi,
 +
1869—71), kənddə kapitalist munasi-
 +
 +
 +
bətlərinin yaranmasını |*Kəld gun"
 +
dəliyindənə (1877—80), “Kəndli və
 +
kəndli əməyi (1880), *Qorpaqın hek-
 +
muq (1882), *Dostlarla səhbətlərdənə
 +
(1883) ocerk silsilələri) təsvir et-
 +
miidir. Yaradıcılıqında inqilabi-
 +
demokratik ideyalar əks olunmudur-
 +
1889 ildə aqır ruhi xəstəliyə tutul-
 +
mu, 1892 ildən fasilələrlə psixi-
 +
atriya mualicəxanalarında qalmıil-
 +
dır. 1883 ildə Azərb.-da olmuii, 4 Yol
 +
qeylləriə?idə inqilabdan əvvəlki Bakı,
 +
Lənkəran mepələri haqqında təəssu -
 +
ratlarını qələmə almıtndır (Polnoe
 +
sobr. soc.,t.8, M., 1949, səh. 234—35).
 +
= Əsərləri: Batıbəlalı Avdot-
 +
ya, B., 1960: Sobr. soc., t. 1—9, M., 1955—
 +
57: İzbr., M., 1975: Rasskazı, M., 1979:
 +
Ot bura do Ufı. Ocerki, U fa, 1982.
 +
 +
 +
a Belcikonv GƏ), A., Uspenskii,
 +
M., 1979,
 +
 +
 +
USPENSKİ Fyodor İvanovic (19.
 +
2.1845, Kostroma qub.-nın Qalic qəza-
 +
sı—10.9.1928, Leninqradu—rus ta-
 +
rixcisi, akad. (1900). İstambulda
 +
əzunun yaratdıqı Rus Arxeologiya
 +
İn-tunun direktoru (1894—1914), 4“Bi-
 +
zans salnaməsiənin redaktoru (1915—
 +
28) olmutidur. Batplıca əsəri coxlu
 +
mənbələr əsasında yazdıqı “Bizans
 +
imperiyasının tarixiədir (c. 1.—3,
 +
SPB—M.—L., 1913—48). U.-yə gərə
 +
slavyanların ictimai qurulutu (icma
 +
qaydaları) Bizansın sosial-iqtisadi
 +
inkitplafına təsir gestərmitdir.
 +
İdealist məvqedə duran U. tarixdə
 +
kilsənin rolunu ipipirtmiyi, dəvlə-
 +
tin sinfi xarakterini inkar etmiit,
 +
Bizans monarxiyasını və pravoslav
 +
kilsəsini ideallatdırmınn, pansla-
 +
vizmə meyl etmiit, sinfi mubarizəyə
 +
mənfi munasibət bəsləmitdir. Sovet
 +
hakimiyyəti illərində də rus bizans-
 +
pqunaslırına baicılıq etmiii, lakin
 +
kehnə məvqeyində qalmındır.
 +
 +
USRUYYANA, Ustrupana, İst-
 +
po yməH, ƏlHi py c ə H—epkəH orta
 +
əsrlərdə Orta Asiyada vil. Qədim U.
 +
Sorqda daxil idi: 5—9 əsrlərdə mus-
 +
təqil hakimlik olan U.-nı afiqin ti-
 +
tulu datıYan feodal hakimlər (so-
 +
nuncu numayəndəsi Afqain Heydər ibn
 +
Kavus idi) idarə edirdi. 822 ildə U.-
 +
nı ərəblər ital etmiiy, 893 ildə Sa-
 +
manilər dəvlətinin tərkibinə daxil
 +
 +
 +
olmutdur. U.-nın paytaxtı Buncikət =
 +
 +
 +
iq.-nin yerində (indiki Tac.SSR Ura-
 +
 +
 +
Tubə r-nunun Pəhristan k. yaxınlı - |
 +
 +
 +
qında) aparılan arxeoloji qazıntı-
 +
lar zamanı afitinlərin sarayı ai-
 +
kar edilmitdir.
 +
USSӰRİ — REFSR-də cay. SSRİ:
 +
nin Cinlə sərhədi boyunca axır. Amu-
 +
run saq qolu. Uz. 897 km, hevzəsinin
 +
sah. 193 000 km?. Sixote-Alin d-rın-
 +
dan bailanır. Məcrasında coxlu
 +
ada var. Əsasən, Yaqın və qar suları
 +
ilə qidalanır. Noyabrdan aprelədək
 +
donmut olur. Muhum qolu Arsenyevxa
 +
cayıdır. Balıqla zəngindir. Gəmici-
 +
liyə Yararlıdır. Aqac axıdılır.
 +
USSURİYSK--RSFSR Primorye əl-
 +
kəsində ipəhər. Ussuriysk r-nunun
 +
mərkəzi: D.Y. qovpaqı. Əh. 156 min
 +
(1984). Yar, tqəkər, dəyirman və ət kom-
 +
binatları, mapınqayırma və lokomo-
 +
z-dları, dəri ayaqqabı
 +
 +
 +
tiv tə miri
 +
birliyi, tikimp f-kis k.t. və pedaqo-
 +
 +
 +
ji in-tları, d.y. nəql: texnikumu,
 +
sovxoz-texnikum, tibb və mədəni-maa-
 +
rif məktəbləri, teatrlar var. 1898
 +
ildə salınmıpidır.
 +
 +
USTA, sexlərdə —orta əsrlərdə
 +
xırda, iqtisadi cəhətdən mustəqil is-
 +
tehsalcı-sənətkar, sexlərin tam huquq-
 +
"Lu uzvu. Əz e”malatxanasında sənət-
 +
kar kimi iiyləyirdi, tabeliyində usta
 +
əlaltısı və ipagirdlər saxlayırdı.
 +
Muasir dəvrdə-–-muçəyyən peilə-
 +
Yə mӱkəmməl YiyYələnmiiy mӱtəxəssis.
 +
USTA (vəzifəy)—SSRİ-də istehsal sa-
 +
həsinin rəhbəri. U. idarə hey”əti ilə
 +
fəhlələr arasında əlaqə yaradır,
 +
plan tappırıqlarının yerinə yeti-
 +
rilməsini tə min edir. U.-ya sahənin
 +
əsas və keməkci fəhlələri, hesablayı-
 +
cı, səluilurucu, rir tabedir.
 +
USTA BABA PİRMƏMMƏD (1898,
 +
Bakı, Balaxanı k.—26.03.1957, Bakı)
 +
— neftci. Sosia- ak
 +
list Əməyi Qəhrə-
 +
manı (1948). SSRİ
 +
Dəvlət mukafatı
 +
laureatı (1950).
 +
1930 ildən Sov.
 +
İKP uzvu. Əmək
 +
fəaliyyətinə 1920 |
 +
ildə neft mə”dən- |
 +
lərində balamıi1,
 +
qazımacı, qazıma
 +
ustası,qazıma kon-
 +
torunun direktoru
 +
vəzifəsində calı1-
 +
mııpdır. 3 dəfə Lenin ordeni və
 +
medallarla təltif edilmiiidir.
 +
USTA QƏNBƏR QARABARİ (1830-c
 +
illər, Putpta—1906, PTupla)— Azərb.
 +
rəssamı, dekorativ boyakarlıq və or-
 +
nament ustası: PTupada və PPəkidə bir
 +
sıra yatayınd evlərinin daxilini
 +
bəzəyən muxtəlif dekorativ panno və
 +
kompozisiyaların muəllifidir. PTu-
 +
pada Mehmandarovun evindəki orna-
 +
mentli və sӱjetli pannolar U.Q.Q.-nin
 +
ilk əsərlərindən, Rustəmovun evində-
 +
ki divar rəsmləri isə son iilərin-
 +
 +
 +
O ə.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Usta Qənbər Qarabati. 4Qızılq
 +
 +
gӱl və bulbulq. Akvarel. 19 əsr. R. Mus-
 +
 +
tafayev ad. Azərbaycan Devlət İncəsənət
 +
Muzeyi. Bakı.
 +
 +
 +
468
 +
 +
 +
USTA ƏLALTISI
 +
 +
 +
 +
 +
 +
dən hesab edilir. PQəki xanlarının
 +
sarayında cəkdiyi divar və tavan
 +
əsmləri bədii-estetik dəyərinə gərə
 +
.Q.Q.-nin ən kamil əsərləridir. 19
 +
əsrin sonunda əl ədii bərpası
 +
zamanı cəkdiyi bu
 +
kompozisiya mӱxtəlifliyi, gӱl və ci-
 +
cək, quil və heyvan təsvirlərinin rea-
 +
listliyi ilə secilir. Rəssamın əsər-
 +
lərində miniatur boyakarlıqından
 +
gələn ƏH”ƏHƏBH ilərti dekorativ uelub-
 +
 +
 +
la yeni realistik təsvir xususiyyət--
 +
 +
 +
ləri uzvi əlaqələndirilmiidir. Gənc
 +
rəssamların yetitməsində muhum xid-
 +
məti olmuqdur. Onun ppagirdlərindən
 +
oqlu PPukur, Qurbanəli, Əliqulu, Sə-
 +
fər və 6. rəssamlar Azərb. monumen-
 +
tal-dekorativ boyakarlıqının ingi-
 +
tpafında əhəmiyyətli rol oynamınlar.
 +
USTA ƏLALTISI —orta əsrlərdə
 +
sexlərdə sənətkary ipagirdlik mud-
 +
dəti qurtardıqdan sonra muzdla /€-
 +
tanın yanında ipləyirdi. Əvvəllər
 +
U.ə. bir necə il iplədikdən sonra
 +
əzu də usta olurdu. Sonralar usta ol-
 +
maq cətinlətdi və U.ə. tədricən cdai-
 +
miə U.ə.-na, əslində isə muzdlu fəh-
 +
ləyə cevrilməyə bapladı.
 +
USTA PİRİ—bax Quliyev Piri Dost-
 +
MƏMMƏD ORLU:-
 +
USTAD ƏBU BƏKR, Əbu Bəkribn
 +
Xosrov əl-Ustadd (?—?)—12
 +
əsr Azərb. pairi və yazıcısı. Eldə-
 +
HH3 Lekmdarlarınlan atabəy Məhəm-
 +
məd Cahan Pəhləvan |1174—861, Qı-
 +
zıl Arslan (1186—91| və Əbu Bəkrin
 +
11191—12101 sarayında xidmət etmiii-
 +
dir. Əmrunun coxunu Atabəylərin əsas
 +
iqamətgahlarından olan Gəncə və Nax-
 +
cıvanda kecirmii, Məhəmməd Cahan
 +
Pəhləvanın utaqlarının tərbiyəcisi
 +
olmutdur. cUstadə ləqəbi onun dərin
 +
bilik və iste”dada malik olduqunu
 +
gəstərir. U.Ə.B.-in əldə edilmiiy ye-
 +
ganə əsəri atabəy Əbu Bəkrə həsr olun-
 +
muti “Munisnaməz.dir. Farsca yazıl-
 +
mıipi bu toplu rəvayət, hikmətli səz-
 +
lər, hekayət, naqıl BƏ lətifələrdən
 +
ibarətdir. “Munisnaməmknin mӱqəddə-
 +
məsində mӱəllif dəevrumuzədək gəlib
 +
catmamıpnt 6 poetik əsərinin də adını
 +
cəkir.
 +
 +
Əsəri: cMunisnaməə, B., 1985.
 +
 +
Əd: Bun yadov Z. M., Azərbaycan
 +
Atabəyləri dəvləti (1136—1225-ci il-
 +
lər), B., 1985. |
 +
USTADNAMƏ— Azərb. apqıq ipe”ri iyə-
 +
killərindən biri. Qomma formasın-
 +
da Yazılır. Mənzum atalar səzləri-
 +
NİN mçəYYƏN vəzn, qafiyə və kompozi-
 +
siya daxilində birlətdirilməsi yo-
 +
SU . ilə yaradılan U.-lər də var. Tər-
 +
 +
iYəvi, əxlaqi, nəsihətamiz, fəlsəfi
 +
məzmunlu olur. U.-Yə, əsasən, dastan
 +
Yaradıcılıqında muraciət edilir)
 +
apıqlar U. dedikdən sonra dastanı
 +
səyləməyə baplayırlar. Aplıq Abbas
 +
al, ə Qasım, Apıq Ələs-
 +
b.-nın U.-ləri məphurdur. ”
 +
USTACLILAR, “s qac 7 lar—
 +
azərb:--ların etnogenezində iptirak
 +
etmii turkdilli tayfa. 11 əsrdə Səl-
 +
cuqların :tərkibində Kicik Asiyaya,
 +
əsrin sonlarından isə Azərb.-a
 +
gəlmiplər. Mənbələrdə adları ilk
 +
dəfə 1488 il Hadisələri ilə əlaqədar
 +
cəkilir. Azərb. və İranın siyasi hə-
 +
Yatında muhum rol oynamın U. qı-
 +
zılbat tayfa birliyinin (bax Qızıl-
 +
batilaru tərkibində Səfəvilər dev-
 +
lətinin yaranmasında iptirak et-
 +
2... Səfəvi sərkərdələrinin və
 +
əylərbəyilərinin bir coxu ustaclı
 +
 +
 +
rəsmlər məzmun və"
 +
 +
 +
əmirlərindən təyin olunurdu. U. son-
 +
ralar cavutilu, toxmaq, kuӱsulu, kən-
 +
"ar və b. qruplara bəlundulər. :
 +
USTAİYLAR (serb-xorvatca i5(aze—
 +
usyancılar)—terrorcu, ifrat millət-
 +
ci faiyist təikilatının (“Xrvatsko
 +
domobranq) uzvləri. Təpkilat 1929
 +
ilin yanvarında .xaricdə (İtaliya,
 +
Avstriya və s.) təpykil edilmiidi.
 +
Yuqoslaviyada faiyist ipealı dəv-
 +
rundə (1941—45) U.-ın terroru nəti-
 +
cəsində yuz minlərlə yuqoslav vətən-
 +
pərvəri Həlak olmuidu. Yuqoslaviya
 +
fatist itiqalından azad edildikdən
 +
sonra U.-ın qalıqları xaricə muha-
 +
cirət etmitlər.
 +
U Usti-Laba (YvI pad Qa-
 +
hep) — Cexoslovakiyada iqəhər. Ce-
 +
xiya Sosialist Respublikasında, La-
 +
ba cayı sahilindədir. ƏH. 80 min (1979).
 +
Kimya sənayesi mərkəzidir. Toxuculuq,
 +
Yeyinti sənayesi, maiınqayırma, po0-
 +
liqrafiYa ipləri muəssisələri var.
 +
USTİYAN İvan Qriqoryevic (d. 12.
 +
9.1939, Poldaneitı r-nunun Oliiqka-
 +
"r msr” | NI k.)—sOvet dev-
 +
lət və partiya xadi-
 +
mi. İqtisad elmlə-
 +
ri namizədi. 1961
 +
ildən Sov. İKP uz-
 +
BY. ə K.T.
 +
in-tun və
 +
Sov İKP MK ya-
 +
nında ictimai EA-
 +
nı (1973) bitir-
 +
mipdir. 1958 ildən
 +
komsomol və par-
 +
tiya iptində (O cim-
 +
LƏDƏN /IKKH
 +
Moldaviya LKKİ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
MK-da təqlimatcı,
 +
MK katibi,
 +
bə mudiri) calıpimıpn, 1977—81 illər-
 +
də Mold.SSR Nazirlər Soveti sədri-
 +
nin muavini, resp. Devlət Plan Komi-
 +
təsinin sədri olmutidur. 1981 ilin
 +
yanvarından Mold.SSR Nazirlər So-
 +
BETHHHH sədridir. Sov.İKP 26-cı
 +
qurultayında MTK uzvu secilmiiydir.
 +
SSRİ Ali Sovetinin ,(10—11-uH ca-
 +
qırıp)u deputatıdır. Qırmızı Əmək
 +
Bayraqı ordeni ilə təltif edilmii-
 +
 +
 +
dir. .
 +
UST-İLİMSK—RSFSR-in İrkutsk
 +
vil.-ndə iəhər. Anqara cayı salilin-
 +
dədir. ƏH. 93 min
 +
SES tikintisi ilə əlaqədar salın-
 +
mıqdır (1966). Meid, tikinti mate-
 +
ialları sənayesi və s. var.
 +
 +
ӰSt-iLİMSK SU ANBARI
 +
RSFSR-in İrkutsk vil.-ndə, Anqara
 +
cayı ustundədir. Ust-İlimsk SES-in
 +
bəndi ilə yaradılmımtdır. 1974 ildə
 +
su ilə doldurulmasına balilanmı-
 +
dır. Sah. 1873 km?, həcmi 59,4 km",
 +
dərinliyi 91 m-ə qədərdir. Energeti-
 +
kanı, su nəql.-nı və aracaxıtmanı
 +
inkipaf etdirmək məqsədi ilə Yara-
 +
 +
 +
qılmıtidır.
 +
UST - ili MSK SU - ELEKTRİK
 +
 +
 +
STANSİYASI —SSRİ-də iri SES-
 +
lərdən biri. İrkutsk vil.-nin Ust-
 +
İlimsk it. yaxınlıqındadır. Anqara
 +
SES-lər kaskadına daxildir. Tikin-
 +
tisinə 1963 ildə bayilanmıpt, 1974 il-
 +
də ilk, 1980 ildə son aqreqatı iplə sa-
 +
lınmıpadır. Layihə gӱcӱ 4,32 mln.kvt
 +
(18 arperar, həp ÖHpHHHH KYHY 240 min
 +
kvtu, orta illik elektrik enerjisi
 +
istehsalı 21,9 mlrd. kvt-saat, Mak-
 +
simum təzyiqi 90,7 m-dir. Su qovtpaqı
 +
Ust-İlimsk su anbarını əmələ gəti-
 +
rir. SES-in istehsal etdiyi elektrik
 +
enerjisi yuksək gərginlikli xətlər-
 +
 +
 +
Moldaviya KP MK-da ipe”- .
 +
 +
 +
(1984). Ust-İlimsk :
 +
 +
 +
lə Sibirin birlətmiyt enerji siste
 +
minə verilir.
 +
USTİNOV Dmitri Fyodorovic (30,
 +
10.1908, Samara, indiki Kuybıtlev—
 +
20.12.1984, Moqkrva) ət d
 +
— sovet partiya, ik.
 +
dəvlət və hərbi xa-
 +
dimi. Sovet İt- fi.
 +
tifaqı Mariyalı fili mi
 +
(1976). Sovet, İtti- ə
 +
faqı Qəhrəmanı
 +
1978), iki dəfə Yi
 +
osialist Əməyi ğ
 +
Qəhrəmanı (1942, |
 +
1961). Lenin muka- |
 +
fatı laureatı |
 +
(1982), SSRİ Dəv- kg ə I
 +
lət mukafatı lau- " sə
 +
reatı (1953). 1927 ildən Sov.İKP uz:
 +
vu. Leninqrad Hərbi-mə tinin in-tunu
 +
bitirmitdir (1934). 1934—41 illərdə
 +
mӱhəndis, zavod direktoru və s. vəzi-
 +
fələrdə ipləmindir. S Rİ xalq si-
 +
lah təchizatı komissarı (1941—46),
 +
SSRİ silah təchizatı naziri (1946—
 +
53), SSRİ mudafiə sənayesi naziri
 +
(1953—57), SRİ Nazirlər Soveti
 +
Sədrinin muavini (1957—63), birin-
 +
ci muavini və eyni zamanda Ali Xalq
 +
Təsərrufatı Purasının sədri (1963—
 +
65) idi. 1965—76 illərdə Sov.İKP
 +
MK katibi, 1976—84 illərdə SSRİ
 +
mӱdafiə naziri olmutdur. Sov.İKP
 +
MK uzvu (1952 ildən), Sov.İKİ MK
 +
Rəyasət Hey”əti zvluyunə namizəd
 +
(1965—66), Sov.=İKP M Siyasi Bu-
 +
rosu uzvluyunə namizəd (1966—76), M
 +
Siyasi Burosunun uzvu (1976 ildən)
 +
secilmippdi. Ӱ. 4İkinci dunya muha-
 +
ribəsi. 1939—19459 coxcildlik nə“
 +
rin redaksiya komissiyasının sədri
 +
olmutdur. Ali Sovetinin
 +
(2,4—11-ci carırın) deputatı idi. 11
 +
dəfə Lenin ordeni, 1-ci dərəcəli Cy-
 +
vorov ordeni, 1-ci dərəcəli Kutuzov
 +
ordeni, medallarla və bir cox əlkə"
 +
lərin mӱkafatları ilə təltif edil-
 +
mipdir. Qızıl meydanda Kreml diva-
 +
rı yanında dəfn olunmundur. Kuy-
 +
bılpevdə tunc bustu qoyulmutdur.
 +
Adına pəhər (kecmip İjevsk), avia"
 +
siya komplexsi, hərbi Hissə, kuӱcələr,
 +
hərbi gəmi, Leninqradda mexanika
 +
in-tu var.
 +
 +
Əsərləri: İzbr. reci i stathi,
 +
M., 1979: Slujim Rodine, delu kommu-
 +
nizma, M., 1982: Otvesti uqrozu adernon
 +
vonnı, M.. 1982.
 +
 +
USTİNO V—1985 ildən İjevsk il.-nin
 +
adı.
 +
 +
ӰSTYUJNA—RSFSR Voloqda vil.-
 +
ndə ipəhər. Ustyujna r-nunun mərkəzi,
 +
Moloqa cayı sahilində gəmi dayana-
 +
caqı. Avtomsbil yolları qoviları.
 +
Tar-neHnup z3-duy k.t. texnikumu, ƏlL-
 +
kəpqunaslıq muzeyi var. 1252 ildə Je-
 +
leznı Ustyuq adı ilə salınmızydır.
 +
UST-KAMENOQORSK — Qazax.SSR-də
 +
pəhər. PPərqi Qazaxıstan vil:-nin mər-
 +
kəzi. D.y. qoviaqı. İrtıdi cayında
 +
gəmi dayanacaqı. Əh. 302 min (1981).
 +
Metallurgiya, maqnınqayırma, Yeyinti
 +
sənayesi mӱəssisələri: Qazax.SSR EA-
 +
nın filialı, pedaqoji və inipyaat-
 +
yol in-tları, 3 texnikum, tibb, MY-
 +
siqi və pedaqoji məktəbləri, əlkəpqu-
 +
naslıq muzeyi, dram teatrı, Yaxınlı-
 +
qında Ust-Kamenoqorsk SES-i var.
 +
1720 ildə salınmıdır.
 +
UST-KATAV — RSFSR Celyabinsk
 +
vil.-ndə itəhər. D.Y. st. Vaqonqayırma
 +
z-du, yeyinti sənayesi mӱəssisələri var.
 +
UST-KUT—RSFSR İrkutsk vil.-ndə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
VTHKA
 +
 +
 +
469
 +
 +
 +
 +
 +
 +
məhəp. Yer-Kyr p-nyuyn MəpKəsn. Mye
 +
hum nəql. qoviyaqı. Əh,  öanış (1984).
 +
KəMu TəpcaHəzəpu, 2 Meuə cəHa)ecH TƏ-
 +
sərrufatı, sud z-du, cay məktəbi, ya-
 +
xınlıqında balneoloji-palcıq kuror-
 +
tu var. Baykal-Amur d.y. magistralı.
 +
nın q. sahəsinin baqilanqıc məntəqə
 +
sidir.
 +
 +
UST-LABİNSK—RSFSR Krasnodar
 +
vil.-ndə məhəp. Ust-Labinsk r-nunun
 +
mərkəzi. D.y. st. Avtomobil yolları
 +
qovppaqı. Yeyinti sənayesi, elevator,
 +
mexanika, tə”mir-mexanika, kərpic z-d-
 +
rı pedaqoji məktəb var.
 +
UST-ORDA BURYAT MUXTAR MA-
 +
HALI—RSFSR-in İrkutsk vil.-ndə
 +
muxtar mahal. 1937 il sentyabrın 26-
 +
da təikil edilmitndir. Sah. 22,4 min
 +
km". Əh. 129 min (1984, 1 yanvar). 6
 +
r-nu, 4 iitq var. Mərkəzi Ust-Or-
 +
dınski iitq-dir.
 +
 +
Təbiət. Ərazisi Lena-Anqara pla-
 +
tosunun c. hissəsindədir. İqlimi kəs-
 +
kin kontinentaldır. Orta temp-r yan:
 +
varda —22*S-dən —25"S-yədək, iyulda
 +
172S-dir. İllik yaqıntı 270—330
 +
mm. Ərazinin q. hissəsindən Anqara
 +
cayı axır. Mahalın cox hissəsi mepiə-
 +
TƏT zonasındadır. Heyvanları: sı-
 +
qın, maral, sincab, samur və s.
 +
 +
Əhali. Əhalinin əksəriyyəti buryat-
 +
lar və ruslardır. Tatarlar, ukrayna-
 +
lılar, beloruslar və b. xalqlar da ya-
 +
zpayır. Orta sıxlıq 1 km?-də 5,7 nəfər-
 +
dir (1983). PQəhər əhalisi 1994-dir.
 +
 +
Təsərrufat. Heracasın yatında ta-
 +
xılcılıq və heyvandarlıq əsas yer
 +
tutur. Burda, vələmir, arpa, kartof,
 +
tərəvəz, 1pəkər cuqunduru və s. əkilir.
 +
Sudluk-ətlik və yunluq heyvandarlıq,
 +
mə”dən (gips, dap kəmur), meptə, yeyin-
 +
ti sənayesiinkinaf etmitdir. Trans-
 +
sibir d.yY. magistralı mahalın c.-q.-
 +
indən (ərazidə uz. 34 km-dir) kecir.
 +
Avtomobil, cay (Anqara) nəql. var.
 +
Xalqlar dostluqu (1972) və Qırmızı
 +
Əmək Bayraqı (1977) ordenləri ilə
 +
təltif edilmitdir.
 +
 +
Mədəni quruculuq. Mahalda pe-
 +
daqoji məktəb, əlkəiqunaslıq muzeyi,
 +
150-dən cox klub muəssisəsi, uilyaq HA-
 +
man məktəbi və s. var. c“Leniney tuqə
 +
(“Lenin bayraqız, 1954, buryat dilin-
 +
də) və 4“Znamya Leninam (1937) mahal
 +
qazetləri cıxır. Yerli radio veri-
 +
lipləri ilə yanaqlı, Moskvadan və
 +
Ulan-Udedən radio verilinləri, həm-
 +
cinin Mərkəzi Televiziyanın 1-ci
 +
proqramı və İrkutskdan vil. tele-
 +
viziyasının verililəri retranslya-
 +
siya olunur.
 +
 +
UST-ORDİNŞKİ — RSFSR-in İR-
 +
kutsk vil.-ndə iitq. Ust-Orda Buryat
 +
muxtar mahalının mərkəzi. Kuda ca-
 +
yının (Anqaranın qolu) saq sahilin-
 +
dədir. Yaq z-du, meypə sənayesi muəssi-
 +
səsi var.
 +
UST-PӦLӰY MƏDƏNİYYƏTİ — e.ə.
 +
1-ci minilliyin 2-ci yarısına aid
 +
Apaqı Ob ətrafında arxeoloji mə-
 +
dəniyyət. U.-P.m.-nin bə”zi ən”ənələri
 +
xantıların və Yamal nenlərinin mua-
 +
sir mədəniyyətlərində qalmaqdadır.
 +
USUBƏLİYEV Turdakun (d. 6.11.1919,
 +
. indiki Qırq.SSR Kockor r-nunun
 +
Kockor k.)—sovet partiya və dəvlət
 +
xadimi. 1941 ildən Sov.İKP uzvu.
 +
Kəndli ailəsində doqulmulidur. Qır-
 +
qızıstan Mӱəllimlər İn-tunu (1941),
 +
UİK(6bUP MK yanında Ali Partiya
 +
Məktəbini (1945), V. İ. Lenin ad.
 +
Moskva Pedaqoji İn-tunu (1965, qi-
 +
Yabi) bitirmildir. 1937—41 illərdə
 +
 +
 +
muəllim ipləmiit,
 +
1942 ildən parti-
 +
ya ipində (1945—55
 +
illərdə : Sov İKP
 +
MK aparatında)ca-
 +
lıpmıpidır. €Co-
 +
vettik Kırqızstanu
 +
resp. qəzetinin pe
 +
daktoru (1955—56)
 +
oznMyu, Tbiprbisbi-
 +
stan KP MK apa-
 +
ratında iyiləmii
 +
(1956—58), Frunze
 +
pəhər partiya ko-
 +
mitəsinin birinci katibi (1958—61)
 +
olmutidur. 1961 ilin mayından Qır-
 +
qızıstan KP MK-nın birinci katibi-
 +
dir. 1961 ildən Sov.İKP MK uzvu-
 +
dur. Partiyanın 22—26-cı qurultay-
 +
larının numayəndəsi olmudur.
 +
Ali Sovetinin (6— 11-ci caqırıpq)
 +
deputatıdır. 4 dəfə Lenin ordeni,
 +
Oktyabr İnqilabı ordeni, 2 Qırmızı
 +
Əmək Bayraqı ordeni və medallarla
 +
təltif edilmipidir.
 +
 +
Əsərləri: Leninizm — velikii
 +
iotəcnik drujbı i bratstva narodonv, M.,
 +
1974, Drujba narodov—naie bespennoe
 +
zavoevanie, M., 1977, Sovetskin Kirqiz-
 +
stan, M., 78
 +
USUBOV Usub Əbulhəsən oqlu (d. 15.
 +
1.1908, kecmipt Zəngəzur qəqasının
 +
Vaqudi k.)— Sosialist Əməyi Qəhrəma-
 +
nı (1950). 1931 ildən Sov.İKP uzvu.
 +
Beyuk Vətən muharibəsi iptirakcısı.
 +
1929—80 illərdə Aqdam r-nundakı
 +
c“PPTəfəqə k-zunda kolxozcu, indiki Na-
 +
TƏRaN ad. uӱzumculuk s-zunda fəhlə,
 +
aqronom ipləmidir. 1949 ildə uzum-
 +
culuk sahəsində yӱksək əmək gestəri-
 +
cilərinə nail olmutdur. Oktyabr İn-
 +
qilabı ordeni, Qırmızı Əmək Bayra-
 +
qı ordeni, 2-ci dərəcəli Vətən muha-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
.ribəsi ordeni və medallarla təltif
 +
 +
 +
edilmindir. 1980 ildən İttifaq əhə-
 +
miyyətli fərdi pensiyacıdır.
 +
 +
U SUBOVA Əskinaz Əbdӱləli qızı
 +
(d. 1927, Jdanov r-nunun Dunyamal-
 +
lar k.)—Sosialist Əməyi Qəhrəmanı
 +
(1948) 1950 ildən Sov.İKP uzvu.
 +
942—67 illərdə Jdanov r-nundakı G.
 +
Əsədov ad. k-zda manqabainısı, kol-
 +
xozcu imləmiidir. 1947 ildə pambıq-
 +
cılıq sahəsində yuksək əmək gestəri-
 +
cilərinə-nail olmudur. 2 dəfə Lenin
 +
ordeni ilə əlif edilmidir. 1967
 +
ildən İttifaq əhəmiyyətli fərdi pen-
 +
siyacıdır.
 +
 +
UTAMARO Kitaqava |1753, Kavaqoe—
 +
30.10, yaxud 19.6.1806, Edo (indiki
 +
Tokio)|—aqac uzərində rəngli qra-
 +
vura ucun rəsmlər ipləmiiy yapon rəsm
 +
ustası və boyakar. Ukiyyv-e məktəbi-
 +
nə qopulmuli, Edoda inləmiidir. U.
 +
sənətkarların həyatından sujetlər
 +
cəkmii, mənzərələr, bitki və Heyvanat
 +
aləmindən təsvirlər yaratmıqidır
 +
(4“Həmpəratlar haqqında kitabə qra-
 +
vura albomları, 1788). Yosivara məhəl-
 +
ləsinin rəqqasələrinə Həsr etdiyi
 +
əsərlər U.-ya daha cox iiehrət gətir-
 +
mipdir (4Yosivaranın yaqlıl evləri-
 +
nin salnaməsin qravuralar albomu,
 +
1804). Rəssam kaqızın aq səthinin
 +
dekorativ effektindən sənətkarlıq-
 +
la istifadə edərək portretlərində
 +
insanın ruhi vəziyyətini xususi in-
 +
cəliklə vermiidir. 19 əsrin sonun-
 +
da avropalılarda Yapon qravurası-
 +
na maraqın oyanmasında U.-nun po0e-
 +
tik yaradıcılıqının muhum rolu
 +
olmutidur. İllustrasiya ucun bax
 +
həmcinin c. Z, səh. 226,
 +
 +
 +
Si
 +
 +
 +
it
 +
 +
 +
ə. vı
 +
 +
 +
ən s dr 1 dər
 +
AİR it
 +
 +
= dən " A --
 +
 +
M m” = = /€
 +
 +
 +
ıF
 +
 +
 +
 +
 +
 +
R ke arı
 +
 +
 +
K. Utamaro. FBəzənən qadını. Atac
 +
uzərində rəngli qravura. 19 əsrin sonu,
 +
 +
 +
U TAN (22.1.1909, Ranqun yaxınlıqı—
 +
25.11.1974, Ranqun) — Birma., devlət
 +
xadimi və diplomat. Ranqun un-tində
 +
“oxumuti, lakin təhsilini yarımcıq
 +
qoymaqa məcbur olmupdu. 1945 ildə
 +
Antifatist Xalq Azadlıqı Cəmiyyəti
 +
təblirat ppe”bəsinin direktoru olmuit,
 +
1947—56 .illərdə Birma həkumətində
 +
xtəlif vəzifələr dapımıdır.
 +
1957—61 illərdə Birmanın BMT-də
 +
daimi numayəndəsi, 1961—71 illərdə
 +
BMT .bap katibi olmutdur. Mubahi-
 +
səli beynəlxalq məsələlərin danhipıq-
 +
lar yolu ilə həll edilməsi ueqrunda
 +
cıxın etmipdir. BMT batqp katibi
 +
sifətilə dəfələrlə SSRİ-də olmui-
 +
dur. Birma tarixinə dair bir sıra
 +
əsərlərin muəllifidir. MDU-nun
 +
fəxri huquq e.d. idi.
 +
UTİ—Qafqaz Albaniyasında tarixi
 +
vil. Antik və erkən orta əsr mənbələ-
 +
inə gərə indiki duzənlik Qarabar-
 +
dan Qazax-Tovuz-1Pamxor " zonasına-
 +
dək olan ərazini əhatə edirdi. 7 əsr
 +
c Ermənistan coqrafiyasız və Movses
 +
Kalankatlının “Alban tarixi əsər-
 +
lərində İPəki də bu vil.-ə aid olunur.
 +
 +
 +
Əd.: İstorin Aqvan Moisen Kaqan-
 +
katvapdi, SPB, 1861: Trever K. V,,
 +
Ocerki po istorin i kulhıture Kavgaz-
 +
skoN Albanii, M.—L., ə ue B K.,
 +
 +
 +
Kavkazskal Albanin, B.,
 +
 +
 +
ӰTİKA (lat. Yısa)— Afrikanın TIM,
 +
sahillərində, Karfagenin (Tunisin
 +
itm.-i--ində Həniir bu Pyatyər k. əra-
 +
zisində qədim iyəhər. E.ə. təqr. 1100
 +
ildə salınmındır. Karfagen dəv-
 +
lətinə daxil idi. U.-da geniii dəniz
 +
ticarəti aparılırdı. E.ə. 146 ildə
 +
romalılar Karfageni daqrıtdıqdan
 +
sonra U. Romanın Afrikadakı əyalət-
 +
lərindən birinin mərkəzinə cevril-
 +
di. PTəhər hələ 6 əsrdə də məvcud idi.
 +
19 əsrdə və 20 əsrin əvvəllərində U.-
 +
da təsadufi qazıntılar nəticəsində
 +
nekropol aikar edilmindir. U. 20
 +
əsrin 40—50-ci illərində tədqiq olun-
 +
mudur.
 +
 +
 +
470
 +
 +
 +
— ————uuu-
 +
 +
 +
UTİLƏR—alban (Qafqaz) tayfaların-
 +
dan biriy muasir udinlərin sələfləri.
 +
Herodotun mə”lumatına gərə e.ə. 490
 +
 +
 +
il İran— Bizans muharibəsində uti –
 +
 +
 +
deyuticuləri də iitirak etmiiilər.
 +
Strabon U.-in bir hissəsinin Xəzər
 +
sahilində, digər qisminin isə Uti
 +
vil.-ndə yapadıqlarını gəstərir. U.
 +
Haqqında latın, yunan və erməni muəl-
 +
lifləri, həmcinin alban tarixcisi
 +
Movses Kalankatlı mə”lumat vermiiyi-
 +
lər.
 +
 +
 +
torii i kulıture KavkazskoİN Albanii,
 +
 +
 +
—L., 1959, Qukasin V., K trex-
 +
azıciko udin. Problemı dvulzıciln i MHO-
 +
qoazıcin, M., 1972,
 +
 +
(fr.
 +
 +
 +
UTİLİZASİYA utilisation,
 +
lat, 44115—faydalı) — istehsal tul-
 +
lantılarından xammal, yarımfabri-
 +
kat, Yanacaq və s. kimi faydalı isti-
 +
fadə. U.-nın x.t.-nda beyuk əhəmiyyə-
 +
ti var. Bir sıra sahələrdə U. məqsədi
 +
ilə xususi U. sexləri və Hətta U. z-d=
 +
ları yaradılır. U. tullantılarının
 +
toplanması ilə xususi mӱəssisələr
 +
məiqul olur.
 +
YTHRHTAP (öp. utilitaire, naT. uti-
 +
1Saz—fayda, mənfəət)—yalnız əməli
 +
fayda, yaxud xeyir KƏTYDMƏ)Ə YİFYH-
 +
laqidırılan.,
 +
UTİLİTARİZM (lat. iI11Ea5—fay-
 +
da, mənfəət)—1) butun hadisələri on-
 +
ların faydalılırı, hər hansı məq-
 +
sədə nail olmaq imkanı baxımından
 +
qiymətləndirən prinsip. 2) Etikada
 +
faydanı əxlaqın əsası və insan dav-
 +
ranıppının me”yarı hesab edən cərə-
 +
yan. 19 əsrdə B. Britaniyada yayıl-
 +
mımp U. liberal burjua təbəqələri-
 +
nin əhvali-ruhiyyəsini ifadə edirdi.
 +
U.-in banisi İ. Bentam faydalılırı
 +
əxlaqın əsası hesab etmitt, onu həzz
 +
İLƏ eynilətdirmitndir. “Daha cox
 +
insanlarınə cdaha cox xopbəxtə Ol-
 +
masına kəmək etmək Bentamın fikrin-
 +
cə, etik norma və prinsiplərin baip-
 +
lıca qayəsidir. C. S. Mill U.-in eqo-
 +
ist mahiyyətini yumialtmaq məqsədilə
 +
iəxsi, xopbəxtlik prinsipini. hamı-
 +
nın mənafeyini nəzərə almaq tələbi
 +
İLƏ əvəz etmitdir. Lakin bu, kapita-
 +
lizmin antaqonist xarakteri ilə bar-
 +
LI əxlaqi naqislikləri U.-də aradan
 +
qaldıra bilməzdi. U.-in cfaydaə prin-
 +
sipi iraqmatizmin meydana gəlməsinə
 +
təkan vermitdir,.
 +
UTİURA ulkanik kərfəz
 +
—Sakit okeanda, Hokkaydo a.-nın c.
 +
sahilində kərfəz. Uz. təqr. 55 km,
 +
eni girəcəyində təqr. 30 km, dərinli-
 +
Yi 100 m-dəkdir. Sahillərinldə vul-
 +
kanlar (Usu, Kamaqatake və s.) var.
 +
la portu kərfəzin girəcəyin-
 +
UTYOSOV Leonid Osipovic (22.3.
 +
1895, Odessa—9.3.1982, Moskva)—so-
 +
vet estrada artisti, MYFƏHHH, diri-
 +
jor. SSRİ xalq artisti (1965). Yara-
 +
dıcılıqa 1911 ildən bailamıs, mi-
 +
niatur teatrlarında, bədin qiraət-
 +
Cİ kimi estradada cıxıni ETMHLULHD.
 +
929 ildən əzunun təkil etdiyi cTea-
 +
cazə orkestrinin (teatrlaipdırılmıiy
 +
caz. hazırda RSFSR Dəvlət Estrada
 +
Orkestri rəhbəri olmutdur. İ. Du-
 +
nayevski, M. Blanter, V. Solovyov-Se-
 +
DOy və b. bəstəkarların əsərlərinin
 +
ilk ifacılarından idi. Kinoda cə-
 +
gilmiidir (4PPən utaqları və s.). Ok-
 +
tyabr İnqilabı, 2 Qırmızı Əmək Bay-
 +
raqı ordenləri və medallarla təltif
 +
edilmindir.
 +
 +
 +
Əd. Trever K. V., Ocerki po is=
 +
 +
 +
UTİLƏR
 +
 +
 +
m
 +
i O
 +
4 1 :
 +
eli.
 +
"M
 +
-—. b c
 +
=.
 +
 +
 +
: " | ə qn ? : mr Mi c u ət : n ii
 +
- 3 m Mkr aşır nı ARAR ə 1
 +
 +
 +
"DA
 +
 +
 +
 +
 +
 +
L. U tyosov 41Pən utaqlarqı filmində
 +
 +
 +
Əsəri: Spasibo, serdipe, M., 1977,
 +
Ədə Dmitriev GO., Leonid Ute-
 +
sov, M., 1982,
 +
 +
 +
UTӦPİYA (yun. i—yox-- (ӧroz—yer:
 +
yə”"ni olmayan yer, baiqa mulahizə-
 +
yə gərə bi—xopbəxt -- (ӧroz—yery yə”-
 +
ni xoibəxt əlkə)—elmi cəhətdən əsas-
 +
landırılmayan ideal ictimai quru-
 +
lupu bildirir. 4“ U.ə termini T. Mo-
 +
run kitabının adı ilə əlaqədardır.
 +
Sonralar bu anlayın uydurma, həyata
 +
kecirilə bilməyən ictimai qaydala-
 +
rı səciyyələndirmək ucun iilədil-
 +
mipdir. Qədim yunan ipairi Hesio-
 +
dun (e.ə. 8—7 əsr) cqızıl əsrə har-
 +
qındakı təsəvvurundən bailayaraq
 +
ictimai fikir tarixində daim uto-
 +
pik anlayıti olmuq:idur. Utopik ide-
 +
yalara Platonun (4Dəvlətə), Avqusti-
 +
nin (“Allah ipəhəri haqqında), 12
 +
əsritalyan mӱtəfəkkiri İoahim Flor-
 +
lunun (FƏhdi-cədidə iiərləz əsərlə-
 +
rində və s. rast gəlinir. N. Gəncəvi-
 +
NİN 4*İsgəndərnaməq poemasında ide-
 +
al cəmiyyətin məvcud olduqu utopik
 +
əlkə təsvir edilmindir. U. cərcivə-
 +
sində məvcud quruluil bilavasitə və
 +
ya dolayı tənqid olunur, bapqa sosial-
 +
siyasi idealı Həyata kecirmək Yolu
 +
ilə bu qusurları aradan qaldırmara
 +
cəhd gestərilir. 19 əsrin ortalarına-
 +
dək sosialist ictimai idealı U. yolu
 +
ilə inkipyaf edirdi (bax Utonik so-
 +
sializm). Sosialist inqilabının qələ-
 +
bəsindən sonra və kapitalizmin umumi
 +
bəhranı ilə əlaqədar burjua ideolo-
 +
giyası və mədəniyyətində U. anlayını-
 +
na yenidən baxılır. 20 əsrin 20— 50-
 +
ci illərində Qərbdə, bəpəriyyətin du-
 +
manlı gələcəyindən xəbər verən mux-
 +
təlif antiutopiyalar vasitəsilə U.-nı
 +
nufuzdan salmaq meyli hakim idi.
 +
60—80-ci illərdə Qərb ideoloq və
 +
sosioloqları arasında U-.-ya ikili
 +
munasibət vardır. Bir tərəfdən U.-
 +
nı gezdən salmara, marksizmi utopik
 +
sosializm ilə eynilətdirməyə, kommu-
 +
nizm ideallarının əlcatmazlıqılı
 +
subut etməyə, digər tərəfdən, dəvlət-
 +
inhisarcı kapitalizmini ideallai-
 +
dırmaq məqsədi gӱdən, kӱtlələri zahi-
 +
rən cəlb edən liberal demokratik U.
 +
yaratmaqa cəhd gestərilir.
 +
UTOPİK SOSİALİZM — ictimai
 +
inkitaf və onun hərəkətverici quvvə-
 +
lərinin qanunlarını bilməyə əsas-
 +
lanmadan cəmiyyətin sosialist əsas-
 +
larla kəkundən dəyitpdirilməsi haq-
 +
qında arzu, irəli surulən layihə və
 +
tə”limlər. Xususi mulkiyyətli quru-
 +
lupu tənqid etməyə və ictimai mul-
 +
kiyyətin zəruriliyini nəzəri əsaslan-
 +
dırmaqa calınan utopik sosialist-
 +
lər bir sıra ideya və sezmələr irəli
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
surmutqlər. Buna gerə ingilis siya-
 +
si iqtisadı və klassik alman fəlsə-
 +
fəsi ilə yanapı U.s. də elmi sosia-
 +
lizmin ideya mənbələrindəndir. Xu-
 +
susi mӱlkiyyətin pislənməsinə, icti-
 +
mai mulkiyyətin tə”riflənməsinə bə”zi
 +
Qədim Yunan və Roma yazıcılarında,
 +
orta əsr abid”ətcilərindəzt, feodalizm
 +
dəvru kəndli usyanlarının proqram-
 +
larında rast gəliniry Nizaminin
 +
cİsgəndərnaməz poemasında ideal cə-
 +
miyyətin meəvcud olduqu xəyali əlkə
 +
təsvir edilmitidir. Bunlar antaqonist
 +
cəmiyyətdə istismara qarinı təbii re-
 +
aksiya idi. U.s.-in inkipafı kapita-
 +
lizmin yaranması, Renessans və Re-
 +
formasiya dəvrundə baplanmıntdı
 +
dr hyc, T. Munser, T. Mor, T,
 +
 +
ampanella və b.). Avropada burjua
 +
inqilabları dəvrundə U.s. proleta-
 +
riatın sələflərinin ideologiyası
 +
olmutpdur (Melye, Mabli, Morelli,
 +
C. Lilbern, Uinstenli). Kapitalizmin
 +
copqun inkipafı devrundə U.s. yuk-
 +
sək nəqtəyə catdı (Sen-Simon, Furye,
 +
Ouen). Lakin U.s. nӱmayəndələri ta-
 +
rixi materialistcəsinə anlamamıpq,
 +
cəmiyyətin sosialistcəsinə dəyitdi-
 +
rilməsinin Həqiqi yolunu kəyif edə
 +
bilməmiplər. Yalnız sənaye proleta-
 +
riatının meydana cıxması sosializ-
 +
min utopiyadan elmə cevrilməsinə im-
 +
kan yaratdı. K. Marks və F. Engels bu
 +
imkanı gercəkliyə cevirdilər, kom-
 +
munizmə kecidin zəruriliyini, bu
 +
kecidi həyata gecirəcək quvvəni—pro-
 +
letariatı kəpf etdilər, sosialist
 +
ideallarını Həyata kecirmək silahı-
 +
nı—sosialist inqilabı və proleta-
 +
riat diktaturası haqqında elmi ya-
 +
ratdılar. Marksizm U.s.-i yenidən
 +
tənqidi ipləmirydir.
 +
 +
 +
Əd.: UtopiceskiN sopializm, M., 1982.
 +
 +
 +
UTRAKVİSTLƏR—bax Caiqniklər.
 +
YTPEXT (Utrecht)—HunnepnaHnnna mə-
 +
hər və port. Utrext əyalətinin inz. m.
 +
Reyn cayının deltasında, Mervede
 +
kanalı sahilindədir. Əh. 245 min
 +
(1977). İri ticarət-nəql. mərkəzidir.
 +
Metallurgiya, mapınqayırma, kimya,
 +
toxuculuq, tikii sənayesi: un-t (1636
 +
ildən), me”marlıq abidələri var. Bey-
 +
nəlxalq Yarmarkalar kecirilir.
 +
UTREXT SULHU (1713) — İsnaniya
 +
irsi ustundə muharibəyə . son qoymuqi
 +
bir sıra sulh muqavilələrinin adı.
 +
Aprelin 11-də Fransa ilə onun əleyh-
 +
darları (İngiltərə, Hollandiya resp.,
 +
Prussiya, Savoya, Portuqaliya) iyulun
 +
13-də İspaniya ilə İngiltərə və İs-
 +
paniya ilə Savoya (sonradan 1714 il
 +
iyunun 26-da və 1715 il fevralın 6-da
 +
muvafiq olaraq İspaniya ilə Hollan-
 +
diya resp. və İspaniya ilə Portuqa-
 +
liya) arasında Utrextdə imzalanmıil
 +
muqavilələrdən ibarət idi. U Filipp
 +
Burbonun ayama taxtına və onun
 +
Amerikadakı ərazilərinə varisliyi
 +
tanındı. U.s.-ndən ən cox İngiltərə
 +
mənfəət gəturdu. İspaniya da Fran-
 +
saya məxsus bir sıra ərazilərə sahib
 +
oldu. U.s. B. Britaniyanın ticarət
 +
və mustəmləkəcilik aqalıqı yolunda
 +
muhum addım oldu.
 +
 +
ӰTREXT UNİYASI (1579)—Nider-
 +
landın əvvəlcə beli, sonra yeddi im.
 +
vil.-ni birlətdirən hərbi-siyasi HT-
 +
tifaq. 1579 il yanvarın 23-də cənub
 +
əyalətlərinin Arras uniyasına cavab
 +
olaraq yaradılmınndı. U.u. İspaniya-
 +
nın Niderlandda aralıq cəhdlərinə
 +
və daxili feodal katolik irticasına
 +
 +
 +
———.,.., —.——
 +
 +
 +
qariqı yənəlmindi. U.u.-na Flandriya
 +
və Brabant Huı.-nəpu nə qopuldular.
 +
U.u. Birlətmii əyalətlər resp.-sı-
 +
NIN MӱSTƏQİL DƏvLƏT mevcudiyyətinin
 +
əsasını qoydu.
 +
 +
YTCYHÖMM)A — Yaponiyada, Honsu
 +
a.-nın mərkəzi Hissəsində ipəhər. To-
 +
THKH prefekturasının HH3.M. Əh, 357
 +
min (1977). Elektrotexnika və yeyinti
 +
sənayesi var.
 +
 +
UӰTTAR-PRADEİY— Hindistanın tim.-
 +
ında iptat. Sah. 294,4 min km?, ƏH,
 +
110,9 mln. (1981). İnz.m. Lakhnac i.-
 +
dir. PLtatın təqr. 4/5 hissəsini Hind-
 +
Qanq dӱzənliyi tutur. İqlimi tropik,
 +
mussondur. U.-P. əkincilik r-nudur.
 +
Cəltik, buqda, paxlalı bitkilər, ar-
 +
pa, darı, kartof, iqəkər qamını,
 +
pambıq, ipalqamturp, xardal, cut ye-
 +
tipdirilir. Suvarma əkinciliyi və
 +
maldarlıqla məpqul olunur. Sənaye
 +
K.t. xammalının e”malına əsaslanır.
 +
Muhum sahələri: yeyinti, dəri-ayaqqa-
 +
bı, toxuculuq. Kaqız, tutun mə”mu-
 +
latları, dəqiq cihazlar, elektrik
 +
avadanlıqları istehsal edən muəssi-
 +
sələr, mexaniki və d.y. e”malatxanala-
 +
rı var. Hardvar i:--ndə SSRİ-nin
 +
kəməyi ilə elektrik avadanlıqları
 +
z-du tikilmiidir. Kustar sənətkar-
 +
lıq və gəmicilik inkipaf etmidli-
 +
 +
 +
dir.
 +
UTUQ— Azərb.SSR Quba r-nunun Xal-
 +
tan sovetliyində kənd. R-n mərkəzindən
 +
57 km c.-da, daqlıq ərazidədir. ƏH.
 +
236 (1985). Əsas təsərrufatı heyvan-
 +
darlıqdır. İbtidai məktəb var. Kən-
 +
din yaxınlıqında orta əsrlərə aid
 +
yapayıti məskəni apkar edilmipidir.
 +
Mədəni təbəqənin qalınlıqrı 3 m-dir.
 +
U.-dan iqirsiz BƏ ppirli saxsı qab qı-
 +
rıqları, PQirvantahlar dəvrundə zərb
 +
edilmin sikkələr və s. tapılmısidır.
 +
Maddi mədəniyyət izinə ləri PTirva-
 +
nı PTimali Qafqazla birləndirən ti-
 +
carət yolu uzərində yerlətən U.-un
 +
təqr. Ӱ9—10 əsrlərdə meydana gəldiyi-
 +
ni gestərir. |
 +
 +
UFA RSFSR-də cay. Belaya cayIının
 +
(Volqa həvzəsi) saq qolu. Uz. 916 km,
 +
Həvzəsinin sah. 53 100km?. Uraltau
 +
silsiləsindəki Ufimskoye gəlundən
 +
baplanır. Astanalıdır. Həvzəsində
 +
karst inkipaf etmiiydir. Əsasən, qar
 +
suları ilə qidalanır. Atac axıdı-
 +
lır. Ustundə SES var. Gəmiciliyə Ya-
 +
rarlıdır. Krasnoufimsk il. U. sahi-
 +
lində, Ufa :i. isə mənsəbində Yerlə-
 +
 +
 +
izir.
 +
UFA—Baiq.MSSR-in paytaxtı. Be-
 +
laya cayı sahilindədir. Muhum nəql.
 +
qovpaqı. Əh. 1038 min (1984).
 +
 +
1574 ildə baiqırd istehkamı Tura-
 +
 +
taunun yerində rus qalası kimi əsa-
 +
sı qoyulmuqidur. 1586 ildən ipəhərdir.
 +
1788 ildə burada Rusiya I kmi na
 +
rının (Tavriya qub.-ndan baiqa) Ru-
 +
ani idarəsi yaradılmındı. 1895
 +
ildə s.-d. qrupu təpikil edilmiindi.
 +
V. İ. Lenin 1900 ildə iki dəfə U-.-
 +
da olmuiy, N. K. Krupskaya 1900—01
 +
illərdə burada surgundə yatamıi
 +
dır. 1903 ildə RSDFP Komitəsi YA-
 +
radılmıqidı. Sovet hakimiyyəti 1917
 +
il oktyabrın 26-da (noyabrın 8-də)
 +
qurulmutidur. 1918 ildə aqqvardiya-
 +
cılar ipəhəri tutmuit, əksinqilabi
 +
Ufa direktoriyası yaradılmınddı.
 +
1919 ilin martında ipəhər əksinqi-
 +
labcılardan azad edilmindi. 1922
 +
ildən Baiq.MSSR-in paytaxtıdır.
 +
Oktyabr İnqilabı ordeni ilə təltif
 +
olunmu:idur (1974).
 +
 +
 +
UXTOMSKİ
 +
 +
 +
Bapqırdıstanın umumi sənaye
 +
məhsulunun 40956-indən coxu U.-da is-
 +
tehsal edilir. Sənayenin bailıca sa-
 +
hələri neft e”malı, kimya və matın-
 +
qayırmadır. Neft və kimya məhsulla-
 +
rı, mə”dən və neft sənayesi apadan-
 +
lıqları, avtomobil muhərrikləri,
 +
geofizika cihazları, telefon apara-
 +
turası, elektrik lampaları, kabel
 +
və s. istehsal olunur. Tikinti səna-
 +
Yesi, iqlimə lif, vitamin, ət konservi
 +
3-dları, evtikmə, mebel kombinatla-
 +
rı, Yungul sənaye mӱəssisələri, İES-
 +
lər və s. var.
 +
 +
19 əsrin əvvəllərindən U.-da mun-
 +
təzəm planlı tikinti itiləri aparıl-
 +
mıtdır. Sovet dəvrundə iri yaiayıt
 +
r-nları salınmıpi, coxlu ictimai
 +
Bə inzibati binalar tikilmiiidir.
 +
 +
 +
U.-da V. İ. Leninə (mərmər, 1924,
 +
tunc, qranit, 1967), Matrosova
 +
(tunc, qranit, 1951), S. T. Aksakova
 +
 +
 +
(tunc, 1959), Salavat Yulayevə (cuqun,
 +
qranit, 1967), Oktyabr inqilabı və Və.
 +
təndali muharibəsi qəhrəmanlarına
 +
(tunc, qranit, 1975) abidə qoyulmupq,
 +
Batqırdıstanın Rusiyaya kənullu
 +
birlətməsinin 400 illiyi üzən huri
 +
Dostluq monumenti (tunc, qranit, 1955)
 +
ucaldılmındır.
 +
 +
Tn İDİ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
nə = ə
 +
 +
 +
ər
 +
 +
 +
U.-da SSRİ EA Baqırdıstan
 +
filialının elmi-tədqiqat in-tları,
 +
kardioloji mərkəz, lazer oftalmo-
 +
logiyası mikrocərrahiyyə mərkəzi, 6
 +
ali məktəb (o cumlədən un-t), V. İ
 +
Leninin ev-muzeyi və s. muzeylər, 4
 +
teatr (o cӱmlədən Opera və ba-
 +
let teatrı), filarmoniya, sirk və s.
 +
 +
 +
var.
 +
UFA AHPEKTOPH )ACbI, €Y M y M-
 +
rusiyamuvəqqəti həkumə-
 +
t iə —1918 il sentyabrın 23-də Ufa-
 +
da yaradılmın burjua-mulkədar chə-
 +
kumətizt. Oktyabrda U.d. Ufadan Oms-
 +
ka kəcdu. U.d. Sibir həkumətinin bu-
 +
tun əksinqilabi aktlarını quvvədə
 +
saxlamıii, əməkcilərə qariı tə”qiblə-
 +
ri gucləndirmindi. Omskda haki-
 +
miyyət əslində ataman Krasilnikovun
 +
əlində idi. 1918 il noyabrın 18-də
 +
A. V. Kolcak cevrilii edərək U.d.-
 +
nı qovdu. Kolcak cali hakim elan
 +
olundu (bax Kolcakcılıq).
 +
 +
UFFİTSİ QALEREYASI— Floren-
 +
siyada dəvlət iqəkil qalereyası. Me-
 +
dicilər nəslinin kolleksiyası əsa-
 +
sında formalaan U.q.-nın əsası
 +
təqr. 1575 ildə qoyulmudur. Qalere-
 +
yada 13—18 əsrlərə aid italyan boya-
 +
karlıqının dunyada ən zəngin kol-
 +
leksiyası (xususilə Venesiya və Flo-
 +
rensiya rəssamlıq məktəblərinin əsər-
 +
ləri) toplanmıtidır. Burada Cotto,
 +
Botticelli, Leonardo da Vinci, Ra-
 +
fael, Corcone, Tisian və 6. sənətkar-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Ufa məhəpunəH KəpyHuym.
 +
 +
 +
471
 +
 +
 +
ların əsərləri, antik dəvrun, fran-
 +
sız, Niderland, holland və flamand
 +
incəsənətinin ən yaxiyı nӱmunələri,
 +
Avropa rəssamlarının avtoportretlə-
 +
rindən ibarət kolleksiya saxlanılır.
 +
UXAN—Cində ipəhər. Əlkənin mu-
 +
hum iqtisadi mərkəzlərindən biri.
 +
Xubey əyalətinin inz.m. Cay portu.
 +
Hum nəql. qovpaqı. Aeroport. Əh.
 +
3,9 mln. (1975). Zəngin k.t. və mə”dən
 +
sənayesi r-nunun ticarət-bəluiduru-
 +
cu məntəqəsidir. Metallurgiya, ma-
 +
pınqayırma, kimya, tikinti, yeyinti,
 +
Yungul sənaye inkiqar etmiiydir.
 +
CXR EA-nın filialı, elmi-tədqiqat
 +
in-tları, ali məktəblər, me”marlıq
 +
abidələri, muzeylər və s. var.
 +
UXƏYZİR (,45-)— Abbasi xəlifələ-
 +
rinə məxsus istehkamlı sarayın qa-
 +
lıqları | erkən orta əsr İraq me”mar-
 +
lıqrının gərkəmli abidəsi. Kərbəla
 +
it.-ndən c.-q.-dədir. 8 əsrin 2-ci yarı-
 +
sında tikilmiidir. U.-in ərazisi
 +
burcləri və taqlı darvazaları olan
 +
divarlarla əhatələnmiidir. PQimal
 +
darvazasından saraya yol gedir. Sim-
 +
metrik planlı saray daxili həyətləri,
 +
yarapıqlı eyvanları, əsas zalı (-Mu-
 +
qəddəs zalg), MƏSCİDİ VƏ S. İLƏ DİQQƏ-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ti cəlb edir. U. tikililəri (yonul-
 +
xəzan MY əhəngdatı)
 +
= = uy  mərtəbəyədək
 +
 +
 +
mӱhafizə olunmus-
 +
 +
 +
dur.
 +
 +
UXSAY Yakov Qav-
 +
rilovic (d. 26.11.
 +
1911, indiki Bapiq.
 +
MSSR, Bələbəy r-
 +
nu, Silahbai g.)—
 +
cuvat sovet ipairi.
 +
uvatiyanın xalq
 +
iairi (1950). 1943
 +
ildən Sov. İKP
 +
uzvu. “PPe”rləru
 +
(1934), “Sevinc ki-
 +
tabız (1936), “Kənd
 +
xronikası (1937),
 +
a“Ulpaqlırımın UL-
 +
duzuz (trilogiya, 1965—1973), “Se-
 +
cilmit əsərləriz (1977) və s. ppe”r
 +
kitablarının, “Xalqların qızıl ki-
 +
tabız (1937), *Xotbəxtlik Haqqında
 +
narılqə (1940), *Bir polk haqqında
 +
dastanı (1943—47), c“Kəlbuk baba
 +
(1946), *Qorpaqı (1957—60) Bə s. poe-
 +
maların, €Ty xenyə (1950—54) MƏH-
 +
zum romanının muəllifidir. Bə”zi
 +
iye"rləri Azərb. dilinə tərcӱmə edil-
 +
mindir. Lenin ordeni, Oktyabr İn-
 +
qilabı ordeni, 3 baiqa orden və me-
 +
dallarla təltif olunmuidur.
 +
 +
 +
KET x
 +
 +
 +
Əsərləri: İzbr,, M., 1973, İzbr,
 +
proizv., t. 1—2, M., 1983.
 +
UXTA—Komi MSSR-də iiəhər. Ux-
 +
 +
 +
ta cayının sahilindədir. D.y. st. Əh.
 +
98 min (1981). Respublikanın neft-
 +
qaz sənayesi mərkəzidir. Neft e”ma-
 +
lı, mexaniki və mexaniki-tə”mir 3-D-
 +
ları, mebel f-ki, tikinti və yeyinti
 +
sənayesi muəssisələri: Pecora Elmi-
 +
Tədqiqat və Layihə İn-tu, ali məktəb-
 +
lər, texnikumlar var. Urenqoy— U.—
 +
Qryazovets qaz kəməri (uz. 1200 km) cə-
 +
kilir.
 +
 +
ӰXTOMSKİ Dmitri Vasilyevic
 +
(1719, Semyonovskoye k., indiki Ya-
 +
roslavl vil.-ndə—15.10.1774, Arxan-
 +
gelskoye-Dubki k., indiki Tula vil.-
 +
ndə)—rus me”marı. Rusiyada ilk me”-
 +
marlıq məktəbinin yaradıcısıdır
 +
(M. F. Kazakov, A. F. Kokorinov,
 +
İ. Y. Starov və 6. burada oxumuiylar)
 +
Əsas ipləri: Troitsa-Sergi lavra:
 +
 +
 +
472
 +
 +
 +
sındakı zəng qulləsinin layihəsi və
 +
tikintisi, Moskvada Qırmızı Zəfər
 +
darvazası (1753—97, qalmamhıdır),
 +
Senat evi (1753—57, sonralar yenidən
 +
tikilmitdir) və s. U. həm də gərkəm-
 +
li pedaqoq olmutdur. ə
 +
UXӰ —Cində izəhər. Anxoy əyalətin-
 +
dədir. Yanszı cayında iri port. D.y.
 +
st. Əh. 400 min (1975). Yeyinti və pam-
 +
bıq parca sənayesi, metal e”malı, gə-
 +
miqayırma, dəzgah və cihazqayırma
 +
muəssisələri var. |
 +
 +
UNA EAN—bir cox bitkilərin meyvə
 +
və toxumlarında qanadiəkilli cı-
 +
xıntı, yaxud ən iri tukcuk. Meyvə və
 +
toxumların kuləklə yayılmasına ke"
 +
 +
 +
mək edir.
 +
UHAN BALIQ (Uoy1apz)—geyun Cənub
 +
Yarımkurəsində burc. Ən parlaq ul-
 +
du əəə vizual ulduz enuycy 3,6-nbip.
 +
SRİ ərazisində gerunmur (bax Ul-
 +
duz xəritəsi). |
 +
AN BALIQLAR (Exocoetidae)—
 +
sarqanabənzərlər dəstəsindən balıq
 +
fəsiləsi. Uz. 45 sm-dək olur. Enli
 +
və uzun dəti ӱzgəcləri qəlsəmə qapaqrı-
 +
nın gerisində bir qədər yuxarıda yer-
 +
ləpir. Bu, yırtıcı balıqların tə”-
 +
qibindən xilas olmaq ucun uyqunlatma
 +
olub, balıqın havada sӱzməsinə kəmək
 +
edir (adı da buradandır). U.b. suyun
 +
səthindən 10 m hundurlukdə 100 m-dən
 +
cox məsafədə uca bilir. Suda hərəkət
 +
orqanı vəzifəsini quyruq ӱzgəci yeri-
 +
nə yetirir. 6 cinsi mə”lumdur. Atlan-
 +
tik, Hind və Sakit okeanların tro-
 +
pik və subtropik"sularında yayılmıiti-
 +
dır. SSRİ-də Beyuk Pyotr kərfəzin-
 +
də yayaylarında yapon U.b.-ı (Shey1o-
 +
pogon heterurus), az yayuyaxən (Exo-
 +
coetus volitans) pacT xənnp. Y.Ö. xbip/za
 +
plankton orqanizmlərlə qidalanır.
 +
UCAN İTLƏR ucan tulkulər
 +
(Reeqoriz)—iriqanadlılar yarımdəs-
 +
təsindən əliqanadlı məməlilər cinsi.
 +
İri olurlar, quyruqu yoxdur. Bə”zi-
 +
lərinin qanadı acılmınz halda 1,4
 +
M -nəK olur. Dəstə ilə ucurlar. Burnu
 +
sivri, qulaqları xırda, baiyı it, ya-
 +
xud tulku bapına oxtayır (ikinci
 +
adı da buradandır). 40-dək nəvu var.
 +
Cənubi və Cənub-PPərqi Asiyada, Yeni
 +
Qvineyada, Avstraliyada yayılmıtndır.
 +
Nektar və tozcuqla zəngin olan ci-
 +
cəklərlə, meyvələrin tptirəsi və ləti
 +
ilə qidalanır. Bə”zi yerlərdə baqcı-
 +
lıqa zərər vurur. Əti yeməlidir. Bə”ə
 +
zən iriqanadlıların hamısı U.i. ad-
 +
lanır.
 +
UCHAN KƏLƏZLƏR, pterozavr-
 +
lar (Rgeqozaila)—arxozavrlar ya-
 +
rımsinfindən nəsli kəsilmi suru-
 +
nənlər dəstəustu. Yura və Tabapqir
 +
dəvrundə yatpamıllar. Muhafizə
 +
O/IYHMyII izlərə gərə bədəni tuklu,
 +
ehtimal ki, istiqanlı imiplər. Su-
 +
MYKTƏPH cox vaxt bot, kəllə CYMYK-
 +
ləri arasındakı tikiiylər gərunməz,
 +
gəz Yuvaları cox bəyuk, boynu uzunsov,
 +
hərəkətli, dəpqu enli olmulidur. U.k.-
 +
in acılmıpip halda qanadlarının uz.
 +
1 m-ə (pteranodon) catmıldır. Coxlu
 +
qalıqları Pimali Amerikada və:Qər-
 +
bi Avropada, SSRİ-də Cənubi Qaza-
 +
xıstan və Volqaboyunda tapılmıtdır.
 +
*K. Şӱrunənlərin qutilar və məməli-
 +
lərlə konvergensiyasına numunədir.
 +
YHAH CMHMABRAP (Pteromyinae)—
 +
sincablar fəsiləsindən gəmiricilər
 +
yarımfəsiləsi: cox vaxt U.s.-ı ayrı-
 +
ca fəsilə hesab edirlər. Sincablar-
 +
dan fərqli olaraq U.s.-ın bədəninin
 +
Yan tərəflərində və ən ətrafları ara-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
UXU
 +
 +
 +
 +
 +
 +
sında onların Havada suzməsinə (adı
 +
da buradandır) kəmək edən dəri pərdə
 +
var. Bədəninin uz. 60 sm-dək, quyruru
 +
40 sm-dək olur. Xəzi nazik və sıxtuk-
 +
lu, boz və qonur calarlıdır. 30 nevu
 +
birləitdirən 10 (yaxud 12) cinsi var.
 +
Mulayim və tropik mempələrdə yalla-
 +
yır. SSRİ-də 1 nevu—adi U.s. (Pte-
 +
romys volans) yatpayır. İl boyu fəal-
 +
dır. İldə 1 dəfə balalayır, 3—4 ba-
 +
la doqur. Koqupilarda məskən salır.
 +
Bitki ilə qidalanır. Qazıntı qalıq-
 +
ları Miosen dəvrundən mə”lumdur.
 +
UCQUN-—1) qar ucqunu—qar kut-
 +
ləsinin dar zirvələrindən və yamacla-
 +
rından surupqub dupməsi. Sur”əti
 +
orta hesabla 21)—30 m/san, həcmi bir
 +
necə mln. m?-ə catır. Bəzən guӱclu
 +
daqrıntılara səbəb olur: 2) dar u C-
 +
qu n-u— dik və sıldırımlı dəniz
 +
sahillərində, cay dərələri və dar ya-
 +
maclarında iri suxur kӱtlələrinin
 +
qoparaq ataqıya dutiməsi. Əsasən, yer-
 +
altı və səth suları fəaliyyətinin və
 +
apınmanın tə”siri altında suxur
 +
hissəciklərinin bir-biri ilə əlaqəsi-
 +
nin zəifləməsi nəticəsində bai verir.
 +
UH-JbU, Sanyu-–-Cində ppəhər. Qu-
 +
ansi—Cjuan muxtar Də Sit-
 +
szyan cayında port. Əh. 200 min (1971):
 +
Gəmiqayırma, yeyinti, toxuculuq, arac
 +
eqmalı, metal e”malı sənayesi var.
 +
 +
U CİN U (təqr. 1773, Mərkəzi Bir-
 +
ma, Shinpaunve—təqr. 1838) — Birma
 +
dramaturqu. Birma dramaturgiyasının
 +
banilərindən biri, csaray dramının
 +
yaradıcısıdır. Cataka (heyvanların
 +
həyatından bəhs edən təmsillər, se-
 +
hirli naqıllar) sujetləri əsasında
 +
yazdıqıc Mahotada?, “Papaheynə, €Be)-
 +
tandayam və s. əsərlərində 19 əsr Bir-
 +
ma tarixinin sosial və siyasi məsələ-
 +
ləri əksini tapmıspdır. IHe"p və Hər-
 +
mələr də Yazmıldır. |
 +
“VUViTE/İCKA )A QAZETA: — CCPH
 +
Maarif Nazirliyi və maarif, ali
 +
məktəb və elmi idarələr ipciləri
 +
həmkarlar ittifaqı MK-nın orqa-
 +
nı. 1924 il oktyabrın 3-dən (1930—Z37
 +
illərdə cZa kommunisticeskoye pros-
 +
vepipeniye, adı ilə) nər edilir,
 +
Moskvada, həftədə 3 dəfə cıxır.
 +
FU.q.ə Azərb. maarifi, onun qabaqcıl
 +
xadimləri haqqında da məqalələr dərc
 +
edir. Lenin ordeni ilə təltif olun-
 +
mulpdur (1974). Tirajı 1,6 mln. nuӱs-
 +
xədir (1984). 2
 +
UCOӦt—ctimai hadisə və oyyektlərin
 +
mӱntəzəm əlculməsi, ayrı-ayrı eleə-
 +
mentlərin hesablanması. U.-un əsas uc
 +
nevu—operativ-texniki, mӱhasibat və
 +
statistik U. fərqləndirilir (bax Xalq
 +
təsərrufatı ucotu, Muhasibat uco-
 +
 +
 +
my),
 +
 +
UCOӦT REGİSTRLƏRİ—SSRİ-də və-
 +
saitlərin olması və onlarla əməliy-
 +
yatların aparılması haqqında yoxla-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
HbUTMbİN və HİTƏHEİMEm
 +
muhasibat ucotu mə”lu-
 +
matlarının qeydiyyatı
 +
və qruplatidırılması
 +
ucun sənədlər. Təyinatı:
 +
na, məzmununa və forma-
 +
sına gərə təsniflətdi-
 +
rilir. Tə”yinatına gerə
 +
xronoloji, sistematik və
 +
kombinələtdirilmipt, ya-
 +
zıların məzmununa gərə
 +
sintetik və analitik re-
 +
gistrlərə ayrılır. F
 +
 +
masına gərə ikitərəf-
 +
li, birtərəfli, cədvəl
 +
və pahmat 1pəklində olur.
 +
UCӦT FAİZİ, diskont—veksel-
 +
lərin ucotu zamanı kapitalist əlkə-
 +
ləri banklarının tutduqu (aldırı)
 +
 +
 +
faiz.
 +
UCOTUN MEXANİKLƏ İDİRİL-
 +
Kit idarə və təikilat-
 +
ların muhasibat, statistika və ope-
 +
rativ ucot iplərinə texniki hesab-
 +
lama vasitələrinin tətbiqiy əməyin
 +
və əmək haqqının, məhsulun, gəlirin
 +
və xərcin ucota alınması ilə əlaqə-
 +
dar hallarda, hesabat və keməkci mə”-
 +
lumatın hazırlanmasında və s. texni-
 +
ki əməliyyatları yerinə yetirmək məq-
 +
sədi dapıyır. Texniki əməliyyatlar,
 +
adətən, kutləvi olur və əmək tutumuna
 +
gərə butun ucot iplərinin 70 —75?6 -HH
 +
əhatə edir. U.m. ucot ipləri ilə məit-
 +
qul olan itpcilərin əmək məhsuldar-
 +
lıqını xeyli yӱksəldir, lazımi in-
 +
formasiyanın alınması muddətini
 +
azaldır, dəqiqliyini artırır. Ucot
 +
itlərinin mexaniklətdirilməsi me-
 +
xaniki hesablama texnikasının inki-
 +
pafı, perforator, tabulyator, arif-
 +
MOMETD BƏ s.-nin yaranması ilə bar-
 +
lıdır (19 əsrin axırları).
 +
SSRİ-də U.m.-nə əməli olaraq 30-
 +
cu illərdə baplanmıtdır. 1949 ildən
 +
etibarən U.m. muxtəlif ucot və he-
 +
sabat formaları ilə baqlı iplərin
 +
kompleks mexaniklətdirilməsi isti-
 +
qamətində inkiyttaf edir. Bu məqsədlə
 +
ucot iptlərinin həcmindən asılı ola-
 +
raq muəssisə və idarələrdə mapın-he-
 +
sab burosu (MHB), mapın-hesab stan-
 +
siyası (MHS), yaxud hesablama mər-
 +
kəzi(HM)yaradılır. U.m.-ndə ən mu-
 +
əkkəb problem ilkin mə”lumatların
 +
azırlanmasıdır. -Bu, ucotun kom-
 +
pleks avtomatlaqpdırılması yolu ilə
 +
Həll edilir. Ucot əməliyyatlarının
 +
kompleks avtomatlaqidırılmasına 46-
 +
tomatlaidırılmıai idarəetmə sis-
 +
temi (AİS) vasitəsilə nail olunur.
 +
UCUR.--RSFSR Xabarovsk əlkəsi və
 +
Yak. MSSR-də cay. Aldan cayının
 +
(Lena hevzəsi) saq qolu. Uz. 812 km,
 +
həvzəsinin sah. 113 min km?. Stanovoy
 +
silsiləsindən baplanır. Əsasən, Ya-
 +
qıt suları ilə qidalanır. Muhum qol-
 +
ları: Uyan, Tırkan, Qonam, Qınım.
 +
UCURDARE—Azərb.SSR (Hax.MCCP)
 +
Ordubad r-nunda dar. Zəngəzur sil-
 +
siləsində, Vənənd və Əylis cayları-
 +
nın (Arazın qolları) yuxarı axın-
 +
ları arasındadır. Hund. 2572 m.
 +
UCHUİY APARATLARI (UA)—Yer
 +
atmosferi və ya kosmik fəzada ucuiy
 +
ucun texniki qurqular. Əsasən, aila-
 +
qıdakı nəvlərə ır. havadan )YH“
 +
gul və havadan aqır UA (aviasiya UA,
 +
kar. kosmik UA və aviasiya-kos-
 +
mik UA). Aparat hey”ətin olmasına
 +
gərə pilotlu və pilotsuz, istifadə
 +
olunma sayına gerə birdəfəli və cox-
 +
dəfəli olur. Umumi tə”yinatına gerə
 +
 +
 +
——— — x —— — —ıv x — — m
 +
 +
 +
UCAR
 +
 +
 +
473
 +
 +
 +
 +
 +
 +
elmi-tədqiqat ucun, x.t.-nda itilənən
 +
və hərbi nevləri var. Havadan
 +
yungul A-nda qaldırıcı quvvə
 +
atm. havasından yungul qazlar vasi-
 +
silə yaradılır. Bunlara aerostat-
 +
lar və dirijabllar daxildir. Ha-
 +
vadan aqıraviasiya UA-nda qal-
 +
dırıcı quvvə və dartı quvvəsi, habe-
 +
lə idarəedici qӱvvə yaratmaq ucun ha-
 +
va mӱhitindən, xususi səthlərdən (24-
 +
nad, fuzelyaj, aerodinamik sukan) və
 +
hərəkətverici qurulutdan istifadə
 +
olunur (raketmuhərrikli təyyarədən
 +
və raketoplandan bapqa). Əksər hal-
 +
larda aviasiya U A-nda atm. Qə
 +
Yanacaq ucun və hərəkətverici qurquda
 +
otilək cisim ucun oksidlətdirici ki-
 +
mi iptirak edir. Havadan aqır avia-
 +
siya aparatları qaldırıcı və idarə-
 +
edici qӱvvələrin nəvunə gerə qanadlı
 +
(təyyarə, planer) və vint-qanadlı (ver-
 +
tolyot, avtojir, vintqanad) olur.
 +
Təyyarələrdə qaldırıcı quvvəni, əsa-
 +
sən, qanad, dartı quvvəsini isə muhər-
 +
rik qurqusu yaradır (planerlərdə qal:
 +
dırıcı qӱvvə Hund. azaltmaq hesabına
 +
və hava axını tə”sirindən qanadlar"
 +
la Yaradılır). Vintqanadlı UA-nda
 +
qaldırıcı qӱvvə aparıcı vintlərlə
 +
(vertolyotda), yaxud aparıcı vintlər
 +
və qanad vasitəsilə hasil edilir, ufu-
 +
qi ucutida dartı qӱvvəsini isə ya apa-
 +
rıcı vintlər, Ya da aparıcı və dar-
 +
tı vintləri birlikdə yaradır. Ra-
 +
K € T 1 Ə p—HCTƏD aTM.-HƏ, HCTƏpCƏ HƏ
 +
havasız fəzada reaktiv quvvə hesabı-
 +
na hərəkət edir: reaktiv qӱvvə raketin
 +
kӱtləsinə daxil olan iyiplək cismin
 +
tullanması nəticəsində əmələ gəlir.
 +
osmik aparatlar kosmosa
 +
ucan U A-dır. Yerətrafı orbital apa-
 +
ratlara (yə”ni Yerin sun”i peyklərinə)
 +
və planetlərarası kosmik aparatlara
 +
(Ayın, Marsın, Gunətin sun”i peyk-
 +
ləri və s.) bəlunur. Aviasiya-
 +
kosmin aparatlar — kosmosa
 +
can aparatlara deyilir: bunlarda
 +
əm aviasiya aparatları, həm də kos-
 +
MİK aparatların əlamətləri birlə-
 +
pir. Bu nəv aparatlar atm:-DƏəƏ və kos-
 +
mosda ucur. Məs., 80-ci illərdə ABPQT-
 +
ın “PYattlı proqramı uzrə buraxma-
 +
qa bapladıqı kosmik nəql. gəmiləri,
 +
indiyədək buraxılan datıyıcı ra-
 +
ketlərdən fərqli olaraq dəfələrlə
 +
istifadə ucun yararlı olub, kosmosa
 +
uculidan sonra təkrar Yerə qayıda bi-
 +
lir. Bax həmcinin Aviasiya, Kosmik
 +
yuyu aparatları, Aviasiya-kosmik
 +
aparatlar.
 +
Əd: LyxoHnH10.H,HabuHcCEHÜ
 +
İ. N., Sredstva upravlenil letatelınımi
 +
apparatami, M., 1972, Kamalov
 +
 +
 +
S., Proizvodstvo kosmiceskix apparatov,
 +
M., 1982,
 +
 +
 +
UCUİY QANADI –—bax Qanad (avi a-
 +
siyada). -
 +
 +
UHUYYU İDARƏETMƏ MƏRKƏZİ
 +
(UİM)—kosmik ucuiq aparatlarının
 +
ucutunu idarə edən mərkəzi məntəqə,
 +
ucutpun idarəsi uzrə butun iplər
 +
(proseslər, əməliyyatlar) kompleksi-
 +
nin icrasına mərkəzləpdirilmiii (19ə-
 +
kildə operativ-texniki rəhbərlik edən
 +
orqan. Ucu:i xidmət məntəqələri ilə
 +
rabitə kanalları vasitəsilə əlaqələn-
 +
dirilmii xususi .ipi yerlərindən ida-
 +
rə olunur. İi yerləri yerustu və kos-
 +
mik televiziya ekranları, ucuplun ge-
 +
diiinə nəzarət etməyə imkan verən
 +
informasiya mubadiləsi ucun əyani
 +
vasitələrlə təchiz edilir. Uİ M-dən
 +
bir və ya bir necə kosmik aparatın
 +
 +
 +
yuyuy idarə oluna bilər. Mӱxtəlif
 +
tə”yinatlı uculp aparatlarını eyni
 +
zamanda idarə etmək zərurəti ixtisas-
 +
laimın (planetlərarası, pilotlu
 +
vəs.) UİM-lərin yaradılmasına səbəb
 +
oldu. İxtisaslapmın Uİ M-lərin ipi
 +
planlapdırma-koordinasiya məntəqələ-
 +
i tərəfindən uzlatdırılır.
 +
CCELLO (SOssePo) lə di Do-
 +
N o, 41 Dopo) Paolo (1397, Florensi-
 +
Ya—10.12.1475, Florensiya)—italyan
 +
boyakarı. Florensiya rəssamlıq mək-
 +
təbinin nuçmayəndəsi. Yaradıcılırı-
 +
na Donatello, F. Brunelleski, Ma"
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
P. Uccello, FSan-Romano
 +
 +
 +
1457. Luvr. Paris.
 +
 +
 +
sauuo və L. Gibertinin (1407—14 il-
 +
lərdə rəssamlıqı onun e”malatxana-
 +
sında əyrənmindir) tə”siri olmut-
 +
dur. Əsasən Florensiyada, həmcinin
 +
Venesiya (1425—30), Paduya (təqr.
 +
1447) və Urbinoda (1465—68) ipplə-
 +
mipdir. Əsərləri: kondotyer C. Agu-
 +
tonun portreti (1436, Florensiya kil-
 +
səsində freska), San-Romano yaxın-
 +
lıqındakı deyçitdən epizodlar təsvir
 +
olunmuti 3 tablo (1450-ci illərin or-
 +
taları, Milli qalereya, London)
 +
Luvr, Paris, və s.), * Florensiyada-
 +
kı Santa-M,ariya Novella kilsəsinin
 +
freskası (“Nuhun gəmisiə, təqr.
 +
1450), “Muqəddəs Georginin əjdaha
 +
Hnə nelyuy? (1450-ci illər, Milli
 +
qalereya, London), əfsanəvi-poetik
 +
“Ov tablosu (1460-cı illərin sonu,
 +
Apmol muzeyi, Oksford) və s.
 +
 +
Uc ƏLCHCU VASİTƏLƏRİ — qaripiı-
 +
lıqlı paralel əlcmə mustəviləri
 +
arasındakı əlcusu sabit olan uzunluq
 +
əlculəri. İlk dəfə 1900 ildə Paris-
 +
də Umumdunya sərgisində İohanson
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Uc uzunluq əlculəriy a—duӱzbucaqlı pa=-
 +
ralel mustəvili: 6—silindrik, e—tava-
 +
cıqlar bloku.
 +
 +
 +
(İsvecrə) firması tərəfindən numa-
 +
yip etdirilmitidir. SSRİ-də seriya-
 +
lı istehsalına 30-cu illərdən batila-
 +
nılmındır, Dəvlət uz. etalonundan
 +
 +
 +
yaxınlıqında deyuӱtə, Təqr.
 +
 +
 +
əlculərin qiymətini mə”mulata kecur-
 +
MƏK ucun iiylədilir. U.e.v.-nin tət-
 +
biqi mapınqayırmada əlcmə vasitələ-
 +
rinin vahidliyini tə”min edir. U.ə.v,
 +
İLƏ nəzarət-əlcmə vasitələrini yoxla"
 +
Yır, əlcmə vasitələrini nominal əl-
 +
cӱyə quraidırır, nipanvurma itləri
 +
ucun qurquları, dəzgahları və s.-ni
 +
sazlayırlar. U.ə.v. dӱzbucaqlı, para-
 +
lelopiped və ya dairəvi silindr for-
 +
masındadır (ppək.). Əlcmələr zamanı
 +
U.e.v. blok halında birlətdirilir.
 +
UCAN— Azərb:-da orta əsr iəhəri.
 +
Təbrizdən c.-da yerlətirdi. İlk dəfə
 +
 +
ərəb corirayanu-
 +
nası əl-İstəxri-
 +
nin (820—934)4“Ki-
 +
tab məsalik əl-mə-
 +
malikə(-Məmləkət-
 +
lərin yolları ki-
 +
tabıg)əsərində adı
 +
 +
 +
cəkilir. Eldəgəz-
 +
lər dəvrundə iri
 +
iəhərə cevrilən
 +
 +
 +
U. monqol hucumla-
 +
rı zamanı tənəzzu-
 +
lə uqradı. Lakin
 +
Elxani Qazan xan
 +
dəvrundə |1295 —
 +
1304 | U. yenidən in-
 +
kipaf etdi. . U.
 +
əyalətində vəzir
 +
Rəimidəddinə məx-
 +
sus 20 fəddan (təqr.
 +
200 La) torpaq sa"
 +
Həsi vardı. Elxa-
 +
ni həkmdarı Mə-
 +
həmməd Əlcaytu
 +
1304 ildə U.-da ke-
 +
cirilən qurultayda
 +
elxan e"lan edil-
 +
mipdi. U. 15 əsrdə Qaraqoyunlu, son-
 +
ralar isə Aqqoyunlu dəvlətinin tər-
 +
kibində idi. Qaraqoyunlularla Teymu-
 +
ri PQahrux arasında 1420 ildəki də-
 +
yuppi U. yaxınlıqında bali vermiyidi.
 +
1501ildə Naxcıvan yaxınlıqında qı-
 +
zılbapplara məqlub olan Aqtqoyunlu
 +
Əlvənd Mirzə bir muddət U.-da dal-
 +
dalanmılidı. Sonralar Səfəvilər
 +
dəvlətinin tərkibində olan U. Səfə-
 +
vi—Osmanlı muharibələri dəvrundə
 +
tənəzzul etdi. Hazırda U. Təbriz os-
 +
tanlıqına daxil olan Bastanabad bəx-
 +
iiliyində kənddir.
 +
 +
VM AP — Asəp6.CCP-nə məhəp (1935—
 +
41 illərdə :itq). Ucar r-nunun mərkə-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Ucar pəhərindən gerunuit.
 +
 +
 +
zi. Bakı—Tbilisi d.y.-nda st. Avto-
 +
mobil yolları (Bakı—Yevlax, Gey-
 +
cay— Zərdab və s.) qovpaqı. Bakıdan
 +
250 km q.-də, PQirvan dӱzӱndədir. Pam-
 +
bıqtəmizləmə, konserv, dəmir-beton
 +
konstruksiyalar və mə"mulatlar, as-
 +
falt, dirrik alətləri z-dları, Resp.
 +
K.T. İstehsal-Texniki Tə”minat Ko-
 +
 +
 +
474
 +
 +
 +
mitəsinin r-n il0”bəsi, elektrik HƏ-i
 +
 +
 +
bəkəsiy 5 ӱmumtəhsil məktəbi, texni-
 +
ki-peypə və yeldiillik musiqi məktə
 +
 +
ləri, mədəniyyət evi, 2 klub, mərkəzi
 +
r-n xəstəxanası, uiaq xəstəxanası,
 +
poliklinika, Sanitar-epidemioloji
 +
 +
 +
. və s. var.
 +
YMAP PAMBIQTƏMİZLƏMƏ ZA-
 +
 +
 +
VODU, V.
 +
 +
 +
sahibkarlara məxsus kicik muəssisə
 +
 +
 +
olmutidur. Azərb.-da
 +
ə qurulması ərəfəsində (1920) z-d
 +
qismən daqıdılmıiy və yararsız hala
 +
dupmutidu. 1922 il fevralın 19-na
 +
bərpa edilmiiy və itpə salınmındır.
 +
Həmin il z-da V. İ. Leninin adı
 +
verilmindir. Sovet hakimiyyəti il-
 +
lərində 3-d yenidən qurulmuit, əsas
 +
istehsal sexlərində məhsuldar avadan-
 +
lıqlar quraidırılmınl, nəticədə
 +
onun istehsal gucu xeyli artmındır
 +
(bu sahədə SSRİ Yungul Sənaye Na-
 +
zirliyinin mӱəssisələri arasında bi-
 +
rincilər sırasındadır). İldə /0 min
 +
t (1922—30 illərdə 6 min t) pambıq
 +
emal edir: 1984 ildə 20 mindən cox
 +
(30-cu illərdə 2—2,2 min t) mahlı"
 +
istehsal etmindir. AKP MK, Azərb.
 +
SSR Nazirlər Soveti, AHİİ1 və
 +
Azərb. LKGİ MK-nın kecici Qırmı-
 +
zı bayraqı (1977—79), Sov.İKP MK,
 +
SSRİ Nazirlər Soveti, XİHİMİİ
 +
və XUİLKGİ MK-nın kecici Qırmızı
 +
bayraqı (1989) ilə təltif edilmitdir.
 +
UCAR RAYONU—Azərb.SSR-də inzi-
 +
bati r-n. 1939 ildə təpykil edilm11-
 +
dir. Pirvan duzçndədir. Sah. 853 km?.
 +
ƏH. 60,6 min (1985, 1 yanvar). R-nda 1
 +
məhəp, 31 kənd və qəs. var. Mərkəzi
 +
"car p.-dir.
 +
əbiət. Səthi ovalıqdır. Ərazi-
 +
 +
nin pi. və c.-p. hissəsi okean səviyyə-
 +
sindən alcaqda yerlətir. Antropogen
 +
cəkuntuləri yayılmımndır. Yayı quraq
 +
gecən mӱlayim-isti yarımsəhra və quru
 +
cəl iqlimi var. Orta temp-r yanvar-
 +
da 1,42S, iyulda 27,32S-dir. İllik
 +
yaqıntı 300—400 mm. Cayları: Geycay
 +
və Turyan (Qarasu). Baqi /Pirvan kol-
 +
lektoru U.r.-nun c.-undai kecir. Boz-
 +
cəmən torpaqları yayılmıdır. Bit-
 +
ki ərtuyu, əsasən, ovalıq və yarımsəh-
 +
ra tiplidir. Tuqay metələri var. Hey-
 +
vanları: canavar, tarlasicanı, Qum-
 +
sicanı, bataqlıq qunduzu və s. İym-
 +
lardan turac, qırqovul və s. var.
 +
 +
Əhali. Orta sıxlıq 1 kl?-də 71
 +
nəfərdir (1985). İri yaiayını mən-
 +
təqələri: Ucar :1., Bərgulpad, Qazyan,
 +
Yuxarı PTilyan k.-ləridir.
 +
 +
Təcəppydar, Y.p., əsasən, K.t. r-nu-
 +
dur. Əsas təsərrufatı pambıqcılıq
 +
dır. 14 k-z, 1 s-z var (1985). K.t.-na
 +
yararlı torpaqlar 40,3 min he-dır
 +
(1984). Bunun 20,6 min La-ı iyum yeri,
 +
1,8 min La-ı coxillik bitkilər, O,2
 +
min ha-ı bicənəklər, 17,7 min İd-bi
 +
otlaqlardır. Suvarılan torpaqlar 24
 +
min La-dır. 19 min La əkin sahəsi-
 +
nin 3795-ində dənli və dənli-paxlalı
 +
bitkilər (butda, arpa və s.), 3296-ində
 +
texniki bitkilər (pambıq), 195-ində
 +
tərəvəz-bostan bitkiləri, 3096-iidə yem
 +
bitkiləri əkilir (1984). 1981 ildə 11,4
 +
min t pambıq yıqılmızilır. Quru
 +
subtropik meyvələr və uzum yetmidiri-
 +
lir. 42,5 min qaramal, 10 min davar
 +
var (198). Sudculug və qutliculuq kom-
 +
pleksləri, təsərrufatlararası kəkəlt-
 +
mə birliyi yaradılmıtdır. Barama-
 +
 +
 +
UCAR PAMB
 +
 +
 +
İ. Lenin ad.—Azərb.|
 +
 +
 +
SSR yungul sənaye muçəssisəsi. Pambıq |
 +
eeqmalı və mahlıc istehsalı ilə mət- |
 +
quldur. Z-D inqilabdan əvvəl xususiy
 +
 +
 +
Sovet hakimiy- |
 +
 +
 +
İQTƏMİZLƏMƏ ZAVODU
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Ucar rayonu. 1, Ucar. Mədəniyyət sarayı. 2, *Sovst Azərbaycanız kolxozunun TAM"
 +
 +
 +
bıq tarlasında. 3. Ucar konserv
 +
 +
 +
zavodunda, 4. Ucar. Beyuk Vətən muharibəsində
 +
 +
 +
Həlak olmui həmyerlilərə abidə.
 +
 +
 +
cılıqla məpqul olunur. Sənaye muçəs-
 +
sisələri Ucar it.-ndədir. Pambıqtə-
 +
mizləmə, konserv, dəmir-beton kons-
 +
truksiyalar və mə”mulatlar, dirrik
 +
alətləri z-dları, Resp. K.T. İstehsal-
 +
Texniki Tə”minat Komitəsinin iy10”bə-
 +
si və s. var. Bakı— Tibilisi d.Y. və
 +
Bakı— Yevlax avtomobil yolu U.r.
 +
ərazisindən kecir.
 +
 +
Mədəni quruculuq və səhiyyə. R-nun
 +
14 məktəbəqədər mӱəssisəsində 807 utiaq
 +
tərbiyə olunur. 13 səkkizillik, 26 or-
 +
ta, yeddiillik musiqi və kənd texpiki
 +
petə məktəbində 15258 pagird təhsil
 +
alır. R-ida Azərb. Elmi-Təlqiqat
 +
Pambıqcılıq İn-tunun PTirvan təcru-
 +
bə st. fəaliyyət geəstərir: 35 kitabxa-
 +
na, 14 mədəniyyət evi, 16 klub, 16 ki-
 +
noqurqu var (1985).
 +
 +
AKP Ucar Rayon Komitəsi və Ra-
 +
yon XDS-nin orqanı cTeni sezə qəze-
 +
ti 1941 illən (1941—61 illərdə *Ucar
 +
pambıqcısız, 1962—63 illərdə cTeni
 +
həyatı, 1964—65 illərdə “İrəliə,
 +
1966 ildən indiki adı ilə) cıxır.
 +
Terli radio verilinləri relaksiyası
 +
1963 ildən fəaliyyət vətəri R-nda
 +
televiziya verilinlərinə baxılır.
 +
 +
R.-nda 295 carpayılıq 13 xəstəxana
 +
muəssisəsi, 24 feldiyer-mama məntəqə-
 +
si, sanitariya-epilemioloji st., 76
 +
həkim, 278 orta tibb ipcisi var (1983).
 +
UCDANTUTMA MUİYAHİDƏ, sta-
 +
tistikada—statistika mulpahidə-
 +
si: Y.M. zamanı eyrəniləi məcmunun
 +
(mutpahidə obyektinin) istinasız ola-
 +
raq butun vahidləri tədqiq edilir.
 +
SSRİ Mərkəzi Statistika İdarəsi
 +
beti ildə igi dəfə fəhlələrin peilə-
 +
lər, tarif dərəcələri və əmək haqqı
 +
sistemi uzrə birdəfəlik ucotunu, fəh-
 +
lə və qulluqcuların cins, yail, Hil CTA-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
jı uzrə birdəfəlik ucotunu, eləcə də
 +
ali və orta ixtisas təhsilli mutəxəs”
 +
sislərinp illik ucotunu aparır.
 +
UCLUQ, soplo—maye və Ya qaz axı-
 +
nıpa lazımi sur"”ət və istiqamətin
 +
verilməsi ucun tilədilən profilli
 +
ərtulu kanal. U. reaktiv muhərrik,
 +
turbin, aerolinamik boru, ppırnaq
 +
aparatı, lazer. maqnitohidrodinamik
 +
generator, əlcmə cihazı və s.-də ge-
 +
nip istifadə edilir. Bax həmcinin
 +
Reaktiv ucluq.
 +
UİYAQ ((Yzakӱ— Turkiyədə ipəhər. Uttaq
 +
ilinin inz.m. D.y. st. Avtomobil yYol-
 +
ları qoviyaqı. Əh. 59 min (1975). To-
 +
xuculuq, yeyinti sənayesi, xalcatoxuma
 +
və dəri istehsalı muəssisələri var"
 +
Yaxınlıqınla liqnit cıxarılır.
 +
UİYAQ BAREHASI —cəktəbəqədər yam-
 +
lı utaqların ictimai tərbiyəsi ilə
 +
məmul olan muəssisə. U.b. bir cox
 +
elkədə var və xalq maarifi sistemin-
 +
də ilkin pillə sayılır (Məktəbəqədər
 +
mӱəssisələr, Məktəbəqədər tərbiyə).
 +
SSRİ-dlə U.b.-nın geni 1iəbəkəsi,
 +
1959 illən həm də kərpələr evi-U.b.
 +
fəaliyyət gəstərir. U.b.-nda yaradıl-
 +
mıpp hazırlıq siniflərində 6 yaqilı
 +
utpaqları məktəb tə”liminə hazırla-
 +
yırlar. U.b.-nda mpaqların tərbiyə BƏ
 +
tə”limi milli mədəniyyətlərin BƏ ƏH”-
 +
ənələrin xӱsusiyyətləri nəzərə alın
 +
maqla həyata kecirilir. U.b. yerli xalq
 +
deputatları Sovetləri, muəssisələr,
 +
k-z və s-zlar tərəfindən yaradılır.
 +
SSRİ-də 118,8 min, o cumlədən Azərb.
 +
SSR-də 1702 U.b. var (1984).
 +
UYYAQ BAXIMSIZLIRI — həlli-
 +
buluqa catmamın yeniyetmələrin dai-
 +
mi yapyayın və məiquliyyətini itirmək-
 +
lə ailədən uzaqlaiması. U.b. |/4/42 MƏ-
 +
zarətsizliyinin ən aqır forması
 +
 +
 +
dır. Burjua cəmiyyətində U.b. adətən
 +
iiaq cinayətkarlıqı ilə nəticələnir.
 +
SSRİ-lə, o cӱmlədən Azərb.SSR-də
 +
Sovet hakimiyyətinin ilk gunlərindən
 +
sahibsiz ullaqları himayə və onlara
 +
KƏMƏK MƏQSƏDİ ilə gərulən tədbirlər
 +
nəticəsinlə Z30-cu illərin ortaların-
 +
da U.b.-na, əsasən, son qoyulmusidur.
 +
SSRİ-də valideynlərini itirən yınar-
 +
lar dəvlət qayqısı ilə əhatə olu-
 +
 +
 +
nurlar.
 +
 +
UİYAQ VƏ GƏNCLƏR ƏDƏBİYYATI
 +
NƏİYRİYYATI—bax “Kənilikə.
 +
UYYAQ DEMOKRATİK TƏİYKİLAT-
 +
LARI—lunyapın əksər əlkələrində
 +
fəhlə və kommunist partiyaları, de-
 +
mokratik gənclər, qadınlar, mutərəq-
 +
ru Həmkarlar ittifaqı tətpikilatları
 +
tərəfinlən və ya onların bilavasitə
 +
ipitirakı ilə yaradılmıiy təikilat-
 +
lar. U.d.t.-nın məqsədi utaqları və
 +
Yeniyetmələri sulh, demokratiya, mil-
 +
li istiqlaliyyət, beynəlmiləl həmrə"y-
 +
lik və xalqlar dostluqu ruhunda tər-
 +
biyə etməkdir. İlk U.d.t. Almapiya-
 +
da yaradılmıtidır (“Spartakə təpi-
 +
kilatı, 1918). SSRİ-də vahid kutlə-
 +
vi uttaq kommunist təikilatı V. İ.
 +
Lenin ad. Umumittifaq pioner təi-
 +
kilatıdır. 2-ci dunya muharibəsin-
 +
dən sonra U.d.t. (pioner təiqkilatla-
 +
rı formasında) dunyanın demək olar
 +
butun əlkələrində, ilk nəvbədə sosia-
 +
list əlkələrində genii yayılmındır.
 +
Hər U.d.t.-nın əz təntənəli andı, ni-
 +
zamnaməsi, devizi və rəmzi vardır.
 +
UYYAQ DƏMİR YOLU —dəmiryol ida-
 +
rəsi tədris muəssisələri ile”bəsinin
 +
tabeliyində olan məktəbdənkənar muӱəs-
 +
sisə. U.d.y. tədris-tərbiyə sahəsində
 +
məktəbə kəmək edir, pagirdlərin Tex-
 +
nigi yaradıcılıq qabiliyyətini artı-
 +
rır, peiqə oriyentasiyasını muçəyyən-
 +
ləpdirir. SSRİ-də ilk U.d.Y. Tbi-
 +
lisidə (1935) istifadəyə verilmiinq-
 +
dir. Əlkənin 40-dan cox iyəhərində, o
 +
cӱmlədən Bakıda (1947) və Naxcıvan-
 +
da (1979) U.d.y. var.
 +
 +
UİYAQ DİSPEPSİYASI —bax Dis-
 +
pepsiya. .
 +
UİYAQ EVLƏRİ, SSR İ-də—yYetim,
 +
valideynləri ilə əlaqəsi kəsilmiiy və
 +
yamaddi kəməyə ehtiyacı olan upaqlar
 +
ucun devlət tərəfindən ayrılmıii tə”-
 +
lim-tərbiyə mӱəssisələri. İnqilabdan
 +
əvvəlki Rusiyada xeyriyyə vəsaiti he-
 +
sabına fəaliyyət gəstərən Yetimxana-
 +
lar 1918 ildən XKS-nin qərarı ilə
 +
dəvlət U.e.-nə cevrilmiidir. İlk il-
 +
lər U.e. xalq sosial tə”minat komis-
 +
sarlıqının tabeliyində olmuil, 1920
 +
ildən xalq maarif orqanları sistemi-
 +
nə verilmitdir. 2 nəvu var: məktəbə-
 +
qədər və məktəb U.e. Sovet təqkilat-
 +
ları U.e.-ni himayə edirlər. SSRİ-də
 +
798, o cumlədən Azərb.SSR-də" 8 ulaq
 +
evi var (1983). Bax həmcinin İnter-
 +
nat məktəb.
 +
 +
YLIAT EKSKӰRSİYA - TURİST
 +
STANSİYASI— məktəbdənkənar muəs-
 +
sisə: ipagirdlərlə ekskursiya-turist və
 +
əlkətunaslıq ipi aparan tə”limati-
 +
metodiki mərkəz. Butun muttəfiq
 +
resi.-larda 200-dək (o cumlələn Azərb.
 +
CCP-nə—3) Y.e.-T.c. var (1964).
 +
UİYYAQ ƏDƏBİYYATI —xiqaqlar ucun
 +
yazılan bədii və elmi-kӱtləvi əsər-
 +
lər məcmusu . Bədii ələbiyyatın YaBH
 +
tərkib hissəsi olan U.ə.-nda xalqla:
 +
rın və xipaqların həyatına dair on-
 +
lapın Yaii xususiyyətlərinə, qavrama
 +
qabiliyyətlərinə uyrun janr, forma və
 +
uslubda muxtəlif problemlər qaldı-
 +
 +
 +
YIHAT YARADICILIRI
 +
 +
 +
rılır, gənc pəsldə yuksək əxlaqi key-
 +
fiyyətlər, vətənpərvərlik, sədaqət,
 +
dostluq, doqruluq, əməksevərlik, bey-
 +
nəlmiləlcilik, insanpərvərlik nə hu-
 +
manizm tərbiyə edilir. U.ə. əsərləri
 +
xeyirxah, mərd və cəsur qəhrəmanları,
 +
maraqlı sujet və kompozisiyası, apla-
 +
ipıqlı, sadə və aydın bədii ifadə va-
 +
sitələri, səlis dili ilə secilir. Hər
 +
xalqın milli U.ə. folklor qaypaqla-
 +
rından bəhrələnir. Avropada İ1Q. Per-
 +
ro, Y. və V. Qrim qardaiları, H. 1
 +
Aplersen, V. Hauf və K. Kollodinin
 +
naqılları U.ə.-nın klassik numunə-
 +
ləridir. C. F. Kuper, J. Vern, M.
 +
Tven, L. Kerrol, K. De Amicis, E.
 +
Seton-Tompson, R. Kipliiq və 6. utaq-
 +
lar ucun də yazmınlar. 20 əsrdə Y.
 +
Tuvim, A. Lipdqren, C. Rodari və 6.
 +
U.ə. ən"ənələrini davam etdirmiilər.
 +
Rusiyada U.ə. 16 əsrdən ipkitpafa
 +
batlamınlır. A. İ. Krılov, A. S.
 +
Putkin, M. Y. Lermontov, N. A. Nek-
 +
rasov, P. P. Yertov, L. N. Tolstoy,
 +
V. Q. Korolenko, A. P. Cexov, M. Qor-
 +
ki və b. upaqlar ucun gəzəl əsər-
 +
lər yYaratmıtilar Dunya ədəbiyyatının
 +
bəyuӱklər ucun yazılmınq bir sıra
 +
əsərlərini də (Nizami Gəncəvinin
 +
poemalarından ayrı-ayrı hekayətlər,
 +
11. Rustavelinin “Pələng dərisi gey-
 +
Muu pəhləvanə, Servantesin “Don Kn-
 +
xotə, F. Rablenin “Qarqantua və Pan-
 +
taqruelə, C. Sviftin “Qulliverin sə-
 +
yahətiəz, D. Defonun “Robinzon Kru-
 +
sos, R. E. Raspenin c- Munhauzenin sər-
 +
guzəitləriə, H. Bicer-Stounun 4 Tom
 +
dayının komasız, M. Ridin “Baisız
 +
atlık, R. Stivensonun “Dəfinələr
 +
adasız, R. Covanyolinin “Spartakə,
 +
E. L. Voynicin 4“ Ovod əsərləri və s.)
 +
utaq və gənclər həvəslə oxuyurlar.
 +
 +
Azərb.-da U.ə. Fuzuli, Q. Zakir,
 +
A. A. Bakıxanov, S. Ə. PYirvani, M.
 +
Ə. Sabir, F. Kecərli, C. Məmməlqu-
 +
luzadə, A. Səhhət, S. S. Axundov, A.
 +
PPaiq və 6.-nın adı ilə baqlıdır.
 +
 +
SSRİ-də U.ə. marksist leninci
 +
pedaqoji təlimə və sosialist realiz-
 +
mi prinsiplərinə əsaslanır. Onun
 +
yaranmasında və təpəkkulundə M.
 +
Qorkinin və N. K. Krupskayanın xid-
 +
məti bəyukdur. Sovet U.ə. klassik ədə-
 +
bi ən”ənələri davam etdirərək, utaq-
 +
larda kommunizm qurucularına xas
 +
yuksək mə”nəvi keyfiyyətlər tərbiyə
 +
edir. Onun inkitafında M. Priii-
 +
vin, A. Tolstoy, B. Jitkӧv, P. Bajov,
 +
K. Cukovski, V. Mayakovski, A. Bian-
 +
ki, S. Mariyak, D. Furmanov, N. Ost-
 +
rovski, A. Qaydar, A. Fadeyev, V. Ka-
 +
tayev, S. Mixalkov, L. Kassil, A.
 +
Barto, N. Nosov, A. Aleksin, Azərb.
 +
yazıcılarından isə S. Vurqun, M.
 +
Mutifiq, R. Rza, Mir Cəlal, M. Dil-
 +
bazi, M. Rzaquluzadə, M. Seyidzadə,
 +
Ə. Abbasov, habelə H. Abbaszadə, Z.
 +
Cabbarzadə, X. Əlibəyli, Teymur El-
 +
cin, M. Əliyev, İ. Tapdıq, Ə, Əhmə-
 +
dova və b.-nın xidməti var.
 +
 +
 +
Əddə Məmmədov Ə., Azərbaycan
 +
utaq ədəbiyyatı, B., 1977: Əzizov Ə.,
 +
Uttaqların sevimliləri (AX əsr Azər-
 +
baycan upqaq ədəbiyyatı tarixindən), B..
 +
1978, Azınon . Mərdanov V.,
 +
Utaq və Peyr. B..1083: Namazov Q.,
 +
Azərbaycan utaq ədəbiyyatı, B.,, 1984-
 +
Lupanova İ., Polveka. Sovetskal
 +
detskan literatura, 1917—1967. Ocerki,
 +
M1.,. 1969: Piperonvic B. C.. Letskai
 +
literatura, Biӧlioqrafil, M., 1951,
 +
 +
 +
UİYAQƏMƏ Yİ—az yaqilı, yə"ni əcək
 +
qabiliyyəti yapına caqmamını uplaq-
 +
 +
 +
475
 +
 +
 +
ların muzdlu əməyi. Kapitalist isteh-
 +
sal usulunun bərqərar olduqu dəvrdə
 +
utaqların (59—6 Yailarından balila-
 +
yaraq) muzdlu əməyindən istifadə adi
 +
hala cevrilmitdi. K. Marks kapita-
 +
lizmdə U.ə.-nin meydana gəlməsi sə-
 +
bəblərindən dapınarkən yazırdı:
 +
c Mapınlar əzələ quvvəsini gərəksiz
 +
etdiyinə gərə, onlar əzələ qӱvvəsinə
 +
malik olmayan, yaxul tam fiziki in-
 +
kipaf dərəcəsinə catmayan, lakin ce-
 +
vik ə”zaları olan fəhlələr itlətmək
 +
ucun bir vasitəyə cevrilir. Buna gərə
 +
lə mapınların kapitalistcəsinə tət-
 +
biqinin ilk nəticəsi qadın və uiyaq
 +
əməyipin tətbiqindən ibarət olun
 +
dur|ə (Kapital, c. 1, B., 1969, cəh, 395)
 +
Kapitalizmin inkipafının er-
 +
gən mərhələsində U.ə. yaqilı fəhlə əmə-
 +
yinə uyqun ipərtlərlə istismar olunur-
 +
du, ulaq və yeniyetmələrin fiziki və
 +
mənəvi tənəzzulunə, coxlu əlum hal-
 +
larına səbəb olurdu. U.ə. problemi ga-
 +
pitalizm cəmiyyətinin muhum sosial
 +
problemlərindən birinə, onun məh-
 +
dudlaidırılması isə fəhlə sinfi-
 +
nin tələblərindən birinə cevrilmiii-
 +
dir. U.ə. ilk dəfə B. Britaniyada
 +
qanunvericiliklə məhdudlaidırıl-
 +
mıqidır (1933). 9—13 yallı uptaqlar
 +
ucun ip gununun uzunluqunu 8 saatla,
 +
13—18 yatlı yeniyetmələr ucun—12
 +
saatla məhdullatdıran qanun qəbul
 +
edilmindir. Beynəlxalq Əmək Təigi"
 +
latının 59 nəmrəli konvensiyası
 +
(1937) utaqların piqə qəbulunda 15
 +
yapı mipimal yap muçəyyən etmitdir)
 +
lakin onu lunyanın, o cӱmlədən in-
 +
kipaf etmiiy kapitalist əlkələrinin
 +
bir coxu təsdiq etməmitdir. Kapita-
 +
list əlkələrində U.ə. problemi (U.ə.
 +
iqəraitinin yaxtıladırılması haq-
 +
qındakı bir sıra qanunların olma-
 +
sına baxmayaraq) kəskin sosial prob-
 +
lemlərdən biri olaraq qalır. İtali-
 +
yada 8—14 yailarında 1 mln.-dan cox
 +
azyaplı zəhmətkei var (1985), onla-
 +
rın ti gunu 10—12 saatdır. B. Bri-
 +
taniyada 2,5 mln.-dək ulaq və Yeni-
 +
yetmə, ABİ1-da mlp.-dan cox muhacir
 +
meksikalı fəhlələrin utaqları arır
 +
və azmamilı ilərdə calınır. U.ə.-
 +
nin tam ləkvi K. Marksın fikrincə,
 +
bop mə”min arzusudur. Sosialist əl-
 +
kələrində cv U.ə.ə anlayını yoxdur.
 +
saatlıq tipi gunu haqqında dekret So-
 +
vet hakimiyyətinin ilk dekretlərin-
 +
dən biri olmutidur. O U.ə.-ni qadaqan
 +
etmiiy, yeniyetmələrin əməyini nizama
 +
salmıqidır (bax Həddi-bulura catma-
 +
mıqalar).
 +
UYYAQ ƏMƏK KOLONİYASI —həd-
 +
di-buluqa catmamıpiy utaqlar ucun Qa-
 +
palı tədris-tərbiyə mӱəssisəsi. Bax
 +
Koloniya, M. Qorki ad., Tərbiyə-
 +
əmək koloniyası.
 +
UYYAQ İDMAN MƏKTƏBİ — bax
 +
U:iaq-gənclər idman məktəbləri.
 +
UİYAQ YARADICILI Rİ—uplaqlar-
 +
da mustəqil, səmərəli fəaliyyətin ən
 +
yuksək forması. U.y. prosesində uiyaq
 +
intellektual və emosional inkiiya
 +
edir, həyata və cəmiyyətə, munasibəti-
 +
ni, burada əz yerini muəyyənlətdirir,
 +
kollektivcilik və qariqılıqlı fəa-
 +
liyyət gestərmək təcrubəsi qazanır,
 +
muxtəlif alət və materiallarla i11-
 +
ləmək, əzunu, səsini, nitqini idarə
 +
etmək vərdipi tərbiyə edir. Sosia-
 +
lizm ipəraitində U.y. kommunizm quru-
 +
cularında yaralıcılıq qabiliyyətini
 +
inkimaf etdirmək kimi muhum vəzi-
 +
fəyə gemək gestərir.
 +
 +
 +
476
 +
 +
 +
VYIHAT KHHOCY
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Texniki U.Y. tə”limin, poli-
 +
texnik təhsilin və peyiə yonumunun
 +
mӱhum vasitələrindən biridir. Ulpaq-
 +
larda texnikaya maraqın yaranmasına
 +
Bə məhkəmlənməsinə, səmərələtdiri-
 +
cilik və ixtiracılıq meyllərinin
 +
ipkipafına kəmək edir. Texniki U.Yy.
 +
daha cox mӱxtəlif maitın (təyyarə,
 +
gəmi, raket, lunoxod və s.) modellə-
 +
rinin, radioelektron cihazların, ro-
 +
botların, tədris ləvazimatının Ha-
 +
zırlanmasında əzunu gestərir.
 +
 +
Bədii U.y.-na rəsm cəkmək, ti-
 +
kiplə naxın salmaq, plastilindən fi-
 +
qurlar hazırlamaq, musiqi eyrənmək,
 +
ie"”r, hekayə yazmaq və s. daxildir.
 +
Bədii U.y.-na sevq edən motivlər uttpaq-
 +
ların ətraf mӱhitdəki ətiyaları qav-
 +
ramaları, nitqə yiyələnmələri, onla-
 +
rın zehni qabiliyyətlərinin forma-
 +
laitması ilə əlaqədardır.
 +
 +
SSRİ-də U.y.-nı inkiptaf etdir-
 +
mək məqsədi ilə utpaq baqcalarında
 +
ram yapma, musiqi məttələləri, 1—
 +
-cı siniflərdə rəsm dərsləri ke-
 +
cirilir, məktəbdənkənar muəssisələr-
 +
də bədii yaradıcılıqın təsviri sənət,
 +
mӱsiqi və s. nəvləri uzrə dərnəklər
 +
fəaliyyət gestərir.. Mӱntəzəm olaraq
 +
resp., Umumittifaq, beynəlxalq U.Y.
 +
musabiqələri və sərgiləri təikil
 +
edilir. Bakıda utpaqların təsviri ya-
 +
radıcılırı uzrə resp. metodiki mər-
 +
Kəsi, ipəhər uttaq bədii yaradıcılı-
 +
qı qalereyası, ulpaqların təsviri və
 +
tətbiqi yaradıcılıq studiyası yara-
 +
“dılmıppdır (1984).
 +
 +
UİYAQ KİNOSU —uttaqlar ucun ya-
 +
 +
 +
radılan bədii, sənədli, elmi-kutləvi.
 +
 +
 +
və multiplikasiya filmləri. U.k.
 +
SSRİ-də bəyӱməkdə olan nəslin kom-
 +
munist tərbiyəsində baplıca tə”sir
 +
vasitələrindən biridir. Sovet dəv-
 +
rundə U.k. kino sənətinin xususi sa-
 +
 +
əsinə cevrilmitdir. İlk sovet U.k.
 +
“Qırmızı ipeytan balalarız, rej.
 +
1. Perestiani) 1923 ildə cəkilmiii-
 +
dir. 19ZZ ildə ilk uptaq səsli filmi
 +
Hrn bapmaqlarə, rej. M. Bar-
 +
skaya) Yaradılmıtdır. 41936—48 il-
 +
lərdə “Soyuzdetfilmə fəaliyyət gəs-
 +
tərmitdir (“Yeni Qulliverə, “Qızıl
 +
acarə (1935, 1939, rej., A. Ptutiko),
 +
“Durna balıqının əmri ilək (1938,
 +
rej. A. Rou), “Timur və onun komanda-
 +
sız (1940, rej. A. Razumnı) və s.1.
 +
Sovet U.k. ucun qəhrəmanlıq pafosu,
 +
inqilabi mӱbarizə romantikası və s.
 +
SƏCİYYƏviDİRr. “Alay oqlu (1946, rej.
 +
| Pronin", cZolukaq (1947, rej.-
 +
lar N. Koteverova və M PTapiro),
 +
c Maksimkaz (1953, rej. V. Braun),
 +
q*Hərbi sirrə (1958, rej. M. Mayev-
 +
skaya), “Qapını deyӱrlər, acınu (1966,
 +
rej. A. Mitta), “Bazar ertəsinədəkə
 +
(1969, rej. S. Rostotski), “Diqqət, tıs-
 +
baqam (1971, rej. R. Bıkov), *Acı gn-
 +
ləmeyvəə (1977, rej. K. Kamalova),
 +
cİt royalın uzərində gəzirdi (1978,
 +
rej. V. Qrammatikov), “Kitpi tər-
 +
biyəsi (1983, rej.-lar Y. Seyidov,
 +
U. Səfərov) və s. ən yaxlıpı sovet U.k.
 +
numunələrindəndir. 1963 ildə M. Qor-
 +
Ki ad. kinostudiya M. Qorki ad. Mər-
 +
KƏZİ uliaq və gənclər kinostudiyasına
 +
cevrilmipdir. Azərb. rej.-larından
 +
ə Atakiniyev, II. Mahmudbəyov, T.
 +
smayılov, G. Əzimzadə və 6. diqqətə-
 +
"alır yanar filmləri yaratmıpplar
 +
(“Bir qalanın sirriz, “Qaraca qızə,
 +
“Sehirli xalatə, “PPQərikli cərəkə,
 +
s Təkvə adanı əzunlə apara bilməzsən
 +
və s.). cSoyuzmultfilmədə, muӱtqəfiq
 +
 +
 +
resp.-ların kinostudiyaları, o cumlə-
 +
dəm “Lzərbaycanfilmudə utpaqlar ucun
 +
multiplikasiya filmləri istehsal
 +
olunur. Xarici əlkə kino ustaların-
 +
dan K. Zeman (CSSR), X Petrov
 +
(BXR), X. Balman (ADR), D. Palati
 +
(Mac.XR), Y. Hacderep (PXR), Y. Po-
 +
pesku-Qopo (RSR), A. an (Fran-
 +
sa), U. Disney (ABİP) və 6.-nın uppaq
 +
Filmləri mənzӱrlur.
 +
 +
UİYAQ KİTABXANALARI, SSR İ-
 +
d ə—məktəbdənkənar muəssisələr: və-
 +
zifəsi ulaq və yeniyetmələrin kommu-
 +
nist tərbiyəsinə, biliklərin əsasla-
 +
rına yiyələnməkdə tagirdlərə kəmək
 +
gestərməkdən, onlarda oxu mədəniyyə-
 +
ti tərbiyə etməkdən ibarətdir. Rusi-
 +
Yada ilk U.k. 19 əsrin 2-ci yarısında
 +
mədəni-maarif cəmiyyətləri və mutə-
 +
rəqqi xadimlərin vəsaiti hesabına
 +
təiikil olunmuyidur.
 +
 +
Oktyabr sosialist inqilabının qə-
 +
ləbəsindən sonra SSRİ-də dəvlət he-
 +
sabına sosialist tipli U.k.-nın ge-
 +
ni ppəbəkəsi yaradılmındır. SSRİ-
 +
DƏ 7 mindən cox, o cӱmlədən Azərb.
 +
SSR-də 108 U.k. fəaliyyət gestərir
 +
(1984). Bax həmcinin Mərkəzi U jaq
 +
Kitabxanası, Kitabxana.
 +
 +
UYAQ MUSİQİSİ —uӱpzyaqların ifa-
 +
SI və dinləməsi ucun nəzərdə tutu-
 +
lan musiqi. U.m.-nin ən yaxlpı numunə-
 +
ləri ucun konkret sӱjet, sadə və aydın
 +
forma, upaq aləminə yaxın məzmun,
 +
obrazlılıq səciyyəvidir. Upaqların
 +
ifası ucun nəzərdə tutulan instrumen-
 +
tal əsərlər ulpaqların texniki imkan-
 +
larına, vokal əsərlər isə onların
 +
səs diapazonuna, diksiyasına uyqun
 +
yazılır. U.m. qədim zamanlardan xalq
 +
yaradıcılıqında məvcuddur. Azərb.-
 +
da mahnılarla mutpayiət olunan mux-
 +
təlif oyunlar (4Bənoviəə, “Qodu-qo-
 +
ny?, €A teptic və s.), eləcə də yanılt-
 +
maclar, sanamalar (4“Əkil-bəkilq,
 +
aBərbərcanı və s.), oyun-tapmacalar
 +
(aBir qupqum var bu boydac və s.) po-
 +
pulyardır. Layla və oxtamalar da
 +
U.m.-nə aiddir. İ. S. Baxın cAnna
 +
Maqdalinanın not dəftəriə, Y. Hayd-
 +
nın 4 Uqpaq simfoniyasız, P. Caykov-
 +
skinin fp. ucun “Utiaq albomuz və
 +
utpaq mahnıları, R. TPPumanın cGənc-
 +
lər ucun albomuz, mahnı və xorları,
 +
B. Bartokun cUttaq ucunə 4 fi. dəf-
 +
təri və s. klassik U.m. numunələri-
 +
dir. U. Hacıbəyov, M. Maqomayev,
 +
 +
Rustəmov Azərb.-da ilk kutləvi uplaq
 +
mahnıları yaratmıpqlar. Bəstəkarlar-
 +
dan A. Zeynallı (vUliaq suitasız), Q.
 +
Qarayev (46 utpaq pyesiz, preludlər),
 +
F.Əmirov (412 miniaturq, mahnılar)
 +
və O. Zulfuqarovun (4“Pənğulumə mu-
 +
siqili komediyası,“ Meypə narılıqoOpe-
 +
rası, mahnı silsilələri) muxtəlif
 +
əsərləri, Q. Huseynli, A. Rzayeva və
 +
b.-nın mahnıları Azərb. U.m.-ndə əhə-
 +
miyyətli yer tutur. Ulpaqların həya-
 +
tından alınma sujet əsasında Yazıl:-
 +
MbiHi BƏ professional artistlər tərə-
 +
findən ifa olunması nəzərdə tutulan
 +
əsərlər musiqi yaradıcılıqının xu-
 +
susi bəlməsini təlpkil edir: Ua)-
 +
kovskinin *PPelkuncikə, İ. Morozovun
 +
cDoktor Aybolitə, K. XacaturyYanın
 +
4Cippolinoz, Ə. Abbasovun “Qaraca
 +
qızı baletləri, N. Əliverdibəyovun
 +
cCırtdanzı operası, R. Qasımovanın
 +
cAycanə muzikli və s. Sovet bəstəkar-
 +
ları U.m.-nə beyuk diqqət verərək onu
 +
janr e”tibarilə zənginlətdirminlər
 +
(S. Prokofyevin “Petya və qurdu sim-
 +
fonik naqılı, D. Kabalevskinin mah-
 +
 +
 +
nı və fp. pyesləri, İ. Dunayevski,
 +
M. Rauxverger, M. Krasev və 6.-nın
 +
mahnıları). 1965 ildə dunyada yeganə
 +
utaq musiqili teatrı— Moskva Utpaq.
 +
Musiqili Teatrı yaradılmıtndı
 +
(rəhbəri N. Sots). U.m. sahəsində
 +
muasir Qərbi Avropa bəstəkarlarından
 +
K. Orf geni pəhrət qazanmındır.
 +
U.m.-nin inkipafı uptaq ifacılıq
 +
mədəniyyətinin yuksəlməsi, utlpaqların
 +
musiqi tərbiyəsi və təhsili ilə bar-
 +
lıdır. SSRİ Bəstəkarlar İttifaqı
 +
nəzdində utaq və gənclərin musiqi-
 +
estetik tərbiyəsi yrə komissiya var-
 +
dır. 1979 ildən Azərb. Bəstəkarlar
 +
İttifaqının U.m. bəlməsi fəaliyyət
 +
gestərir. Azərb.-da vaxtappırı uplaq-
 +
lar ucun musiqi həftəsi, uplaq bədii
 +
əzfəaliyyət kollektivlərinin baxıpt-
 +
musabiqəsi və s. təppkil olunur. 1984
 +
ildə Bakıda Utaq və Gənclərin XP
 +
Umumittifaq musiqi həftəsi keci-
 +
rilmitdir.
 +
 +
İYAQ NƏZARƏTSİZLİ Yİ —uilaq və
 +
yeniyetmələrin əxlaqı (rəftarı) və
 +
məptuliyyəti uzərində valideynin və
 +
ya onu əvəz edən ipəxsin nəzarətinin
 +
zəifləməsi və ya hec olmaması. U.n.
 +
utpaq və yeniyetmələrin intizamsız-
 +
lıqına, məktəbdə zəif oxumalarına
 +
və s. səbəb olur, hətta //4aq baxımsız-
 +
/ibiFbl BƏ (maq cinayətkarlıqı ilə də
 +
nəticələnir. u
 +
UYYAQ OYUNLARI —utpaqların -ak-
 +
tiv fəaliyyət forması, onları (xusu-
 +
sən kicik yada) tərbiyə etmək vasitə-
 +
lərindən biri. U.o. mənitəyinə, təbiə-
 +
tinə və məzmununa gərə ictimai xarak-
 +
terlidir. Bir sıra U.o. milli ma-
 +
Hiyyət dapqıyıb, nəsildən-nəslə kecir
 +
(məs., Azərb.SSR-də 4Bənəstüə) və s.),
 +
Sovet pedaqogikası U.o.-nı uppaqla-
 +
rın kommunist tərbiyəsinin, əzunutər-
 +
biyənin və tə”limin əsas vasitələrin-
 +
dən biri hesab edir.
 +
 +
U.o. muxtəlif olur: manipul-
 +
yasiya (Z yapadək ulpaqlarda əl
 +
hərəkətləri) oyunları), sujetli
 +
oyunlar (uttaqmuəyyən aktiv rollarda—
 +
yalilı adam, heyvan və Ya mapqın kimi
 +
cıxın edir, passiv rolu isə oyuncaq-
 +
lar gerur), hərəkətli oyunlar
 +
(qacmaq, tullanmaq və s. uzrə İapbim,
 +
muəyyən qaydası olan, o cӱmlədən mil"
 +
li oyunlar və s.)) didaktik və
 +
ya zehni oyunlar (hesablama, rəqəm
 +
və hərfləri tanıma, oxu, muxtəlif
 +
stolustu oyunlar, tapmacalar, kros-
 +
svordlar və s.). Oyunlar uiaqların
 +
dərketmə fəaliyyəti və yaradıcı-
 +
lıqının inkipafına kəmək edir Bir
 +
sıra U.o. (“Ufuqdə parıltı zərbi-
 +
vətənpərvərlik oyunu, “Dəri top Mu-
 +
kafatı uqrunda yarınlar, məktəbli-
 +
lərin spartakiadaları və s.) Umumit-
 +
tifaq miqyasında kecirilir. Yaiilı-
 +
ların iptirakı ilə kecirilən yarın
 +
xarakterli U.o. sosialist əlkələrin-
 +
də geni yayılmılidır. |
 +
UİYAQ OYUNCAQLARI —oyun ucun
 +
Hazırlanmıli əiyyalaru ulplaqların əy-
 +
lənməsinə, əqli, estetik və fiziki tər-
 +
biyəsinə, həmcinin onların ətra
 +
muhiti duzgun dərk etmələrinə, tə"
 +
fəkkur, yaddaiq, nitq, hiss və duyqu-
 +
larıpın inkiqafına kəmək edir, On“
 +
ları məqsədyənlu, duiquncəli fəaliy-
 +
yətə alılidırır. U.o.-nın nevu, Xa-
 +
rakteri, məzmunu və tərtibi uilaqla-
 +
rın yaizy xususiyyətinə uyqun MUƏYYƏN
 +
edilir. U.o. istehsalı qariqısında
 +
pedaqoji, estetik, gigiyenik, texni"
 +
ki və iqtisadi tələblər qoyulur. U.0:
 +
 +
 +
obrazlı, didaktik, texniki, teatral,
 +
musiqili, əyləncəli və s. olur. U.o.
 +
plastik kӱtlədən, sintetik material-
 +
lardan, metal, aqac, rezin və s.-dən
 +
hazırlanır.
 +
 +
U.o.-nın yaradılması tarixi qə-
 +
dimdir. Ən”ənəvi formalarını (kuk-
 +
lalar, heyvan təsvirləri) saxlamaqla
 +
yaHanıbi, U.o. muasir texnikanın ən
 +
Yeni nailiyyətlərini də əks etdiriy
 +
(təyYarələr, lunoxodlar və s.). CCPHİ-
 +
də U.o. istehsal edən sənayenin genin
 +
ipəbəkəsi yaradılmımdır. SSRİ-də
 +
U.o.-nın yeni nӱmunələrinin hazır-
 +
lanması ilə Umumittifaq Elmi-Təd-
 +
qiqat Oyuncaqlar İn-tu (1932) və SSRİ
 +
Rəssamlar İttifaqının yaradıcılıq
 +
tətkilatları məpquldur. Xarici əl-
 +
gələr arasında U.o.-nın sənaye isteh-
 +
salı daha cox ABİP1, Yaponiya, ADR,
 +
AFR, B. Britaniya və İtaliyada in-
 +
kipaf etmikdir.
 +
 +
UYYAQ ONURRA BEYİN İFLİCİ—
 +
bax Poliomielit.
 +
 +
UYYAQ OTAQLARI, milis ile"-
 +
bələrində —18 yailzadək nəzarət-
 +
cH3 yıar BƏ yeniyetmələr ucun iəhər
 +
və rayon milis :pe”bələri yanında fəa-
 +
liyyət gestərən məntəqələr. Yerli Xalq
 +
Deputatları Soveti İcraiyyə Komitə-
 +
lərinin qərarı ilə yaradılır. İcti-
 +
mai asayiti pozan, sahibsiz və ya HƏ-
 +
zarətsiz buraxılan, iəhərdə azan
 +
utaqlar U.o.-nda mӱvəqqəti saxlanı-
 +
lır. U.o.-nda pedaqoji təhsili olan
 +
iəxslər iiləyirlər. .
 +
YUIAT TICMXOROKH )ACbi—yam ney-
 +
xologiyasının bir sahəsi, utparın
 +
psixi inkipafının əsas xususiyyət-
 +
ləri, dinamikası və qanunauyqunluq-
 +
larını eyrənir. U.p.-nın tədqiqat
 +
sahəsi təkcə erkən uiqaqlıq və məktəbə-
 +
qədər yap dəvrlərini deyil, məktə
 +
yaplı utaqları da əhatə edir və psi*
 +
xologiyanın mustəqil sahələrindən
 +
biri sayılır.
 +
 +
SSRİ-də upaqın psixi inkipafı
 +
haqqında tə"lim dialektik və tarixi
 +
materializm əsasında inkitpaf etmili-
 +
 +
dir. 20 illərin sonu—30 illərin əv-
 +
vəllərində pedaqoji təhriflər əlkə-
 +
mizdə U.p.-nın ingimafına mənfi
 +
tə”sir gəstərsə də, az vaxtda qətiyyətlə
 +
aradan qaldırılmı1, sovet Y.m.-nna
 +
fundamental nəzəri və eksperimental
 +
 +
 +
tədqiqatlar aparılmındır.
 +
psixi inkipafının
 +
 +
 +
Utaqların |
 +
hərəkətverici quvvələri problemi
 +
U.p.-nın batilıca məvzusudur. U.P.-
 +
nın təlqiq etdiyi problemlər: gər-
 +
 +
 +
pənin yalilılarla ilk emosional YH-
 +
siyyət formaları və psixi inkipafı-
 +
nın xususiyyətləri, erkən uptaqlıq
 +
dəvrundə onun əqli inkipafı və itəx-
 +
siyyətinin formalaqimasının ilkin
 +
iərtləri: kərpənin inkipafındə Yaiip-
 +
lı adamın, ilk nevbədə, ananın roLu,
 +
ilk (uc) yalp cbəhranınınq xususiyyƏT-
 +
ləri: məktəbəqədər yalp dəvrundə uila-
 +
qın fəaliyyətinin psixologiyası və
 +
iəxsiyyətinin inkipafı qanunauyrun-
 +
luqları, utqaqların məktəbə hazır-
 +
lanmasının psixoloji cəhətləri və s.
 +
Psixi fəaliyyətin ontogenezdə inki-
 +
iafının təlqiqi beyuk əhəmiyyətə ma-
 +
likdir. B. VE. Lenin uiiaqın əqli in-
 +
kniaf tarixini marksist idrak nəzə-
 +
riyyəsinin əmələ gəldiyi bilik sahə-
 +
lərindən biri hesab etmitdir.
 +
Sovet U.p..nın metololoji əsası-
 +
nı marksist-leninci fəlsəfi-dialek:
 +
tik və tarixi materializm tətikil
 +
edir. U.p. pedaqoji psixologiya və
 +
 +
 +
ULPAQ CİNAYƏTKARLIRI
 +
 +
 +
məktəbəqədər pedaqsgikanın umumi
 +
problemləri ilə uzvi surətdə baqlı
 +
olub, muxtəlif elmlərin (yaqi morfo-
 +
logiyası, fiziologiyası və i.a.) nai-
 +
liyyətlərindən istifadə edir.
 +
 +
U.p.-nda muxtəlif usullardan (mu-
 +
iahidə, eksperiment, musahibə, fəa-
 +
liyyət məhsullarının təhlili, testlər
 +
və s.) genit istifadə olunur.
 +
 +
Əd. Eon İ. S., Psixoloqil k0noİ16-
 +
skoqo vozrasta, M., 1979.
 +
UYYAQ TEATRI—1) upqaqların quӱv-
 +
vəsi ilə oynanılan tamaiyalar. U.t.-
 +
nın kəku orta əsrlərdə Qərbi Avro-
 +
pa (17 əsrdən həmcinin Rusiya) təd-
 +
ris muəssisələrində latın dilinin
 +
əyrənilməsi və tərbiyə vasitəsi kimi
 +
meydana gəlmii teatrla baqlıdır.
 +
SSRİ-də U.t. pioner və məktəblilə-
 +
rin saray və evlərində təikil olunan
 +
utaq bədii əzfəaliyyəti nevlərindən
 +
biridir. 2) Yımar auditoriyası ucun
 +
nəzərdə tutulmuli professional teatr.
 +
Bəyuk Oktyabr Sosialist inqilabına
 +
qədər Rusiyada, eləcə də Azərb.-da pro-
 +
 +
essional U.t.--ları olmamıpydır.
 +
 +
İlk U.t.-ları Vətəndai muharibəsi
 +
1918—20) illərində meydana gəlmiit,
 +
20-ci illərdə SSRİ-nin bir cox iiə-
 +
hərlərində (o cumlədən Bakıda) təiq-
 +
kil olunmutdur (bax Azərbaycan Gənc
 +
Tamamacılar Teatrı). Əvvəllər U.
 +
t.-nın repertuarına, əsasən, səhnələ-
 +
dirilmiti naqıl və povestlər daxil
 +
idiy 20-ci illərdə sovet dramaturq-
 +
ları upaqlar ucun muasir məvzuda ilk
 +
pyeslərini yazdılar. Sovet U.t.-nın
 +
ideya-bədii və pedaqoji prinsipləri
 +
30-cu illərdə formalaimıpydır. S.o-
 +
vet U.t.-nın repertuarında uptaqla-
 +
rın bu və ya digər yaqi qrupunun mara-
 +
qı və psixoloji xususiyyətləri nə-
 +
zərə alınır. SSRİ-də 1981 ildə 46
 +
dram və bir musiqili U.t. var idi. So-
 +
sialist əlkələrində sovet U.t.-ları-
 +
nın təcrӱbəsindən və repertuarından
 +
istifadə olunur. Kapitalist əlkə-
 +
lərində U.t. ayrı-ayrı təpəbbuskar-
 +
ların və yerli ictimaiyyətin quvvə-
 +
si ilə, cox zaman yarımprofessional
 +
səyyar kollektivlər formasında fəa-
 +
liyyət gestərir. 1965 ildə Uoyaq və
 +
Gənclər Teatrı Beynəlxalq Assosia-
 +
siyası yaradılmındır.
 +
UNYAQ XƏSTƏLİKLƏRİ—upqaq or-
 +
qanizminin inkipaf xususiyyətləri
 +
ilə əlaqədar olan xəstəliklər qrupu.
 +
Ulpaqların bəyuməsi və inkitafı onun
 +
orqanizminin anatomik-fizioloji xu-
 +
susiyyətlərindən asılıdır. Bə”zən
 +
yaplılarda təsaduf edilən xəstəlik-
 +
lərin gediti utaqlarda baiqa cur
 +
olur. Tibb təcrubəsində upaqların
 +
inkipafı iki mərhələdə (bətndaxili
 +
və bətndənxaric) gedir. Utlaqların
 +
bətndənxaric inkiiafı iqərti olaraq
 +
bir necə dəvrə ayrılır—yeni dorul-
 +
mupilarda (ilk 18—24 gunluk), sudə-
 +
mər dəvrdə (1 Yata qədər), erkən upiaq
 +
yaplarında (1 yapından Z yaına qə:
 +
dər), məktəbəqədər yaqilılarda (3 ya-
 +
iyından 7 yapqına qədər), kicik və bə-
 +
yuk məktəb yaplılarda (7 —17 yaiq) və
 +
yeniyetmələrdə (15—17 yal).
 +
 +
həp yam dəvrunuӱn əzunəməxsus
 +
xəstəlikləri məlumdur. Yeni do-
 +
qulmumilarda orqanizm yeni hə-
 +
yat iqəraitinə uyqunlatmaqa Sauna ibip:
 +
uiaq orqanizminin funksional sists-
 +
mi davamsız olduqu ucun asan pozula
 +
bilir. Bətidaxili patologiya (lelun
 +
bətndaxili asfiksiyası, ananın qri
 +
pə, məxmərəyə və s, xəstəliyə tutulma-
 +
 +
 +
477
 +
 +
 +
sı) bu dəvrdə təzahur edir. Yeni do-
 +
qulmutplarda ilk gӱndən inkitaf qu-
 +
surları, doqum travmaları və s. əzua
 +
nu gəstərir. Sudəmər devrdə
 +
ulaqlar tez bəyuyur, qidaya tələbi ar-
 +
tır. Bu devrdə uyparı duzguӱn qida-
 +
landırmaq lazımdır, əks halda dis-
 +
pepsiya, dizenteriya verə bilər.
 +
Bu yada uplaqlar bakteriya və virus
 +
məniəli aqciyər iltihabına da tutu-
 +
la bilərlər. rkən upaq yapq-
 +
larında və məktəbəqədər
 +
yaplılarda kəskin infeksion
 +
utpaq xəstəlikləri (qızılca, geyəsku-
 +
pər, sucicəyi, skarlatina, difteriya,
 +
ətta vərəm) ilə xəstələnmə halları
 +
coxalır (upqaqın anadan aldıqı tit-
 +
ra antitel azaldıqından və bu yaqida
 +
utaqlar əz yapqıdları ilə cox təmasda
 +
olduqundan. Kicik məktəb
 +
yaplılarda (7 yapından 12 ya-
 +
ppına qədər) kəskin infeksion xəstə-
 +
liklərlə yanaiı daxili sekresiya və-
 +
zilərinin pozqunluqlarına, revmatiz-
 +
mə, urək və Sinir sistemi xəstəlik-
 +
lərinə də təsaduf edilir. Bəyuk
 +
məktəb yatplılarda (12—17
 +
yap) vəyeniyetmə yaptında cinsi
 +
yetipkənlik dəevrundə daxili sekresi-
 +
ya vəzilərində pozqunluqlar, anomali-
 +
yalar ola bilər. Bu dəvrdə psixonev-
 +
rozlar, revmatizm, ӱrək-damar siste-
 +
mində pozqunluqlar və s. təsadӱf edi-
 +
lir. Profilaktikası: dəlun
 +
antenatal mӱhafizəsi, doqum travma-
 +
larının qaripısını almaq, yeni do-
 +
qulmutplara xususi qulluq, utaqları
 +
dӱzgun qidalandırmaq, infeksion xəs-
 +
təliklərə qarilı mubarizə tədbirləri
 +
germək (vərəm, difteriya, qızılca
 +
və s.-yə qaripı profilaktik peyvəndlər
 +
etmək), utpaqın normal fiziki inki-
 +
iafına diqqət yetirmək və s. "rl
 +
Utpaq xəstəliklərini və onların
 +
mualicəsini eyrənən elm pediatriya
 +
adlanır. |
 +
Əd. Namazova A., Uttaq xəstə-
 +
likləri, B., 1975: Propedevtika vnutren-
 +
nix boleznen, pod red. V. X. Vasilenko,
 +
A. A. Tpe6eHena, M., 1982.
 +
UİYAQ HUQUQLARI BƏYANNAMƏ-
 +
Sİ—BMT Bali Məclisi 1959 il no-
 +
yabrın 20-də qəbul etmitdir. Uplaq-
 +
ların huquqlarını mudafiə etmək
 +
zərurəti ilk dəfə uypaq ipuqari
 +
haqqında Cenevrə Bəyannaməsi (1924)
 +
ilə e”lan edilmindi. U.H.b. irqindən,
 +
dərisinin rəngindən, ana dilindən,
 +
dini, siyasi, yaxud digər əqidəsindən,
 +
milli mənsubiyyətindən, ictimai mən-
 +
iqəyindən, əmlakından, doqulmasın-
 +
dan və s.-dən asılı olmayaraq uydaq-
 +
ların tərbiyə, təhsil, tə”minat, fi-
 +
ziki və mə"nəvi inkitaf sahəsində
 +
bərabər huquqlarını e”lan edir.
 +
UYYAQ CİNAYƏTKARLIRI, Həd-
 +
di-buluqa catmamıila-
 +
 +
 +
rın cinayətgarlıqı — həd-
 +
di-buluqra catmamımiların ictimai
 +
təhlukəli hərəkətləri, həmin hərə-
 +
 +
 +
gətlərə gərə cinayət məs”uliyyəti nə"
 +
zərdə tutulmuiidur.
 +
 +
İstismarcı cəmiyyətdə U.c. cə-
 +
miyyətin sosial-iqtisadi quruluzdun-
 +
dan irəli gəlir. İiqizlik, təhsil
 +
almaqın cətinliyi, narkomaniya və s.
 +
sosial bəlalarla dolu burjua cəmiy-
 +
yəti ucun U.c. səciyyəvidir.
 +
 +
Sosializm cəmiyyətində U.c.-nın
 +
səbəbləri (onun kəklu səbəbləri ləev
 +
edilmipnlir) uiyarın duzgun tərbiyə
 +
edilməməsi, ailənin mənfi tə"siri
 +
(sərxopluq, qəddarlıq və s.), cinayət-
 +
 +
 +
478
 +
 +
 +
VIAT HƏhƏPHHK/TƏPH VƏ PARKLARI
 +
 +
 +
kar elementlərin təhrikciliyi ilə
 +
baeqlıdır. Sosializm cəmiyyətində cə-
 +
miyyət uzvlərinin rifahının, mədə-
 +
niyyətinin və iquurluluqunun durma-
 +
dan yӱksəldilməsi uzrə tədbirlər sis-
 +
temi U.c.-nın ləevi uqrunda mubari-
 +
zədə muhum əhəmiyyət kəsb edir və
 +
Sov.İKP Proqramında gestərildiyi
 +
kimi cinayətkarlıqın kəkunu kəsməyə
 +
zəmin yaradır. Ailədə, məktəbdə, ic-
 +
timai təpkilatlarda tərbiyənin daha
 +
da yaxiqılatidırılması, həddi-buluqa
 +
catmamıliların yaiyayınl yerlərində
 +
asudə vaxtlarının təyikili və s. təd-
 +
birlər mӱntəzəm olaraq həyata keci-
 +
rilir. U.c. ilə mubarizə çcun nəzər-
 +
də tutulan ailaqıdakı tədbirlərin
 +
muhum əhəmiyyəti var: a) pis yappayıtp
 +
və tərbiyə iləraitinə duiimui həddi-
 +
buluqa catmamınlara yardım (bax həm-
 +
cinin Qəyyumluq, Himayəcilik)) b) hu-
 +
quq pozuntuları tərədən yeniyetmələ-
 +
ri cinayət yolundan cəkindirmək, v)
 +
U.c. ilə cinayət-huquqi mubarizə təd-
 +
birləri. Sovet qanunvericiliyi ilə
 +
həddi-buluqa catmamımların cinayət
 +
iplərinə baxılmasının bir sıra xu-
 +
susiyyəti mӱəyyən edilmitdir, bu xu-
 +
susiyyətlər yeniyetmələrin mənafeyi-
 +
nin qorunmasını və cinayətin tərədil-
 +
məsi səbəblərinin cuzə cıxarılması-
 +
nı tə”min edir (bax həmcinin Həddi-
 +
Sulu catmamıilar).
 +
UİYYAQ YYƏHƏRCİKLƏRİ VƏ PARK-
 +
LAR I—utaqlar arasında tərbiyəvi
 +
və saqlamlıq ipi aparan, onların
 +
mədəni istirahətini təpqykil edən mək-
 +
təbdənkənar muçəssisələr. U li. və p.
 +
mustəqil, yaxud mədəniyyət və , istira-
 +
hət parklarının yanında ola bilər.
 +
Ulp. və p. ilboyu ipləyir, ulpaqlar
 +
ucun kutləvi tədbirlər kecirir, mux-
 +
təlif dərnəklər, idman belmələri,
 +
tın konsertlər təlpkil edir,
 +
kinofilmlər gəstərir. SSRİ-də ilk
 +
utaq iəhərciyi 1928 ildə Moskvada
 +
.M. Qorki ad. Mərkəzi mədəniyyət və
 +
istirahət parkında yaradılmındır.
 +
Hazırda SSRİ-də 300-dək (o cӱmlədən
 +
Azərb.SSR-də 12) U li.v.p. var (1983).
 +
UİYAQ-GƏNCLƏR İDMAN MƏKTƏB-
 +
LƏRİ (UGİM), SSRİ-də —yuӱk-
 +
səkixtisaslı gənc idmancılar yetiitq-
 +
dirən, onların fiziki tərbiyəsi ilə
 +
məpqul olan, məktəblər və pioner təi11-
 +
kilatları ucun ictimai bədən tərbi-
 +
yəsi fəalları hazırlayan məktəbdən-
 +
kənar idman muəssisələri. UGİ M-nin
 +
iki nevu var: kompleks (idmanın bir
 +
necə nevu uzrə) və ixtisaslatidırıl-
 +
mıpq (idmanın ancaq bir nəvu uzrə)
 +
məktəblər. UGİM əzərək esp.-la-
 +
rın maarif nazirlikləri, SSRİ Yol-
 +
lar Nazirliyi və kənullu idman cə-
 +
miyyətləri və muəssisələri sistemində
 +
yaradılır, təsdiq edilmii nӱmunəvi
 +
əsasnaməyə uyqun fəaliyyət gestərir-
 +
lər. UGİM forma, təikil və vəzi-
 +
fələrinə gərə r-n, təhər, vil., resp.
 +
və mərkəzi olur. Buraya qəbul umum-
 +
təhsil məktəblərinin təqdimatı uzrə
 +
secmə yolla aparılır, 8—14 yalı
 +
utaqlar qəbul edilir. Təhsil muddə-
 +
ti 1—2 ildir. SSRİ-də 4000-dək, O
 +
cumlədən Asəp6.CCP-nə 225 YKHM
 +
fəaliyyət gestərir (1984).
 +
UYYAQLAR (huquqda) — həddi-bulura
 +
catmamıti 1əxslər. Upaqlıq dəvru
 +
alparıdakı yailara bəlunur: sӱdəmər
 +
yali—1.yaqpadək:, kərpə yali—1—3 yaql)(
 +
məktəbəqədər yai—-33—7 yal, kicik
 +
məktəb yapı 7—12 ya:i: orta məktəb ya-
 +
iyı 12—14 yay, yuxarı məktəb yaqpı
 +
 +
 +
—14—17 yap. Mulki və ailə huququn-
 +
da qanunla həddi-buluq yappına catmıpi
 +
iəxslərə də U. deyilir.
 +
 +
SSRİ-də U. huquqi mudafiədən
 +
geni istifadə edirlər. Tam fəaliy-
 +
yət qabiliyyəti 18 yadan bailanır.
 +
U.-ın fəaliyyət qabiliyyəti ya olmur
 +
(15 yapadək), ya da onlar qismən fəa-
 +
liyyət qabiliyyətinə malik olurlar
 +
(15—18 yatpadək). 15 yadan 18 yaplya-
 +
dək olan U.-ın huquqlarını həyata
 +
kecirmək ucun himayəcilik, 15 yaita-
 +
dək dəvrdə qəyyumluq muəyyən oluna bi-
 +
lər. Valideynlər ez həddi-buluqa,cat-
 +
mamınq U.-ının qanuni nӱmayəndələ-
 +
ridir. Valideynlər əldukdə U. onla-
 +
rın vərəsələridir. Sovet qanununa ge-
 +
rə vəsiyyətnamənin məzmunundan asılı
 +
olmayaraq həddi-buluqa catmamıiy və
 +
ya həddi-buluqa catm6ıp, lakin əmək
 +
qabiliyyəti olmayan U. vərəsəlikdən
 +
kənar edilə bilməz və məcburi pay
 +
(qanun uzrə catası pay) alırlar (bax
 +
məs., Azərb,SSR Mulki Məcəlləsi,
 +
m. 538). Valideynlər və ya evladlıra
 +
gəturənlər əzlərinin həddi-bulura
 +
catmamıl və ya həddi-buluqa catmıpit,
 +
lakin əmək qabiliyyəti olmayan U.-ı-
 +
nı maddi cəhətdən tə”min etməlidir-
 +
lər. U. əz nəvbəsində valideynlərini
 +
və ya əvladlıqa gətuӱurənləri dolan-
 +
dırmalıdır. Qanunvericilik həmci-
 +
nin digər qohumların (baba, nənə, qar-
 +
daqi, bacı) və ya əqrəbaların (exe)
 +
atanın, əgey ananın) U.-ı dolandır-
 +
Mar iqərtlərini nəzərdə tutur. Bax
 +
həmcinin Aliment.
 +
 +
Atalıq kənullu qaydada, yaxud
 +
məhkəmə yolu ilə muəyyən edildikdə
 +
U.-ın huquqları nikahda olan vali-
 +
deynlərdən tərəmiiy U.-ın huquqları-
 +
na bərabərdir. Ӧvladlıqa geturulən
 +
Y. doqma U.-a bərabər tutulur.
 +
UMYAQLARI BEYNƏLXALQ MUDA-
 +
FİƏ GUNC—utpaqları muharibə təh-
 +
lukəsindən qorumaq, onların sarlam-
 +
lıqı, demokratik əsaslarla tərbiyə-
 +
si və təhsili qayrısına qalmaq məqsə-
 +
di ilə qeyd edilən gun. 1949 ildə Bey-
 +
nəlxalq Demokratik Qadınlar Fede-
 +
rasiyası PQurasının Moskva sessiya-
 +
sında qəbul edilmiiy qərara əsasən
 +
Hər il iyunun 1-də qeyd edilir.
 +
UİYAQLIYQ (ikeqiz, pehla)—diiyi hey-
 +
vanlarda cinsiyyət axacaqlarının xu-
 +
susi iipe”bəsi (balalıq), qadınlarda
 +
isə daxili cinsiyyət orqanlarından
 +
 +
 +
biri.
 +
qr eyvanlarda balalıq həlqəvi
 +
soxulcanlarda, ilbizlərdə, əksər ib-
 +
 +
 +
tidai onurqalılarda, bə”zi suda-quru-
 +
da yapayanlarda, bir cox şuӱrunənlər-
 +
də, qupplarda və butun məməlilərdə
 +
təsaduf olunur. Muxtəlif məməlilər:
 +
də muxtəlif cur olur. Kloakalılar-
 +
da və kisəlilərdə (kenquru və s.) ba-
 +
lalıq cut olur və hərəsi ayrılıqda
 +
kloakaya, kisəlilərdə isə balalıq yo-
 +
luna acılır. Ciftli məməlilərdə cut
 +
balalıqdan tək balalıra butun kecid
 +
fazaları mupiahidə olunur. |
 +
 +
İnsanda boiluqu əzələli
 +
orqan olub kicik canaqda duz baqır-
 +
saqla sidik kisəsi arasında Yerlətyir.
 +
Yuxarıda U. boruları ilə, alpaqı-
 +
da isə U. yolu ilə birləir. U. ar-
 +
mudabənzər formada olub, 3 Hissəyə
 +
bəlunur. Dibi—yuxarı hissəsi, cismi
 +
—orta hissəsi və boynu—aplaqrı His-
 +
səsi. Boynu U. Yolu ilə əhatə olunur.
 +
 +
 +
Normal halda enə bukulmupq və ənə
 +
əyilminl vəziyyətdə Yerləptir. y .IN
 +
divarı uc qipladan təiipgil olunur:
 +
 +
 +
xarici (seroz qipya), orta "(əzələ qipla-
 +
sı) və daxili (selikli qipya). U.-ın
 +
vəzifəsi mayalanmıi yumurtanı mçəy-
 +
yən vaxt bəsləmək və dəl yetiidikdən
 +
sonra yıqılaraq onu xaricə cıxarmaq-
 +
dır. U.-ı canaq və aaqrı qarın kə-
 +
ləfi sinirləri innervasiya edir.
 +
UYYAQLIQ ARTIMLARININ İL-
 +
TİHABI–—bax Salpinqooforit.
 +
UİYAQLIQ YOLU—qadın cinsiyyət
 +
orqanı, diiqi məməlilərdə cinsiyyət
 +
axacaqlarının son 1190"bəsiy upyaqlıqı
 +
xarici cinsiyyət orqanları ilə bir-
 +
ləpdirir. Kisəli məməlilərdə bala-
 +
lıq yolu, qadınlarda isə uplaqlıq Yolu.
 +
dəhlizinə acılır. Divarı selikli,
 +
əzələ və birləqidirici toxuma qiiya-
 +
larından təpkil olunmuiydur.
 +
UYYAQLIQDANXARİC HAMİLƏ-
 +
LİK, ektopik hamiləlik--
 +
insan rutpeyminin uppaqlıqdanxaric
 +
inkipafı. Yerindən asılı olaraq
 +
boru, yumurtalıq və qarın bopluqu
 +
hamiləliyi mə”lumdur. Ən cox boruda
 +
təsaduf olunur. Bəzi hallarda boru-
 +
larda adenomioz əmələ gəldikdə, cin"
 +
siyyət orqanlarının hormonal catıi1-
 +
mazlıqında da U.h. tərənə bilər.
 +
Səbəbi: qadın cinsiyyət orqanlarının
 +
(əsasən, boruların) iltihabıdır. İl-
 +
tihabi dəyipikliklər (bitinmə, capıq
 +
və s.) nəticəsində boruların funksi-
 +
yası pozulur, mayalanmınt yumurtahu-
 +
ceyrə ulpaqlıqa dӱiqə bilməyərək boru-
 +
da inkiqpaf edir. Bəzən cinsiyyət or-
 +
qanlarının qeyri-normal inkiafın-
 +
dan (infantilizm), hamiləliyin qar-
 +
pısını almaq ucun istifadə olunan
 +
maddələrdən (yod və s.) də bai verir.
 +
Əlamətləri: qanlı ifrazat, qar-
 +
nın aqparı nahiyəsində aqrı, b,
 +
lik, baigicəllənmə və s. Bu əlamət-
 +
lər aikar edildikdə mutləq Həkimə
 +
muraciət etmək lazımdır. Belə vəziy-
 +
yətdə dərman icmək, isidicidən isti-
 +
fadə etmək olmaz. Mualicəsi:
 +
cərrahi yolladır. Profilakti-
 +
k ası: ipəxsi gigiyena qaydalarına
 +
riayət etmək, iltihabi xəstəlikləri
 +
vaxtında mucalicə etmək, dəvri ola-
 +
raq mӱayinədən kecmək və s.,
 +
 +
Əd.. Qraznova İ. M., Vnematoc-
 +
 +
 +
=
 +
 +
 +
nal beremennosth, M., 1980.
 +
UİYAQLIRIN “"ALLANMASI —
 +
ulpaqlırın canaq oxundan ailarıda
 +
 +
 +
yerlətməsi. Uliaqlıq cinsiyyət yarı-
 +
qından kənara cıxarsa bu utpaqlıqın
 +
dutməsi adlanır. U.s. cox doran qa-
 +
dınlarda təsaduf edilir, kicik ca“
 +
naqda qan durqunluquna, uiyaqlırın
 +
bəyuməsinə, aqrı və ifrazatın axma-
 +
sına səbəb olur. M ualicəsi: to-
 +
xumaların tonusunu qaldırmaq (key-
 +
fiyyətli qidalar, su proseduraları,
 +
gimnastika və s.), aqır fiziki ii
 +
gərməmək vəs. Profilaktika-
 +
sı: idmanla mətqul olmaq, qadın əmə-
 +
yini muhafizə edən qanunvericiliyə
 +
riayət etmək və s.
 +
 +
 +
UİYAQLIRIN SELİKLİ QİMYA-
 +
SININ İLTİHABI—bax Endo-
 +
metrit.
 +
 +
 +
UİYAQSALMA—bax Abort.
 +
 +
YLAKÖB Dmitri Nikolayevic (24.1.
 +
1873, Moskva—17.4.1942, Daikəndl)—
 +
rus sovet dilcisi. SSRİ EA m. uzvu
 +
(1939). Baqilıca əsərləri (eHun har-
 +
qında elmə qısa giriiyə, 1913, 9-uy
 +
nəiri 1929 və s.) rus dialektologi-
 +
yasına həsr edilmiiidir. Moskva dia-
 +
lektoloji komissiyasının yaradıcı-
 +
larından (1903 illən) və sədrlərindən
 +
(1915—31) biri, komissiyanın burax-
 +
 +
 +
YUHY
 +
 +
 +
479
 +
 +
 +
DIRI əsərlərin redaktoru olmusid
 +
(1904—31). *Rus dilinin ah -
 +
oa 0 1—4, 1935—40) yeli”
 +
?HPH və redaktorudur.
 +
U İYAKӦV Fyodor F İonopoasx (1744,
 +
Yaxud 1745, indiki Mordva MSSR Tem-
 +
nikov r-nun Alek-
 +
seyevga k.—14.10.
 +
1817, orada)—rus
 +
donanmacısı, ad-
 +
miral (1799). Dəniz
 +
kadet korpusunu bi-
 +
tirmiir, Baltik,
 +
Don (Azov), Qara
 +
dəniz donanmala-
 +
rında xidmət et-
 +
mipdir. Rusiya—
 +
Turkiyə muharibə-
 +
lərində (1768—74,
 +
1787 —91) iptirak
 +
etmiti, Fidonisi
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Vam” — a:
 +
yaxınlıqında
 +
 +
 +
a.
 +
(1788), Kepu nənn3 Bypyıumacbınna(1790),
 +
Tendra a. (1790) və Kaliakriya burnu
 +
(1/91) yaxınlıqında turk donanması-
 +
 +
 +
uzərində qələbələr qazanmınpdı. Ara-
 +
lıq dənizinə Yurutidə (1798—1800) İo-
 +
ni a.-larının ələ kecirilməsinə (bura-
 +
da Yunan Yeddi Ada Respublikasının
 +
Yaradılmasında əzunu həm də məharət-
 +
Lİ siYasətci və diplomat kimi gestər-
 +
miqppdi), İtaliyanın fransızlardan
 +
azad edilməsinə nail olmusidu. 1807
 +
ildə 1 Aleksandrın tə”kidi ilə iste”-
 +
faya cıxmıldı. SSRİ-də iki dərə-
 +
cəli hərbi U. ordeni, həmcinin U.
 +
medalı tə”sis edilmitdir (1944). U.
 +
ad. buxta (Barens dənizində), burun
 +
(Oxot dənizinin iim. sahilində), Sov.
 +
HDD-də kreyser var. U. haqqında bə-
 +
dii əsərlər yazılmıqi, filmlər cə-
 +
kilmitdir.
 +
 +
UİYİNSKİ Konstantin Dmitriyevic
 +
(2.3.1824, Tula—Z.1.1871, Odessa, Ki-
 +
yevdə dəfn edil- | | al
 +
mipdir)—Rusiyada Yi I
 +
elmi pedaqogika-
 +
nın və xalq məktəb-
 +
lərinin banisi.
 +
Moskva un-tini Hu-
 +
quqelmləri namizə-
 +
di elmi dərəcəsi
 +
ilə bitirmiit
 +
(1844), Yaroslavt
 +
huquq liseyinin
 +
prof.-u (1846—49)
 +
olmulidur. c“Kame- |
 +
ral təhsil Haqqın- |
 +
daə (1848) əsəri ilə gərkəmli alim
 +
kimi tanınmıddır. Demokratik ide-
 +
yaları təbliq etdiyinə gərə bir mud-
 +
dət ipsiz qalmısn, Peterburq Yaxın-
 +
lıqındakı Qatcina yetimlər in-tunda
 +
(1854—58) və Smolnı nəcib qızlar
 +
in-tunda inspektor (1859) tiləmii,
 +
c Jurnal ministerstva narodnoqo pros-
 +
veplieniyajnın redaktoru (1860—61)
 +
 +
 +
 +
 +
 +
olmumur. 1862—67 illərlə xaricdə
 +
(əsasən İsvecrədə) pedaqoji nəzəriyyə
 +
ilə məpqul olmuqi, “İnsan tərbiyə
 +
iredmetadarə (2 cildlik) əsərini,
 +
“Vətən dilim dərsliyini və s. yazmıil-
 +
dır. 1868 ildə vətənə qayıtmındır.
 +
 +
U.-nin dunyagərutiu rus klassik
 +
materialist fəlsəfəsinin tə”siri ilə
 +
idealizmdən materializmə doqru in-
 +
kipaf etmipdir. Onun pedaqoji əsər-
 +
lərində irəli surulən fikirlər əz
 +
yeniliyi, mutərəqqiliyi ilə Qərbi Av-
 +
ropada muasirlərinin əsərlərindən
 +
yӱksəkdə durmutdur. U. bu əsərlərdə
 +
qabaqcıl rus pedaqoji fikrini zən-
 +
ginləpdirmiii, orijinal mutərəqqi-
 +
demokratik elmi-pedaqoji sistem ya-
 +
ratmınpdır. U. iəxsiyyətin əqli, əx-
 +
laqi, estetik və fiziki cəhətdən tam
 +
formalatmasında tərbiyəni əsas va-
 +
sitələrdən biri hesab etmiidir.
 +
 +
Xəlqilik U.-nin pedaqoji siste-
 +
mində mərkəzi yerlərdən birini tutur.
 +
U.-yə gərə hər bir xalq əz tərbiyə sis-
 +
temini yaratmalıdır. U. insanı hə-
 +
yata hazırlamaqı tərbiyənin bailıca
 +
vəzifəsi hesab etmiti, butun gənc nəs-
 +
lin əz ana dilində icbari təhsil yolu
 +
ilə tərbiyələnməsini, qadınların da
 +
təhsillə əhatə olunmasını tələb et-
 +
mipdir. U. ana dilini butun tə”lim-
 +
tərbiyənin əzəyi hesab etmipdir.
 +
 +
U. ezunun umumi pedaqoji, qnoseo-
 +
LOJİ VƏ PSİXOLOJİ TƏ”LİMİNƏ əsasla-
 +
naraq, mӱtərəqqi didaktik prinsiplə-
 +
ri inkitaf etdirmiit, tə”limdə uptaq-
 +
ların yap xususiyyətlərini nəzərə
 +
almaqı, tə”limi əyanilik əsasında qu-
 +
rub uttaq ucun maraqlı etməyi, tədri-
 +
sin pagirdlərin zehni inkipafına
 +
mӱvafiq olmasına, iquurlu və mehkəm
 +
mənimsənilməsinə calınmaqı, hazır-
 +
lıqlı mӱəllim kadrları yetiipdirməyi
 +
təbliq etmitdir. U.-nin dəfələrlə
 +
kӱtləvi tirajla nətr olunmuti “Vətən
 +
dili və “Utpaq aləmim dərsliklərin-
 +
dən Rusiyada butəv bir nəsl tə”lim al-
 +
mıppdır. U.-nin pedaqoji ideyala-
 +
rının tə”siri altında Rusiyada ger-
 +
kəmli pedaqoqlar. (N. F. Bunakov,
 +
N. A. Korf, V. İ. Vodovozov, D. D.
 +
Semyonov) yetitmitdir. U.-nin mutə-
 +
rəqqi pedaqoji fikirləri qeyri-rus
 +
xalqların, o cӱmlədən Zaqafqaziya
 +
xalqlarının da pedaqoji fikrinin
 +
inkipafına guclu tə”sir gestərmiii-
 +
dir. Bəyuk Oktyabr sosialist inqila-
 +
bına qədər Azərb.-ın xalq məktəblə-
 +
rində rus dili Uzun muddət V.-Huu
 +
aVətən diliə və 4“Uilpaq aləmiz dərs-
 +
likləri əsasında tədris edilmiidir.
 +
Bu dəreliklər həm lə azərb.-lar ucun
 +
ana dilində dərslik tərtib etməyə
 +
ərnək olmuiidur. İlk dəfə Mrəvan
 +
gimnaziyasının Azərb. dili muəl-
 +
limi M, Ə. Elxaiov, sopra Azərb.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
maarifcisi A. O. Cernyayevski azərb.-
 +
lar ucun “Vətən diliə dərsliklərini
 +
tərtib etmiiylər. Hər iki dərslik U.-
 +
nin əsərinə uyqun olsa da, bunlarda
 +
Azərb. dilinin xususiyyətlərindən gə-
 +
lən orijinallıq var idi. Azərb. pe-
 +
daqoqu R. Əfəndiyev U. ideyalarının
 +
gerkəmli davamcılarından olmuii,
 +
əzunun 4“ Ulpaq baqcası?z və “Bəsirət-
 +
ul-Ətfaləı dərsliklərini U.-nin pe-
 +
daqoji ideyalarının tə”siri altın-
 +
da yazmıtidır.
 +
 +
SSRİ XKS-nin 1945 ildə tə”sis
 +
etdiyi K. D. Utinski ad. medalla
 +
RSFSR-də ən qabaqcıl muçəllimlər
 +
və pedaqoji elm xadimləri təltif
 +
olunurlar.
 +
 +
Əsərləri: Secilmitl pedaqoji
 +
əsərləri, B.,1953: Sobr. soc., t. 1—11, M.—
 +
L.. 1948—52: İzbr, pedaqoqiceskie soc.,
 +
t. 1—2, M.,. 1974, Detim. Rasskazı i skaz-
 +
 +
s
 +
"əə ƏƏl: Mə zımov N. M., Muqayisəli
 +
tə"lim usulu haqqında K. D. Utinskinin
 +
fikirləri və məktəb tə”limində bunun
 +
əhəmiyyəti, B.. 1957, Lordkipanid-
 +
ze K. O, Pedaqoqiceskoe ucenie K. D.
 +
Utinskoqo, 3 izd., M., 1964, Qonca-
 +
rov N. K., Pedaqoqiceskaa sistema K. A.
 +
YunHekoro, M., 1974, CanbHukOB
 +
(O, V., Ubejdenis (UtpinskiN), M., 1977,
 +
Zajurilo V. K., Utinskii v Peter-
 +
burqe, L., 1979.
 +
UİİYMAL (Oxtpay1) — Yukatan (Meksi-
 +
kay—y-a-nda qədim mayyalarıc mədəni,
 +
və siyasi mərkəzlərindən biri. U.-ın
 +
əsasının qoyulması vaxtı və qədim
 +
tarixi mə”lum deyil. 10 əsrin sonun-
 +
da tolteklərlə əlaqədə olan tutul-
 +
ipiv tayfası U.-ı tutmu, ehtimala
 +
gərə U. 13 əsrin əvvəllərində MAayYAa-
 +
pan pəhər-devləti qopunları tərəfin-
 +
dən daqıdılmındır. ABP1 və Meksi-
 +
ka arxeoloqları U.-ın xarabalıqla-
 +
rını dəfələrlə (19 əsrdən) tədqiq et-
 +
miplər. Binalar qismən bərpa olun-
 +
mupdur. Coxlu monumental me”mar-
 +
lıq abidələri icərisində U.-dakı
 +
a Həekmdar sarayız, piramidanın (huid.
 +
30 m) ustundə tikilmiit mə"bəd (4Ca-
 +
dugər eviz), *Geyərcin damız, daxili
 +
Həyət ətrafında tikilmiiy 4 binadan
 +
ibarət “Qadın monastırız kompleksi,
 +
aATısbaəralar eviz, Cırtdan eviz və s.
 +
diqqəti daha cox cəlb edir.
 +
YUHY, Ymuyh, Yiunyh ən“
 +
Azəriyyə, Ulinuya — Azərb.-da
 +
orta əsr (pəhəri. Urmiya gəlundən C.-
 +
q..də, Urmiya 11.-ndən 2 gunluk məsa-
 +
fədə daqlıq ərazidə yerləirdi. Ərəb
 +
istilasından sopra U. və onun ətra-
 +
fındakı yerlər Cəbrəvan və Təbriz-
 +
lə birlikdə ər-Rudayni (burada məs-
 +
kunlapmıiq Bəni ər-Rudayipi ərəb qə-
 +
biləsinin adı ilə) adlapırdı. Ya-
 +
qut əl- Həməvi 1220:21 illə U.-LƏ OL-
 +
mui və ipəhərin xarabalıqra cevril-
 +
məsi barədə mə”lumat vermiiədir.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
480
 +
 +
 +
 +
 +
 +
C— Azərb. əlifbasının iyirmi altın"
 +
cı hərfi, muasir Azərb. ədəbi dilində
 +
bu hərflə ipyarə olunan dilənu, do-
 +
daqlanan, incə qapalı saitin ipparə-
 +
si. 1941 ildə Azərb. əlifbasının
 +
islahatı zamanı qəbul edilmidir.
 +
 +
 +
Səzun əvvəlində, ortasında və C€O-
 +
nunda itlənilir.
 +
UBEYD— Fələstində, İordan cayı-
 +
 +
 +
nın q.-ində Tiveriad gelundən 3 km
 +
c.-da acıq Paleolit dupərgəsi. Qa-
 +
zıntı ipləri umumi uz. 1100 m-dən
 +
artıq olan 7 ə aparılır (1959
 +
ildən). Mədəni təbəqələrin umumi
 +
qalınlıqı 154 m-dir. azırlanma
 +
texnikasına və tipoloji xususiyyət:
 +
lərinə gərə qədim aiqəl dəvrunə aid
 +
 +
mindən artıq dali mə”mulatı (əl
 +
capacaqları, copperlər, coppinqlər
 +
və nӱvə tpəkilli alətlər) tapılmıiq-
 +
dır. Azərb.-da Azıx mararası CUT tə-
 +
bəqəsinin datp alətləri ilə U. alətlə-
 +
 +
 +
ri arasında oxiparlıq nəzərə carpır.:
 +
 +
 +
Ədq Paleolit Blijneqo i Sredneqo
 +
 +
 +
Vostoka, L., 19
 +
YBE)A MƏH |
 +
mədəniyyəti — Mesopotamiyada,
 +
Suriyanın HIM.-biH Za və Kicik Asiya-
 +
nın c.-iq.-ində yayılmın Eneolit dəv-
 +
runə (e.ə. 6-cı minilliyin sonu—4-cu
 +
minilliyin ortaları) aid arxeoloji
 +
mədəniyyət. Qədim Ur ii. (İraq) yaxın-
 +
lıqındakı əl-Ubeyd təpəsinin adı
 +
ilə adlandırılmındır. İlk mərhələ
 +
ucun boyalı keramika ilə səciyyələnən
 +
erkən əkincilik MƏHƏHH,ƏTH, Ccicək-
 +
lənmə devrundə isə mərkəzində monu-
 +
mental mə”bəd olan yaqayınə məskən-
 +
ləri, sun”i suvarma arxları, həndəsi
 +
naxıilı qablar, gildən qadın heykəl-
 +
cikləri, meəhurlər, mis əiyYalar və s.
 +
xarakterikdir. Əhali əkincilik və
 +
maldarlıqla məiqul olmutidur. *.M--
 +
nin Livan, Pimal-Qərbi İran, Zaqaf-
 +
qaziya və Orta Asiya maddi mədəniyyət-
 +
lərinə tə”siri nəzərə carpır.
 +
 +
Əd. Masson V. M., Srednan Aziil
 +
i Drevnin Vostok, M.—L., 1964, B ren-
 +
tıss B., Ot Panidara do Akkada (per.
 +
s nem.), M., 1976.
 +
CVƏZ, qutparmudu (Sorbus) —
 +
gulcicəklilər fəsiləsindən Yarpaqı
 +
təkulən aqac və ya kol cinsi. Yarpaq-
 +
ları nəvbəli duzulur. Meyvəsi yumru
 +
və ya ovaliəkillidir. İkicinsiyyət-
 +
li cicəkləri qalxancıq ciİCək qru-
 +
punda yerləipir. TPimal Yarımkurə-
 +
sinin mӱlayim quriaqlarında 50-dək
 +
(baiqa mə”lumata gərə 100-dək), SSRİ-
 +
nin Avropa Hissəsində və Qafqazda
 +
O, o cumlədən Azərb.SSR-də 11 (baii-
 +
ra Mə"nyMara gərə 14) nəvu mə”lum-
 +
dur. Quparmudu nəvlərinin meyvə-
 +
 +
 +
78. : :
 +
NİYYƏTİ,əl-uUbeyd
 +
 +
 +
si yeyilir, tibdə və likər-araq isteh-
 +
salında istifadə edilir. Odunca-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
qından mebel, musiqi alətləri və xır-
 +
da ətyalaf dӱzəldilir. Dekorativ
 +
itkidir.
 +
 +
3 CHHMPH (Nervus facialis)—7-un
 +
cut gkəllə-beyin siniri, qarılıq si-
 +
nirdir. Tərkibində hərəki və hissi
 +
sinir lifləri var. Nuvəsi beyin kər-
 +
pusundə yerlətir. Bu nuӱvələrdən baii-
 +
layan liflər U.s.-ni təpkil edir
 +
(Hissi və vegetativ liflərin nuvəsi
 +
ara sinirə aiddir). U.s. daxili qulaq
 +
kecəcəyi və gicgah sumuyundə olan
 +
U.s. kanalından kecərək kəllə boplu-
 +
qundan xaricə cıxdıqdan sonra qulaq-
 +
altı vəziyə daxil olur və onun kut-
 +
ləsində uc ipaxələrə bəlunur. U.s.-
 +
nin Hərəki lifləri mimiki əzələləri,
 +
biz-dilaltı əzələni, iki qarıncıqlı
 +
əzələnin arxa qarıncıqını və boyunun
 +
dərialtı əzələsini, vegetativ (sekre-
 +
tor) lifləri cənəaltı və dilaltı aqız
 +
suyu vəzilərini, gəzyaipqı vəzisini,
 +
burun bopluqunun, damaqın və udla-
 +
qın yuxarı Hissəsinin selikli qipqa
 +
vəzilərini innervasiya edir. Hissi
 +
liflər isə dilin ən 2/3 hissəsinin
 +
dad hissiyyatı innerqasiyasını tə”min
 +
edir. Vegetativ və hissi liflər be-
 +
yin kətuyu yaxınlıqında ara siniri
 +
təpkil edir. Patologiyası iflicdir.
 +
UZVİ ALƏM — Yerin biosferində
 +
məskunlatan canlı varlıqlar. Mik-
 +
roorqanizmlər, bitkilər, heyvanlar
 +
və insanlar U.a.-i əmələ gətirir. U.
 +
a.-in ayrı-ayrı komponentləri həyat
 +
fəaliyyəti prosesində əz aralarında
 +
və qeyri-ӱzvi təbiət cisimləri ilə
 +
sıx qarpılıqlı tə”sirdə olurlar.
 +
UZVİ ANALİZ—uzvi maddələrin
 +
vəsfi və miqdari tərkibinin və qu-
 +
ruluppunun tədqiqi. Maddənin mole-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
kullarının tərkibindəki elementlə:
 +
rin nəvləri vəsfi elementar
 +
analiz, onların hər birinin gut-
 +
 +
 +
ləsi miqdari elementar
 +
analiz, xarakterik funksional
 +
atom qruplarının məs., karboksil
 +
(—SOON), nitril (—CN), azo
 +
 +
 +
(—C—MC—) qrupları və s. olması,
 +
onların sayı və yerləiymə qaydası isə
 +
funksional analiz usulla-
 +
rı ilə tapılır. Uzvi maddələrin qu-
 +
rulutpu bu analizlərin nəticələrinə
 +
əsasən, həmcinin həmin maddəni, tər-
 +
kib və qurӱluliu mə”lum olan qa
 +
birlətməyə cevirərək alınan maddəni
 +
onun saf numunəsi ilə muqayisə etmək-
 +
lə (identikləidirmə çsulu) muəyyən-
 +
lətdirilir. İdentikləidirmə ucun
 +
maddələrin fiziki xassələri (ərimə
 +
və qaynama temp-ru, Sıxlıqrı, iytıRı
 +
udma əyriləri və s.) ilə )aHaMıbi MYBa-
 +
fiq kimyəvi reaksiyalardan (rəngli
 +
maddə əmələ gətirməsi, xarakterik ce-
 +
kuntu verməsi) istifadə edilir. Uzvi
 +
birləttmələrin analizində xali
 +
KHM/)ƏBH YCyTaD (OHTHK, €TEKTPOMET-
 +
rik, polyaroqrafik, xromatoqrafik
 +
və s.), eləcə də mikroanalitik usul-
 +
lar geni tətbiq edilir. |
 +
Y3BMH BİRLƏİYMƏLƏRİN NOMEN-
 +
KLATURASI —uӱzvi birləimələrin
 +
təsnifatı ilə sıx əlaqədar olan ad-
 +
lar sistemi. Uzvi kimyanın inkiiya-
 +
fa bailamasının ilk devrundə kim-
 +
yəvi maddələrə təsadufi və bayaqı
 +
adlar verilirdi. Bu adlar həmin mad-
 +
dələrin təbii mənbələrinə və ya xa-
 +
rakterik xassələrinə əsaslanır, ya
 +
da ayrı-ayrı alimlərə hərmət əlaməti
 +
olaraq verilirdi. Belə adlardan bə”-
 +
Ziləri indi də iplədilir. Lakin mad-
 +
dələrin elmi adı onların kimyəvi
 +
qurulupqyunu əks etdirməlidir. Uzvi
 +
birlənmələrin ilk nomenklaturası
 +
19 əsrin 2-ci yarısında tədricən Ya-
 +
ranan rasional nomenklatura olmuipq
 +
dur. Bu nomepklaturada adların əsa-
 +
sını muvafiq homoloji sıranın sadə
 +
nӱmayəndəsi tətikil edir (o, Həmin
 +
sıranın sirinci birlətməsi olmaya
 +
da bilər). Adların əvvəlinə, birləipt-
 +
mənin tərkibindəki radikalların və
 +
digər quruluti hissələrinin adı əlavə
 +
edilib, molekulda tutduqları yer YU-
 +
nan hərfləri ilə gəstərilir. Radi-
 +
kalların adı elementlərin latın ad-
 +
larının kəkləri ilə cilə iYəkilci-
 +
sindən (yun. hӱ1e—maddə) dӱzəldilir,
 +
məs... ON—hidroksil, SOON —kar-
 +
boksil, SO —karbonil, tarixi adlar
 +
M(CMu.—ammonium, SM—sian, SM8—ro-
 +
dan, CMN,—amid olduqu kimi saxla-
 +
nılır. AMiaqıdakı birləimələrin
 +
 +
 +
UZVİ KİMYA
 +
 +
 +
-—l-Ğ5——ıxıcxcxcx-—-ctyU unusu— ——.——.— ih——iiiik
 +
 +
 +
adında molekulun əsas geturulən his-
 +
səsi formulda qırıq xətlərlə qeyd
 +
edilmitdir.
 +
 +
 +
| CH, ) Ca == 1 f 1 "sb Cr
 +
 +
iya ə ADA ədib 4, games)
 +
 +
CH:—iC —C,H, SN.—|2=S6|—sn,
 +
 +
ie . La "a z "i " 1 ———- UM, YR
 +
 +
R hi 25. İs, “3 Tüm) ğı. Ok YA :
 +
 +
(uzu, Nala exloq- "İRA HƏZİ
 +
 +
... “ə I - n bi Dİ. o ki "s
 +
 +
Trimetiletil- o,V—Dimetiletilen
 +
bl) N metan Le es Tea ə 4 C Ak, OK
 +
 +
= SəNusnu--SN-S0oN |
 +
 +
.. veə, : 4 ə 227 bə.
 +
 +
qəni i “Cə. .3.. Ku
 +
 +
I p
 +
 +
 +
Əbi Metilben zilasetat turptusu,.
 +
"a—metilhidrodarcın turipusu,
 +
a—benzilpropion turpusu.
 +
 +
Ad ucun nəyin əsas geturulməsin-
 +
dən asılı olaraq eyni maddənin bir
 +
necə rasional adı ola bilər (111). Son-
 +
ralar—cRadikal—funksional nomenk-
 +
latura2k—adlanan rasional nomenkla-
 +
tura 20 əsrin 50—60-cı illərində
 +
 +
eynəlxalq Saf və Tətbiqi Kimya İtti-
 +
faqının qəbul etdiyi muasir U.b.n.-
 +
nın tərkib hissəsi olmutidur. Həmin
 +
nomenklaturanın digər tərkib hissəsi
 +
Cenevrə və Lyoj nomenklaturalarına
 +
əsaslanan əvəzedicilər nomenklatura-
 +
sıdır. Burada birləpmələrə verilən
 +
adın əsasını onların bait karbon
 +
zənciri və bali funksional qrup təit-
 +
 +
 +
kun edir. Bai zəncir muvafiq karbo-
 +
 +
 +
hidrogenin adının kəku ilə (S.-met,
 +
Ş-et, S.-prop, S.-but, Ş-pent və s.),
 +
karbon-karbon rabitələrinin xarakte-
 +
ri -an (doymutq karbon zəncirlərində),
 +
-en (ikiqat rabitə), -in (ucqat rabitə)
 +
iəkilciləri ilə, yan zəncirlər isə
 +
muvafiq radikalların adı ilə gestə-
 +
rilir. Yuxarıdakı " birləiymələr
 +
YORAS-ın əvəzedicilər nomenklatu-
 +
rasına əsasən belə oxunur: (1)—2,2-
 +
dimetilbutan: (P) buten-2, (P1)-Z-fe-
 +
nil-2-metilpropan turiusu.
 +
 +
Bir necə muxtəlif funksional
 +
qrupu olan birlənmələrin adında
 +
ipəkilcidə yalnız bai funksional qru-
 +
pun iparəsi (qısaldılmıild adı) sax-
 +
lapılır, qalan funksional qrupla-
 +
rın adı isə yan zəncirlərin (rali-
 +
kalların) adı ilə birlikdə ƏH HƏ-
 +
kilcidə qeyd edilir. Bu zaman eyni
 +
funksional qrupun adı ipəkilcidə
 +
(boyuk qrup sayıldıqı ucun) bir cur,
 +
ən ipəkilcidə isə (kicik qrup sayYIlL-
 +
dırı ucun) baiqa cur cəkilir. MƏs.,
 +
 +
 +
sn,
 +
| CC 21
 +
CH,—C—C—CH:
 +
pisi
 +
OH O
 +
 +
 +
Z-oksi-Z-metilbutanon-2
 +
 +
 +
| 4 3 2 1
 +
— Ciic—CH—CH—COOH
 +
| |3
 +
u OH NHA,
 +
2-amino-3-oksi-4, 4,4—trixlor-
 +
butan turiqusu,
 +
Sikl qurulusqilu (alisikl, aromatik,
 +
heterosikl), element-uzvu birlə—mə-
 +
lərin və stereoizomerlərin adları
 +
muvafiq qaydalara əsasən dӱzəldilir.
 +
Əd. Benks Dj., Nazvanin orqani-
 +
ceskix soedinenin, per. s anql., M., 1980,
 +
Y3BH BHPnƏLMƏnƏPMH HALO-
 +
GENLƏYİDİRİLMƏSİ — uzvi bir-
 +
 +
 +
ASE—–31, c. 9
 +
 +
 +
. rılmasıdır.
 +
 +
 +
481
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ləpmələrin molekullarında hidrogen
 +
atomlarını halogen (xlor, brom, yod
 +
və fluor) atomları ilə əvəz etməklə
 +
əmin molekullara halogen daxil
 +
edilməsi prosesi. Ən bəyuӱk praktik
 +
əhəmiyyəti olanı uzvi birlənmələrin
 +
xlorlapdırılması və mb
 +
Bunlardan texnikada
 +
muxtəlif uzvi Ləlledicilər, freon-
 +
lar, plastik kutlə, sintetik kaucuk,
 +
boya maddələri və s. almaqqtucun isti-
 +
fədəqadilir. Hallogenlərin qopa pa-
 +
itəli karbon atomlarına birlətib
 +
-di və tetrahalogenlər əmələ gətirmə-
 +
sinə də h. kimi baxmaq olar. Bu
 +
termin bə”zən hər hansı usulla kar-
 +
bon-halogen rabitəsi yaranması hal-
 +
larına aid edilir.
 +
CZVİ BİRLƏİYMƏLƏRİN HALO-
 +
 +
 +
GENLİ TƏRƏMƏLƏRİ—uzvi bir-
 +
 +
 +
ləpməyə birbapa hHalogenlə (xlor,
 +
brom, yod, fluor) tə”sir etməklə onun
 +
molekulundakı hidrogen atomların-
 +
dan birinin və ya bir necəsinin halo-
 +
gen atomları ilə əvəz edilməsi nəti-
 +
cəsində alınan uӱzzi birləimələr.
 +
Bu birlətmələri baqqa usullarla da
 +
almaq olar, məs., spirtlərə haloge-
 +
nid turipuları (NS1, NVq, NT və NE)
 +
ilə tə”sir etdikdə, hidroksil qrupla-
 +
rı halogenlə əvəz olunduqundan spir-
 +
tin halogenli terəməsi alınır. Ha-
 +
logen atomlarının baiqa atomla və
 +
ya atomlar qrupu ilə əvəzolunma qa-
 +
biliyyəti U.b.H.t.-ndən Y3BH sintez-
 +
də aralıq məhsul kimi geni istifa-
 +
də etməyə imkan verir. Onlardan ir
 +
coxunun (məs., korbon tetraxlorid,
 +
xloroform, heksaxloran, muxtəlif
 +
freonlar və s.) bəyuk tətbiqi əhəmiy-
 +
yəti var.
 +
 +
Y3BH DUYRULAR — bax Daxili
 +
 +
 +
duykular.
 +
 +
Y3BH KİMYA—kimyanın ÖƏNMƏCH,
 +
karbonun digər elementlərlə əmələ gə-
 +
tirdiyi ӱzvi birlətmələr adlanan
 +
maddələrin tərkibini, alınmasını
 +
və kimyəvi cevrilmə qanunlarını ey-
 +
rənir. Karbon, baliqa kimyəvi element-
 +
lərdən fərqli olaraq elementlərin
 +
coxu ilə muxtəlif birlətmələr ve-
 +
rir. Karbon atomları əz aralarında
 +
birlətərək acıq zəncirli və həlqəvi
 +
(sikl) qurulutilu, molekul kutləsi
 +
genipy intervalda dəyipən muxtəlif
 +
maddələr əmələ gətirir. Karbon bir-
 +
ləpmələri ucun balttqa xarakterik cə-
 +
Hət izomerlikdir. Bu xususiyyətləri-
 +
nə gərə butun digər elementlərin əmə-
 +
lə gətirdiyi birlənmələrin sayı 100
 +
minə yaxın olduqu halda, uzvi birləti-
 +
mələrin sayı 3 milyonu kecmitdir.
 +
Bə”zi uzvu birləmmələr (karbolidrat-
 +
lar, zulallar, hormonlar, vitaminlər,
 +
nuklein turiuları və s.) bitki və
 +
heyvan orqanizmlərinin qurulmasın-
 +
da və fəaliyyətində həlledici rol oy-
 +
nayır. Bu baxımdan U.k. cansız tə-
 +
biəti, materiyanı və materiyanın ali
 +
varlıq forması olan həyatı eyrənən
 +
elmlər arasında ckərpuə olmutidur.
 +
Kimyanın tədqiq etdiyi hadisə və qanu-
 +
nauyqunlammmaların bir coxu (məs.,
 +
izomerlik və maddələrin quruluit nə-
 +
zəriyyəsi) məhz uzvi birlətlmələr eyrə-
 +
nilərkən kiif edilmitdir. Uzvi bir-
 +
ləmmələr uc əsassinfəayrılır: asikl,
 +
izosikl və heterosikl birləimələr.
 +
Birinci sinfə (alifatik birləiymə-
 +
lərə) metan karbohidrogenləri (00)-
 +
muii karbohidrogenlər, alkanlar) və
 +
doymamı:i karbohidrogenlərin (eti-
 +
len, asetilen, dien karbohilrogenlə-
 +
 +
 +
ri) muvafiq homoloji sıraları, onla-
 +
rın acıq zəncirli tərəmələri daxil-
 +
dir (bax Asikl birləimələr). İzosikl
 +
(karbosikl) birlətmələr sinfinə mo-
 +
lekullarında karbon siklləri olan
 +
birlətmələr, sikloparafin və ya po-
 +
limetilen sırası karbohidrogenləri
 +
(bax Alisikl birləimələr, Sikloal-
 +
kanlar) və onların tərəmələri, bir
 +
və coxnuvəli aromatik karbohidrogen-
 +
lər (benzol, naftalin, antrasen və s.)
 +
 +
 +
və onların tərəmələri aiddir. Hete-
 +
 +
 +
rosikl birlətmələr sinfinə moleku-
 +
lunda karbon atomları ilə yanapı
 +
O, M, 5, R, Az və digər elementlərin
 +
atomlarının iitirakı ilə yaranmıpil
 +
sikllər olan quzvi maddələr daxildir.
 +
 +
Hər karbohidrogen ayrıca gene-
 +
tik sıra əmələ gətirir. Bu sıranın
 +
uzvləri əz formullarının zahiri
 +
quruluiquna gərə bir-birindən ancaq
 +
molekulda Hidrogen atomlarından
 +
birinin bu və ya digər elementin ato-
 +
mu və ya funksional qrupla əvəz olun-
 +
ması ilə fərqlənir (məhz həmin atom
 +
və ya funksional qrup əmələ gələn yeni
 +
maddənin kimyəvi xassələrini muəyyən
 +
edir). Məs., benzolun N: genetik
 +
sırasına xlorbenzol SavN.S1, fenol
 +
C.,H,OH, anilin ŞaN.CN, və s. daxil-
 +
dir. Muxtəlif genetik sıraların
 +
eyni funksional qruplu tərəmələri
 +
homoloji sıralar əmələ gətirir, məs.,
 +
spirtlər, aminlər, nitrobirlətmələr,
 +
halogenli birləitdmələr və s.
 +
 +
Uzvi birlənmələrin adlandırıl-
 +
ması qaydaları ӱzvi birləimələrin
 +
nomenklaturası ilə muəyyən edilir.
 +
 +
U.k. haqqında bə”zi mə”lumat in-
 +
sanlara hələ cox qədimdən mə”lum idi.
 +
Onlar qıcqırtma yolu ilə sirkə və
 +
spirt almaqı, boyaqcılıqda indiqo
 +
və alizarindən istifadə etməyi baca-
 +
rırlılar. Lakin orta əsrlərdə (əl-
 +
kimya dəvrundə) fərdi uzvi maddə-
 +
lərin cox az miqdarı mə”lum idi. 16
 +
əsrdən ballayaraq muxtəlif dərman
 +
maddələri əldə etmək məqsədi ilə ax-
 +
tarınpilar aparılmıtt, bitkilərdən
 +
bir necə cur efir yarı alınmıil,
 +
aqacın quru distilləsi yolu ilə me-
 +
til spirti və sirkə istehsalı təitjkil
 +
edilmitdir. U.k.-nın Yaranmasında
 +
kimyəvi birləmələrin tərkibinin
 +
miqdari təyin usullarını ipiləyib
 +
hazırlayan A. .Lavuazyenin bəyçk ro-
 +
lu olmutidur. Sonrakı devrlərdə bu
 +
usullar İ. Bertselius (4 U.k.ə termi-
 +
nini elmə daxiletmiidir), Y. .Tibil,
 +
J. Duma və 6. tərəfindən təkmillə-
 +
dirilmitdir (bax Elementar analiz).
 +
 +
. Valer və Y. Libix izomerlik hadi-
 +
səsini kəif etmipmlər. Vəler qeyri-
 +
uzvi maddədən (disiandan) sintez yolu
 +
ilə ilk nədə yanı maddə —oksalat
 +
turptusu almıidır (1824), N. N. Zi-
 +
nin ipitrobenzoldan reduksiya yolu ilə
 +
anilin almısn, P. Bertlo yaraoxiyar
 +
maddə, A. M. Butlerov ilk ipəkərli
 +
maddə sintez etmitdir və s. Uzvi sin-
 +
tezin nailiyyətləri uzvi maddə yaran-
 +
ması ucun hƏKMƏH həyati TYBBƏ? ol-
 +
ması haqqındakı idealist fikirləri
 +
tamamilə rədd etdi (bax Vitalizm).
 +
 +
U.k.-ya dair nəzəri mulahizələr
 +
19 əsrin 2-ci yarısından inkipaf
 +
etməyə baplamıl1ıy, radikallar nəzə-
 +
riyyəsi irəli surulmunq (Libix, Veə-
 +
ler, R. Bunzen və b.), sonra onu tiplər
 +
nəzəriyyəsi əvəz etmitiqdir (J. Duma,
 +
P1. Jerar və 6.), F. A. Kekule karbon
 +
atomunun dərdvalentli olmasını is-
 +
bat etmip və onun bir-biri ilə zəncir
 +
 +
 +
482
 +
 +
 +
UZVİ GUBRƏLƏR
 +
 +
 +
 +
 +
 +
kimi birləpə bilməsi imkanını sey-
 +
ləmit, Butlerov ӱzvi maddələrin kim-
 +
yfəvi quruluiq nəzəriyyəsini yaratmıipt,
 +
kimyəvi rabitə, molekulda atomların
 +
birləpqmə qaydası və onların qariı-
 +
lıqlı tə”siri anlayıtlarını elmə
 +
daxil etmiidir. 1874 ildə Y. Vant-
 +
Hoff və fransız kimyacısı J. Le
 +
Bel molekulda atomların fəza duzu-
 +
pərh edən stereokimyanın
 +
əsaslarını yaratmıplar. Fiziki təd-
 +
qiqat usulları və kvant kimyası mucd-
 +
dəalarının inkitpafı benzolun və di-
 +
gər aromatik birləpmələrin qurulu-
 +
pqunu muəyyən etməyə imkan vermitdir.
 +
20) əsrin təqr. 2-ci yarısından U.
 +
k, yeni inkitppqaf fazasına daxil ol-
 +
muli, mustəqil elm bəlmələri (loli-
 +
merlər kimyası, metal-uzvi birlə-
 +
mələr kimyası, fluor-uzvi birləli-
 +
mələr kimyası, boya maddələri kim-
 +
Yası və s.) yaranmındır. Nəzəri mə-
 +
sələlərin həllindəki nailiyyətlər və
 +
fiziki tədqiqat usullarının (rentge-
 +
noqrafiya, spektroskopiya, nӱvə maq-
 +
nit rezonansı, kutlə-spektrometriyası
 +
və s.) inkipafı, həmcinin identik-
 +
ləpdirmə usullarının tətbiqi və bir
 +
sıra muhum problemlərin həllinə
 +
imkan yaratmıtndır. Biokimya, tibb
 +
və biologiyada U.k. çsullarının tət-
 +
biqi molekulyar biologiyanın inki-
 +
pafına kəmək etmitdir. Uzvi maddə-
 +
lərin sintezi sahəsindəki nailiyyət-
 +
lər xlorofil, V.4, vitamini və poli-
 +
nukleotidlər kimi murəkkəb qurulupq-
 +
lu təbii maddələr almaqa imkan yarat-
 +
mıpydır. U.k. və biokimyanın ən bə-
 +
yuk nailiyyəti irsilik materialı olan
 +
genin sintez edilməsidir (1967—70).
 +
Muasir texnologiyada, o cӱmlədən
 +
sintetik kaucuk, plastik kutlə, sin-
 +
tetik lif, ya maddələszi, dərman
 +
maddələri, kino-foto materialları,
 +
G.t.-nın zərərvericilərinə qaritı mu-
 +
barizədə iplədilən maddələr və bir
 +
cox batqa qiymətli məhsulların isteh-
 +
salında U.k. ӱsullarının beyuӱk əhə-
 +
MİYYƏTİ var. Əsas uzvi sintez sahəsin-
 +
DƏ U.k.-nın əldə etdiyi nailiyyətlər
 +
bir sıra məhsulların istehsal texno-
 +
logiyasını təkmillətdirmiyi, yeni
 +
məhsul nəvləri yaranmasına gətirib
 +
cıxarmıldır. Uzvi birləptmələrin
 +
quruluplu ilə xassələri arasındakı
 +
asılılıqın muəyyən edilməsi sayəsində
 +
hazırda tələb olunan xassələrə ma-
 +
lik yeni material nəvləri istehsal
 +
etmək imkanı yaranmındır.
 +
 +
SRİ-də U.k. problemləri ilə
 +
məppqul olan coxlu elmi-tədqiqat in-
 +
tu var. Azərb.SSR-də bu sahədə təd-
 +
qiqat ipplləri Neft Kimyası Proses-
 +
ləri İnstitutunda, Aliaqarlar Kim-
 +
yası İnstitutunda, Olefinlər İn-
 +
stitutunda, Xlor-uzvi sintez İn-
 +
stitutunda və respublikanın ali
 +
məktəblərinin uzvi kimya kafedrala-
 +
ə cəmlətdirilmispddir.
 +
| Əd. Məvs mzadə M., cu M-
 +
ya, h. 1—2, B., 1965—66/ He? a - n
 +
 +
 +
A.N..Nesmelnnov N.A | -
 +
əm XHMHH, T. 1—. Nİ.) 196970:
 +
emnikova T. İ., Kurs teoretice-
 +
 +
 +
yar ÜCHOƏ orqaniceskonN ximii, L., 1968:
 +
| lıd ə Teoreticeskie OCHORbİ
 +
orqaniceskon ximii, per. s anql., M.,
 +
: Sovremennıe metodı orqaniceskoqo
 +
sinteda. pod obiy. red. prof. B. V. İoffe,
 +
ə 1980, Petrov A.A.i dr., Orqani-
 +
ceskanl ximin, M., 1981,
 +
 +
 +
UZVİ GUBRƏLƏR—tərkibində uzvi
 +
birləlmələr formasında qidalı mad-
 +
dələr olan bitki və heyvan məniləli
 +
 +
 +
gӱbrələr. U.g.-in muntəzəm verilmə-
 +
si torpaqın fiziki-kimyəvi və kimyə-
 +
vi xassələrini, onun su və hava re-
 +
jimini yaxpılaipidırır, faydalı
 +
mikroorqanizmlərin (azotfiksəedən
 +
bakteriyalar, ammonifikatorlar və s.)
 +
həyat fəaliyyətini aktivlətdirir.
 +
U.g.-in kəməyi ilə qidalı maddələrin
 +
dəvranı, əsasən, torpaq—bitkilər—
 +
heyvanlar—torpaq sxemi uzrə Həyata
 +
kecirilir. U.g.-in tətbiqi k.t, bitki-
 +
lərindən yuksək. məhsul almaqa imkan
 +
verir. U.g.-ə yerli gӱbrələrin coxu
 +
(peyin, torf, kompost, quiy peyini
 +
və s.), yaplıl gӱbrələr, ipqəhər kommu-
 +
nal təsərrufatı, yeyinti və dəri səna-
 +
yesi tullantıları və s. daxildir.
 +
Y3BH REAKTİVLƏR—bax Kimyə-
 +
vi reaktivlər. |
 +
 +
XZVİ SULFİDLƏR—KEK—5 —K” (K
 +
 +
 +
və KB” —eyni və ya mӱxtəlif alifatik
 +
və ya aromatik radikal: n2=1) tərkib-
 +
li kukurdlu çzvi birlənmə. *=1 ol-
 +
duqda U.s. monosulfid və ya tioefir,
 +
H22 olduqda isə disulfid, trisulfid
 +
və s. adlanır. Monosulfidlər, ku-
 +
gӱrdl analoqlarına muvafiq gələn
 +
sadə efirlərdən (EOK ") yuxarı temp-r-
 +
da qaynayır: hidrogen-peroksidlə sul-
 +
foksidlərə, qatı nitrat turiusu ilə
 +
sulfonlara qədər oksidlətir, halo-
 +
genləri, alkilhalogenidləri və al-
 +
kilsulfatları əzuӱnə birləttdirir.
 +
U.s. təbiətdə (neftdə sulfid, sarım-
 +
saqda diallildisulfid, metionin,
 +
biotin və s.) genii yayılmıjtdır. U.
 +
s. antioksidlətidirici və stabiliza-
 +
tor (motor Yanacaqı və surtku Yarla-
 +
rında), dərman preparatı, boya mad-
 +
dəsi və həlledici kimi tətbiq olunur.
 +
Bir cox sintetik di- və polisulfid-
 +
lərin beyuk sənaye əhəmiyyəti vardır.
 +
Halogenləpdirilmiiy U.s. zəhərlidir
 +
(məs., iprit).
 +
 +
 +
Ədə Potapozv V. M. Tatarin-
 +
cik S. N., Orqaniceskal ximiln, Mİ,
 +
1980: TerneNn A., Sovremennan orqani-
 +
ceskal ximil, B 2-xr, M., 1981.
 +
 +
 +
CZVİ TURİYULAR, karbontur-
 +
pular ı—molekulunda bir və ya
 +
bir necə SOON karboksil qrupu olan
 +
birləimələr. Onların miqdarı U.t.-
 +
ın əsasiliyini muəyyənləpdirir. Mo-
 +
lekulun karbohidrogen (radikal) his-
 +
səsinin qurulutquna gərə yaq və aroma-
 +
tik turiqu sıraları var. U.t. zəif
 +
turpulardır, efir kimi yaqların tər-
 +
kibində olur. Boyaq istehsalında,
 +
dərman və aromatik madlələrin hazır-
 +
lanmasında, plastik kutlə səpayesin-
 +
də imlədilir.
 +
CZVİ HƏLLEDİCİLƏR—muxtəlif
 +
maddələri həll etmək ucun iplədilən
 +
ucucu ӱzvi mayelər və ya onların qa-
 +
rıpıqı. Benzin, skipidar, benzol,
 +
toluol, ksilol, muxtəlif spirtlər
 +
(metil, etil, izopropil spirti və s.)
 +
və mӱrəkkəb efirlər (etil efiri, di-
 +
oksan və s.), aseton, keton, nitroben-
 +
zol, karbondisulfil, xloroform, di-
 +
xloretan, xlorbenzol və s. U.H.-dəndir.
 +
Sənaye sahələrindən bir coxukda, O
 +
cumlədən lak-boya, toxuculuq, əcza-
 +
cılıq, ətriyyat, plastik kutlə sənaye-
 +
lərində, k.t.-nla, tibdə və s, geniiy
 +
istifadə “dilir. U.H. ucun irəli su-
 +
ulən əsas tələbat-mumkun qədər az zə-
 +
ərli olması, yanqın cəhətdən təh-
 +
lukəli olmaması, Həll ediləcək mad-
 +
də ilə və İYİLƏəƏDİLƏN avadanlıqla kim"
 +
yəvi reaksiyaya girməməsi, asan isteh-
 +
sal olunması və qiymətcə ucuzluqu-
 +
 +
 +
dur. Bundan bapqa, ayrı-ayrı sənaye
 +
sahələri əz spesifik xususiyyətləri
 +
ilə əlaqədar əlavə tələbat da irəli
 +
surur, məs., ekstraksiya ucun secici
 +
aa. həlletmə qabiliyyəti olan
 +
.h. geturulur, maddələrin bir-birin-
 +
də tez həll olması ucun uzlaiyan Ləll-
 +
edicilər secilir və s.
 +
Y3BH iy UİYƏ—əsası ӱzvi po iMep-
 +
lər (poliakrilatlar, polistirol, po-
 +
likarbonatlar və s.) olan optik ipəf-
 +
af bərk materialların texniki adı.
 +
ənayelə * Uİİy.ə kimi, adətən, metil-
 +
metakrilat kutləsində (blokda) ge-
 +
dən polimerlətmədən alınan təbə-
 +
qə baya duiqulur (bax Polimetilme-
 +
takrilat). X li.-ni vakuumda 1itamp-
 +
lamaq və mexaniki e”mal etmək, yapıip-
 +
dırmaq, bititidirmək olar. U.pi. avia-
 +
siya, avtomobil BƏ gəmiqayırmada, op-
 +
tik cihazlarda, tibdə, məizətdə və s.
 +
istifadə olunur. U li. xaricdəplek-
 +
siqlas (AB1P, AFR, Fransa),
 +
perspeks (B. Britahiya), kla-
 +
reks (Yaponiya) adı ilə buraxılır.
 +
 +
 +
Əd. Potapov V. M,,
 +
cik S. N., Orqaniceskan
 +
1980.
 +
 +
 +
CZVİ-MİNERAL GUCBRƏLƏR, hu-
 +
min kubrələri — tərkibində
 +
uzvi maddə və ya kimyəvi, yaxud ad-
 +
sorbsiyalı mineral birləimələr olan
 +
gӱbrələr. U.-m.k. humin turiyuları və
 +
ya onların tərkibindəki materialla-
 +
rın (torf, qonur kemur, lil, ilist,
 +
curuntu) ammonyak, fosfatların am-
 +
monyaklı məhlulu, fosfat turpusu,
 +
kalium duzları ilə e"malından alı-
 +
nır. Y.-M.K.-HH tərkibi və adı muX-
 +
təlif olur: humofos, humxofoska,
 +
torflu-ammonyaklı gӱbrələr, qorflu-
 +
minerallı-ammonyaklı gӱbrələr və s.
 +
CZEYİRKƏND (1950 ilədək Ov-
 +
ipar)— Azərb.SSR Aqrcabədi r-nunda
 +
kənd. U. sovetliyinin mərkəzi. R-n
 +
mərkəzindən 12 km c.-da, Mil duzun-
 +
dədir. ƏH. 3569 (1985), pambıqcılıq,
 +
taxılcılıq, baramacılıq və heyvan-
 +
darlıqla məpquldur. Orta və səkkiz-
 +
illik məktəblər, klub, kitabxana, ki-
 +
noqurqu, xəstəxana var. Uzeyir Hacı-
 +
bəyovunipərəfinə adlandırılmındır.
 +
CZƏN AVTOMOBİL—bax c-Amfibi-
 +
 +
 +
id v,
 +
 +
CZƏN QAZIMA QURRULARI-–-də-
 +
niz akvatoriyalarında axtarınd, struk-
 +
tur-axtarınq və kəifiyyat quyuları
 +
qazımaq məqsədi ilə inlədilən səyyar
 +
dəniz qurquları. Qazıma ipləri bala
 +
catdırıllıqdan sonra U.q.q. Yedəklə-
 +
nib, yepi quyu qazılacaq sahəyə aparı-
 +
la bilər ki, bu da onların stasionar
 +
qazıma qurqularına nisbətən beyuk
 +
iqtisadi səmərəliliyini tə min edir.
 +
U.q.q., əsasən, batırılan, domkratlı,
 +
yarıbatırılai tipli U.q.q.-na (ipək. 1)
 +
və qazıma kəmisinə bəlunur. Batı:
 +
rılan tipli U.q.q. ӱzə bilən kəv-
 +
lə-pontondan, gəvdəyə istinad edən 1182-
 +
quli dirəklər uzərindəki iiy meydan-
 +
casından, qazıma və s. avadanlıqlar-
 +
dan ibarətdir. Onlardan, əsasən, da-
 +
yaz yerlərdə (5—20 xs) istifadə olu"
 +
nur. İlpq yerində gəvdəsinə su doldu-
 +
rulmaqla qurqu dəniz dibinə oturdu-
 +
lur. Bu tipli qurqu İLK dəfə
 +
 +
ildə ABPT-da, Meksika kərfəzində is-
 +
tifadəyə verilmitdir. SSRİ-də ilk
 +
qurqu Bakıdakı “Dənizneftlayihəə
 +
Elmi-Tədqiqat və Layihə İn-tunda La-
 +
yihələndirilmiin, 1959 ildə c“ Paris
 +
kommunasız ad. 3-dda hazırlanmıpz-
 +
 +
 +
Tatarin-
 +
ximil, M.,
 +
 +
 +
——ə— ——
 +
 +
 +
 +
 +
 +
1Pək. 1. Uzən qazıma qurqularının tip-
 +
ləri: a—batırılan, b—domkratlı, v—
 +
yarıbatırılan. :
 +
 +
 +
dır (suyun dərinliyi 6—7 m olan sa-
 +
Hədə 600—700 m-lik quyu qazımaq ucu,
 +
 +
dur).Domkratlı U.q.q. ipt vəziy-
 +
yətində mӱtəhərrik dayaqları vasitə-
 +
silə dəniz dibinə istinad edir. Gəv-
 +
dədən, ona bərkidilmiyi guclu dom-
 +
kratlardan, domkrat vasitəsilə ppaqu-
 +
li istiqamətdə endirilib qaldırıla
 +
bilən dayaqlardan, vıpka, texnoloji
 +
və s. avadanlıqdan, elektrik st., is-
 +
tehsalat və yapayın yerlərindən iba-
 +
rətdir. Bu tip qurqular konstruksi-
 +
yalarına gərə muxtəlif olur (məs.,
 +
gəvdələrin planda gerunuiqunə gərə
 +
uc, dərd və s. bucaqlı, dayaqlarının
 +
sayına gərə uc, dərd, bepy və s. dayaq-
 +
lı). Muasir domkratlı C.q.q., əsasən,
 +
uӱcbucaqlı, yaxud derdbucaqlı gevdə-
 +
li, ӱc və ya dərd dayaqlı olur. Dərin-
 +
liyi 100 m-dək olan dəniz agvatoriya-
 +
larında iplədilə bilər. İlk dom-
 +
kratlı U.q.q. 1950 ildə ABPT-da yara-
 +
dılmız, 1953 ildə tətbiq edilmitdir.
 +
SSRİ-də bu tipli ilk qurqu €AÖme-
 +
rong 1966 ildə Bakıdakı cDənizneft-
 +
layihə. Elmi-Tədqiqat və Layihə İn-
 +
tunda layihələndirilmitt və Xəzər
 +
dənizində istismara verilmiptdir. Bu
 +
tip U.q.q.-ndan dənizin 100— 110 m-dək
 +
dərinliklərində 6500 m-lik kətfiy-
 +
yat quyuları qazılmasında istifadə
 +
olunur. Yarıbatırılantipli
 +
U.q.q.-nın (YUQQ) bir hissəsi ip və-
 +
ziyyətində suya batırılır. Uzə bilən
 +
alt gəvdələr-pontonlardan, bə İYK AHa-
 +
metrli stabilizasiya sutunları və
 +
onlara istinad edən u/st gəvdədən, ii
 +
meydancasından, vımkadan, qazıma və
 +
texnoloji avadanlıqdan ibarətdir.
 +
TUQQ uzən vəziyyətdə quyu qazdıqı ucun
 +
 +
 +
hör o 55
 +
“ VM: “ə
 +
 +
 +
(Hə. ”
 +
zi. c
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ela R.
 +
 +
 +
1Pək, 2. 1Pelf- 15 yarıbatırılan uzən
 +
qazıma qurqusu.
 +
 +
 +
312, c. 9
 +
 +
 +
ӰZƏRLİKTƏPƏ
 +
 +
 +
dalqaların, sualtı cərəyanların, gu-
 +
ləyin tə”sirindən hərəkət edir. Qur-
 +
qunu qazılan quyu ӱzərində muəyyən
 +
sərhədlərdə saxlamaq ucun bu tip
 +
U.q.q.-nda xususi stabilizasiya siste-
 +
mi, ufuqi, paquli yerdəyinmə və lən-
 +
gərvurma piyəraitində qazıma ipləri-
 +
ni tə”min etmək ucun xususi sualtı
 +
qazıma avadanlıqı dəsti, kompensa-
 +
torlar, sualtı dalqıc avadanlırı,
 +
 +
 +
| sualtı televiziya sistemi və s. olur.
 +
 +
 +
ip vəziyyətində YUQQ cox dayanıqlı
 +
olub, qazıma nəqteyi-nəzərindən qazı-
 +
ma gəmisinə nisbətən daha əlveriil-
 +
lidir. YUQQ-nın stabilizasiya siste-
 +
mi ləvbərli və ya dinamik ola bilər.
 +
Birinci halda qurqu quyu uzərində
 +
aqır levbərlər, ikinci halda isə alt
 +
gəvdədə yerləpdirilmin xususi vint-
 +
lər vasitəsilə saxlanılır. YUQQ-n-
 +
dan, əsasən, dənizin 200—300 m dərin-
 +
liklərində istifadə olunur. Dunyada
 +
ilk YUQQ 1961 ildə ABT1P-da tətbiq
 +
edilmipdir. SSRİ-də ilk YUQQ 1980
 +
ildə Həptərxanda (PTelf-1) inipa
 +
olunmuqi (pək. 2), 1981 ildə Xəzər
 +
dənizində istismara verilmitdir.
 +
Hazırda dunya dənizlərində təqr.
 +
700 U.q.q. istismar olunur.
 +
 +
 +
Əd.: AqaqusevVnov KO. A. i dr.,
 +
Samopodıemnıe plavucie burovıe usta-
 +
novki, M., 1979.
 +
 +
 +
CZƏN ƏSASLAR—dəniz və okean-
 +
ların mineral sərvətlərinin, fayda-
 +
lı qazıntı ehtiyatlarının mənim-
 +
sənilməsində inlədilən səyyar qurqu-
 +
lar. Buraya çzən qazıma (bax Uzən za-
 +
zıma qurquları) və istismar qurqu-
 +
ları, neft anbarları, təbii və neft
 +
qazlarını mayelətidirmək ucun plat-
 +
formalar, sualtı neft və qaz kəməri
 +
cəkən qurqular, dənizdə neft-mə”dən
 +
və mulki qurquların intasında iiilə-
 +
dilən platformalar, metallarla zən-
 +
gin dəniz dibi cekuntulərini top-
 +
layan qurqular, ӱzən yataqxana və s.
 +
qurqular daxildir. Konstruksiyala-
 +
rına gərə U. ə. muxtəlif (məs., gəmi
 +
gəvdəli, yarıbatırıl-
 +
mıpii, yaxud domkratlı
 +
səyyar qurqular və s.
 +
tipli) olur. Əsasən,
 +
metaldan, bə”zən də-
 +
mir-betondan inita
 +
edilir.
 +
 +
UZƏN KƏRPU—uzən
 +
dayaqlar (ləvbərlə bər-
 +
kidilmiii bərə, barj
 +
və ponton) uzərində
 +
qurapdırılmın kər-
 +
pu. Kerpunun apırım
 +
hissəsi taxta və ya 22
 +
metaldan olur, U.k.
 +
ucuz bapa gəlir və
 +
qısa muddətdə hazır-
 +
naHbip, Y.K.-nƏH, Əca-
 +
sən, mӱvəqqəti qurqu
 +
kimi istifadə olunur.
 +
Y3ƏH TANK—su ma-
 +
neələrini mustəqil
 +
dəf edən, suda və qu-
 +
ruda deyuiə bilən tır-
 +
tıllı, zirehli deyuii
 +
mapını. U.t.--ıIN ilk
 +
nӱmunələri camfibi-
 +
yaz adlanırdı. Uzmə
 +
qabiliyyətini hepMe"
 +
tikləpdirilmiyt gəv-
 +
dənin zəruri subası-
 +
mı tə”min edir. U.t.-
 +
ın suda hərəkətini
 +
avar vinti, tırtıllı
 +
 +
 +
 +
 +
 +
483
 +
 +
 +
lent və ya suatan hərəkətverici Tə”,
 +
min -edir. İ-də hazırlanmıt
 +
PT-76 U.t.-ının kutləsi 14 77, şur"əti
 +
quruda 44 km/saat, suda isə 10 km/saat,
 +
hey”əti 3 nəfərdir.
 +
 +
UZƏRLİK (Revkapitp) — həlməlgimi"
 +
lər fəsiləsindən bitki cinsi. Cənubi
 +
Avropa, Asiya (Kicik Asiyadan Monqo"
 +
lustana qədər) və Amerikada (Meksi-
 +
ka) 6, SSRİ-də 2, o cӱmlədən Azərb.
 +
SSR-də 1 nəevu mə”lumdur. Avropanın
 +
cənub hissəsində, Qafqazda və Orta
 +
Asiyadaadi U. (R. haqtaya) daha cox
 +
yayılmımndır. Milkəklu coxillik ot"
 +
dur. Cəl, yarımsəhra və səhralarda,
 +
bə”zən yapayıti yerlərində, yol KəHap-
 +
larında alaq kimi bitir. Heyvanlar
 +
yemir, zəhərlidiry tərkibində harma-
 +
lin, harmin və s. alkaloidlər var. To"
 +
xumlarından yun və ipək parcaları
 +
boyamaq ucun davamlı rənglər (al-qır-
 +
mızı, cəhrayı və s.) alınır. Qədim-
 +
dən 1Pərq xalqları, o cӱmlədən azərb.-
 +
lar arasında guya gəzdəymədən saxla-
 +
maq məqsədi ilə U. yandırmaq adəti
 +
 +
 +
var. .
 +
 +
Y3ə RLİKTƏPƏ — Azərb.SSR Atdam
 +
it.-nin 11.-ində orta Qunc dəevrunə
 +
(e.ə. 2-ci minilliyin 1-ci yarısı və
 +
ortaları) aid arxeoloji abidə. Za-
 +
qafqaziyada arxeoloji cəhətdən eyrə-
 +
nilmitiq nadir abidələrdən biridir.
 +
Sah.2 ha, hund. 9,8 m-dir. Mədəni tə-
 +
bəqənin qalınlıqrı 3 m olub, tikinti
 +
qalıqları, keramika və Nam MaTepPHa-
 +
lı ilə zəngindir. Mutplahidə olunan
 +
yanqın izləri, ox ucları ehtimal gi,
 +
qoniyu qəbilələrin basqını ilə əla"
 +
qədardır. Yapayı:l yerindən yıtma
 +
oraqlar, təsərrufat quyuları, gil
 +
qablar, dən dapları, surtkəclər, hə-
 +
vəngdəstələr, gildən araba təkəri MO“
 +
delləri, gil nehrə parcası, sumuk-
 +
dən iy baplıqları, tunc əiyalar (xən"
 +
cər, iynə, bilərzik, asma), metalərit"
 +
mədə istifadə edilən gil əiyya, uzə”
 +
ri qara cilalı və həndəsi naxınylı,
 +
qara boya ilə naxıtlanmıqp qırmızı
 +
rəngli mӱxtəlif qablar, gildən qadın
 +
 +
 +
ittəcqnı m qrız
 +
 +
a Pn ə
 +
 +
12 6 N I Şə ə
 +
 +
Ko qə sədə yə dəy R Tər
 +
 +
a ən in ə isi
 +
 +
M... o OznəR
 +
 +
ET ku
 +
ət,
 +
 +
 +
r v kii
 +
E : ə sir.
 +
 +
 +
Sa,
 +
Un
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Uzərliktəpə" 1—caxmaq daından oraq diiİi: 2—dait asma:
 +
 +
Z—tunc biz: 4—toxucu aləti: 5—tunc iynə: 6—iy ucluqu:
 +
 +
7—dəvəgəzudən ox ucu: V—dat həvəng: 9—dən daiı: 10—
 +
tunc xəncər, 11—13—gil qablar.
 +
 +
 +
484
 +
 +
 +
Y33A/
 +
 +
 +
—— “x əy...
 +
 +
 +
fiquru, təsərrufat quyuları və s.
 +
tapılmındır. halisi əkincilik,
 +
maldarlıq və baqcılıqla məpqqul ol-
 +
mupdur. Bunu AƏH YİYTMƏK BƏ yarma
 +
cəkmək ucun tapılmıiy alətlər, qara-
 +
mal, davar, at, donuz sumukləri, gil
 +
nehrə parcaları, ӱzum tumları su-
 +
but edir. Bə”zi əlamətlərinə gərə U.
 +
ilk Tunc dəvru Kur-Araz mədəniyyəti
 +
ilə muəyyən əlaqə yaratsa da, onların
 +
keramika mə”mulatı forma və ornament
 +
xususiyyətlərinə gərə bir-birindən
 +
fərqlənir. U. tipli abidələ zərb.-
 +
ın. c.-1i. hissəsində, Nax.MSSR-də və
 +
Erm.SSR-in bə”zi r-nlarında da alp-
 +
kar olunub.
 +
 +
 +
Ədl Kupnareva" K, X., Posele-
 +
nie zpoxi bronzı na xolme Uzerlik-tepe,
 +
okolo Aqdama, v sb.: Materialı i issle-
 +
dovanin po arxeoloqii SSSR, o 67, M.—
 +
L., 1959: yenə onun, Novıe dannıe o
 +
poselenii Uzerlik-tepe, okolo Aqdama,
 +
yenə orada, 36 125, M.—L., 1965.
 +
 +
 +
CUZZAL — Bayatı-Piraz muqamında
 +
Xavəran, Humayun muqamında Məsnə-
 +
vidən sonra ifa olunan iie"bə.
 +
XZGƏCLƏR—su heyvanlarının hərə-
 +
kət orqanı. Onurqasız heyvanlarda qa-
 +
rınayaqlı, bapıayaqlı ilbizlərin və
 +
qılcənəlilərin pelagik formaların-
 +
da olur. U. ayaqın dəyitilmin for-
 +
masıdır və ya dəri qatlaqından in-
 +
kipaf edir. Muasir onurqalı heyvan-
 +
lardan dəyirmiaqızlıların, balıqla-
 +
rın, bə”zi suda-quruda yapayanların
 +
və məməlilərin U.-i var. Dəyirmi-
 +
aqızlılarda 3 tək uӱzgəc (2 bel, 1 quy-
 +
ruq) var.
 +
 +
Balıqlarda U. tək və cut olur.
 +
Cut U.-ə dəp və qarın (/.-i aiddir.
 +
Adətən, dəp U.-i endə, qarın U.-i ge-
 +
ridə yerləpir. Bə”zi balıqlarda (tres-
 +
kalarda, dəniz itlərində) isə əksinə-
 +
dir. Cut U. balıqın suda muvazinə-
 +
tini saxlayır, bə”zi balıqlarda su-
 +
da ӱzmə orqanı, ucan balıqlarda hava-
 +
da mӱvazinət orqanı, bə”zi dib balıq-
 +
larında dibdə, hətta quruda hərəkət
 +
orqanı vəzifəsini gerur (bə”zi tropik
 +
balıqlar cut U.-i vasitəsilə, hətta
 +
aqraca dırmanır). U. qərni və ya sӱmӱk
 +
toxumadan olan pqualardan ibarətdir.
 +
Bel və anal U.-i balıqın, əsasən, hə-
 +
rəkət istiqamətini tə”min edir: qida-
 +
nı cəlb etmək, yaxud əlavə vəzifəni
 +
Yerinə Yetirmək ucundur. U. inkipaf
 +
nəticəsində umumi dəri qatlarından
 +
əmələ gəlmiiydir. Suda-quruda yaila-
 +
Yanlarda tək U. dəri qatları ipəklində
 +
suda Yapayan surfələrin, demək olar
 +
ki, hamısında var.
 +
 +
MZGƏCOTU, trollius (Trollius)
 +
—qaymaqcicəklilər fəsiləsindən cox-
 +
illik bitki cinsi. Yarpaqları bar-
 +
maqvarı dilimli otdur. İri, mapBa-
 +
rı, sarı, Yaxud narıncı cicəkləri
 +
TƏK-TƏK Yerləpir. PTimal yarımkurə-
 +
sinin mulayim və soyuq iqlimli vil.-
 +
lərində 30-dək, SSRİ-də 12, o cumlə-
 +
dən Azərb.SSR-də 1 nəvu— yarım -
 +
a 4 bi T 1.(T. rağiYiz) var. Zəhərli bit-
 +
gidir. Avropa U., Asiya U. və
 +
Cin U. nəvlərinin, xususən irici-
 +
cəkli hibrid formaları dekorativ
 +
bitki kimi becərilir.
 +
 +
MZĞUCULUK, idmand a—su idma-
 +
nı nəvlərindən biri. Muxtəlif usul-
 +
larla muçəyyən məsafəyə ӱzməyi, həmci-
 +
NİN sualtı, sinxron (musiqi muia-
 +
yiəti ilə yerinə yetirilən fiqurlu,
 +
akrobatik hərəkətlər keda əhatə edir
 +
(bax Brass, Batterflyay, Krol, Su-
 +
 +
 +
altı idman). Mualicə, məipət və
 +
“3 əl nə nn
 +
 +
ZLƏMƏ İYYLƏRİ (inpaatda)
 +
—-bina və tikililərdə konstruksiya
 +
elementləri səthlərinin bəzədilməsi
 +
 +
 +
BƏ KƏPYHYIHHƏ yaxtılatdırılması
 +
 +
 +
ucun aparılan iplər. Bax Bəzək in-
 +
ləri.
 +
MXZLƏİYDİRMƏ–cinayət muhakimə
 +
 +
 +
icraatında, qabaqcadan dindirilmiyl
 +
iki ipəxsin ifadələrində muhum zid-
 +
diyyətlər olduqda onların eyni bir
 +
vaxtda (bir-birinin iptirakı ilə)
 +
dindirilməsi. İfadələrdəki ziddiy-
 +
yətlərin səbəbini aikar etmək və on-
 +
ları aradan qaldırmaq, ifadələrin
 +
dӱzguӱnluyunu qiymətləndirməyə kəmək
 +
edən əlavə mə”lumatlar almaq ucun
 +
aparılır. Sovet huququna gərə U. za-
 +
manı muӱttəhimlər, iqubhə edilən ipəxs-
 +
lər, pahidlər, zərər cəkmiiq iqəxslər
 +
(istənilən tərkibdə) dindirilə bilər.
 +
CZLUK MATERİALLAR (inpaat-
 +
d a)—bina və tikililərdə xarici və
 +
daxili səthlərin istismar xassələri-
 +
HH və dekorativ keyfiyyətini yuksəlt-
 +
MƏK VƏ s, məqsədlərlə tətbiq olunan
 +
material və mə"mulatlar. Bax Bəzək
 +
materialları.
 +
 +
MZCK—əsasən, qiymətli materiallar-
 +
dan halqa formasında duzəldilmiiy
 +
ZİNƏT NƏvӱ, U.-lər qayilı və qaypsız
 +
olmaqla iki qrupa ayrılır. Arxeolo-
 +
ji qazıntılar zamanı Azərb.-dan hələ
 +
e.ə. 2-ci minilliyə aid tunc, dəmir və
 +
sumuӱkdən duӱzəldilmiin U. nӱmunələri
 +
tapılmıpdır.
 +
 +
Y3YM (Unlrb)—uӱzum fəsiləsindən
 +
bitki cinsi. PTimal yarımkurəsinin
 +
isti və mӱlayim iqlimli zonalarında
 +
70-dək nəvu mə”lumdur. Tənəyi gucl
 +
boy atır. Kək sistemi yaxtqı inkiita
 +
edir. Gəvdəsi lianadır. Tam, yaxud
 +
3- və 5- dilimli yarpaqları nəvbəli
 +
duӱzulur. İkicinsiyyətli xırda, ya-
 +
ipyıl cicəkləri supurgə cicək qrupun-
 +
da toplanmıtqdır: meyvəsi 1—4 bərk-
 +
toxumlu giləmeyvədir. Gilələri mux-
 +
təlif rəngdə olub salxımda yerləptir.
 +
İl ərzində U.-un inkitafında iki
 +
dəvr ayırd edilir: nisbi sakitlik və
 +
vegetasiya dəvru. U., əsasən, vegetativ
 +
usulla (yalnız seleksiya ipində yeni
 +
sortların yetitidirilməsində toxum-
 +
la) coxaldılır. yeyilir Hə
 +
sortları), ondan pərab, konyak, ipirə,
 +
kompot, rical, murəbbə, cem, doiyab,
 +
sirkə, kipmit və s. hazırlanır. U.-
 +
un pirəsində 65—8794 su, 10—3326
 +
məkəp, 1,5—2,596 uzvi turipular, mine-
 +
ral maddələr (fosfor, dəmir, kali-
 +
um), həm inin S, Vu və Vu. vitaminlə-
 +
ri, A provitamini (karotin) və S., gi-
 +
ləmeyvəsinin qabıqında aiı və rəng-
 +
ləyici maddələr və s., toxumunda 4—
 +
1996 yaq, 1,8—8,096 apqı maddəsi var.
 +
Cecəsindən etil spirti, sirkə, iyərab
 +
turpusu, toxumlarından isə texniki
 +
yar alınır.
 +
 +
Aparılan elmi tədqiqatlar və qa-
 +
zıntılardan U.-un vətəninin Kur va-
 +
disi, Xəzər dənizi, Qara dəniz və Ara-
 +
lıq dənizinin ətraf r-nları olduqu
 +
muəyyən edilmitdir. Azərbaycan xalq
 +
seleksiyacıları PQireyi, At Aldərə,
 +
At kipmipi, At xəlili, AR ilanı,
 +
Bayanitirə, Qara Aldərə, Qara Kul”
 +
mi, Qara (panı, Naxcıvanın qızıl
 +
uzumu, Qırmızı kipmii, Mədrəsə,
 +
TPamaxı mərəndəsi, Gəlinbarmaqı,
 +
Ritbaba, Dəvəgəzu, Sarıgilə, Təbri-
 +
zi, Keciəmcəyi, Xindoqnı, PTirvan-
 +
tahı və s. U. sortları Yaratmınylar.
 +
 +
 +
Ən cox təsərrufat əhəmiyyətli U. nə-
 +
vu U, xapieqa-dır. Bu nevun AYHİa-
 +
da 4000-dən cox sortu mə”lumdur. 2800
 +
sort ampeloqrafik surətdə təsvir
 +
edilmitidir. Onlardan SSRİ-də təx-
 +
minən 2000-dək sortu Yaa Azərb.
 +
SSR-də 250-dən cox yerli U. sort
 +
apkar edilmip və onların təsviri
 +
verilmindir. U. sortları 3 qrupa be-
 +
lunur: ppərab sortları, sufrə sortla-
 +
rı və kipmipy sortları. |
 +
 +
Lənkəran, Qarabaq və Quba-Xacmaz
 +
zonalarında U. Yahqizsa nəvunə aid
 +
İzabella sortuna rast gəlinir. U.-
 +
un bəyuməsi və inkipafı, məhsulu və
 +
onun keyfiyyəti sortdan, ipəraitdən
 +
və aparılan aqrotexniki tədbirlərdən
 +
cox asılıdır. U. iipıq və istilikse-
 +
BƏH bitkidir. U. və onun məhsulları-
 +
nın mualicə əhəmiyyəti var (Bax Uzum
 +
mӱalicəsi).
 +
 +
Zərərvericiləri: fillok-
 +
sera, salxım yarpaqbukəni, tənək un-
 +
lu yastıcası, uzum ala kəpənəyi,
 +
herumcək və s. Xəstəlikləri:
 +
mildyu, oidium, bakterial xərcəng,
 +
antrakn oz, sarı curumə və s.
 +
 +
Əd.: bax Uzumculuk məqaləsinin ədə"
 +
 +
biyyatına.
 +
Y3AYM MYAHMMƏCUM, aM Tn e€ z0Te€-
 +
rapiya (iyu. ampe 10s—YəaYM HT mepa-
 +
piya)—muxtəlif xəstəliklərin uzum-
 +
lə mualicə edilməsi. U.m. 1 əsrdən
 +
mə”lumdur. Hələ qədim zamanlardan
 +
yunan, Roma və ərəb həkimləri tərə-
 +
an tətbiq edilirdi. Rusiyada
 +
U.m. barədə mӱlahizələr V. N. Dmit-
 +
riyevin monoqrafiyasında (1878) əz
 +
əksini tapmıtn, lakin inqilaba qədər
 +
cox az tətbiq olunmutidur. SSRİ-də
 +
U.m.-nin elmi-nəzəri əsaslarını 1920
 +
ildən baplayaraq Krımın cənub sa-
 +
hHillərində Sematko ad. in-tda (Yal-
 +
tada) bir qrup həkim piiləyib hazır-
 +
lamıtdır.
 +
 +
U.m. nəticəsində su-duz mӱbadilə"
 +
si, baqıosaqların motor funksiyası
 +
sur”ətlənir, iptaha, sidik ifrazı
 +
artır və s. Urək-damar, beyrək, qara-
 +
ciyər, aqciyər xəstəliklərinin muali-
 +
cəsində istifadə olunur. P1əkərli
 +
diabetdə, aqız boptluqunda yara olduq-
 +
da (stomatit, gingivit), kəskin və xro-
 +
nik enteritdə, enterokolitlərdə, kəs-
 +
kin akciyər vərəmində U.m.-ndən is-
 +
tifadə etmək olmaz,
 +
 +
Ədə Darqepic V. K., Vinoqra-
 +
dolecenie, Mnoqotomn. ru kovodstvo 4 Osno-
 +
vı kurortoloqinə, pod red. V. A. Alek-
 +
sandrova, t. 2, s. 426, M., 1959, biblioqr.
 +
 +
 +
Y3AYM TURİYUSU— axır turmau-
 +
sunun baiyqa adı.
 +
 +
ZUM YYƏKƏRİ —qluxozanın
 +
qa adı.
 +
UZUM YYƏRABLARI —ӱzum ipirəsi-
 +
nin muxtəlif usullarla tam və ya na-
 +
tamam qıcqırdılıb e"mal edilməsin-
 +
dən alınan spirtli ickilər qrupu.
 +
Cli. istehsalında uzumun texniki
 +
sortlarından (Bayan-=irə, Mədrəsə,
 +
Xindoqnı, Rkasiteli və s.) istifadə
 +
olunur. Ulp. sortlu (bir uzum sor-
 +
tundan hazırlanır) və kulaj (mux-
 +
təlif uzum sortlarından hazırla-
 +
nır) olur. Rənginə gərə ar, cəhrayı
 +
və qırmızıs keyfiyyətinə gərə marka-
 +
lı və adi (ordinar) U li. buraxılır.
 +
U li, tərkibində karbon qazı olmayan
 +
csakitg ppərablara, karbon qazı ilə
 +
təbii qıcqırtma yolu ilə doydurulmunl
 +
oynaq (kəpuglənən) tərablara və kar-
 +
bon qazı ilə sui"i yolla doydurulmun
 +
 +
 +
bapi-
 +
 +
 +
ULVİ RƏCƏB
 +
 +
 +
——"”"—a —“ Y—...—"
 +
 +
 +
cipipucilərək (qazlı ttərabla ayrı-
 +
lır. c“Sakitı pərablara Li
 +
o : )
 +
yarımturiq (326 -ə qədər ppəkəri olur)
 +
və yarımpiirin (pəkər 3—895 ) sufrə
 +
iyərabları, həmcinin tərkibinə spirt-
 +
rektifikat əlavə edilmit tundləidi-
 +
rilmipt və ətirləndirilmii ipqərablar
 +
daxildir. Tundlətdirilmirti U li,
 +
tund iqərablara (17—2096 spirt), li-
 +
Kəp məpaönapa (12—179£ spirt) və de-
 +
sert :ərablarına ayrılır. U lp.-na
 +
cMavrudə, “Qırnovog (Bolqar ıstan),
 +
cEqri Bikaverə (Macarıstan), *Mon-
 +
tilya?ə, Malaqa (İspaniya), Marsala,
 +
“Siciliya (İtaliya), 1Pato ikem
 +
(Fransa), *Silvanerı, c“Rislinqə, Rka-
 +
siteli, Kaberne, Saperavi, 4 Aiptarakə,
 +
cNeqru de Purkarı, cLivadiyaə, € Mac-
 +
sandra?j (SSRİ) və s.-ni misal gestər-
 +
mək olar. Respublikamızda markalı
 +
iərablardan *Sadıllı?, € Mənpəcəə,
 +
“Azərbaycanı, “Mil, “Qaracanaqə,
 +
-“1PPamaxız, “Kurdəmirə, €Arcradavs
 +
və s. istehsal olunur. Bax həmcinin
 +
|Pərabcılıq, Pərab sənayesi.
 +
CUZCMLUTƏPƏ— Azərb.SSR 1Pamxor
 +
r-nunun Təzəkənd k.-ndən 2 km i1.-də,
 +
Kur qəs.-ndən 1,5 km c.-da erkən orta
 +
əsr Yaqpayıti yeri (bax Meynətənə).
 +
CZCMCULUĞ—1) uzumun becəril-
 +
məsi ilə məpqul olan k.t. sahəsi, Y.
 +
əhalini ӱzum və kipmiklə, məpa6-
 +
cılıq və konserv sənayesini xammal-
 +
la tə”min edir. Bununla əlaqədar ola-
 +
raq U. 4 istehsal sahəsinə ayrılır:
 +
1. Sufrə U.-uc—yerli istehlak ucun
 +
təzə uzumun istehsalı, dapınması və
 +
saxlanması. 2, Qurudulmuqt Y3YMYH
 +
xammal bazası kimi kipqmiti sortla-
 +
rının yetipdirilməsi. 3.  PPərabcı-
 +
lıq sənayesinin xammal bazası kimi—
 +
zavodların iərab, ipampan ipərabı və
 +
konyak istehsalı ucun texniki sort-
 +
larla tə”min edilmə:i. 4. Konserv
 +
 +
 +
sənayesinin xammal bazası kimi—İi- .
 +
 +
 +
rə, kompot, mӱrəbbə və s. spirtsiz ic-
 +
kilər ucun xammal istehsal edilməsi,
 +
 +
Dunya uzumluklərinin təqr. Ya-
 +
rısı İspaniya, İtaliya və Fransa-
 +
nın payına duiqur. U., həmcinin Tur-
 +
kiyə, Əlcəzair, Portuqaliya, YSFR,
 +
RSR, Mac.XR, BXR və ABPQ-da inki-
 +
paf etmipdir. SSRİ-də uzumluklə-
 +
rin umumi sah. 1 mln. 300 min ha-a
 +
catır (1982). RSFSR-də (Stavropol,
 +
Qroznı, Krasnodar, Rostov, Har. MCCP
 +
və s.), USSR, Mold.SSR, Kypu.CCP,
 +
Erm.SSR, Orta Asiya resp.-larında
 +
və xususilə Azərb.SSR-də U. k.t.-nın
 +
əsas sahələrindən biridir.
 +
 +
U. gəlirli sahə kimi qədimdən
 +
mə”lumdur. Eneolit və Tunc dəvrun-
 +
də yabanı Avropa uzumu becərilirdi,
 +
uzum Zaqafqaziya, Orta Asiya və Ən
 +
Asiyanın yaxınlıqındakı r-nların
 +
ərazisində eramızdan bir necə min
 +
il əvvəl mə”lum idi. Azərb.SSR, Erm.
 +
SSR, Gurc.SSR və Tur.SSR-də indi
 +
də yabanı uzumlərə rast gəlinir.
 +
 +
Qədim mӱəlliflərin mə”lumatları,
 +
qayaustu rəsmlər və heykəltərailıq
 +
abidələri, Həmcinin arxeoloji qazın-
 +
tılar zamanı tapılmın uzum toxum-
 +
ları və pqərab qalıqları subut edir
 +
ki, Xəzər, Qara və Aralıq dənizləri
 +
Həvzələrindəki r-nlar U. və ipərab-
 +
cılıqın ən qədim ocaqlarıdır. İn-
 +
sanlar ilk dəfə yabanı uzum kolunu
 +
tədricən mədəniləpdirmiyy, onu me-
 +
tpədən acıq, gӱupəmili yerlərə kecur-
 +
muli, mӱtərəqqi aqrotexniki ӱsullarla
 +
becərərək coxlu uzum pevləri yetiii-
 +
dirmiplər. Yaxın |Pzrqdə uzum hələ
 +
 +
 +
7—9 min il bundan əvvəl mə”lum idi.
 +
Suriya, Fələstin, Kicik Asiya, YU-
 +
nanıstan və Misirdə uzum bu ərazi-
 +
lər məskunlaandan becərilirdi.
 +
Təqr. 3500 il bundan əvvəl Mesopota-
 +
miyada, bir qədər sonra isə Zaqafqa-
 +
ziyada U, və ppərabcılıq geniiy yayıl-
 +
mıtidı. U.-un Yayılmasında və onun
 +
muxtəlif sortlarının meydana gəlmə-
 +
sində Qədim Elladanın U, mədəniyyə-
 +
tini mənimsəmit Romanın muhum ro-
 +
R olmutidur. U. Romadan Fransa,
 +
spaniya və Avropanın digər əlgələ-
 +
rinə gkecmiidir. TPərqi Avropaya uzum
 +
tənəyini Krım və Qara dəniz vasitə-
 +
silə qədim yunan muhacirləri gətir-
 +
miplər. E.ə. 5 əsrdə Skif padiahlı-
 +
qına gəlmit Herodotun mə”lumatına
 +
gərə Dneprin apaqı axarlarının sa-
 +
kinləri (borisfenlər) mədəni U.-lə
 +
məptul olurdular.
 +
zərb.-da tarix e”tibarı ilə ən
 +
qədim, məimətdə tutduqu yerə gərə ge-
 +
nip yayılmınn təsrrufat sahələrin-
 +
dən biridir. Azərb.-da U. hələ Tunc
 +
devrundən mə”lum idi. Xanlar, Qazax
 +
(Sarıtəpə), Aqdam (Uzərliktəpə), At-
 +
stafa (PQomutəpə) və s. yerlərdən ta-
 +
pılmıni uzum toxumları, kəmurləipq-
 +
mipi uzum gilələri, icərisində izərab
 +
xıltı olan kuplər, uӱzuməzən dalar,
 +
həmcinin təsərrufat alətləri (dəhrə,
 +
bıcaq, qaycı və s.), xırda qablar (mat-
 +
pa, kuzə, qədəh, cam və s.) Azərb.-da
 +
ələ 5—7 min il bundan əvvəl U. və
 +
iərabcılıqla məpqul olunduqunu KƏC-
 +
tərir. Antik dəvrdə və erkən orta
 +
əsrlərdə U. daha da inkipyaf eTMHHİ-
 +
di. Azərb.-da ӱzӱmdən kipmiii, mə-
 +
vuc, dopab, rical, sirkə, abqora və s.
 +
hazırlanır, xarici əlkələrə də ixrac
 +
olunurdu. Uzum və uzum məhsulların-
 +
dan muxtəlif xəstəliklərin mçalicə-
 +
sində də istifadə edilirdi. 19 əsrin
 +
orqalarından Azərb.-da U. daha da
 +
inkitaf etdi və sənaye xarakteri da-
 +
itımaqa ba:iladı. 1913 ildə Azərb.-da
 +
uzumluklərin sah. təqr. 26 min ha,
 +
ayM istehsalı 105 min ?” olmutidur.
 +
ovet hakimiyyəti illərində Azərb.-
 +
da U.-un inkimafına xususi fikir
 +
verildi. Azərb.SSR XKS-nin 1922 il
 +
25 aprel tarixli dekretinə əsasən tor-
 +
paq komissarlıRrRı yanında uzumculuk-
 +
iərabcılıq idarəsi (Azərltərab) təit-
 +
kil edildi. 1925 ildə Azəritərab ida-
 +
rəsi Azərb. Dəvlət TTərab-Spirt Tres-
 +
tinə cevrildi. Azərb.-ın r-nlarında
 +
U.-lə məpqul olan s-zlar və k-zlar
 +
yaradıldı. Sov İKP MK-nın və
 +
SSRİ Nazirlər Sovetinin c Azərbay-
 +
can SSR-də kənd təsərrufatı isteh-
 +
salını daha da ixtisaslatdırmaq,
 +
uzumculuyu və ppərabcılıqı inkipaf
 +
etdirmək tədbirləri haqqında (1979,
 +
fevral) qərarı resp.-da ixtisaslaii-
 +
dırılmıiy C. s-zlarının yaradılma-
 +
sına və sənaye əsasında inkitaf et-
 +
dirilməsinə geniyi imkan yaratdı.
 +
Azərb.SSR-də 314 ixtisaslatidırıl-
 +
MbilH Y, s-zunda 300 min La-dan cox
 +
uzum plantasiyası var. Uzum isteh-
 +
salında və tədarukundə Azərb.SSR
 +
əlkədə birinci yerə cıxmıtdır
 +
(2 mln. t-dan cox, 1984).
 +
Azərb.-da 250 yerli uzum sortu sec
 +
cilib təsvir edilmiidir. İstehsalat
 +
əhəmiyyəti olan 67 yerli ӱzum sortu
 +
nun təsviri Azərb.SSR-in ampeloqra-
 +
fiyasında verilmitdir. Azərb.-da
 +
uzumluklərin 9095 -ni texniki və 1092-
 +
ni sufrə uzumu sortları təpjil edir.
 +
2) Uzumun bioloji xususiyyətləri
 +
 +
 +
və becərmə usulları haqqında elm,
 +
Umumi , Uuzumun biologiyası,
 +
ekologiyası və aqrotexnikasını eyrə-
 +
niryz xususi X. muxtəlif torpaqe
 +
iqlim ipəraitində uzumun aqrotexni-
 +
kasını ipləyib hazırlayır, ampe-
 +
loqrafiya (uzumun sortları və
 +
nəvləri haqqında elm), uzumun se-
 +
leksiyası (yeni sortlar Yetii-
 +
dirmək).
 +
 +
SSRİ-də muxtəlif zonalar ucun
 +
standart Hun sortları muəyyən edil-
 +
MHUHHP. ərb.- Elmi-Tədqiqat Uzum-
 +
“YAYK BƏ PPərabcılıq İn-tunda,
 +
Azərb.SSR EA Genetika və Seleksiya
 +
İn-tunda uzumun genetikası və selek-
 +
siyası məsələləri uzrə geniii tədqi-
 +
qat ipləri aparılır.
 +
 +
Ədə Əfəndiyev M.
 +
canda uzumculuk, B., 1972, Suleymaq-
 +
nov D. S. MəmmədovqR, Ə., Uzӱm-
 +
culuk, B., 1983: Ampeloqrafina Asepöaf-
 +
djanskoN SSR, B., 1973) Abdullaev
 +
İ. K., Problemı qenetiki i selekpii vi-
 +
noqrada v Azerbaİndjane, B., .
 +
 +
 +
Y3YUYRƏP (Dytiscidae)—cy öəeuəKnə-
 +
ri fəsiləsi. Bədəni uzunsov-ovalilə-
 +
killi, yastılatmıp, bəzən qabarıq-
 +
dır. Uz. 1,5 mm-dən 50 mm-dək olur.
 +
Arxa ayaqları kuӱrəkitəkilli uzuӱcudur
 +
(adı da buradandır), ən ayaqları tu-
 +
tucudur. Genii yayılmındır. 2500-
 +
dək nevu var. SSRİ-də 270-dən cox
 +
nəvu mə”lumdur. Azərb.SSR-də Yaxtı
 +
əyrənilməyib. TPirin, qismən də ior
 +
sularda yapayır. Gecələr bə”zən sudan
 +
cıxıb ucurlar. Becəkləri və surfə-
 +
ləri fəal yırtıcıdır, muxtəlif su
 +
onurqasızları ilə qidalanır.
 +
 +
CİK(buP, Umumittifaq Kom-
 +
munist(bolitiezviklər) Par-
 +
 +
 +
M.. Azərbay-
 +
 +
 +
tiyası — bax Sovet İttifaqı
 +
Kommunist Partiyası. |
 +
CİK(b)P MK—bax Sovet İttifaqı
 +
 +
 +
Kommunist Partiyasının Mərkəzi
 +
Komitəsi.
 +
CİK(b)P-EDƏ SAR MUXALİFƏT—
 +
bax Sar təmayul.
 +
CİK(b)P-DƏ SAR TƏMAYUL—bax
 +
Sar təmayul. |
 +
UİK(b)p-NİN MƏRKƏZİ NƏZARƏT
 +
KOMİSSİ YASI—bax Mərkəzi Nə-
 +
zarət Komissiyası.
 +
Cil KGİ—bax Umumittifaq Lenin
 +
Kommunist Gənclər İttifaqı.
 +
CUİLKGİ MK — bax Umumittifaq
 +
Lenin Kommunist Gənclər İttifa-
 +
qının Mərgəzi Komitəsi.
 +
Cİ HİMİY—bax Umumittifaq Həm-
 +
karlar İttifaqlarının Mərkəzi
 +
PQurası.
 +
ULVİ RƏCƏB Papıq oqlu (Yanvar,
 +
1903, Batum yaxınlıqındakı Janiv-
 +
Ax ə. ri k.—mart, 1938,
 +
: Bakı)— Azərb. s0-
 +
vet aktyoru. Azərb.
 +
SSR əməkdar artis-
 +
ti (1933). Milliy-
 +
yətcə acardır. Zi-
 +
yalı ailəsində do-
 +
qulmuiidur. Batum:
 +
da həvəskar tama-
 +
ialarda oynamkin-
 +
dır. 1918 ildə H.
 +
Ərəblinskinin rəh-
 +
bərliyi ilə Azərb.
 +
artistlərinin Ba-
 +
tumda verdiyi qastrol tamaiaları Za-
 +
manı C*Aripın mal alan (U.. Hacıbə-
 +
yov) gestərilərkən Soltan bəy rolunun
 +
ifacısı xəstələndiyindən həmin rol
 +
U.R.-ə tapiqırılmınmdı. Bu tamapya-
 +
dan sonra məiyhurlatan U.R, 1920 ilə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
486
 +
 +
 +
ULVİLİK
 +
 +
 +
 +
 +
 +
də Batum teatrına iplə DƏ vət edil-
 +
 +
 +
mipdi. U.R. 1922—24 illərdə Tiflis
 +
Azərb. Teatrının truppasında fəa-
 +
liyyət gəstərmiitdir. 1924 ildə A. Tu-
 +
 +
 +
qanov XU.R.-i Azərb. Dəvlət Dram Teat-
 +
rına də”vət edir. 1925 ildən Azərb.
 +
Dram Teatrının aktyoru olan U.R.-in
 +
iste”dadlı sənətkar kimi tanınması
 +
və Yaradıcılıqrının cicəklənmə dəv-
 +
ru məhz 6 iri baqlıdır. U.R.-in
 +
Azərb. ə eatrında yaratdıqı
 +
ilk rolu 4“İki yetimək (A. Denneri
 +
və Kormon) əsərindəki Jak obrazı
 +
olmutdur. U.R 1926—27 illərdə Ham-
 +
let (4 Hamletə, V. Pekspir) rolunda
 +
CIXI1P etmiiy və az muddətdə tamaila-
 +
cıların beyuk məhəbbətini qazan-
 +
mındı. Sonralar U.R. həmin teatr-
 +
da dolqun, bir-birindən fərqli ob-
 +
razlar qalereyası yaratmıtndır: Aq-
 +
ippin (4“Od gəliniə, C. Cabbarlı),
 +
Ningir-Sin (cv Zaqmukə, A. dmə
 +
Huinplen (c“Gulən adamı, V.
 +
 +
Satin (4 Həyatın dibindəəz, M. Qor-
 +
ki), Mixail Yarovoy (4“Lyubov Yaro-
 +
 +
 +
Ba)as, K. Trenyov), Anton (“Knyazə,
 +
GƏm üə z ağdı. ar
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Ulvi Rə-
 +
 +
cəb Eyvaz
 +
 +
(“1905-ci il-
 +
 +
nəs, VL. Cab-
 +
 +
barlı) rolun-
 +
da.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
H. Cavid) və 6. U. R. 1930 ildə Mos-
 +
kvada Umumittifaq teatr olimpiada-
 +
sında iitirak etmii, onun cZaqmukı
 +
və “Od gəliniək pyeslərindəki oyunu
 +
Azərb. teatrının mӱvəffəqiyyəti kimi
 +
qiymətləndirilmindir. V. PTekspir,
 +
F. PTiller,H. Cavid və C. Cabbarlı
 +
qəhrəmanlarının ən yaxtı ifacıla-
 +
rından sayılan U.R.-in yaratdıqı
 +
Otello, Hamlet, Frans Moor, Səya-
 +
vuti, Apqpin, Elxan obrazları Azərb.
 +
aktyor sənətinin tiymətli numunələ-
 +
rindəndir. Borodin (“Qorxuz, A. Afi-
 +
nogenov), Peyx Sən”an (41Peyx Sən”-
 +
anə, H. Cavid) və İsgəndər (“Əlulərə,
 +
C. Məmmədquluzadə) surətləri də U.R.
 +
Yaradıcılıqında muhum yer tutur. O,
 +
 +
 +
İPYekspir) rolunda.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Ulvi Rəcəkb“ Otello (€Örennoə, B.
 +
 +
 +
klassik səpkili rollarla yanapı yeni
 +
həyat quran insanların obrazını da
 +
inandırıcı iəkildə canlandıra bil-
 +
mipdi: Yapar, Eyvaz, Qudrət (4Ya-
 +
iyarı, 41905-ci ildəz, “Dənuiiə, C.
 +
Cabbarlı) və s. U.R. 1933—36 illərdə
 +
teatrda Voronov (4“Mudaxiləə, L. Sla-
 +
vin), Polad (“Polad Qartalə, A. Kor-
 +
neycuk), Romeo (“Romeo və Culyettaz,
 +
V. Pekspir) kimi yuksək bədii ifa-
 +
dəliliyi ilə Ferqlizi rollarda cı-
 +
xın etmitdir. U.R.-in teatrdakı son
 +
rolu M. İbrahimovun Həyatı pyesin-
 +
də Suleyman surəti olmutdur. Genit
 +
diapazona, yuksək sənətkarlıq iste”da-
 +
dına malik U.R. Azərb. səhnəsində
 +
mudrik, nəcib, mərd xarakterli obraz-
 +
lar silsiləsi yaratmıntl, onun sənəti
 +
sonrakı aktyor nəslinin yetipyməsinə
 +
beyuk tə”sir gəstərmitidir.
 +
 +
 +
Əd. Əliyeva Ə., Ulvi Rəcəb, B.,
 +
1962, Djafarov Dj., Azerbagdjan-
 +
skiV dramaticeskiNn teatr, B., 1962.
 +
 +
 +
CLVİLİK—ideal məzmunu cəhətdən
 +
əzunun real ifadə formaları ilə
 +
bir. əlcuyə gəlməyən predmet və hadi-
 +
sələrin daxili muhumluyunu səciyyə-
 +
ləndirən estetik kateqoriya. U. an-
 +
layıtpı antik devrun sonunda yaran-
 +
mıpdı. U. natiqliyin xususi uslu-
 +
bunu səciyyələndirirdi |1 əsrdə Ya-
 +
lancı Longinin cuӱlvilik haqqında
 +
əsəri (ruscası 1966)|. Terminin bu
 +
mə”nası Renessans dəvrunədək saxlan-
 +
mıpdı. Mustəqil estetik anlayıli
 +
kimi U.-i ilk dəfə E. Byerk tipləmil-
 +
dir (1757).
 +
 +
İ. Kant “Muhakimə bacarıqının
 +
tənqidiərndə (1790) gəzəllik ilə
 +
arasındakı ziddiyyətlərin sistemli
 +
təhlilini vermipydir (bax Soc.., t. 5,
 +
M., 1966, s. 110 88), gər gezəllik
 +
muəyyən forma, məhdudluq ilə səciyyə-
 +
lənirsə, U.-in mahiyyəti onun Hudud-
 +
suzluqunda, sonsuz əzəmətində və insa-
 +
nın seyri, xulya bacarıqı ilə əlcuyə
 +
gəlməməsindədir. U. insanın ikili
 +
təbiətini apkara cıxarır: o insanı
 +
canlı vӱcud kimi əzir, ezunun muvəq-
 +
qətiliyini və məhdudluqunu öama ayın-
 +
məyə məcbur edir, eyni zamanda insanı
 +
mə”nəvi varlıq kimi ucaldaraq, onda
 +
idraki ideyalar, hətta cismən əzu
 +
ilə bir əlcuyə gəlməyən təbiətdən də
 +
mə”nən yuksək olması pquurunu yara-
 +
dır. U.-in bu mə”nəvi xarakterinə,
 +
azadlıq ideyası ilə baqlılıqına gərə
 +
İ. Kant U.-i gəzəllikdən yuksək tut-
 +
mutidur. İ. F. PYiller İ. Kantın bu
 +
ideyalarını inkitpaf etdirərək, yal-
 +
nız təbiətdə deyil, tarixdə də U.-dən
 +
bəhs acmıqi (culvilik Haqqında,
 +
1792), İ. Kantın gezəlliyi U.-ə qarpı
 +
qoymasını duzgun saymamıqy, onları
 +
 +
 +
KG birlətdirən ideal gəzəllik anlayı-
 +
 +
 +
pını irəli surmutidur. Jan Pol
 +
 +
 +
U.-i hissi predmetlərə munasib gətu-
 +
rulmusi sonsuzluq kimi,
 +
= linq sonsuzluqun
 +
 +
 +
F. V. P1el-
 +
sonluda təcəssumu
 +
kimi muəyyənlətidirmiidlər. Zol-
 +
ger U.-i tam apkara cıxmamıiy, Yal-
 +
nız catpkara cıxacaqı ideya, Hegel isə
 +
təkcə təzahur ilə onun ifadə etdiyi
 +
sonsuz ideyanın bir əlcuyə gəlməməsi
 +
kimi səciyyələnlirminlər.
 +
 +
Marksist estetikada U. gezəlliyə
 +
qaripı qoyulmur və U. qəhrəmanlıq,
 +
 +
 +
| mubarizə pafosu və insanın, xalq kut-
 +
 +
 +
lələrinin yaradıcılıq fəaliyyəti ilə
 +
sıx əlaqədə araidırılır. U. insa-
 +
nın əzəməti və ləyaqəti ideyasından
 +
ayrılmazdır və faciəviliyin ona dor:
 +
 +
 +
malıqı elə bundadır və O, UӱLvi cotpae
 +
qunluqun əzunəməxsus masıdır.
 +
YnƏCDA, y ny db ə—opra əsrlərdə bə".
 +
zi Yaxın PPərq elkələrində, o cӱmlə.
 +
dən Azərb.-da mevcud olmui vergi
 +
(bax Ələfə).
 +
CLKƏR—səpələnmipy qalaktik ulduz
 +
topası. Buqa burcundədir. Diametri
 +
15 parsekdir. 9 ən parlaq ulduz topası
 +
adi gəzlə gərunur. Ən parlaq ulduzu
 +
Alsionadır. —
 +
CULFƏT GӰLPACA (1909— 1977)—əf-
 +
qan yazıcısı, ictimai xadim. Puptu
 +
dilində yazmıtldır, “Patto tolına
 +
tarix-filologiya akademiyasının pre-
 +
zidenti (1956—63), Əfqan—Sovet dost-
 +
.. cəmiyyətinin sədri (1960—63),
 +
abil un tinin prof. (19 9—73) ol-
 +
 +
mutpdur. c“Secilmiti tpe”rlər (1955),
 +
cӱrək səzuz (1962) ipe"r topluları-
 +
nın, cYanan qpamdan (1941) fəlsəfi
 +
esselər məcmuəsinin, “Secilmiky nəsr
 +
əsərləri. (1957) kitabının, filolo-
 +
giyaya dair tədqiqatların muəllifi-
 +
dir. Əsərlərində humanizm, zəhmət-
 +
gələrə dərin rəqbət əksini tapmı"p-
 +
dır. Azərb.-da olmusti (1958), Azərb.
 +
ədəbiyyatı və incəsənətini yuksək qiy-
 +
mətləndirmitdir.
 +
 +
Əsəri: Stixi, v gn.* Stixi poztov
 +
Afqanistana, M., 1962,
 +
YMVH BYPHY (ux. Cape of Good
 +
Nore, Fırtına ..... (por-
 +
tuqal dilində Sabo 4az Toqtepqaz)—
 +
Afrikanın c.-unda burun (34221” c.e.
 +
Bə 18:30” pp.u.). U.b.-nu ilk dəfə 1488
 +
ildə B. Diaiqi kəpf etmii və onu
 +
cFırtına burnu? adlandırmındı.
 +
Portuqaliya kralı 11 Juan burunun
 +
adını dəyitpdirərək U.b. qoymutpdur
 +
Snan Hindistana catmaq umidi
 +
İLƏ ).
 +
YMYMABPOTHTA MYUIABMPƏCM—
 +
bax Avropada təhlӱkəsizlik və ƏMƏK“
 +
daailıqa dair mӱ iqavirə.
 +
YMYMA3ƏPBA)MAH SOVETLƏR
 +
QURULTAYLARI— Azərb.SSR-in ali
 +
dəvlət Hakimiyyəti orqanı. 9 qurulta-
 +
ıı olmuzidur (1921—37). Qurultaya iiə-
 +
zər Sovetləri 1000, qəza Sovetləri isə
 +
ƏOO0 secicidən bir deputat gendərir-
 +
di. Azərb.SSR MİK-in 1924 il 1 ogt-
 +
Yabr tarixli qərarına əsasən 1250
 +
fəhlədən, 7500 kəndlidən bir depu-
 +
tat secilməsi muəyyənlətidirildi.
 +
 +
Birinci qurultay — 1921
 +
il mayın 6—19-da Bakıda olmusdur.
 +
Qurultayda həlledici səslə 582, mət-
 +
vərətci səslə 8 numayəndə ittirak et-
 +
mipdir. V. İ. Lenin qurultayın fəct-
 +
ri sədri secildi və ona təbrik teleq-
 +
ramı gendərildi. N. Nərimanov qu-
 +
rultayı girin sezu nlə acaraq demmiy-
 +
di: c...Azərbaycan xalqının Həyatın:
 +
da Yeni devr baitlanırə. Gӱndəlik:
 +
Azərb.SSR hekumətinin fəaliyyəti və
 +
beynəlxalq vəziyyət (N. Nərimanov
 +
rici siyasət (M. D. Huseynov), vet
 +
quruculuqu (H. Sultanov), xalq maa-
 +
rif komissarlıqının ipi (D. Bun-
 +
Yadzadə) haqqında mə”ruzələr və s.
 +
Qurultayda V. İ. Leninin cAzərbay-
 +
can, Gurcustan, Ermənistan, Daqıstan
 +
və Daqlılar respublikasındakı gom-
 +
munist yollaplarak 1921 il 14 aprel
 +
tarixli məktubu Azərb. və rus dillə
 +
rində e”lan edildi. Numayəndələr
 +
məktubu gurultulu alqınlar və cYa-
 +
pasın yolda Lenin|ə sədaları ilə
 +
qariqıladılar. Numayəndələrin tək
 +
lifi ilə qurultay məktubun surətini
 +
butun qəzalara gəndərməyi qərara al"
 +
dı. Qurultayda Azərb.SSR-in 1-ci
 +
 +
 +
YMYMAYH/A HEMOKPAT GƏNCLƏR FEDERASİYASI |
 +
 +
 +
Konstitusiyası təsdiq olundu və Azərb.
 +
İnqilab Komitəsini ləev edərək Azərb.
 +
SSR MİK (74 uzv və 25 namizəd) sec-
 +
di. Azərb.SSR MİK-in 1-ci sessiya-
 +
sında 2, may) Rəyasət Heyəti (ilk
 +
sədri M. H. Hacıyev olmutidur) və
 +
Azərb.SSR XKS-nin ilk tərkibi se-
 +
cildi (sədr N. Nərimanov).
 +
İkinci qurultay—1922 il
 +
aprelin 28—mayın 5 də Bakıda olq
 +
muidur. Qurultayda 562 numayəndə ipp-
 +
tirak etmiidir. Gӱndəlik: Azərb.SSR
 +
həkumətinin hesabatı (Q. Musabəyov),
 +
torpaq (S. M. Əfəndiyev), hərbi dəniz
 +
(Ə. Qarayev) və maarif (D. Bunyadza-
 +
də) komissarlarının mə”ruzələri, ər-
 +
zaq vergisi və s. Qurultay Zaqafqaziya
 +
Sovet Sosialist Resp.-ları Federa-
 +
tiv İttifaqının (ZSSRFİ) yaradıl-
 +
masını (mart, 1922) bəyəndi. Qurul-
 +
tayda k.t.-nın bərpası və daha da in-
 +
kipafı, fəhlələrin texniki savad-
 +
SIZLIRININ LƏRVİ VƏ ixtisasının ar-
 +
tırılması haqqında qərar qəbul olum-
 +
mull, ərzaq vergisi haqqında dekret
 +
təsdiq edilmiidi. Qurultay V. İ.
 +
Leninə təbrik teleqramı gəndərdi.
 +
2. MİK (95 uzv və 35 nami-
 +
zəd) secildi.
 +
 +
Ucuncu qurultay—1923 il
 +
noyabrın 25—dekabrın 1-də Bakıda
 +
olmutidur. Qurultayda həlledici səs-
 +
nə 387, məiyvərətci səslə 15 numayəndə
 +
iptirak etmipdir. Gundəlik: SSRİ-
 +
nin daxili və beynəlxalq vəziyyəti ə
 +
Qarayev və S. M. Kirov), Azərb.SSR
 +
hekumətinin hesabatı (Q. Musabəyov),
 +
torpaq (D. Bunyadzadə), maarif (M.
 +
Quliyev) komissarlarının mə”ruzələ-
 +
ri, yerli budcə və s. Qurultay SSRİ
 +
 +
əhlə-kəndli həkumətinin siyasətini
 +
 +
əyəndi. K.t.-nda torpaq quruculuquna,
 +
suvarma iplərinə, texniki bitkilə-
 +
rin, xususilə pambıqın inkipafına
 +
diqqəti artırmaqı, 1930 ilin apreli-
 +
nə kimi savadsızlıqı ləqv etmək MƏQ-
 +
sədilə məktəb ipəbəkələrinin geniip-
 +
ləndirilməsi tevsiyələrini irəli
 +
surdu. Qurultayda S. M. Budyonnı
 +
iptirak etmii və təbrik nitqi sey-
 +
ləmipdir. Qurultay V. İ. Leninə təb-
 +
rik teleqramı gəndərdi. Azərb.SSR
 +
MİK (115 uzv və 37 namizəd) secildi.
 +
Dərduncu qurultar-İ0
 +
ilmartın 10—16-da Bak
 +
Qurultayda həlledici səslə 599, məiq-
 +
vərətci səslə 63 numayəndə iptirak
 +
edirdi. Gundəlik: Azərb.SSR həku-
 +
mətinin hesabatı (Q. Musabəyov), tor-
 +
paq komissarının mə?ruzəsi (D. Bun-
 +
yadzadə), yerli “ərp fat və budcə,
 +
Azərb.SSR və ZSFSR Konstitusiyala-
 +
rında dəyitiklik və əlavələr, ərazi-
 +
nin formalatiması haqqında mə”ruzə-
 +
lər və s. Qurultay Azərb.SSR, ZSFSR
 +
Konstitusiyalarında dəyitpiklik və
 +
əlavələri qəbul etdi. Qurultay əkin
 +
sahələrini geniipləndirməyi, heyvan-
 +
darlıqı inkipaf etdirməyi, suvarma
 +
ipəbəkəsinə diqqəti artırmarı, Qızıl
 +
Ordunun ərazi hissələrini yaratma-
 +
qı və mehkəmləndirməyi qərara aldı.
 +
Azərb.SSR MİK (159 uzv və 27 nami-
 +
nd ӱ selildi. |
 +
empinci qurultay — 1927
 +
il martın 18—25-də Bakıda olmupq-
 +
dur. Qurultayda həlledici səslə 680,
 +
məpvərətci səslə 244 numayəndə ipqi-
 +
ak etmipdi. Gundəlik: Azərb.SSR
 +
əkumətinin hesabatı (Q. Musabəyov),
 +
 +
SSRİ-nin daxili və beynəlxalq və-
 +
 +
ziyyəti (M. Sxakaya), Azərb.SSR-in
 +
 +
dəvlət sənayesinin vəziyyəti (Hacı-
 +
 +
 +
ıdaolmuzdur.
 +
 +
 +
qasımov və C. İldırım), k.t.-nın və-
 +
ziyyəti və perspektivləri (D. Bunyad-
 +
zadə, Azərb. Qızıl ordusunun vəziyyə-
 +
ti (Ə. Qarayev) haqqında mə?ruzələr
 +
və s. Qurultay Azərb. və Zaqafqaziya
 +
hekumətinin siyasi və iqtisadi fəa-
 +
liyyətlərini bəyəndi. Azərb.SSR-in
 +
sənayelətdirilməsinin yaxın bepil-
 +
LİK ucun planını təsdiq etdi, əlkə-
 +
nin umumi sənayelətdirilməsi prob-
 +
lemlərilə əlaqədar olaraq Kk.t.-nın in"
 +
tensivlipdirilməsi və sənayelətdi-
 +
ilməsi haqqında gestəriti verdi.
 +
urultay Azərb.SSR Konstitusiyasın-
 +
da milli dəvlət aparatının daha da
 +
məhkəmlənməsinə, Azərb.SSR-in suve-
 +
ren hӱquqlarının geniptləndirilmə-
 +
SİNƏ VƏ s. kemək gəestərən dəyniyiklik
 +
və əlavələr etdi. Təsərrufat orqanla-
 +
rının iipinə Fətbərxik etmək ucun
 +
Azərb.SSR XKS yanında Ali İqtisa-
 +
di PTura yaradıldı. Xalq Maliyyə
 +
Komissarlıqı bərpa edildi və Azərb.
 +
Mərkəzi Statistika İdarəsi tə”sis
 +
olundu. yaradın Azərb.SSR MİK
 +
(195 yap, namizəd) secildi. |
 +
 +
Altıncı rı 1929
 +
il aprelin 1—8-də Bakıda olmuipnq-
 +
dur. Qurultayda Həlledici səslə 734,
 +
məmvərətci səslə 148 numayəndə ii1-
 +
ara etmipdir. Gundəlik: Azərb.
 +
SSR (Q. Musabəyov) və ZSFSR hə-
 +
gumətlərinin hesabatı (M. D. Husey-
 +
nov), Azərb.SSR-də k.t.-nın yuksəl-
 +
dilməsi (D. Bunyadzadə), mədəni qu-
 +
ruculuqun vəzifələri (M. Quliyev),
 +
Azərb.SSR-in r-nlapdırılması haq-
 +
qında mə”ruzələr və s. Qurultay Azərb.
 +
hekumətinin əaliyyətini bəyəndi,
 +
əsas diqqəti resp.-nın sənayelətdiril-
 +
MƏCHHƏ yenəltdi. K.t.-nda elliklə kol-
 +
lektivləmmənin baplanmasına kecid
 +
haqqında gestəripl verdi, texniki
 +
pepə təhsilinə diqqəti artırdı. Azərb.
 +
SSR-in 1929 il iyulun 1-dən r-nlap-
 +
dırılmasını qərara aldı. Azərb. qa-
 +
dınları əsarətdən qurtarmara və cad-
 +
ranı atmara caqıran cASSR zəhmət-
 +
keiplərinək muraciətini qəbul etdi.
 +
Azərb.SSR MİK (234 uzv və 86 na-
 +
mizəd) secdi.
 +
 +
Yeddinci tӱrultay-n
 +
il fevralın 9—16-da Bakıda olmui-
 +
dur. Qurultayda həlledici səslə 781
 +
numayəndə iptirak etmitdi. Gundə-
 +
lik: ƏSFSR (Ter-Yegizarov) və Azərb.
 +
SSR həkumətlərinin hesabatı (D.
 +
Bunyadzadə), k-z quruculuqu (Y. Tahi-
 +
 +
v), ӱmumi məcburi təhsil (M. Mə-
 +
 +
əmmədov), Azərb.SSR Konstitusiya-
 +
sında dəyipikliklər (H. Rəhmanov)
 +
haqqında mə”ruzələr və s. Qurultay
 +
Zaqafqaziya və Azərb. həkumətinin si-
 +
yasi xəttini və fəaliyyətini bəyəndi,
 +
resp.-nın. iqtisadiyyatında bali verən
 +
dəyiptiklikləri qeyd etdi, birinci
 +
betpilliyin 3-cu, həlledici ilinin
 +
vəzifələrini muəyyənlətdirdi, Sovet-
 +
lərin qarpısında k-z hərəkatına, yox-
 +
sul və ortabab kəndlilərin k-zlara
 +
cəlbinə baicılıq etməyi bir ə.
 +
kimi qoydu. Qurultayc Apyarı sovet apa-
 +
ratının ipi haqqındak qərarında
 +
resp.-da Sovetlərə kecirilmiit secki-
 +
lərə yekun vurdu. Azərb.SSR-in Kon-
 +
stitusiyasında dəyipikliklər və əla-
 +
etdi. Azərb.SSR MİK (232 uzv
 +
 +
 +
vələ
 +
 +
və 9/ namizəd) secildi.
 +
Səkkizinci qurultay--
 +
 +
1935 il Yanvarın 7—11-də Bakıda ol-
 +
 +
 +
mupdur. Qurultayda 791 numayəndə itp-
 +
tirak etmidi.  iləlik- Azərb.SSR
 +
hekumətinin hesabatı (H. Rəhmanov),
 +
 +
 +
487
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Azərb. xalq maarifinin vəzifələri
 +
(M. Atayev), Azərb.-da yol qurulutu
 +
haqqında (H. Sultanov) mə”ruzələr və
 +
s. Qurultay resp.-nın sənaye və k.t.-n-
 +
da, habelə mədəni həyatında bapq ver-
 +
mip muӱhum nailiyyətləri gəstərdi.
 +
Qurultay neft məhsullarının keyfiy-
 +
yətini yaxtılandırmaq, bundan sonra
 +
da resp.-da yeni neft r-nlarının axta-
 +
rılması və istismara verilməsi sahə-
 +
sində tədbirlər həyata kecirmək, so-
 +
sializm yarılpının və zərbəciliyin
 +
genipləndirilməsi vəzifələrini qar-
 +
iqıya qoydu. Azərb.SSR-ni Sovet İtti-
 +
faqının 2-ci subtropik bazasına ce-
 +
virməyi qərara aldı.
 +
 +
Doqquzuncu fəvqəl”ӱadə
 +
As rultay—1936 il noyabrın 17—
 +
18-də və 1937 il martın 10—14-də Ba-
 +
kıda olmutdur. Qurultayda 477 numa-
 +
yəndə iptirak etmiidi. Gӱndəlik:
 +
SSRİ. Konstitusiyası layihəsinin
 +
ӱmumxalq muzakirəsinin yekunları
 +
(H. Rəhmanov), Azərb.SSR Konstitu-
 +
siyasının layihəsi (H. Rəhmınov),
 +
ƏSFSR-in ləqv edilməsi (Q. Musabə-
 +
yov), Azərb.SSR Konstitusiyasının
 +
(Əsas Qanunu) təsdiqi haqqında mə”ru-
 +
zələr və s. SSRİ-nin yeni Konstitu-
 +
siyasına əsasən ZSFSR ləev edildi,
 +
Azərb., Gurcustan və Ermənistan SSR-
 +
lərinin mӱttəfiq resp. sifəti ilə
 +
bilavasitə SSRİ-nin tərkibinə daxil
 +
olmasını rəsmilətdirdi. Qurultayda
 +
Azərb.SSR-in yeni Konstitusiyası
 +
(Əsas Qanunu) təsdiq edildi. Qurultay
 +
Azərb.SSR Ali Sovetinə seckilər haq-
 +
qında qərar qəbul etdi və yeni Kon-
 +
stitusiya əsasında seckilər haqqında
 +
əsasnamə hazırlayıb təsdiq etməyi,
 +
Azərb.SSR Ali Sovetinə seckilərin
 +
vaxtını muəyyənlətdirməyi Azərb.SSR
 +
MİK-nə tappırdı. Azərb.SSR-in
 +
Konstitusiyasına əsasən resp. dəvlət
 +
hakimiyyətinin ali orqanı Azərb.SSR
 +
Ali Soveti oldu.
 +
 +
Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 3 (H. 1),
 +
B., 1973, Pervın VseazerbaDdjanskiV
 +
shezd Sovetov rabocix, kresthanskix,
 +
krasnoarmenskix i matrosskix deputatov.
 +
Stenoqraficeskin otcet, B., 1925: Rezo-
 +
"OHHH i postanovlenil shezdov Sovetov
 +
Azerbandjanskon SSR (1921—1937 qq.),
 +
B., 1961, Quliev Dj. B., Pod znamenem
 +
leninskon naiionalınoN politiki, B.,
 +
1972, İstoril qosudarstva i prava Azer-
 +
bandjanskoN SSR, B., 1973.
 +
XMUMBAKI DƏYUİY DRUJİNA-
 +
SI—bax Doyuiq drujinaları.
 +
CXMUMDUNYA BAZARI—bax Dunya
 +
bazarı.
 +
CJMUMDUNYA VAXTI, dunya
 +
vaxt ı—Qrinvic meridianının or-
 +
ta Gunəpt vaxtı. Gecəyarıdan hesab-
 +
lanır və Moskva vaxtından 3 saat
 +
fərqlənir. |
 +
YMYMAYH/A DEMOKRAT GƏNC-
 +
LƏR FEDERASİYASI (UDKF)—
 +
siyasi və dini gerӱpilərindən, irqi,
 +
milli və sosial tərkibindən asılı
 +
olmayaraq sulhu, gənclərin huququnu
 +
və xalqların mustəqilliyini mudafiə
 +
edən gənclər təpgilatlarının bey-
 +
nəlxalq birliyi. Əsası 1945 il no”
 +
yabrın 10-da Londonda s vaxtdan n0-
 +
yabrın 10-u Umumdunya Gənclər Gunu
 +
kimi qeyd edilir) Umumdunya gənclər
 +
konfransında qoyulmutdur. 120 əl-
 +
kənin 200-dən cox gənclər təptgila-
 +
tını birlətdirir (1983) UİLKGİ
 +
və SSRİ Gənclər Təpkilatları Ko-
 +
mitəsi UDGF yarandırı gundən onun
 +
tərkibinə daxildir. UDG sulh və
 +
gənclərin huquqları uqrunda, xalqla-
 +
 +
 +
488
 +
 +
 +
rın mustəqilliyi, mӱtərəqqi gənclə-
 +
rin beynəlmiləl birliyi uqrunda, im-
 +
perializm, mӱstəmləkəcilik, yeni MYC-
 +
-təmləkəcilik, faiizm və irqciliyə
 +
qarpqı fəal mubarizə aparır. UDGF
 +
gənclərin və tələbələrin umumdunya
 +
festivalının təpkilatcısı olmui-
 +
dur. Onun iptirakı ilə gənclərin
 +
bir sıra beynəlxalq yıqıncaq və konf-
 +
ransları kecirilmindir. UDGF-nin
 +
təklifi ilə hər il aprelin 24-u gənc-
 +
lərin beynəlxalq həmrəylik gӱnç kimi
 +
qeyd edilir. UDGF-nin ali rəhbər
 +
orqanı məclisdir (1957 ilin avqustu-
 +
na kimi konqres). Məclislərarası fəa-
 +
liyyətini Buro və İcraiyyə Komitəsi
 +
(İK) həyata kecirir. U DGF-nin dai-
 +
mi qərargahı Budapetptdədir. UDKF
 +
İK-nın 1984 ilin fevralında Hava-
 +
nada kecən iclası gənclərin və tələ-
 +
bələrin nəvbəti 12-ci festivalını
 +
1985 ildə Moskvada kecirmək barədə
 +
 +
 +
ou qəbul etmiindir. k
 +
Y MEAYH)A ƏMƏK BƏHKYCY—
 +
bax Beynəlxalq əmək bəlgusu.
 +
 +
 +
XMUMDUNYA ƏMƏK KONFEDE-
 +
RASİYASI (XƏK)—beynəlxalq re-
 +
ə həmkarlar ittifaqı birliyi.
 +
1920 ildə Vatikanın təpəbbusu ilə ya-
 +
 +
adılmıtidır. 1968 ilədək Beynəlxalq
 +
 +
ristian Həmkarlar İttifaqları
 +
Konfederasiyası adlanırdı. 82 əlkə-
 +
dən təqr. 14 mln. nəfər uzvu olan 85
 +
milli Həmka xar ittifaqını birləpt-
 +
dirir (1982). Sinfi əməkdailıq təb-
 +
liq edir. Uzun muddət fəaliyyətində
 +
katolisizm prinsipini rəhbər tutmu:t-
 +
ny. 1968 ildən rəsmən xristianlıra
 +
isnad etmir. XƏK-in Latın Amerika-
 +
sı və Asiyada məhəlli təpkilatları
 +
fəaliyyət gəstərir. XƏK-in ali orqa-
 +
nı 4 ildən bir caqırılan konqresdir.
 +
Cari nları craiyyə Surosu aparır.
 +
XƏK-in rəhbər orqanları Brusseldə
 +
 +
nəmin
 +
 +
 +
e :
 +
 +
Y UMDUNYA POCT İTTİFAQI
 +
(XPİ) — beynəlxalq dəvlətlərarası
 +
təpkilat, BMT-nin ixtisaslatdı-
 +
pulu idarəsi (1947 ildən). 1874
 +
illə yaradılmındır (1878 ilə qədər
 +
Umumi loct ittifaqı adlandırıl-
 +
mıpdıqr). Qərargahı Berndədir (İs-
 +
vecrə). Məqsədi poct xidmətinin TƏHİ-
 +
.kilini və təkmillətidirilməsini tə"-
 +
min etmək, bu sahədə beynəlxalq əmək-
 +
dapplıqın geniplənməsinə maraq do-
 +
qurmaq, inkipaf edən əlkələrə kəmək
 +
gəstərməkdir. 166 dəvlət UPİ-nin uz-
 +
BY (1984, yanvar). SSRİ 1924 ildən
 +
UPİ-də iptirak edir,
 +
XMUMDUNYA PULU—bax Lul.
 +
JMUMDUNYA SƏHİYYƏ TƏİYKİ-
 +
LATI (UST)—BMT-nin ixtisaslaiq-
 +
mıpq idarəsiyz məqsədi butun dunya
 +
xalqlarının sarlamlıqını yuksək sə-
 +
VİYYƏYƏ qaldırmaqdır. 1948 il apre-
 +
LİN 7-də tiikil edilmiidir: həmin
 +
gun Umumdunya saqlamlıq gunu kimi
 +
hər il qeyd olunur. 157 devlət UST-
 +
un uzvudur (1984), UST xəstəliklərə
 +
malyariya və s.) qaripı mubarizə təd-
 +
irləri təptkil edir, infeksion və
 +
qeyri-infeksion xəstəliklərə qaripı
 +
mӱbarizə aparmaqda muxtəlif əlkələ-
 +
rə kəmək gəstərir, karantin və epide-
 +
mioloji nəzarət sahəsində beynəlxalq
 +
iplər aparır, dərman preparatları-
 +
na, narkotik dərmanlara və s. nəzarət
 +
 +
 +
edir. UST-un ali orqanı Umumdun-
 +
Ya səhiyyə məclisidir (hər il sessiya-
 +
sı caqırılır). Məclis UST-un fəa-
 +
 +
 +
liyyət istiqamətini, ba:tp direktorunu
 +
(5 ildən bir) tə"yin edir, perspektiv
 +
 +
 +
YMYMAYHIA ƏMƏK BƏVİKYCY
 +
 +
 +
——— əxa, müm nmmm:(,Hitukiluhnunininiəıiiuuıılı qı ışlınıııılınxılusdınııliuuuliusalitululkulullus"yuluxıışazınılanıımu lum NARMInBRLIIRRINNNRNNINENÜNRİNSUNZULUİMANUNütltismismomulmimmtblnqmununnınınınınınaxsnaraxaxtxxaxunuula sığa
 +
 +
 +
və illik planlarını və s. təsiq edir.
 +
UST-un digər rəhbər orqanı 24 nə-
 +
fərdən ibarət İcraiyyə Komitəsidir
 +
(uzvləri hər 3 ildən bir tə”yin edi-
 +
lir). UST-un inz.m. baiq direktoru-
 +
nun rəhbərlik etdiyi katiblikdir.
 +
Qərargahı Cenevrədədir.
 +
YMYMAYH)A CYnh İYURASI
 +
(USPQ)— Umumdunya sulh tərəfdarla-
 +
rı hərəkatının daimi ali orqanı.
 +
Muharibə əleyhinə hərəkatların ən
 +
kutləvisi olub sosial tərkibindən,
 +
siyasi və dini mənsubiyyətindən asılı
 +
olmayaraq Yer kurəsi əhalisinin ən
 +
genii təbəqələrini birlə dirir. Sulh
 +
tərəfdarlarının 2-ci Umumdunya
 +
konqresində (Vartava, 1950) yaradıl-
 +
mıpdır. İlk prezidenti fransız
 +
alimi və ictimai xalimi F. Jolio-
 +
Kuri olmutdur. 135-dən artıq əlkə-
 +
nin milli sulh komitələrini birləil-
 +
dirir (1984). USP1 sulhun mudafiəsi,
 +
imperializmin fitnələrinə qariı,
 +
Hamılıqla və tamamilə tərksilah ur-
 +
runda, yeni dunya muharibəsinin qar-
 +
ippısını almaq, xalqlar arasında dost-
 +
luq və əməkdailıqı məhkəmlətmək uRt-
 +
runda aparılan mubarizənin təiləb-
 +
buscusu və tipkilatcısıdır. Xalqla-
 +
rın milli istiqlaliyyət uqrunda mu-
 +
barizəsini mudafiə edir. USİ1 sulh
 +
uqrunda mubarizədə xidmətlərinə gə-
 +
rə ayrı-ayrı iəxsləri və təitkilatla-
 +
rı Jolno-Kuri al. Sulh medalı ilə
 +
təltif edir. USPT-nin Ali orqanı
 +
konqresdir. Rəhbər orqanları sessiya
 +
2—Z3 ildən bir caqırılır), Rəyasət
 +
Heyəti və katiblikdir. Bapp katibi
 +
R. Candradır. Daimi iqamətgahı 1968
 +
ildən Helsinkidədir.
 +
 +
XS1P ingilis, fransız, alman və
 +
ispan dillərində aylıq “Dunyanın kur-
 +
yeriə?, ingilis və fransız dillərində
 +
isə cYeni perspektivlərə jurnalla-
 +
ak nətr edir. |
 +
 +
MUMDUNYA HƏMKARLAR İT-
 +
TİFAQLARI FEDERASİYASI
 +
(XHİF)—demokratik həmkarlar itti-
 +
faqlarının beynəlxalq birliyi. Əsası
 +
1945 ildə Parisdə həmkarlar ittifaq-
 +
larının 1-ci Umumdunya konqresində
 +
qoyulmutidur. İlk əvvəllər Amerika
 +
Əmək Federasiyası istisna olmaqla
 +
butun milli Həmkarlar ittifaqları-
 +
nı birlətdirirdi. 1949 ildə Brita-
 +
niya Tred-Yunionları Konqresi, ABİT-
 +
ın Sahə həmkarlar ittifaqları kon-
 +
qresi və kapitalist əlkələrinin bir
 +
sıra digər həmkarlar ittifaqları
 +
fəhlə idealına xəyanət edərək UHİF:-
 +
dən cıxdılar. Hazırda U HİF SSRİ
 +
və digər sosialist əlkələrinin həm-
 +
karlar ittifaqlarını, habelə kapi-
 +
talist əlkələrinin və mustəmləkəci-
 +
lik zəncirini qırmıpy əlkələrin de-
 +
mokratik Həmkarlar ittifaqlarını
 +
birləndirir. UXHİF-na 81 əlkəlin
 +
90 milli həmkarlar ittifaqları mər-
 +
kəzləri (206 mln. nəfər) daxildir
 +
:1983). UHİF nəzdində beynəlxalq
 +
həmrəqylik fondu fəaliyyət gəstərir.
 +
U HİF-nin ali orqanı 4 ildən bir
 +
caqırılan həmkarlar HETANMLLOMMUI
 +
umumdunya konqresidir. Konqreslər-
 +
arası fəaliyyətini Ba PPura həyata
 +
kecirir. U HİF-nin daimi iqamətgahı
 +
Praqadadır. U/ HİF-nin sədri 11.
 +
Qapnar (Mac.XR), bap katibi İ. Zə-
 +
kəriyyədir (Sudan). UHİF cu mum-
 +
dunya Həmkarlar İttifaqları Hərə-
 +
katız jurnalı və “Həmkarlar İtti-
 +
faqları mətbuatı bulletenini nər
 +
etdirir.
 +
 +
 +
XCMUMDUNYA CAZİBƏ QANUNU—
 +
bax Nyutonun cazibə qanunu.
 +
“YM MH AZARuə—bax Avropa İzq-
 +
tisadi Birliyi.
 +
CXMUMİ VƏ XUSUSİ QANUNLAR —
 +
bax Qanun.
 +
CMUMİ QƏZA— bax Qəza.
 +
CMUMİ DƏVRİYYƏ, sənayemu-
 +
ƏCCHCƏCHHHH İ(YMYMH HCT€E€h-
 +
sal dəvriyyəsi)—sənaye muəs.-
 +
sisəsinin butun sexləri ilə birlikdə
 +
muəyyən dəvrdə (məs., bir ildə) isteh-
 +
sal etdiyi butun nev -məhsullarının
 +
umumi dəyəri. Muəssisənin istehsal
 +
fəaliyyətinin Həcmini xarakterizə
 +
edir. U.d. z-d usulu ilə hesablanmılp
 +
umumi məhsuldan istehsaldaxili (3-d-
 +
daxili) dəvriyyənin həcmi qədər, yə”ni
 +
həmin mucəssisədə sonrakı e"maldan
 +
kecən məhsulların umumi dəyəri qə-
 +
dər coxdur.
 +
CMUMİ EKVİVALENT—bax LPul.
 +
CMUMİ ƏMƏK BƏLGUSU — bax
 +
Əmək bəlgusu.
 +
CUMUMİ ƏMƏK MUKƏLLƏFİY-
 +
YƏTİ—Sovet həkumətinin RSFSR-in
 +
butun əmək qabiliyyətli vətəndatla-
 +
rının məcburi fiziki əməyə cəlb edil-
 +
məsi uzrə kecirdiyi (1918—20) təd-
 +
birlərin məcmusu. Burjua unsurla-
 +
rinin sabotajını qırmaq və muçhari-
 +
bənin daqıtdıRı x.t.-nı impci quvvə-
 +
si ilə tə”min etmək zəruriyyətindən
 +
irəli gəlmitdi. Yeni iqtisadi si-
 +
yasətə kecilməsi ilə U.ə.m.-nə ehti-
 +
yac qalmadı (bax Əmək mӱkəlləfiy-
 +
yəti).
 +
CXCMUMİ ƏMƏK STAJI—–—bax Əmək
 +
stajı.
 +
CMUMİ ƏSGƏRİ VƏZİFƏ ( SSRİ-
 +
də) — vətəndatiların sosialist Vətə-
 +
nini mudafiə etmək və SSRİ Si-
 +
lahlı Quvvələri sırasında xidmə-
 +
tindən ibarət ən vur. SSRİ Kon-
 +
stitusiyası (1977) və Umumi əəə
 +
vəzifə haqqında SSRİ qanunu (1967)
 +
əsasında həyata gecirilir.
 +
CMUMİ ƏFV—6bax Amnistiya.
 +
YMZMM İNTEQRAL — bax Umumi
 +
əll.
 +
CMUMİ İCBARİ TƏHSİL — bax
 +
Umumi təhsil.
 +
XMUMİ İCTİMAİ MƏHSUL—mu-
 +
əyyən dəvr ərzində (məs., bir ildə) cə-
 +
miYYətin yaratdıqrı maddi nemətlə-
 +
rin dəyəri. İctimai maddi istehsa-
 +
lın nəticəsi və muhum gəstəricilə-
 +
rindən biridir. U.i.m.-un həcmi cə-
 +
miyyətin iqtisadi inkitpaf səviyyə-
 +
sini xarakterizə edir. Kapitalizmdə
 +
U.i.m., eləcə də milli gəlir antaqo-
 +
nist sinfi xarakterdədir: cunki kaq
 +
pitalist istehsal munasibətlərinin
 +
maddi dapıyıcısıdır. Sosializm cə-
 +
miyyətində U.i.m. vahid x.t. planı
 +
əsasında ictimai tələbatın həcminə və
 +
strukturuna muvafiq istehsal olunur
 +
və bəlutidurulur. Sosializmdə U.i.m.
 +
istehsalı yuksək sur”ətlə artır.
 +
SSRİ-də U.i.m. 1940—83 illərdə 15,1
 +
dəfə, Azərb.SSR-də 1970—84 illərdə
 +
2,55 dəfə artmıtdır. Artımın əsas
 +
amilləri ictimai əmək məlsuldarlı-
 +
qının yuksəldilməsidir (Yeni texni-
 +
kanın tətbiqi və maddi istehsalda
 +
calınlanların sayının artırılması
 +
əsasında). İntensiv xarakterli tək-
 +
rar istehsal təraitində U.i.m., əsa-
 +
sən, əmək məhsuldarlıqının YuK"
 +
səldilməsi hesabına artırılır.
 +
U.i.m.-un təkrar istehsalı natura-
 +
pey və dəyər formasında həyata ge-
 +
cirilir.
 +
 +
 +
YMYMH TƏhCH/I
 +
 +
 +
| 489
 +
 +
 +
CXMUMİ YIRIM, k.t. bitkilə-
 +
RİNİN ӱmumi yıqımı—k.t,
 +
bitkilərinin faktiki istehsal olun-
 +
muli (yırılmıi) məhsulunun həcmi:
 +
butun əkin sahəsindən ayrı-ayrı bit-
 +
gilər, Yaxud bə”zi bitki qrupları uz-
 +
ə hesablanır (1954 ildən). U.y.k.n
 +
əcmini muəyyənlətdirmək ucun butun
 +
istehsal olunmuti k.t. məhsulları na-
 +
tural vahidlərlə hesablanır. Bax Kənd
 +
təsərrufatının umumi məhsulu.
 +
XMUMİ KİMYA—kimya kursu, bu-
 +
rada Kimya elminin əsas anlayıin, nə-
 +
ZƏriYYƏ və qanunları, kimyəvi element-
 +
lərin və onların muhum birləimələ-
 +
rinin qurulutu, xassələri və alın-
 +
ma usulları iərh edilir. Əsas məz-
 +
mununu kimyəvi elementlər və onların
 +
birləpmələri haqqında tə”lim təiq-
 +
KİL etdiyindən U.k.-nı cox vaxt 2€İ-
 +
ri-uzvi kimya adlandırırlar. D. İ.
 +
Mendeleyev bu adın məzmuna uyqun
 +
gəlmədiyini gestərmiii BƏ €Y.K.ə aH-
 +
landırmaqı təklif etmipdir (1880).
 +
Muasir U.k.-nın əsası atom və Men-
 +
deleyevin dovri qanunudur.
 +
CUMUMİ MƏHSUL—bax Kənd təsər-
 +
rufatının umumi məhsulu, Sənayenin
 +
mumi məhsulu.
 +
 +
“MYMM MİLLİ MƏHSUL — bur-
 +
jua statikasında qəbul olunmuii HT-
 +
tisadi gestərici: bazar qiymətləri ilə
 +
ifadə olunan son əmtəə və xidmətlə-
 +
rin məcmu dəyərini bildirir. U.m.m.
 +
 +
 +
-osialist əlkələrinin umumi icti-
 +
mıli məhsulundan həcmcə və strukturca
 +
xeyli fərqlənir. Belə ki, U.m.m.-un
 +
 +
 +
həcminə maddi məsrəflər (xammal,
 +
material, yanacaq və s.) daxil edilmir,
 +
lakin eyni zamanda qeyri-istehsal xid-
 +
mətlərinin məbləqi daxil edilir.
 +
U.m.m. həcminə gərə burjua statis-
 +
tiklərinin konsepsiyası uzrə hesab-
 +
lanan milli gəlirə yaxındır)( O, mil-
 +
li gəlirdən əsas kapitalın amorti-
 +
zasiyası və dolayı vergilərin həcmi
 +
qədər coxdur. U.m.m.-u sosialist əl-
 +
kələrinin milli gəliri ilə muqayisə
 +
etmək ucun ondan amortizasiyanı və
 +
qeyri-istehsal xidmətlərini cıxmaq
 +
lazımdır, bu da onun həcmini təqr.
 +
3094 azaldır.
 +
 +
AaUMUMİ MUQAVİLƏ: (1952), Bonn
 +
muqaviləsi—ABİT, B, Britaniya
 +
və Fransanın 1952 il mayın 26-da
 +
Bonnda AFR-lə imzaladıqları separat
 +
mӱqavilə. AFR-in təcavuzkar hərbi
 +
bloklarda iptirakına yol acdı. S.əz-
 +
də AFR də ipyqal rejiminə son qoyul-
 +
duqunu və AFR-in suverenliyini e lan
 +
etsə də, əslində AFR bir sıra muhum
 +
dəvləti Hutuqlardın məhrum olurdu.
 +
Fransa Milli Məclisi Paris muqa-
 +
viləsini (1952) təsdiq etmədiyindən
 +
onunla sıx əlaqədar olan €Y.M.ə DƏ
 +
quvvəyə minmədi. Sonradan aXU .m.z bir
 +
sıra duӱzəlinlərlə Paris saziiyləri-
 +
nin (1954) mətninə daxil edildi.
 +
UXMUMİ MULKİYYƏT—sovet huqu-
 +
quna gərə iki və ya daha cox ipəxsə məx-
 +
sus mulkiyyət. PQəxsi U.m. (məs., bir
 +
necə vətəndalın Y.M.-HHAƏ olan Ya-
 +
ma bi evi) yaxud, ictimai, sosialist
 +
U.m.-i (məs., kolxozlararası mulkiy:
 +
yət) olur. Paylı U.m. və birgə Y.M.
 +
nəvləri var. Paylı U.m.-də hər bir
 +
tptirakcının—mulkiyyətcinin payı
 +
mə”lumdur. Sahiblik, istifadə və sə-
 +
rəncam butun mulkiyyətcilərin razı-
 +
lıqı ilə həyata kecirilir, mubahisə
 +
olluqda isə hər Hansı iitirakcının
 +
iddiası uzrə, məhkəmə tərəfindən
 +
həll edilir. Umumi əmlakın saxla
 +
 +
 +
nılması və idarə olunması xərcləri
 +
pitirakcılar arasında onların pay-
 +
larına Di: olaraq bəlçiydurulur.
 +
Hər bir iptirakcı əzunun payını əz-
 +
gəningkilətdirmək huququna malikdir.
 +
U.m.-də olan pay satıldıqda U.m.-in
 +
qalan iptirakcıları satılan payı
 +
almaq ucun ustӱnluk hӱququna malik-
 +
dirlər. Birgə U.m.-də paylar mə”-
 +
lum olmur: Hər bir mulkiyyətci digər-
 +
ləri ilə yanapı butun əmlakın mul-
 +
kiyyətcisidir. Məs., ər-arvadın əmla-
 +
kı, kolxozcu həyətinin əmlakı və s.
 +
XMUMİ PSİXOLOGİYA—psixolo-
 +
giYanın yaplı pormal insanın psixi
 +
fəaliyyətinin əm umumi qanunlarını
 +
—mahiyyətini, formalarını, inkiida-
 +
fının əsas qanunauyqunluqlarını ey-
 +
rənən sahəsi. Psixologiyanın digər
 +
sahələrindən—əmək, idman, incəsə-
 +
nət, Ya, mӱhəndis, ulpaq və hyryr psi-
 +
xologiyasından, | həmcinin pedaqoji,
 +
kosmik, sosial və Hərbi psixologiya-
 +
dan fərqli olaraq, U.p. psixologiya
 +
elminin istifadə etdiyi tədqiqat me-
 +
todlarını, əsas elmi anlayıntilarını,
 +
nəzəri prinsiplərini muəyyən edir.
 +
U.p. psixologiya elminin metodoloji
 +
əsaslarını, tarix və nəzəriyyəsini,
 +
psixi hadisələrin inkipafının ən
 +
umumi qanunlarını tədqiq edir, idrak
 +
proseslərinin—duyru, qavrayıtp, ha-
 +
fizə, təfəkkur və təxəyyulun fəaliy-
 +
yətinin qanunauyqunluqlarını,  HİƏX-
 +
siyyətin fərdi psixoloji xususiyyətlə-
 +
rini (xarakter və temperamenti), dav-
 +
ranının ba:ilıca motivlərini və s.
 +
eyrənir. U.p.-nın əsas kateqoriyaları
 +
 +
 +
pərti olaraq 3 yerə bəlunur: psixi
 +
proseslər, psixi vəziyyətlər, psixi
 +
xassələr (yaxud, iəxsiyyətin fərdi-
 +
 +
 +
psixi xususiyyətləri). Psixi pro-
 +
seslər, əsasən idrak proseslərin-
 +
dən: Hiss ӱzvlərinə bilavasitə tə”sir
 +
edən cisimlərin in”ikası olan duyu-
 +
lar və qavrayınqlardan: xarici alə-
 +
min in”ikasının yenidən bərpası olan
 +
hafizədən: varlıqın ӱumumiləimiiy və
 +
vasitəli in”ikasından ibarət olan tə-
 +
xəyyul və təfəkkurdən: iradi və emo-
 +
sional proseslərdən ibarətdir. Psi-
 +
xi vəziyyətə Hisslərin muxtəlif
 +
səviyyələrdə təzahuru (əhvali-ruhiyyə,
 +
affektlər), diqqət və s. daxildir.
 +
Fərdi psixi xassələrə isə
 +
tpəxsiyYətin xarakter, temperament və
 +
qabiliyyətləri daxildir. Bax həmcinin
 +
Psixologiya.
 +
 +
 +
ƏƏ2.: Umumi psixologiya, B., 1982,
 +
 +
 +
“*UMUMİ RİFAH DƏVLƏTİ NƏ-
 +
ZƏRİYYƏSİZ—kapitalizm cəmiyyəti
 +
və burjua dəvlətinin mahiyyəti Haq-
 +
qında muasir burjua-reformist məd-
 +
dahlıq nəzəriyyələrindən biri. Kapi-
 +
talizmin Yeni ictimai qurulu:i kimi
 +
transformasiyası haqqında yanlıpp
 +
ideyanın bir hissəsidir. Nəzəri mən-
 +
bəyi keynsnilik və reformist ideolo-
 +
giyadır. c Umumi rifah dəvlətiz kon-
 +
sepsiyası mustəqil anlayıpl kimi
 +
İkinci dunya TeL ƏD əc an an sonra
 +
yayılmıiy və rəsmi burjua təbliratı-
 +
nın, eləcə də muxtəlif partiya plat-
 +
formaları və proqramlarının ayrıl-
 +
maz unsurunə cevrilmitdir. Burjua
 +
dəvlətinin iqtisadiyyata guclu muda-
 +
xiləsi ilə mutpahidə olunan dvlətt-
 +
inhisarcı kapitalizmin inkitafı,
 +
zəhmətketlərin mubarizə nəticəsində
 +
əldə etdikləri sosial guӱzəttlər bir
 +
sıra kapitalist əlkələrində € YMYMH
 +
rifah devlətik ideyasının təbliqrin-
 +
 +
 +
də istifadə edilir. Əslində isə nə-
 +
zəriyyə dəvlət-inhisarcı kapitalizmi
 +
bu pərdə altında mudafiə etmək məq-
 +
CƏHHHH KYAYD.
 +
YMYMV CEHKH hYTYTY—ceuku
 +
huququ sistemiy qanunla muəyyən ӧlun-
 +
Myıu yanma catmıli butun vətəndailara
 +
nӱmayəndəli orqanlara seckilərdə
 +
secki senzləri tətbiq edilmədən i1-
 +
tirak etmək huququ verilir. U.s.H.
 +
acıq sinfi xarakter daiqıyır:y onun
 +
məzmunu sosializm və burjua cəmiyyə-
 +
ti ipəraitində mӱxtəlifdir.
 +
CCPYİ-nə Y.c.h. CCPH Konstitusi-
 +
yasına uyqun olaraq SSRİ-nin 18 ya-
 +
izyına catmız butun vətəndalilarının
 +
irqi və milli mənsubiyyətindən, cin-
 +
sindən, dinə munasibətindən, təhsi-
 +
lindən, məniləyindən, sosial və əmlak
 +
vəziyyətindən və digər hallardan ası-
 +
lı olmayaraq secmək və secilmək huqu-
 +
quna malik olması deməkdir. CCPM
 +
Ali Sovetinə 21 yapqına catmıll SSRİ
 +
vətəndatları deputat secilə bilər.
 +
Həmin prinsip sovet cəmiyyətinin si-
 +
yasi və iqtisadi əsasları, secki mən-
 +
təqələrinin təpkili, seckilərin qeyri-
 +
ip gӱnunə tə”yin edilməsi, daimi ya-
 +
iayıti yerində olmayan vətəndailara
 +
səs vermək imkanı, secki haqqının,
 +
secki girovunun olmaması və s. ilə
 +
tə”min edilir.
 +
Əksər burjua dəvlətlərinin kon-
 +
stitusiyaları U.s.H.-nu e”lan edir,
 +
lakin qanunvericiliyin əzundə nəzər-
 +
də tutulmuti bir sıra məhdudiyyətlər
 +
(senzlər) nəticəsində (bax Sencki senz-
 +
ləri) secicilərin xeyli hissəsi, əsa-
 +
sən, zəhmətkettllər seckilərdən kənar
 +
edilir. Bax həmcinin Sencki sistemi.
 +
CUMUMİ TƏHSİL—gələcək ixtisas
 +
və pepəsindən asılı olmayaraq hamı-
 +
ya zəruri olan biliklərin, bacarıq və
 +
vərdiplərin eyrənilməsi prosesi və
 +
nəticəsi. U.t.-i ӱmumtəhsil məktəb-
 +
 +
 +
lərində, həmcinin mustəqil təhsil
 +
yolu ilə alırlar.
 +
SSRİ-də U.t.-in vəzifəsi pagird-
 +
 +
 +
lərə təbiət, cəmiyyət, insan, təfək-
 +
kur, sənət haqqında elmlərin əsasını
 +
eyrətməkdən, gənclərin hamılıqla pe-
 +
iə təhsilinə kecməsini, pqəxsiyyətin
 +
fəal və pquurlu kommunizm qurucusu
 +
kimi hərtərəfli, ahəngdar inkipafı-
 +
nı tə”min etməkdən ibarətdir.
 +
Sov=İKP MK-nın hazırladıqı
 +
cUmumtəhsil və pepə məktəbi islaha-
 +
tının əsas ittaməttərinir (Sov.
 +
İKP MK-nın aprel (1984) plenumun-
 +
da və 11-ci caqırın SSRİ Ali So-
 +
vetinin 1-ci sessiyasında bəyənilmit-
 +
dir|, həmcinin Sov.İKP MK və SSRİ
 +
Nazirlər Sovetinin cGənclərin u/mu-
 +
mi orta təhsilini daha da təkmilləiq-
 +
dirmək və umumtəhsil məktəbinin ip
 +
iəraitini yaxizılatidırmaq haqqında
 +
(1984), *“Məktəblilərin əmək tərbiyəsi:
 +
ni, tə”limini, pepəyenumunu Yaxlpı-
 +
laidırmaq və onların ictimai fayda:
 +
lı, məhsuldar əməyini təikil etmək
 +
haqqındamk (1984) qərarlarında inki-
 +
iaf etmitp sosializmin təkmilləidi-
 +
rilməsi ttəraitində gənclərin təh-
 +
sil və tərbiyəsini cəmiyyətin inki-
 +
paf tələbatına və perspektiv məqsəd-
 +
lərinə uyqun surətdə yaxlpılapdırmaq
 +
bo də muhum tələblər irəli su-
 +
rulmutidur. Yeni məktəb islahatına
 +
gərə orta umumtəhsil məktəbi onbir-
 +
illik (təhsil muddəti 11 il olan mut-
 +
təfiq resp.-larda onikiillik) məktəbə
 +
cevrilir |1—4-cu siniflər— ibtidai,
 +
d—9 siniflər—natamam orta, 10—11-
 +
 +
 +
490
 +
 +
 +
UMUMİ HƏLL
 +
 +
 +
 +
 +
 +
12-ci siniflər ortay. SSRİ-də ӱmu"
 +
mi orta təhsil icbaridir. Bax həm:
 +
cinin Təhsil, İcbari təhsil.
 +
 +
CMUMİ HƏLL, adi diferen-
 +
sial tənliyin U.H.-i—ixtiyari
 +
Mənə Ş, sabitlərindən kəsilməz ası-
 +
 +
 +
lı olan u=Ff(jx, S.:..., Ch) funksiya-
 +
 +
 +
ları ailəsi. Bu sabitləri secməklə
 +
tənliyin baplanqıc ppərtləri (bax Ko-
 +
iyi məsələsi) ədəyən xususi həlli ta-
 +
pılır. f(x, u,S...,Ş, )= 0 və uyqun ha-
 +
 +
 +
marlılıq ipərtlərini ənələn həP xy
 +
funksiyası U.H.-dirsə umumi in-
 +
teqral adlanır.
 +
 +
CUMUMİ HUQUQ ani sotpop Yazu)—
 +
huquq sistemis məhkəmə presedentini
 +
huququn əsas mənbəyi hesab edir. Bu
 +
sistemdə qanunlar yalnız ayrı-ayrı
 +
munasibətlər sahələrini nizamlayır,
 +
lakin vahid sistemdə birlətdiril-
 +
mir: qanunla nizama salınmayan sahə-
 +
lər isə, həmcinin qanunların təfsiri
 +
və onların tətbiqi U.H.-la muəyyən
 +
edilir. İlk dəfə Y.h. İngiltərədə
 +
13—14 əsrlərdə yaranmındır. U.H. B.
 +
Britaniyada (Potlandiyadan baiqa),
 +
ABPQ-da (Luiziana titatından baitqa),
 +
Kanadada, Avstraliyada, Yeni Zelan-
 +
diyada və İngiltərənin gecmiil mus-
 +
təmləkələrində qӱvvədədir.
 +
CMUMİLƏ İMİİY QU VVƏ—mexani-
 +
ki sistemin tarazlıqı və hərəkəti
 +
eyrənilərkən onun vəziyyəti uçmumi-
 +
ləpmip koordinatlarla tə”yin edil-
 +
dikdə adi TYBBƏ-
 +
lər rolunu oynayan
 +
kəmiyyətlər. ayı
 +
5 sərbəstlik dərə-
 +
cəsinə bərabərdir,
 +
Buna gərə hər s,.
 +
yə əzunun O, U.q.-si
 +
uyqundur. O1 U.q.-
 +
SİNİN ()(|-Ə YİFYH
 +
qiyməti sistemin
 +
mumkun yerdəyinmə-
 +
lərində quvvələrin
 +
BA, elementar ipi vasitəsilə Qı —
 +
= bA(/bai kimi ifadə olunur. Digər
 +
(O, də analoji hesablanır. U.q.-nin
 +
 +
 +
əlcusu umumilətqmit koordinatların
 +
əlcusundən asılıdır. Məs., O,-nin
 +
 +
 +
əlcusu uzunluqdursa (bucaqdırsa), O,-
 +
 +
 +
HHH etti adi quvvədir (qӱvvə momen-
 +
tidir). Sistem tarazlıqdadırsa, U.Q.*
 +
ər sıfırdır.
 +
UMUMİLƏİYMİİY FӰNKSİYA —
 +
Funksiyanın muasir anlayınını uӱmu-
 +
miləpdirən riyazi anlayın. Bu umu-
 +
miləpməyə fizika və riyaziyyat məsə-
 +
lələrində rast gəlinir. Formal ola-
 +
raq fəzanın kəsilməz xətti funksio-
 +
nalı kimi tə”yin edilir (bax Delta-
 +
funksiya). |
 +
CJMUMİTTİFAQ DƏVLƏT XARİ-
 +
Cİ ƏDƏBİYYAT KİTABXANASI
 +
(UDXƏK)—xarici əlkə dillərində
 +
ədəbiyyat toplayan ixtisaslatimızt ki-
 +
tabxana, xarici əlkə kitabları və
 +
devri mətbuatı ilə elmi-biblioqra:
 +
İYA ipi aparan mərkəz: Moskvada-
 +
dır. 1921 ildə yaradılmındır. Fon-
 +
nda 135 dildə 4,5 mln. kitab var.
 +
UӰDXƏK Hər il 50 minədək oxucuya
 +
xidmət edir. Əlkənin 2000-dək kitab-
 +
xanasına abonement uzrə ədəbiyyat
 +
gəndərir, 92 əlkə ilə kitab mubadi-
 +
nəcn edir (1984). UDXƏK monoqrafi-
 +
yalar, bulletenlər, mə”lumat kitab-
 +
caları, referativ jurnallar və s,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
buraxır, beynəlxalq kitabxana təpki“
 +
latlarının ipində iptirak edir.
 +
Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni ilə
 +
təltif olunmutdur (1972).
 +
CMUMİTTİFAQ ELMİ-TƏDQİQAT
 +
VƏ LAYİHƏ-TEXNOLOGİYA NEFT
 +
MAİYINQAYIRMA İNSTİTUTU —
 +
neft-qaz quyularının qazılması, is-
 +
tismarı və tə”miri ucun avadanlıq və
 +
qurquların hazırlanması texnologi-
 +
yasını ipləyib hazırlayan, eləcə də
 +
neft-mədən mapınqayırma sənayesi-
 +
nin iqtisadiyyatını və inkitaf plan-
 +
larını layihələndirən elmi-tədqiqat
 +
in-tu. 1961 ildə Bakıda təpkil olun-
 +
mupdur.: İn-tun tərkibində 6 elmi-
 +
tədqiqat və texnoloji :pe”bə, 2 kons-
 +
truktor və 3 iqtisadi :pe”bə, bunla-
 +
rın nəzdində və ya mustəqil fəaliyyət
 +
gəstərən 20 laboratoriya, sektor, təc-
 +
rubə-tədqiqat bazası, təcrubə 3-du və
 +
digər kəməkci poe”bələr vardır. İN-t-
 +
da təkmə və qaynaq istehsalı, metalla-
 +
rın təzyiqlə, mexaniki və termik e”ma-
 +
lı, ovuntu metallurgiyası, texnolo-
 +
ji proseslərin kompleks mexanikləit
 +
dirilməsi və avtomatlatdırılması,
 +
yuksək məhsuldarlıqlı xususi texno-
 +
loji avadanlıqların hazırlanması,
 +
istehsalın və əməyin elmi təpgili
 +
və s. uzrə elmi-tədqiqat iləri apa-
 +
rılır. İn-tda polad tekmələr isteh-
 +
salında metal qəliblərdən istifadə,
 +
karbon qazı muhitində qaynaq, qəlib
 +
icliklərinin soyuq-bərkiyən qatıttıq-
 +
lardan hazırlanması, oynaqsız dərin”
 +
lik nasoslarının istehsalı və s.
 +
yeni texnoloji proseslərin layihələ-
 +
ri iplənilminy və bunların əsasında
 +
kompleks mexaniklətdirilmi axın
 +
xətləri, sahə və sexlər yaradılmıiq
 +
dır. İn-tda 33 elmlər namizədi,
 +
resp.-nın 4 əməkdar mӱhəndisi, 2 əmək-
 +
dar ixtiracı və 1 əməkdar səmərə-
 +
ləpidirici (1985) ipləyir.
 +
CMUMİTTİFAQ KƏND TƏSƏRRU-
 +
FATI ELMLƏRİ AKADEMİYASI,
 +
V. İ. Lenin adına (V. İ.
 +
Lenin ad. UİKTEA)-–--SSRİ-də kənd,
 +
su və metə təsərrufatı uzrə ali el-
 +
mi təpkilat. 1929 ildə Moskvada təpq-
 +
kil olunub. SSRİ Kənd Təsərrufatı
 +
Nazirliyinin nəzdindədir. Akademi-
 +
yanın 1 fəxri akad., 115 həqiqi uzvu
 +
(akad.), 113 M. Y3BY, 51 xarici uzvu var
 +
(1983). Prezidenti A. A. Nikonovdur.
 +
Akademiyanın əsas məqsədi k.t.-nın
 +
qabaqcıl iti uzrə nəzəri
 +
tədqiqatları inkipaf etdirmək, Kk.t.
 +
sahəsində texniki tərəqqinin prim-
 +
sip etibarilə yeni yollarını aiykar
 +
etmək, tədqiqat iiplərinin nəzəri sə-
 +
viyyəsini və səmərəliliyini yuksəlt-
 +
MƏK MƏQSƏDİ İLƏ elmi-tədqiqat iilə-
 +
rinin usullarını təkmilləpdirmək,
 +
dunya elminin nailiyyətlərini əyrən"
 +
mək və umumilətdirərək nəticə cı-
 +
xarmaq, elmin, qabaqcıl təcrubənin
 +
nailiyyətlərinin k.t.-nda tətbiq olun-
 +
masına gəmək gestərməkdir. ,,
 +
Akademiyanın Rəyasət Hey ətinin
 +
tərkibində 10 sahə me 6əcH—ÖHTKHHH-
 +
lik və seleksiya, əkincilik və kimYA-
 +
lappdırma, yem istehsalı, bitki mu-
 +
hafizəsi, heyvandarlıq, baytarlıq,
 +
k.t.-nın mexaniklətdirilməsi və
 +
elektriklətidirilməsi, hidrotexnika
 +
və meliorasiya, mepəcilik və aqro-
 +
gelpə meliorasiya, k.t. istehsalının
 +
 +
 +
(Kiyev), PPərq (Alma-Ata), Orta Asi:
 +
ya (Dapkənd), Qərb (Minsk), Zaqaf-
 +
qaziya (Tbilisi) var. Akademiya k.t.-
 +
nın butun sahələri uzrə ən əsas prob-
 +
lemləri iiləyib həyata kecirir ki,
 +
bu da SSRİ-də kommunizm quruculu-
 +
qu məsələləri ilə əlaqədar olaraq k.t.
 +
istehsalının yӱksəldilməsi və Ər-
 +
zaq proqramının yerinə yetirilməsinə
 +
imkan yaradır. |
 +
Akademiyanın cari itlərinə və
 +
onun fəaliyyətinə umumi iclasın
 +
secdiyi Rəyasət Hey”əti bapcılıq edir.
 +
Akademiya xarici əlkələrin elmi ida-
 +
rələri və alimləri ilə k.t. sahəsində
 +
elmi-texniki əməkdatlıq edir, Mər-
 +
kəzi elmi k.t. kitabxanası var.
 +
Mətbuat orqanı: cVestnik selsko-
 +
xozyaystvennoy naukiə, cDokladı
 +
VASXNİLəu, cSelskoxozyaystvennaya
 +
biologiyaq və s. Akademiya ən yaxıı
 +
elmi iplərin və kəipflərin muəllif-
 +
lərinə K. A. Timiryazev, N. İ. Va-
 +
vilov, V. R. Vilyamş, K. k. Gedroyts,
 +
V. P. Qoryackin, M. F. İvanov, A,
 +
N. Kostyakov, İ. V. Micurin, G. F,
 +
Morozov, V. S. Nemcinov ad. medallar
 +
verir. Akademiya Lenin ordeni ilə
 +
təltif edilmitdir (1949). F. Ə. Mə-
 +
likov akademiyanın akad., A. Ə. Ata-
 +
bəyli m. uzvu olmup, Y. H. Hacıyev
 +
m. uzvudur.
 +
XCMUMİTTİFAQ KİTAB PALATA-
 +
SI—bax Kitab palatası.
 +
CMUMİTTİFAQ KOMMUNİST
 +
(BOLİYEVİKLƏR) PARTİYASI —
 +
bax Sovet İttifaqı Kommunist
 +
 +
 +
Partiyası.
 +
CMUMİTTİFAQ LENİN KOMMU-
 +
HHCT GƏNCLƏR İTTİFAQI
 +
 +
 +
(CXİLKGİ)—qabaqcıl sovet gənclə"
 +
rinin kutləvi ictimai siyasi əzfəaq
 +
liyyət təpkilatı, Sov.İKP-nin rəh-
 +
bərliyi altında fəaliyyət gestərir,
 +
onun sadiq kəeməkcisi və ehtiyat quv-
 +
ə Partiyanın tappırıqı iLƏ
 +
V. İ. Lenin ad. Umumittifaq Pioner
 +
Təpkilatının fəaliyyətinə rəhbər-
 +
lik edir. SSRİ Konstitusiyası (7
 +
və 113-cu maddələr) və mӱttəfiq P."
 +
ların konstitusiyaları (Bə .SSR
 +
Konstitusiyasının 7 və 96-cı maddə“
 +
ləri) komsomola imkan verir ki, o
 +
bapqa ictimai təpkilatlar kimi əz
 +
nizamnamə vəzifəsinə uyqun olaraq
 +
dəvlət itlərinin və ictimai iplərin
 +
idarə olunmasında, siyasi məsələlə"
 +
rin, təsərrufat məsələlərinin və sosi:
 +
al-mədəni məsələlərin həllində ip“
 +
 +
 +
tirak etsin. Bu, sovet cəmiyyətinin
 +
 +
 +
həyatında TİLKGİ-nin rolunun art"
 +
dıqını gestərir. UİLKGİ gənclə-
 +
rin kommunizm ideyaları ruhunda tər:
 +
biyəsində, onları yeni cəmiyyət quru.
 +
culuqu ipinə əməli surətdə cəlb etT-
 +
məkdə, hərtərəfli inkipaf etmit
 +
yeni nəsl yetipdirməkdə partiyaya kə"
 +
mək edir. UİLKGİ Nizamnaməsinə
 +
uyqun olaraq onun sıralarına qabaq“
 +
cıl, Sovet Vətəninə sədaqətli olan
 +
gənclər 14 yaptından 28 yaptınadək qə”
 +
bul olunurlar. Komsomolun təppkilat
 +
qurulutpuunun rəhbər prinsipi demok-
 +
ratik mərkəziyyətdir. Komsomolun
 +
ali orqanı XİLKGİ qurultayıdır.
 +
Qurultaylar arasındakı mӱddətdə
 +
YILİKKM Mərkəzi Komitəsi KOMCO
 +
molun butun ipinə rəhbərlik edir)
 +
əz tərkibindən buro və katiblik 06:
 +
omsomolun yaradılması gənclə
 +
 +
 +
adiyy ətpkili, 8 regional cir. 8
 +
ə Hi gendə ın Moskva), Sibir rik RONMYETOT : alası ə lın
 +
Novosibirsk), RSFSR-in qeyri-qara- birləpdirmə |
 +
ən oxlu: (Levinqrad), Cənub fəaliyyətinin nəticəsidir.
 +
 +
 +
XMUMİTTİFAQ LENİN KOMMUNİST GƏNCLƏR İTTİFAQI
 +
 +
 +
Rusiyada inqi
 +
hərəkatının ad an ə
 +
Leninin 4“İnqilabcı gənclərin vəzi-
 +
fələriz (1903) və RSDFP-nin 2-ci qu-
 +
ə. Ta ybIHbıH (1903) rəöyz eramnin eMək-
 +
li gənclərə munasibət haqqında
 +
leninci qətnamə layihəsinin bəyuk əhə-
 +
miyyəti oldu. 1916 ilin dekabrında
 +
V Lenin “Gənclər Beynəlmiləliə
 +
məqaləsi ilə cıxın etdi. Məqalədə
 +
gənclər hərəkatına partiya rəhbərli-
 +
Yinin forma və prinsipləri, fəhlə
 +
gənclər təpkilatları haqqında məsə-
 +
lələr qoyulmutidu. Fevral burjua-de-
 +
mokratik inqilabından (1917) sonra
 +
bolpeviklərin rəhbərliyi ilə Petro-
 +
qrad, Moskva, Xarkov, Odessa, Kiyev
 +
və s. iqəhərlərdə ilk kutləvi fəhlə
 +
gənclər təpkilatları meydana gəldi.
 +
Beyuk Oktyabr sosialist inqilabının
 +
qələbəsindən sonra RK(b)P MK gənc-
 +
lər təpkilatlarının birləitmək sə”yi-
 +
ni nəzərə alaraq, 1918 ilin avqustunda
 +
gənclər orada Hı nın 1-ci qurul-
 +
tayının caqırılması uzrə təpikilat
 +
burosunu təsdiq etdi. 1918 il okt-
 +
Yabrın 29-u—noyabrın 4-də Moskvada
 +
fəhlə və kəndli gənclər ittifaqla-
 +
rının 1-ci U mumrusiya qurultayı ol-
 +
du. Qurultay Rusiya Kommunist Gənc-
 +
lər İttifaqını (RKGİ) tə”sis etdi və
 +
Kommunist partiyası ilə tam həmrə”y
 +
olduqunu bildirdi. RK(b)P-nin 8-ci
 +
qurultayı (1919) “Gənclər arasında
 +
ils haqqında.k məsələni xususi muza-
 +
kirə etdi. RKGİ-nin Z-cu qurultayın-
 +
da V. İ. Leninin cGənclər ittifaq-
 +
larının vəzifələri haqqındakı nit-
 +
qi komsomolun fəaliyyəti ucun proq-
 +
ram sənəd oldu.
 +
Komsomol Vətəndali muharibəsi
 +
cəbhələrində beyuyur və mətinlətir-
 +
di. 1918—20 illərdə komsomol Qızıl
 +
Orduya təqr. 75 mindən artıq gənc də-
 +
yulicu xəndərmitdi. Vətəndaiy Myha-
 +
ribəsi cəbhələrində mərdlik və igid-
 +
liyə gərə 5 mindən cox komsomolcu
 +
Qırmızı Bayraq ordeni ilə təltif
 +
edilmitdi. 1924 ildə V. İ. Leninin
 +
vəfatından sonra RKGİ-nin 6-cı qu-
 +
rultayı komsomola Leninin adını
 +
verməyi (RLKKİ) qərara aldı (1926
 +
ildən XİLKKİ). Vətəndaiq muhari-
 +
bəsindəki pucaətinə gərə komsomol
 +
Qırmızı Bayraq ordeninə layiq gəruӱl-
 +
du (1928). X.t.-nın bərpası devrundə
 +
komsomolcular f-k və z-dların, İLax-
 +
taların, d.y. nəql.-nIN bərpasında,
 +
kommunist iməciliklərində fəal ii1-
 +
tirak edirdilər. Komsomolcular s0-
 +
sialist sənayelətdirilməsi, GK.t.-NIN
 +
kollektivləiiməsi, mədəni inqilabın
 +
həyata kecirilməsi devrundə də kom:
 +
munistlərlə bir sırada irəlidə ad:
 +
dımlayırdılar. Komsomol sosializm
 +
yarıppının təpəbbuscusu olmuz, |. V.
 +
və M. İ. Vinoqradovalar, A. X. Busı:
 +
kin, N. S. Smetanin, M. S. Demcenko,
 +
P. F. Krivonos, P. N. Angelina,
 +
Baqırqva, V. Xanmurad və b. yenilik-
 +
cilər tərbiyə etmipdir. Kutləvi so:
 +
sializm yarıptının təikili və zərbə-
 +
ciliyin təpəbbuscusu kimi YIKEKH
 +
Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni ilə
 +
təltif edildi (1931). Komsomol sosia-
 +
list Vətəninin mudafiəsi iitinə və
 +
əlkədə kutləvi idman Hərəkatının
 +
inkipafına bəyuk diqqət verirdi.
 +
1922 ildən komsomol Hərbi Dəniz Do-
 +
nanmasına, 1931 ildən isə Həobi Hava
 +
Donanmasına hamilik etdi. Heyuk Və-
 +
tən muharibəsi illərində sovet gənc-
 +
ləri mustəsna igidlik və mətanət gəsə
 +
 +
 +
tərdilər. Muharibənin ilk ilində
 +
cəbhəyə təqr. 2 mln. komsomolcu get-
 +
mipdi. Onlar partizan dəstələri :1yəx-
 +
si hey”ətlərinin 30—4596 -ini tətikil
 +
edirdilər. cGənc qvardiyaı (Krasno-
 +
don), “Partizan qıqılcımı (Nikola-
 +
Yev vil.), “Leninci iskraq (Drujkov-
 +
ka), “Spartak (Kirovqrad vil.), Lyu-
 +
dinovo gizli komsomol qrupu (Kaluqa
 +
vil.) və 6. əbədi ipehrət qazanmıpq-
 +
lar. Arxada qalan komsomolcular fə-
 +
dakar əməkləri ilə duӱimən uzərində
 +
qələbəni yaxınlaidırırdılar. Beyuk
 +
Vətən muharibəsi illərində gestərdiyi
 +
igidliyə gərə XLXİLKGİ Lenin orde-
 +
ninə layiq gəruldu (1945). Moskva,
 +
Leninqrad, Krasiodon, Kiyev, Sevasto-
 +
pol, Odessa, Ukrayna, Belorusiya, Sta-
 +
linqrad komsomol təpkilatları Qır-
 +
mızı Bayraq ordeni ilə, əsgəri iqu-
 +
caətlərinə gərə Z,5 mln, komsomolcu və
 +
gənc orden və medallarla təltif
 +
olundu. 3,5 min nəfər Sovet İttifa-
 +
qı Qəhrəmanı adına (onlardan 60 nə-
 +
fəri bu ada iki dəfə, komsomolun ye-
 +
tirməsi olan A. Pokrıpkin və
 +
İ. N. Kojedub isə bu ada 3 dəfə) la-
 +
yiq gerulmutdur. Sosialist Vətəninə
 +
hədsiz sədaqət rəmzi olan Sovet İtti-
 +
faqı Qəhrəmanları Z. A. Kosmodem-
 +
yanskaya, M. Matrosov, M.Y. Mel-
 +
nikayte, V. V. Talalixin, E. İ. Cay-
 +
kina, A. P. Cekalin, K. İ. Qalkin, O.
 +
V. Kopevoy, M. Huseynzadə, Q. Məmmə-
 +
dov və b. alman-faiist ipqalcıla-
 +
rına qaritı mӱbarizədə həlak olmuii-
 +
xar. Muharibədən sonra partiyanın
 +
rəhbərliyi altında komsomol daqrıl-
 +
Mbilli X.T.-HblH bərpasında fəal iiq-
 +
tirak etdi.
 +
 +
UİLKGİ-nin minlərlə numayən-
 +
dəsi Leninqrad və Stalinqradın, Don-
 +
bas və Dnepr SES-in, Cənubun metal-
 +
lurgiya muəssisələrinin, Ukrayna və
 +
Velortonyanın pəhər və kəndləri-
 +
nin bərpasında fəaliyyət gestərir-
 +
di. 1948 ildə XİLKGİ 30 illik yu-
 +
bileyi, sovet gənclərinin kommunist
 +
tərbiyəsi itində beyuk xidmətlərinə
 +
və sosializm quruculuqunda fəal ii1-
 +
tirakına gərə ikinci dəfə Lenin or-
 +
deni ilə təltif edildi. Yuksək muka-
 +
fat gəncləri yeni əmək qələbələrinə
 +
ruhlandırdı. 700 mindən artıq kom-
 +
SOMOLC talinqrad və Volqa SES-lə-
 +
rinə, Donbas paxtalarına, nəhəng sə-
 +
naye tikintilərinə, xam və dincə qo-
 +
yulmuil torpaqlara iiləməyə getdi.
 +
Xam torpaqların mənimsənilməsinə
 +
gərə XİLKGİ ucuncu dəfə Lenin
 +
ordeninə layiq gəruldu (1956).
 +
 +
UXİLKGİ-nin 14-cu və 15-ci qu-
 +
rultayları gənclərin əmək və icti-
 +
mai-siyasi fəallırının gələcək in-
 +
kitppafı ucun konkret tədbirlər muəy-
 +
yənləpdirdi. Təkcə 1962—66 illərdə
 +
komsomol vəsiqəsi ilə zərbəci tikin-
 +
tilərə 460 min oqlan və qız getdi. 60-
 +
cı illərin komsomolcuları Bratsk
 +
və Krasnoyarsk SES-lərinin, Belo-
 +
yarsk AES-in, Abakan-Taytet d.y. ma-
 +
gistralının tikintisində iitirak
 +
etmiplər. Lenin komsomolunun yetir-
 +
MƏsİ olan Y. A. Qaqarin, G. S. Titov,
 +
P. R. Popovic, V. V. Terepqkova və 6.
 +
kosmosa Yol acdılar. 1968 ildə 50 il-
 +
lik yubileyi munasibəti ilə LXİLKGİ
 +
Oktyabr İnqilabı ordeni ilə təltif
 +
edildi. Sov.İKP-nin 24-cu (1971)
 +
və 25-ci (1976) qurultayları SSRİ:
 +
də inkipaf etmit sosnalizm NƏMHİ-
 +
yəti quruculuqunda komsomolun be-
 +
yuk rolunu qeyd etdi, Kommunizm qu-
 +
 +
 +
491
 +
 +
 +
ruculuqunun geniplənməsi komsomol
 +
 +
 +
qariqısında yeni vəzifələr qoydu ki,
 +
bu da əz "ə tə lurunt UİLKGİ-
 +
nin 17-ci (1974) və 18-ci (1978) rypyn-
 +
taylarının qərarlarında tapdı. Kom-
 +
 +
 +
somol gənclərin marksizm-leninizm,
 +
proletar beynəlmiləlciliyi və sovet
 +
vətənpərvərliyi, burjua ideologiyası
 +
ilə barımmazlıq ruhunda tərbiyəsinə
 +
daim diqqət verir. Dəvlət, təsərrufat
 +
və mədəni quruculuqda, əƏLkənin icti-
 +
mai-siyasi həyatında XİLKGİ-nin
 +
rolu artmıtdır. 515.524 komsoxolcu
 +
xalq deputatları Sovetlərinə secil-
 +
mipdir (1985). On birinci caqırıpy
 +
SSRİ Ali Soveti deputatlarının
 +
15956-i komsomolun numayəndəsidir.
 +
Komsomolcuların əsrin nəhəng tikin-
 +
tiləri olan KAMAZ, Sayan-PQutpen-
 +
skoye SES-i, Atommaii və s. tikinti-
 +
lərdəki, Ukrayna və Moldaviyada aq-
 +
ar-sənaye kompleksləri, RSFSR-in
 +
eyri-taratorpaq zonalarının, Sibir,
 +
Uzaq PTərq və Uzaq PQimalın təbii eh-
 +
tiyatlarının mənimsənilməsindəki
 +
əmək xidmətləri əlkənin tarixinə
 +
əbədi yazılmıldır. Əsrin nəhəng
 +
Baykal-Amur magistralının tikinti-
 +
si Lenin komsomolunun adı ilə baq-
 +
lıdır. 1977 ildə zərbəci komsomol
 +
tikintisi olan 125 ən muhum x.t. ob-
 +
yektinə komsomol vəsiqəsi ilə 120 min:
 +
dən cox gənc getmipdi. Komsomol so-
 +
vet gənclərində yuksək mə”nəvi gey-
 +
fiyyətlər tərbiyə etmək sahəsində,
 +
kutləvi idman hərəxatında bir cox
 +
təpəbbuslərin baplanmasında, sosna-
 +
list Vətəninin mudafiəcilərini ha-
 +
zırlamaqda beyuk iplər gərur. Sov.
 +
İKP-nin 25-ci qurultayı qeyd etmiii-
 +
dir ki, komsomolcular dəstəsi parti-
 +
yanın e”tibarlı kəməhcisi, onun bi-
 +
lavasitə mubariz ehtiyat quvvəsidir.
 +
 +
1975—/6 illərdə komsomol sənəd-
 +
lərinin dəytidirilməsi komsomolun
 +
partiya ətrafında daha sıx birləyn-
 +
məsinə, sıralarının siyasi cəhət-
 +
dən və təkilatca məhkəmlənməsinə
 +
KƏMƏK etdi. 1978 ildə komsomol
 +
illik yubileyi və kommunizm qurucu-
 +
luqundakı beyuk xidmətlərinə gərə
 +
Sov.=İKP MK-nın xatirə Qırmızı
 +
bayraqı ilə təltif olundu.
 +
 +
30 mln.-dan artıq gənc əməkci 10-
 +
cu betilliyi vaxtından əvvəl Yerinə
 +
yetirmitdir. Qazaxıstanın xam və
 +
dincə “ qoyulmuiy torpaqlarının MƏ-
 +
nimsənilməsi, əzəmətli Baykal-Amur
 +
magistralının tikintisi və qısa
 +
muddətdə cəkilmiiy Urenqoy-Pomarı:
 +
 +
jqorod qaz kəməri, Rusiyanın Qeyri:
 +
qaratorpaq zonasının simasının də-
 +
yiiqdirilməsi, Sibirin, Uzaq PLərqin,
 +
Uzaq Pimalın sərvətlərindən isti-
 +
fadə edilməsi gənclər ucun Yaxtı
 +
əmək və ideya məhkəmliyi məktəbi ol-
 +
du. Keyfiyyət və səmərəlilik uqrunda
 +
mubarizə məsələləri, ideya-siyasi, əmək
 +
təliminin və mə"nəvi tərbiyənin hə:
 +
yata gecirilməsinə kompleks Yanatima
 +
komsomol komitələrinin fəaliyyətinin
 +
diqqət mərkəzindədir. Komsomol əzu-
 +
nun 19-cu qurultayına doqma partiya
 +
ətrafında daha sıx birlətmin halda
 +
gəldi. Komsomolun qӱvvət mənbəyi,
 +
onun butun muvəffəqiyyətlərinin rəh-
 +
ni — ona partiya rəhbərliyindədir.
 +
On birinci betpillikdə 130-dan cox
 +
x.t. obyekti umumittifaq komsomol
 +
tikintisi e”lan edilmitdir. Komso-
 +
mol gəncləri sosializm yarıpı,
 +
əmək məhsuldarlıqının yuӱksəldil”
 +
məsi, məhsulun keyfiyyətinin yaxpyı-
 +
 +
 +
492
 +
 +
 +
UMUMİTTİFAQ LENİN KOMMUNİST...
 +
 +
 +
lappdırılması və qənaət uqrunda fəal
 +
mubarizəyə cəlb etdi. əl
 +
gənclər vətənpərvərlik hərəkatı olan
 +
“SSRİ-nin yaradılmasının 60 illi-
 +
yinə—60 zərbəci əmək həf:əsiənə qo"
 +
ldular.
 +
ən nin komsomolu Sov.İKP-nin 26=
 +
cı qurultayının qərarlarını həyata
 +
gecirməkdə partiyanın etibarlı eh-
 +
tiyat vəsi olmaq rolunu iqərəflə
 +
yerinə yetirir. Gənclər hərəkatına
 +
partiya rəhbərliyi sosializm cəmiyyə-
 +
tində nəsillərin inqilabi varisliyi-
 +
nin ən birinci ipərti və ən muhum
 +
 +
 +
rəhiidir. |
 +
 +
Sov.İKP MK-nın cKomsomola par-
 +
tiya rəhbərliyini daha da yaxtıla-
 +
dırmaq və gənclərin kommunist tər-
 +
 +
 +
biyəsində onun rəhbər rolunu artır: 6
 +
 +
 +
maq haqqında (1984) qərarında gənc-
 +
lər ittifaqlarının butun dəstələri-
 +
nin fəaliyyətində planauyqunluqu, par-
 +
tiya rəhbərliyinin nizamlı xarakte-
 +
rini və fəal məqsədyənlu ipi təmin
 +
etmək zərurəti gəlirilmindir.
 +
Əzunun beynəlmiləlcilik borcuna
 +
sadiq qalan Lenin komsomolu Kommu-
 +
nist Gənclər İnternasionalının fəal
 +
zvu olmuppl, umumdunya Demokratik
 +
ənclər Federasiyası və Beynəlxalq
 +
Tələbələr İttifaqının fəal uzvudur)
 +
o dunyanın bir cox əlkəsinin gənc-
 +
lər və tələbələr təpkilatları ilə
 +
dostluqu mehkəmləndirir. UXİLKGİ-
 +
nin orqanı cKomsomolskaya pravdam
 +
qəzetidir. Komsomol 230-dan artıq qə-
 +
zet və jurnal nəpr edir. ZLXİLKGİ-
 +
nin qabaqcıl dəstələrindən biri Azər-
 +
baycan Lenin Kommunist Gənclər
 +
İttifaqıdır. Komsomol əz sırala-
 +
rında 42 mln, uzvu birləpdirir
 +
(1984, yanvar). |
 +
UİLKKİ-nin qurultayları,
 +
1-ci qurultay 1918 oktyabr—
 +
... 4 Ho)aöp
 +
5—8 oktyab
 +
21—28 sentyabr
 +
11—19 oktyabr
 +
12—18 iyul
 +
11—22 mart
 +
5—16 may
 +
16—26 yanvar
 +
11—21 aprel
 +
29 mart—
 +
 +
 +
V aprel
 +
19 —27 MapT
 +
15—18 aprel
 +
 +
 +
2-ci 1919
 +
3-cu qurulta,
 +
F-cu qurultay
 +
5-ci q
 +
 +
6-cı q
 +
Teci
 +
B-un
 +
10-ay
 +
U-cu qu
 +
11-ci qu
 +
 +
 +
12-ci
 +
m
 +
 +
-CUӱ
 +
15-ci qc
 +
16-cı :
 +
17-ci
 +
18-ci
 +
 +
 +
qurultay 1978
 +
 +
19-cu qurultay 1982
 +
Əd. Lenin V. İ., O molodeji:
 +
M.. 1974, V. İ. Lenin, KPSS o partin
 +
nom rukovodstve komsomolom, . 1978:
 +
Lenin. Nauka. Molodejh, M., 1980, Qor-
 +
bacov M. S., Sovet xalqının əlməz
 +
Hӱnəri, B., 1985: yenə onun, Jivoe
 +
tarrcestvo naroda, M., 1984, Liqacov
 +
Y. K., Partiya və kӧmsomol sovet cəmiy-
 +
yəti ingipafının muasir mərhələsində,
 +
“Azərbaycan kommunistiz, 1985, 2
 +
Slavnıv putı Leninskoqo komsomola.
 +
İstoril VLKSM, M., 1978: Krivoru"
 +
cengkgo V. K., Edinstvo peli: nekotorıeğ
 +
aspegtı partiVnoqo rukovodstva komsomo-
 +
lom v uslovildx razvitoqo sopializma,
 +
 +
 +
M.. 1980: Desaterik V., Lenin: Mo-
 +
lodım prodoljatı borıbu, M., 1984,
 +
XJMUMİTTİFAQ LENİN KOMMU-
 +
 +
 +
NİST GƏNCLƏR İTTİFAQI MƏR-
 +
GƏZİ KOMİTƏSİNİN PLENUMU
 +
--CİLKGİ MK uəvləri və uçəvluyYƏə
 +
 +
 +
namizədlərinin butun tərkibinin ic-
 +
lası. Nizamnaməyə əsasən 6 ayda bir
 +
dəfədən az olmayaraq caqırılır.
 +
XİLKGİ-nin nəvbəti qurultayından
 +
sonrakı birinci plenum MK plenum-
 +
ları arasındakı devrdə komsomolun
 +
butun iptlərinə rəhbərlik ucun əz tər"
 +
kibindən MK burosu və təpkilat-icra
 +
Xarakterin cari iiyləri gərmək ucun
 +
MK-nın muəyyən etdiyi tərkibdə katib-
 +
LİK secir. TİLKGİ MK uzvluyunə
 +
namizədlər plenumların iclasında
 +
mətvərətci səslə iptirak edirlər.
 +
Plenum komsomolun Sov.İKP MK qu-
 +
rultayları və plenumları qərarları-
 +
nı yerinə yetirməsi vəzifələrini mu-
 +
əyyənləildirir, butun komsomol təpiki-
 +
latları ucun məcburi olan qərarlar qə-
 +
uledir, MK burosunun fəaliyyəti haq-
 +
qında mə”lumatı və yerli komsomol ko-
 +
mitələrinin hesabatlarını dinləyir.
 +
CJMUMİTTİFAQ LENİN KOMMU-
 +
NİST GƏNCLƏR İTTİFAQININ
 +
QURULTAYI-–—BCİLKGİ-nin ali or-
 +
qanı. Nevbəti qurultaylar XİLKGİ-
 +
nin Nizamnaməsinə əsasən 4 ildə bir
 +
dəfədən gec olmayaraq MK tərəfindən
 +
caqırılır. Qurultayın carırılması
 +
və gӱndəliyi ən geci qurultaydan ay
 +
yarım əvvəl e”lan olunur. Numayəndə-
 +
lik normalarını XİLKGİ MK muəy-
 +
yənlətidirir. nə UİLKGİ MK-
 +
nın, MTK-nın hesabatlarını dinlə-
 +
yir və təsdiq edir: komsomolun nizam-
 +
naməsini nəzərdən kecirir, dəyitdi-
 +
rir və təsdiq edir komsomolun umumi
 +
ip xəttini və UİLKGİ-nin nəvbəti
 +
vəzifələrini muəyyən edir, MK və
 +
MTK secir. Qurultayın qərarları
 +
UİLKKİ-nin butun təqikilatları və
 +
- bir komsomolcu ucun məcburidir.
 +
CMUMİTTİFAQ LENİN KOMMU-
 +
NİST GƏNCLƏR İTTİFAQININ
 +
MƏRKƏZİ KOMİTƏSİ (UİLKGİ
 +
MK)—UİLKGİ-nin qurultaylarara-
 +
sı dəvrundə komsomolun, Yerli komso-
 +
mol orqanlarının butun iptinə rəh-
 +
bərlik edən ali orqan. Dəvlət və ic-
 +
timai idarələrdə, təppkilatlarda
 +
UİLKGİ-ni təmsil edir, XİLKKİ
 +
MK-nın mərkəzi orqanı cKomsomol-
 +
skaya pravdazq qəzetinin və MK-nın
 +
baiqa nətrlərinin redaksiyalarını
 +
təsdiq edir, komsomol budcəsinin və-
 +
saitini bəlutidurur və budcənin ic-
 +
rasına nəzarət edir. ,XİLKGİ MK
 +
əz ippi haqqında komsomol təkilat-
 +
larına muntəzəm məlumat verir.
 +
YILIKKH MK-nın 6 ayda bir dəfədən
 +
az olmayaraq plenumu caqrırılır.
 +
UİLKGİ MK komsomol qurultayının
 +
muəyyən etdiyi tərkibdə secilir.
 +
 +
YMYMHTTHOAİ REHHH KOMMY-
 +
NİST GƏNCLƏR İTTİFAQININ
 +
NİZAMNAMƏSİ—CUİLKGİ-nin da-
 +
xili həyatının əsas qanunu. Komso-
 +
molun adını və tə”yinatını, cəmiyyə-
 +
tin siyasi sistemində Yerini, Sov.İKP
 +
ilə qarpılıqlı munasibətlərini,
 +
komsomolcuların huquq və vəzifələ-
 +
rini, XİLKGİ-nin təpkilat prin-
 +
siplərini və s. muəyyən edir. Butun
 +
komsomolcular və komsomol təpjilat-
 +
ları ucun məcburi olan Nizamnamə
 +
YIUIRK uzvlərinin Sov.İKP ətra-
 +
fında sıx birlətməsini tə”min edir,
 +
onları Sov.İKP Proqramını, par-
 +
tiyanın qərar və gəstərilərini həya-
 +
ta kecirməyə səfərbər edir. Məvcud
 +
Nizamnamədə (XİLKKİ-nin 14-cu qu-
 +
rultayında qəbul olunmuit, 15, 1/—
 +
19-cu qurultaylarda qismən DƏYİİYİK-
 +
liklər edilmisdir) kəstəralir KE,
 +
 +
 +
komsomol qabaqcıl sovet gənclərinin
 +
KEHHHI kutlələrini əz sıralarında
 +
birlətdirən ictimai əzfəaliyyət təp-
 +
kilatı, Sov.İKP-nin fəal kəməkcisi
 +
və ehtiyat quvvəsidir. Nizamnamə kom-
 +
somolun baqlıca vəzifələrini mçəy-
 +
yən edir. XİLKGİ Nizamnaməsini
 +
qəbul edən, kommunizm quruculuqunda
 +
fəal iptirak edən, komsomol təiyki-
 +
latlarından birində calıilan, komso-
 +
mol təpkilatlarının qərarlarını Ye-
 +
rinə yetirən və uzvluk Haqqı verən
 +
Sovet əlkəsinin hər bir gənci komso-
 +
molun uzvu ola bilər. Komsomola qa-
 +
baqcıl, Sovet Vətəninə sədaqətli olan
 +
gənclər 14 yapından 28 yapqınadək qə-
 +
bul edilirlər: qəbul fərdi qaydada-
 +
dır. XİLKGİ-nin ali orqanı qurul-
 +
tay, təpkilat qurulupunun rə bər
 +
prinsipi demokratix mərkəziyyətdir,.
 +
omsomolun əsası olan ilk təigilat
 +
lar istehsal-ərazi əlamətinə gerə,
 +
azı 3 komsomolcu olduqda yaradı-
 +
lır. Sov.İKP-nin taqiyırıqrı ilə
 +
UİLlkki V. İ. Lenin ad. Umumit-
 +
tifaq Pioner Təikilatının qa
 +
yəti ilə daim məiqul olur. Komso-
 +
molun Nizamnaməsi ilk dəfə 1918
 +
ildə qəbul edilmiindir.
 +
Əd.. XİLKGİ Nizamnaməsi, B.,
 +
 +
 +
1981.
 +
 +
ӰMUMİTTİFAQ NEFT ELMİ-
 +
TƏDQİQAT TƏHLUKƏSİZLİK TEX-
 +
NİKASI İNSTİTUTU — əlkəmizdə
 +
neft sənayesi iyə ə anna ƏMƏİHH
 +
muhafizəsi və təhlӱkəsizlik texnika-
 +
sı məsələləri ilə məpəul olan ilk
 +
elmi muəssisəlerdən biri. SSRİ at
 +
Sənayesi Nazirliyinə tabedir. 1928
 +
ildə Bakıda qə”sis edilmitdir (əv-
 +
vəllər Bakı Dəvlət Elmi-Tədqiqat
 +
Təhlukəsizlik Texnikası İn-tu ad-
 +
lanırdı). 1964 ildən in-t əlkəmizdə
 +
neft sənayesində təhlukəsizlik TEX"
 +
nikası uzrə elmi-tədqiqat iplərini
 +
uzlapdıran bapiq təqikilat muəssisəsi
 +
təsdiq edilmitdir. İn-tda 25 elm və
 +
layihə 6enməcH, 4 mə”6ə, 7 laboratori-
 +
ya, 9 sektor və 4 qrup fəaliyyət gəstə-
 +
rir. İn-tun təcrubə-sınaq bazası var.
 +
Hazırda in-t neft-qaz quyularının
 +
qazıma və istismarı, neftin iiilən-
 +
məyə hazırlanması, nəqli və neft qaz-
 +
larının e”malı zamanı, eləcə də geo-
 +
fiziki mə"”dən ipləri aparılargən
 +
təhlukəsiz əmək pəraitinin tə”min
 +
olunması məsələləri ilə məpyqul olur.
 +
İn-t əmək təhlukəsizliyinin yuksəl-
 +
dilməsi və əmək ipəraitinin yaxtılap-
 +
dırılmasına aid təevsiyələr verir,
 +
sahə normativləri və qaydalar, dəvlət
 +
və sahə standartları və s. ippləyib
 +
hazırlayır. Bununla yanatı in-tda
 +
təhlӱkəsizlik texnikası vasitələri—
 +
qurqular, cihazlar, az mexanikləiq
 +
dirmə və fərdi muhafizə vasitələri
 +
iplənilib hazırlanır və muvafiq
 +
mӱəssisələrdə tətbiq edilir. İn-tda
 +
elmi texniki, informasiya və patent-
 +
lisenziya 1pe"bələri, kitabxana var.
 +
İn-tda təhlukəsizlik texnikası muze-
 +
yi fəaliyyət gəstərir. cƏsərlər məc”
 +
muəsiəni nər etdirir.
 +
CMUMİTTİFAQ NEFT MAİYIN-
 +
QAYIRMA SƏNAYE BİRLİYİ
 +
“SOYUZNEFTEMAMIYə— Azərb.SSR-də
 +
neft-mə"”dən mapqınqayırma MYƏCCHCƏ-
 +
lərinin və umumittifaq əhəmiyyətli
 +
elmi-tədqiqat və layihə-konstruktor
 +
tiikilatlarının rəhbər idarəsi. Bir-
 +
liyə leytenant P/midt ad. Bakı mamın-
 +
qayırma zavodu, S. M. Kirov ad. Bakı
 +
mamınqayırma zavodu, Keilə maiın
 +
 +
 +
ö an v —“——
 +
 +
 +
qayırma zavodu, Bakı aBolieviku ma-
 +
(“iınqayırma zavodu, “Bakı fəhləsi
 +
caimınqayırma zavodu, B. Sərdarov,
 +
 +
 +
. Montin, Y. Qasımov, Petrov, Vo-
 +
 +
 +
lodarski, V. İ. Lenin, F. Dzerjinski
 +
ən mapınqayırma z-dları, Bakı
 +
Pək t maiınqayırma elm-istehsalat
 +
irliyi, eləcə də Azərbaycan Elmi-
 +
 +
 +
Qədqiqat Neft Maiınqayırma İns-
 +
titutu və Umumittifaq Elmi-Təd-
 +
Mn cə Layihə-Texnologiya Neft
 +
i yYırma İnstitutu vəs. da-
 +
xildir.
 +
Neft mapınqayırması Azərb.-da
 +
19 əsrdə meydana gəlmitdir (bax Kim-
 +
Ya və neft maiınqayırması). “Soyuz-
 +
neftemaiə Sənaye Birliyinin z-Lla-
 +
rında neft və qaz sənayesinin ehti-
 +
Yacları Uzun Ə00-dən cox tip-əlcudə
 +
avadanlıq hazırlanır. SSRİ-də is-
 +
tehsal olunan butun neft avadan-
 +
lıqlarının 7076 -indən coxu birliyin
 +
z-dlarında hazırlanır. Məhsulu dun-
 +
yanın 35 əlkəsinə ixrac olunur. Bir-
 +
liyin z-dlarında buraxılan muasir
 +
texnikanın bir cox nəvundən PTimal
 +
və Qərbi Sibir r-nlarında, Orenbur-
 +
qun, Əzbəkistanın, Turkmənistanın
 +
neft-qaz yataqlarında istifadə olu-
 +
nur. Onuncu və onbirinci bepillik-
 +
lərdə 500-dən cox yeni nəv muasir
 +
neft-mə”dən, qazıma və geoloji-gəi1-
 +
fHiyyat avadanlıqının istehsalı təi-
 +
kl edilmii, 300-dən cox nəv kehnəl-
 +
mi konstruksiya istehsaldan cıxa-
 +
rılmıi, butun neft-mə”dən avadan-
 +
lıqının 3096 --nƏH coxu Dəvlət gey-
 +
fiyyət nippanına layiq gərulmutdur.
 +
Birlck Lenin ordeni ilə təltif
 +
edilmitdir (1979).
 +
CMUMİTTİFAQ PİONER TƏNY/-
 +
KİLATI, V. İ. Lenin adı-
 +
n a—SSRİ-də 10—15 yapqlı yeniyetmə-
 +
ləri birləndirən kutləvi uiyaq kom-
 +
munist təpkilatı. U.p.t.-nın fəaliy-
 +
yətinə Sov.İKP-nin tatpırıqı ilə
 +
CİLKGİ rəhbərlik edir. SSRİ-də
 +
uspaq kommunist hərəkatının təiək-
 +
gulu Kommunist Partiyasının fəaliy-
 +
yəti və V. İ. Leninin adı ilə baqlı-
 +
dır. U.p. t.-nın ilk addımları 1919
 +
ildə atılmımdır. Lakin, rəsmən
 +
1922 il mayın 19-da komsomolun 2-ci
 +
Umumrusiya konfransı əlkənin hər
 +
yerində muӱtəməkkil pioner təpkilat-
 +
ları yaratmaq barədə qərar qəbul et-
 +
mipdir. Həmin gun U.p.t.-nın Yara-
 +
 +
 +
lılması gunu kimi qeyd edilir. 1922
 +
ilin oktyabrında RKGİ-nin 5-ci
 +
Umumrusiya qurultayı, Moskva, Pet-
 +
 +
 +
roqrad və s. iqəhərlərin butun pponer
 +
təppkilatlarını “Spartak al. gənc
 +
pionerlər utyaq kommunist təpkila-
 +
tında birlətdirmək haqqında qərar
 +
qəbul etmtiidir. 1924 il yanvarın 21-
 +
lə komsomolun Mərkəzi Komitəsinin
 +
qərarı ilə U.p.t.-na V. İ. Leninin
 +
adı verilmitdir. |
 +
 +
U.p.t. elkədə sospalizm quruculu-
 +
eUnda, dutimənlərə qariqı mubarizədə,
 +
Beyuk Vətən muharibəsi illərində və-
 +
tənpərvərlik nӱmunələri gəstərməkdə,
 +
timurcular hərəkatında və digər si-
 +
|Yasi-kutləvi və hərbi-vətənpərvərlik
 +
təlbirlərində fəal pptirak etmiil-
 +
dir. On minlərlə pioner SSRİ orden
 +
və medalları ilə təltif edilmind, 4
 +
pionerə—Lena Qolikova, Marat Kaze-
 +
yə, Zina Portnovaya və Valya Kotikə
 +
Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı və-
 +
rilmtidir.
 +
 +
Z0-cu illərin sonunda C.p.t. mək
 +
təb prinsipin uzrə (sinif-dəstə, məktəb-
 +
 +
 +
TXMUMRUSİYA KƏNDLİ İTTİFAQI
 +
 +
 +
drujipa) yenidən qurulmutidur. U.p.t.-
 +
nın təapkilat əsası pioner dru ji-
 +
nasıdı r. Pioner toplanıpqı dru-
 +
jina və ya dəstə pionerlərinin qar-
 +
ipıya qoyduqları hər hansı məsələni
 +
Həll etmək ucun ali orqandır. U.p.t.
 +
iki dəfə Lenin ordeni ilə (1962, 1972)
 +
təltif edilmindir. U.p.t. 20 mln.-
 +
dan cox pioneri birləndirar (1984).
 +
 +
U.p.t.-nın butun muttəfiq və bir
 +
sıra muxtar resp.-larda 30-dək pio-
 +
ner qəzeti, ZƏ pioner və uttaq jurna-
 +
lı (4Pionerq, “Kostyoru, “Yunı tex-
 +
NİKə, “Yunı naturalistə və s.) nəzir
 +
edilir. “Pionerskaya pravdag qəzeti
 +
CİLKGİ MK və V. İ. Lenin ad.
 +
M.p.t. Mərkəzi PTurasının mərkəzi
 +
orqanıdır.
 +
 +
Azərb.SSR-də kommunist utiaq TƏli-
 +
kilatı (Azərb.LKGİ yerli komitə-
 +
ləri yanında “Spartak ad. gənc pio-
 +
nerlərə tətkilatı) AKP MK-nın qə-
 +
rarı ilə 1923 ilin martında yaran-
 +
mıpidır. Resp.-da 2600-dən cox dru-
 +
jina və 30 minədək dəstə təqr. 775 min
 +
pioneri birlətdirir (1984).
 +
 +
 +
Əd.2 Dokumentı İK KPSS ii HK
 +
VLKSM o rabote VsesooznoİN pionerskoi
 +
orqanizaili imeni V. İ. Lenina, M., 1970,
 +
Bavkırzadə Ə,., Azərbaycan pioner
 +
təppkilatının tarixi, B., 1974, Vəesogoz-
 +
HAR pionerskan orqanizanqn imeni V. İ.
 +
 +
 +
Lenina. Dokumentı i materialı, 3 izd.,
 +
M., 1981.
 +
 +
 +
CMUMİTTİFAQ RADİOSU, Mər-
 +
kəzi ittifaqdaxili ra-
 +
dio verilitləri—SSRİ əha-
 +
lisi və xaricdə yatayan sovet vətən-
 +
datları ucun radio veriliiyləri,
 +
kutləvi informasiya, marksist-lenin-
 +
ci ideologiyanın və sosialist mədə-
 +
niyyətinin təbliəri sistemində əsas va-
 +
sitələrdən biri: SSRİ Dəvlət Tele-
 +
viziya və Radio Verilinləri Komitə-
 +
sinin tərkib Hissəsi. U.R. Moskva-
 +
nın mərkəzi radio verilinlərini
 +
(əlkə əhalisi ucun), mӱttəfiq və mux-
 +
tar resp.-ların paytaxtlarından, əl-
 +
kə, vil. və mahal mərkəzlərindən
 +
SSRİ xalqlarının dillərində səs-
 +
ləndirilən yerli veriliiləri əhatə
 +
edir.
 +
 +
Moskvadan mərkəzi radio veri-
 +
lipləri 8 proqramlıdır, bunların
 +
orta sutkalıq umumi həcmi 160 saata
 +
qədərdir.
 +
 +
Yerli radio veriliplərini muva-
 +
fiq resp. ların dəvlət televiziya və
 +
radio verilitləri komitələri təiykil
 +
edir. Mərgəzi və yerli radio veriliyi-
 +
lərinin vaxtapırı proqram mubadi-
 +
ləsi SSRİ-ni təikil edən sosialist
 +
millətləri arasında siyasi, iqtisadi
 +
və mədəni əlaqələrin məhkəmlənməsi-
 +
pə, inkiafına, sovet vətənpərvərli-
 +
Yi və beynəlmiləlciliyin tərbiyəsinə
 +
kəmək edir.
 +
 +
U.R. coxlu xarici elkənin radio
 +
təpkilatları ilə əlaqə saxlayır, ra-
 +
no verilinləri proqramları muba-
 +
diləsi kecirir, beynəlxalq konkurs,
 +
seminar və s.-də mtitirak edir (bax
 +
həmcinin Radio verilimtləri).
 +
CMUMİTTİFAQ SOVETLƏR Qu-
 +
RULTAYI—1922—36 illərdə SSRİ-
 +
lə ali ləvlət hakimiyyəti orqanı.
 +
Butun muttəfiq resp.-ların Sovetlər
 +
qurultaylarının numayəndələrindən
 +
ibarət olurdu. Numayəndələr yerli So-
 +
vetlər qurultaylarında secilirdi.
 +
SSRİ Konstitusiyasının əsas mud-
 +
dəalarında dəyitiklik etmək, SSRİ
 +
tərnibinə yeli resp.-ların qəbulu,
 +
 +
 +
493
 +
 +
 +
əlkənin x.t.-nın perspektiv inkitpaf
 +
planlarının və Dəvlət budcəsinin
 +
əsaslarının muӱəyyənləndirilməsi yal-
 +
nız U.S.Q.-nın ixtiyarında idi. Qu-
 +
rultay butun dəvlət orqanlarının
 +
fəaliyyətinin ӱmumi istiqamətini mu-
 +
əyyənlətdirir, SSRİ MİK-ni təiq-
 +
kil edirdi.
 +
XUMUMİTTİFAQ TİCARƏT, PALA-
 +
TASI — bax SSRİ Ticarət-Sənaye
 +
Palatası. |
 +
CXCMUMİTTİFAQ HƏMKARLAR İT-
 +
TİFAQLARININ MƏRKƏZİ İYU-
 +
RASI (UİHİMİPY)–-SSRİ Həmkar-
 +
lar İttifaqlarının qurultayları ara-
 +
sındakı devrdə onun butun fəaliyyə-
 +
tinə rəhbərlik edən orqan. Həmkar-
 +
lar ittifaqlarının qurultayında 5 il
 +
muddətinə secilir. XİHİMİ|-in ple-
 +
numları (ildə 2 dəfədən gec olmaya-
 +
raq carırılır) arasındakı dəvrdə
 +
əmkarlar ittifaqlarının iiiinə rəh-
 +
bərlik ucun Rəyasət Hey”əti, cari təii-
 +
kilat-icra iptinə rk ucun Ka-
 +
tiblik secilir. XİHİMİD1 həmkarlar
 +
ittifaqlarının umumi və nəvbəti və-
 +
zifələrini muəyyənlətdirir, x.t.
 +
planlarının iiplənib hazırlanmasın-
 +
da və yerinə yetirilməsində iptirak
 +
edir, sosializm yarıpqının təpkili
 +
sahəsində həmkarlar ittifaqlarının
 +
ipinə rəhbərlik edir, əmək haqqı və
 +
əmək AT labkka məsələləri barədə
 +
qanun layihələrini heəkumətin muzaki-
 +
rəsinə verir, sosial sıqorta və əməkci
 +
lərə sanatoriya-kurort xidməti iyinə
 +
rəhbərlik edir, beynəlxalq həmkarlar
 +
ittifaqları hərəkatında sovet həm-
 +
karlar ittifaqlarını təmsil edir
 +
vəs. LXİHİMPQ-in mətbuat orqanları
 +
(“Trudə qəzeti, *“Sovetskiye profso-
 +
Yiuzız, “Sosialisticeskoye sorevnova-
 +
niyez jurnalları), nəpriyyatı (Prof-
 +
izdat) var.
 +
XMUMRUSİYA KƏNDLİ İTTİFA-
 +
QI—1905—07 illərdə Rusiyada kutlə-
 +
vi inqilabi-demokratik təpgilat. 1905
 +
ilin yayında Moskvada yaradılmınh-
 +
dı. 470 yerli təiqkilatı var idi. Proq-
 +
ramı: butun torpaqların millilədi-
 +
rilməsi (mӱlkədarlara qismən əvəz ve-
 +
rilməklə), dərhal muçəssislər məclisi
 +
carırılması, siyasi azadlıqlar Ve-
 +
rilməsi. İttifaq Peterburq Fəhlə De-
 +
putatları Soveti ilə əlaqə saxlayır,
 +
trudovikləri mudafiə edirdi. Eser-
 +
lərin və liberalların təqsiri altın-
 +
da olmasına baxmayaraq, c...ez əsası
 +
e”tibarı ilə iqubhəsiz inqilabcı olan,
 +
əsil inqilabi mubarizə metodlarını
 +
tətbiq edə bilən... təqqkilat İDİ sv
 +
(Lenin V. İ., Əsər. tam kulliyya"
 +
tı, c. 12, səh. 355). İnqilabın MƏF4
 +
lubiyyətindən sonra, 1907 ildə Y.K.H.
 +
daqıldı. Fevral burjua-demokratik
 +
inqilabından (1917) sonra yenidən
 +
fəaliyyətə batlayan ittifaqın eser
 +
rəhbərliyi mudafiəcilik və Muvəqqə-
 +
ti həkumətə e”timad siyasəti yeridir:
 +
di. Beyuk Oktyabr sosialist inqila-
 +
bından sonra U.k.i. fəaliyyətini da”
 +
yandırdı.
 +
 +
1917 ilin yaz və yayında Azərb.-da
 +
da kəndli ittifaqları meydana cıxa-
 +
mıqidı. Bə”zən butev qəzanı (Lənkə-
 +
ran, Quba, Qazax və s.), hətta daha ge*
 +
nii ərazini (Muqran, PYirvan) əhatə
 +
edir və beynəlmiləl xarakter namnı-
 +
yırdı. Azərb.-dakı kəndli ittifaq
 +
larının coxunda zəhmətkeili kəndli
 +
numayəndələrinin, kənd ziyalıları
 +
nın nufuzu quvvətli idi. Belə ittiə
 +
faqlar zəhmətksiz kəndlilərin mul:
 +
 +
 +
494
 +
 +
 +
XMUMRUSİYA MƏRKƏZİ İCRAİYYƏ KOMİTƏSİ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
kədar və qolcomaqlara, həkumət orqan-
 +
larının əzbatınalı qına qariplı mu-
 +
barizəsində muhum rol oynayır, tor-
 +
paqın, milliyyətindən asılı olmaya-
 +
raq, onu əkib becərənlərə verilməsi-
 +
ni tələb edirdilər. Lakin, Rusiyada
 +
olduqu kimi, Azərb.-da da kəndli it-
 +
tifaqları geni yayılmadı.
 +
 +
Ədə Lenin V. İ., Əsərləri (bax
 +
Məlumat cildi, H. 1, səh. 625), Mini
 +
İ. İ., İstoril Velikoqo Oktibra, 2 izd.,
 +
t. 1, M., 1977, Əzimov H. S., İnqi-
 +
lablar dəvrundə Azərbaycanda kəndli
 +
təpkilatları və sinfi mçbarizə, B., 1976.
 +
 +
 +
CMUMRUSİYA MƏRKƏZİ İCRAİY-
 +
YƏ KOMİTƏSİ (URMİK)—1917—37
 +
illərdə RSFSR-də ali qanunverici,
 +
sərəncamverici və nəzarətedici dəv-
 +
lət hakimiyyəti orqanı. Umumrusiya
 +
Sovetlər qurultayında secilir və qu-
 +
rultaylar arasındakı dəvrdə fəaliy-
 +
r gəstərirdi. URMİK-in sədrləri:
 +
. M. Sverdlov (1917 il noyabrın
 +
8(21)-dən), M. İ. Kalinin (1919 il
 +
martın -dan).
 +
 +
CJMUMRUSİYA OKTYABR SİYASİ
 +
TƏ"TİLİ (1905)—Rusiyada 1905—07
 +
illər inqilabının muchum mərhələlə-
 +
rindən biri. İnqilabın butun əvvəl-
 +
ki gedipi ilə hazırlanmıtdı və
 +
ONUN ƏN yuksək devrunun batlanqıcı
 +
idi. Məivərətci Bulıgin dumasına
 +
qaraqı xalq mubarizəsi, Moskva pro-
 +
letariatının sentyabr tətili U.o.s.t.-
 +
nin baplanqıcı oldu. Peterburqda
 +
və s, iri səna ə Məhər ləriidə də YMy-
 +
mi tətillər baplandı. U.o.s.t. €...ÖY-
 +
tun eəlkəni ÖYPYİYÖ mənfur Rusiya e€HM-
 +
periyasınınə butun xalqları-
 +
nı ən məzlum və ən qabaqcıl sinfin
 +
qəhrəman iunluri əsasında birləpt-
 +
dirdiə (Lenin V. İ,, Əsər. tam
 +
kulliyyatı, c. 12, səh. 2). Bolpeviklər
 +
YTYH inqilabi-demokratik quvvələri
 +
birləpdirmək ucun csol blok takti-
 +
kası yeridirdilər. Təqttilcilərin sa-
 +
yı 2 mln. nəfərə catırdı. Hələ hec
 +
bir kapitalist əlkəsində belə əzəmət-
 +
li tə"til olmamızddı. “Rədd olsun Bu-
 +
lıgin duması |9, “Rədd olsun car he-
 +
KYMƏTH İə, -“Yapasın silahlı usyan 19,
 +
cYapasın demokratik respublika |
 +
iquarları altında kecən mitinq və nu-
 +
mayitlər bir cox yerdə polis və qo-
 +
ipunla silahlı toqquqimalara cevri-
 +
lirdi. Tə”tilin gedipində bir cox
 +
pəhərdə fəhlə deputatları Sovetləri
 +
meydana gəldi. Həkumət tə”tilin qar-
 +
itısını ala bilmirdi, elkədə TYBBƏ-
 +
lərin bir nəev tarazlıqı Yaranmınidı.
 +
Carizm guzəttə getməyə və On 1200i
 +
Oktyabr manifesti (1905) verməyə
 +
məcbur oldu. Bolpeviklər manifestin
 +
murtəce mahiyyətini ifiya etdilər və
 +
mӱbarizəni davam etdirməyə caqırdı-
 +
lar. Liberal burjuaziyadan kəmək
 +
alan, eser və menieviklərin satqın-
 +
lıqından istifadə edən Həkumət qəti
 +
hucuma kecdis talan və təqiblər bai-
 +
landı. Oktyabrın 25-dək tə”til əksər
 +
Yerlərdə dayandı.
 +
 +
Rusiyanın baqiqa yerlərində ollu-
 +
 +
qu kimi, Zaqafqaziyada da d.y. cuların
 +
tə”tili xususilə guclu idi. Bu tə”-
 +
 +
 +
til oktyabrın 16-da Aestafa st.-nda D
 +
 +
 +
balplamını, sonra baiqa yerlərə də
 +
yayılmı:idı. Aestafa tə”til komitəsi
 +
d.Y.-cuların Umumrusiya tə”til ko-
 +
mitəsi ilə əlaqə saxlayır və ondan rəh-
 +
bər gestəriplər alırdı. Zaqafqa-
 +
ziya d.y.-cularının tə”tili oktyabrın
 +
29-dək davam etmitdi. Azərb.-ın mux-
 +
təlif pəhərlərində guclu siyasi nu-
 +
 +
 +
mayitlər gecirilirdi. Oktyabrın 19-
 +
da Bakıdakı siyasi numayiiydə on min-
 +
lərlə adam iptirak edirdi. Polis və
 +
kazaklarla toqquiqmada ələn və yara-
 +
lananlar olmuii, numayincilər Bayıl
 +
həbsxanasındakı siyasi məhbusların
 +
bir hissəsini azad etmiidilər. V. İ.
 +
Lenin 1905 ilin oktyabrında Qafqaz
 +
proletariatının inqilabi cıxıpila-
 +
rının xususilə muӱtəpəkkil və inad-
 +
lı olduqunu gestərmiidir. “Poliya
 +
və Qafqaz daha yuksək bir mubarizə
 +
nӱmunəsi gestərdi:, orada proletariat
 +
qismən silahlı cıxıiy etməyə bailadı,
 +
orada muharibə uzun surən bir forma
 +
aldı (yenə orada, c. 11, səh. 3 u
 +
 +
U.o.s.t. proletariatın gӱcunu və
 +
siyasi iquurunun artmasını gəstərdi,
 +
kənddə, ordu icərisində inqilabi mu-
 +
barizənin geniilənməsinə təkan ver-
 +
di, proletariatı silahlı usyana ha-
 +
zırladı, dunya proletariatına kut-
 +
ləvi inqilabi tə”til kimi yeni muba-
 +
rizə forması verdi.
 +
 +
Əd. Lenin V. İ., Əsərləri (bax
 +
Məlumat cildi, H. 1, səh. 626), Azərbay-
 +
can tarixi, c. 2, B., 1964: İstoril KİSS,
 +
t. 2, M.. 1966, RabociN klass v pervoN
 +
rossinaskoV revolopii, 1905—1907 qq.,
 +
M., 1981: Tokavkin V. Q., Pyaqin
 +
Ə. M., V. İ. Lenin o trex rossibvskix
 +
revolopilx. Sopialıno-zkonomiceskie
 +
problemı, M., 1984, Qrunt A. M., Vse-
 +
obpanl stacka i voorujennoe nosstanie.
 +
c İstoria SSSRə, 1985,
 +
CMUMRUSİYA SOVETLƏR QURUL-
 +
TAYI--RSFSR-in 1918 və 1925 il
 +
Konstitusiyalarına əsasən Rusiya
 +
Federasiyasında ali dəvlət hakimiy-
 +
yəti orqanı. PYəhər Sovetlərinin nu-
 +
mayəndələrindən və qub. (vil.), mux-
 +
tar resp. Sovetlər qurultaylarının
 +
numayəndələrindən ibarət olurdu. U.
 +
S.q. və onun secdiyi URMİK resp.-da
 +
təsərrufat və mədəni quruculura umu-
 +
 +
 +
mi rəhbərlik edirdi.
 +
CMUMRUSİYA FƏVQƏL”ADƏ KO-
 +
MİSSİYASI (UFK)—Sovet dev-
 +
 +
 +
lətində 1917—22 illərdə əksinqilab
 +
və sabotajla m ənə ucun xususi
 +
orqan. RSFSR XKS-nin 1917 il 7(20)
 +
dekabr tarixli qərarına əsasən ya-
 +
radılmıtdı (F. E. Dzerjinski bail
 +
da olmaqla). |
 +
 +
UFK-ə əksinqilabı və sabotajı
 +
ləRv etmək, əksinqilabcıları və sabo-
 +
tajcıları Hərbi-inqilabi tribunalın
 +
mӱhakiməsinə vermək, məhtəkirliklə,
 +
vəzifə cinayətləri ilə mubarizə apar-
 +
maq və s. həvalə edilmisidi. 1918 il-
 +
də UFK-ə ipləri tribunala verməklə
 +
yanaplı, casusları, təxribatcıları,
 +
inqilabın baqiqa dutimənlərini bila-
 +
vasitə gӱllələmək huququ verilmiii-
 +
di. 1919 ildə URMİK-in qərarı ilə
 +
Fəvqəl”adə Komissiyaların yalnız
 +
hərbi vəziyyət e”lan olunmuit yerlər-
 +
də bilavasitə cəza tətbiq etmək Puqu-
 +
qu saxlanıldı. 9-cu Umumrusiya So-
 +
vetlər Qurultayı UFK-ni yenidən
 +
təpkil etmək haqqında qərar qəbul et-
 +
di. 1922 il fevralın 6-da URMİK-in
 +
qərarı ilə Daxili İilər Xalq Komis-
 +
sarlıqı yanında Devlət Siyasi İda-
 +
rəsi (DSİ) yaradıldı. Bax həmcinin
 +
əvlət təhlӱkəsizliyi.
 +
CUMUMTƏHSİL MƏKTƏBİ — umumi
 +
təhsil verən dəvlət məktəbi, ictimai
 +
və ya xususi məktəb. Rusiyada ibti-
 +
dai, yuğsəktipli ibtidai, gimnaziya,
 +
realni, kommersiya məktəbləri və ka-
 +
det korpusları U.m. hesab edilirdi.
 +
Muasir kapitalist əlkələrində gol-
 +
leclər, liseylər, ali məktəblər U.m.-
 +
 +
 +
ləri sayılır. SSRİ-də və digər so-
 +
sialist əlkələrində U.m.-ləri vahid
 +
məktəb prinsipi əsasında dəvlət tə-
 +
Burindən yaradılır. Bax həmcinin
 +
İdtidai məktəb, Səkkizillik mək-
 +
təb, Orta məktəb məqalələrinə.
 +
 +
CMUMXALQ DƏVLƏTİ—bax Doӧev-
 +
 +
 +
lət.
 +
XCMUMXALQ MUZAKİRƏSİ — so-
 +
sialist dəvlətlərində cəmiyyətin hə-
 +
yatındakı muhum məsələlər ӱzrə qa-
 +
nun layihələrinin ictimaiyyət tə-
 +
rəfindən genip muzakirəsi. Umum-
 +
xalq səsverməsindən (referendumdan)
 +
ə onapar Y.M. qanunun təsdiqi
 +
OpMacbi O/IMa İblÖ MƏHİBƏDƏT XapaKTe-
 +
i dapqıyır. Dərc olunmupi qanun Ha-
 +
yihəsi ӱzrə vətəndatların U.m. qay-
 +
dasında qeydləri, arzu və təklifləri
 +
qanunvericilik orqanları tərəfindən
 +
nəzər. unu
 +
SRİ-də U.m.-ndən sosialist de-
 +
 +
mokratiyasının təkmillətdirilmə-
 +
si, vətəndalların huquq yaradıcı:
 +
lıqında iptirakı yollarından bi-
 +
i kimi daha geniii istifadə edilir.
 +
MUMXALQ MULKİYYƏTİ — bax
 +
Sosialist mulkiyyəti.
 +
CMUMXALQ SƏSVERMƏSİ — bax
 +
Referendum.
 +
CMUMXALQ HUQUQU—bax Hӱquq.
 +
MNVAN (ər. ə 1/=)—1) idarənin, muəs-
 +
sisənin yerlətdiyi, yaxud iyrxsin Ya-
 +
padıqı yer. 2) Hləxcə, muəssisəyə,
 +
təpkilata təqdim olunan yazılı təb-
 +
 +
 +
rik,
 +
 +
HBAH (hecaÖnaMa TEXHHKAa-
 +
sında) — rəqəmlə hesablayan ma-
 +
iqında (RHM) informasiyanın yerini
 +
tə”yin edən kod: əməli yaddaın sı-
 +
fırdan baplayaraq 8-lik say şistemin-
 +
də ardıcıl nəmrələnən xanaların
 +
sıra nəmrəsi. RHM-da iilənən və
 +
unvanlaqpdırılan minimal informa-
 +
siya vahidi baytdır (8 ikilik mərtə-
 +
bə). Bir xanada bir bayt yerlətir.
 +
Muasir RHM-da U. baza və yerdəyin-
 +
mədən ibarət olur. Baza— yaddap blo-
 +
kunun baplanqıc xanasının nəmrəsi-
 +
ni, Yerdəyniymə isə unvanlatpdırılan
 +
kəmiyyətin blokun əvvəlinə nisbətən
 +
vəziyyətini ifadə edir. İcra U.-ı hər
 +
iki hissədəki U.-ların cəmindən alı-
 +
nır. Belə unvanlapdırma yaddaiyda
 +
Yerlətmələrinə gərə invariant proq-
 +
 +
amların qurulmasına imkan verir.
 +
 +
ə"zi əmrlərdə indekslətdirmədən
 +
də istifadə olunur.
 +
 +
YHBAH REGİSTRİ (hesablama
 +
texnikasında)—nevzbəti icra
 +
olunacaq əmrin unvanını əzundə MY-
 +
vəqqəti olaraq saxlayan registr: əsa-
 +
sən, trigkger və məntiqi elementlər-
 +
dən qurulur. U.r. yaddaiq qurquşunun
 +
qovppaqlarından biridir və ya idarə-
 +
etmə qurqusunun əmrlər registri-
 +
nin bir hissəsidir.
 +
 +
XNSİZADƏ QARDAİYLARI—19 əc-
 +
rin axırı—20 əsrin əvvəllərində
 +
fəaliyyət gestərmit Azərb. naptir və
 +
maarifciləri. 1) Səid .Əbdul-
 +
rəhmanorlu Unsizadə(Ha-
 +
MH) (1845, HlaMaxbı—? )—€3u/as BƏ
 +
cZiyayi-Qafqaziyyə qəzetlərinin na-
 +
piri və redaktoru, ruhani. cHamiq
 +
təxəllusu ilə ipe”rlər yazmıpn, cVeyt
 +
us-Səfaət ədəbi məclisinin uzvu OLl-
 +
Myın, 1883 ildə Tiflisdə nəzmlə ya-
 +
zılmısl qiraət gitabını nəqir et-
 +
dirmiyi, əsasən, islam ideologiyasını
 +
təbliq etmitidir. 1890 ildə Turkiyəyə
 +
RƏSMTTAYI. 2)Cəlaləddin Əb-
 +
duӱulrəhmanorlu Unsizadə
 +
 +
 +
YPƏK ACTMACBbI
 +
 +
 +
— — ——— —  ӰRƏK ASTMASI 7(7X7X (45
 +
 +
 +
(1854, Pamaxı—?)—tərəqqipə -
 +
ƏHTTHM. €KəuixyAy Həiperiar mu
 +
 +
 +
| | jurnal və qəzetinin
 +
 +
"rara . ə ə DİLİ İLƏ
 +
| a ə : |
 +
 +
əql | rs, ərəb dillərini və
 +
 +
 +
ransızca bilirdi. P |
 +
illik iə tərcuməcilik, fəa"
 +
liyyəti ilə bərabər C.U. maarifcilik
 +
ideyalarını yaymındır. H. Zərdabi,
 +
. Ə. PLirvani, F. Kocərli, M. Pyah"
 +
yevski, İ. Cavcavadze, N. Qulak və 6.
 +
ilə Yaxınlıq etmipdir. Onun yarat-
 +
dıqı “Kətkulə mətbəəsində M. Fuzu-
 +
linin “Leyli və Məcnunə poeması
 +
(ruscaya tərcuməsi ilə), M, Y. Ler-
 +
montovun c“Yel gəmisi balladası, A.
 +
O. Cernyayevskinin cVətən diliz (2-ci
 +
hissəsi), ezunun 4Hesabə,cRus diliə
 +
dərslikləri və s. cap olunmuidur.
 +
ildə Qurkiyəyə kecmutidur. 3) Ka-
 +
mal Əbdulrəhman otlu Un-
 +
sizadə (1857, TPamaxı—?)—4cMəz-
 +
Hərə qəzetinin napiri və redaktoru,
 +
Yazılarında islam ideologiyasını
 +
təbliq etmitidir. PTəriət muəllimi
 +
olmupdur.
 +
CNSİYYƏT, kommunikasiya (dildə)
 +
—-—fikrin, mə”luӱmatın dil vasitəsi
 +
ilə qarptılıqlı pəkildə verilməsi və
 +
qəbul edilməsi. cDil insanların ən
 +
ithun unsiyyət vasitəsidirə (Lenin
 +
V. İ., Əsər. tam kulliyyatı, c. 25,
 +
cəh. 277). U.-də təbii dildən baiqa
 +
sun”i dillərdən, Him-cim, əl-hərə-
 +
kət dili, ipıq, bayraq, fit və s.-dən
 +
də istifadə olunur.
 +
CISU R—muəyyən sistemə daxil olan
 +
və onun cərcivəsində bəlunməz kimi
 +
nəzərdən kecirilən obyekt anlayını
 +
(məs, cmolekulə sistemində atom,
 +
catome sistemində elektron və s.). İlk
 +
materialistlər suyu (Fales), havanı
 +
(Anaksimen), odu (Heraklit) aləmin
 +
vahid U.-u hesab edirdilər. Demokrit,
 +
sonralar isə Epikur materiyanın ki-
 +
cik bəlunməz hissəcikləri mə nasın-
 +
da atom tə”limini yaratmıtlar. 19
 +
əsrin sonunda təbiətiqunaslıqdakı bə-
 +
yuk kətflər sayəsində ilkin və struk-
 +
tursuz atomların mevcudluqu haqqın-
 +
da təsəvvurlərə bəyuk zərbə vuruldu.
 +
Muasir fizika elektronların, neyt-
 +
ronların və digər kicik hissəciklə-
 +
rin murəkkəb quruluilu olduqunu €Y-
 +
tməyə calınır.
 +
ti Əbu-l-Qasim Həsən ibn Əh-
 +
MƏH (970 yaxud 980 Bəlx— 1039)—fars
 +
pairi. Sultan. Mahmud Qəznəvinin hi
 +
mayəsində yalpamıti, məlik upqituəra
 +
adı almıpdır. 3 epik poeması (dev
 +
rumuzədək yalnız biri catmıtidır),
 +
lirik divanı olmutdur. dininin
 +
50 qəsidə, I) qəzəl, 70 rubai və 1 qit"ə
 +
məlumdur: “Vamiq və Əzra? poeması
 +
(fraqmentlər qalmımdır) qədim Yunan
 +
poetik ən”ənələrini davam dӧ əbə
 +
də, əsərləri formaca mӱrəkkəb, məv”
 +
uca y əqdir. | :
 +
Əəə iH BHOKAHACbi—Ypəirn otu:
 +
rucu sisteminin muxtəlif nahiyə-
 +
lərində şinir impulslarının ke qiri-
 +
ciliyincn pozulması. (rəyin əturu
 +
cu sisteminin hansı nahiyəsində ya-
 +
ranmasından asılı olaraq U.b. qulaq-
 +
cıqdaxili, qulaqcıq, MƏ"nƏHHK BƏ MƏ -
 +
dəcikdaxili olur. Y.6. TaM, HATAMAM,
 +
kəskin, xronik, etub-kecən ola bilər.
 +
U.b. urək mə"dəciklərinin yıqılma
 +
sayının azalmasına, beyin qan təchi-
 +
zinin pozulmasına və qan dəvranının
 +
 +
 +
catıtlmazlıqına səbəb olur.
 +
 +
 +
Beynin qan təchizinin pozulmasın-
 +
dan batgicəllənmə, hupqun itməsi,
 +
qıcolmalar və s. əlamətlərlə muplayiət
 +
olunan tutmalar bai verir. U.b. mux-
 +
təlif urək xəstəlikləri (YDƏİHH HiHe-
 +
MİK XƏSTƏLİYİ, miokarditlər və s.) nə-
 +
ticəsində və anadangəlmə ola bilər.
 +
U.b.-nın diaqnostikasında elektro-
 +
 +
 +
kardioqrafiya edilir. Mualicə-
 +
 +
 +
s i: ӱrəyin elektrostimulyasiyası və s,
 +
 +
Əd.Cazov E. İ., Serdie i XX vek
 +
M., 1982. PAu B
 +
CRƏK—onurqalı heyvanlarda və HH-
 +
sanda qan-damar sisteminin mərkəzi
 +
orqanı. Balıqlarda urək iki kame-
 +
radan (bir qulaqcıqdan və bir mə”də-
 +
cikdən) ibarət olub vəzifəsi bədən-
 +
dən venoz qanı alıb, qəlsəmələrə vur-
 +
maqdır. İki cur tənəffus edən ba-
 +
lıqlarda qulaqcıq bir arakəsmə ilə
 +
saq və sol hissəyə bəltamuu olur. Su-
 +
da-quruda yapayanlarda U. uc kame-
 +
radan (iki qulaqcıq və bir mə”dəcik-
 +
dən) ibarət olur. Surunənlərdə qulaq
 +
cıqlar tamamilə bir-birindən ayrı-
 +
lır. Mə”dəciklər arasında da ara-
 +
kəsmə olur. Qutilarda və məməlilərdə
 +
 +
dərd kameradan (iki qulaqcıqdan
 +
və iki mə”dəcikdən) ibarətdir.
 +
 +
İnsanda dərd kameradan
 +
(iki qulaqcıqdan və iki mə”dəcikdən)
 +
ibarət olub, də bopluqunda asimmet-
 +
rik vəziyyətdə, cəp istiqamətdə yerlə-
 +
itir: 1/3 hissəsi orta xətdən saqa, 2/3
 +
hissəsi isə orta xətdən sola yerləpir.
 +
Əsası yuxarı, dala və saqa, zirvəsi
 +
isə apaqı, ənə və sola baxır. Ən CƏT-
 +
Hi erm qəfəsinin ən divarına, aqpaqı
 +
səthi isə diafraqmaya seykənir. Bə-
 +
yuklərdə cəkisi 220—300 z, ya. 12—15
 +
cM, eHH 8—11 cə onyp. Car rynarubıra
 +
beyuk qan devranından venoz qanı gə-
 +
tirən yuxarı və alpaqı bop venalar və
 +
X.-in əz venaları, sol qulaqcıra isə
 +
aqciyərlərdən arterial qanı gətirən
 +
dərd ədəd arciyər venaları acılır.
 +
Hər iki qulaqcıq bir-birindən qulaq-
 +
cıqarası arakəsmə, hər iki mə”dəcik
 +
isə mə”dəcikarası arakəsmə vasitə-
 +
silə bir-birindən ayrılır. Eyni tə-
 +
rəfdə olan qulaqcıq və mə”dəcik bir-
 +
birilə qulaqcıq-mə”dəcik dəliyi vasi-
 +
təsilə birləptir. U.-in divarı uc qi-
 +
iadan təipkil olunmuztidur: daxili qi-
 +
ila—endokard, orta qipla— miokard, xa-
 +
rici qiipya—epikard. U.-in xarici se-
 +
roz qipası olan elikard U.,. əzələsi-
 +
ni ertur, ona sıx birlətərək U.-in
 +
əsasında qerikarda kecir. U.-in fa-
 +
sİLƏSİZ tiiləməsi mnositlərdə olan
 +
mitoxondrilərlə əlaqədardır. Miosit-
 +
lər ara disklərlə birləiqərək əzələ
 +
liflərini əmələ gətirir. Ara disklər
 +
vasitəsilə oyanma bir hӱceyrədən digə-
 +
rinə kecir.
 +
 +
Mə”dəciklərin əzələ qitpası uc qat-
 +
dan ibarətdir: səthi (boylama), orta
 +
(həlqəvi) və dərin (boylama) qat. U.-də
 +
əzələ liflərindən batqa zəif dife-
 +
rensiasiya etmiii ilk embrional U.
 +
borusunun qalıqına təsaduf olunur.
 +
Bunlar da U.-in aparıcı sistemini
 +
təpikil edir. U.-in aparıcı sistemi-
 +
nə cib-qulaqcıq duyunu, qulaqcıq-mə”də-
 +
HHK duyuӱnu vəqulaqcıq-mə”dəcik dəstə-
 +
si aiddir. Cib-qulaqcıq duyunu saq qu-
 +
laqcıqrın divarında saq qulaqcıq sey-
 +
vanı ilə Yuxarı boiy venanın arzı
 +
arasında, qulaqcıq-mə”dəcik duyunu
 +
saq qulaqcıq-mə”dəcik (uctaylı)qapaqı
 +
ilə tac cibin arqzı arasında yerləptir.
 +
Qulaqcıq-mə"dəcik dəstəsi qulaqcıq-
 +
MƏDƏCİK duyunundən batlayıb mə"də-
 +
 +
 +
cikarası arxa kənarı ilə alpaqı ge-
 +
dir, saq və sol ayaqcıqlara bəlunur,
 +
bunlar da Purkin ye lifləri vasitəsi-
 +
TƏ MƏ”DƏCİKLƏrin ƏZƏLƏ qisası nda
 +
qurtarır. U.-in aparıcı sistemi U.-in
 +
ritmik ipləməsini tə”min edir. U.
 +
qalxan aortadan batlayan sae və sol
 +
tac arteriyalarla qidalanır. U. azan
 +
və simpatik sinirlərlə innervasiya
 +
olunur. U.-in vəzifəsi ritmik olaraq
 +
qanı venalardan alıb arteriyalara vur”
 +
maqdır:q miokard fasilə ilə yıqılı
 +
(sistola) və ipalır (diastola). U.
 +
əzələsinin ritmik yıqılması nəticə
 +
sində dəvri olaraq qanın damarlara
 +
vuran tə”min olunur.
 +
 +
.qin yıqılıb bopalması U. tsikli
 +
adlanır. U/. tsikli qulaqcıqların sis=
 +
Tonacbı (Ü,İ can), MƏ” nƏNHKTƏDPHH CHCTOs
 +
lası (0,33—0,35 san) və umumi pauza-
 +
dan (O,4 san) ibarətdir. Qulaqcıqların
 +
sistolası zamanı onlarda təzyiq artdı-
 +
qı ucun qan qulaqcıq-mə”DƏcİik dəlik-
 +
lərindən mə”dəciklərə kecir. Mə”də-
 +
ciklər sistola etdikdə isə mə”dəcik-
 +
lərdə təzyiq artdıqrı ucun qulaqcıq-
 +
mə”dəcik dəlikləri qapanır. Sonra
 +
izometrik yıqılma nəticəsində mə”də-
 +
ciklərdə təzyiq aorta və avciyər KeTY-
 +
yunə nisbətən artıq olduqu ucun aypara-
 +
qapılar acılır və qan damarlara(sar-
 +
na arun)əp KƏTYİYHƏ BƏ solda aortaya)
 +
gecir. Mə"dəciklər diastola etdikdə
 +
təzyiq duiqur, aorta və aqciyər kətuyun"
 +
də təzyiq artdıqı ucun aypara qapılar
 +
onların dəliklərini qapayır. Bir dəq.
 +
ərzində U.-dən vurulan qanın miqdarı
 +
dəqiqəlik həcmi təpkil edir. Dəqiqə-
 +
lik həcm hər iki mə”dəcik ucun eyni-
 +
dir. İnsan sakit halda olduqda dəqi
 +
qəlik Həcm orta hesabla 4,5—5 l olur,
 +
Bir sistola nəticəsində U.-dən vuru-
 +
lanqana sistolik həcm deyilir. Sisto-
 +
lik həcm orta hesabla 65—70 ml olur,
 +
U.-in fəaliyyəti neyrohumoral tənzim-
 +
edici mexanizmlərlə nizama salınır.
 +
Mərkəzi sinir sistemindən siqnallar
 +
azan və simpatik sinirlərlə Y.-lə da-
 +
xil olur. Azan sinir U.-in quvvəsini,
 +
U. yıqrılmalarının ritmini zəiflə-
 +
dir. U. əzələsinin oyanıqlırını və s.
 +
geciriciliyini azaldır, simpatik si-
 +
nirlər isə bu funksiyaları stimulə
 +
edir. U. fəaliyyətinə qanla cərəyan
 +
edən bioloji aktiv maddələr də tə”sir
 +
gestərir.
 +
 +
İllustrasiya ucun bax cild 1, cəh,
 +
336—337.
 +
 +
 +
Əd. Əfəndiyev T., Urək, B.,
 +
197, Balakitiyev Ə., İnsanın
 +
normal anatomiyası, c. B., 1979,
 +
 +
 +
Udelhınov M. Q., fizioloqiin serdia,
 +
M.. 1975: Cazon E. İ., Serdie i XX
 +
vek, M., 1982, Qripkok A. İ,, Poso-
 +
bie po kardioloqii, Kien, 1984.
 +
 +
 +
XRƏK ANEVRİZMASI—bax Anev-
 +
rizma.
 +
 +
MXRƏK ARİTMİYALARI —urək fəa-
 +
liyyətinin pozulması: urəyin ardı-
 +
cıl Yıqılmalarında, tezliyində də-
 +
yipikliklərlə təzahӱr edir. Bax həM-
 +
cinin Aritmiya.
 +
 +
CRƏK ASTMASI—sol mə”dəciyin,
 +
Yaxud sol qulaqcıqrın kəskin catı1-
 +
mazlıqı ilə mutpayiət olunan tutma-
 +
iəkilli təngnəfəslik. Miokard in-
 +
farktında, hipertoniyada, ipemik
 +
ӱrək xəstəliklərində və s.-də daha da
 +
artır. Guman edildiyinə gərə sol
 +
mədəcik qanı aortaya lazımi qədər
 +
vura bilmir, bu da akciyərlərdə qan
 +
durqunluqruna, qan mubadiləsinin poz-
 +
qunluquna səbəb olur, Əsasən, gecələr
 +
 +
 +
496
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Xəstədə hava uarTbiluMa3-
 +
lıqından birdən-birə təngnəfəslik
 +
kecdikdən sonra kəpuklənən bəlqəmli
 +
eskurək baplayır, xəstə zəifləyir, onu
 +
soyuq tər basır. Dərisi avazıyır, aqır
 +
halda aqciyər ədemi ilə qurtarır.
 +
"U.a.aqır xəstəlik olduqundan vaxtın-
 +
da tədbir gərmək lazımdır. İlk
 +
yardım: xəstəni ayaqları sallan-
 +
mhıpi vəziyyətdə oturtmaq, otaqrı təmiz
 +
hava ilə tə”min etmək uçӱn pəncərə,
 +
yaxud nəfəsliyi acmaq, oksigen balı-
 +
pqından istifadə etmək, tə”cili həkim
 +
yardımı və s. Vaxtında aparılan mua-
 +
licə tədbirləri xəstəliyi aradan qal-
 +
dıra bilə. Profilaktika-
 +
sı: U.a.-nı tərədən xəstəlikləri vax-
 +
tında duzgun mualicə etmək.
 +
 +
Ədə Sokolov E. İ., Belova
 +
 +
 +
E. V., Əmopii i patoloqin serdia, M.,,
 +
1983.
 +
 +
 +
CRƏK QUSURLARI — urəyin qeyri-
 +
duzgun sabit qurulupqu, funksional
 +
pozqunluqlarla təzahur edir. Anadan-
 +
gəlmə və qazanılmın olur. Anadan-
 +
GƏLMəƏ U.q. dəlun bətndaxili inki-
 +
ipafının birinci yarısında urək və
 +
damarların quruluttunu pozan amil-
 +
lərin (bir sıra infeksion xəstəlik-
 +
lər, ion pqualarının bioloji tə”si-
 +
ri, dəlun xronik Hipoksiyası və s.)
 +
1ə”sirindən ba verir. Anadangəlmə
 +
U.q.-nın bir hissəsi irsi xarakter
 +
dapıyır. Anadangəlmə U.q.-nın 4
 +
anatomik tipi mə”lumdur: mə”dəcik,
 +
qulaqcıq, yaxud magistral damar sə-
 +
VİYYƏSİNDƏ KicİK və beyuk qan dəvranı-
 +
nın qeyri-normal devr etməsi, ma-
 +
gistral damarların obliterasiyası,
 +
yaxud qulaqcıqın yıqılması, qarınıq
 +
tip, ayrı-ayrı ӱrək kameralarının
 +
funksiyasının aqqaqı dutiməsi, yaxud
 +
miqdarının azalması, magistral da-
 +
marların topoqrafiyası. Anadangəlmə
 +
U.q.-nda geyərmə (sianoz), dəri ərtuyu-
 +
nun avazıması, təngnəfəslik, urək
 +
VƏZİYYƏTİNİN və əlcusunun dəyitməsi,
 +
upaqların fiziki inkitpafdan qalma-
 +
SI VƏ s. əlamətlər olur. U.q.-nın nə-
 +
əd tə”yin etmək ucun angiokardio-
 +
qrafiya, aortoqrafiya, zondsalma və s.
 +
mӱayinə ӱsullarından istifadə edi-
 +
lir. Mualicəsi cərrahi yolladır.
 +
 +
Qazanılmıp U.q., ӱrəyin
 +
qapaq aparatının və ma-
 +
Kistral damarların qu-
 +
surları–əsasən, revmokarditdən,
 +
bə”zən ateroskleroz, endokardit və
 +
sifilisdən sonra bap verir. Forma-
 +
lapmıpq U.q. qan dəvranının pozul-
 +
masına səbəb olur. Diaqnoz xəstənin
 +
ipqyİikayətinə əsasən ӱrəkdə əmələ gələn
 +
ləyipikliklərə gərə qoyulur. Mua-
 +
LİiCcəƏsi: urək dərmanları, sidikqo-
 +
van və metabolik maddələr.
 +
 +
 +
batplayır.
 +
 +
 +
R Əd.Əfəndiyev T. M., Urəyin
 +
r BMATHK qusurları, B., 1984: Vasi-
 +
nko V. X., Priobretennıe poroki
 +
 +
 +
r Kiev, 1972, Sovetskan kardiolo-
 +
 +
 +
Yod red. Cazova, M., 1983.
 +
təək Kisəsi, lerikard (re-
 +
əri 5 Peri...4- yun. Kaqfa—urək)—
 +
= Aəaandn eyvanlarda və insanda urə-
 +
96270 olan kisəyəbənzər tərəmə. İki
 +
Məni N (xarici lifli və daxili
 +
: təikil olunmutdur. Daxili
 +
eroz təbəqə xarici pariyetal və da-
 +
XİLİ visseral səfhəyə (epikarda) bə-
 +
lunur. Pariyetal səfhə lifli təbəqə-
 +
ni daxildən, visseral səfhə isə urək
 +
omə, Har xarici qipasını tətikil
 +
r. Nariyetal və visseral səfhə-
 +
 +
 +
URƏK QUSURLARI
 +
 +
 +
lərin arasında U.k. bopluqu yerlə-
 +
ipir, bunun da icərisi az miqdar ipəf-
 +
faf seroz maye ilə tutulmuii olur.
 +
CRƏK CHATIIYMAZLIRI — muxtə-
 +
lif ӱrək xəstəlikləri nəticəsində
 +
urək əzələlərinin yıqılma qabiliyyə-
 +
tinin pozulması və ӱrək fəaliyyəti-
 +
nin zəifləməsi ilə xarakterizə olu-
 +
nan xəstəliklər. xrəyin həddindən ar-
 +
tıq ipləməsindən, yorulmasından, qan
 +
təchizatının pozqunluqundan (mio-
 +
kard infarktı), miokarditlərdən,
 +
toksiki tə”sirdən bai verir. Kəskin və
 +
xronik, sar və sol mə”dəcik tipli
 +
olur. Urəyin sol mə”dəciyinin qusuru
 +
zamanı arkciyərlərdə qan durqunluqu
 +
əmələ gəlir, bu da təngnəfəsliyə, ge-
 +
yərməyə (sianoza), qanhayxırmaya səbəb
 +
olur. Saq mə"dəciyin beyӱk qan dəv-
 +
ranının venoz durqunluqunda isə qa-
 +
raciyər bəyuyur, ppitpkinlik mutpahi-
 +
də olunur. U.c. nəticəsində orqan və
 +
toxumalarda hipoksiya, asidoz və me-
 +
tabolizmin digər pozeunluqları təza-
 +
hur edir. Kəskin U.c., əsasən, sol mə”-
 +
dəcikdə urək astması tutmaları ilə
 +
mӱlpayiət edilir.
 +
 +
Mualicəsionu tərədən səbəb-
 +
dən asılı olaraq dərmanlarla (urək
 +
qlikozidləri, sidikqovan və aritmiya-
 +
ya qaripqı) və cərrahi usullarla apa-
 +
rılır.
 +
 +
Ədə Korkumtko O. V., Serdec-
 +
no-sosudistan sistema i vozrast, M., 1983.
 +
YPƏKRƏ,)YHMƏ — urək yıqılmala-
 +
rından tərəyən xopagəlməz hiss. Əsa-
 +
sən, ӱrək-damar, sinir, endokrin xəs-
 +
təliklərindən bapi verir. Saqlam adam-
 +
larda fiziki və emosional gərginlik
 +
zamanı ola bilər. U., əsasən, bir dəq.-
 +
də urək yıqılmalarının artması, ya-
 +
xud ritminin pozulması (ekstrasisto-
 +
liya) nəticəsində olur. Mualicə və
 +
profilaktikası onu tərədən səbəbdən
 +
asılıdır.
 +
 +
CRƏKGETMƏ— bax Epilepsiya.
 +
 +
CURMİK—bax Umumrusiya Mərkəzi
 +
İcraiyyə Komitəsi.
 +
“YPGAHblə—1) apqıq havası. 18 əsr
 +
Azərb. apıqı CUrfan tərəfindən bəs-
 +
tələnmipdir. Adı da buradandır. Cox
 +
vaxt bu havanı aptıqlar səhvən cruha-
 +
nik, cruhanız da adlandırmıpllar.
 +
2) Apıq havalarında əsas akkord,
 +
kəklərdən (-“Urfanı kəkuə) biri. 3)
 +
Yallı melodiyası və bu melodiyanın
 +
mutpayiəti ilə ifa olunan rəqs. Adə-
 +
tən, zurnacılar dəstəsi calır. Nax.
 +
MSSR-də gentii yayılmındır.
 +
 +
YECKYKOTY (Digitalis) — keciqulaqı
 +
fəsiləsindən bitki cinsi. Birillik
 +
və ya ikiillik ot, bə”zi nəvləri ya-
 +
rımkol və yaxud koldur. Yarpaqları
 +
uzunsov yumurtavarı, Yaxud lanset-
 +
tiəkillidir. Cicəkləri qeyri-muntə-
 +
zəmdir. Meyvəsi qutucuqdur. Pimali
 +
Afrikada, Qərbi Asiyada, əsasən, Ara-
 +
lıq dənizi si qeyda məq Avropada 35,
 +
SSRİ-də 6, o cӱmlədən Azərb.SSR-də
 +
2 nəvu var. Naxcıvan və Lənkəran zo-
 +
nalarında daha cox yayılmındır. Bu-
 +
tun nəvlərində qlikozid olduqu ucun
 +
zəhərlidir. Bə”zi nəvləri qiymətli
 +
dərman bitkisidir. Yarpaqında olan
 +
qlikozid urək fəaliyyətini nizamla-
 +
yır, sidik ifrazını artırır və ədsə-
 +
mi azaldır. Qurululmusi yarpaqından
 +
alınan preparatlar, həkimin ciddi
 +
nəzarəti altında bir sıra urək xəs-
 +
 +
 +
təliklərinin mualicəsində istifalə
 +
edilir.
 +
Əd. Damirov İ. A.. Prilip-
 +
 +
 +
ko L. İ., Puğorov Dj.Z.,, Keri-
 +
 +
 +
mohngO. B., Lekarstvennıe rastenin Azera
 +
baidjana, B., 1982,
 +
 +
 +
CSLUB (ər.  1.1—tərz, ifadə tər-
 +
zi, ӱsul), sti l—bir xalqın dil, ədə-
 +
biyyat və incəsənətinə məxsus səciy-
 +
yəvi cəhətlərin məcmusuş əsərin əsas
 +
ideyasını qabarıq vermək ucun tari-
 +
xən yaranmın sabit obrazlar sistemin-
 +
dən, bədii təsvir vasitələrindən is-
 +
tifadə manerası, usulları. U. ədə-
 +
biyyatitunaslıqda 2 anlayıpqı ehtiva
 +
edir. 1) Sənətkarın əzuӱnəməxsus ya-
 +
radıcılıq manerası, ifadə tərzi,
 +
muəllif cmənəi. Bu mə”nada U. tək-
 +
rarolunmaz fərdilikdir. 2) Bir sin-
 +
fin, yaxud deəvrun ideologiyasını əz
 +
əsərlərində əks etdirən və yaradı-
 +
cılıq maneraları yaxın olan yazı-
 +
cıları birlətdirən ədəbi məktəb,
 +
ədəbi cərəyan. Dilcilikdə isə U. ədə-
 +
bi dilin tarixi inkipaf profesində
 +
ayrılmınl funksional qollarıdır
 +
(bədii U., elmi U., mətbuat U.-u, rəs-
 +
mi-əməli U., danıpıq U.-u). Funk-
 +
sional U.-lar bir-birinə qar”qılıqlı
 +
tə”sir gestərir. Ədəbi dilin fəaliy-
 +
yət dairəsi geniptiləndikcə yeni U.-lar
 +
yaranır. U.-lar sistemi ədəbi dilin
 +
mənzərəsini əks etdirir. Unsiyyətin
 +
konkret formaları ilə barlı olan
 +
nitq U.-ları (muhazirə, mə”ruzə, fel-
 +
yeton, reportaj, protokol və s.) da
 +
var. İncəsənətdə U. anlayını
 +
ilə incəsənətin beyuk inkitaf mər-
 +
hələləri, umumi xarakterik cəhət-
 +
lərə malik muhum cərəyanlar, istiqa-
 +
mətlər (təmayullər) muəyyən edilir
 +
(bax Roman uslubu, Qotika, Renessans,
 +
Barokko, Rokoko, Klassisizm, Vyana
 +
klassik məktəbi, Romantizm, Verizm,
 +
İmpressionizm, Ekspressionizm, Rea-
 +
lizm və s.). Daha genii mə”nada bu və
 +
ya digər milli incəsənət U.-nu (rus
 +
U.-u, ispan U.-u və s.) fərqləndirən,
 +
yaxud bir qrup millətlərin (iərq
 +
U.-u, skandinav U.-u) incəsənətinə
 +
xas əlamətlər nəzərdə tutulur. Bundan
 +
6anıra rəssam, bəstəkar və ya ifacı-
 +
nın fərdi manerasını xarakterizə
 +
edən əlamətlərin məcmusu da U. ad-
 +
lanır (məs., Mikelancelo Y.-y, PeMö-
 +
randt U.-u, Motsart U.-u, PPopen
 +
U.-u və s.).
 +
 +
Əd.: Bax Uslubiyyat məqaləsinin ədə-
 +
biyyatına.
 +
 +
 +
CSLUBİYYAT (ər. =.) — dilin
 +
uslublarını, dil normalarını və ədə-
 +
bi dilin mӱxtəlif unsiyyət ipəraitin-
 +
də, yazının ayrı-ayrı nəv və janrla-
 +
rında, ictimai həyatın muxtəlif
 +
sapələrində iilədilməsi usulları-
 +
nı eyrənən dilcilik bəlməsi. U. bir
 +
elm kimi antik dəvrdən mə”lumdur.
 +
Rus dili tarixində ən”ənələrinin
 +
yaranmasında M. V. Lomonosovun, A
 +
A. Potebnyanın və A. N. Veselovskinin
 +
muhum rolu olmutdur. U. əvvəllər da-
 +
ha cox bədii əsərlərin qurulupunu,
 +
sujetini, janrlarını, obrazlar sis-
 +
temini eyrənən elm kimi ədəbiyyatiqu-
 +
naslıqa daxil edilmiidi. 20 əsrin
 +
Z0-cu illərindən dilcilik bəhsi kimi
 +
əyrənilir. U. ədəbi dilin tarixən Ya-
 +
ranmısti funksional uslublar sistemi-
 +
ni və nitq uslublarını tədqiq edir.
 +
U.-da yazıcının, alimin, natiqin
 +
fərdi uslubu, yaralıcılıq manerası,
 +
deyim tərzi də arapdırılır, habelə
 +
səzun, ifadənin, cӱmlənin uslubi mə-
 +
qamları (aydınlıq, səlislik, yıqcam-
 +
lıq, təbiilik, eksperessivlik və s.)
 +
izlənilir. U. ədəbi dilin incəlik:
 +
 +
 +
Yu HIYH DƏVLƏT CEVRİLİ(İİ
 +
 +
 +
lərini qorumaq və dӱzgӱn qiymətlən-
 +
dirməkdə muhum rol oynayır. U. Azərb,
 +
dilciliyində də əyrənilir (bax xusu-
 +
si cild—Azərbaycan Sovet Sosialist
 +
Respublikası. İctimai elmlər. Dil-
 +
 +
 +
cilik). |
 +
 +
MXSLUBLAİYDIRMA, təsviri
 +
sənətdə—təsvir olunan fiqur və
 +
ətlyaların bir sıra ppərti usulların
 +
kəməyi, rəsm və formanın, həcm və
 +
rəng mӱnasibətlərinin sadələidiril-
 +
MƏCH Yolu ilə dekorativ ӱmumilədi-
 +
rilməsi. U. ornament çcun daha sə-
 +
ciyyəvidir, cunki burada təsvir o6-
 +
Yekti U.-nın kəməyi ilə naxıli mo-
 +
TİVİnƏ cevrilir.
 +
 +
USTQURUM Oax Bazis və ustqurum.
 +
MSTƏGƏLMƏ—suxurların pozulmupi
 +
yatım formalarından biri. Tektonik
 +
7 utr— | gq hərəkətlər pro-
 +
- CECHH TƏ yara-
 +
o nır, Yer qabı.
 +
. qında qırılma
 +
mustəvisi uzrə
 +
bir suxur kut-
 +
ə HӱMH, LƏSİNİN DİGƏ-
 +
ə 1 ID ri ilə yerdə-
 +
yipməsi nəticəsində əmələ gəlir, X.
 +
yerdəyinmə mustəvisinin meyl bucarı-
 +
na gerə meylli və dik olur. Azərb.
 +
SSR-də Bəyuk Qafqazda və Ceyrancel-
 +
də genii Yayılmıtdır.
 +
 +
CSTƏLİK İZAFİ DƏYƏR—bax İza-
 +
fi dəyər.
 +
 +
CSTƏLİK MƏNFƏƏT—bax İnli-
 +
sar mənfəəti.
 +
 +
YCTƏnMK PLANLI MƏNFƏƏT—
 +
sosialist təsərrufatı kateqoriyası:
 +
mӱəssisə, birlik və sahənin faktiki
 +
əldə etdiyi -qmənfəətin planlı mənfəət
 +
məblərindən artıq olmasını əks etdi-
 +
rir. U.p.m. təsərrufatdaxili ehti-
 +
yatların appkkara cıxarılması və on-
 +
lardan effektli istifadə, təsərru-
 +
fat hesabı fəaliyyətinin keyfiyyət
 +
gəstəricilərinin yaxpiılatidırılma-
 +
sı nəticəsində əldə edilir. Təsərru-
 +
fatın intensiv metodlarla aparılma-
 +
sını gucləndirmək və maddi, əmək və
 +
maliyyə resurslarından daha səmərəli
 +
istifadə etməklə əldə edilən Y.n.M.
 +
iqtisadiyyatın effektliyinin Yuksəl:
 +
dilməsində muəssisənin, birliyin və
 +
təsərrufat təpkilatının əlavə
 +
sə”yini əks etdirir və mutərəqqi xa-
 +
rakter datıyır.
 +
 +
a Cə VAIRACbi—Tasax.CCP Bə
 +
Əzb.SSR ərazisində yayla. Sah. təqr.
 +
200 min km?, Hund. 370 m-ə qədərdir.
 +
Əhəngdattı, mergel, gil və qumdaı-
 +
lardan təpkil olunmuqidur. İqlimi
 +
sərt kontinentaldır. İllik Yaqıntı
 +
100 mm. Boz-qonur, karbonatlı torpaq-
 +
lar yayılmınidır. Bitki ƏPTYİY Yov-
 +
ian və poranotudan ibarətdir. Fay-
 +
dalı qazıntıları: neft və qaz. )
 +
YCTRY PAYLANMA—bax Paylan-
 +
ma funksiyası. —
 +
 +
USTLU FӰNKSİYA, eksponen-
 +
sial funksiya—/(2q)=a? iiək-
 +
lində elementar funksiya. Cox vaxt
 +
exr 2 kimi iplarə edi-
 +
lir. Təbiyyat və texni-
 +
ka elmlərində e" daha
 +
cox tətbiq edilir. 2-in
 +
həqiqi və ya kompleks
 +
qiykətləri ucun
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
e” — lim (1 --z/)"
 +
 +
 +
Fi — Cı
 +
 +
 +
olur. Əsas xassələri:
 +
ixtiyari BƏ 292
 +
 +
 +
21
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ASE —232, c. 9
 +
 +
 +
| DİL 2142 , |
 +
ucun e"yez = e”*a hə (et) ba,
 +
 +
 +
cı” 2
 +
(e”) =e olur. 24 və 24-nin həqiqi ox
 +
ӱzərindəki qiymətlərindən baiqa butun
 +
qiymətlərində et = O, ixtiyari p—us-
 +
tu ucun
 +
 +
 +
i-i 1 " “ 1 .
 +
lim e€”/r” —co Bə lim x” Ye“ =0.
 +
ər so J so
 +
 +
 +
U.F.-nın tərs funksiyası loqarif-
 +
 +
 +
mik funksiya adlanır. a” və e? U.f.-
 +
ları arasındakı əlaqə
 +
 +
 +
x 2
 +
id —p İn a
 +
2
 +
pəklindədir. e tam transsentdent
 +
 +
 +
runksiyadır və butun 2 mӱstəvisində
 +
Yıqılan
 +
 +
 +
2 2: 27 23
 +
0: — 5. “ə
 +
17T3”1237 ””
 +
CPIpaCPIHa aİpbıyrbıp. zx--iy onayrna
 +
L. Eyler
 +
e?=e2 NU —e€” (cos yy -- £ sin /)
 +
ARYCTyYPyYHy ayımbınınbıp. BbypanaH
 +
Dİ Di e(uU —et—0
 +
2 UNU”
 +
 +
 +
alınır ax Hiperbolik funksiya).
 +
XSULİ-CƏDİD (Ffar. .:2 .Y,26— yeni
 +
usul)— Azərb.-da Sovet Hakimiyyətin-
 +
dən əvvəl məktəb və mədrəsələrdə tət-
 +
biq edilən yeni tədris usulu, mutərəq-
 +
qi pedaqoji cərəyan, 19 əsrin son-
 +
ları—20 əsrin .əvvəllərində yaran-
 +
mıtpdır. U.-c. məktəblərində dərslər
 +
ana dilində kecilir, rus dili mus-
 +
təqil ənn kimi tədris edilirdi.
 +
Planına ӱmumtəhsil xarakterli fən-
 +
lər, dӱnyəvi biliklər daxil edilir-
 +
di. Əlifba tə”limi yeni (sevti) usul-
 +
la aparılırdı. U-.-c. məktəblərində
 +
pagirdlər biliyi yaxtı mənimsəyir,
 +
tə”limin tərbiyəvi xarakteri yuksəlir-
 +
di. U.-c. məktəblərində dəvrun qabaq-
 +
cıl ziyalıları dərs deyirdilər.
 +
Azərb.-da ilk U.-c. məktəbləri S. Ə.
 +
PTirvani tərəfindən PQamaxıda ( 1870),
 +
|. T. Sidqi tərəfindən Ordubad
 +
1894),
 +
 +
 +
 +
 +
 +
COS 1 —
 +
 +
 +
(1892) və Naxcıvanda (təxm.
 +
 +
M. M. Nəvvab tərəfindən PTutpada
 +
(təxm. 1895), M. İ. Qasir tərəfindən
 +
Lənkəranda ( təxm. 1896) acılmındır.
 +
Mollalar və dindarlar U.-c. məktəb-
 +
lərini pisləmii, onu ckafir məktəbiz
 +
adlandırmın, tərəfdarlarını təh-
 +
qir və tə”qib etmiilər. M. Ə. Sabir
 +
U.-c. əleyhdarlarını kəskin satira
 +
atətinə tutmuqidur. Azərb. bolpevik-
 +
ləri, mӱtərəqqi mətbuat və qabaqcıl
 +
ziyalılar U.-c. tərəfdarlarını mu-
 +
dafiə etmiilər.
 +
 +
CXTƏLGİ, baloban (Eayso sheqqir)
 +
—qızılqutkimilər fəsiləsindən yır-
 +
tıcı qul, Bədəninin uz. 60 sm-dək,
 +
acılmınl Halda qanadlarının uz.
 +
130 sm-dək olur. Bel tərəfdə bozum-
 +
tul-qonur, qarın tərəfdə qonur və qa-
 +
ra ləkəli aqdır. Cənub-PQərqi Avropa
 +
və Asiyanın daqlarında cəl və metiə-
 +
cel zolaqında Yuvalayır. Arealının
 +
c. hissəsində, həmcinin Hindistanda
 +
və Afrikada qıtlayır. Ovunu hHava-
 +
da vurur, lakin yerdən də gəturə bi-
 +
lir. Qui, sunbulqıran, tarla gəmiri-
 +
ciləri ilə qidalanır. Gəmiriciləri
 +
qırdıqına gerə faydalıdır. Qulp,
 +
doviqan və hətta ceyranları ovlamaq
 +
ucun ələ əyrədilir. Azərb.SSR-də
 +
qıtida olur.
 +
 +
CTXTLƏMƏ AVADANLI EI—tikit
 +
sənayesində paltarların nəmlədirə-
 +
 +
 +
497
 +
 +
 +
rək istiliklə e”malı, U.a.-na utulər,
 +
preslər, gəndəricilər, buxar-hava mu-
 +
qəvvaları və "*kəməkci avadanlıqlar
 +
daxildir.
 +
 +
XFUNƏTLİ ARACOVAN (Sozziz so5-
 +
545)—aqacovanlar fəsiləsindən kəpə-
 +
nək. Bədəninin uz. 7 sm-dək olur. Rən-
 +
gi qonur-bozdur:, ӱzərində kəndələn
 +
naxınlar var. Tırtılı qırmızıdır.
 +
Bitkinin toxumalarında uzun yollar
 +
ovaraq meyvə baqlarına və meyyə əkin-
 +
lərinə zərər verir. SSRİ-də geniii ya-
 +
yılmıtdır. Bir dipi kəpənək 1000-
 +
dək yumurta qoyur. U.a.-a qaripı mexa-
 +
niki və kimyəvi mubarizə aparılır.
 +
MXFuUnƏətTLİ 3ƏKƏM, ozena (lat.
 +
ozaena, İyH. özaina, özo—roxypaM,
 +
verirəm) — xronik xəstəlik, burn
 +
selikli qipasının kəskin atrofiya-
 +
sı və ufunətli qalın qabıqla ərtul-
 +
məsi. Bə”zən xəstəlik udlaqra, qırtla-
 +
qa da gecə bilir. Səbəbi kifayət qə-
 +
dər əyrənilməmitpdir. M uc alicəsi:
 +
əmələ gəlmip qabıqı yumipaldıb tə-
 +
MH3HƏMƏK.
 +
 +
Y€)YT —ausır əpaannə .lep KYpəcHHHH
 +
muppahidəcinin gəzunə gərunən hissə-
 +
si. Yerlə geyun birlətlmityi kimi gə-
 +
runduyu xəttə də U. deyilir. Gəy sfe-
 +
rasının mustəvisinin ppaqul xəttinə
 +
perpendikulyar olan beyuk dairəsi
 +
 +
 +
iy
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Ufuq, AVS—gərunən ufuq, M.M —həqiqi
 +
ufuq mustəvisi.
 +
 +
 +
Həqiqi və ya riyazi U.adla-
 +
nır. Adətən gərunən U. həqiqi ufuq-
 +
dən apaqıda olur. Onlar arasındakı
 +
ӧ bucaqı U.-un enməsi adlanır. Mu-
 +
pahidə yerinin meridianı həqiqi ufu-
 +
qu pimal (P1m.) və cənub (C.) nəqtələ-
 +
rində kəsir. Onların ortasında
 +
Ufuqdə uzu ppimala dayanan mupahi-
 +
dəcidən saqda (pərq (PT.), solda qərb
 +
(Q.) nəqtələri yerləptpir. P1m., C., PT.
 +
və Q. ufuqun bali nəqtələri adlanır.
 +
XFUQİ DƏYMƏ MAİYINI (UDM)
 +
—carxqollu press metal cubuq və boru-
 +
dan qızmar titamplama yolu ilə mə”-
 +
mulat hazırlamaq ucundur.
 +
 +
XFUQİ KOORDİNATLAR (astro-
 +
nomiyada)—gey koordinatların-
 +
dan biri.
 +
CFURMƏ (texnikada)—havanın
 +
təzyiq altında qazan, soba və digər aq-
 +
reqatlara (domna, marten və qızdırı-
 +
cı sobalara, konverterə və s.) vurul-
 +
ması. İstehsalat aqreqatlarında atm.
 +
havası (soyuq U.), havaqızdırı-
 +
cılarda qızdırılmıil (təqr. 1100—
 +
13009S-dək) hava (isti U.), texnolo-
 +
ji prosesləri sur”ətləndirmək ucun
 +
isə oksigenlə zənginləndirilmin ha-
 +
va və ya xalis oksigen ufurulur. Y.
 +
aqreqatın məhsuldarlıqını artırır,
 +
metalın keyfiyyətini yaxiqılaqidırır
 +
Və s.
 +
 +
CC İYUN DƏVLƏT CEVRİLİİYİ
 +
(1907)—carizmin 2-ci Devlət duma-
 +
sını qovması və Dumaya seckilər haq-
 +
qında secki qanununu dəyitidirməsin-
 +
dən ibarət əksinqilabi cevriliit.
 +
Gizli polis idarəsi Nazirlər PTura-
 +
sının sədri P. A. Stolıpinin gəs-
 +
təripi ilə Dumadakı s.-d. fraksiya-
 +
nın dəvlət cevrilipi hazırlaması
 +
barədə saxta ittiham duzəltmiyidi.
 +
 +
 +
498
 +
 +
 +
Həkumət Dumada bu məsələyə baxıl-
 +
masını gəzləmədən, iyunun 3-nə ke-
 +
cən gecə s.-D. fraksiyasını həbs etdi.
 +
İyunun 3-də e”lan olunan seCki qanu-
 +
nupa gərə seckicilərin 6596 -i muӱlkə-
 +
darlara pə burjuaziyaya, 2296 -i (əv-
 +
vəllər 4494 ) kəndlilərə, 296-i (əvvəl-
 +
lər 496 ) fəhlələrə verilirdi. Rusiya-
 +
pın Asiya Hissəsinin yerli əhalisi,
 +
Həitərxan və Stavropol qub.-larının
 +
turkdilli xalqları secki huququndan
 +
məhrum olundu. Poliza və Qafqaz nu-
 +
mayəndələrinin sayı iki dəfədən cox
 +
azaldı. Rus dilini bilməyən ipəxs-
 +
lərə secki huququ verilmədi. V. İ.
 +
Lenin yazmıtdır ki, U.i.d.c. təhkim-
 +
ciləri tam ixtiyar sahibi edən və bur-
 +
juaziyaya imtiyazlar verən uc iyun
 +
sisteminin bapplanqıcCını qoymutidur
 +
(bax Əsər. tam kӱlliyyatı, c. 23, cəh.
 +
84). Yeni qanuna əsasən secilmiii 3-uy
 +
Dəvlət dumasında tək fraksiya cox-
 +
luqu olmadıqından, səsvermənin nə-
 +
ticələrindən asılı olaraq, gah sar-
 +
oktyabrist, gah da oktyabrist-kadet
 +
bloku yaranırdı. Bu, uc iyun siste-
 +
minin baiilıca xususiyyəti idi və caz
 +
rizmə mӱlkədarlarla burjuaziya ara-
 +
sında manevr etməyə imkan verirdi.
 +
U.i.d.c. Rusiyada 1905—07 illər in-
 +
qilabının məqrlub olduqunu və Stolı-
 +
pin irticası devrunun baqlandırı-
 +
nı gəstərdi.
 +
 +
“Yu İMPERATOR İTTİFAQIB—
 +
1873, 1881 və 1884 illərdə Rusiya, Al-
 +
maniya və Avstriya-Macarıstan ara-
 +
sında baqlanmıtı saziplər. 1873 il-
 +
də |Penbrunnda (Vyana yaxınlıqında)
 +
Rusiya və Avstriya-Macarıstan sazitp
 +
imzaladılar. Oktyabrda Almaniya da
 +
bu sazitlə qopuldu və c U.i.i.ə-nın
 +
əsası qoyuldu. Sonralar bu ittifaq
 +
 +
 +
sarsıldı və 1879 ildə Avstriya və
 +
Almaniya Rusiyaya qarqpı Hi bat- (|
 +
ladılar. Lakin Rusiyanın Fransa ilə
 +
 +
 +
yaxınlatmasından qorxan Almaniya
 +
cu .i.i.əZnın bərpasını təklif etdi.
 +
1881 ildə Berlində uc imperator ara-
 +
sında yeni mӱqavilə imzalandı. Tə-
 +
rəflər onlardan birinin digər dev-
 +
lətlə muharibəsi zamanı bitərəf qal-
 +
maqı əpdələrinə gəturdulər. Muqa-
 +
vilə 3 illiyə baqlanmı idı və 1884
 +
ildə daha 3 il uzadıldı. 1885—86
 +
illərdə Bolqarıstan məsələsi ӱstӱndə
 +
Avstriya—Rusiya munasibətləri pis-
 +
lədi və muqavilə əhəmiyyətini itir-
 +
di. Rusiya— Almaniya muqaviləsinin
 +
(1887) baqlanması ilə c U.i.i.ə LƏRV
 +
olundu. |
 +
CC İNTERNASİONALIN GON-
 +
FRANSI (1922) — KOD Bern
 +
internasionalı və İkiyarım İnterna-
 +
sional nӱmayəndələrinin Berlində ke-
 +
cirilmiini beynəlxalq MYIHABHDƏCH
 +
(1922, 2—5 aprel). Kominternin tə-
 +
iyəbbusu ilə kapitalın hucumuna, Ver-
 +
sal sulh muqaviləsinin (1919) qarət-
 +
edici ipərtlərinə qariı mubarizə
 +
aparmaq, Sovet Rusiyasını mudafiə
 +
etmək ucun vahid fəhlə cəbhəsi yarat-
 +
maq məqsədilə caqırılmındı. Bern və
 +
kiyarım İnternasionallarının du-
 +
mayəndələri konfransda saq eserlərin
 +
muhakiməsində iitirak etmək, onlara
 +
əlum həkmu kəsməmək və bir sıra bai1-
 +
qa tələblər irəli surdulər. Eserlər
 +
haqqında tələblərinin edəniləcəyini
 +
bildikdən sonra onlar beynəlxalq
 +
fəhlə konqresini caqırmaqa hazırlıq
 +
gərmək və Genuya konfransı (1922)
 +
ilə əlaqədar birgə numayiii kecirmək
 +
məqsədilə 49-lar komissiyası yarat-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
maq barədə razılıqa gəldilər. V. İ.
 +
Lenin U.i.k.-nın əhəmiyyətini qeyd
 +
edərək gestərirdi ki, v... qapalı bi-
 +
paya biz Hər halda muəyyən yol acmı-
 +
iıqə (Əsər. tam kulliyyatı, c. 45,
 +
səh. 160). Lakin 1922 ilin mayında
 +
Bern və İkiyarım İpternasiopalla-
 +
rının numayəndələri muqaviləni poz-
 +
dular və 49Ӱ-lar komissiyası * fəaliy-
 +
Yətini dayandırdı.
 +
 +
CC CİSİM MƏSƏLƏSİ—goy mexa-
 +
nikasının məsələsi:y Nyutonun cazibə
 +
qanununa əsasən bir-birini qariyı-
 +
LIQLI CƏzb edən uc cismin hərəkəti
 +
haqqındadır. Bu zaman cisimlər mad-
 +
Dİ nəqtələr kimi geturulur. Bu mə-
 +
sƏLƏYƏ klassik misal Gunəi, Yer, Ay
 +
sistemidir. Məsələnin həlli sonsuz
 +
sıra pəklində alınmıiyt və praktiki
 +
məqsədlər ucun əlveriili deyil. U.c.m.
 +
cox xususi hallar ucun tam həll edil-
 +
midir.
 +
 +
YHUHBAPMAT (Bidens), yatıqqan-
 +
qal—murəkkəbcicəklilər fəsiləsin-
 +
dən birillik və ya coxillik bitki
 +
cinsi. Yarpaqları qartı-qarlıya du-
 +
zulmut otlardır. Cicəkləri ikicin-
 +
siyyətlidir. Meyvəsi toxumcadır. Yer
 +
kӱrəsində 200-dən artıq, SSRİ-də 8, o
 +
cӱmlədən Azərb.SSR-də 1 nəvu mə”lum-
 +
dur. ӱcbelumlu U. dincə qoyul-
 +
mupq torpaqlarda və s. yerlərdə bitir.
 +
Tərkibində efir yaqı, acı və anyı
 +
maddələri, karotin və S vitamini var.
 +
Xalq təbabətində yarpaq və gəvdəsin-
 +
dən muxtəlif nəv səpgili diatezlə-
 +
rin mualicəsində istifadə edilir.
 +
Gəvdə və yarpaqından sarı rəng alı-
 +
 +
 +
nır.
 +
CCBUCAQ (riyaziyyatda)—uc
 +
nəqtələri (U.-ın təpələri) cut-cut
 +
 +
 +
ortaq olan uc dӱz xətt parcası (U.-ın
 +
 +
 +
qa
 +
 +
 +
ə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
tərəfləri) ilə hududlanan mustəvi
 +
hissəsi. Tərəfləri (iki tərəfi) bir-
 +
birinə bərabər olan U. duzgun (bəra-
 +
bəryanlı) U. (/: 2), butun bunları
 +
iti bucaq olan U. itibucaqlı U. (3),
 +
duzbucarı (kor bucarı) olan U. isə
 +
dӱzbucaqlı (kor ucaqlı) U. adlanır
 +
(4, 3). U.-ın yalnız bir kor (duz) bu-
 +
caqı olur, daxili bucaqlarının cəmi
 +
180”, yaxud l radian, sahəsi ah/2-dir
 +
(a—oturacaq, hH isə hundurlukdur) )
 +
U.-ın bir tərəfi iki tərəfin cəmin-
 +
dən (fərqindən) kicikdir (beyukdur).
 +
YUBYMAT (nar. Triangulum)—ke)yH
 +
PPimal yarımkurəsində burc. Ən par-
 +
laq uld o 3.4 vizual ulduz əlculu-
 +
dur. SSR -nin butun ərazisində gə-
 +
runur (bax Ulduz xəritəsi).
 +
 +
CCQAT RABİTƏ—bax Kimyəvi ra-
 +
 +
 +
bitə. |
 +
 +
CUCKOMPONEATLİ RAKET YANA-
 +
CAREI—6bax Raket yanacarı.
 +
 +
CCLƏR İTTİFAQI Almaniya,
 +
Avstriya-Macarıstan və İtaliyanın
 +
1879—82 illərdə yaranmıiı hərbi-si-
 +
yasi bloku, Avropanın duiimən cəbhə-
 +
lərə bəlunməsinin baiylanqıcını qoOY-
 +
mmli, Birinci dunya muharibəsinin
 +
(1914—18) bamqlanmasında muhum rol
 +
oynamımdı. U.i.-nın baiylıca təiyəb-
 +
 +
 +
“UC İMPERATOR İTTİFAQIzZ
 +
 +
 +
buscusu olan Almaniya 1879 illə Av-
 +
striya-Macarıstanla Hərbi ittifaq
 +
baeqlamıidı. 1882 il mayın 20-də isə
 +
Almaniya, Avstriya-Macarıstan və
 +
İtaliya arasında U.i. haqqında giz-
 +
li muqavilə imzalandı. U.i.-na cavab
 +
olaraq Rusiya, Fransa və B. Brita-
 +
niya Antantanı yaratdılar.
 +
CCLƏR SAZİİYİ—bax Antanta.
 +
CUCLU SİNİR—5-ci cut kəllə-beyin
 +
siniri. Qarıtıq sinirlərdən olub,
 +
tərkibində hissi, hərəki və vegetativ
 +
liflər vardır. Nuvəsi beyin ketuyun-
 +
də yerləipir. Buradan cıxan liflər
 +
hissi kək, gicgah sumuçyunun pirami-
 +
da zirvəsi uzərində isə uclu qanqlio-
 +
nu təiikil edir. Uclu qanqliondan uc
 +
iaxə cıxır: gəz siniri, əng siniri və
 +
cənə siniri. Cənə sinirihərəki
 +
liflərdən əmələ gəlmiiq hərəki kəklə
 +
birləidiyi ucun qarıpıq olur, gəl-
 +
lənin oval dəliyindən cıxaraq hissi
 +
lifləri, uzun qəpaqı hissəsinin də-
 +
risini, yanaqrın, dilin selikli qipiya-
 +
sını və apaqı diptləri, hərəki lif-
 +
ləri isə ceynəmə əzələlərini innerva-
 +
siya edir. Gez siniri gəllədən,
 +
gəz yuvasının ust yarıqından xaricə
 +
cıxaraq yuxarı gəz qapaqının, alı-
 +
nın və bapın tuklu hissəsinin ən tə-
 +
rəfini innervasiya edir. Əng si-
 +
niri kəllədən, kirdə, DƏəƏLİKDƏN xa-
 +
ricə cıxır, aaqı gəz qapaqını, Yaq
 +
naqın və burunun dərisini, burun
 +
bopluqunun selikli qipyasını, Yuxa-
 +
rı diiləri innervasiya edir. Pato-
 +
logiyası nevralgiyadır.
 +
 +
CCLUK QAYDASI —tərs və ya duz
 +
mutənasibliklə baqlı hesab məsələsi-
 +
nin həlli usulu. 4:0=s:jx tənasu-
 +
bunun tərtibinə əsaslanır, a, b, s—
 +
məlum kəmiyyətlər, x isə axtarılan
 +
funksiyadır və x=fsya kimi tapılır.
 +
YunYK NƏQTƏ—maddənin han dia-
 +
qramında uc fazanın eyni zamanda ta-
 +
razlıqda olmasına uyqun nəqtə, Gibb-
 +
sin fazalar qaydasına gərə birkom-
 +
ponentli sistemdə maksimum uc faza
 +
tarazlıqda ola bilər. U.n. hal dia-
 +
qramında hər hansı iki fazanın ta-
 +
razlıq əyrisinin kəsimə nəqtəsidir.
 +
Su ucun bu nəqtənin koordinatları
 +
R, = 6.10—3 am, T, = 273,16 K, kar-
 +
bon qazı ucun isə Ru=5,12 atm, T, =
 +
216,6 K-dir. Bərk fazada maddənin
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
bir necə allotropik modifikasiyası
 +
mumkundursə, hal diaqramında onun
 +
uc XU.n.-si olur. Məs., bərk fazada
 +
KYKYD-YH pOMÖHK və monoklinik modi-
 +
fikasiyaları mumkundur və onun hal
 +
diaqramında uc U.n.-si var. Onların
 +
koordinatları belədir: 10—9 etm,
 +
 +
 +
368,5 K: 4:10—9 atm, 392 K: 1400 etm,
 +
426,7 K. Maye-qaz fazalarının ta-
 +
razlıq əyrisi behran nəqtəsində (B)
 +
qurtarır. Bu halda maye və buxarın
 +
 +
 +
 +
 +
 +
YUHHAT
 +
 +
 +
499
 +
 +
 +
.—xəso£5—£znımbcs—xıxıııxı— —xnxınus———xıxıU uu xr xı—————nxuəs—xh”as———nusnx——ıuxu—KXıXxoxııı—-n-—“—n.uHıansnmb”mĞ —X—.-.,R.——xXxXOXOxXXOXXxX————————x—.—.."zı?ı?.?7yŞş3Bı,.“.."?əu——.——ıxsşGxzusıx
 +
 +
 +
məxsusi həcmləri arasında fərq sı-
 +
fır olur.
 +
CCORLAN— Azərb.SSR Aqdam r-nun-
 +
da kənd. U. sovetliyinin mərkəzi. p-n
 +
mərkəzindən 36 km iim.-ii.-də, Qarabar
 +
dӱzӱndədir. Əh. 647 (1985), uzumculuk,
 +
taxılcılıq və s. ilə məpquldur. Or-
 +
ta məktəb, klub, kitabxana, doqum evi,
 +
abitə 1pə”bəsi var.
 +
HTƏPƏ — Azərb.SSR Avcabədi r-nu-
 +
nun Salmanbəyli k. yaxınlırında,
 +
Uctəpə kurqanları olan ərazidə e.ə.
 +
10—Ӱ əsrlərə aid yatayın yeri. Ar-
 +
xeoloji qazıntılar zamanı U.-dən
 +
Yarımkəcərilərə məxsus qazma tipli
 +
 +
 +
hH
 +
 +
 +
r
 +
 +
 +
İl
 +
2
 +
 +
 +
6
 +
 +
 +
Uctəpə tapıntıları: 1, 2—sumuk bizlər:
 +
3—bulev dapı: 4—dap ox ucluqları:
 +
5—caxmaqdapqıdan oraq diplləri: 6—də-
 +
mir levhə: 7, 9—dəvəgəzudən itiuclu və
 +
 +
 +
oraq dipiqləri: 8—saxsı blok, 10—gildən
 +
 +
 +
iy baplıqı.
 +
 +
ev qalıqları, təsərrufat quyuları,
 +
ocaq qalıqı, saxsı qablar (cam, xey-
 +
rə, kup, bardaq və s.) dapdan (dəndatı,
 +
surtkəc, həvənglər və s.), obsidian
 +
və caxmaqdapıdan (bıcaq, ərsin, ox
 +
ucu və s.), metal, sӱmӱk və s.-Dən alət-
 +
lər aipkar edilmiidir. Qəhvəyi, boz,
 +
qara rəngli mətbəx keramikası du-
 +
lus carxında hazırlanmıtidır. U.-
 +
dən ӱzəri ipirli daii uzuk, balıqqula-
 +
qı və s. də tapılmıtidır. Bu ətiyalar
 +
Yerli əhalinin Yaxın PQTərq əlkələri
 +
ilə əlaqəsini gestərir.
 +
CCTƏPƏ— Azərb.SSR Xanlar r-nunun
 +
Qupiqara sovetliyində kənd. R-n mər-
 +
gəzindən Z km im.-da, dar ətəyindədir.
 +
ƏH. 4304 (1985), uzumculuk, heyvandar-
 +
lıq və meyvəçiliklə mətquldur. Orta
 +
məktəb, kitabxana, tibb məntəqəsi var.
 +
CCTƏPƏ — Azərb.SSR Cəlilabad
 +
r-nunda kənd. (. sovetliyinin mərkəzi.
 +
 +
-n mərkəzindən 25 km 11m.-q.-də, Du-
 +
zənlikdədir. ƏH. 3682 (1985). Əsas
 +
təsərrufatı uzumculukdur. Orta mək-
 +
təb, klub, kitabxana, kinoqurqu,
 +
xəstəxana, doqum evi var.
 +
CCTƏPƏ KURQANLARI— Azərb.SSR
 +
Atqcabədi r-nunun Salmanbəyli k. ya-
 +
xınlıqında ilk Tunc dəvrunə aid ar-
 +
 +
 +
32*, c. 9
 +
 +
 +
 +
 +
 +
xeoloji abidə. Uc beyuk kurqandan
 +
ibarətdir. Qazıntılar zamanı 3 YC li
 +
kurqandan 12,8 m dərinlikdə, hund.
 +
2 m olan dai yıqınının altında us-
 +
Tӱ aqacla ertulmuzi uzunsov torpaq
 +
qəbir acılmındır. Qəbirdən tapıl-
 +
mı arxaik tipli gil qab nӱmunələri
 +
e.ə. 3-cu minilliyin 2-ci yarısına
 +
aiddir. Bu nəhəng kurqanlar həmin
 +
dəvrdə Azərb.-da nufuzlu ipəxsiyyət
 +
in idarə olunan beyuk tayfa
 +
ittifaqlarının olduqunu gəstərir.
 +
Orta əsrlərdə kurqanda qazılmıpi qə-
 +
birdə xəzər sərkərdəsi dəfn edilmiii-
 +
dir. Buradan 7 əsrə aid bəzək əpiya-
 +
ları, Bizans qızıl pulu, uzuk, qı-
 +
zılla iplənmiiy dəmir xəncər, qı-
 +
LINCc və s. tapılmınidır.
 +
CUCTIR, Uctəpə — Azərb.SSR-də,
 +
Qarabaq silsiləsində daq. Əsgəran
 +
(DQMV) və Lacın r-nları sərhədin-
 +
dədir. Hund. 2576 m. Yay otlaqıdır.
 +
CCCUNICU BEYYİİLLİK PLAN — bax
 +
Xalq təsərrufatı inkimafının
 +
beiillik planları, xususi cild—
 +
Azərbaycan Sovet Sosialist Respub-
 +
likası.
 +
 +
CCUNCU İNTERNASİONAL—bax
 +
Kommunist İnternasionalı.
 +
YUHYHUMY PECTYBRMKA—1870—1940
 +
illərdə Fransada burjua-demokratik
 +
rejimi. İkinci imperiya yıxıldıqdan
 +
(1870, 4 sentyabr) sonra bərqərar ol-
 +
mu, 1876 il yanvarın 30-da isə qanun-
 +
vericilik Yolu ilə təsbit edilmiiidi.
 +
İkinci dunya muharibəsində Fransa-
 +
nın məqrlubiyyəti i(pəraitində hakimiy-
 +
yətin Petenə verilməsi ilə U.r. lətv
 +
 +
 +
olundu. |
 +
XCCUNCU SİLK (fr. Tqyez Iab— -
 +
 +
 +
15—18 əsrlərdə Fransanın vergi ve-
 +
rən əhalisi (tacirlər, sənətkarlar,
 +
kəndlilər, sonradan həmcinin, bur-
 +
juaziya və fəhlələr). Vergidən azad
 +
olan birinci və ikinci silkdən (ru-
 +
hanilərdən və zadəganlardan) fərqlən-
 +
dirilmək ucun belə adlandırılmıi-
 +
dılar. Beyuk Fransa inqilabı dəv-
 +
rundə silki fərqlərin aradan qaldı-
 +
rılması ilə U.s. ləqv olunmutidur.
 +
 +
CUCUNCU SİSTEM (DƏVR)— Kayno-
 +
zoy qrupunun (erasının) 1-ci dəvrunə
 +
muvafiq sistem. Termindən, əsasən,
 +
xarici ədəbiyyatda istifadə edilir.
 +
SSRİ-də U.s. (d.) iki mustəqil siste-
 +
mə (devrə) belunmutidur: Paleogen
 +
sistemi (dovru) və Neogen sistemi
 +
120007 cuU.s.ə terminini 1759 ildə
 +
|taliya geoloqu Arduno təklif etmiii-
 +
 +
 +
dir.
 +
 +
YHYHVMVY İYƏXSLƏR (hHuӱquqda)—
 +
mӱlki prosesdə iddiacı və cavab-
 +
deh arasındakı mubahisənin nəticəsi
 +
ilə Huquqi cəhətdən maraqlanan ippti-
 +
rakcılar. Sovet huququnda U li.-in
 +
iki kateqoriyası fərqləndirilir. 1)
 +
Mubahisə predmeti barəsində mustəqil
 +
tələb irəli surən U li. Onlar artıq
 +
bailanmıti prosesə əz huquqlarını
 +
və Ya qanunla qorunan mənafelərini
 +
mudafiə etmək ucun bir tərəfə, ya-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
xud hər iki tərəfə çmumi əsaslarla
 +
iddia verməklə daxil olurlar. 2) Mu-
 +
bahisə predmeti barəsində mustəqil -
 +
iddia irəli surməyən U li. Onlar id-
 +
diacı, yaxud cavabdeh tərəfində :əz
 +
təpəbbusləri ilə prosesə daxil olur
 +
və ya tərəflərin, prokurorun vəsatə-
 +
ti, yaxud məhkəmənin təip SU İLƏ
 +
prosesə cəlb olunurlar. |
 +
“YUYHMY LIƏ”BƏ,, Ə”nahəspərT
 +
imperatorun xususi dəf-
 +
tərxanası nda–Rusiyada siyasi
 +
axtarın və istintaq orqanı. 1826 ildə
 +
1 Nikolay yaratmıtdı. 70-ci illərin
 +
sonu—80-ci illərin əvvəlindəki in-
 +
qilabi pərait dəvrundə “Uli.ə-nin
 +
zəifliyini gərən hekumət fevqəl”adə
 +
səlahiyyətə malik orqanlar yaratmaqa
 +
baqiladı. 1880 ildə c U.11.9 LƏRV EDİL-
 +
di, funksiyası Daxili İpilər Nazir-
 +
ləyinin Polis departamentinə verildi.
 +
YÜYHMUYHY İSTİSNA PRİNSİ-
 +
Pİ—formal məntiqin əsas qanunla-
 +
rından biri. Həmin qanuna gərə iki
 +
zidd lə hizədən hər hansı biri digə-
 +
rinin təsdiq etdiyini inkar edərsə
 +
bunlardan biri həkmən həqiqi olur.
 +
İlk dəfə Aristotel ipləyib hazırla-
 +
Belə ki, iki muӱlahizədən—
 +
və c“Gunət
 +
iri həkmən
 +
U.i.p.-ni
 +
belə səciyyələndirir: 4A ya V-dir, Ya
 +
da V deyilə (ucuncu ola bilməz—Keqi-
 +
ip pop dabiq). U.i.p. cox zaman subut
 +
prosesində istifadə olunur.
 +
CCHƏMSƏDA, u csəslik, musi"
 +
qidə—səsləri tersiyalarla duzul-
 +
muli və ya duzulə biləcək akkord. 4X.ə
 +
termini qurulutpuna və ifadəliliyinə
 +
gərə bir-birindən fərqlənən 4 akkor-
 +
du birlətdirir. Əsas nəvləri olan
 +
major (beyuk tersiya -- kicik tersiya).
 +
və minor (kicik tersiya --bəyuk tersiya)
 +
U.-ları konsonans akkordlardır. Bu
 +
U.-lar Avropa musiqisində major-Mi-
 +
nor tonallıq sisteminin akkord əsa-
 +
sını təikil edir. Artırılmıi (2 b0-
 +
yuk tersiya) və əksildilmini (2 kicik
 +
tersiya) U.-lar qeyri-sabit, dissonans
 +
(xususilə əksildilmi U.) zəif oldu-
 +
qu ucun nisbətən az iplənir.
 +
CİYR (ər. ,/2=—ondabir)—orta əsr"
 +
lərdə musəlman əlkələrində natural
 +
vergi. 1Pəriətə əsasən, k.t., heyvandar-
 +
lıq, balıq ovu, neft, duz və s. isteP-
 +
salı məhsullarının 1/10-i həcmində
 +
toplanılırdı. Azərb.-da dəhyek, sala
 +
riyə, ondabir və s. adlarla da mə -
 +
lum idi: 19 əsrin 2-ci yarısından
 +
aradan cıxmındır. Əlcəlakrr 1918,
 +
Turkiyədə 1925, Tunisdə 1935 ildə
 +
ləev edilmiidir. Səudiyyə Ərəbistanı
 +
vəs. əlkələrdə indi də mev cuddur. .
 +
U İYİYAQ—1)orta əsrlərdə Yaxın 1Pərq
 +
də geni yayılmın 12 əsas ə
 +
biri. 2) Rast muqamında Mayə və BY
 +
seyni ipe”bələri arasında ifa olunan
 +
ipe”bə. Baqqa 1pe"bə və guiiələrdən rq
 +
li olaraq U. mӱntəzəm vəznli musiq
 +
əlcusunə (Z/4) əsaslanır.
 +
 +
 +
mıtpdır.
 +
“Gunət ulduzdurqə (AV-dir
 +
ulduz deyilə (AV deyil)—
 +
talan Formal məntiq
 +
 +
 +
000
 +
 +
 +
 +
 +
 +
f— Azərb. asının iyirmi yed-
 +
dinci, rus əlifbasının iyirmi ikin-
 +
ci hərfi: muasir Azərb. ədəbi dilin-
 +
də bu hərflə iparə olunan kar, dodaq-
 +
di1i, novlu samitin itparəsi. Yazılı:
 +
ilı yunan əlifbasından gəturulmui:
 +
 +
 +
 +
 +
 +
4Fə hərfinin muxtəlif yazı sistemlə-
 +
rində təkamulu.
 +
 +
 +
dur. Sezun əvvəlində, ortasında və:
 +
 +
 +
sonunda iilənir.
 +
 +
FA—musiqi səslərindən biri, əsas
 +
diatonik səsduzumunun (do major) 4-
 +
cu pilləsi (bax Pillə, Solmizasiya).
 +
Latın əlifbasının E hərfi ilə iiya-
 +
rə edilir.
 +
 +
cFABİ CƏMİYYƏTİ (eFabian So-
 +
slequz) — B. Britaniyada reformist
 +
təpkilat. 1884 ildə yaradılmıi-
 +
dı: tərkibinə, əsasən, burjua ziya-
 +
lıları (B. PPou, S. və B. Vebb,
 +
Uells və 6.) daxil idi. 4F.c.ə-nin
 +
təppkilatcıları ona Roma sərgərdəsi
 +
Fabi Maksim Kunktatorun (Ləng)
 +
adını vermiidilər. Sosializmi iq-
 +
tisadi inkipafın zəruri nəticəsi
 +
hesab edən fabicilər inkipafın yal-
 +
nız təkamul yolunu məqbul sayır, in-
 +
qilabı (“Sosial kataklizməi) rəld
 +
edirdilər. V. İ. Lenin fabiciliyi
 +
c.əifrat opportunizm cə-
 +
rəyanız kimi səciyyələndirmiindir
 +
(Əsər. tam kulliyyatı, c. 16, səh. 365).
 +
Hazırda 4F.c.*j mustəqil təikilat
 +
kimi Leyboristlər partiyasına da-
 +
xil olub partiyada ideoloji mərkəz
 +
rolu oynayır.
 +
 +
Q)ABPH (Fabri) 3onran (d. 15.10.1917,
 +
Budapept)— macar kino rejissoru,
 +
ssenarist. Koput mukafatı laureatı
 +
(1953, 1955, 1970). Rej.-luq fəaliyyə-
 +
tinə 1952 ildən bailamındır. F.
 +
aktual məvzulara, sosial və siyasi
 +
problemlərə muraciət edir. Onun €Ka-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ruselə (1956), 420 saatı (1964), 4Be-
 +
iinci əlamətə (1977) filmləri macar
 +
kinosunun gərkəmli numunələrindən-
 +
dir. Digər filmləri: 4Cənab Hainibal
 +
muəllimə (1956), “Anna Eydeiqm (1958),
 +
 +
 +
...
 +
Fə == 3 ”
 +
c ə “ə —
 +
|) -
 +
 +
 +
 +
 +
 +
420 saatə filmindən kadr. Rej.
 +
Fabri.
 +
 +
 +
cPal kucəsinin utaqları (1969), € la-
 +
rımcıq qalmızd cuӱmləq (1974), “Ma-
 +
carlarə (1979), “Fabian Baliantın
 +
allahla geruiməsiz (1980) və s. Bir
 +
cox filmi beynəlxalq kino festival-
 +
larında mӱkafata layiq gerulmutidur.
 +
FABRİK (lat. (abqsa—e”malatxana,
 +
RQabeq—usta)—matın sisteminin tətbi-
 +
qinə əsaslanan sənaye muəssisəsiz iri
 +
maiınlı istehsal forması. Siyasi-
 +
iqtisadi mə"nada 4“F.ə anlayıtiı 43-də
 +
anlayıtlının eynidir. Adətən yungul
 +
və hasilat sənayesi sahələrinin muəs-
 +
sisələri F. adlanır (məs., toxuculuq,
 +
aqlomerasiya F.-i). F. 18 əsrin axı-
 +
rıncı qərinəsi—19 əsrin 1-ci rubun-
 +
də sənaye cevrilimi nəticəsində mey-
 +
dana gəlmitdir. Rusiyada ilk F. 1799
 +
ildə, Azərb.-da 1829 ildə (PTəkidə) ya-
 +
radılmımndır. Tarixən kapitalist
 +
manufakturası F.-dən əvvəl gəlir.
 +
Manufaktura e”malatxanasından F.-ə
 +
kecilməsinin cıxıli nəqtəsi i1 ma-
 +
iplınının meylana gəlməsi və maqın
 +
sisteminin inkipafı olmuptdur.
 +
 +
FABRİK ARSAQQALLARI, sex
 +
aqsaqqalları, popstuard-
 +
lar (hor-G|emaq45) —B. Britaniya
 +
Həmkarlar dttifaqları hərəkatında
 +
mӱəssisə və idarələrdə fəhlələrin
 +
seckili numayəndələri. 19 əsrin so-
 +
nunda meydana gəlmipdir. Birinci
 +
dunya muharibəsi (1914—18) dəvrundə
 +
iqtisadi və siyasi hyryrnap yrpyHna
 +
fəhlələrin kutləvi hərəkatına bai1-
 +
cılıq etmipdilər. 1921 ildə F.a.-
 +
nın qabaqcıl numaYənlələri B. Bri-
 +
taniya Kommunist Partiyasına daxil
 +
oldular. İkinci dunya muharibəsin-
 +
 +
 +
/qanunları
 +
 +
 +
dən (1939—45) sonra sayca artmıpr
 +
F.a. əzlərinin fəaliyyətini geniiq-
 +
ləndirmii, zəhmətkeilərin həyati mə-
 +
nafeləri uqrunda mubarizədə daha
 +
muӱtəpəkkil quvvəyə cevrilmiiylər,
 +
 +
FABRİK QANUNVERİCİLİYİ —
 +
sənaye kapitalizmi dəvrundə F-K və
 +
z-dlarda fəhlələrin əmək ipəraitini
 +
tənzimləyən qanunvericilik. B. Bri-
 +
taniya parlamentinin toxuculuq səna-
 +
yesində azyaplıların və Yeniyetmələ-
 +
rin əmək iqəraitini tənzimləyən 1802
 +
və 1819 illərdəki aktları ilk f-k
 +
olmutidu. F.q. tədricən
 +
baliqa sənaye sahələrini də əhatə et-
 +
mipdi. 19 əsrin ortalarında F.q.
 +
Qərbi Avropanın digər əlkələrində
 +
də tətbiq edilmitidi. İnqilabaqədərki
 +
 +
 +
| Rusiyada F.q. 19 əsrin axırında in
 +
 +
 +
kipafa baplamıtdı. İmperializm
 +
dəvrundə muzdlu ipcilərin əmək HİƏ-
 +
oaitini tənzimləyən qanunlar coxal:-
 +
mhipdır və həmin sistem əmək qanun-
 +
vericiliyi adlanır. Kapitalist Ə/H"
 +
kələrinin əmək qanunvericiliyi, əs”
 +
lində, fəhlələrə qariqı yənəldilmiit-
 +
dir. Bax həmcinin Fəllələr əleyhi-
 +
nə qanunvericilik, Sosial qanunve-
 +
ricilik.
 +
 +
FABRİKAT (lat. Eablsa(iz—hazır-
 +
lanmı)—istehsalı tamamlanmın(Ya-
 +
rımfabrikatdan fərqli olaraq) məh-
 +
sulu, əlavə e”mal olunmadan (itilənil-
 +
mədən) istehsal, yaxud ipəxsi istehlak
 +
ucun nəzərdə tutulur.
 +
FABRİK-ZAVOD UKOMİTƏLƏRİ—
 +
Rusiyada sənaye, nəql. fəhlə və qul-
 +
luqcularının seckili orqanı (1917,
 +
mart—1918 ilin əvvəli). İstehsal və
 +
bəlgu uzərində fəhlə nəzarəti, 8 sa-
 +
atlıq ii gunu qoyulması, fəhlələrin
 +
ipqə qəbulu və azad edilməsi, ərzaqla
 +
tə”minatı və s. məsələlərlə məptul
 +
olurdu. F.-z.k. Beyuk Oktyabr sosia-
 +
list inqilabında və muəssisələrin
 +
millilətdirilməsində fəal ipitirak
 +
etmipdir. Azərb. haqqında mə”lumat
 +
ucun bax Mə”dən-zavod komissiyaları.
 +
FABRİK-ZAVOD MAYA DƏYƏRİ—
 +
bax Məhsulun maya dəyəri.
 +
FABRİK-ZAVOD TƏHSİLİ MƏK-
 +
TƏBİ, FZT məktəb i—SSRİ-də
 +
1940—63 illərdə fəaliyyət gestərmii
 +
appaqıtipli texniki peipə məktəbi.
 +
Xl. ucun kutləvi fəhlə kadrları ha-
 +
zırlayırdı: təhsil muddəti 6 ay idi.
 +
1959—63 illərdə butun FZT, mə”dən
 +
sənayesi və tikinti məktəbləri texni-
 +
ki petpə məktəblərinə cevrilmiilər .
 +
 +
 +
(bax Texniki pemə təhsili, Texniki
 +
peliə məktəbləri).
 +
FABRİK-ZAVOD İYAĞİRDLİYİ
 +
 +
 +
MƏKTƏBİ, FZ311
 +
 +
 +
məktəbi
 +
 +
 +
SSRİ-də 1920—40 illərdə 14—18 ya11-
 +
lı uizaqlar ucun fəaliyyət gestərən
 +
texniki pepə məktəblərinin əsas HƏ-
 +
vu. 1940 ildə onların coxu sənət, də-
 +
miryol və fabrik-zavod təhsili (FZT)
 +
məktəblərinə, 1960—63 illərdə isə
 +
texniki pepqə məktəblərinə cevril-
 +
miidir (bax Texniki petə məktəblə-
 +
Əə əə təhsili).
 +
 +
”AB - OD İUYURALARI HƏ-
 +
RƏKATI— 1919—20 illərdə inqilabi
 +
Yӱksəlit tiqəraitində izalyan fəhlə-
 +
lərinin muəssisələrdə proletariatın
 +
hakimiyyət uqrunda mubarizə orqan-
 +
larını— fabrik-zavod ppuralarını
 +
(FZİP1) yaratmaq uqrunda hərəkatı:
 +
cOrdine Nuovoz qrupunun təpəbbusu
 +
ilə baplanmı:idı. İlk FZ1İP Turin
 +
muəssisələrində yaranmıtidı. 1919 il
 +
dekabrın 2—3-də PTQimali və Mərkəzi
 +
İtaliyada umumi siyasi tə”til zamanı
 +
FZPT-nin tə”siri xususilə əzunu gəs-
 +
tərmiidi. 1920 ilin martında sənaye-
 +
cilər Konfederasiyasının FZİQ-ni
 +
ləqv etmək cəhdlərinə Turin metal-
 +
cıları tə”tillə cavab verdilər, ap-
 +
reldə butun Turin proletariatı, həm-
 +
cinin Pyemontun 500 min sənaye və
 +
k.t. fəhləsi onlara qopiuldu. 1920
 +
ilin sentyabrında muəssisələrin tu-
 +
tulması uqrunda hərəkatda (xususilə
 +
Turində) FZİ1 rəhbər rol oynamıtdı.
 +
 +
alpistlərin hakimiyyətə gəlməsilə
 +
(1922) FZİ1 lətv edildi.
 +
FABRİK-MƏTBƏX, SSRİ-də —
 +
mexaniklətdirilmit iri iailə muəs-
 +
 +
 +
sisəsi, xammalın ilkin e”malından
 +
yemək hazırlanmasına qədər tam isteh-
 +
sal tsiklini əhatə edir. F.-m.-in tə-
 +
 +
 +
rəvəz, ət-balıq, soyuq qəlyanaltı, qən-
 +
nadı sexləri olur. F.-m.-ə, adətən,
 +
bir necə nahar zalı daxildir. Ha-
 +
zır yeməyin bir hissəsi paylapdırma
 +
məntəqələrində və yaxınlıqdakı mu-
 +
əssisələrin bufetində realizə edilir.
 +
İlk F.-m. non (1925) və Bakı
 +
(1930) pəhərlərində iiə salınmıil-
 +
dır. SSRİ-də 252, Azərb.SSR-də 7
 +
F.-m. var (1983).
 +
 +
FABRİSİUS Yan Fritsevic (26.6.
 +
1877, Lat.SSR, indiki Ventspils
 +
r-nunun Zlekus K. qm —
 +
Yaxınlıqında —24.
 +
8.1929, Soci yaxın-
 +
lıqında) — sovet
 +
ərbi xadimi. Və-
 +
təndat muharibəsi
 +
qəhrəmanı. 1903 il-
 +
dən Sov.İKP uzvu.
 +
1918 ildən ovet
 +
Ordusunda xidmət
 +
etmitpdir. 1891 il-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Dən inqilabi hərə-
 +
KaTa rouıynMyluı,
 +
1904—07 illərdə
 +
 +
 +
Katorqada, sonra isə surgundə oOLMUİ-
 +
dur. Denikin və Mamontovun qopunla-
 +
rının, digər aqqvardiyacı və əksinqi-
 +
labi quldur dəstələrinin ləvvində,
 +
 +
ronitadt qiyamının yatırılmasın-
 +
da fəal iptirak etmtidir. URMİK
 +
Uzvu (1918 ildən), XİK(bP MTK uz-
 +
VӰ (1927 ildən), həmcinin mӱxtəlif
 +
vaxtlarda Ukrayna, Belorusiya, Gur-
 +
custan KP MK-larının uzvu secil-
 +
miidi. F. Qırmızı Bayraqlı Qafqaz
 +
ordusunun, o cumlədən Azərb. divizi-
 +
Yasının tətpkilində fəal iptirak et-
 +
mipdir. Təyyarə qəzasında sərnitin:
 +
ləri xilas edərkən Həlak olmuztdur.
 +
 +
ilisidə dəfn edilmindir. 4 Qır-
 +
mızı Bayraq ordeni ilə təltif olun-
 +
mӱpdur. Ventspils (,-ndə F.-un abi-
 +
 +
 +
FAQOSİTOZ
 +
 +
 +
dəsi qoyulmui, Zleku k.-ndə xatirə
 +
evi Yaradılmıtqdır. Ad. hərbi sana:
 +
toriya, kolxozlar, mӱəssisələr, kucə-
 +
lər (o cӱmlədən Bakıda), məktəblər,
 +
gəmilər və diviziya var.
 +
 +
 +
Əd. Kondratıhein. D., in Fab-
 +
ripius, M., 1957, Leqendarnın kombriq.
 +
Ko tominanin o İ. F. Fabripius, Riqa,
 +
 +
 +
FABRİSİUS (Eabqiyiz) Karel (əc-
 +
lində Karel Piters) (27.2.1622, Mid-
 +
den Bemster, Pimali Hollandiya—12.
 +
10.1654, Delft)—holland boyakarı.
 +
Rembrandtın iagirdi olmutidur. İlk
 +
Yaradıcılıqı Rembrandtın 1640-cı
 +
illərdəki boyakarlıq uslubuna yaxın
 +
olmuti, daha sonralar əsərlərində so-
 +
Yuq rəng qammalarına, ipıqlı fonda
 +
tund rəngli fiqurların təsvirinə
 +
ustunluk vermitdir. F.-un dəvrumu-
 +
zədək muhafizə olunmuti əsərlərindən
 +
 +
 +
(təqr. 10 ədəd) portretlər (dəbilqəli
 +
KHHH
 +
 +
 +
portreti, Qroningen muzeyi:
 +
*Avtoportret*, 1645, Boymans-van Bə-
 +
ningen muzeyi, Rotterdam), “Musiqi
 +
 +
 +
alətləri satıcısı (1652, Milli qa-
 +
 +
 +
lereya, London), eKesərunə (1654, /leh-
 +
nər Pəccamıbır MyseiH, IIBepHH ) KOMTO-
 +
zisiyaları diqqəti cəlb edir.
 +
 +
 +
FABULA (lat. Qabiya—rəvayət, təm- 2
 +
sil, naqıl, hekayə)—bədii əsərdə ha- |
 +
 +
 +
disələrin məntiqi səbəb-zaman ardı-
 +
cıllıqı ilə ppərhi. F. ilə sujet
 +
arasında ciddi fərqlər olmadıqrın-
 +
dan muasir dəvrdə bədii əsərin təh-
 +
lili zamanı sujet termini daha cox
 +
itlənir. F., bə”zən, ən qısa sujet
 +
mə”nasını da ifadə edir.
 +
 +
FAVN (lat. Eaipiz)—Qədim Roma mi-
 +
fologiyasında melpə və otlaqlar alla-
 +
Hı, cobanların və ovcuların himayə-
 +
cisi. F.-a qədim yunan mifologiya-
 +
sında Pan uyqun gəlir.
 +
 +
FAVӦRSKİ Aleksey Yevqrafovic (3.
 +
Z.1860, indiki Qorki vil.-nin Pavlovo
 +
il.—8.8.1945, Lenin- :. əəə əədinənəəs-əa
 +
qrad)u— sovet kim: də sn
 +
yacısı (uzvi kim-
 +
ya). SSRİ EA agad.
 +
(1929, m. uzvu 1922).
 +
Sosialist Əməyi
 +
Qəhrəmanı (1945),
 +
SSRİ Dəvlət mu-
 +
kafatı laureatı
 +
1941). D. İ. Men-
 +
 +
enefeeun BƏ A, M.
 +
Butlerovun yanın-
 +
da,Həmcinin Lenin-
 +
qrad Kimya-Texno- |
 +
logiya İn-tunda və əzunun təpəbbusu
 +
ilə təpkil olunmu:qi SSRİ EA Uzvi
 +
Kimya İn-tunda (1934—38 illərdə
 +
direktor) ipləmitdir. Əsas əsərləri
 +
doymamıni uzvi birləitmələr sahəsin-
 +
dədir. O, uzvi birlətmələrin izomer
 +
cevrilmələrinin nəzəri tədqiqinin
 +
əsasını qoymutidur. F. kalium əsası-
 +
nın tə”siri ilə asetilen karbohidro-
 +
"genlərinin ketonlarla kondensasiya
 +
reaksiyasını eyrənərək uclu asetilen
 +
spirtləri sintezinin yeni usulunu
 +
kipf etmiiidir (Favorski reaksiya-
 +
sı). F. və onun yaratdıqı uzvi kim-
 +
yacılar məktəbi nӱmayəndələrinin doy-
 +
mamısi birləmmələr sahəsindəki ii1-
 +
ləri SSRİ-də gaucukun sənaye sin-
 +
tezinin nəzəri əsası olmutidu. F. 4
 +
dəfə Lenin ordeni, Qırmızı Əmək
 +
Bayraqı ordeni və medallarla təltif
 +
edilmiidir.
 +
 +
 +
Əd. Favorskal T. A., Aleksev
 +
Evqrafovic FavorskiAa, L., 1968.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
FAQOSİTOӦZ — birhuceyrəli
 +
 +
 +
501
 +
 +
 +
FAVӦRSKİ Vladimir Andreyevic
 +
(14.3.1886, Moskva—29.12.1964, Mosk-
 +
va)—sovet qrafiki və boyakarı. SSRİ
 +
xalq rəssamı (1963). SSRİ Rəssamlıq
 +
Akademiyasının həqiqi uzvu (1962).
 +
 +
 +
Lenin mӱkafatı laureatı (1962). Rəs-
 +
 +
 +
samlıq təhsilini Moskva (1903—05,
 +
1907— 13) və Munxendə (1906—07) al-
 +
mıtpidır. 1907 ildən, əsasən ksiloqra-
 +
fiya texnikasında iiləmii, A. DAan-
 +
 +
 +
te, V. PPekspir, A. S. Puikin, R.
 +
Bepuc, A. Frans, Q. PQorm, S. D.
 +
Spasski və b.-nın əsərlərinə, “İqor
 +
 +
 +
polku haqqında dastanəa (1954 il nəiİ-
 +
 +
 +
— zr
 +
“ x“.
 +
 +
 +
B. A. Favorski. cXəsis cəngavərə.
 +
 +
A. S. Pusikinin “Kicik faciələri əsə-
 +
 +
rinə illustrasiya. Atac uzərində qranu-
 +
 +
ra. 1959—61, A. S. Putpkin ad. Təsviri
 +
Sənət Muzeyi. Moskva.
 +
 +
 +
ri) illustrasiyalar cəkmitdir. DƏəz-
 +
gah ksiloqrafiyası (“Oktyabr 1917,
 +
1928), o cӱmlədən portretlər (4F.
 +
Dostoyevskiz, 1929, “Lisey tələbəsi
 +
Putqikinə, 1935, “Beyuӱk rus sərkərdələ-
 +
riz seriyası, 1945—47), ekslibrislər,
 +
nəpriyyat markaları çzərində iillə-
 +
mipdir. .Tinoqravuraları (X Səmər-
 +
qəndə seriyası, 1942—44, *Sulh uqrun-
 +
daə, 1959), karandaiy rəsmləri də (cqo-
 +
ia portretləri seriyası, 1938—61)
 +
var. Pedaqoji fəaliyyət gestərmiit-
 +
dir (1920 ildən prof.).
 +
 +
FAVSTOS BUZAND (5 əsr)—erməni
 +
tarixcisi. Bax Pavstos Buzand.
 +
FAQOPROFİLAKTİKA — spesifik
 +
bakteriofaqların keməyi ilə bakteri-
 +
yalı infeksiyaların qariyısının
 +
alınması. Muasir tibb təcrubəsində
 +
F. usulundan, ə.asən, qarın yatala-
 +
qı və s. xəstəliklərin yayıldıqrı Yer-
 +
lərdə istifadə edilir. Baytarlıqda
 +
bakteriofaqlar buzovların paratifi,
 +
buzov və copqaların kolibakteriozu
 +
zamanı tətbiq olunur.
 +
FAQOSİTLƏR—bax Faqositoz.
 +
orqa-
 +
nizmlərlə, yaxud coxhuceyrəli orqa-
 +
nizmlərin xususi Huceyrələri ilə
 +
(faqositlərlə) canlı və cansız His-
 +
səciklərin fəal tutulması və udul-
 +
ması prosesi. ə. İ. İ. Mecnikov
 +
kəif etmipdir. F. yaraların saral-
 +
masında muhum rol oynayır. Hissə-
 +
ciklərin tutulması və udulmasının
 +
əsasını primitiv orqanizmlərin qi-
 +
dalanması təpikil edir. Təkamӱl pro-
 +
sesində bu qabiliyyət tədricən ayrı-
 +
ayrı ixtisaslatmıpi huceyrələrə, əv-
 +
vəlcə həzm, sonra isə birləidirici
 +
toxumanın xususi huceyrələrinə gec-
 +
mipdir. İnsanlarda və məməlilərdə
 +
qandakı neytrofillər (mikrofaqlar,
 +
yaxud xususi leykositlər) və aktiv
 +
makrofaqlara cevrilə bilən retiku-
 +
lo-endoteli sistemi hӱceyrələri aktiv
 +
 +
 +
002
 +
 +
 +
FAQOT
 +
 +
 +
——————————————————————————— ə ——–—— == “=== - — —=—==========
 +
i———jjq—"”gqktqƏ QƏReh—GƏGBQ—QƏƏh—LBGBKGBK—————z—i
 +
 +
 +
faqositlərdir. F.-un gedipti bir ne-
 +
cə mərhələdə (əvvəlcə faqositlətən
 +
hissəcik huceyrə membranına birlə-
 +
pir, sonra onu buruyərək huceyrəda-
 +
xili cisim olan faqosomu əmələ gəti-
 +
rir) olur. Ətrafda olan lizosomlar-
 +
dakı hidrolitik fermentlər faqoso-
 +
ma duӱpqub, faqositləiən hissəcikləri
 +
həzm edir.
 +
 +
FAQOT (ital. KasoNo, hərfi mə”nası
 +
—duyun, baqlama)—nəfəslə calınan
 +
musiqn aləti. 16 əsrdə icad edilmiiq-
 +
dir. F. aqcaqayından a F.-
 +
un konusvarı gevdəsi lat. (Y hərfi
 +
formasında olub, 4 hissədən ibarət-
 +
dir. Gevdəyə bitipyik 5 pəkilli me-
 +
tal boruya taxılan ikiqat qamıyl dil-
 +
cək vasitəsilə səsləndirilir. Gəvdə-
 +
nin ӱzərində 25—Z30 yan dəlikləri
 +
yerlətir (5—6-sı barmaqla, qalanla-
 +
rı klapanlarla ərtulur). Umumi uz.
 +
1350 mm, kanalın uz. 2500 mm-dir.
 +
Diapazonu kontroktavanın si bemol sə-
 +
sindən ikinci oktavanın fa səsinə qə-
 +
dərdir. Kontrafaqst, subkontrafaqot
 +
kimi nəvləri var. Ansambl və ork.-
 +
lərin tərkibinə daxildir.
 +
FAQOTERAPİYA, tibdə — bə”zi
 +
bakteriyalı infeksion xəstəliklərin
 +
(qarın yatalaqı, dizenteriya, vəba
 +
və s.) spesifik bakteriofaqla muali-
 +
cəsi. Kimyəvi preparatlarla (antibio-
 +
tiklər, sulfanilamidlər və s.) apa-
 +
rılan mualicə daha effektlidir.
 +
FADDEYE VSKİ—Pimal Buzlu okea-
 +
nında ada, Novosibir adaları arxi-
 +
pelaqında, Anju adaları qrupunda-
 +
dır. Sah. 5,3 min km?, hund. 65 m-ə
 +
qədərdir. Qum, alevrolit və gildən
 +
təppkil olunmuldur. Termokarst gəl-
 +
ləri və gicik cayları var. Bitki ər-
 +
Tr MAMbilD BƏ HIHÖ)ƏHƏH HÖAaDƏTMHDP.
 +
1805 ildə Y. Sannikov kətif etmiiy və
 +
 +
 +
burada qıtilamanın əsasını qoymut
 +
 +
 +
sənayeci Y. Faddeyevin adı ilə adlan-
 +
dırılmıqdır.
 +
 +
FADEYEV Aleksandr Aleksandrovic
 +
Kim-
 +
 +
 +
(24.12.1901, indiki Kalinin vil.,
 +
rı k.—13.5.1956,
 +
Moskva)—rus sovet
 +
yazıcısı, ictimai
 +
xadim. SSRİ Dəv-
 +
lət mukafatı lau-
 +
reatı (1946). 1918
 +
ildən Sov.İKP uz-
 +
vӱ. Pepəkar inqi-
 +
labcılar ailəsində
 +
doqulmutdur. 1908
 +
ildən Uzaq PQərqdə
 +
yappamıtdır. Vla-
 +
divostokda ticarət 7H
 +
məktəbində oxudu- |
 +
qu illərdə (1912—18) bolpeviklərə ya-
 +
xın olmutdur. Rusiyada Vətəndail
 +
muharibəsində (1918—20), Kronitadt
 +
qiyamının yatırılmasında iptirak
 +
etmipdir. 1921—24 illərdə Moskvada
 +
mə”dən akademiyasında oxumui, 1924—
 +
6 illərdə Krasnodar və Rostov-Donda
 +
partiya ipində calıtimılidır.
 +
Əsərləri 1923 ildən dərc olunur
 +
(“Axına qarpızq hekayəsi, sonrakı
 +
adı cAmqun polkunun yaranması).
 +
1924 ildə *“Daqınu povesti nər edil-
 +
mipdir. cQarmarq (1927) romanı ilə
 +
iəhrət qazanmıtdır. Uzaq PTərqdə Və-
 +
təndai muharibəsindən bəhs olunan bu
 +
əsərdə F. 20-ci illər kommunistləri-
 +
nin real, ӱmumilətdirilmin obraz-
 +
larını (Levinson və b.) yaratmhpidır.
 +
Vətəndat muharibəsinə həsr olunmuyi
 +
cAxırıncı udegez (H. 1—4, 1929—40,
 +
bitməmitdir) romanında sosial həya-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
tın epik mənzərəsini təsvir etmip-
 +
dir. Beyuk Vətən muharibəsi illərin-
 +
nə Yazdıqı ocerk və məqalələrində,
 +
4“4Leninqrad muhasirə gunlərindək
 +
(1944) kitabında xalqın qəhrəmanlıq
 +
mӱbarizəsi əksini tapmhıppdır. Sosia-
 +
list realizminin klassik numunələ-
 +
rindən olan “Gənc qvardiyav (1945,
 +
-ci red. 1951) romanı sovet xalqı-
 +
nın alman-fatist itpealcılarına
 +
qarpqı qəhrəmanlıq mubarizəsinin ka-
 +
mil bədii təcəssumudur. Əsərdə sovet
 +
gənclərinin vətənpərvərlik timsalı
 +
olan parlaq obrazları yaradılmıii-
 +
dır. Son əsəri—c“Qara metallurgiya
 +
(bitməmitdir) romanı fəhlə sinfi-
 +
nin həyatından bəhs edir. F. tənqid-
 +
ci və ədəbiyyat nəzəriyyəcisi kimi də
 +
tanınmıntpdır. Onun ədəbi-tənqidi cı-
 +
xhipları (“Otuz ildək kitabı, 1957)
 +
sosialist realizmi estetikasına də-
 +
yərli təhfədir. Əsərləri səhnələiydi-
 +
rilmit, ekranlipdırılmıqn, SSRİ
 +
xalqları dillərinə və bir cox xarici
 +
dilə tərcumə olunmusidur.
 +
dəfələrlə Azərb.-da olmuii,
 +
1947 ildə Nizami Gəncəvinin 800 il-
 +
lik yubileyində yaxından iptirak et-
 +
mipdir. Məqalə və cıxıptlarında
 +
klassik və muasir Azərb. ədəbiyyatı-
 +
nı, Nizami, Xaqani, M. F. Axundov,
 +
C. Məmmədquluzadə, M. Ə. Sabir, C.
 +
Cabbarlı və 6.-nın yaradıcılıqını
 +
yuksək qiymətləndirmitdir. Vur-
 +
qunla ipəxsi və yaradıcılıq dostluqu
 +
saxlamıli, onu ӱumumsovet poeziyası-
 +
nın ckəhkətanında parlaq ulduzu ad-
 +
landırmılndır. Azərb. KP MK-nın
 +
qərarı ilə anadan olmasının 80 il-
 +
liyi Azərb.SSR-də də qeydolunmutdur.
 +
 +
Rusiya Proletar Yazıcıları Cə-
 +
miyyətinin baicılarından (1926—32),
 +
SSRİ Yazıcılar İttifaqı İdarə
 +
Hey”ətinin katibi (1939—44, 1954—b),
 +
Bat katibi və sədri (1946—54), Umum-
 +
dunya Sulh PPurasının vitse-prezi-
 +
denti (1950 ildən), Sov. İKP MK uz-
 +
vu (1939 ildən: 1956 ildən MK uzvlu-
 +
yunə namizəd), SSRİ Ali Sovetinin
 +
cu caqırın) deputatı olmui-
 +
dur. 2 dəfə Lenin ordeni və medal-
 +
larla təltif edilmitdir. Dərin ru-
 +
Hi bəhran nəticəsində intihar etmiii-
 +
dir. Adına ədəbi mukafat tə”sis olun-
 +
mupdur.
 +
 +
Əsərləri: Tarmar, B., 1928, 1934,
 +
Gənc qvardiya, B., 1975, Sobr. soc., t.
 +
7, M., 1969—71, Sobr. soc., t. 1—4, M.,
 +
1979: Soc., t. 1—3, M., 1981—82.
 +
 +
Əd.: Rus sovet ədəbiyyatı tarixi, B.,
 +
1976, Ozerov V., Aleksandr Fadeev,
 +
M.. 1976, Jukov İ., İspıtanie jiz-
 +
nıo, M., 1981.
 +
 +
 +
FAETOFON (Rhabgkop)—qədim yunan mi:
 +
fologiyasında Gunət allahı He-
 +
liosun oqlu. Əfsanə,ə gərə atasının
 +
KYHƏHI arabasını idarə edən F. od-
 +
puskurən atları cilovlaya bilməmiti
 +
və onlar Yerə yaxınlatarkən az qala
 +
Yeri yandıracaqlarmıp. Fəlakətin
 +
qarilısını almaq ucun Zevs F.-u il-
 +
dırımla vurmuizy və o alovlanaraq
 +
Eridan cayına dulimuidu. F. haqqın-
 +
da an Evripid, Ovidi, Kalderon,
 +
Sen-Sans və b.-nın yaradıcılıqrında
 +
əksini tapmımpdır. Minik arabası —
 +
fayton da F.-un adı ilə baqlıdır.
 +
FAZA (yun. rhaz5—gəerunmə), (ter-
 +
modinamikada)—maddənin ter:
 +
modinamik tarazlıq halı, həmin mad-
 +
dənin digər tarazlıq hallarından (di-
 +
gər fazalarından) fiziki xassələri-
 +
nə gərə fərqlənir (bax Termodinamik
 +
 +
 +
—j
 +
 +
 +
tarazlıq, Faza kenidi, Aqreqat hal).
 +
FAZA ANAL İZİ—Həterama a
 +
(ərinti, filiz, iqlak, saxsı mə”mula.
 +
tı və s.) ayrı-ayrı fazalara ayırıb,
 +
kimyəvi analiz edən analitik kimya
 +
bəlməsi. F.a. coxfazalı ərintilərdə
 +
apqarlayıcı elementlərin paylanma-
 +
sını, fazaların tərkib, miqdar və
 +
dispersliyinin termik və mexaniki
 +
e"”maldan asılılıqını, kimyəvi tər-
 +
kibin tənzim edilməsini və s. əyrə-
 +
nir. Numunə xırdalandıqdan sonra
 +
sıxlıqına, maqnit və elektrik xas-
 +
sələrinə gərə fiziki metodlarla və ya
 +
secici kimyəvi, yaxud anod həll olma-
 +
sı ilə fazalara ayrılır.
 +
 +
Bə”zən ərinti fazalarını kimyə-
 +
vi F.a. ilə ayırıb metalloqrafik,
 +
rentgen-quruluni analizi və s. ilə
 +
tədqiq edirlər.
 +
 +
Ədə. Klacko (O. A. Atlasov
 +
A. Q., Papiro M. M., Analiz qazo v
 +
nemetalliceskix vklkocenin" i karbidov
 +
v stali, M., 1953: Danter K., Tant
 +
Ə.. Molıx D., Analitika, Sistemati =
 +
ceskin obzor, per. s nem., M., 1981.
 +
 +
 +
FAZA KECİDİ--maddənin bir fa-
 +
zadan bapqa fazaya kecdiyi nəqtədə
 +
bap verən fiziki hadisələr coxluqu.
 +
F.k. xarici tə”sirin (temp-r, təzyiq,
 +
elektrik və maqnit sahəsi) dəytiməsi
 +
nəticəsində bali verir. İki nəv olur.
 +
Birinci nəv F.k, və ikinci nev F.k.
 +
 +
Birinci nəv F.k.-nin bai verməsi
 +
sıxlıqın, komponentlərin konsentra-
 +
siyasının və s. termodinamik para-
 +
metrlərin CANAN dəyitiməsi ilə
 +
nəticələnir. Birinci nev F.k.-ndə
 +
maddənin uyqun termodinamik funk-
 +
siyasının birinci tərəməsi sıcra-
 +
yıppa uqrayır, vahid həcmdəki maddə
 +
muəyyən miqdarda istilik udur və ya
 +
ayırır. Ayrılan və ya udulan istilik
 +
miqdarı kecid istiliyi adlanır. Ma-
 +
yenin buxarlanması: və kondensasiya-
 +
sı, ərimə və bərkiməsi, bərk fazaya
 +
sublimasiyası və kondensasiyası, bə"zi
 +
struktur və maqnit kecidləri, xarici
 +
maqnit sahəsindəki təmiz ifrat geci-
 +
ricidə bat verən kecid və s. birinci
 +
nəv F.k.-nə aiddir. Bu F.k. ətrafın-
 +
na metastabil hallar mevcud olur.
 +
Metastabil halda maddə muçəyyən mud-
 +
dətdə hər iki fazada eyni zamanda
 +
ola bilər. Metastabil hal tam taraz-
 +
lıq halı olmadıqından muəyyən mud-
 +
dətdən sonra maddə fazaların yalnız
 +
birində qalır. Məs., mayedə qaynama
 +
temp-rundan yuxarıda həm maye, həm
 +
də qaz fazası eyni zamanda məvcud-
 +
dur. Birinci fazada əmələ gəlmiin
 +
ikinci ır əzəyinin radiusu MY“
 +
əyyən bəhran radiusundan beyuk olduq-
 +
da termodinamik funksiya azalır və
 +
maddə dərhal butevluklə bir fazaya
 +
 +
 +
M
 +
KHHuH HƏB F.k. ilə əlaqədar olan
 +
hadisələrdə maddənin termodinamik
 +
funksiyasının ikinci terəməsi sıc-
 +
rayıtia uerayır (məs., istilik tutu-
 +
mu, maqnit qavrayıcılıqı, sıxılma
 +
qabiliyyəti). Bu sıcrayın sonsuz olur.
 +
Buna rə də ikinci nəv F.k.-nə gə-
 +
silməz F.k. və bəhran nəqtəsi də demək
 +
olar. Termodinamik parametrlərin
 +
sonsuzluqa getmə xarakteri də (loqa-
 +
rifmik, ustlu və s.) muxtəlif ola bi-
 +
lər. Ferromaqnit maddələrin temp-
 +
un muəyyən nəqtəsində paramaqnit
 +
ala kecməsi, ifrat keciricinin Gke-
 +
cid temp-runda normal hala gecməsi,
 +
ifrat axıcı mayenin kecid temp-run-
 +
da normal mayeyə gecməsi və s, ikin*
 +
 +
 +
0 — 5—— .— Xx 5 xx—u.3?Z?”?3,—  ————x—zızızuuıı —
 +
 +
 +
ci nəv F.k.-nə aid edilir. Belə F.k.-
 +
nə simmetriyanın dəyiinməsi kimi bax-
 +
maq olar, məs., paramaqnit halda, yək
 +
ni Yuxarı temp-rlarda sistem maqnit
 +
əqrəblərinin istənilən fırlanmasına
 +
gərə simmetrik olduqu halda temp-r
 +
kecid temp-rundan allaqı olduqda Yc-
 +
tӱn istiqamət Yaranır və fırlanma
 +
sərbəstliyi yox olur. Aydındır ki
 +
simmetriya həmiyyə sıcrayıtila dəyi-
 +
iir: Ya məvcuddur, ya yoxdur. Assim-
 +
cetriyanı xarakterizə edən kəmiyyət
 +
İSƏ KƏSİLMƏZ DƏ dəyipə bilər. İkinci
 +
nəv F.k. nəzəriyyəsinə simmetriyanın
 +
dəytiməsi kimi ilk dəfə L.D. Landau
 +
baxmındır. Bu nəzəriyyə ikinci nəv
 +
F.k.-nin fenomoloji nəzəriyyəsi adla-
 +
nır və bəhran nəqtəsindən uzaqdakı
 +
nəqtələrə uyqun olan hadisələri kə-
 +
miyyətcə də təsvir etməyə imkan verir.
 +
Behran neqtəsindən uzaqda termodina-
 +
mik parametrlərin fluktuasiyasının
 +
xarakterik əlculəri (3-5 Ay) atomlar
 +
arasındakı məsafə tərkibində olur.
 +
Bu fluktuasiyaların əsas xususiyyəti
 +
onların bir-birindən asılı olması-
 +
dır. Bəhran neqtəsinə yaxınlaidıqda
 +
bu xarakter ipyıqın dalra uz. tərki-
 +
bində (5000 A) olur. Fluktuasiyalar
 +
arasındakı korrelyasiyalar kəskin
 +
artdıqından anomal hadisələr də mu-
 +
paHhidə olunur. Məs., behran nəqtəsin-
 +
də ipıqın səpilməsinin anomal art-
 +
ması— bəhran apalessensiyası və s.
 +
İkinci nev F.k. və ya bəhran ha-
 +
disələri fizikanın ən cətin və riya-
 +
zi baxımdan cox aqır sahəsidir. Yal-
 +
nız iki nəv F.k. mikronəzəriyyəsinin
 +
qurulmasının əsası qoyulmultndur.
 +
 +
 +
Ədl Landau L: D.. Laftin
 +
E. M., Statisticeskan fizika, M., 1978:
 +
Sonremennan teorild kriticeskix allenin,
 +
 +
 +
M., 1980
 +
 +
 +
FAZA KOMPENSATORU — kollek-
 +
torlu dəyitən cərəyan elektrik mailı-
 +
nı, asinxron muhərrikin stator dola-
 +
qında gərginlik və cərəyan arasın-
 +
dakı faza suruiməsini azaltmaq ucun
 +
onun rotor dəvrəsinə qopqulur. FƏ.k.
 +
 +
 +
mӱhərrikin guc əmsalını yuksəldir.-
 +
 +
 +
FAZA GƏSTƏRİCİSİ — ucfazalı
 +
elektrik dəvrələrində fazaların nev-
 +
bə ilə dəyitimə qaydasını muəyyənləi-
 +
dirmək ucun elektromaqnit və Ya in-
 +
duksiya sistemli elektrik-əlcmə ciha-
 +
zı. Fazaların dəyimə qaydası ucfa-
 +
zalı cərəyan elektrik MYhƏppHKHHHH
 +
fırlanma istiqamətini muəyyən edir
 +
və bir sıra əlcmə cihazı və avtoma-
 +
tik tənzimləmə qurqularının duzgun
 +
ipləməsi ondan asılıdır. Universal
 +
F.k. vasitəsilə gӱc əmsalı və gər-
 +
ginliklə cərəyan arasındakı fazalar
 +
suRUMtiməsi muəyyən olunur.
 +
 +
FAZA SUR"ƏTİ—harmonik dalqanın
 +
fazasının yayılma sur”əti: o =/A=
 +
 +
 +
=vyk dusturu ilə ifadə olunur (/—
 +
tezlik, l—dalqa uz., oə—dlairəvi tez-
 +
lik, k isə dalra ədədidir). Bax Həm-
 +
cinin Qrun sur”əti.
 +
FAZA TƏNZİMLƏYİCİSİ — asin-
 +
xrop faza maını iyəklinlə olan tor-
 +
mozlanmıli rotorlu (elektrik TpaHC-
 +
ormatoru kimi iiləyən ) qurqu. F.t.
 +
cıxıtidakı (rotorun Yukə qopulmund
 +
və transformatorun ikinci loları
 +
rOLunu oynayan dolaqınlakı) gərgin-
 +
liyin fazasını giriidəki (statorun
 +
lolaqınlakı — birinci dolaqdakı)
 +
gərginliyə nisbətən səlis dəyipdirmək
 +
uUcunlur. Bu dəytpiklik rotoru stato-
 +
ra nəzərən dəndərməklə alınır. F.t,
 +
 +
 +
FAİZ
 +
 +
 +
gərginliklər arasındakı fazalar su-
 +
Rupiməsini ()*-dən 3602-yədək dəyii-
 +
dirməyə imkan verir. Gucu va-in His-
 +
sələrindən onlarla kvv-ə qədərdir.
 +
FAZALAR QAYDASI, fazalar
 +
qanun u—termodinamik nisbət:y həp
 +
ansı tarazlıq sistemində fazalar
 +
Sayının f cəmi və onun O dəyitilm ii
 +
1pləkli sistemin tarazlıq halını
 +
tə”yin edən parametrlərin i sayı qə-
 +
dər artırılmın komponentlərin k
 +
sayına bərabərdir: fə = k-i. Bu
 +
zaman parametrlər (T—temp-r, R—təz-
 +
yiq, gərginlik, maqnit sahəsi və s.) bu-
 +
tun fazalarda eyni olmalıdır. Siste-
 +
min halı yalnız T və R-nin tə”siri
 +
ilə dəyitpirsə (fazaların səth ener-
 +
jilərini nəzərə almamaq mumkundur-
 +
sə), bu qayda 1==k-- 2—f, R sabitdir-
 +
sə, Ya da tarazlıq halına tə”sir etmə-
 +
Yən qədər dəyitirsə, kondensləimiiy
 +
sistem (məs., metal ərintiləri) ucun
 +
Ə=k-4-1— ff kimi yazılır. F.q.-nı
 +
C. Kibbs vermindir. F.q. heterogen
 +
sistemin tədqiqində, xususən metaliqu-
 +
naslıqda, metallurgiyada, petroqrafi-
 +
Yada, kimya texnologiyasında tətbiq
 +
edilir. —
 +
FAZASURUİDURUCU DƏVRƏ —
 +
siqnal spektrini təikil edən ayrı-
 +
ayrı harmoniklərin cıxındakı rəqs
 +
fazaları giriiydəki muvafiq təikil-
 +
edicilərin rəqs fazalarından fərqlə-
 +
nən elektrik devrəsi. Mərkəzlətmin
 +
parametrli F.d.-də fazalar fərqi re-
 +
aktiv elementlərin (məs., kondensator,
 +
induktivlik sarqacı)tə”sirindən, pay-
 +
lanmızq parametrli F.d.-də isə elek-
 +
trik siqnalının dəevrənin kiriiiin-
 +
dən onun cıxınınadək yayılmasının
 +
Yekun mӱddətindən asılı olaraq yara-
 +
nır. .D. radiotexnikada beyӱk əhə-
 +
miyyətə malikdir: girin siqnalının
 +
formasını dəyitdirmək (diferensi-
 +
allayıcı və inteqrallayıcı qurqular-
 +
da), faza təhriflərinin kompensasi-
 +
yası, faza modulyasiyası və s. ucun
 +
istifadə edilir.
 +
FAZİLOVA Tufa Fazilovna (d.
 +
25.4.1917, Kanibadam) — tacik sovet
 +
META UNU aktyoru BƏ MYFƏHHH-
 +
| si (soprano). SSRİ
 +
xalq artisti (1957).
 +
1941 ildən Sov.
 +
İKP uzvu. 1940—48
 +
illərdə Tac. ope-
 +
ra və balet teatrın-
 +
da tiləmiit, bu-
 +
| rada Nupafərin
 +
(“Dəmirci Gavəə,S,
 +
Balasanyan), Tatya-
 +
na (“Yevgepi One-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
dən P. Caykov-
 +
m *- == ski), Zəhrə(4“Tah
 +
və Zəhrəz, A. S. Lenskn), Si
 +
 +
 +
(“Car gəliniə, N. Rimski-Korsakov)
 +
və s. partiyalarla cıxıni etmiipdir.
 +
1948 ildən Tac. Dəvlət Dram Teat-
 +
rının artistilir. Rolları: Gulu
 +
(*Əlipir Nəvaiz, Uyqui və İ. Sulta-
 +
pov), Gulnar (“Doxundaz, C. İkrami),
 +
Qonerilya (“Kral Lirı, V. PPekspir)
 +
pə s. Estrada muӱqənpisi kimi də cı-
 +
xıpi edir. Lenin ə 2 baiqa or-
 +
den və medallarla təltif edilmiyidir.
 +
FAZOMETR (faza --...metr) — ie.
 +
trik gərginliyi və cərəyanı və ya iki
 +
gərginlik vektorları arasındakı fa-
 +
zaların surulimə bucaqını əlcmək
 +
ucun cihaz (gestərən və ya əzu yazan).
 +
Elektrodinamik, ferrodinamik, elek-
 +
tromaqnit, maqnitoelektrik və elek-
 +
tron F.-ləri olur. Butun F.-lərdə
 +
 +
 +
503
 +
 +
 +
 +
 +
 +
(elektron F.-indən baiqa) əlcmə mez
 +
xanizmi kimi muvafiq sistemli loqo-
 +
metrdən istifadə edilir. Bir və uc-
 +
fazalı, levhəli və dapınan labora-
 +
toriya F. nəvləri. var. Sozf-nin qiy-
 +
mətlərinə və dərəcələrə gerə bəlgu-
 +
lərəayrılmımsikalalara malik olur.
 +
FAZOTRON (faza --...tron) — pro-
 +
ton və ionları sur"ətləndirən tsiklik
 +
sur”ətləndirici. F.-da sur”ətləndir-
 +
mə, yuksəktezlikli dəyiiən elektrik
 +
sahəsinin hesabına bai verir. İil
 +
prinsipi siklotronunku kimidir. F,
 +
impulslu sur”ətləndiricidir. F.-da
 +
maqnit sahəsinin simmetriya mustəvi-
 +
si ionların sur”ətlənmə mӱstəvisi
 +
ilə ust-ustə dӱtqur. İonlar maqnit
 +
materialından olmayan vakuum kame-
 +
rasında sur”ətləndirilir. amerada
 +
təzyiq (4—6).10—” mm-c-sut. bərabər
 +
olur. Yuksək tezlikli gərginliyin
 +
duantlarda qiyməti = 10—30 kv, sahə
 +
tezliyinin zaman kecdikcə dəyinməsi
 +
isə zərrəciklərin devretmə tezliyi
 +
ilə eyni olur. Muxtəlif əlkələrdə
 +
enerjisi 200 Mev-dən cox olan pro-
 +
tonlar almaq ucun F. Tӱrquları HH-
 +
ləyir. Leninqradda 1 Qev enerjili
 +
protonlar verən F. vardır.
 +
nӱvə iqualanmasının guclu
 +
kimi istifadə edilir.
 +
FAİZ Əhməd Faiz
 +
alkot — 20.11.1984, Lahor) — Pakis-
 +
tan ipairi, tənqidci, ictimai xadim.
 +
cXalqlar arasında sulhu mehkəmlət-
 +
məyə gerəz. Beynəlxalq Lenin muӱkafa-
 +
tı laureatı (1962), Beynəlxalq c“Lotos
 +
mukafatı laureatı (1975). Urdu və
 +
Pəncab dillərində yazmındır. Pakis-
 +
tanda sulh tərəfdarları hərəkatının
 +
təppkilatcılarından və rəhbərlərin"
 +
dən olmuidur. 1950 ildən Umumdunya
 +
Sulh PQurasının uzvu, 1972 ildən Pa-
 +
kistan milli incəsənət HIypacbiHbiH
 +
sədri, 1979 ildən beynəlxalq “Lotosə
 +
jurnalının bai redaktoru idi. Sulh
 +
və demokratiya, milli azadlıq uqrun-
 +
da mӱbarizə yaradıcılıqrının batilı-
 +
ca məvzusudur. -“Kədərli naxınları
 +
(1941), *Kuləyin əlləriz (1952), 4“Zin-
 +
dan ipe"rləriz (1957), “Sinay vadisiə
 +
(1971), “Dost ipəhərində axtamlarə
 +
(1977) və s. tte”r toplularının, € MH-
 +
zanı (1962), “Bizim milli mədəniyyə-
 +
timizə (1976) məqalə kitablarının
 +
mӱəllifidir. c“Tanıqilıqın illəri
 +
və ayları (1979) ocerklər kitabı so-
 +
vet ədəbiyyatı və mədəniyyətinə həsr
 +
edilmtidir. Dəfələrlə SSRİ-də, o
 +
cӱmlədən Azərb.SSR-də olmupidur.
 +
Bə”zi iqe”rləri Azərb. dilinə tərcumə
 +
edilmiidir.
 +
 +
 +
.-.Dan
 +
mənbəyi
 +
 +
 +
13.2.1911, Cn-
 +
 +
 +
Əsərləri: İzbrannoe, Duptpanbe,
 +
1976, Ilocunmenme, M., 1983.
 +
— Ədlz Qlebon N. V., Faiz Axmad
 +
Faiz na druq. K 70 letikə so dni rojde-
 +
nin, *Narodı Azii p Afrikiə, 1981, Nə 3.
 +
 +
 +
FAİZ — tamın yuzdəbir hissələri.
 +
Vahid kimi qəbul edilmiidir. ?0 ilə
 +
iparə edilir. Tamın mindəbir his-
 +
səsi promill adlanır və */. KHMH
 +
iparə edilir. İki nəndur: sadə
 +
F. və murəkkəb F. Təsərrufat-
 +
da, statistik hesablamada, elmin bir
 +
cox sahəsində kəmiyyətin hissəsi F.
 +
ilə ifalə edilir. Bu, sadə F. dӱsturu
 +
ilə hesablanır: v kəmiyyəti ildə r 20
 +
artırsa, /- ildən sonra x=4(1--r*/100)
 +
olar. Burada hər ilin gəliri hesaba
 +
alınmır, Yeni ilin gəliri ilkin ilə
 +
əsasən (sadə F. buradandır) hesabla-
 +
nır. Gəlir ilkin kəmiyyətə əlavə edi-
 +
 +
 +
504
 +
 +
 +
"m
 +
 +
 +
FAİZ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
lirsə və yeni ilin gəliri buna əsasən
 +
hesablanırsa, bu, x= 4a(1--r/100) £ MY-
 +
rəkkəb F. dusturundan tapılır. Tə-
 +
sərrufat fəaliyyətində, muhasibatda
 +
və statistik hesablamada mӱrəkkəb F,
 +
iilədilir.
 +
 +
FAİZ, borc faizi—borc ala-
 +
nın borc puldan Mada nə muӱqabilin-
 +
də kreditora verdiyi haqq. Kapitaliz-
 +
məqədərki formasiyalarda sələm F.-i,
 +
kapitalizmdə borc F.-i formasında
 +
olur. Sosializmdə F. muəssisə (təii-
 +
kilat) mənfəətinin, yaxud ayrı-ayrı
 +
iəxslərin gəlirinin bir hissəsidir.
 +
F. pul vəsaitindən bank borcu, yaxud
 +
əmanət formasında istifadə muqabi-
 +
lində verilir.
 +
 +
FAİZ DƏRƏCƏSİ—faizin həcmi:
 +
bankın, əmanət kassasının muxtəlif
 +
HƏB əməliyyatları uzrə muəyyən edi-
 +
lir. Kapitalizməqədərki formasiya-
 +
larda əsas kredit forması sələm kre-
 +
diti idi və F.d.-nin həddi əslində
 +
olmamınidır. Kapitalizmdə borc ka-
 +
pitala tələb və təklifdən asılı ola-
 +
raq F.d. orta mənfəət norması cərci-
 +
vəsində dəyipir. Sosializmdə :.
 +
planlı qaydada dəevlət tərəfindən
 +
muəyyən olunur.
 +
 +
FAY, qırılıb duiim ə—suxur-
 +
ların tektonik qırılma yerdəyiilcmə-
 +
si nəvlərindən biri. PTaquli və ya
 +
digər mayili cat səthi uzrə baiy ve-
 +
rir. Asılı qanadın suxurları aipa-
 +
qı, yatmıni qanadın suxurları yuxa-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
rı yerini dəyitir. F., əsasən, dar-
 +
tılma iəraitində əmələ gəlir. ƏK-
 +
sər hallarda F. cut-cut birləitərək
 +
qraben və horst əmələ gətirir. Pil-
 +
ləli F.-lar da genii yayılmındır.
 +
Ayrı-ayrı F.-ların amplitudu 4—5
 +
km-ə catır.
 +
 +
FAYALİT (F.-in ilk dəfə tapıl-
 +
dıqı Fayal a.-nın (Eaza1, Eaua1, Azor
 +
a-rında) adından|—olivin qrupundan
 +
mineral. Forsterit— F. izomorf sı-
 +
rasının son uzvu. Kimyəvi tərkibi
 +
Fe,(SiO,). Typu Bə əsasi maqmatik
 +
 +
 +
suxurlarda, metamorfizləpmit də-
 +
mirli cəkuntulərdə, peqmatitlərdə
 +
tapılır. 4Ə., həmcinin sun”i texniki
 +
 +
 +
məhsullarda da (plakda) rast gəlir.
 +
FAYDALI QAZINTI YATARI—–
 +
sənaye əhəmiyyətli təbii mineral xam-
 +
mal yıqını. Adətən, lay, damar, iptok,
 +
yuva formalarında olur. Bax Yataq.
 +
FAYDALI QAZINTILAR Yer
 +
qabıqında maddi istehsal sahəsində
 +
effektiv istifadə oluna bilən uzvi
 +
və qeyri-ӱzvi məniəli mineral aqre-
 +
qatları, bərk, maye və qaz halında
 +
olur. F.q. tərkibinə və x.t.-nda iiilə-
 +
dilmə sahəsinə gərə 3 əsas qrupa bəe-
 +
lLunur: metallik (qara, əlvan, nadir,
 +
nəcib, radioaktiv metalların və s.
 +
filizləri), qeyri-metallik (sement
 +
xammalı, cınqıl, qum, mika, asbest,
 +
qrafit, kukurd, pora, kalium duzla-
 +
rı, apatit, fosforit, qiymətli dai-
 +
lar və s.) və yanar qazıntılar (kənr,
 +
torf, yanar ipistlər, neft və təbii
 +
 +
 +
qazlar). F.q. Yer qabıqının inkipaf
 +
tarixi ərzində ekzogen və endogen
 +
proseslər nəticəsində əmələ gəlmiit--
 +
dir, maqmatogen, sedimentogen və me-
 +
tamorfogen yataqlar əmələ gətirir.
 +
Maqmatokgen ataqlar ma2q-
 +
matik yataqlara, pneumatolit (maqma-
 +
THK mənitəli isti qaz məhlullarından
 +
əmələ gəlir) və lLidrotermal yataqla-
 +
ra ayrılır. Sedimentogen
 +
yataqlar ekzogen proseslərlə yara-
 +
nır, cəkmə, səpinti və apınma yataq-
 +
lara bəlunur.Cəkmə yataqlar
 +
dəniz, gel və cayların dibində əmələ
 +
gəlir. Qiymətli minerallara (qızıl,
 +
platin, almaz və s.) malik səpinti ya-
 +
taqlar okean və dənizlərin sahil ce-
 +
kuntulərində, cay və gəl dərələrinin
 +
yamaclarındakı cəkuntulərdə topla-
 +
nır. Apqtınma yataqlar (S, U, Cu fi-
 +
lizlərinin infiltrasion yataqları,
 +
nikel, dəmir, manqan, boksit və s. qa-
 +
lıq Yataqları) muasir və qədim apın-
 +
ma qabıqrı ilə əlaqədardır. Meta-
 +
morfogen yataqlar yer tə-
 +
KİNDƏ MƏvc ud yataqların yuksək temp-r
 +
və təzyiq iqəraitində dəyitməsindən
 +
(məs., Krivoy-Roq həvzəsinin və Kursk
 +
maqnit anomaliyasının dəmir filiz-
 +
ləri), yaxud suxurların metamorfizm
 +
prosesində yenidən (mərmər, əndəlisit,
 +
qrafit və s.) əmələ gəlir. F.q. yıqı-
 +
nı beyuk sahədə yayıldıqda faydalı
 +
qazıntı r-nu, sahəsi və həvzəsi əmələ
 +
gətirir. .q.--ın sənaye keyfiyyəti
 +
kondisiya ilə muəyyənlətdirilir.
 +
Ədsə Mahmudov H., Qeyri-fi-
 +
liz faydalı qazıntılar və onların xalq
 +
təsərrufatında əhəmiyyəti, B., 1977,
 +
mirnov İ., Qeoloqil poleznıx is-
 +
 +
 +
kopaemıx, 3 izd., M., 1976: dnıe mes-
 +
torojdenil SSSR, t. 1—3, 2 izd., M.,
 +
1978
 +
 +
FAYDALI QAZINTILARIN ZƏN-
 +
KJİNLƏYYİDİRİLMƏSİ — mineral
 +
 +
 +
xammallardan texniki cəhətdən qiy-
 +
mətli və ya sonradan metallurji, kim-
 +
yəvi və digər e”mal ucun yararlı məh-
 +
sullar almaq məqsədi ilə aparılan
 +
ilkin e”mal prosesləri. €D.T.3.-HƏ MH"
 +
neralların kimyəvi tərkibini, struk-
 +
turunu və ya aqreqat halını dəyitdir-
 +
mədən gedən ayrılma prosesləri aid
 +
edilir. Əksər hallarda təbii filiz-
 +
lərdən və daiq kemurdən bilavasitə
 +
faydalı komponentlər cıxarmaq iq-
 +
tisadi cəhətdən əlveritili olmayıb,
 +
cox vaxt isə texniki cəhətdən mumkun
 +
deyildir. Metallurji, kimyəvi və s.
 +
sənaye prosesləri faydalı komponent-
 +
lərlə zənginlətdirilmitn məhsulla-
 +
rın (konsentratların) e”malına əsas-
 +
lanır. Məs., filizlərdə qurqutpunun
 +
miqdarı 1,596-dən azdır, halbuki me-
 +
tallurji əritmə ptərtlərinə gərə bu
 +
miqdar 30—7094 olmalıdır. .T.3.
 +
nəticəsində, əsasən, iki məhsul—kon-
 +
sentrat və bop suxur (qalıq) alınır.
 +
F.q.z. ucun əvvəlcə ilkin material
 +
xususi mapınlarda xırdalanır (20—
 +
30 mm beyuklukdə) və dəyirmanlarda
 +
narınlaidırılır. Zənginlətdirmə
 +
usullarında mineralların muxtəlif
 +
fiziki və fiziki-kimyəvi xassələrin-
 +
dən istifadə edilir. F.q.z. muxtəlif
 +
qravitasiya metodları (mineralların
 +
sıxlıqlarının mӱxtəlifliyinə əsas-
 +
lanan), flotasiya, mineralların maq-
 +
nitlənmə qabiliyyətinə gərə (maqnit
 +
separasiyası), elektrik separasiyası
 +
(elektrik keciriciliyi, dielektrik
 +
nufuzluqu və s. xassələrdəki fərqə
 +
gərə) və s. usullarla aparılır. Fay-
 +
 +
 +
lir.
 +
 +
 +
dalı qazıntıların xarici əlamətlə"
 +
rinə (rənginə, parlaqlıqına) gərə,
 +
eləcə də dənələrinin iriliyi, forma-
 +
sı, kevrəkliyi və sӱrtӱnmə əmsalla-
 +
rının muxtəlifliyinə əsaslanmın
 +
zənginləndirmə usulları da məvcud-
 +
dur. Qravitasiya və flotasiya zəngin-
 +
ləpdirmə usulları daha cox itlədi-
 +
aydalı qazıntıda gil və s. bu
 +
kimi qatıttıqlar olduqda, belə qazın-
 +
tılar su (yuma) ilə zənginlətdirilir
 +
(suda zənginlətdirmə usulu). Bu
 +
usulla alınan konsentrat sonradan
 +
susuzlalidırılır. F.q.z. yolu ilə fi-
 +
lizdən 9596-dək faydalı komponent-
 +
lər cıxarılır. Bu zaman onların qa-
 +
tılıqı cox (bəzən yuzlərlə dəfə) ar-
 +
tır. Məs., 0,196 molibdenli filiz-
 +
lərdən 5094 molibdenli konsentrat
 +
alınır. Proses zənginlətdirmə ..
 +
lərində aparılır. Hazırda SSRİ-də
 +
yuzlarlə muxtəlif filiz zənginləyl-ə
 +
dirmə f-ki fəaliyyət gestərir.
 +
FAYDALI QAZINTILARIN YER-
 +
ALTI ƏRİDİLMƏSİ—faydalı qa-
 +
zıntını əz yataqlarında suda həll
 +
edib məhlul halında quyu ilə cıxar-
 +
ma metodu. Dapduz və kalium duzları
 +
yataqlarının iplənilməsində tətbiq
 +
edilir. Bu məqsədlə duz yataqı quyu
 +
ilə acılır: quyuya konsentrik :pəkil-
 +
də yerlətdirilmin suverici və duzlu
 +
suyu toplayıb qaldıran boru kəmərlə-
 +
ri endirilir. Duz quyuya vurulan suda
 +
tədricən həll olur, doymusi məhlul
 +
alındıqdan (1 l-də 305—310 q duz) son-
 +
ra duzlu su yer səthinə qaldırılır.
 +
FAYDALI QAZINTILARIN GEO-
 +
KİMYƏVİ AXTARIIYLARI–fay-
 +
dalı qazıntı yataqlarını aijkara
 +
cıxarmaq məqsədi ilə litosfer, hid-
 +
rosfer, atm. və biosferdə elementlə-
 +
rin paylanması qanunauyqunluqları-
 +
nın tədqiqinə əsaslanan metodlar. Li-
 +
tokimyəvi, hidrokimyəvi, biokimyəvi,
 +
atmokimyəvi metodlara ayrılır. Li-
 +
tokimyəvi planalma metodu (suxurla-
 +
rın və onların apınma məhsulları-
 +
nın kutləvi yoxlanmasına əsaslanır)
 +
daha əhəmiyyətlidir. Neft və qaz ya-
 +
taqlarının geokimyəvi axtarhınnları
 +
suxur numunəsindəki karbohidrogen
 +
qazlarının miqdarının tə”yininə əsas-
 +
lanır (bax Qaz planalması, Qaz karo-
 +
tajı). F.q.g.a.-nın nəzəri əsasını
 +
V. İ. Vernadski qoymuzidur. Bu metod-
 +
lar ilk dəfə SSRİ-də (N. İ. Saf-
 +
ronov, A. P. Solovov, V. A. Sokolov)
 +
tətbiq edilmipdir.
 +
 +
FAYDALI İİY ƏMSALI —muxtə-
 +
lif maptın, qurqu və aparatlarda
 +
enerjinin istifadə dərəcəsini gestə-
 +
rən əlcusuӱz ədədi kəmiyyət. F.i.ə.
 +
ilə iparə olunub duzgun kəsrlə və ya
 +
faizlə ifadə olunur. F.i.ə.-nı tap-
 +
maq ucun faydalı istifadə olunan
 +
enerjini sərf edilən enerjiyə bəl-
 +
mək lazımdır: n—L iL, burada Lə
 +
faydalı muqavimətlərə (yuku qaldır-
 +
maqa, qazı sıxmara, nazimcarxı fır-
 +
latmara, metalı kəsməyə və s.) sərf olu-
 +
nan enerji, Q—verilən umumi ener-
 +
jidir. Yuxarıdakı dusturu belə də
 +
yazmaq olar: p = 1—. /2, burada Q. —
 +
 +
 +
zərərli muqavimətlərə (surtunməyə,
 +
qızmaqa, histerezisə, burulqanlı cərə-
 +
Yanlara və s.), əlavə mexanizmləri hə-
 +
rəkətə gətirməyə sərf edilən, batiqa
 +
sezlə itirilən enerjidir. Muxtəlif
 +
mapın və qurquların F.i.ə. beyuk
 +
Hədd daxilində dəyitilir. Məs., is-
 +
tilik-elektrik st.-larının F.i.ə.
 +
 +
 +
FALDARLI
 +
 +
 +
505
 +
 +
 +
təxminən 0.4 (4024 ), buxar matınınkğı
 +
0,1 (1024 ), elektrik transformato-
 +
runku (),98 (9ӰV“u) nə s. olur.
 +
FAYDALILIQ HƏDDİ NƏZƏRİYY
 +
YƏSİ— qiymətin əmələ gəlməsi iro-
 +
sesini suby ektiv-psixoloji məpqedən
 +
izah etməyə cəhd gestərən burjua nə-
 +
zəriyyəsi. 19 əsrin 3 cu qərinəsində
 +
yaranmım, K. Marksın əmək dəyər nə
 +
zariyyəsinə qarpı yepəldilmiidi, U.
 +
S. Cevons (B. Britaniya), L. Valras
 +
(İsvecrə), K. Menger, E. Bohm Baverk
 +
(istriya) tərəfindən iplənilmiidi
 +
(bax Həmcinin G. H. Qossen). Bazarda
 +
qiymətqoyma prosesi Avstriya məktəbi
 +
nӱmayəndələrinin əsərlərində daha ət-
 +
raflı verilmitdir. .h.n.-nə gərə
 +
ne”"mətlərin dəyəri ictimai-zəruri
 +
əmək sərfi ilə deyil, alıcı və satı-
 +
cının subyektiv qiymətləndirməsi ilə
 +
muəyYƏn olunur. Bu nəzəriyyə faydalı:
 +
lıqı əmtəələrin bir-birilə muqayisə-
 +
sində ortaq kimi gəturur. Faydalı-
 +
lıq həddi dedikdə isə bu və ya digər
 +
ne”mətin ayrı-ayrı nӱmunələrinin sub-
 +
yektiv faydalılıqı batia dupqulur.
 +
Əmtəənin bazar qiyməti guya onun fay-
 +
dalılıq həddinə, həmcinin nadir ol-
 +
masına gərə yaranır. Sun”i surətdə
 +
qurulmuli F.H.n. real bazar proseslə-
 +
rini və qiymətin əmələgəlmə model-
 +
lərini əzundə əks etdirmir. Mark-
 +
sist ədəbiyyatda F.H.n.-nin modifika-
 +
siyaları (fərqsiz əyrilər metodu,
 +
aikar olmuti ustunluklər nəzəriyyəsi)
 +
tənqid olunmutdur.
 +
FAYER Yuri Fyodorovic (17.1.1890,
 +
Kiyev—3.8.1971, Moskva)—sovet di-
 +
rijoru. SSRİ xalq artisti (1951).
 +
SRİ Devlət - mukafatı laureatı
 +
(1941, 1946, 1947, 1950). 1941 ildən
 +
Sov.İKP uzvu. 1919 ildə Moskva kon-
 +
servatoriyasını bitirmitdir. 1906
 +
ildən muxtəlif ork.-lərdə solist-
 +
skripkacı və konsertmeyster itpləmii,
 +
1916 ildən Beyuk teatr (Moskva) ork.-
 +
nin solisti, 1923—63 illərdə diri-
 +
joru olmuqidur. Repertuarına ə9-dən
 +
artıq balet əsəri daxil idi: *Qırmı-
 +
zı lalək (1927, R. Qlier), “Parisin
 +
anoByy, 4Baxcasaray fontanı (1933,
 +
1936, B. Asafyev), *Zoluika?, “Romeo
 +
və Culyettamj (1945, 1946, S. Prokof-
 +
yev), *“Spartakə (1958, A. Xacaturyan)
 +
və s. Lenin ordeni, 2 baiqa orden və
 +
melallarla təltif edilmiildir.
 +
Əsəri: O sebəe, o muzıke, o baletə,
 +
M., 1970.
 +
 +
 +
FAYTON — dərdtəkərli, yaylı nəq-
 +
liyyat vasitəsi. Əsasən, səriiiyin
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Fayton. Bakı. 20-ci əsrin əvvəli,
 +
 +
 +
dapımaq ucun istifadə edilir. 19
 +
əsrin axırlarından geniiy Yayılan
 +
F. Azərb.-a Rusiyadan gətirilmitdir.
 +
F.-a qopqu quvvəsi kimi ancaq iki at
 +
qopulurdu. Rahat nəqliyyat nevu kimi
 +
bir cox əlkələrdə son zamanlaradək
 +
istifadə edilirdi. Surucudən baliqa
 +
3—4 nəfər geturən F., əsasən, iqəhər
 +
 +
 +
nəqliyyatı idi, F.-un yaqın və gӱnət-
 +
dən qorunmaq ucun ccətirə adlanan
 +
ərtuyu olurdu. Hazırda əyləncəli gə:
 +
zinti vasitəsi kimi istifadə edilir.
 +
FAYTON, faeton (fr. phaetton,
 +
Fastonun adından)—yumiaq, acıla
 +
bilən tentli avtomobil kuzovunun
 +
adıs 2 yaxud 3 cərgə oturacaqı, 2 )a-
 +
xud 4 qapısı, cıxarıla Kalən yan di-
 +
varları və ya cərcivəsi ilə birlikdə
 +
gəturulə bilən pqupqələri olur.
 +
FAKİR BAYKURT (Eakyq Vauğiq6)
 +
(təxəllusuz əsl adı Tahir VəlidZ
 +
Veli) (nı. Z30.6.1929, Burdur ili, Akca-
 +
kəy)—turk yazıcısı. Kənddə mӱəllim:
 +
lik etmtidir. Əsərlərində |4“Cillig
 +
(1955), “Qarın aqrısı (1961), “Cucə
 +
Məhəmmədə (1964), “Anadolu qarajı
 +
(1970) və s. hekayə toplularıs 4“İlan-
 +
ların qisası (1959), *“*İrazcanın dir-
 +
riyik (1961), “Onuncu kəndə (1961),
 +
“Amerikan sarqısıq (1967) və s. ro-
 +
manları|) muasir turk kəndinin kəs-
 +
kin sosial zidliyyətləri realist əksi-
 +
ni tapmıtidır. Bə”zi hekayələri Azərb.
 +
dilinə tərcumə edilmiidir.
 +
 +
Əsərləri: Mecr ameü, M., 1964:
 +
Desitan derevni, M., 1967.
 +
FAKSİMİLE (nar. fac simile— nərnr
 +
bənzərini duӱzəlt)—1) qrafik oriji-
 +
nalın (imza, əlyazması, sənəd və s.)
 +
fotoqrafiya, yaxud cap usulu ilə cı-
 +
xarılan dəqiq surəti. 2) İmzanın su-
 +
rəti əks olunmuti klipe-məhur.
 +
FAKSİMİLE APARATI —fotote-
 +
leqraf aparatının bəaiqa adı.
 +
FAKSİMİLE RABİTƏSİ, Foto-
 +
teleqraf rabitəsi, foto-
 +
teleqraf — tərpənməz yastı təs-
 +
virlərin (qrafik, illustrasiya və
 +
hərf-rəqəm) məsafəyə eturulməsi və
 +
onların surətlərinin qəbul məntəqə-
 +
sində təkrarlanması, məftillə yayı-
 +
lan elektrik siqnalları və ya radio-
 +
siqnallarla həyata gecirilir. F.r.
 +
elektrik rabitəsinin bir nevudur.
 +
F.r.-nə apaqıdakı əməliyyatlar da-
 +
xildir: fototeleqraf aparatının
 +
vericisində əturuləcək obyektin (ori-
 +
jinalın) butun səthini coxlu sayda
 +
muəyyən fiziki əlamətə (məs., optik
 +
sıxlıqa) gərə bir-birindən fərqlənən
 +
olduqca kicik elementlərə (elementar
 +
sahələrə) bəlmə və obyektin təsvirini
 +
ardıcıl secilən elementlərə muvafiq
 +
olaraq orijinal haqqında informasiya
 +
dapıyan elektrik impulsları seriya-
 +
sına (videosiqnal) ardıcıl (element
 +
element dalınca) cevirməs rabitə xət-
 +
ti ilə bu impulsları əturməs qəbul-
 +
edici qurquda həmin ardıcıllıqda on-
 +
ları əksinə cevirib yazma (nəticədə
 +
əturulən təsvirin surəti alınır).
 +
F.r.-ndən fototeleqramları, qəzet sə-
 +
hifələri materiallarını, illustra-
 +
siyaları devri cap nəirlərinə, kos-
 +
mik aparatlardan vizual informasiya-
 +
nı və s.-ni eəturmək ucun istifadə
 +
edilir. |
 +
 +
F.r. ilk dəfə 19 əsrin 69-cı il-
 +
lərində Fransada Paris— Marsel,
 +
Paris—.Tion və s. itəhərlər arasında
 +
təikil olunmutidu. Həmin illərdə
 +
Rusiyada Moskva ilə Peterburq ara-
 +
sında F.r. yaradıldı. SSRİ-də 20-
 +
ci illərdən inkipaf etməyə balila-
 +
mıppdır.
 +
FAKT (lat. Ras(ip—edilmiyi, ge-
 +
rulmuqa, həyata gecirilmin)—1) adi
 +
mə"nada –həqiqət, hadisə, nəticə anla-
 +
yıpplarının sinonimi. 2) Doqruluqu
 +
subuta yetirilmit bilik. 3) Məntiqdə
 +
və elcin metodologiyasında empirik
 +
 +
 +
bilikləri qeydə alan xususi nev cӱmlə,
 +
FAKTORİAL (ink. Qasqoqya1, factor—
 +
puruq)—verilmiyt /* ədədinədək butuq
 +
natural ədədlərin hasili (1-2-3-.- /)
 +
p| kimi ipyarə edilir. p-in bəyuӱk qiy
 +
mətləri ucun Stirlinq dusturu ilə
 +
verilir.
 +
FAKTӦORİYA (son lat. Kasoqu)—1)
 +
Avropa tacirlərinin mӱstəmləkə əl-
 +
kələrində ticarət kontoru və məskun-
 +
lapma yerləri. 2) Ucqar ovculuq r-n-
 +
larında ticarət-təchizat və tədaruk
 +
məntəqəsi (məs., PTimalda xəzli heyvan
 +
F.-sı).
 +
FAKTӰRA(lat. Qasiqa—itlənmə, qu-
 +
rulup), təsviri sənətdə—bə-
 +
dini əsərin səthinin, onun tiplənilmə-
 +
sinin xususiyyəti. Boyakarlıqda F.
 +
rəng təbəqəsinin xassəsi deməkdir:
 +
məs., caikarə F. (genii yaxı, rənglə-
 +
rix kələ-kətur təbəqəsi), yaxud cgizlik
 +
amar F. Heykəltəraiylıq və dekora-
 +
tiv-tətbiqi sənətdə F. Heykəlin, relye-
 +
fin, bədii sənət əsərlərinin səthi-
 +
nin hamar, gələ-ketur və s. olmasıdır.
 +
Sənətkarın iipəxsi yaradıcılıq uslu-
 +
bunu muəyyən edən əlamətlərdən biri
 +
sayılan F. əsərin məzmununun həp-
 +
tərəfli acılmasına xidmət edir.
 +
FAKULTATİV KURS, SSRİ- də
 +
—ali, orta (yuxarı siniflər), ixti-
 +
sas və texniki T€HƏ məktəblərində
 +
tələbə və pagirdlərin elmi və tətbiqi
 +
biliklərini genipləndirmək, ipəxsi
 +
bacarıqını artırmaq, maraqrını tə”-
 +
min etmək məqsədi ilə, əz arzularına
 +
gərə eyrəndikləri kurs, Fənn.
 +
FAKULTƏ (alm. Eaki1(d6, lat. fa-
 +
cultas—HnMKaH, bacarıq)—ali məktəb-
 +
lərdə tədris-elmi və inzibati bəlgu:
 +
bir və ya bir necə ixtisas uzrə tələbə
 +
və aspirantlar hazırlayır, x.t. və
 +
mədəniyyətin muvafiq sahələri uzrə
 +
mӱtəxəssislərin ixtisasını təkmil-
 +
ləpdirir, tabeliyində olan kafed-
 +
raların elmi-tədqiqat fəaliyyətinə
 +
rəhbərlik edir. F.-nin tərkibində
 +
ippə”bələr (əyani, axlpam, qiyabi və s.)
 +
olur. F.-yə dekan baicılıq edir. )
 +
FALAQQA—6bə”zi mӱsəlman əlkələrin-
 +
də, o cumlədən inqilabdan əvvəl
 +
Azərb.-da yayılmın cəza aləti. Mu-
 +
qəssirin ayaqlarını uzun araca bər-
 +
kidilmiii 2 qayıpın arasından geci-
 +
rib baqlayır və cubuqla dəyəcləyirdi-
 +
lər. Məktəblərdə, mollaxanalarda iya-
 +
girdlərə cismani cəza vermək ucun
 +
F.-dan genip istifadə. edilmitdir.
 +
FALANQA (yun. rhayapx, rhayapdozv)
 +
(hərbidə)—qədim 57 atır piyadası-
 +
nın (hoplitlərin) deyuii ucun sıx
 +
xətti Sn r. , 8—16 (öə”səH 25)
 +
cərgə, hər cərgədə 800— 1000 nəfər
 +
olurdu. F. hələ Troya muharibəsi
 +
dəvrundən mə”lum idi: e.ə. 6 əsrdə bər-
 +
qərar olmuiq,, Makedoniya padiyahı
 +
11 Filipp tərəfindən təkmillətdi-
 +
rilmiiidir.
 +
(FALANQ, RAP? — fransız utopik
 +
sosialisti P1. Furyenin layihəsinə
 +
gərə ideal cəmiyyətin ilkin əzəkləri,
 +
istehsal və istehlak birlikləri. Əmək
 +
4“F.ə-ın uzvləri ucun muhum tələbat
 +
olmalı, onların iilədikləri MƏMH)-
 +
yətdə ipəhərlə kənd, əqli əməklə fizi-
 +
ki əmək arasında fərqlər aradan Qalx-
 +
malı idi.
 +
FALDARLI — Azərb.SSR Zaqatala
 +
Qandax sovetliyində gənd.
 +
 +
 +
r-nunun
 +
R-n mərkəzindən 23 km c.-q.-də, Alazan-
 +
vadisindədir. Əh. 1242
 +
 +
 +
Həftəran
 +
(1985), taxılcılıq, tutunculuk, hey-
 +
vandarlıq, meyvəcilik və baramacı-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
006
 +
 +
 +
 +
 +
 +
lıqla məpquldur. Səkkizillik məktəb,
 +
klub, kitabxana, kinoqurqu, tibb mən-
 +
təqəsi var.
 +
FALERİSTİKA (lat. Qayeqae, rha-
 +
Yeqae—hərbi fərqlənmə nipanların-
 +
dan ibarət metal bəzək: yun. rhayaqa—
 +
metal nipan)—orden, medal və fərq-
 +
lənmə nipanlarının tarixini eyrənən
 +
kəməkci tarix fənni. Ən”ənəvi olaraq
 +
numizmatikaya aid edilir. Muxtə-
 +
lif nitan və jetonları toplamaq da
 +
F. adlanır. 20 əsrin 1-ci yarısından
 +
(SSRİ-də isə 50-ci illərin sonundan)
 +
genii yayılmaqa baiilamındır.
 +
 +
Ədə İlhıhinskih V. N., Znacki
 +
i ix kollekinonirovanie, M., 1974,
 +
FALERS (alm. (Qahyeq?, ing. EaHyie)
 +
—misin mӱrəkkəb sulfidlərindən iba-
 +
rət minerallar Tpyry, TEHHAHTHT—
 +
tetraedrit izomorf sırasından iba
 +
 +
 +
rətdir. Ar, Zn, Fe, Hg, Bi nə s. qatı-
 +
iıqları olur. Kubik sinqoniyada
 +
kristallaplır. Tetraedr formalı
 +
 +
 +
kristallar, ayrı-ayrı dənələr, dənəli
 +
aqreqatlar əmələ gətirir. Rəngi pola-
 +
dı-bozdan dəmiri-qarayadək olur. Sərt-
 +
liyi 3—4, sıxlıqı 4400—5100 k? m?.
 +
oan məniəlidir. Mis fili-
 +
zidir. Bəyuk yataqları SSRİ, Maca-
 +
rıstan, B. Britaniya və ABPQ-dadır.
 +
FALES (Thayez) (təqr. e.ə. 625—547)—
 +
qədim yunan filosofu, Milet məktə-
 +
binin banisi. Miletlidir (Kicik
 +
Asiya). Rəvayətə gərə PPərq əlkələrini
 +
gəzmiii, Misir və Babil kahinlərin-
 +
dən dərs almıidır. Hadisə və iqey-
 +
lərin butun coxcəhətliliyini vahid
 +
 +
 +
əsasa (ilk unsurə və ya ilk baillan-
 +
qıca) baqlayırdı: crutubətli təbiəti,
 +
suyu vahid əsas hesab edirdi: hər
 +
 +
 +
iyey sudan tərəyir və suya cevrilir.
 +
F.-in gerutiləri ucun Hilozoizm sə-
 +
ciyyəvidir: cdunya canlıdır və allah-
 +
lar onu əsir etmiilər |, Homerin ar-
 +
dınca ruhu incə tpey (efir) ipəklində
 +
təsəvvӱrə gətirirdi. E.ə. 585 ildə
 +
Gunətin tutulmasını irəlicədən de-
 +
miuidi.
 +
FALEİYTI — Mold.SSR-də iiəhər.
 +
Faleptı r-nunun mərkəzi. Faleitı
 +
d.y. st.-ndan Z km aralıdır. Yeyinti
 +
sənayesi, tə"mir z-dları var.
 +
FALYA (REay|ya) Manuel de (23.11.1876,
 +
İspaniya, Kadis—14.11.1946, Argen-
 +
tina, Alta-Qrasiya)—ispan bəstəkarı,
 +
pianocu. “Qısa əmurg (1905, tamaiqası
 +
1913) operası ilə məphurlaqimıidır.
 +
pianocu kimi konsertlərlə cıxıpt
 +
etmipdir. *“*Fusunkar məhəbbətə (1915),
 +
“YukyHu iilyapav (1919) baletləri,
 +
opera, balet-pantomima və kukla ta-
 +
maiyaları elementlərinin vəhdətinə
 +
əsaslanan 4“ Maestro Pedronun balaqa-
 +
nı (1923) əsəri, fp. ilə ork. ucun
 +
caİspaniya baqlarında gecələrə (1915),
 +
fp. ucun “Beti fantaziyası (1919),
 +
klavesin və alət ucun konserti
 +
(1924), fp. pyesləri, mahnıları məi-
 +
hurdur. F. ucun 20 əsr Qərbi Avropa
 +
musiqisi nailiyyətləri ilə milli mu-
 +
siqi ən”əpnələrinin sintezi səciyyəvi-
 +
dir. 1939 ildə Argentinaya muhacirət
 +
etmiyidi. |
 +
FALKOӦVİC Anatoli Solomonovic
 +
(d. 4.10.1923, Bakı) — sovet aktyoru.
 +
Azərb.SSR xalq artisti (1972), Azərb.
 +
SSR Dəvlət mukafatı laureatı
 +
(1972), Vəyuk Vətən muharibəsi ipti-
 +
rakcısıdır. Bakı Teatr Texnikumu-
 +
nu bitirmindir (1943). 1941 ildən
 +
Azərb. Rus Dram Teatrının aktyoru-
 +
dur (1942—45 və 1968—69 illərdə fa-
 +
silələrlə), Rolları: Dzerjinski
 +
 +
 +
FALERİSTİKA
 +
 +
 +
 +
 +
 +
(“Kreml saatız, N.
 +
Poqodin, 4 AnTbı
 +
niynə, M. IHarpoB),
 +
Viktor (4İrkutsk
 +
əhvalatı, A. Arbu-
 +
zov), Lester (eMa-
 +
riya tuartə, F.
 +
1Piller), Otello
 +
(4“Otelloz, V.PTeks-
 +
pir), 1 Nikolay
 +
(-“Komandorun ad:
 +
dımları?, V. Ko-
 +
rostılyov), Satin
 +
 +
: s (“Həyatın dibin-
 +
dəm, M. Qorki), Həsənzadə (4“Sən həmiyə
 +
mənimləsəng, İ. Əfəndiyev), Salayev
 +
(“Əz yolu ilə, P. İbrahimbəyov), Sa-
 +
qadeyev (*On ucuncu sədrə, A. Abdu. P
 +
lin) və s. Kinoda cəkilmindir (“İF-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
yə.
 +
A. S. Falkovic. caPetersə filmində
 +
F. E. Dzerjinski rolunda,
 +
 +
 +
lasə, “Poct romanız, 4“Fəvqəl”adə tap-
 +
pırıqqu, “Od icindəə, “Qetersg və s.).
 +
Xalqlar dostluqu ordeni və medallar-
 +
la təltif edilmiidir.
 +
FALKONE (Raysope:) Etyenn Moris
 +
(1.12.1716, Paris—24.1.1791, Paris)—
 +
fransız heykəltəratı. Xarrat otlu-
 +
dur. Heykəltərailıqı 1734—44 illər-
 +
də Parisdə J. I. Lemuandan eyrən-
 +
miidir. 1750—1760-cı illərin əv-
 +
vəllərində alleqorik və mifoloji
 +
heykəllər və heykəl qrupları yarat-
 +
mıiidır (4“Ovə, 1758, Ermitaj, 4Piq-
 +
malionə, 1763, Luvr). F. 1766—78 il-
 +
lərdə Rusiyada yaamın, bu dəvrdə
 +
zunun ən gəzəl əsəri—1 Pyotrun abi-
 +
Di (tunc, qranit, 1768—78, heykəl-
 +
tərailar M. A. Kollo, F.. Q. Qordeye-
 +
vin ititiragı ilə) ӱzərində iiləmiin-
 +
dir. Peterburqun Senat meydanında
 +
(indiki Dekabristlər meydanı) qoyul-
 +
muii bu monumental abidə sonralar
 +
aTunc atlı (A. Puqikinin eyni-
 +
adlı poemasının adından) kimi ileh-
 +
rət qazanmıtidır. F. abidənin acılı-
 +
pını (1782) gəzləməyərək 1778 ildə
 +
Hollandiyaya getmii, 1780 ildə Fran-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
E. M. Falkone. FKupidonə. Mərmər.
 +
1757. Ermitaj. Leninqrad.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
saya qayıtmıtidır. İFlic olmuit, em-
 +
runun son 10 ilində miyləməmiidir.
 +
Hə əri əsərlər də yazmındır.
 +
FALLADA (Fallada) Hans (təxəllusu:
 +
əsl adı və familiyası RudolfFDi t-
 +
ce z, Ditzen) (21.7.1893, reyfsvald—
 +
5.2.1947, Berlin) — alman yazıcısı.
 +
“Kəndlilər, bonzalar və bombaları
 +
(oğla “Sonra necə olsun, xırda
 +
adam? (1932),cKim Həbsxana yeməyini
 +
dadsa...* (1934) romanlarında kapita-
 +
lizm cəmiyyətində cxırda adamlarəın
 +
acınacaqlı taleyi təsvir olunur. Bur-
 +
juaziya və militarizm əleyhinə yənəl-
 +
mii “Canavarlar arasında canavarı
 +
(1937), “Dəmir Qustavə (1938), Hitler
 +
hakimiyyəti devrundə alman fəhlələ-
 +
rinin faiizmə qarilı mӱbarizəsindən
 +
bəhs edən “Hər kəs təklikdə əlurı
 +
(1947) romanlarının mӱəllifidir.
 +
Əsərləri: Volk sredi volkov, M.,
 +
1959: Kajdın umiraet v odinocku, M.,
 +
1971: U nas doma v dalekiəe vremena, M.,
 +
 +
 +
1975.
 +
Əd.: İstoril nemeikov
 +
 +
 +
r. 5, M., 1976.
 +
 +
 +
FALSET (ital. Ea1zeNo, Ea15o— yalan,
 +
saxta)—vokal ifacılıqda səs registr-
 +
lərindən biri (əsasən kipi səsinə
 +
aiddir). F.-də sinə rezonatoru təc-
 +
rid edilməklə, təkcə baiy rezonatorun-
 +
dan istifadə olunur: səs tellərinin
 +
kənarları incəlir, aralarında məsamə
 +
əmələ gəlir. Ona gərə F. zəif, yum-
 +
ipaq səslənir. 19 əsrə qədər tenor səsli
 +
muqənnilər zildə oxuyarkən F.-dən
 +
istifadə edirdilər. Muasir vokal
 +
sənətində zil səslərin alınması çcun
 +
sinə və ba registrlərinin qarını-
 +
qından istifadə olunur. Muqam ifa-
 +
cılıqında, eləcə də aıq musiqisin-
 +
də muqənni və apqıqlar F.-ə (xususilə
 +
zəngulələrdə) əsaslanırlar.
 +
FALHCILIQ—məvhumi təsəvvurə gə-
 +
rə muxtəlif əiyalar vasitəsilə gələ-
 +
cəyi və yaxud mə”lum olmayan hadisələ-
 +
ri qabaqcadan xəbərvermə usulları.
 +
İbtidai icma quruluiqu dəvrundə ya-
 +
ranmıti, ovculuqun, sonralar isə mal-
 +
darlıqın və əkinciliyin inkipafı
 +
ilə genin yayılmıtidı. Falcılar
 +
muəyyən yerə gedən və ya ii gərən ada-
 +
mın məqsəd və niyyətinin həyata kecib-
 +
gecməyəcəyini qabaqcadan guzgu, suya
 +
uzuk salmaq, kart, noxud, əlin icəri-
 +
sində qırıq xətlər, qutiların ucuii
 +
BƏ davranını, ulduzlar, yuxu və s.
 +
vasitəsilə Yozurdular. F. dunya xalq-
 +
ları, o cӱmlədən azərb.-lar arasında
 +
da genii Yayılmınidı. Kapitalist əl-
 +
kələrində (tutduqu məvqedən asılı ol-
 +
mayaraq) arəsmi, falcıların xidmə-
 +
tinə muraciət edənlərin sayı coxal-
 +
mıqpdır.
 +
FAMAQUSTA (Eatariz(a), yun. Amo-
 +
xocToc (Ammöchostos)—Kunp Pec-
 +
publikasında ipəhər və port. Əh.
 +
min (1974). Ticarət mərkəzidir. Ye-
 +
Yinti, toxuculuq sənayesi muəssisələ-
 +
ri: me”marlıq abidələri, muzey var.
 +
F.-da ipəhər divarları və icqala
 +
(14—15 əsrlər), mӱqəddəs Nikolay qo-
 +
tik baiq kilsəsi (14 əsrin əvvəli),
 +
Pyotr və Pavel qotik kilsəsi (14 əsr):
 +
hər iki kilsə hazırda məsciddir), Re-
 +
HeCCaHC devrunə aid saray (1552—54)
 +
və “*Martinenqo istehkamıg (1558—62:
 +
Hər iki abidənin me"marı C. Sanmi-
 +
keli) qalmındır. F–-dan :im.-da Mi-
 +
kena devrunə aid yaiayıi məskəni qa:
 +
lıqları olan Enqomi kg. və qədim Sa
 +
lamin 11. (it, ellinizm devru tikili
 +
lərinin qalıqları) Yerləpyir.
 +
 +
 +
literaturı,
 +
 +
 +
FAM VAN DONQ
 +
(d. 1.3.1906, Cənubi
 +
əyaləti)—Vyetnam
 +
 +
 +
(Pham Van Dong)
 +
Vyetnam, Kuanqnam
 +
siyasi və dəvlət
 +
xadimi. Kəndli ailəsində doqulmui-
 +
dur. 1930 ildən Vyetnam Kommunist
 +
Partiyasının (VKP) uzvudur. 1941
 +
ildə Vyetnamın azadlıqı URrunDa
 +
bə L utrund
 +
mӱbarizə cəmiyyətinin təkilatcıla-
 +
rından olmutdur. 1941—45 illərdə
 +
PTimali Vyetnamda inqilabi baza yara-
 +
dılmasında ipptirak, etmitidir. Av-
 +
qust inqilabından (1945) sonra Vyet-
 +
nam Demokratik Resp.-sında (VDR)
 +
nazir, 1949—55 illərdə bat nazirin
 +
muavini olilidur. 1955 ildən VDR-
 +
in bapq naziri, həm də xarici iplər
 +
naziri (1961 ilədək) idi. 1976 ildən
 +
Vyetnam Sosialist Resp.-sı Nazirlə
 +
Sovetinin sədri və 1951 ildən VKQ
 +
MK Siyasi Burosunun uzvudur. Lenin
 +
ordeni ilə təltif edilmitdir. Dəfə-
 +
lərlə SSRİ-də rəsmi dostluq gəruii-
 +
lərində olmupidur.
 +
Əsəri: Hepyumuan
 +
vetskan drujba, Xanoİ, 1983.
 +
FAMEN MƏRTƏBƏSİ (ƏSRİ) |Bel-
 +
cikada, Ardenn yuksəkliyində Famen
 +
(Eateppe) adlı yerin adından |— Devon
 +
sistemi ust il10”bəsinin ust mərtəbəsi.
 +
1855 ildə Belcika geoloqu A. Dumon
 +
ayırmıtidır. Əsasən, iki yarımmərtə-
 +
bəyə bəlunur. Cəkuntuləri SSRİ-də
 +
geniiil yayılmıpldır. Azərb.SSR-də
 +
Nax.MSSR-də əar: gilli iiistdən,
 +
qumdatı və əhəngdaıdan ibarətdir.
 +
Xarakter faunası ciyinayaqlılar
 +
və s.-dir.
 +
FAMİLİYA (nar. familia—arnnə)—1)
 +
ipəxs doqulduqda ona verilən nəsli ad.
 +
F.-nı əvladlıqa geturmə zamanı,
 +
nikah baqlandıqda (pozulduqda) və s.
 +
halda dəyitidirmək olar. Sovet huqu-
 +
quna gərə utaqın F.-sı valideyYN-
 +
lərin F.-sı idə muəyyən edilir. Va-
 +
lideynlərin F.-sı muxtəlif olduq-
 +
da, utpaqa atanın və ya ananın F.-sı
 +
(onların razılıqı ilə) verilir. Ni-
 +
kahda olmayan ananın uptaqına (ata-
 +
lıqın muəyyən edilməsi haqqında va-
 +
lideynlərin birgə ərizəsi, yaxud məh-
 +
kəmə qərarı olmadıqda) ananın 40O.-sı
 +
verilir. Əvladlıra geturulənə əvlad-
 +
lıqa geturənin xahiiyi ilə onun
 +
sı verilir (əvladlıra geturulənin 10
 +
Yapı tamam olduqda onun razılıqı
 +
ilə). Nikah baqlanarkən ər-arvad YMy"
 +
mi F. kimi əz F.-larından birini
 +
secir, ya da hər kəs əzunun nikahdan
 +
əvvəlki F.-sını saxlayır. Bə”zi mut-
 +
təfiq resp.-larda (məs., Azərb.SSR,
 +
Bel.SSR, USSR və s.)ər-arvadın F.-
 +
sını birlətdirməyə (ikiqat F.) Yol
 +
verilir. 2) Ailə, nəsil. 3) Qədim Ro-
 +
mada qan qohumları ilə Yanapı qul-
 +
000 na ə olduqu huquqi-tə-
 +
sərrufat vahidi. :
 +
FAMİNSIN Anlrey Sergeyevic (29.
 +
6. 1835, Moskva—8.12.1918, Petroqrad)
 +
—rus botaniki, ictimai xadim. Peter-
 +
burq EA akal. (1884). Peterburq EA
 +
bitki anatomiyası və fiziologiyası la-
 +
ratoriyasının təpkilatcısı (1890)
 +
və direktoru (indiki SSRİ EA K. A.
 +
imiryazev ad. Bitki Fiziologiyası
 +
n-tuy olmutidur. Peterburq bitki fi:
 +
zioloqları məktəbinin banisidir.
 +
İlk bitki fiziologiyası dərsliyinin
 +
muəllifidir. Əsas tədqiqatı bitki-
 +
lərdə fotosintez və maddələr mubali-
 +
ləsinə həsr edilmiidir. İlk dəfə
 +
(1867, O. V. Baranetski ilə birgə)
 +
iibyələrdən yosunların yapıl hy-
 +
ceyrələrini a ırmındır. Simbioge-
 +
 +
 +
vıetnamo-so-
 +
 +
 +
FANTASTRON
 +
 +
 +
nez nəzəriyyəsini inkipaf etdirmiin,
 +
rus botanikləri cəmiyyətinin fəxri
 +
prezidenti (1915) olmutdur. |
 +
Əd.: AndreV Serqeevic Faminiın.
 +
Jiznh i nlucnal deltelınosth, L., 1981.
 +
FAM TUAN (Rhap Tiap) (d. 14.2.
 +
1947, Thaybin əyalə"cnin Kuoktuan
 +
k.)—VSR təyyarəci- dənə"
 +
kosmonavtı. Pod-
 +
polkovnik, iki də- Yİ
 +
fə VSR Qəhrəmanı (EY
 +
1973, 1980). Sovet =
 +
ttifaqı Qəhrəma- –
 +
nı (1980). 1968 il- .
 +
dən Vyetnam KP uz-
 +
vu. SSRİ-də Hərbi
 +
Təyyarəcilər Mək-
 +
təbini (1967) və Y.
 +
A. Qaqarin ad. Hər-
 +
bi- Hava Akademiya-
 +
sını bitirmitdir ”” "SUR izi
 +
(1982). 1979 ildən Y. A. Qaqarin ad.
 +
kosmonavtlar hazırlayan mərkəzdə
 +
c İnterkosmosə proqramı uzrə TaM ha-
 +
zırlıq kursu kecmitdir. 1980 il iyu-
 +
lun 23-də “Co/ya-379 KOCMHK KƏMHCHH/ZƏ
 +
(V. V. Qorbatko ilə birlikdə) kosmo-
 +
sa ucmutdur. cSoyuz-bə—cSoyuz-Z368, —
 +
c“Soyuz-37 kompleks proqramının (L.
 +
İ. Popov və V. R. Ryuminlə birlik-
 +
də) həyata gecirilməsində itptirak et-
 +
mi və iyulun 31-də c“Soyuz-Zbə gəmisi
 +
ilə Terə qayıtmındır (V. V. Qorbatko
 +
ilə birlikdə). Lenin ordeni ilə təl-
 +
tif olunmuzidur.
 +
FANAQORİYA (Rhaparӧqeya)—Taman
 +
y-a-da antik ipəhər (Krasnodar əlkəsi-
 +
nin Sennoy qəs. yaxınlıqında). Əsası
 +
e.ə. 6 əsrin 2-ci yarısında qoyulmuiq-
 +
dur. E.ə. 5 əsrdən Bospor dəvlətinin
 +
tərkibində idi. Əhali k.t., balıqcı-
 +
lıq, sənətkarlıq və ticarətlə məpqul
 +
olmutdur. 19 əsrdən arxeoloji qazın:
 +
tılar aparılır. PTəhərin bir His-
 +
səsi su altında qalmındır. Qala di-
 +
varının əzulu, Şama bil məhəllələri-
 +
nin, dulusculuq e"malatxanalarının
 +
qalıqları və s. apkar edilmiindir. F.
 +
11—12 əsrlərədək məvcud olmudur.
 +
FANQLAR, panqvelər, paxu-
 +
inlə r—Kamerun, Qabon və Ekvato-
 +
rial Qvineyada yapayan qohum xalqlar
 +
(yaunde, bulu, bene "və 6.) qrupu. 2,2
 +
mln. nəfərdir (1978). Dilləri bantu
 +
dilləri ailəsinin :1i1m.-q. qrupuna aid-
 +
dir. Ən”ənəvi dini e”tiqadlarını sax-
 +
layırlar, bir hissəsi xristiandır.
 +
Əkinciliklə məpquldurlar: plantasi-
 +
yalarda, k.t. məhsulu e”mal edən mu-
 +
əssisələrdə, həmcinin aqac e"malı və
 +
mə”dən sənayesində də iiləyirlər.
 +
FANDANQO (isp. Eapdapso)—ispan
 +
xalq rəqsi. Kastiliya və Əndəlisdə ge-
 +
nip yayılmızidır. Musiqi əlcusu
 +
3/4, tempi mӱlayimdir. F.-nun butun
 +
nəvləri mahnının muppayiəti ilə qo-
 +
ia ifa olunur. 18 əsrdən F.-nun melo-
 +
diyaları bəstəkarlar tərəfindən ip-
 +
lənmiyi (X. V. Qlyuk, V. Motsart, N.
 +
Rimski-Korsakov, E. Qranados və 6.),
 +
ayrı-ayrı orijinal əsərlərə daxil
 +
edilmindir.
 +
FANDİ (Rapdu) — Atlantik okeanı-
 +
nın PY1imali Amerika sahillərində
 +
kərfəzi. Men kərfəzindən 11m.-dadır.
 +
Uz. 300 km, eni 90 km-ə, dərinliyi gi-
 +
ri Hissədə 208 m-ə qədərdir. Dunya
 +
okeanında ən Yuksək (18 m-dək)qabarma-
 +
lar burada olur. Muhum portu Sent-
 +
Condur. :
 +
FANER (alm. Eoqpyeq, dbp. fournir—
 +
təchiz etmək, qoymaq)—bir-birinə ya-
 +
pıapidırılmın iki və ya daha cox qipon
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
507
 +
 +
 +
levhəsindən hazırlanmızi taxta mate-
 +
rial. F. ucun, əsasən, aqcaqayın, bə”-
 +
zən isə tiyam aqacı, qızılarac və fıs-
 +
tıq aqacı iponundan istifadə edilir.
 +
Bir-birinə yapızidırılan ləevhələrin
 +
pər “Bz qarpqılıqlı surətdə perpen-
 +
dikulyar istiqamətdə olmalıdır. Ya-
 +
pıpidırmaq ucun sintetik termoreak-
 +
tiv yapımqan və ya təbii yapıiyqan
 +
iplədilir. F. ləvhələrin qalınlıqı
 +
1—19 mm (12 mm-dən qalın təbəqələr
 +
F. tavası adlanır), eni və uz. 725
 +
2440 mm olur. Xususi nevləri: bake-
 +
litli (yuksək dərəcədə suyadavamlı),
 +
dekorativ (uzluklu, ƏPTYK/Y), pro-
 +
filli (pres-qəlibdə preslənməklə alı-
 +
nan) və s.-dir. F. uzunu və eni uzrə
 +
kifayət qədər mexaniki məhkəmliyə
 +
malik olur, orta sıxlıqı (həcmcə)
 +
təbii aqac materialına nisbətən xeyli
 +
azdır, anizatropdur.
 +
 +
FANEROZOY EONU, fanerozoy
 +
(yun. rhapeqӧv—acıq, aikar -- 20e—hə-
 +
yat, Həyat tərzi)— Yerin geoloji ta-
 +
rixinin umumi davamiyyət mӱddəti 570
 +
mln. il olan Paleozoy, Mezozoy və
 +
Kaynozoy eralarını əhatə edən ən beyuk
 +
vaxt. intervalı. 4F.e.əz terminini
 +
 +
 +
Yerin geoloji tarixini 2 eona (Krin-
 +
 +
 +
tozӧy eonu və F.e.) ayırmınq Amerika
 +
r C. Cedvik təklif etmiidir
 +
1930). |
 +
N REROFİTLƏR (yun. phanerös—
 +
gərunən, aikar, acıq--rhu(ӧp—bitki)
 +
—bitkilərin həyat forması, tumur-
 +
cuqları torpaq səthindən hundurdə yer-
 +
lətir. (D.-ə arav, kol və oduncaqlaiq-
 +
mıli lianalar aiddir. F.-i hund.-nə
 +
gerə mikrofanerofitlərə (Hund. 2—8
 +
m), mezofanerofitlərə (hund. 8—30 m)
 +
və meqafanerofitlərə (30 m-dən hund.)
 +
bəlurlər. -
 +
FANTAZİYA(yun. rhapkaza —təxəyyul)
 +
—sərbəst formalı instrumental mu-
 +
siqi pyesi. F.-da improvizasiya xusu-
 +
siyyətləri muhum əhəmiyyət kəsb edir.
 +
16 əsrdə tokkata və ricerkara yaxın
 +
polifonik pyeslər F. adlanmındır.
 +
17 əsrdə konsert, simfoniya, uvertura,
 +
sonata və rondonun tə”sirinə mə ruz
 +
qalmıpidır. 17—18 əsrlərdə F.-dan
 +
fuqaya, bə”zən isə sonataya, mӱqəddimə
 +
kimi istifadə olunmuidur. 19 əsr--
 +
də F. quruluca sonataya, bə”zən sim-
 +
fonik poemaya yaxın əsər, eyni zaman-
 +
da opera, balet, xalq mahnıları məv-
 +
zuları əsasında virtuoz pyes kimi .
 +
genin yayılmıldır. Y.M Hacıbəyov
 +
Azərb. xalq calqı alətləri ork. ucun
 +
F.-lar bəstələmiidir.
 +
FANTASTİKA (yun. rhapgazIGe —
 +
təxəyyul bacarıqı)—dunyanı əks et-
 +
dirmə forması: F.-da real təsəvvur-
 +
lər əsasında təsvir olunan Kainatın
 +
məntiqi cəhətdən uyulimaz (cfevqəl”a-
 +
Dət, cqəribək) mənzərəsi yaradılır.
 +
mifologiyada, folklorda, incə-
 +
sənətdə, sosial utopiyada geni Ya-
 +
yılmıtidır. Bədii ədəbiyyat, teatr və
 +
kinoda, təsviri sənətdə F. qrotesk
 +
obrazlarda, simvol və sujet konstruk-
 +
siyalarında mçəllifin və butun bir
 +
devrun dunyabaxınlını ifadə edə
 +
bilər (Rablenin “Qarqantua və Panta-
 +
qruelqi, C. Sviftin “Qulliverin sə-
 +
yahətik və s.). 19—20 əsrlərdə elmi
 +
fantastika xususilə inkitaf etmipi-
 +
dir (bax Elmi-fantastik ədəbiyyat).
 +
FANTASTRON — zamanla mutənasib
 +
dəyitən elektrik gərginliyi impuls-
 +
ları yaradan, avtorəqs və ya gezləmə
 +
rejimlərində iiləyən reloksasiya
 +
generatoru. Elektron lampaları (əsa-
 +
 +
 +
508
 +
 +
 +
FANTEN-LATUR
 +
 +
 +
 +
 +
 +
sən, pentod) əsasında yıqılmıtt F.
 +
dəyipən gərginliyin beyӱk dutiguləri
 +
ucun, bipolyar və ya unipolyar tran-
 +
zistorlar əsasında yaradılmıpl
 +
 +
isə kicik gərginlik dutpguləri ucun
 +
əlveriplidir. F. radiotexniki qur-
 +
qularda, əsasən, mitariəkilli gər-
 +
ginlik generatoru və beyuk tə”siret-
 +
mə mӱddətinə malik duzbucaqlı im-
 +
pulslar generatoru kimi, həmcinin
 +
impulslar arasındakı zaman inter-
 +
vallarının əlculməsində və s.-DƏ iiİ-
 +
lədilir.
 +
 +
FANTEN-LATӰR (Rapbo-Tagoiq) An-
 +
ri (14.1.1836, Qrenobl—25.8.1904, Bu-
 +
re, Normandiya)—fransız boyakarı
 +
və qrafiki. 1850-ci illərdə Parisdə
 +
oxumutidur. E. Mane ilə dostluq et-
 +
mi, yaradıcılıqına Q. Kurbe və C.
 +
Uistlerin tə”siri olmutidur. Boya-
 +
karlıq və musiqidə yeni ideyaların
 +
tərəfdarı olan F.-L., yaradıcılı-
 +
qında 17 əsr holland boyakarlıqrı ən”-
 +
ənələrinə əsaslanmıtidır. Naturmort-
 +
lar, rəssamların və yazıcıların qrup
 +
portretlərini, simvolizmə yaxın tab-
 +
 +
 +
lolar və litoqrafiyalar yaratmındır. 337
 +
xal Q " ba =
 +
Akan xalqları qrupuna daxildirlər | ĞA
 +
 +
 +
FANTİLƏR—Qanada yappayan
 +
 +
 +
(bax Akanlar).
 +
 +
 +
FANTӦM DƏVRƏSİ (fr. fantome, —
 +
yun. rhapbaıpa—xəyal, kəlgə), mə f- E “Uş
 +
 +
 +
THAN paö6 HTƏCHH AZ Ə—pAÖHTƏ, CHrT-
 +
 +
 +
nallapma və idarəetmə siqnallarının 4
 +
 +
 +
verilməsi ucun dolaqlarında orta
 +
neqtəsi olan transformatorlar vasitə-
 +
silə yaradılmınt sun”i yol. Bə”zən ra-
 +
bitə xətlərinin sıxlaqidırılması
 +
ucun də tətbiq edilir.
 +
FANFANİ (ERap/ap:) Amintore (d.
 +
6.2, 1908, Aretso əyaləti, Pyeve-Santo-
 +
Stefano)— İtaliya dəvlət və siyasi
 +
xadimi, Xristian-Demokrat Partiya-
 +
sının (XDP) liderlərindən biri.
 +
İqtisad e.d. 1946 ildən parlament de-
 +
putatıdır. Muxtəlif illərdə baipl
 +
nazir, senatın sədri olmupdur. /0-ci
 +
illərin əvvəllərindən acıq antikom-
 +
munist məvqelərdə durur.
 +
 +
FAO (,:/1)—İraqda pqəhər və port.
 +
PPəttlul-Ərəb cayının mənsəbindədir.
 +
Neft ixrac olunur.
 +
FAOLİT—fenolformaldehid qatra-
 +
nı ilə hopdurulmu asbest (yaxud
 +
onun qrafitlə qarınıqı) əsaslı plas-
 +
tik kӱtlə. F.-dan qurqupun, burunc
 +
və paslanmayan poladı əvəz edən iri
 +
qabaritli, turpuya davamlı mə”mulat-
 +
lar, məs., borular, fitinqlər və qab-
 +
lar duzəldirlər.
 +
 +
FARA (fr. rhaqe, ilkin mənası --
 +
mayak, mayakın ipıqı: yun. Rhaqov-—
 +
qədim zamanlarda İsgəndəriyyə Yaxın-
 +
lıqında yerlətən və əz mayakı ilə
 +
məphur olan Faros a.-nın adından)—
 +
yolu ipıqlandırmaq ucun nəql. vasi-
 +
təsinin (avtomobklin, elektrovozun
 +
və s.) qabaq tərəfinə vurulan fənər.
 +
FARABӰNDO MARTİ—bax Marti
 +
 +
 +
Farabundo.
 +
FARABUNDO MARTİ ADINA
 +
milli AZADLIQ CƏBHƏSİ
 +
 +
 +
(FMMAC: Frente Farabundo Marti pa-
 +
ra la Liberaciön Nacional —FMLN)—
 +
Salvadorda hərbi-siyasi blok: 1980
 +
ilin oktyabrında yaradılmıptdır.
 +
Salvador Kommunist Partiyası, Fa:
 +
rabundo Marti adına Xalq Azadlıq
 +
uvvələri, İnqilabi Xalq Ordusu,
 +
Milli Muqavimət Tətkilatı və Mər-
 +
gəzi Amerika Zəhmətketlərinin İn-
 +
qilabi Partiyasını birlətdirir. Əl-
 +
kədə hekmranlıq edən amerikanpə-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
rəst mӱrtəce rejimin devrilməsi və
 +
inqilabi-demokratik həkumət yaradıl-
 +
ması uqrunda silahlı mubarizəyə bali-
 +
cılıq edir. Cəbhəyə daxil olan təil-
 +
kilatlar marksizm-leninizm məvqelə-
 +
rində durduqlarını e”lan etmipilər.
 +
FARAD—Beynəlxalq vahidlər sis-
 +
temində (BS) elektrik tutumu vahi-
 +
nn, M. Faradeyin pərəfinə adlan-
 +
dırılmındır. f və E ilə iplarə edi-
 +
lir. Hər keynəyinin yuku 1 k, keynək-
 +
ləri arasındakı gərginlik 1 v olan
 +
kondensatorun tutumudur. Praktikada
 +
tutumun daha kicik vahidlərindən
 +
də istifadə edilir: 1 mikrofarad
 +
(mkf)= 10—9 f, 1 pikofarad (lif) =
 +
= 10—12F. SQSE vahidlər sistemində
 +
tutum vahidi 1 sm qəbul edilir. Bu,
 +
radiusu 1 sm olan kurənin vakuum-
 +
dakı tutumudur.
 +
 +
 +
1 sm=1,11-10—12 f.
 +
 +
 +
FARADEY (Eaqadau) Maykl (22.9.
 +
1791, London—25.8.1867, orada)—in-
 +
əəə GİLİS fiziki, kim-
 +
 +
yacısı, elektromaq-
 +
nit sahəsi tə”limi-
 +
nin banisi. London
 +
Kral Cəmiyyətinin
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ӱzvu (1824) və
 +
prof. (1827), Pe-
 +
terburq EA fəxri
 +
 +
 +
uzvu (1830). Dəmir-
 +
ci ailəsində ana-
 +
dan olmu:i, ibti-
 +
dai məktəb qurtar-
 +
mıip, 14 yaqında
 +
MA. kitab duganı və
 +
cildxana sapibinin yanında təhsil al-
 +
mı, Kral İn-tunda H. Devinin mu-
 +
hazirələrini dinləmiit, həmin in-tda
 +
ipə qəbul edilmitdir (1813), H. Devi
 +
ilə səyahəti zamanı Fransa və İta-
 +
liyanın elmi laboratoriyaları ilə
 +
tanıip olmutidur. F. fizikanın bir
 +
sıra fundamental qanun və hadisələ-
 +
ini kipf etmipdir. O, H. Erste-
 +
öd maqnit əqrəbinin cərəyanlı na-
 +
qil ətrafında meylini gestərən ipti
 +
ilə tanıqi olduqdan sonra, elektrik
 +
və maqnit hadisələri arasında əlaqəni
 +
əyrənmii, cərəyanlı naqil ətrafında
 +
maqnitin və maqnit ətrafında cərə-
 +
yanlı naqilin fırlanmasını mula-
 +
Hidə etmitndir. F. sonrakı 10 ildə
 +
“maqnetizmi elektrikə cevirməyət cəhd
 +
ETMHLUI, tədqiqatlar elektromaqnit in-
 +
duksiyasının kəpifi ilə snəticələn-
 +
mipdir. F. elektromaqnit induksiya
 +
Hadisəsini ətraflı əyrənmiiy, onun
 +
əsas qanununu vermiiy, induksiya cərə-
 +
yanının muhitin xassəsindən asılı-
 +
lıqını muəyyənlipdirmindir. Əzunə
 +
induksiya hadisəsini, dəvrəni acıb
 +
baqladıqda yaranan ani cərəyanı təd-
 +
qiq etmiidir. F. elektrik cərəyanı-
 +
nın və maqnetizmin təbiətinə, muxtə-
 +
lif mӱhitlərdə keciriciliyin mexa-
 +
nizminə aid yeni ideyalar vermiit,
 +
bu ideyalar sonralar əzunu doqrult-
 +
mupidur. Elektrik cərəyanının mux-
 +
təlif təzahӱrləri arasında kəmiyyət
 +
əlaqəsi yaratmaq məqsədi ilə elektroliz
 +
hadisəsini eyrənmiti və onun qanun-
 +
larını vermindir (bu qanunlar mad-
 +
dənin və elektrik yukunun diskretli-
 +
yini gəstərən əsaslı dəlildir). Ener-
 +
jinin saxlanması qanunu kərif edil-
 +
məmipdən əvvəl F. muxtəlif €TYBBƏ-
 +
lərinə (enerji nəvlərinin) cvahid-
 +
liyik və onların qariılıqlı cevril:
 +
məsi fikrini irəli surmuil, fizi-
 +
 +
 +
Bani
 +
 +
 +
kaya quvvə xətləri anlayıpını daxil
 +
etmit, elektromaqnit qarpqılıqlı tə”-
 +
sirin sonlu sur”ətlə yayılan dala
 +
prosesi olduqunu seyləmipdir. F.
 +
mӱxtəlif materialların maqnit xas-
 +
sələrini eyrənərək para- və diamaqne-
 +
tizmi kəpf etmii, maqnit sahəsində
 +
ipıqın polyarlapqma mustəvisinin
 +
dənməsini gəstərmindir. Bu hadisə
 +
sonralar Maksvelin ipıqın elektro-
 +
maqnit nəzəriyyəsini təsdiq edən, maq-
 +
nit və optik hadisələr arasında əla-
 +
qəni gəstərən ilk təcrubi fakt ol-
 +
mupdur. Bir cox fiziki Hadisələr,
 +
anunlar, əlcu vahidləri F.-in adı
 +
ilə baqlıdır (farad, Faradey hadisə-
 +
si, ni ədi, Faradey silindri
 +
və s.).
 +
 +
 +
Əsərləri: Əksperimentalınıe is-
 +
sledovanin po zlektricestvu, t. 1—3, per.
 +
s anql., 1M.Y, 1947—59, İstoril sveci,
 +
M., 1980.
 +
 +
 +
FARADEY QANUNLARI —elektqro-
 +
Liz qanunları. M. Faradey vermiip-
 +
dir. 1-ci qanun: elektroliz zamanı
 +
elektrodlar uzərində toplanan mMad-
 +
dənin miqdarı (t) elektrolitdən ke-
 +
cən elektrik yukunun miqdarı (4) ilə
 +
duz mӱtənasibdir t2=kds (k—maddənin
 +
elektrokimyəvi ekvivalenti adlanır).
 +
2-ci qanun: elektrolitdən kecən eyni
 +
elektrik yukunun ayırdırı muxtəlif
 +
maddələrin miqdarı onların kimyəvi
 +
ekvivalentləri (4) ilə muӱtənasibdir.
 +
m x (AİF) q kq
 +
 +
burada E—Faradey ədədidir.
 +
 +
FARADEY ƏDƏDİ, Faradey sa-
 +
biti (E)—fiziki sabitlərdən bi-
 +
ri, Avoqadro ədədinin (M d elementar
 +
 +
 +
elektrik yukunə (e, elektronun İYKY)
 +
olan hasilə bərabərdir: E = N se
 +
 +
 +
= (9,648456 -- 0,000027) - 10* kx-mol 7,
 +
M. Faradeyin tərəfinə adlandırıl-
 +
mıipdır. F.ə.-ndən kimyada geniii is-
 +
tifadə olunur.
 +
 +
FARADEY HADİSƏSİ, Faradey
 +
effekti—maqnit sahəsində yer-
 +
lətdirilmiyi maddə daxilində maqnit
 +
quvvə xətləri boyunca yayılan mustəvi
 +
polyarlaqimılld ipıqın polyarlaima
 +
mustəvisinin dənməsi. M. aradey
 +
muppahidə etmitdir (1845). Təcrubədə
 +
muppahidə olunmutdur ki, maqnit sa-
 +
Həsində yerlətdirilmi:(i maddə daxi-
 +
lində mӱstəvi polyarlaimıin ipıqrın
 +
Yayılması zamanı polyarlatma mustə-
 +
visinin dənmə bucaqrı f=V/N olur
 +
şarm sahəsinin intensivliyi,
 +
|—ipıqın maqnit sahəsində getdiyi
 +
yol, V— Verde sabitidir). Dənmə bu-
 +
caqının ipyarəsi intensivliyin isti-
 +
qamətindən asılı olduqundan iipıq
 +
bir dəfə maqnit sahəsinin qӱvvə xət-
 +
ləri istiqamətində, ikinci dəfə onun
 +
əksinə eyni məsafə qədər yayıldıqda
 +
dənmə bucaqının qiyməti iki dəfə bə-
 +
yuyur. İpqıq təbii optik fəal maddə
 +
daxilində Yayılaraq onun qariısına
 +
qoyulmuii gӱzgӱdən əks olunduqdan son-
 +
ra həmin qədər yol getdikdə f=—0 olur.
 +
F.H.-nin yaranmasına səbəb maqnit ca-
 +
həsinin tə”siri nəticəsində saq və sol
 +
dairəvi polyarlaqimın ipıqın sın-
 +
dırma əmsallarının bir-birindən
 +
fərqli olmasıdır (tp. en ). İstə-
 +
nilən xətti polyarla:imını itiıqa sar
 +
və sol dairəvi polyarlatmısn ipıqla-
 +
rın superpozisiyası kimi baxmaq olar.
 +
Maqnit sahəsinin tə"siri nəticəsində
 +
n. tn olduquna gərə onların yayılq
 +
 +
 +
ma sur”ətləri (s/” və s/i—) də fərq-
 +
 +
 +
li olur. Buna gərə maddə daxilində
 +
məsafəsi qədər yayılarkən onlar ara-
 +
sında muvafiq fazalar fərqi yara-
 +
nır və bu səbəbdən də polyarlatma
 +
 +
 +
MYCTƏBHCH q — — (p..—p. ) qədər də-
 +
 +
 +
nur . ipıqın bopluqdakı dalqa
 +
uz.-dur).
 +
FARADİZAS İYA — alcaqtezlikli
 +
asimmetrik dəyitən cərəyandan diaq-
 +
nostika məqsədi ilə istifadə edilmə-
 +
si, kəhnə mӱalicə usuludur. M. Fara-
 +
deyin adındandır. Muasir tibdə daha
 +
effektli usullardan (elektrodiaqno-
 +
stika, elektriklə mualicə və s.) isti-
 +
fadə edilir.
 +
 +
FARADMETR (qbfarad --...metr)—sə-
 +
naye tezlikli dəyitən cərəyanda elek-
 +
trotexniki mə”mulatların (kondensa-
 +
tor, kabel və s.) elektrik tutumunu
 +
bilavasitə əlcmək ucun cihaz. F.-də
 +
ƏlLcu mexanizmi elektromaqnit, elek-
 +
trodinamik və ya ferrodinamik loqo-
 +
metrdir. F.-in pikalası mkf və nf-a
 +
gərə bəlgӱlərə ayrılır. Maqnito-
 +
elektrik əlcu mexanizmli duzləndiri-
 +
 +
 +
ci sistem F.-i də məvcuddur. Əlcmə
 +
xətası 1—4924-di
 +
 +
 +
ir.
 +
 +
FARVATER (hollandca xaaqcaeq:
 +
varen —həpəKəT €TMƏK, Y3MƏK -- vvater —
 +
su), gəmi yolu dəniz, gəl, ua),
 +
kerfəz və s.-də naviqasiya baxımından
 +
təhlӱkəsiz yolu, gəmicilik ucun ki-
 +
fayət qədər dərin və maneəsiz olma-
 +
lıdır. .-ə naviqasiya vasitələri
 +
ilə nipanlar qoyurlar.
 +
FARENHEYT İYKALASI —tempera-
 +
tur :ikalası: bu ppikalada buzun ərimə
 +
nəqtəsi ilə suyun qaynama nəqtəsi ara-
 +
sındakı temp-r intervalı 180 hissəyə
 +
— Farenheyt dərəcələrinə (2?) bəlun-
 +
muli, buzun ərimə temp-ru 322R, suyun
 +
qaynama temp-ru isə 2122 R- qəbul edil-
 +
mipdir. Alman fiziki D. Q. Faren-
 +
heyt (O. S. Fahrenheit, 1686— 1736)
 +
təklif etmipdir (1724). F.i.-ndan
 +
bir sıra əlkədə (o cumlədən ABPQT-da)
 +
istifadə edilir. F.i. (tp) ilə Sel-
 +
 +
 +
si :ikalası (1) arasında əlaqə * =
 +
= X. ((,—322 Ey dusturu ilə ifadə
 +
Q “də
 +
 +
 +
DAPEP ADALARI (danimarkaca
 +
Raeqoeqpey)— Atlantik okeanının iym.-
 +
1p.-ində arxipelaq. Danimarkanın tər-
 +
kibindədir. 20-dən cox vulkanik ada-
 +
lan ibarətdir. Umumi sah. 1,4 min
 +
x-m2. ƏH. 42 mindən cox (1983). Hund.
 +
982 m-dək. Bazalt və tuflardan təii-
 +
kil olunmutdur. Coxlu qup var. Ba-
 +
lıqcılıq və qoyunculuqla məiiqul
 +
olunur. İnz.m. Tors-Havn it.-dir.
 +
 +
FARERLİLƏR (Qo qouyzpaaq)—Farer
 +
a-rının əsas əhalisi, xalq. Təqr. 41
 +
min nəfərdir. (1978). Danimarkanın
 +
baiqa vil.-lərində də yapayırlar (5
 +
min nəfər). Dilləri german dilləri-
 +
nin tim. (Skandinaviya) qoluna daxil:
 +
dir. Dindarları luterandır. Balıq-
 +
cılıq, qoyunculuq və s. ilə məiqul
 +
OARJ (Eaqre) İv (19.8.1899, Salon-
 +
lə Provans—martın 30-dan 31-nə ge-
 +
cən gecə, 1953: Tbilisi)— Fransa ic-
 +
timai və siyasi xadimi, Fransa və
 +
beynəlxalq sulh tərəfdarları hərə-
 +
katının rəhbərlərindən biri. Pub-
 +
lisist yazıcı, rəssam. ac Xalqlar ara-
 +
sında sulhu məhkəmlətməyə gərə Bey-
 +
nəlxalq Lenin mukafatı laureatı
 +
(1952). Alman-faiyist mipqalı dəvrun-
 +
 +
 +
FARMAKOLOGİYA
 +
 +
 +
də (1940—44) Muqavimət hərəkatının
 +
fəal iptirakcısı, *Fran-tiryoru təpp-
 +
kilatının rəhbərlərindən olmutidur.
 +
Fransa Milli Sulh |Purasının səd-
 +
ri, Umumdunya Sulh TPurası və Bu-
 +
Rosӱnun uzvu (1950 ildən) idi. Avto-
 +
mobil qəzasında əlmutidur. Parisdə
 +
dəfn olunmustidur. .
 +
FARİA, Fariya (Rapa) Xesus
 +
(27.6.1910, Falkon pitatı, Boroxo) —
 +
Venesuela və beynəlxalq fəhlə və kom-
 +
munist hərəkatı xadimi. 1935 ildən
 +
Venesuela Kommunist Partiyasının
 +
(VKP) uzvu. 14 yapından 1944 ilədək
 +
neft mə”dənlərində fəhlə ippləmiit,
 +
neftcilərin ab lar ittifaqının
 +
ipində fəal iptirak etmit, 1944—48
 +
illərdə onun sədri olmupdur. 1946
 +
ildən VGP MK və VKP MK Siyasi
 +
Burosunun uzvu. 1951 ilin aprelindən
 +
VKP-nin Bai katibidir. Milli kon-
 +
qresə (1947—48, 1958—63), numayən-
 +
dələr palatasına (1968—78) secil-
 +
mimpdir. 1950—58 və 1963—66 illərdə
 +
həbsxanada, 1966—68 illərdə muhaci-
 +
rətdə olmutdur. Oktyabr İnqilabı və
 +
Xalqlar dostluqu ordenləri ilə tələ
 +
tif edilmitdir.
 +
FARİNGİT (yun. rhaqupx, rhaqup-
 +
roz—udlaq)—uӱdlaqın selikli qipiası-
 +
nın kəskin, yaxud xronik xəstəliyi.
 +
İnsanlarda kəskin F.-i mik-
 +
roblar (stafilo-, strepto-, pnevmo-
 +
kokklar) və viruslar, bə"zən kəskin ze-
 +
kəm tərədir.Əlamətləri: boraz-
 +
da quruluq, udqunanda aqrı, temp-r
 +
normal, bə”zən yuksək (37,52S) olur.
 +
Xronik F. kəskin F.-dən, spirtli
 +
ickilərdən, zərərli qazlardan, soyuq-
 +
dan tərəyir. Xronik F.-də borazda
 +
quruluq, qıcıqlanma, əskurək, bəlrəm
 +
olur. Mualicəsi: borazı cay
 +
sodası ilə yaxalamaq, coxlu isti cay
 +
icmək, pəhriz saxlamaq, xronik F.-
 +
də inhalyasiya və s.
 +
Heyvanlarda F. soyuqdan,
 +
yaxud mikroorqanizmlərin udlaq to"
 +
xumalarına gecməsindən baii verir.
 +
F. bə”zi infeksion xəstəliklərdən də
 +
(qarayara, saqqo, pasterellyoz və s.)
 +
əmələ gəlir. Əlamət ləri: cətin
 +
ulqunma, arız suyunun axması və s.
 +
Mualicəsi: heyvanı isti binada
 +
saxlamaq, sulfanilamidlər, antibio-
 +
tiklər vermək, seroterapiya və s.
 +
 +
 +
Ədə Qasımon Y,, Qulaq, burun və
 +
boqaz xəstəlikləri, B., 1980,
 +
 +
 +
FARİSEYLƏR (yun. Rhaq: Qoq ara-
 +
mi dilində peripayya, hərfi mə”na-
 +
sı—ayrılmınlar) — İudeyada e.ə. 2
 +
əsr— eoamızın 2 əsrində ictimai-di-
 +
ni cərəyan. Əsasən əhalinin orta təbə-
 +
qəsinin mənafeyini əks etdirirdilər.
 +
İuldaizmin sonrakı inkipafının
 +
ideoloji əsaslarını hazırlamındı-
 +
lar. Məcazi mə”nada-ikiuzlulər, riya -
 +
karlar (İncildə F.-ə verilən səciyyə
 +
ilə əlaqədardır).
 +
 +
FARKAMCY (Eaqkaz) Bepranan (m. 2.8,
 +
1949, Macarıstan, Dyulaxaza k.)—
 +
Mac.XR-in təyyarəci-kosmonavtı, ka-
 +
pitan. Mac.XR Qəhrəmanı (1980). So-
 +
vet İttifaqı Qəhrəmanı (1980). 1976
 +
ildən Macarıstan Sosialist Fəhlə
 +
Partiyasının uzvu. Dyerl Kilian ad.
 +
Ali Aviasiya Texniki Məktəbini bi-
 +
tirmitpdir (1967). 1976 ildən “İnter-
 +
kosmosə proqramı uzrə tam tə"lim
 +
kursu kecmipdir. 1980 il mayın 26-
 +
da *So|uz-36ə9 kosmik gəmisində tədqi-
 +
qatcı kimi ucmutdur (V. N. Kubasov-
 +
la birlikdə). Beynəlxalq hey”ət “Sal:
 +
 +
 +
509
 +
 +
 +
 +
 +
 +
yut-bə—cSoyuz-35ə—
 +
4Soyuz-Zbə orbital
 +
elmi-tədqiqat komp-
 +
leksində (əsas hey”-
 +
ət L. İ. Popov və
 +
V. V. Ryumin) nəzər-
 +
də tutulmuti birgə
 +
tədqiqat və eksperi-
 +
mentlər proqramı-
 +
nı Yerinə yetir-
 +
dikdən sonra i
 +
1980 il iyunun 3-də
 +
€ Soyuz-Zӧv gəmisin-
 +
də Yerə qayıtmıpi-
 +
dır. F. Lenin ordeni ilə təltif edil-
 +
 +
 +
midir.
 +
 +
FARMAKOQNOӦZİYA (yun. phirmakon
 +
— dərman -- ӱpoz15—eyrənmə, dərk etmə)
 +
—farmasiyanın bir bəlməsiy bitki və
 +
heyvan məniəli dərman xammalını,
 +
onun ilkin e”malının bə”zi məhsul-
 +
larını eyrənir. F. dərman bitkilə-
 +
rinin tədaruk edilməsini, qurudulma-
 +
sını, qablaidırılmasını və ceiid-
 +
ləndirilməsini, habelə muasir metod-
 +
larla fotokimyəvi analizlər aparmaq-
 +
la dərman bitkilərinin tərkibində
 +
olan fizioloji aktiv komponentləri
 +
(alkaloidləri, qlikozidləri, flavo-
 +
noidləri, kumarinləri, saponinləri,
 +
uzvi turiquları, mineral duzları,
 +
iəkərləri, apı və buzucu maddələri
 +
və s.) ayırıb onların fiziki-kimyə-
 +
vi xassələrini tədqiq edir. F. far-
 +
masiyanın ən qədim sahələrindəndir.
 +
Bir cox dərman bitkiləri Cənub-T1Pər-
 +
qi Asiya və Yaxın 1Pərq xalqlarına
 +
mə”lum idi. Avropada F.-nın əsasını
 +
qədim yunan həkimi Dioskorid (e.ə.
 +
1 əsr) qoymu:i, Qalen və Parasels, ərəb
 +
təbabəti F.-nı daha da zənginlətdir-
 +
miplər. 17 əsrin sonu 18 əsrin əvvəl-
 +
lərində Rusiyada F.-ya aid orijinal
 +
əsərlər (1778 ildə ilk rus farmako-
 +
peyası, 1783—88 ildə coxcildli 4Vra-
 +
cebnoye vepestvosloviye...z) meydana
 +
cıxdı.
 +
 +
Muasir F. ucun ixtisaslaima və
 +
diferensiasiya prosesi xarakterdir,
 +
bunun əsasında əczacılıq kimyası,
 +
dərman formalarının texnologiyası
 +
və biofarmasiya kimi elmi-təcrubi bəl-
 +
mələr yaranmındır. F. botanika ilə
 +
də sıx əlaqədardır. F. problemləri
 +
Umumittifaq Elmi-Tədqiqat Dərman
 +
Bitkiləri İn-tunda eyrənilir, ali
 +
və orta əczacılıq və tibb in-tları-
 +
nın muvafiq kafedralarında tədris
 +
edilir.
 +
FARMAKOLOGİYA (yun. rhaqtaKop
 +
— dərman --...logiy.)—dərman maddələ-
 +
ri və onların orqanizmə gəstərdiyi
 +
tə”sir haqqında tibbi, bioloji elm,
 +
geniti mə”nada fizioloji aktiv MAZ”
 +
dələr haqqenda elm. Dərman maddələ-
 +
ri barədə sistemləidirilmiiy mə Lu"
 +
matlara artıq Misir Ebers papirus-
 +
larında (e.ə. 17 əsr), 300-dək dərman
 +
bitkisi haqqında mə”lumata isə Hin-
 +
pokratın əsərlərində rast gəlmək
 +
olur: bunların dəqiq təsvirini əm
 +
yunan həkimləri Teofrast (e.ə. 372—
 +
287) və Dioskorid (e.ə. 1 əsr) vermiiq
 +
lər. F.-nın inkiafında Qalenin,
 +
İbn Sinanın, Paraselsin xidməti
 +
beyukdur. Muasir eksperimental F--
 +
nın əsasını 19 əsrin ortalarında R.
 +
Buxheym (Derpt) qoymuidur. 1778 ildə
 +
rus farmakopeyası (“Rhaqtasoroea
 +
Kozzesamg) nər olundu. 20 əsrin əvvəl:
 +
lərində eksperimental F. inkiiyaf
 +
etməyə bailadı. Muasir F.-nın bir
 +
sıra istiqamətləri mə"lumdur, far-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
———
 +
 +
 +
510
 +
 +
 +
FARMAKOPEYA
 +
 +
 +
Ko aa ın adaxlı o———————— 7 ——
 +
 +
 +
makodinamika — dərmanların
 +
orqanizmə tə”sirini, farmako-
 +
kinetika— dərmanların orqanizm--
 +
də paylanmasını, sorulmasını və bio-
 +
transformasiyanı, molekulyar
 +
1 dərmanların TƏ"CHDHHH molekul-
 +
yar səviyyədə, klinik F.—dərman-
 +
napbiH TƏ"CHDHHH K/HHHK iəraitdə, xəc-
 +
tələr uzərində eyrənir. F. umumi və
 +
xususi F.-ya ayrılır. Umumi
 +
dərmanların tə"sir mexanizminin umu-
 +
mi qanunauyqunluqlarını, orqanizmə
 +
daxil olma yollarını və s. əyrənmək-
 +
lə maiqul olur. Xususi F.-nın
 +
predmeti əlamətlərinə gərə sistemləii-
 +
dirilmiiy dərmanlardır: yuxugətirən,
 +
neyroleptik, qıcıqlandırıcı, urək-
 +
damar, bakteriyalara qarilı, parazit-
 +
lərə qariyı və s. F. muasir əczacılıq
 +
kimyası, farmakoqnoziya, farmasiya,
 +
biologiya, biokimya, fiziologiya, te-
 +
rapiya və s. elmlərlə sıx əlaqədar-
 +
dır. F. uzrə elmi tədqiqatlar SSR
 +
Tibb EA-nın Farmakologiya İn-tun-
 +
da, S. Orconikidze ad. Umunititi
 +
Elmi-Tədqiqat Kimya-Əczacılıq İN-
 +
tunda, tibb in-tlarının muvafiq ka-
 +
fedralarında aparılır. F. sahəsin-
 +
dəki tədqiqatlar 4“Farmakologiya i
 +
toksikologiyaz jurnalında, həmcinin
 +
cAzərbaycan Tibb jurnalıənda nəir
 +
olunur. SSR İ-də Fa bmakolokların
 +
umumittifaq elmi cəmiyyəti, o cumlə-
 +
dən Azərbaycan SSR Farmakoloqlar
 +
Cəmiyyəti fəaliyyət gestərir.
 +
FARMAKOPEYA (yun. rhaqpağorohpa
 +
— dərman hazırlamaq məharəti, rhaq-
 +
paKop—dərman--ro1bo—hazırlayıram)
 +
— dərmanların keyfiyyətini norma:
 +
lapdıran standartlar və əsasnamələr
 +
məcmuəsi. 1-ci F. 1498 ildə Floren-
 +
siyada, 1778 ildə isə Rusiyada cap
 +
elilmipdir. SSRİ-də 1968 ildə F.-
 +
nın indi də quvvədə olan 10-cu nətiri
 +
cat olunmutidur. SSRİ F.-sı umum-
 +
dəvlət qanunvericilik sənədidir)| mu-
 +
əyyən dərmanlara olan tələbatı edə-
 +
yən, dərmanları saxlayan, onu Hhazır-
 +
layan, nəzarət edən butun idarələr
 +
ucun qanundur. F.-da dərmanların
 +
kimyəvi, as kinyovg və bioloji
 +
analizinin təsviri: zəhərli (A siya-
 +
hısı) və guclu tə”sirli (B siyahısı)
 +
dərmanların siyahısı, dərmanları
 +
qəbuletmə dozası (birdəfəlik və gun
 +
ərzində). reaxtivlər və indikatorlar
 +
haqqında mə”lumatlar saxlanılır.
 +
Bir cox əlkələrdə milli F. mevcud-
 +
dur. Umumdunya Səhiyyə Təpkilatı
 +
qanunvericilik xarakteri daiyımayan
 +
Beynəlxalq F. nər elir.
 +
FARMAKOPSİXOLOGİYA
 +
Psikofarmakologiya.
 +
FARMAKOTERAPİYA (yun. rhaqta-
 +
Gop — dərman--terapiya), dərman
 +
mualicəsi — dərman maldələri
 +
ilə mçalicə. Etiotrop F. (yun.
 +
a((1a—səbəb 4- (qorov—istiqamət) — dər:
 +
man maddələrinin xəstəliyi teərədən
 +
səbəbə tə”siri (infeksion xəstəliklə-
 +
rin muçalicəsində antibiotiklərin,
 +
zəhərlənmədə—spesifik antidotların
 +
tiləlilməsi). .Etiotrop F.-ya Yaxın
 +
olan əvəzedici F. — bu zaman
 +
orqanizmə yeridilən dərmanlar fizio-
 +
loji aktiv Maddələr olub, hormonal
 +
preparatların catımmazlıqında iiq
 +
lədilir. Patogenetik F. xəştəliyin
 +
əmələgəlmə mexanizminə tə”sir edir
 +
(məs., urək catıtnmazlıqında urək
 +
qlikozidlərinin, stenogkardiyada HHT-
 +
roqliserinin və s. ipilədilməsi).
 +
Əgər dərmai maddələri xəstəliyin ay-
 +
 +
 +
— bax
 +
 +
 +
rı-ayrı əlamətlərini aradan qaldı-
 +
rarsa, bu simptomatik F. adlanır. F.
 +
cox vaxt baiqa mualicə ӱsulları ilə
 +
(fizioterapiya, qida ii və s.)
 +
yanamı tətbiq edilir. İnfeksion və
 +
ipii xəstəliklərinin kimyaterapiyası
 +
F.-nın xususi istiqamətidir. Bir ne-
 +
cə dərman preparatını birlikdə ii1-
 +
lətdikdə mualicə daha effektli olur.
 +
Orqanizmin fərdi xususiyyətlərindən
 +
asılı olaraq farmakoterapeətik mad-
 +
dələr bə”zi xəstələrə yaxiı tə”sir et-
 +
mir, allergiyaya səbəb olur.
 +
 +
Muasir F.-da kimyaterapevtik və
 +
hormonal preparatların, psixotrop
 +
maddələrin və bir sıra effektli
 +
dərman maddələrinin piylədilməsi
 +
həkimə xəstəliyin profilaktika və
 +
mӱalicəsi ilə səmərəli məiqul ol-
 +
maqa genii imkan yaradır.
 +
 +
Ədə Yuzbaptinskaya P., Da-
 +
xili xəstəliklərin farmakoterapiyası,
 +
B., 1977, Farmakoterainn v pediatrii,
 +
 +
 +
pod red. E. M. Lukhinono i M. M. Tara-
 +
xonsgoqo, Kien, 1941,
 +
 +
 +
FARMASİYA (yun. rhaqtageya, rhaq-
 +
paKop—dərman, dərmanların iilə-
 +
dilməsi)—dərman maddələrinin isteh-
 +
salı, tədqiqi, saxlanılması, hazır-
 +
lanması, buraxılması və s. problem-
 +
ləri eyrənən kompleks elmi-praktiki
 +
fənn. Farmakologiya ilə birlikdə
 +
dərmanlar haqqında elmdir. F.-ya əc-
 +
zacılıq kimyası, farmakoqnoziya, F.-
 +
nın təpqkili və iqtisadiyyatı və s.
 +
bəlmələr daxildir. Biofarmasiya
 +
(dərman effektinin onun iilənmə
 +
formasından və hazırlanma texnolo-
 +
kiyasının xususiyyətlərindəh asılı
 +
olması) F.-nın perspektiv istiqamət--
 +
lərindəndir. F. sahəsinin mutəxəs-
 +
sisləri əczacı adlanır. Əczacılıq
 +
sahəsinin idarəsinə dərman maddələ-
 +
ri hazırlayan elmi-tədqiqat in-tları,
 +
laboratoriyalar, mӱəssisələr, dərman
 +
bitkiləri toplanmasına rəhbərlik
 +
edən idarələr, aptek və anbarlar, ana-
 +
litik laboratoriyalar daxildir.
 +
FARMACTƏPƏ — Azərb.SSR-də (La-
 +
cın r-nu), Qarabaq yaylasında dar.
 +
İldırımsu (Hocazsu cayının sar qo-
 +
lu) və Zabux (Minkənd) cayları ara-
 +
sındadır. Sənmuiiy vulkan konusu-
 +
dur. Hund. 2330 m. Yay otlarıdır.
 +
FARMER (Eaqpeq) Henri Corc (17.
 +
1.1882, İrlandiya, Birr—30.12.1965,
 +
Lanark qraflıqı, Karluk)—ingilis
 +
musiqipqunası. 1914—47 illərdə
 +
Qlazqoda yappqamıiq, burada ork.-ə rəh-
 +
bərlik etmii, un-tdə dərs demiidir
 +
Yaxın |Pərq xalqlarının musiqisi,
 +
xususilə ərəb musiqisi və onun MYX-
 +
təlif nəzəri məsələlərini tədqiq et-
 +
MHUI, orta əsrlər ərəb, Azərb. (Əbdul-
 +
qadir Maraqi, Səfiəddin Urməvi) mu-
 +
siqi nəzəriyyəcilərinin yaradıcılı-
 +
qını eyrənmiiy, ayrı-ayrı musiqi alət-
 +
lərinin (o cӱmlədən qədim ərəb, turk)
 +
təsvirini və təsnifatını vermiidir.
 +
413 əsrə qədərki ərəb musiqisi tari-
 +
xit, cİslam musiqisin F.-in muhum
 +
elmi əsərlərindəndir.
 +
FARNEZE (Eaqpeze)—italyan
 +
nəsli (12 əsrdən mə”lumdur). Parma və
 +
Pyacensa hersoqluqlarında hakimiy-
 +
yətlə olmutlar |1545— 1731). ƏH MƏHI-
 +
hyp numayəndələri: Pyer Luici
 +
(1503—47) Aleksandr F. (1545 —
 +
92). Sonuncu nӱmayəndəsi
 +
F. (1679— 1731).
 +
 +
FARS (fr. /Qaqse—tpit zarafat, təl-
 +
xəklik: lat. REaqsyo—təlqin etmək)—
 +
 +
 +
knyaz
 +
 +
 +
lində Azərbaycan səzləri, B.,
 +
tanonv R., F
 +
dikası, B.,
 +
 +
 +
Dindarları
 +
1) 14—16 əsrlərdə Qərbi Avropa elkə- Kəndliləri,
 +
 +
 +
lərində yayılmınq xalq teatrı və məi-
 +
MƏT ədəbiyyatı nəvu. F.-ın kəku xalq
 +
mərasimləri və oyunları ilə baqlı-
 +
dır. F.-lar dini misteriya tamaila-
 +
larında pərdəarası fasilələrdə oy-
 +
nanılmıpi, sonralar mustəqil meydai
 +
tamapası kimi oo nn ui xəb, F.
 +
komik, cox zaman satirik istiqaməti,
 +
realist konkretliyi, həyatsevərliyi,
 +
azadfikirliliyi ilə fərqlənmindir.
 +
F.-dakı maska-obrazlar (səfehlər, de-
 +
yingən arvad, kutbeyin hakim, fırıl-
 +
laqcı həkim və 6.) sosial tiplərin Ya-
 +
radılmasında ilk addım olmuiddur.
 +
F.-da buffonada əhəmiyyətli Yer tut-
 +
mutdur. F. ən”ənələri aktyor sənəti-
 +
nə, maska komediyasına, dramaturqla-
 +
rın (J. B. Molyer və b.) yaradıcılı-
 +
qına təsir gəstərmitdir. 19 əsrin
 +
sonu—20 əsrdə qismən B. Brext, A.
 +
Jarri pyeslərində F.-dan istifadə et-
 +
mimplər. 2) 19—20 əsrlərdə xalq ən ”-
 +
ənələri ilə baəlı olmayan, qazanc məq-
 +
sədli burjua teatrı janrı.
 +
 +
FARS DİLİ, fars i—farsların
 +
dili. İran dillərinin c.-q. qoluna da-
 +
xildir. Bu dildə təqr. 16,5 mln. adam
 +
danımır (1978). Uc tarixi inkipaf
 +
dəvru kecmiidir: qədim (e.ə. 6—3 əsr-
 +
lər), orta, yaxud pəhləvi (e.ə. Z əsr—
 +
eramızın 7 əsri) və yeni (7 əsrdən). 9
 +
 +
 +
əsrdən formalaiqan dəri dili fars-
 +
lar, taciklər və əfqanların muiltə-
 +
rək ədəbi dilinə cevrilmitdi. 16
 +
əsrdən etibarən fars, tacik və far-
 +
si-kabili (1965 ildən dəri) dilləri
 +
mustəqil inkipaf etmitdir. Bir He-
 +
cə ipivəsi var. Ədəbi dil Tehran iili-
 +
vəsinə əsaslanır. Fonetikasında 6
 +
monoftonq sant, 2 diftonq, 23 samit
 +
var. Vurqu, adətən, səzun son hecasına
 +
dupqur. Adlarda hal sisteminin, cins
 +
kateqoriyasının olmaması F.d. mor-
 +
Folokiyasının batilıca
 +
 +
 +
| cəhətidir.
 +
e”li seəzdəyitmədə analitik forma-
 +
 +
 +
lar ustunluk tətkil edir. Sintak-
 +
sisi ucun izafət səciyyəvidir. Lek-
 +
sikasında ərəb, turk (xususən
 +
19 əsrdən isə, həm də fransız, rus,
 +
ingilis
 +
coxdur. Əlifbası ərəb qrafikasına
 +
əsaslanır.
 +
qrammatikasını (“Qanuni-Qudsiz,1828)
 +
A. A. Bakıxanov yazmıtndır.
 +
 +
 +
zərb.),
 +
 +
 +
dillərindən gecmə səzlər
 +
 +
 +
Rusiyada F.d.-nin ilk
 +
 +
 +
Ədə Zərinəzadə H., Fars di-
 +
1962, C y n-
 +
ars dili tədrisinin meto-
 +
 +
 +
1973: Hatəmi N. Z., Fars
 +
 +
 +
dili, B., 1984: Bakixanov A., Krat-
 +
kan qrammatika persidskoqo azıka, Tif-
 +
lis, 1831: Rubincik Conpe-
 +
 +
 +
MEHHbif persidskiNn sabik, M., 1860) feHə
 +
onun, Osnonvı
 +
izıka,
 +
Leksikoloqil
 +
azıka, M., 1975
 +
 +
 +
FARSLAR (əzlərini irani,ira-
 +
nilər adlandırırlar) — İran əha-
 +
lisinin təqr. yarısı (16,5 mln., 1978),
 +
 +
 +
M frazeoloqii persidskoqo
 +
 +
 +
1951, Teücukxkon .İL C
 +
 +
 +
sovremennoqo persidsgoqo
 +
 +
 +
millət. Əsasən, Mərkəzi və PPərqi
 +
İranda yatpayırlar. Fars dilində
 +
danınırlar. randilli tayfaların
 +
 +
 +
muasir İran ərazisinə e.ə. təqr. 2-ci
 +
minillikdə gəlmələri
 +
lir.
 +
lətində hakim mevqe tutmuiydular. F.-
 +
ın təpəkkulundə ərəb, turg və monqol
 +
tayfaları da iptirak etmiilər. Mil-
 +
lət kimi 19 əsrin ortalarından f
 +
Antonio malaimaqra batilamıdlar.
 +
qədər zərdutitiliyə etiqad edirdilər.
 +
 +
 +
ehtimal edi-
 +
Fars tayfaları Əhəmənilər dev-
 +
 +
 +
or-
 +
F. islama
 +
əsrdən işlam dini yayılmındır.
 +
musəlman-iiədirlər.
 +
əsasən, əkincilik, baqcı-
 +
 +
 +
lıq, tərəvəzcilik, maldarlıq, həmci-
 +
nin xalcacılıq, toxuculuq və s. ilə
 +
məpquldurlar. PTəhərlərdə isə sənət-
 +
garlıq, ticarət geniti yayılmındır.
 +
Ailədə və ictimai həyatda məpHnər ra-
 +
nunları gucludur. Qadınlara yalnız
 +
1963 ildə secki huququ verilmipdir.
 +
F.-ın zəngin mədəniyyətləri (tifahi
 +
xalq Yaradıcılıqı, ədəbiyyat, musiqi
 +
və s.) var. Bax həmcinin İran məqa.
 +
ləsinə. |
 +
FARTİNQ (ing. Eaq(Hӱpr, qədim ing.
 +
Qeoq(ha—dəerduncu) — penninin 1/4-nə
 +
ə ən xırda ingilis sikkəsi.
 +
 +
ildə tədavuldən cıxarılmınndır.
 +
FARUQ (Abdulla Musa oqlu Ə ürə r
 +
diyYevin təxəllusu:z 24.4.1907, in-
 +
diki Gəycay r-nunun Poti k.—1943)—
 +
Azərb. sovet pqairi. Beyuk Vətən MY-
 +
haribəsi iptirakcısıdır. cu fuq-
 +
lər qızaranda (1929), “Yarım (1933),
 +
aTalıtp Daxlarız (1935), “Deyuti yol-
 +
larındaq (1936), “Dalqalarə (1937),
 +
caQızıl əsgər pe/rlərik (1938) kitab-
 +
larında ictimai-siyasi lirika, inqi-
 +
labın, sosializm quruculuqunun TƏ-
 +
rənnumu, vətəni mudafiə məvzuları
 +
əsas Yer tutur. *Sarıtelə mənzum he-
 +
kayəsi kollsktivləiymə dəvrundə Azərb.
 +
gəndindəki sinfi mubarizədən bəhs
 +
edir. Beyuk Vətən muharibəsi illə-
 +
rində sovet deyuticulərinin qəhrəman-
 +
lıqını tərənnum edən əsərlər (4Cəb-
 +
həyə gedərkənə, “Birinci yara, cYolu-
 +
mu gəzləq, “İyirmi səkkiz qvardiya-
 +
cıə,c Vətən muharibəsi dastanı və s.)
 +
yazmınidır. “Sasunlu David dasta-
 +
nından parcaları, A. Puiykin,
 +
N. A. Nekrasov, T. Q. PPevcenko, A. Se-
 +
reteli, Cambul, Kəminə, A. Koydula
 +
və b.-nın bə”zi əsərlərini tərcu-
 +
mə etmipdir. Cəbhədə həlak olmuil-
 +
 +
 +
dur.
 +
 +
“FARU Qu (“Ədalət tərəfdarıqj)— 1907
 +
ildə RSDFP Bakı Komitəsi yanında
 +
bolpeviklərin qabaqcıl daqıstanlı
 +
fəhlələrlə birlikdə təpkil etdiyi
 +
s.-d. qrupu. Q. Aqasiyev və M. Aydın-
 +
bəyovun rəhbərlik etdiyi 4F.ə-un əsas
 +
məqsədi Bakıda inləYən daqıstanlı
 +
fəhlələr arasında marksizm-leninizm
 +
ideyalarını yaymaq, tə”til və numayii
 +
lər təpkil etmək, muxtəlif millət-
 +
lərin zəhmətkeiləri arasında beynəl-
 +
miləlciliyi məhkəmlətmək idi. Rusi-
 +
yada 1905—07 illər inqilabının MəR-
 +
lubiyyətindən sonra cF.ə-un rəhbər-
 +
ləri həbs olunmuti, qrup 63 "HUHHH
 +
dayandırmındı. 1918 ilin yanvarın-
 +
da 4F.v yenidən fəaliyyətə balilamıiy
 +
və avqustadək davam etmiiydir.
 +
FAS (ing. Qaz, Eqee ayopuz14e 5Hir sez-
 +
lərinin ilk hərflərindən—gəmi bor-
 +
tu boyu bopdur)—dəniz daplımaların-
 +
da əmtəələrin alqı-satqı sevdəsi nə-
 +
vu. F.-ın ipərtinə gərə satıcı əmtəə-
 +
ni alıcının gəstərdiyi Yugləmə Yeri-
 +
nə gətirməlidiry əmtəənin qiymətinə
 +
onun gəmi bortuna gətirilmə xərci də
 +
daxildir: gəmi bortuna Yukləmə xərc-
 +
lərini isə alıcı ədəyir. |
 +
FASAD (fr. (aşade, ital. Kasstaga,
 +
Qasssa— ӱz, sifət)—bina və Ya tikili-
 +
nin xarici tərəfi. Batp F., yan F.-
 +
lar, gӱcə F.-ı, həyət F.-ı və s. F.-
 +
lar var. F.-ların muçtənasibliyi, de-
 +
talları və bəzəkləri adətən binanın
 +
tə"yinatı, uslub, fəza və konstruktiv
 +
Həlli ilə ipərtlənir. Muasir me mar-
 +
lıqda, xususilə kutləvi sənaye tikin-
 +
tisində genip fəza ilə əhatə olunan
 +
binaların butun F.-ları eyni dərəcə-
 +
də əhəmiyyətlidir.
 +
 +
 +
FASONLU TƏKMƏ
 +
 +
 +
FASİYA (lat. (asyev—sima, gərunuli,
 +
aNəv)—cəekuntudə və ya suxurda maddi-
 +
ləimit muasir və ya qədim cəkuntu-
 +
toplanma muhiti. 4*F.ə terminini ilk
 +
dəfə 1839 ildə A. Qresli sinxron cə-
 +
 +
 +
kuntulərin (petroqrafik tərkibinin .
 +
 +
 +
VƏ paleontoloji əlamətlərinin) də-
 +
Yipməsi mənasında iplətmipidir.
 +
Geoloji ədəbiyyatda *F.ə termininin
 +
100-dən cox mə”nası və 60-dan cox nə-
 +
BY məlumdur: cekmə, vulkanogen, me-
 +
tamorfik, kontiqental, cay, delta,
 +
gəl, dəniz və s. Hazırda F.-nın iza-
 +
hHında iki cərəyan geniiy yayılmıpi-
 +
dır. Birinci cərəyanın tərəfdarla-
 +
rının fikrincə F. fiziki-coqrafi
 +
iyəraitdir, Yəni cekuntutoplama mu-
 +
hitidir. İkincilərə gerə isə
 +
muxtəlif xususiyyətlərə malik cə-
 +
kuntulərdir.
 +
FASİLƏ,
 +
Pauza.
 +
FASİLƏ DƏSTƏSİ— Məhsulda
 +
tın orta i0”bəsi. 1916 ildə N.
 +
Uteygkin Balaxanı k. ətrafında ayır-
 +
mıtidır. Abieron Yy-a-nın mərkəzi
 +
hissəsində və q.-ində orta və iri dənə-
 +
li qumdatılardan, Qobustanın c.-İ1.-
 +
ində, Bakı arxipelaqında, Aqtaqı
 +
Kur cekəkliyində gilli qumdaiılar-
 +
dan ibarətdir.
 +
 +
FASİLƏLİK VƏ FASİLƏSİZLİK
 +
—materiyanın TYDy"IyHIYHy BƏ HHKH-
 +
af prosesini səciyyələndirən fəlsə-
 +
fi kateqoriyalar. Fasiləlik materi-
 +
yanın bəlumlu halını, cdənəvərli-
 +
İHHHə, sistemin ayrı-ayrı sabit unsur-
 +
lərini, inkipafın sıcrayıt xarak-
 +
terini, yeni keyfiyyətə gecidi, fasilə-
 +
sizlik isə sistemin butəvluyunu, tər-
 +
kib unsurlərinin sonsuz əlaqələrini,
 +
haldan-hala kecidin tədriciliyini,
 +
materiyanın muəyyən əlcu cərcivəsin-
 +
də talmasını bildirir. Metafizik
 +
dupquncə tərzi F. və F.-i bir-birin-
 +
dən ayırır. Dialektik materializm
 +
isə onların əksliyini, əlaqə və vəh-
 +
dətini də qəbul edir.
 +
 +
 +
Əd.: Marksizm-leninizm fəlsəfəsi-
 +
nin əsasları, B., 1980,
 +
 +
 +
FASİLƏSİZ ƏMƏK STAJI —bax
 +
Əmək stajı.
 +
 +
FASİLƏSİZ İNQİLAB—bax Ler-
 +
manent inqilab.
 +
 +
FASİLƏSİZ İSTEHSAL—istehsal
 +
xətləri, sahələri, sexləri, Yaxud bu-
 +
tevlukdə muəssisə (Yəklində təiykil
 +
edilmii fasiləsiz texnoloji proses-
 +
lərin məcmusu. F.i. metallurgiya, av-
 +
tomobilqayırma, traktorqayırma, ti-
 +
kii sənayesi, elektrik enerjisi hasi-
 +
latı, kimyəvi və yeyinti məhsulları
 +
istehsalı və s. sənaye sahələri ucun
 +
xarakterikdir. F.i. bir qayda olaraq,
 +
məhsul istehsalı vaxtını azaldır,
 +
əmək məhsuldarlıqının artırılma-
 +
sına imkan yaradır, əsas fondlardan
 +
tam istifadə edilməsini və dəvriyyə
 +
vəsaiti dəvriyyəsinin sӱr”ətləndiril-
 +
məsini tə”min edir. Axın istehsalı
 +
pəraitində F.i. daha effektli olur.
 +
FASİLƏSİZ TƏKMƏ—maye metalı
 +
su ilə soyudulan metal qəlibə (kris-
 +
tallizatora) tekmə və buradan bərki-
 +
mi pəstah və gulcələri fasiləsiz
 +
cıxarma prosesi. F.t.-də nəzəri cə-
 +
hətdən istənilən uz.-da pəstah almaq
 +
olar. F.t. alınan pəstahın butun uz.
 +
boyunca metalın tərkibinin, quruluyi
 +
və xassələrinin sabit qalmasını tə”-
 +
min edir. Bununla yanatı adi (ədədi)
 +
təkmə ӱsullarından fərqli olaraq
 +
 +
 +
dilcilikdə — bax
 +
 +
 +
qa-
 +
 +
 +
511
 +
 +
 +
F.t.-də metal itkisi, əmək, eləcə də
 +
təkmə qurqu və alətlərinin sərfi aza-
 +
lır: prosesi tamamilə mexaniklət-
 +
dirmək və avtomatlapdırmaq olur.
 +
F.t. ilk dəfə əlvan metallurgiyada
 +
tətbiq edilmii, sonralar poladtəkmə
 +
istehsalında genipq yayılmındır.
 +
F.t.-də kristallizator nov, vallar və
 +
hərəkət edən sonsuz metal lent ilək-
 +
lində hazırlanır. Fasiləsiz polad-
 +
 +
 +
Di
 +
 +
 +
Li. R
 +
rar
 +
 +
 +
LI
 +
cə
 +
“
 +
 +
 +
“AFA
 +
 +
 +
zz”
 +
 +
 +
cə
 +
Ur
 +
 +
 +
C 1
 +
C
 +
AŞ
 +
 +
 +
Fasiləsiz poladq
 +
təkməqurqusu:Y1—
 +
poladtəkmə calo-
 +
vu, 2— aralıq ca-
 +
lov:z Z3——kristal-
 +
lizator. 4—tək-
 +
rar soyutma zona-
 +
sı| 5—cəkici
 +
vallar: b6—kulcə:
 +
7—kulcəni kəsib
 +
ayırmaq ucun
 +
qurqu.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
təkmədə isə maye metal dibsiz metal qə-
 +
libə—kristallizatora (tpək.) verilir.
 +
Kristallizatorun divarı (adətən, mis-
 +
dən hazırlanır) onun icərisindəki
 +
kanallardan axan su ilə fasiləsiz so-
 +
yudulur. Fasiləsiz poladtəkmədə iya:
 +
quli, radial, mailc və əyrixətli tip-
 +
li F.t. qurqularından istifadə edi -
 +
lir. Muasir metallurgiyada alumi-
 +
nium və maqnezium ərintilərinin, elə-
 +
cə də aqır əlvan metal kulcələrinin
 +
cox hissəsi F.t. metodu ilə alınır.
 +
HCətin əriyən metal və titan kӱlcələri-
 +
nin istehsalında isə tə”sirsiz qaz mu-
 +
hitində və vakuumda F.t. prosesi,
 +
adətən, fasiləsiz əritmə ilə birgə
 +
aparılır. Sənayedə GƏLƏ cuqun
 +
tekmə qurqularından da geniii isti-
 +
fadə edilir.
 +
 +
SİS,Fazis (Rhaz)—1) Kolxi-
 +
danın əsas cayı Rioninin qədim Yun.
 +
adı. Qədim dunyada F. və Kolxida an-
 +
layıtlları cox vaxt eynilətdirilir-
 +
di. 2) Rioni cayı sahilində antik 119-
 +
hər və port. Əsasını e.ə. 6 əsrdə Mi-
 +
letdən kecənlər qoymutlar. 11 əsrdən
 +
Lazika mitropolitinin iqamətgahı
 +
idi. Yeri dəqiq muəyyənlətdirilmə-
 +
midir.
 +
 +
FASONLU TƏKMƏ—təkmə prose-
 +
si ilə alınan pəstah, yaxud mə"”mulat
 +
(buraya məs., gӱlcə və s. kimi təkmə
 +
yarımfabrikatlar aid edilmir). :
 +
t.-lər gəsmə yolu ilə e”mal edilir və
 +
ehtiyac olarsa termik e”maldan keci-
 +
rilir. F.t.-lər almaq ucun boz, yuk-
 +
 +
 +
512
 +
 +
 +
FASSİASİYA
 +
 +
 +
| E : | |
 +
 +
 +
sək məhkəm və ezlu cuqun, polad, mis,
 +
aluminium, sink, titan və digər tək-
 +
mə ərintiləri iilədilir.
 +
FASSİASİYA (lat. Qazsya—sarqı,
 +
zolaqu—bitkidə zoqların forması:
 +
nın dəytiməsindən əmələ gələn eybə-
 +
cərlik. Bitkinin spesifik viruslar,
 +
bakteriyalar, mikroskopik gəbələklar
 +
və fitohelmintlərlə yoluxması, gə-
 +
nələrlə, hətəratla zədələnməsi və s..,
 +
ionlapmınn iqualanmanın tə”siri,
 +
kimyəvi mutagenlər, boy nizamlayıcı:
 +
ları, pestisidlər, gӱbrələr, mexani-
 +
ki zərbə, rutubət, mipıq və temp-run po-
 +
zulması F.-ya səbəb olur.
 +
 +
FASSİYA (lat. Qazsta—sarqı, zolaq)
 +
--əzələ, damar, sinir və daxili orqan:
 +
ları ertən, sı”lifli birləidirici
 +
toxumadan təpkil olunmuiy qita. İN-
 +
sanlarda ayaqın altı, əlin ici və ba-
 +
ipın tuklu hissəsinin dərisi altın-
 +
da onlar aponevrozlara cevrilir.
 +
FASSİOLYOӦZ –Heyvanda və insanda
 +
yastı qurdların tərətdiyi qurd xəs-
 +
təliyi: trematodozlara aiddir. Tərə-
 +
dicisi insan və Heyvanların qaraciyə:
 +
rində, ed kisəsində, əd axarlarında
 +
parazitlik edir.
 +
 +
İnsanda F. dan 2—4 həftə
 +
sonra qızdırma, əskurək, dəridə səp-
 +
gi olur, qaraciyərin Həcmi beyuyur və
 +
aqrılı olur. Sonra xəstəlik xronik
 +
fazaya kecir və dispepsik pozqunluq-
 +
lar ba verir.
 +
 +
Heyvanlarda F. hər yerdə
 +
rast gəlir: SSRİ-də F. ilə qaramal,
 +
zebu, davar, dəvə, at, doviyan və s. hey-
 +
vanlar xəstələnir. Heyea (lar otlaqda
 +
yoluxurlar. Parazitlərin toksini or-
 +
qanizmi zəhərləyir. Heyvanda iptaha-
 +
sızlıq, zəiflik, arıqlama, məhsul-
 +
darlıqın azalması, ishal, qaraciyə-
 +
rin beyuməsi mutpahidə olunur. M u a-
 +
licəsi: insanda xloksil və Ya
 +
emetin: heyvanlarda — heksixol, kar-
 +
bon 4-xlorid, hHeksaxloretan və s.
 +
Profi laktikas”ı: insanda —
 +
tərəvəzi yumaq, bataqlıq, arx suyu ic-
 +
məmək, icilən suyu qaynatmaq və ya
 +
filtrdən kecirmək: heyvanlarda—ba-
 +
taqlıq ilbizi olan sahələrdə otarma-
 +
maq, otlaqı ləytimək, ilbizlərlə MY-
 +
barizə, profilaktik dərmanlama və s.
 +
baytarlıq-sanitariya tədbirləri.
 +
 +
Əd. Hacıyev Y., Kənd təsərru-
 +
fatı heyvanları nə ev qupilarının Hel-
 +
mintozları, B., 1977, Demidov N.
 +
V., Fasiiolez jinotnıx, M., 1965.
 +
FASTOV—USSR Kiyev vil.-nlə HƏ"
 +
hər. Fastov r-nunun mərkəzi. D.y. qov-
 +
iaqı. Kimya, mapınqayırma, elektro-
 +
termiya avalanlıqı z-dları, mebel,
 +
tikip f-kləri, yeyinti sənayesi, ta:
 +
rix muzeyi var. 1390 ildən mə"lumdur.
 +
GATAnV3M (nar. fatalis, fatum—ra-
 +
Te, enə) -Nər bir hadisənin və in:
 +
sanın hər bir hərəkətinin əzəli qis-
 +
mətdən bilavasitə asılı olmasına və
 +
labudən həyata kecməsinə e”tiqad edən,
 +
insan tərəfindən sərbəst hərəkət yo-
 +
lu secilməsini və təsadufiliyi is-
 +
tisna edən dunYageruiqu. İlk əvvəllər
 +
 +
. ideyası mifologiyada insanların,
 +
hətta allahların tale qariqısında
 +
acizliyi kimi qəbul edilirdi. Ston-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ə gərə kosmosda amansız tale
 +
ƏKM surur. Leybnitsin tə”limində
 +
monadaların qariılıqlı təsirini
 +
 +
 +
allah əvvəlcədən muəyyənləmdirmini
 +
dir. Hegeldə iəxsiyyət yalnız mutləq
 +
ruhun alətinə cevrilir. Teoloji F.-ə
 +
gərə tarixi halisələri və insan Həya-
 +
Yını allah əzəldən mucəyyənləndir:-
 +
 +
 +
mtidir. Marksizm F.-i Hec bir for-
 +
mada qəbul etməyərək, ictimai-tarixi
 +
prosesdə zərurət və təsaduf, azadlıq
 +
və zərurətin dialektika ı haqqındakı
 +
tə”limi ona qariı qoy.r.
 +
 +
FATEJ RSFSR Kursk vil.-idə Hə-
 +
hər. Fatej r-punun mərkəzi, Kəndir
 +
s”malı, yaq, gərpic, sumuk unu, Yem
 +
kombinatı var. Trikotaj mə”mulatı
 +
istehsal olunur.
 +
 +
FATİMƏ (605/606, Məkkə—632 633,
 +
Mədinə)—Məhəmməd peyqəmbərin qızı:
 +
xəlifə Əlinin arvadı. PTiə imamla-
 +
rı, İdrisilər, Fatimilər və b. ezlə-
 +
rini Əlinin və F.-nin xələfləri sa-
 +
Yırdılar.
 +
 +
FATİMİLƏR—ərəb xəlifələri su-
 +
laləsi |909—1171|. İslam dininin
 +
iiə məzhəbindən olan" F. əezlərini
 +
Məhəmməd peyqəmbərin qızı və dər-
 +
duncu xəlifə Əlinin arzadı Fatı-
 +
mənin nəslindən hesab edirdilər. Su-
 +
lalə PTimali Afrikada, Misirdə, Su-
 +
riyada, Yəməndə həkmranlıq etmitdir.
 +
Sulalənin banisi Ubeydullah əl-Meh-
 +
di (909—934|) idi. Fatimi xəlifələ-
 +
rindən əl-Muizz |953—975|, əl-Ha-
 +
kim |996—1021| və əl-Mustənsirin
 +
11036—94| fəaliyyəti daha geniiy ol-
 +
mutidur (bax həmcinin Fatimilər
 +
xilafəti).
 +
 +
Əd. Bosvort K.
 +
 +
skie dinastii, M., 1971.
 +
 +
 +
FATİMİLƏR XİLAFƏTİ (909—
 +
11711— Fatimilərin idarə etdiyi hər-
 +
bi-teokratik dəvlət. Pimali Afrika-
 +
da yaranmıqidı. Antifeodal xarakter
 +
dapıyan İsmaililər hərəkatının
 +
(bax İsmaililik) geniplənməsindən
 +
istifadə edən ilk Fatimi xəlifəsi
 +
Ubeydullah əl-Mehdi (909—934| ərəb
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Ə., Musulıman-
 +
 +
 +
və bərbər tayfalarının kəməyi ilə
 +
Əqləbiləri hakimiyyətdən salaraq
 +
F.x.-nin əsasını qoydu. O, az bir
 +
 +
 +
muddətdə Mərakeiy iqtisna olmaqla bu-
 +
tun 1Pimali Afrikanı tuta bildi.
 +
Yarım əsr sonra Misir və Suriya la
 +
F.x.-nə daxil edildi. 969 ildə Fa:
 +
timi sərkərdəsi Cauhər Misiri tutdu
 +
və Qahirə p. nin əsasını qəylu. 973
 +
ildə Qahirə xilafətin paytaxtı e”lan
 +
edildi. 10 əsrin sonunda Fatimilərin
 +
hakimiyyəti Suriyadan Mərakeiə qədər
 +
yayılmındı.
 +
 +
Fatimi xəlifələri (xəlifə eyni
 +
zamanda İsmaili imamı sayılırdı)
 +
tədricən feodal hakimlərinə cevril-
 +
dilər. 10 əsrin sonlarında, xususən
 +
xəlifə əl-Əzizin |975—996| dəevrundə
 +
məhsuldar qӱvvələrin artması, əkinci-
 +
liyin inkiafı, sənətkarlıq və tica-
 +
rətin geninlənməsi nəzərə carpırdı.
 +
 +
11 əsrin ortalarında F.x. zəiflə
 +
li, 1048 ildə PQimali Afrika F.x.-n-
 +
dən ayrıldı. 12 əsrin ortalarınadək
 +
normanlar Siciliya, Malta, Tripoli,
 +
Mehdiyyə və s. ipəhərləri zəbt etdilər.
 +
Suriya səlibcilərin, sonra isə səl-
 +
cuqların hakimiyyəti altına AYY.
 +
1169 ildə F.x.-ndə vəzir tə”yin olu-
 +
nan Səlahəddin Əyyubi 1171 illə ha-
 +
kimiyyəti ələ gecirdi və Misirdə
 +
Əyyubilər sulaləsinin əsasını qoydu.
 +
 +
Əd: Lenh-Pulh S., Musulhcan-
 +
 +
 +
ekie dinastin (per. s anql., primecanis
 +
i dopolnenin 13. Bartolhda). SPH, 1899,
 +
s. 55—56- Semenona L. A., İz isto-
 +
 +
 +
oni fatimidskoqo Eqipta., Ocerki i mats-
 +
ripalı, M., 1974 (liq.)
 +
 +
 +
FATİHƏ,əl Fatihə(ər. == 9 —2ə
 +
—cacmaqə, baplamaqə sezundəndir)—
 +
Quranın ildk surəsi. 7 ayədən ibarət-
 +
 +
 +
dir. F.-də insanın doqru yolla get-
 +
məsi ucun allahdan kəmək istəməyi
 +
ifadə olunmudur. Musəlmanlar cox
 +
vaxt F.-ni (xususən dəfin mərasimlə-
 +
rində), dua kimi iilədirlər.
 +
FAT YANOVO MƏDƏNİYYƏTİ – Bal-
 +
tik sahillərindən Volqa-Kama cayla-
 +
rına qədər olan ərazidə Yayılmın Tunc
 +
devru (2-ci minilliyin 1-ci yarısı)
 +
arxeoloji mədəniyyəti. Yaroslavl vil.-
 +
ndəki Fatyanovo k.-nin adı ilə ad-
 +
landırılmındır. Əsas abidələri tə-
 +
pə ustundə olan torpaq qəbirlər, icma
 +
qəbiristanlarıdır. Qəbirlərdən təbər-
 +
zin, mis baltalar, nizələr, həmcinin
 +
caxmaqdapı, CYMYK, bə”zən də misdən
 +
əmək alətləri (balta, bıcaq, biz, qı-
 +
yıq və s.), sumuk, balıqqulaqı və Kəh .
 +
rəbadan bəzək əiyaları (boyunbaqı
 +
və s.), gil qablar akar edilmiidir.
 +
Əhali maldarlıq, ehtimal ki, əkinci:
 +
lik, ovculuq, balıqçılıq və YIRICI-
 +
lıqla məpqul olmuzidur.
 +
FATMAYI — Azərb.SSR Lbieron
 +
r-nunda kənd. F. sovetliyinin mərkə-
 +
zi. R-n mərkəzindən 14 km 11m.-i1, də,
 +
Abiqeron y-a-ndadır. ƏH. 1786 (1985).
 +
Əsas təsərrufatı heyvandarlıqdır.
 +
Qupiculuq f-ki, orta məktəb, MƏDƏNİY-
 +
yət evi, kitabxana, kinoqurqu, uilaq
 +
baqcası, tibb məntəqəsi, me”marlıq
 +
abidələrindən Hacı Heybət məscidi
 +
(17 əsr), hamam, turbə (19 əsr), Salam
 +
məscidi (18 əsr) var. Beyuk Vətən mu-
 +
haribəsində həlak olmui həmyerli-
 +
lərin izyərəfinə abidə qoyulmutdur.
 +
FATMAKOBA—Krımda (Baydar va-
 +
disində) Mezolit maqara dupərgəsi.
 +
1927, 1956—58 illərdə Azil mədəniy-
 +
yəti və Tardenua mədəniyyəti təbə-
 +
qələri tədqiq edilmiidir. Maqara-
 +
dan mikrolitlər, vəhii heyvai və it
 +
sumukləri, bəyru ustə, bukulu vəziy-
 +
yətdə dəfn edilmiii kiti qəbri, | 0-
 +
nulmamın dadan hasar qalıqı (be-
 +
lə hasar qalıqlarına Azərb .SSR-də
 +
Qobustanın “Kəpizək dupərgəsində
 +
də rast gəlinmindir)və s. aikar olun-
 +
mupidur.
 +
 +
FATTORİ (Raoq:) Covanni (6.9.
 +
1825, Livorno—30.8.1908, Florensiya)
 +
— italyan boyakarı. 1846—49 illərdə
 +
Florensiya Rəssamlıq Akademiyasın-
 +
da oxumutidur (1869 ildən burada lərs
 +
demiidir). 1848—49 illər inqila-
 +
bının mitirakcısıdır. Batal cəh:
 +
nələrinin muəllifi kimi tanınmıiq
 +
dır (“Macenta yaxıplıqındakı də-
 +
yulidən sonra italyanların du1Ppərgə-
 +
siz, 1861, Pitti qalereyası, Floren-
 +
siya). Lakin F.-yə əsl iəhrəti kicik
 +
həcmli tabloları və etudləri (“LAR
 +
atə, ipəxsi kolleksiya, Florensiya.
 +
“Qarovuldacm, iiəxsi kolleksiya, Ro-
 +
ma), eləcə də kəskin xarakterli port-
 +
retləri (“Qoca ilxıcız, 1882, Falk
 +
kolleksiyası, Milan) gətirmindir.
 +
Ofortqlar da cəkmiidir. .
 +
FATӰM (nar. RQakip)—qədim romalı:
 +
larda allahların iradəsinin, tariı-
 +
sıalınmaz taleyin mӱcəssəməsi. Stoik-
 +
lərə gərə dӱnyanı idarə edən aqil
 +
TYBRƏ.
 +
 +
(AY HA (yeni lat. Eaipa, lat. Eaipa—
 +
mepələr və cellər allahı, heyvan su”
 +
ruləri Himayəcisi) — muəYYƏN ərazi
 +
və ya akvatoriyada yaiyayan heyvanlar.
 +
Bu və ya digər r-nun F.-sı muxtəlif
 +
Heyvan qruplarından (faunistik KOM-
 +
pləkəsdən) ibarətdir. Tundra, tayqa,
 +
naemoral, meiə, cəl, yarımsəhra, səh
 +
ra, pantropik, paleotropik və s. Fau-
 +
nistik komplekslər olur. “F.ə TED"
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
DAHIH3M
 +
 +
 +
513
 +
 +
 +
mini muxtəlif sistematik kateqoriya:
 +
dan olan heyvanlara (muəyyən ərazidə
 +
qumların F.-sı, becəklərin F.sıy
 +
yaxud muçəyYƏən dəvr heyvanlarına (mua-
 +
sir F., Miosen F.-sı və s.), ya da mçəy-
 +
Yən qatların heyvan qalıqlarına (kso-
 +
logiyada) aid edilə bilər. Elə hal-
 +
lar da olur ki, heyvanların ayrı-ayrı
 +
qruplarının ekologiyası və nəv tər-
 +
kibi birlikdə eyrənilir.
 +
 +
Əd.: Muəllif kollektivi, Azərbaycan
 +
faunası (Balıqlar, B., 1966: Xərcəng-
 +
lər. B.. 1976: Quplar, B., 1977, Məməli-
 +
lər. B.. 1978), Voronon D. Q.. Bio-
 +
qəeoqrafil, M., 1963: Kasim ov A. Q.,
 +
Presnonodnal fauna Kankaza, B., 1972,
 +
FAUSTPATRON (alm. Ranmra(qoqe:
 +
Raiz— yumruq (burada—əl) -- əqatyon |
 +
—Yungul əl qumbaraatanı: taik və di:
 +
gər zirehli hədəflərlə mubarizə apar-
 +
maq ucun silah. F. ilk dəfə İkinci
 +
dunya mӱharibəsinin sonunda alman-
 +
fatist orlusu tərəfindən tətbiqedil-
 +
MH HP. barıtlı atımı olan iki
 +
tərəfi acıq luləyə arxa hissəsi ilə
 +
taxılan kumulyativ qumbaradan ibarət
 +
olur. F.-un kutləsi 5,35—3,25 gq-
 +
dır. 30 m məsafədəki hədəflərə atəi
 +
aza və ii mm qalınlıqında zi-
 +
 +
hləri deptə bilir.
 +
 +
FAXVERK (alm. Era. Eash —
 +
panel, seksiya--XUeqK— ii,
 +
—əsasən azmərtəbəli binalarda tətbiq
 +
elilən divar konstruksiyası nəvu.
 +
F. bruslardan (aqacdan, metaldan və
 +
dəmir-betondan) ibarət ufuqi və ila-
 +
quli elementlər, cəpinə qoyulmuzi da-
 +
yaqlar sistemindən Yaradılan kar-
 +
kasdır. Karkasın araları daili, kər-
 +
pic, samanlı gil və b. materiallarla
 +
doldurulur. F.-li tikililər orta
 +
əsrlərdə Qərbi Avropa me”marlıqın-
 +
la genip yayılmıidı. Aqac dayaq-
 +
lar, rigellər və dirəklər divarı bəl-
 +
mələrə ayırıb, ona dekorativ cəhət-
 +
dən ifadəli gərgkəm verirdi. Muasir
 +
tikintidə aqac karkaslı, araları
 +
kərpic və samanlı gil ilə doldurul-
 +
muli F.-lər, əsasən isti iqlimli r-n-
 +
larda, eləcə də sənaye tikililərinin
 +
kəməkci binalarında tətbiq edilir.
 +
FACİƏ (ər. 42..b—musnbət, bədbəxt-
 +
lik)—faciəvi (bax Faciəvilik) kol-
 +
liziyalar çzərində qurulan dram jap-
 +
rı: komediyanın əksidir. F.-də qəh-
 +
rəmanın xarakteri onu fəlakətə apa-
 +
ran cıxılmaz vəziyyətlərin, son dərə-
 +
cə gərgin mubarizələrin patetig təs-
 +
viri yolu ilə acılır. Ona gərə də,
 +
F.-lərin coxu mənzum ipəkildə Yazı-
 +
lır. F. dramaturgiyanın ən qədim
 +
nəvlərinləndir. İlk dəfə Qədim Yu-
 +
nanıstanda meydana cıxmıtidır: Dio
 +
 +
nisin ipərəfinə kecirilən xalq tama
 +
 +
iası (tragediya) ilə əlaqədardır.
 +
 +
Sonralar o əzunun ilkin mənasını
 +
itirərək, teatr tamatası nevlərindən
 +
birinə cevrilmindir. Esxil, Sofokl
 +
 +
və Evripidin F.-ləri məmhurdur. Or-
 +
ta əsrlərdə tənəzzulə uqrayan . SOİ
 +
Renessans, klassisizm və romantizm
 +
dəvrlərində yenidən cicəklənməyə bai1-
 +
lamıpdır (Lope de Veqa, Kalderon,
 +
V. TPekspir, P. Kornel, J. Rasin,
 +
F. 1Piller və 6.). Rus ədəbiyyatında
 +
A. S. Puikin, A. N. Ostrovski və
 +
L. N. Tolstoyun F.-ləri məihurdur.
 +
Azərb. ədəbiyyatında bu janrın ilk
 +
numunəsi N. Vəzirovun ca Musibəti-
 +
Fəxrədlinə əsəri hesab olunur. H.
 +
Cavil F.-nin kamil pumunələrini
 +
yaratmınidır. Sovet ələbiyyatın na
 +
F. nin nikbin, Həyatı təsdiq sdə Ys-
 +
 +
 +
ASR=33, c, 9
 +
 +
 +
tikinti)
 +
 +
 +
ni, əzunəməxsus xususiyyətləri yaran-
 +
mımdır. Sosialist realizmi .-LƏ-
 +
 +
 +
ripdə qəhrəman təkcə ipəxsi deyil,
 +
umumxalq muqəldəratı və mənafeyi
 +
uqrunda mubarizə aparır, lazım gəl-
 +
 +
 +
dikdə canından da kecir. Qəhrəmanın
 +
əlumu onun mənəvi aləminin təntənə-
 +
si, qələbəsi kimi səslənir ( V. Viin-
 +
nevskinin *Nikbin faciəə, C. Cabbar-
 +
lının “Od gəlini F.-ləri və s.).
 +
 +
Ədil Marks K., Ənqelıs F.,
 +
Ob iskusstis, t. 1—2, M., 1976:Qarayenvn
 +
Y., Faciə nə qəhrəman, B., 1965: A pon-
 +
stotel, Postika, B., 1974, Qeqelıh
 +
Əstetika, t. 3, M.. 1971, Aniğst A. A.
 +
Teoril dramı ot Aristotela do Lessinqa
 +
t. 1, M.. 1967: yenə onun, Teoria Ana-
 +
5 Rosspi ot Putikipa do Cexona, M.,
 +
19/72. :
 +
 +
 +
FACİƏVİLİK--fəlsəfi və estetik
 +
kateqoriya: insanın sərbəst fəaliyyə-
 +
ti qamanı ona iztirab gətirən, həyat
 +
ucun muhum sərvəti əhəmiyyət kəsb
 +
edən peyin məhvi prosesində baii və-
 +
rən həlledilməz ictimai-tarixi konf-
 +
likti səciyyələndirir. Mə”yusluqdan
 +
və dəhiətdən fərqli olaraq, F. məhvə
 +
məhkum hadisənin daxili təbiətindən
 +
terəyir. F. insan fəaliyyətinin sər-
 +
bəstliyini, mӱstəqilliyini nəzərdə tu-
 +
tur. O, insan fəaliyyətinin qanuna-
 +
uyqun və zəruri nəticəsi olsa da,
 +
fəaliyyətin əzu ipəxsiyyətin sərbəst
 +
qərarıdır. F.-dəki ziddiyyət budur
 +
ki, məhz insanın sərbəst fəaliyyəti
 +
onu məhvə aparan qarpısıalınmaz
 +
zərurəti həyata gecirir: insan həmin
 +
fəlakətin qariısını almara və ya on-
 +
dan qurtarmaqa calınidıqı yerdə hə-
 +
min zərurət onu yaxalayır (buna fa-
 +
ciəvi istehza deyilir). fr muhum
 +
unsuru olan məyusluq və dəhipət tə-
 +
sadufi xarici quvvənin mudaxiləsi
 +
nəticəsi kimi deyil, insanın əz fəa-
 +
liyyətinin nəticəsi kimi faciəvidir.
 +
Mərhəmət, gədər oyadan melodramatik-
 +
likdən fərqli olaraq, insan yalnız
 +
umidsiz taleyinin passiv obyektinə
 +
cevrildiyi yerlə F. ola bilməz. F.-
 +
in ulvilik ilə yaxınlıqı insalın
 +
iztirabında təzahӱr edən ləyaqəti nə
 +
əzəməti ideyasından ayrılmazlıqında
 +
dır. Qəhrəmanın ulvi-copqun iztira-
 +
bının forması kimi F. iikbinlik
 +
və bədbinlik antipomiyası hududun-
 +
dan kənara cıxır: 1-ci F, də aikara
 +
cıxal toqqumapın həllolunmazlıqı
 +
ilə, itirilməsi arau olulmayanın
 +
əvəzsiz itirilməsi ilə, 2-ci--taleyin
 +
hekmunə qariı cıxan, məqlub olduqda
 +
belə opunla barıimayan apəxsiyyətin
 +
qəhrəmancasına fəallıqı ilə istisia
 +
edilir. F.-in Həmidə muəyyən icti-
 +
mai-tarixi məzmunu olmulidur.
 +
İnsanın sərbəst fəaliyyətini mu-
 +
hum saymayan Qədim TPərq fəlsəfəsin-
 +
də F. ailayını milənməmindir. Ai-
 +
tik və orta əsr fəlsəfəsində də xu-
 +
susi F. nəzəriyyəsi yoxdur: burada F.
 +
təqlimi varlıq nəzəriyyəsinin ayrıl-
 +
maz cəhətidir. Marksizm-leninizm
 +
F.-in ictimai-tarixi ailayıpını
 +
irəli sӱrərək, onu istismarcı cəmiy:
 +
yətin antaqonizminin ilkin tpərti
 +
saymıtdır. F.-in incəsənətlə sps-
 +
sifik təcəssum forması faciədir
 +
(PPekspirin 4 Hamletən, Pumikinin
 +
* Boris Qodupovmu, N. Vəzirovun “Mu
 +
sibəti, Fəxrəddinən və s.).
 +
FAYİZM (ital. fascismo, fascio—
 +
dəstə, baqlı, birlik)—kapitalizmin
 +
umumi bəhranı pəraitində meylana
 +
gkəlmiiy ən mӱrtəce siyasi cərəyanlar-
 +
 +
 +
dan biri. İmperialist burjuaziyanın
 +
ifrat irticacı və təcavuzkar hissəsi-
 +
ni təmsil edir. Fəhlə sinfinin və
 +
butun zəhmətkeilərin cıxınlarını
 +
boqur, davakar antikommunizm, qatı
 +
millətcilik, irqi ayrı-seckilik Ya-
 +
yır, miqalcılıq siyasəti Yeridir. F.
 +
"qmumi cəhətləri ilə Yanapı siyasi və
 +
ya militarist quvvələrin ustunluk də-
 +
rəcəsinlən asılı olaraq muxtəlif
 +
forma ala bilər (məs., militarist TYB-
 +
vələrin ustuçiluyu hərbi-fatist reji-
 +
mi yaradılması ilə nəticələnir və s.).
 +
 +
F.-in ideya əsasını əzundən əv-
 +
vəlki murtəce tə”lim və nəzəriyyələr
 +
OK, A, ne Qobino, J. V. de Lapuj,
 +
X. Cemberlen və 6.-nın irqci ideya-
 +
ları: K. Y. Durinq, K. A. Qrinqmut
 +
və V. M. Pruikevicin antisemit fi-
 +
kirləri: F. Ratsel, Y. R. Cellen və
 +
K. Haushoferin geopolitika 12 limlə-
 +
riqz F. Nitsie və O. Ptenqlerin an-
 +
tidemokratik baxıipları, tpangerma-
 +
nizm və s.) təikil edir. F. bir tə-
 +
rəfdən irqlərin qeyri-bərabərliyini,
 +
cfurerlikə, ctotal dəvlətə prinsip-
 +
lərini irəli surur, digər tərəfdən
 +
acxalq birliyindənə, milli qurur his-
 +
sindən dəm vurur, sosializm ideya-
 +
larından riyakarlıqla istifalə edə-
 +
rək əzunə genin sosial baza yaratmara
 +
calınır. A. Hitlerin * Mayn kampfə
 +
(“Mənim mubarizəmə) kitabı həmin
 +
mӱrtəce fikirlərin toplusudur.
 +
 +
İlk fatist təkilatları 1919
 +
ilin yazında İtaliyada gecmiiy cəb-
 +
həcilərin millətci. yarımhərbi dəs-
 +
tələri ppəklində meydana gəlmiitdir.
 +
1922 ilin oktyabrında failistlər
 +
cRoma uzərinə yurulmə təppkil edərək
 +
əz bacıları (cducej) B. Mussoli-
 +
ninin bai nazir təyin edilməsinə
 +
pail oldular.
 +
 +
Alman-fatist Nasiolal-sosialist
 +
(N-S) partiyası (rəsmi alı: Almaniya
 +
N-S Fəhlə, Partiyasıyu 1919 ildə Yaz
 +
ranmınndır. 1933 ilin yanvarında fa-
 +
iistlər əz crəhbərələri (furer) A.
 +
Hitler batida olmaqla hakimiyyəti
 +
ələ gecirdilər. Xalqda hər vəchlə
 +
ipovinist və təsbkarlıq əhvali ruhiyyə-
 +
sini qızılidıran fatistlər ilk gun-
 +
dən qopmu əlkələr barədə təcavuz-
 +
gkarlıq xətti yeritməyə bailadılar.
 +
SSRİ ini Həlledici rol oynadıqı
 +
antihitler koalisiyasının İkinci
 +
dunya muharibəsinlə faiist bloku
 +
əlgələri uzərində qələbəsi bir cox
 +
elkə xalqlarını fFatizm aulmundəln
 +
xilas etdi, F.-in qӱvvələrini sarsıt-
 +
dı. Lakin beynəlxalq imperializm
 +
F.i gokuidən məhv etməyə mane oldu.
 +
Faitist rejimlərinə Portuqaliyada
 +
Yalnız 1974, İspaniyada isə 1975 ildə
 +
son qoyuldu. Cili, CAR, Salvador,
 +
Paraqvay, Haiti nə s. elkələrdə fa-
 +
iist rejimləri indi də həkm surur
 +
və imperialist devlətləri tərəfildən
 +
mudafiə olunur. Bir sıra əlkələ
 +
(AFR, ABİT, İtaliya və s.) muxtəlif
 +
neofatist qrup və partiyalar məvcud-
 +
dur (bax Neofainamu. Kommunistlər
 +
Omlipda olmaqla dunyanın butun mutə-
 +
rəqqi və demokratik quvvələri F.-in
 +
hər cur təzahӱrlərinə qariı qətiy-
 +
Yətlə mӱbarizə aparırlar.
 +
 +
Ədl Qorbacen M. S., Sopet xal-
 +
qının olməz Hunəri, vFKommunistə qəzv-
 +
ti, 9 may, 1965: Alat ri P., Propexoj-
 +
denis fəiizma, per. s itadl,., M.. 1961,
 +
Tolhitti P., Lekini o Fatizme, per.
 +
sital., M., 1974: Hlank A. S., İz is-
 +
tormi ranneqo fatizma p Qermanii, M.,
 +
1978, İstoria failizma v Zapadnon Evro=
 +
 +
 +
514 | |
 +
 +
 +
Pirinhi K. K., Stra-
 +
rna v borhbe pro-
 +
(1934 — 1939), M..,
 +
 +
 +
ne, M., 19/8,
 +
TeTHS 1 taktika Kominte
 +
 +
 +
tiv fatizma i BÖHHbi
 +
1979: Pomorin 1O0., GӦnqe R., Neo-
 +
nadistı, M.. 1980, Dimitrov, r.
 +
Statıi i reci protinv faiizma, Ufa,
 +
1980: Rax im ir P. G),, Proipisxojdenie
 +
faiizma, 1981: Propess o podjoqe
 +
 +
 +
qenxstaqa i Qeorqin Dmitrov, v 3-x T., t.
 +
1, M., 1981, BnaHk A. C., Crapniit
 +
 +
 +
novın fa pizm, M., 1982.
 +
 +
 +
(ALIVIH (anM. Faschine, nar. fascis—
 +
cubuqlar baqlısı, dəstəsi)—silind-
 +
rik cırpı dəstəsi, cırpılar bir-
 +
birinə burulmuiq cubuq və ya məftil-
 +
lə bərk aranın olur. Yungul (uz.
 +
2—5 m, diametri 25—30 sm) və aqır
 +
(uz. 5—10 m, diametri 1,6—1,2 m)
 +
nevləri var. Aqır nəvuӱndə cubuqlar
 +
arasına iri caqıl, cınqıl və s. lol-
 +
durulur. Hay sahillərini və torpaq
 +
qurquların yamaclarını bərkitmək,
 +
drenaj və s. duzəltməx, bataqlıqlarda
 +
yol salmaq ucun iplədilir.
 +
FAİYYİST HƏBS DUPMYƏRGƏLƏRİ—
 +
alman faitistlərinin siyasi dutimən
 +
hesab etdikləri iəxsləri və hərbi
 +
əsirləri xususilə sərt rejimdə sax-
 +
ladıqı dupərgələr. F.H.d.-nin məh-
 +
busları sırasına faitizm əleyhdar-
 +
ları, kommunistlər, həmcinin əqidə-
 +
sinə, dininə, irqinə və s. gərə TƏ” THÖ
 +
olunanlar daxil idi. İlk F.H.d. 1933
 +
ilin martında Daxau yaxınlıqında
 +
yaradılmındı. F.H.d.-nin coxu adam-
 +
ları kutləvi surətdə qırmaq ucun qaz
 +
kameraları, krematorilər və s. vasi-
 +
tələrlə təchiz edilmidi. F.H.d.-ndə
 +
məhbuslara mə”nəvi, fiziki əzab və
 +
ilgəncə verir, onları aclıqdan əl-
 +
durur, ӱzərlərində muxtəlif tibbi
 +
atəcrubəjlər aparır, qaz ilə Soqurdu-
 +
lar. Osventsim, Maydanek, Treblinka,
 +
Mautxauzen, Buxenvald, Zaksenxau-
 +
zen, Ravensbruk, Flossenburq, PPut-
 +
qof və s. dutpərgələr əsl əlum fab-
 +
rikləri idilər. F.H.d.-nə nyıumyuu 18
 +
mln. Avropa vətəndaiından 11 mln.-dan
 +
coxu məhv edilmindi. E. Telman, Y.
 +
Fucik, Musa Cəlil, gen.-l. D. M.
 +
Karbıtev və 6. F.H.d.-ndə həlak ol-
 +
mutilar. F.H.d.-nin bir cox məhbu-
 +
su həbsdən qacmınl, Muqavimət və an-
 +
tifatist hərəkatına qopulmudu.
 +
Almaniyada, Fransada, İtaliyada,
 +
Poliada və s. əlkələrdə F.H.d.-ndə
 +
digər millətlərdən olan hərbi əsir:-
 +
lərlə yanapı azərb. əsirlərin də
 +
yaratdıqı gizli antifatist təiki-
 +
latları Muqavimət hərəkatında muəy-
 +
Yən rol oynamıqdı. Bu təigilatla-
 +
rın tərkibində M. Huseynzadə, M.
 +
Seyidov, C. Həkimli, Ə. Aqayev, Ə.
 +
Babayev, M. Məmmədov, Ə. Cəbrayı:
 +
lov, 1P. Məcidov və 6. cəsur qəhrəman-
 +
lar fəaliyyət gəstərminlər. Almani-
 +
Yada F.H.d. sistemi alman faipizmi-
 +
nin darmadarın olunması ilə məhv
 +
edildi, Nurnberq muhaximəsində vəh-
 +
pilik təzahuru kimi pislənildi.
 +
F.H.l. və bu qəbildən əlan dupərgə-
 +
lər Cənubi Koreyada, Cənubi Vyetnam-
 +
da, Yunanıstanda, İspaniyada, Portu-
 +
qaliyada olmutdur. Faiist rejim-
 +
lərinin həkm surdu yu Cilidə, CAR da
 +
həmcinin AB1P-da bu tipli duipərgə
 +
lər indi də var. Bir cox kecmiii
 +
| .H.d.-nin ərazisində muzeylər yara-
 +
dılmıi, abidələr qoyulmuzndur.
 +
 +
 +
Ədə Datne r İIIT,, Prestuplenin ne-
 +
mepko-fatistskoqo vermaxta v otnopenii
 +
voennoplennıx vo vtoroi mirovonN BOİTHƏ,
 +
M., 1963, Semiraqa M. İ,, Sovetskie
 +
 +
 +
FAYPİN
 +
 +
 +
lodi v evropeNskom Soprotivlenii, M.,
 +
 +
 +
1970.
 +
 +
FAİYODA BƏHRANI (1898)— Misir-
 +
də həkmranlıq ustundə B. Britaniya
 +
ilə Fransa arasında ba vermiiy mu-
 +
naqipə. Fransızların Yuxarı Nildə
 +
Faitoda (indiki Kodok) k.-ni tutması
 +
(1898, iyul) nəticəsində yaranmıiydı.
 +
Lakin B. Britaniya ilə dəniz vurui1-
 +
masına hazır olmayan və Avropada
 +
məvqelərinin zəifləyəcəyindən ehti-
 +
yat edən Fransa son nəticədə geri cə-
 +
kilməyə və kapitan Mariyanın dəstə-
 +
sini Fatodadan cıxarmaqa məcbur
 +
oldu (Z noyabr). İngiltərə— Fransa
 +
saziiinə (1899, 21 mart) əsasən Fransa
 +
Mərkəzi Afrikada bə”zi kompensasi-
 +
yalar aldı. Sonralar getdikcə artan
 +
İngiltərə— Almaniya və Fransa— Al-
 +
maniya ziddiyyətləri B. Britaniya ilə
 +
Fransanı yaxınlatdırdı və 4 ntn-
 +
tanın yaranması ucun zəmin hazır-
 +
ladı.
 +
 +
FEBA — Saturn planetinin peyki.
 +
Onun mərkəzindən orta məsafəsi 129550
 +
min km, diametri 220 km-dir. Ameri-
 +
kan astronomu U. Pikerinq kəif et-
 +
mipdir. (1898).
 +
 +
FEVRAL (lat. Eehqiaqtiz, hərfi Mə”
 +
nası—təmizləmə ayı)—Qriqori təqvi-
 +
mində ilin ikinci ayı (28 gun| uzun
 +
ildə 29 gun). Adı Favn allahının
 +
adı ilə baqlıdır.
 +
 +
FEVRAL BURJUA-DEMOKRATİK
 +
 +
İNQİLABI (1917)—Rusiyada mutlə-
 +
qiyyəti devirmiti və sosialist inqi-
 +
labına kecmək zə pərait yaratmı
 +
ikinci inqilab. Birinci dunyYa mu-
 +
haribəsi (1914—18) əlkədəki ziddiy-
 +
yətləri son dərəcə kəskinlətdirərək
 +
inqilabi partlayıti ucun əlveriili
 +
iyərait yaratmılldı. Muharibə edən
 +
dəvlətlərdən ən cox iqtisadi sarsın-
 +
tı gecirən Rusiya idi. 1917 ilin əv-
 +
vəlində Rusiya təsərrufat fəlakəti
 +
qarilısında dururdu. İnqilabi bəh-
 +
ran əlkənin butun sosial-iqtisadi
 +
və siyasi həyatını burumulidu. Mut-
 +
ləqiyyətin devrilməsi, lemokratik
 +
qesp.qurulması, mӱlkədar torpaq sa-
 +
hibliyinin ləqvi, milli zulmun məh-
 +
vi inqilabın əsas vəzifələri olaraq
 +
qalırdı.
 +
 +
1905 ildə olduqu kimi F.b.-d. i.-N-
 +
da da uc siyasi cəbhə—hekumət cəb-
 +
həsi, liberal burjua cəbhəsi və inqi-
 +
labi-demokratik cəbhə fəaliyyət gəs-
 +
tərirdi. İnqilabi-demokratik cəb-
 +
hənin əsasını sənayə proletariatı
 +
(1917 ildə 3,6 mln.-dan cox) təiykil
 +
edirdi. İnqilabın hegemonu və bali-
 +
lıca hərəkətverici quvvəsi olan Ru-
 +
siya proletariatı ardıcıl və mubariz
 +
inqilabi quvvə kimi cıxıin edir,
 +
yuksək siyasi keyfiyyətləri ilə fərq-
 +
lənirdi. Fəhlə sinfi muharibəyə
 +
və carizmə qarpı umumxalq mubari-
 +
səcHnə bapcılıq edir, əsgərləri və
 +
kəndliləri əz ardınca aparırdı.
 +
İnqilabi quvvələrə leninci strate-
 +
giya və taktika ilə silahlanmınl bol-
 +
pieviklər partiyası və onun əlgədə
 +
vahid rəhbər mərkəzi— RSDFİ MK-
 +
nın Rus burosu baicılıq edirdi.
 +
Menieviklər və eserlər saziyici siya-
 +
sət yeridərək muxalifətci burjuazi-
 +
yanı mudafiə edir və hakimiyyətin
 +
ona verilməsində tə kid edirdilər.
 +
Mutləqiyyətə qaripı mubarizənin tale-
 +
yi xeyli dərəcədə 10 milyonluq rus
 +
ordusunun məvqeyindən asılı idi.
 +
Bolipeviklər ordunu inqilabın tərə-
 +
finə cəkmək ucun var quvvə ilə Ha-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
lıtpırdılar və buna nail oldular.
 +
RSDFP cətin iyəraitdə kutlələri
 +
mutləqiyyətlə həlledici deyçiylərə ha-
 +
zırlayırdı. I
 +
 +
1915 ilin yazından tətil hərəkatı
 +
gucləndi. Onun ənundə 400 minlik
 +
Petroqrad proletariatı gedirdi. Fəh-
 +
 +
 +
lə sinfinin inqilabi muçbarizəsinin
 +
 +
 +
tə”siri altında ordu və donanmada in-
 +
qilabi cıxınlar gӱcləndi. 1917 ilin
 +
 +
əvvəlində inqilabi beəhran elkənin
 +
 +
sosial-iqtisadi nə siyasi həyatının
 +
 +
butun sahələrini burumuiydu. Bol-
 +
 +
ieviklər partiyasının caqırını ilə
 +
 +
Petroqrad, Moskva, Bakı və s. iəhər-
 +
 +
lərdə “Qanlı bazar guӱnuənun ildənu-
 +
 +
mu qeydolundu. Bu cıxınlar kutləvi
 +
 +
siyasi numayinlərə və mutləqiyyətə
 +
qariyı acıq mubarizəyə gecməyin 6anı-
 +
 +
lanqıcını qoydu. Fevralın 23-u (mar-
 +
 +
tın 8-i) inqilabın ilk gunu oldu.
 +
 +
Həmin gun Petroqradda 128 mindən,
 +
 +
bir gun sonra 200 mindən cox fəhlə
 +
 +
tətil edirdi. Fevralın 25-də 300 min
 +
 +
nəfərin iitirak etdiyi umumi siyasi
 +
 +
tətil baplandı. İP Nikolay Petroq-
 +
rad hərbi dairəsinin komandanı ge-
 +
neral S. S. Xabalova paytaxtda ciyu-
 +
 +
luqluqlarıq təcili yatırtmaq əmri
 +
verdi. Petroqrada əlavə qopyun gəti-
 +
rildi. Polis və qopunla qanlı toq-
 +
qutimalar oldu. Kutləvi həbslər geci-
 +
rildi. Lakin həkumət inqilabi hadi-
 +
sələrin qarilısını almaqa qadir de-
 +
 +
yildi. Fevralın 27-də (martın 12-də)
 +
Petroqradda umumi siyasi tətil si-
 +
lahlı usyana cevrildi. Mubarizənin
 +
geditində quvvələr nisbəti inqilabın
 +
 +
xeyrinə dəyitdi. Ordu və donanmanın
 +
inqilabın tərəfinə kecməsi kutləvi
 +
hal aldı. Fəhlə və əsgərlərin birgə
 +
səyyi nəticəsində, demək olar, irələr
 +
butunluklə tutuldu. Fevralın 27-də
 +
alpam RSDFP MK-nın cRusiyanın
 +
butun vətəndatlarınam manifesti
 +
e”lan olundu. Manifest Muvəqqəti in-
 +
qilabi həkumət yaratmaqa, demokratik
 +
resp. qurmaqa, mӱlkədar torpaqlarını
 +
musadirə etməyə, 8 saatlıq ii gunu
 +
muəyyən etməyə, imperialist muharibə-
 +
sini təcili dayandırmaqa caqırırdı.
 +
Fevralın 28-də (martın 13-də) Petro-
 +
pavlovsk qalası, Qıti sarayı tutullu.
 +
Petroqradda inqilab qalib gəldi. Pet-
 +
roqrad qroletariatı carizmə qariı
 +
mӱbarizənin geditində fəhlə deputat-
 +
ları Sovetləri yaratmaqa baiilamı1-
 +
dı. Hələ fevralın 24-u və 25-də muçəs-
 +
sisələrdə Sovetə seckilər gkecirilir-
 +
di. V. İ. Lenin yazırdı: c...1917-ci
 +
ilin fevralında kutlələr Sovetlər
 +
yaratmıiidılar, hətta hec bir partiya
 +
bu tiuarı hələ e”lan etməyə macal tap-
 +
madan Yaratmındılarq (Əsər. tam kul-
 +
liyyatı, c. 36, səh. 6). Fevralın 27-
 +
də axiam Petroqrad Sovetinin ilk ic-
 +
lası oldu. Eser və menieviklər So-
 +
vetdə rəhbərliyi ələ gecirdilər. Bu-
 +
nun bir sıra səbəbi var idi. İnqila-
 +
bın həlledici anlarında boliyevik-
 +
lər bilavasitə kucə mӱbarizəsində i11-
 +
tirak edirdilər. Meniyeviklərdən .
 +
fərqli olaraq, bolpeviklər muharibə
 +
illərində olduqca gizli iyəraitdə
 +
fəaliyyət gəstərmiin və aqır tə tiblə-
 +
rə məruz qalmılidılar. Fəhlə sinfi-
 +
nin siyasi cəhətdən geri qalmıpi his-
 +
səsi, Rusiya əhalisinin əksəriyyətini
 +
təppkil edən xırda burjua kӱtlələri
 +
eser və menieviklərin ardınca gedir-
 +
di. Muharibə illərində Petroqrad
 +
proletariatının tərkibi xeyli ləyit-
 +
mim, hərbi istehsalın artması ilə
 +
 +
 +
onun sayı, əsasən,xırda burjua təbə-
 +
qələri hesabına coxalmımldı. RSDFP
 +
 +
-nın Rus burosu əsas diqqəti si-
 +
lahlı usyana vermip, yeni hakimiyyə-
 +
TİN təikili məsələsinin həllində
 +
ləng tərpənmitdi. Xalq kӱtlələrinin
 +
təzyiqi altında Petroqrad Soveti ilk
 +
gunlər proletariat və kəndlilərin in-
 +
nı, cfəhlə həkumətik kimi fəaliyyət
 +
gəstərməyə baliladı və bir sıra muhum
 +
qərar ki etdi. Lakin eser və mentpe-
 +
viklər S.ӧvetin inqilabi fəaliyyəti-
 +
nə mane olurdular. Onların xəyanət-
 +
kar mevqeyi Muvəqqəti inqilabi həku-
 +
MƏT Yaratmaqa imkan vermədi. Petro-
 +
qrad Soveti icraiyyə komitəsinin əzu-
 +
nu Lakimiyyət orqanı e”lan edəcəyin-
 +
dən qorxuya dupən burjuaziya fevra-
 +
lın 28-nə gecən gecə Dəvlət duması-
 +
nın Mӱvəqqəti komitəsinin yaradıl-
 +
dıqını bildirdi. İnqilabın ingki-
 +
ipafını dayandırmaqa və monarxi-
 +
yanı xilas etməyə calıtpan Muvəqqəti
 +
komitə P Nikolayla danınıqa bap-
 +
ladı və o, martın 2-də qardapı Mixai-
 +
lin xeyrinə taxtdan əl cəkdi. Lakin
 +
ertəsi gun Mixail də hakimiyyətdən
 +
imtina etdi. Bolieviklərin etira-
 +
zına baxmayaraq, Petroqrad Soveti-
 +
nin icraiyyə komitəsi Mӱvəqqəti ko-
 +
mitəyə heəkumət tətil etmək huququ
 +
verməyi qərara aldı. Martın 2-də
 +
knyaz G. Y. Lvov balda olmaqla bur-
 +
jua Mӱvəqqəti hekuməti təikil edil-
 +
di. Beləliklə, əlkədə ikihakimiyyət-
 +
lik yarandı.
 +
 +
Proletariatın inqilabi mubari-
 +
zəsi kəndliləri də hərəkətə gətirdi.
 +
Ordu və donanma sur”ətlə demokratik-
 +
ləpirdi. Milli r-nların — Ukrayna,
 +
Belorusiya, Qafqaz, Pribaltika və
 +
Orta Asiya zəhmətketləri inqilabi
 +
mӱbarizəyə qopuldular. Martın so-
 +
nunadək Rusiya imperiyasının butun
 +
ərazisində inqilab qalib gəldi.
 +
 +
Petroqradda inqilabın qələbəsi
 +
xəbəri Bakıya martın 2-də catdı.
 +
Bakı, Yelizavetpol, Nuxa, Naxcıvan
 +
və s. pəhərlərdə mitinq və numayitlər
 +
gecirildi. Martın 6-da Bakıda fəh-
 +
lə deputatları Soveti Yaradıldı.
 +
Mart—aprel aylarında Azərb. qəza-
 +
larında da Sovetlər təpjil olundu.
 +
Lakin Sovetlərdə coxluq eser və men-
 +
ieviklərə, millətci ərk zı
 +
mayəndələrinə məxsus idi. |
 +
5-DƏ ARARAT, 10-na isə Azərb. ın
 +
bapqa təhərlərində Mӱvəqqəti heky-
 +
MƏTHH yerli orqanları— İctimai TəHi-
 +
gilatların icraiyyə komitələri Ya-
 +
nən Beləliklə, Azəri Da ikİ-
 +
 +
akimiyyətlik meydan ldi.
 +
 +
Məzmununa gərə burjua-demokratik
 +
inqilabı olan F.b.-d.i. Avropa ol-
 +
gələrində baiq vermiil burjua inqi-
 +
lablarından tamamilə fərqlənirdi.
 +
Avropa inqilablarının qələrəsin-
 +
dən sonra hakimiyyəti burjuaziya ələ
 +
gecirmisyidi. .b.-d.i. isə imperia-
 +
lizm dəovrunun ilk qalibiyyətli xalq
 +
inqilabı idi və carizmdən fəhlə və
 +
əsgər deputatları Sovetlərinə SIC-
 +
rayıtp etməklə adi burjua inqilabın-
 +
dan irəli getmitdi. Bu inqilab bur-
 +
juaziyanın hakimiyyəti ilə Yanatpı
 +
proletariat və kəndlilərin inqila-
 +
bi-demokratik diktaturası orqanla-
 +
rını meydana gətirmiit, inqilabın
 +
yeni, sosialist mərhələsinə kecmək
 +
ucun ilkin ipərtlər Yaratmınndı. İn-
 +
qilabın qələbəsi nəticəsində Rusiya
 +
dunyada muharibə edən devlətlər icə-
 +
 +
 +
33*, c. 9
 +
 +
 +
FEDİN
 +
 +
 +
risində ən azad əlkəyə cevrildi.
 +
F.6b.-d.i.-nın qələbəsi butun dunyada
 +
inqilabi, milli azadlıq hərəkatına
 +
guclu təkan verdi. Bu inqilab bolipe-
 +
viklər partiyasının V. İ. Lenin tə-
 +
rəfindən hazırlanmıpq strategiya və
 +
taktikasının duzgunlu yunu təsdiq et-
 +
Dİ və SMUSUHATDUY muharibəsinin və-
 +
təndati muharibəsinə cevrilməsinin
 +
baplanqıcı oldu.
 +
 +
 +
Əd. Lenin V. İ., Əsərləri (bax
 +
Mə"lumat cildi, H. 1, səh. 187—192): Sov.
 +
İKP tarixi, B., 1972, SSRİ tarixi, c.
 +
2, B., 1963: Azərbaycan tarixi, c. 2, B.,
 +
1964: İstoria KPSS, t. 2, M., 1967, İs-
 +
torii SSSR, t. 6, M., 1968, Partil bolh-
 +
pevikov v Fenralhskov revolopii 1917
 +
qoda, M., 1971: CermenskiNn E. D., TU
 +
Qosudarstvennal duma i sverjenie pariz-
 +
ma v Rossini, M., 1976, Mini N. İ., İs-
 +
toril Velikoqo Oktabria, 2 izd., t. 1, M.,
 +
1977, Sovetskan istorioqrafil Fevralı-
 +
skoN burjuazno-demokraticeskon renolgə-
 +
pii. Leninsgkai konpepiil istorii Fevra-
 +
nn i kritika ee falısifikatorov, M.,
 +
1979: Pupkareva İ. V., Fevralı-
 +
skal burjuazno-demokraticeskal revolko-
 +
pil 1917 q. v Rossii, M., 1982, T o gav-
 +
kin V. Q., PQaqin Ə. M., V. İ. Lenin
 +
o trex rossiİskix repolopiinx. Sopialhv-
 +
no-zkonomiceskie problemı, M., 1984.
 +
 +
 +
FEVRAL İNQİLABI (1848)—Fran-
 +
sada İyul monarxiyasının devrilmə-
 +
si və respublika rejiminin qurulma-
 +
sı ilə nəticələnən burjua-demokra-
 +
tik inqilabı. F.i. tarixdə fəhlə
 +
sinfinin mustəqil siyasi bir quvvə
 +
kimi cıxın etdiyi ilk burjua in-
 +
qilabı idi. F.i. Fransada 1848 il
 +
asının. ballanqıxı oldu.
 +
ER, edder, edders,
 +
Yuli Yanovic (İvanovic) (19.6.1438,
 +
Koknese, indiki Stucka r-nunda— 1.2.
 +
1909, Nejin, indiki Cerniqov vil.-n-
 +
dəy—latıt boyakarı, milli realist
 +
mənzərə məktəbinin banilərindən bi-
 +
ri. Peterburq (1856—62) və Dusseldorf
 +
(1875—76) rəssamlıq akademiyaların-
 +
da oxumutidur. Latviyanın təbiətini
 +
 +
 +
təsvir edən tablolar yaratmıtidır
 +
(“Tufanlı geyun mənzərəsiə, 1873,
 +
caQəbiristanə, 1880-ci illər, cPerse
 +
 +
 +
cayıə, 1890, “Qauya cayının vadisiə,
 +
1891, “Koknesedə qəsr xarabalıqlarıə,
 +
1904, “Siqulda parkındaə9, 1905—07,
 +
hamısı Lat.SSR Rəssamlıq Muzeyin-
 +
dədir, Riqa). g
 +
FEDERAL TƏHQİQAT BUROSU
 +
SET) (Federal Bureau of Investigation,
 +
V1)— ABİP ədliyyə nazirliyinin mçəs-
 +
sisəsi. FTB qarpısına ABİT federal
 +
qanunvericiliyinin pozulması ilə
 +
əlaqədar təhqiqat miləri aparmaq və
 +
dəvlətin təhlukəsizliyini tə”min et-
 +
mək, həmcinin bu sahədə ABİT dev-
 +
lət aparatının butun orqanlarının
 +
fəaliyyətini əlaqələndirmək vəzifə-
 +
si qoyulmutlidur. FTB hədə-qorxu, bəh-
 +
tan, Tə THÖ, xəfiyyə və təxribatcılıq
 +
vasitələri ilə inqilabi Hərəkata,
 +
mӱtərəqqi tipkilat və ipəxslərə qar-
 +
ilı mubarizə aparır.
 +
FEDERAL İYURA —
 +
 +
 +
Ppurası.
 +
 +
FEDERASİYA (son lat. Qoedeqa(ybo—
 +
ittifaq, birlik)—1) devlət qurulutu
 +
forması: huquqi cəhətdən mçəyyən si-
 +
yasi mӱstəqilliyi olan bir necə dəvlə-
 +
tin bir ittifaq dəvlətində rəsi
 +
məsidir. İlk burjua F.-sı ABİT1 on-
 +
mutidur (1787 il Konstitusiyası uz-
 +
rə). AFR, İsvecrə, Avstriya, Kanada,
 +
Braziliya, Meksika, Argentina, Ve-
 +
nesuela, Hindistan, Pakistan, Birma,
 +
Malayziya, Avstraliya, Nigeriya da
 +
 +
 +
bax İttifaq
 +
 +
 +
515
 +
 +
 +
 +
 +
 +
F.-dır. SSRİ, YSFR, CSSR sosia-
 +
list F.-sıdır. F.-nın fərqləndirici
 +
əlamətləri: 1. F.-nın ərazisi onun
 +
ayrı-ayrı subyektlərinin (iptat, kan-
 +
ton, torpaq, muttəfiq resp. və s.) əra-
 +
zisindən ibarətdir: 2. F.-nın subyekt-
 +
lərinə, adətən, təsisat huququ, yə”ni
 +
əzlərinin konstitusiyalarını qəbul
 +
etmək huququ verilir: Z. F. və onun
 +
subyektləri arasındakı səlahiyyət
 +
fərqini ra konstitusiyası muəy-
 +
yən edir: 4. F.-nın hər bir subyekti-
 +
nin əz huquq və məhkəmə sistemi var:
 +
5. F.-ların coxunda eyni zamanda va-
 +
hid ittifaq vətəndailıqı və muttə-
 +
fiq vahidlərin vətəndaplıqı məv-
 +
cuddur. |
 +
 +
Sosialist F.-sı burjua F.-sın-
 +
dan kəklu surətdə fərqlənir. SSRİ-
 +
də və sosialist əlkələrində tarixdə
 +
ilk dəfə olaraq F. milli məsələni
 +
həll etməyin dəevlət forması olmuit-
 +
dur. Sosialist F.-sı milli ərazi
 +
prinsipinə, F.-nın suveren və bəra-
 +
bərhuquqlu ӱzvlərinin kenullu bir-
 +
ləpməsinə (onlar istədiyi vaxtda F.-
 +
dan sərbəst cıxmaq huququna malik-
 +
dir) əsaslanır.
 +
 +
2) Beynəlxalq, yaxud milli ictimai
 +
təppkilat (məs., Beynəlxalq demokrat
 +
qadınlar F.-sı, idman F.-sı).
 +
FEDERATİV RESPUBLİKA — bax
 +
Respublika, Federasiya.
 +
€ EHEPATNDHAP (öp. federes), Fra n-
 +
sada—1) Beyuk Fransa inqilabı-
 +
nı qorumaq məqsədilə yaradılmın kə-
 +
nullulərdən ibarət birləiymələrin
 +
Srelerasiyaların uzvləri. Marsel
 +
 +
.-ı daha cox məphur idilər. Onlar
 +
Parisə inqilabi himni—cMarsely"-
 +
zamnı gətirmitpdilər. 2) 1815 ildə
 +
cYuz gӱnə dəvrundə xarici mudaxilə-
 +
yə mӱqavimət gestərmək və Burbonlar
 +
monarxiyasının bərpa olunmasına yol
 +
verməmək ucun yaradılmınd kenullu
 +
dəstələrinin uzvləri. 3) 1871 il mar-
 +
tın 18-i ərəfəsində cResp. milli
 +
qvardiya federasiyası?nda birlənmin
 +
milli qvardiyacılar, Paris Kommu-
 +
nasının (1871) mudafiəciləri.
 +
FEDİN Konstantin Aleksandrovic
 +
(24.2. 1892, Saratov— 15.7.1977, Mosk-
 +
va)—rus cobeT )a- aq “əl
 +
zıcısı. SSRİ EA 57902
 +
akad. (1958), ADR ||
 +
incəsənət akademi- |:
 +
YacbıHbiH M. YaBy ll
 +
1958), Sosialist
 +
 +
məyi Qəhrəmanı 1595
 +
(1967). SSRİ Dəev- |
 +
lət mukafatı lau-
 +
reatı (1949). Mos-
 +
kva ticarət in-tunu
 +
bitirmitidir(1914).
 +
Rusiyada Vətəndail
 +
muharibəsi (1918— | |
 +
20) illərində 7-ci ordu qəzetinin re-
 +
daktoru olmulidur. İlk hekayə toplusu
 +
Ilə, 1923 ildə nətir edilmiit-
 +
dir. 41Pəhərlər və illərə (1924) ro-
 +
manı Beyuk Oktyabr sosialist inqi-
 +
labı və Vətəndaip muharibəsi hadisə-
 +
lərindən bəhs edir. “Qardailarqə
 +
(1927— 28) romanı inqilabi sənət prob-
 +
lemlərinə həsr olunmutdur. cAvropa-
 +
nın oqurlanmasıq (kitab 1—2, 1933—
 +
35) və 4,,Arktur“ sanatoriyası (1940)
 +
romanlarında burjua dunyasının si-
 +
yasi və əxlaqi normaları pislənilir.
 +
Vətənpərvərlik, qələbəyə inam, faiyiz-
 +
mə nifrət F.-in muharibə dəvru Ya-
 +
radıcılıqrının əsas məvzularıdır
 +
|“Hisslərin imtahanız (1942) pyesi,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
516
 +
 +
 +
FEDİNQ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
cBir necə yapayıtı məntəqəsi (1943)
 +
və “Leninqradla gərutiə (1944) ocerk
 +
və hekayə silsilələriYy. *İlk sevinc-
 +
lərə (1945), eTəpuöə yayə (1947—48),
 +
cTonqalgı (kitab 1—2, 1961—65) trilo-
 +
giyasında rus xalqının inqilabi mu-
 +
barizəsi, rus sovet ziyalılarının xa-
 +
rakterinin təpəkkulu, rus cəmiyyəti-
 +
nin inqilabi yolla yenilətiməsi ide-
 +
yasının qanunauyqunluqu, sovet xalqı-
 +
nın dəyuti rətadəti epik bədii əksini
 +
tapmıpdır. cYazıcı, incəsənət, za-
 +
man (1957, təkmillətdirilmin nəir-
 +
ləri 1961, 1973) kitabı, “Qorki bizim
 +
aramızdadırq (1941—68) adlı xatirə
 +
əsəri var. Əsərləri SSRİ xalqları
 +
dillərinə və bir cox xarici dilə tər-
 +
cumə edilmitl, ekranlatdırılmınn-
 +
dır. SSRİ Yazıcılar İttifaqı İda-
 +
 +
ə Hey”ətinin birinci katibi (1959—
 +
 +
1) və sədri (1971—77), SSRİ Ali
 +
Sovetinin deputatı (6—9-cu carırınl)
 +
olmutdur. 4 dəfə Lenin ordeni, Okt-
 +
yabr İnqilabı ordeni, 2 batqa orden,
 +
2 ADR ordeni və medallarla təltif
 +
edilmindir.
 +
 +
— Əsərləri: İlk sevinclər, B..,
 +
1953: Qəribə yay, B., 1961, Sobr. soc., t.
 +
1—10, M., 1969—73: Sobr. soc., v 12-ti
 +
tomax, t. 1—7, M., 1982—85.
 +
 +
ƏƏ.: Rus sovet ədəbiyyatı tarixi, B.,
 +
1976: Brabvnina B., Konstantin Fe-
 +
DİN, 5 izd.. M., 1962, Kuznepov N.
 +
İ., Romanı Konstantina Fedina, 2 izd.,
 +
M., 1980: Buqaenko P., Romantices-
 +
kal triloqil K. A. Fedina, M., 1981.
 +
FEDİNQ (ing. Eadpr, Qade—tədricən
 +
zəifləmək, yox olmaq)—radiodalqalar
 +
qəbul olunduqda siqnalın gucunun (sə-
 +
viyyəsinin) təsadufi və ya dəvri dəyiii-
 +
məsi, F., əsasən, radiodalqaların
 +
ionosfer və troposfer yayılmasında
 +
mutpahidə olunur. Əksər hallarda
 +
radiodalraların interferensiyası
 +
ilə izah edilir. F.-in qarpısını al-
 +
maq ucun gucləndirməni avtomatik
 +
tənzimləyən qurqulardan, xususi ante-
 +
na və s.-dən istifadə edilir. Bax
 +
Radiodaleaların yayılması.
 +
FEDKO İvan Fyodorovic (6.7.1897,
 +
indiki Sumı vil., Romnı r-nunun
 +
Xmelyovo k.—26.2.1939)—sovet hərbi
 +
xadimi, 1-ci dərəcəli ordu komanda-
 +
nı (1938). 1917 ildən Sov. İKİ uzvu.
 +
1918 ildən Sovet Ordusunda xidmət
 +
etmitidir. Fəhlə-Kəndli Qızıl Ordu-
 +
su Hərbi Akademiyasını (1922) bitir-
 +
midir. Vətəndai muharibəsində 11-ci
 +
ordunun komandanı, PTimali Qafqaz
 +
qopunlarının bai komandanı, Krım
 +
respublikası HİPQ-nin uzvu və Krım
 +
ordusu komandanının gkəməkcisi və s.
 +
vəzifələrdə olmui, Kronitadt an-
 +
tisovet qiyamının və antonovculuqun
 +
ləqvində muhum rol oynamıimdı. Mu-
 +
haribədən sonra bir sıra məs”ul vəzi-
 +
fədə, 1937 ildən Kiyev hərbi dairəsi
 +
qopunlarının komandanı, 1938 ildən
 +
SSRİ xalq mudafiə komissarının
 +
birinci muavini idi. SSRİ Ali So-
 +
vetinin (1-ci caqırıti) deputatı ol-
 +
mup, SSRİ Ali Soketi Rəyasət Hey-
 +
ətinin uzvu secilmtiidi. Lenin orde-
 +
ni və 4 Qırmızı Bayraq ordeni ilə
 +
ti edilmiidir. :
 +
FEDORENKO Nikolay Prokofyevic
 +
(d. 11.5.1917, USSR Zaporojye vil.-nin
 +
Preobrajenko k.)—sovet iqtisadcısı.
 +
SSRİ EA akad. (1964: m. uzvu 1962).
 +
SSRİ EA İqtisadiyyat bəlməsinin
 +
akademik katibi (1971), SSRİ EA Rə-
 +
yasət Hey”ətinin uzvu (1971). SSRİ
 +
Devlət mukafatı laureatı (1970).
 +
1942 ildən Sov. İKP uzvu, 1963 ildən
 +
 +
 +
SSRİ EA Mərkəzi İqtisadiyyat-Ri-
 +
yaziyyat İn-tunun direktoru, 4“ Ekono-
 +
mika i matematiceskiye metodıq jur-
 +
nalının baiq redaktorudur. F. dun-
 +
yanın bir cox dillərində nəiyr olun-
 +
Myul 300-nəH cox elmi əsərin muəlli-
 +
fi, Beynəlxalq Ekonometriya Cəmiy-
 +
yətinin fəxri uzvu, Vartava və Ce-
 +
nevrə un-tlərinin fəxri doktoru,
 +
 +
 +
elm və texnika sahəsində Lenin və
 +
 +
 +
Dəvlət mukafatları Komitəsinin u3-
 +
vudur və s. Lenin ordeni, Oktyabr İn-
 +
qilabı ordeni, bapqa orden və medal-
 +
larla təltif edilmiitdir.
 +
 +
 +
Ədl Jukova L. M.,Rumanie-
 +
va O. F., NikolaNn Prokofvevic Fedo-
 +
renko, M., 1979.
 +
 +
 +
FEDORENKO Stepan Alekseyevic (20,
 +
4.1908, Kiyev—27.4. 1972, Bakı)—So-
 +
vet İttifaqı Qəhrəmanı (24.3. 1945),
 +
stariina, 1941 ildə Sovet Ordusuna
 +
caqırılmındır. 1923 ildə Azərb.
 +
SSR-ə gəlmiit, Daxili İplər Nazir-
 +
liyində, Devlət bankında iitləmiii-
 +
dir. Beyuӱk Vətən muharibəsində HHM
 +
qopunlarında xidmət etmitdir. 1944
 +
ildə Berezina cayının kecilməsində
 +
və Borisov i:.--nin azad olunmasında
 +
qəhrəmanlıq gəstərmipndir. Ordudan
 +
ə Di (1945) sonra F. Azərb.
 +
R Avtomobil Nəqliyyatı Nazirli-
 +
yi sistemində calıpmındır. Qırmı-
 +
zı Ulduz ordeni və medallarla təl-
 +
tif irili
 +
FEDOSEYEV ikolay Yevqrafovic
 +
(9.5.1871, Nolinsk, indiki Kirov vil.
 +
— 4.7.1898, Verrxəo- = ax =.
 +
lensk, indiki İr:- üb
 +
kutsk vil.-ndə) —
 +
ilk rus marksistlə-
 +
rindən biri. Ka-
 +
zan gimnaziyasında
 +
oxumuti, inqilabi
 +
təbliqata gərə 1887
 +
ildə oradan cıxa-
 +
rılmıntndı. 1888—
 +
89 illərdə marksist
 +
dərnəklərin təii-
 +
kilatcısı olmuii-
 +
dur. V. İ. Lenin |
 +
bunlardan birinin uzvu idi. Həbs və
 +
surgunə mə”ruz qalmıqidı (Vladimir
 +
həbsxanasında olarkən Samarada Ya-
 +
payan V. İ. Leninlə yazınimısdır).
 +
İntihar etmiiydir. F. marksizm məv-
 +
qeyindən bir sıra əsər Yazmıit, prole-
 +
tar partiyasının proqram layihəsini
 +
hazırlamıitdı (əsas mӱddəaları—mut-
 +
ləqiyyətlə , inqilabi mӱbarizədə prole-
 +
tariatın rəhbər rolu, kəndlilərin
 +
fəhlə ın DB bapllıca muttəfiqi
 +
olması, fərdi terrorun inqilabi .
 +
barizə vasitəsi kimi inkar edilməsi).
 +
V. İ. Lenin F.-i qeyri-adi iste dada
 +
malik və əz iptinə qeyri-adi dərəcədə
 +
sədaqətli inqilabcı adlandırmınidır
 +
(bax Əsər. tam kulliyyatı, c. 45, səh,
 +
 +
 +
359). | .
 +
 +
FEDOSEYEV Pyotr Nikolayevic (d.
 +
22.8.1908, indiki Qorki vil. Pilnin-
 +
ski r-nunun Starinskoye k.)—sovet
 +
filosofu və ictimai xadim. SSRİ
 +
EA akad. (1960: m. uzvu 1946), Sosia-
 +
list Əməyi Qəhrəmanı (197–), Lenin
 +
mukafatı laureatı (1983). 1939 il-
 +
dən Sov.İKP uzvu. SSRİ EA Fəlsə-
 +
fə İn-tunda elmi imici (1936—41)
 +
olmuli, Sov İKP MK aparatında
 +
(1941—55) mpləmip, həmcinin FBol-
 +
tpevikə, cPartiynaya jiznə jurnal-
 +
larının bali redaktoru, Sov.İKP
 +
MK yanında İctiman EA-da dilalek-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
I listiceskoqo obidestva,
 +
14 narodnıx mass i licnosti v istorii, M.,
 +
 +
 +
bı, in sovremennosth, 2 izd., M.,
 +
 +
 +
estestnoznanin, M., 198
 +
 +
 +
tik materializm ka-
 +
fedrasının MY-
 +
diri olmutidura
 +
195 5— 62 illərdə
 +
SSRİ EA Fəlsəfə
 +
İn-tunun direkto-
 +
idi, : |
 +
illərdə və 1971 il-
 +
dən SSRİ EA vi:
 +
tse-prezidentidir,
 +
1967—73 illərdə
 +
Sov.=İKP MK ya-
 +
nında Marksizm-
 +
- Leninizm İn-tunun
 +
direktoru olmutidur. Əsas əsərləri ta-
 +
rixi materializm, elmi kommunizm,
 +
elmi ateizm, burjua fəlsəfəsi və so-
 +
siologiyasının tənqidi problemlərinə
 +
aiddir. SSRİ EA redaksiya-nəptriyyat
 +
ipurasının sədri olan F. muttəfiq
 +
resp.-ların redaksiya-nətriyyat pyura-
 +
ları numayəndələrinin Bakıda geci-
 +
rilən birgə iclasına (1979) bər
 +
lik etmipq, Bakıda kecirilən (dekabr,
 +
1983) “Sovet adamının mə”nəvi alə-
 +
mində milli və beynəlmiləl cəhətlə-
 +
rin dialektikası umumittifaq elmi-
 +
praktiki konfransında cıxıip etmiil-
 +
dir. v. İKP 22-ci, 24—26-cı qu-
 +
rultaylarında MK uzvu secilmiptdir.
 +
SSRİ Ali Sovetinin (6—11-ci caqı-
 +
rıpy) deputatıdır. Mac.XR EA fəx-
 +
i uzvu, Bolqarıstan EA, ADR EA,
 +
exoslovakiya EA-nın əcnəbi uzvudur.
 +
4 dəfə Lenin ordeni, 4 bappqa orden-
 +
lə, Karl Marks ad. qızıl medalla və
 +
digər medallarla təltif edilmiptdir,
 +
Əsərləri: Proinzvoditelhınıe si-
 +
 +
 +
lı i proizvodstvennıe otnopenil sopia-
 +
M., 1955: Rolh
 +
 +
 +
 +
 +
 +
1956: Sopializm i qumanizm, M., 1958:
 +
Marksizm i volontarizm, M., 1968, Dina-
 +
lektika sovremennov əpoxi, M., 1975,
 +
Marksizm v 20 veke, Marks, onqelhs,
 +
 +
| 1977,
 +
problemı
 +
1, Filosofin M
 +
naucnoe poznanie, M., 1983.
 +
 +
 +
FEDOTOV Pavel Andreyevic (4.7,
 +
1815, Moskva— 26.11. 1852, Peterburq)—
 +
rus boyakarı və qrafiki, rus təsvirn
 +
sənətində tənqidi realizmin banisi.
 +
Zabit olarkən və iste”faya cıxdıqdan
 +
(1844) sonra Peterburq Rəssamlıq Aka-
 +
demiyasında rəssamlıq təhsili al-
 +
mııpldır (1834—45). Yaradıcılıqı-
 +
nın erkən caqında (1 -cı illərin
 +
ortalarınadək) karandai rəsmləri,
 +
karikaturalar, akvarellə iplənmiii
 +
batal səhnələri, portret və kompozi-
 +
siyalar cəkmiidir. Yetkin yaradıcı-
 +
lıq devrundə (1840-cı illərin sonuna-
 +
dək) F. əsasən yaqlı boyalarla ipilə-
 +
MHUI, Yaratdıqı tablolar seriyasında
 +
(c Qəravətlənmiiy kavalerə, 1846, eXaq
 +
suyuna salmaqə, 1847, 4“Tələbkar ərlik
 +
qızə, 1847, “Mayorun elciliyiə, 1848,
 +
hamısı Tretyakov qalereyasındadır,
 +
Moskva) tənqidi pafosu dunya haqqın-
 +
da poetik təsəvvurlərlə birləiydir-
 +
miipdir. F.-un gicik Həcmli boyakar-
 +
Xar Lortreqori . r TL ilə
 +
 +
cəlb edir (4“Y. Q. Fluqə, təqr.
 +
1850, *N. P. Jdanovicə, 1849, həp ə
 +
əsər Rus muzeyindədir, Leninqrad).
 +
Petraievskicilərin məhkəmə iiyi ilə
 +
əlaqədar olaraq F. 1840-cı illərin
 +
sonundan tə tib olunmuti, aqır vəziy-
 +
YƏətə dutimlidur. Həyatının və yara-
 +
dıcılıqının son dəvru (1850—52)
 +
faciəvi, aqır psixi xəstəlik iyəran-
 +
tində gecmitdir. Bu illərdə F. insa-
 +
na rəqbət hissləri ilə apılanmıp
 +
 +
 +
Lenin i filosofskie
 +
 +
 +
“FEYERBAX HAQQINDA TEZİSLƏRƏ
 +
 +
 +
ə
 +
 +
 +
aMayorun
 +
qalereyası. Moskva.
 +
obrazlar yaratmıtidır (“Cavan dul qa-
 +
dınə, 1851—52, cAnkor, (enə də an-
 +
kor1ə, hər iki əsər Tretyakov qalere-
 +
yasındadır, cQumarbazlarə, 1852, Ki-
 +
yev Dəvlət Rus İncəsənəti Muzeyi).
 +
FEDCENKO Aleksey Pavlovic (19.
 +
2.1844, İrkutsk—15.9.1873, Alp d-rın-
 +
da Monblan buzlaqı)—rus təbiyyat-
 +
iqunası, səyyah. Orta Asiyanın tədqi-
 +
qatcısı. 1868—71 illərdə arvadı
 +
O, A. Fedcenko ilə birlikdə bir sı-
 +
ra r-nların fiziki coqrafiya, geolo-
 +
giya, flora, fauna, antropologiya və
 +
etnoqrafiyasına dair coxlu material
 +
toplamıtdır. Turkustan və Alay sil-
 +
silələri, Alay və Fərqanə vadiləri-
 +
ni eyrənmin, ən yuksək zirvəsi (indi-
 +
ki Lenin piki, 7134 m) ilə birlikdə
 +
Zaalay silsiləsini kətplf etmitdir.
 +
 +
 +
P. A. Fedotov.
 +
 +
 +
Fedcenko buzları onun iqərəfinə ad-
 +
landırılmındır.
 +
FEDCEN KO BUZLARI — SSRİ-də
 +
 +
 +
buzları. Pamirin 11M.-
 +
q.-indədir. Yazqulem silsiləsinin Ya-
 +
HA ZƏN DA, (nqilab, 26 Komissar,
 +
Paris Kommunası piklərinin ətək-
 +
lərindən ballanır. Elmlər Akademi-
 +
yası silsiləsinin 11. 00 ilə du-
 +
| ƏK zlaq-qola ay
 +
ki o 2600 m, buzun qalınlıqı orta
 +
Hissədə 1000 m-ə qədərdir. Buzlaqdan
 +
Seldaracayı axır. Buzlatma və qarla-
 +
ın sah. 992 km?-dir. F.b.-nın apaqrı
 +
Kissəsini 1878 ildə V. F. Ola,
 +
orta və yuxarı hissələrini 1928 il-
 +
də Pamir ekspedisiyası kəlf etmir
 +
dir. F.b.-da dunyada ən yuksək (42
 +
m-dən yuksəkdə) hidrometeoroloji rə-
 +
sədxana var. A. P. ən iyə-
 +
ə adlandırılmızdır.
 +
R nEp (Feyder) Jak (əsl anil,
 +
yası Frederiks, Eqedsetax: 21.7.
 +
1888, Brussel yaxınlıqrınla, İksel—
 +
25.5.1948, İsvecrə, Pranjen) — fran-
 +
sız kino rejissoru. Kinorej. kimi
 +
1916 ildən fəaliyyətə balilamıidır.
 +
c“Krenkebilg (1922, A. Fransın əsəri
 +
uzrə), *Qribititə (1925), eTepesa Ragenə
 +
(1928, E. Zolyanın əsəri uzrə) və s.
 +
ən yaxiqı səssiz (clalq) filmlərində
 +
realizm gucludur. c Beyuk OYUN ə
 +
və 4,,Mimozab pansionutmknda (1935
 +
burjua dunyasında insanın tənhalı-
 +
qı məvzusu batlıca yer tutur. Digər
 +
filmləri: cCənab Penson polis ipt1-
 +
cisidirə (1916), €ArTnaHTHZas (1921),
 +
 +
 +
ən iri dar-dərə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
elcidiyiv.
 +
 +
 +
cMakadamə (1946)
 +
və s.
 +
FEYDT, Veydt
 +
 +
 +
(Uey4S) Konrad (22.
 +
1,1893, Berlin—Z.4.
 +
1943, Hollivud)—
 +
alman və amerikan
 +
kino aktyoru. 1917
 +
ildən alman eksp-
 +
ressionist filmlə-
 +
-, ri (4aDoktor Kali-
 +
qarinin kabineti,
 +
) 1920, *Orlakın əl-
 +
ləriə, 1924, €MyM
 +
fiqurlar kabine-
 +
tiv, 1925), eləcə də
 +
aHind sərdabasıv
 +
(1921), *Paqaniniv
 +
(1923) filmlərin-
 +
də yaratdıqrı o6-
 +
razlar ona iyehrət
 +
qazan dır mıtidır.
 +
: 1933 ildə Almani-
 +
un yada faitistlər ha-
 +
kimiyyətə kecdikdən
 +
sonra İngiltərə və
 +
| ABİ1Q-da ipləmiit,
 +
cBaqdad oqrusuv (1940), “Onun həya-
 +
tındakı kiplilər (1941), *Kasablan-
 +
kaq (1943) və s. filmlərdə cəkilmiii-
 +
 +
 +
dir.
 +
FEYER (Eeyeq)— Macarıstanda med-
 +
ye. Dunay cayı ilə Balaton gelu ara-
 +
sında, əsasən, Mezəfəld yaylasında-
 +
dır. Sah. 4374 km?, Əh. 407 min (1975).
 +
Vins. m. Sekepfehervar (p.-dir. Qara
 +
metallurgiya, aluminium prokatı, ma-
 +
iınqayırma, *İkarusə birliyi, sellu-
 +
loz-kaqız, toxuculuq və tikiiy səna-
 +
yesi və s. var. Dənli (qarqıdalı, bur-
 +
da) və texniki iyəkər cuqunduru bitki-
 +
ləri becərilir. Tərəvəzcilik, baqcı-
 +
lıq, uzumculuk, Heyvandarlıq inki-
 +
mad etmipdir.
 +
FEYERBAX (Eepeqbash) Ludviq An-
 +
dreas (28.7.1804, Landshut, Bavariya—
 +
- Xıı 15:9- 10, 2) Rexen-
 +
də berq, Nurnberq ya-
 +
xınlırında) — al-
 +
man materialist
 +
ə və ateist.
 +
Kriminalist A. Fe-
 +
yerbaxın ailəsində
 +
doqulmutdur. 1823
 +
ildə Heydelberq
 +
Un-tinin teologiya
 +
fakultəsinə, sonra
 +
Berlin un-tinə da=-
 +
xil olmuti, öypa-
 +
da Hegelin muhazi-
 +
rələrini dinləmitdir. F. əslində
 +
Hegel idealizmi ruhunda c Vahid, umu-
 +
mi və sonsuz zəka haqqındak mevzusun-
 +
da dissertasiya mudafiə etmiptdir.
 +
Erlangen un-tinin privat-dosenti ol=
 +
mupp F. burada 1829 ildən c Hegel fəl-
 +
səfəsik və yeni fəlsəfə tarixi kursu-
 +
nu oxumuidur. 1830 ildə F. gizli
 +
surətdə *Əlum və əlməzlik haqqında
 +
duiquncələrk əsərini nətir etdirmiil-
 +
dir. Burada ruhun əlməzliyi ideyası-
 +
nı rədd etdiyi ucun F. Erlangen un-
 +
tində muhazirə oxumaqdan kənar olun
 +
mulidu. 17 əsr fəlsəfəsi tarixinə
 +
dair yazdıqı uccildlik əsərdə F. He-
 +
gelcilik məvqeyində dursa da, materia-
 +
list filosof və ateistlərin elmi
 +
fikrin inkitafındakı xidmətlərini
 +
yugsək qiymətləndirmitdir. 1836 ildən
 +
əmrunun sonuna kimi kənddə yaamınr-
 +
dır. F. 1848 il inqilabını urəkdən
 +
alqıtlasa da, siyasi həyatda fəal ii
 +
tirak etməmiidir.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
1848. Tretyakov
 +
 +
 +
“ il da
 +
HəR
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
517
 +
 +
 +
F, yaradıcılıqının əsas qayəsi
 +
dinə qarplı mӱbarizə olmutdur. O, He-
 +
gelin din fəlsəfəsinin əksinə olaraq
 +
din ilə fəlsəfəni bir-birinə zidd
 +
dunyakerunqu formaları hesab etmipl,
 +
dinin lıca səbəbini insanın tə-
 +
biətində və onun Həyat iyəraitində
 +
axtarmındır. F.-a gərə, insanın gor-
 +
təbii hadisələr qaripısında guӱcsuzlu-
 +
yu onun fantaziyasında allahların o6b-
 +
razının yaranmasına səbəb olmuitdur.
 +
 +
F.-da dinin tənqidi idealizmin
 +
tənqidi səviyyəsinə qalxmıit və bu F.-
 +
ın materializm cəbhəsinə kecməsi ilə
 +
nəticələnmiidir. F.-a gərə idealiz-
 +
min əsas bəlası—varlıq və təfəkkuru
 +
eynilətidirməsindədir. O, Hegel idea-
 +
lizmini tənqid edərkən onun dialek”
 +
tikasını bata dutiməmitdir. HA-
 +
rak nəzəriyyəsində materialist sensu-
 +
alizmi davam etdirmitdir. Təcrubəni
 +
biliyin ilkin mənbəyi hesab edən F.
 +
idrakda hissi seyrlə təfəkkurun "Er
 +
pqılıqlı əlaqəsini gestərmiytdir. 4.
 +
təliminin mərkəzində c... nin
 +
yeganə, universal və ali predmeti,..ə
 +
(İzbr. filos. proizvedenil, t, 1, M.,
 +
1955, s. 2)2) olan insan durur. F.-ın
 +
antropoloji materializmində insan
 +
psixoloji-fizioloji vucud kimi
 +
araipdırılır. Onun fikrincə insan
 +
maddi obyekt və duiqunən subyektdir.
 +
F. vulqar və mexanistik materializmi
 +
bu mevqedən rədd etmiidir. YYakin F.
 +
 +
antropologizmi insanın sosial deyil,
 +
bioloji təbiətini pzərh edir. F.-ın
 +
dunyagərupqundə muhum yerlərdən bi-
 +
rini 4 Mənə ilə “Sənəin vəhdəti və
 +
qaraipılıqlı əlaqəsindən cıxı| edən
 +
əxlaq təqlimi durur. O, ictimai mu-
 +
nasibətlər sistemini cnəslə anlayıplı
 +
və fərdlər arasındakı cunsiyyətəə
 +
muncər edirdi. “Lakin insanın mahiy-
 +
yəti, ayrıca bir fərdə xas olan abst-
 +
rakt bir apey deyildir. İnsan mahiyyə-
 +
ti əz gercəkliyində ictimai munasi-
 +
bətlərin məcmusudur (Marks K.
 +
və En gels F., Secilmiy əsərləri,
 +
Z cilldə, c. 1, B., 1978, səh. 2).
 +
 +
F. materializmi marksizm fəlsə-
 +
fəsinin təpəkkulundə cıxın nəqtə-
 +
si olmutdur.
 +
 +
Əsəri: İzbr. filosofskie proizne-
 +
neHHs, T. 1—2, M., 1955.
 +
 +
Əd. Marks K., Feyerbax haqqında
 +
tezislər, Marks K., Engels F., Ce-
 +
urum əsərləri, 3 cilddə, c. 3, Bə
 +
1983: Engels F., Ludviq Feyerbax və
 +
klassik alman fəlsəfəsinin sonu, yenə
 +
oradayr Lenin V. İ., Əsərləri (bax
 +
Mə"lumat cildi, H. 2, səh. 260), Li v-
 +
isi s Q. M., Ateizm .Podviqa Feverba-
 +
xa, Minsk, 1978: Kupakov O. V., İs-
 +
toriko-filosofskan kondepdia L. F e-
 +
üep6axa, Kuen, 1 984.
 +
 +
 +
“FEYERBAX HAQQINDA TEZİS-
 +
LƏRə— K. Marksın 11 tezisi, “Feyer-
 +
baxaq baplıqı ilə 1845 ilin baharın-
 +
da yazılmımndır:, ilk dəfə 1888 ildə
 +
cLudviq Feyerbax və klassik almar
 +
fəlsəfəsinin sonu əsərinə əlavə 1Pək-
 +
lində F. Engelsin rə"yində cap olun-
 +
muidur. Burada Yeni fəlsəfənin
 +
əsas mӱddəaları iplənib hazırlan-
 +
mıtidır. Praktikanın elmi anlayı-
 +
itı tezislərin mərkəzi ideyasıdır:
 +
əqas mӱddəaları: ictimai həyatı daha
 +
cox praktika kimi xarakterizə etmək,
 +
insanın əmək sayəsində Yarandırını,
 +
mahiyyətcə isə ictimai munasibətlərin
 +
məcmusundan ibarət olduqunu dərk et-
 +
mək, ideoloji hadisələrin cəmiyyətin
 +
inkipafı tpəraitindən asılılıqını
 +
təhlil etməkdir. Marks bu məvqedən
 +
 +
 +
518
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Feyerbaxın tarixi idealizmini və
 +
utopik sosialistləri tənqid etmiii-
 +
dir. Nəzəriyyə və praktikanın vəhdə-
 +
tindən cıxınz edən Marks qnoseologi-
 +
 +
 +
ya məsələsini yeni iqəkildə qoymuiy və |İ-Ç
 +
 +
 +
butun səvvəlkiə materializmin seyr- |
 +
 +
 +
ciliyini onun nəqsanı saymınndır.
 +
Obyektlə qariqılıqlı tə”sir prosesin-
 +
də subyekt məsələsinin iplənilməsin-
 +
də idealizmin xidmətlərini. gestərə-
 +
 +
 +
ək, Marks praktik fəaliyyətin ide- |
 +
yan- xit.
 +
 +
 +
yalistcəsinə anlatılmasının
 +
 +
 +
elm olduqunu aikara cıxarmındır.
 +
 +
 +
afF.h.t.ə dialektik materialist fəl- $€
 +
 +
 +
səfənin mahiyyətini və vəzifələrini,
 +
 +
 +
cəmiyyətin inqilabi dəyitdirilməsin- (04, yəq Q
 +
də onun yeri və rolunu əsaslandır- |") |
 +
 +
 +
mıpdır,
 +
 +
 +
FEYZİ (təxəllusu, əsl familiyası “
 +
 +
 +
Fayzullin) Mirheydər Musta-
 +
fovic (31.10.1891, indiki Orenburq
 +
vil.-nin Kuktelovo k.—9.7.1928, Baip.
 +
MSSR, Baymaq)—tatar sovet dramatur-
 +
qu. Tatar sovet ədəbiyyatının banilə-
 +
rindəndir. “PTe”rlərimə adlı ilk ki-
 +
tabı 1912 ildə nətr olunmuppdur.
 +
4“İki Həsənə (1909), “Cavanlar aldan-
 +
mazlarə (1911, tamatpası 1913) kome-
 +
diyalarında, “Zavallı qızə ə
 +
aQaliyəbanuzə (1916, tamapası 1917),
 +
“Ural cayındaq (1917—18, nəri
 +
1919), “Aq qalpaqə (1922—23) dramla-
 +
rında ictimai ədalətsizliyə qarpqı
 +
cıxmhındır. “Qızıl ulduzə (1921—23)
 +
pyesində yeni insan munasibətlərinin
 +
yaranmasından bəhs olunur. Folklor
 +
numunələrini toplamıpq və tədqiq
 +
etmipdir.
 +
 +
 +
Əsəri: Dramı, M., 1961,
 +
Ədl İstoriln tatarskoİ sovetskoİ li-
 +
teraturı, M., 1965.
 +
 +
 +
FEYZULLAYEV Aqazəki Vahab or-
 +
lu (14.3.1900, Bakı— 29.4. 1962, Bakı)—
 +
sovet nevropatoloqu. Tibb e.d. (1936),
 +
prof. (1938), səhiyyə əqlacısı (1959).
 +
Azərb.SSR əməkdar həkimi (1940) və
 +
əməkdar elm xadimi (1960). Resp.-da
 +
nevropatologiya sahəsində ilk tibb e.d.
 +
1928—62 illərdə Azərb.SSR Xalq Sə-
 +
hiyyə Komissarlıqının psixonevrolo-
 +
giYa in-tunda tpe”bə mudiri, Azərb.
 +
Devlət Tibb İn-tunda sinir xəstə-
 +
likləri kafedrasının mudiri iillə-
 +
mipdir. Tədqiqatı, əsasən, nevroloji
 +
problemlərə, beyin qan-damar xəstəlik-
 +
lərinə, neyroinfeksiyaya həsr olun-
 +
mupdur. Azərb.SSR Nevropatoloq və
 +
 +
sixiatorlar Cəmiyyətinin sədri ol-
 +
mupdur (1948—62). Elmi kadrlar ha-
 +
zırlanmasında xidməti var. rnı
 +
Əmək Bayraqı ordeni və medallarla
 +
təltif edilmidir.
 +
 +
 +
Əsərləri: Arxaiceskan stupni
 +
pri patoloqiceskix propessax v mozquş ee
 +
qenez, lokalizapin, B., 1939: Klinika na-
 +
rupenila krovoobratenil v perednen xo-
 +
 +
 +
rioidnoİ arterii, v kn.: Nevroloqiceskie
 +
problemı, L., 1960.
 +
 +
 +
FEYZULLAYEV Lətif Əbdulbaqi
 +
oqlu (d. 13.10.1918, Bakı )— Azərb. so-
 +
vet rəssamı. Azərb.SSR əməkdar in-
 +
CƏSƏNƏT Xadimi (1977). Azərb. Dəvlət
 +
Rəssamlıq Texnikumunu (1938) və V.
 +
 +
urikov ad. Moskva Rəssamlıq İn-
 +
tunu (1949) bitirmitdir. Yaradıcı-
 +
LIQININ ilk dəvrundə tarixi mevzu-
 +
larda tematik tablolar cəkmitdir
 +
(“Qacaq Nəbih, 1940, “Qatır Məmmədə,
 +
1951, “Cavaniirə, 1942). Əsərlərində
 +
təbiət təsviri, əməyin tərənnumu, əmək
 +
adamlarının qəhrəmanlırı, sulh məv-
 +
zusӱ və xalqın tarixi kecminti muchum
 +
 +
 +
 +
 +
 +
onika, M.,
 +
 +
 +
L. Ə. Feyzullayev.
 +
 +
 +
| : e ynuyə, 1970.
 +
R. Mustafayev ad. Azərb. Dəvlət İncə-
 +
sənət Muzeyi, Bakı.
 +
 +
 +
yer tutur (“Sevincə, 1949, *İp nəvbə-
 +
 +
 +
sinə gedənlərə, 1951, “Taxıl becərən-
 +
nəpə, 1957, € eft fontanı, 1961,cu”Us-
 +
talarə, 1963, “Qələbə gunuə, 1968, “Bu-
 +
ruq ustasız, 1975, Di usyanız,
 +
1979—80). Pedaqoji fəaliyyət gəs-
 +
 +
 +
tərir.
 +
 +
FEYNMAN (Eeuptpal) Ricard Fil-
 +
lips (d. 11.5.1918, Nyu-York) — ameri-
 +
kan fiziki, Nobel mukafatı laureatı
 +
(1965), Kornell un-tinin prof. (1950
 +
ildən). Əsas ipləri gvant elektrodi-
 +
namikasına, kvant mexanikasına və
 +
statistik fizikaya aiddir. F. sahə-
 +
 +
 +
. nin kvant nəzəriyyəsinin inkipafın-
 +
 +
 +
da muhum rol oynayan riyazi aparat
 +
(Feynman diaqramı) iipləyib hazır-
 +
lamın, aralıq hal ucun polyaron nə-
 +
zəriyyəsini təklif etmiit, ifrat
 +
axıcı heliumda burulqanların yaran-
 +
masını izah etmiit, kvant mexanika-
 +
sında trayektoriyalar uzrə inteqralla-
 +
ma usulunu ipləyib hazırlamınndır.
 +
Əsərləri: Statisticeskan mexa-
 +
1975: FenNnnmanovskie lekiin
 +
po fizikə, v. 1—9, M., 1976—78 (sovm. s
 +
R. Lentonom i M. Səndsom).
 +
FEYSƏL (lə) ibn Əbd əl-Əziz əs-
 +
Səud (27.11.1906—25.3.1975, Ər-Riyad)
 +
yl Ərəbistanı kralı |1964—
 +
751. 1931—53 illərdə xarici iplər
 +
naziri, 1953—60 və 1962—64 illərdə
 +
bali nazir və xarici iplər naziri ol-
 +
mulidu. Feodal-monarxiya qurulutunu
 +
məhkəmlətmək məqsədilə islahatlar
 +
(quldarlıqın ləqrvi, iqtisadiyyatın
 +
məhkəmləndirilməsi məqsədilə dekret-
 +
lərin qəbulu və s.) kecirmiiydi. Xa-
 +
rici siyasəti ziddiyyətli idi. 1932 il-
 +
də SSRİ-də olmutdur. Yaxın qohumu
 +
tərəfindən eəldurulmutdur.
 +
R cəri | (1883, Taif — 8.9.1933,
 +
Bern)—ərəb siyasi və devlət xadimi,
 +
s nın (1920) və İraqın |1921—
 +
331 kralı. Haitimilər sulaləsindən-
 +
dir. 1916 ildə Hicazda ərəb usyancı-
 +
larının iimal ordusuna baliqcılıq
 +
etmii, 1918 ildə Suriya və Transior-
 +
daniyanı tӱrklərdən azad etmiptdi.
 +
1 F. feodal dairələrinə arxalanmıit,
 +
ingilispərəst siyasi qrupların li-
 +
derləri ilə sıx əlaqə saxlamındır.
 +
FEYSƏL || (2.5.1935, Baqdad— 14.7.
 +
1958, orada)—İraq kralı 11939—58).
 +
Haiimilər sulaləsindəndir. Azyatı-
 +
lı olduqu ucun 1953 ilə qədər əlkəni
 +
naib Əbdul İllah idarə etmiiydir.
 +
11 F. Əbdul İllahın və Səid Nurinin
 +
irticacı ingilispərəst guruhunun
 +
 +
 +
ə ropada 19
 +
 +
 +
Ci (əsasən,
 +
 +
 +
əyə. li, tӱr
 +
2702 10,4696 pəkər, 1,5—3,696 alma turipu-
 +
 +
 +
tə”siri altında olmupdur. İraq in-
 +
qilabı (1958) zamanı əldurulmutdur.
 +
FEYXOA (isp. Reyyoa), ak ka (As-
 +
sa)—mərsin fəsiləsindən həmitəya-
 +
tapıl bitki cinsi. Cənubi Amerikanın
 +
subtropik r-nlarında 3 nevu var: 1
 +
HƏBY (F. zvePoclapa) becərilir. Av-
 +
əsrin axırlarından mə”-
 +
lumdur. Subtropik iqlimli bir cox
 +
 +
 +
ar mz əlkələrdə, həmcinin SSRİ-də Qərbi
 +
(cəm Kurcustanda, Soci r-nunda, Krımın
 +
 +
 +
cənub sahilində, ən cox Azərb.SSR-də
 +
Lənkəran-Astara zonasında)
 +
becərilir. Hund. 3 m-dək olan koldur.
 +
 +
 +
“çu Yarpaqları Narada. CHicəkləri
 +
(4C ikicinsiyyətlidir.
 +
 +
 +
und-yaliıl, itirə-
 +
ia-zpirin meyvəsində 5,12—
 +
ey, 2,576 pektin, 2,06—3,9.mq yod (1g2-
 +
ında), S vitamini var. Yeyilir, mu-
 +
təbbə və s. hazırlanır. Meyvəsi və ipi-
 +
rəsi ateroskleroz, sinqa və qalxana-
 +
bənzər vəzinin mualicəsində istifa-
 +
də olunur.
 +
 +
Əda Quliyev F., Perıztev
 +
V., Feyxoa, B., 1978.
 +
FEYXTVANGER (Eepshqapseq) Lion
 +
(7.7.1884, MyHxeH—21.12.1958, ABLI,
 +
Los-Anceles) — al-
 +
man yazıcısı. ADR
 +
Milli mukafatı
 +
laureatı (1953).
 +
Fabrikant ailə-
 +
SİNDƏ dorulmuii-
 +
dur. Berlin un-ti-
 +
ni bitirmitn, fəl-
 +
səfə doktoru adı
 +
almıtldır (1907).
 +
1933 ildə Fransaya
 +
muhacirət etmipt,
 +
beynəlxalq mədəniy-
 +
yəti mudafiə hərə. "= =
 +
katında iptirak etmit, B. Brelt və
 +
V. Bredel ilə birgə 1936—39 illərdə
 +
Moskvada cıxan “Das Vortə (FSəzı)
 +
jurnalının redaktoru olmuit, 4 Mos-
 +
kvaə (1937) kitabını yazmındır. 1940
 +
ildə Fransa həkumətinin murtəce si-
 +
yasətini tənqid etdiyinə gərə həbs
 +
dulpərgəsinə salınmı:dl, alman qolun-
 +
ları Fransanı ital edərkən cətin-
 +
liklə xilas olmuit, 1941 ildən ABP1-
 +
da yaplamıtldır. Yaradıcılıqa 1903
 +
ildən jurnalist və teatr tənqidcisi
 +
kimi baplamhındır. 1914—18 illərdə
 +
yazdıqı ipe”rlərdə, “İranlılarıə (Es-
 +
xilin eyniadlı faciəsi əsasında,
 +
1917), *Sulhə (Aristofanın eyniadlı
 +
komediyası əsasında, 1918) əsərlərin-
 +
də, * Hərbi əsirlərə (1919) pyesində muӱ-
 +
haribə əleyhinə mili. “Yəhudi
 +
3iyccə (1920—22, Həmp 1925), “E)6ə-
 +
cər Hersoginyazv (1923) və s. tarixi
 +
romanlarında xalq kutlələrinin rolu,
 +
sosial tərəqqinin inqilabi formaları
 +
iqubhə altına alınır. 30-cu illərdə
 +
yazdıqı tarixi ronillar (“Yəhudi əə
 +
haribələrih (1932), *Oqullarə (1935),
 +
aGun gələcəkı (1942) trilogiyası,
 +
“Yalancı Neronə (1936)) dəvrun mutə-
 +
rəqqi ictimai-siyasi ideyaları ilə səs-
 +
ləpirdi. *Gezləmə zalı? trilogiya-
 +
sında |“Muvəffəqiyyətə (1930), *Op-
 +
penheymlər ailəsiə (1933), “Surğun?
 +
(1939) romanları), “Lautenzak qar-
 +
daplarıq (1943) romanında burjua
 +
humanizminin məhvi gestərilir, fa-
 +
ptizm ifila olunur, vətənin Yeni tə-
 +
rəqqisi naminə mӱbarizənin zərurili-
 +
yi ideyası irəli surulur. cTulkulər
 +
uzumlukdə (1947), Qoyya, Yaxud İdra-
 +
kın məpəqqətli yolum (1952), “Qəribə
 +
adamıq mudrikliyi, yaxud Jan-Jağ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Russonun elumu və əlməzliyik (1952)
 +
romanlarında tarixdə xalq kutlələ-
 +
rinin inqilabi roluna inam guclən-
 +
mimpdir. Bir cox əsəri ekranladı-
 +
rılmındır.
 +
 +
Əsərləri: Qəribə adamın mudrik-
 +
liyi, Yaxud Jan-Jak Russonun əlumu və
 +
əlməzliyi, B., 1958, Sobr. cou., T. 1—12,
 +
M..” 1963—68.
 +
 +
 +
Əd. Pıxlı İ., XX əsr xarici
 +
ədəbiyyat tarixi, B., 1974: Suckov B.,
 +
Liki vremeni, t. 1, M., 1976.
 +
 +
 +
FE"”L (ər. Yfe—itp, hərəkət)—hal, hə-
 +
rəkət və ya vəziyyəti bir proses kimi
 +
ifadə edən əsas nitq hissəsi. F.-lə
 +
təsriflənən (bax Təsrif) və təsrif-
 +
lənməyən (məsdər, fe”li barlama, fe”-
 +
li sifət) formalara bəlunur. Za-
 +
man, itəxs, nəv, forma, pəkil, tərz, tə”-
 +
sirlilik, tə ”sirsizlik, inkar və s.
 +
kateqoriyaları var. Dunya dillərində
 +
F.-lərin qrammatik mə”naları kəmiy-
 +
yət və keyfiyyətcə mӱxtəlifdir: məs.,
 +
turk dillərində, xususən Azərb. di-
 +
lində, fe”lin 6 iqəkli (xəbər, əmr,
 +
arzu, vacib, (qərt və lazım) olduqu
 +
halda, rus dilində 3 piəkli (xəbər,
 +
əmr və lazım) var. Azərb. dili vahid
 +
təsrifə malikdir, rus dilində isə 2
 +
“təsrif sistemi məvcuddur. Mutəxəs-
 +
sislərin fikrincə, Azərb. dili F.-
 +
ləri qrammatik kateqoriya və mə”nala-
 +
rının zənginliyi ilə secilir. Dillə-
 +
rin coxunda F.-lər cumlədə, əsasən,
 +
mubtəda ilə ipəxsə, kəmiyyətə, bə/zən
 +
HCƏ MHHCƏ (rus və ərəb dillərində)
 +
gerə uzlapır. F. cumlədə, əsasən,
 +
xəbər vəzifəsində cıxıpt edir.
 +
 +
Əd.: Muasir Azərbaycan dili, 3 cild-
 +
də, c. 2, B., 1980.
 +
 +
 +
FELDYEGER RABİTƏSİ (alm. Ee14-
 +
yadeq)—xususi rabitə xidməti. Muhum
 +
və məxfi sənədləri xususi hərbi kur-
 +
yerlər (feldyegerlər) vasitəsilə gən-
 +
dərməklə mətqul olur. Əvvəlcə ordu-
 +
larda, sonralar həmcinin mulki idarə
 +
araları tətbiq edilmiiydir.
 +
ERHMAPLIAn (ant. Feldmarshall)—
 +
bir sıra dəvlətlərin quru qopunla-
 +
rında ali hərbi rutbə. İlk dəfə 14
 +
əsrdə Tevton ordeninin hərbi feodal
 +
devlətində tə”sis olunmupdur. Alma-
 +
niya dəvlətlərində 16 əsrdən, Avstriya
 +
və Rusiyada 17 əsrdən tətbiq edilmiiq-
 +
dir. Hazırda B. Britaniya, Uqanda
 +
Respublikası və s. əlkələrdə F. rut-
 +
bəsi var. Bax həmcinin Marmal,
 +
FELDFEBEL (alm. Feldvvebel)—nn-
 +
qilabaqədərki rus ordusunda və bə”zi
 +
xarici ordularda unter-zabitlərdən
 +
ən beyuyunun rutbəsi (suvariyə aid de-
 +
yildi). Rota komandirinin inzibati
 +
və təsərrufat məsələləri uzrə bilava-
 +
sitə kəməkcisi, zabit yerində olmadı-
 +
RI muddətdə isə onun muavini sayı-
 +
lırdı. rutbəsi ADR-in Milli
 +
xalq ordusunda və AFR-in silahlı
 +
quvvələrində mevcuddur.
 +
FELDİYPATİDLƏR (alm. Eeyd:raq
 +
—u en mnarsbi -- iyH. €idos—HəeB), $) e n Hn-
 +
ipatoidlər — alumosilikatlar-
 +
dan ibarət mineral qrupu. Muhum
 +
mineralları nefelin, ləsit, analsim
 +
Nal AİSI,Oe)H,O və s. Silisium ok-
 +
sidi ilə doymamınl maqmadan əmələ
 +
 +
 +
gəlir. —
 +
 +
FELDİYPATLAR —cӧl :ipatlarıter-
 +
mininin sinonimi.
 +
 +
FELZENİTEYN (Felsenstein) Banrep
 +
(30.5.1901, Vyana—8.10.1975, Berlin)
 +
—opera və dram rejissoru, aktyor. ADR
 +
milli mukafatı laureatı (1950, 1951,
 +
 +
 +
FELLOGEN
 +
 +
 +
1956, 1960, 1970). ADR İncəsənət Aka- konstitusiyacı
 +
demiyasının vitse prezidenti (1956 zadəgan numayəndələrini
 +
ildən). Humboldt ad. (Berlin) və Pra- rirdi. F
 +
 +
 +
qa un-tlərinin fəxri doktoru olmuit-
 +
dur. Milliyyətcə avstriyalıdır. 1947
 +
ildən əzunun yaratdıqı c Komipe operə
 +
(Berlin, ADR) teatrının bədii rəh-
 +
bəri ipləmit, eyni zamanda Zalsburq,
 +
Hamburq, Milan, Praqa, Moskva, Vyana
 +
və s. opera teatrlarında bir sıra
 +
əsərləri tamapaya qoymulidur. Ən yax-
 +
ilı tamaaları: “Orfey cəhənnəmdən,
 +
ca Hofmanın naqılları (1948, 1958,
 +
J. Offenbax), “Azad atıcı (1951,
 +
 +
 +
r K. M. Veber), “Sehrli fleyta (1954,
 +
 +
 +
V. Motsart), “OtelloF, 4“ Traviataə
 +
(1959, 1969, C. Verdi), cӱc portaqala
 +
məhəbbətə (1968, C. Plozofiz). € Kap-
 +
menə (1969, J. Bize) və s.
 +
 +
FE”Lİ— Humayun mukamında PQui-
 +
tərdən əvvəl ifa olunan IƏ”ĞƏ,
 +
 +
FEULİ BARLAMA—fe”lin təsrif-
 +
lənməyən (bax Təsrif), yaxud iiəxssiz
 +
formalarından biri:y mustəqil mə”-
 +
na ifadə etməyən, cӱmlədə əsas fe”l-
 +
dən asılı olub, hal, vəziyyət, zaman,
 +
səbəb-məqsəd və iərt məzmunu dajpı-
 +
yan səzlər. F.b.-da həm fe”lin, həm
 +
də zərfin əlamətləri əzunu gestarir.
 +
F.6. əsas fe”ldən formaduzəldici iyə-
 +
kilcilər vasitəsi ilə dӱzəlir və cum-
 +
lədə ondan əvvəl gəlir. Təsdiq və in-
 +
karlıq, tə”sirlilik və tə”sirsizlik,
 +
nev, idarəetmə kimi qrammatik mə-
 +
naları var: qeyri-predikativ birlət-=
 +
mələr F.b. tərkibləri əmələ gətirir.
 +
 +
 +
ƏƏ.: Muasir Azərbaycan dili, 3 cild-
 +
də, c. 2, B., 1980.
 +
 +
 +
519
 +
 +
 +
H-e-əncç z=-=-—evsmetntətttətt kən n ne ee ee He ee He ee ee Hi
 +
 +
 +
birləpdi-
 +
. respublika qurulupuna qar-
 +
ilı cıxır, konstitusiyalı monarxiya
 +
rejimini məhkəmləndirməyə caqırır-
 +
dılar. Monarxiya devrildikdən (1792,
 +
10 avqust) sonra F. klubunun fəaliy-
 +
YƏTİNƏ SON qoyuldu.
 +
 +
FELYETON (fr. QeiYekop, Qei:ə—
 +
vərəqə)—bədii-publisistik ədəbiyyat və
 +
qəzet-jurnal janrı. Təsvir obyektinə
 +
kəskin tənqidi munasibət, aktual ic-
 +
ltimai-siyasi məzmun, həyat faktları-
 +
nın konkretliyi, satira və yumor F.-
 +
un səciyyəvi cəhətləridir. İlk numu-
 +
nələri Fransada meydana gəlmitdir
 +
(18 əsrin sonu— 19 əsr). Azərb. ədəbiy-
 +
yatında C. Məmmədquluzadə bu janrın
 +
klassik nӱmunələrini yaratmındır.
 +
FELLİNİ (Fellini) Federiko o
 +
20.1.1920, Rimini)—italyan kinore-
 +
jissoru, ssenarist. Kinoda 1942 il-
 +
dən fəaliyyətə bailamıtqdır. “Roma
 +
acıq ipəhərdirə (1945): neorealist
 +
filminin yaradılmasında iptirak
 +
etmipdir. “Aqipeyxə (1952), Ana ulpaq-
 +
ları (1953) ilk rej.-luq ipləridir.
 +
cYolə (1954) filmi F.-yə dunya məeh-
 +
rəti qazandırmıtlnqdır. Beyuk emosi-
 +
onal tə sir qӱvvəsinə malik cKabiri-
 +
Yanın gecələriə (1956) və sonrakı
 +
filmlərində muasir Qərb dunyasının
 +
təzadları əks olunur. Bə”zi filmlə-
 +
rində irrasional, dini motivlər, əfv-
 +
etmə, mərhəmət hissləri uzə cıxır.
 +
 +
 +
FEULİ SİFƏT—fe/l və sifətin xy- Şada
 +
 +
 +
susiyyətlərinə malik təsriflənməyən,
 +
iəxssiz fe”l
 +
mantik mə”nasına, morfoloji əlamət
 +
və sintaktik vəzifəsinə gərə həm təs-
 +
 +
 +
riflənən, həm də təsriflənməyən xu- |
 +
 +
 +
susi formalardan (fe”li barlama, məs-
 +
dər) fərqlənir.
 +
 +
 +
lilik və tə”sirsizlik, HƏB, inkarlıq,
 +
təsdiq,
 +
mə”naları var. İsimlərdən, substan-
 +
tivlətmmit səzlərdən qabaq gəlib
 +
əlamət və keyfiyyət bildirir. Sifət-
 +
lər kimi hallanır. Cumlədə tə”yin,
 +
mubtəda, tamamlıq və ismi xəbər kimi
 +
cıxıi edir.
 +
Əd.: Muasir Azərbaycan dili, 3 cild-
 +
 +
də, c. 2, B., 1980.
 +
 +
FELİNQ (Eehyyaq) German (9.6.1812,
 +
Lubek—1.7.1885, PPtutqart) — alman
 +
kimyacısı (uzvi kimya) və texnoloqu.
 +
Heydelberq un-tini bitirmii (1837) və
 +
Hisendə Y. Libixin laboratoriyasın-
 +
da ipləmiidir. PTtutqartda ali tex-
 +
niki məktəbin prof. (1839 ildən). F.
 +
coxəsaslı ӱzvi turipuları eyrənmiit,
 +
paraldehid benzonitril və suksinimid
 +
almıpzidır. Monosaxaridlərin və yaq
 +
sırası aldehidlərinin vəsfi və miq-
 +
darı tə Yini ucun istifadə edilən
 +
reaktiv (Felinq reaktivi) təklif et-
 +
miidir. Texniki kimya ilə də məpqul
 +
olmupdur. Məihur “Yeni stolustu
 +
kimYəvi lu qətəin redaktoru olmutdur
 +
(1871 ildən).
 +
FELYANLAR, daha dəqiq feyyan-
 +
nap (öp. feuillants) —Beiyk Fransa
 +
inqilabı devrundə Parisdə Yaradıl-
 +
mıi (1791, iyul) siyasi klubun Y3B-
 +
ləri. Adı, iclaslarını kecirdiklə-
 +
an Yerlə (əvvəllər felyanların ra-
 +
ib ordeninə məxsus bina) baqlıdır.
 +
F. klubu Yakobin klubundan cıxmınn
 +
 +
 +
forması. F.s. leksik-se- ad
 +
 +
 +
F.s.-in fe”llərə məx- |
 +
sus idarəetmə, zaman, hərəkət, tə”sir- |
 +
 +
 +
rələrdən ibarətdir.
 +
 +
 +
tərz, əxs kimi qrammatik 1
 +
 +
 +
 +
 +
 +
cYolu filmindən gadr. Rej.
 +
R. Fellini.
 +
cAmarkorde (1974) filmində F.-nin
 +
yaradıcılıqına xas avtobioqrafik-
 +
 +
 +
lik daha cox əzunu gəstərir, İtali-
 +
ya faipizminin qəddarlırı və demaqo-
 +
ji təbliqatı satira vasitəsilə ifila
 +
edilir. Digər filmləri: cLəzzətli
 +
həyatə (1959), “Səkkiz yarım (1962),
 +
a“Culyetta və ruhlarg (1965), cSati-
 +
rikonə (1969), *“Klounlarg (1970, tele-
 +
viziya filmi), Roma (1972), “Op-
 +
kestrin məpqiqt (1978), cGəmi isə
 +
uzurq (1983) və s. Bir cox filmi bey-
 +
nəlxalq kino festivallarında Yuksək
 +
mukafatlara layiq gerulmutdur.
 +
Əsəri: Delatı filhm, per. s ital.,
 +
inilti za bələ 1981, Mə 9—11.
 +
Əd.: Federiko Fellini. Stathi. İNn-
 +
tervıso. Repenzii. Vospominanil, Qper.
 +
v ital., M., 19681: Dolqov K., Jiznh
 +
i filım, c“Oktibrvə, 1984, Ne 2.
 +
FELLODERMA (yun. rhe|ov—man-
 +
tar--4eqta—dəri)—bitkilərdə peri-
 +
dermanın daxili qatız fellogendən
 +
əmələ gəlir və canlı parenxim hucey-
 +
 +
 +
FELLOGEN (yun. rhe|16:—mantar –
 +
.əken), mantar kambisi—ikinci
 +
dərəcəli tərədici toxumaq vakuollap1
 +
 +
 +
mıpp nazikdivarlı huceyrələrdən iba-
 +
rətdir. F. huceyrələri tangental ara
 +
 +
 +
-monarxist və liberal
 +
 +
 +
020
 +
 +
 +
FEMA
 +
 +
 +
kəsmələrlə ayrılaraq xaricdə mantar
 +
hӱceyrələrini, dagildə felloderma
 +
huceyrələrini əmələ gətirir. Seyud,
 +
alma gəvdəsində F. epidermisdə, gən-
 +
dalatda, geyrulidə subepidermal qat-
 +
la, qaraqat və qara ipamda ilkin Qa-
 +
bıqda, ӱzӱmdə mərkəzi silindrdə yer-
 +
lətir.
 +
FEMA (yun. (hHetpa, (Hetpa(ay—7—12
 +
əsrlərdə Bizansda hərbi-inzibati ma-
 +
hal. F.-nın batında stratiq durur-
 +
du, O, məhkəmə, xəzinə tiplərinə ba:
 +
xır, hərbi hakimiyyəti Həyata keci-
 +
rirdi. 13 əsrdə Bizansda əhəmiyyətini
 +
itirmiti, sonralar Nikeya imperiya-
 +
sında bərpa edilmiindi.
 +
FEMİDA (yun. THet:5)—qədim yunan
 +
mifologiyasında ilahə, Zevsin ar-
 +
vadı. Əvvəllər adi huquq, davranın
 +
normalarının, sonralar ədalət mu-
 +
hakiməsinin mucəssəməsi. Gəzubarlı
 +
(qərəzsizlik timsalı) və əlində cəki
 +
datiları tutmupt vəziyyətdə təsvir olu-
 +
GERİ Məcazi mə”nası: ədalət divanı.
 +
FEMİNİZM (Fr. (etiqpyəte, lat.
 +
Qetla—qadın)—burjua qurulutlu cər-
 +
civəsində qadınlara kipilərlə bəra-
 +
bər huquqlar verilməsi uqrunda mu-
 +
barizə aparan ictimai hərəkat. yö
 +
rajistlərdən fərqli olaraq F. tə-
 +
rəfdarları qadınların həmcinin
 +
devlət vəzifələrinə buraxılmasını,
 +
təhsil huququnun tə”min olunmasını
 +
və s. tələb edirlər. İlk əvvəl 18 əsr-
 +
də PQimali Amerikada və Fransada
 +
meydana gəlmii, təmpkilatları isə 19
 +
əsrin 2-ci yarısından yaradılmara
 +
batplamıqpdır. 1925 ildə Beynəlxalq
 +
feminist tətkilatlarının Birləii-
 +
mipy daimi komitəsi (1934 ildən Bey-
 +
nəlxalq Qadın Təikilatlarının Əla-
 +
qə Komitəsi) tə”sis olunmundur.
 +
Beynəlxalq Demokrat Qadınlar
 +
Federasiyası bu və ya digər 1pəkildə
 +
qadınların və uptaqların hӱquqları
 +
uqrunda, muharibə təhlӱkəsinə, fa-
 +
izizmə və irticaya qaritı mӱbarizə
 +
aparan feminist təpkilatlarla sıx
 +
əməkdatlıq uqrunda cıxınml edirlər
 +
(bax həmcinin Qadın məsələsi, Qadın
 +
hərəkatı).
 +
QEMHCTÖKR (Themistokles) (e.ə.
 +
təqr. 525—e.ə. təqr. 460)— Afina dəv-
 +
lət xadimi və sərkərdəsi. E.ə. 493—
 +
492 illərdə ali vəzifələrdə (arxont
 +
və strateq) olmutidu. F.-un siyasi
 +
islahatları (e.ə. 487—486) Afina
 +
DƏVLƏT qurulutunun demokratikləiq-
 +
məsinə pərait yaratmısidı. Delos it-
 +
tifaqının təpqəbbusc su olmuiy, İran
 +
qopunları uzərində 2 sıra qələbə-
 +
lər (o cӱmlədən Salamin a. yaxınlı -
 +
qında) qazanmındı. E.ə. 471 ildən
 +
Afina aristokratiyasının fitnələ-
 +
ri nəticəsində ostrokizmə MƏ”pya Ta-
 +
laraq əlkəni tərk etməyə məcbur ol-
 +
Mymay. |
 +
FENAKİT (yun. rhepax, rhepagoz—
 +
Yalancı)—silikatlara aid mineral.
 +
Kimyəvi tərkibi Ve,(5:O:). Triqonal
 +
sinqoniyada kristallapır. Prizma-
 +
tik, nadir hallarda romboedr for-
 +
malı kristallar, iqualı, dənəli və s.
 +
aqreqatlar əmələ gətirir. Rəngsiz,
 +
sarımtıl, cəhrayımtıl, boz, aq olur.
 +
İLu iə parıltılıdır. Sərtliyi 7,5—
 +
V, sıxlıqı 2940—3000 kg? .m?. Peqmatit-
 +
lərdə və hidrotermal yataqlarda tapı:
 +
lır. Berillium filizidir (42—4594-i
 +
 +
 +
VeO-dir). Pəffaf nəvləri qiymətli
 +
datidır.
 +
FENAKODUS (RHhepasodiz)—kondil-
 +
 +
 +
Yartrlar dəstəsindən nəsli kəsilciiy
 +
 +
 +
qədim dırnaqlı məməli heyvan, Bədə-
 +
ninin uz. (quyruqu ilə birlikdə) 1,5
 +
m-dək, hund. 60 sm-dək imin. Umumi
 +
gərunupqunə gərə F. dırnaqlılardan
 +
cox yırtıcı məməlilərə oxiyayırmınt.
 +
44 diiii, 5 barmaqı varmıil. Gəzərkən
 +
3-cu orta barmaqa istinad edirdi. 10-
 +
dək nəvu olmuidur. F. dırnaqlıla-
 +
rın əcdadlarından sayılır.
 +
FENAMİN, amfetamin,
 +
zedri n—psixostimuləedici dərman
 +
preparatı. Yuxusuzluqda, astenik hal-
 +
larda həkimin məsləhəti ilə tə”yin
 +
edilir. F.-i cox iplətdikdə kumul-
 +
yasiya və vərdipolma, sinir-psixi poz-
 +
qunluqlar ba verə bilər. Tablet ha-
 +
lında hazırlanır.
 +
FENANTREN—S,.NnNu
 +
matik karbohidrogen.
 +
 +
 +
ben-
 +
 +
 +
ucnuvəli aro-
 +
101”C-nə əpH-
 +
 +
 +
- np, 340 C-nə raiHaibıp. Yan həvnnenn-
 +
 +
 +
cilərdə həll olur, suda həll olmur.
 +
nar KƏMYD qatranının antrasen
 +
fraksiyasından və sintetik usullar-
 +
la alınır. Hidrogen, xlor və bromla
 +
asanlıqla birlətpir, sulfolatdıqda
 +
2-, 3- Bə 9- monofenantrensulfoturitu-
 +
lar əmələ gətirir. Fə. boyaq istehsa-
 +
lında itlədilir.
 +
FENASETİN, asetofenidin,
 +
Q) € H. H H—nƏpMAH mpenaparTbı, qızdır-
 +
masalan, aqrıkəsən və iltihab əleyhi-
 +
nə tə”sir gestərir. Soyuqdəymədən te-
 +
rənən xəstəliklərdə, qripdə, angina-
 +
da, malyariyada, baqi, diii, əzələ, si-
 +
nir aqrılarında tablet və toz halın-
 +
da inlədilir.
 +
FENİKS (yun. RHhoypyx)—bə?zi qədim
 +
əlkələrin mifologiyasında əfsanəvi
 +
qup. Guya F. qocaldıqda əzunu yan-
 +
dırır və kuldən cavanlayimınt və tə-
 +
zələnmit iqəkildə yenidən dun:aya gə-
 +
lir. F. əbədi dircəliit rəmzidir.
 +
FENİKS (lat, Rhoepyx)—geyun Cə-
 +
nub yarımkӱrəsində burc. Ən parlaq
 +
ulduzunun vizual ulduz əlcusu 2,4-
 +
dur. Azərb.SSR-də gərunur (bax Ul-
 +
duz xəritəsi).
 +
FENİKS (Rhoep:x)—Sakit okeanda,
 +
Polineziyanın mərkəzi Hissəsində,
 +
Gilbert a-rı tərkibində 8 atolldan
 +
ibarət arxipelaq. Umumi sah. 28 km?,
 +
ƏH beyuyu Kanton a.-dır. Kiribati
 +
dəvləti ərazisinə daxildir. Kanton
 +
a.-nda aeroport var.
 +
FENİLALANİN BY-fenil-q-amin-
 +
propion turipusuy SuN.SN,.SN(MN,)
 +
SOYON—birəsaslı aminturpu. .Suda
 +
həll olan kristal maddədir. F. iki
 +
optik fəal 1. və I, rasemik OQ, fəza
 +
izomeri əmələ gətirir: forması
 +
2846 S-də əriyir, acıdır, O forması
 +
283 — 284*S-də əriyir, ipirindir,
 +
spirtdə az həll olur. F. uzvi turpu-
 +
lara və aminlərə xas reaksiyalara gi-
 +
rir. Qızdırdıqda dekarboksilləttir
 +
və 3-feniletilaminə cevrilir. Sin-
 +
tetik usulla malon efiri ilə benzil-
 +
xloridin və benzaldehid ilə hippur
 +
turpusunun qarpılıqlı tə”sirindən
 +
alınır. F. təbiətdə geni yayılmın-
 +
dır. F. butun zulalların tərkibində
 +
var. F. insan (hər gun 1,1 q) və
 +
Heyvanlar ucun zəruri olan amintur-
 +
udur. :
 +
FENİLDİXLORARSİN, SSN,A:S1,
 +
—-rəngsiz zəhərli mayes —20*2S-də do-
 +
pur, 257*S-də qaynayır (parcalanmaq-
 +
na), 20”C-nə cbix/ibiFbi 1,625 ?/sm2-dir.
 +
Havada 0,274 q/m? olması yuxarı tə-
 +
nməffus yollarını qıcıqlandıraraq,
 +
arasıkəsilməyən asqırma və əskurmələ-
 +
rə səbəb olur. Dəridə irin əmələ gə-
 +
tirir və dəri vasitəsilə orqanizmə so0-
 +
 +
 +
rulur. F. suda həll olmur, uzvi həllə
 +
edicilərin coxunda yaxtı həll olur.
 +
1-ci dunya muharibəsində zəhərliyici
 +
maddə kimi itlədilmiiydir.
 +
FENİLENDİAMİN, diamin-
 +
beizol S6N(MN,),—aromatik-di-
 +
aminlər sinfinə aid uzvi birləiymə.
 +
Rəngsiz kristal, MN, qrupunun Yer-
 +
lətməsindən asılı olaraq meta-, orto-
 +
və para- vəziyyətdə olur. Sintetik Yolq
 +
la alınır. Orto və para F.-lər boyaq-
 +
ların sintezində və s.-də iiylədilir.
 +
Zəhərlidir.
 +
 +
FENİLETİL SPİRTİ, 2-fenil-
 +
etanol, benzil-karbinol SvNuSN,.
 +
SN, ON—tərkibində fenil qrupu olan
 +
birli spirt. Xop iyli, rəngsiz maye-
 +
dir. 220—2222S-də qaynayır. Suda pis
 +
həll olur, spirt və efirlə istənilən
 +
nisbətdə qarınır. F.s. gӱl (25—65 96),
 +
qərənfil və heraniol Yaqlarında var.
 +
F.s. gul ləcəklərindən su buxarı
 +
ilə qovulmaqla ayrılır. Sintetik
 +
usulla fenilmaqnezium xloridin və
 +
benzolun etilen oksidi ilə qariı-
 +
lıqlı təsirindən alınır. Ətriyyatda
 +
ətirli maddə kimi iiplədilir.
 +
FENİLƏR (ink. Eepyapz, qədim ir-
 +
landca Hqapa—qədim irlandların əf-
 +
sanəvi hərbi drujinasının adı)—19
 +
əsrin 2-ci yarısı—20 əsrin əvvəllə-
 +
rində gizli fəaliyyət gəstərmiti c“İr-
 +
landiya inqilabi qardatlıqqə (İİQ)
 +
təpkilatının uzvləri olan irland
 +
xırda burjua inqilabcı respublika-
 +
cıları. İİQ 1858 ildə yaradılmıii-
 +
dı. Rəhbər mərkəzləri ABİ1 və İrlan-
 +
diyada yerlətirdi. Məqsədləri silah-
 +
lı usyan Yolu ilə mustəqil İrlandiya
 +
resp.-sı yaratmaq idi.
 +
 +
Lakin F.-in fəaliyyətində sui-
 +
qəsdlərin muhum yer tutması onlara
 +
xalq kӱtlələri arasında məhkəm nu-
 +
fuz qazandırmamınl və cıxhiyları
 +
məqlubiyyətlə nəticələnmiidi (1867
 +
il usyanı və s.). İrlandiya usyanın-
 +
da (1916) fəal itptirak etmiillər.
 +
FENİLKARBİNOӦL — bax Benzil
 +
spirti.
 +
 +
FENİLSALİSİLAT, salol-–-an-
 +
tiseptik maddələr qrupundan dərman
 +
preparatı. Baqırsaq mikroblarını
 +
əldurur. Baqırsaq xəstəliklərində
 +
(kolitlər, enterogolitlər), pielit,
 +
SİSTİT və s.-nin mӱalicəsində iiylədi-
 +
lir. Toz və tablet halında hazırla-
 +
nır. Bir sıra dərmanların (besalol,
 +
urobesalol, tansal və s.) tərkibinə
 +
daxildir.
 +
 +
FENOBARBİTAL, luminal
 +
dərman preparatı: barbitur turiu-
 +
sunun tərəməsi. Mərkəzi sinir sis-
 +
temini sakitlətdirir, yuxu gətirir,
 +
qıcolmanı aradan qaldırır. Damar
 +
spazmasında, epilepsiyada tablet və
 +
TOZ halında HHLTTƏHHTHDP.
 +
FENOKOPİYA — orqanizmin Feno-
 +
tipinin qeyri-irsi dəyitkənliyi|, hə-
 +
min orqanizmdə muhit iyəraitinin və
 +
mutasiyanın tə”siri ilə baiy verir.
 +
Məs., genetik cəhətdən pormal embri-
 +
ona (rutpeymə və surfəyə) yuksək temp-r,
 +
sfir buxarı və s. ilə tə sir edə-
 +
rək yallı fərddə mutiahidə olunan
 +
qeyri-irsi eybəcərlik əmələ gətirmək
 +
olar. Bu eybəcərliklər də hətəratın
 +
bir sıra mutant xətlərində hər hansı
 +
xarici tə”sir olmadan inkiiyaf edən
 +
Həmin dəytpikliklərin (ancaq irsi də-
 +
 +
 +
—
 +
 +
 +
 +
 +
 +
“yipkənliyin) F.-sıdır. Fərz olunur
 +
 +
 +
ki, normal fərdlərdə F. yaradan xa-
 +
rici amil onlarda muvafiq normal
 +
genlərin tə”sirini pozur, bu da Mu
 +
 +
 +
 +
 +
 +
tant məniəli fenotipin yaranmasına
 +
ə Olur.
 +
 +
FENOӦL, monooksiben zol,
 +
garbol turiusu S.N,ON —
 +
xarakterik iyli rəngsiz kristal: sax-
 +
lanıldıqda cəhrayı rəngə cevrilir,
 +
181,752S-də qaynayır, 40,92S-də əriyir:
 +
spirt və asetonda Yaxpı, suda pıs həll
 +
olur. F. aromatik birlətmələrin ok-
 +
sitərəmələrinin ən sadəsidir. Onun
 +
terəmələri herbisid, fenol-aldehid
 +
qatranları, indikator və dərman mad-
 +
dələri, polikarbonatlar, kaprolak-
 +
tam, həmcinin səthi aktiv və ətirli
 +
maddələr, p-alkilfenollar və s. mad-
 +
dələr istehsalında muhum xammal gi-
 +
mi iilədilir.
 +
 +
Hamı KƏMYD TaTDaHbiHHaH, CHH-
 +
tetik Yolla isə benzoldan (benzolsul-
 +
foturiu, xlorbenzol) və əsasən Ky-
 +
moldan alınır.
 +
 +
F.-un bakterisid tə”sirindən tibdə
 +
dezinfeksiyaedici maddə kimi isti-
 +
fadə edilir. DƏəriyə dutpəndə yandı-
 +
rır, havada F. buxarlarının yol ve-
 +
rilən maks, miqdarı O,005 mq/l-dir.
 +
FENӦL-ALDEHİD QATRANLARI—
 +
fenolların aldehidlərlə polikon-
 +
denslətmə məhsulları. Ən geniiy )a-
 +
yılanı fenol-formaldehid
 +
qatranlarıdır. F.-a.q. almaq ucun
 +
formaldehid və digər aldehidlər-
 +
dən—asetaldehid, butil aldehid, tri-
 +
xlorasetaldehid, akrolein və xusu-
 +
silə furfuroldan istifadə edilir.
 +
 +
urfurol qatranlara axıcılıq xas-
 +
səsi verir. Fenol-furfurol qatranla-
 +
rı fenol-formaldehid qatranlarını
 +
Yumppaldıb pasta halına salmaq ucun
 +
iplənir. Bə”zi hallarda furfurol-
 +
formaldehid qarınıqını reaksiya
 +
zonasında fenolla birbaqa polikon-
 +
denslətdirərək axıcı qatran alınır.
 +
Furforol və fenolun polikondens-
 +
ləpməsini onların molyar nisbətini,
 +
temp-ru, mӱhitin RN-ni tənzimləməklə
 +
prosesi bərk, kevrək və Ya əriyən po-
 +
limer material alınmasına Yenəltmək
 +
mumkundur. F.a.q. presləmə kompozi-
 +
siyaları, hopdurucu məhlullar, lak,
 +
yapıiqan və baplqa məhsullar almaq
 +
ucun iplənir. Fenol-furfurol qat-
 +
ranları iri, mӱrəkkəb formalı mə -
 +
mulat və hissələr hazırlamaq ucun
 +
əlveriplidir. Coxatomlu fenollar da
 +
asanlıqla F.a.q. əmələ gətirir. Bun-
 +
lardan sənaye əhəmiyyəti olanı rezor-
 +
sin əsasında alınan qatranlardır.
 +
PTin istehsalında pambıq və viskoz
 +
kordu kaucukla Yapıqidırmaq ucun
 +
iplənir. |
 +
FENOL YATLAR—duza oxipar məhsul-
 +
lar, fenolların hidroksil qrupunun
 +
hidrogen atomunun metalla əvəz olun-
 +
masından alınır. Məs., ATONa (Aq—
 +
C.H, və ya batqa aromatik radikal).
 +
*Uzvi sintezdə iiylədilir.
 +
FENOLFOGİYA (yun. rhazpӧtepa—ha-
 +
disə--...logiya)—təbiətdə məvsumi ha-
 +
disələr, onların bailanma muddəti
 +
və bu muddətləri muəyyən edən səbəb-
 +
lər haqqında biliklər sistemi. 4F.ə
 +
terminini Belcika botaniki PT. Mor-
 +
ran (1853) təklif etmipdir. F. bit-
 +
ki və heyvanlar aləminin (biofeno-
 +
logiya) məvsumi hadisələrini, həmci-
 +
nin qarın yarması, ilk və son ayazlar,
 +
buzbaqlama və su hevzələri donuilu-
 +
qunun acılmasını qeydə alır və eyrə-
 +
nir. Bitkilərdə (fitofenologiya) in-
 +
ktipafın mevsumi fazaları (tumur-
 +
cuqların iinməsi və acılması, yar-
 +
paqlama, cicəkləmə, toxumların və
 +
 +
 +
FENOPLASTLAR
 +
 +
 +
meyvələrin yetipməsi, xəzan), heyvan-
 +
larda (zoofenologiya)—məməlilərdə
 +
qınp yuxusundan oyanma, cutlətimənin
 +
balllanması, məvsumi tuləmələr və
 +
miqrasiyalar, quqilarda yuvalama, Yu-
 +
murtaqoyma və s., kəcəri Qupiylarda
 +
həmcinin yaz və payız gəcmələri, bu-
 +
qumayaqlılarda qıplayan fərdlərin
 +
oyanması, yumurtaqoyma, surfələrin
 +
inkipafı, diapauzalar və i.a. qeydə
 +
alınır. Fenoloji informasiya me-
 +
todu məvsumi hadisələrin bailanma
 +
vaxtının qeydə alınmasıdır. Məv-
 +
sumi hadisələrin bailanma vaxtını
 +
muəyyən edən amilləri və qanunauyqun-
 +
luqları ekoloji . əyrənir. Botani-
 +
ki-fqnəloji mutpahidələrin iilən-
 +
məsi metodlarından biri də fenolo-
 +
ji spektrlərdir. Fenoloji qanuna-
 +
uyqunluqlar x.t.-nda məvsumi iplərin
 +
və tədbirlərin regional təqviminin
 +
tərtib olunması əsasında inkipaf
 +
edir, təbiətin muhafizəsi, faydalı
 +
bitkilərin zərərvericiləri və xəstə-
 +
liklərinə, insan, ev heyvanlarının
 +
parazitlərinə və transmissiv xəstəlik-
 +
lərinə qaripplı mubarizə tədbirləri
 +
kecirilməsində və s. bu təqvimlərdən
 +
istifadə edilir.
 +
 +
 +
Əd.. Pulıpi Q. Ə., Obial feno"
 +
loqil, L., 1981.
 +
 +
 +
FENӦL-FORMALDEHİD QATRAN-
 +
LARI (polimetilen-fenollar)—fe-
 +
nolla formaldehidin polikondensləii-
 +
mə məhsulları. Kondensləimə məhsul-
 +
larının təbiəti əsasən katalizatorun
 +
turiqu və Ya qələvi olmasından ası-
 +
lıdır. Bax Fenol-aldeHid qatran-
 +
 +
 +
ları.
 +
 +
FENOLFTALEİN, C,2. HO, — əng-
 +
siz, iysiz, dadsız kristal: 259—263*9S-
 +
də əriyir. Analitik kimyada indika-
 +
tordur (neytral və turipl məhsulları
 +
rəngsiz, əsasları isə moruqu rəngdə-
 +
dir). Tibdə iplətmə dərmanı kimi
 +
(kehnə adı purgen) iilədilir.
 +
FENOӦMEN (yun. rhayzpӧpepop—olan)
 +
—1) qeyri-adi hadisə, nadir fakt.
 +
2) Hissi təcrubədə dərk olunmui ha-
 +
disəni bildirən fəlsəfi anlayıpi
 +
(bax Mahiyyət və hadisə). İ. Kantın
 +
fəlsəfəsində F. təcrubədən kənar
 +
olan, insanın seyr edə bilmədiyi nou-
 +
mendən və ya cpey ezundəəzdən fərqlə-
 +
nir. İ. *Kant F, anlayılının kemə-
 +
yilə mahiyyəti hadisədən fərqləndir-
 +
məyə cəhd gestərmit, mahiyyəti dərk-
 +
olunmaz hesab etmipdir (bax Aqno-
 +
stisizm).
 +
 +
FENOMENALİZM —insan ucun Yal-
 +
nız hadisələrin (fenomen) yeganə ba-
 +
Ha duplulən reallıq, idrak obyekti
 +
olduqunu qəbul edən fəlsəfi prinsip.
 +
Solipsizmə meyl edən ifrat F. aləmə
 +
cideallarə və Ya cduyqular ksmplek-
 +
siəmnin məcmusu kimi baxır (C. Berk-
 +
li, caxizm). Mə”tədil F. hadisələr
 +
aləmindən kənarda, cəslində, caxıra-
 +
dəkə dərkolunmaz reallıqı (cideyaə,
 +
mahiyyət, mpey əzundəə) qəbul edir:
 +
aAQNOSTİSİZMƏ və neopozitivizmə xas-
 +
dır. Dialektik materializm F.-i TƏK-
 +
3İio edərək gestərir ki, hadisə ilə
 +
mahiyyət arasında kecilməz sədd yox-
 +
dur, idrak obyekti kimi mahiyyət hadi-
 +
sə vasitəsilə dərk olunur. Bax Ma-
 +
hiyyət və Hadisə.
 +
FENOMENOLOJİ HUQuQq MƏKTƏ-
 +
Bİ—20 əsr "burjua huquq fikri cə-
 +
rəyanı, fenomenologiyaya əsaslanır.
 +
F.H.m.-nə gerə huququn əsasını qa-
 +
nunverəndən asılı olmayan varlıq təql-
 +
 +
 +
521
 +
 +
 +
 +
 +
 +
kil edir. Əsas numayəndələri A, Rey-
 +
nax, F. Kaufman, Q. Koniq və 6.-nbip,
 +
FENOMENOLOGİYA (fenomen --...
 +
logiylu — Qusserl və "iagirdlərinin
 +
(L. Landqrebe, E. Fink və b.) yarat-
 +
dıqı subyektiv idealist cərəyan. F.-
 +
nın ən muhum anlayıntı—iquurun o6-
 +
yektə yenəlməsidir: bu isə csubyektsiz
 +
obyekt ola bilməzə subyektiv idealist
 +
prinsipini təsdiq etmək ucundur. Fe-
 +
nomenoloji metodun əsas tələbləri:
 +
1) cxalisə (yəni subyektiv) təcrubədən
 +
kənara cıxan hər hansı muhakimədən
 +
cəkinməli| 2) transsendental reduksi-
 +
ya, yə”ni puurun subyekti real, empi-
 +
rik, sosial və psixofizioloji vucud
 +
iəklində deyil, cxalisə, transsenden-
 +
tal iquur kimi araptdırılmalıdır.
 +
Fəlsəfə cxalis mahiyyətlərə (eydeti-
 +
ka) haqqında elm kimi, real faktla-
 +
rın dərk edilməsinə qarpı qoyulur.
 +
F.-nın 20 əsrdə mӱəyən fəlsəfi is-
 +
tiqamət kimi təpəkkulu Qusserlin
 +
adı ilə baqlıdır. F. ideyaları ek-
 +
zistensializmin (Haydekger, artr)
 +
fəlsəfi əsası olmuldur. Katolik fi-
 +
losoflar (De Velens, Van-Vreda) F.-
 +
nı neotomizm ilə birlətdirirdilər.
 +
F.-nın cıxardıqı idealist nəticələr
 +
fenomenoloji məktəbin əzundə muxa-
 +
lifət yaranmasına səbəb oldu: onun
 +
sol cərəyanı F.-nı subyektiv idea-
 +
lizmdən, irrasionalizm və ekzisten-
 +
sializmdən qorumaqa calıtlaraq, yal-
 +
nız onun uydurma csəmərəli rupeymi-
 +
niə saxlamaq istəyir. F.-nın mərkəz-
 +
ləri Luven katolik un-tində (Belci-
 +
ka) Qusserlin arxivi və 1940 ildən
 +
c Fəlsəfə və fenomoloji tədqiqatə
 +
jurnalını nəpqr edən Beynəlxalq fe-
 +
nomenoloji cəmiyyətdir (Nyu-York
 +
ptatı, Buffalo ipp.).
 +
FENON—oxpar tipik əlamətləri nəv
 +
səviyyəsində gestərmək ucun qəbul edil-
 +
MHHI kateqoriya. Taksonomiya nevlə
 +
yox, ayrı-ayrı nӱsxələr və fenotipik
 +
əlamətlər çzərində iiləyir və onun
 +
əsas vəzifəsi həmin əlamətləri oxtar
 +
nӱsxələr qrupunda, yə”ni F.-larda bir-
 +
lətdirmək, F.-ları isə ez nevbəsin-
 +
də nəələrə aid etməkdir. Bə”zən 4F.ə
 +
termini əvəzinə səhvən cmorfoloji
 +
nəvə iplədilir. Bir F.-un erkəklər-
 +
dən, digərlərinin diptilərdən ibarət
 +
olması gestərir ki, F.-lar nəvləri
 +
təmsil etmir. Məs., iki F. (erkək və
 +
diiqi) bir ərazidən eyni vaxtda toplan-
 +
mhıppsa və hər ikisi hər hansı bir
 +
cinsin numayəndəsidirsə, onlar bir
 +
nevun erkək və dipqiləridir. Cutləi-
 +
mə və ctoy mərasimləriq (cuculərdə),
 +
surfələrin artırılması və s. mə”lu-
 +
matlar F.-ların hansı nəvə aid ol-
 +
masını duzgun muçəyyən etməyə imkan
 +
verir. F.-lar arsındakı fərqlər Ya
 +
HƏB fərqlərini, yaxud da nəvdaxili
 +
dəyitkənliyi əks etdirə bilər. Buna
 +
gerə də fərdi coqrafi dəyitkənliyin
 +
eyrənilməsi cox vacibdir. Eyni ərazi-
 +
də toplanmın F.-lar ya muxtəlif
 +
nəvlərdir, yaxud da fərdi dəyiiykən-
 +
lik təzahurləridir.
 +
 +
FENOPLASTLAR —əsası fenol-for-
 +
maldehid qatranları olan plastik
 +
kutlələr. Preslənmipt toz halında
 +
(doldurucu—aqac unu, qrafit və s.),
 +
laylı plastiklər (doldurucu — kaqız,
 +
parca), volaknitlər (doldurucu—DoOr-
 +
ranm6il liflər), ici qazla dolmui
 +
plastiklər penofenoplastlar forma-
 +
sında buraxılır. Korroziyaya davam-
 +
lı konstruksiya materialı kimi i1-
 +
lədilir.
 +
 +
 +
522
 +
 +
 +
 +
 +
 +
FENOTİP—orqanizmin fizioloji,
 +
biokimyəvi, ekoloji, etoloji xusu-
 +
siyyətlərinin məcmusu. Orqanizmin
 +
F.-i onun muiyahidə oluna bilən xa-
 +
rici gerunupqudur. Genotiplə uzla-
 +
izır. Xarici muhit onu xeyli dəyii1l-
 +
dirir. Eyni genotipə malik orqanizm-
 +
lər belə inkipafın tərzindən və ya-
 +
iyayısidan asılı olaraq bir-birindən
 +
fərqlənə bilərlər. Xarici muhitdən
 +
asılı olaraq genotipin fenotipik
 +
təzahurunun dəytidiyi hudud reaksiya
 +
norması adlanır. Populyasiyanın fe-
 +
notipik dəyitgkənliyi (Ur ilə ipparə
 +
olunur) genotipik və qeyri-genotipik
 +
formada olur.
 +
 +
Ədə Mettler L., TQreqq T., Qe-
 +
netika populandin i zvoljpil, M., 1972,
 +
s. 106—110: Slosarev A. A., Biolo-
 +
qıl s oblde qenetikoN, M., 1978.
 +
FEOD (son lat. Qeodit, Qeifil: qə-
 +
dim yun. Hhmi, Eehi—əmlak, mal-qara,
 +
pul--oa—sahiblik) — orta əsrlərdə
 +
Qərbi Avropada torpaq sahibliyi, ya-
 +
xud təsbit edilmin gəlir (pul, ya-
 +
xud natural pəklində), suӱzeren bun-
 +
ları əz vassalının (bax Vassallıq)
 +
irsi sahibliyinə bu iqərtlə verirdi
 +
ki, o əvəzində suzerenin xeyrinə feo-
 +
dal xidmətlərini, ilk nəvbədə hər-
 +
bi, həmcinin saray xidmətini yerinə
 +
yetirsin və adətə uyqun olaraq Tə diy-
 +
yələrini edəsin. F. Qərbi Avropada
 +
inkipaf etmit feodalizm dəevrundə
 +
(11—15 əsrlər) hakim sinfin ən səciy-
 +
yəvi mӱlkiyyət forması olmupdur.
 +
FEODAL—feodalizm dəvrundə tor-
 +
"ar mulkiyyətcisi, feodun sahibi.
 +
FEODAL MULKİYYƏTİ—bax Feo-
 +
 +
 +
dalizm.
 +
:FEODAL RENTASI—bax Torpaq
 +
rentası.
 +
FEODALİZM (alm. Feudalismus,
 +
 +
 +
fr. feodalit€, coH naT. feodum, feudum—
 +
eod sezundən)—antaqonist ictimai
 +
iqtisadi formasiya, torpaq YyaəpHH zə
 +
iərti olaraq iqəxsi (fesdal) mӱlkiyyət
 +
formasına və hakim sinifdən (feo-
 +
dallardan)pəxsən və torpaq cəhətdən
 +
asılı olan bilavasitə istehsalcıla-
 +
ın istismarına əsaslanır. qul-
 +
arlıq quruluiqundan sonra və kapi-
 +
talizmdən əvvəl gələn formasiyadır.
 +
Feodal istehsal usulu Qərbi Avro-
 +
pada Qərbi Roma imperiyasının su-
 +
qutundan burjua inqilablarınadək
 +
olan devru əhatə etməklə uc mərhələ
 +
kgecirmindir: genezis mərhələsi (5—
 +
11 əsrlər), inkipaf etmiil, yetkin
 +
mərhələ (11—15 əsrlər) və son mərhə-
 +
lə (16—18 əsrlər). Bə?zi sovet və xa-
 +
rici marksist alimlər K. Marks və
 +
Engelsin Asiya isteHsal uşuli
 +
konsepsiyasını inkipaf etdirərək
 +
hesab edirlər ki, PPərqdə F, cAsi-
 +
ya istehsal usulununə yerinə gəlmii-
 +
dir. Avropa və Asiyanın bir cox xal-
 +
qı (germanlar, slavyanlar, keltlər,
 +
ərəblər və 6,), TEA Afrikanın orta
 +
əsr devlətləri (Nubiya, anan, Efio-
 +
piya və s.) ibtidai icma qurulunaun-
 +
dan bilavasitə F.-ə gkecmiillər.
 +
cF.ə termini 18 əsrin əvvəlin-
 +
DƏən elmdə geni tətbiq olunmaqa baii-
 +
lamıtidır. Lakin 18—19 əsr burjua
 +
alimləri F.-in mahiyyətini onun si-
 +
Yasi strukturundakı və huquqi muna-
 +
sibətlərindəki xususiyyətlərdə (feo-
 +
dal iyerarxiyasında, siyasi darınıq-
 +
lıqda, torpaq mulkiyyətinin ali ha-
 +
kimiyyətlə birlənqməsində və s.) ge-
 +
rurdulər. Yalnız marksizm-leninizm
 +
baniləri F.-in sosial-iqtisadi tə-
 +
 +
 +
FENOTİP
 +
 +
 +
biətini dərindən və hərtərəfli acıb
 +
gəstərərək F.-in bətər cəmiyyətinin
 +
mӱtərəqqi inkipafında qanunauyYrun
 +
mərhələ, ictimai-iqtisadi rmasi-
 +
ya olması fikrinə gəldilər və onun
 +
əsas əlamətlərini xarakterizə etdilər.
 +
Bu əlamətlərə V. Lenin apaqıda-
 +
kıları aid etmiiydi: 1) natural tə-
 +
sərrufatın hakim olması. Feodal ma-
 +
likanəsi ətraf iritiə cox zəif əla-
 +
qəqi olan qapalı bir tam idi, 2) iri
 +
feodal torpaq sahibliyi ilə xırda
 +
kəndli pay torpaqından istifadənin
 +
uyqunluqu. Bilavasitə istehsalcı tor-
 +
nara təhkim olunmuttdu, torpaq feo-
 +
dallar sinfinin mulkiyyətində idi.
 +
Torpaq uzərində mӱlkiyyətdən məhrum
 +
olan kəndli təsərrufat iilərini əz
 +
istehsal vasitələri ilə gərurdu: 3)
 +
kəndlinin fsodallardan ipəxsən ası-
 +
lı olması, kəndlinin qeyri-iqtisadi
 +
yolla izafi əməyə məcbur edilməsi.
 +
cƏgər mӱlkədar kəndlinin ipəxsiyyəti-
 +
nə bilavasitə hakim olmasaydı, pay
 +
torpaqı almınt və əz təsərrufatı olan
 +
bir adamı o əzu ucun ipləməyə Məc-
 +
bur edə bilməzdik (Lenin V. İ.,
 +
Əsər. tam gulliyyatı, c. Z, səh. 197),
 +
4) texnikanın son dərəcə zəif və kəh-
 +
nə olması.
 +
 +
F.-də dini dunyagerçiqu həkmran
 +
idi. F.-in əsas iqtisadi qanununun
 +
mahiyyəti feodal rentası formasında
 +
izafi məhsul istehsal etmək idi. Feo-
 +
dal rentası imləyib ədəmə, ərzaq, pul
 +
rentaları piəklində olmutdur. İnki-
 +
iaf etmiiy F. tpəraitində feodallar-
 +
dan asılı kəndlilər feodal votci-
 +
nası (manor, senyoriya, malikanə) cər-
 +
civəsində istismar olunurdu. s
 +
feodal istehsal forması biyar və təy-
 +
cu təsərrufatları olmupdur. F.-in
 +
inkipqafı dəvrundə maddi istehsal
 +
sahələrində muəyyən tərəqqiyə nail
 +
olunmutdu. Texnikanın inkipafı və
 +
sənətkarların əmək səripttəsinin art-
 +
ması ictimai istehsalın diferensia-
 +
siyasına səbəb olurdu (bax Manufak-
 +
tura, Sənaye cevriliii). ctimai
 +
ƏMƏK bolkusunun artması, əkincilik-
 +
də və sənətkarlıqda ixtisaslatmanın
 +
dərinlətməsi və əmək məhsuldarlıqı-
 +
nın yӱksəlməsi əmtəə istehsalının
 +
inkipafına, sənətkarlırın əkinci-
 +
likdən, iqəhərin gənddən ayrılmasına
 +
zəmin yaradırdı. Yeni ipəhərlər (sə-
 +
nət və ticarət mərkəzləri) və onlarla
 +
yanapı sex qurulupu—feodal sənət
 +
təppkilinin spesifik forması yaran-
 +
mıtpdı (bax Sexlər). Ticarət və sələm
 +
kapitalı inkipaf edirdi. F.-in er:
 +
kən devrundə xarici tranzit ticarəti
 +
əsas rol oynayırdı. PTəhərlərin və
 +
əmtəə istehsalının inkipafı nəticə-
 +
sində isə daxili ticarətin əhəmiyyəti
 +
artmıtidı.
 +
 +
Əmtəə-pul mӱnasibətləri inki-
 +
ipaf etdikcə və gapitalist ukladla-
 +
rı bərqərar olduqca F. daqılmaqa
 +
baplayır. V. İ. Lenin kapitalizmin
 +
tarixi inkipafında iki cəhəti xusu-
 +
si olaraq ayırır: 41) bilavasitə is-
 +
tehsalcıların natural təsərrufatı-
 +
nın əmtəə təsərrufatına cevrilməsi
 +
və 2) əmtəə təsərrufatının kapitalist
 +
təsərrufatına cevrilməsig (yenə ora-
 +
da, c. 1, səh. 91). Birinci halda icti-
 +
mai əmək bəlgusunun dərinlətməsi—
 +
iqəhərin kənddən ayrılması, iqəhərlə-
 +
rin sənət və ticarət mərkəzləri. kimi
 +
inkitpafı, k.t.-nın əmtəə-pul munasi-
 +
bətlərinə cəlb olunması, ərzaq renta-
 +
sının pul rentasına çevrilməsi, ikin-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ci halda ni quvvəsi əmtəəsinin yaran:
 +
ması (bu isə gəndlini feodaldan ipəx-
 +
sən və torpaq cəhətdən asılılıqdan və
 +
sənətkarları sexlərdə məcburən ip-
 +
ləməgdən azad edir) muhum əhəmiyyət
 +
kəsb edirdi. 14—15 əsrlərdə əksər
 +
Qərbi Avropa əlkələrində kəndlilə-
 +
rin iyəxsən asılılırı, 16—18 əsrlər-
 +
DƏ YCƏ ilkin kapital YıRımı gedi-
 +
iində torpaq cəhətdən asılılıRrı ləəv
 +
slunmuttdu. PTərqi Avropada (o cum-
 +
lədən Rusiyada) bu proseslər bir-biri
 +
ilə sıx barlı ipəkildə 19 əsrdə 6anı
 +
vermindi.
 +
 +
Kapitalist ukladına xas məhsul-
 +
dar quvvələr inkipaf etdikcə onun
 +
feodal istehsal mӱnasibətləri siste-
 +
mi ilə olan ziddiyyətləri də artır-
 +
dı və burjua inqilabı çcun maddi
 +
zəmin yaranırdı. 16 əsrin ortaları—
 +
18 əsrdə Qərbi Avropada burjua inqi-
 +
labları F. qurulupunu məhv və bur-
 +
jua hakimiyyətini bərqərar etdi, bur-
 +
jua devlətini yaratdı. Muasir devr-
 +
də F. qalıqları—iri mulkədar tor-
 +
paq sahibkarlıqı, ipləyib edəmə sis-
 +
temi və s. Afrika, Asiya və Latın
 +
Amerikasının bə”zi əlkələri ucun xa-
 +
rakterikdir. Buna gərə də feodal və
 +
yarımfeodal aqrar munasibətlərinin
 +
ləqvi milli azadlıq inqilabının və-
 +
zifələrindən biridir.
 +
 +
F. Zaqafqaziya xalqlarında eramı-
 +
zın 1-ci minilliyinin birinci yarı-
 +
sında, Orta Asiya xalqlarında 5—8,
 +
tpərqi slavyanlarda 6—8 əsrlərdə tə-
 +
pəkkul tapmıddı. Orta Asiya xalq-
 +
ları quldarlıq munasibətlərinin və
 +
quldarlıq dəvlətlərinin tənəzzulu nə-
 +
ticəsində F.-ə gecmipdilər. Erkən
 +
feodal munasibətlərinin formalai-
 +
ması Zaqafqaziya və Orta Asiyada Ӱ9—
 +
10 əsrlərdə bapa catmınidır. PTərqi
 +
slavyanlar isə ibtidai-icma qurulu-
 +
ipundan birbapa F.-ə kecmiiilər.
 +
10—12 əsrlərdə Kiyev Rus dəvlətin-
 +
də iri knyaz, boyar, kilsə torpaq sa-
 +
hibliyi meydana gəlmitidi. Burada
 +
feodal munasibətləri kəskin sinfi
 +
mubarizə pəraitində inkitpaf edir-
 +
di. 13 əsrdə Zaqafqaziya, Orta Asiya
 +
və Rusiyada fezdal mӱnasibətlərinin
 +
inkitafını monqol ipqalları lən-
 +
gitmitdi. İqtisadi inkipafda dur-
 +
qunluq Zaqafqaziyada 17—18 əsrlərdə,
 +
Orta Asiyada 17 əsrdə ezunu daha kəs-
 +
kin buruzə verdi. 16 əsrdə Rusiyada
 +
təhkimciliyin və mutləqiyyətin guc-
 +
lənməsi yolu ilə F.-in inkipafı qə"
 +
ti muӱəyyənləttdi. 17—18 əsrlərdə Ru-
 +
siyada həm təhkimcilik, həm də bur-
 +
jua munasibətləri inkitaf edirdi,
 +
lakin 18 əsrin sonunda kapitalist YK-
 +
ladının bərqərar olması nəticəsində
 +
F. qurulustlu daqılmara batıladı. 18
 +
əsr nəingi tacirlərin artması və bur"
 +
jua unsurlərinin formalaiması dev-
 +
ru, həm lə təhkimciliyin ən iliddət-
 +
li və kobud formalarda daha da kəs-
 +
kinləiməsi devru oldu. Rusiyada təl-
 +
kimcilik Hӱququ, V. İ Leninin de-
 +
diyi kimi, c...kələlikdən hec bir cə-
 +
hətdən fərqlənmirdi (yenə orada, c
 +
 +
9, səh. 77). Kəndli islahatından
 +
(1861) sonra Rusiyada F.-in əsas qa-
 +
lıqları—mulkədar torpaq sahibliyi
 +
və mutləqiyyət hələ Yarım əsrdən də
 +
cox saxlanıldı. 19-cu əsrin sonu—
 +
20-ci əsrin əvvəlində əlkədə gəndli-
 +
lərin yarımtəhkimci istismar forma
 +
ları Hələ də mevcud idi. 19 əsrdə
 +
Qafqaz, Orta Asiya və digər ərazilə-
 +
rin Rusiya imperiyasının tərkibinə
 +
 +
 +
FEOKRİT
 +
 +
 +
523
 +
 +
 +
mӱnasibətləriniə ӱӱazilərdə burjua
 +
“HÖƏT, Yayılması ilə ya-
 +
namı eyni zamanda geridə qalmııi feo-
 +
dal munasibətlərinin saxlanılması-
 +
na da səbəb olmuidu, F. qalıqları-
 +
na və kapitalist istismarına qariı
 +
mubarizə Beyuk Oktyabr sosialist in-
 +
qilabının qələbəsi ilə nəticələn-
 +
miidir. 1917 il oktyabrın 26-da (no-
 +
yabrın 8-də) 2-ci Sovetlər qurultayın-
 +
da qəbul olunmuii Torpaq asələ
 +
dekret mulkədar torpaq sahibliyini
 +
həmitəlik LƏRV etdi və bununla da
 +
F.-in qalıqlarına son qoydu.
 +
Azərb.-da məhsuldar quvvələrin
 +
inkilafı nəticəsində feodal muna-
 +
sibətləri, əsasən, 3—5 əsrlərdə tə-
 +
pəkkul tapmımndı. F.-in iki əsas
 +
sinfi—feodallar və asılı kəndli-
 +
lər formalatmımndı. F.-in yaran-
 +
ması sinfi mubarizənin gəskinləi-
 +
məsinə səbəb olmutdu (məs., Məzdə-
 +
kilər hərəkatı və s.), 7—9 əsrlərdə
 +
Azərb.-da F.-in inkipafı məhsuldar
 +
quvvələrin artmasına təkan vermitidi:
 +
munbit torpaqlar və təbii sərvətlər-
 +
dən daha genipiq istifadə edilməyə
 +
baplanmız, sun"i suvarma ipəbəkəsi
 +
yaradılmıtdı: metaləritmə, neft ha-
 +
silatı (Abiyqeronda) artırdı. 9 əsr-
 +
dən Azərb.-da F.-in inkitpafı sur?ət-
 +
ləndi), feodal sinfi daha da iə
 +
ləndi, kəndlilərin istismarı 1LİD-
 +
dətləndi. 12 əsrdə feodal munasibət-
 +
ləri yuksək inkitpaf səviyyəsinə cat-
 +
dı. Həmin dəvrdə Yaxın PTərqdə, elə-
 +
cə də Azərb.-da sənətkarlıq və tica-
 +
rət Qərbi Avropadan yuksəkdə durur-
 +
du. Əmtəə-pul munasibətlərinin inki-
 +
iafı tpəhərlərin sənət-ticarət mər-
 +
gəzlərinə cevrilməsinə ipərait yara-
 +
dırdı. Bərdə, PTamaxı, Gəncə, Nax-
 +
cıvan, Maraqa, Təbriz, Beyləqan, Ba-
 +
kı butun PPərqdə tehrət qazanmındı.
 +
Qədim pəhərlərin yaranmasına təkan
 +
verən amillərdən biri də Azərb.-ın
 +
beynəlxalq ticarət yolları ustundə
 +
olması idi. Sənətkarlırın və tica-
 +
rətin geniplənməsi nəticəsində bu
 +
devrdə pul rentası ustunluk təikgil
 +
edirdi. Feodal torpaq mulkiyyəti (di-
 +
vani, xassə, mӱlk, vəqf, iqta) və
 +
feodal iyerarxiyası əz inkipafının
 +
İYKCƏK pilləsinə catmındı.
 +
13 əsrdə monqol ipqalı Azərb.-
 +
da F.*in inkitpafına aqır zərbə vur-
 +
du, məhsuldar quvvələrin inkitafı-
 +
nı xeyli ləngitdi. 15 əsrdə Azərb.-da
 +
feodal torpaq mulkiyyəti nevləri qal-
 +
maqda davam edirdi. 16 əsrdə . daha
 +
cox yetkinlətmitdi. Yeni feodal tor-
 +
paq mulkiyyəti formaları Yaranmın
 +
(iqta solurqalla əvəz edilmiyl, tiyul
 +
genip yayılmıldı) və inkitaf et-
 +
mipdi. Rusiya, Avropa və PPərq əlkə-
 +
ləri ilə ticarət əlaqələrinin genii-
 +
lənməsi sayəsində Azərb.-ın bir sıra
 +
ipəhərləri (Pamaxı, Dərb:nd, Təbriz,
 +
Bakı və s.) beynəlxalq ticarətdə əz
 +
məvqelərini saxlamımdılzr. Lakin
 +
iməhər əhalisinin artmasına, sənət
 +
karlıqın inkitpafına baxmayaraq ipə-
 +
hər iqtisadiyyatı yarımaqrar xarakter
 +
dapıyırdı. PQəhər feodal asılılı-
 +
qından qurtara bilmirdi. Bu da sə-
 +
nətkar tipkilatlarının (əsnaf, həm-
 +
gar) Qərbi Avrspa sexlərindən fərq-
 +
li olaraq Mӱstəqnl QuVVəƏYƏ cevrilmə-
 +
sinə, təhər əzunuidarəsinin yaran-
 +
masına, burjua munasibətlərinin mey-
 +
dana gəlməsinə mane olurdu. Feodal
 +
istismarının iiddətlənməsi kənldə
 +
məhsuldar qӱvvələrin inkitafını
 +
 +
 +
. razvitii stran Vostoka,
 +
 +
 +
ləngidirdi. Qarıpıq xarakter dapı-
 +
Yan feodal rentasında məhsul rentası
 +
yenə də uӱstunluk təpjil edirdi. Bu
 +
da muəyyən dərəcədə TPərq əlkələrində,
 +
eləcə də Azərb.-da istehsal munasi-
 +
bətlərindəki qismən durqunlura səbəb
 +
olurdu. |
 +
 +
17 əsrin sonunda Azərb.-da F. tə-
 +
nəzzulə uqramaqa bailadı. Kəndli
 +
əməyinin butun izafi məhsulunu mə-
 +
nimsəməklə kifayətlənməyən mulkə-
 +
darlar onların zəruri məhsulunun
 +
da xeyli hissəsini əllərindən alır-
 +
dılar. Nəticədə kəndli təsərrufatı
 +
daqıntıya mə”ruz qalırdı. Dəvlətdən
 +
və feodallardan asılı olan kəndic-
 +
ması (camaat torpaqları) əmək alət-
 +
lərinin və mӱtərəqqi munasibətlərin
 +
inkitafına əngəl tərədirdi.
 +
 +
19 əsrin əvvəllərində Azərb.-ın
 +
im. hissəsinin Rusiyaya birlətdiril-
 +
məsi və sonrakı illərdə kapitaliz-
 +
min inkipafı ilə əlaqədar burada
 +
F. daqılmaqa bapladı. Lakin Azərb.-
 +
da F. qalıqları (mulkədar torpaq sa-
 +
hibliyi, aztorpaqlı kəndlilər və s.)
 +
20 əsrin əvvəllərinədək qalmıinq və
 +
yalnız Azərb.-da Sovet hakimiyyətinin
 +
qələbəsindən sonra Mӱvəqqəti İnqi-
 +
lab Komitəsinin dekreti ilə (5 may
 +
1920 il) torpaq millilətdirilməklə
 +
ləqv edilmitdir (bax həmcinin də-
 +
rar islahatlar).
 +
 +
 +
Ədəa Marks K. və Engels F.,
 +
Alman ideologiyası, K. Marks və F. En-
 +
gels, Secilmiti Sr c. 1, B., 1978,
 +
Yenə onların, Kommunist partiya-
 +
sının manifesti, B., 1980, Marks K.,
 +
Kapital, c. 1, B., 1969: c. 3, B., 1960: En-
 +
gels F., Ailənin, xususi mulkiyyətin
 +
və dəvlətin məniyəyi, B., 1971: Lenin
 +
V. İ., Əsərləri (bax Mə”lumat cildi, h. 1,
 +
səh. 611—12, 629), Azərbaycan tarixi, c.
 +
1, B., 1961, Bunyad ov Z. |. Azər-
 +
baycan Atabəyləri devləti (1136—1225-ci
 +
illər), B., 1985,Petrutenskiin İ.
 +
P., Ocerki po istoriin feodalınıx otnotpe-
 +
nin v Azerbaidjane i Armenii v XUT
 +
nac, XTX vv., L., 1949: Ali-zade A. A.,
 +
Sopialıno-zəkonomiceskan i politiceskaal
 +
istorin Azerbandjana X1İ—X1U vv., B.,
 +
1956, Korsunskib A. R., Obrazova-
 +
niq rannefeodalhnoqo qosudarstva v Za-
 +
nanHnofi Enpone, M., 3. Bunilatov
 +
Z. M., Azerbadadjan v UP—1X vv., B.,
 +
1965, Obiyee i osobennoe v istoriceskom
 +
M., 1966, Ko -
 +
lesninkih N. FR., Feodalınoe qo-
 +
sudarstvho (UT—XU), M., 1967: İstoril
 +
SSSR s drennentix vremen do napix dned,
 +
t. 1—6, M., 1966—68:, Problemı noznik -
 +
novenin feodalizma u narodov SSSR, M.,
 +
1969, Novoselhiev A. P., Paptu-
 +
 +
 +
to V. T. Cerepnin L. V., Puti raz-
 +
vitil feodalizma (Zakavkazhe, Srednll
 +
Azin, Rush, Pribaltika), M., 1972: İs-
 +
 +
 +
toril SSSR s drevnehttix vremen do kon-
 +
ua XVIII nekxa, M., 1975, ConeTckas MCTO-
 +
rioqrafil KievskovV Rusi, L., 1978: N o-
 +
voselıpev A. P., Qenezis feodalizma
 +
v stranax Zakavgazhın (opıt sravnitelıno-
 +
 +
 +
istoricesgkoqo issledovanin), M., 1980:
 +
ə dı endien O. A., Azerbandjangoe QO-
 +
sudarstvo Sefevidov v XUT v., B., 1981:
 +
 +
 +
A purbeNnliS., Qosudarstvo TPirvan-
 +
maxon (V1—XVI nn.), B. 3.
 +
 +
 +
FEODORA (əsl adı Kate rina,
 +
?—1478 ildən sonra) —Uzun Həsənin
 +
arvadı, Qrapezund imperatoru İV
 +
Loannın qızı. Bax Dəspinə xatun.
 +
FEODOSİ 1, Bəyuk Feodosi,
 +
(DnanH (Flavius Theodosius) (Tərp. 346—
 +
395)—Roma imperatoru 1379- 3451, Əs-
 +
li İspaniyadan idi. Mahir sərkərdə
 +
və diplomat olmutdu. İmperator Qrat-
 +
sianla birgə elkəni idarə etmiidir.
 +
1 F.-nin devrundə qotların əlkəyə
 +
hucumu dayandırılmıt, ortodoksal
 +
 +
 +
xristianlıqın həkmranlıqı bərqərar
 +
olmui, butpərəstlik mərasimləri qa -
 +
daqan edilmii, İsgəndəriyyə kitab-
 +
xanası yandırılmıii, olimpiya oyun-
 +
ları ləqv edilmiiydi.
 +
FEODOSİYA— USSR-in Krım vid.-
 +
ndə iəhər. Krım y-a-nın c.-ipi. sahi-
 +
lində dəniz portu, D.y. st. Əh. 81 min
 +
(1984).
 +
 +
F.-nın əsasını qədim yunan mə-
 +
 +
 +
həri Miletdən gəcənlər qoymuiilar
 +
(e.ə. 6 əsrin ortaları). E. ə. 4 əsrin
 +
80-ci illərindən Bospor padiyahlı-
 +
 +
 +
qına daxil idi. Savmak usyanının
 +
(e.ə. 107 il) mərkəzlərindən olmuii-
 +
dur. Eramızın 4 əsrində hunlər da-
 +
qıtmıni, 6 əsrin sonunda xəzərlər, 13
 +
əsrin əvvəlində monqol-tatarlar tut-
 +
mupidular. 13 əsrin 2-ci yarısında
 +
genuyalılar F.-da ticarət məskəni
 +
Kəfənin əsasını qoymutidular. 15
 +
əsrdə Krım xanlıqına daxil olmuit,
 +
qul ticarəti məntəqəsinə cevrilmiin-
 +
di. 1783 ildə iəhər Krımla birlik-
 +
də Rusiyanın tərkibinə kecmiiy və ye=-
 +
nidən F. adlanmındır. 1802 ildən
 +
Tavriya qub.-nın qəza mərkəzi idi.
 +
1902 ildə F.-da s.-d. təiikilatı ya-
 +
randı. F. fəhlələri Rusiyada 1905—
 +
07 illər inqilabında iitirak etmiii-
 +
lər. Sovet hakimiyyəti 1917 il dekab-
 +
rın 20-də (1918 il yanvarın 2-də) qu-
 +
rulmuti, sonra iəhəri Avstriya-Al-
 +
maniya qopunları iiqal etmiin, HH-
 +
gilis-fransız mudaxiləciləri və ar-
 +
qvardiyacılar tutmuttdular. 1920 ilin
 +
noyabrında azad olunmutidur. 1921 il-
 +
dən Krım MSSR-in tərkibində idi.
 +
Beyuk Vətən muharibəsi (1941—45)
 +
illərində alman faiistləri iki də-
 +
də pəhəri ipqal etmindilər. 1944 il
 +
aprelin 13-də azad edilmitdir. Mu-
 +
haribədən sonra bərpa edilmiiidir.
 +
| 1-ci dərəcəli Vətən muharibəsi
 +
ordeni ilə təltif olunmutdur (1982).
 +
1PPəhərdə mexaniki, sud z-dları, tu-
 +
tun, mebel, oyuncaq, ofset f-kləri:
 +
politexnikum, əlkəpqunaslıq muzeyi
 +
(A. S. Qrinin ədəbi-xatirə muzeyi ilə
 +
birlikdə), İ. K. Ayvazovski ad. iiə-
 +
kil qalereyası və s. var.
 +
iqlim-balneoloji və palcıq
 +
mualicəsi kurortudur. F.-da həzm or-
 +
qanları, qan devranı, tənəffus, si-
 +
nir sisteminin funksional xəstəlik:
 +
lərinə tutulanlar mualicə olunur.
 +
F.-da min rı 16 xəstəxana
 +
muəssisəsi, 426 həkim), utaqlar və bf-
 +
yӱklər ucun sanatoriyalar, istirahət
 +
evləri, pansionatlar, su və palcıq
 +
mualicəxanaları var (1975).
 +
 +
Pəhərin kəhnə hissəsində Genu-
 +
ya qalasının (14—15 əsrlər) divar və
 +
burc qalıqları muhafizə olunmuii-
 +
dur. F.-da bir necə xristian gkilsə-
 +
si (13—14 əsrlər), Mufti cuӱmə məs-
 +
cidi (1623) qalmındır. 19 əsrin 2-
 +
ci yarısından F.-da eklektik tiki-
 +
lilər ustun olmutdur (yaylaq evləri,
 +
mulklər, ari. 1947—53 il-
 +
lərdə sahilboyu gӱcə abadlapdırıl-
 +
mıp, 1950—80-ci illərdə yeni yapla-
 +
Yıp r-nları salınmıil, sanatoriya
 +
və iqrari evləri tikilmiidir. F.-
 +
da İ. K. Ayvazovskiyə abidə qoyulmuni-
 +
dur (tunc, qranit, 1930, heykəltərap İ.
 +
Y. Gintsburq).
 +
 +
Əd.: Qorod dvadiati pati vekov, Sim-
 +
feropolh, 1971: Akobson A. L., Krım
 +
v seredinəe veka, M., 1973: Balaxo-
 +
n on V. İ., Feodosil, Simferopolh, 1975.
 +
Q EOKPHT (Theökritos) (e.ə. 4 əc-
 +
rin sonu—Z3 əsrin 1-ci yarısı)—qə-
 +
 +
 +
524
 +
 +
 +
FEOKTİSTOV
 +
 +
 +
dim yunan pairi, Əsli Sirakuza (Si-
 +
ciliya), yaxud Kos a.-ndandır. Buko-
 +
lik poeziyanın, idilliya japrının
 +
banisidir. Sadə adamların, coban-
 +
ların gӱndəlik həyat qayqıları, mə-
 +
həbbəti yaradıcılıqıpın əsas məv-
 +
zusudur. Dəvrumuzədək 90-a yaxın
 +
iye”ri gəlib catmıpiddır.
 +
 +
Əsəri: Feokrit. Mosx, Bion. İdil"
 +
lii i əpiqrammı, M., 1958.
 +
 +
Əd.. Sultanlı Ə,, Antik ədəbiy-
 +
958, Radpiq S, iz,
 +
 +
 +
yatı tarixi, B., 1
 +
İstoril drepneqreceskoN literaturı,
 +
izd., M., 1982,
 +
 +
 +
FEOKTİSTOV Konstantin Petro-
 +
vic (d. 7.2.1926, Voronej)—SSRİ
 +
Fr = | təyyarəci-kosmonav-
 +
tı. Sovet İttifaqı
 +
Qəhrəmanı (1964).
 +
VSR Əmək Qəhrə-
 +
manı. Texnika e.d.
 +
(1967). Prof.
 +
(1969). Lenin muka-
 +
fatı laureatı. F.
 +
Beyuk Vətən muha-
 +
ribəsinin ipytirak-
 +
cısıdır. :
 +
Bauman ad. Moskva
 +
Ali Texniki Mək-
 +
təbini bitirmiir-
 +
ildən kosmonavtlar
 +
dəstəsindədir. 1964 il oktyabrın
 +
12—13-nə “Vosxodiə kosmik gəmisi
 +
hey"”ətinin tərkibində (V. M. Koma-
 +
rov və B. B. Yeqorovla birlikdə) kos-
 +
mosda olmutdur. F. Beynəlxalq Ast-
 +
ronavtika Akademiyasının m. uzvudur
 +
(1969). Lenin ordeni, 3 baiqa orden
 +
və medallarla təltif olunmupiddur.
 +
Ayın arxa tərəfindəki kraterlərdən
 +
birinə F.-un adı verilmitndir.
 +
 +
FEOFAN QREK (təqr. 1340—1405
 +
ildən sonray—Bizansda və Qədim Rus
 +
dəvlətində inləmiiy boyakar. Kons-
 +
tantinopol (indiki İstambul), Qa-
 +
lata, Xalkedon və Kəfədə (indiki
 +
Feolosiya) bir sıra kilsənin divar
 +
rəsmləri ona məxsusdur. Rusiyadakı
 +
ipləri: Novqsroddakı Spas-Preobra-
 +
jeniye kil.əsi (1378), Moskva Krem-
 +
lindəki Arxangel (1399, Simeon Cyor-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
dir (1949). 1964
 +
 +
 +
 +
 +
 +
1.
 +
 +
 +
(D eo fanQre g və onun məktəbi vUspe-
 +
niyevn, 1380, Tretyakov qalereyası. Moskva,
 +
 +
 +
nı ilə birgə), Blaqovepipeniyea (1405,
 +
Andrey Rublyov və Qorodetsli Proxor
 +
ilə birgə) bai kilsələrinin divar
 +
rəsmləri nə s. Blaqovepipeniye ball
 +
gilsəsinldəki eCinac ə, € Myrənnəc Məp:
 +
yəm=, *Arxangel Qanriilə, “Apostol
 +
Pavelə, *İoapi Zlatoustə və s, İKO-
 +
palar F.Q.-ə aid edilir.
 +
 +
Ədə Vadornon Q. İ., Feofan
 +
Qrek, M., 1983,
 +
FERBENKS (EaqıhapK5) Duqlas (əsl
 +
adı və familiyası Duqlas Elton To-
 +
Mac V n Man, Ulman)(23.5.1883, Ko-
 +
loralo, Denver—12.12.1939, Kalifor-
 +
niya, Santa-Msnika)—amerikan kino
 +
aktyoru. 1915 ildən kinoda fəaliyyət
 +
gestərmindir. Əsasən, gӱmrah, nik-
 +
bin, bəxti gətirən qəhrəmanların ki-
 +
no obrazlarını yaratmıldır. “Aya
 +
səyahətə (1917), “Yeni d”Artanyanı
 +
(1918), *Zorro nipanı (1920), “Robin
 +
Qudə, *“Baqdad oqrusuz (1924), “Qara
 +
dəniz qulduruz (1926), “Don Juanın
 +
ipəxsi həyatız (1934) və s. filmlərdə
 +
cəkilmipdir. 1917 ildən əz film-
 +
lərinin produseri olmut, sonralar
 +
D. U. Qriffit, C. S. Caplin və ar-
 +
vadı M. Pikford ilə birlikdə cYunay-
 +
ted artistsə ipirkətini yaratmınddır.
 +
€ EPBEHKC (Fairbanks)—ABIII-na uə-
 +
hər. Alyaska tpitatındadır. D.y. onu
 +
Anksric ii. və Syuard portu ilə, avto-
 +
mobil yolu isə Alyaskanın HİM. CahH-
 +
li ilə əlaqələndirir. Beynəlxalq aero-
 +
 +
 +
port. ƏH. 14,8 min (1970). Alyaskanın
 +
 +
 +
1im. və daxili r-nlarının iri tica-
 +
rət-nəql. mərkəzidir.
 +
 +
Q EPAHHAHA (Ferdinand) “Muqəd-
 +
nəc Roma imperiyasızida və Avstriya
 +
monarxiyasında: F. 1 (10.3.1503, Al-
 +
kala-de-Enares, İspaniya—25.7.1564,
 +
Vyana) —imperator (1556 ildən |, Avs-
 +
triya ershersoqu. Habsburqlar sula-
 +
ləsindən idi. 1526 ildə Cexiya və Ma-
 +
carıstan kralı secilmitdir. F. Tİ,
 +
PPtiriyalı F. (9.7.1578, Qrats—
 +
15.2.1637, Vyana)—imperator 11619
 +
ildən), Avstriya ershersoqu. Yezuit
 +
tərbiyəsi almıi 11 F. kontrreforma-
 +
siyanın və mutləqiyyətin tərəfdarı
 +
idi. Otuzillik muharibənin (1618—
 +
48) əvvəlində Cexiyanı, sonra da Ma-
 +
carıstanı tamamilə tabe etməyə mu-
 +
vəffəq olmut, Yuxarı Avstriyada
 +
kəndli muharibəsini (1626) mərlu-
 +
biyyətə uqratmınidı.
 +
 +
FERDİNAND 1 (Esqlpahdo) Ara-
 +
qonlu, Ferdinand UKato-
 +
lik (10.3.1452, Sss—23.1.1516, Mad-
 +
riqalexo)— Araqon |1479 ildən |, Si-
 +
ciliya (1468 illən), Kastiliya |1479—
 +
1504) kralı. İspaniyada vahid dəv-
 +
lətin əsasını qoymulidu. 1492 ildə
 +
Qranadanı ərəblərdən geri almıir,
 +
1512 ildə Yuxarı Navarranı,
 +
ildə Neapol krallıqını tutmuzidu.
 +
FERDİNAND C—bax Ferdinand 1
 +
Araqonlcxu.
 +
 +
FERENİGİNQ, Vereniginq,
 +
Feripixiinq (Xeqeepqeotpr) —
 +
CAR-da iiəhər. Transvaal əyalətində,
 +
Vaal cayı sahilindədir. D.y. qovipaqı.
 +
ƏH. 170 min (1970). Qara metallurgi-
 +
ya və dair kəmur istehsalının muhum
 +
mərkəzidir. Horu-prokatz dları, kim-
 +
ya sənayesi var. Mə”dən avadanlırı
 +
 +
 +
və k.t. mqpıpları istehsal olunur.
 +
1892 illə salınmıtlır.
 +
FERMA (Eeqta:) Pyer (17.8.1601,
 +
 +
 +
Bomon-de-Loman—12.1.1665,. Kastr)—
 +
fransız riyaziyyatcısı, fizik. Mu-
 +
hum riyazi tədqiqatları diferen-
 +
sial hesabı, ədədlər nəzəriyyəsi,hən-
 +
 +
 +
1504 44
 +
 +
 +
ehtimal nəzəriyyəsi və 6.
 +
sahədədir. Riyazi kəiflərin əksəa
 +
riyyəti B. Paskala, R. Dekarta və 6.
 +
na yazdıqı məxtublardan və Diofan-
 +
tın 4 Hesabə əsərindən mə”lum olmuii-
 +
dur. Onun teoremlərinin coxunu .L.
 +
Eyler, O. Komi və b. isbat etmiilər.
 +
Fermanın boyuk teoremi və Ferma-
 +
nın kicik teoremi məihurdur. F.
 +
ixtiyari ədədin bələnlərini tapmaq
 +
ucun usul vermii, ax2-- 1—i? tənliyi-
 +
nin tam həllinin tapılması proble-
 +
mini qoymutqdur (a—kvadrat keku ol-
 +
mayan verilmiiq ədəddir). Dekartla
 +
birlikdə F. analitik həndəsənin ba-
 +
nisidir. O, duӱzxətli koordinatları
 +
Dekartda olduqundan daha sistemli
 +
inkitaf etdirmii, koordinatlar usu-
 +
lunu ifadə edərək dӱz xəttin BƏ HKH-
 +
tərtibli xəttin tənliklərini cıxara-
 +
raq həndəsəyə tətbiq etmindir. F.ko-
 +
ordinatları cevirməklə (koordinat
 +
bailanqrıcını kecurmək və oxları
 +
deəndərməklə) bir və iki dərəcəli
 +
tənliyi umumi iİYəkildə tədqiq etmiiy-
 +
dir. Onun “Ən beyuk və ən gicik qiy-
 +
mətlərin axtarılması usuluq əsərinin
 +
diferensial və inteqral hesabı nə-
 +
zəriyyəsi ucun beyuӱk əhəmiyyəti olmun-
 +
dur. F. kəsr quvkətlərin diferensi-
 +
allanması ucun umumi qanun eermii,
 +
inteqrallama dusturunu kəsr və mən-
 +
fi ustlər ucun umumilətdirmiidir.
 +
ehtimal nəzəriyyəsinə aid funda-
 +
mental iplər gərmutidur. F. fizika-
 +
da həndəsi optikanın əsas prinsipi-
 +
ni (Ferma prinsipi) vermiidir.
 +
FERMA (fr. (eqpe, son lat. Qeqta—
 +
icarə haqqı)—1) kapitalist əlkələ-
 +
rində xususi, yaxud icarə torpaqla-
 +
rında k.t. muəssisəsi (bax Fermer
 +
təsərrufatı). 2) Sosialist əlkələ-
 +
rində k-z və s-zda, yaxud k.t. tədris
 +
mӱəssisəsi yanında ixtisaslaidırıl-
 +
mı təsərrufat muəssisəsi (sudculuk
 +
F.-sı, qoyunculuq F.-sı və s.). Bax
 +
 +
 +
dəsə, cəbr,
 +
 +
 +
həmcinin Heyvandarlıq ferması.
 +
 +
FERMA (fr. Qeqtles lat. Iqpiz—məh-
 +
kəm, davamlı)—muhəndis qurquların-
 +
da apırımları ərtmək ucun yuksax-
 +
konstruksiyası.
 +
kimi
 +
 +
 +
layan mil sistemi
 +
Qullə konstruksiyası
 +
 +
 +
NSNZİZİZ
 +
 +
 +
Də geniii
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
PQəbəkənin qurulutuna gərə fermaların
 +
təsnifatı: a—carpazlı tirvarı: 6—uc-
 +
bucaq ipəbəkəli tirvarı: e—ucbuçaq :pə-
 +
bəkəli və əlavə dayaqlı tirnarı—–konsol:
 +
e—yarımcarpazlı konsol: e—ikicarpaz-
 +
lı konsol: O—tirnarı ikiqat ipəbəkəli:
 +
1— ycT rypmar, 2—uapnas: 3—nağar, 4 —
 +
alt quyilaq.
 +
 +
 +
iilədilir (məs., radio və televiziya
 +
qullələri, Yaxud qazıma vıpkaları
 +
və s. F.-lardan hazırlana bilər).
 +
Real qurqularda F.-ları: millə-
 +
ri qovipaqlarda, demək olar ki, sərt
 +
birlənir. Belə F. statik Həll-
 +
olunmayan sistemdir. Hesablama sxe:
 +
minlə isə F.-ların duyunləri oynaq:
 +
lı qəbul edildiyi ucun F.-nı spininik
 +
həllolunan sistemə cevirib hesab-
 +
 +
 +
lamaq olur. Beləliklə F.-ya, butun
 +
sərt qovipaqlarına oynaqlar qoyduqda
 +
həndəsi dəymiməzliyini saxlayan IHƏ-
 +
bəkəli mil sistemi də demək olar.
 +
F.-nın butun millərində dartılma,
 +
yYaxul sıxılma deformasiyası yara-
 +
nır. Beləliklə tirlə eyni vəzifəni
 +
Yerinə Yetirən F. konstruksiyanın
 +
millərində əyilmə defsrmasiyası ta-
 +
mamilə aradan qaldırılır. Əyilmədə
 +
materialın gӱcӱndən tam istifadə
 +
edilmir, mərkəzi dartılma və sı-
 +
xılmada isə en kəsiyi uzrə normal
 +
gərginlik bərv bər paylandıqından
 +
materialın gucCuӱndən səməfəli isti-
 +
fadə edilir. Buna gərə də F, səmə-
 +
rəli konstruksiya sayılır və bəyuk
 +
alpırımları ərtmək ucun geni tət-
 +
biq edilir. F.-lar metal, dəmir-be-
 +
 +
 +
ton, aqac və s. materiallardan quraii-
 +
dırılır.
 +
 +
 +
F.-ları mustəvi və fəza sistem-
 +
lərinə bəlurlər. Fəza F.-larının
 +
butun milləri eyni mustəvi uzərin-
 +
də olmur. Məs., Bakı televiziya qul-
 +
ləsi fəza F.-sıdır.
 +
 +
FERMA PRİNSİPİ—həndəsi op-
 +
tikanın əsas prinsipi:z iquanın bir
 +
nəqtədən digər nəqtəyə yayılma yolunu
 +
muəyyən edir. F.p.-nə gerə verilmiii
 +
iki nəqtə arasında yayılan iqua mum-
 +
kun olan yollardan ən az vaxt tələb
 +
edənini secir. F.p. riyazi olaraq I:—O
 +
kimi ifadə edllir ((—jpıqın bir
 +
nəqtədən digərinə yayılma muddəti-
 +
dir). Yolun optik uz. Q, ilə ifadə
 +
edildikdə F.p. ni 0. =() kimi də yaz-
 +
maq olar. F.p.-nə əsaslanaraq ippıqın
 +
qayıtma və sınma qanunlarını cıxar-
 +
maq olar. F.11.-nin variasiya prinsipi
 +
kimi ifadə olunması həmin prinsi-
 +
pi umumilətdirir. ӧ(—0 təkcə mini-
 +
mum deyil, ekstremum iqərtidir. De-
 +
məli, impıq bir nəqtədən digərinə
 +
yayılarkən təkcə ən az vaxt tələb edən
 +
yolu deyil, verilmii iqəraitdən (iki
 +
muhitin sərhəd səthinin formasın-
 +
dan) asılı olaraq maks. vaxt tələb
 +
edən yolu, yaxud bərabər vaxt tələb
 +
edən yolları secə bilir. Məs., ellip-
 +
soilin fokuslarından birində ipıq
 +
mənbəyi yerləmdirdikdə həmin mənbə-
 +
dən cıxan ipıq iyuaları ellipsoid
 +
səthinin istənilən nəqtəsindən QayYı-
 +
daraq digər fokusa catır. Fokuslar-
 +
lan ellipsoid səthinin istənilən nəq-
 +
təsinələk olan məsafələrin cəmi sa-
 +
bit olduqundan baxılan Halla bir
 +
nəqtədən (fokusdan) digərinə (ikinci
 +
fokusa) yayılan Mülbir bərabər vaxt tə-
 +
ləb elən yolları secir. F.p. həndəsi
 +
optikanın qipaqıdakı qanuplarıpı
 +
muəyyən etməyə imkan verir: 1) ipıqın
 +
bircins muhitdə yayılması: 2) tim-
 +
qın qayıqma qanunu, Zuitıqın sınma
 +
qapnumixs A tpıqın qeyri bircins mu
 +
hitdə yayılması.
 +
 +
FERMANIN BƏYUK TEOREMİ—
 +
ədədlər nəzəriyyəsinin əsas teoremlə-
 +
rindən biri: = 2 tam ədədi ucun
 +
 +
 +
xi” =i" Diofant tənliyinin mus-
 +
bət tam ədədlər coxluquida həlli yox-
 +
lur. P. Ferma əlyazmasında bu teore
 +
cin isbatını bildiyini, Yazmaqa Yer
 +
catmadıqı ucun vermədiyini qeyd et-
 +
MHULİND. F.b.t. nin anar xususi PT):
 +
mətləri (məs, n = 4002) yuyun isbat
 +
elilmxinidir. F.b.t. daha maraqlı ol
 +
luqmxidan onun isbatı ucun alman ri-
 +
yaliyyat həvasgkarları 100 min marka
 +
məbləqində beynəlxalq mӱkafat tə"sis
 +
etmttn (1907), lakin Birinci dunya
 +
 +
 +
FERMER TƏSƏRRUFATI 525
 +
 +
 +
mӱharibəsinin sonunda Almaniyada
 +
inflyasiya nəticəsində o ləqv edil-
 +
mipdir. F.b.t. sadə ifadə edilsə
 +
də isbatı Yeni və gӱclӱ usulların
 +
yaradılmasını tələb edir.
 +
FERMANIN KİCİK TEOREMİ—
 +
ələdlər nəzəriyyəsinin muhum teorem-
 +
lərindən biri: rə sadə, 4 5= 1 isə r-yə
 +
bəlunməyən tam ədəddirsə, a? | —1
 +
fərqi r-yə bəlunur, yə”ni ar—1 = 1.
 +
:(tod rə). Fermanın boyuk teoremin-
 +
dən fərqləndirmək ucun F.k.t. adlan=
 +
dirillındır P. Ferma bu teoremi
 +
isbatsız seyləmit, ilk isbatını L.
 +
1736).
 +
 +
 +
marla iki beyuk qrupa bəlunur. Bir-
 +
koMponentli F. canə aynannaH (məs.),
 +
tripsin, ureaza, amilaza, pepsin və s.-
 +
ibzrətdif. İkikomponentli F. zu-
 +
laldan (apoferment) və zulalsız his-
 +
sədən (irostetik qrup) ibarətdir. Apo-
 +
ferment aparıcı, prostetik qrup isə
 +
aktiv xassəyə malikdir. Prostetik
 +
qrup vitaxinlərin və nukLeotidlərin
 +
tərəməsindən ibarətdir.
 +
 +
F. cox muxtəlif olsalar da, bir
 +
sıra umumi xassələri vardır. Onlar
 +
həm parcalanma, həm də sintez istiqa-
 +
mətində gedən kimyəvi reaksiyaları
 +
şӱr”ətləndirir. F.-in aktivliyi qey-
 +
ri-uzvİ katalizatorların aktivliyin-
 +
dən qat-qat coxduf. Bir ferment yal:
 +
nız bir maddəyə tə”sir gӧstərir. F,-
 +
in tə"sir ipəraiti muhitin aktiv tur-
 +
iuluqundan, nəmlikdən və temperatur-
 +
dan asılıdır. F. 6 sinfə bəlunur:
 +
oksid-reduktazalar, transferazalar,
 +
hilrolazalar, liazalar, izomerazalar
 +
və liqazalar. Siniflər yarımsinif-
 +
lərə, onlar da qruplara bəlunurlər.
 +
Hər qrupda bir necə Ferment olur
 +
ki, bunların da əz iqifri (indeksi)
 +
vardır. Fermentlərin piifri bir-bi-
 +
rindən nəqtələr vasitəsilə ayrılmıpit
 +
dərd rəqəmdən ibarətdir. Rəqəmlərden
 +
birincisi fermentin daxil olduqu
 +
sinfi, ikincisi yarımsinfi, ucuncu-
 +
su qrupu, dərduncusu isə fermentin
 +
qrupdakı sıra nəmrəsini gestərir.
 +
Məs., laktat-dehilrogenaza 1.1.1.27,
 +
arginaza 3.5.3.1., ypeasa 3.ə.1.5. ppif-
 +
ri ilə yazılır. 1000-dən cox ferment
 +
məqlumdur. Bunlardan 100-ə qədəri
 +
kristal iyəkildə alınmındır. Əgər
 +
bir ferment bu və ya digər səbəbdən
 +
fəallıqdan duizərsə və ya sistemdən
 +
cıxarsa butun ferment sisteminin
 +
fəaliyyəti pozulur, bu da butӱn orqa-
 +
nizmin xəstələnməsinə səbəb olur.
 +
Xəstəliyə diaqnoz qoymaq ucun də F.-in
 +
fəallırını və miqdarını muəyyən
 +
etmək cox vacibdir. Bu məqsədlə plaz-
 +
ma və qan F.-i geniiq surətdə əyrə-
 +
nilir.
 +
 +
F.-dən tibdə, x.t.-nın bir cox sa-
 +
hələrində (gen-dəri, toxuculuq və kim-
 +
ya sənayesində) geniii istifadə olu-
 +
nur. Cerəyin, sud məhsullarının,
 +
spirtin, pivə, iiqrab, cay, tutun, tur-
 +
ipudulmuli tərəvəz və s. məhsulların
 +
istehsalı fermentativ proseslərlə ba-
 +
ila catdırılır.
 +
 +
Ədl. F erpit Ə., Struktura i me
 +
xanizm deənstpind fermeənton, per. s anql.,
 +
M.. 1980: Toüna 3. Toccpay P.,
 +
İQibler T., Qistoximil fermentov,
 +
per. s anql., M., 1982,
 +
 +
 +
FERMER, kapitalist əlkə-
 +
 +
 +
Eyler vermindir
 +
FERMATA (ital. Qeqta(a, hərfi mə”-
 +
nası—dayanma), musiqidə — not
 +
yazısında iparə ( və ya ), not, ya-
 +
xud pauzanın uzərində və ya altında
 +
yazılaraq onların davamiyyətinin qey-
 +
ri-muəyyən vaxta (adətən 1 1/2—2 də-
 +
fə) artdıqını bildirir.
 +
FERMENT ZƏ HƏRLƏRİ—muxtəlif
 +
kimyəvi təbiətli maddələr: muəyyən
 +
fermentlər və ya fermentlərə yaxın
 +
qruplara qarpı axtivdir. Fermentlər
 +
ucun inhibitorlardır. Bir cox zəhər-
 +
li maddə, məs., csinir zəhərləriq
 +
(luizit), stənəffus zəhərləriz (sia-
 +
nidlər, Hidrogen-sӱlfid), nestisib-
 +
lər ayrı-ayrı fermentlərin (buqum-
 +
ayaqlılarda xolinesteraza fermentTi-
 +
nin) inhibitorlaidırılması nəticə-
 +
sində zəhərləyici tə”sir gəstərir, 4-F.
 +
z.ə termini ilan, arı, əqrəb və s. zəhər-
 +
lərinin tərkibinə daxil olan ferment-
 +
ləri gəstərmək ucun də iplədilir.
 +
FERMENT PREPARATLARI—tər-
 +
kibi fermentlərdən ibarət dərman
 +
maddələri: maddələr mӱbadiləsinə is-
 +
tiqamətverici tə”sir gəstərir. Bitki
 +
və heyvan məniəli məhsullardan, MHK-
 +
rzəorqanizmlərdən alınır. Mə”də iyi-
 +
rəsi, pepsin, pankreatin və s. F.p.
 +
mə”də-baqırsaq xəstəliklərində həzm
 +
orqanları vəzisinin funksional poz-
 +
qunluqunda iplədilir. Prəteolitik
 +
tə”sirli (zӱlalları parcalayan) F.p.
 +
(məs., ximotripsin) tibdə geniyi tət-
 +
biq edilir. Tripsin əzələ daxilinə
 +
vurulur və inhalyasiya kimi trombo-
 +
flebit, bronxit, osteomielit, haymo-
 +
rit və s. xəstəliklərin mualicəsində
 +
tilədilir. Penisillinaza antibio-
 +
tiklərin tə"sirindən əmələ gəlmiii
 +
allergik reaksiyaya qariyı tətbiq edi-
 +
lir. Tibb təcrӱbəsində antiferment
 +
preparatlar da milədilir.
 +
FERMENTLƏR (lat. Qeqpepsipl—ma-
 +
ya, enzimlər — zulal tərkibli
 +
sissifik bioloji katalizatorlar. Bu-
 +
tun canlı Hӱceyrələrdə hasil edilir
 +
və biokimyəni prosesləri kataliz edir.
 +
 +
 +
.. lərində—k.t. nla sahibkar, K.t.
 +
F. Hzyat fəaliyyətinin butun proses- mӱəssisəsinin sahibi (bax Fermer
 +
lərində muhum rol oynayır. 1814 il- təsərrufatı).
 +
də rus alimi K. Q, S. Kirxhof cucər- FERMER TƏSƏRRUFATI, kapi-
 +
 +
 +
Mülli arpapın sulu məhlulunun inias-
 +
tapı inəkərə cevirən fermentativ tə”-
 +
sirini kəpf etmitdir. Bu nilər de-
 +
mək olar ki, F. haqqında elmin—en
 +
zimologiyatın əsasını qoymulidur.
 +
1833 ildə fransız kimyacıları A.
 +
Payen və J. Perso səməni iirəsindən
 +
amilaza (diastaza) fermentini ayıra
 +
bilminlər. Fin eyrənilməsi sahə
 +
 +
 +
talist əlkələrin də—tpəxsi
 +
və ya icarə edilmiiq torpaqla sahib-
 +
gar muəssisəsi tipli k.t. mӱəssisəsi.
 +
F.t.pın aparılmasında məqsəd mən-
 +
fəət formasında pul gəliri gəqtur:
 +
məkdir. V. İ. Lenin torpaqda kapita
 +
list təsərrufat forması olan F.t.-
 +
nın tarixən muӱtərəqtiliyini qeyd elə-
 +
rək
 +
 +
 +
| gəstərmindir. ki, akapitalist
 +
sində .1. Paster, İ. Pavlov, E. Hux əkinciliyinin əsasını azad torpaqq
 +
per, E. Fimer, A. Dapilevski, A. Bax, da, yəa"ni orta əsrlərə məxsus buzun
 +
R. Vilitetter, V. Pallalin, V. En- zirzibildən təmizlənmin olan tor-
 +
gelharl, A. Oparin na 6. təlqiyatlar paqda azad fermer qəpkil edirə
 +
aparmınlar. (Lenin V. M., Əsər. tam kulliyya-
 +
 +
kimyəvi tərkibinə gerə bir- tı, c. 17, cəh. 102). Fermer əkinci"
 +
KOMPƏNSİTLİ va İKİKOMPONeNtTLiİ ol- diklə sahibkardır. F.t.-nın laha er-
 +
 +
 +
526
 +
 +
 +
FERMİ
 +
 +
 +
——- aaa
 +
 +
 +
2 —,....—————— ə ə
 +
 +
 +
fən BƏ tam inkipafı k.t.-nda kapi-
 +
talizmin inkipafının Amerika yolu
 +
ilə gedən əlkələr (ABPT, Kanada,
 +
Avstraliya, Yeni Zelandiya) ucun xa-
 +
rakterikdir, Qərbi Avropanın əksər
 +
əlkələrində isə onun əmələ gəlməsi
 +
k.t.-nda kapitalizmin Prussiya yolu
 +
ilə inkipafı ipəraitində olmuzidur
 +
(bax Aqrar məsələ). B. Britaniyada
 +
F.t. cəpərləmə (17 əsr) nəticəsində
 +
yaranmıii və k.t. istehsalının hekm-
 +
ran forması olmutdur. Muasir dəvr-
 +
də fermer təsərrufatlarının coxu
 +
iri sənaye pyirkətləri və koop.-ləri-
 +
nin qiaquli inteqrasiya əsasında ya-
 +
ratdıqları sahələrarası iqtisadi əla-
 +
qələr sisteminə cəlb olunur. Bu əla-
 +
qələrin inkipafı F.t.-nın iqtisadi
 +
mustəqilliyini getdikcə azaldır və
 +
onlar iri kapitalist aqrar-sənaye bir-
 +
liklərinin tərkib hissəsinə cevri-
 +
lirlər. İnkitpaf etmiii kapitalist
 +
əlkələrini buruyən inflyasiya isə
 +
bir cox F.t.-nın muflisləiyib aradan
 +
cıxmasını sur”ətləndirir. Belə ki,
 +
1982 ildə ABPT-da fermerlərin is-
 +
tehsal xərclərinin 1896 (144,2 mlrd.
 +
dollaradək) artması, K.t. məhsulları-
 +
nın isə əksinə 3,696 azalması səbəbin-
 +
dən onların xalis gəliri də azalmıip
 +
Bə 19,5 mlrd. dollar təikil etmiit-
 +
dir. Nəticədə 5,6 mln. nəfər aqrar
 +
əhalinin tərkibində k.t.-nda calızlan-
 +
ların sayı cəmi 3,4 mln. nəfər (2,2
 +
mln. nəfər itsiz) olmuptdur.
 +
FERMİ (Eeqqy) Enriko (29.9.1901,
 +
Roma—28.11.1954, Cikaqo) — italyan
 +
fiziki, kvant fi- əli ə
 +
zikasının banilə-
 +
rindən biri, Nobel
 +
mukafatı laurea-
 +
tı (1938), Roma
 +
(1926—38), Kolum-
 +
biya (1939—45) və
 +
Cikaqo (1946—54)
 +
ui-tlərinin prof.
 +
elementar zər-
 +
rəciklər statisti-
 +
kasını ipləyib
 +
hazırlamınidi (bax
 +
Fermi—Dirak sta- ” iə
 +
tistikası), V—cevrilmənin nəzəriy-
 +
yəsini vermii, neytronun xassələrini
 +
eyrənmii və neytron fizikasının əsa-
 +
sını qoymuli (ilk dəfə sun”i radioak-
 +
tivliyi mutlahidə etmit, neytronla-
 +
rın yavapqımasını kəif etmiii), əzu-
 +
nunqurduqru ilk nӱvə reaktorunda zən-
 +
cirvarı nӱvə reaksiyasını almındır.
 +
O, yuksək enerjilər fizikası sahə-
 +
sində də tədqiqatlar aparmıi1 və mӱ-
 +
hum nəticələr əldə etmiitdir.
 +
Əsərləri: Naucnıeq trudı, T.
 +
1—2, per. s ital., M.,. 1971—1972, Termo-
 +
dinamika, 2 izd., per. s ital., Xarıkov,
 +
1973,
 +
FERMİ — uzunluqun sistemdənkənar
 +
vahidi: 1,0—12 sm-ə bərabərdir.
 +
Ferminin tərəfinə adlandırılmınq.
 +
dır. Nuvə fizikasında istifadə olu-
 +
 +
 +
nur.
 +
 +
FERMİ SƏVİYYƏSİ—mutləq sıfır
 +
temp-rda birelektronlu real halın
 +
səviyyəsi: bu səviyyədən alparı səviyyə:
 +
lər elektronlarla dolu, Yuxarı səviy:
 +
yələr isə tam boi olur. Təmiz yarım-
 +
keciricilərdə mutləqsıfır temp-run:
 +
da F.s. valent zolaqın ən yuxarı sər-
 +
hədinə duiqur. Yalnız mӱtləq sıfır
 +
temp-runda F.s.-nə uyqun olan enerji
 +
 +
 +
əri yə “ln
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
kimyəvi potensiala bərabər olur.
 +
Elektronların sıxlıqı cox olduqda
 +
=3—5 ev
 +
 +
 +
də artır, metallarda
 +
 +
 +
F,s.
 +
 +
 +
olur. Bu enerji otaq (0,83 ev) və aila-
 +
qı temp-rdakı istilik enerjisindən
 +
cox beyukdur. Buna gərə də Fermi—
 +
Dirak paylanma funksiyası praktik
 +
olaraq temp-rdan asılı deyil. Elek-
 +
tronların belə halı cırlaimı hal,
 +
bu temp-r isə cırlaima temp-ru
 +
adlanır.
 +
 +
FERMİ SƏTHİ—impuls fəzasında
 +
sabit enerji səthiy" bərk cisimlərdə
 +
elektron proseslərini xarakterizə
 +
edir. F.s. mutləq sıfır temp-runda
 +
bop enerji səviyyələrini dolu səviy-
 +
yələrdən ayıran səthdir. Bu səthdən
 +
yuxarı butun elektron səviyyələri bot,
 +
ataqrı səviyyələr isə elektronlarla
 +
doludur. “Sərbəst elektron qazının 5
 +
F.s. sferadır. Təcrubədə muxtəlif
 +
metalların Fermi səthlərinin bərpa
 +
olunması onlarda gedən incə xassə-
 +
ləri aydınlapdırmaqa imkan verir.
 +
FERMİ--DİRAK STATİSTİKASI
 +
--spini tam yarım olan (H vahidlə-
 +
rindəyeyni nəv zərrəciklər sisteminin
 +
kvant statistikası. Spini tam olan
 +
eyni nev zərrəciklər sistemi isə Bo-
 +
ze—Eyniteyn statistikası ilə təs-
 +
vir olunur. F.—D.s.-nı E. Fermi
 +
təklif etmip (1926), P. Dirak isə
 +
onun kvant-mexaniki mahiyyətinin iza-
 +
hını vermitdir. F.—D.s.-na gərə hər
 +
kvant halında birdən cox zərrəcik
 +
ola bilməz (Pauli prinsipi). Statis-
 +
tik tarazlıqda olan fermion qazı
 +
ucun : kvant halında olan zərrəciklə-
 +
 +
 +
— 2 = E,—rӱkt
 +
rin n, orta sayı ”, = 1/(e Kəbə “Fİ)
 +
dusturu ilə tə”yin edilir (E,—kvant
 +
 +
 +
halının enerjisi, k—Boltsman sa-
 +
biti, T—mutləq temp-r, |—kimyəvi
 +
potensialdır). Fermi-qasqı, Fermi-
 +
mayesi F.—D.s.-na tabedir.
 +
FERMİON, fermi-zzərrəcik—
 +
spini tam yarım olan elementar zər-
 +
rəcik və ya kvazizərrəcik, Pauli
 +
prinsipinə və Fermi—Dirak statis-
 +
tikasına tabedir. F. zərrəciklərin
 +
yerdəyitiməsinə gərə antisimmetrik
 +
dalqa funksiyası ilə təsvir olunur.
 +
Təbiətdə coxlu sayda F. məvcuddur.
 +
Məs., elektron, proton, neytron, ney-
 +
trino, bərk cisimlərdə elektron və
 +
detik həyəcanlanmaları və s.
 +
FERMİUM (rar. Fermium), Fm—pa-
 +
disaktiv kimyəvi element. Sun”i alın-
 +
mhpidır. Elementlərin dəvri sis-
 +
teminin 1P qrupundandır, at.n. 100:
 +
dur: aktinoidlər ailəsindəndir.
 +
Stabil izotopu yoxdur. Kutlə ədədi
 +
244—258 olan 15 izotopu var. Bunlar-
 +
dan yarımparcalanma devru ən cox
 +
(100,5 gun) olanı 257 Fm-n3cToriy Ayp.
 +
İlk dəfə (1952) A. Qiorso və 6. Ame-
 +
rika nӱvə qurqusunun partlayının-
 +
dan sonra alınan radisaktiv tozda
 +
255 Etp izotopunu kəif etmii və E.
 +
Ferminin pərəfinə adlandırılmıidq-
 +
dır. F. ucun 4-3 və --2 oksidləimə
 +
dərəcəsi xarakterikdir. Nuvə reaktor-
 +
larında uzun muddətli və quvvətli
 +
iyualandırma nəticəsində az miqdarda
 +
252 Etu, izotopu alınır.
 +
 +
257 Epu nuvə fizikası
 +
rında istifadə olunur.
 +
 +
 +
Əd. Cu6opr Q.
 +
transuranovıe əlementı, per. s anql., M.,
 +
1965: Sa vipki  E. M Burxa-
 +
n ov Q. S.. Redkis metallı i splavı, M.,
 +
 +
 +
1980.
 +
 +
 +
FERMOPİLA
 +
nıstanda dar kecidi.
 +
Orta Yunanıstanın sərhədində,
 +
 +
 +
tədqiqatla
 +
 +
 +
İskusstvennıe
 +
 +
 +
(TheqtorcuDa:)— Yuna-
 +
Fessaliya ilə
 +
Lami-
 +
 +
 +
ya 1i,-ndən c.-dadır. F.-da Fermopila
 +
vurumması (e.ə. 480) bali vermii-
 +
 +
 +
ir. |
 +
FERMOPİLA VURUYYMASI (e.ə.
 +
480)—Yunan—İran mӱharibələri za-
 +
manı Fessaliyanı Orta Yunanıstanla
 +
birlətdirən dar kecidində (Lamiya
 +
IT.“HZƏH c.-da) yunanlarla iranlılar
 +
arasında vuruima. Sparta padpahı
 +
Leonid qopunun əsas hissəsini Afi-
 +
nanın mӱdafiəsinə gəndərmiit, ƏY
 +
isə 300 spartalı dəyuticu ilə kecidcl
 +
qorumui, lakin qeyri-bərabər mubari.
 +
zədə dəstəsi ilə birgə məhv olmuii-
 +
dur. Sonralar spartalılar burada
 +
.v. qəhrəmanlarına abidə qoydular.
 +
FERNANDEL (Eeqpapde1) (təxəllu-
 +
su: əsl familiyası və adı Fernan
 +
o ntanden, Sop(apdap) (8.5.1903,
 +
Marsel—26.2.1971, Paris)—fransız
 +
kino aktyoru. Estrada, revu və Ope-
 +
 +
 +
rettalarda cıxıiq etmiidir. 30-cu
 +
illərdən kinoda fəaliyyət gestər-
 +
midir. *Eskadronun əyləncələrik
 +
 +
 +
(1932), “Bal dəftərcəsiz (1937), cKa-
 +
zimirə (1950), *“Madmazel Nitupiə
 +
(1953), “Qanun qanunluqunda qalır
 +
(1958), *PTeytan və on dini hədisə
 +
(1962) və s. filmlərdə komik obraz-
 +
 +
 +
uş
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Fernandel(satdaycQanun qanunlurun-
 +
da qalır filmində.
 +
 +
 +
lar yaratııpidır. F. yaradıcılıqı
 +
fars ən”ənələri, yarmarka tamatala-
 +
rı, Provans xalq tipləri ilə qırıl-
 +
maz barlı olmutdur. Televiziya film-
 +
lərində də cəkilmiidir.
 +
FERNANDES (Reqpap4ae2q) Emilio
 +
(d. 26.3.1904, Koauila 1it., Ondo)—
 +
Meksika kino rejissoru, ssenarist,
 +
aktyor. Hindidir. 1923 ildə siyasi
 +
fəaliyyətə gerə həbs olunmutidur. 1926
 +
ildə həbsxanadan qacaraq ABİP-a muha-
 +
cirət etmii, 1933 ildə Meksikaya
 +
qayıtmızidır. c Mariya Kandelariyaı
 +
(1944) filmi ona dunya ipehrəti qazan:
 +
dırmıtndır. Digər filmləri: 4 Mələ
 +
cicəyiə2 (1943), *Mirvariz (1946), “Rio
 +
Eskondido, c- Makloviyaz (hər ikisi
 +
1948), “Meksikalı qızg (1949), 4Mə-
 +
Həbbət geruiquz (1958), “Panco Vilya-
 +
nın sadiq əsgəriz (1967), cCokaı
 +
(1974), “Qırmızı zona (1976) və s.
 +
FERNANDES DE LİSARDİ (Eeq-
 +
nandez de Lizardi) Xcce Xoakmu (15.
 +
11.1776, Mexiko—21.6.1827, Mexiko)—
 +
Meksika yazıcısı. Milli nəsrin
 +
banisidir. Latın Amerikası ədə-
 +
biyyatında ilk roman olan cPerikil-
 +
yo Sarnyentom (nətri 1830—31) əsə-
 +
rində mӱstəmləkə muhitini satira
 +
atəpqinə tutmuiy, Meksika xalqının
 +
milli iquurunun oyanmasını təsvir
 +
etmipdir. J. J. Russo ruhunda ya-
 +
zılmı(i c-“Kixotita və onun kuzinasım
 +
(nipri 1831—32) pedaqoji romanı,
 +
cVecsiz Don Katring (nəpiri 1832)
 +
 +
 +
——€dəsno———€—ıçxoo—uoeox——.—ı?.?”—.€.€.Ğ?”v
 +
 +
 +
povesti, cHəssas zəpcik (1825) pyesi,
 +
ie”rləri var.
 +
FERNANDU-Dİ-NORONYA (Esqpap-
 +
do de Coqopha)— Atlantik okeanında
 +
ada. Cənubi Amerika sahillərindədir.
 +
Sah. 26 km? (Rata a-rı ilə birlik.
 +
də). ƏH. 1,2 min (1970). Vulkan məziyə-
 +
lidir. İqlimi subekvatorialdır, il-
 +
lik yaqıntı 1300 mm. Quru və seyrək
 +
meiqələrlə artuludur. Yapayın MƏHTƏ-
 +
qəsi və portu Vila-dus-Remediusdur.
 +
FERRARA (Eeqqaqa)— İtaliyada gə
 +
hər. Emiliya-Romanya vil.-idədir.
 +
Ferrara əyalətinin inz. m. Nəql. qov-
 +
iaqı. Əh. 155 min (1976). Umumi ma-
 +
izınqayırma, neft-kimya, iquliə, ti-
 +
kii, ayaqqabı, toxuculuq, yeyinti sə-
 +
nayesi, un-t var. Aluminium yarım-
 +
25 istehsal olunur.
 +
FERRARA RƏSSAMLIQ MƏKTƏ-
 +
Bİ—İntibah dəevru italyan boyakar-
 +
lıq məktəbi. Mərkəzi Ferrara 11:.-i-
 +
dəki d”Este hersoqlarının sarayı
 +
olmutdur. A. Mantenya, Pyero della
 +
Franceska sənətinin, qismən də Ni-
 +
derland boyakarlıqının tə”siri ilə
 +
yaranmınq və 15 əsrin 2-ci yarısın-
 +
da ən yӱksək inkipaf dəvrunə cat-
 +
mıpmdır. F.r.m.-nə mənsub olan ən
 +
gərkəmli rəssamların (K. Tura, F.
 +
del Kossa, E. Roberti və 6.) yaradı-
 +
cılıqrı ucun son qotika və erkən Re-
 +
nessans təmayullərinin daim uyerun-
 +
laqdırılması, obrazların zərifli-
 +
yi və tə”sirliliyi, formaların gkəs-
 +
kinliyi xarakterikdir. 16 əsrin or-
 +
talarında tənəzzul etmitdir.
 +
FERRİVİL (EeqquuiYe) — Tunisdə
 +
Menzel-Burgkiba 11.-nin kecmiyiy adı.
 +
FERRİT (lat. (eqqip—dəmir) — 03-
 +
mir-karbon ərintilərinin fazası:
 +
karbonun (0,0296-dək94 ) dəmirdə bərk
 +
məhlulu. Silisium, manqan, fosfor
 +
və digər elementlər F.-də həll olur.
 +
(b, 911—769”C temp-rlarda paramaq-
 +
nit, 769?S-dən mӱtləq O-dək ferro-
 +
maqnit xassəlidir. F., yumaq və
 +
plastikdir.
 +
 +
FERRİT ANTENA—ferrit nuvəli
 +
maqnit antena. Ferritin yuksək
 +
maqnit həssaslırı F.a.-nın kicik əl-
 +
culu hazırlanmasına imkan verir.
 +
F.a., əsasən, tranzistorlu radioqəbul-
 +
elicilərdə və radiopelenqatorlarda
 +
tətbiq edilir.
 +
 +
FERRİT YADDAİY QURRUSU, fer-
 +
rit yaddaptie–informasiya da-
 +
iıyıcısı kimi ferrit nuvələrin-
 +
dən istifalə edilən yaddaiq qurqusu.
 +
F.y.q. heqablayan elektron mapınlar-
 +
da, əsasən, əməli yadda kimi isti-
 +
fadə edilir. İnformasiyanın cyaddaq
 +
saxlanılması ferrit nuvənin (FN-
 +
nin) duzbucaqlı Histerezis ilgəyinə
 +
malik olmasına (tpək.) əsaslanır. Adə-
 +
tən musbət istiqamətli qalıq induksi-
 +
yası (--V şi ikilik say sistemində €19-Ə
 +
 +
 +
uyqun, mənfi istiqamətli qalıq induk-
 +
siyası (-V,) isə 40ə9-a uyqun gəturu-
 +
 +
 +
lur. Yaddata muəyyən ikilik infor-
 +
masiya yazılarkən uyqun FN-lər O və
 +
ya1 maqnit vəziyyətlərinə gətirilir,
 +
informasiya oxunarkən isə 4) vəziy-
 +
yətinə (-V,) kecir, F.y.q.-nda oxunan
 +
 +
 +
informasiya baiqa qurqulara veril-
 +
məklə bərabər yenidən əz yerinə yazı-
 +
lır (bərpa edilir). F.y.q.-na yalnız
 +
yeni informasiya yazıldıqda əvvəlki
 +
informasiya silinir. Nuvəni bir maq-
 +
nit vəziyyətindən digərinə cevirmək
 +
ucun ondan gecən sarqılara muvafiq
 +
 +
 +
FERROƏRİNTİLƏR
 +
 +
 +
istiqamət və qiymətə malik cərəyan im-
 +
pulsları verilir. Cərəyanın yaratdı-
 +
qı maqnit sahə gərginliyi (N,) nӱvə-
 +
 +
 +
pin koersitiv quvvəsindən (N) bəyuk
 +
 +
 +
olmalıdır. F.y.q.-nda muraciət vax-
 +
tı mksan-nin hissələrindən bir necə
 +
 +
 +
–—
 +
”
 +
 +
 +
Qə — — —
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Ferrit nuvəli yaddapq elementi (a) və
 +
histerezis ilgəyi (6): Fu, —ferrit nuvə:
 +
1— yazma cərəyanı: V—maqnit induksiya-
 +
sı, V,—qalıq maqnit induksiyası: I —
 +
maqnit sahəsinin gərginliyiy N,,—ele-
 +
menti bir maqnit vəziyyətindən digərinə
 +
cevirən maqnit sahə gərginliyi), N, —ka-
 +
oersitiv qunvə,
 +
 +
 +
mk-san-yə qədər olur. Son illər beyuk
 +
inteqral sxemlər uzərində qurulmui
 +
yarımkecirici yadda qurqularının
 +
yaranması ilə əlaqədar F.y.q.-ndan
 +
nisbətən az istifadə edilir.
 +
FERRİT MATRİSASI—ferrit yad-
 +
dapının bir Hissəsis izolyasiya ma-
 +
terialından hazırlanmıt duzbucaq-
 +
lı cərcivədən ibarətdir. F.m. yad-
 +
dayi elementləri olan halqavarı fer-
 +
rit nӱvələrini (sayı yuz minə catır),
 +
onlardan kecən sarqıları (sayı 2 —4),
 +
secici və kommutasiyaedici sxemlə-
 +
ri əzundə cəmlətdirir. F.m.-ndan
 +
dӱzəldilən yaddai qurqusunun iiilə-
 +
mə sur”ətini və e”tibarlılıqını ar-
 +
tırmaq ucun onun konstruktiv sxemi
 +
elə tərtib edilir ki, sarqılar ara-
 +
sında qaripılıqlı tə”sir və onların
 +
reaktiv muqavimətləri mumkun qədər
 +
az olsun. F.m. yıqılmasında ferrit
 +
ləvhə və nazik təbəqələrdən istifadə
 +
edilir.
 +
 +
FERRİT NUVƏ—ferritdən hazır-
 +
lanmın maqnit keciricisi. F.i.-nin
 +
hazırlanma texnologiyası ovuntu me-
 +
tallurgiyası usullarına əsaslanır.
 +
F.n. radioelektronikala, hesablama
 +
texnikasında, avtomatikada və s. ke-
 +
ni tətbiq edilir. F.n. muxtəlif
 +
formada hazırlanır. Bunlardan ge-
 +
niiy tətbiq olunanı halqavarı, duz-
 +
bucaqlı histerezis ilgəyinə malik
 +
nӱvələrdir. Nuvəyə tə”sir edən maqnit
 +
sahə gərginliyi geturullukdən sonra
 +
o mӱəyYƏn istiqamətli beyuk qalıq in-
 +
duksiyasına (-V,, —V.) malik olur
 +
 +
 +
(Ferrit yadda qirqusu məqaləsinin
 +
pəklinə bax) və bu vəziyyətini muəy:
 +
Yən qiymətli xarici tə"sir olmadıqda
 +
istənilən muddət saxlayır. F.n. bu
 +
iki dayanıqlı vəziyyəti nӱvənin cyad-
 +
 +
 +
027
 +
 +
 +
 +
 +
 +
dapagkg malik olmasını xarakterizə
 +
edir. Nuvəni bir maqnit vəziyyətindən
 +
(4-V,) ligərinə (—b,) cevirmək ucun
 +
 +
 +
tələb olunan vaxt mksan-nin hissələ-
 +
rindən bir necə mksan ədəkdir,
 +
FERRİT-DİOD ELEMENTİ--hesab-
 +
lama texnikası, avtomatika və idarə
 +
sistemlərində istifadə olunan, mən-
 +
tiq əməliyyatlarını və yaldat fuik-
 +
siyasını yerinə Yetirən element,
 +
F.-d.e.-pin ii prinsipi ferrit nu-
 +
vənin “yaldapaq malik olması və dio-
 +
dun cərəyapı bir istiqamətə kecir-
 +
məsinə əsaslanır. İnformasiyapın
 +
yazılıb oxunması, əturulməsi, məntiq
 +
əməliyyatların yerinə yetirilməsi
 +
cərəyan impulsları vasitəsilə olur.
 +
F.-d.e. bir, iki və uc taktlı olur.
 +
Bunlardan ən genii yayılanı uctakt-
 +
lı sxemlərdir. 60-cı illərlən fer-
 +
rit-tranzistor elementləri ilə əvəz
 +
olunur.
 +
 +
FERRİT-TRANZİSTOR ELEMEN-
 +
Tİ— hesablama texnikası, avtomatika
 +
və idarsetmə sistemlərində istifadə
 +
olunan, məntiq əməliyyatlarını və yada
 +
dai funksiyasını yerinə yetirən eleə
 +
ment. F.-t.e.-nin mi prinsipi ferrit
 +
nӱvənin cyaddataq malik olması və
 +
tranzistorun gӱcləndirmə və bir isti-
 +
qamətli keciricilik xassələrinə əsas-
 +
lanır. Tranzistordan istifadə etmək-
 +
lə ferrit-diod elementlərinin bir
 +
sıra mənfi cəhətlərini F.-t.e. ara-
 +
dan qaldırmındır. F.-t.e.--nin mus=
 +
bət cəhətləri—sxemin sadəliyi, daya-
 +
nıqlı və e"”tibarlı iiləməsi, ferrit-
 +
diod elementinə nisbətən yuksək tez
 +
likli olması, geni temp-r interva-
 +
lında ipnləməsidir. F.-t.e. 20 əsrin
 +
60-cı illərindən geniiy tətbiq edi-
 +
lir. İnteqral sxemlərin meydana gəl-
 +
məsi ilə muasir hesablama texnika-
 +
sında ferrit-diod elementi və F.t,-
 +
e.-nlən az istifadə olunur.
 +
FERRO..., FERR... (lat. ferrum —
 +
dəmir)—kimya, texnika və s.-yə dair
 +
terminlərin dəmirə aillik bildirən
 +
tərgib hissəsi (Ferrit, Ferromaqne-
 +
tizm və s.).
 +
 +
FERRODİNAMİK ƏLHCMƏ CİHA-
 +
3 I—6bir və ya bir necə cərəyanlı sar-
 +
qacın elektromaqnitlə qartılıqlı
 +
elektrodinamik tə"sirinə əsaslanan
 +
cihaz. F.e.c., əsasən, 530—500 Ls tez-
 +
likli dəyinən cərəyan dəvrələrində,
 +
bə”zən də sabit cərəyan dəvrələrində
 +
elcmə aparmaq ucun ampermetr, volt-
 +
metr və vattmetr (gəstərən və ezuya-
 +
zan) kimi tətbiq edilir. F.e.c.-nın
 +
əsas xӱsusiyyətləri fırlanma momen-
 +
tinin beyuk, xarici maqnit sahəsinin
 +
tə"sirinin az olmasıdır. Əlcmə həd-
 +
dini gərginlik və ya cərəyan trans-
 +
formatoru vasitəsilə geniptləndir-
 +
mək, olur. Fazaların və tezliyin su-
 +
ruiimə bucaqlarını əlcən cihazlar-
 +
da tətbiq edilən ferrodinamik loqo-
 +
metrlər də geniiq yayılmısidır.
 +
FERROƏRİNTİLƏR —dəmirin digər
 +
kimYəzi elementlərlə ərintisis bala
 +
lıca olaraq istehsal prosesində po-
 +
ladı oksigensizləindirmək və legir-
 +
ləmək ucun milədilir. Dəmir qatı-
 +
ipıqlı bə”zi ərintilər (məs., siliko-
 +
aluminium, silikokalsium) və bundan
 +
əlavə saf haldakı bə”zi metal və qey-
 +
ri-metallar (metal manqan və xrom,
 +
kristal silisium) da ttərti olaraq
 +
F.-ə aid edilir. F. onu təikil edən
 +
əsas elementlərin alı ilə adlanır
 +
(məs., dəmir və silisiumun birkə ərin-
 +
 +
 +
528
 +
 +
 +
FERROZOND
 +
 +
 +
DEFEKTOSKOPİYASI
 +
 +
 +
2 0.0.0—.... o ————“—“ ii
 +
 +
 +
tisinə ferrosilisium deyilir). F.
 +
iliz və ya filiz konsentratını
 +
... və reduksiyaedici ilə birgə
 +
əritməklə alınır. F., əsasən, elek-
 +
trik sobalarında, bəzən domna soba-
 +
larında istehsal edilir. Muhum F.-ə
 +
ferrosilisium, ferroxrom, 7:5
 +
qan, ferrovolfram, lider.
 +
ferrovanadium və s. misal ola bilər.
 +
Bir necə komponentdən ibarət murək-
 +
yas, F. də hazırlanır. Muasir me-
 +
tallurgiya sənayesində F. istehsalı
 +
onun umumi inkitaf səviyyəsini, o
 +
cumlədən legirlənmint polad isteh-
 +
salının vəziyyətini xarakterizə edir.
 +
FERROZӦND DEFEKTOSKOPİYA-
 +
ÇÜ Uc lının aparılan ma2-
 +
nit defektoskopiyası usulu. F.d.-
 +
ndan ferromaqnit materialdan hazır-
 +
lanmıni mə”mulatda 10, bə”zən 20 mm-
 +
dək dərinlikdəki defektləri aikar
 +
etmək ucun istifadə edilir.
 +
FERROMAQNETİZM (ferro... -B
 +
maqnetizm)—bir qrup maddənin maq-
 +
nit xassələri coxluqu. Belə maddənin
 +
əsas xassəsi xarici maqnit sahəsi ol-
 +
madıqda makroskopik maqnitlənməyə
 +
malik olmasıdır. Klassik fizika
 +
F.-i izah edə bilmir. F.-in fiziki
 +
məntəyi kvant təbiətlidir və kvant
 +
mexanikasındakı identiklik prinsi-
 +
pinə əsaslanır. Bu prinsipə gərə qey-
 +
ri-relyativist kvant mexanikasında
 +
elektron sisteminin mumkun olan ener-
 +
jisi sistemin yekun spinindən ası-
 +
lıdır və bu asılılıra səbəb qariı-
 +
lıqlı tə”sir enerjisidir (mubadilə
 +
enerjisi). Mubadilə enerjisi elek-
 +
trostatik təbiətlidir və maqnitlərdə
 +
elektronların maqnit momentlərinin
 +
bir istiqamətdə yənəldilməsini tə”-
 +
min edir. Xarici sahə olmadıqda
 +
ferromaqnit maddə maqnitlənmii hal-
 +
da da ola bilər. Bunun səbəbi fer-
 +
romaqnit maddənin coxlu sayda kicik
 +
oblastlara və ya ferromaqnit
 +
ALO M€H 1 Ə p Ə napuanaHMacbı /bip. Do-
 +
menlərin maqnit momentlərinin is-
 +
tiqaməti xaotik yenəldiyindən Yekun
 +
maqnitlənmə təqr. sıfır olur. Bir
 +
domendə mubadilə elektrostatik qar-
 +
iılıqlı tə”sir enerjisinin hesabı-
 +
na doyma bap verir. F. Ee, So, Mi
 +
elementlərində və onların birləiq-
 +
mələrində mupahidə olunur. Elek-
 +
trik xassələrinə gərə həm kecirici,
 +
yarımkecirici, dielektrik, həm də
 +
ifrat kecirici ola bilər. F. xassə-
 +
si temp-rdan kəskin asılılır. Temp-
 +
run muəyyən qiymətindən yuxarıda
 +
xassəsi itir və maddə una ha-
 +
la kecir. Bu temp-ra Kuri temp-ru
 +
deyilir (bax Kuri nӧqtəsi).
 +
maqnit monokristalların maqnitlən-
 +
məsi kristalloqrafik istiqamətdən
 +
kəskin asılıdır (maqnit anizotrop-
 +
luqu). Ferromaqnit maddələr maqnit-
 +
lənərkən əlcu və formasını dəyi-
 +
pir (maqnitostriksiya). Maqnit qav-
 +
rayıcılıqı 108-ya catır. Elektrik,
 +
optik, mexaniki, istilik və s. xassə-
 +
lər ferromaqnit maddənin maqnit ha-
 +
lından asılıdır. F. hadisəsindən
 +
texnikada geni istifadə olunur.
 +
Ədə Vonsovskin S. V., Maqne-
 +
tizm, M., 1971, Kittelı C., Fizika
 +
tverdoqo tela, M.. 1978, Tikadzumi
 +
 +
 +
S., Fizika ferromaqnetizma, maqnitnıe
 +
svoİNstva vepestva, M., 1983.
 +
 +
 +
FERROMAQNİT DOMENLƏR—–(bax
 +
Ferromaqnetizm.
 +
 +
FERROMAQNİT REZONANS—elek-
 +
tron maqnit rezonansın nevlərindən
 +
 +
 +
Ferro-
 +
 +
 +
biris dəyipən maqnit sahəsinin tez-
 +
liyi maddənin maqnit momentinin
 +
xarici sabit maqnit sahəsi istiqaməti
 +
ətrafındakı presessiya tezliyinə bə-
 +
rabər olduqda bap verir. Bu zaman
 +
maddənin udduqu enerji maks. qiymət
 +
alır. F.r. rezonans tezlikləri, re-
 +
laksasiya, udulma xətlərinin eni və
 +
forması ilə xarakterizə olunur. F.
 +
r. numunənin formasından kəskin
 +
asılıdır. F.r. hadisəsi kvant me-
 +
xanikası baxımından belə izah edi-
 +
lir: F.r.-da sistemin maqnit enerji
 +
səviyyələri arasındakı kecid adi
 +
Zeyeman tezliyinə uyqun gəlir.
 +
Kecid qaydasına gərə F.r. Yalnız
 +
qoniyu maqnit səviyyələri (t,) ara-
 +
sındakı gkeciddə mumkun ola bilər
 +
 +
 +
(At = 1). Bu, prinsipcə nӱvə maqnit
 +
rezonansının oxiarıdır.
 +
 +
 +
F.r.-ın eyrənilməsi muxtəlif ge-
 +
neratorların, gӱcləndiricilərin və
 +
s.-nin yaradılmasına imkan verir.
 +
FERROMETR—ferromaqnit numunə-
 +
lərdə maqnit sahəsinin induksiyası-
 +
nın (V,) və intensivliyinin (N,) ani
 +
 +
 +
qiymətlərini əlcmək ucun qurqu. İpi
 +
prinsipi V, və N,-nin ani qiymətlə-
 +
 +
 +
rinin onların tərəmələrinin mucəy-
 +
yən zaman muddətindəki orta qiymətlə-
 +
rinə mӱtənasib olmasına əsaslanır.
 +
FERSMAN Aleksandr Yevgenyevic
 +
(8.11.1883, Peterburq— 20.5.1945, Soci,
 +
Moskvada Novode- kk
 +
vicye qəbiristanın- :
 +
da dəfn edilmiit-
 +
dir)—sovet KEOKHM -
 +
yacısı, mineraloq.
 +
SSRİ EA akad.
 +
(1919). SSRİ Dəv-
 +
lət mӱkafatı lau-
 +
reatı (1942). 1907—
 +
09 illərdə Paris-
 +
nə tiləmitdir.
 +
Moskva un-tinin
 +
mӱəllimi (1909), s
 +
 +
Peterburqda Ali |
 +
 +
qadın kurslarının (Bestujev kursla-
 +
rı) prof. (1912), EA Mineralogiya mu-
 +
zeyinin direktoru (1919—Z30) olmudur.
 +
F. Kola y-a, Tyantan, Qızılqum və Qa-
 +
raqum, Ural, Zabaykalye və s. r-nların
 +
tədqiqində iptirak etmiidir. Xibin
 +
tundrası və Moncetundrada onun i11-
 +
tirakı ilə apatit və mis-nikel fili-
 +
zi yataqları aigkar edilmiidir. F.
 +
geokimyanın (“Geokimyaə, c.
 +
1933—39) banilərindən biridir. Ele-
 +
mentlərin klargkı və miqrasiyası
 +
probleminə xususi fikir vermiidir.
 +
Təbii qeyri-uzvi proseslərin enerji
 +
problemini tiləyib hazırlamın, geo-
 +
energetika nəzəriyyəsini təklif et-
 +
midir. F. faydalı qazıntı axtarı-
 +
plında geokimyəvi metodların tətbi-
 +
qinin labudluyunu ilk əsaslandıran-
 +
lardan biri olmuidur. Peqmatitlər,
 +
qiymətli dailar və mə”mulat daiları
 +
haqqında elmi və elmi-kutləvi əsər-
 +
lər Yazmımpldır. SSRİ EA fizika-ri-
 +
yaziyyat elmləri ppe”bəsinin akad.-ka-
 +
tibi (1924—27), SSRİ EA vitse-prezi-
 +
denti (1927—29), SSRİ EA Rəyasət
 +
Hey"ətinin uzvu (1929—45), SSRİ EA
 +
radium in-tunun direktoru (1922—26)
 +
Ural filialının (1932—38), S. M.
 +
Kirov ad. Kola bazasının (1930—45)
 +
sədri, M. V. Lomonosov ad. Kristal-
 +
loqrafiya, mineralogiya və geokimya
 +
in-tunun (1930—39) və Geologiya elm
 +
ləri (1942—45) in-tunun direktoru
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
olmutidur. V. İ. Lenin ad. mukafat
 +
almıidır (1929). Qırmızı Əmək Bay-
 +
raqı ordeni, həmcinin London Geo-
 +
logiya Cəmiyyətinin Vollaston al, me-
 +
dalı (1943) ilə təltif olunmuidur.
 +
Fersmit və fersmanit mineralları
 +
F.-ın iərəfinə adlandırılmınddır.
 +
 +
 +
Əsərləri: İzbr. trudı, t. 1—7,
 +
 +
 +
M., 1952—62.
 +
 +
Ə0.: PisarjenvskiNn O, N,,
 +
Fersman, (2 izd.), M., 1959, Problemı
 +
mineralınoqo sırıi. Pamlti akademi-
 +
 +
 +
ka A. E. Fersmana, M., 1975.
 +
 +
 +
FERTİLLİK (lat. (eq(14—tərəyib
 +
artan)— yetkin orqanizmin nəsil ver-
 +
mək qabiliyyəti. Muqayisə et Steril-
 +
liklə. :
 +
FESENKOV Vasili Qriqoryevic (13.
 +
1.1889, Novocerkassk—12.3.1972, Mos-
 +
kva) — sovet astronomu. SSRİ EA
 +
akad. (1935, m. uzvu 1927), Qazax, SSR
 +
EA akad. (1946). Qazax.SSR əməkdar
 +
elm xadimi (1947). Rusiya Astrofi-
 +
zika İn-tunun təikilatcılarınlan
 +
biri: in-t sonralar P. K. |Pternberq
 +
ad. Astronomiya İnstitutu adlandı-
 +
rılmıt və 1936—Z39 illərdə F. onun
 +
direktoru olmutdur. Qazax.SSR
 +
EA Astrofizika İn-tunun təlikilat-
 +
cısı olmuli, SSRİ EA astronomiya
 +
iqurasına, SSRİ EA Meteoritlər ӱzrə
 +
Komitəyə rəhbərlik etmitdir. Muhum
 +
əsərləri atmosfer optikası, astro-
 +
fizika və Kosmoqoniyaya aiddir.
 +
zodiak ipıqının fotometriyasını
 +
ilk dəfə tədqiq edənlərdəndir. Bu
 +
hadisənin dinamik nəzəriyyəsini ver-
 +
mip, ulduzların korpuskulyar iica-
 +
lanması və ulduzlararası qaz-toz mu-
 +
hitdən yaranması hipotezini seylə-
 +
mipdir. O, cAstronomiceski jur-
 +
nalxmın nəprini təpkil etmiidir. F.
 +
Z dəfə Lenin ordeni və Qırmızı
 +
Əmək Bayraqı ordeni ilə təltif edil-
 +
midir.
 +
 +
Əsərləri: Korpuskularnan raa
 +
diapin Kak faktor əpoloini Solnia i
 +
zvezd, M., 1952: Solnie i solnecnan sis =
 +
tema. İzbr. trudı, M., 1976.
 +
FESSALİYA (Thezzaha) — Yunanıs-
 +
tanda tarixi vil. Egey dənizi sahi-
 +
lindədir. Larisa, Karditsa, Maqii-
 +
siya, Trikala nomlarını əhatə edir.
 +
Sah. 13,9 min km?, ƏH. 659,9 min
 +
(1971). Ərazisi məhsuldar Fessaliya
 +
dӱzənliyindən ibarətdir. K.t. r-nu-
 +
dur, elkənin əsas taxıl bazasıdır.
 +
Tutun, pambıq, zeytun, uzum və s. də
 +
becərilir. Heyvandarlıq inkitaf et-
 +
miidir. Balıq ovlanır. Toxuculuq,
 +
yeyinti, tutun, sement, metal e”malı,
 +
aqac e”malı sənayesi, k.t. mapınqa-
 +
yırması, gəmi tə”miri və kicik gə-
 +
miqayırma muəssisələri var. Mis cı -
 +
xarılır. Əsas portu Volos, iri ilə-
 +
Hərləri Larisa və Trikaladır .
 +
FESSAN—Beyuk Səhrada (Liviya)
 +
Matendu dərəsində qədim qayaustu təs"
 +
virlər slan yer. F. petroqlifləri
 +
ibtidai animalist incəsənətin kamil
 +
numunəsi hesab edilir. F. rəsmləri-
 +
HHH C“ilkK ovcular devrunətj aid ən
 +
qədim numunələri iri vəhiti heyvan-
 +
ların (fil, kərgədan, at, əkuz və s.)
 +
dai uzərində dərin qazılmıni monu-
 +
mental təsvirləri ilə səciyyəvidir.
 +
F. rəsmləri petroqliflərinin qədim
 +
numunələri Azərb.-da Qobustan qayala-
 +
rı uzərində də aikar olunmusidur.
 +
FESTİVAL (fr. festival—mənnnK:
 +
lat. Eezimli—Aipən, bayram əhvali-ru"
 +
hiyyəsi)—musiqi, teatr, kino, estrada
 +
nailiyyətlərini numayit etdirən kut-
 +
 +
 +
FƏVVARƏ
 +
 +
 +
529
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ləvi bayram, təntənə. İlk dəfə ola-
 +
raq musiqi F.-ı 18 əsrin əvvəllə-
 +
ində B. Britaniyada kecirilmitdir.
 +
4) əsrdə beynəlxalq F.-lar geni ya-
 +
yılmındır. Gənclərin və tələbələ-
 +
rin umumdunya Festazallnrı sulh ur-
 +
runda mubarizə ipyində muhum əhəmiy-
 +
Yət kəsb edir. Musiqi teatr və kino
 +
estivalları da kecirilir.
 +
FET (Pen pi in), Afanasi Afanas-
 +
a (5.12.1820, indiki Oryol vil..,
 +
Mtsensk r-nu, Novoselki k.—Z3.12.1892,
 +
Moskva)—rus ipairi. Mulkədar A.
 +
PYeniinin və Almaniyadan gəlmitn
 +
Karolina PTarlotta Fetin qeyri-qanu-
 +
ni oqlu. İlk pe”r kitabı—cLirik
 +
panteonə 1840 ildə nəir olunmui-
 +
dur. Həyatilik, təbiət levhələrinin,
 +
insan qəlbinin ən ani və ətəri təəssu-
 +
ratlarının ipairanə təcəssumu liri-
 +
kasının səciyyəvi cəhətləridir: cGe-
 +
cə ipıqları (kitab 1—4, 1883—91).
 +
€XarHpənəpnMə (h. 1—2, 1890), ehəy)a-
 +
tımın ilk illəriz (nətri 1893) ki-
 +
tabları var. Bir cox ippe”rinə musiqi
 +
bəstələnmitdir. |
 +
Əsərləri: Socinenin, t. 1—2, M.,
 +
1982: Vecernie oqni, kn. 1—2, M., 1984.
 +
FETİDA (yun. Thebz)—-qədim yunan
 +
mifologiyasında dəniz ilahəsi, Nere-
 +
yin qızlarından biri, Axillin anası.
 +
FETİDA—Saturn planetinin peyki:
 +
Tefiya termininin sinonimi. -
 +
€ ETVİ LI (bp. fetiche, nopTyranua fei-
 +
İşo—sehrkarlıq, gəzmuncuqu)—1)din-
 +
darların təsəvvuruncə fəvqəltəbii
 +
xassələri olduquna gərə, dini ibadət
 +
obyektinə cevrilmiip cansız əiyya (bax
 +
Fetiniizm). 2) Məcazi mə”nada—kor-
 +
koranə pərəstiipi predmeti (bax Əmtəə
 +
fetimizmi). |
 +
FETİİYYİZM—maddi ətyalara — fe-
 +
tiplərə dini sitayin. cFetiiyə ter-
 +
minini ilk dəfə holland səyyahı V.
 +
Bosman (18 əsrin əvvəli) iplətmiiy-
 +
dir. Fransız maarifciləri F.-ə di-
 +
nin arxaik forması kimi baxırdı-
 +
lar. Hegelə gərə F. ibtidai dinin—
 +
sehrbazlıqın bir forması idi. Myx-
 +
təlif xalqların e”tiqadında F.-in ye-
 +
ri muxtəlifdir. Avstraliyalılarda
 +
fetitlər (curinq) totemin simvolu və
 +
əvəzləyicisi, PPimali Amerika hindu-
 +
larında qəbilə himayəcisinin təcəs-
 +
sumu, Qərbi Afrika xalqlarında ipəx-
 +
sin himayəcisidir. Fetiplər curbə-
 +
cur olur: dail, aqac parcası, heyvan
 +
bədəninin bir hissəsi, təsvirlər
 +
(idollar). e/lyu)a? dinlərində quru cə-
 +
sədlərə, ikonaya (xristianlıqda), mu-
 +
qəddəs yerə və “Qara daa (islamda)
 +
pərəstiyi iqəklində F. qalmaqdadır.
 +
FETR (fr. Eei(qe—kecə)—əsasən, dov-
 +
tan və keci tӱklərini, xəz tullantı-
 +
ları və s.-ni basma usulu ilə bir-bi-
 +
rinə bitipdirməklə alınan material.
 +
Hamar və xovlu F.-lər olur. “Xovlu
 +
F. zamiyaya oxtiayan (xovun uz. 0,5 mm-
 +
dən az), qısa xovlu (0,5—1,5 mm), ve-
 +
lur (1,5—2,5 mm),uzun xovlu (3 mm-dən
 +
12 mm-ə qədər) nəvlərə ayrılır. F.-
 +
lən bali geyimləri, ayaqqabı detalla-
 +
rı, texniki mə”mulatlar (suzgəc, ara-
 +
qatı və s.) hazırlanır.
 +
FEXRAL (lat. Ee(qqip) — dəmir --
 +
StqH(opltiql)--xrom-E Al(uminium)—ary-
 +
minium|--tərkibində 8—1970 xrom və
 +
3.5—5,590 aluminium olan hərarətə
 +
davamlı dəmir əsaslı ərintilər qru-
 +
punun adı. F.-ın xususi elektrik mu-
 +
qaviməti (1,1—1,35 mkom-m) yuksək-
 +
dir. F.-dan muqavimət və qızdırıcı
 +
elementlər hazırlanır. İii temp-ru
 +
10002S-dəkdir.
 +
 +
 +
“FƏAL KOMSOMOLCHCULARA KƏ-
 +
MƏKu — komsomol fəalları ucun
 +
jurnal-kitab. 1945—47 illərdə Azərb,
 +
LKGİ MK-nın Uplaq və Gənclər Ədə-
 +
biyyatı Nəpriyyatı tərəfindən Ba-
 +
kıda buraxılmındır. Cəmi NƏM-
 +
rə (1945 ildə—2, 1946 ildə—4, 1947
 +
ildə —1 nəmrə) nəir edilmindir.
 +
Jurnal-kitabda komsomol ipinə dair
 +
sənədlər və materiallar dərc olun-
 +
mutpdur.
 +
 +
FƏALİYYƏT—insanın ətraf aləmə
 +
fəal munasibətinin səciyyəvi forma-
 +
sız məzmunu aləmi məqsədəuYqun də-
 +
yipdirməkdən ibarətdir. Hər bir F.-
 +
də məqsəd, vasitə, nəticə və prosesin
 +
əzu ehtiva olunmulidur. F. ictimai
 +
tərəqqinin real hərəkətverici quvvəsi
 +
və cəmiyyətin məvcudluqunun ipərti-
 +
dir. Bununla yanattı, mədəniyyət ta-
 +
rixi gestərir ki, insan məvcud-
 +
luqunun tam əsası deyil. Əgər F.-in
 +
əsası iquurlu məqsəddirsə, məqsədin
 +
əsası F.-dən kənarda, insani motiv-
 +
lərdə, ideallarda, sərvətlərdədir.
 +
 +
F.-in muxtəlif (mə”nəvi və maddi,
 +
istehsal, əmək, qeyri-əmək və 6.) təs-
 +
nifat formaları məvcuddur. İdrak
 +
tarixində F. anlayımnı ikili: 1-ci
 +
dunyagəruiqu və izahedici prinsip,
 +
2-ci insan F.-ini eyrənən bir sıra
 +
sosial elmlərdə metodoloji bunəvrə
 +
rolu oynamıiy və oynayır. Dunyagəru-
 +
iqu prinsipi kimi . anlayını
 +
klassik alman fəlsəfəsindən baipla-
 +
yaraq, Avropa mədəniyyətində fəallıq
 +
və təpəbbuskarlıqın muxtəlif isti-
 +
qamətləri ilə səciyyələnən yeni 1pəx-
 +
siyyət konsepsiyası ucun ilkin iyə-
 +
rait yarandıqı vaxtdan sabitləmiii-
 +
dir. 2 nəqteyi-nəzərə doqru ilk ad-
 +
dımı Kant atmındır.
 +
 +
Ən rasional F. muddəasını He-
 +
gel yaratmınidır. O, ruhi fəaliyyə-
 +
tə və onun yuksək forması olan ref-
 +
leksiyaya, Yə”ni əzӱnu dutiunməyə xu-
 +
susi əhəmiyyət vermiti, F. və onun
 +
formalarının sosial-tarixi asılı-
 +
lıqı haqqında mӱlahizələr irəli sur-
 +
mutidur. Kyerkeqor Hegel muddəası
 +
əleyhinə cıxaraq iradəni əqli batlan-
 +
qıca. qaripı qoymut, F.-i isə əsl
 +
varlıqdan əzgələitdiyi ucun həyata,
 +
insan məvcudluquna zidd hesab etmipi-
 +
dir. 19—20 əsrlərin ayrıcında Qərb
 +
fəlsəfəsində F.-i insan mahiyyəti-
 +
nin və mədəpiyyətin yeganə əsası kimi
 +
qəbul etməmək meyli gӱcləndi.
 +
 +
F. prinsipi mədəniyyətin muxtə-
 +
lif məhsullarının və sosial həyati
 +
an ak a uadəan yaranma mənbəyi kimi
 +
ir sıra sosial elmlərin meydana gəl-
 +
məsi və ingipafında muhum metodo-
 +
loji rol oynamıtndır. Məs., L. S.
 +
Vıqotskinin mədə-
 +
ni-tarixi nəzəriy-ə
 +
yəsində təfəkkur
 +
praktik hərəkətlə-
 +
ri (və onlara xas
 +
məntiqin) daxilə
 +
kecidi nəticəsi ki-
 +
mi arapdırılmıpt-
 +
dır. F. muddəası
 +
dilciliyin, psixo-
 +
logiyanın, etnoqra-
 +
fiyanın və 6. elm-
 +
lərin inkitpafın-
 +
da muhum rol oyna-
 +
mızplır.
 +
 +
Marksizm fəl-
 +
səfəsi F.-in dar
 +
rasionalist və idə-
 +
alistcəsinə ipyərhi-
 +
 +
 +
nin məhdudluqrunu geəstərərək onun
 +
hissi-praktik və nəzəri formaları-
 +
nın uzvi vəhdət kimi butevluk ol-
 +
ması anlayıpttından cıxın edir. Bu
 +
butəvluk praktikanın marksistcəsinə
 +
anlapqılması ilə birlətir. Fəal in-
 +
san mahiyyəti haqqında marksist muӱd-
 +
dəa bir sıra sosial elmlərin ilkin
 +
metodoloji əzulu olmutdur. K.
 +
Marksın dəyər nəzəriyyəsi, marksist
 +
pedaqogika və s. bu əsasda inkitaf
 +
irilmitdir.
 +
“MN TI “ə oBCEHÜ A. V., Licə
 +
nosthv. Deltelınostı. Kollektiv, M., 1982,
 +
 +
 +
FƏALİYYƏT QABİLİYYƏTİ, hu-
 +
quqda—vətəndatın və ya //uqu/2i 1əx-
 +
sin əz hərəkətləri ilə ər əldə
 +
etmək və əzu ucun huquqi vəzifələri
 +
yaratmaq qabiliyyəti. F.q. anlayıtı
 +
mӱlki huquqla nizamlanan munasi-
 +
bətlərdə daha cox tətbiq olunur.
 +
SSRİ-də və digər sosialist elkə-
 +
lərində 18 yapı tamam -olmuii vətən-
 +
dailar, Həmcinin mustəqil huquq sub-
 +
yekti kimi cıxıy edən sosialist təipi-
 +
kilatları F.q.-nə malikdirlər. So-
 +
vet huququna gərə həddi-buluqa cat-
 +
mı:i vətəndaiylar mustəqil olaraq muӱx-
 +
təlif əqdlər baqlayır və huquqa zidd
 +
hərəkətlərinə gərə əmlak (maddi) məs”-
 +
uliyyəti dapıyırlar. Həddi-bulura
 +
catmayan 15 yapından 18 yaitınadək
 +
iəxslər yalnız əz valideynlərinin,
 +
əvladlıqa gəturənlərin və ya himayə-
 +
cilərin razılırı ilə əqdbaqlaya bi-
 +
lər. 15 yapyı tamam olmamıiy uplaqla"
 +
rın əvəzinə əqdləri onların adından
 +
valideynlər, əvladlıqa geturənlər və
 +
ya qəyyumlar baqlayır. Bax həmcinin
 +
U qaaqlar, Həddi-bulura catmamıilar,
 +
Ruhi xəstəliklər və ya kəmarıl:
 +
lılıq nəticəsində əz hərəkətlərinin
 +
mə”nasını bapa duilməyən, Yaxud on-
 +
lara nəzarət edə bilməyən vətəndail
 +
məhkəmə tərəfindən F.q. olmayan 1pəxs
 +
hesab edilir və onun uzərində qəyyim-
 +
luq tə”yin edilir. Spirtli icgilərdən
 +
sui-istifadə etməklə ailələrini arqır
 +
maddi vəziyyətə salan vətəndaiların
 +
F.q. məhkəmə tərəfindən məhdudlai-
 +
dırıla bilər. Bu halda həmin iyəxslə-
 +
rin uzərində himayə tə”yin edilir. Hu-
 +
quqi iəxsin F.q. onun Luquq qabiliy-
 +
yətinə uyqundur. Əksər burjua dəvlət-
 +
lərində b.r. 21 yaptından Yaranır.
 +
FƏALLAİYMA ENERJİSİ—1) kim-
 +
yəvi reaksiyanın getməsi ucun reak-
 +
siyaya girən maddə hissəciklərinin ən
 +
kicik enerjisi. 2) Molekulyar prose-
 +
sin getməsi ucun maddənin hər his-
 +
səciyinə verilən ən kicik enerji.
 +
FƏVVARƏ, fontamn—yuxarı fıit-
 +
qıran, yaxud apaqı təkulən su pırq
 +
naqları ucun qurru. lk vaxtlar,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Bakıda Dənizkənarı bulvarda fəvvarə,
 +
 +
 +
530
 +
 +
 +
əsasən, icməli su mənbəyi məqsədi ilə
 +
tikilirdi. Dekorativ tərtibatlı F.-
 +
lər antik dəvr, orta əsr ri Avropa
 +
iəhərlərində, Yaxın və Orta PTərq
 +
əlkələrinlə, Hindistanda duzəldil-
 +
mimdir. 16—18 əsrlərdə F. Avropa
 +
izəhərləri meydanlarının (məs., Flo-
 +
rensiya və Romalakı F.-lər), villa
 +
və saray-park komplekslərinin (məs,,
 +
Versalda) bəzəyi olmutidur. Muasir
 +
F.-lərin dekorativliyi elektrik
 +
ipıqı ilə daha da gӱcləndirilir.
 +
FƏQƏRƏLƏR — ox skeletinin tərə-
 +
mələri: onurqalı heyvanlarda və in-
 +
sanda onurqapı tmpkil edir. Ven-
 +
tral (insanda ən) Hissəsi cismi, dor-
 +
zal (insanda arxa) fəqərə cismi ilə
 +
birləmqən və fəqərə dəliyini əhatə
 +
elən hissəsi isə qəvslər adlanır.
 +
Qəvslər bir-biri ilə birlətnərək ar-
 +
xa cıxıntını əmələ gətirir. Qəvs-
 +
lərin uzərində bir cut en (insanda
 +
yuxarı), arxa (insanda atpaqı) və kən-
 +
dələn cıxıntılar Yerləiir.
 +
Balıqlarda, bə”zi suda-quruda ya-
 +
payanlarda və surunənlərdə F.-in ci-
 +
simlərinin birləiən səthlərinin
 +
 +
 +
 +
 +
 +
insanın dətp fəqərəsi: A— yu xarıdan,
 +
B— yandan. N — ibtidai surlunənlərin iki
 +
dəti fəqərəsi, /— fəqərə cismi: 2—kəen-
 +
dələn cıxıntıda qabırqa birləinməyə
 +
məxsus səth, 3—gəendələn cıxıntı:
 +
Yuxarı oynaq cıxıntıs 9—arxa cıxınqı,
 +
b—fəqərə qonsuq 7—tabırqabanqı birləi-
 +
məyə məxsus yarımcuxurcuqu 4— fəqərə
 +
dəliyi: 9——apaqı oynaq cıxıntıs 10—
 +
Hipomərkəz:, 1/—qabırqrabatiı: 12—qabır-
 +
 +
qa qabarı: /3—qabır ra.
 +
 +
forması iki tərəfi basıq (amfisel)
 +
olur. Əksər suda-quruda Yaiayanlarda
 +
və surunənlərdə bədənin hərəkətinin
 +
tələbatı ilə əlaqədar olaraq F.-in
 +
cismi əndən basıq, arxadan isə cıxıq
 +
(prosel), ya da əndən cıxıq, arxadan
 +
basıq (opistosel) olur: qulilarda he-
 +
terosel, yə”ni yəhərəbənzərdir. Məmə-
 +
lilərdə isə fəqərə cisimlərinin ara-
 +
sınla qıqırdaq yerləidiyi ucun Yas-
 +
tı-basıq formada (platisel) olur.
 +
Yerlətdiyi pahiyələrə muvafiq olaraq
 +
F. boyun, dəmi, bel, oma və quyruq (in-
 +
sanda buzlum) F.-inə bəlunur. Muxtə-
 +
lif pahiyələrlə olan F. muəyyən xu-
 +
susiyyətlərlə bir-birindən fərqlənir.
 +
FƏQİR (Hacaqa Məhəmmədaqa oqlu-
 +
nun təxəllusus təqr, 1836, Orlubad—
 +
1885, Orlubad)— Azərb. ppairi. M. S.
 +
Ordubadinin atası. c“Əncuməni-iua-
 +
rag ələbi məclisinin fəal biyar
 +
 +
 +
ab
 +
 +
 +
lən olmutidur. Əsərlərində |a“Kurlui
 +
cul satmasık (4“Fatı və qubernator
 +
adı ilə də məphurdur), *“PPikayətna-
 +
 +
 +
FƏQƏRƏLƏR
 +
 +
 +
məə və s.) ədalətsizliyi, fırıldaq-
 +
cı lin xadimlərini, ruttvətxor car
 +
mə”murlarını, iqəhrətpərəst mənsəb
 +
sahiblərini satira atəpinə tutduqu
 +
ucun təqibə mə”ruz qalmıin, bir mud-
 +
dət Turxustanda yapqamaqa məcbur ol-
 +
mupidur. Lirik iieqrlərdən ibarət
 +
a“Gultəni-urfanə adlı divanı var.
 +
 +
Əd: Qasımzadə F., XL1X əsr
 +
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, B., 1974,
 +
Kəcərli F., Azərbaycan ədəbiyyatı,
 +
c. 2, B., 1981,
 +
 +
 +
FƏDAİ, Fədai Təbrizi (27—
 +
?)—16 əsr Azərb. ppairi. F. haqqın-
 +
da Sam Mirzə “Təhfeyi-Samiz təz-
 +
kirəsində mə”lumat vermii, onun Təba
 +
rizin mə”qəbər iqəxslərindən olub,
 +
1550-ci illərdən lirik ile”rlər yaz-
 +
dıqını gəstərmindir. Divanı, € bəx-
 +
tiyarpaməə adlı poeması” mə”lumdur.
 +
Divanı Təbriz milli kitabxanasınla,
 +
pe”rləri SSRİ PPərqpiqunaslıq İn-tu
 +
Leninqrad beəlməsinin əlyazmalar fon-
 +
dunda, Saltıkov-1Pedrin ad. Devlət
 +
Kutləvi Kitabxanasında (Dorn kata-
 +
loquy) saxlanılır. 4“Bəxtiyarnamə?mnin
 +
Təbrizdə Hacı Məhəmməd Naxcıvani-
 +
nin kitabxanasında saxlanılan yega-
 +
nə əlyazmasını ədəbiyyatiqunas Q. Məm-
 +
mədli 1945 ildə Təbrizdə (ərəb əlif-
 +
bası ilə) və 1957 ildə Bakıda cap et-
 +
dirmindir. 16 əsrin sonlarında Ya-
 +
zıldıqı ehtimal edilən poema F.-yə
 +
qədər məvcud olan cBəxtiyarnaməələ-
 +
rin ərəb, fars və xalq variantla-
 +
rından bir sıra ideya-bədii xususiy-
 +
yətləri ilə secilir. Poemada HƏzdAz
 +
zulmu altında əzilən xalq kutlələri-
 +
nin həyatı təsvir edilir. Xalqın əz
 +
Huquqlarını mӱdafiəyə qalxdıqını
 +
gəstərən F. haqq və ədalətin gec-tez
 +
qalib gələcəyini seyləyir. Poema dəv-
 +
runun ictimai-siyasi tarixini, Azərb.
 +
ədəbi dilinin inkitaf yolunu eyrən-
 +
mək baxımından da əhəmiyyətlidir.
 +
 +
Əsəri: Bəxtiyarnamə, B.. 1957.
 +
 +
Za. Araslı H.. XUN—XUİT əsr
 +
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, B.. 1956:
 +
Azadə R., Azərbaycan epik tie”rinin in-
 +
kitpaf yolları (Xİ—XUX 11 əsrlər), B..,
 +
1075: Səfərli Ə., Yusifov X.,,
 +
Qədim nə orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyl-
 +
tı, B., 1982, Axmedov Ə. M.. Fedli
 +
i eqo c Baxtilr-namev (avtoref. kand. dis.),
 +
B., 1972,
 +
 +
 +
FƏDAİ, fildai (far. və ər. ,lağ—
 +
əzunu inamı yolunda qurban perən)—
 +
1) orta əsrlərdə İraida, Suriyada,
 +
Lizanda gizli Həlpiatilər təpki-
 +
latının uzvləri: 2) İran inqilabı
 +
dəvrundə (1905—11) ipəhər yoxsulla-
 +
rının, xırda burjuaziyanın, fəh-
 +
lə və kəndlilərin kepullu silahlı
 +
dəstələri. İpqilabın əsas silahlı
 +
quvvəsini təpgil edirdilər. Qəbriz
 +
usyanında (1908—09) xususilə muhum
 +
rol oynamıslar. Z) Ən yeni dəvrdə: a)
 +
Cənubi Azərbaycanda milli demokra-
 +
tik hərəkat depvrundə (1945—46) esy-
 +
numudafiə dəstələrinin uzvləris b)
 +
Əlcəzairdə milli azadlıq muharibəsi
 +
dəpnrundə (1954—62) vətənpərvər gizli
 +
cəbhənin dəstə uzvusy v) Fələstin Azad-
 +
lıq Təikilatı silahlı partizan dəs-
 +
tələrinin uzvləri: 1960-cı illərdən
 +
sonra İranda bir sıra silahlı dəstə
 +
və tipkilatlar əzlərinicİranın xalq
 +
F.-ləriq, *İranın islam F.-ləriə,
 +
cmarksist F.-lərə allandırmıpilar.
 +
FƏZA (riyaziyyatda)—məntiqi
 +
dulpunulən forma: baiqa formaların,
 +
bu və ya digər konstruksiyaların mum-
 +
gun olduqu muhit. Elementar həHnəcə-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
də mӱstəvi və ya fəza muxtəlif fi-
 +
qurlar qurulan muhitdir. Məs., Uc”
 +
əlculu Evklid fəzası tarixən ilk və
 +
muhum riyazi fəzadır. Bu, real fə-
 +
zanın təqr. mӱcərrəd obrazıdır. Bun-
 +
dan fərqli ilk o. 19 əsrin 2-ci ya-
 +
rısında daxil edilmiiny ixtiyariəl-
 +
culu Lobacevski və Evklid fəzası
 +
dır. Riyazi fəza Haqqında ӱmumi an-
 +
layıpı B. Riman vermindir. Bu, vek-
 +
tor fəzası, Hilbert fəzası, Riman
 +
fəzası, topoloji F., funksional F.
 +
və b. ipəkildə umumilətdlirilmiind və
 +
dəqiqlətdirilmxinidir (bax Metrik
 +
fəza).
 +
 +
FƏZA QƏFƏSİ—tam uzlərlə bir-
 +
 +
 +
birinə bərk bitiiqən və fəzanı 60i1-
 +
luqsuz dolduran eyni paralelepi-
 +
pedlərin təpələrində, Yaxud zirvə-
 +
 +
 +
lərində yerlədlən duyunlərin ucəl-
 +
cudə lerpodik sistemi. F.q. kristal
 +
qəfəsinin sadə həndəsi sxemidir.
 +
FƏZA ƏYRİSİ — butun nəqtələri
 +
mustəvi ӱzərində yerləiməyən əyri,
 +
Dekart koordinatlarda E(j, u, 2)—0,
 +
parametrik ipyəkildə x—4f(/), /—C(/),
 +
q—Y| (() kimi verilir.
 +
 +
FƏZA YUĞU,
 +
 +
 +
Həcmi yuk — muəy-
 +
yən Həcmdəki elektrik İYKY: “hə
 +
elektrik potensialının və elektrik
 +
sahəsinin intensivliyinin fəzada pay-
 +
lanmasını muəyyən elir. F.y. nun ya-
 +
ranması ucun musbət və mənfi yuklə-
 +
rin (məs., plazmadakı ionların və
 +
elektronların) konsentrasiyası bəra-
 +
bər olmamalıdır.
 +
 +
FƏZA SİSTEMLƏRİ (inpaat
 +
mexanikasında) — elementlə-
 +
rinə təsir edən yuklərin quvvə xətlə-
 +
ri eyni mustəvi uczərinə duiməyən yuk
 +
saxlayan konstruksiyalar sistemi. Əs-
 +
lində butun muhəndis qurquları
 +
F.s.-dir (cunki hər bir qurqunui is-
 +
tənilən elementi ucəlculudur). F.s.
 +
ayrı-ayrı mustəvi sistemlərin bir-
 +
ləpməsindən əmələ gələ bilər. F.s,
 +
nazikdivarlı (qabıq konstruksiyası",
 +
mil sistemi, iriəlculu (massiv), fə-
 +
za karkaslı və kombinəli pəvlərə
 +
 +
əlunur.
 +
 +
FƏZLİ (?—2)—16 əsr Azərb. ipanri.
 +
M. Fuzulinin oqlu. Baqkdalda Azərb.
 +
dilli poeziyanın gergəmli numayən-
 +
dləsidir. Əhdi Baqdadi a“Guliən Yüun-
 +
itcəraq təzgirəsində onun yaxtiı təbə
 +
malik olub, uc dildə (Azərb., fars,
 +
ərəb) yazdıqını, mӱəmma və maddeyi-
 +
tarixləri olluqunu (hələlik tapılma-
 +
mıpidır) gestərmiii, apiqanə-lirik
 +
ieqrlərini yuksək qiymətləndirmiid-
 +
lir. İrsindən cunglərdə bə”zi lirik
 +
ime”rləri qalmınidır. Qəzəlləri sə-
 +
mimiliyi və poetik dilinin sadəliyi
 +
ilə secilir. F. Alərb. dilində ilk
 +
mustəzal yazanlardandır. PTifahi
 +
xalq iie rinin təsiri duyulan lunyəvi
 +
ruhlu qopması xususilə diqqətəla-
 +
yiqdir.
 +
 +
Ədq Mӱxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı
 +
Tanmırxır, v. İ, B., 1143:Apac nə h.. bə-
 +
yuk Alərbaycan iapiri Fuzuli, B., 1958,
 +
FƏZLUN (2?—1091, Baqdal)—İP/ədda-
 +
dilərin sopuncu həkmdarı |1073—751.
 +
Atası P Fəzli taxtlan salaraq haki-
 +
miyyətə kecmiidi. Səlcuqların vas-
 +
sallıqını qəbul etsə də, Hər vasitə
 +
ilə mustəqilliyini saxlamaqa və əra-
 +
zisini geniiləndirməyə calınırdı.
 +
PTəldadilərin gӱclənməsini HCTƏMƏ-
 +
yən Səlcuqlar 1075 ildə Savtəkinin
 +
baicılıqı ilə Gəncəyə Hucum etdi-
 +
lər. F. bir muddət muqavimət gəstərə
 +
sə də təslim oldu: Səlcuqlar tərəfin
 +
 +
 +
FƏLƏSTİN AZADLIQ TƏİKİLATI
 +
 +
 +
 +
 +
 +
nən baqıplanılan F. Astrabada ha-
 +
kim tə”yin edildi. Lakin əlveriili
 +
iqərait Yaranan kimi Gəncəyə qayıtdı
 +
və 1088 ilədək hakimiyyət uerunda
 +
mubarizə apardı. Səlcuq əmiri Bura
 +
tərəfindən əsir alınan F. daimi ya-
 +
iyamaq ucun Baqdada gendərildi.
 +
ə MƏDƏNİYYƏTİ — Misirdə
 +
əl-Fəyyum (41) vahəsində Neolit
 +
— Eneolit dəvru duiərgələri. Kec-
 +
miidə gəl olmuiy və suyun səviyyəsi-
 +
nin dəyinməsi ilə yaranmıpi terras-
 +
larda əmələ gəlmitdir. Yuxarı ter-
 +
raslarda Paleolit dəvrunun izləri,
 +
ataqı terraslarda isə Neolit duiyər-
 +
gələri var. İlk Neolit duilərgəsi
 +
(e.ə. 5-ci minillik) icərisində ocaq
 +
qalanmıni qazma evlər, daiy alətləri
 +
cilalamaq ucun dalar və naxıntilı
 +
gil qablarla səciyyələnir. Məskənlər-
 +
də daiy alətlər, nizə və ox ucları,
 +
CYMYK bizlər, sancaqlar, icərisində
 +
arpa, burda, qarabataq, kətan toxum-
 +
ları olan suvanmın 7 fat qu-
 +
yuları apkar edilmitdir. Fə m. əha-
 +
lisi əkinciliklə yanatı, maldarlıq-
 +
la (ekuz, qoyun, geci, donuz) da məpi-
 +
qul olmupilar.
 +
 +
 +
Əd..Caild Q., DrevnentiNn Vostok
 +
R r novıx raskopok, per. s anql., M.,
 +
1956.
 +
 +
 +
FƏYYUM PORTRETLƏRİ — Qədim
 +
Misirdə əlmui pəxslərin boyakarlıq
 +
portretləri. c“F.p.ə termini 1887 ildə
 +
bu portretlərin beyuk bir qrupunun
 +
tapıldıqı yerin—əl-Fəyyum vahasi-
 +
 +
“onal.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Abı
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Fəyyumdan tapıl- |
 +
MbiHi gənc oelan —”
 +
portreti. Mumlu
 +
boyakarlıq. 2 əsr.
 +
Berlin Dəvlət
 +
Muzeyinin antik
 +
incəsənət kollek-
 +
siyası.
 +
 +
 +
HB ıı a
 +
"aa tu 9 R: ub, un |
 +
1 u ri eu ”
 +
 +
 +
nin adından gəturulmutdur. Ən YuK-
 +
sək inkipaf dəvru 1 əsrin ortaları—
 +
Z əsrdə olmutidur. Qədim Misirin
 +
ən”ənəvi əlu maskalarını əvəz edən
 +
F.p. mumlu boyakarlıq texnikası ilə
 +
taxta levhə ӱzərində iplənir, sonra
 +
mumiyanın sarqısı icərisinə, əlunun
 +
sifəti olan yerə qoyulurdu. Erkən
 +
F.p.-nin (e.ə. 1 əsr) muəyyən qismi
 +
gətan uçzərində cəkilmiidir. Bə zən
 +
F.p. evlərdə divardan asmaq ucun
 +
də iplənilir və portreti cəkilən
 +
qpəxs əldukdən sonra onun mumiyasına
 +
qoyulurdu. Uslub cəhətdən 2 istiqa-
 +
mətdə inkipaf edən F.p. antik incə-
 +
CƏHƏT ən”ənələrini və Misir incəsə-
 +
nəti ən”ənələrini davam etdirirdi.
 +
 +
FƏLƏKİ İYİRVANİ (əsl adı Mə-
 +
həmməd, ? 1Pamaxı—?)—12 əsr Azərb.
 +
tairi. Fars dilində Yazmhıddır, xa-
 +
qani TPirvaninin muasiri olmutt,
 +
Əbul-Ula Gəncəvidən :ie”r-sənət dərsi
 +
almıt, PQirvantahların mə”təbər sa-
 +
rayipairlərindən sayılmınqdır. Mən-
 +
bələrdə L1P.-nin cEhkamul-nucumə
 +
 +
 +
849, c. 9
 +
 +
 +
/ sını qoymutllar:
 +
 +
 +
(c“Astrologiyaya dair mulakimələrk)
 +
adlı əsər yazdıqı da gestərilir. Sa-
 +
ray bəhtanlarına məqruz qalmıil, bir
 +
muddət zindana salınmındır. Bun-
 +
dan dərin mə”nəvi sarsıntı kecirən
 +
pair gənc yaqilarında əlmuidur.
 +
Ələbi irsinin yalnız bir qismi dəv-
 +
rumuӱzədək gəlib catmınqdır. Əsərlə-
 +
ri, xӱsusən yaradıcılıqında “un
 +
yer tutan qəsidələri tarixilik -
 +
xımından əhəmiyyətlidir. Avtobioqra-
 +
fik səciyyəli cHəbsiyyəəsi 12 əsr
 +
Azərb. ictimai-siyasi ipeq”rinin gəzəl
 +
numunələrindəndir. F.İP1.-nin təbiət
 +
və məhəbbət lirikası yuksək bədii sə-
 +
nətkarlıq timsalıdır. Xaqani PTir-
 +
vani onun əlumunə pe”r həsr etmiii-
 +
 +
 +
dir. Yaxın PPərqin, demək olar ki,
 +
butun orta əsr təzkirələrində F.İ1,-
 +
dən bəhs olunmu:t, əsərlərindən nu-
 +
 +
 +
munələr verilmitdir. Avropada F.11.
 +
irsi ilə Hələ 17 əsrdən maraqlanmıp1-
 +
lar. F.P1, *Divanəı 20 əsrdə London-
 +
da və Tehranda nəiqir edilmiiy, ingi-
 +
lis dilinə sətri tərcumə olunmupdur.
 +
 +
Əsəri: PPe"rlər, “Nizaminin mua-
 +
sirləriq kitabında, B., 1940.
 +
 +
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, 3
 +
cilddə, c. 1, B., 1960: Azadə R., Fələki
 +
PPirvaninin həyat və yaradıcılıqı, Azərb.
 +
SSR EA er ləri (ictimai elmlər se-
 +
riyası), 1961, F4, yenə onun, Fələki
 +
pye"rinin bədii xususiyyətləri, yenə ora-
 +
da, 1962, 67, Bertelıs E. Ə., Niza-
 +
mi i Fizuli, M., 1962, Krımski A.
 +
E., Nizami i eqo sovremenniki, B., 1981,
 +
FƏLƏSTİN (yun. Palaistine, əp,
 +
şra-3)—Qərbi Asiyada tarixi vilayət,
 +
 +
Tarixi mə”lumat. Paleolit dəv-
 +
rundən məskunlatmısqdır. E.ə. 12
 +
əsrdə F.-in sahil zolarını filis-
 +
timlilər tutmu1i, qalan ərazidə isə
 +
e.ə. 11 əsrdə qədim yəhudi tayfaları
 +
İsrail-Yəhudi padiqahlıqının əsa-
 +
bu padiyahlıq e.ə.
 +
təqr. 928 ildə İsrail nadiahlırına
 +
və Yəhudi padiahlıqına parcalan-
 +
mımpdır. F.e.ə. 539 ildən Əhəmənilər
 +
dDəvlətİinin, e.ə. 3—2 əsrlərdə Ptole-
 +
meylər və Suriya Selevkilərinin, e.ə.
 +
63 ildən Romanın, 395 ildən Bizan-
 +
sın tərkibində olmupdur. 7 əsrdə
 +
ərəblər, 11 əsrdə səlibcilər, 12 əsrdə
 +
Misir sultanları tutmuqidular. 1516
 +
ildən Osmanlı imperiyasının tərki-
 +
bində idi. 1917 illə ingilis ordusu
 +
F.-i ital etdi, 1920 —47 illərdə B.
 +
Britaniyanın mandatlıq ərazisi ol-
 +
MYULİYD.
 +
 +
.BMT Banı Məunncunuu 1947 il 29
 +
noyabr tarixli qərarına əsasən B.
 +
Britaniya mandatlırı ləekv edilərək
 +
F. ərazisində mustəqil ərəb və yəhu-
 +
Dİ dəvlətləri Yaradılmalı idi. Quds
 +
BMT-nin idarəsi altında beynəlxalq
 +
xususi rejimli mustəqil inz. vahid
 +
oldu. F.-in ərəb devləti ucun ayrıl-
 +
mı11 ərazisinin beyuk bir Hissəsini
 +
1948—49 illərdə İsrail zəbt etdi:
 +
digər Hissəsini İordaniya tutdu, Qəz-
 +
zə r-nu Misirin nəzarəti altına kec-
 +
di. İsrail hərbi quvvələrinin tut-
 +
duqları ərazidən 900 mindən cox ərəb
 +
qovuldu. F. qacqınları problemi mey-
 +
dana cıxdı. Fələstinlilər Qəzzə
 +
bəlməsi və İordan cayının qərb sa-
 +
hilində (1,8 mln.), İordaniyada (1.1
 +
mln.), Livanda (400 min), Suriyada
 +
(250 min), Kuveytdə (180 min), Latın
 +
Amerikası əlkələrində (120 min), Qər-
 +
bi Avropa elkələrində (60 min) və s.
 +
Yerlərdə yapayır (1982), 1967 ildə
 +
İsrail kecmip F. mandlatlıq ərazi-
 +
sini butunluklə zəbt etdi. İsrail
 +
 +
 +
531
 +
 +
 +
 +
 +
 +
həkuməti F. torpaqlarını bu gunə-
 +
dək ipqal altında saxlayır. F. xal-
 +
qının azadlıq və əz muqəddəratını
 +
tə”yin etmək huququna zidd olaraq,
 +
AB1P1—İsrail hakim dairələri İs-
 +
rail devləti daxilində F. xalqına
 +
cmuxtariyyət huququg verilməsi pla-
 +
nını irəli sururlər. BMT və USİ1-
 +
nin qərarı ilə 29 noyabr gunu F.
 +
xalqının mubarizəsi ilə beynəlxalq
 +
həmrə”ylik gunu e”lan olunmuydur
 +
(1982). Cenevrədə F. məsələsi ilə
 +
əlaqədar beynəlxalq konfrans geciril-
 +
miidir (1983). Ərəb devlətləri bai1-
 +
cılarının Fəs i/,-ndə (1982) və İs-
 +
lam Konfransı Təpkilatına daxil
 +
olan dəvlətlərin batcılarının Ka-
 +
sablanka it.-ndə (1984) kecirilən mu-
 +
ipavirələrində mustəqil F, dəvləti
 +
yaradılması ideyası mӱdafiə olun-
 +
mupidur. BMT yanında YUNRVA təil-
 +
kilatı— Fələstin qacqınlarına bey-
 +
nəlxalq yardım təpkilatı fəaliyyət
 +
gestərir. 4 milyonluq xalqının
 +
istiqlaliyyət uqrunda mubarizəsinə
 +
Fələstin Azadlıq Təmkilatı rəh-
 +
bərlik edir.
 +
 +
Me”marlıq, təsviri və dekorativ
 +
tətbiqi sənət. F. incəsənətinin ən
 +
 +
 +
qədim nӱmunələri Mezolit dəvrunə
 +
aiddir. E.ə. 3—2-ci minilliklərdə
 +
ipəhər tipli yaiayınq məskənləri
 +
(Quds, İyerixon, Beysan, Megiddo,
 +
 +
 +
Lahi) inkipaf etmiidi. İsrail və
 +
Yəhudi padiahlıqları dəvrunun (e.ə.
 +
10 əsrin 2-ci yarısı–—e.ə. 6 əsr) ən
 +
muhum tikilisi Qudsdə Solomon (Su-
 +
leyman) mə”bədi (e.ə. 10 əsr) olmuit-
 +
dur. Ellinizm dəvrundə və daha son-
 +
ralar (eramızın 4 əsrinədək) me”mar-
 +
lıqda divar rəsmləri ilə bəzədilmiid
 +
sərdabalar ustun idi (Marisdə). Roma
 +
hekmranlıqı dəvrundən məbəd (Bey-
 +
sanda Dionis mə”bədi), teatr ( Beysan
 +
və Sezareyada), akvedug, mozaika və
 +
heykəllərlə bəzədilmii yatpayınl evlə-
 +
rinin qalıqları muhafizə olunmuil-
 +
dur. 2—4 əsrlərdən sinaqoqlar (yəhudi
 +
mə”bədləri), Bizans dəvrundən bazili-
 +
kalar, monastırlar, mə”bədlər və is-
 +
tehkamlar qalmındır. 7 əsrdə ərəb
 +
iptalından sonra .--də məscidlər,
 +
mədrəsələr və s. tikilmitdir. Quds-
 +
dəki Qubbə əs-Səhra (687—691), əl-Əq-
 +
sa (8 əsrin əvvəli) məscidləri, İYe-
 +
rixon yaxınlıqında Xirbət əl-Məf-
 +
cər qəsri (8 əsrin 1-ci yarısı) ərəb
 +
incəsənətinin ən gəzəl abidələrin:
 +
dəndir. Turkiyə hekmranlıqrı dəvru-
 +
nun (16 əsr—20 əsrin əvvəli) abidə-
 +
lərindən adana sinaqoq (16 əsr),
 +
Yaffada məscid (1810) və s. fərqlə-
 +
nir. 19 əsrin sonlarından F.-ə kəcən
 +
yəhudilərin axını ilə əlaqədar Yer-
 +
li mədəniyyətə mӱxtəlif əlkələrin bə-
 +
dii ən"ənələri daxil olmuiqdur. Bu
 +
dəvrun professional incəsənətində
 +
ayəhudi uslubuz (yəhudi tarixinə və
 +
ədəbiyyatına dair sӱjetlər və s.) Ya-
 +
radılması meyli ezunu gəstərir.
 +
Əd. Bazili K. M., Siril i Pa-
 +
lestina pod turepkim pravitelıstvom. ...
 +
 +
 +
M., 1962: Noventan istoril arabskix
 +
stran, M., 1968, s. 113—133,, Dmitri-
 +
ev E., PalestinskiN uzel, M., 1978:
 +
 +
 +
Berdnikov A. R..Serdggk E. A.,
 +
Sovremennoe iskusstvo arabskoqo naroda
 +
Palestinı, M., 1982,
 +
 +
 +
FƏLƏSTİN AZADLIQ TƏİYKİLA-
 +
Tbi (ODAT, Azə x yəzii dd. )— Fələs-
 +
tin ərəb xalqının qanuni huquqları
 +
uqrunda mubarizə aparan ələstin
 +
Muqavimət Hərəkatının (FMH) bu"
 +
 +
 +
092
 +
 +
 +
 +
 +
 +
tun təpkilatlarını |4“ Fəthi (Fələs-
 +
tinin milli azadlıqı uqrunda hərə-
 +
kat) Fələstin azadlıq cəbhəsi, Ərəb
 +
azadlıq cəbhəsi, Fələstin xalq azad-
 +
lıq cəbhəsi (bapp komandanlıq), Fə-
 +
 +
 +
ləstin xalq mӱbarizəsi cəbhəsi, Fə-
 +
ləstin milli cəbhəsi (iipqal olun-
 +
irlətidirir.
 +
 +
 +
ul ərazilərdə) və c.)
 +
1964 ilin yanvarında yaradılmıpq,
 +
mayın 28-də Quds (i.-ndə 1-ci Fələs-
 +
tin milli konqresində Nizamnaməsi
 +
qəbul olunmutidur. 1973 ilin noya-
 +
brında Əlcəzairdə Ərəb dəvlətləri
 +
bapcılarının mupavirəsində Fələs-
 +
tin ərəb xalqının yeganə qanuni nu-
 +
mayəndəsi kimi tanınmınqdır. Ali
 +
orqanı Fələstin Milli PTurasıdır
 +
(FMİPT, ildə bir dəfə caqırılır).
 +
FM1P-nda FM H-nın butun siyasi
 +
quvvələri, həmcinin fələstinlilərin
 +
həmkarlar, qadınlar və gənclər itti-
 +
faqları təmsil olunurlar. FMPQ-nın
 +
sessiyalarında FAT-ın butun fəaliy-
 +
yətinə rəhbərlik edən İcraiyyə Komi-
 +
təsi (sədri Y. Ərəfatdır) secilir.
 +
FMPT-cın sessiyalararası dəvrdə
 +
FAT Mərkəzi PPurası (məsləhətci
 +
orqan) fəaliyyət gəestərir. FƏAT-ın
 +
silahlı quvvələri (Fələstin Azadlıq
 +
ordusu, qərargahı Tunis i.-ndədir)
 +
əsasən Suriya, İordaniya, YXDR, Tu-
 +
, HHC BƏ ərəb əlkələri ərazisində
 +
yerlətir: 1982 ildə İsrailin Livana
 +
yeni təcavuzu nəticəsində FAT-ın CH-
 +
lahlı dəstələri (7 min) Beyrutdan cı-
 +
xarılmındır. FAT tərkibindəki
 +
qruplar arasındakı anlapqılmazlıq-
 +
lar və ixtilaflar Fələstin xalqı-
 +
nın mubarizəsinə ciddi ziyan gəti-
 +
rir. FAT-ı 115 elkə tanıyır, 82 əl-
 +
gədə nӱmayəndəliyi var (1980), Ərəb
 +
Dəvlətləri Cəmiyyətinin ilində ii1-
 +
tirak edir və BMT-də muppahidəci
 +
statusuna malikdir.
 +
 +
FƏLƏSTİN KOMMUNİST PAR-
 +
TİYASI (FKP)—1982 il ur.
 +
10-da tə"sis olunmutdur. KP təx-
 +
minən 60 il ərzində mӱxtəlif təipq-
 +
kilatların tərkibizdə mӱbarizə apar-
 +
mıpp Fələstin kommunistlərinin iiyi-
 +
nin davamcısıdır:q Fələstin ərazisi
 +
bəlutiduruldukdən sonra, kommunist-
 +
lər İsrail Kommunist Partiyası,
 +
İordaniya Kommunist Partiyası və
 +
Milli Azadlıq Cəmiyyəti (Qəzzə bəl-
 +
məsində) cərcivəsində fəaliyyət gəs-
 +
tərirdilər. FKP-nin yaralılması
 +
Fələstin kommunistlərini vahid par:
 +
tiyada birlətdirmək məqsədi gudur.
 +
FKP Fələstin Azadlıq Təikilatı-
 +
nı Fələstin ərəb xalqının yeganə qa-
 +
nuni numayəndəsi hesab edir. İsrail
 +
tərəfindən iptal olunmuti Fələstin
 +
torpaqlarının geri qaytarılması ur-
 +
runda mubarizə aparır. FKPİ, əsasən,
 +
iptal olunmu:i ərazilərdə fəaliyyət
 +
gestərir. FKP-nin gizli ppəraitdə
 +
qecirilən 1-ci tə”sis qurultayında
 +
(1984) Proqram və Nizamnamə qəbul
 +
olunmu, rəhbər orqanlar secilmip-
 +
dir. Qurultayda ələstin xalqının
 +
milli azadlıq mubarizəsinin MADK-
 +
CHCT- TEHHHUH HETHTAMƏTH MYƏİİƏHTƏM”
 +
lirilmit, inqilabın əsas vəzifələ-
 +
ri gestərilmii, sosializm son məqsəd
 +
e”lan olunmutpdur. 1967 ildə İsrai-
 +
lin ipqal etdiyi torpaqlarda yaptayan
 +
Fələstin əhalisi xususilə fəhlələr
 +
arasında (uzvlərinin təqr. 5096 -i fəh-
 +
lələrdir) yuksək nufuza malikdir.
 +
FƏLƏSTİN SOSİALİST FƏHLƏ
 +
PARTİYASI—1919—21 illərdə İs-
 +
rail Kommunist Partiyasının adı.
 +
 +
 +
FƏLƏSTİN KOMMUNİST PARTİYASI
 +
 +
 +
FƏLƏSTİNLİLƏR—Qədim Fələsti-
 +
nin yerli ərəb əhalisi. İsraildə,
 +
onun iypqal etdiyi Fələstin torpaqla-
 +
rında, Livan, Kuveyt, İordaniya, Su-
 +
riya və Misirdə, həmcinin ABPİQ,
 +
Latın Amerikası, Qərbi Avropa əlkə-
 +
lərində yatpayırlar. Umumi sayları
 +
təqr. 4 mln. nəfərdir (1983). F.-in
 +
formalatmasında e.ə. 13 əsrdə in-
 +
diki İsrail və Fələstin ərazisində
 +
məskunlatmıqn filistimlilər, son-
 +
ralar isə ərəb tayfaları muhum rol
 +
oynamıpdır. Ərəb dilində danıtır-
 +
lar. Dindarları musəlmandır. İSs-
 +
rail sionistlərinin irqi ayrı-secki-
 +
lik siyasətinə məqruz qalan F.-in be-
 +
yuk əksəriyyəti (təqr. mln.) qonitu
 +
ərəb əlkələrində qacqın dutərxələ-
 +
rində yapamaqa məcbur olmuplar, Fə-
 +
ləstin milli azadlıq təpkilatların-
 +
da birlətən F. İsrail ipqealcıları-
 +
na qarpı mubarizəni davam etdirirlər.
 +
FƏLLAH (ər. -uz—kəndli, əkinci,
 +
=) —torpaqı becərmək, pumlamaq)—
 +
ərəb əlkələrində əkinciliklə məpqul
 +
olan əhali: F.-lar bədəvilərdən fərq-
 +
li olaraq oturaq həyat kecirirdilər.
 +
FƏLSƏFƏ (ər. adl..5. yun. rhPozorhya,
 +
qhP1vo—sevirəm 4- zorhya—mudriklik,
 +
mudrikliyi sevmək)—ictimai pquur
 +
formalarından biri, varlıqın və
 +
idrakın ӱmumi formaları, insanla
 +
aləmin qarpılıqlı munasibəti, təbiə-
 +
tin, cəmiyyətin və insan təfəkkuru-
 +
nun ən umumi qanunauyqunluqları haq-
 +
qında elm. F. insanın ətraf aləmə
 +
idraki, sərvəti, ictimai-siyasi, əxla-
 +
qi, estetik munasibətini eyrənir. İc-
 +
timai-iqtisadi varlıqla ptərtlənən
 +
F. əz nəvbəsində bu varlıqın forma-
 +
lapması və təkmillənməsinə tə”sir
 +
gəstərir. İctimai-iqtisadi varlıq-
 +
dakı ziddiyyətlər əz əksini F.-dəki
 +
zidd cərəyanların mubarizəsində ta-
 +
pır. Aləmin obyektiv elmi in”ikasına
 +
əsaslanan F. aləmi fantastik in”ikas
 +
edən dini və mifoloji dunyagəerutlu-
 +
nətam əksdir.
 +
 +
F. ilk əqli əməyin mustəqil fəa-
 +
liyyət sahəsinə cevrildiyi zaman Ya-
 +
ranmıt və insanın ətraf aləmə mu-
 +
nasibətini muçəyyənlətdirməyə yənəl-
 +
mipdi. Hindistanda, Cin, Misir və
 +
Babilistanda yaranan F. qədim Yuna-
 +
nıstanda klassik sistemli ipəkil al-
 +
mımpdır. Antik muəlliflərə gərə
 +
aF.əsəzunə Pifaqorda rast gəlinmipt,
 +
xususi elm adı kimi ilk dəfə Platon
 +
iplətmiidir. Antik dunYapın ilk
 +
fəlsəfi sistemlərində batilıca məsə-
 +
lə butun məvcudatın vahid bailan-
 +
qıcını — substansiyanı dərk etmək
 +
idi: bu əsasda yaranan ilk fəlsəfi
 +
təfəkkur forması naturfəlsəfə ol-
 +
muppdur. Bu zaman Hələ elmi bilik
 +
sahələr uzrə parcalanmamındı.
 +
 +
 +
Sonrakı inkitpaf prosesində mux-
 +
təlif bilik sahələri—riyaziyyat, hən-
 +
dəsə, astronomiya və s. getdikcə natur-
 +
fəlsəfədən ayrılmarqa və qismən mus-
 +
təqilləpməyə bailadı. Diferensi-
 +
allapma prosesi sayəsində fəlsəfi
 +
təsəvvurlər daha da dərinlətir, muӱx-
 +
təlif fəlsəfi nəzəriyyə və cərəyanlar
 +
yaranırdı: ontologiya (məvcudatın
 +
ilk baplanqıcı haqqında elm), idez-
 +
logiya—idrak nəzəriyyəsi, məntiq (duz-
 +
gun təfəkkurun qanunları haqqında
 +
elm), tarix fəlsəfəsi, etika, esteti-
 +
ka, Yeni dəvrdə elmlərin diferen-
 +
siallapması prosesi daha da sur"”ət-
 +
ləndi. Yaranmaqda olan elm sahələri
 +
 +
 +
əsasən empirik tədqiqat metodları ilə
 +
kifayətləndiklərinə gerə həmin elm-
 +
lərin nəzəri oa ilə
 +
məpqul olurdu. F. isə ez tədqiqatla-
 +
rında kifayət qədər faktik materiala
 +
əsaslanmadıqına gərə F. ilə xususi
 +
elmlər arasında ziddiyyətlər Yarandı.
 +
F. mӱcərrəd xarakter dapıyırdı. Be-
 +
lə hal dinlə barlı idealist sistem-
 +
lərdə F. ilə xususi elmlərin bir-bi-
 +
rinə qarqpı qoyulması ilə nəticələn-
 +
di. Muasir elm coxpiaxəli muӱrəkkə
 +
bir sistemdir. Sistemə daxil olan hər
 +
bir elm muvafiq sahələrin xususi
 +
spesifik qanunauyqunluqlarını eyrə-
 +
nir, Lakin bu vəziyyət hec də Fə.-nin
 +
predmetinin itməsi demək deyildir.
 +
Əksinə, o, celmlər elmi? olmaqdan
 +
cıxır və elmlər sistemində konkret-
 +
qanunları eyrənən elmə cevrilir. mu-
 +
susi elmlərdən fərqli olaraq 49. hə-
 +
mipə və hər yerdə fəaliyyət gestərən
 +
ən umumi qanunları eyrənir. Butun
 +
fəlsəfənin əsas məsələsi təfəkkurun
 +
materiyaya, iquurun varlıqa olan Mu-
 +
nasibəti məsələsidir. Bu məsələnin
 +
birinci tərəfi nəyin, materiyanın,
 +
yoxsa pquurun birinci olması məsəqə
 +
ləsidir, ikinci tərəfi isə pquurun
 +
aləmi dərk edə bilib-bilməməsi prob-
 +
lemidir. Birinci suala verdikləri
 +
cavaba gərə mӱtəfəkkirlər materia-
 +
lizm və idealizm cərəyanlarına, ikin-
 +
ci tərəfə olan munasibətlərinə gərə
 +
isə idrakı iqrar və inkar (aqnosti-
 +
sizm) edənlərə bəlunmu ilər.
 +
 +
— Feodalizmin daxilində burjua mu-
 +
nasibətlərinin və təsərrufat usulu-
 +
nun yaranması elmi biliyin məqsəd və
 +
istiqamətini kəkundən dəyindi. Bilik
 +
xatirinə idrak yox, təbiət hadisələ-
 +
rinə hakim olmaqa yənəldilmin idrak
 +
biliyin batlıca məqsədi oldu. Mate-
 +
rializmin yeni nəvu—mexaniki meta-
 +
fizik materializm yarandı. Aləmin
 +
umumi əlaqə və asılılıqı haqqında
 +
muhakimə yurutmək əvəzinə onun kon-
 +
kret hərəkət nəvunu (mexaniki hərə-
 +
kət) və hadisələr arasında konkret
 +
əlaqə və asılılırı eyrənmək və ondan
 +
əməli fəaliyyətdə istifadə etmək və-
 +
zifəsi ən plana kecdi.
 +
 +
F. Bekon və T. Hobbs elm və fəl-
 +
səfənin empirik metodunu (analitik
 +
metodu) ipləyib hazırlamınlar. Bun-
 +
ların əksinə olaraq R. Dekart tədqiqa-
 +
tın universal metodunu ormalaili-
 +
dırmaqa calıtmındır. C. Lokkun
 +
birinci və ikinci keyfiyyətlər kon-
 +
sepsiyası, həm idealist sensualizmin
 +
(Berkli, Yum, empiriokritiklər), həm
 +
də materialist sensualizmin (Didro,
 +
Helvetsi, Lametri, Holbax) əsasını
 +
təpkil etdi. Lokkun obyektiv hesab et-
 +
diyi birinci keyfiyyətləri əsas gətu-
 +
rənlər sensualizmin materialist qolu-
 +
nu, subyektiv saydıqı ikinci keyfiy-
 +
Yətləri qəbul edənlər isə idealist qo-
 +
lunu təpkil etdilər. Fransız mate-
 +
rialistləri dinə və idealizmə qariqı
 +
cıxıst etməklə fəlsəfənin əsas məsə-
 +
ləsini materialistcəsinə həll etmiit,
 +
idrakı xarici aləm hadisələrinin
 +
cTəmiz ləvhəz ((ahiya qaza) olan insan
 +
beynində in”ikası hesab etmittlər.
 +
 +
F.-nin inkitpafında 19 əsr rus in-
 +
qilabcı lemokratları V. Q. Belinski,
 +
A. İ. Gertsen, N. Q. Cernınevski,
 +
N. A. Dobrolyubovun xususi yeri var-
 +
dır. Avropa fəlsəfəsinə tənqidi yana-
 +
pan rus mutəfəkkirləri, V. İ. Leni-
 +
nin səzləri ilə desək, dialektik mate-
 +
rializmə lap yanapmıs, tarixi MATE“
 +
 +
 +
 +
 +
 +
rializmin astanasında dayanmıpllar.
 +
 +
Marksizm F.-sinin uc mənbəyi var-
 +
dır: ictimai-iqtisadi, təbii-elmi və
 +
nəzəri. İctimai-siyasi mənbə dedikdə
 +
19 əsrin 30—40-cı illərində prole-
 +
tariatın mustəqil sinif kimi tarix
 +
səhnəsinə atılması, onun sinfi mu-
 +
barizəsinin acıq siyasi xarakter al-
 +
ması nəzərdə tutulur. Proletariatın
 +
tarixdə əz azadlıq vəzifəsini həyata
 +
gecirməsi ucun elmi dunyagerutə,
 +
ideologiyaya olan tələbatına cavab
 +
olaraq marksizm yarandı. Marksizmin
 +
təbii-elmi əsasını bu devrdə təbiət-
 +
iunaslıqdakı kətflər — enerjinin
 +
cevrilməsi və saxlanması qanunu (Ma-
 +
Yer. Koldinq, Helmhols), uzvi huceyrə
 +
(1Pleydan və 1Pvann) və ӱzvi aləmin
 +
inkiyaf qanunu (C. Darvin) təiykil
 +
etdi. Bu kəiflər marksizm F.-sinin
 +
bir sıra mӱddəalarını təbii-elmi
 +
ƏDӰtLƏn təsbit etdi. Nəhayət, mark-
 +
sizmin nəzəri mənbələri olan ingilis
 +
klassik siyasi iqtisadı (A. Smit və
 +
D. Rikardo), fransız utopik sosia-
 +
lizmi (Sen-Simon, PT. Furye, R. Ouen)
 +
və klassik alman fəlsəfəsindən— He-
 +
gel dialektikasındakı ziddiyyət və
 +
inkipaf tə”limindən, Feyerbax fəl-
 +
səfəsinin isə materializm tə”limin-
 +
dən istifadə edilmiiydir.
 +
 +
Lakin Marks və Engels keyfiyyət-
 +
cə yeni bir F. yaratmınlar. cMateria-
 +
list dialektika butun siyasi iqtisadın
 +
lap əsasından bailayaraq Yenidən ii1-
 +
lənməsinə—tarixə, təbiətiqunaslıra,
 +
fəlsəfəyə, fəhlə sinfinin siyasətinə
 +
və taktikasına tətbiq edilmiyidir—
 +
Marksı və Engelsi hər ieydən cox ma-
 +
raqlandıran bax budur, onların YAa-
 +
ratdıqları ən əhəmiyyətli və ən Yeni
 +
pey bax budur, inqilabi fikir tari-
 +
xində onların irəli atdıqları da-
 +
hiyanə addım bax budur” (Lenin
 +
V. İ., Əsər. tam kulliyyatı, MH. 24,
 +
səh. 286). Marksizm F.-sinin inqila-
 +
bi mahiyyəti proletariatın mubariz
 +
ideologiyası və dunyagerçiqu olmasın-
 +
da, idrak prosesində ictimai prak-
 +
tikanın rolunun muəyyən edilməsində,
 +
nəzəriyyə ilə praktikanın vəhdətində,
 +
fəlsəfənin inqilabi dəyiidirici ro-
 +
lunun gestərilməsində, dialektika
 +
ilə materializmin uzvi surətdə bir-
 +
ləptdirilməsində və nəhayət ictimai
 +
inkipafın, tarixin materialistcə-
 +
sinə anlapılmasının. (ictimai var-
 +
lıq ictimai iquru tə/yin edir) kəif
 +
edilməsindəlir. Bununla la MarK-
 +
sizm fəlsəfəsi əvvəlki fəlsəfənin
 +
baplıca nəqsanlarını—mexanisizmi,
 +
metafizikliyi, seyrciliyi, ictimai
 +
həyat hadisələrinin izahında idea-
 +
“TH3MF adan qaldırlı.
 +
aa lı al eəfəsinin MnHEMHIa-
 +
fında V. İ. Lenin mərhələsi xususi
 +
yer tutur. İmperializmin dərin elmi
 +
təhlilini verən V. Lenin mark-
 +
sizm F.-sini yeni tarixi ppəraitə uy-
 +
qun inkitaf etdirdi. Dialektikanın
 +
əsas prinsipləri baxımından təbiət-
 +
pqunaslıqdakı inqilabı təhlil edərək
 +
o, elmi inqilabın mahiyyətini, onun
 +
tərətdiyi bəhranın səbəblərini, bu
 +
bəhbkilan cıxıpin yollarını araidır-
 +
dı, təbiətitunaslıqın sonrakı inki-
 +
pafı ucun cox beyuk əhəmiyyəti olan
 +
bir sıra ideyaları qabaqcadan seylə-
 +
di. Bunlardan materiyanın tuӱkənməz-
 +
liyi (elektron da atom qədər tӱkənməz
 +
dir), idrakın nisbiliyi və sonsuzlu-
 +
qu, onun yuksələn istiqamətdə olması,
 +
idrakın dialektik yolu (canlı mutpla-
 +
 +
 +
FƏLSƏFƏ
 +
 +
 +
hidədən mucərrəd təfəkkurə, oradan
 +
da praktikaya), in”ikas prinsipi, pro-
 +
letariat diktaturası və onun dəvlət
 +
formaları, sosialist inqilabı və so-
 +
sializm quruculuqu və s. və i.a. tə”-
 +
limləri gestərmək olar. V. İ. Lenin
 +
marksizm F.-sini hər cur burjua nə-
 +
zəriyyələrinə, təftiticiliyə və isla-
 +
hatcılıqa, saq və sol opportunizmə
 +
qarpı mubarizə apararaq mudafiə və
 +
inkipaf etdirmindir. Marksizmin
 +
mubarizə apardıqı fəlsəfi cərəyan-
 +
lardan pozitivizmi, neopozitivizmi,
 +
intuitivizmi, maxizmi, praqmatizmi,
 +
ekzistensializmi və nəhayət, neotomiz-
 +
MH və s. gestərmək olar.
 +
 +
Marksizm F.-si ictimai inkitaf-
 +
la təbiətiqunaslıqın və cəmiyyətiqu-
 +
naslıqın son nailiyyətləri ilə sıx
 +
baqlı pəkildə inkitaf edir. O, kon-
 +
kret elmlər ucun dunyagerulipu rolu-
 +
nu oynayır. Elmlərin inkipafı pro-
 +
sesində biliyin inteqrasiyası və 0i-
 +
ferensiasiyası umumelmi və xususi
 +
(spesifik) metodların təkmilləiməsi
 +
və batpqaları ilə əvəz edilməsi vəzi-
 +
fəsini ortaya atır. Bu vəzifənin
 +
musbət həlli umumi metodologiya ro-
 +
lunu oynayan materialist dialektika-
 +
sız mumkun deyildi. F. konkret elm-
 +
lərə nəzərən habelə umumi idrak nə-
 +
zəriyyəsi, təfəkkur tərzidir. c Muasir
 +
təbiətitunaslıq ucun məhz dialektika
 +
ən muhum təfəkkur formasıdır, zi-
 +
ra yalnız dialektika təbiətdə Öalmı
 +
verən inkipaf prosesləri ucun, tə-
 +
biətin umumi əlaqələri ucun, bir təd-
 +
qiqat sahəsindən bapqasına kecmək
 +
analoqdur və bununla da izahat meto"
 +
dudurə (Engels F., Təbiətin dia-
 +
lektikası, B., 1966, səh. 26). Konkret
 +
elmlər F.-siz inkirlaf edə bilməz.
 +
PTuurlu, yaxud pqursuz surətdə onlar
 +
hekmən muəyyən fəlsəfəyə əsaslanma-
 +
lıdırlar. Məqsəd də bundan ibarət-
 +
dir ki, konkret elm numayəndələri
 +
ipuurlu surətdə dialektik materia-
 +
lizmi rəhbər tutsunlar. V. İ. Lenin
 +
yazırdı ki, filosoflarla təbiətiqu-
 +
nasların mehkəm ittifaqı olmadan
 +
c...muӱbariz materializm hec bir hal-
 +
da nə mucbariz ola bilər, nə də mate-
 +
rializm, ...Mubarizədə davam gətir-
 +
mək və onu tam mӱvəffəqiyyətlə baptpa
 +
catdırmaq ucun təbiətiqunas muasir
 +
materialist olmalıdır...* (Lenin
 +
V. İ,, Əsər. tam kulliyyatı, c. 45,
 +
səh. 33). Elmi-texniki inqilab pipərai-
 +
tində konkret elmlərin inkipafın-
 +
da fəlsəfənin rolu xususilə artır,
 +
cunki bu zaman məvcud. prinsip, qa-
 +
nun və metodlarla tədqiqatda aikar
 +
edilən yeni hadisələr və faktlar ara-
 +
sında ziddiyyət yaranır, axırıncı-
 +
lar məvcud metod və priisiplərlə
 +
izah edilə bilmir. Belə ipəraitdə me-
 +
todoloji problemlərin həlli yalnız
 +
F.-nin geməyilə mumkun olur. F.-nin
 +
idraki və metodoloji funksiyaları
 +
onun əsas prinsiplərinin konkret el-
 +
mi tədqiqatlarda istifadə edilməsi
 +
vasitəsilə həyata kecirilir. Bu prin-
 +
siplər: inkipaf, əlaqə, tarixilik,
 +
konkretlik, əhatəlilik, əsas həlqə,
 +
in”ikas və partiyalılıqdır. Umumi
 +
ipəkildə desək dialektika tələb edir
 +
ki, idrak obyekti hər bir halda in-
 +
kipafda və ətraf muhitlə qariılıq-
 +
lı əlaqədə eyrənilməli, o Həmiptə
 +
konkret olmalı və muəyyən tarixi 112-
 +
raitdə tədqiq edilməli, obyektə əha-
 +
təli, hərtərəfli yanaimaqla bərabər,
 +
onun əlaqə və xassələri sistemində
 +
 +
 +
zəri
 +
 +
 +
539
 +
 +
 +
 +
 +
 +
mahiyyət xarakterli əsas həlqəni seçə
 +
bilməli, idraka praktika baxımın-
 +
dan baplamalı, idrakın nəticələri-
 +
ni obyektin in”ikas formaları kimi
 +
qiymətləndirməlidir və s.
 +
 +
F. həmipə muxtəlif partiyaların
 +
mӱbarizə sahəsi olmuqidur və sinif
 +
və partiyanın ictimai inkipafda
 +
tutduqları moəvqeyi əks etdirir. F.-
 +
nin dunyageruttu funksiyası cəmiyyə-
 +
tin inkitafındakı dənuti anlarında
 +
xususilə gӱclənir və o, sinfi mubaq
 +
rizənin in”ikası olur. Marksizm-le-
 +
ninizm F.-si proletariatın dunyagə-
 +
rulpu kimi kapitalizmin sosializm
 +
ilə əvəz olunmasının tarixi zəruri-
 +
liyini əsaslandırdı, proletariatın
 +
mahiyyətini, gӱcunu və tarixi vəzifə:
 +
sini ona aydınlatdırdı, onun sinfi
 +
iquurunun inkipafına və mutətək-
 +
killiyinə kəmək etdi. Marksist-le-
 +
ninci F. gestərir ki, insanların
 +
pquurunu dəyitdirmək ucun onların
 +
ictimai varlıqını dəyitidirmək la-
 +
zımdır, deyalar kӱtlələrin malı
 +
olduqda real quvvəyə cevrilir. F.-nin
 +
ideoloji funksiyasını qeyd etməklə
 +
marksizm-leninizm muasir burjua co“
 +
siologiyasının sosial idrakın ideo-
 +
logiyasızlapma iddiasına qariyı cı-
 +
xır və gəstərir ki, 4...materializm-
 +
də, necə deyərlər partiyalılıq var
 +
dır ki, bu da hər bir hadisəyə qiymət
 +
verirkən muəyyən ictimai qrupun neq-
 +
teyi-nəzəri uzərində acıq və aydın
 +
durmaqra məcbur edir (yenə orada, c.
 +
1, səh. 440). Burjua ideoloqlarının
 +
partiyasızlıq, elmi cobyektivizmə
 +
və s. ibarələrindən məqsəd burjua
 +
partiyalılıqını pərdələməkdir. Pro-
 +
letariatın mənafeyi obyektiv aləmin
 +
duzgun in”ikasını tələb etdiyinə gə-
 +
rə marksist partiyalılıqla elmi ob-
 +
yektivlik bir-birini tamamlayır, Dun-
 +
yageruiqu sahəsində burjuaziya ilə
 +
hes bir sazindən, ona hec bir guzəit-
 +
dən səhbət gedə bilməz.Burada c...Məə
 +
sələ ancaq bu cur durur: Ya
 +
burjua ideologiyası, ya sosialist
 +
ideologiyası. Burada orta bir ipey
 +
yoxdur (cunki bəpəriyyət hec bir
 +
cucuncug ileologiya hazırlamamın-
 +
dır, ӱmumiyyətlə də sinfi ziddiyyətə
 +
lər icində boqulan bir cəmiyyətdə hec
 +
bir zaman sinifdənkənar və ya sinif-
 +
ustu bir ideologiya ola da bilməz).
 +
Buna gerə də sosialist ideologiyası-
 +
nın əhəmiyyətini hər cur azaltmaq,
 +
ondanhər curkənaracəkil-
 +
mək, eyni zamanda burjua ideolo-
 +
giyasını gucləndirmək deməkdirə
 +
(yenə orada, c. 6, səh. 43). Dunya so-
 +
sial və elmi-texniki inqilabları
 +
itəraitində qaripıya cıxan qlobal nə-
 +
məsələlərin həllində F.-nin
 +
rolu getdikcə artır. Marksist F.-
 +
nin mӱbariz və ardıcıllıqı həm tə-
 +
biətiqunaslıqın və cəmiyyətiqunaslı-
 +
qın inkipafının, həm mutərəqqi
 +
ideoloji dunyageruptunun qələbəsinin,
 +
həm lə ictimai inkipafın, dunYa in
 +
qilab prosesinin, sosializm və kom-
 +
munizm quruculuqu ipinin muvəffə-
 +
qiyyətli olmasının əsasıdır. Mark-
 +
sist-leninci F. partiyamızın, sovet
 +
 +
 +
xalqının yaradıcı fəaliyyətinin
 +
strategiya və taktikasının nəzəri
 +
əsasıdır.
 +
 +
 +
Qədim PTərq (Misir, Hindistan,
 +
Cin və 6.) əlkələrində quldarlıq qu-
 +
rulutpunun yaranması və inkipafı
 +
ilə muxtəlif fəlsəfi tə”limlər mey"
 +
dana gəldi. Orta Asiya, İran və Azərb."
 +
 +
 +
594
 +
 +
 +
€DƏZTCƏDƏ HƏƏÖTƏP/ƏPHə
 +
 +
 +
— —————————€€—“€“———“€343X—— —  —“€“ —““(c££3:cGSoI.XS”K€£——————————......—.—....“——.”.——
 +
 +
 +
da ilk dbəncədbn TƏ”nMTƏp səpoyumu-
 +
liyin mӱqəddəs kitabı Avestada ək-
 +
sini tapdı. Sonralar manilik, məzdə-
 +
kilik meydana gəldi. Feodalizm dəv-
 +
rundə ictimai fikrin baiqa sahələri
 +
kimi F. də dindən asılı idi. Yaxın
 +
və orta 1Pərqdə islam, Qərbi Avropada
 +
xristianlıq hakim dunyagəruçitu ol-
 +
du. İslamın fəlsəfi əsası olan kə-
 +
lam tərəfdarlarına (muӱtəkəllimlərə)
 +
qariplı ideya mubarizəsində dӱnyəvi
 +
elm tərəfdarları, mo”təziləlik nu-
 +
mayəndələri materializmə meyl edir-
 +
dilər.
 +
 +
Yaxın və Orta PLərq xalqları or-
 +
ta əsrlərdə Ərəb xilafəti tərkibin-
 +
də olduqu ucun onların ictimai-fəl-
 +
səfi fikir xadimləri ərəb dilində
 +
yazıb yaradırdılar. Mədəniyyət tari-
 +
xində cərəb fəlsəfəsiz adlanan bu
 +
dəvr ictimai-fəlsəfi təfəkkuru xi-
 +
lafət daxilindəki bir cox xalqın, o
 +
cumlədən Azərb. xalqının fəlsəfi
 +
 +
ikrini də əhatə edir (bax Ərəb mə-
 +
əniyyəti).
 +
 +
Orta əsr ictimai-fəlsəfi fikir
 +
tarixində Xarəzmi, Biruni, Fərabi,
 +
İbn Sina, Bəhmənyar və 6.-nın xid-
 +
mətləri coxdur. Onlar idealizm, ha-
 +
kim dini ideologiya tə”sirindən qur-
 +
tarmasalar da islam ilahiyyatına,
 +
qeyri-elmi vasitələrə qarilı mӱbarizə
 +
aparmıti, yunan fəlsəfi irsini ge-
 +
nip təbliq etmiit, mӱxtəlif elm sa-
 +
hələrinə dair əsərlər yaratmıpllar.
 +
 +
 +
Ədə Marks K.. Enqel vs F..,
 +
Nemepkal ideoloqin. Soc., t.Z, Marks
 +
K., Feyerbax haqqında tezislər, K. Marks
 +
və F. Engels, Secilmipy əsərləri, c. 1, B.,
 +
1978, yenə onun, Fəlsəfə . yoxsullu-
 +
qu, B., 1974, Engels F., Anti-Durinq,
 +
B., 1967, yenə onun, Təbiətin dialek-
 +
tikası, B., 1966: yenə onun, Ludviq
 +
Feyerbax və klassik alman fəlsəfəsinin
 +
sonu, B., 1976: Lenin V, İ., Materia-
 +
lizm və empiriokritisizm, Əsər. tam kul-
 +
liyyatı, c. 18, yenə onun, Fəlsəfə
 +
dəftərləri, yenə orada, c. 29, yenə
 +
onun, Mubariz materializmin əhəmiyyə-
 +
ti haqqında, yenə orada, c. 45: Plexa-
 +
nov Q. V., İzbr. filosof. proizn., t.
 +
1—5, M.. 1956—58: Andropov Y. V.,
 +
Secilmipl nitqlər və məqalələr. 2-ci
 +
nər. B., 198: Qorbacov M. S., Sov,
 +
İKP-nin nəvbəti XXU11 qurultayının
 +
caqırılması və qurultaya hazırlıqla və
 +
onun kecirilməsi ilə əlaqədar vəzifələr
 +
haqqında, *Kommunistə qəzeti, 24 aprel
 +
1985, Antoloqina mirovon filosofii, t.
 +
1—4, M., 1969—72: Kedrov B. M.,
 +
Edinstvo dialektiki, loqiki i teorii
 +
poznanil, M., 1963: Onzerman T. İ.,
 +
Qlavnıq filosofskie napravlenin, M..,
 +
1971, Fedoseev P. N., Marksizm v
 +
XX v., Marks, Ənqelhs, Lenin i sovremen-
 +
HOCTb, M., 1977, Hervopus marksistskoN
 +
dialektiki, M., 1971, Filosofil. Meto-
 +
doloqil. Nauka. M., 1972, Kopnin P.
 +
V., Teoreticeskoe nasledie V. İ. Lenina
 +
İ sovremennan filosofskan nauga, M.,
 +
1974, Sovremennan burjuaznan filosofim.
 +
M.,. 1978, Mitin M Filosofin i
 +
sopialınıNn proqress. Analiz sovremennıx
 +
burjuaznıx konpepiiN sopialınoqo proq-
 +
ressa. M., 1979, Materialisticeskan dia-
 +
lektika. Kratkin ocerk teorii, M., 1980,
 +
Materialisticeskai dialektika kak oblan
 +
Teopus paanHTHS, T. 1—2, M., 1982: A x mn e-
 +
dov ZƏ. M., Filosofin azerbaidjansko-
 +
qo prosvepenin, B., 1983: Frankfort
 +
Q., Frankfort Q. A., Uilson
 +
Dj., İ kobsen T., V preddverii filo-
 +
sofii, per. s anql., M., 1984: FLenin,
 +
Filosofinl. Sovremennostıe, M., 1985.
 +
 +
 +
“FƏLSƏFƏ DƏFTƏRLƏRİ(—vV. İ.
 +
Leninin əsəri. 4F.d.ə V. İ. Leninin
 +
1914—16 illərdə muxtəlif fəlsəfi
 +
əsərlərdən etdiyi qeyd və iqtibasların
 +
 +
 +
toplandıqı on dəftərdən ibarətdir.
 +
Kitabda, həmcinin V. Leninin
 +
oxuduqu əsərlər barədə genin tənqidi
 +
qeydləri, nəticələri və cmumilətdir-
 +
mələri də toplanmınqdır. 4-F. d.ə-ndə
 +
apaqıdakı əsərlərin konspektləri
 +
var: K. Marks və F. Engels — c“Mu-
 +
qəddəs ailəmə, L. Feyerbax—-Dinin
 +
mahiyyəti haqqında mӱhazirələrə, He-
 +
gel—c Məntiq elmiə, “Tarix fəlsəfə-
 +
sinə dair muhazirələrə, Lassal —
 +
“Edecnı Heraglitin fəlsəfəsi,
 +
Aristotel — 4“Metafizikaı, Əsərdəki
 +
* Dialektika məsələsinə dairə parca
 +
daha muhum əhəmiyyət kəsb edir.
 +
“F.d.ə-ndə həmcinin təbiətiqunaslıra
 +
aid kitablar barədə qiymətli qeydlər
 +
var. V. İ. eks dialektikanın mə-
 +
hiyyətinə dərin tə”rif vermit, onun
 +
unsurlərini hərtərəfli acıb gestər-
 +
mi, məntiq və onun kateqoriyaları-
 +
nın marksistcəsinə anlapılmasının
 +
əsaslarını ipləyib hazırlamıiil, dia-
 +
lektik idrak prosesinin, dialekti-
 +
kanın nӱvəsi kimi ziddiyyətlər tə”-
 +
liminin xarakteristikasını vermiii-
 +
dir. Dialektikanın, məntiq və idrak
 +
nəzəriyyəsinin vəhdəti haqqında Lenin
 +
muӱddəasının, həmcinin * dialektik
 +
məntiqin iplənib hazırlanması məsə-
 +
ləsinə dair onun gestəriptlərinin
 +
fəlsəfənin inkipafında beyuӱk əhə-
 +
miyyəti olmutpndur. Bu baxımdan, mən-
 +
tiqdə fikir tarixi ilə təfəkkur qa-
 +
nunlarının mutabiqliyi, idrak nəzə-
 +
riyyəsini duzgun imnləyib hazırlamaq
 +
ucun texnika və təbiətiqunaslıq tari-
 +
xini fəlsəfi uӱmumilətdirmək haq-
 +
qında Lenin ideyalarının xususi
 +
əhəmiyyəti var. V. İ. Lenin gestərir
 +
ki, fəlsəfə tarixi materializm ilə
 +
idealizmin mubarizəsi tarixidir. O,
 +
həmcinin dialektika tarixinin ey-
 +
rənilməsinin əhəmiyyətini qeyd etmiii,
 +
fəlsəfə tarixinin bir sıra metodo-
 +
loji məsələlərinə toxunmuit, filo-
 +
sofların gərutilərini səciyyələndi:
 +
rərkən, Hegelə xususi diqqət yetirmiyi-
 +
dir. Təbiətiqunaslıqa dair əsərlər ba-
 +
rədə qeydlərində Lenin dialektik ma-
 +
terializmi yeganə elmi metodologiya
 +
kimi səciyyələndirmindir. 4F. d.ər—
 +
materialist dialektikanın yaradıcı-
 +
lıqla inkipaf etdirilməsi numunəsi
 +
olub, marksist fəlsəfənin gələcək
 +
inkinyafı ucun proqram əsərdir.
 +
4 F.d.əv azərb.-ca ilk dəfə 1964 ildə
 +
V. İ. Leninin Əsərlərinin 4-cu nəii-
 +
rində (c. 38) cap edilmitdir.
 +
 +
*FƏLSƏFƏ YOXSULLURU(, c.6.
 +
PrudonuncYoxsulluqfəl-
 +
səfəsiənə cava bə—K, Marksın
 +
kitabı, yetkin marksizmin ilk əsər-
 +
lərindən biri. 1847 ildə fransız
 +
dilində yazılmın, Prudonun gərui-
 +
lərinə qaripı cevrilmipdir. 4“F.y.ə-
 +
nda Marks əz iqtisadi təliminin
 +
və Engelslə yaratdıqrı tarixin mate-
 +
rialistcəsinə anlapılması konsep-
 +
siyasının əsaslarını ipərh etmiii-
 +
dir. Kitab iki fəsildən ibarətdir.
 +
1-ci fəsildə (“Elmi kəifhə), əsasən,
 +
Prudonun iqtisadi baxızlarının,
 +
2-cidə (“Siyasi iqtisadın metafi-
 +
zikasız) onların fəlsəfi əsasının
 +
tənqidi verilmipdir. Marks burada
 +
əzunun gələcək 202 dəyər nəzəriy-
 +
Yəsi ucun zəruri zəmin yaratmındır.
 +
Prudonun idealizmi və metafizika-
 +
sını, onun Hegel dialektikasını si-
 +
yYasi iqtisada uqursuz tətbiqini tən-
 +
qid edərək, Marks əksliklərin vəh-
 +
dəti və mӱbarizəsi, inkarı inkar qa-
 +
 +
 +
nunlarını, tarixilik prinsipinin
 +
dialektikcəsinə anlapılmasını ar-
 +
dıcıl inkitaf etdirmiiyt, ilk dəfə
 +
tarixi "və məntiqinin qariılıqlı
 +
nisbəti probleminə TOXYHMYINAYD,
 +
Əsərdə Marks ilk dəfə olaraq məhsul-
 +
dar qӱvvələrlə istehsal munasibətlə-
 +
rinin qariılıqlı nisbətini xulasə
 +
etmiiy, iqtisadi kateqoriyaların ma-
 +
terialist iqərhini istehsalın icti-
 +
mai, mӱnasibətlərinin muccərrədləiy
 +
məsi, nəzəri ifadəsi kimi vermiidir.
 +
O, utopizmin tarixi keklərini ay-
 +
dınlaqidırmın, fəhlə sinfinin iq-
 +
tisadi və siyasi mӱbarizəsinin nisbə-
 +
tini tədqiq etmiit, kommunizmin bə”zi
 +
problemlərinə toxunmutidur. Prudo-
 +
nun əksinə olaraq, Marks burjua
 +
cəmiyyətinin inqilabi yolla Yenidən
 +
qurulması zərurətini əsaslandırmın-
 +
dır. SSRİ-də 683 min tirajla 33 də-
 +
fə cap olunmuqidur (1973). Azərb.-ca
 +
1975 ildə 11 min tirajla nəitr edil:-
 +
MHUHIHD.
 +
 +
FƏL( ƏFƏNİN ƏSAS MƏSƏLƏSİ
 +
—iuurun varlıqa, təfəkkurun materi-
 +
yaya, təbiətə mӱnasibəti məsələsi, iki
 +
cəhətdən təhlil edilir: 1) birinci
 +
nədir: ruh, təbiət, materiya, Yoxsa
 +
pquur) 2) puurumuz varlıqa uyqun
 +
gəlirmi, aləmi doqru əks etdirə ÖH-
 +
lirmi? Materialistlər materiyanı,
 +
varlıqı birinci, pquuru ikinci sayı
 +
və pquuru xarici aləmin subyektə tə?-
 +
siri nəticəsi hesab edirlər. İdealist-
 +
lər ideyanı, pquuru birinci sayır
 +
və ona yeganə həqiqi reallıq kimi ba-
 +
xırlar. Onların fikrincə, bu səbəb-
 +
dən iquur maddi varlıqrın inikası
 +
deyil, yalnız ezunu dərketmə, duyqu-
 +
ların, anlayıtqların təhlili, mutləq
 +
ideyanın, dunya iradəsinin və i. a.
 +
dərki formasında pquurun əzunu ba:
 +
ia dutiməsidir. F.ə.m.-nin həllində
 +
dualizm, aqnostisizm teyri-ardıcıl
 +
məvqe tutur. Kecmit fəlsəfə F.ə.m.-
 +
nin həllinə metafizikcəsinə yana-
 +
itırdı. Bu əz ifadəsini ya puurun
 +
fəallıqını nəzərə almamaqda, pquuru
 +
passiv seyrciliyə muncər etməkdə (me-
 +
tafizik materializm), materiya ilə
 +
iquuru eynilətdirməkdə (vulqar ma-
 +
terializm), ya fikrin fəallıqını
 +
pipirtməklə, onu materiyadan ayrıl-
 +
mıpi mutləqə cevirməkdə (idealizm),
 +
yaxud da onların prinsipcə bir araya
 +
sıqmamasında (dualizm, aqnostisizm)
 +
tapır. Yalnız marksist fəlsəfə F.
 +
ə.m.-nin hərtərəfli dialektik MATE-
 +
rialist, elmi əsaslandırılmın hən-
 +
lini vermiit və gəstərmiitdir: 1) Ma-
 +
teriya ipuurun mənbəyi, pquur isə ma-
 +
teriyanın in”ikasıdır: 2) pquur —
 +
maddi aləmin uzunmudlətli inkita
 +
prosesinin nəticəsidir: 3) ptuur bey-
 +
nin xassəsi, Funksiyasıdır: 4) insan
 +
pquurunun, təfəkkurun mevcudluqu və
 +
inkitpafı dilsiz, nitqsiz mumkun de-
 +
yil: 5) pquur insanın maddi əmək fəa-
 +
LİYYƏTİ nəticəsində yaranır və tək-
 +
milləptir: 6) pquur ictimai xarakter-
 +
lidir və maddi ictimai varlıqla
 +
muəyyən olunur. Materiya ilə iquur
 +
qarpılıqlı əlaqə və qariqılıqlı tə”?-
 +
sirdədir. Maddi varlıqdan tərəmə
 +
olan pquur praktikaya arxalanaraq
 +
aləmi həqiqi dərk edə bilər. Buna
 +
gərə F.ə.m. fəlsəfənin partiyalılı-
 +
qı prinsipini ardıcıl yeritməyə, ma-
 +
terializm və idealizmi dəqiq fərq-
 +
ləndirməyə dialektik materializm
 +
elmi dunyagəruitunu qətiyyətlə muda-
 +
fiə etməyə imkan verir.
 +
 +
 +
FƏRQANƏ
 +
 +
 +
635
 +
 +
 +
——nnxxıx—xxcnx—x—oxı,xnıxx—xxnoxnpozu—xıxıx—oıx”.X..—x—x—xXXK—X—XXKXKX ————.————..—.
 +
 +
 +
FƏLSƏFİ ANTROPOLOGİYA (yun.
 +
ap(qoroz — insan--...logiya) — geni
 +
mə"nada—insan təbiəti (mahiyyəti) haq-
 +
qında tə”lim, dar mə”nada 20 əsrin 1-ci
 +
yarısında Qərbi Avropa, əsasən, alman
 +
fəlsəfəsində cərəyan. Həmin cərəyan
 +
həyat fəlsəfəsi və fenomenologiya
 +
ideyalarından cıxıpt edir. F.a.-nın
 +
bapplanqıcı M. 1Pelerin “Kosmosda
 +
insanın vəziyyəti9, H. Plesnerin cTə-
 +
biiliyin pillələri və insanı (1928)
 +
əsərlərinin meydana gəlməsi ilə bar-
 +
lıdır. F.a.-nın numayəndələri (PT1e-
 +
ler, Plesner, Gelen, Rothager və 6.)
 +
insanın mə”nəvi ruhi xususiyyətlərini
 +
(emosiyalar, instinktlər, vəcdlər)
 +
tənqid edirlər. Lakin bu xususiyyət-
 +
lərdən hər hansı birinin mutləqləi-
 +
dirilməsi irrasionalizmə gətirib cı-
 +
xarır. F.a.-ya gərə, cəmiyyət insanla-
 +
rın təbii meyllərinə, qarpılıqlı
 +
məhəbbət instinktinə əsaslanan fərd-
 +
lərarası munasibətlər sahəsidir. Bu-
 +
tun sosial həyat Mən ilə Sənin gə-
 +
rupqu, səhbət əsnasında batqasının
 +
dərdinə ppərik olmaq və umumi dil sa-
 +
yəsində yaranan qariılıqlı unsiyyət-
 +
lə məhdudlapdırılır. Muasir F.a.
 +
tərəfdarlarına gərə insanın fəlsə-
 +
fi tə”rifi tanıdır, cunki onun
 +
mevcudluqu tam deyil. İkinci dunya
 +
mӱharibəsindən sonra F.a. ekzisten-
 +
sializm, praqmatizm və strukturalizm
 +
ilə murəkkəb qarpılıqlı tə”sirdə ol-
 +
muppdur. Antropoloji yanaqtma meto-
 +
dunu marksizm prinsipləri ilə əla-
 +
qələndirmək (Sartr və b.), marksizmi
 +
antropologizm ruhunda təftipq etmək
 +
cəhdləri də mevcuddur. Burjua F.a.-
 +
sı marksizm-leninizm fəlsəfəsinin
 +
insan konsepsiyasına qartı cevril-
 +
 +
 +
mipdir.
 +
FƏMƏL HUT—Cənub Balırı burcu-
 +
nun a ulduzu. Vizual ulduz əlcusu
 +
1,2-dir. Gunətldən 14 dəfə itıqlı,
 +
ondan 7 parsek məsafədədir.
 +
FƏNA (Mirzə Rəhim Mirzə Məhəm-
 +
mədbaqır olunun təxəllusuy 1841,
 +
TPutqpa—1929, PTutpa)— Azərb. ppairi.
 +
cMəclisi-unsə ədəbi məclisinin təit-
 +
kilatcılarından olmutdur. Qəzəl,
 +
qəsidə, mӱxəmməs və s. formalarda
 +
lirik tpe”rlər yazmındır. “Qarixi-
 +
cədidi-Qarabaqə (c“Qarabaqın Yeni ta-
 +
rixizӱ adlı əsəri də var. İrsinin
 +
bir hissəsi Azərb.SSR EA Resp. Əl-
 +
yazmalar Fondunda muhafizə olunur.
 +
FƏNƏR (yun. phararion, phanös—ubi-
 +
raq, izinbi)—4) mustəqilenerji mən"
 +
bəyi olan və əldə gəzdirilən ipıqlan-
 +
dırma və.ya siqnal cihazı: 2) təbii
 +
ipıqlandırma və ya ventilyasiya məq-
 +
sədi ilə sənaye binalarının dam ərtu-
 +
yundə qoyulan dam pəncərəsi,
 +
FƏRABİ, arabi (13) Əbu
 +
Nəsr Məhəmməd ibn Məhəmməd (870,
 +
Farab—950, Dəmətq)—1Pərq filoso-
 +
fu, ensiklopediyacı alim. Orta Asi-
 +
yada turk qəbiləsindən olan Hərbi
 +
xidmətci ailəsində doqulmupidur.
 +
Baqdadda Əbu Bipqr Məttədən və Yuhən-
 +
na İbn Heylandan təhsil almıt, fəl-
 +
səfi biliklərə, məntiqə dərindən
 +
yiyələnmipdir. “Fima yanbəqi ən yu-
 +
qəddimə qəblə təəllum əl-Fəlsəfəə
 +
(aFəlsəfəni eyrənməkdən qabaq nəyin
 +
qəddimə verilməsi haqqında),
 +
“Təhsil əs-səadəz (4 Xopbəxtliyin əl-
 +
də edilməsiz), 4“İhsa əl-ulumə (4“Elm-
 +
lərinsiyahıya alınmasız), cAra əhl
 +
əl-mədinət əl-fadilə (“Fəzilətli
 +
iməhər əhlinin baxıplarız), cFi
 +
məani əl-əqlə (“Əql (səzununy mə”na-
 +
 +
 +
larına dairı), cəl-Cəm beynə rə”Y əl:
 +
həkimey Əflatun əl-ilahi və Aris-
 +
tutalisə (4“İki filosofun — ilahi
 +
Platon və Aristotelin baxınların-
 +
da umumilikı), FƏqrad Aristutalis
 +
fi kitab ma bə”d at-tabiam (* Metafi-
 +
zika kitabında Aristotelin məqsədik)
 +
və i. a. elmi, fəlsəfi əsərlərin muəl-
 +
lifidir. F. Aristotelin, Ptoleme-
 +
yin, Porfirinin əsərlərini ipərh et-
 +
mit, orta əsr musəlman P1ərqində
 +
Aristoteldən sonra *“İkinci muəllimg
 +
(cəl-Muəllim əs-saniz) fəxri adını
 +
almındır.
 +
 +
cElmlərin siyahıya alınması
 +
traktatında devrunun bilik sahələ-
 +
rini bep bəlməyə, onları da muxtə-
 +
lif qisimlərə ayırmıpdır: 1) dilci-
 +
lİK, 2) məntiq, 3) riyaziyyat (Hesab,
 +
həndəsə, optika, ulduzlar haqqında
 +
elm, mexanika), 4) fizika və metafi-
 +
zika, 5) idarəetmə haqqında elm, hu-
 +
quqipqunaslıq və kəlam. Bu əsər elm-
 +
lərin təsnifatını əks etdirdiyindən
 +
bə”zi dillərə c“Elmlərin təsnifatı 9
 +
adı ilə tərcumə olunmutdur. F. Hləpr
 +
peripatetizminin ən beyuk yaradıcı-
 +
larındandır. O, neoplatonizmin ema-
 +
nasiya nəzəriyyəsini əzunəməxsus :pə-
 +
kildə ipləyib hazırlamıkt, onu
 +
kreatsionizmə qariı qoymutldur. Fi-
 +
losofun ontologiya tə”limində gestə-
 +
rilir ki, butun məvcudat zəruri su-
 +
rətdə vahid batlanqıcdan, ilk səbəb-
 +
dən meydana cıxmıpdır. Onun fik-
 +
rincə, ilk nəticə mucərrəd əqldir,
 +
ondan ikinci əql, gey və geyun nəfsi
 +
vucuda gəlmitt və bu qayda uzrə emana-
 +
siya fəal əql deyilən onuncu əqlə qə-
 +
dər davam etmipdir. F.-nin fikrincə
 +
Ay səması altında olan hər ppey—dərd
 +
unsur, onlardan tətpəkkul tapmı11 ci-
 +
simlər (minerallar, bitkilər, heyvan-
 +
lar), nəhayət insan, onun əqli və nəf-
 +
si onuncu əqlin tərətməsidir. Filo-
 +
sof ilk səbəbi zəruri varlıq, qalan
 +
peyləri isə mumkun varlıq adlandır-
 +
mıpdır. Mumkun varlıq (maddi aləm)
 +
mahiyyət e”tibarilə zəruri varlıqdan
 +
(allahdan) sonra gəturulsə də, zaman-
 +
ca onunla birgə, əzəli və əbədi hesab
 +
edilir. F. və ardıcılları bu dokt-
 +
rina ӱstӱndə ortodoksal islam ideo-
 +
loqlarının tənqidinə mə"ruz qalmı1-
 +
lar. F. mutəkəllimlərin dini idea-
 +
list atomizm nəzəriyyəsinə qayrlpiı cı-
 +
xaraq gestərirdi ki, cisim yalnız
 +
maddə və formanın vəhdətidir: amad-
 +
də elə bir təpəkkuldur ki, forma
 +
ona istinad edir. Maddə olmadan for-
 +
manın nə istinadı, nə də məvcudluqru
 +
mumkundur. Maddənin varlıqı for-
 +
manın sayəsindədir, əgər hər hansı
 +
forma məvcud olmasaydı, onda maddə
 +
də olmazdıg. F.-nin fəlsəfi tə”li-
 +
mində nəfsə dair fikirlərə muhum
 +
yer verilir.
 +
 +
Duyqu və təfəkkuru nəfsin xassə-
 +
lərindən sayıb, idrak fəaliyyətinin
 +
bədənin muvafiq uzvlərindən asılı
 +
olduqunu səyləyən F.-yə gərə, ipeylə-
 +
rin zahiri“cəhətləri hisslər vasitə-
 +
silə qavranılır, ipeylərin mahiyyə-
 +
tinin dərki isə yalnız əqlin sayəsin-
 +
də mumkundur. Məntiqi elm və təd-
 +
qiqat metodu kimi qiymətləndirən F.-
 +
nin fikrincə, məntiq əqli kamilləpq-
 +
dirən, idrakda insanı duzgun yola,
 +
həqiqətə yenəldən, onu yanılmadan
 +
qoruyan, səhvə yol verilib-verilmədi-
 +
yini yoxlayan qaydalar məcmusunu ey-
 +
rədir. F. əxlaq məsələlərini insa-
 +
nın zehni keyfiyyəti ilə, onun caqıl:
 +
 +
 +
lılıqın ilə əlaqələndirirdi. Fəzi
 +
lətli Həkmdar tərəfindən idarə olu"
 +
nan, insanların dostluquna və qariı:
 +
lıqlı kəməyinə əsaslanan, zulm və
 +
mӱharibələrdən uzaq, ədalətli bir cə"
 +
miyyət filosofun ictimai idealı idi.
 +
Musiqiyə dair “Kitab əl-musiq əl-kə-
 +
birə (4“Musiqi haqqında beyuk kitabə)
 +
coxcildli məpyhur əsərində F. musiqi
 +
elmini nəzəri və əməli hissələrə be-
 +
lub, melodiyanın daxili duӱzuӱlupqunu,
 +
qanunauyqunluqlarını hesablamıiq-
 +
dır. PTərq musiqisinin ritmik əsası-
 +
nı dəlillərlə məph €TMHUHD.
 +
məthur musiqici, bəstəkar, yeni mu-
 +
siqi alətlərinin ixtiracısı olmupt-
 +
dur. F.-nin Ks arxan irsi İbn
 +
Sina Bəhmənyar, Nizami, İbn Ruld,
 +
Səfiəddin Urməvi, N. Tusi, İbn
 +
Xəldun və 6. ucun zəngin bilik xəzi-
 +
nəsi, ideya qaynaqı olmuidur. 1975
 +
ildə sovet xalqı və tərəqqipərvər bə-
 +
ipəriyyət F.-nin 1100 illik yubileyi-
 +
ni qeyd etmitidir.
 +
 +
 +
Əsərləri: Filosofskie trakta-
 +
tı, Alma-Ata, 1970, Sopnalıno-zticeskie
 +
traktatı, Alma-Ata, 1973, O razume i nau-
 +
ke, Alma-Ata, 1975, Loqiceskie traktatı,
 +
Alma-Ata, 1975.
 +
 +
Əd. Qafurov B. Q, Kasımmja-
 +
nov DA. X:, Al-Farabi v istorii kulh-
 +
turı, M., 1975, Xairullaev M. M.,
 +
Abu Nasr al-Farabi. 873—950, M., 1982,
 +
 +
 +
FƏRARİ (ər. /8—qacma, yayınma) —
 +
1) qopqun hissəsini əzbaiına tərk
 +
etmitt və ya hərbi xidmətdən Yayın-
 +
mı adam. 2) Vətəndatlıq və ya ic:-
 +
timai borcunu yerinə yetirməkdən im-
 +
tina edən, ona tappırılmın postu
 +
buraxıb gedən ipəxs.
 +
 +
FƏRARİLİK (Fərari səzundəndir)
 +
—sovet cinayət huququna gərə ən aqır
 +
hərbi cinayətlərdən biri. F. Hərbi
 +
qulluqdan boyun qacırma məqsədilə
 +
hərbi hissəsini və ya qulluq yerini bu-
 +
raxıb getmə, habelə tə”yin edildikdə,
 +
kecuruldukdə, e”zamiyyətdən, mə?zu-
 +
niyyətdən və ya mualicə muəssisəsin-
 +
dən qayıdarkən muddətli qulluqda olan
 +
hərbi qulluqcunun yenə də eyni məqsəd-
 +
lə əz hissəsinə və ya yerinə gəlməmə-
 +
sidir (bax Azərb.SSR, Cinayət Mə-
 +
cəlləsi, m. 242).
 +
 +
FƏRAT (aramicə, hərfi mə"nası—
 +
pirin suy ər. si,4L d2d—PTətt-əl-Fu-
 +
ratu—Turkiyə, Suriya və İraqda cay.
 +
Vəə 3063 km, həvzəsinin sah. 673 min
 +
km2?-dir. Ermənistan yaylasından bai-
 +
lanır, Mesopotamiya ovalırı ilə
 +
axır. Eni 150—500 m, dərinliyi 10 m-
 +
dir. Aqparı axınında Dəclə cayı ilə
 +
birlətərək İran kerfəzinə təkulən
 +
1Pətt-ul-Ərəb cayını əmələ gətirir.
 +
Əsas qolları: Toxma, Geysu (saq), Bə-
 +
lix, Xabur (sol). Əsasən, qar və Yaqın
 +
suları ilə qidalanır. Yazda gursulu
 +
olur. Suvarmada istifadə edilir.
 +
Turkiyədə Kəban 1p.-ndə SES və su an-
 +
barı, Suriyada SES (Tabka r-nunda
 +
SSRİ-nin keməyi ilə 800 min kv guӱ-
 +
cundə) tikilmiidir. Gəmiciliyə Ya-
 +
rarlıdır.
 +
 +
FƏRQ (riyaziyyatda) — cıxma
 +
əməlinin nəticəsi.
 +
 +
FƏRQANƏ (1910 ilədək,Yenimər-
 +
 +
 +
gilan, 1910—24 illərdə Skobe-
 +
l ev)—Əzb.SSR-də iəhər. Fərqanə
 +
vil.-nin mərkəzi. Fərqanə vadisi:
 +
 +
 +
nin c.-unda, 580 m yuksəklikdədir.
 +
D.y.st. Əh. 191 min (1984).
 +
 +
F. sənaye əhəmiyyətinə gərə resp."
 +
nın ən muhum iəhərlərindəndir.
 +
Əsas sənaye sahələri: kimya, Yungul,
 +
 +
 +
“—ııoxı?—xbıasınıınııınının gun... x... qam, ıı 2 la
 +
 +
 +
536
 +
 +
 +
FƏRQANƏ VADİSİ
 +
 +
 +
— “4 —— oC ———— =————  — — —  — —— — — — — — X—  ————  ——————
 +
 +
 +
tikinti materialları, yeyinti, Qaz
 +
aparatları z-du, İEM, pedaqoji və
 +
politexnik in-tlar, Daikənd k.t. in-
 +
tunun filialı, 5 texnikum, musiqi
 +
məktəbi, əzbək musiqili dram və ko-
 +
mediya teatrı, rus dram teatrı, el-
 +
kəpqunaslıq muzeyi və s. var. F.-nin
 +
gucələrindən birinə “Azərbaycan
 +
adı verilmiidir.
 +
 +
FƏRQANƏ VADİSİ, Fərqanə
 +
dərəsi — T)anuanna narapacbi ue-
 +
gəklik. Əzb.SSR, Tac.SSR və Qırr.
 +
SSR ərazilərindədir. Sah. 22 min
 +
km?, Uz. təqr. 300km, eni 170 km,
 +
hund. 300—1000 m-dir (Opi d.). Təpəlik
 +
əndaqlıqla əhatələnir. F.v. r-nunda
 +
zəlzələlər olur. Faydalı qazıntıla-
 +
rı: neft, yanar qazlar, polimetal
 +
filizlər, surmə, dəmir, mis, kəmur,
 +
civə, dail duz və s. İqlimi konti-
 +
nentaldır. Orta temp-r yan varda—2-
 +
dən —9"S-yədək, iyulda 24—272S-dir.
 +
İllik yaqıntı 500 mm-ə catır. Əsas
 +
cayı Sırdəryadır. Suvarmada isti-
 +
fadə olunur. F.v. iri pambıqcılıq,
 +
ipəkcilik və uzumculuk r-nudur. F.v.-
 +
nin duzənlik hissələrini vahələr təi1-
 +
kil edir. Vahələrdə pambıq, cəltik
 +
əkilir. Meyvə baqları, uzumluklər,
 +
bostanlar, Fərqanə və Catkal silsi-
 +
lələrində mepələr var. Leninabad,
 +
Fərqanə, Kokand, Əndican, Namanqan,
 +
Op 1p.-ləri F.v.-ndədir.
 +
FƏRQANƏ VİLAYƏTİ — Əzb.SSR-də
 +
Bun. 1938 il yanvarın 15-də təiykil
 +
edilmindir. Sah. 7,1 min km. ƏH.
 +
1900 min (1984, 1 yanvar). 13 nu, 8
 +
pəhəri, 10 ptq var. Mərkəzi Fərqanə
 +
il.-sdir.
 +
 +
Təbiət, Ərazisi resp.-nın :1.-ində,
 +
Fərqanə vadisinin c.-unda, əsasən,
 +
səhra zonasındadır. İqlimi kontinen-
 +
taldır. Orta temp-r yanvarda —3,2-S,
 +
iyulda 28-S-dir. İllik yaqıntı 100—
 +
270 mm, P1m.-q. sərhədi boyu Sırdərya
 +
cayı axır. Torpaqları, əsasən, boz və
 +
cəmən-bataqlıqdır. TPoran bitkiləri
 +
yayılmınidır. Mepələrə (ardıc, qo-
 +
Bar, qaraqac, tut və s.) rast gəlinir.
 +
Canavar, tulku, caqqal, dovipan, por-
 +
suq, oxlu kirpi, coxlu qu1i, surunən,
 +
hətərat var. Bataqlıq qunduzu və on-
 +
datra yerli iqlimə uyqunladırıl-
 +
mıpdır.
 +
 +
Əhali. Ӧzbəklər, ruslar, taciklər,
 +
tatarlar, qırqızlar və yappayır.
 +
Orta sıxlıq 1 km?-də 267,6 nəfərdir.
 +
PTəhər əh, 3496-dir. 1Pəhərləri: Fər-
 +
qanə, Kokand, Kuva, Kuvasay, Mərgi-
 +
lan, Riptan, Həmzə, Yaypan.
 +
 +
Təsərrufat, Neft, kimya, tikinti
 +
materialları, yunguӱl və yeyniti səna-
 +
yesi inkipaf etmipdir. Energetika
 +
təsərrufatı qaz, neft və gətirilmə
 +
kəmurə (Qırq.SSR-dən) əsaslanır.
 +
Elektrik enerjisinin cox hissəsini
 +
İES-lər verir. Neft və qaz yataqları
 +
var. Qaz gəmərləri cəkilmitdir. Qa-
 +
zın bir hissəsi Buxaralan nəql edi-
 +
lir. Tikinti materialları sənayesi
 +
ucӱn xammal (Kuvasayr-nu) hasil edi-
 +
lir. Fərqanə və Altıarıkda neft
 +
emal olunur. Kimya sənayesi mine-
 +
ral gӱbrələr, kukğurd turiqusu, defo-
 +
liantlar, kimyəvi lif, furan bir-
 +
ləpmələri istehsalı və 6. sahələrdən
 +
ibarətdir. Metal e”malı muəssisələri
 +
var. Yungul sənayenin əsas sahələri
 +
pambıqtəmizləmə və toxuculuqdur. Ye-
 +
PHHTH sənayesində yaq-piy, konserv, 119-
 +
rab, qənnadı sahələri inktipaf etmiii-
 +
lir. F.v. resp.-nın muhum pambıqcı-
 +
LIQ və ipəkçilik r-nlarındandır.
 +
 +
 +
Suvarma kanalları cəkilmiii, su an-
 +
barları yaradılmındır. Pambıq, qar-
 +
qıdalı, burda, cəltik, kartof, tərə-
 +
vəz-bostan bitkiləri və s. əkilir.
 +
Haqcılıq və uzumculuklə mətqul olu-
 +
nӱr. Qaramal, qoyun, donuz saxlanı-
 +
lır. Vil.-də d.y., avtomobil və hava
 +
nəql. var. F.v. Lenin ordeni ilə təl-
 +
tif olunmuqidur (1964).
 +
 +
Mədəni quruculuq və səhiyyə. Vil.-
 +
də Daikənd k.t. in-tunun filialı,
 +
Orta Asiya elmi tədqiqat ipəkcilik
 +
in-tu və s. elmi idarələr, 6 muzey, 3
 +
tər fəaliyyət gestərir. “Kommuna
 +
(1917, əzbək dilində) və *“Ferqanska-
 +
)a npaBna ? (1917) Bun. qəzetləri cıxır.
 +
Yerli radio verilitiləri ilə yanaiı,
 +
Umumittifaq və resp. radiolarının,
 +
Həmcinin Mərkəzi Televiziyanın ve-
 +
rilipləri, Daikənd, /İymənöə BƏ
 +
Frunzedən televiziya verilinləri
 +
retranslyasiya olunur. Vil.-də PQahi-
 +
mərdan iqlim kurortu, Cimion və Qı-
 +
zıl-Qəpə balneoloji kurortları var.
 +
FƏRQANİ (,5,1), Əbu-l-Abbas
 +
Əhməd ibn Məhəmməd ibn
 +
Kəsirəl — Fərqani (?—?)
 +
— Orta Asiya astronomu, coqrafiya-
 +
ipqunas (9 əsr). Avropada 12 əsrdən
 +
Alfraqanus (AyY(qazsapiz) kimi tanın-
 +
mılqdır. Ərəb dilində yazdırı və
 +
dəvrunun astronomik biliklərinin
 +
yıqcam ensiklopediyası olan “Kitab
 +
əl-hərəkət əs-səmaviya və cavam”i elm
 +
ən-nucumə (“Səma cisimlərinin hə-
 +
rəkətləri və astrologiya haqqında ki-
 +
tabə) əsəri 12 əsrdə latın, 13 əsrdən
 +
isə digər Avropa dillərinə tərcӱmə
 +
edilmindir. Əsərdə Azərb., onun 11292-
 +
hərləri, Xəzər dənizi və s. haqqında
 +
da mə”lumat var.
 +
 +
 +
Əcəmnn: “Kitab Muhammad I. Kazq
 +
al-Fargani fi-l-Haragat as-samaviyya va
 +
gavami ilm an-nugum, Amsterdam, 1669.
 +
 +
Ədil Krackovskinn İ. KO),, İzbr.
 +
cou., T. 4, M.—L., 1957, s. 86, Bunin-
 +
tov Z. M., Obzor istocnikov po istorin
 +
Azerbandjana (istocniki arabskie), 1964,
 +
 +
 +
FƏRQLƏNDİRMƏ İİYARƏLƏRİ —
 +
bax Diakritik i“arələr.
 +
FƏRQLƏNMƏ DƏİY NİYYANLARI —
 +
SSRİ-də əz fəaliyyəti ilə dəvlətin
 +
təsərrufat və mudafiə qudrətinin
 +
mehkəmlənməsinə kəmək edən vətəndail-
 +
ları mӱkafatlandırma formaların-
 +
dan biri. SSRİ Ali Sovetinin Rəya-
 +
sət Hey”əti tə”sis edir. Mukafatlan-
 +
dırma SSRİ Nazirlər Sovetinin təq-
 +
limatı ilə SSRİ Ali Sovetinin Rə-
 +
yasət Hey”əti tərəfindən, yaxud F.d.n.-
 +
na dair əsasnaməyə uyqun olaraq mu-
 +
vafiq nazirliyin (idarənin) əmri ilə
 +
həyata gecirilir. Lenin mukafatı və
 +
SSRİ Devlət mukafatları laureatla-
 +
rı ucun fəxri pinanlar muəyyən edil-
 +
miidir (bax Dovlət mӱkafatları,
 +
Lenin mukafatı). Kommunist əməyi
 +
zərbəcisi adını alan fəhlə, qulluq
 +
cu və kolxozcular ucun vahid “Kom-
 +
munist əməyi zərbəcisiz (1981), “On
 +
birinci betpilliyin zərbəcisi?. Umum-
 +
ittifaq F.d.n. muəyyən edilmitdir.
 +
Muttəfiq resp.-larda da bir sıra
 +
F.d.n. tə”sis edilmitdir: məs., Azərb.
 +
SSR-də “Neft ustasız, “Pambıq us-
 +
tasız, *“Mapınla pambıqyıqma usta-
 +
sız, * Tərəvəz ustasız, həmcinin € Pec-
 +
publikanın əməkdar ixtiracısı.,
 +
aRespublikanın əməkdar səmərələiq-
 +
diricisiz və s. adlar (bax Fəxri ad)
 +
alan itəxslərə nipanlar verilir.
 +
F.d.n. Dəm nimanlarından fərqlənir.
 +
 +
 +
FƏRQSİZ TARAZLIQ—bax Taraz-
 +
lıq.
 +
FƏRD, individ (lat. ypfquydaita
 +
—belunməz)—əvvəllər yunanca atom
 +
anlayınlının latıncaya tərcuməsi
 +
(ilk dəfə Siseronda), sonralar məc-
 +
mudan, kutlədən fərqli təkcənin ifa-
 +
RƏCM, kollektivdən sosial qruplardan,
 +
umumən cəmiyyətdən fərqli olaraq ay-
 +
rıca canlı məxluq, vucud (bu mə”nada
 +
F. və cəmiyyətin bir-birinə qaritı
 +
qoyulması fərdiyyətciliyin mӱxtəlif
 +
konsepsiyalarının cıxıiy nəqtəsidir),
 +
FƏRDİ ƏMƏK BƏLGUSU —bax Əmək
 +
bəlgusu. |
 +
FƏRDİ İSTEHSAL—bax Tək-tək
 +
istehsal. |
 +
FƏRDİ İİY VAXTI —istehsalcının
 +
(mӱəssisənin) məhsul vahidinin hazır-
 +
lanmasına sərf etdiyi vaxt, İctimai
 +
zəruri ipq vaxtından kənara cıxa bi-
 +
lər. Əmtəənin fərdi dəyərini muəy-
 +
yən edir.
 +
FƏRDİ KAPİTAL—kapitalizm cə-
 +
miyyətində ictimai kapitalın pul,
 +
məhsuldar, yaxud əmtəə formasında
 +
olan hissəsi, kapitalistin 1Ləxsi mul-
 +
kiyyətində olur və o, mənfəət gətur-
 +
mək ucun ondan istifadə edir. F.k.
 +
xususi kapitalist iqtisadiyyatının
 +
əsas vahididir. Bax həmcinin Kani-
 +
tal, Kapitalın dəvranı.
 +
FƏRDİ MƏNZİL TİKİNTİSİ—
 +
bax Tikinti.
 +
FƏRDİ PSİXOLOGİYA—insanın
 +
psixi həyatını tarixi və ictimai mu-
 +
nasibətlər xaricində, bioloji qanu-
 +
nauyqunluqlar əsasında izah edən psi-
 +
xoloji cərəyan. F.p.-nın əsası Avst-
 +
riya psixoloqu A. Adler tərəfindən
 +
qoyulmulidur. Psixoanalizdən fərqli
 +
olaraq, F.p. hesab edir ki, sosial xa-
 +
akterin əsasını anadangəlmə sosial
 +
aə təpikil edir. F.p. 1920 illər-
 +
də, xususilə pedaqogika və psixotera-
 +
piya sahəsində geni yayılsa da, son-
 +
ralar bir psixoloji cərəyan kimi
 +
inkinaf edə bilməyib, aradan cıx-
 +
mımdır.
 +
FƏRDİ TƏ"LİM —muçəllimin ipagir-
 +
də fərdi (kollektivdən kənarda) tə”-
 +
lim-tərbiyə verməsis qədim və orta
 +
əsr məktəblərində geniii yayılmın
 +
təlim usulu.
 +
 +
Sovet məktəblərində F.t. əsasən
 +
məsləhət, proqramdan geridə qalmıpan
 +
iagirdə fərdi calınmalar ipəklin-
 +
də verilir.
 +
 +
FƏRDİYYƏT, psixologiyada
 +
—“iiəxsiyyətin muhum fərdi əlamət-
 +
lərinin məcmusu, psixoloji xususiy-
 +
Yətlərinin təkrarolunmaz vəhdətinin
 +
davranıiy Bə rəftarda təzahuru. Bura-
 +
ya Hər bir iqəxsin əzunəməxsus xarak-
 +
ter əlamətləri, temperament tipi, psi-
 +
xi proseslərinin cərəyan xususiyyət-
 +
ləri, Hissləri, iradəsi, arzu və tə-
 +
ləbatının, fəaliyyət motivlərinin,
 +
maraq, əhval və təəssuratının, adət
 +
və vərditlərinin fərdi xususiyyətlə-
 +
ri aiddir. İnsan ipəxsiyyəti əz F.-
 +
ində təkrarolunmazdır (bax həmcinin
 +
Diferensial psixologiya). Biolo-
 +
giyada (fiziologiya, zoologiya,
 +
etologiya, genetika) ontogenez nəticə-
 +
sində yaranan, genotip və fenotip xu-
 +
susiyyətlərində əksini tapan irsi və
 +
qazanılmıit xususiyyətlərin əzunə-
 +
məxsus uyqunlaiması ilə nəticələnən
 +
Neal fərdin, orqanizmin spesi-
 +
 +
İK xususiyYƏTLƏrini xaraxterizə edir.
 +
FƏRDİYYƏTC LİK—-əsasən, m ypxya
 +
ideologiyası və əxlaqına xas olan Mə”
 +
 +
 +
 +
 +
 +
nəvi prinsip. F.-in nəzəri əsası cə-
 +
miyyətdə ipəxsiyyətin muxtariyyəti və
 +
huquqlarının tanınmasıdır. İstis-
 +
marcı siniflərin nəzəriyyəcilərinə
 +
gərə F. cinsanın dəyitilməz təbiə-
 +
tindədirə. Həqiqətdə isə ipəxsiyyətin
 +
kollektivə qarppı qoyulması, ictimai
 +
mənafenin ppəxsi mənafeyə tabe edil-
 +
məsi prinsipi kimi F. cəmiyyətin si-
 +
niflərə bəlunməsi ilə yaranmıtdır.
 +
Burjua munasibətlərinin yaranması
 +
devrundə ipəxsiyyətin azadlıqı uqrun-
 +
da mӱbarizədə F. muddəaları musbət
 +
rol oynamıt (Humanizm), lakin bur-
 +
juaziya hakim sinfə cevrildikdən son-
 +
ra kapitalist istismarı munasi-
 +
bətlərinə ideoloji haqq qazandırmıil-
 +
dır. 1Ptirnerin fəlsəfəsində,
 +
sonra isə Nitstedə mӱkəmməl ifadə-
 +
sini tapmıdır. Sosializmdə insan
 +
iiuurunda F. qalıqları kollektivci-
 +
liyin kommunist əxlaqı prinsipləri
 +
ilə ziddiyyət təikil edir. Sosialist
 +
cəmiyyətində pəxsiyyətin əsl mənafeyi
 +
mudafiə edilir və fərdiyyətin inki-
 +
pafına real ipərait yaradılır.
 +
FƏRƏZDƏQ, əl-Fərəzdəq(.ə) 21)
 +
Əbu Firas Həmmam ibn Qalib (təqr:
 +
641, Yəmmamə—728—732 illər arasın-
 +
da, Bəsrə)—ərəb itairi. Ərəb poeziya-
 +
sında qəsidənin yaradıcılarından,
 +
mədhiyyə ədəbiyyatının tanınmıni nu-
 +
mayəndələrindəndir. Əməvilərə duciq-
 +
mən munasibət bəsləmitdir. Yaradı-
 +
cılıqına qədim ərəb poeziyası ən”ənə-
 +
ləri ilə yanapı, islamın da tə”siri
 +
olmulidur. Lirik pe”rləri, fəxriy-
 +
yələri, xususilə Cərir və 6.-na yaz-
 +
dıqı həcvlər məphurdur.
 +
 +
Əsəri: Stixi, v kn.: Arabskal poz-
 +
zin srednix vekov, M., 1975,
 +
 +
 +
FƏRƏH (1 3)—Əfqanıstanda təhər,
 +
Fərəhrud cayı vadisindədir. Fərəh
 +
əyalətinin inz. m. ƏH. 31,4 min (1970),
 +
K.t. r-nunun (dənli bitkilər) tica-
 +
rət mərkəzidir. |
 +
FƏRƏCOV Əliqulu Səttar otlu (15.
 +
Z.1898, Ordubad it. —20.1.1981, Ba-
 +
kı)—sovet iqtisadcısı. İqtisad elm-
 +
ləri namizədi, prof. (1939). Azərb.
 +
SSR-in əməkdar iqtisadcısı (1967).
 +
1944 ildən Sov.İKP uzvu. 1915 ildə
 +
Tiflis ticarət kurslarını, 1927 il-
 +
də Azərb. Politexnik İn-tunu bitir-
 +
mipdir. F. Azərb.-da iqtisadi təhsi-
 +
lin ilk təpkilatcılarından idi. O,
 +
birinci olaraq Azərb. dilində muha-
 +
sibat ucotunun nəzəri və əməli məsə-
 +
lələrinə dair dərsliklər Yazmıpit,
 +
konkret iqtisadiyyata dair elmi ter-
 +
minlər ipləyib hazırlamıit, muhasi-
 +
bat ucotunun nəzəri, texniki və tari-
 +
xi məsələlərinə, k.t. iqtisadiyyatına,
 +
x.t. və iqtisadi fikir tarixinə dair
 +
əsərlər yazmıztidır. Elmi-pedaqoji
 +
fəaliyyəti ilə yanaplı ADU-nun pro-
 +
 +
 +
| 1943—44), AXTİ-nin direx-
 +
rektoru 1207, Azərb.SSR EA İqti-
 +
HUTuH,
 +
 +
 +
saliyyat bəlməsində batp elmi
 +
mə cə mudiri (1951—58), ADU-da ka-
 +
fedra mudiri (1959—60), məsləhətci
 +
prof. (1962—6 ), AXTİ-nin məslə-
 +
hətci prof. (1966 ildən) olmutdur.
 +
Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və me-
 +
dallarla təltif edilmiidir.
 +
 +
FƏRƏCOVA Kubra Yəhya qızı (d. 16.
 +
5.1907, Quba)—sovet pediatrı. Tibb
 +
e.l. (1970), prof. (1971). Azərb.SSR
 +
əməkdar həkimi (1960), səhiyyə ə”lacı-
 +
sı (1964). 1932 ildən Sov. İKİ uzvu,
 +
Beyuk Vətən muharibəsi iptirakcısı,
 +
1931—1979 illərdə Kӱrdəmir qız mək“
 +
 +
 +
 +
 +
 +
FƏRİBURZ |
 +
 +
 +
cısı və muəllimi,
 +
Azərb.SSR Xalq
 +
Səhiyyə komissarı-
 +
nın muavini, AKP
 +
MK-da tə”limatcı,
 +
Azərb.SSR Ali So-
 +
veti Rəyasət Hey”-
 +
ətinin katibi,
 +
Azərb.SSR Səhiyyə
 +
naziri, N. K. Krup-
 +
skaya ad.
 +
Uzaq Muhafizəsi
 +
İn-tunun direktoru
 +
və s. vəzifələrdə ipləmiidir. Tədqi-
 +
qatı, əsasən, utaqların fiziki in-
 +
kipafına, ana və ultqaqların muha-
 +
fizəsinə həsr olunmuzdur. PH
 +
Ali Sovetinin (2-ci caqırın), Azərb.
 +
SSR Ali Sovetinin (2—3-cu carı-
 +
rıpq) deputatı olmutidur. Elmi kadr-
 +
ların hazırlanmasında xidməti var.
 +
2 Qırmızı Əmək Bayraqı orleni, 2
 +
41PPərəf nitpanı ordeni və medallar-
 +
la təltif edilmindir. 1979 ildən
 +
İttifaq əhəmiyyətli fərdi pensiya-
 +
cıdır.
 +
 +
 +
Azərbaycanda ana və
 +
utpaqların mӱhafizəsi, B., 1968, Meto-
 +
dicesgie rekomendadii po orqanizadii
 +
kontrola i openke fizicəskoqo razvitin
 +
deten dopkolınoqo nozrasta vn selhskoİ
 +
mestnosti AzerbaidjanskoN SSR, B., 1977
 +
(sovm. s M. N. Baxtievım).
 +
 +
 +
Əsərləri:
 +
 +
 +
FƏRƏCOVA Maral Səməd qızı (d.
 +
1915, indiki Jdanov r-nunun Dunya-
 +
mallar k.)—Sosialist Əməyi Qəhrə-
 +
manı (1942). Pambıq ustası (1953).
 +
1944 ildən Sov.İKP uzvu, 1934—70
 +
illərdə Jdanov r-nundakı G. Əsədov
 +
ad. k-zda kolxozcu, manqabaqicısı ii1-
 +
ləmipdir. 1947 ildə pambıqcılıq sa-
 +
həsində yuksək əmək gestəricilərinə
 +
nail olmutdur. 1970 ildən İttifaq
 +
əhəmiyyətli fərdi pensiyacıdır.
 +
FƏRZƏLİYEV İbrahim Qurbanəli
 +
oqlu (1894, indiki Erm.SSR Vedi
 +
r-nunun Cəmən k.—16.2.1965, PTamxor
 +
r-nunun Lenin titq.)— Azərb.-da və Er-
 +
mənistanda Sovet hakimiyyəti və so-
 +
sializm quruculuqu uqrunda mubariz.
 +
1939 ildən Sov.İKP uzvu. 1918 il-
 +
dən Vedi r-nunda A. Y/Padlinskinin
 +
baqicılıq etdiyi partizan dəstəsinin
 +
tərkibində Naxcıvan və Ermənistan-
 +
da Sovet hakimiyyəti uqrunda mubari-
 +
zədə iptirak etmiindir. 1920 ilin
 +
sentyabrında yaradılan “Qırmızı
 +
Tabork parqizan dəstəsində rota ko-
 +
mandiri, partizan dəstəsi komandi-
 +
rinin muavini olmuti, Naxcıvan, Eri-
 +
van, Dərələyəz, Zəngəzur və s. yerlərin
 +
dainak və musavat silahlı dəstələ-
 +
rindən təmizlənməsində fərqlənmiii-
 +
dir. Erm.SSR MİK-nin 25 aprel 1921
 +
il tarixli fərmanı ilə Ermənistan
 +
Kommunist Partiyası MK və Erm.
 +
SSR MİK adından F.-in əksinqilab-
 +
cılarla mubarizədə xidmətləri yuksək
 +
qiymətləndirilmiiy və o, Erm. SSR-in
 +
aQırmızı Bayraqqə ordeni ilə təltif
 +
edilmipdir. F. 1921—62 illərdə
 +
Nax.MSSR-in bir sıra r-nunda məs”-
 +
ul rəhbər vəzifələrdə calıdmıtidır.
 +
1962 ildən resp. əhəmiyyətli fərdi
 +
pensiyacı idi.
 +
 +
FƏRZƏLİYEV Yusif Məmmədəli or-
 +
lu (24.12.1925, indiki Cəbrayıl r-nu-
 +
nun Xubyarlı k.—2.5.1979, Bakı) —
 +
neftci, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı
 +
(1960), Azərb.SSR neft ustası (1964).
 +
1956 ildən Sov, İKP uzvu, Əmək fəa-
 +
 +
 +
TƏÖHHHH TƏHKHNAT-
 +
 +
 +
Ana və
 +
 +
 +
537
 +
 +
 +
 +
 +
 +
liyyətinə 1944 ildə
 +
neft sənayesində
 +
bailamıpl, opera-
 +
tor kəməkcisi, ope-
 +
rator, usta, sahə
 +
rəisi, mə”dən mudi:-
 +
ri vəzifəsində ca-
 +
lımmıpidır. Sov.
 +
İKP 24-cu qurul-
 +
tayının numayən=-
 +
nəcH olmutdur.
 +
Lenin ordeni və
 +
sə medallarla təltif
 +
edilmiidir.
 +
 +
FƏRZƏLİYEV Məpədi Məmməd (1872,
 +
1Pulla—1962, İstambul)— Azərb. xa-
 +
nəndəsi. PTuipqada Xarrat Qulunun mək-
 +
təbində təhsil almıpdır. 1912—15
 +
illərdə F.-in ifasında 40-a yaxın
 +
muqam, təsnif və xalq mahnıları
 +
“Sport-rekordə (Vartava) və “Ekstra-
 +
fon (Kiyev) pirkətləri tərəfinlən
 +
qrammofon valına yazılmındır.
 +
Zaqafqaziya, Orta Asiya və bir sıra
 +
Avropa əlkələrində, Turkiyədə kon-
 +
sertlər vermitpdir. 1929 ildə xaricə
 +
getmiindir. F. geni diapazonlu guc-
 +
lu səsi, yuksək ifacılıq məharəti
 +
ilə ərqlənmitdir. a PQuitərə,
 +
“Hahargahı, *Kurd-TPahnazə muqamla-
 +
rını, xususilə cv Heyratır, 4“ Mənsu-
 +
riyyəə?z, “Qarabaq iiikəstəsiə və s. zər-
 +
bi muqamları beyuk ustalıqla oxu-
 +
mupdur.
 +
FƏRZİYYƏ, hipotez— həqiqi mə”-
 +
nası qeyri-muəyyən olan haqqında el-
 +
mi ehtimal. F. metodunun meydana
 +
gəlməsi tarixən antik riyaziyyatın
 +
ergən inkitaf mərhələləri ilə bar-
 +
lıdır. F. irəli sӱrmək və yoxlamaq
 +
qaydaları: 1) F., toxunduqu dəlillər-
 +
lə uzlapmalıdır. 2) Bir silsilə
 +
dəlillərin izahı ucun irəli surul-
 +
muti bir-birinə zidd F.-lərdən - də-
 +
lillərin əksəriyyətini bir formada
 +
həll edən F. daha ustun sayılır. 3)
 +
Dəlillərin əlaqə silsiləsinin izahı
 +
ucun imkan daxilində daha az muӱxtə-
 +
lif F. irəli surulməlidir. 5) o.
 +
irəli surulərkən, cıxarılan nəticə-
 +
nin ehtimal xarakterli olmasını
 +
bilmək lazımdır. 5) Bir-birinə zidd
 +
F.-lərin hamısı birlikdə həqiqi ola
 +
bilməz:z bu, eyni obyektin muӱxtəli
 +
cəhətlərini və əlaqələrini izah et-
 +
dikdə istisnadır. Muasir elmi tədqi-
 +
qatda eksperimentin cətinlətməsi ge-
 +
nip elmi F.-lərə muraciəti olduqca
 +
zəruri edir.
 +
 +
Əd. Merkulovp İ. P,, Qipoteti-
 +
ko-deduktipnal modelHh H razvitie NauCc-
 +
noqo znanila, M., 1980,
 +
 +
 +
FƏRZULLAYEVA Kulu Mevsu qı-
 +
zı (d. 3.7.1930, indiki Priiyib 111. )—
 +
Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1950).
 +
1947—78 illərdə Cəlilabad r-nunun
 +
indiki “Bakı fəhləsitk s-zunda fəh-
 +
lə, manqabaticısı ipləmiidir. 1949
 +
ildə tutunculuk sahəsində yuksək əmək
 +
gestəricilərinə nail olmuidur. 1978
 +
ildən İttifaq əhəmiyyətli fərdi pen-
 +
siyacıdır.
 +
 +
FƏRİBURZ | (2—təqr. 1096)—PTir-
 +
vantah |1063—961, Salar ibn Yəzidin
 +
oqlu. Atasının saqlıqından dəvləti
 +
idarə edirdi. 1 F.-un devrundə 1Pzd-
 +
dadilər (1063—64) və Səlcuqlar (1066)
 +
dəfələrlə PTirvana soxullu. 1 F. hər
 +
dəfə kӱlli miqdarda xərac vermək
 +
və s. diplomatik vasitələrlə PQirva-
 +
nın mustəqilliyini qoruya bildi. Bu
 +
zaman 1 F.-un cətin vəziyyətdə qalmaq
 +
 +
 +
 +
 +
 +
538
 +
 +
 +
2FƏRYADə
 +
 +
 +
———jİ nin === ==fi——ə—-t"hjh”j–iqhtkm”qqi— ———R1—R—”- h———tqj—DGQffӦjin j"sq
 +
 +
 +
sından istifalə edən Kaxeticarı P
 +
Aqsartan (|1058—84|) PTəkini tutdu.
 +
1067 ildə Arranda Səlcuq sultanı
 +
Alp Arslanın |1063—72| yanına qiy-
 +
mətli hədiyyələrlə gələn 1 F. onun
 +
vassallıqını qəbul etdi. 1068 ildə
 +
1 F. Dərbəndi tutub onun idarəsini
 +
oqlu Əfriduna tapiırdı. Dərbəndli-
 +
lər 1 .un hərəkətlərindən Alp
 +
Arslana tpikayət etdilər. Alp Arslan
 +
1 F.-u həbs etsə də, tezliklə onu hər
 +
il coxlu xərac edəmək ipərtilə azad-
 +
lıqa buraxdı. Alp Arslan Azərb.-ı
 +
tərk etdikdə 1 F. qısa muddətdə Ar-
 +
ran, Muqan və Beyləqanı, Həmcinin
 +
Daqıstanın bir hissəsini ələ kecir-
 +
di: oqlu Əfridunu yenidən mustəqil
 +
hakim kimi Dərbəndə gəndərdi (1071).
 +
1078/79 ildə sultan Məlikiyah (1072—
 +
92) Azərb.-a gəldikdə 1 F. illə 70
 +
min dinar (sonralar bu rəqəm 40 minə
 +
endirildi) xərac verməklə onun vas-
 +
sallıqını qəbul etməyə məcbur oldu.
 +
Məlikiahın əlumundən sonra 1 f.
 +
səlcuqların asılılıqınlan cıxaraq
 +
Əelkəni tam mustəqil idarə etməyə
 +
bapladı.
 +
 +
Əd. Bunyadov Z. M., Azərbaycan
 +
Atabəyləri devləti (1136—1225-ci illər),
 +
B.. 1985: Bunintov Z. M., Benlis
 +
V. M., ArabskiN pozt al-Qazzi i PTirvan-
 +
tax Fariburz Q, İzv. AN Azerb.SSR (se-
 +
1NK literaturı, H3blKa i iskusstva), 4 4,
 +
 +
 +
*FƏRYADə—lemokratik ideyalı həf-
 +
təlik qəzet. Urmiyada (İran) Azərb.
 +
və fars dillərində nər edilmi-
 +
dir. İlk nəmrəsi 1907 il fevralın
 +
21-də, sonuncusu həmin il noyabrın
 +
28-də (cəmi 23 nəmrə) cıxmıpadır.
 +
Napiri və redaktoru Mahmud Qəni-
 +
zadə idi. “F.ə istibdad, cəhalət əley-
 +
hinə cıxmıtp, xalqı pah hakimiyyə-
 +
tinə qarpı mӱbarizəyə caqırmındır.
 +
“F.ə hakimiyyət orqanları tərəfin-
 +
dən baqlanmıtidır.
 +
FƏRRAİY (ər. 21 8—nəkər, xidmətci,
 +
gəzətci)—orta əsrlərdə bə”zi Yaxın
 +
PTərq əlkəsində, o cӱmlədən Azərb.-
 +
da saray xidmətcisi, yataq arası. Son-
 +
ralar polis mə"”murları, gəzətcilər
 +
və b. F. adlanırdı.
 +
FƏRRAİYPULU—xanlıqlar dəvrun-
 +
də (18 əsr) Azərb.-da mevcud olmupl
 +
qeyri-qanuni vergi. Qarabaq xanlıqın-
 +
da yayılmınldı. Fərramın xeyrinə
 +
toplanılırdı. Həcmi qeyri-mə”lum
 +
olan F. əhalini soymaq ucun hakim
 +
sinfin əlində vasitəyə cevrilmitidi.
 +
FƏRRUX Ələkbər (1878, Bakı—15.Z.
 +
1940, Bryansk) — yırtıcı Heyvanlar
 +
tə”limi ӱzrə ilk azərb. sirk ustası.
 +
Yapınlan atasının və analırı
 +
rəqqasə S. Tamilinanın gəzərgi sirk-
 +
balaqanında akrobat, jonqlyor və ek-
 +
vilibrist kimi cıxısı etmisdir.
 +
Gəncliyində əgey bacısı P. Tamilina
 +
ilə birgə nəhəng səbətin daxili sət-
 +
hində velosipedsurmə (4Əlum səbətiə
 +
nəmrəsi adlanmıtpdır) məharəti nu-
 +
mayit-etdirmitdir. 1895 ildən mux-
 +
təlif heyvan (timsah, pələng, fil,
 +
ilan, at, it və s.), sonralar isə iir-
 +
lər tə”limcisi olmutdur. 1937 il-
 +
dən heyvanlarla səyyar (əsasən Orta
 +
Asiyada), eləcə də stasionar sirklər-
 +
DƏ cıxıt etmiidir. 1936 illən arva-
 +
dı Aqrippina Filippovna F.
 +
(qızlıq familiyası İnjivatki.
 +
n a, Təxəllusu Zuleyxa Fərrux) ilə
 +
birgə itləmitdir. Tama:ta zamanı
 +
aciəli həlak olmutidur.
 +
FƏRRUX BƏY (1547—17 əsrin əvvəl-
 +
ləri)— Azərb, miniatur rəssamı. Təb-
 +
 +
 +
riz və Qəzvində saray kitabxanasın-
 +
da ipləmit, portretlər (“Əsir dui-
 +
mu sərkərdə Bayramoqlanu, “Gənc qız
 +
badə iləz, 41Pair baqdar2k-—hamısı Bos-
 +
ton İncəsənət Muzeyindədir, ABİY)
 +
və kitablara illustrasiyalar cəkmiii-
 +
dir. 1576 ildə Hindistana getmintq,
 +
uzun muddət Kabil və Lahorda Mo-
 +
Rol həkmdarları Əkbər mah 113556—
 +
1605) və Cahangir tpahın 11605—27)
 +
saraylarında fəaliyyət gəstərmitdir.
 +
Hindistan dəvru yaradıcılırına
 +
Moqrol miniatӱr məktəbinin təsiri
 +
olmuttdur. Vurada iahzadə, saray
 +
ə”yanları və b.-nın portretlərini. ya-
 +
ratmıtidır (4“PQahzadə Pərvizin port-
 +
retiz, Gulustan muzeyi, Tehran: “PQah-
 +
zadə tutuqutu ilə?j, Cester Bitti ki-
 +
tabxanası, Dublin).
 +
FƏRRUX YASAR (7? —1500)—PQirvan-
 +
pah (1462—1500|, 1 İbraLlimin oqlu.
 +
Dərbəndilər sulaləsindən idi. Qarda-
 +
ilı 1 Xəlilullahın əlumundən sonra
 +
hakimiyyətə kecmitdi. 1488 ildə PTeyx
 +
Heydərin baqicılıqı ilə Qızılba:i-
 +
ların Pirvana hucumu zamanı Gu-
 +
lustan qalasına cəkilən F. Y. qohu-
 +
mu və muttəfiqi Aqqoyunlu Sultan
 +
Yaqubdan kemək istədi. Suleyman bəy
 +
Bicənoqlunun batcılıq etdiyi Aqqo-
 +
yunlu dəstələri və TPirvaniah qopqunu
 +
ilə dəyutidə PTeyx Heydər əldurullu.
 +
1500 ildə 1 İsmayılın baicılırı
 +
ilə Qızılbaplar yenidən PTirvana
 +
hucum etdi. Gulustan qalası yaxın-
 +
lıqındakı dəyӱtidə F. 7. Həlak ol-
 +
dӱ. Y.-ın dəvrundə PTirvanın Ru-
 +
siya ilə diplomatik və ticarət əlaqə-
 +
ləri genitpləndi. Əlkədə geni quru-
 +
culuq ipi aparıldı. =
 +
FƏRRUXZAD | (?—1203/04) — PTir-
 +
vanpah | 1198/99—1203/041), 111 Mənu-
 +
cəhrun oqlu. Yazılı mənbələrdə haq-
 +
qında mə”lumat yoxdur. Oqrlu PTirvan-
 +
iah 1 Geriasb və nəvələrinin sikkələ-
 +
rində, habelə Mərdəkandakı dairəvi
 +
qullənin kitabəsində adı cəkilir,
 +
ƏdD.. Bun Yadov Z. M., Azərbaycan
 +
AN dəvləti (1136—1225-ci illər),
 +
B., 85.
 +
 +
 +
FƏRRUXİ YƏZDİ (səy iz) (təxəl-
 +
lusuy əsl adı Mirzə Məhəmməd) (1889,
 +
Yəzd i,.—18.10.1939, Tehran)—İran
 +
pairi, ictimai xadim. Nran inqila-
 +
bı (1905—11) dəvrundə sosial-demok-
 +
ratlara yaxınlatmıtn, 1908 ildə Yəzd
 +
Ba la tənqid etdiyinə gerə həb:-
 +
xanaya salınmıtldı. İran məclisi-
 +
nin (1930) yeganə muӱxalifətci depu-
 +
tatı olan F.). muhacirətə getmək
 +
məcburiyyətində qalmıtndı: 1939 illə
 +
vətənə qayıtmıi, səltənəti təhqir et-
 +
məkdə təqsirləndirilərək, yenidən
 +
Həbs olunmuit və həbsxanada əldurul-
 +
mutidur. İnqilabi məzmunlu ile"rlə-
 +
rində feodal-burjua istismarını,
 +
iyaH istibdadını və imperializmi if-
 +
ipa etmitpdir. Beyӱk Oktyabr sosialist
 +
inqilabını alqıstlamınp, 1927 ildə
 +
Moskvaya gəlmiti, qayıtdıqdan sonra
 +
cOktyabr inqilabının onuncu ildə-
 +
HYMYHƏs ipe”rini, c Yol qeydləriəni
 +
dərc etdirmitdir. Cənubi Azərb.-ın
 +
acınacaqlı vəziyyətindən .bəhs edən
 +
“Tehran —Azərbaycanə tpeyri (Azərb.
 +
dilinə cevrilmitydir) var. Bakıda
 +
olmutdur (1927).
 +
 +
Əd. Hacızadə Ə., Fərruxi Yəz-
 +
dinin poeziyası, B., 1965.
 +
 +
 +
FƏRSƏX, fərsəng, pərəsəng —
 +
 +
 +
qədim uzunluq əlcu vahidi. 12 min adl-
 +
dım (təqr. 6—8 km) idi. Bə”zi yerlər.
 +
 +
 +
də hər F.-dən bir dail və ya aqacdan
 +
iparə qoyulduqu ӱcun Anam, araq
 +
da deyilirdi. Mӱxtəlif ərazilərdə
 +
əlcusu fərqli olurdu. Bəzi yerlər-
 +
DƏ f. hətta 9,5 km-ə, digər yerlərdə
 +
isə 5—6 km-ə bərabər idi. Orta əsr-
 +
lərdə Yaxın PTərq əlkələrində, Azərb.-
 +
da, Orta Asiyada və s. Yerlərdə geniyl
 +
Yayılmısidı.
 +
 +
Əd. Xini V., Musulımanskie merı
 +
i vesa s perenodom v metriceskukə sistemu:
 +
Davidovic E. A., Materialı po met
 +
roloqii srednevekovod SredneV Azii, M.,
 +
1970.
 +
 +
FƏRCAN—Azərb.SSR Qubadlı r-nun.
 +
da kənd. F. sovetliyinin mərkəzi. R-n
 +
mərkəzindən 25 km c.-da, dar ətəyİində-
 +
dir. Əh. 408 (1985). Əsas təsərrufatı
 +
heyvandarlıqdır. Orta məktəb, klub,
 +
kitabxana, tibb məntəqəsi var.
 +
FƏRİY (ər. 223 — HƏHİƏHƏMƏK )—cCa/noH,
 +
otaq, alacıq və s. dəeiyəməsinə salı -
 +
nan dətənəcək, Adətən xalı, kilim
 +
və s.-dən ibarət olur (bax həmcinin
 +
Xalca).
 +
 +
FƏS (,,8)—Məraketdə pəhər. Fəş
 +
əyalətinin inz.m. Əh, təqr 500 min
 +
(1977). Ticarət-sənaye və nəql. qov-
 +
ipaqıdır. Aeroport. Toxuculuq f-ki,
 +
yeyinti, metal və aqac e”malı muəssi-
 +
sələri var. Kustar sənətkarlıqın
 +
(xususilə dəri mə”mulatı ) muhum mər"-
 +
kəzidir.
 +
 +
Əsası 789 ildə 1 İdris dəvrundə
 +
(788—792| qoyulmutidur. 9—10 əsr-
 +
lərdə (fasilələrlə) İdrisilər, 13—
 +
15 əsrlərdə Marinilər dəvlətinin
 +
paytaxtı olmutdur. 1911 ildə Fran-
 +
sa ordusu F.-i ipqal etdikdən sonra
 +
Məraketi xalqının milli azadlıq
 +
mӱbarizəsinin əsas mərkəzlərindən
 +
biri idi. Mərakei istiqlaliyyət qa-
 +
zandıqdan (1956) sonra sur”ətlə inki-
 +
paf edir. . həm də əlkənin dini
 +
mərkəzidir. 1976 ildən YUNESKO
 +
xətti ilə F.-in bərpası ucun tədbir-
 +
lər geruӱlur. Yaxın TTərq, xususilə
 +
Livan bəhranı ilə əlaqədar F.-də
 +
ərəb dəvlətlərinin muppavirəsi keci"
 +
rilmipdir (1982).
 +
 +
FƏS (Mərakeiqiin Fəs :p.-ndə istehə
 +
salı genip yayılmındı: adı da bu-
 +
radandır)—kipi bat geyimi. Osman-
 +
lı imperiyası və ondan asılı olan
 +
əlkələrin iqəhər əhalisi və kənd
 +
ziyalıları arasında dəbdə olmutdur.
 +
Gənclər, əsasən, qırmızı və ya yapıl
 +
rəngli, Yaplılar isə qara və ya tund
 +
rəngli qoyurdu. F. kəsik konus
 +
formasında astarlı olur, Yuxarı gə-
 +
SİYƏ rəngli saplardan 10—15 sm uzun-
 +
luqda qotaz bənd edilirdi. Mahud
 +
və digər qiymətli parcalardan tiki-
 +
lirdi. Ə”yanlara məxsus F.-lərin qo-
 +
tazları qiymətli qapp və muncuqlar-
 +
la bəzədilirdi. 1826—1925 illərdə
 +
qara qotazlı qırmızı F. Turkiyədə
 +
mə mur və əsgərlərin rəsmi batp geyi-
 +
mi olmuzidur.
 +
 +
FƏSİLƏ (Eaty|:a) — tərkibində bir
 +
cins, Yaxud monofilitik (umumi mən-
 +
iəli) cinslər qrupu olan və 6. F.-
 +
lərdən kəskin fərqlənən ayrıca eko-
 +
loji sahədə yerlətən taksonomik ga-
 +
teqoriya. F.-nin əzunəməxsus əlamət:
 +
ləri ona mӱəyyən ekoloji uyqunlatima
 +
zonasında Yapamaqa imkan verir Zoo-
 +
logiyada F.-nin latınca adının so-
 +
nunda cdaeə yazılır. Botanika və bak”
 +
teriologiyada F, adı cseaeg ilə qur"
 +
tarır. Məs., Utoyaseae (bənevtəkimi-
 +
lər). F. mӱstəsna olaraq iki alter-
 +
nativad dapıyır:, bu FBeynəlxalq bo"
 +
 +
 +
tanika HOMEHK/ATyDACHFHBİH KOREKCEP
 +
tərəfindən qəbul edilmittdir.
 +
 +
Hər hansı bir ərazinin muxtəlif
 +
F.-ləri, xususilətir və onların ara-
 +
sında aydın fərqlər məvcud olur. Cox
 +
vaxt hər materikdə F.-lər bir Sari
 +
dən fərqlənən muxtəlif xususilən-
 +
mip qruplara parcalanırlar. Bə"”zən
 +
də elə aralıq malar meydana cı-
 +
xır ki, F.-lər arasındakı kəskin
 +
fərqlər itmii olur. Bu isə dəqiq təs-
 +
nifat yaratmarı cətinlətdirir. 19
 +
əsrdə Yeni kəif olunmut orqanizmlə-
 +
rin sayı o qədər artmısidı ki, na-
 +
turalistlər cins və dəstə arasında
 +
aralıq səviyyəni gestərmək ucun tədri-
 +
cən F. konsepsiyasını yaratmıti və
 +
tətbiq etmiplər. F.qrupunun takson-
 +
ları fəsiləustu, fəsilə, yarımfəsi-
 +
lə və triba, yaxud nəsildən ibarətdir.
 +
F.-nin takson qrupu, tabeliyindəki
 +
taksonlara ayrılırsa və hansına nu-
 +
munəvi cins daxildirsə, onun sonu
 +
muvafiq olaraq dəyitməklə həmin adı
 +
dapımalıdır. “Beynəlxalq botanika
 +
nomenklaturasının kodeksik ad qrup-
 +
larını qəbul etmir,
 +
nəvdən aqpaqı takson
 +
bul edir,
 +
 +
 +
Əd.: Prinpipı əkoloqiceskov siste-
 +
MaTHKH, M., 1971, Djeffri C., Bio-
 +
loqiceskal nomenklatura, M., 1980.
 +
 +
 +
GƏCMHƏYCTY (superfamilia)—Takco-
 +
HOMHK kateqoriya. XU Beynəlxalq 30o-
 +
logiya konqresində qəbul edilmin Bey-
 +
nəlxalq kodeksin zooloji nomengla-
 +
turasına əsasən (1966) F. ucun 401-
 +
delə-dan ibarət suffiks və sonluq
 +
qəbul olunmutdur. Beləliklə, F.-nuӱn
 +
adı səzun kekunə suffiks və sonluq
 +
əlavə edilməklə yaranır. F. yalnız
 +
heyvan orqanizmlərinin təsnifatında
 +
tətbiq olunur. Məs., durnalar (Sqioq-
 +
dea), sıqırcınlar (KaPozdea) və s.
 +
FƏTƏLİ XAN, Qubalı Fətəli xan
 +
(1736—1789, Bakı) — Azərb. dӧvlət
 +
xadimi, diplomat, sərkərdəy Quba xa-
 +
nı |1758—89|,. Atası Huseynəli xan
 +
devrundən dəvlət iplərində yaxın-
 +
dan iptirak etmiiydir. Mərkəzləit-
 +
dirilmip dəvlət siyasəti yӱrӱdən
 +
F.x. 1756 ildə Salyan sultanlıqını
 +
Quba xanlıqrına birlətdirdi. Muhum
 +
strateji və ticarət əhəmiyyətli Dər-
 +
bənd xanlıqını tutmaqa calınan F.x.
 +
1759 ildə dərbəndlilərin muӱraciəti-
 +
ni bəhanə edərək oraya qopqun cəkdi,
 +
Həmin ildə Mupikur, Niyazabad, TPab-
 +
ran, Rustov, Bezibarmaq əyalətləri də
 +
tabe edildi. Vahid Azərb. dӧvləti Ya-
 +
ratmaqa calınqan F.x. kecmit PTir-
 +
vanpahlar devləti ərazisini birləipi-
 +
dirmək, sonra isə Cənubi Azərb. xan-
 +
lıqlarını da bu dəvlətə ilhaq etməyi
 +
qarpıya məqsəd qoymutdu. *Nikah dip-
 +
lomatiyası?jtndan məharətlə istifadə
 +
edən F.x. bacısı Xədicə Bikəni Ba-
 +
kı xanı Məlik Məhəmməd xana ərə
 +
verərək onu ezundən asılı vəziyyətə
 +
saldı. F.x. 1767 ildə |Pəki xanı ilə
 +
ittifaq baqlayıb TPamaxı xanlıqını
 +
ipqal etdis tezliklə Cavad və Talıppl
 +
ganlıqları da asılı vəziyyətə du1p-
 +
du. Dərbənddən Gilanadək zəngin tor-
 +
paqların birlətdirilməsi Quba xan-
 +
lıqının hərbi, ticarət-iqtisadi əhə-
 +
miyyətini artırdı.
 +
 +
F.x. Rusiya ilə dostluq əlaqəsi
 +
saxlamınl və dəfələrlə Peterburqa
 +
səfir gəndərmitdi. 1769 illə Osman-
 +
lı sultanı 111 Mustafanın, həmci-
 +
nin İran hakimi Kərim xan Zəndin
 +
 +
 +
ranqlarını qə-
 +
 +
 +
lakin nev BƏ
 +
 +
 +
FƏTULLAYEV
 +
 +
 +
Rusiyaya qartı cıxmaq təklifləri:
 +
ni rədd edən F.x. Rusiya ilə ticarət
 +
əlaqələrinin genipləndirilməsinə
 +
calımnırdı. F.x.-ın quvvətlənməsin-
 +
DƏN və onun Yeritdiyi siyasətdən na-
 +
ram olan bə”zi Azərb. və Daqıstan
 +
pakimləri (Qaraqaytaq usmisi Əmir
 +
Həmzənin baicılıqı ilə) ona qarilı
 +
ittifaq baqladılar. Xudat yaxınlı-
 +
qında ba:p vermip Gavdutan vuru:i-
 +
masında (1774) mərlubiyyətə uqrayan
 +
 +
.X. Salyana cəkildi. Quba və TPama-
 +
xı tutuldu, Dərbənd mӱhasirəyə alın-
 +
dı. Dərbəndin mӱdafiəsinə F.x.-ın
 +
arvadı, Əmir Həmzənin bacısı Tutq
 +
Bikə rəhbərlik edirdi. 1775 ilin mar-
 +
tında general Q.F. de Medemin bati-
 +
cılıqı ilə Dərbəndə gələn rus qopu-
 +
nunun Yardımı ilə F.x. dutimənlə-
 +
rini mərlubiyyətə uqratdı.
 +
 +
Ata Məhəmməd ppah Qacarın təca-
 +
vuzundən ehtiyat edən bir sıra Azərb.
 +
xanları F. x.-ın himayəsinə kecmək
 +
istədiklərini bildirdi. F.x. 1784
 +
ildə Ərdəbil və Meiqtkini tutdu. La-
 +
kin bu, Xəzər dənizinin q. “ahnəxə-
 +
rində mehkəmlənməyə calınan Rusi-
 +
yanın mənafeyinə zidd idi. Rusiya"
 +
nın tə”kidi ilə F.x. Cənubi Azərb.-
 +
dan yens cəkilməyə məcbur oldu. 1787
 +
ildə F.x. Rusiyadan onu Himayəsinə
 +
gətӱrməsini yenidən xahit etdi. F.x.-
 +
ın tərtib etdiyi layihədə Azərb.-ın
 +
mӱstəqilliyi əsas geturulur, Rusiya-
 +
dan isə Yalnız himayəkarlıq və yardım
 +
xahip olunurdu. Bu, Rusiyanın Za-
 +
qafqaziyanı tutmaq məqsədinə uyqun
 +
gəlmədiyi ucun F.x.-ın muraciəti
 +
yenə də cavabsız qaldı. F.x. İran
 +
və Osmanlı təhlӱkəsinə qariqı 1787
 +
ildə Rusiyanın vasitəciliyi ilə kec-
 +
mitp rəqibi, guӱrcu carı P İrakli
 +
ilə ittifaq barladı: Daqıstan feo-
 +
dalları ilə munasibətlərini yaxın-
 +
lapdıraraq onları xarici siyasətdə
 +
əzundən asılı vəziyyətə saldı.
 +
 +
İqtisadi bazisin olmaması, qapalı
 +
natural təsərrufat, feodal pərakən-
 +
dəliyi və s. səbəblər uzundən F.x.
 +
Azərb. torpaqlarının sabit birliyini
 +
yarada bilmədi. Lakin onun yurutdu-
 +
yu siyasət o dəvr ucun mutərəqqi xa-
 +
rakter dapıyırdı.
 +
 +
Əd.: bax Quba xanlıqrı məqaləsinin
 +
ədəbiyyatına.
 +
 +
FƏTƏLİ XAN XOYSKİ (1876—1920)
 +
— Azərb. burjua siyasi və devlət xa-
 +
dimi (bax Xan Xoyski).
 +
 +
FƏTƏLİ İYAH (əsl adı Baba
 +
xan) (1766—24.10.1834, Qum m.)—
 +
İran pahı (1797—1834). Qacarlar su-
 +
laləsindəndir. F.p.-ın hakimiyyəti
 +
devrundə İran kapitalist dəvlətləri-
 +
nin, o cӱmlədən Rusiyanın eksnansiya
 +
obyektinə cevrilmip, Fransa (1807),
 +
B. Britaniya (1801, 1809, 1814) və
 +
Rusiya (1813, 1828) ilə qeyri-bərabər
 +
mӱqavilələr barlanmınidı.
 +
FƏTƏLİZADƏ Sumbat (1871, Bakı
 +
Yaxınlıqındakı Əmircan k. —1938)—
 +
Azərb.-da Sovet hakimiyyəti uqrunda
 +
mӱbariz. 1918 ilin martından Sov,
 +
İKP uzvu. 19 əsrin 90-cı illərindən
 +
inqilabi hərəkata qopulmutidur. Bi-
 +
rinci rus inqilabında (1905—07) Ba-
 +
kı fəhlə cıxımlarının təigilində,
 +
Neft sənayesi fəhlələri ittifaqının
 +
ipində fəal piytirak etmitdir. 1907
 +
—10 illərdə Suraxanı və Əmircanda
 +
fəhlələr ucun axtam kursları, məktəb
 +
təpkil etmitdi. F. 1917—20 illərdə
 +
Suraxanı mə”dən komitəsinin, ..
 +
cilərin həmkarlar ittifaqının, Su.
 +
 +
 +
009
 +
 +
 +
unu paxaHsı me”öəcnnm,
 +
7) €hyMMərəHH Cypa-
 +
xanı r-n komitəsi:
 +
nin sədri secil-
 +
mipdi. AK(b) P
 +
*-ci qurultayının
 +
cumayəndəsi olmuitq-
 +
dur. Azərb.-da So-
 +
vet hakimiyyətinin
 +
qələbəsindən sonra
 +
Suraxanı r-n in:
 +
qilabi komitəsinin
 +
ӱzvu olmutq, Resp.
 +
xalq torpaq komis-
 +
mӱavini, Ali məhkəmənin
 +
muavini, c“Azərneftə yanında
 +
 +
 +
 +
 +
 +
sarının
 +
sədr
 +
neft mə”dənlərini abadladırma me”
 +
bəsinin mudiri və s. vəzifələrdə iip1-
 +
 +
 +
ləmipdir. Dəfələrlə Azərb.SSR
 +
MİK Rəyasət Hey”ətinin, AK(b)P MK,
 +
ZSFSR, SSRİ MİK-lərinin uzvu
 +
secilmitdir. Qırmızı Əmək Bayraqı
 +
ordeni ilə təltif edilmiii, Əmək Təh-
 +
rəmanı adı verilmiidir.
 +
 +
FƏTƏLİYEV Əyyub Cəfər oqlu (d.
 +
7.11.1925, Erivan)— Azərb. sovet teatr
 +
rəssamı. Azərb.SSR əməkdar incə-
 +
sənət xadimi (1964). 1953 ildən Sov.
 +
İKP uzvu. Ə. Əzimzadə ad. Azərb,
 +
Devlət Rəssamlıq Məktəbini (1944)
 +
və V. İ. Surikov ad. Moskva Rəssamlıq
 +
İn-tunu (1952) bitirmipdir. 1952—
 +
55 illərdə SSRİ Beyuk Teatrında
 +
(Moskva) ipləmiiyt, 1955—57 illərdə
 +
M. F. Axundov ad. Azərb. Opera və Das
 +
let Teatrının tərtibatcı rəssamı ol-
 +
muqi,1957 ildən həmin teatrın balp rəs-
 +
samıdır. cDaisiə (1956, Z. Paliatvi-
 +
li), “Azadə, *Xanəndənin taleyiz (1957,
 +
1979, C. Cahangirov), “Sevilə (1959,
 +
F. Əmirov), *Koroqluz |1959 (1975, T.
 +
 +
 +
Salahovla birgə), U. Hacıbəyov1,
 +
cLidacə, “Qraviata*z, 4“Otellog (1961,
 +
1972, 1982, C. Verdi), “Knyaz İqorə
 +
 +
 +
(1964, 1975, A. Borodin), “Boris Qo-
 +
dunovə (1966, M. Musorqski), “Qara-
 +
toxmaq qadıng (1968, P. Caykovski),
 +
cAygun (1973, Z. Baqırov) və b. ope-
 +
ralara səhnə tərtibatı vermipdir.
 +
“PPərəf nipanıq ordeni ilə təltif
 +
olunmutdur.
 +
 +
FƏTƏL İKƏND (1977 ilədək S e-
 +
verskoye) — Azərb.SSR Saatlı
 +
r-nunda kənd. F. sovetliyinin mərkə-
 +
zi. R-n mərkəzindən 25 km c.-i1.-DƏ,
 +
Muqan duzundədir. Əh. 2507 (1985),
 +
pambıqcılıq, heyvandarlıq və taxıl-
 +
cılıqla məpquldur. Orta məktəb,
 +
klub, kitabxana, xəstəxana, heyvandar-
 +
lıq kompleksi var. M. F. Axundovun
 +
pqərəfinə adlandırılmındır.
 +
FƏTƏLİPƏYƏ — Azərb.SSR Lacın
 +
r-nunda kənd. F. sovetliyinin mər-
 +
kəzi. R-n mərkəzindən 15 km c.-da, La-
 +
cın—Qubadlı avtomobil yolu gəna-
 +
ında, dar ətəyindədir. ƏH. 129 (1985),
 +
eyvandarlıq, baqcılıq və tərəvəzci-
 +
liklə məpquldur. İbtidai məktəb var.
 +
FƏTTAYEVA Səriyyə Papa qızı (d.
 +
1914, indiki Masallı r-nunun P1Pa-
 +
tıroba k.)—Sosialist Əməyi Qəhrə-
 +
manı (1949). 1933—56 illərdə Masal-
 +
lı r-nundakı S. M. Kirov ad. K-zda
 +
tiləmiidir. 1948 ildə tutunculuk
 +
sahəsində yuksək əmək ə lın Zər
 +
nə nail olmuidur. 1966 ildən İttifaq
 +
əhəmiyyətli fərdi pensiyacıdır.
 +
FƏTULLAYEV Nusrət Məhsun orlu
 +
(l.29.5.1913, Lənkəran)— Azərb. sovet
 +
teatr rəssamı. Azərb.SSR xalq artis-
 +
ti (1949). SSRİ Devlət mukafatı lau"-
 +
reatı (1948). Azərb.SSR Devlət mu-
 +
kafatı laureatı (1972). 1942 ildən
 +
 +
 +
040
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Con.HKTI Y3BY,
 +
Azərb. Dəvlət Pəc.
 +
samlıq Texniku-
 +
munda oxumusqidur
 +
(1930—34), Asə ö,
 +
Rəssamlar rada.
 +
rı HVinapə he) ərn-
 +
nin sədri olmuit-
 +
dur (1943—45). 1935
 +
ildən M. Əzizbə-
 +
yov ad. Azərb. Dev-
 +
lət Dram Teatrın-
 +
da ipləyir (tərti-
 +
batcı rəssam, bati
 +
Azərb. Dəvlət Dram Teata-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
rəssam).
 +
rında tamapqaya "UT c Vaqifə,
 +
c
 +
 +
 +
caFərhad və PTirinu, anlaru (S.
 +
Vurqun), “Almasə, “Sevilə, 41905-ci
 +
ildəz (C. Cabbarlı), 4Peyx Sən”-
 +
anı (H. Cavid), “Həyatə (M. İbra-
 +
himov), “Mufəttipə (N. V. Qoqol),
 +
cNizamiz (M. Huseyn) və 6. tamapla-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
üsu ni.
 +
 +
 +
laureatı (
 +
 +
 +
FƏTULLAYEV
 +
 +
 +
rın aptkar edilməsi F.-in elmi təd-
 +
qiqatları ilə baqlıdır.
 +
Əsərləri: Jilıe doma v zastron-
 +
ke qorodov Azerbaidjana na rubeje XTX—
 +
X vv., B., 1963: Qradostroitelhstvo Ba-
 +
ku XTX—nacala XX vekov, L., 1978.
 +
FƏTULLAYEVA Bəsti Xanalı qızı
 +
(d. 1921, Masallı Yan Caxırlı
 +
k.)—Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1959 .
 +
1949 ildən Sov.İKP uzvu. 1937
 +
illərdə Masallı r-nundakı 4Pravdag
 +
 +
 +
k-zunda manqabatcısı, saqıcı olmur, :
 +
 +
 +
1965—82 illərdə Sumqayıtda toxucu-
 +
luq fabrikində usta ipləmipdir.
 +
 +
 +
1958 ildə heyvandarlıq sahəsində yuk-
 +
 +
 +
sƏK əmək gestəriciləri əldə etmiil-
 +
dir. Azərb. SSR Ali Sovetinin (2-ci
 +
carırın Deputatı və AKP MK uzvu
 +
olmupdur (1957). 1982 ildən İtti-
 +
 +
aq əhəmiyyətli pensiyacıdır.
 +
ƏTULLAYEVA Vəfa Nusrət qızı
 +
(d, 25.8.1945, Bakı )— Azərb. sovet akt-
 +
risası, Azərb.SSR əməkdar artisti
 +
(1982). 20 Devlət mukafatı
 +
984). H, Qurbanova və N.
 +
 +
 +
Fətullayevin qızı. M. A. Əliyev ad.
 +
 +
 +
Min Azərb. Devlət İncəsənət İn-tunu bi-
 +
Ad ər.
 +
 +
 +
Bu bəyov ad.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
N, M. Fətullayev, FVaqifə (S.
 +
Vurqun) tamapasına dekorasiya eskizi.
 +
1938, Azərbaycan Devlət AkademikDram
 +
Teatrı. Bakı,
 +
 +
lara dekorasiya eskizləri cəkmtii“
 +
dir. cVəfact (R. Rza), “Qıp na-
 +
RILI ə, *Otelloj (V. PTekspir), 41Pər-
 +
qin səhəri Məmmədxanlı),
 +
aKreml saatı (N. Poqodin), Mahnı
 +
daqlarda qaldıq (İ. Əfəndiyev) və s.
 +
əsərlərə tərtibat vermipdir, Qırmı-
 +
zı Əmək Bayraqı ordeni, y aPərəf
 +
nipanım ordeni, həmcinin medallar-
 +
la təltif olunmupdur.
 +
 +
 +
əə Xudojniki Azerbaidjana, B.,
 +
 +
 +
FƏTULLAYEV Fətulla Qəni oqlu
 +
d. 29.9.1908, indiki Atsu r-nunun Bi-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
—
 +
 +
 +
co k.) — Sosialist Əməyi Qəhrəmanı
 +
(1033). 1944 ildən Sov.İKP uzvu.
 +
1947—65 illərdə Atsu r-nundakı M.
 +
 +
 +
Əzizbəyov ad. k-zda kolxozcu, briqadir
 +
ipləmitdir. 1947 ildə taxılcılıq
 +
sahəsində yuksək əmək gəstəriciləri-
 +
ə nı olmupdur. 1965 ildən İtti-
 +
raq əpəmiyyətli fərdi pensiyacıdır.
 +
FƏTULLAYEV PPamil Sey ik OR-
 +
lu (d. 24.12.1928, Bakı )— Azərb. so-
 +
vet me”marlıq tarixcisi. Me”marlıq
 +
doktoru (1979). Azərb. SSR əməkdar
 +
me”marı (1979),
 +
İn-tunu bitirmitidir (1953).
 +
ildən Azərb.SSR EA Me"marlıq və
 +
ncəsənət İn-tunda itpləyir (1979—84
 +
illərdə Me”marlıq abidələrinin bər-
 +
pa problemləri laboratoriyasının,
 +
1984 ildən Me”marlıq tarixi və nəzə-
 +
riyyəsi pe”bəsinin mudiri). 19 əsrin
 +
sonu—20 əsrin əvvəllərində Azərb.
 +
iəəhərlərinin, yaqpayıtp binaları və
 +
ictimai tikililərin me"marlıq-plan-
 +
lapdırma məsələləri, əsas me"”mar-
 +
lıq uslubları, milli me”marlıq ən”-
 +
ə haqqında elmi əsərlərin mu-
 +
əllifidir. Bir sıra Azərb. me”mar-
 +
lıq abidələrinin və azərb. me”marla-
 +
 +
 +
1959
 +
 +
 +
Azərb. Politexnik f
 +
 +
 +
tirmitdir (1971). 1970 ildən M. Əziz-
 +
ərb. Devlət Dram Teatrın-
 +
da ipyləyir. Rolları: Gulgəz (“Mahnı
 +
daqlarda qaldı, İ. Əhəiyan), PTi-
 +
rin əəə əfsanəsiz, N. Hik-
 +
MƏT), Qənzilə (“Sən yanmasanu, N. Xəz-
 +
ri), PHərəfnisə (4“Musyə Jordan və
 +
dərvitl Məstəli pahə, M. F. Axun-
 +
 +
 +
) dov), Beatrice (4 Hec nədən hay-kuyz, V.
 +
1Pekspir),
 +
 +
 +
Bənəvitə (4“Kəndci qızız,
 +
 +
 +
el Si q ə
 +
u 7u o iə
 +
ka .
 +
iL ”7 a “Em”. . m.
 +
ı m = ln =
 +
s xa ıı La Il.
 +
I Ee" EE ALBA "ya Taylan,
 +
Q .—.
 +
kk
 +
m.
 +
. s
 +
 +
 +
 +
 +
 +
V. N. Fətullayeva Zeynəb (Sizi
 +
deyib gəlmipəmə, Anar) rolunda.
 +
 +
 +
M. İbrahimov), Rə”na (4İblisəz, H,
 +
Cavid) və s. F. televiziya tamatala-
 +
rında da cıxıp edir.
 +
FƏTHİ XOLİKİNABİ Məxalator
 +
əsladı Həmzə Əli oqrlutş d. 22,
 +
4.1922, Cənubi Azərb., Xopginab k.)—
 +
Azərb. yazıcısı, Azərb. və fars dil-
 +
lərində yazır. 1945 ildən Azərbay-
 +
can Demokrat Firqəsinin (ADF)
 +
uzvu. Cənubi Azərb.-da milli azadlıq
 +
və demokratik hərəkatın (1941—46)
 +
əal qatı ilı. 1947 ildən
 +
mӱhacirətdə yapayır. İran, o cumlə-
 +
dən Cənubi Azərb. xalqlarının milli
 +
azadlıq və demokratiya uqrunda, izah
 +
rejimi və impernalizm əleyhinə muba-
 +
rizəsi *“Suvarılmızv poladlar (1945),
 +
cEpq və muharibə (1946), “İki qar-
 +
dapə (1954), cAtag (1955) roman və
 +
povestlərinin, mənzum cBijən və
 +
Mənijəz (Firdəvsi 4Pahnaməxsinin
 +
motivləri əsasında, 1967) pyesinin,
 +
cjƏbədi copan qan? (1971) dramının
 +
əsas məvzularıdır. FƏfsanət (1959)
 +
povesti V. İ. Leninə həsr olunmupi-
 +
dur. Əsərləri SSRİ xalqları dil-
 +
lərinə və bə”zi xarici dillərə tər:
 +
 +
 +
 +
 +
 +
cumə edilmitdir. M. Qorki və 6.-ndan
 +
ars dilinə tərcӱmələri, muasir
 +
ran ədəbiyyatına dair tədqiqatları
 +
var. ADF MK orqanı cAzərbaycanı
 +
qəzetinin redaktoru (1945—53, fasi-
 +
lə iləz 19599—61) olmupdur.
 +
Əsərləri: Son bayraqdar, B., 1954:
 +
Məhəbbət və nifrət, B., 1965: Rasskazı
 +
H Nontci, M., 1967, Sınovıa Xalimı, B.,
 +
1971.
 +
 +
 +
FƏXRALI–— Azərb.SSR Qasım İsma-
 +
yılov r-nunda kənd. F. sovetliyinin
 +
mərkəzi. R-n mərkəzindən 44 km ppm.-
 +
q.-də, Gəncə-Qazax duzənliyindədir.
 +
Əh. 1787 (1985), pambıqcılıq və ta-
 +
xılcılıqla məpquldur. Orta məktəb,
 +
klub, kitabxana, tibb məntəqəsi var.
 +
FƏXRƏDDİN RAZİ MƏQBƏRƏSİ—
 +
Kəehnə Urgəncdə (Tur.SSR-in Tapauz
 +
vil.) qədim me”marlıq abidəsi. 12
 +
əsrin 2-ci yarısında tikilmipndir.
 +
Xarəzmipah Atsız |1128—56)|, yaxud
 +
İlarslan |1156—72| ucun tikildiyi
 +
ehtimal edilir. Lakin xalq arasın-
 +
da 12 əsr alimi Fəxrəddin Razinin
 +
adına cıxılır (əslində Fəxrəddin
 +
Razi Heratda dəfn olunmulidur). Məq-
 +
bərə kub formalı gəvdədən, 12 uzlu
 +
barabandan və onun uӱustundəki pirami-
 +
da formalı gӱnbəzdən ibarətdir. Abi-
 +
dənin bap fasadı ornamentlər və nə-
 +
bati naxıiplarla bəzədilmitdir. Ba-
 +
rabanın frizi firuzəyi kapı ləevhə-
 +
lərlə uӱzlənmitt, gӱnbəzin uzərində
 +
firuzəyi kərpiclərdən həndəsi na-
 +
xıplar qurulmupdur.
 +
FƏXRİ AD OSRİ.də fərqlənmit
 +
vətəndapların, kollektivlərin, iyə-
 +
ərlərin xidmətlərini qeydetmə for-
 +
malarından biri. S | Konstitu-
 +
siyasına vafiq olaraq SSRİ Ali
 +
Sovetinin Rəyasət Hey”əti apaqıdakı
 +
F.a.-ları muəyyən edir və verir: So-
 +
vet İttifaqı Qəhrəmanı, Sosialist
 +
Əməyi Qəhrəmanı, Qəhrəman-ptəhər və
 +
Qəhrəman-qala, SSRİ təyyarəni-kosmo-
 +
navtı, “Qəhrəman unav CCPH xanr
 +
artisti (6.9,1936), SSRİ xalq rəssa-
 +
mı (16.7.1943), SSRİ əməkdar sı:
 +
naqcı təyyarəcisi (14.8.1958), SSRİ
 +
əməkdar sınaqcı pturmanı (14.8.
 +
1958), SSRİ əməkdar hərbi təyyarə:
 +
cisi (26.1.1965), SSRİ əməkdar hər-
 +
bi ipturmanı (26.1.1965), SSRİ əmək-
 +
dar pilotu SƏ 1960, SRİ əməkdar
 +
iturmanı (Z30.9.1965), SSRİ xalq ar-
 +
xitektoru (12.8.1967), SSRİ xalq hə-
 +
kimi (25.10.1977), SSRİ xalq muəlli-
 +
mi (30.12.1977), SSRİ-nin əməkdar
 +
ixtiracısı (28.12.1981), SSRİ-nin
 +
əməkdar kənd təsərrufatı itpcisi (31.
 +
5.1982), S( əməkdar konstruktoru
 +
Ə SSRİ əməkdar texnoloqu (1985).
 +
SRİ ordenləri və fəxri adları
 +
haqqında Umumi əsasnamə 1979 il ma-
 +
Yın 3-də təsdiq edilmitdir. Lenin
 +
mukafatına və SSRİ Devlət mugka-
 +
fatına layiq gerulmutpt ppəxslərə hə-
 +
min mukafatın laureatı adı veri-
 +
lir. Qvardiya adları (bax Sovet qvar-
 +
iyası) və hərbi fəxri adlar da var.
 +
Muvafiq nazirliklər həmkarlar itti-
 +
aqları MK-sı ilə birgə Fəxri ppax-
 +
tacı, Fəxri mə”dənci, Fəxri metal-
 +
lurq və s. kimi F.a. verir. Kolxozun
 +
nӱmunəvi nizamnaməsi (1969) ilə Fəx-
 +
ri kolxozcu və Əməkdar kolxozcu ad-
 +
larının verilməsi nəzərdə tutulmup-
 +
dur. Teatrlara və bədii kollektivlə-
 +
rə cakademikə F.a.-ını SSRİ Mədə-
 +
niyyət Nazirliyi verir. CCPH Ha-
 +
zirlər Sovetinin Bədən Tərbiyəsi və
 +
İdman Komitəsi SSRİ əməkdar id-
 +
 +
 +
FƏHLƏ VƏ ƏSGƏR DEPUTATLARI SOVETLƏRİ 541
 +
 +
 +
man ustası (27.5.1934) və SSRİ
 +
əməkdar məpqcisi (24.3.1956) F.a.-la-
 +
rı verir.
 +
 +
Ssn nə yx, papa
 +
da CƏ.a.-lar mevcuddur, Azərb.SSR-də
 +
apaqıdakı F.a.-lar var: Əməkdar ar-
 +
tist (28.7.1928): Əməkdar incəsənət xa-
 +
dimi (25.3.1928), Əməkdar elm xadimi
 +
(25.3.1928), Əməkdar elm və texnika
 +
xadimi (25.3.1928), Xalq artisti (28.
 +
7.1928), Əməkdar həkim (28.2.1940):
 +
Neft ustası (19.8.1940), Pambıq usta:
 +
sı (23.5.1940), Xalq rəssamı (2.8.
 +
1944), Əməkdar baytar həkim (11.7.
 +
1949), Əməkdar zootexnik (11.7.1949):
 +
Əməkdar aqronom (10.12.1951): Əməkdar
 +
petpə-texniki təhsili ustası (19.9.
 +
1956), Xalq ii Əmək-
 +
"ap Kənn təsərrufatı mexanizato
 +
(6.6. 1957), Əməkdar kollektiv (13.6,
 +
1958), Əməkdar metallurq (18.4.1959):
 +
Əməkdar ixtiracı (9.10. 1959): Əmək
 +
dar muhəndis (18.4.1959), Əməkdar
 +
irriqator (18.4.1959), Əməkdar mettəci
 +
(14.5.1959), Əməkdar səmərələtdirici
 +
(9.10.1959), Əməkdar intaatcı (18.4.
 +
1959), Əməkdar muəllim (18.4.1959):
 +
Matınla pambıqyıqma ustası (26.11.
 +
1960), Suvarma ustası (Z.2.1960): Tət-
 +
biqi sənət ustası (7.5.1960), Tutun
 +
ustası (Z.2.1960),: Cay ustası (Z.2.
 +
1960): Xalq yazıcısı (26.3.1960): Res-
 +
publikanın umumxalq pərəfi kitabı
 +
(19.11.1962), Əməkdar bələn tərbiyəsi
 +
və idman xadimi (26.3.1962), Əməkdar
 +
heyvandar (14.5.1964), Əməkdar qoyuncu
 +
(14.5.1964)) Əməkdar baqban (14.5.
 +
1964)) Əməkdar rəssam :(15.4.1964):
 +
Əməkdar iqtisalcı (9.6.1964): Usta-
 +
m (14.5.1964), Usta-qarrıdalıcı
 +
(14.5.1964): Usta-tərəvəzci (14.5.1964)|
 +
Əməkdar rabitəci (16.7.1965), Əmək-
 +
dar poliqrafcı (20.10.1966), Əməkdar
 +
ticarət ipicisi (28.6.1966), Əməkdar
 +
huquqiqunas (28.1.1966): Əməkdar mədə-
 +
niyyət iptcisi) 27.2.1967). Əməkdar ar-
 +
xitektor (14.8.1974), Əməkdar geoloq
 +
(20.7.1977), Əməkdar kommunal və əha-
 +
liyə məipət xidməti itcisi (20.7.
 +
oralı Əməkdar səhiyyə ipcisi (16.Z.
 +
FƏXRİ VƏTƏNDAİY--Rusiyada 19
 +
əsr—20 əsrin əvvəlində mepipan və
 +
ya ruhani təbəqələrindən olan ipəxslər
 +
ucun imtiyazlı ad. Beyuk Oktyabr
 +
sosialist inqilabından sonra lərev
 +
edilmitdir.
 +
 +
SSRİ-də və digər sosialist əl-
 +
gələrinin bə”zilərində iiəhərlərin
 +
F.v.-ı adı məvcuddur: yerli haki-
 +
miyyət orqanları tərəfindən həmin
 +
pəhərlə barlı pəxsi xidmətlərə
 +
gərə verilir.
 +
 +
FƏXRİ QAROVUL—əsgəri ehtiram
 +
məqsədi ilə nəzərdə tutulmuii bəlmə
 +
(komanda). Qarnizon rəisinin, bir-
 +
ləpmə və əlahiddə Hissə gomandiri-
 +
nin əmri ilə tə”yin olunur. Xarici
 +
devlətlərin numayəndələrini qariyı-
 +
lamaq və yola salmaq ucun F.q. hərbi
 +
dairə qopunları komandanının xu-
 +
susi əmri ilə yaradılır. F.q.-un tər-
 +
kibinə vzvoddan rotayadək əsgəri his-
 +
sə (yaxud digər qopun nevunun uyqun
 +
bəlməsi) və Hərbi orkestr daxil olur.
 +
SSRİ-də V. İ. Lenin mavzoleyinin
 +
kirit qapısı yanında ketpikdə duran
 +
əlahiddə daimi F.q. vao.
 +
 +
FƏXRİ ERDİNC (Rahq?q Eqdias)
 +
(l. 1917, Manise ili, Akhisar)—turk
 +
Yazıcısı. Dunyagerupqunə və yaradı-
 +
cılıqına Səbahəddin Alinin tə”siri
 +
 +
 +
olmutdur. Mutərəqqi siyasi baxıla-
 +
 +
 +
rına gərə dəfələrlə təqib və həbsə
 +
mə”ruz qalmın, 1949 ildə BXR-ə MY-
 +
hacirət etmiidir. Yaradıcılıra
 +
iqe”rlə balplamıqdır (41Pən olasan,
 +
Hələb məhəpnə toplusu, 1954). FƏqrəb-
 +
lərə (1952), “Ac? (1935), cӦz məmlə-
 +
kətimdən danıpıramı (1960), 4*Diri-
 +
lər qəbiristanlıqı (1964) hekayə ki-
 +
tabları, “Bir Əli (1958), Acı LOR-
 +
mak (1959) romanları, e€Keuə (1952)
 +
pyesi və s. əsərlərində tӱrk xalqı-
 +
nın milli istiqlaliyyət, sosial azad:
 +
lıq urrunda mӱbarizəsi əksini tap-
 +
mıpdır, “Koreya haradadır? (1966)
 +
romanı var. Bir sıra hekayəsi (“Azad-
 +
LIQə, 4Qiyamcım, FƏyri gӱzgӱcə, €TƏ”-
 +
tilcik və s.) Azərb. dilinə tərcumə
 +
olunmutdur.
 +
 +
Əsərləri: QorvkiN lomoth, M.,
 +
1964: Turkam vxod zapraden. Rasskazı,
 +
M., 1970: Rostem. Raeskazı, M., 1973,
 +
Stixi, v kn.: İz turepkoİN pozzii XX ve-
 +
ka, M., 1979. a
 +
 +
 +
FƏXRİ FƏRMAN — sosialist əl-
 +
gələrində zəhmətketpləri və kollek-
 +
tivləri mə”nəvi həvəsləndirmə ə
 +
malarından biri. SSRİ-də F.f.-ı
 +
mӱttəfiq və muxtar resp.-ların Ali
 +
Sovetlərinin Rəyasət Hey”ətləri,
 +
UXİHİMİT, nazirliklər (idarələr),
 +
yerli Sovetlərin icraiyyə komitələri,
 +
muəssisə və idarələrin mudiriyyəti
 +
verir. F.f.-la mukafatlandırılma
 +
qaydası onun haqqında Əsasnamədə nə-
 +
zərdə tutulur. Məs., Azərb.SSR Ali
 +
Soveti Rəyasət Heyətinin F.f.-ı haq-
 +
qında Əsasnaməni Azərb.SSR Ali So-
 +
veti 1959 il mayın 18-də təsdiq etmiii-
 +
dir. Həmin fərmanla fəhlələr, kol-
 +
xozcular, qulluqcular, elm, ədəbiyyat
 +
və incəsənət xadimləri, həmcinin dəv-
 +
lət planlarının yerinə yetirilməsin-
 +
də yuksək gəstəricilər əldə etməsinə,
 +
yuksək məhsul almasına, səmərəli is-
 +
tehsal, elmi və ictimai-siyasi fəaliy-
 +
yətinə gərə muçəssisə və təikilatlar
 +
mukafatlandırılır. F.f.-la muka-
 +
fatlandırılma Numunəvi daxili əmək
 +
intizamı qaydalarında, Həmcinin
 +
SSR İttifaqı və mӱttəfiq respubli-
 +
kaların əmək qanunvericiliyi Əsasla-
 +
rında (1970) nəzərdə tutulmutdur.
 +
Partiya, komsomol və digər ictimai
 +
tətpkilatların qərarı ilə F.f. fəal
 +
ictimai iə gerə də verilir.
 +
FƏXRİYYƏ—klassik Yaxın Pfbərq,
 +
eləcə də Azərb. poeziyasında lirik
 +
pe”r nəvu. Məsnəvi, qəsidə, qəzəl və
 +
s. ipəkillərdə yazılırdı. F.-də tpair
 +
əz iste”dad, bilik və qabiliyyətini tə”-
 +
rif və tərənnum edir. Nizami Gən-
 +
cəvinin “Mənəm ol ipəhi-məani.,..g
 +
F.-si məihurdur.
 +
FƏHƏD (lə) Yusif Salman (19.7.
 +
1901, Baqdad—14.2.1949, orada)—İraq
 +
əllə və kommunist hərəkatı xadimi.
 +
əhlə ailəsində dorulmu:idur. Gənc
 +
yaplarından inqilabi mubarizəyə qo-
 +
pulmuti, 1932 ildə Nəsiriyyədə kom-
 +
munist qrupu yaratmıqdı. 1934 ildən
 +
İraq Kommunist Partiyası (İKP)
 +
MK-nın uzvu, 1940 ildən İKP MK-
 +
nın Bam katibi idi. 1947 ildə həbs
 +
olunmupq və 1949 ildə hərbi tribu-
 +
nalın hekmu ilə e”dam edilmitdir.
 +
İraq . inqilabının (1958) qələbəsin-
 +
dən sonra bəraət qazanmısidır (əlu-
 +
mundən sonra).
 +
FƏHLƏ ARİSTOKRATİYASI —ka-
 +
pitalist əlkələrində ustəlik mənfə-
 +
ət hesabına burjuaziya tərəfindən
 +
ələ alınan fəhlə təbəqəsi. F.a. 19
 +
əsrin ortalarında B. Britaniyada
 +
 +
 +
meydana gəlmitdiz K. Marks Bə O,
 +
Engelsin tə”rifinə gərə, yӱksəkmaa:i-
 +
lı ixtisaslı 3-d fəhlələrinin imti-
 +
yazlı, burjualaiqmınq təbəqəsindən
 +
ibarət idi. İmperializm dəvrunun
 +
baplaması ilə F.a. bir sıra impe-
 +
rialist doəvlətlərində (Almaniya,
 +
ABIHI, Fransa və s.) yaranmın və
 +
fəhlə hərəkatında opportunizmin so-
 +
sial bazası, Birinci dunya muhari-
 +
bəsi illərində sosialapovinizmin
 +
dayaqkı olmuqidu. V. İ. Lenin yazır-
 +
dı: “Yaayıtd tərzi, qazancının miq-
 +
darı və butun əz dunyabaxıipı cəhə-
 +
tincə tamamilə meppilan olan bu bur-
 +
jualaimın fəhlələr təbəqəsi və ya
 +
cə aristokratiyası təbəqəsi P
 +
nternasionalın batlıca dayaqıdır,
 +
bizim zəmanəmizdə isə burjuazi-
 +
yanın batlıca sosial (Hərbi
 +
deyil dayavıdırg (Əsər. tam
 +
kӱlliyyatı, c. 27, səh. 341), ABİT və
 +
Qərbi Avropada Birinci dunya muha-
 +
ribəsindən sonra yeni sosial-iqtisadi,
 +
siyasi və ideoloji amillərin tə”siri
 +
altında F.a.-nın mevqeyi zəifləmiit,
 +
1929—33 illərin dunya iqtisadi bəh-
 +
ranı ona beyuk zərbə vurmutidu. İkin-
 +
ci dunya mӱharibəsindən sonra dunya
 +
sosializm sisteminin nufuzunun art-
 +
ması, mӱstəmləkə sisteminin darıl-
 +
ması və fəhlə hərəkatının təzyiqi
 +
imperializmin daxili proseslərinə
 +
və siyasətinə gӱclӱ tə”sir gestərdi-
 +
yindən inHhisarcı burjuaziya əz ideo=
 +
logkiyasının təblirində yeni metod və
 +
vasitələrə əlatır və fəhlə sinfinin
 +
ən mӱxtəlif təbəqələrini cəməklə ka-
 +
pitalın əməkdailıqınaq cəlb etməyə
 +
calınqır. Lakin butunlukdə fəhlələ-
 +
rin ictimai-siyasi pquurunun artması
 +
və antiimperialist qӱvvələrin geniiy
 +
cəbhəsinin formalatması burjua
 +
ideologiyasının bəhranını və F.a.-
 +
nın nӱfuzunun zəifləməsini təsdiq
 +
edir. Bu səbəbdən ictimai-siyasi ədə-
 +
biyyatda *F.a.ə anlayınpı daha itilə-
 +
dilmir.
 +
FƏHLƏ VƏ ƏSGƏR DEPUTATLARI
 +
SOVETLƏRİ—Rusiya fəhlə və əsgər-
 +
lərinin seckili siyasi tətpgilatları.
 +
Fevral burjua-demokratik. inqilabı-
 +
nın (1917) geditində meydana cıx-
 +
mıpdı: 1905—07 illərdəki fəhlə
 +
deputatları Sovetlərinin təcrubəsi
 +
əsasında yaradılırdı. İlk aylarda
 +
bə”zi yerlərdə, o cumlədən Azərb.-da
 +
fəhlə deputatları Sovetləri əsgər
 +
deputatları Sovetlərindən ayrılıqda
 +
təpkil olunmunt, sonralar birləit-
 +
mipdilər. 1917 ilin martında Ru-
 +
siyanın muxtəlif yerlərində 600-ə ya-
 +
xın F. və ə.d. S. fəaliyyət gestərir-
 +
di. Bakı Fəhlə və Əsgər Deputatla-
 +
rı Soveti martın 6-da təikil edil-
 +
miiidi.
 +
 +
Kutlələrə arxalanan Sovetlər in-
 +
qilabi-demokratik xalq hakimiyyəti
 +
orqanları idi. Əhalinin əksəriyyə-
 +
tini tətikil edən xırda burjua təbə-
 +
qələrinin siyasi geriliyi uzundən
 +
eser və menpeviklər 1917 ilin Yazı
 +
və yayında Sovetlərin coxunda ustun-
 +
luk qazanmıtdı. Lakin bolteviklər
 +
partiyasının apardırı gərgin ii1 nə-
 +
ticəsində Sovetlərin kutləvi surətdə
 +
bəlteviklətməsi batiladı. Beyӱk Okt-
 +
yabr sosialist inqilabının . qələbəsi
 +
ilə Rusiyada butun hakimiyyət fəhlə,
 +
əsgər və kəndli deputatları Sovetlə-
 +
rinin əlinə kecdi. Proletariat dik-
 +
taturası Sovetlər resp. formasında
 +
bərqərar oldu. Noyabrın 2 (15)-də Ba-
 +
 +
 +
- --Ec
 +
 +
 +
542
 +
 +
 +
 +
 +
 +
kı Sovetinin İcraiyyə komitəsi Bakı-
 +
da ali hakimiyyət orqanı e”lan edil-
 +
di. Qəzalarda isə burjua-mӱlkədar
 +
dairələri məvqelərini gӱcləndirdi,
 +
Onlar əksinqilabi Zaqafqaziya komis-
 +
sarlıqrının kəməyi ilə 1918 ilih
 +
əvvəllərində qəza Sovetlərini darıt-
 +
dılar. 1918 ilin yayında Bakı kom-
 +
munasının suqutundan sonra Bakı
 +
Soveti də ləərv edildi.
 +
 +
 +
Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 2, B., 1964:
 +
İbrahimov Z. İ., Sosialist inqi-
 +
labı uqrunda Azərbaycan zəhmətkepləri-
 +
nin mubarizəsi (1917—1918-ci illər),
 +
B., 1957: Əzimov H. S., Azərbaycan qə-
 +
zalarında Sovetlər (1917—1918-ci il-
 +
lər), B., 1971: Mini İ. İ., İstoril
 +
Velikoqo Oktiabri, 2 izd., t. 1, M., 1977.
 +
 +
 +
“FƏHLƏ QURULTAYI5 — 1905—07
 +
illərdə menieviklərin gizli inqila-
 +
bi RSDFP-ni ləev etmək məqsədi ilə
 +
bitərəf qurultay carırmaq Haqqında
 +
irəli surduyu opportunist iquar (tə-
 +
iəbbuscusu P. B. Akselrod idi). On-
 +
lar muxtəlif fəhlə təpkilatları-
 +
nın qurultayını toplayıb orada
 +
s.-d.-ların, eserlərin və anarxist-
 +
lərin daxil olacarqrı leqal cgeniii
 +
 +
əhlə partiyasız yaratmaq istəyirdi-
 +
dor. RSDFP-nin 5-ci qurultayı (1907)
 +
aF.q.ə pquarını pislədi. V. İ. Lenin
 +
“F.q.ə-nı cxırda opportunist avan-
 +
turasız adlandırmıtdır (bax Əsər.
 +
tam kulliyyatı, c. 14, səh. 181).
 +
“FƏHLƏ MUXALİFƏTİ-—1920—22
 +
illərdə RK(b) P-də anarxist-sindika-
 +
list təmayullu antipartiya qrupu. Ba:i-
 +
cıları A. Q. Plyapnikov, A. M. Kol-
 +
lontay, S. P. Medvedev və 6. idi. On-
 +
lar x.t.--nın butun sahələrinə rəh-
 +
bərliyi həmkarlar ittifaqlarına—
 +
cumumrusiya istehsalcıları qurul-
 +
tayına verməyi tələb edirdilər. Mu-
 +
xalifət həmkarlar ittifaqlarını So-
 +
vet dəvlətinə və Kommunist partiya-
 +
sına qaripı qoyur, onları həmkarlar
 +
ittifaqlarına tabe etməyə calınır-
 +
dı. Bu isə sosializm quruculuqrunda
 +
proletariat diktaturasının, fəhlə
 +
sinfinin partiyasının rəhbər rolunu
 +
YARAR etmək demək idi.
 +
 +
AK(b)P-də *F.m.ə-nin tərəfdar-
 +
ları cox az idi. AK(bӱP-nin 3-uy
 +
qurultayı (1921, fevral) “F.m.ə-nin
 +
qəti əleyhinə cıxdı və həmkarlar it-
 +
tifaqları haqqında Lenin platfor-
 +
masını mudafiə etdi.
 +
 +
RK (6) P-nin 10-cu qurultayı (1921)
 +
V. İ. Leninin təklifi ilə qəbul et-
 +
diyi qətnamədə 4“F.m.ə-nin baxınqları-
 +
nı pislədi, butun qrup və fraksiya-
 +
ların dərhal buraxılmasını qərara
 +
aldı. “F.m.ə-nin sıravi uzvləri on-
 +
dan uzaqlapdılar. Lakin onun lider-
 +
ləri pozuculuq fəaliyyətlərini da-
 +
Yandırmadılar. RK(b)P-nin 11-ci qu-
 +
rultayı (1922) 4F.m.ə-nin fraksiya-
 +
cılıqını qəti pislədi, onun bə”zi
 +
uzvlərini partiyadan cıxardı. Qurul-
 +
taydan sonra, “F.m.ə fəaliyyətini da-
 +
yandırdı.
 +
 +
FƏHLƏ NƏZARƏTİ, istehsal
 +
və beəlgu uӱuzərində—1) 1917
 +
ilin fevral — oktyabrında — Rusiya
 +
proletariatının kapitalist iqtisa-
 +
diyYatına inqilabi mudaxiləsinin
 +
əsas forması. 2) Beyuk Oktyabr sosia-
 +
list inqilabından sonra—Sovet dev-
 +
lətinin bailıca sosial-iqtisadi təd-
 +
biri. F.n. 1917 il Fevral inqilabın-
 +
dan sonra sənaye mərkəzlərinin iri
 +
mӱəssisələrində, dəvlət d.y.-nda yara-
 +
dılmındı. V. İ. Lenin F.n.-nə so-
 +
 +
 +
“FƏHLƏ QURULTAYIə
 +
 +
 +
sializmə kecidin ən muhum tədbirlə-
 +
rindən biri kimi baxırdı. Əsas sa
 +
ması mӱəssisələrin istehsal-texniki,
 +
cox hallarda isə ticarət-maliyyə fəa-
 +
liyyətinə nəzarət etmək idi. Bəeyuӱk
 +
Oktyabr sosialist inqilabından sonra
 +
F.n. sənayenin sosialistcəsinə dəyii-
 +
dirilməsi məqsədilə hakimiyyəti ələ
 +
almıi proletariat tərəfindən həyata
 +
kecirilməyə bapladı. Proletariat
 +
diktaturası pəraitində F.n.-nin və-
 +
zifələrini V. İ. Lenin “Fəhlə nəza-
 +
rəti haqqında əsasnamənin layihəsiən-
 +
də muəyyən etmipdi. Layihə URMİK-
 +
in 1917 il noyabrın 14-də qəbul etdi-
 +
İH “Fəhlə nəzarəti haqqında əsasna-
 +
mə. dekretinin əsası olmutidu. Dek-
 +
retə əsasən F.n. x.t -nın butun sahə-
 +
lərində, muzdlu fəhlələri olan muəs-
 +
sisələrdə məcburi tədbir gimi tət-
 +
biq olunurdu. Məhsul və xam material
 +
istehsalına, alınmasına, satılması-
 +
na və saxlanmasına, həmcinin muəssi-
 +
sənin maliyyə fəaliyyəti ӱzərində də
 +
var idi. F.n. orqanlarının qərarı
 +
sahibkarlar yuyH məcburi idi. F.n.
 +
fəhlələr ucun təsərrufatcılıq mək-
 +
təbi olmutt, onların arasından is-
 +
te”dadlı istehsalat rəhbərləri meyda-
 +
na cıxarmın, sənayenin sosialistcə-
 +
SİNƏ ictimailəməsi ucun ipərait ya-
 +
Sətınitydı. 1918 ilin noyabrında
 +
 +
. İ. Lenin demipdir: c...hər bir so-
 +
heKyMƏTHHHH mutləq
 +
atmalı olduqu birinci əsas addım
 +
fəhlə nəzarəti olmalıdır (Əsər.
 +
tam kulliyyatı, c. 37, səh. 149).
 +
FƏHLƏ SİNFİ —kapitalist və so-
 +
sialist cəmiyyətlərinin balilıca məh-
 +
suldar qӱvvəsi və əsas istehsal mu-
 +
nasibətlərinin bilavasitə ittirakcı-
 +
sız muasir cəmiyyətin beynəlmiləlci,
 +
inqilabi quvvəsi olmaqla hər cur is-
 +
tismarın ləevi, azadlıqın, bərabər-
 +
liyin, demokratiyanın, insanpərvər-
 +
liyin yuksək idealları uqrunda muba-
 +
rizə aparır, kapitalist istehsal usu-
 +
lunu məhv etmək, sosializm və kommu-
 +
nizm qurmaq kimi umumdunya-tarixi
 +
vəzifəni həyata kecirir. apita-
 +
lizmdə F.s.—istehsal vasitələ-
 +
rindən məhrum olan və əz ii quvvəsi-
 +
ni satmaqla dolanan muzdlu ipcilər
 +
sinfi, kapitalistlərin istismarına
 +
mə”ruz qalır (proletariat). Sosia-
 +
lizmdə F.s — dəvlət (umumxalq)
 +
sosialist muəssisələrinin azad əmək-
 +
ciləri sinfi, cəmiyyətdə aparıcı
 +
MƏBT€ tutur.
 +
 +
F.s.-nin umumdunya-tarixi rolu
 +
apaqıdakı obyektiv iqərtlərdən irəli
 +
gəlir: 1) kapitalist istismarı və is-
 +
tehsal vasitələri sahiblərinin izafi
 +
dəyəri mənimsəməsi muzdlu əməklə ka-
 +
pital arasındakı antaqonizmi daimi
 +
və dəyitqməz edir. F.s.-nin istehsal
 +
vasitələri uzərində kapitalist mul-
 +
kiyyətini lərv etməyə və sosialist
 +
 +
lkiyyəti qurmara sə"y KƏCTƏDMƏCH HC-
 +
tehsalın ictimai xarakterinin inki-
 +
ippafına və muasir məhsuldar quvvələ-
 +
rin xususi mulkiyyət cərcivəsindən
 +
cıxaraq tərəqqi etməsinə uyqun gəlir:
 +
2) iri sənayenin inkitpafı kapita-
 +
list cəmiyyətinin digər zəhmətkəeid
 +
siniflərinin (kəndlilərin, sənətkar-
 +
ların və b.-nın) tənəzzulunə və məhvi.
 +
nə səbəb olur. Halbuki, F.s. bilava.
 +
sitə bu cəmiyyətin məhsuludur, əhali-
 +
nin muxtəlif təbəqələrindən təppək-
 +
kul tapır, sayı daim artır: Z) prole-
 +
tariat mutəpəkkilliyə və əzunu ida-
 +
rə etməyə, inqilabi pquur zəminində
 +
 +
 +
sialist, fəhlə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
birlətməyə daha cox qabil sinifdir)|
 +
4) F.s. əməkcilərin qeyri-proletar tə-
 +
bəqələri ilə sıx baqlıdır, za
 +
əməkci kӱtlələrin mənafeyini ifadə
 +
edir və butun antiimperialist quvvə-
 +
ləri əzunə cəlb edən mərkəzə cevri-
 +
 +
 +
lir: 5) F.s.-nin məvqeyi, mubarizə
 +
və azadlıq ipərtləri beynəlmiləldir):
 +
məhz proletar beynəlmiləlciliyi butun
 +
əlkələrin əməkcilərini bir-birinə
 +
yaxınlapdırır və birlətdirir, mil-
 +
li və irqi maneələri tədricən aradan
 +
qaldırmaqa imkan verir. F.s.-nin in-
 +
kipafı dunya sosializm sistemini
 +
yaratmınil eynəlxalq fəhlə hərəkatı-
 +
nın artmasında, məzlum Xalqların
 +
milli azadlıq hərəkatının (bax Mil-
 +
li azadlıq inqilabı) nailiyyətlərin-
 +
də əz əksini tapmındır. |
 +
 +
Fabrik-zavod proletariatının mey-
 +
dana gəlməsi sənaye cevrilimi ilə
 +
baqlıdır. Tarixən fabrik-zavod F.s.-
 +
nin ilk dəstələri toxuculuq Fekləri.
 +
nin fəhlələri olmuiilar. nların.
 +
tətppkil etdikləri fəhlə əzəklərindən
 +
F.s. təpləkkul tapmaqa batilamındır.
 +
Mamınlı istehsalın meydana gəlmə-
 +
si və inkipafı ilə kapitalist ip gu-
 +
nunu (gundə 15—17 saata və daha cox)
 +
 +
zatmaqa, qadın əməyi və (144q əməyin-
 +
ən genip istifadə etməyə sə”y gestə.
 +
rirdi: bu da ipsizlər ordusunun art-
 +
masına səbəb olurdu. Qam huquqsuzluq,
 +
məpəqqətli əmək, aclıq, daxmalarda
 +
kecən həyat, xəstəlik, erkən eəlum f-k
 +
fəhlələrinin qisməti olmurdu. Də-
 +
zuӱlməz iqəraitə qaritqı acıq e”tirazlar
 +
s.-nin ilk iri mustəqil cıxızlla-
 +
rına təkan verdi (19 əsrin 1-ci yarı-
 +
sında B. Britaniyada cartizm hərə-
 +
katı, Fransada Lion usyanları, Al-
 +
maniyada Sileziya toxucularının us-
 +
yanları): proletariatın burjuaziya-
 +
dan siyasi cəhətdən ayrılması, kutlə-
 +
vi inqilabi hərəkatının inkipafı
 +
bapplandı, sinfi pquuru formalatdı.
 +
Kommunistlər İttifaqının yara-
 +
dılması və onun Proqramı kimi Kom-
 +
munist Partiyasının Manifesti-
 +
nin nətri (1848) elmi kommunizmin
 +
dəbə hərəkatı ilə birlətməsinin
 +
aplanqıcını qoydu. Əz mənafeləri
 +
uqrunda mӱbarizə F.s.-ni cəzundəə
 +
sinfindən cəzu ucunə sinfinə ce-
 +
virdi.
 +
 +
Kapitalizmin və sənayeləitdirmə-
 +
nin inkipafı ilə Avropa və Ameri-
 +
kanın bir cox əlkəsində F.s, forma:
 +
lapmaqra batplamıtp, yaxud bu proses
 +
sur ətlənmipdir. Rusiyada, o cuӱmlə-
 +
dən Azərb.-da sənaye proletariatı,
 +
əsasən, 19 əsrin 80—90-cı illərində
 +
təpəkkul tapmıpdır. İmperializm
 +
dəvrundə F.s, sayca coxalmınn, onun
 +
siyasi pquuru və fəallırı artmıpq-
 +
dır. F.s. inqilabi yolla kapitaliz-
 +
mi və insanın insan tərəfindən hər
 +
cur istismarını ləvəv edəcək ictimai
 +
qӱvvəyə cevrilmindir. Tarixdə ilk
 +
qalibiyyətli proletar inqilabını
 +
Beyuk Oktyabr sosialist inqilabını
 +
bolpeviklər partiyasının rəhbərliyi
 +
altında Rusiya F.s. yoxsul kəndlilər-
 +
lə ittifaqda həyata kecirmitdir. Ar-
 +
tıq 1917 ildə F.s. Avropada (Rusiya-
 +
dan bapqa), İkinci dunya muharibə-
 +
sindən sonra isə Latın Amernkasın:-
 +
da əhalinin əksəriyyətini təiykil
 +
edirdi. Asiya və Afrikanın bir cox
 +
əlkəsində F.s. cəmiyyətin sosial
 +
strukturunda aparıcı yer tutur.
 +
 +
apitalizmdə fəhlə
 +
sinfi (yaxudproletariat)—
 +
 +
 +
 +
 +
 +
xususi kapitalist, yaxud dəvlət-inhi-
 +
sarcı muəssisələrdə muzdlu ipcilə-
 +
enə it ona Di əӱnəvyanın məna,
 +
 +
Yin ST ZİDD Olan və kapi-
 +
talast istismarı sisteminə qarpı mu-
 +
barizə aparan adamların bəyuk bir
 +
qrupudur.
 +
 +
cİqtisadi mə”nada cproletarı de-
 +
dikdə ancaq ckapitalə istehsal edib
 +
onun dəyərini artıran və ... ccənab ka.
 +
pitalınq dəyərinin artması tələbatı
 +
ucun daha lazım olmadıqda dərhal
 +
kucəyə qovulan muzdlu fəhləni nəzərdə
 +
tutmaq lazım GƏLİV (M a KC k
 +
 +
apital, c. 1, B., 1969, səh. 617, qeyd),
 +
Buna gərə də muzdlu əmək ordusunun
 +
artması və F.s. sıralarının genipt-
 +
lənməsi bir-birilə sıx barlı proses-
 +
dir. Muzdlu əmək sisteminin təptək-
 +
kulu əvvəlcə İngiltərədə (15 əsrin
 +
axırı—16 əsrin əvvəli), sonradan isə
 +
digər əlkələrdə ilkin kapital yırı-
 +
mı prosesi ilə baqlı olmutdur. F.s.
 +
əz inkipafında bir sıra keyfiyyətcə
 +
muxtəlif pillədən kecmitdir: sadə
 +
kapitalist kooperasiyasının fəhlə
 +
BƏ muzdurları: kapitalist manufak-
 +
turasının proletariatı. Kecmitdə
 +
yu iki pillədə cciddi mə"nada prole-
 +
tariat hələ əmələ gələ bilməzdiz
 +
|Marks K., İzafi dəyər nəzəriyyə-
 +
ləri “*Kapitalıın TU cildi), H. 2, səh.
 +
6571, bu sinfin məhkəm əzəyi və avan-
 +
qardıq hələ formalapmamındı: fab-
 +
rik-zavod proletariatı maqınlı is-
 +
tehsala gecilməsilə inkitpafa baila-
 +
mıti və muasir sənaye proletariatı-
 +
nın formalaqtnmasının əsasını qoy-
 +
mupdur.
 +
 +
Muasir F.s.-nin əzəyi olan səna-
 +
ye proletariatı hasilat və e”maledici
 +
sənayedə, nəql.-da, tikintidə calınır
 +
və inkipaf etmit kapitalist əlkələ-
 +
rində F.s.-nin əksəriyyətini tətkil
 +
edir. On milyonlarla fəhlə beynəl-
 +
xalq inhisar muəssisələrində calı-
 +
ippır və kosmopolitik maliyyə oliqar-
 +
xiyası qrupları tərəfindən istismar
 +
olunur. Fəhlələrin mi asiyası guc-
 +
lənmip və kapital tərəfindən ayrı-
 +
seckiliyə mə”ruz qalan xarici fəhlə-
 +
lərin sayı artmıtdır.
 +
 +
K. Marks hələ 19 əsrin ortaların-
 +
da yazmıtpdır: 4...ictimai nəqteyi-nə-
 +
zərdən fəhlə sinfi də cansız bir ip
 +
aləti kimi, —hətta bilavasitə əmək
 +
prosesindən xaricdə də—kapitalistin
 +
malıdırq (Kapital, c. 1, B., 1969,
 +
səh. 575). 20 əsrin 80-ci illərində bir
 +
cox kapitalist əlkəsində kapitaliz-
 +
min əsası dəyipməsə də F.s.-nə bu mu-
 +
nasibət dəyiplmipdir. F.s. nəinki
 +
f-k və sosial qanunvericiliyə, kol-
 +
lektiv mӱqavilə Huququnun qəbuluna,
 +
vətəndatlıq və siyasi Huquqların muӱ-
 +
əyyən edilməsinə nail olmuti, Həm də
 +
bir sıra əlkədə ipəhər puralarına
 +
rəhbərlik etmək və burjua demokra-
 +
tiyasının məhdud cərcivəsində həku-
 +
mətdə iptirak etmək huququ da əldə
 +
etmitidir. də. butun antiimperialist
 +
quvvələri birlətdirən mərkəz kimi
 +
hası demokratik təbəqəsinin ba-
 +
pqında durmaqla sulhun mənafeyini
 +
inhisar, militarizm və irtica quvvə-
 +
lərindən qoruyur. Demokratik umum-
 +
milli mənafeləri mudafiə edən FOO.s.,
 +
eyni zamanda əvvəlki kimi Yenə də i11-
 +
sizlikdən əzab cəkir və daim itdən
 +
qovulmaq təhlӱkəsi qariptısında qalır.
 +
1984 ilin əvvəlinə inkipaf etmit
 +
kapitalist əlkələrində tam itsizlə-
 +
rin sayı rəsmi mə”lumata gərə 35 mln,
 +
 +
 +
FƏHLƏ SİNFİ
 +
 +
 +
nəfərə catmıppdır. Xroniki infalya-
 +
sİYa, vergi və qiymətlərin artması
 +
 +
əhlələrin və onların ailə uӱzvləri-
 +
nin ӱzərinə duӱitən cətinliyi daha da
 +
gӱcləndirir.
 +
 +
V. İ. Lenin F.s.-ni bir necə so-
 +
sial-siyasi təbəqəyə ayırmıtpdır (bax
 +
Əsər. tam kulliyyatı, c. 4, səh. 290—
 +
97, 342—44): içurlu qabaqcıl fəhlə-
 +
lər—fəhlələrin kiçik bir təbəqəsi
 +
olmaqla sosializm ideyalarını daha
 +
tez və asanlıqla qavrayırlar, prole-
 +
tariatı maarifləndirmək və tətpkil
 +
etmək iiinə əzlərini butunluklə həsr
 +
edirlər. V. İ. Lenin onları cfəhlə
 +
ziyalılarıq adlandırmıt, onların
 +
biliyə, təhsilə və 63-63YHƏ savadlan-
 +
mara cox bəyuk cəhd gestərməsini, MƏh-
 +
kəm xarakterini və məqsədyənluyunu
 +
qeyd etmitidir, butun bu xususiyyət-
 +
lər onları iuurlu F.s.-nin avan-
 +
qardına cevirir, orta fəhlələrin
 +
geniti təbəqəsi— F.s.-nin əsas kutlə-
 +
si olmaqla beyuk bir həvəslə demokra-
 +
tiyaya can atır, nəinki əzlərinin bi-
 +
lavasitə iqtisadi mənafelərini və
 +
bunlara nail olmaq ucun gərgin mu-
 +
barizəni dərk etməyə, habelə muzdlu
 +
əməklə kapital arasındakı kəklu zid-
 +
diyyətləri bapa duӱptməyə də qadirdir:
 +
proletariatın apaqı, daha az inkittaf
 +
etmii təbəqəsi. Onlar bə”zən c... belə
 +
bir cox mӱrtəce, burjua əqidəsinə
 +
gələ bilərlər ki, fəhlə əmək haqqı-
 +
nın artırılmasından və bayramların
 +
bərpa edilməsindən (cdəqiqənin məna-
 +
Ərimə) bapqa Hec bir tpeylə maraqlana
 +
 +
ilməz və maraqlanmamalıdır...ə (ye-
 +
nə orada, səh. 295).
 +
 +
Fəhlə aristokratiyası—burjua-
 +
latpmınq fəhlə təbəqəsi — c...bur-
 +
juaziyanın batplıca sosi -
 +
al... dayaqıdır... fəhlə həpə-
 +
katı icərisində burjua-
 +
ziyanınəslagentl EA rə
 +
(yenə orada, c. 27, səh. 341). Onlar
 +
yuksək mənfəət hesabına satın alın-
 +
maqla burjua ideologiyası və refor-
 +
MHCT illuziyalarla zəhərlənminilər,
 +
proletariatın kəklu mənafelərinə
 +
qariplı cıxırlar. F.s.-ndən kənarda
 +
dayanan lumpen-proletariat—cəmiy-
 +
yətdə sinfi simasını itirmiiy və
 +
sosial tənəzzӱlə uqramın təbəqədir.
 +
Sosializm və kommunizm quruculur
 +
praktikası kapitalist və inkipla
 +
edən əlkələrin F.s.-nə getdikcə daha
 +
cox tə”sir gəstərir. F.s.-nin mubari-
 +
zəsinin bilavasitə məqsədləri yuksəl-
 +
dikcə F.s. ccəmiyyət ucun sinfəz cev-
 +
rilir. Kapitalizmin əsas sinfi mu-
 +
barizəsi (F.s. ilə burjuaziya arasın-
 +
dakı mӱbarizə) əzunun yuksək həddinə
 +
catır. Bu mӱbarizədə F.s. kommunist
 +
və fəhlə partiyalarının baticılıqrı
 +
ilə butun məzlum və istismar olunan
 +
kutlənin kapitalizmə qarqqı mubari-
 +
zəsinə rəhbərlik edir. İnkippa f
 +
edənelkələrdə F.s. artır və
 +
məhkəmlənir. 80-ci illərin ortaları-
 +
na fəhlələrin sayı 200 mln.-a yaxın-
 +
lapmısdır. Bu əlkələrin coxunda
 +
F.s. cəmiyyətin sinfi strukturunda
 +
aparıcı məvqe tutur. SSRİ inkipaf
 +
edən əlkələrlə genitp elmi-texniki
 +
əməkdailıq edir, kadrlar, o cӱmlədən
 +
F.s. hazırlanmasında onlara kəmək
 +
gestərir.
 +
 +
Sosialist əlkələrinin
 +
fəhləsinf i—hakim sinif, əzu-
 +
nun avanqardı—marksist-leninci par-
 +
tiyanın rəhbərliyi altında sosia-
 +
LİZM VƏ kommunizm quruculuqu İLƏ
 +
 +
 +
548
 +
 +
 +
mətpqul olur. Kəndlilər və xalq ziya-
 +
lıları ilə ittifaqda sosializm cə-
 +
miyyətinə rəhbərlik edir. F.s, Rusi-
 +
yada Bəyuk Oktyabr sosialist inqila:
 +
bını Həyata kecirməklə dunya miqya-
 +
sında kapitalizmdən sosializmə kec-
 +
məyin tarixi epoxasını acmındır.
 +
Dunya sosializm sistemi yaranmıpqt-
 +
dır. Sosialist əlkələrində sosializm
 +
quruculuqundakı nailiyyətlər F.s.-
 +
nin əz tarixi vəzifəsini muӱvəffə-
 +
qiyyətlə yerinə yetirdiyini subut edir.
 +
 +
Sosializm cəmiyyətində /S.-NİN
 +
vəziyyəti kəkundən dəyitimiiydir. Koo-
 +
perativləmii kəndlilər və əməkci
 +
ziyalılarla birlikdə o, dəvlət ӱmum-
 +
xalq mulkiyyətində olan əsas istehsal
 +
vasitələrinin sahibidir və əzunun is:-
 +
tehsal fəaliyyətində bunlardan plan-
 +
lı istifadə edir. F.s. maddi ne”mət-
 +
lərin bilavasitə istehsalcısı və əsas
 +
yaradıcısı funksiyasını ictimai
 +
istehsalın plan əsasında idarə olun-
 +
masında iptirak etmək funksiyası
 +
ilə getdikcə daha cox əlaqələndirir.
 +
 +
Sosializm cəmiyyətinin inkiiYa-
 +
 +
 +
fı ilə F.s.-nin sayı artır, struktu-
 +
 +
 +
ru keyfiyyətcə dəyitir. 1960—81 il-
 +
lərdə. QİYİ1 uzvu olan əlkələrdə fəh-
 +
lə və qulluqcuların sayı təqr. 1,9 də-
 +
fə artmıpq və 160 mln, (1960 ildə 88
 +
mln.) nəfər olmutdur ki, bunun da
 +
100 mln.-dan coxunu fəhlələr tətikil
 +
etmitidir. Butəevlukdə əhalinin tər-
 +
kibində F.s.-nin xus.c. xeyli artmın-
 +
dır. SSRİ-də 1924 ildə fəhlələr
 +
(ailə ӱzvləri ilə) əlkə əhalisinin
 +
10,496-ini, 1939 ildə 33,796-ini,
 +
1959 ildə 50,296-ini, 1984 ildə isə
 +
61,596-ini təpkil etmipdir. QİLİ
 +
uzvu olan əlkələrdə fəhlə və qulluq-
 +
cular butun əhalinin orta hesabla
 +
996 -ini, o cӱmlədən CSSR-də 91,296-
 +
ini, SSRİ-də 87,596-ini, BXR -də
 +
83,896 -ini, ADR-də 82.3926 -ini təiikil
 +
edir (1981).
 +
 +
F.s.-nin pepə-ixtisas tərkibində
 +
də kəklu dəyipikliklər olmundur.
 +
Sosialist istehsalının təkmillətdi-
 +
rilməsi prosesində əməyin xarakteri-
 +
nin dəyitməsi, ipcilərin vəzifələ-
 +
rinin muӱrəkkəbləpməsi ilə F.s.-nin
 +
fəaliyyət hHududları da geniplənir.
 +
 +
qır, mexaniklətydirilməmit fiziki
 +
əməklə, istehsalın kəhnəlmit texno-
 +
logiyası və s. ilə baqlı bir cox pe-
 +
iələr aradan cıxır. İstehsalın cin-
 +
telektuallapmasınıq əks etdirən ən
 +
yeni istehsal sahələrinin yaranması,
 +
qabaqcıl texnikanın tətbiqi ilə bar:
 +
lı yeni petpələr meydana gəlir. Fi:
 +
ziki və zehni əməklə mətqul olan-
 +
lar, bilavasitə istehsalcının əməyYİ
 +
ilə istehsal proseslərini idarə edə-
 +
nin əməyi arasındakı hədlər tədri-
 +
cən silinir. F.s.-nin bilik səviyyəsi
 +
də getdikcə artır. Məs., SSRİ-də
 +
1928 ildə orta ixtisas və ali təhsil-
 +
li pəxslər fəhlə və qulluqcuların
 +
4,596-ini, 1940 ildə 796 -ini, 1982 il-
 +
də 2692 -ini təpkil etmitdir. 1939
 +
ildə 1000 fəhlədən 87-si, 1959 ildə
 +
401-i ali və orta (tam və natamam) təh-
 +
silli olmutdursa, 1984 ildə bu rəqəm
 +
825-ə catmınqdır.
 +
 +
Sosializm birliyi əlkələrinin təc-
 +
rubəsi F.s.-ndə ictimai istehsalı ələ
 +
almaq və iqtisadiyyatın sosial . cəhət-
 +
dən yenidən qurulmasını məhsuldar
 +
quvvələrin sur"”ətli inkipafı ilə
 +
əlaqələndirmək xususiyyətini təsdiq
 +
etmitdir. Sosializm təraitində F.s.-
 +
nin mutəpəkkillik, intizamlıq, sin"
 +
 +
 +
044
 +
 +
 +
fi pquura əsaslanan sosial fəallıq
 +
kimi keyfiyyətləri daha da inkipqaf
 +
edir. F.s. siyasi rəhbərliyi həyata
 +
kecirməklə inkipqaf etmiiy sosializm
 +
quruculuqu mərhələsində proletariat
 +
diktaturası dəvlətinin çmumxalq dəv-
 +
lətinə kecməsi ucun ipərait hazırla-
 +
yır. İnkipaf etmiiy sosializmin tək-
 +
milləpdirilməsi ptəraitində də cə-
 +
miyyətin aparıcı rolunu Yerinə Yeti-
 +
rən F.s, cəmiyyətin inkipafını ta-
 +
rixi fəaliyyətin son məqsədinə—tam
 +
kommunizm qurulmasına, cəmiyyətin
 +
Ərə bəlӱnməsinin aradan qal-
 +
dırılmasına yənəldir.
 +
 +
Sosialist əlkələrində beyuk sin-
 +
fi mubarizə, sosializm və kommunizm
 +
quruculuqu təcrubəsinə malik coxlu
 +
qabaqcıl fəhlələr dəstəsi yetittmiti-
 +
dir. Onlar sosialist dəvlətinin tə-
 +
pəkkul tapmasında və məhkəmləndi-
 +
rilməsində, sosialist iqtisadiyyatı-
 +
nın və mədəniyyətinin inkipafında,
 +
marksizm-leninizm duӱnyagerupqunun və
 +
səsialist əxlaq qaydalarının nəingi
 +
F.s. arasında, habelə əhalinin digər
 +
təbəqələri arasında yayılmasında və
 +
bərqərar olmasında xususilə beyuk rol
 +
oynayırlar. Fəhlələr arasından cox-
 +
lu partiya və dəvlət ipcisi, sosia-
 +
list iqtisadiyyatının təpkilatcıla-
 +
rı, elm və mədəniyyət xadimləri irəli
 +
cəkilmipq və cəkilməkdədir. F.s.-nin
 +
nӱmayəndələri, həmcinin k.t. istehsa-
 +
lının kooperativlətidirilməsində və
 +
yuӱğdəldilməsində kəndlilərə kəmək
 +
ucun kəndlərə gəndərilmiiy və əzləri-
 +
nin sənaye əməyi təcrӱbələrini, kol-
 +
lektivizm ruhunu, ictimai təsərru-
 +
fatın inkipafında yuksək məs"uliy-
 +
yət hissini kəndlilərə apılamınlar.
 +
Sosial miqrasiyanın bu prosesi F.s.-
 +
nin qabaqcıl dəstəsinin butun cəmiy-
 +
yətə tə”sirinin genitləndirilməsində
 +
muhum amildir. F.s. sıralarının
 +
artmasının əsas mənbəyini FƏ.s.-nin
 +
əz icərisində eyumuti gənclər təppkil
 +
edir. F.s. sıraları qismən koopera-
 +
tivlətimii kə dli və xalq ziyalısı
 +
ailələrindən cıxmın gənclər heea-
 +
bına daqartır.
 +
 +
F.s.-nin, həmcinin butəvlukdə so-
 +
sializm cəmiyyəti əməkcilərinin Hə-
 +
yat tərzinin ayrılmaz xususiyyətləri
 +
ipsizliyin olmamasında və əhalinin
 +
tam məquliyyətində, real gəlirin
 +
durmadan artmasında, təhsilalma və
 +
ixtisasartırma imkanının genitili-
 +
Yində, əmək pqəraitinin və istirahətin
 +
yaxptılatidırılmasında və s. əzunu
 +
gəstərir. SSRİ-də 1940—84 illərdə
 +
fəhlə və qulluqcuların real gəliri
 +
(bir nəfər iptciyə dupən hesabı ilə)
 +
4,3, orta aylıq əmək haqqı 5,7 dəfə
 +
artmhıtpdır:
 +
 +
İnkipaf etmitp sosializm qurucu-
 +
luqu gediptində ictimai həyatın bu-
 +
tun sahələrində F.s.-nin rolu artır.
 +
Muasir F.s. cəmiyyətin inkipafında,
 +
ən muhum mərhələlərdən biri olan si-
 +
nifsiz sosializm cəmiyyəti struktu-
 +
runun təpəkkulunun aparıcı quvvəsi-
 +
dir. F.s. sosialist əlkələrinin kom-
 +
munist və fəhlə partiyalarının mu-
 +
hum sosial bazasıdır. Onun ən yaxtqı
 +
nӱmayəndələri bu partiyaların əzəyi-
 +
ni təpqkil edir. Məs., 1956 ildə Sov.
 +
İKP uzvlərindən 2,3 mln.-u, 1966 il-
 +
də 4,7 mln.-u, 1976 ildə 6,5 mln.-u və
 +
1984 ildə 8,2 mln.-u fəhlə (yə”ni təqr.
 +
hər on fəhlədən biri Sov.İKP uzvu)
 +
olmutipdur. .S.-NİN ictimai-siyasi
 +
pquurluluqu ali və yerli dəvlət haki-
 +
 +
 +
miyyəti orqanlarının fəaliyyətində
 +
aktiv iitirakında da ezunu gəstərir.
 +
 +
qələ ki, SSRİ Ali Soveti (on birin-
 +
ci caqırıt, 1984) deputatlarının
 +
35,294 -ini fəhlələr təkil edir. So-
 +
sializmdə əməkcilərin istehsalın
 +
idarə olunmasına cəlb edilməsində
 +
mӱhӱm rol oynayan Ən kutləvi F.s.
 +
təpkilatı "həmkarlar ittifaqları-
 +
dır: o əslində butun fəhlə və qul-
 +
luqcuları. birlətdirir. Əmək kollek-
 +
tivləri haqqında SSRİ Qanununun
 +
qəbulu (1983) isə F.s.-nin istehsalın
 +
idarə olunması və sosial inkiptaf mə-
 +
sələlərinin həllində fəal iptirakı-
 +
nı daha da artırmıtdır. İstehsalın
 +
idarə olunmasında F.s.-nin ipqtira-
 +
kının digər formalarından da (məs.,
 +
istehsalat mutavirəsi və s.) isti-
 +
 +
 +
ofadə olunur.
 +
 +
 +
Sosializm pəraitində F.s.-nin
 +
beynəlmiləl əlaqələri gӱclənir, onda
 +
beynəlxalq həmrə”ylik hissi, beynəl-
 +
miləl borc anlayıttı məhkəmlənir.
 +
Sosializm birliyində sosialist iqti-
 +
sadi inteqrasiyasının gediyyi, icti-
 +
mai və dəvlət təpjilatları arasında
 +
əlaqələr zamanı muӱxdəli əlkələrin
 +
fəhlələri arasında əməkdatlıq də-
 +
rinləpir, muəşsisə kollektivləri
 +
arasında dostluq əlaqələri mehkəmlə-
 +
nir və s. Sosializm cəmiyyəti F.s.-nin
 +
kapitalist əlkələrinin FO.s. ilə,
 +
azadlıq, antiimperialist mubarizə
 +
aparan xalqlarla həmrəyliyi əzunu
 +
daha fəal və getdikcə muӱxtəliflə-
 +
tpən formalarda gəstərir. Muasir
 +
dəvrdə sosialist əlkələrinin F.s.
 +
butun dunya inqilabi hərəkatının,
 +
qabaqcıl ictimai quvvələrin dayaqı
 +
kimi cıxı1 edir.
 +
 +
— Azərb.SSR-in F.s. sovet F.s.-nin
 +
tərkib hissəsi, onun tarixi sınaqla-
 +
rından cıxmıpti panlı dəstəsidir.
 +
Sovet hakimiyyətinin qələbəsi nəticə-
 +
sində aparıcı rəhbər sinif olmuipt
 +
Azərb.SSR F.s. əzunu yaradıcı,
 +
resp.-da sosializm quruculuqunun əsas
 +
quvvəsi kimi gəstərmitdir. O, resp.-
 +
nın iqtisadi, ictimai-siyasi və mədə-
 +
ni inkitpafında cox beyuk nailiyyət-
 +
lər qazanmımndır. Azərb. F.s.-nin
 +
zəngin inqilabi və əmək ən"”ənələri
 +
var. Azərb.SSR fəhlələri resp.-da
 +
sənayenin, butunlukdə x.t.-nın bərpa-
 +
sı və daha da inkipafı uqrunda mu-
 +
barizədə əsl əmək qəhrəmanlıqı gəs-
 +
tərmiii, əlkənin iqtisadiyyatının
 +
dircəldilməsi və inkipafı İLİNDƏ
 +
əhəmiyyətli rol oynamın, muasir dəvr-
 +
də isə inkipaf etmiiy sosializm cə-
 +
MİYYƏTİNİN təkmillətdirilməsində
 +
fəal iptirak edir.
 +
 +
Sovet hakimiyyəti illərində Azərb.
 +
SSR-in F.s. kəmiyyətcə və keyfiyyətcə
 +
artmıp, onun sosial mahiyyəti, mə”nəvi
 +
siması keklӱ surətdə dəyitmistdir.
 +
Belə ki, resp.-nın umumi əhalisinin
 +
sayında F.s.-nin xus.c. 1939 ildəki
 +
26,396-dən 1979 ildə 56 696 -ə catmıti-
 +
dır. Fəhlələrin orta illik sayı 1922
 +
ildə 9/ min nəfər, 1983 illə isə 1341
 +
min nəfər olmupq, yaxud 13,4 dəfə art-
 +
mıppdır. Resp.-nın texniki petpə TƏh-
 +
silİi mӱəssisələri sistemində 1941—
 +
82 illərdə 855,6 min ixtisaslı fəhlə
 +
hazırlanmıpdır. Resp. x.t.-nda ca-
 +
lıpan Fəhlələrin 8096 -nən uoxy (1940
 +
ildə 8, 96 -i) ali və orta (tam və nata-
 +
mam)təhsillidir (1984). 1981 ildə fəh-
 +
lələrin orta aylıq əmək haqqı 1940 il-
 +
dəkinə nisbətən -sənayedə 6, dəfədən
 +
COX, TİKİNTİDƏ isə təqr. 9 dəfə art-
 +
 +
 +
FƏHLƏ SİNFİ İLƏ KƏNDLİLƏRİN İTTİFAQI
 +
 +
 +
mıpdır. F.s. resp.-nın ictimai-siya"
 +
si həyatında fəal iptirak edir.
 +
Azərb. partiya təppxkilatının sosial
 +
tərkibində onun xus.c. 44,696-dir
 +
(1981). Resp. Ali Soveti (on birin-
 +
ci carırıql, 1985) deputatlarının
 +
36,796 -ini fəhlələr təiykil edir. .
 +
 +
 +
Əd. Marks K. və Engels F.,
 +
Kommunist Partiyasının, Manifesti, B.,
 +
1980: Marks K., Beynəlxalq Fəhlə Bir-
 +
liyinin Tə"sis Manifesti, Marks K. və
 +
Engels F., Secilmipt əsərləri, c. 1, B.,
 +
1978: yenə onun, Kapital, c. 1—3, L e-
 +
n in V. İ., Əsərləri (bax Mə”lumat cil-
 +
di, H. 1, səh. 631—638)): Sov. İKP XXUCT
 +
qurultayının materialları, B., 1981, Sov.
 +
İKP MK nəvbədənkənar mart (1985) Ple-
 +
numunun materialları, B., 1985, Azər-
 +
baycan KP XXX qurultayının material-
 +
ları, B., 1981, Sov İKP MK plenumu
 +
nun materialları. 23 aprel 1985-ci il,
 +
B., 1985, Andropov .Y. V., Secilmip
 +
nitqlər və məqalələr, nəpr 2, B., 1983,
 +
Azərbaycan tarixi, c. 3, B., 1973, Stri-
 +
qunov İ. V., İz istorii formirovanil
 +
bakinskoqo proletariata v 70—90 qq. X1X
 +
v., B., 1960: İz istorii Sovetskoqo rabo-
 +
ceqo klassa Azerbandjana, B., 1964, S u m-
 +
batzade A. S., Promıtplennostı Azera
 +
babdjana v X(X v., B., 1964: Alieva
 +
L. M., Rabocie-tekstilıpiki Baku v na-
 +
cale XX v., B., 1969: Əlıdarov A.
 +
M., Rost raboceqo klassa Azerbaidjana
 +
v qodı poslevoennoqo sopialisticeskoqo
 +
stroitelhstva, B., 1971, yenə onun,
 +
Rost raboceqo klassa Azerbaidjana na əta-
 +
pe razvitoqo sopializma (1959—1975 qq.),
 +
B., 1977: RabociV klass—qlavnan revolkoə-
 +
iionnan sila, M., 1973: Ocerkgi istorii
 +
raboceqo klassa Azerbandjana, t. 1—2, B.,
 +
1974—78, Kadirova N. Q., Qosudarst-
 +
vennan i obtestvennal deltelınostı rabo-
 +
ceqo klassa Azerbaidjana (1946—1975 qq.),
 +
B., 1979: Mejdunarodnoe rabocee dvije-
 +
nie. Voprosı istorii i teorii, t. 1 ,
 +
M., 1976—81: Qurbanov B. S., Rabo-
 +
CİN klass Azerbaidjana na puti k razvi-
 +
tomu sopializmu. 1945—1958 qq., B., 1982:
 +
Timofeev P. T., Formirovanie na-
 +
pionalhnıx kadrov raboceqo klassa SSSR,
 +
M., 1982, Razvitie raboceqo klassa v so=-
 +
imalisticeskom obtiestve. İnternapionalh-
 +
nıe zakonomernosti i napionalınıe OCO-
 +
bennosti, M., 1982: Rabocin klass Rossii
 +
ot zarojdenin do nacala XX v., M., 1983,
 +
İstorinl sovetskoqo poza K nacca, B 6-ti
 +
T., T. 1—3, M., 1984: RabociN klass v miz
 +
rovom renolopionnom Tiponecce, M., 1985.
 +
FƏHLƏ SİNFİ İLƏ KƏNDLİLƏ-
 +
RİN İTTİFAQI –burjua-demokra-
 +
tik, xalq demokratik və sosialist
 +
inqilablarında, antiimperialist və
 +
milli azadlıq hərəkatlarında, sosia-
 +
LİZM və kommunizm quruculuqunda əsl
 +
mənafeləri uyqun olan iki əməkci sin-
 +
fin sinfi əməkdaptlıq forması.
 +
 +
Burjuaziyanı devirmək uqrunda
 +
mӱbarizədə F.s.i.k.i.-nın zəruriliyi
 +
ideyasını ilk dəfə K. Marks və F.
 +
Engels irəli surmuti və əsaslandır-
 +
mıplar. Onların fikrincə fəhlə
 +
sinfi əzunun umumdunya tarixi vəzi-
 +
 +
əsini yalnız qeyri-proletar zəhmət-
 +
kepp kutlələrlə, ilk nəvbədə kəndli-
 +
lərlə ittifaqda yerinə yetirə bilər. K.
 +
Marks Yazırdı: c...kəndlilərin mə-
 +
nafeyi ilə burjuaziyanın mənafeyi
 +
əxarasında... ahəngdarlıq deyil, ba-
 +
rıpqmaz ziddiyyət vardır. Buna gərə də
 +
kəndlilər əzlərinin təbii muttəfiq
 +
və rəhbərini burjua qayda-qanununu
 +
yıxmalı olan (pəhər proleta-
 +
DHaTbIH Xa kxepypnəp (MapkcK.
 +
və Engels F., Secilmit əsərləri,
 +
c.1, B., 1978, səh. 528).
 +
— F.s.i.k.i. haqqında tə”limi V. İ-
 +
Lenin yeni tarixi ppəraitdə daha Da
 +
inkitaf etdirərək burjua-demokratik
 +
və sosialist inqilablarında proleta-
 +
 +
 +
=
 +
zə bori 1
 +
Sis 1 :
 +
 +
 +
I
 +
u gə. ii
 +
Maa.
 +
 +
3 |
 +
 +
 +
R.
 +
 +
 +
g|
 +
 +
 +
"ni
 +
kk in |
 +
 +
 +
a z=-- 4 : : I : il cə . FFEFT
 +
: Emre
 +
 +
 +
4
 +
1
 +
i
 +
 +
8
 +
 +
 +
y
 +
 +
 +
“=
 +
 +
 +
191: Ti
 +
7
 +
 +
 +
ur
 +
 +
 +
ma
 +
is:
 +
2:
 +
 +
 +
ən ir rr) ri
 +
 +
 +
ə
 +
: —
 +
—
 +
| = əx
 +
= = - kq
 +
nz c 1 y b
 +
 +
 +
c
 +
İİ: test in İT: TE.aL.-II Ee zi TT"
 +
r
 +
 +
 +
nı”
 +
 +
 +
| :
 +
 +
 +
L = iə ə = = “ "TE Eb. : : I ə - :
 +
“ə “əba ü—ii 3 , . — == k
 +
: ə ü . ... FE otu 1 kİ | | yə : ul
 +
 +
 +
ə -
 +
EF: z.
 +
 +
 +
baa -.. "la k
 +
7 i
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Ukra|na SSR. 1. Desna cayı 2. Xerson vil. Askaniya-Nonva qoruqu. 3. Lvov vilayəti ərazısində FDrujbaz neft kəməri
 +
O, Paton adına kerpu. 6. Donetsk, İlic prospekti. 7. Lvov iqəhərindən gə-
 +
 +
 +
4. Kiyev. Kreppiatik prospekti. 5. Kiyen. Y.
 +
runuiy, 8. Dnepropqtrovsk izəhəri, 9, Xarkov ipəhərindən gərunupt. 10. Odessa, Dəniz portu. 11, Cernovtsı, Teatr ialı
 +
 +
 +
 +
 +
 +
a
 +
 +
 +
i
 +
gə ayr
 +
 +
 +
a...
 +
I Fatih q ə ii Vedi,
 +
06 03 YA
 +
 +
 +
Ki ok ara .
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Ukrayna SSR, 1 Kiyev aviasiya istehsalat birliyinin qurapdırma sexində. 2. Xarkov vilayəti. S. M, Kirov ad. turbin
 +
Zavodunda. Z. Nikolayev. *“Okeanə gəmiqayırma zavodunun dokunda. 4. Xerson pambıq-parca kombinatında. 5. Taxıl yıqımı.
 +
. Dnepropetrovsk vil. Apostolovski sovxoz-kombinatı. 7. M. O, Mikeptin. Kiyendə Boqdan Xmelnitskinin abidəsi.
 +
Tunc, qranit. 1870—88. 8. Kiyevdə USSR Xalq Təsərrufatı Nailiyyətləri Sərgisində. 9. V. Z. Boroday, V. İ. Zno-
 +
a, İ. S. Zn oba. Kiyevdə V. İ. Leninə abidə. Tunc, qranit. 1977. 10. F. Q. Kricevski. FVrangelə qalib gələnlərə-
 +
1934—35. Ukrayna Təsviri Sənəti Muzeyi. Kiyev. 11. Y. S. Meytusun cYaroslav Mudrıq operasından səhnə. 1975. T. Q.
 +
1Pevcenko ad. Opera və Balet Teatrı. Kiyev. 12. *Knyagina Olqa haqqında əfsanəə filmindən kadr. Rej. Y. G. İl yenko.
 +
1985.
 +
 +
 +
FƏHLƏ-KƏNDLİ MUӰXBİRLƏRİ HƏRƏKATI
 +
 +
 +
riatın sinfi muttəfiqi haqqında par-
 +
tiyanın strategiya və taktikasını ipp-
 +
ləyib hazırladı. Qərbin s.-d. partiya-
 +
larından fərqli olaraq, bolpteviklər
 +
partiyasının proqramında F.s.i.k.i.
 +
mӱddəası əz əksini tapmıp və proq-
 +
rama gəndlilərin mənafeyini ifadə
 +
edən tələblər daxil edilmiiidir.
 +
B. İ. Lenin batida olmaqla bolievik-
 +
lər partiyası inqilabi hərəkatın bu-
 +
tun mərhələlərində inqilabın qariyı-
 +
sında duran konkret vəzifələrlə əla-
 +
qədar kəndli məsələsinə dair əz pqtuar-
 +
larını irəli surmutidur. İnqilabın
 +
burjua-demokratik mərhələsində bol-
 +
peviklər fəhlələrin butun kəndli-
 +
lərlə ittifaqı, sosialist inqilabı
 +
mərhələsində isə fəhlələrin yalnız
 +
yoxsul kəndlilərlə ittifaqı iquarı
 +
ilə cıxıti edirdilər. Cunki inqila-
 +
bın birinci mərhələsində mutləqiyyə-
 +
tin devrilməsi, təhkimcilik qalıqla-
 +
rının ləqrvi və mulkədar torpaqları-
 +
nın musadirəsində butun kəndlilər
 +
maraqlı idilər. İnqilabın ikinci
 +
mərhələsində isə fəhlə sinfi butun
 +
kəndlilərlə ittifaqa girə bilməzdi,
 +
cunki muӱlkiyyətci kəndlilər bu inqi-
 +
labın tələblərini mudafiə etmirdi-
 +
lər.
 +
 +
“ə Oktyabr sosialist inqila-
 +
bının qələbəsi ilə fəhlələrin və yox-
 +
sul kəndlilərin iradəsini ifadə edən
 +
siyasi hakimiyyət—proletariat dik-
 +
taturası quruldu. .S. i K.H. pro-
 +
letariat diktaturasının ali prinsipi
 +
oldu. V. İ. Lenin yazırdı: “Sovet ha-
 +
kimiyyətinin butun .. BƏ nalarbı öy
 +
ittifaqdadır, bu ittifaq—sosialist
 +
dəyipikliyi ipini, kapital ӱzərin-
 +
də qələbə ipini, hər cӱr istismarın
 +
aradan qaldırılması iptini qalibiy-
 +
 +
 +
yətli sona catdıracaqımıza rəhidirə"
 +
 +
 +
(Əsər. tam kulliyyatı, c. 38, cəh. 26
 +
Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən
 +
sonra bali verən inqilabi dəyipiklikə
 +
lər nəticəsində ortabablar kəndlilə-
 +
rin əsas hissəsini təikil etdi. Orta-
 +
babların yardımı olmadan fəhlə sin-
 +
finin Hakimiyyəti əlində saxlaması,
 +
sosializm qurması mumkun deyildi.
 +
V. İ. Lenin kəndin sosial struktu-
 +
rundakı dəyipikliyi və ortababların
 +
Sovet hakimiyyətini mudafiəyə doqru
 +
dənupqunu nəzərə alaraq yeni strateji
 +
iquar irəli surdu: c“Qolcomaqa qariı
 +
mubarizədən bircə dəqiqə də əl cəkmə-
 +
dən və yalnız yoxsullara məhkəm ar-
 +
xalanmaqla orta kəndli ilə saziiə
 +
girməyi bacarmaqu (yenə orada, c. 37,
 +
səh. 208). RK(b)P-nin 8-ci qurultayı
 +
bu xətti bəyəndi. Fəhlə-kəndli itti-
 +
faqının formaları konkret icti-
 +
mai-siyasi ipəraitlə, və gəda lak qu-
 +
ruculuqunun u və Ya digər mərlələ-
 +
sində partiyanın qarpısında Duran
 +
vəzifələrlə muəYYƏN edilirdi. ətən-
 +
dapq muharibəsi dəvrundə proleta-
 +
riatla kəndlilərin hərbi-siyasi itti
 +
faqı daxili və xarici duimənlərin
 +
darmadaqın olunmasında, "birə ın
 +
nailiyyətlərinin qorunmasinan ink
 +
ci dərəcəli əhəmiyyət kəs etdi. Və
 +
təndap muharibəsindən sonra x.T.-NIN
 +
bərpası və mӱvəffəqiyyətlə sosializm
 +
quruculuquna gecmək ucun fəhlə və
 +
kəndlilərin iqtisadi ittifaqını ya-
 +
ratmaq lazım gəldi. Yeni iqtisadi
 +
siyasətin tətbiqi F.s.i.k.i.-nı Məh-
 +
gəm iqtisadi zəmin ӱzərinə gecirdi.
 +
SRİ-də sosializm quruculuqruna
 +
dair Lenin planının həyata geciril:
 +
məsi F.s.i.k.i.-nın mehkəmləndiril-
 +
 +
 +
ASE—35., c. 9
 +
 +
 +
məsində cox bəyuk rol oynadı. Sosia-
 +
lizmin qələbəsi ilə muxtəlif sinif-
 +
lərin siyasi və iqtisadi ittifaqı so-
 +
sial cəhətdən birtipli siniflərin
 +
sıx dostluquna cevrildi. Sovet xal-
 +
qının mə”nəvi-siyasi birliyi bu zəmin
 +
əsasında formalatdı. F.s.i.k.i. əzu-
 +
nӱn məhkəmliyini və əhəmiyyətini Be-
 +
yuk Vətən muharibəsi illərində, bər-
 +
pa dəevrundə, xam və dincə qoyulmuyt
 +
torpaqların MƏHHMCƏHH/TMƏC İNDƏ VƏ S.
 +
bir daha numayitn etdirdi. F.s.i.k.i.
 +
zəminində SSRİ-də inkipaf etmiil
 +
sosializm cəmiyyəti qurulmutdur.
 +
SSRİ Konstitusiyasının 19-cu maddə-
 +
sində deyilir: -“SSRİ-nin sosial
 +
əsasını fəhlələrin, kəndlilərin və
 +
ziyalıların sarsılmaz ittifaqı təii-
 +
kil edirə. Yetkin sosializmdə cəmiy-
 +
Yətin təkmillətdirilməsi qrosesində
 +
sosial strukturun inkilafında mu-
 +
hum dəyipikliklər bapi verir. Bu in-
 +
kipafın batlıca meyli sosial yek-
 +
cinsliyə doqru irəliləyitdir.
 +
 +
Digər sosialist əlkələrində F.s.i.
 +
k.i. iiyralcılara və daxili irticaya
 +
qaripı mӱbarizənin gediiyində yaran-
 +
mıp, sosializm quruculuqu prosesin-
 +
də xeyli mehkəmlənmitdir.
 +
 +
Fəhlə sinfinin kəndlilərlə, di-
 +
gər qeyri-proletar zəhmətketi kutlələ-
 +
ri ilə ittifaqı istər inkipaf et-
 +
mipq kapitalist əlkələrində və istər-
 +
sə də inkitaf etməkdə olan əlkələr-
 +
də, həmcinin dunyanın milli istiq-
 +
laliyyət uqrunda mubarizə gedən r-n-
 +
larında azadlıq hərəkatının muvəf-
 +
fəqiyyəti ucun zəruri ipərtdir.
 +
 +
Ədə Marks K., 1848-ci ildən 1850-
 +
ci ilədək Fransada sinfi mubarizə,
 +
Marks Ki və Engels F., Secilmiit əsərlə-
 +
ri, c. 1, B., 1978, yenə onun, Lui
 +
Bonapartın on səkkiz brumeri, Yenə ora-
 +
da: Engels F., Almaniyada inqilab və
 +
əksinqilab, yenə orada: Lenin V. İ.,
 +
Əsərləri (bax Mə”lumat cildi, H. 1, səh.
 +
470—474), Sov.İKP Proqramı, B., 1977:
 +
SSRİ Konstitusiyası (Əsas Qanunu). B,,
 +
1977, Sov İKP MK plenumunun materi-
 +
alları. 23 aprel 1985-ci il, B., 1985:
 +
Andropov Y. V., Secilmit nitqlər
 +
və məqalələr, nəpr 2, B., 1983: Qorba-
 +
cev M. S., Jivoe tvorcestvo naroda,
 +
M.. 1984: Kommunist və fəhlə partiyala-
 +
rının beynəlxalq mupavirəsi. Sənədlər
 +
və materiallar, B., 1970, Quliyev C.
 +
S., Fəhlə sinfi ilə kəndlilərin sarsıl-
 +
maz ittifaqı Sovet dəvlətinin məhkəmli-
 +
yinin əsasıdır, B., 1957, Pıxlinsgi
 +
Z. B., İkinci bepillik illərində Azər-
 +
baycanda fəhlə sinfi ilə golxozcu kənd-
 +
lilərinittifaqının məhkəmlənməsi, B
 +
1961: Boqomolov T. İ., Sogəz rabo-
 +
ceqo klassa i krestrinstva v borhbe za so-
 +
pializm i kommunizm v SSSR, Omsk, 1971:
 +
Andreev V. M., Pod znamenem prole-
 +
 +
 +
tariata. QTrudovos krestvinstno v qodı
 +
qrajdanskoN vonpnnı, M., 1981
 +
 +
 +
FƏHLƏ FAKULTƏLƏRİ, SSRİ-
 +
d ə—vaxtında orta təhsil ala bilmə-
 +
yən fəhlə və kəndliləri 1920—30 il-
 +
lərdə ali məktəblərə hazırlayan umum-
 +
təhsil muçəssisələri. İlk F.f. 1919
 +
ildə Moskvada gecmiti Kommersiya
 +
in-tunda (indiki G. V. Plexanov ad.
 +
Moskva X. T. İn-tu) acılmınqdır.
 +
Z0-cu illərin 2-ci yarısında əlkədə
 +
umumi və orta ixtisas təhsilinin in-
 +
kipafı ilə əlaqədar əhəmiyyətini
 +
itirdiyindən ləqv edilmipdir. Fəhlə
 +
və kəndlilərin ali məktəbə daxil ol.
 +
maq imkanlarını yaxtılapdırmaq
 +
ucun 1969 a ali məktəblərdə ha-
 +
zırlıq pe bələri yaradılmıtndır.
 +
FƏHLƏ-KƏND MH "MYRAGHƏ (yu-
 +
RASI, Mudafiə Purası—
 +
 +
 +
545
 +
 +
 +
Vətəndat muharibəsi və xarici hərbi
 +
mudaxilə dəvrundə Sovet dəvlətinin
 +
fəvqəl”adə ali ӧrqanı (1918—20), 1918
 +
il noyabrın Z0-da URMİK yaratmıpi-
 +
dır. Sovet resp:-sının mudafiəsi
 +
ucun quvvə və vəsaitlərin səfərbər
 +
edilməsi sahəsində butun hakimiyyə-
 +
tə malik olan PQuranın qərarları
 +
mərkəz, yerli idarələr və vətəndai-
 +
lar ucun MƏRÜTƏR idi. Sədri V. İ.
 +
Lenin, katibi L. A. Fotiyeva olmuii-
 +
dur. 1920 ilin aprelində FKMPT-nin
 +
əsasında Əmək və M udafiə Phurası
 +
yaradıldı. | |
 +
FƏHLƏ-KƏNDLİ MUFƏTTİİYLİ-
 +
Yİ (FKM)—1920—34 illərdə fəaliy-
 +
İƏT KƏCTƏPMHII COBET dəvlət nəzarəti
 +
orqanı. Vəzifəsi burokratizmə və su-
 +
rundurməciliyə qariyı mӱbarizə, dəv-
 +
lət idarəciliyi və təsərrufat orqanla"
 +
rının, ictimai təppkilatların fəa-
 +
liyyətinə nəzarət, heəkumətin dekret
 +
və qərarlarının icrasını yoxlamaq
 +
idi. 1923 ildə FKM və Mərkəzi Nə-
 +
zarət Komissiyası birlətdirilərək
 +
vahid nəzarət orqanı—FKM—MNK
 +
yaradıldı. 1924 ildə ittifaq resp.
 +
Xalq FKM Komissarlıqı təigil
 +
edildi. Partiyanın 17-ci qurultayı-
 +
nın (1934) qərarına əsasən MNK—
 +
FKM UİK (6) P MK yanında Partıi-
 +
ya Nəzarəti Komissiyasına və SSRİ
 +
XKS yanında Sovet Nəzarəti Komis-
 +
siyasına cevrildi.
 +
“FƏHLƏ-KƏNDLİ MUXBİRİz( —
 +
aylıq jurnal, AK(b) P MK-nın orqa-
 +
nı. 1927 ilin yanvarından 1941 ilin
 +
iyununadək nəir edilmii, 1927—32
 +
illərdə cAzərbaycan iici-kəndli muX-
 +
biriz, 1936 ilin martından 1938 ilin
 +
fevralınadək “İtici-kəndli muxbiriz
 +
adı ilə resp. c Kommunistg qəzetinin
 +
aylıq nəpri kimi cıxmındır. 4“F.-
 +
k.m.ə fəhlə-kəndli muxbirləri hərə-
 +
katının ip təcrubəsini, Yerli par-
 +
tiya təppkilatlarına kəmək yolları-
 +
nı, partiya-sovet mətbuatının nəzəri
 +
BƏ təcrubi məsələlərini ipıqlandır-
 +
 +
 +
mıqidır.
 +
FƏ hHTƏ.KƏHARM MUXBİRLƏRİ
 +
HƏRƏKATI, SSR İ-də — genin
 +
 +
 +
zəhmətkeii kutlələrinin mətbuatda,
 +
radio və televiziyada cıxıptı, sovet
 +
adamlarının əmək və siyasi fəallı-
 +
qının təzahur formalarından biri.
 +
F.-k.m.H. inqilaba qədərki dəvrdə—
 +
us proletariatının sinfi pquurunun
 +
etipdiyi bir vaxtda yaranmıpl, İLK
 +
betppilliklər dəvru kutləvi xarakter
 +
almıpdır. Hazırda sovet mətbuatı-
 +
nın umumxalq mahiyyətini əzuӱndə tə-
 +
cəssum etdirir. Kommunist partiyası
 +
F.-k.m.H.-nı genitləndirməyə diqqət
 +
yetirmit, Sov.İKP MK mətbuatın
 +
fəhlə-kəndli fəalları ilə əlaqəsini
 +
daha da mehkəmlətmək haqqında vaxt-
 +
apırı (1924, 1925, 1931, 1958, 1968
 +
və s. illərdə) mӱvafiq qərarlar qəbul
 +
etmitdir.
 +
 +
Fəhlə-kəndli muxbirləri kommu-
 +
nizm quruculuqunun butun mərhələlə-
 +
rində partiyanın yaxın kəməkciləri
 +
olmutilar. Sov. İKP MK-nın Umum-
 +
ittifaq fəhlə muxbirləri mutlavirə-
 +
sinin 50 illiyi (1973) haqqındakı
 +
qərarında qeyd edilmitdir ki, SSRİ-
 +
də F.-k.m.H. sayca artmızl, təpykilat-
 +
ca məhkəmlənmiii, beyug ictimai-si-
 +
yasi quvvəyə cevrilmitdir. F.-g.m.h.
 +
7 mln.-dan cox qabaqcıl fəhlə, gol--
 +
xozcu və ziyalını əhatə edir (1984),
 +
1924 ildən nəpr olunan cRaboce-krest-
 +
yanski korrespondentə jurnalı F.-
 +
 +
 +
046
 +
 +
 +
FƏHLƏ-GƏNCLƏR MƏKTƏBİ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
k.m.H.-nın ip təcrubəsini mumilət-
 +
dirir (bax həmcinin Coxtirajlı
 +
gxətbuat, Divar qəzeti məqalələrinə),
 +
FƏHLƏ –- GƏNCLƏR MƏKTƏBİ,
 +
SSR İ:də —istehsalatdan ayrıl-
 +
mamaqla tə”lim verən ӱmumtəhsil mək-
 +
təbi. İstehsalatda calıtan yeniyetmə-
 +
lər ucun 1943 ildə yaradılmıpl, 1944
 +
ildən F:g.m. adı verilmiidir. 2 nə-
 +
vu olub: yeddiillik (5—7-ci sinif-
 +
lər) və orta (5—10-cu siniflər) mək-
 +
lr 1958 ildən axtam (nəvbəli)
 +
orta ӱmumtəhsil məktəbinə cevril-
 +
mipdir (bax Axiaam təhsili). Azərb.
 +
SSR-də 262 axtam məktəbi var. Bun-
 +
larda 115 minədək pagird təhsil alır
 +
(1983/84).
 +
FƏHLƏLƏR ƏLEYHİNƏ QANUNVE-
 +
RİCİLİK—kapitalist əlkələrində
 +
zəhmətketplərin iqtisadi vəziyyətinin
 +
pisləpdirilməsinə, fəhlə sinfinin
 +
sinfi mӱbarizəsinin yatırılmasına
 +
yenəldilmiti huquq normaları siste-
 +
mi. Kapitalın fəhlə hərəkatına qar-
 +
iqı istifadə etdiyi əsas vasitələr-
 +
dən, burjua əmək huququnun əsas meyl-
 +
lərindən biridir. F.ə.q.-in formala-
 +
rı mӱxtəlifdir və onlar əlkənin si-
 +
yasi rejimi ilə muəyyən edilir. Fa-
 +
pist diktaturası əlkələrində F.ə.q.
 +
acıq zorakılıq xarakteri dapqıyır.
 +
Burjua-demokratik əlkələrdə F.ə.q.-
 +
in mahiyyəti ona ayrı-ayrı kicik mu-
 +
tərəqqi mӱddəalar daxil etməklə pər-
 +
dələnir. Fəhlə hərəkatını sarsıt-
 +
maq, kommunist partiyalarının fəh-
 +
lə sinfi arasında nufuzunu zəif-
 +
lətmək məqsədini gӱdӱr. Bu məqsədlə
 +
həmkarlar ittifaqlarının fəaliy-
 +
yəti ӱzərində dəvlət nəzarəti tətbiq
 +
olunur, siyasi tə”tillər və həmrə”ylik
 +
tə”tilləri qanunsuz hesab edilir, həm-
 +
karlar ittifaqlarının fəaliyyəti,
 +
SƏhMƏTKEHLTƏDHH tə”til etmək və kol-
 +
lektiv mӱqavilə baqlamaq huququ məh-
 +
dudlaqidırılır. F.ə.q.-in ləqv edil-
 +
məsi uqrunda mubarizə fəhlə sinfi-
 +
nin sinfi mubarizəsinin muӱhum his-
 +
səsidir.
 +
FƏHM VƏ ZƏKA—marksizmə qədərki
 +
fəlsəfədə yaranmıni və fikri fəa-
 +
liyyətin iki səviyyəsini ifadə edən
 +
əlsəfi kateqoriyalar. Antik fəlsə-
 +
ənə Q), və z. iki cruhi qabiliyyətə
 +
kimi fərqləndirilirdi: fəhm (muha-
 +
kimə qabiliyyəti) nisbi, adi və fani
 +
olanı dərk edirsə, zəka mutləq, ila-
 +
i və sonsuz olanı apkara cıxarır.
 +
Kuzalı Nikolay, C. Bruno, F. TPel-
 +
linq və b.-nın təsəvvurunə gərə fəhm
 +
İLƏ muqayisədə zəkada daha yuksək
 +
dərketmə qabiliyyəti var.
 +
 +
Fikri fəaliyyətin (F. və z.-nın)
 +
iki səviyyəsi haqqında təsəvvurlərin
 +
mufəssəl iplənməsi Kanta məxsus-
 +
dur. “Bizim hər bir biliyimiz hiss-
 +
lərdən batlanır, sonra fəhmə kecir
 +
və zəkada bapa catırk (Kant İ.,
 +
Soc., M., 1964, t. 3, s. 340). Fəhmin
 +
idrakda əsas vəzifəsi—təzahurlərin,
 +
duyqu materialının fikrən qaydaya
 +
salınması, sistemlətdirilcəsidir.
 +
Kantın fikrincə fəhm, məzmunu his-
 +
si idrakın nəticəsindən ibarət olan
 +
biliyə rma verir. Fəhm həmitə
 +
sonlu, məhdud xarakterdə olur, cunki
 +
hissi idrakın tərətdiyi məzmun MəƏh-
 +
duddur. EYni zamanda Kanta gərə tə-
 +
fəkkurə bu sonludan kənara cıxmaq,
 +
son təcrӱbə cərcivəsi ilə məhdudlati-
 +
mayan qəti əsaslar axtarmaq xasdır.
 +
Sonsuzu, qəti və mutləqi tapmara ca-
 +
lıtan bu cur təfəkkur zəkadır. La-
 +
 +
 +
kin zəka bu məqsədə cata bilmir və
 +
 +
 +
həlledilməz ziddiyyətlərə—aitinomi-
 +
yalara uqrayır.
 +
 +
Rasional idrakın iki pilləsi ki-
 +
mi F. və z.-nı fərqləndirən Kant ən”-
 +
ənələrini davam etdirən Hegel zəka-
 +
nı (csonsuzə təfəkkur kimi) fəhmə
 +
(csonlug təfəkkur kimi) qariqı qoyur.
 +
Lakin Hegelə gərə, fəhmin sabitliyi,
 +
muəyyənliyi və sonluluqu təfəkkurun
 +
sistemli fəaliyyətinin əsasında, qav-
 +
rayıptın catdırdıqı materialın qay-
 +
daya salınması əsasında durur. Fəh-
 +
min qanunauyqunluqunu qəbul etməklə
 +
bərabər Hegel gestərirdi ki, təfək-
 +
kurun imkanları fəhmi fəaliyyətlə
 +
bitmir. Kantdan fərqli olaraq Hegel
 +
idrakda zəkanın əməli funksiya yeri-
 +
nə yetirməsini qəbul edirdi: zəka pil-
 +
ləsinə catdıqda təfəkkur sərbəst, hər
 +
hansı xarici məhdudiyyətdən azad ru-
 +
hun daxili fəallıqrı kimi cıxıpt
 +
edir. İdrak dialektikası zəkada ək-
 +
sini tapır: Hegel zəka mərhələsində
 +
təfəkkurun fəaliyyətinə onun idrak
 +
məzmununun konkretlətdirilməsi, in-
 +
kipafı kimi baxmındır. Lakin He-
 +
gel bu prosesi mistiklətdirərək, onu
 +
anlayıtlın əzinkitafı kimi izah et-
 +
mipdir.
 +
 +
Dialektik materializm baxımın-
 +
dan nəzəri təfəkkurun inkipaf pro-
 +
esi F. və z.-nın qariılıqlı əlaqə-
 +
sini nəzərdə tutur. Anlayıtlarla cid-
 +
di əməliyyat aparmaq, bilikləri muəy-
 +
yən sistemə salmaq bacarıqı ilə bar-
 +
lıdır. Fəhmə arxalanmaqla zəka ger-
 +
cəkliyin mahiyyətini aydınlaqidıran
 +
yaradıcı idraki fəaliyyət kimi mey-
 +
dana cıxır. Zəka vasitəsi ilə təfək-
 +
kur idrakın nəticələrini sintezləi-
 +
dirir, mevcud biliklər sistemindən
 +
kənara cıxan yeni ideyalar yaradır.
 +
Bax həmcinin Nəzəriyyə məqaləsinə.
 +
“OMAT? (FIAT, Fabbrica Italiana Au-
 +
tomobili Torino)—Flranın)a aBTOMOĞÖH./N
 +
inhisarı. 1899 ildə yaradılmındır.
 +
Qərbi Avropada avtomobil istehsalı-
 +
na gərə 1-ci yerdədir (1983). Bir cox
 +
sənaye pqiirgətlərini birləppdirir.
 +
Xaricdə də mӱəssisələri var. Muasir
 +
poğotuapaan istifadəyə gərə Qərbi
 +
Avropa avtomobilqayırma irmala-
 +
rından fərqlənir. 4“F.ə SSRİ ilə
 +
zunmuӱddətli əməkdailıq edən ilk
 +
 +
taliya piirkətlərindəndir. Volqa
 +
avtomobil zavodunun yaradılmasın-
 +
da iptirak etmitdir. oskvada nu-
 +
mayəndəliyi var. 1983 ildə 1370 min
 +
avtomobil buraxmındır, 250 minə
 +
qədər ippçisi ar,
 +
FİBONACCİ ƏDƏDLƏRİ –hər həd-
 +
di əzundən əvvəlki iki həddin cəminə
 +
bərabər olan ardıcıllıqın (Fibo-
 +
nacci sırası) elementləri: 1, 2, 3, 5,
 +
8,.. Orta əsr italyan riyaziyyatcı-
 +
sı Fibonaccinin :pərəfinə adlandı:
 +
rılmındır. |
 +
FİBRA (lat. (:HIqa—lif)—bir necə
 +
qat kaqız (əsas) kutləsinə sink-xlo-
 +
ridin qatılapdırılmıpq məhlulu (bə”-
 +
zən sulfat turiusu və ya kalsnum-
 +
tiosionat) hopdurmaq, sonra onu pres-
 +
ləmək yolu ilə alınan material. F.
 +
ucun kaqızı (1 m?-in kutləsi 65—
 +
Ə0 2) aqardılmın əski Yarımkutləsin-
 +
dən (bə”zən selluloz ilə qarınıq) is-
 +
tehsal edirlər. Qalınlırı 0O,1-dən 76
 +
mm-dək olan vərəqlər, borular və cu-
 +
buqlar pəklində hazırlanır. Elek-
 +
triki, istiliyi izolyasiya edir, ara-
 +
qatı və dərini əvəz edən material ki-
 +
mi iplədilir.
 +
 +
 +
FİBRİN (lat. (:Iqa—lif)—trombin
 +
fermentinin tə”siri ilə qan plazması
 +
fibrinogenindən əmələ gələn irimo-
 +
lekullu zulal, Qan laxtalandıqda
 +
trombun əsasını təpkil edir. OD. yu
 +
mərhələdə əmələ gəlir. 1-ci mərhələdə
 +
fibrinogen molekulundan iki A və
 +
iki B peptidi ayrılır və fibrin-mo-
 +
nomer əmələ gəlir. 2-ci mərhələdə
 +
fibrin-monomer əzbatına laxtalanır
 +
və qeyri-stabil F.-ə cevrilir. 3-cu
 +
mərhələdə sabitlətdirici amilin tə”-
 +
siri ilə qeyri-stabil F. stabilləpqir
 +
və qatı sidik cəvhəri məhlulunda
 +
həll olmayan fibrin-polimerə cevri-
 +
lir. F. laxtalanmıiy qanın yuyulma-
 +
sı və qurudulması yolu ilə alınır.
 +
F.-dən tibdə geniiy istifadə slunur.
 +
FİBROADENOMA (lat. Q:Iqa—lif
 +
--adenoma)—birlətdirici və vəzili
 +
toxumadan tərəyən Yetiiimiyi salamat
 +
imi. Vəzi quruluiqlu orqanlarda (sud
 +
və prostat vəzidə) əmələ gəlir. Əla-
 +
mətləri: sud vəzisinin F.-sında
 +
aqrı, prostat vəzinin F.-sında sidik
 +
ifrazının cətinlətməsi. Xərcəng
 +
xə:təliyinə cevrilə bilər. M uali-
 +
cəsi cərrahi yolladır.
 +
FİBROBLASTLAR (lat. ?Ӱ:İqa—lif
 +
-- yun. Ia51ӧz—rutpeym, c ucərti) —
 +
onurqalı heyvan və insan orqanizmi-
 +
nin birlətdirici toxumasının əsas
 +
huceyrə forması. F. lif və birləi-
 +
dirici toxumanın əsas maddəsini ha-
 +
sil edir.
 +
 +
FİBROZ (lat. HIqa—lif –-- yun, osis—
 +
xəstəlik halı)—birlətdirici toxu-
 +
manın patoloji tərəməsi.
 +
FİBROİN (lat. HIqa—lif) — sadə
 +
zulal. Cuculərin ipəksarıyan vəzilə-
 +
rinin, herumcəklərin tor vəziləri-
 +
nin və b. buqumayaqlıların ifraz
 +
etdiyi təbii ipək lifinin əsas kut-
 +
ləsini təptkil edir.
 +
 +
FİBROLİT (lat. bIa—lif--yun.
 +
11(hoz — datpp)—mineral yapıtidırıcı
 +
(əsasən, portlandsement) və xususi qay-
 +
dada hazırlanmıt aqac yonqarının
 +
qarıptıqından alınan iniyaat və is-
 +
tilik izolyasiyası materialı. F.
 +
240x55x10 sm elculu tazacıqlar (pək-
 +
lində buraxılır.
 +
 +
FİBROӦMA (nar. QIIqa—lif -- ...oma)
 +
—birlətdirici toxumadan əmələ gəl-
 +
mili Yetitimiii salamat iqiti. Bədənin
 +
hər yerində tərəyə bilər. Diffuz və
 +
məhdud formada olur. F.-nın mənbə-
 +
yi ibroblastlardır (ikinci adı
 +
da—fibroblastoma buradandır). Əla-
 +
mətləri və gediili əyumə tempindən
 +
BƏ Yerindən asılıdır. Bəzən yaman
 +
itiptə cevrilə bilər. Mualicəsi
 +
cə rrahi yolladır.
 +
FİBROSARKOMA (lat. (:İqa—lif--
 +
sarkoma) — birlətdirici toxumadan
 +
əmələ gəlmiti Yetitpməmisi yaman pqipt.
 +
Bədənin hər yerində tərəyə bilər. Əsa-
 +
sən, qan yolu ilə metastaz verir. His-
 +
toloji muayinəyə əsasən fibromadan
 +
 +
 +
fərqlənir. Mualicəsi cərrahi
 +
usulladır.
 +
FİVA (yun. Theba:)— Beotiyada qə-
 +
 +
 +
dim yunan tpəhəri. Əsası Mikena dӧev-
 +
rundən qoyulmupt, e.ə. 6 əsrdə mədəni
 +
və dini mərkəzə cevrilmitdir. E.ə. 4
 +
əsrin 1-ci yarısında Beotiya ittifa-
 +
qına baicılıq etmipdir. F.-nı e.ə.
 +
338 ildə Makedoniya tutmui, Makedo-
 +
niya əleyhinə usyan zamanı (e.ə. 335)
 +
pəhər laqıdılmhntdı. Hazırda yerin-
 +
də kicik F. mrəhəpn iepnəninp.
 +
 +
FİVA (yun. Thebay, Qədim Misir di-
 +
lində U aset)—Qədim Misirin ək
 +
 +
 +
FİDİ
 +
 +
 +
547
 +
 +
 +
km  İMİ II s OU/
 +
 +
 +
bey YK təhərlərindən və mədəniyyət
 +
mərkəzlərindən biri. E.ə. 3-cu min-
 +
illiyYiİn ortalarından mə”lumdur. X1
 +
sulalə (e.ə. 22—e.ə. 20 əsrlər) dəvrun-
 +
də Misirin paytaxtı olmui, XX1—
 +
XX1P sӱlalələr (e.ə. 10—e.ə. 8 əsr-
 +
lər) zamanı siyasi mərkəz kimi əhə-
 +
miyyətini itirmiii, dini mərkəz ola-
 +
raq qalmıtidır. E.ə. 88 ildə 1X Pto-
 +
lemey Soter F.-nı tamamilə darıt-
 +
mıpidır. 19 əsrin 1-ci yarısından
 +
F.-da arxeoloji qazıntı və bərpa
 +
ipləri aparılır.
 +
F. ərazisində məhtətəm məbəd an-
 +
samblları var (Nil cayının ii, sahi-
 +
lində— Karnak və Luksorda). Nilin
 +
q. sahilində, əsasən nekropollar (Bi-
 +
ban əl-Moluk və s.) və fir”onların
 +
dəfn mə”bədlərinin xarabalıqrı qal-
 +
mılpidır |11 Amenhotepin məbədi
 +
(e.ə. 15 əsr, me”mar Xapu oqlu Amen-
 +
hotep, mə”bəddə fir”onun yunanlar
 +
arasında c“Memnon azmanlarıg adı
 +
ilə məphur olan 2 nəhəng Heykəli
 +
qalmınidır. Mə”bəddən Nilə doqru
 +
sfinkslər xiyabanı uzanırdı:q bu
 +
sfinks heykəllərindən ikisi hazırda
 +
Leninqradın Universitet sahil kucə-
 +
sində qoyulmutidur), P Ramsesin mə”-
 +
bədi (“Ramesseumə, e.ə. 13 əsrin 1-ci
 +
yarısı, me”mar Penra) və s. |. F. ya-
 +
xınlıqındakı Deyr əl-Bəhridə yerlə-
 +
pən Qədim Misir me”marlıq kompleks-
 +
ləri məphurdur. F.-nın yatayın d-mə-
 +
həlləlzri indiki Luksor it.-nin al-
 +
tında qaldıqından eyrənilməmiidir.
 +
Əd. MixalovskiNn K.,
 +
Bapmana, 1973.
 +
C(MHTYP (nar. figura—xapHuH KepY-
 +
HYUI) (h ə H n ə C ə 1 Ə)—MYXTƏTHÖÜ HƏT-
 +
tələr coxluquna tətbiq edilən termin.
 +
Adətən sonlu sayda nəqtələr coxluqu
 +
pəklində gestərilə bilən xətlər və
 +
səthlər (xususi halda nəqtə, xətt və
 +
cərh easy, o. aanaHbıp. -
 +
FİQURASİYA (lat. figuratio—dop:
 +
Ma, Yeyrn, o6pa3/b: Höanə, fiquro—)a-
 +
ratmaq, bəzəmək), musiqidə—mu-
 +
siqi materialının iiylənmə usulla-
 +
rından biri. Melodik F. (bir-
 +
səsli və ya polifonik əsərlərdə əsas
 +
səsin ətrafında melodik gəzitmələr,
 +
melədik xəttin variantları), har-
 +
monik F. (akkord səslərindən bi-
 +
rinin, əsasən basın, akkordun digər
 +
səsləri ilə ardıcıl Yerini dəyitmə-
 +
siy, ritmik F. (bir səsin və Ya
 +
bir qrup səsin, akkordun təkrarla-
 +
rından ibarət ritmik formullar)
 +
kimi nəvləri var.
 +
FİQURLU SURUXİYMƏ, konki.
 +
lərdə—idman nӧvu qadın və kippilə-
 +
rintək və qopa cıxınlarından, həm-
 +
cinin idman rəqslərindən ibarətdir.
 +
F.s. idman novu kimi 19 əsrin
 +
60-cı illərində yaranmıtqdır. Dunya
 +
cempionatları kipilər arasında 1896,
 +
qadınlar arasında 1906, qopa cıxı1-
 +
lar uzrə 1908 illərdən, Avropa cem-
 +
pionatları kipilər arasında 1891,
 +
qadınlar arasında va qoya cıxınlar
 +
uzrə 1930 illərdən, SSRİ cempio-
 +
natları kipiilər arasında və qopa cı-
 +
xıplar uzrə 1924, qadınlar arasın-
 +
da 1928 illərdən kecirilir. F.s. 1908
 +
illən Olimpiya oyunları proqramına
 +
(1908 və 1920 illərdə yay, 1924 ildən
 +
qıti proqramına) daxil edilmiiidir.
 +
F.s.-nin bir nevu də 1948 ildən yayı-
 +
lan idman rəqsləridir. Bu HƏB Y3DƏ
 +
1952 ildən dunya, 1954 ildən Avropa,
 +
1964 illən SSRİ cempionatları ke-
 +
cirilir. Olimpiya oyunları proqra-
 +
 +
 +
25*, “. 9
 +
 +
 +
Fivı.
 +
 +
 +
mına 1976 ildə daxil edilmiptdir.
 +
F.s. Skandinaviya əlkələri, B. Bri-
 +
taniya, Avstriya, ABPP, Kanada, sosia-
 +
list əlkələrindən SSRİ, ADR, CSSR,
 +
PXR, MXR-də genip yayılmıtdır.
 +
Beynəlxalq yarıplarda sovet idxan-
 +
cılarından İ. Rodnina (1969—80
 +
illərdə 10 dəfə dunya və Avropa, 3 də-
 +
ə Olimpiya cempionu: 1969—72 il-
 +
lərdə A. Ulanovla, 1973—80 illərdə
 +
A. Zaytsevlə birgə), idman rəqslərin-
 +
də L. Paxomova və A. Qorikov (1970—
 +
76 illərdə 6 dəfə dunya və Avropa, 1
 +
dəfə Olimpiya cempionları) daha
 +
cox fərqlənmitlər. 1975—85 illərdə
 +
Volkov, V. Kovalyov, İ. Bobrin,
 +
A. Fadeyev (tək cıxınlarda), İ.
 +
Vorobyova və İ. Lisovski (qopa cı-
 +
xıpilarda), N. Linicuk və G. Karpo-
 +
nosov, İ. Moiseyeva və A. Minenkov,
 +
N. Bestemyanova və A. Bukin (idman
 +
rəqsində) və dunya, Avropa və
 +
Olimpiya cempionları olmutlar.
 +
FİQURLU UZGUHCULUKG—bax Uz-
 +
KYUYAYK. ,
 +
FİQURӦVSKİ İvan Vladimirovic
 +
(15.08.1865, kecmiti Vladimir qub.-
 +
nın Pyanqus k.—23.03.1940, Bakı)—
 +
rus və sovet coqrafiyaiqunası. Fizika-
 +
riyaziyyat e.d. (1937). Azərb.SSR əmək-
 +
dar elm xadimi. Qafqazda və Azərb.
 +
SSR-də i limiqunaslıq elminin ya-
 +
radıcılarındandır. 1893 ildə Var-
 +
pava un-tinin fizika-riyaziyyat fa-
 +
kultəsini bitirmipdir. 1894 ildə
 +
Peterburq, 1895—1907 illərdə və 1912
 +
ildən Tiflis (indiki Tbilisi) fi-
 +
zika, 1907—11 illərdə İrkutsk maq"
 +
nitli meteorologiya rəsədxanalarında
 +
itləmitpdir. 1917 ildən sonra Tif-
 +
lisdə ali məktəbdə dərs demit, 1920
 +
ildən isə Azərb.SSR-də elmi fəaliy-
 +
yətə batilamıtndır. 1921 ildə AzPİ -
 +
nin prof., 1924 ildə k.t. fakultəsinin
 +
dekanı iiləmii, 1929 —39 illərdə
 +
Azərb. K.T. İn-tunun (Kirovabad ip.)
 +
fizika və meteorologiya kafedrası-
 +
nın mudiri olmutdur. F.-nin Azərb.
 +
SSR-in iqlimini əyrənmək məqsədi
 +
ilə meteoroloji st.-lar ppəbəkəsinin
 +
yaradılmasında ny ö6eiykayp. 1937
 +
ilin iyununda SSRİ EA Azərb, fi-
 +
lialının Rəyasət Hey”əti tərəfindən
 +
Coqrafiya bəlməsinin rəhbəri secil-
 +
mitpdir. Qafqazın, o cumlədən
 +
Azərb.SSR-in iqlim r-nlaiması xə-
 +
ritəsini tərtib etmitdir.
 +
 +
 +
Əsərləri: Azərbaycanda iqlim ra-
 +
 +
 +
yonlatiması, H. 1—2 (Azərb. və rus dil-
 +
lərində), B., 1925—26. Opıt issledova-
 +
nin klimatov Kankaza, t. 1, SPB, 1912:
 +
 +
 +
Klimatı Kankaza, Tiflis, 1919.
 +
 +
 +
HE (Federation Internationale des
 +
checs— FIDE) — Beyinənxanr HlaharT
 +
Federasiyası. 1924 ildə Parisdə yara-
 +
dılmıntndır. Qərargah-mənzili (1976)
 +
Amsterdamdadır. 123 əlkənin milli
 +
federasiyasını birlətdirir (1985).
 +
SSRİ PPahmat Federasiyası (1924—
 +
59 illərdə — Umumittifaq TPahmat
 +
Seksiyası) 1947 ildən FİDE-nin uz-
 +
 +
 +
vudur. ei
 +
 +
FİDEİZM (fr. fidöisme, nar. fides—
 +
din, inam)u—elmi dinə tabe etməyə,
 +
dini ehkamları mudafiə ucun elmi
 +
biliklərdən istifadəyə cəhd gestə-
 +
rən mӱrtəce tə”lim. F.-ə gərə elm yal-
 +
nız Hadisələrin, faktların ikinci
 +
(fiziki) səbəbləri haqqında bilik ve-
 +
rir, lakin ilkin (fəvqəltəbii) sə-
 +
bəbləri apkara cıxarmaqra, varlı -
 +
qın ən dərin mənbəyini izah etməyə
 +
qabil deyil və elmi idrak həqiqəti
 +
 +
 +
axıradək apkara cıxara bilməz. Fi-
 +
deistlərin fikrincə, yalnız din alə-
 +
min məvcudluqu prinsiplərinin əsl
 +
izahını, insan həyatının məqsəd və
 +
mə”nasını verir, elm isə bu məqsədin
 +
həyata gecməsinə sadəcə vasitə olur.
 +
Halbuki obyektiv həqiqəti yalnız elm
 +
apkara cıxara bilər. F. . burjua
 +
fəlsəfəsi ilə ilahiyyatın ittifa-
 +
qının ideya əsasıdır.
 +
 +
 +
Əd: Qapocka M. P., Materializm
 +
protin fideizma. Leninskie prinpipı
 +
kritiki fideizma i sovremennosth, M.,
 +
1980.
 +
 +
 +
FİDER (ing. Qeedeq, (ee4—qidalan-
 +
dırmaqu–—1)elektroenergeti-
 +
Ka na F.—elektrik enerjisi qaylai1-
 +
dıran kabel və ya hava xətti (6—10
 +
kv). Hazırda 4F.ə termini az ipilədi-
 +
lir. 2)Radiotexnikada F
 +
elektromaqnit rəqslərinin (daleala-
 +
rının) mənbədən iplədicilərə doqru
 +
istiqamətlənmi:i yayılması ucun ətu-
 +
rucu xətt. F.-lər acıq və qapalı
 +
olur. Metal məftil formasında ha-
 +
zırlanmıtn bir, iki və coxnaqilli
 +
xətlər, dielektrik dalqaəturənlər,
 +
linzalı və guzgulu kvazioptik xət-
 +
lər acıq F.-lərə, bir və coxnaqilli
 +
ekranlı xətlər (məs., radiotezlikli
 +
kabel) və metal dalqaəturənlər qapalı
 +
F.-lərə aiddir.
 +
 +
FİDİ (Rheqdyaz)—e.ə. 5 əsrin 2-ci
 +
və də rublərində yapamın qədim
 +
yunan heykəltəratı, Yuksək klassika
 +
dəvru qədim yunan incəsənətinin ən
 +
gerkəmli sənətkarlarından biri.
 +
Əsərləri antik mӱəlliflərin yazıla-
 +
rından və surətlərdən mə”lumdur. B
 +
 +
əsərlərdən farslar uzərində qələbə
 +
pərəfinə e.ə. təqr. 460 ildə Afina
 +
11.--ndəki Akropolda ucaldılmıntunc-
 +
dan nəhəng Afina Promaxos heykəli,
 +
Olimpiyadakı Zevs mə"bədində Zevsin
 +
(bu əsər dunyanın yeddi mə"cuzəsindən
 +
biri hesab edilir) və Afina 11.-ndəki
 +
 +
 +
 +
 +
 +
aAtlılapk. Afinadlakı
 +
 +
 +
Parfenon məbə-
 +
dinin Heykəltəratplıq bəzəklərindən. Mər-
 +
 +
 +
mər. E.ə. 438—432, Britaniya muzeyi,
 +
 +
 +
London.
 +
 +
 +
Parfenon mə"bədində Afina Parfe-
 +
nos heykəlləri (hər iki əsər xrisoele-
 +
fantin Heykəl texnikasında hazır-
 +
lanmıddı) daha mamphur olmusdur.
 +
F.-nin yaradıcılıqı haqqında Afi-
 +
na Parfenonunun heykəltəratlıq bə-
 +
zəkləri daha genii təsəvvur yaradır
 +
(mərmər, e.ə. 438—432, Britaniya mu-
 +
zeyi, London: Luvr, Paris, Akropol
 +
muzeyi, Afina). Bu əsərlər F.-nin
 +
rəhbərliyi və ehtimal ki, Heykəltəra-
 +
pın 1pəxsi tptirakı ilə yaradılmıit-
 +
dır. Parfenon mə"bədinin me”marlı-
 +
qı ilə uzvi əlaqələndirilən həmin
 +
heykəllər incəsənət sintezinin ən
 +
yuksək nӱmunələrindəndir.
 +
 +
 +
048
 +
 +
 +
ƏƏ, Nəcəfov M., Fidi, B., 1977,
 +
N goӧberq S. N., FidiNn, M., 1941, Qa-
 +
vela B., Fidiya, | Novi Sad, 1974).
 +
FİZİKA—təbiət hadisələrinin umu-
 +
mi qanunauyqunluqlarını, materiya-
 +
nın (maddə və sahənin) hərəkət qanun-
 +
larını, umumi xassələrini və quru-
 +
lupunu eyrənən elm. F.-nın qanunla-
 +
rı və anlayımpları butun təbiətiqu-
 +
naslıqın əsasını təpjil edir. 4“Fi-
 +
zika yun. rhӱzZ15—təbiət səzundəndir.
 +
Antik dəvrdə elm butun təbiət hadi-
 +
sələrini vəhdətdə eyrənirdi, Yalnız
 +
sonralar təbiət haqqında elm mustə-
 +
qil elmlərə ayrıldı. F. elmini bait-
 +
qa təbiyyat elmlərindən ayıran sərhəd
 +
pqərtidir və zaman kecdikcə dəyitir.
 +
Onun qanunları təcrӱbədən alınan
 +
faktlara əsaslanır və riyazi dildə
 +
ifadə edilir. Muasir F. tədqiqat
 +
usullarına gərə eksperimen-
 +
tal və nəzəri F.-ya ayrılır. F.
 +
əyrənilən obyektə gərə elementar zər-
 +
rəciklər və nӱvə F.-sı, qaz və maye-
 +
lər F.-sı, bərk cisimlər F.-sı və s.,
 +
hərəkət formalarının tədqiqinə gərə
 +
isə mexanika, termodinamika və sta-
 +
 +
 +
tistik mexanika, elektrodinamika,
 +
kvant mexanikası və s. bəlmələrə ay-
 +
rılır.
 +
 +
 +
Fiziki hadisələr hələ qədim dəvr-
 +
lərdə insanların diqqətini cəlb
 +
edirdi və onların izahına edilən
 +
cəhdlər nəticəsində F. elmi yaran-
 +
Mara ballamıtdır. Hələ qədim yu-
 +
nan-Roma dəvrundə (e.ə. 6 əsr—e.ə.
 +
2 əsr) maddənin atomar qurulutu haq-
 +
qında ilk ideyalar yaranmın (Demok-
 +
rit, Epikur, Lukretsi), dunyanın geo-
 +
sentrik sistemi (Ptolemey), stati-
 +
kanın sadə qanunları, ipıqın duz
 +
xətt boyunca yayılma və qayıtma qanun-
 +
ları, həmcinin hidrostatikanın sadə
 +
qanunları kəpf olunmutdur. Aris-
 +
totel əldə edilmip bilikləri yekun-
 +
lapdırıb ezunun F. elmini yaratdı.
 +
Aristotel F.-sı musbət cəhətlərə ma-
 +
lİK olsa da, uzun illər F.-nın inki-
 +
pafına manecilik tərətmitdi. Yal-
 +
nız 159—16 əsrlərdzə F. elmi canlan-
 +
mara ba"pladı. N. Kopernik dӱnyanın
 +
heliosentrik sistemini verdi, 17 əsr-
 +
də F.-da eksperimental usullar sis-
 +
tematik tətbiq olunmara batlandı. Q.
 +
Qaliley dinamikanın ilk əsaslarını
 +
verdi, mexanikadakı nisbilik prin-
 +
sipini (bax Qalileyin nisbrlik pric-
 +
sipi) kəpf etdi, Kopernikin nəzə-
 +
riyyəsini əsaslandırdı, mutpahidə bo-
 +
rusu qurdu və onun vasitəsilə ast-
 +
ronomiyada bir sıra kəpflər etdi.
 +
Qaliley terməmetri ixtira etdixdən
 +
sonra istilik hadisələrinin kəmiy-
 +
Yətcə eyrənilməsinə baptlandı. E. Tor-
 +
ricelli atm. təzyiqinin məvcud oldu-
 +
qunu muəyyən etdi və ilk barocetr
 +
Yaratdı. R. Boyl və E. Mariott ilk
 +
qaz qanununu verdilər. V. Snellius
 +
və R. Dekart ipıqın sınma qanununu
 +
kətf etdilər. U. Hilbert Yerin bə-
 +
Yuğ maqnit olduqunu isbat etdi, elek-
 +
trik və maqnit hadisələrini bir-bi-
 +
rindən ayırdı. Q. Qaliley, X. Huygens
 +
və b.-nın ileyalarını inkitaf etdi-
 +
rən İ. Nyuton mexanikanın əsas qa-
 +
nunlarını verdi (1687). Nyuton mexa-
 +
nikası gey cisimlərinin hərəkətinin
 +
izahında muhum rol oynadı. İ. Kep-
 +
lerin qanunlarına əsaslanaraq Nyuton
 +
umumlunya cazibə qanununu kəif et-
 +
di. Huygens və Q. Leybnits hərəkət
 +
miqdarının saxlanması qanununu ver-
 +
dilər. Fiziki akustika və Həndəsi
 +
 +
 +
FİZİKA
 +
 +
 +
optika xususilə inkitpaf etdi, səsin
 +
sur"”əti əlculdu, teleskop və 6. optik
 +
cihazlar quruldu, fiziki optikanın
 +
əsası qoyuldu, ippıqrın təbiəti haq-
 +
qında korpuskulyar (İ. Nyuton) və
 +
dalra (X. Huygens) nəzəriyyəsi veril-
 +
di (bax Optaika).
 +
 +
18 əsrdə klassik mexanika daha
 +
sur”ətlə inkipaf etdirildi, L. Ey-
 +
ler və 6. səma cisimlərinin mexani-
 +
kasını, bərk cismin dinamikasını
 +
yaratdılar, D. Bernulli, J. Laqranj
 +
və 6, ideal mayenin hidrodinamikası-
 +
nın əsaslarını verdilər, VİKH HƏB
 +
elektrik yukunun varlıqı (PT, DYU-
 +
fe), elektrik yukunun saxlanması (B.
 +
Franklin) və elektrostatikanın əsas
 +
qanunu (H. Kavendit və PT, Kulon)
 +
kətpf olundu, ildırımın elektrik
 +
təbiəti muəyyən olundu (M. V. Lomo-
 +
nosov, G. V. Rixman), istilik tutu-
 +
MY, istilikkecirmə və istilik ipua-
 +
lanması, istilik hadisələri tədqiq
 +
edildi. 19 əsrdə ippıqın dalqa təbiə-
 +
ti (T. Yunq, O. Frenel) və eninə dal-
 +
qa olması isbat olundu. L. Qalvani
 +
və A. Volta elektrik cərəyanını kəif
 +
etdilər. Cərəyanın kimyəvi tə”siri
 +
(H. Devi, M. Faradey) eyrənildi,
 +
elektrik cərzyanının maqnit əqrəbinə
 +
tə”sirinin kəpfi (H. Ersted, 1820)
 +
elektrik və maqnit hadisələri arasın-
 +
da əlaqə olduqunu isbat etdi. A. Amper
 +
butun maqnit hadisələrinin elektrik
 +
cərəyanı nəticəsində yarandıqını
 +
gəstərdi və cərəyanlı naqilə maqnit
 +
sahəsinin tə”sir qanununu (Amper qa-
 +
nunu) verdi, Faradey elektromaqnit
 +
induksiyası hidisəsini kəpf etdi, C.
 +
Dalton isə atomun mevcudluqru anlayı-
 +
pını elmə gətirdi. 19 əsrdə bərk
 +
cisimlər F.-sının əsası qoyuldu. Me-
 +
talların elektrikkecirməsinin təd-
 +
 +
 +
qiqi Om qanununun, istilik xassələ--
 +
 +
 +
rinin əyrənilməsi isə Dulonq və
 +
Pti anununun (1819) kətfinə səbəb
 +
oldu.
 +
 +
F. və butun təbiətiqunaslıq ӱcun
 +
muhum əhəmiyyəti olan enerjinin sax-
 +
lanması və cevrilməsi qanunu da kətif
 +
edildi (R. Mayer, C. Coul, G. Helm-
 +
holts). Bu, istilik hadisələri nə-
 +
zəriyyəsinin əsas qanunu (termodina-
 +
mikanın 1-ci qanunu) oldu. Termo-
 +
dinamikanın 2-ci qanununu isə R.
 +
Klauzius və U. Tomson verdilər. C.
 +
K. Maksvell riyazi ehtimal anlayı-
 +
pından istifadə edərək F.-ya sta-
 +
tistik təsəvvuru daxil etdi, molegul-
 +
ların sur”ətlərə gərə paylanma qanu-
 +
nunu (Maksvell paylanması) kəpf et-
 +
di. L. Boltsman qazların kinetik nə-
 +
zəriyyəsini verdi və termodinamika
 +
qanunlarını statistik kəl
 +
dı, C. U. Gibbsin iiplərində (1902)
 +
klassik statistika tam ipəklə duidu.
 +
19 əsrin 2-ci yarısında Maksvell
 +
elektromaqnit sahəsinin nəzəriyyəsini
 +
elektromaqnit sahəsi ucun
 +
 +
 +
yaratdı, |
 +
tənliklər verdi və elektromaqnit qar-
 +
pılıqlı təsirin sonlu sur"”ətlə
 +
 +
 +
(ipıq sur”əti ilə) yayıldıqrını aii-
 +
kara cıxartdı. Bu nəzəriyyədən əipı-
 +
qın elektromaqnit təbiətə malik ol-
 +
duqu alındı. H. Herts ilk dəfə təc-
 +
ruӱbədə elektromaqnit dalqalarını
 +
(1886—89) aldı. A. Popov isə elek-
 +
tromaqnit dalqalarından rabitə ucun
 +
istifadə etdi. P. Lebedev itpıq təz-
 +
yiqini təcrӱbədə əlcdu, Q. Kirxhof
 +
və R. Bunzen spektral analizin əsa-
 +
sını qoydular. Alcaq tempr-ların
 +
alınma texnikası sahəsində muhum
 +
 +
 +
 +
 +
 +
iplər geruldu. 1908 ildə H. Kamer-
 +
linq-Onnes maye heliumu aldı.
 +
 +
Elektronun (1897, Tomson) və ra-
 +
dioaktivliyin (1896, Bekkerel) kətifi
 +
F.-da yeni dəvr acdı. M. Plank (1900)
 +
mikrosistemin enerjisinin diskret
 +
RƏ İHUIMƏCH (kvantlanması) fərziyyəsi-
 +
nə əsasən, spektrində enerjinin pay-
 +
lanma qanununu tapdı. Bu kvant fi-
 +
zikasının yaranmasına gətirdi. H.
 +
Lorents elektron nəzəriyyəsini verdi.
 +
Elektrodinamikanın inkipafı fəza
 +
və zaman haqqında klassik tiənvӱr.
 +
ləri dəyitməyi tələb etdi. 1905 ildə A.
 +
Eyniteyn fəza və zaman haqqında yeni
 +
tə”limi—xususi nisbilik nəzəriyyə-
 +
sini, sonra isə ӱmumi nisbilik nə-
 +
zəriyyəsini (1916) verdi. Plankın
 +
kvantlanma fərziyyəsini inkipaf et-
 +
dirərək Eyniteyn (1905) fotoeffekt
 +
hadisəsini, N. Bor (1913) isə atom-
 +
ların xətti spektrini izah etdilər.
 +
C. Frank və Q. Herts təcrubələrin-
 +
də (1913) Bor nəzəriyyəsi təsdiq olun-
 +
du. Bu dəvrdə bərk cisimlər F.-sı
 +
yaradıldı. 20 əsrin 20-ci illərində
 +
kvant mexanikası Yarandı və elektro-
 +
nun spini kəpf edildi. Bu bir cox
 +
fiziki hadisələri izah etməyə imkan
 +
verdi. Kvant mexanikası ilə Yanapı
 +
kvant statistikası da inkipaf etdi.
 +
İfratkeciriciliyin (1911, Kamerlinq-
 +
Onnes) və ifrataxıcılıqın (1938,
 +
L. Kapitsa) kəpfi kvant statistika-
 +
sında yeni metodların Yaranmasına
 +
səbəb oldu. Kvant nəzəriyyəsinin in-
 +
kipafı nəticəsində kvant elektro-
 +
dinamikası və sahənin kvant nəzəriy-
 +
yəsi yarandı.
 +
 +
20 əsrin 30-cu illərində nӱvə F.-
 +
sı və elementar zərrəciklər fizika-
 +
sı sur”ətlə inkitpaf etdi. Yuklu zər-
 +
rəciklər sur”ətləndiricilərinin ya-
 +
radılması bir cox nӱvə reaksiyaları-
 +
nın eyrənilməsinə imkan verdi. Zən-
 +
cirvarı nӱvə reaksiyalarının kə-
 +
məyi ilə ilk dəfə nuvə enerjisi alın-
 +
dı və atom bombası yaradıldı. 1954
 +
nldə dunyada ilk AES SSRİ-də (Ob-
 +
ninsk) tikildi, 1952 ildə istilik-nu-
 +
və reaksiyaları alındı, 1953 ildə
 +
isə hidrogen bombası yaradıldı. Mua-
 +
sir F.-da idarə olunan istilik-nӱvə
 +
reaksiyalarının alınması və reaksi-
 +
Yadan alınan enerjidən dinc məqsəd-
 +
lər ucun istifadə edilməsi əsas prob-
 +
lemlərdən biridir. Bu problemin həl-
 +
lində “Qokamak və batqa tipli qur-
 +
quların Yaradılması muhum rol oy-
 +
nayır.
 +
 +
Muasir sur”ətləndiricilərin yara-
 +
dılması və elementar zərrəciklərin
 +
mutpahidə usullarının təkmillədi-
 +
rilməsi Yuksək enerjilər F.-sının
 +
yaranmasına səbəb oldu. Yuksək ener-
 +
jilər fizikasının inkipafı, ad-
 +
ronların kvarklardan (bax Elementar
 +
zərrəciklər) təpkil olunduqu, gӱclӱ
 +
qarpılıqlı tə”sirin qluonlarla da-
 +
ppındıqı fərziyyələrinin doqruluqu-
 +
na inamı artırdı, zəif qariqılıq-
 +
lı tə”siri dapıyan U/ — (1982) hə Z”
 +
(1983) mezonlarının təcrubədə kəp-
 +
finə gətirib cı ardı. Bunun nəticə-
 +
si olaraq Eyntiteynin beyuk arzusu
 +
olan materiyanın vahid nəzəriyyəsi-
 +
nin yaradılması problemi həll olun-
 +
maqdadır: elektromaqnit zəif qariyı-
 +
lıqlı tə”sirlərin vahid nəzəriyyəsi
 +
(Salam— Vaynberq) yaradıldı, qravi-
 +
tasiya guclu elektromaqnit zəif qar-
 +
pılıqlı tə”sirlərin vahid nəzəriyyə-
 +
 +
 +
FİZİKİ KİMYA
 +
 +
 +
549
 +
 +
 +
 +
 +
 +
si problemi həll olunmaq ərəfəsin-
 +
 +
 +
dədir. ə
 +
 +
/ da maddələrin qurulupunun
 +
tədqiqində elektronoqrafiya, neytrono-
 +
qrafiya usullarından genipq istifa-
 +
də edilir. Bu məqsəd ucun elektron-pa-
 +
ramaqnit rezonans (1944, Y. Zavoyski),
 +
nӱvə-maqnit rezonansı və Məessbauer
 +
effekti də geni tətbiq tapmıtdır.
 +
Kvant generatorlarının kəpfi qeyri-
 +
xətti optikanın və lazer pqualarının
 +
spektroskopiyasının yaranmasına Sə-
 +
bəb oldu. Lazer ipquaları elm və tex-
 +
nikanın muxtəlif sahələrində genin
 +
tətbiq olunur.
 +
 +
Muasir F. muxtəlif fiziki ha-
 +
disələri və effektləri izah etməyə
 +
qadir olan, F.-nın butun bəlmələri-
 +
ni əhatə edən bir sıra fundamental
 +
nəzəriyyələrə malikdir. Muasir F.
 +
fəlsəfə, riyaziyyat və b. təbiyyat elm-
 +
ləri ilə sıx əlaqədə inkipaf edir
 +
və həmin elmlərin inkipafına beyuk
 +
tə”sir gestərir. F.-nın bapqa elm-
 +
lərlə sıx əlaqəsi və fiziki usulla-
 +
rın bu elmlərə tətbiqi nəticəsində
 +
bir sıra yeni elmlər—astrofizika,
 +
geofizika, biofizika və s. yaranmın-
 +
dır. F., həmcinin texnikanın muhum
 +
istiqamətlərinin əsasını təpkil
 +
edir. F.-nın əsasında elektrotexni-
 +
ka, radiotexnika, energetika, elektro-
 +
nika və s. texniki elmlər yaranmın-
 +
dır. Texnikanın inkipafı da əz
 +
nəvbəsində eksperimental F.-nın in-
 +
kiptafına beyuk tə”sir gəstərir.
 +
 +
İnqilabdan əvvəl yalnız iki nə-
 +
fər azərb. ali təhsilli fizik (R. B.
 +
Məlikov və B. R. Mirzəyev) var idi.
 +
Azərb.-da F.-nın tədrisi və inkipya-
 +
fı yalnız Sovet hakimiyyəti qurul-
 +
duqdan sonra, 20-ci illərdə tə”sis
 +
edilən ilk ali məktəblərdə rus alim-
 +
lərinin (S. N. Usatı, Y.B. Lopuxin
 +
və b.) Bəhbərlkyn altında batlamıp-
 +
dır. F. uzrə elmi-tədqiqat ipləri,
 +
əsasən, Azərb.SSR EA Fizika İn-tun-
 +
da, (U, V. İ. Lenin ad. APİ və 6.
 +
ali məktəblərin fizika kafedrala-
 +
rında cəmlənmipdir. 50-ci illərə
 +
kimi əsasən istilik fizikasının
 +
muxtəlif sahələrinə dair elmi-tədqi-
 +
qat ipləri aparılırdı. 50-ci illər-
 +
dən baplayaraq resp.-da yarımkeciri-
 +
cilər F.-sı, nəzəri F., radiofizika
 +
və s. sahələrdə də intensiv elmi-Ttəd-
 +
qiqat ipləri gərulur. Selenin tədqi-
 +
qində alınan nəticələr elektronika,
 +
biologiya, tibb, kimya və s. elmlərdə
 +
geni tətbiq tapmıpdır. 1957 ildən
 +
Azərb.SSR EA Fizika İn-tu selen,
 +
tellur və onların əsasında hazırla-
 +
nan cihazların tədqiqi sahəsində
 +
SSRİ-də bat muəssisə, selen əsasın-
 +
da qurulmuti cihazların fizikası və
 +
texnikası ӱzrə elmi-texniki istiqa-
 +
mətin inkipafı sahəsində isə məs”ul
 +
muəssisə kimi təsdiq edilmindir. Ya-
 +
rımkeciricilər F.-sında aparılan
 +
tədqiqatlar resp.-da elektronika, MikK-
 +
roelektronika, cihazqayırma və səna-
 +
yenin bapqa sahələrinin intensiv in:
 +
kipafı ucun zəmin yaratdı.
 +
 +
Resp.-da F.-nın bapqa sahələrin-
 +
də də (elementar zərrəciklər və sahə-
 +
NİN kvant nəzəriyyəsi, nӱvə və bərk ci-
 +
simlər nəzəriyyəsi, radiofizika, elek-
 +
tronika, elektrofizika, istilik fi-
 +
zikası, plazma fizikası və s.) muhum
 +
nəticələr alınmınd və geniiyl elmi-
 +
tədqiqat ipləri aparılır. Azərb.-da
 +
F. elminin inkipafında H. M. 46-
 +
dullayev, M. Əliyev, H. Əmirxanov,
 +
 +
 +
L. İmanov, E. Salayev, C. Cuvarlı,
 +
C. Qacar, N. Quliyev, A. Muxtarov,
 +
M. Ramazanzadə, Y. Sqyidov, F. Ha-
 +
ihımzadə, S. Hacıyev və b.-nın muhum
 +
xidmətləri var.
 +
 +
 +
Əd. Engels F., Təbiətin dialek-
 +
tikası, B., 1966: Lenin V. İ., Materia-
 +
lizm və empiriokritisizm, Əsər, tam kul-
 +
liyyatı, c. 18, yenə onun, Fəlsəfə
 +
dəftərləri, yenə orada: c. 29: Abdul-
 +
layev H. B., Selendə və selen duzlən-
 +
diricilərində fiziki proseslərin təd-
 +
qiqi, B., 1959, Muxtarov A. İ., Sta-
 +
tistik fizika, B., 1960: Qocayev N.
 +
M., Umumi fizika kursu. Optika, B.,
 +
1983) Qibbs Dj., Termodinamiceskie
 +
rabotı, per. s anql., M.—L., 1950, K ud
 +
ravpev P. S., İstorin fiziki. t. 1—
 +
a, M., 1956—71, /l upa k IL H., IlpuHumn-
 +
pı kvantovoN mexaniki, per. s anql., M.,
 +
1960, ƏüHmreüH A, İnfelıhd
 +
L., Əvolopiln fiziki, per. s anql., 3 izd.,
 +
M., 1965 Zelıdovic AM. B., Novi-
 +
kon İ. D., Teorin tiqotenil i zvolopin
 +
zvezd, M., 1971: Landau L. D. Lif-
 +
mn n un E. . T. 1, Mexanika, 3 izd., M.,
 +
1973: t. 2, Teorin poli, 6 izd., M., 1973,
 +
Tr. 3: Kvantoval mexanika Nerelativit-
 +
skan teorin, 3 izd., M., 1974: Kapişa
 +
P. L., Əksperiment, teoril, praktika,
 +
M., 1974: Ppolıskib Ə. V., Atomnal
 +
fizika, t. 1, 6 izd., t. 2, 4 izd., M., 1974:
 +
FeNnnman R., Leiton R., Sənds
 +
M., Feinmanovskie lekiii po fizike,
 +
per. s anql., v. 1—9, M., 1976—78, D or f-
 +
man ZA. Q., Vsemirnan istoril fiziki s
 +
drevneİitpix ərən do konda XU PT stole-
 +
til, M., 1974: yenə onun, Vsemirnan
 +
istoril fiziki s nacala XQX do seredinı
 +
 +
v., M., 1979, Landsberq Q. S.,
 +
Optika, t. 1—2, M., 1980: Robertson
 +
B., Sovremennal fizika v prikladnıx
 +
naukax, per. s anql., M., 85.
 +
 +
 +
“FİZİKA VƏ RİYAZİYYAT TƏDRİ-
 +
Sİzk—4Azərbaycan məktəbi jurna-
 +
lına əlavə (1954 ildən) kimi Bakı-
 +
da nəpr olunan metodik məcmuə. İl-
 +
də 4 nəmrəsi cıxır. Əsas vəzifəsi
 +
orta umumi təhsil məktəblərinin fi-
 +
zika, riyaziyyat və astronomiya mucəl-
 +
limlərinə kemək etməkdir. Məcmuə-
 +
də fizika və riyaziyyat kursunun məz-
 +
mununa, tədris usullarına və vasi-
 +
tələrinə dair yeniliklər, qabaqcıl
 +
mӱəllimlərin ip təcrubəsi, alimlə-
 +
rin, metodistlərin və praktik i(tci-
 +
lərin yazıları, resp. ӱzrə elmi-prak-
 +
tiki konfransların, pedaqoji muha-
 +
zirələrin, seminar və mutpavirələrin
 +
materialları verilir. İllik orta
 +
tirajı 17—19,5 min nusxədir. Butun
 +
mӱttəfiq resp.-larda və 25 xarici əl-
 +
ə abunəcisi var.
 +
FİZİKA İNSTİTUTU—bax Azər-
 +
baycan SSR Elmlər Akademiyasının
 +
Fizika İnstitutu.
 +
 +
FİZİKALİZM —məntiqi pozitiviz-
 +
min konsepsiyalarından biri, R. Kar-
 +
nap, Neyrat ipləyib hazırlamıpq-
 +
lar. F. tərəfdarları hər bir elmin
 +
hər hansı muddəasının həqiqiliyi-
 +
ni onun fizika dilinə cevrilməsi
 +
imkanından asılı edirlər. Elmi bi-
 +
liyin vəhdəti, obyektiv həqiqilik prob-
 +
lemi elmin universal dilini axtar-
 +
maq ilə əvəz olunur. Unifikasiya
 +
edilmii dilin yaradılması və butun
 +
məvcud bilik sisteminin bu dilə
 +
tərcuməsi cəhdləri musbət nəticə ver:
 +
məmiidir.
 +
 +
FİZİKİ AYINMA—əmək vasitə-
 +
lərinin maddi kəhnəlməsi (darıl-
 +
ması, yeyilməsi), onlardan istifadə
 +
prosesində, yaxud onların boip dayan-
 +
ması (qalması) uzundən, təbiət TYB-
 +
vələrinin tə”siri (nəmlik və s.) və ya
 +
fevqəl”"adə vəziyyət (yanqın, dapqın
 +
 +
 +
və s.) nəticəsində bu vasitələrin əz
 +
istehlak dəyərini və dəyərini tədri-
 +
cən itirməsi, F.a. muxtəlif forma-
 +
 +
 +
.da olur: metalların mexaniki aiın-
 +
 +
 +
ması, korroziyası və yorqunluqu, qur-
 +
quların deformasiyası, daqrılması
 +
və s. Fəaliyyətdə olan əsas fondla-
 +
rın F. a.-sı coxaldıqca, qalan xid-
 +
mət mӱddəti də qısalır, qalıq dəyəri
 +
azalır. Eyni zamanda, istehsal prose-
 +
sində F.a. bapq verdikcə əmək vasi-
 +
tələrinin dəyəri hissə-hissə yeni ya-
 +
radılan məhsulun ӱzərinə kecir və
 +
onların atpınmasına proporsional
 +
amortizasiya ayırmaları forması
 +
alır (bax Əsas fondların amorti-
 +
zasiyası). .
 +
 +
FİZİKİ KİMYA—fizikanın umu-
 +
mi prinsipləri əsasında kimyəvi ha-
 +
disələri izah edən və onların qanuna-
 +
uyqunluqlarını muəyyənlətidirən elm.
 +
F.k.-nın batlıca bəlmələri kimyəvi
 +
termodinamika, kimyəvi kinetika,
 +
kataliz, səth hadisələri və məhlul-
 +
lar haqqında tə”lim, kvant kimyası,
 +
molekul, ion və radikalların qurulu-
 +
pqu və xassələri haqqında tə”limdir.
 +
F.k.-ya kimyanın muhum bəlmələri
 +
olan kolloid kimya, elektrokimya,
 +
fotokimya, kristallokimya, radiasi-
 +
ya kimyası, fiziki-kimyəvi analiz
 +
və s. də daxildir. F.k.-nın bir elm
 +
kimi təpəkkulundə M. V. Lomonosov,
 +
Y. H. Vant-Hoff, C. Gibbs, V. Ost-
 +
vald, S. Arrenius, V. Nernst, D. İ.
 +
Mendeleyev və b.-nın beyuk xidməti
 +
olmutdur. M. V. Lomonosov kimyanın
 +
əsas qanunlarından maddə kutləsinin
 +
saxlanması qanununu (1748) və G. İ.
 +
Hess kimyəvi reaksiyalarda istilik
 +
cəmlərinin sabitliyi qanununu (1840)
 +
kətif etmiplər, P. Bertlo və
 +
Tomsenin termokimyəvi tədqiqatları
 +
F.k.-nın inkitpafına təkan vermiit-
 +
dir. V. Ostvald 1887 ildə Leypsiq un:
 +
tində ilk F.k. kafedrasını yarat-
 +
mı və ilk F.k. jurnalını tə”sis
 +
etmipdir.
 +
 +
F.k. ancaq 19 əsrin axırlarında
 +
mustəqil elm sahəsi olmupdur.
 +
əsrin 2-ci yarısı və 20 əsrin əvvəl-
 +
lərində F.k.-ya aid məsələlərin həl-
 +
lində, əsasən, termodinamik usullar
 +
tətbiq edilməsi, sistem və proseslə-
 +
rin bilavasitə mutpahidə olunan xa-
 +
rakteristikalarının eyrənilməsi, mo-
 +
lekulların xassələri və quruluiyla-
 +
rını tədqiq edərkən klassik fizika
 +
və klassik kimyəvi quruluif nəzəriyyə"
 +
si təsəvvurlərindən istifadə edil:
 +
məsi səciyyəvidir. Məhz bu devrdə
 +
ideal qazların hal tənliyi qəti mçƏY-
 +
yənləpdirilmit (D. İ. Mendeleyev,
 +
B. Klapeyronu, kimyəvi tarazlıra və
 +
faza tarazlıqına termodinamikanın
 +
tətbiqi məsələləri iplənib hazırlan-
 +
mıtp (C. Gibbs, 1. Vant-Hoff, V.
 +
Nernst, A. M. PPatelye, N. S. Kurna-
 +
kov, T. Tamman), makroskopik (“for-
 +
mal) kinetikanın əsasları eyrənil-
 +
mip (K. Quldberq, N. N. Beketov),
 +
reaksiyaların aktivlətmə enerjisi
 +
anlayılı irəli surulmui (S. Arre-
 +
nius), katalizə aid təsəvvӱrlər Ge-
 +
nipləndirilmipdir. Butun bunlar-
 +
dan əlavə, adsorbsiyanın əsas qanun-
 +
ları bu devrdə qəti formalapmıp1,
 +
durulaqpdırılmıi məhlulların elek
 +
trolitik dissosiasiya nəzəriyyəsi in-
 +
kipaf etdirilmint (F. Raul, Y. Vant-
 +
Hoff, D. P. Konovalov), qalvanik
 +
elementlər ucun elektrod potensialı
 +
anlayıpı elmə daxil edilmitdir.
 +
 +
 +
550
 +
 +
 +
FİZİKİ KİNETİKA
 +
 +
 +
—d 3 oob:.m.Ğih6(0 06Ö(€£Oo—xNHUNH “PKK... ,..................
 +
 +
 +
F.k.-nın inkipqafının bu mər-
 +
hələsində əldə edilmiyi tədqiqat nə-
 +
ticələri ammonyakın sintezi sənaye-
 +
sində, metallurgiyada, distillə və
 +
rektifikasiya proseslərində və sənaye-
 +
nin bir sıra baqpqa sahələrində tət-
 +
biq edilməyə baplanmındır. 19 əsrin
 +
sonları və 20 əsrin əvvəllərində tə-
 +
biətiqunaslıq sahəsində qazanılan mu-
 +
Hum nailiyyətlər—rentgen pquaları,
 +
elektron və radioaktivlik hadisələ-
 +
rinin kəpfi, spektroskopiyanın in-
 +
kipafı — F.:k.-nın yeni mərhələsi
 +
ucun əlveripli zəmin yaratdı. Atom
 +
və molekullarda elektronların hərə-
 +
gət qanunlarının (kvant mexanikası
 +
qanunlarının)muəyyən edilməsi kvant
 +
kimyasının yaranmasına gətirib cı-
 +
jardı, beləliklə kimyəvi rabitə, va-
 +
lentlik və kimyəvi birləmələrin qu-
 +
 +
ulupqu kimi məsələlərin nəzəri iza-
 +
 +
ı ucun prinsipial Yeni imkanlar
 +
acıldı.
 +
 +
- 20 əsrin 20-ci illərindən hesabla-
 +
nan muasir F.k. istər qeyri-uzvi ana-
 +
litik kimya sahəsindəki tədqiqatla
 +
rın, istərsə də kimya texnologiyası-
 +
nın yaranması və təkmillətdirilmə-
 +
sinin nəzəri əsaslarını verir. 20
 +
əsrin 50—70-ci illərində F.k.-nın
 +
bəlmələrindən bir coxu sur”ətlə in-
 +
kipaf etməyə baplamındır. Muxtə-
 +
lif kimyəvi və fiziki proseslərdə,
 +
o cӱmlədən gӱclu energetik amillə-
 +
rin (u—pqualar, beyuӱk enerjili Hhis-
 +
səciklər axını, lazer pquaları və s.)
 +
tə”siri ilə molekul, ion və radikal-
 +
ların əzlərini aparmaları dəqiq
 +
usullarla ətraflı əyrəniliruz dis-
 +
sosiasiya, ionlatma və fotoionlatima
 +
enerjiləri tədqiq edilir: elektrik
 +
bopalmalarında gedən reaksiyalar,
 +
apaqıtemperatur plazmasının (plaz-
 +
mokimya) prosesləri və bərk cisimlə-
 +
rin xassələrinə səth hadisələrinin
 +
təqsiri mӱvəffəqiyyətlə eyrənilir,
 +
polimerlərin F.k.-sı, qazların elek-
 +
trokimyası və s. inkitpaf edir.
 +
 +
SRİ-də F.k.-ya aid tədqiqat i:1-
 +
ləri SSRİ EA Fiziki Kimya İn-tu,
 +
 +
N. S. Kurnakov ad. Umumi və Qeyri-
 +
 +
zvi Kimya İn-tu, Kimyəvi Fizika
 +
 +
n-tu və s. in-tlarda aparılır.
 +
 +
Azərb.SSR-də bu iplər Qeyri-uzvi və
 +
Fiziki Kimya İn-tunda və ali mək-
 +
təblərin muvafiq kafedralarında
 +
cəmləpdirilmitdir.
 +
 +
Əd.. Qladov V. M., Osnovı fizi-
 +
ceskon ximii, M., 1981.
 +
 +
FİZİKİ KİNETİKA—nəzəri fi-
 +
zikanın bəlməsi, termodinamik ta-
 +
razlıq halından cıxmın sistemlər-
 +
də yaranan prosesləri (məs., diffu-
 +
ziya, istilikkecirmə, əzluluk, elek-
 +
trik geciriciliyi, termoelektrik ha-
 +
disələr) eyrənir.
 +
FİZİKİ MODELLƏMƏ—modellə-
 +
mənin bir nəvu: obyektin və ya hadi-
 +
sənin eyrənilməsini onun eyni fizi-
 +
ki təbiətli modelinin eksperimental
 +
tədqiqi ilə əvəz etməkdən ibarətdir
 +
(bax Riyazi modelləmə).
 +
 +
FİZİKİ OXİYARLIQ—uyqun za-
 +
manlarda fəzanın uyqun nəqtələrin-
 +
də bir sistemin halını xarakteri-
 +
zə edən fiziki parametrlər coxluqu-
 +
nun digər sistemin uyqun parametr-
 +
lər coxluqu ilə mӱtənasib olması.
 +
Dəyitən gəmiyyətlərin hər birinə
 +
aid olan mutənasiblik əmsalı eyni
 +
zamanda oxtarlıq əmsalı adlanır.
 +
F.o. fiziki kəmiyyətlərin əlcu də-
 +
rəcəsi haqqındakı tə”limə əsaslanır
 +
 +
 +
və fiziki modellətdirmənin əsası-
 +
nı təpkil edir. F.o.-ın əsas məsələ-
 +
si fiziki hadisələrin oxiarlıq kri-
 +
teriyalarının muəyyənləndirilməsi
 +
və onların kəmiyyəti ilə hadisələrin
 +
əzlərinin eyrənilməsidir.
 +
 +
.0. daha elementar və əyani olan
 +
həndəsi oxtarlıqın umumiləiqməsi-
 +
dir, həndəsi oxtarlıq oxtar cisim
 +
və ya fiqurların uyqun həndəsi ele-
 +
mentlərinin mutənasibliyidir, F.o.
 +
iki sistemin |uyqun fiziki parametr-
 +
 +
 +
lər coxluqlarının muəyyən zaman və:
 +
 +
 +
fəza daxilindəki mutənasibliyidir.
 +
Fiziki hadisə və ya sistemlərdə
 +
oxtarlırın təkcə bə”zi mustəqil kri-
 +
teriyaları məvcud-
 +
dursa, tam olmayan
 +
oxtarlıq bata du-
 +
pulur. Praktikada
 +
bu hala daha tez-
 +
tez təsaduf olunur.
 +
FİƏİZİKİ RƏQQAS
 +
—bax Rəqqas.
 +
FİZİKİ SABİT-
 +
LƏR,
 +
 +
 +
Kəmiyyət
 +
 +
 +
 +
 +
 +
—
 +
 +
 +
 +
 +
 +
İstıq sur"əti
 +
İncə qurulut
 +
 +
 +
funda- sabiti
 +
mental sabit- Elementar elek-
 +
lər — fizika trik yuku
 +
qanunlarına daxil Qylank sabiti
 +
olan və bir sıra
 +
hallarda fiziki
 +
 +
 +
proseslərin və mik-
 +
 +
 +
Avoqadro ədədi
 +
roobyektlərin əsas
 +
 +
 +
Elektronun suku-
 +
 +
 +
xarakteristikala- nNət Kӱtləsi
 +
rından biri olan
 +
ədədi əmsallar. Elektronun yukӱ-
 +
 +
 +
Məs., ipıq sur”-
 +
əti, Plank sabiti,
 +
Avoqadro ədədi,
 +
 +
 +
nun kutləsinə
 +
nisbəti
 +
 +
 +
Mutonun sukunət
 +
 +
 +
Ridberq sabiti və kutləsi
 +
 +
s. Həmasılı olma- x
 +
 +
: rotonunsukunət
 +
yan sabitlər, həm kӱtləsi Y
 +
 +
 +
də onların kombi-
 +
nasiyası F.s. ola
 +
bilər. F.s.-in ədə-
 +
di qiyməti eksperi-
 +
 +
 +
Neytronun €YKy- İ
 +
NƏT Kӱtləsi
 +
 +
 +
Faradey sabiti
 +
 +
 +
mentdən tapılır
 +
və muəyyən vahidlər Maqnit seli kvan-
 +
sistemi vasitəsi- tı
 +
 +
 +
Ridberq sabiti
 +
 +
Bor radiusu
 +
 +
Elektronun komp- |
 +
ton dalra uzun-
 +
nyry
 +
 +
 +
Nuvə maqnetonu
 +
 +
 +
lə ifadə olunur.
 +
Əlcmə nəticələrin-
 +
dən butun F.s.
 +
toplusu ucun ən
 +
dəqiq və e”tibarlı
 +
qiymətlərin alın-
 +
 +
 +
ması .S.-İN UZ-
 +
lapdırılması ad- Bor maqnetonu
 +
lanır: Eksperi- Bor maqnetonunda
 +
 +
 +
ment texnikasının
 +
və fiziki nəzəriy-
 +
yələrin inkiyafı
 +
F.s.-in daha də-
 +
qiq qiymətlərinin
 +
alınması ucun Yeni
 +
imkanlar yaradır.
 +
F.s.-in qiymətlə-
 +
rinin dəqiqlədi-
 +
rilməsinin fiziki
 +
nəzəriyyələrin yox-
 +
lanmasında (eks-
 +
periment vasitəsi-
 +
nə), enuy TEXHHKa-
 +
sında və metrolo-
 +
giyada MYhYM Əhə-
 +
miyyəti var. |
 +
 +
FİZİKİ SAHƏ—
 +
materiyanın xu-
 +
susi nevlərindən
 +
biriy anlayından
 +
ilk dəfə M. Fara-
 +
dey elektrik və maq-
 +
nit hadisələrini
 +
əyrənərkən istifa-
 +
 +
 +
elektronun maq-
 +
nit momenti
 +
 +
Nuvə maqneto-
 +
nunda protonun
 +
maqnit momenti
 +
 +
Elektronun maq-
 +
nit momenti
 +
 +
Protonun maqnit
 +
momenti
 +
 +
Bor maqnetonunda
 +
protonun maqnit
 +
momenti
 +
 +
Proton YuyH Hid-
 +
romaqnit nisbət
 +
 +
Universal qaz sa-
 +
biti
 +
 +
Boltsman sabiti
 +
 +
 +
Stefan-Boltsman
 +
sabiti
 +
 +
 +
Qravitasiya sabi-
 +
ti
 +
 +
 +
 +
 +
 +
də etmipdir. F.s. sonsuz sayda sər-
 +
bəstlik dərəcəsinə malik fiziki sis-
 +
tem kimi təsvir olunur. Hər hansı
 +
qariqtılıqlı tə”sirdə olan zərrəcik
 +
əz ətrafında muəyyən sahə yaradır və
 +
bu sahə vasitəsilə qariqılıqlı tə”-
 +
sir bir zərrəcikdən batqasına ətu-
 +
rulur. Hər bir qarpılıqlı tə”sir
 +
HƏBYHYH əzunəməxsus zərrəciyi var.
 +
Təcrubə gestərir ki, sahənin enerji-
 +
si və impulsu diskret dəyiiir, buna
 +
gərə də F.s.-yə qarı muəyyən zərrəcik
 +
və hər zərrəciyə qarptı bir F.s. qo-
 +
yulur. Elektromaqnit, qravitasiya,
 +
nӱvə və s. əəə F.s.-dir. F.s.-ni
 +
təsvir etmək ucun hər bir zaman anın-
 +
 +
 +
a
 +
Uzlatpdırılmıp fundamental
 +
fiziki sabitlərin qiyməti
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Vimapəcu Qiyməti
 +
s 299792458 (1,2) m-san—“1
 +
a==2/hs | 0,0072973506 (60)
 +
a—1 137,03604 (11)
 +
e 1.6021892 (46).107-19,
 +
h 6, 626176 (36).10—34 ,.ca,
 +
h—h/2n 1,0545887 (57)-10 —34c-san
 +
NA 6,022045 (31)-1023 mol—1
 +
me 0,9109 534 (47)-10—30 kə
 +
5,4858026 (21)-10 —4 a.k.v.
 +
elme İ 1,7588047 (49). 100 k.k2”İ
 +
İ 1,883566 (11)-10—28 ,,
 +
tu 0,11342920 (26) bəla"
 +
“ 1,6726485 (86)-10 "27 4:
 +
 +
 +
r 1,007276470 (11) a.k.v.
 +
 +
 +
ma 1,6749543 (86) 10— 27, ,
 +
1,008665012 (37) a.k.v,
 +
Fz-NAe 9,648456 (27).103 k.xoa —İ
 +
Fs==h/2e | 2,0678506 (54)-10—156
 +
Rəs 1,097373177 (83)-107m—1
 +
as==ayA-Kşd 0,52917706 (44)-10— 10 x
 +
Mm 2Re ) 2,4263089 (40)-10—1 2,,
 +
Aç (2nzmaaş 3,8615905 (64)-10— 134,
 +
iy *h/2tr | 5,050824 (20)-10— 274.—–td—1
 +
b.e) /2m, ) 9,274078 (36).10 “24,4
 +
beluB 1,0011596567 (35)
 +
vr/əm 2,7928456 (11)
 +
ke 9,284832 (36) 10 “24,4..4—İ
 +
bp 1,4106171 (55).10— 26,. e,.:—İ
 +
Rr/Rv 1,521032209 (16)-10—3
 +
Tr 2,6751987 (75)-10*san— tl|
 +
R 18,31441 (26) €.xo4—İ.K:—1
 +
k="K|Ud |1,380662 (44)-10 —28 |—1
 +
9—(s"/60)x İ 5:67032 (71).10—8
 +
ik CVzsz vp-m 2 x —
 +
o
 +
 +
 +
6,6720 (41)-10— 11, dz.gə-9
 +
 +
 +
Kəmiyyətlər Beynəlxalq vahidlər sistemində verilmin-
 +
dir. Me tərizədə axırıncı rəqəmlərin orta kvadratik xətası
 +
 +
 +
gestərilmitpdir,
 +
 +
 +
FİZİOKRATLAR
 +
 +
 +
551
 +
 +
 +
 +
 +
 +
da sahənin yerlətdiyi fəzanın hər
 +
nəqtəsində bir və ya bir necə fiziki
 +
kəmiyyət verilməlidir.
 +
 +
FİZİKİ TƏRBİYƏ—umumi tərbi-
 +
Yənin tərkib Hissəsi: insanın sar-
 +
lamlapdırılmasına, fiziki cəhət-
 +
dən duzgun inkipafına, iradəsinin
 +
məhkəmləndirilməsinə, zəruri hərə-
 +
kət, bacarıq və vərdiilərinin tək-
 +
millətpdirilməsinə yenəldilmiti SO-
 +
sial-pedaqoji proses. F.t. əqli, mə”-
 +
nəvi, estetik, əmək tərbiyəsi və poli-
 +
texnik təhsillə vəhdətdə, kompleks
 +
pəklində həyata kecirilir. F.t. də,
 +
ӱmumiyyətlə tərbiyə kimi cəmiyyətin
 +
umumi və daimi kateqoriyasıdır.
 +
Onun da məqsəd və vəzifələri, məzmun
 +
və forması ictimai-iqtisadi for-
 +
masiyaların tələblərinə uyqun ola-
 +
raq dəyipir. SSRİ-də və digər sosia-
 +
list əlkələrində F.t. kommunist tər-
 +
biyəsinin Tarkib Hissəsi olub, gənc
 +
nəsli kommunizm quruculuqunda fəal
 +
iptirak etməyə, əmək və təhsil pro-
 +
 +
 +
sesində qarpıya cıxan cətinlikləri ,
 +
 +
 +
Vətə-
 +
 +
 +
aradan qaldırmarı bacarmaqa,
 +
olmaqa
 +
 +
 +
nin layiqli mudafiəciləri
 +
hazırlayır. mu
 +
FİZİKİ CORRAFİYA—Yerin cor-
 +
afi qatı və onun struktur hissələri
 +
aqqında elm. Əsasən, Yeriunaslıq
 +
və landmaftiunaslıq hissələrinə
 +
bəlunur. Bundan əlavə F.c.-Ya ialeo-
 +
coqrafiya da aid edilir. F.c. elm-
 +
ləri qrupuna təbii muhitin ayrı-ayrı
 +
komponentlərini eyrənən elmlər—xeo-
 +
morfologiya, iqlimiqunaslıq, hidro-
 +
logiya, okeanoloxiya, qlyasiologiya,
 +
geokriologiya, torpaq coqrafiyası,
 +
biocorrafiya daxildir. Bunlardan
 +
“bə”ziləri eyni zamanda muvafiq təbiy-
 +
yat elmlərinin tərkibinə də daxil
 +
edilir (məs., geomorfologiya geolo-
 +
giyaya, biocoqrafiya biologiyaya və s.).
 +
F.c. kartoqrafiya, və iqtisadi cor-
 +
rafiya ilə də sıx əlaqədardır. F.c.-
 +
nın texniki, k.t., tibb və digər elm-
 +
lərlə əlaqədar olan və təbii-ərazi
 +
komplekslərinin muxtəlif Hissələri-
 +
ni əyrənən, onların. muhafizəsi və
 +
səmərəli istifadə yollarını aiykar
 +
edən tətbiqi sahələri də inkipaf et-
 +
dirilir.
 +
 +
a, fiziki-coqrafi ideyalar an-
 +
tik dəvrdə yaranmındır. Ye səthin-
 +
də mutpahidə edilən təbii hadisələ-
 +
rin mӱcərrəd izahını ilk dəfə qə-
 +
dim yunan filosofları vermitdir.
 +
E.ə. 6—5 əsrlərdə Yerin kurəpəkil-
 +
li olması ideyası və istilik quriaq-
 +
ları haqqında təsəvvӱrlər meydana
 +
gəldi. 15—17 əsrlərlə Boyuk corra-
 +
fi kəiflər vahid corrafi nəzəriyyə-
 +
formalaiması ucun zəmin Ya-
 +
 +
 +
lərin (
 +
ratdı. Yerin kurəpəkilli olması,
 +
 +
 +
Dunya okeanının vahidliyi və s. Su-
 +
but edildi. 17—18 əsrlərdə fiziki-
 +
 +
 +
coqrafi Hadisələrin eyrənilməsinə
 +
maraq daha da artdı. 19 əsrin 1-ci ya-
 +
elmlərin
 +
 +
 +
fiziki-coqrafi
 +
 +
 +
rısında |
 +
fizika, sonralar
 +
 +
 +
inkipafında onun
 +
isə biologiya ilə sıx əlaqədar olma-
 +
 +
 +
sı muӱhum rol oynamhipdır. Həmin əsr-
 +
də iqlimpqunaslıq, biocoqrafiya, hid-
 +
rologiya, geomorfologiya, torpaqpqu-
 +
naslıq elmləri formalaitmara baila-
 +
dı. 19 əsrin sonunda V. V. Dokucaye-
 +
vin əsərlərində muasir F. c.-nın
 +
əsası qoyuldu. Sonralar onun ardı-
 +
cılları zonadaxili bizik coin
 +
qanunauyqunluqları eyrənərək coqrrafi
 +
landiqaft nəzəriyyəsini irəli surdu-
 +
lər. L, S. Berq əsərlərində Land-
 +
 +
 +
madi haqqında nəzəriyyəni ipləmiil,
 +
Dokucayevin təbii zonalar təqlimini
 +
inkipaf etdirmiidir. P. İ. Brounov
 +
(1852—1927) Yerin vuzə (coqrafi) ər-
 +
tuyu anlayıtlını irəli surmutidur
 +
(1913). 1914 ildə R. İ, Abolin (1886 —
 +
1939) Yerin təbii kompleksləri sis-
 +
temini vermitdir. Həmin devrdə təbii
 +
muhitin bir sıra komponentlərinin
 +
kompleks halda eyrənilməsinə baila-
 +
nılmhpdır (A. İ. Voyeykov, Q. İ.
 +
Tanfilyev, A. N. Anucin və b.). Xari-
 +
ci əlkələrdə 19 əsrin sonu və 20 əsrin
 +
əvvəllərində coqrafi təsvirlərdə fi-
 +
ziki-coqrafi biliklərə boyuk Yer ve-
 +
rilməsinə baxmayaraq F.c. elmi fənn
 +
kimi hələ də formalaimamıdı.
 +
Beyuk Oktyabr sosialist inqila-
 +
bından sonra SSRİ-də muxtəlif tə-
 +
bin komponentlərin (iqlim, caylar,
 +
torpaq, bitki və s.) geniiy miqyasda
 +
tədqiqi həyata kecirilmisi, kompleks
 +
fiziki-coqrrafi problemlərə maraq
 +
artmındır. 20—30-cu illərdə F.c.-
 +
nın umumi nəzəriyyəsinin inkipafı
 +
ucun V. İ. Vernadskinin biosferə
 +
dair tədqiqatları beyuk əhəmiyyətə
 +
malikdir. 30-cu illərdə L. S. Berq
 +
və onun ardıcılları, həmcinin A. A.
 +
Qriqoryev və 6. F.c. nəzəriyyələrinin
 +
umumi istiqamətlərini ipləyib hazır-
 +
lamıplar. Muharibədən sonrakı il-
 +
lərdə landiaftiqunaslıq sahəsində
 +
tədqiqatlar genipləndirilmindir.
 +
Bununla əlaqədar təbii ərazi komp-
 +
lekslərinin taksonomiyası, landipaft-
 +
ların morfologiyası və təsnifatı,
 +
həmcinin fiziki-coqrafi rayonlai1-
 +
dırma məsələləri və s. tədqiq edilmii-
 +
dir (N. A. Qvozdetski, S. V. Kales-
 +
nik, F. N. Milkov və b.). Azərb.SSR-
 +
də fiziki-coerafi tədqiqatlarla, əsa-
 +
sən, resp. EA coqrafiya in-tu, ADU-
 +
nun və V. İ. Lenin ad. APİ-nin mu-
 +
vafiq kafedraları məpqul olur (mə”-
 +
lumat ucun bax Azərbaycan Sovet So-
 +
sialist Respublikası xususi cildin-
 +
dəki Elm bəlməsinin Fiziki coera-
 +
fiya Hissəsinə).
 +
Coqrafiya elminin batlıca olaraq
 +
sosial elm kimi qiymətləndirildiyi
 +
bir sıra kapitalist əlkəsində (ABİT,
 +
B. Britaniya, Fransa və s.) F.c. muada-
 +
sir nəqteyi-nəzərdən genit inkistpaf
 +
etməmipdir. F.c.-nın mahiyyəti adə-
 +
tən yalnız yer səthində təbiətin bə”zi
 +
elementlərinin eyrəlilməsi ilə məh-
 +
dudlapdırılır. SSRİ-də F.c. təbii-
 +
ərazi komplekslərinin sintezini ve-
 +
ən elmə cevrilmitidir. Muasir mər-
 +
ənənə FƏ.c.-nın əsas vəzifələri Ye-
 +
rin qatları arasındakı enerji və
 +
kutlə mӱbadiləsini, həmin qatların
 +
struktur dəytikənliyini, rutubət dəv-
 +
ranını, bioloji məhsuldarlıqını,
 +
təbii-ərazi komplekslərini və onlar-
 +
dan səmərəli istifadə yollarını və s,
 +
əyrənməkdən ibarətdir.
 +
 +
 +
Ədə İsacenko A. Q., Razvitie
 +
qeoqraficesgix nauk, M., 1971, Zabe-
 +
lin İ. M., Fiziceskal qeoqrafin seqod-
 +
nd, M., 1973: Vaedenie v fiziceskuko qeoq-
 +
rafio, M., 1973, Konstruktinnal qeoqra-
 +
fil, M., 1976: Ocerki istorii qeoqrafi-
 +
ceskoN nauki v SSSR, M., 1976,
 +
 +
 +
FİZİKİ İYƏXS (mulki huqu q-
 +
d a)—insanı mulki huquq və vəzifə-
 +
lərin subyekti kimi bildirmək ucun
 +
iplədilən termin. Huquqi :məxsin ƏK-
 +
sidir. Sovet mulki qanunvericiliyi
 +
*Fli.ə terminini cvətəndaiqə termini
 +
ilə əvəz etmitdir. Huquq munasibət-
 +
 +
 +
lərində imtirak etmək ucun vətənda-
 +
pın Yӱquq qabiliyyəti olmalıdır.
 +
FİZİKİ-KİMYƏVİ ANALİZ—ta-
 +
razlıqda olan sistemin fiziki xassə-
 +
lərinə və tərkibinə əsasən komponent-
 +
lərin qaripılıqlı tə”sir xarakteri-
 +
ni muəyyənləddirən tədqiqat ӰSULU.
 +
Əsasını XLX əsrin sonunda C. Gibbs,
 +
D. İ. Mendeleyev, Y. Vant-hoff qoy-
 +
mu, İ. S. Kurnakov və onun məktə-
 +
bi xususilə inkipaf etdirmiidir.
 +
F.-k.a.-də sistemin fiziki xassələ-
 +
ri, ən cox faza kecidi temp-rları
 +
(bax Termik analiz), istilik və elek-
 +
trik hadisələri, optik hadisələr ey-
 +
rənilir, sıxlıq, əzluluk bərklik
 +
və s. elculur. F.-k.a.-in əsas usulu
 +
Hal diaqramının (tərkib-xassə, tər-
 +
kib-temp-r, tərkib-təzyiq) qurulması
 +
və onun Həndəsi təhlilidir. 09.-k.a.-
 +
in əsasında C. Gibbsin fazalar qay-
 +
dası və N. S, Kurnakovun ardıcıl-
 +
lıq və uyqunluq prinsipləri durur.
 +
 +
Ardıcıllıq prinsipinə gərə sis-
 +
temin parametrləri, fazaların sayı
 +
sabit qalmaq pərti ilə, ardıcıl də-
 +
yitpdikdə xassələr də ardıcıldəyiptir.
 +
 +
Uyqunluq prinsipinə gərə sistemin
 +
hər fazası və ya fazalar birliyi hal
 +
diaqramında muəyyən həndəsi təsvirə
 +
uyqun gəlir. Sistemin tərkibini ar-
 +
dıcıl dəyitpdikdə onun komponent-
 +
ləri kimyəvi birlətmə əmələ gətirə
 +
bilər. Birlətmə sabit tərkibli (dal-
 +
tonid) olduqda və dissosiasiya
 +
etmədikdə hal diaqramında sinqulyar
 +
neqtə mulpahidə olunur. Dəyitən tər-
 +
kibli birləmlmənin (bertollid)
 +
əmələ gəlməsi likvidus və solidus
 +
xətlərinin toxunduqu maksimuma uyqun
 +
gəlir. Bu zaman hal diaqramında sin-
 +
qulyar nəqtə olmur.
 +
 +
Əd. Anosov V. £. un dr., Osnovı
 +
fiziko-ximiceskoqo analiza, M., 1976,
 +
Qladov V. M., Osnovı fiziceskon xi-
 +
 +
 +
mii, M., 1981,
 +
FİZİKİ - KİMYƏVİ ANALİZ
 +
CSULLARI, analizin ins-
 +
 +
 +
trumental usulları–vəs=
 +
fi və miqdarı analiz usulları: mux-
 +
təlif fiziki kəmiyyətlərin əlculmə-
 +
sinə (məs., fotometrik analiz, optik
 +
sıxlıq) əsaslanır, F.-k.a.uӱ.-na poten-
 +
siometriya, rentgen-quruluqi analiz,
 +
amperometrik titrləmə və s. aiddir.
 +
FİZİOQNOMİKA (yun. rhuzqovdpo-
 +
mike hə )axyn physiognomonike: phvsis
 +
—TƏÖHƏT, TəÖHH HCT€ ”nan-- gnomonikos
 +
—mə”lumatlı, fərasətli) — insanın
 +
fiziki xassələrinin təbii təmayulu-
 +
nu muçəyyənlətidirən elm. qədim və
 +
sonrakı dəvrlərdə insanın zahiri
 +
gərunuptu ilə xarakteri arasında
 +
zəruri əlaqə barədə tə”lim kimi təiək-
 +
kul etmipdir. F. muppahidələrinə
 +
hələ Qədim TPərq mədəniyyətində təsa-
 +
duf edilmii, antik dəvrdə isə bu,
 +
sistem iməklinə dutmulldur. İnsan
 +
uzunun bədənlə mutənasibliyi və xa-
 +
rakterik cizgiləri, jestlər, duruiq-
 +
lar, bədən quruluptu, qamət və s.
 +
təsnifatının batlıca unsurləridir.
 +
FİZİOKRATLAR (fr. physiocrates,
 +
yun. rhӱz15—təbiət-- Kqagoz—quvvə, ha-
 +
kimiyyət, həkmranlıq)—klassik bur-
 +
jua siyasi iqtisadı cərəyanlarından
 +
birinin nӱmayəndələri: 18 əsrin orta-
 +
larında Fransada yaranmın və mer-
 +
kantilizmə qaripı yənəldilmidi. Ba-
 +
nisi F. Kene, gerkəmli numayəndələ-
 +
ri A. R. Turqo, V. Mirabo, Q. Let-
 +
ron, P. Mersye de la Rivyer, P. Du-
 +
pon də Nemur olmuttlar, F. nəzəriy-
 +
 +
 +
552
 +
 +
 +
FİZİOLOJİ AKUSTİKA
 +
 +
 +
— — — —......-“x—KoOoKOoOoOXxcX.x————————“—x—x—x—““““—“x“““.—.K.“.“.40UuE..xhRd4d4nB——uucsvu.r"—
 +
 +
 +
yələri digər əlkələrdə də Yayılmıpl:-
 +
dı, F. merkantilizmi tənqid edərək
 +
gestərirdilər ki, həkumət ticarətin
 +
inkipnafına və pul yıqımına deyil,
 +
ctorpaq məhsulları bolluqu yaradıl:
 +
masına diqqət yetirməlidir. Onlar
 +
izafi dəyərin yaranması haqqında təd-
 +
qiqatı tədavul sahəsindən istehsal
 +
sahəsinə kecirmii və bununla da ka-
 +
pitalist istehsalının təhlili ucun
 +
əsas yaratmınlar. Lakin onlar isteh-
 +
salı əkinciliklə məhdudlaidırmınli-
 +
lar. İzafi dəyərin yalnız əkincilik-
 +
lə yarandıqını zənn edir və onun
 +
yeganə formasını—torpaq rentasını
 +
qəbul edirlilər. F. cəmiyyəti uc sin-
 +
fə ayırmımlar: məhsuldar sinif—
 +
numayəndələri cxalis məhsulə yaradır
 +
(yalnız əkinciliklə mətqrul olanlar
 +
daxildir), sahibkarlar sinfi—tor-
 +
paq rentası gətӱrənlər (torpaq sahib-
 +
karları, həkmdarlar və desyatin alan-
 +
lar daxildir), cfaydasızı sinif
 +
(əkincilikdən baiqa digzr əmək nəv-
 +
ləri ilə məpqul olanlar və xidmət
 +
sahəsində calıtnanlar daxildir). F.-
 +
ın siniflər nəzəriyyəsi proletariatı
 +
mustəqil və həqiqi məhsuldar sinif
 +
kimi inkar edir. F.-ın muhӱm xid:
 +
məti ondan ibarətdir ki, onlar bur-
 +
jua duӱnyagerutiu cərcivəsində kani-
 +
talı təhlil etmit və ilk dəfə ola-
 +
raq ictimai təkrar istehsalın təhli-
 +
linə cəhd gəstərmitplər. Baxınları-
 +
nın sinfi və tarixi məhduӱdluӱqӱna
 +
baxmayaraq F. kapitalist istehsal
 +
usulunun xususiyyətləri haqqında muӱ-
 +
hum nəticələr cıxarmınlar.
 +
 +
FİZİOLOJİ AKӰSTİKA, psi-
 +
xofizioloji akustika—
 +
akustikanın bəlməsiy insan və hey-
 +
vanların səsqəbuledici və səsəmələ-
 +
gətirici ӱzvlərinin qurululu və ipyi-
 +
HH əyrənir. izika və psixofizio-
 +
logiyanın metodları F.a.-nın metod-
 +
ları ola bilər. Məs., fizikanın me-
 +
todlarından bioloji mənnəli səslə-
 +
rin cihazla təhlil olunmasında, səs-
 +
lərin mӱhitdən reseptor huceyrələri-
 +
nə eturulməsinin eyrənilməsində, psi-
 +
xofiziologiyanın metodlarından isə
 +
insan və heyvanların səsə cavabzermə
 +
reaksiyalarının tədqiqində istifadə
 +
olunur. Bu metodlar vasitəsilə eiit-
 +
 +
 +
mənin mutləq diferensial sərhədi, sə-
 +
SİN subyektiv (gurluqu, ucalırı,
 +
temp-ru və s.) və obyektiv (intensiv-
 +
 +
 +
liyi, spektral tərkibi və s.) keyfiy-
 +
yəti, ayrı-ayrı neyronların və onla-
 +
rın birgə coxluqunun akustik siq-
 +
nallarda olan mə”lumatı mənimsəmə
 +
qabiliyyəti və s. eyrənilir.
 +
 +
İnsanın səs aparatının qurulu-
 +
punun və funksiyasının fiziki təh-
 +
lili nitq sintezi məsələlərinin həl-
 +
lində, insanla mapın arasında un-
 +
siyyət yarada biləcək qurquların ya-
 +
radılmasında muchum rol oynayır.
 +
FİZİOLOJİ MƏHLULLAR—sun”i
 +
hazırlanmın: məhlullar: duzun tər-
 +
kibinəvəosmotik təzyiqinə gərə qanın
 +
plazmasına yaxındır. Klinik prak-
 +
tikada (orqanizmin susuzlatmasında
 +
və s.) və təcrid olunmutt orqanlarda
 +
fizioloji eksperiment apardıqda i1-
 +
lədilir. F.m.-ı coxlu miqdarda ipt-
 +
lətdikdə daxili orqanların əedeminz
 +
səbəb ola bilər. F.m.-dan qanı əvəz
 +
edən maddə kimi istifadə etdikdə
 +
duz məhluluna qlukoza ilə birlikdə
 +
muxtəlif birlətmələr (irimolekullu
 +
polisaxaridlər, xususi yolla iplən-
 +
MH zulallar) əlavə olunur, Təklif
 +
 +
 +
edən alimlərin adı ilə adlandırıl-
 +
mıpp bir sıra F.m. mə”lumdur.
 +
FİZİOLOJİ PSİXOLOGİYA —
 +
psixologiya elminin bir sahəsi: psixi
 +
proseslərin fizioloji mexanizmini
 +
eyrənir (bax Psixofiziologiya). Al-
 +
man psixoloqu V. Vundt cFizioloji
 +
psixologiyanın əsasları əsərində
 +
(1874) F.p.-nın mahiyyətini, əsas və-
 +
zifələrini ardıcıl inərh etmitdir.
 +
FİZİOLOJİ FUNKSİYALAR —
 +
insan, Heyvan və bitki orqanizmləri-
 +
nin, onların Həyat fəaliyyətini və
 +
ətraf mӱhitə uyqunlaqimalarını tə”-
 +
min edən mӱxtəlif istiqamətlərdəki
 +
fəaliyyəti. F.f. molekul, hӱceyrə, to-
 +
xuma, orqan və sistemlər, həmcinin
 +
tam orqanizm səviyyələrində eyrəni-
 +
lir. Heyvan orqanizminin sistem F.f.-
 +
ına tənəffus, ӱrək-damar, həzm, gər-
 +
MƏ, eapitmə, vestibulyar və s. funksi-
 +
yalar aiddir. Butun F.f.-ın əsasını
 +
fasiləsiz gedən maddələr mӱbadiləsi
 +
təipkil edir. F.f.-ın kompleks eyrə-
 +
nilməsində muӱqayisəli-tarixi mqtodun
 +
beəyuk rolu var.
 +
 +
FİZİOLOFOGİYA (yun. rhӱz15—təbiət
 +
|-...logiya, insan və heyvan
 +
fiziologiyası — orqanizmlə-
 +
rin, onların ayrı-ayrı sistem, orqan
 +
və toxumalarının həyat fzaliyyəti və
 +
fiziolo ki funksiyaların tənzimi
 +
haqqında elm. Canlı orqanizmlərin
 +
ətraf muhitlə qarpılıqlı fəaliy-
 +
yətinin qanunauyrunluqlarını, onla-
 +
rın muxtəlif ipəraitdə davranısqı-
 +
nı əyrənir.
 +
 +
F. biologiyanın ən muhum bəlmə-
 +
lərindəndir. Umumi, xususi və tətbi-
 +
ru F.ayırdedilir. Umumi F. mux-
 +
təlif orqanizmlər uӱcun ӱmumi olan
 +
fizioloji qanunauyeunluqları, can-
 +
lı varlıqların mӱxtəlif qıcıqlara
 +
reaksiyasını, oyanma, ləngimə və s.
 +
prosesləri eyrənir. Orqanizmdə elqk-
 +
trik hadisələrini elektrofiziologiya
 +
tədqiq edir. mrajki F. onurqalı
 +
və onurqasız heyvanların muxtəlif
 +
nəzlərində filogenetik inkipaf dəv-
 +
rundə gedən fizioloji prosesləri,
 +
yal F.-sı isə orqanizmin fiziolo-
 +
ji funksiyalarının inkiiaf qa-
 +
nunauyqunluqlarını ontogenez prose-
 +
sində əyrənir. Xususi F. heyvan-
 +
ların muxtəlif qrup və ya nəvlərin-
 +
də həyat proseslərində, ayrı-ayrı to-
 +
xuma və orqanların funksional-struk-
 +
tur xususiyyətlərini, onların xususi
 +
funksional sistemlərdə birləiimə qa-
 +
nunauyqunluqlarını tədqiqedir. Qə t-
 +
biqi F. canlı orqanizmlərin, XY-
 +
susilə insanın umumi və xususi fəz-
 +
liyyət qanunauyqunluqlarını əyrənir
 +
(məs., idman, əmək, qida, aviasiya F.-
 +
sı, kosmik F. və s.). F. tərti ola-
 +
raq normal və patoloji F.-ya bəlu-
 +
nur. Normal F., əsasən, saqrlam
 +
orqanizmlərin ipi qanunauyqrunluqla-
 +
rını, onun mӱhitlə qartılıqlı fza-
 +
liyyətini, dəzumluluk mexanizmlərini
 +
və mӱxtəlif amillərə adaptasiyasını
 +
tədqiq edir. Patoloji xəstə
 +
orqanizmin dəyipmitt funksiyaları-
 +
nı, kompensasiya proseslərini, ayrı-
 +
ayrı funksiyaların muxtəlif xəstə-
 +
liklərə uyqunlaqimasını, saqalma və
 +
reabilitasiya mexanizmlərini eyrə-
 +
nir.Klinik patoloji F.-nın
 +
bir qolu olub, Heyvan və insanların
 +
xəstəliyi dəzrundə funksional isti-
 +
qamətlərin fəaliyyətini aylınlaqtdı-
 +
rır. Biologiyanın bir :pe”bəsi kimi
 +
F, anatomiya, histologiya, embrioloq
 +
 +
 +
giya, sitologiya ilə sıx əlaqədardır.
 +
F., muxtəlif xəstəliklərin profi-
 +
laktika və mualicəsi ucun onun mu-
 +
tffəqiyətlərindəv istifadə edən
 +
tibb elmi ilə daha sıx əlaqədardır.
 +
 +
F.-nın inkitafı tədqiqat metod-
 +
larının inkipafı ilə sıx baqlı-
 +
dır. Həmin metodlar, həmcinin fi-
 +
zika, kimya, riyaziyyat, kibernetika
 +
və s. elmlərin tədqiqat ӱsullarına
 +
əsaslanır. Bu, fizioloji prosesləri
 +
molekulyar və huceyrə səviyyələrində
 +
əyrənməyə imkan verir.
 +
 +
F.-nın bir elm kimi formalapq-
 +
ması qan dəvranını kəpf etmiiy
 +
(1628) ingilis həkimi U. Harveyin
 +
təcrubələrindən bailanmındır. 17
 +
əsrin 1-ci yarısında fransız alimi
 +
R. Dekart və sonra (18 əsrdə) cex hə-
 +
kimi Y. Proxaska heyvan orqanizmi-
 +
nin Fəzliratindər flektor prinsi-
 +
pi kətif etməklə .-da materialist
 +
istiqamətin inkipafını daha da guc-
 +
ləndirmitlər. Reflektor nəzəriyyə
 +
sonralar rus fizioloqları İ. M. Se-
 +
cenov (19 əsrdə) və İ. P. Pavlov (20
 +
əzə tərəfindən nəzəri və təcrubi
 +
cəhətdən genisti surətdə əsaslandırı-
 +
laraq materializmin elmi bunəvrələ-
 +
rindən biri səviyyəsinə qaldırıl-
 +
mınppdır. İ. M. Secenov mərkəzi si-
 +
nir sistemində ləngiməni kətif etmit
 +
(1862), sinir mərkəzlərində oyanmala-
 +
rın toplanması (summasiyya) Hadisə-
 +
sini acmıp, beyinin ipinin refleks
 +
tipində həyata kecirildiyini gestər-
 +
mipdir. İ. P. Pavlov fizioloji
 +
funksiyaların tənzimində sinir sis-
 +
teminin ustun rolu haqqında konsep-
 +
siya irəli surmuii, pərti refleks nə-
 +
zəriyyəsini və metodunu yaratmıpt, be-
 +
yin qabıqrının fəaliyyətində sistem-
 +
lik, dinamik funksional mozaikal-
 +
lıq xassələrini izah etmiyt, analiz-
 +
torlar tə”limini əsaslandırmındır.
 +
Onun ipləri ali sinir fəaliyyətinin
 +
əyrənilcəszinin materialist ezuluӱnu
 +
qoymutdur.
 +
 +
F.-da elektrofizioloji istiqamə-
 +
tin inkipafı alman alimləri E.
 +
Dyubya-Reymonun, K. Ludviqin, E.
 +
Pflugerin, Q. Helmholtsun, rus ali:
 +
mi N, 1, Vvedenskinin adları ilə
 +
baqlıdır. 19 əsrin balanqıcında
 +
sinir-əzələ toxumasının fiziologi-
 +
Yası genit əyrənilir. 20 əsrdə sinir
 +
oyanmalarının ion mexanizmləri sa-
 +
həsində əsaslı tədqiqatlar aparıl-
 +
mıpdır. Oyanmanın ion nəzəriyyəsi-
 +
nin iplənib hazırlanmasında rus
 +
alimi V. Y. Caqovets, sonralar əcnəbi
 +
alimlərlən A. Həjkin, A. Xaksli və
 +
B. Katsın tədqiqatları muhum rol oy-
 +
namıpdır.
 +
 +
F.-da neyro-humoral tənzim pro-
 +
seslərinin eyrənilməsi (K. Bernar,
 +
U, Kennon, L. A. Orbeli, K. M. Bı-
 +
kov, A. V. Tonkix, A, Q. Ginesinski
 +
və b.) bir sıra muhum kəiflərə gə-
 +
tirib cıxarmıpdır. Kanada alimi
 +
H. Selye stress haqqında tə”lim yarat-
 +
mıpdır. Funksiyaların sinir mexa-
 +
nizmlərinin təkamul və ontogenetik
 +
inkipaf qanunauyqunluqları L, A,
 +
Orbeli, A. İ. Karamyan və 6. tərə-
 +
finlən tədqiq olunmuqdur.
 +
 +
Beyinin elektrik fəallıqını ilk
 +
dəfə qeyd-etmitp rus tədqiqatcısı V.
 +
V. Pravdic-Neminskinin itlərindən
 +
sonra neyrofiziologiyada elektroen-
 +
siyiloqra dik metod sur”ətlə yayıl-
 +
mıpdır. vet alimi M., N. Livanov
 +
elektroensefaloqram analizinin ri
 +
 +
 +
yazi usullarının iplənib hazırlan-
 +
masında cox ip gərmudur. Son dəvr-
 +
də F.-da sovet alimi P G. Anoxinin
 +
irəli surduyu funksional sistemlər
 +
nəzəriyyəsi orqanizmin reflektor me-
 +
xanizmlərinin ipini Öama nyınəKnə
 +
yeni bir mərhələ olmutpdur. Butun
 +
bunlar muasir fizioloji təsəvvurlə-
 +
rin məhkəmlənib daha da inkipaf
 +
etməsinə imkan vermipdir. |
 +
 +
Azərb.SSR-də F.-nın inkipafın-
 +
da A. Əmirov, S. Ocaqverdizadə, A.
 +
Qarayev, Q. Qəhrəmanov, H. Həsənov,
 +
PT. Taqıyev, Q. Qədirov və 6.-nın XxİD-
 +
məti YAYDI Onların ipiləri sa-
 +
yəsində . elmi interoseptiv muba-
 +
dilə refleksləri, beyinin limbik
 +
sisteminin emosional-motivasiya dav-
 +
ranıptında rolu, gərmə siqnalları-
 +
nın. beyinin muxtəlif səviyyələrin-
 +
də təhlil və uӱmumilətdirilmə pro-
 +
sesləri, visseral funksiyaların beyin
 +
qabıqında proyeksiyasının təkamul və
 +
fərdi inkitafı zamanı formalapq-
 +
ması qanunauyqunluqları və 6. fi-
 +
zioloji Padisələr haqqında yeni tə-
 +
səvvurlərlə zənginlətmidir. Azərb.
 +
fizioloqları FƏ.-nın tibb, k.t. və di-
 +
gər təcrubi sahələrə daha da yaxın-
 +
lapqması məsələsinin həllində bir sı-
 +
ra mӱvəffəqiyyətlər qazanmıntlar (an-
 +
tiheparin maddəsinin zavod pəraitin-
 +
də alınması texnologiyasının, hipo-
 +
qalaktiyanın preparativ tənzimi usul-
 +
larının, yeni qiymətli balıq hibrid-
 +
lərinin alınması və yetipdirilməsi-
 +
nin genetik-fizioloji əsaslarının
 +
iplənib hazırlanması və s.).
 +
 +
Muasir F.-nın əsas vəzifələrin-
 +
dən biri heyvan və insan orqanizmi-
 +
nin davranın və psixi fəaliyyətinin
 +
mexanizmlərini aydınlatdırmaqdan
 +
ibarətdir. Onun aktual problemləri
 +
sırasında beyinin kompensator xusu-
 +
siyyətlərinin imkanlarını muəyyən
 +
etmək, Lərəki funksiyalarının bər-
 +
pası mexanizmlərini dəqiqlətdirmək
 +
və onları tənzim etməyin yolları-
 +
nı tapmaq, ӱrək-damar fəaliyyətinin
 +
əsasında duran prosesləri muəyyən-
 +
ləpdirmək, mӱxtəlif ekstremal amil-
 +
lərin orqanizmə tə”sirini ətraflı
 +
surətdə tədqiq etmək, Yapla əlaqədar
 +
olaraq orqanizmdə batp verən sinir,
 +
somatik və visseral dəYitpiklikləri,
 +
onların səbəblərini əyrənmək və s.
 +
durur. İndiki dəvrdə fizioloji mə-
 +
sələlər, əsasən, tibb və k.t. praktika-
 +
sına kəmək etmək məvqeyindən iiilə-
 +
nib hazırlanır.
 +
 +
SSRİ-də izioloji tədqiqatlar
 +
SSRİ EA Ali Sinir Fəaliyyəti və
 +
Neyrofiziologiya İn-tunda (Moskva),
 +
SSRİ EA İ. P. Pavlov ad. Fiziolo-
 +
giya İn-tunda (Leninqrad), SSRİ EA
 +
İ. M. Secenov ad. Təkamul Fiziolo-
 +
giyası və Biokimyası İn-tunda (Le:
 +
ninqrad) və 6. elmi-tədqiqat ocaqla-
 +
rında aparılır. Təcrubi iplərin
 +
nəticələri bir sıra dəvri jurnallar-
 +
da cap olunur.
 +
 +
 +
— Ədl Anoxin P. K., Ot Dekartad
 +
Tlannona, M., 1945: KomrosHnu X .“
 +
Ocergi po istorii fizioloqii v Rossii,
 +
M.—L., 1946, Lanqe K. A., Razvitie i
 +
orqanizandin fizioloqiceskoh nauki v
 +
 +
SR, L., 1978, Vere paqin S. M.,
 +
LipipkinN V. P., Sravnitelınal fi-
 +
zioloqin nervnoN sistemı bespozvonocnıx,
 +
L., 1982.
 +
 +
 +
FİZİOLOGİYA İNSTİTUTU,
 +
Azərb.SSREA A. İ.Qarayev
 +
ad Fiziologiya İnstitu"“
 +
 +
 +
FİZOSTİQMA
 +
 +
 +
tu — insan və heyvanın fizioloji
 +
funksiyalarını eyrənən elmi-tədqiqat
 +
muəssisəsi. 1968 ildə Azərb.SSR EA
 +
fiziologiya bəlməsinin əsasında ya-
 +
radılmıpdır. Bakıdadır. İn-tun
 +
təpkilində A. İ. Qarayevin beyuk xid-
 +
məti olmupdur. İn-tda 3 ə Də (bu-
 +
raya 9 laboratoriya daxildir)—beyin
 +
və davranı:i, analizatorların təka-
 +
MY? fiziologiya ı və biokimyaq-ı:
 +
bioloji aktiv maddələrin fiziolo-
 +
giyası və farmakologiyası və 6 mus-
 +
təqil laboratoriya (beyin inteqrativ
 +
fəaliyyətinin fiziologiyası, resep-
 +
 +
 +
siyaların biofizikası:, neyrokimya|
 +
təcrubi endokrinologiya, laktasiya-
 +
nın fiziologiyası və biokimyası:
 +
 +
 +
gərmənin fiziologiyası) fəaliyyət
 +
KƏCTƏPHD. İn-tun patent-elmi mə”lu-
 +
mat ppe”bəsi var. İn-t davranıpnın,
 +
emosional-motivasiya formalarının,
 +
yəaddapqın neyrofizioloji və neyro-
 +
kimyəvi əsasları, beyinin analizator
 +
funksiyalarının ixtisaslatması və
 +
s, istiqamətdə elmi tədqiqat aparır.
 +
İn-tda təcrubi əhəmiyyəti olan elmi
 +
itpplərə də diqqət verilir. Antihepa-
 +
rin (196-li protamin-sulfat) dərman
 +
maddəsinin iplənib hazırlanmasında
 +
və istehsal olunmasında in-tun rolu
 +
beyukdur. Resp.-nın daxili su həvzə-
 +
lərində balıqyetitldirmə sahəsində
 +
faydalı təvsiyələr hazırlanmındır
 +
və ru atda tətbiq edilir.
 +
 +
İn-t Rİ EA nın uzunmuddətli
 +
cBeyinə və c Homeostazə proqramları:
 +
nın və sosialist əlkələrinin c4İn-
 +
terbeyinə proqramının fəal iptirak-
 +
cısıdır. cİnterbeyinə uzrə bap in-t-
 +
lardandır. İn-tun beynəlxalq əmək-
 +
daplıq əlaqələri ildən-ilə artır.
 +
İn-tda Azərb.SSR EA-nın 2 akad,
 +
2 M. ӱzvu, 6 e.d. və 62 elmlər nami-
 +
zədi calıntır. Aspiranturası, elmi
 +
iurası var, cElmi əsərləriz nəpr
 +
edilir. İn-tda SSRİ-nin və xarici
 +
əlkələrin 30-dan artıq elmi tədqi-
 +
qat mərkəzi ilə kompleks tədqiqat HM"
 +
ləri aparılır.
 +
 +
Əd .: İnstitut fizioloqii imeni A.
 +
İ. Kapaena, B., 1983.
 +
FİZİOTERAPİYA (yun. rhcu55—tə-
 +
biət |- terapiya)—tibbin bəlməsis tə-
 +
bin və fiziki amillərin mualicə-
 +
irolilakqika məqsədi İLƏ tətbiqi.
 +
 +
. fiziki amillərin mualicə tə”-
 +
sirini eyrənir. nların mucalicə-
 +
profilaktika məqsədi ilə iplədil-
 +
məsini tə”min edir. SSRİ-də təbii
 +
kurort amillərinin eyrənilməsi tib-
 +
bin sərbəst bəlməsi olub, gkurortolo-
 +
giya adlanır və F. ilə birlikdə va-
 +
hid elmi fənn təpkil edir. Mualicə
 +
gimnastikası, masaj, mexanoterapi-
 +
ya ə bədən tərbiyəsinə aiddir.
 +
SSRİ-də F. anlayıptına altpaqıda-
 +
kılar aiddir: 1) muəyyən enerji nə-
 +
vunun bioloji proseslərin enerjisi:-
 +
nə transformasiyasından yaranan fi-
 +
ziki amillərin mӱalicə məqsədi ilə
 +
əyrənilməsi və tətbiqi—fiziko=
 +
terapiya (iptıq mualicəsi, elek-
 +
 +
terapiya, aeroionoterapiya və s.):
 +
2) rə ii amillərin (su, torf, palcıq
 +
və s.) kurortlardan kənar, yə”ni xy-
 +
susi fizioterapevtik xəstəxana, po-
 +
liklinika və kabinetlərdə iplədil-
 +
məsi. Mualicə və orqanizmi məhkəm-
 +
ləndirmək məqsədi ilə təbii sarlam:
 +
lapdırıcı amillərdən (iqlim, gu-
 +
nətp, mə”dən suları, adi sular, mua-
 +
licə palcıqları və s.) cox qədim za-
 +
manlardan istifadə edilir, F, THÖ-
 +
 +
 +
553
 +
 +
 +
bin elmi-praktik bəlməsi kimi Beyuk
 +
Oktyabr sosialist inqilabından son:
 +
ra inkipaf etməyə bailadı. Rusiya:
 +
da F. və kurortologiyanın ii
 +
C. A. Brupteyn, İ. A. Semaiko, A. İ.
 +
Nesterov, N. N. Burdenko, Azərb.SSR-
 +
də Ə. Allahverdiyev, PT. Həsənov, PT.
 +
PQahmuradov, Ə. Huseynov, A. Quliyev
 +
və b.-nın adı ilə baqlıdır. Gergəm-
 +
li rus klinistlərindən N, İ. Piro-
 +
qov, S. P. Botkin, Q. A. Zaxarin, A.
 +
A. Ostroumov və 6. təbabətdə təbii
 +
mualicə və fizioterapevtik amillə-
 +
rin geniil tətbiqini təklif etmipt-
 +
lər. Fizioterapevtik amillərin tə”si-
 +
ri olduqca coxsahəlidir, belə ki, fi-
 +
ziki amillər aqrıkəsici, iltihab və
 +
spazma əleyhinə tə”sir gəstərir, qan
 +
və limfa dəvranını, maddələr muba-
 +
diləsini sur”ətləndirir, sinir-endo-
 +
krin sistemlərinin fəaliyyətini yax-
 +
ptılaqpdırır, turpqu-qələvi muvazinə-
 +
tinin tənzim olunmasına və s. iyərait
 +
yaradır. SSRİ-də F.-qa aid tədqiqat-
 +
lar *“Voprosı kurortologii, fiziote-
 +
rapii i lecebnoy fiziceskoy kulturı
 +
jurnalında, həmcinin cAzərbaycan
 +
Tibb jurnalı?nda nətr olunur.
 +
Əd. Pasınkov E. İ., Fiziotera-
 +
 +
 +
pil, 4 izd., C.. 1980. .
 +
a“FİZKULTURA İ SPORTU—nəpt-
 +
oiyyat, 1923 ildə Yaradılmındır.
 +
oskvadadır. Nəpqriyyat idman təbliq
 +
edən elmi-metodik ədəbiyyat, turizmə,
 +
ovculuqa, pahmata və s. həsr olunmuyi
 +
kutləvi Kntab ALA, gerkəmli idman-
 +
cılar haqqında, həmcinin idmanın
 +
muxtəlif sahələrinə dair kitablar
 +
və almanaxlar, tə”lim-tədris vəsaiti,
 +
idman qəzet və jurnalları (4Fizkul-
 +
tura i sportə, c“Lyoqkaya atletika,
 +
c“Paxmatı v SSSRə) və s. buraxır.
 +
“PPərəf nipanıq ordeni ilə təltif
 +
olunmutidur (1973). |
 +
*“FİZKULTӰRA İ SPORTU—aylıq
 +
kutləvi illustrasiyalı jurnal. 1922
 +
ildən Moskvada cıxır. Jurnalda
 +
SSRİ və xarici əlkələrdə bədən tər-
 +
biyəsi və idman həyatı ipqıqlandırı-
 +
lır, həmin problemə dair elmi-kutlə-
 +
vi, publisistik və bədii yazılar,
 +
ocerklər, hekayələr, istehsalatda və
 +
evdə idman məiqələləri haqqında mə-
 +
qalələr dərc olunur. Jurnalda muttə-
 +
iq resp.-ların, o cӱmlədən Azərb,
 +
SR-in də idman həyatı ipıqlandırı-
 +
lır. Tirajı 520 min nusxədir (1984).
 +
FİZF (Eyqeai) Arman İppolit Lui
 +
(23.9.1819, Paris—18.9.1896, Sena və
 +
Marna departamenti, Vantey qəsri)—
 +
fransız fiziki. Paris EA (1860),
 +
London Kral Cəmiyyətinin (1875) uz-
 +
vu, Parisdəki Politexnik Məktəbi-
 +
nin prof. (1865—67). Muhum əsərlə-
 +
ri ontikaya aiddir. Fraunhofer xət-
 +
lərini aikara cıxarmap OK, b. ım:
 +
Fuko ilə birlikdə), yollar fərqi
 +
bəyuk olduqda, interferensiyanı mu-
 +
ipahidə etmək ucun usul təklif etmipt,
 +
gey cisimlərinin hərəkət sur”ətinin
 +
əlculməsi imkanını gestərmili, ipıq
 +
sur”ətinin tə”yini usulunu (Fizo çsu-
 +
ay) ipləyib hazırlamıil, hərəkət edən
 +
mӱhitin ipıqın yayılma sur"ətinə
 +
tə”sirini muəyyən etmii (Fizo təcru-
 +
bəsi), bərk cisimlərin geniilənmə
 +
əmsalını və ulduzların bucaq dia-
 +
metrini elcmək ucun interferensiya
 +
usulları itiləyi azırlamıtldır.
 +
FİZOSTİQMA (RhuszozNdta) — pax-
 +
lalılar fəsiləsindən bitki cinsi.
 +
Otlar, yaxud lianalardır. Tropik Af-
 +
rikada və Madaqaskar a.-nda 2—4 nevu
 +
 +
 +
554
 +
 +
 +
FİZOSTİQMİN
 +
 +
 +
var. Vətəni tropik Afrika olan zə-
 +
hərli . (RH. cepepozitp) Hindis-
 +
tan və Braziliyada, az hallarda baqqa
 +
tropik əlkələrdə də becərilir. K a-
 +
labar paxlası adlanan toxu-
 +
munda alkaloidlər, o cӱmlədən fizo-
 +
stiqmin var.
 +
Fİ 3OCTMTMFİH, ezeri n—dərman
 +
preparatı: zəhərli fizostiqma bitki-
 +
sinin toxumlarından alınan alkalo-
 +
id. Urək əzələsinin yıqılmalarını
 +
gucləndirir, skelet əzələlərinin ii
 +
qabiliyyətini artırır. Sidik kisəsi-
 +
nin, baqırsaqların atoniyasında, qla-
 +
ukomanın mӱalicəsində iplədilir.
 +
FİY AIRIMI–-Bapq: Qafqaz sil-
 +
siləsində, Azərb.SSR-in (Vartalten
 +
r-nu) Daq.MSSR ilə sərhədində daq
 +
apqırımı. Hund. M.
 +
FİKOBİLİNLƏR (yun. rhӱ Koz —
 +
yosun--lat. I1115—əd) — qırmızı və
 +
gey-yattıl yosunların piqmenti (fi-
 +
koeritrinlər—qırmızı, fikosianin-
 +
lər—gey), xromoproteidlər qrupundan
 +
zulallar. Kristal pəklində alın-
 +
mhipdır. F.-in tərkibində 8594 amin-
 +
turpu, 59, karbohidrat, 4—596 xro-
 +
mofor olur. Yosunlarda F.-in umumi
 +
miqdarı 2094 -ə (quru kutləsində) ca-
 +
tır. Spektrin sarı-yapıl sahəsinin
 +
iplıq kvantlarını udur. Fotosintez-
 +
də iptirak edir.
 +
FİKOERİTRİNLƏR (yun. rhӱKoz—
 +
yosun -- equ(hodv—qırmızı)— fikobi-
 +
linlər qrupundan qırmızı piqment-
 +
lər. 3 nəvu (N, V və S) var. Əlavə fo-
 +
intetik piqmentlərdir. Mol.k.
 +
nəyə -dir. Qırmızı yosunla-
 +
ın fotosintezində iptirak edirlər.
 +
icik dalqalı iptıq bu piqment vasi-
 +
təsilə udulduqda fotosintez gӱclənir.
 +
FİKOMİSETLƏR (Rhusopusebez)—
 +
bədənləri cılpaq protoplazma kutlə-
 +
sindən ibarət miselisiz və ya coxnu-
 +
vəli birhӱceyrəli yaxpı inkitaf et-
 +
mipi miseliyə malik ibtidai gvbələk-
 +
lər sinfi. 1200-dək nəvu var. Cinsi
 +
coxalmaları qamet, cinsiyyətsiz co-
 +
xalmaları isə zoosporangilər daxi-
 +
lində Hərəkət edən və ya ekzogen ola-
 +
raq muxtəlif konidiya daptıyanlar
 +
uzərində hərəkətsiz sporlarla gedir.
 +
Cinsi coxalmalarına gərə ya-
 +
rımsinfə bəlunurdulər: oomisetlər
 +
və ziqomisetlər. Muasir təsnifatda
 +
bu yarımsiniflər ayrı-ayrılıqda
 +
mustəqil sinif kimi qəbul edilmiii-
 +
dir. Əksəri suda yaiayan saprofit-
 +
lərdir. Bir cox nəvləri bitki, heyvan
 +
və insanlarda parazitlik edərək, mux-
 +
təlif xəstəliklər tərədir.
 +
FİKOSİANİNLƏR (yun. rhӱKoz—
 +
yosun -- Kuapӧz—tund-gey)— fikobilin-
 +
lər qrupundan olan gey piqmentlər
 +
(fikosianin və allofikosianin). Əla-
 +
və fitosintetik piqmentlərdir. Mol.
 +
k. 134000 —273000-anp.
 +
FİKRƏT QOCA (Fikrət Gəyuzi otl
 +
Qocayevin təxəllusu) (d. 8.5.
 +
1935, Atqdapq r-nunun Kotanarx k.)—
 +
Azərb. sovet pairi. Azərb.SSR əmək-
 +
dar incəsənət xadimi (1978), Resp.
 +
Lenin komsomolu mukafatı laureatı
 +
(1968). 1979 ildən Sov.İKP uzvu. M.
 +
Qorki ad. Ədəbiyyat İn-tunu (Moskqa)
 +
bitirmipdir (1964). “Qaqayı (1963),
 +
cHamıya borcluyamg (1965), “Dənizdə
 +
ay ciməndəz (1967), “Yatmadıqım gecə-
 +
lərdət (1970), *Gunlərin bir gunu
 +
(1972), FGul eMmpyə? (1975), €Əsymə
 +
məktub (1983) və s, toplularındakı
 +
ppe”r və poemalarında sovet adamları-
 +
nın mə nəvi zənginliyi, xalqlar dost-
 +
 +
 +
luqu, beynəlmiləlcilik ideyaları,
 +
insan və zaman haqqında duiquncələ
 +
 +
əksini tapmıpdır. c Unvansız məktub-
 +
ları (1975) poeması Ernesto (Ce) Ge-
 +
varaya, “Xose Risalq (1981) poeması
 +
Filippinin milli qəhrəmanına həsr
 +
edilmindir. Lermontov, PTevcenko,
 +
Mejelaytis, İ. Volker, X. Risal
 +
və b.-ndan tərcumələri var. Əsərləri
 +
SSRİ xalqları dillərinə və bir sı-
 +
ra xarici dilə tərcumə olunmuyndur.
 +
 +
 +
Əsərləri: İnsanlar arasında, B.,
 +
1975: İnsan xasiyyəti, B., 1980, Əmurdən
 +
səhifələr, B., : Nebo smotrit v mo-
 +
re, M., 1982, Solnecnın veter planetı,
 +
B., 1983.
 +
 +
 +
FİKRƏT SADIQ (Fikrət Abbas
 +
oqlu Sadıqovun təxəllusus d.
 +
30.5.1930, TPamaxı) — Azərb. sovet
 +
pairi. 1977 ildən Sov.İKP uzvu.
 +
Muasirlərimizin quruculuq əzmini,
 +
mə”nəvi zənginliyini, Azərb. təbiə-
 +
tinin gəzəlliklərini tərənnum edən
 +
cCıqırq (1963), *OӦmrun bir gӱnӱ
 +
(1965), “Dəniz kucəmizə gəlirg (1968),
 +
cSevgi yaqınlnı (1970), *“İpıqın ya-
 +
ui (1974), CAq cıqıru (1979) və s.
 +
pe”r kitablarının muəllifidir.
 +
Utpaqlar ucun də yazır: “Cırtdan ha-
 +
ra getmitdir?g (1971), “Bala Kirpi
 +
(1972), “Geydə nə var? ə (1978), “Gəey-
 +
dən alma dupqmədi (1982) kitabları,
 +
|Peyrləri SSRİ xalqları dillərinə
 +
və bir sıra xarici dilə tərcumə olun-
 +
mulpdur. Abay Kunanbayev, Y. Kupala,
 +
Y. Raynis, S. Mariak, Tofiq Fikrət
 +
və b.-ndan tərcӱmələri var. Azərb. Ya-
 +
zıcılar İttifaqı bədii ədəbiyyat
 +
təbliri burosunun direktorudur (1975
 +
ildən).
 +
 +
Əsərləri: Yerdən geəyə umid. Pe”r-
 +
ir NRA B., 1981, BeuepHnan necHH,
 +
 +
 +
FİKSAJ (Fr. Nxarey naT. fixus—
 +
məhkəm, bərgidilmit), sabitlət-
 +
dirici — fotoqrafik emulsiyanın
 +
apqkarlanmamın guӱmçiq-halogenidini
 +
suda həll olan kompleks duzlara ce-
 +
virən kimyəvi birlətmələr qarınmtıı-
 +
qı. F.-ların əsasını adətən tiosul-
 +
fatlar (baplıca olaraq notrium-
 +
tiosulfat) təikil edir. . sulu
 +
məhlul və ya pasta ipəklində tətbiq
 +
olunur. Bax həmcinin Fotoqrafik
 +
sabitləidirici.
 +
FİKSİYA (lat. bsNo—uydurma, xə-
 +
yal)—nəsə məvcud olmayan ppey, uydur-
 +
ma, yalan. Fikti v—həqiqət kimi
 +
qələmə verilən Yalan.
 +
FİKSİONALİZM — subyektiv-idea-
 +
list fəlsəfi konsepsiya, insan iqçuru-
 +
nu praktik cəhətdən haqlı, lakin o6-
 +
yektiv nəzəri əhəmiyyəti olmayan fik-
 +
siya sistemi hesab edir. Alman filo-
 +
sofu H. Fayhingerin (1852—1933) ya-
 +
radıcılıqında ifadəsini tapmıi-
 +
dır. F. Nitsienin baxımları və
 +
praqmatizmin idrak nəzəriyyəsi F.-ə
 +
yaxındır. F. idrakda istifadə olu-
 +
nan, lakin əslində birbaiya analoqu
 +
olmayan təfəkkur anlayıtqları və
 +
usullarını (ideal obyektlərin, mo-
 +
dellətdirmənin bə”zi formalarının
 +
qurulması və i.a.) mutləqlətdirir
 +
və buna əsaslanaraq in”ikas nəzəriyyə-
 +
sini inkar edir.
 +
 +
FİKTİV—bax Fiksiya.
 +
 +
FİKTİV KAPİTAL—qiymətli ka-
 +
qızlar iəklində olan kapital, sa-
 +
hibinə dividend, yaxud faiz iəklində
 +
mӱntəzəm gəlir KƏTYPMƏK huququ ve-
 +
rir. Real kapitalın kaqız dublika-
 +
 +
 +
tıdır və kapitalın dəvranından kə-
 +
narda—fond birjasında tədavul olu:
 +
nur və qiyməti də orada yaranır. F.k.-
 +
ın qiyməti qiymətli kaqızlardan gə-
 +
urulən kapitallapqmıpnt gəlirdir.
 +
Fk. borc kapitaldan da fərqlənir:
 +
F.k.-da kapitalist istehsal munasi-
 +
bətlərinin fetiiizmi və tufeyzi-
 +
liyi əks olunur.
 +
FİKUS (Ejtsiz) — tut fəsiləsindən
 +
bitki cinsi. Həmiitəyatıl aqac, kol,
 +
bə”zən dırmapan bitkidir. Hund.
 +
40 m-dək, diametri 3—9 m olur. Yar-
 +
paqları adətən tam, bə”zi nəvlərin-
 +
də uz. 60—70 sm-dir. Cicəkləri xır-
 +
da, cox vaxt bircinsiyyətlidir. Tro-
 +
piklərdə və hər iki yarımkurənin
 +
subtropiklərində, xususilə Cənub-
 +
PPərqi Asiyanın tropik meiyələrin-
 +
də, Malayya arxipelaqında, Yeni Qvi-
 +
neyada, Solomon a-rında 800-dən cox
 +
nəvu mə”lumdur. SSRİ-də, o cumlə-
 +
dən Azərb.SSR-də otaq bitkisi kimi
 +
kaucukverən F.-dan (R. eyaz-
 +
İsay istifadə olunur. Azərb.SSR
 +
EA Botanika baqının oranjereyala-
 +
rında benqalF.-u,dırmanan
 +
F. və s. nevlər becərilir.
 +
FİL..., FİLO..., ...FİL (iyH. phi-
 +
|eo—sevirəm)—-sevgiz, €CEBƏH?, € HOCT 5
 +
mə”nalarını bildirən murəkkəb səz-
 +
lərin tərkib hissəsi (məs., filate-
 +
liya, filarmoniya, filologiya, bib-
 +
liofil—kitabsevər və C.).
 +
 +
 +
 +
 +
 +
FİL DİİYİ SAHİLİ, Fil Di-
 +
pi Sahili Respublikası
 +
(fr. Kӧraİtane de Cote d”lvoire).
 +
— Xmumi mə”lumat. Qərbi Afrikada,
 +
Qvineya kerfəzi sahilində dəvlət. Li-
 +
beriya, Qvineya, Mali, Burjina Faso
 +
və Qana ilə həmsərhəddir. Sah. 322,5
 +
min km?, Əh. 9 mln. (1983). Paytaxtı
 +
Yamusukro (i.-dir (1983 ilədək Abi-
 +
can pt. idi). F.D.S. inzibati cəhətdən
 +
26 departamentə bəlunur.
 +
 +
Dəvlət qurulumyu. F.D.S. resp.-
 +
dır. 1960 il Konstitusiyası (sonra-
 +
kı duӱzəlinlərlə) quvvədədir. Dəvlət
 +
və həkumət bapicısı əhalinin 5 il
 +
muddətinə secdiyi prezidentdir. Qa-
 +
nunverici hakimiyyəti Milli məclis
 +
(birpalatalı parlament) həyata keci-
 +
ir.
 +
g Kanat. Səthi, əsasən, dӱzənlikdir.
 +
1Pm.-da plato, q.-də dar massivi (maks,.
 +
hund. 1752 m—Nimba d., əlkənin ən
 +
yuksək nəqtəsi) yerlətir. Faydalı
 +
qazıntıları: almaz, manqan, titan və
 +
dəmir filizləri, qızıl, neft və s.
 +
İqlimi c.-da ekvatorial, musson,
 +
iim.-da subekvatorialdır. Orta temp-r
 +
dekabr—apreldə 27—282S, iyul—sen-
 +
tyabrda 23—242S-dir. İllik yaqrıntı
 +
1100—2300 mm. Ən bəyuk cayları:
 +
Kavalli, Sasandra, Bandama, Komoe.
 +
C.-da qırmızı-sarı laterit torpaq
 +
larda həmitəyaptıl ekvatorial Me"
 +
pqələr, (im.-da qırmızı laterit tor-
 +
 +
 +
paqlarda hundurotlu sa-
 +
vannalar iikipaf et-
 +
mipdir. Meymun, fil, be-
 +
gemot, bəbir, mӱxtəlif
 +
antiloplar, vəhipi ca.
 +
mıP1, coxlu surunən və s. –
 +
"örən Ə ba
 +
bete, senufo, mandinqo
 +
və b. xalqlar yalpayır.
 +
Əhalinin təqr. 6396 -i yer-
 +
li ən”ənəvi dini e"tiqad-
 +
larını saxlamındır):
 +
2394 -i musəlman, 14924-i
 +
xristiandır (1982). Rəs-
 +
mi dil fransız dilidir.
 +
Əhalinin 86,496-i k.t., bz TAR $
 +
mepəcilik və balıqcı-
 +
lıq sahəsində calıniı "
 +
Orta sıxlıq 1 km?-də I.
 +
nəfərdir (1983), İri izə-
 +
hərləri: Abican (ətrafı |
 +
ilə birlikdə, 1,5 mln.-
 +
dan cox, 1982), Bvake,
 +
Daloa, Man və s.
 +
Tarixi mə”lumat. F.
 +
D.S.-nin qədim tarixi
 +
zəif eyrənilmitdir. Or-
 +
ta əsrlərdə burada tica-
 +
rət və sənətkarlıq inki-
 +
tpaf etmipt, 11 əsrdə sa- =——
 +
lınmıp Konq it. 19 əsrin
 +
sonunadək Qərbi Afrika-
 +
da karvan ticarəti mər-
 +
gəzi olmutdur. Artıq 5 əsrdə F.D.S.
 +
ərazisində erkən feodal devlətləri
 +
mevcud idi. F.D.S. ərazisində məs-
 +
kunlaqpan avropalılar buradan qul,
 +
fil diii və s. aparırdılar. F.D.S.
 +
1893 ildə Fransanın mustəmləkəsinə
 +
cevrildi: 1904—58 illərdə Fransa
 +
Qərbi Afrikasına daxil idi. F.D.S
 +
xalqları 19 əsrin sonu—20 əsrin əv-
 +
vəlində mustəmləkəcilər əleyhinə si-
 +
lahlı mubarizə aparmılnlar. İkinci
 +
dunya mӱharibəsindən (1939—45) sonra
 +
əlkədə milli azadlıq hərəkatının ge-
 +
niplənməsi nəticəsində (1950—51 il-
 +
lərdə beyuk xalq cıxınları ba ver-
 +
mipdiy Fransa həkuməti gӱzəttə
 +
getməyə məcbur oldu: 1958 ilin sent-
 +
yabrında F.D.S. Fransa Birliyi da-
 +
xilində dəvlət statusu aldı| 1960 il
 +
avqustun 7-də isə tam istiqlaliyyət qa-
 +
zandı. .D.S. 1960 ildən BMT-nin
 +
uzvudur. 1967 və 1969 illərdə həkumət
 +
əleyhinə xalq cıxıipları olmutdur.
 +
F.D.S. hekuməti imperialistpərəst
 +
xarici siyasət yeridir, xarici kapi-
 +
 +
 +
talın əlkəyə axını nəticəsində
 +
F.D.S. yanə dəvlətlərindən (xususilə
 +
AB1P və Fransadan) asılı vəziyyətə
 +
 +
 +
dutmulidur. 60—70-ci illərdəki mu-
 +
əyyən iqtisadi yuksəlindən sonra, 80-ci
 +
illərin əvvəlində Qərb elkələrinə
 +
kakao və qəhvə ixracının azalması
 +
və qiymətinin kəskin 1PəƏkildə apaqı
 +
dutpməsi (1979—82 illərdə kakao və
 +
qəhvə ixracında əldə edilən gəlir 4
 +
mlrd. dollardan 1 mlrd. dollara en-
 +
di) əlkə iqtisadiyyatını cətin vəziy-
 +
yətə saldı, ipsizlik artdı, bir cox
 +
mçəssisələr baqlandı, Qərb elkələrin-
 +
dən asılılıq daha da gӱcləndi və s.
 +
1967 ildə SSRİ ilə diplomatik muna-
 +
sibətlər yaradılmıtidı:, 1969 ildən
 +
F.D.S. həkuməti SSRİ ilə diploma-
 +
tik əlaqələri kəsmiidir.
 +
 +
Siyasi partiyalar, Həmkarlar
 +
ittifaqları. F.D.S. Demokra-
 +
tik Partiyası—1946 ildə ya-
 +
radılmıtqdır, yeganə və hakim par-
 +
tiyadır. F.D,S, Zəhmətkeilə-
 +
 +
 +
2
 +
əd |
 +
 +
 +
s —Ves
 +
 +
 +
FİL SUMUYU
 +
 +
 +
ile” Ak
 +
ir
 +
xə Hi
 +
 +
 +
“o
 +
 +
Re
 +
 +
L) ka
 +
 +
ə Tanda12
 +
=Sunyanıi
 +
Mbaltıagro $ iz r?
 +
r -
 +
 +
 +
vel Qu XDa
 +
s Hə 1
 +
"ax / 4 BUAK
 +
Zvğnula k
 +
e” İN
 +
gün. S 77 00
 +
Maparye "ok ə. m
 +
 +
ə milli qarış ADİ mTu fetucu
 +
D Buadıne, "ay YOL g
 +
Ər iə poBüneyünü x=
 +
Ume ” 1Dimbokro =
 +
 +
 +
ə,
 +
 +
 +
Lə
 +
 +
 +
*- k
 +
Abenquruy 4
 +
o -
 +
 +
 +
ay:
 +
 +
 +
= ü a
 +
|
 +
 +
 +
akota “Divo
 +
Oaudaqı dem.
 +
 +
Breb
 +
 +
dem.
 +
 +
 +
Maneçoxuso
 +
un. Y
 +
 +
 +
Lauzap
 +
“ə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
rinin Umumi İttifaqı
 +
(1962).
 +
İqtisadiyyat. F.D.S. aqrar əlkə-
 +
 +
 +
dir. İqtisadiyyatında xarici (Fran-
 +
sa, ABP1) kapital ustundur. Qəhvə,
 +
kakao istehsalı və ixracına gərə
 +
dunyada qabaqcıl yerlərdən birini
 +
tutur. K.t. əlkənin ərzaqa olan tə-
 +
ləbatını tam edəmir. 1982/83 ildə
 +
təqr. 267 min t qəhvə, 352 min t ka-
 +
kao, təqr. 72 min m 6aHaH, 92 MHH m
 +
aHaHac, 157 MHH m maMöbır Bə C. HMcTEh-
 +
sal olunmutjdur. Heyvandarlıq zəif-
 +
dir. Sahil sularında balıq ovlanır.
 +
Sənaye, əsasən, k.t. xammalı e”mal
 +
edən xırda muəssisələrdən ibarətdir.
 +
İxracat məqsədi ilə almaz, qızıl,
 +
manqan və titan filizləri cıxarı-
 +
lır. 1980 ildən tpelf zonasında neft
 +
hasilinə bailanmındır. Qiymətli
 +
oduncaq nəvləri təlaruk edilir. D...-
 +
larının uz. 665 km, avtomobil yolla-
 +
rının uz. təqr. 48 min km-dir (1983),
 +
Əsas dəniz portları: Abican, San-
 +
Pedro. Abicanda beynəlxalq aeroport
 +
var. Kakao, qəhvə, oluncaq, pambıq
 +
və s. ixrac olunur. Nəql, və sənaye
 +
avadanlıqı, neft və neft məhsulla-
 +
rı, ərzaq və s. idxal edilir. Xarici
 +
ticarəti, əsasən, Fransa, Niderland
 +
ABİP, Venesuela, Yaponiya və AFR ilə:
 +
dir. Pul vahidi Afrika frankıdır.
 +
Səhiyyə. 1972 ildə elkədə əhalinin
 +
hər min nəfərinə dutpən doqum sayı
 +
46, əlum sayı 22,7, hər min nəfər diri-
 +
dorulana gərə utaq əlumu 138 olmupt-
 +
dur. Orta əmur 41 ildir. İnfeksion
 +
və parazitar xəstəliklər. (sarı qız-
 +
dırma, malyariya, tripanosomoz və s.)
 +
geni Yayılmıtzpdır. F.D.S.-ndə 8.8
 +
min carpayılıq 91 xəstəxana MYƏCCH-
 +
səsi, 350 həkim (əhalinin hər 12.310
 +
nəfərinə 1 həkim), 91 əczacı, 26 di:t
 +
həkimi, 1213 tibb bacısı, 189 mama
 +
var (1971). Həkim kadrları Abican
 +
ni tibb fakultəsində hazırla-
 +
Maarif və elmi idarələr. Avropa
 +
tipli ilk məktəblər 19 əsrin axır-
 +
 +
 +
Onun banisi iyair,
 +
| turq və fəlklorcu B. Dadyenin əsərlə-
 +
| ri afrikalıların milli azadlıq mu
 +
 +
 +
555
 +
 +
 +
larında acılmındır. Təhsil mud-
 +
dəti ibtidai məktəblərdə (6 yatpın-
 +
dan)6, orta məktəblərdə 7 (4--3) ildir.
 +
1958 ildə Abicanda acılmıiy ali təh-
 +
sil mərkəzi 1964 ildə un-tə cevril:
 +
midir.
 +
 +
Un-t əlkənin əsas elmi mərkəzi-
 +
dir. Əlkədə Ləmcinin humanitar elm-
 +
lər mərkəzi (1960), Adiopodum elmi-
 +
tədqiqat mərkəzi (1946), tropik me-
 +
pəcilik mərkəzi (1962), kaucuk in-
 +
tu, tropik tədqiqatlar in-tu, gigiye-
 +
na in-tu və s. var.
 +
 +
Mətbuat, radio verilgiyləri, tele-
 +
viziya. Əsas dəvri nətrlər: fransız
 +
dilindəc Jurnal offisyel de la Kot-
 +
d”İvuaru (1894) Həftəliyi, “Frater-
 +
nite-matenə (1964), “Kontinanə (1980)
 +
gӱndəlik qəzetləridir. Mətbuat agent-
 +
liyi (AİP) 1961 ildə yaradılmıtndır.
 +
Radio mərkəzi Abicandadır (1949). Te-
 +
leviziya verilinlərinə 1963 ildən
 +
ba ihllanmınpdır.
 +
 +
Ədəbiyyat. F.D.S. xalqlarının
 +
(anya, baule, senufo və 6.) pifahi
 +
ədəbiyyatı (əsatir, əfsanə, naqıl, rə-
 +
vayət və s.) zəngindir. Yazılı ədəbiy-
 +
yat fransız dilində inkipaf edir.
 +
romancı, drama-
 +
 +
 +
barizəsi ilə səsləpir. Nasirlərdən
 +
Age Loba (əsl adı Abobo Baule), Si-
 +
diki Dembele, pairlərdən J. M. Bon-
 +
yini, PT. Nokan, Moris Kone və ö, Ta-
 +
nınmınlar. Dadye və b.-nın bə”zi
 +
te”rləri Azərb. dilinə tərcumə olun-
 +
mutdur.
 +
 +
Xalq sənəti. Əlkənin bədii mə-
 +
dəniyyəti muxtəlif xarakterli (bə”-
 +
zən zərif və incə, bə”zən də kobud və
 +
sxematik) dəfn maskalarında ifadə
 +
olunmuzlidur. Oyma ornamentlərlə bə-
 +
zədilməsi, yaxud mӱxtəlif boyalarla
 +
rənglənməsi bu maskaların ifadə-
 +
liliyini daha da artırır. Əcdadla-
 +
rın və allahların aracdan gicik hey-
 +
gəlcikləri də hazırlanır. Məiilət
 +
əiyaları Həndəsi oyma, naxınlarla
 +
bəzədilir. Qızıl, tunc və misdən ha-
 +
zırlanan zərgərlik mə”mulatı, fi-
 +
qurlu kicik cəki daiları zərifli-
 +
yi ilə fərqlənir.
 +
 +
— Teatr. 20 əsrin 30-cu illərində
 +
yerli ziyalılar arasında həvəskar
 +
dərnəklər meydana gəlmiidi. cYerli
 +
teatrə (1938) həvəskar truppasının
 +
əsasında 1954 ildə “Mədəniyyət və
 +
folklor dərnəyiz yaradılmındır. 50-
 +
ci illərin ortalarındac Gey qurila-
 +
RI9, “Qropik baletə kollektivləri,
 +
sonralar teatr cəmiyyəti (1958), dram
 +
sənəti məktəbi (1959) təikil edilmiit-
 +
dir. Teatrlarda milli dramaturqlar-
 +
dan K. Qado, B. Dadye, G. Oyono və 6.-
 +
nın pyesləri tamaqpaya qoyulmutidur.
 +
 +
 +
Əd.: Afrika. Zapadnal i Pentralh-
 +
nal Afrika, M., 1979 (seril “Stranı i
 +
narodı).
 +
 +
 +
FİL SUMUYU, pirmayı—fil
 +
və mamontların diiii. Xırda və zə-
 +
rif sənətkarlıq mə”mulatı hazır-
 +
lamaq ucun mehkəm və qiymətli mate-
 +
rialdır. Sarıya calan aqrongli F.s.
 +
asan e”mal edilir, cilalanır, hamar-
 +
lanır və plastik ppəklə salınır. Ən
 +
yaxpı F.s. Afrikadan (uz. 3 m, cə-
 +
kisi 100 gq), həmcinin Hindistandan
 +
(uz. 2,5 m, cəkisi 75 kq) ixrac olu-
 +
nur. F.s, beynəlxalq bazarlarda yuksək
 +
qiymətləndirilir. SSRİ-də iri ma-
 +
mont diilərinə Sibirin (im.-i1,-İNDƏ-
 +
 +
 +
506
 +
 +
 +
M H/T TDİCBAPAVAPbI
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ki coxillik donutluqlarda təsaduf
 +
edilir. Qədimdən məipət və sitayiii
 +
əi yaları, bəzək ipeyləri hazırlanan
 +
F.s. texniki məqsədlər ucun də iiylə-
 +
dilir. Azərb.-da F.s.-ndən hazırlan-
 +
mıqi muxtəlif bəzək ətyaları son
 +
Tunc devru (e.ə. 2-ci minilliyin 2-ci
 +
yarısı) abidələrindən—1895 ildə Qa-
 +
rabulaq kurqanından (Fuzuli), 1982
 +
ildə isə Borsunlu k. (Mirbətir) ya-
 +
xınlıqındakı kurqandan tapılmı1l1-
 +
dır. Bu tapıntılar F.s.-nun tica-
 +
rət və mədəni əlaqələrdəki rolunu
 +
gesərir. |
 +
 +
FİL TİSBARALARI, nəhəng
 +
tısbaqalar — quru tısbaqaları
 +
fəsiləsindən ən iri surunənlər. 2
 +
nəvu var. Əsl F.t. (Qezşido eyerhap-
 +
topus) alahaqos arxipelaqı a-rın-
 +
da yapayır. Zirehinin uz. m-dək
 +
bə”zən 1,5 m-dək), Hund. 0O,5 m-dən cox,
 +
cəkisi 100 kq-dək (bə”zən 400 gq?-dək)
 +
olur. Erkəyi diiisindən iridir. N ə-
 +
Həng F.t. (T. eysapksa) yalnız Hind
 +
okeanında Aldabra a-rında qalmıiq-
 +
dır. 17 əsrdən baplayaraq F.t.-nı in-
 +
sanlar (ətinə, yaqına, yumurtasına
 +
gərə), sonralar isə adalara gətirilən
 +
məməlilər cox qırmıpilar.
 +
 +
FİLA (yun. rhuye)—Qədim Yunanıs-
 +
tanda qəbilə-tayfa birlikləri: sonra-
 +
lar mahaltətkil edirdilər. F,-da ha-
 +
kimiyyət xalq məclisinə, aqsaqqallar
 +
pyurasına və secilən filobasilevsə
 +
th kədin baicısı) məxsus idi. Qul-
 +
dar dəvlətlərin inkipafı ilə tayfa
 +
F.-ları ərazi F.-ları ilə əvəz
 +
 +
 +
olundu.
 +
oHRAnERnOH)A (Philadelphia) —
 +
ABİT-da, Pensilvaniya pqtatında HİƏ-
 +
hər. Atlantik okeanı yaxınlıqında,
 +
Skulkill cayının Delaver cayına tə-
 +
kulduyu yerdədir. ABP-ın iri səna-
 +
ye, ticarət, nəql., maliyyə, elm və
 +
mədəniyyət mərkəzlərindəndir. Əhəmiy-
 +
yətinə gərə əlkədə 2-ci (Nyu-Yorkdan
 +
sonra), idxalatına gərə 1-ci portdur.
 +
ƏH. 1,7 mln. (1980). Sənaye və energe-
 +
tika avadanlıqları, iri əlculu me-
 +
tal konstruksiyalar, boru, kabel is-
 +
tehsalı, radioelektronika, aviakos-
 +
mik, gəmi tə”miri, neft e”malı və
 +
neft-kimya sənayesi ustundur. Qoxucu-
 +
luq, tikipq, poliqrafiya, yeyinti, əcza-
 +
cılıq, lak və boya, hərbi, əlvan və qa-
 +
ra metallurgiya, nəql. mapınqayırma-
 +
sı sənaye sahələri inkipaf etmiil-
 +
dir. Avtomobilquratidırma z-dları:
 +
un-tlər (o cӱmlədən 1740 ildə təsis
 +
edilmiti Pensilvaniya un-ti), texno-
 +
LOJİ İN-t, incəsənət muzeyi, teatrlar
 +
və s. var. F. 1682 ildə salınmıntdır,
 +
1800 ilədək AB1P-ın paytaxtı olmui-
 +
dur. F.-nın mərkəzində ratupya, ckəh-
 +
nə iəhərə hissəsində 18 əsrə aid bi-
 +
nalar qalmıtdır. İndependens-holl
 +
(1732—45, burcu 1750—51), Karpen-
 +
ters-holl (1768—70), Birja (1832—
 +
34), Pensilvaniya Rəssamlıq Akade-
 +
miyası (1871—76) binaları, Fila-
 +
ldelfiya-seyvinqs fand sosayeti gey-
 +
dələni (1932), Pensilvaniya un-ti-
 +
nin tibb laboratoriyası (1957—61)
 +
ən Yaxtpiı tikililərindəndir.
 +
FİLANTRӦPİYA (yun. rhiap(hqorqa
 +
—insansevərlik, fit... - atihqoroz —
 +
insan) — yoxsullara kəmək, xeyriyyə-
 +
cilik.
 +
 +
FİLARMONİYA (fil...- harmoni-
 +
ya)—konsert təpkilatının adı. 19
 +
əsrlə Avropa və Amerikanın bir sıra
 +
tpəhərlərində (Peterburq, Moskva,
 +
Berlin, London, Nyu-York və s.) yara-
 +
 +
 +
dılan filarmonik cəmiyyətlər, əsasən,
 +
simfonik musiqini təbliq etmiiylər.
 +
20 əsrdə buna bənzər cəmiyyətlər daha
 +
geniil yayılmını, Avropa sosialist
 +
əlkələrində F. dəvlət muəssisəsinə
 +
cevrilmindir. F. SSRİ-də musiqi
 +
əsərləri və ifacılıq ustalıqını,
 +
eləcə də estrada nevlərini (rəqs, bə-
 +
dii qiraət və s.) təbliq edən dəvlət
 +
tətpkilatıdır. İLlk F. Petroqradda
 +
(1921) və Moskvada (1922) təiqkil olun-
 +
mulidur. ..lar, həmcinin muttəfiq
 +
Repplolikalarda əlkə, vilayət və iyə-
 +
ərlərdə (iri mədəniyyət və sənaye
 +
mərkəzlərində) məvcuddur. Azərb.-da
 +
F. 1936 ildə təpkil olunmutdur (hə-
 +
min ildən M. Maqomayevin adını da-
 +
iıyır). Azərb. Dəvlət Filarmoniya-
 +
sı resp.-nın ən bəyuk konsert təpgi-
 +
latıdır. F.-nın nəzdində Simfonik
 +
orkestr, Mahnı və rəqs ansamblı,
 +
Rəqs ansamblı, Xor kapellası, simli
 +
kvartet fəaliyyət lin (1984). Bu-
 +
rada resp.-nın, SSRİ-nin, xarici
 +
elkələrin gerkəmli orkestr və an-
 +
samblları, solist və calqıcıları,
 +
MYFƏHHH və bədii qiraət ustaları və s,
 +
cıxıd edir, vaxtapırı abonement
 +
konsertləri və konsert briqadaları
 +
təpkil olunur. Azərb. F.-sının yara-
 +
dıcı kollektivləri, solistləri resp.-
 +
nın ipəhər və kəndlərində, SSRİ-də,
 +
həmcinin xarici əlkələrdə qastrol
 +
konsertləri verir.
 +
FİLATELİYA (fil...--yun, a(1eya—
 +
ədəniidən, gəmrukdən, rusumdan azad
 +
etmək)—marka və digər poct ədəniyi
 +
nipanlarından kolleksiya toplamaq.
 +
19 əsrin 40-cı illərində yaranmıii-
 +
dır. 4“F.ə terminini 1664 ildə fran-
 +
sız kolleksiyacısı Q. Erpen iilət-
 +
mipdir. 1926 ildə Beynəlxalq F. Fe-
 +
derasiyası tə”sis edilmindir. SSRİ
 +
1967 ildən onun uzvudur. SSRİ-də
 +
ilk filatelistlər cəmiyyəti 1918 il-
 +
də Moskvada yaradılmın, 1923 ildə
 +
U mumrusiya F. cəmiyyəti tə”sis edil-
 +
miidi. 1924.25 illərdə ilk Xmumrusi-
 +
ya F. sərgisi acılmıildı. 50-ci il-
 +
lərdə əlkənin bir cox ipəhərlərində
 +
filatelistlər birliyi yaradılmıpiqi,
 +
1966 ildə Umumittifaq filatelistlər
 +
cəmiyyati (UFC) tə”sis olunmulidur.
 +
Azərb.SSR-də ilk filatelistlər
 +
dərnəyi 1957 ildə yaradılmıin, 1958
 +
ildə Bakı iqəhər kolleksiyacılar cə-
 +
miyyətinə cevrilmiidi:- 1966 ildə
 +
UMFC-nin Bakı iie”bəsi kimi yenidən
 +
təpkil olunmutidur. Resp.-nın bir
 +
sıra filatelisti Beynəlxalq və U mum-
 +
mittifaq F. sərgilərində qızıl, gu-
 +
muti, burunc medallarla təltif edil-
 +
xipdir. Bakıda Beynəlxalq F. sərgi-
 +
ləri (“Bakı — Parisə, “Bakı—Sa-
 +
ayevoz, *Bakı — Krakovə, “SSRİ —
 +
ubaz), umumittifaq sərgiləri (“Mar-
 +
kalarda rəsmlərə, “Leninin ollurqru
 +
yerlərdəz, “Morfil-789,, s€CCPH—
 +
vətənimdirə və s.) gecirilmiindir.
 +
ƏƏd.: X mumittifaq filatelistlər cə-
 +
miyyəti fəalının məlumat gitabcası,
 +
B., “0, Vezir-zade A.,. Kataloq-
 +
spranocnik. Poctolıe marki Azerbandja-
 +
na, B., 1972, Vonxanski E.,
 +
tovıe marki Azerbaddjana, M.,
 +
sin B. M., Strana Filatelil, M.,
 +
 +
 +
FİLATOV Antonin Cikolayevic (17.
 +
8.1902, Oraniyenbaum, indiki Lenin-
 +
qrad vil., Lomonosov it, — 7.Z.1974,
 +
Leninqrad)—sovet cə ucan və hemato-
 +
loqu. SSRİ Tibb N. akad. (1966).
 +
SSRİ Devlət mukafatı laureatı
 +
(1953, 1975), 1932 ildən Leninqrad
 +
 +
 +
Qankecurmə və Hematologiya İn-tun
 +
da, eyni zamanda Stomatologiya İn
 +
tunda, İ. P. Pavlov ad. 1-ci Tibb
 +
n-tunda kafedra mudiri olmuiidur.
 +
Təlqiqatı, əsasən, hemotransfuziolo-
 +
giya və cərrahlıq problemlərinə həsr
 +
olunmutidur. İlk dəfə SSRİ-də geri
 +
qankəcurməni tətbiq etmii (1928), to-
 +
xumaların konservlətvdirilməsi la-
 +
boratoriyasını təplkil etmi (1954),
 +
aterosklerozda zədələnmiii arterial
 +
damarda bərpa operasiyası aparmıiz
 +
(1957): troboemboliya xəstəliklərinə
 +
qariqı mӱbarizə məqsədi ilə mərkəz-
 +
ləpmip xəstəxana təipkil etmiidir
 +
(1968). F. qandan və qanı əvəz edən
 +
maddələrdən bir cox mualicə prepa-
 +
atları təklif və tətbiq etmiidir.
 +
H. İ. Piroqov ad. Cərrahlar Cəmiy-
 +
yətinin fəxri sədri (1970 ildən),
 +
Beynəlxalq cərrahlar assosiasiyası-
 +
nın (1958), urək-damar cərrahlırı
 +
cəmiyyətinin və s. uzvu (1969) olmuii-
 +
dur. Lenin ordeni, uc bapiqa orden və
 +
medallarla təltif edilmiiydir.
 +
Əsərləri: Rukovodstvo po pere-
 +
livanikə krovi, M.—L., 1940 (sovm. s V.
 +
1Pamovım): Rukovodstvo po primene-
 +
ora krovi i kropezamenitelen, 2 izd., L.,
 +
1
 +
 +
 +
FİLATOV Vladimir Petrovic (27.
 +
2.1875, indiki Penza vil., Mixaylov-
 +
ka k.—30.10.1956, vəzi vakant atan
 +
Odessa)—sovet of- | 3 əş
 +
talmoloqu və cər-
 +
rahı. SSRİ Ti
 +
EA (1944) və USSR
 +
EA akad. (1939).
 +
Sosialist Əməyi
 +
Qəhrəmanı (1950).
 +
SSRİ Doevlət mu-
 +
kafatı laureatı
 +
(1941). 1911 ildən
 +
Novorossiysk Un-
 +
THHHH KƏ3 xəstəlik-
 +
ləri kafedrası- = .
 +
nın prof. və mudiri, eyni zamanda
 +
(1936—50) Eksperimental Oftalmolo-
 +
giya İn-tunun (1965 ildən akad. V. P.
 +
Filatov ad. Elmi-Tədqiqat Gez Xəs-
 +
təlikləri və Toxuma Terapiyası İn-tu)
 +
direktoru ipləmitdir. F.-un buynuz
 +
qipanın transplantasiyası tədqiqatı
 +
dunyada məphurdur: o, yeni mualicə
 +
usulları (toxuma mualicəsi) iiylə-
 +
yib hazırlamındır. 4“Oftalmologiya
 +
jurnalımgnın təpkilatcısı və redak-
 +
toru olmusidur (1946). 4 dəfə Lenin
 +
ordeni, 2 bailqqa orden və medallarla
 +
təltif edilmini, SSRİ EA İ. İ.
 +
Mecnikov ad. qızıl medalına layiq
 +
gerulmutidur.
 +
 +
: İzbr. trudı, t.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
1—4, Kiev,
 +
 +
 +
Filatov, M., 1969.
 +
 +
COMRBARAP (VVisteria sinensis)—nax-
 +
lalılar fəsiləsindən yarpaqı təku-
 +
lən iri araciəkilli lianalar. Və-
 +
təni Cindir. Uz. 15—18 m-dək olur.
 +
Yarpaqları təklələkvarıdır. Cicək-
 +
ləri sıx coxcicəkli cicək qrupun-
 +
da Yerlənir. Meyvəsi dərivarı qabıq-
 +
lıdır. SSRİ-də Krımın və Qafqa-
 +
zın Qara dəniz sahillərində, o cum-
 +
lədən Azərb.SSR-də dekorativ bit-
 +
ki kimi becərilir. XU. floribunda
 +
(Yaponiyada) və bir sıra baiyqa nev-
 +
ləri də F. kimi mə”lumdur. Coxlu
 +
becərilən formaları var.
 +
FİLDİNQ (Eye1|fFpd) Henri (22.4.
 +
1707, Somersetiyir, Qlastonberi ya-
 +
xınlıqında, TParpem—Park — 8.10,
 +
 +
 +
FİLİPPİN
 +
 +
 +
ee" —— ln m
 +
 +
 +
SD Lissabon)—ingilis yazıcısı,
 +
ingilis Maarifcilik ədəbiyyatının
 +
və realist Avropa ədəbiyyatının klas-
 +
siklərindəndir. Yaradıcılıqa ipair
 +
(“Maskaradg satirik poeması, 1728)
 +
və dramaturq (4“Paskvinı (1736), 41736-
 +
cı ilin tarix təqvimik (1737) kome-
 +
diYaları) kimi batlamındır. 4Co-
 +
zef Endrus və onun dostu Abraham
 +
Adamsın baqtına gələn macəraları
 +
(1742), “Mərhum Beyuk Conatan Uayl-
 +
dın tarixin (1743), xususilə, €Ta-
 +
pılmınn Tom Consun tarixiz (1749)
 +
VƏ S. romanlarında devrunun epik
 +
və real mənzərəsini yaratmıtdır.
 +
 +
Əsərləri: İzbr. tə 1—
 +
Mə. 3854: Farsı, M. ZM iə
 +
 +
Əd.:Pıxl ı İ. və bapqaları, XUTİ
 +
əsr xarici ədəbiyyat tarixi, B., 1970:
 +
SokolanskinNn M. Q., Tvorcestvo Qen-
 +
ri Fildinqa, Kiev, 1975.
 +
 +
 +
FİLELLİNLƏR (fil...-- yun, Ng1-
 +
Yepezv—yunanlar)—geniip mə”nada —18
 +
əsrin 00. əsrin əvvəllərində Os-
 +
manlı əkmranlıqından qurtarmaq
 +
uqrunda Yunanıstanın mubarizəsinə
 +
rəqbət bəsləyən Avropa və Amerika ic-
 +
timaiyyəti nӱmayəndələri: məhdud mə”
 +
nada Yunanıstan milli azadlıq inqi=
 +
labının (1821—29) iptirakcısı olan
 +
əcnəbilər.
 +
 +
FİLEMBRİOGENEZ (yun. rhӱyop—
 +
tayfa, cins, nev--embriogenez)—orqa-
 +
nizmlərin fərdi inkipafının gedi-
 +
ppində təkamul dəyipikliyi. Termini
 +
1910 ildə A, N. Severtsov təklif et-
 +
midir. F.-in əsas qaydası ontogene-
 +
tik dəyipikliklərin filogenetik (tə-
 +
kamuli) dəyiptikliklərə nisbətən ilk
 +
əmələ gəlməsi barədəki anlayıntlar-
 +
dır: əgər ontogenezin gedipi dəyi-
 +
pilməsəydi, nəsillər də əz əcdadla-
 +
rından fermənməzdilər.
 +
 +
FİLİAL (son lat. Ey/ha118—oqulluq,
 +
 +
 +
lat. E1(iz—oqul)—hər hansı təiki- gös
 +
 +
 +
latın (muəssisənin, idarənin və s.),
 +
 +
 +
FİLİZLİ DARLAR (alm. Eqqde-
 +
birge,), Krupne- Hori(cex di-
 +
lində Kqi5p6v hoqu)— ADR və CSSR sər-
 +
hədində dar silsiləsi. Uz. təqr. 150
 +
km-ə, hund. 1244 m-ə qədərdir. Qneys,
 +
qranit, fillit, mikalı ipistlərdən
 +
təpkil olunmutidur. Dalqalı və ha-
 +
mar zirvələrinin səthləri cəmənlik-
 +
lər və torfluqlarla ertuludur. Fi-
 +
liz faydalı qazıntıların olması ilə
 +
əlaqədar sil:iləyə 4 F.d.ə adı veril-
 +
mipdir. İsti bulaqlar var. Qı-t id-
 +
manı inkitaf etmiiydir.
 +
FİLİZCAY KOLCEDAN-POLİME-
 +
TAL YATARI—Azərb.SSR-də yataq.
 +
Geoloji qurulutunda Alt—Orta Le-
 +
Yas qumlu-pistli cəkuntuləri ititirak
 +
edir. Filiz kӱtləsi morfoloji cə-
 +
hərnəH laya oxtar linza iqəkillidir.
 +
Uzanma və enmə uzrə sıxılmaya və
 +
genitlənməyə mə/ruz qalmıldır. Ya-
 +
taq mineral tiqinin yeknəsəkliyi
 +
ilə secilir. Yataqda iki mineralo-
 +
ji tip filiz kutləsi ayrılır: əsas,
 +
kolcedan və pirit-pirrotin. Filizlə-
 +
rin əsas mineralları pirit, pirro-
 +
tin, sfalerit, qalenit, xalkopirit,
 +
kvars və kalsitdir. Filiz kutlələri
 +
hidrotermal-cekmə və Hidrotermal-
 +
metasomatik mənitəlidir. |
 +
FİLİP (Philipe) ?Kepap (4.12.1922,
 +
Kann—25.11.1959, Paris) — fransız
 +
aktyoru. Teatrda ilk dəfə 1942 ildə
 +
cıxhın etmipdir. 1951 ildən Milli
 +
Teatrın (TNP) aktyoru olan F.-in
 +
səhnədə ən yaxtı rolu Rodriqo (Sid,
 +
P. Kornel) idi. Digər rolları: Hom-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Həmidi — v-a. ə
 +
 +
 +
Bə ə lı ış
 +
Hu ə aaa
 +
R əə nər
 +
il 1 k I
 +
 +
 +
" sək “ r
 +
4 ə s A m
 +
"ür. : 2 m
 +
s, . . Şu ə l
 +
2 "USA Ar
 +
: İ ke 2 kəz “a | rə k
 +
YA 5- rı "səli İL.
 +
Bə FF şa dı YARİ
 +
, C. Yu ca İ
 +
i Bü.
 +
r 3 r. c ə
 +
i 5 “rur “
 +
.. O
 +
"a
 +
Lİ “ 1
 +
4 "a
 +
İ
 +
 +
 +
yə”ni hyzuzu tuüəxcun Öp hiüccəcH ozaH (r
 +
təppkilat. F. həmin təpkilatın funk- gös
 +
 +
 +
siyalarını natamam həcmdə, yaxud
 +
 +
 +
onun yerlətdiyi yerdən kənarda yeri- ıı ö
 +
Yuan gərə F, zə
 +
 +
 +
nə yetirir. Sovet
 +
SSR İttifaqı və mӱttəfiq resp.-la-
 +
rın qanunvericiliyi ilə muəyyən edi-
 +
lən qaydada acıla bilər. Mulki dəv-
 +
riyyədə F.-ın rəhbəri onu acmıp hu-
 +
quqi tpəxsdən aldırı e”tibarnaməyə
 +
əsasən hərəkət edir (Azərb.SSR Mul-
 +
ki Məcəlləsi, M. 29).
 +
 +
FİLİZ— iqtisadi cəhətcə tərkibin-
 +
dən metalların alınması məqsədəuy-
 +
qun Hesab edilən təbii mineral bir-
 +
ləqimə, *“F.ə termini bir sıra qeyri-
 +
metal faydalı qazıntılar (pyezo-
 +
kvars, fluorit və s.) ucun də inlədi-
 +
lir. F. bir filiz mineralından (m o-
 +
nomineral F.) və sənaye əhəmiy-
 +
yəti olmayan minerallarla muplayiət
 +
olunan bir necə qiymətli filiz mi-
 +
neralından ibarət (polimine-
 +
ral F.) olur. Dəmir, polimetal,
 +
mis və s.-nin F.-ləri daha geniii )a-
 +
yılmıpdır. F. ucun muəyyən edilmit
 +
ehtiyatların və qiymətli komponent-
 +
lərin minimum miqdarı, həmcinin
 +
mumkun ola bilən zərərli qatıpıqla-
 +
rın maks. miqdarı onun sənaye kon-
 +
disiyasını təpkil edir. Sənaye kon-
 +
disiyası F.-in tapılma ptəraitinin
 +
muxtəlifliyindən, həmcinin istehsal
 +
və eqmal texnikasından asılı olaraq
 +
dəyittir. | ə
 +
FİLİZ MƏ"*DƏNİ—acıq və ya yeral-
 +
tı ӱsulla filizcıxarma muəssisəsi,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ı al R
 +
r
 +
5 nı
 +
 +
 +
Lk" | 1 = = ili I c
 +
 +
 +
J. Filip cFQırmızı və qarav fil:
 +
mində.
 +
 +
 +
burq pahzadəsi (c Homburq mahəanə-
 +
si Fridrix, H. Exelcr) Lorenzacco
 +
(4“Lorenzaccogv, A, Myece), 26 Blaz
 +
(4“Rui Blazə, V. Huqo). 1943 ildən
 +
kinoda cəkilmit, c“İdiote (1946),
 +
cParma monastırı (1948), *Fanfan-
 +
Zanbaqəu (1952), cQırmızı və qaraz
 +
(1954), “Beyuk hərbi tə”limlərə (1955),
 +
cMonparnas, 1985 (1958), c“Qumarbazə
 +
(1959) və s. filmlərdə romantik, guc-
 +
lu, həyatsevər, qəhrəmani obrazlar
 +
yaratmımidır. 1956 ildə Y. İvenslə
 +
birgə cQTil Ulenipigelə filmini
 +
YETMİR (bali rolu əezu oynamısl-
 +
dır). 1969 ildə Sen-Denidə Jerar
 +
Filip ad. teatr acılmıpdır.
 +
 +
Əd2 Ann Filip, Bir gəz qır-
 +
pımı, B., 1971, Pmakov Q. D., Jerar
 +
Filip, L., 1974.
 +
 +
 +
FİLİPVİL — Skikda (Əlcəzairdə)
 +
II.-HHH KEHMHHI ahı,
 +
 +
FİLİPOV Qripta (d. 13.7.1919, Ka-
 +
diyevka 11.,, SSRİ)—Bolqarıstan dəv-
 +
lət və siyasi xadimi. BXR Sosialist
 +
Əməyi Qəhrəmanı (1979). Mӱhacir bol-
 +
qar ailəsində doqulmutdur. 1936 il-
 +
də vətənə qayıtmındır. 1940 ildə
 +
Bolqarıstan Kommunist Partiyasına
 +
 +
 +
(BKP) daxil olm dur: Bolqarıstan-
 +
da sosialist inqilabının qələbəsin-
 +
dən (1944) sonra muhum partiya və dəv-
 +
lət vəzifələrində ipləmitdir. Mos-
 +
kvada ali təhsil almındır. 1971 il-
 +
dən 1982 ilin martınadək BKP MK
 +
katibi idi. 1974 ildən MK Siyasi
 +
Burosunun uӱzvudur. BXR Xalq Məc-
 +
lisinin deputatıdır (1966 ildən).
 +
1981 ilin iyunundan BXR Nazirlər
 +
PPTurasının sədridir.
 +
 +
FİLİPP || (yun. RHİ:rroz) (e.ə. 382—
 +
336)— Makedoniya carı (e.ə. 359—336 1
 +
Makedoniyalı İsgəndərin atası. Ma-
 +
kedoniyanın birlətdirilməsini baypa
 +
catdırmınq (e.ə. 359), Makedoniyanın
 +
siyasi, iqtisadi və hərbi rolunun guc-
 +
lənməsinə kəmək edən bir sıra isla-
 +
hatlar kecirmitidi (nizami qotun və
 +
donanma yaratmınt, Makedoniya faq
 +
lanqasını təpkil etmit, pul islaha-
 +
tı və s.). E.ə. 359—336 illərdə Fes-
 +
saliyanı, İlliriyanın bir hissəsini,
 +
Epiri və b. əraziləri ipqal etmiin-
 +
di. 338 ildə Makedoniyanın Yunanıs-
 +
tan ӱzərində hegemonluqruna nail ol-
 +
 +
 +
mupdu. Saray qəsdi nəticəsində əl-
 +
duruliyttidur.
 +
P ..in qəbri Yunanıstanın Ve-
 +
 +
 +
riya pi.-ndən 12 km c.-pi.-də Vergino
 +
k.-ndə akar olunmuidur (1979).
 +
FİLİPPİ| (Eehre) (21.5.1527, Val-
 +
yadolid—13.9.1598, Eskorial)—İspa-
 +
niya kralı |1556 ildən|. 11 F.-in si-
 +
yasəti ispan mutləqiyyətinin məhkəm-
 +
lənməsinə yardım gestərmii, Nider-
 +
landda ispan zulmunu arqırmıir,
 +
inkvizisiyanı piiddətləndirmindi.
 +
İngiltərə və Fransa ilə ri
 +
aparmıql, Portuqaliyanı İspaniyaya
 +
birlətdirmindi (1581).
 +
 +
oHnMAnn II (Philippe) AnBrycrT (21,
 +
8.1165, Paris — 14.7.1223, MaHT —
 +
Fransa kralı (1180 ildən|. Muvəf-
 +
fəqiyyətli mərkəzlətdirmə siyasəti Ye-
 +
ritmi, Torpaqsız İoHandan fransız
 +
torpaqlarını (Normandiya və s.) geri
 +
almız, 1214 ildə Buvin yaxınlıqın-
 +
dakı dəyulpdə qələbə qazanmındı.
 +
3-cu səlib yurupqunun baicıların-
 +
dan idi.
 +
 +
FİLİPP |C, Gezəl Filipp
 +
(1268, Fontenblo—29.11.1314, Fon-
 +
tenbloy— Fransa kralı |1285 ildən |.
 +
Əz ərazilərini genitpləndirmiit, pa-
 +
palıqı Fransa krallarından asılı
 +
vəziyyətə salmıqidı. İlk dəfə Baiq
 +
Ptatlar caqırmınd (1302), tampli-
 +
yerlər ordeninin papa tərəfindən
 +
ləev edilməsinə nail olmudu (1312),
 +
 +
 +
 +
 +
 +
F.İİLİPPİN, Filippin Res-
 +
publikası (KeribiKa ig Pili-
 +
pinas, Republic of the Philippines).
 +
Cmumi mə”lumat. Cənub-TPərqi Asi-
 +
yada devlət. Sakit okeanın q.-ində,
 +
Filippin arxipelaqındadır. Sah.
 +
299.7 min km?, ƏH. 52 mln. (1983). Pay-
 +
taxtı Manila m.-nup. F. inzibati
 +
cəhətdən 56 əyalətə bəlunur.
 +
 +
 +
6.5...
 +
 +
 +
=
 +
 +
 +
558
 +
 +
 +
FİLİPPİN
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Dəvlət qurulumyu. F. resp.-dır,
 +
1973 il Konstitusiyası quvvədədir
 +
(sonrakı dəyitikliklər və əlavələr-
 +
lə). Devlət balpcısı prezidentdir), sə-
 +
 +
iyyət mӱddəti 6 ildir. Qanunveri-
 +
ci hakimiyyət birpalatalı Milli
 +
məclisə (200 deputat) məxsusdur. İC-
 +
ra hakimiyyəti prezidentə və baiq na-
 +
zirin ba lıRı İLƏ həkumətə məx-
 +
susdur.
 +
 +
Təbiət. F., əsasən, daqlıq ədkə-
 +
dir. Ən yuksək nəqtəsi Mindanao a.-
 +
nda Apo vulkanıdır (2594 m). HCoxluӱ
 +
puskurən vulkan var. Tez-tez zəlzələ
 +
olur. Ərazinin 1/4-indən azı ovalıq-
 +
dır. Faydalı qazıntıları: dəmir,
 +
xrom, mis, manqan filizləri, qızıl,
 +
nikel, gumutit, civə, neft və s. İqli.
 +
mi ekvatorial, ipm.-da subekvatorial
 +
M ssondur. Orta temp-r ilboyu c.-da
 +
27—282Ş 1pm.-da 24—282S, daqlarda
 +
15—202S-dir. İllik yaqıntı 1000—
 +
4000 mm. İldə təqr. 20 tayfun qeydə
 +
alınır. Cayları qısa, coxsulu, asta-
 +
nalıdır. Laterit tipli tropik qır-
 +
mızı və sarı torpaqlar ustundur.
 +
Ərazinin 2/5-sindən coxu (əsasən, dar-
 +
larda) mepədir. Endemik bitkilər
 +
genipl yayılmımndır. Sahilboyunda
 +
manqrov kolluqları bitir. Meymun-
 +
lar, lemur, coxlu quii, şӱrunən və s.
 +
var. Milli parklar və qoruqlar ya-
 +
ralıpikitdir.
 +
 +
Əhali. Əhalinin 9096-dən coxu
 +
yerli xalqlar və tayfalardır (bax
 +
Filippinlilər). Visayyalar (4096 -dən
 +
cox taqallar (2196), Hnoknap (1276)
 +
və 6. iri xalqlardır. Mindanao a.-
 +
nın c.-unda morolar, daqlıq r-nlarda
 +
muxtəlif tayfa və xalqlar, Luson,
 +
Neqros, Mindanao a.-nda aetalar, həm-
 +
cinin amerikalılar, ingilislər, is-
 +
panlar da yapayır. Dindarların əksə-
 +
riyyəti xristiandır (9096-dən coxu),
 +
mӱsəlmanlar (morolar) və ən”ənəvi di-
 +
ni eqtiqadlarını saxlayanlar da var.
 +
Rəsmi dil taqal və ingilis dilləri-
 +
dir. Orta sıxlıq 1 km?-də təqr. 173,5
 +
nəfərdir (1983), İpləyən əhalinin
 +
təqr. 2096 -i ipsizdir (1983). İppləyən
 +
əhalinin 5894-i k.t., meppə e”malı və
 +
balıqcılıqla məpquldur. Əsas ipə-
 +
hHərləri: Manila bə ı ilə birgə,
 +
 +
8 mln.-dan cox, 1982), Keson-Siti,
 +
Sebu, San-Fernando və s.
 +
 +
Tarixi ocerk, F.-in tarixi zəif
 +
əyrənilmitqdir. 14—15 əsrlərdə is-
 +
lam dininin yayılmaqa baptlaması
 +
Luson və Sebu a-rında, Sulu arxipe-
 +
laqında kicik knyazlıqların yaran-
 +
masına səbəb olmutdur. 16 əsrin 2-
 +
ci yarısında ispanlar F.-i ipeal
 +
etdilər. 17 əsrdə İspaniya mustəmlə-
 +
gəciləri əleyhinə dəfələrlə silahlı
 +
lar Sam eermipdir (1639, 1649 —
 +
0, 1660—61 illər). 1744 ildə MYC-
 +
təmləkəcilərə qartpı bailanan usyan
 +
85 il davam etdi. 1892 ildə A. Boni-
 +
fasionun yaratdıqı Katipunan gizli
 +
cəmiyyəti Filippin Milli Azadlıq
 +
İnqilabında (1896—98) bəyuk rol oy-
 +
nadı, inqilab nəticəsində F. mustə-
 +
qil resp. e”qlan olundu. Lakin ABPP1
 +
gəmək bəhanəsilə F.-ə ordu yeritdi
 +
və Amerika — F. muharibəsindən
 +
(1899—1901) sonra əlkə ABPQ-ın mus-
 +
təmləkəsinə cevrildi. Milli azadlıq
 +
hərəkatının artması nəticəsində 1934
 +
ildə AB1P F.-ə muxtariyyət verməyə
 +
məcbur oldu. 1941—45 illərdə Yapo-
 +
niya F.-i ipuqal etdi. F. Kommunist
 +
Partiyasının (FKP) rəhbərlik etdi.
 +
yi Hukbalaxap partizan ordusu əlkə-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
nin mudaxiləcilər-
 +
 +
 +
dən azad edilməsinə ====
 +
 +
 +
də əsas rol oynadı.
 +
Milli azadlıq hə:
 +
rəkatının geniit-
 +
LƏNMƏSİ NƏTİCƏSİN-
 +
də 1946 ildə F, is-
 +
tiqlaliyyət qazan-
 +
dı. Lakin həkumət
 +
ABPQ-la bir sıra
 +
qeyri-bərabər muqa-
 +
vilə baqlamaqra məc-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
sillə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
FİLİPPİN
 +
o 150
 +
 +
 +
*-İndoneziya
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
bu olduy F.-də -—————— fonladan—2— ”hq–—
 +
AB1P-ın hərbi ba- —— ex” Mr 5 K6((Qq(———
 +
zaları yaradıldı. ————cu—— AEA. | 2 —
 +
1948ildəFKPnin = =, ika
 +
 +
rəhbərliyi ilə batpa Iİ
 +
 +
lanan kəndli usya- =ə—AC j-
 +
nı yatırıldıqdan —————— VA YA MAHH4ASz 5 — — — ——
 +
(1953) sonra (OKT —.—....1r.... züzoşdünə iyə : —=—
 +
amansız təqiblərə === 141 ————
 +
MƏ”py3 du 1954 E —— ər -—
 +
nanə Q). təce — s —MaMoy 2“ 4 ——
 +
SEATO bə a QO- ———. Cənd 9 — Pala —— =
 +
ipuldu. Maocu cYe- = == ə ə lanan — yüz
 +
ni xalqordusu ilə === Osa = azi halə Kataral —
 +
hekumətqopunları — —— Aesol As ə ə —
 +
arasındakı silahvr İE—— ə et m ə a a :
 +
lı toqqupmalarnə. — = də — “ə ——
 +
 +
 +
ticəsində1972ildə — =
 +
əlkədə fəvqəl”adə =
 +
 +
vəziyyət e”lan olun- —p--e-Hkje-
 +
du. 1973 ildə yeni :
 +
konstitusiya qəbul ——
 +
edildi, milli bur. |—
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
juaziyanın məna- ail
 +
feyini qorumaq məqə ə
 +
 +
 +
= ӱotfilinl | =
 +
“onu xu kt
 +
 +
 +
sədilə islahatlar
 +
kecirildi. 1981
 +
 +
 +
g—E— 19 — 6 —1-İldilo kə“ gə =
 +
almal-syı—.3 o 4/--Bakӧlod—
 +
 +
 +
o Puçerto-Prinsesa=—ahqros ü 4
 +
 +
 +
 +
 +
 +
— —-L
 +
 +
 +
= | Polavan a—
 +
oa25 (8—| Filipp )-
 +
. “.—— —-,xQ,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
..—
 +
 +
 +
: “San-Xose 2:
 +
 +
 +
 +
 +
 +
o.
 +
”ç/.hunasam d.——
 +
en
 +
 +
 +
1052460: 6e00—
 +
PH. zl iL - I
 +
amayanqan
 +
 +
 +
= =—cə
 +
—— —-Nanlaӧn al. //
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ilin yanvarında = ə = Datu-Psanq
 +
 +
fəvqəl”adə vəziyyət : o. :
 +
 +
LƏRV olunsa da, 5 ə ta ——pamba =
 +
 +
siyasi və ictimai Kələk =
 +
 +
fəaliyyət ӱzərində I = =əitind-i =
 +
 +
əsas məhdudiyyətlər ə ===
 +
nılmhildır. -=ə—-s——-hi-
 +
 +
saxla 2 dır N ——— A-EH-MH-3Y ——— —— Navio ə —o ə
 +
 +
F.-in c.-unda MY — .—— — — x-tull:o:-—— —— bd
 +
 +
 +
səlman separat hə-
 +
rəkatını (Moro
 +
Milli Azadlıq
 +
Cəbhəsi) zəiflətmək məqsədilə gərul-
 +
mulp sosial-iqtisadi və hərbi tədbirlər
 +
əməli nəticə verməmitdir. Zəhmətkeit-
 +
lərin əz huquqları uqrunda və F.-də
 +
AB1P hərbi bazalarının yaradılması
 +
əleyhinə mӱbarizəsi genii xarakter
 +
almındır. 1983 il avqustun 21-də MY-
 +
xalifətin lideri, B. Akinonun əldu-
 +
rulməsi ilə əlaqədar əlkədə siyasi və-
 +
ziyyət kəskinlətdi, yuz minlərlə adam
 +
numayitə cıxdı, polis və ordu ilə
 +
toqquamalar ba verdi. F. BMT-nin
 +
uzvudur. 1976 ildən SSRİ ilə diplo-
 +
matik əlaqələr saxlayır. Son illərdə
 +
SSRİ ilə F. arasında siyasi, iqtisa-
 +
di (eyni zamanda ticarət və gəmicilik
 +
uzrə) və mədəni əlaqələr geniilən-
 +
mipidir.
 +
 +
Siyasi partiyalar, Həmkqrlar itti-
 +
faqları və digər ictimai təiykilat-
 +
lər. Millətcilər Parti-
 +
yası (1907), Yeni Cəmiyyət
 +
uqrunda Hərəkat (1978)—ha-
 +
kim siyasi koalisiya, lideri Ferdi-
 +
nand Markosdur. Liberal Par-
 +
tiya (1946) Moro Milli
 +
Azadlıq Cəbhəsi (1969)—mux-
 +
tariyyət run mubarizə aparan mu-
 +
səlman əhalinin mənafeyini mudafiə
 +
edir: Filippin Kommunist Partiyl-
 +
sı: Filippin Əmək Parti-
 +
yası (1983) Filippin De
 +
mokratik Partiyası (1982),
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
—–ə—--
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Filippin Həmkarlar İt-
 +
tifaqları Konqresi (1975),
 +
Həmkarlar İttifaqları
 +
Milli Birli,yi(1954)—Umum:-
 +
dunya Həmkarlar İttifaqları Fede-
 +
rasiyasına daxildir.
 +
Filippin—SSRİ Dost-
 +
luq Cəmiyyəti (1972).
 +
İqtisadi-coqrafi ocerk. F. aqrar
 +
əlkədir. İqtisadiyyatında xarici
 +
(əsasən, ABPT, Yaponiya) kapital YCTYH-
 +
dur. Torpaqın cox Hissəsi iri sahib-
 +
karlara məxsusdur. Aqrar islahat hə-
 +
yata kecirilir. 1982/83 ildə 7200 min
 +
t cəltik, 3087 min TT qarrıdalı,
 +
1981/82 ildə 48 min tə tutun, 132 min
 +
t abaka, 76 min tv qəhvə, 131 min t
 +
sitrus meyvələri, 1302 min 7 ananas,
 +
4205 min t banan, 389) min 71 MAHTO
 +
və s. istehsal olunmumdur. Heyvandar-
 +
lıq yardımcı təsərrufat xarakterli-
 +
dir. Sahil sularında balıq ovlanır.
 +
Əsas sənaye sahələri: mə”dən, Yungul,
 +
yeyinti. Avtomobilquratidırma, kimYA,
 +
texniki rezin, metallurgiya və metal
 +
e”malı muəssisələri var. Qikinti ma-
 +
terialları, arac e”malı və karız sə-
 +
nayesi inkipaf etmitdir. Sahil su"
 +
larında neft cıxarılır. D.Y.-ları-
 +
nın uz. 1,4 min km-dən cox, asfaltlı
 +
avtomobil yollarının uz. 29 min Km-
 +
dir (1982). Əsas dəniz portu Mani-
 +
ladır. Manila it.-ndə və Maktan a,”
 +
 +
 +
 +
 +
 +
nda beynəlxalq aeroportlar var. Qənd,
 +
kokos palması məhsulları, əlvan me-
 +
tal filizləri, oduncaq, hazır .mə”mu-
 +
latlar və s. ixrac olunur. Matjın,
 +
avadanlıq, neft və neft məhsulları,
 +
sənaye xammalı və s. idxal edilir.
 +
Xarici ticarəti, əsasən, Yaponiya,
 +
ABİ1, AFR, Niderland, B. Britaniya,
 +
CO Yə Ərəbistanı və s. ilədir.
 +
SOSRİ ilə iqtisadi əlaqələri var.
 +
Pul vahidi pesodur.
 +
Silahlı quvvələr. F.-in silahlı
 +
quvvələri quru qopunları, HHQ və
 +
HDQ-dən ibarət olub umumi sayı 110
 +
min nəfərdən coxdur (1980). Ali bapp
 +
komandan prezidentdir. Quru romyH-
 +
rl 70 min nəfər, mӱxtəlif si-
 +
lah və texnika, HHQ-də təqr. 17 min
 +
nəfər, 117 deyuiy təyyarəsi, HDQ-də,
 +
dəniz piyadası da daxil olmaqla 26
 +
min nəfər, 200-dən cox muxtəlif
 +
hərbi gəmi var. Silah və hərbi tex-
 +
nikanın əksəriyyəti ABİ istehsalı-
 +
dır. Silahlı quvvələr secib caqırma
 +
əsasında komplektlətdirilir. Hər-
 +
bilətdirilmiyi təpkilatlar da var.
 +
Səhiyyə. 1975 ildə F.-də əhalinin
 +
hər min nəfərinə dutiən dəqum sayı
 +
26 1, əlum sayı 6,9: Hər min nəfər di-
 +
ridoqulana gerə upaq əlumu 58,9 ol-
 +
mutdur. Əlum halları, əsasən, infek-
 +
sion (pnevmoniya, vərəm və s.) xəstə-
 +
liklərdəndir. Qarın yatalaqı, vəba,
 +
poliomielit, malyariya, pistosomatoz
 +
genip yayılmıtdır. Əlkədə 43,5 min
 +
carpayılıq (əhalinin hər min nəfə-
 +
rinə 1,2 carpayı) 764 xəstəxana, 10
 +
dispanser, 14 min həkim (əhalinin hər
 +
2,6 min nəfərinə 1 həkim), 19 min
 +
orta tibb ipcisi var. Həkim kadrlar
 +
7 tibb məktəbində hazırlanır.
 +
Maarif. Məktəblərin coxu (əsasən
 +
ibtidai məktəblər) dəvlətə, orta və ali
 +
məktəblərin bir qismi katolik kilsə-
 +
sinə məxsusdur. Təhsil mӱddəti ibqi-
 +
dai məktəblərdə (pulsuz və icbari) 6
 +
(pəhərlərdə) və 4 (kəndlərdə), orta
 +
məktəblərdə 4 (24-2), pepqə məktəblə-
 +
rində 2—4, ali məktəblərdə (9096 -i
 +
xususi) 2—7 ildir. F.-də Yalnız
 +
devlət un-ti var: Keson-Sitidə Filip-
 +
pin və Maravi-Sitidə Mindanao un-t-
 +
ləri. Beyuk kitabxanaları: Filip-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
i ua —
 +
En L. 1 iə
 +
x7..0: it ani “ə Lə -
 +
kr Ə 0.
 +
£ - r ə arı 2— mn. sz oa
 +
 +
 +
.—
 +
 +
 +
Filippin. 1. Manilada dənizkənarı bulvar. 2.
 +
məhəlləsində. 3. Ada-kəndlərdən biri. 4.
 +
 +
 +
FİLİPPİN
 +
 +
 +
pin un-tinin kitab-
 +
xanası, Manilada
 +
Milli kitabxana və
 +
s. Manilada Milli ||,
 +
muzey, Santo-Tomas ıı".
 +
 +
 +
” R
 +
Ra
 +
urma LL)
 +
 +
 +
muzeyi var.
 +
 +
Elmi idarələr.
 +
Əlkənin beyӱk el-
 +
mi idarələri un-t-
 +
lərin nəzdindədir.
 +
Dəvlətə məxsus el-
 +
mi idarələrdən Nu-
 +
və Tədqiqatları
 +
Mərkəzi, Filip:
 +
pin İnkipaf Aka-
 +
demiyası, Milli
 +
Elm və Texnika İN-
 +
tu, Sosioloji Təd-
 +
qiqatlar Mərkəzi
 +
və s. fəaliyyət ges-
 +
tərir. Los-Banyos-
 +
da Beynəlxalq El-
 +
mi-Tədqiqat Cəltik
 +
İn-tu var.
 +
 +
Mətbuat, radio verilniyləri, tele-
 +
viziya. Gӱndəlik qəzetləri: “Bulletin
 +
tudeyə (1972), “Balitaə (1972), “Piplz
 +
tunaytə (1978) və s. Filippinz Nyus
 +
Eycensi mətbuat agentliyi 1973 ildə
 +
yaradılmınqdır. Radio və televiziya
 +
verilinlərinə həkumət nəzarət edir.
 +
 +
Ədəbiyyat. F. ədəbiyyatı yerli
 +
xalqların (taqal, ilok, pampanqan
 +
və s.), ispan və ingilis dillərində
 +
inkipaf edir. F. ədəbiyyatının ba-
 +
nisi F. Baltasar, taqal dilində ilk
 +
dı akula M. de Kastrodur.
 +
 +
spandilli F. ədəbiyyatının təpək-
 +
kulu X. Risalın adı ilə baqlıdır.
 +
20 əsrdə taqal dilində ədəbiyyat daha
 +
da inkipaf etdi: L. K. Santosun ro-
 +
manlarında sosializm ideyaları təb-
 +
liq olunur. Sosial məvzulu əsərlər
 +
muəllifi A. V. Ernandes taqal ədə-
 +
biyyatının klassikidir. İngilisdil-
 +
li ələbiyyatı H. Q. Vilyu, N. Xoakin,
 +
N. V. Qonsales və 6. təmsil edir. F.
 +
yazıcılarının bə”zi əsərləri Azərb.
 +
dilinə tərcumə olunmundur.
 +
 +
Me”marlıq və təsviri sənət. F.-
 +
in ən qədim incəsənət abidələri (or-
 +
namentli keramika) Son Neolit dəv-
 +
runə (e.ə. 2—1-ci minilliklər) aid:
 +
 +
 +
Sd
 +
 +
 +
Manilanın
 +
Manila, Milli
 +
 +
 +
yoxsullar yatayan
 +
muzey.
 +
 +
 +
009
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Luson adasında Mayon vulkanı.
 +
 +
 +
dir. Xalq sənəti atrac və bambuk uzə-
 +
rində oyma, toxuculuq, tikmə, hərmə,
 +
zərgərlik sənətləri, maska və s. ha-
 +
zırlanması ilə təmsil olunur. Mu-
 +
səlman moro tayfaları arasında nə-
 +
fis iplənmi(i aqac və metal mə”mu-
 +
latları, mifoloji motivli divar
 +
rəsmləri, Həndəsi və nəbati naxıplı
 +
bədii parcalar geniyi yayılmındır.
 +
F.-in ən”ənəvi yapayını mənzilləri
 +
dirəklər (payalar) uzərində qurulub
 +
ustu palma yarpaqları ilə ertulən
 +
evlərdən ibarətdir. Mustəmləkə dəv-
 +
rundə iəhərlər salınmıit, istehkam-
 +
lar, kilsələr, monastırlar və saray-
 +
lar tikilmitdir. 19 əsrin 2-ci yarı-
 +
sı—20 əsrin 1-ci yarısında Mani-
 +
lada Qərbi Avropa və Amerika me”-
 +
marlıqı ruhunda binalar tikilmiit,
 +
vətənpərvərlik mevzusunda əsərlər ya-
 +
radılmındır (boyakarlar X. de Luno,
 +
9, İdalqo, heykəltəramii G. Tolenti-
 +
no). 1930-cu illərdən filippinli
 +
me”marlar * fəaliyyətə batlamhidlar
 +
(P. Antonio, S. Konsyo, L. V. Loksin,
 +
A. Nakpil). Boyakarlar F. Amorsolo,
 +
K. Fransisko, V. Edades, A. Maqsay-
 +
say-Xo, K. Okampo, V. Manansala,
 +
heykəltərailar N. Abueva, E. Kast-
 +
rilyo xalqın əməyinə, əlkənin tari-
 +
xi, məitpəti və təbiətinə həsr olun-
 +
muqi əsərlər yaratmınlar.
 +
Musiqi. Muxtəlif adalarda Yapa-
 +
yan F. xalqlarının mahnı və ə
 +
rində onların etnik və dini fərqlə"
 +
ri əksini tapmıtidır. Xristianlıqı
 +
qəbul etmiti (16 əsrdən) və ispan tə =
 +
siri altına dupimuii xalqlar arasınq
 +
da muəyyən dəyiptikliyə uerramıiy xo”
 +
ta, xabanera, fandanqo və s. ispan
 +
rəqsləri mevcuddur. Musiqi alətlə:
 +
ri: bambuk və arac fleytalar (burun-
 +
la calınır), metal sinclər, Kudyapi
 +
(gitara nəvu), git-git və banduryi
 +
skripkaları və s. İspan katolik kil-
 +
sə musiqisi yayılmınidır. Profes-
 +
sional musiqi 19 əsrdən inkiyaf et-
 +
miidir. 1916 ildə un-t nəzdində kon-
 +
servatoriya, sonralar muxtəlif iyə-
 +
hərlərdə musiqi kollecləri və mək-
 +
təblər acılmındır. 20 əsr bəstəkar:
 +
ları milli musiqini inkitaf etdir:
 +
mək məqsədilə qədim folklor numu-
 +
nələrinə muraciət edirlər. Musiqi
 +
xadimləri: X. Silos, X., Estelya, A,
 +
Molina, F. Buenkamina, F. de Leon,
 +
X. Maseda, R. Romero, C. A. Dadap
 +
Bə 6. vFBayanihanə, *Filippineskası
 +
mahnı və rəqs ansamblı, c“Madriqalı
 +
 +
 +
560
 +
 +
 +
FİLİPPİN ADALARI
 +
 +
 +
 +
 +
 +
kamera XODY, CHM-
 +
fonik ork.-lər,
 +
muxtəlif musiqi
 +
cəmiyyətləri və s.
 +
fəaliyyət gəstərir.
 +
 +
. mədəniyyət mər-
 +
gəzinin balet trup-
 +
pası Bakıda qas-
 +
 +
 +
trolda olmutidur
 +
(1980).
 +
Teatr. F. tea-
 +
 +
 +
trında Cin, hind,
 +
ndoneziya, sonra-
 +
lar ispan və
 +
teatr ənənələri
 +
əksini tapmıtidır.
 +
Qədim F. teatr ta-
 +
mapaları kollek-
 +
tiv AHHMHCTHK ov-
 +
sunlardan ibarət
 +
olmuyl, mərasim
 +
rəqsləri ilə muila-
 +
yiət edilmisdir.
 +
spaniya mustəm-
 +
ləkəciliyi illərində formalaiymıil
 +
moro-moro macəra komediyası
 +
janrı indi də populyardır. F.-də
 +
Həmcinin karilyo (kelgə teatrı pyes-
 +
ləri), sarsuela tamatpaları geniiy ya-
 +
yılmımdır. Əlkədə həvəskar, təd-
 +
ris və yarımprofessional teatr trup-
 +
paları, 4“Bata-Batutak səyyar uplaq
 +
teatrı və s. fəaliyyət gəstərir.
 +
Kino. Mӱntəzəm film istehsalı-
 +
na 1919 ildən baqilanmındır. 4“Kənd
 +
qızık (E. İlaqanın eyniadlı sar-
 +
suelası əsasında) taqal dilində ilk
 +
bədii filmdir. 4“Cırılmıpq bayraq,
 +
cZulmət və ipıqə, “Sevimli Leron,
 +
Leronz, *Toranə,4Kehnə kilsənin sir-
 +
riz 20—30-cu illərin populyar film-
 +
lərindəndir. C. de Leon (“Həqiqət və
 +
xəyalə, “Niyə gecə qandan qırmızı-
 +
dır?ə, cXaranatU, “Dunyanın axırı-
 +
nadəkə), L. V. Avelyana (4“Paris ro-
 +
mansız, 4“Yoxsulıu, 4“Badayoıg) məphur
 +
kino rej.-larıdır. 50—60-cı illər-
 +
də F.-də əcnəbi kovboy, qanqster, seks
 +
filmlərinin tə”usiri ilə bir sıra
 +
ə yaradılmındır. 70-ci illərdə
 +
. kinosunda xalqın tarixinə, ən”ənə
 +
və incəsənətinə, muasir problemlərə
 +
meyl gӱclənmipdir (“Yanan torpaqa
 +
su verə, 1975, rej. O. Buenaventura,
 +
cNarkotik maddələr alvercilərini
 +
əldurunə, 1976, rej. C. Estrada),
 +
“Qadının taleyi (1983, rej, L, Gil-
 +
len). Kino sənəti akademiyası, dram
 +
məktəbi və s. fəaliyyət gəstərir.
 +
 +
Əd.: Filippinı. Spravocnik, M.,
 +
1979, Levtonova O). O., İstoril Fi-
 +
lippin. KratgiN ocerk. S., 1979: Zarubej-
 +
Has Asus. KOqo-Vostocnan Azil, M., 1979
 +
(serin *Stranı i narodı?), İz filip-
 +
pinskoN pozzii XX veka, M., 1981.
 +
 +
 +
FİLİPPİN ADALARI—Sakit oke-
 +
anın q.-ində arxipelaq, Filippin
 +
dəvlətinin yerlətdiyi ərazi.
 +
 +
FİLİPPİN KOMMUNİST PAR-
 +
TİYASI (FKP: Reqaıdo Kopip5-
 +
ta nd Filipinas)—1930 vn anrycTyH 26-
 +
na tə”sis edilmiil, noyabrın 7-də rəs-
 +
mi olaraq yaradıldıqı e”lan olun-
 +
muppdur. FKP-nin 1-ci qurultayı
 +
(1931) partiyanın Proqram və Nizam-
 +
naməsini qəbul etmiti, 1935 ildə Ko-
 +
 +
 +
minternə daxil olmusqidur. FKP
 +
1932—37, 1942—44
 +
 +
 +
Di.
 +
 +
 +
Luson adasında
 +
 +
 +
)- illərdə gizli (19-
 +
raitdə fəaliy yət gestərmindir. 1938
 +
ildə Filippin Sosialist Partiyası
 +
 +
 +
ilə birlətmistdir. İkinci dunya mu-
 +
haribəsi devrundə (1939—45) yapon
 +
ipealcılarına qarpqı milli azadlıq
 +
 +
 +
ə I. N
 +
Aq ə ə kk it ) hi. al x i
 +
 +
 +
: E . ül
 +
 +
R "uu ə Bə ən =
 +
 +
blə ə ni
 +
ba O b...
 +
 +
 +
s R "Cı “ar “aç il
 +
.-——.... : -C =
 +
1 . - məx.
 +
ə — Lə 3 ə
 +
g-- : ə am
 +
ü I "775
 +
 +
 +
— Ə i
 +
 +
 +
VB x..."
 +
23 (x
 +
 +
 +
 +
 +
 +
terraslapdırılmıp əkin sahələri,
 +
 +
 +
mubarizəsinə rəhbərlik etmiiidir.
 +
1948 ildə FKP-nin fəaliyyəti yeni-
 +
dən qadaran edilmiyi, partiya gizli
 +
Hu HƏpaHTHHƏ KEHƏDƏK, həkumət əley-
 +
Hinə silahlı mubarizəyə balilamıl-
 +
dı. 1950 ildə FKP MK-nın butun
 +
uzvləri həbs olundu. 1956 ildə par-
 +
tiya həkumət əleyhinə partizan muha-
 +
ribəsini dayandırdı. 1967 ildə FKP
 +
tərkibində yaranan maocu qruplaima
 +
1958 ildə hakimiyyət uqrunda mubari-
 +
zə ucun “Yeni xalq ordusuə yaratdı.
 +
Həekumət bundan istifadə edərək FKP
 +
və butun ictimai təpkilatlar uzəri-
 +
nə hucuma kecdi. FKP-nin 7-ci qu-
 +
rultayı (1977) “Filippin inqilabı-
 +
nın dinc yolla inkipaf etdirilməsi
 +
proqramınık qəbul etdi. FKP-nin
 +
8-ci qurultayı (1981) partiyanın
 +
Proqram və Nizamnaməsində dəyiik-
 +
liklər etdi, ABPİY imperialistlərinə
 +
və Cin hegemoncularına qariqı mubza-
 +
rizə ucun Vahid milli antiimperia-
 +
list cəbhə Eriki təklifini
 +
irəli surdu. FKP numayəndə hey”əti
 +
kommunist və fəhlə partiyalarının
 +
Beynəlxalq Moskva muplavirəsində
 +
(199) iptirak etmii və orada ə
 +
olunan sənədləri bəyənmitpdir. FKP
 +
MK Bai katibi F. Makapaqaldır.
 +
Mətbuat orqanı aylıq c“Sulonqg (cİrə
 +
lik) məcmuəsidir.
 +
 +
FİLİPPİN MİLLİ AZADLIQ
 +
İNQİLABI (1896—98)—Filippin-
 +
də ispan mustəmləkəcilərinin ava-
 +
lıqına son qoymuti burjua-demokra-
 +
tik inqilabı. 1896 ildə A. Bonifasi-
 +
onun caqırılnı ilə bailanan usyan
 +
Filippinin bəyuk bir ərazisini ÖY-
 +
rudu. Usyana qopulan burjua-mul-
 +
 +
 +
kədar dairələrinin rəhbəri Agi-
 +
naldonun bipcılıqı ilə mustəqil
 +
Filippin resp.-sı yaradıldı. 1898
 +
 +
 +
nanə ABII Filippin hadisələrinə qa-
 +
rımdı |bax İspaniya— Amerika muha-
 +
ribəsi (1898)|. 1898 il iyunun 12-də ye-
 +
nidən Filippinin mustəqilliyi e”lan
 +
edildi. Amerika— Filippin muchari-
 +
bəsindən (1899—1901) sonra Filippin,
 +
ABPP-ın muӱstəmləkəsinə cevrildi.
 +
FİLİPPİN CƏKƏKLİYİ—Sakit
 +
okeanda cəkəklik. Filippin a-rının
 +
pp. yamaclarının ətəklərindədir. Uz.
 +
1330 km, maks. dərinliyi 10265 m-dir.
 +
Dibi eni təqr. 1 km olan yastı duzən-
 +
likdən ibarətdir. -
 +
FİLİPPİNLİLƏR — Filippinin
 +
yerli əhalisi, qohum xalqlar qrupu.
 +
50 mln, nəfərdir (1982), Filippin
 +
 +
 +
dillərində danıpqırlar. Visayya, ta-
 +
qal, ilok, bikol və b. beyuӱk xalqlar-
 +
dır. Dindarların 9096-i xristian-
 +
dır. C.-da yaqpayan morolar Musəl-
 +
mandır. Daqlı tayfalarda ibtidai
 +
icma qurululqunun əlamətləri və ani-
 +
mist e”tiqadlar qalmaqdadır. Əkin-
 +
cilik, xӱsusən cəltikcilik, həmcinin
 +
balıqcılıq və sənətkarlıqla məi-
 +
quldurlar. Dӱzənliklərdə Yapayan ta-
 +
qalların əsasında vahid Filippin
 +
milləti formalapqır. |
 +
 +
FİLİPPOVA Antonina Mixaylovna
 +
 +
 +
(19.2.1897, Oryol—8.4.1976, Volqo-
 +
qrad)—rus sovet aktrisası. Azərb.
 +
SSR xalq artisti (1943). Tula, Novo-
 +
sibirsk və s. it.-lərdə, 1935—50 il-
 +
 +
 +
lərdə S. Vurqun ad. Azərb. Rus Dram
 +
Teatrında, 1950—56 illərdə M, Qor-
 +
ki ad. Volqoqrad Dram Teatrında
 +
cıxılp etmiidir. Rolları: Avqusti-
 +
na Yakovlevna (4Konsertə, A. Fayko),
 +
Sonya (*Dvoryanlarə, N. Poqodin), dayə
 +
(“Romeo və Culyettaə, V. PTekspir),
 +
Murzavetskaya, Qalcixa (“Qurdlar və
 +
qoyunlar”, eKyHahcbr3 TƏCCHDTƏD 5, A,
 +
OcrpəBckH), Kyrsap (eilləprHH cəhəpHə?,
 +
Ə. Məmmədxanlı), Qracova (“Xəzər
 +
uzərində pəfəqə, İ. Qasımov) və s.
 +
FİLİPCENKO Anatoli Vasilyevic,
 +
(d. 26.2.1928, Voronej vil., Liski
 +
Er əri ə ə ətliyi vq R-Nu, Davıdovka
 +
| a = qəs.)—SSRİ təyya-
 +
rəci - kosmonavtı,
 +
aviasiya gen.-m.-u.
 +
1978), İki dəfə
 +
ovet
 +
 +
Qəhrəmanı (1969,
 +
1974). SSRİ Dəvə
 +
tı (1981), 1992
 +
 +
atı :
 +
 +
R ə p y3-
 +
BY. 1950 ildə Cu-
 +
quyev Hərbi Aviasi-
 +
ya Məktəbini, 1961
 +
ildə isə Hərbi Hava Akademiyasını
 +
(indiki Y. A. Qaqarin ad.) bitirmiti-
 +
dir. 1963 ildən kosmonavtlar dəstə-
 +
sindədir. 1969 il oktyabrın 12—17-də
 +
cSoyuz-78 kosmik gəmisinin komandiri
 +
kimi orbital kosmik ucuttda olmuin-
 +
dur (V. N. Volkov və V. V. Qorbatko
 +
ilə-birlikdə). Bu zaman cSoyuz-bə və
 +
cSoyuz-Və kosmix gəmiləri ilə qrup
 +
halında ucup həyata kecirilmit, el-
 +
mi-texniki tədqiqatlar və eksperiment-
 +
lər aparılmıtndır. 1974 il dekabrın
 +
2—8-də c“Soyuz-16ə gəmisinin komandi-
 +
ri kimi Yenidən kosmosda olmutidur
 +
(N. N. Rukavitnikovla birlikdə).
 +
Ucup zamanı EPLAS proqramı uzrə
 +
hazırlanmın yeni birlətdirici aq
 +
reqat və onun aztomatikası sınaqdan
 +
gecirilmipdir. 2 dəfə Lenin orde-
 +
ni, 1 xarici orden və medallarla təl-
 +
tif edilmipdir. SSRİ EA-nın K. E.
 +
Siolkovski ad. qızıl medalına la-
 +
yiq gərulmutidur.
 +
FİLİSTİMLİLƏR (qədim yəhudi
 +
dilində peliitim)—e.ə. 12 əsrdə Ara-
 +
lıq dənizinin ip. sahilində MƏCKYH-
 +
laimız xalq. Yapadıqları ərazi
 +
Bibliyada Pelepet (Fələstinin adı
 +
da buradandır) adlandırılır. Bib-
 +
liya mənbələrinə gerə F. tor
 +
(Krit) a.-ndan kəcub gəlmələrdir.
 +
Dil qrupları mə”lum deyildir. 1969
 +
ildə Appdodda F.-ə məxsus yazıla
 +
apkar edilmipdir. F.-in e.ə. 10—
 +
əsrlərdə yəhudilərlə apardıqı mu-
 +
haribələr Bibliyada əz əksini tap:
 +
mıpdır. E.ə. 8 əsrdə F. attıurlara,
 +
e,ə, 7 əsrin sonunda babillərə, e,ə.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
—— r
 +
 +
 +
-—.....
 +
 +
 +
 +
 +
 +
FİLM
 +
 +
 +
561
 +
 +
 +
 +
 +
 +
6 əsrdə isə farslara məqlub olmuit,
 +
Makedoniyalı İsgəndərin hərbi sə-
 +
fərindən sonra tədricən ellinləil-
 +
Ə. (öy proses eramızın bailan-
 +
| a Yaxın bata catmılidır).
 +
 +
FİLYARİATOZ—insan və heyvanlar-
 +
da helmintozlar qrӱpundan xəstəlik:
 +
tərədicisi filyarilərdir. İnsan-
 +
da F., əsasən, tropik əlkələrdə ya-
 +
Yılmındır. SSRİ-də təsaduf olun-
 +
mur. Yoluxma mənbəyi xəstə insan,
 +
yaxud heyvanlardır. Xəstəliyi arvca-
 +
qanadlar, geyunlər və s. yayır. Onxo-
 +
serkoz, vuxererioz, brugioz, loaoz kiz
 +
mi aqır xəstəliklər tərədir. Qızdır-
 +
ma, dəridə səpgilər və yaralar, lim-
 +
fa damarlarının iltihabı, əllərin,
 +
ayaqların, xayalıqın son dərəcə beyu-
 +
məsi (cfil xəstəliyiz), gezlərin zə-
 +
dələnməsi halları ilə muppayiət olu-
 +
nur. Mualicəsi: ditrazin, an-
 +
tripol, desensibilizəedici dərman-
 +
lar. Profilaktikası: xəstə-
 +
ləri vaxtında mualicə etmək, həptə-
 +
ratı qırmaq vəs. Heyvanlarda
 +
(atlarda, qaramalda, qoyun, keci və
 +
dəvələrdə) bir cox əlkələrdə və
 +
SSRİ-nin cənub zonasında qeyd edi-
 +
lir. Heyvanların ən cox yayılmıil
 +
və qorxulu F.-u bunlardır: onxoser-
 +
koz, parafilyarioz və setarioz.
 +
FİLYARİLƏ (Epaqidae)—parazit
 +
həlqəvi qurdlar fəsiləsi. Tropik
 +
Afrikada olan Opshoseqsa (RPaqya)
 +
uo1uiyiz nəvunun ditisinin bədəni
 +
cox uzun—45 sm-dək, yoqunluqu 0,33
 +
mm-dir. F.-in yetkin fərdləri insan
 +
və onurqalı heyvanların bədən boi1-
 +
luqunda, dərialtı sellulozda, limfa
 +
və qan damarlarında, YPƏKAƏ Yapyayır.
 +
Sahib orqanizmin qanında parazit
 +
surfəsinin olması, onun F.-lə yolux-
 +
ması əlamətidir. 80-dən cox cinsə
 +
daxil olan 380 nevun təxminən 10-u
 +
insanda filyariatozu yayan parazit-
 +
lərdir.
 +
 +
FİL yer (op. filiere, fil—nndb, can,
 +
məftil)—1) metalcəkmə stanında ii1-
 +
lək orqan: 2) kimyəvi liflərin hazır-
 +
lanması ucun matın detalı. Xırda
 +
depikli silindrik qapaq və Ya disk
 +
iəklində dӱzəldilir. Məhlul və Ya
 +
ərinti təzyiqlə detiklərdən kəci-
 +
 +
 +
rilir. nı
 +
FİLLER (macar dilində (1Peq) —
 +
Mac.XR-in 1/100 forintə bərabər
 +
X pulu.
 +
 +
FİLLƏR 7 (EYerhalIdae)—xortumlu-
 +
lar dəstəsindən məməlilər fəsiləsi.
 +
Bə”zi sistematiklər F.-i Eyerhapi-
 +
pae yarımfəsiləsinə aid edirlər.
 +
İri heyvanlardır: bədəninin Hund.
 +
3,5 m-dək olur: ən ətrafı 5, arxa ət-
 +
rafı 5, yaxud 4 barmaqlıdır. Ust do-
 +
darı və burnu birləiib ucunda burun
 +
dəlikləri və barmaqiyəkilli cı xıntı-
 +
ları olan xortum əmələ gətirir. Xor-
 +
tum toxunma, duyqu və tutmaq Orqanı-
 +
dır. Ditləri tədricən yeyilir və Rə.
 +
zinə ayrıları ra əə Bu cur nəvbə-
 +
ləimə F.-in həyatı boyu 6 dəfə olur.
 +
Kəpək diiləri yoxdur. Yalnız ust
 +
cənədə inkipaf etmiiy 2-ci kəsici
 +
diilər fil diiləridir. Bu diilər
 +
F.-in butun həyatı boyu beyuyur. Də-
 +
risi qalın (3 sm-dək) olub, seyrək cod
 +
tӱklərlə ertuludur. Muasir F. :
 +
cinsə mənsubdur: AsiyYa (Elephas) və
 +
Afrika F.-i (QoxodopK(a). Asiya -
 +
inin 1, Afrika. F.-inin 2 nəvu mə”-
 +
lumdur. .in vətəni Afrikadır.
 +
SSRİ ərazisində tapılmıiy ən qədim
 +
F. Ust Pliosen cəkuntulərinə aid-
 +
 +
 +
ASE—-36, c. 9
 +
 +
 +
dir. AqshH1F5Kodop cinsinə mənsub
 +
Qromov fili (A, gromovi) və onun
 +
nəslindən olan Cənub filidir (A.
 +
peq1hopa15). F. 70—80 il yalpayır.
 +
Cinsi yetkinliyə 17—20 yaında ca-
 +
tır. Boqazlıq dəvru 22—24 aydır.
 +
Balanın cəkisi 90 k?, hund. 1 m-dək
 +
olur. Bitki yeyir. Qidanı xortumu
 +
ilə toplayır. SUYU xortumuna yıqıb
 +
aqzına botaldır. Qida axtarmaq ucun
 +
cox beyuk məsafə (gundə 100 km-dək)
 +
qət edir. Bataqlıqdan, sıldırım dar
 +
yamaclarından asanlıqla kecir, Yax-
 +
iyı uzur. Surulərlə gəzir. Əti Yemə-
 +
 +
 +
sorucudur. Partenogenez yolla coxa-
 +
lır. Kek və yarpaq F.-ları ən cox
 +
zərərlidir. Mӱbarizə təd-
 +
birləri: əkin materialının ekə
 +
spertizası, onun heksaxloran, brom”
 +
metil və s. insektisidlərlə dezinfek-
 +
 +
 +
siyası, fillokserayadavamlı tənək
 +
(meynə) qələmləri əkmək vəs. |
 +
FİLLOKSERALAR (RhuPoxeq1dae)
 +
 +
 +
—mənənələr yarımdəstəsindən cucu
 +
(hətərat) fəsiləsi. Uz. O,5 mm-dən
 +
 +
 +
7 mm-dək olan xırda, azhərəkətli ba-
 +
iyı, sorucu aqız aparatı olan heyvan-
 +
lardır.
 +
 +
 +
akit halda qanadları bu-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Fillər: 1—Afrika fili: 2— Asiya fili.
 +
 +
 +
2 Asan əhlilətir. İnsanlar
 +
tərəfindən xeyli qırıldıqrından
 +
 +
 +
muhafizə olunur. Fil diilərindən
 +
(fil sumuyu) muxtəlif bəzək ieyləri
 +
hazırlanır.
 +
 +
 +
tə AR. r
 +
 +
FİLLİT (yun. rhӱ Pop—yarpaq)—əsa-
 +
sən, serisitdən, yaxud xloritdən təii-
 +
kil olunmu:i sıx, iistli metamor-
 +
fik suxur. Tərkibində həmcinin qı-
 +
rıntı kvars dənələri, bə”zən albit
 +
kristalları da iitirak edir. Rəngi
 +
tund-boz, yaxud qara olur.” Gilli
 +
iistlərin metamorfizmindən əmələ
 +
gəlir. Metamorfizm dərəcəsinə gərə
 +
gilli iqistlərlə mikalı iistlər ara-
 +
sında kecid suxurdur.
 +
 +
FİLLODİ (yun. 1 bali lak
 +
killi)—saplaqın enliləərək yarpa-
 +
 +
 +
qa oxpar.forma alması. . bir cox
 +
Si Ya akasiyasında, sənada,
 +
SSRİ-də isə cənub lərgəsində təsa-
 +
 +
 +
duf edilir. F., gərunur ki, transpi-
 +
rasiyanın azalmasına səbəb olur.
 +
FİLLOKLADİLƏR (yun. phyllon—
 +
yarpaq-- GLadoz—budaq, zoq)—bitkilər-
 +
də yarpaq funksiyasını daiyıyan ipək-
 +
linidəyitmiii zoqlar. F., əsasən, qu-
 +
raq yerlərdə yayılmın muxtəlif fə-
 +
silədən olan bitkilərdə təsaduf edi-
 +
lir. Bə”zi bitki morfoloqları F.-i
 +
yalnız tezbəyuyən yastı yarpaqaoxiyar
 +
formalı zoqlara, gecbəyӱyənləri isə
 +
kladodilərə aid edir, bə”ziləri isə
 +
bunları bir-birinin sinonimi adlan-
 +
dırırlar.
 +
 +
€OHnRROKCEPA (Viteus vitifolii)—Mə-
 +
nənələr fəsiləustluyundən cucu, tənə-
 +
Yin ən təhlӱkəli zərərvericisidir.
 +
Xarici və daxili karantin obyekti-
 +
dir. Vətəni ABPQ-dır. 19 əsrin 70-ci
 +
İLLƏrinDdəƏ ƏKİN Materialı ilə Rusi-
 +
 +
 +
2 yaya gətirilmindir. Moldaviyada, Cə-
 +
 +
 +
pub-Qərbi Ukraynada, Zaqafqaziya
 +
resp.-larında, o cӱmlədən Azərb.SSR-
 +
də, həmcinin 1Pimali Qafqazın bə”zi
 +
r-nlarında yayılmındır. Bədəni də-
 +
yirmi, sarı-Yapıl, uz. 0,8—1,2 mm,
 +
gəzləri qıomızı, xortumu sancıcı-
 +
 +
 +
2
 +
 +
 +
kӱluӱb yastılapır. Qonur və yappılım-
 +
tıl substrat rəngindədir. Bədəni
 +
qısa tukcuklərlə ərtuludur. İnkipya-
 +
fı natamam olub, nəsil nevbələtməsi
 +
ilə gedir. Mayalanmın dipiilər 1
 +
yumurta qoyur. Palıdda, pekanda (Ame-
 +
rika qozunda) və uzumdə rast gəlir.
 +
Dunyada 12 cinsə mənsub 60-dək, PTi-
 +
mali Amerikada 40, SSRİ-də 89, o
 +
cumlədən Azərb.SSR-də 1 nevu mə”lum-
 +
dur. Ən təhlukəlisi tənək F.-ıdır—
 +
Viteus (Dactylosphaera) vitifolii (əv-
 +
BənKH anbı Phylloxera vastatrix). Mə-
 +
dəni bitkilərə, həmcinin armud fil-
 +
lokserası (RH. riq1), palıd yarpaq
 +
fillokserası (RH. soseypea) və s.
 +
zərər verir. |
 +
 +
FİLLOMEDUZALAR (RhuPotpediza)
 +
—aqrac qurbaraları fəsiləsindən quy-
 +
ruqsuz suda-quruda yapayan heyvan cin-
 +
si. .Bədəninin uz. 6 sm-dir. Uust tərə-
 +
fi, adətən yapıl, yanları və ətraf-
 +
ları cox vaxt qırmızı, narıncı, Ya-
 +
xud bənəvtəyidir. Mərkəzi və Cənu-
 +
bi, Amerikada 30 nəvu yayılmındır.
 +
Həyatının cox hissəsini hyHAYP arau-
 +
ların bapında kecirir, barmaqları-
 +
nı nazik budaqlara və yarpaqlara
 +
ilipdirir. Kurusunu enli yarpaqa
 +
bukur, yaxud yarpaqlar arasına təkur.
 +
 +
ngipafı 3— kundur.
 +
 +
FİLLOFORA (RhuPorhoqa) — qır-
 +
mızı yosunlar cinsi. Hund. 50 sm-
 +
dək olan tallomu ləvhəvarı, sadə,
 +
yaxud iaxəlidir. Diploid xromosom-
 +
lu qeyri-cinsi faza kecirən azəemurlu
 +
qametofit ӱzərindəki karposporlar-
 +
la coxalır. Soyuq və mulayim dəniz-
 +
lərdə 19-dək, SSRİ-də 5 nəvu var.
 +
Qara dənizdə bir HƏBYHƏ rast gəli-
 +
nir. Aqar-aqar və ona oxiyar karragi-
 +
nin hazırlanmasında istifadə edilir.
 +
FİLM (ing. E1tp—lent, plyonka )—
 +
na gestərilmək ucun lent (plyon-
 +
ka) ӱzərində ardıcıl yerlətdiril-
 +
mip vahil sujetli fototəsvirlər
 +
(kadrlar) silsiləsi: kino əsəri. Mua-
 +
sir kinematoqrafiyadakı əsas nəvlə-
 +
 +
 +
562
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ri: bədii film, televiziya filmi,
 +
multiplikasiya F.-i (bax Multipli-
 +
kasiya Yə xronikal-sənədli F.
 +
(bax Sənədli film), elmi F, (bax El-
 +
mi kino, Elmi-kutləvi kino), tədris
 +
F.-i (bax Tədris kinosu), kinohəvəs-
 +
karların yaratdıqrı F, F.-lər janr
 +
və məvzu əlamətlərinə (tarixi, komik,
 +
macəra və s.), cəkilitp və proyeksiya-
 +
lanma usullarına (səssiz, səsli, ar-
 +
qara, rəngli, genipekranlı, geniit-
 +
formatlı, panoramlı, stereoskopik
 +
və s.) gərə də qruplaidırılır (bax
 +
Genimekranlı kino, Geniiformatlı
 +
kino, Panoramlı kino, Poliekran kia
 +
no). Mikrofilm, test-film, reklam
 +
F.-i, suvenir eH və s. — xususi
 +
tə”yinatlı F.-lərə aiddir.
 +
FİLM İSTEHSALI, film və
 +
telefilmlər istehsalı—
 +
kinematoqrafiyanın əsas sahəsi. Film
 +
kinostudiyalarda istehsal olunur.
 +
Filmin nəvunə (bədii, xronikal-sə-
 +
nədli, elmi-populyar, tədris, multi-
 +
plikasiya və s.) gerə ixtisaslatmınp
 +
kinostudiyalar da var. İstifadə olu-
 +
nan kinematoqrafiya sistemləri və
 +
texniki vəsaitlərdən asılı olaraq
 +
kinofilmlər ar-qara, rəngli, geniyi-
 +
ekranlı, genipformatlı, stereosko-
 +
pik, poliekran və s. nevlərə ayrılır.
 +
Son illər SSRİ-də F.i.-nın elmi
 +
təpkili sahəsində geni it aparı-
 +
lır, buraxılan filmlərin yalnız
 +
ideya-bədii cəhətinə deyil, texniki sə-
 +
viyyəsinin yӱksəldilməsinə də xususi
 +
ikir verilir.
 +
FİLM SURƏTİ—kinofilmin kinoaq
 +
teatrlarda nuӱmayit etdirilmək ucun
 +
istifadə olunan pozitivi.
 +
FİLMOSKOP (film-- ...skop)—dia-
 +
filmin hərəkətsiz ppəkillərini ekra-
 +
na proyeksiyalamaq və ya onlara kicik
 +
okulyardan baxmaq ӱcӱn aparat.
 +
FİLMOSTAT (film-- yun. 5a(ӧv—
 +
dayanan, tərpənməz)—film rulonla-
 +
rının (uzərinə kinolent sarınmıil
 +
diyircəklərin) saxlanıldıRrı metal
 +
ikaf, kinolentin qurumaması ucun
 +
F.-ın icərisində nəmlətdirici məh-
 +
lul hopdurulmuiq: məsaməli material
 +
saxlanılır.
 +
FİLMOTEKA (film--yun. (heke—
 +
saxlanılan yer, anbar)—filmlərin,
 +
eləcə də filmlərə aid materialla-
 +
rın (neqativ, pozitiv, fonoqram və s.),
 +
sənədlərin (ssenari, rə”y, fotoqra:
 +
iİYa və s.) toplandırı və qorunub sax-
 +
landıqı mӱəssisə, Yer. F.-da saxla-
 +
nılan kino əsərləri elmi cəhətdən
 +
eyrənilir, sistemlətdirilir, lazım
 +
olduqda bərpa edilir.
 +
FİLOKRAT SCULHU (e.ə. 346)—
 +
Muqəddəs muharibədən (e.ə. 355—346)
 +
sonra P Filipp ilə Afina devləti
 +
arasında Pellada (Makedoniya) bar-
 +
lanmıpq sulh | Afina numayəndə he)”ə-
 +
tinin bapcısı Filokratın (Philok-
 +
qa(ez) adı ilə adlanmılqdır). F.s.-nə
 +
gərə Afina P Filippin Xalkidika
 +
y-a-nı ital etməsi ilə razılatdı,
 +
Frakiyadakı mulklərindən (Xerqo-
 +
nesdən batqa) məhrum oldu və Makedo-
 +
niya ittifaqına qopuldu.
 +
FİLOGENEZ (yun. phylon—Həcmun,
 +
cins, nev--...genez), Filogeniya
 +
— orqanizmlərin tarixi inkitaf pro-
 +
sesi. *F.ə9 terminini alman təkamul-
 +
cusu E. Hekkel 1866 ildə təklif et-
 +
mipdir. F. prosesini və onun qanu-
 +
nauyrunluqlarını filogeneti-
 +
ka eyrənir. F.-in eyrənilməsində
 +
əsas vəzifə heyvan, bitki və mikroorqa-
 +
 +
 +
FİLM İSTEHSALI
 +
 +
 +
nizmlərin təkamulu dəyipilmələri-
 +
nin rekonstruksiyası, bunun əsasında
 +
onların məniyəyi və eyrənilən orqa-
 +
nizmlərin daxil olduqu taksonlar
 +
arasında qohumluq əlaqələrinin mu-
 +
əyyən edilməsindən ibarətdir. İngi-
 +
lis təkamulcusu U. Qarstanq 1922 ildə
 +
F.-ə dair anlayıtplları durustlətdi-
 +
rərək onları bir-birinin ardınca
 +
gələn nəsillərin ardıcıllırı kimi
 +
(valideynlər—uptaqlar—nəvələr) izah
 +
etmitdir, Bu ideyanı İ. TPmalhauzen
 +
inkipaf etdirmit, F.-ə ontogenez-
 +
lərin tarixi icrası kimi baxmıiq-
 +
dır. F.-in eyrənilməsi təbii siste-
 +
min qurulupunun, təkamӱl nəzəriyyə-
 +
sinin inkipafının və ayrı-ayrı tak-
 +
sonomik qrupların daha dərindən ey-
 +
rənilməsinin əsasını təpkil edir:
 +
bu, tarixi geologiya və stratiqrafiya
 +
ucun əhəmiyyətlidir.
 +
 +
Əd. İblokov DA, V., Osufov
 +
A. Q., Əhvolopionnoe ucenie, M., 1981,
 +
FİLOLOGİYA (filo...--...logiya)—
 +
Yazılı abidələri eyrənən humanitar
 +
elmi fənn: həmin abidələrin məzmun,
 +
dil və dr baxımından təhlili əsa-
 +
sında 0), bu və Ya digər cəmiyyətin mə”-
 +
nəvi mədəniyyətinin tarixini və mahiy-
 +
yətinitədqiqedir. F.qədim Hindistan,
 +
Cin, Yunanıstan və Romada meydana
 +
gəlmitdir. Əvvəllər F.-da siyasi ta-
 +
rix və mədəniyyət tarixi, etnoqrafiya,
 +
arxeologiya, sənətiqunaslıq, ədəbiy-
 +
yatiqunaslıq, dilcilik fənləri vəh-
 +
dət təpkil etmitdir. 15 əsrdə antik
 +
dəvr abidələrinin eyrənilməsi ilə
 +
əlaqədar F.-nın sərhədləri geniyi-
 +
ləndi. 17—18 əsrlərdə F. qədim mə-
 +
dəniyyəti (dil, ədəbiyyat, tarix, fəl-
 +
səfə və incəsənəti, onların qariyı-
 +
lıqlı munasibətlərini) əyrənən fənn
 +
kimi təpəkkul tapmınidır. Milli-
 +
mədəni hərəkat nəticəsində tədricən
 +
ayrı-ayrı klassik F. sahələri (al-
 +
man, roman, slavyan F.-ları və s.)
 +
yaranmınidı. Fənlərin diferensia-
 +
siyası ilə əlaqədar F, anlayıtının
 +
məzmunu da dəyitimiyi, o, xalqın dil-
 +
də və bədii ədəbiyyatda təcəssum olu-
 +
nan mədəniyyətini əyrənən elmlər məc-
 +
musu kimi anlatılmaqra bailamıin-
 +
dır (bax Dilcilik, Ədəbiyyatiqunas-
 +
lıq, Mətniunaslıq). 19 əsrin 1-ci
 +
yarısından filoloji tədqiqatlar iki
 +
nəzəri-metodoloji istiqamətdə (tənqi-
 +
di və ipərhi) aparılmıntdır. Sovet
 +
F.-sının əsasını marksist metodo-
 +
logiya tətikil edir.
 +
“FİLOMATLAR(U (yun. rhotpaşhez—
 +
biliyə can atan)—Vilno (Vilnus)
 +
un-ti tələbələrinin gizli cəmiyyəti
 +
(1817—23). Əsasını A. Mitskevic
 +
BƏ 6, qoymutidular. 4“F.ə-ın ideolo-
 +
giyası zadəgan inqilabcılırı istiqa-
 +
mətində inkitpaf edir, onların maa-
 +
rifcilik ideyaları milli azadlıq
 +
cəhdləri ilə sıx culqatırdı. 4“F.ə
 +
rus zadəgan inqilabcıları ilə əlaqə
 +
yaratmımndılar. Sayca azlıqına bax-
 +
mayaraq, *F.əz-ın Poliya azadlıq hərə-
 +
katına beyuk tə”siri olmulidur. 4F.g
 +
əz ideyalarını təbliq ucun TƏHKH-
 +
latlar yaradırdılar (ən məpyhuru
 +
afilartetləru idi). 1823 ildə “F.ə-ın
 +
gərkəmli numayəndələri həbs olunaraq
 +
Rusiyaya surgun edildilər.
 +
FİLS—İraqın 1/1000 dinara bəra-
 +
bər xırda pulu. Tədavuldə 100, 50,
 +
25, 10, 5 və 1 F.-lik sikkələr var.
 +
QHRTP (öp. filtre, coH nar. filtrum,
 +
hərfi mə”nası—kecə)—bax Suzgəc.
 +
FİLFİLİ—Azərb,SŞR Vartaten
 +
 +
 +
 +
 +
 +
r-nunda kənd, F. sovetliyinin mər-
 +
kəzi. R-n mərkəzindən 40 km (im.-p.-
 +
də, dar ətəyindədir. Əh. 780 (1985):
 +
heyvandarlıq, tutunculuk və bavrcı-
 +
lıqla məpquldur. Orta məktəb, klub,
 +
kitabxana, kinoqurqu, tibb məntəzə-
 +
si var.
 +
 +
FİN DİLİ—finlərin dili. Fin:
 +
uqor dillərinin Pribaltika-fin qo-
 +
luna daxildir. Bu dildə 5,2 mln.-a
 +
yaxın adam danhipır (1978). Finlan-
 +
diya ərazisində 7 dialekti və pyivə-
 +
si var. Sait səslərin cox iiylənməsi,
 +
ahəng qanunu səciyyəvidir. İltisaqi
 +
dildir. Hallanma inkitaf etmitdir
 +
(15 hal). Fe”lin 2 nəvu, 4 Forması,
 +
4 zamanı məvcuddur. Leksikasında
 +
Baltik, german və slavyan dillərindən
 +
kecmə səzlər var. Yazılı ədəbi dil
 +
16 əsrin 40-cı illərindən, muasir
 +
ədəbi dil isə 19 əsrin 70-ci illərin-
 +
dən inkipaf etmitdir. Əlifbası
 +
latın qrafikasına əsaslanır.
 +
 +
Əd.z Osnovı finno-uqorskoqo izıko"
 +
znanin, v. 2, M., 1975, Mabatinskal
 +
K. E., İstoriko-sopostavitelınal morfo-
 +
loqin finno-uqorskix izıkov, M., 1979.
 +
FİN KƏRFƏZİ—Baltik dənizinin
 +
p.-ində kərfəz. SSRİ ilə Finlan-
 +
diya arasındadır. Sah. təqr. 30 min
 +
km?, uz. 390 km, eni 70—130 km-dir.
 +
P1m. sahilləri cox parcalanmınzq və
 +
qayalı, it. və c. sahilləri, əsasən, al=
 +
caqdır. F.k.-nin ii, hissəsi Neva qu-
 +
bası adlanır (Neva cayı bura təku-
 +
lur), bir qədər :im.-da Vıborq kərfə-
 +
zi, c.-da Kopor, Luj qubaları və Nar-
 +
va kərfəzi yerlətir. F.k.-ndə cox-
 +
lu ada var. Ən beyuӱkləri: Kotlin,
 +
Molpnı, Beyuk Tyuters, Kicik Tyu-
 +
ters, Sommers, Qoqland, Nayssar və s.
 +
Balıqla zəngindir. Sahil zonasında
 +
coxlu dayazlıqlar, bankələr və saylar
 +
var. Sahilləri noyabrdan mayadək buz-
 +
la ərtulur. Duzluluq 3—62/,.-dir. s “
 +
Yun səviyyəsi kӱləklərin və atm. təzyi-
 +
THHHH tə”siri ilə kəskin dəyiikənliyə
 +
mə”ruz qalır. Neva qubasında suyun
 +
cox qalxması (4 m-dən artıq) Lenin-
 +
qradda dapqınlara səbəb olur. Leninə
 +
qrad, Tallin, Vıborq (SSRİ), hen-
 +
sinki, Kotka (Finlandiya) portları
 +
F.k.-ndədir.
 +
 +
FİNAL (ital. Eypaye, lat. E1p15—nə-
 +
ticə, son)—sonluq, nəticə: məs., 1)
 +
idmanda—hər Hansı yarıda qali-
 +
bi muəyyən edən son gərui, 2)Musiaz
 +
qidə — silsilə musiqi əsərinin (so-
 +
nata, kamera ansamblı, konsert, sim-
 +
foniya və s.) tamamlayıcı hissəsi:
 +
adətən, cəld tempdə, rondo və ya sona-
 +
ta formasında olur. Opera vəya balet-
 +
də tamapanın tamamlayıcı səhnəsi.
 +
Adətən, bir sıra solo, ansambl, xor
 +
epizodlarından ibarət olur.
 +
 +
“FİNANSIZ—nəpriyyat, SSRİ Dev-
 +
lət Nətriyyat, Poliqrafiya və Kitab
 +
Ticarəti İpləri Komitəsi sisteminə
 +
daxildir: Moskvadadır. 1924 ildə
 +
SSRİ Xalq Maliyyə Konissarlıqı
 +
tərkibində Maliyyə Nətriyyatı kimi
 +
yaradılmıqt, 1928 ildən Dəvlət Ma-
 +
liyyə Nəpriyyatına (“Qosfinizdat)
 +
çevrilmitpdir. 1964 ildən 4“ F.g adla-
 +
nır. “F.ə maliyyə, kredit, pul təda-
 +
vulu, xalq təsərrufatında mӱxtəlif
 +
hesablatmalar, vyhacığar ucotu, səna-
 +
ye və tikinti təpkilatlarının, budcə
 +
idarələrinin təsərrufat alir
 +
nin təhlili ӱzrə elmi ədəbiyyat, həm-
 +
cinin tədris, mə”lumat-soraq ədəbiyya-
 +
tı, əmanət Kassaları və DəƏvlət sıRor-
 +
ta sistemləri çcun reklam material:
 +
 +
 +
FİNLANDİYA
 +
 +
 +
563
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ları nəpr edir) 4FFinansı SSSRə,
 +
aDenqi i kreditə və cBuxqalterski
 +
ucotə jurnallarını buraxır. 41P1ə-
 +
rəf nipanı ordeni ilə təltif olun-
 +
muidur ak
 +
 +
FİNİKİYA—Aralıq dənizinin tpərq
 +
sahilində qədim əlkə (indiki Liva-
 +
nın və Suriyanın sahil ərazisi). E.ə.
 +
5—4-cu minilliklərdə finikiyalıla-
 +
rın Aralıq dənizi sahilində saldıq-
 +
ları yaiayınl məntəqələri tədricən
 +
beyuyərək sənətkarlıq mərkəzlərinə və
 +
liman ipəhərlərinə (Tir, Sidon, Bibl
 +
və s.) cevrilmitdi. F.-da toxuculuq,
 +
metalipləmə, iquliə istehsalı və gə-
 +
miqayırma inkitaf etmitdi.
 +
 +
E.ə. 2-ci minilliyin əvvəlində
 +
F. Misirin hakimiyyəti altına du1-
 +
du. E.ə. 13 əsrin sonu—12 əsrin əvvəl-
 +
lərində F. ipəhərləri mustəqillik
 +
əldə etdilər, e.ə. 10 əsrdə F. ərazi-
 +
sində Tir-Sidon carlıqı yarandı.
 +
E.ə. 2-ci minilliyin sonu—1-ci min-
 +
illiyin əvvəllərində finikiyalılar
 +
Aralıq dənizi həvzəsində bir sıra
 +
li salmımdılar. E.ə. 8—7
 +
əsrlərdə F. Assuriyanın ipqalına
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Padtpah Epmunazarın sarkofaqı. Silin:
 +
 +
dan (indiki Sayday tapılmındır. Xa-
 +
 +
ra bazalt. E. ə. 5 əsrin sonu—4 əsrin
 +
əvvəli. Luvr. Paris.
 +
 +
 +
mə”ruz qaldı. Assuriyanın suqutun-
 +
dan sonra (e.ə. 605), Misirlə Yeni Ba-
 +
bil qadtahlıqı 0FO.-nı 155 r .
 +
da mubarizə aparmıpylar. E.ə. 14L-
 +
dən e.ə. 332 ilə qədər F. Əhəmənilər
 +
devlətinin tərkibində olmuiy, sonra
 +
isə Makedoniyalı İsgəndərin imperi-
 +
yasına daxil edilmiiidi. Bu imperi-
 +
ya daqıldıqdan sonra LTOSƏMUUƏBUR:
 +
 +
ə. Zəsrinortalarından isə K.elevgi-
 +
1 . 7 E.ə. 63 ildən
 +
 +
 +
lərin əlinə kecmiyidi. |
 +
F. Romanın Suriya əyalətinə daxil
 +
edildi.
 +
 +
 +
Me”marlıq, təsviri və dekorativ-
 +
tətbiqi sənət. F. ərazisində pis mu-
 +
hafizə olunmuti ən qədim mə bədlər
 +
e.ə. 3-cu minilliyə aiddir. Bibldə
 +
e.ə. 2-ci minilliyin əvvəllərinə aid
 +
“Obelisklər mə”bədik qalmındır
 +
(mərkəzində iri dailardan dӱzəldil-
 +
mii obelisklər olan ustçacıq dair
 +
tikili). F.-nın dəfn qurquları (e.ə.
 +
2-ci minilliyin əvhəlləri) yeraltı
 +
sərdabalardan və sərdabaya gedən man-
 +
li dromosdan (Yeraltı dəhliz) iba-
 +
rətdir. F. iqəhərləri ucun coxmərtə-
 +
bəli evlər, məhtəmtəm, burclu qala di-
 +
varları xarakterik olmuiidur. Bir
 +
necə istehkam sırası ilə əhatələn-
 +
mii iyəhərin cox vaxt bir necə li-
 +
manı olurdu (Karfagen, e.ə. 9—2 əsr-
 +
 +
 +
96”, 4.9
 +
 +
 +
 +
 +
 +
lər). E.ə. 2-ci minilliyin 2-ci yarı-
 +
sında keramika sənəti geniiy yayıl-
 +
mıpipdı (monoxrom və polixrom rəsm-
 +
lərlə bəzədilmiii armudabənzər nəfis
 +
qablar və s.). rk və kicik plas-
 +
tika sənətləri laha yuksək inkitpaf
 +
etmipdi. Padiqah Axiramın, uzərində
 +
saray həyatından səhnələrin və ipir-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Sarkofaq
 +
ta pe / ye:
 +
 +
 +
zərində
 +
təsviri.
 +
 +
 +
ticarət gəmisinin
 +
Luvr. Paris.
 +
 +
 +
lərin relyef təsvirləri olan sarko-
 +
faqı (e.ə. 10 əsr) nadir sənət əsərlə-
 +
rindəndir.
 +
 +
 +
Əd. Pifman İ. PT,, Vozniknove-
 +
nie KarfaqenskoN derjavı, M.—L., 1963,
 +
yenə onun, FinikiNnskie morexodı,
 +
M., 1965: Titov V. S., Arxitektura Pa-
 +
lestinı i Finikii, v kn.: Vseobidal isto-
 +
rin arxitekturı, t. 1, M., 1970.
 +
 +
 +
FİNİKİYA DİLİ—finikiyalılaq
 +
rın dili. E.ə. 2—1-ci minilliklər—
 +
eramızın 1-ci minilliyinin əvvəlin-
 +
də, Pimali Afrikada isə ərəb isti-
 +
lasınadək (8 əsr) iilək dil olmuii-
 +
dur. Sami dillərinin Kən”an qrupu-
 +
na daxil idi. Ən qədim yazılı abi-
 +
dələri e.ə. 2-ci minilliyin ortala-
 +
r nda, son kitabələri isə eramızın
 +
—4 əsrlərinə aiddir. Morfologiya
 +
və leksikası ivritə yaxındır. Yazı-
 +
da Finikiya əlifbasından istifadə
 +
edilmiidir.
 +
 +
 +
Ədə Pifman İ. PT, Finikib-
 +
CKHİİ sabiK, M., 1963: Dıvlkonov İ.
 +
ə İzıki Drevnen Perednen Azii, M.,
 +
 +
 +
FİNİKİYA ƏDƏBİYYATI—fani-
 +
kiyalıların ədəbiyyatı. E.ə. 2-ci və
 +
1-ci minilliklərin ayrıcında Ara-
 +
lıq dənizi əlkələri ədəbiyyatları ta-
 +
rixində muhum rol oynamıi F.ə. nu-
 +
munələri dӧvrumuzədək, demək olar
 +
ki, gəlib catmamımdır. Yalnız Fi-
 +
nikiyanın əzundə və koloniyalarında
 +
e.ə. 2—1-ci minilliklərə aid ritmik
 +
nəsrlə Yazılmın qəbirustu kitabələr
 +
və ithaflar qalmımdır. Mifoloji
 +
sujetlər (məhəbbət və məhsuldarlıq
 +
ilahəsi Astarta, chəekmdarı aal
 +
və s.) ellin alimlərinin əsərlərində
 +
muhafizə olunmuzidur.
 +
 +
FİNİKİYA ƏLİFBASI —finiki-
 +
yalıların, karfagenlilərin, həmci-
 +
nin Yəludilərin və msazitlərin isti-
 +
fadə etdikləri əlifba. Abidələri e.ə.
 +
2-ci minilliyin 2-ci yarısından era-
 +
mızın 4 əsrinədək dəvru əhatə edir.
 +
Qədim Uqarit Heca və ya konsonant
 +
yazısından intitpar tapdıqı ehtimal
 +
edilir. Məvcud yazılı abidələrə əsa-
 +
sən F.ə.-nda 29—30 hərf olmalı idi:
 +
lakin elmə mə”lum olan əlifbada 22
 +
samit ucun itarə var. Dunya səsli-
 +
hərfli əlifbalarının, demək olar
 +
ki, hamısı F.ə.-ndan tərəmiiydir
 +
(bax Yazı),
 +
 +
 +
Əd.: Tanvnı drevnix pishmen, M., 1976,
 +
Fridrix İ., İstoril pisıma, per,
 +
s nem., M., 1979.
 +
 +
 +
FİNİKİYALILAR — Finikiyanın
 +
əhalisi. Rəvayətə gərə Eritreya dəni-
 +
zi (Hind okeanı ehtimal olunur) sa-
 +
Hillərindən bu əraziyə gəlmiilər.
 +
Finikiya dilində danınırdılar.
 +
Bə”zi Finikiya tarixciləri F.-ı əl-
 +
kənin ən qədim sakinləri hesab et-
 +
miplər. Hələ e.ə. 5—4-cu minillik-
 +
lərdə F. Suriya, Fələstin icmasın-
 +
dan ayrılmıti, Aralıq dənizi sahil-
 +
lərində Sidon, ir, Bibl və s. ya-
 +
tayızqi məntəqələri salmınlar. QTəd-
 +
ricən (e.ə. 4-cu minillikdə) Bivl və
 +
Misirlə dəniz əlaqələri yaratmıil-
 +
lar. Əkincilik, balıqcılıq, toxucu-
 +
luq vəs, ilə məpqul olmutlar. Sənət-
 +
karlıq (pqutpə istehsalı, metal e”ma-
 +
lı və s.), həmcinin gəmiqayırma geniily
 +
yayılmıtidı.
 +
 +
 +
Əd.: bax Finikiya məqaləsinin ədə-
 +
biyyatına
 +
 +
 +
FİNİKS, Feniks (Rhoepyx) —
 +
ABİT-da ipəhər. Arizona titatının
 +
inz. m. Solt-River cayı sahilində-
 +
dir. Muhum nəql. qovtpaqı. ƏH.
 +
min (1980). Maqınqayırma, metal
 +
e”malı, aluminium, yeyinti, kimya,
 +
tikii sənayesi: un-t var. F. iri su-
 +
varma əkinciliyi r-nunun mərkəzi “
 +
dir. Qıtp-iqlim kurortudur.
 +
FİNİMY (ing. Htqazh, hərfi mə”nası
 +
—son, axır)—1) qalibi sur”ətə gərə
 +
muӱəyyənləipdirən idman yarımqlarında
 +
məsafənin sonu: 2) idman Yarınları-
 +
nın son, həlledici mərhələsi.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
FİNLANDİYA (45m0p1)),
 +
landiya ,Respu
 +
C hi (Suomen Tasavalta).
 +
 +
Yuyuu Mə"ayMmar. AnpönaHbiH IM.“
 +
ında, Baltik dənizi sahilində dəv-
 +
lət. SSRİ, İsvec və Norvec ilə həm-
 +
sərhəddir. Sah. 337 min km?. ƏH.
 +
4,8 mln.-dan cox (1983). Paytaxtı Hel-
 +
sinki (1i.-dir. F. inzibati cəhətdən
 +
12 lyaniyə bəlunur.
 +
 +
Dəvlət qurulumu. F. resp.-dır.
 +
1919 il Konstitusiyası qӱvvədədir
 +
(sonrakı dəyipikliklərlə). Dəevlət
 +
batcısı ikipilləli seckilər əsasın-
 +
da 6 il mudlətinə secilən prezident-
 +
dir. Qanunverici hakimiyyəti əhali-
 +
nin 4 il mudlətinə secdiyi birpala-
 +
talı parlament (20) deputat) və pre-
 +
zident həyata kecirir. İcra hakimiy-
 +
yəti prezidentə məxsusdur. Preziden-
 +
tin təyin etdiyi Devlət |Purası (he-
 +
kumət) parlament qaripısında məs -
 +
uldur.
 +
 +
Təbnət. Əlkə ərazisinin cox his-
 +
səsi (əsasən, c.-u) dӱzənlikdir. Cox-
 +
lu gəlləri olan mərkəzi Hissə c. və
 +
c.-p.-dən Salpausselkya tirəsi, im.
 +
və (1im.-q.-dən Suomenselkya yӱksəkliyi,
 +
iy,-dən Qərbi Kareliya yӱksəkliyi ilə
 +
 +
 +
Fin-
 +
blika-
 +
 +
 +
564
 +
 +
 +
= FİNLANDİYA
 +
 +
 +
 +
 +
 +
FİNLANDİYA
 +
 +
 +
4” ail,
 +
“ə əz
 +
“İİ 8 =
 +
= “=
 +
Va =
 +
 +
 +
mə
 +
 +
 +
Hi = |
 +
Hana Si
 +
 +
 +
tə" ə :
 +
anhamina-gsə UD.
 +
 +
 +
əhatələnmindir. Əlkənin (Ym.-ını
 +
BƏ 1p.-ini hund. 400—600 m-ə catan
 +
yӱksəkliklər (Manselkya BƏ s.), 11M.-Q.-
 +
ini Skandinaviya yaylası (maks. hunl.
 +
1365 m, Xaltiatunturi d.) tutur. Sa-
 +
Hil boyu təpəli ovalıqlar uzanır.
 +
Faydalı qazıntıları: xromit, vana-
 +
dium, kobalt, titan, nikel, Mis, Pi-
 +
rit, dəmir filizi və s. İqlimi mula-
 +
YİM kontinental, c.-da dəniz iqlimi-
 +
nə yaxındır. Orta temp-r fevralda
 +
14*S-dən (pm.-da) —3?S-yə (c.-q.-də
 +
qədər, iyulda 4-dən (lim.-da) 172S-yə
 +
c.-da) qədərdir. İllik yaqıntı 400—
 +
 +
O0 mm. Təqr. 60 min gəl var. Ha)
 +
iqəbəkəsi sıxdır. Əsasən, podzol tor-
 +
paqlar yayılmıqpldır. Ərazinin təqr.
 +
1/3-i bataqlıq, 3/4-ə qədəri meiədir.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
”5————
 +
 +
 +
ri p-E-H-C
 +
——.-— "ir.
 +
 +
 +
əə ka D.Ə-N-İ- :
 +
 +
 +
“""""ınalı pafnı
 +
 +
 +
” Vudteb 2
 +
 +
 +
t : . kE
 +
ah 49 YA
 +
Qəmli Ri, :
 +
ə di : Hü
 +
"uk - əə –Hı
 +
: ... x” ca -aır =
 +
- rr c
 +
“ ə, ər
 +
dəq = 2 sin 2
 +
Q 4
 +
: : an
 +
Alə Ru Balı |
 +
 +
 +
ə
 +
 +
 +
eninqRADAI-
 +
 +
 +
Canavar, vapaq, ayı, sıqın, tulku,
 +
dovipan, coxlu quiYy və s. var. Cay və
 +
gəlləri balıqla zəngindir. Milli
 +
parklar və qoruqlar Yaradılmıipq-
 +
ır.
 +
b Əhali. Əhalinin 93,190-dən coxu
 +
finlərdir. İsveclər (təqr. 310 min:
 +
1981) və saamlar (loparlar) da
 +
yapayır. Rəsmi dil fin və isvec dil-
 +
ləridir. Dindarları xristiandır.
 +
İiləyən əhalinin (2,2 mln.) 16,296 -i
 +
MEHƏ BƏ K.T.-Hua, 27,596-H sənayedə,
 +
8,496 -K THKHHTHAƏ, 20,126-H THMapəT
 +
və maliyyədə, 6,996 -i nəqliyyat BƏ rabi-
 +
tədə, 20,992-i ictimai iattə sahələrin-
 +
də calıpır. Orta sıxlıq 1 km”-də
 +
14,2 nəfərdir (1983). TPəhər əhalisi
 +
70904-dir (1982). Əsas pqəhərləri Hel-
 +
 +
 +
sinki (484 min, 1983), Tampere, Tur.
 +
ku, Espo və s.
 +
 +
Uz tarixi ocerk. Fin tayfaları bu
 +
ərazidə 1-ci minilliyin əvvəllərin-
 +
dən məskunlatimara amıplar,
 +
12—14 əsrlərdə F. ərazisinin beyuk
 +
əksəriyyətini isveclər tutmutpdu. İs-
 +
veclə Rus devlətinin sərhədini muəy-
 +
yənlətidi ən Oreljek (Orexovets) sul-
 +
Hunə (1323) əsasən muasir F. ərazisi
 +
İsvec krallıqı tərkibinə daxil edil-
 +
mipdi. Danimarka, İsvec və Norvec
 +
arasında məvcud olan uniya dəvruӱndə
 +
(1397—1523) F. ərazisi geni daxili
 +
muxtariyyət huququna malik idi (bax
 +
Kalmar uniyası). İsvec uniyadan cıx-
 +
dıqdan sonra F. yenidən onun kərə
 +
ipa həkmranlıqı altına kecdi. İsve-
 +
cin Rusiyaya qaripı arasıkəsilməz mu-
 +
haribələri fin kəndlilərinin vəziy-
 +
yətinə aqır zərbə vurduqundan, F. əha-
 +
lisi dəfələrlə yadelli həkmranlı-
 +
qına qarpı mubarizəyə qalxmındı.
 +
İsvec ipealcıları fin xalqının
 +
azadlıq hərəkatlarını amansızlıqla
 +
boqmaqla yanalpı, Yerli əhalini hər
 +
vəchlə assimilyasiya etməyə calınır-
 +
dılar. 17 əsrin ortalarında F. əra-
 +
zisi tamamilə İsvecə tabe edildi.
 +
PPimal muharibəsi (1700—21) F. iq-
 +
tisadiyyatını kəkundən sarsıtdı| hə-
 +
min muharibədə F. əhalisinin 2096 -i
 +
İsvec ordusuna səfərbər edilmiiydi.
 +
Bu dəvrdən baplayaraq F.-da İsvec
 +
əleyhinə əhvali-ruhiyyə geni vus”ət
 +
aldı. Nitpptadt sulh muqaviləsinə
 +
(1721) əsasən İsvec digər ərazilərlə
 +
yanapı Cənub-Qərbi Kareliyanı və Vı-
 +
borqu Rusiyaya qaytardı. 1808—09 il-
 +
lər Rusiya — İsvec muharibəsindən
 +
sonra F. Beyuk Finlandiya knyazlı-
 +
qı adı ilə Rusiyaya birlətdirildi.
 +
F. Rusiya imperiyası daxilində mux-
 +
tariyyət huququnu saxladı, F. seymi
 +
isə əz fəaliyyətini davam etdirdi.
 +
 +
Rusiyada 1905—07 illər inqila-
 +
bının tə”siri altında F.-da inqila-
 +
bi hərəkat genipləndi. Fin prole-
 +
tariatı rus əsgər və matroslarının
 +
Sveaborq usyanı (1906) ilə həmrə”ylik
 +
əlaməti olaraq umuməlkə miqyasın-
 +
da tətil kecirdi. Beyuk ... s0-
 +
sialist inqilabı F.-da inqilabi hə-
 +
rəkat tarixində yeni səhifə acdı.
 +
1917 il dekabrın 18 (31)-də Sovet he-
 +
kuməti F.-nın mustəqilliyini tanı-
 +
dıqını bildirdi. Bundan ruhlanan
 +
 +
proletariatı istismarcı sinif-
 +
lərin həkmranlıqını devirmək uR-
 +
runda mubarizəyə qalxdı. Lakin fin
 +
burjuaziyası alman qopunlarının
 +
keməyi ilə 1918 ildə fəhlə inqilabı-
 +
nı boqdu. 1920 ilin oktyabrında ÖD.
 +
ilə Sovet Rusiyası arasında sulh
 +
mӱqaviləsi baqlandı. Lakin sonra-
 +
gı illərdə F.-nın xarici siyasətin-
 +
DƏ antisovet xətt ustunluk təikil
 +
etdi. Finlər 1922 ilədək Sovet Ka-
 +
reliyasına quldur basqınlarını /4-
 +
vam etdirirdilər. 1930 ilin əvvəllə-
 +
rində F.-la faitist unsurlər fəal-
 +
lapdı. F.-nın murtəce quvvələri-
 +
nin gunahı uzundən 1939 ildə SSRİ
 +
ilə F. arasında muharibə baltlan-
 +
dı (bax Sovet—Finlandiya mӱhari-
 +
bəsi (1939—40) |. Muharibə F.-nın
 +
məqlubiyyəti ilə qurtardı. 1940 il
 +
martın 12-də baqlanmıt sulh muqa-
 +
viləsinə əsasən F. SSRİ-yə qartı
 +
duttmən koalisiyalarda iptirak etmə-
 +
məyi əhdəsinə gəturdu. Lakin əlgə-
 +
ni faiqist Almaniyasının vassalı-
 +
na cevirmili mӱrtəce hakim dairə-
 +
 +
 +
FİNLANDİYA
 +
 +
 +
565
 +
 +
 +
 +
 +
 +
lər 1941 ilin
 +
 +
 +
lunda F.-nı SSRİ. |
 +
 +
 +
yə qariqyı təcavuz-
 +
kar mӱharibəyə su-
 +
ruklədilər. Sovet
 +
Ordusunun qələ-
 +
bələri nəticəsində
 +
F. faiist Al-
 +
maniyası tərəfin.
 +
də hərbi əməliyyat-
 +
ları dayandırdı.
 +
1944 il sentyabrın
 +
19-da F. və onunla
 +
muharibə vəziyyə-
 +
tində olan dəvlət-
 +
lər arasında barı-
 +
ilıq sazityi imza-
 +
landı. Sazitə əsa-
 +
sən faiist təiki-
 +
latları buraxıl-
 +
dı, hərbi canilər
 +
məhkum edildi, an-
 +
tifaiistlərə azad- =
 +
lıq verildi. Fəhlə
 +
sinfinin və onun
 +
təpkilatlarının
 +
rolu artdı. FKP
 +
acıq fəaliyyətə
 +
kecdi. FKP və sol s.d.-ların təiləb-
 +
öycy ilə 1944 ildə mӱtərəqqi quvvə-
 +
lər Finlandiya Xalqının Demokratik
 +
İttifaqında birlətdilər. 1945 ilin
 +
martında o. fatist Almaniyasına
 +
ə harabə eqlan etdi. 1946 ildə F.-
 +
nın prezidenti secilən U. K. Paasi-
 +
kivi və 1956 ildə onu bu vəzifədə
 +
əvəz edən U. K. Kekkonen Sovet—F.
 +
dostluq mӱnasibətlərinin inkitlafın-
 +
da muhum rol oynamınlar (tarixə
 +
4Paasikivi Kekkonen xətti adı ilə
 +
daxil olmutdur). Hazırda prezident
 +
M. Koyvisto da bu xətti davam etdi-
 +
rir. 1948 ilin aprelində SSRİ ilə
 +
F. arasında viza dəəə
 +
əməkdatlilıq və qariılıql
 +
haqqında muqavilə (1955, 1970 və 1983
 +
illərdə uzadılmınidır) İKİ ƏLKƏ
 +
arasında xeyirxah qonpuluq munasi-
 +
bətlərinin və hərtərəfli əməkdaiylı-
 +
qın inkipaf etdirilməsi yolunda
 +
ettibarlı zəmin .yaratmınqdır. Avro-
 +
pada sulhun muhum amili olan bu mu-
 +
qavilə F.-nın . CCEZRN nu,
 +
sərhədlərinin təhlukəsizliyi ə
 +
vun xD. 1955 ildən BMT-nin uzvu-
 +
dur. F. fəal sulhsevər xarici siya-
 +
sət yeridir. Avropada təhlӱkəsizlik
 +
və əməkdailıqa dair beynəlxalq mu-
 +
tppavirənin (1975) Helsinkidə keciril-
 +
məsi buna əyani subutdur. F.-nın
 +
gərkəmli dəvlət və Hekumət rəhbərlə-
 +
ri (Kekkonen, Sorsa və 6.) Azərb.SSR-
 +
də olmuilar. | | |
 +
Siyasi partiyalar, həmkarlar it-
 +
tifaqları və digər ictimai təiyki-
 +
latlar. Ən mӱhӱmləri: inlan-
 +
diya SD. Partiyası (FSDP)
 +
— 1918 ildə formalaimındır. Sosia-
 +
– İnternasionalına daxildir,
 +
Mərk əs "Haprmlacı (1908) —
 +
varlı kəndlilərə, həmcinin iqəhər
 +
burjuaziyasının bə”zi təbəqələrinə
 +
arxalanır, Milli Koalisi-
 +
ya Partiyası (1918)—iri bur-
 +
juaziyanı, torpaq sahiblərini, yuk-
 +
sək rutbəli mə”murları təmsil
 +
edir İsvec Xalq Parti-
 +
yası (1906) — İsvec məntəli əha-
 +
linin muxtəlif təbəqələrini bir-
 +
ləmpdirir. Finlandiya Kommunist
 +
Partiyası (FKİ), Finlandi-
 +
ya Xalqının Demokra-
 +
tik İttifaqı — demokratik
 +
 +
 +
Helsinkidə 1917 ilin payızında V, İ.
 +
ev. Burada xatirə ləvhəsi vurulmupp,
 +
nin xatirə otarı acılmınpdır.
 +
 +
 +
naye istehsalında dəvlət
 +
 +
 +
ki). Selluloz-kaqız, arqac e”malı və
 +
kimya sənayesi məhsulları, mapın və
 +
 +
 +
avadanlıq, gəmilər, Toxuc lal takt
 +
 +
 +
və dəri mə”mulatları, k.t. məhsulla"
 +
rı və s. ixrac olunur. Xammal və ya-
 +
rımfabrikatlar, istehlak malları,
 +
yanacaq və s. idxal edilir. Xarici
 +
ticarəti, əsasən, SSRİ ilədir. Pul
 +
vahidi F. markasıdır.
 +
 +
Silahlı quvvələr. F.-nın silah-
 +
 +
 +
“ (4 lı quvvələri (cMudafiə quvvələriə
 +
 +
 +
adlanır) quru qopunları, HHQ və
 +
HDQ-dən ibarət olub umumi sayı
 +
 +
 +
Yİ təqr. 40 min nəfərdir (1980). Ali
 +
 +
 +
bail komandan prezidentdir. Quru qo-
 +
 +
 +
– iunlarında 33,4 min nəfər əsgər və
 +
 +
 +
y gəmi var. Ehtiyatın
 +
 +
 +
zabit, HHQ-də 3 min nəfər, təqr. 50
 +
deyuti təyyarəsi, HDQ-də 2,5 min nə-
 +
fər, 60-dan cox dəyull və yardımcı
 +
 +
mumi sayı təqr,
 +
 +
 +
700 min nəfərdir. Silahlı quvvələr
 +
 +
 +
224 əsgəri mӱkəlləfiyyət haqqında qanun
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Leninin yapadıqı
 +
 +
 +
1967 ildə V. İ. Leni-
 +
 +
 +
quvvələrin ən kutləvi ictimai-siya-
 +
si birliyi.
 +
 +
Finlandiya Həmkarlar
 +
İttifaqlarının Mərkə-
 +
zi Təpikilatı. Azad həmkarlar
 +
İttifaqları Federasiyasına daxil-
 +
dir. 1 mln.-dan artıq ӱzvu var. F.—
 +
Sovet İttifaqı Cəmiyyə-
 +
ti (1944) və s.
 +
 +
İqtisadi-coqrafi ocerk. F. mua-
 +
sir sənayesi, intensiv k.t. və meypə
 +
təsərrufatı olan inkipaf etmiiy sə-
 +
naye-aqrar əlkəsidir. İqtisadiyyatın-
 +
da inhisarların rolu beyuӱkdur. Sə-
 +
 +
əlməsinin
 +
xususi cəkisi 1/5-dən coxdur. Əsas sə-
 +
naye sahələri: metale”malı, metallur-
 +
giya, aqac e”malı və selluloz-karız.
 +
Mədən, yeyinti, yungul, mapınqayır-
 +
ma (xususilə gəmiqayırma, elektro-
 +
texnika və s.), kimya sənayesi inkipaf
 +
etmipdir. Elektrik enerjisinin bir
 +
hissəsi idxal edilir (o cumlədən
 +
SSRİ-dən). Boru kəməri ilə SSRİ-
 +
dən təbii qaz nəql olunur. Lovisada
 +
SSRİ-nin kəməyi ilə 2 AES tikil:
 +
mipdir. 1983 illə 40,1 mlrd. ket-
 +
saat elektrik enerjisi, 2,4 mln. t
 +
polad, 1,9 mln. tprogat, 10.0 mln. ?t
 +
neft məhsulu, 1,5 mln. t KYÖDƏ, 14,4
 +
mln. t selluloz, 6,4 mln. /t kaqrız və
 +
karton, 8,0 mln. mm? taxta-ipalban, O,6
 +
mln. t faner, O,Z mln. brutto registr
 +
m gəmi və s, istehsal olunmuzidur.
 +
Muhum sənaye mərkəzləri: Helsinki,
 +
Turku, Tampere, Kotka, Pori, Laxti,
 +
Vasa, Oulu və s. K.t.-nın əsas sahəsi
 +
heyvandarlıq (k.t. məhsulunun təqr.
 +
7095 -ini verir) və taxılcılıqdır.
 +
1983 ildə 550 min tt butda, 35 min ul
 +
covdar, 1,8 mln. t arpa, 1,4 mln. ?t və-
 +
ləmir, 804 min t kartof yıqılmıi-
 +
dır. 1,6 mln. qaramal, 1,4 mln. do-
 +
nuz, 60 min qoyun var (1983). Maralcı-
 +
lıq və quziculuqla məqul olunur.
 +
Xəzlik heyvan yetipdirilir. Arəac tə-
 +
daruk edilir. Balıq ovlanır. D.Y.-la-
 +
rının uz. 6,009 min km, avtomobil
 +
yollarının uz. 98,7 min km-dir. Cay
 +
nəql. inkipaf etmitidir. Dəniz Ti-
 +
carət donanmasının umumi tonnajı
 +
2,4 mln. brutto registr t-dur (1983).
 +
Əsas dəniz portları: Helsinki, Tur-
 +
ku, Kotka, Hamina. Beynəlxalq aero-
 +
portları: Malmi və Seutula (Helsin-
 +
 +
 +
ri ilə yanapı, xususi məktəblə
 +
var. 6 illik təhsil icbaridir. Təh-
 +
silin 1-ci mərhələsinə xalq məktəb--
 +
lərinin 1—4 sinifləri,
 +
mətli 2-ci mərhələsinə: 1) xalq mək-
 +
təblərinin 5—6 və mulki məktəblə-
 +
rin
 +
 +
 +
həyata kecirilən vahid
 +
təhsil sistemi 1986 ilədək 7—15 yaiq-
 +
 +
 +
əsasında komplektlətdirilir. Həqiqi
 +
hərbi xidmət mӱddəti 8—11 aydır.
 +
 +
Səhiyyə. 1975 ildə F.-da əhalinin
 +
hər min nəfərinə duipən doqum sayı
 +
14,2, əlum sayı 9,4, hər min nəfər
 +
diridoqulana gərə upyaq əlumu 10 ol-
 +
mupdur. Orta əmur kipilərdə 66, qa”
 +
dınlarda 73,6 -əildir. Əlum halları
 +
ӱrək-damar patologiyasından, yaman
 +
iptplərdən, travmatizmdəndir. İnfek-
 +
sion xəstəliklərdən qrip, vərəm, zəh-
 +
rəvi xəstəliklər, virus hepatiti,
 +
utaq infeksiyası geniiy yayılmın-
 +
dır. F.-da 72,5 min carpayılıq (əha-
 +
 +
 +
linin Hər min nəfərinə 15,1 carpa-
 +
yı) 746 xəstəxana, o cӱmlədən 56,1 min
 +
zarpayılıt 689 dəvlət xəstəxanası,
 +
4,
 +
 +
 +
min həkim (əhalinin hər 10000 nə-
 +
 +
 +
Fərizə 15,8 həkim), 3 mindən cox orta
 +
TH
 +
 +
 +
ipcisi var (1977). Həkim kadr-
 +
 +
 +
ları un-tin 3 tibb fakultəsində haz
 +
zırlanır.
 +
 +
 +
Maarif. Ӧlkədə dəvlət məktəblə-
 +
nə
 +
 +
 +
2 HCTHTa-
 +
 +
 +
2) liseylərin
 +
. 1968 ildən
 +
illik (əsas)
 +
 +
 +
—9 sinifləri:
 +
1—5 sinifləri daxildi
 +
 +
 +
lı butun uptaqları əhatə eli zid,
 +
 +
 +
Tam orta təhsili liseylərin 6—8 (
 +
sinifləri verir. Əsas ali mək
 +
ri:
 +
 +
 +
nə-
 +
Helsinki, Turku, Qampere un-t-
 +
ləri və s. Beyuk kitabxanaları: Hel-
 +
CHHKH YH-THHHH kitabxanası, Helsin-
 +
ki ban kitabxanası. Helsinkidə
 +
Milli muzey, |Pəhər muzeyi, Turkuda
 +
Tarix muzeyi, Marianxamində Gəmi-
 +
cilik muzeyi və s. var.
 +
Elm və elmi idarələr
 +
 +
Təbiyyat və texnika elmləri. F.—
 +
elm, maarifcilik ideyalarının və
 +
Beyuk Fransa inqilabının tə siri
 +
ilə inkipafa batlamındır. F. Ru-
 +
siya ilə birlətdikdən sonra (1809)
 +
tədris sistemi təkmilləidi. Abodakı
 +
un-t genipləndirilərək Helsingiyə
 +
kecuruldu, astronomiya rəsədxanası
 +
(un-tin nəzdində), Politexnik İn-tu
 +
(1842) və Meteorologiya İn-tu tə”-
 +
sis edildi. 19 əsrdə riyaziyyat, mete-
 +
 +
 +
orologiya, fizika, astronomiya, kim-
 +
 +
 +
ya, botanika və s. elmlərə dair Tən-
 +
qiqatlar genimtləndi, F.-nın ərazi-
 +
si tədqiq olundu, coqrafiya xəritə-
 +
ləri tərtib edildi, Saymen kanalı
 +
BƏ elkədə ilk d.y. cəkildi, 20 əsrdə
 +
 +
 +
566
 +
 +
 +
FİNLANDİYA
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Finlanliya. 1.
 +
lurkiya kombinatı.
 +
Olavinlinna
 +
 +
 +
6. Kemi. Kaqız
 +
qalası. 150—18 əsrlər:
 +
 +
 +
Təbipn mənzərə, 2. Helsinki pəhəri. Z. Tampere.
 +
fabriki,
 +
uU.
 +
 +
 +
2 ük a
 +
 +
 +
“TUR. |
 +
LA
 +
 +
 +
 +
 +
 +
7. Əlkənin piimalında
 +
 +
 +
Helsingi. *Finlandiyaə sarayı.
 +
 +
 +
Hyameyennatu kucəsi. 4. Laxti məhəpi. 5. Raxe,
 +
 +
 +
Metal-
 +
 +
 +
kicik kəndli təsərrufatları. 8. Savonlinnada
 +
1967 — 71.
 +
 +
 +
Me"mar A.
 +
 +
 +
Aalt o. 10. Helsinki.
 +
 +
 +
Bəstəkar Y. Sibeliusa abidə. 1961—67. Heykəltəratl E. Hiltunen,
 +
 +
 +
F. elminin inkipafında yeni dəvr
 +
bailandı. Elm və ədəbiyyat akademi-
 +
yYası və ali məktəblər yaradıldı. Ri-
 +
yaziyyat, astronsmiya, kimya, fizika,
 +
tibb, geologiya, coqrafiya və s. elm-
 +
lərə dair tədqiqatlar dunya iiəhrəti
 +
qazandı. A. İ. Virtanenin tətbiqi
 +
biokimya sahəsindəki ipləri Nobel
 +
mukafatına layiq gəruldu. (1945).
 +
Nӱvə fizikası, molekulyar biologiya,
 +
kimyYa, texnologiyası, geoxronologiya,
 +
torpaqiqunaslıq, bitkicilik, mikro-
 +
biologiya və s.-yə dair tədqiqatlar apa-
 +
rıldı. F. okeonologiya, geofizika
 +
və s. elmlər uzrə beynəlxalq el-
 +
mi proqramların mitirakcısıdır.
 +
SSRİ, ADR, Danimarka, İsvec, AFR
 +
ilə birlikdə Baltik lənizinin cirk-
 +
lənməsi ilə mubariyəyə dair elmi
 +
praktik tədbirlərdə iptirak edir.
 +
1973 il muqaviləsinə əsasən F. QİYİ1
 +
uzvu olan əlkələrlə əməkdailıq edir.
 +
1974 ildə SSRİ ilə F. arasında
 +
elmi-texniki əməkdailıqra dair proq-
 +
ram qəbul olunmuzttidur.
 +
İctimai elmlər
 +
 +
Fəlsəfə. F. la fəlsəfənin inki-
 +
iafı 18 əsrin 2-ci yarısında Ley-
 +
bnitsin, X. Volfun, C. Lokkun ide-
 +
Yalarının yeni ttəraitə uyeun iplən-
 +
məsindən sonra baplandı. Lokkun da-
 +
vamcısı və İ. Kantın tədqiqcisi X.
 +
 +
 +
Q. Portan olmutidur. 19 əsrin 20-ci
 +
illərindən hegelciliyin yayılması
 +
və əsrin sonunadək onun nufuzu anti-
 +
feodal milli azadlıq Hərəkatının
 +
 +
 +
İYKCƏTMƏCH ilə əlaqədar idi. Nikah
 +
və əxlaq tarixinə dair E. Avester-
 +
 +
 +
maktın əsərləri məihurldur. 20 əsrdə
 +
məntiqi pozitivizm ustun cərəyan ol-
 +
du. F.-da marksizmin yayılması 1918
 +
ildə FKP-nin yaradılması ilə bar-
 +
lıdır (Y. E. Sirola və O. V. Kuu-
 +
sinənin əsərləri). Marksistlərin təd-
 +
qiqatlarında dialektik və tarixi
 +
materializm, sinfi mӱbarizə və fin
 +
cəmiyyətinin sosnal strukturundakı
 +
dəyitikliklər, kapitalizmdən sosia-
 +
lizmə kecid məsələləri əsas yer tutur.
 +
 +
Tarix elmi. F.-da tarix elmi 18
 +
əsrdə luteran Reformasiyasından son-
 +
ra kilsə xronikası |pəklində meydana
 +
gəlmitdir. Maarifcilik dəvrundə
 +
tarixiqunaslıqda elmi istiqamət ge-
 +
ni:i yer tutmaqa bailadı. FƏ.-nın
 +
Rusiya imperiyası tərkibinə kecməsi
 +
tarixpunaslıqrın inkitafı ucun bəe-
 +
yuk imkanlar acdı. F. tarixciləri
 +
əz əlkələrinin tarixindən bəhs edən
 +
rus mənbələrinə də muraciət etmək
 +
imkanı qazandılar. Romantizm və mil-
 +
li dircəlit uqrrunda hərəkat (19 əs-
 +
rin 20—30-cu illəri) tarixiqunaslı-
 +
qın inkipafında muhum rol oynadı.
 +
 +
 +
F, tarixinə dair ilk kutləvi vəsa-
 +
itlər meydana gəldi, milli tarixə
 +
maraq artdı.
 +
. 1864 ildə F. tarix cəmiyyətinin
 +
Yaradılması tarix elminin inkipla-
 +
ında əsaslı dənuti yaratdı. F. mil-
 +
lətci burjua tarixiyunaslıqının ba-
 +
nisi prof. İrye-Koskinen ilk dəfə
 +
olaraq F. tarixini vahid proses ha-
 +
lında ppərh etməyə cəhd gestərdi. 19
 +
əsrin 90-cı illərindən F. tarixilu-
 +
naslıqında F.-nın Rusiya imperiya-
 +
sına birlətdirilməsi və daxili mux-
 +
tariyyət problemləri muhum yerlərdən
 +
birini tutdu. 19—20 əsrlərin ayrı-
 +
cında F, tarixiqunaslırı alman ta-
 +
rix elminin və pozitivizmin guclu
 +
tə"siri altında idi. 1918—44 illər
 +
də mӱhafizəkar və tpovinizm təmayulu
 +
hakim mevqe tutmuiidu. 50-ci illərin
 +
ortalarınadək tarix elmində muha-
 +
fizəkar burjua tarixciləri aparıcı
 +
rol oynayırdı. marksist tarixiqu-
 +
naslıqı 1944 ilədək xaricdə (əsasən
 +
SSRİ-də) inkipaf etmitdir (O. V.
 +
Kuusinen, Y. Sirola və 6.). İkinci
 +
dunya muharibəsində faiqizmin dar-
 +
madarın edilməsi F.-da tarix elmi-
 +
nin inkitpafında muhum rol oynadı.
 +
Marksist tarixcilər acıq elmi fəa-
 +
liyyətlə məeul olmaq imkanı qazan-
 +
dılar, F, tarixpqunaslıqında bur-
 +
 +
 +
FİNLANDİYA
 +
 +
 +
567
 +
 +
 +
 +
 +
 +
jua dunyagəruitu hakim məvqe tutsa
 +
da, 60-cı illərin əvvəllərindən icti-
 +
mai fikirdə sola doqru meylin guc-
 +
lənməsi ilə əlaqədar tarix elmindəki
 +
bir sıra millətci baxınlara yenidən
 +
baxılması muppahidə edilir. 70-ci
 +
illərdə və 80-ci illərin əvvəlində
 +
tarixi tədqiqatların dairəsi xeyli
 +
KEHHHLUTƏHMHUL HD. |
 +
İqtisadiyyat elmi. F.-da iqtisa-
 +
diyyat elmi mustəqil bilik sahəsi
 +
kimi 18 əsrin 1-ci yarısında təjtək-
 +
kul tapmındır. 19 əsrin 1-ci yarısı"
 +
na qədər iqtisadiyyat elmində merkan:
 +
tilizm hekmran idi. Əsrin ortala-
 +
rında iqtisadi liberalizm dircəl-
 +
mipdi. 19 əsrin 70-ci illərindən
 +
tarixi məktəb tərəfdarlarının mev-
 +
qeyi tədricən gӱclənmiiy və 20 əsrin
 +
70-ci illərinə kimi 63 nӱfuzunu sax-
 +
lamındı. 20 əsrin 20—30-cu illə-
 +
rində iqtisadiyyatda dəvlətin rolu-
 +
nun tədqiqinə, eləcə də dunya iqtisa-
 +
di bəhranının (1929—33) F, iqti-
 +
sadiyyatına tə”siri məsələlərinə cox
 +
fikir verilirdi. Muharibədən son-
 +
rakı illərdə F.-da marksist muəllif-
 +
lərin ilk iqtisadi əsərləri yarandı.
 +
Butevlukdə F.-nın iqtisadiyyat el-
 +
mi tətbiqi xarakterdədir və maliy-
 +
yə, valyuta siyasəti, xarici iqtisadi
 +
siyasət və s. sahəsində tevsiyələrin
 +
iplənməsinə yənəldilmiidir.
 +
 +
Elmi idarələr. F.-da dəvlətə, ali
 +
məktəblərə məxsus, həmcinin xususi
 +
elmi tədqiqat idarə və cəmiyyətləri
 +
var. Elm sahəsində dəvlət siyasəti-
 +
nin əsaslarını Elmi PTura Finlan-
 +
diya Akademiyası ilə birlikdə hazır-
 +
layır. Beyuk elmi-tədqiqat in-tları:
 +
texniki tədqiqatlar mərkəzi, k.t. el-
 +
mi tədqiqat mərkəzi, F. meteorologi-
 +
ya in-tu, mӱdafiə nazirliyinin elmi
 +
tədqiqat mərkəzi və s. 50-dən cox
 +
beynəlxalq elmi təpkilatın ӱzvӱdur.
 +
SSRİ ilə sıx elmi əlaqə saxlayır.
 +
 +
Mətbuat, radio verilniyləri, tele-
 +
Viziya, Muhuӱm gӱndəlik qəzetləri:
 +
c Helsinkin sanomatə (1889), €AaMmy-
 +
lehtiz (1881), *Uusi Suomiz (1847),
 +
cİlta-sanomatg (1932), eBaaca? (1903)
 +
və s. F. teleqraf burosu 1887 ildə Ya-
 +
radılmındır. Radio (1926) və teleə-
 +
viziya (1956) verilipnlərini dəvlət
 +
nəzarətində olan cİleysradiog səhm-
 +
dar cəmiyyəti həyata gkecirir.
 +
 +
Ədəbiyyat. F. ədəbiyyatı fin və
 +
İsvec dillərində inkipaf edir. Fin
 +
yazısı 16 əsrdə yaranmıni, M. Aqri-
 +
kola ilk cap kitablarını nəirr et-
 +
dirmindi. 19 əsrin əvvəllərinədək
 +
fin dilində, əsasən, kəndlilər ucun
 +
kilsə kitabları cap olunurdu. 19
 +
əsrin 20—40-cı illərində milli dir-
 +
cəlip Hərəkatı vus”ət aldı (T. Yus-
 +
lenius). Milli tarixə və folklora
 +
maraq artdı. Fin ədəbiyyatı fin
 +
millətinin formalatiması ilə vəh-
 +
dətdə inkipaf etmiidir. F.-nın
 +
muxtariyyət huququ ilə Rusiyaya bir-
 +
lətdirilməsi (1809) milli mədəniyyə-
 +
tin inkipafına təkan verdi. 19 əs-
 +
rin 1-ci yarısında Marifcilik idə:
 +
yaları yayıldı (Y. Yuteyni, K. AL Qot-
 +
lund və b.). İsvecdilli ədəbiyyatd
 +
romantik cərəyan yYarandı (A. İ.
 +
Arvidson), E. Lenrot xalq eposu 4Kd-
 +
levalamnı nər etdirdi. PTair Y.L.
 +
Runeberq, filosof, publisist, tənqid-
 +
ci Y. V. Snelman F. ədəbiyyatını in-
 +
kipaf etdirdilər. A. Kivi yeni fin
 +
ədəbiyyatının, milli lramaturgiya və
 +
romanın əsasını qoydu. 80—90-cı il-
 +
 +
 +
lərdə realizm əsas ədəbi metod oldu
 +
Minna Kant, Y. Axo, A. Yarnefelt,
 +
. Erkko, K. Leyno, T. Pakkala, K,
 +
A. Tavastierna və 6.) 20 əsrin əvvə-
 +
lində proletar ədəbiyyatı yarandı
 +
(M. Lassila, Kaatra, K. Uskela,
 +
K. Tanttu, K. Axmala və 6. ianrlar.
 +
Mariya Yotuni, E. Lextonen, İ. Ki-
 +
anto və b. rqalist ən”ənələri davam
 +
etdirdilər. Əksinqilabi quvvələrin
 +
qələbəsindən sonra (1918) siyasi irti-
 +
canın gӱclənməsi ədəbiyyatda sosial-
 +
tənqidi meyllərin zəifləməsinə (F.
 +
E. Sillanpya), inamsızlıq və bədbin"
 +
lik motivlərinin artmasına səbəb ol-
 +
du. 30-cu illərdə demokratik fin ya-
 +
zıcıları faiizmə qaroapı mӱbarizədə
 +
“Kiylak qrupunda birlətdilər (E.
 +
Diktunius, A. Turtiaynen, Elvi Si-
 +
nervo və b.). İkinci dunya muhari-
 +
bəsindən sonra milli mədəniyyət yeni
 +
vus”ət aldı. Poeziyada modernist cə
 +
rəyanlar yayılsa da, realist nəsr, so”
 +
sial roman intitpar tapdı (H. Vuo-
 +
liyoki, O. Pavolaynen, V. Linna).
 +
M. Larni, P. Rintal, A. Eykiya, Ayli
 +
Nurdqren, V. Meri, K. Cilman, Eva
 +
Yoenpelto və 6. aktual sosial prob-
 +
lemlərə dair əsərlər yazdılar. 1972
 +
ildə marksist Bə yazıcılarının
 +
daxil olduqu “Mədəniyyət ipciləri
 +
ittifaqıg yaradıldı. Fin yazıcıla-
 +
rının bə”zi əsərləri Azərb. dilinə
 +
tərcumə olunmutndur.
 +
 +
Me”marlıq və təsviri sənət. F.
 +
ərazisindən Mezolit dəvrunə (e.ə.
 +
8-ci minillik) aid məskən qalıqla-
 +
rı, Neolit devrunə (e.ə. 3-cu minil-
 +
lik) aid keramika, qaya rəsmləri və s.
 +
aikar edilmindir. 12—13 əsrlərdə
 +
nanı me”marlırı inkitaf etmitidi
 +
(Turkuda kilsə, 13—15 əsrlər). Mo-
 +
numental boyakarlıq 14—15 əsrlərdə
 +
xalq ornamentləri (Hattula, Tayvass-
 +
alo, Perniye kilsələrinin divar rəsm-
 +
ləri), 17—18 əsrlərdə isə barokko
 +
meylləri (Paltamo kilsəsinin divar
 +
rəsmləri, 1780) ilə barlı olmuuydur.
 +
18 əsrin sonu—19 əsrin əvvəllərində
 +
F. me”marlıqına rus və İsvec klas-
 +
sisizmi təsir etmitidi ( Helsinkidə
 +
Senat meydanının tikililəri, 1820—
 +
30-cu illər). 19 əsrin ortalarında
 +
cmilli romantizmə cərəyanı yarandı
 +
(Q. Gezellius, A. Lindqren, E. Saari-
 +
nen və L. Sonk). 19—20 əsrlərin ay-
 +
rıcında cmodernı uslubu inkitaf
 +
etdi (İmatrada mehmanxana, 1903).
 +
İkinci dunya mӱharibəsindən (1939 —
 +
45) sonra F. me”marlıqında gkutləvi
 +
mənzil və ictimai binalar tikintisi
 +
problemləri ustun yer tutur (Helsin-
 +
ki yaxınlıqında Tapiola və Otaniye-
 +
mi pəhər-peykləri). 1960-cı illərdən
 +
bir cox fin mezarmrının (A. Aal-
 +
to, R. Piyetilya, V. Revell, K. və
 +
X. Sirenlər, A. Ervi, B. Lundsten,
 +
B. Krugius və b.) yaradıcılıqı ucun
 +
muasir iniaat konstruksiyalarından
 +
istifadə səciyyəvidir. A. Aaltonun
 +
layihəsi ilə Helsingidə tikilmiin
 +
Fəhlələrin mədəniyyət evi (1955—58),
 +
4“Finlandiyav sarayı (1971) və s, bn-
 +
nalar yuksək sənətkarlırı ilə diqqəti
 +
cəlb edir. Rəssamlar A. Laureus, Q.
 +
Finberq, R. Ekman (-fin incəsənəti-
 +
nin atasıgv adlandırılmıtnqdır) mil-
 +
li boyakarlıq məktəbinin sələfləri-
 +
dir. 19 əsrin sonlarından milli mən-
 +
zərə janrı inkitnaf etdi (V. Holm-
 +
berq, Y. Munsterhyelm, B. Lindholm,
 +
V. Vesterholm və 6.). Milli rəssam.
 +
lıq məktəbinin cicəklənmə dəvrunun
 +
 +
 +
ən bəyuk numayəndəsi A. Qallen-Kala
 +
leladır. Milli heykəltəraplıqın
 +
ingitiafında F, Nyulund, V. Aalto-
 +
nen, R. Utriaynen, L. Pullinen, E.
 +
Hiltunen, A. Tukiaynen və b.-nın mu-
 +
hum xidməti var. 20 əsr fin boyakar-
 +
lıqı muxtəlif cərəyanların qariı-
 +
lıqlı tə”siri ilə inkipaf edir. Ey-
 +
ni zamanda milli rəssamlıq məktəbi-
 +
nin realist ən”ənələri əz sabitliyini
 +
saxlayır (M. Kollinin xalq həyatın-
 +
dan cəkdiyi səhnələr, R. Ekelund, A.
 +
Kanerva, S. Qrənvall və 6.-nın lako"
 +
nik mənzərələri). Mӱtərəqqi fin qra-
 +
fiklərinin (A. Aho, V. Askola, İ,
 +
Kolliander, T. Piyetilya, T. Tapio-
 +
vara) yaradıcılıqında xalqın məi-
 +
iəti və əmək məvzuları, ipəhər və
 +
kənd motivləri ustundur. Monumen-
 +
tal-dekorativ sənət inkiynaf edir (L.
 +
Segerstrole, E. Koponen, U. Pussi
 +
və b.-nın divar rəsmləri).
 +
 +
Musiqi. Orta əsrlərdə fin pro-
 +
fessional musiqi mədəniyyəti katolik
 +
dini ayinləri ilə baqlı idi. F.-da
 +
Reformasiya ideyaları yayıldıqdan
 +
sonra protestant xoralı inkipafa
 +
baiplamıd, xalq dini melodiyaları
 +
yaranmınidı. 16 əsrin ortalarında
 +
Turkuda saray instrumental ansamblı
 +
onMyu, 17 əsrdə burada professional
 +
musiqicilər ipləmitlər. 18 əsrin
 +
axırlarından iqəhər musiqi həyatı
 +
(musiqi cəmiyYətləri, konsertlər, xor-
 +
lar) inkipaf etməyə baqilamıı, ilk
 +
fin bəstəkarları (E. Tulindberq, B.
 +
Krusell) yetipmittidir. F. Pasius
 +
ilk fin operasının (“Kral Karlın
 +
ov səfəri, 1852), A. İngelius isə ilk
 +
simfoniyanın (1847) mӱəllifləridir.
 +
M. Vegelius Helsinkidə ilk musiqi
 +
in-tunun (1882, 1939 ildən Y. Sibe-
 +
lius ad. musiqi akademiyası), R. Ka-
 +
yanus isə orada ilk professional sim-
 +
fonik ork.-in yaradıcılarıdır. Y,
 +
Sibeliusun eləcə də bəstəkarlardan
 +
İ. Kilpinen, T. Kuulla, L. Madeto-
 +
ya, E. Melartin, Merikanto, S.
 +
Palmqren, A. Yarnefelt və 6.-nın Ya-
 +
radıcılıqı milli musiqi zəminində
 +
inkipaf etmipdir. 1945 ildən sonra
 +
fin bəstəkarlarına muxtəlif avan-
 +
qardist cərəyanların tə”siri duyulsa
 +
da, onlar milli musiqi ən ənələri-
 +
nə sadiq qalaraq, fərdiyyətlərinə ca-
 +
vab verə biləcək ifadə vasitələri
 +
axtarırdılar (E. Enqlund, E. Berq-
 +
man, E. Kokkonen, E. Rautavara, A.
 +
Sallinen və 6.). Helsinkidə opera
 +
teatrı (1911 ildən, 1956 ildən :
 +
Milli Opera Teatrı), iəhər simfo-
 +
nik və kamera ork.-ləri, F. radiosu-
 +
nun simfonik ork.-i, kamera ansambl:
 +
ları, xorlar, xalq konservatoriyası
 +
 +
. Bəstəkarlar Assosiasiyası ( 1945
 +
ildən), F. Musiqicilər Cəmiyyəti
 +
(1917 ildən) və s., Turku, Tampere,
 +
Laxti və s. pəhərlərdə muxtəlif mu-
 +
siqi mӱəssisələri fəaliyyət gəstərir.
 +
F.-da xor bədii əzfəaliyyəti genin
 +
inkipaf etmiimdir. Bəstəkarlardan
 +
E. Salmenhara, X. Donner, Y. Linya-
 +
ma, İ. Kusisto, dirijorlardan Q.
 +
1Pnefoyqt, A, Yarnefelt, T. Hannikay-
 +
nen, Y. Yalaş musiqicilərdən K. Ek-
 +
man, A. İqnatius, O. Fostrem, mutən-
 +
nilərdən A. fodtbam. İ. Ekman, A.
 +
Akte, X. Lindberq, K. Borq, M. Tal-
 +
vela və 6. F.-nın muasir musiqi xa-
 +
dimlərindəndir. F.-da hər il (1951
 +
illən) c“Sibelius həftəsit. Beynəl-
 +
xalq musiqi festivalı və 6. festival:
 +
lar, musabiqələr, mahnı bayramları
 +
 +
 +
568
 +
 +
 +
kecirilir. Bir sıra fin ifacısı
 +
Bakıda, Azərb. artistləri (M. Maqo-
 +
mayev və 6.) isə F.-da konsertlərlə
 +
cıxızn etmiilər.
 +
 +
Teatr. Əlkənin uzun illər İsvec
 +
hekmranlıqı altında olması (1809
 +
ilədək) milli teatrın inkipafına
 +
manecilik tərətmiiidi. 1827 ildə
 +
Helsinkidə ilk teatr binası (Teatr
 +
evi) tikilmitdir. Burada Rusiya,
 +
Almaniya və İsvecdən gəlmipq qast-
 +
rol truppaları, bə”zən isə fin hə-
 +
vəskar teatr dərnəkləri (İsvec di-
 +
lində) cıxıinyq edirdilər. 1869 ildə
 +
filoloq, tənqidci və dramaturq K,
 +
Berqbumun rəhbərliyi ilə fin Həə
 +
kar teatr dərnəyi A. Kivinin birlər-
 +
dəli “Leaə pyesini tamapqaya qoymupt-
 +
ny. Yrypna gecən bu tamapta fin di-
 +
lində professional teatrın yaradıl-
 +
ması ucun zəmin olmupq və 1872 ildə
 +
Helsinkidə fin teatrı acılmındır.
 +
Teatrın dram və opera truppaları var
 +
idi. 1902 ildən dram truppası əlahid-
 +
də ipləmit və 4Ə9, Milli Teatrı ad-
 +
lanmınqdır. Fin teatrının inkippa-
 +
fına dramaturq M. Kantın yaradıcı:
 +
lırı beyuk tə”sir gəstərmitdir. Hel-
 +
sinkidə fin və İsvec milli teatrla-
 +
rı, Fəhlə teatrı, İntim teatr, Ya-
 +
iıl teatr, Qampere, Laxti, Turku
 +
və s. pəhərlərdə teatrlar fəaliyyət
 +
gəstərir. Teatrların repertuarına
 +
Qərbi Avropa klassik dramaturgiyası
 +
numunələri, fin, rus və sovet drama-
 +
turqlarının pyesləri daxildir. F.
 +
professional baleti rus baletinin
 +
tə”qsiri ilə 20 əsrin 20-ci illərində
 +
 +
rmalatmıtdır. 1935 ildə ilk mil-
 +
li balet—cSkaramupqə (Y. Sibelius)
 +
tamapaya qoyulmutidur. Aktyorlardan
 +
E. Volanen, E. Eronen,T. Palo, A.
 +
Lindfors, A. Leppanen, U. Somersal-
 +
mi, balet artistlərindən D. Layne, M.
 +
Rayala, L. Qaksell və b. məphurdur.
 +
 +
Kino. F.-da 1904 ildən xronika
 +
filmləri cəkilməyə baplamıtn, 1906
 +
ildə “Apollog istehsalat itirkəti ya-
 +
 +
 +
radılmıdır. İlk tammetrajlı bə-
 +
dii film (“Sulvim, rej. T. Puro)
 +
1913 ildə ekrana raxılmındır.
 +
 +
 +
1920-ci illərdə “Komediya-filmə,
 +
c Fennika-filmə, 4“Akila-Suomi kom-
 +
paniyaə, 1933 ildə “Suomenfilmiteo-
 +
lisusə kino ipirkətləri yaradılmıiq-
 +
dır. cYuxaz, *İnsanın yolu (1937,
 +
1940, rej. N. Tapiovara), 200 Hil-
 +
yaz (1953, rej. T. Syarkkya), 4“Namə”-
 +
lum əsgərə (1955, rej. E. Layne), *Qır-
 +
MIZI xəttə (1959, rej, M. Kassila)
 +
30—50-ci illərin ən yaxtı filmlə-
 +
rindəndir. 60—70-ci illərdə F. ki-
 +
nosunda sosial-tənqidi təmayӱllu
 +
filmlər diqqəti cəlb edir: *Fəhlənin
 +
gӱndəliyi (1967, rej. R. Yarva), “Si-
 +
covulların muharibəsi (1968, rej.
 +
M. Kurkvara), “Səkkiz əlumcul gӱl-
 +
ləə (1972, rej. M. Niskanen), €Top-
 +
paq gӱnahkar nəqmədirg (1974, rej. R.
 +
Molberq), *Eqytimadə (1976, rej.-lar
 +
V. Trequbovic, E. Layney SSRİ— Fin-
 +
landiya birgə istehsalı), 4PTQair və
 +
ilham pərisig (1978, rej. Y. Pakkas-
 +
virt), “Dəniz sahilində gecə (1981,
 +
m E. Kivikoski) və s. 1952 ildən
 +
 +
ino İpciləri İttifaqı fəaliyyət
 +
gestərir.
 +
 +
 +
Ədl Lenin V. İ., Əsərləri (bax
 +
Məlumat cildi, H. 1, cəh. 647): İz isto-
 +
rii kommunisticeskoNn partin Finlandii
 +
r s fin.), M., 1960: Jibipkan Ə.
 +
 +
ə Finlinlil. Əkonomiko-qeoqraficeskai
 +
xarakteristika, M.,. 1962, KafiBa p AİL
 +
 +
 +
nen İ. İ., Mejdunarodnıe otnotenil
 +
na severeə Evropı vn nac, XT1X v. i prisoe-
 +
dinenie Finlandii k Rossii v 1809 q.,
 +
Petrozavodsk, 1965: Makinen Tı.
 +
Nummi S., Finskal muzıka, Xelhsin-
 +
ki, 1965: Karxu Ə. Q., Demokraticeskal
 +
literatura sovremennoN Finllndii, Pet-
 +
rozavodsk, 1966: yenə onun, Ocerki
 +
 +
inskoV literaturı nacala XX v., L.,
 +
972: yenə onun, İstorin literaturı
 +
Finlindii. Ot istokov do konpa XTX v.,
 +
L., 1979: İkonnikov A. V., Noval
 +
arxitektura Finlandii |M., 1972), İn-
 +
Ty nbckan li. A, B borhbe za demokra-
 +
tizapii Finlandii (1944—1948), M.,
 +
1972, Kekkopen U. K., Finlandia i
 +
SovetskiV Sokoz. Reci, stathi, intervınə,
 +
1952—1975: per. s fin., M., 1975, Yenə
 +
onun, Finlandil, putık miru i dobro-
 +
sosedstvu. Stathi, reci i pishma. 1943—
 +
1978 QQ., per. s fin., M., 1979, Poxleb-
 +
kin V, V., SSSR—Finlandil: 260 let
 +
otnopeniV. 1713—1973, M., 1975, Ras-
 +
kin A. P., Finlandil. Rekomendatelh-
 +
nın ukazatelı literaturı, M., 1978: Za-
 +
rubejnan Evropa. Obiin obzor. Severnaa
 +
Evropa, M., 1981 (serin 4“Stranı i naro-
 +
dıə), Petrov İ. A., Dobrıe sosedi,
 +
Petrozavodsk. 1982: Q soqrafil Finlan-
 +
dii, per. s fin., M., 1983.
 +
 +
 +
FİNLANDİYA AKADEMİYASI
 +
(Biotep AKa(epya)—Finlandiyada el-
 +
mi tədqiqatları idarə edən mərkəzi
 +
DƏVLƏT orqanı. 1970 ildə yaradılmıpn-
 +
dır. Helsinkidədir. Təhsil Nazir-
 +
liyinə tabedir. Tərkibində Mərkəzi
 +
Elmi Komitə, 6 komissiya (təbiyyat,
 +
tibO, k.t., texnika, ictimai və huma-
 +
nitar elmlər uzrə), həmcinin inziba-
 +
ti-təsərrufat burosu var. F. A. əlkə-
 +
nin elmi siyasətinə rəhbərlik edir,
 +
elmi tədqiqatları planlapdırır və
 +
maliyyələtdirir, beynəlxalq elmi təiq-
 +
kilatlarla əməkdailıq edir, elmi
 +
əsərlər buraxır. M. V. Keldıi F.
 +
A.-nın ilk əcnəbi uzvu olmutdur
 +
(1974). Prezidenti mikrobioloq X.
 +
Hullenberq SSRİ EA-nın əcnəbi
 +
uzvudur (1976). |
 +
FİNLANDİYA KOMMUNİST PAR-
 +
TİYASI (FKP, 5iotep Koqapipy5-
 +
tinen Puolue)—1918 nn ən 29-da
 +
sol s.d.-lar Yaratmınmqlar. Finlandiya
 +
İkinci dunya mӱharibəsindən cıxana
 +
qədər (1944) gizli fəaliyyət gestər-
 +
MHul, Finlandiyanın demokratik in-
 +
kipafı, onun sӱlhsevər siyasət yerit-
 +
məsi uqrrunda mubarizə aparmındır.
 +
Muharibədən sonrakı dəvrdə FKP
 +
zəhmətketplərin geniit təbəqələrini
 +
əz ətrafında birlətdirmiiy, əlkənin
 +
əsas siyasi partiyalarından birinə
 +
cevrilmiiydir.
 +
 +
FKP-nin proqram sənədlərində
 +
gestərilir ki, muasir mərhələdə par-
 +
tiyanın bailıca vəzifəsi zəhmətkeit-
 +
lərin demokratik huquqlarını geniit-
 +
ləndirmək və sosializmə kecid ucun
 +
zəmin hazırlamaq uqrunda mubarizə
 +
məqsədilə mӱtərəqqi quvvələrin cəbhə-
 +
sini yaratmaqdan ibarətdir. FKP
 +
Avropada sulhun və təhlukəsizliyin
 +
məhkəmləndirilməsi, fəal sulhsevər
 +
xarici siyasət, SSRİ və digər sosia-
 +
list əlkələri ilə dostluq və hərtərəf-
 +
li əməkdatlıq uqrunda cıxıir edir.
 +
 +
FKP kollektiv surətdə Finlan-
 +
diya Xalqının Demokratik İttifa-
 +
qına (FXDİ) daxildir. 1983 il par-
 +
lament seckilərində FXDİ 27 depu-
 +
tat yeri (səslərin 1496 -i) qazanmıi-
 +
dır. 19-cu qurultay (1981, may) par-
 +
tiyanın son illər əldə etdiyi nailiy-
 +
yətləri qeyd etdi, FKP-nin yaxın devr
 +
ucun gafələrini muəyyənlətdirdi.
 +
*FKP və beynəlxalq kommunist hərə-
 +
 +
 +
FİNLANDİYA AKADEMİYASI
 +
 +
 +
katıq siyasi qətnaməsi və Ö, MYİYM
 +
ər qəbul etmildir.
 +
 +
FKP-nin 20-ci qurultayı (1984,
 +
may) “Sulh, əmək, demokratiya və so-
 +
sializmə arı altında kecmitdir.
 +
Qurultayda bir sıra fikir ayrılıq-
 +
larına baxmayaraq beynəlxalq vəziyyət
 +
haqqında qətnamə və s. muhum sənədlər
 +
qəbul olunmutdur. 1985 ilin martın-
 +
da FKP-nin fevqəl”adə qur qltayı ke-
 +
cirilmitdir. FKP Sov.İKP ilə sıx
 +
əlaqələr saxlayır. FKP numayəndə
 +
heyqətləri Kommunist və fəhlə parti-
 +
yalarının beynəlxalq Moskva MYUHa-
 +
virələrində (1957, 1960, 1969) ipti-
 +
rak etmiml və onların sənədlərini
 +
bəyənmitdir.
 +
 +
FKP demokratik mərkəziyyət prin-
 +
sipi əsasında qurulmulidur. Ali op-
 +
qanı qurultaydır. Sədri Y. Kayanoya,
 +
bap katibi A. Aaltodur. Mərkəzi or.
 +
qanı c-Kansan uutisetə qəzetidir. 1
 +
ildən həftəlik cYuxteystyue (4Əmək-
 +
dailıqq) qəzeti nəpr olunur. |
 +
FİNLANDİYA XALQININ DE-
 +
MOKRATİK İTTİFAQI (FXDİ:
 +
Suomen Kansan /lemokraattinen Liitto)
 +
— kӱtləvi ictimai-siyasi təpkilat:
 +
1944 ilin oktyabrında Finlandiya
 +
Kommunist Partiyası (FKP) və sol
 +
s.-d.-lar tərəfindən Armılmılan .
 +
Numayəndələri 1944—48 və 1966—/1
 +
illərdə həkumətə daxil idi. FXDİ
 +
SSRİ ilə Finlandiya arasında bar-
 +
lanmıqq dostluq, əməkdatlıq və qar-
 +
tptılıqlı yardım haqqında muqavilə-
 +
nin hazırlanması (1948) və imzalanə
 +
masında Yaxından iptirak etmiidir.
 +
FKP ilə yanapı bir sıra sol təpji-
 +
latlar kollektiv (pəkildə FXDİ-nin
 +
uzvudur. 170 min nəfər uzvu var
 +
(1984). Mərkəzi orqanı (FKİ ilə
 +
birgə) cKansan uutisetə qəzetidir.
 +
FİNLƏR (əzlərini suomalay-
 +
set adlandırırlar) — Finlandiya-
 +
nın əsas əhalisi, millət. Umumi say-
 +
ları təqr. 5,19 mln. nəfərdir (1978).
 +
HiHManH Ficseu (300 min), AbilI (300
 +
min), Kanada (45 min), Norvecdə (20
 +
min, hamısı 1978) və SSRİ-də "(77
 +
min, 1979) də yapayırlar. Fin di-
 +
lində danınırlar. Dindarları xris-
 +
tiandır. 16 əsrdə xalq, 19 əsrdə mil-
 +
lət kimi formalatmılar (bax Fin:
 +
landiya).
 +
 +
FİNNOӦZ—bax Sistisergoz.
 +
FİN-UQӦR (UQӦR-FİN) DİLLƏ-
 +
Rİ— Ural dillərinin iki qolundan
 +
biri. Apaqıdakı qruplara bolunur:
 +
Pribaltika-fin in, karel, eston
 +
dilləri və s.), saamz Mordva (erzya
 +
və mokia dilləri), Mari: Perm (Ko-
 +
mi-zıryan, Komi-permayk, udmurt dil-
 +
ləri), uqor (macar, mansi, xantı dil-
 +
ləri). Bu dillərdə 24 mln. (1975), o
 +
cumlədən SSRİ-də 4,5 mln. (1979)
 +
adam danıtır. Macar, fin və eston
 +
dilləri coxəsrlik yazı və ədəbiyyat
 +
ƏH”ƏHƏCHHƏ malikdir. digər CƏ.-u.D.-
 +
nin yazısı sonralar yaranmıitn, bə”zi-
 +
ləri isə yazısızdır. Genii yayılmın
 +
ərziyyəyə gerə, ulu fin-uqor dili
 +
təxminən 6 min il əvvəl ulu samodi
 +
dilindən ayrılmıiy və e.ə. təqr. 3-cu
 +
minilliyin sonunadək məvcud olmuit,
 +
Ural və Qərbi Ural boyu ərazilərdə
 +
iplənmiidir. E.ə. 3—2-ci minillik-
 +
lərdə tədricən Pribaltika-fin,
 +
Mordva, Mari və Perm dilləri mus-
 +
təqil qruplar kimi ayrılmıslar. Bu
 +
dəvrdə F.-u.d.-nin hind-Avropa
 +
(İran, Baltik, german, slavyan) və
 +
qurk dilləri (bulqar, qıpcaq, oquz) ilə
 +
 +
 +
FİRDƏVSİ
 +
 +
 +
569
 +
 +
 +
əlaqələri onların inkitafında mu-
 +
hum rol oynamıtdır. Fonetik uyar-
 +
lıqlar, ahəng qanunu, iltisaqi quru-
 +
luil, qrammatik cins kateqoriyasının
 +
yoxluqu, fe”l formalarının zəngin.
 +
liyi, səz sırasının sabitliyi muasir
 +
F.-u.d.-ni birlətdirən əsas cəhət-
 +
lərdir.
 +
 +
Əd.: İzıki narodov SSSR, t. 3. Fin-
 +
no-uqorskie i samodinskie azıki, M,
 +
1966, Osnovı finno-uqorskoqo izıkozna-
 +
nil, v. 1—3, M., 1974--76. M a İl ru He-
 +
kal K. E., İstoriko-sopostavitelınan
 +
gərtolna finno-uqorskix azıkonv, M.,
 +
 +
 +
FİOLETOV İvan Timofeyevic
 +
12.1883, indiki Tambov .. Xr
 +
devga r-nunun Tu- əməklə ==:
 +
TƏNTAORO k.—20.9. | “ə
 +
1918)—Rusiyada in- |
 +
qilabi hərəkat xa-
 +
dimi, Azərb.-da
 +
Sovet hakimiyyəti
 +
uqrunda mubariz.
 +
190 ildən Sov.
 +
İKP uzvu. Bakı
 +
fəhlələrinin 1903
 +
iliyul, 1904 il de-
 +
kabr tə”tillərində
 +
fəal iptirak et-
 +
mipdir. 1904 ildən Hi s
 +
RSDFP Bakı Komitəsinin uzvu idi.
 +
1905—07 illər inqilabında Bakı,
 +
Qroznı və Vladiqafqazda inqilabi
 +
ip aparmınn, neft sənayesi fəhlələri
 +
ittifaqının təpkilatcılarından ol-
 +
mulpdur. 1908 ildə Bakıdan surgun
 +
edilmindir. 1911—14 illərdə Dail-
 +
kənddə və Cələkən a.-nda partiya ipi
 +
aparmındır. 1914 ildə Bakıya qayıt-
 +
Mb, fəhlələrin umumi tətilinin
 +
rəhbərlərindən olmutpdur. Fevral
 +
urmua-denotratik inqilabından
 +
(1917) sonra Bakı Soveti İcraiyyə Ko-
 +
mitəsinin uzvu, Neft sənayesi fəhlə-
 +
ləri ittifaqı idarə Heyq”ətivin səd-
 +
ri, RSDF(b)P Ar qaa Əlkə Komitə-
 +
sinin ӱzvu secilmitdir. Bakı XKS-
 +
nlə (aprel, 1918) Xalq Təsərrufatı
 +
PTurasının Sədri idi. F. neft səna-
 +
yesi və x.t.--nın batqa sahələrinin
 +
millilətdirilməsi ӱzrə gərgin ip
 +
aparmıpdır. Bakı komissarları sı-
 +
rasında gullələnmitndir. Bakıda hey-
 +
gəli və bustu qoyulmusidur: adına KY-
 +
cə, glub və s. var. Doqrulduqu kənddə
 +
barelyefi təsvir olunan lisk var:
 +
xatirə muzeyi acılmınydır (1983).
 +
F.-un anadan olmasının 100 illiyi
 +
genipy qeyd olunmutdur (1984).
 +
 +
Əd.: İvan Fioletov. Nitqlər nə sə-
 +
nədlər, B., 1984: Əzizbəyova P. Ə,
 +
ın Fioletov. Bioqrafik ocerk, B.,
 +
FİOLETOVA Olqa İvanovna (1880,
 +
Vyatka qub.-nın Sarapul qəzası—6.
 +
12.1951, buxur — 5006. Sovet ha-
 +
kimiyyəti uqrunda mubariz. 1909 il-
 +
dən Sov.İKP uzvu. İ. T. Fioletovun
 +
arvadı. 1899 ildə Bakıya gəlmii-
 +
dir. 1902 ildən inqilabi hərəkata
 +
qopquulmuil, Bakı fəhlələrinin tə”-
 +
til və numayitlərinin ipitirakcı-
 +
sı olmupidur. 1908 və 1911 illərdə
 +
həbs ulub. Vakilan surgun edilmiin-
 +
di. 1914 ildə Bakıya qayıtmıpt, par-
 +
tiyanın ayrı-ayrı tapipırıqlarını
 +
Yerinə yetirmitdir. 1917—18 illərdə
 +
 +
akı ərzaq komitəsində ipləmitfdir.
 +
1918 ildə Krasnovodskda həbsdən- azad
 +
olub Bakıya qayıtmıi, həmkarlar it-
 +
tifaqı purasında və fəhlə konfran-
 +
sında ipyləmindir, Bakı istehlak çə-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
miyyəti kollegiyasının uzvu (1920—21)
 +
olmuiy, AG(b)P MK və BK maliyyə-tə-
 +
Ərrufat bəlməsində (1921—28), Azərb.
 +
SSR ictimai sıqorta idarəsində və
 +
Azərb.SSR Xalq Səhiyyə Komissarlı-
 +
qında calımıtidır.
 +
FİOLETOVUN MƏNZİL MUZEYİ
 +
—1984 ildə Bakıda yaradılmıpq-
 +
dır. Burada İ. T. Fioletovun hə-
 +
Yat və inqilabi mӱbarizə yolu, Bakı
 +
fəhlə sinfinin inqilabi hərəkatın-
 +
da iptirakı, Bakı kommunası dəv-
 +
rundəki fəaliyyəti iptıqlandırıl-
 +
mıtpdır. Muzeyin fondunda və ekspo-
 +
zisiyasında 500-dən artıq eksponat:
 +
sənədlər, əlyazmaları, nadir fotoptə-
 +
killər, iyəxsi ətiyalar, kitablar və s,
 +
numayipl etdirilir. Eksponatlar ara:
 +
sında ioletovun adını dapıyan
 +
kӱcə, kitabxana, dəmiryol stansiya-
 +
sı və klubun fotoları, həmcinin ona
 +
həsr olunmupq məqalələr, kitablar
 +
və s. də vardır.
 +
 +
FİORİTURA (ital, Noqybiqa, Hərfi
 +
mə”nası—cicəklənmə), musiqidə
 +
—melodik bəzəklərin ӱmumi adı (bax
 +
Ornamentika). “F.ə termini, əsasən
 +
vokal musiqiyə tətbiq olunur.
 +
FİRVALDIYTET GƏLU, Lut-
 +
CepiH (arzu. Viervvaldstattersee, dpp.
 +
Qaseqpe)— İsvecrədə gəl. 434 m yuk:-
 +
səklikdədir, 4 hevzədən ibarətdir.
 +
Uz. 38 km, umumi sah. 113,8 km?, də-
 +
rinliyi 214 m-dir. Gəmiciliyə yarar-
 +
lıdır. Mərkəzi hissəsində avtomo-
 +
bil bərəsi, sahillərində kurortla
 +
var. Balıq ovlanır. Turizm urun
 +
etmiidir.
 +
 +
4aFİRQƏ MHUIMCMH?—öax cLartiya
 +
iimcisiə.
 +
 +
FİRQƏT (təxəllӱsӱ, əsl adı və
 +
familiyası Zakircan Halmuhəm-
 +
mədov) (1858, Kokand—1909, indiki
 +
uXP, CuurcalaH—Yiryp muxtar r-nu,
 +
Yarkənd)—əezbək pairi, mӱtəfəkkir və
 +
publisist. Lirik qəzəllərində insa-
 +
nı tərənnum etmindir. Satirik
 +
tpe”rlərində hakim təbəqələr, cəhalət,
 +
din xadimləri ifia olunur. 1Pe”r-
 +
lərində xalqın aqır həyatından urək
 +
yanqısı ilə danıtılır. Ədəbi irsi
 +
əzbək ədəbiyyatı və ictimai-fəlsə-
 +
fi fikrinin inkipafına təsi
 +
gestərmiindir. Bə”zi ipe”rləri Azərb.
 +
dilinə tərcumə olunmutdur. Haqqın-
 +
da bədii film cəkilmitndir (1960).
 +
 +
 +
Əsəri: İzbrannoe, Tapkent, 1981.
 +
 +
 +
FİRDƏVSİ, Firdovsi Əbulqa-
 +
sim (təqr. 934, Xorasan, Tus it. yaxın-
 +
lıqrındaşı Təbəran k.—1020, yaxud
 +
1030, Tus)—fars və tacik iyanri.
 +
Farsdilli ədəbiyyatın monumental
 +
(təqr. 55 min beyt) eposu, dunya ədə-
 +
biyyatının məhtətəm abidələrindən
 +
olan Pahnaməxnin (976—1010) mucəl-
 +
lifidir. Dəqiqinin yarımcıq qalmı
 +
988 beytlik *PPahnaməzsini, muəllifi-
 +
Nİ gestərməklə, əz əsərinə daxil et-
 +
mip dir. “Pahnamə2zni Sultan
 +
Maqmud Qəznəviyə təqdim etmii, la-
 +
kin islamiyyətdən qabaqkı İranı,
 +
onu 4 tarix və mədəniyyətini tərənnum
 +
edən əsərin yadelli zӱlmə, istibdada,
 +
ədalətsizliyə qariqı yənəldilmi mu-
 +
tədəqqi məzmunu gərunur ki, turk MƏH-
 +
pqəli Qəznəvi hekmdarının xopuna
 +
gəlməmity, onu soyuq qaripılamınidı.
 +
(r.-nin Sultan Mahmudun məfkurəvi
 +
siyasətindən narazılıqına, araların-
 +
dakı anlatmılmazlıqa, munaqipəyə
 +
painrin mӱasirləri dəfələrlə itparə
 +
etmiplər, Nizami Gəncəvinin cLeyli
 +
 +
 +
və Məcnun əsərində də bu barədə us-
 +
tuertulu bəhs olunur. Hətta rəvayətə
 +
gərə, apardıqı mӱharibələrin birin-
 +
də 41Pahnaməənin bir beytini eptidən
 +
Sultan Mahmud F.-yə gəstərdiyi e?ti-
 +
nasızlıqdan pepyman olaraq, pyairə
 +
əsərinin beytlərinin sayı miqdarın
 +
da qızıl pul gəndərilməsini əmr
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Uzərində Firdəevsinin təsviri olan bə"
 +
dii oyma da. 13, yaxud 14 əsr.
 +
 +
 +
edir. Lakin anın mukafatı ipai-
 +
rin doqrma iqəhərinə catarkən, F.-nin
 +
cənazəsi ppqəhərin əks tərəfdəki dar-
 +
vazasından cıxarılırmıpdt.
 +
cPTQahnaməz butun dunyada misilsiz
 +
pəhrət qazanmındır. Epos ən”ənəvi
 +
olaraq, daxili kompozisiyasına gərə
 +
həcmcə bir-birindən fərqlənən 50 pad-
 +
paHhlıqa bəlunur. Bə”zi padiahlıqlar
 +
bir necə dastandan ibarətdir. cZal
 +
və Sudabəz, “Rustəmin yeddi qəhrəman-
 +
lıq deyupquz, *Rustəm və Səhrabə, 4Sə-
 +
yavullm?z, *İsfəndiyarın yeddi qəhrə-
 +
manlıq deyupquz, *Rustəm və İsfəndi-
 +
yaru, *“Kutpanlı Kamus və s, dastan-
 +
lar epopeyanın ideya-bədii məziyyət-
 +
lərini təcəssum etdirir. Alimlər
 +
c“Pahnaməzdə bəhs olunan hadisələri
 +
xarakterinə gərə uc hissəyə (əsatiri,
 +
qəhrəmanlıq və tarixi) ayırmıpllar.
 +
Birinci hissəyə Avestadakı qədim
 +
əsatirlər daxildir. Bu hissədə İran
 +
əsatiri ilə yanaptı, Dəclə:və Fərat
 +
vadisində yapamıtn xalqların, eləcə
 +
də turkdilli xalqların mifoloji ya-
 +
radıcılıqı əksini tapmındır. Epo-
 +
peyanın qəhrəmanlıq belməsi ipərti
 +
olaraq, Sistan epik dastanları (Rus-
 +
təmlə baqlı dastan və Hekayələr) da
 +
adlandırılır. Ucuncu hissədə Make-
 +
doniyalı İsgəndərin hakimiyyət ba-
 +
itına gəlməsi və İranı fəth etmə-
 +
sindən bəhs olunur. Burada yazılı
 +
tarixi qaynaqların tə”siri acıq duyu-
 +
lur. Xeyir ilə PTər, İpıq ilə Zulmət
 +
arasında fəlsəfi və sosial mə”na
 +
kəsb edən əzəli və əbədi mubarizə ide-
 +
yası “Pahnaməznin bailıca qayəsidir.
 +
Humanist ipair qədim İran dini əsa-
 +
tirindən gələn bu ideyanı tarixi və
 +
bədii konfliktlərlə əlaqələndirmip,
 +
Xeyir və İpıqla baqlı quvvələrin
 +
tərəfində durmupdur. r
 +
lik, əmək adamlarına məhəbbət .
 +
yaradıcılıqında muhum yer tutur.
 +
Xalq ӱsyanının baicıları dəmir-
 +
ci Gavə və Məzdək obrazları F.-nin
 +
xalqa məhəbbətinin bariz ifadəsi-
 +
dir. F. həkmdarları ədalətli olma-
 +
qa, xalqın qayqısına qalmaqa carı-
 +
rırdı. Vətənpərvərlik 4“PQahnaməzə
 +
nin ən səciyyəvi cəhətlərindəndir.
 +
Onun qəhrəmanları vətənin ipərəfi:-
 +
 +
 +
570
 +
 +
 +
FİRƏNGOTU
 +
 +
 +
ni yadellilərdən qorumaqı əzlərinə
 +
muqəddəs borc bilirlər. |
 +
 +
Epopeya yuksək ideya-bədii məziy-
 +
yətləri ilə farsdilli epik ipe”rin
 +
formalatmasına gӱclu tə "sir gestər-
 +
miidir. Pərqdə 4“Pahnaməəz məvzula-
 +
rında və uslubunda onlarla əsərlər
 +
(4Bərzunaməz, 4PPəhriyarnamə. və s.)
 +
 +
 +
yazılmıtpdır. O, dunyanın bir cox
 +
dillərinə tərcumə edilmindir.
 +
4“PPahnaməz əsrlər boyu Azərb.-da
 +
 +
 +
sevilə-sevilə oxunmuit, burada da məc-
 +
lislərdə cipahnaməcilərə olmutdur.
 +
0 dbonknopyE/na elllahHaMəə rəhpə-
 +
manları, xususilə, Rustəm Zal ilə
 +
baqlı bir sıra əfsanə, rəvayət və na-
 +
qıllar yaranmıtidır. Nizami Gəncəa
 +
vi “Xosrov və PPirinə, “Yeddi gə-
 +
zələ və 4“İsgəndərnaməz poemaların-
 +
da ondan yaradıcılıqla bəhrələnmiit-
 +
dir. H. Cavid 4“PTahnaməz sӱjetləri
 +
əsasında “Səyavuiiə faciəsini Yaz-
 +
mımdır. İnqilabdan əvvəl R. Əfən-
 +
diyev, Abbas aqa Qaibov (Nazir), M.
 +
Ə. Sabir, sovet dəvrundə isə Əli Nəz-
 +
mi, A. PPaiq, M. Mullfiq, M. Seyid-
 +
zadə, Ə. Mubariz və 6. “PQahnaməxnin
 +
muxtəlif dastanlarını Azərb. dilinə
 +
cevirmitlər. U. Hacıbəyov c“Rustəm BƏ
 +
Səhrabə dastanı əsasında eyniadlı
 +
opera bəstələmiidir. “PYahnaməctmnin
 +
motivləri əsasında 5 seriyalı sovet
 +
filmi cəkilmitydir. Anadan olması-
 +
nın 1000 illiyi dunya miqyasında,
 +
habelə SSRİ-də, o cӱmlədən Azərb.
 +
SSR-də qeyd olunmutmidur. L. Kərimov
 +
cFirdevsiz xalcasında ptairin qort-
 +
retini yaratmıldır. Bakıda adına
 +
gӱcə var.
 +
 +
 +
Əsərləri: Pahnamə. Secilmitt
 +
dastanlar, B., 1934: Rustəm və Səhrab | tər-
 +
cumə edəni A. Qaibov (Nazir)1, B., 1959,
 +
PQax-name, t. 1—4, M., 1957—69:, PTax-na-
 +
me, M., 1972,
 +
 +
Əd. Xəlilov P., SSRİ xalqları
 +
ədəbiyyatı, H. 2, nəpr 2, B.,1977,Nazim
 +
Ə., Firdəvsi və yaradıcılıqı, cSecil-
 +
mipt əsərləriqk kitabında, B., 1979, Ber-
 +
telhs E. Z., Abu-l-Kasim Firdousi i
 +
eqo tvorcestvo, M.—L., 1935: Osmanov
 +
M.- N. O:, Firdousi, Jiznhi tvorcestvo,
 +
M., 1959: BraqinskinN H., 12 MuHua-
 +
por, 2 izd., M., 1976: Radjabov M.
 +
ə əs i sovremennostı, Duplanbe,
 +
 +
 +
FİRƏNGOTU, lobeliya (Qoreya)
 +
—firunkoz fəsiləsindən bitki cin-
 +
si (bə”zən F.-nu zəngcicəklilər Fəsi-
 +
ləsinə aid edirlər). Birillik və cox-
 +
illik ot, yarımkol və kollardır. Yar-
 +
paqları nəevbəli duzulur. Hicəkləri
 +
ikicinsiyyətlidir. Meyvəsi qutucuq-
 +
dur. Amerikanın, Afrikanın tropik
 +
və subtropiklərinin rutubətli yerlə-
 +
rində 350-dək, Avropada 2, SSRİ-də
 +
,o cӱmlədən Azərb.SSR-də 1 vəvu—
 +
adi FO, (Q, eqlpiz) mə”lumdur. Deko-
 +
rativ bitki kimi baq və park-
 +
larda əkilir. Bə”zi nəvlərinin
 +
tərkibində lobelin alkaloidi oldu-
 +
qundan dərman bitkisi kimi istifadə
 +
edilir.
 +
FİRƏNGTOYURU (Capf4ae), adi
 +
irəngtoyuqu — toyuqkimilər
 +
dəstəsindən quti fəsiləsi. Bədəninin
 +
uz. 30—75 sm olur. 7 nəvu olan 4 cin-
 +
si var. Dunyanın butun əlkələrində
 +
cuzi miqdarda yetipdirilir. Rəngi
 +
aq xallı boz və mavidir. Erkəkləri 2
 +
kq-dək, dipqiləri 1,8 kq olur. Cinsi
 +
yetkinliyə 6—8 aylıqında catır. İl-
 +
də 100-dək (bə”zən 120—150) yumurta
 +
verir. Bir sıra xarici əlkələrdə sə-
 +
naye əhəmiyyətlidir, Ov obyektidir.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Toyuqlar, qırqovullar, hindtoyuqları
 +
ilə hibridləri var.
 +
FİRƏNGKUZUMU, rus alcası
 +
(Oqozziyaqqa)—firəngkuzumu fəsiləsin-
 +
dən coxillik bitki cinsi. Mӱxtəlif
 +
hundurlukdə kollardır. Yarpaqları
 +
nəvbəli duzulur. Cicəkləri ikicin-
 +
siyyətlidir. Meyvəsi yalancı giləmey-
 +
vədir. PPimali Amerika, Avropa və
 +
Asiyada yayılmın 50-dən artıq yabanı
 +
HƏBY məlumdur. CCPH-nə 3, o uyMnə-
 +
dən Azərb.SSR-də 1 nevuӱ yayılmıin-
 +
dır. F. meyvə bitkisi kimi SSRİ-də
 +
11 əsrdən mə”lumdur, RSFSR, BSSR,
 +
USSR, Pribaltikanın mərkəzi r-nla-
 +
rında becərilir. F. tezyetinən gi-
 +
ləmeyvə bitkisidir. Tərkibində 8—
 +
1196 məkəp, 1,2—1,776 ӱzvi turipular,
 +
0,8896 pektin maddəsi, C (100 z m-
 +
rəsində 30—60 mq), V., R vitaminlə-
 +
ri, A provitamini (karotin), dəmir
 +
və fosfor duzları var. Avropa və
 +
Amerika qruplarına ayrılan 1500-dək
 +
sortu mə”lumdur. SSRİ-də 100-dən
 +
artıq sortu (Avenarius, Brazilski,
 +
Vartavski, Mısovski—37 və s.) rayon-
 +
laqpdırılmınddır.
 +
 +
FİRİDUN İBRAHİMİ—bax İb6-
 +
rahimi Firidun.
 +
COHPMA (uran, firma,
 +
etmək) — 1) muəssisələrin istehsal
 +
birlikləri nӧvu. 2) Ticarət, yaxud
 +
sənaye muəssisələrinin adı (firma
 +
adları). Sənaye mulkiyyəti obyekti,
 +
FİRMA ADLARI, SSR İ-də—–tə-
 +
sərrufat fəaliyyətini həyata keci:
 +
rən Luqluqi qəxsin adı, onun fərdi-
 +
lətidirilməsi məqsədilə verilir. Xu-
 +
susi, yaxud qısaldılmı(i adı da olur
 +
(məs., *Utpaqaləmiz, “ZİLə Bakı kon-
 +
disioneri z-dunun məhsulunu bildirən
 +
BK-1500, BK-2500). Təkilat əqd -
 +
layarkən F.-a.-ndan istifad" edə bi-
 +
lər, onu ləvhələrdə, elanlarda,
 +
blanklarda, hesablarda, qabla:idırma
 +
materialında və s. gəstərə bilər (bax
 +
həmcinin Firma).
 +
 +
FİRN (alm. Eyqp, qədim yuxarı al-
 +
man dilində Nqp1—gkecənilki, kəhnə)
 +
— dənəvər buz parcası: qarın Yenidən
 +
kristallaiyması və ya onun daima səth-
 +
də əriməsi ilə qar qatına gecərək don:
 +
ması proseslərinin təkrarlanması nə-
 +
ticəsində yaranır. Ust qatların "ə”-
 +
siri altında F. buzlaqa cevrilir
 +
FİRNİ—xərək nəvu:z F.-ni hazır.qa-
 +
maq ucun qaynanmıti sudə duyu unu, s0n-
 +
pa məkəp, duz əlavə edib ara vermədən
 +
bitənə qədər qarıpdırılır. Qatı
 +
laidıqda bopqablara tekub ustunə
 +
darcın səpirlər. Dadlı, ətirli və qi-
 +
dalıdır. Yaxın |Pərq xalqları, həmci-
 +
nin azərb.-lar arasında yayılmısndır.
 +
FİR"ON (Qədim Misir dilində per
 +
-o, hərfi mə”vası—beyuk ev, qədim
 +
 +
 +
firmare —HM3a
 +
 +
 +
yəhudicə, parox, yun. Rhaqao)—Qədim
 +
Misir padiahı:s XX11 sulalədən bapq-
 +
layaraq həkmdarların tut E”rHras
 +
na xəpə (D. KyHəluiH oF/uy. Topun /yep-
 +
dəki təcəssumu, Osirisin varisi He-
 +
sab olunurdu. Poliqa arxeoloqları-
 +
nın kəməyi ilə XX1—XX sulalə F.-
 +
larının portretləri bərpa edilir
 +
(1980 ildən). 1
 +
4“FİRUZə — Qobustanda, Kicikdati
 +
d.-nın it.-ində ӱzərində təsvirlər sax-
 +
lanmıni 80 Xe-li qaya-dapqın dibin-
 +
də apkar edilmityi son Mezolit du-
 +
pərgəsi. Qazıntılar (1970—71) zama-
 +
nı Tunc və Dai dəvrlərinə aid 2 mə-
 +
dəni təbəqə muəyyən edilmindir. Tunc
 +
dəvru təbəqəsindən czəri cilalı,
 +
bə”zən yarımiqar rmalı qulpu olan
 +
Kur-Araz mədəniyyəti tipli gil qab
 +
qırıqları əldə edilmindir. Daiy dəv-
 +
py təbəqəsindən caxmaq və caydatıdan
 +
azırlanmıyi alətlər (nukleuslar,
 +
bıcaqvarı ləvhələr, qapovlar, biz-
 +
lər, iskənə tipli və həndəsi formalı
 +
alətlər və caydapıdan vurma alət-
 +
ləri, surtkəclər, aqırlıq daiları
 +
və s.) tapılmımdır. Alt təbəqə Me-
 +
zolitin sonu— Neolitə kecid dəvrunə
 +
aiddir. cF.ə duiqərgəsində son Mezo-
 +
litə aid qəbirdə kollektiv ipəkildə
 +
10 nəfər ortayatqlı və bir utaq dəfn
 +
olunmutidur. Skeletlərin arasında
 +
yayHöanı və dəyirmibaiq antropoloji
 +
tiplərə təsaduf edilmiidir. Qəbir-
 +
dən mərmərlətmitt dadan, heyvan
 +
diilərindən hazırlanmıii coxlu mun-
 +
cuq, sumuk, balıqqulaqrı və fiqurlu
 +
kicik caydapılardan asmalar, sumuk
 +
alət (və ya nizə) və s. tapılmındır.
 +
Materiallar 4“F.ə dutərgəsi əhalisi-
 +
nin son Mezolit dəvrundə balıqcı-
 +
lıq və ovculuqla məttul olduqunu,
 +
hələ e.ə. 8-ci minilliyin axırların-
 +
dan qayıq dӱzəldərək balıq ovunda is:
 +
tifadə etdiyini gəstərir.
 +
 +
Əd. Muradova F. M., Qobustan
 +
Tunc dənvrundə, B.. 1979: Rustamov
 +
D. N., Muradova F. M., Raskopki v
 +
Kobıstane, Arxeoloqiceskie otkrıtiln
 +
1970—1971 qq., M.. 1971—72: Kasumova
 +
R, M., Pervıe paleoantropoloqiceskie na-
 +
 +
 +
xodki v Kobıstane (Azerbavdjanskal
 +
sr Voprosı antropoloqin, v. 46, M.,
 +
1974.
 +
 +
 +
FİRUZƏ, kallait, turk da-
 +
iqı (İran F. si Avropaya Turkiyədən
 +
aparıldıqından) — mineral. Kimyəvi
 +
tərkibi Si A1 (RO.).-(ON),-4N.O. Tri-
 +
klinik sinqoniyada kristallatır.
 +
Gizli kristallik kutlələr, beyrəkva-
 +
rı aqreqatlar, konkresiyalar və C,
 +
əmələ gətirir. Sərtliyi 5—6, sıxlı-
 +
qı 2600 —2800 xə? 43, Donuq, mum pa-
 +
rıltılıdır. Rəngi mavi və ya yatı-
 +
lımtılmavi olur. A1,O, və fosfat-
 +
larla zəngin cel pipnatlı suxurların
 +
misli səth suları ilə atınmasından
 +
əmələ gəlir. Bədii və zərgərlik mə -
 +
mulatlarında qiymətli dai kimi is-
 +
tifadə olunur. Ən beyuk yataqı İran-
 +
dadır (Nitpapur). F. yataqları Mi:
 +
sirdə, ABİ1 və SSRİ-də (Orta Asiya,
 +
Qazax. SSR və Erm.SSR) də aiqkar
 +
edilmitndir.
 +
 +
FİRUZKUHİLƏR — Əfqanıstanın
 +
iim.-q.-ində yaplayan xalq. Cahar oymaq
 +
tayfa birliyinə daxildirlər. Dəri
 +
dilində danınırlar. Qəbilə-icma MY"
 +
nasibətlərinin daqılması ipyəraitində
 +
yapayan F. əsasən, maldarlıq (qoyun-
 +
culuq) və əkinciliklə məpqul olur-
 +
lar. Toxuculuq, xalcacılıq və s. qis”
 +
mən inkipaf etmiidir. Dindarları
 +
mӱsəlmandır,
 +
 +
 +
FİTOPATOLOGİYA
 +
 +
 +
571
 +
 +
 +
—....—.—.— i . = nı
 +
 +
 +
FİSİNCAN—əsasən, qup (toyuq, qır-
 +
qovul, ərdək, hindtoyuqu) ətindən ha-
 +
zırlanan xərək. Dəyulmui nura
 +
iyəklində) qoyun və mal ətindən də ha-
 +
zırlanır. F, ucun təmizlənmiiy qu
 +
əti doqranıb qazanda bitirilir, son-
 +
ra bitmiyi ət tavada yar-soranla qov-
 +
Bər və ustunə ez suyu əlavə olunur.
 +
yni zamanda əvvəlcədən həvəngdəstə-
 +
də deyulmuit qoz ləpəsi abqora və ya
 +
lavaana (bə”zən nar :pirəsi) ilə qa-
 +
rezdırılaraq ƏTHH YCTYHƏ təkulur.
 +
ərək hazır olana qədər vam odda
 +
(adətən, mis qazanda) bitirilir. F.
 +
sufrəyə ayrıca, yaxud plovla birlik-
 +
də verilir.
 +
FİSK (lat. B)zsiz, hərfi mə"nası—
 +
səbət)—Qədim Romada resp. dəvrundə
 +
hərbi kassanı bildirən termin: Avqus-
 +
tun dəvrundən (e.ə. 1 əsrin sonu—era-
 +
mızın 1 əsrinin əvvəli) senat kassa-
 +
sından fərqli olaraq imperatorun
 +
idarəsi də F. adlanırdı. Sonralar
 +
(4 əsrdən) F. umumdəvlət xəzinəsi-
 +
ni bildirirdi. |
 +
FİSKAL (lat. Eyzsa115—xəzinəyə aid
 +
olan, Eyəsiz—dəvlət xəzinəsi)—1711
 +
—29 illərdə Rusiyada dəvlət cinov-
 +
niki, dəvlət idarələrinin və vəzi-
 +
fəli iqəxslərin fəaliyyətinə (əsasən,
 +
maliyyə fəaliyyətinə) nəzarət edirdi.
 +
FİSKAL GƏLİRİ—genii mə”nada
 +
dəvlət dəzinəsi gəlirinin məcmusu,
 +
dar mə”nada istismarcı dəvlətin gə-
 +
diri—bunların alınması yalnız xə-
 +
zinənin zənginlətdirilməsi məqsədi
 +
gudur: məs., dəvlət fiskal inhisar-
 +
larından (pqərab, tutun inhisarları
 +
və s.) və dəvlət muəssisələrindən,
 +
sikkələrin korlanmasından və s. alı-
 +
nan gəlir.
 +
FİSHARMONİYA (alm. Fisharmo-
 +
pyiql, yun. rhӱza—kəruklər, geruk-
 +
ləmə--haqtopya—harmoniya)— klaviii-
 +
li, pnevmatik musiqi aləti. 19 əsrin
 +
əvvəllərində icad edilmitdir. F.
 +
rmaca kicik pianinoya oxiyayır.
 +
laviaturası fp.-da olduqu kimidir.
 +
F.-nın registrləri (6—20) xususi
 +
linglərlə hərəkətə gətirilir. Dil-
 +
lər ayaq pedalları ilə idarə olunan
 +
kəruklərin xususi kanallarla eTYD-
 +
duӱyu hava vasitəsilə ehtizaza gətiri-
 +
lir. F.-nın səsi orqanın səslənməsi-
 +
ni xatırladır.
 +
FİTVA, gbərbBa (Əp. ,ş3—DƏ”İ, TƏ-
 +
rar)—musəlman əlkələrində İYKCƏK-
 +
rutbəli pula (mӱfti, ipeyx-
 +
ul-islam) huquq və dini məsələlərə
 +
dair cıxardıqı hekm, qərar: ptifa-
 +
hi, yaxud yazılı sənəd iiəklində ve-
 +
rilir. F. islam dini prinsiplərinə
 +
və mӱsəlman huququ praktikasına əsas-
 +
lanmalıdır. Orta əsrlərdə butun mu-
 +
hum devlət məsələləri (muharibə e”lan
 +
etmək, sulh baqlamaq və s.) haqqında
 +
. verilməsi zəruri idi. |
 +
FİTDAR — Azərb. SSR İsmayıllı
 +
r-nu ərazisində dar. Hund. 1810 m-dir.
 +
un hərbi-strateji əhəmiyyətə ma-
 +
lik olan F.-da |Pirvantahların yay
 +
iqamətgahı və sıqınacaqı yerlətir-
 +
di. F.-a qalxmaq ucun Haramcayın
 +
yataqından təqr. 1 km piyada və ya at-
 +
la dik qalxmaq lazımdır. Daqın də-
 +
itundə daidan mudafiə səddi cəkil-
 +
midir. .-da, “Qanlıqayaqk adlanan
 +
ərazidə orta əsrlərə aid tikili qa-
 +
lıqları, hamam yeri, meydancalar
 +
və s. vardır. F. haqqında muxtəlif
 +
rəvayətlər məvcuddur.
 +
FİTİNQ (ing, fitting, Hi—quratdır:
 +
maq, yıqmaq)—boru kəmərlərini bir-
 +
 +
 +
lətdirən detal. Boru kəmərlərinin
 +
budaqlanan, denən yerlərində, bir boru
 +
kəmərindən digər diametrli boru kə-
 +
mərinə kecid Yerlərində quraqiidırı-
 +
lır. F.-dən boruların duzxətli bənd-
 +
lərini birlətdirmək ucun də istifa-
 +
də edilir.
 +
 +
FİTNƏ—1) təhrikcilik:
 +
iəxslərin, qrupların, təmpkilatların
 +
aqır, bə”zən hətqa təhlӱkəli HƏTHMƏ-
 +
lərə səbəb ola biləcək niyyəti. 2) Po:
 +
lisin və irticacı partiyaların xu-
 +
susi agentlərinin (fitnəkarların)
 +
mӱtərəqqi inqilabi təikilatların if-
 +
iqa edilməsi, nӱfuzdan salınması və
 +
darıdılmasına yenəldilmin xain hə-
 +
rəkətləri. |
 +
 +
FİTO... (yun. rhu(dFp—bitki)—bit-
 +
kilərə və ya bitkilər haqqında elmə
 +
aid mӱrəkkəb səzlərin tərkib hissəsi
 +
(məs., fitopatologiya, fitosenoz).
 +
FİTOZAVRLAR (Rhusozanqya) — ar-
 +
xozavrlar yarımsinfinin tekodont-
 +
lar dəstəustundən nəsli kəsilmiiy su-
 +
runənlər dəstəsi. Son Triasda Yapa-
 +
mıplar. Uz. 5—6 m-dək olmuit, xari-
 +
ci gərunuiqunə gərə timsahlara cox
 +
oxpamıtidır. Alimlərin coxu bu ox-
 +
iyarlıqa konvergensiya kimi baxır-
 +
lar, bəqzi alimlər isə F.-ı timsah-
 +
ların əcdadı sayırlar. F.-ın arxa
 +
ətrafları ən ətrafından bir az uzun
 +
olmutt, dəri zirehi yaxpı inkipaf
 +
etmimdi. F. iyirin su həvzələrində
 +
yalpamıll, əsasən, balıqlarla qidalan-
 +
mıplar. Qalıqları Qərbi Avropa,
 +
TPimali Amerika, həmcinin Asiyanın
 +
Ust Trias dəvru qazıntılarından
 +
məlumdur. |
 +
FİTOKUTLƏ (Fito... -- kutləy)—
 +
bitkilərin canlı ӱzvi maddələri-
 +
nin umumi miqdarı quru, Yaxud su
 +
ərazisi fitosenozunun yerustu və yer-
 +
altı sferasında toplanır. F.-ni əmə-
 +
lə gətirən yerustu sferaya birillik
 +
(yarpaq və iynəyarpaqlar, assimilyasi-
 +
yaedici zorlar, cicəklər, meyvələr) və
 +
coxillik orqanlar (aqacların gevdə
 +
və budaqları, yarımkol və lianaların
 +
oduncaqlaqimınn zoqları)| yeraltı sfe-
 +
raya kək, gekumsov, kekyumrusu, soRa-
 +
naq (bunlar birillik və coxillik də
 +
ola bilər) daxildir. F.-nin forma-
 +
lamasında ibtidai bitkilərin tal-
 +
lomu və rizoidlər də iptirak edir-
 +
 +
 +
ayrı-ayrı
 +
 +
 +
lər (bax həmcinin Biokutlə).
 +
FİTONEMATODLAR — bax Fito-
 +
Helmintlər.
 +
FİTONEMATODOLOGİYA — bax
 +
 +
 +
Fitohelmintologiya.
 +
 +
FİTONSİDLƏR (fiqo..,--lat. cae-
 +
4o—əeldu crəm)—bitkilərin əmələ gə-
 +
tirdiyi,bakteriyaların, mikroskopik
 +
gebələklərin, ibtidailərin beyuməsi-
 +
ni və inkitpafını saxlayan və ya on-
 +
ları məhv edən bioloji aktiv maddə-
 +
lər: bitkilərin immunitetində və bio-
 +
geosenozlarda orqanizmlərin qariı-
 +
lıqlı əlaqəsində beyuk rol oynayır.
 +
1928 ildə sovet alimi B. 1 Tokin
 +
kəipf etmitdir. F.-in kimyəvi təbiə-
 +
ti, antimikrob tə”siri və spektri mux-
 +
təlif olur. Huceyrə protoplazması.
 +
nın qeyri-ekskretor F.-i və F.-in
 +
ucan fraksiyaları ayırd edilir. Sa-
 +
rımsaq, soqan, qıtıqotunun F.-i ib-
 +
tidailərin, bakteriyaların və ibti:-
 +
dan gəbələklərin bir cox nəvlərini
 +
İLK dəq-də, hətta san-də, pirintumun
 +
(Glyceria aquatica) yuan (D.-n nörunaH-
 +
ləri (infuzorları)2 saat ərzində, bir
 +
cox cucuӱləri bir necə də2-də məhv
 +
edir, F, bitkilərdə təbii immunitet
 +
 +
 +
amillərindən biridir. Antimikrob
 +
xassəsinə gərə F. tibdə, baytarlıqda,
 +
bitkilərin mӱhafizəsində, meyvə və tə-
 +
rəvəzin saxlanmasında, tibdə soran,
 +
sarımsaq, qıtıqotu və tərkibində F.
 +
olan batqa bitkilərdən alınmıiy pre-
 +
paratlar irinli yaraların, trofik
 +
xoraların, trixomonadalı kolpitin
 +
və s. xəstəliklərin mӱalicəsində is-
 +
tifadə edilir. Tərkibində F. olan
 +
bir sıra Dikilər mə”də-barırsaq
 +
traktının, urək fəaliyyətinin hərəki
 +
və sekretor fəallıqını stimullai-
 +
 +
 +
dırır.
 +
FİTOPALEONTOLOGİYA—bax La.
 +
neotomanu ca.
 +
 +
FİTOPATOLFGİYA (fito...-- yun.
 +
ra(hoz — xəstəlik --... logiya) —bitki
 +
xəstəlikləri, onların profilaktika-
 +
sı və lərv edilməsi usullarını eyrə-
 +
nən elm. Umumi və xususi hissəyə be-
 +
lunur. Umumi F. xəstəlik terə-
 +
dicilərini, onların bativermə səbə-
 +
bini və ppəraitini, inkitpaf və yayıl-
 +
ma qanunauyeunluqlarını, xəstə orqa-
 +
nizmdə anatomik, fizioloji dəyiii-
 +
kənlikləri, bitki immuniteti və ka-
 +
rantini məsələlərini əyrənir. X u -
 +
susi F.-ya k.t, bitkilərinin xəstə-
 +
liklərini əyrənən k.t. (D.-cbi, araq
 +
və kolların xəstəliklərini eyrənən
 +
meppə F.-sı, dekorativ bitkilərin F.-
 +
sı aiddir.
 +
 +
Qədim yunan və Roma alimlərinin
 +
əsərlərində bə”zi bitki xəstəlikləri-
 +
nin təsviri verilir. 19 əsrin axırla-
 +
rında bitkilərdə xəstəliklərin gə-
 +
bələk və viruslar, bakteriyalar və b,
 +
orqanizmlər tərəfindən tərədildi-
 +
yi apkar edildi.
 +
 +
20 əsrin 1-ci yarısında F.-da
 +
ekologiya, biosenologiya, fiziologi-
 +
ya, biokimya və immunologiya usul-
 +
ları tətbiq olunmaqa baiqladı. 20
 +
əsrin ortalarında F. kompleks elm
 +
kimi formalardı.
 +
 +
Sovet tədqiqatcıları surmə, pas,
 +
unlu ppeh gəbələklərinin fitoftoroz
 +
və s. xəstəliklərin tərədicilərini,
 +
patogenez və epifitotiologiyasını ai1-
 +
kara cıxardılar. 30—50-ci illərdə
 +
C. İ. Vaninin apardıqı tədqiqatlar
 +
SSRİ-də meptə F.-sının bunəvrəsini
 +
qoydu. 50-ci illərdən kimyəvi muba-
 +
rizə tədbirlərinin zərərini nəzərə
 +
alaraq bitki xəstəliklərinə qaripı
 +
bapqa (məs., bioloji) mubarizə TƏD-
 +
birləri axtarımnına xususi fikir ve-
 +
rilir. 1975 ildə meiyə və 6. k.t. bit-
 +
kilərini xəstəliklərdən qorumaq usul-
 +
ları hazırlandı. 60-cı illərin so-
 +
nundan xəstəliklərə terapevtik tə sir
 +
edən maddələr (bə”zi antibiotiklər və
 +
sistemli fungisidlər) aikara cıxa-
 +
rıldı. Sovet seleksionerləri və fi-
 +
topatoloqları pas xəstəliyinə davam-
 +
nbl öyrna, mac, yalancı unlu peh, ar
 +
curuməyə davamlı gӱnəbaxan, mozaika,
 +
qara kək curuməsi, unlu ipeh və digər
 +
xəstəliklərə davamlı tutun, viltə-
 +
davamlı pambıq sortları yaratdılar.
 +
SSRİ-də fitopatoloji tədqiqatlar
 +
elmi tədqiqat idarələri və tədris in-t-
 +
larında aparılır.
 +
 +
Azərb.SSR-də fitopatoloji tədqiq
 +
qatları, əsasən, bitki mӱhafizəsi in-
 +
tu, stansiyası, karantin inspeksiyası
 +
və b. in-tların tərkibindəki bitki
 +
muhafizəsi :pə”"bələri aparır. Cəito-
 +
patoloji tədqiqatlar V. İ. Lenin ad.
 +
XUİKTEA-nın bitki muhafizəsi bəl:
 +
məsi tərəfindən əlaqələndirilir. F.
 +
sahəsinə aid tədqiqatlar sosialist əl"
 +
 +
 +
072
 +
 +
 +
gələrində sur"ətlə inkitaf edir. Ka-
 +
pitalist əlkələrində bu tədqiqatlar-
 +
la ən cox AB1P, AFR, B. Britaniya,
 +
Belcika, Hindistan, Meksika, Fran-
 +
sa və İtaliyada məiqul olurlar.
 +
Əd. Dementıeva M. İ., Fito-
 +
patoloqil, M., 1977,
 +
FİTOSENOZ (fito,...--senoz), bi t-
 +
KHTPYyT na HM a € bl—HHCÖƏTƏH OX-
 +
uap Sahədə bir-biri ilə, heyvan və
 +
ətraf muhitlə mӱrəkkəb qariılıqlı
 +
əlaqədə olan bitki orqanizmlərinin
 +
məcmusu. Bitki nəvlərinin mӱxtəlif
 +
qruplarının F.-dakı rolu eyni de-
 +
yildir:, buna baxmayaraq F.-u yaradan
 +
bitkilər əz həyat fəaliyyəti prosesin-
 +
də mӱhiti dəyipnir. Onlar əzləri ucun
 +
zəruri olan ehtiyatlardan (ipıq, su
 +
və s.) istifadə edir. mubadilə məhsul-
 +
larını ətraf muhitə buraxır, əsas
 +
fitoiqlimin formalatmasına gemək
 +
edir. biosenoz və biogeosenozun
 +
(ekosistemlər) bir hissəsidir. Hec
 +
bir F. daimi deyil, gec və ya tez
 +
batqa F. ilə əvəz olunur. F. haqqın-
 +
da tə”lim fitosenologiya adlanır.
 +
FİTOSENOLOGİYA (Fitosenoz--
 +
gəlogiya)—fitosenozlar (bitki qrup-
 +
laması) haqqında tə”lim, geobota-
 +
nika və biosenologiyanın bəlməsi.
 +
19 əsrin axırlarında bir sıra əlkə-
 +
 +
 +
lərdə bitki ərtuyunun əyrənilməsi-
 +
 +
 +
nəticəsində bə”zi anlayıtilar meydana
 +
gəldi, bitki qruplapqmalarını eyrə-
 +
nən elmi fənn fitotopoqra-
 +
fiya, florologiya, sonralar
 +
isə fitososiologiya adlan-
 +
dırıldı. Axırıncısı SSRİ-də və
 +
bə” zi Avropa əlkələrində geniiy ya-
 +
yıLmhıpdır: bapqa əlkələrdə fitoso-
 +
siologiya və bitki ekologiyası termi-
 +
nindən istifadə edilir.
 +
 +
FİTOSESİDİLƏR—parazit gebə:-
 +
lak və bakteriyaların terətdiyi fır-
 +
lar: meyvələrlə morfoloji oxtarlı-
 +
 +
 +
qı var.
 +
FİTOTERAPİYA—bitki və cicək-
 +
lərin ətri ilə aparılan muçalicə
 +
usulu, Orqanizmə tə”siri qoxu orqan-
 +
ları vasitəsilə və neyrohumoral yol-
 +
ladır. Bakı saqlamlıq zonasında xu-
 +
susi F. pavilyonu fəaliyyət gəstərir.
 +
Urək-damar, hipertoniya, ateroskle-
 +
roz, sinir sisteminin muxtəlif funk-
 +
sional xəstəliklərində tə”yin edilir.
 +
FİTOFAQLAR (fito...-- yun. rhavoz
 +
—yeyən)— yalnız bitkilərlə qidalanan
 +
heyvanlar. Obliqat F.-a cuculərin
 +
coxu daxildir: bu cucuӱlər arasında
 +
poli- və oliqofaqlarla yanaiyı mono-
 +
faqlar da (bax Monofakiya) var. Bit-
 +
ki ilə qidalanan onurqalıların (məs.,
 +
gəmiricilər, dənyeyən qutilar) coxu
 +
Heyvan məniəli qidaları, əsasən, onur-
 +
qasızları da yeyirlər.
 +
 +
FİTOF ENOLOGİYA — bitki feno-
 +
logiyası. Ayrı-ayrı bitkilərin nəv
 +
və ya sort populyasiyasının, həmcinin
 +
bitki qruplarının F.-sı ayırd edi-
 +
 +
 +
lir.
 +
FİTOFTOFORA (Rhuqorh(hoqa)—pero-
 +
nospora sırasına aid ibtidai gebə-
 +
ləklər cinsi. Qeyri-cinsi (konidiya-
 +
larla) və cinsi (oosporlarla) yolla
 +
coxalır. Butun qitələrdə 40-dan cox,
 +
SSRİ-də 20-dək nevu yayılmındır.
 +
Bir cox nəevləri (xususilə RH. 1p-
 +
Qez(apz) kartofda, pomidorda, bir cox
 +
bitkilərdə təhlukəli fitoftorozlar
 +
tərədir.
 +
 +
FİTOFTOROZLAR fitoftora
 +
cinvinlən olan gəbələklərin tərət-
 +
diyi bitki xəstəliyi, Kartofun
 +
 +
 +
FİTOSENOZ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
fitoftorozu qorxulu xəstəlikdir, yar-
 +
paqlarda qeyri-muəyyən ləkələrin ol-
 +
cası ilə xarakterizə edilir. Yaqıpi
 +
laFAbiT HA BƏ İbIFbIM zamanı yarpaqlar-
 +
dan kək yumrularının uzərinə koni-
 +
dilər duӱtərək onları da yoluxdurur.
 +
Pomidorun fitoftorozunda yal1-
 +
lı bitkilər zədələnir. Yarpaqların
 +
apaqı hissəsində və gəvdəsində qo-
 +
nur ləkələr əmələ gəlir və s. Sit-
 +
rus bitkilərinin fitofto-
 +
rozunda Yarpaqlarda tund-qonur ləkə-
 +
lər əmələ gəlir, aqacın qabıqı catla-
 +
Yır və oradan kitrə axır. Alma
 +
aqacının fitoftorozunda, əsasən, aqa-
 +
cın kək boqazı zədələnir. M y 6a-
 +
rizətədbirləriz: əkin zamanı
 +
saqlam kək yumruları secmək, onları
 +
pestisidlərlə iqiləmək, yuksək dozada
 +
:forlu-kaliumlu gubrələr vermək,
 +
SO.-a davamlı sortlar becərmək və s.
 +
FİTOHELMİNTLƏR, fitone-"
 +
matodlar — nematodlar (girdə
 +
qurdlar) sinfindən bitkilərdə para-
 +
zitlik edən qurdlar, F.-in coxu (məs,,
 +
cuqundur nematodu, butqda nematodu)
 +
bitkilərin nematod xəstəliklərinə
 +
kutləvi Yoluxmasına səbəb olur.
 +
FİTOHELMİNTOLOGİYA (filo...
 +
-- helmintologiya), fitonemato-
 +
Dologiya, aqronomik hel-
 +
mintologiya — helmintologiya-
 +
nın bir bəlməsi: fitohelmintləri,
 +
yə”ni bitki parazitləri olan girdə
 +
(həlqəvi) qurdları (nematodları) 6)-
 +
rənir, onlara və, onların terətdiyi
 +
bitki xəstəliklərinə qariı muba-
 +
rizə. tarı imləyib hazırlayır.
 +
F. yalnız 20 əsrdə inkipaf etməyə
 +
balamıtdır.
 +
FİTO HORMONLAR (fito...-H hor-
 +
monlaru, bitki hormonları
 +
—bitki daxilində cuzi miqdarda əmə-
 +
lə gələn birləpqmələr. Bitkilərdə boy
 +
və inkitpaf proseslərini nizamlayır.
 +
 +
 +
F. qurulut və tə”sir xususiyyətləri- R
 +
 +
 +
nə gərə fərqlənir. Bitkilərin bəyu-
 +
məsini sur”ətləndirən (auksinlər,
 +
hibberellinlər, sitokininlər) və lən-
 +
 +
 +
“gidən (abstsiz turpusu) F. olur.
 +
 +
 +
FİTOCORRAFİYA (fito...-- coqra-
 +
fiya)—bax Bitki coqrafiyası.
 +
 +
FİTSRӦY (Enqqou) Robert (5.7.1805,
 +
folk qraflıqı—
 +
 +
 +
Ampton-holl, So
 +
30.4.1865, Norvud, Surrey qraflı-
 +
qı)—ingilis hidroqrafı və meteoro-
 +
 +
 +
loqu. Vitse-admiral. 1831—36 illər-
 +
də c“Biqlə gəmisində okeanoqrafiya
 +
ekspedisiyasına (C. Darvinin nili-
 +
rakı ilə) baicılıq etmiidir. Bu
 +
ekspedisiya zamanı Pataqoniya, Odlu
 +
Torpaq sahillərinin və Magellan bo-
 +
qazının xəritəsi tərtib edilmiidir.
 +
FİTSCERALD (Rkqreqa14) Ella
 +
25.4.1918, Virginiya :it., Nyuport-
 +
 +
yus)—amerikan zənci caz muӱqənnisi.
 +
İlk dəfə 1934 ildə cıxıi etmii,
 +
C. Uebbin caz ork.-nin solisti (1934—
 +
39), həmin ork.-in rəhbəri (1939—42)
 +
olmupdur. Əzunun bəstələdiyi €E.-
 +
tisket, e-tasketə mahnısı (1938 ildə
 +
qrammofon valına yazılmızndır) ona
 +
geniti pəhrət qazandırmındır. :
 +
gərkəmli caz ustaları (L. Armst-
 +
ronq, E. Ellinqton, K. Beyzi) ilə cı-
 +
xı1I etmiii, ccazın bir nəmrəli le-
 +
RHCH? kimi tanınmındır. 1946 ildən
 +
mӱntəzəm surətdə televiziya pyouları,
 +
radio proqramları, caz festivalla-
 +
rının iptirakcısı olmudur. 1955
 +
ildən (“Caz filarmoniyadamg və Caz
 +
axtamıq qruplarının heyətində) Av-
 +
ropa əlkələrində qastrol konsertləri
 +
 +
 +
 +
 +
 +
—
 +
 +
 +
ilə cıxın edir. Kino və dram artis-
 +
ti kimi də tanınmıdır.
 +
COMTCUEPAHA (Fitzgerald) Frensis
 +
Skott (24.9.1696, Minnesota iqtatı,
 +
Sent-Pol — 21.12.1940, Hollivud) —
 +
amerikan yazıcısı. “Cənnətin bu ta
 +
yındam (1920), *Gəzəllər və məhkumlar?
 +
(1922) romanları amerikan ədəbiyyə
 +
tında citirilmini nəsilə haqqında
 +
ilk əsərlərdəndir. 4“Beyuk Getsbi
 +
(1925), “Gecə nəvaziplidirq? (193-
 +
romanlarında burjua cəmiyyətini:
 +
mənəvi eybəcərliyi, antihumanist ma-
 +
hiyyəti gəstərilir. Hollivud həya-
 +
tından bəhs edən cSonuncu maqnatə
 +
(nətpri 1941, bitməmitdir) sosial-si-
 +
yasi romanı, novellaları, xatirələ-
 +
ri var. Bə”zi hekayələri Azərb. dili-
 +
nə tərcumə edilmiyiydir.
 +
 +
 +
Əsəri: İzbr. proizv . t. 1—3, M.,
 +
77—79.
 +
Di Əd. Qorbunov A. N., Romanı F.
 +
S. Fiidjeralhda, M., 1974:Lidski "
 +
O. A., Skott Fiidjeralıd. Kiev-. 1982,
 +
 +
 +
İFA (Federation Internationale de
 +
P. Association — FIF A)— Beynəl-
 +
 +
 +
Football
 +
tbol Federasiyası. 1904 ildə
 +
xalq Futbol derasiy ə"
 +
 +
 +
Parisdə yaradılmındır. |
 +
Dilə (1976) Surixdədir ( İsvecrə).
 +
152 milli fenerasiyanı birlətdirir
 +
(1984). SSRİ utbol Federasiyası
 +
1946 ildən FİFA-nın uzvudur.
 +
FİXTE (Eqshte) İohann Qotlib (19.5.
 +
1762, Rammenau—29.1.1814, Berlin)—
 +
alman klassik idealizminin numayən-
 +
dəsi. Silki imtiyazları tənqid etmiit,
 +
Almaniyanın birlətdirilməsi ideya-
 +
sına tərəfdar olmuldur. 4“Praktikə
 +
fəlsəfənin—əxlaqın, dəv lət-huquq qay-
 +
dalarının əsaslarını vacib saymı,
 +
lakin cpraktikanı yelimə N
 +
x n fəaliyyətinə muncər :
 +
pqturuz. f gərə fəlsəfə butun elmlə-
 +
in bunəvrəsi, yə”ni elm haqqında tə -
 +
lim (celm tə”limi?) olmalıdır. F.
 +
Kantın mpey əzundəzt təlimindən im-
 +
tina etmil və idrakın butun ma-
 +
larını təkcə subyektiv idealist bap1-
 +
lanqıcla izah etməyə calımmındır.
 +
Onun fikrincə, filosof hər hansı
 +
mutləq subyekti fikrinə gətirir, onu
 +
sonsuz fəal hərəkətlə tə min edir,
 +
o da aləmi yaradır. F.-nin baptlan-
 +
qıc 4“Məniz nə fərdi “Mənə, nə
 +
də Spicozanın irəli surluyu substan-
 +
siya deyil, o yalnız iquurun mə nə-
 +
vi fəaliyyətidir. F.-Yə gərə nəzəri
 +
fəlsəfə 4“Məng və cqeyri-Mənəi əsas
 +
geturərkən onları bir-birinə qarpı
 +
qoyur. F. varlıq və təfəkkur Kateqo-
 +
riyaları sistemini vfikrə gətirməkə,
 +
aqariqı qoymaqı, csintezlətdirməkə
 +
kimi əzunəməxsus metodu İLƏ İNKİ-
 +
iaf etdirmitdir. F. həqiqəti bila-
 +
vasitə aqıl ilə seyr etməyi (yə”ni
 +
cintellektual intuisiyanız) aqıllı
 +
idrak orqanı sayırdı. həyatının
 +
son illərində obyektiv idealizmə dor-
 +
ru meyl etmitdir. F. ez etikasında
 +
insanlara muyəssər azadlıq dərəcəsi-
 +
ni fərdi mudriklikdən deyil, fərdin
 +
mənsub olduqu tarixi dəvrdən asılı
 +
edir. Marksizm-leninizm klassikləri
 +
F. tə”liminin mӱtərəqqi və murtəce
 +
cəhətlərinin təhlilini vermiiylər.
 +
:4 erman T. İ., Filosofil
 +
bəzı, M., 1962: andengo P. P., Fi-
 +
losofil Fixte i sovremennosth, M.. 1979:
 +
Oeq transzendentale Gedanke, Die gefen”
 +
vartige Darstellung der Philosophie Fich-
 +
 +
 +
tes, hrsg. V. K. Hammacler, Hamb., 1981.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
FİCİ (E:y|:).
 +
 +
Cmumi mə”lumat, Okeaniyada, Fi-
 +
ci a-rında devlət. Millətlər Bir-
 +
Liyinin tərkibindədir. Sah, 18,3 min
 +
gm?, Əh. 657 min (1983). Paytaxtı Su-
 +
va ip1.-dir. F. inzibati cəhətdən 4 ma-
 +
hala bəlunur.
 +
 +
Dəvlət quruluiyu. Mustəqil dev-
 +
lətdir. 1970 il Konstitusiyası quvvə-
 +
dədir. Dəvlət bacısı B, Britaniya
 +
kralicasıdır.: onu gen.-qubernator
 +
təmsil edir. Qanunverici orqan iki-
 +
palatalı (senat və nӱmayəndələr pa-
 +
latası) parlamentdir. İcra hakimiy-
 +
Yətini bal nazirin baqicılıqı ilə
 +
həkumət həyata gecirir.
 +
 +
Təbiət. Fici arxipelaqı 300-dən
 +
 +
 +
artıq adadan ibarətdir: ən bəyukləri
 +
 +
 +
Viti-Levu və Vanua-Levudur. İri ada-
 +
lar vulkanik, xırda adalar mərcan
 +
mənpəlidir. Maks. hund. 1322 m (Vi-
 +
ti-Levu a.-nda). Faydalı qazıntıla-
 +
rı: manqan, mis, dəmir, gumuli və
 +
sing filizləri, qızıl. İqlimi oke-
 +
an tipli rutubətli tropikdir, Or-
 +
ta temp-r yanvarda 25”C, iyulda 232S-
 +
dir. İllik yaqıntı 1500—4000 mm.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
- — = "Blu sil —Taxombia — —
 +
R = : — — — —  — —:
 +
ar amaya,
 +
ö——— sr”: yyd-16y, a. =
 +
 +
 +
—ı === ——
 +
Uu  —= lin
 +
ln - ——— r
 +
= “aləm?
 +
 +
 +
“qın d Me) blə
 +
ə —.— çə —
 +
—/?a” —— yr i
 +
na vəyə “r iə —
 +
 +
 +
çə onan 03
 +
 +
 +
5 —y monov—” -
 +
o a İnolo)vz—a
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ə. ə — ——a—(——
 +
ə ƏMUŞLLUL—
 +
 +
 +
Muxdlnos,
 +
 +
 +
c
 +
uvana-İray-a.—
 +
—  duuu, -
 +
 +
 +
= FİLYER-DİSKAU
 +
 +
 +
Tez-tez qasırqa və zəlzələlər olur.
 +
Ən bəyӱk cayları Viti-Levu a.-ndadır.
 +
Əsasən, qırmızı torpaqlar yayılmın-
 +
dır. Rutubətli tropik meiələr və
 +
savannalar ustundur.
 +
 +
Əhali. Əhalisi Hindlilər (təqr.
 +
317 min) və ficililərdir (təqr. 282
 +
min) təqr. 10 min nəfər metis var
 +
(1982). Avropalılar (ingilislər və 6.)
 +
da yapayırlar. Rəsmi dil ingilis di-
 +
lidir. Dindarlarının yarıdan coxu
 +
xristian, təqr. 4096 -i Hinduist, qa-
 +
lanları mӱsəlmandır, ən”ənəvi dini
 +
ettiqadlarını saxlayanlar da var.
 +
İpiləyən əhalinin təqr. 5094 -i k.t.-nda
 +
calınır (1978). Orta sıxlıq 1 km?-
 +
də 36 nəfərdir (1982). Əsas ppəhərlə-
 +
ri: Suva (təqr. 75 min: 1978), Lauto-
 +
ka, Lambasa və s.
 +
 +
Tarixi mə”lumat. Adaları avro-
 +
palıların kəif etdiyi dəvrdə (Hol-
 +
land A. Tasman 1643, ingilis C. Kuk,
 +
1774) yerli əhalinin sosial-iqtisa-
 +
di munasibətləri ibtidai-icma quru-
 +
lupyunun daqılması ilə səciyyələnir-
 +
di. 1835 ildə adalara ingilis missio-
 +
nerləri gəldilər. F. 1874 ildə İnxil-
 +
tərənin muӱstəmləkəsinə cevrildi. 1970
 +
iloktyabrın 10-da F. Millətlər Bir-
 +
liyi tərkibində mustəqillik qazandı.
 +
BMT-nin ӱzvӱdur (1970). 1974 ildə
 +
SSRİ ilə diplomatik mӱnasibətlər
 +
 +
 +
yaratmıtdır.
 +
 +
Təsərrufat. F. aqrar əlkədir.
 +
İqtisadiyyatında xarici (xususilə
 +
Avstraliya) kapital ustundur. K.t.-na
 +
yararlı torpaqlar ərazinin təqr.1/10-
 +
ini təpkil edir. Əsasən, kokos pal-
 +
ması və ipəkər qamını becərilir.
 +
Həmcinin banan, qəhvə, kakao, kaucuk-
 +
lu bitkilər, pambıq, tropik meyvə-
 +
 +
| lər, cəltik, qarqıdalı,
 +
kalıipyq, batat və s. yetiti-
 +
dirilir. Heyvandarlıqla
 +
məptul olunur. Arac tə-
 +
daruk edilir. Balıq ov-
 +
lanır. Sənayesi zəif-
 +
dir. Əsas sahəsi mə”dən
 +
sənayesidir. K.t. xamma-
 +
lını e”mal edən, sement
 +
və taxta -palban muəssi-
 +
sələri, gəmi tə”miri
 +
emalatxanaları var. D.
 +
Y.-larının uz. 644 km, av-
 +
tomobil yollarının uz:
 +
2400 km-dir (1978). Də-
 +
niz portları: Suva, Lau-
 +
toka, Levuka. Beynəl-
 +
xalq aeroport var. PTəkər,
 +
KOGOS Yarı, kopra, qızıl
 +
vəs, ixrac olunur. Əp-
 +
zaq, mampmın və avadan-
 +
= lıq, Yanacaq və s. idxal
 +
edilir.
 +
 +
. ticarəti, əsa-
 +
sən, I. Britaniya, Avsta
 +
raliya, Yeni Zelandiya
 +
ilədir. Turizm inkipaf
 +
edir. Pul vahidi F. dol.
 +
larıdır.
 +
 +
Maarif. Təhsil
 +
dəti ibtidai məktəblərdə
 +
(icbari) 8, orta məktəb-
 +
lərdə 6 (244) ildir.
 +
Suvada un-t (nəzdində
 +
kitabxana), (pəhər kitab-
 +
xanası, milli arxiv,
 +
Fici muzeyi və s, var.
 +
İngilis dilində gӱndə-
 +
lik 4“Fici tayms qəzeti
 +
cıxır. Radio veriliin-
 +
ləri levlətin sərənca.
 +
mındadır. |
 +
 +
 +
mud-
 +
 +
 +
573
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Əd." Avstralil i Okeanil. İstoril,
 +
əkonomika, ətnoqrafil, M., 1978, Avsta
 +
ralil i Okeanil, M., 1981 (seril *Stranı
 +
i narodı).
 +
 +
 +
FİCİ DƏNİZİ (Ey1y:)—Sakit okea-
 +
nın c. tropiki hissəsinin bur rayonu,
 +
Fici, Yeni Kaledoniya, Norfolk,
 +
Yeni Zelandiya və Kermadek a-rı ara-
 +
sında yerlətir. Sah. 3177 min km?-
 +
dir. Bu sahədə Yerlətən dərin cekək-
 +
liklə əlaqədar iqərti olaraq Dəniz ad-
 +
ən orta dərinlik 2740 m, maks.
 +
M.
 +
 +
FİCİLİLƏR—Fici a-rının yerli.
 +
əhalisi, xalq. Təqr. 2 min nəfər-
 +
dir (1982). Fici dilində danınır-
 +
lar. Dindarları xristiandır) ən”ənə-
 +
vi dini e”tiqadlarını saxlayanlar
 +
da var. F. adaların digər xalqları
 +
ilə birlikdə mustəmləkə aqalırına
 +
qariı uzun muddət mubarizə apar-
 +
mıiplar. ƏKincilik, meyvəcilik və
 +
balıqcılıqla məpeul olurlar.
 +
 +
FİMY HUK (Eh Noek)—CAR-da Key-
 +
ptaun 11. yaxınlıqında təqr. 10 min
 +
il bundan əvvəl yaamınd, muasir
 +
butmen irqinə məxsus cizgiləri olan
 +
insan skeleti tapılmıiy (1927) yayta-
 +
yıii məntəqəsi. |
 +
 +
FİMYER (Eyzeheq) Emil German (9,10.
 +
1852, Eyskirxen—15.7.1919, Berlin)—
 +
alman kimyacısı (uzvi-kimya), bio-
 +
kimyacı. Peterburq EA əcnəbi M. Ya-
 +
vu (1899). Nobel mukafatı laureatı
 +
(1902). Munxen (1879), Erlangen (1882),
 +
 +
 +
Vurtsburq (1885) və Berlin (1892) un-t-
 +
 +
 +
lərinin əə F.-in ilk tədqiqatla-
 +
rı fenilhidrazinin, purin birləi-
 +
mələrindən—kofein, teobromin, ade-
 +
nin və quaninin sintezinə aiddir.
 +
Dietilbarbitur turpusunun (yuxu dər-
 +
manı barbital) sintezini həyata ke-
 +
cirmip, sulu karbonların rasional
 +
formulunu muəyyənlətidirmiiy və no-
 +
menklaturasını yaratmıtidır. Uzum
 +
və meyvə ipəkəri sintez etmiiy, qluko-
 +
zidlərin sintezi metodunu vermiii-
 +
dir. F. kimyəvi maddələrlə ferment-
 +
lər arasında molekulyar konfiqura-
 +
siya oldukunu muəyyənlətdirmiy və
 +
sintezdə biokatalizator-fermentlərə
 +
dən istifadə etmiidir. F. amintur-
 +
iquların efir metodu ilə analiz usu-
 +
lunu yaratmı:1, valin, prolin və oksi-
 +
prolini kətif etmiindir. Təcrubi yol-
 +
la aminturiqu qalıqlarının peptid
 +
rabitəsi ilə birlətidiyini gəstəri:
 +
iti, zӱlalların hidrolizindən alınan
 +
peptidlərlə sintetik polipeptidlər
 +
arasında oxtparlıq olduqunu gəstər-
 +
mil və 18 uzvlu polipeptid sintez
 +
etmipdir. F. uzvi-kimyacılar məktə-
 +
bi yaratmıidır.
 +
 +
Əd. Pamin A. N., Əmilh Qerman
 +
Fijtler, Jurnal Vsesogoznoqo ximiceskoqo
 +
O rmestai im. D. İ. Mendeleevaə, 1975, t.
 +
FİİYER (Eyssheq) Robert (d. 9.3.
 +
1943, Cikaqo, ABİ1)— Amerika ppahmat-
 +
cısı, beynəlxalq qrossmeyster (1958).
 +
1972—75 illərdə dunya cempionu (B.
 +
V. Spasskiyə qalib gəlmitdir). A.Y.
 +
Karpovla yarıtdan boyun qacırdırı
 +
ucun cempion adından məhrum edil-
 +
mimpdir. 1962—71 illərdə bir sıra
 +
beynəlxalq turnirlərin qalibi ol-
 +
mutdur. Dunya cempionu adını alan-
 +
dan sonra rəsmi pahmat yarınların-
 +
da iitirak etmir.
 +
FİİYER-DİSKAU (Eyssheq-OzyezKkai)
 +
Ditrix (d. 28.5.1925, Berlin)—alman
 +
(AFR) mutənnisi (bariton). 1948 il:
 +
 +
 +
.dən Berlin iiəhər opera truppasın-
 +
 +
 +
074
 +
 +
 +
OHUEP-TPOTHH CHHTE3H
 +
 +
 +
 +
 +
 +
da cıxınt edir. F.-D. bir cox opera
 +
teatrlarında (Bayroyt, Zalsburq, Mi-
 +
lan) oxumunt, mə”təbər musiqi festi-
 +
vallarının iitirakcısı olmutdur.
 +
Partiyaları: Don Juan (“Don Juanə,
 +
V. Motsart), Rodriqo (4Don Karlosə,
 +
C. Verdi), Volfram, Amfortas (4Tan-
 +
geyzerə, *Parsifalı, R. Vaqner), Vil-
 +
helm Tell (“Vilhelm Tellə, C. Rossi-
 +
ni), Matis (“Rəssam Matisə, P, Hin-
 +
demit), Votsek (“Votsekə, A. Berq)
 +
və s, F.-D., həmçinin kamera musiqi-
 +
si, xususilə F, PTubert, H. olar,
 +
eləcə də R. PPuman və İ. Bramsın mah-
 +
nılarının ifacısı kimi məihur-
 +
dur. 20 əsrin gərgəmli MYFƏHHH TƏPHH-
 +
dən olan F.-D. bir cox əlkədə, o
 +
cumlədən SSRİ-də (1977) qastrolda
 +
olkuldur.
 +
FİYYER-TROPİY SİNTEZİ—doymuti
 +
karbohidrogenlər qarıpıqını (əsasən
 +
maye karbohidrogenləri) almaq ucun
 +
texniki usul.
 +
la ın 1/100-nə, ya-
 +
xudszyaonun 1/10-nə bərabər xırda pul.
 +
FINDIQ (Corylus) — Hə
 +
lər (genipq mə”nada tozaqacıkimilər)
 +
fəsiləsindən yYarpaqı təkulən kol,
 +
ə zən aqac cinsi. Cicəkləri ayrıcin-
 +
siyyətlidir. Meyvəsi biryuvalı, bir-
 +
toxumludur. Avropa, Asiya və PTima-
 +
li Amerikanın mepə zonasında 20-
 +
dək, SSRİ-də 7, o cӱmlədən Azərb.
 +
SR-də 3 nəvu mə”lumdur. SSRİ-nin
 +
Avropa hissəsində geniiy yayılmınn
 +
adi və Ya meppə F.-ı (S. auePapa)
 +
beyuk təsərrufat əhəmiyyətinə malik-
 +
dir. 80 ilədək yapayır. Azərb.SSR-
 +
də PTəki-Zaqatala zonasında bar-
 +
ları var. Qafqazda adi F.-dan əlavə
 +
ayı F.-ı, Kolxida F.-ı və Pont F.-ı
 +
bitir. Qafqaz və Krımda iri və ya
 +
Lombardiya F.-ı becərilir.
 +
FINDIQYIRAN MAİYI N —fındıq
 +
Yıqmaq ucun k.t. mapını. F.m. cər-
 +
civə, Yan qollar, budaqtutucular, sə-
 +
rən-yıqan transportyorlu baraban, bun-
 +
ker, vibrator, hidrosistem və s.-dən
 +
ibarətdir. Matın iki yan qolu ilə
 +
fındıq kolunu tutub 3—5 san silkə-
 +
ləyir. Tekulən fındıqlar bunkerə
 +
yYıqılır. Mapınla saatda 40 kolun
 +
fındıqını yıqmaq olur.
 +
FINDİQTƏMİZLƏYƏN MAYYIN—
 +
təzə fındıqı qərzəkdən təmizləyən
 +
mapın. Bax Qərzəktəmizləyən mptmın.
 +
FINDIQCIQ (pişiya),, xırda
 +
ındıq—apokarp meyvənin (məs,,
 +
qaymaqcicəyi) birtoxumlu acılmayan
 +
meyvəsi. Bə”zən baiqa xırda birto-
 +
xumlu meyvələri, həmcinin sumurgən
 +
və dodaqcicəklilər fəsilələrindən
 +
eremlər və sudləyənkimilər fəsi-
 +
ləsindən merikarpları da,
 +
eləcə də bitkinin yarpaq və gevdəsi
 +
ӱzərində cuӱculərin zədələdiyi yerdə
 +
əmələ gələn iparabənzər və Ya ətli fır-
 +
ları da (məs., palıdda murəkkəb
 +
F.-ı) adlandırırlar (bax Mey-
 +
və, Fırlar,
 +
FIR KƏKLİK—bax Ularlar
 +
FIR GƏNƏLƏRİ, dərdayaqlı
 +
gənələr (Tetrapodili)—akapndbop
 +
gənələr dəstəsindən hərumcəyəbənzər
 +
cucu fəsiləustu. F.g. cox xırdadır
 +
(0,1—0,6 mm). 2 cut qabaq ətrafı var,
 +
iki arxa ətrafı reduksiyaya utra-
 +
mhıtpdır. Aqız aparatı sorucudur. Qə-
 +
nəffus orqanı və gəzləri yoxdur.
 +
.G.-NİN coxu, xususilə Eqyorhuez5
 +
cinsindən olan nəvlər (armud gənəsi,
 +
alma fır gənəsi və s.) bitkidə mux-
 +
təlif fırlar əmələ gətirir, bunla-
 +
 +
 +
rın icərisində yatayır və coxalır-
 +
lar. SSRİ-də 150-dək, o cӱmlədən
 +
Azərb.SSR-də 20-dək nevu mə”lumdur.
 +
Bir coxu meyvə və bostan bitkilərinə,
 +
tənəyə, həmcinin mepə aqaclarına zə-
 +
rər vurur, digəri bitkilərdə virus
 +
xəstəliyini yayır. Gizli həyat tərzi-
 +
nə gərə F.g. ilə mubarizə cətindir.
 +
FIR NEMATODU (Məeyoydorupe ppa-
 +
qlop1) — nematodlar sinfinin tilen-
 +
xidlər dəstəsindən parazit qurd. Bit-
 +
ki keklərində parazitlik edib, dəyir-
 +
mi fırlar əmələ gətirir. Bədəninin
 +
uz. 1,5—2 mm-dir. ırda yapayan
 +
dimi fərd 2000-dək yumurta qoyur.
 +
Yumurtalardan cıxan mikroskopik
 +
surfələr qontpu bitkilərin kəklərini
 +
yoluxdurur, yaxud ana fırın yanın-
 +
da xususi fır əmələ gətirir. Kutlə-
 +
vi coxaldıqda bitkilərdə fır nemato-
 +
dozu bat verir. Məhsulu 40—6076
 +
azaldır. F.n. ilə mubarizədə nemato-
 +
sid preparatından istifadə olunur.
 +
FIRLADICI MOMENT—fırla-
 +
nan cismin bucaq sur”ətini dəyiidi-
 +
rən xarici tə”sir əlcusu. Həmin cis-
 +
mə tə”sir edən quvvələrin fırlanma
 +
oxuna nəzərən momentlərinin cəbri
 +
cəminə bərabərdir. Mə"
 +
 +
 +
cismin fırlanma oxuna nəzərən əta-
 +
lət momenti, E isə cismin bucaq tə”-
 +
cilidir (bax Quvvə momenti, Fır-
 +
lanma Hərəkəti). F.m. təqsiri ilə
 +
cismin fırlanması saat əqrəbinin
 +
hərəkət istiqamətindədirsə (əksinə-
 +
dirsə), F.m. vektoru mutpahidəcidən
 +
əks tərəfə (mutpahidəciyə) yenəlir.
 +
FIRLANAN SOBA, borulu so-
 +
b a—ufuqi və ya bir qədər maili, si-
 +
lindrik formalı sənaye sobası: gəv-
 +
dəsi uzununa oxu ətrafında fırla-
 +
nır. Tozvarı, bərk, maye və qaz yana-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
GT...
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ə iə
 +
X -AK 1415
 +
üzər" Dar -T
 +
 +
 +
I
 +
L
 +
 +
 +
2—
 +
I ə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ən r dn)
 +
Ha
 +
 +
 +
- = -
 +
Onu uu İtAno
 +
 +
 +
caqla iləyən, habelə elektrik qızdı-
 +
rıcılı F.s.-lar vardır (aipək.). So-
 +
banın gəvdəsi fırlandıqca oradakı
 +
xammal (və ya mə”mulat) yavaiy hərəkət
 +
edərək qızır. Xammal birbaiya, mu-
 +
fel divarı vasitəsilə və ya kombinə-
 +
li iəkildə qızdırılır. Qızdırıcı
 +
(dəymə və iitamplama ucun metal pəs-
 +
tahlar qızdırılır), termik (metal
 +
məmulatın termik e”malı ucun), bi-
 +
ilirmə (klinker, filiz, qeyri-filiz
 +
materiallar ucun) və s. F.s.-lar məv-
 +
uyaayp. Yə. 50—230 mm, diametri 3—
 +
7,5 m-dir: məhsuldarlıqı saatda 150
 +
t-a catır.
 +
FIRLANRIC—mexanizmin iki his-
 +
səsini birlətdirən və onlardan hər
 +
birinin o birisindən asılı olmaya-
 +
raq əz oxu ətrafında fırlanmasına
 +
imkan verən bənd: məs., quyu qazılar-
 +
kən qaldırıcı mexanizm ilə qazıma
 +
aləti arasındakı oynaqlı bənd.
 +
FIRLANMA QAZIMASI — neft-
 +
qaz, iqaxta və s. quyuların qazılmasın-
 +
da tətbiq edilən qazıma usulları.
 +
F.q.-na rotorla qazıma, quyudibi
 +
qazıma muhərrikindən istifadə etmək-
 +
lə qazıma (bax Turbin qazıması) da-
 +
xildir. Bax həmcinin Qazıma.
 +
FIRLANMA HƏRƏKƏTİ —nəqtələ-
 +
rinin trayektoriyasının mustəviləri
 +
 +
 +
ra Rin 2 x —j ə ə
 +
Zən mə  İ 7 ə ə a
 +
==) İİ İb.) —-——— ”—.”  — —KDu
 +
I v) = ri -— əd
 +
2 (31,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
7 7 day
 +
 +
| d FE emr "Xal". həs
 +
 +
yəs 11 ei ə
 +
 +
— ” R “ə V çi Rə ur mur At. q ə Kə ” “ ə a əs kr *
 +
 +
 +
fırlanma oxuna perpendikulyar olan
 +
və mərkəzləri bu ox uzərində yerlə-
 +
1pən cevrəni cızan cismin hərəkəti.
 +
İki nəvdur: tərpənməz ox və tərpənməz
 +
nəqtə ətrafında F.H. Nəqtə ətrafın"
 +
da hərəkətə zamanın hər hansı anı
 +
ucun ox ətrafında sonsuz kicik F.H,
 +
kimi baxmaq olar. Cunki, Hər sonsuz
 +
kicik zamanda fırlanan cisimdə elə
 +
dӱz xətt var ki, onun nəeqtələrini tər-
 +
pənməz getӱrmək mumkundur. Bu xəttə
 +
ani fırlanma oxu, ətrafında fır-
 +
landıqı nəqtəyə cismin fırlanma
 +
mərkəzi deyilir və bu, ani fırlanma
 +
oxu ӱzərindədir. / anında F.H.-nin
 +
 +
 +
dt ?
 +
Umumi halda sə qiymət və is-
 +
 +
 +
bucaq sur”əti 22 = bucaq təcili
 +
 +
 +
— dü
 +
 +
 +
— — ü
 +
 +
 +
dt
 +
tiqamətcə dəyitir, fırlanma oxu uçzə-
 +
rinə dutqur və istiqaməti saq vint
 +
qaydasına əsasən tə”yin edilir. Cis-
 +
min ox ətrafında F.H.-nin diferen-
 +
sial tənliyi
 +
do)
 +
dt.
 +
iəklindədir (M—fırladıcı moment,
 +
Y—cismin fırlanma oxuna nəzərən
 +
ətalət momentidir).
 +
FIRLAR (lat. raPa—murəkkəb fın-
 +
dıqcıqı),sesidilə r—xususi nəv
 +
terədicilərin bitki orqanlarında
 +
əmələ gətirdiyi yerli patoloji yeni-
 +
tərəmələr. Onurqasızların tərətdiyi
 +
F. bəzən zoosesidi, gəbələklə-
 +
rin tərətdiyi F. isə mikosesi-
 +
di adlanır. FƏ.-ın meydana gəlməsi
 +
hallsgenez, terədicisi isə hallogen-
 +
lər adlanır. Viruslar, bakteriyalar,
 +
gebələklər, nematodlar, parazit həyat
 +
tərzi gecirən cuculər F.-ın tərədi-
 +
ciləridir. Bir cox F.-ın tərədici-
 +
= ləri k.t.-na və meyiə
 +
4 təsərrufatına bəyuk
 +
zərər vurur. Bə”zi F.-
 +
ın tərədiciləri alaq-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
— lara qarqı bioloji
 +
FEL mubarizədə istifadə
 +
-——4 olunur. |
 +
Lə FIRLI DONUZLAR
 +
 +
( Phacochoerus) — no-
 +
 +
 +
nuzlar fəsiləsindən gəviəməyən cut-
 +
dırnaqlı heyvan. Erkəklərin batı-
 +
nın Yanlarında ziyiləbənzər dəri
 +
tərəmələr (fırlaru var (adı da bu-
 +
ralandır). Seyrək qıllarla ertulu
 +
bədəninin uz. (quyruqsuz) 1,5—1,9 M,
 +
Hund. 65—85 sm-dir. Ust cənəsində
 +
iri, Yuxarıya əyilən kepək diiləri
 +
var. 1 nəvu (RH. ae(h:or:siz) yalnız
 +
Afrikada Bəyuk CəhpanaH c.-a yayıl-
 +
mıtdır. Bitki və Heyvan məniəli yem
 +
Yeyir. F.d. ətinə və dərisinə gərə
 +
onlanır.
 +
 +
FIRTINA—Bofsrt ikalasına gərə
 +
gucu 9 bal və sur”əti 20,8—24,4 m/san
 +
olan kӱlək. Kuləyin gucu 9 baldan
 +
artıq olanda iqiddətli qasırqa adla-
 +
nır. Adətən, quruda daqıntılara və
 +
dənizdə gӱclu dalqalanmaya səbə
 +
olur. F.-nın yaranması siklonlarla
 +
əlaqədardır.
 +
 +
 +
“FIRTINA VƏ TƏZYİQə (“5 kaq
 +
 +
 +
ipad Oqapuz)—18 əsrin 70—80-ci il-
 +
lərində Almaniyada ələbi hərəkat.
 +
Adı alman dramaturqu F. M. Klin-
 +
gerin eyniadlı əsərindən geturul-
 +
mutidur. *F. və T.ə feodal geriliyi
 +
və despotizminə, klassisizm esteti-
 +
kası ehkamlarına qariı cıxır, ya-
 +
radıcılıq azadlıqı, milli incəsə-
 +
nət ideyalarını irəli surur, guӱclu
 +
 +
 +
FYODOROV
 +
 +
 +
075
 +
 +
 +
————€“— .——Üəəaəaaaa aa a ————— — — — — —..——
 +
 +
 +
xarakter və ehtirasların təsvir olun:
 +
 +
 +
masını tələb edirdi. 4“F. və T.əin
 +
əsas nəzəriyyəcisi İ. Herder, gərkəm-
 +
li nӱmayəndələri isə gənc İ, V. Ge-
 +
 +
 +
zə . PTiller, H. Burger, İ. Foss
 +
Y. Lents, H. Vaqner, 6. ian x.
 +
HiyöaprT idi. :
 +
 +
FIRTINA QUİYLARI (RqosePaqi-
 +
formes)— nənna qulpları dəstəsi. 24
 +
cinsə mənsub 94, SSRİ-də 13 nəvu var.
 +
Dimdiyinin ucu qarmaqiəkillidir:
 +
barmaqları uz-
 +
mə pərdəsi ilə
 +
birlətmi itidir.
 +
Qanadları uzun,
 +
dar və sivri-
 +
dir. Lələklə-
 +
ri sıx tuklu-
 +
dur. Bədəninin
 +
uz. 15 sm-dən
 +
105 sm-dək olur.
 +
Yaxtı ucur və
 +
uzur, bə”zi nəv-
 +
ləri suya yaxtı
 +
San vurur. Xu-
 +
susi quruluilu
 +
qanadı F.q.-nın
 +
saatlarla dəniz
 +
uzərində qanad
 +
calmadan suzməq
 +
sinə imkan yara-
 +
dır. Quru ilə
 +
əlaqəsi yalnız
 +
coxalma zamanı
 +
olur. Antarktika ətrafından, yaxud
 +
Subantarktikadan Berinq dənizinə-
 +
dək uzaq yerlərə kecur. Monoqam-
 +
dırlar. Xırda F.q. 2—3 illiyin-
 +
də, iriləri O—10 illiyYİNDə co0-
 +
xalmaqa balayır. Koloniyalarla )y-
 +
 +
 +
valayır. 1 yumurta qoyur. Dəniz onur-
 +
qasızları,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
lıq və s. ilə qidalanır.
 +
FIRFIRA—bax Kiroskop.
 +
FIRCA—kətan, kaqız və ya baltpqa
 +
bir əsasın ӱzərinə rəng vurmaq ucun
 +
alət. F.-lar muxtəlif heyvanların
 +
(Sibir sicovulu, porsuq, əkuz, sin-
 +
cab, keci və s.) piydən təmizlənmitt
 +
və qızdırılmın tukundən, Yaxud YU-
 +
nundan hazırlanır. Ən cod tukdən
 +
(məs., donuz tukundən) duzəldilən
 +
F.-lar (dairəvi, yaxud yastı) yarlı
 +
boyakarlıqda, daha uzun tukluləri
 +
isə yapıqiqanlı boyakarlıqda və fres-
 +
gada tətbiq olunur. İtiuclu dairəvi,
 +
yumiaq F.-lardan (sincab, porsuq, qum
 +
sicanı tuklərindən) akvarel, tempera
 +
və qrafikada istifadə edilir.
 +
FIRCAOTU, cobandaraqrı
 +
(Oyrzasiz)—fırcaotu fəsiləsindən
 +
ikiillik, bəzən coxillik bitki cin-
 +
si. Hund. 0,5—2 m olan otdur. Cicək-
 +
ləri xırda baicıq cicək qrupunda
 +
birləpmindir. Avropada, Asiyanın
 +
c.-unda və 11.-ində, Afrikada 15—20,
 +
SSRİ-də 6, o cumlədən Azərb.SSR-də
 +
Z nevu bitir. Biztuk F. (O. strigo-
 +
5i5) balverən bitkidir. Bir cox nəv-
 +
lərinin qozalarından toxuculuq sə-
 +
nayesində parcaların xovlanmasında
 +
istifadə edilir. Qədimdən mə lum-
 +
Dur. ə ən kn Orta Asiya,
 +
Koım və Qafqazda becərilir.
 +
FİRCAOTU FƏSİLƏSİ (Orrza-
 +
saseae)—ikiləpəli bitki fəsiləsi.
 +
İkiillik, coxillik otlar və bə”zən
 +
yarımkollardır. Cicəkləri, adətən
 +
xırda, sıx baqicıq cicək qrupunda
 +
birləpmitdir. Meyvəsi toxumcadır.
 +
1Pərq yarımkӱrəsində, əsasən, Aralıq
 +
dənizi əlkələrində, Qərbi və PTərqi
 +
Asiyada, TPərqi Afrikanın daqlıq
 +
hissələrində 8—10 cinsi (250-dək He-
 +
 +
 +
By), CCPH-nə 7 cinsi (70 nəvu), O
 +
cumlədən Azərb.SSR-də 5 cinsi (30
 +
nevu) var. Azərb.SSR-də yayılmıtq ən
 +
qiymətli cinsləri qantəpər (Serhaya-
 +
qla), qoturotu (KpaiNa), skabiozadır
 +
(5saIyoza). Dekorativ və dərman bitkisi
 +
kimi Azərb.SSR EA-nın Botanika
 +
baqında bir necə novu becərilir.
 +
FISTIQ (Rardiz) — fıstıqkimilər
 +
fəsiləsindən birevli bitki cinsi.
 +
Hund. 50 m-dək, diametri 2 m-dək olan
 +
aqacdır. PTimal yarımkurəsinin tro-
 +
pikdənkənar vil.-lərində 10, SSRİ-
 +
nə 3, o cӱmlədən Azərb.SSR-də 1 He-
 +
vu—PQərq F.-ı (E. oqyep(a15) var.
 +
Yarpaqları sadə, tamkənarlı, cicək-
 +
ləri ikgicinsiyyətlidir. Kuləklə toz-
 +
lanır. 20—40 yappından toxum verməyə
 +
bailayır. Kəlgəyədavamlı, lakin is-
 +
tisevən bitkidir. 400—500 il yaqtayır,
 +
Beyuk və Kicik Qafqazda, Talıt
 +
d-rında təmiz və qarıpqıq meiələr
 +
yaradır. Dəniz səviyyəsindən 2300 m-
 +
dək yӱksəkliyə qədər yayılmıptdır.
 +
Azərb.SSR-də mepələrin 3295 -i F.-
 +
dan ibarətdir. Oduncaqından mebel
 +
sənayesində, tikintidə, vaqonqayırma-
 +
da, faner istehsalında və s. istifa-
 +
də edilir. Meyvəsi dadlı və yeməli-
 +
dir: texniki yaq alınır.
 +
FISTIQKİMİLƏR FƏSİLƏSİ
 +
(Eadaseae)—ikiləpəli bitki fəsiləsi.
 +
Birevli, muxtəlifcinsli, yarpaqı
 +
təkulən, yaxud həmitəyatıl arac,
 +
bir qismi koldur. Sadə yarpaqları
 +
nəvbəli duzulur. Meyvəsi fındıqca-
 +
dır. Əsasən, hər iki yarımkurənin
 +
(Cənubi Afrikadan bapqa) mulayim,
 +
tropik və subtropik əlkələrində 7—9
 +
cinsi (600-dək neəv), SSRİ-vin həm-
 +
cinin Azərb.SSR-in yabanı flora-
 +
sında 3 cinsi (palıd, fıstıq və
 +
pabalıd) yayılmındır.
 +
 +
FYELD DARLARI, Fiyeld daqr-
 +
ları (norvec dilində (ye1)—Skan-
 +
dinaviya y-a-nda dar massivləri. Səthi
 +
tundra bitkiləri və buzlaqlarla ep-
 +
tulmulp hamar yӱksəkliklərdən və gəl-
 +
lu-bataqlıqlı cəkəkliklərdən iba-
 +
 +
 +
rətdir.
 +
 +
FYӦDOROV İvan, İvan Fyo-
 +
dorovic Moskvitin (təqr.
 +
1510—14.12.1583, Lvov, Onufri mo-
 +
nastırında dəfn edilmipdir)—Rusi-
 +
ya və Ukraynada kitab capının bani-
 +
si. Moskva Kremlində Nikola Qos-
 +
tunski kilsəsində dyakon (aptaqrı də-
 +
rəcəli kepip) olmutdur. 1563—64
 +
illərdə Pyotr Mstislavetslə birlik-
 +
DƏ İLK rus cap kitabı cApostolgu
 +
nəpr etmitdir. Rus kilsəsi tərəfin-
 +
dən cipeytan əməlində ittiham edi-
 +
lib, təqib olunan F. 1566 ildə Lita-
 +
vaya kecmuti, Zabludovoda—getman Q.
 +
A. Xodkevicin malikanəsində yeni mət-
 +
bəə acaraq, 1569—70 illərdə daha iki
 +
kitab buraxmılndır. Burada da kaz-
 +
tolik kilsəsinin təqibinə mə”ruz qa-
 +
lan F. Qalisiyaya kəcmu:i, 1574 ildə
 +
Lvovda “Apostolqu 2-ci nədə Hənip
 +
etmit, ilk rus cap dərs kitabı cBuk-
 +
ə (“Əlifbaqə) buraxmımdır. Onun
 +
1581 ildə Lvovda buraxdıqı € XpoHo-
 +
logiyav əslində cap olunmu:i ilk təq-
 +
vim idi, bu təqvimdə muəyyən tarixlə
 +
baqlı hadisələr haqqında qısa mə”lu-
 +
matlar da verilmitdir. F. hərtərəf-
 +
li inkipaf etmit sənətkar olmupt,
 +
priftləri əzu hazırlamı-, hətta
 +
təkmə usulla top da duzəltmiitdir.
 +
1983 ildə F.-un əlumunun 400 illiyi
 +
genip qeyd edilmit, həmin ili
 +
YUNESKO F, ili e”lan etmitdir.
 +
 +
 +
F YOӦDOROV İvan (?—1733)—rus nə"
 +
niz səyyahı. 1731 ildə eMyrənnəc Tabh-
 +
riilg gəmisində təpykil edilmiiy eks-
 +
pedisiya tərkibində Bolpieretskdən
 +
Nijnekamcatska, 1732 ildə oradan
 +
Dejnyov burnu r-nuna gəlmii, Ratma-
 +
nov və Kruzenitern a-rını tədqiq et-
 +
miidir. Berinq boqazının Amerika
 +
sahillərini ilk dəfə xəritəyə F.
 +
kecurmutidur.
 +
FY DOROV Yevqraf Stepanovic
 +
(22.12.1853, COpenöypr — 21.5.1919,
 +
Petroqrad)—muasir
 +
ız struktur kristal-
 +
loqrafiyanın ba-
 +
nilərindən biri.
 +
Həndəsəci, minera-
 +
loq, petroqraf və
 +
geoloq. Rusiya EA
 +
akad, (1919). Mo-
 +
skva k.t. in-tunun
 +
prof. (1895—1905),
 +
Peterburq mə”dən
 +
in-tunun direktoru
 +
TR (1905 —10) hə coHpa-
 +
əy “ lar prof. olmuii-
 +
dur. “Dӱzgun fiqur sistemlərinin
 +
simmetriyasık klassik” əsərini yaz-
 +
mılidır (1890). Bu əsərdə simmetriya-
 +
nın 230 fəza qrupu haqqında ilk xu-
 +
lasə verilmitdir. 1889 ildə kristal
 +
bucaqlarını əlcmək ucun ikidairəli
 +
qoniometrin layihəsini, həmcinin
 +
kristalların təsvirinin yeni usulunu
 +
təqdim etmitdir. 1891 ildə kristala
 +
mikroskop altında muxtəlif istiqa-
 +
mətlərdə baxmaq və onun optik kons-
 +
tantını əlcmək imkanı verən univer-
 +
sal optik masa (Fyodorov masası)
 +
ixtira etmitpdir. Kristallogimyəvi
 +
analizin batlanqıcını qoymutdur.
 +
€ Yeni həndəsəmnin bə”zi məsələlərini
 +
ipləyib hazırlamındır. Universal
 +
teodolit metodunu ilk dəfə F. təsvir
 +
etmipdir. F. petroqrafiya, geologiya
 +
və filiz yataqlarına aid əsərlər də
 +
Yazmıtpdır. 1900 ildə Azərb.-da olan
 +
.qun təpəbbusu ilə Gədəbəy mis ya-
 +
taqında beyuk bir titok (filiz cis-
 +
mi) tapılmıtl və onun ipərəfinə
 +
caFyodorov ptokuz adlandırılmıit-
 +
dır. Orada tapdıqı suxuru isə F.
 +
cGədəbəyitə adlandırmınldır. SSRİ
 +
EA 1944 ildə Y. S. Fyodorov ad. mu-
 +
kafat tə”sis etmiitdir.
 +
 +
Əsə rləri: Nacala UCENİL O fi-
 +
qurax, (M.Y), 1953: Simmetrin i struktura
 +
krmistallov. Osnovnıe rabotı, (M.Y), 1949
 +
(lit.): Pravilınoe deleniəe ploskosti i
 +
prostranstva, L., 1979,
 +
 +
Ədə PafranovskiNn İ. İ.,
 +
E. S. Fedorov, M.—L., 1951.
 +
 +
 +
F YӦDOROV Yevgeni Konstantinovic
 +
(10.4.1910, Benderı, indiki Mold.
 +
SSR-də—30.12.1981, Moskva) —sovet
 +
geofiziki, dəvlət və ictimai xadim.
 +
SSRİ EA akad. (1960: m. uzvu 1939).
 +
Sovet İttifaqı qəhrəmanı (1938).
 +
SSRİ Deəvlət mukafatı laureatı
 +
(1946, 1969). 1938 ildən Sov.İKİP yn:
 +
vu. Qutbst.-larında elmi ipci (1932—
 +
38), Arktika elmi-tədqiqat in-tunun
 +
direktoru (1938—39), SSRİ Hidrome-
 +
teoroloji xidməti idarəsinin rəisi
 +
(1939—47 və 1962—74), SSRİ EA geo-
 +
iə in-tunun ipcisi (1947—55),
 +
 +
SRİ EA Rəyasət Heyətinin ba elmi
 +
katibi (1959—62), SSRİ Hidrometeo-
 +
roloji xidməti idarəsinin tətbiqi
 +
geofizika in-tunun təiykilatcısı və
 +
direktoru (1956—69 və 1974—81) ol-
 +
mutppdur. Əsas əsərləri Arktikada
 +
geofiziki sahələrin tədqiqi, bulud-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
——
 +
 +
 +
576
 +
 +
 +
FYON
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ların su balansı, meteoroloji pro-
 +
seslərə sun”i tə”sir, Yerin sun”i peyk-
 +
lərinin kəməyi ilə atm.-in yӱksək tə-
 +
bəqələrinin eyrənilməsi, ətraf muhi-
 +
tin cirklənməsi sahəsindədir. YMYM-
 +
dunya meteorologiya təpqkilatının vit-
 +
se-prezidenti (1963—7:), Sovet Sulhu
 +
Mudafiə Komitəsinin sədri (1965—
 +
79 illərdə sədr muavini) olmutdur.
 +
SSRİ Ali Sovetinin (1-ci və 9-cu
 +
caqırıtl) deputatı secilmiidir.
 +
dəfə Lenin ordeni, Oktyabr İnqilabı
 +
ordeni, 6 baiyqa orden, həmcinin me-
 +
dallarla təltif olunmupdur.
 +
Əsərləri: Qlobalınıe issledo-
 +
vanin atmosferı i proqnoz poqodı, M.,
 +
1971: Vzaimodevstvie obtestva i priro-
 +
dı, L., 1972.
 +
FYON (alm. Eӧhp, lat. Eauop1i5—is-
 +
ti qərb kuləyi)—vaxtapqırı daqlardan
 +
dərələrə doqru əsən, temp-ru yuksək
 +
və nisbi rutubəti alcaq olan guclu
 +
kӱlək. un. bu xususiyyətləri, onun
 +
dar yamacı boyu appaqı hərəkəti zama-
 +
nı adiabatik qızması (bax Adiabatik
 +
proses) ilə izah olunur. F., adətən,
 +
bir, bə”zən də 5 gӱnədək davam edir.
 +
Bir cox daqlıq r-nlarda, o cumlə-
 +
dən Azərb.SSR-də mupahidə olunur.
 +
FYORDLAR, Fiordlar (norvec
 +
dilində Eyoqda) — daqlıq sahildə dar,
 +
girintili-cıxıntılı və dərin kər-
 +
lər. Yamacları dikdir.Ən məphur
 +
. olan Soqne-fyordun uz. 204 km,
 +
eni 1,5—6 km, dərinliyi 1208 m-ə qə-
 +
dərdir. F. acıq dənizdən sualtı as-
 +
tanalarla ayrılır. F. dar buzlaqla-
 +
rının * tə”şirindən yaranmını qədim
 +
erozion və ya tektonik dərələr olub,
 +
buzlaqdan sonrakı transqressiya zama-
 +
nı su ilə dolmutdur. F.-a yuksək en
 +
dairələrində, Pleystosen buzlaqları-
 +
nın inkipaf etdiyi və muasir buzlaq-
 +
lar olan yerlərdə təsadӱf edilir
 +
(Norvec sahilləri, PTpisbergen, Qren-
 +
landiya, Kanada arxipelaqı, Taymır,
 +
Cukot y-a və s.). ə
 +
FLAVİ ARRİAN (Eyauy1 Aqq/apov)
 +
(təqr. 95, Nikomediya—175)—yunan ta-
 +
rixcisi, yazıcı. 121—124 illərdə
 +
Romada konsul, 131—137 illərdə isə
 +
Kappadokiya canilini olmupdur.
 +
Fəlsəfə, tarix, coqrafiya və s. aid
 +
əsərlər - yazmıtdır. Makedoniyalı
 +
İsgəndərin hərbi səfərlərinə həsr
 +
olunmutcİsgəndərin yurutilərin əsə-
 +
ri (7 kitab) qiymətli tarixi mənbə
 +
dir. Əsərlərdə albanların (Qafqaz)
 +
Əhəməni hekmdarı P1 Daranın tərə-
 +
fində İsgəndərə qaripı Qavqamela vu-
 +
tilimasında (s.ə. 331) mptirak etməsi
 +
barədə də məqlumat verilmiidir.
 +
:Epiktet haqqında xatirələrə, *İsgən-
 +
dərdən sonrakı iplərə, “Parfiya ta-
 +
rixiz, *Alanların tarixiə, *Vifini-
 +
ya tarixiz və s, əsərləri də var.
 +
FLAVİNLƏR (lat. flavus—capbı)—
 +
butun canlı toxumalarda olan uzvi
 +
birlətmələr: izoalloksazinin hetero-
 +
siklik birlənmələrinin tərəmələri
 +
CsoH.O,N, F.-in əksəriyyəti bioloji
 +
fəal maddələrdir (məs., riboflavin—
 +
vitamin, onlardan alınanlar flavi-
 +
nadenindinukleotid, flavinmononuk-
 +
leotid-oksidlətmə-reduksiya proses-
 +
lərində ittirak edən genii yayılmıiy
 +
kofermentlərdir). |
 +
FLAQMAN (hollandca uyartap, UYaş
 +
—bayraq--tpap—adam)—1) donanma və
 +
ya gəmi birlənməsinin (eskadra, di-
 +
viziya) komandanı. 2) Flaqman gəmi-
 +
sinin ixtisar olunmuilq adı. 3) 1935 —
 +
40 illərdə SSRİ HDD-nda ali hərbi
 +
 +
 +
rutbə (1-ci və 2-ci dərəcəli donanma
 +
F.-ı, 1-ci və 2-ci dərəcəli F.). 1940
 +
ildə admiral rutbələri ilə əvəz
 +
 +
 +
eldi. x |
 +
 +
dq nAEPTH (Flaherty) Po6eprT (16.2.
 +
1884, Miciqan, Ayron-Mauntin—23.7.
 +
1951, Dammertson, Vermont)—ameri-
 +
kan kino rejissoru. Kanadanın ipi-
 +
mal ucqarlarını tədqiq etmiyi, 1918
 +
ildən eskimosların həyatından həvəs-
 +
 +
 +
6 kar sənədli filmlər cəkmindir. F.-
 +
 +
 +
nin 4“1PPimallı Nanukə (1922) filmi
 +
klassik sənədli kino an bu
 +
filmlə sənədli kinematoqrafiyaya
 +
rej.-luq prinsipləri gətirilmiytdir.
 +
F. 1923—24 illərdə Sakit okeanda
 +
Savayi a.-nda yaqpamınq,, polineziyalıq
 +
ların məiptəti, adəti və ən ”ənələrin-
 +
dən bəhs edən filmlər cəkmiidir.
 +
Digər məphur filmləri: “Sənaye Bri-
 +
taniyası (1933, C. Qrirsonla birgə),
 +
cLuiziana haqqında hekayətə (1948)
 +
 +
 +
və s.
 +
 +
FLAJOLEGT (fr. Pareo1e6, qədim
 +
fr. Mareo1—fleyta)—1) nəfəslə ca-
 +
lınan musiqi aləti, fleytanın bir
 +
novu. 2) Simli musiqi alətlərində
 +
simin parsial belgulu yerlərinə bar-
 +
maqı yungulcə toxundurmaqla alınan
 +
fit tembrli səs. Əsasən, kamanla calı-
 +
nan musiqi alətlərində tətbiq olunur.
 +
FLAĞELLƏZ (lat. ParePit—qamcı)
 +
—qamcılılar sinfindən ibtidai or-
 +
qanizmlərin təerətdiyi bitki xəstəli-
 +
İH, copyuy cuculərdən Yoluxur. Xəstə-
 +
lənmip bitkilərin yarpaqları sara-
 +
lıb tekulur. Sud boruları olan bit-
 +
kilərdə (Eprhoqıza, Qasbisa və b.),
 +
əsasən, isti iqlimli əlkələrdə təsaduf
 +
 +
nur.
 +
 +
FLAMAND DİLİ—Belcikanın iym.
 +
əyalətlərində (Qərbi və 1Tərqi Flan-
 +
driya, Brabant, tverpen, Limburq)
 +
Niderland dilinin iqərti və ən”ənə-
 +
 +
 +
ə
 +
FLAMAND ƏDƏBİYYATI—bax Ni-
 +
derland və Belcika məqalələrinin
 +
 +
 +
Ədəbiy at bəlmələrinə.
 +
 +
 +
FLAMAND İNCƏSƏNƏTİ, o n a H-
 +
ApH)a HHMƏCƏHƏT i—17—18 əsr-
 +
lərdə Cənubi . Niderland (İspaniya
 +
Niderlandı: 1714 ildən isə Avstriya
 +
Niderlandı adlanırdı) ərazisində
 +
inkippaf etmiii incəsənətin ən ənə-
 +
vi adı. Bax Belcika məqaləsinin
 +
Təsviri sənət və me”marlıq bəlməsinə.
 +
FLAMANDLAR—məniyəcə hollandla-
 +
ra qohum olan xalq. Təqr. 7,1 mln. nə-
 +
fərdir (1978). Belcikada (5,05 mln.),
 +
qalanları Niderland (1,65 mln.),
 +
Fransa (250 mln.) və s. əlkələrdə )a-
 +
iayırlar. F.-ın etnik əsasını frank-
 +
ların frizlər və sakslarla qarıiq
 +
Mbilli rəb i german —
 +
ir. Dindarları xristiandır.
 +
 +
OTAMEHKO, kante flamen-
 +
k o (isp. sapbe Daqepso)—Cənubi İs-
 +
paniyamahnı vərəqsləri və bunlaraaid
 +
xususi ifacılıq ӱslubu. Emosional
 +
ehtiraslılıqrı, dəyiikən məqamı və
 +
ritmi (vokal hissə, eləcə də rəqs və
 +
gitaranın muçiyayiəti cox zaman poli-
 +
ritmik olur), zəngin ornamentikası
 +
və xromatizmi ilə fərqlənir. Q. və
 +
F. Qarayevlər cQoyyaq filminin musi-
 +
qisində F.-dan istifadə etmiilər.
 +
 +
FLAMİNQO (Rhoepqsor(eq1) — qupp
 +
dəstəsi. Bədəninin uz. 91—120 sm-
 +
dir. İri dimdiyi qevs kimi əyridir,
 +
cənələrinin kənarındakı qərni ləv-
 +
Hələr F.-ya sudan və ya lilin icəri-
 +
sindən toxumları, diatom və GƏy-Ya-
 +
pıl yosunları, xərcəng, MOLYUSK və
 +
 +
 +
su cucuӱlərini suӱzməyə KƏMƏK edir.
 +
yaqları və boynu cox uzundur: yem-
 +
lənmə zamanı F. suyun dərinliyinə
 +
girə bilir, barmaqlarının arasında
 +
pərdə olduqundan lazım gəldikdə,
 +
 +
 +
hətta ӱzə də bilir. Rəngi cəhrayıya ca-
 +
 +
 +
lan aq, qanadları bir qədər tunddur:
 +
Calma lələkləri taralır, 6 HƏBY var.
 +
Cənub-Qərbi Avropada, Afrikada, Cə-
 +
nub-Qərbi Asiyada, Cənubi, Mərkəzi
 +
və Pimali Amerikanın c.-unda yayıl-
 +
mınpdır. Dənizlərin və porsulu gəl-
 +
lərin sahillərində suru ilə gəzir,
 +
koloniyalarla yuvalayır. SSRİ -də, o
 +
cumlədən Azərb.SSR-də bir nəvu——
 +
adi F. (qızılqaz, yaxudqırmızı-
 +
qanad) yalpayır.
 +
FLAMİNİ Qay (Gaius Flaminius)
 +
(2—e.ə. 217)—Qədim Roma siyasi xadi-
 +
mi. Xalq tribunu (e.ə. 232), senzor (e.ə.
 +
220), konsul (e.ə. 223 və 218). Roma cə-
 +
miyyətinin demokratiklətməsi yolun-
 +
da bir sıra qanunlar həyata kecirmiii,
 +
əyuk quruculuq ipləri aparmıtidı
 +
(Romada F. sirki və s.). Trazimen ge-
 +
lu yaxınlıqındakı vurutmada (2-ci
 +
Pun muharibəsində) həlak olmupdur.
 +
FLAMİNİN Tit Kvinksi (TaKiz
 +
Quinctius Flamininus) (e.ə. Tərp. 226—
 +
e.ə. 174)—Qədim Roma siyasi xadimi və
 +
sərkərdəsi. U Filippin batcılıq
 +
etdiyi Makedoniya ordusunu Kinoske-
 +
fal yaxınlıqında darmadarın etmiii
 +
(e.ə.197)vəonunlasulh muqaviləsi bar-
 +
lamındı. Muqaviləyə gərə U Filipp
 +
Yunanıstandakı torpaqlarından əl
 +
cəkməli ili.
 +
FLAMİNLƏR (lat. Nat:pez)—Qədim
 +
Romada panteonun ayrı-ayrı allahla=
 +
rına (kuriyalar uzrə) sitayiti həya-
 +
ta kecirən kahinlər. F.-in vəzifəsi
 +
əmurluk idi. Patrisilərdən (Z nəfər-
 +
dən ibarət—bəyuk F.) və plebeylərdən
 +
(12 nəfər—kicik F.) secilirdi.
 +
FLAMMARİbN (Eyapptaqop) Ka-
 +
mil (26.2.1842, Montinyile—Rua—4.b.
 +
1925, Juvizi)—fransız astronomu.
 +
Marsı, Ayı və qopa ulduzları təd-
 +
qiq etmipdir. 1883 ildə Juvizidə
 +
(Paris yaxınlıqında) rəsədxana tə”-
 +
sis etmit və direktoru olmuttdur. F.
 +
astronomiyaya dair elmi-kutləvi əsər-
 +
lərin mӱəllifi kimi tanınmındır.
 +
Ən muhumu dunyanın bir cox dilinə
 +
tərcumə edilmip cKutləvi astrono-
 +
miyaq əsəridir. 1882 ildə elmi-kutlə-
 +
vi cAstronomiyaz jurnalını, 1887
 +
ildə isə Fransa astronomiya cəmiyyə-
 +
tini yaratmıpdır.
 +
FLANDRİYA (flamandca ULaapde-
 +
qep, fr. ELap4qe)— Qərbi Avropada əsa-
 +
sən flamandların məskunlayqpdıqı
 +
tarixi vil. (əsas hissəsi Belcikanın,
 +
bir hissəsi Fransa və Niderlandın
 +
tərkibindədir). 9 əsrin 2-ci yarısın-
 +
dan qraflıq idi. Muxtəlif vaxtlar-
 +
da Fransanın, Burqund hersoqları-
 +
nın, Niderlandın, İspaniyanın ha-
 +
kimiyyəti altında olmutidur. Belcika
 +
inqilabı (1830) nəticəsində F. əsa-
 +
sən Belcikanın tərkibinə daxil oldu.
 +
FLANEL (fr. Pape|e, qədim fr. E1a1-
 +
pe—adyal, ing. Nappey—yun)—yumiyaq,
 +
yungul, həriki uzu xovlu pambıq və ya
 +
yun parca. Polotno və ya sarja toxunu-
 +
ury ilə hazırlanır. Yun F.-dən kost-
 +
yum və palto, pambıq dn isə qadın
 +
və upyaq isti geyimləri, xalat və s.
 +
tikilir. |
 +
FLANS (alm. E1apzsh)—boruları,
 +
armaturları, rezervuarları, valları
 +
və s.-ni birlətdirən hissə. F., adətən,
 +
yastı halqa və ya disk ipəklindədir.
 +
 +
 +
FLYOROV
 +
 +
 +
577
 +
 +
 +
o “vx4  ..—“ ——“—— ———..—  —  —...
 +
 +
 +
yan səthlərində bolt və ya sancaq ke-
 +
cirmək ucun depiklər olur. F. bir-
 +
ləpdirilən boru və rezervuarların
 +
daxilində hermetikliyi tə”min edir:
 +
val və digər fırlanan detallarda
 +
isə Gӱc eturulməsində laqımı məh-
 +
GƏMLİK ƏLDƏ etməyə imkan yaradır.
 +
FLATTER (ing. Pikeq—vibrasiya)—
 +
ucupl aparatlarının hissələrində
 +
(əsasən qanadda və quyruq cıxıntıla-
 +
rında) muəyyən ucuit sur”ətlərində
 +
əz-ezunə baip verən rəqslər: hissələ-
 +
rin sınıb-daqılmasına səbəb ola bi-
 +
lir. F. hadisəsi qanadda (və ya quyruq
 +
cıxıntılarında) aqırlıq mərkəzi
 +
ilə sərtlik mərkəzinin qariqılıqlı
 +
yerlətməsi və habelə aparatın digər
 +
xarakteristikaları ilə əlaqədardır.
 +
FLEBİT (yun. rh1erz, rH16bӧz—vena)—
 +
vena divarlarının iltihabı. İnfek-
 +
siyadan, Yaxud venaya qıcıqlandırı-
 +
cı maddə yeritdikdə (aseptik F.) bap
 +
verir. Cox vaxt tromboflebitə səbəb
 +
olur. Əsasən, ətraf və canaq venala-
 +
rında təqaduf olunur. Qarın bopplu-
 +
qunun irinli, yaxud iltihabi proses-
 +
lərinin aqırlatması qapı venası-
 +
nın F.-inə səbəb olur. Mualicə-
 +
s i: antibiotiklər, kompres vəs. Pr o-
 +
filaktikası : vena daxilinə
 +
inyeksiya zamanı aseptika qaydaları-
 +
na ciddi riayet etmək.
 +
FLEQMATİK (yun. rhyertpa—selik)
 +
— Hippokratın apkar etdiyi 4 TeM-
 +
əə öHpH, hccnəpHH 3əHğ) TƏ-
 +
zahuru ilə xarakterizə olunur. F-
 +
pəxs mӱlayim xasiyyətli, bə”zən soyuq-
 +
qanlı, laqeyd, ləng tərpənən, ə
 +
olur (bax həmcinin Temperament).
 +
FLEQMONA (yun. rhyedpope—həra-
 +
rət, iltihab)—piy hӱceyrələrinin kəs-
 +
kin irinli il bı. Yerindən asılı
 +
olaraq dərialtı, əzələarası, fassiya-
 +
altı, beyrəkətrafı (paranefrit) və s,
 +
F. ayırd edilir. Terədicisi stafi-
 +
lokokklar və 6. irintərədən mikroor-
 +
qanizmlər, bə”zən baqırsaq cepləri və
 +
anaeroblardır. Əlamətləri: ar-
 +
rı, ədem, dərinin hiperemiyası,
 +
temp-r, titrətmə və s. Bə”zən sepsis
 +
bapq verə bilər. Mӱalicəsi: iri-
 +
ni kəsib cıxartmaq, antibiotiklər
 +
vermək vəs. Profilaktika-
 +
sı: dərinin gigiyenası, mikrotrav-
 +
malara vaxtında tibbi yardım ges-
 +
tərmək. 2
 +
FLEYTA (alm. E1bke)—nəfəslə calı-
 +
nan musiqi aləti. Qədim dəvrlərdən
 +
məqlumdur. Flajolet F.-nın əcda-
 +
dı hesab oluzur. Horizontal (yan F.)
 +
və tiaquli F. nəvləri var. Muasir
 +
bir baptı baqlı silindrik gevdə-
 +
dən ibarətdir. Gevdənin orta hissə-
 +
sində butun əsas klapanlar, altarı
 +
hissəsində isə 3—4 klapan yerləir:
 +
yuxarı hissədə hərəkət edən tıxac və
 +
havanın ufurulməsi ucun dəlik olur.
 +
F. ebena, qrenadil və s. araclardan,
 +
metaldan, eləcə də plastmasdan hazır-
 +
lanır. Sin aydın, rir və ku
 +
dur. Səs diapazonuna gərə kicik,
 +
YA pikkolo F., alto F. və bas F.-ya
 +
ayrılır. Orkestr, ansambl və solo
 +
alət kimi istifadə olunur.
 +
FLEKSİYA (lat. Nexyo—əyilmə, ge-
 +
cid), insirafili k—səzdəyiit-
 +
mə və səzduzəltmədə qrammatik mə na-
 +
nın son ipəkilcinin, yaxud səzun da-
 +
xilində səs tərkibinin dəyiiyməsi va-
 +
sitəsi ilə yaranması. F. Lallanma və
 +
təsrifdə mupahidə edilir. Hind-
 +
Avropa və sami-hami dillərində ge-
 +
nip yayılmındır, Buna gərə də hə-
 +
 +
 +
AS E—37 va Cə 9
 +
 +
 +
min dillər flektiv dillər sayılır.
 +
F.-nın iki nəvu var: xarici F., daxi-
 +
li F, Səzlərin sonundakı ipəkilci-
 +
nin dəyitməsi xarici F, adlanır.
 +
Xarici F. ən cox rus dili ucun səciy-
 +
Yəvidir (strana, stranı, strane və s.).
 +
Səzun daxilində onun səs tərkibinin
 +
dəyipməsinə daxili F. deyilir. Da-
 +
xili F. daha cox ərəb dilinə |1pəxs-
 +
ətixas (iəxslər), ədl-adil|, german
 +
dillərinə |alm. 4az Vish (kitab)—de
 +
Vasheq (kitablar) və s.Y| xasdır.
 +
FLEKSURA (lat. Nexiqa—əyri, əyri-
 +
lik, əyilmə)—monoklinal fonda cox
 +
DİK yatmı- suxur laylarından ibarət
 +
1 TEKTOHHK CTpyKTyp, hopH-
 +
zontal yatmıti suxurla-
 +
rın dirsək ipəkilli əyil-
 +
məsi. Adətən, F.-ya birqa-
 +
nadlı qırıpıq kimi də
 +
baxılır. Qanadın qalx-
 +
mıp və enmiti hissələrin-
 +
də laylar eyni, yaxud təqr. eyni (cox
 +
vaxt ufuqi) yatıma malik olur. Onla-
 +
rı birləpdirən orta Hissədə isə lay-
 +
lar adətən dik yatır. Qanadın qalx-
 +
mıpt və enmit hissələri arasındakı
 +
paquli məsafə F.-nın amplitudu
 +
(hund.) adlanır. Ən iri F. platfor-
 +
maların kənarlarında və sineklizlə-
 +
rin yYamacında rast gəlir.
 +
FLEKTİV DİLLƏR, insirafi
 +
dillər—dunya dillərinin tipo-
 +
loji (morfoloji) təsnifinə gərə
 +
(bax Dillərin təsnifi) bəlgkusundə
 +
4 qrupdan biri. Hind-Avropa, sami-
 +
hami dilləri F.d.-ə aiddir. F.d.-
 +
də mӱxtəlif qrammatik mə”nalar, sez-
 +
dəyiimə və səzduzəltmə iltisaqi dil-
 +
lərdən fərqli olaraq, əsasən, flek-
 +
siya vasitəsi ilə yaranır. F.d. xa-
 +
rici və daxili fleksiyanın ustunlu-
 +
yunə gərə 2 yarımqrupa bəlunur.
 +
Əd. A xundov A,, Umumi dilci-
 +
lik, B., 1979: ReformatskiynA, A.,
 +
Aqqlotinadil i fuzil gak dve tendeniin
 +
qrammaticeskoqo stroenil slova, v sb,:
 +
Morfoloqiceskan: tipoloqin i problema
 +
klassifikadii azıkov, M.—L., 1965,
 +
 +
 +
FLENSBURQ (EyepzIiqə) — AFR-də,
 +
PTlezviq-Qolpteyndə ipəhər. Baltik
 +
dənizinin (Kil buxtası) Flensburq
 +
kərfəzi sahilində port. ƏH. 93,9 min
 +
(1975). Gəmiqayırma və elektrotex-
 +
nika sənayesi var.
 +
 +
FLERӦVSKİ N. Qtəxəllusu: əsl fa-
 +
ə B er vi Vasili Vasilyevic
 +
elm Vilhelmovic)) (10.5.1829,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
(Vil
 +
Ryazan—4.10.1918, Yuzovka, indiki Do-
 +
netsk) — rus iqtisadcısı, cocHo.nor,
 +
publisist, utopik sosializmin numa-
 +
yəndəsi. 1862 ildə həbsə alınmı, 1887
 +
ilədək surgundə olmupidur. 60-cı il-
 +
lərin sonunda inqilabcı xalqcılarla
 +
yaxınlıq etmiit, onların kəməyi ilə
 +
cRusiyada fəhlə sinfinin vəziyyətiz
 +
(K. Marks bu əsəri yuksək qiymətlən-
 +
dirmitdir) və digər əsərlərini cap
 +
etdirmitdir. ial darvinizmə qar-
 +
iplı cıxmıit, Rusiyadakı şosial-iqti-
 +
sadi qaydaları xalqcılıq MƏBT€ İHH-
 +
dən tənqid etmitdir. Kapitalistcəsi-
 +
nə inkipafın qanunauyqunluqlarını
 +
inkar etməklə icmanı və arteli idə-
 +
allapdırmıl, hesab etmiidir ki,
 +
Rusiyada sosializmə kecilməsi həm
 +
sosial inqilablar və həm də bir sıra
 +
sosial islahatlar nəticəsində mumkun-
 +
dur. Xalq arasında maarifin genipi
 +
yayılmasını tərəqqinin muhum ppərti
 +
sayırdı.
 +
 +
FLİYER Yakov Vladimirovic (21.10,
 +
1912, Orexovo-Zuyevo—18,12.1977, Mos:
 +
 +
 +
kva)—sovet pianocusu. SSRİ xalq ar-
 +
tisti (1966). 1943 ildən Sov.İKP
 +
uzvu. Moskva konservatoriyasını
 +
(1934) və onun aspiranturasını (1937)
 +
bitirmipdir. 1935 ildən konsert fəa-
 +
liyyətinə bailamın, Avropanın bir
 +
cox əlkələrində, ABPT-da cıxıpp et-
 +
midir. F.-in repertuarında F. 1Po-
 +
penin, Listin sonataları, İ.
 +
Brams, P. Caykovski və S. Raxmani-
 +
novun konsertləri və s. xӱsusi yer
 +
tutmutidur. F. umumittifaq (1935,
 +
eninqrad) və beynəlxalq (1936, Vyana:
 +
1938, Brussel) mӱsabiqələrin laurea-
 +
tıdır. Pedaqoji fəaliyyət gəstər-
 +
mipdir (1947 ildən prof.). 4 orden
 +
və aranın təltif edilmiiydir.
 +
FLİNT (EPlO—ABP-da, Miciqan
 +
urraTbIHna məhəp. Əh. 160 min (1980,
 +
iəhərətrafı ilə 522 min). İri av-
 +
tomobil sənayesi (“Ceneral motorsə
 +
pirkətinin z-dları) mərkəzidir.
 +
Təyyarə muhərrikləri, velosipedlər,
 +
motosikletlər istehsal olunur. Kim-
 +
ya, hərbi sənaye var.
 +
FLİNT—bax Oltik itupiə.
 +
 +
 +
FLİİY (İsvecrə dialektində Eyuzsh,
 +
alm. Pyezbep—sızma, axma)—qırıntı
 +
MƏHHTƏ"İH DƏNİZ cekmə suxurlarının
 +
qalın qatı. Apaqı hissəsi kobud də-
 +
nəli (konqlomerat və qumdapqıları),
 +
yuxarı hissəsi isə narındənəli su-
 +
xurlardan (gil, mergel və bə?zən əhəng-
 +
dapıdan) ibarət ritmik təkrarlanan
 +
laylardan təpqkil olunur. Geosink-
 +
linal-və darətəyi cəkəkliklərdə dar
 +
silsilələrin daqılması hesabına
 +
əmələ gəlir. F.-də datplatpmın qalıq-
 +
lara nadir hallarda təsaduf edilir.
 +
o, . muxtəlif formalı və mənitə-
 +
li heroqliflər xarakterikdir. Kar-
 +
pat d-rında Kaynozoy, Qafqazda və
 +
Alp d-rında Yura-Tabatir cəkuntu-
 +
lərində və s. yerlərdə yayılmıpdır,
 +
FLYOROV Georgi Nikolayevic (d.
 +
2.3.1913, Rostov-Don)—sovet fiziki.
 +
 +
in əə CCPH EA akad.
 +
“ğa də m. uzvu 1953).
 +
— Sosialist Əməyi
 +
Qəhrəmanı (1949),
 +
Lenin mukafatı
 +
laureatı (1967),
 +
SSRİ Devlət mu-
 +
kafatı laureatı
 +
1946, 1949, 1975),
 +
1955 ildən Sov.
 +
İKP uzvu. 1960 il-
 +
DƏN Birlətmitt
 +
Nuvə Tədqiqatları
 +
| İn-tunda nuvə reak-
 +
siyaları laboratoriyasının direkto-
 +
udur. Uranın bəlunməsi zamanı
 +
2-DƏN cox neytronun buraxılmasını
 +
muəyyənlətdirmin (L. İ. Rusinovla
 +
birlikdə), aqır nuvələrin spontan
 +
bəluvməsini kəpf etmitdir (K. A.
 +
Petrjakla birlikdə). F.-un rəhbər-
 +
liyi ilə neft laylarının neytron və
 +
qamma-karotajı ucun aparat Yaradıl-
 +
mıqp və uşullar implənib hazırlan-
 +
mı, sıra İəmrəsi 102—107 olan ele-
 +
mentlər sintez olunmuti, onların fi-
 +
ziki və kimyəvi xassələri eyrənilmint,
 +
spontan bəlunən izomerlər və yavapı-
 +
yan neytronların buraxılması ha-
 +
disəsi kəif edilmitdir. F. ,murək-
 +
kəb nӱvələrin qartılıqlı tə”sirini
 +
və yeni elementlərin sintezi proble-
 +
mini tədqiq etmitdir. 2 dəfə Lenin
 +
ordeni, Oktyabr İnqilabı ordeni, 4
 +
baqpqa orden və medallarla təltif
 +
olunmutqdur,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
578
 +
 +
 +
FLOBER
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Əsəri: Na putik sverxzlementam, 2
 +
izd., M., 1982 (sovm. s A. S. İlhinovım).
 +
 +
 +
FLOBER (E1aiheq() Qustav (12.12.
 +
1821, Ruan—8. 5.1880, Ruan yaxınlı-
 +
———————i—h qında, Kruasse)—
 +
fransız yazıcısı.
 +
Paris un-tinin hu-
 +
quq fakultəsinə da-
 +
xil olmut, lakin
 +
əsəb xəstəliyinə tu-
 +
tulduqu ucun 1844
 +
ildə təhsilini ya-
 +
rımcıq qoymutdur.
 +
Əmrunu, əsasən,
 +
Kruassedəki kicik
 +
malikanəsində ke-
 +
cirmit, ən yaxtı
 +
 +
–— | əsərlərini də Su
 +
rada yazmınidır. İlk qələm təcrubə-
 +
lərində (-“Aqılsızın memuarlarız,
 +
1838, cNoyabrə, 1842) romantizmin tə”-
 +
siri duyulsa da, onlarda F.-in yaradı-
 +
cılıqı ucun səciyyəvi olan antibur-
 +
jua əhvali-ruhiyyəsi əksini tapmıii-
 +
dır. Yaradıcılıqının formalali-
 +
masına 1848 il inqilabı guclu tə”-
 +
sir gəstərmipdir: lakin F.-in inqi-
 +
laba munasibəti ziddiyyətli idi. O,
 +
Paris kommunasına da inam bəsləmə-
 +
mipdir. Estetik gerulplərində həya-
 +
tın fəvqundə duran ədəbiyyat konsep-
 +
siyası tərəfdarı olmasına baxmaya-
 +
par, F, bədii yaradıcılıqında O.
 +
Balzakın realist ən”ənələrini davam
 +
etdirmipdir. 19 əsr Fransa əyalət
 +
həyatının əsl ensiklopediyası olan
 +
c Madam Bovariz (1857) romanında
 +
insanı mə”nəvi ucuruma aparan mei-
 +
pan burjua muhiti əldurucu satira
 +
atəpinə tutulur. Məvzusu qədim Kar-
 +
 +
agen dəvrundən gəturulmuti *Salam-
 +
 +
ə (1862) romanında da dolayısilə
 +
zulm və istismar dunyasınaqariı e/ti-
 +
raz əks olunmutdur. 8 il inqila-
 +
bı hadisələrindən bəhs edən cDuyru-
 +
ların tərbiyəsiz (ilk variantı 1843—
 +
45: 1869) romanının qəhrəmanı Fre-
 +
derik Moro butun qusurlarına bax-
 +
mayaraq, əz mə”nəvi simasını qoru-
 +
yub saxlaya bilir. Əsərdə inqila(
 +
Dussardyenin obrazı rəvrbətlə yara-
 +
dılmındır. “Sadə urək (1877) poves-
 +
tində qarabapq Felisitenin acına-
 +
caqlı həyatı təsvir olunur. c“Buvar
 +
və Pekutpe* (bitməmitdir, nətri
 +
1881) romanında insan zəkasının dun-
 +
Yanı tam dərk etməkdə acizliyi fikri
 +
irəli surulur. Əsərləri bədii dil və
 +
uslub kamilliyi ilə secilir. Fransız
 +
VƏ dunya ədəbiyyatında realizmin in-
 +
kipafında F. yaradıcılıqının, mu-
 +
ӱm xidməti var. G. de Mopassan və
 +
digər kərkəmli yazıcıların puxtə-
 +
ləpməsində F. bilavasitə bəyuk rol
 +
oynamıtdır. F. rus ədəbiyyatı, L. N.
 +
Tolstoy və 6.:nın əsərləri ilə maraq-
 +
lanmındır. İ. S. Turgenev F.-lə ya-
 +
XIN dost olmutt, onun əsərlərini tər-
 +
cӱmə etmiptdir.
 +
 +
Əsərləri: Madam | i, B.,
 +
1934, Sobr. soc. t. -–C M. 1971. Sobr.
 +
€on., T, 1—3, M., 1983—84.
 +
 +
Əö,:: Tennsapona M. ). nə 6am-
 +
qaları, XTX əsr xarici ədəbiyyat tarixi,
 +
uzikov A. İ., İdeӦnıe i
 +
xudojestvennıe iskanin Flobera, v eqo
 +
kn.: Pitı portretov, M., 1972
 +
 +
 +
FLOQOPİT (yun. rH1osoroz — odlu,
 +
parlaq, rəngi ilə əlaqədar)—mikalar
 +
qrupundan Yə Kimyəvi tərkibi
 +
 +
(Mə, Re) QA155,O1-(ON, F),. Mo-
 +
NOKLİNİK sinqoniyada kristallaptır.
 +
Ləvhəvi, prizmatik və s, kristallar,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ü ıı "ya 1
 +
 +
 +
 +
 +
 +
.–
 +
. f*
 +
 +
 +
pulcuqlu aqreqatlar əmələ gətirir.
 +
Rəngsiz, qonur, yapıl, qara olur. Sərt-
 +
liyi 2,5—3, sıxlıqı 2700—2 kqym?.
 +
Apqınma nəticəsində vermikulitə cev-
 +
rilir. Əsasən, maqneziumlu skarnlar-
 +
da, karbonatitlərdə, qələvi ultraəsa-
 +
si suxurlarda rast gəlir. Elektrik
 +
izoləedici material kimi iplədilir.
 +
Sun”i yolla da alınır. Yataqları
 +
SSRİ, Madaqaskar, Kanada, TPPri-Lan-
 +
ka, Hindistan və s. əlkələrdə var.
 +
FLOEM (yun. rh1o:ӧ5—qabıq, alt qa-
 +
bıq)—ali bitkilərdə ӱzvi maddələrin
 +
mӱxtəlif orqanlara əturulməsini tə”-
 +
min edən toxuma. Ksilem ilə birlik-
 +
də gecirici topaları təpjil edir.
 +
Arxeqonili bitkilərdə F.-in keciri-
 +
ci elementləri ələyəoxtar huceyrələr-
 +
lə, ərtulutoxumlularda ələyəoxitar
 +
borularla təmsil olunmutdur. F.-də
 +
həmcinin parenxim huceyrələr, bir
 +
cox bitkilərdə isə mexaniki element-
 +
lər var.
 +
 +
FLFKEN (alm. NosKep, hərfi mə”-
 +
nası—lopa, yumaq)—poladın daxilin-
 +
də metallurji qusur (cox nazik cat-
 +
lar). Poladın keyfiyyətini kəskin su-
 +
rətdə pislətdirir. Cox vaxt pəstap-
 +
larda yayma və ya deymə əməliyyatın-
 +
dan sonra, nadir hallarda təkmə po-
 +
ladda rast gəlir. F. əmələ gəlməsi-
 +
nin qarpısını almaq ucun metalda
 +
hidrogenin miqdarını azaldan təd-
 +
 +
 +
birlər gərulur.
 +
FLOKKUL (lat. Possiya, Possiz—
 +
bir parca)—monoxromatik ipqıqda
 +
 +
 +
Guӱnəmi mçizahidə edərkən onun dis-
 +
kində gerunən ipıqlı və ya qaranlıq
 +
tərəmələr. |
 +
FLOGİSTON (yun. rhyor15(08—alı-
 +
pan, yanaru—18 əsr kimyacılarına
 +
xas olan hipotetik anlayıpi. F. tə” -
 +
liminin əsasını alman kimyacısı
 +
Q. E. PPtal yaratmıldır. Bu tə”limə
 +
əsasən butun Yanıcı maddələr (aeac,
 +
yar və s.) və qeyri-nəcib metallaə (mis,
 +
dəmir və s.) Yanma zamanı ayrılan
 +
F.-dan və kuldən ibarətdir. F. tə”li-
 +
minin səhv olmasına baxmayaraq o,
 +
kimyanın elm kimi yaranmasında be-
 +
yuk rol oynamındır, əz dəvrunə qə-
 +
dərki reaksiyaları sistemə salmıpq,
 +
bu isə elmdə muhum addım olmupdur.
 +
A. Lavuazyenin tədqiqatlarından son-
 +
ra F. hipotezi rədd edilmipdir.
 +
FLORA (Eyoqa, Noz—cicək)—Qədim
 +
Roma mifologiyasında cicək, gənc-
 +
lik vəz bahar ilahəsi. F.-nın tpərəfi-
 +
nə bayramlar (floraliyalar) keciri-
 +
lirdi. F.-nın əlində cicək tutmui
 +
gənc qız iəklində obrazına təsviri
 +
sənətdə cox muraciət edilmitdir (Ti-
 +
sian, N. Pussen, Rembrandt və b.).
 +
FLORA (yeni lat. Moqa, lat. MLoqa—
 +
cicək və bahar ilahəsi)—muəyyən cor-
 +
rafi ərazidə uyqunlampmıpt, onun mua-
 +
sir təbii ppəraiti, geoloji kecmiyi
 +
ilə barlı və qonpqu sahələrin F.-sı ilə
 +
mӱnasibətdə olan bitki nevləri. 4“F.ə
 +
anlayıptı muəyyən ərazidəki bitki-
 +
lərin hamısını əhatə edir, lakin
 +
təcrubədə “cox vaxt yalnız əyrənilən
 +
obyektin qıjıkimilərinə və toxumlu
 +
bitkilərinə aid edilir: ibtidai və
 +
digər ali bitki nevlərinin məcmusu,
 +
adətən əzunə uyqun epitetlərlə (məs.,
 +
asporlu. bitkilər F.-sız, cyosunlar
 +
F.-sız, yaxud calqoflora və i.a.) ya-
 +
zılır. Kənardan gələn (xususilə
 +
alaqlar) Hr isə F.-nın tərki-
 +
bində onun təbii hissəsi sayılır. Hər
 +
bir F.-nın əsasını onun nəv və cins
 +
tərkibi təpkil edir, F.-nın vəvlə-
 +
 +
 +
ri muəyyən əlamətlərinə gərə onun ele-
 +
mentlərinə belunur. Hər bi .--NIN
 +
ən muhum xususiyyətlərindən biri onun
 +
sistematikadakı tərkibinin qurulu-
 +
ipqudur, yə”ni muxtəlif botaniki-cor-
 +
rafi. vilayətlər ucun xarakterik olan,
 +
aralarında muəyyən miqdar nisbəti
 +
olan muxtəlif sistematika qruplarına
 +
aid numayəndələrin F. tərkibində
 +
birlətməsidir. Bu nisbətlərin dəyi-
 +
pilməsi F.-nın mutayisəli xarakte-
 +
ristikasının ən muhum momentlərin-
 +
dəndir. Yapa gərə aparılan F. ana-
 +
lizi onun qədim (relikt), yaxud ca-
 +
van olduqunu muəyyən edir. "NIN
 +
inventarizasiyası, analizi, digər F.
 +
ilə muqayisə edilməsi Yer kurəsinin
 +
floristik r-nlapdırılması ucun
 +
əsasdır. Konkret F.-nın eyrənilməsi
 +
metodu F. zənginliklərini muqayisə-
 +
li tə”yin etməyə imkan verir.
 +
 +
Əd. Qrossqeİnm A. A., Analiz
 +
florı Kavkaza, B., 1936, Flora Azer-
 +
bandjana, t. 1—8, B., 1950—61.
 +
FLOREAL (fr. Poqva1, lat. Poqeiz—
 +
cicək bolluqu)—Fransada respubli-
 +
ka təqviminin səkkizinci ayı. Apre-
 +
 +
 +
lin 20—21-dən mayın 19—20-dək olan
 +
 +
 +
əvrə uyqun gəlirdi.
 +
 +
FLO RE NSİYA (Eyqep2e) — Mərkəzi
 +
İtaliyada təhər. Florensiya əyalə-
 +
tinin və Toskana vil.-nin inz.m. Ar-
 +
no cayı sahilində, daqarası cəkək-
 +
likdədir. Əlkənin mӱhum iqtisadi
 +
və mədəniyyət mərkəzlərindəndir. Ari
 +
nəql. qovppaqı. Əh. 465 min (197/),
 +
Matpınqayırma, kimya, neft e”malı,
 +
yungul, aqac e”malı, mebel, iquttə, ye-
 +
yinti, poliqrafiya sənayesi inkipaf
 +
etmitpdir. Bədii sənətkarlıq mə”mu-
 +
latları istehsal olunur. Un-t (14 əsr-
 +
dən), elmi-tədqiqat in-tları, konser-
 +
 +
 +
YUDİİ
 +
 +
 +
ər
 +
 +
 +
I. E
 +
 +
 +
 +
 +
 +
m. P İ
 +
“uu. di r |
 +
ti .
 +
. la O
 +
 +
m q (|
 +
— a ə
 +
1 ız R m... n "
 +
s “a
 +
qra ə
 +
də B R.
 +
 +
 +
San-Covanni baptisterisi, 11—12
 +
 +
 +
əsrlər.
 +
vatoriya, rəssamlıq akademiyası, Tos-
 +
 +
 +
kana elm və ədəbiyyat akademiyası
 +
vəs. var. F. İtaliyanın muhum turizm
 +
mərkəzlərindəndir. F.-nı e.ə. 1 əsrdə
 +
romalılar salmındır. Qədim Roma
 +
devrunun me”marlıqı F.-nın duzbu-
 +
caqlı planlı mərkəzində əksini tap-
 +
mıpdır. Pyatsa del Duomo meydanın-
 +
da San-Covanni baptisterisi (1059 il-
 +
də təqdis edilmitdir), Santa-Mariya
 +
del Fyore monastırı (tikintisi 1296
 +
ildən), Pyatsa della Sinyoriya meyda-
 +
nında Palasso della Sinyoriya (yaxud
 +
Vekkio: tikintisi 1298 ildən), Lociya
 +
dei Lansi (təqr. 1376—80) sarayları
 +
və s. yerlətir. San-Minyato al Monte
 +
(tikintisi 1014 ildən), Santa-Mariya
 +
del Karmine (1258), Santa-Trinita
 +
(1258—80), Santa-Mariya ovella
 +
(təqr. 1278—təqr. 1360), Santa-Kroce
 +
(tikintisi 13 əsrin sonundan, Mikel-
 +
ancelonun sərdabası buradadır mər“
 +
mər, 1570, C. Vazari), Orsanmikele
 +
 +
 +
FLOTASİYA REAGENTLƏRİ
 +
 +
 +
579
 +
 +
 +
 +
 +
 +
(tikintisi 1290 ildən), San-Lorenso
 +
(1422—46), Santo-Spirito (tikintisi
 +
 +
 +
1444 ildən) kilsələri,
 +
 +
 +
y 2 " ət
 +
 +
 +
Pitti (15—17
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ı : r
 +
Bs
 +
i ek 5.) yır Yk mı.
 +
“b. - Ab Pa yə
 +
.
 +
: 1
 +
 +
 +
..
 +
ra ü
 +
 +
 +
kilsəsi. Təqr.
 +
1278—təqr. 1360.
 +
 +
 +
əsrlər), Medici-Rikkardi (1444—60):
 +
 +
 +
Santa-Mariya Novella
 +
 +
 +
Rucellai (1446—51), Strotsi (tikin-
 +
tisi 1489 ildən), Pandolfini (tikin-
 +
tisi 1520 ildən), Uffitsi (indiki
 +
Uffitsi qalereyası) sarayları, Tər-
 +
biyə evi (1421—44) F.-nın ən yaxtı
 +
me”marlıq abidələrindəndir. F.-nın
 +
tarixi mərkəzi YUNESKO xətti ilə
 +
qorunur. |
 +
FLORENSİYA RƏSSAMLIQ MƏK-
 +
TƏBİ— İtaliyanın əsas rəssamlıq
 +
məktəblərindən biri. 13 əsrdən 16
 +
əsrədək intensiv inkilaf etmipdir.
 +
F.r.m.-nin yaradıcısı
 +
yakarlıqda) olmutdur. Erkən İnti-
 +
bah dəvrundə İtaliya incəsənətinin
 +
formalapmasında F.r.m.-nə mənsub
 +
meqmar F. Brunelleski, heykəltərai
 +
Donatello, boyakar Mazacco (eləcə
 +
də me”mar L. B. Alberti, me”mar və
 +
heykəltərai Mikelotso di Bartolom-
 +
meo, heykəltəratilar L. Giberti, Lu-
 +
ka della Rodbia, . Rossellino, Be-
 +
nedetto da Mayano, Deziderio da Set-
 +
tinyano) kimi sənətkarların muhum
 +
rolu olmumdur. Kvattrocento dəv-
 +
ru F.r.m. boyakarlıqı.realist axta-
 +
rıpların ardıcıllıqı ilə səciyyə-
 +
. lənir (Verrokkio, A. del Kastanyo,
 +
 +
 +
i 5 Full
 +
| ğ di a “A” du 5
 +
“LL x
 +
1" ”” ki f m
 +
-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
-
 +
 +
 +
“ə qəd ri
 +
bəl "Uğur
 +
 +
 +
I
 +
 +
 +
və Antoninin yanına gəlməsi? Təqr.
 +
lereya, Vaptinqton,
 +
 +
 +
37*,c. 9
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Cotto (bo-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
PA Ru |
 +
b 1 di Ad m
 +
 +
 +
müba
 +
"Rə u
 +
d
 +
“
 +
1
 +
 +
 +
Pyero di Kozimo, “Məryəmin muqədləs Nikolay
 +
1495,
 +
 +
 +
Pollayolo, P. Ucncello): bununla yanad:
 +
ilı 15 əsr Florensiya boyakarlırında
 +
son qotika dekorativliyi izləri (B.
 +
Qotsoli), mistika əlamətləri(Fra
 +
Anceliko) və obrazların lirikliyi
 +
(Fra Filippo Lippi) əzunu gestə-
 +
rir. 15 əsrin sonunda F.r.m.-ndə de-
 +
mokratik ən”ənələr qalsa da (D. Gir-
 +
landayo), incəsənətdə aristokratik
 +
meyllər daha ustun idi (Botticelli,
 +
Filippino Lippi, Pyero di Kozimo).
 +
Leonardo da Vicci və Mikelancelo-
 +
nun yaradıcılıqları isə F.r.m.-nin
 +
yerli hududlarından cıxaraq Yuksək
 +
ntibah incəsənətinin zirvəsi oldu.
 +
F.r.m. 17 əsrdə tənəzzul etmitdir.
 +
FLORES (NPoqez)— İndoneziyada ada.
 +
Kicik Zond a-rı qrupundadır. Sah.
 +
15,6 min km?, Səthi, əsasən, darlıq-
 +
dır (hund. 2400 m-ə qədər). Puskurən
 +
vulkanlar var. İqlimi subekvatorial,
 +
mussondur. İllik yarıntı 1000— 1400
 +
mm-dir. Harmap həmipəyattıl meiiə-
 +
lərlə ərtuludur. Cəltik, qarqıdalı,
 +
tutun, hindqozu, qəhvə və s. becərilir.
 +
Heyvandarlıq inkipaf etmiiydir. Ba-
 +
lıq ovlanır. Əsas ipəhərləri: Ende
 +
və Rutenq.
 +
FLORES (N/oqez)—Sakit okeanda də-
 +
niz. Sulavesi, Sumbava və Flores
 +
a-rı arasındadır. Sah. 115 min km?,
 +
maks. dərinliyi 5234 m. Səth suları-
 +
nın temp-ru 26—28,8*S, duzluluqu
 +
32—34 6” /.-, dib sularının temp-ru
 +
3,52S, duzluluqu 34,62/..-dir. Yarım-
 +
gunluk qabarmalar (hund. 2,3 m-dək)
 +
 +
 +
olur.
 +
 +
FLOREİYTI— Mold.SSR-də urəhəp.
 +
Floreptı r-nunun mərkəzi. Kiptin-
 +
yovdan 130 km iim.-it.-dədir. D.y. st.
 +
PQutpə, tutun-fermentasiya, ipərab, yar
 +
və s. 3-dlar, yaxınlıqında ipəkər
 +
 +
 +
3-du var,
 +
 +
FLORİDA (E1oq:4da)—1Pimali Ame-
 +
rikanın c.-P1.-ində, ABPT-da y-a. Sah,
 +
115 min km?. Səthi, əsasən, əhəngda-
 +
pılardan təppkil olunmusi duzənlik-
 +
dir (hund. 99 m-dək). İqlimi okean
 +
tipli subtropik və tropikdir. Orta
 +
temp-r yanvarda 14—20,72S, iyulda
 +
27—28,7*S-dir. İllik yaqıntı 120(—
 +
1400 mm, Cayları qısa və coxsuludur.
 +
Coxlu gəl və bataqlıq var. Bitki ertu-
 +
yu (im.-da subtropik, c.-da tropik tip
 +
= i lidir. C.-da milli park
 +
(Everqleyds) yaradılmıpi-
 +
dır. Fosforit və titan
 +
filizi yataqları, it. sa-
 +
hilboyunda qın kurortla-
 +
rı (Mayami və s.) var.
 +
 +
FLORİDA (Eyoq:4a) —
 +
ABLI-sın. C.-unda pptat.
 +
Florida y-a-nı, ona bi-
 +
tipik materik hissəni və
 +
Florida-Kis a-rını tu-
 +
tur. Sah. 152 min km?, ƏH,
 +
9,7 mln. (1980). İnz.m. Tal-
 +
lahassi ip.-dir. Səthi duӱ-
 +
zənlikdir. qlimi sub-
 +
rü c.-da tropikdir.
 +
İllik yaqıntı 900—1400
 +
mm. Coxlu gel var. Ərazi-
 +
nin təqr. ə26 -i becərilir.
 +
Apelsin, pambıq, yerfın-
 +
DIRI, tutun, ipəkər qamı-
 +
iqı Yetipdirilir. Sud-
 +
luk heyvandarlıq və ryuı-
 +
culuqinkipaf etmitdir.
 +
Balıq ovlanır. Fosfo-
 +
rit cıxarılır. Yeyinti
 +
selluloz-kaqız, aqac e”ma-
 +
lı, kimya, radioelektron
 +
sənayesi var. Raket və ra-
 +
 +
 +
“una n
 +
"il?
 +
ə
 +
 +
Əə nü
 +
 +
 +
|
 +
1
 +
|
 +
 +
 +
M illi 1 əa-
 +
 +
 +
ket mӱhərrikləri istehsal olunur.
 +
Beiyk dəniz portları: Tampa, Cek-
 +
sonvill, Port-Everqleyds, Mayami.
 +
Qıti kurortudur. Kanaveral burnunda
 +
raket texnikası sınaqrı poliqonu və
 +
kosmodrom var.
 +
 +
FLORİDA AXINI –—Florida bo-
 +
qazında guclu isti axın. Qolfstrim
 +
axınları sisteminə daxildir. Su-
 +
yunun temp-ru yayda 28—29*S, qıtpda
 +
24—25S-dir. Duzluluqu 36966-dən
 +
coxdur. Sur”əti 10 km/saata qədərdir.
 +
FLORİDA BORAZI— Florida y-a
 +
ilə Kuba və Baham a-rı arasında bo-
 +
qaz. Meksika kərfəzini Atlantik
 +
okeanı ilə əlaqələndirir. Uz. 570
 +
km, ensiz yeri 80 km, maks, dərinli-"
 +
yi 1637 m. Əsas Məs Havana (Ku-
 +
ba), Mayami (ABİ1). | |
 +
FLORİN (NLoqa) Vilhelm (16.Z.
 +
1894, Kəln—5.7.1944, Moskva)— Alma-
 +
niya və beynəlxalq fəhlə hərəkatı
 +
xadimi. Metalcı. 1920 ildə Almaniya
 +
Kommunist Partiyasına (AKP) daxil
 +
olmutidur. 1929 ildən AKP MK Si-
 +
yasi Burosunun uzvu idi. Reyxstaqa se-
 +
cilmipdir. Almaniyada faitist dik-
 +
taturası qurulduqdan (1933) sonra mu-
 +
hacirət etmitpdir. 1935—43 illərdə
 +
Kominternin İcraiyyə Komitəsi Rəya-
 +
sət Hey”ətinin uzvu olmutdur.
 +
FLORİN — 1) 1252—1533 illərdə
 +
Florensiyanın qızıl sikkəsi (cəkisi
 +
təqr. 3,5 q), sonralar Avropanın bir
 +
sıra əlkəsində (İngiltərə, Fransa
 +
vəs.)Yayılmındı. 2) 12 əsrin axırı–—
 +
13 əsrdə Florensiyanın gumuli sikkəsi
 +
(cəkisi təqr. 1,8 q), B. Britaniyanın
 +
19 əsrin ortalarından 2 sqiillinq də -
 +
Yərində (cəkisi 11,3 z) KyMYI sikkəsi.
 +
3) İtaliyada Niderland quldeninin
 +
və dukatının adı.
 +
 +
 +
FLOTASİYA (fr. Pokabop, Poneq
 +
—Y3MƏK, HHK, floatation—eyiyHn yayHə
 +
cıxmaq)—faydalı qazıntıların su
 +
ilə muxtəlif dərəcədə islanmasına
 +
əsaslanan zənginlətdirmə usulu. F.-
 +
da flotasiya Fiketdinə isti-
 +
fadə olunur. F. xususi flotasiya ma-
 +
iqınlarında aparılır. Yaqlı,
 +
puklu və pərdə
 +
 +
 +
kə-
 +
F. nevləri mevcuddur.
 +
 +
 +
Kəpuklu. faydalı qazıntıların
 +
əsas zənginlətdirmə usuludur. Bu
 +
usulda
 +
 +
 +
Faydalı qazıntıdakı mineral-
 +
lardan birinin hissəcikləri hava qa-
 +
barcıqlarına yapıtparaq kəpuk qatı-
 +
na (konsentrat) kecir, qalanları (tul-
 +
lantılar) isə suda asılqan vəziyyə-
 +
tində olur. F.-dan suyu uzvi maddə-
 +
lərdən və bərk asılqanlardan təmiz-
 +
ləmək, qarıtpıqları ayırmaq, kimya,
 +
neft e”malı, yeyinti və digər sənaye
 +
sahələrində cekdurmə prosesini sur”-
 +
ətləndirmək ucun də istifadə edilir.
 +
Bax həmcinin Faydalı qazıntıların
 +
zənginləidirilməsi.
 +
 +
 +
FLOTASİYA REAGENTLƏRİ—fay-
 +
dalı qazıntıların zənginlətdiril-
 +
məsi zamanı flotasiya prosesini tən-
 +
zimləmək ucun inlədilən səthli ak-
 +
tiv maddələr. F.r. muxtəlif tərkib-
 +
li mineral hissəciklərin səth qatı-
 +
nın fiziki-kimyəvi xassəsini dəyiil-
 +
dirməyə imkan verir, kəpuk əmələ gəl”
 +
mə prosesini tənzimləyir. Butun F.r.
 +
adətən toplayıcı (məs., kerosin, neft
 +
Yaqları, ksantogenatlar, alkilsulfat-
 +
lar), tənzimləyici (natrium-sulfid,
 +
mis kuporosu və s.) və kəpukləndirici
 +
(muxtəlif texniki spirtlər və onla-
 +
rın qarıtıqları, piridin əsasları
 +
və s.) maddələrə ayrılır. 1 t flota-
 +
 +
 +
580
 +
 +
 +
FLOTİLİYA
 +
 +
 +
siya olunacaq materiala bir necə 2-dan
 +
bir necə kq-dək F.r. sərf olunur.
 +
FLOTİLİYA (ital. . Poile Na: fr.
 +
flottille: lat. Pi(o—uӱzmək)—1) Bə”zi
 +
devlətlərin HDD-nda operativ bir.
 +
ləiqmə (dəniz, cay, gel F.-sı), nisbə-
 +
tən kicik donanma. Gəmilərdən, avia-
 +
siyadan, dəniz piyadası hissələrindən
 +
və s. xidmət hissələrindən ibarət
 +
olur. F. ya mustəqil, ya da donanma
 +
tərkibində olur. 2) Bir sıra xari-
 +
ci əlkənin HDD-nda iri taktiki bir-
 +
ləpmə. 2 və ya daha cox eskadradan (di-
 +
viziondan) ibarət olur. 3) Strateji
 +
atom sualtı qayıqlarının operativ
 +
ləpməsi (Fransada və s. əlkələr-
 +
də). 4) Ekspedisiya, idman və s. gəmi-
 +
 +
 +
ləri dəsti, kk
 +
 +
FLUKTUASİYA (lat. Pisbia Io—gə-
 +
nara cıxma)—mutahidə oluna bilən
 +
fiziki kəmiyyətlərin orta qiymətlə-
 +
rindən kənara cıxması. Hər hansı Q,
 +
kəmiyyətinin F.-sı orta kvadratik
 +
 +
 +
F. (AL) — (L —L)" nə ya nisbi F.
 +
bə V (AL)./L ilə xarakterizə olunur
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
(burada Q. orta qiymətdir). İstənilən
 +
makroskopik sistemin halını tə”yin
 +
edən additiv (ekstensiv). kəmiyyətin
 +
nisbi F.-sı sistemi təiykil edən zər-
 +
rəciklərin sayının (MC) kvadrat kəku
 +
ilə tərs mutənasibdir 6, -1// X.
 +
 +
 +
F.-nın yaranması istənilən mak-
 +
roskopik sistemin coxlu, lakin sonlu
 +
sayda zərrəciklərdən (atomlardan, mo-
 +
lekullardan, ionlardan və s.) ibarət
 +
olmasının və onların xaotik hərəkə-
 +
tinin nəticəsidir. Kvant mexanika-
 +
sında (cox apaqı temp-rlarda) qeyri-
 +
muəyyənlik munasibəti ilə əlaqədar
 +
F.-lar mevcuddur.
 +
 +
Orta kvadratik :F.
 +
 +
—— — i
 +
 +
(AT): = 1:—Q (1)
 +
dusturu ilə ifadə olunur. (1)-dən ge-
 +
runur ki, Gibbs metodu haze fiziki
 +
gəmiyyətin orta qiymətini bilavasitə
 +
hesablamaqa imkan verirsə, həmin KƏ-
 +
miyyətin orta kvadratik F.-sını da
 +
tapmaq olar. Tam qapalı sistemin
 +
enerjisinin və zərrəciklərinin sayı-
 +
nın F.-sı mumkun deyil, entropiya-
 +
sının F.-sı isə mumkundur. Sabit
 +
həcmə malik sistem ətraf muhitlə
 +
(termostatla) enerji mӱbadiləsi edə
 +
bilərsə, onun enerjisinin orta kvad-
 +
ratik F.-sını (1)-ə uyqun olaraq Gibbs
 +
metodu ilə hesablamaq olar. Nəticədə
 +
 +
 +
(AEYu= v–E =—(38 v Ə)
 +
 +
 +
öğ
 +
dӱsturu alınır (burada E—enerji-
 +
nin orta qiyməti, ko— Boltsman sabiti,
 +
 +
 +
V = ət -laru. ə
 +
tumu olduqunu nəzərə aldıqda
 +
 +
 +
 +
 +
 +
= Ş, istilik tu-
 +
 +
 +
(AE), = C, xeT? (3)
 +
 +
olar.
 +
Ətraf muhitlə zərrəcik badi-
 +
ləsi mumkun olan verilmit həcmə
 +
 +
 +
malik sistemdə zərrəciklərin sayı-
 +
nın orta kvadratik F.-sı isə
 +
 +
 +
"(AK)2=gaT (9). (4)
 +
 +
 +
KİMİ tə”yin olunur. ii kimyəvi poten-
 +
sialdır. Boltsman qazı ucun
 +
 +
 +
N—N o €XD (u / KoT)
 +
oxuyryanan, (AN)?-N?,
 +
 +
 +
F. nəzəriyyəsinin əsasını C. Kibbs
 +
qoymup, A. Eyntteyn və M. Smoluxov-
 +
ski isə onu inkipaf etdirmitlər.
 +
 +
Ehtimal ilə entropiya arasında
 +
əlaqəni verən Boltsman prinsipi əsa-
 +
sında hər hansı fiziki kəmiyyətin
 +
(Q.) orta qiymətdən kənara cıxma ehti-
 +
malını tapmaq olar. Kicik x=1.—Q,
 +
kənara cıxmalar ucun bu ehtimal Qaus-
 +
sun paylanma funksiyası ilə verilir:
 +
 +
ə (
 +
 +
 +
U(x)= də (5)
 +
(burada A—ehtimalın normalapma
 +
 +
 +
pərtindən tapılan sabit, x? == (1—1.)*
 +
orta kvadratik F.-dır).
 +
 +
Boltsman prinsipindən istifadə
 +
edərək sistemin halını tə”Yin edən
 +
muxtəlif termodinamik kəmiyyətlərin
 +
kicik kənaracıxma ehtimallarını
 +
(5) pəklinə salaraq uyqun orta kvad-
 +
atik F.-nı hesablamaq olar. Belə
 +
esablamalar apaqıdakı nəticələrə
 +
gətirir: həcmin və temp-run orta kvad-
 +
ratik F.-ları
 +
 +
 +
dəy
 +
 +
 +
 +
 +
 +
7 ot"
 +
 +
 +
s (5): (AT) = çu.
 +
 +
 +
təzyiq və entropiyanın orta kvadra-
 +
tik F.-ları
 +
..—.—. T
 +
(Ap) — vƏ (7)
 +
ÖV), “
 +
(Su, və Ş —sabit Həcmdə və sabit təz-
 +
yiqdə sistemin istilik tutumudur),
 +
əmcinin gəstərmək olar ki,
 +
 +
 +
AVAp
 +
AT-Ar =
 +
 +
 +
———,
 +
(Az) = Ko rə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
— (xoT,
 +
(sr) KoT” :
 +
dT)u S,
 +
LE AT == kaT" (8)
 +
(8)-dən gərunur ki, həcm və temp-
 +
run, təzyiq və entropiyanın F.-ları
 +
bir-birindən statistik asılı deyil,
 +
Həcm və təzyiqin, temp-r və təzyiqin,
 +
 +
 +
enerji və temp-run .-sı isə bir-
 +
birindən asılıdır.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Boltsman qazı ucun E = - X2NxeT,
 +
Su=: 2 Mko, buna gərə də (Z)-ə əsasən
 +
 +
 +
(AEy— cӱ M bat). Enerjinin nisbi
 +
3 — il.
 +
Üzv),
 +
yə”ni ӧr Boltsman qazı ucun temp-r-
 +
 +
 +
dan asılı deyil. |
 +
Boze qazı ucun apaqı temp-rlarda
 +
 +
 +
E.L1 C “Ts, Buna gərə ӧr- ro,
 +
 +
 +
V (AER
 +
 +
 +
—
 +
 +
 +
 +
 +
 +
F.-sı isə ӧv =
 +
 +
 +
Fermi qazı ucun E T2, Su-T və
 +
ӧr- Tz. Deməli, appaqı temp-rlarda
 +
 +
 +
Boze və Fermi qazlarında temp-r azal-
 +
dıqca enerjinin nisbi F.-sı artır.
 +
Butevlugdə makroskopik sistem
 +
cun F. nəzərə carpan dərəcədə deYİL.
 +
axan bir cox fiziki hadisələr sis-
 +
temin cox gicik hissəsində bait ve-
 +
ən lokal F.-larla tə”yin olunur.
 +
Broun hərəkəti kicik əlculu zərrə-
 +
ciklərin olduqu nəqtədə təzyiqin “U.-
 +
sı nəticəsində bap verir. Elektrik
 +
yukunun diskret olması və bu yuku da-
 +
pqıyan zərrəciklərin istilik hərəkə-
 +
ti nəticəsindəelektrik dəvrələrində
 +
potensial, yuklərin sıxlıqı və cərə"
 +
 +
 +
yan xaotik olaraq dəyitir, yə”ni F-
 +
bap verir. Bu F.-lar dəvrədə KY) )a -
 +
radır, bu da zəif elektrik siqnal-
 +
larını qeyd edən cihazların həssas-
 +
TbiT hyAYAYEY tə/yin edir.
 +
F. behran nəqtəsi ətrafında daha
 +
intensiv olur. Bu halda bir nəqtədə
 +
balp vermiti F. qoniu nəqtələrdə də
 +
F. yaradır (fəza korrelyasiyası) və
 +
beləliklə muhitin hər yerində eyni
 +
zamanda F. olur. Nəqtə ətrafında
 +
ipıqın guӱclu səpilməsi (bəhran opa-
 +
lessensiyası) bircins mayelərdə sıx-
 +
lıqın (uyqun olaraq sındırma əmsa-
 +
lının) F.-sı ilə izah edilir.
 +
F.-nın olması gəstərir ki, sis-
 +
temin entropiyası həm arta, həm də
 +
azala bilər. İkinci halda termodi-
 +
namikanın ikinci qanunu pozulur.
 +
Buradan belə cıxır ki, bu qanun or-
 +
ta hesabla ədənir, yəni sistem cӱzə-
 +
rində uzun muddət mupahidə apardıq-
 +
da entropiya orta hesabla dəyiimir
 +
(sistem termodinamik tarazlıqdadır-
 +
sa) və ya artır (sistem tarazlıqda
 +
deyilsə). Bu mə”nada F. termodinami-
 +
kanın ikinci qanununun fiziki mə -
 +
nasını dəqiqlətdirir və onun statis-
 +
tik xarakter dapıdıqını gestərir.
 +
 +
 +
Əd. Mӱxtarov A. İ., Statistik
 +
fizika, B., 1960, Anselım A. N., Os-
 +
novı statisticeskon fiziki i termodina-
 +
miki, M., 1973Landau L. D.. Lif-
 +
p ip E. M., Statisticesgan fizika, M.,
 +
1976: K y Hn H F. İ., Statisticesgan fizi-
 +
ka i termodinamika, M., 1981.
 +
 +
 +
FLUORESSEİN, dioksiflu-
 +
ora n—sarı kristal maddə, suda pis
 +
spirtdə və qələvilərin sulu məhlu-
 +
lunda yaxtı həll olur. 314—3162S-də
 +
əriyir. Sarı-yapıl iptıqlanma (fluoa
 +
essensiya adı da buradandır) verir.
 +
ya və ipəyi sarı rəngə boyayır (davam-
 +
sız olduqu ucun iplədilmir). F.-dən
 +
yeraltı suların axın istiqamətini
 +
muəyyənləipdirmək ucun istifadə olu-
 +
nur. F. rezorsinlə ftalanhidridinin
 +
kondensasiyasından alınır.
 +
 +
 +
r
 +
FLUOR ESSENSİYA—bax Lumines-
 +
 +
 +
sensiya.
 +
 +
FLUVİOQLYASİAL CƏKUNTULƏR
 +
(nar. fluvius—sa), axbıH-- glacies—öya)
 +
—buzlaq sularından cekən HƏKYHTY-
 +
lər.. Əsasən caqıl, cınqıl və muxtə-
 +
lif əlculu qumlardan ibarət olur.
 +
İki nəvə ayrılır: buzlaqdaxili (int-
 +
raqlyasial) və buzlaqyanı (periqlya-
 +
sial). .c. ezlərinə məxsus relyef
 +
formaları (oz, zandr, kam və s.) əmə-
 +
lə gəti =.
 +
 +
FLUKS ETP (var. fluxus—axbsıH -L ...
 +
metr),veberməetr—maqnit selini
 +
əlcmək ucun cihaz. Muxtəlif nəvlə-
 +
rivar. Maqnitoelektrik F.
 +
vəfotoelektrik F. daha ge-
 +
HHUI YALAR.
 +
 +
FLCOR (nar. ipoqaql), E—kimyəvi
 +
element. Elementlərin devri sistemi-
 +
nin UP qrupundadır, at.n. 9, at.k.
 +
18,9984-dur. . yaplılımtıraq sarı
 +
rəngli kəskin iyli qazdır, —2182S-
 +
də əriyir, —187,92S-də isə qaynayır,
 +
maye F.-un sıxlıqı qaynama temp-
 +
runda 1,108 q/sm?-dir. Təbii F. sta-
 +
bil :?E kastopunlan ibarətdir. F.-un
 +
kutlə ədədi 17—22 olan 5 radioaktiv
 +
izotopu var (yarımparcalanma dəv-
 +
ru 109,7 dəqiqə olan *8E izotopu daha
 +
davamlıdır). F.-u ilk dəfə fransız
 +
kimyacısı A. Muassan duzundan
 +
elektroliz yolu ilə almıpdır (1886).
 +
Yer qabıqında F.-un kutləcə miqda-
 +
rı 0,0896-dir. Əsasən fluorit, krio-
 +
 +
 +
FLUS
 +
 +
 +
581
 +
 +
 +
LİT və topaz minerallarında rast
 +
gəlir. Birlətmələrində —1 oksid-
 +
ləimə dərəcəsi gəstərir. Kimyəvi cə-
 +
hətdən ən aktiv qeyri-metaldır. Yungul
 +
tə"sirsiz qazlar mustəsna olmaqla bu-
 +
tun elementlərlə fluoridlər əmələ
 +
gətirir. Qeyri-metalların və 1/—
 +
UİT qrupun bə”zi materiallarının
 +
fluoridləri qazvari, digər metalla-
 +
yın fluoridləri isə maye və bərk
 +
alda olur.
 +
 +
Nəmlik olmadıqda F. mis, sink,
 +
aluminium, dəmir və nikellə prakti-
 +
ki olaraq birlətpmir, bunun səbəbi
 +
həmin metalların səthində muhafizə-
 +
edici fluorid təbəqələrinin əmələ
 +
gəlməsidir. RA ipatına digər
 +
ucucu olmayan fluoridlərə quvvətli
 +
mineral turiularla tə”sir etdikdə
 +
NE əmələ gəlir (—83,1*S-də əriyən,
 +
19,54S-də qaynayan mayedir). Sulu
 +
məhluluna fluorid turiusu deyilir.
 +
 +
9. suyu atomar oksigenə qədər par-
 +
calayır. ə zaman OR, tipli oksid
 +
alınır. . GIF, CİF),, CİF,, BrF,
 +
BrF:, VqE-, YE, və YE, tipli birləil-
 +
mələr verir. F. ksenonla XeE,, XeRE,,
 +
XeEs və kriptonla KqE, fluoridlər
 +
əmələ gətirir. F.-u kalium hidrofluo-
 +
rid (GNR,) ərintisinin və ya qələ-
 +
vi metalların fluoridlərinin maye
 +
hidrogen fluoriddəki məhlulunu
 +
elektroliz etməklə alırlar. F. yuk-
 +
sək fluoridlərin (məs. SbF.) ter-
 +
miki parcalanmasından da alınır.
 +
 +
Texnikada Ma AYE. aluminium
 +
alınmasında elektrolit kimi, fluor
 +
uzvi birlətmələr, termiki və kimyə-
 +
.vi davamlı metalların alınmasında,
 +
soyuducu qurqularda istifadə olunur.
 +
 +
 +
Tərkibində olan birləpmələr
 +
(fluorifur, fluorafur, fluorbenza-
 +
tef) yaman piplərə qariyı dərman
 +
 +
 +
kimi istifadə olunur. |
 +
 +
F. bitki, heyvan və insan hucey-
 +
rələrində mikroelement kimi olur.
 +
 +
Sən hər kq-da 100—300 mq F:
 +
duzları vardır. Ən cox diiyq sumuyun-
 +
də olur və catımadıqda diiylərin
 +
apınması bat verir. F.-un orqanizm-
 +
də coxluqu fermentlərin aktivliyini
 +
artırır. Cənubi Afrikada yayılmıpn
 +
bə”zi bitkilərdə F.-lu uzvi birləil-
 +
mələr tapılmhipdır.
 +
 +
F. (xususilə fluorsirkə turiusu)
 +
zəhərlidir. nəfəs orqanlarını
 +
qıcıqlandırır və dərini yandırır.
 +
Aqır zəhərlənmə qanaxmaya, ar ciyərin
 +
Zəyӱməsinə və mərkəzi sinir sistemi-
 +
nin pozulmasına səbəb olur. İlk yar-
 +
dım zamanı gəzləri su ilə yumaq, də-
 +
rini 7094-li spirtlə silmək, təmiz ok-
 +
sigenlə nəfəs almaq məsləhət gərulur.
 +
 +
 +
Əd.. Rıss İ. Q., Ximil ftora i eqo
 +
neorqaniceskix soedinenin, M.., 1956:
 +
Ftor i eqo soedinenim, per. s anql., t. 1—
 +
2, M.. 1953—1956: Drakin S. İ., Ob-
 +
ian i neorqaniceskan ximil, M., 1981.
 +
 +
 +
FLUORİD TURMİYUSU — hidrogen
 +
fluoridin (NE) suda məhlulu: su ilə
 +
istənilən nisbətdə qarhipır. 112*S-də
 +
qaynayır (750 mm.c.sut). Sıxlıqı
 +
1,138 qsm”-dir. Azeotrop qarınıqda
 +
38,2696 NRE var. F.t. oksidlərlə re-
 +
aksiyaya girərək fluoridlər əmələ gə-
 +
tirir, silikatlı materiallarla (məs.,
 +
pqutpə ilə) fəal reaksiyaya girir,
 +
fluoridləri isə həll edərək birləi-
 +
mələr verir. F.t.-ndan iqutə ӱzərində
 +
təlif naxıpacmada, fFluoridlə-
 +
rin sintezində həlledici kimi isti-
 +
 +
 +
fadə olunur.
 +
 +
 +
FLXORİDLƏR—fluorun bapqa ele-
 +
mentlərlə birlətımələri. Fluorun yuk-
 +
sək aktivliyi onun Hətta inert qaz-
 +
larla da birlətməsinə imkan verir.
 +
F.-in ərintiləri yӱksək aqressivdir
 +
(darıdıcıdır), oksidlərdə və öanıra
 +
maddələrdə həll olur. Cətin əriyən
 +
maddələrin monokristallarını Yetiii-
 +
dirməkdə istifadə edilir. Llumi-
 +
nium və aktiv metalların elektroli-
 +
tik istehsalında iplədilir.
 +
FLUXORİT (lat. Niaoq—axın)—mine-
 +
ə Kimyəvi tərkibi SaR,, U, TE,
 +
q, Map, Y və s. qatıpmıqları olur.
 +
Kubik sinqoniyada kristallaptır. Adə-
 +
tən, kub, oktaedr formalı kristallar,
 +
druz, dənəli aqreqatlar əmələ gətirir.
 +
ərtliyi 4, sıxlıqı 3180—3200 kq/m”.
 +
Aq, sarı, yapıl, bənəviyəyi və s.
 +
rənglərdə olur. Metallurgiyada (flus
 +
kimi), kimya sənayesində, optikada
 +
və s. iplədilir. Sintetik F. kris-
 +
tallarının alınması uçӱn xammal-
 +
dır. TE və (Y-lı sintetik lazer
 +
materialıdır. Yataqları SSRİ (Orta
 +
Asiya, Zabaykalye və s.), AB1P, Mek-
 +
sika, Fransa və 6. əlkələrdə var.
 +
FLXUOROQRAFİYA, radiofoto-
 +
qrafiya, rentgenofoto-
 +
"ağla rentgenofluoro-
 +
qrafiya —obyektin rentgenoloji
 +
təsvirinin fluoressensiya edən ekran-
 +
dan kəz cəkilməsi. F.-nın əsas
 +
prinsiplərini rentgen pqçalarının
 +
kətifindən sonra italyan alimləri A.
 +
Batteli, A. Karbasso və Amerika
 +
alimi C. M. Bleyer hazırlamıplar.
 +
Kicik və iri kadrlı F. var. F.-dan,
 +
əsasən, dəiq qəfəsinin, sӱd vəziləri-
 +
NİN, sӱmӱk sisteminin muayinəsində
 +
istifadə olunur. F. KYT-TƏBH MYAİHHƏ-
 +
də geni tətbiq edilir. Stasionar və
 +
səyyar (avtobus, vaqon) F. kabinetləri
 +
mə”lumdur.
 +
FLUOROZ (lat. Eyioqat—fluor)—
 +
xronik xəstəliky orqanizmə normadan
 +
artıq fluor daxil olması. Tərkibin-
 +
də coxlu fluor və onun birlətmələri
 +
olan su, qida məhsulları qəbul et-
 +
dikdə bat verir. . zamanı diptpin
 +
 +
 +
eqmalında ləkə əmələ gəlir, sumuk
 +
toxumasının qurulutpiunda dəyitik-
 +
lik (osteskleroz) tərəyir, bu da su-
 +
 +
 +
mӱklərin deformasiyasına səbəb olur.
 +
luor qəbulunu azaltdıqda bu əla-
 +
mətlər kecib gedir.
 +
FLUOROSKOӦP — ultrabənəviəyi
 +
pqualarla cisimləri iqualandıraraq,
 +
onlarda luminessensiya yaradan sadə
 +
cihaz. F. texnikanın muxtəlif sahə-
 +
lərində və tibdə tətbiq edilir.
 +
FLXMORPLASTLAR—fluor tərkib-
 +
li plastik kӱtlələrin CCPH-nə rə-
 +
bul olunmuqi anbı. TuuapəTnə HülnəHH-
 +
lən adı—ftorlondur. Politetrafluo-
 +
retilen, politrifluorxloretilen, ko-
 +
polimer və s. nəvləri var. Poli-
 +
tetrafluoretilen fluor-
 +
plast-4, teflon) 1—CF,—CF,—L,
 +
mol-K. ə-107—2-102 olan aq sud rəngli
 +
polimerdir. 327*S-də kristallik qu-
 +
rulupu pozulur, polimer pəffaf-
 +
lapır və elastik olur, axıcı hala
 +
gecmədən 415”S-də parcalanır. Tef-
 +
nOH cini istehsalı texnologiyasına
 +
bənzər usulla e”mal edilir: teflon
 +
tozu (parapoku) soyuq halda 250—350
 +
k1Q/sm" təzyiqdə presləyir, sonra 370" S-
 +
də qızdırıb c“bitirirlərə. Kristal-
 +
lar 20”S-də bir modifikasiyadan batp-
 +
qasına kecir və teflonun bə”zi xas-
 +
sələri dəyipir. Həcmi –1,596 azalır.
 +
 +
 +
Fluorplast-4 cox genit temp-r in-
 +
tervalında —2692-dən --260”-nək ii1-
 +
ləyə bilir, kimyəvi davamlılırı yuk-
 +
səkdir. Politrifluorxlor-
 +
etilen (fluorplast-Z) |—SRE,—
 +
— |, aq kristallik polimer-
 +
 +
 +
dir, orta mol.k. 5-1027—2-109 ara-
 +
sında dəyipir. 208—210”S-də əriyir,
 +
240—2702*S-də axıcı hala kecir, pres-
 +
ləmə, təzyiq altında təkmə və ekstru- .
 +
ziya usulları ilə e”mal edilir. Ayya-
 +
qı temp-rlarda fluorplast-Z həlledi-
 +
cilərdə həll olmur, Yuksək temp-rda
 +
bəzi aromatik karbohidrogenlərdə
 +
həll olur: turiu, qələvi və oksidləiq-
 +
diricilərin tə”sirinə davamlıdır.
 +
Aparatlarda korroziyaya qariı qoru-
 +
ucu ertuklər, kimyəvi davamlı boru-
 +
ylar, nasoslar, kabel, mӱhərrik və s.
 +
istehsalında iilənir.
 +
Əd.Ceqodaev D. D..Naumova
 +
3. K, Dunaevskal H. C., Ftoro-
 +
plastı, 2 izd., L., 1960: Əniiklopediin
 +
polimeron, t. 3, M., 1977 Askadskibgv
 +
A. A, Matveev KG). İ., Ximicesgoe
 +
əəən i fiziceskie svonstva polimerov,
 +
 +
 +
FLUORSİLİKATLAR — silisium-
 +
Fluorid turpusunun (N.53Ec) duzla-
 +
rı. Qızdırıldıqda muvafiq metalın
 +
fluoridinə və silisium ə idə
 +
ə lap: Məs., Sa5Es = SaR, --
 +
--5:E,. Silisium-fluorid turpusunun
 +
Ca, K, KI, Sz və Va duzları suda
 +
cətin Həll olub, xarakterik kristal-
 +
lar əmələ gətirir. Bunlardan miqdari
 +
və mikrokimyəvi analizlərdə istifadə
 +
olunur. Natrium-silisium-fluorid
 +
(Ca,5:E,) ən cox praktiki əhəmiyyətə
 +
malik olub, turpquya davamlı sement,
 +
mina və s. istehsalında tətbiq edilir.
 +
M?t, 2p və A| silsium-fluoridlər in-
 +
paat daplarına sukecirməmək xas-
 +
səsi apılamaq ucun istifadə edilir.
 +
F. zəhərlidir.
 +
FLUOR-UZVİ BİRLƏİYMƏLƏR —
 +
hər molekulunda bir və ya bir necə
 +
E—S əlaqəsi olan birləimələr. Surt-
 +
ku yaqları, hidravlik mayelər, fluor-
 +
plastlar, fluorkaucuklar, freonlar,
 +
yalar F.-u.b.-dir. Tibdə narkotik
 +
maddələr, qanəvəzedicilər və s. kimi
 +
iplədilir.
 +
FLUS (alm. ELiV8, hərfi mə”nası—
 +
axın), parulis--cənənin kəskin
 +
irinli periostitinin kehnəlmiiy adı|:
 +
— iltihab nəticəsində sumukustluyu
 +
və dipi ətinin altında. diiy kəkunun
 +
ust tərəfində əmələ gələn irinlik.
 +
Əlamətləri: aqrı, iltihab na-
 +
hiyəsinin qızarması, uzun iqmlməsi,
 +
temp-r və s. Mӱalicəsi: adaca-
 +
yı bitkisi (survə) ilə qarqara etmək,
 +
aqrıkəsici dərmanlar və s.: əks halda
 +
irinli nahiyəni yarmaq, yaxud dili
 +
cıxartmaq.
 +
FLUS — 1) Metallurgiyada
 +
— )tixtəyə əlavə olunan, əsasən, mine-
 +
ral. məntəli materiallar: posa əmələ
 +
gətirmək və onun tərkibini tənzimlə-
 +
mək, xususilə bop filiz suxurları-
 +
NI və ya metalı oksigensizlətdirmə
 +
zamanı alınan məhsulları bir-birinə
 +
baqlamaq ucundur. Əsasi (əhəngdatpı),
 +
turpu (silisium 4-oksid) və neytral
 +
aluminium-oksid) F. var. 2 ək"
 +
mə istehsalatında — maye
 +
posa əmələ gətirmək ucun vaqrankaya
 +
VƏ Ya digər əritmə sobasına təkulən
 +
materiallar. Cuqun və polad ucun tek-
 +
mə F.-lərin tərkibində fluorit, do"
 +
lomit, kvars qumu, əsasi marten po-
 +
sası vəs. olur.Z)Qaz vədəmir
 +
 +
 +
—məb
 +
 +
 +
082
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ci qaynaqında — qaynaqlanacaq
 +
səthdə əmələ gələn oksidləri əzundə
 +
həll edən kimyəvi maddələr (boraks,
 +
borat turipusu, xlorid və fluorid-
 +
lər).4) Avtomatik və elek-
 +
trik-posa qaynaqında —
 +
qaynaq zonasına təkulən narınlaitdı-
 +
rılmıp mӱrəkkəb tərkibli material:
 +
prosesi stabillətdirir və qaynaq ti-
 +
kipinin keyfiyyətini yaxtılaqidı-
 +
rır. Əriyib qismən buxarlanan F.
 +
komponentləri elektrik qəvsunu və
 +
qaynaq vannasını atm.-in zərərli tə”-
 +
sirindən qoruyur. 59) Lehimləmə-
 +
d ə—kimyəvi aktiv maddələr (sink-
 +
xlorid, ammonium-xlorid, kanifol,
 +
boraks və s.). .rqlər lehimlənən de-
 +
talların və lehimin səthini oksid
 +
və cirkdən təmizləyir, lehimləmə pro-
 +
sesində oksid əmələ gəlməsinin qar-
 +
izısını alır və s.
 +
 +
ÇORYTBET (anM. Flutbett, Flut—axbıH
 +
-- Bett— arar, Məupa)—ycTyYHnƏH auhbır
 +
su axını gecən bənd və ya digər
 +
basqılı hidrotexniki qurruların
 +
sun”i əsası, F. suyun qurquya gəstər-
 +
diyi basqını qəbul edir, məcranı ust
 +
axının tə”siri nəticəsində yuyulmaq-
 +
dan qoruyur və filtrasiya tə”sirin-
 +
dən qurqunun əsasının filtrasiyadan
 +
deformasiyaya uqramasının qarpqısı-
 +
nı alır.
 +
 +
FOB (ing. REoB, Eqee op Boaq4—sezu-
 +
nun ixtisarı—franko bort, hərfi
 +
mə”nası—gəmi bortu boptdur)—dəniz
 +
dapımalarında əmtəə alqı-satqısı
 +
nəvu. F.-un iqərtinə gərə satıcı əm-
 +
təəni porta gətirməli və alıcının
 +
gestərdiyi gəmiyə yuӱkləməlidir: əm-
 +
təənin gəmi bortuna gətirilməsi xərc-
 +
ləri əmtəənin dəyərinə daxil olur.
 +
Bə”zi portlarda F. iqərtlərinə gərə
 +
mal gəndərilərkən yukləmə xərcləri-
 +
ni alıcı ədəyir.
 +
 +
FOB, ...FOBİYA (yun. rhӧboz—
 +
qorxu)—nəyəsə nifrət etmək, nəyinsə
 +
dӱtiməni, qəti əleyhdarı olmaq, nə-
 +
dənsə qorxmaq mə”nalarını bildirən
 +
murəkkəb səzlərin tərkib Hissəsi
 +
(məs., hidrofobiya).
 +
 +
FӦBOS— Mars planetinin ona ən
 +
yaxın (orta məsafəsi 9380 km) peyki.
 +
Qeyri-duzgun formalıdır (uz. 26 km,
 +
eni 21 km). Mars ətrafına 7 saat 39
 +
dəq.-yə dolanır. Amerikan astronomu
 +
A, Holl kəif etmitdir (1877).
 +
FOVİZM (fr. Qaiuyete, Qaiue—vəh-
 +
ili, yırtıcı )—20 əsrin əvvəllərində
 +
Fransa boyakarlıqında yaranmıpi
 +
avanqard cərəyan. Tənqidcilərin 1905
 +
ildə Paris Mustəqillər Salonunda
 +
cıxın edən bir qrup rəssama (A. Ma-
 +
tiss, A. Marke, J. Ruo, M. de Vla-
 +
mink, A. Deren, R. Dufi, J. Brak
 +
və b.) riixəndlə 41ez Qaiuezə (cvəhii-
 +
lərə) ləqəbi verməsi ilə əlaqədar 4“F.
 +
termini meydana gəlmiiidir. .-İN
 +
dərk edilmii proqramı yox idi. 19
 +
əsrin bədii ən”ənələrinə qarilı cı-
 +
xan F. yeni boyakarlıq ӱsullarını
 +
bərqərar etməyə calınan cərəyan ol-
 +
mupidur. F. qısa muddətdə (1905—07)
 +
muxtəlif uslublu rəssamları birlən-
 +
dirmiidi.
 +
 +
FOK Vladimir Aleksandrovic (22,
 +
12.1898, Peterburq--27.12.1974, Lenin-
 +
qrad)—sovet fiziki, SSRİ EA akad.
 +
(1939: m. uzvu 1932). Sosialist Əməyi
 +
Qəhrəmanı (1968), Lenin mukafatı
 +
laureatı (1960), SSRİ Dəvlət mu-
 +
kafatı laureatı (1946). Tədqiqatla-
 +
rı cazibə nəzəriyyəsinə, sahənin kvant
 +
nəzəriyyəsinə, coxelektronlu sistem-
 +
 +
 +
FLUTBET
 +
 +
 +
lərin nəzəriyyəsinə
 +
statistik fizika-
 +
ya, mexanikaya, oOp-
 +
tikaya və s.-yə aid-
 +
dir. F. kvant me-
 +
xanikasının dalqa
 +
TƏHHHİHHH MATHHT
 +
CahəcH YUYH YMYMH-
 +
ləpdirmini, onun
 +
qradiyent invari-
 +
antlırını isbat
 +
etmiq və relyati-
 +
: vist skalyar tənlik
 +
k (Kleyn — Qordon —
 +
Fok tənliyini) almıi, coxelektronlu
 +
sistemləri təsvir etmək və hesablamaq
 +
ucun təqribi usul (Xartri—Fok usu-
 +
lu) ipləyib hazırlamıpit, kvant elek-
 +
trodinamikası, riyaziyyat, riyazi fi-
 +
zika, radiodalqraların yayılması, nis-
 +
bilik nəzəriyyəsi sahəsində muhum nə-
 +
ticələr əldə etmitdir. 4 dəfə Lenin
 +
ordeni, Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni
 +
və" medallarla təltif olunmupidur.
 +
FOKİDA (yun. RhoK15)—Yunanıstan-
 +
da tarixi vil. Apollon mə”bədinin
 +
və Delfa orakulunun F.-da yerlə
 +
məsi Qədim Yunanıstanın siyasi həya-
 +
tında F.-nın rolunu artırmındı.
 +
E.ə. 2 əsrin 2-ci yarısından Romaya
 +
tabe edilmiiydi. Muasir Yunanıstan-
 +
da nomdur.
 +
FOKİN Mixail Mixaylovic (5.5.
 +
1880, Peterburq—22.8.1942, Nyu-York)
 +
—rus balet artisti, baletmeyster, pe-
 +
daqoq. Mariya teatrının solisti ol-
 +
Myuu, 1901—11 illərdə Peterburq te-
 +
atr məktəbində dərs demipdir. 1905
 +
ildən baletmeysterlik fəaliyyətinə
 +
baqilamınl, Paris və Londonda (1909—
 +
12, 1914) Rus mevsumlərində iptirak
 +
etmitdir. 1918 ildən xarici əlkələr-
 +
də (1921 ildən ABPT-da) yaqamındır.
 +
F. balet sənətində islahatlar apar-
 +
mı, rəqs folklorundan, incəsənətin
 +
digər nevlərindən istifadə edərək
 +
vahid xoreoqrafiya dili yaratmındır.
 +
Mariya teatrında c“Armida kəpkuz
 +
(1907, N. Cerepnin), 4“Misir gecələ-
 +
ri? (1908, A. A. Arenski), 4“1Popenia-
 +
nam (1908, F. PQopenin musiqisi əsa-
 +
sında), *İslameyə (1912, M. Balaki-
 +
revin musiqisi əsasında) və s. əsərlə-
 +
ri, Rus məvsuӱmləri ucun c“Qıpcaq rəqs-
 +
ləriəni (1909, A. Borodinin “Knyaz
 +
İqorə operasından), “Simurq quppuq
 +
(1910, İ. ra cCDafnis və
 +
Xloyam (1912, M. Ravel) və s. baletlə-
 +
ri tamataya qoymutidur. A. Pavlova-
 +
nın ifası ucun “Canverən qu qupuk
 +
(K. Sen-Sansın musiqi iyssi əsasın-
 +
da) xoreoqrafiya eludunu hazırla-
 +
mhıppdır.
 +
FOKS (Eox) Ralf (30.3.1900, İngil-
 +
tərə, Qalifaks—2.1.1937, İspaniya,
 +
Kordova)—ingilis yazıcısı, mark-
 +
sist tənqidci. 1925 ildən B. Britani-
 +
ya KP-nın uzvu. 1930—32 illərdə
 +
Moskvada Marks— Engels—Lenin İn-
 +
tunda inləmitdir. İspan xalqının
 +
milli-inqilabi muharibəsində (1936 —
 +
39) iptirak etmiti, deyutidə Həlak
 +
olmutdur. cRoman və xalq (1937) ki-
 +
tabında kapitalist əlkələri ədəbiy-
 +
Yatında sosialist realizmi metodu-
 +
nun inkitaf perspektivlərini ges-
 +
ir. cCel adamları (1925)
 +
ocerk və hekayələr kitabı, “Səmanın
 +
fəthim (1928) romanı SSRİ-yə həsr
 +
olunmusidur.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Əsəri: Roman i narod, M., 1960,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
FOKSTROT (ink. (ox(qos, Eox—tulku
 +
--qo—cəld yeri, yeyin addım)—bal
 +
rəqsi, 1912 ildə AB1P-da yaranmıin-
 +
dır. Musiqi əlcusu 4/4-dur. F. ucun
 +
xırda surutikən addımlar, səlis hə-
 +
rəkətlər, muəyyən qədər sinkopalı rit-
 +
mika səciyyəvidir. 1920-ci illərdə
 +
ccəld fokstrotə—kvik-fokstrot (aiysK
 +
Qoxqoq—iti addım) və ya kvikstep
 +
(aiysK5er) meydana gəlmit, adi F.—
 +
slou-F. (5/ocu—asta) adlanmıpnldır.
 +
F. caz musiqisinin tipik forması-
 +
 +
 +
dır.
 +
FOKUS (lat. Qosiz—mənbə, ipıq)—
 +
optik sistemin bai optik oxuna para-
 +
lel istiqamətdə duppən iquaların hə-
 +
min sistemdən kecdikdən sonra gə-
 +
sipdiyi neqtə. Hər optik sistemin iki
 +
F.-u olur: qabaq F. və arxa -F, Nəq-
 +
təvi ipıq mənbəyi bu F.-lardan bi-
 +
rində yerlətdikdə sistemdən cıxan
 +
pqualar bir-birinə paralel olur. Top-
 +
layıcı optik sistemlərdə arxa F. du-
 +
ilən pquaların sistemdən kecdikdən
 +
sonra kəsiidiyi nəqtə, səpici sis-
 +
temlərdə isə iquaların əzlərinin de-
 +
yil, onların uzantılarının kəsiiq-
 +
diyi nəqtədir. Bu səbəbdən səpici sis-
 +
temlərin arxa F.-u pqua dulpən tərəf-
 +
el-
 +
 +
 +
də nəmnp.
 +
FOKUS (riyaziyyatda)—1
 +
lipsin, hiperbolanın və parabola-
 +
nın F.-u—bu əyrinin mustəvisində
 +
Yerlətən E nəqtəsi:z əyrinin ixtiyari
 +
nəqtəsinin E-dən-və direktrisdən mə-
 +
safələri nisbəti ekssentrisitetə bə-
 +
rabərdir. 2) Adi diferensial tən-
 +
liyin məxsusi neqtələrindən biri
 +
(bax Məxsusi nəqtə).
 +
FOKUS (alm. Nokizrogiz)—1) mu-
 +
əmmalıqı, anlapılmazlıqı ilə Tas
 +
mapacıları heyrətləndirən fənd.
 +
F. sənəti, baplıca olaraq ifacının
 +
əl hərəkətlərinin cəldliyi və zirək-
 +
liyinə, onun gəzaldadıcılıq məharə-
 +
tinə əsaslanır (bax Həmcinin İllu-
 +
zionizm). F. gəstərən artist fokus-
 +
Cu, Yaxud manipulyator adlanır. 2)
 +
Məcazi mə”nada—gələk, hiylə, fı-
 +
rıldaq.
 +
FOKUS MƏSAFƏSİ —optik siste-
 +
min baiz nəqtəsindən onun baiq fok su-
 +
na qədər olan məsafə, La F.m.
 +
onun optik mərkəzindən fokusunadək
 +
olan məsafədir. Linzanın və umumiy-
 +
YƏTLƏ, OPTİK sistemin iki (qabaq və ar-
 +
xa) F.m. olur. Cisim və xəyal faza-
 +
larının sındırma əmsallarından
 +
asılı olaraq bu məsafələr bir-biri-
 +
nə bərabər, yaxud fərqli ola bilər.
 +
Sistemin ipıq quvvəsi və beyutməsi
 +
.M.-nNDƏN asılıdır.
 +
FOKİYANİ, OD o k nt a H bi (Focşani)—
 +
YMbIHH/aHbiH m.-nHnƏ məhəp, Bpanua
 +
qəzasının inz.m. Əh. 58 min (1977).
 +
Mapınqayırma, aqac e”malı, yeyinti
 +
ə Zar. Uzumculuk və iərabcı-
 +
–nunun mərkəzidir.
 +
FӦLQA (lat. fol “sədrə
 +
lif metallardan və ya metal ərinti-
 +
əsə ha3bıpTaHMbIN nazik (2—
 +
100 mkm) vərəq və ya lent. Qənnadı,
 +
tutun mə”mulatları, cay və s.-nin qab-
 +
lapdırılmasında (aluminium F.):
 +
elektrik kondensatorlarında, termo-
 +
izolyasiya, hidroizolyasiya və s.-də
 +
(texniki aluminium F.), elektrotexni-
 +
ka və ləpə sahəsində (qalay-
 +
qurqupun F.): cihaz detallarında (ney-
 +
zilber F.) və s.-də istifadə olunur.
 +
Poliqrafiyada cildlərə həkk et-
 +
mək ucun tətbiq olunan F, kalka və
 +
ya sellofan lenti iyəklində olur, bir
 +
 +
 +
FOLSOM
 +
 +
 +
583
 +
 +
 +
— —  —  ”— -
 +
 +
 +
uzunə piqment yaxılır. Belə F.-lar
 +
tunc və aluminiumdan da hazırlanır.
 +
ӦLİ TURİYUSU, B. BHTAMH-
 +
 +
 +
ni,pteroil qlutamintur-
 +
ius u—V qrupu BHTAMHHH, tərkibin-
 +
də amid, amin qrupu və heterotsiklik
 +
nӱvə olan ikiəsaslı turpu. Acıq sa-
 +
rı Hiqroskopik kristal maddədir.
 +
Suda həll olmur, buzlu sirkə turpiu-
 +
sunda, metil spirtində və fenolda
 +
həll olur. F.t. təbiətdə genipi yayıl-
 +
mıımpdır. Yapıl yarpaqda, geyərtidə
 +
(turiqəng), paxlada və qaraciyərdə
 +
olur. Sintetik usulla F.t. 2, 4, ra
 +
triamin 6-oksipirimidinin, 2, 3—
 +
dibrompropion aldehidinin və 1-AMHH-
 +
benzoil-a qlutamin turipusunun birgə
 +
kondensasiyasından alınır. f.t. orqa-
 +
nizmdə fermentativ reduksiya nəticə:
 +
sində di- və əri hidrofoli turiu-
 +
suna cevrilir. F.t. və onun tərəmələ-
 +
ri orqanizm ucun zəruridir. Orqa-
 +
nizmdə qanyaranma funksiyasını sti-
 +
mulə edir. F.t. orqanizmdə catıtma-
 +
dıqda arır patoloji dəyipikliklər
 +
bap verir. İnsana gundə 0,5—1mq F.
 +
t. lazımdır. |
 +
FӦLKETİNQ—Danimarkada 179 de-
 +
putatdan ibarət birpalatalı parla-
 +
ment. 20 yaqpına catmıti vətəndait-
 +
lar 4 il mӱddətinə secirlər.
 +
FOLKLEND ADALARI (ing. Ray1K-
 +
land Islands), Malvin adala-
 +
rı (isp. 151az Mayulpaz)— Atlantik
 +
okeanının c.-q.-ində arxipelaq. B.
 +
Britaniyaya məxsusdur. Sah. 12 min
 +
km?, ƏH. təqr. 2 min (1978). Adalar,
 +
əsasən, metamorfik və cəkmə suxur-
 +
lardan təpkil olunmutdur. Hund.
 +
706 m-ə qədərdir. İQqlimi okean tipli,
 +
sərindir. İllik yaqıntı 600—700 mm.
 +
Bitki ertuyu, əsasən, tundra tiplidir.
 +
Qoyunculuq və dəniz ovculuqu inkipaf
 +
etmimdir. İnz. m. Port-Stenlidir.
 +
F.a.-nı 1591—92 illərdə C. Deyvis
 +
kətpf etmiidir.
 +
 +
1764 ildə fransızlar F.a.-nı mus-
 +
təmləkəyə cevirməyə bailamıi, 1766
 +
ildə isə İspaniyaya satmındılar.
 +
1810 ildə argentinalıların əlinə
 +
KEHMHII, adalar ӱzərində 1820 ildə
 +
Argentinanın suverenliyi e”lan edil-
 +
mipdi. 1833 ildə F.a.-nı ingilis
 +
hərbi desantı tutduqdan sonra İngil-
 +
tərə buranı əz mustəmləkəsi hesab
 +
edir. Argentina isə F.a.-nın iqiqalı
 +
faktını hec vaxt tanımamındır.
 +
BMT Baqi Məclisi 1965 ildə qəbul
 +
etdiyi qətnamədə mubahisənin dinc
 +
yolla həllini tapmaqa caqırmındır.
 +
Argentina 1982 il aprelin əvvəlində
 +
F.a.-na qopun cıxararaq adalar uzə-
 +
PHHHƏ əz suverenliyini bərla ETMƏYƏ
 +
cəhd gəstərdi. Lakin İngiltərə hə-
 +
kumətinin hərbi tədbirləri nəticə-
 +
sində iyulda F.a. yenidən ingilislə-
 +
rin Hakimiyyəti altına duydu.
 +
FOLKLEND AXINI — Atlantik
 +
okeanında, Cənubi Amerikanın c.-ip.
 +
sahilləri yaxınlıqında soyuq səth
 +
axını. Qərb Kuləkləri axınının qo-
 +
lu. Folklend a-rından La-Plata gər-
 +
fəzinədək davam edir. Sur”əti 1—1
 +
km/saat, orta temp-ru qımda 4—102S,
 +
 +
 +
yayda 8—152S-dir. Coxlu aysberqlər
 +
np. . .
 +
FOLKLOR (ing. Eo1|JGh41oqe, hərfi mə”-
 +
 +
 +
nası—xalq mudrikliyi) — bax Xalq
 +
 +
 +
aradıcılırı.
 +
 +
DONKROPUYHACnbiT — folklor
 +
(bax Xalq yaradıcılırı) haqqında
 +
elm. Xalq yaradıcılıqının toplan-
 +
ması, nəpri və tədqiqi ilə MƏHİFYTI
 +
 +
 +
olur. Avropada xalq yaradıcılıqına
 +
elmi maraq 18 əsrdən balamındır.
 +
Romantizmin inkipafı F.-ın yaran-
 +
masına təkan verdi (bax Mifoloji
 +
məktəb). 19 əsr—20 əsrin əvvəlində
 +
iqtibas nəzəriyyəsi (T. Benfey), ant-
 +
ropologiya (E. B. Teylor), etnopsi-
 +
xologiya (V. Vundt) məktəbləri yaran-
 +
dı. Rusiyada F.-ın meydana gəlməsi
 +
inqilabcı demokratların adı ilə
 +
baqlıdır. P. Afanasyev, F. İ.
 +
Buslayev, A. N. Veselovski, A. İ. Pı-
 +
pin rus F.-ının gerkəmli numayəndə-
 +
ləridir. F.-ın inkipafında mark-
 +
sizm klassiklərinin, P. Lafarq, F.
 +
Merinq, G. V. Plexanov, A. Qramii,
 +
A. V. Lunacarski, M. Qorki və 6.-nın
 +
muhum xidməti var, F. bə”zən etno-
 +
qrafiyanın, ədəbiyyatiqunaslıq və mu-
 +
siqipqunaslırın bir sahəsi hesab
 +
edilmitdir. Muasir devrdə F. mus-
 +
təqil elm sahəsi kimi formalapır,
 +
onun tədqiqat metodları iplənib ha-
 +
zırlanır. Sovet F.-ında xalq yara-
 +
dıcılıqının (tifahi ədəbiyyat, mu-
 +
siqi, rəqs folkloru və s.) spesifi-
 +
kası, ayrı-ayrı tarixi inkipaf mər-
 +
Hələlərinin xususiyyətləri, mӱxtəlif
 +
xalqların folklorunun milli əzunə-
 +
məxsusluqu, folklorda kollektiv və
 +
ilkin fərdi yaradıcılıqın, onun
 +
professional ədəbiyyat, musiqi, rəqs
 +
və s. incəsənət sahələri, ııra xalq-
 +
ların folkloru ilə qarpılıqlı əla-
 +
qələri, muasir pqəraitdə inkipafı
 +
və s. problemlər arapdırılır. Folk-
 +
lorun mədəniyyət və ictimai Həyat
 +
tarixindəki rolu, sosialist incəsənə-
 +
tində xalq ən”ənələrinin mənimsənil-
 +
məsinin əhəmiyyəti, etnoqrafiya, ta-
 +
rix, arxeologiya, ədəbiyyatiqunaslıq,
 +
dilcilik və s. sahələrin inkipafın-
 +
da onun rolu xususilə qeyd edilir.
 +
Azərb.-da F., əsasən, Sovet Bali
 +
yəti illərində inkitaf etmiidir.
 +
PTifahi ədəbiyyat abidələri—narıl-
 +
lar, əfsanələr, lətifələr, dastanlar,
 +
atalar sezu və məsəllər, tapmacalar,
 +
apıq ədəbiyyatı, xalq mahnıları top-
 +
lanıb nər və tədqiq olunmuptdur
 +
(ətraflı mə”lumat ucun bax xususi
 +
cild—Azərbaycan Sovet Sosialast
 +
Restublikası. İctimai elmlər. Ədə-
 +
biyyatiqunaslıq).
 +
 +
FӦLKNER (EaiyKpeq) Uilyam (25.9.
 +
1897, Missisipi itatı, Nyu-Olbani—
 +
6.7.1962, Missisipi pptatı, Oksford)
 +
—amerikan yazıcısı. Nobel mukafatı
 +
laureatı (1949). Amerikan ədəbiyya-
 +
tında tənqidi realizmin gərkəmli nu-
 +
nayitlərinləndir. cƏsgər mukafa-
 +
tı (1926) adlı ilk romanında citi-
 +
rilmit nəsləin taleyi əksini tap-
 +
mhppdır. Qanqsterlərin cinayətlərin-
 +
dən bəhs edən 4“ Muqəddəs yer (1931)
 +
romanı ilə tanınmıtndır. Uydurma
 +
cənub əyaləti Yoknapato haqqında
 +
silsilə romanlarında |“Sartorisu,
 +
4Səs-kuy və qəzəbə (hər ikisi 1929),
 +
“ƏnyM )ararbıHnar (1930), “Avqustda
 +
ipıqə (1932), “Kəndə (1940), eHləhəp?
 +
(1957), “Mulkə (1959) trilogiyası
 +
və s.| patriarxal ən”ənə və ictimai
 +
munasibətlər, keləlik, irqi ayrı-sec-
 +
kilik, puritancılıq, itpbazlıq ifqtpa
 +
olunur. .-HH qəhrəmanları ədalət-
 +
siz muhitə qariplı mətanətlə duran
 +
nikbin insanlardır. Bə”zi hekayələri
 +
Azərb. dilinə tərcumə olunmupdur.
 +
 +
 +
Əsərləri: Folknerlə səhbət. Qır-
 +
mızı yarpaqlar. Novella, FAzərbaycanə
 +
1979, ə 11, Folkner ədəbiyyat haqqında,
 +
 +
 +
yenə orada, 1980, XI 10, İzbr., M., 1973:
 +
Sobr. soc., v 6-ti t., t ə M. ,, 1985.
 +
m?” Qribanon B., Folkner, M.,
 +
 +
 +
“FӦLKSVAGENVERKə (Uo|Kzuarep-
 +
meqK)— AFR-in avtomobil inhisarı.
 +
1930 ildə yaradılmıldır. İstehsal
 +
həcminə gərə AFR-də 1-ci, kapita-
 +
lizm aləmində 5-ci yerdədir. 1982 il-
 +
də dəvriyyə məbləqi 16,8 mlrd., xalis
 +
mənfəəti O,7 mlrd. dollar, ipciləri-
 +
nin sayı 247 min ər olmuqtdur.
 +
“FӦLKSİYTİMME: (-Uo1|KzzIliped—
 +
c“Xalqın səsiz)—guӱndəlik qəzet, Avs-
 +
triya KP-nin mərkəzi orqanı. 1945
 +
ildən (1957 ilin fevralınadək cEs-
 +
terrayxile folksitimmej adı ilə)
 +
Vyanada Vİ edilir.
 +
FOLLİKULİN, estron —qadın
 +
cinsiyyət hormonu. İlk dəfə 1929 il-
 +
də alman alimi A. Butenandt və Ame-
 +
rika alimi E. Doyzi Hamilə qadının
 +
sidiyindən almıtlar. Klimaks, dis-
 +
menorreya, sonsuzluq və s. xəstəlik-
 +
lərdə iplədilir. Yaqlı məhlul ha-
 +
lında ampulalarda hazırlanır.
 +
 +
FOLLİKULİT (lat. QKo1Psuyiz—ki-
 +
səcik)—tuk follikulunun iltihabı:
 +
əsasən, stafilogokklar tərədir. F.
 +
zamanı qızartı, irinli duyuncuklər
 +
əmədə gəlir. Tuk follikulunun ancaq
 +
girəcəyi zədələndixdə səthi F. (os-
 +
tiofollikulit), iltihabi prosesə ət-
 +
raf toxumanın follikulları qarıip-
 +
dıqda dərin F. (furunkul) tərənir.
 +
Muӱalicəsi: irin ətrafını 294-
 +
li salisil, yaxud kamfora spirti
 +
İLƏ silmək və 294-li brilyant yalpı-
 +
lı surtmək. Bax həmcinin Pioder-
 +
 +
 +
miya,
 +
 +
FOLL-RİVER (Ra|| Eyueq)—ABPP-ın
 +
iqm.-ip.-ində, Yeni İngiltərədə, Mas-
 +
sacusets tpptatında ptəhər. Qonton ca-
 +
Yının Maunt-Hop kərfəzinə tekuldu-
 +
İY yerdə port. Əh. 176 min (1980),
 +
Toxuculuq, kimya əəə Bap. Toxy-
 +
culuq mapınları istehsal olunur.
 +
FӦLMER (Volmer) Makc (3.5.1885.
 +
Hilden, Reynland — 3.6.1965, Babel-
 +
sberq, Potsdam) — alman kimyacısı
 +
(fiziki kimya). Berlində Almaniya
 +
 +
 +
EA uzvu (1934 | | 956—
 +
58), COPİİ 1 və prezidenti (1956
 +
 +
 +
. əcnəbi uzvu (1958).
 +
Leypsiq un-tini bitirdikdən sonra
 +
assistent ipləmitp (1910), Hamburq
 +
 +
 +
un-tinin prof. (1920—22), 1922 ildən
 +
Ali texniki məktəbin prof. və Ber-
 +
lində Fiziki-kimya və Eektrogab ya
 +
İn-tunun direktoru olmutdur. 1945—
 +
Ə5 illərdə SSRİ-də itiləmiyidir.
 +
Əsas tədqiqatları yeni fazaların əmə-
 +
lə gəlməsi proseslərinin nəzəri və
 +
eksperimental tədqiqi (T. Erdei-Qruz-
 +
la birlikdə), metalların elektrocək-
 +
durulməsində kristalların əmələ gəl-
 +
məsi və inkipafı nəzəriyyəsi, ərimə
 +
proseslərinin kinetik qanunauyqun-
 +
luqlarının tədqiqinə aiddir. F.
 +
elektrokimyəvi polyarizasiyanın yeni
 +
nəzəriyyəsini inkipaf etdirmiit, ele-
 +
mentar fotokimyəvi prosesdə həyəcan-
 +
lanmıiy atom və molekulların rolunu
 +
mӱəyyən etmipdir.
 +
 +
FӦLSOM (Roӧ1zop) — Preri Plato-
 +
sunda (ABİ1) Paleolit devrunə (e.ə.
 +
9Ӱ—8-ci minilliklər) aid arxeoloji
 +
mədəniyyət. Qayalı d-rın pq. yamacın-
 +
dadır. İlk dəfə Nyu-Meksiko ipta-
 +
tında Folsom it. yaxınlıqrında atpka
 +
edilmitdir (adı da buradandır). F.
 +
duttərgələri bizon ovcularının mu-
 +
vəqqəti sıqınacaqları olmuppdur, Ko-
 +
lorado ppatının iim,-(p1,-ində uzun
 +
 +
 +
584
 +
 +
 +
FOMA AKVİNALI
 +
 +
 +
 +
 +
 +
muddət istifadə olunmutt Linden-
 +
meyer dulpərgəsi mӱstəsnalıq taikil
 +
edir. Buradan ocaq yeri, bizon, dəvə
 +
və s. heyvan sumukləri, yarpaqvarı
 +
nam nizə ucluqları, daiy bıcaqlar,
 +
qapovlar, sumuk biz, muncuq və s. ta-
 +
pılmızdır.
 +
 +
FOMA AKVİNALI, Foma Ak-
 +
BM HaT (Thomas Aquinas) (1225 nə )a
 +
1226, Cənubi İtaliya, Akuino yaxın-
 +
lıqında Rokkasekka qəsri—7.Z.1274,
 +
Cənubi İtaliya, Fossanuova monastı-
 +
rı)—orta əsr filosofu və ilahiy-
 +
yatcısı, sxolastikanın sistemləidi-
 +
ricisi, tomizmin banisi. 1323 ildə
 +
əvliyalar cərgəsinə salınmıpt, doqul-
 +
duqu yerə gərə Akvinat adlandırıl-
 +
mıip, 1567 ildə bepinci tkilsə atası
 +
e”naH olunmutidur. F. A. əz fəlsəfə-
 +
sini Aristotel tə”liminin idealist
 +
unsurlərini (hərəkətsiz dunyanın ilk
 +
təkanvericisi haqqında tə”lim və 6.)
 +
gӱcləndirmək yolu ilə inləmiidir.
 +
F. A.-nın fəlsəfəsinə neoplatoniz-
 +
min də tə”siri olmutdur. Din və zə-
 +
kanın ahəngdarlıqı F. A.-nın əsas
 +
fəlsəfi prinsipidir: onun Fikri
 +
zəka iradədən yuksəkdir, lakin həyat-
 +
da allaha məhəbbət allahı dərk et-
 +
məkdən daha muӱhumdur. F. A. butun
 +
məvcudatı allahın yaratdırı iyerar-
 +
xiya qaydasına tabe edirdi. 1879 ildə
 +
 +
. A.-nın sxolastik sistemi ekatoli-
 +
sizmin yeganə həqiqi fəlsəfəsi e”lan
 +
olunmusidur. Əsas əsərləri: “Butpə-
 +
rəstlər əleyhinə kulliyyatə (1261—64),
 +
cTeoloji kulliyyatə (1265 —73).
 +
 +
Əd. Borqopi K)., Foma Akvinskii,
 +
per. s polısk.|, 2 i zd., M., 1975: Sok o-
 +
lov V. V., Srednevekoval filosofil,
 +
M., 1979.
 +
 +
FOMVİHAN Keyson (d. 13.12.1920,
 +
Savannakhet əyaləti)—Laos dəvlət və
 +
 +
əkidinitinikitinkazv SİYasi xadimi. Ha-
 +
noy un-tinin huquq
 +
fakultəsini bitir-
 +
midir. 1942 ildən
 +
Laos xalqının Ya-
 +
pon və fransız
 +
mustəmləkəcilər i-
 +
nə qarilı milli
 +
azadlıq mubarizə-
 +
sində ipttirak et-
 +
mili, 1949 ildə
 +
Hind-Cin Kommu-
 +
nist Partiyasına
 +
daxil olmundu.
 +
1950 ildən Laos Vahid Azadlıq Cəbhə-
 +
si MK-nın uzvu və Milli Muqavimət
 +
həkumətinin mӱdafiə naziri, 1955 il-
 +
dən Vətən pərvər silahlı quvvələrin
 +
Bat komandanı idi. 1959—75 illərdə
 +
Laos Vətənpərvər Cəbhəsi MK-nın
 +
sədr Həə. olmutdur. 1955 ildən
 +
Laos Xalq İnqilab Partiyası (1972
 +
ilədək Laos Xalq Partiyası) MK-nın
 +
Bat katibidir. 1975 ilin dekabrın-
 +
dan LXDR-in bali naziridir. ə
 +
lərlə SSRİ-də rəsmi dostluq səfə-
 +
rində olmutdur. Lenin ordeni ilə
 +
təltif edilmitdir.
 +
 +
Əsəri: Revolopini v Laose: nekoto-
 +
rıe osnonnıe uroki i qlannıe zadaci, M.,
 +
1980.
 +
 +
FOMOӦZ—Rhopa cinsindən muxtəlif
 +
HƏB gebələklərin tərətdiyi bitki xəs-
 +
təliyi. F. g.t. bitkilərinin yarpaqla-
 +
rında və meyvələrində ləkələr, gəvdə-
 +
lərində mӱxtəlif yaralar, kəklərin-
 +
də cuӱrumə terədir, onlara bəyuk zə-
 +
rər vurur. Azərb.SSR-də kartof, nar,
 +
tutun, uzum F.-u genip yayılmısidır.
 +
FON (yun. rhӧle—səs)—səsin gur-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
luq səviyyəsi vahidi. 1 F. verilmiin
 +
tezlikli iki səsin elə gurluq səviy-
 +
yələri fərqinə "bərabərdir ki, bu za-
 +
man gurluqu eyni, tezliyi 1000 hc olan
 +
səslərin intensivliyi bir-birindən
 +
1 desibel qədər fərqlənsin (bax Sə-
 +
bic gurluqri).
 +
FON (fr. (ol4, lat. QKapdiz—dib,
 +
alt, əzul), yerli k—1) uzərində
 +
iqəgil cəkilən əsas rəng, ton. 2) Tab-
 +
loda arxa fəza (məkan) planı. 3) Mə-
 +
cazi mə”nada—hər hansı bir hadisə-
 +
nin bat verdiyi muhit, dairə.
 +
22 FON (yun rhohe—səs)—murəkkəb
 +
7: səsə aidlik bildirən tər-
 +
kib Hissəsi (diktofon, mikrofon,
 +
telefon və s.).
 +
FONVİZİN Denis İvanovic (14.4.
 +
1744, yaxud 1745, Moskva—12.12.1792,
 +
mesekivolananınənəntinənə Peterburq) — rus
 +
ə yazıcısı. Zadəgan
 +
ailəsində dorul-
 +
21 mupidur. Rus ədəbiy-
 +
53577 yatında maarifci
 +
Yin realizmin gərkəm-
 +
li nӱmayəndəsi,
 +
milli komediyanın
 +
banisidir. €XəsH-
 +
nədar tulkuə(1762)
 +
təmsilində və 4“Nə-
 +
“AV kərlərimə məktub-
 +
TA BA larxında (1764—
 +
tq == 66, nəpri 1769) təh-
 +
kimciliyə tənqidi munasibət əksini
 +
tapmısldır. “Briqadir? (1768—69,
 +
nəpri 1792 —95) məipət komediyasın-
 +
da əcnəbi mədəniyyətə sitayipl masqa-
 +
raya qoyulur. *Nadan evlad (TaMamıa-
 +
sı 1782, nətri 1783) satirik komedi-
 +
yasında təhkimcilik, zadəgan əxlaqı,
 +
Hakim təbəqələrin kutbeyinliyi ifita
 +
olunur. Publisistik məqalələri, xa-
 +
tirələri var. Yaradıcılıqı realist
 +
rus ədəbiyyatı və teatrının inki-
 +
pafına guclu təsir gəstərmitdir.
 +
 +
Əsərləri: Komediyalar, B., 1949:
 +
Sobr. soc., t. 1—2, M.—L., 1959, İzbr.,
 +
M., 1983. :
 +
 +
Əd.: Rus ədəbiyyatı (XVİİ əsr), B.,
 +
1958: Rassadin S., Fonvizin, M.,
 +
1980. ”
 +
 +
 +
q.OHA (bp. fond, nar. fundus—əcac,
 +
bunəvrə)—1) hər hansı məqsəd ucun
 +
nəzərdə tutulan (məs., əmək haqqı F.-u),
 +
yaxud nəyinsə əsas: resurslarını, eh-
 +
tiyatlarını təikil edən (məs., ki-
 +
tabxana F.-u) pul və ya maddi vəsait-
 +
lər. 2) Yaradıcı xadimlərə maddi
 +
kəmək gəstərən təikilat, Yaxud idarə
 +
(məs., Azərb.SSR Ədəbiyyat F.-u).
 +
3) Kapitalist əlkələrində təhsil
 +
mӱəssisələrinə kəmək KƏCTƏPMƏK, )a-
 +
xud onları saxlamaq, elmi planları,
 +
kəmifləri, ixtiraları, mədəni və bə-
 +
dii nailiyyətləri həyata kecirmək
 +
ucun nəzərdə tutulan beynəlxalq, ya
 +
milli təxsisat, yaxud kapital qoyulu-
 +
iyu (adətən xususi ipəxslər tərəfin-
 +
dən), mӱkafatlandırma (məs., Nobel
 +
F.-u), bax Nobel mukafatları.
 +
FOND BİRJASI—bax Birxjxa.
 +
FONDA (Eopda) Henri (d. 16.5.1905,
 +
Nebraska (it., Qrand-Aylend — 12.8.
 +
1982, San-Fransisko)—amerikan kino
 +
aktyoru. 1925 ildən teatrda cıxın
 +
etmitdir. 1935 ildən kinoda fəaliy-
 +
yət gəstərib. ABİY kinosunda realist
 +
təmayullu aktyorlardan biri olan F.
 +
cMuhasirəz (1938), “Gənc mister Lin-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
KonHs (1939), “Qəzəb salxımlarızx
 +
(1940), 4“Oks-Bouda munaqitə (1943),
 +
c“Mənim əziz Klementinamə (1946),
 +
 +
 +
cHərb və sulh (1956), “On iki qəzəb-
 +
 +
 +
lənmisi kipiz (1957), “Ən ləyaqətli
 +
s və s. firi cəkilmiyddir.
 +
Yaratdıqrı obrazlar mə”nəvi gezəlli-
 +
yi, psixoloji dərinliyi və mubariz-
 +
liyi ilə diqqəti cəlb edir. “Qızıl
 +
geldəz filmində oynadıqı rola ge-
 +
rə 1982 ildə ABPT-ın cOskaru muka-
 +
fatına layiq Jerulmindur.
 +
FONDVERİMİ —əsas istehsal fond-
 +
ları (əsas kapital) dəyəri vahidi-
 +
nə duiqən məhsul buraxılını. So-
 +
sialist iqtisadiyyatında F. gestəri-
 +
cisi əsas istehsal fondlarından is-
 +
tifadənin effektlik səviyyəsini xa-
 +
rakterizə edir. Butəevlukdə X.t., ay-
 +
rı-ayrı sahələr, istehsal birlikləri,
 +
mӱəssisələr uzrə istehsal və əsaslı
 +
tikinti planları iqtisadi təhlil
 +
edildikdə, əsaslandırıldıqda geniy
 +
tətbiq edilir. F. butevlukdə x.t.
 +
uzrə hesablanarkən məcmu ictimai
 +
məhsul və milli gəlir, ayrı-ayrı sa-
 +
hələr uzrə isə umumi (əmtəəlik), , ya-
 +
xud xalis məhşul haqqındakı mə lu-
 +
matdan istifadə olunur. Kəmiyyət cə-
 +
hətdən F.-nin əks gestəricisi bir-
 +
bappa fondtutumudur.
 +
FON-DE-QOM (Font-de-Gaume)—/lop-
 +
don departamentində (Fransa) son
 +
Paleolit dəvrunə aid divar rəsmləri
 +
olan maqara. 1901 ildə apkar olun-
 +
mutpdu. Maqaranın divarlarında 200-ə
 +
yaxın heyvan (bizon, at, mamont, ma-
 +
ral və s.) rəsmi həkk edilmiidir.
 +
Tarixi Madlen mədəniyyəti dəvrundən
 +
(e.ə. 15—11-ci minillik) batlanır.
 +
FONDTUTUMU — məhsul vahidinə
 +
dulpxən əsas istehsal fondlarının
 +
(əsas kapitalın) dəyəri. Sosialist
 +
iqtisadiyyatında F. ii öy-
 +
təvlukdə x.t., ayrı-ayrı sahələr, mu-
 +
əssisələr (birliklər) uzrə istehsal
 +
və əsaslı tikinti planları iqtisadi
 +
təhlil edildikdə və əsaslandırıl-
 +
dıqda tətbiq edilir. Birbata və tam
 +
F. fərqləndirilir. Birbapa F.
 +
muəyyən sahənin əsas fondlarının
 +
istehsal həcminə nisbəti kimi hesab-
 +
lanır və pulla ifadə olunur. Qam
 +
F. təkcə bilavasitə məhsul istehsa-
 +
lında itptirak edən əsas fondları
 +
deyil, habelə bu məhsulun istehsalın-
 +
da dolayı mptirak edən əsas fondla-
 +
rı da nəzərdə tutur.
 +
FONEM (yun. rhopeta—səs)—dilin
 +
səs qurulutunda ən kicik vahid. F.,
 +
dil vahidləri icərisində birtərəf-
 +
li iparə olması ilə fərqlənir. F.-
 +
in ayrılıqda mə”nası olmasa da, sez-
 +
lərin forma və məzmununu fərqlən-
 +
dirməyə xidmət edir: məs., €Taliib,
 +
€“TVUI9, €Tbilll5 CƏ3TƏPpH MƏ”HaMa a, Yy, bl
 +
F.-lərinə gərə fərqlənir. F.-lər
 +
əzunəməxsus əlamətləri ilə bir-birin-
 +
dən secilir. Azərb. dilindəki sait
 +
F.-lər incə, qalın, acıq, qapalı, do-
 +
daqlanan, dodaqlanmayan və s., samit
 +
F.-lər isə kar, cingiltili, kuylu,
 +
novlu, qovutpluq, burun, dədaq, dilənu,
 +
dilortaqsqı, dilarxası və s. olması
 +
ilə fərqlənirlər. Hər bir dildə
 +
muəyyən sayda F. olur. Azərb. dilində
 +
34 F. (9 sait, 25 samit) var.
 +
 +
Əd.: bax Fonstika məqaləsinin ədə-
 +
biyyatına.
 +
FONENDOSKOP (Fon -- yun. 6ndon—
 +
daxili--...skop)—urək tonlarına, tə-
 +
nəffus kuylərinə və s. səslərə qulaq
 +
asmaq ucun ipləlilən tibbi cihaz. F.
 +
ucları qulaqlara taxılan iki elas-
 +
tik borudan və səsi gӱcləndirmək
 +
ucun bərk pərdə ilə əertulmuii səsqə-
 +
buledici kameradan ibarətdir.
 +
 +
 +
FONTANEZİYA
 +
 +
 +
585
 +
 +
 +
FONETİK QANUNLAR—səezun fo-
 +
netik tərkibinin nitq axınında ta-
 +
rixən bal verən qanunauyqun dəyitmə-
 +
si. Fonetik hadisələr dildə daimi
 +
xarakter aldıqda F.q.-a cevrilir:
 +
məs., mӱasir Azərb. dilində səzlərin
 +
sonunda cingiltili samitlərin kar-
 +
lapması arac (c), məktəb (p), pələng
 +
(k) və s. F.q. halını almındır. F,q.
 +
dildə məhkəmləndikcə orfoqrafik
 +
normaya cevrilir (məs., topraq—tor-
 +
paq, gərsətmək — gestərmək və s.).
 +
Azərb. dilində ahəng qanunu, assı-
 +
Mmilyasiya, dissimilyasiya, eliziya,
 +
cetateza, proteza və s. HETHK ha-
 +
disə və qanunlar genit yayılmındır.
 +
 +
 +
. Ədl bax Fonetika məqaləsinin ədə-
 +
biyyatına,
 +
 +
 +
FONETİK TRANSKRİPSİYA—bax
 +
Transkripsiya.
 +
 +
FONETİKA (yun. rhope(1k65—səsli:
 +
rhope—səs) — dilin səs qurulutunu
 +
əyrənən dilcilik ppe”bəsi. .-NIN
 +
əsas tədqiqat obyekti həm ayrı-ayrı-
 +
lıqda, Həm də nitq axınında tədqiq
 +
olunan danınlıq səsləridir. Heca,
 +
ahəng qanunu, fonetik hadisə və qa-
 +
nunlar, vurqu və intonasiya da F.-da
 +
eyrənilir. F.-nın muxtəlif bəlmələ-
 +
ri var. Tarixi F. dilin səs qurulu-
 +
pqunun təkamul yollarını, inkipya-
 +
fını diaxronik planda eyrənir. Umu-
 +
mi F.-da dillərin səs qurulupqundakı
 +
umumi qanunauyqunluqlar, heca və he-
 +
calanmanın, vurqu və intonasiyanın,
 +
danıpqıq səslərinin nəzəri məsələlə-
 +
ri arapdırılır. Təsviri F.-da kon-
 +
kret bir dilin səs qurulupqunun mua-
 +
sir vəziyyəti sinxron planda tədqiq
 +
edilir. Eksperimental F. dilin səs
 +
qurululpunu,  danınıq səslərinin Ya-
 +
ranmasında və qavranılmasında iip-
 +
tirak edən danıtıq və epyitmə orqan-
 +
larının rolunu—səslərin fizioloji
 +
əsasını və danıttıq səslərinin fizi-
 +
ki (akustik) əlamətlərini xususi ci-
 +
hazlar vasitəsilə eyrənir. Riyaziyyat,
 +
fizika, anatomiya, kibernetika ilə
 +
sıx baqlı olan F. dilciliyin baiqa
 +
pe”bələrindən fərqli olaraq, dəqiq
 +
elmlərə yaxınlaiır.
 +
 +
Əd: Dəmircizadə Ə., Muasir
 +
Azərbaycan dili, H. 1, B., 1972, Axun -
 +
dov A., Azərbaycan dilinin fonetika-
 +
sı, B., 1984: Verdiyeva Z., Ekspe-
 +
rimental fonetika, B., 1981, Muasir Azər-
 +
baycan dili, 3 cilddə, c. 1, B., 1978,
 +
Zinder L. R., Obial fonetika, 2 izd.,
 +
M., 1979.
 +
 +
 +
FONOQRAM (fon --...qram)—səsyazma
 +
nəticəsində alınan siqnaloqram. M e-
 +
xaniki F. (qrammofon valları),
 +
fotoqrafik F., maqnit F.,
 +
həmcinin mono-, stereo- və kvadrafo-
 +
nik —. var (bax həmcinin
 +
Stereofoniya).
 +
 +
FONOQRAF (fon -- əxqraf)—mexani-
 +
ki səsyazma və yazını Yenidən səslən-
 +
dirmək ucun cihaz. 1877 ildə T. A.
 +
Edison ixtira etmitdir. 20 ən 30-
 +
cu illərinə qədər F. diktofon ki-
 +
mi iilədilirdi. əsasında yara-
 +
dılmın qrammofon və patefonu 20
 +
əsrin 40—50-ci illərindən sonra
 +
elektrofon və maqnitofon sıxındı-
 +
rıb aradan cıxarmındır.
 +
FONOLFOGİYA (fon E...logiya)—da-
 +
nımpıq səslərini və prosodik hanv-
 +
sələri (tonun yuksəkliyi, uzunluqu,
 +
gucu) səz və morfemlərdə mə”na fərq-
 +
ləndirici bir vasitə (fonem) kimi
 +
vyrənən, onların funksional xususiy-
 +
yətlərini tədqiq edən dilcilik bəhsi,
 +
 +
 +
F. fonem nəzəriyyəsi də adlandırı-
 +
lır. Dilin fonemlər sistemi F. ilə
 +
muəyyənləntdirilir. Eyni fonetik mu-
 +
hitdə səzun mə”nasını dəyitdirən
 +
səslər fonem hesab olunur (məs., bai-
 +
dayi-qayi-yati və s.),
 +
 +
 +
Ədə Axundov A., Azərbaycan di-
 +
linin fonemlər sistemi, B., 1973: Alek-
 +
per,ov A., Fonematiceskanl sistema azer-
 +
tafi mxkaHnekoro sabika, B., 1971, P e db o p-
 +
matskiin A. A., Ocergi po fonoloqii...,
 +
M., 1979.
 +
 +
 +
FONON (yun. rhope—səs)—kristal
 +
qəfəsdə atomun rəqslərinə uyqun olan
 +
kvant (bax Kvazizərrəciklər).
 +
FONOTEKA (fon -- yun. (heKe—sax-
 +
lanılan yer, anbar)—musiqi, ədəbi,
 +
sənədli xususi tədris və s. əsərlərin,
 +
səsyazmalarının sistemlə təikil
 +
olunmuti toplusu, səsyazmalarını təp-
 +
layan, onları xususi qayda ilə qoru-
 +
yub saxlayan mӱəssisə. Universal və
 +
xususilətdirilmiit dəvlət .-ları,
 +
ictimai və pəxsi F.-lar var. Umum-
 +
təhsil, ali və orta ixtisas məktəblə-
 +
rində, xususilə musiqi, teatr, peda-
 +
qoji, mədəni-maarif təmayullu mək-
 +
təblərdə tədris F.-larından genin
 +
istifadə olunur. SSRİ-də Dəvlət Ra-
 +
dio Veriliiləri və Səsyazma Evinin,
 +
Devlət Mərkəzi Səsyazma Arxivinin,
 +
Umumittifaq Qrammofon Valları
 +
Studiyasının, V. İ. Lenin ad. Mər-
 +
kəzi Devlət Kitabxanasının, Umum-
 +
rusiya Teatr Cəmiyyətinin, A. A. Bax-
 +
ruppin ad. Mərkəzi Teatr Muzeyinin
 +
F.-ları (hamısı Moskvadadır), Brus-
 +
sel beynəlxalq F.-sı (Belcika), Ber-
 +
lin kitabxanası və Berlin EA-nın
 +
F.-sı (ADR), PT. Kro ad. Qrammofon
 +
yazısı Akademiyasının (Fransa),
 +
Britaniya muzeyinin (B. Britaniya),
 +
Vapinqtonda Konqress kitabxanasının
 +
F.-sı (ABP1) və s. dunyanın ən iri
 +
F.-larındandır.
 +
 +
Azərb.-da da F.-lar mevcuddur
 +
(Azərb. Televiziya və Radiosu, M. F.
 +
Axundov ad. Resp. Kitabxanası, Azərb.
 +
Devlət Konservatoriyasının F.-la-
 +
rı və s.). 2
 +
FONTAN (ital. Kop(apa, lat. Eopz,
 +
"opI5—mənbə, bulaq, cepimə)—bax Fəv-
 +
varə.
 +
 +
FONTAN ARMATURU—fontan vu-
 +
ran neft və qaz quyularının aqzını
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Fontan armaturu: a—
 +
qı, 11—fontan yolkası:
 +
siyirtmələry
 +
 +
 +
ӱcgecidli və b—xacvarı fontan armaturu:
 +
1|— xaclıqs 2—uckecidli hissə:
 +
5—atqı xətləri, 6—tptuser:
 +
 +
 +
kiplətdirmək, onlara nəzarət etmək
 +
və istismar rejimini tənzimləmək
 +
məqsədi ilə istifadə olunan quyuaqzı
 +
avadanlırı. Yerustu (quruda qazıl-
 +
mıp quyular ccun) və sualtı (dəniz
 +
quyuları) F. a. vardır. Konstruksi-
 +
Yaca xacvarı və ӱckecidli (ipək.) olur.
 +
F. a. boru baplıqı və fontan yolka-
 +
sından ibarətdir. Boru ballıqı qu-
 +
yuya. salınan nasos-kompressor borula-
 +
rını asmaq, borularla istismar kə-
 +
məri arasındakı bopluqu kipləpdir-
 +
mək və s. ucundur. Fontan yolkası
 +
quyu məhsulunu atqı xətlərinə yenəl-
 +
dir, quyunu idarə və ona nəzarət etmə-
 +
Yə imkan yaradır. F.a. manometr, ter-
 +
mometr və s. ilə təchiz olunur. Ar-
 +
matur və siyirtmələrinin kecidi 50—
 +
80 mm, ipci təzyiqi 70 MPa-a qədər-
 +
dir. F.a.-nın siyirtmələri əl ilə,
 +
yaxud məsafədən idarə olunur. MƏ-
 +
safədən idarə əmrləri hidravlik,
 +
pnevmatik və elektrik siqnalları ipək-
 +
lində verilir. Eyni zamanda iki və
 +
daha cox laydan neft cıxarılan quyu-
 +
lar ayrılıqda istismar F.a. ilə təc-
 +
hiz olunur.
 +
FONTAN QUYUSU—lay enerjisinin
 +
tə”siri altında və ya quyudan neft cı-
 +
xaranda neftli laylardan ayrılan
 +
qazın geniplənməsi nəticəsində fon-
 +
tan vuran quyu.
 +
FONTAN USULU İLƏ NEFTCI-
 +
XARMA—lay enerjisinin tə”siri ilə
 +
quyulardan neftin, qaz-kondensatın
 +
Yer səthinə qaldırılması. Fontan qu-
 +
Yularına istismardan əvvəl fontan
 +
uruları kəməri endirilir, sonra qu-
 +
yu aqzında fontan armaturu quraiq-
 +
dırılır. Boruların diametri gəzlə-
 +
nilən debitdən, təzyiq, quyunun dərin-
 +
liyi, istismar pəraiti və qoruyucu
 +
kəmərin diametrindən asılı olaraq
 +
secilir. Bax həmcinin Neftcıxarma.
 +
FONTANEZİYA (Eopkapezya) — zey-
 +
tunkimilər fəsiləsindən bitki cin-
 +
si. daşı təkulən hundur kollar-
 +
dır. Ar, yaxud yaplılımtıl xırda ci-
 +
cəkləri supurgə cicək qrupunda Yer-
 +
ləpir. Meyvəsi fındıqcavarıdır.
 +
Qərbi Asiyada və Siciliyada bitən R.
 +
rh:Puqeoz4e5, Cində Forcuna (ER. for-
 +
Sipey) nəvu var. SSRİ-nin Avropa his-
 +
səsində, Qafqazda, o cumlədən Azərb.
 +
SSR-də hər 2 nəvu dekorativ bitki ki-
 +
mi becərilir.
 +
 +
 +
Erin
 +
 +
-
 +
En
 +
 +
4 -
 +
=
 +
 +
mu
 +
 +
=
 +
 +
 +
m sz
 +
ə ıı
 +
 +
 +
ə—
 +
 +
 +
2
 +
 +
 +
o
 +
 +
 +
Və =
 +
K.A
 +
 +
 +
ə ӧ R
 +
 +
 +
 +
 +
 +
rə
 +
BC
 +
OR 7
 +
ETİK
 +
s Aİ
 +
x...
 +
müm
 +
 +
 +
= H
 +
 +
 +
|ə ə
 +
 +
N UN Xər
 +
"ki 1 | | ML ML qr
 +
SəZİ | | İYƏD |
 +
 +
 +
üə I ə
 +
| Kan b
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
1—boru baptlı"
 +
3—kecid makaraları: 4—
 +
7—bufer.,
 +
 +
 +
086
 +
 +
 +
FONTENBLO
 +
 +
 +
 +
 +
 +
FONTENBLF (Rop(aqpeİeai)—Fran-
 +
sada, Parisdən c.-da ipəhər. Əh. 20 min
 +
(1975). Cini mə”mulat istehsal olu-
 +
nur. Matınqayırma sənayesi var. f.
 +
ransa krallarının qədim məhəp-
 +
kənarı iqamətgahı olmupdur. 1 Fran-
 +
sisk dəvrundə ucaldılmıpq . saray
 +
(1527 ildən, me”mar J. Lebreton, P.
 +
Pambij və 6.) F. kompleksinin mu-
 +
Hum hissəsidir. Sarayın bəzək itplə-
 +
rində 1530—40-cı illərdə italyan
 +
ustaları F. Primaticco, C. B. Ros-
 +
so iptirak etmiptlər. F. sarayı in-
 +
teryerlərinin tikintisi və yenidən
 +
dӱzəldilməsi 11 Henrixin (me”mar
 +
F. Delorm və 6.), IV kan dəvr-
 +
lərində, sonralar isə 1 Napoleon im-
 +
periyası dəvrrizdək davam etmiii-
 +
dir. 1814 ildə 1 Napoleon F.-da taxt-
 +
tacdan əl cəkmiidi. Hazırda F.
 +
milli muzeydir.
 +
FORAMİNİFERLƏR (Roqapyp(eqa)
 +
—sarkodinlər sinfindən ibtidailər
 +
dəstəsi. F.-in 1500-dən cox, o cuӱmlə-
 +
dən Xəzər dənizində 16 nevu var.
 +
F.-in sitoplazmatik bədənini canaq
 +
(xarici skelet) ertur. F.-in əksəriy-
 +
yətinin skeleti əhəngdaptıdan, bə”zən
 +
isə xitindəndir. Canaq bir kameralı
 +
BƏ coxkameralı, bə”zən budaqlanmınn
 +
olur. ucun nəsil nəvbələtməsi
 +
xarakterikdir. Əlcusu O,1—1 mm,
 +
bir coxları isə 20 sm-dəkdir. Aqız
 +
və dəliklərdə yalancı rizopodilər
 +
var ki, onların kəməyi ilə qida ov-
 +
layır və hərəkət edirlər.
 +
FORARLBERQ (UoqaqBeqr)— Avstri-
 +
Yanın q.-ində əyalət. Sah, 2,6 min
 +
km", Əh. 294,5 min (1977). İnz. m. Bre-
 +
gents pt.-dir. Əsas sənayesi toxucu-
 +
Luq, Yeyinti, aqac e”malı, matınqa-
 +
Yırmadır. Ətlik-sudluk heyvandar-
 +
lıq, meyvəcilik, əkinciliklə məpul
 +
olunur.
 +
FӦRBEK (Eoqresk) Raqnar (23.7.1894,
 +
Oslo—28.12.1975, Oslo)—Norvec kil-
 +
sə və ictimai xadimi. İlahiyyat elm-
 +
ləri namizədi (1918). cXalqlar ara-
 +
sında sulhu məhkəmlətməyəə gərə Bey-
 +
nəlxalq Lenin mukafatı laureatı
 +
(1953). Alman-faiist iptqalı (1940—
 +
45) devrundə Mӱqavimət hərəkatında
 +
fəal iptirak etmit, Hərbi xacla
 +
təltif olunmutdur. 1947—64 illər-
 +
də Oslodakı Kafedral kilsəsinin
 +
red kapellənı idi, 1953 ildən
 +
imumdunya Sulh TPurasının uzvu,
 +
Norvec xristianlarının Sulh öpər
 +
darları ittifaqı sədrinin muavini
 +
olmutdur.
 +
FORVAKUUM (alm. UoquaKiiia: alm.
 +
Uoq—qabaq, əvvəl --lat. casimta—bo11-
 +
luq)—ilkin vakuum: təzyiqi 1—1075
 +
MM c. sut. intervalında olan seyrək-
 +
ləpdirilmin qaz, F. vakuum sistemin-
 +
də, əsasən, yaqlı nasoslar (forvakuum
 +
nasosları) vasitəsilə yaradılır. Sor-
 +
ma prosesində giritində qazın ilkin
 +
seyrəklətdirilməsini tələb edən yuk-
 +
sək vakuum nasoslarının iplədiyi
 +
sistemdə F. saxlanılır.
 +
FORD (Roq4a) Henri (30.7.1863, Mi-
 +
ciqan ptatı, Dirborn yaxınlıqında—
 +
7.4.1947, Dirborn)u—ABPP sənayecisi,
 +
ABİT avtomobil sənayesinin əsasını
 +
qoyanlardan biri. Bir necə il mexanik,
 +
sonralar muhəndis impləmitidi. 1892—
 +
ƏZ illərdə ilk avtomobilini, 1903
 +
ildə isə *Ford motoru iirkətini ya-
 +
ratmındı. F, əz z-dlarında standart-
 +
lapdırmanı və konveyerlə yıqma usu-
 +
lunu genii tətbiq etmiidir. Əməyin
 +
və istehsalın təkili haqqında mula-
 +
 +
 +
hizələri cHəyatım və iptim (1922),
 +
cBu gӱn və sabahı (1926), *Fİrəli hə-
 +
rəkətg (1930) əsərlərində əksini tap-
 +
mıpdır. Bax Fordizm.
 +
 +
FORD (Eoqd) Con (əsl adı və famili-
 +
yası Pon Aloizius O * F ini, O”Fee-
 +
peu) (1.2.1895, Men, Keyp-Elizabet—
 +
31.8.1973, Kaliforniya, Palm-Sprinqs)
 +
— amerikan kino rejissoru, Milliy-
 +
Yətcə irlanddır. Rej.-luqa 1917 il-
 +
dən Hollivudda batlamındır. F.-un
 +
filmləri realizmi, yuksək sənətkar-
 +
lıqı, hadisələrin, təsvirlərin də-
 +
qiq verilməsi, obrazların dərin psi-
 +
xologizmi ilə fərqlənir. Ən yaxtı
 +
filmləri: “Errousmitg (1932, S. Lui-
 +
sin romanı uzrə), c Həlak olmupt gə-
 +
zətci?j (1934, F. Mak-Donaldın pyesi
 +
yerə), aKotan və ulduzları (1937, PT.
 +
O”Keysinin romanı uzrə), *Dilicansə
 +
(1939, sovet prokatında “Səyahət təh-
 +
lukəli olacaqdır? ), “Gənc mister
 +
Linkoln (1939), “Qəzəb salxımlarım
 +
(1940, C. Steynbekin romanı uzrə),
 +
c Mənim vadim yamyapıl idi (1941,
 +
R. Levelinin romanı uzrə), “Mənim
 +
əziz Klementinamg (1946), “Rio Qran-
 +
det (1950), “PQəhrətin qiyməti (1952),
 +
 +
 +
q
 +
 +
 +
 +
 +
 +
filmindən
 +
Ford.
 +
 +
 +
“Son uraq (1957), 4“Ceyenlərin payızı
 +
 +
 +
FDilicansə kadr.
 +
 +
 +
(1964) və s. F. sənədli filmlər də
 +
cəkmitdir.
 +
 +
“FORD MӦTORU (Roq4 Mokoq)—
 +
ABİQ-ın avtomobil inhisarı. 1903
 +
ildə ABPT sənayecisi H. Ford yarat-
 +
mıpdır: snun adını dapıyır. Beyuk-
 +
luyunə gərə ABİ1 və dunya kapitalizm
 +
aləmində 2-ci yerdədir (“Ceneral mo-
 +
torsədan sonra). 1981 ildə 5,5 mln.
 +
avtomobil buraxmını (dunya kapita-
 +
lizm aləmində buraxılan matınla-
 +
rın 1396-i), dəvriyyəsi 38,2, xalis
 +
mənfəəti 1,6 mlrd. dollar, ipciləri-
 +
nin sayı 408 min nəfər olmuztdur.
 +
FOR-DE-FRANS (Roq4-4e-Eqapse) —
 +
Martinikanın inz.m. Martinika a.-
 +
nın q.-ində port. Əh. 100,6 min (1980).
 +
1Pəkər sənayesi, rom, meyvə konservi
 +
muəssisələri və s. var.
 +
FORDİZM—20 əsrin 1-ci rubundə
 +
ABİ1-da yaranmıi kutləvi axın isteh-
 +
salının təpkili sistemi. H. For-
 +
dun adı ilə baqlıdır. O, bu sistemi
 +
ilk dəfə əz avtomobil 3-dlarında
 +
tətbiq etmipdir. Yıqma konveyer F
 +
in və onun irəli surduyu istehsalın
 +
və əməyin təpkilinin yeni metodları-
 +
nın əsası olmuiidur. Konveyerlə yıq-
 +
manın tətbiqi texniki Yeniliklərlə
 +
yanapı əmək məhsuldarlıqının yuk-
 +
səldilməsinə, məhsulun maya dəyəri-
 +
nin apaqı dutiməsinə səbəb olmuil,
 +
kutləvi istehsalın (bax həmcinin
 +
Axın istehsalı) bailanqıcını qoy-
 +
mulidur. Bununla belə F. əməyin in-
 +
tensivliyinin gərunməmiyy dərəcədə
 +
 +
 +
artmasına, əməyin maraqdan duttməsi-
 +
nə, avtomatizmə gətirib cıxarmındı,
 +
F. fəhlələri robotlara cevirir, əsə-
 +
bi və fiziki gərginliyi son dərəcə
 +
artırır. Teylorizm kimi F. də fəh-
 +
lələrin istismarı metodlarının si-
 +
nonimi olmutidur.
 +
 +
FOREL—bax iə ızılxallı balıq.
 +
“FOӦRER QARDAİYLARI ə— Azərb.-da
 +
fəaliyyət gəstərmit ticarət evi. 1913
 +
ildə Yelenendorfda (indiki Xanlar)
 +
tə”sis edilmiidi. Yelizavetpol qəza-
 +
sında (burada 4 min desyatindən cox
 +
əkin-bicin ucun yararlı satınalma
 +
torpaq sahəsi vardı) və Rusiyanın
 +
ayrı-ayrı yerlərində ipərab-spirt is-
 +
tehsalı və satıqpnı ilə məiqul olan
 +
onlarla mӱxtəlif muəssisəyə malik
 +
idi. Ticarət evinə məxsus olan səna-
 +
ye, ticarət mӱəssisələri və 2800 des-
 +
yatin torpaq sahəsi 1916 ildə “Cənub
 +
mərabcılıqrıq səhmdar cəmiyyətinin
 +
əlinə kecmiidi.
 +
FӦRZAS (alm. UXoqza(2) — kitabın
 +
bloku ilə cildi arasına vurulan qa-
 +
lın karızdan qopta vərəq. . KHTA-
 +
bın bədii tərtib elementlərindən bi-
 +
ridir. Hazırlanma və bərkidilmə tex-
 +
nologiyasına gərə—yapızidırma və
 +
tikmə, bədii tərtibat baxımından—
 +
sadə, sӱjetli və dekorativ-ornament-
 +
li nəvləri var.
 +
 +
FORZİSİYA, forsisiya, for-
 +
saytiya (Eoqzu(hta)—zeytunkimilər
 +
fəsiləsindən bitki cinsi. Yarpaqı
 +
təkulən kollardır. Adətən, sadə yar-
 +
paqları qariı-qarpıya duzulur.-Sarı
 +
cicəkləri tək-tək, yaxud 2—3 (bə”zən
 +
6) cicək birlikdə qoltuq cicək qru-
 +
punda yerlətir: yarpaqlar əmələ gəl-
 +
məmipdən əvvəl, yaxud onlarla bir-
 +
likdə acılır. Meyvəsi qutucuqdur.
 +
7 nəvdən biri Cənub-PTərqi Avropada,
 +
qalanı PTərqi Asiyada yayılmıtdır.
 +
Bir cox əlkələrdə, SSRİ-nin Avropa
 +
hissəsində, Orta Asiyada, Qafqazda,
 +
o cumlədən Azərb.SSR-də ən cox E.
 +
suspensa HƏBY cərilir. Bu nəvdən
 +
Cin təbabətində istifadə olunur.
 +
FӦRİN ӦFFİS (ing. Foreign Of-
 +
Pse, hərfi mə”nası—xarici idarə)—
 +
İngiltərənin Xarici İilər və Mil-
 +
lətlər Birliyi miləri uzrə nazir-
 +
LİYİNİN geniyi Yayılmıti adı.
 +
FOӦRİNT (macar dilində (oq:ad) —
 +
Mac.XR-in 100 fillerə bərabər pul
 +
vahidi. 1946 il avqustun 1-dən pengənin
 +
əvəzinə buraxılıb. Qızıl tərkibi
 +
O,0757 q muəyyən edilmitdir. 100 F,—
 +
ə,659 manat (1985, iyun). —
 +
FORKAMERA — daxiliyanma muhər-
 +
riki silindrinin battlıqında boi-
 +
luq. Bax Forkameralı mӱhərrik.
 +
FORKAMERALI MUHƏRRİK
 +
alovlanma iqəraitini yaxttılaidır-
 +
maq ucun sıxılma fəzasında forka-
 +
merası olan daxiliyanma muhərriki.
 +
Forkamera sıxılma fəzasının umu-
 +
mi həcminin 20—3092-ini təikil
 +
ir. Forkameradan porptenustu fəza-
 +
ya bir və ya bir necə kanal (deiyik)
 +
acılır. Forkameraya puskurulən ya-
 +
nacaq qismən yarır: alınan enerji
 +
dən portenustu fəzada yanmamıiy ya-
 +
nacaqı ciləmək ucun istifadə edilir.
 +
FӦRMA (lat. (Eoqqpa—gəerunuit, for-
 +
ma),rriyaziyyatda —butun həd-
 +
ləri eyni dərəcəli olan coxhədli.
 +
F.-lar nəzəriyyəsi, cəbri həndəsə,
 +
ədədlər nəzəriyyəsi, diferensial hən-
 +
dəsə, riyaziyyatın baiqa sahələrində
 +
və mexanikada itlədilir. Məchulla-
 +
rın sayına gerə F, binar, ternar
 +
 +
 +
FORT
 +
 +
 +
587
 +
 +
 +
VƏ S.) dərəcəsinə gərə xətti, kvadta-
 +
THK, kubik və s. olur. Kvadratik ə
 +
ma daha cox tətbiq edilir. Tam ədəd
 +
məchullarının tam
 +
taməmsallı F.-nın qiyməti kimi gəs-
 +
tərilir. Məs., hər natural ədəd
 +
x Hu: “-22-HV iiəklində gəstərilə bi-
 +
lər. Tam ədədlərin ax? 4- 2bxu — cu”
 +
itəklində gəstərilməsini J. Laqranj
 +
və K. Qauss tədqiq oetmitlər. Norvec
 +
riyaziyyatcısı A. Tue gəstərmitldir
 +
Ki, X, u)=t tənliyinin, | forması -
 +
nın dərəcəsi 2-dən beyukdursə, sonlu
 +
sayda tam həlli var. Diferensial
 +
həndəsədə və Riman həndəsəsində difə-
 +
rensial F.-dan (hər həddi diferen-
 +
siallara nəzərən eyni dərəcəli cox-
 +
hədli) istifadə edilir. Onun əmsal-
 +
ları dəyitənlərdən ixtiyari tpəkil-
 +
də asılı ola bilər. Səthin tam əy-
 +
riliyi birinci kvadratik F.-nın di-
 +
ferensial invariantıdır. Belə in-
 +
variantlar nəzəriyyəsindəki təlqiqat-
 +
ların tenzor hesabının yaradılma-
 +
SI ucun bəyuk rolu olmudur. Bu
 +
invariantlar fiziki qanunların in-
 +
variant gəstərilitptini ifadə etməyə
 +
imkan verir (bax Qrin dusturları,
 +
Ostroqradski dusturu və Stoks dus-
 +
turu).
 +
Əd. Manin KG), İ., Kubiceskie
 +
formı, M., 1972, BorevicZ. İ.,P/a-
 +
farevic İ. R., Teorin cisel, 2 izd.,
 +
M., 1972, Varden Vander B. L,,
 +
Alqebra, 1979.
 +
FOӦRMA—bax Məzmun və forma.
 +
FORMAL MƏNTİQ—təfəkkur haq-
 +
qında elm, predmeti—muhakimə və
 +
subutları onların forması baxı-
 +
mından və konkret məzmunlarından
 +
yan kecməklə tədqiq etməkdir. F.m.-
 +
in ideya və metodları gӱndəlik prak-
 +
tikada, məs., məntiqi səhvləri aradan
 +
qaldırmaq vasitəsi kimi, həm də elmi
 +
biliyin məntiqi təhlili ucun nəzə-
 +
riyyədə istifadə olunur. Bax Məntiq.
 +
FORMAL SİSTEM —interpretasiya
 +
olunmamı hesablama. İfadələr (duӱs-
 +
turlar) sinfi adətən induktiv (ilkin
 +
dӱsturlar və dustur yaratmaq qaydala-
 +
rı vasitəsilə) iqəkildə, isbat edil-
 +
məli dusturların alqsinifləri isə
 +
aksiomlar və nəticə cıxarma teorem-
 +
ləri sisteminin aksiomlardan və is-
 +
bat edilmiti teoremlərdən alınması
 +
yolu ilə verilir. F.s.-in muxtəlif
 +
sinonimləri (mə”naca bir-birinə ya-
 +
xın, lakin mutabiq olmayan anlayıi1-
 +
lar) var: formal nəzəriyyə, formal
 +
riyaziyyat, formalizm, formal hesab-
 +
lama, mӱcərrəd hesablama, sintaktik
 +
sistem, aksiomatik sistem, məntiqi
 +
sistem, formalatpdırılmıpq dil, for-
 +
mal məntiq, kodifikat, deduktiv sis-
 +
tem və s. |
 +
FORMALDEHİD (lat. formica—ra-
 +
rıpqa),qarıpqa alde hidi
 +
SN,O—kəskin iyli rəngsiz qaz, su və
 +
spirtdə yaxpı həll olur, —19”S-də
 +
qaynayır. F. sənayedə metil spirti və
 +
ya metanı havanın oksigeni ilə ok-
 +
sidlətdirməklə alınır. F. asan po-
 +
limerlətdiyi ucun (100*S-dək temp-r-
 +
larda) ormalin, trioksan və para-
 +
rm iəklində saxlanılır. F. asan:
 +
lıqla muxtəlif kimYəvi reaksiyaya
 +
girdiyi ucun ondan urotropin, fe-
 +
nol-formaldehid Hə propio-
 +
lakton, polivinil formal, izopren,
 +
pentaeritrit və s. məhsulların alın-
 +
masında istifadə edilir. F.-in po-
 +
limerlətməsindən poliformaldehid
 +
alınır. F. zəhərlidir, buxarları-
 +
 +
 +
qiymətlərində £
 +
 +
 +
nın havadakı yol verilən maksimal
 +
miqdarı 0,001 mq/l-dir.
 +
 +
FORMALİZM (fr. (oqpa1/5qle, lat.
 +
oqpa115—formaya aid olan)—insan
 +
fəaliyyətinin muxtəlif sahələrində
 +
məzmuna nisbətən formaya ustunluk
 +
verilməsi (bax Məzmun və fӧrma). F.
 +
etiket qaydalarına, ayinlərə (Hətta,
 +
həyatın gedipi bunları mə”nasız,
 +
gӱlӱnc və ya dramatik etdikdə belə)
 +
səzsuz riayət olunmasında təzahur
 +
edir, burada insan munasibətlərinin
 +
 +
 +
mahiyyəti formal qaydaların gəzlə-
 +
nilməsinə qurban verilir. Sosial
 +
idarəetmədə F. burokratizmdə, qa-
 +
 +
 +
nunun həp nəqtəsinə əməl etməkdə (onun
 +
məzmun və ruhuna tam e?tinasız yanayi-
 +
maqla) ifadə olunur.
 +
 +
İncəsənət tarixində F. bədii for-
 +
manın məzmuna uyqun gəlməməsində,
 +
formanın daha ustun tutulmasında
 +
və aləmin bədii idrakının mӱcərrəd
 +
 +
ormacılıqra muncər olunmasında tə-
 +
zahur edir. . meylləri 19 əsrdə
 +
akademizmdə, ən ardıcıl halda isə
 +
20 əsr burjua incəsənətində (kubizm,
 +
cantiteatrə və s.) əzunu gəstərmiid-
 +
dir (bax həmcinin Modernizm). Mark-
 +
sist-leninci estetika və ədəbi-bədii
 +
tənqid incəsənətdə formanın əhəmiy-
 +
yətini yӱksək qiymətləndirməklə yana-
 +
itı, F.-in butun təzahӱrlərinə este-
 +
TİZM, “xalis incəsənətə, “sənət sənət
 +
ucundurg) qarpı mubarizə apararaq
 +
gestərmitdir ki, məzmuna laqeyd ol-
 +
maqla formalizm nəinki incəsənətin
 +
sosial fəallırına, onun ictimai mu-
 +
barizədə, insanın tərbiyəsində iqiti-
 +
rakına əngəl tərədir, həm də bədii
 +
qiymətini apaqı salır.
 +
FORMALİN, forma l—formalde-
 +
Hidin sulu (adətən 37—4094-li məhlu-
 +
lu, tərkibində stabilizator kimi
 +
4—1296 metil spirti olur, kəskin xa-
 +
rakterik iyli rəngsiz mayedir. Uzun
 +
mӱddət (xususilə soyuqda) saxlanıl-
 +
dıqda aq rəngli paraformaldehid
 +
cəkduyu ucun bulanır. F. polivinil-
 +
formal istehsalında anatomik prepa-
 +
ratların uzun mӱddət saxlanılmasın-
 +
da, dərinin apılanmasında antisep-
 +
tik və dezinfeksiyaedici maddə, fun-
 +
GisSİD və s, kimi istifadə edilir,
 +
zəhərlidir.
 +
FORMASİYA, geoloji forma-
 +
siy a—paragenetik munasibətcə bir-
 +
birilə sıx əlaqədar, yapqına və geolo-
 +
ji əmələgəlmə iqəraitinə gərə yaxın
 +
olan suxur, mineral və filizlərin
 +
təbii məcmusu. Yer qabıqının əsas
 +
struktur zonalarının (platforma,
 +
geosinklinal sahələr və s.) inkipia-
 +
fının muəyyən mərhələsində yaranır.
 +
Litoloji, maqmatik, metamorfik, vul-
 +
kanogen, filiz və s. F.-lara ayrılır.
 +
FORMAT (fr. (oqpaş lat. (oqltpo—
 +
forma verirəm)—1) poliqrafi-
 +
yada—hazır cap məhsulunun, yaxud
 +
cap karızı və vərəq Hissələrinin
 +
(səhifələrin: 6049) sm-in */,v hissə-
 +
si) əlculəri. Poliqrafiyada cyıqız
 +
F.-ı termini də iplədilir: bu, sət-
 +
rin uz. və yıqı zolaqının hund. ilə
 +
xarakterizə edilir. 2) Fotoqra-
 +
fiyada (fotoqrafik format)—ob-
 +
yektivin təsvir sahəsi daxilinə cə-
 +
kilmiiq duzbucaqlı və ya kvadrat.
 +
FORMAT DƏZGAHI, format
 +
mipqar ı—faner ləvhələrini, ha-
 +
belə arac yonqarı, arac lifləri və s.-
 +
dən hazırlanmısi ləvhətəkilli mate-
 +
rialları miparlamaq ucun dəzgah,
 +
 +
 +
FORMİAT TURİYUSU, qarıpt-
 +
qa turimusu—bir əsaslı karbon
 +
turpusu, NSOON, kəskin iyli maye,
 +
100,72S-də qaynayır, 8,252S-də donur,
 +
sıxlıqı (202S-də) 1,2126 q/sm?-dir.
 +
F.t. su, spirt və efirlə butun nis-
 +
bətlərdə qarılır, su ilə azeotrop qa-
 +
rımıq əmələ gətirir. F.t. ipam ara-
 +
cı və gicitkən tikanında, meyvələr-
 +
də, arı və qarıpqanın ifrazatında
 +
(ilk dəfə 17 əsrdə tapılıb və qarıil-
 +
qa turiusu adlandırılıb) və s. var,
 +
F.t. sənayedə CaON və SO-dan (6—
 +
S am təzyiqdə, 120—1502S temp-rda)
 +
alınır.
 +
 +
F.t. boya ipində və dəri apılama
 +
prosesində, katalizatorların, murək-
 +
kəb efirlərin, formamidin, dimetil-
 +
formamidin və s.-nin sintezində is-
 +
ir edilir.
 +
 +
FORMİATLAR — qarıpqa turpusu-
 +
nun duzları (NSOOMe) və ya efir-
 +
ləri (NSOOK) (Me-metal, E uzvu
 +
radikal). Uzvi sintezdə efirlərdən
 +
əlledici və ətirli maddələr kimi
 +
istifadə olunur.
 +
FORMOZA Qportuqal dilində Qoq-
 +
toza (1ha)—cox gəzəl (ada)|—– Tayvan
 +
a.-na 16 əsrdə Portuqaliya dənizci-
 +
lərinin verdiyi ad.
 +
FORMULYAR (alm. Roqtiyaq, lat.
 +
Qoqpaa—forma)—1) hər hansı mə”-
 +
lumatı doldurmaq ucun blank (məs.,
 +
kitab F.-ı). 2) İnqilaba qədərki Ru-
 +
siyada—cinovnik və zabitlərin xid-
 +
mət kitabcası.
 +
FOƏROS (yun. rhӧqoz, rheqo—aparı-
 +
ram)—Qədim Yunanıstanda polislərin
 +
(Delos ittifaqı ӱzvlərinin) muntəzəm
 +
ədədiyi pul vergisi (uzvluk haqqı).
 +
E.ə. 413 ildə ləev edildi.
 +
FӦRSTER (Forster) Hopu (?—?)—
 +
ingilis səyyahı (18 əsr). Hindistan,
 +
Əfqanıstan, İran, Azərb. və Rusiya-
 +
da olmutt, “Benqaliyadan Peterburqa...
 +
səyahətə adlı yol qeydlərini yazmıii-
 +
dır. 1784 ildə Bakıya gələn F.-in
 +
qeydlərində neft mə”dənləri, Suraxa-
 +
nı atəttgədəsi, pəhər mudafiə divar-
 +
ları, əhalinin məptquliyyəti, Multan
 +
vil.-ndən gəlmiti Hindli tacirlər,
 +
habelə PQirvan əyaləti, burada isteh-
 +
 +
 +
sal olunan xam ipək, PTamaxı i1, vəs,
 +
haqqında da mə”lumat var.
 +
FORSӰNKA (ing. Qoqse — təzyiqlə
 +
 +
 +
vurmaq)—mayeni ciləmək ӱcun bir və
 +
ya bir necə detpikləri olan qurqu.
 +
PTırnaq, mərkəzdənqacma və pırnaq-
 +
mərkəzdənqacma, bir və iki kompo-
 +
nentli F.-lar var. F.-dan, əsasən,
 +
qazanxana ocaqlarında, istilik mu-
 +
hərriklərinin yanma kameralarında
 +
maye yanacaqın bir qaydada, həmcinin
 +
daha tam yanmasını tə”min etmək ucun
 +
və s.-də istifadə edilir. F. ilə su
 +
(yanma prosesini tənzimləmək, havanı
 +
nəmlətdirmək və s. ucun), habelə
 +
gubrə məhlulu və s.-ni ciləmək ucun
 +
də iplədilir. Bax həmcinin Odluq?.
 +
FORT (dbp. fort, nar. fortis—kxyuny,
 +
məhkəm)—bir və ya bir necə acıq və
 +
qapalı fortifikasiya rypryeyHnaH
 +
ibarət əlahiddə istehkam. F.-ların
 +
iniasına 18 əsrdən baitlanmısndır.
 +
Acıq və qapalı tipli F.-lar olur.
 +
F.-lar PPərqdə (o cumlədən Azərb.-da
 +
19 əsrədək) və Avropada qalaların və
 +
fortifikasiya qurqularının tərkib
 +
hissəsi olmutdur. Beəyuk Vətən mu-
 +
haribəsində Kronitadt qalasının F.-
 +
ları Leninqradın mudafiəsində be-
 +
yuk rol oynamımdı. Bax, həmcinin
 +
Fortifikasiya, Qala, İstehkam.
 +
 +
 +
088
 +
 +
 +
FORTALEZA
 +
 +
 +
 +
 +
 +
FORTALEZA (Eoq(ayeta)—Braziliya-
 +
da ipəhər və port. Seara iitatının
 +
inz.m. D.y. qovpaqı. Əh. 1,3 mln.(1979),.
 +
Toxuculuq, kimya, yeyinti, dəri-ayaqqa-
 +
bı, metallurgiya sənayesi var.
 +
 +
FӦRTE (ital. Eoqse, nar. fortis—Kyu-
 +
lu)—musiqidə əsas dinamik calar-
 +
lardan biri, eləcə də onun not yazı-
 +
sındakı iparəsi (E—qısaldılmıd
 +
 +
 +
nəklidir". Bax həmcinin Dinamika.
 +
QOPTEHMAHO (uran. fortepiano, for-
 +
be—ucadan, bərkdən -ryapo — yavait,
 +
 +
 +
zəif)—simli-klavipli zərb musiqi
 +
aləti. İlk F. 1709—11 illərdə İta-
 +
liyada B. Kristofori tərəfindən ya-
 +
radılmındır. Cərcivəyə bərkidil-
 +
mip metal (polad) simlər F.-nun səs
 +
mənbəyidir. Klavesindən fərqli ola-
 +
raq, F., ӱzərinə xususi gecə (filts)
 +
cəkilmii cəkicləri simlərə toxun-
 +
durmaqla səsləndirilir. F. daha da-
 +
vamiyyətli və muxtəlif quvvəyə (cox
 +
zəifdən gucluyə qədər) malik səslərin
 +
alınmasına imkan verir. F.-da sim-
 +
lərin səslənməsini dayandırmaq ucun
 +
dempferlərdən istifadə olunur. Pe-
 +
dal mexanizmi zəngin səs koloriti ya-
 +
ratmaqa xidmət edir. Muasir F.-nun
 +
 +
 +
diapazonu 7 oktavaya catdırıl-
 +
 +
 +
4
 +
mhtpdır (subkontroktavanın lya sə-
 +
SİNDƏN 9-ci oktavanın do səsinə qə-
 +
dər). Zəngin ifadə vasitələrinə
 +
coxsəsli musiqini səsləndirmək im-
 +
kanına malik universal alət olan
 +
F. ucun bəstəkarlar muxtəlif janr-
 +
larda coxlu əsərlər yaratmıtlar. F.-
 +
nun pianino və royal kimi nəvləri var.
 +
 +
Əd. Zimin P., İstoria forte-
 +
piano i eqo predpestvennikov, M., 1968.
 +
 +
 +
FORTİFİKASİYA (son lat. QoqI-
 +
HsaNo—istehkam: lat. EoqI5—məhkəm,
 +
gӱclӱ -- Easyo—edirəm) — qopunların
 +
dəyuli əməliyyatı məvqelərini isteh-
 +
kamlarla məhkəmlətmək, deyupqun səmə-
 +
rəliliyini təmin etmək, Bə nə QO-
 +
punları, vacib obyektləri və əhali-
 +
ni duimən silahlarının tə”sirindən
 +
e”tibarlı surətdə qorumaq məqsədilə
 +
həm əvvəlcədən, həm də muharibə dəv-
 +
rundə mudafiə qurquları yaradılma-
 +
sı ӱsullarının nəzəri və əməli məsə-
 +
lələrini əhatə edən hərbi muhəndis-
 +
LİK sənətinin bir sahəsi, . səhra
 +
(qopun) F.-sına və uzunmuddətli F.-
 +
Ya ayrılır. Səhra (qopun) F.-sı də-
 +
Yupqun (əməliyyatın) tə”min edilməsi
 +
ucun muharibə devrundə qopunlar
 +
Yerləpən r-nda, məvqelərdə istehkam-
 +
lar dӱzəldilməsi nəzəriyyəsini və bu-
 +
na aid əməli təklifləri hazırlayır,
 +
həmcinin əhalinin kutləvi qırqın
 +
silahlarından muhafizə edilməsi
 +
ucun səhra mudafiə qurqularının ti-
 +
gilməsi məsələləri ilə məpqul olur.
 +
Dutimən basqınından qorunmaq ucun
 +
qurqular cox qədimdən (Misirdə Mem-
 +
fis qalası, Assuriya, Urartu isteh-
 +
kamları, Bəyuk Cin səddi və s.) du-
 +
zəldilməyə baplasa da, F. termini
 +
əsrlərdə meydana cıxmındır.
 +
Orta əsrlərdə Rusiyada monastır və
 +
kreml kimi murəkkəb F. qurqrusu nev-
 +
ləri daha cox inkipaf etmitidi.
 +
Deyciy vasitələri və usullarının
 +
təkmillətməsi ilə F. qurqularının
 +
muxtəlif nevləri (məs., səngər, dal-
 +
dalanacaq və sıqınacaqlar, tankdan
 +
qoruyan xəndək və dirəkli sahələr,
 +
məhkəmləndirilmiti dayaq məntəqələ-
 +
ri, məhkəmləndirilmit r-nlar və xət-
 +
lər — *Ziqfrid xəttiəz, 4“Majino
 +
 +
 +
və
 +
 +
 +
xətti, “Mannerheym xətti və s.)
 +
meydana cıkmıit, F. nəzəriyyəsi inki-
 +
ilaf etdirilmiidir.
 +
 +
Raket-nuvə silahının yaradılma-
 +
sı ilə əlaqədar F.-nın vəzifələri
 +
geniiplənmii və mӱrəkkəbləpmiytndir.
 +
FORT-LAMİ (ERoq(-Qapu)—Cad Pec-
 +
publikasında Ncamena (1.-nin 1973
 +
ilədək adı.
 +
 +
FORT-LODERDEYL (Eoq( Qaideqdaye)
 +
 +
— AB1P-da iəhər. Florida titatında-
 +
 +
dır. Atlantik okeanı sahilində port.
 +
 +
Əh. 154 min (1980). Radioelektron,
 +
 +
aqac e”malı, yeyinti, yYunguӱl sənaye
 +
 +
var. İqlim kurortu və turizm mərkəzi-
 +
dir. Balıq ovlanır. -
 +
 +
FORTRAN (ing. Eoqpiya Translator—
 +
ormul translyatoru) — proqramlai-
 +
ırma dillərindən biri. Elmi-tex-
 +
 +
niki və mӱhəndis məsələlərinin proq-
 +
 +
amlapdırılması ucundur. AB1P-da
 +
4. Beykusun rəhbərliyi ilə rəqəmlə
 +
hesablayan mamın çcun iplənmiytydir
 +
(1957). 1962 ildə daha da geniilən-
 +
dirilmiit F.-ın dərd variantı yara-
 +
dılmıdır. F. bə”zi xӱsusiyyətlərinə
 +
gərə (məs., proqram icra olunmamıpy
 +
dəyitənlərə ilkin qiymətlər vermək
 +
mumkundur) alqol və koboldan ustun-
 +
dur. Onun əlifbasına hərfi iparə-
 +
lər (latın və rus əlifbasının bait
 +
hərfləri), rəqəm iparələri, xidmət-
 +
ci iparələr (4-, —, /—-bəlmə, *—vur-
 +
Ma, **—quvvətə yӱksəltmə, .—nəqtə),
 +
məntiq əməllərinin iparələri, ipla-
 +
rə kimi iplədilən ing. səzlər və s.
 +
daxildir. Dilə ədəd, dəyitən kəmiy-
 +
yət, 7-yə qədər muxtəlifəlculu massiv-
 +
lər, proqramlarda muxtəlif pərti və
 +
qeyri-ppərti kecidlərin yaradılması,
 +
girip və cıxın operatorları, opera-
 +
tor-funksiya, bir necə altproqram
 +
və s. də daxildir. F.-ın altproqram-
 +
lar aparatı proqramın tərtibini və
 +
translyasiya edilmin hissələrini ef-
 +
fektiv komplektlətdirməYə imkan ve-
 +
rir. F. SSRİ-də və ABPQda daha
 +
cox inkitppaf etdirilmiptdir.
 +
 +
Əd. Əsgərov T., Kərimov S.,
 +
Alqoritmik dillər və proqramlapdırma,
 +
B.. 2.
 +
 +
 +
4 OPT-CMMT (Fort Əpih)— ABP-ın
 +
Arkanzas itatında məhəp. Apkamsac
 +
cayı sahilindədir. Əh. 62,8 min (1970).
 +
Mebel və kaqız sənayesi mərkəzidir.
 +
Yeyinti sənayesi var. Metal vərəqlər,
 +
HYMHƏ, ata oni hissələri, plastmas
 +
məmulat istehsal olunur.
 +
FORT-UEYN (Port CUaupe)—ABP-ın
 +
İndiana :itatında ipəhər. D.Y. qov-
 +
paqrı, ƏH.- 171 min (1980). Matınqa-
 +
yırma sənayesinin (yuk avtomobilləri,
 +
mə”dən mapınları, elektrotexnika və
 +
elektron avadanlıqı, soyuducu və s.
 +
istehsalı) muhum mərkəzidir. Yeyin-
 +
ti, kimya sənayesi var. .
 +
FORT-UERT (Fort VTorth)—ABHII-na
 +
pəhər. Texas ptatında, Qriniti ca-
 +
yı sahilindədir. Nəql. mərkəzi. Əh.
 +
2,96 mln. (1980). K.t. r-nunun və neft-
 +
qaz hasilatı r-nunun muhum mərkəzi-
 +
dir. Yeyinti, kimya, neft emalı, ma-
 +
itınqayırma, metal emalı sənayesi,
 +
un-t var. ABİT-ın MYİYM ABHAKOCMHK
 +
sənayesi mərkəzidir.
 +
 +
FORTӰUNA (Eoqsipa)—Qədim Roma
 +
mifologiyasında xoibəxtlik, təsa-
 +
duf, uqur ilahəsi. Bolluq rəmzi
 +
olan buynuz ilə kӱrə və ya təkər (us-
 +
tundə, həm də gezləri barlı təsvir
 +
edilirdi. Məcazi ppəkildə Q), (4“Cər-
 +
 +
 +
xi-fələkə), xopbəxt təsaduf, bəxti
 +
gətirmək mə”nalarında iilədilir.
 +
FORTUNATOV Filipp Fyodorovic
 +
(14.1.1848, Voloqda—Z3.10.1914, Kosal-
 +
ma, indiki Karel.MSSR-in Prionejsk
 +
r-nu) — rus dilcisi. Peterburq EA
 +
akad. (1898), Moskva un-tinin prof.
 +
(1884—1902), Serbiya akademiyasının
 +
(1907), bir sıra xarici elmi cəmiy-
 +
yətlərin ӱzvu. Moskva dilcilik mək-
 +
təbinin banisi, mutqayisəli-tarixi
 +
dilciliyin gərkəmli numayəndələrin-
 +
dəndir. Muhum əsərləri hind-Avropa
 +
dillərinin fonetika, leksikologi-
 +
ya, etimologiya, morfologiya və sin-
 +
taksisinə həsr olunmutdur: 4 Hind-
 +
Avropa dillərinin muqayisəli fone-
 +
tikasının qısa ocerkik (1896), -Qə-
 +
dim slavyan dili fonetikası uzrə
 +
mӱhazirələrə (nətri 1919). cBaltik
 +
dillərində vurqu və uzunluq haqqın-
 +
daqk (1895) əsəri Fortunatov-Sessur
 +
qanununun nəzəri əsası hesab edilir.
 +
 +
Əsəri: İzbr. trudı, t. 1—2, M.,
 +
1956—57.
 +
 +
 +
FORTӰNİ Fortuni-i-Kar-
 +
b o (Fortuny y Carbö) MapnaHo (11.6.
 +
18368, Peyc, KaranoHn)a—21.11.1874,
 +
Roma)—ispan boyakarı və qrafiki.
 +
Parisdə yapamın (1860, 1866—67),
 +
aaa səyahət etmitdir (1859,
 +
1862, 1871). PTərq ekzotikası və ispan
 +
məipəti təsvir olunan tabloları ilə
 +
pəhrət qazanmıtdır (“Qravura hə-
 +
vəskarlarız, 1866, “*Vikarinin yanın-
 +
daə, 1869—hər iki əsər Muasir İncə-
 +
sənət Muzeyindədir, Barselona: *“İlan
 +
ovsuncuları?, 1870, A Puqikin
 +
ad. Təsviri Sənət Muzeyi, Moskva).
 +
Rəsm, akvarel və ofortlar da cək-
 +
midir.
 +
FORT-İYEVCENKO—Qazax.SSR Man-
 +
qıplaq vil.-ndə pəhər. Xəzər dənizi
 +
sahilində port. Balıq kombinatı:
 +
PLevcenkonun xatirə muzeyi, əlkəpqu-
 +
naslıq muzeyi var. Qabıqəhəngdaptı
 +
cıxarılır. 1846 ildə salınmındır.
 +
RUM (nar. Eoqaqp, məcazi mə”nada
 +
— genipl, nufuzlu məclis) — Qədim
 +
Roma pqəhərlərində bazar, ipəhərin
 +
siyasi həyatının mərkəzlətdiyi əsav
 +
meydan. Roma i1.-nin əzundə yalnız
 +
bazar funksiyası dapqıyan bir necə
 +
F. vardı. Məbədlər, bazilikalar,
 +
məhkəmə binası və s. binaların yer-
 +
ləmpdiyi F.-lar portiklərlə əhatələ-
 +
nir və heykəllərlə bəzədilirdi. İm-
 +
periya dəvrundə F.-ların sayı art-
 +
mıtp, Roma ““Y tədricən imperato-
 +
run hərbi ppehrətini təcəssum etdirən
 +
mӱrəkkəb kompozisiyalı ansambl-abi-
 +
dəyə cevrilmitidi.
 +
FORİYLAQ (alm. Uoqzsh1aş, vor—
 +
qabaq--Əsh1as—zərbə, səs) — melizm
 +
nəvӱ (bax Ornamentika). F. melodi-
 +
Yanın əsas səsini qabaqlayan bir və ya
 +
iki səsdən ibarətdir. Xırda notlarla
 +
tparə olunur. Qısa (ustundən gətt
 +
cəkilmipt) və uzun (xətt cəkilməmiiy)
 +
F. var. Qısa F. əvvəlki səsin davamiy-
 +
= hesabına, uzun F. isə əsas səsin .
 +
esabına ifa edilir.
 +
 +
 +
FOSGEN, karbon turiusu-
 +
. nuxnopanhuuapHuu
 +
(COCI1,) — uypyuyınm ot iyli rəngsiz
 +
 +
 +
qaz. 8,29S-də qaynayır, —1182S-də do-
 +
nur, havaya gerə buxarlarının sıxlı-
 +
qı 3,5-dir. F. suda pis, ӱzvi Həlledi-
 +
cilərdə yaxpı həll olur. Havada
 +
gec, suda tez hidroliz olunur. F.-
 +
in spirt, turpqu anhidridi, metal
 +
 +
 +
FOSFOPROTE İDLƏR
 +
 +
 +
589
 +
 +
 +
 +
 +
 +
oksidi, ammonyag, aminlər ilə
 +
siyasından sənayedə muxtəlif həll-
 +
edicilərin, boya və tibbi preparat-
 +
ların, polikarbonatların və s. alın-
 +
ması n istifadə edilir.
 +
 +
F. dəm qazı (SO) və xlorun (S1,)
 +
aktiv kəmur uzərində qarpılıqlı
 +
tə”sirindən alınır. F. zəhərli mad-
 +
də olub nəfəs yollarını zədələyir,
 +
bu da oksigen catılmazlıqına səb
 +
olur. F.-in havadakı 0,005 mq/l miq-
 +
darı təhlukəlidir, 0,1—0O,3 mq/l əlum-
 +
lə nəticələnir. F. 1-ci dunya muha-
 +
ribəsində (1914—18) zəhərləyici mad-
 +
də kimi iplədilmindir.
 +
 +
F.-dən qorunmaq çcun əleyhqazdan
 +
istifadə edilir.
 +
 +
FӦSSİL (lat. Eoz5)115 — qazıntı) —
 +
kecmiip geoloji devr orqanizmlərinin
 +
və sinarin həyat fəaliyyətinin qalıq-
 +
ları. Bax Orqanizmlərin qazıntı
 +
qalıqları.
 +
 +
FOSSİLLƏİYMƏ, daplatidma —
 +
bir sıra amillərin (temp-r və təzyiq,
 +
skelet tərkibinin batqa mineral mad-
 +
dələrlə əvəz olunması, ӱzvi qalıqlar"
 +
da bopluqların mineral maddələrlə
 +
dolması) tə”siri nəticəsində heyvan
 +
və bitki qalıqlarının datlatması.
 +
Cekuntu əmələ gəldikdən sonra onun
 +
muxtəlif dəyitilmə mərhələlərində
 +
botp cətin bərk suxura cevrilmə
 +
prosesi də F. (litifikasiya) sayılır.
 +
FӦSSLER (Uozzyeq) Bəri (6.9.1872,
 +
Almaniya, Hoenheym—18.9.1949, Mun-
 +
xen)—alman filoloqu. Roman xalqla
 +
rının mədəniyyət, dil və ədəbiyyatına
 +
dair əsərləri var. Dilcilikdə estetik
 +
idealizm məktəbinin banisidir. Nə-
 +
zəri gərutpləri cDilcilikdə poziti-
 +
vizm və idealizmə (1904), -Dil yara-
 +
dıcılıq və inkippaf kimim1906),
 +
cMə”nəviyyat və MƏDƏNİYYƏT DİLDƏR
 +
(1925) və s. əsərlərində əksini tap-
 +
 +
 +
mıpdır. |
 +
FӦSTER (Eozeq) Uilyam (25.2.1881,
 +
Massacusets pptatı, Tonton—1.9.1961,
 +
Moskva)— Amerika və beynəlxalq fəh-
 +
lə hərəkatı xadimi. Fəhlə ailəsində
 +
doqulmutpdur. 10 yapqından əmək fəa-
 +
liyyətinə ballamındır. 1901 ildə
 +
ABİT Sosialist Partiyasına daxil
 +
olmut, 1909 ildə isə onun liderlə-
 +
rinin opportunist siyasətinə e tiraz
 +
əlaməti olaraq partiyadan cıxmıpq-
 +
dır. 1922 ildə Qırmızı Həmkarlar
 +
İttifaqları İnternasionalı İcraiy-
 +
yə Burosuna secilmitdir. 1921 ildə
 +
ABIL Kommunist Partiyasına (ABHI
 +
KP) daxil olmupi, 1924 ildə ABİKP
 +
MK Siyasi Burosunun uzvu secilmii-
 +
dir. 1929—38 illərdə KP MK-
 +
nın sədri, 1938—44 və 1945—57 il-
 +
lərdə ABPİQ KP Milli Komitəsinin
 +
sədri olmutpdur. F. Kominternin Z.
 +
5, e və 7-ci konqreslərində iptirak
 +
etmip, onun rəhbər orqanlarına se-
 +
cilmipdir. Uc dəfə (1924, 1928 və
 +
1932) ABP1 prezidentliyinə namizəd:
 +
liyi irəli surulmundu. 1948 ildə si-
 +
yasi gerutiləri ilə əlaqədar məhkəmə
 +
məs”uliyyətinə cəlb edilmiiydi. Xəs-
 +
təliyinə gərə muhakiməsi tə xirə sa-
 +
lınmın, 10 ilə yaxın polisin məza-
 +
rəti altında olmupdur. 1961 ilin
 +
yanvarında SSRİ-yə mualicəyə gəlmə-
 +
sinə icazə verilmindi.
 +
 +
Əsərləri: Ocergi mironoqo prof-
 +
sİtoznoqo dvijenim, |... 1956: İstoril
 +
1999 İnternapionalov? per. s anql., M.,
 +
 +
 +
FOSFAT TURİYULARI ə
 +
run oksikenli turpuları, – fat
 +
 +
 +
eak-
 +
 +
 +
anhidridinin Hidratasiyası məhsulu-
 +
dur (bax Fosfor oksidləri). "m.
 +
ortofosfat turpusu (adətən fosfat
 +
turpusu adlanır) və kondenslətmiyn
 +
 +
.t.-na bəlunur. Vunlarlan əhəmiy-
 +
yətlisi ortofosfat N.ROl, Typmy-
 +
sudur. Bu turpu rəngsiz hiqroskopik
 +
kristaldır, sıxlıqı 1,87 2/sm0?-dir,
 +
4 39" S-də 8596 -nH H.PO.-
 +
 +
 +
əriyir. H
 +
ƏÖ ChIX/bIFPI 25”C-nə 1,685 z/cəb-map. N.RƏ,
 +
 +
 +
su ilə butun nisbətlərdə qarıtır.
 +
Ortofosfat turpusu orta gӱclӱ, UC-
 +
əsaslı turiqudur, uc sıra dӱz (fosfat-
 +
lar) əmələ gətirir. Ortofosfat tur-
 +
pqusu təbii fosfatları sulfat və fos-
 +
 +
at turiuları ilə parcalamaqla və
 +
isək ru fosfat anhidridinə qədər
 +
yandırmaqla alınır. Ortofosfat tur-
 +
pusu gӱbrə istehsalında, spirtsiz ic-
 +
kilər, dərmanlar, diiq sementləri
 +
və s. hazırlanmasında iiylədilir.
 +
Kondensləpmiii F.t. polifosfat, me-
 +
tafosfat və ultra ər turiquları-
 +
na bəlunur. Meta at turtuları
 +
(məs., NƏR:Ol) quvvətli turpqulardır.
 +
FOSFATAZALAR — hidrolazalar
 +
sinfindən fermentlər. F.-ın əsas
 +
funksiyası orqanizmdə və bitkilər-
 +
də biokimyəvi proseslər ucun fos-
 +
fatın zəruri miqdarını saxlaması-
 +
dır. Parcalanan substratın kimyəvi
 +
təbiətindən asılı olaraq F. mono-
 +
fosfata və difosfatazaya ayrılır.
 +
 +
. bir sıra xəstəliklərin diaqnos-
 +
tikasında muhum rol oynayır.
 +
FOSFATLAR—fosfat turiuları-
 +
nın duzları və efirləri. Duzları
 +
iki nəvdur: ortofosfatlar və poli-
 +
mer (və ya kondenslətmin) F. Poli-
 +
mer F. tərkibində xətti qurulutlu
 +
fosfat-anionu olan polifosfatlara,
 +
tərkibində həlqəvi fosfat-anionu olan
 +
metafosfatlara və paxələnmin quru-
 +
lupplu fosfat-anionundan ibarət ult-
 +
rafosfatlara bəlunur. Ortofos-
 +
fatlar — ortofosfat turipusunun
 +
N:RO, duzlarıdır, bir, iki və çcəvəz-
 +
liləri mə”lumdur. Fosforun təbiətdə
 +
tapılan birlətmələri ortofosfatlar-
 +
dır. Sənayedə ortofosfatlar appaqı-
 +
dakı yolla alınır: təbii fosfatlar-
 +
dan (apatitlərdən) ortofosfat tur-
 +
pusu istehsal edilir, onun hidrok-
 +
sidlə, ammonyakla, xlorid və ya kar-
 +
bonatlarla qartpılıqlı tə”sirindən
 +
istifadə olunur. Aqrır metalların
 +
(məs., As, Si) ortofosfatları muba-
 +
dilə reaksiyası ilə alınır. Poli-
 +
mer F.-ın xassələri kationun xa-
 +
rakterindən, fosfat-anionun və fos-
 +
fatın qurulutundan, polimerlətmə
 +
dərəcəsindən vəs. asılıdır. Polimer
 +
F. əsasən bir və ikiəvəzli ortofos-
 +
fatların termik parcalanmasından
 +
və ya muvafiq poli- və ya meta- (tsik-
 +
lik) fosfat turtularının neytral-
 +
lapmasından alınır. Kalsium, am-
 +
monium və s. F.-ı fosfor gubrələri
 +
kimi, natrium və kalium F. isə maye
 +
və tolpəkilli səthli aktiv maddələ-
 +
rin tərkibində iptlədilir.
 +
 +
Fosfat turpularının efir-
 +
lərindən bir, iki və ucəvəzli
 +
ortofosfatlar daha əhəmiyyətlidir:
 +
onlar, pestisid, yaqlar (ucun apqar
 +
və s. kimi iplədilir.
 +
 +
 +
= Əd bax Fosfor məqaləsinin ədəbiy-
 +
yatına.
 +
 +
 +
FOSFATLANYDIRMA (texnika-
 +
hi əl yolla metal mə”mulat
 +
səthində həll olmayan fosfat pərdə-
 +
sinin (15 mkm-dək qalınlıqında) ya-
 +
 +
 +
radılması prosesi, sonradan Y3ƏDPHHƏ
 +
rəng, lak və ya yaq cəkilən fosfat
 +
pərdəsi metalı atm. korroziyasından
 +
qoruyur. Əsasən, karbonlu və azlegir-
 +
lənmiip polad, həmcinin cuqun səthlər
 +
fosfatlanır. F. ucun mə”mulat də-
 +
mir-fosfat, manqan-fosfat, sink-
 +
fosfat və kadmium-fosfat məhlulun-
 +
da təqr. 1 saat saxlanılır. Elektro-
 +
kimyəvi F. usulundan da istifadə
 +
edilir: proses 15—20 dəq davam edir.
 +
FOSFİDLƏR—fosforun metallarla
 +
və fosfora nisbətən elektromusbət
 +
olan qeyri-metallarla (V, 51, Az və s.)
 +
birlətmələri, Qələvi . metalların
 +
MezR və Me,R,, qələvi-torpaq metalla-
 +
rın MezR., mis yarımqrupu metalla-
 +
rının MeyR və MR, tərkibli F.-i
 +
duza oxtar ionlu birləiymələrdir
 +
(Me-metaldır). Su və duru turpular
 +
qələvi və qələvi-torpaq metalların
 +
F.-ini fəsfin ayrılmaqla asanlıqla
 +
parcalayır, kecid metalların F.-ini
 +
isə parcalamır. F. vakuumda və ya
 +
tə”sirsiz qaz muhitində 600—12072S
 +
temp-rda elementlərin sintezindən,
 +
fosfinin metal və qeyri-metallarla
 +
və ya onların oksidləri ilə qariı-
 +
lıqlı tə”sirindən, finin halo -
 +
genidlər və ya sulfidlərlə mubadilə
 +
reaksiyasından alınır. F. pirotex-
 +
nikada, yYarımkecirici materialla-
 +
rın alınmasında, gəmiricilərlə mu-
 +
barizədə, əlvan metalların ərintilə-
 +
rinin keyfiyyətinin yaxpqıla:idırıl-
 +
masında və s. iplədilir.
 +
FOSFİN, Hhidrogen-fosfid,
 +
fosfor Hidridi,RN — curu-
 +
mutp balıq iyi verən rəngsiz qaz, sıx-
 +
lıqı 1,55 q/l, qaynama temp-ru—87,8”S,
 +
donma temp-ru —133,8* S—dir. 25”S-
 +
də və 0,1 Mnym? təzyiqdə suyun vahid
 +
həcmində 2595, RN həll olur. Qız-
 +
dırdıqda fosfor və hidrogenə parca-
 +
lanır. Quvvətli reduksiyaedicidir,
 +
havada 100"S-dən yuxarı temp-rda alı-
 +
ipır, difosfin buxarları iptirakı
 +
ilə ez-əzunə yanaraq fosfor 5-oksid
 +
əmələ gətirir.
 +
 +
. forun qələvi məhlulunda
 +
qızdırılmasından (bu usulla ilk
 +
dəfə 1783 ildə fransız kimyacısı
 +
 +
Jan Jambrom almıpdır), kal-
 +
CHYM fosfidlə suyun qarptılıqlı
 +
tə”sirindən, fosfit və ya hipofosfit
 +
turiplularının termiki parcalanma-
 +
sından və s. alınır. Fosfatların
 +
elektrotermiki pa calanmasında aq
 +
fosforla yanapı F. də alınır, zə-
 +
 +
ərlidir.
 +
 +
FOSFƏLİPİDLƏR, osfatid-
 +
lə r—molekulunda fosfat turiusu qa-
 +
lıqları olan murəkkəb lipidlər. F9.-
 +
in tərkibinə, həmcinin qliserin, Yar
 +
turiuları, aldehidlər və azot bir-
 +
ləimələri (xolin, etanolamin, serin)
 +
daxildir. F.-in əsas numayəndələri:
 +
qliserofosfatidlər və fosfosfinqo-
 +
lipidlərdir. F. əsas struktur kompo-
 +
nentləri kimi heyvan, bitki və mik-
 +
roorqanizmlərin huceyrə membranla-
 +
rının tərkibinə daxildir. Mikroor-
 +
qanizmlərin membranlarında həmiiə
 +
fosfatidilqliserin və az hallarda
 +
lesitin olur. Bə”zi orqanlarda F.-in
 +
tərkibi qocalma və orqanizmin bir
 +
sıra patoloji halından asılı ola-
 +
raq (ateroskleroz, yaman yeniterəmə-
 +
lər) dəyipilir.
 +
 +
FOSFOP ROTEİDLƏR, db) o c d) 0-
 +
proteimnlər—murəkkəb zӱlallar.
 +
Tərkibində fosfat turpqusu qalıqla-
 +
rı var, Suddə olan kazeinogen, toyuq
 +
 +
 +
590
 +
 +
 +
FOSFOR
 +
 +
 +
 +
 +
 +
yumurtası zulalları (vitellin, oval-
 +
ii, vitellenin, vitin), həmcinin
 +
fosfoqlukomutaza, pepsin və fosfori-
 +
laza kimi fermentlər də F.-ə aiddir.
 +
FOSFOR (lat. Rhozrhoqiz), R—gim-
 +
yəvi element. Elementlərin dӧvri sis-
 +
teminin U/ qrupundadır)| at.n. 15, aT.K.
 +
30,97376-dır, qeyri-metaldır. Təbii
 +
F. bir sabit izotopdan **R ibarət-
 +
dir:z sun”i yolla gutlə ədədləri 28,
 +
29, 30, 32, ZZ və 34 olan 6 radioakt iv
 +
izotopu alınmındır. Ən beyuk prak-
 +
tik əhəmiyyəti olan *2R-dır. Xeyli
 +
Vaiualanma enerjisi olan bu izotop
 +
kimyəvi və biokimyəvi tədqiqatlarda
 +
nipanlanmısı atom kimi iplədilir.
 +
F.-un alınma usulu hələ 12 əsr ərəb
 +
kimyagərlərinə mə”lum imi. Lakin
 +
onun kəpif tarixi 1669 il sayılır
 +
(alman alimi . Brand). F.-a əvvəl-
 +
lər csoyuq odu deyilirdi, indiki adı
 +
yun. rhozrhӧqozv—iıq sacan səzundən
 +
geturulmulidur. Yer qabıqında F.-un
 +
kutləcə miqdarı 0,09394 -dir. F. son
 +
dərəcə muhum biogen elementdir. O,
 +
həm maqmatik proseslərdə iptirak
 +
edir, həm də biosferdə sur”ətlə miqra-
 +
siya olunur. Yer qabırında apatit və
 +
forit yataqlarının əmələ gəlməsi
 +
u proseslərin hər igisi ilə əlaqədar-
 +
dır. F.-un 180-ə yaxın mineralı var,
 +
bir necə (əsasən, aq, qırmızı və qara)
 +
allotropik modifikasiyada olur. Ar
 +
F. xarakterik iyli, iləffaf, mumaox-
 +
iyar maddədir. F. buxarlarının kon-
 +
densasiyasından əmələ gəlir, daxi-
 +
lində kənar qatılnıqlar (qırmızı
 +
F., arsen, dəmir və s.) olduqda rəngi
 +
saralır, a və f-formalarda olur, zə-
 +
hərlidir, havada 40" S-yə yaxın temp-r-
 +
da ez-ezunə alınıb yanır (buna gərə
 +
suda saxlanılır).
 +
 +
A q F.-u havasız yerdə 250—300"S-
 +
də bir necə saat qızdırdıqda amorf
 +
maddə olan qırmızı F. alınır.
 +
Qırmızı F. Havada 240—250”S-yə
 +
qədər qızdırıldıqda yanmır, lakin
 +
surtdukdə və ya vurduqda Yanır, suda
 +
və benzində həll olmur. Aq F.-u (12—
 +
17).102 kQ/sm? təzyiq altında 200—
 +
220*S-yədək qızdırdıqda qara (D.-a
 +
cevrilir. Qara F. zahirən qrafitə
 +
oxtayır, yarımkeciricidir, az aktiv-
 +
dir, yandırdıqda cətin alovlanır
 +
(Oyan gərə havada saxlanması tamam
 +
təhlukəsizdir). F. ucun xarakterik
 +
oksidlətimə dərəcəsi --5, --3 və —3-
 +
dur. F. kimyəvi aktivdir, xususən
 +
aq F.-unku daha – oyundur. Yandıqda
 +
fosfor 5-oksid, fosfor Z-oksid və s.
 +
oksidlər əmələ gəlir (bax Fosfor
 +
oksidləri). Fosfat anhidridi su ilə
 +
 +
 +
birlətdikdə orto fat turiqusu
 +
N.RO, və polifosfat Typuyey
 +
Nə R,Oz,- | alınır. F.-un kon-
 +
 +
 +
densasiya yolu ilə alınan bapqa turqpu-
 +
ları da var (bax Fosfat turıiula-
 +
rı). halogenidlərlə bilavasitə
 +
birlətib istilik ayırmaqla RX , PX,
 +
və ROX, tipli birləpnmələr əmələ
 +
gətirir. F.-un hidrogenlə birlətmə-
 +
lərindən fosfin RN, və difosfin
 +
R.N. ancaq dolayı yolla alınır. F.
 +
buxarlarının azotla qarıtpıqını
 +
elektrik qəvsundən kecirdikdə davam-
 +
lı bərk maddə olan nitridlər (RM,
 +
P.N,, R.C.), metallarla qızdırıl-
 +
dıqda fosfidlər əmələ gəlir. F.-dan
 +
muxtəlif fosfor-uzvi birləpitmələr
 +
də alınır.
 +
 +
Elementar F. təbii fosfatlardan
 +
elektrotermik usulla alınır. İsteh-
 +
 +
 +
sal edilən F.-un cox hissəsi ortofos-
 +
fat turpusu, fosfor guӱbrələri və
 +
digər fatların alınmasına sərf
 +
olunur. Aq F.-dan yandırıcı mərmi-
 +
lərdə, tustu mərmilərində, qırmızı
 +
F.-dan kibrit, F.-un bir hissəsi isə
 +
metal və bə/zi qeyri-metal fosfit, ya-
 +
rımkecirici material istehsalında
 +
və əlvan metal ərintisi hazırlanma-
 +
sında iplədilir.
 +
 +
F. butun orqanizmlərin həyat fəa-
 +
liyyəti ucun zəruri olan muhum ele-
 +
mentlərdən biridir. O, canlı hucey-
 +
rələrdə orto- və pirofosfat turpu-
 +
ları və onların tərəmələri kimi i11-
 +
 +
 +
tirak edir. F. orqanizmdə nukleotid-
 +
lərin, nuklein turiqularının, fos-
 +
proteidlərin, fosfolipidlərin,
 +
 +
 +
ir cox kofermentin və uzvi birləil-
 +
mələrin tərkib Hissəsidir. F.-dan
 +
əczacılıqda da geni istifadə edi-
 +
lir.
 +
 +
Əd. Slenbo U. iPersons T.,
 +
Obpan ximil, per. s anql., M., 1979, A x-
 +
metov N. S., Obial i neorqaniceskal
 +
ximin, M., 1981.
 +
 +
FӦSFOR GUBRƏLƏRİ—tərkibində
 +
fosfor olan mineral və uzvi birləi-
 +
mələrq bitkilərin forla qidalan -
 +
masını yaxtılaipdırmaq ucun isti-
 +
fadə edilir. F.g. torpaqda fosfor
 +
ehtiyatlarını tamamlamaq ucun ye-
 +
ganə mənbədir. Əsasən, sənaye usulla-
 +
rı ilə mə”dən filizi xammalından—
 +
forit və apatitlərdən istehsal
 +
edilir. F.g. kimi uzvi maddələr—
 +
məs., sumuk unu, peyin, fosforla zən-
 +
gin sənaye tullantıları (fosfat-
 +
tpplak, tomasilak və s.) miylədilir.
 +
F.k. sənaye usulları ilə alınan ilk
 +
mineral guӱbrələrdəndir. Həllolma
 +
qabiliyyətinə gərə uc qrupa ayrılır.
 +
Suda həll olan fosfat-
 +
lar (sadə və ikiqat superfosfat, o
 +
cumlədən qranula tpəklində olan su-
 +
perfosfat). Buraya həmcinin tərki-
 +
bində R.O, olan mӱrəkkəb gubrələr
 +
də daxil edilir. Suda həll
 +
olmayanlar, lakin turiqularda
 +
(limon, karbon, alma və s. turpular-
 +
da) həll olanlar (presipitat, ar
 +
suzlapdırılmın fosfat, marten
 +
fatilakı və s.)), suda Həll
 +
olmayanvə zəif turiularda pis
 +
həll olan fosfatlar (fosfo-
 +
rit və CYMYK unu). Bu birləimələr
 +
torpaqın turipuluqunun təqsiri altın-
 +
da parcalandıqda və daha asan həll
 +
olan duzlar əmələ gəldikdə bitkilər
 +
onları mənimsəyə bilir. Butun dunya-
 +
da superfosfatın daxil olduqu bi-
 +
rinci qrup fosforlu gubrələr ən cox
 +
yayılmınidır. Yem, tərəvəz, meyvə və s.
 +
k.t. bitkilərinə F.g.-nin verilməsi
 +
məhsulu artırır, onun keyfiyyətini
 +
yaxtılapdırır, bitkilərin yetip-
 +
məsinisur”ətləndirir, onların quraq-
 +
lıqa qaripı davamlılıqını artırır.
 +
Orta Asiya resp.-larında və Azərb.
 +
SSR-in suvarılan pambıq sahəsinin
 +
həp ha-na 100—120 kq R.Oz verilməsi
 +
məhsulu 3—5 s-dək yuksəldir.
 +
 +
Əd. Axundov F. H., Zənginlət-
 +
dirilmit gӱbrələrin payızlıq butdanın
 +
məhsuldarlıqrına və keyfiyyətinə tə”si-
 +
 +
 +
ri, B., 1981, Avdonin —, Nauc-
 +
197: osnovı primenenil udobreniNn, M.,
 +
1972.
 +
 +
 +
FOӦSFOR OKSİDLƏRİ—fosforun
 +
oksigenlə əmələ gətirdiyi birləpnmə-
 +
lər: fosfor-suboksid (R.O), fosfor
 +
1-oksid (R.O), fosfor-peroksid (RO ),
 +
fosfor 3-oksid və ya fosfit anhid-
 +
 +
 +
ridi (R,O:), fosfor 5-oksid və ya
 +
na * anhidridi (R:O:),
 +
-oksid (RO,),. Bunlardan ən əhəmiy-
 +
 +
 +
yətlisi fosfat anhidridi, fosfit
 +
anhidridi və for 4-oksiddir.
 +
Fosfat anhidridi (R.O,)
 +
 +
 +
son dərəcə hiqroskopik narın, ar toz-
 +
dur. ə dehidratasiya qabiliyyəti
 +
o qədər beyukdur ki, təkcə adsorbsiya
 +
suyunu deyil, eləcə də kristallaima
 +
suyunu, hətta kimyəvi birlətmin suyu
 +
da sorub cıxarır. Fosfat anhidridi-
 +
nin buxarları selikli qipyaları qı-
 +
cıqlandıraraq əskurəyə, aeciyərlərin
 +
ipitpməsinə, dəridə yanıq əmələ gəl-
 +
məsinə səbəb olur. Fosfat anhidridi
 +
qaz və mayeləri qurutmaq ucun, YƏBH
 +
və qeyri-uzvi sintezdə (kondensasiya-
 +
edici maddə kimi), fosfat iquiələri
 +
istehsalında və s. iplədilir.
 +
Fosfit anhidridi(R4O))
 +
lopavarı rəngsiz maddədir, sıxlıqı
 +
2,135 q/sm9-dir) 23,82S-də əriyir,
 +
175,4”C-nə qaynayır: karbon 4-sulfid-
 +
də və benzolda həll olur, soyuq suda
 +
həll olduqda fosfit turptusu, isti
 +
suda həll olduqda isə elementar fos-
 +
r, fosfin, fosfat turptusu və s.
 +
irlətmələr əmələ gəlir. 2109S-dən
 +
artıq qızdırdıqda fosfor 4-oksidə və
 +
qırmızı Fəsa parcalanır. Hava-
 +
da oksidlətib fosfor 5-oksidə cevri*
 +
lir. R.O, uzvi sintezdə tətbiq olunur.
 +
Fosfor 4-oksid (RO,), lo-
 +
 +
 +
pavarı aq tozdur, sublimasiyadan son-
 +
ra kristallapır. Polimer qurulut-
 +
ludur. Suda asan həll olub ə
 +
turppusu, polifosfatlar və in
 +
əmələ gətirir.
 +
FӦSFOR XLORİDLƏRİ—fosfo-
 +
run xlorlu birləpmələri. Ən muhum-
 +
ləri for Z-xlorid (RSL.) və fos-
 +
for 5-xloriddir (RSL,). Fosfor 3-
 +
xlorid rəngsiz mayedir: —93,62S-də
 +
donur. 76,12S-də qaynayır, sıxlıqı
 +
(20? C-nə) 1,575 z c.”-nup, yan hənHn-
 +
edicilərdə həll olur: hidroliz olu-
 +
naraq fosfit və xlorid turiuları
 +
əmələ gətirir zəhərlidir, fosfor-
 +
uzvi birlətmələr alınmasında ii1-
 +
lədilir. Fosfor 5-xlorid yapılım-
 +
tıl-aq kristal maddədir: 1672S-də
 +
əriyir: sıxlıqı 2,11 q/sm2-dir: zəhər-
 +
lidiry suda hidroliz olunaraq oksi-
 +
xlorid (ROSL)) və xlorid turiusu
 +
əmələ gətirir, xlorlapdırıcı maddə
 +
kimi iplədilir.
 +
 +
FOSFORESSENSİYA (yun. rhozrho-
 +
qoz-—ipıqsacan 4- lat. ezsepba — zəif
 +
tə”siri gestərən pəkilci)—həyəcan-
 +
landırıcı tə”sir kəsildikdən sonra
 +
uzun muddət davam edən luminessensi-
 +
ya. PQualanma mӱddətinə gərə lumines-
 +
sensiyanın F. və fluoressensiya kimi
 +
iki yerə ayrılması ipərtidir. F.-
 +
nın davametmə mӱddəti muxtəlif lu-
 +
minoformalarda geniti diapazonda
 +
(=10—9—102 san) dəyiitə bilir. Kris-
 +
tallofosfsrların F.-sı həyəcanlaiq-.
 +
ma zamanı ayrılmıntlq elektron və de-
 +
piklərin rekombinasiyası nəticəsin-
 +
də yaranır. PTualanmanın uzun mud-
 +
dət davam etməsi yukdapıyıcıların
 +
tələlər tərəfindən tutulması ilə
 +
əlaqədardır və bu halda onlar isti-
 +
lik hərəkəti və ya ipıq tə”siri ilə
 +
əlavə enerji almaqla cıxa bilər. MUC-
 +
rəkkəb ӱzvi molekulların F.-sı on-
 +
ların metastabil enerji səviyyələri:
 +
nə gecməsi ilə əlaqədardır. Bu səviy-
 +
yələrdə molekulların qalma muddəti
 +
digər həyəcanlatma səviyyəsinə nisbə-
 +
 +
 +
FOTO SƏNƏTİ
 +
 +
 +
591
 +
 +
 +
 +
 +
 +
tən coxdur. F. etdirici maddələrdən
 +
ipıqverici rənglərin tərkibində,
 +
elektron-ptua borularının ekranına
 +
cəkilən maddənin tərkibində və s.-də
 +
istifadə RAR:
 +
 +
FOSFORİLAZALAR—fosfat tur-
 +
pusunun ittirakı ilə muxtəlif bir-
 +
ləpmələri parcalayan və sintez edən
 +
 +
 +
Yaş yalan . |
 +
| SFORİTLƏR —tərkibinin 5096 -
 +
indən coxu apatit qrupunun amorf və
 +
Ya mikrokristallik minerallarından
 +
ibarət cəkmə suxurlar. F.-in tərgi-
 +
bində R.O,-in miqdarı 1894-dən cox
 +
olur. Geoloji kəifiyyat praktikasın-
 +
da, xususilə acıq istismar və asan-
 +
safladırma pəraitində tərkibində
 +
5-dəı 1896-dək R.O: olan suxurlar da
 +
F.-ə aid edilir. Təmiz F.-in rəngi
 +
aq olur. Təbiətdə isə, adətən, qara və
 +
boz, nadir hallarda qatıtıqlardan
 +
asılı olaraq yapqıl, qırmızı, sarı
 +
acıq-boz rənglərdə tapılır. F. adə-
 +
tən, cəkmə suxurlar arasında konkre-
 +
siya formasında, lay (bə”zən cox Qa-
 +
lın) və dənəli kӱtlələr iqəklində
 +
rast gəlir. F., əsasən, 9096-dək fos-
 +
for gӱbrələrinin hazırlanmasında,
 +
nadir hallarda fosfor elementinin
 +
alınmasında istifadə edilir. Bəzi
 +
F.-in e”malı zamanı yanatpı olaraq
 +
 +
an, nadir torpaq elementləri, və
 +
 +
alınır.
 +
FOSFORLAYİDIRMA — kimyəvi
 +
birləpmələrin molekullarında hid-
 +
rogen atomunun fosfor turiquları-
 +
nın qalıqrı ilə, əsasən fosfat tur-
 +
pusunun qalıqı ilə əvəz edilməsi.
 +
Ən asan fosforlaptan birli və iki-
 +
li aminlər, spirtlər, merkaptanlar
 +
və b. nukleofil birləimələrdir.
 +
in (radikal mexaniz-
 +
mi) və alkilhalogenidləri (ion mexa-
 +
nizmi) də F.-q olar. Fosforlatdırı-
 +
cı agent kimi fosfor turpquları və
 +
onların tərəmələri, əsasən halogen-
 +
anhidridləri, anhidridlər, az hal:
 +
larda efir, amid və s, iiplədilir,
 +
Məs:
 +
 +
ROH -- CIP(O) (OR?) —
 +
— ROF(O,)(OR?), — HCI
 +
3R,NH --PCİ ”—F(NRA):-- 3HCİ
 +
 +
F. zamanı fosfor turtpularını əsa-
 +
sən kondensasiya edici maddələrlə
 +
(məs., karbodiimidlərlə) birgə iilə-
 +
dirlər. F. qabiliyyəti fosforlatdı-
 +
rıcı reagentdə fosforun valentli-
 +
yindən asılıdır. Qeyri-uzvi birləiq-
 +
mələrin, plastifikatorların, pesti-
 +
sidlərin, dərman maddələrinin və 6,
 +
muhum maddələrin sintezində F.-dan
 +
genip istifadə olunur. F. heyvanla-
 +
rın bitki və mikroorqanizm huӱceyrə-
 +
lərinin maddə və enerji mubadilə-
 +
sində muhum yer tutur. Fermentlərin
 +
tə”sirindən katalitik proses fosfo-
 +
roliz, yaxud fo fokinaz reaksiyası
 +
 +
pl verir. Maddələrin badiləsi
 +
zamanı apaqı molekullu birləiymə-
 +
lər və zulallar fosforlaimaya mə”-
 +
ruz qalır. Adenozindifosfat (ADF)
 +
turpusunun qeyri-uzvi fosfat turpusu
 +
ilə forlatqması adenizintrifos-
 +
fatın (ATF-in) əmələ gəlməsinin,
 +
iosintez prosesi ucun enerji top-
 +
lanmasının, huceyrələrin mexaniki,
 +
elektrik, osmotik aktivliyinin əsas
 +
mexanizmidir. ə
 +
FOSFOROBAKTERİN—bax Baxme-
 +
Riyalı gӱbrələr.
 +
FӦSFOR-UZVİ BİRLƏİYMƏLƏR—
 +
tərkibində fosfor olan uzvi maddə-
 +
 +
 +
lər sinfi. İki cur F.-u.b. var: 1)
 +
molekulunda, fosfor atomu birbaila
 +
karbon atomuna PB f.-u.b. 2)
 +
fosfor atomu karbon atomuna hetero-
 +
atom (oksigen, azot, kӱkӱrd) vasitəsi-
 +
lə molekulun uzvi hissəsinə birləil-
 +
mili F.-u.b. Sonuncu fosfat və piro-
 +
fosfat turtularının efiri tiəklin-
 +
də təbiətdə geni yayılmındır (məs.,
 +
fat turpuları, nuklein turiqula-
 +
rı və s.). F.-u.b.-in vahid təsnifatı
 +
yoxdur. Onlar molekulda fosfor-kar-
 +
bon rabitələrinin sayına gərə (məs.,
 +
birli ERN,, ikili KE.RN və uclu EəR
 +
fosfinlər: burada E—uӱzvi radikal-
 +
dır), fosforun valentliyinə gərə
 +
(məs., uc və betpvalentli fosfor təe-
 +
rəmələri), fosforun funksiyalarına
 +
gərə (fosfinlər, fa oksidi, sul-
 +
idi, iminləri və s.) təsnif olunur.
 +
.-U.b.-in, sintezi əksər hallarda
 +
S—R rabitəsinin yaranması usuluna
 +
əsaslanır: məs., Arbuzov reaksiyası,
 +
Mixaelis-Bekker reaksiyası, metal-
 +
uzvi birləmələrlə sintez və s. Fos-
 +
fat turpusunun efirləri və digər
 +
tərəmələri adi usulla—bu turiqula-
 +
rın xloranhidridlərinə spirtlə tə”-
 +
sir etməklə, tərkibində R—M rabitə-
 +
si slan birlətmələr isə ucvalentli
 +
fosfor irlətmələrinə azidlərlə
 +
tə”sir etməklə alınır. F.-u.b. texni-
 +
kada, k.t.-nda, tibdə, elmi tədqiqat
 +
iplərində tətbiq olunur. Bir cox
 +
F.-u.b. ӱzvi sintezlərdə surtku yaqla-
 +
rının xassəsini yaxtılaqdırmaqda
 +
aqar kimi və s. məqsədlər ucun i1-
 +
lədilir..
 +
 +
Ədə Nifantıev Ə. E., Ximila
 +
fosfororqaniceskix soedinenin, M., 1971:
 +
Purdela D., Vılcanu R., Ximil
 +
orqaniceskix soedinenin fosfora, per. s
 +
rumınskoqo, M., 1972, TerneN A., Sov-
 +
remennal an XHMHH, per. s anql.,
 +
 +
 +
T. 1—2, M., 1981.
 +
İDLƏR—bax Fosfolipid-
 +
 +
 +
FOSFO
 +
lər.
 +
FOT (yun. rhoz, rho(ӧ—jmpıq)—iıq-
 +
lanma vahidi: və ya rh ilə ipyarə
 +
olunur. 1 F. 1 sm? səthdə bərabər pay-
 +
lanan 1 lm ipıq selinin yaratdıqı
 +
ipıqlanmaya bərabərdir. 1 F=10* lk,
 +
İstifadədən cıxmıtdır (bax .Lӱks),
 +
FӦTİYEVA Lidiya ak
 +
(18.10.1881, Ryazan—25.8.1975, Mos-
 +
kva)— Rusiyada inqilabi hərəkat xadi-
 +
mi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1971).
 +
1904 ildən Sov.İKP uzvu. 1899 ildən
 +
Moskva konservatoriyasında (1917 il-
 +
də bitirmitdir), 1900 ildən Bestu-
 +
jev gӱrslarında oxumutidur. 1904
 +
ildə muhacirətə getmit, Cenevrə və
 +
Parisdəki boliyevik beəlmələrində ii1i-
 +
ləmit, iyirmi iki bolievikin muia-
 +
virəsində iptirak etmiidir. 1905
 +
ildən Mexerdurqda partiya ipi apar-
 +
mıpdır. 191/ ildə RSDF(b)P-nin
 +
Vıborq r-n komitəsində, 4“Pravdag qə-
 +
zetində ipləmitdir. 1918—30 illər-
 +
də RSFSR (1923 ildən SSRİ) XKS-
 +
nin və RSFSR Fəhlə-Kəndli Muda-
 +
fiə Purasının (1920 ildən RSFSR,
 +
1923 ildən SSRİ ƏMİY) katibi idi.
 +
1918—24 illərdə V."İ. Leninin :pəx-
 +
si katibəsi olmutdur. Sonralar mux-
 +
təlif yerlərdə (o cӱmlədən V.
 +
Lenin Mərkəzi Muzeyində), SSRİ
 +
Beynəlxalq inqilab mubarizlərinə kə-
 +
mək təpqkilatı M.K-sında itiləmiyi-
 +
dir. 1956 ildən fərdi pensiyacı idi.
 +
Sov.İKP 22—24-cu qurultaylarının
 +
nӱmayəndəsi olmutjdur. 4 dəfə Lenin
 +
ordeni, Qırmızı Əmək Bayraqı or-
 +
deni və medallarla təltif edilmiid-
 +
 +
 +
dir. V. İ. Lenin haqqında xatirələ-
 +
 +
 +
ri var.
 +
 +
FOTİNİYA (RhoNnpya) — gӱlcicəkli-
 +
lər fəsiləsindən bitki cinsi. Həmi-
 +
iqəyatıl, yaxud qıida yarpaqı təku-
 +
lən arac və ya kollardır. Ar cicəklə-
 +
ri mӱrəkkəb qalxanvarı, yaxud supur-
 +
gə cicək qrupunda Yerlətir. Almaya-
 +
bənzər meyvələri xırda, adətən qırmı-
 +
zıdır. Əsasən, PTərqi Asiyada HƏ-
 +
vu var. SSRİ-də Qafqazın və Krımın
 +
Qara dəniz sahillərində RhH. zeqqiya(a
 +
(bu nəv Azərb.SSR-də də becərilir),
 +
RH. r/abqa və s. nevləri dekorativ
 +
bitki kimi becərilir: kӱtləvi cicək-
 +
lənmə və meyvə vaxtı daha effektli
 +
olurlar.
 +
 +
FOTO... (yun. rhoz, rho(ӧ—ihpıq)—
 +
fotoqrafiyaya, ipıqa və ipıqın tə”-
 +
sirinə aidlik bildirən murəkkəb
 +
səzlərin tərkib hissəsi (fotobiologi-
 +
ya, fotosintez və s.).
 +
 +
FOTO SƏNƏTİ — fotoqrafiyanın
 +
imkanlarına əsaslanan bədii yaradı-
 +
cılıq sahəsi. F.s. elmin (fizika,
 +
kimya, optika) və texnikanın muəyyən
 +
nailiyyətləri əsasında yarana bilən
 +
ctexnikiz incəsənətlər (kino sənəti,
 +
televiziya sənəti, radio sənəti, di-
 +
zayn və s.) arasında ən ilkinidir.
 +
Sənədli F.s, bədii foto-
 +
qrafiya, eləcə də plakat, kitab
 +
tərtibatı, reklam və s.-də istifadə
 +
olunan tətbiqi F.s. kimi mustə-
 +
qil nəvləri var. Erkən fotoqrafiya
 +
boyakarlıq əsərlərini acıq surətdə
 +
təqlid edirdi. 19 əsrdə təsviri sənət-
 +
dəki hər bir cərəyanın (romantizm,
 +
tənqidi realizm, impressionizm) pik-
 +
torial fotoqrafiyada (boyakarlıqı
 +
təqlid edən fotoqrafiya) əz oxtarı
 +
var idi. Bədii fotoqrafiya adı ilə
 +
tanınan piktorializmin ardıcılla-
 +
rı F.s.-nin yӱksək təsvir mədəniyyə-
 +
tinə malik olması ucun muhum iplər
 +
gərmulilər. Fransada Q. F. Nadar,
 +
B. Britaniyada C. M. Kameron, Rusi-
 +
yada A, İ. Denyer, S. L. Levitski
 +
və b. insanın :ipəxsi əlamətlərinin
 +
duӱzgun verilməsi ucun muxtəlif cə-
 +
kilip effektlərindən (ipıqlandır-
 +
ma və s.) istifadə etmiplər. Kecmii-
 +
də, əsasən boyakar və qrafik olmui
 +
piktorialist fotoqraflar mə”nasına
 +
və iplənməsinə gərə cox murəkk
 +
kompozisiyalar yaradırdılar, belə
 +
hallarda fotoqraf əsəri bir necə
 +
neqativdən mentaj edirdi (məs., in-
 +
gilis fotoqrafı O. Reylanderin 4*İki
 +
həyat yoluq alleqorik kompozisiyası
 +
(1856) 30 neqativdən montaj edil-
 +
mitdiy. 1883 ildə rus fotoqrafı S.
 +
A. Yurkovskinin təklif etdiyi, sonra-
 +
lar isə avstriyalı O. Aniqutsun təkə
 +
millətdirdiyi mexanizm hərəkətdə
 +
olan obyektlərin fotopəklini cəkməyə
 +
imkan vermitdir. C. İstmenin (ABİQ)
 +
yaratdıqı portativ *Kodakə kamerası
 +
(1886—88) reportaj fotoqrafiyası-
 +
nın inkipafına yeni təkan verdi.
 +
L. Duko du ə (Fransa, 1868—69),
 +
F. Ayvs (ABP1, 1881), Q. Lipman
 +
(Fransa, 1691), B. Qomolka (1907) və
 +
R. Fiterin (1912, hər ikisi Almani-
 +
ya) ipləri rəngli fotoqrafiyanın
 +
əsasını təpkil etmitdir. E. May-
 +
bricin (ABP1) bir necə kamera ilə
 +
muxtəlif baxım nəqtələrindən cək-
 +
diyi silsilə Fitoqrafiyalar F.s. ta-
 +
rixində muhum mərhələ olmupidur
 +
(cDərdnala capan atə, 1878, cHərəkət-
 +
də olan fiqurə, cHoppanan qızə, hər
 +
ikisi 1887).
 +
 +
 +
əti: soldan—D. Lange (ABİT), Yaz pqumu. 1930-cu illər:
 +
ən R Huseynzadə (Asəpö. CCP). eXəsəpnə cəhəpə.
 +
 +
 +
20 əsrin əvvəllərində FƏ.s.-ndə
 +
piktorializm ilə yanapqı sənədli fo-
 +
toqrafiya da geniti yayılmıtmdı (gun-
 +
dəlik hadisələrin təsviri). cGizli
 +
kamera? ilə reportaj cəkiliiyləri,
 +
 +
riyaların yaradılması (foto-
 +
ocerklər, yaxud bir mevzuda fotoq-
 +
gə əsa silsiləsi) bu sahədə MAYA
 +
əhəmiyyyətə malik idi. 1920—30-cu
 +
illərdə xarici fotoreportajın ən
 +
yaxiqı nӱmayəndələri burjua demokra-
 +
tiyasının pozucu təsirini, xalq KYT-
 +
lələrinin yoxsullapqmasını gestərən
 +
umumilətdirilmin obrazlar yaradır-
 +
dılar. Bu illərdə, elkədə sosial də-
 +
yipikliklərin əzəmətini əks etdirən
 +
sovet fotoreportajları sənədli F.s.-
 +
nin əsl təntənəsi idi, Bəyuk Vətən
 +
muharibəsi illərindəki (1941—45)re-
 +
portajlar sovet sənədli F.s.-nin in-
 +
kipafında yeni mərhələ oldu. Qorta:
 +
tiv kameralardan (FLeyka?z, *FEDI)
 +
istifadə edən hərbi reportyorlar fa-
 +
pizmə qartppqı umumxalq mӱbarizəsinin
 +
təsvirini gələcək nəsillər ucun sax-
 +
ladılar. Yeni aparatların meydana
 +
gəlməsi foto ustalarının muəyyən
 +
məvzularda və istiqamətlərdə ixtisas-
 +
lammasına imkan yaradır. Sənədli
 +
F.s. ilə yanapı bədii və tətbiqi F.s.
 +
də intensiv inkiptaf edir.
 +
 +
Xarici əlkələrin F.s.-ndə moder-
 +
NİST cərəyanların tə”siri əzunu gəs-
 +
tərir. Qərbi Avropa əlkələri və AB1P
 +
F.s. ustaları kehnə divarların su-
 +
vaqını, plakatın bir tikəsini, yaxud
 +
asfaltda əmələ gəlmip yarıqları
 +
və s. cəkərkən bunların həcmini və
 +
fakturasını tanınmaz dərəcədə də-
 +
yippdirir, abstrakt sənət ruhunda
 +
kompozisiya Yaradırlar. Bununla ya-
 +
napı mutərəqqi sənətkarların yaradı-
 +
cılıqında humanist pafosla alpı-
 +
lanmın fotoportretlər geni yayıl-
 +
Mbillinbip.
 +
 +
Azərb.-da F.s. 19 əsrin ortaların-
 +
da tətpəkkul tapmımdır. 1858—66
 +
illərdə Xəzər akvatoriyasında hidro-
 +
qrafik ekspedisiyada iptirak edən
 +
kapitan-leytenant A. Ulskinin cəkdi-
 +
yi “Bakı limanı (təqr. 1861), “Bakı
 +
admirallıqının binasız, 4 Abtperon
 +
mayakı və s. fotomənzərələr Azərb.
 +
F.s.-nin ilk numunələrindəndir. 19
 +
əsrin 2-ci yarısında D. Yermakov Ba-
 +
 +
 +
FOTOAPARAT
 +
 +
 +
kının tarixi abidələrinin fotoilə-
 +
killərini, eləcə də 4Bakı stansiya-
 +
sında vaqzal binasız, 4“Biləcəri stan-
 +
siyası, c- Hacıqabul stansiyasında Yol
 +
sahəsi?z, “Ucar stansiyasında depog
 +
və s. fotolar cəkmitdir. Sovet haki-
 +
miyyəti illərində Azərb. F.s. sovet
 +
F.s.-nin tərkib hissəsi kimi inkipaf
 +
yolu kecmitdir.
 +
 +
Əl Morozov S,, Russkain xudo-
 +
jestvennan fotoqrafin, M., 1955: Yenə
 +
onun, Sovetskan xudojestvennan foto-
 +
qrafil, M., 1958, yenə onun, Fotoqra-
 +
fil sredi iskusstv, (M., 19711, Tomip-
 +
kin Ə. D. Qorbatov V. A., Pvetnal
 +
fotoqrafil, M., 1979, Qotlop F,,
 +
 +
 +
Praktika professisnalınoV fotoqrafii,
 +
per. s anql., M., 1.
 +
 +
 +
FOTOAPARAT, fotoqrafiya
 +
aparatı—cisimlərin fotopəkli-
 +
ni almaq ucun optik-mexaniki cihaz,
 +
Muasir F.-ın əsas qovpaqları: ipıq-
 +
kecirməyən kamera, obyektiv, foto-
 +
ərtgəc, ipəkli dəqiqlətdirmək (kəs-
 +
kinlipdirmək) ucun mexanizm, vizir,
 +
fotolenti və ya fotoləvhəni hərəkət
 +
etdirən mexanizm (kadr sayracı ilə
 +
birlikdə), kasset, sinxrokontakt (ert-
 +
gəclə fotoqrafik impuls lampası-
 +
nın ipini sinxronlaidırmaq ucun),
 +
eksponometr və avtomatik iptəsalma
 +
duyməsidir. F.-ın geniiformatlı
 +
(9x 12 sm və daha cox), ortaformatlı
 +
(4,5x6, 66, 6x9 sm), kicikformatlı
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Guzgulç fotoaparatın sxematik təsviri.
 +
 +
1|—obyektiv: 2—qəbul sarqacı: 3—vizir:
 +
 +
4—“plyonkalı kasset, 3—eksponometr: 6—
 +
yarımpəffaf guzgu.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
V. Butırin (Litva SSR). cCiyələkə. 1974: H. M.
 +
1980.
 +
 +
 +
(2424, 24436, 28X28 və 2458 mm),
 +
yarımformatlı və miniatur (10x14,
 +
1317 və 1420 mm) nəvləri buraxı-
 +
lır. SSRİ-də foto həvəskarları ucun
 +
(Məc., FED, “Zorkiz, 4Zenitə), fo-
 +
to həvəskarları ucun xususi (€ hopH-
 +
zontə tipli panoram 9ə-ı və stereo-
 +
skopik “Sputnikə), pavilyon ucun
 +
(FK 1318, FK 18x24), icmalcılar
 +
ucun (məs., “Salyutə, *İskra”), foto-
 +
reproduksiya ucun, aerofotopəgilcək-
 +
MƏ ucun və s. nəvləri istehsal olu-
 +
nur. Konstruktiv əlamətlərinə gərə
 +
buzməsi yıqılan (məs., cMoskva”),
 +
sərt konstruksiyalı (məs., cZorkik
 +
tipli) və guzgulu (məs., *-Zenitə tip-
 +
li), iki və uc obyektivli (məs., “Sput-
 +
HHKə, “Lyubitelə) və xususi (4Mo-
 +
mentə, cHorizontə və s.) nəvlərə ayrı-
 +
lır. Fotoqrafiya materialına gərə
 +
plyonkadan və ləvhədən (fotoplastin-
 +
ka) istifadə edilən F. nəvləri olur.
 +
 +
F.-ın prototipi obskur kamera-
 +
sı olmupdur (belə kameradan 19 əs-
 +
rin 40-cı illərinədək istifadə edil-
 +
miplir). 1840 ildə macar optiki Y.,
 +
Petsval xususi obyektivli F. ixti-
 +
ra etdi (bax Fotoqrafiya). SSRİ-də
 +
F. istqhsalı 20-ci illərin sonu—30-
 +
cu illərin əvvəllərində təpkiledil-
 +
mipdir. cKiyevə, c“Zenitə (SSRİ),
 +
aPentaqonə, cPraktikak, €İ nOÖHKar
 +
(ADR), “Kodakə (ABPT), cFKanonu ( 1la-
 +
poniya) və s. muasir ən təkmil F.-
 +
lara aid edilir.
 +
FOTOBİOLOJİYA — biologiyanın
 +
bir bəlməsi, gerunən ultrabənəviyə-
 +
yi və yaxın infraqırmızı iquaların
 +
təqsiri ilə orqanizmdə gedən proses-
 +
ləri eyrənir. İpqıqın beyumə, inki-
 +
ipaf və orqanizmin coxtərəfli funk-
 +
siyalarına tə siri qədim zamanlar-
 +
dan mə”qlumdur. F.-nın əsası 18—19
 +
əsrlərdə fotosintezin kətifi, fo-
 +
totaksisin iqahı və s. ilə əlaqədar
 +
qoyulmutidur. Lakin sərbəst elmi is-
 +
tiqamət kimi 2( əsrin 2-ci yarısında
 +
F.-nın fiziki əsasını təikil edən
 +
pqualanmanın kvant nəzəriyyəsinin,
 +
həmcinin biokimya, biofizika və fi-
 +
ziologiyanın irəliləyitti və yeni təd-
 +
qiqat usullarının tətbiqi sayəsində
 +
formala:tmındır.
 +
 +
F. bitki və heyvanların həyat fəa-
 +
liyyəti ilə sık əlaqədardır.
 +
 +
 +
–
 +
 +
 +
("111
 +
ma
 +
i İ “Ela
 +
 +
 +
ıı
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Fransa. 1. Pireney daqrlarında. 5. Du cayı. 3. Parisdən gerunui. 4. Tuluza, Ən planda roman ӱslubunda Sen-Sernen
 +
 +
 +
ə 2 = : x | . Lü
 +
bazilikası, 11—13 əsrlər. 5. Paris. (.evastopol bulvarı. I. Korsika alası. Kalvi kurortu. 7. Marsel. Dənizkənarı.
 +
8. Nitsa tpəhə
 +
 +
 +
Tas ve iri?
 +
Xeziy - — x yn
 +
 +
 +
ı.ö
 +
də s td mi val "ül bu
 +
 +
 +
-
 +
=
 +
-–
 +
=
 +
|
 +
–=
 +
x
 +
—
 +
ii
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Fransa. 1. Parisin ptəhərətrafındakı FReno avtomobil zavodun: |
 +
 +
sa, 1. | | avodunda. 2, Kantal-=lep
 +
 +
Qaz-kimya zavodu. 4. Luara cayı vadisində parnikli əkin sahələri. 5, ə tar tameniadə muasir damba. Z. Lakda
 +
yitmlӱklər, b. Əlkənin cənubunda zeytun yırımı. 7. Parisdə Konsyerjeri sarayı. Tikintisi al biFblHna Teppac-ıbı
 +
Mon rdue n-Mansar. Parisdə Əlillər kilsəsi. 1680—1706. 9. A. Vojansk i. Qrenoblda Mö: qətlanmısdır. 8.
 +
əynə (Parisin iqəhərətrafı) Muqavimət hərəkatı iptirakcılarına a : ƏDƏNİYYƏT evi. 1967. 10.
 +
 +
 +
əəə : ə | bidə. 11. Zi “Ex
 +
əxsi kolleksiya. Paris. 12. J. B. Mol yerin “Tartufu komediyasından Dr ə atar. :Julv Mane pipiklər,
 +
13. “Beyuk illӱziya. filmindən kadr. Rej, J. r eHy ap. 1937 MEAH ransezə TeaTpbı. 1973.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
—-h  : —"mmtıın lınn
 +
 +
 +
 +
 +
 +
FOTOQRAFİK YAZMA
 +
 +
 +
993
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Fotobioloji proseslərin Həyata
 +
kecirilməsi ucun orqanizmdə piqment-
 +
fotoreseptorların (bitkilərdə xlo-
 +
rofillər, onların analoq və tərəmə-
 +
ləri, karotinoidlər və s., heyvanlarda
 +
gərmə piqmentləri, melaninlər) olma-
 +
sı vacibdir. F.k.t. bitkilərində fo-
 +
tosintezin məhsuldarlıqının artı-
 +
rılmasında, k.t. heyvanlarının inki-
 +
iafının intensivləpdirilməsində,
 +
tibb təcrubəsində və ətraf muhitin
 +
cirglənməsinə qaritı mubarizədə ipua-
 +
 +
 +
lardan istifadə olunmasında nəzəri
 +
əsasdır...
 +
FOTOBƏYMUMDUCU, fotoqra-
 +
 +
 +
fiya bəyuducu cihazı —
 +
neqativdən beəyuk pozitiv almaq ucun
 +
optik cihaz. Əsas hissələri ipıqlan-
 +
dırıcı, proyeksiyalayıcı quruluzti
 +
və ekrandır. Hissələr bir-birinə
 +
cox vaxt iitanq, rels və ya catı ilə
 +
birləndirilir. Ən cox yayılmıptn nə-
 +
By beyutmə dərəcəsi məhdud (10 dəfəyə
 +
 +
 +
1Paquli fotobo-
 +
yuducu: 1——
 +
ipmıqlanlırıcı
 +
Hissə: 9— /(/—pro-
 +
Yeksiyalayıcı
 +
hissə: | --iliqıq
 +
mənbəyi: 2—ippıq
 +
mənbəyi nəsi hərir-
 +
nin tənzaimləyic-
 +
si: 3—fənər: 4—
 +
neqatipin bərabər
 +
ipıqlandırıl-
 +
ması ucun xususi
 +
urymə: 5”—Illbir-
 +
landırıcı hHis-
 +
sənin proyeksiya-
 +
- olayıcı hissəyə
 +
sabit birlətidi-
 +
rildiyi Yer, 6—
 +
iitanq, 7—təsvi-
 +
rin aydın alın-
 +
r H imıqlandırıcının qitanqla
 +
ərik birləndirilmə qoviarı-
 +
nın nintiz 8—ekran: 9Ӱ—təsvirin aYDın
 +
alınması ucun tənzimləyicisi olan ob-
 +
yektin: /0—neqatin ucun cərcinə.
 +
qədər) olan iaquli F.-dur- Daha bo-
 +
yuk (10 dəfədən artıq) iqəgillər al:
 +
maq ӱcun optik oxu ufuqi olan F.-dən
 +
istifadə edilir.
 +
DOTOTPABYPA MALI bl Hbl —Meraz,
 +
plastik kutlə və digər forma materia-
 +
lını qrapvurləmək Yolu ilə klipi ha-
 +
zırlayan mapın. Orijinalın uyqun
 +
sahəsindən kecən Jtimq muəyYƏN gӱcə
 +
malik elektrik siqnalına cevrilərək
 +
mapının kəsici alətini idarə edir.
 +
Klipenin avtomatik hazırlanması
 +
ucun elektroqravurləmə
 +
aparatından istifadə olunur.
 +
Aparatın iizy prinsipi illustrasiya
 +
orijinalının ardıcıl surətdə sətir-
 +
sətir acılınlına (ipyıq iquasının fə-
 +
zada idarə olunan Yerdəyitməsi sayə-
 +
sində) və ondan əks olunan ipıq ener-
 +
jisinin elektrik enerjisinə cev-
 +
rilməsinə əsaslanır. Elektrik ener-
 +
jisi ilə qravurləyici kəskini idarə
 +
etməklə fqruxa materialı uzərində
 +
lazımi relyef əmələ gətirir.
 +
FOTOQRAMMETRİYA (foto... 4-
 +
yun. rqapila—yazı, təsvir-H...metri-
 +
ya) — fotopəkillərə əsasən obyektin
 +
əlcusunu, formasını və vəziyyətini
 +
tə”yin etməklə məiqul olan elmi-tex-
 +
niki fəin. Fotopəkillər fotoapa-
 +
ratla, radiolokasiya, televiziya, in:
 +
fraqırmızı, lazer sistemli ӱsullarla
 +
alınır. Aerofotoməkilcəkmədə, əsa-
 +
 +
 +
ACE—38, c. 9
 +
 +
 +
———hjjeiət tk s”.
 +
Keete = əm
 +
 +
 +
 +
 +
 +
HA Hə ə. I cı" Yə r.
 +
 +
 +
sən, kadrlı fotoaparatla cəkilmiii
 +
iəkillər obyektin mərkəzi proyeksi-
 +
yası kimi gəturulur. F.-da tək və
 +
qopa stereoskopik tqəkillər iiilədi-
 +
lir. Obyektlər stereoskopik ppəkil-
 +
lərlə F.-nın bəlməsi olan stereofo-
 +
toqrammetriyada eəyrənilir. Foto-
 +
qrammametrik usullarla əlcmə iləri
 +
ilavasitə ərazinin təsvirləri uzə-
 +
rində aparılır. F.-nın usulları
 +
Yerin və 6. planetlərin xəritəsinin
 +
tərtibində, buzlaqların, bitki ərtu-
 +
Yunun, torpaqın eroziyasının, dəniz
 +
dalqalarının, me”marlıq abidələri-
 +
nin eyrənilməsində, kosmik tədqiqat-
 +
da, sualtı planalmada, hərbi iplərdə
 +
və s.-də geniti tətbiq edilir.
 +
 +
Əd. Bobir N. İ., Lobanon A.
 +
N. Redoruk Q. D., Fotəqrammetril,
 +
M., 1974:KpacHopsnon H.H., İlno-
 +
xon G). V., Osnopı kosmiceskon qeode -
 +
anı, M., 1976,
 +
 +
FOTOQRAMMETRİK CİHAZLAR—
 +
Havadan, yerdən, kosmosdan cəkilmiiY
 +
fotoptəkillər uzrə obyektlərin əlcu-
 +
sunun, formasının, vəziyyətinin tə”-
 +
yini ucun cihazlar. QTQopoqrafik xəri-
 +
tələrin tərtibində, geoloji, meipə,
 +
yol və s, mӱhəndis intaat iplərində
 +
tətbiq edilir. İki yerə bəlunur: tək
 +
iəkilləri (monogulyar) və qopa :pə-
 +
killəri (stereofotoqrammetrik) muila-
 +
hidə cihazları. Birinci qrupa de:
 +
iifrləmə ucun lupa, komparator, fo-
 +
toplanın tərtibində ufuqi təsviri
 +
almaq ucun fototransformator, obyek-
 +
tin ipəkildən planistə kecurulməsi
 +
ucun proyektor, əkilbəyuducu, 1lək-
 +
lin lazımi miqyasa gətirilməsi ucun
 +
fətəreduktor, ikinci qrupa qopa 1p2-
 +
killərdən koordinatların tə”yini, ob-
 +
yektin modelinin alınması və əlcul-
 +
məsi ucun universal stereofotoqram-
 +
metrik cihazlar daxildir. Nəqtələ-
 +
rin yӱksəkliyinin tə”yinində nə hori-
 +
zontal koordinatların əlculməsində
 +
itlədilən universal F. c. rəqəmlə
 +
hesablayan elektron matın və koor-
 +
dinatoqraflan ibarətdir.
 +
FOTOQRAFİYA (foto... --...qrafi-
 +
ya)—fotoqrafiya materialları Y3ə-
 +
rində cəkilitl obyektlərinin foto-
 +
təsvirinin (fotoqrafiyasının) alın-
 +
ması: elm, texnika və incəsənətin
 +
(bax Foto sənəti) bir sahəsi. İptı-
 +
qın fotoaparata yerlətdirilmi
 +
fotomaterialın ipıqahəssas təbəqəsi
 +
uzərində gizli fotoqrafik təsvir
 +
əmələ gətirməsi və həmin təsvirin
 +
sonrakı kimyəvi-fotoqrafik e”mal
 +
(fotoqrafik aikarlama, fiksaj və s.)
 +
nəticəsində gerunən təsvirə (bax Ne-
 +
qativ, Pozitiv) cevrilmsi xassəsinə
 +
əsaslanır. Rəngli və ar-qara, statik
 +
(fotopəkil) və dinamik (kinematoq-
 +
rafiya), monokulyar və binokulyar
 +
(stereoskopik) F. nəvləri var. Son
 +
vaxtlar ətyaların fəzada həcmi təs-
 +
virini almaqa imkan verən nisbətən
 +
yeni elm sahəsi—holoqrafiya yeynna-
 +
rından da istifadəyə baplanılmıi?d-
 +
dır.
 +
 +
F.-nın tarixi obskur kamerası
 +
ilə aparılan təcrubələrdən balila-
 +
nır (16 əsrin axırları). Bu kamera
 +
vasitəsilə kaqız və ya parca uçzərinə
 +
obyektin təsvirini proyeksiyalayır və
 +
sonra iəklini cəkirdilər. Lakin F.
 +
əzu xeyli sonra, bir cox maddələrin
 +
ipıqahəssaslıq xassəsi atikar edi-
 +
ləndən və impıq tə”sirilə bu maddə-
 +
lərdə baitl verən dəyitpikliklərdən
 +
istifadə etmək və onları sabitlərh-
 +
 +
 +
dirib saxlamaq usulları meydana cı:
 +
xandan sonra yaranmıtdır. F.-nın
 +
kətifi 1839 ilə (fran:ız rəssam-de-
 +
koratoru L. J, . Dagerin J. N.
 +
Nyepslə birlikdə F. usulunu ixtira
 +
etdikləri dəvrə) aid edilir.
 +
FOTOQRAFİYA EMULSİYASI—
 +
ipıqahəssas təbəqə —icə-
 +
risində ipıqahəssas kimyəvi birləiəs
 +
mələr—gӱmuti-halogenidlərin mikro-
 +
kristalları, habelə digər maddələr
 +
(anqtiseptiklər, applı maddələri, plas-
 +
tifikatorlar, sensibilizatorlar,
 +
rəngli ipəkillər ucui boya maddələri)
 +
asılı halda olan jelatin məhlulu
 +
və ya digər kolloid sistem. F.e. iqu-
 +
pə, karız, triasetat lenti və s.-dən
 +
hazırlanan əsas tӱuzərinə yaxılır.
 +
Qalınlıqkı aeq-qara fotomateriallar-
 +
da 6—20 mem-ə, rəngli fstomateri-
 +
allarda isə 20—25 mkm-ə bərabər olur.
 +
FOTOQRAFİYA KARIZI–bax Fo-
 +
toqrafiya materialları.
 +
FOTOQRAFİYA KAMERASI,
 +
ipıqkecirməyən kamera—
 +
fotoaparatın gəvdəsi: aparatın di-
 +
gər tərkib hissələri ona quratdırı-
 +
lır.
 +
FOTOQRAFİYA MATERİALLARI
 +
—fotoqrafik iəkillər (təsvirlər)
 +
almaq ucun fotoqrafiya və kinemato-
 +
qrafiyada istifadə edilən ipıqahəs-
 +
sas materiallar, onların e”malı ucun
 +
iplədilən reaktivlər və digər kemək:
 +
ci materiallar. İppıqahəssas
 +
materiallar əsasa yaxılmıid
 +
nazik emulsiya təbəqəsindən (bax Fo-
 +
toqrafiya emulsiyası) və ya yuksək
 +
enerjili yuklu laciklə in qeydə
 +
alınması ucun əsassız təbəqələrdən
 +
(fotoqrafik nuvə emulsiyası) ibarət-
 +
dir. Kimyəvi tərkibinə gərə bu mate-
 +
riallar guӱmutilu və gӱmutisuz, dia-
 +
zobirlətməli və s. olur. Gərunməyən
 +
fotoqrafik tə:qviri gerunənə cevir:
 +
MƏK ucun və ya gerunən (təklin key-
 +
.... yaxtpılatdırmaq məqsədi ilə
 +
otoreaktivlər tətbiq olu-
 +
nur (məs., fotoqrafik aikarlayıcı,
 +
sabitləpdirici). Pozitivə lazımi key:
 +
fiyyət vermək ucun bir sıra qeyri-uz-
 +
vi turiqulardan və onların duzların-
 +
dan istifadə edilir. Keməkci
 +
F.m.-na isə ipıqahəssas materialla-
 +
rın saxlanılmasında iilədilən iaıtnıq
 +
və rutubəti kecirməyən xususi karız-
 +
lar, kinolentin bir-birinə və ya fo-
 +
tokaqızın muxtəlif materiallara Ya-
 +
pıiidırılması ucun tətbiq olunan
 +
yapıpqanlar, keramika və metal uzə-
 +
rindəki fotoqrafiyanı (pozitivi) qo-
 +
ruyan ərtu lakları və s. daxildir.
 +
FOTOQRAFİK İMPULS LAMPA-
 +
SIı—fotocəkilit zamanı obyekti ani
 +
ipıqlandıran ipıq mənbəyi. 2 nevu
 +
var: ӧkləfəli istifadə ucun elek-
 +
tron F.i.l. (tipıq mənbəyi qaz-ipıq
 +
impuls lacpasıdır) və bir dəfə isti-
 +
fadə edilən F. i.l. (icərisinə alumi-
 +
nium folqa Yerlətdirilmiiy və oksi-
 +
gen doldurulmu:t iquiə kolbadan iba-
 +
rətdir).
 +
FOTOQRAFİK İYİRAHƏSSAS-
 +
LIQ—1) ipıq tə”sirindən və sonra-
 +
kı aikarlama nəticəsində fotoma-
 +
terialda iqəkil əmələgəlməsi xassəsi
 +
(bax həmcinin Aqıkarlama), 2) gestəri-
 +
lən xassəni miqdari xarakterizə edən
 +
və fotocəkiliti zamanı duzgun eksio-
 +
zisiya gəturməyə əsas verən kəmiyyət.
 +
FOTOQRAFİK YAZMA–-səs, yaxud
 +
təsvir (tppəkil) informasiyası daı-
 +
 +
 +
yan elektrik siqnallarının fotoqra-
 +
 +
 +
594
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ik usulla yazılması. Dapıyıcı—
 +
 +
toplyongka, fotoləvhə və ya digər
 +
nəv fotoqrafiya materialı, yazan isə
 +
ilıq, yaxud elektron dəstəsidir. F...
 +
dapıyıcının ayrı-ayrı sahələrində
 +
optik sıxlıqın dəyiiyməsinə əsasla-
 +
nır. İpqıq (elektron) iqtaları forca
 +
və intensivliyini yazılacaq siqnala
 +
muqafiq dəyiiir. Səsli kino, tele-
 +
viziya və s.-də istifadə edilir.
 +
FOTOQRAFİK GENİİYLİK—foto-
 +
qrafiya materialının xarakteristik
 +
əyrisindəki dӱzxətli hissənin eksioə-
 +
zisiya loqarifmləri oxuna proyeksiya-
 +
sı. F.g. cəkilist obyektindəki muӱxtə-
 +
lif parlaqlıqlı sahələrin verilmit
 +
fotomaterialda qeyri-xətti təhriflə-
 +
rə uqramadan əks etdirilə biləcəyi
 +
parlaqlıqlar nisbətinin son həddini
 +
kəstərir. |
 +
FOTOQRAFİK LƏVHƏ, Foto-
 +
ləv hə — fotoqrafiya materialla-
 +
rından biri: səthi fotoqrafiya emul-
 +
siyası ilə ərtulmuit pqutpə ləvhə,
 +
FOTOQRAFİK SABİTLƏİYDİRİ-
 +
Cİ — apkarlama zamanı reduksiya
 +
olunmamın gӱmut-halogenid qalıqla-
 +
rının ipıqahəssas təbəqədən kənar
 +
edilməsi ucun kimyəvi qarıpıq. Bax
 +
Fiksej.
 +
FOTOQRAFİK ULDUZ ƏLCUSCU —
 +
bax Ulduz əlcusu:.
 +
FOTODİOD — optik pqualanmanın
 +
tə”siri nəticəsində birtərəfli foto-
 +
keniricilik xassəsinə malik olan ya-
 +
rımkecirici diod. F. elektron-detik
 +
(r—p) gecidinə malik yarımkecirici
 +
kristaldan ibarətdir (Se, Si, GaAs
 +
 +
 +
və s. materiallardan hazırlanır) və
 +
hər iki oblastdan ayrı“a metal cı-
 +
xımları
 +
 +
 +
olur. F.-un 2 iiy rejimi
 +
Fotodiodun
 +
 +
struktur sxemi:
 +
 +
1— yarıckeciri-
 +
 +
 +
ci kristal, 2—
 +
 +
kontaktlar: —
 +
 +
cıxıqpplar: F—
 +
elektromaqnit
 +
 +
 +
puaları axını:
 +
E—sabit cərəyan
 +
mənbəyi: Ri”İYK:
 +
"nə n—aDbiMKe-
 +
ciricinin oblast-
 +
ları.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
var. F. rejimində onun xarici dəv-
 +
rəsinə sabit cərəyan mənbəyi qopqulur,
 +
bu da r—p gecidində əks surutimə gər-
 +
ginliyi yaradır. Ventil rejimində
 +
F.-dan fotoelektrik hərəkət qӱvvəsi
 +
generatoru kimi istifadə olunur.
 +
 +
.-un əsas parametrləri: F. tərə-
 +
findən qeydə alına bilən minimal
 +
siqnal (həssaslıq sərhədi — 10 ə
 +
 +
 +
vt/hs *-ə qədər): spektral həssaslıq
 +
oblastı (O,3—15 mkm), kuylərin səviy-
 +
 +
 +
yəsi (107  a-dən az), spektral həssas-
 +
lıq 0,5—1 a/vt, fotocərəyanın qərar-
 +
 +
 +
laima vaxtı (ətalətlik 10 —10
 +
san). F.-lar avtomatik qurqularda,
 +
lazer texnikasında, hesablama və əl-
 +
cu texnikasında tətbiq edilir.
 +
FOTOELASTİKLİK, pyezoop-
 +
tik effekt-—ilkin izotrop bərk
 +
maddələrdə (o cӱmlədən polimerlər-
 +
də) mexaniki deformasiya nəticəsin-
 +
DƏ OPTİK anizotropluqun yaranması.
 +
F. maddənin dielektrik nufuzlu-
 +
qunun mexaniki gərginlikdən asılı-
 +
lıqı ilə əlaqədardır və bu, iuanın
 +
qplia sınması hadisəsinə gətirir.
 +
İzotrop cisim biristiqamətli sıxıl-
 +
ma və ya uzanmaya məq”ruz qaldıqda o,
 +
 +
 +
FOTOQRAFİK GENİYİLİK
 +
 +
 +
optik oxu mexaniki tə”sir istiqamə-
 +
tində olan biroxlu optik Kkristalla-
 +
rın xassəsinə malik olus. Optik oxa
 +
perpendikulyar istiqamətdə adi və qey-
 +
ri-adi pqualar ucun sındırma əmsal-
 +
ları arasındakı fərq
 +
vi, = kb
 +
kimi ifadə olunur.
 +
(ao—mexaniki gərginlik, k—Mate-
 +
 +
rialın nevundən asılı olan sabit —
 +
 +
ruster sabitidir). Mӱrəkkəb defor-
 +
masiyalar nəticəsində maddə ikioxlu
 +
kristalların xassələrinə oxiyar xas-
 +
sələr kəsb edir. Texnikada mexani-
 +
ki konstruksiyalarda gərginliyin təd-
 +
qiq edilməsinin optik usulu F.-ə əsas-
 +
lanır.
 +
FOTOELEKTRİK GENERATORU—
 +
ipıq pqualarının enerjisini elek-
 +
trik enerjisinə cevirən qurqu. Bax
 +
Guӱnəi batareyası. .
 +
FOTOELEKTRİK GXCLƏNDİRİ-
 +
Cİ —sabit elektrik cərəyanı (gərgin-
 +
liyi) guӱcləndiricisi, it prinsipi
 +
elektrik dəvrəsinə qopqulmui ipıqa-
 +
həssas elemectin (fotoelement, foto-
 +
rezistor və ya fotoartıran) ipıqlan-
 +
dırılması ilə cərəyanın artmasına
 +
əsaslanır. F.g.-lər avtomatikada mux-
 +
təlif proseslərin idarə edilməsində
 +
və qeydə alınmasında, dəqiq elektrik
 +
əlcu qurqularında, infraqırmızı
 +
spektroskopiyala və s.-də tətbiq edilir.
 +
FOTOELEKTRİK HADİSƏLƏR —
 +
elektromaqnit iqualanmanın tə”siri
 +
ilə maddələ batp verən elektrik hadi-
 +
sələri. F.H. udulan fotonun ener-
 +
jisi maddədə elektronun kvant halı-
 +
nın dəyinməsinə sərf olunduqu hal-
 +
larda bapt verir və fotonun enerjisin-
 +
lən asılı olaraq mӱxtəlif nev olur.
 +
F.H. bərk cisimlərdə, mayelərdə və
 +
qazlarda mutpahidə edilir. Fotonun
 +
enerjisi qazın atom və ya molekulla-
 +
rının ionlatması ucun kifayətdir-
 +
sə, fotoionlatma prosesi bat verir.
 +
Bu proses qazlarda elektrik botpalma-
 +
larında yuklapıyıcıların əmələ
 +
gəlməsində əhəmiyyətli rol oynayır.
 +
Elektromaqnit pqualanmanın təsiri
 +
ilə bərk cisim daxilində elektronun
 +
barlı Hallan kvazisərbəst hala gec-
 +
məsi ilə əlaqədar olan F.H. daxili
 +
fotoeffekt allanır. Udulan fotonun
 +
enerjisi maddədə əlavə Yuklapıyıcı:
 +
ların yaranmasına kifayət edirsə, bu
 +
halda mallənin elektrikkeciriciliyi
 +
dəyitir və bu hadisə fotokecirici-
 +
lix allanır. Butun qeyri-metal mad-
 +
dələr bu və ya digər dərəcədə foto-
 +
keciriciliyə malikdir. Fotokeciri-
 +
ciliyin yuksək olması Se, 51, Se, Zn,
 +
Sb, Ca, As, Cd3, S45e və s. kimi ya-
 +
rımkecirici maddələrin texnikala
 +
geniti tətbiq edilməsinə imkan yara-
 +
dır. Metallarda valent elektronla-
 +
rın Hamısı demək olar ki, sərbəst-
 +
dir və fotonun enerjisi yuğdapıyı-
 +
konsentrasiyasını dəyittə
 +
 +
 +
cıların
 +
bilmir. Buna gərə metallarda daxi-
 +
li fotoeffekt mutppahidə olunmur.
 +
 +
 +
ilə kontaktda olan
 +
Hitlən ibarət sistem-
 +
də (metal-elektoolit, metal-dielek-
 +
trik, yarımkecirici metal, iki muX-
 +
təlif nəv yarımkecirici və s.) e.H.q--
 +
nin yaranması hadisəsi fotoqal-
 +
vanik effekt zə ya baqlı
 +
təbəqədə fotoeffekt adl-
 +
lanır. Bu effekti ilk dəfə Bekkerel
 +
metal-elektrolit kontaktında muPla-
 +
hilə etmipdir (1839). İki r və vn tip
 +
 +
 +
İsıqın təqsiri
 +
iki muxtəlif mu
 +
 +
 +
 +
 +
 +
yarımkecirici kontaktında (r-p ke-
 +
ciddə) yaranan e.H.q. geni prak-
 +
tiki əhəmiyyətə malikdir. Foto e.h.r.-
 +
nin yaranması iptıqın tə siri ilə
 +
əmələ gələn yukdapıyıcıların həcm-
 +
də ayrılması ilə əlaqədardır. Yuk-
 +
lərin bu ayrılması onların diffu-
 +
ziyası, elektrik və maqnit sahələrin-
 +
də dreyf hərəkətləri, kristalın qey-
 +
ri-bircinsliyi, kristalın mucəyYƏN is-
 +
tiqamətdə sıxılması və s. nəticəsin-
 +
də ba verir. Bircins Yarımkeciri-
 +
cinin qeyri-bərabər ipqıqlanması nə-
 +
ticəsində yaranan yuğdaptıyıcıların
 +
konsentrasiyasının həcmdə qeyri-bəra-
 +
bər paylanması, elektron və depiklə-
 +
rin diffuziya sur”ətlərinin və de-
 +
piklərin diffuziya sur ətlərinin
 +
muxtəlif olxası hesabına rin
 +
eh.. diffuziya və Ya € M-
 +
ber foto e.h.q. adlanır. Elektro-
 +
maqnit puçalanmanın təsiri ilə maye
 +
və bərk cisimdən ətraf MYhHTƏ (BaKy-
 +
um və ya digər muhitə) elektron cı-
 +
xarılması hadisəsi elektron emis-
 +
siyası və ya xarici fotoeffekt (bax
 +
Fotoeffekt) adlanır.
 +
 +
Əd.. Rınvkin S. M., Fotozlektri-
 +
aeskie ivlenin v poluprovodnikax, M.,
 +
dədə Landsberq Q. S., Optika, M.,
 +
 +
 +
FOTOELEKTRONARTIRAN, Fo-
 +
toartıra n—fotokatod və elek-
 +
tron coxaldıcısının kombinasiya-
 +
sından ibarət cihaz, ipıq tə”siri
 +
ilə fetokatoddan cıxan ilkin elek-
 +
tronlar mӱxtəlif formalı elektrod-
 +
lar ӱzərinə fokuslandırılır (elek-
 +
trik və maqnit sahələri vasitəsilə) və
 +
elektrodlarda Ga vərən ikinci
 +
elektron emissiyası hesabına anod
 +
(kollektor) Hərə dutpən elektron-
 +
ların sayı bir necə dəfə artır. F.-
 +
lar zəif iiyıq selinin qeydə alınma-
 +
sında, spektral analizdə, fotometri -
 +
yada, avtomatikada, səsli kino qurru-
 +
larında, elementar zərrəciklərin
 +
qeydə alınmasında, kosmik tədqiqat-
 +
larla və s. tətbiq edilir.
 +
 +
FOTOELEMENTLƏR — fotoelektron
 +
emissiyası və ya daxili fotoeffekt
 +
hadisələri əsasında ipıq enerjisini
 +
elektrik siqnallarına cevirən elek-
 +
tron cihazları (bax Fotoelektrik
 +
haöucənəp). Hur prinsipi fotoelek-
 +
tron emissiyasına (xarici fotoeffek-
 +
tə) əqaqlanan F. icərisində vakuum
 +
yaradılmın (vakuum F.-i) və ya qaz
 +
doldurulmu:i (ion F.-iy) iqutə, yaxud
 +
kvars kolbaya yerlətdirilmiti foto-
 +
katod və anoddan ibarət elektrova-
 +
kuum cihazıdır. Fotokatoda dutpən
 +
ipıq seli fotoelektron emissiyası
 +
yaradır. İqpıq tə”siri ilə katoddan
 +
emissiya olunan elektronların sayı
 +
DUTLPİƏN itpıq seli ilə duz mӱtənasib:
 +
dir. İon F.-ində isə qazda elektrik
 +
boialması bati verdiyindən yukdatjı-
 +
Yıcıların konsentrasiyası (fətocərə-
 +
yan) artır. Daxili fotoeffektə əsas-
 +
lanan F. ip prinsipi ipırın tə”si-
 +
rindən yarımkecirici daxilində sər-
 +
bəst yukdapıyıcıların sayının art-
 +
ması ilə əlaqədar olan yarımkeciri-
 +
ci cihazlardır. Fotoelektrik ci-
 +
Nazların bu qrupu fotsrezistor (fo-
 +
tomuqavimət) adlanır. Metal—yarım-
 +
kecirici, iki mӱxtəlif nəv yarımke-
 +
cirici kontaktında (r—n geciddə)
 +
və s.-də bal verən fotoeffekt hadi-
 +
səsi ventil F.-in ipi prinsipinin əsa-
 +
sını təpkil edir. Yarımkecirizi
 +
F.-in hazırlanmasında 5e, Sad,
 +
 +
 +
dkk———..
 +
 +
 +
FOTOKİMYA
 +
 +
 +
595
 +
 +
 +
an ə —— - ın ınak sı ƏR
 +
 +
 +
CdS, Se, 51 və s. materiallardan is-
 +
tifadə edilir. F.-in əsa- parametr-
 +
ləri və xarakteristikaları: spektral
 +
həssaslıqu inteqral həssaslıq—f (to-
 +
cərəyanın səthə duiən ipıq selinə
 +
nisbəti (etalon itpıq mənbələrindən
 +
istifadə etməklə elculuru: volt-am-
 +
per xarakteristikası (F.-in optimal
 +
ili ətini təyin etməyə imkan ve-
 +
rir), f.i.ə.-dır. F., əsasən, ppua və
 +
ipıq qəbulediciləri kimi itləyir
 +
yarımgecirici F.-in bir qismi isə
 +
gӱnə HİYat bl enerjisinin elektrik
 +
enerjisinə cevrilməsində (gunəiy ba-
 +
tareyaları, fotoelektrik generator-
 +
lar)tətbiq edilir. F.-dən, həmcinin
 +
avtomatika və telemexanikada, metro-
 +
logiyada, kosmik aparatların enerji
 +
ilə təchizində, istehsal proseslərinə
 +
nəzarət edilməsində və s.-də tutana
 +
olunur.
 +
FOTOEFFEKT, xarici foto-
 +
effekt, otoelektron
 +
emissiyas ı—iNatqtkhqın tə”siri ilə
 +
bərk və maye maddələrdən elektronlar
 +
cıxarılması hadisəsi (bax Foto-
 +
elektrik Hadisələr). F.-i, Q. Herts
 +
kəif etmii (1887), A. Stoletov isə
 +
ətraflı eyrənmitdir (1888), Fotocə-
 +
rəyanın təbiətini Lenard aikar et-
 +
mipdir (1899). Mutləq qara cismin
 +
iqualanmasının mexanizmi, buraxma
 +
və udmanın diskret porsiyalarla ve-
 +
rilm-qsinə aid Plank ideyasını A.
 +
Eyniteyn geniiləndirmiyi və ipıqın
 +
belə diskret porsiyalardan, korpuskul
 +
selindən—fotondan ibarət olmasını
 +
fərz etməklə coxlu təcrubi Taktda,
 +
rı, o cumlədən fotoelektrik hadisə-
 +
lərin izahını vermiiydir.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
PPəkildə F.-in tədqiqinə dair A.
 +
Stoletovun apardıqı təcrubənin sxe-
 +
mi verilmitdir. Potensiallar fərqi-
 +
ni artırdıqca cərəyan əvvəlcə artır
 +
və gərginliyin muəyYƏən qiymətində
 +
maks. qiymət alır və sonra dəyiimir
 +
(doymuit fotocaərəyan). F.-in 1-ci qa-
 +
 +
 +
nunu: doymuil fotocərəyanın qiyməti
 +
dulpən itpıq seli ilə duz mutənasib-
 +
dir. Fotoelektronların maksimal
 +
 +
 +
sur”ətini əlcmək ucun cərəyanı sıfra
 +
qədər azaldan kaxlayıcı gərginlik
 +
 +
 +
ətbiq elilir. İiıqrın inten-
 +
(UD ə T dilir
 +
 +
 +
sivliyi dəyimdikdə Odu dəyitmir,
 +
yə”ni elektronların kinetik enerjisi
 +
dəyinmir. Qopan elektronların kineə-
 +
tik enerjisi yalnız ippıqın tezli-
 +
yindən asılı olur. F.-in 2-ci qanu-
 +
nu: fotoelektronların maksimal kine-
 +
tik enerjisi dutiən ipıqın tezli-
 +
yindən xətti asılı olaraq artır və
 +
ipıkın intensivliyindən asılı de-
 +
yildir. hadisəsində enerjinin
 +
saxlanması qanunu A. Eyniteyn tən-
 +
liyi ilə ifadə olunur:
 +
 +
E= hu — A
 +
(E—fotoelektronların kinetik ener-
 +
 +
 +
jisi, hu—fotonun enerjisi, A elek-
 +
tronun cıxıiy ipi və ya atomun ion-
 +
lapma enerjisidir). Hər bir maddə-
 +
də F. yalnız o zaman muppahidə olu-
 +
nur ki, ipıqın u tezliyi us uo olsun.
 +
uo—limit tezliyi F.-inqırmızı
 +
sərhədi adlanır və uo= A//) kimi
 +
tə”yin edilir. (sui olduqda F. baii
 +
vermir. Təmiz metal səthini elektro-
 +
irsi atom və ya molekulların (Sb,
 +
RI, Sz,O və s.) msnomolekulyar təbə-
 +
qəsi ilə eərtməklə elektronun metal-
 +
dan cıxın iptini (A) azaltmaq və F.-
 +
in qırmızı sərhədini surutdurmək
 +
olur (bax Fotokatod). F.-in kəmiy-
 +
Yət xarakteristikası olaraq səthə du-
 +
iqən 1 fotona uyqun kaddəni tərk edən
 +
elektron sayını gestərən kvant
 +
H bl X hl nı gəeturulur. Əksər metal-
 +
lar ucun F.-in sərhəd oblastında
 +
kvant cıxhipı cox kicikdir (“10 —
 +
elektron foton), bu da metal səthinin
 +
gərunən və yaxın ultrabənəviyəyi mya-
 +
ları gəskin əksetdirməsi ilə əla-
 +
qədardır. Sərbəst elektron ucun F.
 +
mumkun deyil, cunki bu halda snerji
 +
və impulsun saxlanması qanunları
 +
eyni zamanda ədənilmir.
 +
 +
.-in təsvir olunan qanunları ki-
 +
cik intensinzlikli ipıq ucun doqru-
 +
dur və bu halda elektron enerjini
 +
bir fotondan alır. Beyuk intensiv-
 +
likli pqualanmanın (lazer iquaları-
 +
nın) tə”siri zamanı atomun optik
 +
elektronu iki və ya daha cox tonun
 +
enerjisini ala bilər (coxfotonlu
 +
udulma və ionlaima). Coxfotonlu və
 +
ya qeyri-xətti F. qanunları təkfoton-
 +
lu F.-ə uyqun iəkildə qurulur. Əgər
 +
elektron X fotonun enerjisini (Xhu)
 +
ala bilirsə, uyqun olaraq, F.-in sər-
 +
həd tezliyi X dəfə azalır.
 +
 +
 +
Əd.. bax Fotoelektrik
 +
 +
 +
m hadisələr
 +
məqaləsinin ədəbiyyatına.
 +
 +
 +
FOTOYIRI—texniki qaylalara ria-
 +
Yət etməklə mətnin poliqrafik tirift-
 +
lə ipıqahəssas materiala (fotoplyon-
 +
kaya, fotokarıza) kecurulmə texnolo-
 +
giyası. Nəticədə mətn diapozitivi
 +
(neqativi) alınır. F. fopoyıqı ml-
 +
iınlarında yerinə yetirilir. Bax
 +
Yıqı istehsalatı,
 +
 +
FOTOYIRI MAMINI — mətnin
 +
hərf və imiarələrini mipıqahəssas
 +
material (fotoplyonka və ya fotoka-
 +
qız) ӱzərinə fotoqrafik usulla kə-
 +
curən Yıqı mamını. Alınmın mətn
 +
diapozitivləri (və ya neqativləri)
 +
əsasında cap formaları hazırlanır.
 +
Konstruksiyası, texnoloji imkanla-
 +
rı, məhsuldarlıqı və mi prinsipinə
 +
gərə fər lənən fotoyıqı qurquları:
 +
Yıqı-təkmə matpınları əsasında yara-
 +
dılan ar mallar, elektron-me-
 +
xaniki fotoyıqı avtomatları, elek-
 +
tron-pqua borulu fotoyırı sistemləri
 +
daha genii yayılmıtndır.
 +
FOTOKATOD— iohhıqın tə”siri ilə
 +
elektronlar emissiya olunan elektrod:
 +
elektrovakuum cihazının katodu (bax
 +
Fotoeffekt). Murəkkəb F.-ların ha-
 +
zırlanmasında, əsasən, elementlərin
 +
dəvri sistemində ATVU və ya ATVU
 +
birləmələrindən ist ifadə edilir
 +
A V* birləmmələri əsasında beyuk
 +
həssaslıqa malik F.-lar yaradılmıpi-
 +
dır. Maddə monomolekulyar təbəqə pək-
 +
lində metal və ya iquppə altlıq uzəri-
 +
nə cəkilir. Ən cox iplənən yarımge-
 +
cirici təbiətli F.-lar apaqıdakılar-
 +
dır: stibium-seziumlu (S5.5): gӱmuli-
 +
 +
 +
oksigen-seziumlu, coxqələvili (məs.,
 +
Na,KSb, CaAs, ZnAsP, ZnCaAs Bə c.).
 +
FOTOKEHCİRİCİLİK, fotore-
 +
zistiv effek t—elektromaqnit
 +
iqualarının tə”siri altında yarımke-
 +
ciricinin (və ya dielektrikin) elek-
 +
trik gkeciriciliyinin yuksəldilməsi.
 +
F., adətən, ipıqın tə”siri altında
 +
cərəyan dapıyıcılarının konsentra-
 +
siyasının (sıxlıqının) yuksəlməsi
 +
nəticəsində bai verir. F. bir necə
 +
proses nəticəsində yaranır: fotonlar
 +
elektronları valent zonasından (ipək.)
 +
aqoparıbı keciricilik zonasına
 +
catırlar?, bu halda keciricilik elek-
 +
tronları və deitiklərin sayı eyni
 +
vaxtda artır (məxsusi F.), elek-
 +
tronlar dolmuli zonadan, bot atqar
 +
səviyyəsinə hecir və detiklərin sa-
 +
yı artır (depik - aiiqar F.-i):
 +
elektronlar aiqqar səviyyəsindən geci-
 +
ricilik zonasına kecir (elek-
 +
tron-aiqar F.-i). Qısadalqalı
 +
pqualarla tə”sirləndirmə vaxtı fo-
 +
tonların enerjisi qadaqan olunmuyt
 +
zonanın enindən və ya da zonalardan
 +
biri ilə aiqar səviyyəsi arasındakı
 +
 +
ə Kənioncilik zonası *
 +
 +
 +
2
 +
 +
 +
pı əl
 +
NN “AÇ S $ Valent “ə
 +
 +
 +
| hiqar əə da
 +
 +
 +
Məxsusi fotokeciricilik
 +
 +
məsafədən beyuk olduqda konsentrasi-
 +
yalı F. bat verir, Sərbəst datıyı-
 +
cıların konsentrasiyasının dəyiiimə-
 +
si ilə əlaqədar olmayan F. nəvləri
 +
də var. Belə ki, zonalararası kecid-
 +
lər yaratmayan və aiqar mərkəzlərini
 +
ionlatdırmayan uzun dalqalı elek-
 +
tromaqnit iqualarının sərbəst datpı-
 +
yıcıları udulduqda dapıyıcıların
 +
enerjisi artır. Bu vaxt daqpıyıcı-
 +
ların mutəhərrikliyi dəyitir, həm-
 +
cinin elektrik keciriciliyi artır
 +
miəzərrik F.). F.-in eyrənilməsi
 +
ərk cismin xassələrinin tədqiqində
 +
ən səmərəli usullardan biridir. F.
 +
hadisəsindən fotorezistorların, həs-
 +
sas və az ətalətli iqua qəbuledicilə-
 +
rinin və s. yaradılmasında istifadə
 +
edilir.
 +
 +
FOTOKİMYA — kimyanın bəlməsi,
 +
iplıq təsiri ilə gedən kimyəvi reak-
 +
siyaları eyrənir. Optika və optik
 +
imcalanma ilə sıx əlaqədardır. İlk
 +
fətokimyəvi qanunauyqunluqlar 19 əsr-
 +
də muəyyən edilmindir. Eyniqeyn qanu-
 +
nundan sonra formalatmıstdır. Mad-
 +
də molekulu ipıq gvantını udan za:
 +
man normal haldan Həyəcanlı hala
 +
kecir və kimyəvi reaksiyaya girir.
 +
Bu ilkin reaksiyanın məhsulları son
 +
məhsulları əmələ gətirən muxtəlif
 +
ikinci reaksiyalarda iptirak edir
 +
(F. ipıq kvantının udulması nəti-
 +
cəsində yaranan həyəcanlanmıny mole-
 +
kullar kimyası adlandırılır). Hə-
 +
min molekulların muəyyən Hissəsi fo-
 +
tokimyəvi reaksiyalara girməyib muX-
 +
təlif nəv rotafi ini proseslər zama-
 +
nı normal hala qayıdır. Bir cox hal-
 +
 +
 +
596
 +
 +
 +
da həmin proseslər iptıq kvantının
 +
buraxılması ilə nəticələnir (Fluo-
 +
ressensiya və ya fosforessensiya). fo.
 +
tokimyəvi reaksiyalara girən molekul-
 +
lar sayının ipıq kvantı udan mole-
 +
kullar sayına nisbəti fotokimyəvi
 +
Şoran kvant cıxımı adlanır.
 +
 +
lkin reaksiyaların kvant cıxımı
 +
vahiddən cox deyil. Qaz fazasında
 +
gedən ən tipik fotokimyəvi reaksiya
 +
atom və radikal əmələ gətirən mole-
 +
kulların dissosiasiyasıdır. Məc.,
 +
qısadalqalı ultrabənəvitəyi pquaların
 +
tə sirinə mə”ruz qalan oksigen həyə-
 +
canlanmıt O, molekulunu əmələ gə-
 +
tirir və bu atomlara dissosiasiya edir:
 +
 +
 +
O, - luə O" O" = Oz-O,
 +
z 2
 +
 +
 +
Atomlar isə O, ilə reaksiyaya girir və
 +
ozon alınır: ()-- O, O. Bu proses-
 +
lər atmosferin yuxarı təbəqələrində
 +
Gunəp iqualarının tə”siri ilə ge-
 +
dir. Xlorun doymupt karbohidrogen-
 +
lərlə qarıpıqı (EN, burada E—al-
 +
Kil radikalını gestərir) ipıqlan-
 +
dırıldıqda karbohidrogenlərin xlor-
 +
lapması reaksiyasında xlor molekul-
 +
ları ilə xlor atomlarının dissosia-
 +
sSİYası reaksiyası gedir. Sonra isə
 +
zəncirvarı reaksiya uzrə karbohidro-
 +
genlərin xlorlu birləptməsi əmələ
 +
gəlir:
 +
 +
 +
Cİ, Lu ə S1"S14- S1:
 +
 +
 +
Cl--RH”—HCI-R:
 +
R-Cl.”o—RC1I-.cI,
 +
 +
 +
Civə buxarının hidrogenlə qarıtpı-
 +
BINI civə lampası ilə ipıqlandır-
 +
dıqda ipıqı yalnız civə atomları
 +
udur. Həyəcanlanmıti civə atomları
 +
 +
idrogen molekullarının dissosia-
 +
siyasına səbəb olur:
 +
 +
| Hg”—-HzHg-H-H.
 +
İpqıq kvantının tə”sirindən molekul-
 +
ların ionlara cevrilməsi fotoion-
 +
lapma prosesi adlanır. Bu, kutlə
 +
spektrometri ilə muӱtpahidə edilir.
 +
Reaksiya nəticəsində hidrogen mole-
 +
Kulu əmələ gəlir. Elə uzvi birləii-
 +
Mələr var ki, onlar ultrabənəviyəyi
 +
iquanın tə”sirindən izomerlətir və
 +
rəng kəsb edir. Lakin gerunən iqua
 +
İLƏ ipıqlandırıldıqda yenidən əv-
 +
VƏLKİ rəngsiz birləiməyə cevrilir.
 +
Bu, fotoxromiya hadisəsi adlanır.
 +
FOTOKİMYA REAKTORU — uryurə
 +
VƏ Ya kvars borulardan ibarət qurqu.
 +
un i və Ya Gunət ipıqının təsiri
 +
LƏ gedən kimyəvi reaksiyaları apar-
 +
daq ӱcundur. Sənayedə muxtəlif mad-
 +
DƏ və materialların istehsalında
 +
(sikloheksanın nitrolatmasında, kap-
 +
rolaktanın sintezində və s.) iiylə-
 +
dilir.
 +
FOTOKİMYƏVİ REAKSİYALAR—
 +
 +
x Fotokimya.
 +
FOTOLABORATORİYA — ipıqahəs-
 +
sas fotoqrafiya materialları ilə iii-
 +
LƏMƏK ucun ipıqdan muhafizə olun-
 +
mup otaq (və ya bir necə otaq). Stasio-
 +
nar və səyyar nevləri var. Stasio-
 +
nar Fə elektrik enerjisi, su kəməri,
 +
kanalizasiya xətti, ventilyasiya (cox
 +
vaxt havanı kondisiyalayıcı sistem-
 +
lər) ilə təchiz olunur: fotoqrafiya
 +
kasetlərini və fotoaparatları dol-
 +
Durxaq ucun, amkarlama, sabitlətdir-
 +
MƏ, Yuma və s. fotoqrafik əməliyyat-
 +
ların aparılması ucun zəruri ava-
 +
danlıqla təchiz edilir. Avtomobil,
 +
təyyarə, kosmik ucury aparatı və s.-də
 +
 +
 +
FOTOKİMYA REAKTORU
 +
 +
 +
 +
 +
 +
olansəyyar F.-ları xususi kicik-
 +
qabaritli avadanlıqla təchiz edirlər.
 +
Xususi nəvu portativ camadanda yer-
 +
ləpdirilən ekspedisiya F.-sıdır.
 +
FOTOLİZ (foto...--yun. 19515—par-
 +
calanma)—udulmuilq ipıqın tə”siri
 +
ilə molekulların parcalanması. Par-
 +
calanma nəticəsində alınan məhsul-
 +
lar: atomların sayı az olan molekul-
 +
lar, sərbəst radikal və atomlar, ya-
 +
xud musbət və mənfi ionlar.
 +
FOTOLİTOQRAFİYA (foto...--li-
 +
toqrafiya, poliqrafiyada—
 +
nam Bə ya metal ləvhə ӱzərində yastı
 +
cap formasının fotomexaniki hazır-
 +
lanma usulu, həmcinin belə formadan
 +
cıxarılan ottisk, surət. F. usulla-
 +
rından inteqral mikrosxemlər əsa-
 +
sında qurulcutt yıqcam elektron qur-
 +
qularının hazırlanma texnologiya-
 +
sında da istifadə edilir.
 +
FOTOMETR (foto... --...metr)—fo-
 +
tometrik kəmiyyətləri (itppıqlırı,
 +
ipıq tpiddətini, parlaqlıqrı və s.)
 +
ƏLCMƏK ucun cihaz. İi prinsipinə gə-
 +
rə F. vizual, fotoelektrik, inteqral-
 +
layıcı və s. olur. F.-dən qazların,
 +
bərk və maye cisimlərin tədqiqində
 +
istifadə edilir.
 +
FOTOMETRİYA (foto...--...metri-
 +
ya)—fiziki optikanın bəlməsiy ippıq
 +
mənbələrinin pqualandırdırı optik
 +
iqualanmanın enerji xarakteristika-
 +
sını eyrənir. F. fotoelektrik kə-
 +
miyyətləri əlcmək ucun vasitələri və
 +
təcrubi metodları, həmcinin bu KƏ-
 +
miyyətləri araidıran nəzəri muddqa-
 +
ları və hesablamaları əhatə edir.
 +
Nisbətən genip mə”nada F. dedikdə
 +
optik diapazonda ipqualanma, iqualan-
 +
manın udulması, yayılması və səpil-
 +
məsi kimi proseslərin xarakteristi-
 +
kalarının əlculməsi, dar mə”nada isə
 +
F. dedikdə ipıqlanma əlcmələri ba-
 +
ia dupqulur. F.-nın əsas kəmiyyətlə-
 +
i: 1) ipıq ppiddəti: ipıqlıq:
 +
5) ipıq seli: 4) parlaqlıq, 5) ipıq-
 +
lanma. PTualanma kəmiyyətlərini əlc-
 +
mək ucun fotometrlərdən istifadə
 +
olunur. |
 +
 +
Təcrubi F.-nın əsasını P. Buger
 +
qoymuli, 1729 ildə ipıq mənbələrinin
 +
miqdarı muqayisəsi metodunu (qoniu
 +
səthlərin ipıqlanmasının vizual
 +
muqayisəsi) vermindir.
 +
 +
Muxtəlif iti, gər-
 +
mə qabiliyyətinin muxtəlifliyi və
 +
zamana gərə dəyiiməsi, vizual əlc-
 +
mələrin hədlən artıq yorucu olması
 +
sonralar fiziki (obyektiv) F.-nın
 +
yaranmasına səbəb oldu. Fiziki F.-da
 +
iqualanma qəbuledicisi olaraq selen
 +
fotoelementlərindən, vakuum foto-
 +
elementlərindən, fotoelektron coxal-
 +
dıcılarından və fotomateriallar-
 +
dan istifadə edilir.
 +
 +
Əd. Volıkenite "n A. A., Vi-
 +
 +
zualınan fotometrin malıx arkostenN, M.
 +
—L.. 1965: LandsberqqQ. S., Optika,
 +
M., 1980.
 +
FOTOMETRİK ANALİZ—maddənin
 +
məhlulda və ya qazda konsentrasiyası
 +
ilə onun iquaudma qabiliyyəti arasın-
 +
dakı asılılıqa əsaslanan kimyəvi
 +
miqdari analiz çsulları. Monoxroma-
 +
tik pqualar ucun bu asılılıq (kon-
 +
sentrasiyanın muəyyən qiymətində) Bi-
 +
ger—Lambert—Ber qanunu ilə ifa-
 +
də olunur. F.a. spektrin gerunən,
 +
ultrabənəviqəyi və infraqırmızı his-
 +
sələrində aparılan əlcmələri əhatə
 +
edir. Gerunən ipıqla F.a. usuluna
 +
kolorimetriya deyilir.
 +
 +
 +
(poliq
 +
larının
 +
fik, kimyəvi, elektrokimyəvi və mexa-
 +
niki proseslər toplusu. Umumiyyətlə
 +
 +
 +
FOTOMETRİK ULDUZ ƏLCUSU—
 +
 +
 +
FOTOMEXANNİMİKİ PROSESLƏR
 +
afiyada) — cap ma-
 +
hazırlanması uçun fotoqra-
 +
 +
 +
bax Ulduz əlcusu.
 +
 +
 +
fotomexaniki usulla formaların ha-
 +
 +
 +
zırlanma texnologiyası: fotoqrafik
 +
neqativin (diapozitivin) alınmasın-
 +
 +
 +
dan, surətinin forma materialı uzə-
 +
 +
 +
rinə gəcurulməsindən, formanın kim-
 +
yəvi apındırılmasından və son əmə-
 +
 +
 +
liyyatlardan ibarətdir.
 +
 +
FOTOMONTAJ (foto... - montaj)
 +
—fotopəklin iki və ya bir necə ne-
 +
qativdən cap olunması usulu, həmin
 +
usulla alınan iqəkil. F.-da cox vaxt
 +
qrafik materialdan da istifadə olu-
 +
nur. Mexaniki usulda fotoiyəkil-
 +
lərdən lazımi Hissələri kəsib zəru-
 +
ri miqyasa catdıraraq kaqız vərəqi-
 +
nə yapımidırır, retumdan sonra fo-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
cu
 +
2 4 “ə Çə =
 +
4464 = ədəd
 +
A. M. Rodcenko. V. Mayakovskinin
 +
“O barədəv poemasına illustrasiya,. 1923,
 +
tosunu cıxarırlar. Proyeksiya usu-
 +
lunda iəkilləri bir necə neqativdən
 +
fotokaqız çzərinə ardıcıl cap edir-
 +
lər. Plakat, reklam, karikatur və s.
 +
hazırlanmasında F.-dan genii isti-
 +
 +
adə olunur. ə
 +
 +
OTÖH (yun. rhbz, rhӧ(ӧz—ipıq)—
 +
elektromaqnit sahəsinin kvantı, elek-
 +
tromaqnit qarpqılıqlı tə”siri ƏTypəH
 +
zərrəcik. F.-a enerjisinin qiymətin-
 +
dən asılı olaraq ippıq kvantı
 +
və ya |-kvant da deyilir. F. ipıq sur”-
 +
əti ilə hərəkət edən, şuğunət kutləsi
 +
sıfır, spini vahid, enerjisi Lo, HM-
 +
 +
 +
pulsu nə (bax Tə"sir kvantı) olan
 +
elementar zərrəcikdir. F. Boze—
 +
 +
 +
Eyniteyn statistikasına tabedir,
 +
onun ipqualanmasının tam nəzəriyyəsi
 +
təbiətdə ba verən coxlu sayda elek-
 +
tromaqnit hadisələrini izah etməyə
 +
imkan verir.
 +
 +
FOTON QAYNARI—bir nəqtəyə top-
 +
lanmıqi ipqıq iquası enerjisindən
 +
istifadə etməklə aparılan qaynaq
 +
usulu. Bunun ucun ipıq iquası gӱzgu
 +
ilə fokuslatdırılıb optik sistemlə
 +
(kvars linza ilə) bir nəqtəyə topla-
 +
nır. Toplanmıni iquanı qaynaq edilə-
 +
cək səth ӱzərində hərəkət etdirməklə
 +
istənilən konfiqurasiyalı qaynaq ti-
 +
kipi almaq olar. FƏ.q.-nda sun”i ilıq
 +
 +
 +
FOTOSFER
 +
 +
 +
597
 +
 +
 +
-— — —— ——““ kK4.0.0...
 +
 +
 +
mənbəyi ilə yanajtı gunəpi pquaların-
 +
dan - istifadə edilə bilir (Hhelio-
 +
qaynaq).
 +
 +
FOTӦN RAKETİ—hipotetik (fərz
 +
olunan) DƏ muhərriki ilə ipləyən
 +
raket. oton muhərrikində dartı
 +
quvvəsini foton seli yaradır. F.r.
 +
ulduzlararası ucui ucun nəzərdə tu-
 +
 +
 +
OT
 +
FOTONASTİYA (foto... -- yun. paz(ӧz
 +
—sıxlapdırılmın, sıx)—istiqamət-
 +
ləndirilmit (fototropizmdən fərqli
 +
olaraq) və bərabər paylanmın ipıqın
 +
(məs., cicək tacının və cicək səbə-
 +
tinin acılıb bukulməsi) tə”siri nə-
 +
ticəsində bitki orqanlarının (yar-
 +
paq, ləcək) Hərəkəti. beyumənin
 +
tezləiməsindən, ya da orqanın bir tə-
 +
rəfindəki hӱceyrə turqorunun dəyin-
 +
məsindən baiq verir. Cox vaxt F.
 +
ipıqlanma və temp-run birgə tə”sirin-
 +
dən asılıdır: əgər orqanların hərə-
 +
KkƏTİ gecə və gunduzun dəyiiməsilzə
 +
əlaqədardırsa, buna niktinasti-
 +
ya deyilir.
 +
FOTONUVƏ REAKSİYALARI —
 +
bax Nӱvə fotoeffekti.
 +
FOTOƏRTGƏC—cəkilit zamanı fo-
 +
tomaterialın ipıq tə”sirinə MƏ”py3-
 +
qalma mӱddətini tənzimləyən mexanizm.
 +
Əsas nəvləri: mərkəzi F, və pərdəli
 +
F.-dir. Birinci obyektivin linzala-
 +
rı arasında, ikinci isə fotoapara-
 +
tın kaset hissəsində fotəmaterialın
 +
qarippısında yerlətdirilir.
 +
FOTOPERİODİZM (foto... -- yun.
 +
reqyqodov—dəvr)—gӱndəlik iqua ener-
 +
jisinə orqanizmin reaksiyası. F. bit-
 +
ki və heyvanlara xasdır. Bitki-
 +
lərdə F.—bitkilərin vegetativ or-
 +
qanlarının inkiiafdan və bəyumədən
 +
reproduktiv fotoperiodların tə”siri
 +
ilə ba verən cicəklənməyə gecmə qa-
 +
biliyyəti. Fotoperiodik reaksiyanın
 +
xarakterinə gərə bitkilərin cicək-
 +
lənməsi muxtəlif olur. Gunun uzun-
 +
luquna qarpı reaksiya bə”zi bitkilər-
 +
də (burda, yulaf, gətan) tam inkiaf
 +
edir və vegetasiya devrunu uzun gun,
 +
qısa gecə ərzində ila catdırır
 +
(uzungunlu bitkilərdə), bə”zi (itgi-
 +
lər (qarqıdalı, kənaf, pambıq və s.)
 +
tez cicəkləyir və qısa gun, uzun gecə
 +
pəraitində məhsul verioə (qısagunlu
 +
bitkilər). Gunun uzuqluqruna neytral
 +
olan bitkilər (qarabaiaq, gunəbaxan
 +
vəs.) və eləcə də qısa-uzun gunlu,
 +
uzun qısa gunlu bitkilər də olur.
 +
Heyvanlarda F.—heyvanların
 +
sutkalıq tsikldə gecə və gӱndӱzӱn də:
 +
yipilməsinə reaksiya verməsi. Heyvan-
 +
ların fotoperiodik reaksiyaları ni-
 +
kahın bailanması və qurtarması, ba-
 +
lavermə qabiliyyəti, payız və yaz tu-
 +
ləmələri, qıti yuxusuna kecid, iki-
 +
cinsiyyətli və partenogenez nəsil nəv-
 +
bələtməsi, miqrasiyalar və s. ilə ni-
 +
zamlanır.
 +
Fotoperiodik reaksiyaların xusu-
 +
siyyətləri irsiliklə muəyyən olundu-
 +
qundan seleksiya ucun əlveriitlidir.
 +
FOTOPLAN—Yer səthinin karto:
 +
qrafik məqsədlər ucun hazırlanmıdl
 +
dəqiq fstəqrafik planı. Xususi ci-
 +
hazlarda ufuqi vəziyyətə və eyni miq-
 +
yasa gətirilmiiq fotoiyəkilləri de--
 +
formasiya olunmayan levhə ӱzərinə
 +
yapılidırdıqda alınır. F. hazır-
 +
layarkən aero və Ya kosmik 1pəkillə-
 +
rin, əsasən, bir-birini ərtmuiy mər-
 +
gəzi hissələri tətbiq edilir. CƏ. to-
 +
poqrafik xəritələrin tərtibində əsas
 +
material olduqundan onun cərcivəsi
 +
 +
 +
xəritənin cərcivəsinə uyqun olmalı-
 +
dır. F. layihə-axtarını iilərində
 +
tətbiq edilir.
 +
 +
FOTOPLYONKA—səthi ipıqahəssas
 +
təbəqə ilə ertulmuzi ipqəffaf, elastik
 +
lent. Ar-qara və rəngli, neqativ və
 +
pozitiv və s. nəvləri var. Eni 16:
 +
35: 60 mm və daha artıq, aerofoto-
 +
məkilcəkmədə 35: 120: 190 və ya 300 mm
 +
 +
 +
olur.
 +
 +
FOTOREZİSTOR — uzərinə dutən
 +
iquaların intensivliyindən və spek-
 +
tral tərkibindən asılı olaraq, əz
 +
elektrik keciriciliyini dəyitən iki-
 +
elektrodlu yarımkecirici cihaz. F.-
 +
dan avtomatik tənzimləmə sistemlərin-
 +
də, fototeleqrafiyada və s.-də iqualan-
 +
ma detektoru kimi istifadə edirlər.
 +
Qurqutun-sulfiddən hazırlanan
 +
infraqırmızı iqualara, bismut-sul-
 +
fid F.-u tezliklərin optik spektri-
 +
nin gerunən və infraqırmızı oblast-
 +
ları arası sərhəddəki iqualara, kad-
 +
mium-sulfid F.-u isə gərunən iqua-
 +
lara daha həssasdır. F. yuksək xusu-
 +
si həssaslıqa, qeyri-xətti itpıq xa-
 +
rakteristikasına və s.-yə malikdir.
 +
F.-un xarakteristikaları temp-rdan
 +
asılı olur.
 +
FOTOSİNKOQRAFİYA — Lundur
 +
iapda orijinal (ilkin) cap forma-
 +
sının (klimenin) fotoqrafik usul-
 +
la hazırlanması. Sinkoqrafiya adı
 +
ilə daha cox məihurdur.
 +
FOTOSİNTEZ (foto...-- yun. syn-
 +
(hev15—birlətmə)— bitkilər və fo-
 +
tosintez elən mikroorqanizmlər vasi-
 +
təsilə gunəiain iqua enerjisinin uz-
 +
vi maddələrin kimyəvi enerjisinə
 +
cevrilməsi. Udulmulit ipıq enerji-
 +
sinin piqmentlərinin titirakı ilə
 +
(xlərofil və s.) baiq verir.
 +
 +
F. sərbəst enerjinin artması ilə
 +
gedən və bilavasitə butun Ter kӱrəsi
 +
orqanizmlərini (xemosintezləndiril-
 +
mimdlərdən batqa) kimyəvi enerji ilə
 +
tə”min edən vahid bioloji prosesdir.
 +
F. nətacəsində Ter kurəsində həp nn
 +
100 mlrd. t uzvi maddə əmələ gəlir,
 +
200 mlrd. t SO, mənimsənilir. və
 +
145 mlrd. t-a qədər sərbəq-t O, ayrı-
 +
lır. İlk yapıl orqanizmlərin fəa-
 +
liyyəti nəticəsində Yer atmosferində
 +
oksigen meydana gəldi, ozon ekranı
 +
Hə bioloji təkamul ucun ipərant ya-
 +
randı. 19 əsrin 2-ci yarısında K. A.
 +
Timiryazev F. prosesində istifadə
 +
olunan gӱnət enerjisinin udulmasın-
 +
da və onun kimyəvi enerjiyə cezril-
 +
məsində xlorofilin boyuk rol oyna-
 +
dıqını isbat etdi. F. sahəsində a”a-
 +
rılan bir sıra iilərdə (F. Blekcan,
 +
R. Hill, O. Varburq, K. Nil və 6.) bu
 +
prosesin mahiyyət etibarilə oksid:
 +
lipmə və reluksiya proseslərindən
 +
ibarət olduqu aydın edi"di.
 +
 +
F.-in ali yapıl bitkilərdə yuksək
 +
effektlə gedə bilməsi əsası hucey-
 +
rədaxili orqanellər—xloroplastlar
 +
olan fotosintetik aparatla tə”min
 +
edilir. Xloroplastlar ikiqat mem-
 +
branla əhatə olunur. Onların daxili
 +
membranı tilakoid adlanan yastılapi-
 +
mıpi kisəciklərdən ibarət olub ust-
 +
ustə toplanaraq qranları əmələ gəti-
 +
rirlər. Tilakoidlər lipid və lipo-
 +
pr teid piqmentlərlən ibarət olan fo-
 +
tokimyəvi axtiv mərkəzi əmələ gəti-
 +
rən F. membranı və elektronların
 +
verilməsini, ATF-in əmələ gəlməsi-
 +
ni təmin edən fotosintqtik membran-
 +
lardan ibarətdir. Tilakoidlərin ol-
 +
duqu mӱhiti təpykil edən stroma kar-
 +
 +
 +
bohilratların, zӱlalların sintezini
 +
tə”min edən fermentlərlə zəngin olub,
 +
nipastanın xloroplastlarda toplan-
 +
masını tə”min edir. Stroma, habelə
 +
xloroplastların muəyyən dərəcədə ge-
 +
netik avtonomiyasını və zulalların
 +
ə sintezini təmin edən DNT,
 +
RNT, ribosomlar ilə də zəngindir.
 +
Yosunların əksəriyyətində F. prose-
 +
si onların hӱceyrələrində olan xusu-
 +
si orqanellərdə — xromatoforlarda,
 +
F. qabiliyyətinə malik bakteriyalar-
 +
da isə huceyrə daxilində olan sərbəst
 +
tilakoidlərlə gedir. Qarla təraitin-
 +
də udulmuli tpıRın cox az Hissəsi
 +
(0,9—1,396 ) istifalə olunur. Ancaq
 +
muəyyən ipəraitdə bu miqdar 5—694-ə
 +
(yosunlarda 7—1094-ə) catır. Dəqiq
 +
iəraitdə udulmuli qırmızı ipıqın
 +
3095 -i istifadə oluna bilir ki, bu
 +
da bitkilərdə yuksək fotosintetik
 +
potensialın olduqunu gestərir. F,
 +
prosesində karbon qazı ancaq uzvi
 +
maddələrin tərkibinə daxil olduqdan
 +
sorra reduksiyaya uqrayır.
 +
 +
Ədə Timirazəen K. A., Solnis,
 +
jizn i xlorofill, M.. 1937 (Cou., T.
 +
1—2) Tersenin A. N., Fotoximin xlo-
 +
rofillai fotosintez, M.. 1931 (Baxopvskoe
 +
 +
 +
itenie. bu. Rabipnonic E., Fotosin-
 +
tez, per. s anql., t. 1—3, M.. 1951—9:
 +
KrasnonskiNn A. A., Prsobrazova-
 +
 +
 +
nie ənerqini sneta pri fFotosintseze. Məoleə-
 +
kularnıs mexaniamı, SİL, 1074 (Daxon-
 +
sgos ctenis. 29): Fizioloqin fotosinteza ,
 +
M.. 1982,
 +
 +
 +
FOTOSİNTEZEDƏN BAKTERİYA-
 +
LAR, fototrof bakteriya-
 +
lar—həyat fəaliyyəti ucun tppıqı
 +
enerji kimi istifadə elən mikroor-
 +
qanizmlər: fotosintez prosesində kar-
 +
bon qazını və s. qeyri-uzvi, həmcinin
 +
uzvi birləmələri assimilyasiya edir.
 +
F.b.-a qırmılı və yapplıl bakteriya-
 +
lar və Huceyrə qurulutunun tipinə
 +
gərə onlara yaxın olan sian )bakteri-
 +
yalar (gey-yapıl yosunlar) aiddir.
 +
Qırmızı və yapıl bakteriyalarda
 +
tərkibcə muxtəlif olan xlorofil (a,
 +
I, s, 4, ey və karotinoidlər var. Bun-
 +
lar ali bitkilərdən, yosunlardan pə
 +
sianobakteriyalarlan fərqli olaraq
 +
fotosiptez zamanı oksigen buraxmır,
 +
belə ki, Hidrogen donoru kimi sudan
 +
yox, ancaq Hilrogen-sulfid, tiosul-
 +
fat, kukurd və molekulyar hilrogen-
 +
dən, yaxud ӱzvi birlənmələrdən isti-
 +
fadə edirlər.
 +
 +
Sianobakteriyalarda a xlorofili,
 +
karətinoidlər və piqmentlər par. Fo-
 +
tosintez zamanı bunlar da bitkilər
 +
kimi oksigeni buraxır və d”nor ki-
 +
mi onlan istifalə edirlər.
 +
FOTOSTAT (foto...--yun. 5(4a105—
 +
hərəkətsiz, tərpənməz) — fotoqrafik
 +
usulla mustəvi (yastı) orijinalla-
 +
rın, məs., certyoj, rəsm və s.-nin su –
 +
rətini cıxarmaq ucun qurru. Foto-
 +
aparatdan, ipıqlandırma qurquların-
 +
dan və orijinalı bərkitmək ucun va-
 +
sitələrdən ibarətdir. F. adi və Ya
 +
deənər fotokaqız uzərində orijina-
 +
lın istəlilən əlculu surətini alma-
 +
qa imkan verir. alətən, fotosu
 +
rətləri kimyəvi e”mal edən qurqularlal
 +
birləindirilmiit halda buraxılır.
 +
FOTOSFER (foto... sfera) — yn-
 +
duz (o cumlədən Gunəi) atmosferi-
 +
nin ən dərin və sıx təbəqəsi: uldu-
 +
zun iqualandırdıqı ener kinin əsas
 +
hissəsi F.-dən cıxır. Ulduzların
 +
kəsilməz spektri və FraunLlofer xət-
 +
lərinin cox hissəsi F.-də yaranır.
 +
F.-in, adətən, iqualanma muvazinətin-
 +
 +
 +
098
 +
 +
 +
FOTOTAKSİS
 +
 +
 +
də olduqu hesab edilir. Daha yuxarı
 +
təbəqələrdə pquaların atmosferi tərk
 +
etməsi asan olduqundan ulduzların
 +
temp-ru xarici təbəqələrə kecdikdə
 +
azalır. Baiq ardıcıllıqdakı ul-
 +
duzların F.-inin qalınlıqı onların
 +
radiusunun 10——10—? hissəsi qədər-
 +
dir. Muxtəlif ulduzların F. qazı-
 +
nın orta sıxlırı (1) —17—)) q sm
 +
arasındadır. Gunətin F.-i daha yax-
 +
ilı əyrənilmitdir (qalınlıqı 200—
 +
300 km, temp-ru 4500—8000 K, qaz təz-
 +
yiqi 10—— 10” -din|sm?-dir.
 +
FOTOTAKSİS (foto...-H yun. (Ax15—
 +
yerlətmə)—bir istiqamətdə olan ipyı-
 +
qın tə”siri ilə bitki və Heyvan orqa-
 +
nizmində sərbəst hərəkət reaksiyası.
 +
FOTOTELEQRAF APARATI, fak-
 +
simile aparatı —faksimile
 +
(fototeleqraf) rabitəsi sistemində
 +
iplədilən mexaniki, iqıq-optik və
 +
elektron qurqruları toplusu. Əturu-
 +
lən təsvirə (orijinala) uyqun in-
 +
formasiya dapıyan videosiqnal hasil
 +
etmək və qəbul olunan təsvirin surəti-
 +
ni (faksimile) almaq ucundur. F.a.
 +
verici, qəbuledici və verici-qəbul-
 +
edici aparatlara ayrılır.
 +
FOTOTELEQRAF RABİTƏSİ — 1)
 +
faksimile rabitəsinin çmumi qəbul
 +
edilmii adı. 2) Daha dar mə”nada qə-
 +
bul olunan təsvirin qeyd edilməsi fo-
 +
toqrafik, elektroqrafik və s. metod-
 +
larla aparılan faksimile rabitəsi.
 +
FOTOTEODOLİT — fotokamera ilə
 +
teodolitin birgə konstruksiyasından
 +
ibarət geodezik cihaz. Fototeololit-
 +
lə planalmada fotokamera ilə yer
 +
səthinin fotopəkli cəkilir, teodo-
 +
litlə isə fotopəkli cəkilən, yə”ni
 +
dayaq nəqtələrinin koordinatlarını
 +
hesablamaq ucun lazımi geodezik əlc-
 +
mələr aparılır.
 +
 +
 +
FOTOTERAPİYA (foto...--terapı-
 +
ya, ippqıq mӱalicəsi — fizio-
 +
terapiyanın bir bəlməsi:z optiki iqua-
 +
ların (infraqırmızı, gerunən və
 +
ultrabəneviəyi) mualicə məqsədi ilə
 +
tətbiq edilməsi. . samanı gunəii
 +
pqualarından da istifadə edilir (bax
 +
Gӱnəi mualicəsi). İnfraqırmızı və
 +
gərӱnən iquaların təsirindən orqa-
 +
NİZMDƏ molekulyar dəyiiyikli klər,
 +
temp-run Yuksəlməsi, fiziki-kimyəvi
 +
reaksiyaların sur”ətlənməsi, toxuma-
 +
ların və damar interoreseptorları-
 +
nın qıcıqlanması, maddələr mubadi-
 +
ləsinin sur”ətlənməsi, toxumaların
 +
elektrik geciricilik qabiliyyətinin
 +
TYECƏ/İMƏCH BƏ s. baiq verir. İpıq
 +
iqualarının tə”sirindən fermentativ
 +
reaksiyalar, maddələr mӱbadiləsi, re-
 +
generasiya prosesi sur”ətlənir.
 +
nfraqırmızı, gərunən ipıq ipua-
 +
ları ilə mualicə aparmaq ucun Sol-
 +
Yuks və Minin lampaları, yerli inıq
 +
vannaları tətbiq edilir. Ultrabənən-
 +
iəyi iqualarla mualicə etmək ucun
 +
civəli-Kvars lampalardan istifadə
 +
olunur. Ultrabənəvitəyi iquaların tə”-
 +
sirindən dəridə bioloji agtiv maddə-
 +
lər (histamin, O, S vitamini) yaranır,
 +
unlar orqanizmə umumi tə”sir KƏCTƏ-
 +
rir və onun yoluxucu xəstəliklərlə
 +
mubarizə qabiliyyətini artırır.
 +
İpıq-istilik mualicəsi ucun muxtə-
 +
lif aparatlardan istifadə olunur.
 +
kəskin və xronik iltihabi proses-
 +
lərdə (miozit, mialgiya, nevrit, nev-
 +
ralgiya və s.), gecsaqalan yaralarda,
 +
Yanıqlarda, bir sıra dəri xəstəlik-
 +
lərində və s, tətbiq edilir. 1Pnilər-
 +
 +
 +
də, ӱrək-damar catıpmazlıqrında, qan-
 +
axmalarda, qan xəstəliyindz, bə”zi
 +
beyrək xəstəliklərində F.-dan isti-
 +
fadə etmək olmaz.
 +
FOTOTİPİYA (foto...--yun. (ӱroz
 +
—numunə, surət, fərma) — capedici
 +
elementlərin qismən yaqlı boya ilə,
 +
capda iptirak etməyən bopluq Hissə-
 +
lərinin isə su ilə isladılmasına
 +
əsaslanan rastrsız yastı cap çsulu
 +
(bax Rastr). Cap fsrması iqutə və ya
 +
metal ləvhədir, iəkil neqativdən onun
 +
ipıqahəssas jelatin ertuyu uzərinə
 +
kecurulur. F. bir və coxrəngli ya-
 +
rımton orijinallardan (məs., yaqlı
 +
Ya ilə və akvarellə, həmcinin ka-
 +
randaila cəkilmiit) daha keyfiyyətli
 +
surətlər almaqa imkan verir, digər
 +
reproduksiyalarda isə cap maınla-
 +
rının az məhsuldar olmasına gərə və
 +
digər səbəblərdən ezunu doerultmur.
 +
FOTOTRANZİSTOR—tarazlıqda ol-
 +
mayan dapıyıcıların injeksiyası
 +
daxili fotoeffekt hadisəsinə əsasən
 +
bat verən tranzistor: optoqlektro-
 +
nika vasitəsi. F. ipıq siqnallarını
 +
elektrik siqnallarına cevirir və eyni
 +
zamanda onları gӱcləndirir. F. ger-
 +
manium və ya silisium yarıcmkecirici
 +
monokristal levhədən ibarətdir. Lev-
 +
hədə xususi texnoloji usullarla emit-
 +
ter, baza və kollektor adlanan 3 həcm
 +
Yaradılır. Tranzi tordan fərqli
 +
olaraq F.-da adətən kollektor cıxı-
 +
mı olmur. Kristal pəffaf giriii
 +
pəncərəsi olan muhafizə gəvdəsinin
 +
(korpus) icərisində qurapdırılır.
 +
Baza (və ya kollektor) ӱzərinə ipıq
 +
dupidukdə, onda yukdapıyıcı cutləri
 +
(elektronlar və detiklər) yaranır
 +
və kollektor kecidinin elektrik sahə-
 +
si onları ayırır. Əsas yukdapıyıcı-
 +
ların baza sahəsində toplanması
 +
emitter kgecidinin potensial cəpəri-
 +
nin aiaqrı dutməsinə və bilavasitə
 +
impıRın tə”siri nəticəsində yaranmıpi
 +
yukdapıyıcıların “yaratdıqı cərə-
 +
yana nisbətən 0Ə.-dan gecən cərəyanın
 +
artmasına səbəb olur. F.-un əsas pa-
 +
rametrləri və xarakteristikaları
 +
apaqıdakılardır: 1) inteqral həssas-
 +
lıq (fotocərəyanın dupqən ipıq seli-
 +
nə nisbəti), 2) spektral xarakteris-
 +
tika (monoxromatik iqualanmaya həs-
 +
saslıqın iqualanmanın dalqa un.-ndan
 +
asılılıqı), bu xarakteristika F..
 +
un tətbiq edilə biləcəyi uzun dalqa
 +
sərhədini muəyyənləndirir:, Z) zaman
 +
sabiti (F.-un ətalətqliyini xarakteri-
 +
zə edir). Bundan baitqa F. bailan-
 +
qıc (ilkin) fotocəroəyanı guccləndir-
 +
mə əmsalı ilə də xarakterizə olunur.
 +
F. nəzarət və avtomatika sistemlərin-
 +
də ipıqlandırma vericiləri kimi
 +
və s. sahələrdə istifadə olunur.
 +
FOTOTROPİZM (Foltqo...-- yun. (qb-
 +
roz — cevrilmə)—birtərəfli duirən
 +
ipıqın tə”sirindən bitki orqanları-
 +
nın istiqamətinin dəyiiməsi.
 +
musbət və mənfi olur. Mӱsbət F.-
 +
də budaq, yarpaq ayası tpıq duiyən
 +
istiqamətə, mən fi F.-də isə bitki,
 +
yaxud onun hissəlari tpıq lutpən is-
 +
tiqamətin əksinə yənəlirlər. Eyni sr-
 +
qan qəlf ipıqda musbət, guclu iptıq-
 +
da mənfi f t.tropik ola bilər. Alə-
 +
tən, cavan orqanlarda F. daha tez hiss
 +
olunur. Gəvdə və yarpaqların F.-i
 +
bitkidə yarpaqların bir qaydada yer-
 +
lipməsinə imkan yaradır ki, nəticədə
 +
onlar bir-birinə az kəlgə salırlar.
 +
FOTOTROӦF BAKTERİYALAR—bax
 +
Fotosintezedən bakteriyalar.
 +
 +
 +
FOTOFİLM — hərəkətsiz fototəs-
 +
virlərdən ibarət film. Adətən, qısa-
 +
metrajlı olur. Muəyyən mə”nada ki-
 +
no sənəti ilə foto -ssənətini əzundə
 +
birlətdirən F. mqtodu 20 əsrin or-
 +
talalrında qismən yayılmııdı (məs..,
 +
fransız rej. Markerin c“Ucupi
 +
zolaqıq F.-i, 1962).
 +
FOTOXROM MATERİALLAR (Ff o-
 +
toqrafiyada)—təsviri, yazını
 +
qeyd etmək və optik siqnalları ipilə-
 +
MƏK ucun ӱzvi və qeyri-ӱzvi maddələr-
 +
də fotoxromizm hadisəsindən istifa-
 +
də edilən materiallar. 20 əsrin 60-
 +
cı illərindən yayılmısip yeni ipıra-
 +
həssas material tiplərindən biridir.
 +
F.m.-dan polimer F.m., tərkibində
 +
gumuli-halogenid (Ar, Br, Ag, Cl
 +
və s.) olan fotoxrom silikat “iqupiə,
 +
qələvi-halsgenid birlətmələrinin
 +
(məs., KS1, KVq, CaE) aktivlətdiril-
 +
mipq kristalları və s. daha geniil
 +
yayılmımdır. F.m.-da obyektin ən ki-
 +
cik detallarını ayrı-ayrılıqda can-
 +
landırma qabiliyyəti yuksək olur.
 +
 +
.M.-da bilavasitə ipıqın tə”sirin-
 +
dən təsvir almaq, yazılmınq infor-
 +
 +
 +
masiyanı 10 san-dən bir necə ilə-
 +
dək saxlamaq, ondan dəfələrlə isti-
 +
fadə etmək, ipıq və ya isti tə”sirin-
 +
dən təsviri Yenidən yazmaq, onda duӱzə-
 +
liplər aparmaq və s. mumkundur.
 +
F.m. ən ilə yanipı dinamik
 +
informasiyanı əksetidrmə sistemlə-
 +
rində, optik və elektrik siqnalla-
 +
rını sur”ətlə ipnləmək ucun, elekt-
 +
ron hesablayan mapınlarda əməli yad-
 +
 +
 +
.daiq elementləri kimi, holoqrafiyada
 +
 +
 +
və s.-də tətbiq edilir. F.m.-dan eynək
 +
və optik ərtgəclərdə (ipıqlanma də-
 +
rəcəsi dəyiidikdə iıq buraxma xas-
 +
səsi də dəyipir) də istifadə olunur.
 +
FOTOXROMİZM (foto... -- yun.
 +
shiӧpa— rəng, boyaq)—optik (ultrabə-
 +
nəviyəyi, gərunən və infraqırmızı)
 +
iquaların tə”siri altında maddənin
 +
rəngini dəyitfməsi və sonradan əvvəl-
 +
ki rənginə qayıda bilən (dənər) yeni
 +
rəng (buraxma və udulma spektrləri)
 +
kəsbetmə xassəsi. Fotoxrom prosesi
 +
ӱmumi ppəkildə apaqrıdakı kimi ge-
 +
dir: baplanqıc vəziyyətdə A maddəsi
 +
mӱəyyən “pektral tərkibli optik pua-
 +
lar udaraq fotoinduksiyalanmıi hal
 +
adlanan V vəziyyətinə kecir: V vəziyyə-
 +
ti ucun bapqa ipıq spektri udma xas-
 +
CƏCH BƏ MYƏ))ƏH əmursurmə muddəti
 +
səciyyəvidir. Dənər V 8A prosesi is-
 +
tilik enerjisi hesabına əzbattına
 +
gedir, prosesin gediti maddəni qız-
 +
dırmaqla, Yaxud V vəziyyətində udulan
 +
imıqın təqsiri ilə sur”ətləndirilə
 +
bilər. F. hadisəsi bir cox uzvi və
 +
qeyri-ӱzvi məniəli maddələrə xasdır:
 +
ondan ipıqahəssas fotoxrom mate-
 +
riallar hazırlamaq ucun istifadə
 +
 +
 +
edilir.
 +
 +
FOTOHELİOQRAF—Gunəi foto-
 +
sferinin incə quruluqpunun tədqi-
 +
qindən etru fotosferin ipəklini cək-
 +
mək ucun teleskop.
 +
FOTOPƏKİLCƏKMƏ, fotoqra-
 +
fiyada — fetoaparat vasitəsilə
 +
fotomaterial uzərində ipəklin alın-
 +
ması. F. yə baplamaq ucun fotoapa-
 +
ratın obyektivi ilə birlətidirilmi:n
 +
uzaqlıqəlcən vasitəsilə obyekti fo-
 +
kusa alır, yaxud da cəkiləcək obyek-
 +
tə qədər məsafəni metraj tikalasın-
 +
da muəyyən edirlər, sonra eksponomet-
 +
rə əsasən diafraqmanı (obyektivin
 +
acılma dərəcəsini) və obyektivin acıq
 +
 +
 +
FRAKİYA
 +
 +
 +
599
 +
 +
 +
| “ - a a — — = — — —
 +
 +
 +
qalma mӱddətini tə”yin edirlər. Eks-
 +
pozisiya verilməsi nəticəsində ipı-
 +
qahəssas təbəqədə cəkiləcək obyektin
 +
gizli iqəkli alınır. Muvafiq kimyə-
 +
Vİ e”mal (aiqkarlama, fotoqrafik
 +
zitləidirici) nəticəsində gərun-
 +
məyən təsvir gərunən neqativ və ya
 +
pozitiv təsvirə cevrilir.
 +
FӦCA (Roreza)—İtaliyada məhəp.
 +
Apuliya vil.-ndədir. Foca əyalətinin
 +
inz.m. Nəql. qovpaqı. Əh. 153 min
 +
(1976). K.t. mapınları, karız, yeyin-
 +
TH, KHM)A, THKHul Cadu var. Tikin-
 +
ti materialları istehsal olunur.
 +
FOİY (Rosh) Ferdinand (2.10.1851,
 +
Tarb—20.3.1929, Paris)—Fransa mar-
 +
iyalı (1918), B. Britaniya feldmar-
 +
iyalı (1919) və Polpa marialı (1923).
 +
Fransa Akademiyasının uzvu (1918).
 +
Ali Hərbi akademiyanı UT pudu
 +
(1887), oranın prof. (1895 —1900) və
 +
rəisi (1908—11) olmutpidur. Birinci
 +
dunya muharibəsində Bati Qərargah
 +
rəisi, 1918 ilin aprelindən muttə-
 +
fiq qopunlarının ali baiq komanda-
 +
nı tə”yin edilmitidi. Sovet Rusiya-
 +
sına qarpı xarici Hərbi mudaxilə-
 +
nin (1918—20) fəal təpkilatcıların-
 +
 +
 +
dan idi.
 +
FƏVQƏL”ADƏ BUDCƏ—adi devlət
 +
budcəsinə əlavə kimi nəzərdə tutulan,
 +
 +
 +
lakin formal olaraq onun tərkibinə
 +
 +
 +
daxil edilməyən devlət gəlirləri və
 +
xərclərinin siyahısı. Xususi qayda-
 +
da təsdiq olunur. Kapitalist əlkələ-
 +
rində F.b.-dən dəvlət budcəsinin xro-
 +
niki kəsirini gizli saxlamaq, yaxud
 +
azaltmaq ucun istifadə olunur. SSRİ-
 +
də F.b. yoxdur. 1919 ilin mayından
 +
onun tərtibi ləqv edilmiiddir.
 +
FƏVQƏL"”ADƏ VERGİLƏR—devlət
 +
budcəsinə daxil edilən məcburi ədə-
 +
mələrz əlkədə xususi vəziyyət yaran-
 +
dıqda muəyyən edilir. Muharibə, ya-
 +
xud digər fevqal”adə hadisələrlə əla-
 +
qədar Yeni vergi ədəmələrinin tutul-
 +
ması, yaxud quvvədə olan vergi dərəcə-
 +
lərinin artırılması 1307 ilə tətbiq
 +
edilir. Birinci dunya muharibəsi il-
 +
lərində Rusiya və B. Britaniyada,
 +
İkinci dunya muharibəsi illərində
 +
B. Britaniyada, ABPT-da, Almaniya-
 +
da genip yayılmıidı. SSRİ-də F.
 +
v. 1918—24 və 1941—45 illərdə əha-
 +
linin vəsaitinin devlətin feəvqəl”-
 +
adə xərclərinin bir hissəsini maliy-
 +
yələpdirməyə cəlb etmək formasın-
 +
da olmutidur.
 +
 +
FƏVQƏL"ADƏ VƏZİYYƏT — əlkədə
 +
xususi huquqi vəziyyət, mӱstəsna hal-
 +
larda muəyyən mӱddətə e”lan edilir və
 +
qanun-qaydanı qorumaq ucun xususi
 +
tədbirlərin tətbiqini nəzərdə tutur.
 +
F.v.-də xususi səlahiyyətli orqanlar
 +
yaradılır, fevqəl”adə tədbirlər gə-
 +
rulur, inzibati hakimiyyət və idarə-
 +
cilik orqanlarının səlahiyyəti geniii-
 +
ləndirilir. Kapitalist elkələrində
 +
F.v., adətən, sinfi mubarizənin kəs-
 +
kinləipməsi, inqilabi və milli azad-
 +
lıq hərəkatının yuksəliti ilə əla-
 +
qədar, həmcinin muharibə, Yaxud tə-
 +
bii fəlakət bal verdikdə tətbiq olu-
 +
nur. SSRİ Konstitusiyası (m. 121,
 +
bənd 15) SSRİ Ali Sovetinin SSRİ-
 +
nin mudafiəsi mənafeyinə uyqun ola:
 +
aq əlkədə Hərbi vəziyyət e”lan etmək
 +
 +
ququnu nəzərdə tutur. |
 +
 +
FƏVQƏL”ADƏ QANUNVERİCİLİK
 +
—fəvqəl"adə vəziyyətdə quvvədə olan
 +
və həkumətə fəvqəl”adə səlahiyyət ve-
 +
rən (o cӱmlədən huquq normaları
 +
muəyyən etmək, ayrı-ayrı qanunların
 +
 +
 +
yaxud onun bə”zi normalarının quv-
 +
vəsini dayandırmaq) fəvqəl”adə və
 +
mӱstəsna qanunlar.
 +
 +
FƏVZİ (təxəllusuy əsl adı və fami-
 +
liyası Əbdӱlbaqi Yusif oqlu Y usi F-
 +
zadə) (1901, P1a-
 +
 +
maxı — 10.1.1996,
 +
Bakı)— Azərb. so-
 +
vet iairi. 1940 il-
 +
dən Sov.İKP uzvu.
 +
cİrmaqlarə, € hə-
 +
yatdan səslərə (hər
 +
ikisi 1930), “Boy
 +
atan diyar (1932),
 +
cQacayı (1933) ipe”r
 +
toplularının mu-
 +
əllifidir. “Qadın
 +
intiqamız (1930)
 +
hekayələr kitabı,
 +
orta məktəb dərs-
 +
likləri, ədəbi-tən-
 +
qidi məqalələri
 +
var. V. Mayakovski:
 +
nin 4Yaxtiı nədir,
 +
pis nədir? ə (1930),
 +
aV. İ. Leninə, cYuz
 +
əlli milyong (hər
 +
ikisi 1936) və s.
 +
əsərlərini Azərb.
 +
dilinə ilk dəfə aş
 +
tərcumə etmitdir.
 +
Bə”zi ipe”rləri
 +
SSRİ xalqları
 +
dillərinə tərcumə
 +
olunmusdur.
 +
HaFƏVCUL-FUSƏ HA” (ər. 5 Bə 95
 +
—fasihlərin məclisi)—ədəbi məc-
 +
lis. 1850 ildə M. İ. Qasirin rəhbər-
 +
liyi ilə Lənkəranda təkil olunmu1-
 +
du. Mirzə Əziz, Molla Ələkbər Aciz,
 +
Mirzə İsa Xəyali, Hacı Məhəmməd
 +
oqlu Mucrum və b. 4F.-f.2-nın fəal
 +
uzvləri idilər. Məclis 1900 ilədək
 +
fəaliyyət gestərmitdir. , |
 +
*“FƏRST NƏİYONAL SİTİ BƏNK
 +
Oo) H)Y-)OPK? (First National City
 +
Bank of Nev York )—karnınrannaM nYH-
 +
yasında və AB1P-da ən iri xususi
 +
(pəxsi) banklardan biri. Bax *Sitn
 +
Bənk, Nyu-Yorkə.
 +
 +
FRA ANCELİKO (RQsqa Anüelico)
 +
(təqr. 1400—1455)—italyan boyakarı.
 +
Bax Anceliko.
 +
 +
FRAASPA—Azərb. ın ən qədim 102-
 +
hərlərindən biri. Atropatena Hekm-
 +
darlarının qın iqamətgahı. Plutarx
 +
(Fraatay), Dion Kassi (Praas-
 +
pa), Strabon (Verra) və 6. €). har-
 +
qında məlumat verminlər. Maraqa
 +
II. yaxınlıqında olduqu guman edi-
 +
lir. Antik muəlliflərin mə”lumatı-
 +
na gərə F. Araz cayından 240() stadi
 +
(təqr. 443 km) məsafədə, əlveriili
 +
coqrafi məvqedə yerlətirdi. E.ə. 36
 +
ildə Roma sərkərdəsi Antoni 100 min
 +
nəfərlik qopunla Atropatenaya soxul-
 +
duqu za an F.-da mudafiə mevqeyi
 +
tutan atropatenalılar dutiimənə aqır
 +
zərbə vuraraq onu məqlub etdilər.
 +
FRAQMENT (lat. Eqastpepeailt—par-
 +
ca, tikəy—incəsənət əsərinin bir His-
 +
səsi, mətnin bir parcası.
 +
 +
 +
FRAQONAR (Eqasopaq4) Jan On o-
 +
 +
 +
J.Fraqonar.
 +
 +
 +
re (5.4.1732, Qras, Provans— 22.8.
 +
1806, Parisyu—fransız boyakarı və
 +
qrafiki.J. B. S. YParden və F. Bu-
 +
tienin pagirdi olmutidur. 1756—61
 +
 +
 +
illərdə İtaliyada yapamıtdır. Ta-
 +
ixi məvzuda tablolar (cF Korez və
 +
alliroyaə?t), 1765, Luvr, Paris), məi-
 +
ilət səhnələri, mənzərələr və portret-
 +
lər yaratmımndır |“ Yelləncəkə, 1766,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Uəlles kolleksiyası, London, 4Sen-
 +
Kluda bayramə, 1775, Fransa bankı
 +
Paris: 4 Avtoportretə, 4“Himən nayada-
 +
larə, Luvru c Xəlvəti əpui1”, cFerme-
 +
rin ulpaqlarıə, Ermitaj, Leninqrad).
 +
 +
 +
avXəlvəti əputə. 1780-ci illər. Ermitaj.
 +
 +
 +
Leninqrad.
 +
 +
 +
Qrafik rəsmlərin və ofortların da
 +
muallifidir.
 +
 +
FRAZA (yun. phrasis—HMdanə), My € He
 +
qidə—1) melodiyanın, məvzunun nis-
 +
bətən tamamlanmıpq Hissəsi. 2) Musi-
 +
qi forması haqqındakı tə”limə gərə
 +
motivdən bəyuk, cӱmlədən gicik his-
 +
sə. F., adətən 2 motivdən ibarət olur
 +
və cumlənin yarısını təikil edir,
 +
motivlərə bəlunməyən butev F.-lar
 +
da var. 3) Dilcilikdə — bax
 +
 +
 +
İbarə. | O,
 +
 +
FRAZEOLOGİYA (yun. rhqdu, rhqa-
 +
veӧov—ifadə 4-...logiya)—muəyyən dil-
 +
dəki frazeoloji vahidlərin emosio-
 +
nal və ekspressiv səciyyəli sabit səz
 +
birlətmələrinin məcmusu: frazeolo-
 +
ji birlətmələrin struktur-semantik
 +
xususiyyətlərini muasir və tarixi ba-
 +
xımdan əyrənən dilcilik bəhsi. DİL-
 +
dəki frazeoloji ifadələr xalqın
 +
Həyat və məmiəti, adət və ən ənələri,
 +
əxlaqi gərutiləri ilə barlı Yaranır.
 +
Frazeoloji ifadələrdə səzlər uçzvi
 +
surətdə birlətərək, vahid bir məf-
 +
hum ifadə edən monolit səz qrupuna
 +
cevrilir ki, onları bir-birindən
 +
ayırmaq, yaxud digər sezlərlə əvəz et-
 +
mək mumkun olmur. Onlar batqa dilə
 +
də eyni ilə tərcumə edilə bilmir): be-
 +
lə hallarda bu və ya digər frazeolo:
 +
ji ifadənin muqabil dildəki ekviva-
 +
lentini tapmaq lazımdır. DİlCcİilikK
 +
bəhsi kimi F. sovet elmində 20 əsrin
 +
50-ci illərində inkipaf etmiidir.
 +
 +
 +
Əd.: Orucov Ə., Azərbaycanca-rus-
 +
ca frazeologiya luqəti, B., 1976, Bay-
 +
ramon H., Azərbaycan dili frazeolo-
 +
giyasının əsasları, B., 1978, Muasir
 +
Azərbaycan dili, 3 cilddə, c. 1, B., 1978:
 +
Cəfərov S., Muasir Azərbaycan dili.
 +
Leksika, nəpr 2, B.. 1982, Molotnov
 +
A. IT., Osnopı frazeoloqini russkoqo AlAzı-
 +
Ka: M.:., 1572,
 +
 +
 +
FRAKİYA (yun. Thqage, lat. Thqasya)
 +
—Balkan y-a-nın (i.-ində Egey, Qara
 +
və Mərmərə dənizlərinin arasında
 +
tarixi vil. F.-nın qədim əhalisi
 +
frakiyalılar adlanırdı, İərqi F,
 +
 +
 +
600
 +
 +
 +
FRAKİYALILAR
 +
 +
 +
——cmnlıan“cr7r€bC€. a FkmuunıDonmünInməmmm:nDla7nxn?əns5sseı———nxıs.—uaouuoxıxuoxucunc€.—..o.saAoıaınx.n,d. kk . - = a an =
 +
 +
 +
(Ədirnə ilə birgə, Maritsa cayına-
 +
dək) Turkiyədə, Qərbi F. (Qaraaqac
 +
istisna olmaqla) Yunanıstanda, P1n:-
 +
mali F. Bolqarıstandadır |sərhəd-
 +
lər Lozanna sulh muqaviləsinə (1923)
 +
gərə muəyyən edilmippdir)|.
 +
FRAKİYALILAR—Balkan y-a-nın
 +
iym.-i.-ində, həmcinin Kicik Asiya-
 +
NIN 11Mm.-q.-İNDƏ yaqpamınd qədim Hind-
 +
Avropa tayfaları (get, bess, odris,
 +
dak və b.) qrupu. E.ə. 8—7 əsrlərdə
 +
ellinlərin və romalıların tabeli-
 +
yində olmu,i F. Xalqların beyuk kə-
 +
cu dəevrundə baiqa tayfalarla qayna-
 +
yıb-qarıqimın, bə”zi asir xalqla-
 +
rın (bolqar, rumın və b.) etnogenezin-
 +
də iptirak etmiplər. Əkincilik, mal-
 +
darlıq, sənətkarlıq və s. ilə mətqul
 +
olmuplar. F.-a aid PTimali Bolqa-
 +
rıstan ərazisində nadir qızıl əiiya-
 +
lar (ornamentli və guӱmuçuii inkrusta-
 +
siyalı qablar və s.), Rumıniya əra-
 +
zisində istehkamlı yapayıl məskən-
 +
ləri, həndəsi naxınlı qara keramika
 +
mə”mulatı apkar edilmiindir. E.ə.
 +
6—5 əsrlərdə F. incəsənəti skiflə-
 +
rin mədəniyyəti ilə təmasda olmupiti-
 +
dur. E.ə. 6—Z əsrlərdə heyvani uslub
 +
inkipaf etmitdi (uzərində quit, hey-
 +
van, atlı təsvirləri olan qızıl, gu-
 +
MYII və tuncdan ləvhələr, dəbilqələr).
 +
E.ə. 5 əsrdən F. incəsənətinə qədim
 +
yunan mədəniyyəti tə”sir etmipdir.
 +
E.ə. 4—3 əsrlərdə Sevtopol pt. (Bol-
 +
qarıstan) salınmı:n, Yunanıstan-
 +
Frakiya bədii mədəniyyətinə aid edi-
 +
lən nadir əsərlər yaradılmıntndır
 +
(Qazanlıq sərdabası, Panaqyuriaite
 +
ip.-ndən tapılmıti qızıl qablar də-
 +
finəsi və s.). Eramızın 1-ci minil-
 +
liyinin əvvəllərində F. incəsənəti
 +
tədricən tənəzzul etmitdir.
 +
 +
 +
FRAKSİYA (lat. Eqasıo—parcalan-
 +
maq)—1) (əvvəlki mə”nasında), petpə
 +
və ya sex mənafeləri uzrə birləmin
 +
adamlar qrupu. 2) Bu və ya digər si-
 +
Yasi partiya daxilində partiya proq-
 +
ramının əsas prinsipial muddəa-
 +
larına zidd siyasi proqramla cıxıp
 +
edən xususi qruplatma. 3) Partiya
 +
F.-sı, yaxud kommunist .-SI, S0-
 +
BET dəvlət və ictimai təppkilatların-
 +
da kommunist qruplarını birləidi-
 +
rirdi, 1934 ildən partiya qrupları
 +
adlanır.
 +
 +
FRAKSİYA — səpələnən və ya xırda
 +
parcalar ipəklində olan bərk materia-
 +
lın (məs., əzilmiiy suxurun, qumun),
 +
ya da duru qarıpıqın (məs., neftin)
 +
mӱuəyYƏn əlamətə (hissəcik və ya dənə:
 +
ciklərin əlcusunə, sıxlıqına, qayna-
 +
ma temp-runa və s.) gərə ayrılmıil
 +
hissələri.
 +
FRAKSİYALARAAYIRMA DİS-
 +
TİLLƏSİ — mayelər qarıpıqını
 +
fraksiyalara, yə”ni məhdud temp-r
 +
intervallarında qaynayan Hissələrə
 +
ayırma prosesi. Distillə yolu ilə
 +
alınan fraksiyalara distillat
 +
deyilir. F.d.-ndən neftayırma sə-
 +
nayesində benzin, kerosin və s., kimya
 +
sənayesində spirt, efir və s. almaq
 +
ucun istifadə edilir.
 +
 +
 +
FRAKSİYALAİYDIRMA—bax Dis-
 +
tillə, Rektifikasiya.
 +
 +
FRAKTOQRAFİYA (lat. Eqasssq5 —
 +
sınıq –-...qrafiya)—mexaniki darıl-
 +
madan sonra nӱmunə və ya detal uzə-
 +
rində əmələ gələn sınıq səthlərin
 +
ADƏTƏN Optik, yaxud elektron mikros-
 +
kopu ilə eyrənilməsi. F. metal sət-
 +
hində lokal daqılma xususiyyətləri-
 +
 +
 +
ni eyrənmək ucun olduqca muhum və
 +
perspektiv usuldur. |
 +
FRAMBEZİYA (fr. framboise—mo-
 +
ruq) — spiroxetoz qrupundan xronik
 +
infeksion dəri xəstəliyi. Amerika,
 +
Afrika, Asiya və Okeaniyanın tro-
 +
pik əlkələrində yerli əhali arasın-
 +
da KEHHMH yayılmılndır. Xəstəlik,
 +
əsasən, kontakt yolu ilə zədələnmin
 +
dəridən, ÖƏ”3ƏH MƏHHƏT ətyalarından
 +
yoluxur. F. iipqəbənzər tərəmə (mo-
 +
ruqa oxtar) və dərinin xoralaqtması
 +
ilə təzahur edir, cox vaxt sumuyu zə-
 +
dələyir, iiddətli aqrı olur. M ua-
 +
licəsi: bismut, arsen preparat-
 +
ları, antibiotiklər. Profilagk-
 +
tikası: gigiyena qaydalarına ria-
 +
Yət etmək, sanitariya məittət xidmə-
 +
tini yaxtılatpdırmaq və s.
 +
 +
FRAN MƏRTƏBƏSİ (ƏSRİ) (Bel-
 +
cikada Kuven Hi. yaxınlırındakı
 +
Fran k.-nin adından|—Devon siste-
 +
Minin ust pe”bəsinin alt mərtəbəsi.
 +
1862 ildə Belcika geoloqu J. Oma-
 +
lius d”Hallua ayırmıldır. SSRİ-də
 +
USSR, BSSR və Uzaq P/ərqdə yayıl-
 +
mıtmdır. Azərb.SSR-də, Nax. MSSR-
 +
də var, gilli tiistlərin mikalı qum-
 +
dapılar və kristallik əhəngdatılar
 +
ilə nəvbələtməsindən ibarətdir. Xa-
 +
rakter faunası: ciyinayaqlılar, am-
 +
monitlər və s.
 +
 +
FRANK Qleb Mixaylovic (24.5.1904,
 +
Nijni Novqorod, indiki Qorki m.—
 +
10.10.1976, Moskva)—sovet biofizi-
 +
ki. SSRİ REA akad. (1966: m. uzvu,
 +
1960), Tibb EA m. uzvu (1945), SSR
 +
Devlət mukafatı laureatı (1949,
 +
 +
 +
1951). 1947 ildən Sov.İKP uzvu.
 +
Leninqrad Fizika-Texnika İNn-tunda
 +
iptləmitt, Umumittifaq Eksperimen-
 +
 +
 +
tal Tibb İn-tunda biofizika ppe”bə-
 +
sinin mudiri, radiasiya laboratori-
 +
yasının rəhbəri, 1948 ildə onun əsa-
 +
sında təmikil edilmitl SSRİ Tibb
 +
EA-nın Biofizika İn-tunun (1948—
 +
51), SSRİ EA-nın Biofizika İn-tu-
 +
nun direktoru olmuidur (1957 ildən).
 +
Əsas tədqiqatı ultrabənəviəyi itua-
 +
lanmanın bioloji tə”sirinə, əzələ
 +
yıqılmasının, sinir oyanmasının
 +
biofizikasına həsr edilmitndir. İlk
 +
sovet elektron mikroskopunun ya-
 +
radılmasında iitirak etmiiidir.
 +
YUNESKO nəzdində canlı hӱceyrənin
 +
əyrənilməsi uzrə Beynəlxalq cəmiyyə:
 +
tin vitse-prezidenti (1964 ildən),
 +
Beynəlxalq astronavtika akademiyası-
 +
nın Həqiqi uzvu (1966 ildən), Ma ".
 +
XR EA (1973) və-ADR EA-nın (1975)
 +
fəxri uzvu idi. 2 dəfə Lenin orde-
 +
ni, 4 baiqa orden və medallarla təl-
 +
tif edilmindir. |
 +
 +
FRANK İlya Mixaylovic (d. 23.10.
 +
1908, Peterburq) — sovet fiziki.
 +
SSRİ EA akad. (1968: m. uzvu
 +
1946). SSRİ Devlət mukafatı lau-
 +
reatı (1946, 1954, 1971), Nobel muka-
 +
fatı laureatı (1958). Tədqiqatları
 +
fiziki optikaya və nӱvə fizikasına
 +
aiddir. Cerenkov—Vavilov iqualanma-
 +
sını izah etmiiy (İ. T. Tammla bir-
 +
likdə), sındırıcı muhitdə Dople
 +
hadisəsinin nəzəriyyəsini muni
 +
etdirmin, u-kvantların elektron-po-
 +
zitron cutu yaratmasını (L. V. Qro-
 +
itevlə birlikdə), heterogen uran-qra-
 +
fit sistemlərdə neytronların Yayıl-
 +
 +
 +
masını və artmasını tədqiq etmir,
 +
neytronların Yayılmasını eyrənmək
 +
ucun impuls usulunu itiləyib hazır-
 +
 +
 +
lamıp və neytronların diffuzion
 +
soyumasını kətif etmitdir. S. İ. Va:
 +
 +
 +
vilov ad. qızıl medal almıpdır
 +
Z dəfə Lenin ordeni, 3 bapqa orden
 +
və medallarla təltif olunmuptdur.
 +
 +
FRANK (EqapKk) Leonhard (4.9.1882,
 +
Vurtsburq—18.8.1961, Munxen)—alman
 +
yYazıcısı (AFR). ADR milli mukafa-
 +
tı laureatı (1955). 1933—50 illərdə
 +
mӱhacirətdə (Fransa, B. Britaniya
 +
və ABPQ-da) yapamındır. “Quldur
 +
dəstəsiz (1914) romanında alman bur-
 +
ger muhiti ifita edilir. 4“Oksenfurt
 +
kipi kvartetiz (1927), eFicanbıH ma-
 +
girdləriə (1940) romanlarında kəskin
 +
sosial konfliktlər psixoloji dərin-
 +
liklə təsvir edilir. cSolda, urək
 +
tərəfdət (1952) avtobioqrafik roma-
 +
nında sosializm ideyalarına rəqbət
 +
əksini tapmıtpdır. SSRİ-də olmuii-
 +
dur (1955). “Yad qdamı pyesi Azərb.
 +
səhnəsində tamailaya qoyulmutdur.
 +
 +
 +
Əsərləri: İzbrannoe, M., 1956,
 +
Pricina. Povesti i rasskazı, M., 1969:
 +
Phesı, M., 1972,
 +
 +
 +
FRANK (EqapsK) Sezar Ogust (10.
 +
 +
 +
12.1822, Lyej—8.11.1890, Paris) —
 +
fransız bəstəkarı, orqancalan. Mən-
 +
məcə belcikalıdır. F. musiqidə
 +
 +
 +
qismən neoklassisizmin meydana gəl-
 +
məsinə zəmin yaradan sənətkarlardan
 +
biridir. Əsərləri: simfoniya (1888),
 +
cEolidlərı (1876), “Lə”nətlənmiyl ov-
 +
cuz və cPsixeyat (1882, 1888, xorla
 +
birgə) simfonik poemaları, 4Cin-
 +
lərə (1884) poeması, “Simfonik va-
 +
riasiyaları (1886) və s. F.-ın orato-
 +
riyaları və cQuldag (1885), “Gizelag
 +
(tamappası 1896) operaları vokal-
 +
simfonik musiqinin inkipafına
 +
təsir gəstərmitdir. 1843 ildən Pa-
 +
ris kilsələrində orqan calmıpt, 1872
 +
ildən Paris konservatoriyasının
 +
prof. olmupdur.
 +
FRANK (EqavsK) Ceyms (26.8.1882,
 +
Hamburq—21.5.1964, Həttingen) — al-
 +
man fiziki. Nobel mukafatı laurea-
 +
tı (1925). London Kral Cəmiyyətinin
 +
uzvu (1964), Həttingen un-tindəki
 +
fizika in-tunun prof. və direktoru
 +
(1920—34), Baltimordakı C. Hopkins
 +
un-tinin (1935—38), Cikaqo un-tinin
 +
(1938 ildən) prof. olmutdur. Nç ato-
 +
munun həyəcanlanmasını (bax Frank—
 +
Herts təcrӱbəsi), elektronların və
 +
atomların molekullarla toqqupyması-
 +
NI TƏDQİQ etmit, molekuldaxili quv-
 +
vələrlə molekulun spektri arasında:
 +
kı asılılıqı izah etmi:i, Frank—
 +
Kondon prinsipini (molekullarda
 +
elektron gecidi zamanı atomların
 +
nisbi vəziyyətinin və sur”ətinin sax-
 +
lanması) vermitdir. F.-ın fotosin-
 +
tezə dair də ipləri var. 1945 ildə
 +
atom bombasından istifadə olunması
 +
əleyhinə cıxmındır.
 +
 +
FRANK (fr. Eqaps)—1) Fransanın
 +
100 santimə bərabər pul vahidi. 1799
 +
ildə livrin əvəzinə buraxılmı ipdır.
 +
Fransa F.-kı Fransanın xarici de-
 +
partamentlərinin (Qvadelupa, Qviana,
 +
Martinika, Reyu nyon), xarici ərazi-
 +
lərinin (Sen-Pyer və Mikelon a.-la-
 +
rı) də pul vahididir. 100 F.=9,18
 +
manat (iyun, 1985). 2) Belcika, İs-
 +
vecrə, Luksemburq, Monako, Lixten-
 +
iyteyn, Mali və digər elkələrin pul
 +
vahidi. 1000 Belcika F,-ı = 13,90 ma-
 +
nat (iyun, 1985): 100 İsvecrə F.-ı
 +
= 33,20 manat (iyun, 1985).
 +
 +
FRANK DƏVLƏTİ, Frank
 +
Krallıqı (Kerpialp Francorum)—
 +
5 əsrin sonundan 9 əsrin ortalarına"
 +
dək Qərbi Avropada mevcud oyu
 +
 +
 +
ilk iri erkən feodal dəvləti. 5 əs-
 +
rin sonunda Qərbi Roma imperiyası
 +
NIN tənəzzӱl etdiyi bir deəvrdə frank
 +
lar 1Pimal-1Pərqi Qalliyanı (indiki
 +
Belcika, Luksemburq, Niderland və
 +
Fransanın bir Hissəsi)piqal edərək
 +
F. d.-ni yaratdılar. Hakimiyyətdə Me-
 +
rovinqlər sulaləsi məhkəmləndi, F.
 +
d.-NİN ərazisi Qalliya, Turingiya,
 +
Burqundiya, Provans torpaqlarının
 +
qatılması hesabına daha da genini-
 +
ləndirildi. Torpaqın xeyli Hissəsi-
 +
nin azad kəndli icmaları (markalar)
 +
arasında beluidurulməsi xırda kənl-
 +
li təsərrufatının məhkəmlənməsinə
 +
yardım gestərdi. Lakin, getdikcə
 +
torpaq irsi xususi mulkiyyətə (alled)
 +
cevrildi və feodalların əlində cam-
 +
ləmidi. Krallar devləti idarə etmək
 +
ucun feodal əyanlarından ali vəzi-
 +
fəli 1pəxs (mayorOom) təyin etməyə
 +
bailadılar (butun devlət hakimiyyə-
 +
ti mayordomun əlində idi). Karl Mar-
 +
tellin mayordom olduqu dəevrdə Tu
 +
ringiyaya, Alemanniyaya, Akrvitaniyaya
 +
hərbi yurulilər təikil edildi, ərəb:
 +
lərin hucum cəhdləri dəf olundu,
 +
sakslar və bavarlar yenidən tabe edil-
 +
dilər. 751 ildə Gedək Pipin (Karl
 +
Martellin oqlu) Roma papası 2axari-
 +
nin geməyi ilə əzunu kral e”lan etdi
 +
və Karolinqlər sulaləsinin əsasını
 +
qoydu. Beyuk Karlın krallıqı |768—
 +
814, 600 ildən imperator) devrundə
 +
butun Qərbi Avropa və Mərkəzi Avro
 +
panın bir hissəsi F.d.-nin tərkibinə
 +
daxil edildi. F. d. bu mərhələdə mux:
 +
təlif ictimai inkitaf səviyyəsində
 +
duran tayfa və xalqların birləiməsi
 +
idi. 9 əsrdə gӱclənən siyasi MYCTƏ-
 +
qillik meylləri və feodal pərakəndə
 +
liyi F.d.-nin parcalanmasına gəti-
 +
rib cıxardı |bax Verden muqaviləsi
 +
(443)|. Beyuk Karlın imperiyasında
 +
məhkəm siyasi birliyin olmamasına
 +
baxmayaraq feodal munasibətlərinin
 +
inkipafı dəvlətin iqtisadi və mədə-
 +
ni həyatına faydalı tə"sir gəstərdi
 +
(bax *Karolinq renessansı-),
 +
 +
ƏƏ,: Enkxke nc €5., "
 +
mӱlkiyyətin və donləzin mətiəyi, B.. 1921,
 +
Korsunski A.R, Obdralopanie ran,
 +
nəfəodalhioqo qosularslqa on Yanalioi
 +
Enrope, M., 1953: Pİstarin Frapdin, 1
 +
 +
Nİ, 1972, ql. 1: Sopialhine proqipoyiq
 +
cin i klassopan borhba po Frankskom qo
 +
sudarstpe, M., 1979,
 +
 +
 +
FRANK ZONASI—bax Valyuta zo-
 +
naları.
 +
 +
FRANKEL (Eqapke1) Leo (25.2.1844,
 +
Obeld—29.3.1896, Paris) — Macarı-
 +
stan və beynəlxalq fəhlə hərəkatı xa-
 +
limi, 1867 ildən Birinci İnternasio-
 +
nalın Paris federasiyasında. rəhbər
 +
iplə calınamılddı. 1869 ildə London-
 +
da K. Marksla tanıi olmuydu. Pa
 +
ris Kommunasının (1871) rəhbər xa-
 +
dimlərindən olan Kommunanın
 +
məklubiyyətindən sonra İsvecrəyə qac
 +
mı, sonra isə İngiltərəyə muhaci
 +
rət etmiidi. Avstriya-Macarıstandan
 +
katib-muxbir sifətilə Birinci Vu
 +
ternasionalın Bai PTurasına daxil
 +
elilmitdi. K. Marks və F. Engelslə
 +
yaxın olmuzi, bakunincilərə qariı
 +
cıxmıidı. 1876 ildə Vyanada həbs
 +
edilmiin, buraxıldıqdan sonra Umum-
 +
macarıstan Fəhlə Partiyasının ya
 +
radılmasında (1880) mitirak etmiil-
 +
di. 1889 ildən Parisdə yamaMbım,
 +
İkinci İnternasionalın ilk uc kon
 +
qresinin iptirakcısı olmusdur. Per-
 +
Laiez qəbiristanında dəfn olunmuil-
 +
 +
 +
LiləninNn, xususi
 +
 +
 +
FRANKO
 +
 +
 +
lu: 1968 ilin martında cənazəsi Bu-
 +
dapetitə gətirilmitndir.
 +
 +
FRANKLAR (lat. Eqapsy, alm. Eqap-
 +
ke )—3 əcpnə Reyn cayı axarında ya-
 +
iamı qərbi german tayfaları qru-
 +
pu. Salica və ripuarlardan ibarət
 +
olan F. 5 əsrin əvvəllərində Qalli-
 +
yanı ppqal etmin, Frank dəvləti
 +
(5—9Ӱ9 əsrlər) yaratmıilar. Fransız-
 +
ların, vallonların, provanslıla-
 +
rın, hollandların, flamandların
 +
və b.-nın etnogenezində iitirak et-
 +
mətplər.
 +
 +
FRANKLİN (QqalkK ha) Bencamin
 +
(Veniamin) (17.1.1706, Boston — 17.
 +
4.1790, Filadelfi :- “YALI
 +
yay— Amerika maa- || -
 +
 +
rifcisi, devlət xa:
 +
dimi, alim. Sənət-
 +
kar ailəsində do
 +
qulmutidur. Fəhlə
 +
olmunq, mətbəədə
 +
ipləmitidir. 1727
 +
ildə Filadelfiya-
 +
da xususi mətbəə
 +
acmıpidır. F. P1i-
 +
mali Amerikada
 +
ilk kutləvi kitab:
 +
xananın (1731, Fi- Ee =
 +
ladelfiya), Amerika Fəlsəfə Cəmiy-
 +
yətinin (1743), Pensilvaniya un-tinin
 +
əsasını təpkil etmii Filadelfiya
 +
Akademiyasının (1751) təikilatcı-
 +
sı idi, PYimali Amerikada istiqla-
 +
liyyət uqrunda muharibə (1775—83)
 +
bailandıqdan sonra Bostona qayıt-
 +
mıpp, ABİT-ın İstiqlaliyyət bəyanna-
 +
məsinin hazırlanmasında (1776) iii-
 +
tirak etmindir. F.-in fəal iitira-
 +
kı ilə baqlanmın muttəfiqlik haq-
 +
qında Amerika—Fransa muqaviləsi
 +
(1778) və Versal sulh muqaviləsi
 +
(1783) ABPQ-ın mustəqilliyinin ta-
 +
nınmasında muhum rol oynamındır.
 +
F. ABPQ-ın 1787 il konstitusiyası-
 +
pın demokratiklətdirilməsi uqrun-
 +
da CIXIN1 etmiii, keləliyin lərvinə
 +
caqırmınidır.
 +
 +
F.-in əsas tədqiqat sahəsi fizika
 +
olmutidur. 1747—53 illərdə elektrik
 +
kahəsində təcrӱbələri F.-ə beyuk ipleh-
 +
rət qazandırmılidı. F.-in siyasi iq
 +
tisad elmi sahəsindəki xidmətləri də
 +
mpphurdur. Merkantilizm nəzəriyyəsi-
 +
nə rapılıbı cıxmındır. K, Marks onun
 +
xidmətlərini yuksək qiymətləndirərək
 +
gəstərmindir. ki, F. dəyərin təbiə-
 +
 +
 +
1
 +
 +
 +
 +
 +
 +
tini bata dulmən ilk iqtisadcılar-
 +
dandır.
 +
 +
Əsəfiq İzor. iroili,, per. sanql,,
 +
AL, 1936,
 +
 +
Ədsq Raladovskin Mm. il, VB.
 +
Fraiklin, M.—L.. 1906,
 +
FRANKLİN (Eqapk Pay Con (16.4.
 +
1786, Spilsbi, Linkolnimtir — 11.6,
 +
1847, Kinq-Uilyam a.)—ingilis qutb
 +
təlqiqatcısı, dəniz zabiti. 1819—22
 +
 +
 +
və 1825—27 illərdə PQimali Amerika-
 +
nın im. sahillərinin tədqiqi ilə
 +
məpqul olan ekspedisiyalara rəhbər-
 +
lik etmiidir. 1836 —43 illərdə Tas-
 +
maniyanın qubernatoru olmudur.
 +
1845 ildə *Erebusə və 4 Terrorə gəmi-
 +
lərində PTimal-Qərb kecidini axtaran
 +
ekspedisiyaya bapicılıq etmiiidi.
 +
Ekspelisiyanın qalıqları 1857—59
 +
illərlə F. L. Mak-Klintok tərəfin-
 +
lən Kinq-Uilyam a.-nda tapılmınd-
 +
dı. Alyaska və Kanadada burun, dar-
 +
lar, gərfəz və boqaz F.-in ipərəfinə
 +
adlandırılmındır.
 +
 +
FRANKLİNİZASİYA — elektriklə
 +
mualicə usulu, yuksək gərginlikli
 +
 +
 +
601
 +
 +
 +
sabit elektrik sahəsi ilə aparılır.
 +
B. Franklinin adınadır. F. yerli
 +
qan dəvranını yaxiılaqdırır, yuxu-
 +
nu normallatdırır, vegetativ sinir
 +
sisteminin fəaliyyətini tənzimləyir.
 +
Əsasən, sinir sisteminin funksional
 +
xəstəliklərində (miqren, yuxusuzluq-
 +
da və s.), dəri qappınmalarında, hi-
 +
pertoniyada, trofik yaraların mua-
 +
licəsində tətbiq edilir. Yaman ili,
 +
 +
 +
qan, vərəm xəstəliklərində F.-dan
 +
istifadə etmək olmaz.
 +
FRANKOb İvan Yakovlevic (27.8.
 +
 +
 +
1856, Naquyevici k. (indiki Lvov vil.,
 +
Droqobıc r-nunun .
 +
 +
İvano-Frankovo k.)
 +
—28.5.1916,."15oB1—
 +
Ukrayna yazıcısı,
 +
alim, ictimai xa
 +
dim. Kənddə dəmir-
 +
ci ailəsində do-
 +
qulmutpdur. Droqo-
 +
bıc gimnaziyasını
 +
bitirmiil, 1875 il:
 +
də Lvov un-tinin
 +
fəlsəfə fakultə-
 +
sinə daxil olmuiq-
 +
dur. Genipt jur- .
 +
nalistlik və publisistlik fəaliyyəti
 +
gestərmii, inqilabi ideyaları, xalq-
 +
lar dostluqunu təblir etmiil, kle:
 +
rikalizmə və irticaya qarilı cıx-
 +
mhiadır. İnqilabi fəaliyyətinə gərə
 +
dəfələrlə tə”qib və həbs olunmuipt-
 +
dur. cZirvələrdən və duzənliklər-
 +
dənə (1887) adlı ilk pe”r toplusun-
 +
da inqilabi lirikanın kamil numu-
 +
nələrini yaratmındır. cSolrun yar-
 +
paqlark (1896), “Qəmli gunlərdəng
 +
(1900), eSemper tiros (1906) ure”p ku-
 +
tabları ilə Ukrayna poeziyasını Yeni
 +
məzmun və forma ilə zənginlətdir-
 +
mipdir. F.-nun nəsri realist Ukray-
 +
na ədəbiyyatında yeni mərhələdir: o,
 +
ədəbiyyata proletar inqilabı mevzu -
 +
su gətirmit, fəhlə və kəndlilərin
 +
sinfi mubarizəsini təsvir etmitdir
 +
fe Boa constrictor: (1878), eBopncnaBn
 +
KY-yp? (1881—82) nosecTməpi, eTapbi-
 +
iıqlıqə (1900) sosial-psixoloji ro-
 +
manı, “Oqurlanmınıt xopibəxtlik
 +
(1891) dramıy|. Uttaqlar ucun də Yaz-
 +
mıpdır. F. genip elmi fəaliyyət
 +
gəstərmit, Vyana və Xarkəv ADR
 +
nin doktoru secilmiidir. E. Marks
 +
və F. Engelsin əsərlərinə yaxından
 +
bələd olan F. estetik gerutilərində
 +
rus inqilabcı demokratlarının, rea-
 +
list rus ədəbiyyatı ən”ənələrinin da-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
vamcılarından, sosialist realizmi-
 +
nin sələflərindəndir. Əsərləri
 +
SSRİ və dunya xalqları dillərinə
 +
 +
 +
tərcӱmə edilmit, səhnələtdirilmiit,
 +
ekranlamidırılmıtdır. Adına vila-
 +
yət, ipəhər, un-t, teatr, gəmi, muka-
 +
fat və s. par. Doqulduru KƏHMNƏ, Lvov-
 +
da və Vankuverdə ( Kanada) xatirə mu-
 +
zeyləri yaradılmın, Kiyevdə, Lvovda,
 +
Vankuverdə abidəsi qoyulmutdur. Ana-
 +
lan olmasının 100 illik yubileyi
 +
Umumdunya Sulh PPurasının qərarı
 +
ilə qeyd edilmiidir.
 +
 +
 +
Əsərləri: Secilmibi
 +
B.. 1941: Borislav gulur, B.,
 +
ca Miron, B., 1976: Soc., t. 1—10, M.,
 +
1956—59: İzbr. soc., Kiev, 1983.
 +
 +
Əd.: Xəlilov P., SSRİ xalqları
 +
ədəbiyyatı, H. 1, nəir. 2, B., 1975, P,a o-
 +
xoveuko M. H., Vhnan €DpaHko, M..
 +
1981,
 +
 +
 +
FRANKO (Eqapso), Franko Baa
 +
monde (Eqapso Vahaqpopde) Fran-
 +
sisko (4.12.1892, El-Ferrol—20.11.
 +
 +
 +
əsərləri,
 +
1958: Bala-
 +
 +
 +
602
 +
 +
 +
FRANKO
 +
 +
 +
1975, Madrid)—İspaniya diktatoru.
 +
İspaniyanın Afrikadakı mustəmlə-
 +
kə mӱharibələrində iptirak etmiii-
 +
dir. 1936 ildə İspaniya resp.-na qar-
 +
ilı faiist qiyamı qaldırmıil, Al-
 +
maniya və İtaliyanın kəməyi ilə
 +
resp.-nı yıxdıqdan (1939) sonra isə
 +
əzunu İspaniya devlətinin əmurluk
 +
balicısı (kaudilyo) e”lan etmiidi.
 +
Eyni zamanda İspaniya falanqasının
 +
rəhbəri, Nazirlər TPurasının səd-
 +
ri (1973 ilə qədər), silahlı quvvələ-
 +
rin bata komandanı vəzifələrini tut-
 +
mupdu. 1947 ildə qəbul etdirdiyi və-
 +
rəsəlik haqqında qanuna əsasən İspa-
 +
niya cən”ənəyə uyqun olaraqkı krallıq
 +
eqlan olunsa da, F. əslində əmrunun
 +
axırınadək hakimiyyətdə qalmıstidı.
 +
FRANKO (ital. Eqapso, Hərfi mə”-
 +
nası—bopp) — dappıma muqaviləsində
 +
iplədilən termin: mal gəndərənin əm-
 +
təə dapınması xərclərinin bir his-
 +
səsini edəməsini bildirir.
 +
FRANKONİYA SULALƏSİ, Sa-
 +
li sulaləsi—Almaniya kralla-
 +
rı və *“Muqəddəs Roma imperiyası
 +
imperatorları sӱlaləsi |1024—11251.
 +
Numayəndələri: Konrad PP |1024—39|,
 +
Henrix 11 (1039—1056|, Henrix 1U
 +
11056—1106), henpux V (1106—11251.
 +
QOPAHKOYPT (Frankfurt) — AHP-nə
 +
mahal. Oder cayı sahilindədir Sah.
 +
7,2 min km?, Əh. 688,6 min (1978). İnz.
 +
M. Frankfurt-Oder it.-dir. F. aqrar-
 +
sənaye və əlkənin arır sənaye r-nla-
 +
rından biridir. Qara metallurgiya,
 +
kimya və neft-kimya, umumi və nəqliy-
 +
yat mapınqayırması, elektron, se-
 +
ment, yeyinti və yungul sənaye sahələri
 +
var. Ərazinin hissəsi mepələrlə
 +
ərtuludur. K.t, inkipaf etmitdir.
 +
FRANKFURT SULHU (1871) —
 +
Fransa — Prussiya muharibəsini (1870
 +
—/1) öama catdırmısi sulh muqavilə-
 +
si. Əsas mӱddəaları mayın 10-da
 +
Frankfurt-Mayn (1.-ndə imzalanmıiti-
 +
dı. F.s.-nə gərə Fransa Elzas və Lo-
 +
taringiyanın :im.-i. hissəsini Alma-
 +
niyaya gӱzəttə gedir və 5 mlrd. frank
 +
məbləqində təzminat verməyi əhdəsi-
 +
nə getururdu. Təzminat ədənilənə-
 +
dək (1874 ilin martına qədər) alman
 +
qopunları Fransa ərazisində qalır-
 +
dı. F.s. Almaniya imperiyasını guc:
 +
ləndirdi və Almaniya— Fransa zid-
 +
diyYƏətlərinin daha da dərinləiməsi:
 +
nə səbəb oldu. F.s, ipərtləri Versal
 +
sulh muqaviləsi (1919) ilə lərv olun-
 +
mutdur.
 +
 +
FRANKFURT-MAYN (Eqapkbaq6 at
 +
Maypu—AFR-in Hessen ərazisində
 +
pəhər. Mayn cayının hər iki sahi-
 +
lində, onun Reynə tekulduyu yerin ya-
 +
xınlıqındadır. Muhum nəql. qovila-
 +
kı. Beynəlxalq aeroport (4Reyn-Maynə,
 +
AFR-də ən iri). Əlkənin muhum iq-
 +
tiqadi və mədəniyyət mərkəzi. Əh. 635
 +
min (1977).
 +
 +
PTəhərin adı ilk dəfə 794 ilə aid
 +
sənədlərdə cəkilir. 10 əsrin əvvəl-
 +
lərinədək 1Pərqi Frank krallıqı-
 +
nın paytaxtı, 1372 ildən azad ipəhər
 +
idi. 1866 ildə Prussiyanın tabeli-
 +
YİNƏ gecmiiy, 19 əsrin sonundan Al-
 +
maniyanın iri sənaye mərkəzinə cev-
 +
rilmipdir. 1949 ildən AFR-in tər-
 +
kibindədir. F.-M. Reyn-Mayn sənaye
 +
aqlomerasiyasının mərkəzidir. Kimya,
 +
elektrotexnika, umumi mapınqayırma,
 +
DƏQİQ mexanika və optika sənayesi, ət-
 +
asanda əlvan metallurgiya sənaye sa-
 +
 +
ələri var. Hər il beynəlxalq yarmar-
 +
kalar kecirilir.
 +
 +
 +
Orta əsr me”marlıqına aid coxlu
 +
abidə olan Kəhnə ipəhər 1943—45 il-
 +
lərdə demək olar, tamamilə darıdıl-
 +
mıpidı. 1950—60-cı illərdə yeni ya-
 +
iayıti məhəllələri salınmıpn, Hundur
 +
binalar tikilmitdir. Tarixi abidə-
 +
lərdən roman uslubundac Zalxov pfal
 +
tsız adlanan istehkamlı knyaz iqamət-
 +
gahı (12 əsr), “CaHKT-BapTonoMeyc ə qo-
 +
THK KH-TCƏCH (Tərp. 1250—16 əcp), €Pe-
 +
merə kompleksi (7 mustəqil binadan
 +
ibarət Haru: 15—18 əsrlər), “Dai
 +
evə (1464 ildən), “Duz eviz (təqr.
 +
1600) və s. binalar bərpa edilmiit-
 +
dir. cFİ. Q. Farbenindustrim firması
 +
idarəsinin kgecmiit binası (1928—30),
 +
Maliyyə nazirliyinin binası (1959),
 +
PTəhər xəstəxanası (1960—64), Sərgi
 +
salonu (1964) və s. binalar 20 əsrin
 +
diqqətəlayiq tikililəridir.
 +
 +
.-M.-da un-t, pedaqoji və fəlsə-
 +
fə-ilahiyyat in-tları, ali incəsə-
 +
nət məktəbi, elmi-tədqiqat atom mər-
 +
kəzi, İ. V. Kore muzeyi və s. var.
 +
GPAHKOVPT-ÖAEP ” (Frankfurt an
 +
der Oder)— A/P-nə məhəp. Onep cayı
 +
sahilində port. Frankfurt mahalı-
 +
NIN İNZ.M. D.y. qoviaqı. Əh. 74 min
 +
(1977). 14 əsrdən PTərqi Avropa əlkə-
 +
ləri ilə muhum ticarət mərkəzidir.
 +
Yarımkeciricilər və yungkul konst-
 +
ruksiyalar z-dları, pambıq parca,
 +
metal e”malı, aqac e”malı, yeyinti
 +
sənayesi var.
 +
FRANK — HERTS TƏCRUBƏSİ —
 +
atomların diskret enerji səviyyələ-
 +
rinə malik olmasını subut edən təc-
 +
rubə. C. Frank və H. Herts aparmın-
 +
lar (1913). F.— H.t.-ndə civə buxarı
 +
ilə doldurulmut elektrovakuum boru-
 +
sundan istifadə olunur. Kezərdilmiii
 +
katoddan cıxan elektronlar katodla
 +
anod arasına verilmiiy gərginlik he-
 +
sabına suӱr”ətləndirilir. Muəyyən ki-
 +
netik enerjiyə malik olan bu elek:
 +
tronlar sur”ətləndirici sahə olmayan
 +
fəzaya dupqur və burada civə buxarı-
 +
nın atomları ilə toqqupqur. Kinetik
 +
enerjiləri kifayət qədər olan elek-
 +
tronlar anoda dorru hərəkət edir və
 +
dəvrədə cərəyan yaranır. Bu cərəyan,
 +
katodla anod arasındakı gərginliyin
 +
mӱəyyən qiymətində maks. qiymətə ca-
 +
tır. Beləliklə, atomun daxili ener-
 +
jisinin diskret dəyiiməsi subut olu-
 +
 +
 +
nur.
 +
 +
FRANS (Eqapse) Anatol (təxəllusu:
 +
əsl adı və familiyası Anatol Fran-
 +
sua Tibo (Thyva
 +
ult) (16.4.1844, Tla-
 +
puc — 12.10.1924,
 +
Sen-Sir-sur- Luar)
 +
—fransız yazıcı -
 +
sı. Fransa akade-
 +
miyasının Y3BY
 +
(1896). Nobel muka-
 +
fatı laureatı
 +
(1921). F.-ın yara:
 +
dıcılıqı hHuma-
 +
nist səciyyə daı
 +
yır. c Silvestr
 +
Bonnarın cinayə- Fü =
 +
tiz (1881) romanında burjua cəmiyyəti
 +
nin insaniyyətə zidd mahiyyəti gestə
 +
rilmindir. * Korinf toyuq (1876) dra
 +
matik poemasında,“ Taisz (1890) roma-
 +
nında tərki duӱnyalıq rədd edilir,
 +
“Kralica Qaz ayaqı apxanası- (1892),
 +
4“Cənab Jerom Kuanyarın mulahizələ-
 +
riz (1893) romanlarında, “Muasir ta.
 +
rixə (1897—1901) tetralogiyasında
 +
YuyHuy respublika devru satirik səp-
 +
kidə əks olunmutpdur. 90-cı illərdə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
sosialistlərə yaxınlatmıp (F AR datp
 +
uzərindəv sosial-fəlsəfi romanı,
 +
1905), Rusiyada 1905—07 illər inqila-
 +
bını mudafiə etmiidir (4Gəzəl əyyam-
 +
larag toplusu, 1906). “Pinqvinlər ada-
 +
sız (1908), “Mələklərin usyanız
 +
(1914) fantastik romanları, € Aznan-
 +
lar qədər hərisəı (1912) tarixi roma-
 +
nı, habelə FƏdəbi həyatə (c. 1—4,
 +
1888—92), “Janna d”Arkın həyatı
 +
(1908) əsərləri, xatirələri var. Be"
 +
yuk Oktyabr sosialist inqilabını
 +
alqılilamınn, gənc Sovet resp.-sına
 +
qarilı Hərbi mudaxiləni qətiyyətlə
 +
pisləmit, əmrunun son illərində kom-
 +
munistlərə yaxınlaqimıtidır. M. Qor-
 +
ki, A. V. Lunacarski F.-ın yaradı -
 +
cılıqRını yuksək qiymətləndirmitlər.
 +
 +
Əsərləri: Allahlar qədər həris,
 +
B., 1932: Mələklərin usyanı, B., 1933:
 +
Krenkebil. Hekayələr, B., 1960: Sobr. soc.,
 +
t. 1—8, M., 1957—60.
 +
 +
Əd. Pıxlı İ., XX əsr xarici
 +
ədəbiyyat tarixi, B., 1974: Frid C., Ana-
 +
tolı Frans ir ero nrema, M., 1975.
 +
Q)PAHC 1 (Franz1) (12.2.1768, (Dnopen-
 +
siya—2.3.1835, Vyana) — 1792 ildən
 +
Avstriya həkmdarı (1804 ildən im-
 +
peratoru), “Mӱqəddəs Roma imperiya-
 +
sıəjnın axırıncı imperatoru (P
 +
Frans adı ilə). Muqəddəs ipt iflqın
 +
təmpkilatcılarından olmupdur. Əl-
 +
kə daxilində (xususilə, 1815 ildən
 +
sonra) klerikal-feodal polis rejimi
 +
yaratmaqa sə/y gəstərmiidir.
 +
FRANS İOSİF | (QEqapq Yozerh)
 +
(18.8.1830, Vyana—21.11.1916, Vyana)
 +
— Avstriya imperatoru və Macarıs-
 +
tan kralı (1848 ildən). 1 F. İ. Avst-
 +
riyada və Macarıstanda 1848—49 il-
 +
lər inqilabını amansızlıqla yatı-
 +
raraq, elkədə mutləqiyyəti bərpa et-
 +
mipdi. Avstriya imperiyası əsasın-
 +
da Avstriya-Macarıstan dualist mo-
 +
narxiyasını yaratmıp (1867), Uclər
 +
ittifaqının (1882) təikilatcıla-
 +
rından olmutdur. Balkan əlkələri-
 +
nə qariqı ekspansionist siyasəti Bi-
 +
rinci dunya muharibəsinin batilan-
 +
masının əsas səbəblərindən idi.
 +
FRANS İbSİF TORPARI—1Pimal
 +
Buzlu okeanının Barens dənizində
 +
arxipelaq. RSFSR-in Arxangelsk
 +
vil.-nə daxildir. Sah. 16 134 km?,
 +
Təqr. 200 adadan ibarətdir. Arxipe-
 +
laq Z Hissəyə bəlunur. Adaların cox
 +
hissəsi qumdatmı, banu, anen-
 +
rOLİT və s.-dən taikil olunmusdur:
 +
buzlaqlarla (umumi sah. 13 735 km")
 +
ertuludur.
 +
 +
rktika iqliminə malikdir. Orta
 +
temp-r iyulda —1,2-dən —1,6-S-yədək,
 +
yanvarda təqr. —24"S-dir. İllik ya-
 +
qıntı 200—300 mm-dən 500—550 mm-ə
 +
catır. Adalarda 1000-ə qədər gəl və
 +
uz. 10—15 km olan bir necə cay var,
 +
F, İ. T. Arktika səhralar zonasım-
 +
dadır. PTibyə və mamırlar ustundur.
 +
Heyvanları aq ayı, ipimal tulkusu,
 +
nerpa, dəniz doviyanı, Qrenlandiya
 +
suitisi, morj, narval, aq delfin.
 +
Qulplardan: kicik qacarca, təmizci,
 +
kayra, cimər, ar qarayı və s. Aleksand-
 +
ra və Rudolf torpaqları a-rında qutb
 +
stansiyaları, Heys a.-nda E. T. Kren-
 +
kel ad. geofizika rəsədxanası (1957
 +
ildən) var.
 +
 +
F.İ.T.-nı 1872 ildə Avstriya-
 +
Macarıstan ekspedisiyası kəif et-
 +
mi, Avstriya imperatoru 1 rans
 +
İosifin iqərəfinə adlandırılmıin-
 +
 +
 +
Markin V. A.,
 +
 +
 +
z | | Planetı
 +
ARnHoi nencu, .1.. 1981.
 +
 +
 +
/10-
 +
 +
 +
FRANSA
 +
 +
 +
Ə PRESS , (France-Presse) —
 +
 +
ransa informasiya agentliyi. Mux-
 +
tar kommersiya mӱəssisəsidir. Havae
 +
Fransa mə”lumat agentliyinin (1835)
 +
varisi kimi 1944 ildə yaradılmıni:
 +
dır. Parisdədir. 155 əlkəyə fransız
 +
ingilis, ispan, portuqal, alman və
 +
ərəb dillərində informasiya gəndə-
 +
rir. Avropa Mətbuat Agentlikləri
 +
Birliyinin uzvudur. Bir cox əlkəni
 +
beynəlxalq informasiya ilə təchiz
 +
edən dunya agentliklərindəndir.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
FRANSA (QEqapsey) Fransa Res-
 +
ny 6 n k k.acvı (Republique Française).
 +
Umumi mə”luӱmat. Qərbi Avropada
 +
devlət. PT.-dən Belcika, Luksemburq,
 +
AFR, İsvecrə, İtaliya, Monako,
 +
c.-dan İspaniya və Andorra ilə həm-
 +
sərhəddir. 1Pm.-da PLimal dənizi, Pa-
 +
de-Kale və La-Manti borazları, q.-də
 +
Atlantik okeanının Biskay kərfəzi,
 +
c.-da Aralıq dənizi ilə əhatələnir.
 +
Quru sərhədlərinin uz. 2800 km, də-
 +
niz sərhədlərinin uz. 2700 km-dir.
 +
Korsika a. və kicik sahilyanı ada-
 +
larla birlikdə sah. 551 min km"
 +
(Qərbi Avropada 1-ci yer). Əh. 54,/
 +
mln. (1984, 1 yanvar). İnzibati cəhət-
 +
dən 95 departamentə bəlunur (37 tarixi
 +
əyalət bəlgusu də məvcuddur). Fransa
 +
tərkibinə bu departamentlərdən əlavə
 +
dənizailırı departamentlər — Qvade-
 +
lupa, Fransa Qvianası, Martinika,
 +
Reyunyon, Sen-Pyer və Mikelon a-rı,
 +
dənizaiırı ərazilər— Yeni Kaledo-
 +
niya, Fransa Polineziyası, Uollis
 +
və Futuna adaları və s, də daxil-
 +
dir. 1976 ildə Mayotta (indiki Ma-
 +
hore) adasına cxususi statusı veril-
 +
miidir. Paytaxtı Paris i.-dir.
 +
Dəvlət quruluiyu. F. resp.-dır.
 +
1958 il Konstitusiyası quvvədədir
 +
(1962, 63, 1974, 1976 illərdə dəyiiyik-
 +
liklər edilib). Dəvlət bacısı əha-
 +
linin umumi birbaiqa secki əsasında
 +
7 il muddətinə secdiyi prezidentdir.
 +
O, ba naziri və nazirləri parlament
 +
təsdiq etmədən tə”yin edir, Milli
 +
məclisi buraxmaq huququna malik-
 +
dir. Qanunverici hakimiyyəti iki pa-
 +
latadan ( Milli məclis və Senat) iba-
 +
ət parlament Həyata gecirir. İcra
 +
akimiyyəti prezidentə qə Nazirlər
 +
PQurasına (həkumət) məxsusdur.
 +
Təbiət. Ərazinin cox Hissəsi en-
 +
liyarpaqlı mepələr zonasındadır.
 +
C. kənarı Aralıq dənizi tipli sub-
 +
tropikdir. Sahilləri cox Yerdə al:
 +
caq, c.4i.-də Hundur və dikdir. Əra-
 +
zinin 2/3 Hissəsi hamar və təpəli
 +
dӱzənliklərdən ibarətdir. Ən beyuyu
 +
im.-da Paris hevzəsidir (PYimali
 +
Fransa ovalıqı). C.-q.--də Haronna
 +
ovalıqı (Akvitan hevzəsi), Rona ca-
 +
yı həvzəsində Rona ovalıqı, bunla-
 +
rın arasında isə geniipq Mərkəzi
 +
Fransa massivi (Hund. 1886 m-dək)
 +
 +
 +
Yerlətir. C.-p.-də Qərbi Alp d-rı
 +
(Monblan d.—4807 m, Qərbi Avropada
 +
ən yuksək zirvə), bundan 1im.-da Yura
 +
daqları, c.-q.-də Pireney (Vinmal d.,
 +
3298 m) uzanır. Korsika a.-nın rel-
 +
yefi, əsasən, orta daqlıqdır (Hund.
 +
2710 m-dək). F. ərazisinin cox hissə:
 +
si Hersin qırılıqlıqına aiddir.
 +
Faydalı qazıntıları: dəmir filizi,
 +
boksit, təbii qaz, dai komur, uran
 +
və s. Ərazinin cox yerində mulayim
 +
dəniz iqlimi ustundur. Aralıq dəni-
 +
zi sahilboyu, Rona ovalıqrının c.-u
 +
və Korsika a.-nda iqlim Aralıq dəni-
 +
zi tipli subtropikdir. Orta temp-r
 +
yanvar və fevralda dӱzənliklərdə və
 +
alcaq darlıqda 11.-DƏ və 1i1m.-11.-də
 +
 +
 +
1—39Ş q.-də və c.-q.-də 5—7"S, c.-da
 +
8 —10”C, iyul və avqustda duӱzənlik-
 +
lərdə iim.-da 16 —18“C, u.-r.-nə 20—
 +
 +
 +
22”C, u.-na 23—24"C-nnp. Hannk )a-
 +
qıntı 500—1000 mm, daqlarda 2000—
 +
2500 mm.Cay iqəbəkəsi sıxdır. Ən iri
 +
cayları: Luara, Rona, Sena, Haron-
 +
na, Reyn (orta axınının bir Hissə-
 +
si). Bunlardan coxu kanallarla bir-
 +
ləpdirilmitdir. Cenevrə gəlunun
 +
bir hissəsi F. ərazisindədir. Əra-
 +
zinin cox yerində qonur mepə torpaq-
 +
ları, c.-da qəhvəyi torpaqlar yayıl-
 +
mhpiidır: təqr. 2095 -i mepələrlə ər:
 +
tuludur. C.-da qariqa və makvis kol-
 +
luqları, seyrək mepələr ustundur.
 +
Alp d-rı və Pireney d-rında subalp
 +
və alp cəmənlikləri var. Heyvanları:
 +
vəhili pipik, tulku, maral, cuyur,
 +
cəldonuzu, sincab, yuksək daqlıqda
 +
kəpgər, qayakecisi və s. Coxlu quil
 +
var. 3 mindən cox qorunan ərazi təii-
 +
kil edilmiiydir. Qoruqların, Yaxud
 +
milli parkların coxu daqlardadır.
 +
 +
Əhali. Əhalinin 9096-dən coxu
 +
fransızlardır (1982). PQ.-də elzas-
 +
lılar və lotaringiyalılar (təqr. 1,4
 +
mln.), (i1m.-q.-də bretonlar (1,25 mln.),
 +
1im.-“i1.-də flamandlar (300 min), c.-
 +
q.-də katalonlar (250 min), basklar
 +
(140 min), Korsika a.-nda korsikalı-
 +
lar (280 min), iri ipəhərlərdə yəhu-
 +
dilər (500 minə yaxın) də yapayır.
 +
İtalyanlar, portuqallar, ispanlar,
 +
polyaklar və 6. xalqlar təqr. 4 mln.-
 +
dır. Rəsmi dil fransız dilidir.
 +
Dindarların əksəriyyəti katolikdir)
 +
əhalinin təqr. 1095 -i ateistdir. Orta
 +
illik artımı 3,196 (1976), orta sıx-
 +
lıq1km -də təqr. 98,5 nəfərdir (1984):
 +
sənaye—urbanizasiya zonasında (Pa-
 +
ris r-nunda) 300, daqlarda və az məh-
 +
suldar torpaqlarda təqr. 20 nəfərdir.
 +
İpiləyən əhalinin (22,2 mln. nəfər)
 +
təqr. 8096 -i muzdlu əməklə məiquldur)
 +
1196-i g.t., mepə təsərrufatı və ba-
 +
lıqcılıqda, 37,496-i sənaye və tikin-
 +
tidə calınır. İiisizlərin sayı təqr.
 +
Z mln. nəfərdir (198 ). Əhalinin
 +
7092 -i pəhərlərdə yapayır (1979). Əsas
 +
iəhərləri: Paris—təqr. 11 mln. (ət-
 +
rafı ilə birlikdə, 198 ), Lion—1,4
 +
mln., Lill—1,1 mln., Marsel—1 mln.
 +
Kot-d”Azyur—787 min, Bordo—735 min
 +
(1975). Parisin urbanizasiyasını dəv-
 +
lət nizamlayır, baiqa ipəhərlərin
 +
(Lion, Marsel, Lill, Bordo, Nant,
 +
Tuluza, Nansi-Mets, Strasbur) inki-
 +
iafı stimullaidırılır. Kənd Yer-
 +
ləri ucun kicik kəndlər və xutorlar
 +
xarakterikdir.
 +
 +
Tarixi ocerx. F. ərazisi bəiyər
 +
inkitafının erkən ocaqlarından
 +
biridir. E.ə. 1-ci minilliyin axırı
 +
ucun F. ərazisinin beyuk əksəriyyəti
 +
kelt tayfaları, c.-q.-i iberlər, c.-i1.-i
 +
 +
 +
isə liqurlar tərəfindən məskunlaii-
 +
mıtdı. Aralıq dənizi sahili boyun-
 +
ca finikiyalıların və yunanların
 +
koloniyaları məpcud idi. E.ə. 2 əsrin
 +
sonunda Roma ipqalları baiylandı.
 +
Yuli Sezarın yurutiləri (e.ə. 58—51
 +
illər) nəticəsində Qalliya Roma
 +
imperiyasının tərkibinə qatıldı.
 +
Xalqların boyuk kocu zamanı F, əra-
 +
zisini german tayfaları (franklar,
 +
burqundlar, vestqotlar) tutdular. La-
 +
kin sonradan onlar tədricən yerli əha-
 +
li ilə qaynayıb-qarıtdılar, F, əra-
 +
zisi 6 əsrin ortalarında Frank dəv-
 +
lətinə daxil idi. Karolinqlər imperi-
 +
yasının suqutu nəticəsində 843 ildə
 +
Qərbi Frank dəvləti yarandı: həmin
 +
vaxtdan F. mustəqil dəvlətdir. 10
 +
əsrdən əlkə annanmara baitladı.
 +
10—11 əsrlərdə F.-da feodal munasi-
 +
bətlərinin formalaiqması baia cat-
 +
dı. İki əsas sinif—feodallar və
 +
təhkimli kəndlilər meydana gəldi.
 +
Məhsuldar qӱvvələrin sur”ətli in-
 +
kipafı sənətkarlırın, ticarətin və
 +
iəhərlərin yuksəliinə səbəb oldu.
 +
Sosial-iqtisadi həyatdakı dəyitik-
 +
liklər 12—14 əsrlərdə feodal daqı-
 +
nIqQLIRININ LƏRVİ ucun PETER
 +
zəmin yaratdı. Yӱzillik muharibə
 +
(1337 —1453) F.-nın inkipafını ol-
 +
duqca ləngitdi. Xalq kӱtlələrinin
 +
maddi vəziyyətinin pisləiməsi kənd-
 +
lilərin və ipəhər yoxsullarının us-
 +
yanına səbəb oldu. Muharibədəki mu-
 +
vəffəqiyyətsizlik və ingilis qopun-
 +
larının F. torpaqlarını ital et-
 +
məsi əlkədə vətənpərvərlik hərəka-
 +
tının geniilənməsinə səbəb oldu.
 +
Janna Ə”Ark baida olmaqla fransız
 +
qopunları bir sıra parlaq qələbə qaza-
 +
naraq muharibənin gedipində F.-nın
 +
xeyrinə əsaslı dənuii yaratdılar.
 +
 +
15 əsrin axırlarında kapitalist
 +
ukladının rupeymləri meydana gəldi,
 +
mərkəzi hakimiyyət gucləndi. Bur-
 +
qundiya muharibələrindəki (1474—77)
 +
qələbələr, Pikardiya, Provans, za
 +
tan ərazilərinin geri alınması 0O.-
 +
nın birləidirilməsini, əsasən, ba-
 +
ına catdırdı. 16 əsrin 2-ci yarısın-
 +
da əlkəni burumuiy dərin sosial-iq-
 +
tisadi behran vətəndai muharibəsinə
 +
gətirib cıxardı |bax Fransada di-
 +
ni muharibələr (1559—94)|. 16—17
 +
əsrlərin ayrıcında F. iqtisadi Yuk-
 +
səliiə qədəm qoydu. 16 əsrdə elkədə
 +
mutləq monarxiya idarə usulu bərqərar
 +
oldu. F. kralları Avropada hekemon-
 +
luq ustundə mӱharibələrə bapladılar
 +
(bax İtaliya mӱharibələri (1494—
 +
1559), Otuzillik muharibə (1618—48)
 +
və s... Nəticədə F. ərazisini xeyli
 +
geniiləndirdi və Avropada məvqeyini
 +
məhkəmləndirdi. F. ticarət kapitalı
 +
Hindistana, Amerikaya, Aralıq də-
 +
nizi Həvzəsi elkələrinə yol acdı. İs-
 +
paniya irsi uqrunda muharibədə və
 +
Yeddiillik muharibədə (1756—63) F.-
 +
nın məqlubiyyəti gestərdi ki, artıq
 +
mutləqiyyət elkəni idarə etmək HTTH-
 +
darında deyildir. Yenicə siyasi hə-
 +
yata qədəm qoymuti və iqtisadi cəhət-
 +
dən məhkəmlənməkdə olan burjuazi-
 +
ya bundan istifadə edərək kralın muӱtT-
 +
ləq hakimiyyətinə və feodal munasi-
 +
bətlərinin qalıqlarına qaritı muçba-
 +
rizəyə qalxdı.
 +
 +
1789 il iyulun 14-də Parisdə bali
 +
vermit usyan Boyuk Fransa inqila-
 +
bının baqilanqıcı oldu. Feodal mut-
 +
ləqiyyət rejiminin iflası və inqi-
 +
labın qələbəsi Birinci resp.-nın qu-
 +
 +
 +
604
 +
 +
 +
FRANSA
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ok kə id
 +
. N "ə i
 +
HA
 +
 +
cs". ə
 +
 +
 +
— | 2. 774. “Mux
 +
 +
 +
Nim təhəri yaxınlıqında Pon-du-Qar akveduku
 +
ey də adlanır). E.əD1 əsrin sonu—Q əsrin əppəli,
 +
 +
 +
rulması və F.-da kapitalist munasi-
 +
bətlərinin bərqərar olması ilə nəti-
 +
cələndi. Lakin irtica tezliklə in-
 +
qilab ӱzərinə hucuma kecdi. Əksin-
 +
qilabi termidor cevriliti (1794, 22
 +
iyul) nəticəsində hakimiyyəti ələ al-
 +
mı iri burjuaziya demokratik azad-
 +
lıqları boqmaqa bailadı. Termidor
 +
konventi (1794—95) və Direktoriya
 +
(1795—99) rejimlərindən sonra əlkə-
 +
də Napoleon Bonapartın (bax Napo-
 +
leon Q) diktaturası quruldu. Napole-
 +
on mӱh ribələri (1799—1815) nəticə-
 +
sində F.-nın sərhədləri geniiləndi,
 +
Avropada ondan asılı bir sıra dəv:
 +
lət yarandı. 1 Napoleonun siyasəti
 +
məzlum xalqların milli azadlıq hərə-
 +
katını gӱcləndirdi. Rusiyaya qariqı
 +
qəsbkar muharibədəki (1812) məqlu-
 +
biyyət Qərbi Avropanın Napoleon zul-
 +
mundən xilas olmasının baiylanrı-
 +
cını qoydu. 1 Napoleon hakimiyyət-
 +
dən gənar edildikdən (1814, 6 aprel)
 +
sonra F.-da Burbonlar monarxiyası
 +
bərpa olundu. Lakin əelkədə vəziyyətin
 +
qeyri-sabitliyindən istifadə edən 1
 +
Napoleon yenidən qısa mӱddətə haki-
 +
miyyəti ələ gecirə bildi (bax Yuz gun).
 +
Vaterloo yaxınlıqındakı məqlubiy-
 +
yətdən (1815, 18 iyun) sonra isə Yeni-
 +
dən hakimiyyətdən kənar edilərək Elba
 +
a.-na surgun olundu. Avropa monarx-
 +
larının kəməyinə arxalanan Burbon-
 +
ların burjua inqilabının nailiyyət-
 +
lərini ləqv etməyə yenəldilmiin cəhd-
 +
ləri 1830 ilin iyulunda yeni inqila-
 +
ba səbəb ollu, Burbonlar sulaləsinin
 +
həkmranlıqı devrildi. Maliyyə bur-
 +
juaziyası ilə baqlı Orleanlı Lui
 +
Filipp kral e”lan olundu |bax İyul
 +
inqilabı (1830)|. Zəhmətkeilərin so-
 +
sial və siyasi zulmu daha da gӱcləndi.
 +
İlk dəfə olaraq proletariatın
 +
mӱstəqil siyasi quvvə kimi cıxıiy et-
 +
diyi 1848 il burjua inqilabı (fev-
 +
ral-may) nəticəsində F. resp. elan
 +
olundu (bax İkinci respublika).
 +
Lakin fəhlə Hərəkatının zəifliyi
 +
uzundən burjuaziya tezliklə haki-
 +
MİYYƏTİ ələ gecirərək inqilabı boqdu.
 +
1851 ilin dekabrında isə Lui Napo-
 +
leon Bonapart (bax Napoleon PQ) dəv-
 +
lət cevrilipi edərək əlkədə dikta-
 +
tura yaratdı. Burjuaziya ilə pro-
 +
letariat arasında sinfi fərqlərin
 +
dərinlətməsi F.-da sosial-siyasi və
 +
zZiYYƏTİ kəskinləipdirdi. P1 Napoleo-
 +
nun avanturist xarici siyasət xətti
 +
inqilabi partlayıtnı sur”ətləndirdi.
 +
 +
 +
ə SU ƏN
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Fransa —Prussiya
 +
mӱharibəsindəki
 +
(1870—71) biabır:
 +
cı məqlubiyyət 1P
 +
Napoleonun tam
 +
iflası ilə nəticə-
 +
ləndi. Sedan yaxın-
 +
lıqında FƏ, qopun:-
 +
napbiHbiH 111 Hano
 +
leonla birgə əsir
 +
alınması inqilab
 +
ucun bir təkan ol-
 +
du. 1870 il sentya-
 +
brın 4-də imperiya
 +
devrildi. F.-da
 +
resp. e”lan olundu.
 +
Lakin hakimiyyəti
 +
ələ kecirən burjua-
 +
ziya kutlələrin in-
 +
qilabi fəallıqın-
 +
dan qorxaraq təs-
 +
LİMCİLİK yolu tut-
 +
du və alman qopun-
 +
larının keməyi ilə
 +
inqilabi Hərəkatı boqmaqa cəhd gəs-
 +
tərdi. Buna cavab olaraq martın 18-də
 +
Parisdə umumxalq usyanı bati qaldır-
 +
dı, dunyada ilk proletar diktaturası
 +
devləti yarandı |bax Paris Kommunası
 +
(14İ)|. Lakin burjuaziya alman mu-
 +
daxiləcilərinin kəməyi ilə kommuna
 +
nı qan icində boqdu. F.-da bərqərar
 +
olan burjua Ucuncu respublika heku-
 +
məti kapitalın məvqeyini məhkəmlən-
 +
dirmək məqsədi ilə qəsbkar muharibə-
 +
lərə batpladı. Avropada hərbi qariı-
 +
durma yenidən gӱcləndi. Bir-birinə
 +
dulimən iki təcavuzkar Hərbi siyasi
 +
ittifaq yarandı (Antanta və Uclər
 +
ittifaqı). Birinci dunya muhari-
 +
bəsində Antanta tərəfində cıxıp1
 +
edən F. qopunları ucun Qərb cəbhə-
 +
sindəki ilk deyilər muvəffətiy-
 +
yətsiz oldu. Lakin rus qopunlarının
 +
PQərqi Prussiyaya hucumu F. ordusu-
 +
na alman qopunlarının qarpısını
 +
almaq imkanı verdi. Muharibə F.-
 +
nın xeyrinə qurtardı. Versal sulh
 +
muqapiləsinə (1919) əsasən F. Elza:
 +
və Lotaringiyanı geri aldı, ezunun
 +
mӱstəmləkə ərazilərini xeyli genii-
 +
ləndirdi. Bununla belə muharibə F.-
 +
nı olduqca zəiflətdi. Bir vaxtlar
 +
dunyanın cbankirix Hesab olunan F.
 +
ABİQ və İngiltərəyə kulli miqdar
 +
borclu qalmıqidı.
 +
 +
F. həkuməti Boyuk Oktyabr sosia-:
 +
list inqilabını dutməncəsinə qar-
 +
iıladı, antisovet hərbi mudaxilədə
 +
fəal iptirak etməyə baliladı. Lakin
 +
xalq kutlələrinin təzyiqi altında
 +
F. 1919 ildə Sovet Rusiyasına qaripı
 +
birbaia Hərbi mulaxilədən imtina
 +
etməyə məcbur ollu Qbax Fransanın
 +
Qara dəniz donanmasında usyan (1919)).
 +
F.-da fəhlə hərəkatının inqilabi:
 +
lapməsi gӱcləndi. 1920 ildə Fransa
 +
Kommunist Partiyası (FKP) yarandı.
 +
1929—33 illərin dunya iqtisadi bəh-
 +
ranı F. iqtisadiyyatına aqır tə sir
 +
gəstərli. Sinfi mubarizə geniiylən-
 +
di. FKP-nin təiqəbbusu ilə yaradıl-
 +
mıpp Xalq cəbhəsi (1935) 1936 ilin ap-
 +
rel-may seckilərində qalib gələrək
 +
Həkumət təipkil etmək imkanı qazan-
 +
dı. Xalq cəbhəsi həkuməti gutlələ-
 +
rin xeyrinə bə”zi sosial-iqtisadi is-
 +
lahatlar kecirdi. Lakin irtica tez-
 +
liklə Xalq cəbhəsini parcalamaqa
 +
nail oldu. F. həkuməti zəhmətkei-
 +
lərin nailiyyətlərini TƏFB etmək,
 +
faist Almaniyasını Sovet dəvlə-
 +
tinə qariqı təcavuzə iyirniklətidir-
 +
 +
 +
I
 +
 +
 +
(Tap gorpu-
 +
 +
 +
mək xətti gəturdu (Munxen saziii
 +
(1938) və s.Y. Muharibə təhlӱkəsinin
 +
artmasına baxmayaraq F.-nın hakim
 +
dairələri Sovet həkumətinin Avro-
 +
pada kollektiv təhlӱkəsizlik siste-
 +
mi yaratmaq təklifini rədd etdilər
 +
və İngiltərə həkuməti ilə birgə Mos-
 +
kva danımıqlarını (1939) pozdular.
 +
Fatist Almaniyasının Polipaya .Hu-
 +
cumundan sonra F. ona muharibə e”lan
 +
etsə də, Polpaya yardım məqsədi ilə
 +
Hec bir fəal hərbi tədbir gərmədi,
 +
fransız qopunları sərhəddə passiv
 +
mudafiə məvqeyi tutmaqla kifayətlən-
 +
dilər. F. heKyMƏTHHHH faitist TƏ-
 +
cavuzunu əzundən yayındırmaq sə Y-
 +
ləri bopa cıxdı. 1940 il mayın 10-da
 +
alman qopunları F.-Ya soxuldu. İyu-
 +
nun 10-da İtaliya da F.-ya Saral MY-
 +
haribəyə qopquldu. İyunun 16-da haki-
 +
miyyətə gəlmii təslimci A. F. Peten
 +
həkuməti alman-faiist komandanlı-
 +
qından barınıq istədi. İyunun 22-də
 +
Almaniya, iyunun 24-də İtaliya ilə
 +
imzalanmıiq barıiqıqa əsasən F. əra:
 +
zisinin 2.3- i ipqal olundu. Qalan
 +
ərazidə təpkil olunmuiq “V ipi həku-
 +
məti də əslində Almaniyalan asılı
 +
vəziyyətə dulidu. 1942 ilin noyabrın-
 +
da almanlar həmin ərazini də iplqal
 +
etdilər.
 +
Alman-fatist
 +
gunlərindən FKP bada
 +
fransız vətənpərvərləri
 +
hərəkatına qopuldular. Muqavimət
 +
hərəkatında fatist həbs duiərgə-
 +
lərindən qacmın sovet hərbi əsirlə-
 +
ri, o cumlədən azərb.-lar da fəal
 +
titirak edirdi (bax Rodez antifa-
 +
iist təaakilatıu. Londonda İParl
 +
de Qollun baicılıq etdiyi cAzad
 +
Fransaq (1942 ilin iyulundan 4 Do-
 +
yutimən Fransaz) təakilatı vətənpər-
 +
vər quvvələri əz ətrafına topladı.
 +
1941 il sentyabrın 24-də muhacirətdə
 +
F. Hekumətinin əzəyini təlgil edən
 +
Fransa Milli Komitəsi (FMK) ya-
 +
radıldı. 1941 il sentyabrın 26-da
 +
Sovet hHəkuməti de Qollu butun azad
 +
 +
 +
iptqalının ilk
 +
olmaqla
 +
 +
 +
Muqavimət
 +
 +
 +
fransızların rəhbəri kimi tanıdı-
 +
qını bildirdi. 1942 ilin axırla-
 +
 +
 +
rındla SSRİ-yə gəlmin fransız təy-
 +
yarəciləri qrupu sovet-alman cəbhə-
 +
sinə gedən deyçiilərdə iitirak etmə-
 +
yə baplladı (bax cNormandiya-Ne-
 +
manu). Əlkə daxilində Muqavimət hə-
 +
rəgatı ipqalcılara qarı azadlıq
 +
muharibəsinə cevrildi. 1943 ilin iyu-
 +
nunda Fransa Millc Azadlıq Komi-
 +
təsinin (FMAK) yaradıldıqı elan
 +
olundu. SSRİ, ABİ1 və B. Britani-
 +
yanın rəsmən tanıdıqları FMAK
 +
1944 il iyunun 2-də F.-nın mӱvəqqəti
 +
həkumətinə cevrildi. Sovet-alman
 +
cəbhəsində vermaxtın əsas quvvələ-
 +
rinin darmadaqın edilməsi NIN
 +
azad edilməsi ucun əlveriili zəmin
 +
Yaratdı. 1944 il iyunun 6-da MYTTƏ-
 +
fiq qopunları Normandiyaya cıxa-
 +
rıllı (bax Normandiya desant əmə-
 +
liyyatı (1244)|. Parisin azad edil-
 +
məsi və Mӱvəqqəti hekumətin əz fəa-
 +
liyyətini F.-ya kecirməsi fransız
 +
vətənpərzərlərinin silahlı mubari-
 +
zəsinin zirvəsi oldu |bax Paris us-
 +
yanı (1944)|. 1944 il dekabrın 10-da
 +
Moskvada mӱttəfiqlik və qartpılıq-
 +
 +
 +
lı yardım barədə Sovet—F. muqavi-
 +
ləsi imzalandı.
 +
Muharibədən sonra xalq kutləl3-
 +
 +
 +
ri bir sıra mӱtərəqqi sosial tədbir-
 +
lərin həyata gecirilməsinə nail oldu-
 +
lar. 1946 il dekabrın 24-də, Dərduncu
 +
 +
 +
FRANSA
 +
 +
 +
605
 +
 +
 +
—  ——  —“ ӦƏO KM. ə
 +
 +
 +
respublikanın (1946—58) batlanqı-
 +
cını qoymuiy Yeni konstitusiya quvvə-
 +
 +
 +
“Ək .
 +
iə” “ 5.”
 +
 +
 +
Verdendə Birinci hə İkinci Dunya mu-
 +
haribəsi qurbanlarına abidə,
 +
 +
 +
yə mindi. Əlkədə baiq verən demokra-
 +
tik dəyitikliklərdə muharibədən son-
 +
rakı ilk hekumətlərin tərkibinə da-
 +
xil olmupl Muqavimət hərəkatı sol
 +
partiyalarının və birinci nəvbədə
 +
 +
P numayəndələrinin muhum rolu
 +
oldu. Lakin demokratik hərəkatın ge -
 +
niplənməsindən qorxuya duqpən bur-
 +
juaziya 1947 ildə ABPT-ın imperia-
 +
list dairələrinin qəyyumluqunu qəbul
 +
etdi (bax Marıall planı). Daxili
 +
və xarici irticanın təzyiqi altında
 +
1947 ilin mayında kommunistlər
 +
hekumətin tərkibindən cıxarıldı-
 +
= 1949 ildə isə F. təcavuzkar
 +
NATO blokuna daxil oldu. Mustəm-
 +
ləkələri zorla əldə saxlamaq cəhd-
 +
ləri (Misir, Əlcəzair və Hind-Cində
 +
aparılan mӱharibələr) Dərdӱncu res-
 +
publikanın behranına səbə oldu.
 +
1958 iliyunun 1-də hakimiyyətə gəl-
 +
mip de Qoll həkumətinin ipləyib ha-
 +
zırladıqı yeni konstitusiya FR,-da
 +
Bepinci respublikanın bərqərar ol-
 +
duqunu e”lan etdi. Yeni hekumət in-
 +
hisarların mənafeyinə xidmət etsə
 +
də, məvcud beynəlxalq pəraiti nəzərə
 +
alaraq mustəqil xarici siyasət Yerit-
 +
mək xətti geturdu. F. Afrikadakı
 +
bir sıra mustəmləkələrə mӱstəqillik
 +
verdi, 1966 ildə isə NATO-nun hərbi
 +
tipkilatından cıxaraq əz ərazisin-
 +
dəki Amerika hərbi bazalarını ləqv
 +
etdi. Bununla belə, F. əzunun strate:
 +
ji və taktiki nuvə qӱvvələrini Yarat-
 +
maq xəttini davam etdirərək Nuvə
 +
silahı sınaqlarının qadaqran olunma-
 +
sına dair muqaviləni (1963), Nuvə si-
 +
lahının yayılmamasına dair muqa-
 +
viləni (1968) imzalamaqdan imtina
 +
etdi. 1959—68 illərdə iqtisadi və-
 +
ziyyətin yaxitılaqtmasına baxmayaraq,
 +
F.-da sinfi ziddiyyətlər kəskinləi-
 +
di, əlkəni sosial-siyasi bəhran bu-
 +
 +
 +
PYAY.
 +
2 es 1969 ildə de Qoll iste -
 +
fa verməyə məcbur oldu. Yeni prezi-
 +
dent k Pompidu de Qoll həkuməti-
 +
nin siyasi xəttinə sadiq qaldı. Onun
 +
əlumundən sonra prezident secilən
 +
V. Jiskar d”Esten əlkədə siyasi və-
 +
ziyyəti nizama salmaq ucun bir sıra
 +
tədbir Həyata gecirsə də, butəvlukdə
 +
sinfi ziddiyyətləri aradan qaldıra
 +
bilmədi. Xarici siyasət sahəsində
 +
AB1P-la mӱnasibətləri məhkəmləndir-
 +
mək və NATO ilə əməkdaitlırı ge-
 +
nipləndirmək meyli gӱcləndi.
 +
 +
1981 ildə hakimiyyətə kecmiin so-
 +
sialist F. Mitteran həkumətinin mil-
 +
lilmaidirmə tədbirləri irtica quvvə-
 +
lərinin kəskin muqavimətinə rast gəl-
 +
di. Saqların təzyiqi altında yeni he-
 +
KYMƏT seckiqabaqı və dlərini unuda-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
raq daxili və xarici siyasət sahəsində
 +
sərt mevqe gəturdu: bu isə əlkədə ii1-
 +
sizlərin sayının artmasına, geniti
 +
xalq kӱtlələrinin həyat səviyyəsinin
 +
aqpaqı duӱtməsinə, istehsalın məhdud-
 +
 +
 +
ac. lapdırılmasına səbəb oldu. Afrika:
 +
 +
 +
da (əsasən, Cadda) Hərbi mudaxilə de-
 +
mokratik quvvələrin sosialist ibarə-
 +
lərlə maskalanmıt Mitteran həkumə-
 +
tinə inamını zəiflətdi. 1984 ilin
 +
iyulunda ba nazir tə”yin olunan L.
 +
Fabiusun e”lan etdiyi xalqa zidd ciq-
 +
tisadiyyatın modernləndirilməsinsi-
 +
yasəti sol quvvələrin kəskin e”tira-
 +
zına səbəb oldu. Nəticədə FKP hə-
 +
kumətdə iptirakdan imtina etdi
 +
(1981 il seckilərindən sonra FKP:-
 +
nin 4 numayəndəsi Həkumət tərkibinə
 +
daxil edilmitdi). Sezdə de Qoll xət-
 +
tinə sadiq qaldıqrını bildirməsinə
 +
baxmayaraq F. Mitteran həkuməti
 +
NATO-nun siyasi doktrinasına daha
 +
cox meyl gestərir. ABPQT-ın orta mən:
 +
zilli raketlərinin Qərbi Avropada
 +
yerlətdirilməsinə haqq qazandırıl:
 +
 +
 +
ması və s. buna subutdur.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Parisin fatist ipealcılarından azad
 +
olunmasının 40 illiyinə həsr edilmiini
 +
numayiit,
 +
 +
Bununla belə, Sovet—F. munasi-
 +
bətlərinin inkipafı və məhkəmlən-
 +
dirilməsi F.-nın xarici siyasətin-
 +
də muhum yer tutmaqdadır. 1984 il iyu-
 +
nun 20—23-də F. Mitteranın SSRİ-
 +
yə səfəri və onun Sovet rəhbərləri
 +
ilə apardıqı danhipıqlar bunu bir
 +
daha təsdiq etdi, De Qoll tərəfindən
 +
əzulu qoyulmuii bu siyasi xəttə uyqun
 +
olaraq 1974—84 illərdə iki dəvlət
 +
arasında bir sıra muhum sənəd im-
 +
zalanmınidır. F. sosializm birliyi
 +
nə daxil olan əlkələr ilə də bir cox
 +
sahələrdə əməkdmilıqı davam etdir
 +
məkdədir.
 +
 +
F.-nın Bordo pt. ilə Bakı qar:
 +
(1979). 1973
 +
 +
 +
Azərb.SSR-də F. mədəniyyət və incə-
 +
sənət gunləri, 1984 ildə isə F.-da
 +
Azərb.SSR timsalında SSRİ gunləri
 +
kecirilmindir.
 +
 +
Siyasi partiyalar, həmkarlar it-
 +
tifaqları və digər ictimai təiyki-
 +
latlar. Ən mӱhӱmləri: Respubli-
 +
kanı Mudafiə Birliyi
 +
(RMB)—burjua partiyasıdır. 1958
 +
ildə “Yeni respublika uqrunda itti-
 +
faqə adı ilə de Qoll tərəfdarları-
 +
nın qruplaiması kimi yaradılmıid-
 +
dır, sədri J. PQirakdır, Respu 6-
 +
likacılar Partiyası (RP)
 +
—1977 ildə yaradılmıldır(: M u s-
 +
təqillərin və Kəndlilə-
 +
rin Milli Mərkəzi (MKMM)
 +
—1949 ildə Yaradılmıntidır, sənaye-
 +
ciləri və iri torpaq sahiblərini bir-
 +
ləidirirr Radikalların və
 +
Radikal-Sosialistlərin
 +
Respublikacılar Parti-
 +
yası (RRSRP)—burjua partiyası-
 +
dır, 1869 ildə yaradılmıtdır. S o -
 +
sial-Demokrat Mərkəzi
 +
(SDM)—burjua sar mərkəz partiyası,
 +
1979 ildə təptkil olunub: 1978 ildən
 +
RP,RRSRPvəSDMFransız De-
 +
mokratiyası Uqrunda İt-
 +
tifaqda (FDİ) birləpqmizlər.
 +
Fransa Kommunist Partiyası: Fran-
 +
sa Sosialist Partiyası.
 +
 +
Umuməmək Konfedera-
 +
siyası — təqr. :1,9 mln.-dan artıq
 +
uzvu var (1984). Umumdunya Həmkar-
 +
lar İttifaqları Federasiyasına da:
 +
xildir, Fransa Demokratik Əmək
 +
Konfederasiyası—1,15 mln. uzvu var
 +
(1984). F.-—-SSRİ cəmiyyəti—1943 il-
 +
nə yaradılmındır və s,
 +
 +
İqtisadi-coqrafi ocerk. F. is-
 +
tehsal və kapitalın yuksək dərəcədə
 +
təmərkӱzlətdiyi yuksək inkipaf et-
 +
miiy sənaye-aqrar əlkəsidir. Kapita-
 +
list əlkələri arasında sənaye isteh-
 +
salının Həcminə (6,196, 1981), xa-
 +
rici ticarət dəvriyyəsinə, qızıl eh-
 +
tiyatına gərə 4-cu yeri, əmtəəlik k.t.
 +
məhsulları istehsalının həcminə
 +
gərə isə ilk Yerlərdən birini tutur.
 +
İqtisadiyyatında dəvlət-inhisarcı
 +
kapitalizm Yӱksək dərəcadə inkipaf
 +
etmipdir. İqtisadiyyatın 1/3-indən
 +
coxu dəvlət bəlməsinə aiddir. Kəmur,
 +
qaz, atom sənayesi, elektrik st.-ları-
 +
nın coxu, mapınqayırma (o cӱmlədən
 +
aviasiya və avtomobil), kimya və hər-
 +
bi muəssisələrin bir hissəsi, d.).,
 +
qismən hava nəql., həmcinin rabitə
 +
mӱəssisələri milliləidirilmitdir.
 +
Buna baxmayaraq əlkənin iqtisadiyya-
 +
tında 25—30 iri maliyyə və sənaye qru-
 +
 +
 +
ildə pu həlledici rol oynayır. F.-nın
 +
“R. əy sa əm əə "Paz ə Ak, I HTTHC anı) yatı na xarici
 +
"ən ət — = Kapitalın (ilk nəvbədə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Pompe iiəhərindəki
 +
5 “ ə i R
 +
lələrin iidən cıxarılması əleyhinə etiraz tə tili.
 +
 +
 +
metallurgiya kombinatında
 +
 +
 +
"yazı ABİL, AFR, İsvecrə) 6e-
 +
yuk tə”siri var. İstehsa-
 +
lın kapitalist usulu F.
 +
iqtisadiyyatı inkipafı:
 +
 +
 +
nın sabitliyini tə”min
 +
etmir.
 +
Umumi milli məhsu
 +
 +
 +
lun 215-yə qədərini sənaye
 +
verir. F. yanacaq-energe-
 +
tika ehtiyatları ilə ki-
 +
fayət qədər tə”min olun-
 +
mamındır. Əlkədə ilə
 +
dilən yanacaqın (o cӱmlə
 +
dən neft)3/4-u idxaledi-
 +
lir. Neft, əsasən, Yaxın
 +
PQTərqdən, qazın isə yarı-
 +
dan coxu Əlcəzair, Nider-
 +
 +
 +
fəh-
 +
 +
 +
606
 +
 +
 +
FRANSA
 +
 +
 +
 +
 +
 +
land və SSRİ-dən alınır. F. ərazi-
 +
sində cıxarılan neftin və qazın miq-
 +
darı cox azdır. Neft e”malı muəssisə-
 +
lərinin umumi gucu 189,8 mln. 7-dur
 +
(1984). Energetika balansında kəmurun
 +
(da kemur, qonur kəmur) xususi cəki-
 +
si ataqı dupqur, hasilatı azalır.
 +
Elektrik enerjisinin 4896 -ini İES-
 +
lər, 26296-ini SES-lər, 3996 -ini AES-
 +
lər verir (1983). Dəniz qabarmaları-
 +
nın enerjisi ilə ipləyən elektrik st.
 +
da var. Elektrik st.-larının umumi
 +
gucu 84 mln. ket-dır (1983). Atom sə-
 +
nayesinin əlkə daxilində xammal baza-
 +
sı var. F. uran istehsalına gərə Qər-
 +
bi Avropada 1-ci yerdədir. Atom səna-
 +
yesinin əsas mərkəzləri Pyerlat və
 +
Markul iyəhərləridir. Qara və əlvan
 +
metallurgiya muəssisələri, əsasən, gə-
 +
tirmə xammalla ipləyir. F. sink və
 +
mis istehsalına gərə Avropada 1-ci,
 +
nikel istehsalına gerə dunyada 2-ci
 +
yerdədir. Mapınqayırmada nəql. ma-
 +
plınqayırması və umumi maptınqayır-
 +
ma sahələri inkitpaf etmitdir. .
 +
avtomobil (təqr. yarısı ixrac edi-
 +
lir) istehsalına gərə Xӱnyada 4-cu,
 +
aviaraket texnikası istehsalına gə-
 +
rə kapitalist əlkələri arasında 2—3-
 +
cu yerdədir. F. muxtəlif tipli Hər-
 +
bi və mulki təyyarələr, muhərriklər,
 +
raket və kosmik texnika, Yerin sun”i
 +
peykləri və s. istehsal və ixrac edir.
 +
F. silah və hərbi texnika ixracına
 +
gərə dunyada ABPT-dan sonra 2-ci yer-
 +
dədir. Mapınqayırmada dəzgahqayır-
 +
ma, dəmirci-pres avadanlıqrı, gəmi,
 +
lokomotiv, dizel, elektrotexnika və
 +
elektronika aparatları, rabitə Ba-
 +
sitələri və s. istehsalı da muhum Yer
 +
tutur. KimYa sənayesi, xususilə neft-
 +
kimya sənayesi sur”ətlə inkipaf et-
 +
dirilir. Əlkənin iqtisadiyyatında
 +
ən”ənəvi toxuculuq (dunya istehsalı-
 +
nın təqr. 597 -i9, tikip sahələri, ayaq-
 +
qabı, bəzək və zinət ətyaları isteh-
 +
salı beyuk əhəmiyyətə malikdir. Ye-
 +
yinti sənayesi coxsahəlidir (sud, ət,
 +
ipərab və s.). F. klassik pərabcılıq
 +
(PPampan, Burqundiya və Kaqor ipərab-
 +
ları, konyak, likər və s. istehsalı)
 +
əlkəsidir.
 +
 +
K.t.-nda xırda və orta təsərrufat-
 +
ların sayca cox olmasına baxmayaraq,
 +
iri kapiqalist mӱəssisələri hakic
 +
məvqe tutur (xırda təsərrufatlar
 +
iflasa uqrayır). Ərazinin təqr. 2/3-
 +
si k.t.-na yararlıdır. Heyvandarlı-
 +
qın inkitpafı ilə əlaqədar əkin sahə-
 +
ləri azaldılır. K.t. məhsulları də-
 +
Yərinin yarıdan coxunu heyvandarlıq
 +
verir. Əsas bitki buqdadır. Rona ca-
 +
yı deltasında cəltik əkilir. Kartof
 +
ərzaq kimi az istifadə olunduqundan
 +
əz əhəmiyyətini itirir. F. uzum yı-
 +
qımına (1979 ildə 13,3 mln. m) Kəpə
 +
dunyada ilk yerlərdən birini tutur.
 +
Əsasən, texniki uzum sortları yetipt-
 +
dirilir. 1983 ildə 69 mln. hl uzum
 +
iərabı istehsal edilmipdir. Alma,
 +
armud, paftalı, zeytun, Korsika a.-
 +
nda sitrus meyvələri və s. yetitidiri-
 +
lir. Tərəvəzcilik hər yerdə inkiyta
 +
etmipdir. F. Avropada sud (1983 il-
 +
də 262 mln, Hl sud saqılmıtdır) is-
 +
tehsalına gərə -ci, ət (1,9 mln. t
 +
Mal əti, 1,7 mln. tp donuz əti) isteh-
 +
salına gərə AFR-dən sonra 2-ci yer-
 +
dədir. 23,7 mln. qaramal, 13 mln.
 +
qoyun, 11,2 mln. donuz var (1983). Tym-
 +
culuq inkipaf etmitpdir. Melpə tə-
 +
sərrufatı var. Balıq (əsasən, Atlan-
 +
TİK okeanında), stridiya (dunya ovu-
 +
 +
 +
Muhum sənaye məhsulları istehsalı.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Məhsul nəvu 1937 | 1950 | 1960 | 1970 səv 1983
 +
Elektrik enerjisi, mlrd.
 +
kat saat 21.1 34.6 75.1 146,8 | 246,0| 281,3
 +
Vam KeMYD, MAH. m 44,3 50,8 56, () 37,4 18,1 16.8
 +
Neft, mli. tp. 0, 1 0, 1 2,0 2,3 1,4 2,4
 +
Hedr e"Manbi, MHMH. m 6,2 14,5 32.3 102.5| 114,0 | 76,3
 +
Təbii qaz, mlrd. m? — 0,2 4,2 10.0İ 10,8 9,4
 +
Dəmir filizi, mln. ?t 37,8 30,0 67,0 57,4 28.8: 15,7
 +
Boksit, mln. t 0,7 0,8 2,0 3.0 1,9 1,8
 +
Huqun, mln. ?t 7,9 7.8 14,7 19,2 19,2 13,8
 +
Polad, mln. ?t 7,9 8.7 17,3 23,8 22. 17,5
 +
Aluminium (ilkin), min ot 35 61 235 381 301.2) 360
 +
Avtomobillər. min ədəd 201 358 1369 2750 | 3979 |3541,9
 +
O cumlədən minik apto-
 +
mobili 177 258 1135 2458 3487 |3228,1
 +
Kənd təsərrufatı traktor-
 +
ları, min ədəd 1,8* 14,2 63,4 68,8 38,4 38,5
 +
Ticarət gəmiləri (suya sa-
 +
lınan), min brulto re-
 +
gistr ”? 27 181 594 960 328 | 196.6
 +
Superfosfat, min t 1335 1650** 1261 1220 907 | 668
 +
Sulfat turiusu, min t 1272 1215 2046 3682 | 4956 |4306, 5
 +
. Plastik kӱtlə, min ?t 10 347 695 1520 | 2950 |3613
 +
Sement, mln. 4, 7,4 14,3 28.8) 28 24,5
 +
Pambıq parca, min ?p 183* 192 233 197 137 | 121,5
 +
Yun parca, min ?p 79,8 80 72,1 63, 7 59,3 44,8
 +
Sintetik lif, min t — 1,7 45 180 204 | 229,3
 +
 +
 +
ak m ə=-—dnnn === —= ıe-lqeətləkətnkən kk — “—--z —————————— ,— —  — — —-“.“-“—— ———
 +
 +
 +
“ 1938. "1991.
 +
 +
 +
nun 7096-ə qədəri) ovlanır.
 +
D.y.-larının uz. 37 min km (2595 -i
 +
elektriklətdirilmitdir), avtomo-
 +
bil yollarının uz. 1 mln. km-dən cox,
 +
daxili su yollarının uz. 7,2 min km-
 +
dir (4,7 min km-i kanallarla). 1983
 +
ildə d.y. nəql.-nın yuk devriyyəsi 58,9
 +
mlrd. t/km, avtomobil yollarınınkı
 +
93,7 mlrd. t/km, daxili su yolları-
 +
nınkı 9,3 mlrd. t/km olmupdur. Əsas
 +
su magistralı Sena və Mozel cayları-
 +
dır. Ən iri dəniz portları: Marsel,
 +
Havr, Dunkerk, Ruan, Nant--Sen-Na-
 +
zer, Bordo. Əlkədə 23,2 mln. avtomo-
 +
bil (20,3 mln.-u minik avtomobili) var
 +
(1982). Əsas aeroportları Parisdədir
 +
(Orli, Burje, Parl de Qoll). Boru
 +
kəməri nəql. inkitpaf etmitdir. İs-
 +
tehlak galları (o cӱmlədən avto" o-
 +
bil), avadanlıq, g.t. məhsulları, kim-
 +
ya məRsulları, yarımfabrikatlar
 +
və s. ixrac edilir. Yanacaq-energeti-
 +
ka məhsulları (əsasən, neft), metal
 +
və metal mə”mulatı, istehlak malla-
 +
ı, avadanlıq və s. idxal olunur.
 +
sas ticarəti AFR, İtaliya, Belci-
 +
ka-Luksemburq, B. Britaniya, Nider-
 +
land, İsvecrə, İspaniya, ABİP, Əlcə-
 +
zair, Səudiyyə Ərəbistanı, sosialist
 +
dəvlətləri və s. əlkələrlədir. SSRİ
 +
ilə F. arasında iqtisadi, sənaye və
 +
texniki əməkdailıq haqqında uzun-
 +
mӱddətli muqavilə var. SSRİ ilə ti
 +
carət həcminə gərə F. Qərb dəvlətlə:
 +
ri arasında 3-cu Yeri tutur.
 +
SSRİ-dən, əsasən, maye yanacaq, təbii
 +
qaz (1984 ildə istifadəyə verilmip
 +
Sibir—Qərbi Avropa qaz kəməri va-
 +
sitəsilə), meipqə ma- Əsas kənd
 +
terialı, pambıq,
 +
antrasit, metal fi-
 +
lizləri, gӱnəbaxan
 +
yaqı, dəzgahlar, sə-
 +
naye avadanlıqı
 +
və s., 1980 ildə
 +
baqlanmıtpl sazipyə
 +
əsasən isə “Ladag
 +
vəcNivaə markalı
 +
minik avtomobillə-
 +
ri alır. SSRİ-yə
 +
baplıca olaraq sə-
 +
naye avadanlırı,
 +
 +
 +
Bu tda
 +
Aria
 +
Vələmir
 +
m reıdalı
 +
əgər cuqunduru
 +
Kartof
 +
 +
 +
* Orta illik
 +
 +
 +
dəzgah və mapınlar, qara metal pro-
 +
katı, yungul və yeyinti sənayesi məh-
 +
sulları və s. verir. F. əsas beynəl-
 +
xalq turizm r-nlarındandır. 1983
 +
ildə əlkəyə 30,8 mln. turist gəlmi-
 +
dir. Pul vahidi frankdır.
 +
 +
Silahlı qӱvvələr. F.-nın silah-
 +
lı quvvələri quru qopunları, HHQ,
 +
HDQ və milli jandarmeriyadan iba-
 +
rət olub uçmumi sayı təqr. 520 min nə-
 +
fərdir (1982). Ali bap komandan pre-
 +
zidentdir. Strateji qӱvvələrə (21 min
 +
nəfər) atom raket sualtı qayıqları,
 +
yer ustundən start geturən yaxınmən-
 +
zilli raketlər, bombardmancı aviasi-
 +
ya daxildir. Quru qopunlarında (321
 +
min nəfərdən cox: 15 diviziya, 10
 +
polk) təqr. 1600 tank, təqr. 700 mux-
 +
təlif tipli təyyarə və vertolyot, təqr.
 +
2200 zirehli transportyor, digər ma-
 +
ipqın və texnika var. HHQ-yə (105 min
 +
nəfərdən cox) təqr. 500 neiym Tə)lapə-
 +
si), HDQ-yə (təqr. 70 min nəfər,
 +
200-dən cox deyuli gəmisi) donanma,
 +
DƏNİZ aviasiyası və dəniz piyadası
 +
(1 batalyon) daxildir. Donanmanın
 +
əsas hey”ətində 21 sualtı qayıq, 2 təyyarə
 +
dapıyan gəmi, 1 vertolyotdapqıyan
 +
kreyser və s. gəmilər, dəniz aviasiya-
 +
sında təqr. 150 deyuti təyyarəsi var.
 +
F. hərbi aviasiyası nuvə silahı da-
 +
iqıyan təyyarələrlə təchiz olunmuil-
 +
dur. F. silahlı qӱvvələrinin tə”lim
 +
germuti ehtiyatı 450 min nəfər, hər-
 +
bi jandarmeriya isə 80 min nəfərdir.
 +
Silahlı quvvələr umumi əsgəri mu-
 +
gəlləfiyyət haqqında qanun əsasında
 +
və muzdla tutmaq yolu ilə komplekt-
 +
təsərrufatı məhsulları
 +
istepsalı, min tp
 +
 +
 +
1953—57*
 +
 +
 +
 +
 +
 +
1970 | 1975 | 1980 | 1983
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
.ı...Aau- dk —————————————--
 +
 +
 +
9335 | 12922 | 15041 | 23668 | 24790
 +
6405 | 8009 | 9727 | 11758 | 8870
 +
4604 2070 | 1947 | 1927 | 1470
 +
1212 | 7420 | 8143 | 9254 | 9350
 +
11461 | 17430 | 25125 | 26368 | 25186
 +
16052 | 8720 | 7431 | 7064 | 5600
 +
 +
 +
|
 +
 +
 +
FRANSA
 +
 +
 +
607
 +
 +
 +
ləpdirilir. Həqiqi hərbi xidmət mud-
 +
dƏti 12 aydır. 18 yaqplı gənclər or-
 +
 +
 +
duya caqırılır.
 +
– Səhiyyə. 1974 ildə F.-da əhalinin
 +
dr min nəfərinə dutən doqum sayı
 +
5,2, əlum sayı 10,4, hər min nəfər
 +
diridoqulana gərə upaq əlumu 14 ol-
 +
mupdur. Orta emur kipilərdə 69,
 +
qadınlarda 76 ildir. Qeyri-infeksion
 +
patologiya geni yayılmıtdır. Əlum
 +
lları, əsasən, ӱrək-damar xəstə-
 +
liklərindən, travmatizmdən, yaman
 +
iiplərdən və bədbəxt hadisələrdən-
 +
dir. lkədə alkoqolizm, qaraciyər
 +
sirrozu genipq yayılmıqidır. F.-da
 +
min carpayılıq (əhalinin hər
 +
min nəfərinə 10,5 carlayı) xəstəxana
 +
muəssisəsi, 86,3 min həkim (əhalinin
 +
hər 1) min nəfərinə 16 həkim), 26,3
 +
min diiq həkimi, 180 mindən cox orta
 +
TİOb ipcisi var (1976). Həkim kadr-
 +
ları Un-tin tibb fakultəsində ha-
 +
zırlanır. F. ərazisində Vittel, Vi-
 +
ipi, Daks, Eks-le-Ben, Antib, ann,
 +
Mentona və s. kurortlar var.
 +
Maarif. ə. , ərazisində
 +
ilk məktəblər Roma hekmranlırı dəv-
 +
rundə Qalliyada yaradılmım, 6—7
 +
əsrlərdə monastır və kilsə məktəb-
 +
 +
 +
“r :
 +
| ə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Le-Pui təhərin
 +
ləri meydana gəlmipdir. 13—14 əcp-
 +
lərdə Paris, Tuluza, Monpelye və s.
 +
iqəhərlərdə un-tlər, 15 əsrdə isə un-t-
 +
lərlə əlaqəsi olmayan kolleclər təii-
 +
kil edilmitdir. 19 əsrin sonları —
 +
20 əsrin əvvəllərində dəvlət qadın
 +
orta məktəblərinin yaradılması
 +
(1880), ibtidai məktəblərdə pulsuz
 +
təhsil (1881), hər iki cinsdən 6—13
 +
yaplı utaqların icbari təhsili (1882),
 +
dəvlət məktəblərinin tədris planla-
 +
rından dini təhsilin cıxarılması
 +
(1882) və s. haqqında qəbul edilmipt qa-
 +
nunlar F.-da maarifin inkipafının
 +
muhum mərhələsini təpkil etmiidir.
 +
 +
1 maarif sistemi mərkəz-
 +
ləpidirilmitdir. Qədris muəssisə-
 +
lərinin quruluqu və funksiyaları,
 +
tədris proqramları maarif nazir-
 +
liyinin tə”limatlarına gərə muəy-
 +
yənlətpdirilir. ərazisi hər bi-
 +
pəpə bir necə departament daxil olan
 +
3 akademiyaya (tədris dairəsinə)
 +
bəlunury, akademiyaya rektor, depar-
 +
tamentə akademiyanın mufəttiti bapi-
 +
cılıq edir.
 +
 +
10 illik icbari təhsilə 6 yapın-
 +
dan baplanır. İlk 5 il uptaqlar ucun
 +
mumi olan elementar mərhələdir.
 +
 +
kimərhələli orta təhsilin 1-ci mər:
 +
 +
 +
 +
 +
 +
dən bir gərunuit,
 +
 +
 +
hələsinə 4 illik ӱmumtəhsil kollec-
 +
ləri və liseylər daxildir. 2-ci mər-
 +
hələ 2 istiqamətdən ibarətdir: 1) tex-
 +
niki təhsil verən ikiillik kollec-
 +
lər, 2) ӱmumtəhsil liseylərinin yu-
 +
xarı sinifləri (10—12-ci siniflər).
 +
Əlkənin ən bəyuk ali təhsil MYƏCCH-
 +
sələri (Paris universiteti və s.)
 +
bəyuӱk kitabxanaları (Milli kitab-
 +
xana, Fransa in-tunun kitabxanası,
 +
Sorbonna kitabxanası və s.), əsas mu-
 +
zeyləri (Luvr, Muasir İncəsənət mu-
 +
zeyi və s., xatirə mӱzeylərindən
 +
V. İ. Leninin mənzil muzeyi, Balzak,
 +
 +
Huqo muzeyləri və s.) Parisdədir.
 +
 +
Elm və elmi idarələr
 +
 +
Təbiyyat və texnika elmləri. F.-
 +
da orta əsrlərdə antik elmi irs, ərəb
 +
və hind mənbələri eyrənilirdi. 10—
 +
12 əsrlərdə mə”dən ipləri, tikinti
 +
və sənətkarlıq inkitta etmitdi.
 +
Paris və Tuluza un-tlərinin tə”sisi
 +
elmin inkipafına zəmin yaratdı.
 +
Sonralar Qrenbol (1339), Marsel
 +
(1409), Dol (1422), Puatye (1432), Kan
 +
(1432) və s. pəhərlərdə də un-tlər
 +
acıldı. 16 əsrdə Braziliya və PTima-
 +
li Amerika sahillərinə səyahət bala
 +
catdırıldı, riyaziyyat, me”marlıq,
 +
"en məsə yo vaş intaat, biologiya,
 +
—” FİK tibb, coqrafiya və
 +
 +
I oraya s. elmlər inkipta
 +
"RAM etdirildi. 17 əsrdə
 +
 +
 +
“ərə əə . və Avropa el-
 +
ə b dd minə R. Dekart, P.
 +
"TY. vse” Qassendi və B. Pas-
 +
 +
ə kalın fəaliyyəti
 +
iyi muhum təsir gəs-
 +
tərdi. Paskal və
 +
 +
 +
P. Fermanın əsər-
 +
lərində ehtimal
 +
nəzəriyyəsinin, di-
 +
ferensial və inte-
 +
qral hesabının
 +
əsası qoyuldu. Pas-
 +
kal atm. təzyiqinin
 +
varlıqrını isbat
 +
etdi, Ferma həndə-
 +
si optikanın əsas
 +
prinsipini verdi,
 +
Dekart fiziologi-
 +
Yaya refleks anla-
 +
yıppını daxil et-
 +
 +
 +
di. Qassendi səsin Ha-
 +
 +
 +
Mersenn
 +
vada sur”ətini əlcmək ucun təcrubə-
 +
lər apardılar. Bu dəvrdə Paris Av-
 +
ropada elmi əlaqələrin mərkəzinə cev-
 +
rildi, ilk elmi jurnal nəir etdi-
 +
rildi, Paris EA yaradıldı. X. Huy-
 +
 +
 +
və
 +
 +
 +
gens, E. Mariott, R. Boyl və 6. muhum
 +
nəticələr əldə etdilər.
 +
 +
18 əsrdə isə F.-nın aura tpəhər-
 +
lərində də akademiyalar, elmi cəmiy
 +
Yətlər, botanika baqları, elmi təd-
 +
qiqat idarələri və s. yaradıldı. Ri-
 +
yaziyyat xususilə inkipaf etdi. P.
 +
Mopertyui ən kicik tə”sir prinsipi-
 +
ni, J. D”Alamber dinamikanın əsas
 +
prinsiplərini verdi. J. Laqranj
 +
statika və dinamikanı əsaslandırdı,
 +
P1. Dufe iki nəv elektrik yukunun
 +
varlıqını, PT. Kulon isə yuklər ara-
 +
sında elektrostatik qaripılıqlı tə”-
 +
sir quvvəsini tə”yin edən qanunu kətif
 +
etdi.
 +
 +
Paris rəsədxanasında aparılan
 +
mutahidələr əsasında astronomik xə-
 +
ritə və kataloqlar tərtib edildi. 17—
 +
18 əsrlərdə kimya (A. Lavuazye, K.
 +
Bertolle), coqrafiya, texnika, tibb,
 +
Geologiya, mineralogiyaya dair təd
 +
qiqatlar genipləndi. c Fransa flora:
 +
sı? atlası (J. B. Lamark) tərtib
 +
 +
 +
edildi, heyvanlar aləminin sistemati -
 +
kası və F.-nın faunası eyrənildi.
 +
Beyuk F. inqilabından sonra el-
 +
mi iplərin təpkilində muchum dəyi-
 +
pikliklər oldu Elm və ncəsənət
 +
Milli İn tu, Politexnik Məktəb, Nor-
 +
mal Məktəb, konservatoriya və s. tə”-
 +
sis edildi. Metrik əlcu sisteminin
 +
həyata kecirilməsi mədəniyyət tari-
 +
xində di rol oynadı. Termodi-
 +
namika (S. Karno, B. Klapeyron), tex -
 +
niki mexanika (J. Furye, S. Puas-
 +
son), riyaziyyat (O. Kori, P. Laplas,
 +
E. Qalua), fizika (A. Amper, J. Pelt -
 +
ye, P. Dulonq, A. Pti, B. Bio, F. Sa -
 +
var, İ. Fizo, J. Fuko və 6.), kimya,
 +
geologiya, mineralogiya, kristallo -
 +
qrafiya, coqrafiya xususilə inkitaf
 +
etdi. 1821 ildə Parisdə coqrafiya
 +
cəmiyyəti təpqkil olundu. Lamarkın
 +
təkamul nəzəriyyəsi 18—19 əsrdə bio-
 +
logiyanın inkipafında muhum ha -
 +
disəyə cevrildi. Bitki və Heyvanla-
 +
rın təbii sistemi əyrənildi. Tibbə
 +
dair tədqiqatlar dunya ipehrəti qa-
 +
zandı. Bəyuk . inqilabı texnika
 +
elmlərinin inkipafında yeni dəvr
 +
acdı. F.-da polad, selitra, barıt
 +
istehsalı və sənayenin yeni sahələri
 +
inkitpaf etməyə bapladı. Əyirici və
 +
toxucu tikip mapınlarının və s.-
 +
nin ixtirası sənayedə inqilab yarat-
 +
dı. F.-da ilk metal kərpu (Sena uzə-
 +
rində) və d.y. salındı. 19 əsrin 2-ci
 +
yarısında in-tlar, rəsədxanalar və
 +
elmi cəmiyyətlər tə”sis edildi. Radio-
 +
aktivliyin kəpfi (A. Bekkerel) və
 +
əyrənilməsi (M. Sklodovskaya-Kuri
 +
və P. Kuri) fizikada muhum hadisə
 +
oldu. Bu kəpfə gərə onlar Nobel mu-
 +
kafatına layiq gəruldulər. Bu dəvr-
 +
də kimya, coqrafiya, tibb, texnika,
 +
biologiya, geologiya sahəsində də mu-
 +
hum kətpflər edildi. Birinci dunya
 +
muharibəsindən sonra elmlə sənayenin
 +
əlaqəsi gӱcləndi. Dəvlət və xususi
 +
elmi-tədqiqat in-tları, elmi tədqiqat-
 +
ların milli mərkəzi yaradıldı. Ri-
 +
yaziyyat-fizika (L. de-Broylz Nobel
 +
mukafatı, 1929), kvant mexanikası
 +
və s.-yə dair muhum əsərlər nər et-
 +
dirildi. J. IB. Perren molekulun
 +
varlıqını (Nobel mukafatı, 1926),
 +
və İ. Jolio-Kurilər (Nobel mu-
 +
kafatı, 1935) sun”i radioaktivliyi
 +
(1934), M. Pere radioaktiv fransium
 +
elementini (1939) kətif etdalır.
 +
Fatist tipealı dəvrundə .-da
 +
elmi idarələr və ali məktəblər bar-
 +
landı bir cox alim digər əlkələr-
 +
də fəaliyyət gestərdi. 1945 ildən son-
 +
ra elmi fəaliyyət yenidən canlandı.
 +
Milli elmi-tədqiqat mərkəzi əsas dev-
 +
lət təpkilatına cevrildi, atom ener-
 +
jisi komissarlırı, MİLLİ KOSMİK
 +
tədqiqatlar mərkəzi və s. yaradıldı.
 +
Ali məktəblərdə elmi iplər gӱclən-
 +
di. F.-da atom və termonuvə qurqula-
 +
rının sınaqı kecirildi, riyaziyya-
 +
tın muxtəlif sahələrinə dair funda-
 +
mental iplər gəruldu. Fizika sa-
 +
həsindəki tədqiqatlara gərə A. Kast-
 +
ler və L. Neyel Nobel mukafatı
 +
aldılar. 1948 ildə ilk nuvə reaktoru
 +
yaradıldı, idarəolunan termonuvə
 +
reaksiyası, nuvə fizikası, kvant elek-
 +
tronikası və s.-yə dair muhum iplər
 +
geruldu. Bərk cisimlər, makromole-
 +
kulyar, metallurgiya kimyası və kim-
 +
yanın baqqa sahələri uzrə aparılan
 +
tədqiqatlar beyuk əhəmiyyətə malik-
 +
dir. Sualtı tədqiqatlar (J. İ. Kus-
 +
tonun rəhbərliyi ilə) dunyada məthur-
 +
 +
 +
608
 +
 +
 +
FRANSA
 +
 +
 +
 +
 +
 +
dur. F. Antarktidanın tədqiqində
 +
fəal iptirak edir. Molekulyar bio-
 +
logiya, immunologiya, radiologiya,
 +
onkologiya, cərrahiyyə, texnika, xusu-
 +
sən energetiqa sahəsində muhum nəti-
 +
cələr əldə edilmiin, 60-cı illərdə
 +
kosmik tədqiqatlar geniiplənmiiydi.
 +
F. bir cox beynəlxalq elmi və elmi-
 +
texniki təppkilatların uzvudur. 1966
 +
ildən F, ilə SSRİ arasında bar-
 +
lanmıiy muqavilə əsasında elmin mux-
 +
təlif sahələrinə dair birgə tədqi-
 +
qatlar aparılır.
 +
 +
Yerətrafı və planetlərarası kos-
 +
mik fəzaya Gunəptin tə”sirinin təd-
 +
qiqi ucun Sovet—Fransa eksperimen-
 +
ti aparılmıpdır. Xususi raketlər
 +
vasitəsilə maqnitosferə elektron se-
 +
li daxil edilmiiy və sun”i Qutb pa-
 +
rıltısı yaradılmındır. 1982 ildə
 +
birgə Sovet—Fransa kosmik ucupiu
 +
kecirilmitdir (V. A. Canibekov, A.
 +
S. ə inardexton və fransız Jan-Lu-
 +
Kretyen). Jan Lu-Kretyen və onun əvəz-
 +
edicisi P. Bodri 1980 ildə Bakıda
 +
kosmik fəzanı tədqiq və istifadə
 +
edilməsi uzrə sovet-fransız mula-
 +
virəsində iptirak etmiilər.
 +
 +
İctimai elmlər
 +
 +
Fəlsəfə. F.-da fəlsəfi fikrin
 +
yaranması Puatyeli Gilarinin (4
 +
əsr) və Klod Mamertin (5 əsr) adı
 +
ilə baqlıdır. Sxolastik realizmin
 +
banilərindən İoann Skot Eriugena
 +
orta əsr fransız fəlsəfəsinin gər-
 +
kəmli nӱmayəndəsidir. 11—12 əsrlər-
 +
də realizm ilə nominalizm arasında
 +
mubarizə genipləndi. 12 əsrdə qeyri-
 +
ortodoksal panteist tə”lim Yarandı
 +
(Benli Amalrik, Dinanlı David).
 +
13 əsrdə F. fəlsəfəsinin mərkəzi
 +
Paris un-ti oldu. 14 əsrdə Paris un-
 +
tində nominalizm ortodoksal sxolas-
 +
tikaya muxalifətdə idi. U. Okkam,
 +
J. Buridan, Nikolay Orem və 6. tə-
 +
biətin Topun tədqiqinə bapladılar.
 +
16 əsrdən humanizm və Reformasiya
 +
ideyaları yayıldı. 17 əsr fransız
 +
fəlsəfəsi R. Dekartın adı ilə bar-
 +
lıdır. Onun ideyaları karteziancı-
 +
lıqda inkipaf etdirilirdi. 18 əsr
 +
F. fəlsəfəsinin maarifcilik və ma-
 +
terializm əsri idi (P. Beyl). Feodal
 +
və klerikal ideologiyasına qarpı mu-
 +
barizədə inkipaf edən 18 əsr fran-
 +
sız materializmində elmi və ictimai
 +
biliklərin ən mutərəqqi ən”ənələri
 +
əks olunmutdur. Onda iki forma
 +
məvcud idi: deizm (Volter, PT. Mon-
 +
teskyə, E. Kondilyak, J. J. Russo)
 +
və ateizm (J. Melye, J. Lametri, D.
 +
Didro, K. Helvetsi, P. Holbax, S.
 +
Marepqal, K. Volney). Materializmin
 +
inkipafında Didronun cEnsiklope-
 +
diİYazsının bəyӱk rolu var idi. Bu
 +
materializm Bəyuk Fransa inqilabı-
 +
nın fəlsəfi ideologiyasının əsası
 +
olmupdur. 19 əsrin 1-ci yarısından
 +
idealist fəlsəfə dircəldi, eklextik
 +
və vulqar materialist tə”limlər mey-
 +
dana cıxdı. 30-cu illərdən poziti-
 +
vizm (O. Kont) ustun rol oynamaqa
 +
bailadı, utopik sosializm (A. Sen-
 +
Simon, PT, Furye) yarandı. 19 əsrin
 +
2-ci yarısında fəl:əfədə pozitivizm
 +
və irrasionalizm iki zidd təmayul
 +
idi. Spiritualizm rəsmi un-t fəlsə-
 +
fəsi sayılırdı. 19 əsrin sonunda
 +
pozitivizmin yerini intuitivizm (A.
 +
Berqson) tutdu. 20 əsrin əvvəlində
 +
yenilətdirilmiti formada dini fəl-
 +
səfə (modernizm, neotomizm, xristian-
 +
lıq ekzistensializmi) meydana cıx:-
 +
 +
 +
dı. 20—30-cu illərdə yeni hegelcilik,
 +
fenomenologiya yenidən ipplənmitdir.
 +
Xarici fəlsəfənin tə”siri ilə fran-
 +
sız ateist ekzistensializmi yarandı.
 +
20 əsrin ortalarından ekzistensializ-
 +
min (Sartr, A. Kamyu, M. Merlo-
 +
Ponti və b.), personalizmin, teyyar-
 +
dizmin (P. Teyyar de PTarden), neora-
 +
sionalizmin (Q. Bailyar) nufuzu art-
 +
dı. Strukturalizmin muxtəlif for-
 +
malarının inkipafı ilə əlaqədar
 +
fəlsəfi fikrin istiqaməti dəyiiydi.
 +
F.-da marksist fəlsəfi ideyalar
 +
19 əsrin 80-ci illərindən yayılmaqra
 +
bapladı. Onun təbliqində ilk fran-
 +
sız marksistləri J. Ged, P. Lafars
 +
Q. Devil muhum rol oynadılar. Mark-
 +
sist fəlsəfənin inkitpafında yeni
 +
mərhələ F. Kommunist Partiyasının
 +
yaradılması ilə baqlıdır. 20—30-
 +
cu illərdə M. Torezin, V. Ropenin,
 +
Duklonun əsərlərində fəlsəfə
 +
məsələləri ipıqlandırılırdı. 40-
 +
cı illərdə fransız marksistləri
 +
(J. Politser, J, Solomon, PT, Enti-
 +
len) faiist ideologiyasına, irticacı
 +
burjuaziyanın xalqa zidd siyasətinə
 +
qarilı mubarizə aparırdılar. İkin-
 +
ci dunya mӱharibəsindən sonra dini
 +
dunyaxeruti əleyhinə əsərlər yazıldı
 +
(M. Kalten), burjua fəlsəfəsinə qar-
 +
ilı fəal mubarizə aparıldı (A. Mu-
 +
jen), fəlsəfə tarixinə dair əsərlər
 +
yaradıldı. 50-ci illərin ortaları,
 +
xususən 60-cı illərdən F. kommunist-
 +
ləri təftiptciliyə (xususən A. Lefe-
 +
vrin, R. Qarodinin konsepsiyalarına)
 +
qaripı mӱbarizə aparırlar. 70-ci il-
 +
lərdən marksist filosoflar marksist-
 +
leninci nəzəriyyənin qumumi metodolo-
 +
ji və qnoseoloji problemlərini, ta-
 +
rixi materializm məsələlərini, mua-
 +
sir dəvrun sosioloji və sosial-siyasi
 +
problemlərini tədqiq edirlər. Mark-
 +
sizm fəlsəfəsi Parisin Yeni (kecmitt
 +
Fəhlə) un-tində, M. Torez İn-tunda
 +
əyrəniliry elmi tədqiqatlar marksiz-
 +
mi eyrənən Mərkəzdə aparılır, mu-
 +
tərəqqi mətbuatda təbliq olunur.
 +
Tarix elmi. F.-da tarix elmi əz
 +
baqplanqıcını erkən orta əsrlərdən
 +
gəturur. Karolinqlər dəvrundə anna-
 +
listika, 11—12 əsrlərdə xronikalar
 +
balplıca yer tutmutidur. 13 əsrdə sə-
 +
lib yurutiləri iptirakcılarının me:
 +
muarları genip yayılmıpnndı. 15 əsr-
 +
dən humanizm tarixpqunaslıqın baip-
 +
nblua MƏB3yCYHa cevrildi. 16 əsrdən
 +
kəməkci tarix fənləri meydana gəldi.
 +
18 əsr tarixpqunaslıqında maarifci-
 +
lik baplıca yer tutdu. Beyuk Fransa
 +
inqilabı tarixiqunaslıqda dençii ya-
 +
ratdı. Utopik KOMMYHH3MHH İDeOlLoOqQ-
 +
ları (Q. Babef Bə 6.) tarixi problem-
 +
ləri sinfi məvqedən ipıqlandırmara
 +
bailadılar. Sen-Simonun tarixi kon-
 +
sepsiyası (19 əsrin 1-ci yarısı) ta-
 +
rixi fikrin inkipafında muhum rol
 +
oynadı. Tarixiqunaslıqda aparıcı
 +
rol oynayan liberal burjua tarixci-
 +
ləri ilk olaraq burjua-sinfi muba
 +
rizə nəzəriyyəsini ipləyib hazırladı-
 +
lar. 1848 il inqilabı, burjua tarix-
 +
itunaslarını burjuaziyanın dvoryan-
 +
larla mubarizəsi zamanı irəli surul-
 +
mull radikal konsepsiyalara Yeni mu-
 +
nasibət bəsləməyə sevq etdi. 19 əsrin
 +
COHy —20 əsrin əvvəllərinin tarix-
 +
punaslıqında pozitivizm muhum yer
 +
tutdu. Bu dəvrdə tarix fənninin ey-
 +
rənilməsi genipləndi, tarix elminin
 +
təpykili təkmilləidi. Tarix elminin
 +
yenidən qurulmasında G. Mononun ro-
 +
 +
 +
lu bəyukdur. J, E. Renan qədim tari-
 +
xə, N. D. Fustel de Kulanj erkən
 +
orta əsrlərin aqrar mӱnasibətlərinə
 +
dair bir sıra qiymətli tədqiqat əsər-
 +
ləri yaratdılar.
 +
 +
19 əsrin 80-ci illərində tarixpqu-
 +
naslıqda marksist istiqamət meydana
 +
gəldi (R. Lafarq). Marksizmin tə”-
 +
siri altında 20 əsrin əvvəllərində
 +
sosialist tarixiqunaslıqı da əzunə
 +
genip meydan acdı (J. Jores, J. Re-
 +
nar və b.). Beyuk Oktyabr sosialist
 +
inqilabı F.-da marksist tarixpqu -
 +
naslıqrın inkipafına təkan verdi.
 +
FKP-nin gərkəmli xadimləri M.
 +
Torez, M. Kapen, J. Duğlo tarixin
 +
dərindən eyrənilməsinə, fransız
 +
xalqının inqilabi ənənələrinin
 +
iplıqlandırılmasına geni yer ver-
 +
məyə bapladılar. 30-cu illərdə pe-
 +
tpəkar marksist tarixcilərin ilk
 +
dəstəsi formalapdı (J. Brua, O.
 +
Kornu, A. bul və 6.). 20—40-cı il-
 +
lərdə burjua tarixcilərin qələmin-
 +
dən cıxmın əksər əsərlərdə F.-nın
 +
Birinci dunya muharibəsi dəvrundə-
 +
ki xarici siyasztinə haqq qazandırı-
 +
lır. A. Martino, G. Anoto və 6.-nın
 +
əsərlərində mustəmləkəcilik tarixi-
 +
nə genitil yer verilmilddir. İkinci
 +
dunya mӱharibəsindən sonra dunya HH-
 +
qilab prosesinin, elmi-texniki inqi-
 +
labın inkipafı, marksizmin nufu-
 +
zunun artması burjua tarixcilərini
 +
hadisələrə obyektiv yanatimaqa məcbur
 +
etdi. Tarixpqunaslıqda cəmiyyətin
 +
maddi həyatının tarixinin əyrənil-
 +
məsi muhum yer tutmaqa bappladı. F.-
 +
da Azərb. tarixi, filologiyası, mədə-
 +
niyyəti də tədqiq edilir. 4“Bedi Kart-
 +
lisak jurnalında ASE-nin nəpqri
 +
barədə mə”lumat dərc olunmupidur.
 +
Muharibədən sonrakı illərdə mark-
 +
sist tarixpqunaslıq xususilə inkipaf
 +
etmitdir.
 +
 +
İqtisadiyyat elmi. F.-da iqtisadiy-
 +
yat elmi mustəqil bilik sahəsi kimi
 +
17 əsrdən təpəkkul tapmaqa baltla-
 +
mımpdır. Burada merkantilizmin
 +
gərkəmli numayəndəsi A. MonkretyYen
 +
(casiyasi iqtisadı terminini tətbiq
 +
etmipdir) olmutpdur. Fransız klassik
 +
burjua siyasi iqtisadının banisi
 +
P. Buagilber əmək dəyər nəzəriyyə-
 +
sinin yaradıcılarından idi. Onun
 +
ideyaları fiziokratlardan F. Kene,
 +
A. Turqo və 6.-nın əsərlərində daha
 +
da inkipaf etdirilmitdir. 18 əsrin
 +
2-ci yarısından F.-da utopik sosia-
 +
lizm nəzəriyyələri inkitpaf edir. Ş
 +
Simonun, PT, Furyenin və 6.-nın TƏ -
 +
limləri marksist nəzəriyyənin forma-
 +
lapmasına xeyli tə”sir gestərmii1-
 +
dir. 19 əsrin 1-ci yarısında F.-da
 +
vulqar siyasi iqtisadı yaranmındır.
 +
 +
19 əsrin 60-cı illərində iq-
 +
tisadiyyat elmində marjinalizm, 70—
 +
80-ci illərdə K. Marksın iqtisadi
 +
tə”limi yayılmaqa batlayır. İkin-
 +
ci dunya muharibəsindən sonra mark-
 +
sist siyasi iqtisadı xeyli inkiyla
 +
etmitidir. iqtisadiyyatının İN-
 +
kipafı meyllərinin və strukturunun,
 +
kapitalizmin umumi bəhranının 6)”
 +
rənilməsində marksist iqtisadcıla-
 +
rın bəyuk xidmətləri var. 50—60-cı
 +
illərdə sosializmin FARMA r.
 +
TƏ "HPH və kapitalizmin qeyri sabitli:
 +
yinin guclənməsi nəticəsində F.-da
 +
məntiqi cəhətdən bir-biri ilə barlı
 +
olan məddah konsepsiyalar (cplanlı
 +
kapitalizmg, csənaye cəmiyyətiə, kon-
 +
vergensiya nəzəriyyələri) yayılmara
 +
 +
 +
FRANSA
 +
 +
 +
HH URL ə”
 +
 +
 +
ballı. Muharibədən so
 +
SCİLİK VƏ yeni li Fikrinə keyn-
 +
xeyli tə”sir gəstərir, Sosial man lar
 +
rəyanlar əy r. . OSİOLOJİ cə-
 +
UK rol oynayır. 60-cı
 +
illərdə sosioloji cərə:
 +
SİNƏ OLAN və yeni ə ların ək-
 +
lara əsaslanan yeni Fransa məktəbi
 +
Dı. Yeni kla |
 +
Dİ SİYASƏTİNƏ ku an ən
 +
imperativi adlanan) vermitl (Sənaye
 +
kin bəhranların dərinlətti ə
 +
raitində 70-ci illərin oo iə.
 +
dan onların nufuzu bir qədə arın-
 +
ləyir. F.-nın hak ki pələ I —
 +
porsiyaları aradan qaldırmaq və it.
 +
tisadiyyatın səmərəliliyini artı U
 +
maq məqsədi ilə iqtisadi siya lə he
 +
nidən baxmıpl, bu da əz əkcirmit Məh “Ya
 +
sosial-iqtisadi dəyitpiklik lərdə =
 +
mıpdır. Beynəlxalq iqtisadi na-
 +
sibətlər problemlərinin O MOCR.
 +
nə beyuk diqqət yetirilir. İqtisadiy-
 +
yat sahəsində elmi tədqiqatlar Milli
 +
Statistika və İqtisadi Tədqiqatlar
 +
İn-tu (1946), Milli Demoqrafik Təd-
 +
qiqatlar İn-tu (1945), Milli Aqro-
 +
nomik Qədqiqatlar İn-t (1946), Tət-
 +
iqi İqtisadi Elmlər İn-tu (1944),
 +
Sosial-iqtisadi problemlərin tədqi-
 +
qi mərkəzi (1961), İqtisadi və sosial
 +
inkitpaf problemlərinin tədqiqi cə-
 +
mMİYYƏTİ, un-tlərin iqtisadiyyat fakul-
 +
tələri və digər dəvlət idarələri tə-
 +
rəfindən aparılır.
 +
 +
Huquq elmi. F.-da 13 əsrdə forma-
 +
lapmıt huquq tədqiqatları 3 istiqa-
 +
mətə ayrılırdı: 1) adət hӱququnun sis-
 +
temlətdirilməsi və interpretasiya-
 +
sı: 2) qlossatorların və sonrakı qlos-
 +
satorların ən”ənələri əsasında Roma
 +
huququnun un-tlərdə eyrənilməsi, 3)
 +
kanonik huququn iplənib hazırlan-
 +
ması və sistemlətdirilməsi. 14—16
 +
əsrlərdə adət huququnun və Roma hu-
 +
ququnun eyrənilməsi bir istiqamətə
 +
yənəldi: lakin legistlərə və dekre-
 +
tistlərə bəlgu saxlanıldı. 17 əsrdə
 +
huquq fakultələrində Fransa huququ
 +
tədris olunmutt, “Fransa huququ pro-
 +
fessoruz titulu təsis edilmitdi.
 +
əsr Fransa mutəfəkkirlərinin (Vol-
 +
ter, Monteskye, Didro, Russo, Helvet-
 +
si, Holbax və 6.) huquq oxı mu-
 +
tərəqqi yolla inkipaf etməsində be-
 +
yuk rolu olmutdur. İnsan və vətən-
 +
daptın məprcua huquqları ideyasını
 +
(bax Təbii Huquq), qanunun həkmran-
 +
lırı tələbini konkretlətdirərək Ma-
 +
arifciliyin ideoloqları huququn mu:
 +
Hum demokratik prinsiplərini iillə-
 +
yib hazırlamıplar: həmin prinsiplər
 +
Beyuk Fransa inqilabı dəvrundə qa-
 +
nunvericilik prinsiplərinə cevril-
 +
mitpdi. 19 əsrin 1-ci yarısında huquq
 +
elmində pozitivizm bərqərar oldu: 19
 +
əsrin sonu—20 əsrin əvvəllərində bir
 +
sıra huquq institutları və prinsip-
 +
ləri modernlətdirildi. Sərbəst məh
 +
kəmə mӱlahizələri tələbi (sərbəst hu-
 +
quq məktəbi) meydana gəldi (bax həmci:
 +
nin İnstitusionalizm). Fransada
 +
mӱqayisəli huquqiqunaslıq digər bur-
 +
jua əlkələrinə nisbətən daha əvvəl
 +
inkipaf etmitpdi. İkinci dunya mu-
 +
haribəsindən sonra huquq elmi və onun
 +
tədrisi siyasi xarakter almındır.
 +
 +
sialist siyasi-huquq fikri 18
 +
əsr sosialist utopistlərinin (J.
 +
Melye, Q. Mabli, Morelli, Q. Babəf,
 +
Sen-Simon və s.) tə”limlərində in-
 +
kipaf etmitpdir. Dəvlət və huquq sa-
 +
 +
 +
ASE—39, c. 9
 +
 +
 +
nrakı dəvr-
 +
 +
 +
həsində miri gerutplərinin ya-
 +
yılması J. GedvəP.lL qn adı ilə
 +
baqlıdır.
 +
 +
Huquq sahəsindəki elmi tədqiqat-
 +
lar əsasən un-tlərdzə aparılır.
 +
 +
Dilcilik. Dilciliyin bir elm ki-
 +
mi təpəkkulu 16 əsrə aiddir. Bu dəvr-
 +
dən fransız dili əlkənin milli di-
 +
li kimi eyrənilməyə baplandı, dil-
 +
lərin təsnifatına ilk cəhdlər gəs-
 +
tərildi (J. Skaliger), latın (J,
 +
Dubua) və fransız (L. Meqre) dillə-
 +
rində fransız dilinin ilk qramma-
 +
tikaları nər edildi. 17—18 əsrin
 +
də fransız dili (K. F. Vojla, N.
 +
Boze, S. Dumarse, E. Kondilyak, J
 +
Niko, J. Menaj və 6.) ilə yanatı,
 +
klassik dillərin (sanskrit, Misir,
 +
ərəb və s.) eyrənilməsinə, dilin mən-
 +
ptəyinin ŞERƏ məsələlərinə (J. J.
 +
Russo və D. Didro) maraq artdı. 19
 +
əsrin əvvəlində roman dillərinin
 +
muqayisəli tədqiqinə balplandı
 +
Renuar). 19 əsrin sonu—20 əsrin 1-ci
 +
yarısı muqayisəli-tarixi və YMYMH
 +
dilcilik (F. de Sossur, A. Meye və 6.)
 +
tədqiqatları ilə səciyyələnir. Fran-
 +
sız dilciliyinin ayrı-ayrı sanalari
 +
—semantika (M. Breal), fonetika (J.
 +
P. Russlo, P. Passi, M. Qrammon),
 +
qrammatika (J. Damuret, E. Pipon
 +
və b.), dialektologiya (J. Jilyeron),
 +
dil tarixi (E. Bursye, L. Fule və 6.),
 +
uslubiyyat (J. Maruzo və 6.) yaranıb
 +
inkipaf etdi. Bir sıra tədqiqatcı-
 +
lar marksist metodologiyaya muraciət
 +
etdilər (P. Lafarq, M. Koen və b.).
 +
20 əsrin 2-ci yarısından xalq tarixi
 +
və sivilizasiya ilə baqlı dil fakt-
 +
ları (E. Benvenist, J. Qugenem, J.
 +
Matore və 6.), struktur-semantik (A.
 +
J. Qreymas və 6.), məntiq (PT. Serrus,
 +
O. Dukro) problemləri eyrənilir.
 +
Dilcilik tədqiqatları elmi tədqiqlə-
 +
rin milli purası bəlmələrində, Un-t-
 +
lərdə, Paris, Strasburq və Qrenobl
 +
fonetika, Bezanson və Nansi luqət-
 +
pqunaslıq mərkəzlərində aparılır.
 +
 +
Elmi idarələr Elmi-tədqiqat təp1-
 +
kilatlarına ali məktəblər bəlməsi
 +
(un-tlər, Kollej de Frans, Paris
 +
rəsədxanası və s.), devlət bəlməsi
 +
(milli kosmik tədqiqatlar mərkəzi,
 +
atom enerjisi komissarlıqı, tibbi
 +
tədqiqatlar və səhiyyə in-tu, k.t. təd:
 +
qiqatları in-tu və s.), xususi bəlmələr
 +
(4“Sen-Qobeng inhisar birliyi, c“Fran-
 +
sa-Atomg atom-sənaye konserni, Fran-
 +
sa in-tu və s.) daxildir. Elmi idarə-
 +
lərin fəaliyyətini elmi-texniki təd-
 +
qiqatlar uzrə nazirliklərarası komi-
 +
tə və məsləhət komitəsi, həkumət or-
 +
qanları, həmcinin Sənaye və Təd.
 +
qiqatlar Nazirliyi istiqamətləndi-
 +
rir.
 +
 +
Mətbuat, radio veriliiyləri, tele-
 +
viziya. Muhum gӱndəlik qəzetləri:
 +
cFrans-suarqj (1941), cUest-Fransı
 +
(1944), “Mondu (1944), “Parizyen li-
 +
berec (1944), “Proqrez (1859), “Syud-
 +
Uestk (1944), “Fiqaroz (1826) və s.
 +
FKP-nin nəprləri: gӱndəlik qəzet-
 +
lər—cHumanitej (1904), c“Marseyezə
 +
(4Marselyeza? 1944), “Liberteq (1944),
 +
jurnallar — *Kaye du kommyunismə
 +
(1924), *Ekonomi e politikg (1954),
 +
4 Revolyusyonə (1980).
 +
 +
Frans Press agentliyi 1944, FKP-
 +
nin informasiya agentliyi Yunyon
 +
Fransez d”Enformasyon 1948 ildən
 +
fəaliyyət gəstərir. Fransa radio ve-
 +
rilipləri və televiziya idarəsi (1939)
 +
1975 ildə ləqv edilmiyl, əvəzinə bir
 +
 +
 +
radio və uc televiziya pqirkəti yara-
 +
dılmındır.
 +
Ədəbiyyat. Folklor 8—9 əsrlərdə
 +
yaranmıpdır. Orta əsrlər ədəbi abi-
 +
dələrindən jestlər (epik tarixi poe-
 +
malar—cRoland nərmələrizvə s.), kur-
 +
tuaz ədəbiyyatı, trubadurlar, tru-
 +
verlər və vaqantların lirikası, 112-
 +
hər ədəbiyyatı nӱmunələri muhafizə
 +
olunmutdur. PTairlərdən F. Viyon,
 +
. Maro, novellacı B. Deperye, F.
 +
Rable və 6. Renessans dəvrunun gər-
 +
kəmli numayəndələridir. P. Ronsar,
 +
J. Du Belle, M. de Monten, F. De-
 +
norj, J. Berto, T. A. d”Obinye və 6.
 +
Renessans ən”ənələrini davam etdir-
 +
miplər. 17 əsr F. ədəbiyyatında klas-
 +
sisizm dəvrudur. F. Malerb, P. Kor
 +
nel, J. Rasin, J. B. Molyer, N. Bua-
 +
lo, F. Laroifuko, B. Paskal, J.
 +
Labru yer, enelon, qadın yazıcı
 +
Mari de Lafayet klassisizmin gər-
 +
kəmli numayəndələridir. 18 əsrdə rea-
 +
list yazıcılardan R. Lesaj, A.
 +
Prevo, P. Marivo yazıb-yaratmıtlar.
 +
PT, L. Monteskyə, M. F. Volter,
 +
Didro, J. J. Russo Maarifcilik
 +
dəvru ədəbiyyatının gərkəmli sima-
 +
larıdır. P. Bomaylaeq satirik
 +
komediyanın yaradıcısıdır. Burjua
 +
inqilabı ərəfəsində və ondan sonra-
 +
kı dəvrdə Bab və M. J. P/enyenin
 +
faciələri, F. F. N. Fabr d/Eqlan-
 +
tinin satirik komediyaları, A. Pyen-
 +
yenin ite”rləri pqehrət qazandı. 19
 +
əsrin əvvəllərindən əlan hakim
 +
ədəbi cərəyan oldu. F. R. Patobrian
 +
mӱrtəce romantizmin gərgəmli numa-
 +
yəndəsidir. E. P. Senankur, B. Kons-
 +
tan və PT, Nodyenin nəsr əsərlərində,
 +
A. Lamartin, A. de Vinyi, ne
 +
Mussenin pe”rlərində burjua həyat
 +
tərzindən doran bədbinlik əhvali-ru-
 +
Hiyyəsi gucludur. Mutərəqqi roman-
 +
tizmin ən beyuk numayəndəsi V. Hu-
 +
qonun pe”r və dramlarında, tarixi
 +
və sosial romanlarında humanist
 +
ideyalar əksini tapmıpdır. PT. O.
 +
Sent-Bəv muçtərəqqi romantizmin ən”
 +
ənələrini mudafiə etmiidir. J.
 +
Sandın romanlarında itəxsiyyət azad-
 +
lıqı, demokratizm ideyaları, E. Su-
 +
nun romanlarında sosial problemlər
 +
qaldırılır. A. Dumanın (ata) tari-
 +
xi-macəra romanları məpyhurdur.
 +
30—40-cı illərin inqilabi yuk-
 +
səlipi ədəbiyyatda realist meyllərin
 +
inkipafına zəmin yaratdı. P. Kur-
 +
yenin pamfletlərində, P. B. Beranje,
 +
E. Moro və O. Barbyenin satirik me”p
 +
və nəqmələrində realizm əlamətləri
 +
guclu idi. Qərbi Avropa ədəbiyyatında
 +
tənqidi realizmin təpəkkulundə Sten:
 +
dal və O, Balzakın mustəsna xidməti
 +
olmutidur. P. Merime novella usta-
 +
sı kimi tanınmındır. Q. Floberin
 +
yaradıcılıqında burjua munasibət:
 +
lərinin tənqidi əsas yer tutur. J.
 +
Vern elmi-fantastik roman janrı:
 +
nın banilərindəndir. PT, Bodler,
 +
habelə “Parnasə ədəbi qrupu uzvlə-
 +
rinin (PT. Lekont de Lil, F. Sulli:
 +
Prudom, J. M. Eredia və 6.) yaradı:
 +
cılırında csənət sənət ucunə prin-
 +
sipləri əks olunmutidur. J. Valle-
 +
sin, birgə yazıb-yaratmınl E. Erkman
 +
və A. PQatrianın əsərlərində demok-
 +
ratik və inqilabi ideyalar əksini
 +
tapmıtdır. E. Potye, J. B. Kleman
 +
fransız proletar poeziyasının nu-
 +
mayəndələridir. 70-ci illərdə sim-
 +
volizm inkipaf etdi (P. Verlen, A.
 +
Rembo, S. Mallarmq və b.). 19 əsrin
 +
 +
 +
610
 +
 +
 +
FRANSA
 +
 +
 +
 +
 +
 +
3-cu qərinəsində intitppar tapan na-
 +
əəən HYMaİƏHnənəpH E, Zolya,
 +
. VƏ J, Qonkur qardapları, A. Do-
 +
de, Gi de Mopassanın əsərlərində
 +
burjua sosial munasibətləri tənqid
 +
olunur. E. Lerua, J. Renar və PT, L.
 +
Filipp demokratik meylləri, A.
 +
Frans tənqidi realizm ən”ənələrini
 +
inkitpaf etdirmipilər.
 +
 +
0 əsrin əvvəlində R. Rollan və A.
 +
Barbusun alist romanları ipehrət
 +
qazandı. 1919 ildə yaradılmıpl mutə-
 +
rəqqi beynəlxalq yazıcılar birliyinə
 +
2. A. Barbus, J. R. Blok, P.
 +
Vayyan-Kuturye, R. Lefevr və 6. fran-
 +
sız yazıcıları da daxil idi. Birin-
 +
ci dunya mӱharibəsindən sonra L. Ara-
 +
roH BƏ II. Enyap surrealizmə qopulsa-
 +
lar da, sonralar ondan uzaqlapqaraq,
 +
sosialist realizminə gəlib cıxdı-
 +
lar. M. Prust psixoloji, R. Marten
 +
 +
u Qar, . Moriak, J. Duamel, R.
 +
Dorjeles, A. Morua və b. tənqidi-
 +
realist əsərlər yazmıtlar. J. Jiro-
 +
du və J, Anuyun pyeslərində qəhrə-
 +
manla burjua cəmiyyəti arasındakı
 +
ucurum təsvir olunur. İkinci dunya
 +
“7 ribəsi illərində antifaiqist
 +
 +
Quqavimət hərəkatı ədəbiyyatı mey-
 +
dana gəldi. Vətənpərvərlik, faiqizm
 +
əleyhinə mӱbarizə bu ədəbiyyatın əsas
 +
qayəsi UK. Verkor, Sen-Jon Pers,
 +
L. Araqon, E. Triole, P. Eluar, J.
 +
Prakə və b.). R. Desnos, J. Dekur,
 +
 +
. Prevo, A. Sent-Ekzuperi və b. ya-
 +
zıcılar falpizmlə mӱbarizədə həlak
 +
oldular. 50—60-cı illərdə F. ədə-
 +
biyyatında bir sıra modernist cərə-
 +
yanlar, xususilə ekzistensializm
 +
(J. P. Sartr, A. Kamyu və 6.), rea-
 +
list roman ən”ənələrini inkar edən
 +
ayeni romanə (cantiromanı) (N. Sar-
 +
rot, A. Rob-Qriye, M. Butər və b.),
 +
absurd dramı (S. Bekket, E. İones-
 +
ko, A. Adamov) yayıldı. A. Stil,
 +
P. Qamarra, P. Kurtad və 6. sosia-
 +
list realizmi prinsiplərini mudafiə
 +
etmiplər. J. Simenonun detektiv-psi-
 +
xoloji, M. Druomun sosial və tarixi
 +
romanları məphurdur.
 +
 +
18 əsrdən fransız alimləri (A.
 +
du Perron, K. Planyol və 6.). Azərb.
 +
Falkloruna, o cӱmlədən Avestaya,
 +
aKitabi-Dədə Qorqudı və cKororluq
 +
dastanlarına dair tədqiqat aparmıpt-
 +
lar. Həmin vaxtdan Azərb. folklo-
 +
ru və ədəbiyyatı numunələri fransız
 +
dilinə tərcumə olunmaqa batlamıpnt-
 +
dır (A. Brelye, İ. Klerembol, K. Barb-
 +
R ne Meynar, A. Silyer, L. Buvə, A.
 +
 +
asse və b.). D. Erblo, F. PTarmua,
 +
F. Erdman, A. Russo, S. de Sasi, A.
 +
Masse, İ. Məlikova, L. Məlikova-
 +
Sayyar və 6. fransız alimləri Azərb.
 +
ədəbiyyatına dair əsərlər yazmınplar.
 +
 +
ransız yazıcısı A. R. Lesaj cCin
 +
pahzadə xanımıg əsərində Nizami
 +
Gəncəvinin cYeddi gezələ poemasın-
 +
dan bəhrələnmitdir. İ. Qutqapınlı-
 +
nın 4Rəptid bəy və Ba xanım he-
 +
kayəsi ilk dəfə 1835 ildə fransız
 +
dilində dərc olunmutppdur. M. F.
 +
Axundovun dunyagerupqunə və yaradı-
 +
cılıqına fransız ictimai-bədii
 +
Dik inin də tə”siri olmupidur. A.
 +
 +
əhhət fransız pairlərindən, o cum-
 +
lədən V. Huqo və A. Mussedən də tər-
 +
cumələr etmipdir. 20 (əsrdə Azərb.-
 +
fransız ədəbi əlaqələri daha da ge-
 +
niplənmitdir. F. Rable, Stendal, A.
 +
Duma, O, Balzak, F. Huqo, Q. Flober,
 +
J. Sand, E. Zolya, Gi de Mopassan,
 +
J, Vern, A. Barbus və 6, fransız ya-
 +
 +
 +
zıcılarının roman, pe”r, poema və
 +
pyesləri Azərb. dilinə, Azərb. ədəbiy-
 +
yatının birsıra nӱmunələri isə fran-
 +
sız dilinə tərcumə olunmutidur. L
 +
Araqon cSovet ədəbiyyatlarıg kita-
 +
bında Azərb. ədəbiyyatından da ay-
 +
rıca bəhs etmitpdir. Azərb. və F. mət-
 +
buatında (xususilə, “Jurnal azia-
 +
tikədə və s.) Azərb.-F. ədəbi əlaqələ-
 +
rinə dair məqalələr dərc olunmupdur.
 +
 +
Me”marlıq və təsviri sənət. 0),
 +
ərazisindəki ən qədim incəsənət abi-
 +
dələri son Paleolit devrunə (e.ə. 33—
 +
e.ə. 8-ci minilliklər) aiddir (Dordon
 +
departamentindəki Lasko, Fon-de-Qom
 +
maqaralarında polixrom heyvan təs-
 +
virləri, La-Madlen, Tyuk-d”Oduber
 +
maqaralarında relyef heyvan təsvir-
 +
XƏHİ.. Neolit və Tunc dəvrlərindən
 +
Karnakda meqalit tikililər qalmıitq-
 +
dır. 5 əsrdən F.-nın orta əsr incə-
 +
sənəti formalatmındır (bax Me-
 +
rovinqlər incəsənəti). 8—9 əsrlərdə
 +
coxlu iqamətgah və monastır komp-
 +
leksləri tikilmit, sumuk uzərində
 +
oyma sənəti və kitab miniaturunun qiy-
 +
mətli nӱmunələri yaradılmındır
 +
(bax 4“Karolinq renessansı?). Karo-
 +
linq incəsənəti ən”ənələri OO.-da ro-
 +
man uslubunun (10—12 əsrlər) yaran-
 +
ması ucun əsas olmutptdur. Bu dəevrdə
 +
mehtəptəm divarlarla əhatələnmiiy
 +
feodal qəsrləri və icqalalar (Karkas-
 +
sonn, 12 əsr), mə”bəd və monastır komp-
 +
leksləri (Klunidə Kluni-Z kilsəsi,
 +
1088—12 əsr, Puatyedə Notr-Dam-la-
 +
Qrand kilsəsi, 11—16 əsrlər) tikil-
 +
mipdir. 12 əsrdə Pimali F. ptəhər-
 +
lərində qotika ӱslubu meydana gəl-
 +
di. Sen-Deni abbatlıqının kilsəsi
 +
(1137—44), Sans (təqr. 1140), Lan
 +
(təqr. 1150—1215), İllaprp (1194—1260),
 +
Reyms (1211—1311) və Amyen (1220—
 +
88) kilsələri, Paris Notr-Dam kil-
 +
səsi qotika me”marlıqrının ən Yaxtı
 +
numunələrindəndir. Qotik uslub ME”-
 +
marlıqla yanapqı heykəltərailıq,
 +
boyakarlıq və miniatur sənətində də
 +
əz əksini tapmınldı.
 +
 +
15 əsrin 2-ci yarısından me”mar-
 +
lıqda Renessans uslubu formalati-
 +
Mara bapladı. Parisdə .Luvr sarayı-
 +
nın yeni binası (me”mar P. Lesko,
 +
heykəltərall J. Qujon) fransız Re-
 +
nessansının nadir incisidir. 16 əs-
 +
rin batlanqıcında bədii həyAa-
 +
tının mərkəzi kral sarayı idi. Sa-
 +
ray mədəniyyəti manyerizmin inkitafı-
 +
na təkan verdi. 17 əsrdə Kral boyakar-
 +
lıq və heykəltərai- :
 +
lıq (1648) və me”-
 +
marlıq (1671) aka-
 +
demiyaları yara-
 +
dıldı, ƏZƏMƏtTLİi
 +
məhəp və ipəhərkə-
 +
narı ansambllar
 +
tikildi, Parisdə
 +
Dofin (1607), Vo-
 +
gezlər (1606— 12),
 +
Qələbə (1685—86),
 +
Vandom (1685—1701)
 +
meydanları salın-
 +
dı, Parisdəki Paq
 +
le-Ruayal sarayı di
 +
(1629—36, me”mar :
 +
J. Lemersye), Əlil- ||,
 +
lər evi (1671—76,
 +
me”mar L. Bruan),
 +
Əlillər kilsəsi
 +
(1680—1706, me”mar =
 +
J. Arduen – Man-
 +
sar: 1 Napoleon bu-
 +
rada dəfn edil
 +
 +
 +
—. yö uğu
 +
rk,
 +
 +
 +
Luara cayı vadisində TPambor qəsri, 1
 +
 +
 +
HATTA Sorbonna binası və kilsəsi
 +
(1629— 4, me”mar J. Lemersye), meh-
 +
təpəm zəfər taqları (Sen-Deni dar-
 +
vazası, 1670—72, me”mar N. F. Blon-
 +
del və b.), kerpulər (Pon-Nəf kərpu-
 +
su, 1578—1606), Versal saray-park an-
 +
samblı Renessans və klassisizm devrç
 +
me”marlıqının ən yaxpqı tikililə-
 +
rindəndir. 17 əsrin əvvəllərində rəs-
 +
mi saray incəsənəti ilə yanatpı guӱndə-
 +
lik həyat hadisələrini təsvir edən
 +
rəssamlar fəaliyyət gestərirdi (J.
 +
de Latur, L. Lenen, J. Kallo və b.).
 +
Əsrin 2-ci yarısından boyakarlıq-
 +
da klassisizm aparıcı məvqeyə malik
 +
idi (N. Pussen, K. Lӧrren, PT, Lebren
 +
və b.). 18 əsrin 1-ci yarısında pəhər:-
 +
salma sənətində, vaxtilə Versal an-
 +
samblında nəzərdə tutulmupl dəbdə-
 +
bəli planlaqpdırma inkipaf etdi-
 +
rildi (Parisdə indiki Razılıq mey-
 +
danı, 1753—75, me”mar J. A. Qabriel).
 +
Əsrin 2-ci yarısından klassisizm ru-
 +
Hunda mulklər, kilsələr (Parisdə
 +
ent-Jenevyev kilsəsi (indiki Pan-
 +
teon), 1758—90, me?qmar J, J. Sufloy|,
 +
saraylar (Versalda Kicik Trianon,
 +
1762—64, 2. A. Qabriel), teatr-
 +
lar (Bordoda Bəyuk ttr, 1773 ,
 +
me”mar V. Lui), ictimai binalar (Pa-
 +
risdə hərbi məktəb, 1751—75, me”mar
 +
J. A. Qabriel) və s. tikilmitdir.
 +
18 əsr təsviri sənətinin səciyyəvi xu-
 +
susiyyətləri A. Vatto, F. Buie,
 +
Lankre və 6. rəssamların yaradıcı-
 +
lıqında əksini tapmhipdır.
 +
18 əsr F. rəssamlarının demok-
 +
atik gəruiləri J. B. Pyarden,
 +
Latur, J. B. Perronno, Q. de
 +
Sent-Oben və 6.-nın əsərlərində əzu-
 +
nu gestərir. Maarifcilik ideyaları-
 +
nın təqsiri ilə incəsənətdə sentimen-
 +
tal-əxlaqi istiqamətlər meydana gəldi
 +
(J. B. Qrəz). 18 əsrin 2-ci yarısında
 +
incəsənətin əsas inkitaf xətti klas-
 +
sisizm ideyaları ilə barlı idi (60-
 +
ər J. M. Vyen, J. L. David,
 +
eykəltəratlıqda J. A. Qudon, qismən
 +
J. B. Piqal və E. M. Falkone). Beyuk
 +
Fransa inqilabı dəvrundə siyasi lu-
 +
bok və karikaturalar, inqilabi bay-
 +
ram pənliklərinin bədii tərtibatı
 +
genip yayılmılndı.
 +
 +
18 əsrin sonlarında yeni me”mar-
 +
lıq prinsipləri yaratmaq ucun utopik
 +
cəhdlə get lili (E. L. Bulle, K.
 +
N. Ledu və J. J. Lekenun fantas-
 +
tik layihələri). Napoleon imperi-
 +
 +
 +
yasının ictimai tikililəri amnir
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
I =
 +
 +
 +
519— 53.
 +
PQimal fasadı.
 +
 +
 +
FRANSA
 +
 +
 +
611
 +
ə ə ə ə ə ə ə kn ən ənə daa adına = ONA
 +
 +
 +
uslubuna xas dəbdəbəli və təntənəli
 +
 +
 +
xarakter dapıyırdı QParisdə La
 +
Madlen kilsəsi (180S— iə
 +
Vinyon), (1806—42, me”mar P.
 +
 +
 +
de Qoll meydanındakı kec-
 +
mipq Ulduz meydanı) ə ii İL-
 +
lustrasiya ucun bax q. 4, səh. 3
 +
kı sutunu (1806—10, me”marlar
 +
. Ə. Leper, J, Qonduen)|. 19 əsrin
 +
ortalarında Parisdə genit pqəhər-
 +
salma ipləri gəruldu (əsasən Sena
 +
departamentinin prefekti J. E. Os-
 +
manın rəhbərliyi ilə). 19 əsrin 2-ci
 +
yarısından tikintidə eklektizm RUu-
 +
hu ӱstun idi (Parisdə eTpanö-Onepav
 +
teatrı). Eyni zamanda eklektizm cər-
 +
civəsində me”marlıq konstruksiyala-
 +
rının rasionalistcəsinə qavranıl-
 +
masına meyl yarandı (E. Violle-le-
 +
Duk, A. Labrust), yeni tipli ictimai
 +
bina və texniki qurqular tikildi
 +
 +
 +
(Parisdə Milli kitabxana, 1861 —
 +
ə" mar A.  Labrust, Eyfel qul-
 +
 +
 +
19 əsrin əvvəllərində təsviri sə-
 +
nətdə akademizm meylləri guӱclənmiin
 +
 +
 +
(J. L. Davidin son tabloları, P. N.
 +
Geren və Jerarın əsərləri), A.
 +
 +
 +
ronun erkən tablolarındakı copqun
 +
qəhrəmanlıq hissləri yalancı pafos-
 +
la 1 Napoleonun ideallapdırılma-
 +
 +
 +
SI İLƏ əvəz edilmiidi. Bununla ya-
 +
 +
 +
napı J. O. D. Enqrin antik məvzu-
 +
na cəkilmit tablolarında klassisizm
 +
ən”ənələri davam etdirilirdi.
 +
Restavrasiya və İyul monarxiyası
 +
dəvrundə romantizm məktəbi yarandı
 +
T. Jeriko və E. Delakruanın tablo-
 +
ları). Heykəltərailıqda romantiz-
 +
min prinsipləri F. Pyöyu c“Marselye-
 +
zaz relyefində (dai, 1833—36), P.
 +
J. David d”Anjenin portretlərində,
 +
A. L. Barinin animalistik əsərlə-
 +
diində parlaq ifadəsini tapmıpndır.
 +
u dəvrdə yaranmıt Barbizon məktə-
 +
binin nӱmayəndələrinin (T. Russo, J.
 +
Dupre, N. Diaz, P1, F. Dobinyi, K.
 +
Truayon), eləcə də K. Koronun əsər-
 +
lərində mənzərə janrı cicəklənmə
 +
dəvrunə catmılndı. 1848 il inqila-
 +
bı F. incəsənətinə guclu tə”sir et-
 +
mi, tənqidi alizmin gərkəmli
 +
nӱmayəndələri (Q. Kurbe, J. F. Mil-
 +
le) ucun yaradıcılıq amili olmuiq-
 +
du. 1860-cı illərdən F. incəsənətin-
 +
də E. Manenin realistik axtarınla-
 +
rı, impressionizm (K. Mone, K. Pis-
 +
sarro, A. Sisley və b.), neoimpressio-
 +
nizm (J. Syəra, P. Sinyak), postimp-
 +
ressionizm (P. Sezann, Van Qoq, P. Qo-
 +
gen, A. de Tuluz-Lotrek), simvolizm
 +
(P. Puvi de PTQavann, G. Moro, O. Re-
 +
don, M. Deni) rəssamlarının, eləcə
 +
də O. Roden, O. V. Domye, J. Dalu,
 +
J. B. Karpo, E. Deqa, P. O. Renuar,
 +
T. Steynlen və b. heykəltərat və boya-
 +
karların yaradıcılırı əsas yer tut-
 +
mutdur. 20 əsrin əvvəllərində ipəhər-
 +
salma sahəsində muhum ideyalar irəli
 +
surulmuti (me”marlar T. Qarnye, O.
 +
Perre), dəmir-beton karkaslı bina-
 +
lar tikilmiidir (Parisin Yelisey
 +
cəllərində teatr, 1911—13, me”mar (),
 +
Perre). 20-—30-cu illərdə Le Kep-
 +
buzy? Yeni me”garlıqın sənayelcidi-
 +
rilcəqi prinsiplərini ipiləyib ha-
 +
zırlamın, tikintidə beton, iqutiə, po-
 +
lad konstruksiyalardan genipq istifa-
 +
də edilmitdir (Paris yaxınlıqrında-
 +
kı Puassidə Savoy villası, 1929—31,
 +
me”mar Le Korbuzyey Viljuifdə K.
 +
Marks ad. məktəb kompleksi, 1931—
 +
33, me”mar A. Lursa, Parisdə PPayo sa-
 +
rayı, 1936, me”mar L. Azem).
 +
 +
 +
39*, c, 9
 +
 +
 +
-mulatları və s.) F.
 +
 +
 +
İkinci dunya muharibəsindən
 +
(1939—45) sonra kr məhəp-
 +
lərin bərpası əsas yer tutmup, 50-
 +
ci illərdən kutləvi mənzil tikinti-
 +
si aparılmıtn (ır (me”marlar O. Per-
 +
re, R. Kulon, A. Siv, M. Ru, E. Ayo və
 +
b.). İctimai binalar maraqlı muhən-
 +
dis-konstrukscya həlli ilə diqqəti
 +
cəlb edir (Parisdə YUNESKO bina-
 +
sı, 1953—57, me”marlar M. L. Bre-
 +
yer, B. Zerfuss, P. L. Nervi). 1960—
 +
70-ci illərdə Parisdə və onun ətra-
 +
fında genit tikinti ipləri gərul-
 +
mupdur (J. Pompidu ad. Milli in-
 +
cəsənət və mədəniyyət mərkəzi, 1977,
 +
me”marlar R. Piono, R. Rocers).
 +
 +
20 əsr F. təsviri sənətində mux-
 +
təlif rəssamlıq cərəyanları məv-
 +
cuddur. Təqr. 1905 ildə fovizm (A.
 +
Matiss, A. Marke, J. Ruo, A. Deren,
 +
M. Vlamink, R. Dӱfi və 6.), 1907 il-
 +
də kubizm (P. Pikasso, J. Brak, X.
 +
Qrisu cərəyanları yaranmıldı. Bi-
 +
rinci dunya mӱharibəsindən (1914—
 +
18) sonra F.-da surrealizm meydana
 +
gəlmii, 1945 ildən sonra isə aӧstrakt
 +
sənət, cop-artqu, cpop-artu və s. yayıl-
 +
mıtpdır. F. incəsənətinin mutərəqqi
 +
məvqeyi bir cox rəssamların Muqa-
 +
vimət hərəkatında iptirakı, sulh
 +
və demokratiya yrunlk mӱbarizəsi
 +
ilə əlaqədar məhkəmlənmitndir. P.
 +
Pikasso, F. Leje və b.-nın yaradıcı-
 +
lıqında mӱharibəyə və fatizmə qar-
 +
mı kəskin e”tiraz, xalqların sӱlh
 +
uqrunda mubarizəsi, əmək adamları-
 +
nın həyatı əsas yer tutur. 1945 ildən
 +
sonra neorealizm meylləri gӱcləndi
 +
(B. Taslitski, A. Fujeron və b.), ka-
 +
rikatura janrı yuksək inkipaf et-
 +
di (J. Effel və b.)..Heykəltəratlıq-
 +
da Humanist incəsənət ən”ənələri gӱc-
 +
ludur (A. Burdel, A. Mayol, J. Bep-
 +
nar, zə Despio, M. Jimon, F. Salmon
 +
BƏ Ö.).
 +
 +
Orta əsr Azərb. dekorativ-tətbiqi
 +
sənət numunələri (xalcalar, bədii
 +
parca, bədii tikmə, bədii metal mə”-
 +
muzeylərinin
 +
kolleksiyalarında əhəmiyyətli yer tu-
 +
tur. Azərb. sənətkarlarının hazır-
 +
ladıqları bu nadir sənət numunələ-
 +
ri Parisdəki Luvr muzeyi (o cumlə-
 +
dən 12 əsr Azərb. bədii metal ustası
 +
Osman ibn Salman Naxcıvaninin 1190
 +
ildə dӱzəltdiyi orijinal formalı
 +
burunc dolca), Dekorativ sənət mu-
 +
zeyi, Versal sarayı muzeyi, Notr-Dam
 +
kilsəsinin kolleksiyası, Qədim xal-
 +
calar salonu, Aleksandr Dumanın ev
 +
muzeyi, Əntiq mallar maqazasının
 +
daimi ekspozisiyasında, Liondakı De-
 +
korativ sənət muzeyi, Qədim xalcalar
 +
muzeyi, Marseldəki Zərif sənətlər
 +
muzeyində və itəxsi kolleksiyalarda
 +
muhafizə ӧlunur.
 +
 +
9 əsrin 2-ci yarısında Azərb.-
 +
 +
da olmuti bir sıra F, rəssamları
 +
Azərb. həyatından maraqlı ləvhələr
 +
cəkmiilər. Bu baxımdan fransız səy-
 +
qahı Q. Bonvalotun 1899 ildə Paris-
 +
də buraxılmın “Qafqazdan Hindi --
 +
tanadəkə (bir nusxəsi Leninqradda-
 +
kı M. Y. Saltıkov-1Pedrin ad. Kut-
 +
ləvi kitabxanada saxlanılır) kitabı:
 +
na daxil edilmiii Albert Pepinin
 +
əsmləri diqqəti cəlb edir. Onun
 +
 +
Yalıiny daqlarında cəkdiyi rəsmlərdə
 +
Yerli sakinlərin həyatı, məipəti, ge-
 +
yimləri, Lənkəranın gezəl mənzərələ-
 +
ri ez əksini tapmıtdır.
 +
 +
Parisdə (YUNESKO
 +
 +
 +
xətti
 +
cAzərbaycan xalcalarım
 +
 +
 +
ilə)
 +
(1981)
 +
 +
 +
və
 +
 +
 +
c Azərbaycan əlyazmalarıq (1985) sər-
 +
giləri, Bordoda isə €XIX əsrdə Azər-
 +
baycan dekorativ sənətiz (1985) sər-
 +
gisi təpkil edilmiidir.
 +
Musiqi. Əlkənin musiqi MƏZƏHHİ)i-
 +
Yətinin əsasını təpkil edən fransız
 +
xalq mahnılarının məniyəyi muasir
 +
F. ərazisində yaipqamınq kelt, qall və
 +
frank tayfalarının qədim folkloru
 +
ilə baqlıdır. Xalq mahnıları ucun
 +
vərif melodiya, səzlə musiqinin sıx
 +
vəhdəti səciyyəvidir. Komplentlər
 +
(məhzun mahnılar), rəqsvarı, coban-
 +
sayarı, məhəbbət, toy, peppə mahnıla-
 +
rı qədim xalq musiqi janrlarından-
 +
dır. 9 əsrdə musiqi mədəniyyətinin
 +
təpəkkulundə monastır və sarayların
 +
nəzdindəki xor oxuma məktəblərinin
 +
(metrizlər) muhum rolu olmutpdur.
 +
Xalq yaradıcılıqı bu dəvrdə mene-
 +
strel və jonqlyorlarla təmsil edil-
 +
mipdi. 11—13 əsrlərdə trubadur sənəti
 +
(bax Trubadurlar) cicəklənmə devr
 +
kecirmitdir. Erkən Renessansın (4
 +
əsr) musiqi estetikası bəstəkar və
 +
pair Gilyom de Mao, riyaziyyatcı
 +
və musiqi nəzəriyyəcisi Filipp de
 +
Vitrinin yaradıcılıqında parlaq
 +
əksini tapmıtpdır. Coxsəsli vokal
 +
musiqinin inkipafında bəstəkarlar-
 +
dan G. Dufai, Josken Depre, Y. Oke-
 +
gem, K. Janeken, xususilə Niderland
 +
məktəbinin numayəndəsi O. Lassonun
 +
xidməti olmuptdur. :16—17 əsrlərdə
 +
musiqili teatr sahəsində yeni cərə-
 +
yanlar meydana gəlmiiydi. 1581 ildə
 +
italiyalı B.. Baltazarini Luvrda
 +
ilk fransız baletini (4“Kralicanın
 +
məzhəkəli baletiə, J. De Bolye və J.
 +
Salmonun musiqisi əsasında) tama-
 +
paya qoymutidur. İtalyan musiqisi-
 +
nin tə”siri ilə homofoniya uslublu
 +
vokal musiqi geniiy yayılmaqa Ğanına-
 +
mhipdı. Bu devrdə həmcinin ilk fran-
 +
sız operaları (c“ Məhəbbətin təntənə-
 +
CH, 1654, E. Jake de la Ger| cPasto-
 +
ralı, 1659, R. Kamber) meydana gəldi.
 +
1671 ildən “Kral musiqi akademiyası
 +
adı ilə daimi opera teatrı fəaliyyətə
 +
baliladı (bax cQrand-Operazu: 1672
 +
ildən teatrın rəhbəri fransız klas-
 +
sik opera-baletinin yaradıcısı J.
 +
B. Lulli olmutdur. 18 əsrin əvvəl-
 +
lərində klavesin musiqisi (F. Kupe-
 +
ren, J. F. Dandriye, J. F. Ramo) ge-
 +
ni vӱsət almıpi, əsrin ortalarında
 +
simfoniya janrı (F. Qossek) meyda-
 +
na gəlmiiydi. 18 əsrdə opera əsas musiqi
 +
janrı olaraq qalmıni, J. F. Ramonun
 +
operaları xususilə genii məhpər
 +
qazanmıtidı. Bu dəvrdə yeni komik
 +
opera janrı təpəkkul tapmhipidı (E.
 +
Duni, F. Filidor, P. Monsinyi, A.
 +
Qretri). Bu mutərəqqi musiqi jan-
 +
ının məhkəmlənməsində ensiklope-
 +
istlərin xidməti olmutdur.
 +
 +
Beyuk Fransa inqilabı musiqi hə-
 +
yatına yeniliklər gətirmitdi (bəstə-
 +
karlardan E. Megul, F. Qossek, L.
 +
Kerubini). İnqilabi ipəraitlə əla-
 +
qədar mari, mahnı kimi kutləvi mu-
 +
siqi janrları geniit yayıldı. 1792
 +
ildə K. J. Ruje de Lil tərəfindən
 +
Yazılmınq cMarselyezaəm sonralar F.-
 +
nın dəvlət himninə cevrildi. İnqi-
 +
labi ideologiyanın tə”siri ilə təb-
 +
liqrat xarakterli yeni tamaialar mey-
 +
dana gəldi, musiqi təhsili sistemində
 +
dəyipikliklər ba verdi | kilsə mək-
 +
təbləri ləqv olunmuti, milli musiqi
 +
in-tu
 +
 +
 +
(1795 ildən konservatoriya)
 +
əə edilmitdiy. 1830-cu illərdən
 +
let
 +
 +
 +
musiqisində romantik istiqamət
 +
 +
 +
62:
 +
 +
 +
 +
 +
 +
əksini tapmıpdı (A. Adanın cJi:
 +
zelə, “Korsaru baletləri). Bu illər-
 +
də beyuk opera janrı malatimınq-
 +
dı (C. Meyerber və 6.). 19 əsrin 30—
 +
40-cı illərində Paris dunya musiqi
 +
mədəniyyəti mərkəzlərindən birinə
 +
cevrilmit, F. /Popen, F. List, M.
 +
Viardo-Qarsia, M. Malibran və b.
 +
burada yapayıb-yaratmıplar. 19 əsrin
 +
əvvəllərindən fransız skripka (C. B.
 +
Viotti, P. Bayo, P. Rode, R. Kpeircep),
 +
vokal (L. Damoro-Cinti, D. dəə) A.
 +
Nurri, J. L. Dupre, J. L. Lassal)
 +
məktəbləri məphurlapmındı. 19 əs-
 +
rin 1-ci yarısında fransız musiqi
 +
romantizmi H. Berliozun yaradıcı-
 +
lıqı ilə təmsil olunur. J. en-
 +
bax, PT. Lekok, R. Planket, F. Erve
 +
operetta janrının yaradıcıları-
 +
dırlar. 19 əsrin 2-ci yarısında fran-
 +
sız operasında realist meyllər guc-
 +
lənmit, lirik opera janrı təpəkkul
 +
tapmıtidı (PT. Qunonun 4“Faustə, 4Ro-
 +
meo və Culyettaə operaları). A. To-
 +
ma, J. Massne, K. Sen-Sans, L. Delib
 +
və 6. da operalar yazmıplar. J. Bi-
 +
zenin yaradıcılırı fransız opera
 +
realizminin zirvəsidir. Simfonik,
 +
kamera-instrumental, vokal musiqi-
 +
nin inkitpafında K. Sen-Sans, S.
 +
Frank və b.-nın xidməti olmutdur.
 +
 +
F. “İnternasionalıın vətənidir.
 +
20 əsrin əvvəllərində fransız musi-
 +
qisində impressionizm cərəyanı yaran-
 +
mıpdı (K. Debussi). M. Ravel, elə-
 +
cə də P. Duka, A. Russelin yaradıcı-
 +
lıqı da muəyyən dərəcədə impressio-
 +
nist meyllərlə barlı olm ur. Bi-
 +
rinci dunya muharibəsindən (1914—
 +
18)sonra F. musiqi sənətində neoklas-
 +
 +
 +
sisizm, ekspressionizm, konstrukti-
 +
vizm və s. təmayullər əzunə yer tap-
 +
mıpdı. A. Onekger, D. Miyo, F. Pu-
 +
 +
 +
Lenk, J. Orik, L. Durey, J. Tayfer
 +
cAltılıqq adlı yaradıcılıq birliyi
 +
yaratmıpdılar. 30-cu illərdə cAl-
 +
tılıq?jın uzvləri antifaiist hərə-
 +
kata qopulmut, Xalq musiqi federa-
 +
siyasında (1935 ildə yaradılmıtdır)
 +
 +
əal iptirak etmiplər. Bu illərdə
 +
cGənc Fransav yaradıcı qrupu da
 +
meydana gəlmitpdi. Konstruktivizm və
 +
akademizmdən fərqli olaraq bu qru-
 +
pun uzvləri (O. Messian və 6.) huma-
 +
nizmlə apqtılanmınl musiqi əsərləri
 +
yaratmaqa meyl gəstərminlər. İkinci
 +
“ə muharibəsindən sa F. musi-
 +
qi həyatında dircəlit bap vermiin-
 +
dir sə Pulenk, D. Miyo, A. Soge,
 +
J. Orik və 6.-nın yaradıcılıqrı).
 +
40-cı illərin axırlarından dodeka-
 +
foniya, serializm, elektron musiqi-
 +
si və konkret musiqiyə maraq artmıii-
 +
dı. qardizmin gərkəmli numayən-
 +
dəsi P. Bulez yeni musiqi konsertlə-
 +
rinin təpkilatcısı və rəhbəri ol-
 +
mupdur. 20 əsr F. musiqi ifacılı-
 +
qında dirijorlardan P. Monte, P.
 +
Pare, A. "Mux İ. Markevic, L.
 +
Forestye, . Bulez, S. Bodo, PT.
 +
Muni, pianoculardan A. Korto, M.
 +
Lonq, E. Risler, İv Nat, skripkacı-
 +
lardan J. Tibo, mutənnilərdən E.
 +
Blan, R. Krespen, J. Jirodo, M.
 +
Jerar, ipansonyelərdən A. Bruan, E.
 +
Piaf, J. Brassens, PT. Aznavur, M.
 +
Matye, M. Peevalye, C. Dassen və 6.-
 +
nın xidməti var. Əlkənin musiqi mər-
 +
gəzi Parisdə cQrand-Opera9z, Paris
 +
opera studiyası, radio və televiziya-
 +
nın milli ork.-i, bir cox kamera ork.-
 +
ləri və ansamblları fəaliyyət gəstə-
 +
rir. F.-da pianocu və skripkacıla
 +
 +
 +
FRANSA
 +
 +
 +
rın, vokalistlərin, dirijorların,
 +
gitaracıların ynəlxalq musabiqə-
 +
ləri, eləcə də bir cox musiqi festi-
 +
valları kecirilir.
 +
 +
Niyazi Leninqrad Opera və Balet
 +
Teatrının qastrolu zamanı cQrand-
 +
Operaəda c“Yatmın gəzələ (P. Cay-
 +
kovski), “Dat cicəkə (S. Prokofyev)
 +
baletlərinə dirijorluq etmiiy (1961),
 +
Azərb. Opera və Balet Teatrının ba-
 +
let truppası Parisdə kecirilən Bey-
 +
nəlxalq rəqs festivalının iiytirak-
 +
cısı olmupp (1969) və F.-nın digər
 +
iəhərlərində qastrol tamapaları ver-
 +
mipdir. F.-nın bir cox musiqi ifa-
 +
cısı (J. Neve, K. Frans, M. Mare-
 +
pal, R. Baton, S. Fransua və 6.)
 +
Bakıda konsertlərlə cıxın etmii-
 +
lər. Azərb. musiqiciləri F.-da ksn-
 +
sertlər vermiplər.
 +
 +
— Teatr. Fransız teatrının mənilə-
 +
Yİ orta əsr gəzərgi aktyor və MYCHTH-
 +
cilərinin (jonqlyor, vaqant) sənəti
 +
ilə baqlıdır. Hələ 9—10 əsrlərdə
 +
liturgiya dramları meydana gəlmiit,
 +
urada teatr elementlərindən (dia-
 +
loq, dekorasiya, qrim) istifadə olun-
 +
mupdu. Mirakl və misteriyalarda
 +
meydan tamapalarına xas realizm in-
 +
kipaf etdirilmitndir. Misteriyala-
 +
rın iptirakcıları—teatr həvəskar-
 +
ları c“Qardaplıqu cəmiyyətində bir-
 +
ləpmitpt, bu cəmiyyətin teatr tamatpa-
 +
ları 1548 ildən Parisdə cBurqund
 +
otelinkndə gestərilmitdir. 1599 ildən
 +
burada ilk daimi proçı sional aktyor
 +
kollektivi (rəhbəri V. Lekont) cı-
 +
xınt etmitdir. 17 əsrdə F. teatrında
 +
klassisizm təpəkkul tapmıtndı (P.
 +
Kornel, J. Rasin, J. B. Molyerin
 +
pyeslərinin tamalyaları). Fransız
 +
klassik teatr məktəbi 17—18 əsrlərdə
 +
digər Avropa əlkələri teatrlarına
 +
tə”sir gəstərmindir. Fransız maarif-
 +
ciləri teatrı tərbiyə vasitəsi kimi
 +
qiymətləndirminlər. F.-da yaranmıppn
 +
mepppan dramları (D. Didro) və sa-
 +
tirik pyeslərdə (P. O. Bomarte) hə-
 +
yat hadisələrinin təsvirinə uӱstunluk
 +
verilmipdiry, aktyor sənətində əzə-
 +
mətlilik, sadəlik, qəhrəmanilik, psi-
 +
xoloji durustluk baplıca yer tut-
 +
mulidur (aktyorlardan A. Leken, M.
 +
Dumenil, İ. Kleron, J. Brizar və
 +
6.) Beyuk Fransa inqilabı qəhrəmani
 +
ruhlu teatr sənəti-
 +
ni təsdiq etdi (ak-
 +
tyorlardan F. Tal-
 +
ma və b.). cQeatr-
 +
ların azadlıqı
 +
haqqında dekretə-
 +
dən (1791) sonra
 +
Parisdə 19 teatr
 +
meydana gəldi (bu-
 +
rada inqilabi dram-
 +
lar tamappaya qoyu-
 +
lurdu). 19 əsrin
 +
1-ci yarısında
 +
muxtəlif ictimai
 +
qrupların dərin
 +
narazılıqı əz ƏK-
 +
sini romantizmdə
 +
tapmıtldı (O. Bal-
 +
zak, V. Huqo, A.
 +
Vinyi, A. Duma-
 +
atanın pyesləri).
 +
Qabaqcıl incəsənət
 +
uqrundakı mubari-
 +
zədə cbulvar teatr -
 +
larız?jnınbəyukrolu
 +
olmupdur (aktyor-
 +
lardan M. Dorval,
 +
?K, B. Deburo və 6.).
 +
 +
 +
 +
 +
 +
By dəvrdə teatr sənətində tənqidi
 +
realizm meylləri də yaranmaqa öamna-
 +
dı (aktyorlardan Frederik-Lemetr,
 +
E. Rapel və b.). Paris Kommunası
 +
gunlərində Kommuna hakimiyyəti, teat-
 +
rı ictimai tərbiyə vasitəsinə cevir-
 +
məyə calınmıtdı. Kommunanın suqu-
 +
tundan sonra siyasi irtica nəticəsin-
 +
də burjua teatrı ideya və mə”nəvi cə-
 +
Hətdən yoxsullatdı, repertuarda me-
 +
lodram və vodevillərə genipt yer ve-
 +
rildi. Gergəmli də aktyorların-
 +
dan S. Bernar, . Mune-Sullinin
 +
yaradıcılıqında akademizm cizgi-
 +
ləri, uslublapdırma guclu idi. 19
 +
əsrin axırlarında fransız teatrı
 +
ideya bəhranı gecirmitdir. F. teat-
 +
rındakı beyuӱk dəyipikliklər. A.An-
 +
tuanın adı ilə baqlıdır. əsrin
 +
əvvəllərindən Parisdə və əyalətlərdə
 +
xalq teatrlarının yaradılmasına
 +
cəhd gestərilmit, naturalist teat-
 +
rın antipodu kimi simvolist teatr
 +
formalatmaqa bailamıtldır. Rej.
 +
J. Rupenin yaratdıqı 4“Teatr dez Arə-
 +
da (1910) Q. Kreq, M. Reynlardt, V.
 +
Meyerxoldun rej.-luq təcrubəsindən,
 +
fransız simvolistlərinin yaradıcı-
 +
lıqından istifadə edilmitdir. F.
 +
teatrının gərkəmli simalarından
 +
olan J. Kopo c“Vye kolombyez teatrını
 +
(1913) yaratmıtt, tamapalarda poetik,
 +
fəlsəfi və psixoloji vəziyyətlərin
 +
acılıdını ən plana cəkmitdir. Bu
 +
cizgilər 1926 ildə təpkil edilmin
 +
c“Kartel ittifaqı (rej.-lardan Q.
 +
Bati, PT, Dullen, L. Juve və J, Pito-
 +
yev) ucun də səciyyəvi idi. 30-cu il-
 +
lərdə R. Rollanın tə”siri ilə F.-da
 +
demokratik teatr inkipaf etmipdi.
 +
 +
2-ci dunya hHaribəsi (1939—45)
 +
devrundə alman-fatist ipqalı ilə
 +
əlaqədar teatrlar, demək olar ki, fəa-
 +
liyyət gəstərməmiplər. Əlkə azad olun-
 +
duqdan sonra F. teatr sənəti sur”ətlə
 +
inkipaf etmit, teatr xadimləri mil-
 +
li ən”ənələrin saxlanması uqrunda
 +
rəsmi dairələrin e”tinasızlıqına
 +
qarpı mӱbarizə aparmıplar. Muhari-
 +
bədən sonrakı illərdə əlkədə dram
 +
mərkəzləri və teatr truppaları olan
 +
MƏDƏNİYYƏT evləri ppəbəkəsi yaradıl-
 +
mhıip, Lion, Qrenobl, Tuluza, Kann,
 +
 +
 +
Bordo və s. 11.-lərdə teatrlar meydana
 +
gəlmitdi. Milli xalq teatrı (Paris,
 +
 +
 +
za Tü Ta MİM, ET
 +
Has aliyə
 +
İİ: 55
 +
 +
 +
Fər (əş İn İR
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Fransada Azərbaycan SSR mədəniyyəti gӱnlərinə həsr
 +
 +
 +
edilmiiy bukletlər.
 +
 +
 +
FRANSA
 +
 +
 +
613
 +
 +
 +
————————. ———..... .....0..00.0.00.0............—.
 +
 +
 +
1951—63 illərdə rəhbəri J. BV
 +
 +
qabaqcıl teatr sənətinin əəə
 +
cevrilmitdi. Burada gərkəmli dbpan-
 +
Cbl3 aktyorlarından J. Filip, M.
 +
Kazares, . Vilson və 6. fəaliyyət
 +
gestərmipqlər (1972 ildə maliyyə və-
 +
ZİYYƏTİ İLƏ əlaqədar teatr barlanmıpi-
 +
dır). Liondakı c“Teatr de la sitem
 +
(rə bəri R. Planiqon) milli teat ın
 +
ən”ənələrini
 +
 +
 +
davam etdirir. 70-ci
 +
illərdə “Teatr du soleyrəin Beyuk
 +
Fransa inqilabına həsr olunmut
 +
€1789: Bə 417935 tamapaları Fi
 +
 +
 +
teatr həyatında muhum hadisəyə cev-
 +
rilmitdir. Bu illərdə ӧn ikən R.
 +
Osseynin rəhbərlik etdiyi Reyms xalq
 +
teatrı və “De Pariz teatrının
 +
€, ,İ10T)OMKHH"“
 +
ton və Robespyerin həyatı və əlumuk
 +
və s. tamapaları F. teatr sənətində
 +
əhəmiyyətli yer tutmutidur. Muasir
 +
 +
ransız teatr sənətinin inkipafın-
 +
da aktyor və rej, J. L. Barronun
 +
beyuk xidməti var. Onun, arvadı M.
 +
Reno ilə birlikdə yaratdıqı 4“Kompa-
 +
ni Madlen Reno—Jan Lui Barro"
 +
truppasının tamatpalarında 20 əsr
 +
fransız dramaturgiyası təblir edi-
 +
lir. CƏ.-nın teatr həyatında cabsurd
 +
teatrı (S. Bekket, E. İonesko və b.-
 +
nın pyesləri) əzunə məxsus yer tut-
 +
mupdur. Milli teatr ən”ənələri 4Ko-
 +
medi Fransezmdə davam etdirilir.
 +
M. Marsonun pantomima sənəti umum-
 +
dunya iəhrəti qazanmımdır. F.-da
 +
beynəlxalq teatr festivalları keci-
 +
rilir (1947 ildən Avinyonda, 1954
 +
ildən Parisdə).
 +
 +
Kino. Kinematoqrafiyanın L. və
 +
O. Lumyer qardapları tərəfindən
 +
ixtirasından sonra ilk kӱtləvi kino
 +
seansı 1895 il ən 28-də Paris-
 +
də kecirilmitdir. F.- kinosunun in-
 +
kipafının ilk mərhələsində J.
 +
Melyesin muchum rolu olmudur. 1910-
 +
cu illərdə M. .Tinderin iptirakı
 +
ilə cəkilmit kinokomediyalar umum-
 +
dunya pehrəti qazanmıtidı. Birinci
 +
dunya muharibəsindən (1914—18) son-
 +
rakı illərdə qazanc məqsədli, bədi-
 +
ilikdən uzaq filmlər yaradılması
 +
əleyhinə hərəkat gӱcləndi (c“Avanqardı
 +
qrupu—L. Delluk, A. Qanş M. L”
 +
Erbye, J. Epipteyn, J. Dulak və b.).
 +
30-cu illərdə F.-da səsli filmlərin
 +
kutləvi istehsalına baplanıldı. Bu
 +
illərdə kinonun ideya bədii cəhətdən
 +
təkmillətməsində R. Kler (“Parisin
 +
damları altında 1930, “Azadlıq is-
 +
təqirik|ə, 1932), J. Renuar (4Toni,
 +
1934), L. Bunyuel (“Cərəksiz torpaq,
 +
1932), J. Feyder (a,, Mimoza“ pansio-
 +
nuz, 1935) kimi realist rej.-ların
 +
xidməti “.. dӱr. 30-cu illərin or:
 +
talarında SERUM
 +
sosial istiqaməti Xalq cəbhəsi hərə-
 +
 +
 +
katı ilə baqlı olmuit, 4“Oktyabrı
 +
qrupu və *Azad kinog birliyi ya-
 +
radılmındı. cSonuncu milyarderg
 +
 +
 +
(1934, rej. R. Kler), “Beyuk illuziyak
 +
(1937) və xalqdan toplanılan vəsai-
 +
tin Hesabına cəkilən cMarselyezag
 +
(1938, hər iki filmin rej. J. Re-
 +
nuar) və s. bu dəvrun səciyyəvi film-
 +
lərindəndir. 30-cu illərin 2-ci ya-
 +
rısında rej. M. Karnenin a“Dumanlı
 +
sahil kucəsik (1938), “Ğun baplanırgı
 +
(1939) filmləri F. kinosunda 4poe-
 +
tik realizməin istiqamətini muəyyən-
 +
ləpdirdi. Bu illərdə F. kinosunun
 +
aktyor məktəbi (J. Qaben, L. Juve,
 +
J. h Bappo, 11. Bpaccep, F. Roqe,
 +
F, M. Simon, P1, Vanel, M, Morqan,
 +
 +
 +
zirehli gəmisiə, 4“Dan- H
 +
 +
 +
Fernandel, D. Darye və 6.) umumdunya
 +
ipehrəti qazanmındı.
 +
kinci dunya muharibəsi illərin-
 +
də nasizm iiqalı iəraitində F. gi-
 +
nematoqrafcıları məcazi formada
 +
xalqı mubarizəyə, qəhrəmanlıra səs-
 +
ləyən bir sıra filmlər yaratmara MY“
 +
vəffəq oldular (“Axtam muitəri-
 +
lərizm, 1942, rej. M. Karney “Səma
 +
sizə məxsusduru, 1943, rej. J. Qre-
 +
miyon). 1943 ildə yaradılmıti Fransa
 +
kinosu gizli azadlıq komitəsi 1944
 +
ildə c“Parisin azad edilməsizt fil-
 +
mini ekranlara buraxdı. “Səhnə ev-
 +
ladlarıg (1945, rej. M. Karne) fil-
 +
mində milli humanist ən”ənələr təs-
 +
diqlənirdi. Muqavimət hərəkatına
 +
əsr olunmuqi c“Relslər uzərində də-
 +
İy (1946, rej, R. Kleman) filmi
 +
faiqizm əleyhinə yənəldilmindi. € AH-
 +
tuan və Antuanettaqv (1946, rej. J.
 +
Bekker), *Unvanı namə”lumdurg (1950,
 +
rej, J, P. Le YPanua) filmlərində
 +
sadə adamlara, onların Həyat tərzinə
 +
rəqbət hissləri gucludur. DunyYa
 +
klassikləri əsərlərinin ekranlaidı-
 +
rılmasında F. kinematoqrafcıları-
 +
nın xidməti beyukdur: “Parma monas-
 +
tırızq (1948, rej. Kristian-Jak),
 +
aQırmızı və qarav (1954, rej. K.
 +
Otan-Lara: hər ikisi Stendalın ro-
 +
manları əsasında), “Tereza Rakenu
 +
(1953, rej. M. Karne), 4“Jerveza
 +
1956, rej. R. Kleman: hər ikisi E.
 +
olyanın əsərləri uzrə). 40-cı illə-
 +
rin sonu—50-ci illərin əvvəllərində
 +
aktyorlardan J. Filip, S. Sinyore,
 +
Burvil, J. Mare, M. Kazares, L.
 +
de Funes və b. məphurlamındı.
 +
ərin F. Truffo, J. L. 10-
 +
ar,
 +
50-ci illərin axırlarında meydana
 +
gəlmit “Yeni axınqı cərəyanının gər-
 +
kəmli numayəndələridir. Kinonun
 +
ifadə vasitələrinin təkmillətdiril-
 +
məsində A. Renenin “Xirosima, mə-
 +
Həbbətim mənimə (1959) filmi muhum
 +
rol oynamımddır. 60-cı illərdə rej.
 +
J. Demi (4PTyerbur cətirləriz, 1964,
 +
cRopforlu qızları, 1967) və 6. mu-
 +
zikl-filmlər yaratmıtlar. Bu dəvr-
 +
də F. kinematoqrafcıları Muqavi-
 +
mət hərəkatı və faiyizmə qaripı mu-
 +
barizə məvzularına muraciət etmiit-
 +
lər: cNormandiya-Nemang (196), rej.
 +
J. Drevil: Fransa-SSRİ birgə fil-
 +
mi), cĞun və saatı, “Paris Yanırmı?g
 +
(1963, 1966, rej, R. Kleman). 70-ci il-
 +
lərdən e”tibarən F. kinosunda sosial-
 +
ictimai problemlərə toxunan film-
 +
lərin sayı artır: c Eliza, yaxud əsil
 +
həyatı (1970, rej. M. Drap:), *Kralica-
 +
nın aqır gunu (1973, rej, R. Al-
 +
lio), “Yuruti nəqmələrik (1974, rej.
 +
P. Obye), “Mustəntiq və cani, 4“Cina-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
FUzun sӱrən yoxacıxmadan sonraqk fil-
 +
mindən kadr. Rej. A. Kolpi.
 +
 +
 +
onopqunaslardan L. Mussinak,
 +
 +
 +
K. PQabrol, L. Mal, K. Lelyuit -
 +
 +
 +
qionalınal politika Franini, M.,
 +
i Hnobckan
 +
İ uyackan oxunonucb, M., 1977, 3apyöeoxnas
 +
 +
 +
yət reportajı (1976, 1981, rej, B,
 +
Tavernye), “Axırıncı metrog (1980,
 +
rej. F. Truffo), “Korrupsiya qur-
 +
banı (1983, rej. A. Bonno) və s. Bu:
 +
tun bunlara baxmayaraq, 70—80-ci il-
 +
lərdə F. kino prokatında Amerika
 +
və italyan lentləri, eləcə də porno-
 +
qrafiya filmləri bəyuk yer tutur.
 +
 +
ransa komediya ik filmlə
 +
ri məphurdur: “Fa fa, €Ta-
 +
nun raHyHuyp? (1952, 1958, pex. Kpnc-
 +
tian-Jak), “PTeytan və on dini hədisə
 +
(1962, rej. J. Dӱvivye), “Yo-yom (1965,
 +
ej,. P. Eteks), “Paradə (1974, rej,
 +
 +
. Tati), “Xəsisə (1980, L. de Funes:
 +
J. Molyerin əsəri uzrə) və s. R. Os-
 +
seyn, J. Moro, J. L. Trentinyan, J.
 +
P. Belmondo, K. Denəv, A. Delon, A.
 +
Jirardo, R. PQnayder və 6. 60—80-ci
 +
illərin məphur aktyorlarıdır. Ki-
 +
 +
x. Ca-
 +
dul, A. Bazen və 6.-nın fransız və
 +
dunya kino tarixinin, eləcə də kino
 +
nəzəriyyəsinin iplənib hazırlanma-
 +
sında muhum xidməti var. F.-da Ali
 +
kino təhsili in-tu, Kino tarixi mu-
 +
zeyi fəaliyyət gəstərir.
 +
 +
1946 ildən Kann ip.-ndə hər il
 +
(1948, 1950 illərdən savayı) Beynəl-
 +
xalq kino festivalları kecirilir.
 +
1976 ildə illik “Sezarəg milli kino
 +
mӱkafatı tə”sis edilmipdir.
 +
Yalıqldırma pəkil, bax səh. 592 —593.
 +
 +
 +
Əd. Marks. K., 1948-ci ildən 1850-
 +
ci ilədək Fransada sinfi mubarizə,
 +
Marks K, və Engels F., Secilmiatn
 +
əsərləri, 3 cilddə, c. 1, B., 1978: yenə
 +
onun, Lui Bonapartın on səkkiz brume-
 +
ri, Yenə orada, yenə onun, ransada
 +
vətəndati muharibəsi, yenə orada, c. 2, B.,
 +
1980: Engels F., Fransada və Almani-
 +
yada kəndli məsələsi, Marks K. və En-
 +
gels €5., Secilmitp əsərləri, 2 cilddə,
 +
c. 2, B., 1953: Lenin V. İ., Əsərləri
 +
(bax Mə"lumat cildi, H. 1, səh. 648—651):
 +
Yelizarova M. Y. nə bapqaları, X1X
 +
 +
 +
əsr xarici ədəbiyyat tarixi, B., 1964:
 +
 +
ıxlı İ., XX əsr “xarici ədəbiyyat
 +
tarixi, B., 1974:QruberR. İ., İstoril
 +
muzıkalınoNP kulıturı, t. 1—2, M.—L.,
 +
1941—59: İstoril franipuzskoN litera-
 +
turı, t. 1—4, M.—L., 1946—63: İstoril
 +
zapadnoevropeİskoqo teatra, T. –
 +
1956—63: PneersonQq
 +
 +
 +
Q., Muzıka Fran-
 +
imi, M.. 1958: Vseobiyal istorin iskusstv,
 +
t. 1—2 (kn. 1), 3—6 (kn. 1), M., 1960—65:
 +
Problemı əgonomiki i politiki Franiii
 +
posle vtoroN mnrovon voNnnı, M., 18962,
 +
D okğlo J., Qollizmue-texnokratin, kor-
 +
porativizm (per. s frani,), M., 1964, Bce-
 +
obadan istorin arxitekturı, t. 4—5,7, 10—
 +
11, M., 1966—73: Livipii i N. A., Fran-
 +
puzskos iskusstoo XU—XU111 vekov. Ocer-
 +
ki, L.. 1967: Vitver İ. A.əidr., Sov-
 +
remennal Franiin, M., 1969: Otkevic
 +
S., Franpin—kadr za kadrom, M., 1970,
 +
Truppenko E. F., SopnalisticeskiNn
 +
realizm po franiuzskoN literature, M.,
 +
1972: İstoril Franimi, t. 1—3, M., 1972—
 +
73: Fiziceskan qeoqrafil zarubejnoVd
 +
Evropı, M.. 1973: Panlova M. A
 +
V., Sovremennal fran-
 +
 +
 +
Evropa. Zapadnan Evropa, M., 1979 (seril
 +
 +
 +
| “Stranı i narodız)) Nargirıer F.
 +
 +
 +
S., FranpuzskiN roman napix dnenİn, M.,
 +
1980: Berezina V. N., Franipuzskali
 +
jivopisı X1X veka v sobranii Qosudarst-
 +
pennoqo Ərmitaja, M., 1980: Kler R.,
 +
Kino vcera, kino seqodni (per. s frani.),
 +
M.. 1981: İstorin zarubejnoqo teatra, 2
 +
izd., c. 1. M., 1981, Cerkasov P. P,,
 +
Sudhba imperii, M., 1983, İsmailov
 +
R., Azerbaidjansko-franpuzskie litera-
 +
turnıe spazi, B., 1983: Manfred A.
 +
Z.,. Velikan franpuzskal revolopinl, M.,
 +
1983: Kostenevic Franpuz-
 +
skoe iskusstvo X1X—nacala XX veka v
 +
Ərmitaje, L., 1983: Jankola J. P.
 +
 +
 +
614
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Kino Franini. İlaTan
 +
1978 (per, s frani.),
 +
FRANSA ALP
 +
Alp d-rının
 +
 +
hissəsi. Uz.
 +
 +
 +
respublika, 1958—
 +
M., 1984,
 +
 +
DARLARI—Qərbi
 +
 +
| ransada yerlətmin
 +
 +
| təqr. 330 km. PQimali və
 +
 +
Cənubi F. A. d.-na bəlunur. Pi m a-
 +
 +
n i F.A.d. YӰӱgksək daqlıqdır. Buzlaq
 +
 +
relyef formaları var. İynəyarpaqlı
 +
 +
mepələr, subalp və alp cəmənləri ilə
 +
 +
 +
ərtuludur. Massivləri: Monblan
 +
(hund. 07 m-dək), Pelvu, Beldonn,
 +
Qray Alp d-rı və Kot Alp d-rı. C ə-
 +
 +
 +
nu bi F.A.d. daha alcaqdır (adətən
 +
Z000 m-dək). Aralıq dənizi iqlimi və
 +
landiaftı elementləri var.
 +
 +
FRANSA BANKI (Vaqaie 4e Eqapse)
 +
—Fransanın mərkəzi emissiya ban-
 +
kı. 1800 ildə Napoleon Bonapart xu-
 +
susi səhmdar cəmiyyəti kimi yarat-
 +
mıpdır. 1803 ildə Parisdə, 1848 il-
 +
dən isə butun əlkədə banknot buraxı-
 +
lıpına inhisar huququ almındır.
 +
1945 ilin dekabrında milliləndi-
 +
 +
 +
rilmit, lakin bankın idarə edilmə- |
 +
 +
 +
si maliyyə oliqarxiyasının əlində
 +
qalmımdır. F.b.-nın əlkədə 200-dən
 +
cox ipe”bəsi var, dunyanın bir cox
 +
mərkəzi emissiya bankları ilə kor-
 +
respondensiya əlaqəsi saxlayır.
 +
FRANSA BURJUA İNQİLABI–—
 +
bax Bəyuk Fransa inqilabı.
 +
FRANSA QVİANASI (Siuape Eqap-
 +
şa15e).
 +
 +
Cənubi Amerikanın :1gm.-pp.-ində,
 +
Atlantik okeanı sahilində əlkə.
 +
Fransanın tdənizatpırı departamen-
 +
tiə, Surinam və Braziliya ilə həm-
 +
sərhəddir. Sah. 91 min km?. ƏH. 66,6
 +
min (1981). İnz.m. Kayenna i.-dir.
 +
İnzibati cəhətdən 2 mahala bəlunur.
 +
 +
F.Q.-nı Fransa həkumətinin və
 +
16 nəfərdən ibarət seckili Bap pura-
 +
nın təyin etdiyi prefekt idarə edir.
 +
Fransa Milli məclisində 1 deputat-
 +
la, Senatında 1 senatorla təmsil
 +
olunmutdur.
 +
 +
F.Q. Qviana yaylasının iim.-i1.-
 +
ində Yerlətir. Səthi, əsasən, alcaq
 +
dӱzənlikdir. Faydalı qazıntıları:
 +
qızıl, boksit və s. İqlimi subekvato-
 +
rial, isti və rutubətlidir. İllik
 +
yarıntı 3200—3500 mm. Ən beyuӱk cay-
 +
lar: Maroni, Oyapoki. Ərazinin 90941-
 +
indən coxu tropik mepələrdir. Mey-
 +
munlar, tapir, yaquar, ilanlar, coxlu
 +
quiq və hləpərat var. Caylar balıqla,
 +
sahil suları-“krevetka ilə zəngindir.
 +
. Əhalinin təqr. 8095 -i zəncilər və
 +
mulatlardır (kreollar). Mepə zən-
 +
ciləri (təqr. 2 min nəfər), hindilər
 +
(əhalinin təqr. 1094 -i), avropalılar,
 +
cinlilər və 6. da yapayır. Rəsmi dil
 +
fransız dilidir. Hakim din xris-
 +
tianlıqdır. Zəncilər və Hindilərdə
 +
qədim etiqadların qalıqları saxla-
 +
nılmındır. Orta sıxlıq 1 km?-də
 +
təqr. 0,8 nəfərdir (1982). Dəniz sahili
 +
r-nlarda əhali daha sıxdır. İitləyən
 +
əhalinin (18 min) 3092 -i k.t.-nda ca:
 +
daaa yəəhəpqə i: Kayenna (39
 +
əsr , Kuru, en-Lorandu-Ma
 +
 +
İlk fransız kolonistləri muasir
 +
Qviana ərazisinə 1604 ildə gəlmiilər.
 +
1635 ildə Fransanın mustəmləkəsi
 +
elan elilmiidir. 17 əsr—19 əsrin
 +
əvvəllərində bu ərazi uqrunda hol-
 +
landlar, ingilislər və fransızlar
 +
arasında gedən rəqabət 1817 ildə
 +
ransanın hakimiyyətinin qəti bərqə-
 +
rar olması ilə bala catdı. Bəyuk
 +
Fransa inqilabı (1789—94) dəvrun.
 +
lən surgun yerinə cevrilmiidi. 1946
 +
 +
 +
FRANSA ALP
 +
 +
 +
DARLARI
 +
 +
 +
 +
 +
 +
QVİANA (Fr.)
 +
70 Ü 70
 +
 +
 +
 +
 +
 +
140 km
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
=—— yası), Sənət Akademiyası, Əxlaqi və
 +
| Siyasi Elmlər Akademiyası. Rus və
 +
y sovet alimlərindən V. İ, Vernadski,
 +
 +
 +
zi IL İ.
 +
 +
 +
Mendeleyev, İ. İ. Mecnikov,
 +
İ. P. Pavlov, V. A. Ambarsumyan, İ.
 +
M. Vinoqradov, M. A. Lavrentyev, S.
 +
 +
 +
— $£ L. Sobolev və b. F.İ.-nun əcnəbi uz-
 +
 +
 +
| vu seçilminil
 +
 +
 +
ər. |
 +
FRANSA KOMM UNİST PARTİYA-
 +
 +
 +
E=——4SI (FKP, Qə Raqa SoptipyaSe Eqapə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ildən Fransanın cdənizatırı depar-
 +
tamentiv statusu almıtidır. Mutərəq-
 +
qi quvvələri təmsil edən Qviana So-
 +
sialist Partiyası (1956) və Qviana
 +
Xalq İttifaqı (1958) muxtariyyət uq-
 +
runda cıxın edirlər.
 +
 +
F.Q. geri qalmınq aqrar əlkədir.
 +
İqtisadiyyatı ABİT və Fransa kapi-
 +
talının nəzarəti altındadır. Əha-
 +
linin əsas məpquliyyəti əkincilik-
 +
dir. Pəkər qamımqı, banan, cəltik,
 +
maniok, qarqıdalı, sitrus bitkiləri
 +
becərilir. Qiymətli oduncaq nəvləri
 +
tədaruk edilir. Balıq və krevetka
 +
ovlanır. Qaramal, donuz, davar sax-
 +
lanılır. Sənaye zəifdir. Qızıl və
 +
boksit cıxarılır. Bir necə arac e”ma-
 +
lı z-du var. Avto obilyollarının uz.
 +
740 km-dir (1973). Kayennada dəniz
 +
portu və-beynəlxalq aeroport var. Me-
 +
iə materialları, balıq, krevetka,
 +
rom, boksit, qızıl və s. ixrac olunur.
 +
Ərzaq, sənaye malları, yanacaq, ava-
 +
qanlıq, prokat və s. idxal edilir.
 +
Xarici ticarəti, əsasən, Fransa,
 +
ABPİQ, Braziliya və Surinam ilədir.
 +
Pul vahidi Fransa frankıdır.
 +
 +
Xalq maarif sistemi Fransa qa-
 +
nunvericiliyi əsasında qurulmutdur.
 +
İcbari təhsil mӱddəti 6 yapından
 +
14 yapınadəkdir. İbtidai məktəb 5
 +
illikdir. Orta məktəbdə təhsil mud-
 +
dəti: natamam məktəbdə (kollecdə) 4,
 +
tam məktəbdə (liseydə) 7 ildir. Ali
 +
və orta ixtisas muçəssisələri yoxdur.
 +
Kayennada kicik kitabxana, |
 +
elmi-tədqiqat in-tu var. Kuru r-nun-
 +
da Fransa mutəxəssisləri kosmik təd-
 +
qiqatlar mərkəzi tikmitlər (1968).
 +
FRANSA İNSTİTUTU (Sazın
 +
de Eqapse)y—Fransanın gərkəmli elm,
 +
ədəbiyyat və incəsənət xadimlərini
 +
birlətdirən əsas rəsmi elmi idarəsi.
 +
1795 ildə Milli Elm və İncəsənət İn-
 +
tu kimi yaradılmıit, 1806 ildən F.. İ.
 +
adlanmıitdır. F.İ.-nun tərkibinə 5
 +
mustəqil akademiya daxildir: Fransa
 +
Akademiyası, Kitabələr və Bədii Ədə-
 +
biyyat Akademiyası, Elmlər Akademi-
 +
yası ( Dəqiq Təbiyyat Elmləri Akademn-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
muzey,
 +
 +
 +
sa15)—Bəyuk Oktyabr sosialist inqi-
 +
 +
 +
y labının tə”siri altında Fransa So-
 +
 +
 +
sialist Partiyası inqilabi cinahı
 +
tərəfindən 1920 ilin dekabrında
 +
Turda yaradılmıt, ilk kundən Ko-
 +
 +
 +
: minternə daxil olmuldur. FKP-nin
 +
 +
 +
marksizm-leninizm ideyaları əsasın-
 +
da formalatmasında və məhkəmlən-
 +
məsində M. Kapen, P. Vayyan-Kuturye,
 +
 +
 +
M. Torez, J. Duklo, B. Frapqon, P.
 +
 +
 +
Semar, V. Rope və Fransa fəhlə hə-
 +
 +
 +
| rəkatının digər gərkəmli xadimləri
 +
 +
 +
muhum rol oynamınlar. Fəaliyyəti-
 +
nin ilk illərində FKP partiya da-
 +
xilində əzunə yuva salmıpl opportu-
 +
nist, trotskici və sektantcı unsur-
 +
nəpə "qqaripı cətin mӱbarizə aparmalı
 +
olmutpdur. Bu mubarizədən mətanətlə
 +
cıxan KP artıq 30-cu illərdə le-
 +
ninci tipli proletar partiyasına cev-
 +
rildi. FKDP 1935 ildə yaradılmıpq
 +
 +
 +
| Xalq cəbhəsinin baplıca təpəbbuscu-
 +
 +
 +
su olmut, 1936 il parlament seckilə-
 +
ri zamanı isə 1,5 mln. səs qazanmınd-
 +
dı. İkinci dunya muharibəsi, O HYM-
 +
lədən Fransanın alman-fatist itpta-
 +
lı dəvrundə kommunistlər Muqavimət
 +
Hərəkatının ənundə getmilər. ə
 +
haribədən sonrakı ilk illərdə FK
 +
 +
nӱmayəndələri (M. Torez, F. Biyu
 +
və b.) de Qoll həkumətinə daxil ol-
 +
muti, milli iqtisadiyyatın bərpasın-
 +
da, zəhmətketilərin xeyrinə bir sıra
 +
qanunların qəbul etdirilməsində mu-
 +
Hum rol oynamıplar. FKP Fransa
 +
zəhmətketplərinin demokratiya və so-
 +
sializm uqrunda, mustəqil xarici si-
 +
yasət uqrunda, inhisarcı kapitala və
 +
irticaya, mӱstəmləkə muharibələrinə
 +
(Hind-Cin, Əlcəzair və Misirdə)qar-
 +
1pı, xalqlar arasında sulh və dostluq
 +
uqrunda mubarizəsinə baicılıq et-
 +
midir. P-nin tətəbbusu və inad-
 +
lı mubarizəsi nəticəsində 1972 ilin
 +
iyununda sol quvvələrin ittifaqı ya-
 +
radılmınndı. 1981 ilin mart secki-
 +
lərində FKP sosialistlərlə vahid
 +
heəkumət proqramı ilə cıxı1 etməsə
 +
də, səsvermənin ikinci mərhələsində
 +
onları mudafiə etməklə Fransa So-
 +
sialist Partiyasının hakimiyyətə
 +
kecməsində Həlledici rol oynamınl-
 +
dır. FKP sosialistlərin təpkil et:
 +
dikləri həkumətdə 4 nazirlə (1983)
 +
təmsil olunmuidu. Həkumətin xalqa
 +
zidd ciqtisadiyyatın modernlətdiril-
 +
MƏCHə siyasətinə etiraz əlaməti ola-
 +
raq 1984 ilin iyulunda kommunist
 +
nazirlər onun tərkibindən cıxmıiq-
 +
lar. Əlkənin ictimai siyasi həyatında
 +
muhum rol oynayan FKP, zəhmətkeilə-
 +
rin həyati mənafeləri, demokratik
 +
dəyinikliklər, fəhlə hərəkatının
 +
birliyi, sulh, gərginliyin zəiflədil-
 +
məsi, sosializm, Fransa— Sovet dost-
 +
luqu uqrunda fəal mubarizə aparır.
 +
. F kӱtlələr arasında fəaliy-
 +
Yətində YMYMƏMƏK konfederasiyası,
 +
Kommunist Gənclər Hərəkatı, Fran"
 +
sa Qadınları İttifaqına, zəhmətkeii:
 +
lərin digər demokratik təikilat-
 +
larına arxalanır. Kommunistlər bir
 +
sıra bələdiyyə idarələrinə baiicılıq
 +
 +
 +
FRANSA — PRUSSİYA MYhAPHBƏCH
 +
 +
 +
edirlər, Fransanın 72 pəhərinin me-
 +
ri FKP uzvudur (1983). FKP-nin
 +
4-cu qurultayında (1982, fevral) qə:
 +
bul olunmuiy qətnamədə Fransada so-
 +
sializm cəmiyyəti qurulması sahəsin.
 +
də Kommunistlərin əsas vəzifələri
 +
mӱəyyənlətdirilir, partiya sırala-
 +
rını mehkəmləndirmək və zəhmətket-
 +
lər arasında onun nufuzunu geni-
 +
ləndirmək luzumu qeyd olunur. FKP-
 +
nin 25-ci qurultayı (1985, fevral)
 +
sinfi dəyutlərdə, iqtisadiyyatın mo-
 +
dernlətdirilməsi pəraitində bəhran-
 +
dan cıxmaq Yolunda, kutləvi iisiz-
 +
liyi aradan qaldırmaq, sulh, tərksi-
 +
lah və sosializm urrunda mubarizədə
 +
kommunistlərin avanqard roluna bə-
 +
İYK əhəmiyyət vermipi və kommunistlə-
 +
rin qariıda duran vəzifələrini geəs-
 +
tərmitdir. FKİP beynəlxalq kommunist
 +
və fə lə hərəkatında muhum rol oy-
 +
nayır, bailıca beynəlxalq məsələlər-
 +
də, dӱnya kommunist hərəkatının əsas
 +
problemlərində beynəlmiləl məvqelər-
 +
dən cıxıpt edir. FKP numayəndə hey”-
 +
ətləri kommunist və fəhlə partiyala-
 +
rının beynəlxalq Moskva mutpavirə-
 +
lərində (1957, 1960, 1969), Avropa KOM-
 +
munist və fəhlə partiyalarının Ber:
 +
lin konfransında (1976) itptirak et-
 +
miirq və onların sənədlərini bəyənmii-
 +
dir. FKP ilə Sov.İKP arasında sıx
 +
əə və həmrə”ylik məvcuddur.
 +
FKP-nin təpkilati prinsipini
 +
demokratik mərkəziyyət təpkil edir:
 +
o ərazi-istehsalat prinsipi əsasın-
 +
da qurulmutdur. 608543 uzvu vardır
 +
(1984). i orqanı qurultaydır. Qu-
 +
rultaylararası fəaliyyətinə MK Ganı-
 +
cılıq edir. FKP-nin ba katibi J.
 +
Mapıre, mərkəzi orqanı cHumanitez
 +
qəzeti, nəzəri orqanı cKaye du kom-
 +
MYUNİSMə jurnalıdır.
 +
FRANSA MİLLİ AZADLIQ KO-
 +
MİTƏSİ (FMAK: Qə Sopne Eqap-
 +
çais de Liberation Nationale)—1943—44
 +
illərdə fəxliy İƏT gəstərmit Fransa
 +
mərkəzi hakimiyyət orqanı. Fransa
 +
ərazisini tam azad və resp. rejimini
 +
bərpa etməyi qarpısına məqsəd qoy-
 +
mumdu. Fransa milli komitəsinin
 +
rəhbəri PT, de Qoll ilə Fransanın PQn-
 +
mali Afrikadakı Ali komissarı A.
 +
ipə ƏLA ənnə edilmidi saziiy
 +
asında Əlcəzairdə yaradılmındı
 +
(1943, 3 iyun). 1943 il avqustun 26-da
 +
SSRİ, ABİP və B. Britaniya FMAK-ı
 +
tanıdıqlarını bildirdilər. 1944 il
 +
iyunun 2-də FMAK Fransa resp.-sı-
 +
nın mӱvəqqəti həkuməti adlandı
 +
rıldı.
 +
FRANSA POLİNEZİYASI (Polyne-
 +
5 Qqapşaybe) - Sakit okeanın ip. His-
 +
səsində adalar qrupus Polineziyada
 +
ransanın mulku. Bax Polineanya,
 +
FRANSA SOMALİSİ—1967 ilə-
 +
dək Cibuti Respublikasının adı.
 +
FRANSADA DİNİ MUHARİBƏ-
 +
LƏR, hugenot muharibələ:
 +
r i—16 əsrdə katoliklərlə kalvinist-
 +
lər (hugenotlar) arasında mu-
 +
haribələr (1562—98, digər mənbələrə
 +
gərə 1559—98, 1560—98). Xarakteri
 +
və məzmununa gərə vətəndai muhari-
 +
bələri idi. F.d.m.-ə kapitalist mu-
 +
nasibətlərinin yaranması və mərkəzi
 +
hakimiyyətin gӱclənməsi səbəb olmui-
 +
du. F.d.m.-də rəqabət aparan iki qrup-
 +
dap—katoliklərə Kiza hHersoqları,
 +
galvinistlərə Burbonların numayən-
 +
dələri (pahzadə Konde, sonra Kavar-
 +
ralı Henrix) və admiral Kolinyi
 +
baqicılıq edirdilər. 30 ildən cox sur-
 +
 +
 +
My bu mӱharibələrə bəhanə hugenot-
 +
ə Giza vətəri, tərəfindən də.
 +
 +
YiMəSİ olmuidu. u aribədə
 +
(1562—63, 1567 —68, 1568—70) tərəf-
 +
lərdən hec biri qəti qələbə qazanmadı.
 +
Sen-Jermen sulhundən (1570) nara-
 +
zı olan katoliklər yenidən qırrın
 +
tərətdilər (bax Varfolomey gecəsi
 +
(1572)1. Sonrakı muharibələr də
 +
(1572—73, 1574—76, 1577—80, 1585—
 +
98) bəyuk insan tələfatına səbəb ol-
 +
mutdu. F.d.m. 1598 ildə Nant edikti
 +
(qanunu) ilə bapa catdı və bu, kato-
 +
lisizmi hakim din kimi qanuniləit-
 +
 +
 +
dirdi.
 +
 +
FRANSADA 1848 İL İNQİLABI—
 +
İyul monarxiyasının devrilməsi,
 +
Fransada İkinci respublikanın
 +
(1848—52) yaradılması ilə nəticələ
 +
nən burjua-demokratik inqilabı.
 +
İnqilabın yetiiməsində 1845 və 1846
 +
illərin məhsul qıtlıqı, 1847 ilin
 +
iqtisadi bəhranı muhum rol oynadı.
 +
İslahat tərəfdarlarının 1848 il
 +
fevralın 22-nə tə”yin edilmii numa-
 +
Yipini həkumətin qadaqan etməsi HH-
 +
qilabi partlayın ucun bir təkan ol-
 +
du. Fevralın 22-də on minlərlə pa-
 +
risli kucələrə cıxdı, numayiicilə-
 +
rin həkumət qopunları ilə toqquq-
 +
maları batlandı. Fevralın 23—24-
 +
də xalq usyanı bali verdi. Proletaria-
 +
tın əsas rol oynadırı bu usyan həku-
 +
mət qopunları çzərində qələbə ilə nə-
 +
ticələndi. Usyancı fəhlələrin təz-
 +
Yiqi altında fevralın 24-də İyul mo-
 +
narxiyasının devrildiyi, Muvəqqəti
 +
həkumət yaradıldıqı e”lan olundu.
 +
Bir sıra demokratik islahatlar və
 +
azadlıqlar verildi. Lakin xalqın
 +
hesabına hakimiyyətə kecmip respub-
 +
likacı burjuaziya az sonra zəhmət-
 +
keqilərin inqilabi nailiyyətlərinə
 +
hucuma kecdi. Respublikacı burjua-
 +
ziya 1848 il aprelin 23—24-də Muəs-
 +
sislər məclisinə-kecirilən seckilər
 +
zamanı saxtakarlıqa əl ataraq xal-
 +
qın Həqiqi numayəndələrini (fəhlə-
 +
ləri, qabaqcıl demokratları və so-
 +
sialistləri) həkumətdən sıxıidı-
 +
rıb cıxardı, hakimiyyət respubli=
 +
kacı burjuaziyanın ən murtəce dai-
 +
rələrinin əlinə kecdi.
 +
 +
Muəssislər məclisinin buraxıl-
 +
masını tələb edən 15 may Paris HYMA-
 +
yimpi bota cıxdı və inqilab rəhbər-
 +
lərinin (L. O. Blanki, A. Barbes və
 +
 +
) həbs olunması ilə nəticələndi.
 +
Monarxistlər tərəfindən qızı1i-
 +
dırılan burjua respublikacı na-
 +
zirlər iyunun 22-də milli e”malatxa-
 +
paların buraxılması haqqında dek-
 +
ret verdilər. Buna cavab olaraq sə-
 +
hərisi Paris fəhlələri barrikada-
 +
lar qurdular. Tarixə İyun usyanı
 +
(1848) adı ilə dupiən bu usyan proleta-
 +
rnatın burjuaziyaya qaripı ilk mu-
 +
təməkkil cıxını idi. Usyan yatırıl-
 +
dıqdan sonra burjua respublikacı-
 +
ları monarxistlərə bir sıra ciddi
 +
guzmiptlərə getdi. Noyabrın 4-də qə-
 +
bul edilmiiy konstitusiya 1848 il in-
 +
qilabının demokratik nailiyyətləri-
 +
ni Hecə endirdi. Nəticədə dekabrın
 +
10-da Muəssislər məclisinə keciri-
 +
lan seckilərdə monarxistlərin nu-
 +
mayəndəsi Lui Mapoleon Bonapart
 +
(bax Napoleon İ1) qələbə qazanaraq
 +
prezident vəzifəsinə gecdi. Bundan
 +
sonra butun cəbhə boyu hucuma kecən
 +
monarxistlərin tələbi ilə Muəssis-
 +
lər məclisi vaxtından əvvəl bura-
 +
xıldı, 1849 il mayın 13-də Qanunve-
 +
 +
 +
615
 +
 +
 +
ricilik məclisinə kecirilən secki-
 +
lər zamanı burjua respublikacıla-
 +
rı tam məqrlubiyyətə uqradılar. cQay-
 +
da-qanun partiyasız timsalında Cı-
 +
xın edən burjua əksinqilabı xırda
 +
burjua demokratiyasının məqlubiy-
 +
yətindən (prezidentin konstitusiya-
 +
nı pozmasına e”tiraz əlaməti olaraq
 +
1849 il iyunun 13-nə tə”yin edilmiid
 +
nuӱmayitin bota cıxması) istifadə
 +
edərək Fevral inqilabının nailiy-
 +
yətlərini tamamilə ləev etməyi qərara
 +
aldı. 1850 il mayın 31-də isə Fevral
 +
inqilabının ən muhum nailiyyəti olan
 +
secki huququ ləqv olundu. Yaranmıil
 +
əlverinli vəziyyətdən ktiyalə edən
 +
Lui Bonapart 1851 il dekabrın 2-də
 +
dəvlət cevrilipyi etdi, Qanunverici-
 +
lik məclisi buraxıldı. Beləliklə
 +
burjua respublikacılarının xəya-
 +
nəti uzundən İkinci respublika əs-
 +
linNdə ləev edildi: 1832 ilin dekab-
 +
rında isə İkinci imperiya (rəsmən
 +
monarxiya) hərbi polis rejimi for-
 +
masında bərpa olundu. V. İ. Lenin
 +
yazırdı: “Bonapartizm demokratik
 +
dəyitikliklər və demokratik inqi-
 +
lab iəraitində burjuaziyanın əksin-
 +
qilabcılıqından doqan idarə for-
 +
masıdırg (Əsər. tam kulliyyatı, c.
 +
34, səh. 94—95).
 +
 +
 +
Əd,: Map kc K., 1848-ci ildən 1850-
 +
 +
 +
ci ilədək Fransada sinfi mubarizə,
 +
Marks K. və Engels F., Secilmip
 +
əsərləri, 3 cilddə, c. 1, B., 1978: So-
 +
 +
 +
bulı A., İz istorii Velikoh burjuaz-
 +
nop revolopdin 1789—1794 qq. i renolopii
 +
1060 q. no Franili, per. s frani,., M.,
 +
UӰBİ.
 +
 +
 +
FRANSANIN AFAR VƏ İSSA
 +
ƏRAZİSİ — Cibuti resp.-sının
 +
1967—76 illərdə adı.
 +
FRANSANIN QARA DƏNİZ DO-
 +
NANMASINDA YC)AH (1919)—Co-
 +
vet dəvlətinə qariptı mudaxilədə i11-
 +
tirak edən Fransa Hərbi dəniz donan-
 +
ması gəmilərində 1919 ilin aprelin-
 +
də bat vermii usyan. Hazırlanma-
 +
sında xarici qopunlar icərisində
 +
inqilabi təbliqat aparan gizli kom-
 +
munistqruplar, xususilə də Bolievik-
 +
lər partiyası Odessa vil, komitəsi
 +
yanındakı “arici kollekiyanın fran-
 +
sız qrupu (J. Lyaburb və 6.) bəyuk rol
 +
oynamınidı. Aprelin 16-da bir necə
 +
gəmini iqtiai burudu, 19-da isə Se-
 +
vastopol yaxınlıqında dayanmınp gə-
 +
milərdə usyan ba:i verdi. Gəmilərdə
 +
al bayraqlar qaldırıldı, dənizcilər
 +
sahilə cıxaraq Sevastopol fəhlələ-
 +
ri ilə numayin təikil etdilər. Us-
 +
yan Fransanın Qara dənizdə uzən di-
 +
gər gəmilərinə də yayıldı. Matros-
 +
lar və əsgərlər vətənə qaytarılmala-
 +
rını, antisovet mudaxiləyə son qoyul-
 +
masını tələb edirdilər. Usyanın
 +
təhlugəli xarakter aldıqını gerən
 +
Fransa hekuməti 1919 il may ayının
 +
əvvəli ucun ezunun silahlı quvvələ-
 +
rini Sovet Rusiyası ərazisindən cı -
 +
xarmaqa məcbur oldu. Fransa hərbi
 +
komandanlırı usyan tpitirakcılarına
 +
amansız divan tutdu. Usyan beynəl-
 +
xalq proletariatın Sovet Rusiyası
 +
ilə həmrə”yliyinin parlaq təzahurunə
 +
cevrildi. :
 +
 +
FRANSA-PRUSSİYA MUHARİBƏ-
 +
Sİ (1870— 71)— Avropada hegemonlu-
 +
qunu saxlamaqa, Almaniyanın qəti ola-
 +
raq birlətməsinin qarpısını alma-
 +
qa can atan Fransa və alman torpaq-
 +
larının ez bacılıqı altında bir-
 +
ləidirilməsini balpa catdırmarqa ca-
 +
 +
 +
616
 +
 +
 +
lıppan Prussiya arasında muharibə.
 +
P1 Napoleonu muharibəyə birinci
 +
batplamaqa sevq etmək məqsədilə Prus-
 +
siya həkumətinin baiicısı O. Bismark
 +
tam əl ataraq qəzetlərin
 +
irində məzmunu Fransa həkuməti
 +
ucun olduqca təhqiramiz ruhda saxta-
 +
laidırılmın diplomatik teleqram
 +
dərc etdirdi. Nəticədə 1870 il iyu-
 +
lun 19-da Fransa Prussiyaya muhari-
 +
bə e”lan etdi. Lakin ilk deyuiilər
 +
Fransa ordusunun hərbi hazırlıq cə-
 +
hətdən zəifliyini gestərdi. 1870 il
 +
sentyabrın 1—2-də Sedan yaxınlı-
 +
qındakı həlledici deyutidə Fransa
 +
ordusunun əsas kutləsi darmadaqın
 +
edildiy imperator PP Napoleon əsir
 +
alındı. Sedan faciəsi xalqın Napo-
 +
leon/rejiminə qariqı qəzəbini daha da
 +
artırdı. 1870 il sentyabrın 4-də Pa-
 +
isdə baii vermii usyan nəticəsində
 +
 +
apoleon imperiyası devrildi, an-
 +
sada burjua mӱvəqqəti həkuməti baii-
 +
da olmaqla resp. qurulutmqu yaradıldı.
 +
Alman qopunlarının qəsbkarlıq məq-
 +
sədilə Fransanın icərilərinə dor-
 +
ru irəliləməsinə cavab olaraq Fran-
 +
sada ipealcılara qaritı xalq hərə-
 +
katı geni miqyas aldı. Az bir vaxtda
 +
yeni ordu (təqr. 1 mln. nəfər) yarandı.
 +
 +
 +
Dutimən arxasında partizanların fəa-
 +
 +
 +
liyyəti gucləndi. Lakin xalqın inqi-
 +
labilətdiyindən qorxan Fransa hə-
 +
kuməti dupimənə qariqı fəal mudafiə-
 +
ni hər vəchlə pozurdu. Nəticədə Prus-
 +
siya qopunları Fransa ərazisinin
 +
xeyli hissəsinitutdu vəsonradan fran-
 +
sız burjuaziyasına Paris Kommuna-
 +
sını (1871) darmadaqın etməkdə ya-
 +
xından kəməklik gestərdi. F.— P.m.
 +
gedipində 1871 ilin yanvarında Al-
 +
maniya imperiyasının yaradıldırı
 +
eqlan olundu. Mayın 10-da imzalan-
 +
mıqi F.—P.m. Fransa ucun son dərə-
 +
cə arır sulh muqaviləsi ilə baia
 +
catdı (bax Frankfurt sulhu (1871).
 +
FRANSA--RUSİYA İTTİFAQI
 +
(1890—1917)—1891—93 illərdə car
 +
Rusiyası ilə Fransa arasında yaran-
 +
mhpip hərbi-siyasi ittifaq. Uclər itti-
 +
faqına qarpı cevrilmiidi. F.-R.i.-
 +
nın məvcud olduru ilk illərdə Rusi-
 +
ya və Fransa bərabər Villi muttəfiq
 +
idilər. Rusiya – Yaponiya muharibə in-
 +
dəki (1904—05) biabırcı məqlubiyyət
 +
və carizmin Fransadan getdikcə artan
 +
maliyyə asılılırı quvvələr nisbəti:
 +
ni Fransanın xeyrinə dəytidirdi.
 +
Beyuk Oktyabr sosialist inqilabı
 +
car Həkumətinin digər muqavilələ-
 +
ri ilə yanatpı F.—R.i.-ni də lərv et-
 +
di (1917).
 +
FRANSA — CİN MUQAVİLƏSİ
 +
(1860)—İngiltərə – Fransa --Cin mu-
 +
haribəsində (1856—60) Cinin məqlu-
 +
biyyətindən sonra Fransanın Cinə qə-
 +
bul etdirdiyi muqavilə (konvensiya):
 +
S. 25-də Pekində imzalanmıid-
 +
dır. F.—C.m.-nə əsasən Pekin muqavi-
 +
ləsi (1860) ilə B. Britaniyanın al-
 +
dıRrı təzminat və Huquqlar eynilə
 +
Fransaya da aid edildi. Muqavilə
 +
həmcinin missionerlərin əmlakları-
 +
nın qaytarılmasını, təzminatın Ci-
 +
nin gəmruk gəliri hesabına ədənil
 +
məsini nəzərdə tutmuidu.
 +
 +
FRANSA — CİN MUHARİBƏSİ
 +
(1884—85)—Fransanın Vyetnam əra-
 +
zisini tutmaq məqsədilə Cinə qartı
 +
muharibəsi. 1885 il iyunun 9-da im-
 +
zalanan Tyanszin Fransa –Cin muqavi-
 +
ləsinə gərə Cin Fransanın Vyetnam
 +
zərində protektorat huququnu tapıdı.
 +
 +
 +
FRANSA-—RUSİYA İTTİFAQI
 +
 +
 +
F.—C.m. nəticəsində Vyetnam Fran-
 +
sanın mustəmləkəsinə cevrildi.
 +
FRANSİSK 1 (Eqapşoq ) (12.9.1494,
 +
Konyak—31.3.1547, Rambuye)—Fransa
 +
kralı (1515 ildən). Valua sulaləsin-
 +
dəndir. 1 F.-in siyasəti Fransanın
 +
mӱtləq monarxiyaya cevrilməsinə ye-
 +
nəlmiiydi. taliya muharibələrində
 +
Paviya yaxınlıqında vurutmada is-
 +
panlar tərəfindən əsir alınmıpi
 +
(1525), bir il sonra azad edilmiidi.
 +
FRANSİSKCİLƏR (franciscani) —
 +
katolik rahib ordeninin uzvləri. Yox-
 +
sulluq, tərkidunyalıq və s. təblir edən
 +
. ordeninin əsası 1207—09 illərdə
 +
İtaliyada qoyulmutidur. Yaradıcısı
 +
Assizili Fransisk idi. 1223 ildə
 +
papa 11 Qonori F.-in nizamnaməsini
 +
təsdiq etmitdi. F. katolik kilsəsi-
 +
nin duimənlərinə, bid”ətcilərə qar-
 +
ilı (xususilə inkvizisiyadau mubari-
 +
zə aparmıti, həmcinin missioner ki-
 +
mi fəaliyyət gestərmiplər. Hazır-
 +
da təqr. 50 min uzvu olan F. ordeninin
 +
muxtəlif təikilatları və təblirat
 +
mərkəzləri var.
 +
FRANSİUM (lat. Eqapstit), Fr—
 +
radioaktiv kimyəvi element. Element-
 +
lərin dəvri sisteminin 1 qrupunda-
 +
dır, at.n. 87. Stabil izotopu yoxdur.
 +
Qələvi metalların ən aqırıdır. 20 S-
 +
də əriyir. 630"S-də qaynayır, sıxlı-
 +
qı (20”S-də) 2,44 q sm?-dir. Kutlə ədə-
 +
di 203—229 və yarımparcalanma dev-
 +
ru 5-10 7? san.-dən (“""Eq) 23-dəq.-yədək
 +
(2 2Eq) olan 18 radioaktiv izotopu alın-
 +
mıpipidır. F.-un varlıqını və bə”zi
 +
xassələrini rus alimi D. İ. Mendele-
 +
yev qabaqcadan (1870) xəbər vermiiy və
 +
onu ekasezium adlandırmındır. 1939
 +
ildə fransız tədqiqatcısı Pere
 +
aktiniumun radioaktiv parcalanması-
 +
nı eyrənərkən kəif etmiiy və cakti-
 +
nium K.ə adlandırmındır. 1949 il-
 +
də ona fransium adı verilmidir.
 +
Təbiətdə *43Eq və 2**Eq izotoplarına
 +
radioaktiv 227As-un parcalanma məh-
 +
sulları kimi rast gəlinir. -
 +
 +
1.t. təbii uranda (0,2 mq "As və
 +
3,8.10 “10 2, 75Fr vardır. Kimyəvi
 +
xassələrinə gərə rubidium və seziuma
 +
oxpardır. Oksidləitmə dərəcəsi --1-
 +
dir. F.-ui hidroksid, fluorid, xlo-
 +
rid, nitrat, sulfat, sulfid, karbo-
 +
nat və asetatları suda yaxiı: per-
 +
xlorat, pikrat, Yodat, xlorplatinat,
 +
xlorbismutatları isə pis həll olur.
 +
443Er HəoTOorny ioloji tədqiqatlarda
 +
istifadə edilir.
 +
 +
Əd. Xal Pd İ., Radioximin Fran-
 +
pin i toril, per. sanql., M., 1961: Qlı i-
 +
k a H. L., Obian ximil, 21 izd., M., 1981,
 +
 +
 +
FRANSIZ DİLİ—fəansızların,
 +
Belcika, İsvecrə, Kanada əhalisi-
 +
nin bir Hissəsinin dili. Fransanın
 +
rəsmi dəvlət dilidir bir sıra Af-
 +
rika dəvlətlərinin, Haiti və Fransa
 +
Qvianasının əhalisi də F.d.-ndən is-
 +
tifadə edir. Roman dillərinə daxil-
 +
dir. Bu dildə təqr. 80 mli, adam da
 +
nıppır (1975). F.d. latın dili əsa
 +
 +
 +
sında formalapvmısindır. Fransa əra-
 +
 +
 +
zisində bir necə dialekti (fransi,
 +
Normandiya, zallon, pikard, Lotarin-
 +
giya, Burqundiya və s.) var. Kecmiiy
 +
Qalliya ərazisində latın dili ilk
 +
Roma basqınları pəticəsində (e.ə.
 +
154—121 illər) yayılmıidır. Sonra-
 +
lar burada saysız-hesabsız məmurlar,
 +
tacirlər, sənətkarlar məskən salmıin,
 +
beləliklə də eramızın 4 əsrində la-
 +
tın dili yerli qall dilini sıxıiidı-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
rıb aradan cıxarmın və hakim məvqe:
 +
tutmaqa bailamıtdır. 5 əsrdə Talli-
 +
yanı tutmuli frankların dialektin-
 +
DƏN DƏ LATIN DİLİNƏ COXLU SƏZ KeEC-
 +
miipdir. Roma mədəniyyətinin və adət-
 +
ən”ənələrinin tədricən aradan cıxma:-
 +
sı nəticəsində artıq 7 əsrdə burada la=
 +
tın dilindən fərqlənən bir dil for-
 +
malaimıpidır. F.d.-nin 6 inkiptaf
 +
mərhələsi olmuidur: qall-roman (5—8
 +
əsrlər), qədim (9—13 əsrlər), orta
 +
(14—15 əsrlər), ergən yeni (16 əsr),
 +
yeni (klassik, 17—18 əsrlər) və mua-
 +
sir (19 əsrdən) F.d. Milli F.d. 16.
 +
əsrdə, ədəbi dil 17 əsrdə təpəkkul
 +
tapmıtpdır. F.d.-ndə 35 fonem (15
 +
sait, 17 samit, Z yarımsait) var. Vur-
 +
qu həminə səzun son saiti ӱzərinə
 +
dupqur. Analitik dildir. Cumlədə səz-
 +
lər arasında əlaqə səzenu və b. kə”
 +
məkci səzlər vasitəsilə yaranır. Səz
 +
sırası sabitdir. Cins, kəmiyyət, iqəxs
 +
kateqoriyaları kəməkci səzlərlə ifa-
 +
də olunur. Əlifbası latın qrafika
 +
sına əsaslanır. F.d. BMT-nin rəsmi
 +
iplək dillərindəndir. SSRİ-nin, o
 +
cumlədən Azərb.SSR-in umumtəhsil,
 +
orta ixtisas təhsili və ali məktəblə-
 +
rində tədris olunur. Resp.-nın ӱmum-
 +
təhsil və ali məktəbləri ucun Azərb.
 +
dilində dərsliklər hazırlanmıtidır.
 +
SSRİ-nin 50 illiyi ad. Azərb. Pe-
 +
 +
 +
daqoji Xarici Dillər İn-tunda
 +
F.d. fakultəsi var.
 +
Əd.: Serqievskin M. V., İsto-
 +
 +
 +
rin franiuzskoqo izıka, M., 1947, Bal-
 +
 +
 +
li İT1., Obiyal linqvistika i vnoprosı
 +
franpuzskoqo izıka, per. s frani,, M..,
 +
Referonskal E. A., Va-
 +
 +
 +
1955:
 +
sil hena Teoreticeskal qram-
 +
matika sonremennoqo franpuzskoqo izıka,
 +
2 ilzd., c. 1—2, L., 1973: Nikolıskan
 +
E. K.,. QoldenberqtT. M., Qrammatika
 +
franiuzskoqo izıka, 4 izd., M., 1982,
 +
Kuliev R. K., Semanti ko-sintaksices-
 +
kie aspektı funkiionirovanin sobjonk-
 +
tina v slojnom predlojenii starofran-
 +
ipuzskoqo nzıka, İzi, AN Azerb. SSR (se-
 +
pı lilseratura, azıg, iskusstvo), 1984,
 +
Xı 1. yenə onun, Prinini csoqlasova-
 +
nin vremənəsi upoqreblenie vido-nremen-
 +
nıx form sobjonktica v starofraniuz-
 +
 +
 +
skom azıke, yenə orpda, 1984, Xə 2, Vqi-
 +
not F., Histoire de İla"langue frança ise
 +
des origines A nos iours, (. 1—13, Paris,
 +
1966 — 72.
 +
 +
 +
FRANSIZ MATERİALİZMİ (18
 +
əsr)—bax Fransa məqaləsinin fəlsə-
 +
fə bəlməsinə.
 +
 +
FRANSIZLAR — Fransanın əsas
 +
əhalisi, millət. Fransada təqr. 49
 +
mln. (1983), ABİQ və Kanadada, həm
 +
cinin kecmində Fransanın mustəm-
 +
ləkə və dominiopu olmuli əlkələrdə
 +
də yapayırlar (Z mln.-dan cox). Fran-
 +
sız dilində dapımpırlar. Diidarla-
 +
rının beyuk əksəriyyəti katolikdir.
 +
F.-ın formalatmasında keltlər
 +
(rannap, e.ə. 1-ci mipilliyin ortala-
 +
rı), romalılar (e.ə. 3—1 əsrlər), son-
 +
ralar pvestqotlar, burqundlar, Frank-
 +
lar və b. titirak etmpiidir. 6 əsrdə
 +
Qalliyada vestqotlar və burqundlar
 +
əz krallıqlarını, franklar isə
 +
Fraik dəvlətini yaratdılar. 9 əsrdə
 +
Karolinqlər imperiyası parcalandı-
 +
qı zaman frank səzu həm əlkənin, həm
 +
də xalqın adında və dilində qalmı1-
 +
dı. Vahid fransız xalqı və dili
 +
 +
 +
təqr. 12-14 əsrlərdə formalatmınn-
 +
dır. Boyuk Frapsa inqilabı fran-
 +
sız millətinin təiəkgulundə həll-
 +
 +
 +
F.-ın tarixi, iqti-
 +
 +
 +
edici rol oynadı.
 +
haqqında bax
 +
 +
 +
sadiyyatı, mədəniyyəti
 +
Fransa məqaləsinə.
 +
 +
 +
FREZ DƏZGAHI
 +
 +
 +
Əd. Villar J., Villar K
 +
Formirovanie franpuzskoN napin gi
 +
nacalo XT v.), M., 1957: Rala M., Dva
 +
oblika Franini, M., 1962: Haponbt 3a-
 +
rubejnoN Evropı, t. 2, M., 1965: Zıkov
 +
S., O Franiii i franpuzax, M., 1978.
 +
 +
 +
“OPAH-TMP)ÖP? (eLe Franc-Tireur?
 +
—€ t atıcı.k)—Fransa Muqa-
 +
vimət hərəkatına daxil olan vətən-
 +
lərvər təpkilatlardan biri. 1940
 +
ilin sonlarında Lionda sol baxıpt-
 +
lı ziyalı və qulluqcular yaratmıp-
 +
dı. Bu ad tlikilata Fransa—Prus-
 +
siya muharibəsi (1870—71) dəvrundə
 +
fəaliyyət gestərmiti frantiryor MY-
 +
qavimət dəstələri pərəfinə veril-
 +
mipdir. Əsasən, Fransanın c.-unda
 +
(Lion, Limoj və Klermon-Ferranda)
 +
fəaliyyət gəstərmitdir. Əsas ipi
 +
kəpfiyyat və təbliqat olmulpdur. Mər-
 +
kəzi orqanı c“Fran-tiryoru qəzeti idi.
 +
1943 ilin əvvəllərində c“Birləpmit
 +
ƏL hərəkatızna qopulmutdur.
 +
FRANTİİYKOVİ-LAZNE (Eqapi-
 +
kovy Lüzn6)—uCCP-nə məhəp. Cexiya
 +
Sosialist Resp.-sında, Qərbi Cexiya
 +
vil.-ndə, Filizli daqlardadır. Bal-
 +
neoloji kurort. Elmi-tədqiqat fizio-
 +
terapiya, lneologiya və iqlimiqu-
 +
naslıq in-tunun filialı var.
 +
FRANCESKA (Eqapsezsa) Pyero del-
 +
la (təqr. 1420—1492)—italyan boya-
 +
karı: bax Pyero della Franceska.
 +
FRASİBӰUL (Thqazӱ oz) (7?—e.ə.
 +
388)— Afina siyasi xadimi və sərkər-
 +
dəsi. Peloponnes muharibəsinin so-
 +
nunda tehrətlənmin F. e.ə. 411 il-
 +
dən demokratik Qruplminanın rəh-
 +
bəri olmutpdur. €ÖrTya THpaHəbiH ha-
 +
kimiyyəti F.-un bapcılıqı altın-
 +
da devrilmiit, demokratiya bərpa olun-
 +
mupidu (e.ə. 404).
 +
 +
FRATRİYA (yun. phrat ia—rapnalımı-
 +
lıq)—tayfanın bir necə (əvvəllər
 +
iki) qolu. Afinada və klassik dəvrə
 +
qədərki Yunanıstanın bə”zi digər dev-
 +
lətlərində sosial təpkilat forma-
 +
sı (qəbilə ilə fila arasında kecid
 +
as, F. bana uzvləri ilə ni-
 +
kah əlaqəsinə girən qohum nəsillərin
 +
ekzoqamiya qrupu idi. İki F.-nın
 +
daimi nikah əlaqələrindən tayfa ya-
 +
ranırdı. İnkipafın son mərhələsin-
 +
də F. ekzoqamiya olmaya da bilərdi.
 +
FRAUN HOFER (Eqailhobeq) Yozef
 +
(6.3.1787, P/traubinq—7.6.1826, Mun-
 +
xen)—alman fiziki, Bavariya EA
 +
(1823) və Leopoldin Akademiyasının
 +
(1824) uzvu. Munxendəki (sonralar
 +
Benediktbeyerndəki) Riyaziyyat və Op-
 +
tika İn-tunun direktoru olmutdur
 +
(1818). Axromatik obyektivlərin ha-
 +
zırlanması texnologiyasını təkmil-
 +
ləpdirmiii, okulyar mikrometri və
 +
heliometri ixtira etmii, iquiələ-
 +
rin sındırma əmsalını eyrənərək
 +
Gunət spektrindəki udulma xətlə-
 +
rini (Fraunhofer xətlərini) aii-
 +
kara cıxarmıiy (ingilis fiziki U.
 +
Vollastondan xəbər iz), spektrləri əy-
 +
rənmək ucun difraksiya qəfəsindən
 +
istifadə etmiti, paralel iqualarda
 +
ipqlırın difraksiyasını muiyahidə
 +
etmək ucun usul vermiidir.
 +
FRAUNHOFER XƏTLƏRİ—Gunəti
 +
spektrindəki udulma xətləri. OƏ.x.-
 +
ni ilk dəfə ingilis fiziki U. Vol-
 +
nacToH (VV. H. VVollaston: 1766—1828)
 +
mutahidə etmii, Y. Fraunhofer isə
 +
onları aikara cıxarmın və mufəs-
 +
səl eyrənmipdir (1814). Gunəi spek-
 +
trinin tərkibində 20 mindən cox (ul-
 +
trabənəviyəyi, gərunən və infraqır-
 +
 +
 +
617
 +
 +
 +
 +
 +
 +
mızı oblastlarda) F.x. muptahidə
 +
 +
 +
olunmutpdur.
 +
FRAXT  (hollandca vracht, alm.
 +
Fracht)— iykyH, yaxud sərnittinin da-
 +
iqınması muqabilində nəql. vasitəsi
 +
sahibinə verilən haqq. F. anlayılpı
 +
muxtəlif nəv nəql. (dəniz, cay, avto-
 +
mobil, aviasiya) dapqımalarında tət-
 +
biq olunur, lakin dəniz nəql. datpı-
 +
malarında daha genii yayılmıstidır.
 +
.A NƏİNGİ Yukun, yaxud sərnipinin
 +
dapınması haqqı, hətta bə”zi hallar-
 +
da (mӱqavilə ppərtlərindən asılı
 +
olaraq) yukləmə və bopaltma haqqı da
 +
daxil edilir.
 +
FRDİYERİ (Frasheri) Harnm (25.5.1846,
 +
Fraeri kg.—20.10.1900, İstambul)—
 +
alban ppairi, alban milli dircəliti
 +
hərəkatı xadimi. cXəyalları (1885,
 +
fars dilində), “Yay cicəkləri (1890),
 +
“Cənnət və sərrast səzləru (1894) me”p
 +
toplularının, c Albanların əsl ar-
 +
zusug (1886), *“İsgəndərbəyin tarixi
 +
(1898), *Kərbəlak (1898) poemaları:
 +
nın muəllifidir. Vətənpərvərlik,
 +
MİLLİ və ictimai azadlıq ideyaları -
 +
nın tərənnumu yaradıcılıqın əsas
 +
məvzusudur.
 +
FRAİYON (Eqashop) Benua (13.5.1893,
 +
Luara departamenti, PTambon-Fyəj-
 +
rol—4.8.1975, Luara departamenti,
 +
Bord)—Fransa və beynəlxalq fəhlə
 +
hərəkatı xadimi. Fəhlə olmupdur.
 +
1919 ildən Fransa Sosialist Parti-
 +
yasının, Fransa Kommunist Parti-
 +
yası yarandıqı (1920, dekabr) vaxt-
 +
dan isə onun uzvu idi. 1928—36 il-
 +
lərdə və 1956 ildən FKP MK Siyasi
 +
Burosunun uzvu olmutdur. Həmkar-
 +
lar ittifaqları hərəkatında fəal
 +
iptirak etmit, 1936—39, 1944—45 il-
 +
lərdə Bər Umuməmək Konfederasi-
 +
yanın (FUK) katibi idi. İkinci
 +
dunya muharibəsi (1939—45) illərin-
 +
də. Mӱqavimət hərəkatının təikilat-
 +
cılarından olmui və FKP-nin Mər-
 +
kəzi Rəhbərliyinin uzvu secilmiiydi.
 +
1945—67 illərdə FU K-un baiq kati-
 +
bi, 1967—75 illərdə sədri olmutidur.
 +
1945 ildən Umumdunya Həmkarlar İt-
 +
 +
 +
tifaqları Federasiyası sədrinin
 +
muavini idi. Lenin ordeni ilə təl-
 +
tif edilmiidir.
 +
 +
 +
FREQAT (hollandca, Eqera(, fr. (qb-
 +
xa(e, ital. |/qeraqa)—1) yelkənli hər-
 +
i donanmada ucdorlu gəmi. 19 əsrin
 +
ortalarından buxarla piləyən, tə-
 +
gərli, sonra vintli F.-lar meydana
 +
cıxdı. 2) İkinci dunya muharibəsin-
 +
də yungul kreyserlərlə əskidra mina-
 +
datıyıcısı (ABİP) və ya muvafiq ke:
 +
iikci gəmilər (B. Britaniya) arasın-
 +
da gecid tipi. 3) Muasir F. atom
 +
sualtı qayıqlarını axtarmaq və məhv
 +
etmək, təyyarə daipiyan gəmiləri hava
 +
və raket hucumundan muhafizə etmək
 +
ucun tətbiq edilən xususi qurulun-
 +
lu gəmidir. Məs., ABİQ hərbi dəniz
 +
quvvələrində F.-ın subasımı 6 min
 +
t-dək, sur”əti 34 duyun (63 km/saat),
 +
uzmə uzaqlırı 8 min dəniz milinə
 +
bərabərdir, uzaq və yaxın mənzilli
 +
artilleriya qurquları ilə təchiz
 +
olunur, hey”əti 350—370 nəfərdir. 70-
 +
ci illərin əvvəllərindən ABİPT-da
 +
atom gӱc qurqulu F.-ların seriyalı
 +
istehsalına bailanılmındır.
 +
 +
FREQATLAR (Eteraidae) — kurək-
 +
ayaqlıkimilər dəstəsindən qupi fəsilə-
 +
si. Bədəninin uz. 1 m-dək, acılmıqp
 +
halda qanadlarının uz. 2 m-dək olur.
 +
5 nəvӱ var. Atlantik, Hind və Sakit
 +
okeanların tropik hissəsində rast gə-
 +
 +
 +
lir. Həyatının cox vaxtını ucmaq-
 +
da kecirir. F.-ın buzdum vəzisi zəif
 +
inkinaf etdiyi ucun lələkləri yax-
 +
HB Yaqlanmadıqrından cətinliklə
 +
uzurlər. 1 yumurta qoyur, 40—50 gun
 +
kurt Yatır. Xırda a-larda yuvalayır.
 +
FREDERİK-LEMETR (Frederick-Le-
 +
maitre), (əsl adı və familiyası
 +
Antuan Lui Prosper Lemetr) (29.
 +
7.1800, Kavr—26.1.1876, Paris) —fran-
 +
sız aktyoru. 16 yapından Parisin bul-
 +
var teatrlarında cıxın etmitdir.
 +
Demokratik romantizmin gərkəmli nuӱ-
 +
mayəndəsi olan F.-L. həm də fransız
 +
 +
 +
ff .b..
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Frederik-
 +
Lemetr
 +
Rober Maker
 +
(“Rober Ma-
 +
gerə, Frede-
 +
rik-Lemetr
 +
nə b.) ro-
 +
lunda.
 +
 +
 +
teatrında tənqidi realizmin əsasını
 +
qoymutidur. Rolları: Rober Maker
 +
(“Adre karvansarası, B. Antye, Po-
 +
liant, J. A. Sent-Aman), Cenaro, Rui
 +
Blaz (*Lukresiya Borciaz, *Rui Blazu,
 +
V. Huqo), Jan (“Paris cındıryıra-
 +
nız, F. Pia) və s. M. Dorval və P.
 +
Bokajla birlikdə teatr islahatları
 +
aparmındır.
 +
 +
FREZ (fr. Eqazze) — materialların
 +
frezləmə ilə e”malı ucun coxtiyəli
 +
kəsici alət. F.-lərin aqtaqıdakı tip-
 +
ləri var: diiqləri yerlətən səthin
 +
formasına gerə silindrik, yan uzlu,
 +
diskli, bucaqlı, yivli və fasonlu:
 +
dimpin formasına gərə duz, vintvarı
 +
və muxtəlif istiqamətlənmiii diiplə-
 +
ri olan F.-lər: konstruksiyasına gə-
 +
rə butev, mӱrəkkəb, taxma diiili, yYıR-
 +
ma və komilekt F.-lər: dəzgaha bər-
 +
kitmə usuluna gorə taxma, konusvarı
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Mӱxtəlif tip frellər.
 +
 +
 +
və ya siliplrik quyruqlu uc F.-lər
 +
vintvarı qapovcuqupun istiqamətinə
 +
gerə saq və sol qanovcuqlu F.-lər
 +
(iqək.). F. legirlənmii və tezkəsən
 +
alət poladlarından hazırlanır. F.-
 +
dən mustəvi, yarıq və iylislər, əyri-
 +
xətli səth pə s. e”malı, habelə mate-
 +
rialı kəsib ayırma ucun istifadə
 +
olunur.
 +
 +
FREZ DƏZGAHI —metal və digər
 +
mə”mulatların fəezlə emalı ucun me-
 +
 +
 +
618
 +
 +
 +
 +
 +
 +
FREZLƏMƏ
 +
 +
 +
---H—— ə AK
 +
 +
 +
talkəsmə dəzgahı. F.d. universal-
 +
lıqı ilə fərqlənir, mustəvi, əyrixət-
 +
li səthləri yonmaq, detallarda yiv,
 +
carxlarda diip acmaq və s. YuyH Hülnə-
 +
dilir. Konstruksiyasına gərə konsul-
 +
lu və konsulsuz F.d. məvcuddur. Frez-
 +
ləmə prinsipi 16 əsrdə meydana gəl-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Uninersal frez dəzgahı.
 +
 +
 +
mindir. Muasir F.d.-nın ilk numunə-
 +
si 19 əsrdə (məs., konsullu F.d. 1835
 +
ildə, universal F.d. isə 1862 ildə)
 +
yaradılmıtidır. F.d.-nda baqi hə-
 +
əə (fırlanma) frezlə, veriti hərə
 +
əti (irəliləmə) isə pəstahla həyata
 +
kecirilir: bə”zi hallarda, məs., iri
 +
mə”mulatların e”malında verii hə-
 +
rəkəti dəəə verilə bilər. Metal e”ma-
 +
lında F.d.-nın ataqıdakı nəvləri
 +
iplədilir: pipindelin oxuna doqru
 +
bucaq altında hərəkət edən stollu uni-
 +
versal F.d. (tək.), tipindel oxları-
 +
nın yerlətidirilməsinə gerə ufuqi və
 +
ipaquli F.d.: bir necə tipindelli (mus-
 +
təvi e”malı ucun) uzununa F.d., su-
 +
rətcıxarma və xususi F.d.-ları (ili-
 +
gil-frezləmə, dii-frezləmə, yiv-frez-
 +
ƏMƏ BƏ C. YuyH dəzgahlar). Sənayedə
 +
proqramlı idarəetmə sistemli F.d.-
 +
nın mӱxtəlif tiplərinin tətbiqi da-
 +
ha da geniplənir. Belə dəzgahlarda
 +
hər bir koordinat uzrə hərəkət in-
 +
formasiya dapıyıcısına (məs., maq-
 +
nit lentinə) yazılmınıq siqnallarla
 +
idarə edilir.
 +
FREZLƏMƏ — metal və qeyri metal
 +
materialların Frez ilə kəsmə yolu
 +
ilə e”malı: F.-də kəsici alət —frez
 +
fırlanır, e”mal ediləcək pəstaha isə
 +
irəliləmə hərəkəti verilir. F.-də
 +
kəsmə sur”əti frezin tipindən, onun
 +
kəsici hissəsinin materialı və hən-
 +
dəsi parametrlərindən, kəsmə rejimi,
 +
pəstahın səth qatının vəziyyətindən
 +
YR asılı olur (bax Frez dəz-
 +
gahı).
 +
FREY MONTALVA (Eqey Mopgayua)
 +
Eduardo (d. 16.1.1911, Santyaqo—1982)
 +
—Cili dəvlət və siyasi xadimi, pub-
 +
"isist, huquq elmləri doktoru. 1935
 +
ildə Milli Falanqa Partiyasını
 +
Yaratmızidı. Xristian-Demokrat Par-
 +
tiYası Yaradıldıqdan (1957) sonra
 +
onun lideri secilmitdir. 1964—70
 +
illərdə Cili prezidenti olmuzdur.
 +
F.M. həkuməti 1964 ildə SSRİ ilə
 +
diplomatik munasibətləri bərpa et-
 +
miidi (1947 ildə kəsilmitdi). S.
 +
Alyende balida olmaqla Xalq birliyi
 +
 +
 +
hakimiyyətə gəldikdən (1970, noyabr)
 +
sonra fəal surətdə ona qartı cıx-
 +
mıtpdır. Hərbi in cevriliitin-
 +
dən (1973, sentyabr) sonra həmin re-
 +
jimə qarpı muxalifətə kecmiidi.
 +
Fransız filosofu Neotomist məktə-
 +
bin banisi J. Maritenin ardıcıl-
 +
larından olmu1i, azadlıq piqəraitində
 +
inteqral inqilab yolu ilə cəmiyyəti
 +
dəyipdirməyi nəzərdə tutan konsepsi-
 +
ya impləyib hazırlamınnidı.
 +
FREYBERQ, Frayberq (Freiberg)
 +
— ADR-də Ar irs zala maha-
 +
lında məhə Perla My qi cayı
 +
sahilindədir. Əh. 51 min (1976). 12
 +
əsrdən mə”dən sənayesi mərkəzidir.
 +
Mapyınqayırua, tikiip, ayaqqabı sə-
 +
nayesi, mə”dən-metallurgiya kombina-
 +
tı" mə”dən akademiyası (1765 ildən),
 +
me”marlıq abidələri .(13—17 əsrlər)
 +
və s. var. F.r.-nunda qurqrutpun-sink
 +
filizləri cıkarılır.
 +
 +
FREYBURQ, Frayburq (Etehbiqi
 +
3t Vqeyzeai)— AFR-də, Baden-Vurtem-
 +
berq ərazisində ipəhər. Əh. 171,1 min
 +
(1979). Kimya, mapınqayırma, aqac
 +
e”malı, toxuculuq, karız, yeyinti sə-
 +
nayesi, coxlu nətriyyat, poliqrafiya
 +
muəssisəsiy un-t (1457 ildən) var. F.
 +
1120 ildə salınmındır. F.-un orta
 +
əsr me”marlıq abidələri yerləpqən
 +
kəhnə Hissəsi ikinci dunya muhari:
 +
bəsi illərində daqrıntıya mə”ruz qal-
 +
mııpdır. Me”marlıq abidələri: qotik
 +
kilsə (təqr. 1200—15 əsrin sonu),
 +
Martinstor və 1Pvabentor qapıları
 +
(hər ikisi 13 əsr), kəhnə ratupta
 +
(1556), kəhnə un-t (1576) və s.
 +
FREYBURQ (BADEN) MƏKTƏBİ—
 +
Neokantcılıqda cərəyan. |
 +
FREYD (Rqei4) Ziqmund (6.5.1856,
 +
Freyberq, Avstriya-Macarıstan, in-
 +
diki Pritibor, Cexoslovakiya—23.9.
 +
1939, Hempsted, London yaxınlıqrında)
 +
— Avstriya nevropatoloqu, psixiatr
 +
və psixoloqu, pisixoanalizin banisi.
 +
Tibb doktoru (1861). Vyana un-tinin
 +
tibb fakultəsini bitirmitdir. Vya-
 +
na un-tinin prof. (1902), “Psixoana-
 +
liz və psixopatologiya tədqiqatları
 +
salnaməsiə2nin (1908, E. Bleyler və
 +
 +
 +
K. Yunqla birlikdə) və Beynəlxalq.
 +
 +
 +
psixoanaliz cəmiyyətinin (1910) əsa-
 +
sını qoymutidur. F.-in psixoloji
 +
ideyaları burjua filosoflarının
 +
fikirlərinə uyqundur. Faptist Alma-
 +
niyası Avstriyanı zəbt etdikdən son-
 +
ra (1938) F. İngiltərəyə kəcmutidur.
 +
FREYDENBERQ Mixail (Moisey) Fi:
 +
lippovic |21.1.1858, Polia, Prasnıti
 +
(indiki Piptasnıti)—1.8.1920, Petro
 +
qrady—rus ixtiracısı. 1893 ildə
 +
rus ixtiracısı İ. A. Timcenko (1852—
 +
1924) ilə birlikdə kinoproyeksiya
 +
aparatını (kinetoskop ) yaratmıitq-
 +
dır. 1893 ildə S. M. Berdicevski-
 +
Apostolovla birlikdə avtomat tele-
 +
fon st.--nın (ATS) maketini hazır-
 +
lamınldır. Əvvəlcədən axtarıni apa-
 +
ran elementi (1895), mapın axtarı-
 +
cısını və ATS ucun 10 min nəmrə-
 +
lik qruplu axtarıcını (1896) iplə-
 +
yib hazırlamıtı və onlara patent al-
 +
mıpdır. 1908 ildə hərftəkən mətbzə
 +
kapınını quraidır cııtidır.
 +
 +
FREYDİZM —cəmiyyətdə baiq verən
 +
ictimai-tarixi prosesləri Z. Frey-
 +
din psixoloji tə”limi əsasında izah
 +
etməyə calınqan muxtəlif fəlsəfi və
 +
psixoloji cərəyanların umumi adı.
 +
 +
 +
19 əsrin axırı—20 əsrin əvvəllərində |
 +
 +
 +
yaranmımdır. Psixoanalizdən fərq-
 +
lənir.
 +
 +
 +
F. yarandıqı vaxtdan vahid |
 +
 +
 +
cərəyan olmamıtdır. Freydqn əzunun
 +
iuursuzluqa həm yaradıcı və eyni
 +
zamanda Həm də darıdıcı meyllər mən-
 +
bəyi kimi baxması onun tə"liminin
 +
muxtəlif, bə”zən ziddiyyətli məphu
 +
çun imkan yaratmınqdır. 1910 ildən
 +
imilayaraq Freydin yaxın ippagirdlə-
 +
ri arasında psixikada əsas hərəkət-
 +
verici amilin nə olması haqqında
 +
mubahisələr gedirdi. Əgər Freyd belə
 +
bir amili iquursuz psixoseksual meyl-
 +
lərdə gərurduӱsə, A. Adlerdə və onun
 +
yaratdıqı ərdi psixologiyada bu
 +
rolu cbapqasına hakim olmaq cəhdiə,
 +
əş narazılıq Hissi oynayır:
 +
K. Q. Yunqun (İsvecrə) analitik psi-
 +
xologiyasında kollektiv iqursuzluq
 +
əsas hesab ediqir. F.-in ayrı-ayrı
 +
istiqamətləri Freydin tə”limindəki
 +
fəlsəfi və metodoloji muddəalara
 +
haqq qazandırmaq ucun mӱxtəlif fəl-
 +
səfi və sosioloji doktrinalara əsas-
 +
lanır. F.-n AB1P-da xususilə genii
 +
Yayılmın bir istiqaməti olan biolo-
 +
gizm cərəyanı psixosomatik tibbin in-
 +
kipafına kəmək gestərmitdir. F.-i
 +
refleksologiya, kibernetika və s. ilə
 +
əlaqələndirmək ucun də təcrubələr
 +
aparılmımnidır. Neofreydizm F.-i
 +
sırf sosioloji və mədəni doktrinaya
 +
cevirməyə cəhd gəstərir. F. insanın
 +
fərdi psixi inkipafı məsələləri
 +
ilə məhdudlaimayıb, əz konsepsiyası-
 +
nı mədəniyyət tarixinə də (əsatirlə-
 +
rin, adət və ən”ənələrin, ədəbiyyat,
 +
incəsənət abidələrinin, elmin yaran-
 +
ması və inkipafına da) and edir. F.
 +
və neofreydizm, xususilə ABİPQ-da so-
 +
sial psixologiyaya, ədəbiyyatiqunaslı-
 +
qa, ədəbi tənqidə, rəssamlıqda mux-
 +
təlif modernist cərəyanlara (surrea-
 +
lizm və s.) əz tə”"sirini gəstərmitdir.
 +
FREYZER (Eqazeq) — Kanadada cay.
 +
Qayalı daqlardan bailanır. Sakit
 +
okeanın Corciya boqrazına, təkulur.
 +
Uz. 1370 km, həvzəsinin sah. 231 min
 +
km?, Qar və yaqıqi suları ilə qida-
 +
lanır. Gəmiciliyə (180 km) yararlı-
 +
dır. SES var.
 +
q PE)RMHTPAT (Freiligrath) Ferdi-
 +
nand (17.6.1810, Detmold—18.Z3.1876,
 +
Kaniytatt) —alman ipairi. 4“PPeqrlərə
 +
(1839) kitabında PTərq motiv və obraz-
 +
ları muhum yer tutur. *İnam rəmzi
 +
(1844), “Sa (qayə (1846) kitablarında-
 +
kı ieqrlərdə inqilabi mubarizə tə-
 +
rənnum olunur. 1845 ildə k. Marksla
 +
tanıni olmui, c Yeni Reyn qəzetimkidə
 +
əməkdatlıq etmiiy, 1848 ildə onun
 +
redaksiya hey"ətinin uzvu secilmiii-
 +
dir. 1848—49 illər inqilabının məq-
 +
lubiyyətindən sonra F. əvvəlki ideya
 +
məvqeyindən uzaqla:imı11, tərcuməci:
 +
LİKLƏ mə qul olmusidur.
 +
 +
 +
. Əsərləri: İzbr. proizv., M.,
 +
1956. Stixi, n gn.: EvropeNnskie poztı X1X
 +
neka, M., 1977,
 +
 +
FREYMAN, Freymane Lidiya
 +
 +
 +
1920, indiki Mold.
 +
SSR, Dondultanı
 +
iitq.) —latıti sovet
 +
aktrisası. SSRİ
 +
xalq artisti (1971).
 +
SSRİ Devlət mu-
 +
kafatı laureatı
 +
(1950, 1951). 1952
 +
ildən Sov.İKP uz-
 +
vu. 1947 ildən Lat-
 +
viya Dəvlət Akane:
 +
mik Dram Teatrı-
 +
nın aktrisasıdır.
 +
Rolları: Anita
 +
(c“Balıqcı oqlu, V
 +
 +
 +
Eduardovna (d. 6.4.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
FRİQANA
 +
Lats), Opu Anna (cYapıl torpaqı, sovet fiziki. SSRİ EA m. uzvu
 +
. pit), Nadejda (c“ Barbarları, M. (1929). SSRİ Devlət mukafatı lau-
 +
 +
 +
Qorki), Fedra (“Fedram, J. B. Ra.
 +
ə C, € yə yay ordeni və
 +
| itlarla təltif edilmiidir.
 +
FRELİMO PARTİYASI — Mozaxbix
 +
Xalq Respublikasında (MXR) hakim
 +
partiya. 1977 ilin fevralında kutlə-
 +
Vİ SİYASİ tətikilat olan Mozambik
 +
Azadlıq Cəbhəsinin (FRELİMO, 1962
 +
ildə yYaradılmıpq və Portuqaliya mus-
 +
təmləkəcilərinə qarptı milli azadlıq
 +
mubarizəsinə baicılıq etmitdir)
 +
3-cu qurultayında yaradılmındır:
 +
qurultay Cəbhəni fəhlə və kəpdli it-
 +
tifaqının /marksizm-leninizm ideya-
 +
larını rəhbər tutan avanqard parti-
 +
Yasına cevirmək haqqında qərar .qəbul
 +
etdi. Partiyanın Proqramı Mozambik
 +
inqilabının uc mərhələsini muçəyyən-
 +
lədirdi: inqilabın qələbəsi ilə ba-
 +
Ha catan inqilabi-demokratik, məqsə:
 +
di sosializmə gecid ucun iqərtlər ha-
 +
zırlamaqdan ibarət olaq xalq demo-
 +
kratlk inqilabı və sosialist inqila-
 +
bı Fəhlə sinfi sosialistcəsinə yeni-
 +
dənqurmanın qabaqcıl və rəhbər quv-
 +
vəsi, kəndlilər isə bu prosesin əsas
 +
quvvəsi kimi xarakterizə edilir. 3-cu
 +
qurultay elkədə sosializm quruculu-
 +
qunun bazasının yaradılması ucun
 +
kg.t.--nı inkitafın əsas, sənayeni isə
 +
Həlledici amilinə cevirməyi qariıya
 +
məqsəd qoydu. Partiyanın ideoloji
 +
əsasını elmi sosializm təikil edir.
 +
 +
FRELİMO Partiyasının “Vətəni
 +
mudafiə etmək, geriliyi aradan qal-
 +
dırmaq, sosializm qurmaq1ə pquarı al-
 +
tında kecirilən 4-cu qurultayı (1983,
 +
aprel) partiyanın daxili və xarici
 +
siyasət xəttinin sabitliyini qeyd etdi,
 +
əlkənin şosial və iqtisadi inkipafı
 +
haqqında direktiv qəbul etdi, Proq-
 +
ram və Nizamnamədə dəyinikliklər
 +
etməyi qərara aldı. Qurultay bayraq,
 +
emblem və partiya himni haqqında qə-
 +
rar qəbul etdi.
 +
 +
FRELİMO-nun sədri, MXR-in
 +
prezidenti Samora Moizes Maiqel-
 +
diz. Ali orqanı qurultaydır. 4-cu
 +
qurultayın qərarı ilə qurultaylarara-
 +
sı fəaliyyətinə MK və MK-nın Siya-
 +
si Burosu (əvvəllər Daimi Siyasi Ko-
 +
mitə rəhbərlik edirdi) baicılıq
 +
edir. Mətbuatorqanıc Voj da revolyu-
 +
sauj (4İnqilabın səsiz) jurnalı və
 +
€ boneTHH da selulak (“Partiya əzəyi:
 +
nin bulletenimg) bulletenidir.
 +
FRENE DUSTURLARI—bax Dife-
 +
rensial Həndəsə. |
 +
FRENEL (Eqezpey1) Oqusten Jan (10.5.
 +
1788, Brolyi—14.7.182/, Paris yaxın-
 +
lıqında Vil-d”Avrey—fransız fizi-
 +
ki, dalqa optikasının banilərindən
 +
biri. Paris EA uzvu (1823), London
 +
Kral Cəmiyyətinin uzvu (1825). Qədqi-
 +
qatları ipıqın polyarlaimasına və
 +
difraksiyasına aiddir. F. difrak:
 +
siyanın nəzəriyyəsini vermiii (T. Luin2-
 +
dan xəbərsiz), Huygens—Frenel prin:
 +
sipinə əsasən Həndəsi optika qanun:
 +
larını izah etmii, difraksiya mən-
 +
tərəbinn hesablamaq ucun zonalar
 +
(Frenel zonaları) usulunu, interfe-
 +
rensiyanı mutpahidə etmək ucun optik
 +
qurqu (Frenel gӱzgӱləri) təklif et-
 +
mi, itpıqrın əksolunması və sınması
 +
zamanı polyarlapma qanunlarını mu-
 +
əyyən etmii və onları xarakterizə
 +
edən dusturlar (Frenel dusturları)
 +
vermitidir.
 +
 +
FRENKEL Yakov İlic (10.2.1894,
 +
Rostov-Don—23.1.1952, Leninqrad) —
 +
 +
 +
reatı (1947). Tədqiqatlaq"ı bərk ci-
 +
simlərin elektron nəz: riyyəsinə, atom
 +
nӱvəsi fizikasına, kondensasiya olun-
 +
muiq sistemlərin fizikasına, kvant
 +
mexanikasına, astrofizikaya, geo- və
 +
biofizikaya aiddir. N. Borun kvant
 +
nəzəriyyəsinə əsasən kontakt poten-
 +
siallar nəzəriyyəsini izah etmiiq və
 +
metalların kvant nəzəriyyəsinin əsa-
 +
sızı qoymuli, ferromaqnetiklərin ez-
 +
əzunə maqnitlənmə nəzəriyyəsini, ma-
 +
yelərin kinetik nəzəriyyəsini, bərk
 +
dielektriklərin itıqı udması nəzə-
 +
riyyəsini vermiyi və ceksitonə anla-
 +
yripını elmə daxil etmiidir. F. gri-
 +
stal qəfəsin defektlərini (4“Frenkel
 +
defektləriz) tədqiq etmiit, disloka-,
 +
siyalar nəzəriyyəsini iplayib hazır-
 +
lamıni, aqır nӱvələrin elektrokapil-
 +
lyar nəzəriyyəsini inkitaf etdirmiii
 +
və onların spontan bəlunməsini qabaq-
 +
cadan seyləmitdir. Qırmızı Əmək
 +
Bayraqı ordeni ilə təltif edilmiil-
 +
dir.
 +
 +
Əsərləri: Vvedenpe pv
 +
 +
 +
metallov, 4 izd., .L.,
 +
teoril jidkosteİNn, L.,
 +
 +
 +
teorinz
 +
1972: Kineticeskan
 +
1975.
 +
 +
 +
FRENOLOGİYA (yun. phren, phrenös
 +
—can, aqıl, ӱrək --...logiya) —beynin
 +
muxtəlif sahələrində ayrı-ayrı-xusu-
 +
siyyətlərin lokalizasiyası barədə ya-
 +
lancı tə”lim. Guya insan kəlləsinin
 +
xarici relyefini bilavasitə əl ilə
 +
yoxlamaqla ayırd edilir. F. ideya-
 +
sını Avstriya Həkimi və anatomu F.
 +
Qall (1758—1828) irəli surmuidur.
 +
Qallın iqagirdi Q. Ppurtshaym və onun
 +
ardıcıllarının təbliri sayəsində bu
 +
qeyri-elmi nəzəriyyə 19 əsrin 1-ci ya-
 +
rısqında Qərbi Avropada geniii yayıl-
 +
mııdı. Lakin fiziologiya elminin
 +
muvəffəqiyyətləri və tədqiqatlar nə-
 +
ticəsində ||P. Flurans (Fransa) və b.|
 +
F.-nın elmi dəlillərə əsaslanmadı-
 +
qı subut edilmitdir.
 +
 +
FRENOLON, metofenozat —
 +
dərman preparatı: fenotiazinin tə-
 +
rəməsidir. Tə"sirinə gerə aminazinə
 +
yaxındır. Mərkəzi sinir sistemini
 +
sagitlindirir, qusmanı gəsir. Psixoz-
 +
larda, psixi oyanmalarda, neprozlar-
 +
da və s. xəstəliklərdə iplədilir.
 +
Tablet və ampul halında hazırlanır.
 +
FREONLAR, soyuducular
 +
soyuducu mapınlarda istifadə edi-
 +
lən fluorlu doymuni karbohidrogen:
 +
lər. Tərkibində xlor və bə”zən brom
 +
da olur. Ən geni yayılanı difluor
 +
dixlormetan SE,S1,, fluortrixlor
 +
metai SESL1, və difluorxlormetan:
 +
dır — SNES,S1: qaynama temprları
 +
uyqun olaraq—29,8, —23,8 və 40,82S-
 +
dir. F. alımmayan partlayıcı rəng:
 +
siz, iysiz qaz və mayelərdir. Suda pis,
 +
uzvi həlledicilərdə yaxpı həll olur,
 +
turipu və oksidlətndiricilərə qaripı
 +
davamlıdır. ucucu olduqların
 +
dan kosmetikada ərzaq məhsulları,
 +
dərman maddələri, boya və alopn CƏH-
 +
dӱrən qarıpıqların hazırlanmasın:
 +
da və s.-də istifadə edilir. F. az
 +
zəhərli maddələrdir.
 +
 +
FRESKA (ital. Eqezso, Hərfi məna:
 +
sı—təzə, yai)—boyagkarlıq texnikası:
 +
bu texnika ilə iplənən əsər. F. tə
 +
miz, yaxud əhəngli su ilə. qarınidı:
 +
rılmıd rənglərlə yaı suvaq uzərin
 +
də cəkilir. Suvaq quruduqdan sonra
 +
uzərində kristal kalsium-karbonat-
 +
dan ibarət iəffaf təbəqə (qaysaq)
 +
 +
 +
—
 +
 +
 +
619
 +
 +
 +
 +
 +
 +
əmələ gəlir (kalsium-karbonat rəng-
 +
ləri məhkəmlədir və F.-nı uzunəmur-
 +
lu edir). F. divar rəsmlərinin əsas
 +
texnikasıdır. F-da əhənglə birləi-
 +
məyən və zaman kecdikcə dəyiiməyən
 +
rənglərdən istifadə olunur. hə-
 +
lə Egey incəsənətində (e.ə. 2-ci min-
 +
illi) genii yayılmımidı (bax Egey
 +
mqdə iyyəti). Eramızın ilk əsrlə-
 +
rindəq: PPərq xalqları F. texnika-
 +
sına yaxın divar rəsmləri Yaratmıi-
 +
lar (Hindistan, Orta Asiya və b. yer-
 +
lərdə). F. antik dəvardə yӱksək ingi-
 +
tpaf etmiitdi. Antik dəevr ustaları
 +
F.-nı temperanın gəməyi izə quru
 +
 +
 +
suvaq uzərində bapa catdırırdılar.
 +
Bu usul Bizans, Qədim Rus dəevləti,
 +
Azərb. (Təbrizdə 4 Hətt behintə sa-
 +
rayı, 15 əsr), İtaliya, Fransa, Al:
 +
maniya və b. əlkələrin orta əsr F,
 +
sənəti ucun xarakterik olmupidur.
 +
F. sənəti Renessans dəvrundə ital-
 +
yar rəssamlarının (Cotto, Mazacco,
 +
Pyero della Franceska, Rafael, Mi:
 +
kelancelo və b.) yaradıcılıqında
 +
yӱksək inkipaf mərhələsinə catmıin-
 +
dı. 17—18 əsrlərdə F. ən”ənələri de
 +
korativ divar rəsmlərində əksini
 +
tapmıni (Azərb.-da PQəki xanları sa-
 +
rayının divar rəsmlqri, 18 əsr), 19
 +
əsrdə Almaniya və Avstriyanın bəzi
 +
rəssamları, həmcinin cmodern us:
 +
lubunun bir sıra numayəndələri (is.
 +
vecrədə F. Xodler və b.) F. texnika-
 +
sına muraciət etmiilər. 20 əsrdə bir
 +
cox mӱtərəqqi rəssamlar F. texnika-
 +
sında əsərlər yaratmınlar (İtali-
 +
yada A. Borqonsoni, Meksikada D.
 +
Rivera və 6.). SSRİ-də F. texnika:
 +
sının yayılmasında V. A. Favorski,
 +
L. A. Bruni, N. M. Cernıiyoz və 6.-
 +
nın muhum xidməti var.
 +
 +
Əd. Boduzən P., Texnika fresko-
 +
BOİ jippopisi, per. s frani, |M.1|, 1938:
 +
Cernıtmev N. M., İskusstvo freski
 +
v drevneN Rusi, M., 1954: Lebedeva
 +
V., Sonetskoe monumentalınoev iskusstavo
 +
pestidesatıx qodov, M., 1973,
 +
 +
 +
qıPECKOBAHAH (Frescobaldi) Vurpo-
 +
lamo (təqr. 9.9.1583, Ferrara— 1.3.
 +
1643, Roma) —italyan bəstəkarı, orqan-
 +
calan. 1608 ildən Romada muqəddəs
 +
Pyotr kilsəsinin orqancalanı olmuiq-
 +
dur. F. orqan ucun bir cox əsərlərin
 +
(fantaziya, tokkata, kansona, ricer:
 +
kar, prelud, fuqa və s.) mӱəllifidir.
 +
O, professional musiqidə folklor-
 +
dan istifadə edən ilk bəstəkarlar:
 +
dandır. İtalYan orqan məktəbinin ba-
 +
nisi olan F. polifoniyada sərbəst
 +
uslubun əsasını qoymui, yenitipli:-
 +
melodika yaratmın, fuqa formasını
 +
ingipaf etdirmitndir.
 +
 +
FRESNO (Eqezpo)—AB1P-ın q.-ində,
 +
 +
 +
Kaliforinya iitatında iəhər, Nəql.
 +
qozpaqı. Əh. 177 min (1975, məhəpər-
 +
rafı ilə 413 min). Yeyinti, radio-
 +
 +
 +
elektronika, metal e”malı
 +
var.
 +
 +
QPMBYP (Fribourg) —Feneupənə inə
 +
həp. Fribur kantonunun MH3.M. Əh.
 +
40 min (1976). Mapınqayırma, Yeyin
 +
ti, aqac emalı, toxuculuq, kimya sə
 +
nayesi: unt (1889 ildən), me”marlı"
 +
abidələri (12—17 əsrlər) və s. nar.
 +
12 əsrdən mə”lumdur.
 +
 +
FRİQANA (yun. rhqӱdapop—cəer-cop)
 +
—otlarla birlikdə əksəriyyəti Aralıq
 +
dənizi əlkələrində yayılmı ede:
 +
merlər olan alcaqboylu kseromorf
 +
kol və yarımkollardan ibarət bitki
 +
sahəsi. Dailı torpaqlarda, əsasən,
 +
həddindən artıq otarılma nəticə-
 +
 +
 +
sənayesi
 +
 +
 +
620
 +
 +
 +
FRİD
 +
 +
 +
sində quvvədən duiqub qırılmıpi me-
 +
iələrin yerində əmələ gəlir. F. ucun
 +
efiryaqlı, bə”zi zəhərli və tikanlı
 +
bitkilər xarakterikdir. SSRİ-də F.-
 +
ya Qafqazda (əsasən, Daq. MSSR və Erm.
 +
SSR) və Orta Asiyada (Kopetdaqr və b.)
 +
cdaq kserofitlərik yaxındır.
 +
FRİD (QEqze4) Oskar (10.8.1871, Ber-
 +
lin—5.7.1941, Moskva) —alman diri-
 +
joru, bəstəkar. 1904 ildən Berlində
 +
Musiqi həvəskarları cəmiyyəti və Mu-
 +
qənnilər ittifaqının rəhbəri olmui-
 +
dur. F. Sovet Rusiyasına gəlmii ilk
 +
əcnəbi dirijordur. 1922 ildə V. İ.
 +
Leninlə gerulimuli, bu geruӱti onun
 +
gələcək həyatına həlledici tə”sir gəs-
 +
tərmiidir. 1931—32 illərdə Moskva-
 +
da L. Bethovenin əsərlərindən ibarət
 +
silsilə konsertlər vermiit, F.. Buzo-
 +
ni, İ. Stravinski, sovet bəstəkarla-
 +
rının əsərlərini ifa etmiidir. 1931
 +
ildən SSRİ-də yapamımdmdır (1940
 +
ildə SSRİ vətəndatlırını qəbul et-
 +
midir). F., ork., xor, vokal-instru-
 +
mental əsərlərin mӱəllifidir.
 +
FRİDEL--KRAFTS REAKSİYASI
 +
—katalizator iptirakı ilə aromatik
 +
birlətmələrin alkilləndirilməsi və
 +
asilləpndirilməsi usulu. Kataliza-
 +
torlar: turiqu xarakterli maddələr
 +
(Məc., AlCİl:, BF3, ZnCİ,, FeCl ), mi-
 +
neralturtular, oksidlər, kationdəyi-
 +
iən qatranlar və s.: alkillətdirici
 +
maddələr: alkilhalogenid, olefin,
 +
spirt və mӱrəkkəb efirlər: asilləiə
 +
dirici maddələr: karbon turiuları,
 +
onların hazıknarzinridləri və an-
 +
hidridləri. Sənayedə F.-K.r. ilə
 +
alkillətdirmə yuksək oktanlı yana-
 +
caq, etilbenzol, antkoxsidlətdirici-
 +
lər, səthi aktiv və ətirli maddələr
 +
və s. məhsullar almara imkan verir.
 +
F.-K.r. ilə asilləndirmə, cox hissə-
 +
si dərman və boya istehsalında iiilə-
 +
dilən aromatik və alifatik-aromatik
 +
ketonların sintezinin əsas ӱsuludur.
 +
F.-K. r-nı fransız kimyacısı
 +
Fridel və Amerika kimyacısı C.
 +
Krafts kəpif etmiplər (1877—78).
 +
FRİDRİX | (Friedrich), Barba-
 +
rossa (Vaqfaqozza, hərfi mə”nası —
 +
aqırmızısaqqalə) (təqr. 1125—10.6.
 +
1190)— Almaniya kralı (1152 ildən|,
 +
aMuqəddəs Roma imperiyasıznın im-
 +
peratoru |1155 ildən|. PPimali İta-
 +
liya iəhərlərini tabe etməyə cəhd gəs-
 +
tərmip, Lenyano yaxınlıqında Lom-
 +
bardiya ittifaqının qopunlarına
 +
məqlub olmutdu. cBarbarossa planım
 +
F.-in adından geturulmutidur.
 +
FRİDRİX N (Eqzedqashu (24,1.1712,
 +
Berlin—17.8.1786, Potsdam)—1740 il-
 +
dən Prussiya kralı, sərkərdə. Prussi-
 +
ya yunkerlərinin sinfi mənafeyini
 +
təmsil etmiiy, mutləqiyyətin mehkəm-
 +
ləndirilməsinə calıtmıiy və qonilu
 +
dəvlətlər barəsində təcavuzgar siyYa-
 +
sət yeritmiindir. F.-in qəsbkar cəhd-
 +
ləri Avropada dəfələrlə gərginlik
 +
yaratmızidı. Avstriya irsi uqrunda
 +
muharibə geditində F. Sileziyanın
 +
beyuk bir hissəsini Avstriyadan zəbt
 +
edə bilmit, Yeddiillik muharibə
 +
(/756—63) zamanı Avstriya və Fran-
 +
sa qopunları uzərində bir sıra qələ-
 +
bələr qazanmındı, Lakin rus qopunla-
 +
rı Berlini tutduqdan (1760) sonra bu
 +
qələbələr nəinki nəticə verməmiit,
 +
hətta Prussiya darmadaqın olmaq təh-
 +
lukəsi qarpısında qalmındı. Yalnız
 +
əlveritli siyasi tpərait Prussiyanı
 +
xilas etmitdi. F. mutləqiyyət dəv-
 +
runun beyuk hərbi xadimi və sərgər-
 +
 +
 +
dəsi idi. F. olduqca guclu və Qərbi
 +
Avropada ən nӱmunəvi sayılan beyuk
 +
muzdlu ordu Yaratmıtndı. Dəvlət bud-
 +
cəsinin təqr. 2/3 hissəsi ordunun sax-
 +
lanmasına sərf olunurdu. Zadəgan-
 +
burjua tarixiqunaslıqı F.-in xid-
 +
mətlərini həddindən artıq ipipyirt-
 +
miiy, alman militaristləri isə onu
 +
əzlərinə but etmiiylər.
 +
FRİDRİ VİLHELM (Eqyedi:sh
 +
VVilhelm) (16.2.1620, Bepnun—9.5.1688,
 +
Potsdam) — Brandenburq kurfurstu
 +
(1640 ildən), *Bəyuk kurfurstı
 +
adlanır. Qoqensollernlər sulaləsin-
 +
dən idi. F.V.-in dəvrundə Prussiya
 +
hersoqluqu PTərqi Pomeraniya və bir
 +
sıra qrazilər Brandenburqa birləin-
 +
dirildi. Prussiya mutləqiyyətciliyi-
 +
nin əsasını qoYmutidur.
 +
FRİDRİXSHAM SULHU (1809)—
 +
İsvecin məqlub olduqu Rusiya— İsvec
 +
(1808—09) muharibəsini bala catdır-
 +
mıpdır. Sentyabrın 5(17)-də Frid-
 +
rixsham p1.-ndə (Finlandiyanın indi-
 +
ki Xamina Hi.) imzalanmındır. İs-
 +
vec B. Britaniya ilə ittifaqı poz-
 +
malı, Danimarka və Fransa ilə mu-
 +
qavilə baqlamalı, Kontinental blo-
 +
kadaya qopulmalı idi. Finlandiya
 +
Aland a-rı daxil olmaqla Rusiyaya
 +
kecirdi. Rusiya— İsvec sərhəd xətti
 +
Tornio-Muonio cayları boyunca muəy-
 +
Yənlətdirildi. Hər iki əlkə arasın-
 +
da ticarət bərpa olundu.
 +
 +
FRİZ (fr. frise)—1) Me”mapıbır op-
 +
derində antablementin arxitrav və
 +
karnizi arasındakı orta hissəsi. Do-
 +
rik orderdə F. meton və triqliflə-
 +
rə ayrılır, ionik və Korinf order-
 +
lərində isə butunlukdə dekorativ rel-
 +
yef zolaqı ilə bəzədilir və ya boi
 +
qoyulur. 2) Divarın yuxarı hissəsi-
 +
ni, dətəmənin səthini, xalcanın sa-
 +
həsini və s. hapiyələyən dekorativ zo-
 +
laq (adətən ornament xarakterli olur).
 +
FRİZ ADALARI, Frisland
 +
adalar ı—PTimal dənizində ada-
 +
lar qrupuy Niderland, AFR və Dani-
 +
marka tərkibindədir. Sahilboyu təqr.
 +
250 km uzanır. Sah. təqr. 480 km?, Mən-
 +
HƏ İHHƏ gərə materikin darılmıiy və
 +
yarısubasmıtni qədim sahilidir. Əsa-
 +
sən dun, qismən marit və s.var. Dunlər
 +
 +
 +
pam malələri, mariylar MƏ”HƏHH CƏ-
 +
mənlərlə ərtuludur. Dəniz kurort-
 +
ları var.
 +
 +
 +
FRİZER (ing. Eqeeqeq, Eqeeze—don-
 +
durmaq)—dondurma istehsalında ya-
 +
rımfabrikatlar qarıpıqını calmaq
 +
(qarıqidırmaq) və dondurmaq ucun ma-
 +
iın. Qarınpıq F.-in ikidivarlı si-
 +
lindrinin icərisinə təkulur, qarıi-
 +
dırıcı və bıcaqlardan ibarət me-
 +
xanizmlə qarımpdırılır. Silindrin
 +
 +
 +
divarları arasındakı boplura qarı- -
 +
 +
 +
iyıqı— 7*S-yə qədər soyutmaq ucun maye
 +
ammonyak və ya kalsium-xlorid məh-
 +
lulu verilir.
 +
 +
 +
FRİZLƏR — Niderlandda (əsasən,
 +
Frislandiya əyalətində), Həmcinin
 +
AFR in :1im.-q. r-nlarında yatpayan
 +
 +
 +
xalq. 410 min nəfərdən coxdur (1978).
 +
Friz dilində danınırlar. Dindar-
 +
 +
 +
ları əsasən, kalvinistdir. Heyvan-
 +
darlıq, əkincilik və balıqcılıqla
 +
məteuldurlar. Hollandlara yaxın
 +
olsalar da əzunəməxsus mədəniyyət-
 +
lərini saxlamısilar.
 +
 +
ƏƏ.: Narodı zarubejnoN Evropı, t.
 +
2. M., 1965: Repina M. İ., Frizı,
 +
v sb.: Rası i narodı, v: 11, M., 1981.
 +
 +
 +
FRİK (təxəllusus əsladı mə”lum de-
 +
yil) (1234—1315)—erməni ipanri. Er-
 +
 +
 +
məni ədəbiyyatında dӱnyəvi poeziyanın
 +
İLK numayəndələrindəndir. Canlı
 +
xalq dilində yazmındır. Devrumuzə-
 +
dək 45-ə yaxın pe”ri gəlib catmıipi-
 +
dır. PYe”rlərində xalqın arzu və is-
 +
təkləri, feodal və kilsə zulmunə,
 +
ictimai ədalətsizliyə, monqol əsarə-
 +
tinə qaripı nifrət və e”tirazı əksi-
 +
ni tapmıqdır.
 +
 +
Əsərləri: PTikayət, *SSRİ xalq-
 +
ları ədəbiyyatı mӱntəxəbatı kitabın-
 +
da, B., 1956: Stixi v gn.: Pozzil narodov
 +
SSSR 17—X C111 vekov, M., 1972.
 +
FRİKSİON MATERİALLAR (lat.
 +
frictio, fıictionis—cypTyHMƏ)—cYypmyu-
 +
MƏ ƏMCa/lbi ÖƏİYK OnaH BƏ CYDYLIMƏ CYP-
 +
tunməsi pqəraitində ipləyən detallar
 +
hazırlamaq ucun iplədilən material-
 +
lar. .M. genii temp-r intervalında
 +
(25 )—10002 S) surtunmə əmsalını və
 +
Yeyilməyə davamlılıq xassələrini sax-
 +
layıb, istilik keciriciliyi və isti-
 +
lik tutumunun yuksək olması və s. ilə
 +
xarakterizə olunur. Metal F.m.-a bə”-
 +
zi cuqun (d.y.-nda tormoz ucun) və po-
 +
lad (tırtıllı maptınların friksion
 +
muftaları ucun) markaları aid edi-
 +
lir. Qeyri-metal F.m. asbest əsasında
 +
AysənuHnnHp, Yapıpidırıcı maddə ki-
 +
mi kaucuk, qatran və s.-dən istifadə
 +
olunur. Bunlar avtomobil tormozu
 +
ustluğləri və iliimə halqaları
 +
ucun ipnlədilir. Bu qrupun ən yaxpı
 +
materialı olan retinaksdan (tərki-
 +
bində fenolformaldehid qatranı, ba-
 +
rit, asbest və s.) aqır istismar re-
 +
jimli tormoz bəndlərində istifadə
 +
edilir. Biitirmə yolu ilə alınan
 +
F.m. cox yuӱklənmii tormoz qurqula-
 +
rında və friksion muftalarda tət-
 +
biq edilir. Bu materialdan disk, sek-
 +
tor və s. formalı mə”mulat hazır-
 +
lamaq ucun qabaqcadan ovuntu qarını:
 +
qından preslənmii pəstah biiqiri-
 +
lir. Onların tərkibinə adətən mis,
 +
nikel, xrom, barit, asbest, qrafit,
 +
metal karbidləri və s. komponentlər
 +
daxildir. .
 +
FRİKSİON MEXANİZM—element-
 +
ləri arasında yaranan surtunmə quv-
 +
vələrinin kəməyi ilə hərəkəti etur-
 +
MƏK və Ya dəymidirmək ucun mexanizm.
 +
F.m.-lərə friksion əturucu, frik-
 +
sion mufta və tormozlar, friksion
 +
sıxac və s. mexanizmləri aiddir.
 +
FRİKSİON ƏTURUCU — hərəkəti
 +
bir-birinə sıxılmıiq diyirlənmə ci-
 +
simləri (silindr, konus və disklər)
 +
arasındakı surtunmə quvvələrinin kə-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
8
 +
Əturmə nisbətləri sabit olan friksion
 +
eturucuӱlər: a—fırlanma hərəkətini
 +
əturmək ucun paralel oxlu: b—Fırlan-
 +
ma hərəkətini nintvarı hərəkətə cenir-
 +
MƏK ucun, v, q—fırlanma hərəkətini
 +
irəliləmə pərəkətinə cevirən friksion
 +
 +
eturuculər.
 +
 +
 +
məyi ilə əturən və ya cevirən mexani-
 +
ki oturucu. F.ə.-dən hərəkəti para-
 +
nen və kəsiitən oxlu vallar arasında
 +
eturmək, fırlanma hərəkətini vint-
 +
varı hərəkətə və fırlanma Hərəkəti
 +
ni irəliləmə hərəkətinə cevirmək
 +
ucun istifadə edilir (iək.). F.e.-lə:
 +
rin oturmə nisbətləri sabit və də-
 +
Yipən olur. F.e. nun ustunluyu: di"
 +
 +
 +
 +
 +
 +
yirlənmə cisimlərinin hazırlanma-
 +
-— sadəliyi) fırlanmanın bəra-
 +
ər sur ətli olması: fırlanma tez-
 +
LİYİNİ pilləsiz tənzimlənmənin (bax
 +
Varmator) Mumkun olkası. Qusurla-
 +
rı. val və dayaqların cox yuğlənməsi
 +
diyirlənmə cisimlərini bir-birinə
 +
SIXMAQ uCun qısqacın mutləq məvcud-
 +
luqu, sərt kinematik əlaqənin olmama-
 +
sı. Əzugedən nəql.-da təkər—rels və
 +
təker—yYol əturucusu (iək. 2) kimi
 +
gənii yayılmopidır. Maiınqayırcma-
 +
da dəyinən əturmə pisbətli pilləsiz
 +
.Ə. (suӱrqəti pilləsiz tənzimləmə
 +
ucun) daha cox iplədilir. Diyirlənmə
 +
cutləri polad, tekstolit və ya xususi
 +
friksion plastik kutlələrdən hazır-
 +
lanır.
 +
FRİGİYA (yun. RHqurzay)—Kicik Asi-
 +
Yanın 11m.-q.-ində qədim tarixi vil.
 +
Əhalisi e.ə. 2-ci minillikdə Avropa-
 +
 +
 +
dan (Maxedoviya və Ya Frakiyadan)
 +
kecub gəlmit frigiyalılar olmuiq-
 +
dur. Onlar e.ə. 13 əsrdə yunanlarla
 +
 +
 +
mӱharibədə troyalılara kəmək etmii,
 +
Troyanın məhvindən sonra onun tor-
 +
paqlarının bir hissəsini tutmuzdu-
 +
lar. e.ə. təqr. 12 əsrdə Hett dev-
 +
lətinin suqutunda muhum rol oynamıni
 +
və onun ərazisinin bəyuk bir Hissə-
 +
sini ələ kecirmiindi. E.ə. 10—8 əsr-
 +
lərdə paytaxtı Qordion olmaqla
 +
carlıqı təkil olundu. E.ə. 8 əsrin
 +
sonunda F. Urartu ilə ittifaqa gi-
 +
rərək assuriyalılara qarqpı mubarizə
 +
aparmıjpdır. E.ə. 7 əsrdə buraya kim-
 +
merilər soxulmunı, e.ə. 6 əsrdə mux-
 +
tariyyətini saxlamaqla Lidiya dəvlə-
 +
tinə birləidirilmiiydi. E.ə. 546 ildə
 +
İran imperiyasına daxil edilmiiq,
 +
e.ə. 4 əsrdə Makedoniyalı İsgəndər
 +
tərəfindən istila edilmiidi. E.ə.
 +
275 ildə F.-nın i.-ini qalatlar tut-
 +
du, q.-i isə Perqama birlətdirildi.
 +
E.ə. 133 ildə F.-nın q.-i Romanın
 +
Asiya əyalətinə, 1p1.-i isə e.ə. 25 ildə
 +
tətppkil olunmu:i Qalatiya əyalətinə
 +
daxil edildi.
 +
 +
 +
ƏƏ.: Haspels E., The hizhlands of
 +
Phrygia. Sites and monuments, v. 1—2
 +
Princeton (Nev.ı York), 1973.
 +
 +
 +
Q PHMMEP (öp. frimaire, frıimas—rpı-
 +
rov)—Fransada respublika təqvimi-
 +
nin ucuncu ayı. Noyabrın 21/23-dən
 +
dekabrın 20/22-dək olan dəvrə uyqun
 +
gəlirdi.
 +
 +
FRİS (Utyez) Teyn de (əsl adı və
 +
familiyası Teynis Milke, The-
 +
unis Milke) (un. 26.4.1907, BeHnsayneH)
 +
— Niderland yazıcısı. 1936 ildən Ni-
 +
derland KP-nın uzvu. Mӱqavimət həpə-
 +
katında iitirakına gərə 1939 —45
 +
illərdə həbs edilmitdi. Yaradıcı-
 +
nblra iie”rlə baplamıidır (“Qərb ge-
 +
cələriq toplusu, 1930). Sulh, sosia-
 +
lizm və demokratiya uqrunda mubari-
 +
zə yaradıcılıqının əsas moəvzuları-
 +
dır |*Əgey torpaqı (1936), *“Cərxi-fə-
 +
ləkə (1938), *Coban, canavarları vurg
 +
(1946), 4“Kurən saclı qız (1956) və s.
 +
romanları |. “Deyuttq sınaqıq (1948 —
 +
54) trilogiyası 1848 il inqilabından
 +
bəhs edir. *Rembrandtg (1931) romanı,
 +
“Kardinal ucun motetm (1960) tarixi
 +
romanı var. “Niderland—SSRİ g cə-
 +
miyyətinin sədri olmutdur (1949—63).
 +
GQ PVTAYH (Freetovn) — Cyeppa-.Teo-
 +
nenin paytaxtı. Atlantik okeanı sa-
 +
Hilində port. İqlimi ekvatorial mus-
 +
 +
 +
sondur. Orta temp-r avqustda 24"S,
 +
apreldə 27*2S-dir. İllik yaqıntı
 +
3630 mm, ƏH. 274 min (1978). Yeyinti və
 +
 +
 +
FROLOV
 +
 +
 +
=
 +
 +
 +
621
 +
 +
 +
 +
 +
 +
a
 +
-—
 +
ik c
 +
 +
 +
i) | On 1
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
. "
 +
 +
 +
il
 +
m: İİ bə
 +
ik da cn
 +
dək ” . – i iv b bi “ =
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
r.
 +
 +
 +
Fritaun tpəhərinin mərkəzi kucələrindən
 +
birində,
 +
 +
 +
yungul sənaye, tikinti materialları,
 +
aqac və dəri məqmulatları istehsalı
 +
muəssisələri:y un-t, texniki in-t, mil-
 +
li muzey və s. var. F. 18 əsrin axır-
 +
larında salınmındır. |
 +
FRİTREDERLƏR — B. Britaniyada
 +
və bir sıra digər əlkədə ticarət azad-
 +
lıIRIı və dəvlətin itəxsi sahibkarlıq
 +
fəaliyyətinə qarıtimaması uqrunda sə-
 +
naye burjuaziyası hərəkatı numayən-
 +
dələri (bax Fritrederlik).
 +
FRİTREDERLİK (ing. Eqee (qade—
 +
azad ticarət)—sənaye burjuaziyası-
 +
nın iqtisadi nəzəriyyələrində və
 +
siyasətində cərəyan, ticarəq azadlıqı
 +
və dəvlətin xususi sahibkarlıq fəa-
 +
liyyətinə qarımmaması tələbini irə-
 +
li surur. tərəfdarlarının hə-
 +
rəkatı B. Britaniyada 18 əsrin axı-
 +
rıncı qərinəsində yaranmıidq və sə-
 +
naye cevrilicinin bailanması ilə
 +
barlı olmutidu. Lakin belə tələb da-
 +
 +
 +
.ha əvvəllər fransız və ingilis iq-
 +
 +
 +
tisadcıları, Fransa fiziokratla-
 +
rı tərəfindən də irəli surulmuidu,
 +
A. Smip və D. Rikardo F.-i hərtə-
 +
rəfli nəzəri əsaslandırmıi, F. si-
 +
yasətini ideal, butun əlkələr və xalq-
 +
lar ucun həmitə əlzeriiqli olan si-
 +
yasət kimi izah etmiilər. 19 əsrin
 +
30-cu illərində B. Britaniyada
 +
Hərəkatı guclənmiti, Mancester ni.
 +
F. tərəfdarlarının mərkəzi olmuti-
 +
du (buradan da fritrederlərin ikin-
 +
ci adı—mancesterlilər yaranmıtidı).
 +
19 əsrin ortalarında F. B. Brita-
 +
niyada tam qələbə calmındı. F. mey-
 +
li 19 əsrin 50—60-cı illərində Ru-
 +
siyanın ticarət siyasətində də təza-
 +
hur etmitdi. Muasir dənrdə F.-in
 +
bə”zi prinsipləri praktiki olaraq
 +
qapalı inteqrasiya qrupları (məs.,
 +
Avropa İqtisadi Birliyiu cərcivəsin-
 +
də Həyata gecirilir. Bununla belə iri
 +
imperialist əlkələrinin (ABİQT, AFR
 +
və s.) həkumətləri də cticarət :pərt-
 +
lərinin liberallatdırılması.iqua-
 +
rı altında əz inhisarlarının iqti-
 +
sadi ekspansiyasını geniiləndirmək
 +
ucun əlveriili ipəraint yaratmaqa ca-
 +
lıırlar.
 +
FRİULİ-VENESİYA-CӰLİYA (Qqy-
 +
uli Venezia S1ihay)—İtaliyanın pim.-
 +
iz.-ində inzibati vil. Karni və Yuli
 +
Alp d-rının və Padan duzənliyinin
 +
bir hissəsini tutur. Venesiya kerfə-
 +
zi sahilindədir. Vil.-ə Triyest, Qo-
 +
ritsiya, Udine, Pordenone əyalətləri
 +
daxildir. Sah. 7,8 min km", Əh 1244
 +
min (1976). Əsas iəhəri Triyestdir.
 +
Qara meqallurgiya, maınqayırma (xu-
 +
susilə gəmiqayırma), kimya, selluloz-
 +
kaqız, neft e”malı, aqac e”malı, toxu-
 +
culuq, Yeyinti sənayesi var. Ərazinin
 +
1/4-indən coxu mepəlikdir. Taxıl,
 +
iyəgər cuqunduru, kartof, tərəvəz əki-
 +
 +
 +
lir. Uzumculuk, pərabcılıq, meyvə-
 +
cilik, ipəkcilik, Heyvandarlıqla
 +
mətqul olunur.
 +
 +
a“FRİHETENIı (“Eq:hekepə — “Azad-
 +
lıqəy—Norvec Kommunist Partiya-
 +
 +
 +
sının mərkəzi orqanı. 1923 ildə ya-
 +
 +
 +
radılmındır: həftədə iki dəfə Os-
 +
loda nəir olunur. 1940 ilədək cAr-
 +
te inepeH? (€ Ar reydeqepə) adı ilə cıx-
 +
dır. Tirajı 4,7 min nusxədir
 +
1 :
 +
 +
FRİHOLD (ing. Qqeeho14, Eqee—azad
 +
--hold — malikolma, saxlama) — orta
 +
əsrlərdə İngiltərədə irsi və ya emur-
 +
luk feodal asılılıqı forması:
 +
rıtsar, kənd, iyəhər, kilsə F.-ları
 +
məvcud idi. Friholder-kəndlilər
 +
iəxsən azad olubO, muəyyən rentaya,
 +
vəsiyyətetmə huququna və s. malik idi-
 +
lər.
 +
 +
FRİC (Eqy:S) Martin (29.3.1902, Pra-
 +
qa—26.7.1968, Praqa) — Cexoslovakiya
 +
kino rejissoru. CSSR xalq artisti
 +
(1965). CSSR Deənlət mukafatı lau-
 +
reatı (1950, 1951). 4“Pater Voytexə
 +
(1926), *“Muqəddəs Vit kilsəsinin or-
 +
qancalanıg (1929), “Yanopikə (1936)
 +
filmləri, eləcə də c Hey, rup|ə (1934),
 +
“Dunya bizimdirg (1937) satirik ki-
 +
nokomediyaları ona piehrət qazandır-
 +
mımdır. Digər filmləri: “Sınaq-
 +
dan cıxmıpplarə (1950), “İmperato-
 +
run cərəkcisiz (1951), “Qanın sirri
 +
(1953), “Ar toqqaz (1960), *“Furqonda-
 +
kı adamları (1966) və s.
 +
FRİMY (Eqyzsh) Maks (d. 15.5.1911,
 +
Surix)— İsvecrə yazıcısı, dramaturq.
 +
Alman dilində yazır. Burjua cəmiy-
 +
Yətində meppian riyakarlıqı, insanın
 +
mə”nəvi-əxlaqi iyikəstliyi, tənhalı-
 +
qı Yaradıcılıqının əsas məvzusudur
 +
|*Biderman və qızhpidırıcılargı
 +
(tamapası 1958), c“ Andorra. (1961),
 +
pyesləri, c“Qərcumeyi-halg (1967) ko-
 +
mediyası, ca Nopo-REaheqə (1957), “Phtil-
 +
lerə (1959), *OӦzumu Qantenbayn adlan-
 +
dıracaqamə (1964) romanları |.
 +
 +
 +
Əsərləri: Phesı, M., 1970: Mon-
 +
tok. Celovek poavldetsa v əpoxu qrlopena,
 +
Povesti, M.. 1982,
 +
 +
 +
FRӦBİYYER (Frobisher) Martin
 +
(qəqr. 1530, yaxud 1540, Oltofts, York-
 +
iir—22.11.1594, Plimut) — ingilis
 +
 +
 +
dəniz səyyahı. 1576—78 illərdə Cin və
 +
Hindistana gedən 11m.-q. yolunu axta-
 +
rarkən Baffin Torqaqının c. və
 +
c.-iy. sahillərini, indiki Hudzon və
 +
Deyvis boqazlarını, sonradan onun
 +
mərəfinə adlandırılmın kərfəzi
 +
kəif etmiidir. Arktikaya səyahətin-
 +
DƏN əvvəl və sonra dəniz quldurları
 +
gəmilərinə komandanlıq etmiydi:
 +
1588 eldə 4“Məqlubedilməz armadamya
 +
qarpı vurutimada iptirak etmiidir.
 +
FROLOV Vasili İvanovic (29.7.
 +
1889, Tambov qub.-nın Penki k.—5.7.
 +
1977, Moskva) — Azərb.-da Sovet haki-
 +
miyyəti uqrunda mubariz. 1906 ildən
 +
Sov.İKP uzvu. 1904 ildən Bakıda me-
 +
xaniki e”malatxanada iləmiil, inqi-
 +
labi hərəkata qopulmutdur. 1913—14
 +
illərdə Bakı fəhlələrinin umumi
 +
tə”tilində fəal iptirak etdiyinə gerə
 +
Həbs olunmuint, 1915 ildə surgun edil-
 +
mipdir. 1916—17 illərdə Bakı qub.
 +
Dəvəci d.y. st. su kəməri tikintisində
 +
i=pləmiti, 1917—18 illərdə isə Bala-
 +
xanı—Sabuncu r-n partiya komitəsi-
 +
nin sədri, katibi, Bakı Sovetinin
 +
uzvu secilmitdir. 1918—22 illərdə
 +
11-ci Qızıl Orduda polk komissarı
 +
olmutidur. 1922—25 illərdə Moskva
 +
 +
 +
622
 +
 +
 +
FROLOV
 +
 +
 +
da fəhlə fakultəsində və dar-mə”dən
 +
Akademiyasında oxumuii, məs”ul vəzi-
 +
fələrdə calımmındır. 1925—52 il-
 +
lərdə UİK(b)P MNK və FKM xalq
 +
komissarlırının baip muvəkkili,
 +
Qırmızı Professura İn-tunun dinlə-
 +
yicisi, SSRİ MİK-in tə”limatcısı,
 +
Moskvada bir sıra metal e”malı,
 +
təkrar qara metal z-dları idarələri-
 +
nin mudiri və s. olmutdur. 1943 il-
 +
dən ittifaq əhəmiyyətli fərdi pen-
 +
siyacı idi. Qırmızı Əmək Bayraqı
 +
ordeni və medallarla təltif olun-
 +
muppdur. m
 +
 +
FROLOV İvan Sergeyevic (1890—
 +
1971, Bakı)—rus sovet kino operato-
 +
ru. Azərb.SSR əcəkdar incəsənət xa-
 +
dimi. 1908 ildən Moskva və Peter-
 +
burqda muxtəlif ipəxsi kinostudiya-
 +
larda i”pləmi-idir. 1918—27 illərdə
 +
əə kinostudiyasında, 1927 il-
 +
dənc Azərbaycanfilmədə fəaliyyət gəs-
 +
tərmi pdio. Muhum operatorluq iplə-
 +
ri: “Altı nəmrəli palataqx (1912),
 +
cNeva prospekti. (1915), “Saray və
 +
qalaq (1923), --“Dekabristlərə (1927),
 +
cGilan qızı (1927), c“Sevilg (1929),
 +
cİlk komsomol briqadasız (1931),
 +
cAlmasg (1936) və s. F. “Peterburqda
 +
fevral inqilabız, 4V. İ. Leninin
 +
1917 ildə Obuxov və Putilov zavod-
 +
larında cıxıllarız və s. sənədli
 +
filmləri cəkmipdir. 4“PTərəf nitpa-
 +
nız ordeni və medallarla təltif edil-
 +
midir.
 +
 +
FROLOV Kozma Dmitriyevic 110.
 +
71.1726, Polevsk z-du (Uralda) —21.Z.
 +
1800, Barnaul|—rus Hidrotexniki,
 +
mə”dən-zavod itləri sahəsində ixti-
 +
racı. 1766 ildə İ. İ. Polzunovun
 +
buxar mapınının iptqə salın (asında
 +
iptirak etmipdir. F.-un rəhbərliyi
 +
altında istehsal proseslərinin co-
 +
 +
 +
xunu mexanikləndirməyə imkan verən .
 +
 +
 +
bir sıra tikinti və hidroguc qurrula-
 +
rı kompleksi yaradılmıtdır. Zme-
 +
yevga c. uzərində tikdiyi torpaq bənd
 +
(hunl. 18 m) və bəzi ba"iqa qurqular
 +
indiyə qədər qalmaqdadır.
 +
FROLOV Mixail Fyodorovic (5.1.
 +
1910, PQamaxı r-nunun Hilmilli k.—
 +
aizi vetotnalitainaz 13.1.1981, Bakı)—
 +
– ib 77 CobheT İttifaqı
 +
= Qəhrəmanı (23.10.
 +
2 1943, 23.2.1961 ildə
 +
İİ təqdim Olunmuiy-
 +
| dur), bap serjant.
 +
= 1941 ildə Sovet
 +
Ordusuna carırıl-
 +
mıppdır. Beyuk Və-
 +
tən muharibəsinə
 +
qədər PTamaxı r-
 +
nunda mexanizator
 +
ipləmipdir. 1941
 +
= —43 illərdə F.
 +
tank qopunları tərkibində Kursk
 +
və Ukrayna uqrunda gedən dəyuӱilər-
 +
də iptirak etmitdir. Dnepr cayının
 +
kecilməsində qəhrəmanlıq gestərmiit-
 +
dir. 1944 ildə ordudan buraxılmıil-
 +
dır. Qırmızı Ulduz ordeni və me-
 +
dallarla təltif olunmutndur.
 +
FROLOVO--RSFSR Volqoqrad vil.-
 +
ndə iəhər. Frolovo r-nunun mərkəzi.
 +
D.y. st. (Arceda). Poladtəkmə, məiptət
 +
kimyası, keramzit, sud z-dları, ye-
 +
yinti kombinatı, elevator var. Yaxın-
 +
lıqrında neft və qaz cıxarılır.
 +
FRONDA (fr. Eqopde, hərfi Mə”Ha-
 +
sı—sapand)—1648—53 illərdə Fran-
 +
sada Mazarini hekumətinin timsa-
 +
lında mutləqiyyətə qaripı cevrilmitt
 +
ictimai hərəkat. Hərəkatda mӱxtəlif
 +
təbəqələr iptirak edirdi. İlk əvvəl-
 +
lər (1648—49), əz siyasi huquqlarını
 +
genipləndirməyə sə”y gəstərən burjua-
 +
ziya, sonralar isə (1650 ildən) feodal
 +
əsilzadələr xalq kutlələrindən əz
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
niyyətləri ucun istifadə etməyə ca-
 +
lımpmıptlar. hərəkatı hekumət
 +
tərəfindən amansızlıqla yalırıl-
 +
mıtpdır. 2) Prinsipsiz muxalifət:
 +
pəxsi mənafedən və əsas məsələlər
 +
razılamidırıldıqı zaman xırda tə-
 +
fərruatlardan doran narazılıq,
 +
FRONTİSPİS (fr. frontisyice: nar.
 +
Eqopz, Eqop(45—alın, ən tərəf--vresyo,
 +
vrysto—baxıram)—kitabda titul vərə-
 +
qinə yanapı sol tərəfdəki səhifədə
 +
yerləpdirilən illustrasiya.F. kimi,
 +
kitab mӱəlliflərinin və ya kitabda
 +
haqqında danıtılan ptəxsin portre-
 +
ti, əsərin ideyasını əks etdirən rəsm,
 +
əsas epizod haqqında illustrasiya,
 +
bə”zən xəritə verilir. |
 +
 +
FRONTİT (lat. Eqopz, EqopI5—alın)
 +
—alın cibinin iltihabı. İnfeksion
 +
xəstəliklərin aqırlapması kimi tə-
 +
zahur edir. Kəskin və xronik olur.
 +
Əlaməti: batpaqrısı, alın ci-
 +
binin divar nahiyəsində kəskin aqrrı|
 +
F. olan nahiyədə gəz aqrıyır, Yyaltpa-
 +
rır və s. Mualicəsi konserva-
 +
 +
 +
tivdir.
 +
FRONTON (fr. (qopeop, lat. Eqopz,
 +
bhopz—alın, ən tərəf), me”mar-
 +
 +
 +
lıqd a—binanın fasadını, porti-
 +
kini, sırasutununu tamamlayan hissə.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Adətən ucbucaq formasında olub dam
 +
ərtuyunun iki catısı və karnizlə
 +
hHududlanır. F.-un səthi (timpan) cox
 +
vaxt heykəltərailıq əsərləri ilə bə-
 +
zədilir.
 +
 +
 +
623
 +
 +
 +
ACE VIII VƏ 1X CİLDLƏRİNƏ DAXİL EDİLMİİY ƏSAS MƏQALƏLƏRİN
 +
MUƏLLİFLƏRİ
 +
 +
 +
k
 +
 +
 +
M. İ. ABAKAROV, L. İ. ABALKİN, O. H. ABASQULİYEV,
 +
B. X. ABASOV, İ. İ. ABBASOV, M. İ. ABBASOV, N. T. AB-
 +
BACOB, O. A, ABBASOV, H. S. ABBASOV, Z. Z. ABDULLA-
 +
YEV, İ. K. ABDULLAYEV, M. M. ABDULLAYEV, N. H. AB-
 +
DULLAYEV, S. A. ABDULLAYEVA, M. H. ABUTALIBOV, R. S.
 +
ARAVERDİYEV, Ə. M. ARAYEV, İ. M. ARAYEV, H. B. ARAYEV,
 +
X. M. ARAMİROV, Ə. AZAD, M. Q. ALLAHVERDİYEV, M. M.
 +
ALLAHVERDİYEV, S. 11, ALLAHVERDİYEV, Q. Q. ASLANOV,
 +
M. Q. ATAYEV, İ. M. AXUNDZADƏ, A. A. AXUNDOV, Q. F. AXUN-
 +
DOV, T, M. AXUNDOV, 111, Ə. AXUNDOV, S. B. AİPURBƏYLİ. V.
 +
M. BABAZADƏ, A. Ə. BABAYEV, İ. A. BABAYEV, MAHİR, Ə.
 +
BABAYEV, MƏLİK BAXIİ1 Ə. BABAYEV, M. 11. BABAYEV, N.
 +
11, BABAYEV, T. A. BABAYEV, C. Y. BABAYEV, T. K. BABAYEVA,
 +
A. S. BARIROV, Q. B. BAYRAMOV, Ə. S. BAYRAMOV, Z. Z. BAY-
 +
RAMOV, M. T. BAYRAMOV, R. A. BAYRAMOV, H. P. BƏDƏLOV, B.
 +
T. BƏKİROV, V.Ə. BƏRİYADLI, V. M. BOQUSLAVSKİ, B. Ə.
 +
BUDAQOV, S. T. BUDKOV, Z. M. BUNYADOV, T. Ə. BUNYADOV,R.
 +
M. VAHİDOV, Y. M. VƏLİYEV, K. N. VƏLİYEV, M. İ. VƏLİYEV,
 +
T. T. VƏLİYEV, N. M. VƏLİXANOVA, M. A. QAKIYEV, Ə. Mm.
 +
QARAVƏLİYEV, Y. V. QARAYEV, Y. A. QARAMƏMMƏDLİ, 111, A.
 +
QASIMLI, A. B. QASIMOV, Ə. H. QASIMOV, M. İ1, QASI-
 +
MOV, H. A., QASIMOV, R. M. QASIMOVA, C. C. QASIMOVA,
 +
H. S. QASIMOVA, S. M. QAPYQAY, Q. Ə. QEYBULLAYEV, Q. Q. QƏ-
 +
DİROV, F. V. QƏDİROV, V.Q. QƏZƏNFƏROVA, YUNİS H. QƏM-
 +
BƏROV, YUSİF H. QƏMBƏROV, S. T. QƏNDİLOV, C. Ə. Qİ-
 +
YASİ, N. M. QOCAYEV, V. L. QUKASYAN, V. M. QULİYEV,
 +
Z. M. QULİYEV, İ. H. QULİYEV, G. Ə. QULİYEV, H. A. QU-
 +
LİYEV, CƏLİL B. QULİYEV, 11, A. QULİYEV, Z. T. QULİ-
 +
YEVA, A. O. QURBANOV, R. Ə. QURBANOV, R. S. QURBANOV,
 +
B. B. DAVIDOV, F. E. DAVUDOV, A. M. DADAYİİZADƏ, X. H.
 +
DADAİPPOV, H. M. DAYIYEV, R. N. DANİLYANTS, K. M. DAPP-
 +
DƏMİROV, 111. Q. DƏMİRQAYAYEV, Ə. A. DURSUNƏLİYEV, Q.
 +
Y. ƏBDULSƏLİMZADƏ, Ə. M. ƏZİZOV, H. S. ƏZİMOV, Ə. C.
 +
ƏYYUBOV, ƏKRƏM CƏFƏR, S. U. ƏLƏKBƏROV, X. M. ƏLƏK-
 +
BƏROV, M. N. ƏLƏSGƏROV, ƏLİ TUDƏ, A. A. ƏLİZADƏ, Ə.
 +
Ə. ƏLİZADƏ, Z. Ə. ƏLİZADƏ, Y. M. ƏLİZADƏ, S. S. ƏLİ-
 +
YAROV, A. Q. ƏLİYEV, B. A. ƏLİYEV, V. H. ƏLİYEV, Q. Y.
 +
ƏLİYEV, Ə. Q. ƏLİYEV, ƏLİ H. ƏLİYEV, ƏSGƏR H. ƏLİYEV,
 +
İ. H. ƏLİYEV, K. Y. ƏLİYEV, K. H. ƏLİYEV, R. Y. ƏLİYEV,
 +
R. M. ƏLİYEV, R. N. ƏLİYEV, S. M. ƏLİYEV, T. X. ƏLİYEV,
 +
F. M. ƏLİYEV, H. Z. ƏLİYEV, D. Ə. ƏLİYEVA, Ə. Ə. ƏLİYE-
 +
VA, K. M. ƏLİYEVA, G. M. ƏLİYEVA, F. M. ƏMİKİİYİYEV,
 +
T. Ə. ƏMİNZADƏ, Ə. A. ƏSƏDOV, Ə. İ. ƏSƏDOV, Ə. T. ƏSƏ-
 +
DOV, K. S. ƏSƏDOV, F. S. ƏSƏDOV, B. M. ƏSGƏROV, V. F. ƏS-
 +
GƏROV, Ə, İ. ƏSGƏROV, T. M. ƏSGƏROV, Ə. R. ƏFƏNDİZA-
 +
DƏ, Ə. T. ƏFƏNDİYEV, O. Ə. ƏFƏNDİYEV, O. N. ƏFƏNDİ-
 +
YEV, H. M. ƏFƏNDİYEV, C. A. ƏFƏNDİYEV, E. Mm. ƏFƏNDİ-
 +
YEVA, İ. M. ƏFƏNDİYEVA, N. Z. ƏFƏNDİYEVA, C. T. ƏH-
 +
MƏDLİ, B. Ə. ƏHMƏDOV, V. S. ƏHMƏDOV, Q. M. ƏHMƏDOV,
 +
E, M. ƏHMƏDOV, Ə, İ. ƏHMƏDOV, Ə. M. ƏHMƏDOV, N, M.
 +
ƏHMƏDOV, F. A. ƏHMƏDOV. X. H. ƏHMƏDOV, H. M. ƏHMƏ-
 +
DOV, A. Ə. ZEYNALOV, Ə. M. ZEYNALOV, İ. S, ZEYNALOV,
 +
R. E. ZEYNALOV, F. R. ZEYNALOV, Ə. Ə. ZƏRGƏROV, C, İ.
 +
ZULFUQARLI, T. X. ZULFUQAROV, O: V, İBADOV, S. A.
 +
İBADOV, İ. İ1, İBRAMXƏLİLOV, A. H. İBRAHİMOV, M. C.
 +
HBPARHMOB, T. A. HBPARHMOB (IHARHH), 6, Ə, HBPAhH-
 +
MOV, Ə, Ə. İZMAYILOVA, A. N. İMANQULİYEVA, H. R.
 +
İMANOV, S. A. İSAYEV, Q. S. İSMAYILOV, İ. İ. İSMA-
 +
YILOV, M. Ə. İSMAYILOV, M. C. İSMAYILOV, A. M. İS-
 +
MAYILOVA, Ə. Ə. İSMAYILOVA, M. M. İSRAFİLOV, X. M,
 +
YAHUDOV, S. T. YOLCUYEV, S. H. YOLCUYEV, Y. B. YUSİFOV,
 +
Ə. M. KAZIMOV, N. M. KAZIMOV, M. M. KATİBLİ, V. N.
 +
KAYPİN, Ə. N. KƏNGƏRLİ, A. Ə. KƏRİMOV, Z. H. KƏRİMOV,
 +
İ. Ə. KƏRİMOV, KG. C. KƏRİMOV, M. R. KƏRİMOV, S. M.
 +
KƏRİMOV, T M. KƏRİMOV, H. H. GƏRİMOV, H. KƏSƏMƏN-
 +
Lİ. R. B. GƏYUTİPOV, F. Q. MAQSUDOV, N. Y. MAKEYEV, Q.
 +
İ. MANAYEV, A. H. MANAFOV, Ə. Ə. MAHMUDOV, /, A. MAh-
 +
MUDOV, Y. M. MAHMUDOV, F. R. MAHMUDOV, Z. M. MEHDİ-
 +
ZADƏ, A. M. MEHDİYEV, V. M. MEHDİYEV, M. S. MEHDİYEV,
 +
11, F. MEHDİYEV, E. Q. MEHRƏLİYEV, Q. Ə. MƏDƏTOV,
 +
 +
 +
H. A. MƏDƏTOV, O. S. MƏLİKOV, M. F. MƏLİKOVA, M, R.
 +
MƏMMƏDƏLİYEV, Q. M. MƏMMƏDLİ, A. Ə. MƏMMƏDOV, V.
 +
H. MƏMMƏDOV. Q. H. MƏMMƏDOV, E., İ. MƏMMƏDOV, Ə. V.
 +
MƏMMƏDOV, 3, C. MƏMMƏDOV, İ. A. MƏMMƏDOV, İ. O.
 +
MƏMMƏDOV, İ. T. MƏMMƏDOV, Y. M. MƏMMƏDOV, MAQ-
 +
BET Ə. MƏMMƏDOV, MEHDİ Ə. MƏMMƏDOV, N, Z. MƏM-
 +
MƏDOV, R. A. MƏMMƏDOV, R, F. MƏMMƏDOV, R. H. MƏM-
 +
MƏDOV, R. III, MƏMMƏDOV, S. A. MƏMMƏDOV, S. H. MƏM-
 +
MƏDOV, S., C. MƏMMƏDOV, T. Ə. MƏMMƏDOV, T. M. MƏM-
 +
MƏDOV, C. A. MƏMMƏDOV, C. İY, MƏMMƏDOV, F. C.
 +
MƏMMƏDOVA, M. M. MƏNAFİ, İ. E. MƏRDANOV, Y. Q, MƏ"-
 +
SİMOV, K. Q. MƏHƏRRƏMOV, Ə. M. MİRƏHMƏDOV, M. H.
 +
MİRZƏYEV, O, M. MİRZƏYEV, S. M. MİRİYEV, M. M. MİR-
 +
HADIYEV, A. Q. MİSGƏRLİ, İ. A. MOLLAYEV, E. B. MU-
 +
RADƏLİYEVA, V. H. MURADOV, F. M. MURADOVA, V. M.
 +
MUSAYEV, SAB, H. MUSAYEV, SƏL, H. MUSAYEV, T. A. MU-
 +
SAYEVA, V. M. MUSƏVİ, A. N. MUSTAFAYEV, Q. T. MUSTA-
 +
FAYEV, Z. H. MUSTAFAYEV, İ. D. MUSTAFAYEV, M. M.
 +
MUSTAFAYEV, A. İ. MUXTAROV, K. Y. MUXTAROV, M. H.
 +
MUSƏDDİQ, İ. S. MUSLUMOV, C. M. MUCİRİ, A, A. NA-
 +
DİROV, V. M. NARIYEV, Y. M. NAZİYEV, M, S. HE”MƏTOBA,
 +
B. Ə. NƏBİYEV, H. M. NƏBİYEV, B. T. NƏZİROVA, İ. H.
 +
NƏRİMANOV, S. M. NƏSİBOV, İ. M. NƏCƏFOV, M. N. NƏ-
 +
CƏFOV, N. H. NƏCƏFOV, V. S. NOVRUZOV, N. A. NOVRUZOV,
 +
T. Ə. NOFRUZOV, A. B. NURİYEV, S, M. ONULLAHİ, H. Ə.
 +
ORUCOV, 111, O. ORUCOV, F. L. OSMANOV, Q, M. PAPLAYEV,
 +
P. N. PAİLAYEV, V. Z. PİRİYEV, R. X. PİRİYEV, E. B. RA-
 +
MAZANOV, M. B. RƏSULOV, R. M. RƏSULOV, T. Ə. RƏSUL-
 +
OV, R. N. RƏHİMOV, S. H. RƏHİMOV, Q. Ə. RƏCƏBOV, A.R.
 +
RZAYEV, L. S. RZAYEVA, M. Z. RZAYEVA, M. Ə. RUSTƏMOV,
 +
P. H. RUSTƏMOV, S. H. RUSTƏMOV, T. T. RUSTƏMOV, C. N.
 +
RUSTƏMOV, A. C. RUSTƏMOVA, M. Ə. SADIQZADƏ, A. S. SA-
 +
DIQOV, İ. Ə. SADIQOV, M. Z. SADIQOV, M. M. SADIQOV,
 +
F. S. SADIQOV, S. H. SALAYEV, Ə. R. SALAMZADƏ, 11. M.
 +
SALMANOV, A. H. SARABSKİ, M. M. SEYİDZADƏ, Y. Q. SE-
 +
YİDOV, Y. M. SEYİDOV, II M. SƏ"DİYEV, Z. Ə. SƏMƏDZA-
 +
DƏ, V. Y. SƏMƏDOV, N. H. SƏMƏDOV, S. M. SƏMƏDOVA,
 +
F. Y. SƏMƏNDƏROV, Y. H. SƏFƏROV, C. M. SƏFƏROV, A. M.
 +
SƏFİYEV, Ə. V. SƏFİYEV, A. H. SOLTANOV, M. M. SOFİYEV,
 +
B. Y. STELNİK, A. H. SULTANOV, M. S. SULTANOV, R. S.
 +
SULTANOV, İ. Ə. SXLEYMANOV, S. İ. SULEYMANOV, S. M.
 +
SULEYMANOV, X. S. SULEYMANOV, C. N. SULEYMANOV, F.
 +
S. SULEYMANOVA, A. Z, TARIZADƏ, T. Ə. TARIZADƏ, M. B.
 +
TARIYEV, 111, Ə. TARIYEVA, L. A. TARASOV, İ. H. TƏRİQ-
 +
PEYMA, V. G. TOPALOV, Ə. A. UMAYEV, A. H. FAZİLİ,
 +
İ. Ə. FEYZULLAYEV, N. A. FEYZULLAYEV, V. M. FEYZUL-
 +
LAYEVA, T. Ə. FƏRZƏLİYEV, 11, F. FƏRZƏLİYEV, B. A.
 +
XANKİYİİYEV, V. A. XACATURYAN, P. İ. XƏLİLOV, Ə. M.
 +
XƏLİLOV, Ə, N. XƏLİLOV, İ. M. XƏLİLOV, S. X., XƏLİ-
 +
LOV, X, D. XƏLİLOV, H. Ə. XƏLİLOV, C. Ə. XƏLİLOV, IL
 +
 +
 +
B. XƏLİLOV, Ə. İ1, HAQVERDİYEV, (1, A. HAQVERDİYEV,
 +
 +
 +
A. İ. HACIBABAYEV, Ə. M. HACIZADƏ, A. A, HACIYEV,
 +
V. M. HACIYEV, K. 11, HACIYEV, M. İ, HACIYEV, SM.
 +
HACIYEV, G. A. HACIYEVA, M. X, HEYDƏROV, H. İ. HEYDƏ-
 +
ROV, N, D. HƏBİBOV, H. A. HƏVİLOV, N.-C. HƏSƏNƏLİYEV,
 +
M. S. HƏSƏNOV, N. A. HƏSƏNOV, N. Ə. HƏSƏNOV, R. G. hə:
 +
SƏNOV, T. A. HƏSƏNOV, T. B. hƏCƏHOB, T. h. hƏCƏHOB,
 +
X. H. hƏCƏHOB, h. h. hƏCƏHOB, M. P., hYMMƏTOB, B. X.
 +
HUSEYNLİ, B, M. HXSEYNOV, H. L hYCEVHOB, M. U. hY-
 +
SEYNOV, R. Ə. HUSEYNOV, R. (1, HUSEYNOV, S.M. HӰSEY-
 +
NOV, T. A. HUSEYNOV, F. H. HUSEYNOV, F. Ç HUSEYNOV,
 +
C. X, HUSEYNOV, E. Ə, HUSEYNOVA, M. M. CEYİMAZƏR, M.
 +
A. CABBAROV, M. C. CAVADZADƏ, Q. C. CAVADOV, Ə. V. CA:
 +
VADOV, H. Ə. CAVADOVA, İ. M. CAMALOV, Q. H. CAHANİ,
 +
Q. C. CƏBİYEV, M. F. CƏLİLOV, N. Z, CƏLİLOV, F. A.
 +
CƏLİLOV, 11. Q. CƏRULLAYEV, B. S. CƏFƏROV, Ə. Q.
 +
CƏFƏROV, Ə. S. CƏFƏROV, Y. R. CƏFƏROV, H F CƏFƏROV,
 +
C. Q. CƏFƏROV, H. Ə. CİDDİ, R. N. İPAHMALIYEV, T. M.
 +
(PƏRİFLİ, N. 11. İPİRİNOV, Ə. 11, İYİXƏLİBƏYLİ, Z. B.
 +
İYQIXLİNSKİ, F. M. 1PUTLİİNSKİ,
 +
 +
 +
— — ə —
 +
 +
 +
gs0:k:F:8-———.
 +
 +
 +
ASE BAİY REDAKSİYASININ ELMİ
 +
REDAKSİYALARI VƏ 1110"BƏLƏRİ
 +
 +
 +
AL tarixi və SSRİ tarixi. Redaksiya mudiri — B. M. redaktorlar – Hər ə" V. M. İMAMƏLİYEVA: elmi
 +
(USAYEV: bəyuk elmi redaktor — SUBHİ XANIM A. R, e edaktor — H. Y. |
 +
redaktorlar — T. D. ASLANOVA, T. Y. ƏLİYEV, A ə nika- Redaksiya mӱdiri — T. M. ƏSGƏROV, texnika e. d,
 +
 +
 +
ləl səsi prof.: bəyuk elmi redaktorlar — G. G. QOCAYEVL, R. A.
 +
zərbaycan tarixi və Azərbaycan KP tarixi. Redaksiya mudi: ƏSGƏROVA. |
 +
ri — T, A. BABLYEV, tarix elmləri namizədi: ələk au Mətbuat, xalq maarifi, pedaqogika və psnxologiya. Redak.
 +
 +
 +
3 ə : | | : bəyuk elmi redaktor —
 +
redaktorlar R. Ə. QURBANOV, C. X. HUSEYİNOV: M siya mudiri — R. Ə. İMAMƏLİYEV, 11 YAR :
 +
redaktorlar — F. İ. QOCƏLİYEVA, S. H. MUSAYEV N “ə ə, YCE.HOBA: elmi redaktor — İ. M. N ə
 +
Umumi tarix. Redaksiya mudiri — K. Y. MUXTAROV, tarix Elmi və ədəbi nəzarət. Redaksiya mudiri — . |- ƏLİYEV,
 +
elmləri namizədi: bəyuk elmi redaktor — B. M. ARAYEV: biologiya elmlərn namizədi, beyuk elmi redaktorlar — R. H.
 +
elmi redaktor — N. Ə. QƏHRƏMANOV, ZEYNALOVA, E. Ə. MƏMMƏDOVA, N. Ə. P3AVEBA, M. h.
 +
Fəlsəfə və huquq. Redaksiya mudirn — H. M. DAYIYEV: bə- XUDAZAROV: elmi redaktorlar — X. Y. Asan
 +
Yuk elmi redaktor — M. R. KƏRİMOV: elmi redaktor F. S. S. O. QURBANOV, Y. A. ƏLİYEV, S. S. MƏMMƏDZADƏ,
 +
SULEYMANOVA. M. Ə. TAPDIQOVA: beyuk redaktorlar — R. M. ARAYEV,
 +
Siyasi iqtisad, sənaye və kənd təsərrufatının konkret iq- R. Ə. RƏHİMOVA, redaktor — A. Ə. SULTANOV
 +
tisadiyyatı. Redaksiya mudiri— A. B. BƏHRAMLI: bəyuk Səzluk, əlifba ilə ad gəstəricisn və biblnoqrafiya, Redak.
 +
elmi redaktor — E. R. OSMANOVA, siya mudiri — T. S. BABAYEV: elmi redaktorlar — Y. M.
 +
Dil və ədəbiyyat. Redaksiya mudiri — A. S. BARIROV: beyuk ABDULLAYEV, S. Pİ1, QƏDİROVA,. redaktor-biblioqraf —
 +
 +
 +
elmi redaktor — N. C. HƏSƏNƏLİYEV: elmi | h CƏHOB.
 +
P. Ə. KƏPHMOBA. mb ə.” A. ƏCƏM
 +
 +
 +
İllustrasiya və kartoqrafiya. Redaksiya mudiri — N. M.
 +
Mədəniyyət və incəsənət. Redaksiya mudiri — İ, M. XƏLİ. ƏLİYEV: ani elin redaktorlar — İ. S. KOQAN, İ. S.
 +
LOV: bəyuk elmi redaktor — Z. A. ARAYEVA, elmi redak. SULEYMANOV: elmi redaktor — A. N. MİRONOV: bəyuk
 +
tor — X. Z. ABBASOV. redaktor — 111, Ə. İYİRİNZADƏ: redaktor — V. A. SUL-
 +
Coqrafiya, geologiya və geofizika, Redaksiya mudiri — TANOVA.
 +
M. A. CABBAROV, coqrafiya elmləri namizədis bəyuk elmi Məs"ul katib muavini — C. M. NƏSİROV, komplektləi-
 +
redaktorlar — A. H. MƏMMƏDOV, T. M. HADIYEVA:Z elmi dirmə 1le"bəsinin mudiri — T. Ə. ƏLİYEVA: istehsalat 18":
 +
redaktorlar — R. H. NURİYEVA, T. Q. SӰLEYMANOV. bəsinin mudiri — L .Y. BOR1POVA: korrektorlar "bə:
 +
Fizika-riyaziyyat və kimya. Redaksiya mudiri — Z. H. MUS- sinin mudiri — T. A. ZEYNALOVA: texniki redaktor —
 +
TAFAYEV, fizika-riyaziyyat elmləri namizədi: beyuk elmi Z, Ə. XANƏLİYEVA: fotoqraflar — H. M. HUSEYNZADƏ,
 +
redaktorlar — B. PT. BABAYEV, L. H. MUSAYEVA, A. V. XMELEVSKİ, buraxıcı — B. M. HƏSƏNOVA.
 +
Biologiya, kənd təsərrufatı və tnbb. Redaksiya mudiri — IX cildin hazırlanmasında İ. Ə. QƏMBƏROV, S. B.
 +
 +
 +
E. İ. MƏMMƏDOV, biologiya elmləri Namizədi: beəyuk elmi İSMAYILOVA və PT, Ə. İUKURLU də nitirak etmiiilər.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
XƏRİTƏLƏRİN SİYAHISI
 +
 +
 +
Stavropol əlkəsi (18), Stalinqrad vurutiması (22), Su-
 +
dan (61), Suriya (84), Surinam (88), Tanland (124), Tanzaniya
 +
(143), Tatarıstan MSSR (160), Tacikistan SSR (416—417),
 +
Tovuz rayonu (416—417), Toqo (300), Tonqa krallıqrı (312),
 +
Trinidad və Tobaqo (353), Tuva MSSR (364), Tuvalu (366),
 +
Tunis (373), Turkiyə (394), Turkmənistan SSR (416—417),
 +
Uqanda (417), Udmurt MSSR (421), Ukrayna SSR (416—417),
 +
Ukrayna SSR, iqtisadi xəritə (416—417), Uruqvay (465),
 +
Ucar rayonu (416—417), Fil Dniii Sahili (555), Filippin
 +
(558), Finlandiya (564), Fici (573), Fransa (416—417), Fran-
 +
sa, iqtisadi xəritə (416—417), Fransa Qvilnası (614).
 +
 +
 +
Yıqrılmara verilmitdir 4. 1. 84. Capa imzalanmımddır 21, UİP1. 85. FQ 00702, Sifarniy 21/369. Form v
 +
39, fiziki c. du 1,25 yapımidırma c. v. PTərtn c. v. 67,62. Ucot-nəzir v. 131,2. Qiyməti 8 man 30 I ii Həcmi
 +
 +
Mətn Azərbaycan SSR Dəvlət Nəiriyyat, Poliqrafiya və Kitab Ticarət Miləri Komitəsinin “Qızıl İLərqz mət 3. 2625
 +
də (Hakı, Həzn Aslanov kuçc., 80) yıqılmıidır. | | r MƏTÜƏƏCHH-
 +
 +
Mətn və 12 yapımdırma səhifə (101 aiəkil) Kalinin poliqraf kombinatında (Kalinin 1i, Lenin prospekt
 +
ofset usulu inlə cap edilmiyidir. N rəngli xəritə banı Geodeziya və Kartoqrafiya İdarəsinin (BKKH) “dz urn 5)
 +
İXB də tərtib olunmuiy və BGKİ-nin fabrikində cap edilmiidir. Məqalələrdə verilmiyii 22 xəritə “Kann qrabiyaz
 +
İXB-də hazırlanmıidır. | | Kartoqrafiyaz
 +
 +
Cilddə 770 portret, İiəkil və sxem verilmiidir. Mətn ofset karızında cap edilmniydir.
 +
 +
-Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, 10 cilddə. Baiy redaktor C. B. QULİYEV (1X cild Sputnik — Fronton)
 +
 +
 +
Bakı, Beyuk Qala kuc., 41. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının Baiy redaksiyası,
 +
 +
 +
Ordena Trudovoqo Krasnoqo Znameni GalininskiNn poliqraficeskiNn kombinat Soozpoliqraf Ma
 +
, : — : rafproma prn Qosudarstv "r
 +
izdatelhstv, qaan i knijnon torqovli. 170024, q. Kalinin, pr. Lenina. 5. p R ennom komitetə SSSR po dəlam
Mənbə — "https://shaki.info/wiki/Xidməti:MobileDiff/30601"

Naviqasiya menyusu