Changes

Xanlıqlar dövründə Azərbaycanda saray tikintisinin ən gözəl nümunəsi, şərq memarlığının incilərindən sayılan [[Şəki xan sarayı|Şəki xan sarayının]] üzərində onun tikilmə tarixi haqqında məlumatın olmaması tədqiqatçılarda bu haqda müxtəlif fikirlərin yaranmasına səbəb olmuşdur.

Xanlıqlar dövründə Azərbaycanda saray tikintisinin ən gözəl nümunəsi, şərq memarlığının incilərindən sayılan [[Şəki xan sarayı|Şəki xan sarayının]] üzərində onun tikilmə tarixi haqqında məlumatın olmaması tədqiqatçılarda bu haqda müxtəlif fikirlərin yaranmasına səbəb olmuşdur.

Belə ki, “Şəki” adlı tarixi-memarlıq oçerkinin müəllifləri sarayın 1762-ci ildə, çoxcildlik “Azərbaycan tarixi”ndə 1763-cü ildə, “Şəki xanlığı” adlı monoqrafiyanın müəllifləri 1764-cü ildə, bu abidənin tədqiqi ilə məşğul olmuş memarlar isə Məhəmmədhəsən xanın (1784-1795) hakimiyyəti dövründə tikildiyini bildirirlər.

Belə ki, “Şəki” adlı tarixi-memarlıq oçerkinin müəllifləri sarayın 1762-ci ildə, çoxcildlik “Azərbaycan tarixi”ndə 1763-cü ildə, “Şəki xanlığı” adlı monoqrafiyanın müəllifləri 1764-cü ildə, bu abidənin tədqiqi ilə məşğul olmuş memarlar isə [[Məhəmmədhəsən xan|Məhəmmədhəsən xanın (1784-1795)]] hakimiyyəti dövründə tikildiyini bildirirlər.

Şəki xan sarayının Məhəmmədhəsən xan tərəfindən tikdirilməsi fikri bir sıra mənbələrlə təsdiq edilmişdir. Belə ki, Məhəmmədhəsən xan 1790-cı ildə özü üçün nəzərdə tutulan sarayın inşasına başlamaq haqqında əmr vermiş və bu iş 1797-ci ildə başa çatdırılmışdı. Həcm etibarı ilə elə də böyük olmayan bu sarayın tikintisinin 7 ilə başa gəlməsinin bir səbəbini onun inşası zamanı çox incə, eyni zamanda ağır və xeyli vaxt tələb edən şəbəkə üsulundan geniş istifadə edilməsi ilə bağlamaq lazımdır. Təkcə onu göstərmək kifayətdir ki, sovet hakimiyyəti dövründə sarayın yalnız xanlıqlar dövründən qalmış şəbəkələrinin bərpası üçün 10 ildən artıq vaxt sərf olunmuşdu. Digər tərəfdən XVIII əsrin 90-cı illərinin ortalarında xanlıqda Məhəmmədhəsən xanla qardaşı Səlim xan arasında hakimiyyət uğrunda qızışan mübarizə də xan sarayının tikintisində bir neçə il davam etmiş fasilənin yaranmasına gətirib çıxarmışdı. 1795-ci ilin dekabrında qardaşlar arasında baş vermiş döyüşdə qalib gələn və hakimiyyəti ələ keçirən Səlim xan özünün iqamətgahını Şəki şəhərindən “Gələsən-görəsən” qalasına köçürmüşdü. Şübhəsiz ki, bu hadisə xan sarayının tikintisinə təsirsiz ötüşməmiş və bu işdə müəyyən fasilə yaranmasına səbəb olmuşdu. Sarayın tikintisində yaranmış bu fasilə Məhəmmədhəsən xanın 1797-ci ildə şamaxılı Mustafa xanın köməyi ilə hakimiyyətini yenidən bərpa etməsinə qədər uzanmışdı. Görünür, sarayın tikintisinin əsas işləri 1795-ci ilə qədər görüldüyündən Məhəmmədhəsən xan 1797-ci ildə yenidən hakimiyyətə gələn kimi onun tamamlanıb istifadəyə verilməsinə nail olmuşdu. Rus məmurlarının Şəki xanlığının ləğv edildiyi ildə (1819) tərtib etdikləri sənəd də sarayın Məhəmmədhəsən xan tərəfindən tikdirildiyi fikrini təsdiq edir. Bununla belə, Məhəmmədhəsən xanın dövründə sarayın bütün bəzək işlərini tamamlayıb başa çatdırmaq mümkün olmamışdı. Bunu birinci mərtəbənin yan otaqlarının divarlarında konturları qırmızı, göy və yaşıl rənglərlə çəkilmiş panno və panellərin iç bəzəkləri ilə doldurulmaması təsdiq edir.  

Şəki xan sarayının Məhəmmədhəsən xan tərəfindən tikdirilməsi fikri bir sıra mənbələrlə təsdiq edilmişdir. Belə ki, Məhəmmədhəsən xan 1790-cı ildə özü üçün nəzərdə tutulan sarayın inşasına başlamaq haqqında əmr vermiş və bu iş 1797-ci ildə başa çatdırılmışdı. Həcm etibarı ilə elə də böyük olmayan bu sarayın tikintisinin 7 ilə başa gəlməsinin bir səbəbini onun inşası zamanı çox incə, eyni zamanda ağır və xeyli vaxt tələb edən şəbəkə üsulundan geniş istifadə edilməsi ilə bağlamaq lazımdır. Təkcə onu göstərmək kifayətdir ki, sovet hakimiyyəti dövründə sarayın yalnız xanlıqlar dövründən qalmış şəbəkələrinin bərpası üçün 10 ildən artıq vaxt sərf olunmuşdu. Digər tərəfdən XVIII əsrin 90-cı illərinin ortalarında xanlıqda Məhəmmədhəsən xanla qardaşı Səlim xan arasında hakimiyyət uğrunda qızışan mübarizə də xan sarayının tikintisində bir neçə il davam etmiş fasilənin yaranmasına gətirib çıxarmışdı. 1795-ci ilin dekabrında qardaşlar arasında baş vermiş döyüşdə qalib gələn və hakimiyyəti ələ keçirən Səlim xan özünün iqamətgahını Şəki şəhərindən “Gələsən-görəsən” qalasına köçürmüşdü. Şübhəsiz ki, bu hadisə xan sarayının tikintisinə təsirsiz ötüşməmiş və bu işdə müəyyən fasilə yaranmasına səbəb olmuşdu. Sarayın tikintisində yaranmış bu fasilə Məhəmmədhəsən xanın 1797-ci ildə şamaxılı Mustafa xanın köməyi ilə hakimiyyətini yenidən bərpa etməsinə qədər uzanmışdı. Görünür, sarayın tikintisinin əsas işləri 1795-ci ilə qədər görüldüyündən Məhəmmədhəsən xan 1797-ci ildə yenidən hakimiyyətə gələn kimi onun tamamlanıb istifadəyə verilməsinə nail olmuşdu. Rus məmurlarının Şəki xanlığının ləğv edildiyi ildə (1819) tərtib etdikləri sənəd də sarayın Məhəmmədhəsən xan tərəfindən tikdirildiyi fikrini təsdiq edir. Bununla belə, Məhəmmədhəsən xanın dövründə sarayın bütün bəzək işlərini tamamlayıb başa çatdırmaq mümkün olmamışdı. Bunu birinci mərtəbənin yan otaqlarının divarlarında konturları qırmızı, göy və yaşıl rənglərlə çəkilmiş panno və panellərin iç bəzəkləri ilə doldurulmaması təsdiq edir.