Şəki Ensiklopediyası

Changes

Hacı Tuti ağa (başlanğıc kodu nəzərdən keçir)

22:16, 11 may 2022 versiyası

1.374 bayt əlavə edildi ,  22:16, 11 may 2022
Nəzərə çarpan dəyişiklik yoxdur.
Sətir 4: Sətir 4:  
  |Tam adı          = Tuti ağa Məhəmmədhəsənxan qızı
 
  |Tam adı          = Tuti ağa Məhəmmədhəsənxan qızı
 
  |Piktoqram        = xan3
 
  |Piktoqram        = xan3
−
  |Şəkil            = Tuti aga.jpg
+
  |Şəkil            = Hacı Tuti aga.jpg
 
  |Şəklin ölçüsü    =  
 
  |Şəklin ölçüsü    =  
 
  |Şəklin izahı    = Tuti ağanın qəbrinin üzərindəki baş daşı ([[Xan qəbiristanlığı (Şəki)|Şəki Xan qəbiristanlığı]], 2009-cu il).
 
  |Şəklin izahı    = Tuti ağanın qəbrinin üzərindəki baş daşı ([[Xan qəbiristanlığı (Şəki)|Şəki Xan qəbiristanlığı]], 2009-cu il).
−
  |Digər adı        = Tuti bəyim, Tuti xanım
+
  |Digər adı        = Hacı Tuti ağa, Tuti bəyim, Tuti xanım
 
  |Doğum tarixi    = ?
 
  |Doğum tarixi    = ?
 
  |Doğum yeri      =  
 
  |Doğum yeri      =  
Sətir 32: Sətir 32:  
  |Commons          =  
 
  |Commons          =  
 
}}
 
}}
−
'''Tuti ağa''' (?–1859) — zəmanəsinin sayılıb-seçilən qadınlarından biri və [[Şəki xanlığı|Şəki xanı]] [[İsmayıl xan|İsmayıl xanın]] (?–1819) tək arvadı olmuş xanım. Şəkinin yerli xanlarının nəslindən idi və həm də xan qızı idi.
+
'''Hacı Tuti ağa''' (?–1859) — zəmanəsinin sayılıb-seçilən qadınlarından biri və [[Şəki xanlığı|Şəki xanı]] [[İsmayıl xan|İsmayıl xanın]] (?–1819) tək arvadı olmuş xanım. Şəkinin yerli xanlarının nəslindən idi və həm də xan qızı idi.
    
==Haqqında məlumatlar==
 
==Haqqında məlumatlar==
 
Tuti ağa 1783 – 1795 və 1797 – 1805-ci illərdə Şəki xanı olmuş [[Məhəmmədhəsən xan|Şəki xanı Məhəmmədhəsən xanın]] (≈1760 – 1831) birinci arvadı Xeyrənnisə xanımdan (?  – ?) doğulmuş qızı idi. Məhəmmədhəsən xanın bu arvadından başqa uşaqları da olmuşdu, lakin onların hamısını qardaşı [[Səlim xan]] (?–1826) qətlə yetirmişdir{{Sfn|AKAK (1)|1874|c=759}}. Səlim xan 1805-ci ildə Şəkidə hakimiyyətə keçdikdən sonra isə Şəki xanlığını Rusiya İmperiyasının tərkibinə qatdı, lakin cəmi bir il sonra ruslara qarşı çıxdı. Nəticədə ruslar Şəki ilə heç bir əlaqəsi olmayan sabiq Xoy xanı [[Cəfərqulu xan|Cəfərqulu xanı]] Şəkiyə xan təyin etdilər. Bundan sonra Cəfərqulu xanın oğlu və xələfi İsmayıl xan (?–1819) Tuti ağaya evlənmək təklifləri göndərməyə başladı. Tuti ağa bir neçə il dalbadal ona rədd cavabı versə də sonda ona ərə getməyə razılaşdı{{Sfn|AKAK (2)|1874|c=758}}. Bəzi məlumatlara görə İsmayıl xanla Tuti ağanın kəbini 15 iyun 1814-cü il tarixdə, Cəfərqulu xanın tikdirdiyi  [[Üçmüqəddəs kilsəsi (Nuxa)|məscid-mədrəsədə]] kəsilmişdir{{Sfn|Məmmədov A.S.|2021|s=6|loc=}}.
 
Tuti ağa 1783 – 1795 və 1797 – 1805-ci illərdə Şəki xanı olmuş [[Məhəmmədhəsən xan|Şəki xanı Məhəmmədhəsən xanın]] (≈1760 – 1831) birinci arvadı Xeyrənnisə xanımdan (?  – ?) doğulmuş qızı idi. Məhəmmədhəsən xanın bu arvadından başqa uşaqları da olmuşdu, lakin onların hamısını qardaşı [[Səlim xan]] (?–1826) qətlə yetirmişdir{{Sfn|AKAK (1)|1874|c=759}}. Səlim xan 1805-ci ildə Şəkidə hakimiyyətə keçdikdən sonra isə Şəki xanlığını Rusiya İmperiyasının tərkibinə qatdı, lakin cəmi bir il sonra ruslara qarşı çıxdı. Nəticədə ruslar Şəki ilə heç bir əlaqəsi olmayan sabiq Xoy xanı [[Cəfərqulu xan|Cəfərqulu xanı]] Şəkiyə xan təyin etdilər. Bundan sonra Cəfərqulu xanın oğlu və xələfi İsmayıl xan (?–1819) Tuti ağaya evlənmək təklifləri göndərməyə başladı. Tuti ağa bir neçə il dalbadal ona rədd cavabı versə də sonda ona ərə getməyə razılaşdı{{Sfn|AKAK (2)|1874|c=758}}. Bəzi məlumatlara görə İsmayıl xanla Tuti ağanın kəbini 15 iyun 1814-cü il tarixdə, Cəfərqulu xanın tikdirdiyi  [[Üçmüqəddəs kilsəsi (Nuxa)|məscid-mədrəsədə]] kəsilmişdir{{Sfn|Məmmədov A.S.|2021|s=6|loc=}}.
   −
Tuti ağa İsmayıl xanın tək arvadı olmuş, ondan iki qız uşağı doğmuş və İsmayıl xanın vəfatına qədər qalada, atası Məhəmmədhəsən xanın tikdirdiyi [[Şəki xan sarayı|Divanxananın]] (indiki Xan sarayı) yanındakı evdə yaşamışdır{{Sfn|Описание Шекинской провинции|1866|с=|loc=}}. Bundan başqa, Çinaxbulaq{{Sfn|Описание Шекинской провинции (1)|1866|с=|loc=}}, Çarxana{{Sfn|Описание Шекинской провинции (2)|1866|с=|loc=}}, Neymətabad{{Sfn|Описание Шекинской провинции (3)|1866|с=|loc=}}, Qumlaqeqarasu{{Sfn|Описание Шекинской провинции (4)|1866|с=|loc=}} kəndlərinin bütün vergi və töycüsü, xanlıq üzrə bütün boyaq töycüsü{{Sfn|Описание Шекинской провинции (5)|1866|с=|loc=}}, Məhəmmədhəsən xan tərəfindən vaxtilə satın alınmış torpaqlardan Yaramar və Çarxana kəndlərindəki çəltik sahələrindən{{Sfn|Описание Шекинской провинции (6)|1866|с=|loc=}}{{Sfn|Описание Шекинской провинции (7)|1866|с=|loc=}} gələn gəlir də Tuti ağaya çatırdı. 5 avqust 1819-cu il tarixdə İsmayıl xanın vəfat etməsindən sonra ruslar xan üsul-idarəsini dərhal ləğv etdilər və Tuti ağaya müəyyən məbləğdə maaş kəsərək, əvəzində əvvəlki gəlirlərini dayandırdılar. Bununla yanaşı İsmayıl xanın bütün qohum qardaşını Nuxadan çıxarıb Yelizavetpola (indiki) köçürdülər. Lakin həmin vaxt Tuti ağa inad göstərərək nəinki Nuxada qala bildi, hətta İsmayıl xandan doğduğu iki qızını da Nuxada saxlamağa nail oldu. O, həmin vaxt Gürcüstanın mülki işlərini idarə edən general-leytenant İvan Velyaminova məktub yazaraq Nuxada nəyə görə qalmalı olduğunu əsaslandırmağa çalışmış və Nuxada qalmağa icazə istəmiş{{Sfn|AKAK (2)|1874|c=758–759}}, İvan Velyaminov isə onun xahişinə 7 noyabr (25 oktyabr) tarixdə müsbət cavab vermişdir{{Sfn|AKAK (1b)|1874|c=759}}. Bunun dalınca İsmayıl xanın anası Şərəfnisə bəyim də İvan Velyaminova məktub yazaraq gəlininin və iki nəvəsinin Yelizavetpola göndərilməsini xahiş etmiş{{Sfn|AKAK (3)|1874|c=762–763}}, istəyini hüquqi cəhətdən də əsaslandırmağa çalışmış, lakin İvan Velyaminov 4 dekabr (22 noyabr) 1819-cu il tarixdə ona rədd cavabı vermişdir{{Sfn|AKAK (4)|1874|c=763}}.
+
Tuti ağa İsmayıl xanın tək arvadı olmuş, ondan iki qız uşağı doğmuş və İsmayıl xanın vəfatına qədər qalada, atası Məhəmmədhəsən xanın tikdirdiyi [[Şəki xan sarayı|Divanxananın]] (indiki Xan sarayı) yanındakı evdə yaşamışdır{{Sfn|Описание Шекинской провинции|1866|с=|loc=}}. Bundan başqa, Çinaxbulaq{{Sfn|Описание Шекинской провинции (1)|1866|с=|loc=}}, Çarxana{{Sfn|Описание Шекинской провинции (2)|1866|с=|loc=}}, Neymətabad{{Sfn|Описание Шекинской провинции (3)|1866|с=|loc=}}, Qumlaqeqarasu{{Sfn|Описание Шекинской провинции (4)|1866|с=|loc=}} kəndlərinin bütün vergi və töycüsü, xanlıq üzrə bütün boyaq töycüsü{{Sfn|Описание Шекинской провинции (5)|1866|с=|loc=}}, Məhəmmədhəsən xan tərəfindən vaxtilə satın alınmış torpaqlardan Yaramar və Çarxana kəndlərindəki çəltik sahələrindən{{Sfn|Описание Шекинской провинции (6)|1866|с=|loc=}}{{Sfn|Описание Шекинской провинции (7)|1866|с=|loc=}} gələn gəlir də Tuti ağaya çatırdı. 5 avqust 1819-cu il tarixdə İsmayıl xanın vəfat etməsindən sonra ruslar xan üsul-idarəsini dərhal ləğv etdilər və Tuti ağaya müəyyən məbləğdə maaş kəsərək, əvəzində əvvəlki gəlirlərini dayandırdılar. Bununla yanaşı İsmayıl xanın bütün qohum qardaşını Nuxadan (indiki Şəki) çıxarıb Yelizavetpola (indiki) köçürdülər. Lakin həmin vaxt Tuti ağa inad göstərərək nəinki Nuxada qala bildi, hətta İsmayıl xandan doğduğu iki qızını da Nuxada saxlamağa nail oldu. O, həmin vaxt Gürcüstanın mülki işlərini idarə edən general-leytenant İvan Velyaminova məktub yazaraq Nuxada nəyə görə qalmalı olduğunu əsaslandırmağa çalışmış və Nuxada qalmağa icazə istəmiş{{Sfn|AKAK (2)|1874|c=758–759}}, İvan Velyaminov isə onun xahişinə 7 noyabr (25 oktyabr) tarixdə müsbət cavab vermişdir{{Sfn|AKAK (1b)|1874|c=759}}. Bunun dalınca İsmayıl xanın anası Şərəfnisə bəyim də İvan Velyaminova məktub yazaraq gəlininin və iki nəvəsinin Yelizavetpola göndərilməsini xahiş etmiş{{Sfn|AKAK (3)|1874|c=762–763}}, istəyini hüquqi cəhətdən də əsaslandırmağa çalışmış, lakin İvan Velyaminov 4 dekabr (22 noyabr) 1819-cu il tarixdə ona rədd cavabı vermişdir{{Sfn|AKAK (4)|1874|c=763}}.
    
İsmayıl xandan sonra Tuti ağa əmisi oğlu [[Kərim ağa Şəkixanov|Kərim ağa Şəkixanova]] (1788–1858) da ərə getmişdir. Lakin bu evlilik davamlı olmamış, uşaqları da olmamışdır{{Sfn|Описание Шекинской провинции1|2005|c=91|loc=}}.
 
İsmayıl xandan sonra Tuti ağa əmisi oğlu [[Kərim ağa Şəkixanov|Kərim ağa Şəkixanova]] (1788–1858) da ərə getmişdir. Lakin bu evlilik davamlı olmamış, uşaqları da olmamışdır{{Sfn|Описание Шекинской провинции1|2005|c=91|loc=}}.
 +
 +
Nuxada bir məscid tikdirmişdir{{Sfn|Qazıxana dəftəri (1)|2008|s=30|loc=}}
    
===Vəfatı===
 
===Vəfatı===
Sətir 47: Sətir 49:  
  {{Yer xəritəsi~|Gürcüstan|lat_deg = 41|lat_min = 43|lat_sec = 0|lon_deg = 44|lon_min = 48|lon_sec = 0|mark =|marksize=6|label_size=|position=right|label='''Tiflis''' <small>(indiki Tbilisi)}}</small>}}
 
  {{Yer xəritəsi~|Gürcüstan|lat_deg = 41|lat_min = 43|lat_sec = 0|lon_deg = 44|lon_min = 48|lon_sec = 0|mark =|marksize=6|label_size=|position=right|label='''Tiflis''' <small>(indiki Tbilisi)}}</small>}}
 
23 noyabr 1859-cu il tarixdə Maran (indiki {{link-interwiki|az=Marani|az_mətn=Marani |başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Марани (Абашский муниципалитет)}}) ilə Tiflis (indiki Tbilisi) arasındakı Suram çaparxanasında (indiki  {{link-interwiki|az=Surami|az_mətn=Surami |başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Сурами}} şəhər tipli qəsəbəsi) vəfat etmişdir. Nəşi üç günə Tiflisə, oradan isə dörd günə Nuxaya (indiki Şəki) gətirilmiş, 30 noyabr 1859-cu il tarixdə, çərşənbə axşamı günü [[Xan məscidi|Xan məscidinin]] qabağındakı [[Xan qəbiristanlığı|Xan qəbiristanlığında]], atasının qəbrinin yanında dəfn olunmuşdur{{Sfn|ŞTQ|2005|s=223|loc=№ 87}}.
 
23 noyabr 1859-cu il tarixdə Maran (indiki {{link-interwiki|az=Marani|az_mətn=Marani |başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Марани (Абашский муниципалитет)}}) ilə Tiflis (indiki Tbilisi) arasındakı Suram çaparxanasında (indiki  {{link-interwiki|az=Surami|az_mətn=Surami |başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Сурами}} şəhər tipli qəsəbəsi) vəfat etmişdir. Nəşi üç günə Tiflisə, oradan isə dörd günə Nuxaya (indiki Şəki) gətirilmiş, 30 noyabr 1859-cu il tarixdə, çərşənbə axşamı günü [[Xan məscidi|Xan məscidinin]] qabağındakı [[Xan qəbiristanlığı|Xan qəbiristanlığında]], atasının qəbrinin yanında dəfn olunmuşdur{{Sfn|ŞTQ|2005|s=223|loc=№ 87}}.
 +
 +
Baş daşında bu həkk olunub:
 +
{{Sitat2|<poem>Bu qəbir  alicah Məhəmmədhəsən xanın qızı, mərhumə, xeyirli, əzəmətli xatun, hörmətli xanım Hacı Tuti ağanındır – allah onların torpağını pak etsin! Min iki yüz yetmiş altıncı ildə.
 +
 +
Ey qiyamət gününün şafei, bu xanıma rəhmət et. Ey mənim  allahım, bu qəbir sahibini bağışla və günahından keç{{Sfn|Nemətova M.S.|1961|s=223|loc=№ 87}}.</poem>}}
    
===Uşaqları===
 
===Uşaqları===
 
'''Səadət bəyim''' (1819–1892); İsmayıl xanın ölümündən bir neçə gün əvvəl doğulmuşdur{{Sfn|ATŞCX1|2003|s=49|loc=}}. [[İsgəndər xan Xoyski|İsgəndər xan Xoyskiyə]] ərə getmiş, İsgəndər xandan [[Səltənət bəyim]] adlı qızı və [[Cahangir xan]] adlı oğlu doğulmuşdur{{Sfn|ATŞCX1|2003|s=48|loc=}}. Özünün və qızı Səltənət bəyimin qəbri Şəki xan qəbiristanlığındadır{{Sfn|Məmmədov A.S.|2010|s=|loc=}}.   
 
'''Səadət bəyim''' (1819–1892); İsmayıl xanın ölümündən bir neçə gün əvvəl doğulmuşdur{{Sfn|ATŞCX1|2003|s=49|loc=}}. [[İsgəndər xan Xoyski|İsgəndər xan Xoyskiyə]] ərə getmiş, İsgəndər xandan [[Səltənət bəyim]] adlı qızı və [[Cahangir xan]] adlı oğlu doğulmuşdur{{Sfn|ATŞCX1|2003|s=48|loc=}}. Özünün və qızı Səltənət bəyimin qəbri Şəki xan qəbiristanlığındadır{{Sfn|Məmmədov A.S.|2010|s=|loc=}}.   
   −
'''Səkinə bəyim''' (1815-1818-ci illər arasında — ?); 21 mart 1869-cu il tarixdə özündən 20 yaş kiçik [[Zaman bəy Şeyxəlibəyov]] ilə<ref name=Q1 group=qeyd/>, 13 mart 1878-ci il tarixdə isə Mirzə bəy Sultanovun oğlu Həsən xanla ailə qurub{{Sfn|Qazıxana dəftəri-5|2008|s=102|loc=}}.
+
'''Səkinə bəyim''' (1815-1818-ci illər arasında — ?); 21 mart 1869-cu il tarixdə özündən 20 yaş kiçik [[Zaman bəy Şeyxəlibəyov]] ilə<ref name=Q1 group=qeyd/>, 13 mart 1878-ci il tarixdə isə Mirzə bəy Sultanovun oğlu Həsən xanla ailə qurub{{Sfn|Qazıxana dəftəri (5)|2008|s=102|loc=}}.
    
====Nəsil şəcərəsi====
 
====Nəsil şəcərəsi====
Sətir 74: Sətir 81:  
|group=qeyd
 
|group=qeyd
 
|refs=
 
|refs=
−
<ref name=Q1>[[Qazıxana dəftəri|“Qazıxana dəftəri”ndə]] Səkinə bəyim Məhəmmədhəsən xanın qızı kimi təqdim olunur {{Harvnb|Qazıxana dəftəri-4|2008|s=41|loc=}}. Əslində isə o, Məhəmmədhəsən xanın qız nəvəsi olmaqla Şəki xanı İsmayıl (?–1819) xanın qızıdır və İsmayıl xanın qızı Səkinə bəyimin Zaman bəyə ərə getməsi barədə [[Hacı Seyid Əbdülhəmid|Hacı Seyid Əbdülhəmiddə]] də məlumat var {{Harvnb|ŞXT-1958|1958|s=31|loc=}}.</ref>
+
<ref name=Q1>[[Qazıxana dəftəri|“Qazıxana dəftəri”ndə]] Səkinə bəyim Məhəmmədhəsən xanın qızı kimi təqdim olunur {{Harvnb|Qazıxana dəftəri (4)|2008|s=41|loc=}}. Əslində isə o, Məhəmmədhəsən xanın qız nəvəsi olmaqla Şəki xanı İsmayıl (?–1819) xanın qızıdır və İsmayıl xanın qızı Səkinə bəyimin Zaman bəyə ərə getməsi barədə [[Hacı Seyid Əbdülhəmid|Hacı Seyid Əbdülhəmiddə]] də məlumat var {{Harvnb|ŞXT-1958|1958|s=31|loc=}}.</ref>
 
}}
 
}}
   Sətir 121: Sətir 128:  
#: {{ОШП|84|ref=Описание Шекинской провинции (6)}}
 
#: {{ОШП|84|ref=Описание Шекинской провинции (6)}}
 
#: {{ОШП|85|ref=Описание Шекинской провинции (7)}}
 
#: {{ОШП|85|ref=Описание Шекинской провинции (7)}}
 +
# {{QD|30|ref=Qazıxana dəftəri (4)}}
 
#  {{ŞTQ|223|Maddeyi-tarixlər}}
 
#  {{ŞTQ|223|Maddeyi-tarixlər}}
 
#: {{ŞTQ|91|Kərin ağa Fatehin tərcümeyi-halı (Mustafa ağa Şuxi)|ref=Kərin ağa Fatehin tərcümeyi-halı }}
 
#: {{ŞTQ|91|Kərin ağa Fatehin tərcümeyi-halı (Mustafa ağa Şuxi)|ref=Kərin ağa Fatehin tərcümeyi-halı }}
Sətir 149: Sətir 157:  
# {{QD|41|ref=Qazıxana dəftəri-4}}
 
# {{QD|41|ref=Qazıxana dəftəri-4}}
 
#: {{QD|102|ref=Qazıxana dəftəri-5}}
 
#: {{QD|102|ref=Qazıxana dəftəri-5}}
 +
# {{məqalə
 +
|müəllif        = [[Məşədixanım Nemətova|Nemətova M.S.]]
 +
|başlıq          = Nuxa “Xan qəbiristanlığı”ndakı başdaşıların kitabələri haqqında
 +
|link            = https://sites.google.com/site/shekitarixi/shekixanqebristanliqi
 +
|dil            = az
 +
|nəşrin müəllifi =
 +
|nəşr            = Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Xəbərləri
 +
|tip            = İctimai elmlər seriyası
 +
|yer            = Bakı
 +
|nəşriyyat      =
 +
|il              = 1961
 +
|nömrə          = 6
 +
|том            =
 +
|выпуск          =
 +
|страницы        =
 +
|isbn            =
 +
|issn            =
 +
|ref            = Nemətova M.S.
 +
|bibcode        =
 +
|arxiv          =
 +
|pmid            =
 +
}}
    
{{Yoxlanılmış məqalə}}
 
{{Yoxlanılmış məqalə}}
Mənbə — "https://shaki.info/wiki/Xidməti:MobileDiff/38302"