Changes

  |İllər-8                        = 1924–1929

  |İllər-8                        = 1924–1929

  |Commons                        = }}

  |Commons                        = }}

'''Şəki qəzası''' ('''Nuxa qəzası''') — 1840–1929-cu illər arasında Cənubi Qafqazda inzibati ərazi. İnzibati mərkəzi Nuxa şəhəri idi. Cənubi Qafqazın Rusiya İmperiyasının tərkibində olduğu dövrdə – 22 (10) aprel  1840 il tarixli “Zaqafqaziyada inzibati islahat qanunu”na əsasən, [[Şəki əyaləti|Şəki əyalətinin]] yerində və Kaspi vilayətinin tərkibinə yaradılmışdır. Kaspi vilayətinin 1846-cı ildə ləğv olunmasından sonra, əvvəl Kaspi vilayətinin yerində yaradılmış Şamaxı quberniyasının (1859-cu ildən Bakı quberniyası) tərkibində saxlanılsa da, 1867-ci ilin sonunda Bakı quberniyasının tərkibindən çıxarılaraq yeni yaradılmış Yelizavetpol quberniyasının tərkibinə verilmişdir. 1873-cü ildə  ərazisinin bir hissəsində ayrıca bir qəza – Ərəş qəzası, təşkil edilmiş və bununla da ərazisi yarıbayarı kiçildilmişdir.  

'''Şəki qəzası''' ('''Nuxa qəzası''') — 1840–1929-cu illər arasında Cənubi Qafqazda mövcud olmuş inzibati ərazi. İnzibati mərkəzi Nuxa şəhəri idi. Cənubi Qafqazın Rusiya İmperiyasının tərkibində olduğu dövrdə – 22 (10) aprel  1840 il tarixli “Zaqafqaziyada inzibati islahat qanunu”na əsasən, [[Şəki əyaləti|Şəki əyalətinin]] yerində və Kaspi vilayətinin tərkibinə yaradılmışdır. Kaspi vilayətinin 1846-cı ildə ləğv olunmasından sonra, əvvəl Kaspi vilayətinin yerində yaradılmış Şamaxı quberniyasının (1859-cu ildən Bakı quberniyası) tərkibində saxlanılsa da, 1867-ci ilin sonunda Bakı quberniyasının tərkibindən çıxarılaraq yeni yaradılmış Yelizavetpol quberniyasının tərkibinə verilmişdir. 1873-cü ildə  ərazisinin bir hissəsində ayrıca bir qəza – Ərəş qəzası, təşkil edilmiş və bununla da ərazisi yarıbayarı kiçildilmişdir.  

Qəza Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə (1918-1920)<ref>Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə (1918-1920) ölkə Bakı, Gəncə və Zaqatala quberniyalarına bölündü. Çar Rusiyası dövründəki Yelizavetpol quberniyası isə artıq “Gəncə quberniyası” adlanırdı.</ref> və Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının ilk 9 ili ərzində də inzibati-ərazi kimi mövcud olmuşdur. 1929-cu ildə ləğv edilmiş, ərazisi yeni yaradılmış [[Zaqatala-Şəki mahalı|Zaqatala-Şəki mahalına]] daxil edilmişdir.  

Qəza Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə (1918-1920)<ref>Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə (1918-1920) ölkə Bakı, Gəncə və Zaqatala quberniyalarına bölündü. Çar Rusiyası dövründəki Yelizavetpol quberniyası isə artıq “Gəncə quberniyası” adlanırdı.</ref> və Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının ilk 9 ili ərzində də inzibati-ərazi kimi mövcud olmuşdur. 1929-cu ildə ləğv edilmiş, ərazisi yeni yaradılmış [[Zaqatala-Şəki mahalı|Zaqatala-Şəki mahalına]] daxil edilmişdir.  

== Tarixi coğrafiyası ==

== Tarixi coğrafiyası ==

=== Qəzanın hüdudları ===

=== Qəzanın hüdudları ===

1819-cu ildə Şəki xanlığı ləğv edilərkən və yerində Şəki əyaləti yaradılarkən, xanlıq dövründə olduğu kimi, əyalətin də ərazisi şimalda Qafqaz sıra dağlarına, qərbdə [[Birinci Biləcik |Bləcik]] kəndindən sonra Alazan çayına, cənubda Kür çayına, Zərdab kəndinə, şərqdə Göyçay çayına qədər uzanırdı. Amma Şəki qəzasının qərb sərhədi heç vaxt Alazan çayına çatmayıb,  Acınohur gölünün ortasındah keçiib. 1883-cü ildə qəza ərazisində Ərəş qəzası təşkil edildikdə isə sahəsi 2 dəfəyə yaxın kiçilmişdi. Nuxa qəzasının Ərəş qəzası ilə sərhədi də sabit olmayıb. Məsələn, 1902-ci il xəritəsində Nuxa qəzasının ərazisində göstərilən [[Böyük Dəhnə]], [[Kiçik Dəhnə]] və onların ətrafındakı bəzi kəndlər 1903-cü il xəritəsində Ərəş qəzası ərazisində göstərilib. Ərəş qəzası Azərbaycan SSR dövründə əvvəl inzibati mərkəzin adına uyğun olaraq “Ağdaş qəzası” adlandırılmış, sonra – 1926-cı ildə isə ləğv edilmişdir. 1926-cı ilə aid statistik məlumatlardan aydın olur ki, həmin vaxt keçmiş Ağdaş qəzası ərazisinin bir hissəsi (Xaldan dairəsi) Nuxa qəzasında, bir hissəsi isə (Ağdaş dairəsi, Ağdaş şəhəri və s.) Göyçay qəzasında olub.

1819-cu ildə Şəki xanlığı ləğv edilərkən və yerində Şəki əyaləti yaradılarkən, xanlıq dövründə olduğu kimi, əyalətin də ərazisi şimalda Qafqaz sıra dağlarına, qərbdə [[Birinci Biləcik |Bləcik]] kəndindən sonra Alazan çayına, cənubda Kür çayına, Zərdab kəndinə, şərqdə Göyçay çayına qədər uzanırdı. Amma Şəki qəzasının qərb sərhədi heç vaxt Alazan çayına çatmayıb,  Acınohur gölünün ortasındah keçiib. 1883-cü ildə qəza ərazisində Ərəş qəzası təşkil edildikdə isə sahəsi 2 dəfəyə yaxın kiçilmişdi. Nuxa qəzasının Ərəş qəzası ilə sərhədi də sabit olmayıb. Məsələn, 1902-ci il xəritəsində Nuxa qəzasının ərazisində göstərilən [[Böyük Dəhnə]], [[Kiçik Dəhnə]] və onların ətrafındakı bəzi kəndlər 1903-cü il xəritəsində Ərəş qəzası ərazisində göstərilib. Ərəş qəzası Azərbaycan SSR dövründə əvvəl inzibati mərkəzin adına uyğun olaraq “Ağdaş qəzası” adlandırılmış, sonra – 1926-cı ildə isə ləğv edilmişdir. 1926-cı ilə aid statistik məlumatlardan aydın olur ki, həmin vaxt keçmiş Ağdaş qəzası ərazisinin bir hissəsi (Xaldan dairəsi) Nuxa qəzasında, bir hissəsi isə (Ağdaş dairəsi, Ağdaş şəhəri və s.) Göyçay qəzasında olub.

==== 1926-cı ildə ====

==== 1926-cı ildə ====

1926-cı ildə isə qəza ərazisi inzibati cəhətdən 7 hissəyə bölünmüşdü. Bunlardan biri Nuxa şəhəri, 6-sı isə  (Aşağı Göynük, Vartaşen,  Cəfərabad, Qutqaşen, Nic, Xaldan) dairə idi.

1926-cı ildə isə qəza ərazisi inzibati cəhətdən 7 hissəyə bölünmüşdü. Bunlardan biri Nuxa şəhəri, 6-sı isə  (Aşağı Göynük, Vartaşen,  Cəfərabad, Qutqaşen, Nic, Xaldan) dairə idi.

[[File:Shaki fahlasi - 24.01.1925 (№6(393)).JPG|300px|thumb|“Şəki fəhləsi” qəzeti, 24.01.1925 (№6 (393)); qəzet Şəki qəza Kommunist (b) firqəsi, icraiyyə komitəsi nəşr əfkarı. ]]

[[File:Shaki fahlasi - 24.01.1925 (№6(393)).JPG|300px|thumb|“Şəki fəhləsi” qəzeti, 24.01.1925 (№6 (393)); qəzet Şəki qəza Kommunist (b) firqəsi, icraiyyə komitəsi nəşr əfkarı. ]]

==Statistik məlumatlar==

==Statistik məlumatlar==

=== 1897-ci il ensiklopediyasında Nuxa qəzası haqqında məlumat (ixtisarla) ===

=== 1897-ci il ensiklopediyasında Nuxa qəzası haqqında məlumat (ixtisarla) ===

{{Sitatın əvvəli}}

{{Sitatın əvvəli}}

''"Nuxa qəzasının sahəsi 3346.7 verst², başqa sözlə 3808,7 km²-dir. Əhalisi 1 yanvar 1896-cı il tarixdə 94767 nəfər (51552 kişi; 43215 qadın) idi. Nuxa qəzası nisbətən varlı, sənayenin və ticarətin inkişaf etdiyi qəzalardandır. Qəzanın xarakterik cəhətlərindən biri də burada əhalisi çox olan kənlərin olmasıdır. Məsələn, Xaçmazda 4557, [[Baş Göynük|Baş Göynükdə]] 5084, Vəndamda 4323 nəfər adam yaşayır. Əhalinin məşğuliyyətində taxılçılıq, xüsusilə çəltik əkib-becərmək, bağçılıq, ipəkçilik əsas yer tutur. Qəzanın əhalisi çox olan kəndlərindən biri – Nic kəndi, hansı ki bu kənddə 5084 nəfər adam yaşayır,  bağçılıq, ipəkçilik və əkinçilik sahəsində nəinki Nuxa qəzasında, hətta bütün quberniyada ən irəlidədir. Qəzada 1894-cü ildə 89,5 desyatin sahədə tütün əkilmiş və 1128 pud məhsul götürülmüşdür. Barama becərilməsi işində isə Nuxa qəzası Zaqafqaziyada birinci yerdədir. Qəzada 1893-cü ildə 81740 pud, 1894-cü ildə isə 89900 pud barama istehsal edilmişdir. Nic kəndində fındıq bağlarının sahəsi 9 desyatinə çatır. Vəndam kəndi isə alması ilə məşhurdur. Qəzada 1894-cü ildə 44930 vedrə çaxır istehsal olunmuşdur. 1891-ci ildə qəzada, Nuxa şəhəri istisna olmaqla, 5676 at, 938 eşək və qatır, 23500 baş inək, 7650 baş camış, 47850 qoyun, 3250 keçi, 660 donuz vardı. Qəzada 8 ibtidai kənd məktəbi, 5 erməni-qriqorian kilsə məktəbi, 1 pravoslav kilsəsi, 44 erməni-qriqorian kilsəsi, 2 monastır, 261 məscid, 3 sinaqoq fəaliyyət göstərirdi. Qəza əhalisinin 69,6%-i azərbaycanlılar, 15,7%-i ermənilər, 7,8 %-i udinlər, 4,6-i kürəlilər (Samur çayı hövzəsinin ləzgiləri), 1,9%-i yəhudilərdir, yerdə qalan hissə isə gürcülərdən və qaputlilərdən(?) ibarətdir. Əhalinin 74,5% müsəlmandır. Əhalinin 73,5% sünni məzhəblidir. Əhalinin 22,7% erməni-qriqorian məzhəblidir. Nuxa şəhərində 25 min nəfər adam yaşayır. Onların 81%-i azərbaycanlı, 18%-i isə ermənilərdir. Şəhərdə barama emalı işi çox inkişaf etmişdir. Şəhərdə 45 baramaaçan zavod, 4 kərpic zavodu, 8 dulusçuluq emalatxanası,  4 dabbağxana və 3 sabunbişirmə sexi var. Şəhərdə həmçinin, dördillik şəhər məktəbi, 2 erməni kilsə məktəbi, 1 pravoslav kilsəsi, 3 erməni-qriqorian kilsəsi, 28 məscid, xəstəxana, həkim və aptek də fəaliyyət göstərir''"<ref>[http://www.runivers.ru/bookreader/book10172/#page/444/mode/1up Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, Том XXI, стр.: 431-432, С.-Петербург, 1897.]...

''"Nuxa qəzasının sahəsi 3346.7 verst², başqa sözlə 3808,7 km²-dir. Əhalisi 1 yanvar 1896-cı il tarixdə 94767 nəfər (51552 kişi; 43215 qadın) idi. Nuxa qəzası nisbətən varlı, sənayenin və ticarətin inkişaf etdiyi qəzalardandır. Qəzanın xarakterik cəhətlərindən biri də burada əhalisi çox olan kənlərin olmasıdır. Məsələn, Xaçmazda 4557, [[Baş Göynük|Baş Göynükdə]] 5084, Vəndamda 4323 nəfər adam yaşayır. Əhalinin məşğuliyyətində taxılçılıq, xüsusilə çəltik əkib-becərmək, bağçılıq, ipəkçilik əsas yer tutur. Qəzanın əhalisi çox olan kəndlərindən biri – Nic kəndi, hansı ki bu kənddə 5084 nəfər adam yaşayır,  bağçılıq, ipəkçilik və əkinçilik sahəsində nəinki Nuxa qəzasında, hətta bütün quberniyada ən irəlidədir. Qəzada 1894-cü ildə 89,5 desyatin sahədə tütün əkilmiş və 1128 pud məhsul götürülmüşdür. Barama becərilməsi işində isə Nuxa qəzası Zaqafqaziyada birinci yerdədir. Qəzada 1893-cü ildə 81740 pud, 1894-cü ildə isə 89900 pud barama istehsal edilmişdir. Nic kəndində fındıq bağlarının sahəsi 9 desyatinə çatır. Vəndam kəndi isə alması ilə məşhurdur. Qəzada 1894-cü ildə 44930 vedrə çaxır istehsal olunmuşdur. 1891-ci ildə qəzada, Nuxa şəhəri istisna olmaqla, 5676 at, 938 eşək və qatır, 23500 baş inək, 7650 baş camış, 47850 qoyun, 3250 keçi, 660 donuz vardı. Qəzada 8 ibtidai kənd məktəbi, 5 erməni-qriqorian kilsə məktəbi, 1 pravoslav kilsəsi, 44 erməni-qriqorian kilsəsi, 2 monastır, 261 məscid, 3 sinaqoq fəaliyyət göstərirdi. Qəza əhalisinin 69,6%-i azərbaycanlılar, 15,7%-i ermənilər, 7,8 %-i udinlər, 4,6-i kürəlilər (Samur çayı hövzəsinin ləzgiləri), 1,9%-i yəhudilərdir, yerdə qalan hissə isə gürcülərdən və qaputlilərdən(?) ibarətdir. Əhalinin 74,5% müsəlmandır. Əhalinin 73,5% sünni məzhəblidir. Əhalinin 22,7% erməni-qriqorian məzhəblidir. Nuxa şəhərində 25 min nəfər adam yaşayır. Onların 81%-i azərbaycanlı, 18%-i isə ermənilərdir. Şəhərdə barama emalı işi çox inkişaf etmişdir. Şəhərdə 45 baramaaçan zavod, 4 kərpic zavodu, 8 dulusçuluq emalatxanası,  4 dabbağxana və 3 sabunbişirmə sexi var. Şəhərdə həmçinin, dördillik şəhər məktəbi, 2 erməni kilsə məktəbi, 1 pravoslav kilsəsi, 3 erməni-qriqorian kilsəsi, 28 məscid, xəstəxana, həkim və aptek də fəaliyyət göstərir''"<ref>[http://www.runivers.ru/bookreader/book10172/#page/444/mode/1up Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, Том XXI, стр.: 431-432, С.-Петербург, 1897.]...

=== Nuxa qəzası 1917-ci idə ===

=== Nuxa qəzası 1917-ci idə ===

1917 ilin “Kavkaski Kalendar”ına görə Nuxa qəzasının ərazisi 3685 verst² (4201 km²), əhalisi 133505 nəfər idi. Əhalinin 73819 nəfəri (55,3%) kişi, 59686 nəfəri (44,7%) qadın, 131132 nəfəri yerli sakin, 2373 nəfəri müvəqqəti yaşayanlar olub. Qəzanın əsas əhalisi azərbaycanlılar (93557 nəfər və ya 70,1%) idi. Bundan başqa, qəzada 17751 (13,3%) erməni, 7861 müsəlman dağlı əhalisi (5,9%), 1831 (1,4%) rus qeydiyyata alınmışdı. Qəzanın mərkəzi Nuxa şəhəri (əhalisi 52243 nəfər) idi. 20 əsrin əvvəlində qəzada yüzdən çox ipəkəyirmə müəssisəsi vardı<ref>{{AXCE|2|274|Nuxa qəzası}}</ref>.

1917 ilin “Kavkaski Kalendar”ına görə Nuxa qəzasının ərazisi 3685 verst² (4201 km²), əhalisi 133505 nəfər idi. Əhalinin 73819 nəfəri (55,3%) kişi, 59686 nəfəri (44,7%) qadın, 131132 nəfəri yerli sakin, 2373 nəfəri müvəqqəti yaşayanlar olub. Qəzanın əsas əhalisi azərbaycanlılar (93557 nəfər və ya 70,1%) idi. Bundan başqa, qəzada 17751 (13,3%) erməni, 7861 müsəlman dağlı əhalisi (5,9%), 1831 (1,4%) rus qeydiyyata alınmışdı. Qəzanın mərkəzi Nuxa şəhəri (əhalisi 52243 nəfər) idi. 20 əsrin əvvəlində qəzada yüzdən çox ipəkəyirmə müəssisəsi vardı<ref>{{AXCE|2|274|Nuxa qəzası}}</ref>.

== Ədəbiyyat ==

== Ədəbiyyat ==

# {{BEEL|Нуха|В. М.}}

# {{BEEL|Нуха|В. М.}}

#: ([http://www.runivers.ru/bookreader/book10172/#page/444/mode/1up Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, Том XXI, стр.: 431-432, С.-Петербург, 1897.])

#: ([http://www.runivers.ru/bookreader/book10172/#page/444/mode/1up Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, Том XXI, стр.: 431-432, С.-Петербург, 1897.])