Changes

[[Kateqoriya:A|Axsartan I]]{{Dövlət xadimi

[[Kateqoriya:{{padleft:|1|{{PAGENAME}}}}]][[Kateqoriya:Şəxslər (familiya sırası ilə)|Axsartan]][[Kateqoriya:1826-cı ilədək Şəki hakimləri, xanları və s.]]{{Dövlət xadimi

| azərbaycan dilində adı      = I Axsartan

| azərbaycan dilində adı      = I Axsartan

| adın orijinalı              =  

| adın orijinalı              =  

}}

}}

'''I Axsartan''' ({{dil-ka|აღსართან I}}), yaxud '''I Axsitan'''{{sfn|Мунадджим-Баши|1957|p=}} – Şəki<ref>{{Harvnb|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=42}} {{oq|ru|Мусульманский источник, опысываюющий события ХI века несколько раз упоминает «Ахсартана ибн Гагика владетеля Шакки».}}</ref>{{sfn|Əliyev Ş. H.|2007|p=102, 109, 111, 116, 117, 118, 120, 121}} - Kaxeti hökmdarı. Mənbələrdə adı ilk dəfə 1062-ci, sonuncu dəfə isə 1082-ci ildə baş vermiş hadisələrin təsvirində çəkilmişdir. XVIII əsr gürcü tarixçi-coğrafiyaşünası [[Vaxuşti Baqrationi]] I Axsartanın konkret olaraq 1058-ci ildən 1084-cü ilə qədər hakimiyyətdə olduğunu və 1084-cü ildə vəfat etdiyini göstərsə də{{sfn|Вахушти Багратиони.|1976|p=}} XII əsr erməni tarixçisi [[Samuel Anesi]] 1082-ci il üçün Şəki çarı [[II Kvirike (Şəki-Kaxeti hökmdarı)|II Kverike]]nin adını çəkir{{sfn|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=43}}.

'''I Axsartan''' ({{dil-ka|აღსართან I}}), yaxud '''I Axsitan'''{{sfn|Мунадджим-Баши|1957|p=}} (?–+1082) — Şəki<ref>{{Harvnb|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=42}} {{oq|ru|Мусульманский источник, опысываюющий события ХI века несколько раз упоминает «Ахсартана ибн Гагика владетеля Шакки».}}</ref>{{sfn|Əliyev Ş. H.|2007|p=102, 109, 111, 116, 117, 118, 120, 121}} – Kaxeti hökmdarı. Mənbələrdə adı ilk dəfə 1062-ci, sonuncu dəfə isə 1082-ci ildə baş vermiş hadisələrin təsvirində çəkilmişdir<ref name=Q1 group=qeyd/>.

==Həyatı və siyasi fəaliyyəti==

==Həyatı və siyasi fəaliyyəti==

[[Şəkil:Kvetera1.jpg|thumb|250px|right|[[Kvetera]] şəhər-qalasının içindəki Kvetera kilsəsi bu gün. ]]

[[Şəkil:Kvetera1.jpg|thumb|250px|right|[[Kvetera]] şəhər-qalasının içindəki Kvetera kilsəsi bu gün. ]]

I Axsartanın hakimiyyətə başladığı ilk illərdə Şəki-Kaxeti qərbdən gürcü çarı IV Baqratın (1027—1072), cənubdan [[Şəddadilər]]in, şərqdən isə [[Şirvanşahlar dövləti|Şirvanşahların]] təcavüzünə məruz qalırdı. IV Baqratın əbədi rəqibi, Şəki-Kaxetinin isə müttəfiqi olan [[Kldekari]] eristavı Liparitin (1021—1059) [[Konstantinopol]]da vəfat etməsindən sonra IV Baqrat Şəki-Kaxeti qalalarını bir-bir ələ keçirməyə başladı. XII əsrdən gec olmayaraq yazılmış [[Kartlis tsxovreba|“Kartli salnaməsi”nə]] görə [[Alp Arslan|Alp Arslanın]] birinci Gürcüstan yürüşünə (1064-1065) qədər IV Baqrat [[Kvetera]] və Naxçivani<ref name=Q18 group=qeyd/> qalaları istisna olmaqla, artıq bütün Hereti və Kaxeti qalalarını tutmuşdu{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=158}}. Mənbələrə görə bu dövrdə Şəddadilər [[Xornabuci qalası|Xornabuci]], Aradeti və Vecini qalalarını (1065), Şirvanşahlar isə Maluq qalasını (1053) əllərində saxlayırdılar.

I Axsartanın hakimiyyətə başladığı ilk illərdə Şəki-Kaxeti qərbdən gürcü çarı IV Baqratın (1027—1072), cənubdan [[Şəddadilər]]in, şərqdən isə [[Şirvanşahlar dövləti|Şirvanşahların]] təcavüzünə məruz qalırdı. IV Baqratın əbədi rəqibi, Şəki-Kaxetinin isə müttəfiqi olan [[Kldekari]] eristavı Liparitin (1021—1059) [[Konstantinopol]]da vəfat etməsindən sonra IV Baqrat Şəki-Kaxeti qalalarını bir-bir ələ keçirməyə başladı. XII əsrdən gec olmayaraq yazılmış [[Kartlis tsxovreba|“Kartli salnaməsi”nə]] görə [[Alp Arslan|Alp Arslanın]] birinci Gürcüstan yürüşünə (1064-1065) qədər IV Baqrat [[Kvetera]] və Naxçivani<ref name=Q2 group=qeyd/> qalaları istisna olmaqla, artıq bütün Hereti və Kaxeti qalalarını tutmuşdu{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=158}}. Mənbələrə görə bu dövrdə Şəddadilər [[Xornabuci qalası|Xornabuci]], Aradeti və Vecini qalalarını (1065), Şirvanşahlar isə Maluq qalasını (1053) əllərində saxlayırdılar.

Bütün bunlara baxmayaraq I Axsartan siyasi məharət nümayiş etdirərək əlindən çıxmış qalaları əksər hallarda heç bir döyüş əməliyyatı keçirmədən bir-bir geri alır və öz dövründə regionun ən nüfuzlu hökmdarlarından birinə çevrilir.

Bütün bunlara baxmayaraq I Axsartan siyasi məharət nümayiş etdirərək əlindən çıxmış qalaları əksər hallarda heç bir döyüş əməliyyatı keçirmədən bir-bir geri alır və öz dövründə regionun ən nüfuzlu hökmdarlarından birinə çevrilir.

[[Sədrəddin əl Hüsayni]]nin “Əxbar əd-daylat əs-selcuqiyyə” əsərindəki 1067/1068-ci il hadisələrindən bəhs edilən bölmədə Şəki hökmdarı Axsartanla bağlı aşağıdakı məlumatlar var:

[[Sədrəddin əl Hüsayni]]nin “Əxbar əd-daylat əs-selcuqiyyə” əsərindəki 1067/1068-ci il hadisələrindən bəhs edilən bölmədə Şəki hökmdarı Axsartanla bağlı aşağıdakı məlumatlar var:

{{sitat2|460-cı (1067/1068-cı) ildə  Abxazın Baqrat adlı çarı [[Bərdə]]yə hücum etdi<ref name=Q17 group=qeyd/>, bu isə müsəlman şəhərlərindən biri idi. Buna görə sultan ([[Alp Arslan]] (1063 — 1072)) Abxaz ölkəsinə yürüşə qərar verdi. Yürüşün ön dəstəsinə Say-Teqin sərkərdəlik edirdi. Rum əsgərlərindən ən igidləri franklar və Şəkidən olan piyadalar idilər. Şəki isə — bu bir dairə, hansı ki Axsitan knyazlıq edirdi. Şəki dairəsi meşələr və kolluqlarla zəngin idi, hansı ki Rum və Abxaz əsgərləri gizlənirdilər. Sultan neftatanlarla həmin kolluqları yandırmağı əmr etdi və onlar bunu etdilər. Bu zaman sultan bu kolluqların arasında iki qala gördü – mıxlarla bir-birinə bənd edilmiş dəmir lövhələrdən (atbak) tikilmişdilər. Amma ki ora atın üstündə qalxmaq mümkün deyildi və sultan bunu araşdırdıqdan sonra onları tutmaq fikrindən daşındı.

{{sitat2|460-cı (1067/1068-cı) ildə  Abxazın Baqrat adlı çarı [[Bərdə]]yə hücum etdi<ref name=Q3 group=qeyd/>, bu isə müsəlman şəhərlərindən biri idi. Buna görə sultan ([[Alp Arslan]] (1063 — 1072)) Abxaz ölkəsinə yürüşə qərar verdi. Yürüşün ön dəstəsinə Say-Teqin sərkərdəlik edirdi. Rum əsgərlərindən ən igidləri franklar və Şəkidən olan piyadalar idilər. Şəki isə — bu bir dairə, hansı ki Axsitan knyazlıq edirdi. Şəki dairəsi meşələr və kolluqlarla zəngin idi, hansı ki Rum və Abxaz əsgərləri gizlənirdilər. Sultan neftatanlarla həmin kolluqları yandırmağı əmr etdi və onlar bunu etdilər. Bu zaman sultan bu kolluqların arasında iki qala gördü – mıxlarla bir-birinə bənd edilmiş dəmir lövhələrdən (atbak) tikilmişdilər. Amma ki ora atın üstündə qalxmaq mümkün deyildi və sultan bunu araşdırdıqdan sonra onları tutmaq fikrindən daşındı.

Həmin iki qalanın sahibləri ilə Şəki məliyi arasında köhnə ədavət vardı. Buna görə qalaların sahibləri çıxıb sultanın yanına gəldilər, islamı qəbul etdilər və qalalarını təslim etdilər. Bundan sonra sultan başqa qalaları tutmaq üçün bu ölkənin içərisinə girdi və o vaxta qədər ölkəni qarət etdi ki, həmin vaxta qədər heç kim o qədər sərvət toplaya bilməmişdi, əgər bunların hamısı yazılarsa gözlər oxumaqdan yorular. Sultanın iqamətgahına frankların başçısı və bir dəstə süvari ilə Şəkinin sahibi Axsitan gəldi. O astanada dayandı və sultan dedi:  «''Ona kömək edin gəlsin və ona xidmət edin, çünki o əsilli-nəsilli hökmdardır''».

Həmin iki qalanın sahibləri ilə Şəki məliyi arasında köhnə ədavət vardı. Buna görə qalaların sahibləri çıxıb sultanın yanına gəldilər, islamı qəbul etdilər və qalalarını təslim etdilər. Bundan sonra sultan başqa qalaları tutmaq üçün bu ölkənin içərisinə girdi və o vaxta qədər ölkəni qarət etdi ki, həmin vaxta qədər heç kim o qədər sərvət toplaya bilməmişdi, əgər bunların hamısı yazılarsa gözlər oxumaqdan yorular. Sultanın iqamətgahına frankların başçısı və bir dəstə süvari ilə Şəkinin sahibi Axsitan gəldi. O astanada dayandı və sultan dedi:  «''Ona kömək edin gəlsin və ona xidmət edin, çünki o əsilli-nəsilli hökmdardır''».

  }} Müasir Kaxeti bölgəsi (Gürcüstan) xəritəsində Kvetera, Naxçivani, Vecini, Boçorma, Ucarma və Xornabuci qalalarının yerləri |align=left|color=#E0D0D0}}

  }} Müasir Kaxeti bölgəsi (Gürcüstan) xəritəsində Kvetera, Naxçivani, Vecini, Boçorma, Ucarma və Xornabuci qalalarının yerləri |align=left|color=#E0D0D0}}

“Kartli salnaməsi”nə görə Alp Arslanın bu yürüşü ərəfəsində Axsartan öz ölkəsinin ərazisinin çox yerinə nəzarəti itirmiş, əlində yalnız “''azacıq əmlak''” qalmışdır. Ölkənin didebulları IV Baqratın tərəfində idilər və ölkəni ona təslim etmək istəyirdilər<ref name=Q16 group=qeyd/>. Hamısı qalalarını buraxıb Qafqaz dağlarına qaçmışdılar. Belə bir vəziyyətdə IV Baqrat Kaxetini tutmaq üçün yürüşə başladı. İlk olaraq Vecini eristavı Sirkvalelinin üzərinə qoşun göndərdi. Gedənlər sülhlə qayıtdılar və sultan Alp Arslanın yürüşə başlaması səbəbindən qalanı tuta bilmədiklərini, yaxud tutub əllərində saxlaya bilmədiklərini məruzə etdilər. Bunu eşidən IV Baqrat ləngimədən öz ölkəsinə geri döndü. Axsartan isə Alp Arslanın tərəfinə keçdi, ona çoxlu hədiyyələr apardı, dinindən döndü, sünnət etdirdi və xərac verməyi boynuna götürdü. Alp Arslan isə istər IV Baqratın adamları tərəfindən, istərsə də Axsartanın öz adamları tərəfindən tərk edilmiş bütün qalaları ona qaytardı. Üç həftədən sonra Alp Arslan IV Baqrata qarşı yürüşə başlayır. Bu yürüşdə Axsartan Alp Arslan tərəfində iştirak edir<ref>{{Harvnb|Картлис Цховреба|2008|p=159}} {{oq|ru|А затем он выдал замуж дочь своей сестры за персидского султана. Через три года выступил султан неожиданно, обошел Ран и вступил в Эрети. А дидебулы страны той (Эрети) были сторонниками (царя) и преданными Баграту. В это время царь Кахети Ахсартан, сын Гагика, был с небольшим имуществом (или находился с небольшим имуществом). Все оставили крепости свои и бежали в Кавказские горы. В это время царь Баграт находился в походе, намереваясь взять Кахети, и войско свое он послал вперед к вежинскому эриставу Цирквалели. Вернулось (войско) с миром, и доложили (царю) о вступлении султана и (о том, как) бросили крепости. Вернулся (Баграт) немедля в страну свою Картли. А Ахсартан перешел на сторону султана. Преподнес ему большие дары, оставил (христианскую) веру (принял ислам), совершил обряд обрезания и обещал платить харадж, а султан передал ему все (те) крепости, которые были покинуты (их владетелями): как людьми царя абхазов, так и (людьми) самого Ахсартана. А через три недели направился он против царя абхазов. Примкнули к нему царь армян Квирике, тбилисский эмир и Ахсартан, вошли вместе с ним в Картли через Джачви. }}</ref>.

“Kartli salnaməsi”nə görə Alp Arslanın bu yürüşü ərəfəsində Axsartan öz ölkəsinin ərazisinin çox yerinə nəzarəti itirmiş, əlində yalnız “''azacıq əmlak''” qalmışdır. Ölkənin didebulları IV Baqratın tərəfində idilər və ölkəni ona təslim etmək istəyirdilər<ref name=Q4 group=qeyd/>. Hamısı qalalarını buraxıb Qafqaz dağlarına qaçmışdılar. Belə bir vəziyyətdə IV Baqrat Kaxetini tutmaq üçün yürüşə başladı. İlk olaraq Vecini eristavı Sirkvalelinin üzərinə qoşun göndərdi. Gedənlər sülhlə qayıtdılar və sultan Alp Arslanın yürüşə başlaması səbəbindən qalanı tuta bilmədiklərini, yaxud tutub əllərində saxlaya bilmədiklərini məruzə etdilər. Bunu eşidən IV Baqrat ləngimədən öz ölkəsinə geri döndü. Axsartan isə Alp Arslanın tərəfinə keçdi, ona çoxlu hədiyyələr apardı, dinindən döndü, sünnət etdirdi və xərac verməyi boynuna götürdü. Alp Arslan isə istər IV Baqratın adamları tərəfindən, istərsə də Axsartanın öz adamları tərəfindən tərk edilmiş bütün qalaları ona qaytardı. Üç həftədən sonra Alp Arslan IV Baqrata qarşı yürüşə başlayır. Bu yürüşdə Axsartan Alp Arslan tərəfində iştirak edir<ref>{{Harvnb|Картлис Цховреба|2008|p=159}} {{oq|ru|А затем он выдал замуж дочь своей сестры за персидского султана. Через три года выступил султан неожиданно, обошел Ран и вступил в Эрети. А дидебулы страны той (Эрети) были сторонниками (царя) и преданными Баграту. В это время царь Кахети Ахсартан, сын Гагика, был с небольшим имуществом (или находился с небольшим имуществом). Все оставили крепости свои и бежали в Кавказские горы. В это время царь Баграт находился в походе, намереваясь взять Кахети, и войско свое он послал вперед к вежинскому эриставу Цирквалели. Вернулось (войско) с миром, и доложили (царю) о вступлении султана и (о том, как) бросили крепости. Вернулся (Баграт) немедля в страну свою Картли. А Ахсартан перешел на сторону султана. Преподнес ему большие дары, оставил (христианскую) веру (принял ислам), совершил обряд обрезания и обещал платить харадж, а султан передал ему все (те) крепости, которые были покинуты (их владетелями): как людьми царя абхазов, так и (людьми) самого Ахсартана. А через три недели направился он против царя абхазов. Примкнули к нему царь армян Квирике, тбилисский эмир и Ахсартан, вошли вместе с ним в Картли через Джачви. }}</ref>.

Altı həftə davam etmiş bu yürüşdən sonra Sultan Alp Arslan  Tiflis və ətrafındakı ərazilərin idarəsini Şəddadi hakimi Fəzl ibn Şavurun ixtiyarına buraxır.  1068-ci ilin avqustunda Fəzl ibn Şavur 33 minlik qoşunla Tiflisə gələrək həmsərhəd Kartli vilayətlərini qarət etməyə başlayır. Lakin IV Baqrat onu Silkan dağı yaxınlığında haqlayaraq ağır məğlubiyyətə uğradır. Mühasirədən və təqibdən çox çətinliklə canını qurtaran Fəzl ibn Şavur cəmi 15 süvari ilə Kaxetinin Erso vilayətinə keçə bilir. Burada qarşısına çıxan sakinə əvvəlcə özünü Fəzlin elçisi kimi təqdim edir, guya Fəzl ibn Şavur IV Baqrata qalıb gəlib və bu xəbəri Axsartana çatdırmaq üçün onu Axsartanın yanına göndərib. Lakin onu dərhal tanıyırlar və cavab verirlər ki, “''sən Fəzlin elçisi deyilsən, Fəzlin özüsən!''”. Fəzl ibn Şavurun onu gizlətməsi müqabilində qızıl-gümüş, var-dövlət təklifini qəbul etməyən sakin, onu  Jaletiyə –  Mesx aznauru İsak Toloşelisdzenin yanına, İsak isə onu [[Telavi|Telaviyə]] – Axsartanın yanına aparır. Axsartan Fəzli [[Xornabuci qalası|Xornabuci]] və Aradeti<ref name=Q15 group=qeyd/> müdafiəçilərinə göstərir və hər iki qalanı döyüşsüz geri alır. Sonra isə Fəzli IV Baqrata təhvil verir, əvəzində [[Boçorma]] və [[Ucarma]]nı IV Baqratdan döyüşsüz geri alır{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=160, 161}}.

Altı həftə davam etmiş bu yürüşdən sonra Sultan Alp Arslan  Tiflis və ətrafındakı ərazilərin idarəsini Şəddadi hakimi Fəzl ibn Şavurun ixtiyarına buraxır.  1068-ci ilin avqustunda Fəzl ibn Şavur 33 minlik qoşunla Tiflisə gələrək həmsərhəd Kartli vilayətlərini qarət etməyə başlayır. Lakin IV Baqrat onu Silkan dağı yaxınlığında haqlayaraq ağır məğlubiyyətə uğradır. Mühasirədən və təqibdən çox çətinliklə canını qurtaran Fəzl ibn Şavur cəmi 15 süvari ilə Kaxetinin Erso vilayətinə keçə bilir. Burada qarşısına çıxan sakinə əvvəlcə özünü Fəzlin elçisi kimi təqdim edir, guya Fəzl ibn Şavur IV Baqrata qalıb gəlib və bu xəbəri Axsartana çatdırmaq üçün onu Axsartanın yanına göndərib. Lakin onu dərhal tanıyırlar və cavab verirlər ki, “''sən Fəzlin elçisi deyilsən, Fəzlin özüsən!''”. Fəzl ibn Şavurun onu gizlətməsi müqabilində qızıl-gümüş, var-dövlət təklifini qəbul etməyən sakin, onu  Jaletiyə –  Mesx aznauru İsak Toloşelisdzenin yanına, İsak isə onu [[Telavi|Telaviyə]] – Axsartanın yanına aparır. Axsartan Fəzli [[Xornabuci qalası|Xornabuci]] və Aradeti<ref name=Q5 group=qeyd/> müdafiəçilərinə göstərir və hər iki qalanı döyüşsüz geri alır. Sonra isə Fəzli IV Baqrata təhvil verir, əvəzində [[Boçorma]] və [[Ucarma]]nı IV Baqratdan döyüşsüz geri alır{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=160, 161}}.

“Tarix-i əl-Bab”da Fəzl ibn Şavurun Şəki hökmdarı Axsartana əsir düşməsi səhnəsi “Kartli salnaməsi”ndən bir qədər fərqlidir. “Tarix-i əl-Bab”a görə Fəzl ibn Şavur bütün adamları həlak olduqdan sonra azıb səhvən “''Şəki-Curzan''” batriklərindən biri olan İvan ibn Lifaritin (Liparitin) kəndinə gedib çıxıbmış. Fəzl ibn Şavur İvan ibn Lifaritin yanında bir saat qalır, sonra İvan ibn Lifarit onu “''lənətə gəlmiş Axsartan ibn Qaqiqin''” yanına aparır. Fəzl ibn Şavur Axsartanın yanında olanda, Axsartan “''xəyanət yolu''” seçir və onu həbs edib bir neçə gün saxlayır, sonra isə “''Apxaz hakiminə''” verir{{sfn|Мунадджим-Баши|1957|p=}}.

“Tarix-i əl-Bab”da Fəzl ibn Şavurun Şəki hökmdarı Axsartana əsir düşməsi səhnəsi “Kartli salnaməsi”ndən bir qədər fərqlidir. “Tarix-i əl-Bab”a görə Fəzl ibn Şavur bütün adamları həlak olduqdan sonra azıb səhvən “''Şəki-Curzan''” batriklərindən biri olan İvan ibn Lifaritin (Liparitin) kəndinə gedib çıxıbmış. Fəzl ibn Şavur İvan ibn Lifaritin yanında bir saat qalır, sonra İvan ibn Lifarit onu “''lənətə gəlmiş Axsartan ibn Qaqiqin''” yanına aparır. Fəzl ibn Şavur Axsartanın yanında olanda, Axsartan “''xəyanət yolu''” seçir və onu həbs edib bir neçə gün saxlayır, sonra isə “''Apxaz hakiminə''” verir{{sfn|Мунадджим-Баши|1957|p=}}.

|group=qeyd

|group=qeyd

|refs=

|refs=

<ref name=Q15>Tarixçiliyə məlum olan {{link-interwiki|az=Aradeti qalası|az_mətn=“Aradeti” adlı qala|başqa_dil=ka|başqa_dildə_başlıq=არადეთის ციხე}} XVII əsrdə tikilib və indiki [[Gürcüstan|Gürcüstan respublikası]]nın [[Şida Kartli]] ölkəsinin  [[Kareli bələdiyyəsi|Kareli bələdiyyə rayonu]] ərazisindəki {{link-interwiki|az=Aradeti|az_mətn=|başqa_dil=ka|başqa_dildə_başlıq=არადეთი}} kəndindədir. Bu yer həm Kaxeti hüdudlarından bir qədər kənardır və həm də o vaxtkı Şəddədilər dövlətinin nüfuz dairəsindən. Ehtimal etmək olar ki “Kartli salnaməsi”ndə adı çəkilən Aradeti, onunla birlidə adı çəkilən və yeri məlum olan  [[Xornabuci‎]]dən çox da uzaqda olmamışdır.</ref>  

<ref name=Q1> XVIII əsr gürcü tarixçi-coğrafiyaşünası [[Vaxuşti Baqrationi]] I Axsartanın konkret olaraq 1058-ci ildən 1084-cü ilə qədər hakimiyyətdə olduğunu və 1084-cü ildə vəfat etdiyini göstərsə də {{Harvnb|Вахушти Багратиони.|1976|p=}} XII əsr erməni tarixçisi [[Samuel Anesi]] 1082-ci il üçün Şəki çarı [[II Kvirike (Şəki-Kaxeti hökmdarı)|II Kverikenin]] adını çəkir{{Harvnb|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=43}}</ref>.

<ref name=Q16>IV Baqratın söy kökü bir tərəfdən [[Qriqor Hammam]]a  gedib çıxırdı və o, əvvəlki Şəki hökmdarları ilə – Atrnerseh və İşxan Əbu Əbdülmalik ilə uzaq qohumluq əlaqələrinə malik idi.</ref>

<ref name=Q2>Tarixçiliyə məlum olan {{link-interwiki|az=Aradeti qalası|az_mətn=“Aradeti” adlı qala|başqa_dil=ka|başqa_dildə_başlıq=არადეთის ციხე}} XVII əsrdə tikilib və indiki [[Gürcüstan|Gürcüstan respublikası]]nın [[Şida Kartli]] ölkəsinin  [[Kareli bələdiyyəsi|Kareli bələdiyyə rayonu]] ərazisindəki {{link-interwiki|az=Aradeti|az_mətn=|başqa_dil=ka|başqa_dildə_başlıq=არადეთი}} kəndindədir. Bu yer həm Kaxeti hüdudlarından bir qədər kənardır və həm də o vaxtkı Şəddədilər dövlətinin nüfuz dairəsindən. Ehtimal etmək olar ki “Kartli salnaməsi”ndə adı çəkilən Aradeti, onunla birlidə adı çəkilən və yeri məlum olan  [[Xornabuci‎]]dən çox da uzaqda olmamışdır.</ref>  

<ref name=Q17>Göstərilən ildə və göstərilən ilə yaxın illərdə IV Baqratın Bərdəyə hücum etməsi ilə bağlı digər mənbələrdə, o cümlədən gürcü mənbələrində heç bir məlumat yoxdur. Çox güman ki burada söhbət IV Baqratdan yox, əslində 1065-ci ilin oktyabr ayında Arrana yürüş etmiş, o cümlədən Bərdəni 3 gün mühasirədə saxlamış şəkililərlərlə allanların birgə yürüşündən gedir: {{Bax|#Şəddadi hökmdarı Əbüləsvar Şavurun Vecinini tutması və buna cavab reaksiyası|green}}</ref>

<ref name=Q3>IV Baqratın söy kökü bir tərəfdən [[Qriqor Hammam]]a  gedib çıxırdı və o, əvvəlki Şəki hökmdarları ilə – Atrnerseh və İşxan Əbu Əbdülmalik ilə uzaq qohumluq əlaqələrinə malik idi.</ref>

<ref name=Q18>Vaxuşti Baqrationiyə görə Naxçivani qalası Ştoris-Xevi çayının Alazan çayına töküldüyü yerdə idi ({{Harvnb|Картлис Цховреба|2008|p=177, qeyd 250.}}).</ref>

<ref name=Q4>Göstərilən ildə və göstərilən ilə yaxın illərdə IV Baqratın Bərdəyə hücum etməsi ilə bağlı digər mənbələrdə, o cümlədən gürcü mənbələrində heç bir məlumat yoxdur. Çox güman ki burada söhbət IV Baqratdan yox, əslində 1065-ci ilin oktyabr ayında Arrana yürüş etmiş, o cümlədən Bərdəni 3 gün mühasirədə saxlamış şəkililərlərlə allanların birgə yürüşündən gedir: {{Bax|#Şəddadi hökmdarı Əbüləsvar Şavurun Vecinini tutması və buna cavab reaksiyası|green}}</ref>

<ref name=Q19>

<ref name=Q5>Vaxuşti Baqrationiyə görə Naxçivani qalası Ştoris-Xevi çayının Alazan çayına töküldüyü yerdə idi ({{Harvnb|Картлис Цховреба|2008|p=177, qeyd 250.}}).</ref>

}}

}}

}}

}}