14.470
edits
Changes
Jump to navigation
Jump to search
Səhifəni 'Axsartan I{{Dövlət xadimi | azərbaycan dilində adı = I Axsartan | adın orijinalı = | portret = | izah...' ilə yarat
[[Kateqoriya:A|Axsartan I]]{{Dövlət xadimi
| azərbaycan dilində adı = I Axsartan
| adın orijinalı =
| portret =
| izah =
| portretin ölçüsü =
| titul = [[Şəki dövləti|Şəki-Kaxeti hökmdarı]]<br><small> (ranların və kaxların çarı<ref>{{Harvnb|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=42}} {{oq|ru|Офицальная титулатура правителя этого новообразованного царства, которого летопись обычно упоминает как «царя кахов» или «царя Кахети», была – «царь ранов и кахов» .}}</ref>)
| dövr əvvəl = 1058 {{sfn|Вахушти Багратиони.|1976|p=}}
| dövr son = 1082
| sələfi = [[Qaqik (Şəki-Kaxeti hökmdarı)|Qaqik]]
| xələfi = [[II Kvirike (Şəki-Kaxeti hökmdarı)|II Kvirike]]
| tacqoyma =
| varisi = [[II Kvirike (Şəki-Kaxeti hökmdarı)|II Kvirike]]
| titul_2 =
| dövr əvvəl_2 =
| dövr son_2 =
| sələfi_2 =
| xələfi_2 =
| xələfi_3 =
| tacqoyma_2 =
| varisi_2 =
| milliyəti =
| dini = 1067/1068-cı ilədək xristian, 1067/1068-cı ildən sonra müsəlman
| doğum tarixi =
| doğum yeri =
| ölüm tarixi =
| dəfn yeri =
| sülalə =
| atası = [[Qaqik (Şəki-Kaxeti hökmdarı)|Qaqik]]
| anası =
| uşaqları = [[II Kvirike (Şəki-Kaxeti hökmdarı)|II Kvirike]]
| Commons =
}}
'''I Axsartan''' ({{dil-ka|აღსართან I}}), yaxud '''I Axsitan'''{{sfn|Мунадджим-Баши|1957|p=}} – Şəki<ref>{{Harvnb|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=42}} {{oq|ru|Мусульманский источник, опысываюющий события ХI века несколько раз упоминает «Ахсартана ибн Гагика владетеля Шакки».}}</ref>{{sfn|Əliyev Ş. H.|2007|p=102, 109, 111, 116, 117, 118, 120, 121}} - Kaxeti hökmdarı. Mənbələrdə adı ilk dəfə 1062-ci, sonuncu dəfə isə 1082-ci ildə baş vermiş hadisələrin təsvirində çəkilmişdir. XVIII əsr gürcü tarixçi-coğrafiyaşünası [[Vaxuşti Baqrationi]] I Axsartanın konkret olaraq 1058-ci ildən 1084-cü ilə qədər hakimiyyətdə olduğunu və 1084-cü ildə vəfat etdiyini göstərsə də{{sfn|Вахушти Багратиони.|1976|p=}} XII əsr erməni tarixçisi [[Samuel Anesi]] 1082-ci il üçün Şəki çarı [[II Kvirike (Şəki-Kaxeti hökmdarı)|II Kverike]]nin adını çəkir{{sfn|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=43}}.
==Həyatı və siyasi fəaliyyəti==
[[Şəkil:Kvetera1.jpg|thumb|250px|right|[[Kvetera]] şəhər-qalasının içindəki Kvetera kilsəsi bu gün. ]]
I Axsartanın hakimiyyətə başladığı ilk illərdə Şəki-Kaxeti qərbdən gürcü çarı IV Baqratın (1027—1072), cənubdan [[Şəddadilər]]in, şərqdən isə [[Şirvanşahlar dövləti|Şirvanşahların]] təcavüzünə məruz qalırdı. IV Baqratın əbədi rəqibi, Şəki-Kaxetinin isə müttəfiqi olan [[Kldekari]] eristavı Liparitin (1021—1059) [[Konstantinopol]]da vəfat etməsindən sonra IV Baqrat Şəki-Kaxeti qalalarını bir-bir ələ keçirməyə başladı. XII əsrdən gec olmayaraq yazılmış [[Kartlis tsxovreba|“Kartli salnaməsi”nə]] görə [[Alp Arslan|Alp Arslanın]] birinci Gürcüstan yürüşünə (1064-1065) qədər IV Baqrat [[Kvetera]] və Naxçivani<ref name=Q18 group=qeyd/> qalaları istisna olmaqla, artıq bütün Hereti və Kaxeti qalalarını tutmuşdu{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=158}}. Mənbələrə görə bu dövrdə Şəddadilər [[Xornabuci qalası|Xornabuci]], Aradeti və Vecini qalalarını (1065), Şirvanşahlar isə Maluq qalasını (1053) əllərində saxlayırdılar.
Bütün bunlara baxmayaraq I Axsartan siyasi məharət nümayiş etdirərək əlindən çıxmış qalaları əksər hallarda heç bir döyüş əməliyyatı keçirmədən bir-bir geri alır və öz dövründə regionun ən nüfuzlu hökmdarlarından birinə çevrilir.
===Tiflisi və açarlarını qəbul etməsi və satması===
XI əsrin son rübünün əvvəlində namalum müəllif tərəfindən yazılmış “Tarix-i əl-Bab”a görə 1062-ci ildə [[Tiflis əmirliyi|Tiflisin]] tanınmış adamlarından bir qrupu Şəddadi hökmdarı [[Əbüləsvar Şavur]]un yanına gedərək Tiflisin açarlarını ona təqdim edirlər və ondan xahiş edirlər ki, kim olur olsun, bir nəfər göndərsin qalanı təslim edək. Çünki Tiflis hakimi Cəfər ibn Əli ölüb, özündən sonra iki oğlu qalıb – Mənsur və Əbul Xeyc; və onlar arasında qalada hakimiyyət üstündə dava gedir. Əhali onların hər ikisini qaladan qovub. Gələnlər Əbüləsvar Şavurdan Tiflisə adamlar, ərzaq və silah göndərməsini istəyirdilər. Əbüləsvar Şavur əvvəlcə onların təkliflərini qəbul etsə də onun vəziri onu bu fikrindən daşındırır. Bundan sonra Əbüləsvar Şavur Tiflisin açarlarını gələnlərə qaytarır. Tiflisdən gələnlər geri dönürlər və bu açarı və qalanı Şəki hökmdarı Axsartan ibn Qaqikə verirlər, Axsartan onları qəbul etmiş, onlara yaxşı hədiyyələr vermiş və yola salmişdir. Bundan sonra Axsartan onu Rum hökmdarına çoxlu pula satır və Rum hökmdarı ləngimədən ora mühafizəçilər göndərir, oranın adamlarını ərzaq və silahla təchiz edir{{sfn|Мунадджим-Баши|1957|p=}}.
===Əbüləsvar Şavurun Vecinini tutması===
Şəddadi hökmdarı Əbüləsvar Şavur 1062-ci ildə Tiflisdən imtina etsə də elə 1063–1067-ci illər arasında [[Şirvanşahlar dövləti|Şirvana]] qarşı dəfələrlə qarətçi yürüşlər etmiş, yalnız birinci yürüşü zamanı 50 mindən çox adamı əsir götürmüşdür.
“Tarix-i əl-Bab”a görə Əbüləsvar Şavur 1065-сi ildə isə alınmaz bir qala hesab edilən Vecinini mühasirəyə alır; qalanın yaxınlığında öz düşərgəsini qurur və zor yolu ilə qalanı tutub ora öz adamlarını yerləşdirir. Bundan sonra [[Gəncə]]yə qayıdır və ordusunu evə buraxır. Bu zaman – 1065-ci ilin oktyabr ayında, alanlar böyük dəstələrlə Bab-Allandan çıxıb Şəki və Xazrana gəlirlər.
{{Sitat2|Bundan sonra onlar “''dinsiz şəkililər''”lə birlikdə Arran ərazisinə hücum etdilər. Onlar Arranın hər yerində vurnuxur, müqavimətə rast gəlmədən onun dağlarında və düzlərində azğın basqınlar edərək qətl və qarətlər törədirdilər. Sərhəd vilayəti olan [[Şəmkir]]in girişində onlar 200 nəfərdən çox din yolunda könüllü-döyüşçünü öldürdülər. Onlar həmçinin Gəncə qapılarına basqın etdilər və ətraf kəndlərdə kimi tapdılarsa hamısını öldürdülər. Əbüləsvar hərbi rəisləri ilə birlikdə Gəncədə yerləşmişdi və onların gözünə görünməyə, döyüşməyə cəsarət etmədilər. Sonra lənətə gəlmiş düşmənlər Bərdəyə yollandılar və onun qapıları önündə üç gün qaldılar. Onlar vilayətə basqınlar etdilər və onun sərhədlərini keçərək Araz çayı yaxınlığındakı Xanakinə çatdılar. Arran ölkəsindən onlar çoxlu sayda - sayagəlməz miqdarda müsəlmanı və onların müttəfiqlərini əsir götürdülər”{{sfn|Мунадджим-Баши|1957|p=}}{{sfn|Əliyev Ş. H.|2007|p=110}}.}}
===Daskarat əl-Hüseyn qalasına sahib olması===
“Tarix-i əl-Bab”a görə 1067-ci ilin aprel ayında “''C.rx.sri ibn Kurki''” şirvanşaha qarşı açıq-aşkar çıxış edərək, yaxud şirvanşaha qarşı üsyan edərək qoşun ilə Şəkiyə getmiş, Daskarat əl-Hüseyn qalasını ələ keçirmiş, öz qoşununu ilə birlikdə qardaşını və oğlunu ora yerləşdirmiş, lakin sonda qalanı Şəki hökmdarı Axsartan ibn Qağikə vermişdir. Şirvanşah qoşun toplayıb bu qalanı geri almağa getsə də uğur qazana bilməyərək kor-peşman Yəzidiyəyə qayıtmışdır{{sfn|Минорский В. Ф. (2)|1963|p=}}.
===İslamı qəbul etməsi===
[[Sədrəddin əl Hüsayni]]nin “Əxbar əd-daylat əs-selcuqiyyə” əsərindəki 1067/1068-ci il hadisələrindən bəhs edilən bölmədə Şəki hökmdarı Axsartanla bağlı aşağıdakı məlumatlar var:
{{sitat2|460-cı (1067/1068-cı) ildə Abxazın Baqrat adlı çarı [[Bərdə]]yə hücum etdi<ref name=Q17 group=qeyd/>, bu isə müsəlman şəhərlərindən biri idi. Buna görə sultan ([[Alp Arslan]] (1063 — 1072)) Abxaz ölkəsinə yürüşə qərar verdi. Yürüşün ön dəstəsinə Say-Teqin sərkərdəlik edirdi. Rum əsgərlərindən ən igidləri franklar və Şəkidən olan piyadalar idilər. Şəki isə — bu bir dairə, hansı ki Axsitan knyazlıq edirdi. Şəki dairəsi meşələr və kolluqlarla zəngin idi, hansı ki Rum və Abxaz əsgərləri gizlənirdilər. Sultan neftatanlarla həmin kolluqları yandırmağı əmr etdi və onlar bunu etdilər. Bu zaman sultan bu kolluqların arasında iki qala gördü – mıxlarla bir-birinə bənd edilmiş dəmir lövhələrdən (atbak) tikilmişdilər. Amma ki ora atın üstündə qalxmaq mümkün deyildi və sultan bunu araşdırdıqdan sonra onları tutmaq fikrindən daşındı.
Həmin iki qalanın sahibləri ilə Şəki məliyi arasında köhnə ədavət vardı. Buna görə qalaların sahibləri çıxıb sultanın yanına gəldilər, islamı qəbul etdilər və qalalarını təslim etdilər. Bundan sonra sultan başqa qalaları tutmaq üçün bu ölkənin içərisinə girdi və o vaxta qədər ölkəni qarət etdi ki, həmin vaxta qədər heç kim o qədər sərvət toplaya bilməmişdi, əgər bunların hamısı yazılarsa gözlər oxumaqdan yorular. Sultanın iqamətgahına frankların başçısı və bir dəstə süvari ilə Şəkinin sahibi Axsitan gəldi. O astanada dayandı və sultan dedi: «''Ona kömək edin gəlsin və ona xidmət edin, çünki o əsilli-nəsilli hökmdardır''».
[[Şəkil:AlpArslan.PNG|thumb|300px|left|Alp Arslan]]
Bu zaman o, tələm-tələsik sultanın yanına gəldi, o, dedi: «''Təcrübəm mənə öyrətdi ki, öz adamlarımdan və yolumdan dönüm, amma sənin taxtının astanasına məni heç də bu gətirmədi, mənim məqsədim islam dinini qəbul etmək, həm də xristianlıqla bağlı əlaqələrimdən və düşüncələrimdən imtina etməkdir''». Sultan taxtından durdu, onun qabağına getdi, qucaqladı və başından öpdü. Axsitan sultanın ayağından öpdü, hər ikisi təsirlənərək ağladılar və onların ürəklərində mehribançılıq atəşi alovlandı.
Və məlik Axsitan «Allahdan başqa tanrı yoxdur, [[Məhəmməd]] (Allahın ona rəhməti və salamı olsun) onun qulu və onun rəsuludur», - kəlmeyi-şəhadətini dedi. Sultan öz xəzinəsindən qiymətli daşları götürüb Axsitanın başından səpdi, bundan sonra isə ona fəxri və məxsusi hörmət göstərdi, onu öz atına ouzdurdu. Onların qarşısından atlarından enən əmirlər və xaciblər keçdilər, daha sonra onlar içi yaxşı şeylərlə dolu dəbdəbəli padşah çadırına girdilər.
Sultan ona din alimi göndərdi ki islamın qanunlarını, namaz qılmağı və Quran surələrini öyrətsin. O, əmr etdi onu sünnət etsinlər və bu vilayətlərin idarəsini ona təhvil verdi<ref>{{Harvnb|Садр ад-Дин Али ал-Хусайни.|1980|p=185, 186}}{{oq|ru|'''Второй поход великого султана 'Адуд ад-Даула Абу Шуджа" Алп-Арслана в ар-Рум'''
В 460 году1 а царь Абхаза по имени Бакрат совершил набег на ал-Барда'а, а это один из городов в стране мусульман. Тогда султан укрепился в своем намерении и устремился в страну Абхаз. Командующим авангардом был Сау-Тегин. Самыми храбрыми из воинов ар-Рума [были] франки (ал-фарандж) и пешие воины из Шаки. А Шаки — это округ, где княжил Ахситан. Округ Шаки богат лесами и чащами, в которых [и скрывались] разбойники ар-Рума и Абхаза. Султан приказал нефтеметателям поджечь эти чащи, и они сделали это. И увидел султан среди этих чащ две крепости, построенные из железных плит (атбак), (л. 26а) [скрепленных] медными гвоздями. Однако подобраться верхом на конях к этим крепостям было невозможно, и султан, осмотрев их, оставил надежду [завладеть ими].
Между владетелем этих двух крепостей и маликом Шаки была давняя вражда. [Поэтому] владетель крепостей вышел к султану, принял ислам и сдал обе крепости. После этого султан углубился в эту страну и прошел ее, захватывая [новые] крепости, и грабил страну до тех пор, пока не собрал здесь столько [добра], что глаза устали бы, если бы описать [все] это. К султанскому двору прибыли повелитель франков (малик ал-фарандж) и [владетель] Шаки Ахситан с некоторым числом всадников. Он остановился у порога, и султан сказал: «Помогите ему сойти и служите ему, ибо он владыка знатного происхождения».
Когда он спешился и вошел к султану, он сказал [следующее]: «Опыт научил меня [оставить] заблуждение, [свойственное] людям, а к твоему трону меня привело не что иное, как представление о вере ислама, [возникшее] в моем воображении, а также твердая решимость порвать с христианством все мои связи и помыслы». Султан сошел с трона, встретил его, обнял и поцеловал в голову. Ахситан поцеловал ногу султана, и оба они не выдержали и заплакали, и в их сердцах загорелось пламя [чувств].
И малик Ахситан признал свидетельство «нет божества, кроме Аллаха, а Мухаммад, да благословит его Аллах и да приветствует,— раб Его и посланник Его». Султан осыпал Ахситана драгоценными камнями из своей сокровищницы, а после того как оказал ему почет и [знаки] уважения, посадил его на своего коня. Перед ними прошли сошедшие с коней эмиры и хаджибы, а потом они вошли в шатер, наполненный царской роскошью и разным добром.
Султан послал к нему факиха, который обучил бы его канонам ислама, молитве и сурам Корана. Он приказал подвергнуть его обрезанию и вручил ему управление этими областями.}} .</ref>.}}
===Qalaları döyüşsüz geri alması===
{{Şəkillər sırası2|ş1=270|Khornabuji Fortress, Georgia.jpg|mətn= [[Xornabuci qalası]] {{Yer xəritəsi+|Gürcüstan Kaxeti|width=270|float=|caption=||places=
{{Yer xəritəsi~|Gürcüstan Kaxeti|lat_deg=41|lat_min=28|lon_deg=46|lon_min=05|mark =Castlesymbol.svg.png|marksize=22|position=left|label_size=100|label=[[Xornabuci qalası|Xornabuci<br/> qalası]] }}
{{Yer xəritəsi~|Gürcüstan Kaxeti|lat_deg=41|lat_min=54|lon_deg=45|lon_min=07|mark =Castlesymbol.svg.png|marksize=22||label_size=100|label=[[Boçorma]] }}
{{Yer xəritəsi~|Gürcüstan Kaxeti|lat_deg=41|lat_min=47|lon_deg=45|lon_min=09|mark =Castlesymbol.svg.png|marksize=22||label_size=100|label=[[Ucarma]] }}
{{Yer xəritəsi~|Gürcüstan Kaxeti|lat_deg=42|lat_min=03|lon_deg=45|lon_min=05|mark =Castlesymbol.svg.png|marksize=22|position=top|label_size=100|label= [[Kvetera|Kvetera]] }}
{{Yer xəritəsi~|Gürcüstan Kaxeti|lat_deg=42.027722|lat_min=|lon_deg=45.418392|lon_min=|mark=Castlesymbol.svg.png|marksize=22||label_size=100|label=Naxçivani}}
{{Yer xəritəsi~|Gürcüstan Kaxeti|lat_deg=41|lat_min=42|lon_deg=45|lon_min=49|mark =Castlesymbol.svg.png|marksize=22||label_size=100|label=Vecini <br/> qalası}}
}} Müasir Kaxeti bölgəsi (Gürcüstan) xəritəsində Kvetera, Naxçivani, Vecini, Boçorma, Ucarma və Xornabuci qalalarının yerləri |align=left|color=#E0D0D0}}
“Kartli salnaməsi”nə görə Alp Arslanın bu yürüşü ərəfəsində Axsartan öz ölkəsinin ərazisinin çox yerinə nəzarəti itirmiş, əlində yalnız “''azacıq əmlak''” qalmışdır. Ölkənin didebulları IV Baqratın tərəfində idilər və ölkəni ona təslim etmək istəyirdilər<ref name=Q16 group=qeyd/>. Hamısı qalalarını buraxıb Qafqaz dağlarına qaçmışdılar. Belə bir vəziyyətdə IV Baqrat Kaxetini tutmaq üçün yürüşə başladı. İlk olaraq Vecini eristavı Sirkvalelinin üzərinə qoşun göndərdi. Gedənlər sülhlə qayıtdılar və sultan Alp Arslanın yürüşə başlaması səbəbindən qalanı tuta bilmədiklərini, yaxud tutub əllərində saxlaya bilmədiklərini məruzə etdilər. Bunu eşidən IV Baqrat ləngimədən öz ölkəsinə geri döndü. Axsartan isə Alp Arslanın tərəfinə keçdi, ona çoxlu hədiyyələr apardı, dinindən döndü, sünnət etdirdi və xərac verməyi boynuna götürdü. Alp Arslan isə istər IV Baqratın adamları tərəfindən, istərsə də Axsartanın öz adamları tərəfindən tərk edilmiş bütün qalaları ona qaytardı. Üç həftədən sonra Alp Arslan IV Baqrata qarşı yürüşə başlayır. Bu yürüşdə Axsartan Alp Arslan tərəfində iştirak edir<ref>{{Harvnb|Картлис Цховреба|2008|p=159}} {{oq|ru|А затем он выдал замуж дочь своей сестры за персидского султана. Через три года выступил султан неожиданно, обошел Ран и вступил в Эрети. А дидебулы страны той (Эрети) были сторонниками (царя) и преданными Баграту. В это время царь Кахети Ахсартан, сын Гагика, был с небольшим имуществом (или находился с небольшим имуществом). Все оставили крепости свои и бежали в Кавказские горы. В это время царь Баграт находился в походе, намереваясь взять Кахети, и войско свое он послал вперед к вежинскому эриставу Цирквалели. Вернулось (войско) с миром, и доложили (царю) о вступлении султана и (о том, как) бросили крепости. Вернулся (Баграт) немедля в страну свою Картли. А Ахсартан перешел на сторону султана. Преподнес ему большие дары, оставил (христианскую) веру (принял ислам), совершил обряд обрезания и обещал платить харадж, а султан передал ему все (те) крепости, которые были покинуты (их владетелями): как людьми царя абхазов, так и (людьми) самого Ахсартана. А через три недели направился он против царя абхазов. Примкнули к нему царь армян Квирике, тбилисский эмир и Ахсартан, вошли вместе с ним в Картли через Джачви. }}</ref>.
Altı həftə davam etmiş bu yürüşdən sonra Sultan Alp Arslan Tiflis və ətrafındakı ərazilərin idarəsini Şəddadi hakimi Fəzl ibn Şavurun ixtiyarına buraxır. 1068-ci ilin avqustunda Fəzl ibn Şavur 33 minlik qoşunla Tiflisə gələrək həmsərhəd Kartli vilayətlərini qarət etməyə başlayır. Lakin IV Baqrat onu Silkan dağı yaxınlığında haqlayaraq ağır məğlubiyyətə uğradır. Mühasirədən və təqibdən çox çətinliklə canını qurtaran Fəzl ibn Şavur cəmi 15 süvari ilə Kaxetinin Erso vilayətinə keçə bilir. Burada qarşısına çıxan sakinə əvvəlcə özünü Fəzlin elçisi kimi təqdim edir, guya Fəzl ibn Şavur IV Baqrata qalıb gəlib və bu xəbəri Axsartana çatdırmaq üçün onu Axsartanın yanına göndərib. Lakin onu dərhal tanıyırlar və cavab verirlər ki, “''sən Fəzlin elçisi deyilsən, Fəzlin özüsən!''”. Fəzl ibn Şavurun onu gizlətməsi müqabilində qızıl-gümüş, var-dövlət təklifini qəbul etməyən sakin, onu Jaletiyə – Mesx aznauru İsak Toloşelisdzenin yanına, İsak isə onu [[Telavi|Telaviyə]] – Axsartanın yanına aparır. Axsartan Fəzli [[Xornabuci qalası|Xornabuci]] və Aradeti<ref name=Q15 group=qeyd/> müdafiəçilərinə göstərir və hər iki qalanı döyüşsüz geri alır. Sonra isə Fəzli IV Baqrata təhvil verir, əvəzində [[Boçorma]] və [[Ucarma]]nı IV Baqratdan döyüşsüz geri alır{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=160, 161}}.
“Tarix-i əl-Bab”da Fəzl ibn Şavurun Şəki hökmdarı Axsartana əsir düşməsi səhnəsi “Kartli salnaməsi”ndən bir qədər fərqlidir. “Tarix-i əl-Bab”a görə Fəzl ibn Şavur bütün adamları həlak olduqdan sonra azıb səhvən “''Şəki-Curzan''” batriklərindən biri olan İvan ibn Lifaritin (Liparitin) kəndinə gedib çıxıbmış. Fəzl ibn Şavur İvan ibn Lifaritin yanında bir saat qalır, sonra İvan ibn Lifarit onu “''lənətə gəlmiş Axsartan ibn Qaqiqin''” yanına aparır. Fəzl ibn Şavur Axsartanın yanında olanda, Axsartan “''xəyanət yolu''” seçir və onu həbs edib bir neçə gün saxlayır, sonra isə “''Apxaz hakiminə''” verir{{sfn|Мунадджим-Баши|1957|p=}}.
=== Maluq qalasını tutması ===
“Tarix-i əl-Bab”a görə 1071-ci ilin payızında Axsartin Maluq qalasını şəxsən özü müsəlmanların əlindən almış, oraya öz “''müavinini''” rəhbər təyin etmişdir. Bundan sonra – Şirvanşah [[I Fəribürz]] (1063-1096) ilə Şəddadi hökmdarı Fəzl ibn Şavur qalanı birlikdə geri almaq üçün öz aralarında razılığa gələrək qalanı mühasirə edirlər və 1072-ci ilin iyun ayında qalanı ələ keçirib bünövrəsinə qədər sökürlər; orada olan bütün “''dinsizləri''” – qalanın bütün müdafiəçilərini isə qətlə yetirirlər{{sfn|Минорский В. Ф. (2)|1963|p=}}.
Bu arada - hicri 464-cü ildə (1071/1072) Şirvanşah I Fəribürzun qardaşı Qucaxam ibn Sallar Şəkidə vəfat etmiş, onun nəşi Şəkidən Yəzidiyyətə aparılaraq orada dəfn edilmişdir. Qucaxam 1068-ci ildən qardaşına qarşı çıxırdı, sonra isə Dağıstana qaçmışdı{{sfn|Минорский В. Ф. (2)|1963|p=}}.
===Rustaviyə və Losobani qalasını tutması===
Yuxarıda IV Baqrat ilə Kldekar eristavı Liparit arasasında mövcud olmuş davamlı mübarizə haqqında məlumat verildi. IV Baqrat və Liparitin ölümlərindən sonra isə onların varisləri II Georgi (1072–1089) və İvane (1059—1074) bir-birləri ilə mübarizə edirdilər. Axsartan isə məhz, bu mübarizədən yararlana bilərək 1073-cü ildə Losobani qalasına sahib olur. Buna qədər isə o, [[Rustavi]]ni öz ərazisinə qata bilmişdir{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=162, 163}}{{sfn|Əliyev Ş. H.|2007|p=117}}.
===Məlikşahın yanına getməsi və ikinci dəfə islamı qəbul etməsi===
[[Şəkil:Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah.jpg|thumb|350px|left|Məlikşah]]
Alp-Arslan vəfatından sonra (1072) Səlcuqilər dövlətində hakimiyyətə gələn oğlu [[I Məlikşah|Məlikşahın]] dövründə səlcuqilərin Gürcüstana yürüşləri xeyli intensivləşdi. “Çarlar-çarı Davidin həyatı” adlanan ХII əsr anonim gürcü mənbəsinə görə II Georgi 1082-ci ildə ölkəsindəki “''xristianları xilas etmək üçün''” [[İsfahan]]a – Məlikşahın yanına getməyə məcbur olur. Mənbəyə görə Məlikşah II Georgini sevimli oğlu kimi qarşılamış, Gürcüstana hücumları dayandırmağa söz vermiş, Kaxeti və Heretini ona vermiş və üstəlik, Kaxetini ələ keçirə bilməsi üçün ona böyük ordu da qoşmuşdur. Buna görə də II Georgi Kaxetiyə gəlir və Vecini qalasını mühasirə edir. Lakin qarın yağması ilə əlaqədar mühasirə baş tutmur. II Georgi ilə gələn türk ordusu isə Qabırrı çayı ətrafındakı ərazilərdə qışlayır. Bu zaman Axsartan Məlikşahın yanına gedir və yenidən islam dinini qəbul edir. “''Bu yolla o, Kaxetini sultandan alır''” {{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=182, 183}}.
=== Ölümü ===
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, [[XVIII əsr]] gürcü tarixçi-coğrafiyaşünası [[Vaxuşti Baqrationi]] I Axsartanın konkret olaraq [[1058-ci il]]dən [[1084-cü il]]ə qədər hakimiyyətdə olduğunu və 1084-cü ildə vəfat etdiyini göstərsə də{{sfn|Вахушти Багратиони.|1976|p=}} [[XII əsr]] [[erməni]] tarixçisi {{link-interwiki|az=Samuel Anesi|az_mətn=|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Самуел Анеци}} 1082-ci il üçün Şəki çarı [[II Kvirike (Şəki-Kaxeti hökmdarı)|II Kverike]]nin adını çəkir{{sfn|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=43}}. Başqa sözlə, I Axsartan 1082-ci ildə Məlikşahın yanına getdikdən az sonra – elə həmin 1082-ci ildə vəfat etmişdir.
===Müasir tədqiqatşılar I Axsartanın siyasi fəaliyyəti haqqında===
Müasir tədqiqatçılardan Şirinbəy Hacıəli I Axsartanın siyasi fəaliyyətini aşağıdakı kimi təsvir edir:
{{Sitat2|I Axsartanın çevik və fəal siyasi fəaliyyətinin bəzi məqamları ilkin mənbələrdə nisbətən daha geniş şəkildə öz əksini tapmışdır. I Axsartanın çarlıq illəri regionda yenicə görünməyə başlayan səlcuq türklərinin yürüşləri ilə eyni zamana təsadüf edirdi. O, ölkəsini ələ keçirməyə çalışan qüvvələrə, xüsusilə də səlcuq türklərinə və Abxaz-Kartli çarlarına münasibətdə son dərəcə ehtiyatlı mövqe tutmuş və şəraitdən asılı olaraq mühüm siyasi gedişlər etməklə bərabər, lazım gəldikdə silahlı müqavimət də təşkil edə bilmişdi. Bir qayda olaraq, bu mübarizədə güclü rəqib ölkələr arasında çevik manevr edən I Axsartan gah bu, gah da digər rəqib qüvvə ilə yaxınlaşaraq digərinə qarşı mübarizə aparırdı. I Axsartan var qüvvəsi ilə öz ölkəsinin müstəqilliyini və qüdrətini qoruyub saxlamağa çalışmış, habelə sələfləri dövründə olduğu kimi, regionda hegemonluq uğrunda mübarizədə fəal iştirak etmişdi{{sfn|Əliyev Ş. H.|2007|p=108}}.}}
== Qeydlər ==
{{Siyahı sütunlarla|2|
{{İstinad siyahısı
|group=qeyd
|refs=
<ref name=Q15>Tarixçiliyə məlum olan {{link-interwiki|az=Aradeti qalası|az_mətn=“Aradeti” adlı qala|başqa_dil=ka|başqa_dildə_başlıq=არადეთის ციხე}} XVII əsrdə tikilib və indiki [[Gürcüstan|Gürcüstan respublikası]]nın [[Şida Kartli]] ölkəsinin [[Kareli bələdiyyəsi|Kareli bələdiyyə rayonu]] ərazisindəki {{link-interwiki|az=Aradeti|az_mətn=|başqa_dil=ka|başqa_dildə_başlıq=არადეთი}} kəndindədir. Bu yer həm Kaxeti hüdudlarından bir qədər kənardır və həm də o vaxtkı Şəddədilər dövlətinin nüfuz dairəsindən. Ehtimal etmək olar ki “Kartli salnaməsi”ndə adı çəkilən Aradeti, onunla birlidə adı çəkilən və yeri məlum olan [[Xornabuci]]dən çox da uzaqda olmamışdır.</ref>
<ref name=Q16>IV Baqratın söy kökü bir tərəfdən [[Qriqor Hammam]]a gedib çıxırdı və o, əvvəlki Şəki hökmdarları ilə – Atrnerseh və İşxan Əbu Əbdülmalik ilə uzaq qohumluq əlaqələrinə malik idi.</ref>
<ref name=Q17>Göstərilən ildə və göstərilən ilə yaxın illərdə IV Baqratın Bərdəyə hücum etməsi ilə bağlı digər mənbələrdə, o cümlədən gürcü mənbələrində heç bir məlumat yoxdur. Çox güman ki burada söhbət IV Baqratdan yox, əslində 1065-ci ilin oktyabr ayında Arrana yürüş etmiş, o cümlədən Bərdəni 3 gün mühasirədə saxlamış şəkililərlərlə allanların birgə yürüşündən gedir: {{Bax|#Şəddadi hökmdarı Əbüləsvar Şavurun Vecinini tutması və buna cavab reaksiyası|green}}</ref>
<ref name=Q18>Vaxuşti Baqrationiyə görə Naxçivani qalası Ştoris-Xevi çayının Alazan çayına töküldüyü yerdə idi ({{Harvnb|Картлис Цховреба|2008|p=177, qeyd 250.}}).</ref>
<ref name=Q19>
}}
}}
== Mənbə ==
=== İstinadlar ===
{{İstinad siyahısı|4}}
===Ədəbiyyat===
#{{kitab3
| müəllif = Вахушти Багратиони.
| hissə =
| hissənin linki =
| başlıq = История царства Грузинского
| orijinal =
| link = http://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/3067/1/Istoria_Carstva_Gruzinskogo.pdf
| vikimənbə =
| cavabdeh = Перевел, снабдил предисловием, словарями и указателем Н. Т. Накашидзе
| nəşr =
| yer = Тбилиси
| nəşriyyat = Мецниереба
| il = 1976
| том =
| страницы =
| столбцы =
| страниц =
| seriya =
| isbn =
| doi =
| тираж =
| ref = Вахушти Багратиони.
}}
#{{kitab3
| müəllif =
| hissə =
| hissənin linki =
| başlıq = Картлис Цховреба
| orijinal =
| link = http://bagrationi.org/wp-content/uploads/2013/12/KartlisCxovreba.pdf
| vikimənbə =
| cavabdeh = Главный редактор академик Роин Метревели
| nəşr =
| yer = Тбилиси
| nəşriyyat = Артануджи
| il = 2008
| том =
| страницы =
| столбцы =
| страниц =
| seriya =
| isbn =
| doi =
| тираж =
| ref = Картлис Цховреба
}}
#{{məqalə
|müəllif =
|başlıq = Ахмед ибн Лютфуллах (Мунадджим-Баши) "Джами ад-Дувал"; Ибн ал-Азрака ал-Фарики из "Истории Майяфарикина"
|link = http://www.vostlit.info/Texts/rus17/Achmed_Dede/text2.phtml?id=12780
|dil = ru
|nəşrin müəllifi = Перевод с арабского Мамедова А. Дж.
|nəşr = Труды института истории
|tip =
|yer = Баку
|nəşriyyat =
|il = 1957
|том = Том XII
|nömdə =
|выпуск =
|страницы =
|isbn =
|issn =
|ref = Мунадджим-Баши
|bibcode =
|arxiv =
|pmid =
}}
# {{kitab3
| müəllif = Əliyev Ş. H.
| hissə =
| hissənin linki =
| başlıq = Şimal-Qərbi Azərbaycan: ingiloylar (I kitab: Ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək)
| orijinal =
| link = http://history.az/pdf.php?item_id=20110817051503205&ext=pdf
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| nəşr =
| yer = Bakı
| nəşriyyat = [[Təhsil nəşriyyatı|Təhsil]]
| il = 2007
| cild =
| səhifə =
| sütunlar =
| səhiflər =
| seriya =
| isbn =
| doi =
| tiraj = 1000
| ref = Əliyev Ş. H.
}}
# {{kitab3
| müəllif = Минорский В. Ф.
| hissə =
| hissənin linki =
| başlıq = История Ширвана и Дербенда X-XI веков
| orijinal =
| link = http://www.vostlit.info/Texts/rus13/Sirvan_Derbend/text.phtml?id=1893
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| nəşr =
| yer = М.
| nəşriyyat = Издательство восточной литературы
| il = 1963
| том =
| страницы =
| столбцы =
| страниц = 296
| seriya =
| isbn =
| doi =
| тираж =
| ref = Минорский В. Ф. (2)
}}
#{{kitab3
| müəllif = Садр ад-Дин Али ал-Хусайни.
| hissə =
| hissənin linki =
| başlıq = Ахбар ад-даулат ас-сельджукийа
| orijinal =
| link = http://www.vostlit.info/Texts/rus/Selguk/s3.phtml
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| nəşr =
| yer = М.
| nəşriyyat = Восточная Литература
| il = 1980
| том =
| страницы =
| столбцы =
| страниц =
| seriya =
| isbn =
| doi =
| тираж =
| ref = Садр ад-Дин Али ал-Хусайни.
}}
# {{kitab3
| müəllif = Мусхелишвили Д. Л.
| hissə =
| hissənin linki =
| başlıq = Из исторической географии восточной Грузии (Шаки и Гогорена)
| orijinal =
| link =
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| nəşr =
| yer = Тбилиси
| nəşriyyat = Мацниереба
| il = 1982
| том =
| страницы =
| столбцы =
| страниц =
| seriya =
| isbn =
| doi =
| тираж =
| ref = Мусхелишвили Д. Л.
}}
{{Şəkidə hakimiyyətdə olmuş şəxslər}}
{{Yaxşı məqalə}}
| azərbaycan dilində adı = I Axsartan
| adın orijinalı =
| portret =
| izah =
| portretin ölçüsü =
| titul = [[Şəki dövləti|Şəki-Kaxeti hökmdarı]]<br><small> (ranların və kaxların çarı<ref>{{Harvnb|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=42}} {{oq|ru|Офицальная титулатура правителя этого новообразованного царства, которого летопись обычно упоминает как «царя кахов» или «царя Кахети», была – «царь ранов и кахов» .}}</ref>)
| dövr əvvəl = 1058 {{sfn|Вахушти Багратиони.|1976|p=}}
| dövr son = 1082
| sələfi = [[Qaqik (Şəki-Kaxeti hökmdarı)|Qaqik]]
| xələfi = [[II Kvirike (Şəki-Kaxeti hökmdarı)|II Kvirike]]
| tacqoyma =
| varisi = [[II Kvirike (Şəki-Kaxeti hökmdarı)|II Kvirike]]
| titul_2 =
| dövr əvvəl_2 =
| dövr son_2 =
| sələfi_2 =
| xələfi_2 =
| xələfi_3 =
| tacqoyma_2 =
| varisi_2 =
| milliyəti =
| dini = 1067/1068-cı ilədək xristian, 1067/1068-cı ildən sonra müsəlman
| doğum tarixi =
| doğum yeri =
| ölüm tarixi =
| dəfn yeri =
| sülalə =
| atası = [[Qaqik (Şəki-Kaxeti hökmdarı)|Qaqik]]
| anası =
| uşaqları = [[II Kvirike (Şəki-Kaxeti hökmdarı)|II Kvirike]]
| Commons =
}}
'''I Axsartan''' ({{dil-ka|აღსართან I}}), yaxud '''I Axsitan'''{{sfn|Мунадджим-Баши|1957|p=}} – Şəki<ref>{{Harvnb|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=42}} {{oq|ru|Мусульманский источник, опысываюющий события ХI века несколько раз упоминает «Ахсартана ибн Гагика владетеля Шакки».}}</ref>{{sfn|Əliyev Ş. H.|2007|p=102, 109, 111, 116, 117, 118, 120, 121}} - Kaxeti hökmdarı. Mənbələrdə adı ilk dəfə 1062-ci, sonuncu dəfə isə 1082-ci ildə baş vermiş hadisələrin təsvirində çəkilmişdir. XVIII əsr gürcü tarixçi-coğrafiyaşünası [[Vaxuşti Baqrationi]] I Axsartanın konkret olaraq 1058-ci ildən 1084-cü ilə qədər hakimiyyətdə olduğunu və 1084-cü ildə vəfat etdiyini göstərsə də{{sfn|Вахушти Багратиони.|1976|p=}} XII əsr erməni tarixçisi [[Samuel Anesi]] 1082-ci il üçün Şəki çarı [[II Kvirike (Şəki-Kaxeti hökmdarı)|II Kverike]]nin adını çəkir{{sfn|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=43}}.
==Həyatı və siyasi fəaliyyəti==
[[Şəkil:Kvetera1.jpg|thumb|250px|right|[[Kvetera]] şəhər-qalasının içindəki Kvetera kilsəsi bu gün. ]]
I Axsartanın hakimiyyətə başladığı ilk illərdə Şəki-Kaxeti qərbdən gürcü çarı IV Baqratın (1027—1072), cənubdan [[Şəddadilər]]in, şərqdən isə [[Şirvanşahlar dövləti|Şirvanşahların]] təcavüzünə məruz qalırdı. IV Baqratın əbədi rəqibi, Şəki-Kaxetinin isə müttəfiqi olan [[Kldekari]] eristavı Liparitin (1021—1059) [[Konstantinopol]]da vəfat etməsindən sonra IV Baqrat Şəki-Kaxeti qalalarını bir-bir ələ keçirməyə başladı. XII əsrdən gec olmayaraq yazılmış [[Kartlis tsxovreba|“Kartli salnaməsi”nə]] görə [[Alp Arslan|Alp Arslanın]] birinci Gürcüstan yürüşünə (1064-1065) qədər IV Baqrat [[Kvetera]] və Naxçivani<ref name=Q18 group=qeyd/> qalaları istisna olmaqla, artıq bütün Hereti və Kaxeti qalalarını tutmuşdu{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=158}}. Mənbələrə görə bu dövrdə Şəddadilər [[Xornabuci qalası|Xornabuci]], Aradeti və Vecini qalalarını (1065), Şirvanşahlar isə Maluq qalasını (1053) əllərində saxlayırdılar.
Bütün bunlara baxmayaraq I Axsartan siyasi məharət nümayiş etdirərək əlindən çıxmış qalaları əksər hallarda heç bir döyüş əməliyyatı keçirmədən bir-bir geri alır və öz dövründə regionun ən nüfuzlu hökmdarlarından birinə çevrilir.
===Tiflisi və açarlarını qəbul etməsi və satması===
XI əsrin son rübünün əvvəlində namalum müəllif tərəfindən yazılmış “Tarix-i əl-Bab”a görə 1062-ci ildə [[Tiflis əmirliyi|Tiflisin]] tanınmış adamlarından bir qrupu Şəddadi hökmdarı [[Əbüləsvar Şavur]]un yanına gedərək Tiflisin açarlarını ona təqdim edirlər və ondan xahiş edirlər ki, kim olur olsun, bir nəfər göndərsin qalanı təslim edək. Çünki Tiflis hakimi Cəfər ibn Əli ölüb, özündən sonra iki oğlu qalıb – Mənsur və Əbul Xeyc; və onlar arasında qalada hakimiyyət üstündə dava gedir. Əhali onların hər ikisini qaladan qovub. Gələnlər Əbüləsvar Şavurdan Tiflisə adamlar, ərzaq və silah göndərməsini istəyirdilər. Əbüləsvar Şavur əvvəlcə onların təkliflərini qəbul etsə də onun vəziri onu bu fikrindən daşındırır. Bundan sonra Əbüləsvar Şavur Tiflisin açarlarını gələnlərə qaytarır. Tiflisdən gələnlər geri dönürlər və bu açarı və qalanı Şəki hökmdarı Axsartan ibn Qaqikə verirlər, Axsartan onları qəbul etmiş, onlara yaxşı hədiyyələr vermiş və yola salmişdir. Bundan sonra Axsartan onu Rum hökmdarına çoxlu pula satır və Rum hökmdarı ləngimədən ora mühafizəçilər göndərir, oranın adamlarını ərzaq və silahla təchiz edir{{sfn|Мунадджим-Баши|1957|p=}}.
===Əbüləsvar Şavurun Vecinini tutması===
Şəddadi hökmdarı Əbüləsvar Şavur 1062-ci ildə Tiflisdən imtina etsə də elə 1063–1067-ci illər arasında [[Şirvanşahlar dövləti|Şirvana]] qarşı dəfələrlə qarətçi yürüşlər etmiş, yalnız birinci yürüşü zamanı 50 mindən çox adamı əsir götürmüşdür.
“Tarix-i əl-Bab”a görə Əbüləsvar Şavur 1065-сi ildə isə alınmaz bir qala hesab edilən Vecinini mühasirəyə alır; qalanın yaxınlığında öz düşərgəsini qurur və zor yolu ilə qalanı tutub ora öz adamlarını yerləşdirir. Bundan sonra [[Gəncə]]yə qayıdır və ordusunu evə buraxır. Bu zaman – 1065-ci ilin oktyabr ayında, alanlar böyük dəstələrlə Bab-Allandan çıxıb Şəki və Xazrana gəlirlər.
{{Sitat2|Bundan sonra onlar “''dinsiz şəkililər''”lə birlikdə Arran ərazisinə hücum etdilər. Onlar Arranın hər yerində vurnuxur, müqavimətə rast gəlmədən onun dağlarında və düzlərində azğın basqınlar edərək qətl və qarətlər törədirdilər. Sərhəd vilayəti olan [[Şəmkir]]in girişində onlar 200 nəfərdən çox din yolunda könüllü-döyüşçünü öldürdülər. Onlar həmçinin Gəncə qapılarına basqın etdilər və ətraf kəndlərdə kimi tapdılarsa hamısını öldürdülər. Əbüləsvar hərbi rəisləri ilə birlikdə Gəncədə yerləşmişdi və onların gözünə görünməyə, döyüşməyə cəsarət etmədilər. Sonra lənətə gəlmiş düşmənlər Bərdəyə yollandılar və onun qapıları önündə üç gün qaldılar. Onlar vilayətə basqınlar etdilər və onun sərhədlərini keçərək Araz çayı yaxınlığındakı Xanakinə çatdılar. Arran ölkəsindən onlar çoxlu sayda - sayagəlməz miqdarda müsəlmanı və onların müttəfiqlərini əsir götürdülər”{{sfn|Мунадджим-Баши|1957|p=}}{{sfn|Əliyev Ş. H.|2007|p=110}}.}}
===Daskarat əl-Hüseyn qalasına sahib olması===
“Tarix-i əl-Bab”a görə 1067-ci ilin aprel ayında “''C.rx.sri ibn Kurki''” şirvanşaha qarşı açıq-aşkar çıxış edərək, yaxud şirvanşaha qarşı üsyan edərək qoşun ilə Şəkiyə getmiş, Daskarat əl-Hüseyn qalasını ələ keçirmiş, öz qoşununu ilə birlikdə qardaşını və oğlunu ora yerləşdirmiş, lakin sonda qalanı Şəki hökmdarı Axsartan ibn Qağikə vermişdir. Şirvanşah qoşun toplayıb bu qalanı geri almağa getsə də uğur qazana bilməyərək kor-peşman Yəzidiyəyə qayıtmışdır{{sfn|Минорский В. Ф. (2)|1963|p=}}.
===İslamı qəbul etməsi===
[[Sədrəddin əl Hüsayni]]nin “Əxbar əd-daylat əs-selcuqiyyə” əsərindəki 1067/1068-ci il hadisələrindən bəhs edilən bölmədə Şəki hökmdarı Axsartanla bağlı aşağıdakı məlumatlar var:
{{sitat2|460-cı (1067/1068-cı) ildə Abxazın Baqrat adlı çarı [[Bərdə]]yə hücum etdi<ref name=Q17 group=qeyd/>, bu isə müsəlman şəhərlərindən biri idi. Buna görə sultan ([[Alp Arslan]] (1063 — 1072)) Abxaz ölkəsinə yürüşə qərar verdi. Yürüşün ön dəstəsinə Say-Teqin sərkərdəlik edirdi. Rum əsgərlərindən ən igidləri franklar və Şəkidən olan piyadalar idilər. Şəki isə — bu bir dairə, hansı ki Axsitan knyazlıq edirdi. Şəki dairəsi meşələr və kolluqlarla zəngin idi, hansı ki Rum və Abxaz əsgərləri gizlənirdilər. Sultan neftatanlarla həmin kolluqları yandırmağı əmr etdi və onlar bunu etdilər. Bu zaman sultan bu kolluqların arasında iki qala gördü – mıxlarla bir-birinə bənd edilmiş dəmir lövhələrdən (atbak) tikilmişdilər. Amma ki ora atın üstündə qalxmaq mümkün deyildi və sultan bunu araşdırdıqdan sonra onları tutmaq fikrindən daşındı.
Həmin iki qalanın sahibləri ilə Şəki məliyi arasında köhnə ədavət vardı. Buna görə qalaların sahibləri çıxıb sultanın yanına gəldilər, islamı qəbul etdilər və qalalarını təslim etdilər. Bundan sonra sultan başqa qalaları tutmaq üçün bu ölkənin içərisinə girdi və o vaxta qədər ölkəni qarət etdi ki, həmin vaxta qədər heç kim o qədər sərvət toplaya bilməmişdi, əgər bunların hamısı yazılarsa gözlər oxumaqdan yorular. Sultanın iqamətgahına frankların başçısı və bir dəstə süvari ilə Şəkinin sahibi Axsitan gəldi. O astanada dayandı və sultan dedi: «''Ona kömək edin gəlsin və ona xidmət edin, çünki o əsilli-nəsilli hökmdardır''».
[[Şəkil:AlpArslan.PNG|thumb|300px|left|Alp Arslan]]
Bu zaman o, tələm-tələsik sultanın yanına gəldi, o, dedi: «''Təcrübəm mənə öyrətdi ki, öz adamlarımdan və yolumdan dönüm, amma sənin taxtının astanasına məni heç də bu gətirmədi, mənim məqsədim islam dinini qəbul etmək, həm də xristianlıqla bağlı əlaqələrimdən və düşüncələrimdən imtina etməkdir''». Sultan taxtından durdu, onun qabağına getdi, qucaqladı və başından öpdü. Axsitan sultanın ayağından öpdü, hər ikisi təsirlənərək ağladılar və onların ürəklərində mehribançılıq atəşi alovlandı.
Və məlik Axsitan «Allahdan başqa tanrı yoxdur, [[Məhəmməd]] (Allahın ona rəhməti və salamı olsun) onun qulu və onun rəsuludur», - kəlmeyi-şəhadətini dedi. Sultan öz xəzinəsindən qiymətli daşları götürüb Axsitanın başından səpdi, bundan sonra isə ona fəxri və məxsusi hörmət göstərdi, onu öz atına ouzdurdu. Onların qarşısından atlarından enən əmirlər və xaciblər keçdilər, daha sonra onlar içi yaxşı şeylərlə dolu dəbdəbəli padşah çadırına girdilər.
Sultan ona din alimi göndərdi ki islamın qanunlarını, namaz qılmağı və Quran surələrini öyrətsin. O, əmr etdi onu sünnət etsinlər və bu vilayətlərin idarəsini ona təhvil verdi<ref>{{Harvnb|Садр ад-Дин Али ал-Хусайни.|1980|p=185, 186}}{{oq|ru|'''Второй поход великого султана 'Адуд ад-Даула Абу Шуджа" Алп-Арслана в ар-Рум'''
В 460 году1 а царь Абхаза по имени Бакрат совершил набег на ал-Барда'а, а это один из городов в стране мусульман. Тогда султан укрепился в своем намерении и устремился в страну Абхаз. Командующим авангардом был Сау-Тегин. Самыми храбрыми из воинов ар-Рума [были] франки (ал-фарандж) и пешие воины из Шаки. А Шаки — это округ, где княжил Ахситан. Округ Шаки богат лесами и чащами, в которых [и скрывались] разбойники ар-Рума и Абхаза. Султан приказал нефтеметателям поджечь эти чащи, и они сделали это. И увидел султан среди этих чащ две крепости, построенные из железных плит (атбак), (л. 26а) [скрепленных] медными гвоздями. Однако подобраться верхом на конях к этим крепостям было невозможно, и султан, осмотрев их, оставил надежду [завладеть ими].
Между владетелем этих двух крепостей и маликом Шаки была давняя вражда. [Поэтому] владетель крепостей вышел к султану, принял ислам и сдал обе крепости. После этого султан углубился в эту страну и прошел ее, захватывая [новые] крепости, и грабил страну до тех пор, пока не собрал здесь столько [добра], что глаза устали бы, если бы описать [все] это. К султанскому двору прибыли повелитель франков (малик ал-фарандж) и [владетель] Шаки Ахситан с некоторым числом всадников. Он остановился у порога, и султан сказал: «Помогите ему сойти и служите ему, ибо он владыка знатного происхождения».
Когда он спешился и вошел к султану, он сказал [следующее]: «Опыт научил меня [оставить] заблуждение, [свойственное] людям, а к твоему трону меня привело не что иное, как представление о вере ислама, [возникшее] в моем воображении, а также твердая решимость порвать с христианством все мои связи и помыслы». Султан сошел с трона, встретил его, обнял и поцеловал в голову. Ахситан поцеловал ногу султана, и оба они не выдержали и заплакали, и в их сердцах загорелось пламя [чувств].
И малик Ахситан признал свидетельство «нет божества, кроме Аллаха, а Мухаммад, да благословит его Аллах и да приветствует,— раб Его и посланник Его». Султан осыпал Ахситана драгоценными камнями из своей сокровищницы, а после того как оказал ему почет и [знаки] уважения, посадил его на своего коня. Перед ними прошли сошедшие с коней эмиры и хаджибы, а потом они вошли в шатер, наполненный царской роскошью и разным добром.
Султан послал к нему факиха, который обучил бы его канонам ислама, молитве и сурам Корана. Он приказал подвергнуть его обрезанию и вручил ему управление этими областями.}} .</ref>.}}
===Qalaları döyüşsüz geri alması===
{{Şəkillər sırası2|ş1=270|Khornabuji Fortress, Georgia.jpg|mətn= [[Xornabuci qalası]] {{Yer xəritəsi+|Gürcüstan Kaxeti|width=270|float=|caption=||places=
{{Yer xəritəsi~|Gürcüstan Kaxeti|lat_deg=41|lat_min=28|lon_deg=46|lon_min=05|mark =Castlesymbol.svg.png|marksize=22|position=left|label_size=100|label=[[Xornabuci qalası|Xornabuci<br/> qalası]] }}
{{Yer xəritəsi~|Gürcüstan Kaxeti|lat_deg=41|lat_min=54|lon_deg=45|lon_min=07|mark =Castlesymbol.svg.png|marksize=22||label_size=100|label=[[Boçorma]] }}
{{Yer xəritəsi~|Gürcüstan Kaxeti|lat_deg=41|lat_min=47|lon_deg=45|lon_min=09|mark =Castlesymbol.svg.png|marksize=22||label_size=100|label=[[Ucarma]] }}
{{Yer xəritəsi~|Gürcüstan Kaxeti|lat_deg=42|lat_min=03|lon_deg=45|lon_min=05|mark =Castlesymbol.svg.png|marksize=22|position=top|label_size=100|label= [[Kvetera|Kvetera]] }}
{{Yer xəritəsi~|Gürcüstan Kaxeti|lat_deg=42.027722|lat_min=|lon_deg=45.418392|lon_min=|mark=Castlesymbol.svg.png|marksize=22||label_size=100|label=Naxçivani}}
{{Yer xəritəsi~|Gürcüstan Kaxeti|lat_deg=41|lat_min=42|lon_deg=45|lon_min=49|mark =Castlesymbol.svg.png|marksize=22||label_size=100|label=Vecini <br/> qalası}}
}} Müasir Kaxeti bölgəsi (Gürcüstan) xəritəsində Kvetera, Naxçivani, Vecini, Boçorma, Ucarma və Xornabuci qalalarının yerləri |align=left|color=#E0D0D0}}
“Kartli salnaməsi”nə görə Alp Arslanın bu yürüşü ərəfəsində Axsartan öz ölkəsinin ərazisinin çox yerinə nəzarəti itirmiş, əlində yalnız “''azacıq əmlak''” qalmışdır. Ölkənin didebulları IV Baqratın tərəfində idilər və ölkəni ona təslim etmək istəyirdilər<ref name=Q16 group=qeyd/>. Hamısı qalalarını buraxıb Qafqaz dağlarına qaçmışdılar. Belə bir vəziyyətdə IV Baqrat Kaxetini tutmaq üçün yürüşə başladı. İlk olaraq Vecini eristavı Sirkvalelinin üzərinə qoşun göndərdi. Gedənlər sülhlə qayıtdılar və sultan Alp Arslanın yürüşə başlaması səbəbindən qalanı tuta bilmədiklərini, yaxud tutub əllərində saxlaya bilmədiklərini məruzə etdilər. Bunu eşidən IV Baqrat ləngimədən öz ölkəsinə geri döndü. Axsartan isə Alp Arslanın tərəfinə keçdi, ona çoxlu hədiyyələr apardı, dinindən döndü, sünnət etdirdi və xərac verməyi boynuna götürdü. Alp Arslan isə istər IV Baqratın adamları tərəfindən, istərsə də Axsartanın öz adamları tərəfindən tərk edilmiş bütün qalaları ona qaytardı. Üç həftədən sonra Alp Arslan IV Baqrata qarşı yürüşə başlayır. Bu yürüşdə Axsartan Alp Arslan tərəfində iştirak edir<ref>{{Harvnb|Картлис Цховреба|2008|p=159}} {{oq|ru|А затем он выдал замуж дочь своей сестры за персидского султана. Через три года выступил султан неожиданно, обошел Ран и вступил в Эрети. А дидебулы страны той (Эрети) были сторонниками (царя) и преданными Баграту. В это время царь Кахети Ахсартан, сын Гагика, был с небольшим имуществом (или находился с небольшим имуществом). Все оставили крепости свои и бежали в Кавказские горы. В это время царь Баграт находился в походе, намереваясь взять Кахети, и войско свое он послал вперед к вежинскому эриставу Цирквалели. Вернулось (войско) с миром, и доложили (царю) о вступлении султана и (о том, как) бросили крепости. Вернулся (Баграт) немедля в страну свою Картли. А Ахсартан перешел на сторону султана. Преподнес ему большие дары, оставил (христианскую) веру (принял ислам), совершил обряд обрезания и обещал платить харадж, а султан передал ему все (те) крепости, которые были покинуты (их владетелями): как людьми царя абхазов, так и (людьми) самого Ахсартана. А через три недели направился он против царя абхазов. Примкнули к нему царь армян Квирике, тбилисский эмир и Ахсартан, вошли вместе с ним в Картли через Джачви. }}</ref>.
Altı həftə davam etmiş bu yürüşdən sonra Sultan Alp Arslan Tiflis və ətrafındakı ərazilərin idarəsini Şəddadi hakimi Fəzl ibn Şavurun ixtiyarına buraxır. 1068-ci ilin avqustunda Fəzl ibn Şavur 33 minlik qoşunla Tiflisə gələrək həmsərhəd Kartli vilayətlərini qarət etməyə başlayır. Lakin IV Baqrat onu Silkan dağı yaxınlığında haqlayaraq ağır məğlubiyyətə uğradır. Mühasirədən və təqibdən çox çətinliklə canını qurtaran Fəzl ibn Şavur cəmi 15 süvari ilə Kaxetinin Erso vilayətinə keçə bilir. Burada qarşısına çıxan sakinə əvvəlcə özünü Fəzlin elçisi kimi təqdim edir, guya Fəzl ibn Şavur IV Baqrata qalıb gəlib və bu xəbəri Axsartana çatdırmaq üçün onu Axsartanın yanına göndərib. Lakin onu dərhal tanıyırlar və cavab verirlər ki, “''sən Fəzlin elçisi deyilsən, Fəzlin özüsən!''”. Fəzl ibn Şavurun onu gizlətməsi müqabilində qızıl-gümüş, var-dövlət təklifini qəbul etməyən sakin, onu Jaletiyə – Mesx aznauru İsak Toloşelisdzenin yanına, İsak isə onu [[Telavi|Telaviyə]] – Axsartanın yanına aparır. Axsartan Fəzli [[Xornabuci qalası|Xornabuci]] və Aradeti<ref name=Q15 group=qeyd/> müdafiəçilərinə göstərir və hər iki qalanı döyüşsüz geri alır. Sonra isə Fəzli IV Baqrata təhvil verir, əvəzində [[Boçorma]] və [[Ucarma]]nı IV Baqratdan döyüşsüz geri alır{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=160, 161}}.
“Tarix-i əl-Bab”da Fəzl ibn Şavurun Şəki hökmdarı Axsartana əsir düşməsi səhnəsi “Kartli salnaməsi”ndən bir qədər fərqlidir. “Tarix-i əl-Bab”a görə Fəzl ibn Şavur bütün adamları həlak olduqdan sonra azıb səhvən “''Şəki-Curzan''” batriklərindən biri olan İvan ibn Lifaritin (Liparitin) kəndinə gedib çıxıbmış. Fəzl ibn Şavur İvan ibn Lifaritin yanında bir saat qalır, sonra İvan ibn Lifarit onu “''lənətə gəlmiş Axsartan ibn Qaqiqin''” yanına aparır. Fəzl ibn Şavur Axsartanın yanında olanda, Axsartan “''xəyanət yolu''” seçir və onu həbs edib bir neçə gün saxlayır, sonra isə “''Apxaz hakiminə''” verir{{sfn|Мунадджим-Баши|1957|p=}}.
=== Maluq qalasını tutması ===
“Tarix-i əl-Bab”a görə 1071-ci ilin payızında Axsartin Maluq qalasını şəxsən özü müsəlmanların əlindən almış, oraya öz “''müavinini''” rəhbər təyin etmişdir. Bundan sonra – Şirvanşah [[I Fəribürz]] (1063-1096) ilə Şəddadi hökmdarı Fəzl ibn Şavur qalanı birlikdə geri almaq üçün öz aralarında razılığa gələrək qalanı mühasirə edirlər və 1072-ci ilin iyun ayında qalanı ələ keçirib bünövrəsinə qədər sökürlər; orada olan bütün “''dinsizləri''” – qalanın bütün müdafiəçilərini isə qətlə yetirirlər{{sfn|Минорский В. Ф. (2)|1963|p=}}.
Bu arada - hicri 464-cü ildə (1071/1072) Şirvanşah I Fəribürzun qardaşı Qucaxam ibn Sallar Şəkidə vəfat etmiş, onun nəşi Şəkidən Yəzidiyyətə aparılaraq orada dəfn edilmişdir. Qucaxam 1068-ci ildən qardaşına qarşı çıxırdı, sonra isə Dağıstana qaçmışdı{{sfn|Минорский В. Ф. (2)|1963|p=}}.
===Rustaviyə və Losobani qalasını tutması===
Yuxarıda IV Baqrat ilə Kldekar eristavı Liparit arasasında mövcud olmuş davamlı mübarizə haqqında məlumat verildi. IV Baqrat və Liparitin ölümlərindən sonra isə onların varisləri II Georgi (1072–1089) və İvane (1059—1074) bir-birləri ilə mübarizə edirdilər. Axsartan isə məhz, bu mübarizədən yararlana bilərək 1073-cü ildə Losobani qalasına sahib olur. Buna qədər isə o, [[Rustavi]]ni öz ərazisinə qata bilmişdir{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=162, 163}}{{sfn|Əliyev Ş. H.|2007|p=117}}.
===Məlikşahın yanına getməsi və ikinci dəfə islamı qəbul etməsi===
[[Şəkil:Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah.jpg|thumb|350px|left|Məlikşah]]
Alp-Arslan vəfatından sonra (1072) Səlcuqilər dövlətində hakimiyyətə gələn oğlu [[I Məlikşah|Məlikşahın]] dövründə səlcuqilərin Gürcüstana yürüşləri xeyli intensivləşdi. “Çarlar-çarı Davidin həyatı” adlanan ХII əsr anonim gürcü mənbəsinə görə II Georgi 1082-ci ildə ölkəsindəki “''xristianları xilas etmək üçün''” [[İsfahan]]a – Məlikşahın yanına getməyə məcbur olur. Mənbəyə görə Məlikşah II Georgini sevimli oğlu kimi qarşılamış, Gürcüstana hücumları dayandırmağa söz vermiş, Kaxeti və Heretini ona vermiş və üstəlik, Kaxetini ələ keçirə bilməsi üçün ona böyük ordu da qoşmuşdur. Buna görə də II Georgi Kaxetiyə gəlir və Vecini qalasını mühasirə edir. Lakin qarın yağması ilə əlaqədar mühasirə baş tutmur. II Georgi ilə gələn türk ordusu isə Qabırrı çayı ətrafındakı ərazilərdə qışlayır. Bu zaman Axsartan Məlikşahın yanına gedir və yenidən islam dinini qəbul edir. “''Bu yolla o, Kaxetini sultandan alır''” {{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=182, 183}}.
=== Ölümü ===
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, [[XVIII əsr]] gürcü tarixçi-coğrafiyaşünası [[Vaxuşti Baqrationi]] I Axsartanın konkret olaraq [[1058-ci il]]dən [[1084-cü il]]ə qədər hakimiyyətdə olduğunu və 1084-cü ildə vəfat etdiyini göstərsə də{{sfn|Вахушти Багратиони.|1976|p=}} [[XII əsr]] [[erməni]] tarixçisi {{link-interwiki|az=Samuel Anesi|az_mətn=|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Самуел Анеци}} 1082-ci il üçün Şəki çarı [[II Kvirike (Şəki-Kaxeti hökmdarı)|II Kverike]]nin adını çəkir{{sfn|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=43}}. Başqa sözlə, I Axsartan 1082-ci ildə Məlikşahın yanına getdikdən az sonra – elə həmin 1082-ci ildə vəfat etmişdir.
===Müasir tədqiqatşılar I Axsartanın siyasi fəaliyyəti haqqında===
Müasir tədqiqatçılardan Şirinbəy Hacıəli I Axsartanın siyasi fəaliyyətini aşağıdakı kimi təsvir edir:
{{Sitat2|I Axsartanın çevik və fəal siyasi fəaliyyətinin bəzi məqamları ilkin mənbələrdə nisbətən daha geniş şəkildə öz əksini tapmışdır. I Axsartanın çarlıq illəri regionda yenicə görünməyə başlayan səlcuq türklərinin yürüşləri ilə eyni zamana təsadüf edirdi. O, ölkəsini ələ keçirməyə çalışan qüvvələrə, xüsusilə də səlcuq türklərinə və Abxaz-Kartli çarlarına münasibətdə son dərəcə ehtiyatlı mövqe tutmuş və şəraitdən asılı olaraq mühüm siyasi gedişlər etməklə bərabər, lazım gəldikdə silahlı müqavimət də təşkil edə bilmişdi. Bir qayda olaraq, bu mübarizədə güclü rəqib ölkələr arasında çevik manevr edən I Axsartan gah bu, gah da digər rəqib qüvvə ilə yaxınlaşaraq digərinə qarşı mübarizə aparırdı. I Axsartan var qüvvəsi ilə öz ölkəsinin müstəqilliyini və qüdrətini qoruyub saxlamağa çalışmış, habelə sələfləri dövründə olduğu kimi, regionda hegemonluq uğrunda mübarizədə fəal iştirak etmişdi{{sfn|Əliyev Ş. H.|2007|p=108}}.}}
== Qeydlər ==
{{Siyahı sütunlarla|2|
{{İstinad siyahısı
|group=qeyd
|refs=
<ref name=Q15>Tarixçiliyə məlum olan {{link-interwiki|az=Aradeti qalası|az_mətn=“Aradeti” adlı qala|başqa_dil=ka|başqa_dildə_başlıq=არადეთის ციხე}} XVII əsrdə tikilib və indiki [[Gürcüstan|Gürcüstan respublikası]]nın [[Şida Kartli]] ölkəsinin [[Kareli bələdiyyəsi|Kareli bələdiyyə rayonu]] ərazisindəki {{link-interwiki|az=Aradeti|az_mətn=|başqa_dil=ka|başqa_dildə_başlıq=არადეთი}} kəndindədir. Bu yer həm Kaxeti hüdudlarından bir qədər kənardır və həm də o vaxtkı Şəddədilər dövlətinin nüfuz dairəsindən. Ehtimal etmək olar ki “Kartli salnaməsi”ndə adı çəkilən Aradeti, onunla birlidə adı çəkilən və yeri məlum olan [[Xornabuci]]dən çox da uzaqda olmamışdır.</ref>
<ref name=Q16>IV Baqratın söy kökü bir tərəfdən [[Qriqor Hammam]]a gedib çıxırdı və o, əvvəlki Şəki hökmdarları ilə – Atrnerseh və İşxan Əbu Əbdülmalik ilə uzaq qohumluq əlaqələrinə malik idi.</ref>
<ref name=Q17>Göstərilən ildə və göstərilən ilə yaxın illərdə IV Baqratın Bərdəyə hücum etməsi ilə bağlı digər mənbələrdə, o cümlədən gürcü mənbələrində heç bir məlumat yoxdur. Çox güman ki burada söhbət IV Baqratdan yox, əslində 1065-ci ilin oktyabr ayında Arrana yürüş etmiş, o cümlədən Bərdəni 3 gün mühasirədə saxlamış şəkililərlərlə allanların birgə yürüşündən gedir: {{Bax|#Şəddadi hökmdarı Əbüləsvar Şavurun Vecinini tutması və buna cavab reaksiyası|green}}</ref>
<ref name=Q18>Vaxuşti Baqrationiyə görə Naxçivani qalası Ştoris-Xevi çayının Alazan çayına töküldüyü yerdə idi ({{Harvnb|Картлис Цховреба|2008|p=177, qeyd 250.}}).</ref>
<ref name=Q19>
}}
}}
== Mənbə ==
=== İstinadlar ===
{{İstinad siyahısı|4}}
===Ədəbiyyat===
#{{kitab3
| müəllif = Вахушти Багратиони.
| hissə =
| hissənin linki =
| başlıq = История царства Грузинского
| orijinal =
| link = http://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/3067/1/Istoria_Carstva_Gruzinskogo.pdf
| vikimənbə =
| cavabdeh = Перевел, снабдил предисловием, словарями и указателем Н. Т. Накашидзе
| nəşr =
| yer = Тбилиси
| nəşriyyat = Мецниереба
| il = 1976
| том =
| страницы =
| столбцы =
| страниц =
| seriya =
| isbn =
| doi =
| тираж =
| ref = Вахушти Багратиони.
}}
#{{kitab3
| müəllif =
| hissə =
| hissənin linki =
| başlıq = Картлис Цховреба
| orijinal =
| link = http://bagrationi.org/wp-content/uploads/2013/12/KartlisCxovreba.pdf
| vikimənbə =
| cavabdeh = Главный редактор академик Роин Метревели
| nəşr =
| yer = Тбилиси
| nəşriyyat = Артануджи
| il = 2008
| том =
| страницы =
| столбцы =
| страниц =
| seriya =
| isbn =
| doi =
| тираж =
| ref = Картлис Цховреба
}}
#{{məqalə
|müəllif =
|başlıq = Ахмед ибн Лютфуллах (Мунадджим-Баши) "Джами ад-Дувал"; Ибн ал-Азрака ал-Фарики из "Истории Майяфарикина"
|link = http://www.vostlit.info/Texts/rus17/Achmed_Dede/text2.phtml?id=12780
|dil = ru
|nəşrin müəllifi = Перевод с арабского Мамедова А. Дж.
|nəşr = Труды института истории
|tip =
|yer = Баку
|nəşriyyat =
|il = 1957
|том = Том XII
|nömdə =
|выпуск =
|страницы =
|isbn =
|issn =
|ref = Мунадджим-Баши
|bibcode =
|arxiv =
|pmid =
}}
# {{kitab3
| müəllif = Əliyev Ş. H.
| hissə =
| hissənin linki =
| başlıq = Şimal-Qərbi Azərbaycan: ingiloylar (I kitab: Ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək)
| orijinal =
| link = http://history.az/pdf.php?item_id=20110817051503205&ext=pdf
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| nəşr =
| yer = Bakı
| nəşriyyat = [[Təhsil nəşriyyatı|Təhsil]]
| il = 2007
| cild =
| səhifə =
| sütunlar =
| səhiflər =
| seriya =
| isbn =
| doi =
| tiraj = 1000
| ref = Əliyev Ş. H.
}}
# {{kitab3
| müəllif = Минорский В. Ф.
| hissə =
| hissənin linki =
| başlıq = История Ширвана и Дербенда X-XI веков
| orijinal =
| link = http://www.vostlit.info/Texts/rus13/Sirvan_Derbend/text.phtml?id=1893
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| nəşr =
| yer = М.
| nəşriyyat = Издательство восточной литературы
| il = 1963
| том =
| страницы =
| столбцы =
| страниц = 296
| seriya =
| isbn =
| doi =
| тираж =
| ref = Минорский В. Ф. (2)
}}
#{{kitab3
| müəllif = Садр ад-Дин Али ал-Хусайни.
| hissə =
| hissənin linki =
| başlıq = Ахбар ад-даулат ас-сельджукийа
| orijinal =
| link = http://www.vostlit.info/Texts/rus/Selguk/s3.phtml
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| nəşr =
| yer = М.
| nəşriyyat = Восточная Литература
| il = 1980
| том =
| страницы =
| столбцы =
| страниц =
| seriya =
| isbn =
| doi =
| тираж =
| ref = Садр ад-Дин Али ал-Хусайни.
}}
# {{kitab3
| müəllif = Мусхелишвили Д. Л.
| hissə =
| hissənin linki =
| başlıq = Из исторической географии восточной Грузии (Шаки и Гогорена)
| orijinal =
| link =
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| nəşr =
| yer = Тбилиси
| nəşriyyat = Мацниереба
| il = 1982
| том =
| страницы =
| столбцы =
| страниц =
| seriya =
| isbn =
| doi =
| тираж =
| ref = Мусхелишвили Д. Л.
}}
{{Şəkidə hakimiyyətdə olmuş şəxslər}}
{{Yaxşı məqalə}}