14.457
edits
Changes
Jump to navigation
Jump to search
Məhəmmədhəsən xan (başlanğıc kodu nəzərdən keçir)
16:25, 19 iyun 2020 versiyası
, 16:25, 19 iyun 2020Səhifəni '{{Dövlət xadimi | adı = Məhəmmədhəsən xan | orijinal adı = | şəkil = | şəklin izahı...' ilə yarat
{{Dövlət xadimi
| adı = Məhəmmədhəsən xan
| orijinal adı =
| şəkil =
| şəklin izahı =
| şəklin ölçüsü =
| titul = [[Şəki xanlığı|Şəki xanı]]
| dövr əvvəl = [[dekabr]] [[1783]]
| dövr son = 13 noyabr/12 dekabr [[1795]]
| sələfi = [[Hacı Əbdülqadir xan]]
| xələfi = [[Səlim xan (Şəki xanı)|Səlim xan]]
| tacqoyma =
| varisi =
| dövr əvvəl_2 = [[9 may]] [[1797]]
| dövr son_2 = yanvar [[1805]]
| sələfi_2 = [[Səlim xan (Şəki xanı)|Səlim xan]]
| xələfi_2 = [[Fətəli xan]]
| milliyəti =
| dini = [[İslam]]
| doğum tarixi = ≈[[1760]]<ref>Məhəmməd Həsən xan 1824-cü ildə öz məktublarının birində (АСАКК) qeyd eləmişdi ki 66 yaşı var; əgə o, yaşını qəməri təqvimlə hesablayıbsa, onda onun təvəllüd ili miladi 1760-cı ilə təsadüf etməlidir.</ref>
| doğum yeri =
| vəfat tarixi = {{Vəfat tarixi|1831|9|5}}
| vəfat yeri = [[Həştərxan]]
| dəfn yeri = [[Şəki xan qəbiristanlığı]]
| sülalə = Qara keşiş nəsli<ref>Digər bir mənbədə, Bu nəsildən olan [[Həsən sultan]]dan (? -1524) bəhs edilərkən göstərilir ki, "''Həsən bəy ki özünün ata-babası o yerdə'' (Şəkidə) ''hakim idi və şirvanşah şəcərəsindəndir''"; bax: ''İsgəndər bəy Türkman''. Tarix-i aləmara-yi Abbasiy, 1-ci cild, səh. 82, Tehran, h.ş.1333.</ref>
| atası = [[Məhəmmədhüseyn xan Müştaq|Məhəmməd Hüseyn xan]]
| həyat yoldaşı = Xeyrənnisə xanım (öz nəslindən); Huri xanım (Hacı Şəmsəddinin qardaşının, ya bacısının qızı); 3.Cəvahir xanım (ləzgi); 4.Ziba xanım (islamı qəbul etmiş erməni); 5.Güləndam xanım (islamı qəbul etmiş yəhudi); 6.Məryəm xanım (islamı qəbul etmiş gürcü); 7. Şükufə xanım (gürcü); 8.Badi-Səba xanım (gürcü); 9.digər arvadlar.
| uşağı = 1-ci arvaddan: Tuti ağa; 2-cı arvaddan: Abdulla ağa, Mədinə xanım; 3-cü arvaddan: Əbdülrəhman ağa; 4-cü arvaddan: Haşım ağa, Fəhra xanım, Əminə xanım; 7-ci arvaddan: Telli xanım; 8-cı arvaddan: Zeynəb xanım; digər arvadlardan Kafiyyə xanım, Asiya xanım, Sədri xanım.
| imzası = Seal (Mahammadhasan Khan).jpg
}}
'''Məhəmmədhəsən xan''' və ya '''Məhəmməd Həsən xan''', Məhəmmədhəsən ağa (Şəki xanı olana qədər). Şəki xanı. [[Məhəmmədhüseyn xan]]ın oğlu.
== Haqqında ==
Atası [[Məhəmmədhüseyn xan]] [[Şəki xanlığı|Şəki xanı]] olduğu zamanlarda, atasının əmisi [[Hacı Əbdülqadir xan|Hacı Əbdülqadir]] 1770-ci ildən başına bir dəstə yığıb, [[Qanıx çayı]]nın [[Kür çayı]]na qovuşduğu yerdə - "Dardoqqaz" adlanan yarımadada, məskən salmış və [[Məhəmmədhüseyn xan]]a qarşı silahlı mübarizəyə başlamışdı. Qarabağ xanı [[İbrahim xan]] və [[:ru:Картли-Кахетинское царство|Gürcüstan hakimi]] [[II İrakli|Irakli xan]] da [[Hacı Əbdülqadir xan|Hacı Əbdülqadir]]in [[Məhəmmədhüseyn xan]]a qarşı silahlı mübarizəsini dəstəkləyirdilər.
[[Məhəmmədhüseyn xan]] oğlu Məhəmmədhəsən ağanı sülh və barışıq üçün əmisi [[Hacı Əbdülqadir xan|Hacı Əbdülqadir]]in yanına göndərdikdə isə [[Hacı Əbdülqadir xan|Hacı Əbdülqadir]] Məhəmmədhəsən ağanı tutub, [[Məhəmmədhüseyn xan]]ın düşməni olan [[Qarabağ xanlığı|Qarabağ xanı]] [[İbrahim xan]]a yollayır ki onu öldürsün. [[İbrahim xan]] Məhəmmədhəsən ağanı öldürmür, gizlində saxlayır, lakin [[Hacı Əbdülqadir xan|Hacı Əbdülqadir]] xəbər göndərir ki guya onu artıq qətlə yetirilmişdir<ref>[[İbrahim xan]] Məhəmmədhəsən ağanın köynəyini qana bulayıb [[Hacı Əbdülqadir xan|Hacı Əbdülqadir]]ə göndərmişdir.</ref>.
1780-cı ilin avqust ayında isə bir gecə [[Hacı Əbdülqadir xan|Hacı Əbdülqadir]]in göndərdiyi 60 nəfərlik bir dəstə [[Nuxa]] şəhərininə xəlvəti yaxınlaşa bilir. [[Hacı Əbdülqadir xan|Hacı Əbdülqadir]]in adamları səhərədək şəhərin ətrafındakı dağlarda gizlənirlər,
{{Sitatın əvvəli}}
"''səhərdən, adamlar divandan dağılandan sonra qala ki boşallanir və o vaxt da qarovul və ya müstəhfiz'' (–yəni: mühafizəçi) ''bərqərar olmayır imiş. Əminlik cəhətinə, qalanın yuxarı qapısından daxil olub, qapıları içəridən bağlayırlar. Qalada ancaq hərəmxanalara məxsus xidmətkarlardan rast gələni qətlə yetirib, xanın üstünə hücum edirlər. Bu vaxt xan da hərəmxanasına mütəssil'' (–yəni: bitişik) ''[[Şəkixanovların evi|"Qurğuşunlu otaq"da]] imiş. Bu əhvalatdan xəbərdar olub, içəridən qapıları bağladıqdan sonra bunlar ilə atışmaq başlayır''"<ref>[http://sites.google.com/site/shekitarixi/29 Məhəmmədiyyə təriqətinə məxsus kitabdan anonim şəxsin qələmə aldığı hekayət, Əlyazmaları İnstitutu, şifrə B-589/10505, səh.: 51b – 52a.]</ref>.
{{Sitatın sonu}}
[[Məhəmmədhüseyn xan]] yaralanır və silahı yerə qoyub təslim olur, onu 1 həftə saxlayıb, sonra edam edirlər, [[Şəki xanlığı]] [[Hacı Əbdülqadir xan|Hacı Əbdülqadir]]in əlinə keçir.
Bir-iki il sonra [[Hacı Əbdülqadir xan]] ilə [[Qarabağ xanlığı|Qarabağ xanı]] [[İbrahim xan]]ın münasibətləri körlananda, [[İbrahim xan]] [[Məhəmmədhüseyn xan]]ın ölmüş hesab edilən oğlu Məmmədhəsən ağanı üzə çıxartdı, hansı ki o vaxta qədər gizlədirdi. Məmmədhəsən ağa özünə qoşun toplayıb, tezliklə [[Şəki xanlığı|Şəkini]] ələ keçirir və özünü xan elan edir. Daha sonra [[Hacı Əbdülqadir xan]]ı tutub 7 oğlu ilə birlikdə oldürür.
[[Hacı Əbdülqadir xan]]ın ölüm tarixi və Məmmədhəsən ağanın [[Şəki xanlığı|Şəki xanı]] olması tarixi [[Şəki (şəhər)|Şəki]]də tərtib olunmuş maddeyi-tarixdə belə göstərilir:
{{Sitatın əvvəli}}
"''[[Hacı Əbdülqadir xan|Hacı (Əbdülqadir)]] xanın alicah Məhəmmədhəsən xan [[Məhəmmədhüseyn xan|Hüseyn xan]] oğlunun əlində ölməsi və [[Şəki (şəhər)|Şəkinin]] alınması və burada qəhətlik olması tarixi: 26 məhərrəm 1198-ci il'' ([[21 dekabr]] [[1783]]-cü il)".
<ref name="shekinin-sesi.narod.ru">[http://shekinin-sesi.narod.ru/SHTQ5.htm#_Toc315818431 Ədalət Tahirzadə. Şəkinin tarixi qaynaqlarda, Bakı, 2005.]</ref>.
{{Sitatın sonu}}
Məhəmmədhəsən xanın qardaşı [[Fətəli xan]]ın oğlu [[Kərim ağa Fateh|Kərim ağa Şəkixanov]] yazır ki,
{{Sitatın əvvəli}}
"''Məhəmmədhəsən xan bir iki il xanlıq edəndən sonra, mənim atam [[Fətəli xan]] Məhəmmədhəsən xanın qardaşıdır, onun anası [[Ərəş sultanlığı|Ərəş sultanının]] qızıdır. [[Ərəş sultanlığı|Ərəş sultanı]] [[Məlik Əli]]nin oğlanları o vaxtda [[Ərəş]]də böyük və sikkəli və güclü bəylərmiş ki, [[Fətəli xan]]ın anasının qardaşlarıdır; Məhəmmədhəsən xan , [[Fətəli xan]]ın qohumları böyük və çox olmaq və özü də [[Məhəmmədhüseyn xan|Hüseyn xanın]] istəgi (istəkli) oğlu olmaq səbəbindən ehtiyat elər ki, bəlkə xarab eləyə, tutub [[Fətəli xan]]ın gözlərin çıxarıb, özü də evində dustaq elər''."<ref>[http://history.az/pdf.php?item_id=20100622041749649&ext=pdf Şəki xanlığının tarixindən; Kərim ağa Fateh. Şəki xanlarının müxtəsər tarixi, Bakı, 1993, səh.: 13.]</ref>.
{{Sitatın sonu}}
Məhəmmədhəsən xanın digər qardaşı [[Səlim xan (Şəki xanı)|Səlim xan]] [[Fətəli xan (Şəki xanı)|Fətəli xan]]ın gözlərini çıxartdırması və özünün də "birütbə" saxlanılmasını gördükdə
{{Sitatın əvvəli}}
"''Şəki vilayətinin bəylərindən özünə yoldaş eləyib, [[Hicri təqvimi|tarixi-islamiyyə]] 1199''<ref>Hicri 1199-cu il miladi 14.11.1784-cü il tarixdə başlayır və 04.11.1785-ci il tarixdə sona çatır.</ref> (1784/85) ''olanda''" Şəkidən [[Car-Balakən azad camaatlığı|Car]]a qaçmış
<ref>[http://history.az/pdf.php?item_id=20100622041749649&ext=pdf Şəki xanlığının tarixindən; Kərim ağa Fateh. Şəki xanlarının müxtəsər tarixi, səh.: 13, Bakı, 1993]</ref>
{{Sitatın sonu}}
və qardaşını devirmək əzmiylə orada özünə qoşun toplamışdı. 1795-cı ilin son aylarında qardaşı Məhəmmədhəsən xanın Şəki qoşunu ilə [[Muğan]]da - orada qışlayan [[İran]] şahı [[Ağa Məhəmməd xan Qacar]]ın sərəncamında, olmasından istifadə edib Şəkini tutdu. Məhəmmədhəsən xan bunu bilən kimi [[Ağa Məhəmməd xan Qacar|Ağa Məhəmməd xan]]dan da əlavə qoşun götürüb Səlim xanı qovmaq üçün [[Şəki xanlığı|Şəkiyə]] qayıtdı. İki qardaş arasında ən şiddətli döyüş [[Baş Göynük|Göynük]] kəndi yaxınlığında baş verdi, Səlim xan basıldı və geri çəkilməyə məcbur oldu. Məhəmmədhəsən xan isə [[Nuxa]]ya qayıtdı, lakin sonra [[Xaçmaz (Oğuz)|Xaçmaz]] mahalının [[Tərkeş]] kəndində onu gözləyən Dəvəli Mustafa xan adlı [[Qacarlar dövləti|İran]] sərkərdəsinin yanına gəldikdə, sonuncu adı çəkilən, [[Ağa Məhəmməd xan Qacar|şahın]] sifarişinə uyğun olaraq, onun gözlərini çıxartdırdı və özünü də dustaq edib [[Təbriz]]ə göndərdi. Məhəmmədhəsən xana qarşı belə aqressiv münasibətin səbəbi isə güman edildiyinə görə yalnız bu ola bilərdi ki, onun tərəfində [[Baş Göynük|Göynük]]də vuruşmuş iranlılardan ölən çox olmuşdur!<ref>[http://history.az/pdf.php?item_id=20100105065742813&ext=rar Дж.М.Мустафаев. Северные ханства Азербайджана и Россия, Баку, 1989, стр.:18.]</ref>.
Məhəmmədhəsən xanın kor edilməsi və [[Təbriz]]ə göndərilməsi, onunla hakimiyyət davası edən qardaşı [[Səlim xan (Şəki xanı)|Səlim xan]]ın [[Şəki xanlığı|Şəkidə]] xan olması üçün göydəndüşmə bir fürsət idi. Əlbəttə ki, Səlim xan bu imkandan yararlandı, o, [[Nuxa]]ya gəldi və hakimiyyətə yiyələndi.
[[Şəki (şəhər)|Şəki]]də tərtib olunmuş maddeyi-tarixlərdə Səlim xanın [[Şəki xanlığı|Şəkidə]] birinci dəfə hakimiyyətə başlaması və Məhəmmədhəsən xanın birinci dövr hakimiyyətinin başa çatması tarixi belə əbədiləşdirilmişdir:
{{Sitatın əvvəli}}
"''Alicah Səlim xanın [[Şəki xanlığı|Şəki vilayətini]] Məhəmmədhəsən xanın əlindən alması tarixi: [[Cəmadiyələvvəl|cəmadiyül-əvvəl]] 1210'' ( 13 noyabr/12 dekabr 1795)"<ref name="shekinin-sesi.narod.ru"/>.
{{Sitatın sonu}}
Səlim xan [[Şəki xanlığı|Şəkidə]] xan olandan sonra qardaşı Məhəmmədhəsən xanın 7 azyaşlı oğlunu öldürtdürdü.
[[1796]]-cı ilin əvvəllərində [[Ağa Məhəmməd xan Qacar]] [[İran]]a çəkildi. Əvəzində isə [[Cənubi Qafqaz]]a [[Rusiya İmperiyası|şimaldan]] General [[Zubov]]un başçılığı altında rus qoşunları yeridildi. Lakin az müddət sonra - elə həmin ilin sonlarında, imperatriçə [[:ru: Екатерина II|II Yekaterina]] vəfat etdi, onun yerinə taxta çıxan [[:ru: Павел I|I Pavel]] isə beynəlxalq vəziyyətlə əlaqədar olaraq [[Rusiya İmperiyası|rus]] qoşunlarını [[Cənubi Qafqaz]]dan geri çağırdı. Bundan sonra - [[1797]]-ci ildə, [[Ağa Məhəmməd xan Qacar]] ikinci dəfə [[Cənubi Qafqaz]]a yürüşə başladı. O, 1-ci yürüşü zamanı kor etdirdiyi sabiq Şəki xanı Məhəmmədhəsən xanı da özü ilə götürmüşdü. Məlum olduğu kimi, bu yürüşü zamanı - iyun ayında, [[Ağa Məhəmməd xan Qacar|Ağa Məhəmməd xan]] [[Şuşa qalası]]nda öz adamlarının sui-qəsdi nəticəsində öldürüldü. Ölümündən təxm. 1 ay əvvəl isə o, sabiq Şəki xanı Məhəmmədhəsən xanı yenidən [[Şəki xanlığı|Şəkidə]] hakimiyyətə gətirmişdir. Bunun dəqiq vaxtı isə [[Şəki (şəhər)|Şəki]]də tərtib olunmuş maddeyi-tarixdə belə göstərilir:
{{Sitatın əvvəli}}
"''Məhəmmədhəsən xanın [[Təbriz]]dən gəlməsi və Səlim xanın getməsi tarixi: 12 zilqədə 1211'' (9 may 1797)<ref name="shekinin-sesi.narod.ru"/>.
{{Sitatın sonu}}
Amma digər mənbələrdə Məhəmmədhəsən xanın yalnız [[Ağa Məhəmməd xan Qacar]]ın ölümündən sonra, özü də [[Şamaxı xanlığı|Şamaxı xanı]] [[Mustafa xan]]ın köməyi ilə 2-ci dəfə Şəkidə hakimiyyətə gətirilməsi göstərilir<ref>[http://history.az/pdf.php?item_id=20100622041749649&ext=pdf Şəki xanlığının tarixindən; Kərim ağa Fateh. Şəki xanlarının müxtəsər tarixi, Bakı, 1993, səh.: 14.]</ref> və bu da ola bilsin ki səhvdir.
Bundan 8 il sonra - 1805-ci ildə, Səlim xan [[Şamaxı xanlığı|Şamaxı xanı]] Mustafa xanın köməyi ilə qardaşı Məhəmmədhəsən xanı devirmək və təkrarən [[Şəki xanlığı|Şəki xanı]] olmaq fikrinə düşür. [[Mustafa xan]] isə Səlim xanın təklifindən öz məqsədi üçün istifadə etmək istəyirdi. [[Rusiya İmperiyası|Rus]] polkovniki [[Pavel Karyagin|Karyagin]] tərəfindən 1805-ci ilin əvvəllərində tərtib edilmiş raporta əsasən, raport yazılan vaxtdan bir müddət əvvəl,
{{Sitatın əvvəli}}
''[[Mustafa xan]] guya Səlim xanın sifarişini yerinə yetirirmiş kimi, [[Şamaxı xanlığı|Şirvan]] ordusu ilə [[Şəki xanlığı]]nın sərhədlərinə doğru hərəkət edib. Məhəmmədhəsən xan da [[Şəki xanlığı|Şəki ordusu]]nu götürüb vuruşmaq əzmiylə əvvəl [[Mustafa xan]]ın qarşısına - vuruşmağa, gedib, lakin sonda, vuruşmaq fikrindən vaz keçib, ordusunu buraxıb və özünü təkcənə [[Mustafa xan]]a təslim edib. [[Mustafa xan]] Məhəmmədhəsən xanı əsir kimi [[Şamaxı]]ya göndərib, Səlim xana isə deyib ki ona inanmır, bu şərtlə onu [[Şəki xanlığı|Şəkidə]] xan edə bilər ki, oğlunu və qızını əvvəlcə "əmanət" kimi ona versin. Səlim xan o saat [[Mustafa xan]]ın tələbini yerinə yetirib. Amma [[Mustafa xan]] ürəyində istəyirmiş ki [[Şəki xanlığı]]nı özü ələ keçirsin və buna görə də öz naiblərini gizlincə [[Nuxa]] şəhərinə göndəribmiş ki şəhəri idarə etsinlər və Məhəmmədhəsən xanın adından onun bütün xəzinəsini tələb etsinlər. Səlim xan isə bunu və özünün aldadıldığını bilən kimi, naiblərin göndərilməsi barədə [[Nuxa]]dakı kor qardaşı Fətəli ağaya xəbər ötürə bilib. [[Nuxa]] adamları ayağa qalxıb [[Mustafa xan]]ın naiblərini qovublar və Fətəli ağanı müvəqqəti xan seçiblər. [[Mustafa xan]] [[nuxa]]lıların seçimi ilə razılaşmağa məcbur olub və yeni [[Şəki xanlığı|Şəki xanı]] seçilmiş Fətəli xana məktub yazıb oğlunu "əmanət" kimi [[Şamaxı]]ya göndərəcəyi təqdirdə onu [[Şəki xanlığı|Şəki xan]]ı kimi tanıyacağını bildirib. Fətəli xan həmin saat oğlunu [[Mustafa xan]]ın yanına yollayıb. Bundan sonra [[Mustafa xan]] [[Səlim xan]]a onu [[Şəki xanlığı|Şəkidə]] xan edəcəyi barədə verdiyi vədindən imtina edib və bildirib ki əvəzində ona [[Şamaxı xanlığı|Şirvanda]] yaxşı bir mahal verə bilər. Səlim xan əvvəlcə bu təkliflə razılaşıb, lakin [[Mustafa xan]]ın yanından ayrılan kimi, birbaşa [[Nuxa]]ya gedib və hamı tərəfindən, o cümlədən qardaşı Fətəli xan tərəfindən [[Şəki xanlığı|Şəki xanı]] kimi qəbul olunub''<ref>[http://www.runivers.ru/bookreader/book9704/#page/436/mode/1up Дубровин Николай Федорович. История войны и владычества русских на Кавказе, том IV, С.-Петербург, 1886, стр.: 426-427.]</ref><ref>[http://www.runivers.ru/bookreader/book9487/#page/645/mode/1up Акты, собранные Кавказской археографической комиссией, том II, Тифлис, 1868, стр.: 643, №1291.]</ref>.
{{Sitatın sonu}}
Lakin raportda yazılanların əksinə olaraq, bu hadisələr heç də 1-2 gün ərzində baş verməmişdir. Belə ki [[Fətəli xan]]ın oğlu [[Kərim ağa Fateh|Kərim ağa Şəkixanovun]] yazdığına görə onun atası "''iki-üç ay''" xanlıq etmişdir. Səlim xan isə [[Nuxa]]ya heç də təntənəli şəkildə yox, əslində gizlincə gəlmiş və gecə vaxtı [[Nuxa]] qalasını qoruyan bəylərin [[Fətəli xan]]a xəyanəti nəticəsində xəlvəti qalaya daxil olmuşdu<ref>[http://history.az/pdf.php?item_id=20100622041749649&ext=pdf Şəki xanlığının tarixindən; Kərim ağa Fateh. Şəki xanlarının müxtəsər tarixi, Bakı, 1993, səh.: 15.].</ref>!
Bir müddət sonra [[Mustafa xan]] Məhəmmədhəsən xanı sərbəst buraxır. Məhəmmədhəsən xan [[Şəki xanlığı]]da hakimiyyətini bərpa etmək ümidilə dəstək üçün İrana, Türkiyəyə, Dağıstana üz tutur. Ona heç kimin kömək etməyəcəyini başa düşəndə isə ruslarla danışığa başlayır. Əvvəl kiçikyaşlı sevimli oğlunu "əmanət" kimi Tüflisə göndərir, sonra özü də Tiflisə gəlib Rus çarına sədaqət andı içir. Rus hökuməti onun təhlükəsizliyinə karantiya verir və ona gündəli 5 rubl təqaüd ayrılır. 1814-cü ildə Şəki xanı Cəfərqulu xanın dünyasını dəyişdiyi zaman onun oğlunun Şəki xanı təyin edilməsinə qarşı Şəkidə baş verən iğtişaşlarda ruslar Məhəmmədhəsən xanın barmağının olmasından şübhələnib onu əvvəl Xarkova, bir müddət sonra isə Həştərxana göndərdilər. Məhəmmədhəsən xan elə Həştərxanda da dünyasını dəyişmişdir. Ölümündən sonra nəşi Nuxaya gətirilmiş və Xan qəbristanlığında dəfn edilmişdir.
== İstinadlar ==
{{İstinad stili}}
{{İstinad siyahısı|3}}
== Həmçinin bax ==
* [[Şəki xanlarının siyahısı]]
== Xarici keçidlər ==
{{Azərbaycan xanları}}
[[Kateqoriya:Şəki xanları]]
[[Kateqoriya:Şəki xanlığı]]
[[Kateqoriya:XVIII əsr tarixi]]
[[Kateqoriya:Şəki xan qəbiristanlığında dəfn olunanlar]]
| adı = Məhəmmədhəsən xan
| orijinal adı =
| şəkil =
| şəklin izahı =
| şəklin ölçüsü =
| titul = [[Şəki xanlığı|Şəki xanı]]
| dövr əvvəl = [[dekabr]] [[1783]]
| dövr son = 13 noyabr/12 dekabr [[1795]]
| sələfi = [[Hacı Əbdülqadir xan]]
| xələfi = [[Səlim xan (Şəki xanı)|Səlim xan]]
| tacqoyma =
| varisi =
| dövr əvvəl_2 = [[9 may]] [[1797]]
| dövr son_2 = yanvar [[1805]]
| sələfi_2 = [[Səlim xan (Şəki xanı)|Səlim xan]]
| xələfi_2 = [[Fətəli xan]]
| milliyəti =
| dini = [[İslam]]
| doğum tarixi = ≈[[1760]]<ref>Məhəmməd Həsən xan 1824-cü ildə öz məktublarının birində (АСАКК) qeyd eləmişdi ki 66 yaşı var; əgə o, yaşını qəməri təqvimlə hesablayıbsa, onda onun təvəllüd ili miladi 1760-cı ilə təsadüf etməlidir.</ref>
| doğum yeri =
| vəfat tarixi = {{Vəfat tarixi|1831|9|5}}
| vəfat yeri = [[Həştərxan]]
| dəfn yeri = [[Şəki xan qəbiristanlığı]]
| sülalə = Qara keşiş nəsli<ref>Digər bir mənbədə, Bu nəsildən olan [[Həsən sultan]]dan (? -1524) bəhs edilərkən göstərilir ki, "''Həsən bəy ki özünün ata-babası o yerdə'' (Şəkidə) ''hakim idi və şirvanşah şəcərəsindəndir''"; bax: ''İsgəndər bəy Türkman''. Tarix-i aləmara-yi Abbasiy, 1-ci cild, səh. 82, Tehran, h.ş.1333.</ref>
| atası = [[Məhəmmədhüseyn xan Müştaq|Məhəmməd Hüseyn xan]]
| həyat yoldaşı = Xeyrənnisə xanım (öz nəslindən); Huri xanım (Hacı Şəmsəddinin qardaşının, ya bacısının qızı); 3.Cəvahir xanım (ləzgi); 4.Ziba xanım (islamı qəbul etmiş erməni); 5.Güləndam xanım (islamı qəbul etmiş yəhudi); 6.Məryəm xanım (islamı qəbul etmiş gürcü); 7. Şükufə xanım (gürcü); 8.Badi-Səba xanım (gürcü); 9.digər arvadlar.
| uşağı = 1-ci arvaddan: Tuti ağa; 2-cı arvaddan: Abdulla ağa, Mədinə xanım; 3-cü arvaddan: Əbdülrəhman ağa; 4-cü arvaddan: Haşım ağa, Fəhra xanım, Əminə xanım; 7-ci arvaddan: Telli xanım; 8-cı arvaddan: Zeynəb xanım; digər arvadlardan Kafiyyə xanım, Asiya xanım, Sədri xanım.
| imzası = Seal (Mahammadhasan Khan).jpg
}}
'''Məhəmmədhəsən xan''' və ya '''Məhəmməd Həsən xan''', Məhəmmədhəsən ağa (Şəki xanı olana qədər). Şəki xanı. [[Məhəmmədhüseyn xan]]ın oğlu.
== Haqqında ==
Atası [[Məhəmmədhüseyn xan]] [[Şəki xanlığı|Şəki xanı]] olduğu zamanlarda, atasının əmisi [[Hacı Əbdülqadir xan|Hacı Əbdülqadir]] 1770-ci ildən başına bir dəstə yığıb, [[Qanıx çayı]]nın [[Kür çayı]]na qovuşduğu yerdə - "Dardoqqaz" adlanan yarımadada, məskən salmış və [[Məhəmmədhüseyn xan]]a qarşı silahlı mübarizəyə başlamışdı. Qarabağ xanı [[İbrahim xan]] və [[:ru:Картли-Кахетинское царство|Gürcüstan hakimi]] [[II İrakli|Irakli xan]] da [[Hacı Əbdülqadir xan|Hacı Əbdülqadir]]in [[Məhəmmədhüseyn xan]]a qarşı silahlı mübarizəsini dəstəkləyirdilər.
[[Məhəmmədhüseyn xan]] oğlu Məhəmmədhəsən ağanı sülh və barışıq üçün əmisi [[Hacı Əbdülqadir xan|Hacı Əbdülqadir]]in yanına göndərdikdə isə [[Hacı Əbdülqadir xan|Hacı Əbdülqadir]] Məhəmmədhəsən ağanı tutub, [[Məhəmmədhüseyn xan]]ın düşməni olan [[Qarabağ xanlığı|Qarabağ xanı]] [[İbrahim xan]]a yollayır ki onu öldürsün. [[İbrahim xan]] Məhəmmədhəsən ağanı öldürmür, gizlində saxlayır, lakin [[Hacı Əbdülqadir xan|Hacı Əbdülqadir]] xəbər göndərir ki guya onu artıq qətlə yetirilmişdir<ref>[[İbrahim xan]] Məhəmmədhəsən ağanın köynəyini qana bulayıb [[Hacı Əbdülqadir xan|Hacı Əbdülqadir]]ə göndərmişdir.</ref>.
1780-cı ilin avqust ayında isə bir gecə [[Hacı Əbdülqadir xan|Hacı Əbdülqadir]]in göndərdiyi 60 nəfərlik bir dəstə [[Nuxa]] şəhərininə xəlvəti yaxınlaşa bilir. [[Hacı Əbdülqadir xan|Hacı Əbdülqadir]]in adamları səhərədək şəhərin ətrafındakı dağlarda gizlənirlər,
{{Sitatın əvvəli}}
"''səhərdən, adamlar divandan dağılandan sonra qala ki boşallanir və o vaxt da qarovul və ya müstəhfiz'' (–yəni: mühafizəçi) ''bərqərar olmayır imiş. Əminlik cəhətinə, qalanın yuxarı qapısından daxil olub, qapıları içəridən bağlayırlar. Qalada ancaq hərəmxanalara məxsus xidmətkarlardan rast gələni qətlə yetirib, xanın üstünə hücum edirlər. Bu vaxt xan da hərəmxanasına mütəssil'' (–yəni: bitişik) ''[[Şəkixanovların evi|"Qurğuşunlu otaq"da]] imiş. Bu əhvalatdan xəbərdar olub, içəridən qapıları bağladıqdan sonra bunlar ilə atışmaq başlayır''"<ref>[http://sites.google.com/site/shekitarixi/29 Məhəmmədiyyə təriqətinə məxsus kitabdan anonim şəxsin qələmə aldığı hekayət, Əlyazmaları İnstitutu, şifrə B-589/10505, səh.: 51b – 52a.]</ref>.
{{Sitatın sonu}}
[[Məhəmmədhüseyn xan]] yaralanır və silahı yerə qoyub təslim olur, onu 1 həftə saxlayıb, sonra edam edirlər, [[Şəki xanlığı]] [[Hacı Əbdülqadir xan|Hacı Əbdülqadir]]in əlinə keçir.
Bir-iki il sonra [[Hacı Əbdülqadir xan]] ilə [[Qarabağ xanlığı|Qarabağ xanı]] [[İbrahim xan]]ın münasibətləri körlananda, [[İbrahim xan]] [[Məhəmmədhüseyn xan]]ın ölmüş hesab edilən oğlu Məmmədhəsən ağanı üzə çıxartdı, hansı ki o vaxta qədər gizlədirdi. Məmmədhəsən ağa özünə qoşun toplayıb, tezliklə [[Şəki xanlığı|Şəkini]] ələ keçirir və özünü xan elan edir. Daha sonra [[Hacı Əbdülqadir xan]]ı tutub 7 oğlu ilə birlikdə oldürür.
[[Hacı Əbdülqadir xan]]ın ölüm tarixi və Məmmədhəsən ağanın [[Şəki xanlığı|Şəki xanı]] olması tarixi [[Şəki (şəhər)|Şəki]]də tərtib olunmuş maddeyi-tarixdə belə göstərilir:
{{Sitatın əvvəli}}
"''[[Hacı Əbdülqadir xan|Hacı (Əbdülqadir)]] xanın alicah Məhəmmədhəsən xan [[Məhəmmədhüseyn xan|Hüseyn xan]] oğlunun əlində ölməsi və [[Şəki (şəhər)|Şəkinin]] alınması və burada qəhətlik olması tarixi: 26 məhərrəm 1198-ci il'' ([[21 dekabr]] [[1783]]-cü il)".
<ref name="shekinin-sesi.narod.ru">[http://shekinin-sesi.narod.ru/SHTQ5.htm#_Toc315818431 Ədalət Tahirzadə. Şəkinin tarixi qaynaqlarda, Bakı, 2005.]</ref>.
{{Sitatın sonu}}
Məhəmmədhəsən xanın qardaşı [[Fətəli xan]]ın oğlu [[Kərim ağa Fateh|Kərim ağa Şəkixanov]] yazır ki,
{{Sitatın əvvəli}}
"''Məhəmmədhəsən xan bir iki il xanlıq edəndən sonra, mənim atam [[Fətəli xan]] Məhəmmədhəsən xanın qardaşıdır, onun anası [[Ərəş sultanlığı|Ərəş sultanının]] qızıdır. [[Ərəş sultanlığı|Ərəş sultanı]] [[Məlik Əli]]nin oğlanları o vaxtda [[Ərəş]]də böyük və sikkəli və güclü bəylərmiş ki, [[Fətəli xan]]ın anasının qardaşlarıdır; Məhəmmədhəsən xan , [[Fətəli xan]]ın qohumları böyük və çox olmaq və özü də [[Məhəmmədhüseyn xan|Hüseyn xanın]] istəgi (istəkli) oğlu olmaq səbəbindən ehtiyat elər ki, bəlkə xarab eləyə, tutub [[Fətəli xan]]ın gözlərin çıxarıb, özü də evində dustaq elər''."<ref>[http://history.az/pdf.php?item_id=20100622041749649&ext=pdf Şəki xanlığının tarixindən; Kərim ağa Fateh. Şəki xanlarının müxtəsər tarixi, Bakı, 1993, səh.: 13.]</ref>.
{{Sitatın sonu}}
Məhəmmədhəsən xanın digər qardaşı [[Səlim xan (Şəki xanı)|Səlim xan]] [[Fətəli xan (Şəki xanı)|Fətəli xan]]ın gözlərini çıxartdırması və özünün də "birütbə" saxlanılmasını gördükdə
{{Sitatın əvvəli}}
"''Şəki vilayətinin bəylərindən özünə yoldaş eləyib, [[Hicri təqvimi|tarixi-islamiyyə]] 1199''<ref>Hicri 1199-cu il miladi 14.11.1784-cü il tarixdə başlayır və 04.11.1785-ci il tarixdə sona çatır.</ref> (1784/85) ''olanda''" Şəkidən [[Car-Balakən azad camaatlığı|Car]]a qaçmış
<ref>[http://history.az/pdf.php?item_id=20100622041749649&ext=pdf Şəki xanlığının tarixindən; Kərim ağa Fateh. Şəki xanlarının müxtəsər tarixi, səh.: 13, Bakı, 1993]</ref>
{{Sitatın sonu}}
və qardaşını devirmək əzmiylə orada özünə qoşun toplamışdı. 1795-cı ilin son aylarında qardaşı Məhəmmədhəsən xanın Şəki qoşunu ilə [[Muğan]]da - orada qışlayan [[İran]] şahı [[Ağa Məhəmməd xan Qacar]]ın sərəncamında, olmasından istifadə edib Şəkini tutdu. Məhəmmədhəsən xan bunu bilən kimi [[Ağa Məhəmməd xan Qacar|Ağa Məhəmməd xan]]dan da əlavə qoşun götürüb Səlim xanı qovmaq üçün [[Şəki xanlığı|Şəkiyə]] qayıtdı. İki qardaş arasında ən şiddətli döyüş [[Baş Göynük|Göynük]] kəndi yaxınlığında baş verdi, Səlim xan basıldı və geri çəkilməyə məcbur oldu. Məhəmmədhəsən xan isə [[Nuxa]]ya qayıtdı, lakin sonra [[Xaçmaz (Oğuz)|Xaçmaz]] mahalının [[Tərkeş]] kəndində onu gözləyən Dəvəli Mustafa xan adlı [[Qacarlar dövləti|İran]] sərkərdəsinin yanına gəldikdə, sonuncu adı çəkilən, [[Ağa Məhəmməd xan Qacar|şahın]] sifarişinə uyğun olaraq, onun gözlərini çıxartdırdı və özünü də dustaq edib [[Təbriz]]ə göndərdi. Məhəmmədhəsən xana qarşı belə aqressiv münasibətin səbəbi isə güman edildiyinə görə yalnız bu ola bilərdi ki, onun tərəfində [[Baş Göynük|Göynük]]də vuruşmuş iranlılardan ölən çox olmuşdur!<ref>[http://history.az/pdf.php?item_id=20100105065742813&ext=rar Дж.М.Мустафаев. Северные ханства Азербайджана и Россия, Баку, 1989, стр.:18.]</ref>.
Məhəmmədhəsən xanın kor edilməsi və [[Təbriz]]ə göndərilməsi, onunla hakimiyyət davası edən qardaşı [[Səlim xan (Şəki xanı)|Səlim xan]]ın [[Şəki xanlığı|Şəkidə]] xan olması üçün göydəndüşmə bir fürsət idi. Əlbəttə ki, Səlim xan bu imkandan yararlandı, o, [[Nuxa]]ya gəldi və hakimiyyətə yiyələndi.
[[Şəki (şəhər)|Şəki]]də tərtib olunmuş maddeyi-tarixlərdə Səlim xanın [[Şəki xanlığı|Şəkidə]] birinci dəfə hakimiyyətə başlaması və Məhəmmədhəsən xanın birinci dövr hakimiyyətinin başa çatması tarixi belə əbədiləşdirilmişdir:
{{Sitatın əvvəli}}
"''Alicah Səlim xanın [[Şəki xanlığı|Şəki vilayətini]] Məhəmmədhəsən xanın əlindən alması tarixi: [[Cəmadiyələvvəl|cəmadiyül-əvvəl]] 1210'' ( 13 noyabr/12 dekabr 1795)"<ref name="shekinin-sesi.narod.ru"/>.
{{Sitatın sonu}}
Səlim xan [[Şəki xanlığı|Şəkidə]] xan olandan sonra qardaşı Məhəmmədhəsən xanın 7 azyaşlı oğlunu öldürtdürdü.
[[1796]]-cı ilin əvvəllərində [[Ağa Məhəmməd xan Qacar]] [[İran]]a çəkildi. Əvəzində isə [[Cənubi Qafqaz]]a [[Rusiya İmperiyası|şimaldan]] General [[Zubov]]un başçılığı altında rus qoşunları yeridildi. Lakin az müddət sonra - elə həmin ilin sonlarında, imperatriçə [[:ru: Екатерина II|II Yekaterina]] vəfat etdi, onun yerinə taxta çıxan [[:ru: Павел I|I Pavel]] isə beynəlxalq vəziyyətlə əlaqədar olaraq [[Rusiya İmperiyası|rus]] qoşunlarını [[Cənubi Qafqaz]]dan geri çağırdı. Bundan sonra - [[1797]]-ci ildə, [[Ağa Məhəmməd xan Qacar]] ikinci dəfə [[Cənubi Qafqaz]]a yürüşə başladı. O, 1-ci yürüşü zamanı kor etdirdiyi sabiq Şəki xanı Məhəmmədhəsən xanı da özü ilə götürmüşdü. Məlum olduğu kimi, bu yürüşü zamanı - iyun ayında, [[Ağa Məhəmməd xan Qacar|Ağa Məhəmməd xan]] [[Şuşa qalası]]nda öz adamlarının sui-qəsdi nəticəsində öldürüldü. Ölümündən təxm. 1 ay əvvəl isə o, sabiq Şəki xanı Məhəmmədhəsən xanı yenidən [[Şəki xanlığı|Şəkidə]] hakimiyyətə gətirmişdir. Bunun dəqiq vaxtı isə [[Şəki (şəhər)|Şəki]]də tərtib olunmuş maddeyi-tarixdə belə göstərilir:
{{Sitatın əvvəli}}
"''Məhəmmədhəsən xanın [[Təbriz]]dən gəlməsi və Səlim xanın getməsi tarixi: 12 zilqədə 1211'' (9 may 1797)<ref name="shekinin-sesi.narod.ru"/>.
{{Sitatın sonu}}
Amma digər mənbələrdə Məhəmmədhəsən xanın yalnız [[Ağa Məhəmməd xan Qacar]]ın ölümündən sonra, özü də [[Şamaxı xanlığı|Şamaxı xanı]] [[Mustafa xan]]ın köməyi ilə 2-ci dəfə Şəkidə hakimiyyətə gətirilməsi göstərilir<ref>[http://history.az/pdf.php?item_id=20100622041749649&ext=pdf Şəki xanlığının tarixindən; Kərim ağa Fateh. Şəki xanlarının müxtəsər tarixi, Bakı, 1993, səh.: 14.]</ref> və bu da ola bilsin ki səhvdir.
Bundan 8 il sonra - 1805-ci ildə, Səlim xan [[Şamaxı xanlığı|Şamaxı xanı]] Mustafa xanın köməyi ilə qardaşı Məhəmmədhəsən xanı devirmək və təkrarən [[Şəki xanlığı|Şəki xanı]] olmaq fikrinə düşür. [[Mustafa xan]] isə Səlim xanın təklifindən öz məqsədi üçün istifadə etmək istəyirdi. [[Rusiya İmperiyası|Rus]] polkovniki [[Pavel Karyagin|Karyagin]] tərəfindən 1805-ci ilin əvvəllərində tərtib edilmiş raporta əsasən, raport yazılan vaxtdan bir müddət əvvəl,
{{Sitatın əvvəli}}
''[[Mustafa xan]] guya Səlim xanın sifarişini yerinə yetirirmiş kimi, [[Şamaxı xanlığı|Şirvan]] ordusu ilə [[Şəki xanlığı]]nın sərhədlərinə doğru hərəkət edib. Məhəmmədhəsən xan da [[Şəki xanlığı|Şəki ordusu]]nu götürüb vuruşmaq əzmiylə əvvəl [[Mustafa xan]]ın qarşısına - vuruşmağa, gedib, lakin sonda, vuruşmaq fikrindən vaz keçib, ordusunu buraxıb və özünü təkcənə [[Mustafa xan]]a təslim edib. [[Mustafa xan]] Məhəmmədhəsən xanı əsir kimi [[Şamaxı]]ya göndərib, Səlim xana isə deyib ki ona inanmır, bu şərtlə onu [[Şəki xanlığı|Şəkidə]] xan edə bilər ki, oğlunu və qızını əvvəlcə "əmanət" kimi ona versin. Səlim xan o saat [[Mustafa xan]]ın tələbini yerinə yetirib. Amma [[Mustafa xan]] ürəyində istəyirmiş ki [[Şəki xanlığı]]nı özü ələ keçirsin və buna görə də öz naiblərini gizlincə [[Nuxa]] şəhərinə göndəribmiş ki şəhəri idarə etsinlər və Məhəmmədhəsən xanın adından onun bütün xəzinəsini tələb etsinlər. Səlim xan isə bunu və özünün aldadıldığını bilən kimi, naiblərin göndərilməsi barədə [[Nuxa]]dakı kor qardaşı Fətəli ağaya xəbər ötürə bilib. [[Nuxa]] adamları ayağa qalxıb [[Mustafa xan]]ın naiblərini qovublar və Fətəli ağanı müvəqqəti xan seçiblər. [[Mustafa xan]] [[nuxa]]lıların seçimi ilə razılaşmağa məcbur olub və yeni [[Şəki xanlığı|Şəki xanı]] seçilmiş Fətəli xana məktub yazıb oğlunu "əmanət" kimi [[Şamaxı]]ya göndərəcəyi təqdirdə onu [[Şəki xanlığı|Şəki xan]]ı kimi tanıyacağını bildirib. Fətəli xan həmin saat oğlunu [[Mustafa xan]]ın yanına yollayıb. Bundan sonra [[Mustafa xan]] [[Səlim xan]]a onu [[Şəki xanlığı|Şəkidə]] xan edəcəyi barədə verdiyi vədindən imtina edib və bildirib ki əvəzində ona [[Şamaxı xanlığı|Şirvanda]] yaxşı bir mahal verə bilər. Səlim xan əvvəlcə bu təkliflə razılaşıb, lakin [[Mustafa xan]]ın yanından ayrılan kimi, birbaşa [[Nuxa]]ya gedib və hamı tərəfindən, o cümlədən qardaşı Fətəli xan tərəfindən [[Şəki xanlığı|Şəki xanı]] kimi qəbul olunub''<ref>[http://www.runivers.ru/bookreader/book9704/#page/436/mode/1up Дубровин Николай Федорович. История войны и владычества русских на Кавказе, том IV, С.-Петербург, 1886, стр.: 426-427.]</ref><ref>[http://www.runivers.ru/bookreader/book9487/#page/645/mode/1up Акты, собранные Кавказской археографической комиссией, том II, Тифлис, 1868, стр.: 643, №1291.]</ref>.
{{Sitatın sonu}}
Lakin raportda yazılanların əksinə olaraq, bu hadisələr heç də 1-2 gün ərzində baş verməmişdir. Belə ki [[Fətəli xan]]ın oğlu [[Kərim ağa Fateh|Kərim ağa Şəkixanovun]] yazdığına görə onun atası "''iki-üç ay''" xanlıq etmişdir. Səlim xan isə [[Nuxa]]ya heç də təntənəli şəkildə yox, əslində gizlincə gəlmiş və gecə vaxtı [[Nuxa]] qalasını qoruyan bəylərin [[Fətəli xan]]a xəyanəti nəticəsində xəlvəti qalaya daxil olmuşdu<ref>[http://history.az/pdf.php?item_id=20100622041749649&ext=pdf Şəki xanlığının tarixindən; Kərim ağa Fateh. Şəki xanlarının müxtəsər tarixi, Bakı, 1993, səh.: 15.].</ref>!
Bir müddət sonra [[Mustafa xan]] Məhəmmədhəsən xanı sərbəst buraxır. Məhəmmədhəsən xan [[Şəki xanlığı]]da hakimiyyətini bərpa etmək ümidilə dəstək üçün İrana, Türkiyəyə, Dağıstana üz tutur. Ona heç kimin kömək etməyəcəyini başa düşəndə isə ruslarla danışığa başlayır. Əvvəl kiçikyaşlı sevimli oğlunu "əmanət" kimi Tüflisə göndərir, sonra özü də Tiflisə gəlib Rus çarına sədaqət andı içir. Rus hökuməti onun təhlükəsizliyinə karantiya verir və ona gündəli 5 rubl təqaüd ayrılır. 1814-cü ildə Şəki xanı Cəfərqulu xanın dünyasını dəyişdiyi zaman onun oğlunun Şəki xanı təyin edilməsinə qarşı Şəkidə baş verən iğtişaşlarda ruslar Məhəmmədhəsən xanın barmağının olmasından şübhələnib onu əvvəl Xarkova, bir müddət sonra isə Həştərxana göndərdilər. Məhəmmədhəsən xan elə Həştərxanda da dünyasını dəyişmişdir. Ölümündən sonra nəşi Nuxaya gətirilmiş və Xan qəbristanlığında dəfn edilmişdir.
== İstinadlar ==
{{İstinad stili}}
{{İstinad siyahısı|3}}
== Həmçinin bax ==
* [[Şəki xanlarının siyahısı]]
== Xarici keçidlər ==
{{Azərbaycan xanları}}
[[Kateqoriya:Şəki xanları]]
[[Kateqoriya:Şəki xanlığı]]
[[Kateqoriya:XVIII əsr tarixi]]
[[Kateqoriya:Şəki xan qəbiristanlığında dəfn olunanlar]]