"Hacı Çələbi xan" səhifəsinin versiyaları arasındakı fərqlər
Jump to navigation
Jump to search
| (Eyni redaktor tərəfindən edilmiş 96 dəyişiklik göstərilmir) | |||
| Sətir 1: | Sətir 1: | ||
{{İş gedir}} | {{İş gedir}} | ||
| − | ===Nadir şaha qarşı üsyan ( | + | ===Nadir şaha qarşı üsyan (1743–1746)=== |
| − | Hicri 1156-cı | + | Hicri 1156-cı ilda (25.02.1743–14.02.1744) Hacı Çələbinin Şəkidə Nadir şaha qarşı üsyan başlatması barədə Kərim ağa Şəkixanovun yazdıqları o dövrün bir sıra mənbələrində və arxiv materiallarında da öz təsdiqini tapır. Lakin həmin müəllifin yazdığı kimi bu üsyanı Məlik Nəcəfqulu ilə Hacı Çələbi arasındakı ziddiyyətlərin inikası hesab etmək də doğru olmazdı. Belə ki 1743-cü ildə İran – Türk müharibəsi başlamışdı və bu müharibə 3 il davam etmiş, 4 sentyabr 1746-cı il tarixdə Qəzvin yaxınlığındakı Kordan adlı yerdə tərəflər arasında bağlanmış sülh müqaviləsi ilə başa çatmışdı. Əgər Nadir şahın osmanlılara qarşı vuruşan öz böyük ordusunu saxlamaq üçün vergiləri artırması yerlərdə üsyanlara səbəb olurdusa, osmanlılar da Nadiri zəiflətmək üçün həmin üsyanları müxtəlif yollarla dəstəkləyirdilər... |
| − | 1743-cü ilin yayında Nadir şah 375 minlik ordu ilə Osmanlı ərazisi olan İraqi-Ərəbdə doğru hərəkətə keçdi. 5 avqustda Kərkükü mühasirəyə aldı və tutdu{{sfn|Lockhart L. (01)|1938|p=228}}. 3 sentyabrda oradan Mosula doğru hərəkət etdi. Şəhəri uzun müddət mühasirədə saxladı, lakin ələ keçirə bilmədi{{sfn|Lockhart L. (012)|1938|p=229}}. Ordunun bir hissəsi isə 8 sentyabrda Bəsrəni mühasirəyə götürmüşdü{{sfn|Lockhart L. (014)|1938|p=235}}, mühasirə dekabrın 8-i, axşam saatlarınadək davam etdi | + | 1743-cü ilin yayında Nadir şah 375 minlik ordu ilə Osmanlı ərazisi olan İraqi-Ərəbdə doğru hərəkətə keçdi. 5 avqustda Kərkükü mühasirəyə aldı və tutdu{{sfn|Lockhart L. (01)|1938|p=228}}. 3 sentyabrda oradan Mosula doğru hərəkət etdi. Şəhəri uzun müddət mühasirədə saxladı, lakin ələ keçirə bilmədi{{sfn|Lockhart L. (012)|1938|p=229}}. Ordunun bir hissəsi isə 8 sentyabrda Bəsrəni mühasirəyə götürmüşdü{{sfn|Lockhart L. (014)|1938|p=235}}, mühasirə dekabrın 8-i, axşam saatlarınadək davam etdi<ref name=Q1 group=qeyd/> və tərəflər arasında hərbi əməliyyatların dayandırılması haqqında razılaşmanın əldə edilməsi ilə başa çatdı{{sfn|Lockhart L. (015)|1938|p=229}}. |
| − | Nadir şah İraqi-Ərəbdə Mosul və Bəsrənin mühasirəsi işi ilə məşğul olarkən – 11 oktyabr 1743-cü il tarixdə, Şirvandan xəbər aldı ki, Məhəmməd bəy və Sam mirzənin başçılıq etdiyi üsyançılar Şirvan | + | Nadir şah İraqi-Ərəbdə Mosul və Bəsrənin mühasirəsi işi ilə məşğul olarkən – 11 oktyabr 1743-cü il tarixdə, Şirvandan pis xəbər aldı ki, Məhəmməd bəy və Sam mirzənin başçılıq etdiyi üsyançılar Şirvan bəylərbəyi Heydər xanı öldürmüş və Yeni Şamaxını tutmuşlar{{sfn|Lockhart L. (013)|1938|p=231}}. Məhəmməd bəy Qazıqumux hakimi Surxay xanın oğlu idi, hansı ki həmin Surxay xan 1728 – 1734-cü illərdə Osmanlı dövlətinin Şirvandakı canişini olmuşdu. Sam mirzə isə hələ bir müddət əvvəl Ərdəbildə peyda olmuş və orada özünə tərəfdar toplamağa cəhd etmişdi. Lakin şahın adamları onu tutub burnunu kəsmiş, daha sonra sərbəst buraxmışdılar. Bundan sonra isə Sam mirzə Dağıstana gedərək gözləmə mövqeyi tutmuşdu. O, 1743-cü ilin yazında və yayında şimal-qərb əyalətlərində şah mühəssilinin xüsusi fəallıq göstərməsi və bunun nəticəsində mərkəzi hakimiyyətə qarşı narazılığın ciddiləşməsini və yüksək həddə çatmasını nəzərə alaraq hərəkətə keçmək vaxtının yetişdiyini qət etdi, Dərbənd və Təbəsaran əhalisini üsyana təhrik etməyə başladı. Onu Surxay xanın oğlu Məhəmməd bəy də dəstəklədi. Onları susdurmaq üçün Nadir şahın göstərişi ilə Şirvan bəylərbəyi Heydər xan Dağıstana yola düşdü. Lakin o, Dağıstana çatmamış Şabranda üsyançıların əlinə keçdi. Məhəmməd bəy və Surxay xanın başına 20 min nəfər tərəfdar toplaşdı və onlar bəylərbəyinin iqamətgahı olan Yeni Şamaxını döyüşsüz tutdular{{sfn|Lockhart L. (017)|1938|p=239}}. |
“Car salnaməsi”ndə göstərilir ki, | “Car salnaməsi”ndə göstərilir ki, | ||
| − | {{Sitat2|1156-cı ildə ( | + | {{Sitat2|1156-cı ildə (1743) Şah Təhmaz Bağdad yaxınlığında İmam-ül İslamın (Osmanlı sultanının) ölkəsini almağa cəhd edərkən Şirvan, Şamaxı və Şəki (ölkələri) Təbrizdən olan qızılbaşların sözünə görə onun (Şah Təhmasibin) təbəəliyindən çıxır. Onlar (təbrizlilər) Şahın oğlu Şahzadə Sultanın (Sam mirzənin) yanına qaçırlar. O, Təhmaz xan tərəfindən qulaqları və burnu kəsilmiş halda Surxay xanın oğlunun yanında olurdu. Şirvanın və İranın digər vilayətlərinin başçıları Surxay xanla və onun oğlu ilə birlikdə ona özlərinə başçılıq etməyi təklif etmişdilər. |
O, min beş yüz nəfər əsgər ilə Surxay xandan icazəsiz onun oğlu ilə Şirvana gedir...{{sfn|Molla Məhəmməd əl-Cari (1)|1997|s=42}}.}} | O, min beş yüz nəfər əsgər ilə Surxay xandan icazəsiz onun oğlu ilə Şirvana gedir...{{sfn|Molla Məhəmməd əl-Cari (1)|1997|s=42}}.}} | ||
| − | Nadir şah İraqi-Ərəbdə bir sıra uğurlar qazansa da, öz ölkəsi daxilində sabitliyin pozulması səbəbindən orada müharibəni davam etdirə bilmədi və sülh müqaviləsinin bağlanmasına nail olmaq üçün tutduğu əraziləri | + | Nadir şah İraqi-Ərəbdə bir sıra uğurlar qazansa da, öz ölkəsi daxilində sabitliyin pozulması səbəbindən orada müharibəni davam etdirə bilmədi və sülh müqaviləsinin bağlanmasına nail olmaq üçün tutduğu əraziləri geri qaytardı. Nəticədə ordusunu üsyançıların üzərinə göndərmək imkanı qazandı. Elə həmin ilin 20 dekabrında Məhəmməd bəy və Sam mirzə Şirvandan qovuldular. Göstəriş verildi ki, Qəbələdə, Şəkidə, Dərbəndin və Şamaxının başqa yerlərində Sam mirzəni dəstəkləyənlərin hamısı arvad-uşağı ilə birlikdə öldürülüb məhv edilsin, evləri və əmlakları yandırılsın{{sfn|Мухаммад-Казим|1966|сс=131a-131b}}{{sfn|Козлова А.Н. (11)|2011|сс=98-99}}. |
| − | Nadir şahın 1745-ci ildə 3 ay Şəki yaylaqlarında olması və 1745-ci ilin | + | Nadir şah 1743-cü ildə öz imperiyasının müxtəlif yerlərində baş vermiş üsyanları 1744-cü il boyu bir-bir amansızlıqla yatırdı. Lakin həmin ilin sonunda Dağıstanda və Şəkidə mərkəzi hakimiyyətə qarşı üsyanlar hələ də davam edirdi. Nəhayət, şah 6 dekabr 1744-cü il tarixdə Bərdəyə gəldi{{sfn|Lockhart L. (03)|1938|p=249}}. Üç həftədən sonra ordusunu Cavad yaxınlığında Kür çayı üzərindəki körpüdən keçirib Dağıstana sürətli yürüş etdi. Qurban bayramı günü – 14 yanvar 1745-ci il<ref name=Q2 group=qeyd/> tarixdə Dərbəndə daxil daxil oldu, sonra isə Dağıstanda qənimət götürülmüş çoxlu mal-qara və qoyun-keçi ilə Bərdəyə geri döndü. Həmin hadisədən 3 həftə sonra isə Nadir şah Ərəş tərəfdən ordusunu Kürün sol sahilinə keçirdi və 1745-ci ilin mart – iyun aylarında 3 ay Şəki ərazisində qaldı{{sfn|Lockhart L. (03)|1938|p=249}}. |
| + | |||
| + | Nadir şahın 1745-ci ildə 3 ay Şəki yaylaqlarında olması və 1745-ci ilin yaz fəslinin sonunda Şəki ərazisini tərk etməsi haqqında Mirzə Mehdi xan Astrabadinin “Tarix-i Nadiri” əsərində olan məlumat{{sfn|Левиатов В.Н|1948|сс=96-97}}, olduğu kimi Məhəmməd Kazımın “Name-yi aləm-ara-yi Nadiri” əsərində də təkrar edilir{{sfn|Мухаммад-Казим|1966|сс=336b-336a}}{{sfn|Козлова А.Н. (12)|2011|с=106}}. Lakin həmin əsərlərdə üç ay ərzində Şəkidə cərəyan etmiş hadisələr haqqında isə heç nə yoxdur<ref name=Q3 group=qeyd/>, hansı ki digər mənbələrdə və arxiv materiallarında həmin vaxt Şəkidə Nadir şaha qarşı müqavimət göstərilməsi və şahın uğursuzluğu haqqında yetərincə məlumata rast gəlmək mümkündür. Təbii ki Nadir şahın dövründə dövlət məmurları olmuş müəlliflər, şahın uğursuzluqlarını qələmə almaqda maraqlı deyildilər və ona görə də həmin üç ay ərzində Şəkidə baş vermiş hadisələrin üstündən sükutla keçmişdirlər. | ||
“Car salnaməsi”ndə göstərilir ki, | “Car salnaməsi”ndə göstərilir ki, | ||
| − | {{Sitat2|(1744-cü ilin payızında Nadir şah) Babaratmaya gəlir, burada yerləşir. Ordusunun bir hissəsini Şəki | + | {{Sitat2|(1744-cü ilin payızında Nadir şah) Babaratmaya gəlir, burada yerləşir. Ordusunun bir hissəsini Şəki üzərinə göndərir. Şəkililər Şirvanla birlikdə Çələbi xan Nuxalının başçılığı ilə onun (Nadir şahın) tabeliyindən çıxmışdılar. Döyüşlər bir aydan çox davam edir. Təhməz (Nadir şah) ordusu ilə Göynüyə gəlir, lakin onun əlinə bir şey keçmir, sonra Nuxanın səngərinə hücum edir. Çox vuruşur, lakin onu ala bilmir. Ancaq Şəkini<ref name=Q4 group=qeyd/> yandırır. Bəziləri öldürülür, bəziləri əsir alınır, bəziləri qarət olunur, lakin onlar ac olsalar da səngərlərində qalırlar. Bundan sonra Təhməz ordusu ilə Muğana gedir...{{sfn|Molla Məhəmməd əl-Cari (2)|1997|s=45}}.}} |
| + | |||
| + | Nadir şahın Şəkiyə yürüşü Rusiya İmperiyasında da narahatlıq yaratmışdı. Onlar ehtiyat edirdilər ki, Nadir şah Şəkidən Dağıstana keçə və Rusiya ərazisinə hücum edə bilər. Pyotr Butkov yazır ki, | ||
| + | |||
| + | {{Sitat2|O zaman Kizlyar ölkəsində general-leytenant Dimitri Yeropkin rəhbər idi. O, şahdan son dərəcə ehtiyat edirdi. Kizlyarı gücləndirmək üçün 1745-ci ilin fevralında ora iki piyada və bir draqun (əjdaha) rotası göndərildi. Sonra isə buraya Həştərxan səhra draqon korpusunun daha 6 polkunun göndərilməsi də nəzərdə tutulmuşdu. Lakin 1745-ci ilin avqustunda (Qriqori təqvimi ilə avqust-sentyabr) xəbər gəldi ki, şah bütün qoşunları ilə Şəkidən son yürüşündən qayıtdı, buna görə də bu polklar Sarisın<ref name=Q5 group=qeyd/> yaxınlığında dayandırıldı. Bu yürüşdə Nadir az qala bütün ordusu ilə birlikdə Kür çayını keçməmişdən əvvəl öləcəkdi{{sfn|Бутков П.Г. (часть первая 36) |1869|с=232}}.}} | ||
| + | |||
| + | 1745-ci ilin mart ayında (Yuli təqvimi ilə mart-aprel) Həştərxandan Nadir şahın Şəkidəki düşərgəsinə – Rusiya rezidenti V.Bratişşevin yanına, yola düşən Rusiya səfiri Y. Senyukov 19 apreldə (Yuli təqvimi ilə 8 apreldə) Dərbənddən Rusiya xarici işlər nazirliyinində çalışan həmkarına məlumat göndərir ki, | ||
| + | |||
| + | {{Sitat2|Şah isə indi Şəki yaxınlığında Kürün bu tərəfində dayanıb və tezliklə oradakı meşəni qırıb piyadalardan hər cür istifadə edərək Şəki camaatını silahla məhv etmək niyyətindədir...{{sfn|Левиатов В.Н (03)|1948|с=99}}.}} | ||
| + | |||
| + | 24 apreldə (Yuli təqvimi ilə 13 apreldə) Rusiya rezidenti Vasili Bratişşev Nadir şahın Şəkidəki düşərgəsindən Kizlyar komendantı knyaz Obolenskiyə aşağıdakı məxfi məlumatı göndərib: | ||
| + | |||
| + | {{Sitat2|Zati-aliləri, son bir neçə gün ərzində burada baş verənləri nəzərinizə çatdırım ki, şah düz üç gündür ki ona müqavimət göstərməkdə davam edən üsyançıları ram etmək üçün Şəki sığnağına yaxınlaşıb, piyadalardan istifadə edərək sığnağa güclü hücum edib. Yalnız çətin dağlıq yerlərin arxasında və rəqiblərin sərt müqaviməti nəticəsində qırxa qədər adamın öldürülməsi, yaxud əsir götürülməsi istisna olmaqla, uğur qazana bilmədi. Əksinə, iranlılara dəyən ziyan xeyli çox idi, yüzdən çox adam öldürüldü, bir neçə adam isə yaralandı. Bu səbəbdən şah həzrətləri Şəki camaatını itaətə gətirmək üçün başqa üsullar seçdi və evlərinin yaxınlığında yerləşən bağları, taxıl sahələrini viran qoymağı, ağacların kəsilməsini əmr etdi. Və sərt tədbirlərlə şəkiniləri ram etməyə çalışdığı kimi, onları çoxlu ümidlərlə, mehribanlıqla inandırmağa da əl atsa da, sözügedən şəkililər inadkarlıqlarını qətiyyətlə davam etdirirlər{{sfn|Левиатов В.Н (03)|1948|с=99}}.}} | ||
| + | |||
| + | 6 may (Yuli təqvimi ilə 25 aprel) 1745-ci il tarixdə Nadir şahın Şəkidəki düşərgəsindəki rezidentin yanından Kizlyar komendantı knyaz Obolenskinin yanına yola düşən tərcüməçi Yusif Qayuçev isə məxfi dəftərxanaya bunları bildirir: | ||
| + | |||
| + | {{Sitat2|İran şahı öz ordusu ilə Şəkidən on beş verst aralıda olan Belyazin adlı yerə getdi və oradan Yar adlı yerə üz tutacaq və şahdan indi heç bir qorxu yoxdur, o, daha uzaqdadır və onun yanında olan ordu cəmi otuz minlikdən ibarətdir {{sfn|Левиатов В.Н (04)|1948|с=100}}.}} | ||
| + | |||
| + | 20 may (Yuli təqvimi ilə 9 may) 1745-ci il tarixdə tərcüməçi Yusup Qayuçevin adaşı Yusif Qasımov, hansı ki Rusiya səfiri Y. Senyukovun başçılıq etdiyi diplomatik heyətinin tərkibində Şəkidə Nadir şahın düşərgəsində olmuşdur, bunları yazır: | ||
| + | |||
| + | {{Sitat2|Bizim qaldığımız müddətdə<ref name=Q6 group=qeyd/> İran şahı düşərgəsini bir yerdən başqa yerə, yaxınlıqdakı təzə yerə köçürdü. İki dəfə diqqət yetirdim ki, onun düşərgəsində bütün adamların sayı yüz min nəfər ola bilər, ancaq döyüşçülərin sayı heç otuz beş mini keçə bilməzdi<ref name=Q7 group=qeyd/>. Üstəlik, mən soruşdum ki, iranlılar niyə Xəzər dənizinin yanında və Türkiyə sərhədinin yaxınlığında olan əyalətləri belə xarabalığa çevirirlər, bu ərazilərə niyə bu qədər ziyanlıqlar vururlar? Bu sualımın cavabında mənə dedilər ki, “''İran şahı Xorasana böyük bolluq və sərvət gətirib. Bu vilayətlər və əyalətlər isə vaxtı ilə ruslardan və türklərdən müharibə ilə alındığına görə şah bu vilayət və əyalətlərdə elə pis vəziyyət yaratmaq istəyir ki, bir qazanda on ev yemək bişirsin. İndinin özündə də şahın fərmanı ilə Həmədana gedən adamlara o vilayətdən üç yüz iyirmi min tümən yığmaq əmr edilib, əgər çatmazsa, əvəzində xalça, palaz, qab-qacaq götürülməlidirlər. Qiymətə görə əgər bu kifayət etməzsə, o zaman adamları girov götürüb başqa adamlara satmaq istəyirik. Şah Ərdəbil vilayətindən altı yüz min, Şamaxıdan üç yüz altmış min tümən toplanılmasını əmr edib. Onun ordusunda kiçikdən böyüyədək hamı ağlayır, deyirlər ki, biz burada xidmət etməyə məcburuq və pul üçün arvad-uşağımızı [acından] öldürürük''”{{sfn|Левиатов В.Н (04)|1948|с=100-101}}.}} | ||
| + | |||
| + | Kizlyar ölkəsindəki rus qoşunlarının komandanı general-leytenant Dimitri Yeropkin Nadir şah ordusunun yerdəyişmələri və gücü haqqında daha ətraflı məlumata malik olmaq üçün Dərbəndə və başqa yerlərə tacirlər, yaxud hansısa başqa məxfi şəxslər göndərirdi. Onlar Kizlyara geri dönən kimi əldə etdikləri məlumatları Dimitri Yeropkinə çatdırırdılar. Həmin adamlardan biri olan Terek zadəganı Vasili Çerkasov ona aşağıdakıları demişdi: | ||
| + | |||
| + | {{Sitat2|Mən Dərbənddə olarkən<ref name=Q8 group=qeyd/> öz Rusiya tacirimiz Qreçenindən eşitdim ki, İran şahı indi öz ordusu ilə Şəki yaxınlığındakı düşərgədə dayanaraq ona qarşı çıxan şəkililərə nəzarət edir və onun qoşunları üç kəndi böyük ziyanla ələ keçirə bilib. Sonra o, bir xan və iki sultanı və onlarla birlikdə bir neçə qoşunu Böyuk Şəkiyə göndərdi və o kəndə hücum etməyi əmr etdi, hansı ki həmin kəndin meşələr ilə böyük dağlar arasında bir yolu vardı və başqa yolu yox idi. Əmrə uyğun olaraq şahın göndərdiyi ordu yuxarıda adı çəkilən Böyük Şəki kəndinə hücuma keçdi. Və bu şəkililər meşələrin içindən, dağların arasından çıxaraq onları qırdılar, üstəlik, bir xan və bir sultanı da öldürdülər, amma adlarının nə olduğunu ona deməyiblər. Şahın özü isə həmin vaxt dağda dayanıb baxırdı və ordusunun böyük tələfat verdiyini görən kimi adam göndərib orduya geri çəkilmək əmri verdi. Sonra bütün vəzirlərinə, sərkərdələrinə toplaşmağı əmr etdi və ürək ağrısı ilə onları danladı ki, siz mənə sədaqətlə xidmət edirsiniz və bir belə kiçik kəndi tuta bilmirsiniz. Düşünməyin ki, mən buradan gedəcəyəm, hamınızı burada öldürəcəyəm, amma [Böyük Şəkini] tutmadan geri çəkilməyəcəyəm. Eyni zamanda əlavə etdi ki, özünüz də görürsünüz ki, bir tərəfimizdə türklər, bir tərəfimizdə rus ordusu var. Və buranın kim idarə edəcəyini bilmirəm, amma mən artıq hamınızı atıb İsfahana getməyə məcburam{{sfn|Левиатов В.Н (04)|1948|сс=101-102}}.}} | ||
== Qeydlər == | == Qeydlər == | ||
| Sətir 25: | Sətir 51: | ||
|group=qeyd | |group=qeyd | ||
|refs= | |refs= | ||
| − | |||
</ref> | </ref> | ||
| + | <ref name=Q1> İngiliscədə və ruscada tarix 8 dekabr olaraq göstərilsə də {{Harvnben|Lockhart L. (015)|1938|p=229}}{{Harvnbru|Локкарт Л.|2004|p=282}}, azərbaycan dilinə tərcümədə 3 dekabr gedib, üstəlik, sonuncuda orijinaldakı “axşam saatları” ifadəsi də yoxdur {{Harvnb|Lokkart L.|2013|p=393}}. | ||
| + | </ref> | ||
| + | |||
| + | </ref> | ||
| + | <ref name=Q2> İngiliscədə və ruscada 1745-ci il göstərilsə də {{Harvnben|Lockhart L. (03)|1938|p=249}}{{Harvnbru|Локкарт Л. (02)|2004|p=297}}, azərbaycan dilinə tərcümədə 1743-cü il gedib {{Harvnb|Lokkart L. (02)|2013|p=414}}. | ||
| + | </ref> | ||
| + | |||
| + | </ref> | ||
| + | <ref name=Q3>Lourens Lokkart özünün “Nadir şah” monoqrafiyasının 249-cu səhifəsində, haşiyəsindəki qeyddə Mirzə Mehdi xan Astrabadinin “Tarix-i Nadiri” əsərinindən belə bir iqtibas gətirir: ''“Ötən illərdə Şəkinin narazı əhalisi Hacı Çələbi ibn Qurbanın başçılığı altında bu vilayətdə İran qoşunlarını qarşı çıxdı və “Gələsən, görəsən” qalası şah qoşununun mühasirəsinə uğurla dözdü”'' {{Harvnben|Lockhart L. (03)|1938|p=249}}. Biz “Tarix-i Nadiri” əsərininin həmin nəşri ilə (1849-cu il, Bombey, səh. 253) tanış ola bilmədik. Amma güman edirik ki, iqtibas əsərin mətnindən yox, redaktor qeydindən gətirilə bilər. Yaxud, Lourens Lokkart iqtibas gətirdiyi mənbənin adını düz göstərmir, çox güman ki, o, Mirzə Mehdi xan Astrabadidən yox, Abbasqulu ağa Bakıxanovdan iqtibas gətirir {{Harvnb|Bakıxanov A. (4)|2000 (1951)|p=151 (PDF: 63)}}. Mirzə Mehdi xan Astrabadinin əsərindəki Şəki ilə bağlı məlumatları diqqətlə öyrənən Vadim Leviatov da göstərir ki, həmin əsərdə Nadir şahın “Gələsən, görəsən” qalasını mühasirə etməsi haqqında heç bir məlumat yoxdur. Yalnız 3 ay Şəki yaylaqlarında olması haqqında məlumat var {{Harvnbru|Левиатов В.Н (01)|1948|p=97}}. | ||
| + | </ref> | ||
| + | |||
| + | <ref name=Q4>''Şəki'' – “Car salnəməsi”ndə “Şəki” sözü əsasən ölkə, vilayət adı mənasında işlədilir və burada isə çox güman ki, Nuxa nəzərdə tutulmuşdur. Belə ki bəhs edilən dövr mənbələrində və daha sonrakı dövrün mənbələrində Nuxanın Şəki adlandırılması hallarına tez-tez rast gəlmək mümkündür. “Car salnəməsi”ndə bəhs edilən eyni hadisə barədə Rusiya rezidenti Vasili Bratişşevin 24 aprel (Yuli təqvimi ilə 13 aprel) 1745-ci il tarixində Nadir şahın Şəkidəki düşərgəsindən Kizlyar komendantı knyaz Obolenskiyə göndərdiyi məxfi məlumatında isə Nuxa sığnağından yox, Şəki sığnağından söhbət gedir və Nuxanın adı heç çəkilmir {{Harvnbru|Левиатов В.Н (03)|1948|p=99}}. Bu isə onu göstərir ki həmin dövrdə Nuxanın digər adı Şəki olmuşdur. Lakin ənənəvi olaraq hesab edilir ki, Şəki şəhəri 1772-ci ilədək Nuxadan ayrı yerdə mövcud olmuş, göstərilən ildə Kiş çayının daşması nəticəsində tamamilə dağılmış, sağ qalmış əhalisi isə Nuxa kəndinə köçmüşdür. Amma bu iddianı əsaslandırmaq üçün istinad edilən 1846-cı ilin “Kavkaz” qəzetində ümumiyyətlə Şəki şəhərinin adı yoxdur, yalnız 1772-ci ildə Nuxanın bir hissəsinin sel altında qalmasından söhbət gedir {{Harvnbru|Кавказ|1846|p=95}}. Əski Şəki şəhəri haqqında məlumat verən mənbələrdə isə onun Kiş çayından xeyli uzaqda olduğu göstərilir {{Harvnb|Əhməd Zəki Vəlidi|2009|p=95}}. | ||
| + | </ref> | ||
| + | |||
| + | </ref> | ||
| + | <ref name=Q5> ''Sarisın (Царицын)'' – 1925-ci ilədək indiki Volqoqradın (Rusiya Federasiyası) adı. | ||
| + | |||
| + | </ref> | ||
| + | <ref name=Q6>Yusif Qasımov Rusiya səfiri Y.Senyukovun başçılıq etdiyi diplomatik heyətinin tərkibində Nadir şahın Şəkidəki düşərgəsində 1745-ci ilin may ayında (20 mayadək) olub. | ||
| + | </ref> | ||
| + | |||
| + | </ref> | ||
| + | <ref name=Q7>1744-cü ilin mart ayında Nadir şahın Həmədan yaxınlığındakı düşərgəsində olmuş Conas Hanvey də onun olduğu düşərgədə cəmi 30.000 seçmə döyüşçünün olduğunu, döyüşçülərin nökərləri və düşərgəyə xidmət edən personalla birlikdə isə ümumi sayın üç dəfə çox olduğunu qeyd edir {{Harvnben|Lockhart L. (02)|1938|p=247}}. | ||
| + | </ref> | ||
| + | |||
| + | </ref> | ||
| + | <ref name=Q8>Vasili Çerkasov 1 iyun (Yuli təqvimi ilə 21 may) 1745-ci il tarixdə Dərbənddə olub. | ||
| + | </ref> | ||
| + | |||
}} | }} | ||
| Sətir 222: | Sətir 276: | ||
| il = 1938 | | il = 1938 | ||
| cild = | | cild = | ||
| − | | pages = | + | | pages = 247 |
| sütunlar = | | sütunlar = | ||
| səhifələr = | | səhifələr = | ||
| Sətir 233: | Sətir 287: | ||
| ref = Lockhart L. (02) | | ref = Lockhart L. (02) | ||
}} | }} | ||
| − | # : {{kitab3 | + | #: {{kitab3 |
| müəllif = Lockhart L. | | müəllif = Lockhart L. | ||
| hissə = | | hissə = | ||
| Sətir 338: | Sətir 392: | ||
| ref = Левиатов В.Н | | ref = Левиатов В.Н | ||
}} | }} | ||
| − | + | #:{{Məqalə | |
| + | | müəllif = Левиатов В.Н | ||
| + | | dil = ru | ||
| + | | hissənin linki = | ||
| + | | başlıq = {{abbr|'''Оборона крепости Гелесен-Гересен против Надир шаха'''|İstinad edilən səhifəyə keçid|0}} | ||
| + | | orijinal = | ||
| + | | link = https://archive.org/details/Leviatov/page/0/mode/1up | ||
| + | | vikimənbə = | ||
| + | | cavabdeh = | ||
| + | | nəşr = Известия Академии Наук Азербайджанской ССР | ||
| + | | yer = Баку | ||
| + | | nəşriyyat = | ||
| + | | il = 1948 | ||
| + | | cild = | ||
| + | | səhifə = | ||
| + | | страницы = 96 – 97 | ||
| + | | sütunlar = | ||
| + | | səhifələr = | ||
| + | | seriya = | ||
| + | | isbn = | ||
| + | | doi = | ||
| + | | tiraj = | ||
| + | | archiveurl = | ||
| + | | archivedate = | ||
| + | | ref = Левиатов В.Н (01) | ||
| + | }} | ||
| + | #:{{Məqalə | ||
| + | | müəllif = Левиатов В.Н | ||
| + | | dil = ru | ||
| + | | hissənin linki = | ||
| + | | başlıq = {{abbr|'''Оборона крепости Гелесен-Гересен против Надир шаха'''|İstinad edilən səhifəyə keçid|0}} | ||
| + | | orijinal = | ||
| + | | link = https://archive.org/details/Leviatov/page/1/mode/1up | ||
| + | | vikimənbə = | ||
| + | | cavabdeh = | ||
| + | | nəşr = Известия Академии Наук Азербайджанской ССР | ||
| + | | yer = Баку | ||
| + | | nəşriyyat = | ||
| + | | il = 1948 | ||
| + | | cild = | ||
| + | | səhifə = | ||
| + | | страницы = 98 – 99 | ||
| + | | sütunlar = | ||
| + | | səhifələr = | ||
| + | | seriya = | ||
| + | | isbn = | ||
| + | | doi = | ||
| + | | tiraj = | ||
| + | | archiveurl = | ||
| + | | archivedate = | ||
| + | | ref = Левиатов В.Н (03) | ||
| + | }} | ||
| + | #:{{Məqalə | ||
| + | | müəllif = Левиатов В.Н | ||
| + | | dil = ru | ||
| + | | hissənin linki = | ||
| + | | başlıq = {{abbr|'''Оборона крепости Гелесен-Гересен против Надир шаха'''|İstinad edilən səhifəyə keçid|0}} | ||
| + | | orijinal = | ||
| + | | link = https://archive.org/details/Leviatov/page/2/mode/1up | ||
| + | | vikimənbə = | ||
| + | | cavabdeh = | ||
| + | | nəşr = Известия Академии Наук Азербайджанской ССР | ||
| + | | yer = Баку | ||
| + | | nəşriyyat = | ||
| + | | il = 1948 | ||
| + | | cild = | ||
| + | | səhifə = | ||
| + | | страницы = 100 – 101 | ||
| + | | sütunlar = | ||
| + | | səhifələr = | ||
| + | | seriya = | ||
| + | | isbn = | ||
| + | | doi = | ||
| + | | tiraj = | ||
| + | | archiveurl = | ||
| + | | archivedate = | ||
| + | | ref = Левиатов В.Н (04) | ||
| + | }} | ||
| + | # {{kitab3 | ||
| + | | müəllif = Мухаммад-Казим. | ||
| + | | hissə = | ||
| + | | hissənin linki = | ||
| + | | başlıq = '''Наме-йи аламара-йи нäдири (Микроукрашающая надирова книга)''' | ||
| + | | orijinal = | ||
| + | | link = | ||
| + | | vikimənbə = | ||
| + | | cavabdeh = | ||
| + | | nəşr = | ||
| + | | yer = М. | ||
| + | | nəşriyyat = Наука | ||
| + | | il = 1966 | ||
| + | | том = III | ||
| + | | səhifə = | ||
| + | | sütunlar = | ||
| + | | страниц = 327 | ||
| + | | seriya = | ||
| + | | isbn = | ||
| + | | doi = | ||
| + | | tiraj = | ||
| + | | archiveurl = | ||
| + | | archivedate = | ||
| + | | ref = Мухаммад-Казим | ||
| + | }} | ||
| + | # {{kitab3 | ||
| + | | müəllif = Козлова А.Н. | ||
| + | | hissə = {{abbr|'''Мятеж Сам-мирзы второго в Ардебиле и дела Мухаммада, сына Сурхая'''|İstinad edilən səhifəyə keçid|0}} | ||
| + | | hissənin linki = https://archive.org/details/2011.-rsnoog-w/page/n49/mode/1up | ||
| + | | başlıq = Неизвестные сведения о Дагестане в уникальной рукописи Мухаммад Казима «Наме-йи Аламара-йи Надири» («Мироукрашающая история Надира») | ||
| + | | orijinal = | ||
| + | | link = | ||
| + | | vikimənbə = | ||
| + | | cavabdeh = | ||
| + | | nəşr = Министерство образования и науки РФ, Дагестанский государственный университет | ||
| + | | yer = Махачкала | ||
| + | | nəşriyyat = Издательство ДГУ | ||
| + | | il = 2011 | ||
| + | | cild = | ||
| + | | səhifə = | ||
| + | | страницы = 98 – 99 | ||
| + | | страниц = 132 | ||
| + | | seriya = | ||
| + | | isbn = | ||
| + | | doi = | ||
| + | | tiraj = | ||
| + | | archiveurl = https://web.archive.org/web/20230325032324/https://instituteofhistory.ru/media/library/publication/files/%D0%9A%D0%BE%D0%B7%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D0%90.%D0%9D._%D0%9D%D0%B5%D0%B8%D0%B7%D0%B2%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D1%81%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BE_%D0%94%D0%B0%D0%B3%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B5._%D0%9C%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%87%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B0_2011._RSNOOgW.pdf | ||
| + | | archivedate = 25 Mar 2023 | ||
| + | | ref = Козлова А.Н. (11) | ||
| + | }} | ||
| + | #: {{kitab3 | ||
| + | | müəllif = Козлова А.Н. | ||
| + | | hissə = {{abbr|'''События, происшедшие в Дагестане. Весть о прибытии румийских воинов в Карс'''|İstinad edilən səhifəyə keçid|0}} | ||
| + | | hissənin linki = https://archive.org/details/2011.-rsnoog-w/page/106/mode/1up | ||
| + | | başlıq = Неизвестные сведения о Дагестане в уникальной рукописи Мухаммад Казима «Наме-йи Аламара-йи Надири» («Мироукрашающая история Надира») | ||
| + | | orijinal = | ||
| + | | link = | ||
| + | | vikimənbə = | ||
| + | | cavabdeh = | ||
| + | | nəşr = Министерство образования и науки РФ, Дагестанский государственный университет | ||
| + | | yer = Махачкала | ||
| + | | nəşriyyat = Издательство ДГУ | ||
| + | | il = 2011 | ||
| + | | cild = | ||
| + | | səhifə = | ||
| + | | страницы = 106 – 107 | ||
| + | | страниц = 132 | ||
| + | | seriya = | ||
| + | | isbn = | ||
| + | | doi = | ||
| + | | tiraj = | ||
| + | | archiveurl = https://web.archive.org/web/20230325032324/https://instituteofhistory.ru/media/library/publication/files/%D0%9A%D0%BE%D0%B7%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D0%90.%D0%9D._%D0%9D%D0%B5%D0%B8%D0%B7%D0%B2%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D1%81%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BE_%D0%94%D0%B0%D0%B3%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B5._%D0%9C%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%87%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B0_2011._RSNOOgW.pdf | ||
| + | | archivedate = 25 Mar 2023 | ||
| + | | ref = Козлова А.Н. (12) | ||
| + | }} | ||
| + | # {{kitab3 | ||
| + | | müəllif = Lokkart L. | ||
| + | | hissə = XXII fəsil. Osmanlı dövləti ilə müharibə: Mesopotamiya hərbi yürüşü | ||
| + | | hissənin linki = https://archive.org/details/lourens-lokkart.-nadir-sah.-ilkin-mnblr-sasinda-tnqidi-tdqiqat-2013/page/393/mode/1up | ||
| + | | başlıq = Nadir şah | ||
| + | | orijinal = | ||
| + | | link = | ||
| + | | vikimənbə = | ||
| + | | cavabdeh = Nəriman Əbdülrəhmanlı (Ruscadan tərcümə edən) | ||
| + | | nəşr = | ||
| + | | yer = Bakı | ||
| + | | nəşriyyat = Qanun | ||
| + | | il = 2013 | ||
| + | | cild = | ||
| + | | səhifə = 393 | ||
| + | | sütunlar = | ||
| + | | səhifələr = 552 | ||
| + | | seriya = | ||
| + | | isbn = 978-9952-26-578-1 | ||
| + | | doi = | ||
| + | | tiraj = 1.000 | ||
| + | | archiveurl = | ||
| + | | archivedate = | ||
| + | | ref = Lokkart L. | ||
| + | }} | ||
| + | # {{kitab3 | ||
| + | | müəllif = Локкарт Л. | ||
| + | | hissə = Глава ХХII. Война с Турцией: Месопотамская кампания | ||
| + | | hissənin linki = https://archive.org/details/2004_20240616/page/n143/mode/1up | ||
| + | | başlıq = Надир Шах | ||
| + | | orijinal = | ||
| + | | link = | ||
| + | | vikimənbə = | ||
| + | | cavabdeh = Гезаловой Н.Р. (переведено с английского) | ||
| + | | nəşr = | ||
| + | | yer = Баку | ||
| + | | nəşriyyat = Qanun | ||
| + | | il = 2004 | ||
| + | | cild = | ||
| + | | səhifə = 282 – 283 | ||
| + | | sütunlar = | ||
| + | | səhifələr = 399 | ||
| + | | seriya = | ||
| + | | isbn = | ||
| + | | doi = | ||
| + | | tiraj = | ||
| + | | archiveurl = | ||
| + | | archivedate = | ||
| + | | ref = Локкарт Л. | ||
| + | }} | ||
| + | # {{kitab3 | ||
| + | | müəllif = Lokkart L. | ||
| + | | hissə = XXII fəsil. Osmanlı dövləti ilə müharibə: Mesopotamiya hərbi yürüşü | ||
| + | | hissənin linki = https://archive.org/details/lourens-lokkart.-nadir-sah.-ilkin-mnblr-sasinda-tnqidi-tdqiqat-2013/page/393/mode/1up | ||
| + | | başlıq = Nadir şah | ||
| + | | orijinal = | ||
| + | | link = | ||
| + | | vikimənbə = | ||
| + | | cavabdeh = Nəriman Əbdülrəhmanlı (Ruscadan tərcümə edən) | ||
| + | | nəşr = | ||
| + | | yer = Bakı | ||
| + | | nəşriyyat = Qanun | ||
| + | | il = 2013 | ||
| + | | cild = | ||
| + | | səhifə = 393 | ||
| + | | sütunlar = | ||
| + | | səhifələr = 552 | ||
| + | | seriya = | ||
| + | | isbn = 978-9952-26-578-1 | ||
| + | | doi = | ||
| + | | tiraj = 1.000 | ||
| + | | archiveurl = | ||
| + | | archivedate = | ||
| + | | ref = Lokkart L. | ||
| + | }} | ||
| + | # {{kitab3 | ||
| + | | müəllif = Lokkart L. | ||
| + | | hissə = XXIV Fəsil. Osmanlı dövləti ilə müharibənin yenidən başlanması və qurtarması (1744–1746-ci illər) | ||
| + | | hissənin linki = https://archive.org/details/lourens-lokkart.-nadir-sah.-ilkin-mnblr-sasinda-tnqidi-tdqiqat-2013/page/414/mode/1up | ||
| + | | başlıq = Nadir şah | ||
| + | | orijinal = | ||
| + | | link = | ||
| + | | vikimənbə = | ||
| + | | cavabdeh = Nəriman Əbdülrəhmanlı (ruscadan tərcümə edən) | ||
| + | | nəşr = | ||
| + | | yer = Bakı | ||
| + | | nəşriyyat = Qanun | ||
| + | | il = 2013 | ||
| + | | cild = | ||
| + | | səhifə = 414 | ||
| + | | sütunlar = | ||
| + | | səhifələr = 552 | ||
| + | | seriya = | ||
| + | | isbn = 978-9952-26-578-1 | ||
| + | | doi = | ||
| + | | tiraj = 1.000 | ||
| + | | archiveurl = | ||
| + | | archivedate = | ||
| + | | ref = Lokkart L. (02) | ||
| + | }} | ||
| + | #: {{kitab3 | ||
| + | | müəllif = Локкарт Л. | ||
| + | | hissə = Глава ХХIV. Возобновление и завершение войны с Турцией, 1744-1746 гг. | ||
| + | | hissənin linki = https://archive.org/details/2004_20240616/page/n151/mode/1up | ||
| + | | başlıq = Надир Шах | ||
| + | | orijinal = | ||
| + | | link = | ||
| + | | vikimənbə = | ||
| + | | cavabdeh = Гезаловой Н.Р. (переведено с английского) | ||
| + | | nəşr = | ||
| + | | yer = Баку | ||
| + | | nəşriyyat = Qanun | ||
| + | | il = 2004 | ||
| + | | cild = | ||
| + | | səhifə = 296 – 297 | ||
| + | | sütunlar = | ||
| + | | səhifələr = 399 | ||
| + | | seriya = | ||
| + | | isbn = | ||
| + | | doi = | ||
| + | | tiraj = | ||
| + | | archiveurl = | ||
| + | | archivedate = | ||
| + | | ref = Локкарт Л. (02) | ||
| + | }} | ||
| + | # {{kitab3 | ||
| + | | müəllif = Bakıxanov A. | ||
| + | | hissə = {{abbr|'''Nadirin əhvalatı haqqında'''|İstinad edilən səhifəyə keçid|1}} | ||
| + | | hissənin linki = https://archive.org/details/gulustani-irem/page/63/mode/1up | ||
| + | | başlıq = Gülüstani-İrəm | ||
| + | | orijinal = | ||
| + | | link = | ||
| + | | vikimənbə = | ||
| + | | cavabdeh = | ||
| + | | nəşr = | ||
| + | | yer = Bakı | ||
| + | | nəşriyyat = Minarə | ||
| + | | il = 2000 (1951) | ||
| + | | cild = | ||
| + | | səhifə = 151 (PDF: 63) | ||
| + | | sütunlar = | ||
| + | | səhifələr = | ||
| + | | seriya = | ||
| + | | isbn = | ||
| + | | doi = | ||
| + | | tiraj = | ||
| + | | archiveurl = | ||
| + | | archivedate = | ||
| + | | ref = Bakıxanov A. (4) | ||
| + | }} | ||
| + | #:{{kitab3 | ||
| + | | müəllif = Бутков П.Г. | ||
| + | | hissə = {{abbr|'''Глава 51.'''|İstinad edilən səhifəyə keçid|1}} | ||
| + | | hissənin linki = https://archive.org/details/materialy_dlya_novoy_istorii_kavkaza_s_1722_po_1803_god_part_2/materialy_dlya_novoy_istorii_kavkaza_s_1722_po_1803_god_part_1/page/232/mode/1up?q=%D0%90%D0%B4%D0%B6%D0%B8 | ||
| + | | başlıq = Материалы для новой истории Кавказа, с 1722 по 1803 год (часть первая) | ||
| + | | orijinal = | ||
| + | | link = | ||
| + | | vikimənbə = | ||
| + | | cavabdeh = | ||
| + | | nəşr = | ||
| + | | yer = Санкт-Петербург | ||
| + | | nəşriyyat = Тип. Имп. Акад. наук Издательство | ||
| + | | il = 1869 | ||
| + | | cild = | ||
| + | | страницы = 232 | ||
| + | | sütunlar = | ||
| + | | səhifələr = | ||
| + | | seriya = | ||
| + | | isbn = | ||
| + | | doi = | ||
| + | | tiraj = | ||
| + | | archiveurl = | ||
| + | | archivedate = | ||
| + | | ref = Бутков П.Г. (часть первая 36) | ||
| + | }} | ||
[[Hacı Çələbi xan/1|1]] | [[Hacı Çələbi xan/1|1]] | ||
[[Hacı Çələbi xan/2|2]] | [[Hacı Çələbi xan/2|2]] | ||
[[MediaWiki:1|3]] | [[MediaWiki:1|3]] | ||
Səhifəsinin 22:44, 19 iyun 2024 tarixinə olan son halı
 | Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
Nadir şaha qarşı üsyan (1743–1746)
Hicri 1156-cı ilda (25.02.1743–14.02.1744) Hacı Çələbinin Şəkidə Nadir şaha qarşı üsyan başlatması barədə Kərim ağa Şəkixanovun yazdıqları o dövrün bir sıra mənbələrində və arxiv materiallarında da öz təsdiqini tapır. Lakin həmin müəllifin yazdığı kimi bu üsyanı Məlik Nəcəfqulu ilə Hacı Çələbi arasındakı ziddiyyətlərin inikası hesab etmək də doğru olmazdı. Belə ki 1743-cü ildə İran – Türk müharibəsi başlamışdı və bu müharibə 3 il davam etmiş, 4 sentyabr 1746-cı il tarixdə Qəzvin yaxınlığındakı Kordan adlı yerdə tərəflər arasında bağlanmış sülh müqaviləsi ilə başa çatmışdı. Əgər Nadir şahın osmanlılara qarşı vuruşan öz böyük ordusunu saxlamaq üçün vergiləri artırması yerlərdə üsyanlara səbəb olurdusa, osmanlılar da Nadiri zəiflətmək üçün həmin üsyanları müxtəlif yollarla dəstəkləyirdilər...
1743-cü ilin yayında Nadir şah 375 minlik ordu ilə Osmanlı ərazisi olan İraqi-Ərəbdə doğru hərəkətə keçdi. 5 avqustda Kərkükü mühasirəyə aldı və tutdu[1]. 3 sentyabrda oradan Mosula doğru hərəkət etdi. Şəhəri uzun müddət mühasirədə saxladı, lakin ələ keçirə bilmədi[2]. Ordunun bir hissəsi isə 8 sentyabrda Bəsrəni mühasirəyə götürmüşdü[3], mühasirə dekabrın 8-i, axşam saatlarınadək davam etdi[qeyd 1] və tərəflər arasında hərbi əməliyyatların dayandırılması haqqında razılaşmanın əldə edilməsi ilə başa çatdı[4].
Nadir şah İraqi-Ərəbdə Mosul və Bəsrənin mühasirəsi işi ilə məşğul olarkən – 11 oktyabr 1743-cü il tarixdə, Şirvandan pis xəbər aldı ki, Məhəmməd bəy və Sam mirzənin başçılıq etdiyi üsyançılar Şirvan bəylərbəyi Heydər xanı öldürmüş və Yeni Şamaxını tutmuşlar[5]. Məhəmməd bəy Qazıqumux hakimi Surxay xanın oğlu idi, hansı ki həmin Surxay xan 1728 – 1734-cü illərdə Osmanlı dövlətinin Şirvandakı canişini olmuşdu. Sam mirzə isə hələ bir müddət əvvəl Ərdəbildə peyda olmuş və orada özünə tərəfdar toplamağa cəhd etmişdi. Lakin şahın adamları onu tutub burnunu kəsmiş, daha sonra sərbəst buraxmışdılar. Bundan sonra isə Sam mirzə Dağıstana gedərək gözləmə mövqeyi tutmuşdu. O, 1743-cü ilin yazında və yayında şimal-qərb əyalətlərində şah mühəssilinin xüsusi fəallıq göstərməsi və bunun nəticəsində mərkəzi hakimiyyətə qarşı narazılığın ciddiləşməsini və yüksək həddə çatmasını nəzərə alaraq hərəkətə keçmək vaxtının yetişdiyini qət etdi, Dərbənd və Təbəsaran əhalisini üsyana təhrik etməyə başladı. Onu Surxay xanın oğlu Məhəmməd bəy də dəstəklədi. Onları susdurmaq üçün Nadir şahın göstərişi ilə Şirvan bəylərbəyi Heydər xan Dağıstana yola düşdü. Lakin o, Dağıstana çatmamış Şabranda üsyançıların əlinə keçdi. Məhəmməd bəy və Surxay xanın başına 20 min nəfər tərəfdar toplaşdı və onlar bəylərbəyinin iqamətgahı olan Yeni Şamaxını döyüşsüz tutdular[6].
“Car salnaməsi”ndə göstərilir ki,
|
1156-cı ildə (1743) Şah Təhmaz Bağdad yaxınlığında İmam-ül İslamın (Osmanlı sultanının) ölkəsini almağa cəhd edərkən Şirvan, Şamaxı və Şəki (ölkələri) Təbrizdən olan qızılbaşların sözünə görə onun (Şah Təhmasibin) təbəəliyindən çıxır. Onlar (təbrizlilər) Şahın oğlu Şahzadə Sultanın (Sam mirzənin) yanına qaçırlar. O, Təhmaz xan tərəfindən qulaqları və burnu kəsilmiş halda Surxay xanın oğlunun yanında olurdu. Şirvanın və İranın digər vilayətlərinin başçıları Surxay xanla və onun oğlu ilə birlikdə ona özlərinə başçılıq etməyi təklif etmişdilər.
O, min beş yüz nəfər əsgər ilə Surxay xandan icazəsiz onun oğlu ilə Şirvana gedir...[7]. |
|
Nadir şah İraqi-Ərəbdə bir sıra uğurlar qazansa da, öz ölkəsi daxilində sabitliyin pozulması səbəbindən orada müharibəni davam etdirə bilmədi və sülh müqaviləsinin bağlanmasına nail olmaq üçün tutduğu əraziləri geri qaytardı. Nəticədə ordusunu üsyançıların üzərinə göndərmək imkanı qazandı. Elə həmin ilin 20 dekabrında Məhəmməd bəy və Sam mirzə Şirvandan qovuldular. Göstəriş verildi ki, Qəbələdə, Şəkidə, Dərbəndin və Şamaxının başqa yerlərində Sam mirzəni dəstəkləyənlərin hamısı arvad-uşağı ilə birlikdə öldürülüb məhv edilsin, evləri və əmlakları yandırılsın[8][9].
Nadir şah 1743-cü ildə öz imperiyasının müxtəlif yerlərində baş vermiş üsyanları 1744-cü il boyu bir-bir amansızlıqla yatırdı. Lakin həmin ilin sonunda Dağıstanda və Şəkidə mərkəzi hakimiyyətə qarşı üsyanlar hələ də davam edirdi. Nəhayət, şah 6 dekabr 1744-cü il tarixdə Bərdəyə gəldi[10]. Üç həftədən sonra ordusunu Cavad yaxınlığında Kür çayı üzərindəki körpüdən keçirib Dağıstana sürətli yürüş etdi. Qurban bayramı günü – 14 yanvar 1745-ci il[qeyd 2] tarixdə Dərbəndə daxil daxil oldu, sonra isə Dağıstanda qənimət götürülmüş çoxlu mal-qara və qoyun-keçi ilə Bərdəyə geri döndü. Həmin hadisədən 3 həftə sonra isə Nadir şah Ərəş tərəfdən ordusunu Kürün sol sahilinə keçirdi və 1745-ci ilin mart – iyun aylarında 3 ay Şəki ərazisində qaldı[10].
Nadir şahın 1745-ci ildə 3 ay Şəki yaylaqlarında olması və 1745-ci ilin yaz fəslinin sonunda Şəki ərazisini tərk etməsi haqqında Mirzə Mehdi xan Astrabadinin “Tarix-i Nadiri” əsərində olan məlumat[11], olduğu kimi Məhəmməd Kazımın “Name-yi aləm-ara-yi Nadiri” əsərində də təkrar edilir[12][13]. Lakin həmin əsərlərdə üç ay ərzində Şəkidə cərəyan etmiş hadisələr haqqında isə heç nə yoxdur[qeyd 3], hansı ki digər mənbələrdə və arxiv materiallarında həmin vaxt Şəkidə Nadir şaha qarşı müqavimət göstərilməsi və şahın uğursuzluğu haqqında yetərincə məlumata rast gəlmək mümkündür. Təbii ki Nadir şahın dövründə dövlət məmurları olmuş müəlliflər, şahın uğursuzluqlarını qələmə almaqda maraqlı deyildilər və ona görə də həmin üç ay ərzində Şəkidə baş vermiş hadisələrin üstündən sükutla keçmişdirlər.
“Car salnaməsi”ndə göstərilir ki,
|
|
(1744-cü ilin payızında Nadir şah) Babaratmaya gəlir, burada yerləşir. Ordusunun bir hissəsini Şəki üzərinə göndərir. Şəkililər Şirvanla birlikdə Çələbi xan Nuxalının başçılığı ilə onun (Nadir şahın) tabeliyindən çıxmışdılar. Döyüşlər bir aydan çox davam edir. Təhməz (Nadir şah) ordusu ilə Göynüyə gəlir, lakin onun əlinə bir şey keçmir, sonra Nuxanın səngərinə hücum edir. Çox vuruşur, lakin onu ala bilmir. Ancaq Şəkini[qeyd 4] yandırır. Bəziləri öldürülür, bəziləri əsir alınır, bəziləri qarət olunur, lakin onlar ac olsalar da səngərlərində qalırlar. Bundan sonra Təhməz ordusu ilə Muğana gedir...[14]. |
|
Nadir şahın Şəkiyə yürüşü Rusiya İmperiyasında da narahatlıq yaratmışdı. Onlar ehtiyat edirdilər ki, Nadir şah Şəkidən Dağıstana keçə və Rusiya ərazisinə hücum edə bilər. Pyotr Butkov yazır ki,
|
|
O zaman Kizlyar ölkəsində general-leytenant Dimitri Yeropkin rəhbər idi. O, şahdan son dərəcə ehtiyat edirdi. Kizlyarı gücləndirmək üçün 1745-ci ilin fevralında ora iki piyada və bir draqun (əjdaha) rotası göndərildi. Sonra isə buraya Həştərxan səhra draqon korpusunun daha 6 polkunun göndərilməsi də nəzərdə tutulmuşdu. Lakin 1745-ci ilin avqustunda (Qriqori təqvimi ilə avqust-sentyabr) xəbər gəldi ki, şah bütün qoşunları ilə Şəkidən son yürüşündən qayıtdı, buna görə də bu polklar Sarisın[qeyd 5] yaxınlığında dayandırıldı. Bu yürüşdə Nadir az qala bütün ordusu ilə birlikdə Kür çayını keçməmişdən əvvəl öləcəkdi[15]. |
|
1745-ci ilin mart ayında (Yuli təqvimi ilə mart-aprel) Həştərxandan Nadir şahın Şəkidəki düşərgəsinə – Rusiya rezidenti V.Bratişşevin yanına, yola düşən Rusiya səfiri Y. Senyukov 19 apreldə (Yuli təqvimi ilə 8 apreldə) Dərbənddən Rusiya xarici işlər nazirliyinində çalışan həmkarına məlumat göndərir ki,
|
|
Şah isə indi Şəki yaxınlığında Kürün bu tərəfində dayanıb və tezliklə oradakı meşəni qırıb piyadalardan hər cür istifadə edərək Şəki camaatını silahla məhv etmək niyyətindədir...[16]. |
|
24 apreldə (Yuli təqvimi ilə 13 apreldə) Rusiya rezidenti Vasili Bratişşev Nadir şahın Şəkidəki düşərgəsindən Kizlyar komendantı knyaz Obolenskiyə aşağıdakı məxfi məlumatı göndərib:
|
|
Zati-aliləri, son bir neçə gün ərzində burada baş verənləri nəzərinizə çatdırım ki, şah düz üç gündür ki ona müqavimət göstərməkdə davam edən üsyançıları ram etmək üçün Şəki sığnağına yaxınlaşıb, piyadalardan istifadə edərək sığnağa güclü hücum edib. Yalnız çətin dağlıq yerlərin arxasında və rəqiblərin sərt müqaviməti nəticəsində qırxa qədər adamın öldürülməsi, yaxud əsir götürülməsi istisna olmaqla, uğur qazana bilmədi. Əksinə, iranlılara dəyən ziyan xeyli çox idi, yüzdən çox adam öldürüldü, bir neçə adam isə yaralandı. Bu səbəbdən şah həzrətləri Şəki camaatını itaətə gətirmək üçün başqa üsullar seçdi və evlərinin yaxınlığında yerləşən bağları, taxıl sahələrini viran qoymağı, ağacların kəsilməsini əmr etdi. Və sərt tədbirlərlə şəkiniləri ram etməyə çalışdığı kimi, onları çoxlu ümidlərlə, mehribanlıqla inandırmağa da əl atsa da, sözügedən şəkililər inadkarlıqlarını qətiyyətlə davam etdirirlər[16]. |
|
6 may (Yuli təqvimi ilə 25 aprel) 1745-ci il tarixdə Nadir şahın Şəkidəki düşərgəsindəki rezidentin yanından Kizlyar komendantı knyaz Obolenskinin yanına yola düşən tərcüməçi Yusif Qayuçev isə məxfi dəftərxanaya bunları bildirir:
|
|
İran şahı öz ordusu ilə Şəkidən on beş verst aralıda olan Belyazin adlı yerə getdi və oradan Yar adlı yerə üz tutacaq və şahdan indi heç bir qorxu yoxdur, o, daha uzaqdadır və onun yanında olan ordu cəmi otuz minlikdən ibarətdir [17]. |
|
20 may (Yuli təqvimi ilə 9 may) 1745-ci il tarixdə tərcüməçi Yusup Qayuçevin adaşı Yusif Qasımov, hansı ki Rusiya səfiri Y. Senyukovun başçılıq etdiyi diplomatik heyətinin tərkibində Şəkidə Nadir şahın düşərgəsində olmuşdur, bunları yazır:
|
|
Bizim qaldığımız müddətdə[qeyd 6] İran şahı düşərgəsini bir yerdən başqa yerə, yaxınlıqdakı təzə yerə köçürdü. İki dəfə diqqət yetirdim ki, onun düşərgəsində bütün adamların sayı yüz min nəfər ola bilər, ancaq döyüşçülərin sayı heç otuz beş mini keçə bilməzdi[qeyd 7]. Üstəlik, mən soruşdum ki, iranlılar niyə Xəzər dənizinin yanında və Türkiyə sərhədinin yaxınlığında olan əyalətləri belə xarabalığa çevirirlər, bu ərazilərə niyə bu qədər ziyanlıqlar vururlar? Bu sualımın cavabında mənə dedilər ki, “İran şahı Xorasana böyük bolluq və sərvət gətirib. Bu vilayətlər və əyalətlər isə vaxtı ilə ruslardan və türklərdən müharibə ilə alındığına görə şah bu vilayət və əyalətlərdə elə pis vəziyyət yaratmaq istəyir ki, bir qazanda on ev yemək bişirsin. İndinin özündə də şahın fərmanı ilə Həmədana gedən adamlara o vilayətdən üç yüz iyirmi min tümən yığmaq əmr edilib, əgər çatmazsa, əvəzində xalça, palaz, qab-qacaq götürülməlidirlər. Qiymətə görə əgər bu kifayət etməzsə, o zaman adamları girov götürüb başqa adamlara satmaq istəyirik. Şah Ərdəbil vilayətindən altı yüz min, Şamaxıdan üç yüz altmış min tümən toplanılmasını əmr edib. Onun ordusunda kiçikdən böyüyədək hamı ağlayır, deyirlər ki, biz burada xidmət etməyə məcburuq və pul üçün arvad-uşağımızı [acından] öldürürük”[18]. |
|
Kizlyar ölkəsindəki rus qoşunlarının komandanı general-leytenant Dimitri Yeropkin Nadir şah ordusunun yerdəyişmələri və gücü haqqında daha ətraflı məlumata malik olmaq üçün Dərbəndə və başqa yerlərə tacirlər, yaxud hansısa başqa məxfi şəxslər göndərirdi. Onlar Kizlyara geri dönən kimi əldə etdikləri məlumatları Dimitri Yeropkinə çatdırırdılar. Həmin adamlardan biri olan Terek zadəganı Vasili Çerkasov ona aşağıdakıları demişdi:
|
|
Mən Dərbənddə olarkən[qeyd 8] öz Rusiya tacirimiz Qreçenindən eşitdim ki, İran şahı indi öz ordusu ilə Şəki yaxınlığındakı düşərgədə dayanaraq ona qarşı çıxan şəkililərə nəzarət edir və onun qoşunları üç kəndi böyük ziyanla ələ keçirə bilib. Sonra o, bir xan və iki sultanı və onlarla birlikdə bir neçə qoşunu Böyuk Şəkiyə göndərdi və o kəndə hücum etməyi əmr etdi, hansı ki həmin kəndin meşələr ilə böyük dağlar arasında bir yolu vardı və başqa yolu yox idi. Əmrə uyğun olaraq şahın göndərdiyi ordu yuxarıda adı çəkilən Böyük Şəki kəndinə hücuma keçdi. Və bu şəkililər meşələrin içindən, dağların arasından çıxaraq onları qırdılar, üstəlik, bir xan və bir sultanı da öldürdülər, amma adlarının nə olduğunu ona deməyiblər. Şahın özü isə həmin vaxt dağda dayanıb baxırdı və ordusunun böyük tələfat verdiyini görən kimi adam göndərib orduya geri çəkilmək əmri verdi. Sonra bütün vəzirlərinə, sərkərdələrinə toplaşmağı əmr etdi və ürək ağrısı ilə onları danladı ki, siz mənə sədaqətlə xidmət edirsiniz və bir belə kiçik kəndi tuta bilmirsiniz. Düşünməyin ki, mən buradan gedəcəyəm, hamınızı burada öldürəcəyəm, amma [Böyük Şəkini] tutmadan geri çəkilməyəcəyəm. Eyni zamanda əlavə etdi ki, özünüz də görürsünüz ki, bir tərəfimizdə türklər, bir tərəfimizdə rus ordusu var. Və buranın kim idarə edəcəyini bilmirəm, amma mən artıq hamınızı atıb İsfahana getməyə məcburam[19]. |
|
Qeydlər
- ↑ İngiliscədə və ruscada tarix 8 dekabr olaraq göstərilsə də (Lockhart L. (015), 1938, p. 229)(Локкарт Л., 2004, с. 282), azərbaycan dilinə tərcümədə 3 dekabr gedib, üstəlik, sonuncuda orijinaldakı “axşam saatları” ifadəsi də yoxdur (Lokkart L., 2013, s. 393).
- ↑ İngiliscədə və ruscada 1745-ci il göstərilsə də (Lockhart L. (03), 1938, p. 249)(Локкарт Л. (02), 2004, с. 297), azərbaycan dilinə tərcümədə 1743-cü il gedib (Lokkart L. (02), 2013, s. 414).
- ↑ Lourens Lokkart özünün “Nadir şah” monoqrafiyasının 249-cu səhifəsində, haşiyəsindəki qeyddə Mirzə Mehdi xan Astrabadinin “Tarix-i Nadiri” əsərinindən belə bir iqtibas gətirir: “Ötən illərdə Şəkinin narazı əhalisi Hacı Çələbi ibn Qurbanın başçılığı altında bu vilayətdə İran qoşunlarını qarşı çıxdı və “Gələsən, görəsən” qalası şah qoşununun mühasirəsinə uğurla dözdü” (Lockhart L. (03), 1938, p. 249). Biz “Tarix-i Nadiri” əsərininin həmin nəşri ilə (1849-cu il, Bombey, səh. 253) tanış ola bilmədik. Amma güman edirik ki, iqtibas əsərin mətnindən yox, redaktor qeydindən gətirilə bilər. Yaxud, Lourens Lokkart iqtibas gətirdiyi mənbənin adını düz göstərmir, çox güman ki, o, Mirzə Mehdi xan Astrabadidən yox, Abbasqulu ağa Bakıxanovdan iqtibas gətirir (Bakıxanov A. (4), 2000 (1951), s. 151 (PDF: 63)). Mirzə Mehdi xan Astrabadinin əsərindəki Şəki ilə bağlı məlumatları diqqətlə öyrənən Vadim Leviatov da göstərir ki, həmin əsərdə Nadir şahın “Gələsən, görəsən” qalasını mühasirə etməsi haqqında heç bir məlumat yoxdur. Yalnız 3 ay Şəki yaylaqlarında olması haqqında məlumat var (Левиатов В.Н (01), 1948, с. 97).
- ↑ Şəki – “Car salnəməsi”ndə “Şəki” sözü əsasən ölkə, vilayət adı mənasında işlədilir və burada isə çox güman ki, Nuxa nəzərdə tutulmuşdur. Belə ki bəhs edilən dövr mənbələrində və daha sonrakı dövrün mənbələrində Nuxanın Şəki adlandırılması hallarına tez-tez rast gəlmək mümkündür. “Car salnəməsi”ndə bəhs edilən eyni hadisə barədə Rusiya rezidenti Vasili Bratişşevin 24 aprel (Yuli təqvimi ilə 13 aprel) 1745-ci il tarixində Nadir şahın Şəkidəki düşərgəsindən Kizlyar komendantı knyaz Obolenskiyə göndərdiyi məxfi məlumatında isə Nuxa sığnağından yox, Şəki sığnağından söhbət gedir və Nuxanın adı heç çəkilmir (Левиатов В.Н (03), 1948, с. 99). Bu isə onu göstərir ki həmin dövrdə Nuxanın digər adı Şəki olmuşdur. Lakin ənənəvi olaraq hesab edilir ki, Şəki şəhəri 1772-ci ilədək Nuxadan ayrı yerdə mövcud olmuş, göstərilən ildə Kiş çayının daşması nəticəsində tamamilə dağılmış, sağ qalmış əhalisi isə Nuxa kəndinə köçmüşdür. Amma bu iddianı əsaslandırmaq üçün istinad edilən 1846-cı ilin “Kavkaz” qəzetində ümumiyyətlə Şəki şəhərinin adı yoxdur, yalnız 1772-ci ildə Nuxanın bir hissəsinin sel altında qalmasından söhbət gedir (Кавказ, 1846, с. 95). Əski Şəki şəhəri haqqında məlumat verən mənbələrdə isə onun Kiş çayından xeyli uzaqda olduğu göstərilir (Əhməd Zəki Vəlidi, 2009, s. 95).
- ↑ Sarisın (Царицын) – 1925-ci ilədək indiki Volqoqradın (Rusiya Federasiyası) adı.
- ↑ Yusif Qasımov Rusiya səfiri Y.Senyukovun başçılıq etdiyi diplomatik heyətinin tərkibində Nadir şahın Şəkidəki düşərgəsində 1745-ci ilin may ayında (20 mayadək) olub.
- ↑ 1744-cü ilin mart ayında Nadir şahın Həmədan yaxınlığındakı düşərgəsində olmuş Conas Hanvey də onun olduğu düşərgədə cəmi 30.000 seçmə döyüşçünün olduğunu, döyüşçülərin nökərləri və düşərgəyə xidmət edən personalla birlikdə isə ümumi sayın üç dəfə çox olduğunu qeyd edir (Lockhart L. (02), 1938, p. 247).
- ↑ Vasili Çerkasov 1 iyun (Yuli təqvimi ilə 21 may) 1745-ci il tarixdə Dərbənddə olub.
İstinadlar
- ↑ Lockhart L. (01), 1938, p. 228.
- ↑ Lockhart L. (012), 1938, p. 229.
- ↑ Lockhart L. (014), 1938, p. 235.
- ↑ Lockhart L. (015), 1938, p. 229.
- ↑ Lockhart L. (013), 1938, p. 231.
- ↑ Lockhart L. (017), 1938, p. 239.
- ↑ Molla Məhəmməd əl-Cari (1), 1997, s. 42.
- ↑ Мухаммад-Казим, 1966, сс. 131a-131b.
- ↑ Козлова А.Н. (11), 2011, сс. 98-99.
- ↑ 10,0 10,1 Lockhart L. (03), 1938, p. 249.
- ↑ Левиатов В.Н, 1948, сс. 96-97.
- ↑ Мухаммад-Казим, 1966, сс. 336b-336a.
- ↑ Козлова А.Н. (12), 2011, с. 106.
- ↑ Molla Məhəmməd əl-Cari (2), 1997, s. 45.
- ↑ Бутков П.Г. (часть первая 36), 1869, с. 232.
- ↑ 16,0 16,1 Левиатов В.Н (03), 1948, с. 99.
- ↑ Левиатов В.Н (04), 1948, с. 100.
- ↑ Левиатов В.Н (04), 1948, с. 100-101.
- ↑ Левиатов В.Н (04), 1948, сс. 101-102.
Ədəbiyyat
- Lockhart L. Nadir Shah: critical study base mainly upon contemporary sources. — 1938 — P. 228.
- Lockhart L. Nadir Shah: critical study base mainly upon contemporary sources. — 1938 — P. 229.
- Lockhart L. Nadir Shah: critical study base mainly upon contemporary sources. — 1938 — P. 231.
- Lockhart L. Nadir Shah: critical study base mainly upon contemporary sources. — 1938 — P. 235.
- Lockhart L. Nadir Shah: critical study base mainly upon contemporary sources. — 1938 — P. 236.
- Lockhart L. Nadir Shah: critical study base mainly upon contemporary sources. — 1938 — P. 238.
- Lockhart L. Nadir Shah: critical study base mainly upon contemporary sources. — 1938 — P. 239.
- Lockhart L. Nadir Shah: critical study base mainly upon contemporary sources. — 1938 — P. 247.
- Lockhart L. Nadir Shah: critical study base mainly upon contemporary sources. — 1938 — P. 116.
- Molla Məhəmməd əl-Cari. Car salnaməsi (tərcümə) // Car salnaməsi / ərəbcədən tərcümə, giriş, şərhlər və qeydlər Sevda Süleymanovanındır. — Azərbaycan Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutu. — Bakı: Səda, 1997. — Səhifələrin sayı: 146. — Səh.: 42-43. — ISBN 5-86974-384-9.
- Molla Məhəmməd əl-Cari. Car salnaməsi (tərcümə) // Car salnaməsi / ərəbcədən tərcümə, giriş, şərhlər və qeydlər Sevda Süleymanovanındır. — Azərbaycan Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutu. — Bakı: Səda, 1997. — Səhifələrin sayı: 146. — Səh.: 45. — ISBN 5-86974-384-9.
- Нуха (rus.) // Кавказ : газета. — 1846. — № 24. — С. 95 – 96.
- Əhməd Zəki Vəlidi. IV. Bakı — Ərəş — Şəki — Zaqatala (keçən mətnin davamı) // Azərbaycanın tarixi coğrafiyası. — Bakı: Təhsil, 2009. — Səh.: 53 – 55. — 500 nüsx.
- Левиатов В.Н Оборона крепости Гелесен-Гересен против Надир шаха (rus.) // Известия Академии Наук Азербайджанской ССР. — Баку, 1948. — С. 96 – 97.
- Левиатов В.Н Оборона крепости Гелесен-Гересен против Надир шаха (rus.) // Известия Академии Наук Азербайджанской ССР. — Баку, 1948. — С. 96 – 97.
- Левиатов В.Н Оборона крепости Гелесен-Гересен против Надир шаха (rus.) // Известия Академии Наук Азербайджанской ССР. — Баку, 1948. — С. 98 – 99.
- Левиатов В.Н Оборона крепости Гелесен-Гересен против Надир шаха (rus.) // Известия Академии Наук Азербайджанской ССР. — Баку, 1948. — С. 100 – 101.
- Мухаммад-Казим. Наме-йи аламара-йи нäдири (Микроукрашающая надирова книга). — М.: Наука, 1966. — Т. III. — 327 с.
- Козлова А.Н. Мятеж Сам-мирзы второго в Ардебиле и дела Мухаммада, сына Сурхая // Неизвестные сведения о Дагестане в уникальной рукописи Мухаммад Казима «Наме-йи Аламара-йи Надири» («Мироукрашающая история Надира»). — Министерство образования и науки РФ, Дагестанский государственный университет. — Махачкала: Издательство ДГУ, 2011. — С. 98 – 99. — 132 с. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 25 mart 2023.
- Козлова А.Н. События, происшедшие в Дагестане. Весть о прибытии румийских воинов в Карс // Неизвестные сведения о Дагестане в уникальной рукописи Мухаммад Казима «Наме-йи Аламара-йи Надири» («Мироукрашающая история Надира»). — Министерство образования и науки РФ, Дагестанский государственный университет. — Махачкала: Издательство ДГУ, 2011. — С. 106 – 107. — 132 с. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 25 mart 2023.
- Lokkart L. XXII fəsil. Osmanlı dövləti ilə müharibə: Mesopotamiya hərbi yürüşü // Nadir şah / Nəriman Əbdülrəhmanlı (Ruscadan tərcümə edən). — Bakı: Qanun, 2013. — Səhifələrin sayı: 552. — Səh.: 393. — 1,000 nüsx. — ISBN 978-9952-26-578-1.
- Локкарт Л. Глава ХХII. Война с Турцией: Месопотамская кампания // Надир Шах / Гезаловой Н.Р. (переведено с английского). — Баку: Qanun, 2004. — Səhifələrin sayı: 399. — Səh.: 282 – 283.
- Lokkart L. XXII fəsil. Osmanlı dövləti ilə müharibə: Mesopotamiya hərbi yürüşü // Nadir şah / Nəriman Əbdülrəhmanlı (Ruscadan tərcümə edən). — Bakı: Qanun, 2013. — Səhifələrin sayı: 552. — Səh.: 393. — 1,000 nüsx. — ISBN 978-9952-26-578-1.
- Lokkart L. XXIV Fəsil. Osmanlı dövləti ilə müharibənin yenidən başlanması və qurtarması (1744–1746-ci illər) // Nadir şah / Nəriman Əbdülrəhmanlı (ruscadan tərcümə edən). — Bakı: Qanun, 2013. — Səhifələrin sayı: 552. — Səh.: 414. — 1,000 nüsx. — ISBN 978-9952-26-578-1.
- Локкарт Л. Глава ХХIV. Возобновление и завершение войны с Турцией, 1744-1746 гг. // Надир Шах / Гезаловой Н.Р. (переведено с английского). — Баку: Qanun, 2004. — Səhifələrin sayı: 399. — Səh.: 296 – 297.
- Bakıxanov A. Nadirin əhvalatı haqqında // Gülüstani-İrəm. — Bakı: Minarə, 2000 (1951). — Səh.: 151 (PDF: 63).
- Бутков П.Г. Глава 51. // Материалы для новой истории Кавказа, с 1722 по 1803 год (часть первая). — Санкт-Петербург: Тип. Имп. Акад. наук Издательство, 1869. — С. 232.