Changes

'''Şəki üsyanı''' (1743–1746) — 1743-cü ilin payızında Şəkidə Hacı Çələbinin rəhbərliyi altında başlamış anti-İran üsyanı, Nadir şah əleyhinə üsyan və azadlıq hərəkatı. Bu barədə Məhəmməd Kazımın, Molla Məhəmməd əl-Carinin, Kərim ağa Şəkixanovun və digər müəlliflərin əsərlərində müəyyən məlumatlar var. Lakin sonuncu, üsyanı Şəki məliyi Məlik Nəcəfqulu ilə vəkil Hacı Çələbi arasındakı ziddiyyətlərin inikası kimi təqdim edirsə{{Sfn|Kərim ağa Fateh|1958|s=17}}, birinci və ikinci müəlliflər isə 1743-cü ildə Şirvanda və ətrafında baş vermiş Sam mirzə üsyanının Şəkini də əhatə etdiyini göstərirlər{{sfn|Мухаммад-Казим|1966|с=131b}}{{sfn|Козлова А.Н. (11)|2011|с=99}}^,{{sfn|Molla Məhəmməd əl-Cari (1)|1997|s=42}}. Nadir şah Şəkidə hakimiyyətini bərpa etmək üçün  bir neçə dəfə buradakı müqavimət ocaqlarına sürətli yürüşlər etmiş, bəzən ordusunu bir aydan çox Şəki ərazisində saxlamış, lakin məqsədinə nail ola bilməmişdir. Üsyan 1746-cı ilin əvvəllərində, üsyanın rəhbəri Hacı Çələbinin Nadir şahın sülh təklifini qəbul etməsi ilə başa çatmışdır.

'''Şəki üsyanı''' (1743–1746) — 1743-cü ilin payızında Şəkidə Hacı Çələbinin rəhbərliyi altında başlamış anti-İran üsyanı, Nadir şah əleyhinə üsyan və azadlıq hərəkatı.  

 

Bu barədə Məhəmməd Kazımın, Molla Məhəmməd əl-Carinin, Kərim ağa Şəkixanovun və digər müəlliflərin əsərlərində müəyyən məlumatlar var. Lakin sonuncu, üsyanı Şəki məliyi Məlik Nəcəfqulu ilə vəkil Hacı Çələbi arasındakı ziddiyyətlərin inikası kimi təqdim edirsə{{Sfn|Kərim ağa Fateh|1958|s=17}}, birinci və ikinci müəlliflər isə 1743-cü ildə Şirvanda və ətrafında baş vermiş Sam mirzə üsyanının Şəkini də əhatə etdiyini göstərirlər{{sfn|Мухаммад-Казим|1966|с=131b}}{{sfn|Козлова А.Н. (11)|2011|с=99}}^,{{sfn|Molla Məhəmməd əl-Cari (1)|1997|s=42}}. Nadir şah Şəkidə hakimiyyətini bərpa etmək üçün  bir neçə dəfə buradakı müqavimət ocaqlarına sürətli yürüşlər etmiş, bəzən ordusunu bir aydan çox Şəki ərazisində saxlamış, lakin məqsədinə nail ola bilməmişdir. Üsyan 1746-cı ilin əvvəllərində, üsyanın rəhbəri Hacı Çələbinin Nadir şahın sülh təklifini qəbul etməsi ilə başa çatmışdır.

 

1740-cı illərin ortalarında şəkililərin İran əleyhinə azadlıq mübarizəsi və Nadir şahın Şəkiyə yürüşləri haqqında ilk dəfə Vadim Leviatovun 1948-ci ildə Bakıda çap olunmuş “XVIII əsr Azərbaycan tarixinə dair oçerklər” adlı kitabında ətraflı bəhs edilmişdir{{sfn|Левиатов В.Н. (Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке 1)|1948|с=116}}. Müəllif bu kitabda  yalnız nəşr olunmuş materiallara istinad etsə də, elə həmin il “Azərbaycan SSR EA-nın Xəbərləri”ndə dərc edilmiş ““Gələsən, görəsən” qalasının Nadir şaha qarşı müdafiəsi” adlı məqaləsində bu mövzunu arxiv materialları əsasında işıqlandırmağa çalışmışdır{{sfn|Левиатов В.Н. (Оборона крепости Гелесен-Гересен против Надир шаха)|1948|сс=95-105}}. Lakin nədənsə yalnız SSRİ Mərkəzi Dövlət Hərbi-Tarix Arxivindən və həm də nədənsə yalnız 1745-ci ilə aid sənədlərdən istifadə etmişdir, halbuki 1744-cü ildən Rusiya Xarici Siyasət Arxivində və Həştərxan vilayətinin Dövlət Arxivində Şəki üsyanı haqqında materiallar vardı{{sfn|Алиев Ф.М. (0)|1975|с=196}}. Daha sonra 1958-ci ildə Marianna Arunova və Klara Aşrafyanın Moskvada çap olunmuş “Nadir şah Əfşarın dövləti” adlı kitablarında bu mövzu 1744-сü ilin arxiv sənədlərindən də istifadə edilməklə Rusiya Xarici Siyasət Arxivi sənədləri əsasında işıqlandırılmışdır{{sfn|Арунова М.Р. (1)|1958|сс=213-215}}. Onların bu mövzu ilə bağlı yazdıqları həm də sonra qismən “Bütün Dünya tarixi”nin 14-cü cildinə daxil edilmişdir{{sfn|Всемирная история|1999|с=142-143}}. Bunlardan sonra isə Fuad Əliyevin 1975-ci ildə Bakıda çap olunmuş “XVIII əsrin birinci yarısında Azərbaycanda İran əleyhinə etirazlar və türk işğalına qarşı mübarizə” adlı kitabında da bu mövzuya xeyli yer ayrılmışdır{{sfn|Алиев Ф.М. (1)|1975|с=196-212}}. Lakin Fuad Əliyev bizim mövzu üzrə əsasən çap olunmuş materiallardan istifadə etmişdir. Onun iqtibas gətirdiyi iki-üç arxiv sənədi istisna olmaqla, digərləri arxiv materiallarından yox, əvvəlki müəlliflərin əsərlərindən götürülmüş kimi görünür, baxmayaraq ki, özü birbaşa arxiv sənədlərinə istinad etdiyini göstərmişdir.   

1740-cı illərin ortalarında şəkililərin İran əleyhinə azadlıq mübarizəsi və Nadir şahın Şəkiyə yürüşləri haqqında ilk dəfə Vadim Leviatovun 1948-ci ildə Bakıda çap olunmuş “XVIII əsr Azərbaycan tarixinə dair oçerklər” adlı kitabında ətraflı bəhs edilmişdir{{sfn|Левиатов В.Н. (Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке 1)|1948|с=116}}. Müəllif bu kitabda  yalnız nəşr olunmuş materiallara istinad etsə də, elə həmin il “Azərbaycan SSR EA-nın Xəbərləri”ndə dərc edilmiş ““Gələsən, görəsən” qalasının Nadir şaha qarşı müdafiəsi” adlı məqaləsində bu mövzunu arxiv materialları əsasında işıqlandırmağa çalışmışdır{{sfn|Левиатов В.Н. (Оборона крепости Гелесен-Гересен против Надир шаха)|1948|сс=95-105}}. Lakin nədənsə yalnız SSRİ Mərkəzi Dövlət Hərbi-Tarix Arxivindən və həm də nədənsə yalnız 1745-ci ilə aid sənədlərdən istifadə etmişdir, halbuki 1744-cü ildən Rusiya Xarici Siyasət Arxivində və Həştərxan vilayətinin Dövlət Arxivində Şəki üsyanı haqqında materiallar vardı{{sfn|Алиев Ф.М. (0)|1975|с=196}}. Daha sonra 1958-ci ildə Marianna Arunova və Klara Aşrafyanın Moskvada çap olunmuş “Nadir şah Əfşarın dövləti” adlı kitablarında bu mövzu 1744-сü ilin arxiv sənədlərindən də istifadə edilməklə Rusiya Xarici Siyasət Arxivi sənədləri əsasında işıqlandırılmışdır{{sfn|Арунова М.Р. (1)|1958|сс=213-215}}. Onların bu mövzu ilə bağlı yazdıqları həm də sonra qismən “Bütün Dünya tarixi”nin 14-cü cildinə daxil edilmişdir{{sfn|Всемирная история|1999|с=142-143}}. Bunlardan sonra isə Fuad Əliyevin 1975-ci ildə Bakıda çap olunmuş “XVIII əsrin birinci yarısında Azərbaycanda İran əleyhinə etirazlar və türk işğalına qarşı mübarizə” adlı kitabında da bu mövzuya xeyli yer ayrılmışdır{{sfn|Алиев Ф.М. (1)|1975|с=196-212}}. Lakin Fuad Əliyev bizim mövzu üzrə əsasən çap olunmuş materiallardan istifadə etmişdir. Onun iqtibas gətirdiyi iki-üç arxiv sənədi istisna olmaqla, digərləri arxiv materiallarından yox, əvvəlki müəlliflərin əsərlərindən götürülmüş kimi görünür, baxmayaraq ki, özü birbaşa arxiv sənədlərinə istinad etdiyini göstərmişdir.