Changes

[[Kateqoriya: Əd.]][[Fayl:Xuan Van Qalendir (1788 – 1864).jpg|220px|thumb|Xuan Van Qalendir.]]

[[Kateqoriya: Əd.]][[Kateqoriya:Şəkinin tarixi haqqında məlumat verən mənbələr]][[Kateqoriya:Şəkinin tarixinə dair materiallar]][[Fayl:Xuan Van Qalendir (1788 – 1864).jpg|220px|thumb|Xuan Van Qalendir.]]

[[Fayl:Zəminə_Rəsulova.jpg |230px|thumb|left|Z.Rəsulova.]]

[[Fayl:Zəminə Rəsulova2.jpg |130px|thumb|left|[[Zəminə Rəsulova]].]]

Yerləşdiyi coğrafi mövqeyinə, tarixi və inzibati əhəmiyyətinə görə Şəki müxtəlif dövrlərdə bir çox avropalı səyyahların xəritəsində və qeydlərində yer alan şəhərlərdən biridir. Şəki ilə bağlı elmi məqalələrin, kitabların və məlumatların hazırlanması zamanı tez-tez belə mənbələrə müraciət olunur. Ancaq elə mənbələr, elə müəlliflər var ki, diqqətdən kənarda qalıblar. Onlardan biri hələ Aleksandr Dümadan da əvvəl Şəkidə olmuş avropalı, öz xatirələrində şəhərimizə yer ayırmış İspan inqilabçı '''Xuan Van Qalendir''' (1788 – 1864). 1818-ci ildə doğma vətəni İspaniyadan sürgün edilən '''Xuan Van Qalen''' ('''Juan Van Halen''') 18 ay çar ordusunda xidmətdə olmuş (1819 – 1820), Qafqazın çar Rusiyasına birləşdirilməsində bilavasitə iştirak etmişdir. Sürgün müddətindəki xatirələrini qələmə alan '''Don Xuanın''' əsərinin orjinal ispan əlyazması “''Don Esteban''” və “''Sandoval''”ın müəllifi tərəfindən redaktə edilərək 1828-ci ildə Nyu-Yorkda ingilis dilində “''J. and J.Harper''” tərəfindən “''Don Xuan Van Qalenin Rusiyaya səfəri və Qafqaz ordusu ilə yürüşü və 1821 ci ildə İspaniyaya qayıdışı əlavə olunmaqla Madriddə İnkvizisiya zindanında həbsdə olması və 1817 və 1818 ci illərdə qaçıb xilas olması povesti”'' adı ilə nəşr olunmuşdur. Böyük həcmli kitabda Azərbaycanla bağlı çox maraqlı və dəyərli məlumatlar var. Ancaq nədənsə, '''Aleksandr Dümanın''' “''Qafqaz səfəri''”ndən fərqli olaraq '''Don Xuanın''' xatirələrinə çox az müraciət olunub. Şəki şəhəri haqqında olan faktların öyrənilməsi məqsədilə kitabın Şəki ilə bağlı olan hissəsi Azərbaycan dilinə tərcümə etdik.

Yerləşdiyi coğrafi mövqeyinə, tarixi və inzibati əhəmiyyətinə görə Şəki müxtəlif dövrlərdə bir çox avropalı səyyahların xəritəsində və qeydlərində yer alan şəhərlərdən biridir. Şəki ilə bağlı elmi məqalələrin, kitabların və məlumatların hazırlanması zamanı tez-tez belə mənbələrə müraciət olunur. Ancaq elə mənbələr, elə müəlliflər var ki, diqqətdən kənarda qalıblar. Onlardan biri hələ Aleksandr Dümadan da əvvəl Şəkidə olmuş avropalı, öz xatirələrində şəhərimizə yer ayırmış İspan inqilabçı '''Xuan Van Qalendir''' (1788 – 1864). 1818-ci ildə doğma vətəni İspaniyadan sürgün edilən '''Xuan Van Qalen''' ('''Juan Van Halen''') 18 ay çar ordusunda xidmətdə olmuş (1819 – 1820), Qafqazın çar Rusiyasına birləşdirilməsində bilavasitə iştirak etmişdir. Sürgün müddətindəki xatirələrini qələmə alan '''Don Xuanın''' əsərinin orjinal ispan əlyazması “''Don Esteban''” və “''Sandoval''”ın müəllifi tərəfindən redaktə edilərək 1828-ci ildə Nyu-Yorkda ingilis dilində “''J. and J.Harper''” tərəfindən “''Don Xuan Van Qalenin Rusiyaya səfəri və Qafqaz ordusu ilə yürüşü və 1821 ci ildə İspaniyaya qayıdışı əlavə olunmaqla Madriddə İnkvizisiya zindanında həbsdə olması və 1817 və 1818 ci illərdə qaçıb xilas olması povesti”'' adı ilə nəşr olunmuşdur. Böyük həcmli kitabda Azərbaycanla bağlı çox maraqlı və dəyərli məlumatlar var. Ancaq nədənsə, '''Aleksandr Dümanın''' “''Qafqaz səfəri''”ndən fərqli olaraq '''Don Xuanın''' xatirələrinə çox az müraciət olunub. Şəki şəhəri haqqında olan faktların öyrənilməsi məqsədilə kitabın Şəki ilə bağlı olan hissəsi Azərbaycan dilinə tərcümə etdik.

'''Rəsulova Zəminə''',

'''[[Zəminə Rəsulova]]''',

''“Yuxarı Baş” Milli Tarix Memarlıq Qoruğunun ekskursiyaçısı.''

''“Yuxarı Baş” Milli Tarix Memarlıq Qoruğunun ekskursiyaçısı.''

{{Sitat2|

{{Sitat2|

Ertəsi gün yolumuz əhalisi çox olan və yaxşı becərilmiş bir mahaldan düşdü. Yanından ötüb keçdiyimiz çoxsaylı kəndlərin birində bir məscidə doğru uzanan hər tərəfdən ağaclarla əhatəyə alınmış və sakinlərin yaxşı zövqünü nümayiş etdirən və bir neçə fəvvarə bəzədilmiş gəzinti yeri gördük. Onların evlərinin daxili təmizliyi Göyçə evlərinin natəmizliyi ilə təzad təşkil edirdi. Və bolluca düyü bitən torpağın ümumi becərilməsi Nuxa sakinlərinin əlverişli sənaye və sərvətinin olduğu təəssüratını yaradırdı. Şəhərə çatmağa bir-neçə verst qalmış vilayətin komendantı Mayor Badarski ilə və Madatovu qarşılamağa gələn bir neçə tatar rəsmiləri ilə qarşılaşdıq. Nuxadan uzanan bir-neçə verstlik çoxsaylı bağlar Qafqaz sıra dağlarının ətəyində amfiteatr formasında tikilmiş və ona qovuşmuş şəhər möhtəşəm perspektiv vəd edir. Biz səhər saat 10-da Nuxaya daxil olduq və mənzilləri bizim üçün hazırlanmış mərhum xanın sarayına daxil olduq. Vilayətin xanı 1819-cu ildə varissiz öldüyündən<ref>İsmayıl xan Xoyski nəzərdə tutulur, 1814 – 1819-cu illərdə Şəki xanı olub.</ref> o birbaşa Rusiya dövlətinin tabeliyinə keçmişdi və general Yermolov idarəetməyə təyin edilmişdi. O, Tiflis hökuməti ilə əlaqəni qorumaq üçün ora göndərilmiş səkkiz – on kazakdan başqa heç bir qoşunun yardımı olmadan başlıca əmr saxlanılmaqla nüfuzlu məmur Mayor Badarskiyə əmr edir və bu gözəl vilayətin becərilməsinə uğurla dəstək verirdi. Bu müdrik və mülayim idarəetmə, sakinlərin indi vermiş olduğu xəracların azalması eyni zamanda xanların xəsisliyini dəstəkləmənin və Rusiya İmperiyasına verməli olduqları xəracların dayandırılması mahiyyətcə onların əmin-amanlıq və firavanlığına töhfə verirdi. Digər tərəfdən general Yermolov tərəfindən leytenantların ən cüzi qüsurlarına belə ciddi nəzarət olunması və ümumiyyətlə onlardan yaxşı seçim etməsi istənilən qoşunu yararsız hala salmaqla yanaşı sakinlərin yeni hökumətin onlara inandığını görməsi onları yaltaqlaşdırırdı.

Ertəsi gün yolumuz əhalisi çox olan və yaxşı becərilmiş bir mahaldan düşdü. Yanından ötüb keçdiyimiz çoxsaylı kəndlərin birində bir məscidə doğru uzanan hər tərəfdən ağaclarla əhatəyə alınmış və sakinlərin yaxşı zövqünü nümayiş etdirən və bir neçə fəvvarə bəzədilmiş gəzinti yeri gördük. Onların evlərinin daxili təmizliyi Şuşa evlərinin natəmizliyi ilə təzad təşkil edirdi. Və bolluca düyü bitən torpağın ümumi becərilməsi Nuxa sakinlərinin əlverişli sənaye və sərvətinin olduğu təəssüratını yaradırdı. Şəhərə çatmağa bir-neçə verst qalmış vilayətin komendantı Mayor Badarski ilə və Madatovu qarşılamağa gələn bir neçə tatar rəsmiləri ilə qarşılaşdıq. Nuxadan uzanan bir-neçə verstlik çoxsaylı bağlar Qafqaz sıra dağlarının ətəyində amfiteatr formasında tikilmiş və ona qovuşmuş şəhər möhtəşəm perspektiv vəd edir. Biz səhər saat 10-da Nuxaya daxil olduq və mənzilləri bizim üçün hazırlanmış mərhum xanın sarayına daxil olduq. Vilayətin xanı 1819-cu ildə özündən sonra varis qoymadan öldüyündən<ref>İsmayıl xan Xoyski nəzərdə tutulur, 1814 – 1819-cu illərdə Şəki xanı olub.</ref> o birbaşa Rusiya dövlətinin tabeliyinə keçmişdi və general Yermolov idarəetməyə təyin edilmişdi. O, Tiflis hökuməti ilə əlaqəni qorumaq üçün ora göndərilmiş səkkiz – on kazakdan başqa heç bir qoşunun yardımı olmadan başlıca əmr saxlanılmaqla nüfuzlu məmur Mayor Badarskiyə əmr edir və bu gözəl vilayətin becərilməsinə uğurla dəstək verirdi. Bu müdrik və mülayim idarəetmə, sakinlərin indi vermiş olduğu xəracların azalması eyni zamanda xanların xəsisliyini dəstəkləmənin və Rusiya İmperiyasına verməli olduqları xəracların dayandırılması mahiyyətcə onların əmin-amanlıq və firavanlığına töhfə verirdi. Digər tərəfdən general Yermolov tərəfindən leytenantların ən cüzi qüsurlarına belə ciddi nəzarət olunması və ümumiyyətlə onlardan yaxşı seçim etməsi istənilən qoşunu yararsız hala salmaqla yanaşı sakinlərin yeni hökumətin onlara inandığını görməsi onları yaltaqlaşdırırdı.

Xan sarayı müxtəlif vaxtlarda, müxtəlif memarlar tərəfindən tikilib. Bu binanın knyaz Madatov tərəfindən işğal olunmuş xalça və qoblenlərlə döşənmiş əsas hissəsində diqqətəlayiq bir şey yox idi. Vilayət komendantının mənzilləri tikilinin ən müasir hissəsi idi, divarları və tavanları güzgülərlə bəzədilmiş, zövqlü bitkilərlə əhatələnmiş, mərhum xan tərəfindən on il əvvəl işlə təmin olunmuş bir italyan tərəfindən Çin qaydaları ilə rəsmlər çəkilmiş və laklanmış qalereyaya bitişik otaqlar dəstindən ibarət idi. Bu qalereya, içərisində onu bəzəyən və təravətləndirən fəvvarələrin suyundan bir neçə şəlalə yaranmış bağa baxırdı. Böyüklərin və generalın mənzilləri arasında əvvəlkindən daha geniş başqa bir bağ da vardı. Və hərəmxananın daxili pilləkənlərinin əks tərəfində on addım diametri olan ağ mərmər bir hovuz var; hansı ki mənə İbnsərracların başının kəsildiyi Qranadadakı (Moorish palace) Mavritaniya sarayını xatırlatdı. Əslində iqlim, təmiz səma və hətta Nuxanın mövqeyi İspaniyanın bir parçası kimi böyük bənzərlik daşıyır. Xanlardan heç biri özlərindən sonra ölkənin tacir və mülkədarlarını özbaşına, taleyin sərəncamına ataraq topladıqları sərvətə baxmayaq, İspaniyanın cənubundakı iki əsas paytaxtda Mavritaniyalıların ucaltdıqları ilə zövq və əzəmətdə müqayisə edilə biləcək  heç bir abidə qoymayıblar. Nuxanın əhalisi dörd min nəfərdən çoxdur. Nuxada ticarətin əsas əmtəəsi, böyük miqdarının köynəklərə və digər iç geyimlərinə istifadə olunmasına baxmayaraq ipəkdir və ölkənin illik istehlakından çoxdur.

Xan sarayı müxtəlif vaxtlarda, müxtəlif memarlar tərəfindən tikilib. Bu binanın knyaz Madatov tərəfindən işğal olunmuş xalça və qoblenlərlə döşənmiş əsas hissəsində diqqətəlayiq bir şey yox idi. Vilayət komendantının mənzilləri tikilinin ən müasir hissəsi idi, divarları və tavanları güzgülərlə bəzədilmiş, zövqlü bitkilərlə əhatələnmiş, mərhum xan tərəfindən on il əvvəl işlə təmin olunmuş bir italyan tərəfindən Çin qaydaları ilə rəsmlər çəkilmiş və laklanmış qalereyaya bitişik otaqlar dəstindən ibarət idi. Bu qalereya, içərisində onu bəzəyən və təravətləndirən fəvvarələrin suyundan bir neçə şəlalə yaranmış bağa baxırdı. Böyüklərin və generalın mənzilləri arasında əvvəlkindən daha geniş başqa bir bağ da vardı. Və hərəmxananın daxili pilləkənlərinin əks tərəfində on addım diametri olan ağ mərmər bir hovuz var; hansı ki mənə İbnsərracların başının kəsildiyi Qranadadakı (Moorish palace) Mavritaniya sarayını xatırlatdı. Əslində iqlim, təmiz səma və hətta Nuxanın mövqeyi İspaniyanın bir parçası kimi böyük bənzərlik daşıyır. Xanlardan heç biri özlərindən sonra ölkənin tacir və mülkədarlarını özbaşına, taleyin sərəncamına ataraq topladıqları sərvətə baxmayaq, İspaniyanın cənubundakı iki əsas paytaxtda Mavritaniyalıların ucaltdıqları ilə zövq və əzəmətdə müqayisə edilə biləcək  heç bir abidə qoymayıblar. Nuxanın əhalisi dörd min nəfərdən çoxdur. Nuxada ticarətin əsas əmtəəsi, böyük miqdarının köynəklərə və digər iç geyimlərinə istifadə olunmasına baxmayaraq ipəkdir və ölkənin illik istehlakından çoxdur.