Diqqət! 4 aprel 2024-cü il tarixdən saytın yeni versiyası sheki.org domenində fəaliyyət göstərir. Bu köhnə versiyadır və yenilənməsi məhdudlaşdırılıb. Lakin 6 yanvar 2025-ci il tarixədək bu vəziyyətdə internetdə qalacaqdır...

"Mirzə Fətəli Axundov" səhifəsinin versiyaları arasındakı fərqlər

Şəki Ensiklopediyası səhifəsi
Jump to navigation Jump to search
Sətir 1: Sətir 1:
−
{{Yazıçı
+
[[Kateqoriya:M]]{{Yazıçı
 
|Adı              = Mirzə Fətəli Axundov
 
|Adı              = Mirzə Fətəli Axundov
−
|Orijinal adı    = ''Axundov  (Axundzadə) Mirzə Fətəli Məhəmmədtağı oğlu'' <br>{{lang-az2|میرزا فتحعلی آخوندزاده}}
+
|Orijinal adı    = Mirzə Fətəli Məhəmmədtağı oğlu Axundov
−
|Şəkil            = Axundzadə M. F..jpg
+
|Şəkil            = Mirza Fatali.jpg
 
|Şəkil miqyası    =  
 
|Şəkil miqyası    =  
−
|Şəkil məlumat    = Mirzə Fətəli Axundov
+
|Şəkil məlumat    =  
 
|İlk adı          =  
 
|İlk adı          =  
 
|Təxəllüsü        = Səbuhi  
 
|Təxəllüsü        = Səbuhi  
−
|Doğum tarixi    = {{Doğum tarixi və yaşı|1812|7|12}}
+
|Doğum tarixi    = {{doğum tarixi|1812|7|12}}
−
|Doğum yeri      = [[Nuxa]], [[Şəki xanlığı]], {{Rusİmp}}
+
|Doğum yeri      = [[Nuxa]] ([[Şəki]]), [[Şəki xanlığı]]
−
|Vəfatı          = {{Vəfat tarixi və yaşı|1878|3|10|1812|7|12}}
+
|Vəfatı          = {{vəfat tarixi və yaşı|1878|3|10|1812|7|12}}
−
|Vəfat yeri      = Tiflis, Tiflis quberniyası, {{Rusİmp}}
+
|Vəfat yeri      = [[Tiflis]], {{flaq|Rusiya İmperiyası|1858}}
 
|Vəfat səbəbi    =  
 
|Vəfat səbəbi    =  
 
|Atası            = Mirzə Məhəmmədtağı  
 
|Atası            = Mirzə Məhəmmədtağı  
Sətir 17: Sətir 17:
 
|Uşaqları        = Nisə xanım, [[Rəşid Axundov]]
 
|Uşaqları        = Nisə xanım, [[Rəşid Axundov]]
 
|Peşəsi          = yazıçı-dramaturq, materialist filosof, ictimai xadim
 
|Peşəsi          = yazıçı-dramaturq, materialist filosof, ictimai xadim
−
|Vətəndaşlıq      =  
+
|Vətəndaşlıq      = {{flaq|Rusiya İmperiyası|1858}}
 
|Milliyət        = [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]]
 
|Milliyət        = [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]]
 
|İxtisası        =  
 
|İxtisası        =  
 
|Təhsili          = [[Nuxa qəza məktəbi]]
 
|Təhsili          = [[Nuxa qəza məktəbi]]
 
|Fəaliyyəti      =  
 
|Fəaliyyəti      =  
−
|Fəaliyyət illəri = XIX əsr
+
|Fəaliyyət illəri = [[XIX əsr]]
−
|Əsərlərinin dili = [[azərbaycanca]], [[farsca]], [[ərəbcə]]
+
|Əsərlərinin dili = [[Azərbaycanca]], [[farsca]], [[ərəbcə]]
 
|İstiqamət        =  
 
|İstiqamət        =  
 
|Janr            = [[Lirika|lirik]], [[Dramaturgiya|dramatik]]
 
|Janr            = [[Lirika|lirik]], [[Dramaturgiya|dramatik]]
Sətir 33: Sətir 33:
 
}}
 
}}
 
[[Şəkil:Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrı.jpg|thumb|302x302px|Mirzə Fətəli Axundov adına Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrı <ref>''Opera in Azerbaijan by Azer Rezayev , Winter 1997 (5.4'') P. 70-71</ref>]]
 
[[Şəkil:Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrı.jpg|thumb|302x302px|Mirzə Fətəli Axundov adına Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrı <ref>''Opera in Azerbaijan by Azer Rezayev , Winter 1997 (5.4'') P. 70-71</ref>]]
−
'''Mirzə Fətəli Axundov''' (''Axundov  (Axundzadə) Mirzə Fətəli Məhəmmədtağı oğlu''; {{lang-az2|میرزا فتحعلی آخوندزاده}}; {{d.}}12 iyul 1812-ci il, [[Nuxa]], [[Şəki xanlığı]], Rusiya İmperiyası – {{ö.}}10 mart 1878-ci ildə, Tiflis, Tiflis quberniyası, Rusiya İmperiyası) —  azərbaycanlı mütəfəkkür, dramarurq, yazıçı, şair, maarifçi, materialist filosof, ictimai xadim; Rusiya İmperator Coğrafiya cəmiyyətinin üzvü; Azərbaycan dramaturgiyasının və Azərbaycan ədəbiyyatında ədəbi-tənqidin banisi; zamanəsinin «müsəlman Molyer»i hesab olunub<ref>{{kitab
+
 
 +
'''Mirzə Fətəli Axundov (Axundzadə)''' ({{lang-az2|میرزا فتحعلی آخوندوف }}, bütöv adı '''Mirzə Fətəli Məmmədtağı oğlu Axundov'''; 12 iyil ([[Yuli təqvimi]] ilə: 30 iyun)  1812, [[Nuxa]], [[Şəki xanlığı]] [[Rusiya İmperiyası]] — 10 mart ([[Yuli təqvimi]] ilə: 26 fevral) 1878, [[Tiflis]]) — [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]]<ref>''Russian Azerbaijan (1905-1920): the shaping of a national identity in a Muslim community''. Cambridge University Press, Boston, 1985.
 +
 
 +
For example, Mirza Fath cAli Akhundov, the Azerbaijani best known in the West, will be referred to as Akhundzada, the form of his name that has been used for a century in publications outside of Russia.</ref> yazıçı-maarifçi, şair, materialist filosof və ictimai xadim, Rusiya İmperator Coğrafiya cəmiyyətinin üzvü; Azərbaycan dramaturgiyasının və Azərbaycan ədəbiyyatında ədəbi-tənqidin banisi; zamanəsinin «müzəlman [[Molyer]]»i<ref>{{kitab
 
|müəllif = [[Крымский, Агафангел Ефимович|Крымский А. Е.]]
 
|müəllif = [[Крымский, Агафангел Ефимович|Крымский А. Е.]]
 
|hissə =Тюркские литературы
 
|hissə =Тюркские литературы
Sətir 44: Sətir 47:
 
}}</ref>.  
 
}}</ref>.  
  
−
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Mirzə Fətəli Axundovun adı [[:az:Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısı|Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına]] daxil edilib<ref name="ARNK-2019-211">{{cite web|url=https://cabmin.gov.az/az/document/3685/ | title="“Əsərlərin dövlət varidatı elan edilməsi Qaydaları”nın və “Əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin və dövlət varidatı elan edilən filmlərin Siyahısı”nın təsdiq edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı |date=2019-05-11 |publisher=cabmin.gov.az |accessdate=2019-05-13 |language=az}}</ref>.
+
[[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Mirzə Fətəli Axundovun adı [[Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısı|Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına]] daxil edilib<ref name="ARNK-2019-211">{{cite web|url=https://cabmin.gov.az/az/document/3685/ | title="“Əsərlərin dövlət varidatı elan edilməsi Qaydaları”nın və “Əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin və dövlət varidatı elan edilən filmlərin Siyahısı”nın təsdiq edilməsi haqqında" [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin [[7 may]] [[2019-cu il]] tarixli, 211 nömrəli Qərarı |date=2019-05-11 |publisher=cabmin.gov.az |accessdate=2019-05-13 |language=az}}</ref>.
  
 
== Həyatı ==
 
== Həyatı ==
−
1812-ci ildə Nuxada  anadan olub. 1814-cü ildə valideynləri – atası Mirzə Məhəmmədtağı və anası Nanə, Təbriz yaxınlığındakı Xamnə qəsəbəsinə köçüb. 13 yaşınadək ailəsi ilə birlikdə İranda yaşamış, 1825-ci ildə anası ilə Nuxaya qayıtmışdır.
 
  
−
1832]-ci ildə anasının əmisi Axund Hacı Ələsgər onu düni təhsil alması üçün  Yelizavetpola (Gəncəyə) aparır. Gənc Fətəli burada məntiq və fiqh elmlərini, habelə Mirzə Şəfi Vazeh adlı şəxsdən xəttatlıq sənətini öyrənir.  
+
30 iyun 1812-ci ildə Nuxada anadan olub.
 +
 
 +
=== Yaşadığı yerlər ===
 +
1814-cu ildə ailəsi ilə birlikdə Nuxa şəhərindən atasının Təbrizin yaxınlığındakı Xamnə kəndindəki ata-baba yurduna köçüb.
  
−
1833-cü ildə Nuxada yeni açılmış rus məktəbinə daxil olur və bir il burada təhsil alır.  
+
1821-ci ildə anası Nənəxanım əri Mirzə Məhəmməd Tağıdan boşanmıb və oğlu Fətəli ilə birlikdə İranın Qaradağ mahalındakı Horanid kəndində yaşayan əmisi Axund Ələsgərin himayəsinə sığınıb.
  
−
1834-cü ildə Tiflisə gedib, Qafqaz canişininin baş dəftərxanasında mülki işlər sahəsində Şərq dilləri mütərcimi təyin olunub və ömrünün sonuna qədər həmin vəzifədə çalışıb.
+
1823-cü ildə Hacı Ələsgərlə İranın Eləngut mahalının Vəlibəyli kəndinə,
  
−
1851-ci ildə Rusiya Coğrafiya Cəmiyyəti Qafqaz şöbəsinə üzv seçilib. Bundan sonra Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasında tədqiqat işlərinə cəlb olunub.
+
1825-ci ildə Gəncəyə,
  
−
“Əkinçi” qəzetində “Vəkili Milləti-Naməlum” imzası ilə məqalələr dərc etdirmişdir.
+
1826-ci ildə Nuxaya köçüblər.
  
−
1873-cü ildə polkovnik hərbi rütbəsi almışdır.
+
1834-cü ildən ömrünün sonunadək Tüflisdə yaşayıb, orada vəfat edib və orada da dəfn edilib.
  
−
Qızı Nisə xanım Xanbaba xan Qacarın arvadı olub.
 
  
−
1878-ci ildə Tiflisdə vəfat edib və köhnə müsəlman qəbirstanlığında (indiki Tbilisi botanika bağının ərazisində) dəfn olunmuşdur.
+
=== Təhsili ===
 +
1832-ci ildə Gəncəyə gedib, şair və müəllim Mirzə Şəfi Vazehdən nəstəliq xəttilə yazmağı öyrənib.
  
 +
1833-cü ildə, 21 yaşında ikən, Nuxa şəhərində açılan “Rus-tatar” məktəbinə daxil olub və cəmi bir il həmin məktəbdə təhsil alıb.
  
−
Şəki şəhərində anadan olan Mirzə Fətəlinin atası xırda ticarətlə məşğul olan Mirzə Məhəmmədtağı, anası isə şəkili Nanə xanımdır. Cənubi Azərbaycanın Xamnə qəsəbəsindən olan Mirzə Məhəmmədtağı ticarətində çətinlik yarandığı üçün Nanə xanımı və iki yaşlı Fətəlini götürüb Xamnəyə qayıtmışdır. Burada ərinin birinci arvadı ilə daim münaqişədə olan Nanə xanım dörd il sonra ərindən ayrılıb Fətəli ilə Cənubi Azərbaycanın Qaracadağ mahalında yaşayan əmisi Axund Ələsgərin yanına gəlmiş, onun himayəsində yaşamışdır. Ədib öz tərcümeyi-haında yazır:” Mən bu tarixdən etibarən  atamdan ayrılıb  bir daha onu görmədim. .. Bir ildən sonra ­­axund Hacı Ələsgər mənim təlim və tərbiyəmə başladı...Bu axund Ələsgər fazil bir şəxs olub. Bütün islam elmlərindən, istər fars, istərsə ərəbcə olsun, kamil məlumatı var idi. Məni övladlığa qəbul etdi. Mən xalq arasında Hacı Ələsgərin oğlu kimi  tanınmış oldum.”
+
=== İş yerləri və vəzifəsi ===
 +
1834-cü ildə Tiflisə gedib, Qafqaz canişininin baş dəftərxanasında mülki işlər sahəsində Şərq dilləri üzrə mütərcim təyin olunub və ömrünün sonuna qədər bu vəzifədə çalışıb.
  
−
Məkkə ziyarərinə gedən Hacı Ələsgər onu  məntiq və şəriət qanunlarını öyrənmək üçün Gəncəyə aparmış,  Molla Hüseyn adlı axunda tapşırmışdır. Burada Mirzə Şəfi Vazehdən də dərs alan Mirzə Fətəli müəlliminin təsiri ilə ruhani olmaq fikrindən daşınıb dövlət qulluğuna girməyi qərara alır. Səfərdən qayıdan əmisi onun niyyətini bildikdə  Tiflisə gətirib Qafqazın baş hakimi Baron Rozenin dəftərxanasında tərcüməçi şagirdi  vəzifəsinə təyin etdirmişdir. Burada o, rus dilini də mükəmməl öyrənmiş, işində bacarıq və səy göstərərk tərcüməçi vəzifəsinə keçirilmişdir. Ömrünün sonanadək – 44 il həmin vəzifədə uğurla çalışan Mirzə Fətəli  Rusiyanın orden və medalları ilə bərabər, Türkiyə və İran dövlətlərinin ordenlərinə layiq görülmüşdır.
+
1836-cı ildə Qafqaz idarəsinin baş dəftərxanasında işləməklə bərabər, Tiflis qəza məktəbinə azərbaycan
 +
dili müəllimi təyin edilib.
  
−
M.F.Axundzadə bir neçə il Tiflis qəza məktəbində  dərs demiş, sonra öz xahişi ilə işdən azad olunaraq yerini müəllimi M.Ş. Vazehə vermişdir. O, bir müddət Tiflis ruhani seminariyasında  da Azərbaycan  dili müəllimi işləmişdir. Dövlət qulluğu ilə əlaqədar nümayəndə heyəti ilə İrana gedən Mirzə Fətəli Cənubi Azərbaycanın bəzi şəhərlərinə səfər  zamanı xalqın güzəranı ilə yaxından tanış olmuş, gələcək əsərləri üçün material toplamışdır.
+
1858-ci ildə Qafqaz canişini dəftərxanasının yenidən təşkili ilə əlaqədar olaraq, yenidən canişin baş idarəsinin mütərcimi təyin olunub.
  
−
Həmin dövrdə Qafqazın inzibati və mədəni mərkəzi olan Tiflis mühiti  M.F.Axundzadənin  ədəbi taleyində  böyük rol oynayıb. Burada A.Bakıxanov, İ.Qutqaşınlı, M.Ş.Vazeh, Q. Zakir,  A,Çavçavadze, A. Berje, A.A.Bestujev-Marlinski, A.Sereteli kimi görkəmli ədiblər, ictimai-siyasi xadimlərlə  ünsiyyət, əməkdaşlıq onun dünyagörüşünün formalaşmasına, yaradıcılığına müsbət təsir göstərmişdir. O, bu mühitdə müntəzəm mütaliə ilə məşğul olmuş,  klassik Şərq ədəbiyyatını, rus və Avropa ədəbiyyatını dərindən öyrənmişdir.  Rus dram teatrında Avropa və rus dramaturqlarının əsərlərinin tamaşaları M.F.Axundzadədə dramaturgiyaya  və teatra böyük maraq oyatmışdır. Dram  sənətinin incəliklərini dərindən öyrənən ədib 1850-1855-ci illərdə altı komediya yazmaqla ədəbiyyatımızda dramaturgiyanın əsasını qoymuşdur. Həmin komediyalar müəllifin öz  tərcüməsində rus dilində “Kafkaz” qəzetində çap olunub.
+
1872-ci ildə Qafqaz Canişini Baş İdarəsinin sərəncamı ilə Şərq dilləri üzrə senzor vəzifəsinə təyin edilib.
  
−
Dramaturq kimi şöhrətlənən M.F.Axundovun “Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah”  komediyası 1851-ci ildə Peterburqda ev teatrında , “Xırs quldurbasan” və “Vəzir-xani Lənkəran” komediyaları isə Tiflisdəki rus teatrında tamaşaya qoyulmuş, tamaşaçı rəğbəti qazanmışdır.
+
=== Ədəbi-yaradıcı fəaliyyəti ===
 +
1837-cü ildə rus şairi A.S.Puşkinin xatirəsinə həsr etdiyi “Puşkinin ölümü haqqında Şərq poeması”nı,  
  
−
M.F.Axundov axund Hacı Ələsgərin qızı Nanə xanımla evlənmiş, bu izdivacdan olan övladlarının körpə yaşlarında ölümü ailədə dərin kədərə  səbəb olmuşdur. Övladlarından yalnız oğlu Rəşid  bəy və qızı Nisə xanım uzun müddət yaşaya bilmişdir.  Axund Hacı Ələsgərin vəfatından sonra onun ailəsini himayəyə götürən Mirzə Fətəlinin dövlət qulluğundan aldığı maaşdan başqa gəlir mənbəyi olmadığı üçün maddi vəziyyəti ağırlaşmışdır.
+
1841-ci ildə “Təcnis”, “Təcnisi digər”, “Molla Əli” (həcv) və “Müxəmməs” sərlövhəli şeirlərini yazıb.
  
−
M.F.Axundzadə Qafqaz  canişininin yanındakı nüfuzundan istifadə edərək çar hakimləri tərəfindən sürgün edilmiş Q.Zakirin və övladlarının həbsdən, sürgündən azad olunmasına nail olmuşdur. O, həmçinin Qarabağın son hakimi Mehdiqulu xanın arvadının və qızı Natəvanın  irslə bağlı hüquqlarını müdafiə etmişdir. Eləcə də Gəncə xanlığının hakimi Cavad xan Ziyadxan oğlunun çar qoşunları lə döyüşdə həlak olmasından sonra, onun mal-mülkünün bir hissəsinin  varislərinə qaytarılmasına  nail olmuşdur.
+
1850-ci ildə “Hekayəti-Molla İbrahim Xəlil kimyagər”, “Hekayəti Müsyo Jordan həkimi nəbatat və Dərviş Məstəli şah cadukuni-məşhur”, “Sərgüzəşti vəziri-xani-Lənkəran” komediyalarını yazıb.  
  
−
M.F.Axundzadənin ən böyük arzularından biri ərəb əlifbasını dəyişdirmək idi. Bu arzusunu həyata keçirə bilməyən ədib yazırdı ki: “Əfsus, min əfsus ki, nə İranda, nə Osmanlıda islam xalqlarının başçıları xalqın tərəqqisi xatirinə islam əlifbasını dəyişməyə təşəbbüs göstərmədilər ki, bu vasitə ilə ölkənin əhalisi qadınlı-kişili  bir neçə ayın içərisində  başdan-başa savadlı olsunlar və bu vasitə ilə Avropanın hazırkı bütün elmləri  bir neçə ilin ərzində islam xalqlarının dilinə tərcümə edilsin və elmlərin yayılması ilə islam xalqları xoşbəxtlik yoluna çıxsınlar.”
+
1851-ci ildə “Hekayəti Müsyo Jordan həkimi nəbatat və Dərviş Məstəli şah cadukuni-məşhur” komediyası ilk dəfə Tiflisdə “Kavkaz” qəzetində rus dilində hissə-hissə çap olunub, komediya ilk dəfə Peterburqda rus dilində oynanılıb.
  
−
Bütün həyatını xalqının tərəqqisinə həsr edən M.F. Axundzadə ağır xəstəlikdən sonra 1878-ci ildə vəfat etmiş, öz vəsiyyətinə görə müəllimi M.Ş. Vazehin qəbri yanında dəfn olunmuşdur.
+
1852-ci ildə “Hekayəti - xırs quldurbasan” və “Sərgüzəştimərdi-xəsis” (Hacı Qara) komediyalarını yazıb. - Yanvar ayının 31-də “Hekayəti -xırs quldurbasan” komediyası Tiflis teatrında rus dilində oynanılmışdır.
  
−
== Ətraflı ==
+
1855-ci ildə “Mürafiə vəkillərinin hekayəti” komediyasını,
−
Mirzə Fətəli Axundzadənın realist sənətkar, dramatur­giya­mı­zın banisi, şair  və nasir kimi ədəbiyyatımızın inkişafında müstəsna xidmətləri vardır. Görkəmli ədibin  40 illik yaradıcılığı, ictimai-siyasi, maarifçilik fəaliyyəti  zəngin və çoxcəhətlidir.
 
  
−
Şəki şəhərində anadan olan Mirzə Fətəlinin atası xırda ticarətlə məşğul olan Mirzə Məhəmmədtağı, anası isə şəkili Nanə xanımdır. Cənubi Azərbaycanın Xamnə qəsəbəsindən olan Mirzə Məhəmmədtağı ticarətində çətinlik yarandığı üçün Nanə xanımı və iki yaşlı Fətəlini götürüb Xamnəyə qayıtmışdır. Burada ərinin birinci arvadı ilə daim münaqişədə olan Nanə xanım dörd il sonra ərindən ayrılıb Fətəli ilə Cənubi Azərbaycanın Qaracadağ mahalında yaşayan əmisi Axund Ələsgərin yanına gəlmiş, onun himayəsində yaşamışdır. Ədib öz tərcümeyi-halında yazır:” Mən bu tarixdən etibarən  atamdan ayrılıb  bir daha onu görmədim. .. Bir ildən sonra ­­axund Hacı Ələsgər mənim təlim və tərbiyəmə başladı...Bu axund Ələsgər fazil bir şəxs olub. Bütün islam elmlərindən, istər fars, istərsə ərəbcə olsun, kamil məlumatı var idi. Məni övladlığa qəbul etdi. Mən xalq arasında Hacı Ələsgərin oğlu kimi  tanınmış oldum.”
+
1857-ci ildə “Aldanmış kəvakib” povestini yazmışdır.
  
−
Məkkə ziyarərinə gedən Hacı Ələsgər onu  məntiq və şəriət qanunlarını öyrənmək üçün Gəncəyə aparmış,  Molla Hüseyn adlı axunda tapşırmışdır. Burada Mirzə Şəfi Vazehdən də dərs alan Mirzə Fətəli müəlliminin təsiri ilə ruhani olmaq fikrindən daşınıb dövlət qulluğuna girməyi qərara alır. Səfərdən qayıdan əmisi onun niyyətini bildikdə  Tiflisə gətirib Qafqazın baş hakimi Baron Rozenin dəftərxanasında tərcüməçi şagirdi  vəzifəsinə təyin etdirmişdir. Burada o, rus dilini də mükəmməl öyrənmiş, işində bacarıq və səy göstərərk tərcüməçi vəzifəsinə keçirilmişdir. Ömrünün sonunadək – 44 il həmin vəzifədə uğurla çalışan Mirzə Fətəli  Rusiyanın orden və medalları ilə bərabər, Türkiyə və İran dövlətlərinin ordenlərinə layiq görülmüşdır.
+
1859-cu ildə komediyalarını və “Aldanmış kəvakib” povestini “Təmsilat” başlığı altında Qafqaz canişinliyinin Tiflisdəki nəşriyyatında kitab halında çap etdirib.
  
−
M.F.Axundzadə bir neçə il Tiflis qəza məktəbində dərs demiş, sonra öz xahişi ilə işdən azad olunaraq yerini müəllimi M.Ş. Vazehə vermişdir. O, bir müddət Tiflis ruhani seminariyasında da Azərbaycan  dili müəllimi işləmişdir. Dövlət qulluğu ilə əlaqədar nümayəndə heyəti ilə İrana gedən Mirzə Fətəli Cənubi Azərbaycanın bəzi şəhərlərinə səfər  zamanı xalqın güzəranı ilə yaxından tanış olmuş, gələcək əsərləri üçün material toplamışdır.
+
1863 – 1864-cü illərdə İstanbulda olmuş (tərtib etdiyi əlifbanın dəstəklənməsi üçün), Mirzə Məlkümxan ilə
 +
görüşmüş,  “Çeşmə kitabəsi”, “Səidə xitab”, “Fuad Paşanın mədhi” adlı mənzumələri və “Kəmalüddövlə məktubları” adlı
 +
məşhur fəlsəfi əsərini yazmışdır.
  
−
Həmin dövrdə Qafqazın inzibati və mədəni mərkəzi olan Tiflis mühiti  M.F.Axundzadənin  ədəbi taleyində  böyük rol oynayıb. Burada A.Bakıxanov, İ.Qutqaşınlı, M.Ş.Vazeh, Q. Zakir,  A.Çavçavadze, A. Berje, A.A.Bestujev-Marlinski, A.Sereteli kimi görkəmli ədiblər, ictimai-siyasi xadimlərlə  ünsiyyət, əməkdaşlıq onun dünyagörüşünün formalaşmasına, yaradıcılığına müsbət təsir göstərmişdir. O, bu mühitdə müntəzəm mütaliə ilə məşğul olmuş,  klassik Şərq ədəbiyyatını, rus və Avropa ədəbiyyatını dərindən öyrənmişdir.  Rus dram teatrında Avropa və rus dramaturqlarının əsərlərinin tamaşaları M.F.Axundzadədə dramaturgiyaya  və teatra böyük maraq oyatmışdır. Dram  sənətinin incəliklərini dərindən öyrənən ədib 1850-1855-ci illərdə altı komediya yazmaqla ədəbiyyatımızda dramaturgiyanın əsasını qoymuşdur. Həmin komediyalar müəllifin öz  tərcüməsində rus dilində “Kafkaz” qəzetində çap olunub.
+
1865-ci ildə “Həcvi-Əbdürrəsülxan” adlı əsərini,  
  
−
Dramaturq kimi şöhrətlənən M.F.Axundovun “Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah”  komediyası 1851-ci ildə Peterburqda ev teatrında , “Xırs quldurbasan” və “Vəzir-xani Lənkəran” komediyaları isə Tiflisdəki rus  teatrında tamaşaya qoyulmuş, tamaşaçı rəğbəti qazanmışdır.
+
1868-ci ildə “Həkimi-ingilis Yuma cavab” adlı əsərini,
  
−
M.F.Axundov axund Hacı Ələsgərin qızı Nanə xanımla evlənmiş, bu izdivacdan olan övladlarının körpə yaşlarında ölümü ailədə dərin kədərə səbəb olmuşdur. Övladlarından yalnız oğlu Rəşid  bəy və qızı Nisə xanım uzun müddət yaşaya bilmişdir.  Axund Hacı Ələsgərin vəfatından sonra onun ailəsini himayəyə götürən Mirzə Fətəlinin dövlət qulluğundan aldığı maaşdan başqa gəlir mənbəyi olmadığı üçün maddi vəziyyəti ağırlaşmışdır.
+
1869-ci ildə “Yeni əlifba haqqında mənzumə” adlı əsərini yazıb.
  
−
M.F.Axundzadə Qafqaz  canişininin yanındakı nüfuzundan istifadə edərək çar hakimləri tərəfindən sürgün edilmiş Q.Zakirin və övladlarının həbsdən, sürgündən azad olunmasına nail olmuşdur. O, həmçinin Qarabağın son hakimi Mehdiqulu xanın arvadının və qızı Natəvanın  irslə bağlı hüquqlarını müdafiə etmişdir. Eləcə də Gəncə xanlığının hakimi Cavad xan Ziyadxan oğlunun çar qoşunları lə döyüşdə həlak olmasından sonra, onun mal-mülkünün bir hissəsinin  varislərinə qaytarılmasına  nail olmuşdur.
+
1873-cü ildə “Hekayəti vəziri-xani-Lənkəran” və “Hacı Qara” pyesləri Bakıda tamaşaya
 +
qoyulub.
  
−
M.F.Axundzadənin ən böyük arzularından biri ərəb əlifbasını dəyişdirmək idi. Bu arzusunu həyata keçirə bilməyən ədib yazırdı ki: “Əfsus, min əfsus ki, nə İranda, nə Osmanlıda islam xalqlarının başçıları xalqın tərəqqisi xatirinə islam əlifbasını dəyişməyə təşəbbüs göstərmədilər ki, bu vasitə ilə ölkənin əhalisi qadınlı-kişili  bir neçə ayın içərisində  başdan-başa savadlı olsunlar və bu vasitə ilə Avropanın hazırkı bütün elmləri  bir neçə ilin ərzində islam xalqlarının dilinə tərcümə edilsin və elmlərin yayılması ilə islam xalqları xoşbəxtlik yoluna çıxsınlar.”
+
=== Ailəsi ===
 +
1842-ci ildə Axund Hacı Ələsgərin qızı Tubu xanımla evlənmiş, ondan 13 övladı dünyaya gəlmiş, onlardan yalnız ikisi, Rəşidbəy və qızı Nisə xanım sağ qalmış, qalanları isə Mirzə Fətəlinin sağlığında ikən vəfat etmişlər.
  
−
Bütün həyatını xalqının tərəqqisinə həsr edən M.F. Axundzadə ağır xəstəlikdən sonra 1878-ci ildə vəfat etmiş, öz vəsiyyətinə görə müəllimi M.Ş. Vazehin qəbri yanında dəfn olunmuşdur.
+
=== Mülki və hərbi rütbələri ===
 +
1842-ci ildə mülki praporşik,
  
−
== Bədii yaradıcılığı==
+
1850-ci ildə poruçik,  
−
Axundov bədii yaradıcılığına şeirlə başlamışdır ("Səbuhi" təxəllüsü ilə). O, Azərbaycan ədəbiyyatında azad düşüncə tərzinin ən böyük nümayəndəsidir. Mirzə Fətəli [[İslam]] dünyasının ictimai, sosial və siyasi sahələrində radikal islahatların lüzumluluğu fikrini müdafiə edirdi.
 
  
−
== [[Azərbaycan teatrı|Azərbaycanda teatr]] sənətinin inkişafında rolu ==
+
1854-cü ildə kapitan,  
−
[[Şəkil:Stamps of the Soviet Union, 1962-M.F.Axundov.jpg|thumb|260x260px|left|Mirzə Fətəli Axundovun 150 illiyi münasibətilə buraxılmış SSRİ poçt markası (1958).]]M.F.Axundzadə [[1850]]-[[1855]]-ci illərdə özünün məşhur altı komediyasını yaratmaqla nəinki [[Azərbaycan ədəbiyyatı]]nda, bütövlükdə [[Balkanlar]]dan [[Hindistan]]a qədərki türk-müsəlman dünyasında dramaturgiyanın əsasını qoymuşdur. Böyük ustad bu komediyalar ilə Şərq aləmində dram yazmağın nümunəsini göstərmişdir. Bunu hər kəs qəbul edir ki, türk-müsəlman dünyasında dramaturgiya Mirzə Fətəli Axundzadə dramaturgiyasının ənənələri işığında inkişaf etmişdir.<ref>[http://jurnal.meclis.gov.az/news.php?id=376 Xoş gördük, Mirzə Fətəli!]</ref>
 
  
−
[[Azərbaycan teatrı]] Axundzadənin ölməz komediyaları zəminində yaranmışdır. 1873-cü ildə [[Həsənbəy Zərdabi]] [[Nəcəf bəy Vəzirov]]la birlikdə [[Bakı]] məktəblərinin birində məşhur «Hacı Qara» əsərinin tamaşasını göstərməklə Azərbaycanda, həm də ümumən türk-müsəlman aləmində teatr hərəkatının əsasını qoymuşdur. Mirzə Fətəli Axundovun komediyalarında Azərbaycan qadınlarının timsalında ilk dəfə Şərq qadınlarının səhnə obrazları yaradılıb. XIX əsrdə teatr səhnəsində Azərbaycan qadınının səhnədə kişilərlə birlikdə gülüb danışmasını göstərmək hünər tələb edirdi. Zamanına görə bu böyük işi də Mirzə Fətəli Axundzadənin əsərlərini səhnəyə çıxarmaqla Azərbaycan maarifçiləri həyata keçirməyi bacarmışlar.
+
1861-ci ildə mayor,
  
−
M.F.Axundovun yaradıcılığı Avropa ədəbiyyatşünaslarının və teatrşünaslarının diqqətini çox tez cəlb etdi. 1852-ci ilin avqustunda Alman jurnalı ''Magazin für die Literatur des Auslandes'' (Xarici ədəbiyyat jurnalı) yazırdı: "Fikirləşmək olardı ki, Transqafqazın müsəlman əhalisi İslam ruhuna uyğun olaraq belə yeniliklərə (teatra) hələ uzun zaman yad qalacaqlar, lakin onların arasından qəflətən dramatik dahi meydana çıxdı, Tatar Molyeri, hansının ki, adı onun ölkəsinin sərhədlərindən kənarda da diqqətə layiqdir. O Mirzə Fətəli Axundovdur". <ref>[http://bakatheer.com/english/Islam%20in%20Modern%20Drama%20and%20Theatre.pdf/ Islam in Modern Drama and Theatre]</ref>
+
1873 -cü ildə polkovnik rütbəsi verilib
  
−
M.F.Axundzadə [[1837]]-ci ildə - 25 yaşında ikən «Puşkinin ölümünə Şərq poeması»nı yazmış və dərhal da rus dilində «Moskovskiy nablyudatel» jurnalında çap etdirmişdir. O, [[Aleksandr Puşkin]]in faciəli ölümündə çarın əli olduğu üçün susmağa məcbur olmuş rus şairlərini xəcalətdən qurtarmış, Rusiya ədiblərinin vətəndaşlıq vəzifəsini yerinə yetirmişdir.
+
=== Təltif və mükafatları ===
 +
1842-ci ildə Rusiya ilə İran hökumətləri arasında danışıqlarda iştirak etdiyi üçün İran şahı tərəfindən
 +
üçüncü dərəcəli “Şiri-Xurşid” nişanı ilə təltif olunub.
  
−
[[2012]]-ci ildə Cəfər Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında Mirzə Fətəli Axundovun haqqında bioqrafik bədii film çəkilmişdir. "[[Sübhün səfiri (film, 2012)|Sübhün səfiri]]" adlanan film mütəfəkkirin 200 illik yubileyi münasibətilə ekranlara çıxmışdır. <ref>[http://kulis.az/news/3280 M.F.Axundova həsr olunan “Sübhün səfiri” filminin təqdimatı keçirilib]</ref>
+
=== Elmi-yaradıcı fəaliyyəti ===
 +
1851-ci ildə İmperator rus coğrafiya cəmiyyəti Qafqaz şöbəsinə həqiqi üzv seçilib.
  
−
== Din haqqında düşüncələri və fəlsəfi baxışları ==
+
1874-cü ildə Yeni əlifbaya aid və hürufi-samitə müsəvvədənin latın və ərəb əlifbası üzrə quruluşunu təsvir edən cədvəl düzəltmişdir.
−
[[Şəkil:Grave of Mirza Fatali Akhundov.jpg|371x371px|thumbnail|right|Axundovun [[Tbilisi botanika bağı|Tbilisi botanika bağında]] qəbirüstü abidəsi <ref>https://samrastravel.wordpress.com/2016/01/12/tiflisde-axundov-vazeh-ve-xoyskinin-mezari/</ref>]]
 
−
Axundovun nəzəri-estetik fikirlərinin formalaşmasında aydındır ki, onun yaşadığı mühitin, tanış və ünsiyyətdə olduğu mütərəqqi ziyalıların, oxuduğu klassik və dünya ədəbiyyatı nümunələrinin çox böyük təsiri olmuşdur. [[Homer]], [[Firdovsi]], [[Nizami Gəncəvi]], [[Sədi Şirazi]], [[Uilyam Şekspir]], Cami, Puşkin və s. kimi klassiklərin əsərlərini mükəmməl bilməsi onun sənət və sənətkar haqqında estetik zövqünün formalaşmasında çox böyük rol oynamışdır.  
 
  
−
M.F.Axundovun fəlsəfə, ədəbiyyat, sənət haqqında fikir və mülahizələri əsasən onun [[Kəmalüddövlə məktubları|<nowiki>''</nowiki>Kəmalüddövlə məktubları]]<nowiki>''</nowiki> adlı fəlsəfi traktatında, eləcə də “Föhristi-kitab”(1859), “Nəzm və nəsr haqqında”(1859), “Tənqid risaləsi”(1860), “İranın yüksək millət qəzetəsi haqqında kritika” (1866), “Mirzə Ağanın pyesləri haqqında kritika”(1871) və s. bu kimi məqalələrində böyük mütəfəkkirin sənətdə realizm, ənənə (tendensiya), bədiilik və onun meyarları, məzmun və forma vəhdəti, ideya və müasirlik, tənqid və onun əhəmiyyəti və s. bu kimi məsələlərlə bağlı fikir və mülahizələri öz əksini tapmışdır.
 
  
−
Ədəbiyyat tariximizdə [[dramaturgiya]]<nowiki/>nın, realist bədii nəsrin, ədəbi tənqidin ilk nümunələrini yaradan Axundov həmin janrların nəzəri-estetik prinsiplərini də hazırlamışdır. Böyük mütəfəkkirin bütün ədəbi və nəzəri irsində ən başlıca meyar sənətin, ədəbiyyatın real həyatı nə dərəcədə əks etdirməsi, idraki və tərbiyəvi əhəmiyyəti,  xalq həyatı ilə birbaşa əlaqəsi ilə bağlıdır.  Elm və təhsil vasitəsi ilə mədəniləşmək, xalqa məxsus elmi və ədəbi irsi mühafizə etməyi bacarmaq, tərəqqiyə mane olan hər şeyə qarşı amansız mübarizə aparmaq Mirzə Fətəlini daim düşündürən, qayğılandıran məsələlər olmuşdur. Elə buna görə də o, əlifbanı dəyişməyi bu yolda atılan ən vacib amillərdən biri sayırdı. <ref>Rafiq Yusifoğlu, (proffessor, filologiya elmləri doktoru)525-ci qəzet.- 2012.- 5 iyun.- S.6. </ref>
+
=== Vəfatı ===
 +
1878-ci il fevral ayının 26-da Tiflisdə vəfat edib.
  
−
Mirzə Fətəli Axundov Azərbaycan tarixində ilk dəfə olaraq həm [[materializm]] həm də [[dini tənqid]] baxımıdan öz düşüncə və baxışlarını önəmli dərəcədə irəlilətmiş və inkişaf etdirmiş dahi şəxsdir. Onun düşüncələrində İslami [[Radikalizm]], Şərqi [[despotizm]] (mütləq hakimiyyətlilik) və azad düşüncələrin sıxışdırılması, insanların haqqlarını tapdalayan ağır Şərq feodalizmi tənqid edilir. <ref name=":0">referat.ilkaddimlar.com/d_pdf_refe_felse_435.pdf, Mirzə Fətəli Axundovun fəlsəfi fikirləri, səh 1 </ref> Axundov dinin elmlə birgə ola bilməyəcəyini, dinlə elmin qarşıdurmasını təsvir edir və Şərq ölkələrinin, Asiya xalqlarının həmin dövrə qədər olan cahilliyini, geriliyini onların dini görüşləri və lazımsız adət-ənənələri ilə bağdaşdırır :
 
−
<ref name=":0" />
 
−
{{Sitat|İslam dini meydana çıxan gündən hazırkı əsrə qədər, Şərqdə elmlərin durğunluğunun, dəhşətli despotizmin (təkhakimiyyətlilik) əmələ gəlməsinin səbəblərini və ümumiyyətlə, Asiya xalqlarının mədəniyyət və tərəqqi işlərinə qarşı laqeydlik və etinasızlığının səbəblərini heç kəs başa düşməmişdi. Bu cəhətdən təkcə Firdovsi müstəsnalıq təşkil edir və o öz dühası ilə, həqiqətən də kəşf edə bilmişdi ki, Şərq xalqlarının bu qədər böyük bədbəxtliyinin səbəbi ərəblər və onların insan həyatına uyğunlaşmayan mənfur dinidir.<ref name=":0"/><ref name=":1"/> }}
 
  
−
Axundovun materializmi müdafiə edən düşüncələrində də metafizikanın və təbiətüstü qüvvələrin varlığı inkar edilir :
+
=== Vəfatı ===
  
−
{{Sitat|Dünyanın əsası maddidir, təbiətin müxtəlif predment və prosesləri vahid və hərşeyi əhatə edən əbədi və sonsuz maddi substansiyanın təzahürü, öz-özünün səbəbidir ; Mövcud olması üçün heç bir təbiətüstü, metafizik varlığa ehtiyacı yoxdur.<ref name=":0" /> }}
+
1930-ci ildə, indiki Səbail rayonunda, M.F.Axundovun adını daşıyan bağçada heykəli qoyulub (heykəltəraş P.Sabsay).  
  
−
Onun materialist düşüncəsinə və substantiv fəlsəfi doktrinasına görə isə təbiətdə hərşeyin əsas səbəbi maddədir. Dünya maddidir və kainat da maddədən yaranmışdır.  
+
1938-ciu ildə - Azərbaycan SSR XKS M.F.Axundovun anadan olmasının 125 illiyini keçirmək barəsində qərar qəbul edib.
  
−
{{Sitat|Hər şeyin əsas səbəbi maddədir. Maddə orijinaldır və onun yaranması üçün başqa səbəbə ehtiyac olduğunu görmürəm. Mən məkan və zamanın obyektivliyini qəbul edirəm. Zaman və məkan obyektivdir, maddə isə onun aksesuarlarıdır. Təbiətdəki hər bir hərəkətin və dəyişikliyin Allahın iradəsinə uyğun olaraq həyata keçirildiyi doktrinasını rədd edirəm. Təbiət öz qanunlarına uyğun olaraq inkişaf edir. Bunda şans üçün bir yer yoxdur, bu da, hər yerdə ciddi rifaha səbəb olur.<ref name=":1">Философская и социологическая мысль народов СССР в XIX в. Краткий очерк истории философии. Под ред. М. Т. Иовчука, Т. И. Ойзермана, И. Я. Щипанова. М., изд-во «Мысль», 1971 г; OCR Biografia.Ru </ref>}}
+
1939-cu ildə Azərbaycan Dövlət Ümumi Kitabxanasına (hazırda M.F.Axunov adına Milli Kitabxana) adı verilib.
  
−
{{Sitat|Bilinc və ruh maddənin məhsuludur, maddə müstəqil olaraq yaşaya bilməz. Ruh, nə olursa olsun, bədənsiz, yəni bədən olmadan özünü ifadə edə bilməz, necə ki ağlı da beyinsiz təsəvvür etmək olmaz. Ruhun və sonrakı həyatın ölümsüzlüyünün dini doktrinasına isə qarşıyam.<ref name=":1">Философская и социологическая мысль народов СССР в XIX в. Краткий очерк истории философии. Под ред. М. Т. Иовчука, Т. И. Ойзермана, И. Я. Щипанова. М., изд-во «Мысль», 1971 г; OCR Biografia.Ru </ref> }}
+
1940-cı ildə Nuxada ev-muzeyi açılıb.
 +
 
 +
1962-cı ildə anadan olmasının 150 illik yubileyi Ümumdünya Sülh Şurasının qərarı ilə keçirilmiş, Ümumittifaq miqyasında təntənə ilə
 +
qeyd olunmuşdur. Eyni ildə M.F.Axundov adına Kitabxanada heykəltəraş İ.Zeynalovun hazırladığı büstü qoyulub.
 +
 
 +
1965-ci ildə M.F.Axundov adına üç Respublika Dövlət mükafatının təsis edilməsi haqqında qərar qəbul edilib.
 +
 
 +
1982-ci ildə Azərbaycan {{KP MK}}-nın qərarı ilə M.F.Axundovun anadan olmasının 170 illiyi keçirilib.
 +
 
 +
1983-cü ildə Tbilisidə M.F.Axundovun ev-muzeyi və Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi açılıb.
 +
 
 +
2005-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” 12 yanvar 2004-cü il tarixli Sərəncamı ilə M.F.Axundovun əsərlərinin 3 cildliyi nəşr olunub.
 +
 
 +
2007 - Ədibin Tbilisi şəhərində yerləşən ev-muzeyi,
 +
sonralar Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi
 +
kimi, 2007-ci ildən isə M.F.Axundzadə adına
 +
Azərbaycan Mədəniyyəti Muzeyi adı ilə fəaliyyət göstərməyə başlamışdır.
 +
2010 - Aprel ayının 13-də Mirzə Fətəli Axundzadənin
 +
200 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında
 +
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Sərəncam imzalamışdır.
 +
2011 - İyun ayının 30-da Azərbaycanın Gürcüstandakı
 +
səfirliyinin və Tbilisi şəhər bələdiyyəsinin
 +
təşəbbüsü ilə böyük mütəfəkkir Mirzə Fətəli
 +
Axundzadənin Tbilisidə adını daşıyan 73 saylı
 +
Azərbaycan orta məktəbinin binası qarşısında
 +
büstü qoyulmuşdur.  
  
 
== Əsərləri ==
 
== Əsərləri ==
Sətir 206: Sətir 240:
 
| wikt        =  
 
| wikt        =  
 
| b          =  
 
| b          =  
−
| s          = Mirzə Fətəli Axundov
+
| s          =  
−
| q          = Mirzə Fətəli Axundov
+
| q          =  
 
| n          =  
 
| n          =  
 
| m          =  
 
| m          =  
Sətir 213: Sətir 247:
 
*[http://teleqraf.com/news/art/80695.html “Hər övladımın ölümünü canımla-qanımla yaşayırdım” – Mirzə Fətəli] [[Sərvər Şirin]]in heykəllərlə söhbət rubrikasından.
 
*[http://teleqraf.com/news/art/80695.html “Hər övladımın ölümünü canımla-qanımla yaşayırdım” – Mirzə Fətəli] [[Sərvər Şirin]]in heykəllərlə söhbət rubrikasından.
 
*http://www.biografia.ru/about/filosofia46.html (rus dilində)
 
*http://www.biografia.ru/about/filosofia46.html (rus dilində)
 +
 +
 
{{Şablon:Mirzə Fətəli Axundov}}
 
{{Şablon:Mirzə Fətəli Axundov}}
 +
 +
 +
[[Kateqoriya:Mirzə Fətəli Axundov| ]]
 +
[[Kateqoriya:Azərbaycan yazıçıları]]
 +
[[Kateqoriya:Azərbaycanlı yazıçılar]]
 +
[[Kateqoriya:Şəkidə doğulanlar]]
 +
[[Kateqoriya:Tbilisidə vəfat edənlər]]
 +
[[Kateqoriya:Azərbaycan polkovnikləri]]

02:10, 12 iyul 2020 versiyası

Mirzə Fətəli Axundov
Mirzə Fətəli Məhəmmədtağı oğlu Axundov
Mirzə Fətəli Axundov
Təxəllüsü Səbuhi
Doğum tarixi 12 iyul 1812(1812-07-12)
Doğum yeri Nuxa (Şəki), Şəki xanlığı
Vəfatı 10 mart 1878 (65 yaşında)
Vəfat yeri Tiflis, Rusiya İmperiyası
Atası Mirzə Məhəmmədtağı
Anası Nanə xanım
Uşaqları Nisə xanım, Rəşid Axundov
Vətəndaşlığı Rusiya İmperiyası
Milliyyəti azərbaycanlı
Təhsili Nuxa qəza məktəbi
Fəaliyyət illəri XIX əsr
Əsərlərinin dili Azərbaycanca, farsca, ərəbcə
Janr lirik, dramatik
İlk əsəri Zəmanədən şikayət
Mükafatları III dərəcəli Müqəddəs Anna ordeni II dərəcəli Müqəddəs Stanislav ordeni III dərəcəli Müqəddəs Stanislav ordeni
Mirzə Fətəli Axundov adına Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrı [1]

Mirzə Fətəli Axundov (Axundzadə) (az-ərəb: میرزا فتحعلی آخوندوف , bütöv adı Mirzə Fətəli Məmmədtağı oğlu Axundov; 12 iyil (Yuli təqvimi ilə: 30 iyun) 1812, Nuxa, Şəki xanlığı Rusiya İmperiyası — 10 mart (Yuli təqvimi ilə: 26 fevral) 1878, Tiflis) — azərbaycanlı[2] yazıçı-maarifçi, şair, materialist filosof və ictimai xadim, Rusiya İmperator Coğrafiya cəmiyyətinin üzvü; Azərbaycan dramaturgiyasının və Azərbaycan ədəbiyyatında ədəbi-tənqidin banisi; zamanəsinin «müzəlman Molyer»i[3].

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Mirzə Fətəli Axundovun adı Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilib[4].

Həyatı

30 iyun 1812-ci ildə Nuxada anadan olub.

Yaşadığı yerlər

1814-cu ildə ailəsi ilə birlikdə Nuxa şəhərindən atasının Təbrizin yaxınlığındakı Xamnə kəndindəki ata-baba yurduna köçüb.

1821-ci ildə anası Nənəxanım əri Mirzə Məhəmməd Tağıdan boşanmıb və oğlu Fətəli ilə birlikdə İranın Qaradağ mahalındakı Horanid kəndində yaşayan əmisi Axund Ələsgərin himayəsinə sığınıb.

1823-cü ildə Hacı Ələsgərlə İranın Eləngut mahalının Vəlibəyli kəndinə,

1825-ci ildə Gəncəyə,

1826-ci ildə Nuxaya köçüblər.

1834-cü ildən ömrünün sonunadək Tüflisdə yaşayıb, orada vəfat edib və orada da dəfn edilib.


Təhsili

1832-ci ildə Gəncəyə gedib, şair və müəllim Mirzə Şəfi Vazehdən nəstəliq xəttilə yazmağı öyrənib.

1833-cü ildə, 21 yaşında ikən, Nuxa şəhərində açılan “Rus-tatar” məktəbinə daxil olub və cəmi bir il həmin məktəbdə təhsil alıb.

İş yerləri və vəzifəsi

1834-cü ildə Tiflisə gedib, Qafqaz canişininin baş dəftərxanasında mülki işlər sahəsində Şərq dilləri üzrə mütərcim təyin olunub və ömrünün sonuna qədər bu vəzifədə çalışıb.

1836-cı ildə Qafqaz idarəsinin baş dəftərxanasında işləməklə bərabər, Tiflis qəza məktəbinə azərbaycan dili müəllimi təyin edilib.

1858-ci ildə Qafqaz canişini dəftərxanasının yenidən təşkili ilə əlaqədar olaraq, yenidən canişin baş idarəsinin mütərcimi təyin olunub.

1872-ci ildə Qafqaz Canişini Baş İdarəsinin sərəncamı ilə Şərq dilləri üzrə senzor vəzifəsinə təyin edilib.

Ədəbi-yaradıcı fəaliyyəti

1837-cü ildə rus şairi A.S.Puşkinin xatirəsinə həsr etdiyi “Puşkinin ölümü haqqında Şərq poeması”nı,

1841-ci ildə “Təcnis”, “Təcnisi digər”, “Molla Əli” (həcv) və “Müxəmməs” sərlövhəli şeirlərini yazıb.

1850-ci ildə “Hekayəti-Molla İbrahim Xəlil kimyagər”, “Hekayəti Müsyo Jordan həkimi nəbatat və Dərviş Məstəli şah cadukuni-məşhur”, “Sərgüzəşti vəziri-xani-Lənkəran” komediyalarını yazıb.

1851-ci ildə “Hekayəti Müsyo Jordan həkimi nəbatat və Dərviş Məstəli şah cadukuni-məşhur” komediyası ilk dəfə Tiflisdə “Kavkaz” qəzetində rus dilində hissə-hissə çap olunub, komediya ilk dəfə Peterburqda rus dilində oynanılıb.

1852-ci ildə “Hekayəti - xırs quldurbasan” və “Sərgüzəştimərdi-xəsis” (Hacı Qara) komediyalarını yazıb. - Yanvar ayının 31-də “Hekayəti -xırs quldurbasan” komediyası Tiflis teatrında rus dilində oynanılmışdır.

1855-ci ildə “Mürafiə vəkillərinin hekayəti” komediyasını,

1857-ci ildə “Aldanmış kəvakib” povestini yazmışdır.

1859-cu ildə komediyalarını və “Aldanmış kəvakib” povestini “Təmsilat” başlığı altında Qafqaz canişinliyinin Tiflisdəki nəşriyyatında kitab halında çap etdirib.

1863 – 1864-cü illərdə İstanbulda olmuş (tərtib etdiyi əlifbanın dəstəklənməsi üçün), Mirzə Məlkümxan ilə görüşmüş, “Çeşmə kitabəsi”, “Səidə xitab”, “Fuad Paşanın mədhi” adlı mənzumələri və “Kəmalüddövlə məktubları” adlı məşhur fəlsəfi əsərini yazmışdır.

1865-ci ildə “Həcvi-Əbdürrəsülxan” adlı əsərini,

1868-ci ildə “Həkimi-ingilis Yuma cavab” adlı əsərini,

1869-ci ildə “Yeni əlifba haqqında mənzumə” adlı əsərini yazıb.

1873-cü ildə “Hekayəti vəziri-xani-Lənkəran” və “Hacı Qara” pyesləri Bakıda tamaşaya qoyulub.

Ailəsi

1842-ci ildə Axund Hacı Ələsgərin qızı Tubu xanımla evlənmiş, ondan 13 övladı dünyaya gəlmiş, onlardan yalnız ikisi, Rəşidbəy və qızı Nisə xanım sağ qalmış, qalanları isə Mirzə Fətəlinin sağlığında ikən vəfat etmişlər.

Mülki və hərbi rütbələri

1842-ci ildə mülki praporşik,

1850-ci ildə poruçik,

1854-cü ildə kapitan,

1861-ci ildə mayor,

1873 -cü ildə polkovnik rütbəsi verilib

Təltif və mükafatları

1842-ci ildə Rusiya ilə İran hökumətləri arasında danışıqlarda iştirak etdiyi üçün İran şahı tərəfindən üçüncü dərəcəli “Şiri-Xurşid” nişanı ilə təltif olunub.

Elmi-yaradıcı fəaliyyəti

1851-ci ildə İmperator rus coğrafiya cəmiyyəti Qafqaz şöbəsinə həqiqi üzv seçilib.

1874-cü ildə Yeni əlifbaya aid və hürufi-samitə müsəvvədənin latın və ərəb əlifbası üzrə quruluşunu təsvir edən cədvəl düzəltmişdir.


Vəfatı

1878-ci il fevral ayının 26-da Tiflisdə vəfat edib.


Vəfatı

1930-ci ildə, indiki Səbail rayonunda, M.F.Axundovun adını daşıyan bağçada heykəli qoyulub (heykəltəraş P.Sabsay).

1938-ciu ildə - Azərbaycan SSR XKS M.F.Axundovun anadan olmasının 125 illiyini keçirmək barəsində qərar qəbul edib.

1939-cu ildə Azərbaycan Dövlət Ümumi Kitabxanasına (hazırda M.F.Axunov adına Milli Kitabxana) adı verilib.

1940-cı ildə Nuxada ev-muzeyi açılıb.

1962-cı ildə anadan olmasının 150 illik yubileyi Ümumdünya Sülh Şurasının qərarı ilə keçirilmiş, Ümumittifaq miqyasında təntənə ilə qeyd olunmuşdur. Eyni ildə M.F.Axundov adına Kitabxanada heykəltəraş İ.Zeynalovun hazırladığı büstü qoyulub.

1965-ci ildə M.F.Axundov adına üç Respublika Dövlət mükafatının təsis edilməsi haqqında qərar qəbul edilib.

1982-ci ildə Azərbaycan KP MK-nın qərarı ilə M.F.Axundovun anadan olmasının 170 illiyi keçirilib.

1983-cü ildə Tbilisidə M.F.Axundovun ev-muzeyi və Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi açılıb.

2005-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” 12 yanvar 2004-cü il tarixli Sərəncamı ilə M.F.Axundovun əsərlərinin 3 cildliyi nəşr olunub.

2007 - Ədibin Tbilisi şəhərində yerləşən ev-muzeyi, sonralar Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi kimi, 2007-ci ildən isə M.F.Axundzadə adına Azərbaycan Mədəniyyəti Muzeyi adı ilə fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. 2010 - Aprel ayının 13-də Mirzə Fətəli Axundzadənin 200 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Sərəncam imzalamışdır. 2011 - İyun ayının 30-da Azərbaycanın Gürcüstandakı səfirliyinin və Tbilisi şəhər bələdiyyəsinin təşəbbüsü ilə böyük mütəfəkkir Mirzə Fətəli Axundzadənin Tbilisidə adını daşıyan 73 saylı Azərbaycan orta məktəbinin binası qarşısında büstü qoyulmuşdur.

Əsərləri

Poema:

Pyeslər:

Satirik povest:

Məqalələr:

Əsər müəllifi kimi

  1. Hacı Qara (film, 1929) (tammetrajlı bədii film)
  2. Dərviş Parisi partladır (film, 1976) (tammetrajlı bədii film)
  3. Aldanmış ulduzlar (opera, 1977)
  4. Hacı Qara (film, 2002) (tammetrajlı bədii film)
  5. Mürafiə vəkillərinin hekayəti (film, 2011) (film-tamaşa)
  6. İksir (film, 2014) ("Hekayəti Molla İbrahim-Xəlil Kimyagər" əsəri əsasında)


Haqqında çəkilən filmlər

  1. Böyük yazıçı-maarifçi (film, 1938)) (qısametrajlı sənədli film)
  2. Səbuhi (film, 1941) (tammetrajlı bədii film)[5]
  3. 150 il. Mirzə Fətəli Axundov (film, 1962)) (qısametrajlı sənədli film)
  4. Mirzə Fətəli Axundov (film, 1972)) (qısametrajlı sənədli film)
  5. Mirzə Fətəli Axundov (film, 1982)) (qısametrajlı sənədli film)
  6. Sübhün səfiri (film, 2012) (tammetrajlı bədii film)

Ədəbiyyat

  • İbrahimov M. Niyəsiz, necəsiz, bir yazısan sən kitabında. Bakı: Yazıçı, 1985, 195 s.
  • Qasımov M. M.F.Axundov və XIX əsrin inqilabi-demokratik estetikası. Bakı: 1954, 150 s.
  • Qasımzadə F. M.F.Axundovun həyat və yaradıcılığı. Bakı: 1962, 150 s.
  • Sadıqov M. Axundov Mirzə Fətəli. Bakı: 1987, 200 s.
  • Kəngərli A. M.F.Axundov və Həsənbəy Zərdabi: Ümmətçilikdən millətçiliyə keçidin başlanması. "Yeni Azərbaycan", 2003, 11 may.
  • Qafarov N. M.F.Axundzadə komediyalarının dili və milli gülüş mədəniyyətinin ənənələri. "Mədəni-Maarif", 2002, №8-9, s.40-41.
  • Гусейнов Ч. Фатальный Фатали (роман). М.: Советский писатель, 1983, 463 стр.
  • Тагизаде С. М.Ф.Ахундов и Европа. Баку: 1991, 50 стр.
  • Şahbaz Şamıoğlu (Musayev). Mirzə Fətəli Axundzadənin gürcü müasirləri (monoqrafiya),B., Mütərcim, 2012, 116 s.
  • www.anl.az/down/meqale/525/2012/iyun/73.htm

İstinadlar

  1. ↑ Opera in Azerbaijan by Azer Rezayev , Winter 1997 (5.4) P. 70-71
  2. ↑ Russian Azerbaijan (1905-1920): the shaping of a national identity in a Muslim community. Cambridge University Press, Boston, 1985. For example, Mirza Fath cAli Akhundov, the Azerbaijani best known in the West, will be referred to as Akhundzada, the form of his name that has been used for a century in publications outside of Russia.
  3. ↑
    Mirzə Fətəli Axundov
    Müəllif Крымский А. Е.
  4. ↑ """Əsərlərin dövlət varidatı elan edilməsi Qaydaları"nın və "Əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin və dövlət varidatı elan edilən filmlərin Siyahısı"nın təsdiq edilməsi haqqında" [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin [[7 may]] [[2019-cu il]] tarixli, 211 nömrəli Qərarı" (azərb.). cabmin.gov.az. 2019-05-11. İstifadə tarixi: 2019-05-13.
  5. ↑ Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923-2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 64-66.

Mənbə

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

Vikianbarda Mirzə Fətəli Axundov ilə əlaqəli mediafayllar var.


Mənbə — "https://shaki.info/wiki/index.php?title=Mirzə_Fətəli_Axundov&oldid=8842"