Changes

=== Əmir Teymurun İran yürüşlərinə başlaması ===

=== Əmir Teymurun İran yürüşlərinə başlaması ===

XIV əsrin 70-ci illərində Orta Asiyada – Cağatay ulusunun qərb hissəsində, hakimiyyəti ələ keçirən Əmir Teymur, ömrünün sonuna qədər yalnız baş əmir olsa da, əslində, tarix səhnəsində yeni bir imperiyanın bünövrəsini qoymuş oldu. O, 1384-cı ildə ilk İran yürüşünü edir və Zəncana qədər irəliləyir<ref>''Zeynəddin bin Həmdullah Qəzvini''. Bakı, 1990, səh.: 48.</ref>. Lakin tezliklə geri dönür və bir ildən sonra ikinci İran yürüşünə başlayır. Onun təxminən 1386-cı ilin 2-ci yarısında Mazandaran hakimi Seyid Əli Kiyaya göndərdiyi məktubunun əvvəlində hər iki yürüşün bəzi təfərrüatı xatırlanır və buna əsasən də məlum olur ki Əmir Teymur ikinci İran yürüşünə 1385-ci ildə başlamamışdan öncə, həmin istiqamətdəki, o cümlədən Cənubi Qafqazdakı hakimlərlə əlaqə yaratmış, onları tərəfdaşlığa dəvət etmiş, əvəzində isə, bir çoxundan, o cümlədən hansısa ''“Şəki əmiri”''ndən, yaxud ''“Şəki əmirləri”''ndən rədd cavabı almışdır. Heç şübhəsiz ki bu Əmir Teymurun 1384-cü ildəki birinci İran yürüşü zamanı baş vermişdi. Məktubda adları sadalanan, Əmir Teymura qarşı şərti koalisiya yaratmış yerli hakimlərin idarəçiliyindəki ərazilərin nəyə görə 1384-cü il yürüşündən kənarda qaldığının və nəyə görə Əmir Teymurun o vaxt Zəncandan irəliyə gedə bilmədiyinin səbəbi isə həmin sənəd əsasında  aydınlaşır: Əmir Teymurun 1-ci İran yürüşü zamanı da Kiçik Lor hakimi Məlik İzzəddin, Cəlair padşahı Sultan Əhməd (1382–1393; 1405–1412), “''Kürdüstan məlikləri''”, Gürcü çarı V Baqtrat (1360–1393), Şirvanşah İbrahim (1382–1417) və Şəki hökmdarı (yaxud: əmir(lər)i) Əmir Teymura qarşı birgə mübarizə apara bilərdilər. Bəli, sonralar Əmir Teymur öz xatirələrində etiraf edir ki:

XIV əsrin 70-ci illərində Orta Asiyada – Cağatay ulusunun qərb hissəsində, hakimiyyəti ələ keçirən Əmir Teymur, ömrünün sonuna qədər yalnız baş əmir olsa da, əslində, tarix səhnəsində yeni bir imperiyanın bünövrəsini qoymuş oldu. O, 1384-cı ildə ilk İran yürüşünü edir və Zəncana qədər irəliləyir<ref>''Zeynəddin bin Həmdullah Qəzvini''. Bakı, 1990, səh.: 48.</ref>. Lakin tezliklə geri dönür və bir ildən sonra ikinci İran yürüşünə başlayır. Onun təxminən 1386-cı ilin 2-ci yarısında Mazandaran hakimi Seyid Əli Kiyaya göndərdiyi məktubunun əvvəlində hər iki yürüşün bəzi təfərrüatı xatırlanır və buna əsasən də məlum olur ki Əmir Teymur ikinci İran yürüşünə 1385-ci ildə başlamamışdan öncə, həmin istiqamətdəki, o cümlədən Cənubi Qafqazdakı hakimlərlə əlaqə yaratmış, onları tərəfdaşlığa dəvət etmiş, əvəzində isə, bir çoxundan, o cümlədən hansısa ''“Şəki əmiri”''ndən, yaxud ''“Şəki əmirləri”''ndən rədd cavabı almışdır. Heç şübhəsiz ki bu Əmir Teymurun 1384-cü ildəki birinci İran yürüşü zamanı baş vermişdi. Məktubda adları sadalanan, Əmir Teymura qarşı şərti koalisiya yaratmış yerli hakimlərin idarəçiliyindəki ərazilərin nəyə görə 1384-cü il yürüşündən kənarda qaldığının və nəyə görə Əmir Teymurun o vaxt Zəncandan irəliyə gedə bilmədiyinin səbəbi isə həmin sənəd əsasında  aydınlaşır: Əmir Teymurun 1-ci İran yürüşü zamanı da Kiçik Lor hakimi Məlik İzzəddin, Cəlair padşahı Sultan Əhməd (1382–1393; 1405–1412), “''Kürdüstan məlikləri''”, Gürcü çarı V Baqtrat (1360–1393), Şirvanşah İbrahim (1382–1417) və Şəki hökmdarı (yaxud: əmir(lər)i) Əmir Teymura qarşı birgə mübarizə apara bilərdilər. Bəli, sonralar Əmir Teymur öz xatirələrində etiraf edir ki:

{{Sitatın əvvəli}}

{{Sitat2|

“''Bu zaman ağlıma belə bir fikir gəldi ki, əgər həmin məmləkətlərin padşahları ittifaq bağlayaraq mənə qarşı birləşsələr necə olacaq? Özüm belə qərara gəldim ki, həmin məmləkətlərin padşahlarını ayrı-ayrılıqda tabe etmək, itaətə gəlməyənləri isə cəzalandırmaq lazımdır.''”<ref>Əmir Teymurun vəsiyyətləri, Bakı, 1991, səh.: 36.</ref>

Bu zaman ağlıma belə bir fikir gəldi ki, əgər həmin məmləkətlərin padşahları ittifaq bağlayaraq mənə qarşı birləşsələr necə olacaq? Özüm belə qərara gəldim ki, həmin məmləkətlərin padşahlarını ayrı-ayrılıqda tabe etmək, itaətə gəlməyənləri isə cəzalandırmaq lazımdır.<ref>Əmir Teymurun vəsiyyətləri, Bakı, 1991, səh.: 36.</ref>

{{Sitatın sonu}}

}}

Lakin müttəfiqlərə qarşı Qızıl Orda xanı Toxtamışın (1380-1396) timsalında ikinci bir fövqəldüşmənin də peyda olması ilə bu “koalisiya” dağıldı. Onların ərazilərinin isə Əmir Teymur tərəfindən tezliklə və asanlıqla işğal edilməsi üçün şərait yarandı.

Lakin müttəfiqlərə qarşı Qızıl Orda xanı Toxtamışın (1380-1396) timsalında ikinci bir fövqəldüşmənin də peyda olması ilə bu “koalisiya” dağıldı. Onların ərazilərinin isə Əmir Teymur tərəfindən tezliklə və asanlıqla işğal edilməsi üçün şərait yarandı.

1385-ci ildə Təbrizdə üzərində Cağatay ulusunun xanı – Soyurqatmışın (1370–1388) və baş əmir – Əmir Teymurun adları həkk olunmuş sikkələr zərb edildi<ref>''М.А.Сейфеддини''. 1981, səh.: 224.</ref>. O ki qaldı həmin vilayəti təslimə hazırlamış yerli əmir Adil Ağanın aqibətinə, bu iş çox acınacaqlı qurtardı; onu Əmir Teymurun göstərişinə əsasən yaxın adamları ilə birlikdə işgəncə ilə öldürdülər. Beləliklə, Əmir Teymur Azərbaycan vilayətini çox asanlıqla ələ keçirdi. 1386-cı ilin payız fəslinin əvvəllərində isə ətrafdakı digər əraziləri də istila etmək üçün öz ordusu ilə Təbrizdən çıxıb şimal-qərb istiqamətində hərəkətə başladı. Tezliklə Gürcüstana çatdı, oradan da Şəkiyə keçdi. O, özü bütün bunlar barədə elə həmin – yuxarıda qeyd olunan, məktubunda yazır və “''Şəki əmir''(lər)''i''” ifadəsini bir daha işlədir:  

1385-ci ildə Təbrizdə üzərində Cağatay ulusunun xanı – Soyurqatmışın (1370–1388) və baş əmir – Əmir Teymurun adları həkk olunmuş sikkələr zərb edildi<ref>''М.А.Сейфеддини''. 1981, səh.: 224.</ref>. O ki qaldı həmin vilayəti təslimə hazırlamış yerli əmir Adil Ağanın aqibətinə, bu iş çox acınacaqlı qurtardı; onu Əmir Teymurun göstərişinə əsasən yaxın adamları ilə birlikdə işgəncə ilə öldürdülər. Beləliklə, Əmir Teymur Azərbaycan vilayətini çox asanlıqla ələ keçirdi. 1386-cı ilin payız fəslinin əvvəllərində isə ətrafdakı digər əraziləri də istila etmək üçün öz ordusu ilə Təbrizdən çıxıb şimal-qərb istiqamətində hərəkətə başladı. Tezliklə Gürcüstana çatdı, oradan da Şəkiyə keçdi. O, özü bütün bunlar barədə elə həmin – yuxarıda qeyd olunan, məktubunda yazır və “''Şəki əmir''(lər)''i''” ifadəsini bir daha işlədir:  

{{Sitatın əvvəli}}

{{Sitat2|

“''Şirvan və Şəki vilayətinin əmirləri, hamısı ki qarşıdurma göstərirdilər, əzilmiş oldular və onlar ki Aləm Pənahın'' (Ə. T.-un) ''dərgahına iltica gətirdilər, vilayət və nahiyələri onlara tapşırılmış oldu.''”<ref>عبدالحسين‌ نوائي‌، اسناد و مكاتبات تاريخي  ايران از تيمور تا شاه اسماعيل، تهران-‌١٣٤١و ۱۳۵۶ ,səh. 54 – 57</ref>  

Şirvan və Şəki vilayətinin əmirləri, hamısı ki qarşıdurma göstərirdilər, əzilmiş oldular və onlar ki Aləm Pənahın'' (Ə. T.-un) ''dərgahına iltica gətirdilər, vilayət və nahiyələri onlara tapşırılmış oldu.<ref>عبدالحسين‌ نوائي‌، اسناد و مكاتبات تاريخي  ايران از تيمور تا شاه اسماعيل، تهران-‌١٣٤١و ۱۳۵۶ ,səh. 54 – 57</ref>  

{{Sitatın sonu}}

}}

Nizaməddin Şami və Şərafəddin Əli Yəzdinin eyniadlı əsərlərinə – “Zəfərnamələr”ə, görə Əmir Teymur Tiflisi fəth etməsindən və Gürcü çarı Baqratı əsir götürməsindən sonra Şəki ölkəsininin ərazisi ilə hərəkət edərək “''Qəbələ məkanına''” çatmış, sonra Sorxab qalasını tutmuş və Kür çayını keçərək Qarabağa qışlamağa getmişdir. “Zəfərnamələr”ə görə Əmir Teymur Şəki ölkəsi ərazisindən keçərkən, |“''lakzi''”lərə (ləzgilər) hücum etmiş, bu ölkənin hər yerinə, o cümlədən ''Ağcəb'', ''Səkğut'' vilayətlərinə talançı dəstələr göndərmişdir.

Nizaməddin Şami və Şərafəddin Əli Yəzdinin eyniadlı əsərlərinə – “Zəfərnamələr”ə, görə Əmir Teymur Tiflisi fəth etməsindən və Gürcü çarı Baqratı əsir götürməsindən sonra Şəki ölkəsininin ərazisi ilə hərəkət edərək “''Qəbələ məkanına''” çatmış, sonra Sorxab qalasını tutmuş və Kür çayını keçərək Qarabağa qışlamağa getmişdir. “Zəfərnamələr”ə görə Əmir Teymur Şəki ölkəsi ərazisindən keçərkən, |“''lakzi''”lərə (ləzgilər) hücum etmiş, bu ölkənin hər yerinə, o cümlədən ''Ağcəb'', ''Səkğut'' vilayətlərinə talançı dəstələr göndərmişdir.

Sultan Səncər isə Təbrizə gedir və hadisə barədə Əmiranşaha məruzə edir.  

Sultan Səncər isə Təbrizə gedir və hadisə barədə Əmiranşaha məruzə edir.  

{{Sitatın əvvəli}}

{{Sitat2|

“''Həmin saat Əmirzadə Əmiranşah Əmirzadə Əbubəkrə, hazır ləşgərlərlə ilğar (çevik hücum), buyurub, Seyid Əlinin dəfinə göndərdi''”.

Həmin saat Əmirzadə Əmiranşah Əmirzadə Əbubəkrə, hazır ləşgərlərlə ilğar (çevik hücum), buyurub, Seyid Əlinin dəfinə göndərdi.

{{Sitatın sonu}}

}}

==== Vəfatı ====

==== Vəfatı ====

Müttəfiqlər geri qayıtmaqda ikən yolda Miranşahın oğlu Əbubəkr mirzənin başçılığı altında Təbrizdən “''ilğar''” edən ordu arxadan onlara çatır. Müttəfiqlər bunu görən kimi geri dönüb teymurilərin üstünə gedirlər. Seyid Əli Orlat isə mərkəzdən irəli çıxıb intiqam almaq üçün gənc Əbubəkr mirzəni üstünə şığıyır. Lakin bu zaman, təsadüfən, Əbubəkr mirzənin atdığı oxlardan biri Seyid Əlinin dəbilqəsinin zireh ətəyini deşərək boynuna sancıldı və  

Müttəfiqlər geri qayıtmaqda ikən yolda Miranşahın oğlu Əbubəkr mirzənin başçılığı altında Təbrizdən “''ilğar''” edən ordu arxadan onlara çatır. Müttəfiqlər bunu görən kimi geri dönüb teymurilərin üstünə gedirlər. Seyid Əli Orlat isə mərkəzdən irəli çıxıb intiqam almaq üçün gənc Əbubəkr mirzəni üstünə şığıyır. Lakin bu zaman, təsadüfən, Əbubəkr mirzənin atdığı oxlardan biri Seyid Əlinin dəbilqəsinin zireh ətəyini deşərək boynuna sancıldı və  

{{Sitatın əvvəli}}

{{Sitat2|

“''həmən bir yaraya minik heyvanının'' (–atının?) ''belindən yıxıldı və həlak oldu.''”<ref>Nizamuddin Sami, Zafar-nama. — Histoire des conquetes de Tamer-Ian intitulee Zafaruama par Nizamuddin Sami. Edition critique par Felix Tauer, t. I: Texte persan du Zafarnama, Praha, 1937; t. II: Introduction, commentaire, index, Praha, 1956, səh.: 148.</ref>  

...həmən bir yaraya minik heyvanının'' (–atının?) ''belindən yıxıldı və həlak oldu.<ref>Nizamuddin Sami, Zafar-nama. — Histoire des conquetes de Tamer-Ian intitulee Zafaruama par Nizamuddin Sami. Edition critique par Felix Tauer, t. I: Texte persan du Zafarnama, Praha, 1937; t. II: Introduction, commentaire, index, Praha, 1956, səh.: 148.</ref>  

{{Sitatın sonu}}

}}

Bu uğursuzluğa baxmayaraq, müttəfiqlər hücumu davam etdirirlər və Əbubəkr mirzənin ordusunu qaçmağa məcbur edirlər<ref>Sonda kimin qalib gəlməsi barədə Nizaməddin Şaminin yazdıqları ilə Şərəfəddin Əli Yəzdinin yazdıqlarında müəyyən fərqlər var; məsələn, Nizaməddin Şami yazır ki,

Bu uğursuzluğa baxmayaraq, müttəfiqlər hücumu davam etdirirlər və Əbubəkr mirzənin ordusunu qaçmağa məcbur edirlər<ref>Sonda kimin qalib gəlməsi barədə Nizaməddin Şaminin yazdıqları ilə Şərəfəddin Əli Yəzdinin yazdıqlarında müəyyən fərqlər var; məsələn, Nizaməddin Şami yazır ki,

{{Sitatın əvvəli}}

{{Sitat2|

*Sultan Tahir  “''elə ki Seyid Əlini o vaqiə yıxdı, gürcülərlə birlikdə Gürcüstan tərəfə fərar etdi və ondan sonra Bağdada – atasının yanına getdi; və Əmirzadə Əbubəkr sabiq qayda üzrə yenə Alıncaq qalasının mühasirəsinə müqərrər buyurub və Seyid Əli Şəkinin başını bədənindən ayırtdırıb atasının yanına gətirdi və bu səbəbə bir nökəri Səmərqəndə'' (– əslində, Hindistana) ''göndərdilər''”; Nizamuddin Sami, Zafar-nama. — Histoire des conquetes de Tamer-Ian intitulee Zafaruama par Nizamuddin Sami. Edition critique par Felix Tauer, t. I: Texte persan du Zafarnama, Praha, 1937; t. II: Introduction, commentaire, index, Praha, 1956, səh.: 148.

[Sultan Tahir] elə ki Seyid Əlini o vaqiə yıxdı, gürcülərlə birlikdə Gürcüstan tərəfə fərar etdi və ondan sonra Bağdada – atasının yanına getdi; və Əmirzadə Əbubəkr sabiq qayda üzrə yenə Alıncaq qalasının mühasirəsinə müqərrər buyurub və Seyid Əli Şəkinin başını bədənindən ayırtdırıb atasının yanına gətirdi və bu səbəbə bir nökəri Səmərqəndə'' (– əslində, Hindistana) ''göndərdilər; Nizamuddin Sami, Zafar-nama. — Histoire des conquetes de Tamer-Ian intitulee Zafaruama par Nizamuddin Sami. Edition critique par Felix Tauer, t. I: Texte persan du Zafarnama, Praha, 1937; t. II: Introduction, commentaire, index, Praha, 1956, səh.: 148.

{{Sitatın sonu}}  

}}  

Şərəfəddin Əli Yəzdi isə yazır ki,  

Şərəfəddin Əli Yəzdi isə yazır ki,  

{{Sitatın əvvəli}}

{{Sitat2|

*''“Amma elə ki gürcülər qalib olmuş idilər və Təbriz ləşgəri qovulub, şahzadə də geri qayıtdı və sağ-salamat bu təhlükəli yerdən kənara çıxdı; və gürcülər'' [də] ''öz məkanlarına qayıtdılar”''; 348b – 349b، شرف الدين على يزدى، ١٩٧٢</ref>.  

Amma elə ki gürcülər qalib olmuş idilər və Təbriz ləşgəri qovulub, şahzadə də geri qayıtdı və sağ-salamat bu təhlükəli yerdən kənara çıxdı; və gürcülər'' [də] ''öz məkanlarına qayıtdılar; 348b – 349b، شرف الدين على يزدى، ١٩٧٢</ref>.  

{{Sitatın sonu}}

}}

Əbubəkr mirzə özü sağ-salamat Təbrizə – Əmiranşahın yanına, qayıdır və bundan sonra onlar bir adamı Əmir Teymurun yanına yollayırlar ki, onu da son hadisələrdən xəbərdar etsinlər.

Əbubəkr mirzə özü sağ-salamat Təbrizə – Əmiranşahın yanına, qayıdır və bundan sonra onlar bir adamı Əmir Teymurun yanına yollayırlar ki, onu da son hadisələrdən xəbərdar etsinlər.

Əmir Teymuru Hindistan yürüşü boyu müşayiət etmiş Qiyasəddin Əlinin yazdığına görə onlar geri dönərkən – 1399-cu il mart ayının 3-də, Cənavə çayı yaxınlığında Əmiranşahın yolladığı nökərlərlə qarşılaşıblar. Bu adamlar, təlimatlarına uyğun olaraq, öz tərəflərində baş vermiş son hadisələr, o cümlədən Alıncaq qalası ilə bağlı son xəbərləri Əmir Teymura çatdırıblar. Onların Təbrizdən Hindistandakı Cənavə çayı yaxınlığına qədər təxminən 3 min km-lik yolu neçə günə qət etdiklərini bilsəydik, həm də Alıncaq qalası ətrafında baş vermiş məlum hadisənin, o cümlədən Şəki hökmdarı Seyid Əli Orlatın həlak olduğu vaxtı da dəqiqləşdirmiş olardıq. Lakin təəssüf ki bu işdə məsələnin həllinə bir yox, iki nöqteyi-nəzərdən yanaşmaq lazımdır. Belə ki əgər Əmir Teymurun imperiyasında xüsusi yol xidməti olsaydı, Əmiranşahın yolladığı “''nökərlər''”in mənzil başına çatmaları üçün bir ay kifayət edərdisə, adi halda bunun üçün iki dəfə çox müddət tələb olunmaqdadı. Amma hər halda, sözgedən Alıncaq qalası  hadisəsinin vaxtı ilə Seyid Əli Orlatın hakimiyyətinin başa çatması, yəni onun həlak olma tarixini şərti olaraq 1399-cu ilin yanvar ayı hesab etmək mümkündür.

Əmir Teymuru Hindistan yürüşü boyu müşayiət etmiş Qiyasəddin Əlinin yazdığına görə onlar geri dönərkən – 1399-cu il mart ayının 3-də, Cənavə çayı yaxınlığında Əmiranşahın yolladığı nökərlərlə qarşılaşıblar. Bu adamlar, təlimatlarına uyğun olaraq, öz tərəflərində baş vermiş son hadisələr, o cümlədən Alıncaq qalası ilə bağlı son xəbərləri Əmir Teymura çatdırıblar. Onların Təbrizdən Hindistandakı Cənavə çayı yaxınlığına qədər təxminən 3 min km-lik yolu neçə günə qət etdiklərini bilsəydik, həm də Alıncaq qalası ətrafında baş vermiş məlum hadisənin, o cümlədən Şəki hökmdarı Seyid Əli Orlatın həlak olduğu vaxtı da dəqiqləşdirmiş olardıq. Lakin təəssüf ki bu işdə məsələnin həllinə bir yox, iki nöqteyi-nəzərdən yanaşmaq lazımdır. Belə ki əgər Əmir Teymurun imperiyasında xüsusi yol xidməti olsaydı, Əmiranşahın yolladığı “''nökərlər''”in mənzil başına çatmaları üçün bir ay kifayət edərdisə, adi halda bunun üçün iki dəfə çox müddət tələb olunmaqdadı. Amma hər halda, sözgedən Alıncaq qalası  hadisəsinin vaxtı ilə Seyid Əli Orlatın hakimiyyətinin başa çatması, yəni onun həlak olma tarixini şərti olaraq 1399-cu ilin yanvar ayı hesab etmək mümkündür.

== Mənbə ==

== Mənbə ==

=== İstinadlar ===

=== İstinadlar ===

{{İstinad siyahısı|3}}

{{İstinad siyahısı|3}}

{{Şəkidə hakimiyyətdə olmuş şəxslər}}

{{Şəkidə hakimiyyətdə olmuş şəxslər}}

{{Yaxşı məqalə}}

{{Yaxşı məqalə}}