Şəki Ensiklopediyası

Changes

Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/1-ci hissə (başlanğıc kodu nəzərdən keçir)

14:22, 12 noyabr 2021 versiyası

1.686.752 bayt əlavə edildi ,  14:22, 12 noyabr 2021
Nəzərə çarpan dəyişiklik yoxdur.
Sətir 1: Sətir 1:  
Aşağıda [[ASE]]-nin 9-cu cildinin 2021-ci ildə Elmi Spektr açıq elmi platformasının Habitat Tərcümə Layihəsi çərçivəsində [[Fərid Əlibalayev]] və Naqiq Məhəmmədzadə tərəfindən dijitallaşdırılmış mətninin birinci hissəsi (cəmi üç hissədə, ikinci hissəsi [[Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/2-ci hissə|''bu: >>'']], üçüncü hissəsi [[Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/3-cü hissə|''bu: >>'']]) verilir: (1-cildin özünü isə buradan oxuya bilərsiniz: {{ASE|IX|}})
 
Aşağıda [[ASE]]-nin 9-cu cildinin 2021-ci ildə Elmi Spektr açıq elmi platformasının Habitat Tərcümə Layihəsi çərçivəsində [[Fərid Əlibalayev]] və Naqiq Məhəmmədzadə tərəfindən dijitallaşdırılmış mətninin birinci hissəsi (cəmi üç hissədə, ikinci hissəsi [[Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/2-ci hissə|''bu: >>'']], üçüncü hissəsi [[Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/3-cü hissə|''bu: >>'']]) verilir: (1-cildin özünü isə buradan oxuya bilərsiniz: {{ASE|IX|}})
 +
 +
 +
AZ ƏRBAYCAN SOVET ENSİKLO İS, MT b
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Ar”
 +
 +
 +
 +
 +
 +
AZƏRBAYCAN SOVET
 +
ENSİKLOPEDİYASI
 +
 +
 +
ON CİLADƏ
 +
 +
{{Siyahı|3|
 +
 +
BMP REDAKTOR
 +
 +
 +
CƏQULİYEV
 +
 +
Batpt redaksiya
 +
 +
heyəti
 +
 +
M.H. ABDULLAYEV F. H. ƏHMƏDOV
 +
H. B. ABDULLAYEV M. Ə. İBRAHİMOV
 +
F. M. BARIRZADƏ N. S. İBRAHİMOV
 +
Z. M. BUNYADOV F. Q. KGƏCƏRLİ
 +
Ə. M. QULİYEV 11.F. MEHDİYEV
 +
M.P. QULUZADƏ M. Ə. MUSAYEV:
 +
A. M. DADAPİZADƏ İ. D. MUSTAFAYEV
 +
Ə. F. DAİDƏMİROV E. Y. SALAYEV
 +
V. S. ƏLİYEV M. Ə. HUSEYNOV
 +
H. Ə. ƏLİYEV M. C. CƏFƏROV
 +
C. Ə. ƏLİYEV C. M.CUVARLI
 +
A. Ə. ƏFƏNDİZADƏ M. İLİİRƏLİYEV
 +
 +
 +
AZƏRBAYCAN SOVET ENSİKLOPEDİYASI NIN
 +
BA REDAKSİYASI
 +
19:5/VNDİ: 86
 +
 +
 +
AZƏRBAYCAN SOVET
 +
ENSİKLOPEDİYASI
 +
 +
 +
SPUTNİK
 +
FRONTON
 +
 +
 +
 +
 +
 +
AZƏRBAYC AN SOVET ENSİKLOPEDİYASI NIN
 +
BMP REDAKSİYASI
 +
|9-BAKI: 86 |
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ASE ELMİ REDAKSİYA İURASI
 +
 +
 +
C. B. QULİYEV (sədr), M. T. ABASOV, Q. A. ABBASOV, Ə. Ə. ABDULLAYEV,
 +
İ. K. ABDULLAYEV, C. E. ALLAHVERDİYEV, A. Ə. BABAYEV, N. Ə. BABAYEV,
 +
(Xəzri), S. H. BABAYEV, Ə. S. BAYRAMOV, B. Ə. BUDAQOV, Y. H. QƏMBƏROV.,
 +
D. P. QULİYEV, A. M. DADAİİZADƏ (Baiq redaktorun birinci muavini), İ. H.
 +
ƏLİYEV, A. H. İBRAHİMOV, İ. Ə. İBRAHİMOV, S. M. İMRƏLİYEV, F. Q. MAQ-
 +
SUDOV, Ə. Ə. MAHMUDOV, S. C. MEHDİYEV, Ə. M. MİRƏHMƏDOV, A. İ. MUX-
 +
TAROV, A. Ə. NAMAZOVA, Ə. Ə. ORUCOV, M. L. RƏSULOV, M. M. SALAYEV
 +
Y. M. SEYİDOV, Z. Ə. SƏMƏDZADƏ, Ə. S. SUMBATZADƏ, H. H. HƏSƏNOV, M. C.
 +
CAVADZADƏ, PT, Q. CƏRULLAYEV (məsul katib), Ə. PT, (PİXƏLİBƏYLİ, Ə. M.
 +
PPIXLİNSKİ.
 +
 +
 +
AZƏRBAYCAN SSR DƏVLƏT NƏİYRİYYAT,
 +
POLİQRAFİYA VƏ KİTAB TİCARƏTİ İPLƏRİ KOMİTƏSİ
 +
AZƏRBAYCAN SOVET ENSİKLOPEDİYASININ BAİQ REDAKSİYASI
 +
AZƏRBAYCAN SOVET ENSİKLOPEDİYASI
 +
IX cild
 +
 +
 +
Bakı — 1986
 +
 +
 +
QOSUDARSTVENNIİM KOMİTET AZERBAİDJANSKOİ SSR
 +
PO DELAM İZDATELISTV. POLİQRAFİİ İ KNİJNOİ TORQOVLİ
 +
QLAVNAN REDAKDİİN AZERBAİDJANSKOL
 +
SOVETSKOİ ƏNİİKLOPEDİİ
 +
AZERBAİDJANSKAN SӦVETSKAJ ƏNİİKLOPEDİ4
 +
tom
 +
 +
 +
(na azerbaddjanskom nzıke)
 +
 +
 +
Baku — 1086
 +
 +
 +
s S
 +
 +
 +
 +
 +
 +
“SPӰTNİK — gənclərin beynəlxalq
 +
turizm burosu, sovet gənclərinin tu-
 +
rist təppikilatı. 1958 ildə yaradıl-
 +
mıpdır. Xarici elkələrdəki gənclə-
 +
rin SSRİ-yə, SSRİ gənclərinin isə
 +
xaricə və SSRİ uzrə turist səfər-
 +
lərini təpkil edir. 4S.ə Umumdun-
 +
Ya Demokrat Gənclər Federasiyası
 +
yanında Beynəlxalq turizm və gənc-
 +
lər mubadiləsi burosunun (BİTEJ)
 +
və Beynəlxalq tələbə turizmi uzrə kon-
 +
fransın uzvudur. 4“S.ə 84 əlkənin
 +
514 gənclər, tələbə, turist və 6. təpq-
 +
kilatı ilə əməkdatlıq edir (1981).
 +
4S.5 umumtanınlıq, tə?lim və ixti-
 +
saslappdırılmıpq (muxtəlif peitə
 +
nӱmayəndələri ucun) səfərlər həyata
 +
kecirir, incəsənət festivallarında
 +
və 6. iri milli və beynəlxalq mədəni
 +
və idman tədbirlərində ittirak ucun
 +
triqtlər geəndərir və qəbul edir,
 +
 +
Rİ-də xarici gənclər ucun rus
 +
dili kursları təpkil edir. 4“S.ə yolu
 +
ilə kecirilən səyahətlər SSRİ xalq-
 +
larının adət-ən”ənəsi, mədəniyyəti,
 +
əlkəmizin təbiəti, tarixi, iqtisadi
 +
inkitpafı və s. ilə tanıpq olmaqa im-
 +
kan yaradır.
 +
 +
Azərb.SSR-də bu tədbirləri Azərb.
 +
 +
KGİ MK-nın 4“S.ə Beynəlxalq gənc-
 +
 +
lər turizm burosu Həyata kecirir.
 +
1962 ser Yalamada 4S.ə turist du-
 +
pərgəsi fəaliyyət gestərir.
 +
“CİYTHMK ATHTATOPAs—YHK(G)TI
 +
MK və Moskva Komitəsinin “partiya
 +
və komsomol fəalları, təbliqatcı
 +
və 25057 ucun ictimai-siya-
 +
Sİ jurnalı. 1923—47 illərdə Mos-
 +
kvada nər edilmiit, 1923 ildən ay-
 +
da 2 dəfə, 1930 ildən ayda 3 dəfə cıx-
 +
mıtpdır. 4S.a.ə-nın əvəzinə 1958 il-
 +
dən Sov.İKP MK-nın 2 həftədən bir
 +
cAqitatorə jurnalı cıxır.
 +
SPӰT ik KOMMYHHCTA? —
 +
XİK(6b)P MK-nın partiya fəalla-
 +
rı, təbliqatcı və təpviqatcılar ucun
 +
jurnalı. 1921—Z30 illərdə oskva-
 +
da nər edilmip, 1921 ildən həftə-
 +
lik olmuiq, 1929 ildən ayda 2 dəfə
 +
cıxmıtndır. Jurnal partiya nəzəriy-
 +
yəsi, tarixi, quruculuqu məsələləri-
 +
ni, partiya təpkilatlarının təcru-
 +
bəsini ipqıqlandırmındır.
 +
SRİNAQAR — Hindistanda ptəhər.
 +
Cammu və Kaimir iqtatının inz.m.
 +
Celam cayı sahilindədir. ə
 +
nəql. məntəqəsi. Əh. 404 min (1971).
 +
Kustar (yun ppal, xalca, aqac uzərində
 +
oyma, metal uzərində naxıpi) sənət-
 +
karlıqla məphurdur. Toxuculuq və
 +
yeyinti sənayesi muəssisələri var. Tu-
 +
rizm inkipaf etmşşiydir.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
SRXAVƏND--Azərb.SSR Mardakert
 +
(DQMV) r-nunda kənd. S. sovetliyi-
 +
nin mərkəzi. R-n mərkəzindən 34 km
 +
c.-q.-də, daq ətəyindədir. Əh. 1004
 +
(1983), heyvandarlıq, taxılcılıq, kar-
 +
tofculuq və tutunculuklə mətquldur.
 +
Orta məktəb, klub, kitabxana, kino-
 +
qurqu, tibb məntəqəsi var.
 +
 +
CC (anm. SS, Schutrstaffeln—Myhabr-
 +
zə dəstələri)—nasist partiyasının
 +
imtiyazlı hərbilətdirilminy təpki-
 +
latı, Almaniyada faltist rejimi-
 +
nin batlıca dayaqlarından biri.
 +
Hitlerin 1923 ildə yaradılmıi/ iyəx-
 +
si muhafizəcilər qrupu əsasında təi1-
 +
kil edilmiptdi. 193 ildən nasist
 +
partiyasının mustəqil təpkilatı
 +
idi. 1944 ildə SS qoptqunlarının sa-
 +
yı 950 min nəfərə catmıtldı (Z8 di-
 +
viziya). SS-in funksiyasına cəza və
 +
terror, xalq kutlələrinin antifa-
 +
pist cıxhiplarını yatırmaq, irqci
 +
proqramları həyata kecirmək, total
 +
casusluq və s. daxil idi. SS xususi
 +
qəddarlırı İLƏ fərtiənirdi. İkin-
 +
ci dunya muharibəsindən sonra SS
 +
təpkilatı qanundankənar e”lan olun-
 +
mulp, Nurnberq muhakiməsində alman
 +
fatizminin cinayətgar təikilatı
 +
kimi məhkum edilmitdir.
 +
 +
CCEHAPM (raz. scenariO, lat. 5seala
 +
—cəhHə)—1) improvizasiyaya əsasla-
 +
nan teatrda pyesin qısa (dialoq və mo-
 +
noloqsuz) məzmunu, baletdə və opera-
 +
da tamapanın sujet sxemi, libretto-
 +
su. 2) Kino sənətinin və televiziya-
 +
nın ifadə vasitələrinin keməyi ilə
 +
təcəssum etdirilmək ucun nəzərdə tu-
 +
 +
 +
tulan ədəbi sər.
 +
SSİLLA VƏ XARİBDA (5KiPe Ka-
 +
Sha:Iz5ə, Skilla və arib-
 +
 +
 +
d a—qədim yunan mifologiyasına KƏ-
 +
rə İtaliya ilə Siciliya arasında dar
 +
dəniz boqazının Hər iki sahilində
 +
yapayan iki əjdaha. Uzub gecən dəniz
 +
səyyahlarını məhv edirdilər. 6 baii-
 +
lı S. gəmilərdən avarcəkənləri qo-
 +
qarır, X. isə uzaq məsafədən suyu Cab
 +
maqla gəmiləri udurdu. cS. və X,
 +
arasında qalmaqəu, yə”ni hər iki tə-
 +
rəfdən təhlӱkəyə mə”ruz qalmaq ifa-
 +
dəsi buradandır.
 +
 +
SSİNKLƏR, ssinkkimilər
 +
(Əstps:dae)—gərtənkələlər dəstəsinin
 +
ən beyuk fəsiləsi. Dunyada 700, SSRİ-
 +
də 10, o cӱmlədən Azərb.SSR-də 4 ne-
 +
vӱ (uzunayaq S., qızılı mabuya, zolaq-
 +
lı cılpaqgəz və Asiya cılpaqgezu)
 +
məlumdur. Əksəriyyəti quruda, bə”-
 +
ziləri aracda və qismən də suda yapiya-
 +
yırlar. Uzunayaq S. Azərb.SSR fau-
 +
nasında koramaldan sbnra ən iri gər-
 +
 +
 +
tənkələdir: quyruqu ilə birlikdə uz,
 +
sm-dək olur. Ən xırdası isə
 +
cılpaqgəez S ə ƏƏ uz. 3,6 sm-
 +
dir. S.-in bədəni silindrvarı, ya-
 +
xud yastılaqtmın, bapı konustəkil:
 +
lidir. Pulcuqlarının hamar, qabar-
 +
cıqsız olması xarakterik xususiyyə-
 +
tidir. Yumurta qoymaqla və yumurta
 +
diridoqmaqla coxalırlar. onur-
 +
qasızlarla, əsasən, zərərverici cucu-
 +
lərlə, iriləri kərtənkələ və bəzən
 +
kicik ilanlarla qidalanır. Sayı azal-
 +
dıqına gərə SSRİ-nin və Azərb.SSR-
 +
 +
 +
in “Qırmızı kitabəlarına daxil
 +
edilmitdir.
 +
SSİNTİLYASİYA (lat. zala Pabo
 +
 +
 +
—parıldama) — ionlapdırıcı iqua-
 +
lanmanın tə”siri ilə ssintilyatorda
 +
yaranan qısamuddətli (10—4—10—3
 +
san parıltı) luminessensiya parıl-
 +
tısı. İlk dəfə U. Kruks mupqahidə
 +
etmipdir (1903). S.-nın mexanizmi
 +
lədir: S sintilyatorun atomları
 +
və ya molekulları yuklu zərrəciklə-
 +
rin enerjisi hesabına həyəcanlan-
 +
mı hala kecir: bu zaman normal ha-
 +
la gecid ippıqın buraxılması—S. ilə
 +
mulppayiət olunur. S.-nın pqualanma
 +
spektri və davametmə muddəti lumi-
 +
nessensiyaedici maddənin təbiətindən,
 +
parlaqlıqı isə yuklu zərrəciklərin
 +
enerjisindən və təbiətindən asılı-
 +
dır. Hər S. bir zərrəciyin tə”siri
 +
nəticəsidir: bundan S, sayqaclarında
 +
istifadə edilir.
 +
SSR İTTİFAQI VƏ MUTTƏFİQ
 +
RESPUBLİKALARIN QANUNVE-
 +
RİCİLİK ƏSASLARI (Qanunveri-
 +
cilik Əsasları)—1) muəyyən sahə ӱzrə
 +
qanunvericiliyin qurulması prinsip-
 +
ləri və əz normalarının məcmu-
 +
su. 2) SSR İttifaqı və  muqtəfiq
 +
resp.-ların birgə səlahiyyətinə aid
 +
olan məsələlərin huquqi cəhətdən ni-
 +
zamlanmasında sabitlik yaratmaq ucun
 +
SSRİ Ali Sovetinin qəbul etdiyi qa-
 +
nun. Hər bir muttəfiq resp. 63 MƏ-
 +
cəlləsində, yaxud qanununda qanunve-
 +
ricilik əsaslarının normalarını
 +
əks etdirir və onları resp. təsərru-
 +
fatının, məitpətinin, həyatının spe-
 +
sifik ipəraitini nəzərdə tutan nor-
 +
malarla zənginləpndirir və konkret-
 +
ləpdirir. Azppaqıdakı qanunvericilik
 +
əsasları mevcuddur: torpaq qanunve-
 +
riciliyi Əsasları (1968 il degabrıi
 +
13-də qəbul edilib, 1969 il iyulun 1-
 +
dən quvvədədir), su qanunvericiliyi
 +
Əsasları (1970 il dekabrın 10-da qə-
 +
bul edilib, 1971 il sentyabrın 1-dən
 +
quvvədədir), səhiyyə qanunvericiliyi
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
SSR İTTİFAQI REGİSTRİ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Əsasları (1969 il dekabrın 19-da qə-
 +
bul edilib, 1970 il iyulun 1-dən quv-
 +
vədədir), xalq maarifi qanunverici-
 +
ir Əsasları (1973 il iyulun 19-da
 +
qəbul edilib, 1974 il yanvarın 1-dən
 +
quvvədədir), əmək qanunvericiliyi
 +
Əsasları (1970 il iyulun 15-də qəbul
 +
edilib, 1971 il yanvarın 1-dən quvvə-
 +
dədir), məhkəmə qurulupqu haqqında
 +
qanunvericilik Əsasları (1958 il de-
 +
kabrın 25-də qəbul edilib): mulki qa-
 +
nunvericilik Əsasları (1961 il ne-
 +
kabrın 8-də qəbul edilib, 1962 il ma-
 +
yın 1-dən quvvədədir), ailə və nikah
 +
qanunvericiliyi Əsasları (1968 il
 +
iyunun 27-də qəbul edilib, 1968 il
 +
oktyabrın 1-dən quvvədədir), mulki
 +
muhakimə ӱsulunun Əsasları (1961 il
 +
dekabrın 8-də qəbul edilib, 1962 il
 +
mayın. 1-dən quvvədədir), cinayət qa.
 +
nunvericiliyi Əsasları (1956 il de-
 +
kabrın 25-də qəbul edilib), cinayət
 +
muhakimə usulunun Əsasları (1958 il
 +
dekabrın 25-də qəbul edilib): islah-
 +
əmək qanunvericiliyi Əsasları (1969
 +
il iyulun 11-də qəbul edilib, 1969 il
 +
noyabrın 1-dən qӱvvədədir), mepə Ta-
 +
nunvericiliyi Əsasları (1977 il iyu
 +
nun 17-də qəbul edilib, 1978 il yan-
 +
varın 1-dən qӱvvədədir), Yerin təki
 +
haqqında qanunvericilik Əsasları
 +
(1975 il iyulun 9-da qəbul edilib):
 +
inzibati huquq pozuntuları haqqında
 +
qanunvericilik Əsasları (1980 il
 +
oktyabrın 23-də qəbul edilib), mənzil
 +
qanunvericiliyi Əsasları (1980 il
 +
iyunun 24-də qəbul edilib, 1982 il
 +
yanvarın 1-dən quvvədədir).
 +
SSR İTTİFAQI REGİSTRİ —so-
 +
vet dəniz gəmilərinin hamısına (ta-
 +
beliyindən asılı olmayaraq) texniki
 +
nəzarət edən və onların təsnifatı-
 +
nı aparan orqan. SSRİ Ticarət Gə-
 +
miciliyi Məcəlləsinə (1968) və SSRİ
 +
XKS-nin SSR İttifaqı Registri
 +
haqqındakı qərarına (1931) əsasən
 +
rzəaliyyət gestərir. Leninqraddadır.
 +
SSRİ-nin iri portlarında, gəmiqa-
 +
yırma z-dlarında, həmcinin xarici
 +
sosialist əlkələrinin, Finlandi-
 +
yanın və s. dəniz portlarında mufət-
 +
tiplikləri var. Donanmanın ucotu
 +
“SSRİ gəmilərinin qeydiyyatı ki-
 +
tabı.mnda aparılır. Bir sıra gəmi-
 +
lərə (balıqcılıq k-zlarına və Ya di-
 +
gər k-zlara, ayrı-ayrı vətəndailara
 +
məxsus gəmilərə), o cumlədən S
 +
hərbi-dəniz donanması gəmilərinə
 +
nəzarət etmir.
 +
SSRİ—bax Sovet Sosialist Respub-
 +
likaları İttifaqı.
 +
SSRİ ALİ MƏHKƏMƏSİ — SSR
 +
İttifaqının ali məhkəmə orqanı,
 +
SSRİ məhkəmələrinin, habelə mut-
 +
təfiq resp.-ların məhkəmələrinin
 +
məhkəmə fəaliyyətinə nəzarət edir.
 +
1924 ildə təpkil edilmitdir. Qanun-
 +
vericilik təiəbbusu hyryryHa Ma-
 +
likdir. SSRİ Konstitusiyasına əsa-
 +
sən (m. 153), SSRİ Ali Soveti tərə-
 +
findən sədrdən, onun muavinlərin-
 +
dən, ӱzvlərindən və xalq iclascıla-
 +
rından ibarət tərkibdə 5 il muddə-
 +
tinə secilir. Muttəfiq resp.-ların
 +
ali məhkəmələrinin sədrləri vəzi-
 +
fəsinə gərə SSRİ A.m.-nin tərkibinə
 +
daxildirlər. SSRİ A.M.-HHH TƏHKV-
 +
li və fəaliyyəti SSRİ Ali Məhkə-
 +
məsi haqqında Qanunla (30 noyabr
 +
1979), həmcinin SSRİ, muttəfiq və
 +
muxtar respublikaların məhkəmə qu-
 +
Vӱlupu qqında qanunvericilik
 +
sasları (1958) ilə tənzimlənir.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
SSRİ A.m. Plenum və 3 məhkəmə gol-
 +
legiyası tərkibində fəaliyyət gestə-
 +
rir: mulki iplər uzrə, cinayət itiləri
 +
uzrə və hərbi kollegiya. Kollegiya-
 +
lar birinci instansiya məhkəməsi
 +
kimi əz səlahiyyətləri həddində xu-
 +
susilə muhum ipylərə, nəzarət qayda-
 +
sında isə muttəfiq resp.-ların ali
 +
məhkəmələrinin həkm və qərarların-
 +
dan verilmit ipikayət və protestlərə
 +
Oaxırlar. Hər kollegiyanın səlahiy-
 +
Yəti qanunla muəyyən olunmuzidur. Bi-
 +
rinci instansiya məhkəməsi kimi kol-
 +
legiyalar ipnə sədr (SSRİ A.M. ha-
 +
kimlərindən biri) və 2 xalq iclas-
 +
cısından, digər hallarda isə 3 ha-
 +
kimdən ibarət tərkibdə baxırlar.
 +
SSRİ A.m.-nin Plenumu SSRİ
 +
A.m.-nin Sədrindən, onun mçavinlə-
 +
rindən, SSRİ A.m.-nin ӱzvlərindən,
 +
muttəfiq resp.-ların ali məhkəmə-
 +
lərinin sədrlərindən ibarət tərkib-
 +
də fəaliyyət gəstərir. SSRİ A.m.-
 +
nin Plenumu 4 ayda bir dəfədən az
 +
olmayaraq caqırılır. Plenum SSRİ
 +
A.m.-nin məhkəmə kollegiyalarının
 +
qətnamələri, həkmləri, qərardadları
 +
Zarəsində, habelə muӱttəfiq resp.-
 +
ların ali məhkəmələri rəyasət he?”əT-
 +
lərinin və plenumlarının qərarla-
 +
rı SSR İttifaqı qanunvericiliyi-
 +
nə zidd olduqda və Ya digər mӱttəfiq
 +
resp.-ların mənafeyini pozduqda, bu
 +
qərarlar barədə SSRİ A.m. Sədrinin
 +
və SSRİ Bam Prokurorunun protest-
 +
ləri uzrə ipnlərə nəzarət qaydasında
 +
baxır: SSRİ A.m.-nin məhkəmə kol-
 +
legiyalarının qətnamələr, həkmlər
 +
və ya qərardadlar cıxardıqı, yaxud
 +
da SSRİ A.m. Plenumunun ezu tərə-
 +
findən qərarlar qəbul olunmuyn ii1-
 +
lərə yeni acılmınq hallara gərə
 +
SSRİ Bat Prokurorunun rə”yləri
 +
uzrə baxır: SSRİ A.m.-nin Plenumu
 +
məhkəmə təcrubəsini və məhkəmə sta-
 +
tistikasını umumilətdirir: məhkəmə-
 +
lərə qanunların tətbiq olunması mə-
 +
sələləri uzrə rəhbər izahatlar verir:
 +
SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Hey”-
 +
ətinə qanunvericilik qaydasında həll
 +
olunmalı məsələlər və SSRİ qanun-
 +
larının ipərhi məsələləri uzrə təq-
 +
dimatlarla muraciət edir və s. Ple-
 +
numun iclaslarında SSRİ Baiq: Pro-
 +
kuroru və SSRİ Ədliyyə Naziri mut-
 +
ləq ititirak etməlidirlər. SSRİ A.m.
 +
yanında elmi məsləhət 1Purası var.
 +
SSRİ ALİ SOVETİ--SSRİ-nin ali
 +
hakimiyyət və yeganə qanunvericilik
 +
orqanı. SSRİ A.S.-ni əhali gizli səs-
 +
vermə yolu ilə umumi, bərabər və bir-
 +
batpa secki huququ əsasında 5 il mud-
 +
dətinə secir. 21 yajına catmıytil və
 +
secki Huququndan istifadə edən hər
 +
bir SSRİ vətəndapı SSRİ A.S.-nə
 +
deputat secilə bilər. SSRİ A.S.-nin
 +
apyaqıdakı Kutuqlari var: SSRİ Kon-
 +
stitusiyasının qəbul edilməsi, onda
 +
dəyipikliklər edilməsi: SSRİ tərki-
 +
binə yeni resp.-lar qəbul olunması,
 +
yeni muxtar resp.-lar və muxtar vil.-
 +
lər təpgilinin təsdiqi, SSRİ-nin
 +
dəvlət, iqtisadi və sosial inkitpaf
 +
planlarının, SSRİ dəvlət budcəsi-
 +
nin və onun yerinə yetirilməsi haqqın-
 +
da hesabatların təsdiqi) ona hesabat
 +
verməli olan SSR İttifaqı orqanla-
 +
rının təpkili. SSRİ A.S. iki pala-
 +
tadan—-İİttifaq Sovetindən və Mil-
 +
lətlər Sovetindən ibarətdir. SSRİ
 +
A.S.-nə fəhlələr, kolxozcular, sovet
 +
ziyalılarının nuçmayəndələri, mədə-
 +
niyyət və maarif ipciləri, devlət və
 +
 +
 +
partiya xadimləri secilirlər. Hər
 +
iki palata bərabər huquqludur. SSRİ
 +
qanunları SSRİ A.S. tərəfindən və
 +
ya SSRİ A.S.-nin qərarı ilə geci-
 +
rilən uumumxalq səsverməsi (referen-
 +
dum) ilə qəbul edilir. SSRİ A.S.
 +
qanunvericilik əs ii bilava-
 +
sitə qanunlar qəbul etməklə və sessi-
 +
yalar arasındakı devrdə SSRİ A.S.
 +
Rəyasət Heyətinin qəbul etdiyi fər-
 +
manları təsdiq etmək yolu ilə həyata
 +
kecirir. SSRİ A.S. SSRİ A.S.-nin
 +
Rəyasət Hey”ətini secir, SSRİ həku-
 +
mətini—SSRİ Nazirlər Sovetini
 +
təppkil edir, SSRİ Ali Məhkəməsi-
 +
ni secir, SSRİ Bai Prokurorunu
 +
təyin edir. |
 +
 +
SSRİ A.S.-nin sessiyaları ildə
 +
2 dəfə carırılır. Nəvbədənkənar ses-
 +
siyalar SSRİ Ali Sovetinin Rəya-
 +
sət Heyqətinin təpəbbusu, habelə MYT-
 +
təfiq resp.-ların, yaxud palatalar-
 +
dan birinin deputatlarının a3bi Yu-
 +
də bir hissəsinin təklifi ilə ca-
 +
qırılır. SSRİ Ali Sovetinin və
 +
onun Rəyasət Hey”ətinin qərarları-
 +
nın həyata gkecirilməsinə kəemək et-
 +
mək, devlət orqanlarının və təqikilat-
 +
larının fəaliyyətinə nəzarət etmək
 +
ucun deputatlar icərisindən daimi
 +
komissiyalar secilir. Hər palata
 +
Mandat komissiyasını, Qanunveri-
 +
cilik muçlahizələri komissiyasını,
 +
Plan-budcə komissiyasını, Xarici
 +
iplər komissiyasını, Gənclər komis-
 +
siyasını, həmcinin bir sıra sahə
 +
komissiyalarını yaradır.
 +
 +
Muttəfiq və muxtar resp.-larda
 +
ali dəvlət hakimiyyəti orqanı muva-
 +
fiq resp.-nın birpalatalı Ali So-
 +
vetidir. Bax məs., Azərbaycan SSR
 +
Ali Soveti.
 +
 +
SSRİ ALİ SOVETİ RƏYASƏT HEY”-
 +
ƏTİNİN SƏDRİ—SSRİ Ali So:-
 +
vetinin Rəyasət Hey”ətinə batpcı-
 +
lıq edən ipəxs. Rəyasət Hey”ətinin ipipi-
 +
ni təkil edir, istiqamətləndirir.
 +
onun iclaslarını caqırır və aparır,
 +
orden və medallarını, SSRİ
 +
fəxri adlarının verilməsi haqqın-
 +
da Bala ı təqdim edir. Xarici
 +
əlaqələrdə SSRİ-ni təmsil edir, xa-
 +
rici devlətlərin diplomatik numa-
 +
yəndələrinin e”timadnamələrini və
 +
əvdətnamələrini qəbul edir. SSRİ
 +
Ali Sovetinin qanunları və qərar-
 +
ları, SSRİ Ali Soveti Rəyasət Hey”-
 +
ətinin fərmanları onun imzası ilə
 +
(Rəyasət Hey”əti katibinin imzası ilə
 +
birgə) dərc olunur.
 +
“SSRİ ALİ SOVETİNİN VEDO-
 +
MOSTLARIZ—SSRİ Ali Soveti-
 +
nin Həftəlik rəsmi nəptri. 1938 ildən
 +
Moskvada qəzet siəklində cıxmıiq,
 +
1954 ildən bulleten kimi butun mut-
 +
təfiq resp. xalqlarının dillərində
 +
(o cumlədən Azərb. dilində) cıxır.
 +
c Vedomostlardak SSRİ Qanunları,
 +
SSRİ Ali Soveti Rəyasət Hey”ətinin
 +
normativ xarakterli qərar və fər-
 +
manları, SSRİ Ali )BETHHHH BƏ
 +
palatalarının fəaliyyəti haqqında
 +
xəbərlər və s. dərc olunur. Aztiraj-
 +
lıdır. Muttəfiq resp.-ların Ali
 +
vetləri və analoji bulletenlə
 +
nəptr edirlər.(Məs., Azərbaycan SS
 +
Ali Sovetinin mə”lumatıq) |
 +
SSRİ ALİ SOVETİNİN KOMİS-
 +
SİYALARI —bax SSRİ Ali Soveti.
 +
SSRİ ALİ SOVETİNİN RƏYASƏT
 +
HEYQƏTİ—SSRİ-də hakimiyyət or-
 +
qanı. SSRİ Ali Soveti tərəfindən
 +
hər nəvbəti caqırıptın birinci ses-
 +
 +
 +
SSRİ DƏVLƏT BAN Kİ
 +
 +
 +
q
 +
 +
 +
 +
 +
 +
siyasında deputatlar icərisindən Ali
 +
Sovetin səl əə MV-AHƏTHHƏ C€uH-
 +
lir. SSRİ A.S.R.H.-ndə butun MYTTƏ-
 +
fiq resp.-lar təmsil olunmuyidur:
 +
hər bir muttəfiq resp.-nın Ali So-
 +
veti Rəyasət Heyətinin sədri SSRİ
 +
A.S.R.H. sədrinin muavini secilir.
 +
CCPH A.S.R.H. SSRİ Ali Soveti
 +
. Rəyasət Hey”ətinin Sədrindən, Səd-
 +
rin birinci mucavinindən, sədrin 15
 +
muӱavinindən, Rəyasət Heyətinin ka-
 +
tibindən və Rəyasət Heyətinin 21 uz-
 +
vundən ibarət tərkibdə secilir. Kon-
 +
itusiyaya əsasən SRİ A.S.R.H.
 +
səlahiyyətinə apaqıdakılar daxil-
 +
dir: SSRİ Ali Sovetinə seckilər
 +
təyin etmək: SSRİ Ali Sovetinin ses-
 +
siyalarını caqırmaqy, SSRİ qanun-
 +
larını təfsir etmək: SSRİ-nin bey-
 +
nəlxalq muqavilələrini təsdiq və ləev
 +
etmək, hərbi adlar, diplomatik rut-
 +
bələr və balpqa sn adlar muəyyən et-
 +
mək və vermək: Rİ orden və medal-
 +
larını tə”sis etmək və onlarla təl-
 +
tif etmək: SSRİ fəxri adlarını
 +
muəyyən etmək və vermək: SSRİ vətən-
 +
datlplıqına qəbul etmək: SSRİ vətən-
 +
daplıqından cıxarmaq və SSRİ və-
 +
təndapplıqından məhrum etmək, sı-
 +
tınacaq vermək məsələlərinin həlli:
 +
amnistiya və bathiplama huququnu hə-
 +
yata kecirmək: SSRİ-nin diplomatik
 +
nӱmayəndələrini təyin etmək və geri
 +
caqırmaq, diplomatik numayəndələ-
 +
rin eqtimadnamələrini və əvdətnamələ-
 +
ini qəbul etmək, SSRİ ə
 +
rasını təpkil etmək, SSRİ Si-
 +
də Qӱvvələrinin Ali Komandan-
 +
lıqrını təyin etmək və dəyitdirmək,
 +
fərmanlar vermək və qərarlar qəbul
 +
etmək: SSRİ Nazirlər Sovetinin tər-
 +
kibinə daxil olan ppəxsləri vəzifə-
 +
dən azad etmək və vəzifəyə təyin etmək.
 +
Muttəfiq və muxtar resp.-larda da Ali
 +
Sovetlərin Rəyasət Hey ətləri var.
 +
Bax məs., Azərbaycan SSR Ali Sove-
 +
tinin Rəyasət Heyəti.
 +
dE BAYTARLIQ NİZAMNAMƏ-
 +
Sİ—bax Baytarlıq.
 +
SSRİ BA PROKURORU--SSRİ
 +
Prokurorluqunun ali vəzifəli ipəx-
 +
siz prokurorluq orqanları sistemi-
 +
nə batpcılıq-və butun əlkə ərazisində
 +
 +
 +
onların fəaliyyətinə rəhbərlik edir.
 +
1936—1946 illərdə SSRİ Prokuroru
 +
adlanmıppidır. SSRİ Konstitusiya-
 +
 +
 +
sına (1977) əsasən SSRİ B.p. bila-
 +
vasitə və ona tabe olan prokurorlar
 +
vasitəsilə devlətin adından butun
 +
nazirliklərin, idarələrin, onların
 +
tabeciliyindəki idarə və muəssisə-
 +
lərin, yerli Sovetlərin icra və sə-
 +
rəncam orqanlarının, koop. təiykilat-
 +
larının qanunlara durust əməl etmə-
 +
sinə ali nəzarəti, həmcinin vəzifə-
 +
li pəxslərin və vətəndatların qanun-
 +
ları durust icra etməsinə nəzarəti
 +
həyata kecirir. SSRİ B.p.-nu CCPH
 +
Ali Soveti 5 il mӱddətinə tə Yin edir,
 +
ona Həqiqi dəvlət ədliyyə mutpaviri
 +
rutbəsi verilir. SSRİ B.p, muttə-
 +
fiq resp.-ların prokurorlarını və
 +
onların təqdimatı ilə muxtar resp.,
 +
diyar,:vid., muxtar vil.-lərin proku-
 +
ə larını tə”yin edir. SSRİ B.p.-nun
 +
CP Ann veti Rəyasət Hey ətinə
 +
və SSRİ Ali məhkəməsinə təqdimat
 +
vermək huququ var. SSRİ Ali məhkə-
 +
məsi plenumunun iclaslarında SSRİ
 +
B.p.-nun iptirakı məcburidir: o,
 +
hər hansı məhkəmənin qanuni qӱvvəyə
 +
minmi hekm, qərar, qətnamə və qərar-
 +
dadına protest verə və onları dayan-
 +
 +
 +
dıra bilər (bax inin SSRİ Pro-
 +
kirorluRu, Nəzarət ). |
 +
SSRİ  BƏCTƏKAP/IAP İTTİFAQI
 +
1932—57 illərdə Sovet
 +
əstəkarları İttifaqı)
 +
—-SSRİ bəstəkarları və musiqiiyu-
 +
naslarının ictimai yaradıcılıq
 +
təpkilatı. 1932 ildə Yaradılmıit-
 +
dır. İttifaqın əsas vəzifəsi sosia-
 +
list realizmi prinsiplərini təsdiq
 +
edən, SSRİ xalqlarının milli mə-
 +
dəniyyət ən”ənələrini inkipaf et-
 +
dirən yuksək ideyalı və bədii cəhət-
 +
dən əhəmiyyətli əsərlərin yaradılma-
 +
sına, eləcə də bəstəkar və musiqipqu-
 +
nasların yaradıcılıqının və pro-
 +
fessional ustalıqının yuksəldilmə-
 +
sinə nail ədə Ali rəhbər or-
 +
qanı qurultaydır. 6 qurultayı olmui-
 +
 +
 +
ay (1948, 1957, 1962, 1968, 1974,
 +
4979), İttifaqın birinci katibi T.
 +
N. Xrennikovdur (1948 ildən). 2377
 +
 +
 +
ӱzvu var (1984, 1 yanvar). c“Sovetskaya
 +
muzıkavf vəc Muzıkalnaya jiznə itti-
 +
faqın mətbuat orqanlarıdır. Nəzdin-
 +
də “Sovetski kompozitorə nəptriyyatı,
 +
sovet musiqisini təbliq edən U mumit-
 +
tifaq bӱrosu və SSRİ Musiqi Fondu
 +
fəaliyyət gestərir. Lenin ordeni ilə
 +
təltif olunmutdur (1968).
 +
 +
SSRİ VƏTƏNDATMLARININ ƏSAS
 +
HUQUQLARI, AZADLIQLARI VƏ
 +
VƏZİFƏLƏRİ—sovet vətəndatları-
 +
nın SSRİ Konstitusiyasında, muttə-
 +
fiq və muxtar resp.-ların Konstitu-
 +
siyalarında qanunvericiliklə e”lan
 +
edilmiyi və tə”minat verilmin huquq-
 +
larının, azadlıqlarının və vəzifə-
 +
lərinin məcmusu. Sovet cəmiyyətində
 +
pəxsin Huquqi vəziyyətinin əsasları-
 +
nı muəyyənləipdirir və vətəndatla-
 +
rın cari qanunvericiliklə tənzim
 +
edilən digər huquq və vəzifələri ucun
 +
əsasdır. Əsas huquq və azadlıqlar axla-
 +
qıdakılardır: sosial-iqtisadi Hu-
 +
quqlar və azadlıqlar— əmək h u-
 +
ququ (keyfiyyətinə və kəmiyyətinə
 +
uyqun olaraq haqqı edənilən tə”minat-
 +
lı ip almaq huququ istirahət
 +
hӱququ (iti gununun qanunla -məh-
 +
dudlappdırılması, hər həftə istira-
 +
hət gӱnləri və hər il haqqı edəvilən
 +
məzuniyyət verilməsi), qocaldıqda,
 +
XƏSTƏLƏNDİKDƏ, əmək .qabiliyyətini
 +
itirdikdə (tamamilə və qismən), habelə
 +
ailə batcısını itirdikdə maddi
 +
təminat hyryry, təhsil
 +
 +
 +
huququ (təhsilin pulsuz olması və y
 +
 +
 +
s.)) mənzil huququ, pəxsi
 +
mulkiyyət İhYTryry, vərə-
 +
səlik huququ. Siyasi huquqlar
 +
və demokratik azadlıqlar: sez, mət-
 +
buat, yıqıncaq, gӱcə yurutiləri və nu-
 +
mayitpləri azadlıqı, ictimai təpki-
 +
latlarda və ittifaqlarda birlətmək
 +
huququ, vətəndaiların secki Hutuq-
 +
ları (bax həmcinin Senki sistemi,
 +
Sencki huququ, Demokratik azadlıq-
 +
lar). Pəxsi hӱquqlar və azadlıqlar:
 +
pqəxsiyyətin toxunulmazlırı, mənzil
 +
toxunulmazlırı, yazıppmanın gizli
 +
saxlanması, vicdan azadlıqı, mut-
 +
təhimin "mudafiə huququnun tə”min
 +
edilməsi. Bu huquq və azadlıqlar ir-
 +
qindən, milliyyətindən və cinsindən
 +
asılı olmayaraq Sun vətəndatla-
 +
ra grixtindir ədovet Konstitusi-
 +
ası SSRİ vətəndatlarına əsl de-
 +
mokratik huquq və azadlıqlar vermək-
 +
lə yanapı onların ӱzərinə muhum və-
 +
zifələr də qoyur: SSRİ vətəndatla-
 +
rı konstitusiyaya və digər qanunla-
 +
 +
 +
ra riayət etməli, əməyə pquurlu muna- X
 +
 +
 +
sibət bəsləməli və əmək intizamını
 +
gəzləməli, sosialist birgəyapayıp
 +
qaydalarına hərmət etməli, ictimai
 +
borca vicdanla yanatlmalı, sosialist
 +
mӱlkiyyətini qorumalı və mehkəmlən-
 +
dirməlidirlər. Sosialist vətənini
 +
mudafiə etmək həp bir sovet vətəndatpı-
 +
nın mӱqəddəs borcudur. Vətənə xəyanət
 +
ən arır cinayətdir.
 +
SSRİ QANUNLARI TOPLUSU
 +
(SSRİ QQ)—1924—37 illərdə SSRİ
 +
Xalq Komissarları Sovetinin
 +
 +
 +
en
 +
nətri (məcmuəsi). 1938 ildən SSRİ
 +
Həkumətinin qərarlar kӱlliyyatı
 +
 +
 +
nəptr edilir.
 +
 +
SSRİ QIRMIZI XAC VƏ QIRMI-
 +
ZI AYPARA CƏMİYYƏTLƏRİ İT-
 +
TİFAQI (SSRİ QX və QACİ)—ya-
 +
ralılara və xəstələrə, təbii fəla-
 +
kətdən zərər cəkənlərə, bir sıra xəs-
 +
təliklərin Yayılmasının qariqısını
 +
almaq məqsədi ilə səhiyyə tətpkilat-
 +
larına kəmək etmək ucun yaradıl-
 +
mı1p kenullu ictimai təptjilat. 1918
 +
il avqustun 7-də V. İ. Lenin Qır-
 +
mızı Xac cəmiyyətinin daxili və bey-
 +
nəlxalq fəaliyyəti barədə dekret im-
 +
zalamhındır. 1918 il noyabrın 20-də
 +
Moskvada cəmiyyət ӱzvlərinin. yıqın-
 +
caqrında Rusiya Qırmızı Xac cəmiy-
 +
yətinin MK-sı secilmit və nizamna-
 +
məsi qəbul edilmipdi. 1923 il mayın
 +
29-da “SSRİ Qırmızı Xac və Qırmı-
 +
zı Aypara Cəmiyyətləri İttifaqı
 +
Yaradılması haqqında bəyannamə im-
 +
zalanmınplddır. QX və QACİ tərkibi-
 +
nə 4 resp.-nın (Azərb.SSR, Tur.SSR,
 +
Əzb.SSR, Tac.SSR) Qırmızı Aypara
 +
CƏMİYYƏTİ VƏ 11 resp.-nın Qırmızı
 +
Xac cəmiyyəti daxildir. SSRİ QX
 +
və (Cİ ali orqanı Umumittifaq
 +
qurultayı (1-ci qurultay 1932- ilin
 +
oktyabrında, 9-cu qurultay 1981 ilin
 +
mayında olmutpdur), qurultayarası
 +
dəvrlərdə isə İcraiyyə Komitəsi və
 +
onun Rəyasət Hey”ətidir. SSRİ QX
 +
və QACİ pulsuz donorluqun ingitpa-
 +
fına kəeməklik edir. cSovetski Kras-
 +
nı Krestə ən Həmp onyEyp (1951
 +
ildən). SSR QX və QACİ xarici əl-
 +
kələrdə epidemiyalara, aclıra və s.
 +
qaripı, sulh uqrunda geni Hm ana-
 +
rır. Bir sıra Asiya və Afrika əlkə-
 +
 +
 +
lərində Sovet Qırmızı Xac Cəmiy-
 +
Yətinin xəstəxanaları fəaliyyət gəs-
 +
tərir. SSRİ QX və QACİ Beynəlxalq
 +
 +
 +
cQırmızı Xacə cəmiyyətinin fəaliy-
 +
ətində, inkiptaf etməkdə olan əlkə-
 +
lərdə upaqlara kemək ucun BMT-nin
 +
Utpaq fondunda aktiv iptirak edir.
 +
Lenin ordeni ilə təltif olunmupt-
 +
dur (1967).
 +
SSRİ DƏMİRYOLLARI NİZAM-
 +
NAMƏSİ—bax Dəmiryolları nizam-
 +
naməsi. | |
 +
SSRİ DƏVLƏT ARBİTRAJI—–bax
 +
Dəvlət arbitrajı.
 +
SSRİ DƏVLƏT BAYRARI—–bax
 +
Devlət bayrarı.
 +
SSRİ DƏVLƏT BANKI —sovet kre-
 +
dit sisteminin əsas halqası:, vahid
 +
emissiya, Kredit, hesablatima və kas
 +
sa mərkəzi, x.t.-na və əhaliyə kredit
 +
verən və onları maliyyələtdirən əsas
 +
bank. 1921 ilin oktyabrında V. İ.
 +
Leninin təpəbbusu ilə RSFSR Dəv-
 +
lət Bankı Kimi yaradılmıpdır.
 +
1923 ildən SSRİ D.B. adlanır. Fəa-
 +
liyyətinin ilk ilində yalnız kredit
 +
və hesablaptma əməliyyatları aparır-
 +
dı. 1922 ildən bank biletləri emis-
 +
siyası (buraxmaq) huququna malikdir.
 +
əzinə biletləri və xırda pullar
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
emissiyası da ona həvalə onyHMYmI-
 +
dur. Əsas vəzifəsi emissiya əməliy-
 +
yatlarını və pul tədavuluӱnun nizam-
 +
lanmasını həkumət direktivləri əsa-
 +
sında həyata gecirməkdir. Muəssisə
 +
və təpkilatlar arasında hesablai1-
 +
malar bank aparatının kəməyi ilə
 +
naqdsız hesablaima qaydasında apa-
 +
rılır. Əlkədə əmanət kassalarına
 +
rəhbərlik etmək, eləcə də beynəlxalq
 +
kredit və hesablailma əməliyyatları
 +
aparmaq, xarici valyuta və qiymətli
 +
metallarla əməliyyatları həyata kecir-
 +
mək Banka həvalə olunmutpidur. SSRİ
 +
D.B, dunyanın ən iri bankıdır. Onun
 +
əsas halqası SSRİ-nin butun inziba-
 +
ti vahidlərində acılmıii ipe”bələr-
 +
dir. 1984 ilin əvvəlinə təqr. 4,7 min
 +
idarəsi olmutidur. SSRİ D.B. son
 +
dərəcə mərkəzlətdirilmitdir. Ban-
 +
ka İdarə heyəti rəhbərlik edir (səd-
 +
rini SSRİ Ali Soveti təyin edir).
 +
SSRİ D.B.-nın vil., diyar və muttə-
 +
iq resp.-larda kontorları və s. var.
 +
SRİ DƏVLƏT BANKININ AZƏR-
 +
BAYCAN RESPUBLİKA KONTORU
 +
—SSRİ Dəvlət Bankının struktu
 +
vahidi. 1921 ilin oktyabrında Azərə
 +
Devlət Bankı adı ilə yaradılmıii-
 +
dır. Bu munasibətlə V. İ. Lenin N.
 +
Nərimanova teleqram gendərmiyidi:
 +
“Arzu elirəm ki, yeni acılan Azər-
 +
baycan Devlət bankı, qardaiq Sovet
 +
resp.-sının fəhlələri və kəndliləri-
 +
nin əlində Yeni iqtisadi siyasət ucun
 +
məhkəm dayaq olsunq (Əsər. tam kul-
 +
liyyatı,c.24,səh. 25—26). Kontorun sis-
 +
teminə 85 idarə, eləcə də Dəvlət əmək
 +
əmanət -kassalarının geniit HTƏÖƏKƏCM
 +
daxildir (1983). Kontor resp. iqtisa-
 +
diyyatının inkipafında əhəmiyyətli
 +
 +
 +
rol oynayır.
 +
 +
SSRİ DƏVLƏT EHTİYAT ƏMƏK
 +
QUVVƏLƏRİ—pəhər və kənd gənc-
 +
lərindən yeni. fəhlələrin mutəiək-
 +
kil hazırlanması sistemi. 1940 il
 +
oktyabrın :2-də SSRİ Ali Sovetinin
 +
 +
 +
Rəyasət Heyəti *SSRİ Devlət ehti--
 +
 +
 +
yat əmək qӱvvələri haqqındaq Fərman
 +
qəbul etmidir. D.e.ə.q.-nin əsas məq-
 +
sədlərindən biri ixtisaslı fəhlələ-
 +
rin planauyqun kӱtləvi hazırlanma-
 +
sı və mutəpəkkil yerlətdirilməsi-
 +
dir. 1940 ildə 3 tipdə təhsil MYƏCCH-
 +
səsi yaradılmınqdı: 1) metalcı, Me-
 +
tallurq, kimyacı, ppaxtacı, neftci
 +
və s. ixtisaslı fəhlələr hazırlayan
 +
2 illik sənət məktəbləri) 2) mapyinist
 +
kəməkcisi, vaqon və parovozların Tə"-
 +
miri ӱzrə cilinkər, D.Y. nəql. ucun
 +
digər murəkkəb ixtisaslı fəhlələr
 +
hazırlayan. 2 illik d.y. məktəbləri,
 +
Z) kӱtləvi ixtisaslı fəhlələr hazır-
 +
layan 6 aylıq f-k-z-d təhsili (FZT)
 +
məktəbləri. Devlət butun təhsil alan-
 +
ların tam maddi tə”minatını əz uzə9-
 +
rinə getӱurmulidur. Sov.İKP MK-
 +
nın 1953 il Sentyabr plenumunun Qə-
 +
rarı ilə D.e.ə.q. sistemində K.t.-nın
 +
mexaniklətidirilməsi məktəbləri Ya-
 +
radıldı. SSRİ-də tədricən umumi
 +
orta təhsilə kecilməsi ilə əlaqədar
 +
1954 ildən D.e.ə.q. sistemində Yeni tip-
 +
li təhsil məktibləri–- pula umӱmtəh-
 +
sil məktəblərini bitirmii gənclər
 +
cun texniki məktəblər Yaradıldı.
 +
vvəll
 +
butun FZT məktəbləri, habelə bait
 +
idarələrin nəzdindəki stasionar təh-
 +
sil muəssisələrinin əsas Hissəsi 1959
 +
ildən texniki peapə məktəbləri kimi
 +
yenidən yaradıldı (təhsil muddəti
 +
1—3 il, kənd texniki pelə məktəb
 +
 +
 +
ni birlətdirir.
 +
 +
 +
D.e.ə.q. sisteminə daxil olan
 +
 +
 +
SSRİ DƏVLƏT BANKININ AZƏRBAYCAN RESPUBLİKA KONTORU
 +
 +
 +
lərində 1—2 il). Həmin ildən D.e.ə.
 +
T.-HHH təhsil muəssisələri mӱttəfiq
 +
resp.-ların sərəncamına verildi,
 +
SSRİ Nazirlər Soveti yanında Bali
 +
Əmək Ehtiyatları İdarəsi SSRİ Na-
 +
zirlər Sovetinin Dəvlət Texniki
 +
Pepə Təhsili Komitəsi (1978 ildən
 +
SSRİ Devlət Texniki Pepə Təhsili
 +
Komitəsi) kimi yenidən yaradıldı
 +
ax Texniki peyiə LA ii
 +
 +
ii DƏVLƏT GERBİ—bax Dəvlət
 +
gerom.
 +
SSRİ DƏVLƏT SU FONDU—SSR
 +
İttifaqı və mutləfiq respublikala-
 +
rın su qanunvericiliyi Əsasları-
 +
na (1970) uyqun olaraq SSRİ-dəki bu-
 +
tun sular (su obyektləri): caylar, gəl-
 +
lər, su anbarları, digər yerustu su-
 +
tutarlar və su mənbələri, habelə ka-
 +
nalların və gəlməcələrin suları,
 +
yeraltı sular və buzlaqlar, SSRİ-
 +
nin daxili dəpizləri və digər daxi-
 +
li dəniz suları, SSRİ-nin ərazi
 +
şiları (məhəlli dənizi) SSRİ D.s.fF.-
 +
na daxildir. SSRİ-də butun sular
 +
dəvlət mӱlkiyyətidİir.
 +
 +
CCp sahəsindəki munasi-
 +
bətləri SSR İttifaqı, muttəfiq resp.
 +
orqanları və yerli orqanlar tənzim-
 +
ləyir. Qanunsuz sərəncam vermək, su-
 +
lardan istifadə etməkdə və dəvlətin
 +
sular uzərində mӱstəsna mulkiyyət hu-
 +
ququnu batqa cur pozmaqda, əzbatına
 +
didrotexnika ipləri germəkdə, su fon-
 +
hu obyektlərinin cirklənməsi və zi-
 +
billənməsində təqsirli olan vəzifəli
 +
iyəxslər və vətəndailar muəyyən olun-
 +
muyi -qaydada məs”uliyyət dapıyırlar.
 +
Bax həmcinin Sudan istifadə.
 +
SSRİ ELMLƏR AKADEMİYASI
 +
(SSRİ EAy—SSRİ-nin ali elmi ida-
 +
DƏCH: elkənin ən gərkəmli alimləri-
 +
1724 il yanvarın
 +
28-də (fevralın 8-də) 1 Pyotrun ər-
 +
manı ilə əsası qoyulmut, 1725 ildən
 +
fəaliyyətə bailamındır. Əvvəlcə Elm-
 +
lər və Rəssamlıq Akademiyası, 1803
 +
ildən TAMEƏPAYUN EA, 1836 ildən İm-
 +
perator Sankt- eterburq EA, 1917—
 +
25 illərdə Rusiya EA, 1925 ilin iyu-
 +
lundan SSRİ EA adlanmındır. 1934
 +
ildə EA Moskvaya kecurulmuidur.
 +
SSRİ EA dunyanın ən beyuk elm
 +
mərkəzlərindəndir. nun bayilıca
 +
vəzifələri butun elm sahələrində
 +
əsaslı tədqiqatları inkiiyaf etdir-
 +
məkdən, bilavasitə istehsalatın in-
 +
kipafı ilə əlaqədar perspektiv el-
 +
mi tədqiqatları Həyata kecirməkdən,
 +
texniki tərəqqinin yeni imkanları-
 +
nı akara cıxarmaqdan, kommunizm
 +
quruculuqunda elmi nailiyyətlərdən
 +
da
 +
 +
 +
a dolqun istifadə olunmasına kə- .
 +
 +
 +
mək etməkdən ra. SSRİ EA 6i-
 +
lavasitə SSRİ Nazirlər Sovetinin
 +
tabeliyindədir. SSRİ EA-nın ali or-
 +
qanı—onun həqiqi (akad.-lər) və m.
 +
uzvlərinin Umumi yırıncaqrıdır: o,
 +
əlkədə elmin inkitpafı məsələlərini
 +
muəyyənləiidirir, akademiyanın fəa-
 +
liyyətinin əsas təqikilati məsələlə-
 +
rini Həll edir, EA-nın həqiqi, mӱx-
 +
bir və əcnəbi ӱzvlərini, yıqrıncaq-
 +
lararası muddətdə akademiyanın fəa-
 +
liyyətinə baicılıq etmək ucun 4 il-
 +
dən bir Rəyasət Heyəti secir. SSRİ
 +
EA Rəyasət Heyətinin 4 belməsi—f H-
 +
zikatexnika və riyaziy-
 +
yat elmləri, kimya-texno-
 +
logiya və biologiya elm-
 +
lari, Yer aqqında elm-
 +
par vəictimai elmlər uz-
 +
pə belmələri var. Bunlar 16 mə 6ənu
 +
 +
 +
2 izd., M., 1
 +
 +
 +
 +
 +
 +
əzundə birlətdirir. SSRİ EA-nın
 +
tərkibində, həmcinin Sibir tie”bəsi,
 +
Uzaq PQərq və Ural elmi mərkəzləri,
 +
250-dən cox elmi idarə, 200-dən cox
 +
elmi pura, 170-dən cox elmi 4005
 +
na, elmi-tədqiqat donanması və s. fəa-
 +
liyyət gəstərir (1983). SSRİ EA-nın
 +
251 akad.-i, 506 m. uzvu və 106 əcnəbi
 +
uzvu var (1984). SSRİ EA muttəfiq
 +
resp.-ların EA-larının fəaliyyətinə
 +
elmi istiqamət. verir. Akademiyanın
 +
nəptriyyat fəaliyyəti Redaksiya-Nəiti-
 +
riyyat PTurasının baicılıqı ilə, əsa-
 +
sən, 4“Naukaq nəiyriyyatı vasitəsilə
 +
həyata kecirilir. Əsas jurnalları:
 +
c“ İzvestiya Akademii nauk CCCPə,
 +
c“Dokladı Akademii nauk SSSRƏə, “Prn-
 +
ponas, *Kosmiceskiye issledovaniyaə,
 +
cNauka v SSSR (rus, ing., alman və
 +
ispan dillərində). SSRİ EA xarici
 +
və beynəlxalq elmi təkilatlarla g2-
 +
nitpp əlaqə saxlayır. SSRİ EA gər-
 +
kəmli .elmi əsərlər və kəpflər ucun
 +
qızıl medallar və muckafatlar tə sis
 +
etmipdir: ali mukafatı M. V. Lomo-
 +
nosov ad. qızıl medaldır. SSRİ EA
 +
2 dəfə Lenin ordeni ilə təltif olun-
 +
mulidur (1969, 1974).
 +
 +
Prezidentləri: A. P. Karpinski
 +
(1917—36), V. L. Komarov (1945 ilə-
 +
dək), S. İ. Vavilov (1951 ilədək), A.
 +
N. Nesmeyanov (1961 ilədək), M. V.
 +
Keldıi: (1975 ilədək), A. P. Aleksan-
 +
drov (1975 ildən).
 +
 +
Əd.. Akademin naugk SSSR, t. 1—2,
 +
77, Sovstskal nau ka—itoqi
 +
ip perspektivı, M., 1982.
 +
 +
 +
SSRİ ELMLƏR AKADEMİYASI-
 +
NIN . KİTABXANASI (EAK)
 +
SSRİ EA elmi kitabxanalar sistemi-
 +
nin mərkəzi kitabxanalarından bi-
 +
ri. Leninqraddadır. Rusiyada ilk
 +
dəvlət kitabxanası 1713 ildə Peter-
 +
burqda yaradılmıit, 1725 ildə o, Pe-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
terburq EA-nın sərəncamına veril-
 +
MƏM V. İ. Lenin 1891 və 1894 il-
 +
ərdə EAK-da məqul olmupdur. 1921
 +
 +
 +
—24 illərdə EAK Leninin gestərini
 +
ilə Vasilyev adasında xususi binaya
 +
kecurulmutidur. EAK-ın və onun Le-
 +
ninqrad ipəbəkəsinin kitab fondla-
 +
rında 15 mln.-dan cox kitab var
 +
(1983). EAK təqr. 100 əlkənin 3000-
 +
dək elmi idarəsi ilə kitab mucbadi-
 +
ləsi edir: biblnoqrafik gestərici-
 +
lər, kitabiunaslıq, kitabxanaiunas-
 +
lıq və biblioqrafiya məsələlərinə
 +
dair kulliyyatlar və s. buraxır. Qır-
 +
mızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təl-
 +
tif olunmutdur (1964).
 +
 +
SSRİ ELMLƏR AKADEMİYASI-
 +
NIN SİBİR |10"*BƏSİ (SSRİ EA
 +
SP1Q)—fizika-texnika, təbiyyat BƏ HT-
 +
tisad elmləri sahəsində kompleks nə-
 +
zəri və eksperimental tədqiqatlar
 +
aparan, Sibir və Uzaq PTərqin məhsul-
 +
dar qӱvvələrinin inkipqafı ilə əla-
 +
qədar problemləri həll edən elmi ida-
 +
rə. 1957 ildə Novosibirskdə yaradıl-
 +
mıtpdır, 5 filialı (1 ərqi Sibir,
 +
Buryatiya, Yakutiya, Krasnoyarsk və
 +
Tomsk), 49 elmi idarəsi, Kutləvi el-
 +
MN-texnikgi kitabxanası (8 mln. cild),
 +
6 xususi konstruktor burosu, Təsptba
 +
z-du, 70-dək elmi st. var. SSRİ EA
 +
SP1-də 40 minədək əməkdati, o cuӱmlə-
 +
dən SSRİ EA-nın 26 həqiqi və 64 m,
 +
uzvu, 450-dən cox e.d., 4 minə yaxın
 +
e.n. calıntır (1982). CCPH EA CİH
 +
sosialist əlkələrinin EA-ları ilə
 +
birgə tədqiqatlar aparır, ABP1, Fran-
 +
sa, AFR, Yaponiya alimləri ilə əmək-
 +
 +
 +
€ € ...K A... —“—““—“ —“ ““” “ “ — —“
 +
 +
 +
dapplıq edir. Elmi jurnallar və əsər-
 +
lər 25 nəpriyyatı var. Sədri
 +
akad. V. A. Koptyuqdur (1980 ildən:
 +
1957—75 illərdə akad. M. A. Lavrent-
 +
yev, 1975—80 illərdə akad. Q. İ. Mar-
 +
 +
 +
cuk).
 +
 +
PM JURNALİSTLƏR İTTİ-
 +
FA QI—sovet devri mətbuatı, tele-
 +
viziya, radio verilitləri, informa-
 +
siya agentlikləri və nəpqriyyatların-
 +
da calıtpan pepəkar itcilərin kə-
 +
nullu ictimai yaradıcılıq təiki-
 +
latı. 1959 ildə yaradılmındır. 80
 +
minə yaxın uzvu var (1984). Ali pəh-
 +
bər orqanı 5 ildən bir caqırılan qu-
 +
rultaydır. İttifaqın əsas məqsədi
 +
Jurnalistlərin kommunizm qurucu-
 +
luqunda fəal iptirakına, ideya-nə-
 +
zəri səviyyələrini və peppə ustalıqrı-
 +
nı 77550 KƏMƏK etmək-
 +
dir. Təikilati cəhətdən SSRİ J.
 +
İ. ərazi-istehsalat prinsipi uzrə qu-
 +
rulmutdur: redaksiyalarda ilk jur-
 +
nalist təpkilatları, əlkə və vil.-
 +
lərdə əlkə və vil. təppkilatları, mut-
 +
təfiq və muxtar resp.-larda resp. it-
 +
tifaqları yaradılmımndır. SSRİ
 +
J, İ. Beynəlxalq Jurnalistlər Təp-
 +
kilatının (BJT) uzvudur. “Za rube-
 +
jomə həftəliyini, ari rtə,
 +
4 Sovetskoye fotoz, “Demokraticeski
 +
jurnalistə (BJT-nin rus dilində
 +
nətppri) və Fİnformasionnı vestnikə
 +
ax na HƏHID Ə
 +
 +
SSRİ YAZICILAR TTİFAQI
 +
(SSRİ Yİ)— Sovet İttifaqı yazıcı-
 +
larının kənullu ictimai yaradıcı-
 +
lıq təpkilatı. 1932 ildə yaradıl-
 +
mıtdır. Sovet yazıcılarının 1-ci
 +
Umumittifaq qurultayında (avqust,
 +
1934) SSRİ Yİ-nın Nizamnaməsi
 +
qəbul olundu, sosialist realizmi so-
 +
vet ədəbiyyatının əsas metodu kimi
 +
mӱəycənləpdirildi. 9174 ӱzvu var
 +
(1984, 1 yanvar). SSRİ Yİ-nın ali
 +
orqanı yazıcıların Umumittifaq qu-
 +
rultayıdır: 7 qurultayı olmutdur
 +
(1934, 1954, 1959, 1967, 1971, 1976,
 +
1981). Qurultay ittifaqın idarə hey"-
 +
ətini secir. İdarə heyəti katibliyi,
 +
o isə gӱndəlik məsələləri həll et-
 +
mək məqsədilə katiblik burosunu yara-
 +
dır. SSRİ Yİ İdarə Hey”ətinin ilk
 +
sədri M. Qorki olmuzidur (1934—
 +
36): sonralar SSRİ Yİ-na V. P.
 +
Stavski, A. A. Fadeyev, A. A. Surkon,
 +
K. A. Fedin baqicılıq etmiilər.
 +
1971 ildən SSRİ Yİ İdarə Hey”-
 +
ətinin birinci katibi G. M. Mar-
 +
kovdur. SSRİ Yİ İdarə Heyətində
 +
muttəfiq resp. ədəbiyyatları, ədəbi
 +
tənqid, ocerk və publisistika, drama-
 +
turgiya və teatr, upaq və gənclər ədə-
 +
biyyatı,“bədii tərcumə, yazıcıların
 +
beynəlxalq əlaqələri və s. pturalar,
 +
Umumittifaq bədii ədəbiyyatı təbliq
 +
burosu fəaliyyət gəstərir. SSRİ Yİ
 +
sistemində SSRİ xalqları dillərin-
 +
də və xarici dillərdə 109 ədəbi-bə-
 +
dii qəzet, jurnal və almanax nəir
 +
olunur (1982). FLiteraturnaya qazetaə,
 +
“Sovetski pisatelə nəpriyyatları, ha-
 +
belə muttəfiq resp. nəpqriyyatları (o
 +
cuӱmlədən cYazıcıq sə ər M.
 +
Qorki ad. Ədəbiyyat İn-tu, SSRİ Ədə-
 +
biyyat fondu, Moskvada A. A. Fade-
 +
yev ad. Mərkəzi Ədəbiyyat Evi var.
 +
SSRİ Yİ konfrans və simpoziumlar
 +
kecirir, yaradıcılıq e”zamiyyətləri,
 +
mӱzakirələr, seminarlar təpykil edir,
 +
yazıcılara mӱxtəlif yardım gestə-
 +
rir, onların iqtisadi və hӱquq məna-
 +
felərini qoruyur. SSRİ Yİ xarici
 +
 +
 +
SSRİ MEDALLARI
 +
 +
 +
əlkə yazıcıları ilə yaradıcılıq
 +
əlaqələrini inkipaf etdirir və MƏh-
 +
gəmləndirir, sovet ədəbiyyatını yazı-
 +
cıların beynəlxalq təiykilatlarında
 +
təmsil edir. DR ordeni ilə təltif
 +
olunmuyid
 +
 +
SORİ KİNE MATOQRAFHCILAR İT-
 +
TİFAQI — kino sənəti xadimləri-
 +
nin (rejissor, kinodramaturq, aktyor,
 +
operator, rəssam, bəstəkar, səs opera-
 +
toru, tənqidci, film və ssenari re-
 +
daktoru) ictimai yaradıcılıq təqiki-
 +
latı. 1957 ildə Kinematoqrafcılar
 +
ittifaqının təptkilat komitəsi yara-
 +
dılmındır. 1965 ildə kinematoqraf-
 +
cıların tə”sis qurultayında ittifa-
 +
qın nizamnaməsi qəbul edilmiii və
 +
idarə heyəti secilmipldir. İttifa-
 +
qın əsas vəzifəsi kommunizm ideo-
 +
logiyasını təsdiq- edən, yuksək bədii
 +
zevqun formalatmasına təsir KOC-
 +
tərən kino əsərlərinin yaradılması-
 +
na, COXMİLLƏTLİ KİNO SƏNƏTİNİN İN-
 +
kipafına, gənclərin ideya-estetik
 +
tərbiyəsinə, film istehsalı tətpki-
 +
linin yaxpılaqtpdırılmasına və s.
 +
nail olmaqdır. i rəhbər orqanı
 +
Umumittifaq qurultayıdır. 5 qurul-
 +
tayı olmutdur (1965, 1969, 1973, 1976,
 +
1981). İdarə hey”ətinin birinci ka-
 +
tibi L. A. Kulicanovdur. 6301 uzvu
 +
var (1984, 1 yanvar). Nəzdində sovet
 +
kino sənətini təbliq edən buro fəa-
 +
liyyət gəstərir. “İskusstvo kinoF və
 +
cSovetski ekranə jurnalları ittifa-
 +
qın mətbuat s ıdır.
 +
 +
SSRİ KİTABXANASI, V. İ. Le-
 +
ninad. SSRİ Dəvlət Ki-
 +
tabxanası — SSRİ milli ki-
 +
tabxanası, dunyanın ən bəyuӱk kitab-
 +
xanalarından biri: kitabpqunaslıq,
 +
biblioqrafiya və kitab tarixi sahə-
 +
sində elmi-tədqiqat muəssisəsis əlkə
 +
kitabxanalarının (elmi-texniki ki-
 +
tabxanalardan baqiqa) metodiki-məs-
 +
ləhət və tevsiyə biblioqrafiyası mər-
 +
kəzi. Moskvadadır. 1862 il iyulun
 +
1-də Moskvadakı Rumyantsev muzeyin-
 +
də yaradılmımdır. Əlkədə cıxan bu-
 +
tun, nəptrlərin məcburi nusxələrini
 +
alır. V. İ. Lenin 1893 və 1897 illər-
 +
də kitabxananın qiraət salonunda məti-
 +
qul olmuii, 1919—21 illərdə onun uz-
 +
vu kimi buradan dəfələrlə kitab al-
 +
mıtpdır. 1918 ildən SSRİ K. mərkəzi
 +
partiya və həkumət orqanlarına, elmi
 +
idarələrə və digər təiykilatlara ki-
 +
tab və biblioqrafik informasiya ilə
 +
xidmət edir. Xarici nəitrləri almaq
 +
ucun kitabxanaya 1921 ildən pul bu-
 +
raxılmıptq və o, geni miqyasda beynəl-
 +
xalq kitab mubadiləsinə batlamıpq-
 +
dır. 1924 il yanvarın 24-də SSRİ
 +
K.-na V. İ. Leninin adı verilmipdir.
 +
Fondunda dunya xalqlarının 247, o
 +
.cumlədən SSRİ xalqlarının 91 di-
 +
lində 30 mln. nӱsxədən cox kitab,
 +
jurnal, qəzet, əlyazma və s. (o cuӱm-
 +
lədən K. Marksın, F, Engelsin, V. İ.
 +
 +
 +
Leninin 100-dən artıq dildə 60 min
 +
 +
 +
nӱsxədən cox əsəri, dunya akademiya-
 +
ları və un-tlərinin elmi əsərləri
 +
və s.) saxlanır (1982). SSRİ K. cƏsər-
 +
lərə (1957 ildən), bulletenlər, kul-
 +
liyyatlar, tevsiyə ədəbiyyatı və s.
 +
nəpr edir. Lenin ordeni ilə təltif
 +
 +
 +
olunmuqp (1945).
 +
SSRİ KONSTİTUSİYASI (1924)—
 +
bax ove Konstitusiyaları. =
 +
SSRİ KONSTİTUSİYASI (1936)—
 +
bax Sovet Konstitusiyaları.
 +
 +
SSRİ KONSTİTUSİYASI (1977)—
 +
bax Sovet Konstitusiyaları.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
SSRİ GƏMRUK MƏCƏLLƏSİ
 +
bax Goemruk məcəlləsi.
 +
SSRİ MEDALLARI— kommunizm
 +
quruculuqunda, sosialist Vətəninin
 +
mӱdafiəsində xususi xidmətlərə ge-
 +
ə verilən devlət ar ri, SSRİ
 +
onstitusiyasına gərə (m. 121, bənd 9)
 +
SSRİ M.-nı SSRİ Ali Sovetinin
 +
Rəyasət Heyəti tə”sis edir və verir.
 +
Hər bir medalı tə”sis edərkən SSRİ
 +
Ali Sovetinin Rəyasət Hey"”əti eyni
 +
zamanda mӱvafiq medal haqqında Əsas-
 +
naməni və həmin medalın təsvirini
 +
təsdiq edir. SSRİ M, ilə təltifet-
 +
mənin çmumi qaydası həmcinin -“SSRİ-
 +
nin ordenləri, medalları və fəxri
 +
adları haqqında Umumi Əsasnaməə
 +
(1979) ilə nizamlanır.
 +
SSRİ-nin ataqıdakı medalları
 +
tə”sis edilmittdir: a) xususi fərq-
 +
lənmə nipanları: “Qızıl Ulduzə
 +
medalı, *Oraq və cəkicə qızıl meda-
 +
"bi, 6) ƏMƏK xidmətlərinə gərə təltif
 +
etmək ӱcӱn: “Əmək igidliyinə gərəə
 +
(27.12.1938), FƏməkdə fərqlənməyə gə-
 +
pəs (27.12.1938), €ƏMməK BeTepaHblıə (18.
 +
1.1974), v) sosialist Vətəninin muӱda-
 +
fiəsində xidmətlərə və digər Hərbi
 +
xidmətlərə gerə təltif etmək ucun:
 +
4aİgidliyə Kxəpəs (17.10.1938), Yuma-
 +
kov medalı (3Z.Z.1944), c€Heiyu xun-
 +
mətlərinə gərəə (17.10.1938), Naxi-
 +
mov medalı (Z.Z.1944), 1 və P dərəcə-
 +
li “Vətən muharibəsi partizanınaə
 +
(2.2.1943), “SSR Dəvlət sərhədi-
 +
nin ketpiyində fərqlənməyə gərə (13.
 +
7.1950), 1 və P dərəcəli c“Hərbi xid-
 +
MƏTHƏ Fərtlənmaya gerəə (28.10.1974),
 +
4“SSRİ Silahlı Quvvələrinin vetə-
 +
ranıə (20.10.1976), *Dəyӱtl əməkdai-
 +
lıqını məhkəmləndirməyə gərəə (26.
 +
5.1979), SSRİ-nin muhuӱm x.t. vəzi-
 +
fələrinin həyata kecirilməsində xid-
 +
mətlərə gərə təltif etmək ucun: 4“Cə-
 +
nub qara metallurgiya muəssisələri-
 +
nin bərpa edilməsinə gərəv (18.5. 1948)
 +
4cDonbas kemӱr ppaxtalarının bərpa
 +
edilməsinə gərəz (10.9.1947), 4Xam
 +
torpaqlardan istifadə edilməsinə gə-
 +
rə ə(20.10.1956), “Baykal-Amur magis-
 +
tralının tikintisinə gerəə (B8.10.
 +
1976), “RSFSR-in Qeyri-qaratorpaq zo-
 +
nası simasının dəyitpdirilməsinə gə-
 +
rəə (30.9.1977), “Qərbi Sibirin yeral-
 +
tı sərvətlərindən istifadə edilməsi-
 +
nə gerəə (28.7.1978), d) coxutpaqlılı-
 +
qa və uppaqların tərbiyəsinə gərə ana-
 +
ları təltif etmək ucun: QT və P də-
 +
rəcəli “Analıq medalıf (8.7.1944):
 +
e) vətəndatlıq və qulluq borcunu.yeri-
 +
nə Yetirərkən gestərilən xidmətlərə
 +
gerə təltif etmək ucun: “İctimai
 +
asayipin qorunmasında ə”la xidmət
 +
etməyə gərək (1.11.1950), cYanqın za-
 +
manı igidliyə gərəə (31.10.1957), Su-
 +
da ulanları xilas etməyə gərəə
 +
(16.2.1957). Beyuӱk Vətən muharibəsi
 +
devrundə, pəhərlərin və ərazilərin
 +
mӱdafiəsində, alınmasında və azad
 +
edilməsində xidmətlərə və fərqlənmə-
 +
Yə gərə apaqıdakı medallar təsis
 +
edilmipdir: “Leninqradın mucdafiə-
 +
sinə gərəə (22.12.1942), “Moskvanın
 +
mӱdafiəsinə gərəə (1.5.1944), 4Odes-
 +
sanın mudafiəsinə gərə (22,12, əə
 +
cSevastopolun mudafiəsinə gərək (22.
 +
12.1942), *“Stalinqradın mӱdafiəsinə
 +
gərəə (22.12.1942), “Kiyevin mudafiə-
 +
sinə gərəə (21.6.1961), “Qafqazın mu-
 +
0. gərək sər ), Mən
 +
apolyaryesinin mӱdafiəsinə gerəə (o.
 +
12.1944), 41941— 1945-ci illərin Be-
 +
yӱk Vətən muharibəsində maniya
 +
 +
 +
 +
 +
 +
R da 24 . 26 27 28
 +
 +
 +
SSRİ medalları. (lentləri taxma qaydasında verilib): 1. Qızıl Ulduzə. 2. cOraq və cəgicə qızıl medalı.
 +
3. Fİkidliyə gerəə. 4. Upakov medalı. 5. cDəyçiz xidmətlərinə gərəə. b. Naximon medalı. T. cƏmək igidliyinə gərzv.
 +
8. FƏməgdə fərqlənməyə gərək. 9. cRəadətli əməyə gərəə, V. İ. Leninin anadan olmasının 100 illiyi tərəfinə.
 +
10. Q dərəcəli *Vətən muharibəsi partizanınak. 11, 11 dərəcəli 4 Vətən muharibəsi partizanınamk. 12. SSRİ dəvlət sər-
 +
ədinin ketiyində fərqlənməyə gərəə. 13. 1 dərəcəli 4Hərbi xidmətdə fərqlənməyə gərəə. 14. |P dərəcəli c Hərbi xidmət-
 +
də fərqlənməyə gərəə. 15. *İctimai asayitin qorunmasında ə”la xidmət etməyə gərəə, 16. *Yanqın zamanı igidliyə gərəə,
 +
 +
. 4Suda boqulanları xilas etməyə gərəə. 18. “Leninqradın mӱdafiəsinə gərəz. 19. “Moskvanın mӱdafiəsinə gerək
 +
20. 4*Odessanın mudafiəsinə gərəə, 21. “Sevastopolun mӱdafiəsinə gərəə. 22.
 +
 +
 +
*Stalinqradın mudafiəsinə gərəəz. 23. 4Ki-
 +
yevin mӱdafiəsinə gərəə. 24. Qafqazın mӱdafiəsinə gərəə. 25. FSovet Zapolyaryesinin mudafiəsin
 +
1945-ci illərin Al
 +
 +
 +
muharibəsində qələ
 +
 +
 +
. : : Ə Gərəə. 26. 41941—
 +
yuk Vətən muharibəsində Almaniya ӱzərində qələbəyə gərəət. 27. 41941—1945-ci illərin
 +
 +
nin iyirmi illiyi yubiley medalı. 28. 41941—1945-ci illə
 +
 +
otuz illiyik yubiley medalı.
 +
 +
 +
Beyuk Vətən
 +
rin Bəyuk Vətən muharibəsində qələbənin
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ə - L
 +
 +
vaş c
 +
 +
İZ
 +
BERLİNA
 +
 +
“ //
 +
 +
 +
..
 +
 +
 +
4
 +
ə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
“7177
 +
 +
 +
s.
 +
50 51 – I2 53 54 55 56
 +
 +
 +
29. 4Yaponiya czərində qələbəyə gӧrəə. 30. *Budapeptin alınmasına gərəə. 31. Keniqsberqin alınmasına gərək. 32. 4Vya-
 +
nanın alınmasına gerəz. 33. “Berlinin alınmasına gərəə. 34. “Belqradın azad edilməsinə gərəə. 35. vFVartpavanın
 +
azad edilməsinə gərəə. 36. FPraqanın azad edilməsinə gərəə. 37. 41941—1945-ci illərin Bəyuk Vətən muharibəsində rə-
 +
iadətli əməyə gərəə. 38. FƏmək veteranıq 39. 4SSRİ Silahlı Quvvələrinin veteranı. 40, e/ləiym əməkdaplıqını məh-
 +
gəmləndirməyə gərəə. 41. 4Cənub qara metallurgiya muəssisələrinin bərpa edilməsinə gӧrəə. 42. Donbas kəmur ppaxtala-
 +
rının bərpa edilməsinə gərəə., 43. Xam torpaqlardan istifadə edilməsinə gərəə. 44. vBaykal-Amur magistralının
 +
tikintisinə gerək. 45. “RSFSR-in qeyri-qaratorpaq zonası simasının dəyipdirilməsinə gərəə?. 46. Qərbi Sibirin yer=
 +
altı sərvətlərindən istifadə edilməsinə gərəə. 47. “FKQO-nun XX illiyiə Yubiley medalı. 48. FSovet Ordusu və Do-
 +
nanmasının 30 illiyi yubiley medalı. 49. “SSRİ Silahlı Quvvələrinin 40 illiyiq yubiley medalı. 50, “SSRİ Silahlı
 +
Quvvələrinin 50 illiyiq yubiley medalı. 51. FSSRİ Silahlı Quvvələrinin 60 illiyik yubiley medalı. 52. 4 Sovet mili-
 +
sinin 50 illiyit yubiley medalı. 59. *Moskvanın 800 illiyinin xatirəsi9z. 54. “Leninqradın illiyinin xatirəsiə.
 +
55, 1 dərəcəli FAnalıq medalıə. 56. P dərəcəli FAnalıq medalı. |
 +
 +
 +
 +
 +
 +
..—3— yu. ə. dı s...” o
 +
 +
 +
12
 +
 +
 +
SSRİ MEMARLAR İTTİFAQI
 +
 +
 +
ӱzərində qələbəyə gerəə (9.5.1945), cYa-
 +
poniya ӱzərində qələbəyə gerəəm (30.9.
 +
1945), *cBudapettin alınmasına gerog
 +
(9.6.1945), “Keniqsberqin alınmasına
 +
gerək (9.6.1945), *“Vyananın alınması-
 +
na gerəz (9.6.1945), *Berlinin alın-
 +
masına gərək (9.6.1945), “Belqradın
 +
azad edilməsinə gərək (9.6.1945), *Var-
 +
izavanın azad edilməsinə gərə (9.6.
 +
1945), “Praqanın azad edilməsinə KƏ-
 +
əz (9.6.1945), 4“1941— 1945-ci illərin
 +
 +
eyuk Vətən mӱharibəsində rəpadətli
 +
əməyə gerəə (b.6.1945). Sovet xalqı-
 +
nın tarixində mӱhӱm yubileylərlə
 +
əlaqədar olaraq təltif etmək ucun
 +
apaqıdakı yubiley medalları. tə sis
 +
edilmitdir: “Rətadətli əməyə gərə
 +
(əsgəri rətadətə gərə), 4“V. İ. Leni-
 +
nin anadan olmasının 100 illiyi iiə-
 +
rəfinəq (5.11.1969), 41941—1945-ci
 +
illərin Beyuk Vətən muharibəsində
 +
qələbənin iyirmi illiyiqj (7.5.1965),
 +
41941—1945-ci illərin Beyuk Vətən
 +
muharibəsində qələbənin otuz illiyi
 +
(25.4.1975), *Sovet Ordusu və Donan-
 +
masının 30 illiyYiF (22.2.1948),
 +
4“SSRİ Silahlı Quvvələrinin 40 il-
 +
liyiə (18.12.1957), “SSRİ Silahlı
 +
Quvvələrinin 50 illiyi (25.12.1967),
 +
“SSRİ Silahlı Quvvələrinin 60 il-
 +
liynə (28.1.1978), “Sovet milisinin
 +
50) illiyiə (20.11.1967), “Moskvanın
 +
800 illiyinin xatirəsiə (20.9.1974),
 +
cLeninqradın 250 illiyinin xatirə-
 +
siv (16.5.1957), *Kiyevin 1500 illiyi-
 +
nin xatirəsiə (6.7.1982).
 +
 +
Medallar sol dəitə ordenlərdən
 +
sonra taxılır: “Qızıl Ulduzə və qı-
 +
zıl 4“Oraq və cəgicə medalları or-
 +
deplərdən və baqqa medallardan yu-
 +
xarı taxılır: 1 və P dərəcəli cAna-
 +
lıq medalıf ordenlərdən və digər me-
 +
dallardan sola, yaxud onlardan aiya-
 +
qı taxılır. Medalların əvəzinə
 +
təsdiq olunmuii rəngdə lent taxmaq
 +
 +
 +
olar.
 +
 +
SSRİ MEMARLAR İTTİFAQI—–—
 +
me”marların ictimai yaradıcılıq
 +
təppkilatı. Moskvadadır. 1932 il-
 +
də yaradılmındır (1932—55 ilLlər-
 +
də Sovet Meymarları İ"-
 +
ti fi qı adlanmındır). 1937 il-
 +
də Nizamnaməsi qəbul olunmupdur.
 +
(1970 və 1975 illərdə dəytndirilmin
 +
və əlavələr edilmiidir). Rəhbər or-
 +
qanı Kata lır. 7 qurultayı olmui-
 +
dur (1937, 1955, 1961, 1965, 1970, 1975,
 +
1981). İdarə hey”qətinin birinci ka-
 +
tibi SSRİ xalq me”marı A. T. Pol-
 +
 +
 +
yanskidir. SSRİ ,M.i. sovet me”mar--
 +
 +
 +
larının yaradıcılıqına istiqamət
 +
verir, onların sənətkarlıqının da-
 +
ha da yӱksəldilməsinə calınır. Mut-
 +
təfiq resp.-ların me”marlar ittifaq-
 +
ları, həmcinin muxtar resp., əlkə,
 +
vil. və ppəhərlərdəki yerli me”marlıq
 +
təpkilatları SSRİ M.i.-nın tərki-
 +
binə daxildir. 17492 uzvu var (1984,
 +
1 yanvar). Mətbuat orqanı € ApxırTeK-
 +
tura SSSRə jurnalıdır. Lenin or-
 +
Deni ilə ətir edilmitidir (1970).
 +
SSRİ MEMARLIQ AKADEMİYA-
 +
Sİ —me”marlıq sahəsində ali elmi
 +
mӱəssisə. 1934—56 illərdə Moskvada
 +
əaliyyət gəstərinidir. Tərkibində
 +
elmi-tədqiqat in-tu, Me”marlıq mu-
 +
zeyi, kitabxana, laboratoriya, e/ma-
 +
mli HENİVİDaddA filialı
 +
ua 956 ildə Tikinti və Me”-
 +
, ıq Akademiyasına cevrilmitdir.
 +
SSRİ MƏRKƏZİ İCRAİYYƏ KÖ.
 +
MİTƏSİ — bax y
 +
 +
 +
Mərkəzi
 +
K omitəsi, ı
 +
 +
 +
craiyyə
 +
 +
 +
SSRİ NAZİRLƏR SOVETİ (1946
 +
ilədək SSRİ Xalq Komissarları
 +
Soveti)— SSRİ devlət hakimiyyəti-
 +
ninaliicra vəsərəncam orqanı, SSRİ
 +
həkuməti. SSRİ Ali Soveti tərə-
 +
findən nəvbəti caqırının birinci
 +
sessiyasında sədrdən, sədrin birinci
 +
muavinlərindən və muavinlərindən,
 +
SSRİ Nazirlərindən, SSRİ dӧvlət
 +
komitələrinin sədrlərindən ibarət
 +
tərkibdə təpkil edilir: digər dəv-
 +
lət idarəciliyi orqanlarının rəhH-
 +
bərləri də hekumət. tərkibinə daxil
 +
edilə bilər. SSRİ N.S.-nin tərki-
 +
binə vəzifəyə gərə muttəfiq resp.-
 +
ların Nazirlər Sovetlərinin sədr-
 +
ləri də daxildirlər. SSRİ H, C
 +
SSRİ Ali Sovsti (sessiyaları ara-
 +
sındakı devrlə isə Ali Sovetinin
 +
Rəyasət Hey”əti) tarpısında məs”ul-
 +
dur və ona hesabat verir. SSRİ N.S.
 +
əz səlahiyyəti
 +
sosial-mədəni quruculuqa, rəhbərli-
 +
Yi tə min edir, xalqın rifah və.mədə-
 +
NİYYƏTİNİN Yӱksəlməsini tə”min edir,
 +
elm və texnikanı inkiqaf stdirmək,
 +
təbii sərvətlərdən səmərəli istifa-
 +
DƏ etmək və onları qorumaq, pul və
 +
kredit sistemini məhkəmlətmək və s,
 +
ucun tədbirlər hazırlayıb həyata ke-
 +
cirir, SSRİ-nin cari və perspektiv
 +
devlət iqtisadi və sosial inkipaf
 +
planlarını, SSRİ Dəvlət Budcəsi-
 +
ni hazırlayır və SSRİ Ali Sovetinə
 +
təqdim edir, devlət planının və bud-
 +
cəsinin həyata kecirilməsi, dəvlətin
 +
mənafeyini mudafiə, sosialist mul-
 +
kiyyətini və ictimai asayipi muhafi-
 +
zə, dəvlət təhlukəsizliyini tə”min et-
 +
mək ucun tədbirlər gerur: SSRİ Si-
 +
lahlı Quvvələri quruculuquna, xari-
 +
ci devlətlərlə əlaqələr, xarici tica-
 +
rət, SSRİ-nin xarici əlkələrlə iqti-
 +
sadi, elmi-texniki və mədəni əmək-
 +
dailıqı sahəsinə umumi rəhbərlik
 +
edir və s. SSRİ N.S.-nin qərarları
 +
və sərəncamları SSRİ -nin butun əra-
 +
zisində hekmən icra edilməlidir. Da-
 +
ha muhum umumdəvlət əhəmiyyətli mə-
 +
sələlər barəsində Sov.=İKP MK və
 +
SSRİ N.S. birgə qərarlar qəbul sdir-
 +
lər. Muttəfiq və muxtar resp.-larda
 +
da Nazirlər Sovetləri var. Bax məs.,
 +
Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti.
 +
SSRİ NAZİRLƏR SOVETİNİN
 +
SƏDRİ--SSRİ hekumətinin—SSRİ
 +
Nazirlər Sovetinin baicısı. SSRİ
 +
Ali Soveti tərəfindən nəvbəti ca-
 +
qırıpyın Sirk sessiyasında təyin
 +
olunur. SSRİ Ali Sovetinin taqipı-
 +
rıqı ilə hekuməti (tərkibini SSRİ
 +
Ali Soveti təsdiq edir) təpkil edir.
 +
SSRİ N.S.S. SSRİ hekumətinin bu-
 +
tun fəaliyyətinə rəhbərlik, dəvlət
 +
və ictimai təpkilatlarla munasibət-
 +
də onu təmsil, qəbul olunmuii qərar
 +
və sərəncamların icrasını və nc-
 +
raya nəzarəti təpqgkil edir, SSRİ Ali
 +
Sovetinə həkumətin fəaliyyəti haqqın-
 +
da hesabat verir və s. SSRİ Ali So-
 +
veti Rəyasət Heyətinin tapitırıqı
 +
ilə SSRİ-ni xarici əlaqələrdə təm-
 +
sil edə Zilor: |
 +
 +
SSRİ ORDENLƏRİ—kommunizm qu-
 +
ruculuqunda, sosialist Vətəninin mu-
 +
dafiəsində xӱsusi xidmətlərə, Hə 1-
 +
cinin Sovet dəvləti və cəmiyyəti qar-
 +
iqısında digər xususi xidmətlərə
 +
gərə verilən SSRİ devlət mukafat-
 +
ları. İlk sovet ordeni—Qırmızı
 +
r ordeni | indən
 +
1918 il sentyabrın 16-da tə”sis edil-
 +
mipdi. 1920—21 illərdə digər so-
 +
 +
 +
daxilində x.t.-na və:
 +
 +
 +
vet resp.-larında da deyut orlenləri
 +
(o cumlədən Azərb.SSR-də Qırmı-
 +
zı Bayraq ordeni) təsis edilmiyndi.
 +
SSRİ Konstitusiyasına gərə (m. 121,
 +
6. 9) SSRİ o.-ni SSRİ Ali Soveti-
 +
nin Rəyasət Heyəti tə”sis və onlarla
 +
təltif edir. SSRİ-nin ataqıdakı
 +
ordenləri təsis elilmiiydir: a) So-
 +
vet dəvləti və cəmiyyəti qariısında
 +
inqilabi xidmətlərə, əmək xidmətlə-
 +
rinə, sosialist Vətəninin mudafiə-
 +
sində, xalqlar arasında dostluq və
 +
əməkdatlıqın inkipafında, sulhun
 +
məhkəmləndirilməsində və digər xid-
 +
mətlərə gerə: Lenin ordeni (6.4.1930)
 +
—SSRİ-nin ən yuksək mukafatı, Ok-
 +
tyabr İnqilabı ordeni (31.10.1967),
 +
 +
 +
Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni (7,ZӰ,
 +
 +
 +
1928), Xalqlar dostluqu ordeni (17,12.
 +
1972), *1Pərəf niptanıg ordeni (20.11,
 +
1935), 1, P və PT dərəcəli Əmək PTeh-
 +
rəti ordeni (18.1.1974), 6) sosialist
 +
vətəninin mӱdafiəsində xidmətlərə və
 +
digər hərbi xidmətlərə gerə: FQələbəə
 +
orleni—ən yuksək hərbi orden (8.11,
 +
1943), Qırmızı Bayraq ordeni (1.8V.
 +
1924), 1, P və P1 dərəcəli Suvorov
 +
ordeni, 1 və İP dərəcəli Kutuzov or-
 +
dəni (29.7.1942), 111 dərəcəli Kutuzov
 +
ordeni (18.2.1943), 1 və P dərəcəli
 +
Uiiakov ordeni, 1 Bə P dərəcəli Naxi-
 +
mov ordeni (Z.Z.1944), 1, 1 və İQ dərə-
 +
cəli Boqdan Xmelnitski ordeni (10.10.
 +
1943), Aleksandr Nevski ordeni (29.7.
 +
1942), 1 və N dərəcəli Vətən muchari-
 +
bəsi ordeni (20.5.1942), Qırmızı Ul-
 +
duz ordeni (6.4.1930), 1, P və 111 də-
 +
rəcəli “SSRİ Silahlı Quvvələrində
 +
Vətənə xidmət etməyə gərə ordeni (28.
 +
10.1974), 1, I və P1 dərəcəli PT1ehrət
 +
orleni (8.11.1943), v) coxutpaqlılıra
 +
və utpaqların tərbiyəsinə gərə anala-
 +
rı təltif etmək ucun: FQəhrəman anaq
 +
ordeni, Q, P və P1 dərəcəli FAnalıq
 +
pərəfiz ordeni (8.7.1944). Hər bir
 +
orden ucun SSRİ Ali Soveti Rəyasət
 +
Hey”ətinin təsdiq etdiyi statut var.
 +
Statutlarda ordenlə təltif edilmək
 +
ucun lazımi xidmətlər, təltif etmə,
 +
ordeni gəzdirmə qaydaları və s. muəy-
 +
yən edilmindir. SSRİ o.-ndən yalnız
 +
SSRİ Ali Soveti Rəyasət. Hey”ətinin
 +
qərarına gərə məhrum etmək olar.
 +
İllustrasiya ucun bax səh, 13— 14.
 +
Əd.: Ordena -i medali SSSR. Foto=
 +
alıbom, M., 1982,
 +
SSRİ PEDAQOJİ ELMLƏR AĞA-
 +
DEMİYASI “(OSSRİ PEA)-—əlkənin
 +
pedaqogika elmi sahəsində gerkəmli
 +
alimlərini və xalq maarifi xadim-
 +
lərini birlətdirən ali elmi muəssi-
 +
sə. ilin avqustunda Moskvada
 +
yaradılmıpqdır. Tərkibində 49 həqiqi
 +
3V və 75 m. uzv (M. Meldizadə SSRİ
 +
EA-nın həqiqi uzvu, A. Abaszadə m.
 +
Y3BY oxMyunap), 4 mə”üə, 13 elmi-təd-
 +
THTaT HH-Ty, İO eksperimental məktəb,
 +
K. D. Uizinski ad. Dəvlət elmi-peda-
 +
qoji kitabxanası, un-t və pedaqoji
 +
in-tların pedaqogika mçəllimlərinin
 +
ixtisasını artıran in-t, elmi arxiv
 +
və s. var (1984). Prezidenti M. N.
 +
Konlakovlər 198: ildən). SSRİ PEA-
 +
 +
 +
nın ali rəhbər orqanı onun uzvləri-
 +
nin ildə azı 2 dəfə carırılan umu-
 +
mi iclası, iclaslararası muddətdə
 +
 +
 +
isə prezident bapda olmaqla agade-
 +
miyanın Rəyasət Hey”ətidir. Mətbuat
 +
 +
 +
orqanları: FSovetskaya pedaqogika”
 +
(1937), c ı psixologii (1955),
 +
ə
 +
 +
 +
*-ya i pikolaq (1946), 20 ya-
 +
zık v nasionalnoy pqkoleg (1957 ), *De-
 +
fektologiyaz (1969), €Ksanrə (1970,
 +
 +
 +
aQələbə9 ordeni
 +
(“Qələbəz ordeninin
 +
lenti digər orden-
 +
lərin lentlərində
 +
ayrı taxılır).
 +
 +
 +
 +
 +
 +
SSRİ ordenləri. 1. Lenin ordeni. 2. Oktyabr İnqilabı ordeni Z. Qırmızı Bayraq ordeni. 4. T dərəcəli Suvorov
 +
ordeni. 5. 1 dərəcəli Upqakov ordeni. 6. 1 dərəcəli Kutuzov ordeni. 7. T dərəcəli Naximov ordeni. 8. 1 dərəcəli
 +
Boqdan Xmelnitski ordeni. 9. 11 dərəcəli Suvorov ordeni. 10. 1 dərəcəli Upuakov ordeni. 11. 11 dərəcəli Kutuzov or"
 +
deni. 12. 11 dərəcəli Naximov ordeni. 13. P dərəcəli Boqdan Xmelnitski ordeni, 14, dərəcəli Suvorov ordeni,
 +
 +
S, II dərəcəli Kutuzov ordeni. 16. 11 dərəcəli Boqdan Xmelnitoki ordeni. 17. cFAleksandr Nevskiz or deni,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ə dl || u r. | |
 +
"atını. //
 +
 +
 +
 +
 +
 +
18. T nəpəvənu Vətən muharibəsi ordeni. 19. TT dərəcəli Vətən
 +
muharibəsi? ordeni. 20. Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni, 21, Xalq-
 +
lar dostluqu ordeni. 22. Qırmılı Ulduza ordeni, 23 | dərəcəli
 +
“SSRİ Silahlı Quvvələrində Vətanə xidmət etməyə gorzə 24, 11
 +
dərəcəli -“SSRİ Silahlı Qunvələrində Vətənə XİDMƏT STMƏYƏ
 +
gərək. 25. 11 dərəcəli *SSRİ Silahlı Quvpələrində Vətənə xid-
 +
mət etməyə goroR. 26. 41Pərəf nipanıq ordeni. 27. | dərəcəli
 +
PYəhrət ordeni, 28. 18 dərəcəli PYəhrət ordeni. 29. 111 dərəcəli
 +
İTəhrət ordeni. 30. | dərəcəli Əmək PQəhrəti ordeni, 31. 11 dərə-
 +
cəli Əmək LHlehpəru ordeni. 32, 111 dərəcəli Əmək İH əhpərir: ope
 +
dəni. 33. sTəhpəvaz aHas opaeni, 34. 1 dərəcəli *Analıq ipərəfiə
 +
ordeni. 35 .11 dərəcəli €AHanbir məpədbnə ordeni, 36. 111 dərə-
 +
cəli aAnalıq tpərəfik ordeni,
 +
 +
 +
SSRİ TİKİNTİ BANKININ
 +
 +
 +
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKA KONTORU
 +
 +
 +
15
 +
 +
 +
 +
 +
 +
SSRİ EA və SSRİ PEA-nın birgə
 +
nətri) jurnallarıdır.
 +
 +
SSRİ PROKURORLURU — dəvlət
 +
orqanı: SSRİ Konstitusiyasına gərə
 +
(m. 164) butun nazirliklər, dəvlət
 +
komitələri və baiq idarələr, muəssi-
 +
sələr, idarə və təpkilatlar, yerli
 +
xalq deputatları Sovetlərinin icra
 +
və sərəncam orqanları, k-zlar, koop.
 +
təpkilatları və digər ictimai təii-
 +
kilatlar, vəzifəli ipəxslər, habelə
 +
 +
 +
vətəndailar tərəfindən qanunlara du- –
 +
 +
 +
rust və eyni qaylada riayət olunması
 +
YAR ali pəzarəti həyata kecirir.
 +
SRİ P. orqanlarının təpykili və
 +
fəaliyyət qaydası SSRİ Prokurorluqu
 +
haqqında Qanunla (1979) nizamlanır.
 +
Sovet prokurorluqu (dəvlət proku-
 +
rorluqu) URMİK-in qərarı ilə 1922
 +
il mayın 28-də yaradılmıtpdır. 1933
 +
ilədək prokurorluq resp. xalq ədliyyə
 +
komissarlıqları sisteminə daxil idi.
 +
1933 ildə SSRİ P. mustəqil orqan
 +
kimi tə”sis elilli. SSRİ P. orqanla-
 +
rının fəaliyyətinin təpkilat prinsip
 +
və məqsəlləri SSRİ Konstitusiyası
 +
ilə (fəsil 21) muəyyən sdilmindir.
 +
SSRİ P.-na SSRİ Bai prokurori
 +
bapcılıq sdir: onu SSRİ Ali Soveti
 +
ə il muddətinə tə”yin sdlir. SSRİ P.
 +
tərkibinə Bap Hərbi prokurorluq da
 +
daxildir: ona SSRİ Bapq prokuroru
 +
rəhbərlik edir. SSRİ Konstitusiya-
 +
sına gorə (m. 168) prokurorluq orqan-
 +
ları yalnız SSRİ Ba prokuroru-
 +
na tabe olub hər hansı yerli orqan-
 +
lardan asılı olmadan oz səlahiyyət-
 +
lərini Həyata kecirirlər. SSRİ P.
 +
orqanları iinilərinə dərəcəli rut-
 +
bələr verilir: həqiqi dəvlət ədliyyə
 +
mulpaviri, 1, N və 11 dərəcəli ədliyyə
 +
mupaviri (SSRİ Ali Sovstinin Rə-
 +
Yasət Heyəti verir).
 +
SSRİ RƏSSAMLAR İTTİFAQI-—
 +
sovet rəssam və sənətiqunaslarını bir-
 +
lətdirən ictimai yaradıcılıq təii-
 +
kilatı. 1957 ildə yaradılmındır.
 +
b qurultayı olmutdur (1957, 1963,
 +
1968, 1973, 1977, 1983). 18475 uzvu var
 +
(1984, 1 yanvar). Muttəfiq və muxtar
 +
esi.-ların rəssamlar ittifaqları,
 +
əmcinin bir sıra diyar, vil. və 1p9-
 +
Hərlərin yerli rəssamlıq təikilat-
 +
ları SSRİ R.i.-nın tərkibinə daxil-
 +
dir. SSRİ R.i. yuksək bədiiliyə ma-
 +
lLİK incəsənət əsərlərinin yaradıl-
 +
masına gkəemək gestərir, sərgilər və
 +
s. təpkil edir. Mətbuat orqanları
 +
cİskusstvoqz, “Tvorcestvo2j, “Dekora-
 +
tivnoye iskusstvo SSSRə jurnalla-
 +
rıdır. SSRİ R.i. İlarə Hey ətinə K.
 +
F. Yuon (1957—58: 1-ci katib), S. V.
 +
Gerasimov (1958—64:, 1-ci katib), b.
 +
V. İohanson (1965—68: 1-ci katib),
 +
Y. F. Belaiova (1968—71:, sədr) rəh-
 +
bərlik etmiplər. 1973 ildən sədri
 +
N. A. Ponomaryov (1971—73 illərdə
 +
1-ci katibi), 1-ci katibi T. Salahov-
 +
dur. Lenin ər n ilə təltif olun-
 +
mulid (1 y
 +
SSRİ RƏSSAMLIQ AKADEMİYA-
 +
SI—sovet təsviri sənətinin gerkəm-
 +
li xalimlərini birləitdirən və rəs-
 +
samlıq kadrlarının hazırlanmasına
 +
elmi-metodik 7:7 edən ali elmi
 +
MYƏCCHCƏ. on ildə 15747 ƏMR İRCİL-
 +
mumrusiya Rəssamlıq Akademiyası-
 +
San İ ə ə ). Moskvadadır. SSRİ
 +
R.A.-nın tərkibinə 61 həqiqi uzv, 95
 +
muxbir uzv və 16 fəxri uzv (mutərəq-
 +
qi xarici incəsənət xadimlərindən se-
 +
cilir) daxildir (1984, 1 Yanvar), Ali
 +
orqanı Umumi yıqıncaqdır.
 +
 +
 +
essiya-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
lar arasında akademiyanın fəaliyyə-
 +
tinə bappida prezident olmaqla Rəyasət
 +
Hey”əti rəhbərlik edir. Akademiyada
 +
boyakarlıq, heykəltəraiilıq, qrafika,
 +
me”marlıq və monumental sənət, deko-
 +
rativ-tətbiqi sənət ipe”bələri fəaliy-
 +
yət gestərir. SSRİ R.A.-nın Moskva-
 +
da Təsviri Sənət Nəzəriyyəsi və Tari-
 +
xi Uzrə Elmi-Tədqiqat İn-tu, V. İ.
 +
Surikov ad. Rəssamlıq İn-tu (orta
 +
əssamlıq məktəbi ilə), Leninqradda
 +
. Y. Repin ad. Boyakarlıq, Heykəl-
 +
təratlıq və Me”marlıq İn-tu (B. V.
 +
İohanson ad. Orta Rəssamlıq Məktə-
 +
bi ilə), Elmi kitabxana, Elmi-biblio-
 +
qrafik arxiv, istehsalat e”malatxana-
 +
ları və laboratoriyaları, Moskva,
 +
Leninqrad, Kiyev, Bakı, Tbilisi, Ka-
 +
zan, Frunze, Daiykənd və Riqada yara-
 +
dıcılıq e”malatxanaları var. SSRİ
 +
R.A.-nın Dr taniriq M. Gera-
 +
simov (1947—57), B. V, İohanson
 +
(1958—62), V. A. Serov (1962—68), N.
 +
V. Tomski (1968—83), B. S. Uqarov
 +
(1983 ildən).
 +
 +
Azərb. rəssam və heykəltəraila-
 +
rından T. Salahov, P. Sabsay (həqiqi
 +
uzv), M. Abdullaysv, F. Əbdurrəh-
 +
manov, T. Məmmədov, Ə. Eldarov (mux-
 +
bir uzv) SSRİ R.A.-na sesecilminylər.
 +
SSRİ SİLAHLI QUVVƏLƏRİNİN
 +
MƏRKƏZİ MUZEYİ (SSRİ SQMM)
 +
— Moskvaladır. Əsası 1919 il ds-
 +
kabrın 23-də Respublika HİPT-nin
 +
əmri ilə qoyulmulldur. Əvvəlcə—qQı-
 +
zıl Ordu və Donanmanın həyatız dan-
 +
mi sərki-muzeyi olmulndur. 1951 ilin
 +
fevralından Sovet Ordusunun Mər-
 +
kəzi Muzeyi adlandırılmındır.
 +
1964 il dekabrın 23-dən SŞRİ SQMM
 +
adlanır. Muzeyin 25 zalında yerləi-
 +
dirilmii skspozisiyalar Sovet Si-
 +
lahlı Quvvələrinin tarixini əks
 +
etdirir, xususi bəlmələr sosialist
 +
əlkələri ordularının mubariz bir-
 +
liyinə həsr olunmutdur. Qələbə za-
 +
lının divarlarında Beyuk Vətən mu-
 +
haribəsində (1941—45) iptirak etmi
 +
cəbhə və donanmaların adları, həm-
 +
cinin hərbi hissə və gəmilərin siya-
 +
hılarına əbədi qeyd olunmuli dəyu11-
 +
culərin alları həkk edilmizndir.
 +
 +
uzeyin eReyxstaqda avtoqrafları
 +
adlı fotostendində 1945 il mayın
 +
2-də reyxstaq uzərində avtoqraf qoy-
 +
muil doymiculərin arasında azərb.
 +
B. M. Mirtaqıysevin lə adı vardır.
 +
Qələbə Bayraqı SSRİ SQM M-ndə sax-
 +
lanılır. SSRİ SQMM Qırmızı
 +
Ulduz ordeni ilə təltif olunmuin-
 +
dur (1975). |
 +
SSRİ TƏYYARƏCİ-KOSMONAVTI
 +
—SSRİ Ali Soveti Rəyasət Hey”əti-
 +
nin 1961 il 14 aprel tarixli Fərmanı
 +
ilə təsis edilmiiy ad.: 4Vostskt gə-
 +
mi peyklə insanın ilk kosmik ucu-
 +
punu (12 aprel 1961) qeyd etmək məq-
 +
sədilə tə "sis edilmindir. Bu ad kos-
 +
mosa ucmuiy kosmonavtlara verilir,
 +
İlk dəfə bu ada Y. A. Qaqarin layiq
 +
gərulmulidur. SSRİ T.-k. adı (gu-
 +
muli deii nipanı təqdim edilməklə)
 +
YƏ sovet vətəndaptına verilmiiydir
 +
(1984). Bax həmcinin Kosmonavt.
 +
SSRİ TİBB ELMLƏRİ AKADEMİ-
 +
YASI (SSRİ Ti66 EA)—gerkəmli
 +
tibb alimlərini birləpdirən ali
 +
tibb elmi muəssisəsi. 1944 ilin iyun
 +
ayında təpkil olunmuqidur. Moskva-
 +
dadır. SSRİ Tibb EA-nın 109 akad.
 +
(M. A. Topcubaiov da akad. olmutt-
 +
dur), və 158 m. uzvu (o cumlədən M.
 +
C. Cavadzadə və A. Ə. Namazova) var
 +
 +
 +
. MƏCHHƏ manatla
 +
 +
 +
(1984). 1961 ildən Akademiyanın tər-
 +
kibinə bə ӱzvlər də secilir.
 +
SSRİ Tibb EA prsəzidenti akad. N.
 +
N. Bloxindir (1977 ildən). SSRİ
 +
Tibb EA əsas problemləri: tibbin təc-
 +
rubi və nəzəri məsələlərini elmi su-
 +
rətdə ipləmək, tibb və biologiya sahə-
 +
sində Yuksəkixtisaslı elmi kadrlar
 +
hazırlamaq, Tibb EA elmi-tədqiqat
 +
mӱəssisələrinin xarici elmi muəssi-
 +
sələrlə birlikdə inləməsini tə”min
 +
etmək və s.
 +
 +
Akademiyanın ali rəhbər orqanı
 +
 +
həqiqi və m. ӱzvlərinin ildə bir ləfə-
 +
dən az olmayaraq caqırılan Umumi
 +
iclasıdır. Sessiyalararası dӧvrdə
 +
Akademiyanın bӱtun fəaliyyətinə Umu-
 +
mi iclasda 4 il mӱddətinə secilən
 +
SSRİ Tibb EA Rəyasət Hey”əti rəh-
 +
bərlik edir. Akademiyanın tərkibinə
 +
3 pe”bə daxildir: 7 in-tu olan gigi-
 +
Yena, mikrobiologiya və epidemiolo-
 +
giya pe"bəsiz 13 in-tu olan klinik
 +
THÖÖ mə "6əcM, 9 in-tu olan biologiya
 +
və tibbi kimya elmləri iie"bəsi, Aka-
 +
demiya tibb sahəsində gərkəmli el-
 +
mi əsərlərə və kəpflərə gerə 28 adda
 +
mukafat tə”sis etmitdir. € BecTHHK
 +
AMH CCCPə və c“Bulleten eksperi-
 +
mentalnoy biologii i medisinıə jur-
 +
nallarını dərc edir.
 +
SSRİ TİKİNTİ BANKI, əsas-
 +
lı vəsaitqoyulutunu ma-
 +
liyyələtdirən U mumit-
 +
tifaq bankı — SSRİ-də sənaye,
 +
nəql., rabitə, tikinti sənayesi, dəvlət
 +
ticarəti, maarif, elm, mədəniyyət, sə-
 +
hHiyyə, mənzil və kommunal təsərrufa-
 +
tı mӱəssisələrinin və təpgkilatları-
 +
nın əsaslı vəsait qoyulutpunu, həmci-
 +
nin SSRİ-nin digər əlkələrə texni-
 +
ki Yardımı ilə əlaqədar xaricdəki
 +
tikinti xərclərini maliyyələtdirən
 +
dəvlət bankı. 1922 ildə Ticarət-Sə-
 +
naye Bankı kimi təpkil olunmutdur.
 +
1959 ildən indiki adla adlanır. 1961
 +
ildən bilavasitə SSRİ Nazirlər So-
 +
vetinin tabeliyindədir. Bank ttəsər-
 +
rufat Hesabı əsasında fəaliyyət gəs-
 +
tərir və əsaslı vəsait qoyulutuna ay-
 +
rılan vəsaitin dӱzgӱn və effektli
 +
istifadəsinə, tikinti planlarının
 +
və istehsal obyektlərinin itə salın-
 +
ma tappırıqlarının yerinə yetiril-
 +
nəzarət edir.
 +
 +
Bank vahid mərkəzlətdirilmiti
 +
sistemdir. Ohun ipinə SSRİ Nazir-
 +
lər Sovetinin tə”yin etdiyi İdarə
 +
Hey"əti rəhbərlik edir. Bankın mçəs-
 +
sisələri pəbəkəsinə daxildir: muӱttə-
 +
fiq resp., diyar, vil. və muxtar resp.
 +
kontorları, SSRİ Dəvlət Bankının
 +
itə"bələri nəzdindəki 1p0"bələr və mu-
 +
vəkkil məntəqələri.
 +
SSRİ TİKİNTİ BANKININ
 +
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKA KON-
 +
TORU-SSRİ Tikinti Bankının
 +
struktur vahidi. 1959 ildə Sənaye
 +
Bankı və Kommunal Bankı əsasında
 +
yaradılmıtdır. Azərb.SSR ərazisin-
 +
DƏ əsaslı vəsait qoyuluqundan dӱzgӱn
 +
istifadəyə, əsaslı tikinti planları-
 +
nın, istehsal obyektlərinin və əsas
 +
fondların itə salınması taptırıq-
 +
larının yerinə yetirilməsinə və s. nə-
 +
zarət edir, əsaslı tikintidə hesab-
 +
laimaları təpjkil edir, yerinə yeti-
 +
rilmitp tikinti-qurapqdırma, qazıma,
 +
geoloji-kəpfiyyat və layihə-axtarıt
 +
iplərinin, həmcinin podrat və təsər-
 +
rufat muqavilələrində nəzərdə tulul-
 +
muiy avadanlıq, konstruksiya, mate-
 +
rial və digər xərclərin haqqını edə
 +
 +
 +
İİ FF sk |
 +
 +
 +
16
 +
 +
 +
bankının 26
 +
 +
 +
yir. Resp.-da tikinti
 +
fəa-
 +
 +
 +
itə”bəsi və 10 mӱvəkkil məntəqəsi
 +
liyyət gəstərir (1984, sentyabr).
 +
SSRİ TİCARƏT GƏMİCİLİYİ
 +
MƏCƏLLƏSİ (TKM) — umumittifaq
 +
qapunus, ticarət kəmiciliyindən Ya-
 +
ranan munasibətləri nizamlayan nor-
 +
malardan ibarətdir. SSRİ Ali So-
 +
veti Rəyasət Hey ətinin 1968 il 17 sent-
 +
yabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edil-
 +
mipidir. T.XM-də kəmilər uzərində
 +
mulkiyyət huqutu, onların qeydə alın-
 +
ması, kəmilərə texniki nəzarət, gəmi
 +
sənədləri na gəmi hey"əti haqqında hu-
 +
quq pormaları par. SSRİ-lə dəniz
 +
nəql. donanması dovlət mulkiyyətidir
 +
Ha HXI isasliplırılmıti NƏQL. TƏFLKİ-
 +
latlarınıdl -kəmicilik idarələrinin
 +
əməli idarəcidiyindədir. SSORİ-də
 +
qicarət kəmiciliyi czərində dəvlət
 +
mənapətmn SSRİ Dəniz Donanması
 +
Nazisliyi Həyata kecirir. TEM 309
 +
mallani birləidirən 19 fəsildən iba-
 +
rətdir. Burada yuğlərin və sərniiyin-
 +
tərin datınmasını nizamlayan qay-
 +
dalir əsas Yer.lutur. Gəmicilik ris-
 +
gi ilə əlaqədar munasibətləri nizam-
 +
layan normalar da sistemləqidiril-
 +
midir: qəza, KƏMİLƏrinN toqquliması
 +
nəticəsində dəyən ziyanın ƏHƏHMƏCH,
 +
dənizdə xilas etməyə gərə haqq, dəniz
 +
qıqorlası və S,, həmcinin dəniz pro-
 +
testləri tərtib etmə, pretenziya (tə-
 +
ləb) və iddia vermə qaydaları.
 +
SSRİ TİCARƏT-SƏNAYE PALATA-
 +
Cbi (CC PH T C11)—CCPH-aə 6nM
 +
və texnikanın tərəqqisinin suӱr"”ət-
 +
ləiməsinə, xarici ticarətin və iq-
 +
tisadi əlaqələrin inkipafına kə-
 +
mək edən ictimai təpkilat. 1932 il-
 +
nə Umumiltifaq Ticarət Palatası
 +
“YTII) kimi yaradılmıli, 1972 ildə
 +
SRİ TSP adı ilə yenidən təikil
 +
edilmiidir. Palata SSRİ-də xari-
 +
ci sərgilər tətkil edir, SSRİ-də
 +
xarici və xaricdə sovet ixtirala-
 +
rının patentlənməsini Həyata Keci-
 +
rir, əmtəə nipanlarını qeydə alır,
 +
SSRİ-dən datınan əmtəələrin mən-
 +
ipəyi haqqında vəsiqə verir, əmtəələ-
 +
in keyfiyyətini ekspertiza edir.
 +
SP muttəfiq resp.-larda, o cuӱmlə-
 +
dən Azərb.SSR-də də yaradılmıdır
 +
(1960). Azərb.TSP resp.-nın baiqa
 +
elkələrlə ticarət, iqtisadi və elmi-
 +
texniki əlaqələrinin inkitafına
 +
kgəmək edir, Onuncu betpillikdə Nyu-
 +
Dehli, Poznan, Zaqreb, Cakarta, Ho-
 +
qota ipəhərlərində kecirilmin bey-
 +
nəlxalq sərgi-yarmarkalarda Azərb.
 +
SSR TSP mustəqil belmələr ilə təm-
 +
sil olunmut, 15 qızıl medal almıiq-
 +
dır. Azərb.SSR. TSP istehsalın və
 +
beynəlxalq əməkdailıqın inkitpafın-
 +
dakı xidmətlərinə gərə “Qızıl Mer-
 +
KypHə beynəlxalq mӱkafatına layiq
 +
gerulmutidur (1980).
 +
SSRİ TORPAQ FONDU--SSR İt-
 +
tifaqının devlət sərhədi hӱdudla-
 +
rındakı butun torpaq. Dəvlət mulkiy-
 +
yətidir, umumxalq malıdır. SSRİ-
 +
nin butun torpakı vahid dəvlət tor-
 +
paq fondunu təitkil edir. Bu, torpaq-
 +
dan səmərəli, planlı surətdə un
 +
cəmiyyətin mənafeyi ucun istifadə
 +
etməyə imkan verir. Devlat hər torpaq
 +
sahəsinin əsas məqsədli təyinatını
 +
və Həmin tə”yinata uyqun istifadə qay-
 +
dasını muəyyən etməklə torpaqı pul-
 +
suz istifaləyə verir (bax həmcinin
 +
opnaz Hӱququ, Torpaq məcəlləsi, Tor-
 +
paqdan istifadə).
 +
SSRİ t.f. əsas məqsədli tə"yina-
 +
 +
 +
tına uyqun olaraq apaqıdakılara bo-
 +
lunur: 1) k.t. məqsədləri ucun G-z-la-
 +
rın, s-zların və baiqalarının isti.
 +
fadəsinə verilən k.t. tə”yYinatlı tor-
 +
paqlar:q 2) yapayıti məntəqələrinin tor-
 +
paqları: 3) sənayenin, nəql.-ın, ku-
 +
rortların, qoruqların torpaqları və
 +
qeyri-k.t. tə”yinatlı torpaqlar, 4) dəv-
 +
lət mepə fondunun torpaqları, 5)
 +
dəvlət su fondunun torpaqları, 6)
 +
devlət ehtiyatı torpaqları.
 +
 +
SSRİ t.f.-nun və batiqa kateqoriya
 +
torpaqların Hӱquqi rejimi SSR İt-
 +
tifaqı və mӱttəfiq respublikaların
 +
torpaq qanunvericiliyi Əsasları
 +
(1968) ilə muəyyən edilmitdir.
 +
SSRİ XALQ KOMİSSARLARI SO-
 +
 +
 +
VETİ—bax Xalq Komissarları So-
 +
veti.
 +
SSRİ XALQ TƏSƏRRUFATI BA-
 +
 +
 +
LANSI —sosialist geniii təkrar is-
 +
tehsalının miqyasını və sur”ətini əks
 +
stdirən, elkənin x.t.-nın əsas inki-
 +
laf nisbətlərini gestərən elmi cəhət-
 +
dən əsaslandırılmıindy və qarpqpılıqlı
 +
əlaqədə olan gestəricilər sistemi.
 +
SSRİ iqtisadiyyatının planlandı
 +
rılması və təhlili məqsədilə x.t.-
 +
nın plan və hesabat balansları tər-
 +
tib edilir. Plan balansında əlkənin
 +
X.T.-HblH qariıdakı dӧvrdə ingkiiya-
 +
fının əsas gəstəriciləri muəyyən
 +
olunur. Hesabat balansı plan tayqilı-
 +
rıqlarının yerinə yetirilməsinin
 +
faktiki nəticələrini xarakterizə
 +
edir, nəvbəti plan balansının tər-
 +
tibi ucun lazımi analitik materia-
 +
lı əzundə əks etdirir. Burada plan-
 +
da nəzərdə tutulmamıiq gəstəricilər
 +
(əlavə ehtiyat mənbələri, nəzərdə tu-
 +
tulmamınq itkilər və s. gestərici-
 +
lər) də ola bilər. SSRİ x.t. 6.-nın
 +
əsasını məcmu imtimai məhsulun ge-
 +
HHMI təkrar istehsalı gestəriciləri
 +
təqikil edir. İctimai məhsulun maddi
 +
tərkibi, x.t. sahələri arasındakı
 +
qariqılıqlı maddi əlaqələri, habelə
 +
ictimai məhsulun və milli gəlirin
 +
bəlutidurulməsi nisbətləri həmin
 +
gəstəricilərdə əks etdirilir. SSRİ
 +
x.t.b.-nda ictimai məhsulun geniii
 +
təkrar istehsalına təcrid olunmui
 +
pəkildə deyil, ili qӱvvəsi, əmək vasi-
 +
tələri və predmetlərinin təkrar isteh-
 +
salı ilə vəhdətdə baxılır. Beləlik-
 +
lə, balansda ictimai əmək, ictimai
 +
məhsulun və milli gəlirin isteh-
 +
salı, bəlgusu, mubadiləsi, istehla-
 +
kı və yıqımı vəhdət halında əks et-
 +
dirilir. SSRİ x.t.b.-nın bəlmələri:
 +
1) əmək ehtiyatlarının təkrar isteh-
 +
salı: 2) natural ifadədə ictimai məh-
 +
sulun təkrar istehsalı, 3) dəyər ifa-
 +
dəsində ictimai məhsulun təkrar is-
 +
tehsalıq 4) milli gəlirin təkrar is-
 +
tehsalı.
 +
 +
Bu belməlardən hər biri SSRİ
 +
x.t.b.-nda muvafiq yekun balansı 1pək-
 +
lində gestərilir: həmin balanslara
 +
daxildir: x.t.-nda əmək ehtiyatları
 +
balansı, ictimai məhsulun istehsa-
 +
lı, istehlakı və yıqımı balansı,
 +
x.t.-nda ictimai məhsulun və milli
 +
gəlirin istehsalı, bolgusu, yenidən
 +
bəlgusu və son istifadəsi balansı:
 +
məhsulun istehsalı və bəlgusu ba-
 +
lansı. Hər bir yekun balans isə ez
 +
nəvbəsində lokal balanslar və cədvəl-
 +
lər sistemi ilə tamamlanır ki, bunla-
 +
rın da vəzifəsi təkrar istehsal pro-
 +
sesinin ayrı-ayrı tərəflərini daha
 +
ətraflı əks etdirməkdir. Bununla
 +
yanapı Hər bir logal balans—əlkənin
 +
 +
 +
SSRİ TİCARƏT GƏMİCİLİYİ MƏCƏLLƏSİ
 +
 +
 +
ayrı-ayrı regionu uzrə əmək ehtiyat-
 +
ları balansı, x.t.-nın ayrı-ayrı sa-
 +
hələrində iitcilərin vaxtdan isti-
 +
fadə balansıy ayrı-ayrı məhsul nəv-
 +
ləri uzrə maddi balanslar, əhalinin
 +
pul gəlirləri və xərcləri balansı:
 +
əsas fondlar balansı və s. mustəqil
 +
əhəmiyyətə malikdir. Əsas bəlmələ-
 +
rin bailıca gestəricilərinin bu-
 +
tun məcmusu x.Tt. balansının yekun
 +
cədvəlinin məzmununu təpkil edir.
 +
 +
Bunun da bailıca təyinatı sosia-
 +
list geniiq təkrar istehsalının bu-
 +
 +
tun muhum iroseslərinin qariılıq-
 +
 +
lı əlaqələrini vahid sxemdə əks et-
 +
 +
dirməkdir. SSRİ x.t.b. adətən fak-
 +
 +
tiki qiymətlərlə bir illik dəvr ucun
 +
 +
tərtib olunur: bu la genin təkrar is-
 +
 +
tehsalın real nisbətlərini və qariyı-
 +
 +
lıqlı əlaqələrini muəyyənlətdirmə-
 +
 +
yə imkan verir. X.t.-nın inkitpaf di-
 +
 +
namikasını əeyrənmək məqsədilə mu-
 +
 +
hum gəstəricilər muqayisəli qiymət-
 +
 +
lərlə də hesablanır. SSRİ X.T.Ö.-H-
 +
 +
dakı əsas məlumatlar mulkiyyət for-
 +
 +
maları, əhalinin sosial-ictimai qrup-
 +
 +
ları uzrə gestərilir| bu da sssialist
 +
 +
istehsal mӱnasibətlərinin inkitafı
 +
 +
prosesini təhlil etməyə imkan verir.
 +
 +
SSRİ XALQLARININ İNCƏSƏ-
 +
 +
NƏT VƏ ƏDƏBİYYAT DEKADALARI
 +
 +
VƏ GUNLƏRİ— Moskvada muttəfiq
 +
 +
və muxtar respublikaların incəsənət
 +
 +
və ədəbiyyat sahələrində nailiyyətlə-
 +
 +
rinin numayit etdirilməsi, incəsənət
 +
 +
və ədəbiyyat xadimləri arasındə Ya-
 +
 +
radıcılıq əlaqəsi formalarından
 +
 +
biri. 1950 ilədək incəsənət və ədəbiy-
 +
 +
yat dekadaları mustəqil, 1950— 60-cı
 +
 +
illərdə birgə kecirilmindir. Azərb.
 +
 +
incəsənətinin nailiyyətləri Moskva-
 +
 +
da ilk dəfə 1938 ildə numayin etli-
 +
 +
rilmii, 1950, 1959 illərdə Azərb.
 +
 +
incəsənəti və ələbiyyatı dekadaları
 +
 +
kecirilmindir. 1960 ildən SSRİ
 +
 +
xalqlarının ədəbiyyat və incəsənət
 +
 +
sahəsindəki nailiyyətlərinə baxı
 +
 +
formaları muxtəliflətmin, muttə-
 +
 +
fiq, muxtar resp.-lar, əlkə, vilayət
 +
 +
və iəhərlər arasında genin mədəni
 +
 +
əlaqə xarakteri kəsb etmtipdir. Azərb.-
 +
 +
da RSFSR (1972), Ukrayna (1979), Əz-
 +
 +
bəkistan (1979), eləcə də Ukraynada
 +
 +
(1978), Əzbəkistanda (1980) Azərb, ədə-
 +
 +
biyyatı və incəsənəti gӱnləri, 1975 il-
 +
 +
də Azərb.-da sovet ədəbiyyatı gӱnləri
 +
 +
və s. gecirilmindir. Yazıcı və incə-
 +
 +
sənət xadimlərinin dostluq gərutilə-
 +
 +
ri butun sovet xalqları mədəniyyəti-
 +
 +
nin qəripılıqlı surətdə zənginləimə -
 +
sinə, zəhmətksiylərin sovst vətənpər-
 +
vərliyi və beynəlmiləlciliyi ruhunda
 +
tərbiyə olunmasına keməklik gəs-
 +
tərir.
 +
 +
SSRİ XARİCİ TİCARƏT BANKI
 +
—kommersiya kredit idarəsi, SSRİ
 +
xarici ticarətini kreditlətdirir,
 +
valyuta əməliyyatları aparır, əmtəə
 +
ixracı və idxalı, xidmət gestəril-
 +
məsi uzrə hesablamaları həyata Ks-
 +
cirir. Rusiya Kommersiya Bankı (1922)
 +
əsasında fəaliyyətə baitlamındır
 +
(1924), SSRİ X.T.B. nizamnamə əsa-
 +
sında fəaliyyət gestərən səhmdarlar
 +
cəmiyyətidir. SSRİ Dӧevlət Bankı,
 +
SSRİ Maliyyə Nazirliyi, SSRİ Xa-
 +
rici Ticarət Nazirliyi, SSRİ Nazir-
 +
lər Sovetinin Dəvlət Xarici İQtti-
 +
sadi Əlaqələr Komitəsi, SSRİ Dəvlət
 +
xarici sıqortası, SSRİ Dəniz Do-
 +
nanması Nazirliyi, SSRİ Qikginti
 +
Bankı, Sentrosoyuz və s. onun səhm-
 +
darlarıdır. Bank əz muttərilərinin
 +
 +
 +
—ddC££ a————xxxe—xnt€nı it
 +
 +
 +
və muxbirlərinin inkassa, akkredi-
 +
TİV və Gkecurmə (barat) taptırıqla-
 +
ərinə Yetirir,
 +
ksellərlə əməliyyatlar aparı , Xa-
 +
rici valyutaları satın Bə ə 5.
 +
ə. muptərilərdən Xarici valyutanı,
 +
1YMƏTLİ metalları, qiymətli karız-
 +
ları VƏ s. QİYMƏTLİ peyləri saxlamara
 +
gəturӱr, digər bank əməliyyatlarını
 +
Ep am
 +
SSRİ HAV MƏCƏLLƏSİ—vahid
 +
qanunvericilik aktı, SSRİ-nin hava
 +
| indən istifadə ilə əlaqədar ic-
 +
timai munasibətləri nizamlayan və
 +
mӱlki aviasiya və mulki təyyarəciliyin
 +
fəaliyyət qaydasını muəyyən edən huquq
 +
BUM sistemindən ibarətdir.
 +
R İttifaqının H.m. SSRİ Ali
 +
Soveti Rəyasət Heyətinin 1983 il 11
 +
may tarixli Fərmanı ilə təsdiq edil-
 +
kar. 27 muəyYƏn edilmitdir
 +
ki, SSR İttifaqı SSRİ ərazisinin
 +
tr hissəsi olan SSRİ havaqsahəsi
 +
ӱzərində tam və mustəsna suverenliyə
 +
malikdir. Məcəllə hava gəmilərinin
 +
qeydə alınması və ucotu qaydasını,
 +
onların hey”ətlərinin huquq və vəzi-
 +
ini, Hava gəmilərinin SSRİ-
 +
nin Hava sahəsində ucma qaydasını və
 +
beynəlxalq ucutpları nizamlayır, ucupp
 +
qaydalarının, hava nəql. vasitələrin-
 +
dən istifadə qaydalarını və yuglərin
 +
qorunmasını tə”min edən qaydaların
 +
pozulmasına gərə inzibati məs”uliyyə-
 +
 +
 +
Tİ və s.-ni nəzərdə
 +
 +
:SRİ HƏKӰMƏTİNİN QƏRARLAR
 +
KULLİYYATI (SSRİ QK)—SSRİ
 +
Nazirlər Soveti İplər İdarəsinin
 +
rəsmi nəptri. 1938 ildən nər edi-
 +
lir. SSRİ QK 2 bəlmədən ibarətdir:
 +
birincidə SSRİ Nazirlər Sovetinin
 +
qər Darı həmcinin Sov.İKP MK,
 +
SSR zirlər Soveti, XİHİMPT,
 +
UİLKGİ MK-nın birgə qərarləyin
 +
ikincidə beynəlxalq aktlar (SSR İTt-
 +
tifaqının baqladıqı muqavilələr,
 +
 +
 +
konvensiyalar və s.) dərc olunur.
 +
 +
zər ORRAFİYA əda ar
 +
 +
gecmill adları—Qus coqrafiya cə-
 +
R 1850 191796),
 +
 +
 +
miyyəti (1845 — | İmpe-
 +
İN Rus cokrafiya cəmiyyəti (1850—
 +
s y Dəevlət coqrafiya cəmiyyəti
 +
1926—38) |—dunyanın ən qədim coqra-
 +
iya xəbə biri. 577. A
 +
tərkibindədir. il avqustun 18-də
 +
F, P. Litke, K. M. Ber, o. II, BpaH-
 +
gel və b.-nın təpəbbusu ilə tə”sis edil-
 +
mipdir. Cəmiyyətin ali orqanı hər
 +
5 ildən bir caqırılan qurultaydır),
 +
ultaylararası dəvrdə cəmiyyəti
 +
lmi pqura (qurultayda secilir) və
 +
a prezident olmaqla onun Rəyasət
 +
Hey”əti idarə edir. Cəmiyyət Mərkə-
 +
ƏH təpkilatdan (Leninqrad), muttə-
 +
iq resp.-lardakı 14 coqrafiya cəmiy-
 +
tindən (o cӱmlədən Azərbaycan SSR
 +
Ccorrafiya cəmiyyəti, 1980 ildə 4-cu
 +
qurultayı olmutdur), RSFSR-də 1
 +
ilialdan və təqr. 100 pte”bədən iba-
 +
rətdir. Cəmiyyətin fəaliyyətində elmi
 +
mə”ruzələrin mӱzakirəsi, geniti elmi
 +
konfransların kecirilməsi, Umumit-
 +
tifaq coqrafiya qurultaylarının
 +
(1 ildə 7-ci qurultay, Frunze iz.)
 +
caqırılması, ekspedisiyaların və
 +
elmi səfərlərin təpkili, coqrafi
 +
biliklərin populyarlapdırılması,
 +
coqrafiyaya aid ən yaxiı əsərlər ucun
 +
Quxafat (sanin ad.) və medalların
 +
(Bəyuk, Litke ad., Semyonov-Tyanian-
 +
SKİ ad., Prjevalsgi ad.) verilməsi
 +
VƏ s. əsas yer tutur.
 +
əsrin 50-ci illərində Tiflis-
 +
 +
 +
ASE—2, c. 9
 +
 +
 +
sadə və kecurmə mM
 +
 +
 +
STABİLLƏYİDİRMƏ
 +
 +
 +
də İmperator Rus coqrafiya cəmiyyə-
 +
tinin Qafqaz pe”bəsi yaradılmıydı.
 +
ə F. Axundov, İ. Qutqatınlı və
 +
 +
 +
pqə”bənin uzvləri olmutlar.
 +
SSRİ-NİN 20 İLLİYİ. ADINA
 +
*BULLA-DƏNİZƏ NEFTQAZCI-
 +
 +
 +
XARMA İDARƏSİ—Azərb.SSR neft
 +
və qazcıxarma sənayesi muəssisəsi.
 +
Qaradaq r-nundadır. FXəzərdənizneft-
 +
qazsənaye- çmumittifaq birliyinə
 +
daxildir. 1964 ildə Cənub iriləi-
 +
dirilmiyl neft mə”dəni kimi Yara-
 +
dılmın, 1971 ildə FCənubə NQCİ,
 +
1972 ildə SSRİ-nin 50 illiyi ad.
 +
cCənubz NQCİ adlandırılmhındır)"
 +
1979 ildən indiki adını dapqıyır.
 +
Bakıdan 55 km c.-q.-də Bulla-dəniz
 +
qaz-kondensat yataqını istismar edir.
 +
1975 ildən yataqdan qaz kondensatlı
 +
.. BƏ qaz cıxarılır. Cıxarılan
 +
məhsul texnoloji qurqularda əlcul-
 +
dӱkdən sonra qaztəmizləmə məntəqə-
 +
lərinə daxil olur və sualtı boru gə-
 +
məri ilə mӱrəkkəb avtomatlapdırıl-
 +
mılp muhəndis qurrularına nəql edi-
 +
lir. İdarənin buruqları fərdi də-
 +
niz əzullərində qurulmutpqdur. Əzul-
 +
lərdə əmək məhsuldarlıqının yuk-
 +
səldilməsini tə”min edəcək hər cur
 +
pərait yaradılmılndır. İiciləri
 +
dapımaq ucun rahat gəmilərdən isti-
 +
fadə olunur. Vertolyot meydancası
 +
tikilmitdir.
 +
 +
SSRİ-NİN TƏİYKİLİ HAQQINDA
 +
BƏYANNAMƏ—tarixi sənəd: SSRİ-
 +
nin təikili haqqında mӱqavilə ilə
 +
yanapı SSR İttifaqının coxmillət-
 +
li bir dəvlət kimi yaranmasının kon-
 +
stitusiya əsasını təpqkil etmipdir.
 +
1922 il dək rın 29-da RSFSR, YCCP
 +
BSSR və ZSFSR-in səlahiyyətli HY-
 +
mayəndələrinin konfransında təs-
 +
diq edilmii, 1922 il dekabrın 30-da
 +
isə SSRİ Sovetlərinin 1-ci qurul-
 +
tayında qəbul edilmipdi. Bəyannamə-
 +
də kapitalizm əhatəsində sovet resp.-
 +
larının vahid ittifaq devlətində
 +
birlətməsi zərurəti gestərilmitdi.
 +
Bəyannamə 1924 il SSRİ Konstitu-
 +
siyasına 1-ci bəlmə kimi daxil edil-
 +
mittdi.
 +
 +
SSRİ-NİN TƏY)İ)İKİLİ
 +
MUQAVİLƏ—derd sovet sosialist
 +
resp.-sının— RSFSR, USSR, BSSR
 +
və ƏZSFSR-in (Gurcustan, Azərb. və
 +
Ermənistanın) vahid ittifaq dəvlə-
 +
tində—Sovet ialist Respublika-
 +
ları İttifaqında birləpməsini təb-
 +
bit etmiiq sənəd. 1922 il dekabrın
 +
29-da RSFSR, USSR, BSSR və ZSFSR
 +
Sovetləri qurultaylarının secdiyi
 +
səlahiyyətli nӱmayəndələrin konfran-
 +
sında qəbul olunm" Əmin il de-
 +
kabrın -Da İSƏ SSRİ Sovetləri-
 +
nin 1-ci qurultayında təsdiq edilmipy-
 +
dir. Həmin muqavilə ilk SSRİ Kon-
 +
stitusiyasının (1924) tərkib hissə-
 +
si olmutidur.
 +
 +
Mutavilənin əsasını ittifaq co-
 +
sialist devlətinin qurulupu haqqın-
 +
da Lenin prinsipləri təpkil etmitp-
 +
dir. Muqavilədə SSRİ-nin konstitu.
 +
siya əsasları əksini tapmıpt, CCPTL.
 +
nin dəvlət hakimiyyətinin və devlət
 +
idarəciliyinin ali orqanları, onla-
 +
rın səlahiyyəti, h iq resp.-la-
 +
rın vətəndapları ucun vahid itti.
 +
faq vətəndatlıqı muəyyən edilmii
 +
hər bir muttəfiq resp.-nın İttifaq"
 +
dan sərbəst cıxmaq huququ və s. təsbit
 +
in |
 +
STABİLİZATOR (lat.
 +
yanıqlı, sabit) — 1)
 +
 +
 +
HAQQINDA
 +
 +
 +
stabilis—na-
 +
Avtomati.
 +
 +
 +
17
 +
 +
 +
k ada—həyəcanlandırıcı tə”sirlərin
 +
dəyinməsi zamanı tənzimolunan kəmiy-
 +
yətin verilmiit qiymətini muəyyən də-
 +
qiqliklə avtomatik sabit saxlamara
 +
imkan verən qurru. rik cərəyanı,
 +
gərginlik, maqnit seli, bucaq sur”əti,
 +
temp-r və s. parametrlərin S.-ları
 +
məvcuddur. 2) Aviasiyada ucupt
 +
aparatının havada ufuqi dayanıqlı-
 +
qını tə”min edən aerodinamik səth.
 +
3) tətoqrariyada S. — bax
 +
Fotoqrafik şabitləidirici.
 +
 +
STABİLİTRON Tunar. stabilis—na)a-
 +
nıqlı, sabit--(elek)tron| — volt-
 +
amper xarakteristikasının itlək
 +
 +
 +
hissəsi praktik olaraq cərəyan oxuna
 +
baiqa sezlə cihazdan
 +
 +
 +
paralel olan,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Stabilitro-
 +
nun paramet-
 +
rik gərgindik |
 +
 +
 +
stabilizato- : —i b
 +
runda qopulma sxemi: S--stabilitrov
 +
R6—ğ6annacr peancrop, U,—craön nnəmann
 +
 +
 +
rilən gərginlik: (O,—stabillətdiril
 +
mitp gərkinlik.
 +
gecən cərəyanın iiddəti muəyyən hu-
 +
dudda dəyipdikdə gərginliyi cox cuzi
 +
dəyitən qaz bitptalmalı (ion) və ya ya-
 +
rımkecirici diod, Qazbopalmalı S.-
 +
un ipi prinsipi qazlarda alovsuz və
 +
tacpəkilli almaların xassələ-
 +
rinə əsaslanır. Alovsuz bopalma S,-u
 +
60—150 v gərginliyə, taçbotalmalı
 +
S. 3-102—3-10* v, silisiumlu yarımke-
 +
cirici S. isə 9—Z300 v gərginliyə He-
 +
sablanmıpdır. Yarımkecirici S.-un
 +
 +
 +
U
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
s “Yı | | Zaur. 6
 +
Stabilitronun volt-amper xarakteristi-
 +
kası: (2, —stabillətpdirmənin nominal
 +
gərginliyi, / min. və /maks.-gərginlik
 +
sta ptdirilən sahədə miniaml və mak-
 +
simal cərəyanlar.
 +
volt-amper xarakteristikasının ipp-
 +
lək hissəsi əks-gərginliyin r-p ge-
 +
cidin elektrik deilməsinə uyqun gə-
 +
LƏN ensiz sahəsinə dupqur. S., əsasən,
 +
gərginliyin sabit saxlanılmasında,
 +
impulsların amplitudunun məhdud-
 +
lapdırılmasında və potensiometrik
 +
 +
 +
qurqularda iplədilir.
 +
CTA ə (qar. stabilis—
 +
 +
 +
ABMHRnnƏulnMP)
 +
dayanıqlı, sabit)—dəyitlməz ən sabit
 +
vəziyyət yaratmaq, prosesin sabitliyi-
 +
Nİ TƏ min etmək və ya hər hansı mad-
 +
RƏRHHH sabitliyini artırmaq, "MƏC.,
 +
S.—quyudan cıxan nefti qaz-
 +
sızlapdırdıqdan sonra onda qalmıil
 +
karbohidrogen qazlarını və yungul
 +
fraksiyaları cıxarmaq, polimeri
 +
h—stabilizator qarıpndırmaqla po0-
 +
limerin xarici tə”sirlərə qarptı da-
 +
vamlılıqını artırmaq, valyutanı
 +
S.—pul tədavulunu nizama salmaq
 +
dəvlət tərəfindən muəyyən təd-
 +
 +
ABİ germək və s.
 +
STABİLLƏİDİRMƏ— 1) Kosmo-
 +
navtikada S.—kgutlə mərkəzinin
 +
ərəkət trayektoriyasını muəyyən edən
 +
qӱvvələr məvcud olarkən (ucupun be-
 +
 +
 +
18
 +
 +
 +
 +
 +
 +
yug təqcil aldıqı hissələrdə (məs.,
 +
mӱhərrik itləyən zaman, enmədə, at-
 +
mosferdə tormozlanmada və s.) kos-
 +
MHK ucull aparatının kutlə mərkəzi
 +
ətrafında bucaq vəziyyətinin idarə
 +
edilməsi. 2) Avtomatik ida-
 +
rəetmədə və tənzimləmədə
 +
S. —idarəolunan kəmiyyətin verilmit
 +
(zamana gərə sabit) qiymətinin sabit
 +
saxlanılması (bax həmcinin Avtoma-
 +
tik tənzimləmə, Əks-rabitə).
 +
 +
STABİLOTRON—qplatinotron və
 +
əks-rabitə dəvrəsindən ibarət olan,
 +
tezliyə gerə stabilləpdirilmit if-
 +
rat Yuksək tezlik (İYT) generatoru.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
q Kİ 7 MİNİ əti ik rib ƏRİ
 +
Tn izinə trii
 +
 +
q TT cu £ ə” tə 6
 +
 +
ə : B fi
 +
 +
 +
 +
 +
 +
| ğ il
 +
ii : ə” r
 +
“Mixi ü
 +
 +
 +
b
 +
 +
 +
ab =
 +
,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
SAMİRİ haa
 +
Stabilotronun sxemi: 7—platinotron: 2—
 +
platinotronda rəqslərin guӱcləndirilmə
 +
istiqaməti, 3—tənzimlənən faza fırla-
 +
ıcısı:| 4—uducu: 5—stabillətpdirici
 +
əcmİi rezonator: 6-—rezonatorun porpe-
 +
ni, 7/—guӱc beluçcusuy, 8—ifrat yuksəktez-
 +
likli enerji selinin istiqaməti.
 +
 +
 +
S.-da əks-rabitə platinotronda həyə-
 +
canlandırılan İYT-li rəqslərin ener-
 +
jisinin gӱc belucusundən qismən əks
 +
olunması və digər tərəfdən həcmi rezo-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
1.24
 +
m”
 +
b dk
 +
 +
 +
 +
 +
 +
NAXİ az" Solyono Ee”
 +
 +
 +
SU cn
 +
"Ç İperpatnala-
 +
 +
yn
 +
rups
 +
 +
 +
Zel encun sk:
 +
Orconik
 +
 +
 +
s (a R. 3
 +
ə. Q o.r.u Yə 1
 +
 +
 +
ll". =
 +
. "br “= ik. vı. : “5
 +
 +
 +
2 o k Bs, İypyr 3.
 +
Kpac aya Podyans 3 r 323: dz
 +
 +
 +
İTRitsa qoruq : Lİ "a ( P A o? 4.1
 +
ə Qaqra | - (ÇARI i /
 +
 +
 +
ebərda qovunu
 +
 +
 +
A I gə dy ki
 +
 +
 +
STABİLOTRON
 +
 +
 +
natordan əks olunması hesabına hə-
 +
yata gecirilir. Rezonatordan əks olun-
 +
ma yalnız onun rezonans tezliyində
 +
bapp verir, digər tezlikli rəqslərin
 +
enerjisi uducuya əeturulur. Rezona-
 +
torun porpenini Hərəkət etdirməklə
 +
rəqsin tezliyi dəyipdirilir və faza
 +
fırladıcının kəməyi ilə hər bir tez-
 +
likdə cıxın gucunun maks, qiymətinə
 +
nail olunur. S.-un tətbiq sahələri
 +
maqnetronla eynidir, lakin tezliyin
 +
idarəedilməsinin narahatlıqına gərə
 +
50 nisbətən az iplədilir.
 +
STAVRİDALAR (Trachurus)—xaHbı-
 +
balıqıkimilər dəstəsindən balıq cin-
 +
si. İyəoxiqyar bədəninin uz. 50 sm-dək,
 +
cəkisi 400 q-dək olur. Quyruq gəvdəsi
 +
nazikdir. 10-dan artıq nəvu mə”lum-
 +
dur. Pelagik balıqlardır, məvsӱmdən
 +
asılı olaraq bir yerdən batqa yerə
 +
kecurlər. Plankton xərcəngkimilər və
 +
xırda balıqlarla qidalanır. Vətəkə
 +
balıqıdır. SSRİ sularında 4 nəvu
 +
(2 nəvu Baltik, Qara və Azov dəniz-
 +
lərində, 2 nevu - Yapon dənizində) ya-
 +
yılmındır. --
 +
 +
STAVROPOL (1935—43 illərdə Vo-
 +
ropilovsk)—RSFSR-də ipəhər. Stav-
 +
ropol əlkəsinin mərkəzi. D.y. st. Av-
 +
tomobil yolları qovpaqı. ƏH. 287 min
 +
(1984). Muhum sənaye və inzibati-mə-
 +
dəniyyət mərkəzlərindəndir. Mapqınqa-
 +
yırma, kimya, yeyinti və yungul sənaye
 +
inkipaf etmipdir. Mebel və tikinti
 +
materialları muəssisələri, poliqra-
 +
fiya kombinatı, k.t., tibb, pedaqoji,
 +
 +
 +
politexnik in-tları, orta ixtisas
 +
 +
 +
" kk
 +
 +
 +
=
 +
4“
 +
- 2
 +
 +
 +
Di” 92
 +
 +
 +
—.RaFili
 +
 +
b Kazqulak /
 +
7 TEVMOsOKO/R o = |
 +
İDonskoye Kuqulta
 +
 +
 +
|
 +
 +
 +
—–
 +
 +
 +
YSvetloqrad – 2
 +
| Ü
 +
“082
 +
 +
 +
........
 +
 +
 +
Serafimoaskoys,b
 +
— = Mək R
 +
Blaqodarnı 77 ə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
" = $ :
 +
Sotnikovskoye do
 +
 +
 +
u / u
 +
 +
 +
Xər. BTUAT by c
 +
 +
 +
“=
 +
..“dlemn kifa iCmas)
 +
 +
 +
6.
 +
/
 +
s YKucerla SUArzxir
 +
n 0 L
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
elmi-tədqiqat in-tları,
 +
 +
 +
məktəbləri,
 +
muzeylər, dram teatrı, kukla teatrı
 +
 +
 +
və ş. var. 1777 ildə salınmıntqdır.
 +
STAVROPOL—1964 ilədək Tolyatti
 +
II. “HHH abi,
 +
 +
STAVROPOL YUKSƏKLİYİ — Ən
 +
Qafqazın mərkəzi hissəsində plato-
 +
varı yuksəklik. RSFSR Stavropol
 +
əlkəsindədir. Kuma-Manıc cəkəkliyi,
 +
Kuban və Kuma cayları arasındadır.
 +
Maks. hund. 831 mm (Strijament d.).
 +
Cay dərələri və qobularla parcalan-
 +
mılpdır. Gil, qumdapı və əhəngdatı-
 +
lardan təpkil olunmutpdur. Landiyaf-
 +
tı cel, melpə-cəl tiplidir.
 +
STAVROPOL MERİNOSU—zərif-
 +
yunlu -qoyun cinsi. Stavropol vil.
 +
*Sovetskoye runoqj damazlıq qoyuncu-
 +
luq 3-dunda Yaradılmıyzddır, S.m.,
 +
əsasən, yununun uzunluquna gərə fərq-
 +
lənir. Qoclardan 14—19 kq (ən cox
 +
25), qoyunlardan 7—8 kq (ən cox 13)
 +
yun qırxılır, uz. 8—10 sm, keyfiyyə-
 +
ti 64—70, təmiz yun cıxımı 40—4394 –
 +
dir. Qocların cəkisi 100—115 kq, qo-
 +
yunları 50—55 gq olur. Hər 100 do-
 +
qar qoyundan 120—140 quzu alınır. Bu
 +
cinsin qocları yunluq istiqamətli qo-
 +
yunculurun yaxtıdatdırılmasında
 +
istifadə edilir. Dəelluk heyvanlar
 +
Stavropol vil. təsərrufatlarında
 +
Yetipdirilir.
 +
 +
STAVROPOL ƏLKƏSİ--RSFSR-in
 +
tərkibinə daxildir. Qafqazın mər-
 +
gəzi hissəsində və Bey Qafqazın
 +
ilm. ətəyində yerlətir. 1924 il fev-
 +
ralın 13-də Cənub-PPərq vil. (əlkəsi)
 +
 +
 +
 +
 +
 +
STAVROPOL ƏLKƏSİ
 +
 +
 +
0 30 BÜ EM
 +
 +
 +
222 4
 +
5
 +
 +
 +
SO 9ynöq-Tunea ə
 +
 +
 +
c /Caqray sӱ= —x
 +
 +
 +
on
 +
a Svtlloue kə
 +
 +
 +
(lor)
 +
o
 +
 +
 +
Kӧcsomoleki
 +
“ ğu
 +
 +
 +
Budyonnovsk nə
 +
 +
 +
-Novoselitskoy
 +
 +
 +
21
 +
 +
 +
//)
 +
yə
 +
kə
 +
 +
 +
İİ A
 +
evsk Qr Novı Papa y4,
 +
 +
 +
2
 +
 +
 +
ayavsk 2644:
 +
 +
 +
ə,
 +
 +
 +
1 ə Da
 +
ə 27
 +
 +
 +
 +
 +
 +
tq S” Vl
 +
b q
 +
 +
 +
dn
 +
ua
 +
“dün
 +
Rü
 +
“Hu kə
 +
: kr rir,
 +
“ü " x.
 +
r = q
 +
 +
 +
| ks.
 +
u Mahmud-Maktqe8)= ll
 +
 +
 +
sün sKayaşla Ec
 +
I" o 1 —
 +
 +
 +
 +
 +
 +
adı ilə təpkil edilmitdir: 1924 il
 +
oktyabrın 16-dan 1937 il martın 13-
 +
dək Pimali Qafqaz əlkəsi, 1937 il
 +
martın 13-dən 1943 il yanvarın 12-
 +
dək Orconikidze əlkəsi adlanırdı.
 +
SaH. 80,6 min k.gm?, ƏH. 268 2 min (1984,
 +
1 yanvar). 34 r-nu, 22 iməhəpn, 17 nr
 +
var, Qərkibinə Qaracay-Cərkəz Mud-
 +
tar Vilayəti daxildir. Mərkəzi
 +
Stavropol i.-dir.
 +
 +
Təbiət. Mərkəzi hissəsini Stav-
 +
ropol yӱksəkliyi tutur. Yuksəklik ur.-
 +
də Terek-Kuma ovalıqı, HM.-Ha HCƏ
 +
Kuma-Manıc cekəkliyinə qovupur. Dar-
 +
ətəyi hissəsi terraslı maili duzən-
 +
liklərlə ballanır. Bir qədər c.-da
 +
kuest tipli silsilələr uzanır. S.e.-
 +
nin c, kənarında Suayırıcı silsilə
 +
(maks. hund. 4046 m, Dombay-Ulgen d.)
 +
yerləpir. Suayırıcı silsilədən Hi.
 +
istiqamətində Yan silsilə (maks. hund.
 +
0642 m, Elbrus d.) ayrılır. Elbrus
 +
d.-nda və Suayırıcı silsilədə buzlaq
 +
sahələri var. Faydalı qazıntıları:
 +
mis, polimetallar, dai kəemur, təbii
 +
qaz, neft. S.ə. tikinti materialları
 +
və mineral bulaqlarla zəngindir. İQ-
 +
limi kontinentaldır. İllik yaqıntı
 +
q.-də təqr. 500 mm, 11:.-də mm-ə qə-
 +
dər, daqətəyi və daqlıq sahələrdə 2000
 +
mm-ə qədərdir. Muhum cayları: Kuban,
 +
Kuma, Yeqorlık, Kanayc. Ən beyuk gel
 +
Manıc-Qudilodur. Acıq və tund-tpa-
 +
balıdı, qara, qonur, daq-mepqə və qo-
 +
nur darq-cəmən torpaqları yayılmıni-
 +
dır. Ərazinin 596 -ə qədəri meiyədir.
 +
Cel bitkilərinə rast gəlinir. Muxtə-
 +
lif nəv gəmirici, yekəqulaq kirpi,
 +
GƏLİNCİK, tulku, canavar, qamın pi-
 +
piyi, celdonuzu, nəcib maral, cuyur,
 +
qonur ayı, vapaq, coxlu quiy və s. var.
 +
Teberda qoruqu və Qafqaz qoruqunun
 +
bir hissəsi S.e.-ndədir.
 +
 +
Əhali, Ruslar, ukraynalılar, er-
 +
mənilər, yunanlar, beloruslar, qara-
 +
caylılar, cərgəzlər, abazinlər, ose-
 +
tinlər, kabardinlər və 6. yaiyayır.
 +
Orta sıxlıq 1 km?-də 33,3 nəfərdir
 +
(1984). PPəhər əh. 5295 –dir (1984). Mu-
 +
zə izəhərləri: Stavropol, Pyatiqorsk,
 +
 +
evinnomıssk, Kislovodsk, Herkessk,
 +
Yessentuki və Mineralnıye Vodı.
 +
 +
Təsərrufat, S.e. 1Pimali Qaf-
 +
 +
qaz iqtisadi r-nunda istehsal olunan
 +
 +
 +
sənaye məhsulunun 1/5-ə qədərini ve- S
 +
 +
 +
rir. Əsas sənaye sahələri: yeyinti və
 +
Yungul. Elektroenergetika, maınqa-
 +
Yırma və kimya sənayesinin də xususi
 +
cəkisi artır. SSRİ-nin ən iri
 +
İES-lərindən sayılan Nevinnomıssk
 +
DRES-i S.ə.-ndədir. Aqır sənaye sa-
 +
hələrindən 1-ci yeri mapınqayırma
 +
və metal e”malı tutur. Tikinti mate-
 +
rialları, meiiə və arac e”malı səna-
 +
Yesi sahələri var. Yeyinti sənayesi
 +
Yerli k.t. xammalı əsasında iiləyir.
 +
Yungul sənaye mərkəzləri: Nevinno-
 +
mıssk, Budyonnovsk, Pyatiqorsk, Yes-
 +
sentuki, Svetloqrad, Stavropol, Cer-
 +
kessk və s. K.t.-nda zərifyunlu qoyun-
 +
cӱluq və taxılcılıq muhum yer tutur.
 +
Uvarma əkinciliyi inkipaf etmiii-
 +
dir. Əsas ərzaq bitkisi öyrnanbıp.
 +
Qarqıdalı, arpa, vələmir, qarabaltaq,
 +
cəltik, dənli-paxlalı bitkilər, KYHƏ-
 +
ÖaxaH, məkəp cuqunluru,
 +
tan bitkiləri, yem bitkiləri əkilir.
 +
Baqcılıq və uzumculuklə mətqul olu-
 +
nur. Qaramal, davar, donuz saxlanı-
 +
lır. Quiculuq inkitaf etmiiydir.
 +
C.e.-HnəH Rostov-Don—Bakı, Kavkaz-
 +
skaya— Divnoye—Elista d.y.-Ları ke-
 +
cir. Avtomobil nəql, var, Muhum av-
 +
 +
 +
2*,c. 9
 +
 +
 +
tərəvəz-bos- f
 +
 +
 +
STAKER
 +
 +
 +
tomobil yolları: Moskva—Rostov-Don
 +
—Mineralnıye Vodı—Bakı, Stavro-
 +
pol—Teberda, Stavropol — Divnoye,
 +
Pyatiqorsk—Neftekumsk, Cerkessk—
 +
Pyatiqorsk. Hava və boru kəməri
 +
nəql.-nın muhum əhəmiyyəti var. S.ə.
 +
Lenin ordeni ilə təltif edilmitdir
 +
(1958). “
 +
Mədəni Hӱruculuq və səhiyyə. S.e.-
 +
ndə 7 ali məktəb, bir cox elmi-təd-
 +
qiqat mӱəssisəsi, Stavropolda əlkə-
 +
iyunaslıq və təsviri sənət muzeyləri,
 +
Pyatiqorskda M. Y. Lermontov muzey-
 +
qoruqu, Kislovodskda N. A. Yaro-
 +
ienko rəsm muzeyi və s. muzeylər, 4
 +
teatr, sirk və s. fəaliyyat gestərir.
 +
c“Stavropolskaya pravdaq (1917), 4Mo-
 +
lodoy leninetsə (1934), c“Kavkazskaya
 +
zdravnitsag (1960) əlkə qəzetləri cı-
 +
xır. Yerli radio və televiziya veri-
 +
lipləri ilə Yanaplı Moskvadan ve-
 +
PERU retranslyasiya olunur.
 +
SSRİ-nin əsas kurortlarından
 +
olan Kislovodsk, Yessentuki, Jelez-
 +
novodsk, Pyatiqorsk kurortları, həm-
 +
cinin Teberda kurortu S.e. ərazisin-
 +
dədir. Turizm inkilaf etmipdir.
 +
STAVROPOL SOVET RESPUBLİ-
 +
KASI—1918 il yanvarın 1(14)-də
 +
Stavropol qub.-nda Sovet hakimiyyə-
 +
ti qurulduqdan sonra qub.-nın adı.
 +
Əzunu RSFSR-in bir hissəsi e”lan
 +
etmindi. PTQimali Qafqazın 1-ci So-
 +
vetlər "qurultayının (1918 il, 5—7
 +
iyul) qərarı ilə S.S.R. Pyimali Qaf-
 +
qaz Sovet Respublikasına daxil ol-
 +
 +
 +
mutpdu. |
 +
STAQNASİYA (fr. zeagpabop, lat.
 +
 +
 +
|afpo—dayandırıram), iqtisa-
 +
diyyatda–—istehsalda, ticarətdə
 +
və.s.-də durtqunluq. -
 +
 +
STADİON n. 6(ӧbop—yarınlar
 +
 +
 +
y
 +
 +
kecirilən yer)—kompleks idman ya-
 +
rıpiplarının kecirilməsini tə”min
 +
edən qurqu. S.-un tərkibinə əsas mey-
 +
danca və tamalacılar ucun tribuna-
 +
lar, qacıyi yolları, Yungul atletika
 +
sahələri, idman-oyunları və gimnas-
 +
tika yarıpqları kecirmək ucun xususi
 +
meydanca və salonlar, yardımcı qur-
 +
qular daxildir. İlk S.-lar Qədim Yu-
 +
nanıstanın Olimpiya, Afina və s.
 +
iəhərlərində ZN Rio-de-
 +
Janeyrodakı Sraziliya) cMarakanaı
 +
 +
ey dunyada, oskzvadakı V. İ.
 +
Lenin ad. Mərkəzi S., Leninqraddakı
 +
S. M. Kirov ad. S., Kiyevdəki r.
 +
S.-u SSRİ-də, Bakıdakı V. İ. Lenin
 +
ad. respublika S.-u Azərb.SSR-də ən
 +
beyuk S.-lardır. Ərtulu S.-lar da
 +
ir. |
 +
STADİON, Moskvada V. İ.
 +
Lenin ad. Mərkəzi sta-
 +
di on — dunyanın ən bəyuk idman
 +
komplekslərindən biri. 1955- -56 il-
 +
lərdə Lujnikidə tikilmit, 1976—79
 +
illərdə burada yenidənqurma iləri
 +
gerulmulidur. Kompleksə təqr. 140 id-
 +
man qurqusu, o cӱmlədən Beyuk (103
 +
min Yerlik) və Kicik idman arena-
 +
ları, uzguculuk hovuzu, idman sara-
 +
Yı, universal idman zalı, ulaq sta-
 +
dionu, tennis ipəhərciyi ( acıq
 +
kort), məpqlər ucun ərtulu buz meydan-
 +
ca (FKristalə), 30 idman zalı, 10
 +
utbol meydancası, 4 yungul atleti-
 +
ka kompleksi, basketbol, voleybol, qo-
 +
rodki və s. oyunlar çcun təqr. 80 mey-
 +
danca, oxatma idmanı ucun xususi
 +
sahə və s. daxildir. S.-da istehsalat
 +
eqmalatxanaları, moto-mexvniklətdir-
 +
mə bazası, mətbəə, mualicə-bədən tər-
 +
biyəsi dispanseri, tibb kabinetləri,
 +
 +
 +
19
 +
 +
 +
 +
 +
 +
idman muzeyi, *Sportfilmg laborato-
 +
riyası, mehmanxana və s. var. Burada
 +
idmanın 30-dan cox nəvu uzrə məpq
 +
və yarılmylar, o cӱmlədən dunya və Av-
 +
ropa cempionatları, SSRİ xalqları
 +
spartakiadalarının final yarıila-
 +
rı, həmcinin tamaiqa tədbirləri (kon -
 +
sertlər, buz ӱzərində balet, yeni il
 +
iənlikləri və s.) kecirilir, daimi
 +
məpq edənlərin (9—75 yailı) sayı
 +
23—30 minə catır. Mərkəzi stadion
 +
22-ci Olimpiya oyunlarının (1980)
 +
əsas S.-u olmuiy, burada yungul atleti-
 +
ka, gimnastika, voleybol, su polosu,
 +
dzyudo, futbol uzrə yarıtlar geciril-
 +
mil, idmanın muxtəlif nəvləri ӱzrə
 +
coxlu SSRİ, Avropa, dunya, Olimpiya
 +
rekordları muəyyən edilmitdir.
 +
muasir me”marlıqın gerkəmli
 +
numunələrindəndir. Layihə muəllif-
 +
ləri—me”marlar A. V. Vlasov, İ. Y.
 +
 +
 +
Rojin, N. N. Ullas, A. F. Xryakov,
 +
mӱhəndislər V. N. Nasonov, N. M,
 +
Reznikov, V. P. Polikarpov Lenin
 +
 +
 +
kafatına layiq gərulmutilər (1959).
 +
STADİON, V.İ. Lenin ad. res-
 +
publika stadionu — Azərb,
 +
SSR-də ən bəeyuk idman kompleksi.
 +
İnipasına 30-cu illərdə batlanmınq,
 +
1941—48 illərdə ip dayandırılmıiq,
 +
1949—51 illərdə davam etdirilmiil-
 +
dir. S.-un acılıı 1951-ci il sent-
 +
yabrın 6-da olmutdur. Kompleksə 40
 +
min tamaiacı ucun tribunaları olan
 +
əsas meydanca, əlavə futbol, voleybol,
 +
həndbol meydancaları, idman sarayı,
 +
yungul atletika maneji, sarlamlıq
 +
zonası, həkim kabineti, ulpaq idman
 +
məktəbi, mehmanxana, yeməkxana və s.
 +
daxildir. Uzguculuk hovuzu və tennis
 +
kortunun tikilməsi nəzərdə tutulmuin-
 +
dur. S. muasir texniki qurqularla
 +
təchiz əhli dir, Kompleksin idman
 +
qurquları burada yungul atletika,
 +
Bə basketbol, voleybol, gӱləiymə,
 +
aqırlıq qaldırmaq, gimnastika uzrə
 +
beynəlxalq, Umumittifaq, resp. yarıpi-
 +
larının, spartakiadaların, həmci-
 +
NİN genip miqyaslı ictimai-mədəni
 +
tədbirlərin gecirilməsinə imkan ve-
 +
rir. S.-da kecirilən beynəlxalq ya-
 +
rıtmlarda (26 Bakı komissarının xa-
 +
tirəsinə həsr edilmin ən”ənəvi bey-
 +
nəlxalq yungul atletika yarınları
 +
və s.) bir cox əlkələrin idmancıla-
 +
rı iptirak edirlər.
 +
 +
STAJ—bax Əmək stajı.
 +
 +
STAZ (yun. 5645:5 — hərəkətsizlik),
 +
durqunlu q—fizioloji məhtəviy-
 +
yatın borulu orqanların mənfəzində
 +
dayanması. Məs., qanın S.-ı—hemos-
 +
taz (kapillyar, yaxud venoz), sidiyin
 +
S.-ı—limfostaz, kalın S.-ı—kop-
 +
rostaz adlanır. Damarların inner-
 +
vasiyası pozulduqda kimyəvi və fizi-
 +
Kİ amillərin tə”sirindən və S. əmələ
 +
gəlir. Sabit S. hemostaz toxumanın
 +
nekrozuna səbəb ola bilər.
 +
STAYER (ing. zEausq, hərfi mə”na-
 +
sı—dəezumlu adam)—uzaq məsafələ-
 +
ri (məs., yungul atletika qacını və
 +
Ya konkisurmə idmanında , 000,
 +
1 m və s.) qət etmək uzrə ixtisas-
 +
laimız idmancı.
 +
 +
STAKER (ing. 5EasKeq: 5(ask—qalaq-
 +
lamaq)—muxtəlif yӱkləri qalaq ha-
 +
lında yıqmaq ucun səyyar konveyer.
 +
Taxta-palban anbarlarında qısa
 +
aqac materiallarını qalaqlamaq ucun
 +
ərsinli, səpələnən materiallar
 +
(qum, cınqıl, filiz, gemur və s.) sax-
 +
lanılan . anbarlarda lentli S.-
 +
dən istifadə olunur. S. enli rels Yo-
 +
 +
 +
i
 +
)
 +
l
 +
 +
 +
 +
 +
 +
STALAKTİT,
 +
 +
 +
20.
 +
 +
 +
CTAKKATO
 +
 +
 +
 +
 +
 +
lunda Hərəkət edir. Onunla yıqılan
 +
 +
 +
qalaqların Hhund. bəzən 30—35 m-ə
 +
 +
 +
TAL |
 +
 +
CTAKKATO (rar. staccato, stacca-
 +
qe—ayırmaq, qoparmaq) musiqi-
 +
d ə—səslərin qısa, qırıq-qırıq ifa
 +
edilməsi. ZSassa(o sezu ilə, yaxud not-
 +
ların altında və ya ustundə nəqtə
 +
qoyulmaqla iparə olunur.
 +
STALAQMİT (yun. 5(ayatpa—damcı)
 +
—maqara və s. yeraltı karst bolplu-
 +
qunun dibindən inkitpaf edən konus-
 +
pəkilli, sutunvarı və s. formalı
 +
 +
 +
. əhəngli mineral teərəmə. Maqaranın
 +
 +
 +
dibinə damcılayan, karbon qazı ilə
 +
doymup sulardan kalsium-karbonatın
 +
cəkməsi nəticəsində yaranır. S. aila-
 +
qıdan yuxarıya doqru beyuyur və cox
 +
vaxt stalaktitlərlə birləpqərək su-
 +
ar a araş” əmələ gətirir.
 +
TARAKTVIT (iyn. stalaktös—naMubı-
 +
damcı sızılmın)—karst maqarala-
 +
rının tavanından cubuq, boru, buz
 +
luləsi formasında inkilna edən
 +
əhəngli mineral tərəmə. Maqaranın
 +
tavanından damcılayan karbon qazı
 +
ilə doymuti sudan kalsium-karbonatın
 +
cəkməsi nəticəsində yaranır. Bə”zən
 +
buxarlanmanın iptirakı ilə əmələ
 +
gələn dӱz və gips S.-lərinə də rast
 +
gəlinir. .
 +
muqərnəs (ər.
 +
yayxə—yapma karnizlə bəzədilmi
 +
meqmarlıqda, prizmavarı fiqur
 +
tpəklində dekorativ detal. Bir-biri-
 +
nin ustundə cərgə ilə yerləiqən cı-
 +
xıntılardan ibarət olur (maqrarala-
 +
rın tavanında sızan damcılardan
 +
əmələ gələn əhəngli tərəməni xatır-
 +
ladır). Orta əsr ərəb əlkələri, İran,
 +
Orta Asiya, Azərb. me”marlırı ucun
 +
xarakterik olan S., adətən tromnp,
 +
yarımgunbəz, taxca taqının ustundə
 +
yerlətdirilir, karniz əmələ gətirir.
 +
 +
 +
“227 tilafları haqqında,
 +
ak mokratiya milli məsələni necə bapa
 +
tən dupqur??, *“Anarxizm Ya (4
 +
, Partiyanın 4—5--
 +
 +
 +
zəriyyəcisi və təb-
 +
liqatcısı, Sovet
 +
: İttifaqı, Qəhrəma-
 +
iə nı (1945), Sosia-
 +
(| list Əməyi -Qəhrə-
 +
Min) manı (1939), Sovet
 +
5571 İttifaqı Maripa-
 +
4 lı (1943), ovet
 +
: İttifaqı Kar "
 +
2 nuccuMycy (1940).
 +
1898 ildən Sov.
 +
İKP uzvu. Kustar
 +
cəkməci ailəsində
 +
 +
CC doqulmutpdur. Tori.
 +
ruhani məktəbini bitirib (1894) Tif-
 +
lis pravoslav seminariyasına daxil
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
“olmulidur. Zaqafqaziyada, yallamıpt
 +
 +
 +
rus marksistlərinin tə”siri ilə in-
 +
qilabi hərəkata qopqulmun, gizli dər-
 +
nəkdə K. Marks, F. Engels, V.
 +
Lenin və G. V. Plexanovun əsərləri-
 +
ni eyrənmipldir. c“Mesame-dasiu s.-D.
 +
təpkilatının inqilabi qanadına
 +
mənsub idi. 1899 ildə inqilabi fəa-
 +
liyyətinə gərə seminariyadan cıxa-
 +
rılmılpdı. 1901 ildə gizli fəaliy-
 +
yətə kecmiti və o vaxtdan peypəkar in-
 +
qilabcı olmutidur. 1898 ildən RSDFP
 +
Tiflis Komitəsinin uzvu olan S..
 +
Gurcustanda s.-d. dərnək və təpkilat-
 +
larının yaradılmasında, *Brdzolaı,
 +
a“Proletariatis brdzolaqk qəzetləri-
 +
nin nəprində fəal iptirak etmitidir.
 +
RSDFP Qafqaz İttifaq Komitəsi-
 +
nin uzvu olmu, onun tapipırıqı ilə
 +
1904 ilin iyun və noyabr aylarında
 +
Bakıya gəlmitdir. Bakı fəhlələ-
 +
rinin 1904 il dekabr umumi təqtili-
 +
nin rəhbərlərindən olmutiqdur. S.
 +
Zaqafqaziyada 1905—07 illər inqila-
 +
bının bilavasitə ipttirakcısı idi.
 +
Bu illərdə bolpevizmin strategiya
 +
və taktikasını mudafiə edən və əsas-
 +
landıran bir necə kitabca, məqalə,
 +
vərəqələr (4Qısaca olaraq partiya ix-
 +
c Sosial-de-
 +
 +
 +
sosializm?
 +
 +
 +
və s.) yazmıpdır.
 +
 +
 +
215 ci qurultaylarının numayəndəsi ol-
 +
SD: yu, Ə-ci qurultaydan sonra Bakıya
 +
 +
 +
v gendərilmiidir.
 +
 +
 +
Burada menievik-
 +
lərə qarpı, boltevik Bakı Komitə-
 +
 +
 +
“Zİ sinin yaradılması uqrunda mubari-
 +
 +
 +
zədə iptirak etmiiy, Bibiheybətdə
 +
partiya təplpkilatcısı olmutdur. cBa-
 +
kinski proletariz qəzeti nəir edilən
 +
gizli boltevik mətbəəsinin təiyki-
 +
latcılarından idi, *“Qudokə qəzeti-
 +
nin nəirində bəyuk rol oynamın-
 +
 +
 +
—
 +
| dır. Həmin qəzetlərdə, həmcinin par-
 +
 +
 +
il
 +
 +
 +
ud, kkal
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Stalaktit. Bakıdakı Pirvanpahlar sa-
 +
rayı kompleksindəki Divanxananın ba:i-
 +
taqından detal. 15 əsr.
 +
 +
 +
STALİN (əsl familiyası C u q a11-
 +
vili) İosi issarionovic (21.12,
 +
1879, Qori—5.3.1953, Moskva)—Kom-
 +
munist partiyasının, DƏvləti-
 +
nin, beynəlxalq kommunist və fəhlə
 +
hərəkatının rəhbər xadimlərindən bi-
 +
ri, marksizm-leninizmin gergəmli nə-
 +
 +
 +
tiyanın FSosial-demokratə qəzetində
 +
 +
 +
XX cap etdirdiyi itlərə Q “Rusiya
 +
* 2 Sosial-Demokrat Fəhlə P
 +
 +
695 London qurultayı Dinin qeyd-
 +
2 ləri)ə, c“Partiya
 +
 +
= vəzifələrimizə, “Qafqazdan məktubə,
 +
4 2 Cİqtisadi terror və fəhlə
 +
 +
 +
artiyasının
 +
ə və bizim
 +
 +
 +
hərəkatı
 +
və s.) gerkəmli publisist və marksiz-
 +
min təbliqatcısı kimi cıxın etmipt,
 +
Bakı bolpevik təplkilatının takti-
 +
ka xəttini ipləyib hazırlamıp, men-
 +
peviklərə, eserlərə, damnaklara və
 +
yerli təsviyəcilərə qaritı barıtmaz
 +
mubarizə aparmındır. S. Bakıdakı
 +
 +
əaliyyət, devru haqqında yazırdı:
 +
4Mən orada, Bakıda ikinci inqilabi
 +
deyuti təcr i aldım (Əsərləri, c.
 +
8, səh. 190). Bununla belə həmin il-
 +
lərdə maxistlərin və otzovistlərin
 +
 +
mətləndirilməsində səhvlərə yol
 +
vermipdir. S. 1910 ildə həbs oluna-
 +
raq Bakıdan surgun edilmiktdir (1902
 +
 +
 +
—13 illərdə 7 dəfə həbs olunmupt, 6
 +
dəfə surgun edilmizn, 5 dəfə surgun-
 +
dən qacmıpdır). Lakin surgundən
 +
qacaraq 1911 ilin yayında Peterburqa
 +
gəlmiii, partiyanın 6-cı (Praqa)
 +
konfransında secilmitt MK-nın ic-
 +
lasında (1912, yanvar) qiyabi olaraq
 +
RSDFP MK-nın və Rus burosunun
 +
tərkibinə daxil edilmiydir. 1912—
 +
13 illərdə Peterburqda iptləmiii,
 +
cZvezdaqk, “Pravda qəzetlərində əmək-
 +
daplıq etmiyil, Krakov mumavirəsinin
 +
(1912) iptirakcısı olmutdur. Bu
 +
dəvrdə yazdıqı *Marksizm və milli
 +
məsələk əsərində milli məsələnin
 +
həllinin Lenin prinsiplərini ipqıq-
 +
landırmın, opportunist tmədəni-mil-
 +
li muxtariyyətə tər ə əc tənqid et-
 +
miqyidir. V. İ: Lenin bu əsərin bəyuk
 +
 +
 +
. -nəzəri və siyasi əhəmiyyətə malik ol-
 +
 +
 +
durunu gəstərmipdir. 1913 ilin fev-
 +
ralında S. Turuxan elkəsinə surgun
 +
olundu. Mutləqiyyət devrildikdən son-
 +
ra 1917 ilin martında Petroqradad qa-
 +
yıdan S. RSDF(b)P MK Burosunun
 +
tərkibinə və FPravdaz redaksiyasına
 +
daxil edildi. S. burjua-demokratik
 +
inqilabının beyuyub sosialist inqi-
 +
labına kecməsinə dair Lenin xəttinin
 +
tətil an idi. RSDF(6)P-
 +
nin 7-ci Ӱmumrusiya (Aprel) konf-
 +
ransında (1917) MK ər secilmiyi,
 +
6-cı qurultayda (1917) –-nın siyasi
 +
hesabatı və. siyasi vəziyyət haqqında
 +
mə”ruzə ilə cıkgınq etmitdir. S. Beyuk
 +
Oktyabr sosialist inqilabının ha-
 +
zırlanmasının və kecirilməsinin
 +
əal iptirakcısı olmupdur: MK
 +
iyasi Burosuna, Hərbi-İnqilabi
 +
Mərkəzə və Petroqrad HİK-inə da-
 +
xil idi. 2-ci U mumrusiya Sovetlər
 +
qurultayında S. xalq milli iplər KO-
 +
missarı secilmil (1917—22), eyni
 +
zamanda Xalq Dəvlət s bi OMEC-
 +
sarlıqına (1920 ildən Fəhlə-Kəndli
 +
ii əttipliyi) batcılıq etmipdir
 +
(1919—22). Vətəndat muharibəsi : və
 +
xarici . qbn mudaxilə devrunlə
 +
(1918—20) S. resp. HİPT, Cənub ərb,
 +
Cənub-Qərb cəbhələrinin HİPT uzvu,
 +
Fəhlə-Kəndli Mudafiə PPurasında
 +
URMİK-in numayəndəsi olmupt, əzunu
 +
partiyanın gergəmli hərbi-siyasi xa-
 +
dimi kimi gestərmitidir. Bərənnanı
 +
muharibəsindən sonra x.t.-nın bərpa-
 +
sında və yeni iqtisadi siyasətin hə-
 +
Ata gecirilməsində fəal calınnmıp,
 +
əmkarlar ittifaqları haqqında dis-
 +
kussiyada Lenin platformasında Tü
 +
mudur. 1920 ilin s rında AK(b)
 +
K-nın plenumunda, AK(b)P Mərkəzi
 +
və Bakı komitələrinin, RK(b)P MK
 +
Qafqaz Burosunun birlətmist icla-
 +
sında cıxıtn etmittdir. RK(b)P-nin
 +
10-cu qurultayında (1921) S. cParti-
 +
yanın milli məsələdə nəvbəti vəzi-
 +
fələriz haqqında mə”ruzə etmitdir.
 +
1922 ilin aprelində. MK plenumunda
 +
S. MK-nın Bam katibi secildi və
 +
30 ildən cox bu vəzifədə qaldı.
 +
Milli-dəvlət quruculuqu sahəsində
 +
əəə ipcilərdən biri kimi S.
 +
SSRİ-nin yaradılmasında iptirak
 +
edirdi. Lakin ilk vaxtlar bu yeni
 +
və mӱrəkkəb vəzifənin həllində səhvə
 +
yon BepMHU, cmuxtariyyətlətdirmək
 +
| .-ların muxtariyyət huququ
 +
ilə FSR-ə daxil olması) layihə-
 +
sini irəli surmupdu. V. İ. Lenin bu
 +
layihəni tənqid edərək vahid ittifaq
 +
devləti yaradılması planını əsas-
 +
: dı. Tənqidi nəzərə alan O.
 +
Lenin ideyasını tamamilə mudafiə
 +
 +
 +
STALİN
 +
 +
 +
21
 +
 +
 +
 +
 +
 +
etdi və RK(6)P. MK-nın tapiptırıqı
 +
ilə 1-ci Umumittifaq Sovetlə qu-
 +
rultayında (1922, dekabr) SSRİ-nin
 +
– təpkili- haqqında mə"ruzə etdi.
 +
Partiyanın 12-ci qurultayında
 +
(1923) . MK-nın təptjilat hesaba-
 +
tı və milli məsələ haqqında mə”ruzə-
 +
lərlə cıxıpt etdi.
 +
 +
Partiya kadrlarını cox gəzəl ta-
 +
nıyan V. İ, Lenin onların tərbiyə-
 +
sinə bəyuk tə”sir gəstərir, əə
 +
keyfiyyətləri nəzərə alınaraq: kadr-
 +
ların umumi partiya ipinin məna-
 +
feyinə uyqun yerlətdirilməsinə ca-
 +
lıpırdı.
 +
 +
V. İ. Lenin “Qurultaya məktubə-
 +
unda S.-in partiyanın ən gərkəmli
 +
xadimlərindən olduqunu gəstərməklə
 +
bərabər yazırdı: Yol. Stalin bap
 +
katib olandan sonra əz əlinə hədsiz
 +
hakimiyyət toplamımdır və mən onun
 +
həmin hakimiyyətdən həmipə kifayət
 +
qədər ehtiyatla istifadə edə biləcə-
 +
yinə əmin deyiləm (Əsər. tam kulliy-
 +
yatı, c. 45, səh. 379). O, məktuba əlavə-
 +
sində gəstərirdi: “Stalin olduqca ko-
 +
buddur və biz kommunistlər icərisin-
 +
də, əz. aramızdakı munasibətlərdə ta-
 +
mamilə dəzuləqbilən bu . nəqsan baip
 +
katib vəzifəsində dezulməz olur. Bu-
 +
na gerə də mən yoldaplara təklif
 +
edirəm Stalinin həmin vəzifədən nə
 +
usulla baiqa ipə gecirilməsi uzərin-
 +
də fikirlətsinlər və həmin vəzifəyə
 +
 +
 +
bapqa elə bir adam təyin etsinlər ki,
 +
 +
 +
o, butun bapqa keyfiyyətlərə malik
 +
olmaqla Stalin yoldapdan ancaq bir
 +
ustunluklə fərqlənsin, yə"ni daha rəf-
 +
tarlı, daha qərəzsiz, yoldaptlara qar-
 +
ilı daha nəzakətli və daha diqqətli
 +
olsun, az pqıltaqcı olsun və i.a.ə (ye-
 +
nə orada, səh. 380), RK(b)P 13-cu ry-
 +
ultayının (1924 |
 +
-hey"ətləri V. İ. Leninin məktubu ilə
 +
tanıt edildi. Ӧlkədəki mӱrəkkəb BƏ-
 +
viyyət, trotsgizmlə mubarizənin gkəs-
 +
kinləpməsi və pqəxsi xidmətləri nə-
 +
vərə alınaraq, tənqiddən nəticə cıxar-
 +
maq pərti ilə S.-i Batp katib vəzifə-
 +
sində saxlamaq məqsədəuyqun sayıldı,
 +
V. İ. Leninin vəfatından sonra
 +
S. partiyanın və dəvlətin. daxili və
 +
xarici siyasət xəttinin iplənib ha-
 +
zırLlanmasında, təsərrufat və mədəni
 +
quruculuq planlarının Həyata Keum-
 +
ilməsində, əlkənin mudafiə qabiliy-
 +
ok məhkəmləndirilməsində fəal
 +
iptirak etmipdir. Leninizmin dup-
 +
mənlərinə qarptı barınmaz mubarizə
 +
aparan S, trotskizmin, saq opportu-
 +
nizmin ideya-siyasi cəhətdən darma-
 +
daqın olunmasında, SSRİ-də sosia-
 +
lizmin qələbəsinin mumkunluyu haq-
 +
qında Lenin tə”liminin mudafiəsin-
 +
də, partiyanın birliyinin mehkəmlən-
 +
dirilməsində gərkəmli rol oynamınl-
 +
r. Lenin ideyalarının : RİNDƏ
 +
.-HH €. .leHHHH3MHH əsasları haqqındak
 +
1924), eTporcxus )oxca , leninizm?ə
 +
1924), “Leninizm məsələlərinə dairı
 +
1926), “Bir daha partiyamızdakı so-
 +
sial-demokrat təmayulu haqqındakı
 +
(1926), *UİK(6)P-də saq təmayul haq-
 +
qındak (1929), *SSRİ-də aqrar siyasət
 +
 +
 +
məsələlərinə dairə (1929) və s. əsərlə-
 +
 +
 +
ə
 +
 +
 +
rinvin muçhuӱm əhəmiyyəti olmudur.
 +
Sosializm quruculuquna dair Le-
 +
nin planının — sənayelətdir |
 +
k.t.-nın kollektivlətməsinin, mədəni
 +
inqilabın həyata gecirilməsində S.-in
 +
xidmətləri beytkdur. Kollektivlət-
 +
mənin gedipində yol verilmin səhv-
 +
lər və əyintilər ucun S, də məs”uliy-
 +
 +
 +
butun numayəndə.
 +
liplərdə fəal
 +
 +
 +
QRAD VURUYİMASI
 +
 +
 +
yət dapıyırdı. Lakin partiyanın S.-
 +
in ipptirakı ilə KƏPAYİY qəti tədbir-
 +
lər nəticəsində bu səhvlər dӱzəldildi.
 +
 +
Yaxınlatan muharibə təhlӱkəsi
 +
ptəraitində və Hett Vətən muhari-
 +
bəsi illərində SSRİ-nin itabir
 +
qabiliyyətinin məhkəmləndirilməsi,
 +
fatpist Almaniyasının və milita-
 +
rist Yaponiyanın darmadaqın olun-
 +
masının tətpkili sahəsində partiya-
 +
nın coxcəhətli fəaliyyətində S, rəh-
 +
bər kimi itpptirak etmitidir. Bunun-
 +
la belə, muharibə ərəfəsində S. fa-
 +
pist Almaniyasının SSRİ-yə ehti-
 +
mal olunan hucum vaxtının mçəyyən-
 +
ləpdirilməsində səhvə yol gerilik
 +
di. 1941 il mayın 6-da S.SSRİ XKS
 +
sədri, iyunun 30-da Devlət Mudafiə
 +
Komitəsinin sədri, iyulun 19-da xalq
 +
mudafiə komissarı, . avqustun 8-də
 +
SSRİ Silahlı Quvvələrinin Ali
 +
Bapq Komandanı təyin olunmupdu.
 +
S., Sovet devlətinin baicısı kimi
 +
Tehran 148, Krım (1945) və Pots-
 +
dam (1945) konfranslarında ipti-
 +
rak etmipdir. |
 +
 +
Mtharibədak sonrakı dəvrdə par-
 +
tiya və Sovet hekuməti zəhmətkeilə-
 +
ri daqılmıp təsərrufatın bərpası
 +
və daha da inkipafı uqrunda mubari-
 +
zəyə səfərbər etmit, SSRİ-nin və
 +
dӱnya sosializm sisteminin beynəl-
 +
xalq məvqelərinin mehkəmləndiril-
 +
məsinə, beynəlxalq kommunist və əh
 +
nə hərəkatının inkipafına, muӱstəm-
 +
ləkə və asılı əlkə xalqlarının azad-
 +
lıq mӱbarizəsinin mӱdafiəsinə, bu-
 +
tun dӱnyada xalqların sulh və təhlu-
 +
kəsizliyinin tə"min olunmasına ye-
 +
nəldilmipl xarici siyasət xəttini
 +
neHmənəH həyata kecirmitdir. S.
 +
 +
 +
par-
 +
tiya MK-sının Bait katibi və SSRİ 11
 +
 +
 +
Nazirlər Sovetinin sədri kimi bu
 +
 +
 +
.-in fəaliyyətində mӱsbət cəhət-
 +
lərlə yanapı nəzəri və siyasi səhv-
 +
 +
 +
.lər də olmut, onun xarakterinin bə"-
 +
zi mənfi xrosiyyəəri eəzunu ges-
 +
 +
 +
tərmipdir. İ., Leninin vəfatın-
 +
dan sonrakı illərdə S. ӱnvanına de-
 +
yilən tənqidi qeydlərlə hesablaitır-
 +
dısa, sonralar partiya Həyatının və
 +
kollektiv rəhbərliyin Lenin prin-
 +
siplərindən uzaqlatmaqa, partiyanın
 +
və xalqın muӱvəffəqiyyətlərində əz ro-
 +
n
 +
.-HH ipəxsiyyətinə pərəstii yarandı.
 +
Bu, sosialist qanunculuqrunun kobud
 +
iqəgildə pozulmasına səbəb oldu, par-
 +
tiyanın fəaliyyətinə, Mini, qu-
 +
Rucu q ipİNə CİDDİ ZİYan vurdu.
 +
əz İKM-nin 20-ci qurultayı (1956)
 +
pəxsiyyətə pərəstitipi marksizm-leni-
 +
nizmin ruhuna, sosializmin təbiətinə
 +
yabancı bir hal kimi pislədi. Sov.
 +
| MK-nın 4“PTəxsiyyətə pərəstitt
 +
 +
və: onun nəticələrinin aradan qaldı
 +
rılması haqqındak 1956 il 30 - iyun
 +
tarixli qərarında S,-in fəaliyyətinə
 +
hərtərəfli və obyektiv qiymət, pəxsiy-
 +
 +
 +
yətə pərəstipin geni tənqidi veril-
 +
 +
 +
di. PTəxsiyyətə pərəstit sovet qurulu-
 +
punun sosialist mahiyyətini, B.
 +
İKİ-nin marksist-leninci xarakteri-
 +
ni və onun leninci xəttini dəyindir-
 +
mədi və -dəyildirə bilməzdi və sovet
 +
cəmiyyətinin ingipafının qanunauy-
 +
qun gediptini dayandırmadı. Sov.İ
 +
ia həyatının və kollektiv rəh-
 +
bərliyin .
 +
iz bərpasını və na HHKHMHAa-
 +
ını tə"min edən tədbirlər sistemi
 +
hazırlayıb həyata gecirdi.
 +
 +
 +
iptirak etmiidir..
 +
 +
 +
u ipipirtməyə bapladı. Tədricən
 +
 +
 +
enin norma və prinsiplə-
 +
 +
 +
S. 1919—52 illərdə UİK(b6)P MK
 +
Siyasi Rurosunun,  1952—53 illərdz
 +
Sov İKP M Rəyasət Heyətinin,
 +
1925—43 illərdə Kominternin İc-
 +
 +
aiyyə Komitəsinin, 1917 ildən
 +
RMİK-in, 1922 ildən SŞRİ MİK-
 +
in uzvu idi. SSRİ Ali Sovetinin (1—"
 +
3-qy “zarbipbiui) deputatı olmutdur. 3
 +
dəfə Lenin ordeni, 2 €Tənəöəə op ne-
 +
ni, 3 Qırmızı Bayraq ordeni, 1-ci
 +
dərəcəli Suvorov ordeni, həmcinin
 +
medallarla təltif edilmiptdir. Qı -
 +
zıl meydanda dəfn olunmuidur.
 +
 +
 +
Əsərləri: Əsərləri, c. 1—13,
 +
B., 1946—51: Leninizm məsələləri, B.,
 +
1953, Sovet İttifaqının Beyuk Vətən
 +
muharibəsi haqqında, B., 1953, SSRİ-də
 +
sosializmin iqtisadi problemləri. B.,
 +
 +
 +
1954.
 +
 +
Əd.: İstorila KPSS, t. 1—5, M.,
 +
1964—80: İstoril vtoron mirovon vognı.
 +
1941—45, t. 1—12, M., 1973—82,
 +
 +
 +
STALİNQRAD — Volqoqrad
 +
1925—61 illərdə adı.
 +
 +
STALİNQR VURUYYMASI (1942
 +
—“43)—Bəyuk Vətən muharibəsində
 +
(1941—45) sovet qopunlarının Sta-
 +
linqradı mudafiə etmək və Stalin-
 +
qrad istiqamətində alman-faiist qrup-
 +
lapmalarını darmadaqın etmək uzrə
 +
kecirdiyi mudafiə (1942, 17 iyul—
 +
18 noyabr) və hucum (1942, 19 noyabr —
 +
1943, 2 fevral) əməliyyatları. S.v.-
 +
nda m təlif vaxtlarda Stalinqrad,
 +
Cənub-Pərq, Cənub-Qərb, Don cəbhələ-
 +
rinin, Voronej cəbhəsinin sol cinah
 +
qopunları, Volqa hərbi donanması
 +
və Stalinqrad HHM korpus r-nu his-
 +
sələri iptirak etmiitlər. Avropada
 +
ikinci cəbhənin acılmamasından is-
 +
tifadə edərək Hitler komandanlıqı
 +
ərq cəbhəsində sə"yləri artırmıpq,
 +
sovet-alman cəbhəsinin c. cinahında
 +
geni HƏ kecmipdi. Stalinqrad
 +
 +
 +
HT.-HHH
 +
 +
 +
Y3əpHHƏ hYuyM YHYH 6-vbi anMaH OpAv-
 +
su (komandanı F. Paulus) ayrılmınq
 +
dı. Umumiyyətlə, dutpmənin quvva-
 +
 +
 +
ləri sovet qopunlarından adamların
 +
Ə gərə 1,7 dəfə, artilleriya və
 +
tankların sayına gərə 1,3 ə, təy-
 +
Yarələrin sayına gərə isə 2 dəfədən
 +
də: cox ustun idi. Stalinqradın hu-
 +
dudlarında 4 mudafiə zoları yara-
 +
dılmındı. Avqustun 10-da sovet qo-
 +
iqunları Donun sol sahilinə cəkil-
 +
dilər, mudafiə məvqeyi tutaraq dui-
 +
məni dayandırdılar. Hələ iyulun 31-
 +
də alman-fapist komandanlpıqı 4-cu
 +
tank ordusunu Qafqazdan Stalinqrad
 +
istiqamətinə gəndərmipdi, almanla- |
 +
rın c.-q.-dən ppəhərə soxulmaq təhlu-
 +
gəsi yaranmıtidı. Bu: istiqamətdən
 +
pəhəri mudafiə ucun yeni cəbhə—Cə-
 +
nub-PTərq cəbhəsi (komandanı A, İ.
 +
Yeryomenko) yaradıldı. Cəbhənin qo-
 +
punları avqustun 9—10-da əks-həmlə
 +
ilə almanların 4-cu tank ordusunu
 +
mӱdafiəyə gecməyə məcbur etdi.
 +
qqustun 19-da dulimən yenidən hucuma ,
 +
: O, Q.-DƏN VƏ C.-Q.-DƏN eyni -
 +
zamanda zərbə vurmaqla Stalinqradı
 +
ələ kecirmək istəyirdi. Hətta alman-
 +
ların 14-cu tank korpusu S
 +
dın pm.-ında Volqaya cıxa bildi,
 +
vet nları dutpmənə :im.-dan cinah
 +
əxa zərbələri vuraraq dutimən quӱvvəsi-
 +
ni yayındırdılar və bu, pqəhərin mu-
 +
dafiəcilərinin vəziyyətini yungul-
 +
lətpdirdi. – Lakin dutpmən dətӱipə Ye-
 +
ni quvvələr—8-ci və 3-cu ru- .
 +
mın ordularını daxil etdi. Sentya-
 +
brın sonunda Stalinqrad ӱzərinə huӱ-
 +
cumda duӱimənin 80-dən cox diviziya“
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ə STALİNQRAD VURUİMASI
 +
 +
 +
STALİNQRAD VURUTLİMASI
 +
SOVET QOPUNLARININ ƏKS-HUCUMU (1942, 19 noyabr-1948, 2 fevral)
 +
 +
 +
dü"
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
“lili CoBeT suvari qopunlarının fəaliyyəti
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
. ——
 +
A hi ç Tərəflərin aviasiyalırının fəaliyyəti
 +
: c Olqoanka
 +
“2 -ı m .
 +
2 : uzada ə" .
 +
. ”.: 1. ”
 +
2 rB.Üp. Frolovaç, : |
 +
22 Miqulinskaya İMtcənəpu VN EDON CƏBHƏSİ .2
 +
H Be uencxa ya | N / bh Or. Er
 +
Serafimovaic | m / 2
 +
| ba 2 Or, Kremenskaya | “r, N
 +
CiVertnecirskaya y qv.sg | "2 Qarnaya Proleyka 2
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Kacalinskaya
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
= |Btk
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
| ə |
 +
ə qz Oul AR |
 +
= rl Cun. bh Üp. “üə iH
 +
Tə qəfbo "elə İlovlinskayaggfb
 +
= m də 4-2 L
 +
. lidt2-Oler.. . . n
 +
 +
 +
( ve
 +
| Dubovka “a
 +
 +
 +
(ks AR
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
pin 4| : (
 +
ə “lu. .. "FET z F bar 1 5
 +
: ə də “ gəspr "Sə əza ağ ÖN ə
 +
SULİRAXAĞLDA Hə O uc ə — =
 +
| CANÇAKAN ə / “a La
 +
“Kr VU: ə en ”) | |
 +
g 2 ( 5 4 hD / ü Ün. av = gər =
 +
fremoao si / TALİNQRAD
 +
 +
 +
Qalac-Don yt. TOr quatalarimnin
 +
bi Hissəry
 +
 +
 +
ə) (əzə re İs
 +
Kale ayna 2 öl: ” “2 . ə (dra: ü0
 +
"El Cil Ç Tə a-ı 2 - i. ,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
kn
 +
ER nücunü Md İK
 +
L. £ “oğlı m. q
 +
 +
 +
—j”je”.
 +
 +
 +
Cu
 +
 +
 +
tk. “ka
 +
 +
 +
İlh Ə /S
 +
 +
 +
KB Ora
 +
mg: Can g. =
 +
ü h Üp.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
(22.11-0ən)
 +
 +
 +
4 HD qrevələrinin Si ə
 +
Bir. Hissası | ki
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
4
 +
um
 +
 +
 +
 +
 +
 +
= Sovet qopyunlarının zərbə istiqamətləri
 +
= (19 noyabr—11 dekabr
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Dӱiymən qopyunlarının əks-zərbələri və geri
 +
HƏKHHTMƏCH
 +
 +
 +
—— —=— —— || dekabr gӱnӱn sonuna cəbhə xətti
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Stalinqrad ətrafında mӱhasirəyə alınmıin
 +
 +
ə qӱvvələrini xMlas etmək məqsədi ilə 12—–23
 +
dekabrda alman-faiyist qopunlarının zərbə
 +
istiqamətləri
 +
23 dekabr kӱnun sonuna sovet qoyunlarının
 +
 +
vm" Həziyyəti
 +
 +
“=== Sovet qoiunlarının zərbə istiqamətləri
 +
(16-30 dekabr)
 +
 +
ishala 30 dekabr gçnӱn. sonuna cəbhə xətti
 +
 +
iə Bolqa hərbi donanması ə : =
 +
MӰHASİRƏYƏ ALINMIN1/ ALM -F QNLAR
 +
 +
Muhasirəyə alınmı:i alman-fainst qruplaiy- : ? x 9 QLMAN-FAİİST QOPQUNLARI
 +
malarının darmadaqın edilməsi QRUPLAPPMASININ LƏRV EDİLMƏSİ (1943 il, 10 yanvar-3 fevral)
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Rə
 +
1 0 4 Ar nay
 +
 +
 +
“ə... Er
 +
ə Sa ə C
 +
“ e
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
mr—
 +
 +
 +
ediyaya Axtube | iə
 +
Zaplaqnoyed
 +
— as...
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
| == Sovet qopunlarının zərbə istiqamətləri
 +
== (10 yanvar-2 fevral)
 +
 +
 +
————ıa Alman-faiqist qoiunların əks-zərbələri
 +
ӱ—— Və geri cəkilməsi
 +
 +
 +
| Cəbhə xətti
 +
=x—u——xg= |2 yanvar gӱnӱn sonuna
 +
6 yanvar gӱnçn sonuna
 +
25 yanvar gunun sonuna
 +
 +
 +
Alman-faiqist qruplaplmasının təslim
 +
olması
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
STANDARTLAMİDIRMA
 +
 +
 +
23
 +
 +
 +
 +
 +
 +
sı iptirak edirdi. PTəhərin bilava-
 +
sitə mӱdafiəsi 62-ci (V. İ. Cuykov)
 +
və 64-cu, (M. S. ə, ordulara
 +
tapppırılmhindı. əhərdə iiddətli
 +
gӱcə deyuliləri bailandı. Duilmən
 +
daha iki dəfə dar sahədə Volqaya
 +
cıxsa da, orada mehkəmlənə bilmədi.
 +
Sovet qopunları mudafiə dəvrundə
 +
beyuk mətinlik və ppucaət gestərə-
 +
pək dutimənin əsas qruplaqimasını
 +
əldən saldılar və əks-hucum ucun əl-
 +
veritili :pərait yaratdılar.
 +
S.v.-nın hucum mərhələsi ərəfə-
 +
sində dupimən qopunlarına qarı uc
 +
sovet cəbhəsinin (Cənub-Qərb, Don və
 +
Stalinqrad) qopqunları adamların sa-
 +
yında 1,1, tank və əzuyeriyən artille-
 +
riya silahlarının sayında 2,2, dəyuil
 +
təyyarələrinin sayında 1,1 dəfə us-
 +
tunluyə malik idilər. Əks-hucum no-
 +
77 19-da Cənub-Qərb və Don cəb-
 +
ələri qopunlarının zərbələri ilə
 +
baplandı. Noyabrın 20-də Stalinqrad
 +
cəbhəsinin qopunları da hucuma kec-
 +
dilər və duppmən mudafiəsini yardı-
 +
lar. C.-q. və c. istiqamətlərindən hu-
 +
cumu inkipaf etdirən sovet qopunla-
 +
rı duimənin butun Stalinqrad qrӱp-
 +
lapmasını muhasirəyə aldılar. Noya-
 +
brın 23-də Cənub-Qərb və Stalinqrad
 +
cəbhələrinin səyyar dəstələri Kalac,
 +
Sovetski, Marinovka r-nunda birləil-
 +
dilər və dutpmənin 22 diviziyası və
 +
160-dan cox hissəsi (330 min nəfər
 +
əsgər və zabit) mӱhasirəyə duqidu. Hə-
 +
min gun alman-faitist qopunlarının
 +
Raspopindəki qruplapqması da təslim
 +
oldu. Alman-fatiist komandanlıqrı-
 +
nın əz qopunlarını muçhasirədən cı-
 +
xarmaq tədbirləri nəticə vermədi.
 +
Dekabrın sonunda sovet qopunları
 +
Stalinqrad ətrafında geni hucuma
 +
gecərək dutlpməni 150—200 km geri
 +
“oturtdular, bu, muhasirədəki duttmən
 +
qruplatmasını ləqv etməyə imkan ver-
 +
di. 91 min nəfər duttmən əsgər və
 +
zabiti əsir alındı, təqr. 140 min nə-
 +
fər isə hucum dəvrundə məhv edildi.
 +
Sovet qopunlarının Stalinqrad ətra-
 +
fında əks-hucumu nəticəsində alman-
 +
ların 6-cı və 4-cu tank, 3-uy Bə 4-uy
 +
rumın, 8-ci italyan orduları darma-
 +
daqın olundu, duӱtmmən qopunları Vol-
 +
qadan q.-ə geri oturduldu. S.v. İkinci
 +
dunya mӱharibəsində ən iri vuruylma-
 +
lardan idi. 200 gun surən S.v.-nda
 +
fatist bloku- ələnlər, yaralılar,
 +
əsir duptən və xəbərsiz itənlərlə bir-
 +
gə təqr. 1,5 mln. əsgər və zabit (sovet-
 +
alman cəbhəsindəki quvvələrinin 1/4
 +
hissəsi) itirdi.
 +
S.v.-ndakı qələbə bəyuk hərbi və
 +
siyasi əhəmiyyətə malik idi. Bu qələ-
 +
bə Beyuk Vətən muharibəsində dənuӱ-
 +
pqun baplanqıcı oldu. S.v. nəticə-
 +
sində Sovet Silahlı Quvvələri stra-
 +
teji təpəbbusu əz əllərinə aldılar.
 +
.v.-nda qələbə Sovet İttifaqı və
 +
onun Silahlı Quvvələrinin beynəl-
 +
xalq nufuzunu qaldırdı. Avropa xalq-
 +
ları itptalcılara qartı fəal muba-
 +
rizəyə qalxdılar. S.v.-nda məelubiy-
 +
yət faitist Almaniyasına beyuk mə”-
 +
nəvi-siyasi zərbə oldu, onun siyasi
 +
məvqeyini sarsıtdı, onu əz əlaltı-
 +
larının gəzundən saldı. Yaponiya
 +
SSRİ-yə qarpı muharibə planların-
 +
dan mӱvəqqəti olaraq imtina etməyə
 +
məcbur oldu, Turkiyə hakim dairələ-
 +
r ndə bitərəfliyə meyl - gӱcləndi.
 +
.vV.-nda qələbə butun sovet xalqının
 +
qələbəsi, qələbənin ilhamcısı və təp-
 +
kilatcısı isə Kommunist Partiyası
 +
 +
 +
idi. S.v.-nın on minlərlə ipqtirak-
 +
cısı orden və medallarla (o cumlə-
 +
dən 4“Stalinqradın mudafiəsinə gərəv
 +
medalı ilə) təltif olunmuit, 112 nə-
 +
fər Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı-
 +
na layiq gərulmutidur, Stalinqrada
 +
(indiki Volqoqrad) qəhrəman-pəhər
 +
fəxri adı verilmiptdir (1965). S.v.
 +
qəhrəmanlarının pərəfinə Mamayev
 +
kurqanda xatirə abidəsi kompleksi
 +
ucaldıdmındır (1963—67). S.v.-nda
 +
azərb. dəyutiylər DƏ İGİDLİKLƏ vu-
 +
ruptmutilar. Azərb.-dan olan 1500 Hə-
 +
fərdən artıq dəyuticu “Stalinqradın
 +
mudafiəsinə gərəə medalı ilə təl-
 +
tif olunmutdur. Bu vurujmada H.
 +
Aslanovun tank polku və Y. Quliyevin
 +
komandir muavini olduqu sӱvari kor-
 +
pusu fərqlənmitlər. S.v.-nda həmci-
 +
nin azərb. zabit və deyuticulərdən A.
 +
Axundov, B. Abbasov, M. Qəribov, M.
 +
İsrafilzadə, A. Əliyev, N. Əliyev, B.
 +
Ələsgərov, Ə. Kərimov, B. Muxtarov,
 +
A. Mustafayev, Həmidov, Ə. Hu-
 +
seynov, PT. Huseynov, M. Cəfərov və 6.
 +
qəhrəmanlıq gestərmiylər.
 +
 +
S.v.-nda qələbənin 40 illiyi en-
 +
kəmizdə təntənə ilə qeyd olunmutdur.
 +
 +
 +
Ədəa Sarkisov A., Azərbaycan-
 +
lılar Stalinqrad vurupmalarında, B.,
 +
1947, İstoril vtoroN mirovon voinıq.
 +
1939—1945, t. 5—6, M., 1975—76: Cu 4A-
 +
kov V. İ., Srajenie veka, M., 1975: ye-
 +
nə onun, Ot Stalinqrada do Berlina,
 +
M., 1980, Sider İ.,, Katastrofa na
 +
Volqe, per. s nem., M.. 1965, JukovQq.
 +
K., Vospominanil i razmıplenil, t. 2,
 +
3 nan., M., 1978, asilevskibh A.
 +
M.. Delo vsenN jizni, 3 izd,, 1978:
 +
Culnon, A. S,, StalinqradskiN dnev-
 +
nik. 1941—1943, 2 izd., Volqoqrad, 1979:
 +
Krılb,v N. İ., Stalinqradskin rubej,
 +
M.. 1979: Samsonov A. M.,-Stalin-
 +
qradskan bitva, 3 izd., M., 1983.
 +
 +
 +
CTATH)ÖBA-BÖHT)A (Stalovra-VVola)—
 +
Poltada təhər. San cayı sahilində-
 +
dir. Əh. 47 min (1977). Metallurgiya
 +
z-du, mapınqayırma, Yeyinti sənayesi
 +
var. Qikinti materialları istehsal
 +
 +
 +
olunur.
 +
STALSKİ Suleyman—bax Suleyman
 +
Stalski. |
 +
 +
STAMBOLİYSKİ Aleksandr Stoime-
 +
nov (1.3.1879, Pazarcik mahalı, Sla -
 +
vovitsa—14.6,1923, orada)—Bolqarıs-
 +
tan siyasi və dəvlət xadimi. Almani-
 +
 +
 +
yada təhsil almınqdı. 1902 ildən Bol- db
 +
 +
 +
qarıstan Xalq Əkincilik İttifaqı-
 +
nın (BXƏİ) liderlərindən olmutdur.
 +
908 ildə Xalq məclisinin, 1911 il-
 +
də Beyuk xalq məclisinin deputatı
 +
secilmitdi. Bolqarıstan həkumətinin
 +
almanpərəst siyasətinə qaritı cıxdı-
 +
qına gərə 1915 ildə emurluk həbs cə-
 +
zasına məhkum olunmuii, lakin orduda
 +
və xalq arasında beyuk nutuzuna gə-
 +
rə 1918 ilin sentyabrında həbsdən bu-
 +
raxılmındı. S. 1919 ilin yanvarın-
 +
dan koalisiyalı, 1920 ilin mayından
 +
isə BXƏİ numayəndələrindən ibarət
 +
birpartiyalı həkumətdə bap nazir və-
 +
zifəsini tutmupi, demokratik xarak-
 +
terli bir sıra islahatlar həyata ke-
 +
cirmitdir. SSRİ ilə diplomatik mu-
 +
nasibətləri nizama salmaqa səy gəs-
 +
tərmitdir. İleoloji cəhətdən xırda
 +
burjua demokratı məvqeyində durmuti-
 +
dur. 1923 il iyunun 9-da fatist cev-
 +
aaa Cə ə S. hekuməti dev-
 +
rildi, 4“. isə vəhqpicəsinə əlduruldu.
 +
STAMBӦLӦV Ste an (31.1.1854, V
 +
liko-Tırnovo — 6.7.1895, Sofiya) —
 +
Bolqarıstan siyasi -və devlət xadimi.
 +
1 illərdə məclisinin
 +
 +
 +
deputatı olmupt, 1886 ildə nazir və-
 +
zifəsi tutmulidu. Alman ppahzadəsi
 +
A. Battenberq taxtdan salındıqdan
 +
sonra (1886, avqust) regent purasına
 +
baicılıq etmitdi. 1886—87 illər-
 +
də Xalq Liberal Partiyasının lide-
 +
ri idi. 1887—94 illərdə əlkədə
 +
diktatura rejimi yaratmıpydı. Xari-
 +
ci siyasətdə Avstriya-Macarıstan və
 +
Almaniyaya meyl edirdi. Geniipl xalq
 +
kutlələrinin təzyiqi altında 1894
 +
ilin mayında vəzifəsindən kənar edil-
 +
miidi. Saray xəfiyyəsi tərəfindən
 +
əldurulmullddur.
 +
CTAMMHOAMRƏDP (nar. stamen, sta-
 +
minis—can -- iyH. €idos —HƏB)—HHHƏKNƏ
 +
iyəklini NXƏİHMMHUI €PpKƏKMHK, TO3uyr
 +
ƏMƏNƏ KƏTHPMƏK TaÖH-H)İƏTHHH HTHDMHH-
 +
nup. Can, nynuyr, ratapdıbir HƏKnTHHNƏ
 +
olur: yaxud hec bir funksiyası olmur,
 +
ya da ləcəkitəkilli tərəməyə, Yaxud da
 +
iəktaqlıqa verilir,
 +
“STANDARD OYL.KӦMPANİ (NYU-
 +
u EPCH)ə (Standard Oil Company (Me
 +
Yeqzeu)|— ABPP-ın neft inhisarı: 1973
 +
ildən *Ekson Korporeyinə adlanır.
 +
STANDART (ing. 5Eapdaqa—norma, nu-
 +
munə, əlcu)—genipl mə”nada— digər
 +
yektlərlə muqayisə ӱçun əsas kimi
 +
qəbul edilən numunə, etalon, model)
 +
standartlaidırma çzrə normativ-
 +
texniki sənəd—standartlapdırma o6-
 +
yektinə dair norma, qayda və tələblə
 +
kompleksini muəyyən edir və səlahiy-
 +
yətli orqanlar tərəfindən təsdiq edi-
 +
lir. SSRİ-də S. dəvlət S.-ına, sahə
 +
S.-ına, resp. S.-ına, mӱəssisə və bir-
 +
liklərin S.-ına ayrılır. SSRİ-də
 +
QİYİİ1 S.-ı da tətbiq edilir. S,-la
 +
yanallı məhsulun konkret nevləri,
 +
markaları, artikulları ucun texniki
 +
ipərtlər də qӱvvədədir. S.-lar tə”yina-
 +
tına gərə, də fərqləndirilir. Bun
 +
S.-lara mӱntəzəm olaraq yenidən ba-
 +
xılır, elm, texnika və istehsalın son
 +
nailiyyətlərinə muvafiq ər
 +
STANDART KVADRATİK MEYL
 +
—bax Kvadratik mə . |
 +
STANDARTLAYİİDI A—standart-
 +
ların muçəyyən olunması və tətbiqi
 +
prosesi. Elm və texnika, sənaye və k.
 +
t. istehsalı, tikinti, nəql., mədəniy-
 +
yət, səhiyyə və x.t.-nın digər sahələ-
 +
rində, həmcinin beynəlxalq ticarət-
 +
də istifadə. olunan və gələcəkdə də-
 +
ələrlə tətbiq edilə bilən konkret
 +
məhsul, norma, tələb, metod, termin,
 +
iparə və s. S.-nın obyektləridir. S.
 +
istehsalın inkipaf sur"”ətinə və sə-
 +
viyyəsinə əhəmiyyətli dərəcədə tə”sir
 +
gəstərir. S. iplərinə SSRİ Nazir-
 +
lər Sovetinin Dəvlət Standartlar
 +
Komitəsi rəhbərlik edir. SSRİ-də
 +
Dəvlət S. sistemi fəaliyyət gəstərir.
 +
S.-nın əsas vəzifəsi məhsulun, xam-
 +
malın, materialın, yarımfabrika-
 +
tın və komplektlətdirici mə”mulat-
 +
ların texniki səviyyəsinə və keyfiy-
 +
yətinə olan tələbləri, həmcinin məh-
 +
sulun layihələtdirilməsi və isteh-
 +
salı sahəsində norma, tələb və metod-
 +
ları muəyyən etmək, unifikasiyanı
 +
inkitpaf etdirmək və s.-dən ibarətdir.
 +
Sosialist S.-sı qabaqlama və komp-
 +
leks metodlara əsaslanır. QİYİ1 cər-
 +
civəsində S. məsələləri ilə S. uzrə
 +
daimi komissiya, sahə daimi komis-
 +
siyaları, S. uzrə in-t və QİYİT ka-
 +
tibliyinin S. =te"bəsi məptquldur.
 +
Kapitalist əlkələrində S. iplərini
 +
milli təpkilatlar aparır. Beynəlxalq
 +
S. coxcəhətli elmi-texniki və iqtisa-
 +
di əməkdaplıqın inkipafı ilə baq-
 +
 +
 +
24
 +
 +
 +
CTAHEB
 +
 +
 +
 +
 +
 +
lıdır. S. sahəsində iri beynəlxalq
 +
təpkilatlar (məs., Beynəlxalq Stan-
 +
 +
 +
dartlalidırma Təpkilatı) fəaliyyət |
 +
 +
 +
gəstərir.
 +
 +
STANEV Yemilian (təxəllusuş əsl
 +
adı və familiyası Nikola Stoy a-
 +
nov (14.2.1907, Veliko-Tırnovo—15.
 +
Z,1979, Sofiya) — bolqar yazıcısı.
 +
BXR Sosialist Əməyi Qəhrəmanı
 +
(1967, 1977). Bolqarıstan xalq mədə-
 +
 +
 +
niyyət xadimi (1966). Dimitrov muka- |
 +
 +
 +
fatı laureatı (1965). 1944 ildən Bol-
 +
qarıstan KP-nın uzvu. 4“Cəlbedici
 +
 +
ipıqları (1938), “Xəyalpərəstg (1939),
 +
cAdi gӱnlər və bayramlarq (1945) he-
 +
 +
 +
kayə kitablarında, “Paftalı oqrusuz İ
 +
əyalət .
 +
 +
 +
(1948) povestində cansıxıcı
 +
həyatı təsvir olunur. c“İvan Konda-
 +
revə (kitab 1—2, 1958—64) romanı
 +
1923 il sentyabr antifailst usyanı
 +
dəvrundə bolqar xalqının həyat və
 +
mubarizəsindən bəhs edir. “Preslav
 +
knyazı Sibina haqqında əfsanə (1967),
 +
cDəccalə (1970), “Tixik və Nazariz
 +
(1977) tarixi povestləri var.
 +
Əsərləri: İzbrannoe, M., 1970:
 +
Poxititelı persikov. Koqda TaeT HHef Hn
 +
druqie rasskazı, M., 1981.
 +
STANİOL (anM. Stauniol, nar. stan-
 +
pit—qalay)—qalaydan və ya onun qur-
 +
quppunla ərintisindən hazırlanan na-
 +
zik (O0,008—0O,12 mm) vərəq, yaxud lent.
 +
Elektrotexnikada kondensator hazır-
 +
lanmasında, Yeyinti məhsullarının
 +
qablappdırılmasında və s. məqsədlqr-
 +
lə imnlədilir. Sənaye praktikasında
 +
S. aluminium folqa ilə əvəz olunur.
 +
STANİSLAV— İvano-Frankovsk i.-
 +
nin 1962 ilədək adı.
 +
STANİSLAV VİLAYƏTİ — İvano-
 +
Frankovsk vilayətinin 1962 ilədək
 +
 +
 +
TANİSLAVSKİ (əsl familiyası
 +
Alekseyev) Konstantin Sergeye-
 +
vic(17.1.1863, Mosk- :
 +
va—7.8.1938, Mosk-
 +
va)—rus sovet akt- |
 +
yoru, rejissor, pe-
 +
daqoq, teatr nəzəriy-
 +
yəcisi. SSRİ xalq |
 +
artisti (1936). S.
 +
teatr haqqında mua-
 +
sir elmin banisi,
 +
teatr tarixində İLK
 +
bitkin məktəb, ar-
 +
dıcıl təlimin Ya-
 +
radıcısıdır (bax Sa 4
 +
Stanislavski sis- Mus zə |
 +
temi). S. aktyor kimi ilk dəfə 1877
 +
ildə ev tamatalarında, sonralar
 +
cAlekseyev dərnəyində oynanılan vo-
 +
devil və operettalarda cıxı- etmiii-
 +
dir. 1888 ildə rej. A. Fedotov, mu-
 +
qənni və pedaqoq F. Komissarjevski
 +
ilə birlikdə yaratdıqı 4İncəsənət
 +
və ədəbiyyat cəmiyyəticnin bir cox ta-
 +
mapalarında cıxıiy edərək gerkəmli
 +
aktyor kimi tanınmındır. 1898 ildə
 +
V. İ. Nemirovic-Dancengo ilə bir-
 +
likdə Moskva Bədaye Teatrını təii-
 +
kil etmitpdir. Həyat həqiqəti, mua-
 +
sirlik, demokratizm ideyaları, xəl-
 +
qilik, yuksək realist ifa teatrın bə-
 +
dii-estetik və yaradıcılıq prinsip-
 +
ləri idi. Dunya səhnə sənətində yeni
 +
cərəyanın təməlini qoyan bu teatrın
 +
yaranması A. Cexovun cQarayı əsəri-
 +
nin tamatpasından baitlanmındır
 +
(1898: rej.-lar S. və Nemirovic-Dan-
 +
cenko). M. Qorkinin dramaturgiyası
 +
teatrın rəyin xəttini muəyyənlətdir-
 +
miidir. S.-nin Nemirovic-Dancenko
 +
ilə birgə hazırladıqı bir sıra tama-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
(| sənət həyatım, B., 1963:
 +
 +
 +
Tü...
 +
I"
 +
 +
 +
ü C
 +
 +
 +
.. i
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
K.S. Stanislavski Satin(4Həyatın
 +
dibində, M. Qorki) rolunda,
 +
 +
 +
iya (4 Arıldan bəlaə, 1906, A. Qribo-
 +
yedov, “Nazik yerdən yəynəpə, 1902, H.
 +
Turgenev və s.) rej. zipinin novator-
 +
luqu ilə fərqlənmiidir. S.-nin akt-
 +
yorluq iste”dadı muxtəlif xarakter-
 +
li səhnə obrazlarında acılmındır:
 +
PQtokman (“ Doktor PTtokmanə, H. İb6-
 +
sen), Satin (4 Həyatın dibində, M.
 +
Qorki), Astrov, Veriinin (“Vanya da-
 +
yıəj, “Uc bacız, A. Cexov), Famusov
 +
(“Aqıldan bəlaə, A. Qriboyedov) və b.
 +
S.-nin sovet devrundə yaratdıqı ta-
 +
malalar orijinallırı, səhnə təcəs-
 +
sumunun kamilliyi ilə yanaipı sosial
 +
kəskinliyi ilə də fərqlənmiptdir.
 +
S.-nin rəhbərliyi ilə hazırlanmın
 +
414—69 nəmrəli zirehli qatar (1927,
 +
Vs. İzvanov) pyesinin tamatpası sovet
 +
teatrının inkilpafında və sosia-
 +
list realizmi metodunun bərqərar ol-
 +
masında muhum hadisəyə cevrilmiii-
 +
dir. S. musiqili teatr sahəsində də
 +
islahatlar aparmındır. 1918 ildən
 +
Beyӱk tarın opera studiyasına (son-
 +
oralar K. S. Stanislavski və
 +
 +
emirovic-Dancenko ad. Moskva Mu-
 +
siqili Teatrı) rəhbərlik etmiit, 1935
 +
ildə opera-dram studiyası yaratmıii-
 +
dır. S.-nin fəaliyyəti sovet rejis-
 +
sorluq və aktyorluq məktəbinə beyuk
 +
 +
 +
tə"sir gestərmitdir. Lenin ordeni .
 +
 +
 +
və Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni ilə
 +
ir edilmittdir.
 +
 +
Əsərləri: Etika, B., 1956, Mənim
 +
: Sobr, soc., t.
 +
1—8, M., 1954—61, Mol jiznh v iskusst-
 +
ne, M., 1983, i
 +
 +
Əd. Məmmədov M., Bəyuk vətən-
 +
nam, nah sənətkar, B., 1963, Kristi
 +
Q., Stanislavski məktəbi əsasında akt-
 +
yor tərbiyəsi, B., 1979, Qorcakov N.,
 +
Rejissersgkie urogki K. S. Stanislavsko-
 +
qo, 3 izd., M.. 1952: Krıjipkiv Q.,
 +
VelikiN reformator spenı, M., 1962,
 +
LunacarskiNn A. V., Sobr. soc., t.
 +
93. M., 1964: Stroeva M. N., Rejis-
 +
serskie iskanin Stanislavskoqo, |kn. 1—
 +
2, 1898—19381, M., 1973—77, G un 6 H p s-
 +
kov N. N., Mirovoe znacenie Stanislav-
 +
skoqo, M., 1974: Polakova E, İ.,
 +
StanislavskiN, M., 1977, Stanislavskin—
 +
reformator opernoqo iskusstva: Materia-
 +
lı, dokumentı, 2 izd., M., 1983.
 +
 +
 +
STANİSLAVSKİ SİSTEMİ—K. S.
 +
Stanislavskinin tipləyib hazırladı-
 +
qı səhnə yaradıcılıqrı nəzəriyyəsi və
 +
metodologiyasının iqərti adı. *..s.
 +
Stanislavski, onun sələfləri və muca-
 +
sirlərinin, dӱnya teatr sənətinin gər-
 +
kəmli xadimlərinin Yaradıcılıq və
 +
pedaqoji təcrӱbəsinin uӱmumiləindi-
 +
rilməsi kimi meydana gəlmiiydir.
 +
S.s.-nin inkiptafı bilavasilə Mosk-
 +
va Bədaye Teatrı və onun studiyala-
 +
rının fəaliyyəti ilə baqlıdır. S.s.
 +
səhnə sənətində Stanislavskinin c Ya-
 +
 +
 +
ipama məktəbiəz adlandırdıqı realist
 +
cərəyanın nəzəri ifadəsidir. Bu sis-
 +
temin ən muhum estetik tələbi əsl
 +
bədii həqiqət axtarıqnqıdır. Stanis-
 +
lavskiyə gerə teatr həyatın mexaniki
 +
surətini deyil, onun in ikasını Ya-
 +
radır, həyat hadisələrinin sintezini
 +
numayii etdirməklə iquura və Hissə
 +
tə"sir gestərir. Qeatrın əsas məqsədi
 +
cinsan ruhunun həyatını yaratmaqdan
 +
ibarətdir. Bundan ətru aktyor səhnədə
 +
həqiqi hisslər, fikirlərlə Yaplama-
 +
lıdır. Bu isə psixotexnika utsulla-
 +
rını (cməqsədə, cdiqqətə, 4i116, cana
 +
XƏTTF, ctəsəvvurə, cemosional Yaddaiyə,
 +
ctempə, critmə və s.) eyrənmək Yolu ilə
 +
əldə edilir. Stanislavski səhnədə
 +
daxilən yapama prosesinə beyuk əhə-
 +
miyyət vermiti, lakin aktyorun zahiri
 +
texnikasını, duyqularını ifadə et-
 +
mək bacarıqını da yuksək qiymətlən-
 +
dirmitdir. Aktyor gӱclu və məlahət-
 +
li səsə, aydın tələffuzə, Yaxptı plas-
 +
tikaya, cevik bədən hərəkətlərinə ma-
 +
lik olmalıdır. Stanislavski 30-cu
 +
illərdə materialist dunyageruçiçnə,
 +
İ. Secenov və İ. Pavlovun ali sinir
 +
fəaliyyəti tə”liminə əsaslanaraq ro-
 +
lun daxili mə"nasına yiyələnmək ucun
 +
hərəkətin fiziki təbiətinin əsas
 +
pərtlərdən olduqunu gestərmipdir.
 +
Sovet teatrında aktyor tərbiyəsinin
 +
və bədii praktikanın əsasını tətgil
 +
edən S.s. xarici əlkə teatrlarının
 +
fəaliyyətində də geniit tətbiq olunur.
 +
Ədl Kristi Q., Stanislavski mək-
 +
təbi əsasında aktyor tərbiyəsi, B., 1979,
 +
bax həmcinin Stanislavski K. S. məqalə-
 +
sinin ədəbiyyatına.
 +
STANİTSA—1) SSRİ-də kecmit ka-
 +
zak vil.-lərinin ərazilərində kənd
 +
tipli yapayıtt məntəqəsi. S.-da numa-
 +
yəndəli dəvlət hakimiyyəti orqanı xalq
 +
deputatlarının stanitsa ovetidir.
 +
2) Rusiyada 17—18 əsrlərdə kazakla-
 +
ın məskən saldıqı yer.
 +
TANİTSIN (əsl familiyası G e-
 +
ze) Viktor Yakovlevic (2.5.1897, Ye-
 +
katerinoslav, indiki Dnepropetrovsk
 +
—23.12.1976, Moskva)—rus sovet akt-
 +
yoru, rejissor. SSRİ xalq artisti
 +
(1948). SSRİ Devlət mukafatı lau-
 +
reatı (1947, 1949, 1951, 1952). 1954
 +
ildən Sov.İKP uzvu. 1924 ildən Mos-
 +
kva Bədaye Teatrında cıxın etmiii-
 +
dir. Ən yaxtı rolları: Andrey Pro-
 +
zorov (4 Uc bacı, A. Cexov), Repeti-
 +
lov (4“Aqıldan bəlaə, A. Qriboyedov),
 +
Stiva Oblonski (“Anna Kareninaz,
 +
L. Tolstoyun əsəri uzrə), inspektor
 +
Mic (“Zəngli saat ucun solo, O. Zaq-
 +
ralink) və b. S. *“Pikvik klubu (1934,
 +
. Dikkens), “İdeal ərə (1946, O.
 +
Uayld), “Mariya Cryaprə (1957, O.
 +
PPiller) və s. əsərləri tamaplaya qoy-
 +
mupidur. Pedaqoji fəaliyyət gestər-
 +
midir (1948 ildən prof). 3 ordenlə,
 +
eləcə də medallarla təltif edil-
 +
mitpdir.
 +
STANKE-DİMİTRӦV —Bolqarıstan-
 +
da, Kustəndil mahalında iqəhər. Cer-
 +
man cayı sahilindədir. Əh. 45 min
 +
(1975). Tutun e”malı mərkəzidir. Əc-
 +
zacılıq, cihazqayırma, meyvə konser-
 +
vi, tikiiy sənayesi, İES var. Yaxın-
 +
lıqında kemur cıxarılır.
 +
STANKU (5sapsi) Zaxariya (7.10.1902,
 +
Teleorman qəzası, Salciya—5.12.1974,
 +
Buxarest)—rumın yazıcısı, siyasi
 +
xadim. RSR Dəvlət mukafatı laurea-
 +
tı (1954). RSR EA akad. (1955). 1945
 +
ildən Rumıniya KP-nın uzvu (1964
 +
ildən MK uzvu). 1969 ildən ROR Dəv-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
lət iqurasının ӱzvu olmutdur. Yara-
 +
dıcılıqra pe”rlə baplamıltdır: “bı
 +
də nəqmələrə toplusu (1927). cAyaqya-
 +
lınf (1948), “Acı kəklərə (c. 1—5,
 +
1958—59), *Dəli mepək (1963), aQa-
 +
paubi Keuyə (1968), r BƏ İaFbttlb
 +
(1969) romanlarında Rumıniya həya-
 +
tının geniyi sosial və -siyasi mənzə-
 +
rəsi əksini tapmıtidır. 1966—74 il-
 +
lərdə RSR Yazıcılar İttifaqının
 +
sədri olmutdur. Bə”zi hekayələri
 +
Azərb. dilinə tərcumə edilmitdir-
 +
 +
Əsərləri: Veter i dojdh, M.,
 +
1973, Kostandina. Kak il teba l:obil. Po-
 +
 +
 +
vesti, M., 1974, Boson, M., 1977: Pro-
 +
stıe pn M., 1980.
 +
STANNİN (uar. stannum — rana))—
 +
 +
 +
mineral. Kimyəvi tərkibi Si,Ee5p5,
 +
 +
 +
(27,596-i Sn). Zn, Sb, Cd, Pb nə Ag
 +
qatınlıqları olur. Kubik (yuksək-
 +
temperaturlu S.) və tetraqonal (al-
 +
caqtemperaturlu S,) sinqoniyalarda
 +
kristallaptır. Sıx dənəli gkutlələr,
 +
psevdotetraedr və daha mӱrəkkəb for-
 +
malı cilalı dənələr əmələ gətirir.
 +
Rəngi zeytunu-boz olur. Metal pa-
 +
rıltılıdır. Sərtliyi 3—4,5, sıxlı-
 +
qı 4300—4500 kq/m?. Hidrotermal ya-
 +
taqlarda, nadir hallarda peqmatit
 +
və qreyzenlərdə rast gəlir. Ən boyuk
 +
yıqımları SSRİ və Boliviyadadır.
 +
STANOVӦY SİLSİLƏSİ — İHləpru
 +
Sibirdə daq silsilələri sistemi.
 +
Olyokma cayının orta axınından Ucur
 +
cayının mənbəyinə qədər təqr. 700 km
 +
zanır. Maks, hund. 2412 m. PTimal
 +
uzlu okeanı ilə Sakit okean hevzə-
 +
ləri arasında suayırıcıdır. Əsasən,
 +
kristallik iptist və qneyslərdən təpt-
 +
kil olunmutdur. Kızıl, nadir me-
 +
tallar və dəmir filizi yataqları var.
 +
İqlimi sərt kontinentaldır. İllik
 +
yaqıntı təqr. 500 mm. S.s.-ndən Lena
 +
və Anur caylarının qolları baplanır,
 +
STANSİYA (lat. 5(aIo — dayanma,
 +
dayanacaq)—1) nəql.-ın dayanacaq mən-
 +
təqəsi, habelə bu məntəqənin qurqu pə
 +
avadanlıq kompleksi (yalnız quru
 +
nəql,.-ında). İki belə məntəqə arasın-
 +
dakı məsafəyə də (məs., təhər nəql.
 +
xətlərində) S. deyilir. 2) Hər hansı
 +
sahədə muəyyən əraziyə xidmət edən,
 +
muvafiq avadanlıqla təchiz olunmuii
 +
mӱntəzəm mutpahidə və tədqiqat aparan
 +
muəssisə. Məs., meteoroloji st., sa-
 +
nitariya-epidemioloji st. 3) Hər han-
 +
sı nəql. vasitəsinin paylaqpdırılma
 +
maa (ixs. tramvay S.-sı).
 +
TANSİYA QOVİYARI (SES -də)—
 +
suyun potensial enerjisini bilavasi -
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Derivasiya SES stansiya qovtpaqının
 +
sxemi: /—basqı hovuzu, 2—zibilsaxla-
 +
yan tor: 3—turbin su kəməri: 4—SES bi-
 +
Hacı, 5 suaparan kanal: 4BS—atpaqı
 +
byefin səviyyəsi: I—su basqısı
 +
 +
 +
ii
 +
3 ba ak vn" ri bii
 +
 +
 +
= ca AK
 +
 +
 +
.HSTARAXOVİTSE
 +
 +
 +
STAROSELYE
 +
 +
 +
tə elektrik enerjisinə cevirən deri-
 +
vasiya SES qurqularından ibarət
 +
kompleks. S.q. basqı hovuzu (basqısız
 +
derivasiyanı turbin su kəmərləri ilə
 +
əlaqələndirir) və ya mӱvazinət cənin-
 +
dən (basqılı derivasiya ilə turbin su
 +
gəmərlərini əlaqələndirir), turbin
 +
kəmərindən (suyu basqı hovuzundan və
 +
ya mӱvazinət cənindən qurbinlərə B€-
 +
rir), SES binasından (Hidroaqreqat,
 +
yuksəldici transformator, kommuta-
 +
siya qurqruları və idarəetmə pultunun
 +
qoyulduqu yer), suaparan kanaldan (tur-
 +
binlərdən cıxan suyu SES-in alaqı
 +
byefi sahəsindəki cay məcrasına ve-
 +
rir) ibarətdir. Bax həmcinin Bəndə,
 +
Derivasiya.
 +
 +
STAPEL (hollandca zEarey)—tikil-
 +
MƏKDƏ olan gəminin saxlandırı yer.
 +
Adətən su səviyyəsindən hundur mey-
 +
danca iqəklində olur (su səviyyəsindən
 +
aaqıda yerləiqən gəmiqayırma və tə”-
 +
mir yerlərinə dok deyilir).
 +
STARA-ZAQӦRA—Bolqqrıstanda mə-
 +
hər. Stara-Zaqora mahalının inz.m.
 +
Əh. 136 min (1980). Matınqayırma,
 +
kimYa, yeyinti, toxuculuq sənayesi var.
 +
STARAYA RӰSSA—RSFSR Novqorod
 +
vil.-ndə ipəhər. Staraya Russa r-nunun
 +
mərkəzi. Polist cayında gəmi dayana-
 +
carı. D.y. st, Avtomobil yolları qov-
 +
paqı. Kimya mapınqayırması, cihaz-
 +
qayırma, kətan e”malı, itirə-cəvhər,
 +
kərpic və Ö. z-dlar, axpam mexanika
 +
texnikumu, əlkəpqunaslıq muzeyi, F.
 +
M. Dostoyevskinin xatirə ev muzeyi
 +
var. Balneoloji və palcıq kurortu-
 +
dur. 11 əsrdən mə"lumdur. 1 dərəcəli
 +
Vətən muharibəsi ordeni ilə təltif
 +
edilmitdir O, |
 +
STARA-PLANİNA, Balkandar-
 +
lar ı—Bolqarıstanda, Balkan y-a-
 +
nın 1im,-ında dar silsiləsi. Q.-dən
 +
ur.-ə ya. 5992 km, Hund. 2376 m-ə (Bo-
 +
tev d.) qədərdir. Kristallik iiist,
 +
qranit, əhəngdatı, qumdapı və s. tə11-
 +
kil olunmuldur. İqlimi mӱlayim,
 +
rӱtubətlidir. İllik yaqıntı 800—
 +
1100 mm. Əsasəi, palıd, vələs, iynə-
 +
yarpaqlı, qaraplam mepələri, həmittə-
 +
lanıb kolluqlar yayılmızidır. Fay-
 +
dalı qazıntıları: kəemur, mis, dəmir,
 +
sing, Qurquplun ə s. Qr kalan
 +
qurulutidu pə relyefinə gerə issəyə
 +
(Qərbi s.p. Orta si, və PTərqi
 +
S.-P.) bəlunur. S,-P.-da milli park,
 +
Bolqarıstan milli azadlıq hərəkatı-
 +
na Həsr olunmutit abidələr var.
 +
 +
(5 (aqashocuyse) —
 +
Polipada iəhər. Kamenna cayı sahi-
 +
lipdədir. ƏH. 48 min (1977). Avtomo-
 +
bilqayırma və arac e"malı mçəssisə-
 +
 +
 +
CTAPMTU |
 +
 +
STARİTSA--ERSFSR Kalinin vil.-
 +
ndə iəhər. Staritsa r-nunun mərkəzi.
 +
Staritsa d.y. .st.-ndan 12 km aralı-
 +
dır. Volqa cayı sahilində gəmi daya-
 +
nacarı. Kətan z-du, tikip f-ki, me-
 +
xaniki z-Dd: 16—18 əsrlərə aid Me"-
 +
 +
 +
marlıq abidələri (Uspeniye kilsəsi Xm
 +
 +
 +
və ş.) qar. 1297 ildən mə"lumdur. :
 +
ŞTARI KRIM--USSR Krım vil.-
 +
ndə iəhər. Feodosiyadan 26 km ara-
 +
lı dar iqlim kurortu. Dəmir-beton
 +
mə"mulatı 3-du, tikip f-ki, yeyinti
 +
sənayesi muəssisələri: yazıcı A, S.
 +
Qrinin ev-muzeyi, vərəmli xəstələrin
 +
mӱalicəsi ucun sanatoriya var.
 +
S.K. monqol-tatar ipqalından (13
 +
əsr) əvvəl meydana gəlmipdir. 14 əsrə-
 +
dək Solxat, Krımın Rusiyaya birləi-
 +
dirilməsinə (1783) qədəp Əski Krım
 +
adlanırdı, 13 əsrdən Qızıl Orda-
 +
 +
 +
25
 +
 +
 +
 +
 +
 +
nın Krım ulusunun mərkəzi olmuii-
 +
dur. 13—15 əsrlərdə Qərbi Avropa ilə
 +
rus knyazlıqları və Orta Asiya ara:
 +
sında ticarət yolunun tranzit məntə
 +
qəsi idi. Sənətkarlıq da inkipaf
 +
etmitpdi. 14 əsrə aid karvansara, məs-
 +
cidlərin qalıqları, o cӱmlədən Əz-
 +
bək xanın 1314 ildə tikdirdiyi məs-
 +
cid, mədrəsə, zərbxana və s. qalıqları
 +
alpkar edilmitdir.
 +
 +
 +
Əd. İkobson A. L., Krım v sred-
 +
nie veka, M., 1973.
 +
 +
 +
STARI OSKOL—RSFSR Belqorod
 +
vil.-ndə ipəhər. Starı Oskol r-nunun
 +
mərkəzi. Oskol cayı sahilindədir.
 +
D.y. və avtomobil yolları qovtpaqı. Əh.
 +
148 min (1984). Dəmir filizi cıxarı-
 +
lır. Mapınqayırma, tikinti mate-
 +
rialları muəssisələri, mebel f-ki, ye-
 +
yinti sənayesi, texnikumlar, tibb mək-
 +
təbi, əlkəpqunaslıq muzeyi, xalq teat-
 +
rı var. 1593 ildə qala kimi salın-
 +
 +
 +
nlar
 +
 +
STARI SAMBOR—USSR Lvov vil.-
 +
ndə pəhər. Starı Sambor r-nunun mər-
 +
kəzi. Dnestr cayı sahilindədir. D.y.
 +
st. Mebel kombinatı, pendir z-du və
 +
s. var. 11 əsrdən mə"lumdur.
 +
STARIYE DOROGİ—BSSR Minsk
 +
vil.-ndə iəhər. Starıye Dorogn r-nu-
 +
nun mərkəzi. D.Y. st. Sənaye və yeyinti
 +
kombinatları, yaq z-du, xalq dram
 +
teatrı var. | :
 +
STAROB nCK—YCCP Voroppilov-
 +
qrad vil.-ndə pqəhər. Starobelsk r-nu-
 +
H mərkəzi. Aydar cayı (Severski
 +
Dəeksin qolu) sahilindədir. D.y. st.
 +
Avtomobil tə"miri, dəmir-beton mə”--
 +
mulatı z-dları, yeyinti və yungul sə-
 +
naye muəssisələriy sovxoz-ltexnikum,
 +
tibb məktəbi, əlkətunaslıq muzeyi
 +
kr Di ildə salınmhipdır.
 +
STARӦVSKİ Vladimir Nikonovic
 +
(Z.5.1905, indigi Komi MSSR-in Po-
 +
mozdino k.—20.10.1975, Moskva)—so-
 +
vet iqtisadcısı-statistiki. SSRİ EA
 +
m. ӱzvu (1958). Sosialist Əməyi Qəh-.
 +
rəmanı 00 1939 illən Sov.İKP
 +
uzvu. 1940—48 illərdə Mərkəzi Sta-
 +
tistika İdarəsinin rəisi lə SSRİ
 +
Nazirlər Soveti sədripin muavini,
 +
1948—75 illərlə SSRİ. Nazirlər So-
 +
veti yanında MSİ-nin rəisi olmui-
 +
dur. Əsas əsərləri statistika və ucot
 +
 +
 +
məsələlərinə həsr olunmutidur. 1961
 +
ildən ov.=İKP MK-nın “Mə kəzi
 +
Təftit Komissiyasının uzvu, SSRİ
 +
 +
 +
Ali Sovetinin deputatı (6—8-ci ca-
 +
qırhpi) olmutidur. 3 dəfə Lenin or-
 +
deni, 4 digər orden və medallarla
 +
təltif edilmiidir.
 +
 +
STARODUӰ 5—RSFSR Bryansk vil.-
 +
ndə iqəhər. Starodub r-nunun mərkəzi.
 +
Babinets cayı (Dnepr həvzəsi) sahi-
 +
lindədir. D.Yy. st. Yeyinti, yungul sə-
 +
nayesi, əlkəpunaslıq muzeyi var. 11
 +
əsrdən ir. | ə
 +
STAROKONSTANTİNOV — USSR
 +
elnitski vil.-ndə ptəhər. Starogon-
 +
stantinov r-nunun mərkəzi. Sluc ca-
 +
yı sahilindədir. D.y. və avtomobil
 +
yolları qovpaqı. Yeyinti sənayesi mu-
 +
əssisələri, məipqət malları f-ki,
 +
dəmir-beton ppallar z-du var. 1525
 +
 +
 +
ildə salınmınndır.
 +
STAROSELYE—Krımda, Baxcasaray
 +
m. yaxınlıqında maqara. Tapıntılar
 +
Mustye mədəniyyətinə aiddir. S.-lən
 +
capacaqlar, itiuclular, qapov tipli
 +
əmək alətləri və s. apqkar edilmiil, 60
 +
minə yaxın heyvan sumuyu, həmcinin
 +
Mustye devrunə aid uttaqın (1,5—2
 +
 +
 +
26
 +
 +
 +
STAROSELSKİ
 +
 +
 +
yallı) qəbri tapılmındır. Ustpaqın
 +
neandertal tipli insanlardan fərqli
 +
olması, onu neandertallardan daha
 +
kamil insana— Noto sapiens Kenun
 +
 +
rması olduqu muəyyənlətdirilmiin-
 +
dir. Maqaradan yalı adamın sumuk
 +
qalıqları da tapılmındır. S.-dən
 +
əldə olunmuiy kəllə əsasında M. Ge-
 +
rasimov Mustye devru adamının xa-
 +
rici gerunultunu bərpa etmitdir.
 +
 +
 +
Əd.: İssledovanie ə
 +
mu, Kiev, 1979. vanie paleolita v Krı
 +
 +
 +
STAROSELSKİ Dmitri Semyonovic
 +
(1832—11.3.1884, Tiflis)—gen.-ley-
 +
tenant, senator (1878—84). 1857 ildən
 +
hərbi xidmətə bapplamıldır. Qaf-
 +
qaz iqəhərləri idarəsinin rəisi (1863
 +
—72), Bakı qubernatoru (1872—76),
 +
Qafqaz canipinliyi bal idarəsinin
 +
rəisi (1877 ildən) olmutdur. 1872
 +
ildə “Bakinskiye İzvestiyaq qəzetinin
 +
əsasını qoymutidur. cƏkincik qəzeti-
 +
nin senzorluqunu ӱzərinə geturərək
 +
onun quberniya mətbəəsində cap edil-
 +
məsinə (1875—77) və yayılmasına kə-
 +
mək etmiidir. H. B. Zərdabi S.-nin
 +
 +
 +
xidmətlərini yuksək qiymətləndir-
 +
miipdir.
 +
Əd. Zərdabi H. B., Secilmit
 +
 +
 +
əsərləri, B., 1960: FƏkincitk. 1875—1877
 +
(tam mətni), B., 1979, səh. 191—92: G ə-
 +
yupov Z:, “Qırmızı qubernatorgun
 +
ti 4 Kommunistə, qəzeti, 23 yanvar
 +
 +
 +
START (ing. 5Eaq(—batplamaq, ipə
 +
salmaq) idmand a—idmancıların
 +
yurupyə, qacıila, ӱzməyə və s. yarıplara
 +
baplamaq ucun Hazır vəziyyətdə dur-
 +
duqları Yer, bu yer S. xətti adlanır.
 +
START, texnikada—ucui apa-
 +
ratı (UA) yerindən qalxan zaman ucu-
 +
iptun baplanqıc anı: təyyarə və ya rake-
 +
tin qalxdıqı, ucupta batladıqı yer.
 +
UA-nın hərəkət istiqamətindən ası-
 +
lı olaraq S,. paquli, maili və ӱfuqi
 +
nəvlərə ayrılır. Raketlərin bura-
 +
xılma qurqusunun yerlətdiyi məvqe-
 +
yə gərə S. yerustu (suustu), yeraltı
 +
(sualtı) və asılı (havada) ola bilər.
 +
START YOLU—start qurqusundan ara-
 +
landıqdan sonra oallistik raketin
 +
start vəziyyətini saxlamaqla ptaquli
 +
hərəkət etdiyi yol hissəsi. S.y.-nda
 +
ucu bir necə san davam edir. Ballis-
 +
tik raketlərin pyaquli ucuttu kosmo-
 +
dromun start kompleksi ilə (dapıyı-
 +
cı raketlər ucun), tpaxta və ya cy-
 +
altı qayıqlardan buraxıldıqda (məs.,
 +
deyӱti raketləri) isə xususi avadan-
 +
lıq vasitəsilə-tə"min olunur. PTaquli
 +
ucuti atm.-in sıx təbəqələrindən kec-
 +
dikdə enerji itkisini azaltmara və
 +
raketin gəvdəsinə dulmən gərginlik-
 +
ləri apaqı salmara imkan verir.
 +
 +
START KOMPLEKSİ —kosmodromun
 +
əsas obyektlərindən biri: raketlərin
 +
buraxılması ucun bir və ya bir necə
 +
start meydancası olur. S.k.-nə ra-
 +
getlərin startqabaqrı yoxlanılması-
 +
nı və buraxılmasını tə”min edən ida-
 +
rəetmə məntəqəsi, start stolu, dapı-
 +
Yıcı raketləri və kosmik obyektləri
 +
təchiz etməkdən etru yanacaq kompo-
 +
inin saxlandıqı anbarlar və
 +
dig tasionar qur-ular daxildir.
 +
START M EYDANC ASI— raketlərin
 +
buraxıldıqı sahə: uzərində raketbu-
 +
raxma sistemi olan qurqu. Kosmodro-
 +
mun Start kompleksinin bir hissəsi-
 +
ni təpkil edir. S.m.-nda bə”zən qu-
 +
raidırma-sınaq korpusunda yoxlanı-
 +
lıb qurapdırılmaq uçun hazırlan-
 +
 +
 +
Mı1P1 ayrı-ayrı raket pillələrindən
 +
raketlərin ptaquli yıqılması, həmci-
 +
BANA: ydalı yukun raketə birləidi-
 +
iMməsi iləri də yerinə yetirilir.
 +
START RAKET MYR RRİKİ- ucuna
 +
aparatının startını (Yerdən qalx-
 +
masını) suӱr”ətləndirmək ucun ona
 +
qurapdırılmıni kəməkci raket mu-
 +
hərriki. Aparatın əsas mӱhərrikinə
 +
nisbətən iiiləmə muddətinin xeyli
 +
az olması və dartı quvvəsinin boyuk-
 +
luYu ilə fərqlənir. S.r.m. kimi adə-
 +
tən dartı quvvəsi onlarca kn-a, iiilə-
 +
mə mӱddəti bir necə san-yə bərabər
 +
olan bərkyanacaqlı raket muchərrik-
 +
lərindən, bə”zən isə mayeyanacaqlı
 +
raget muhərriklərindən istifadə
 +
edilir. S.r.m. təyyarə, hundurluk təd-
 +
qiqat raketləri, qanadlı rakeqlər
 +
və s.-də tətbiq olunur. Cox vaxt da-
 +
ipıyıcı raketlərin birinci pillə
 +
muhərriklərini də S.r.m. adlandı-
 +
rırlar (bax Coxpilləli raket).
 +
CTAPTEP (nn. starter—cmapm ce3yH-
 +
nəH)—MyhəppHKHH HHTƏCA MA CHCTEMH-
 +
HHH Əcac arperarTbı, MyhəppHK Ba/biHbi
 +
onun itə salınması ucun zəruri olan
 +
tezliyə qədər fırladır. Əsas qovipaq-
 +
ları: mӱhərrik, reduktor, S. valını
 +
əsas mӱhərrik valına qoyan və ondan
 +
ayıran qurqu, ipəsalıcı (əzu muӱstə-
 +
qil iinə duӱttə bilməyən S.-də). İpi
 +
prinsipinə gərə ətalətli, birbatpa tə”-
 +
sirli və kombinəli olur.
 +
START-STOP APARATI (ətart --
 +
ing. 5or—dayandırmaq)—verici və qə-
 +
buledici miri fasilələrlə
 +
kəsik-Kəsik iipləyən hərfcapedən 7pe-
 +
leqraf aparatı. S.-s.a. ilə istənilən
 +
iparə Yeddi elektrik siqnalı gəndər-
 +
məklə etuӱrulur: birinci siqnal iptə-
 +
salıcı (start), bepp siqnal itparənin
 +
kodu və sonuncu siqnal-stop. Bu cstart-
 +
stop kombinasiyasıv sinxron ipləyən
 +
paylapdırma mexanizminin bir dəvru
 +
ərzində gəndərilir və qəbul olunur.
 +
.-s.a.-ndan teleqraf rabitəsi xətlə-
 +
rinin uc məntəqələrində və yavatp
 +
sur"ətli etӱrmə sistemlərində isti-
 +
 +
 +
falə Bor.
 +
TARCEVӦ MƏDƏNİYYƏTİ (Ugaqse-
 +
uo)—Yuqoslaviyada (Belqrad yaxınlı-
 +
qında) Neolit dəvrcu (e.ə. 5000—4000)
 +
arxeoloji mədəniyyəti. S. ucun cay
 +
sahillərində qazma və yerustu evlər-
 +
dən ibarət məskənlər səciyyəvidir.
 +
Keramikası duz oturacaqlı, kurə və
 +
yarımkuӱrə formalı qablar, ayaqlı
 +
kasalardan ibarətdir: səthi batıq və
 +
cıxıntılarla bəzənmitt və yaxtı bo-
 +
yanmıqlidır. Dal və sӱmӱkdən əmək
 +
alətləri, gildən insan, heyvan he,-
 +
gəlcikləri və s. tapılmındır., Əsas
 +
mətquliyyətləri əgincilik və maldar-
 +
lıq olmutdur.
 +
 +
Əd. MonqavNt A. A., Arxeoloqin
 +
ƏSR Evropı. Kamennın vek. M,,
 +
 +
 +
STARİYİNA—1) SSRİ Silahlı Quv-
 +
vələrinin serjant (1940 ilə qədər aiya-
 +
qı komanda) Hey”ətində ən yӱksək rut-
 +
bə. 1935 ildən tətbiq olunmutdur. S.
 +
rӱtbəsi SSRİ HDD-nda ba gəmi
 +
starpinası rutbəsinə uyqundur. 2)
 +
SSRİ Silahlı Quvvələrində (rota və
 +
ya batareyada) vəzifəli iqəxs. Əsgəri
 +
daxili intizam və qaydaların
 +
lənilməsi, silahın və s. muxəlləfa-
 +
tın saxlanılması ucun məs”uliyyət
 +
 +
 +
dapıyır.
 +
STASİYA (lat. 56aho— dayanma, oldu-
 +
 +
 +
qu yer)—1) populyasiyanın yapadıqı
 +
yer. 2) Heyvanın və yaxud heyvan nə-
 +
 +
 +
gəz- S
 +
 +
 +
vunun məhdud dӧevr ərzində, yaxud da
 +
muəyyən funksiya ucun istifadə etdi-
 +
İH yapayıti yerinin bir hissəsi. Gun-
 +
duz, gecə və mevsumi S.-lar, coxalma,
 +
qidalanma, əlveriisiz iqəraitə dəz-
 +
MƏK və nəhayət iptərait pislətdikdə
 +
gecmə S.-ları mə”lumdur.
 +
 +
 +
u
 +
STASİONAR MUHƏRRİK (lat.
 +
5abopaqaz—tərpənməz)—baqqa ma-
 +
pınlara enerji verən muchərrik.
 +
 +
 +
Xususi ezul ӱzərində tərpənməz bər-
 +
kidilir. Əsasən elektrik cərəyanı
 +
generatorlarını iiyə salmaq ucun is-
 +
tifadə edidir.
 +
 +
ST SİONAR TƏSADUFİ PRO-
 +
S ES—bax Təsadufi proses.
 +
STASİONAR ULDUZ—bax Ulduzlar.
 +
STASİONAR HAL—sistemi xarakte-
 +
rizə edən əsas fiziki kəmiyyətin zaman
 +
kecdikcə dəyipmədiyi hal. Məs., ener-
 +
jinin muəyyən qiymət aldırı, Yəni
 +
enerjinin saxlandıqrı hal. S.H.-da
 +
sistemi xarakterizə edən butun fizi-
 +
ki kəmiyyətlərin orta qiyməti də zaman
 +
gecdikcə sabit qalır. |
 +
CTACMOHAP hƏPƏKƏT, hr z p o-
 +
dinamikada—maye (qaz) axını-
 +
nın hər hansı bir nəqtəsində zaman-
 +
dan asılı olaraq sur”əti, təzyiqi və s.
 +
karakteristikaları dəyitilməyən hə-
 +
 +
 +
rəkət.
 +
 +
STASOV Vasili Petrovic (4.8.1769,
 +
Moskva—5.9.1848, Peterburq) — rus
 +
me”marı, son dəvr klassisizm nuçmayən-
 +
dəsi. 1802—O08 illərdə Fransa və İta-
 +
liyada me"marlıq sənətini eəyrənmisi-
 +
dir. Peterburq Rəssamlıq Akademiya-
 +
sının akad. (1811). 1817 ildən impe-
 +
rator sarayında tikinti ipplərinə
 +
nəzarət etmitpdir. Əsas itləri, Sar-
 +
skoye Seloda (Pupkində) cuqun dar-
 +
vaza (1817—21), Manej (1819—21),
 +
Beyuk Cani reya (1820—23), Mosk-
 +
vada ərzaq anbarları (layihəsi 1821,
 +
tikintisi 1835 ildə qurtarmıpdır)
 +
və s. 1820-ci illərin sonu—1830-cu
 +
illərdə S. Peterburqda Preobrajeni-
 +
ye (1827—29) və Troitsa (1828—35)
 +
kilsələrini tikmiti, Napoleon uza-
 +
rində qələbə rəmzi olan Narva (1833)
 +
və Moskva (1834—38) zəfər darvaza-
 +
larını ucaltmıntdır.
 +
 +
 +
Ədə PilavskiNn VB. İ., Zod-
 +
cin V, P. Stasov. 1769—1848, |L., 19701.
 +
 +
 +
STASOV Vladimi Vasilyevic (14.1.
 +
1824, Tlerepöypr— 23.10.1906, Teter-
 +
burq)—rus təsviri sənət və musiqi tən-
 +
qidcisi, incəsənət tarixcisi, arxqo-
 +
loq.. EA-nın fəxri uzvu (1900). S. 19
 +
əsr rus demokratik mədəniyyətinin ger-
 +
kəmli xadimlərindəndir. Huquqitpu-
 +
naslıq məktəbini bitirmitdir (1843).
 +
1847 ildən ədəbiyyat, incəsənət, musi-
 +
qiyə dair məqalələrlə cıxıp etmiit-
 +
dir. Ensiklopedik biliyə malik S.
 +
rus və dunya musiqisinə, heykəltərati-
 +
lıq, me"marlıq, arxeologiya, filo-
 +
logiya, folkloriunaslıq və s. MƏCƏ -
 +
lələrə beyuk maraq gestərmitdir.
 +
S. tənqidi fəaliyyətində V. Belinski,
 +
A. Gertsen və N. Cernı-pevskinin es -
 +
tetik prinsiplərinə əsaslanmındır .
 +
S. realizm və xəlqiliyi mӱtərəqqi in-
 +
CƏSƏNƏT tcun əsas hesab etmiii, akade-
 +
mizmə qariı mubarizə aparmıpdır.
 +
. pheredvijniklərin və 6. rəssamla-
 +
rın, c“Qudrətli dəstəm bəstəkarla-
 +
rının yaradıcı həyatında fəal ip-
 +
tirak etmipdir. M. Antokolski,
 +
Vasnetsov, V. Vereipiagin, İ. Kram-
 +
skoy, V. Perov, İ. Repin və b.-nın ya-
 +
radıcılıqını yuksək qiymətləndir-
 +
 +
 +
STATİKA
 +
 +
 +
27
 +
 +
 +
miii, onların əsərlərini təhlil et-
 +
mipdir. M. Tlinka yaradıcılırı-
 +
 +
 +
NIN TƏbLİQCİSİ VƏ TƏDQİQAatTCcıIsSI OL-
 +
M. Musorqski,
 +
 +
 +
I ə
 +
 +
 +
muit, A. Borodin, K.
 +
 +
 +
V. V. Stasov.
 +
Rəssam İ, Y.
 +
Repinin cək-
 +
diyi portret.
 +
Rus mu-
 +
zeyi. Lenin-
 +
qrad.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Bryullov, A. İvanov, V. Verenliagin
 +
və haqqında monoqrafiyalar yaz-
 +
mhipdır. O, D. Velaskes, Rembrandt
 +
və F. Qoyya yaradıcılıqının rea-
 +
list ən"”ənələrinin əhəmiyyətini əsas-
 +
landırmındır.
 +
 +
 +
Əsərləri: İzbr. soc., t. 1—3,
 +
M., 1952, Statıi o muzıke, v. 1—5, M.,
 +
1975—80.
 +
 +
Əd. Lebedev A. K., Solodon-
 +
nikov A. V., V. V. Stason, M., 1982,
 +
 +
 +
STASOVA Yelena Dmitriyevna |parti-
 +
Ya təxəllusu Varvara İvanov-
 +
na, Absolyut və c., (15.10.1873,
 +
Peterburq — 31.12.1966, Moskva)|—
 +
Rusiya və beynəlxalq fəhlə hərəkatı
 +
xadimi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı
 +
(1960). 1898 ildən Sov.İKP uzvu. Le-
 +
Merdira “Fəhlə sinfinin azadlırı
 +
ieqrunda mӱbarizə ittifaqında i1-
 +
ləmipdir. 1901 ildən cİskraənın
 +
agenti idi. 1904—06 illərdə RSDFP
 +
MK Pimal burosunun, Peterburq
 +
komitəsinin, Rus burosunun katibi,
 +
1907—12 illərdə MK-nın Tiflisdə
 +
nӱmayəndəsi olmuqidur. RSDFP-nin
 +
6-cı Umumrusiya konfransına ha-
 +
zırlıq uzrə Rusiya təikilat komissi-
 +
yasının ӱzvu idi və onun Bakıda Ke-
 +
cirilən ilk iclasında (1911, sent-
 +
yabr) iptirak etmitdir. Həbs hə cyp-
 +
gӱnlərə mə”ruz qalmındır. 1917 ilin
 +
martından 1920 ilin fevralınadək
 +
partiya MK-sının katibi idi. Bəyuk
 +
Oktyabr sosialist inqilabının fəal
 +
ititirakcılarından olmutdur. 1920
 +
ildə bir muddət Bakıda iiləmiin,
 +
AK(6)P MK-nın qadınlarla ip 110"-
 +
bəsinin mudiri, TPərq xalqlarının
 +
1-ci qurultayında PTərq xalqlarının
 +
təbliqat və fəaliyyət TPPurasının uz-
 +
vu secilmii, Turkiyə Kommunist Par-
 +
tiyasının 1-ci qurultayında iptirak
 +
etmipdir. 1920—26 illərdə Petro-
 +
qradda partiya ipində, Kominterndə
 +
ipləmitdir. Sonrakı illərdə dev-
 +
lət, partiya ippində calımtmın, elmi
 +
fəaliyyət gəstərmipdir. Partiyanın
 +
6—9, 19—17, 22-ci qurultaylarının
 +
nӱmayəndəsi olmuti, 7—8-ci qurultay-
 +
larda MK uzvu secilmindir. URMİ
 +
və SSRİ MİK uzvu olmuidur. Məqa-
 +
lə və xatirələrin mӱəllifidir. 4 də-
 +
fə Lenin ordeni, həmcinin medallar-
 +
la təltif edilmipdir. Qızıl meydan-
 +
da Kreml divarı yanında dəfn olun-
 +
mutdur.
 +
Əsəri:
 +
 +
 +
M., 1969,
 +
Əd
 +
 +
 +
Boqatırskal
 +
 +
 +
Vospominanil,
 +
s Podlapuk IL,
 +
 +
 +
simfonil, M., 1977, Jentpinı russkoV
 +
revoleodin, M., 1982,
 +
 +
 +
STATİK BALANSİRLƏMƏ—bax Ba-
 +
lansirləmə.
 +
 +
STATİK DAYANIQLIQ, elek-
 +
trik sistemlərinin (ener-
 +
ji sistemlərinin) sta-
 +
THK Dayanıqlıqı–—sistemin
 +
kicik həyəcanlanmalardan sonra bu-
 +
tun gəstəricilərə gərə (gərginlik,
 +
tezlik, gӱc və s.) ilkin vəziyyətə (re-
 +
jimə) qayıtma qabiliyyəti. Enerji
 +
sistemində S.d.-ıi pozulması uzun
 +
elektriketurmə xətləri (EOX) vasitə-
 +
silə beyuk gӱclərin eturuӱlməsi və ya
 +
reaktiv gӱcun catınmazlıqına gərə
 +
yuk qoviaqlarında gərginliyin azal-
 +
ması nəticəsində bat verir. S.d. uzun
 +
EƏX-ndə nominal gərginliyi artırmaq
 +
və onların induktiv muqavimətini
 +
azaltmaqla, iri sinxron mapınların
 +
tə"sirlənməsini avtomatik tənzimlə-
 +
məklə, yuk qoviaqlarında sinxron
 +
kompensator və sinxron elektrik mu-
 +
hərriki tətbiq etməklə tə”min edilir.
 +
STATİK SƏVİYYƏ (neft quyu-
 +
larında) — quyunun istismarı
 +
uzun muddət dayandırıldıqda ora-
 +
dakı mayenin səviyyəsi. Adətən ətraf
 +
quyular ilədiyindən S.s. yatarın hə-
 +
min sahədəki dinamik lay təzyiqini
 +
gestərir.
 +
 +
STATİK TƏNZİMLƏMƏ SİSTEMİ
 +
—qərarlatmıjn rejimdə xətası umu-
 +
mi halda sıfırdan fərqlənən və o6-
 +
 +
 +
yektə tə"sir edən İYKYH qiymətindən
 +
asılı olan avtomatik tənzimləmə
 +
sistemi (ATS). PTəkildə qabdakı ma-
 +
 +
 +
Yenin səviyyəsinin S.t.s. verilmitdir.
 +
Və AS MK
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Sadə statik tənzimləmə sistemi: B.—gi-
 +
 +
pun borusus S—siyirtməş 2T7—ling sis-
 +
 +
temi, U—uzgəc, Q—mayeli qab: B.—-cıxın
 +
orusu. :
 +
 +
 +
Cıxın borusu ilə mayenin sərfi art-
 +
dıqca, onun qabdakı səviyyəsi apaqı
 +
duiqur, *ӱzgəcin vəziyyəti dəyiitir,
 +
siyirtmə yuxarı qalxaraq giriiy boru-
 +
sundan gələn maye axınını artırır.
 +
Mayenin sərfi B1-dən gələn maye
 +
axınına bərabər olduqda qərarlaii-
 +
mıpq vəziyyət yaranır. Bax həmcinin
 +
Astatik tənzimləmə sistemi.
 +
STATİK HƏLLOLUNAN SİSTEM
 +
(inipaatmexanikasın d a)—
 +
butun qovpaqlarındakı reaksiya quv-
 +
vələri (dayaq bərkitmələrindəki, mil-
 +
lərindəki və s.) statika tənlikləri
 +
ilə həll edilə bilən həndəsi dəyitil-
 +
məz konstruksiyalar sistemi. Stotik
 +
həllolunmayan sistemlərdən fərqli
 +
olaraq, burada dayaqlardakı cəkmə,
 +
temp-r tə"siri, yıqma və hazırlanma
 +
zamanı meydana cıxan qeyri-dəqiqlik-
 +
lər qӱvvələrin paylanmasına və qiymə-
 +
tinə tə"sir gestərmir. Quvvələrin pay-
 +
lanması və qiyməti həmcinin sistem
 +
materialının fiziki-mexaniki xarak-
 +
teristikalarından və sistem element-
 +
lərinin en kəsik əlculərindən də ası-
 +
lı olmur (bax həmcinin İnimaat me-
 +
xanikası).
 +
 +
 +
STATİK HƏLLOLUNMAYAN SİS-
 +
TEM (inpaat mexanikasın-
 +
d a)—qovpaqlarındakı reaksiya quv-
 +
vələri (dayaq bərkitmələrindəki, mil-
 +
lərindəki və s. daxili qӱvvələr) yal-
 +
nız statika tənlikləri ilə həll olun-
 +
mayan və sistemin deformasiyasını
 +
xarakterizə edən əlavə tənliklərlə
 +
birlikdə nəzərdən kecirilməsi tələb
 +
olunan həndəsi dəyipilməz sistem.
 +
SA lərin zəruri və kafi əlamə-
 +
ti sistemin həndəsi dəyitilməzliyi-
 +
nə xələl gətirmədən atılması MYM-
 +
kun olan artıq (izafi) qovpaqların
 +
varlıqıdır. Bu artıq qoviaqların
 +
(bəndlərin) sayına bərabər olan əla-
 +
və tənliklərin miqdarı həmin sis-
 +
temin statik həll olunmazlıq dərə-
 +
cəsini gestərir. Statik hHəllolunan
 +
sistemlərdən fərqli olaraq, dayaq-
 +
ların cəekməsi, temp-run tə"siri, ma-
 +
terialın yırılması : (sıxılması),
 +
yıqma və hazırlanma zamanı yol ve-
 +
rilən qeyri-dəqiqliklər və s. nəticə-
 +
sində S.H.s. elementlərində daxili
 +
qӱvvələr yarana bilər. Daxili TYBDƏ-
 +
lərin paylanması yalnız yukdən asılı
 +
deyil, həmcinin ayrı-ayrı elementlə-
 +
rin en gəsiyi əlculərinin nisbətin-
 +
dən, əgər bu elementlər muxtəlif ma-
 +
teriallardan hazırlanıbsa, olların
 +
elastiklik modullarının nisbətindən
 +
də asılı olur. Statik Həll olunan
 +
sistemlərdə yalnız bir qovitaqın (bən-
 +
din) pozulması butun qurqunun sıra-
 +
dan cıxmasına səbəb olduqu halda,
 +
S.H.s.-lərdə bir və ya butun əlavə
 +
qovpaqlar sıradan cıxsa da, sistem
 +
əz həndəsi dəyipməzliyini itir-
 +
 +
 +
mir.
 +
 +
STATİKA (yun. *aıGe—cəki Haqqın-
 +
da, mӱvazinət haqqında tə”lim)—me-
 +
xanikanın bəlməsi: qӱvvələrin tə"-
 +
siri altında maddi cisimlərin ta-
 +
razlıqda olmasını eyrənir. İki his-
 +
səyə ayrılır: həndəsi S.vəana-
 +
litik S, Analitik S.-nın əsası
 +
mumkun yerdəyiimələr prinsipidir.
 +
Həndəsi S, isə 3 aksioma əsaslanır:
 +
1) maddi Hissəciyə tə”sir edən 2 TYn-
 +
vənin əvəzləyicisi paraleloqram qay-
 +
dası ilə tə”yin edilir: 2) iki qӱvvə
 +
bir-biri ilə yalnız ədədi qiymətcə
 +
eyni olub, bir duz xətt uzərində əks
 +
istiqamətdə təsir etdikdə tarazlıq-
 +
da olur: 3) tarazlıqda olan qӱvvələrin
 +
əlavə edilməsi və Z cıxılması quv-
 +
vələr sisteminin bərk cismə tə“siri-
 +
ni dəyitpmir. Bərk cisim S.-sı Hən-
 +
dəsi S. usulları ilə eyrənilir. Bu
 +
iki nev məsələnin həllinə gətirilir:
 +
1) bərk cismə tə”sir edən qӱvvələr
 +
sisteminin sadə iqəklə salınması:
 +
2) bərk cismə tə”sir edən qӱvvələrin
 +
tarazlıq iərtlərinin təyini. Elas-
 +
tik deformasiya olunan cisimlərin,
 +
maye və qazların tarazlırının zəru-
 +
ri və kafi pqərtləri elastiklik nə-
 +
zəriyyəsi, hidrostatika və aerostati-
 +
kada əyrənilir. S.-nın əsas anlayın-
 +
ları, qӱvvə, mərkəzə və orta oxa nəzə-
 +
rən qӱvvə momenti və cut quvvələrdir.
 +
Quvvələrin və onların momentləri-
 +
nin mərkəzə nəzərən toplanması vek-
 +
torların toplanması kimidir. E, quӱv-
 +
 +
 +
vələrinin həndəsi cəminə bərabər
 +
olan KE quvvəsi bu qӱvvələr sisteminin
 +
bapq vektoru, onların O mərkəzinə nə-
 +
zərən t,(R,) momentlərinin həndəsi
 +
 +
 +
cəminə bərabər olan M, momenti isə
 +
 +
 +
həmin mərkəzə nəzərən ba moment
 +
adlanır və belə yazılır:
 +
 +
 +
28
 +
 +
 +
V = 2R,. M,= Et,(E,.
 +
 +
 +
Quvvələr sisteminin sadələtdirilmə-
 +
si G və M, kəmiyyətlərinin qiymət-
 +
lərindən asılıdır. Bə /M90
 +
olarsa, verilmiii quvvələr sistemi
 +
momenti M., olan bir cut qӱvvəyə, E*=0
 +
və M,.=0 və Ya MəzÜ, R Bə M rapımı-
 +
lıqlı perpendikulyardırsa, R-ə öə-
 +
rabər olan əvəzləyici qӱvvəyə gətiri-
 +
lir. Evj0, M,*0, E və M, qariqılıqlı
 +
perpendikulyar deyilsə, qӱvvələr sis-
 +
temi cӱt qӱvvələrin və quvvələr cox-
 +
luqunun tə"siri ilə əvəz edilir, əvəz-
 +
. ləyici isə olmur. Bərk cismə tə”sir
 +
edən qӱvvələr sisteminin tarazlıqda
 +
olması uçcun zəruri və ə itərt
 +
E.=0 və M,—0 olmasıdır (bax Mexa-
 +
niki sistemin tarazlıqı). S. məsə-
 +
lələrinin qrafik həlli quvvələr uox-
 +
bucaqlısının və ip coxbucaqlısının
 +
qurulmasına əsaslanır.
 +
 +
Əd. Xəlilov Z. İ., Nəzəri mexa-
 +
nika, B., 1955, Məmmədov H., Nəzə-
 +
ri mexanika, h. 1—2, B., 1962—64, Bə k-
 +
Tam T., Nəzəri mexanika, B., 1981,
 +
Tarq S. M., Kratkin kurs teoretices-
 +
koh mexaniki, 9 izd., M., 1974: LoNinn-
 +
 +
 +
skiN L. Q.,
 +
M., 1978, Savin Q. N., Mexanika de-
 +
 +
 +
formiruemıx tel, Kiev, 1979.
 +
 +
 +
STATİSTİK AN ALİZ—bax Təsadu-
 +
da ə in statistik təhlili.
 +
 +
TATİSTİK QİYMƏTLƏNDİRMƏ—
 +
ehtimalların namə”lum paylanması-
 +
nın təqribi tə”yini usulları. Riyazi
 +
statistikada geniii istifadə edilir:
 +
STATİSTİK QRUPLAQYDIRMA,
 +
qruplatdırma metodu—
 +
statistik mə”"lumatların iplənilməsi
 +
və təhlili metodu, bu metoda əsasən
 +
əyrənilən hadisələrin məcmusu mçəy-
 +
yən əlamətlərə gerə yekcins qruplara
 +
və yarımqruplara ayrılır və onlar-
 +
dan hər biri statistik gestəricilər
 +
sistemi silə xarakterizə “olunur. S.q.
 +
qrup və kombinasiya cədvəllərində
 +
konkret ifadə olunur (bax Statisti-
 +
ka cədvəlləri). Qruplatiqdırma metodu
 +
ictimai hadisələrin statistik eyrə-
 +
nilməsinin batilıca metodudur: təh-
 +
lil zamanı muxtəlif statistik usul
 +
və metodlardan istifadədə (məs., mux-
 +
təlif ӱmumilətdirici gəestərici-
 +
lərdən, o cӱmlədən orta kəmiyyətlər-
 +
dən istifadədə) ilkin iqərtdir. Qrup-
 +
lapdırma metodunun tətbiqinin elmi
 +
əsasları V. İ. Leninin əsərlərində
 +
verilmitdir. S.q. tipik, quruluit və
 +
analitik qruplapdırma nevlərinə ay-
 +
rılır. Qruplaoidırma metodunun ən
 +
muhum və cətin vəzifələrindən biri
 +
sosial-iqtisadi hadisələri tiplərə
 +
ayırmaq (tipoloji S.q.) və onların
 +
mӱfəssəl xarakteristikasını vermək-
 +
 +
 +
dir. Sovet statistikasının bu sahədə
 +
bəyi təcrubəsi vardır: məs., SSRİ
 +
xalq təsərrufatı balansı murəkkəb
 +
və mufəssəl S.q, sistemini nəzərdə
 +
 +
 +
tutur: əhalinin sinfi tərkibinə gərə
 +
 +
 +
Ga ma əsas istehsal
 +
ndlarının təsərrufatın sosial-iq-
 +
tisadi nevlərinə gərə qruplaqidırıl-
 +
ması) məcmu ictimai məhsulun qrup-
 +
lapdırılması və s.
 +
 +
STATİSTİK DİLCİLİK—təbii
 +
dilin mətndə təzahur edən kəmiyyət
 +
qanunauyqunluqlarını eyrənən fənn.
 +
Elmi, bədii, publisist və s. uslub-
 +
ların xarakterik cəhətləri statis-
 +
tik yolla daha asan və dəqiq eyrəni-
 +
lir. Fonem, heca, səz, sintaktik kon-
 +
struksiya ӱzərində gəmiyyət hesabla-
 +
 +
 +
Mexanika jidkosti i qaza,"
 +
 +
 +
STATİSTİK ANALİZ
 +
 +
 +
maları aparıldıqı kimi, həmin va-
 +
hHidləri tətkil edən hissələrin (sait,
 +
samit, nitq hissələri, səz birləiq-
 +
məsi, sadə cӱmlə və s.) də statistik
 +
təhlilini və itpplənmə tezliyini mucəy-
 +
yənləmtdirmək olur. Elm və texnika-
 +
nın sur”ətli inkinafı dəvruӱndə S.d.
 +
vasitəsi ilə tərtib olunmuiiy tezlik
 +
luqətlərinin əhəmiyyəti beyukdur.
 +
Səzlərin və ya sez birlətmələrinin
 +
ippllənmə tezliyinin qeydə alınması
 +
ayrı-ayrı ədəbi abidələrin və muəl-
 +
liflərin uslubi xususiyyətini arait-
 +
dırmaq ucun dəyərli material verir.
 +
S.d. mapın tərcӱməsi, detifrləmə,
 +
stenoqrafiya, rabitə nəzəriyyəsi, həm-
 +
cinin informatika cahəxəbitdə TƏT-
 +
biq edilir. Secmə mətndəki kəmiyyət
 +
gestəricilərini almaq və daha da də-
 +
qiqlətdirmək ӱcӱn riyazi statisti-
 +
kadan, informasiya nəzəriyyəsindən,
 +
ehtimal nəzəriyyəsindən və riyazi
 +
dilcilikdən də istifadə olunur.
 +
 +
 +
Əd.AxundovdaA. A., Riyazi dilnilik,
 +
B., 1979, Qolovin B. N., İzık i sta-
 +
tistika, M., 1971, Kasevic V. B.,
 +
Əlementı obiev “linqvistiki, M., 1977.
 +
 +
 +
STATİSTİK MEXANİKA — bax
 +
Statistik fizika. |
 +
STATİSTİK MODELLƏMƏ USU-
 +
Lu—bax Statistik sınaq usulu.
 +
STATİSTİK SİYAHIYAALMALAR
 +
—bax Siyahıyaalma.
 +
STATİSTİK SINAQ MUMSULU,
 +
Monte-Karlo çsӱlu—hesab-
 +
Lama riyaziyyatının və tətbiqi riya-
 +
ziyyatın usulu. Təsadufi kəmiyyəti
 +
modelləməyə əsaslanır.
 +
STATİSTİK TARAZLIQ — qapalı
 +
sistemin halı:z bu halı xarakterizə
 +
edən butun fiziki kəmiyyətlərin or-
 +
ta qiyməti zamandan asılı deyil. S.
 +
t. statistik fizikanın əsas anlayıt-
 +
larından Şi olub, termodinamika-
 +
dakı termodinamik tarazlıq rolu-
 +
nu oyxayır. | y |
 +
STATİSTİK FİZİKA, statis-
 +
tiİK mexanik a—fizikanın bəl-
 +
məsiy coxlu sayda zərrəciklərdən iba-
 +
rət . mikroskopik sistemin (cismin)
 +
xassələrini həmin zərrəciklərin
 +
xassələrinə əsasən eyrənir.
 +
S.f.-nın, kvant mexanikası qa-
 +
nunlarına tabe olan zərrəciklərdən
 +
ibarət sistemləri tədqiq edən bəlməsi
 +
kvantqstatistikasıadlanır.
 +
Coxlu sayda (Mu) zərrəcikdən iba-
 +
rət sistemin halını iki cur təsvir
 +
etmək olar: makrohal, mikro və ya də-
 +
qiq hal. Makrohal təcrӱbən, əlculən
 +
enerji (E), həcm (U), temp-r (T),
 +
təzyiq (R) kimi parametrlərin veril-
 +
məsi ilə, mikrohal isə onu təikil
 +
edən zərrəciklərin koordinat (4) və
 +
impulsunun (R) verilməsi ilə muəyyən
 +
olunur. Beləliklə, sistemin mikro-
 +
halı 6 M sayda kəmiyyətlə tə"yin olu-
 +
nur və-ya 6 M əlculu faza fəzasında
 +
bir nəqtənin koordinatları ilə ve-
 +
rilir. Prinsipcə 6 M sayda (sr) ko-
 +
ordinatlar Hamiltonun kanonik tən-
 +
liyindən tapılmalıdır. Lakin, zər-
 +
rəciklərin sayı həddindən cox oldu-
 +
qundan bu mumkun deyil və sistemin
 +
mikrohalının (4, r) faza nəqtəsi ət-
 +
rafındakı asar faza həcminə duimə
 +
ehtimalı anlayını daxil edilir:
 +
 +
 +
duq, p) = r(4, r) adar,
 +
 +
 +
burada o(4, r) —sistemin mikroha-
 +
lının (4, r) neqtəsi ətrafında va-
 +
hid faza fəzası həcmində olma eh-
 +
 +
 +
timalıdır və paylanma funksiyası
 +
adlanır.
 +
 +
Paylanma funksiyası istənilən
 +
fiziki kəmiyyətin statistik orta qiy-
 +
 +
 +
mətini 7 = | / (4,r) p(q, p) dqdp he-
 +
 +
 +
sablamaqa imkan verir. S.F.-da fərz
 +
olunur ki, zamana gərə orta qiymət
 +
statistik orta qiymətə ekvivalentdir.
 +
S.f.-nın əsas məsələsi təcrubədə el-
 +
culən fiziki parametrlərin və əm-
 +
salların (istilik tutumu, sıxılma
 +
 +
 +
əmsalı və s orta qiymətini hesab-
 +
lamaqdan ibarətdir. Termodinamik
 +
funksi-
 +
 +
 +
tarazlıq halında paylanma
 +
yasının fçəvə r-dən asılılırı sis-
 +
temin enerjisinin ş və r-dən asılı-
 +
TİbIFbl H/TƏ a olunur: r(4 —
 +
= (E(a,ruy). Termostatda olan sistem-
 +
07774 ən funksiyası Gibb-
 +
sin kanonik paylanması ilə verilir
 +
(bax Gibbs paylanması).
 +
 +
S.f. usulları qazlara, mayelərə,
 +
bərk cisimlərə, atom nӱvəsinə, bio-
 +
fizikaya və s.-yə tətbiq olunur (bax
 +
Həmcinin Boze—Eyniteyn statisti-
 +
kası, Fermi—Dirak statistikası).
 +
 +
Əds Muxtarov A. İ., Statis-
 +
tik fizika, B., 1960, Anselım A. İ.,
 +
Osnovı statisticeskov fiziki i termo-
 +
 +
 +
dinamiki, M., Landau L. D.,
 +
Lifitii E. M., Statisticesgal fizi-
 +
ka, M., 1976, Kuni F. M., Statisti-
 +
ceskal fizika i termodinamika, M., 1981:
 +
Qibbs D. V., Termodinamika. Statisti-
 +
ceskan mexanika, M., 1982.
 +
 +
 +
STATİSTİK HƏLL—bax Statis-
 +
tik Həllər məzəriyyəsi.
 +
STATİSTİK HƏLLƏR NƏZƏRİY-
 +
YƏSİ—riyazi statistikanın və
 +
oyun nəzəriyyəsinin bəlməsiy Hipo-
 +
tezlərin statistik yoxlanmasını
 +
və parametrlərin statistik qiymət-
 +
ləndirilməsini eyrənir.
 +
STATİSTİK HİPOTEZ — eyrəni-
 +
lən hadisənin tabe olduqu qanunauy-
 +
qunluqlar haqqında təqribi fərziy-
 +
yə. Ehtimal paylanma qanunauyrunluq-
 +
larının parametrlərini təyin edir.
 +
Bir paylanma qanununu tə”yin edən
 +
S.H. sadə, əks halda mcrəkkəb
 +
S.H. adlanır və bu, bir necə sadə S.
 +
h. sinfi kimi gəstərilir. Məs., eh-
 +
timalın paylanması haqqında Hipo-
 +
tez normal paylanmadır (bax Hipo-
 +
tezlərin statistik yoxlanması).
 +
STATİSTİKA (alm. 5(abzIK, ital.
 +
stato, coH nar. status —neBnəT)—İ1) ic-
 +
timai həyatda baqi verən kutləvi (tex-
 +
niki-iqtisadi, sosial-iqtisadi, sosial-
 +
siyasi) hadisələrin kəmiyyət qanuna-
 +
uyqunluqlarını keyfiyyət qanunauy-
 +
qunluqlarından ayırmadan xarakte-
 +
rizə edən mə”lumatların toplanıl-
 +
masına, iplənilməsinə və təhlilinə
 +
yənəldilmiti ictimai fəaliyyət nə-
 +
vu. Bu mə"nada S. anlayınqtı sosia-
 +
list (x.t.) ucotunun aparıcı nevu olan
 +
S. ucotu anlayılına uyqundur. S.-
 +
nın aparıcı rolu ondan ibarətdir
 +
ki, x.t. əhəmiyyəti olan və muhasibat
 +
ucotu, yaxud operativ ucot yolu ilə
 +
toplanan butun mə"lӱumatlar son nəti-
 +
cədə S.-nın kəməyi ilə iplənilir
 +
və təhlil edilir. 2) İctimai elm sa-
 +
həsi və buna muvafiq tədris fənni:
 +
kӱtləvi kəmiyyət nisbətlərinin və qar-
 +
iplılıqlı əlaqələrin əlculməsi və
 +
təhlilinin umumi məsələlərini ipərh
 +
edir. Daha dar mə”nada S.-ya muəyyən
 +
hadisə, yaxud proseslər haqqında mə”-
 +
lumatların məcmusu kimi baxılır
 +
(məs., secki S.-sı haqqında danıdıl-
 +
 +
 +
dıqda). Təbiyyat elmlərində S, an-
 +
layınlqı kutləvi hadisələrin təhli-
 +
li deməkdir və ehtimal nəzəriyyələri
 +
metodlarının tətbiqinə əsaslanır
 +
(bax məs., Statistik fizika).
 +
 +
İlk statistik təcrubələr təqr. dəv-
 +
lətin yarandırı dəvrə təsaduf edir.
 +
 +
Lakin elm sahəsi kimi xeyli sonra
 +
yaranmınldır. Onun  ballanqıcı 17
 +
əsrin sonunda c...mӱəyyən mə”nada sta-
 +
tistikanın ixtiracısı sayılan U.
 +
Pettinin...ə (M kr ks K., Kapital,
 +
c. 1, B., 1969, səh. 275) və ilk dəfə ola-
 +
raq əhalinin hərəkətindəki qanuna-
 +
uyqunluqu aiykar etmiil C, Qrauntun
 +
əsərləri sayəsində yaradılmısi cSi-
 +
yasi arifmetikaə adlanan elmlə əla-
 +
qədardır. O devrdə S, hələ siyasi iq-
 +
tisaddan və digər sosial-iqtisadi fən-
 +
lərdən ayrılmamıtdı. Muasir S.-dan
 +
əvvəl gələn digər tarixi 0 neBnərT-
 +
pqunaslıq fənnidir: alman alimi
 +
Konringin əsərlərində siyasi arif-
 +
metika (hesab) ilə eyni zamanda for-
 +
malatqmaqa baplamıiy və 18 əsrdə, xu-
 +
susilə Almaniyada, daha sonra Rusi-
 +
yada inkitplaf etmipdi. Dəevlətipqunas-
 +
lıqda S.-ya coqrafiya, etnoqrafiya,
 +
Huquq mə”lumatları və s. ilə birlik-
 +
də tam ipəkildə baxılırdı. 19 əsrin
 +
mur Belcika statistiki L.
 +
A, J. Ketle və onun ardıcılları S.
 +
sıralarında qanunauyequnluqların
 +
məvcudluqunu subut etdilər. 19 əsrin
 +
ikinci yarısı —20 əsrin əvvəllərin-
 +
də S. sur"ətlə inkitpafa baiyladı.
 +
Riyazi statistika da elmi fənn kimi
 +
formalapırdı. S.-nın nəzəriyyə və
 +
təcrubəsinin zənginlətdirilməsində
 +
rus alimlərinin (M, V. Lomonoso-
 +
vun, V. N. Tatipevin, K. İ. Arsen-
 +
yevin və 6.) xidməti bəyuxdur. 19 əsrin
 +
ikinci Yarısında zemstvo S.-sı k.t.
 +
S.-nın yaranmasında və inkitpafında
 +
beyuk rol oynamımpdır. Burjua S.-
 +
sının xarakterik xususiyyəti məddah-
 +
cılıq, kapitalizmin sosial ziddiy-
 +
yətlərini pərdələməyə və zəhmətkeilq-
 +
lərin həyat tərzini ipipirtməyə ca-
 +
lımmaqdır.
 +
 +
Marksist-leninci S.-nın yaran-
 +
ması və inkipafı S. tarixində ye-
 +
ni mərhələdir. Marksizm-leninizm
 +
klassiklərinin, xususilə V, İ. Leni-
 +
nin əsərlərində S. nəzəriyyəsinin və
 +
metodologiyasının prinsipial məsələ-
 +
ləri arapdırılmıpil, iqtisadi təh-
 +
lildə S. metodlarından istifadə nu-
 +
munələri verilmiit, sosializm cəmiy-
 +
yəti pəraitində S.-nın əsas ə
 +
ri muəyyən edilmitqdir. Sovet S.-sı
 +
x.t.-nın planlatidırılması ilə uzvi
 +
surətdə baqlı olmaqla umumxalq xa-
 +
rakteri dapıyır və ciddi mərkəzləil-
 +
dirmə prinsipi əsasında qurulur. So-
 +
sializm cəmiyyəti iəraitində S, va-
 +
hid x.t. ucotu sisteminin batlıca
 +
halqası kimi devlət idarəciliyinin
 +
və x.t-na planlı rəhbərliyin muhum
 +
vasitələrindən biridir. Butun əlkə
 +
uzrə S, mə"lumatlarının toplanıl-
 +
ması, iplənilməsi və təhlili SSRİ
 +
MSİ (Azərb.SSR-də Azərb.SSR MSİ)
 +
bapda olmaqla dəvlət S. orqanları
 +
tərəfindən vahid prinsip, proqram
 +
və metodologiya uzrə həyata gkecirilir
 +
bax Mərkəzi Statistika İdarəsi).
 +
 +
ə mə"qlumatları S, kulliyyatların-
 +
da nər olunur. Sovet S.-nın bai-
 +
lıca vəzifəsi devlət planlarının
 +
yerinə yetirilməsi gedittini, sosia-
 +
list x.t. və mədəniyyətinin inkiiya-
 +
fını, x.t.-nda məvcud maddi ehti-
 +
 +
 +
-
 +
 +
 +
H. qudrətli
 +
 +
 +
STATSYUK
 +
 +
 +
yatları və onlardan istifadəni, x,
 +
t.-nın ayrı-ayrı sahələri arasında-
 +
kı nisbəti xarakterizə edən durust,
 +
elmi əsaslandırılmılp mə lumatla-
 +
rı toplamaq və vaxtında dəvlət or-
 +
qanlarına verməkdən ibarətdir.
 +
 +
Muasir S.-nın texniki bazası he-
 +
sablama mərkəzləri itəbəkəsindən, mə -
 +
lumat-hesablama və mapqın-hesab sTt.-
 +
larından ibarətdir. Kibernetika-
 +
nın sur”ətli inkiiyafı və hesabla-
 +
yan elektron texnikasının tətbiqi S.-
 +
nın təpkilinə və statistik təhlil
 +
metodlarına əhəmiyyətli tə sir ges-
 +
tərmitpdir. S.-nın muhum nəzəri və
 +
əməli əhəmiyyəti, muxtəlif sahələrdə
 +
və bir cox elmi fənlərdə genin
 +
tətbiqi onun elmi xususiyyətlərin-
 +
dən və metodundan irəli gəlir. V. İ.
 +
Leninin tə rifinə gerə csosial-iqti-
 +
sadi statistika sosial idrakın ən
 +
vasitələrindən biridirə
 +
(2 sər. tam kӱlliyyatı, c. 19, səh. 367).
 +
 +
ctimai hadisələrin inkiptaf qanun-
 +
larının kəmiyyət tərəflərini təhlil
 +
etmədən onların keyfiyyətlərini dərk
 +
etmək mumkun deyil. S. sayəsində təh-
 +
lilin keyfiyyət və kəmiyyət tərəflə-
 +
rinin vəhdəti daha qabarıq iiəkildə
 +
təzahur edir. İctimai qanunauyqunluq-
 +
ları dəqiq təsvir etmək və əlcmək
 +
S.-nın muhum vəzifələrindən biri-
 +
dir, lakin yeganə vəzifəsi deyil. S,
 +
metodologiyası faktorlar məcmusunu
 +
tədqiq etməyə, butevlukdə proseslərin
 +
təsvirini verməyə, hadisələrin inki-
 +
mağ meyllərini və muxtəlif forma-
 +
larını nəzərə almaqa (V. İ. Lenin
 +
bunu xususilə qiymətləndirirdi) im-
 +
kan verir. həmcinin hadisələrin
 +
səbəbiyyət asılılıqı və qanunauyqun-
 +
luqunu apkar və təhlil etməyə KƏMƏK
 +
edir. S. ucun beyuk ədədlər qanunu-
 +
nun əhəmiyyəti bəyukdur.
 +
 +
. əz funksiyalarını yerinə ye-
 +
tirərkən kutləvi . mutpahidəsi,
 +
gestəricilər sistemi, stotistik
 +
qruplaidırma, statistika cədvəl-
 +
ləri, çmumilətdirici gestəricilər
 +
(nisbi və orta kəmiyyətlər, indekslər
 +
və ki kimi vasitələrdən istifadə
 +
edir. Muasir S. bir sıra sahə S.-
 +
sından və kompleks bəlmələrdən iba-
 +
rət elmi fənlərə ayrılır. SSRİ-
 +
də qəbul olunmuti elmi təsnifata uy-
 +
qun olaraq S. apaqıdakı tərkib
 +
hissələrdən ibarətdir: S.-nın YMYMH
 +
nəzəriyyəsi (S.-nın çumumi prinsip-
 +
lərini və metodlarını ipərh edir):
 +
iqtişadi statistika (x.t.-nın ges-
 +
təricilər sistemini, quruluqnunu,
 +
nisbətini, sahələrin və ictimai tək-
 +
rar istehsalın elementlərinin qar-
 +
pılıqlı əlaqələrini eyrənir), sa-
 +
hə S.-sı (əlali statistikası, kənd
 +
təsərrufatı statistikası, səna-
 +
ye statistikası və s.) muvafiq x.t.
 +
sahələrinin gəstəricilər sistemi-
 +
ni eyrənir və həmin sahələrdəki ic-
 +
timai-iqtisadi prosesləri təhlil
 +
edir. Hazırda həyat tərzini və icti-
 +
mai munasibətlərin muxtəlif tərəf-
 +
lərini xarakterizə edən sosial sta-
 +
tistika yaranmaqda və inkipaf et-
 +
məkdədir. Sovet S.-nın nəzəriyyəsi-
 +
nin və təcrubəsinin inkipafında
 +
sovet alimlərindən V. S.Nemcinovun,
 +
P. İ. Popovun, V, N. SAntrozexinin,
 +
S. Q. Strumilinin, B. S. Yastrem-
 +
skinin beyuk xidmətləri var.
 +
 +
Əd. Lenin V. İ., Rusiyada kapita-
 +
lizmin inkilafı, Əsər. tam
 +
tı, €, 3, yenə onun, Bizim
 +
 +
 +
 +
 +
 +
"Fabrik U
 +
 +
 +
29
 +
 +
 +
zavod statistikası məsələlərinə dair,
 +
yenə orada, c. 4, yenə onun, Rəqəmlər
 +
xecTəpHp, yenə orada, c. 23, yenə onun,
 +
Zemstvo statistikasının en tan. MƏ"
 +
sələsinə dair, yenə orada, c. 24, yenə
 +
onun, Statistika və sosiologiya, yenə
 +
orada, c. 30: yenə onun, Sovet hakimiy-
 +
yətinin nevbəti vəzifələri, yenə orada,
 +
q, 86, h a x bi Pe B C., CTATHCTHXAHbİH YMY -
 +
mi nəzəriyyəsi, B., 1974, Ptuxa M.,
 +
Ocerki po istorii statistiki v SSSR,
 +
t. 1, M., 1955, StatisticesgiN slovarh,
 +
M., 1965, StarovskiiN V. N., Teoril
 +
i praktika sovetskoN qosudarstvennon sta-
 +
tistiki, M., 1977, Rabuptkin T. V.
 +
i dr,, Obital teorin statistiki, M., 1981.
 +
STATİSTİKA MUİYAHİDƏSİ
 +
qabaqcadan muəyyən edilmiti proqram
 +
 +
zrə kutləvi ictimai hadisələr (məs.,
 +
Diba. siyahıyaalma) haqqında mun-
 +
təzəm informasiya (mə”lumat) toplan-
 +
ması: secmə mupiahidə və ucdantutma
 +
muiahidə formalarında ola bilər.
 +
Hadisələrin gundəlik qeydiyyatı
 +
(cari qeydiyyat), yaxud dəvri Yoxlan-
 +
ması (tədqiqi) yolu ilə Həyata geci-
 +
 +
 +
ilir.
 +
 +
STATİ STİKA CƏDVƏLLƏRİ—sta-
 +
tistika mə”lumatlarının bu, ya di-
 +
gər gutləvi Hadisə və prosesləri xa-
 +
rakterizə edən sistematik yerlətdi-
 +
rilmipq ədədlər pqəklində tərtibi
 +
usulu. Hər bir S.c.-ndə mubtəda, yə”-
 +
ni cədvəldə haqqında danınqılan
 +
yekt, ya obyektlər qrupu və xəbər, yə"ni
 +
mubtədanı xarakterizə edən əlamət-
 +
lər olur. S.c. ufqi sətirlərdən və
 +
ipaquli sutunlardan ibarətdir. Sə-
 +
tir, adətən, cədvəlin mubtədasını, su-
 +
tun isə xəbər əlamətləri yazmaq ucun-
 +
dur. Ufqi və ipaquli xətlərin kəsiyi-
 +
məsi cədvəlin xanalarını əmələ gə-
 +
tirir və-bu xanalarda rəqəmlər yazı-
 +
lır. Hər bir rəqəmin in sətir
 +
və sutunun baplıqı ilə izah edilir.
 +
Mubtədanın qurulutpuna gerə S.c.
 +
sadə, qrup və kombinasiyalı S.c.-nə
 +
ayrılır.
 +
 +
STATOLİTLƏR—bax Otolitlər.
 +
STATOR (ing. stator, naT. sto—na -
 +
yanıram)—elektrik mapınının tər-
 +
pənməz issəsiy maq sit keciricisi
 +
və dapıyıcı konstruqsiya funksiya-
 +
sını yerinə yetirir. S. nӱvədən və
 +
gəvdədən ibarətdir. Dəyiptən cərəyan
 +
mapınlarında nӱvə Y3ƏDPHHƏ izol-
 +
Yasiya lakı cəkilmiiy elektrotexni-
 +
ki polad vərəqlərdən (0,35—0,5 mm
 +
qalınlıqında) yıqılır. Nuvənin
 +
yuvalarında S. dolaqı yerlətdiri-
 +
lir. Devri cərəyanlardan muhafizə
 +
ucun S. dolaqının naqilləri bir necə
 +
paralel birlətdirilminhp məftil-
 +
dən ibarət olur.
 +
STATO İSTLƏR (yun. 5(agbӧv—duran,
 +
dayanan --Kӱ515—qovuq)—1) epitmə
 +
qovuqcuqları–— onurqrasızların
 +
mӱvazinət orqanları: x. xa-
 +
rici ertuyunə girmipq olub, həmcinin
 +
ertuyun kolbatəkilli ilgəyinə, cӱuxu-
 +
a oxtayırlar. S.-in daxilində bir,
 +
yaxud bir necə bərk tərəmə (statolit-
 +
lər, yaxud otolitlər) olur. 2) Xırda
 +
piptasta dənələrinin (statolitlərin)
 +
əmələ gəldiyi bitki hHuceyrələri.
 +
STATSYӰK Nikolay Arsentyevic (10.
 +
9.1917, indiki Xmelnitski vil., Le-
 +
ticev r-nunun Zavolk k.—22.3.1976,
 +
 +
 +
Bakı)—Sovet İttifaqı Qəhrəmanı
 +
(24.3.1945), starpina. 1945 ildən Sov.
 +
KP uzvu. 1938 ildə Sovet Ordusuna
 +
 +
 +
carırılmıtdır. 1936 ildən da
 +
Leninneft mə”dənləri idarəsində ii1-
 +
ləmitidir. Beyuk Vətən mӱharibəsində
 +
 +
 +
krayna utrunda gedən deyuilərdə,
 +
 +
 +
— I dıbd yni nı I I an yanı.
 +
 +
 +
30
 +
 +
 +
STATUS
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Polta və Almaniyanın azad olunma-
 +
sında iptirak etmiidir. Oder cayı-
 +
nın kecilməsində qəhrəmanlıq gəs-
 +
tərmitidir. Ordudan buraxıldıqdan
 +
sonra Azərb.-ın neft və qazcıxarma
 +
sənayesi mӱəssisələrində ipləmitdir.
 +
Əd.: Azərbaycanın qızıl ulduzları,
 +
B... 3975. rbay ulduzlar
 +
STATUS (lat. z(abiz—vəziyyət)—və-
 +
təndapın, yaxud Hutuqi iqəxsin hu-
 +
qӱqi vəziyyəti. Bax həmcinin Huquq
 +
 +
 +
subyekti.
 +
 +
CTATYC-KBO (var. status quo, həp-
 +
fi mə”nası—məvcud olan vəziyyət)—
 +
beynəlxalq huquqda məvcud olan, ya-
 +
xud mӱəyyən momentdə mevcud olmui
 +
faktik və ya huquqi vəziyyəti ifadə
 +
etmək ucun iplədilən termin.
 +
CTATYT (con nar. statutum, lat. 5Ea-
 +
SEmo—qərara alıram)—dəvlətlərara-
 +
sı və beynəlxalq təpkilatların təii-
 +
kili və fəaliyyəti qaydasını muəy-
 +
yən edən əsasnamə, nizamnamə, məs.,
 +
Birləmimim Millətlər Təikilatı-
 +
nın B-ynəlxalq məhkəməsinin S.-u.
 +
2) Orta əsrlərdə pəhərlərin və ia9-
 +
hərdaxili birliklərin (sexlər, tacir
 +
gildiyaları və s.) huquqi vəziyyətini
 +
əks etdirən nizamnamə. 3) Hər hansı
 +
bir "zan haqqında əsasnamə (məs., or-
 +
den S.-u). 4) B. Britaniya parlamen-
 +
tinin bə”zi qanunvericilik aktları
 +
Qməs., Vestminster statutu, 1931),
 +
ABPQ-da Konqresin bə"zi aktları.
 +
CTAYPO.RVT (iyn. stauros—xau--lit-
 +
hoz—dap), stavrolit—silikatlar
 +
sinfindən mineral. Kimyəvi tərkibi
 +
Fe? AL-ISiO,1,O,(OH),. Co, Ni sə Mn
 +
qatımpıqları olur. Monoklinik. sin-
 +
qoniyada kristallapır. Qısa prizma-
 +
tik kristallar, xacvarı:ikilətmələr
 +
əmələ gətirir. Sərtliyi 7—7,5, sıx-
 +
lıqrı 3650—3770 kq/m”. Rəngi tund-
 +
qırmızı, qonur, qonuru-qara və s.
 +
olur. PQupə parıltılıdır. S. kris-
 +
tallik iistlərə, qneyslərə xas mine-
 +
raldır. Nadir tapılan ipəffaf kris-
 +
talları bə”zən mə”mulat - dipı kimi
 +
 +
 +
iptlədilir. , )
 +
STAFİLOKOKKLAR (yun. staphyle
 +
— uzum salxımı kokklar)—bəlunər-
 +
kən uzum salxımına oxtar huceyrə
 +
topaları əmələ gətirən gkurəli, hərə-
 +
gətsiz bakteriyalar cinsi. Sporsuz,
 +
hərəkətsiz, qrammusbətdir. Hӱceyrə:
 +
ləri dairəvidir (diametri O,6—0,8
 +
mkm-dir). S. mӱxtəlif :pəkərləri və
 +
spirtləri turiquya cevirirlər. S. or-
 +
qanizmə daxil olub muxtəlif irinli
 +
yaralar, cibanlar, angina, ӱmumi qan
 +
sepsisi və s. əmələ gəlməsinə səbəb
 +
olur. Patogendirlər. Heyvanların və
 +
insanın dərisində, irində, selikli
 +
qipada, havada rast gəlirlər. İnsan-
 +
da 201 infeksiyasını, hey-
 +
vanla stafilokokkozları tərədir.
 +
STAFFORD (Stafford) ToMmac (r. 17.
 +
9.1930, Oklahoma ptatı, Ueterford)—
 +
ABHI a navtı, HHQ briqada gene-
 +
ralı. 1952 ildə ABPİQ Hərbi Dəniz
 +
Akademiyasını bitirmitdir. 1962 il-
 +
dən ABPT Aeronavtika və Kosmik Fə-
 +
zanın Tədqiqi ӱzrə Milli İdarəsi-
 +
nin (MAZA) astronavtlar qrupuna da-
 +
xil edilmiptidir. 1965 il dekabrın
 +
15—16-da c“Cemini-6ə kosmik gəmisi-
 +
NİN 2-ci pilotu kimi kosmosa ucmuti
 +
ee Hluppa ilə birlikdə), 25 saat 51
 +
 +
ərzində Yer ətrafına 17 dəvr
 +
etmipdir. 1966 il iyunun 3—6-da cCe-
 +
mini-9ə kosmik gəmisinin komandiri
 +
kimi kosmosa ucmuiy (Y., Sernanla bir-
 +
 +
 +
likdə), 72 saat 21 dəq ərzində Yer
 +
ətrafında 45 devrə vurmupidur (1,8
 +
mln. km-dən artıq). 1969 il mayın
 +
18—26-da “Apollon-109 kosmik gəmi-
 +
sində Ayın sun”i peyki orbitinə cıx-
 +
mıpq (C. Yanq və Y. Sernanla birlik-
 +
də), kosmik gəmidən ayrılan Ay kabi-
 +
nəsində Ayın səthinə 15 km yaxınlaii-
 +
mıtdır (Y. Sernanla), 8 saatdan son-
 +
ra Ay kabinəsi təkrar kosmik gəmi
 +
ilə birlətmindir. Ucus:i 192 saat 3
 +
dəq davam etmitdir. 1975 il iyulun
 +
15—25-də EPAS proqramı uzrə F“Apol-
 +
lonə kosmik gəmisinin komandiri ki-
 +
mi kosmosa ucmuptidur (D. Sleytlon və
 +
V. Brandla birlikdə). 217 saat 28 dəq
 +
davam edən ucu1i zamanı cApollonə 2
 +
dəfə cSoyuz-195 sovet kosmik gəmisi
 +
ilə birlətmitdir. 1975 ildən
 +
Eduards aviasiya bazasının rəisidir.
 +
STAXANOV Aleksey Qriqoryevic (Z.
 +
1.1906—5.11.1977)—kəemur sənayesi ye-
 +
nilikcisi, MƏ"NHƏH fanat bı (I
 +
 +
 +
ə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
mӱhəndisi, Sosia-
 +
list Əməyi Qəhrəma-
 +
nı (1970). 1936 il-
 +
dən Sov.İKP uzvu. 897
 +
Əmək fəaliyyətinə iki
 +
1917 ildə batla- |
 +
mhipdır.1927 ildən ||:
 +
kəmur sənayesində 2:7.
 +
calınmıqidır. 1935 | =
 +
ilin avqustunda S. |
 +
iplədiyi “Mərkə- 1
 +
zi—İrminov itax- z
 +
tasında(Kadiyevka, " ——
 +
indiki Staxanov it.) nəvbə ərzində 102
 +
t (normadan 14 dəfə artıq) kəmur
 +
cıxarmındı. S.-un əmək qələbəsi ilə
 +
butun əelkədə kӱtləvi sosializm yarı-
 +
iının yeni mərhələsinin—Staxanov
 +
hərəkatının batlanqıcı qoyulmui-
 +
dur. SSRİ Ali Sovetinin (1-ci caqrı-
 +
rıtp) deputatı olmun, 2 dəfə Lenin
 +
ordeni, Qırmızı Əmək Bayraqı orde-
 +
ni və medallarla təltif edilmitdir.
 +
Kadiyevka 1i. 1978 ildən onun iiərə-
 +
finə Staxanov adlandırılmındır.
 +
 +
 +
Əda Qeribe
 +
staxanovpı, M., 198
 +
 +
 +
STAXANOV (1978 ilədək Kadiyev-
 +
k a)— USSR Voropiilovqrad vil.-ndə
 +
pəhər. Kamıtevaxa cayı sahilində-
 +
dir. D.y. st. ƏH, 109 min (1983). Sovet
 +
hakimiyyəti illərində iri sənaye
 +
mərkəzinə cevrilmitndir. Kəmur cı-
 +
xarılır. Koks-kimya, kimya, metal-
 +
lurgiya, mapınqayırma, ferroərinti,
 +
duda, hidroavadanlıq z-dları, kəmur-
 +
saflatdırma F-ki və s.: Kommunarsk
 +
mə"dən-metallurgiya in-tunun filia-
 +
lı, mə"dən texnikumu, tibb və pedaqo-
 +
ji məktəblər, tarix muzeyi var. 19
 +
əsrin ortalarında salınmındır. A.
 +
Q. Staxanovun ərəfinə adlandırıl-
 +
mımdır.
 +
 +
STAXANOV HƏRƏKATI–--SSRİ-də
 +
sosialist istehsalı yenilikciləri-
 +
nin—qabaqcıl fəhlələrin, kolxoz-
 +
cuların, muhəndis-texnik ipcilərin
 +
yeni texnikanı mənimsəməklə əmək
 +
məhsuldarlıqını yӱksəltmək uqrunda
 +
kutləvi hərəkatı. 1935 ildə sosia-
 +
lizm yarımqının yeni mərhələsi kimi
 +
yaranmıppdır. “Staxanov Hərəkatı
 +
onun təpəbbuscusu olan Donbas ipax-
 +
tacısı A. Q. Staxanovun adı ilə
 +
baqlıdır, Azərb.SSR-də S.h.-nın tə-
 +
pqəbbuskarları—neft sənayesində Ara
 +
Ne”mətulla, İsmayıl Mikayıl, Q. Əsə-
 +
 +
 +
“ə
 +
i iyn)
 +
 +
 +
pr S., Staxanov i
 +
 +
 +
dov, toxuculuq sənayesində K. Rzaye- “a
 +
 +
 +
va, M. Nəbiyev, baramaacmada A. Hə-
 +
 +
 +
buzucu dərmanlar. Prof
 +
 +
 +
sənov, M. Qafarov, duz sənayesində
 +
M. Musayev, k.t.-nda B. Barırova, Q.
 +
Səmədov və 6. olmupllar.
 +
 +
S.H.-nın muxtəlif usullarından
 +
Beyuk Vətən muharibəsi illərində
 +
istifadə olunmuidur. Bu sahədə qa-
 +
zanılan təcrӱbə muharibədən sonra
 +
da oz əhəmiyyətini saxlamındır (bax
 +
Kommunist əməyi kollektivləri və
 +
zərbəniləri).
 +
 +
Əd.: bax Sosializm yarımı məqalə-
 +
sinin ədəbiyyatına.
 +
 +
 +
STAXİBOTRİOTOKSİKOZ —heyva H-
 +
nappbın Stachybotrys alternans ko6ənəyn
 +
ilə yoluxmuiq qaba yemlərlə zəhərlən-
 +
məsi, Gəbələyin zəhərli maddələri
 +
mərkəzi sinir sisteminə və qan damar-
 +
larının divarına tə”sir edir. S..-a,
 +
əsasən, atlar, qismən də qaramal və
 +
donuzlar həssasdır. S. zamanı selik-
 +
li qipqaların nekrozu, arızın kənar-
 +
larında nekrotik yaralar, mə”də-ba-
 +
qırsaq pozqunluqları və s. bapt verir.
 +
Parenximatoz orqanlarda distrofiya,
 +
hemorragik diatez, xəstəliyin iti
 +
gedimində seroz və selikli qitalar-
 +
da qan saqıntıları olur, limfa və-
 +
ziləri pipir. Mualicəsi xəs-
 +
təliyYin əvvəlində aparılmalıdır.
 +
Antibiotiklər, dezinfeksiyaedici və
 +
ilakti-
 +
kası: aqrotexniki tədbirlərə, qaba
 +
yemlərin (ot, kӱləi) yYıqılması və sax-
 +
lanılması qaydalarına riayət etmək.
 +
 +
Ədl Staxibotriotoksikoz krupnoqo
 +
roqatoqo skota, Xarhkon, 1962, İnfekin-
 +
onnıe bolezni krupnoqo roqatoqo skota,
 +
COCT, Orlon, M., 1974.
 +
 +
 +
STEARİN (fr. 5Ebaq1pe, yun. 5baq—
 +
piy)—texniki stearin turiuşuy ali
 +
alifatik karbon (əsasən, stearin və
 +
palmitin) turilularının qarıpqı-
 +
eından ibarətdir, aq və ya sarımtıl,
 +
yarımpəffaf yaqlıtəhər Kutlədir
 +
53—65*S-də əriyir, sıxlıqı 0,92
 +
*|sm?-dir. Heyvan yarı hidrolizatla-
 +
ını distillə etməklə və ya bitki
 +
Yaelarının doymamıqnl turpularını
 +
idrogenlipdirməklə alınır. P1am
 +
istehsalında itlədilir.
 +
 +
STEARİN TURİYUSU oktade-
 +
kan turiusu, SN:(SN,)|5SOON
 +
—-alifatik sıranın birəsaslı doy-
 +
mup karbon turpqusu. Rəngsiz kristal
 +
maddədir: 69,62S-də əriyir, 376,1"C-
 +
də qaynayır, suda həll olmur,efirdə
 +
həll olur. S.t. təbiətdə ən geniit ya-
 +
Yılmın ali alifatik turpulardan
 +
biridir. S.t.-nun qliseridləri piy
 +
BƏ yaqların coxunun əsas tərkib His-
 +
səsidir. S.t.-nun qələvi duzları sa-
 +
bundur. S.t. ӱzvi sintezdə, analitik
 +
kimyada (Sa, Mr, 14 tə"yinində), re-
 +
zin istehsalında və s. iplədilir.
 +
CTETO3ABPAP (Stegosauria)—ryın-
 +
canaqlı dinozavrlar yarımdəstəsi.
 +
Yurada və Tabapir dəvrunun əvvəlin-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
nə yappamıtlar. Daha qədim S. (steli-
 +
dozavrlar) ehtimal ki, əsasən dal ayaq-
 +
ları uzərində gəzmi(t, sonrakılar
 +
isə Yenidən dərdayaqlı hərəkətə qa-
 +
yıtmıtlar. otyeyən, nisbətən ki-
 +
cikbatlı nəhəng heyvanlar olmupilar.
 +
Beli və quyruqu iri sӱmӱk cıxıntı-
 +
larla ərtulubmult. Qalıqları /PPima-
 +
li Amerika, Qərbi Avropa, PQimali
 +
və PQərqi Afrikada tapılmındır.
 +
STEQOSEFALLAR (Eeroserhayya),
 +
ertulubailılar — qazıntı
 +
suda-quruda yatpayanlar. Kəllə qapa-
 +
qı butəev ertuk təpkil etmiii, bə-
 +
DƏN İSƏ COX vaxt sumuk qalxanlarla
 +
ərtulu olmuqidur. Devon — Triasda
 +
yapamınlar. S.-ı muasir və ya ccıl-
 +
paqə suda-quruda yaayanlarla muqa-
 +
yisə edirlər. Bir sıra S, (məs., le-
 +
pospondillər) muasir suda-quruda ya-
 +
ilayanlara yaxın olduqundan, S.-ın
 +
əksəriyyətini labirintodont dəstə-
 +
ustunə daxil edirlər.
 +
STEYNBEK (Steinbeck) Uon Ernst
 +
(27.2.1902, Kaliforniya, Salinas—20.
 +
12.1968, Nyu-York)—amerikan yazı-
 +
cısı. Nobel mukafatı laureatı
 +
(92): cSonu bilinməyən carpıtnmar
 +
(1936) romanında, FSicanlar və in-
 +
sanlar haqqındaq (1937) povestində
 +
mutərəqqi sosial problemlər qaldı-
 +
rılır. “Qəzəb salxımlarıq (1939)
 +
romanında xalqın acınacaqlı Həyatı
 +
və mӱbarizəsi əksini tapmınpdır.
 +
cTortilya Flet məhəlləsi (1935) ı
 +
€ KoHcepB Öasapbıə (1945), €lənHəTməH
 +
PTərqə tərəfə (1952) və s. romanla-
 +
rında burjua mӱhitində ckicik adam-
 +
larqın taleyi təsvir olunur. cAy bat-
 +
dıq (1942) əntifaitist povesti, €hə-
 +
yəcanlarımızın qınlı (1961) sosial-
 +
psixoloji romanı var.
 +
Əsərləri: Mirvari. Povest, €Yn.
 +
duzə, 1980, XI 1, İzbr. proizv., t. 1—2,
 +
M., 1981
 +
 +
 +
“ Əd: Fe dorovA. A., Djon Stein-
 +
bek, M., 1965: Literaturnal istoril Sove-
 +
dinennıx PTtatov Ameriki, t. 3, M., 1979.
 +
 +
 +
STEYNİTS (Z:eyi:2) Vilhelm (14.5
 +
1836, Praqa—12.8.1900, Nyu-York) —
 +
pahmat ӱzrə ilk dunya cempionu (1886
 +
—94), pahmat nəzəriyyəcisi. Vyana
 +
politexnik in-tunda oxumutdur. 1883
 +
ildən ABİP1-da yapamınpdır. 1886
 +
ildə İ. Tsukertorta qalib gələrək
 +
dunya cempionu olmutdur. PQahmat
 +
oyununun bir sıra məvqelərini nə-
 +
zəri cəhətdən əsaslandırmındır. A.
 +
Andersen (1866), M. Ciqorin (1889,
 +
1892), İ. Qunsberq (1890—91), E. PPif-
 +
fers (1896) uzərində, Vyana (1873,
 +
1882) və Nyu-Yorkda (1894) kecirilən
 +
beynəlxalq yarılllarda muӱhum qələbə-
 +
lər qazanmıpdır. S. 1894 ildə dunya
 +
cempionu adı uqrunda yarında E.
 +
 +
 +
Laskerə uduzmuptdur.
 +
CTE,)Hn EH (Steinlen) Teofil
 +
Aleksandr (10.11.1859, Lozanna— 14.
 +
 +
 +
12.1923, Paris)—fransız qrafiki.
 +
İsvecrədə doqulmupt, Lozannada rəs-
 +
samlıq məktəbini bitirmitdir. 1882
 +
ildən Parisdə yapamıtdır. Əsasən
 +
litoqrafiya texnikasında ipləmiit,
 +
kitab və jurnallara illustrasiyalar
 +
cəkmitdir. S. əsərlərində O. Domye-
 +
nin ən”ənələrinə əməl edərək ictimai
 +
bərabərsizliyi, mӱharibənin dəhtət-
 +
lərini, xalqın inqilabi mubarizəsi-
 +
ni əks etdirmitdir (“Tə tilə, 1898,
 +
cXilaskar qadınə, 1903, *Qacqınları,
 +
ofort, 1916). S. karikatura, plakat
 +
və boyakarlıq sahələrində də miunə-
 +
mipdir. Həyatının son illərində
 +
 +
 +
4
 +
 +
 +
STEL NƏZƏRİYYƏSİ
 +
 +
 +
*Klartezv jurnalında və € hu Manumeə
 +
qəzetində calımmıtpdır.
 +
 +
STEKLӦV Vladimir Andreyevic (9,
 +
1.1864, Nijni Novqorod, indiki Qor-
 +
ki 30.5.1926, :
 +
 +
Krım: Leninqradda |
 +
dəfn edilmiidir)
 +
—sovet riyaziyyat-
 +
cısı. Peterburq
 +
EA akad. (1912: m. |
 +
uzvu 1902): USSR
 +
EA akad. (1925).
 +
1919—24 illərdə
 +
SSRİ EA vitse-pre-
 +
zidenti olmutdur. fi
 +
Xarkov r ön- Bü
 +
tirmiit 87), bu-
 +
rada A, M. "əəə ıı
 +
novdan dərs almıpdır,
 +
 +
 +
—
 +
 +
 +
 +
 +
 +
1887 —1906
 +
illərdə həmin un-tdə iiləmit, sonra
 +
 +
 +
Peterburq un-tinə kecmiptdir. Onun
 +
təpəbbusu ilə SSRİ EA-nın nəzdində
 +
Fizika-Riyaziyyat İn-tu Yaradılmın
 +
(1921) və əmruӱnun ən oranın
 +
direktoru olmutdur. Bu in-t əsasında
 +
1934 ildə SSRİ EN S. adına Ri-
 +
yaziyyat İn-tu yaradılmıtdır. Əsas
 +
tədqiqatları riyazi fizikaya və di-
 +
ferensial tənliklər nəzəriyyəsinə
 +
aiddir. Riyazi fizikaya dair tədqi-
 +
qatları istiliyin yayılmasına, fır-
 +
lanan cismin tarazlıqına, elektro-
 +
statika məsələlərinə və s. aiddir.
 +
S. əvvəlçədən verilmiiq ortoqonal
 +
funksiyalar sisteminə gərə funksi-
 +
yanın sıraya ayrılınlını tədqiq et-
 +
midir. Bu tədqiqatın əsasını təph
 +
Kil edən ortoqonal funksiyalar sis-
 +
teminin qapalılıqı anlayıptını ilk
 +
dəfə elmə S. daxil etmiif və nəzəri
 +
ipləmiitdir. S. funksiyanın hamar-
 +
lanması usulunu vermin (bax Cmekx-
 +
lov funksiyası), kvadratura RYeTyp-
 +
ları nəzəriyyəsi, elastiklik nəzəriy-
 +
yəsi və Hidromexanika sahəsində də
 +
tədqiqat aparmındır. S. həmcinin M,
 +
V. Lomonosov və Q. Qaliley haqqında
 +
kitzbların, P. L. Cebıtev, N. İ.
 +
Lobanevski, M. V. Ostroqradski, A,
 +
M. “MAnYaom A. A. Markov, A. Puan-
 +
kare və C. Tomsonun Həyat və yaradı-
 +
cılıqına dair ocerk və məqalələrin,
 +
fəlsəfəyə dair cRiyaziyyat və onun bə-
 +
iqəriyyƏət YuYH roluq (1923) əsərinin,
 +
Amerikaya və geriyə, Təəssuratk (1925)
 +
kitabının mӱəllifidir.
 +
 +
 +
Əd. Vladimirov V.S..M ar-
 +
k u pp İ, İ., Vladimir Andreevic Stek-
 +
ə tanin i orqanizator nauki, M.,
 +
 +
 +
STEKLӦV FUNKSİYASI—veril-
 +
mip ((x) funksiyası ucun
 +
 +
 +
F(x, H)= : ka di
 +
 +
 +
bərabərliyi ilə tə”yin edilən
 +
xsiya, ua h o rənəp kicikdir ki,
 +
(x, x--h) intervalı /(x)-in təyin
 +
 +
oblastından kənara cıxmır. Veril-
 +
mip funksiyanı hamarlamaq YHUYH TƏT-
 +
biq edilir): belə ki, /(x) kəsilməzdir-
 +
sə, F(x, L)-ın tərəməsi /(x)-inkin-
 +
dən bir tərtib coxdur. Buna gərə
 +
lim F(x, 2)—/(x), yəni S.f. kəsilməz
 +
funksiyanın daha hamar yaxınlaidı-
 +
rılması ucun tətbiq edilə bilər. /(x)
 +
inteqrallanandırsa, F (x, L) kəsil-
 +
məzdir. S.f.-nı elmə V. A. Steklov
 +
daxil etmitdir (1903). S.f. gə An
 +
DƏYİYYƏN UCUN də tə”yin edilə bilər.
 +
STEKLOQRAFİYA na steklo—
 +
pqupiə -H....qrafiya)— yastı cap prin-
 +
 +
 +
funk-
 +
 +
 +
31
 +
 +
 +
siplərindən istifadə etməklə az ti-
 +
rajlı mətn və sadə rəsmlərin capı
 +
usulu. S.-da cap forması pqutiə ləvhə
 +
uzərində hazırlanır: bunun ucun ləv-
 +
həyə əvvəlcə qrunt cəkilir, ssnra
 +
onun ӱzərinə orijinal basılır. Qrunt
 +
qatının komponentləri ilə orijinal
 +
boyaqının qarippılıqlı kimyəvi tə”si-
 +
ri nəticəsində capedici elementlər
 +
əmələ gəlir. S.-nın məhsuldarlırı
 +
az və təsvir keyfiyyəqi aaqı oldu-
 +
qundan rotator və rotaprint cap
 +
usulları ilə əvəz edilir. -
 +
 +
STEKLOPLASTİKLƏR — doldurucu
 +
maddəsi iqutə liflərdən və yapındı-
 +
rıcı maddəsi sintetik polimerdən
 +
ibarət olan kompozisiya materialları,
 +
PQuipə liflər sap, parca, ip, qaytan,
 +
kecə və s. pəəklində olur, yapıtidırı-
 +
cı maddə kimi poliefir, fenol-for-
 +
maldehid və ya epoksid qatranların-
 +
dan, cHHCHYM-YƏBH polimerlərdən,
 +
poliimidlərdən, alifatik poliamid-
 +
lərdən, polikarosdatandan BƏ C. HCTH-
 +
fadə edilir. S. çcӱn mexaniki cəhət-
 +
dən məhkəmliyi və dielektrik xassələ-
 +
rinin yӱksəkliyi, sıxlıqının nisbə-
 +
tən az və istikecirmə qabiliyyətinin
 +
zəif olması, xarici tə"sirlərə, suya
 +
və kimyəvi reagentlərə qariqı: davam-
 +
lılıqı xarakterikdir. Hazırlandıq-
 +
ları polimerlərin təbiətindən asılı
 +
olaraq 60—400"S temp-r intervalında
 +
ipylədilə bilər. S. konstruksiya və
 +
Teərmoizolyasiya materialı kimi səna-
 +
Yenin bir sıra sahələrində geniiy tət-
 +
biq olunur. Ondan qayıq, kater, gəmi
 +
və raket mӱhərriklərinin korpusları,
 +
avtomobil kuzovları, refrijerator-
 +
lar, sisternlər, vertolyot pərləri,
 +
korroziyayadavamlı borular, mӱxtəlif
 +
mapın və cihaz hissələri, kicik bina-
 +
lar, hovuzlar və s. hazırlanır, radio
 +
və elektrotexnikada elektroizolyasi-
 +
ya materialı kimi istifadə edilir.
 +
STEKLOTEKSTOLİT (rusca steklo
 +
— pqupə -- ttekstolit) — tekstolit
 +
neəvlərindən biri. Sintetik qatran
 +
hopdurulmuiq pqupə parcadan (doldu-
 +
rucu maddə kimi) hazırlanan laylı
 +
plastik kӱtlədir. Birlaylı və cox-
 +
laylı olur. Toxunma usuluna (məs.,
 +
kord toxunutlu, kətan toxunuttlu, sə-
 +
tin toxunultlu) və tərkibinə gərə bir
 +
necə yerə ayrılır. S. istehsalında
 +
ipqllə liflərdən toxunmuii, adətən,
 +
bir necə qat birlaylı pquptə parca ge-
 +
 +
 +
turulur. S. mӱrəkkəb formalı iri
 +
konstruksiya hissələri (məs., gəmi
 +
korpusları) hazırlanmasında, elek-
 +
 +
 +
trotexnikada, radiotexnikada (elek-
 +
troizolyaşiya materialı kimi) və s.
 +
iplədilir.
 +
 +
STEL—bax Stel nəzəriyyəsi.
 +
 +
STEL NƏZƏRİYYƏSİ —ali bitkilə-
 +
rinqӱrulutu vəstel (mərkəzi silindr)
 +
tipləri ilə qarpılıqlı munasibət
 +
prinsipləri haqqında tə”lim. Stelin
 +
-cox hissəsini eturucu toxumalar: ksi-
 +
lem Xan, və floem (lif) təpkil
 +
edir. Əturucu toxumalar mexaniki
 +
və parenxim huceyrələrdən ibarət pe-
 +
risikllə əhatə olunmutdur. İlkin ta-
 +
bıq stelin ətrafında yerləptir.
 +
 +
S.n. haqqında tə”limi ransız
 +
-botanikləri F. Van Tigem və A. DUu-
 +
lio (1886) yaratmıptlar, stel tiplə-
 +
rinin ilk təsnifatını da onlar ver-
 +
miplər. S.n. ab ingilis bota-
 +
niki Q. Brebner (1902), Amerika bo-
 +
taniki E. Cefrinin (1903, 1917) stel
 +
tiplərinin əhəmiyyətli surətdə tək-
 +
milləpidirilmitn təsnifatında ingi-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
32
 +
 +
 +
 +
 +
 +
tpaf etdirildi. Daha sonra S.n. alman
 +
alimi V. Simmerman, sovet alimləri
 +
K. İ. Meyer və A. L. Taxtacyanın əsər-
 +
lərində ingipaf etdirilmiiy, stelin
 +
ontӧgenezdə və bitki filogenezində də-
 +
yipiklikləri kəstərilmitdir.
 +
 +
STELA (lat. 5eya, yun. 56ey82—sutun) —
 +
paquli qoyulmui/,
 +
relyef təsvirli Hanı ləevhə. Qədim
 +
dunyada (xususilə antik Yunanıstan-
 +
da) C. təsirust abidə kimi, eləcə də
 +
hər hansı bir Hadisəni (məs., yeni
 +
 +
 +
qanunu) əbədilətdirmək məqsədilə qo- |//Ja
 +
 +
 +
Akkad padipa-
 +
Hhı Naramsi-
 +
kin Suz tpəhə-
 +
rindən tapıl-
 +
mhip qələbə
 +
stelası. Qır-
 +
mızı qumda-
 +
pı. E. ə. təqr.
 +
23 əsr. Luvr.
 +
Paris.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
yulurdu. Muasir incəsənətdə S. for-
 +
masından muxtəlif məqsədli abidələr
 +
yaradılmasında da istifadə edilir.
 +
STELAZİN—bax Triftazin.
 +
STELLAJ (alm. Stellage, honnaHı
 +
dilində 5ePade, 5(ePep—qoymaq, yer-
 +
ləpdirmək)—muxtəlif əiya və mate-
 +
rial qoymaq və saxlamaq ucun coxya-
 +
ruslu quruluqi. Rəf, qutu, kroniteyn
 +
və s. qoyulan bir sıra pplaquli dayaq
 +
və ya gicik divarlardan ibarətdir.
 +
Yapayınl binaları, anbar, maraza
 +
və s.-də qoyulur. Konstruksiya və əl-
 +
culəri tətbiq sahəsinə, habelə saxla-
 +
nılan ətya və materialın novu, əl-
 +
cusu və formasına muvafiq secilir.
 +
Yeri dəyitdirilə bilən (dərman, alət
 +
ucun) və səyyar S.-lar var
 +
CTEnREHBOC (sStellenbosch), C r e z-
 +
lenb o:i—Cənubi Afrikada Paleo-
 +
lit mədəniyyəti. Yaxınlıqında dai
 +
alətləri tapıldıqı Stellenbos m.-
 +
nin adı ilə adlandırılmındır. S.
 +
Olduvay mədəniyyətini əvəz etmitidir.
 +
S.-dan sonra son aiqəl ballanmıpq,
 +
bunu da faursmit mədəniyyəti adlan-
 +
dırmınlar. Caydapıdan kobud capma
 +
alətləri, copperlər, əl capacaqları
 +
S. mədəniyyəti ucun xarakterikdir.
 +
S. Cənubi Afrikada ipeəl və aipəl
 +
devrunu əhatə edir və onun 5 inkimaf
 +
ha k muəyyən olunmutdur. İndi
 +
vS. mədəniyyəti? termini əvəzinə cCə-
 +
nubi Afrikanın ipəl-atpəlgi və ya
 +
“Cənubi Afrikanın abbevil-apələi
 +
terminləri itlədilir.
 +
 +
Ədl Klark Dj. D., Doistorices-
 +
kan Afrika (per. s anql.), M., 1977, Qr o-
 +
qorhev Q. P., Paleolit Afriki, v kn.
 +
Paleolit mira, L., 1977.
 +
 +
 +
STELLİT (ing. 5:211/(e—firma adı?
 +
 +
 +
. lat. 5(ePa—ulduz) — kobalt əsaslı
 +
 +
 +
təkmə bərk ərintilər qrupunun umumi
 +
adı: tərkibində xrom, volfram, sili-
 +
sium və s. elementlər də olur. Yuxa-
 +
rı temp-rlarda yuksək bərklik xassə-
 +
sinə malikdir: yeyilməyə və korroziya-
 +
ya davamlıdır. S.-dan matın detal-
 +
ları, qaz turbinləri və alət hazır-
 +
 +
 +
kitabəli, Yaxud fi
 +
 +
 +
STELA
 +
 +
 +
lanmasında istifadə olunur. Tərki-
 +
 +
binə kobalt əvəzinə nikel daxil edil-
 +
 +
mii bərk ərintilər stellitə oxiyar
 +
 +
ərintilər adlanır.
 +
 +
STELMAX Mixail Afanasyevic (24.
 +
 +
5.1912, indiki Vinnitsa vil., Dyakov-
 +
| nunu TCbli K., — 27.9.1933,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
|) Kiyev) — Ukrayna
 +
| sovet
 +
 +
 +
yazıcısı.
 +
ii USSR EA akad.
 +
| (1978). Sosialist
 +
ii Əməyi Qəhrəmanı
 +
 +
 +
1 (1972). Lenin a-
 +
171 fatı (1961), SSRİ
 +
 +
Dəvlət mukafatı
 +
(1951) lauratı.
 +
Əsərləri 1936 il-
 +
dən dərc edilir.
 +
İlk hekayə kita-
 +
 +
* x... bı (FAqcaqayın pqi-
 +
rəsiə?k))1944 ildə nəpr olunmutidur.*Be-
 +
yuk nəsilə (1949—50), *İnsan qanı su
 +
deyilə (1957), *“Duz-cərəkə (1959) tri-
 +
logiyası,c Həqiqət və yalanı (1961),FSə-
 +
nin haqqında duppuncələrə (1969) ro-
 +
manlarında Bəyuk Oktyabr sosialist
 +
inqilabına qədərki dəvrdə Ukrayna
 +
xalqının azadlıq mubarizəsi, 20 əsr
 +
Ukrayna kəndinin tarixi inkitpaf mər-
 +
hələləri əksini tapmıldır. “Dərd
 +
bərəz (1979) romanında muasirlərin
 +
mə”nəvi aləmi təsvir edilir. Pye"r
 +
topluları, pyesləri, ədəbiyyatiqunas-
 +
lıq və folkloripqunaslıq əsərləri
 +
var. Uppaqlar ucun də yazmındır.
 +
Əsərləri SSRİ və xarici əlkə xalq-
 +
ri dillərinə tərcumə edilmiptdir.
 +
SSRİ Ali Sovetinin (6—10 caqırıin)
 +
deputatı olmutdur. 3 dəfə Lenin or-
 +
deni, Oktyabr İnqilabı ordeni, 3 bap-
 +
qa orden və medallarla təltif edil-
 +
miidir.
 +
 +
 +
Əsərləri: Balaca Alyonka, B.,
 +
1969, Ksovh lodskaln—ne vodipa, M., 1972:
 +
Mak pvetet, M., .. Sobr. soc., v 5-ti
 +
T.,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Əd. Piskunon V., Triloqil M.
 +
Stelımaxa, M., 1966, Rudenko-Des-
 +
nik A., Vernosth qerogkə, M., 1980: Ham
 +
MixaVlo Stelımax, Kiev, 1982,
 +
 +
 +
STEND (ing. stand—na)ar)—1) cəp-
 +
gi eksponatlarını, kitab, qəzet, cəd-
 +
VƏL VƏ S.-Nİ Duӱzmək ucun ləvhə, da-
 +
yaq. 2) Mapın, cihaz və s.-ni yıtmaq
 +
və ya sınaqdan kecirmək ucun xususi
 +
rypry. 3) Stend atıcılırı ucun id-
 +
man meydancası.
 +
 +
CTEHAHAR (Stendhal) |(təxəllusuq əsl
 +
alı və familiyası Anri Mari Beyl
 +
(Veuye)| (23.1.1783, ı
 +
Qrenobl— 23.3. 1842,
 +
Paris) — fransız
 +
yazıcısı. Vəkil
 +
ailəsində doqul--
 +
mupdur. 7 yaqpın-
 +
da ikən anasını
 +
itirən S. humanist
 +
və espublikacı
 +
olan babasının hi-
 +
mayəsində beyumuti-
 +
dur. 1799 ildə hər-
 +
bi nazirlikdə qul-
 +
luqa girmi, 1 Na- PE = |
 +
poleonun İtaliya səfərində (1800)
 +
ittirak etmiidir. 1806—14 illər-
 +
də intendant kimi Napoleonun bir
 +
sıra hərbi səfərlərində, o cӱmlə-
 +
dən Rusiyaya yuruzyidə iptirak etmiit,
 +
Moskvanın yandırılmasının, Boro-
 +
dino deyupqunun, fransız ordusunun
 +
Rusiyadan qacmasının iyahidi olmuii-
 +
dur. Napoleonun suqutundan (1814) son-
 +
ra İtaliyaya getmili, karbonarlar
 +
 +
 +
 +
 +
 +
| FXudbinin xatirələrik (1832)
 +
 +
 +
hərəkatının rəhbərləri ilə əlaqə sax-
 +
lamın, italyan romantikləri İLƏ )8-
 +
xınlaylpmıi1, . Bayronla gərupqub
 +
dostlapmındır. 1821 ildə Fransaya
 +
qayıtmıpt, ədəbi həyatda fəal iptirak
 +
etmipdir. 1830 ildə əvvəl Triyestdə,
 +
sonralar Civitavekkiya (İtaliya) 111.-
 +
ndə Fransanın konsulu iptləmitdir.
 +
Bir necə gunluyə Fransaya gələn SS.
 +
Paris gucələrindən birində qəflətən
 +
iflicdən əlmutidur.
 +
 +
S.-ın 200-dən cox ədəbi təxəllusu
 +
olmuti, lakin Stendal (alman sənətiqu-
 +
nası Vinkelmanın doqrulduru kicik
 +
pt.-in adıdır) təxəllusu: ilə məphur-
 +
lapmıtpdır. Bir sıra əsəri əlumun-
 +
dən sonra nəpr olunmuidur. İlk əsər-
 +
ləri musiqiyə aiddir |FHaydn, Mot-
 +
sart və Metastazionun Həyatı (1817),
 +
“Rossininin həyatıq (1824) və s.Y. C.-
 +
ın ədəbi yaradıcılıqı fransız tən-
 +
qidi realizminin ilkin mərhələsidir):
 +
F İtaliya rəssemlıqının tarixi
 +
(c. 1—2), FRoma, Neapol, Florensi-
 +
yaz (hər ikisi 1817), *Məhəbbət haq-
 +
qındaqk (1822), “Rasin, və PTekspirə
 +
(1823—25), FRoma gəzintiləri (1829)
 +
və s. kitablarında idealist estetika-
 +
ya, ədəbi ehkamlara, epiqoncu klas-
 +
sisizmə qariplı cıxmıyz, incəsənətin
 +
ictimai vəzifəsini, realizmi, təbii-
 +
liyi və həyatiliyi mudafiə etmiii-
 +
dir. S. 4 romanın mӱəllifidir: cAr-
 +
mansə (c. 1—3, 1827), Qırmızı və
 +
qaraz (1831), FParma monastırı
 +
(1839), *Lusyen Levenə (1834—36: ilk
 +
nəprində *Qırmızı və Atə, 1855, tam
 +
nəipri 1929). Həmin əsərlərdə, xu-
 +
susilə məphur e*Qırmızı və qara
 +
romanında burjua cəmiyYƏətinin ic-
 +
timai və əxlaqi curukluyu, Fransa
 +
burjua inqilabından sonrakı icti-
 +
mai həyat, mӱtərəqqi, inqilabi quvvə-
 +
lərlə irtica arasındakı mubarizə
 +
əksini tapmıpdır. Həm kəhnə, murtə-
 +
ce quvvələrin nifrəti, həm də yeni
 +
burjua qaydalarının amansızlıqrı
 +
ilə qarıqılaqtan yuksək təbiətli, ba-
 +
carıqlı, ehtiraslı gənc nəsil bu mu-
 +
barizədə cox vaxt məqlub olur. Hadi-
 +
sələrə yanapmada tarixilik, vəziy-
 +
yət və xarakterlərin inandırıcı təs-
 +
viri, qəhrəmanların psixoloji alə-
 +
minə dərindən nufuz etmək, dinamik
 +
ehtirasları, aqıl və hisslərin bar-
 +
landırı Xuttiləri acıb gestərə bil-
 +
mək məharəti S. yaradıcılıqının
 +
səciyyəvi cəhətləridir. S. psixoloji
 +
romanın ən beyuk ustadlarındandır,
 +
O, qəhrəmanlarının (Julyen, Fab-
 +
 +
 +
İ ritsio və 6.) daxili aləmini ictiman
 +
 +
 +
muhitdən, sosial pəraitdən təcrid et-
 +
mir. FAnri Bryuların həyatım (1835),
 +
avto-
 +
bioqrafik əsərləri, FLamyelə (1839—
 +
42, bitməmipdir) romanı və s. əsər-
 +
ləri var. O. Balzak, P. Merime, İ. V.
 +
Gete, A. S. Putin, L. N. Tolstoy
 +
və b. S.-ın yaradıcılıqını yuksək
 +
qiymətləndirmiynlər. cVanina ani-
 +
Nİz, “Parma monastırın, “Qırmızı
 +
və qaragv və s. əsərləri ekranlaqdı-
 +
rılmıpdır. Doqulduqu evdə muzeyi
 +
yaradılmıldır.
 +
 +
Əsərləri: Qırmızı və qara, B.,
 +
1940, axıda Eranın Bi 1969: Sobr. soc,,
 +
1 ar M., 1959, Sobr. soc,, Tr. 1—12, M.,
 +
 +
Əd. Yelizarova M. Y. və bapp-
 +
qaları, XTX əsr xarici ədəbiyyat tarixi,
 +
B., 1964, Vinoqradov A. K., Sten-
 +
nab H eqo vremi, 2 izd., M., 1960: yenə
 +
onun, Tri pveta vremeni, L., 1981,
 +
Frid L., Stendalı, 2 izd. M., 1967,
 +
 +
 +
STENOKARDİYA
 +
 +
 +
 +
 +
 +
STENDAL (5.(ep4daO—ADR-də, Maq-
 +
deburq mahalında təhər. Lixte ca-
 +
yı sahilindədir. İri d.y. qoviarı.
 +
Əh. 38,9 min (1975). Mapınqayırma və
 +
Yeyinti sənayesi, 13—15 əsrlərə aid
 +
qotik kilsə var.
 +
 +
STENLİ (Ukalyeu) Henri Morton
 +
yəsl adı və familiyası Con Rou-
 +
lends (KocLapd5)| (28.1.1841, Denbi,
 +
Uels—10.5.1904, London)—jurnalist,
 +
Afrika tədqiqatcısı. İtkin dutimuti
 +
D. Livinqstonun axtarınında (1871—
 +
72) iptirak etmiiy, Tanqanika gelu
 +
Yaxınlıqında ona rast gəlmiit nə
 +
onunla birlikdə gelu tədqiq etmiii-
 +
dir. 1874—77 illərdə ingilis-ameri-
 +
 +
 +
kan ekspedisiyasının baqicısı kimi |
 +
 +
 +
Afrikanı it.-dən q.-ə kecmipt, Vikto-
 +
riya gəlunun təsvirini vermit, Ru-
 +
 +
 +
venzori daq massivini, Eduard və Corc |
 +
gəllərini kəpf etmii, Kagera cayı |
 +
 +
 +
nı eyrənmitidir. 1887 —89 illərdə in-
 +
gilis ekspedisiyasına baqicılıq edə-
 +
 +
 +
rək Afrikanı yenidən (q.-dən it.-ə) |
 +
 +
 +
gkecərək Aruvimi cayını eyrənmit və
 +
Eduard gelunun Nil sisteminə aid
 +
olduqunu muəyyən etmitdir.
 +
 +
 +
laləyə S.-nin adı verilmipdir. Ba-
 +
kıda olmupdur (1871).
 +
STENLİ İYƏLALƏLƏRİ (Zqapyeu
 +
EaPv)—Konqo cayının yuxarı axının-
 +
da, Zair Resp.-sı ərazisində ipəla-
 +
lələr. Ubundu və Kisanqani d-rı ara-
 +
sında bir-birindən təxm. 150 km məsa-
 +
ədə 7 astanası var. Umumi hyHu.
 +
Ü m-ə catır. H. M. Stenlinin izərə-
 +
inə adlandırılmındır.
 +
TENLİVİL—Kisanqani
 +
nin 1966 ilədək adı.
 +
 +
 +
pqəhəri-
 +
 +
 +
STENO QANUNU—bax Kristal bu-
 +
caqlarının sabitlik qanunu.
 +
CTEHOBAT HEYVANLAR (iyn. ste-
 +
 +
 +
—
 +
 +
 +
pӧz—məhdud -- bakhӧz dərinlik
 +
dənizlərdə məhdud diapazonlu dərin-
 +
likdə yapayan Heyvanlar. S.H. dəniz-
 +
lərin muəyyən bir zonasında (məs.,
 +
litoral, batial, abissal) yapayırlar.
 +
 +
 +
Onların əksinə olaraq evribat hey-
 +
 +
 +
təlif dərin-
 +
.H.-ın yayılma
 +
 +
 +
vanlar dənizlərin m
 +
liklərində yaplayır.
 +
arealı: məhduddur.
 +
STENOBİONTLAR (yun. stenös—
 +
nap, Məhuya--biön, biöntos— )ama)an)
 +
— yalnız ətraf muhitin nisbətən sa-
 +
bit təraitində yapaya bilən heyvan və
 +
bitkilər. Bə”zi ,S. ucun ətraf muhi-
 +
tin hər hansı bir amili (məs., qida)
 +
məhdud ola bilər. Batqa S.-ın yalpa-
 +
ma və yayılması eyni vaxtda bir necə
 +
amillə məhdudlatmıstdır. S.-a MƏT
 +
yən bir nəvun nӱmayəndələri ilə bir-
 +
gə yapamaq qabiliyyəti olan bir cox
 +
parazitlər və simbiontlar (bax LPa-
 +
razitizm, Simbioz), okeanın dərin
 +
qatlarında, maqaralarda, rutubətli
 +
subtropiklərdə, yuksək daq r-nların-
 +
da yapayan heyvanlar aiddir. S. evri-
 +
öuoumnapna Dinə edilir. |
 +
STENOQALİN HEYVANLAR (yun. 522-
 +
pӧz—dar, məhdud -- ha |Nlozv—duzlu )—
 +
suda AŞA artıb-azalmasına
 +
dəzməyən su heyvanları. Dənizdə və
 +
tpirinsu həvzələrində yaxpayan heyvan-
 +
ların coxu S.H.-a aiddir. S.H. evri-
 +
qalin hey arla muqayisə edilir.
 +
STENOQR AFİYA (yun. stenös—nap,
 +
sıx--...qrafiya)—xususi ipyarə, qı-
 +
saldılmıpd səz və səz birlətmələri
 +
sistemlərinin kemayilə itifahi nit-
 +
qi qısa və iti sӱr”ətlə əks etdirən ya-
 +
zı usulu. Adi yazıya nisbətən S. ya-
 +
3biHbi dəfə sur”ətləndirir. S.
 +
 +
 +
AS E—3, “, 9
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Konqo ca-
 +
yının yuxarı axınında bir necə ppə- |
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Tiron notları, v.ə.Təsr
 +
 +
 +
C.Ӱnllis 1602 Mniiltara
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
F.N. Habelsberger, 1834,
 +
Almani ya
 +
 +
 +
C.R.Qreqq,40880, AB
 +
bpvf dil
 +
 +
 +
 +
 +
 +
M.M.Mvanin, 1858 , Pycala
 +
 +
 +
VDSS 1933,
 +
rus variantı, SSRİ
 +
 +
 +
ad
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
VDOQ, Azərb. varkantı,
 +
Azərb. Ob
 +
 +
 +
22. 72, 02”
 +
 +
 +
qədimdən (Afinada e.ə. 350 il: Qədim
 +
Romada e.ə. 1 əsr—Tiron notları) mə”-
 +
lum idi. cS.ə terminini elmə 1602
 +
ildə C. Uillis (İngiltərə) gətirmint-
 +
dir. Muasir S. əsasən kursiv (S. Bord-
 +
 +
 +
)y— li, İngiltərəs 1789) və həndəsi (C.
 +
 +
 +
Uillis, 1602) sistemlər tipinə ay-
 +
rılır. Həndəsi sistem nisbətən qısa-
 +
səzlu dillər (məs., ingilis, fransız,
 +
turk, ispan), kursiv sistemi isə uzun-
 +
sezlӱ dillər (məs., slavyan, skandinav,
 +
alman) ucun qəbul edilmitdir. Kur-
 +
siv sistemində samitlər uçcӱun itarə-
 +
lər birlətdirici xətlərin geməyi
 +
ilə uzlaqpdırılan adi yazı element-
 +
lərindən geturuluӱr. Həndəsi sistem-
 +
də ipyarələr Həndəsi fiqurlardan iba-
 +
rət olub, birlətdirici xətlərsiz
 +
bir-birilə uzlaidırılır. S.-nın
 +
orfoqrafik, fonetik və digər sis-
 +
temləri də var. SSRİ-də M, İ, Lape-
 +
kin DƏ, n. İi. ə (1922), H.
 +
H. Cokonon (1924) nə 6. tərəfindən
 +
ə sistemlər yaradılnızndır.
 +
URMİK RSFSR-də N. N. KOLO-
 +
un sisteminə əsaslanan vahid dəvlət
 +
:. (kursiv) sisteminin (VDSS) tət-
 +
biqi haqqında qərar qəbul etmindir
 +
(1933). Bu sistemin uӱstunluyu S. nəzə-
 +
riyyəsinin nisbətən sadəliyində, ya-
 +
zının standartlapmasında, xətsiz
 +
kaqızdan istifadə etmək imkanın-
 +
da, hər dilin əz xӱsusiyyətini nəzərə
 +
almaqda, yazının durustluyundədir.
 +
Azərb. S.-sı da VDSS əsasında qu-
 +
 +
 +
lmutdur. |
 +
OTENOQRAFİYA MAPYINI —ste-
 +
noqrafiya çcun yazı mapını. Steno-
 +
qramları maqınla yazarkən xususi
 +
stenoqrafiya iparələrinin yerinə adi
 +
hərflər və ya hərf birləptməsi (ak-
 +
kord) iplədilir. Stenoqram ensiz
 +
(eni bir necə sm) kaqız lentə sə
 +
sətir (lentin eninə) cap edilir) be-
 +
ləliklə hər bir sətirdə bir Hərf və
 +
 +
 +
| Ah 3 () 5041." (27 m.
 +
ADI 16L-104) 2UNCUZ
 +
abc detfEhilklminop
 +
416) 7922,
 +
 +
 +
rsfTFve ph yge1ppr
 +
 +
 +
46/77 Zə səsi 2.0. —
 +
 +
 +
ysh 6 kn | Tr
 +
 +
 +
Kay ə aba Var
 +
 +
 +
biqəudəjnmzmıy ni lm on odu rst yy
 +
 +
 +
 +
 +
 +
33
 +
y2 2”
 +
amfcus
 +
 +
 +
 +
 +
 +
causa
 +
 +
 +
TİL 1
 +
 +
 +
006 501 5171 51
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
AN s /us əzӱ
 +
 +
 +
r rrs ss (İV vv xy”z “zentrum
 +
 +
 +
 +
 +
 +
(1
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
m n s sh hsave rainy money
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Sovetsnan molodemı nastogcivo
 +
OVLADəVakT ZnanilmI
 +
 +
 +
 +
 +
 +
A ef
 +
 +
 +
İttifaqı sulhui dayaqıdır
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Sovet
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ya bir akkord Yerlətir. S.m.-nda um
 +
sur"əti dəq-də 120 və daha cox səzə bə-
 +
rabər olur. Əl ilə yazılan stenoqram -
 +
dan fərqli olaraq mapın stenoqra-
 +
mını hər stenoqrafist oxuya bilər.
 +
Səsin maqnit yazısı texnikasının
 +
inkitpafı, xususilə diktofonun mey-
 +
dana gəlməsi ilə əlaqədar olaraq 20
 +
əsrin 50-ci illərindən S.m.-nın bura-
 +
xılını dayandırılmındır.
 +
 +
CTEHO3 (iyn. stenösis—napanMa, ste-
 +
poz—dar, sıx)—borulu orqanların
 +
mənfəzinin, yaxud fizioloji dəlik -
 +
lərin daralması. Anadangəlmə (in-
 +
kipaf qusurları), yaxud qazanıl-
 +
mıpp olur. çalicəsi: cərra-
 +
hun usulladır (bəzi çrək qusurların-
 +
 +
 +
da dəlikləri genəltmək, plastik ope-
 +
rasitla və s.).
 +
TENOKARDİYA (yun. stenös—nap,
 +
 +
 +
sıx --Kaqdyqa—urək), dəp inaqı,
 +
det anginası-–-urəyin itpemik
 +
xəstəliyinin ən cox yayılmıql klinik
 +
forması. Urək, yaxud dəi nahiyəsin –
 +
də (bə”zən sol qola, ciyinə də kecir)
 +
sıxıcı, basıcı tutmalarla muӱppa -
 +
yiət olunur. İlk dəfə 1768 ildə in –
 +
gilis həkimi U. Geberd təsvir etmitn-
 +
 +
 +
dir. Gərginlik və sakitlik S.-sı
 +
ayırd edilir. Gərginlik C.-
 +
sında tutmalar gəzitidikdə, yaxud
 +
 +
 +
gərgin fiziki iti gerduӱkdə, isti otaq-
 +
dan soyuqa, kӱlək tutan yerə cıxdıq-
 +
da bat verir, sakit vəziyyət aldıqda
 +
kecib gedir. Sakitlik S.-sında
 +
aqrılar hec bir fiziki, yaxud si-
 +
nir gərginliyindən asılı olmur,
 +
əsasən yuxuda tutur, xəstə aqrıdan
 +
yuxu ayılır. Tutmalar gərgin-
 +
lik S.-sında olduqu kimi bir necə
 +
dəq.-dən sonra (nitroqliserin, yaxud
 +
validol icdikdə) kecib gedir. Ref-
 +
lektor vegetativ pozqunluqlarla (də-
 +
rinin rəngi avazıyır, soyuq tər, nəbz
 +
zəifləyir və s.), slektrokardioqra-
 +
 +
 +
34
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Fik dəyinikliklərlə mupaynət olu-
 +
pur. Sakitlik S.-sı gərginlik S.-sın-
 +
dan daha qorxuludur. S. miokard in-
 +
farktı ilə nəticələnə bilər.
 +
 +
S. tutması ӱrəyə tac damarlarla
 +
gələn qanın miqdarı ilə urək əzələ-
 +
sinin ehtiyacı arasında uyqunsuz-
 +
luq, yə”ni kəskin koronar qan dəvra-
 +
nı catınmazlıqı. nəticəsində batp
 +
verir. Əsasını tac damarların ate-
 +
rosklerozu, kollagen xəstəliklər,
 +
aortanın sifilisi və s. təpkil edir.
 +
Bu orqanik xəstəliglərə damarların
 +
funksional (spazma) pozqunluqları-
 +
nın (hipertoniya) qopulması, ya-
 +
xud ӱrək əzələsinin oksigenə olan tə-
 +
ləbatının artması (məs., aqır fi-
 +
ziki ii) aqrıya səbəb olur. Tutmalar
 +
damarlarda morfoloji dəyitiklik
 +
olmadıqda da, spazma nəticəsində
 +
bal verə bilər, məs., reflektor S.-
 +
da (xolesistitdə, mə”dənin və oniki-
 +
barmaq baqırsarın xora xəstəliyində)
 +
S. tutmaları kardialgik aqrılar-
 +
dan (mӱxtəlif xəstəliklər, məs., nev-
 +
rozlar, miokarditlər, perikardit-
 +
lər, osteoxondroz və s. nəticəsində
 +
urək nahiyəsində ba verən aqrı tut-
 +
maları) fərqlənir. Mualicəsi:
 +
əmək, istirahət və yuxu rejimini tən=
 +
zimləmək, pəhriz mualicəsi, papiros
 +
muali-
 +
 +
 +
cəkməmək, sanatoriya-kurort
 +
cəsi, tutmalara qaripı dərmanlar (va-
 +
lidol, nitroqliserin və s.). Urəyin
 +
 +
 +
xronik ippemik xəstəliklərində da-
 +
margenəldən dərmanlar (papaverin,
 +
noppa, intensain, depo-nitroqlise-
 +
rin və s.).
 +
 +
Əd.: Urək-damar sistemi xəstəliklə-
 +
ri və onların qarpısının alınması,
 +
B., 1980, Mlsnpikov L. A., Mete-
 +
lipa V. İ., Differeninropvannoe le-
 +
cenie xronicesgkoN itemiceskonN bolez-
 +
ni serdia, M., 1974: İstamanova
 +
T. S.. Doroxonvn P, N., İoffe M.
 +
Q., Xroniceskan itpemicəeskal bolezih
 +
serlda, L., 1977 (önön., Kopkymiko
 +
O. V., Serdecno-sosudistal sistema i voz-
 +
 +
 +
rast, M., 1983,
 +
 +
 +
STENOTERM HEYVANLAR (yun. 5(e-
 +
poz—dar--(hqӧəpe— istiy)—yalnız MY-
 +
əyyən və ya az dəyinkən temp-rda yaqpa-
 +
maq qabiliyyəti olan dəniz və torpaq
 +
heyvanları. Muhitin temp-runa yİFyH-
 +
latan S.H.-da həmin muhntin temp-ru
 +
 +
 +
muxtəlif nəv ucun mӱxtəlifdir: is- be
 +
 +
 +
tisevən heyvanlar yalnız nisbətən yuk-
 +
sək temp-rda (adətən, 202 S-dən az ol-
 +
mayan), soyuqsevən heyvanlar aiqaqı
 +
temp-rda (bə”zən 0*S yaxın) yaptaya
 +
bilərlər. S.H. evriterm Heyvanlarla
 +
mӱqayisə edilir.
 +
 +
CTEHOTÖH ORQANİZMLƏR (Yun.
 +
5(epӧv—dar --(ӧroz—yer)—məhdud ya-
 +
iza yıml yerinə alıpmın heyvan və
 +
bitkilər. S.o.-ə bitkilərdən qum aka-
 +
siyası, cil (qumotu), mərcanı, ladan-
 +
kolu və s., heyvanlardan nazikbarmaq
 +
sunbulqıran, əb və s. aid-
 +
dir. Adətən, S.o. stenobiontlar da
 +
olur, lakin mӱhitin bir cox amillə-
 +
rinə gərə bə”zən stenobiontluq evri-
 +
biontluqla əlaqədardır. S.o. evritop
 +
orqanizmlərlə muqayisə edilir.
 +
STENOFAGİYA (yun. 5(elbv—dar 4-
 +
rhağeyp—yemək, ceynəmək) — Heyvanla-
 +
rın bir nəv qida (monofagiya), yaxud
 +
onun bir cox nevləri hesabına qida-
 +
lanması (oli jiya).
 +
 +
STENSİL, stensel (uHK. stencil—
 +
izablon, trafaret)—qısa (200 iiarəyə-
 +
dək) və təkrar olunan mətilərin.capı
 +
YHYH YHBaH mapınlarında istifadə
 +
 +
 +
STENOTERM HEYVANLAR
 +
 +
 +
olunan cap forması: duzbucaqlı (Y8ə-
 +
kildə kicik, yastı ləvhədən ibarət-
 +
dir.
 +
 +
STEPAN RAZİN—bax Razin Stepan
 +
Timofeyevic.
 +
 +
STEPAN RAZİN—Azərb.SSR Lenin
 +
(Bakı iqəhər sovetliyi) r-nunda HiTT
 +
(1936 ildən). S. R. qəs. sovetliyinin
 +
mərkəzi. R-n mərkəzindən (Sabuncu)
 +
c.-da, Abieron y-a-ndadır. Təkrar
 +
xammal istehsalı f-ki, N. Nərimanov
 +
al. Bakı istehsalat trikotaj birli-
 +
yinin filialı, 9 orta, 2 texniki-pe-
 +
iyə məktəbi, texnikumlar, 2 kitabxa-
 +
na, pionerlər evi, utpaq və stomatolo-
 +
ji poliklinikalar, infeksion uttaq
 +
xəstəxanası, qadın məsləhətxanasıt,
 +
vərəm dispanseri, rabitə qovtpaqrı
 +
var. Qəsəbəyə Stepan Razinin
 +
 +
 +
və s.
 +
adı verilmiyidir.
 +
STEPANAVAN (1924 ilədəkCalal-
 +
 +
 +
o rn y)—EpM.CCP-nə məhəp. Crena-
 +
navan r-nunun mərkəzi. Dzoraget ca-
 +
yının sahilindədir. Yuksəktezlikli
 +
avadanlıq, pivə, yaq-pendir z-dları,
 +
corab, xalca, tikiii, mebel f-kləri:
 +
zoobaytqarlıq sovxoz-texnikumu, xalq
 +
teatrı, S. P/aumyanın ev-muzeyi var.
 +
Stepan PQaumyanın ipərəfinə adlandı-
 +
rılmıqtdır.
 +
 +
STEPANAKERT (1923 ilədək Xan-
 +
kəndiy)y—Azərb.SSR də ipəhər (1923
 +
ildən). DQMV-nin mərkəzi. Bakı—
 +
Tbilisi d.y. Yevlax—S. qolunun son
 +
məntəqəsi. Aeroport. Yevlax—Lacın—
 +
Naxcıvan avtomobil yolu kənarın-
 +
da, ,Qarqar cayı sahilində, Qarabar
 +
silsiləsinin 1i, ətəyində, Bakıdan
 +
329 km aralıdır. İqlimi mulayim-
 +
istidir. Orta temp-r Yanvarda—0,22Ş,
 +
iyulda 22,4*S-dir. İllik yaqıntı
 +
535 mm. 8 /
 +
 +
S. Azərb.SSR-in Sovet hakimiy-
 +
yəti illərində yaradılmınt və inki-
 +
ilaf etmii sənaye mərkəzlərindəndir.
 +
DQMV-nin umumi sənaye. məhsulu-
 +
nun Yarılan coxmunu verir. Yungul
 +
(Qarabaq ipək kombinatı, ayaqqabı
 +
və tikiii f-kləri, xalca e"malatxana-
 +
sı) və yeyinti sənayesi (tərab a-ny,
 +
sӱd və ət kombinatları və s.) inki-
 +
iaf etmiidir. Elektrotexnika (ipıq
 +
texnikası avadanlıqrı), avtomobil
 +
tə"miri və asfalt-beton z-dları, me-
 +
l f-ki, tikinti materialları, sə-
 +
naye, istehsalat və tədris-istehsalat
 +
kombinatları, elektrik iəbəkəsi və s.
 +
var. Yevlax—Naxcıvan qaz kəməri S.-
 +
dan kecir.
 +
 +
PQəhərdə pedaqoji in-t, muçəllim-
 +
ləri təkmilləidirmə in-tu, sovxoz-
 +
texnikum, tibb, 2 musiqi, orta texni-
 +
ki pepqə, utqaq incəsənət məktəbləri,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Stepanakert pəhərindən gərunusi,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
texniki məktəb, tarix-elkəpunaslıq
 +
muzeyi, dram teatrı, konsert zalı,
 +
Azərb. Yazıcılar İttifaqının Dar-
 +
lıq Qarabaq filialı, vil. kitabxa-
 +
nası, qın və yay kinoteatrları, mə-
 +
dəniyyət sarayı və s, var. S.-də “Sove-
 +
takan Karabaxv və “Sovetski Karabaxə
 +
vil, qəzetləri nəiqr olunur, yerli ra-
 +
dio verilinləri studiyası fəaliy-
 +
Yət gəstərir.
 +
S.-də 800 carpayılıq 68 xəstəxana,
 +
35 feldier-mama məntəqəsi, 2 dispan-
 +
ser (dəri-zehrəvi, vərəm), sanitari-
 +
ya-epidemioloji st., 210 Həkim, 540
 +
orta tibb itcisi var (1983).
 +
Stepan PTaumyanın izərəfinə ad-
 +
landırılmhpiydır.
 +
STEPANAKERT DRAM TEATRI,
 +
.Qorki ad, Stepanakert
 +
Devlət Dram Teatrı–—20-ci
 +
illərdə Stepanakertdə həvəskar dram
 +
dərnəyi fəaliyyət gesqtərmitdir. 1932
 +
ildə Bakı Erməni Teatrının aktyo-
 +
ru K. Alvaryanın rəhbərliyi ilə Ste-
 +
panakertdə Devlət teatrı təpkil
 +
edilmiiq, həmin il cMuhasirəq (V.
 +
Vaqariyan) pyesinin tamapası ilə
 +
teatrın acılını olmutdur. 1949 il-
 +
də Bakı Erməni Teatrının kollekti-
 +
vinin ӱzvlərindən Q. Arutyunyan, A.
 +
ar iman yan, T. Saakyan, B. Oaciyan
 +
və b. S.d.t. truppasına kecmipllər,
 +
Teatrın inkitpafında ilk illərdə
 +
burada fəaliyyət gəstərən rej. K.
 +
Alvaryanın, aktyorlardan A. Melik,
 +
Asya və Armen Mirzoyanlar, Q. Ca-
 +
noyan, Jasmen, L. Yeramyan, A. Voskane
 +
Yan, S. Ovanesyan, İ. Dəlixanyan, M.
 +
Beroyan və b.-nın xidməti var. Teat-
 +
rın repertuarına glassik və muasir
 +
erməni, Azərb., rus, xarici elkə dra-
 +
maturqlarının pyesləri daxildir. Ən
 +
Yaxtı tamapaları: cPepo (Q. Sunduk-
 +
yan), c Xaosə (A. Hlupsan3sanə), ebarna-
 +
cap dayıə (A. Paronyan), *FƏldurulmuli
 +
geyərcinə (Nar-Dos), cHamletə, *“Olel-
 +
lov (V. Pekspir), “Həyatın dibindək
 +
(M. Qorki), “Sevilə, “1905-ci ildəa,
 +
cAlmasa, c“Yaparqı (C. Cabbarlı), “Va-
 +
qifə (S. Vurqun), *Bahar suları və
 +
cSən həmipqə mənimləsənə (İ. Əfən-
 +
diyev), c“PQərqin səhəriq (Ə. Məmməd-
 +
xanlı), “Ailə namusu (H. Muxtarov),
 +
cAiləq (İ. F. Popov), “Bir: dam al-
 +
tındaə. (Q. Boryan), c“Qayınanaq (M.
 +
PQamxalov) və s. 1933 ildə teatrın
 +
truppasına gərkəmli erməni aktyoru
 +
apazyan rəhbərlik etmiti, o, də.
 +
rada Hamlet, Otello və s. səhnə obraz-
 +
larını yaratmılldır. Muxtəlif il-
 +
lərdə teatrda M. Korqanyan, T. Mel-
 +
kumyan, N. Ovsepyan, O. Karapetyan
 +
və b.cıxıqi etmiilər. Teatrda aktyor-
 +
lardan Azərb.SSR xalq artistləri b
 +
Keeopkx fan, M, Ba-
 +
lasanyan, Asa-
 +
turyan, B. Ovci-
 +
yan, Azərb. SSR
 +
əməkda artist-
 +
ləri . Qalstyan,
 +
M. Arutyunyan, M.
 +
ikaelyan, S. Am-
 +
zoyan, PT. Qriqor-
 +
yam, A, KaaymlaHn,
 +
L. Sarkisyan və 6.
 +
fəaliyyət gestə-
 +
rir (1983). Teatrın
 +
bap rej. A. Ovsep-
 +
| Yan, bal rəssamı
 +
s Satryandır.
 +
“Pərəf nitanız
 +
ordeni ilə təltif
 +
edilmitdiır (1982).
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
STEREOAVTOQRAF
 +
 +
 +
35
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Stepanakert dram teatrı. Tamaptalardan səhnələr: 1. e€Hamycə (A, Ill unpnanaanə):
 +
 +
 +
2. :Dairəni genipləndirinə (İ. Qasımov): Z. *Gəlirli yerə (A
 +
. c Qıp naqıdıq? (V. Pekspir).
 +
 +
 +
Ədl Quliyev N., Dostluq və qar-
 +
daplıq səhnəsi, B., 1979: Alaverdan
 +
İ., Stepanakertskin qosudarstvennın ar-
 +
manskiN dramaticeskin teatr im. M.
 +
Qorıkoqo, B., 1982,
 +
 +
 +
STEPANAKERT KURQANLARI
 +
Azərb.SSR Stepanakert ip. yaxınlı-
 +
qında Eneolit və Tunc dəvrlərinə aid
 +
arxeoloji abidə. Bir necə kurqandan
 +
ibarətdir. 1938—39 illərdə bə"zi
 +
kurqanlar tədqiq edilmiptdir. Kurqan-
 +
altı dəfn kameraları dairə forma-
 +
lı (diametri 4,5 m-dək) olub, dayaz
 +
xəndəklə əhatələnmipdir. Kameraya
 +
ip.-dən enli sal datla ərtulmui gi-
 +
ritp yolu var. Kameralar e.ə. 5—3-cu
 +
minilliklərdə Zaqafqaziyada geni
 +
Yayılmıtpt Yapayıtl binalarını xa-
 +
tırladır. Coxtəbəqəli S.k. kollek-
 +
tiv dəfn adəti ilə səciyyələnir. Əlu-
 +
lərin uӱstu gil və xırda cay dapları
 +
ilə ertulmuӱtdur. E.ə. 3-cuӱ min-
 +
illiyin əvvəllərinə aid (ilk Tunc
 +
devru) təbəqədə (Kur-Araz mədəniyyə-
 +
tinin ilk mərhələsi) upqaq və yaqiplı-
 +
lar birgə dəfn edilmipdir. Bu, kur-
 +
qanların ailəvi və ya qəbiləyə məxsus
 +
dəfn yeri olduqunu gestərir. Ailə-
 +
nin (qəbilə) uzvləri sol və ya saq yanı
 +
ustə bukulu, yaxud oturdulmun, ar-
 +
saqqallar (qəbilə bapcıları) isə ar-
 +
xası ӱstə uzadılmıpt vəziyyətdə dəfn
 +
olunmuplar. S.k.-ndan dap gurzlər,
 +
mis xəncər tiyələri, datp Həvəng, ox
 +
ucları, sumuk alətlər, qızıl mun-
 +
cuq və asmalar, muxtəlif keramika
 +
nӱmunələri və s., həmcinin heyvan su-
 +
mukləri apkar edilmitdir.
 +
 +
Əd. Qummelı M. İ., Raskopki
 +
v Naqorno-KarabaxskoN avtonomnon o6b6-
 +
Un m ə q.. İzvestin AzFAN SSSR,
 +
 +
 +
STEPANAKERT PEDAQOJİ İN-
 +
STİTUTU, Sovet Azərbayca-
 +
nının 60 illiyi ad.—1973
 +
ildə V. İ. Lenin ad. –nin Fi-
 +
lialı əsasında yaradılmındır. 4 fa-
 +
 +
 +
3*, c, 9
 +
 +
 +
—
 +
 +
 +
N. Ostrovski):
 +
 +
 +
kӱltəsində erməni dili və ədəbiyyatı,
 +
Azərb. dili və ədəbiyyatı, tarix, ri-
 +
yaziyyat, fizika, ibtidai təhsil pe-
 +
daqogikası və metodikası, umumi tex-
 +
niki fənlər ӱzrə mӱtəxəssislər ha-
 +
zırlanır. Qəhsil erməni və Azərb,
 +
dillərindədir. İn-tun muasir texni-
 +
ki avadanlıqla təchiz olunmun la-
 +
boratoriyaları və kabinetləri var.
 +
 +
 +
1984 ilədək əyani və qiyabi ite”bələ- 8
 +
 +
 +
rini 3,5 mindən cox mutəxəssis bitir-
 +
mipdir. İn-tda 2,4 min tələbə təhsil
 +
alır, 113 muəllim, o cӱmlədən 3 e.d.,
 +
40 e.n. və dosent dərs deyir (1983/84).
 +
STEPANAKERT RAYONU —Əsgəran
 +
ra Ai dər 1978 ilədək adı.
 +
STEPANY AN Nelson Georgiyevic
 +
(15.3.1913, Asəp6.CCP-nn Pulpla “m.—
 +
14.12.1944, Latv, Taus.
 +
 +
SSR-in Liyepaya 1.
 +
yaxınlıqında)
 +
iki dəfə Sovet İt-
 +
tifaqı Qəhrəmanı
 +
(23.10.1942 nə 6.33.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
5
 +
 +
 +
1945, elumundən
 +
sonra), podpolkon-
 +
HHK 1932
 +
 +
 +
ildən Sov.İKP uz-
 +
vu. 1925 ildə Ba-
 +
kıya gəlmipt, neft-
 +
ayırma z-dunda (in-
 +
diki Sov.İKP 22-
 +
ci qurultayı al.) ipləmitdir. Bakı-
 +
da hərbi məktəbdə oxumu:i, 1935 ildə
 +
Bataysk Mulki Hava Donanması mək-
 +
 +
ini bitirmi, təyyarəci-tə”limatcı
 +
ipləmitdir. 1941—44 illərdə Odessa
 +
r-nunda, Baltik donanmasının HHQ
 +
tərkibində manqa,
 +
komandiri kimi dəyӱtplərdə iptirak
 +
etmipdir. S.-ın komandanlıq etdiyi
 +
 +
 +
polk təqr. 1500 deyupt ucupqu kecir- (
 +
MHL,
 +
 +
 +
UD Si, Dutimən gəmisini ba-
 +
tırmıpi, təyyarəsini vurmutdur.
 +
PTəxsən S. 239 deyuti ucupqu kecirmizn-
 +
dir. 1944 il dekabrın 14-də S.-ın
 +
bapcılıq etdiyi hucumcu təyyarəci-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
i- nun mərkəzi.
 +
 +
 +
eskadrilya, polk 6
 +
 +
 +
lər Liyepaya yaxınlıqında 6 duӱtimən
 +
gəmisini batırmıtdı. S. bu deyutidə
 +
igidlik gestərmip və qəhrəmancası-
 +
 +
 +
| na həlak LU ə dəfə Lenin or-
 +
ayraq
 +
 +
 +
deni, 3 Qırmızı ordeni və me-
 +
dallarla təltif edilmiidir. Ad. k-z,
 +
məktəb, gӱcə, gəmi və s. var. PTupla,
 +
Yerevan, Liyepaya ip.-lərində bustu,
 +
Bakıda Sov.İKP 22-ci qurultayı ad.
 +
neftayırma z-dunda S,-ın barelyefi
 +
olan memorial ləvhə qoyulmutdur.
 +
 +
ƏƏ,: Abbasov M. H., Sovet İttifa-
 +
qı Qəhrəmanı Nelson Stepanyan, B., 1975:
 +
Dvajdı QeroİN Sovetskoqo Sooza N. Steə
 +
panan. Sb. dokumentov i materialov, Ere"=
 +
van, 1968,
 +
 +
 +
STEPANOV Aleksandr Avakovic
 +
(1908, Azərb.SSR Valrut r-nunun
 +
Mӱlkçdərə k.—18.12.1976, Sumqayıt)—
 +
Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1948).
 +
1932 ildən Sov.İKP uzvu. Əmək fəa-
 +
liyyətinə 1921 ildən bailamın, 1932—
 +
66 illərdə Hadrut, Arqcabədi və Jda-
 +
nov r-nlarında k-z sədri, kənd sove-
 +
tinin sədri, qəsəbə sovetinin sədri,
 +
pambıq məntəqəsinin mudiri və s. ii1-
 +
ləmitdir. 1947 ildə pambıqcılıq sa-
 +
Həsində yuksək əmək gəstəricilərinə
 +
nail Olmutdur. 1966 ildən İttifaq
 +
əhəmiyyətli fərdi pensiyacı idi,
 +
 +
STEPANOVA Angelina Osipovna
 +
(d. 23.11.1905, indiki Xabarovsk əlkə-
 +
sinin Nikolayevsk-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Amur it.) — rus
 +
 +
sovet aktrisası.
 +
 +
SSRİ xalq artisti
 +
 +
1960). Sosialist
 +
 +
Əməyi Qəhrəmanı
 +
 +
(1975). SSRİ Dəv-
 +
 +
lət mӱkafatı lau-
 +
 +
ı reatı (1952, 1977).
 +
= 1952 ildən Sov,
 +
“ə  İKP uzvu. 1924
 +
= ildən Moskva Bəda-
 +
 +
 +
Ye Teatrının ak-
 +
SEN R ipncacbi ibip. C.-HbiH
 +
ifası ucun zahiri ifadə vasitələ-
 +
rinin dəqiqliyi və lakonikliyi, psi-
 +
xoloji dərinlik, intellektuallıq
 +
və s, səciyyəvidir. Rolları: Zinaida
 +
(*Dayımın yuxusuz, F. Dostoyevski),
 +
İrina, a (*Uc bacıə, cQaqra-
 +
İb”, A. Cexov), Lida (4Platon Kre-
 +
cetə, A. Korneycuk), kralica Yelizave-
 +
ta (“Mariya Stuartə, F. LPiller),
 +
Patrik Kempbell (“Sevimli yalancı,
 +
C. Kilti), Koltsova (4“Fəvqəl”adə sə-
 +
firə, A. və P. Tur) və 6. Kinoda cə-
 +
kilmippdir. 2 dəfə Lenin ordeni,
 +
Oktyabr İnqilabı ordeni, 2 balpqa or-
 +
den və medallarla təltif edilmitdir.
 +
STEPNYAK — Qazax.SSR Kokcetav
 +
vil.-ndə belə Enbekiildersk r-nu-
 +
 +
TOMOÖH/ TƏ"MHPH 3 Ay
 +
 +
 +
Bap.
 +
STERADİAN (İyH. stereös—qHCMH,
 +
həcmi, fəza-Hradian) — cisim buca-
 +
rının əlcu vahidi. Qəpəsi ətrafın-
 +
da bu bucaq xaricinə cəkilmin —..
 +
radan radiusunun kvadratına bərabər
 +
səth ayıran cisim bucaqıdır və ster
 +
ilə iparə edilir. Tam sfera 4l ster
 +
cisim bucaqıdır.
 +
CTEPEO... (iyu. stereös—MəhKəM, sa-
 +
it tutumlu, məkani)—mӱrəkkəb sez-
 +
lərin tərkib Hissəsi:z Həcmlilik, ya-
 +
xud məkan bəlgusunun məvcudluqunu
 +
clopoumerpatla), sabitlik, dan-
 +
milik (məs., stereotip) bildirir.
 +
STEREOAVTӦQRAF (stereo...-av-
 +
to... E...qraf)—fototeodolitlə plan-
 +
almada alınan əkillərin qra-
 +
fomexaniki usulla iplənilməsi, bun-
 +
 +
 +
MƏC,,
 +
 +
 +
- ə = kə ə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
A Mr gu
 +
 +
 +
36 CTEPEOBOPY
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ların plan və ya xəritəsinin tərtibi dir). S.p. kartoqrafiyada, astronomi-
 +
ucun universal stereocihaz. Obyekti yada, kristalloqrafiyada və s.-də TaT-
 +
iki mərkəzi proyeksiyadan ortoqonal biq edilir (bax Kartoqrafik proyek-
 +
proyeksiyaya gecirərək, uyqun roma mə- cu?anap).
 +
killərdən içaları ufuqi və paquli STEREOEFFEKT (stereo... -- lat.
 +
muӱstəvilərdə almaqra imkan yaradır. eyqəssiz—tə”sir, nəticə)—obyektin iki
 +
S.-ı koordinatoqrafla birləndirərək mustəvi perspektiv təsvirinə bax-
 +
qrafiki usulla muxtəlif miqyaslı maqla onun həcmli (fəzavi) qavranı-
 +
ran tərzi edilir. pı, Bunun ucun hər gəz yalnız bir
 +
STEREOBORU—binokulyar perisko- təsviri germəlidir: təsvirlər gəz-
 +
pik optik cihaz. İki okulyarlı baxın: dən elə məsafədə yerlətdirilməli-
 +
boruşundan, tutqacdan (bərgidicidən), dir ki, eyniadlı nəqtələrə muvafiq
 +
limbdən və ucayaqdan ibarətdir: 10— baxın pquaları kəsiisin: pqəkillər
 +
20 dəfə beyudə bilir. Stereobazisi miqyasca bir-birindən 1624 -dək fərq-
 +
2 lənə bilər. Birbata, əks və sıfır
 +
S.-lər olur. Birbaia S. obyekt
 +
nəqtələrinin fəzadakı həqiqi vəziyyə-
 +
tinə mӱvafiq olub, sol və saə ipəkil-
 +
Stereobərӱ: lərə uyqun olaraq sol və saq gezlə ba-
 +
. 41--baxıi bo- XIldıqda yaranır. PPəgillərin yeri-
 +
– rusu: 2—tut- Nİ qaripılıqlı dəyitiidikdə əks S
 +
— tac 3—limby alınır. Onları 902 deəndərdikdə isə
 +
— 4—ccayaq, 5— sıfır  S.-i (təklin yastı qavranı-
 +
baxım boru- ppı) bap verir. Stereoskopdan istifa-
 +
EE” 5 də S.-in alınmasını asanlatdırır.
 +
Dr rəli STEREOİZOMERLİK, fəza izo-
 +
—— araqatı: A— Merliyi—izom-rliyin bir nə-
 +
= ppaquli tupla- Vӱ. İzomer maddələrin molekulla-
 +
= “MA YUYH CƏBHİ- DbiH Ha atomların bir-biri ilə ra-
 +
= yə mexanizmi, bitə qaydası eyni ikən, onların fə-
 +
— i— okulyarlar za dӱzulutunun muxtəlif olması.
 +
“ ala" İki cur S. mə”lumdur: 1) sis-trans-
 +
. sı: 10—yuxa- Nzomerlik və ya həndəsi izomerlik,
 +
rı (hesabla- optik izomerlik. Bax həmcinin
 +
may sonsuz Stereokimya. =
 +
vint baraba- STEREOKİMYA (stereo,..-Hkimya)—
 +
nız 7//—apa- kimya elminin bir cahəcu, molekulla-
 +
ə | vu) Galan rın fəza qurulullunu, həmin qurulu-
 +
la ə CD SƏ n maddənin fiziki xassələrinə
 +
“era İİyisnşdı rl ii gəm (statik. S.) və reaksiyaların istiqa-
 +
- məti ilə sur”ətinə (dinamik S.) tə”-
 +
(mutahidə aparan iki nəqtə arasın- sirini eyrənir. Əsas eyrənmə obyekt-
 +
dakı məsafəsi) dəyipkən olduqu ӱcӱn ləri uzvi maddələr, qeyri-uzvi mad-
 +
təsvir stereoskopik, yə"ni həcmli alı- dələrdən isə kompleks və kompleksda-
 +
nır. S.-dan sıqınacaq yerlərindən xili (gəlbətinvarı və ya xelat) bir-
 +
dӱilməni mutpahidə etmək, məhəlli əsla Lin ə sini o . Paster Bər
 +
eyrənmək və s. ucun istifadə olunur. mutdur . Mçasir S.-nın muhum
 +
s EREOQRAFİN PROYEKSİYA — sahəsi konformasiya analizidir. S.
 +
sfera və mustəvinin nəqtələri ara- fəza izomerliyini də (Stereoizomer-
 +
sındakı uyqunluq. Belə alınır: sfe- lik) eyrənir. Muasir S.-da fiziki-
 +
a ӱzərindəki S nəqtəsindən batla- kimyəvi və fiziki usullardan genin
 +
rın S.p.-nın mərkəzi) onun digər istifadə edilir, məs., molekulda
 +
nəqtələri OS radiusuna perpendi- atomların necə yerlətdiyini eyrən-
 +
kulyar və S nəqtəsindən gecməyən (adə- mək ucun rentgenoqrafik və elektro-
 +
tən sferanın O mərkəzindən, yaxud noqrafik usullarla atomlararası mə-
 +
SS” diametrinin S” ucundan gecən) safələr və valent bucaqları mçəyyən
 +
muӱsqəviyə pqualarla proyeksiyalanır. edilir. İstər sintetik polimerlərin
 +
Bӱ zaman sferanın S-dən fərqli hər (məs., polistrol, polipropilen, buta-
 +
nəqtəsi mӱstəvinin M” nəqtəsinə diep kaucuku və s.), istərsə də təbin
 +
kecir: belə UD AlL qarpılıqlı bir- irimolekullu birlətimələrin (polisa-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
qiymətlidir nəqtəsi istisnadır: xaridlər, zӱlallar, təbii gaucuk və
 +
 +
| “əs x = s.) xassələri, eləcə də dərman prepa-
 +
ratlarından bir coxunun aktivliyi
 +
molegulların fəza quruluqpundan cox
 +
— asılı olduqundan, polimerlərin is-
 +
tehsal texnologiyası, bioximya, mo-
 +
legulyar biologiya, farmakologiya
 +
və s. ucun S.-nın bəeyuk praktik əhə-
 +
miyyəti var.
 +
 +
Əd.Potapop V. M., Stereoximin,
 +
ah ə Ay M,, 1975, TepHedü A., Sovremennan or-
 +
cӱnki mӱstəvidə ona uyqun nəqtə yox- qaniceskal ximil, v 2-x t., per. s anql.,
 +
dur). S.p.-nın əsas xassələri: 1) Sfe- M.. 1981.
 +
ra uzərindəki Q cevrəsinə mӱstəvi STEREOKİNO, stereoskopik
 +
uzərində Q” cevrəsi, S neqtəsindən kin o—tamatacıda ekranda təsvir
 +
gecən cevrələrə isə duz xətlər, ra- olunan obyektləri həcmli kimi qav-
 +
diusu sonsuz beyuk olan cevrələr ramaq təsəvvuru (illӱziyası) yarat-
 +
(iqəgildə u və u”) uyqundur: 2) S.p. maqa imkan verən kinematoqraf no-
 +
ilə yaradılan uyqunluq konform uy- vu. S.-nu cox vaxt həcmli və ya uc-
 +
qunluqdur (bax Konform in"ikas), elculu kino da adlandırırlar. Tə-
 +
 +
 +
I
 +
 +
 +
 +
 +
 +
r
 +
 +
 +
 +
 +
 +
yəni bucaqlar saxlanılır (sfera bii iqəraitdə insanın hər gəzu həcm-
 +
 +
 +
ӱzərindəki. MMC bucaqı mustəvi li cismi ez rakurs bucaqı altında
 +
ӱzərindəki 1.”M”M” bucaqına bərabər- gerur və bir gezuӱn tor təbəqəsində
 +
 +
 +
əks olunan təsvir o biri gezun tor tə-
 +
bəqəsində əks olunan təsvirdən fərq-
 +
li alınır. Bu təsvirlər disparat-
 +
lıqı ilə fərqlənir, yə”ni təsvirlə-
 +
ri ust-ustə qoyduqda ozum bir-
 +
birinin ustunə duiqmur. Eninə dis-
 +
paratlıq (yə”ni gəz bəbəklərini bir-
 +
lətdirən xətt boyu konturların duz
 +
gəlməməsi) nəticəsində təbii fizi-
 +
oloji stereoeffekt meydana cıx-
 +
dıqı ucun insan cisimlərin fəzada
 +
bir-birinə nəzərən yerini MYƏ))ƏH-
 +
ləixdirir, onların həcmi, relyefi
 +
və s. əlamətləri barədə təsəvvur əldə
 +
edir. S. vasitələri, film ayrı-ayrı
 +
iki nəqtədən cəkildiyi ucun, tamaila-
 +
cıya ekrandakı eyni obyekti hər gez-
 +
lə ayrılıqda gərməyə imkan verir.
 +
Bunun ucun film stereoskopik usul-
 +
la cəkilir və stereoskopik kinopro-
 +
yeksiya aparatları ilə proyeksiyala-
 +
nır. Həcmli təsviri gərə bilmək ucun
 +
bəzən muvafiq separasiyaedici Op-
 +
tik vasitələrdən (məs.., gezlugdən) is-
 +
tifadə olunur. Holoqrafiyaya əsas-
 +
lanmaqla S. cəkilini "*/zərində ii
 +
 +
 +
aparılır. |
 +
STEREOKOMPARATOR (stereo...--
 +
komparator) — stereofotoqrammetrik
 +
cihaz: -qoppa aerofotopəkildən eyni
 +
nəqtələrin dӱzbucaqlı koordinatları-
 +
Hbi (7, U), parallakslar fərqini, uzu-
 +
nuna və eninə parallakslarını təyin
 +
etmək ucundur. stereotopoqrafik
 +
planalmada, fototrianqulyasiya itəbə-
 +
gələrinin sıxlatdırılmasında, fo-
 +
toteodolitlə planalmada və s.-DƏ cox
 +
genin itplədilir.
 +
 +
STEREOMETR (stereo...-- ...metr)—
 +
yer səthindən, havadan və kosmosdan
 +
cəkilmini ipəkillərin stereoskopik
 +
mutpahidəsi zamanı elcmə ucun ii1-
 +
lLədilən optik-mexaniki cihaz. Topo-
 +
qrafik xəritə tərtibində, relyefin
 +
təsviri və depifrlənməsi, fotoqram-
 +
metrik iplər aparılarkən aeropiəkil-
 +
dən əlculər gəturmək YÜYH, 1:25000 və
 +
kicikmiqyaslı aerofototopoqrafik
 +
planalmada itlədilir.
 +
STEREOMETRİYA (stereo... -- ...
 +
metriya)—elementar həndəsənin His-
 +
 +
 +
səsi, fəza fiqurlarını eyrənir (bax
 +
 +
 +
Planimetriya).
 +
 +
STEREOMUNTƏZƏM POLİMER-
 +
LƏR—xətti makromolekulu eynitip-
 +
li kimyəvi bəndlərdən (halqalardan)
 +
ibarət olan polimerlər. Onlarda
 +
bəndlərin fəza konfiqurasiyaları
 +
(eyni və ya muxtəlif ola bilər) qanu-
 +
nauyqun surətdə muəyyən ardıcıllıq-
 +
la duzulmulpdur. S.il. iki qrupa:
 +
izotaktik və sindiotak-
 +
tik polimerlərə ayrılır. İzotak-
 +
tik polimerlərdə eynitipli yan əvəz-
 +
ləyicilər makromolekulun əsas karbon
 +
atomları silsiləsindən gecən xəyali
 +
mustəvinin bir tərəfində, sindiotak-
 +
tik polimerlərdə isə, əks tərəfində
 +
yerlətir. S.p., yan əvəzləyiciləri in-
 +
zamsız surətdə yerlətmit eynitərgkib-
 +
li ataktik polimerlərdən həm
 +
kristallatma dərəcəsi, həm də fizi-
 +
ki, mexaniki və termik xassələrinin
 +
yugsəkliyi ilə fərqlənir.
 +
CTEPEOHPO )EKTOP (cmepeo ...-- nar.
 +
proyıcıo—Hpənn aTbiıpaM)—crTe TO-
 +
qrammetrik cihaz. 39-dək meyl buca-
 +
qına malik aerofotopəkillərə əsasən
 +
topoqrafik xəritənin tərtibində iii-
 +
lədilir. Yer səthinin modeli S.-da
 +
cevrilmin (dəyipdirilmiti) ppçala-
 +
rın proyeksiyası prinsipinə əsasən
 +
alınır. S.-u prof. Q. V. Romanovski
 +
 +
 +
STERİLLİK
 +
 +
 +
37
 +
 +
 +
 +
 +
 +
təklif etmipdir: qısa olaraq SPR
 +
 +
 +
STEREƏS
 +
STEREOSKOӦP (stereo... -- ...skop)
 +
—yer səthinin və mӱxtəlif obyektlə-
 +
pə piəkillərinə baxmaqla onların
 +
əcmi (ucelculu) təsvirini gərmək
 +
ucun iplədilən optik cihaz. S. əca-
 +
sən aeropəkilləri və kosmik iəkil-
 +
ləri depifrləmək ӱcun iplədilir.
 +
Əsas nevləri: portativ S. (celə dapı-
 +
na bilən və cibdə gəzdirilən S., ste-
 +
reoskopik eynəklər), stolustu S. (qur-
 +
qusuz S., binokulyar hissəli S. və s.)
 +
 +
 +
S. | ayə
 +
HL İZ
 +
 +
 +
tamapacıda təsvirlərin muptahidə-
 +
si zamanı dərinlik və həcmilik təəs-
 +
suratı yaradan televiziya sistem-
 +
ləri. Həcmilik təəssuratı gərmənin
 +
binokulya xassəsinə əsaslanır.
 +
Odur ki, S.t.-da eyni bir obyektin təs-
 +
viri bir-birindən muəyyən məsafədə
 +
yerləttmiti elə iki mevqedən (verili-
 +
ppin bazisi) verilir ki, nəticədə o6-
 +
yektin stereocutunu təpil edən iki
 +
təsvir alınır. Qəbul zamanı tamalta-
 +
cıya stereocutun təsvirləri gezlərə
 +
ayrı-ayrılıqda (sol gəzə sol təsvir,
 +
car Kəsə isə saq təsvir) tə”sir edir.
 +
S.t,-dan kutləvi televiziya veriliii-
 +
lərində (hələlik iplənmək uzrədir)
 +
və mӱxtəlif praktiki əhəmiyyətli tət-
 +
biqi sahələrdə istifadə oluna bilər.
 +
STEREOSKOPİK FOTOAPARAT —
 +
 +
 +
bir obyektin stereocut əmələ gətirən:
 +
 +
 +
2 pəklini eyni vaxtda cəkmək .
 +
fotoaparat. S.f. bir-birindən 65 mm
 +
məsafədə (insan g bəbəkləri
 +
arasındakı orta ədə) yerlətən iki
 +
identik obyektivlə təchiz kur :
 +
STEREOSPESİFİK no İ ER-
 +
LƏİYMƏ—fəza qurulupu yuksək də-
 +
rəcədə nizamlanmıqtl polimerlərin
 +
(stereomuntəzəm polimerlərin) sinte-
 +
SHHH TƏ Ki edən polimerlətmə.
 +
STEREOTİP (stereo...-- yun. Sӱrov—
 +
numunə, surət, forma)—hundur capda
 +
cap formasının (yıqı və klipe) su-
 +
rəti, qalınlıqı 2 mm-dən 25,1 mm-
 +
dək olan levhələr ptəklində hazırla-
 +
nır. 18 əsrdə meydana cıxmıpdır.
 +
Coxtirajlı nəprlərdə genipt istifa-
 +
də edilir. Hazırlanma tsuluna gərə
 +
S. tekmə, qalvanoplastik (və ya elek-
 +
trolitik) və preslənmipt olur. Mate-
 +
rialı metal, polimer və ya onların
 +
qarıptıqından ibarət olur. Cap ma-
 +
pplınının TİPİNƏ uyqun olaraq yastı
 +
(tigelli və ya yastı cap mapqınları
 +
ucun), yaxud qevsvarı (rotasiya ma-
 +
anə ucun) pəkildə hazırlanır.
 +
STEREOTİPİYA, poliqrafiya-
 +
Dd a—coxnusxəli nəprlərin capı ucun
 +
Hundur cap ması surətlərinin
 +
(stereotiplərin) hazırlanması. Ste-
 +
rezin levhə pəklində və ya silindr
 +
 +
issəsi formasında olub mətbəə ərin-
 +
tisindən, misdən və s.-dən, həmcinin
 +
plastik əə və ya rezindən hazırla-
 +
nır. Uc
 +
 +
elektrolitik və presli. Birinci
 +
usulda matrisaya mətbəə ərintisi tə-
 +
gur, soyuduqdan sonra orijinalın rel-
 +
yefli formasını alırlar: ikincidə
 +
qalvanik vannada matrisa tzərinə me-
 +
tal təbəqəsi (mis, nikel, dəmir) toP-
 +
lamaqla stereotip ucun ӱst capedici
 +
təbəqə əldə edilir: uucuncu csulda isə
 +
stereotip almaq ucun matrisaya qız-
 +
dırılmıq halda pres altında plas-
 +
tik gӱtlə ləvhəsi sıxılır.
 +
 +
S. məhsuldarlıqı yuksək olan ro-
 +
 +
tasiya cap mamınları çcun )Ma-
 +
 +
 +
. usulu məvcuddur: TƏKMƏ, -
 +
 +
 +
lar hazırlamaqa, eyni cӱr forma-
 +
surətlərdən eyni zamanda bir necə ma-
 +
pında cap etməyə imkan verir. Mat-
 +
risaları uzun mӱddət saxlamaq mum-
 +
kun olduqu ucun S.. kitabların təkrar
 +
capını asanlaidırır.
 +
 +
STEREOFONİYA (cmepeo... “ yun.
 +
rhӧpe— səs)—səs mənbələrinin fəza-
 +
da paylanması effektini saxlamaqla
 +
səsin elektroakustik cihazlarla etu-
 +
rulməsi və ya yenidən səsləndirilməsi.
 +
Səs mənbələri fəzada paylandıqda in-
 +
sanın epitmə aparatı onların mux-
 +
təlif yerdə olduqunu təyin edir
 +
məs., orkestrdə musiqi alətlərinin
 +
yerini muəyyənlətdirir). radio-
 +
qəbuledici və kinofilmi mupayiət
 +
edən ucadandanıtlan səsi yalnız bir
 +
istiqamətdə pqualandırır və real ha-
 +
disəyə uyqun radiotranslyasiya zamanı
 +
fəza effekti yaranmır. S. verilii-
 +
lərin təbiiliyini artırır.
 +
orkestrin səsini və musiqi alətləri-
 +
nin yerləpməsini təbii vermək ucun
 +
 +
 +
uc mikrofon ufuqi mustəvidə (qulaq.
 +
 +
 +
mənbəyin paquli mustəvidə yerdəyiti-
 +
məsinə az həssasdır) orkestrin  yer-
 +
ləpməsi boyunca bir-birindən muxtə-
 +
lif məsafədə qoyulur. Hər koda
 +
gucləndirici qopulur və siqnal uca-
 +
dandanıtana ulur. Ucadandanı-
 +
pan uyqun mik nların qəbul etdiyi
 +
səsi canlandırır və orkestrdə musiqi
 +
alətlərinin yerləpqməsinə uyqun fəza
 +
effekti yaranır. S. stereofonik ki-
 +
no, stereofonik səsyazma və stereofo-
 +
nİK səs veriliptində iq edilir.
 +
STEREOFONİK RADİOVERİLİ
 +
—dinləyicidə səsin tonu, tembri və
 +
gurluqu ilə yanatı, səs mənbələrinin
 +
yeri haqqında da təsəvvur yaradan pro-
 +
qramların radno ilə veriliti. Bu
 +
cur verilitdə səslənmə təbii xarak-
 +
ter alır (bax Binaural effekt).
 +
Adətən S.r. ultraqısa dalra diapa-
 +
zonunda aparılır. S.r. proqramı iki
 +
kanal ilə verildikdə dapıyıcı tez-
 +
lik vericidə tezliyə gərə kompleks
 +
stereofonik siqnalla modulyasiya
 +
edilir. SSRİ-də cpolyar diyi
 +
yalı sistemə tətbiq edilir. S.r.-in
 +
qəbulunda stereofonik radioqəbuledi-
 +
cilərdən istifadə edilir: kvadrafo-
 +
nik (4-kanallı) S.r. yaradılması is-
 +
tiqamətində təkmillədirilir.
 +
STEREOFONİK SƏSYAZMA fono-
 +
qramı yazılma vaxtı səs mənbələri-
 +
nin yerləmə istiqaməti haqqında in-
 +
formasiyaya malik olan səsyazma nə-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Səaslandirimə
 +
Uckanallı sterqofonik səsyazma və səs-
 +
ləndirmə sxemi: 7—mikrofon: 2—sosyaz-
 +
ma kanalı: 3—səsdapıyıcıy 4—səsdatpı-
 +
yıcının Hərəkətinin imanı ..
 +
zı cıqırı: 6—fonoqram: 7—səsləndirmə H
 +
 +
 +
la
 +
 +
 +
kanalı: 8—səsucaldan.
 +
vӱ. Belə yazının səsləndirilməsində
 +
cox təbiilik olur. Bu .. fekt
 +
yazmanın m
 +
lpən mikrofon larla aparılması və
 +
yazının muxtəlif nəqtələrdə yerlət-
 +
dirilmin reproduktorlarla (onların
 +
 +
 +
Məs., 6
 +
 +
 +
əlif mevqelərdə yerlə- yala
 +
 +
 +
sayı kanalların sayına bərabərdir)
 +
səsləndirilməsi nəticəsində alınır.
 +
Kanalların sayı panoramlı və geniit-
 +
formatlı kinoda cox (bepi), stereofo-
 +
HHK MƏHHƏT anapaTnapbın na (MATHHTO-
 +
fon, elektrofon, qəbuledici və s.) isə
 +
adətən iki getuӱrulur. 20 əsrin 70-ci
 +
illərindən məmpət aparatlarında 4-
 +
kanallı kvadrafonik səsyazmadan is-
 +
tifadə edilir. |
 +
ST REOFOTOQRAMM ETRİYA —fo-
 +
toqrammetriyanın belməsisz qopa aero-
 +
otopəkillərdən istifadə edərək, tə-
 +
HH və sun"i obyektlərin həndəsi xas-
 +
sələrini eyrənir. Əsasını stereosko-
 +
pik mutpahidə təpkil edir. . Me?-
 +
marlıqda, intaatda, təbabətdə, hərbi-
 +
mӱhəndis iplərində, kosmik tədqiqat-
 +
larda və s.-də tətbiq olunur.
 +
STEREOCUT—eyni obyektin iki gӧrmə
 +
nəqtəsindən cəgilmiiy iki təsvirinin
 +
irlətməsi. S.-ə baxarkən (belə ki,
 +
hər gəz bu təsvirlərdən yalnız birini
 +
gersun) obyektin həcmli (stereosko-
 +
pik) pəkli gərunur. S.-dən stereoki-
 +
noda, ster toqrafiyada, stereosko-
 +
pik televiziyada, Həmcinin elmi məq-
 +
 +
 +
sədlər n istifadə edilir.
 +
STERİL HEYVANLAR, mikrob-
 +
suz Hheyvanlar—viruslar, həm-
 +
cinin makroparazitlər daxil olmaq-
 +
na 6 mikroorqanizmlərdən azad
 +
olan heyvanlar. S.H. yetipdirməyə 19
 +
əsrin sonunda cəhd gestərilmitdi.
 +
Hələ L. Paster “Heyvanların həyatı
 +
mikrobsuz mumkundurmu?ə sualını
 +
meydana atmındı. 20 əsrin 40-cı il-
 +
lərində Amerika alimi C. Reynirs
 +
əməkdapları ilə birgə subut etdilər
 +
ki, S.h.-ın inkitpafı və coxalması
 +
ccun əlveritli sun"i ptərait yaratmaq
 +
olar. İmmunologiyada, bakteriologi-
 +
yada, virusologiyada, parazitologiya-
 +
da, eksperimental biologiya və tibbin
 +
digər ələrində S.H.-dan istifadə
 +
olunması cox məhsuldar nəticə verdi
 +
və 20 əsrin 60-cı illərində mustəqil
 +
elmi fənnin —qnotobiologi-
 +
yanın yaranmasına səbəb oldu.
 +
S.H.-ı balanı dan steril su-
 +
rətdə ayırmaqla (histerotomiya, his-
 +
terektomiya), yaxud həptərat və quppla-
 +
rın zərərsizlətdirilən yum parı-
 +
nı yıqıb sonradan inkubasiya etməklə
 +
alırlar. Dorulanadək bala steril ol-
 +
mupsa, bu halda heyvan steril sayı-
 +
lır. Qnotobiologiyanın mə"lumatları
 +
gəstərir ki, təbii ptəraitdə normal
 +
mikroflora simbioz orqanizmlər ucun
 +
zəruridir: bu sahib orqanizmi vita-
 +
minlər, aminturtular və həzm r-
 +
mentləri ilə tə"min edir. SSRİ-də
 +
ilk S.H. N ildə alınmıtn ə
 +
STERİLİZASİYA (var. sterilis—
 +
 +
 +
| sonsuz)—1) Muxtəlif maddələrin, əpt-
 +
 +
 +
yaların, ərzaq məhsullarının və s.
 +
 +
 +
canlı mikroorqanizmlərdən tam tə-
 +
 +
 +
mizlənməsi. Yӱksək temp-r, mayeləri"
 +
filtrdən kecirmək S.-nın ən cox Ya-
 +
yılmıt usuludur. S. operasiya ota-
 +
qında, anti klər qablapdırı-
 +
lan sexlərdə ultrabənevitəyi myana-
 +
rın geməyi ilə aparılır. Kosmik
 +
gəmilərdə də S. tədbirləri gərulur.
 +
) Cinsi S.—cinsi unksiyanın
 +
ormonal tənziminin saxlamaqla in-
 +
sanı doqrum qabiliyyətindən cərrahi
 +
yolla ət etmək.
 +
 +
STERİL TOR—muxtəlif əmi-
 +
rın sterilizasiyası ucun ipplə-
 +
dilən aparatlar. Avtoklav, quruducu
 +
 +
 +
ikaf və s. S.-lar mə”lumdur.
 +
STERİLLİK (lat, sterilis—xəscyə,
 +
 +
 +
38 STERİNLƏR
 +
 +
 +
sonsuz, barsız)—cinsi yetkinliyə cat- kicik S. Azərb.SSR-də daha cox ya-
 +
mısi fərdin cinsi coxalmaya qadir yılmıtdır. Adətən, adalarda koloni-
 +
olmaması. Botanika və bitki- ya halında coxalır. Bakı arxipela-
 +
cilikdə “S.ə, insan və heyvanlara qının Gil və baiqa adalarında Ya-
 +
aid edildikdə cdəlsuzluk? kimi ii- payırlar. Yerdə duzəltdiyi yuvaya,
 +
lədilir. Tibdə və mikrobio- adətən 3—4 yumurta qoyur, 2—3 rtə
 +
logiyadacS.ıterminindən mçhit- kurt yatır. Xırda balıq və su onur-
 +
də, orqanizmdə, yaxud hər hansı ma- qasızları ilə qidalanır.
 +
 +
terialda canlı mikroorqanizm və ya STEROİDLƏR —kimyəvi təbiətinə ge-
 +
onun sporlarının olmadıqını xarak- rə izoprenoidlərə aid olan ӱzvi bir-
 +
terizə etmək ucun istifadə edilir. ləpmələr sinfi. Siklopentanperhid-
 +
STERİNLƏR, sterollar—ste- rofenantren (perhidrosiklopentanfe-
 +
roidlər sinfinə mənsub polisikl nantren— A. Lenincerə gərə) nuvəsi-
 +
spirtlər. Canlı təbiətdə geniiy ya- nin (steranların) tərəmələridir. Ste-
 +
 +
 +
ılmıtdır. S. uzvi həlledicilərdə roidlərin mӱxtəlif nəvləri canlı
 +
əll olan, suda isə həll olmayan op- təbiətdə genip yayılmıttdır, onlar
 +
tik aktiv, kristal maddələrdir. S. mikroorqanizmlərdə, bitkilərdə və
 +
 +
 +
mikroorqanizm, bitki və heyvanlarda heyvanlarda rast gəlir.
 +
 +
skvalen karbohidrogenindən əmələ gə- Muhum təbii S.-dən ed turptula-
 +
lir. Molekullarında 27—29 karbon rını, kipi və qadın cinsiyyət hor-
 +
atomu olur. İnsan və heyvanlarda ən monlarını, bəyrəkustu vəzinin qabıq
 +
muhum sterin—xolesterin, gəbə- maddəsi hormonlarını gestərmək olar.
 +
ləklərdə, o cӱmlədən xəmirmayada ən Yuksək bioloji fəallıqa malik olan
 +
KEHHHI yayılanı—erqosterin, bitki- bə"zi maddələr buraya aiddir. Bu bir-
 +
- isə fitosterinlər qrupuna mən- lətmələr S.-in bir sinfi olan ste-
 +
su Yalan və stiqmasterindir., rinlər (xolestrin) mӱstəsna edilmək-
 +
Ali heyvanlarda S. sinir toxumala- lə, huceyrədə cuzi miqdardadır.
 +
 +
rı, qaraciyər, sperma uӱceyrələri
 +
 +
və s.-də olur. Xolesterin, erqosterin her, s anql., M., 1974: Berezov T. T.,
 +
və f-sitosterindən sənaye miqyasın- Korovkin B. F., Bioloqiceskal xi-
 +
da steroid hormonları və O qrupu vi- min, M., 1982.
 +
 +
taminləri alınır. | b
 +
 +
CTEPRHHT (unx. sterling)—1) 12 əsr- STETOSKOP (yun. 5(2(hoz—kəeks, si-
 +
dən penninin ing. adı: 14 əsrin so- nə, də ...skop)—insan və heyvan or-
 +
nundan funt sterlinq birlətməsin- qanizmində ӱrək tonlarına, tənəffus
 +
də istifadə edilir. 2) ilis sik- və s. təbii səslərə qulaq asmaq ucun
 +
gələrinin qanunla muəyyən edilmikt iiylədilən tibbi alət. 1816 ildə aus-
 +
(916 2/3), kultasiya diaqnostika usulunun bani-
 +
 +
 +
Ədl. Lenindjer A., Bioximil,
 +
 +
 +
probu: qızıl sikkə probu |
 +
 +
gəli sikkə ər S ). si fransız həkimi R. Laennek (1781—
 +
STERLİNQ ZONASI—bax Balyu- 18 kəpf etmitdir. |
 +
 +
ta zonaları. STEFAN DӰİYAN (təqr. 1308—20.12.
 +
 +
 +
STERLİTAM AK—Bapq.MSSR-də pqə- 1355)—Serbiya kralı (1331 ildən),
 +
hər. Sterlitamak r-nunun mərkəzi. 1345 ildən car. S. Bizansla uzunmud-
 +
Belaya cayında gəmi dayanacaqı. D.y. dətli mӱharibələr nəticəsində Ser-
 +
cr. Əh. min (1983). Kimya və ma- biya ərazisini xeyli genitləndirmiiz
 +
itınqayırma sənayesinin muhum mər- və Serb—Yunan carlıqını yaratmıpp-
 +
kəzidir. Yungul sənaye, pedaqoji in-t, dı. 1345 ildə Serbiya arxiyepiskop-
 +
Ufa neft in-tunun umumtexnika-fa- luqunu patriarxlıq, ezunu isə cserb-
 +
kӱltəsi, 8 orta ixtisas məktəbi, dram lərin və yunanların carı e”lan et-
 +
teatrı, əlkəpqunaslıq muzeyi var. miidi. 1 ildə dərc etdirdiyi
 +
1919—22 illərdə Bapq.MSSR-in pay- Stefan Dumanın Qanunnaməsi feodal
 +
taxtı olmupdur. 1766 ildə salın- qaydalarını məhkəmləndirməyə yənəl-
 +
mıpdır. = dilmiindi.
 +
CTEPH (5seqpe) Lorens (24.11.1713, STEFAN DUİYANIN QANUNNA-
 +
İrlandiya, Klonmel—18.3.1768, Lon- MƏSİ —orta əsrlərdə Serbiyada qa-
 +
don)—ingilis yazıcısı. Sentimen- nunlar məcmuəsi. Serbiya carı Ste-
 +
talizmin gerkəmli işma əndəsidir. fan Dumanın (1345— 1355) təpəbbu-
 +
Kembric un-tinin ilahiyyat fakul- su ilə 1349 il yırqıncaqrında qəbul
 +
təsini bitirmip (1738), kepiplik edilmitdi (1354 ildə əlavələr olun-
 +
etmipdir. “Centlmen Tristram PTəen- mupdu). 24 siyahısı devruӱmuzədək
 +
dinin Həyatı və mulahizələriə (c. catmıpdır. S.D.q. hakim feodal sin-
 +
1—9, 1760—67) əsəri 18 əsr ailə-məi- fi daxilindəki, həm də bu siniflə
 +
pət romanı Den əəbi yenəlmindir. kəndlilər və devlət hakimiyyəti ara-
 +
cFransaya və İtaliyaya əl sında qaripılıqldı munasibətləri
 +
səyahətə (1768 manında mutləqiy- təsbit edirdi.
 +
əsə ra “ə ə əksini tapmıpn- STEFAN — BӦLTSMAN QANUNU—
 +
dır. cYorikin eyudləriə (c. 1—2, tarazlıqda olan pqualanma enerjisi-
 +
1760—69) psixoloji manı var. nin həcmi sıxlıqının (r==a1Q", a—
 +
Əsəri: Fransaya və İtaliyaya sen- sabitdir) və onunla baqlı olan ipça-
 +
timental səyahət, B., 1973, buraxma qabiliyyətinin ((=oT", 0—
 +
Əd.: Pıxlı İ. və baptaları, XUPT Stefan-Boltsman sabitidir) muctləq
 +
əsr xarici ə yat tarixi, B., 70: temp-run (T) 4-cuӱ dərəcəsi ilə mutə-
 +
Elistratovza A,, AnqliaskiV roman nasibliyini gəstərən qanun. Mutləq
 +
əpoxn Prosvepdenil, M., 1966. qara cisim ucun doqrudur. Bu qanun
 +
STERNALAR (Bkeqaplae)—qaqayılar Y. Stefan təcrubədə (1879), L. Bolts-
 +
fəsiləsinə aid yarımfəsilə. Bədəni- man isə nəzəri (1884) olaraq almıpl-
 +
nin uz. 20—55 sm olur. Qanadları dı. S.—B.q.-ndan yӱksək Təmirların
 +
nazik və uzundur. Dimdiyi duz və əlcӱlməsində istifadə olunur. |
 +
itidir. Sur"ətlə ucur və yaxpı uzur. STEFAN--BӦLTSMAN SABİTİ
 +
SSRİ-də "kə mənsub 10 nəvu, o (o)—fiziki sabitlərdən biri, mut-
 +
cumlədən Azərb.SSR-də 4 cinsə mən- ləq qara cismin tarazlıqda olan iqua-
 +
sub 8 nevu var. Sahil qutilarıdır. lanma enerjisinin həcmi sıxlı-
 +
ay S.-ı, Xəzər “S,-ı, aqyanaq S, və qInı muəyyən edən qanuna daxildir
 +
 +
 +
(bax Stefan—Boltsman qanunu), =
 +
= (5,67032 :-0,00071)-10 8 vt/(me?-K*) =
 +
== (5,67032 = 0,00071) :109 er? / (can .
 +
sm?.K*).
 +
STEFENSON, Stivenson (Bbe-
 +
rhepzop) Corc (9.6.1781, Nortamber-
 +
lend, Uaylem—12.8.1848, Cesterfild,
 +
Tepton-Haus)—buxarla iiyləyən d.Y.
 +
nəql.-nın baqilanqıcını qoymu(l in-
 +
gilis konstruktoru və ixtiracısı.
 +
1814 ildən parovozqayırma ilə məii
 +
qul olmuzidur. S. orijinal konstruk-
 +
siyalı mə”dən lampasını ixtira et-
 +
mii (1815), Nyukaslda dunyada ilk
 +
parovozqayırma z-dunun əsasını qoy-
 +
muidur (1823). Həmin z-dda onun pəh-
 +
bərliyi altında cəkilən Darlinqton—
 +
Stokton d.y., sonra isə Mancestr və
 +
Liverpul arasındakı d.Y. YUYH na
 +
rovoz duӱzəldilmiidir. S.-un təklif
 +
etdiyi d.y.-nun eni (1435 mm) Qərbi
 +
Avropa d.y.-larında ən cox yayılmıllq
 +
enuyAYP.
 +
Əd: B
 +
Stefenson,
 +
STEFFENS (Steffens
 +
koln (6.4.1866, San-
 +
1936, Kaliforniya, armel)—ame-
 +
rikan publisisti. 1900-cu illərin
 +
əvvəlində e“Zibil epələyənləri ədəbi
 +
hərəkatına bapcılıq etmitdir. eİllə-
 +
hərlərin rusvaycılıqı (1904), aGay-
 +
idarə uqrunda izə, (1906),
 +
“İntpaatcıları (1909) kitablarında
 +
burjua devlət aparatı, inhisarcıla-
 +
Yə fırıldaqcılıqı ifipa olunur.
 +
919 ildə Moskvada V. İ. Leninlə
 +
gerutimutidur. 30-cu illərdə kommu-
 +
nistlərə yaxınlalmınt, faiizm təh-
 +
lukəsinə qaripplı cıxmındır. cAvto-
 +
bioqrafiyamə (1931) əsəri var.
 +
 +
 +
Əsərləri Razqrebatelh
 +
M., 1949, Malıcik na lopadi, L., 1955.
 +
 +
 +
STEXİOMETRİYA (yun. *osheyop
 +
—ilkin, əsas--...metriya)—kimyəvi
 +
reaksiyaya girən bəsit və murəkkəb
 +
maddələrin kutlələri (həcmlərn) ara-
 +
sında miqdari nisbətlər haqqında
 +
təlim. c“S.ə terminini elmə alman
 +
kimyacısı İ. Rixter daxil etmipdir.
 +
S.-nın əsas muldəaları Avoqadro qa-
 +
nununa, Gey-Lussak qapununa, Həndəsi
 +
nisbətlər qanununa, kutlənin caxnaH-
 +
ması qanununa və ekvivalentlər qanu-
 +
nuna əsaslanır. Stexiometrik hesab-
 +
lamalar kimya texnologiyasında və me-
 +
zı giyada genmi tətbiq edilir.
 +
STEC) gӧ, Boris erieyevic (5.8. 1891,
 +
indiki ula vil,, anovo k,— 2.
 +
4.1969, Moskva) — . “ӧn
 +
hidroaeromexanika
 +
və istilik texnika-
 +
sı sahəsində sovet
 +
alimn. SSRİ EA
 +
akad. (1953, m. ӱzvu
 +
1946). Sosialist
 +
Əməyi Qəhrəmanı
 +
(1961). Lenin mu-
 +
kafatı laureatı |
 +
(1957), CCPH Dev-
 +
lət mukafatı lau-
 +
reatı (1946). 1921
 +
ildən prof. N. Y.
 +
Jukovskinin izagirdi olmutdur.
 +
Moskva Ali Texniki Məktəbini bi.
 +
tirmiidir (1918). S. aviasiya muhər-
 +
Re İSTİLİK və qazodinamik
 +
ablanması nəzəriyyəsinin, həmcinin
 +
muhərriklərin yerustu və Hund. xarak-
 +
teristikalarının qurulması metodi-
 +
kasının yaradıcılarından biridir.
 +
 +
 +
irqinskib V. S., Djordj
 +
1781—1848, M.—L., 1964.
 +
 +
 +
Cozef Lin-
 +
ansisko—9.8.
 +
 +
 +
qrAzi,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Əsərlərinlə ilk dəfə hava-reaktiv hə-
 +
rəkət nəzəriyyəsini ipərh etmitdir. 2
 +
dəfə Lenin ordeni, 2 batqa orden və
 +
medallarla təltif olunmupdur.
 +
Əd.: C uev F., Creukun, M., 1979.
 +
 +
 +
STİBİN, 5IN.—pis iyli rəngsiz
 +
qaz: —18"C-nə qaynayır, —88*S-də əri-
 +
yir. Stibium ərintilərinə turpqular-
 +
la tə”sir etdiklə əmələ gəlir. Asan-
 +
lıqla alıpqıb yanır. Cox zəhərlidir.
 +
STİBİUM (lat. Stibium), a HT H-
 +
M o H, Sb—kKHM)ƏBH eneMeHT. Eeseum-
 +
lərin dəvri sisteminin U qrupun-
 +
dandır, at.n. 51, at.k. 121,75, gӱmupqu-
 +
boz metaldır. Təbii S. iki davamlı
 +
izotopdan: 1245 (57,2596 ) və :235H
 +
(42,7576 ) ibarətdir. 20-dən cox ra-
 +
RHOAKTMB izotopu mə lumdur. Onlar-
 +
dan ən muhuçmləri :225H, 1245 H və zər
 +
izotoplarıdır. Metal S. insana cox
 +
qədimdən mə”lumdur: eramızdan Hələ
 +
3 min il əvvəl Babilistanda ondan
 +
qab-qacaq hazırlayırdılar. S. nis-
 +
bətən nadir tapılan elementdir. Yer
 +
qabıqında miqdarı 5.1077994 -dir. S.-
 +
un 100-dən artıq mineralı var. On-
 +
lardan ən cox yayılanı və sənaye əhə-
 +
miYYƏTİ olanı stibnit və ya antimo-
 +
nitdir 5I,53 (bə”zi PQərq əlkələrin-
 +
də ondan surmə adı ilə qapı və kir-
 +
nikləri qara rəngə boyamaq ucun isti-
 +
fadə edilir). Metal S.-un boz, qara
 +
və sarı allotropik modifikasiya-
 +
ları var. Bunlardan yalnız boz kri-
 +
stal S. davamlıdır. S.-un sıxlıqı
 +
(20“S-də) 6,69 q/sm2-dir, 630,5*S-də
 +
əriyir, 1635 1-10*S-də qaynayır, kev-
 +
rəkdir, deyulub yastılana bilir. Me-
 +
xaniki xassələri saflıq dərəcəsin-
 +
dən asılıdır. Kimyəvi cəhətdən qey-
 +
ri-aktivdir. Birlətpmələrində əsa-
 +
sən --5, 1-3 və —3 valentlik KƏCTƏ-
 +
rir. Havada adi | pqəraitdə dəyitmir,
 +
qızlırıldıqda yanıb 5I,O:, Sb,O,
 +
və 5I:O, əmələ gətirir. Stibium 3-ok-
 +
sid 5I,Oz aq rəngdə bərk maddədir,
 +
amfoter xassəlidir, əsaslılıqrı us-
 +
tunluk təpkil edir: stibium 4-oksid
 +
sb,O, uc—və betpvalentli S.-dan iba-
 +
ət davamlı birləitmədir: stibium
 +
-oksid 5I,O. turiqu xassəli sarım-
 +
tıl tozdur. S, un suda az həll olan
 +
stibit (metaantimonit, N5HO,),  sti-
 +
bat (aHTMMOHaT, HSbO.) və perstibat
 +
(perantimonat, N5HO,) turpularının
 +
duzları mə”lumdur. S. tioduzları
 +
olan ə nitlər və tioantimo-
 +
HaTnapnaH (Məc,, NaSbS, nə NaSbO:)
 +
S. istehsalında istifadə. edilir. S.
 +
metal, əsasən, lehim, mətbəə ərintilə-
 +
ri, kabel ertuyu, antifriksion ərinti-
 +
lər, akkumulyator ləvhələri və s, ha-
 +
zırlanmasında iplədilir. bir-
 +
ləpqmələrindən optik iquliə, keramika,
 +
plastik kutlə istehsalında, uzvi sin-
 +
 +
 +
tezdə, -qəczacılıq, toxuculuq, rezin,
 +
lak-boya sənayelərində, pirotexnika-
 +
da və s, istifadə edilir. S, və onun
 +
 +
 +
duzları zəhərlidir.
 +
 +
 +
Ədə Qlinka N. L., Obixal ximin,
 +
L., 1980, SaviipkiNn E. M., Burxa-
 +
"ə - Tr. S., Redkie metallı i splavı, M.,
 +
 +
 +
STİBİUM FİLİZLƏRİ—stibiu-
 +
mun sənayedə istifadə edilməsi tex-
 +
niki cəhətdən mumkun və iqtisadi cə-
 +
hətdən əlveripli olan təbii mineral
 +
aqreqatları. Əsas mineralı antimo-
 +
nitdir. S.f. 5I, Si, Ne, Av və Ee-un
 +
mӱrəkkəb sulfidləri (cemsonit, tet-
 +
raedrit, livinqstonit və s.), “eləcə
 +
 +
 +
bin la
 +
ransa
 +
 +
 +
STİRLİNQ DUSTURU
 +
 +
 +
də 5f-un oksidləri və oksixlorillə-
 +
ridir (senarmontit, nadorit). 5I-un
 +
miqdarı lay filiz kutlələrində 1
 +
1096, damar filiz kuӱtlələrində 3—
 +
5096, orta hesabla O0— 2096 olur. Al-
 +
caq temp-rlu hidrotermal məhlulla-
 +
raz suxur catlarını doldurması,
 +
əmcinin suxurların stibiumlu mi-
 +
nerallarla əvəz olunması nəticəsin-
 +
də əmələ gəlir. Yataqları SSRİ, Cin,
 +
Yaponiya, Əlcəzair, Mərakei vəs. əl-
 +
kələrdə var. Kapitalist elkələrində
 +
və inkitpafda olan əlkələrdə S.f.-nin
 +
ehtiyatı 1,6—1,8 mln. ”tt-dur (1974),
 +
STİBİUMLU ƏRİNTİLƏRtərki-
 +
binlə stibnum (5) olan ərintilər. 5I
 +
qurqupun, qalay, bismut və bə”zi bati-
 +
qa metal ərintilərinin tərkibində
 +
olur. Qurqutpun və qalayın S.ə.-inə
 +
podiipnik (bax Babbit) və mətbəə
 +
ərintisi aildir. Bismutun (8896)
 +
5 (1296) ilə ərintisi ez nadir maq-
 +
nit xassələri ilə secilir. Az miqdar-
 +
da 5I əlavə edilməsi qurqutpun və qa-
 +
layın bərkliyini artırır. Yarım-
 +
gecirici elementlərin geciriciliyi-
 +
ni muəyyən həddə catdırmaq və s. yuyH
 +
56-dən legirləyici əlavə kimi isti-
 +
falə sir. :
 +
CTVI BEHCOH (Stevenson) Eana?) Envur
 +
21 1900, Los-Anceles — 14.7.196.
 +
ondon)— ABT1P siyasi xadimi. İxti-
 +
sasca huquqiqunas odmutdur: 1933 il-
 +
dən dəvlət. aparatında muxtəlif vəzi-
 +
fələr dapımındır. 1941—44 illər-
 +
də dəniz nazirinin xususi kəməkci-
 +
si, 1945 ildə Dəvlət katibinin kə-
 +
məkcisi, San-Fransisko konfransın-
 +
da (1945) ABPQ numayəndə heyətinin
 +
muppaviri olmuptdur. 1949—53 il-
 +
lərdə İllinoys ptatının qubernatoru
 +
idi. 1952 və 1956 illərdə Demokrat-
 +
lar partiyasından prezidentliyə na-
 +
mizəd gestərilmitdi. 1961—65 il-
 +
lərlə AB1P-ın BMT-də daimi numa-
 +
yəndəsi idi.
 +
STİVENSON (ötevenson) Robert
 +
Lyuis (13.11.1850, Edinburq—3.12.1894,
 +
Samoa, Upolu a.)—ingilis yazıcısı.
 +
Milliyyətcə potlanddır. Macəra ədə-
 +
biyyatının gərkəmli nӱmayəndələrin-
 +
dəndir. “Yeni ərəb gecələriz. (1882)
 +
adlı ilk hekayələr kitabında arzu
 +
ilə gercəklik arasındakı ucurum
 +
fikri əksini tapmıtdır. *Dəfinələr
 +
adası (1883), *FOqurlanmıtq (1886),
 +
cDoktor Cekil və mister Haydın, qə-
 +
ribə əhvalatı (1886), “Qara oxı (1888),
 +
cBallantrenin sahibi? (1889), FKat-
 +
rionam (1893) və s. romanlarında ta-
 +
mahkarlıq, varlanmaq ehtirası pislə-
 +
nilir, insana inam, yuksək . mə”nəvi
 +
keyfiy ir onlara qarpiı qoyulur.
 +
Əsərləri SSRİ-də, dəfələrlə nər
 +
edilmii və ekranlapdırılmındır.
 +
Əsərləri: inələr adası, B.
 +
1974, Sobr. soc. , t. edi ə
 +
Ədə Urnov M. V., Na rubeje veə-
 +
kov, M., 1970: Oldinqton R., Sti-
 +
venson, M., 1973.
 +
 +
 +
STİL (541) Andre (d. 1.4.1921, Hop
 +
departamenti, Ernyi)–-fransız yazı-
 +
cısı, publisist, Qonkur akademiyası-
 +
nın ӱzvӱ (1977). SSRİ Devlət muka-
 +
atı İ. 1942 dk
 +
 +
-NIN 3v 90—
 +
69 illərdə FKP MK ə : nəz Ha-
 +
Məzən Sab MK uzvu), 195059 illərdə
 +
chumaniteə9nin redaktoru olmuzndur.
 +
F İlk zərbək ( 195 1—53  rpxsokulac .
 +
nın, *Bir-birimizi sabah sevəcəyikə
 +
(1957), *Ucqung (1960), *Saatın son cə-
 +
rəyim (1962), FAndrsı (1965), bKim-
 +
 +
 +
” ticəsində Qonorinin əmri ilə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
dir? (1969), eKyaxy ənundəki dostə
 +
(1977) və s. romaklarınılııı (1961),
 +
“Səhvən verilmipt gulə (1973) və s.
 +
hekayə toplularının muəllifidir.
 +
Zəhmətketlərin Həyat və - mubarizəsi
 +
yaradıcılıqının əsas mevzusudur.
 +
 +
 +
Əsərləri: İlk zərbə, B., 1956,
 +
Roman=—Son. Rasskazı, M., 1978.
 +
 +
 +
STİL—bax Uslub.
 +
 +
STİLB (yun. 51bӧ)—parıldayıram,
 +
ipıq sacıram)—SQS vahidlər sis-
 +
temində parlaqlıq vahidiy sb və 5
 +
ilə iparə olunur. S., hər sm?-i ona
 +
perpendikulyar istiqamətdə 1 kandel
 +
ipqıq quvvəsi verən bərabər ipıqla-
 +
nan mustəvi səthin parlaqlıqıdır.
 +
İ c6—10" kölə". Az ipilədilir.
 +
 +
STİLİXON (ZiBhsho) Flavi (təqr.
 +
360—408)—Roma sərkərdəsi və dev-
 +
lət xadimi. Əslən vandal idi. İmpe-
 +
rator 1 Feodosinin dəvrunlə hərbi
 +
və diplomatik vəzifələrə irəli cə-
 +
kilmip, onun əlumundən (Z95) sonra
 +
azyamllı imperator Qonorinin qəyyu-
 +
mu təyin edilmii, əslində elkəni.
 +
qərb hissəsinin Hakimi olmundu.
 +
Britaniyada, Reyndə və Dunayda bar
 +
barlar uzərində qələbələr qazanmıp"
 +
dı (402, 406). Saray intriqaları nə-
 +
əldu-
 +
 +
 +
zulmuidur.
 +
CTMAONETP (HHK. steel —nonan--
 +
.əmetr)—metal ərintilərin və mine-
 +
ralların tərkibinin cəld miqdari
 +
spektral analizi ucun fotometrik
 +
qurqulu spektrometr. S.-lə bir necə
 +
elementin analizinə 10 dəq-dən az paxt
 +
sərf olunur. Cihazın xətası 524 -ə
 +
qədərdir.
 +
STİLTYES (Stielties) Tomas İoan-
 +
nəs (29.12.1856, Overeysel, Zvolle—31.
 +
12.1894, Fransa, Tuluza)—niderland
 +
riyaziyyatcısı. Peterburq EA m. uz-
 +
vu (1894). Əsas əsərləri funksional
 +
kəsilməz kəsrlər nəzəriyyəsinə, mo-
 +
mentlər probleminə, ortoqonal cox-
 +
hədlilər nəzəriyyəsinə, təqribi in-
 +
teqrallamaya və s.-yə aiddir. S. in-
 +
teqral anlayılmqının umumilətməsini
 +
araidıraraq S. inteqralını (bax İn-
 +
teqpal) vermindir. |
 +
STİLTYES İNTEQRALI—bax İn-
 +
teqral.
 +
CTHMYR (nar, stimulus, həpğdur mə”-
 +
nası—iti uclu cubuq) —Fəkliyyətə
 +
sevq, xətti-hərəkətin sevqedici səbəbi
 +
CTHTn-uE)3 (vux, steeplechase, steep-”
 +
|e—qulla--shaze — yuruli, ilkin mə”-
 +
nası—qulləyə əə maneələri dəf
 +
etməklə qacıi)—1) yungul atletikada
 +
—maneələri dəf etməklə 3000 mm məsa-
 +
fəyə qacımq 2) atcılıq idmanında—
 +
maneələri dəf etməklə 4000—7000 m
 +
məsafələrə at capmaq. |
 +
STİRLİNQ (ZiqNpə) Ceyms (1692—
 +
5.12.1770)–"potland riyaziyyatcısı.
 +
London Kral Cəmiyyətinin uzvu (1729),
 +
Ən muhum əsəri FFərqlər usuluzdur
 +
(1730). Əsərdə qamma-funksiya loqa-
 +
rifminin asimptotak ayrılıpını
 +
(S. sırası adlanır) ilk dəfə ver-
 +
an və sonsuz hasili tədqiq etmipdir.
 +
. Eylerlə əməkdaplıq etmipdir,
 +
Stirlinq dӱsturu S. sırasından
 +
asan alınır (lakin onun əsərlərində
 +
bu, aikar iqəkillə yoxdur).
 +
STİRLİNQ DUSTURU—i sayda ilk
 +
natural ədəd hasilinin (tp Fektoria-
 +
lın) qiymətini təqribi ifadə edən
 +
dӱstur:
 +
 +
 +
nl1-y 2ann" ee”,
 +
 +
 +
40
 +
 +
 +
burada l"“Z,141, e*2,718. Nisbi xə-
 +
 +
 +
tası eo —1-dən kicikdir və qeyri-
 +
məhdud artdıqda sıfra yaxınlapır.
 +
Məs., =10 qiymətində i|-3598700,
 +
halbuki 101—3628800. Bu Halda nis-
 +
bi xəta 196-dən kicikdir. Buna gərə
 +
də S.d. p-nin kafi qədər beyuk qiy-
 +
mətləri ucun əlveritlidir. S.d. eh-
 +
timal nəzəriyyəsində və riyazi sta-
 +
tistikada la geniti tətbiq edi-
 +
HA 7 . Stirlinq tapmıpdır
 +
 +
 +
Əd" Fixtenqolıi Q. M., Kurs
 +
differenpialhınoqo i inteqralınoqo is-
 +
cislenil, 7 izd., t. 2, M., 1969: Kal b-
 +
ninskiN L. A. Dobrotin D. A.,
 +
Jeverjeev V. F., Spepialınıb
 +
or vıspev matematiki dla vtuzov, M.,
 +
 +
 +
STİRLİNQ MUHƏRRİKİ, xari-
 +
ciyanma muhərriki—kənar-
 +
dan gətirilən istilik enerjisini
 +
regenerasiya yolu ilə faydalı mexa-
 +
niki iplə cevirən muhərrik. Qızdı-
 +
rılan hava ilə ipləyən acıq sikl-
 +
li belə muhərriki 1840 ildə ingi-
 +
lis ixtiracısı R. Stirlinq (E. 5Iq-
 +
ling, 1790—1878) iaparmbınınsıp. Mya-
 +
sir S.m. qapalı regenerativ sikldə
 +
ipləyir, bu sikl ardıcıl olaraq bir-
 +
birini əvəz edən 2 izotermik və 2 izo-
 +
xorik prosesdən ibarətdir. S.m.-ndə
 +
iplək cisim (Helium və ya hidrogen)
 +
10—14 Mn/m? (100—140 kə?/sm?) təzyiq
 +
altında qapalı fəza icərisində yer-
 +
ləpir, ip zamanı təzələnmir və yal-
 +
nız qızma və soyuma nəticəsində əz
 +
həcmini dəyitdirir. Regenerator bu
 +
fəzanı sanki yuxarı (isti) və alpaqı
 +
(soyuq) bəlmələrə ayırır. Yuxarı bəl-
 +
məyə qızdırıcıdan istilik verilir,
 +
alpaqı bəlmə isə icərisində su neB-
 +
ran edən soyuducu vasitəsilə soyudu-
 +
lur S.m.-nin silindrində 2 porpen
 +
olur: iplək və sıxıpdırıcı. İsti
 +
və soyuq bəlmələr bir-birilə qızdı-
 +
rıcıdan, regeneratordan və soyuducu-
 +
dan gecən kanallarla birləpdirilir.
 +
İi: sikli 4-taktlıdır. 1-ci taktda
 +
sıxıpndırıcı poriyen hərəkətsizdir,
 +
iplək poriyen isə yuxarıya doqru hə-
 +
rəkət edib apqaqı belmədəki soyuq iii-
 +
lək cismi sıxır. Sıxma taktının
 +
sonunda ipylək porpen dayanır, sı-
 +
xhppdırıcı poriyen isə attaqıya doqru
 +
hərəkət edir (2-ci takt baplayır), sı-
 +
xılmhın soyuq HULTƏK cisim əvvəlcə
 +
regeneratorda, sonra isə qızdırı-
 +
cıda qızdırıldıqdan sonra apqarqı
 +
belmədən yuxarı bəlməyə qalxır, 2-ci
 +
takt bata gəlir. 3-cu taktda ipplək
 +
cisim yuxarı belmədə geninlənərək
 +
faydalı ip gerur. İiplək gediiy za-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
1Pək. 1, Xarici-
 +
yanma muӱhərriki-
 +
nin sxemi: 7—is-
 +
ti bəlmə:z 2—qız-
 +
dırıcı: 3—sı-
 +
zan por-
 +
iyeny 4—regenera-
 +
tor: 5—soyuducu:
 +
6—soyuq bəlmə:
 +
/—vınn K nopmen,
 +
8—xarici kip-
 +
ləpdirmə: —
 +
porpenlərin
 +
ipini sinxron"
 +
lapdıran dipli
 +
carx, 7/0—rombik
 +
mexaniym.
 +
 +
 +
STİRLİNQ MUHƏRRİKİ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TPək. 2, Stirlinq mçhərrikinin ip sxe-
 +
mi: |——sıxılma taktıy, /1—qızdırma
 +
taktı| 111-–-iplək geditplu QU —soyuma
 +
taktı: 7—iplək portpen: 2—soyuq belmə:
 +
3— regenerator: 4—forsunkalar (odluq-
 +
lar): 5—sıxımidırıcı porien, 6—isti
 +
bəlməq /—soyuducu.
 +
manı hər iki poriten birlikdə aita-
 +
qıya hərəkət edir. 4-cu taktda itilək
 +
porten hərəkətsiz qalır, sıxındı-
 +
rıcı poripen isə yuxarıya hərəkət
 +
edir: yuxarı bəlmədəki iyilək cisim
 +
apaqı belməyə daxil olaraq istiliyi-
 +
nin bir hissəsini regeneratora verir,
 +
sonra isə soyuducuda tam soyuyur. Nə-
 +
zəri olaraq, S.m.-nin f.i.ə. istiliyin
 +
regenerasiya olunmasına gerə Karno
 +
tsikli ilə ipləyən daxiliyanma mu-
 +
hərrikinin f.i.ə.-na bərabər ola bi-
 +
lər, həqiqətdə isə dizelin f.i.ə.-na ya-
 +
xınlaır. Poripenlərin irəliləmə-qa-
 +
yıtma hərəkəti rombik mexanizm vasi-
 +
təsilə fırlanma hərəkətinə cevri-
 +
lir. ə
 +
S.m.-ndə yanacaq forsunkalarda yan-
 +
dırılır. Alov qızdırıcının boru-
 +
cuqlarına yenəldilir. Yanma izafi
 +
Hava tpəraitində getdiyi ucun yanma
 +
məhsullarında, portenli daxiliyan-
 +
ma muhərriklərindəkinə nisbətən, tok-
 +
sik maddələr xeyli az olur. S.m. hər
 +
cur yanacaqla, o cӱmlədən nӱvə yana-
 +
caqı ilə də iptləyə bilir. Onun tipi
 +
SƏSSİZ və səlis olması (partlayıplı
 +
yanma olmadıqı ucun), yuksək €”TH-
 +
barlılıqı və qənaətliliyi (xususi ya-
 +
nacaq sərfi. dizelin xususi yanacaq
 +
sərfinə yaxındır) ilə fərqlənir.
 +
s mənfi cəhətləri: qabarit eəlcu-
 +
lərinin və kӱtləsinin beyukluyu, por-
 +
penli daxiliyanma mӱhərrikinə nis-
 +
bətən baha baa gəlməsi, sur/ətinin
 +
artırılmasının cətinliyi, tənzim-
 +
lənmə və idar nmasının murəkkəb-
 +
liyi və s.-dir. Yuk avtomobilləri və
 +
gəmiləri ucun S.m. konstruksiyaları
 +
nisbətən təkmillətdirilmiiy Xur.
 +
STİRLİNQİN İNTERPOLYASİYA
 +
DUSTURU—bax İnterpolyasiya dus-
 +
 +
 +
turi.
 +
 +
STİROL, feniletilen, vi-
 +
npilbenzol—xususn iyli, rəngsiz,
 +
uzvi maye, 30,6"*S-də əriyir, 145 2*S-
 +
də qaynayır, sıxlıqı *S-də 0,906
 +
a|sm?-dir, suda demək olar ki, həll
 +
olmur, uzvi həlledicilərin coxu ilə
 +
istənilən nisbətdə qarımır, asan
 +
oksidlətir, halogenlərlə birləpir,
 +
polimerlətir, muxtəlif monomerlər-
 +
lə birgə polimerlər əmələ gətirir.
 +
Polimerləpmə otaq temp-runda (bə”zən
 +
partlayıntla) getdiyindən, saxlandıq-
 +
da antioksidantlarla (məs., hidroxi-
 +
 +
 +
rol və butadien-stirol kaucuku isteh-
 +
sal olunur.
 +
CTMPÖR KAYUYKY butadien-
 +
stirol kaunukuinun batqa alı.
 +
STIRr—USSR və BSSR-də cay. Prip-
 +
yat cayının sar qolu. Uz. 494 km, hev-
 +
zəsinin sah. 12900 xm?. Podol yuksək-
 +
liyindən baplanır. Qarıpqıq mənbə-
 +
dək qidalanır. Dekabrdan aprelədək
 +
donmuti olur. Alpyaqı axınında gə-
 +
miciliyə yararlıdır. Lutsk 11. C.
 +
sahilindədir.
 +
 +
STİRİKOVİC Mixail Adolfovic
 +
(l. 16.11.1902, Peterburq) — istilik
 +
energetikası və istilik fizikası sa-
 +
həsində sovet alimi. SSRİ EA akad.
 +
(1964, m: uzvu 1946). Sosialist Əməyi
 +
Qəhrəmanı (1972). Leninqrad Texnolo-
 +
giya İn-tunu bitirdikdən sonra (1927),
 +
Mərkəzi Elmi-Tədqiqat və Layihə-
 +
Konstruktor İn-tunda (indiki Qazan-
 +
Turbin İn-tu) iiləmiidir (1928 —
 +
46). Moskva Energetika İn-tunda dərs
 +
demii (1939—71), SSRİ EA Enepke-
 +
tika İn-tunda Jit (1939—
 +
60). 1962 ildən SSRİ EA Yuksək
 +
Temp-rlar İn-tunda ppe”bə mudiridir.
 +
Əsas tədqiqatları istilik-guc qurqu-
 +
ları və buxar qazanlarının ii pro-
 +
seslərinin, qaynayan mayelərin yӱksək
 +
təzyiqlərdə istilikvermə məsələləri-
 +
nin tədqiqinə və s. həsr olunmutdur.
 +
2 Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və
 +
medallarla təltif edilmiiidir.
 +
STYӰDENT KRİTERİSİ—bax hu-
 +
pote in statistik yoxlanması,
 +
STYUDENT PAYLANMASI —təsa-
 +
dufi X və U kəmiyyətlərinin T—X/U
 +
nisbətinin paylanması. Burada
 +
riyazi gəzləməsi EX=——0 və dispersi-
 +
yası DX=—1 olan normal paylanmaya
 +
tabedir. S.p. funksiyası
 +
 +
 +
S/(t) “TİC 4 1)/21/V af Ti£12)x
 +
2 y “7 nr an
 +
 +
 +
dӱsturu ilə hesablanır. S.p, riyazi
 +
statistikanın bir cox məsələsinə tət-
 +
biq edilir (bax Ən kicik kvadratlar
 +
usulu, Xətalar nəzəriyyəsi). —
 +
 +
STOƏDOLA (5:odod1a) Aurel (10.5.1859,
 +
Liptovski-Mikulai, indiki SR
 +
ərazisindədir — 25.12.1942, Surix)—
 +
istilik texnikası sahəsində Slova-
 +
kiya mӱhəndisi və alimi. 1878 ildə
 +
Budapetit Politexnik it, 1881
 +
ildə Surixdə Ali Texniki əktəbi
 +
bitirmipdir. Əsas tədqiqatları bu-
 +
xar və qaz turbinlərinin termodina-
 +
mik və vaerohidrodinamik nəzəriyyəsi
 +
və hesablamalarına, avtomatik tən-
 +
zimləməyə və mərkəzdənqacma kompres-
 +
 +
 +
--ı
 +
 +
 +
sorlarında devretmə nəzəriyyəsinə
 +
aiddir.
 +
Əd." Aurelh Stodola (1859—1942),
 +
 +
 +
(Kratkih bioqraficeskiA ocerk), v sb.:
 +
Maksvell D. K., Vıpneqrad-
 +
ski İ.A.. Stodola A., Teoril av-
 +
tomaticeskoqo requlirovanil, M., 1949,
 +
 +
 +
STOİSİZM (yun. 4oa—sutunlu ey-
 +
van)—ellinizmin və Roma fəlsəfə-
 +
sinin muhum cərəyanlarından biri.
 +
Məktəbin adı Afinadakı FSəfalı
 +
 +
 +
non, uclu butilpirokatexin) və s. sa- Stoyai (bina) eyvanı ilə əlaqədardır.
 +
bitləptdirilir. Sənayedə S. etilben- Əsas numayəndələri qədim Stoyada
 +
zolu 500—630"S temp-rda su buxarı (e.ə. 3—2 əsr) — Kitionlu Zenon,
 +
 +
 +
axınında katalitik hidrogensizlət-
 +
dirməklə alınır. S,, əsasən, polisti-
 +
rol, butadien-stirol kaucuku, poli-
 +
efir tatarı istehsalında iptlə-
 +
didir. Azərb,SSR-də (Sumqayıt) sti-
 +
 +
 +
. “əbu”.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Tə əmimi, ny.
 +
 +
 +
anf, Xrisipp:, Orta Stoyada (e.ə,
 +
2—1 əsr)—Panetsi və Posidoni (stoik
 +
platonizm), Son Stoyada (1—2 əsr),
 +
Roma S.-ində—Seneka, Epiktet, Mark
 +
Avreli və 6, idi, S. Heraklitin 02-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ün u—
 +
 +
 +
STOKHOLM
 +
 +
 +
41
 +
 +
 +
 +
 +
 +
loqos tə”limini yenidən dircəltmiit-
 +
diz daxilində ilk od, pnevma olan
 +
aləm—butun ipeylərin kosmik ccazi-
 +
bəsiniə? yaradan canlı orqanizmdir:
 +
butun mevcud eylər maddidir (mate-
 +
riyanın mӱxtəlif dərəcədə kobudluqu
 +
və incəliyi ilə), peylər və Hadisələr
 +
kosmosun hər bir dəvri alınması və
 +
paklaimasından sonra təkrarlanır.
 +
Etikada S. sinizmə yaxın olmuit, la-
 +
kin onun mədəniyyətə xor munasibə-
 +
tini qəbul etməmitdir:y mudrik ipəxs
 +
təbiət kimi ehtirassız olmalı (apa-
 +
tiya) və əz eqismətiniz sevməlidir.
 +
Butun insanlar dunya dəvləti olan
 +
kosmosun vətəndailarıdır. Stoik kos-
 +
mopolitizmi nəzəriyyədə butun insan-
 +
ları dunya qanunu qariısında bəra-
 +
bər Hesab elirdi. Orta əsrlərdə və
 +
İntibah dəvrundə S. etikasının bə-
 +
yuk nufuzu var idi.
 +
 +
Əd. Asmus V. F., Anticnan filo-
 +
sofin M., 1976, Qanıpev A. N., Kurs
 +
legpdin po drevneh filosofiin, M.., 1981.
 +
 +
 +
STOYANOV Lyudmil (təxəllusuş əsl
 +
adı və familiyası Georgi Stoyanov
 +
Zlatarov) (6.2.1886, Blaqoyevqrad
 +
mahalı, Kovacevitsa—11.4.1973, So-
 +
fiya)—bolqar yazıcısı, ictimai xa-
 +
dim. Bolqarıstan EA akad. (1946).
 +
BXR Sosialist Əməyi Qəhrəmanı
 +
(1963). Bolqarıstanın xalq mədəniyyət
 +
xadimi (1963). Dimitrov mukafatı
 +
laureatı ( 1972). M. Qorki mukafatı:
 +
laureatı (1972). 1944 ildən Bolqarıs-
 +
tan KP-nın uzvu. İlk pqe”r kitabla-
 +
rında |FYol ayrıcında xəyalları
 +
(1914), *Qılınc və səzg (1917)| simvo-
 +
lizmin tə”siri duyulur. İnqilabi hə-
 +
rəkatın tə”siri ilə yaradıcılıqında
 +
realist meyllər gӱclənmitpdir: “Pol-
 +
kovnik Matovun gumup toyuz (1933),
 +
c Vəbaz (1935) povestləri, “Dӱnyəvi
 +
Həyatı (1939) tpe”r toplusu. Antifaitist
 +
hərəkatda fəal ipqirak etmiitdir.
 +
cDan yeri səkuləndək (1945) romanı,
 +
avtobioqrafik FUpaqlıq. Gənclik.
 +
Muharibaz (1962—70) trilogiyası var.
 +
Bə”zi tpe”rləri Azərb. dilinə tərcuma
 +
edilmitdir. Umumdunya Sulh PPura-
 +
sının uzvu (1950 ildən) olmupdur.
 +
Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni ilə
 +
təltif edilmitdir
 +
 +
Əsərləri: İzbrannoe, M., 1953,
 +
İzbr. proza, M., 1970.
 +
 +
 +
STOKӦVSKİ (5koKocuzK:) Leopold
 +
(18.4,1882, London—13.9.1977, Hemp-
 +
pir)—Amerika dirijoru. Atası pol-
 +
yak, anası potlanddır. Dirijorluqa
 +
1908 ildən Londonda batlamıpq, rəh-
 +
bəri olduqu Filadelfiya ork.-i ilə
 +
bir cox əlkələrdə qastrolda olmui
 +
(1914—36), Nyu-Yorkda Amerika sim-
 +
fonik ork.-ni yaratmıqldır (1962).
 +
merika ifacılıq uslubunun gergəm-
 +
li numayəndələrindəndir. Onun reper-
 +
tuarına Amerika, Qərbi Avropa, rus,
 +
sovet bəstəkarlarının əsərləri (Həm-
 +
cinin F, mirovun *PPuru, cKurd
 +
ovparıqz simfonik muqamları, tAzər-
 +
baycanı orxası) daxil idi. S. gənc-
 +
lərdən ibarət simfonik ork., o cum-
 +
lədən həvəskar ork.-lər yaratmıpdır.
 +
SSRİ-də qastrolda olmutidur (1958).
 +
CTOK-OH-TPEHT (Stok
 +
B. Britaniyada məhəp. Crağıbopnunp
 +
qraflıqındadır. Trent cayı sahilin-
 +
də port. Nəql. qovtpaqı. Əh. 257 min
 +
(1979). FDulusculuq r-nunung (cini-
 +
saxsı və geramika sənayesi) mərkəzi-
 +
dir. Mapınqayırma, qara metallurgi-
 +
 +
 +
ya sənayesi var. PTin istehsal olunur.
 +
 +
 +
e-on-Trent) —
 +
 +
 +
STOӦKPORT (ƏtdsKıob)-5B. Britani-
 +
yada iəhər. Beyuk Mancester qraflı-
 +
qındadır. ƏH. 292 min (1979). Dəz-
 +
kahqayırma, kimya sənayesi var. Pam-
 +
bıq parca ipliyi, toxuculuq sənayesi
 +
ucun avadanlıq və :iylyapa istehsal
 +
olunur y :
 +
 +
STOKS rnı) Corc Qabriyel (13.
 +
V.1819, İrlandiya, Sliqo qraflıqı,
 +
Skrin—1.2,1903, Kembric)—ingilis
 +
fiziki. London Kral Cəmiyyətinin
 +
uzvu (1851), katibi (1854—85), pre-
 +
zidenti (1885—90), dunyanın bir cox
 +
akademiyasının uzvu olmutdur. Təd-
 +
qiqatları muxtəlif muhitlərdə dal-
 +
qavarı proseslərin eyrənilməsinə, sı-
 +
xılmayan mayenin stasionar hərəkəti-,
 +
nə, bərk kurəciyin əzlu mayedə hə-
 +
rəkətinə (bax Stoks qanunu), optika-
 +
ya, akustikaya, istilikkecirməyə, qra-
 +
vitasiyaya və s.-yə aiddir. Kinematik
 +
ezluluk vahidi stoks onun adını da-
 +
iyıyır. S.-un vektor analizi sahəsində
 +
də ipləri var (bax Stoks dӱsturu).
 +
CTOKC—CIC validlər sistemində
 +
kinematik əzluluyun vahidi:y s/t və
 +
56 ilə iparə olunur. 1 Ş,, sıxlıqı
 +
1 q)sm”, dinamik ezluluyu 1 pz (bax
 +
Puaz) olan muhitin kinematik əzlu-
 +
 +
 +
luyudur. 1 st —=1 smysan = 107
 +
m/san. Praktikada əsasən santistoks-
 +
dan (1/100 st) istifadə edilir. C. Q.
 +
Stoksun iqəərəfinə adlandırılmıii-
 +
dır.
 +
 +
STOKS QANUNU—qeyri-məhdud ez-
 +
lu mayeyə salınmrvil bərk kurəciyin
 +
irəliləmə hərəkəti zamanı onun mə”-
 +
ruz qaldıqı muqavimət qӱvvəsini (F)
 +
tə”yin edən qanun: E=——Ӧlrioq (burada
 +
i—mayenin ezluluk əmsalı, T—KYPpƏ-
 +
ciyin radiusu, 0—sur”ətidir). Bu dus-
 +
turu C Q. Stoks cıxarmıpdır
 +
(1851). S.q. Reynolds ədədinin yalnız
 +
kicik (E gs ) qiymətlərində doqru-
 +
dur. S.q.-ndan kolloid kimyada, mo-
 +
lekulyar fizikada və meteorologiyada
 +
isifadə olunur.
 +
 +
STOKS DUSTURU—qapalı 1 kontu-
 +
ru uzrə inteqralı X səthi uzrə in-
 +
teqralla ifadə etmək ucun dustur.
 +
 +
 +
| Pdx 4.Qdy -- Vaq=
 +
 +
 +
— ff (90. dR
 +
- İz əy) sd
 +
 +
 +
28 Q
 +
*(5—5)aa-
 +
op öR
 +
 +
 +
1-in və 2-nın isti-
 +
qaməti uykun olma-
 +
lıdır. .D. BEK-
 +
tornal 1iəkildə
 +
 +
 +
| adl —
 +
|
 +
—
 +
-İT nrotads
 +
B
 +
 +
kimi yazılır (4a==
 +
=R1--OyEk, "—
 +
bu səth ӱzrə ə
 +
ci normalın vahid
 +
vektoru, d/—KoHTy-
 +
run elementi, 45
 +
isə 2 səthinin elə-
 +
mentidir). S.d.-
 +
nun fiziki mə”na-
 +
sı: uzrə vektor
 +
meydanının sirgul-
 +
yasiyası bu mey-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
4 ny. 14
 +
 +
 +
tikililərindən coxmərtəbəli
 +
 +
 +
 +
 +
 +
danın 2 səthindəki burulqan selinə
 +
 +
 +
bərabərdir. S.d.-nu Stoks ver-
 +
MHUUUTD.
 +
STӦKHOLM (Stoekholm)—ecneunn
 +
 +
 +
paytaxtı, Əlkənin iqtisadi və mədə-
 +
niyyət mərkəzi. Baltik dənizi sahi-
 +
lində port. D.y. qovpaqı, 2 aeroport,
 +
metropoliten var. İqlimi mulayim,
 +
okean tiplidir. Orta temp-r yanvar-
 +
da —3"S-yə qədər, iyulda 18"*S-dir.
 +
İllik yaqıntı 600 mm-dir. Sah. 186,4
 +
km? ƏH. 647 min (ətrafı ilə 1,4 min,
 +
1982).
 +
 +
Həhəp əzunuidarə orqanı əhali-
 +
nin 3 il muddətinə secdiyi pəhər mu-
 +
vəkkilləri məclisidir. Məclis sahə-
 +
lər uzrə idarə orqanlarına (komitə-
 +
lərə, puralara) umumi rəhbərlik ucun
 +
əz tərkibindən 1 il mӱddətinə iyəhər
 +
kollegiyasını secir, Yerli maliyyə,
 +
səhiyyə, maarif və s. məsələlərə baxan
 +
orqanlara bilavasitə rəhbərliyi Məc-
 +
lisin secdiyi muӱpqavirələr kabineti
 +
həyata gkecirir. 1968 ildən iəhər ezu-
 +
nuidarəsinin fəaliyyətinə mərkəzi MY-
 +
diriyyət nəzarət edir.
 +
 +
PTəhərin salınması haqqında mə”-
 +
lumat 1252 ilə aiddir: 13 əsrin so-
 +
nundan kralın daimi iqamətgahı ol-
 +
4 əsrin axırlarında əlkənin
 +
əsas pəhərinə və muhum sənətkarlıq
 +
mərkəzinə cevrilmipdir. 16—17 əsr-
 +
lərdə S.-un iqtisadi və siyasi rolu
 +
yuksəldi. Sənaye cevrilipinin baiy-
 +
lanması ilə 19 əsrin 60-cı illərində
 +
S.-da muhum sənaye obyektləri tikil-
 +
di, əhali sur”ətlə artdı. 1 ildə
 +
S.-da RSDFP-nin 4-cu (Birlətdiri-
 +
ci) qurultayı caqırılmıtdır. V. İ.
 +
Lenin dəfələrlə S.-da olmutdur.
 +
 +
S.-da matpınqayırma, metal e”ma-
 +
lı, radioelektronika, poliqrafiya,
 +
yeyinti, əczacılıq, yungul və kimya
 +
sənayesi var. |
 +
 +
Orta əsr me”marlıq abidələrin-
 +
dən Storcyurka və Ridlarholmscyur-
 +
ka roman-qotik kilsələri (Hər iki-
 +
si 13 əsr) fərqlənir. 17 əsrdə coxlu
 +
dini və dunyəvi bina tikilmitdir
 +
(Tyuskacyurga kilsəsi, təqr.
 +
Drotninqholm sarayı 166 ildən,
 +
Kral sarayı, 169 —1760). S. me”mar-
 +
lıqında 18 əsrdən rokogko (birja,
 +
1768—76), 19 əsrin sonu—20 əsrin
 +
əvvəllərində milli romantizm (ra-
 +
tuppa, 1911—23), 1930 illərdən funk-
 +
sionalizm (mepə krematoriyası və
 +
park, 1935—40) uslubları yayılmıi-
 +
dı. 1950-ci illərdən etibarən ipəhər
 +
bal plan əsasında tikilir. Muasir
 +
inzi-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Stokholm iəhərindən geruntir,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
42
 +
 +
 +
bati binalar 11156--62), televiziya
 +
qulləsi (1964—67), Sergelstorq meyda-
 +
nında mədəni mərkəz (1966—/3) fərq-
 +
lənir. S.-da un-t, Kral ali texniki
 +
məktəbi, tibb-cərrahiyyə in-tu və s.
 +
ali məktəblər, İsvec Kral EA, Mu-
 +
həndislik Akademiyası, rəsədxana
 +
və s. elmi idarələr, muasir incəsə-
 +
Nət, etnoqrafiya muzeyləri, Kral ki-
 +
tabxanası (V. İ. Lenin oxucusu ol-
 +
mupdur), iqəhər və un-t kitabxanala-
 +
rı, 25-dən cox teatr və s. var.
 +
STӦKHOLM . MURACİƏTNAMƏSİ
 +
— Umumdunya Sulh tərəfdarları konq-
 +
resi Daimi Komitəsinin sessiyasında
 +
(1950 il, 15—19 mart, Stokholm) qəbul
 +
olunmuti və atom silahının qadaqan
 +
olunmasını tələb edən caqırıp. S.m.
 +
bu qərarın yerinə yetirilməsi uzərin-
 +
də beynəlxalq nəzarət qoyulmasını,
 +
atom silahını bu və digər əlkəyə qar-
 +
ilı iilədən hekumətin hərbi cani
 +
eqlan olunmasını tələb edirdi. Dun-
 +
yanın butun mutərəqqi quvvələri tə-
 +
rəfindən mudafiə olunan S..m.-nə
 +
qısa mӱddətdə—1950 ilin martından
 +
—noyabrınadək təqr. 500 mln, nəfə
 +
(o cumlədən SSRİ-dən təqr, 115,
 +
mln. nəfər) qopquldu. S.m.-nin 25 il-
 +
liyi munasibətilə Umumdunya Sulh
 +
PTurası Rəyasət Heyqətinin 1975 il
 +
mayın 31-i —iyunun 2-də kecən ses-
 +
siyası həkumətlərə və dunya ictimaiy-
 +
yətinə muraciət edib tərksilah uqrun-
 +
da qӱvvələri birlətdirməyə caqırdı,
 +
STӦLBOVO SULHU (1617)—fev-
 +
ralın 27-də Tixvin it, yaxınlırın-
 +
dakı Stolbovo k.-ndə baqlanmındır.
 +
Poliqa və İsvec mӱdaxiləsi (17 əsrin
 +
əvvəli) bopa cıxdıqdan sonra Rusi-
 +
ya ilə İsvec arasında dinc munasi-
 +
bətləri nizama salmıdır. uqa-
 +
viləyə gərə Rusiya İsvecin tutluqu
 +
torpaqların bir hissəsini geri al-
 +
dı. S.s.-nun muəyyən etdiyi sər ədlər
 +
1Pimal muharibəsinədək (1700—21)
 +
aa elan
 +
 +
STOLBTSİ SSR Minsk vil.-ndə
 +
pqəhər. Stolbtsı r-nunun mərkəzi. Ne-
 +
man cayı sahilindədir. D.Y. st, Sənaye
 +
və sud kombinatları, Minsk ət kombi-
 +
natının filialı, meyvə-tərəvəz z-du,
 +
yeyinti sənayesi muəssisələri var.
 +
STOӦLBUR-—badımcancicəklilər fə-
 +
SİLƏsİNİN (pomidor, kartof, bibər,
 +
badımcan) və bə”zi alaqların (sarma-
 +
itıq və s.) infeksion xəstəliyi, Tərə-
 +
dicisi Qusorequsitp virus-3 BHpycy-
 +
dur. Əlamətləri: bitki saralıb so-
 +
lur, yarpaqlarının kənarları qır-
 +
mızımtıl olur, cicəklər deformasi-
 +
yaya uqrayır, pomidorun meyvəsi bər-
 +
kiyir, yeməyə yaramır, kartof yumru-
 +
ları nazik sapvarı cucərtilər ve-
 +
rir. S.-un virusunu yayan həpəratın
 +
(vbipvbipava — Hyalesthes obsoletus)
 +
sӱrfələri alaq 2 kəkuӱndə
 +
qıplayır, S. Azərb.SSR-də tərəvəz-
 +
ciliyə beyuk zərər vurur. Mubarim-
 +
zə tədbirləri: dərin qıp ipu-
 +
mu aparmaq, alaqları və cırcırama
 +
surfələrini məhv etmək, S.-a davam-
 +
lı sori ) ƏKMƏK,
 +
 +
STOLETOV Aleks Qriqoryevic
 +
(10.8.1839, Vladimir—27.5.1896, Mos-
 +
kva)—rus fiziki. Bir sıra xarici
 +
elmi cəmiyyətin uzvu, MDU-nun prof.
 +
(1873) onuyınayp.
 +
 +
S. fotoeffektin birinci qanu-
 +
nunu (fotocərəyanın qiymətinin metal
 +
ləvhəyə dulpən ipıq selinin intensiv-
 +
LİYİ ilə duz mutənasibliyini) kəif
 +
etminy, onun tətbiq imkanlarını gəs-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
STOKHOLM MURACİƏTNAMƏSİ
 +
 +
 +
tərmit, fotoqle- ri
 +
ment ixtira etmii,
 +
fotoelementin yo-
 +
 +
 +
rulmasını, foto-
 +
cərəyanın dutppən |.
 +
ipıqın tezliyin- |
 +
 +
 +
dənasılı olduqunu ||
 +
apkara cıxarmıitn, |//
 +
qeyri-mustəqil qaz |///
 +
bopalmasına dair
 +
muhum nəticələr |
 +
almıtdır. |
 +
 +
S. ferromaqnit-
 +
lərin tədqiq usulu- |
 +
nu və ferromaqnit cisimlərin maqnit-
 +
LƏNMƏ əyrisini vermit, bəhran temp-
 +
ru oblastında maddələrin halını
 +
TƏRTHT etmipt, elektromaqnit və elek-
 +
trostatik vahidlərinin nisbətini əlc-
 +
Mӱiq və iptıqın sur”ətinə yaxın qiy-
 +
mət almıppdır.
 +
 +
| oskva un-tində fizika labo-
 +
ratoriyasının rsasını qoymut, Ru-
 +
siyada fizikanın inkipafında və
 +
fiziklərin hazırlanmasında bəeyuk
 +
xidməti olmupdur.
 +
STOӦLİN--BSSR Brest VİL.-NDƏ tPə-
 +
hər. Stolin r-nunun mərkəzi. Qorın
 +
cayının sahilindədir. Y aq-pendir,
 +
spirt 3-dları, k.t, texnikumu, əlkə-
 +
iqunaslıq muzeyi var. 17 əsrdə salın-
 +
mıpdır.
 +
STOLİPİN Pyotr Arkadyevic (14.
 +
4.1862, Drezden, Almaniya—18.9.1911,
 +
Kiyev)—Rusiya dəvlət xadimi, Qrod-
 +
no (1902) və Saratov (1903—06) ry-
 +
bernatoru olmuit, 1906 ildən daxili
 +
iplər naziri, həm də Nazirlər ppu-
 +
rasının sədri idi. Rusiyada 1905—
 +
07 illər inqilabının yatırılması-
 +
na rəhbərlik etmit, hərbi-səhra məh-
 +
kəmələri yaratmıt və e”damları ge-
 +
nipləndirmindi. S,. həekuməti 2-ci
 +
Dəvlət dumasını qovaraq Uc iyun dov-
 +
lət cevrilimi (1907) etmipdi, İn-
 +
qilabın məelubiyyətindən sonra baiq-
 +
lanan amansız siyasi irtica devru
 +
S.-in adı ilə baqlıdır. Xalq ara-
 +
sında dar aqacı kəndirinə €CTonbi-
 +
pin qalstukuz deyilirdi. Azərb.-ın
 +
demokratik mətbuatı onu kinayə ilə
 +
ӱəstol-ipinə adlandırmıpdır. S. qol-
 +
comaqların simasında kənddə carizmə
 +
sosial dayaq yaratmaq məqsədi ilə aq-
 +
rar islahat gecirmitdi (bax Stolı-
 +
pin aqrar islahatı). S.-i Kiyev ope-
 +
ra teatrında eser D. Boqrov elum-
 +
cul yaralamısqidı.
 +
STOLİPİN AQRAR İSLAHATI
 +
Rusiyada kəndli pay torpaq sahibli-
 +
yi haqqında burjua islahatı, "əpəb-
 +
buscusu və rəhbəri P. A. Stolılin
 +
idi. Bailıca aktları 1906 il 9 no-
 +
yabr fərmanı və onun əsasında 3-c
 +
Dəvlət dumasının qəbul etdiyi 1910
 +
il 14 iYun qanunu idi, İslahat 1917
 +
ilin yayında Muvəqqətk hekumətin qə-
 +
rarı ilə dayandırılmındı. V, İ,
 +
Lenin islahatın sosial-iqtisadi ma-
 +
hiyyəti haqqında yazırdı ki, Rusiya-
 +
DA indiki əkincilikdə təhkimcili-
 +
yin saxlanması mumkun deyildir və
 +
onu zorakılıqla daqıtmadan inkipta-
 +
fa yol acmaq olmaz (bax Əsər. tam
 +
kulliyyatı, c. 16, səh. 438—439).
 +
1905—07 illər inqilabı gestərdi ki,
 +
icma kənddə mutləqiyyətin hec də tda-
 +
yaqız deyildir, əksinə, inqilabi
 +
kəndli hərəkatı ocaqına cevrilmiii-
 +
dir. Buna gərə də həkumət icmanı
 +
mudafiə siyasətindən onu darıtmaq
 +
siyasətinə kecməyə məcbur oldu. S.a.i,
 +
icmanı daqıtmaq və qolcomaqların
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
simasında kənddə mӱtləqi y yətə — ..
 +
sial dayaq yaratmaq, ve”tibarsızq
 +
-nlardan uzaqlalp-
 +
 +
 +
iləri mərkəzi
 +
üns, Sabir, rta Asiya, ...
 +
və s. milli ucqarları ruslapdır-
 +
 +
 +
maqla carizmə siyasi dayaq Yaratmaq
 +
Mörənmifə gudurdu. İslahatın ..
 +
kecirilməsində Kəndli bankı muhu
 +
ynayırdı | .
 +
.“...— MAHHIHE/IRİH və yerli li-
 +
beral dairələr Zaqafqaziyada aqrar
 +
məsələnin həllində yeganə cıxın
 +
yolunuz S.a.i.-nın tətbiqində KƏBƏ"
 +
duӱlər. Buna carizmin KƏHYDMƏ əz
 +
sətinin muvəffəqiyyəti ucun də -
 +
vasitə kimi baxılırdı. “Yakin car
 +
həkuməti və 3-cu Dəvlət duması aqrar
 +
mӱnasibətlərin mӱrəkkəbliyini və tə-
 +
bii-coqrafi itəraiti bəhanə ərə
 +
rək, za baha iyan islahatın tətbiqi-
 +
ni tməqsədəuyrunə saymadı. Bununla
 +
belə S.a.i, Azərb.-a muəyyən tə”si —
 +
tərmipdi. Bu, e3 əksini 1912 il ) de-
 +
kabr və 1913 il 7 iyul aqrar Qanunla-
 +
rıpda (bax Aqrar islahatlar ), kecur-
 +
mə siyasətinin xeyli gӱclənməsində
 +
(1908—12 illərdə Azərb.-a 4085 rus
 +
kəndli ailəsi kecuӱrulmutidu) tap-
 +
soyadım cə inəpuHə baxmayaraq,
 +
islahat aqrar behranı aradan qaldı-
 +
ra bilmədi və əslində iflasa uera-
 +
dı. İcmanın daqıdılması yoxsul
 +
kəndlilərin vəziyyətini daha da pis-
 +
ləpdirdi. Kəcurmə siyasəti DƏ kg
 +
lənilən nəticəni vermədi. 1906)
 +
illərdə. kecən kəndlilərin 1826 -i
 +
geri qayıtdı. İslahat sinfi ziddiy-
 +
yətləri və inqilabi bəhranı daha da
 +
dərinləpdirdi, kutləvi kəndli hə-
 +
rəkatı genipləndi. Carizmin inqi-
 +
labi behrandan cıxmaqa son tmidi
 +
olan Şa.i. bopa cıxdı. V. İ. Lenin
 +
S.a.i. haqqında yazmıpdır: vBu, ka-
 +
pitalizmin mənafeyi ucun gkəndli-
 +
lərə kutləvi zorakılıq edilməsi sa-
 +
həsində atılan ikinci beyuk addım-
 +
dır. Bu, kapitalizm ucun mulkə-
 +
dar usulu ilə ikinci dəfə ctor-
 +
paqların təmizlənməsidirg (yenə ora-
 +
da, səh. 272). ü,
 +
Əd. Lenin V. İ., Əsərləri x
 +
Mə"lumat cildi, H. 1, səh. 584—585))
 +
SSRİ tarixi, c. 2, B., 1963: Orucov
 +
H. Ə., Stolıpin kecurmə siyasətinin
 +
Azərbaycana tətbiqi məsələsinə dair,
 +
aAzərb.SSR EA-nın Xəbərləriqk (ictimai
 +
elmlər seriyası), 1904, Mə 5: C mn nen b-
 +
HHKOB C. ə. Arpapuan pedopua Cro-
 +
lıpina, M., 1973, yenə onun, Aqrar-
 +
HaH politika samoderjavin v period im-
 +
perializma, M., 1980.
 +
STOLUSTU TENNİŞpinq-ponq
 +
—-torla iki bərabər hissəyə ayrılmıt
 +
xususi stol uzərində raketkalar və
 +
sellulomd top vasitəsilə kecirilən
 +
idman oyunu, həm kipilər, həm qadın-
 +
lar oynayır. Oyunda 2(1:1), yaxud 4
 +
(2:2) nəfər iptirak edir. 19 əsrin
 +
axırında B. Britaniyada meydana gəl-
 +
mipdir. SSRİ-də 1929—30 (Azərb.
 +
SSR-də 1939—40) illərdən yayılmıpt-
 +
dır. Dəfələrlə SSRİ cempionu
 +
Azərb. tenniscisi V. Popova 1984 il-
 +
də Avropanın mӱtləq cempionu (4 qı-
 +
zıl medal) olmupdur.
 +
STOMATİT (yun. 4(ӧpa, stömatos—
 +
aqız)—aqız bopluqunun selikli qi-
 +
pasının iltnhabı və distrofik də-
 +
Yipikliyi. İnsanda muxtəlif zə-
 +
dələrdən, avitaminozdan, iqəkərli dia-
 +
betdən, ӱrək-damar, sinir sistemi xəs-
 +
təliklərindən, kəskin və xronik in-
 +
feksiyalardan, intoksikasiyadan tə-
 +
 +
 +
CTPABOH
 +
 +
 +
43
 +
 +
 +
 +
 +
 +
rənir. Travmatik S.-i tərədən amil-
 +
lər: dii dapının toplanması, ka-
 +
riyesli ditlər, protezlərin, plombun
 +
duzgun hazırlanmaması, isti qidalar-
 +
dan əmələ gəlmiii yanıqlar və s. S.
 +
orqanizmin umumi xəstəliklərindən
 +
bat verərsə, aqız bopluqunun selikli
 +
qipasında kəskin və xronik geditli
 +
aftalar əmələ gəlir. Kəskin af-
 +
toz S. diatez, virus və mə”də-baqır-
 +
saq xəstəliyi olan upaqlarda təsaluf
 +
ediliry bu zaman temp-r yuksəlir,
 +
Rut ƏTİNDƏ, DODAaq VƏ DamaqıNn selikli
 +
qipasında ətrafı tund-qırmızı, hal-
 +
qalanmıp afta əmələ gəlir. Cənəaltı
 +
limfa vəziləri beyuyur, aqrılı olur.
 +
Xəstəlik 7—10 gun davam edir. Xr o-
 +
nik residivli aftoz S.
 +
yanaqın, dodaqın selikli qipasında,
 +
dilin yan tərəflərində, dibi boz-sarı
 +
ərplə ertulmut tək-tək aftalar əmələ
 +
gəlməsi ilə xarakterizə edilir. Lim-
 +
fa vəzilərində hec bir dəyipiklik
 +
olmur. əstəlik —10 gun davam
 +
edir, sonra aftalar xoralapır. Xora-
 +
lı S., əsasən, kəskin enterokolitdə,
 +
mə”də yarasında, anginadan sonra, civə
 +
və bismӱtla zəhərləndikdə ba verir.
 +
“Xoralar butun selikli qipanı əha-
 +
tə edə bilər, bu zaman aqız bopluqun-
 +
dan pis iy gəlir, coxlu aqız suyu axır.
 +
Leykoz xəstəliyində aqız bopluqunun
 +
selikli qipasında və badamcıqlarda
 +
sonradan xoraya cevrilən aftalar əmə-
 +
lə gəlir. Bu hal ptua xəstəliyində də
 +
mupahidə olunur. Mualicəsi və
 +
profilaktikası: arız boip-
 +
luqunun sanasiyası, S.-ə səbəb olan
 +
amilləri aradan qaldırmaq, fiziote-
 +
rapiya, caytikanı yaqı və s.
 +
 +
Heyvanlarda S. mexaniki,
 +
termiki və kimyəvi tə”sirlərdən (il-
 +
kin S.)yaranır, yaxud aq staxibo-
 +
triotoksikoz və s. yoluxucu xəstəlik-
 +
lərlə yanapı (ikincili S.) bapq ve-
 +
rir. Mӱalicəsi: arız bopluqu-
 +
nun dezinfeksiyası, ikincili C.-Hə
 +
spesifik mualicə.
 +
 +
Ədl Rıbakov A. İ., İvanov
 +
V. S., Klinika terapevticeskon stoma-
 +
toloqii, M., 19
 +
STOMATOLFGİYA (yun. 5(ӧtpa, 560-
 +
tpaqoz—aqrız-H...logiya)—diplərin qu-
 +
rulupunu, mualicə və profilaktika-
 +
sını, aqız bopluqunun selikli qipla-
 +
sının, dilin xəstəliklərini, cənə və
 +
onu əhatə edən uz, boyun toxumalarını
 +
əyrənən tibbi əh. Diiylərin plomb-
 +
lanması və protezlərin dӱzəldilməsi
 +
tədbirləri də S, məsələlərindəndir.
 +
Hələ Hippokratın, Qalenin, Selsin
 +
və 6, alimlərin əsərlərində aqız 6011-
 +
luqu orqanlarının xəstəliyi təsvir
 +
olunurdu. 14 əsrdə fransız həkimi
 +
Gi de Poliak diti cıxartmaq ucun
 +
alət təklif etmiitdi, 18 əsrin əvvəl-
 +
lərində S, praktik tibbin sərbəst
 +
bir sahəsi kimi inkitaf etdi. 20 əs-
 +
rin əvvəllərində fiziologiya, bio-
 +
kimya, patologiya və s, fənlərin in-
 +
kipafı, stomatoloji xəstəliklərin
 +
etiologiya, patogenez və MYAHMƏCHHƏ
 +
imkan yaratdı. Muasir S. 4 əsas bəl-
 +
məyə bəlunur: terapevtik, cərrahi, or-
 +
topedik, upaq S,-ı. Terapevtik E
 +
diplərin diaqnostika, mualicə və
 +
profilaktikası, cərrahi S. təkcə diip
 +
cıxarmaqla deyil, ya-uəHə nahiyəsində
 +
lazım olan butun qusurların opera-
 +
tiv mӱalicəsi, ortopedik S, isə di11-
 +
lərin, cənənin anomaliyalarını, de-
 +
formasiya və defektləri ortopedik
 +
və ortodontik usullarla aradan qal-
 +
 +
 +
dırmaqla mətpqrul olur. Bakıda belə
 +
ixtisasliandırılmınin poliklinika
 +
fəaliyyət gəstərir. Uttaq S,-sı 20 əsr-
 +
dən inkiypdafa baplamıtpdır, ymarya-
 +
rın yap xӱsusiyyətlərinə uyrun ola-
 +
raq stomatoloji xəstəliklərin mçali-
 +
cə usulları iplənib hazırlanmıi-
 +
dır. Stomatoloji xəstələrin muasir
 +
kompleks mualicəsində fizioterapev-
 +
tik prosedӱralar, ultrasəs, xususi
 +
qurqular genin tətbiq olunur. S.-ya
 +
aid arapdırma və yeniliklər €CTO-
 +
matologiyaə, F*Sovetskaya stomatologi-
 +
yaq, *Odontologiya i stomatologiyaə,
 +
caJurnal odontologii i stomatologii-
 +
jurnallarında, həmcinin FC Azərbaycan
 +
tibb jurnalıqnda dərc olunur.
 +
 +
Əd. Bajanov N. N., Stomatolo"
 +
qil, 2 izl., M., 1978, Rıbakov A. İ.,
 +
İ vanop V. S., Klinika terapevticesa-
 +
kon stomatoloqii, M., 1980,
 +
STOӦNHENC te herdə--ək beyuk
 +
meqalit tikililərdən biri(y, B. Bri-
 +
taniyanın Solsberi it. yaxınlırın-
 +
dadır. Uc beyӱk tikilidən ibarət-
 +
dir. E.ə. 1900— 1700 illərə aid edi-
 +
lən birinci tikili dairəvi torpaq
 +
bənddən və xəndəkdən (diametri 97,5
 +
m) ibarətdir. E.ə. 1700—1550 illərə
 +
aid ikinci tikili qədim bəndin icin-
 +
də iyaquli qoyulmuiq daiların (38
 +
cut) iki konsentrik dairəsindən iba-
 +
rətdir. E.ə. 1500—1400 illərə aid
 +
ucuncu tikili hund. 8,5 m-dək, cəki-
 +
si 28 t-dək olan yonulmuiy və yerə ila-
 +
quli basdırılmıp datlardan, on-
 +
ların uzərinə uzadılaraq qapalı
 +
dairə (diametri 30 mm) əmələ gətirən
 +
dai ləvhələrdən ibarətdir. S. ehti-
 +
 +
 +
“mal ki, gӱnmipə sitayit ilə əlaqədar
 +
 +
 +
yaradılaraq gey qubbəsini simvolik
 +
iəkildə təcəssum etmipdir. Bə”zi
 +
tədqiqatcılar (C. Hokins) S.-i qə-
 +
dim rəsədxana da hesab edirlər.
 +
STOPANİ Aleksandr Mitrofanovic
 +
(21.10,1871, indiki əla vil.-nin
 +
Usolye - Sibirskoye = |
 +
m. 23.10.1932, s,
 +
 +
Moskva) — Sovet | |
 +
partiya və dӧvlət ”
 +
xadimi. 1893 il- ||
 +
dən Sov.İKP uzvu. ”—
 +
1892 ildən ipqila– =
 +
bi hərəkata qopul- =
 +
mupdur. Kazan un- b
 +
tində və Yaroslavl aq
 +
huquq litseyində
 +
oxyMyu, cİskrazcq-
 +
nın agenti olmuit,
 +
41Pimal Fəhlə İt-
 +
tifaqındak ipləmipdir. RSDFP-
 +
nin 2-ci qurultayının təpgkilatcı-
 +
larından və numayəndələrindən idi.
 +
1903—05 illərdə RSDFP-nin PTimal
 +
Komitəsinin və Bakı Komitəsinin
 +
yaradılmasında iptirak etmit, Bakı
 +
Komitəsinin katibi, Bakıda dekabr
 +
tə"tilinin (1904) rəhbərlərindən,
 +
cHummətvin əsərə Bud olmuii-
 +
dur. 1905—07 illərdə RSDFP Kost-
 +
roma Komitəsinin katibi, RSDFP-
 +
nin 5-ci qurultayının (1907) numayən-
 +
dəsi idi. 190
 +
Neft Sənayesi Fəhlələri İttifaqın-
 +
da iiləmiit, “Qudokə qəzeti redaksi-
 +
yYasının katibi, Bakı Komitəsinin
 +
uzvu olmut, c“Volnak jurnalında
 +
əməkdatlıq və Bakı kooperativ hə-
 +
rəkatının inkitpafında, yaxından
 +
iptirak etmipdir. 1917 ildə Bakı
 +
qub. ərzaq komitəsinin sədri idi. Də-
 +
fələrlə həbs edilmitdir. Oktyabr
 +
inqilabı gӱnlərində (1917) Smolnı-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
7—17 illərdə Bakıda d
 +
 +
 +
 +
 +
 +
da (Petroqrad) ərzaq komissiyasında
 +
ipləmiddir. 1918 ildə Terek Sove-
 +
tində əmək və sənaye komissarı, 1919
 +
ildə Ali Hərbi Mufəttitlikdə Hül-
 +
ləmitpdir. Pimali Tafqaz HİK uz-
 +
vu (1920), Qafqaz əmək ordusu hərbi
 +
inqilab purasının uzvu (1921—22)
 +
olmuqpdur. 1922 ildən RSFSR Ali
 +
Məhkəməsinin uzvu, 1924—29 illər-
 +
də RSFSR-in əmək ipləri uzrə pro-
 +
kuroru, 1930 ildən qocaman bolize-
 +
viklərin Umumittifaq Cəmiyyəti səd-
 +
rinin muavini idi. S.-nin Bakı pro-
 +
letariatının inqilabi hərəkatı və
 +
iqtisadi vəziyyətinə dair əsərləri
 +
var. Qızıl meydanda Kreml divarı ya-
 +
nında dəfn edilmitdir.
 +
 +
Əd:. Jukovskal E., Vseqda s
 +
Leninım, v kn, U istokov partii, 2 izd.
 +
M., 1969.
 +
 +
STOPİN (ital. stoppino: stoppa—
 +
kəpitkə), odəturən qaytan —
 +
pirotexniki və digər deyuiy sursa-
 +
tında, fipəng atanda BƏ s.-də odu
 +
eturmək ucun tezyanan qaytan, Qara
 +
S. kalium porası hopdurulmupi və
 +
uzərinə yapıtiqan və barıt səpilmiii
 +
pambıq saplardan hazırlanır. Aq
 +
S.-də isə saplara kalnum iporası hop-
 +
 +
 +
durduqdan sonra uzərinə qummiara-
 +
bik səpirlər. Acıq havada 1 .m uzun-
 +
luqunda qara S, 15—20 san, aq S, isə
 +
 +
 +
45)—50 san ərzində yanır.
 +
STOP-KRAN (ing. 5(or— dayandırmaq)
 +
—qatarı tə"cili dayandırmaq ucun
 +
tormoz kranı: yuk vaqonlarının tor-
 +
moz meydancasında, sərnipin vaqonla-
 +
rının tamburunda hava tormozu ma-
 +
gistralının uzərində qoyulur. S.-k.-
 +
ın dəstəyini dəndərdikdə sıxılmınn
 +
hava magistraldan cıxıb qatarın bu-
 +
tun tormozlarını iipə salır.
 +
STӦPOR (ing. 4orreq—tıxac, qapaq:
 +
5or—qabaqrını kəsmək, dayandırmaq)
 +
—mexanizm hissələrini dayandıran
 +
və muəyyən vəziyyətdə saxlayan detal,
 +
detal hissəsi və ya qurulun. Polad-
 +
təkmə calovunun dibini barlayan tı-
 +
xacı idarə edən mexanizmə də S, de-
 +
yilir.
 +
 +
STORNO (ital. 5*Eoqlo—hesabın kə-
 +
curulməsi) — muhasibat kəcurməsi|
 +
bir qayda olaraq qabaqcadap səhv kə-
 +
curulmutl yazının duzəldilməsində
 +
istifadə olunur.
 +
STOROJİNETS—USSR Cernovtsı
 +
vil.-ndə ptəhər. Storojinets r-nunun
 +
mərkəzi. Siret cayı sahilindədir.
 +
“1.1. cr. Aras e"malı muəssisələri,
 +
pendir, kərpic z-dları: meylə texni-
 +
KYMY mn |
 +
 +
CTÖPTHHT (storting)— Hopneuxə par-
 +
lamentin adı. 20 yapını etmuin və-
 +
təndailar 4 il muddətinə secir. İki
 +
palatadan laqtinq və odelstinqdən
 +
ibarətdir. S, devlət budcəsini təs-
 +
diq edir, qanunlar verir, beynəlxalq
 +
muqavilələri təsdiq və hekumətin fəa-
 +
SULU nəzarət edir və s,
 +
STOTİNKA--BXR-də levin 1/100-nə
 +
bərabər a nz
 +
 +
STOXASTİK ROSES—bax Təsa-
 +
 +
 +
ufi proses.
 +
 +
CTPABOH (sStribön) (e.ə. 64/63, Ama-
 +
siya—eramızın 23/24)—qədim yunan
 +
coqrafiyapqunası, tarixci. F Tarixi
 +
qeydlərə (devrӱmuzədək catmamıdır)
 +
və cCoqrafiyagv əsərlərinin muəlli-
 +
fidir. S, əsasən, Eratosfen, Hipparx,
 +
Polibi, Posidoni və 6. mӱəlliflə-
 +
rin mə"lumatlarından istifadə et-
 +
mipdir. 17 kitabdan ibarət olan 4Coq-
 +
rafiyaə əsərinin 2 kitabı nəzəri
 +
 +
 +
 +
 +
 +
44
 +
 +
 +
CTPABHHCKH
 +
 +
 +
 +
 +
 +
(riyazi coqrafiya) xarakter daqpıyır.
 +
alan hissələr isə İspaniya, Qalli-
 +
ya, Britaniya, İtaliya, PTimali və
 +
Pərqi Avropa, Yunanıstan, Qara dəniz
 +
sahilləri, Kicik Asiya, Hindistan,
 +
Mesopotamiya, Ərəbastan, Misir və s.
 +
əlkələrin təsvirinə həsr olunmutdur.
 +
Əsərdə Qafqaz baniyası və Atropa-
 +
tenanın coqrafi məvqeyi, sərhədləri,
 +
burada məskunlatmıp tayfalar, əha-
 +
linin məpquliyyəti, dini gəruiləri,
 +
onların Pompey və Mark Antoninin
 +
qopunlarına qarpı mubarizəsi, Atro-
 +
patenanın Qazaka və Vera it.-ləri,
 +
alban tayfalarının 26 dildə (ləhcə-
 +
də) danımmaları, Xəzər dənizi və s.
 +
haqqında da mə”lumat verilmidir.
 +
Əsəri: Qeoqrafil (per. i predisl,
 +
 +
Q. A. Stratonovskoqo), L., 1964. əə
 +
Əd. Aliev K. Q. Anticnı istoc-
 +
niki po istorii azerbaӧbdjanskoqo naro-
 +
da, B., 10 ArskinN F. N. , Strabon,
 +
 +
 +
STRAVİNSKİ İqo
 +
(17.6.1882, Oraniyenbaum,
 +
MOHOCOB ii.—6.4. "
 +
1971, Nyu-York:
 +
Venesiyada dəfn
 +
olunmudur) — rus
 +
bəstəkarı, diri-
 +
jor. Ork. ucun
 +
cFantastik skersoə
 +
və “Atəpfətanlıqə
 +
fantaziyası (hər
 +
ikisi ilk
 +
əsərlərindəndir.
 +
€CHMYDFb dorin
 +
ellerpyurmas 1911),
 +
€ Myrənnəc öahap?
 +
(1913) baletləri dunya ppehrəti qa-
 +
zanmhipdır. S. ildən vaxtapqı-
 +
rı xaricdə olmupt, 1914 ildə isə Ru-
 +
siyadan tamamilə kecmutdur: İsvec-
 +
ə, Fransa, 1939 ildən isə ABPQ-da
 +
apamıtldır (1945 ildən ABP1 və-
 +
təndapı). Xaricdə dirijor kimi
 +
genilp fəaliyyət gəstərmit, 1962 il-
 +
də SSRİ-də muəllif konsertləri
 +
ilə cıxır etmipdir. S. yaradını.
 +
lıqrının ilk dəvrunə N. Rimski-
 +
Korsakov, M. Musorqski, P. Caykov-
 +
ski və K. Debussinin tə"siri olmupt-
 +
dur. Rusiyada yapadıqı dəvrdə S.
 +
milli folklora—xalq sujetlərinə,
 +
naqıllara, arxaik nəqrmələrə beyuk
 +
maraq gestərmiptdir. Əsərlərində
 +
muasir pəhər məipqət musiqisi əla-
 +
mətləri də əksini tapmındır: “Toyı
 +
(1914—23) xoreoqrafik kantatası,
 +
cTulkunun naqılızq (1916, vokal mu-
 +
siqi ilə), FƏsgər əhvalatır (1918,
 +
qiraətci ilə) pantomima baletləri
 +
və s. 1920-ci illərin əvvəllərində
 +
C. yaradıcılıqında əmələ KƏNMHUN
 +
neoklassisizm meylləri 50-ci illərə
 +
qədər davam etmiildir. Əsərlərində
 +
barokko dəvru bəstəkarlıq texnika-
 +
sından, qədim polifoniya və s. uslub-
 +
lardan istifadə də Həmin il-
 +
lərdə o, c“PYah Edipə (1927) opera-ora-
 +
toriyası, “Pəri epupqur (1928: P. Cay-
 +
kovskinin melodiyalarından istifa-
 +
də sxunmutdur). aPsalmlar simfoni-
 +
yasız (1930), skripka ilə ork. (1931)
 +
və solo 2 fp. un konsertlər,
 +
2 simfoniya (1940, 1945), FOrfeyuı
 +
(1947) baleti, *Dəcəlin sərgӱzəpqlə-
 +
riə (1951) operası kimi dəyərli kar.
 +
lər yazmhipdır. 40—50-ci illərdə S.
 +
yaradıcılıq manerasını yenilətdir-
 +
mip, əsərlərində əzunə məxsus tərzdə
 +
do0eş niya uslubunu tətbiq etmiyt-
 +
dir: FMuqaddəs nərkmələrə (1956),
 +
 +
 +
Fyodorovic
 +
indiki Lo-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
“Aqonə (4Yarıtə, 1957) baleti, “Dini
 +
matəm mahnıları (1966) və s. S, av-
 +
tobioqrafik xarakterli ədəbi əsərlə-
 +
rin Ktəllifidar (“Mənim həyatımın
 +
DƏ 1963, F“Dialoqları, 1971
 +
və s.).
 +
 +
 +
Ədl. Kovparı İ., İqorı Stravin-
 +
skiNİN. Rannee taorcestvo, B., 1969: Zade-
 +
rapikinNn V,, Polifoniceskoe mıplenie
 +
İ. Stravinskoqo, M., 1980: Druskin
 +
M. S., İqorh Stravinskid. Licnosth,
 +
tvorcestvo, vzqlladı, 3 izd., L., 1982,
 +
LrustovskiNn B. M., İqorı Stra-
 +
vinskiNn, 3 izd., L., 1982,
 +
 +
 +
STRADİVARİ, Stradivari-
 +
y c (Stradivari, Stradivarius) AHnronno
 +
İrərp. 1643 (1648 və ya 1649), Kremona
 +
—18.12.1737, Kremonay—italyan skrip-
 +
ka ustası. N. atinin pagirdi. Kre-
 +
monada iqəxsi e"malatxana acmhipdır
 +
(təqr. 1667). 1704—25 illərdə ən yax-
 +
ipı skripkalarını duӱzəltmipdir. S.-
 +
nin alətləri bədii tərtibatının ka-
 +
milliyi, zərifliyi, formalarının
 +
mutənasibliyi ilə fərqlənir. və
 +
violoncelləri də məphurdur. Moskva-
 +
dakı Devlət Nadir Musiqi Alətləri
 +
Kolleksiyasında S.-nin bir necə
 +
skripka, alto və violoncelləri sax-
 +
lanılır. S.-nin oqulları Fran-
 +
cesko (1671—1743) və Ombono
 +
(1679—1742), eləcə də K, Berqontsi
 +
oxun tpagirdi olmunlar.
 +
STRAJESKO Nikolay Dmitriyevic
 +
(29.12.1876, Odessa—27.6.1952, Kiyev)
 +
—sovet terapevti. SSRİ EA akad.
 +
əəə USSR EA (1934) nə CCPH
 +
ibb EA akad. (1944). Sosialist Əmə-
 +
yi Qəhrəmanı (1947). Ukrayna Klinik
 +
Tibb İn-tunun təpgkilatcısı və di-
 +
rektoru olmutdur (İn-t 1955 ildən
 +
onun adını dapıyır). Tədqiqatı, əsa-
 +
sən, ӱrək-damar və həzm sistemi or-
 +
qanlarının patologiyasına, revma-
 +
tizmə, sepsisə həsr olunmupdur. V.
 +
P. Obraztsovla birlikdə ilk dəfə
 +
olaraq qurək arteriyalarının trom-
 +
bozunun tam klinik əlamətlərinin
 +
təsvirini verməklə miokard infark-
 +
tın diaqnozunu akar etmipdir.
 +
dəfə Lenin ordeni, 2 baiqa orden və
 +
medallarla təltif olunmupdur.
 +
 +
Əsərləri: İzbr. trudı, t. 1--2,
 +
Kiev, 1955—56.
 +
 +
Əd.: Duplenko K. F., Mix-
 +
nev A. L., N. D. Strajesko, M., 1969.
 +
STRAJNİK—inqilabdan əvvəl kənd
 +
yerlərində uryadnikə tabe olan polis
 +
nəfəri (kepikci, qoruqcu).
 +
CTPAHVTCKM (Stranitzky) Yozef
 +
Anton |təqr. 1676, PTtiriya (?)—19.
 +
5.1726, Vyanay— Avstriya aktyoru və
 +
dramaturqu. Avstriya professional
 +
teatrının banisi. Xalq komik perso-
 +
najı Hansvurst rolunu ifa etmiit,
 +
səyyar truppaların rəhbəri olmutdur.
 +
S.-nin təcəssumetdirmə ustalıqı, gəs-
 +
kin xalq yumoru, cəsarətli satirik
 +
eyhamları rəhbərlik etdiyi truppa-
 +
napa muvəffəqiyyət qazandırmındı.
 +
1712 ildə Vyanada ilk Avstriya daimi
 +
teatrını təqikil etmitdir.
 +
STRASBӰR, Strasburq (5qa5-
 +
Hoiqr)— Fransanın it.-ində izəhər.
 +
İl cayı sahilində port. Apaqı Reyn
 +
departamentinin inz.m. İri sənaye,
 +
ticarət və mədəniyyət mərkəzidir.
 +
Nəql. qovpaqı. Aeroport. Əh. 253 min
 +
(1975). Avtomobilqayırma, elektrotex-
 +
nika, gəmiqayırma, yeyinti sənayesi,
 +
pambıq parca, tiki(i, aqac e”malı,
 +
dəri mə"mulatı istehsalı muəssisələ-
 +
ri: un-t, konservatoriya, itəhərətra-
 +
 +
 +
fında neft e”malı z-dları, neft-
 +
kimya və rezin mucəssisələri var.
 +
STRATE (iyn. strategös, stratös—
 +
qopun--Adro—aparıram)—1) e.ə. 6
 +
əsrin sonu—1 əsrin ortalarında Qə-
 +
dim Yunanıstanda sərkərdə. Geniii
 +
hərbi, siyasi və inzibati huquqlara
 +
malik HAH, ÖƏ”3ƏH Yə ərbi-
 +
siyasi ittifaqlarına baptcılıq edir-
 +
di. Xalq iclaslarında 1 illiyə se-
 +
cilirdi. Zahiri əlamətləri xlamida
 +
plana oxtar paltar) və cələng idi.
 +
) Sərkərdə, strategiyanın bilicisi.
 +
3) İctimai və siyasi mubarizəyə rəh-
 +
bərlik sənətinə yiyələnmiy ilyəxs.
 +
STRATEJİ SİLAHLAR—-muhari-
 +
bədə strateji məsələlərin həlli ucun
 +
nəzərdə tutulan raket-nuӱvə silahı-
 +
nın muxtəlif nəvləri, texniki vasi-
 +
tələri, ilarəetmə BƏ təminat sistem-
 +
ləri. Tə”yinatına gərə strateji hY-
 +
cum silahı və strateji mudafiə si-
 +
lahı nevlərinə ayrılır. Strateji
 +
Hucum silahları (SHS) qitələrara-
 +
sı ballistik raket kompleksləri,
 +
sualtı atom-raket qayıqları, chava—
 +
yerə tipli raketlər və s.-dən ibarət-
 +
dir. Zədələyici tə”sirinin miqyası-
 +
na gərə HS—kutləvi qırqın Cu-
 +
lahıdır. Strateji mudafiə silah-
 +
larına raketvuran raketlər və ida-
 +
rəolunan zenit raketləri (adi və nu-
 +
və dəeyuti batplıqlı), kosmik hucum-
 +
dan mӱdafiə vasitələri, raketləri
 +
atkar edən sistemlər və s. daxildir.
 +
Sovet İttifaqı S.s.-ın istehsalı-
 +
nın dayandırılması və ya məhdud-
 +
lapdırılması uqrunda ardıcıl
 +
mubarizə aparır. CCPH və ABPQ ara-
 +
sında bu sahədə bir sıra saziilər
 +
barqlanmınldır (bax Sovet—Amerika
 +
sazilil ”
 +
STRATEK YA—1) hərb sənətinin
 +
tərkib hissəsi, onun ən muhum sahəsi.
 +
Əlkənin və silahlı quvvələrin muha-
 +
ribəyə hazırlıqı, mӱharibənin plan-
 +
lapdırılması və nəzəriyyəsi, həmci-
 +
nin praktikası məsələlərini əhatə
 +
edir, muharibənin qanunauyeunluqla-
 +
rını tədqiq edir, strateji əməliyyat-
 +
ların hazırlıqı və aparılması ӱsul
 +
və formalarını iiləyib hazırlayır:
 +
cəblələrin, ordu və donanmaların
 +
məqsəd və vəzifələrini mçəyyən edir,
 +
quvvələrn hərbi əməliyyat meydanla-
 +
rı və strateji istiqamətlər uzrə bə-
 +
luppdurur. S. dəvlətin siyasəti ilə
 +
sıx baqlıdır və onun vəzifələrinin
 +
yerinə yetirilməsini tə"min edir. S.
 +
iqtisadiyyatdan, cəmiyyətin iqtisadi
 +
qurulutundan, istehsalın səviyyəsin-
 +
dən, xalqın mə”nəvi imkanlarından
 +
asılıdır. Sovet hərbi S.-sı Kommu-
 +
nist Partiyasının və Sovet devləti-
 +
nin siyasətindən cıxın edir. Onun
 +
muddəaları və tevsiyələri marksizm-
 +
leninizm əsasında iplənib hazırla-
 +
nır və silahlı quvvələrin butun nəv-
 +
ləri ucun məcburidir. Əməliyyat sə-
 +
nətinə və taktikaya mӱnasibətdə S.
 +
muəyyənedici rol oynayır, eyni zamanda
 +
onların imkanlarını da nəzərə alır.
 +
Burjuaziyanın hərbi S.-sı imperia-
 +
lizmin mənafeyinə xidmət edir, curuk
 +
kapitalist sistemlərini məhkəmlət-
 +
mək və muhafizə etmək, mӱharibə ha-
 +
zırlıqı və aparılması kimi murtəce
 +
məqsəd dapıyır. Sovet hərbi S.sı
 +
digər sosialist devlətlərinin S.-la-
 +
rı kimi mӱctərəqqi ictimai qurulutpa,
 +
zəhmətkeilərin sosialist nailiyyət-
 +
lərinin qorunmasına, butun
 +
sulh niyinə xidmət
 +
 +
 +
Dunyada
 +
edir, 2)
 +
 +
 +
 +
 +
 +
STREYS
 +
 +
 +
45
 +
 +
 +
 +
 +
 +
İctimai-siyasi mӱbarizəyə rəhbərlik
 +
 +
 +
sənəti.
 +
 +
STRATİQRAFİYA (lat. stratum —
 +
təbəqə--...qrafiya)—tarixi geologn-
 +
yanın bir bəlməsi. S.-nın əsas məq-
 +
sədi Yer qabıqının ayrı-ayrı sahələ-
 +
ri ucun suxurların ilkin yatma ar-
 +
dıcıllıqını və yaiy munasibətini
 +
muəyyənlətldirmək, Yer qabıqının in-
 +
kitpaf tarixini aydınlatdırmaq, həm-
 +
cinin struktur geologiya, geoloji
 +
planalma və axtarınt-kmapfiyyat məsə-
 +
lələrini həll etmək, butun.Yer kӱrəsi
 +
ucun umumi nisbi geoloji xronolo-
 +
giyanın təbii ikalasını yaratmaqdır.
 +
19 əsrin 2-ci yarısında əsas geoloji
 +
sistemlər ayrılmıt və onların Yer
 +
tarixində ardıcıllıqrı gestərilmizi-
 +
dir. S.-da muxtəlif metodların (pa-
 +
leontoloji, spor-tozcuq analizi, izo-
 +
topla tə”yinetmə, litoloji, geokimyə-
 +
vi, geofiqiki) tətbiqi umumi strati-
 +
qrafik iqkalanın yaradılmasına im-
 +
kan vermitdir. S. ucun ən e”tibarlı
 +
material paleontoloji qalıqlardır.
 +
Paleontoloji qalıqlar kifayət etmə-
 +
dikdə və ya hec olmadıqda layların
 +
Yatım pəraitlərindən (tektonikadan),
 +
litoloji və fasial tərkibdən istifa-
 +
də edilir. S.-nın əsası 17 (Danimarka
 +
alimi N. Steno) və 19 əsrlə də in.
 +
gilis geoloqları U. Smit, R. Mur-
 +
cison, A. Secvik və 6.) qoyulmupdur,
 +
STRATİQRAFİYA (arxeologn-
 +
yada)—arxeoloji qazıntılar zama-
 +
nı təbəqədə tapıntıların yerləptməsi
 +
əsasında mədəni qalıqların xronolo-
 +
ji dəvrlətmələrini muəyyən edən me-
 +
tod. Qapıntılardan duzguӱn nəticələr
 +
almaq ucun muxtəlif usullardan—ti-
 +
poloji, botaniki, bioloji, radiokar-
 +
bon, dendroxronoloji, paleomaqnit
 +
analizindən istifadə edilir. “Azərb.-
 +
da mədəni təbəqəsinin qalınlıqı 20
 +
m-ə yaxın arxeoloji abidələr (Min-
 +
gəcevir, Kultəpə, Azıx və s.) ucun
 +
stratiqrafik tədqiqatlar xususi əhə-
 +
MHİİƏT kəsb edir. .
 +
STRATİ QRAFİK ZONA, xrono-
 +
zon a—uӱmumi stratiqrafik pikala-
 +
nın mərtəbəyə tabe taksonomik vahi-
 +
di. Kəsilipdə təkrar olunmayan xa-
 +
rakterik qazıntı orqanizmləri komp-
 +
leksinin yapama vaxtına muvafiq tə-
 +
bəqələri əhatə edir. S.z. qazıntı
 +
kompleksin bir və ya iki ən xarakte-
 +
rik nevunun adı ilə adlandırılır.
 +
S.z.-nın coxu məhəlli əhəmiyyətə ma-
 +
 +
 +
likdir. Lakin bə”ziləri bir necə qit- S
 +
 +
 +
ədə ayrılır və planetardır.
 +
 +
ST RATO V yn KAH (sər ə um—
 +
təbəqə, təbəqəli vulkan, qa-
 +
rıpıq vulkamn—konusu bərki-
 +
mip, lava axınları isə sementlət=
 +
mipq və tufa cevrilmit lava qırın-
 +
tılarının (vulkan bombası, lapil-
 +
li və s,) nəvbələtməsindən ibarət
 +
vulkan. Lavanın axması və vulkanın
 +
partlama fəaliyyəti zamanı əmələ
 +
gəlir. S. konusunun hund. bir necə
 +
Yuz m-dən bir necə km-ə catır: krate-
 +
ri qıf (diametri 2—3 km-dək) for-
 +
masında olur. S.-a misal olaraq
 +
SSRİ-də Klyuci Sopkasını, Yaponi-
 +
yada Fudziyamanı və s. gestərmək
 +
 +
 +
olar.
 +
ST PATOnAY3A—arı -nı stratosfer
 +
ilə mezosfer arasında kecid təbəqəsi:
 +
50—55 km | isəklikdi yerlətir.
 +
STRATOSTAT — stratosferə ucmaq
 +
(alkmaq) uxun sərbəst aerostat. Həc-
 +
mi 105 000 m?-ə qədər ola bilər. 11 km-
 +
dən artıq hundurə qalxır. Hey"ətlə
 +
 +
 +
ddəyitiMməsi (—
 +
 +
 +
cduqda hermetik qondolası olur.
 +
lmi və ya idman məqsədi ilə bura-
 +
xılır. S.-dan istifadə etmək ideya-
 +
sı və onun hermetik konstruksiyası-
 +
nın sxemi ilk dəfə 1875 ildə D. İ.
 +
Mendeleyev tərəfindən irəli surul-
 +
muqidur. 1950—60-cı illərdə S..-ın
 +
ucupqu bir sıra tibbi-bioloji xa-
 +
rakterli mə”lumatlar almaqa, xilas-
 +
etmə vasitələrini sınaqdan cıxar-
 +
maqa imkan verdiyi ucun insanın kos-
 +
mosa ucutluna hazırlıq sahəsində
 +
MYhyM mərhələ. olmuamdur. Muasir
 +
pəraitdə 4S.ə termini yalnız he) -
 +
ətlə ucan aerostatlara aid edilir.
 +
STRATOSFER (nar, stratum—Tə6ə-
 +
qə--yun. zrhayqa—kuӱrə)—atm.-in tro-
 +
posfer ilə mezosfer arasında tə-
 +
bəqəsi, 8—16 km-dən 45—559 km-dək
 +
yӱksəklikdə yerləpir. Temp-run hund.-
 +
dən asılı olaraq alaqrı təbəqədə az
 +
40-dan —80*S-dək), yuxa-
 +
rı təbəqədə erxması (02S-dək) ilə sə-
 +
ciyyələnir. S.-də su buxarı azdır.
 +
Hund, artdıqca ozonun miqdarı coxa-
 +
lır: maks,. hissəsi 20—30 km Hund.-də-
 +
dir. S. ucun Aululların olmaması,
 +
bəyuk sur"ətə (60—100 m/san) malik
 +
kӱləklər və pırnaqlı axınlar (Ha-
 +
vanın troposfer və stratosferdə uz.
 +
1000 km-ə catan ensiz axın ipəklin-
 +
2 bir yerdən bajtqa yerə gəcurulmə-
 +
si) xarakterdir.
 +
 +
STRATOSFİ Ep, ASTRONOMİYA
 +
STANSİYASI —stratostatla Yer at-
 +
mosferinin stratosfer qatına qaldı-
 +
rılmıin astronomik muplahidə cihaz-
 +
 +
 +
ları kompleksi. Astronomik cihazla- İN
 +
 +
 +
rı fotokamera, spektroqraf, spektro-
 +
metr, bolomeqr, rentgen və ya pqua
 +
sayracları ilə təchiz edilmin 1 və
 +
ya birlətdirilmiyil 2 teleskopdan
 +
ibarətdir. Stansiyanın ehmal enməsi
 +
parapqut sistemi və amortizatorlarla
 +
tə"min olunur. Ucut yerdəki komanda
 +
məntəqələrindən və stansiyanın əzun-
 +
dən verilən radiosiqnallarla idarə
 +
edilir. S.a.s. Yer atmosferinin tə”si-
 +
rindən yaranan cətinlikləri (Gunəytp
 +
və ulduz xəyallarının titrəməsi və
 +
yayılması, zəif obyektlərin muplahi-
 +
dəsini cətinlətdirən gunduz geyunun
 +
parlaqlırı və s.) aradan qaldırmaqa
 +
imkan vermitdir. S.a.s. ilə gey o6-
 +
yektləri spektrin Yer atm.-ini gecə
 +
bilməyən qısadalralı (ultrabənevpə-
 +
Yi, rentgen və qamma pquaları) o6-
 +
lastından mutpahidə edilir. İlk
 +
 +
.a.s. 20 əsrin 50-ci illərində,
 +
SSRİ-də ən beyuk Gunəp S.a.s. 1966
 +
ildə (bap guӱzgusunun diametri 50 sm)
 +
və 1973 ildə (1 mdiametrlə) buraxıl-
 +
mıtpdır. ABPİT- da gecə muppahidələri
 +
 +
 +
ucun, diametri 94 sm olan “Strato-
 +
skop-2ə S.a.s. yaradılmındır. Beyuk
 +
S.a.s. 20—30 km, kicik S.a.s, (sərt
 +
 +
 +
rentgen pqualarının və qamma-pquala-
 +
rın mupahidəsi ucun) isə 40 km hun-
 +
durluyə qaldırılır. Sovet S.a.s. ilə
 +
Gunəpq atm.-inə dair muhum nəticələr
 +
alınmıtdır. €CTpaTockon-2ə ilə nə-
 +
həng ulduzların atm.-ində su buxa-
 +
rının varlıqı aiykar olunmuptdur.
 +
S.a.s.-nın muppahidəsi ilə Qalaktika
 +
nӱvəsinin elcusu və parlaqlıqı tə”-
 +
yin olunmuil, bə”zi pulsarlar mupahi-
 +
də edilmilir.. |
 +
STRAUTMANİS Pyotr Yakubovic
 +
d. 24.4,1919, indiki Lat.SSR-in
 +
Uldiqa r-nu)—sovet devlət və par-
 +
tiya xadimi. 1944 ildən Sov, İKP uz-
 +
 +
 +
vu. Kəndli ailəsində doqulm muyp.
 +
Sov.İKP MK yanında Ali Tapma.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Məktəbini bitir-
 +
mitidir (1954). 1937
 +
ildən qolcomaq
 +
təsərrufatlarında
 +
muzdurluq etmiit,
 +
Latviyada Sovet |
 +
hakimiyyətinin bər- |
 +
pasından (1940,
 +
iyul) sonra komso-
 +
mol ipyində olmui1-
 +
dur. Beyuk Vətən
 +
muharibəsinin i11-
 +
tirakcısıdır (1941 Ss
 +
illərdə S.o-
 +
vet" Ordusunda, 1943—44 illərdə par-
 +
tizan dəstəsinin komandiri). 194
 +
ildən məs"ul partiya, mətbuat və dev-
 +
lət ipində calıtlmıt, Latviya KP
 +
MK katibi (1960—65), Lat,SSR Na-
 +
zirlər Soveti sədrinin birinci mua-
 +
vini (1965—74) olmutdur. 1974 il-
 +
dən Lat.SSR Ali Soveti Rəyasət Hey"-
 +
ətinin sədridir. 1976 ildən Sov.İKP .
 +
MTK uzvudur. SSRİ Ali Sovetinin
 +
(7—11-ci ,uarFbipbiui) deputatıdır.
 +
Oktyabr İnqilabı ordeni, 3 ÖGaımra
 +
orden, həmcinin medallarla təltif
 +
edilmitdir. ə
 +
STRAXOV Nikolay Mixaylovic (15,
 +
4.1900, indiki Oryol vil.-nin Bol-
 +
| | vı xov ui. —13.7.1978,
 +
Moskva) sovet
 +
geoloqu, geokimya-
 +
cı, SSRİ EA-nın
 +
| akad. (1953, M. yə-.
 +
| vu 1946). Lenin mu-
 +
i kafatı laureatı
 +
577 (1961), CCPH Hen-
 +
i lət mӱkafatı lau-
 +
reatı (1948). SSRİ
 +
A Geologiya in-
 +
tunda ipləmitdir
 +
(1934 ildən). Mua-
 +
sir litologiyanı
 +
yaradanlardan biridir. Muqayisəli-
 +
litologiya usulunu inkitaf. etdir-
 +
mipdir. Əsas əsərləri Qara dəniz,
 +
Xəzər dənizi, materik daxili gəllər
 +
(Aral, Balxat və s.), Həmcinin Sa-
 +
kit, Atlantik və Hind okeanlarının
 +
muasir cəkuntulərinin mənipəyinin
 +
muəyyənlətdirilməsinə həsr edilmii-
 +
dir. S. litogenezin dərd nevu haq-
 +
qındakı fikri əsaslandırmıti, dia-
 +
genez, halogenez və humid filiz əmə-
 +
ləgəlmə nəzəri) yəsini mipləyib hazır-
 +
lamıpdır. Bir cox faydalı qazın-
 +
tıları tədqiq etmipl, Re, Mp, R, U
 +
vəs. kimyəvi elementlərin qədim. su
 +
hevzələrində və muasir cay, dəniz və
 +
okeanlarda yayılma qanunauyqunluqunu
 +
Əyrənmitdir. 3 dəfə Lenin ordeni,
 +
2 Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni, me-
 +
dallar, həmcinin A. P. Karpinski ad.
 +
qızıl medalla (1967) təltif olun-
 +
mutdur.
 +
 +
Əsərləri: Jelezorudnıe faiii i
 +
ix analoqi v istorii Zemli, M., 1947:
 +
Osnovı istoriceskon qeoloqii, 3 izd., q.
 +
1—2, M.—L.:, 1948, Osnovı teorin lito-
 +
qeneza, t. 1—3, M., 1960—62, Razvitie li-
 +
toqeneticeskix iden v Rossini i SSSR,
 +
M., 1971, ,
 +
 +
ƏÖ,: Ctunmpnop B. H, TuMoğe-
 +
ev P, P., Xolodov V. N., Naucnali
 +
deltelınostı akademika N. M. Straxova,
 +
B KH.. EMI: LİTOLOQİN İ -qeoximin
 +
osadocnıx porod i rud, M., 1975.
 +
CTPE/)C, CrTpy ic (Struys) Tan Yan-
 +
sen 1630—94, Ditmari)—holland də-
 +
nizcisi, səyyah. 1647—56 illərdə iki
 +
dəfə Avropa və Asiya elkələrinə səya-
 +
hər etmitdir. 1668 ildən Rusiyada
 +
qulluqa (Yelkən ustası) girmiii, Pskov,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Qə
 +
 +
 +
46
 +
 +
 +
STREYTS-SETLMENTS
 +
 +
 +
ə —————"  etE = ======n dk –—-gjt- =
 +
 +
 +
Tver, Moskva və Kazanda xidmət et-
 +
mil, Stepan Razinin Həptərxanı al-
 +
masının ptahidi olmutdur. Buradan
 +
Daqıstana qacmınl və əsir alınaraq
 +
qul kimi satılmındır. 1671 ildə
 +
azad olunaraq vətəninə qayıda (1673)
 +
bilmitdi. 1675 ildə holland səfir-
 +
liyinin tərkibində yenidən Rusiyaya
 +
gəlmipdir. S. 1676 ildə səyahətnamə-
 +
sini (164 “r Amsterdamda Hnənup eT-
 +
dirmitdir. Səyahətnamədə Dər nd,
 +
PTQamaxı, Bakı, Ərdəbil, PPa ran, Ni-
 +
Yazabad və s. yapayınn məntəqələri,
 +
Azərb.-ın iqtisadi və ticarət həyatı,
 +
Yerli əhalinin adət və ən"ənələri,
 +
tarixi abidələr və s. haqqında da
 +
zəngin mə”lumat vardır.
 +
Əsəri: Tri putetpestvin, M., 1935,
 +
, Ədil Mahmudov Y. M., Odlar
 +
Yurduna səyahət, B., 1980,
 +
STREYTS-SETLMENTS (ing. 5Kkay(a
 +
Settlements, həpdbin mə"”nası—boqazlar
 +
ura yapayıld məntəqələri) —
 +
1826—1946 illərdə Cənub-PTərqi Asi-
 +
Yada B. Britaniyanın mӱstəmləkəsi.
 +
S.-S.-ə Pinanq, Sinqapur, Labuan,
 +
Kristmas a., Malakkanın Uelsli əya-
 +
ləti, Naninq knyazlıqı, Malakka tp,
 +
və Kokos a-rı daxil idi. 1946 və 1948
 +
illərdə kecirilmipi inzibati isla-
 +
hatlar nəticəsində lətv edilmitdir.
 +
STREKALOV Gennadi Mixaylovic
 +
(28.10.1940, Moskva vil., Mıtiippi iz.)
 +
hə — SSRİ təyyarəci-
 +
k. kosmonavtı. İki
 +
dəfə Sovet İttifa-
 +
qı Qəhrəmanı (1980:
 +
1984). 1972 il-
 +
dən Sov.İKP uzvu,
 +
I Bauman ad. Ali
 +
Hər Texniki Məktəbi
 +
bitirib (1965) kon-
 +
struktor burosunda
 +
ipləmitdir. 1973
 +
ildən kosmonavtlar
 +
dəstəsindədir. 1980
 +
il noyabrın 27-dən
 +
dekabrın 10 dək *Soyuz T-Zə kosmik gə-
 +
misi (KG) ilə tədqiqatcı-kosmonavt
 +
kimi (L. D. Kizim və O Maka-
 +
rovla) ucutda olmupdur. İkinci da-
 +
fə S. 1983 il aprelin 20—22-də 4So-
 +
iya T-və KG ilə (V. G. Titov, A. A.
 +
epeorosası birgə) kosmosda ucujda
 +
olmupdur. |
 +
Ucuncu dəfə S. 1984 il aprelin
 +
3-də buraxılmın FSoyuz T-1124 KG
 +
ilə (Y. V. Malıev və R. Parma ilə)
 +
kosmosa ucaraq cSalyut-7ə — cSoyuz
 +
T-10j orbital kompleksi ilə birlik-
 +
də ucutlu davam etdirmiii, 1984 il
 +
alrelin 11-də “Soyuz T-10* KG-nin
 +
enən aparatı ilə Yerə qayıtmındır.
 +
dəfə Lenin ordeni, Hindistan
 +
Resp.-sıpın cApoka Cakrag ordeni və
 +
medallarla təltif olunmupidur. S.-un
 +
doqulduqu 11.-də onun tunc bustu ko-
 +
yulmutpdur. Bax həmcinin FŞoyuz Tə,
 +
c“Salyutə və cSoyuzeə.
 +
STRELES—16 əsr—18 əsrin əvvəlində
 +
Rus dəvlətində atmi acan silahla si-
 +
lahlanmıp əsgər. S. qopqunu iyəhər və
 +
gəndlərin azad əhalisindən (vergi
 +
alınmayan) komplektlətdirilirdi. Qo-
 +
pyun nevunə gərə piyada qopunu hesab
 +
olunurdu. lərin cuzi HCCƏCH
 +
(€ YaəHKHTYTaH 1000 qo-
 +
pununu zətkil edirdi. Rusiyada 17
 +
əsrin sonu—18 əsrin əvvəlində S.-lə-
 +
rik bir Necə ӱsyanı baqi vermiiidi.
 +
TRELES USYANI (1698) — Moskva
 +
1es polklarının usyanı: təhkim-
 +
cilik zulmunuӱn gӱclənməsi, xidməti
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
cətinliklər və rəislərin sıxhipdır-
 +
ması nəticəsində bajtlanmıltdı. 1
 +
Pyotrun Azov yurutpundə (1695—96)
 +
imtirak etmipl Moskva 2
 +
nin 4 polku 1697 ildə Velikiye Lu-
 +
Kiyə gəndərildi. Yolda aclıq cəkən
 +
və atları olmadıqından topları 6z-
 +
ləri aparan streleslərdən 175-i iii-
 +
kayət ucun Moskvaya qacdı və ə
 +
ya Alekseyevna ilə əlaqə yaratdı. İyu-
 +
nun 6-da streleslər yeni rənslər se-
 +
cib boyarlara, yadellilərə divan tut-
 +
maq və Sofiyanı car taxtına cıxar-
 +
MAQ MƏQSƏDİ İLƏ paytaxta yollandı-
 +
lar. Usyancılar (4 min nəfər) iyu-
 +
nun 18-də vurutmada məqlub oldular.
 +
1200 nəfərdən cox streles e”dam edil-
 +
di, 601 nəfər (əsasən, azyapqlılar)
 +
surgunə gəndərildi. İstintaq və
 +
e"”damlar 1707 ilədək davam etmipdi.
 +
STREPTOKOKKLAR (yun. streptös—
 +
zəncir--kokklar) — kurətəkilli bak-
 +
 +
 +
teriyalar. Diametri 0,6—1 mkm-dir.
 +
Bakteriya hӱceyrəsinin bir istiqa-
 +
mətdə beəlunməsindən muxləlif uzun-
 +
 +
 +
luqda zəncirlər əmələ gəqir. Sporsuz,
 +
kapsulsuz, hərəkətsiz və qrammusbət-
 +
dir. PTəkər və spirtləri qıcqırdır.
 +
di və patogen nəvləri var.
 +
Saprofit S. insan bədəninin muqavi-
 +
Məti azaldıqda patogenlətib iltiha-
 +
bi və irinli proseslərə (qızılyel,
 +
angina, skarlatina, kəskin revmatizm,
 +
septik endokardit) səbəb olur, Pato-
 +
gen nəvləri bir cox zəhərli maddə-
 +
lər (hemolizin, leykosidin, eritro-
 +
gen, fnbrinolizin) ifraz edir. Quru
 +
irində, bəlqəmdə, qapalı yerlərdə, ev
 +
ətyaları uzərində uzun muddət (4—6
 +
 +
 +
o” PETTOMMİ İN. pqualı gəbələk-
 +
 +
 +
dən alınan antibiotik. Muxtəlif mik-
 +
roblara, xususilə vərəmi tərədən mik-
 +
robakteriyaya məhvedici tə”sir gəs-
 +
tərir. Həmcinin taun, dizenteriya,
 +
baqırsaq cəpləri, stafilokokk, stRrRep-
 +
TOKOKK, HHEBMOKOKK, QONOKOKK VƏ Me-
 +
ninqogokka qartı iplədilir.
 +
STREPTOSİD--sulfanilamid pre-
 +
paratları qrupundan antibakteriqal
 +
dərman maddəsi. Bir sıra infeksi-
 +
on xəstəliklərdə, irinli yaralarda
 +
tablet, toz, emulsiya, məlhəm. halın-
 +
da iplədilir.
 +
 +
STRESS (ing. 5(qez5—təzyiq, tə"sir,
 +
gərginlik) — 1) texnikada—o6b-
 +
yektə tə”sir gəstərən və onun tpəkli-
 +
ni dəyitpən xarici qӱvvə. 2)Psixo-
 +
logiya, fiziologiya və
 +
tibdə—gəzlənilməz gərgin ppərai-
 +
tin terətdiyi emosional vəziyyət. Hə-
 +
tin və təhlӱkəli ipəraitdə, muxtəlif
 +
fiziki və zehni gərginlik halında
 +
 +
 +
ip gərmək, qısa mӱddətdə cox məs”-
 +
 +
 +
ul qərar qəbul etmək zərurəti S. və-
 +
ziyyəti terədir. S, Kanada fizioloq-
 +
ları U. Kennonun homeostaz və H.
 +
 +
 +
Selyenin adaptasiya sindromu (orqa- A
 +
 +
 +
nizmin reaksiyalarının əzunəməx-
 +
sus mudafiə xarakteri dapıması)
 +
haqqında tə"limləri ilə fizioloji
 +
cəhətdən əsaslandırılmıpmdır. S,
 +
insanın fəaliyyətinə mənfi və ya mus-
 +
bət tə"sir gestərə bilər. S. vəziyyə-
 +
tində bə”zi adamların fəaliyyəti
 +
nəingi cox cətinlətir, hətta tam tor-
 +
mozlanma, yaxud fəaliyyətin pozul-
 +
ması halı, qavrayıtqda, hafizədə
 +
təhriflər ba verə bilər. Digərlə-
 +
rində isə, əksinə, S. vəziyyəti fəal-
 +
 +
 +
lıqrı gucləndirə, xususi fikir ay- D
 +
 +
 +
dınlıqı və dəqiqliyi terədə bilər.
 +
Yӱksək ideyalılıq, borc və məs"uliy-
 +
 +
 +
yət hissi S. vəziyyətində insanın lav-
 +
 +
ranıpt və hərəkətlərinin pozulma-
 +
 +
sı qarpqısını almaqa kəmək edir.
 +
Əd.: Cen be T., Crpecc bez distres-
 +
 +
 +
.c aurm, M., 1982, Kuraes -
 +
CN ik L. A., Psixoloqil stressa, M.,
 +
1983.
 +
 +
 +
STRİDİYA (Oz(qea)— molyusklar ti-
 +
pinin ikitaylılar sinfindən ilbiz.
 +
Canaqlar bir-birinə barqlayıcı. əzələ-
 +
lər ilə baqlanır. Substrata yapıiq-
 +
dırına gərə ayaq və bissus vəzisi re-
 +
duksiya olunmudur. Suyu suӱzməklə
 +
qidalanır. Bir S. suyun temp-rundan
 +
asılı olaraq saatda 1—3 l suyu cy-
 +
zur. Ayrıcinsiyyətli və hermafrodit-
 +
dir. İriləri bir necə mln. Yumurta
 +
verir. S.-nın coxu tropik və subtropik
 +
dənizlərlə yatpayır. Vətəgə əhəmiyyəti
 +
var. SSRİ-də Qara dəniz zə Yapon
 +
dənizində S.-nın beyuk ehtiyatı var.
 +
Yeyilir. Bir sıra əlkələrdə sun"i
 +
surətdə artırılır.
 +
STRİNDBERQ (Strindberg) .VyxaH Av-
 +
qust (22.1.1849, Stokholm—14.5.1912,
 +
(631 -Hcsiq yazıcısı, drama-
 +
turq, publisist. “Qırmızı otaqu
 +
(1879), “Hemse adasının sakinləriə
 +
(1887), “Qarabaq oqluq (1887), €Tən-
 +
har (1903), “Qotik otaqları (1904),
 +
cQara bayraqlarə (1905) realist ro-
 +
manları, lirik |4“Əlum rəqsiə (1901),
 +
ca Kəlgələrin sonatasıə (1907) və s.),
 +
naturalist |FAta, (1887), “Frəeken
 +
Yuliya? (1888), *“Dəmətqə yolə trilo-
 +
giyası (1898—1904) və s.| pyesləri,
 +
“Mester Ulufə (1872), €XIV Erikə
 +
(1899), “Qustav Vasa” (1899), *Kristi-
 +
naq (1903) tarixi dramları, publi-
 +
sistik əsərləri (“Gey kitabə, c. 1—3,
 +
1507—O08) var. Əsərlərində burjua
 +
cəmiyyətinin sosial və mə"nəvi eybə-
 +
cərlikləri ifia olunur. Ədəbi-nəzə-
 +
ri əsərlərində realist sənəti muda-
 +
fiə etmipdir. Yaradıcılıqı Avropa
 +
ədəbiyyatına tə”sir gestərmitdir.
 +
Əd. Neustroee V. P,., Avqust
 +
Strindberq, v kn.: İstorin zarubejnod
 +
literaturı konda XQTX—nacala XX a,
 +
(M.1, 1968: İstorila zapadnoevropeyskoqo
 +
teatra, t. 5, M., 1970: Avqust Strindberq.
 +
BiblioqraficeskiN ukazatelh, M., 1981.
 +
 +
 +
CTPHHKEP (mk, stringer: string —
 +
baqlamaq, birlətdirmək)—gəmi, yuyıu
 +
aparatı, vaqon və s.-nin gevdəsinin
 +
karkasında uzununa konstruksiya ele-
 +
menti. Adətən aqkacdan və ya metaldan
 +
yastı brus pəklində olur. Konstruk-
 +
siyanın eninə yerlətən elementləri
 +
(məs., itanhout, bims) ilə birləii-
 +
dirildikdən (məs., pərcimlə, qaynaqla,
 +
yapıtidırma yolu ilə) sonra əmələ
 +
gələn karkas uzərinə govdənin uz
 +
səthini təpkil edən levhə və qapayı-
 +
cı Hissələ bərkidilir.
 +
STRİXNİN—qusdurucu qoz bitki-
 +
sindən (qarqabukən) alınan alkaloil.
 +
cı, aq rəngli kristal maddədir,
 +
suda az həll olur. Mərkəzi sinir sis-
 +
teminə oyadıcı tə"sir gestərir, Ypə-
 +
yin, tənəffusun fəaliyyətini artı-
 +
rır, qan təzyiqini yӱksəldir, vəzilə-
 +
pə iirə ifrazını gӱcləndirir,
 +
əzmi Yaxtılaqpdırır, əzələ tonusu-
 +
nu artırır. Yuksək dozada tetanik
 +
tutmalara səbəb olur.
 +
–-TRIY—USSR Lvov vil.-ndə izəhər.
 +
Strıy boyaya mərkəzi. Strıy cayı-
 +
nın sahilindədir. D.y. və avtomobil
 +
yolları qovpaqı. ƏH. 58 min (1983),
 +
əy. NƏQL. XİDMƏTİ muəssisələri, də-
 +
mirci-presləmə avadanlıqrı, vaqon
 +
tə miri, dəmir-beton konstruksiya-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
nap sua arqac e”malı, mahud, TH -
 +
KHII BƏ Ö, CƏəHal€ MYƏCCHCƏNƏDH, K.T.-
 +
nın mexaniklətdirilməsi texniku-
 +
o var. 1396 ildə salınmıtpdır.
 +
STROBOSKӦP (yun. =qbbozv—fır-
 +
lanma -- .,.skop)—devri hərəkət edən
 +
bir obyekti ayrı-ayrı qısa anlarda
 +
mutpahidə etməyə və buna gərə də hə-
 +
əkətsiz kimi germəyə, yaxud əksinə,
 +
ərəkətin ayrı-ayrı fazalarının
 +
təsvirinə baxmaqla onu arasıkəsil-
 +
məz kimi geərməyə imkan verən cihaz,
 +
Oxa bərkidilmii iki diskdən iba-
 +
rət oyuncaqa da S, deyirdilər (pək.).
 +
Diskin birində perimetr uzrə bəra-
 +
bər intervalla eyni prosesin ardıcıl
 +
fazalarına uyqun ppəkillər, digərinə
 +
isə hər bir pqəklin gərunməsini TƏ”-
 +
min edən radial yarıqlar olur. So-
 +
nuncu diskin qarpısındakı ləvhədə
 +
yalnız bir yarıqın gəerunməsini tə”-
 +
min edən pəncərə qoyulur. Oxu fır-
 +
ladıqda tamatacı pəncərədən hər qı-
 +
sa anda pəkillərdən ə birini
 +
gərduyӱ ucun diskret hərəkət arası-
 +
KƏCH/IMƏ3 KHMH KƏPYEYP.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
"ər gi f a uk
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
STRUVE
 +
 +
 +
Əsərləri: Materialınal istinai
 +
s nıe dokazatelhstva v sovetskom uto-
 +
si propesse, M., 1955, Kurs sovets-
 +
Koro olovnoqo propessa, t. 1—-2: M.,
 +
1968—70: Sovetskin uqolovno-propessualı"
 +
nı zakon i problemı eqo əffektivnosti,
 +
M., 1979 (sovm. s dr.).
 +
 +
 +
STRONGİLOİDO 3—baqırsaq nəma-
 +
todlarının insanlarda terətdiyi hel-
 +
mintoz qrupundan xəstəlik. Yetiptmipl
 +
surfələr dəri, yaxud qida maddələri
 +
ilə orqanizmə gecərək onu yoluxdurur.
 +
Nematodlar, əsasən onikibarmaq ba-
 +
qırsaqda (bə/zən butun baqırsaqlarda)
 +
parazitlik edir. Yoluxmadan sonra
 +
xəstədə qızdırma, allergiya (evrə)
 +
bapl verir. Bir necə gӱndən sonra
 +
temp-r duiqur, qarın nahiyəsində ar-
 +
rı, ӱrəkbulanma, bə"zən qusma, ishal
 +
olur. Xəstəlik nəcisdə, yaxud əddə
 +
helmint suӱrfələrinin tapılması ilə
 +
apykar edilir. Mӱalicəsi: tia-
 +
bendazol, yaxud gensianviolet və s.
 +
 +
 +
ofilaktikası: gigiyena
 +
qaydalarına riayət etmək, yapayınl
 +
yerlərinin sanitariya abadlırını
 +
 +
 +
Tə”MİN etmək, meyvə və tərəvəzi təmiz
 +
yuyub, ustunə qaynar su gəzdirmək və s.
 +
 +
 +
Əd. Astafıev B. A., Ocarki po
 +
obien patoloqii qelhmintozov celoveka,
 +
 +
 +
ə dz M., 1975, Tropiceskie bolezni, pod red.
 +
 +
 +
= — —k=E, P. PBuvalovov, M., 1979
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
C ib yə
 +
 +
 +
- -– y i 4 q Y
 +
"m my ri. a 2 iə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Hərəkətdə olan obyektin bir-birinə
 +
nəzərən sabit intervala gərə surui-
 +
durulmuti təsvirlərinin arasıkəsil-
 +
MƏ3 kimi gerunməsinə 1-ci tip stro-
 +
boskopik effekt deyilir. 2-ci tip
 +
straboskopik effekt, həqiqətdə dəvri
 +
hərəkətdə olan obyektin hərəkətsizliyi
 +
haqqında illuziyanın yaranmasına
 +
əsaslanır. S.-dan obyektlərin dəvri
 +
strukturlu hərəkətini eyrənmək, dəv-
 +
ri prosesləri tədqiq etmək, amplitud
 +
və impulsların davametmə mӱddətini
 +
ƏLCMƏK, KİNO və televiziya cəkilii-
 +
ləri və s, ucun istifadə olunur.
 +
STROBOSKOPİK Eqyq) EKT—həp
 +
hansı bir cismi və ya ipəkli arası-
 +
kəsilmədən deyil, dəvri olaraq, bir-
 +
birinin ardınca gələn zaman inter-
 +
vallarında mupqahidə etdikdə (məs,
 +
iəkli ekrana fırlanan yarıqlı disk-
 +
lə—obturatorla vaxtapırı proyek-
 +
siyaladıqda), yaxud qaranlıq otarı
 +
muəyyən anlarda vaxtapırı ipıqlan-
 +
dırmaqla cismi və ya iəkli Mymahn-
 +
DƏ etdikdə əmələ gələn gərmə illuzi-
 +
yası. S.e. gərmə ətalətinə,
 +
yə”ni ipəklə baxdıqda mupahidəcinin
 +
iuurunda yaranan obrazın iqəkil yox
 +
olluqdan sonra qısa muddət ərzində
 +
qalmasına əsaslanır. İki ardıcıl
 +
mupahidə arasındakı vaxt obrazın
 +
csənmək vaxtından kicik olduqda, ay-
 +
rı-ayrı anlarda gerunən ipəkillər
 +
birləpmiyi kimi təbəvvur olunur.
 +
STROQOӦVİC Mixail Solomonovic
 +
(29.9,1893, Peterburq—13.2. 1984, Mos-
 +
kva) sovet huquqiqunası, cinayət pro-
 +
sesi sahəsində mӱtəxəssis. SSRİ EA m.
 +
19 (1939). 1943 ildən Sov, İKP uzvu.
 +
 +
920 ildən ədliyyə orqanlarında ii1-
 +
ləMİİL, eyni zamanla elmi pə pedaqoji
 +
ip aparmıtydır. SSRİ EA Dəvlat və
 +
Huquq İn-tunun bati elmi ipicisi ol-
 +
muiydur. Oktyabr İnqilabı ordeni, 3
 +
baiqa orden, həmcinin medallarla
 +
təltif edilmiidir.
 +
 +
 +
– STRONSİANİT (ilk dəfə tapıl-
 +
– dırı (1787) Stroniian (5eqopnap:
 +
 +
 +
PTotlandiya) yatayınt məntəqəsinin
 +
adından)|—mineral. Kimyəvi tərki-
 +
bi 5q(SOz). Rəngi aq və ya acıq sarı
 +
olur. SaSO., nadir halda VaAO və
 +
RIO qatıtqıqları olur. Rombik sin-
 +
qoniyada kristallapır. Adətən, də-
 +
NƏLİ, cəlləkiəkilli aqreqatlar, na-
 +
dir hallarda iynəvarı kristallar
 +
əmələ gətirir. Sərtliyi 3,5—4, sıx-
 +
nbirbi 3600 —3800
 +
li-GİLLİ cekmə suxurlarda
 +
 +
damarlar pqəklində rast gəlir.
 +
CTPÖHCHYM (nar, Strontium), Sr—
 +
kİMYəvi eləmənt. Elementlərin dvv-
 +
ri sisteminin İP qrupundandır: at.n.
 +
38, at.k. 87,62-dir. Bıcaqla asan kə-
 +
silən yumpaq, plastik, gӱmupqu-aqr me-
 +
taldır. Birlətmələrində oksidləp-
 +
mə dərəcəsi, adətən --2-dir. Təbii S,
 +
4 sabit izotopun (84UӰq, 865q 87Sr və
 +
eӱq) qarıpkıqından ibay ətdir (bun-
 +
lardan 885q, 86,5696 -dir).Sun”i yol-
 +
la kӱtlə ədədləri 80-dan 97-yə qədər
 +
olan radioaktiv izotoplar, o cuӱmlə-
 +
dən **Iq alınmındır (o, uranın bə-
 +
lunmə prosesində əmələ gəlir). S,-u
 +
ingilis kimYyacısı A. Krouford PPot-
 +
landiyada Stroninan yaayıti mən-
 +
təqəsinin yaxınlıqrında tapılmıni
 +
stronsianit mineralında muəyyən et-
 +
mipdir (1790), adı da buradan gətu-
 +
rulmutdur. S.-un Yer qabırında miq-
 +
 +
 +
–y
 +
darı. 4,0-10 “926-dir. Aktiv element
 +
olduqundan təbiətdə sərbəst halda ta-
 +
pılmır. 30-a yaxın mineralı var,
 +
Sıxlıqı (20*S-də) 2,63 q/sm?, =
 +
 +
 +
770"C, Qan 1380”S-dir: paramaqnit-
 +
 +
 +
dir. Havada sur"ətlə oksidlənərək
 +
ӱzəri stronsium 2-oksid 5qO, pereok-
 +
sid 5QO, və nitriddən ƏqCӱ ibarət
 +
sarımtıl pərdə ilə ertulur. Adi itə-
 +
raitdə oksigenlə birlətərək 5qO əmə-
 +
lə gətirir. Qızdırlıqla hidrogenlə
 +
(2 200"S), azotla (5 4009S), fosfor-
 +
na, kukurdlə, halogenlərlə birləiir,
 +
metallarla intermstal birlənmələr
 +
 +
 +
KİCİK
 +
 +
 +
pepup (Məc,, SrPbi, SrAg,, SrHag, Bə c.),
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
kə|m?, Ən cox əhəng-
 +
 +
 +
47
 +
 +
 +
 +
 +
 +
maye ammonyakda yaxpı həll olur. S.
 +
metalı, əsasən, selestin (5q8O,) və
 +
stronsianit (5QqSO:) minerallarından
 +
alınır. Onun tətbiq sahələri cox da
 +
xeHHm deyildir. **5q izotopu atom
 +
elektrik batareyalarında Ӧ-pqualanma
 +
mənbəyidir. S. birlətmələrindən lu-
 +
minofor lazer, fotoelement, odada-
 +
vamlı və keramika materialları, op-
 +
tik pqutllə və s. hazırlanmasında is-
 +
tifadə olunur. **5q biosferi radio-
 +
aktiv cirkləndirən əsas komponent-
 +
lərdən biridir. i
 +
S. mikroorqanizm, bitki və hey-
 +
vanların tərkib hissəsidir, Dəniz
 +
yosunlarında 100 q quru maddəyə gv-
 +
ə hesabladıqda 26—140 mq S. var.
 +
eyvanlar onu su və qida vasitəsilə
 +
alırlar. Orqanizmdə, əsasən, sumuk
 +
toxumalarında toplanır.
 +
 +
 +
Əd. Burkov V. V., Podporiq-
 +
 +
 +
na. E. K., StronpiV, M., "1962: Taun
 +
K N L.. Obpyal ximiln, 21 izd., L.,
 +
1980.
 +
 +
 +
STRӦNSİUM SARISI–—–stronsium-
 +
xromatdan UqSq,O ibarət, limonaox-
 +
par sarı mineral piqment. İpıqın
 +
tə”sirinə davamlılıq cəhətdən digər
 +
xromat piqmentlərindən (qurruyun
 +
kronu, sink kronu) ustundur, lakin
 +
uzun muddət Gunət ipıqının tə”si-
 +
rinə mə/ruz qaldıqda rəngi bir rə-
 +
dər qaralır. Suda pis, turpqu və qə-
 +
ləvilərdə yaxpı həll olur. S.s. rəs-
 +
samlıq boyaları hazırlamaq ucun Hü l-
 +
lədilir.
 +
STROFANT (5sqorhap(hiz)—kəndir-
 +
kimilər fəsiləsindən bitki cinsi.
 +
Atazipəkilli lianalar, bə”zən kol-
 +
lardır. Tamkənarlı yarpaqları qar-
 +
pı-qarpqıya duzulur. İkicinsiyyət-
 +
li, mӱntəzəm cicəkləri yarımcətir-
 +
də yerləpir. Tropik Afrika, Mada-
 +
qasgar, Cənubi və Cənub-PTərqi Asi-
 +
yada 50—60-dək nəvu mə”lumdur. S.-
 +
ın qoxumunda olan zəhərli qlikozid-
 +
lərdən (strofantinlər) tibdə kəskin
 +
və xronik urək-damar catılnmazlıqı
 +
xəstəliklərinin mӱalicəsində istifa-
 +
də olunur.
 +
STROFOİD (İyH. ströphos—öypyn-
 +
Myu neHT “- 6idos—kəpyHyu)—uxuməp-
 +
| ip tibli xətt, duzbu-
 +
| caqlı Dekart koordi-
 +
natlarda kanonik tən-
 +
nu
 +
u* = xXa | x)|(a — x),
 +
polyar koordinatlar-
 +
da isə
 +
5 = — aso05 2Ff/s05 F
 +
pəklindədir: burada
 +
a—S.-in RO asimi-
 +
| totu və O polyusu ara-
 +
Nə sınlakı məsafədir:
 +
g ON==085-=a.
 +
STRUVE Vasili Vasilyevic (2.2.
 +
1889, Peterburq—15.9.1965, Leninqrad)
 +
—soӧvet apərqiqunası, SSRİ-də Qəlim
 +
PQərq tarixi məktəbinin banisi. SSRİ
 +
EA akal. (1935), Peterburq un tini
 +
bitirmin (1911), 50 ilə yaxın (1916
 +
ildən) həmin un-tdə dərs demii, Qə-
 +
dim |Pərq tarixi kafedrasının mu-
 +
diri olmuidur. Ermitajın Misir
 +
iyə”bəsinin muliri (1918—33), SSRİ
 +
EA Etnoqrafiya (1937—40), TPərqiu-
 +
naslıq (1941—50) in-tlarının direk-
 +
toru, Parqiqunaslıq in-tu Qəlim PTarq
 +
tarixi (pe”bəsinin mudiri (1959 il-
 +
lən) ipləmildir. Qədim PTarq cəmiy-
 +
yətlərinin sosial-iqtisali strukturu
 +
problemini dunya elmində ilk dəfə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
o.“ — —— “ — —“— —— ——-
 +
— ———  — xx €“ = = —
 +
 +
 +
48
 +
 +
 +
STRUVE
 +
 +
 +
——tcjjjhhihkq”—hgpkj———t—qkqikə iy ——————————q”ı-t”a-cghhən an
 +
 +
 +
S. irəli surmulp və PTumer cəmiyyəti
 +
haqqındakı mə”lumatlara əsaslanaraq,
 +
onların erkən quldarlıq cəmiyyətləri
 +
olduqunu gəstərmitndir. Bailıca təd-
 +
qiqatları Misir, PLYumer, Urartu,
 +
İran, Fələstin, Orta Asiya və s. ta-
 +
rkxa və mədəniyyət tarixinə aiddir.
 +
 +
mumilətdirici “Qədim 1Pərq tari-
 +
xiz (1941) əsərinin muəllifidir. S.
 +
bir sıra neBpH nəirlərin və kollek-
 +
tiv əsərlərin redaktoru, Sovet Ta-
 +
rix Ensiklopediyası Bajtp redaksi-
 +
 +
 +
yasının uzvu idi, Azərb. ucun elmi
 +
kadrlar hazırlanmasında xidməti
 +
olmulidur. Lenin ordeni, Qırmızı
 +
 +
 +
Əmək Bayraqı ordeni və medallarla
 +
təltif edilmitdir.
 +
 +
Əd.: Akademik V. V. Struve. Biblio-
 +
qraficesgkai cnpanka, M., 1959: O an b ne-
 +
roqqe D. A., Matveev V. V., V. V.
 +
nə FSovetskan ətnoqrafilə, 1966,
 +
 +
 +
CTPY BE Vasili Yakovlevic (15.4-
 +
1793, Almaniya, Altona—23.11.1864,
 +
əə Peterburq) — rus
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
astronomu, geode-
 +
3HCT. 25 EA
 +
akad. (1832, m. uzvu
 +
 +
 +
1822). Tartu un-ti-
 +
ni filologiya ix-
 +
 +
 +
tisası uzrə bitir-
 +
MHuı (1810), 1811
 +
ildən riyaziyyat
 +
 +
 +
k və astronomiya ilə
 +
| məptul olmutpdur.
 +
1839—62 ə
 +
Pulkovo Astrono-
 +
2 ME miya Rəsədxanası-
 +
nın direktoru ipləmitdir. Bu rəsəd-
 +
xana onun tətpəbbusu ilə yaradılmıi
 +
və həssas astronomik alətlərlə təchiz
 +
edilmindir. PTagirdləri ilə birgə
 +
tərtib etdiyi ulduz kataloqları dun-
 +
yada ən dəqiq kataloqlar idi. Qopa
 +
ulduzların dəqiq vəziyyətinin tə"yi-
 +
ninə dair fundamental iilərinə gerə
 +
S. astronomiyanın bu sahəsinin bani-
 +
si sayılır. cQopa ulduzların mikro-
 +
metrik əlculməsin əsərində 11392 ul-
 +
duzun bir cox parametrlərinin qiymət-
 +
lərini vermitdir (1837). Bu gataloq
 +
London Astronomiya Cəmiyyətinin me-
 +
dalına layiq gerulmutidur. Lira bur-
 +
cunun a ulduzunun parallaksının
 +
qiymətini (0,125”*-0,055”) tə”yin et-
 +
mipdir. Bu, ӱmumiyyətlə, ulduz pa-
 +
rallaksının ilk dəfə əlculməsi idi,
 +
Onun FUlduz astronomiyası barədə
 +
etudlərgi ulduz astronomiyasının in-
 +
kipafına beyuk tə”sir gestərmitdir,
 +
S. Fin kerfəzindəki Qoqland a. ilə
 +
Yakobitadt 1ip1. arasındakı meridian
 +
qevsunun (3*35”) əlculməsinə rəhbər-
 +
lik etmiidir.
 +
STRӰVE Pyotr Bernqardovic (26.1.
 +
1870, Perm—26.2.1944, Paris)—rus
 +
burjua iqtisadcısı və publisisti,
 +
cleqal marksizminə baiylıca numayən-
 +
dəsi. Kaletlər partiyası MK-nın uzvu
 +
(1905) olmunt, Beyuk Oktyabr sosia-
 +
"list inqilabını dutiməncəsinəqariı-
 +
lamın, mӱhacirətdə yappamılidı., Ru-
 +
siyanın iqtisadi tarixinə dair əsər-
 +
larində Rusiyanın Qərbi Avropa yolu
 +
İLƏ gedacayini gestərmili, lakin kənd-
 +
lilərin var-yoxdan cıxmasının guӱc-
 +
ləpməsini inkar etmii, əmək dəyər,
 +
izafi dəyər, proletariatın yoxsullai-
 +
ması nəzəriyyələrini rədd etmiiiydi.
 +
V. İ. Lenin S.-ni cxainlərin bayuk us-
 +
tasız adlandırmın, onun baxhipları-
 +
nı eburjua ədəbiyyatında marksizmin
 +
əksİin kimi qiymətləndirmiyndi.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
STRUKATLAR — Herodotun (e.ə. 5
 +
əsr) adlarını cəkdiyi altı Midiya
 +
tayfasından biri. Ehtimala gerə Mi-
 +
DİYANIN Q.-iİNDƏ yapamıtlar.
 +
STRUKTӰR (lat. əqisbiqa — quru-
 +
luiq)—butev bir cisim, obyekt və s.-
 +
nin tərkib hissələrinin qarippılıqlı
 +
yerlətmə qaydası və ya əlaqəsi: YMY-
 +
MİYYƏTLƏ quruluti, yerlətmə, qurulma,
 +
CTPYKTY oğlexyanı ııı nə
 +
əzuӱnə oxparlıqını tə”min edən, yə”ni
 +
muxtəlif xarici və daxili dəyitik-
 +
liklərdə onun əsas xususiyyətlərini
 +
saxlayan sabit əlaqələrinin məcmusu.
 +
Elm və fəlsəfədə S. forma anlayı-
 +
pqını muəyyənlətdirən larlan bi-
 +
ri kimi iplənmiitdir. 20 əsrdə dilin,
 +
etnik birliklərin, ədəbiyyat və incə-
 +
sənət əsərlərinin, umumən S. munasi-
 +
bətləri və əlaqələrinin təhlili mu-
 +
Hum yer tuturdus nəticədə mӱxtəlif
 +
S. tiplərinin əzunəməxsus eyrənil-
 +
mə, usul və metodları yarandı (bax
 +
Strukturalizm).
 +
 +
Muasir elmdə S. anlayhipı adə-
 +
 +
tən sistem və təpkil anlayhitları
 +
ilə əlaqələndirilir. Dialektik ma-
 +
terializmdə S.-a məvcud mərhələdə
 +
idrakın muhum kateqoriyası, lakin
 +
63 evristik mə"nasını yalnız dia-
 +
lektikanın butun kateqoriyalar siste-
 +
mi ilə sıx əlaqədə acıb gestərən ka-
 +
teqoriya kimi baxılır.
 +
STRUKTӰR, iəbəkə, qəfəs—
 +
muhum cəbri anlayıntfu qismən nizam-
 +
lanmın coxluqların və iki binar
 +
əməli olan cəbrlərin xususi nevu.
 +
Nizam pəbəkəsi dedikdə - elə qismən
 +
nizamlanıınil coxluq nəzərdə tutu-
 +
lur ki, onda ixtiyari iki element
 +
ucun dəqiq yuxarı sərhəd (supremum)
 +
və dəqiq apyaqı sərhəd (infimum) mev-
 +
cud olsun. PPəbəkə-cəbr dedikdə bi-
 +
nar toplama və vurma tə”yin edilmiz
 +
elə cəbr nəzərdə tutulur ki,
 +
 +
 +
arama a-qa=a
 +
açӧ=I--a a-I=I-a
 +
 +
(a4- bl --Hca-(b-c) (a: b) a.(b-c)
 +
a(a4-I)=a a-(a bl)-a
 +
 +
 +
pərtləri ədənilsin. Nizam itəbəkəsi-
 +
nin və ipəbəkə-cəbrin ekvivalentliyi
 +
bundan ibarətdir: iqəbəkə-cəbrin əməl-
 +
ləri elə qismən nizam munasibəti mu-
 +
əyyən edir ki, ona nəzərən nizam itə-
 +
bəkəsi alınır və əksinə, nizam :pəbə-
 +
kəsi elə toplama və vurmanı tə"yin
 +
edir ki, onlara nəzərən o iyəbəkə-cəbr
 +
təipkil edir.
 +
 +
Əd.: Skoarnikov L. A., Əlsmen-
 +
tı teorii struktur, M., 1970, Varden
 +
van der B. L., Alqebra, M., 1979,
 +
 +
 +
STRUKTӰR GEOLOƏGKİYA—keotekto-
 +
nikanın bir bəelməsiy, suxurların
 +
yatım formalarını, tektonik pozul-
 +
maları və həmcinin bu forcaların
 +
morfologiyası, məniəyi və Yer qabı-
 +
qında yayılma qanunauyqunluqlarını
 +
eyrəpnir. S.g., adətən, kicik və orta
 +
əlculu struktur formalarla (təbə-
 +
qə, qırılıq, cat və s.) məqul olur.
 +
Bir cox faylalı qazıntı yataqları
 +
(neft, qaz, kemur və s.) struktur
 +
formalarının muəyYYƏN tipi ilə əla-
 +
qəlar olluqunlan S.g. nın axtarıil,
 +
kəifiyyat və istismar ipqlərindlə bə-
 +
yuk əhəmiyyəti var. S.k. 19 əsrdə ya-
 +
anmındır.
 +
CTPYKTY b CXEM—abTOMa1MK TƏHƏHM-
 +
ləmə sisteminin (ATS nin) muəyyən
 +
əlamətlərə gərə ayrılmıi tərkib his-
 +
sələri arasındakı qariılıqlı, əla-
 +
 +
 +
qəni istiqamətcə gestərən və sistemin
 +
dinamik xassələrini ezundə əks etdi-
 +
rən sxem. İdarəetmə sisteminin S.s.-i
 +
umumiyyətlə konstruktiv, funksional
 +
və ya alqoritmik prinsip uzrə quru-
 +
lur. Avtomatik tənzimləmədə ATS-
 +
nin dinamik xassələrini tam əks et-
 +
dirən alqoritmik S.s.-lərdən istifa-
 +
də edilir. Hər hansı ATS-ni təsvir
 +
edən diferensial tənliyə gərə onun
 +
alqoritmik S.s.-ini qurmaq və əksinə
 +
S.s.-ə gərə ATS-ni təsvir edən dife-
 +
nsial tənlik qurmaq olar.
 +
STRUKTӰR XƏRİTƏLƏR—dərinlik-
 +
də yerləptən hər hansı bir geoloji
 +
səthic (istinad layı, faydalı qazın-
 +
tı yatarı və s.) Yatım formasını və
 +
dərinliyini stratoizogipslərlə təsvir
 +
edən xəritələr. S.x.-i tərtib edərkən
 +
geoloji planalma, quyuların qazıl-
 +
ması və geofiziki tədqiqatlar zamanı
 +
alınmqpi mə”lumatlardan istifadə
 +
elilir. Kicik (1:1000000) və iri
 +
(1:50000 və 1:10000 və daha iri) miq-
 +
yaslı olur. S.x. axtarıpt, kətfiyyat
 +
və istismar qazımasının, faydalı qa-
 +
zıntı ehtiyatının hesablanmasının
 +
duzgun aparılmasına imkan verir.
 +
CTPYKTY RALİZM — humanitar bi-
 +
liklərdə istiqamət. Linqvistika, ədə-
 +
biyyatiunaslıq, etnoqrafiya, tarix
 +
Bə b.elm sahələrində struktur metod-
 +
dan, modellətdirmədən, semiotika
 +
elementlərindən, formallapdırmadan
 +
və riyazilətlxmədən istifadə ilə əla-
 +
qədar 20 əsrin 20-ci illərində meyda-
 +
na gəlmipdir. S.-in tədqiq obyekti
 +
iparələr sisteminin məcmusu olan
 +
mədəniyyətdir (dil, elm, incəsəy.lt,
 +
mifologiya, reklam). Struktur me10-
 +
dun əsası: 1) munasibətlərin nisbi
 +
sabit məcmusu olan strukturu aipkar
 +
etmək: 2) sistemdəki ӱnsurlərin muqa-
 +
bilində munasibətlərin metodoloji
 +
ustunluyunu qəbul etmək: 3) obyektlə-
 +
rin inkipafından qismən abstraksi-
 +
ya etmək. İbtidai mədəniyyətin, folk-
 +
lorun və digər sahələrin eyrənilmə-
 +
sində S. muhum rol oynamındır. Bu-
 +
nunla belə 1960-cı illərdə S.-in bə”zi
 +
konkret elmi mӱddəalarının mutləq-
 +
ləpdirilməsi, struktur metodun ma-
 +
terialist dialektikaya qarplpı qoyul-
 +
ması cəhdləri ilə əlaqədar kəskin
 +
 +
 +
ideoloji mubahisələr bali vermii-
 +
dir.
 +
STRUKTURALİZM, struktur
 +
 +
 +
dilcili k—dilciİilik cərəyanı.
 +
Muasir Qərbi Avropa və Amerika dil-
 +
ciliyində dili iparələr sistemi ki-
 +
mi tədqiq edən cərəyan. 1920—30-cu
 +
illərdə yaranmılqdır. S.-in əsasıkı
 +
Praqa məktəbinin numayəndələri (N.
 +
UŞAQ V. M. Matezius, R. Ya-
 +
kobson, B. Havrenek və 6.) qoymunlar.
 +
Onların bu sahədəki gəerutiləri
 +
F. de Səssur, İ. A. Bodusn de Kur-
 +
tene, F. F. Fortunatov, E. Sepir
 +
və 6.-nın əsərlərinin tə”siri ilə ta-
 +
iəkkul tapmıpdır. Praqa məktəbip-
 +
də dilin fonoloji sisteminin təs-
 +
 +
 +
viri metodları iilənib hazırlan-
 +
mıppdır. Sonralar bu, morfoloji
 +
qarpılıqların tədqiqinə də iamil
 +
 +
 +
olunmutilur. S.-in Danimarka mək-
 +
təbi (qlossematika) isə lil formala-
 +
rını səs substansiyYasını nəzərə al-
 +
madan təhlil etməyi mumkun sayır.
 +
S.-in amerpkan qolu deskriptiv dil-
 +
“ilik adlanır. S.-in tədqiqat metolla-
 +
rından psixolinqvistikala və sosial
 +
dilcilikdə də istifadə olunur. Mua-
 +
sir devrdə S. dilcilikdə riyazi təlqi-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
STURUA
 +
 +
 +
49
 +
 +
 +
 +
 +
 +
qat metodlarının tətbiqinə ipərant
 +
yaratmıtidır (bax Riyazi dilcilik),
 +
 +
 +
Ədl Axundov A,, Umumi dilci-
 +
lik, B., 1979, Osnovnıe napravlenil struk=
 +
turalizma, M., 1964, Sossor F.d e,
 +
Kurs obtef liiqvistiki, v eqo kn, Tru-
 +
R po izıkoznanio, M., 1977, Revzin
 +
 +
: İ., Sovremennal s rukturnan linqvis-
 +
tika, M., 1977, P emı strukturnoh
 +
linqvistiki, 1978, M., 1981.
 +
 +
 +
STRӰMA, Strimon (yun. Stry-
 +
mön )— bonrapnıcraH hə Yunanıstanda
 +
cay. Uz. 415 km, Hevzəsinin sah, təqr,
 +
17 min km?, Vitopa d-rından baila-
 +
nıb Egey dənizinin Strimonikos ker-
 +
fəzinə təkulur. SES, su anba ları
 +
var. Kustəndil, Blaqoyevqrad (Bolqa-
 +
 +
 +
rıstan), Sere unanıstan) i:.-ləri
 +
S. dərəsindədir.
 +
STRUMİLİN, Strumillo-
 +
 +
 +
Petrapkevic Stanislav Qusta-
 +
| VOVİC(29,.1,1877, in-
 +
diki Vinnitsa vil,
 +
itinski r-nunun
 +
Daqikovsı k.—25.
 +
1.1974, Moskva)—
 +
sovet iqtisadcısı,
 +
SSRİ
 +
(1931),
 +
Sosialist Əməyi
 +
Qəhrəmanı (1967).
 +
Lenin atı
 +
ri (1958) və
 +
SS Dəvlət mu-
 +
kafatı laureatı
 +
(1942). 1923 ildən Sov.İKP uzvu. 1897,
 +
ildən inqilabi fəhlə hərəkatında
 +
fəal iptirak etmipdir: elmi-publi-
 +
sistik fəaliyyətə də həmin ildən bap-
 +
lamın . 1921—37 və 1943—52 il-
 +
lərdə SSRİ Devlət Plan Komitəsin-
 +
də, SSRİ EA İqqtisadiyyat İn-tunda
 +
ipləmipt, 1948—74 illərdə Sov İKP
 +
MK Yanında İctimai Elmlər Aka-
 +
demiyasında elmi-pedaqoji ipdə ol-
 +
muppdur. İqtisadiyyat, statistika,
 +
planlaipdırma, sosializm siyasi iq-
 +
tisadı, elmi kommunizm və s. dair
 +
elmi əsərləri var. 3 dəfə Lenin or-
 +
deni, Oktyabr İnqilabı ordeni, Qır-
 +
mızı Əmək Bayraqı ordeni və medal-
 +
larla təltif edilmipdir,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Əsərləri" İzbr. proizv., t. 1—
 +
B, M., 1963—68, Statistika i akonomika,
 +
M., 1979, Ha planovom fronte, M.., 1980,
 +
STRӰNİNO—RSFSR Vladimir vil.-
 +
ndə izəhər. D.y.st. Pambıq parca kom-
 +
binatı var.
 +
CTPYUKOBA Raisa Stepanovna (d,
 +
5.10.1925, Moskva)—rus sovet balet
 +
artisti. SSRİ xalq artisti (1959).
 +
1962 ildən Sov,İKP uzvu. Moskva
 +
Xoreoqrafiya Məktəbini bitirdikdən
 +
(1944) sonra SSRİ Beyuk Teatrının
 +
solisti olmupdur. Əsas an
 +
Vnsa (eCəMəpəcna Tənönpə, İH. /I, hep-
 +
tel), Odetta-Odilliya, ABpopa (€Co-
 +
Hazap Ke/yə, 4Yatmıp gəzəlu, P. Cay-
 +
kovski), Jizel (*Jizelə, A. Adan),
 +
Kitri (FDon Kixotu, L. Minkus), Zo-
 +
lupxka, Culyetta (FZolulikaz, c OMeo
 +
və Culyettaə, S. Prokofyev), Mariya
 +
Elay sə fontanı, B. Asafyev),
 +
ağaHe (eTa)aHes, A. Xacaturyan) və s,
 +
Bir cox xarici əlkədə qastrolda ol-
 +
mupdur. Hira (*Bullur
 +
bapmaqı, FPodporucik Kijez, 4“ PPope-
 +
nianaə və s.) cəkilmipdir. 1967 il-
 +
dən Devlət Teatr Sənəti İn-tunda
 +
dərs deyir (1978 ildən prof.). €Co-
 +
vetski baletə jurnalının redak-
 +
torudur (1981 ildən). Lenin ordeni,
 +
 +
 +
ACE-— 4, u, 9
 +
 +
 +
ö tun.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
R. S. Struckova Anpopa (4€larunım
 +
gezələ, P. İ. Caykovski) rolunda,
 +
 +
 +
Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və me-
 +
dallarla təltif edilmitdir.
 +
 +
STSİENTİZM (lat. 5slelNa—bilik,
 +
elm)—elmi biliyi ən yuksək mədəni
 +
sərvət sayan və insanın aləmdə ori-
 +
yentasiyasının pqərti hesab edən duӱn-
 +
yagerupqu məevqeyi. S, hər cur elmi
 +
biliyi deyil, hər teydən əvvəl təbii-
 +
elmi idrakın nəticə və metodlarını
 +
nəzərdə tutur. 19 əsrin sonunda ya-
 +
ranmılpdır. Eyni dəevrdə meydana gə-
 +
lən antistsientizm elmin imkanları-
 +
nın məhdudluqunu, onun insanın əsl
 +
mahiyyətinə zidd olduqunu iddia edir.
 +
Elmi-texniki inqilab tpəraitində S.
 +
İLƏ antistsientizmin mubarizəsi kəs-
 +
kinləpmitdir. S. elmi butun mədə-
 +
niyyətin mutləq timsalı hesa edirsə,
 +
antistsientizm muxtəlif sosial anta-
 +
qonizmlərin bat vermə səbəbini elmi
 +
bilikdə gerur. S. muasir neopozitizm
 +
cərcivəsində inkipqaf edən elmi kon-
 +
sepsiyalarda, muasir burjua cəmiyyə-
 +
TİNDƏ elmi-Texniki ziyalıların tex-
 +
nokratik meyllərində təzahur edir. S.
 +
həmcinin sosial idrakı iyyat elm-
 +
 +
 +
ləri səpkisində inkipaf etdirən hu- N
 +
 +
 +
manitar bilik numayəndələrinin gə-
 +
ruplərində də əksini tapır. Antist-
 +
sientizm məvqeyinə burjua fəlsəfə-
 +
sinin bə”zi cərəyanları Ssususilə
 +
ekzistensializm), həmcinin burjua
 +
humanitar ziyalıları da tərəfdar-
 +
dırlar. Marksist fəlsəfə elmin so-
 +
sial rolunu mutləqlətdirən hər iki
 +
ormanı inkar edir. İctimai əh
 +
Da elmin mustəsna rolunu qeyd edən
 +
marksizm-leninizm onu digər ictimai
 +
pquur formaları ilə əlaqədə aradı-
 +
rır, bu əlaqənin mӱrəkkəb, coxcəhət-
 +
li xarakterini gestərir. Marksist-
 +
leninci fəlsəfə elmin sosial əhəmiy-
 +
Yətini onun cəmiyyət həyatında mux-
 +
təlif, bə”zən də ziddiyyətli rolunu
 +
iərtləndirən konkret sosial sistem-
 +
lər cərcivəsində qiymətləndirir,
 +
Əd: Odin Ə.Q., Onun B. Q
 +
Nauka i kə celoveka, M., 1978: Fedo-
 +
tova V. Q., Kritika sopiokulıqurnıx
 +
ornentapin v sovremennoD burjuazno fi-
 +
dik Spientizm i antisimentizm, M.,
 +
STӰKKO (ital. 5010s0—suvaq, mala)
 +
— divarların və me”marlıq detalla-
 +
rının uz səthinə itplədilən s Y H”H
 +
MƏPMƏD. (, İyannbıpsurbin Bə Ha-
 +
rınlatdırılmın gipsin zəy və ya-
 +
pınqanla qarıpqıqından ibarətdir:
 +
 +
 +
ül. da...
 +
 +
 +
ona bə”zən rmər tozu da qatılır,
 +
S.-nun hələ Qədim Misirdə iplədil-
 +
diyi, Qədim Roma me”marlıqında, həm-
 +
cinin İntibah dəvrundə və Rusiyada
 +
yeni dəvr (18 əsrdən) incəsənətində
 +
gen tətbiq olunduqu məlumdur,
 +
STUPA (sanskrit dilində, əsas mə”-
 +
nası—təpə, torpaq yıqını, nam ra-
 +
narbi, ilkin mə”nası—padtpah, yaxud
 +
bapcının qəbri uӱstundə tikilmiii
 +
qurqu), Budda memarlırın-
 +
d a—muqəddəs əpyaları saxlamaq ucun
 +
tikilən monumental qurqu. Ən erkən
 +
S.-lar (e,ə. 3—2 əsrlər) uchissəli
 +
qurululpa malik olmutdur: pilləva-
 +
rı bunəvrə, beyuk həcmli əsas hissə,
 +
coxyaruslu cətir formalı yuxarı
 +
Hissə. S.-lar yarımsferik (Hindis-
 +
tan, PTri-Lanka), pilləvarı kvadrat
 +
(PPri-Lanka, Tailand), qulləvarı
 +
(Vyetnam, Cin), zəngvarı (Birma, a-
 +
nland, Kampuciya, ndoneziya), bu-
 +
tılkavarı (Monqolustan, Cin) for-
 +
malı olur. |
 +
 +
STӰP MH O—RSFSR Moskva vil.-ndə
 +
məhəp, Stupino ə mərkəzi. D.Y.
 +
st Əh, 22 min (1984). Metallurgiya
 +
kombinatı, beton 3-du, karton f-ki,
 +
Moskva aviasiya-texnologiya in-tunun
 +
f ialı, tibb məktəbi var
 +
 +
LTURUA İvan (Vano) Fyodorovic
 +
(30.12.1870, indiki Gurc.SSR Samt-
 +
edia r-nunun Nabakevi k.—13.4.1931,
 +
ə her pa . VƏ DƏVLƏT Xa-
 +
dimi. 1896 ildən Sov.İKP uzvu. Tif-
 +
lis s.-D. təpkilatının banilərindən
 +
idi. 1900 ildən Bakıda ipləmipq,
 +
RSDFİ Bakı Komitəsinin uzvu ol-
 +
mupl, Bakıda cNinaə (1902—05), Pe-
 +
terburq (1906) və Vıborqda (1907) giz-
 +
li ə: mətbəələrində itpləmit-
 +
dir. Mətbəələrin ipi ilə əlaqədar
 +
və cProletariz qəzetinin tapptırı-
 +
qı ilə V. İ. Leninlə geərutmutidur.
 +
Dəfələrlə həbs və surgunə mə"ruz qal-
 +
mıpdır. 1908 ildə RSDF Bakı
 +
Komitəsinin tappırıqı ilə gizli
 +
mətbəə yaratmıtpdır. Sonralar .Gur-
 +
 +
 +
custanda inqilabi fəaliyyət gestər-
 +
xə, Ka stan əd MK uzvu 1920
 +
—21), | (6)I1 aqafqaziya Əlkə
 +
əzarət Komissiyası partiya kollegi-
 +
yasının sədri (1921—31: 1922—24 il-
 +
lərdə həm də resp. xalq torpaq ko-
 +
missarı) olmutdur. Partiyanın 13—
 +
16-cı qurultaylarında MN ƏBY Ce-
 +
əridir. urc.SSR, ZSFSR və
 +
ə MİK-lərinin uzvu olmup r.
 +
STURUA Georgi Fyodorovic (18.6.
 +
1884, indiki Gurc.SSR Samtredia
 +
r-nunun Nabakevi k.—1.4.1956, Tbi-
 +
lnsi)—sovet dəvlət və partiya xadi-
 +
mi. 1901 ildən Sov.İKP uzvu, 1902
 +
ildən Bakıda ipləmipt, ROD II Hə-
 +
əz rn. komitəsinin uzvu olmupdur.
 +
1 ilədək Bakı Komitəsinin, son-
 +
ra Moskvada RSDFP MK-nın giz-
 +
li mətbəələrində iptləmiptdir. Mosk-
 +
vada dekabr silahlı usyanının (1905)
 +
iptirakcısı idi. 1 ildə surgun-
 +
dən qacıb KƏTMRHU, KHəanH nm
 +
aparmıtpdır. Bakıda 1914 il yay
 +
umumi tə"tilinin rəhbərlərindən ol-
 +
Mym, Bakı fəhlələrinin 1917 il
 +
yanvar tə"tilinin ırlanmasında
 +
 +
əal iptirak etmipdir. 1917—18 il-
 +
lərdə RSDF(b)P Qafqaz İttifaq Ko-
 +
mitəsinin, Bakı Sovetinin uzvu ol-
 +
mupdur. Bakı kommunası devrundə
 +
Bakı—Petrovsk cəbhəsinin komissa-
 +
rı idi. Bakıda 1919 il may tə"tili-
 +
nin hazırlanmasında fəal iptirak
 +
etmii, oktyabr-noyabrda Guӱrcustanda
 +
 +
 +
 +
 +
 +
50
 +
 +
 +
STUCKA
 +
 +
 +
menpevik həkumətinə qarptı usyanın
 +
təpkilatcılarından olmuytdur. 1920
 +
ildə AK(b)P MK-nın ipe"bə mudiri,
 +
katibi itləmitdir. 1921 ildən par-
 +
tiya və sovet iitində calıjmıl, son-
 +
ralar Abxaziya vil. partiya komitəsi-
 +
nin katibi, Gurc.SSR XKS sədrinin
 +
birinci muavini, Gurcustan Həmkar-
 +
lur İttifaqları PTurasının, Gurc.
 +
SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin
 +
sədri və s. vəzifələrdə iptləmiit,
 +
1954—56 illərdə fə İ. Lenin Mər-
 +
kəzi Muzeyi Tbilisi filialının
 +
direktoru olmutidur. Gurc.SSR,
 +
ZSFSR, SSRİ MHK.nəpnunn uzvu
 +
ənə. Partiyanın 13, 15, 17—
 +
-ci qurultaylarının nuçmayəndəsi,
 +
SSRİ Ali Sovetinin (2-ci darııısını
 +
deputatı olmutdur. 2 dəfə Lenin or-
 +
deni, 2 bapqa orden və medallarla təl-
 +
tif edilmitdir.
 +
STӰCHKA Pyotr İvanovic (26.7.1865.
 +
indiki Lat.SSR-in Stucka r-nu—25.
 +
1.1932, Moskva)—sovet devlət və par-
 +
tiya xadimi, Latviya KP-nin yaradı-
 +
cılarından biri. 1895 ildən Sov,
 +
İKP uzvu. 80-ci illərin sonundan
 +
inqilabi Hərəkata qopulmuq, həbs
 +
və suӱrgunlərə mə”ruz qalmıtdır. La-
 +
tıp s.-d. fəhlə partiyasının 1-ci
 +
(1904), Latıq əlkəsi S.-d.-sı 1-ci qu-
 +
rultayının (1906) rəhbərlərindən ol-
 +
mupdur. İkinci İnternasionalın
 +
tutqart konqresinin (1907) iptirak-
 +
cısı olmut, 1907 ildən Peterburqda
 +
cZvezdaə, “Pravda qəzetlərində, jur-
 +
nallarda əməkdailıq etmipdir. Fev-
 +
ral burjua-demokratik inqilabından
 +
(1917) sonra RSDF(b)P Peterburq Ko-
 +
mitəsinin, Petroqrad Soveti İcraiyyə
 +
komitəsinin uzvu idi. Petroqradda
 +
Oktyabr silahlı usyanının itptirak-
 +
 +
 +
cısı olmupdur. 1917 ildən RSOSR H
 +
 +
 +
xalq ədliyyə komissarı, 1918—20 il-
 +
lərdə Latziya Sovet həkumətinin sədri
 +
(1919—21 illərdə Həmcinin RSFSR
 +
xalq ədliyyə komissarının muavini),
 +
1923 ildən RSFSR Ali Məhkəməsi-
 +
nin sədri idi. Partiyanın 6—10,
 +
14—16-cı qurultaylarının numayən-
 +
dəsi olmup, 8-ci qurultayda MT Mə Y
 +
secilmitdir. URM və SSRİ Mİ
 +
uzvu olmulpdur. Qırmızı Əmək Bayra-
 +
qı ordeni ilə təltif edilmipidir.
 +
Qızıl meydanda Kreml divarı yanın-
 +
da dəfn olunmupdur. Latviya devlət
 +
un-ti S.-nın adınadır.
 +
 +
S. Dəli və huquq nəzəriyyəsinə,
 +
 +
mulki huquqa aid əsərlərin muəlli-
 +
 +
idir (nəzəri muddəalarındakı bə”-
 +
zi yanlıti cəhətlər sovet huquq ədə-
 +
biyyatında tənqid edilmipdir). So-
 +
vet huququ in-tunun yaradıcıların-
 +
dan və ilk direktoru (1931 ildən),
 +
MDU-nun prof. olmupdur. Onun rəh-
 +
bərliyi ilə 3 cildlik cDevlət hə hy-
 +
quqensiklopediyasıv (1925—27, 2 nəpqr,
 +
1929—30) nəptr edilmipdir.
 +
 +
 +
Ədil Dribin L., Znamenosei leni-
 +
nizma v Latvii, M., 1981,
 +
 +
 +
CTYAPA (rrx. stevrard —xəMH bələdci-
 +
eH), cTyap necca (Hhk, stevvardess
 +
—təyyarzdə bələdci qadın)—1) sərni-
 +
tin dəniz gəmisində, təyyarədə ofi-
 +
siant, yaxud bufetci. 2) İngiltərədə,
 +
i təsərrufatı idarə edən.
 +
CTYAPT (Stevvart) /lecMonn CrHup-
 +
linq (20.4.1924, Xartforditir, Livs-
 +
den—12.6.1981, London)—ingilis ya-
 +
zıcısı. MƏM. ori əə ə
 +
"OnOKH)acbı . olmutdur ən
 +
56). FOt ə birə (1951), cNamu-
 +
 +
 +
nasib ingilisə (1954), 4Cumə gunu
 +
adamları (1961) və s. romanları ərəb
 +
xalqlarının milli azadlıq hərəka-
 +
tından, istibdad əleyhinə mubarizə-
 +
sindən bəhs edir. cRolların dəyii-
 +
məsiə (1965—68) tarixi trilogiyasın-
 +
da ingilis zadəgan nəslinin timsa-
 +
lında Britaniya mustəmləkə imperi-
 +
yasının iflasının sosial-tarixi və
 +
mə”nəvi səbəbləri gestərilmiidir.
 +
Yaradıcılıqı Azərb.-da tədqiq olun-
 +
mutpdur.
 +
 +
Əsərləri: Komnata v raqo, Phe-
 +
sa, M:, 1959, NepodxodatiNİ anqlicanin,
 +
M., 1964, Kruqlal mozaika, M., 1973,
 +
 +
Əd. Quliev Q., Tvorcestvo Des-
 +
monda Stktarta (avtoref. kand. dis.), B.,
 +
1968: İvapelna V., Anqliiskie dia-
 +
loqi, M., 1971,
 +
 +
 +
CTYAPTHAP (Stuart, Stev-art)—lI ” :-
 +
landiyada (1371 ildən), sonra həm 1ə
 +
İngiltərədə kral sulaləsi |1603—49,
 +
1660— 1714). Daha məphurları: Ma-
 +
riya Stuart |1560—67), Yakov 1
 +
11603—251, Kapı 1 11625—491. CoHyH-
 +
uy, İngiltərə burjua inqilabı (17
 +
əsr) nəticəsində e"dam olunmuidur.
 +
SU, N,O— hidrogenin oksigenlə adi
 +
pəraitdə davamlı olan sadə kimyə-
 +
vi birlətməsi. Rəngsiz (qalın təbə-
 +
qələri geyumtul), dadsız və iysiz ma-
 +
yedir:z kutləcə 11,1996 hidrogen və
 +
88,8196 oksigendən ibarətdir: sıxlı-
 +
qı 3,982 S-də 1,000 q/sm2-dir. 09S-də
 +
buza, 1002 S-də.buxara cevrilir. Yerin
 +
keoloji tarixində, həyatın əmələ
 +
gəlməsində, planetimizin iqliminin
 +
formalatmasında suyun rolu cox 66-
 +
yukdur. Su həmitə həyat mənbəyi ol-
 +
mupdur. Antik devr filosoflarının
 +
su haqqında təsəvvurləri Aristotelin
 +
derd maddə haqqında tə”limində (od,
 +
lava, torpaq, su) eəz əksini tapmızt-
 +
dır. 18 əsrin sonuna kimi su ayrıca
 +
kimyəvi element Hesab olunurdu.
 +
1781—82 illərdə ing. alimi Q. Ka-
 +
vendiip ilk dəfə suyu sintez etmiit,
 +
1783 ildə isə A. Lavuazye həmin təcru-
 +
bələri təkrar edərək suyun hidrogen-
 +
lə oksigenin birləpməsindən ibarət
 +
ldu kii gestərmipdir. İng. alim-
 +
ləri U. Nikolson və A. Karleylelek-
 +
trik cərəyanının kəməyi ilə suyu
 +
elementlərinə ayırmıtila (1800).
 +
Sonralar suyun formulu (H,O) muəy-
 +
yənlətidirildi.
 +
 +
Su istər k.t.-nda, istərsə də səna-
 +
yedə zəruri komponentdir. S. təbiətdə
 +
ən genii yayılmıpy maddədir (Hidro-
 +
sfer Yer səthinin 7196-ini təkil
 +
edir). Atm.-də buxar, duman, bulud,
 +
yaqınl damcıları və qar kristalları
 +
ipəklində 13—15 min km9-ə yaxın su
 +
var, Qurunun təqr. 1096-ini daimi buz-
 +
laqlar tutur. nun kutləsi Hidro-
 +
sferdəki suyun miqdarına yaxındır.
 +
Təbii tpəraitdə suda həmipə həll ol-
 +
mup halda muxtəlif duzlar, qazlar
 +
və ӱzvi maddələr olur. Suyun 1 x?-ın-
 +
 +
 +
da 1 q duz olduqda ipirin su, 25 q duz
 +
olduqda iportəhər su, bundan cox ol-
 +
duqda isə iqor su adlanır. Yaqıntı-
 +
da duzların miqdarı 10—20 mq/kq-a
 +
catır. |
 +
 +
 +
 +
 +
 +
larının miqdarı da artır.
 +
 +
 +
əniz və
 +
okean sularında devri sistemin demək
 +
olar ki, butun təbii elementləri ta-
 +
 +
 +
pılmhıtidır. Təbii sularda Həll ol-
 +
MYHI azot, oksigen, karbon qazı, tə sir-
 +
siz qazlar, bə”zən hidrogen-sulfid və
 +
karbohidrogen qazları da olur. Tər-
 +
kibində deyterium olan aqır sӱ D,O
 +
(1932 ildə amerikan alimləri VB. Yopi-
 +
bern və Q. Yuri kətif etmiplər) xusu-
 +
si əkəmiYYTə malikdir. VB
 +
sularında hidrogenin radiday 130-
 +
İL (ZN və ya T) olan
 +
cəmi 13—20 kq cifrat aqırə su var.
 +
 +
Su universal həlledici, zəif elek-
 +
 +
 +
trolitdir, N,OqN --ON" tənliyi
 +
uzrə dissosiasiya edir. Turitu, əsas
 +
və mineral duzlardan bir coxunun su-
 +
da məhlulları dissosiasiya nəticə-
 +
sində elektrik cərəyanını kecirir.
 +
Bə”zi maddələr suda həll olunduqda
 +
onunla dəyinlmə reaksiyasına girir
 +
(hidroliz). Atomar oksigenin tə siri
 +
ilə su Hhidrogen-peroksidə cevrilir.
 +
Fluor onu adi temp-rda parcalayır.
 +
Su bir cox əsasi oksidlər və anhid-
 +
ridlərlə reaksiyaya girib, əsaslar və
 +
turpular əmələ gətirir. Doymamıol
 +
karbohidrogen molekullarına su bir
 +
lətdirilməsi sənaye miqyasında spirt,
 +
aldehid və keton alınmasının əsası-
 +
nı təiykil edir.
 +
 +
Yeyinti məhsulları və dərman mad-
 +
dələri istehsalında, yarımkeciri-
 +
ci və luminoforların bə”zi nevlə-
 +
rinin hazırlanmasında, nӱvə texni-
 +
kasında, kimyəvi analizlərdə və bir
 +
cox sənaye sahələrində distillə olun-
 +
mup saf sudan istifadə edilir. Su-
 +
ya olan tələbat sur”ətlə artdıqından
 +
elkəmizdə cay,: gəl və su mənbələrini
 +
təmiz saxlamaq son dərəcə zəruridir
 +
(bax Təbiətin mӱhafizəsi). Orqa-
 +
nizmdəkisu bitki, Heyvan və mik-
 +
roorqanizmlərdə maddələr mubadilə-
 +
sinin getdiyi əsas muhitdir (Hucey-
 +
rədaxili və huceyrədən kənar): həm-
 +
cinin bir sıra kimyəvi ferment reak-
 +
siyalarının substratıdır. Su qi-
 +
da maddələrinin və mubadilə məhsul-
 +
larının (qan, limfa) kecurulməsini,
 +
fiziki istilik tənzimini və Həyat
 +
ucun lazım olan ligər prosesləri tə"-
 +
min edir. Ehtimal ki, həyat su muhi-
 +
tində yaranıb: susuz həyat yoxdur. Su
 +
catıtnimazlıqrında orqanizmin həyat
 +
fəaliyyəti pozulur. Heyvanlara bir
 +
muddət su vermədikdə onlar tələf
 +
olurlar: itlər qidasız 100 gӱnədək
 +
susuz isə 10 gundən az yapqayırlar,
 +
— Suyun. gigiyenik əhəmiy-
 +
yəti. Su insan bədəninin butun ma-
 +
ye və toxuma tərkibinə daxil olub, bə-
 +
dənin təxm. 6576-ini təpkil edi
 +
 +
nsan qidasız bir ay, susuz isə bir
 +
necə gun yapaya bilər. Su orqanizmin
 +
həyat fəaliyyəti ucun lazım olan MY-
 +
hum maddələri (Yana və qeyri-uzvi)
 +
həll edir, tərkibində olan duzları
 +
elektrolitik dissosiasiyaya |
 +
orqanizmdə muxtəlif
 +
badiləsi prosesində kat
 +
nu oynayır.
 +
nsanın suya olan fiznol y
 +
ləbatı iqlim Məraitinlən asılı oxa.
 +
par sutkada 3—6 l-ə qədərdir. Təsər-
 +
rufat, MƏHHTƏT və sanitariya ilelə r
 +
cun sudan d ər Ə
 +
aa ua. daha cox istifadə
 +
Yerlərində 2 ə.
 +
— sanitariya mədəniyyətin la
 +
Yəsinin gəstəricisidir. İstif
 +
nan su epidemioloji cəhətdən
 +
kəsiz olmalıdır: onda xəstə
 +
dən bakteriya və viruslar o
 +
dır. Su ilə bi
 +
 +
 +
uqradır,
 +
maddələr Mu-
 +
 +
 +
alizator rolu-
 +
 +
 +
adə olu-
 +
təhlu-
 +
Lmamalı-
 +
R sıra xəstəliklər
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
- x
 +
 +
 +
(vəba, qarın yatalaqı, dizenteriya
 +
və s.) yayıla bilər. S,-un epidemio-
 +
loji cəhətdən təhlukəsizliyini şi
 +
Həvzələrinin sanitariya mӱhafizəsi
 +
tə"”min edir. BMT 1981—90 illəri
 +
icməli su onilliyi e"lan etmitdir.
 +
= Azərbaycanda qədim zamanlardan
 +
yeraltı sulardan bulaqlar, əl quyula-
 +
rı və kəhrizlər vasitəsilə geni1yi is-
 +
tifadə olunur. Hazırda bunlardan
 +
əlavə muxtəlif tip su gəturuculər
 +
(artezian və subartezian quyuları,
 +
drenlər və s.) vasitəsilə ildə 2,1 mil-
 +
Yon kub metr yeraltı su xalq təsərru-
 +
2. muxtəlif sahələrinin tələ-
 +
 +
tı ucun iplədilir. Respublika
 +
ərazisində 12000-dən cox artezian və
 +
subartezian quyusu, 15000-dən cox əl
 +
quyusu qazılmın və 1000-ə qədər Kəh-
 +
riz və 72-dən cox qrup su gəturuӱculər
 +
tikilmiii, yuzlərlə bulaqlar pantaj
 +
edilmitdir. Yeraltı suların istis-
 +
mar ehtiyatı respublikanın dӱzənlik
 +
rayonlarında daha geniti əyrənilmii-
 +
 +
 +
dir. Hər il respublika ərazisində
 +
600—700 ədəd istismar su quyusu
 +
(9026-i əkin sahələrinin tələbatı
 +
 +
 +
ucun) qazılır.
 +
 +
Yeraltı itirin sulardan Qarabar-
 +
Mil, Kirovabad, Qazax və Cəbrayıl
 +
zonalarında geni, Qasım İsmayı-
 +
lov, PQamxor, Bərdə, Mirbəpqir, Art-
 +
dam və Akcabədi rayonları sahəsində
 +
isə, demək olar ki, tam istifadə edi-
 +
lir.
 +
 +
Ədl NekrasonB. V., Umumi kim-
 +
ya, B., 1965, Vernadski N V. İ., İs-
 +
toria prirodnıx vod, İzbr. soc., t. 4, M.,
 +
 +
O: Dernqolıp V. F., Mir volı,
 +
L., 1979: Petrlnon İ. V., Samoe neo-
 +
bıknovennos vetlestvo v mire, 2 izd., M.,
 +
1981, Problemı vodnıx resursov, Minsk,
 +
1981, Novikov KO., Voda kak faktor
 +
zdorovhn, M., 1982,
 +
 +
 +
SU (fr. zoi)—1) Fransanın qədim
 +
sikkəsiyz əvvəlcə qızıldan, sonralar
 +
gӱmutp və misdən kəsilmipdir. .Tiv-
 +
rin 1|20-nə bərabər idi. Fransanın
 +
onluq pul sisteminə kecməsilə (1799)
 +
livrin (frankın) 1/|20-nə bərabər 5
 +
santimlik sikkə ilə əvəz edilmiii-
 +
der. Xalq arasında həmin sikkə 4S.ə
 +
adlandırılmıtdır. 1947 ildə təda-
 +
vuldən cıxarılmındır. 2) VSR-də
 +
donqun 1/100-nə bərabər xırda pul.
 +
SU ANBARI —əsasən, cay dərələ-
 +
ində bənd vasitəsilə yaradılan sun”i
 +
tovuz. SES-lərin ipləməsi, suvarma
 +
və su təchizatı ucun su toplamaq,
 +
cayın axımını tənzimləmək, gəmici-
 +
lik təraitini yaxpılaidırmaq, ba-
 +
lıq yetipdirmək və s. məqsədlə ya-
 +
radılır. Dunyala hər birinin həcmi
 +
100 mln. m?-dən cox olan təqr, 2,3
 +
min, SSRİ-də təqr. 200 S.a, var.
 +
SSRİ-də ən öelyiy Bratsk şu anba-
 +
rı (həcmi 169,3 km”, sah. 5470 km),
 +
Azərb.SSR-də Mingəcevir şu anba-
 +
rıdır (16,1 km?, 605 km?).
 +
Əd. Avakan A. D., Paranov
 +
22 i dr., Vodoxranilita mira, M.,
 +
 +
 +
SU BALANSI —atmosferdə, Yer ku-
 +
rəsində və onun ayrı-ayrı sahələrin-
 +
də suyun butun gəlir və cıxarının
 +
nisbəti. S.b. Yerdə su dəvranının
 +
kəmiyyətcə ifadəsidir. Yerin S.6.
 +
bərabərliyi ilə səciyyələnir. Burada
 +
okeanların və qurunun səthinə duӱ:iən
 +
atm. yaqıntılarının miqdarı (1020
 +
mm) okeanların və qurunun səthindən
 +
buxarlanmanın cəminə (muvafiq ola-
 +
raq 880 mm, 140 mm) bərabərdir. Cox-
 +
 +
 +
das
 +
 +
 +
SU EHTİYATLARI
 +
 +
 +
 +
 +
 +
illik dəvrdə hər hansı ərazi ucun
 +
S.b. qurunun səthinə dutiən atm. yaqın-
 +
tılarının miqdarı buxarlanma və hə-
 +
min ərazidən olan axım miqdarının
 +
cəminə bərabər olur. SSRİ ərazisi-
 +
nin S.b.-nda atm. yarıntıları 531 mm,
 +
buxarlanma 333 mm, axım 198 mm,
 +
Azərb.SSR ərazisinin S.b.-nda isə Ya-
 +
qıntılar 427 mm, buxarlanma 308 mm,
 +
axım 119 mm (69 mm-i səth axımı, 50
 +
mm-i yeraltı axım) təpkil edir.
 +
SU BİRƏLƏRİ, dafniyalar
 +
əə ƏDəBİ yarın.
 +
dəstəsindən ibtidai xərcənglər cin-
 +
si. Əlcusu 1—3 mm-dir. Pəffaf bə-
 +
dəninin səthini ənə Hİ canaq ..
 +
. Ayrıcinsiyyətlidir. Dӱnyada 26,
 +
CCPH-nə 14, o cӱmlədən Azərb.SSR-
 +
də 13 nəvu və yarımnovu mə qlumdur.
 +
PPirin sularda yayılmıtdır. Bak-
 +
teriya, birhӱceyrəli yosunlar, ibti-
 +
dailər və detritlə qidalanır. Kər-
 +
pə balıqların qidasıdır. Balıq z-d-
 +
larında ovuzlarda artırılır.
 +
SU BİTKİLƏRİ —suda bitən bit-
 +
kilər. Su bitkiləri Hidrofitlərə
 +
və Hidatofitlərə ayrılır. Yalnız
 +
atpaqı hissəsi suda olan bitkilər hid-
 +
rofitlər, tamamilə və yaxud cox His-
 +
səsi suda olan bitkilər Hidatofit-
 +
lər adlanır. Su muhiti S.b.-ndə bir
 +
sıra qurului xususiyyətlərinin əmə-
 +
lə gəlməsinə səbəb olmuyidur: bitki-
 +
nin kӱtləsi ilə muqayisədə səthinin
 +
xeyli beyuk olması suda havadakına
 +
nisbətən az olan, oksigen və digər qaz-
 +
ların udulmasını yungullətdirir.
 +
.6.-ndə muxtəlifyarpaqlılıq (he-
 +
terofilliya) guclu inkitaf etmipq-
 +
dir. S.b.-ndə kecirici topalarda bo-
 +
rular ya zəif inkipaf etmiit olur,
 +
yaxud da hec olmur. S.b.-nin əksəriy-
 +
yəti coxillikdir, vegetativ Yolla co-
 +
xalır. Bə”zi S.b. su altında tozla-
 +
nır, digərlərinin cicəyi suyun ustunə
 +
qalxır və burada tozlanır. S.b. icə-
 +
risində faydalıları var. Su həvzə-
 +
lərinin 63-Ə3YHƏ təmizlənməsində 66-
 +
yuk rolu var, Bə”zən cox artıb ka-
 +
nalları və digər su hevzələrini ba-
 +
sır. S.b.-ni məhv etmək ucun Herbi-
 +
sidlərdən istifadə edilir. Balıqla-.
 +
rın yemi olan S.b.-ni yetipdirmək
 +
an isə Xususi aqrotexnika vardır.
 +
.b.-nə buynuzyarpaq, su zambaqı, su-
 +
sənbər, oxyarpaq, acı qıjı, suoxu, su-
 +
fındıqı, elodeya, bir cox yosunlar
 +
aiddir. Toxum və meyvələri bir cox
 +
qupların qidasıdır.
 +
SU QAZI, sintezqazı—yanaca-
 +
qın qazlaidırılması məhsulların-
 +
dan biri. Əsasən SO (4094 ) və N, (5056)
 +
qazlarından ibarətdir. Guclu yana-
 +
caqdır (yanma istiliyi 11000 kc/mm2 ya-
 +
xud 2730 kkalym"-dir). Metil spir-
 +
TİNİN SİNTƏZİ uUCcӱn də xammaldır.
 +
SU- QANUNVERİCİLİYİ—SSRİ-
 +
də sӱların iilədilməsi və muhafi-
 +
zəsi sahəsindəki munasibətləri nn-
 +
zamlayan huquq normalarının məc-
 +
musu. S.q.-nin vəzifələri əhalinin
 +
və x.t.-nın ehtiyacları ucun sular-
 +
dan səmərəli istifadə olunmasını
 +
təmin etmək, suları cirklənməkdən,
 +
zibillənməkdən və azalmaqdan qoru-
 +
maq, suların zərəoli tə”sirinin qar-
 +
pyısını almaq və onu lərv etmək, sӱ
 +
obyektlərinin vəziyyətini yaxitılai-
 +
dırmaq məqsədilə su munasibətləri-
 +
ni nizama salmaq, habelə muəssisələ-
 +
rin, təpkilatların, ilarələrin və
 +
vətəndaiların huquqlarını qorumaq,
 +
su munasibətləri sahəsində qanuncu-
 +
 +
 +
51
 +
 +
 +
 +
 +
 +
luqu mehkəmləndirməkdən ibarətdir.
 +
S.q.-nin muhum aktları apaqıdakı-
 +
lardır: SSR İttifaqı və muttəfiq
 +
respublikaların su qanunvericiliyi
 +
Əsasları (1971 il sentyabrın 1-dən quv-
 +
vədədir), mӱttəfiq resp.-ların su
 +
məcəllələri, *Su qanunvericiliyinin
 +
pozulması ustundə inzibati məs”uliy-
 +
yət haqqında (1980, oktyabr) və baiyqa
 +
aktlar.
 +
 +
Azərb.SSR Su Məcəlləsi 1973 il
 +
yanvarın 1-dən qӱvvədədir. Bax həM-
 +
cinin Sudan istifadə.
 +
 +
SU QARTALLARI, dəniz qar-
 +
talları (Nayyaee(iz) — qırqıki-
 +
milər fəsiləsindən yırtıcı quiy cin-
 +
si. Bədəninin uz. 7/2—100 sm-dir.
 +
Acılmıiny halda qanadlarının uz.
 +
2—2,.5 m-dək olur. Qartallardan dim-
 +
diyinin cılpaq olması ilə fərqlənir.
 +
Dunyada 7, SSRİ-də Z, o cӱmlədən
 +
Azərb.SSR-də 2 nevu var. Cənubi Ame-
 +
rikadan baiqa hər yerdə Yayılmıi1-
 +
dır. Dəniz, gəl və cay sahillərində
 +
yappayır: 1—3 yumurta qoyur. Balıq,
 +
qut və leplə qidalanır. Balıqcılıq
 +
təsərrufatına zərər verir. Sayı
 +
azalmaqdadır. |
 +
 +
SU QIJILARI (Nudqorqeq:da1ev,
 +
Nufqor(eq:4:1peley—suda bitən su qı-
 +
jılarının iki sırasıdır—marsi-
 +
liyalar (Maqu1eayez) və salviniyalar
 +
(Zayu:payev). Hər ikisində bir-bi-
 +
rindən kəskin fərqlənən metaspor və
 +
mikrospor olmasına gerə bir qrupda
 +
birləpdirilir. Lakin umumi xusu-
 +
siyyətləri eyni mənə ilə yox, oxiyar
 +
 +
 +
həyat pqərlaitində paralel inkitafla
 +
əlaqədar olduqundan bu birləilmə
 +
tərtidir.
 +
 +
 +
SU DƏYİRMANI —dət uyutmək ucun
 +
iplədilən qurqu. Novla hundurdən
 +
dəyirman pərinin ustunə təkulən su
 +
pəri ez oxu ətrafınla hərəkətə gəti-
 +
rir. Kicik AsiYada meydana gəldiyi
 +
və e. ə. 1 əsrdə Romaya kecdiyi barədə
 +
məqlumat var. Feodalizm dəvrundə
 +
əkinciliyin əsas təsərrufat sahəsi
 +
kimi inkipqafı ilə əlaqədar S.d. da-
 +
ha genmi yayılmaqa bailadı. S.d.
 +
Zaqafqaziyada, o cӱmlədən Azərb.-da
 +
E.ə. 7 əsrdən məvcud olmutidur və
 +
bə"”zi r-nlarda indi də təsaduf edi-
 +
7 (bax Dəyirman).
 +
SU DƏVRANI—Yerlə (onun atmos-
 +
ferinlə, hilrosferində və Yer qabı-
 +
qında) kunəi raliasiyası və arır-
 +
nbir rynnəcınnH təsiri nəticəsində
 +
suyun 25 yerdəyitməsi. S.d.
 +
suyun Yer səthindən buxarlanması,
 +
onun buxarlandıqı yerdən hava axın-
 +
ları vasitəsilə baiqa yerə aparılma-
 +
sı, su buxarının kondensasiyası və
 +
yaqrıntı halında dutiməsi, su Hevzə-
 +
lərində, qurunun səthinlə və yer qa-
 +
bıqı daxilində suyun yerdəyiiməsin-
 +
dən ibarətdir.
 +
SU EKONOMAYZERİ--qazan qurqru-
 +
sunun elementi (bax Egkonomayzer).
 +
U EROZİYASI —laq suxurları-
 +
MIN və torpaqların axar sularla yu-
 +
Yulması və oyulması. Bax Eroziya.
 +
SU EHTİYATLARI— istifadəyə ya-
 +
rarlı sular(, cay, gel, kanal, su an-
 +
barı, ləpiz və okean suları, yeraltı
 +
sular, torpaqdakı rutubət, buzlaq su-
 +
ları (buz), atm.-dəki su buxarları
 +
ƏƏ Yerin S.e. 1454,3 mln. km9-
 +
dir (M, İ. Lvovicə gərə). Bunun 1370
 +
mln. gm?-i Dunya okeanı, təqr. 60 mln.
 +
Km?-i yeraltı sular 24 mln.km?-i buz-
 +
laqlar, 230 min km?-i gellər, 82 min
 +
km-i torpaqdakı rutubət, 1,2 min
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
52
 +
 +
 +
 +
 +
 +
km?-i cay suları, 14 min km?-n atm.-
 +
dəki su buxarlarıdır. S.e.-nın 296 -ə
 +
qədəri tinrin sulardır ki, bunun da
 +
yalnız O,396 -indən istifadə etmək
 +
mumkundur. PYirin su ehtiyatların-
 +
dan təsərrufatda (su təchizatı, su-
 +
varma, hidroenergetika, daxili gə-
 +
micilik, balıqcılıq və s.) genitp is-
 +
tifadə olunur. S.e. nəzəri olaraq tu-
 +
gənməzdir: ondan səmərəli istifadə
 +
edildikdə su dəvranı prosesində fa-
 +
siləsiz olaraq bərpa olunur. Lakin
 +
cayların, gəllərin və dənizlərin cir-
 +
kab sularla xeyli dərəcədə cirglən-
 +
dirilməsi S.e.-nın keyfiyyətinin
 +
azalması təhlukəsini Yaradır m?
 +
cirkab su 40—50 m? təbii cay suyunu
 +
cirkləndirir və yararsız hala salır).
 +
Yer kӱrəsində su təchizatı ucun il-
 +
də 150 km?” su sərf olunur, eyni zaman-
 +
da cay və gəllərə təqr. 450 km? cirkab
 +
su axıdıdır.
 +
 +
Azərb.SSR-də S.e.-nın əsas hissə-
 +
sini cay suları təpkil edir ki, bunun
 +
da illik həcmi 30,9 km?-dir (20,6 -İ
 +
qonpqu ərazilərdən gələn cay suları,
 +
10,3 km?-i yerli cayların suları).
 +
 +
Əd. Lıvovic M. İ., Mirovıe
 +
vodnıe resursı i ix budupee, M., 1974,
 +
Rustamov S, Q., Kapkav R. M.,
 +
Vodnıe sursı AzerbaidjanskoV SSR,
 +
İzv.AN Azerb.SSR, 1981, 34 6.
 +
 +
SU İDMANI —–su idmanı nəevlərinin
 +
umumi adı. S.i.-na yelkənli qayıq
 +
idmanı, motorlu qayıq idmanı, şu
 +
poloşu, sualtı idman, suya tullanma,
 +
ӱzguculuk və s. daxildir.
 +
 +
SU İLƏ İSİTMƏ SİSTEMİ—ya-
 +
itayınıi binalarında, ictimai və sə-
 +
naye tikililərində ən cox istifadə
 +
olunan isitmə (qızdırma) sistemi ne-
 +
vuy bu zaman otaqları icərisindən is-
 +
ti su gecən isitmə cihazları qızdı-
 +
rır. Belə sistemə suqızdırıcılar,
 +
isitmə cihazları (radiatorlar, kon-
 +
vektorlar, panellər və s.), u kə-
 +
mərləri, qızdırıldıqda həcmi beyu-
 +
mupp suyu qəbul edən genitləndiri-
 +
cilər və baqlama-tənzimləmə armatu-
 +
ru daxildir. S.i.i. s.-ndə su dəvra-
 +
nı təbii və mexaniki olur. Birin-
 +
cidə su sistemin mӱxtəlif yerlərin-
 +
dəki suyun temp-r (isti və soyuq) və
 +
sıxlıq fərqi hesabına, igincidə isə
 +
su sistemdə soyudulmupt suyu suqızdı-
 +
rıcıya aparan boru kəmərindəki sir-
 +
Kulyasiya nasosu ilə dəvran edir.
 +
SU İSTEHLAKI–su mənbələrindən
 +
kənarda əhali, sənaye və s.-nin muxtə-
 +
lif ehtiyaclarını ədəmək ucun sudan
 +
istifadə, S.i. zamanı mənbədə suyun
 +
miqdarı azalır. S.i. təsərrufatları
 +
bunlardır: 1) təsərrufat, icməli və
 +
kommunal S.i.—əhalinin məiiyət ehti-
 +
yacları (icmək, yemək hazırlamaq
 +
vəs.) və yapayıt yerlərinin abadlaii-
 +
. dırılması (kucələri, yappıllıqları
 +
sulamaq və s.) ilə əlaqədar sudan is-
 +
tifadə: 2) istehsalat və ya texniki
 +
S.i.—sənaye, energetika və nəql.-da
 +
texnoloji məqsədlər (məs., buxar al-
 +
maq, soyutmaq, məhsulları yumaq)
 +
ucun, yanqın əleyhinə və s, ehtiyaclar
 +
dn sudan istifadə. Hər bir adamın
 +
.bir gӱn ərzində sərf etdiyi suyun
 +
mnqdarı (yə”ni xususi su sərfi) əhali
 +
ehtiyacları ucun S.i. əlculərinin
 +
ə imisadir.
 +
 +
SU KƏMƏRİ—su təchizatı ucun
 +
 +
 +
mӱhəndis qurquları kompleksi (bax
 +
Su kəcəri Mə xacə, Su təchizatı).
 +
SU KƏMƏRİ İYƏBƏKƏSİ — suyu
 +
 +
 +
iplədilən yerlərə (yatayınl binası,
 +
 +
 +
SU İDMANI
 +
 +
 +
sənaye mӱəssisəsi və s.) aparmaq Y"YH
 +
su gəməri xətləri (boru kəmərləri)
 +
məcmusu| şu təchizatı sisteminin
 +
əsas elementlərindən biri. Ayrıca
 +
binalara su vermək ucun S.k.i.-nə
 +
(adətən kucə və gedii yolu boyunca sa-
 +
lınır) su boruları birlətdirilir.
 +
Bina daxilində suyu paylayıcı kran-
 +
lara axıtmaq ucun daxili S.k.i. du-
 +
zəldilir. Ondan fərqli olaraq bi-
 +
nadan xaricdə cəkilən əsas S.klp.
 +
xarici (kucə, həyət) S.klp. adlanır.
 +
Qurapdırılmasında su kəməri boru-
 +
ları imlədilir. Boruların tipi
 +
S.k.vg.-ndə tələb olunan basqı quvvə-
 +
si, kəmərin cəkilməsi usulu, qruntun
 +
xarakteri və s.-dən asılı olaraq se-
 +
cilir. Yeraltı su kəməri boruları-
 +
nın cəkilitində ən cox cuqun, asbest-
 +
sement və polad borulardan (bə"zən
 +
isə dəmir-beton və plastik kutlə bo-
 +
ruları) istifadə olunur. S.k.p. baq-
 +
layıcı armaturla (siyirtmə və ven-
 +
tillə) və su paylaqpdıran qurqularla
 +
(yanqın Hidrantları və s. ilə) təc-
 +
hiz edilir. Hidrant və siyirtmələr
 +
adətən xususi quyularda (yıqma dəmir-
 +
beton və ya gərpic) qurapdırılır.
 +
Texniki iərtlərə gerə S.k.p.-ndə su-
 +
yun təzyiqi yapayın yerlərində 6 aut-
 +
dan cox olmamalıdır. Suyu coxmər-
 +
təbəli binalara vurmaq ucun Yerli
 +
nasos st. duzəldilir. S.k.pp. halqavarı
 +
(qapalı) və paxələnmiti olur: makis-
 +
tral xətlərə (suyu təchiz olunan əra-
 +
zinin ən uzaq r-nlarına tranzitlə
 +
nəql edən) və paylayıcı ipəbəkəyə ay-
 +
 +
 +
rılır. |
 +
SU MXUALİCƏSİ —sudan mucalicə və
 +
profilaktika məqsədi ilə istifadə
 +
edilməsi. S.m. haqqında ilk mə”luma-
 +
ta hindlilərin təbabətə aid €Aiyp Ve-
 +
dajsında (cv Həyat kitabım) rast gəl-
 +
mək olur. i və mineral sulardan
 +
mualicə, profilaktika və gigiyena
 +
məqsədi ilə Misirdə, digər ərəb el-
 +
kələrində, Yunanıstanda, Romada cox
 +
qədim zamanlardan istifadə edilir-
 +
di. Hippokrat su ilə muçalicə usulla-
 +
rını daha da təkmillədirmipt, mux-
 +
təlif xəstəliklərin mualicəsində ge-
 +
nip istifadə etmiidir. İbn Sina
 +
orqanizmi mehkəmləndirmək və bir
 +
sıra xəstəliklərin qaritısını almaq
 +
ucun C.M.-HHH beyuk əhəmiyyətini gəs-
 +
TƏPMHIL/HD.
 +
 +
S.m.-nin elmi əsaslarla tətbiqi
 +
19 əsrdən batlamınlır. Rus həkim-
 +
lərindən A. Ninitin (1825). B. Qrji-
 +
maylo (1859) suyun orqanizmə fiziolo-
 +
ji tə”sirini əyrənmindər. Rusiyada
 +
S.m.-nin klinikalarda tətbiqi F. İ
 +
İnozemsev, V. İ. Afanasyev, S. P
 +
Botkin və 6.-nın adı ilə baqlıdır.
 +
 +
Su yuksək istilik tutumu, istilik
 +
geciriciliyi, konveksiya və muxtəlif
 +
qazları, duzları həll etmək qabiliy-
 +
yətinə malikdir. S.m. zamanı dəridə
 +
yerlətlən sinir ucları (eksteroresep-
 +
torlar) qıcıqlanır, mineral sular
 +
tətbiq edildikdə isə ucucu, qazabən-
 +
zər maddələr (hidrogen-sulfid, gar-
 +
bon və radon qazları) dəridən və tə-
 +
nəffus yollarından orqanizmə gecə-
 +
rək damar divarlarında və daxili
 +
orqanlarda yerləttlən sinir uclarını
 +
interoreseptorlar) qıcıqlandırır.
 +
 +
calicə məqsədi ilə tətbiq olunan
 +
su proseduraları soyuq (202S-dən aiya-
 +
kı), sərin 332 S), indifferent
 +
(34—36”S), isti (37—39"S) və qaynar
 +
(40 S və yuksək) olur. Azərb.SSR-də
 +
bir sıra balneoloji muəssisələr
 +
 +
 +
Suraxa-
 +
fəaliyyət ges-
 +
 +
 +
(İstisu, Turtsu, Qalaaltı,
 +
 +
 +
Burnu və s. |
 +
tərir. S.m. zamanı orqanizmdə biolo-
 +
ji 043 maddələr yaranır, kompleks
 +
qıcıqlandırıcılar mərkəzi sinir
 +
sisteminə nəql olunub reflektor yol-
 +
la mӱrəkkəb reaksiyalara səbəb olur.
 +
 +
 +
nı, PTQıx
 +
 +
 +
S.m. muxtəlif Ycynnapna bir sıra
 +
xəstəliklərin mualicəsində geni
 +
tətbiq olunur. Kəskin iltihabi xəstə-
 +
 +
 +
liklərdə, ateroskleroz və hipertoni-
 +
yada, urək-damar sisteminin aqır xəs-
 +
təliklərindəy yaman tiplərdə, qanax-
 +
malarda, kəskin yoluxucu və bə zi DƏ-
 +
ri xəstəliklərində S.m.-idən istifa-
 +
DƏ etmək olmaz.
 +
 +
Əd.: Balhneoterapil pri zabolevanilx
 +
v detskom vozraste, M., 1980.
 +
 +
 +
SU NƏQLİYYATI —su yolları ilə
 +
yuk və sərnitlin dapyıyan nəql. nəvӱ.
 +
Bax Dəniz nəqliyyatı, Cay nəqliyyatı.
 +
SU NİİYANI—kaqız istehsalı pro-
 +
sesində ona vurulan və yalnız katızı
 +
ipıqa tutduqda KƏDYHƏH Haxbimi Bə )a
 +
mətn. S.n. Avropada kaqız istehsa-
 +
lında 13 əsrdə, Rusiyada isə 17 əsrin
 +
2-ci yarısından tətbiq olunmutdur.
 +
S.n. kaqızın istehsal yeri, mənbəyi və
 +
tarixinin duzgun muəyyən edilməsi
 +
ucun əhəmiyyətlidir (məs., ipeleoqra-
 +
fiyada, diplomatiyada). S.n. kaqızın
 +
muəyyən yerlərinə və ya butun sahəsinə
 +
vurulur. S.n. saxta pulu, sənədi,
 +
markanı və s.-ni aipykara cıxarmaqa
 +
imkan verir. S.n.-ndan kaqıza bəzək
 +
vermək aşa də istifadə edilir.
 +
SU POLOSU, vaterpolo—su
 +
idmanı oyunu. İki komanda arasınla
 +
hovuzda, topdan istifadə etməklə K€-
 +
cirilir. Rəqib qapısına daha cox top
 +
vuran komanda qalib hesab edilir. S.
 +
p. 1900 ildən Olimpiya oyunları proq-
 +
ramına daxildir. S.p. uzrə
 +
cempionatları 1925 ildən kecirilir.
 +
Sovet vaterpolcuları Olimpiya oyun-
 +
ları (1972, 1980), dunya (1975, 1982)
 +
və Avropa (1966, 1970, 1983) cempion-
 +
ları olmutlar. Umumittifaq yarıii-
 +
larında 1937 ildən cıxıpt edən Azərb.
 +
vaterpolcuları SSRİ xalqlarının
 +
2-ci spartakiadasında gumuii medal-
 +
tar Vani ar.
 +
 +
SU SƏVİYYƏSİ (caylarda və
 +
gəllərdəy)—cay və gəllərdə sər-
 +
bəst su səthinin hər hansı ppərti
 +
ufuti səthə (nisbi S.s.), yaxud dəniz
 +
səviyyəsinə (mutləq S.s.) nisbətən hun-
 +
durluyu. İl ərzində S.s.-nin dəyitimə-
 +
si iqlim pəraitindən asılıdır və
 +
gəllərdə bir necə sm-dən 2—3 m-ə, iri
 +
caylarda 5—12 m-ə qədər olur.
 +
 +
CY CYPKYCY, cy ran bi c bi—cy nə
 +
ya digər mayenin geməyi ilə qazın
 +
bir fəzadan digərinə ksecməsinə mane
 +
olan hidravlik quruluti. S.s. sani-
 +
tariya texnikasında (məs., unitazda),
 +
qaz-qaynaq avadanlıqında (asetilen ge-
 +
neratorunda), bə”zən isə buxar-guc
 +
qurqusunda və qaz anbarı boru gəmər-
 +
nəpnnnə ap:
 +
CY TƏCƏPPYDATbi—cy
 +
rının əyrənilməsi, ucotu, kompleks
 +
istifadəsinin planlatpdırılması,
 +
yeraltı və yerustu suların cirklən-
 +
MƏSİNİN VƏ azalmasının mçhafizəsi
 +
ilə məptul olan x.t. sahəsi. S.t.-nın
 +
əsas vəzifəsi x.t.-nın butun sahələ-
 +
rinn zəruri miqdarda keyfiyyətli su
 +
/MnƏ tə min etməkdir. X.t. sahələrin-
 +
(dən su ehtiyatlarına muxtəlif tə-
 +
dəblər irəli surulduyundən S.t. ti-
 +
kintisi məsələləri hər sahənin ez
 +
 +
 +
ehtiyatla-
 +
 +
 +
SU HEYVANLARI
 +
 +
 +
 +
 +
 +
53
 +
 +
 +
 +
 +
 +
xususiyyəti nəzərə alınaraq komp-
 +
leks sur. tdə həll edilməlidir.
 +
SSRİ-də kompleks S.t. | lemi-
 +
 +
 +
nin Həlli ucun iqtisadi və texniki
 +
 +
 +
Su təchizatı siste-
 +
mi: Ki təsyardici
 +
 +
 +
axtarımlar və tədqiqatlar nəticə" Surra rı? lt
 +
 +
sində hidrotexniki tikintilər apa- təmizləyici qurqu-
 +
 +
rılır. k sovet hidrotexniki ti- lar: 4—təmiz su cə-
 +
 +
kintisi V. İ. Lenin ad. Volxov SES ni: 6—suaparanlar:
 +
 +
olmuptdur. Dnepr SES, Moskva ad. 7—su kəməri pəbə-
 +
 +
kanal, Rıbinsk SES və əsas su qompaq. “kəsi: 8—subastı
 +
 +
larıdır. Muharibədən sonrakı il- ə
 +
 +
lərdə Volqa, Dnepr, Don, Sibir cay- larını dərə və yarrandan gkecirən ak-
 +
larında, Orta Asiyada, o cumlədən veduklar burada indi də qalmaqdadır.
 +
 +
 +
Azərb.SSR-də iri, kompleks su ptəbə-
 +
gələri tikildi.
 +
 +
Azərb.SSR-də iri su qovpaqları-
 +
nın lahiyələtdirilməsi və tikilmə-
 +
si kompleksli aparılır. Hidroener-
 +
getika, suvarma və balıqcılıq məq-
 +
sədi ilə Kur cayı ӱzərində Mingəce-
 +
ir su qovpyaqı intpa edilmit, Bakı
 +
itələrini icməli və sənaye suyu ilə
 +
tə min etmək məqsədi , ilə Pollardan
 +
və Kur cayından ı kəmərləri cəkil-
 +
mipdir. Azərb.SSR-də əsas artezian
 +
 +
əvzələri Qusar-Dəvəci duzənliyin-
 +
də, azan-Əyricay vadisində, Kirov-
 +
abad-Qazax massivində, PTirvan-Qara-
 +
baq, Mil, Lənkəran və Naxcıvan dar-
 +
ətəyi duzənliklərindədir. Resp.-nın
 +
ə X.t.-nda yeraltı sulardan icmək ucun,
 +
məitpət, texniki və suvarma məqsədi
 +
ilə genipi istifadə edilir. 1982 ildə edilir. İri piəhər və sənaye obyektlə-
 +
həmin məqsədlər ucun istifadə edil- rinin S.t.-nda batlıca olaraq səthi
 +
mip 2379,4 mln. m? yeraltı ipirin (pirin): sular iplədilir. Suyu tə-
 +
suyun 83,996-i suvarmaya, 416,192-i ic- 6
 +
 +
 +
ii mənbələrdən geturmək, təmizlə-
 +
MƏK ucun, texniki məqsədlərə sərf mək və aparmaq ucun apaqıdakı qurqu-
 +
edilmitdir. Əhalini icməli və tex--
 +
 +
 +
b t-- nap Humənnanp: 1) eyrəöynennun ryp-
 +
 +
NİKİ Su İLƏ TƏ MİN ETMƏK ucun HAİ- rynap (MƏC., HAİ, KƏN, məƏHHa ecyrəöyn-
 +
 +
lardan da istifadə edilir. ediciləri, Yeraltı sular ucun su qu-
 +
.T.--NIN ƏN əsas məsələlərindən
 +
 +
 +
) yusu, kaptaj nə c,), 2) cyiy təmizləyi-
 +
biri də su həvzələrini sənaye və MƏH- ci qurqulara və iplədicilərə vermək
 +
iət suları ilə cirklənməkdən qoru-
 +
maqdır (bax Təbiətin ras
 +
 +
Azərb.SSR-də yeraltı və yerustu
 +
suların əyrənilməsi və ucotu ilə Azər-
 +
baycan Elmi-Tədqiqat Hidrotexnika və
 +
Meliorasiya İn-tu, Azərb.SSR EA
 +
cə İn-tu, Azərbaycan Elmi-
 +
Tədqiqat. Su Problemləri İNn-tu, Azər-
 +
baycan Geologiya idarəsi və s. mə1-
 +
qul olur. ə :
 +
 +
Əd. Taqıyev M. M., Suvarma me-
 +
liorasiyası, B., 1961, Kostakov A.
 +
N., Osnovı meliorapii, M., 1960: İsra-
 +
filov Q. GƏd., Qruntovıe vodı Kura-
 +
AraksinskoN nizmennosti, B., 1972, Q a-
 +
ljdin"Q. A., Rejim orotpenil, M., 1979.
 +
 +
 +
SU TƏCHİZATI —əhali, sənaye muəs-
 +
sisələri, nəql. və s.-nin lazımi  KEİ-
 +
fiyyətli su ilə təchiz edilməsi. S.t.
 +
məsələlərini həyata KeuHpəH MYhəH-
 +
dis qurqӱları kompleksinə də S.t.
 +
(və ya su kəməri) sistemi deyilir. Tə-
 +
sərrufat-icməli, yaxud kommunal
 +
(pəhər, qəsəbə, kənd) və texniki S.t,-
 +
na bəlunur. Bundan əlavə mərkəzləi-
 +
dirilmiit. (butun su ipilədiciləri-
 +
nin), krup yaxud r-n (iri r-nda bir
 +
necə yapayınl məntəqəsinin) və yerli
 +
 +
 +
Qazıntılar nəticəsində Novqorodda 11
 +
əsrin sonu—12 əsrin əvvəlinə aid tax-
 +
ta borulardan hazırlanmıp su kəməri
 +
aikar edilmiqildir. Azərb.-da Qəbələ
 +
ərazisində hələ 9 əsrdə iqəhəri ceimə
 +
suyu ilə təchiz etmək ucun saxsı boru-
 +
lardan ibarət su kəməri xətti olduqu
 +
apkar edilmitdir. Bakıda, Lahıcda
 +
və s.-də də qədim su kəmərlərinin
 +
izləri tapılmhpipdır. a “ə
 +
yYacup Cy KƏMƏD,ƏPH TƏ"İHHATbIH-
 +
dan asılı olaraq kommunal və istehsa-
 +
lat (sənaye yaxud k.t.) kəmərlərinə bə-
 +
lunur. Ən iri su iplədiciləri me-
 +
tallurgiya, kimya, neft e”malı səna-
 +
yeləri, habelə İES-lərdir. S.t. məq-
 +
sədləri ucun səthi (cay, su anbarı,
 +
gəl, dəniz) və yeraltı sulardan (qrunt
 +
və artezian suları, bulaq) istifadə
 +
 +
 +
ci qurtular (bax Suyun təmizlənmə-
 +
si), 4) təmiz su ehtiyatını saxlamaq
 +
ucun qurqular (bax Subasqı qulləsi
 +
və cəni): 5)suyu iplədicilərə vermək
 +
ucun su kəməri sistemi. S.t.-nın YMY-
 +
mi sxemi (ppək.) konkret pəraitdən
 +
asılı olaraq dəyiyzpdirilə bilər:
 +
məs., əgər suyu təmizləməyə ehtiyac yox-
 +
Yddursa təmizləmə və onunla əlaqədar
 +
qurqular sxemdən cıxarılır. Bəzən
 +
ama bını evlərində lə ictimai bina-
 +
larda isti su təcHizatı sistemi ya-
 +
radılır. Sənaye si lari ucun
 +
muəyyən pəraitdə) dəvriyyə S.t., Ha-
 +
lə sudan ardıcıl istifadə sistem-
 +
ləri dӱzəldilir. Devriyyə sistemində
 +
təbii suların cirklənməsinin qar-
 +
iyısını almaq və ondan səmərəli is-
 +
tifadə etmək ucun iptlənmipt su e"mal
 +
edildikdən sonra yenidən itilədici-
 +
lərə verilir. Sudan ardıcıl istifa-
 +
də sistemi bir muəssisənin tullantı
 +
suyunu digərində iplətmək mumkun
 +
olan hallarda tətbiq edilir. S.t.-nda
 +
 +
 +
di sanitariya nəzarətindən kecirilir.
 +
SSRİ-də mərkəzləpdirilini St
 +
 +
 +
(ayrıca bir obyektin) S.t.-na ayrı- olan ipəhər və qəsəbələrin sayı dur-
 +
lır. Yatayııl yerlərindəki “butun madan artır.
 +
 +
muasir S.t. sistemləri mərkəzləp- Ədə Abramov N. N, Vodosnab-
 +
dirilmipdir. | jenie, M., 1967, Qidravlika, vodosnab-
 +
 +
 +
S.t.-nın bir necə minillik tari-
 +
xi var. Hələ Qədim Misirdə yer al-
 +
tından su cıxarmaq ucun ən sadə su-
 +
qaldırıcı mexanizmlərlə təchiz olu-
 +
nan cox dərin quyular tikilirdi, bu-
 +
rada gil, taxta və Hətta metal: (mis,
 +
qurqullun) borular milədilirdi. Qə-
 +
dim Romada iri mərkəzlətdirilmint
 +
– S,t, sistemləri məvcud idi: su kanal-
 +
 +
 +
jenie i kanalizapil, 3 nzd,, M., 1980,
 +
 +
SU N (SaPypiya)—durna-
 +
kimilər dəstəsindən qulp cinsi. Dun-
 +
yada 4, SSRİ-də 1 nevu (S. chloropus),
 +
Azərb.SSR-də isə bu nəvun bir yarım-
 +
ə (G. chloropus chloropus) Mə”siyM-
 +
 +
 +
dan balacadır. Alnında qırmızı.pi-
 +
 +
 +
lək var. Lələkləri qonurtəhər-zeytu-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ucun nasos stansiyaları, 3) təmizləyi- S.h
 +
 +
 +
əhaliyə verilən suyun keyfiyyəti cid- 3
 +
 +
 +
Qapqaldaqa oxtpayır, lakin on= f
 +
 +
 +
 +
 +
 +
nu rəngdədir. Yanlarında uzunsov ar
 +
 +
 +
zolaq olur. Azərb.SSR-də yuvalayır
 +
və qıplayır. Sıx qamıplıqda duzəlt-
 +
diyi yuvaya 6—12 yumurta qoyur. Bitki
 +
və su onurqasızları ilə qidalanır.
 +
SU XİZƏYİ İDMANI —su idmanı
 +
nevuş idmancının xususi xizəklər-
 +
də yedəkci kater vasitəsilə su uӱzərin-
 +
də surutməsi. S.x.i.-na slalom, tramp-
 +
lindən tullanma, fiqurlu surutimə
 +
və s. daxildir. S.x.i. 20 əsrin 30-cu
 +
illərindən inkipaf etmiit, ilk dun-
 +
ya cempionatı 1949 ildə Fransada
 +
olmutdur. SSRİ-də S.x.i. yarıpları
 +
1958, əlkə birincilikləri 1965 il-
 +
dən genirilir.
 +
SU HAZIRLIRI—buxar qazanında,
 +
suqızdırıcı qazanda, yaxud muxtəlif
 +
texnoloji proseslərdə istifadə edil-
 +
məzdən əvvəl təbin mənbələrlən gələn
 +
suyun e”malı. S.H. əməliyyatı İES-
 +
də, nəql.-da, kommunal təsərrufatı
 +
və sənaye mӱəssisələrində aparılır.
 +
Bunun ucun su mexaniki qatıpqıqlar-
 +
dan (koaqulyasiya, cəkdurmə və sӱzmə
 +
yolu ilə), dəmir və mis oksidlərindən
 +
(ion mubadiləsi metodu, sӱzmə yolu
 +
ilə) və ya onda həll olmutt qazlardan .
 +
(termik və kimyəvi e”malla təmizlə-
 +
nir və yumpaldılır (kalsium və
 +
maqnezium duzlarından təmizləməklə).
 +
.h. metalların korroziyasının, ərp
 +
əmələ gəlməsinin, e”mal olunan mate-
 +
rialın cirklənməsinin və s.-nin qar-
 +
pısını alır. |
 +
SU HEYVANLARI, Hidrobi-
 +
ontla r—həyatı suda gecən heyvan-
 +
lar. Su muhitinin sıxlıqı hava mu-
 +
Hitinə nisbətən orta Hesabla 800) də-
 +
fə cox olur. Suyun sıxlıqından ası -
 +
lı olaraq heyvanların suda hərəkəti
 +
təkmillətmindir. S.h.-nda (onur-
 +
qasızlarda və amr larda) mayalan-
 +
ma xaricdə gedir. Bəlunmə və tӱmur-
 +
cuqlanma yolu ilə coxalma yalnız su
 +
heyvanlarına məxsusdur. Tənəffus
 +
qəlsəmə və bədən səthi ilə gedir. Pa-
 +
leontoloji materiallara əsasən Yer
 +
səthində həyatın inkipafı ilk dəfə
 +
suda bampllamıpdır. Lakin su ipərai-
 +
tində heyvanların proqressiv ingi-
 +
iafı balıqlar sinfindən yuxarı ge-
 +
də bilməmipdir. İlk su heyvanları
 +
icərisində onurqalı heyvanların ali
 +
truplarının olmaması, əsasən suda
 +
havaya nisbətən həll Olmup oksigenin
 +
- dəfə az olması ilə izah edilir.
 +
cdadı suda yapamıtn quruda yapya-
 +
yan ali heyvan siniflərinin bə”zi
 +
nӱmayəndələri təkamul prosesi zama-
 +
nı ikinci dəfə su həyatına gecmiqt-
 +
lər. Bu cur ikinci S.H.-na pərayaqlı-
 +
lar, balinalar, sirenlər, bə”zi suru-
 +
nənlər, becəklər, taxtabitilər, at-
 +
ciyərlə tənaffus edən bə”zi molyusk-
 +
lar daxildir. Onlarda oksigenlə tə-
 +
nəffusetmə xususiyyəti qalmıtl dır.
 +
S.H. iki əsas qrupa (dəniz və ppirinsu
 +
heyvanları) bəlunur. Paleontoloji və
 +
izioloji mə"lumatlar gəstərir ki,
 +
Muasir iqirinsu heyvanları dəniz hey-
 +
vanlarından, quruda yapqayan onurra-
 +
 +
 +
uv o ibn o
 +
 +
 +
 +
 +
 +
z
 +
 +
 +
 +
 +
 +
lılar və cuculər iirinsu heyvanla-
 +
rından əmələ gəlmitlər.
 +
SU HƏVZƏLƏRİNİN SANİTARİ-
 +
YA MUHAFİZƏSİ (SHSM)--icməli
 +
su mənbələrini cirklənmədən qoruyan
 +
qanunverici, təkilati və sanitar-
 +
texniki tədbirlər sistemi. SHSM ba-
 +
rədə ilk devlət qanunu 19 əsrin 70-ci
 +
illərində B. Britaniyada, 90-cı il-
 +
lərdə isə Fransada (yeraltı bulaq-
 +
larla əlaqədar) həyata kecirilmiii-
 +
dir. SSRİ-də sanitariya muhafizəsi
 +
zonalarını təpkil edən SHSM qa-
 +
nunvericiliyi 1928 ildə rəsmilətidi-
 +
rilmitdir. Ciddi rejimli və məh-
 +
dudlatdırılmın sanitariya muha-
 +
izəsi zonası muəyyənlətdirilmiin-
 +
dir. Birinci zonaya su gəturulən yer
 +
və su kəmərinin ba qurquları aid-
 +
dir, bura hasara alınır, sahəsi ya-
 +
iıllapdırılır. qorunur və tikinti
 +
ipləri qadaran edilir. İkinci zo-
 +
naya su təchizatı mənbəyinə tə”sir gəs-
 +
tərə bilən sahə aiddir. Cayın sahili
 +
150—200 m enində yalıllatdırılır
 +
və sanitariya rejimi gezlənilir.
 +
SHSM-nə sanitariya-epidemioloji
 +
st.-lar nəzarət edir.
 +
Əd. Topcubapov M. A., Ətraf
 +
mӱhit və saelamlıq, B., 1979,
 +
SU HARXI–su axını enerjisinin
 +
tə"sirindən fırlanan ən sadə Hidrav-
 +
lik muӱhərrik. Hələ cox qədim zaman-
 +
larda Misir, Hindistan, Cin və di-
 +
gər elkələrin suvarma sistemlərində,
 +
sonralar isə su dəyirmanlarını, ki-
 +
cik istehsalatda maptın və mexanizm-
 +
ləri hərəkətə gətirmək ucun iplədi-
 +
lirdi. Gucu, fırlanma tezliyi və
 +
 +
 +
.İ.ə. azdır.
 +
SUAD RƏPBHLU (Suat Derviş) (Təxən-
 +
luslərin — Xədicə Xətib,
 +
Suveyda Xətib, Suad ör
 +
zən) (1903, İstambul—23.7.1972, İs-
 +
tambul)—turk yazıcısı, ictimai xa-
 +
dim. “Bəhirənin elcilərik (1923), “Nə
 +
bir səs, nə bir nəfəs (1923), “Fat-
 +
manın gunahıə (1924), FƏminə (1931),
 +
cFosforlu Cevriyək (1948), “Anqara
 +
Məhöycyə (1958), *“Malikanənin kəlkə-
 +
ləriə (1969) və s. romanları roman-
 +
tik məhəbbət və qadın azadlıqı məv-
 +
zusundadır. Nazim Hikmətlə birgə
 +
mӱtərəqqi cRəsmli ayə jurnalında
 +
ipləməsi dunyageruӱptqunə gӱclu təsir
 +
gəstərmitdir. Turkiyədə ilk mətbuat
 +
itpciləri həmkarlar ittifaqının təpi-
 +
kilatcısı və sədri (1939—47) olmuii-
 +
dur. 1953—63 illərdə muhacirətdə
 +
yappamıddır. “Mən nə ucun Sovet İt-
 +
tifaqının dostuyamə (1944) ocerk-
 +
lər kitabı var. Bir necə dəfə SSRİ-
 +
də onMymaAyp.
 +
 +
Əsərləri: Fosforlu Cevriyə,
 +
B., 1964, Anqara məhbusu, B., 1973: Lk-
 +
bovnıe romanı, M., 1969.
 +
 +
q Anbkaena L. O,, İz istorii
 +
turepkoqo romana, 20—50-ve qodı XX ve-
 +
ka, M., 1975,
 +
 +
SUAYIRICI — atm. yaqıntıları-
 +
nın Yaratdırı axımı muxtəlif is-
 +
tiqamətlərə yənəlmit iki yamac uzrə
 +
ayıran xətt. Duzənliklərdə S., adə-
 +
tən, səthi hamar sahədən ibarət olur.
 +
Atlantik və PQimal Buzlu okeanları-
 +
na təkulən cayları Sakit və Hind
 +
okeanlarına tekulən caylardan ayı-
 +
ran xətq Yerin Ööanı S.-sı sayılır.
 +
SUAL İYYARƏSİ—-sual cumləsinin,
 +
eləcə də ritorik məzmunlu cumlənin
 +
sonunda (ispan dilində cӱmlənin əv-
 +
vəlində tərsinə) qoyulan durqu ipyarə-
 +
si (?). Sitatın sonunda metərizə
 +
 +
 +
SU HƏVZƏLƏRİNİN SANİTARİYA MUHAFİZƏSİ
 +
 +
 +
icərisində və Ya vərəqin kənarında
 +
qoyulan Şi. mətndən, yaxud sitatın
 +
məzmunundan pubhələnməyi bildirir.
 +
SUALTI ARXEOLOӦGİYA—su (də-
 +
NİZ, cay, gəl) altındakı qədim və or-
 +
ta əsr abidələrinin arxeoloji təd-
 +
qiqatı, Sahillərin su basması, zəl-
 +
ZƏLƏ VƏ S. NƏTİCƏSİNDƏ su altında qa-
 +
lan gəmilər, yapayıl yerləri, iiqhər-
 +
lər, limanlar və s. bu tədqiqatlar za-
 +
manı eyrənilir. S.a. 20 əsrin əvvəl-
 +
lərində yaranmıpdır.
 +
 +
Azərb. Tarixi Muzeyində yaradıl-
 +
mıpp (1968) sualtı arxeoloji tədqi-
 +
qatlar qrupu Xəzərin q. sahillərin-
 +
DƏ və su altında orta əsrlərə aid )a-
 +
iayıpi yerləri (Bəndovan 1, II, Bil-
 +
gəhport və s.) apkar etmipdir.
 +
 +
Əd. Lanitiki Q., Amforı, za.
 +
tonuvpyiq korabli, zatoplennıe qoroda
 +
per, s nem., M., 1982,
 +
 +
SUALTI BETON İİYLƏRİ, su al-
 +
tı betonlama—su altında yer-
 +
ləiən qurquya və ya onun elementləri-
 +
nə beton qarıpıqının dəiyənməsi və
 +
Ya təkulməsi ilə əlaqədar olan i1-
 +
lər kompleksi. S.b.i. hidrotexniki
 +
qurquların tikintisi və tə“miri mud-
 +
dətini qısaldır, xərcini xeyli azal-
 +
dır. S.b.i. dok, :iluz, bənd və s, qur-
 +
quların sualtı Hissələrinin iniqa-
 +
sında, xəndək və quyuların dibinə
 +
sukecirməyən yastıqların dəttənmə-
 +
sində və s.-də tətbiq edilir. S.6b.i:-
 +
ndə beton qarıpqıqını sudan izolə
 +
edən və təkulmə dəvrundə onun yuyul-
 +
masının qariısını alan xususi ӱsul
 +
 +
 +
və vasitələrdən istifadə olunur.
 +
“PTaquli qaldırılan boru usulu ilə
 +
beton qarıpıqı diametri 200—300 xm
 +
 +
 +
olan və apaqı hissəsi əvvəl təekul-
 +
MYHI, lakin hələ elastikliyini itir-
 +
MƏMHHI beton kutləsinin icərisində
 +
yerlətdirilmitn boru vasitəsilə fa-
 +
siləsiz vurulur. Depənmiit beton kut-
 +
ləsinin qalınlıqı artdıqca boru yu-
 +
xarı qaldırılır. Borunun tə”si
 +
radiusu 6 m-ə qədərdir. Əlculəri
 +
m-dən cox olan beton qurqular ayrı-
 +
ayrı bloklara bəlunur və beton eyni
 +
zamanda bir necə boru vasitəsilə vu-
 +
rulur. Bir boru vasitəsilə aparılan
 +
S.b.i.-nin məhsuldarlırı saatda 15—
 +
20 m?-dir. Qalxan məhlulg usulu ilə
 +
aparılan S.b.i.-ndə əvvəlcədən cın-
 +
qıl doldurulmuit bloklara diametri
 +
37—100 mm olan boru vasitəsilə se-
 +
ment məhlulu vurulur. Borunun məh-
 +
lula batma dərinliyi azı O,8 mm olur.
 +
Sement məhlulunun mutəhərrikliyi
 +
onun boppluqları doldurmasını tə”-
 +
min etməlidir. S.b.i.-ndə digər usul-
 +
lardan da istifadə olunur (bax həm-
 +
cinin Beton iləri).
 +
 +
SUALTI QAYIQ—suyun altında və
 +
ustundə strateji, operativ-taktiki və
 +
digər tappırıqları yerinə yetirən
 +
gəmi. Guclu dəniz donanması olan
 +
devlətlərdə, o cumlədən SSRİ-də mus-
 +
təqil hərbi qӱvvə nəvudur. Dərinlikdə
 +
suyun təzyiqinə davam gətirmək ucun
 +
S.q. metaldan hazırlanıb, damcıitə-
 +
killi və ya siqariəkilli formada
 +
olur. S.q.-ın suyun altına enməsi
 +
ucun onun ballast sisternləri su ilə
 +
doldurulmalıdır. Dərinliyin dəyiii-
 +
dirilməsi və gəminin su uzunə qalx-
 +
ması ufuqi sukanlar vasitəsilə və
 +
sonradan ballast sisternlərindəki
 +
suyun sıxılmını hava və ya qazla kə-
 +
nar edilməsi yolu ilə baiza gəlir. Su
 +
ustundə Hərəkət etdikdə atom ensrge-
 +
tika və Ya dizel qurqularından, də-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
a s axırı iyo xaxaxa “a unu
 +
—əsq—- -- na q tı —.
 +
 +
 +
rinlikdə atom qurquları, Yaxud elek-
 +
trik akkumulyatorlarından, dərinlik
 +
az olduqda isə xususi dizel qurqrula-
 +
rından istifadə olunur. Muasir S.q.,
 +
qəyyinatından asılı olaraq ballis-
 +
TİK və qanadlı rk lər torpedalar,
 +
minalar və həmcinin Hidroakustik,
 +
radiolokasiya və digər radioelektro-
 +
nİKa aparatları ilə təchiz edilir.
 +
Strateji S.q.-ların əsas silahı uzaq-
 +
mənzilli ballistik nuӱvə raketləri-
 +
dir. Belə gəmilər adətən atom ener-
 +
getika qurquları ilə təchiz olunduqru
 +
 +
 +
ucun okeanda uzun muddət qala bi-
 +
lirlər.
 +
İlk S.q.-lar 17 əsrdə quraidı-
 +
 +
 +
rılmaqa bailanmıjtdır: Londonda
 +
ollandiyalı Korneli van Drebbel
 +
(1620), Rusiyada ixtiracı dulgər Ye-
 +
fim Nikonov (1724), Pimali Ameri-
 +
kada Butnell (1776), Fransada R.
 +
Fulqon (1801). Almaniyada V. Bau-
 +
er (1850) və 6. tərəfindən.
 +
 +
Mӱasir coxməqsədli atom S..q.-la-
 +
rının subasımı 5000 7”-dək, sualtı
 +
sur”əti bə km/saat-a yaxın, enmə də-
 +
rinliyi 400 m-dəkdir.
 +
 +
SUALTI İDMAN—su idmanı ne-
 +
vӱz akvalanq və lastlarla muxtəlif
 +
məsafələrə sualtı uzmək, əvvəlcədən
 +
muəyyənlətdirilmit istiqamətlər ӱzrə
 +
sualtı ӱzmək, sualtı turizm, atı
 +
atıcılıq və s.-dən ibarətdir. S.i. 20
 +
r 20-ci illərində yaranmıiq,
 +
SORİ-də isə 50-ci illərdən inkimaf
 +
etmiidir. 1958 illən Hər il S.i,
 +
Bə SSRİ cempionatları kecirilir.
 +
:SRİ-də S.i. Federasiyası 1959 illə
 +
yaradılmıntdır,( 1965 ildən Umumdun-
 +
ya Sualtı Fəaliyyət Konfederasiya-
 +
sının (KMAS, 1959) uzvudur.
 +
SUALTI KANYONLAR —okean və
 +
dəniz dibində yerlətən dərin dərə-
 +
lər. Adətən, materik dayazlırı və
 +
materik yamacında yayılmızqdır.
 +
Uz. 120 km-ə qədər və daha cox, eni isə
 +
bir necə on km-ə qədər olur. Bə”zi S.k.
 +
iri cay (Konqo, Hind, Qanq, Amazon
 +
və s.) dərələrinin sualtı davamıdır.
 +
SSRİ sahilləri yaxınlırında iri
 +
S.k.-a Qara dənizdə, Sakit okean BƏ
 +
Pimal Buzlu okeanı dənizlərində
 +
rast gəlmək olur.
 +
 +
SUALTI KİNOCƏKMƏ—su altın-
 +
dakı muxtəlif obyektlərin, sualtı
 +
HHLTƏPHH BƏ s.-nin kinoya cəkilməsi:
 +
Adi kino aparatları ilə sualtı qa-
 +
Yıqların, su dərinlik aparatları-
 +
NIN illuminatorundan, akvarium və
 +
s.-nin pəffaf divarından, habelə
 +
avtonom intiqallarla birlikdə su-
 +
kecirməyən kameralara (boks) salı-
 +
nan kino aparatları ilə cəkilir.
 +
SSRİ-də S.k. ucun ilk kino aparatı
 +
1933 ildə yaradılmındır. Akvalam-
 +
qın kəpfindən sonra S.k. daha genin
 +
yayıtlmınidı. Texnikanın muasir
 +
səviyyəsi akvalanqcı uzə bilməyən də-
 +
rinliklərdə də S.k.-yə imkan verir.
 +
Bu halda kino aparatı məsafədən İda-
 +
rə edilir. Cəkilən obyekt zəif iptıq-
 +
lanarsa S.k. iplərində ipıqlandı-
 +
rıcı qurqulardan istifadə olunur.
 +
 +
.K. bədii, sənədli, elmi-kutləvi. və
 +
elmi-tədqiqat filmlərinin cəkili-
 +
iqtində tətbiq edilir.
 +
 +
SUALTI RABİTƏ KABELİ —dəniz
 +
və okeanların dibi ilə (bir necə min
 +
Mdək dərinlikdə) cəkilən uzaq rabi-
 +
tə kabeli. S.r.k, qitələrarası rabi-
 +
tədə əsas vasitələrdən biridir. İlk
 +
S.r.k. 1850 illə Pa-de Kals bokazıq
 +
 +
r , H-
 +
 +
dan (Duvr—Kale xətti) cəkilmizi.
 +
 +
 +
SUBANTARKTİKA QURİYARI 55
 +
 +
 +
dir. 1943 ildə S.r.k.-ndə aralıq guc-
 +
ləndiricilərdən istifadə edilməsi,
 +
qeyri-məhdud uzunluqlu rabitə xətlə:
 +
rinin cəkilməsinə imkan verdi.
 +
 +
r.K.-Nİ cəkmək ucun kabel gəmisin-
 +
dən istifadə edilir. Muasir S.r.k.
 +
ilə 6 MhHs-ə qədər tezlik zolaqında
 +
eyni vaxtda 720 telefon danınıırı
 +
aparmaq mumkundur. S.r.k. polieti-
 +
len izolyasiyalı koaksial kabeldir.
 +
Dayaz və sahilboyu sularda cəkilən
 +
S.r.k.-nin gəmi ləvbəri və trallara
 +
ilippib qırılmasının və ya qabar-
 +
ma-cəkilmə vaxtı dapilı qruntlarla
 +
surtunməsinin qarpısını almaq ucun
 +
kabel polad zirehlə ərtulur. 700 m-
 +
dən artıq dərinliklə cəkilən gabel-
 +
lərdə xarici zireh təbəqəsi olmur və
 +
aparıcı element funksiyasını bo-
 +
rupəkilli daxili naqilin (keciri-
 +
cinin) mərkəzində yerləldirilmiyn
 +
polad tros yerinə yetirir, Belə ka-
 +
bellər orta (daxili naqilin diamet-
 +
ri—8 mm, xarici naqilinki 25 xi
 +
və beyuk (uyqun olaraq 8 mm və 38 mm
 +
 +
 +
əlculu olur.
 +
SUALTI  TELEVİZİYA — sualtı
 +
muhiti və obyektləri muppahidə etmək
 +
ucun televiziya. Batmıiq gəmiləri
 +
axtarmaq, gəminin sualtı Hissəsini,
 +
hidrotexniki qurqu və sualtı kom-
 +
munikasiyaları nəzərdən kecirmək,
 +
dəniz və okeanların heyvan və bitki
 +
 +
 +
aləmini eyrənmək, arxeoloji axtarıpq-
 +
 +
 +
lar aparmaq və s. ucun tətbiq edilir.
 +
Bu məqsədlə televiziya kamerası bir
 +
necə yuz metr dərinliyə salınır, be-
 +
yuk ərə televiziya kamera-
 +
sı məsafədən (idarəetmə pultundan),
 +
kicik dərinliklərdə isə əl ilə idarə
 +
edilir. S.t. sistemlərinə (qapalı
 +
sistemlərə aid edilir) apaqıdakılar
 +
daxildir: sualtı Hissəsinə—verici
 +
televiziya kamerası, coxqatlı kabel,
 +
ipıq mənbəyi, fotocəkmə bloku: su-
 +
ustu hissəsinə—videonəzarət ciha-
 +
zı, idarəetmə pultu, elektrik cərə-
 +
yanı mənbəyi. Kamerada verici tele-
 +
viziya borusu kimi vidikon, CUnepop-
 +
tikon və s. iplədilir.
 +
 +
SUALTI TUNEL--cay məcrasının
 +
və ya digər su maneələrinin (məs., də-
 +
niz kərfəzinin, boqazının) altında
 +
tikilən qurquz nəql. vasitələrini
 +
buraxmaq və muhəndis kommunikasiya-
 +
sını yerlətdirmək ucundur. S.t. adə-
 +
tən, məcraaltı və qismən də sahil zo-
 +
nasını kəsir. Profili iki tərəfə
 +
meylli olur. Eni 20 m və daha coxdur.
 +
İlk S.t. 1843 ildə B. Britaniyada
 +
tikilmipdir. Hazırda muxtəlif əl-
 +
gələrdə 200-dən artıq S.t. cəkilmiyi-
 +
di Dal həmcinin Tunel).
 +
SU, TI FAYDALI QAZINTI
 +
İSTEHSALI—su altından (cay, gəl,
 +
dəniz və okean dibindən) faydalı qa-
 +
zıntıların cıxarılması. ya okea-
 +
nı kӱlli miqdarda mineral ehtiyatla-
 +
rını əzundə toplayır: məs., Sakit
 +
okeanın dibindəki dəmir-manqan mi-
 +
neral tərəmələrində 2,4-1044 772 man-
 +
qan, 2,8-109 t, kobalt, 9,4-109 t nikel
 +
və 5,3.109 t mis ehtiyatı olduqu eh-
 +
timal edilir. İnsanlar cox qədimdən
 +
bu sərvətlərdən istifadə etmayə cəhd
 +
etmiplər. E.ə. 11 əsrdə finikiyalı-
 +
lar dəniz balıqqulaqı cəkuntulərin-
 +
dən tund qırmızı boyaq istehsalı
 +
ucun xammal cıxarmıillar. E.ə. 3
 +
əsrdə Bosfor kerfəzində Xalka a.-n-
 +
da 4 m dərinlikdən mis filizi cıxa-
 +
rılırdı. əsrin axırlarından
 +
batilayaraq Avstraliya (1870), Brazi-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
liya (1884), Hindistan (1909) sahil-
 +
lərində qızıl, sonralar ilmənit, ru-
 +
til, sirkon, monasit səpintiləri mə-
 +
nimsənilməyə bazlandı. 20 əsrin 20-
 +
ci illərindən su altından qalay, al-
 +
maz və dəmir. filizi cıxarılır.
 +
SSRİ-də dəniz səpintilərinin mənim-
 +
sənilməsinə 1966 ildə Baltik dənizi-
 +
nin tp, hissəsindəki, ppelfdə (titan-
 +
sirkon konsentratları) batlanıldı.
 +
 +
Mədən, geoloji və hidrometeoro-
 +
loji ipəraitdən, yataqın iplənilmə-
 +
si dərinliyi və faydalı qazıntı-
 +
nın HƏBYH/1ƏH asılı olaraq muxtə-
 +
lif texniki vasitələr və cıxarma
 +
usulları tətbiq edilir. Sualtı ya-
 +
taqlar, əsasən, coxcalovlu, Hidrav-
 +
lik və qreyferli draqlarla iiləni-
 +
lir. Draqlarla yatarın iplənmə də-
 +
rinliyi 50 m-dən 1800 m-dək olur. Oke-
 +
an və dəniz təkindəki Yataqlar yeral-
 +
tı mə”dən qazmaları və qazıma quyYu-
 +
ları ilə iplənilir. Sualtı ipaxta-
 +
ların əksəriyyətində luӱlənin aqvzı
 +
quruda qoyulduqundan nəqliyyat qaz-
 +
malarının uz. bir necə km-ə catır.
 +
Yataqlar bə/zən sun”i a.-larda (məs.,
 +
Yaponiyada FMaykaq tpaxtası) acılır.
 +
Hazırda sualtı kemur, dəmir fili-
 +
zi ipaxtaları və qalay mə dənləri is-
 +
tismar edilir. Sualtı neft və qaz
 +
yataqlarının istismarı daha geniii
 +
yayılmıtdır. Su altından neft cı-
 +
xarmaq ucun Avropada ilk dəniz quyu-
 +
su 1925 ildə Azərb. SSR-də İlic bux-
 +
tasında qazılmıpdır (bax Dəniz
 +
neft mə dəni).
 +
 +
Dəniz suyunda həll olan duz və kim-
 +
yəvi elementlərin (umumi Pəcmi 48
 +
mln. km?-ə catır) fiziki-kimyəvi
 +
proseslərlə ayrılması da S.f.q.i.-na
 +
aid edilir. Sənaye miqyasında dəniz
 +
suyundan natrium-xlorid, .maqnezium
 +
və brom istehsal edilir: Dəniz suyun-
 +
da kimyəvi elementlərin konsentra-
 +
şiyası az olduqundan, onların cıxa-
 +
rılması iqtisadi cəhətdən əlveriin-
 +
di deyildir.
 +
 +
Əd. Mero D., Mineralınıe bəoqat-
 +
 +
stva okeana, per. s anql., M., 1969: Dobı-
 +
ca poleznıx iskopaemıx so dna morev8 i
 +
okeanov, M., 1970: Texnoloqil dobıci po-
 +
leznıx iskopaemıx so dna ozer, morev i
 +
ogeanov, M., 1979,
 +
SUAHİLİ DİLİ,kisvahili—
 +
Keniyanın və Tanzaniyanın 2 rəsmi
 +
dilindən biri. Uqandada, Somali
 +
resp.-nın c., Mozambikin :im. r-nla-
 +
rında, Zairin 11.-ində də yayılmıii-
 +
dır. Bantu dillərinə daxildir. Af-
 +
rikada ərəb dilindən sonra ən cox ya-
 +
yılmın dildir: təqr. 50 mln. alam
 +
DADI Dr (1980). 1980 ildən Şd.
 +
YUNESKO-nun milək dillərindəndir.
 +
20-dək dialekti var. Leksikasında
 +
ərəb və ingilis dillərindən gecmə
 +
səzlər coxdur, Yazıda 10 əsrdən ərəb
 +
qrafikasından istifadə olunmunq,
 +
19 əsrin 2-ci yarısından latın qra-
 +
fikasına kecilmiidir.
 +
 +
Ədl Micina ER. N... |
 +
M., 1969. E. H., 3labik cyaxnının,
 +
SUAHİLİLƏR, vasuahililər
 +
— İPərqi Afrikada (əsasən Keniya,
 +
Tanzaniya, qismən Mozambikdə, həm-
 +
cinin yaxın adalarda) yapayan xalq.
 +
FS.ə adı təqr, 12 əsrdən məvcuddur.
 +
Orta əsrlərdə S. 1Pərqi Afrikada
 +
iqəhər-dəvlətlərin
 +
laliyyətlərini itirmir Kilva, Pate,
 +
Malindi və 6.) etnik tərkibini təp-
 +
kil edirdilər. Umumi sayları 1780
 +
min nəfərdir (1982). Suahili dilində
 +
 +
 +
(18 əsrdə istiq- S
 +
 +
 +
danımırlar. Əsas məiquliyyətləri
 +
əkincilik, sənətkarlıq və ticarətdir,
 +
bir qismi sənaye mӱəssisələrində ili-
 +
ləyir. Dindarları mӱsəlmandır.
 +
Əd.: Narodı Afriki, M., 1954,
 +
Bruk S. İ., Naselenie mira, M., 1981.
 +
SUAYYIRAN —axının məcrasında
 +
yerləiqən və ӱzərindən su axıb təku-
 +
lən maneə (astana). Yalında (qurqu-
 +
nun yuxarı kənarında) xususi duzəl-
 +
dilmii basqısız depik və ya gəzdən
 +
su axıb tekulən divar da S. adlanır,
 +
Meliorasiya və hidrotexnikada gul-
 +
li miqdarda su buraxmaq, hidrometri-
 +
yada isə kicik su sərflərini əlcmək
 +
ucun tətbiq olunur. Divarın uzununa
 +
profilinin gerunupqunə gərə nazik
 +
divarlı, praktiki tə profil-
 +
li və enli astanalı (pək.), məcrada
 +
yerləməsinə və yalının planda gəru-
 +
nupqunə muvafiq olaraq Arı vər, Ə/-
 +
rixətli və s. S.-lar var. Suyun axıb
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Suatıranların sxemi: / —nazik divar-
 +
lı, 2—təcrubi profilli, 3—enli asta-
 +
nalı suapıranlar: YB—yuxarı byef (su
 +
səviyyəsi yuxarı olan hissə), AB—apaqrı
 +
byef (su səviyyəsi apaqı olan hissə):
 +
16—-basqı.
 +
 +
TƏKY-“MƏ HlƏpaHTHHƏ Kepə C.-nap BaKy-
 +
umlu, vakuumsuz, yandan sıxılan, yan-
 +
dan sıxılmayan, suya batmınq və bat-
 +
mamın olur.
 +
 +
ƏƏ.: Qidrotexniceskiv
 +
c. 1—P, M., 1979,
 +
SUAPMIRAN BƏND—yalı (bax Su-
 +
atıran)çzərindən su axan bənd. Yerli
 +
Hidrogeoloji ipəraitdən asılı olaraq
 +
S.b. beton, dəmir-beton, daiq və arac-
 +
dan tikilir. Beton və dəmir-beton
 +
S.b.-in hund. 300 m-ə catır. Su anba-
 +
rında səviyyəni və aiyan suyun sərfini
 +
tənzimləmək məqsədi ilə S.b.-in yalı
 +
tzərində qapılar duzəldilir.
 +
 +
UB... (lat. 50bB—altında, yanında,
 +
ətrafında)—nəyinsə apaqısında, al-
 +
tında, yanında olmaq (məs., submarin,
 +
subtropiklər), tabelilik (məs., sub-
 +
ordinasiya), qeyri-əsaslıq, ikinci-
 +
dərəcəlilik (məs., subarenda) mə”na-
 +
larını bildirən murəkkəb sezlərin
 +
tərkib hissəsi,
 +
 +
CYBARAbIPFAHbi (Cicuta )—sərTHp-
 +
cicəklilər fəsiləsindən bitki cin-
 +
si. Coxillik su, yaxud bataqlıq bit-
 +
kisidir. Lələkiəkilli yarpaqları
 +
uzun saplaqlıdır. Xırda ar cicək-
 +
ləri mӱrəkkəb cətirdə yerlətir. Mey-
 +
vəsi dəyirmidir. Əsasən, PTimali Ame-
 +
rikada 10 (bapqa mə”lumata gerə 20-
 +
dək) novu, SSRİ-də zəhərli S.
 +
(S. cӱqoza) genin yayılmıqidır. Qaf-
 +
qazda Abx.MSSR-də bitir. SSRİ flo-
 +
rasında ən zəhərli bitkilərdən bi-
 +
ridir. Ən cox payızda və yazda ev hey-
 +
vanları (qaramal, qoyunlar) zəhər-
 +
ilər
 +
76 lər ARKTİKA işə "yollar,
 +
arımkurəsində coqrafi quritaq.
 +
58—60" ilə 65—67* c.e.-ləri arasın-
 +
dadır. Sakit, Atlantik və Hind okean:
 +
larının bir Hissəsini əhatə edir.
 +
.Q. ucun hava kӱtlələrinin MƏBCYM
 +
uzrə bir-birini əvəz etməsi xarakte-
 +
rikdir, qımda Antarktika, yayda isə
 +
mӱlayim enliklərin hava gkutlələri
 +
hakimdir. İqlimi soyuqdur. bazamız
 +
 +
 +
soorujenin,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
— ve — a — —
 +
 +
 +
o
 +
 +
 +
— yaqıntı (əsasən, sulb
 +
 +
 +
56
 +
 +
 +
orta temp-ru qıtda —5-dən (ippm.-da)
 +
—15"S-yə qədər (c.-da), yayda 0—2"S,
 +
suyun orta temp-ru isə muvafiq ola
 +
raq —1,5-dən —2*S-yə qədər və 0—2*S-
 +
dir. İllik yaqıntı 500 mm-dir. Qıp-
 +
da S.q.-nın akvatoriyası ӱzən buzlar-
 +
la ertulur, Yayda isə buzlardan tama-
 +
milə azad olur. Tez-tez covqun, qar
 +
fırtınaları, duman mutpahidə edi-
 +
lir. Hund. 10 M-ə catan nanranap xa-
 +
rakterikdir. Suyun Dӱllulutu il boyu
 +
az dəyipilir (33— o). S.q. balıq və
 +
ina ovunun muhum r-nlarındandır.
 +
u sahəsi planktonlarla zəngindir.
 +
Adalarda iptibyə, ot və kolluqlar ya-
 +
yılmhptdır.
 +
SUBARENDA (sub...--polyakca aqep-
 +
da—icarə)—sazipi, mӱqavilə, buna,
 +
əsasən, icarədar mulkiyyətini, ya onun
 +
bir Hissəsini muəyyən muzdla bapqa
 +
iqəxsə (subarendatora) muvəqqəti is-
 +
tifadə ucun icarəyə verir. Bax Tor-
 +
paq fala
 +
SUBARKTİKA QURİYARI—1Pimal
 +
yarıngurəsnvdə coqrafi qurataq. 60—
 +
* ilə 67—73" ipm.e.-ləri arasında-
 +
dır. Okeanda : S.q.-nın 4, sərhədi
 +
məvsumi buzların yayıldıqrı sahələrə
 +
uyqundur. İqlimi soyuqdur. Orta
 +
Gəzər ƏH soyuq ayda (yanvar) —5-dən
 +
(q.-də) —50*S-yə qədər (mərkəzi hissə-
 +
nə), ən isti ayda (iyul) —10*S-dir.
 +
Yayda mӱlayim, qıpda Arktika hava
 +
kӱtlələrinin tə”siri Atӱndur. İllik
 +
alında dupur)
 +
00—500 mm-dir. Qar ertuyu yerdə 8
 +
aydan artıq qalır. Daimi donuplluq
 +
sahələri genip yayılmıptdır, S.q.-
 +
nın quru sahəsi ucun hidrolakkolit-
 +
lər, coxbucaqlı tərəmələr, soliflu-
 +
kasiya ilə əlaqədar relyef formaları
 +
xarakterikdir, tundra və metə-tund-
 +
E: zonaları ayrılır. Qurjtaqın okean
 +
issəsində buz rejimi ilə əlaqədar
 +
olan proseslərin məvsumiliyi aydın
 +
nəzərə carpır. Okeanın ust təbəqələ-
 +
rinin oksigenlə zənginliyi plankton-
 +
ların inkipafına, bu da ez nəvbə-
 +
sində balıqların və digər dəniz hey-
 +
vanlarının coxluqruna ppərant yaradır.
 +
SUBASAR—cay dərəsinin bitki ər-
 +
tӱyu olan və dapqın vaxtı su basan
 +
hissəsi. Cay yataqının eninə inkipya-
 +
fı və alluvial cekuntulərin toplan-
 +
ması ilə əlaqədar yaranır. Beyuk du-
 +
zənlik caylarının dərəsində daha
 +
yaxtı inkitaf etmitdir: eni 40 km-ə
 +
 +
 +
qədər ola bilər. u
 +
SUVASAR TORPAQLAR—iri cayla-
 +
rın yatarında alluvial cəkuntulər
 +
uzərində əmələ gələn torpaqlar. Tor-
 +
paq əmələgəlmə prosesindən asılı ola-
 +
raq cimli, cəmən və bataqlıq torpaq-
 +
larına ayrılır. Cimli torpaqlar
 +
taxıl və muxtəlif cəmən otları və
 +
ipıqlı mepələr altında əmələ gə-
 +
lir. Yungul mexaniki tərkibə, zəif
 +
su rejiminə və s. malikdir. Cəmən
 +
torpaqları muxtəlif ot-taxıl bit-
 +
kiləri altında, yataqrın mərkəzində
 +
əmələ gəlib, tərkibində nlr humusu
 +
olur. Strukturu dənəvərdir. ataqlıq
 +
torpaqlar cay yataqının terrasboyu
 +
hissəsində otlu və metpə bataqlıqları
 +
altında əmələ gəlir. Torflu, lilli,
 +
mepə zonası subasarlarında cox qley-
 +
lidir. S.t, munbitdir. Tərəvəz, yem
 +
fitkiləri, cəltik . və s, əkilir.
 +
SUBAS QULLƏSİ VƏ CƏNİ —
 +
su təcLlizatı sistemində iplədilən
 +
qurqular, şu kəməri iəbəkəsində bas-
 +
qını və sərfi tənzimləmək, su ehti-
 +
yatı yaratmaq və nasos st,-ları ipqi-
 +
 +
 +
SUBARENDA
 +
 +
 +
nin qrafikini tənzimləmək YHYHAYP.
 +
Su basqı qulləsi bak (adətən dəmir-
 +
beton və polad), dayaq konstruksiyası
 +
(polad, dəmir-beton, bə”zən kərpic)
 +
nə ərtukdən ibarətdir. Su istehlakı
 +
azalan saatlarda nasos st.-ndan vuru-
 +
lan artıq su, basqı qӱlləsində ton-
 +
lanır və tələbat artan saatlarda sərf
 +
olunur. Bakın tutumu onlarla m?-dən
 +
(kicik su kəmərlərində) minlərlə
 +
m?-dək (beyuk iəhərlərdə və sənayə su
 +
kəmərlərində) olur. Su basqı cəninin
 +
dayaq konstruksiyası olmur, lakin yuk-
 +
səklikdə qurapdırılır: ondan, əsa-
 +
SƏN, tənzimləyici tutum kimi, bə”zən
 +
Yanqın (və ya qəza) ucun su ehtiyatı
 +
saxlanılmasında istifadə edilir.
 +
Muasir su təchizatı sistemində də-
 +
mir-beton Saa daha cox iplədilir.
 +
SUBASQI CHƏNİ — bax Subasqı
 +
qulləsi və cəni.
 +
 +
SUBASIMI, gəminin suba-
 +
SI Mm I—ӱzən gəminin sıxıpdırıb
 +
cıxardıqı suyun miqdarı. Həcmi S.-
 +
na (gəminin voterxətdən aparı su
 +
altında qalan hissəsinin Həcmi, m?-lə)
 +
və kutlə S.-na (gəminin sualtı his-
 +
səsinin həcminə dutən suyun kut-
 +
ləsi, t-la) ayrılır. S. gəminin is-
 +
tismar-texniki gestəricisidir.
 +
SUBAİYİ—orta əsrlərdə bə”zi yaxın
 +
PTərq əlkələrində, o cӱmlədən Azərb.-
 +
da vəzifə: 1) pəhərdə asayin və əmin-
 +
amanlıqa nəzarət edən polis rəisi.
 +
Qazıya tabe idi:s 2) əyalətlərdə len
 +
torpaq sahəsi olan hərbi feodal. Sulh
 +
vaxtı yerlətdikləri qəsəbə və qala-
 +
nın hakimi olan S.-lər muharibə za-
 +
manı 250—300 nəfərlik suvari dəs-
 +
 +
 +
tənin baticısı kimi deyuttlərdə ii-
 +
 +
 +
tirak etməyə borclu idilər.
 +
SUBDOMİNANT (sub...-- dominant),
 +
musiqidə—major və minor mə-
 +
qamlarında harmonik funksiya: hə-
 +
min məqamların 4-cu pərdəsi S, ak-
 +
kordlarının əsasını təpkil edir
 +
və S. adlanır: məqamın 2-ci və 6-cı
 +
pərdəsindən qurulan akkordlar da
 +
S, ksiyasına aiddir.
 +
SUBDUKSİYA (sub.:..--lat. AisIo—
 +
aparma, kecirmə)—Yer qabıqı litos-
 +
fer plitalarının və mantiya suxur-
 +
larının cplitalar tektonikasıv an-
 +
layımına uyqun olaraq bayipqa plita-
 +
ların kənarları altına girməsi, S.
 +
dərin fokslu zəlzələ zonalarının
 +
yaranması və aktiv vulkan adaları
 +
qəvsunuUn əmələ gəlməsi ilə mutpayiət
 +
olunur. Muasir S. zonasına Sakit
 +
 +
 +
okeandakı Kermadek novu misal ola
 +
bair. |
 +
SUBEKVATORİAL QURİYAQLAR—
 +
 +
 +
Yerin iki coqrafi quriyaqı. PQimal
 +
və Cənub yarımkurələrində, ekvato-
 +
rial qurtaqla tropik quriyaqlar ara-
 +
sındadır. İqlimində ekvatorial mus-
 +
 +
 +
sonlar (qıppı quraq, yayı rutubətli,
 +
temp-ru daim yuksək) ӱstunluyə malik-
 +
dir. S.q. yayda (muvafiq yarımgkurə-
 +
 +
 +
lərdə) ekvatorial hava gutləsinin,
 +
qımda passatların (tropik hava) tə"-
 +
siri altındadır. Orta aylıq temp-q
 +
15—322S, illik yaqıntı 250—2
 +
 +
mm-dir. Yaqıntının 90—9596 -i ya-
 +
qıiplar devrundə (2—10 ay) r
 +
 +
 +
Landiyaft zonaları (daimi rutubət- f
 +
 +
 +
li mepələr, mevsumi rutubətli me-
 +
iələr, rutubətli hundurotlu savanna-
 +
lar və savanna meiələri, tipik
 +
savannalar, səhralaptmıtl savannalar
 +
və savanna metpələri) meridian isti-
 +
qamətindədir. Heyvanat aləmi ucun
 +
geviəyən cutdırnaqlılar, yırtıcı-
 +
 +
 +
lar, gəmiricilər, termitlər, ikiqa
 +
nadlılar və zərqanadlı hətərat səciy:
 +
yəvidir. S.q.-ın okean sularında (səth
 +
də) temp-r ilboyu təqr. 25*S-dir. Duz-
 +
luluq ekvatora doqru 372/,,-DƏK aza-
 +
lır. S.q.-ın landtaftı ə
 +
əfindən cox dəyitdirilmiidir (xu-
 +
məs Cənubi və Cənub-PTərqi Asi-
 +
yada). Bir cox tədqiqatcılar mustəqil
 +
S.q. ayırmırlar, onların ərazisini
 +
ekvatorial quriaq və tropik qurilaq-
 +
larla birlikdə subtropik quritaqlar
 +
arasında butun zoları tutan iri tro-
 +
pik qurpaqa daxil edirlər.
 +
SUBEKVATORİAL İQLİM, sa-
 +
vanna HT TH M H—CyöÖeKBaTOpHaz
 +
enliklərin (Ekvatorial Afrika, Cə-
 +
nubi və Cənub-1Pərqi Asiya, PTimali-
 +
Avstraliya) iqlimi(y yuksək hava temp-
 +
ru (orta temp-r ən soyuq ayda 182S, yay
 +
aylarında 3092 S-dir), onun illik tə-
 +
rəddudunun apaqı olması və yarın-
 +
tıların (əsasən, yayda dupqur) cox-
 +
luqu (2000—2500 mm) ilə xarakteri-
 +
zə edilir. Ekvatorial iqlimdən qıpp
 +
məvsӱmunun kəskin quru olması ilə
 +
fərqlənir. ATM. dəvranı tropik (ek-
 +
vatorial) mussonların xususiyyətinə
 +
malikdir.
 +
CYEMEBƏPH (Polygonum hydroplper)—
 +
qırxbuqum cinsinə aid birillik ot
 +
bitkisi. Qurudulmuqt gevdəsindən Ha-
 +
zırlanan ekstraktdan qankəsici vasi-
 +
tə kimi istifadə edilir: babasil ipta-
 +
mının (canestezolə) tərkibinə daxil-
 +
dir. Azərb,SSR-də su kənarlarında
 +
genipq yayılmındır.
 +
SUBYEKT, dilcilikd ə—qram-
 +
MATHK, MƏHTHTH və semantik anlayı:s-
 +
ları birlətdirən termin. Məntiqi
 +
S. mə”lumatın istinad nəqtəsinə uy-
 +
qun gəlir. Semantik S. isə əlamətin
 +
 +
 +
mənsub olduqu obyekti, hərəkətin ic-
 +
racısını bildirir. Qrammatikada S.
 +
mubtə
 +
 +
 +
dır. |
 +
 +
SUBYEKT bax Subyekt və obyekt.
 +
SUBYEKT VƏ OBYEKT (lat. subiec-
 +
tus—öyHeBpənə duran: obiectum— me),
 +
cisim)—fəlsəfi kateqoriyalar. S.
 +
anlayıpqı ilk əvvəl (məs., Aristotel-
 +
də)- xassələri, vəziyyət və hərəkəti
 +
ifadə edirdi və bu cəhətdən substan-
 +
siya anlayıtına uyqun gəlirdi. 17
 +
əsrdən batplayaraq S, anlayıpqı və
 +
onunla əlaqədar (O), ən əvvəl qnoseolo-
 +
Ji mə nada ipləndi. S. dedikdə fəal
 +
dərk və hərəkət edən, puurlu, ira-
 +
dəli insan, O. dedikdə isə S.-in id-
 +
raki və digər fəaliyyətinin Yenəldiyi
 +
ne) öama dupqulur. Marksizməqədər-
 +
ki materializm O.-n S.-dən asılı ol-
 +
mayan mevcudluq sayır və onu obyek-
 +
tip aləm—dar mə"nada isə, idrak pred-
 +
meti kimi qəbul edirdi. Lakin mark-
 +
sizməqədərki materializm S. və O.-in
 +
qarpılıqlı munasibət
 +
 +
 +
tlərini (O.-in
 +
S.-ə bilavasitə təsiri ilə baqlamıpp1-
 +
 +
 +
kret fəaliyyətinin qanuna my
 +
 +
(Ç.-ım fəallıqının horra, rayı)
 +
hələ meydana cıxarılmamıtdı. İdea-
 +
listlər S. və O.-in qarptı ı .
 +
sirini və O.-in isə nə
 +
əaliyyəti ilə baqlayı
 +
sında idrakda S.-in fəal
 +
 +
 +
ha calıntırdılar. S. və ().- |
 +
bətdə praktikanın rolu, bu ə sana
 +
 +
 +
in tarixdən, S.-in ictim
 +
 +
tindən ə RI haqqında ӧӧYəbi-
 +
idealizmin (xususən Hegeli :
 +
ləri qiymətlidir, =) fikir.
 +
 +
 +
Dialektik materializm O.-in S.-
 +
dən asılı olmayaraq mevcudluqundan
 +
cıxınd edir, lakin həm də onları
 +
vəhdətdə gəturur. O. S.-in mӱcərrəd
 +
əksi deyil, cunki fəal surətdə
 +
O.-i dəyipir, cinsanilətdirirə?ə və
 +
 +
arın qariılıqlı tə”sirinin əsa-
 +
 +
sında ictiman-tarixi praktika du-
 +
rur. Gercəkliyin cəhət və xassələri
 +
məhz bu halda praktik və nəzəri
 +
fəaliyyətin O.-inə cevrilir. Buna
 +
uyqun olaraq obyektiv reallıq, O. və
 +
idrak predmetini fərqləndirmək la-
 +
zımdır. Xarici aləmin dəyitilməsi
 +
prosesində formalaiqıb dəyiən S.-in
 +
fəallıqı da bu mevqedən bala du-
 +
iqulməlidir. Yə”ni, insan yalnız ta-
 +
rixdə, cəmiyyətdə s olur, buna gerə
 +
də butun bacarıq və imkanı praktika-
 +
da formalapmız ictimai varlıqdır.
 +
Marksizmdə subyektivlik S.-in daxili
 +
(psixi) halı, O. –-in əksi kimi deyil,
 +
bu fəaliyyət cərcivəsində O.-in məz-
 +
mununu yenidən təkrar edən S.-in
 +
fəaliyyətindən tərəmə kimi ny-
 +
iqulur. Bununla ə insan qeyri-ix-
 +
tiyari hərəkət etmir, cunki O. S.-in
 +
 +
əaliyyətinə muəyyən hədd qoyur. Ob-
 +
ektiv qanunauyqunluqun dərk edilmə-
 +
si səviyyəsindən asılı olaraq insan
 +
ipquurlu məqsədlər qariyıya qoyur, on-
 +
ların əldə edilməsi gediptində həm
 +
O., həm də S.-in əzu dəyipir.
 +
SUBYEKTİV AMİL, tarixdə —
 +
subyektin—gutlənin, siniflərin, par-
 +
tiyaların, ayrı-ayrı adamların
 +
yektiv ictimai ptərantin dəyipdiril-
 +
məsinə, inkipafına, yaxud qorunub
 +
saxlanmasına yenəldilmit fəaliyyə-
 +
ti. S.a. kateqoriyası və obyektiv amil
 +
kateqoriyası, yaxud obyektiv pqərait
 +
bir-birinə yaxındır. Onların qar-
 +
pılıqlı fəaliyyəti tarixi materia-
 +
lizmin bu muӱddəasını acıb gəstərir
 +
ki, tarixi insanlar, xalq, siniflər
 +
yaradır. Obyektiv ipəraiti və onun
 +
inkitaf qanunauyqunluqunu nəzərə al-
 +
madıqda S.a.-in fəaliyyəti əla,
 +
gercəkliklə ziddiyyət təpjil edir.
 +
Lakin S.a.-in butun muxtəlif tərəf,
 +
forma və xassələrini bilavasitə o6-
 +
yektiv ptərait ilə izah etmək duzgun
 +
deyil, cunki S.a. nisbi sərbəst inki-
 +
tpafa malikdir. S.a. kateqoriyası
 +
gercəkliyin dəyipdirilməsində prak-
 +
tikanın əhəmiyyətini acıb gestərir,
 +
ӱstqurumun, ideoloji və psixoloji
 +
 +
disələrin bazisə əks tə”sirini ay-
 +
dınlapdırır. S.a,.-in rolunun art-
 +
ması tarixi prosesin ən muhum sahə.
 +
tidir. Tarixin beyuk dənutpləri dəv-
 +
rundə ictimai munasibətlərin dəyiyy-
 +
dirilməsində S.a.-in həlledici rolu
 +
olur (əgər onun fəaliyyəti obyektiv
 +
pəraitin inkipafına uyqundursa).
 +
İlkin obyektiv pqərtlər olduqda usya-
 +
nın, inqilabın mӱvəffəqiyyəti S.a.-
 +
dən, yəni sinfin siyasi iquuru və yet-
 +
kinliyindən, inqilabcı partiyanın
 +
rəhbərliyi altında cəsarətli hərəkət
 +
etməsindən asılıdır. Sosialist inqi-
 +
labının gediptində və onun qə in-
 +
dən sonra tarixi prosesdə S.a.-in əhə-
 +
miyyəti daha da artır.
 +
 +
Əd. Romanenko M. V., Dialek-
 +
tika obhektivnoqo i subtektivnoqo v us-
 +
 +
 +
lovilx razvitoqo sodializma, M., 1981,
 +
SUBYEKTİV İDEALİZM — ideəa-
 +
lizmin nəvlərindən biri|z obyektiv
 +
 +
 +
idealizmdən fərqli olaraq, subyek-
 +
tin pquurundan asılı olmayan
 +
hansı RIN mevcuӱd
 +
 +
 +
ır u HH-
 +
kar edir. Bax həmcinin
 +
 +
 +
ealizm.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ər Da
 +
 +
 +
SUBSTANSİYA
 +
 +
 +
SUBYEKTİV HUQUQ—muəyyən ipəx-
 +
sin ( iziki və ya hyryrH ipəxsin) gon-
 +
kret huququ, yə"ni muəyyən tərzdə hə-
 +
rəkət etmək və digər izəxslərdən muəy-
 +
yən hərəkətləri (yaxud hərəkətsiz-
 +
liyi) tələb etmək ucun qanunla təsbit
 +
edilminil imkan. S.hH.-a malik olan
 +
məxc bu huququn pozulması arın-
 +
da əz, hӱququnun Həyata kecirilməsi
 +
və mudafiəsi ucun dəvlət məcburiy-
 +
yətinə (məs., məhkəməyə) muraciət edə
 +
bilər. Dak :
 +
 +
SUBYEKTİVİZM—gercəkliyə obyek-
 +
tiv yanatmanı nəzərə almayan, təbiət
 +
və cəmiyyətin obyektiv qanunlarını
 +
inkar edən dunyakgərupqu məvqeyi.
 +
idealizmin əsas qnoseoloji mənbələ-
 +
rindən biridir. S.-in mahiyyəti fəa-
 +
liyyətin muxtəlif sahələrində, ən
 +
əvvəl idrak prosesində subyektin fəal
 +
rolunun mutləqlətdirilməsidir. S.-
 +
in nӱmayəndələri C. Berkli, D. Yum,
 +
İ. Q. Fixte olmutlar. S, empirio-
 +
ekzis-
 +
 +
 +
kritisizmin, praqmatizmin,
 +
tensializmin və s. əsas prinsiplə-
 +
rindəndir.
 +
 +
 +
Praktika və idrakda subyektin
 +
fəal roluna ustunluk verən mark-
 +
sizm fəlsəfəsi, eyni zamanda subyekt-
 +
lə obyektin qarpqılıqlı əlaqəsinin
 +
məvcudluqu ideyasından cıxıpq edir.
 +
S. siyasətdə təftipciliyin və volyun-
 +
tarizmin Fəlsəfi əsasıdır.
 +
SUBYEKTİVLİK — ayrıca adamın
 +
(subyektin) nəqteyi-nəzərini, zevq, ma-
 +
raq və meylini ifadə edən munasibət,
 +
birtərəflilik, qərəzgarlıq.
 +
SUBLİMASİYA (son lat. ziİiplaNno
 +
—yuksəlmə, qalxma: lat. 5iIyipo—hun-
 +
durə qaldırıram)—bərk cisimlərin
 +
ərimədən buxarlanması. Məs., nafta-
 +
lin, brom, yod, buz və 6. cisimlər
 +
normal təzyiqdə və otaq temp-runda bu-
 +
xarlanır. buxar əmələgəlmənin
 +
nəvlərindən biridir. S.-ya sərf dər
 +
nan enerji S. istiliyi adlanır. S.
 +
bərk və qaz fazaların birgə mevcud
 +
olduqu bun temp-r və təzyiqlərdə
 +
bap verə bilər. Təzyiq ucluk neqtəsinə
 +
uyqun təzyiqdən kicik olduqda fazalar
 +
tarazlıqda olur. Bu zaman doymupp
 +
buxar təzyiqinin (P) teMp-rdan (T)
 +
asılılıqRı ilə buxarlanma istiliyi
 +
(A) arasında əlaqə Apa qayanı
 +
? ) dT” T(V.—V)
 +
ifadə olunur. Burada (U,—U.) fa-
 +
za gecidi zamanı maddə həcminin
 +
dəyitməsidir. Metalların, ion və mo-
 +
lekulyar kristalların S.-sı zamanı
 +
buxar Zəki uyqun olaraq bir atom-
 +
lu hissəciklərdən, polyar və coxatom-
 +
lu molekullardan ibarət olur. S.-nın
 +
əsas kinetik xarakteristikası S,
 +
sur"”ətidir (vahid zamanda S,
 +
edən maddənin miqdarı), sur”əti
 +
temp-rdan və maddənin kimyəvi təbiə-
 +
tindən asılıdır. S.-nın maks. sur”-
 +
ətinin temp-rdan və qaz fazasının
 +
ar ilən asılılıqının mu-
 +
əyyən edilməsi kosmik aparatların
 +
istilik izolyasiyasının secilməsi və
 +
idarə edilməsində muhum rol oynayır.
 +
S.-dan bərk cisimlərin təmizlənmə-
 +
sində də istifadə olunur.
 +
 +
SUBOYAR (Nudqoshaq15)—suboyar fə-
 +
siləsindən su ӱzərində sər Y3ƏH
 +
ikievli bitki cinsi. Uzun saplaqlı
 +
yarpaqları rozetdə toplanmıstdır.
 +
, LƏVhƏptəKİLLİ aq cicəkləri
 +
bircinsiyyətlidir. Xususi tumur yr
 +
pəklində suyun dibiidə qıplayır,
 +
 +
 +
57
 +
 +
 +
yayda suyun uzərinə cıxır. İki n
 +
 +
məlumdur: adi S, (N. poqziz-qapae
 +
Avropa və Asiyanın alə BƏ CAKHT
 +
axan sularında genin yayılmındır,
 +
bə”zən akvariumlarda yetildirilir.
 +
ipubhəli, illsiy a S.-ı (N.
 +
dubia əvvəllər N. azabysa) ki və
 +
Cənubi Asiyada bitir. Azərb.SSR-in
 +
pirin və durqun sularında yayıl-
 +
 +
 +
mıpdır.
 +
SUBOYAR FƏSİLƏSİ (Nudqoshaq|-
 +
əə su bitkisi fəsilə-
 +
si. Cicəkləri bircinsiyyətli, bə”zən
 +
igicinsiyyətlidir. Giləmeyvəyəbənzər
 +
meyvələri suyun altında qalır. S.f.-
 +
nin mulayim, tropik və subtropik vi-
 +
 +
 +
– layətlərin iqirin və dəniz suların-
 +
 +
 +
da 100-dəx, SSRİ-də 7, .o cӱmlədən
 +
Azərb.SSR-də 1 nəvu məlum Bə"-
 +
zi nəvləri akvariumlarda yetiidi-
 +
rilir. Ephayiz, Thayazzqa Bə Halophila
 +
cinsinə aid nəvlər Hind, Sakit və
 +
Atlantik okeanlarında geniiy sualtı
 +
cəngəlliklər əmələ gətirir.
 +
CYBOPEMHTAR YUYLI (cu... — op-
 +
bit)—kosmik ucyli “aparatının bal-
 +
listik trayektoriya ӱzrə, birinci
 +
kosmik sur”ətdən apaqı sur"ətlə (Ye-
 +
rin sun”i peyki orbitinə cıxmadan)
 +
ucupu. S.u. uc hissədən ibarətdir:
 +
agtiv ucutp (bu zaman dapıyıcı ra-
 +
getin mӱhərrikləri ipləyir), bal-
 +
listik trayektoriya uzrə ucuitl, atm.-
 +
də tormozlanma və enmə. İcərisində
 +
pilotları olan kosmik ucut aparatı
 +
ilə S.u. ABPT-da 0 iə proqramı
 +
uzrə 1961 ildə ə. ,CPH-nə cSoyuzə
 +
proqramı uzrə ildə olmutdur.
 +
SUBORDİNASİYA (son lat. subordi-
 +
natio)—xHAMƏTH HHTH3AM TaİnanapbıHa
 +
əsasən kicik vəzifəlinin beyuk vəzi-
 +
əlinin xidməti tabeliyində olması.
 +
UBORDİNASİYA, fiziologn-
 +
yada—mərkəzi sinir sisteminin pe-
 +
riferik sinir sisteminə, həmcinin
 +
onun bir ppe"bəsinin digərlərinin
 +
funksional vəziyyətinə daima ki
 +
diyi tə"sirlər. 4“S.ə terminini 1
 +
ildə fransız alimi L. Lapik təklif
 +
etmipdir. Mərkəzi sinir sisteminin
 +
S.-lı tə sirləri xronaksiya, refrak-
 +
tor devr, akkomodasiyalar, labillik
 +
və s. tərədir.
 +
SӰ BOTİTSA--Y uqoslaviyada ptəhər.
 +
Serbiya Sosialist Respublikasında-
 +
dır. D.Y. və avtomobil yolları qovta-
 +
qI. . 90 min (1973). Yeyinti, metal
 +
r sə mir kə, kimya, toxucu-
 +
Luq, Yungul sənaye, iri mətbəələr var.
 +
SUBSİDİYA (nar. subsidium — )ap-
 +
dım, gemək)—kapitalist əlkələrində
 +
devlətin dəvlət budcəsi vəsaiti he-
 +
sabına yerli hakimiyyət orqanlarına,
 +
 +
 +
huquqi və fiziki itəxslərə,
 +
devlətlərə, əsasən, pul masında
 +
isarcı ka-
 +
 +
 +
gestərdiyi yardım. S. in
 +
pitalın nongbeyinə xidmət edir.
 +
SUBSTANSİYA (lat. zihz(apya—ma-
 +
hiyyət)—daxili vəhdətliyi cəhətdən
 +
təhlil edilən obyektin varlıq, mate-
 +
riya, hissi rəngarəngliyi və xassələ-
 +
rin dəyipgənliyini danmi, npsbi sa-
 +
Və mustəqil movcud olan nəyəsə
 +
Kur etməyə imkan verən son əsas.
 +
cəyyən konsepsiyaya uyqun
 +
olaraq bir S. (monizm), iki S. a-
 +
lizm) və ya cox S. (pluralizm) fərq-
 +
ə is 4 tarixində S.
 +
muxtəlif cur ipərh olunm r: şub-
 +
strat kimi: konkret ə sədri kira
 +
 +
 +
xususiyyəti: | məvcudolma qa-
 +
biliyyəti: re) lərin xəyipilməsinin
 +
əsası və mərkəziy məntiqi subyekt ki-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
o8
 +
 +
 +
ç SUBSTANTİV BOYALAR
 +
 +
 +
—h =  SUBSTANTİV voYALB ii
 +
 +
 +
mi. Antik fəlsəfədə maddi substrat
 +
və peylərin dəyinilməsinin ilk əsası
 +
kimi ppərh edilən muxtəlif S.-lar
 +
fərqləndirilirdi (məs., Demokritin
 +
atomları). Hegel S.-nı idealistcə-
 +
sinə, mutləq ideyanın inkitafında
 +
Yalnız bir məqam kimi araidırmıi-
 +
dır. Marksizm fəlsəfəsində S. ma-
 +
teriya və eyni zamanda ezunun butun
 +
dəyitilmələritin subyekti, yə”ni duti-
 +
dӱyu butun formaların fəal səbəbi
 +
kimi balla duptulur: S. anlayımqında
 +
materiya pquurun əksi olması cəhət-
 +
DƏn deyil, onun hərəkət formaları-
 +
NIN daxili vəhdəti butun fərq və zid-
 +
diyyətləri (varlıq və pquurun əksliyi
 +
də daxil olmaqla) cəhətdən əks et-
 +
ii li.
 +
 +
SUBSTANTİV BOYALAR —materia-
 +
lın selluloz lifləri uzərində bi-
 +
lavasitə (rəngab iplətmədən) kifa-
 +
yət qədər mehkəm adsorbsiya olunan
 +
sintetik boya maddələri. Guman edi-
 +
lir ki, b.--ı liflərin uzərində
 +
saxlayan quzvə, Hidrogen rabitəsi
 +
və Van-der-Vaals dispers quvvələri-
 +
dir. Kimyəvi tərkiblərinə gərə C.6.-
 +
ın coxu azoboyalar qrupuna daxil-
 +
dir. S.b. hər rəngdə olur. Onların
 +
suya, tərə və s. davamlılıqını ar-
 +
tırmaq ucun boyama zamanı məhlula
 +
xususi bərkidici maddələr qarıpi-
 +
dırılır. S.b. iplik, viskoz, karız,
 +
dəri, nisbətən az miqdarda təbii ipək,
 +
Yun və poliamid liflərini boyamaq
 +
ucun implədilir.
 +
 +
SUBSTİTӰSİYA (con nar. substitu-
 +
(o, lat. 5ib5I io—Yerini dəyinirəm,
 +
əvəzinə tə”yin edirəm), huquqda—
 +
vəsiyyətnamədə ehtiyat vərəsə (substi-
 +
tut) tə Yin etmə. Sovet hӱququnda (məs.,
 +
Azərb.SSR Mulki Məcəlləsi, m. 540)
 +
belə vərəsə, əsas vərəsənin vərəsəlik
 +
acılana qədər elməsi və ya vərəsəliyi
 +
qəbul etməkdən boyun qacırması hal-
 +
larında də”vət edilir.
 +
 +
CY BCTPAT (con nar. substratum, həp-
 +
fi mə”nası—dəiənək: sib...-Klat.
 +
5Eqasit—təbəqə)—hadisələrin umumi
 +
maddi əsası: nisbi sadə, keyfiyyətcə
 +
ibtidai maddi əmələgəlmələrin məc-
 +
musu. Həmin əmələgəlmələrin qariyı-
 +
lıqlı tə”siri nəzərdən kecirilən sis-
 +
temin, Yaxud prosesin xassələrini
 +
iərtləndirir. Ən umumi mə”nada aləm-
 +
də bai verən butun dəyitikliklərin
 +
və prosesin formalarının S.-ı hə-
 +
rəkətdə olan materiyadır. Struktur-
 +
da, məkan pə zamanda tӱkənməz və son-
 +
suz olan S. gercəkliyin butun xassə-
 +
lərinin, əlaqə, qarizılıqlı təsir və
 +
qanunlarının substansional əsası
 +
kimi cıxın edir. S. substansiya an-
 +
layhppına yaxındır (bax həmcinin
 +
Materiya, Substansiya məqalələrinə).
 +
SUBSTRAT—gəlmə dilin təsiri nə-
 +
ticəsində assimilyasiyaya uqrayap Yer-
 +
li dilin yeni, qalib dildə mӱhafizə
 +
edilən unsur əri (məs., fransız di-
 +
lində kelt S.-ı). S.-ın tə”siri dilin
 +
fonetik, leksik və qrammatik sistem-
 +
lərində əzunu gəstərir (bax həmci-
 +
nin Adstrat, Superstrat).
 +
SUBSTRATLAR—1) biolokiya-
 +
D a—coturaqə heyvan və ya bitki orqa-
 +
nizmlərinin, həmcinin mikroorqa-
 +
nizmlərin yapıtldıqı əiyYalar, Yaxud
 +
maddələr. 2) biokimyada—fer-
 +
mentlərin tə”sir etdiyi maddələr. 4S.ə
 +
termipindən ferment cevrilmələrin-
 +
də mitirak edən maddələr mubadilə-
 +
sinin bailanqıc və aralıq məhsul-
 +
larını (mstabolitləri) gestərmək
 +
 +
 +
ucun istifadə olunur. Ferment reak-
 +
 +
 +
siyaları zamanı S. fəallataraq re-
 +
aksiya məhsullarının ayrılması
 +
nəticəsində parcalanan ferment-
 +
 +
 +
xi kompleksi əmələ gətirirlər.
 +
Zymikrobiologiyada — mik-
 +
roorqanizmlərin inkitpaf etdiyi qi-
 +
da muhiti.
 +
 +
SUBTROPİK ANTİSİKLON,
 +
namiki antisiklon, sub-
 +
tropik təzyiq maksimu-
 +
m u—mərkəzi eERiroliklərdə olan
 +
Yӱksək təzyiq sahəsi. PQimal yarımku-
 +
rəsində Azor və Havay antisiklonla-
 +
rı, Cənub yarımkurəsində Cənubi
 +
Sakit okean, Cənubi Atlantik okeanı,
 +
Cənubi Hind okeanı antisiklonları
 +
S.a.-a aiddir. S.a. bə”zən okean aiti-
 +
siklonu da adlandırılır.
 +
SUBTROPİK QURİYA QLAR, su 6-
 +
tropiklər—Yerin iki coqrafi
 +
qurpaqı. Pimal və Cənub yarımku-
 +
rələrində təqr. 302 ilə 402 en dairə-
 +
ləri arasındadır. Qıtida mulayim,
 +
yayda tropik hava kӱtlələrinin ustun-
 +
LUYU ilə xarakterizə olunur. Orta
 +
aylıq temp-r 0—5 ilə 20—25*2S ara-
 +
sında dəyipilir. Qıti aylarında bə”-
 +
zən ipqaxtalar olur. Materiklərin q.
 +
hissələri ucun qızmar quraq yayı və
 +
rutubətli qıpı olan yarımquru,
 +
yaxud Aralıq dənizitiinpli
 +
(Aralıq dənizi sahillərində yerləii-
 +
diyindən) subtropiklər xa-
 +
rakterikdir: torpaqları qəhvəyi, bit-
 +
kiləri makvis, qariqa, ppiblək, friqa-
 +
nadır. Materiklərin ipit.-ində musson
 +
iqlimli rutubətli subtro-
 +
piklər YCTYHAMYDP, torpaqları sa-
 +
rı-qonur, sarı və qırmızı, bitki
 +
ərtuyu həmipəyattıl enliyarpaqlı me-
 +
iə formasiyalarıdır. Materiklərin
 +
daxili r-nlarındaquru subtro-
 +
piklər yayılmızdır: torpaqları
 +
boz və qonur, bitkiləri subtropik səh-
 +
ra və yarımsəhra tiplidir. S.q.-ın
 +
daqlıq r-nları yUYH nar MElHƏNƏPH
 +
(orta qurpaqda), alp cəmənləri və
 +
buzlaqlar (Yuxarı quripaqda) xarak-
 +
terikdir. SSR ərazisindəki S.q.
 +
rutubətlisubtropiklərə
 +
(Qafqazın Qara dəniz sahillərinin
 +
mərkəzi və c. hissələri, Kolxida ova-
 +
lıqrı), yayı quraq gecən Yarımru-
 +
tubətli subtropiklərə
 +
Üləhxəbal ovalıqı), Aralıq də-
 +
nizi tipliyarımquru sub-
 +
tropiklərə (Qafqazın Qara də-
 +
niz sahillərinin 1im. hissəsi, Krı-
 +
mın c. sahili) və quru subtro-
 +
piklərə (Alazan-Həftəran vadi-
 +
si, Kur-Araz ovalıqı, Orta Asiya
 +
səhralarının c. kənarı) ayrılır.
 +
S.q.-da mədəni landiaft geniin ya-
 +
yılmıpdır. Okean hissəsi suyunun
 +
yӱksək temp-ru (15—16*S) və duzlulu-
 +
qu ilə xarakterizə olunur, canlı alə-
 +
mi kasıbdır.
 +
 +
SUBTROPİK MEYVƏ BİTKİLƏRİ
 +
—subtropik zonalarda yetnidirilən
 +
coxillik həmiəyatıl, yaxud da yar-
 +
paqı təkulən aqac və kol bitkiləri.
 +
Zeytun, nar, əncir, xurma, naringi,
 +
portaqal, limon, yapon əzgili, badam,
 +
pekan, pustə və s. S.m.b.-nə aiddir.
 +
S.m.6. botaniki cəhətdən bir-birin-
 +
dən uzaq, ekoloji baxımdan isə Ya-
 +
xındırlar. Tropik bitkilərdən fərq-
 +
li olaraq onlar muəyyən dərəcədə su-
 +
kunət devru R PYaxtaya az da-
 +
vamlı (—6 —20"*S) olurlar. S.m.b.-
 +
nin inkipaf prosesinin tam gecməsi
 +
və meyvələrinin yetiiyməsi ucun temp-r
 +
 +
 +
d i-
 +
 +
 +
hə 4000—45002S-dən az olmamalı-
 +
1. SSRİ-də Cənubi Krımda
 +
Gurc.SSR, Azərb.SSR, Erm.SSR,
 +
Əzb.SSR, Tur.SSR, Tac.SSR və Dar.
 +
MSSR-in subtropik r-nlarında ye-
 +
tipdirilir. :
 +
 +
SUBTRӦPİKLƏR (sub...-H yun. (10-
 +
pikös (kyklos)—neHMə dairəsiy—bə”-
 +
zən subtropik enliklərə və Ya subtro-
 +
pik coqrafi qurptaqlara verilən ad.
 +
SUBURAXAN, suburaxıcı
 +
qurqu—yuxarı byefdəki (bax Byef)
 +
tikintiləri tə”mir etmək, su iLƏ Gə-
 +
tirilmiit cekuntuləri yumaq və s. MƏQ-
 +
sədi ilə su anbarını bopaltmaq ucun
 +
qurqu. S. adətən beton bəndin Gəvdə-
 +
sində (borulu S.), torpaq və dapi bənd-
 +
lərdə isə bəndin bunevrəsində və ya
 +
onun dəvrəsində (tunel S.-ı) yerləit-
 +
dirilir. Buraxılan suyun sərfini
 +
tənzimləmək ucun S. qapı ilə təchiz
 +
edilir. |
 +
SӰVA (5iua)—Fici devlətinin pay-
 +
taxtı. Viti-Levu a.-nın sahilində-
 +
dir. Dəniz portu. Əlkənin sənaye, ti-
 +
carət və mədənəyyət mərkəzi. Əh. təqr.
 +
75 min (1982). İqlimi tropik, rutu-
 +
bətlidir. Orta illik temp-r 249S,
 +
yaqıntı 3000 mm-dir. Tikinti mate-
 +
 +
 +
rialları, yeyinti, sabun səna yesi,
 +
pəkər z-du var. Turizm inkipaf et-
 +
midir.
 +
 +
 +
SUVAQ—bina Hissələrinin və ya TH-
 +
kililərin konstruktiv element səth-
 +
ən intaat məhlulundan (suvaq
 +
məhlulundan, maladan) yaradılan
 +
bərkimit hamar təbəqə. Muasir ti-
 +
kintidə hududlayıcı konstruksiya-
 +
ların səthini hamarlapdırmaq, son-
 +
rakı əməliyyatlar (rəngləmə, karız-
 +
cCƏKMƏ BƏ S.) ucun hazırlamaqdan ətru
 +
adi S,, izoləedici (oddan, səsdən,
 +
rentgen pqualarından və s.), ekran-
 +
lapdırıcı kimi xususi S. və
 +
tikilinin estetik ifadəliliyini
 +
gӱcləndirmək ucun dekorativ S.,
 +
nəvlərindən istifadə olunur. Bundan
 +
əlavə, monolit (yap) və rypy C. HƏB-
 +
ləri də məvcuddur. Ya suvaq məhlul
 +
halında yaxılır, quru S. isə əvvəl-
 +
cədən z-dlarda iri ləevhə və ya vərəq-
 +
lər halında hazırlanıb sonradan
 +
səthə yapıtidırılır.
 +
 +
SUVAQ İ(YLƏRİ—bina hissələrin-
 +
də və ya tikililərdə konstruktiv ele-
 +
ment səthlərinin (daxili və xarici
 +
13 x. tavan, arakəsmə və s.) in-
 +
paat məhlulu ilə ertulməsi. Moon o-
 +
lit, Yəni məhlul halında olan yaqp
 +
suvaqın cəkilməsi cox vaxt və zəhmət
 +
aparan tp olduqu ucun muasir sənaye
 +
tikintisindəquru suvaqla əvəz
 +
 +
 +
olunur.
 +
 +
SUVAGİL— Azərb.-da orta əcp iama-
 +
yıii məntəqəsi. İndiki Zaqatala i/t.-
 +
ndən təqr. 50—60 km itm.-i,-də yerlə-
 +
pirdi. S. 19 əsrədək İlisu sultan-
 +
lıqına, sonralar isə Zaqatala dan-
 +
rəsinə, qub.-sına, qəzasına daxil idi.
 +
1929 ildən Zaqatala r-nunun tərki-
 +
bində olmutdur. Əlveriisiz coqrra-
 +
fi mevqedə yerləpən S. 1950 ildə
 +
aqatala it.-nin 20 km-liyinə gəcu-
 +
rulmut və Yeni Suvagil adlanmıld-
 +
dır. Əhalisi əsasən saxurlardan iba-
 +
 +
 +
Elə,
 +
 +
SUVALKİ (Bima1k1)—Polpanın
 +
ilm.-i.-ində iiəhər. Carna-Qanca cayı
 +
sahilindədir. Suvalki voyevodalıqı-
 +
nın inz.m. Əh, 36 min (1978), Araq
 +
e”MaHıpı, İeİHHTH CƏHa)€CH hə s. Bap
 +
SUVALKİ VOYEVODALIRI (C/s.
 +
icvvödztvo Suvvalkskie) — Tlonmasnbın
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
SUVARMA SİSTEMİ
 +
 +
 +
59
 +
 +
 +
iim.-“i.-ində inzibati vahid. Mazur
 +
və Suvalki gəlləri Qəkundadır. Sah.
 +
10,5 min km?, ƏH, 416 min (1978). İnz.
 +
m. Suvalki i.-dir.
 +
 +
S.v., əsasən, aqrar r-ndur. Ərazi-
 +
nin 1/2-i k.t.-na yararlı sahələrdir.
 +
Covdar, arpa, palqamturp əkilir.
 +
Ətlik-sudluk heyvandarlıq və donuz-
 +
culuq inkipaf etmindir. Muhum
 +
sənaye sahələri yeyinti və arac e"ma-
 +
 +
 +
HA
 +
SUVANNA FӰMA (7.10.1901, Luanq-
 +
prabanq—10.1.1984, Vyentyan) — Laos
 +
siyasi xadimi, iiahzadə. Dəfələrlə
 +
aos kral hekumətinin bali naziri
 +
(1951—54, 1955—58, 1960—62) olmuyi-
 +
dur. Laosa dair Cenevrə saziiylə-
 +
rini (1962) imzalamıpt Muvəqqəti
 +
koalisiya həkӱmətinin, koalisiya par-
 +
calandıqdan (1963—64) sonra isə kral
 +
həkumətinin bal naziri idi. 1972—
 +
73 ilə S. F.-nın Laos Vətənpər-
 +
vər Cəbhəsi ilə apardıqı danımıq-
 +
lar nəticəsində Vyentyan saziti (1973)
 +
və onun protokolu imzalanmındı.
 +
1974—75 illərdə muvəqqəti Milli
 +
birlik həkumətinə batcılıq etmii-
 +
dir. 1975 ildən Laos Xalq Demokratik
 +
Respublikası baqi nazirinin məsləhət-
 +
cisi — SSRİ-də olmuidur (1982).
 +
SUVAR--Volqa-Kama Bulqarıstanın-
 +
da pəhər (9—14 əsrlər). Xarabalıqı
 +
Tat.MSSR-in Kuznecika k, yaxınlı-
 +
qındadır. Yatpayınt evləri, saray bi-
 +
nası, Keramika, əmək alətləri, si-
 +
nah, bəzək və s. apkar edilmintdir.
 +
Sənətkarlıq və ticarət (İran, Xa-
 +
rəzm, Zaqafqaziya, əə BƏ s. ilə)
 +
inkitpaf etmipdi. 14 əsrin sonların-
 +
da əhəmiyyətini itirmiptdir.
 +
SUVARLAR—PTimali Qafqazın Xə-
 +
zər dənizi sahillərində yapamıp
 +
tr dilli tayfa (bax Sabirlər).
 +
SUVARMA, irriqasiya—meli-
 +
orasiya nevlərindən biri. S.-da məq-
 +
səd k.t. bitkilərindən yuksək məhsul
 +
almaq, torpaqın su, haBa BƏ istilik
 +
rejimlərini tə"min edib nizamlamaq-
 +
dır. Vegetasiya dəevrundə bitkinin
 +
inkipafı ucun torpaqda nəmlik ca-
 +
tıpmadıqda S.-ya ehtiyac yaranır.
 +
S. k.t. bitkilərinin suya olan tələ-
 +
batını tə”min edir, faydalı mikro-
 +
orqanizmlərin inkipafına imkan
 +
yaradır, bitkinin qida rejimini,
 +
boy və inkipafını
 +
 +
 +
 +
 +
 +
gӱcləndirir,
 +
 +
 +
torpaqın hava rejimini tənzimləyir
 +
 +
 +
və məhsuldarlıqı artırır, torpaq-
 +
da catıpmayan rutubəti tamamlayır.
 +
Buna devri suvarma yolu ilə nail
 +
olunur. Devri suvarmada torparın
 +
aktiv qatında yaradılan rutubət re-
 +
jimi tələb edilən rӱtubət rejimin-
 +
dən artıq olmamalı, S. aqrotexniki
 +
tədbirlərlə əlaqələndirilməlidir. S.
 +
torpaqda olan qida maddələrini həll
 +
edib məhlul halına salır və bitki-
 +
nin ondan istifadə etməsinə iiərait
 +
yaradır. S. tələb olunan normada ol-
 +
malıdır, bitkiyə verilən artıq su
 +
torpaqın munbit qatında olan qida
 +
maddələrini yuyub torpaqrın alt qatı-
 +
na apara bilər. Torpaqın rutubət-
 +
ləndirilməsi və bitkinin su ilə tə”-
 +
min edilməsi muxtəlif usullarla
 +
(səthi S., suni yaqıpyaqr-
 +
dırma, torpaqaltı S., dam-
 +
cı usulu ilə S. vəs.)aparılır.
 +
SUVARMA ƏKİNCİLİYİ—k.t. bit-
 +
kilərinin suvarma pəraitində ye-
 +
timdirilməsi. K.t. bitkiləri vege-
 +
tasiya dəvrundə normal nəmliklə tə"-
 +
min olunmadıqda suvarmaya ehtiyac
 +
 +
 +
 +
 +
 +
yaranır. Quraq r-nlarda suvarma bu-
 +
tun k.t. bitkilərindən sabit və yuk-
 +
sək məhsul alınmasını tə”min edir.
 +
 +
S.ə. Neolit dəvrundən mə lumdur.
 +
Qədim PLərq əlkələrində cayların
 +
daliması İLƏ iLK əkincilik mədəniy-
 +
yətləri əmələ gəldi. Su yatdıqdan son-
 +
ra toxumu cəekmuiq lilə basdırır,
 +
torpaqı ADA bitkiləri
 +
becərirdilər. S.ə.-nin ibtidai for-
 +
ması olan toxa əkinciliyi belə yaran-
 +
mıppdı. İsti, quru iqlimi olan PTərq
 +
əlkələrində əkincilik sun”i suvar-
 +
maya əsaslanırdı. F. Engels 6 iyun
 +
1853 ildə K. Marksa məktubunda ya-
 +
zırdı ki, PTərqdə əkincilik suvarma
 +
əsasında qurulmutidur, həmin suni
 +
suvarma icmanın, əyalətin və yaxud
 +
mərkəzi həkumətin iti olmutidur (K.
 +
Marks i F. Ənqelıs, Socinenil, t.
 +
28, str. 221). E.ə. 2-ci minilliyin
 +
sonları, 1-ci minilliyin əvvəllərin-
 +
DƏ Azərb.-da su arxlarının (Muran,
 +
Mil və Qarabaq duzlərində, Naxcı-
 +
vanda və s. İNDİ də izləri qalmıip-
 +
dır) cəkilməsi nəticəsində S.ə. da-
 +
ha da geniplənir. Orta Asiya, Zaqaf-
 +
qaziya və Cənubi Sibirin qədim su-
 +
varma r-nlarında aparılan arxeolo-
 +
ji və tarixi tədqiqatlardan mə”lum
 +
olmuqidur ki, ibtidai toxa əkinci-
 +
liyi intensiv tarlacılıra bilavasi-
 +
tə S.ə.-ndən gecmipdir. Suvarılan sa-
 +
hələrdə, əsasən cəltik, buqda, qarqı-
 +
dalı, sorqo, pambıq, Yem, tərəvəz və
 +
meyvə bitkiləri becərilirdi.
 +
 +
Əksər əlkələrdə (ABPT, Meksika,
 +
İtaliya, Fransa, Rumıniya və b.) bu-
 +
tun əkin sahəsinin 1—1596-ini, əf-
 +
qanıstanda, İranda, VDR-də yarısını
 +
suvarma əhatə edir. SSRİ-də S.ə.,
 +
əsasən, Apaqı və Orta Volqaboyunda,
 +
Zavoljyedə, PPimali Qafqazda, Uzaq
 +
Pərqdə, USSR-in c. vil.-ndə, Orta
 +
Asiya resp.-larında, Qazax.SSR-də, Za-
 +
qafqaziyada, o cumlədən Azərb.SSR-də
 +
(pambıq, taxıl, yem bitkiləri və tərə-
 +
vəz sahələri, uzumluklər, meyvə bar-
 +
ları və s.) yerləmir. SSRİ-nin C.ə.-
 +
ində tətbiq edilən tədbirlər suvarı-
 +
lan torpaqların munbitliyini, g.t.
 +
bitkilərinin və əməyin məhsuldarlı-
 +
qının artırılmasını tə"min edir.
 +
S.ə. ərazidə paylapdırıcı və suvarma
 +
kanallarının olması ilə fərqlənir.
 +
Suvarma ilə torpaqda sun"i olaraq su,
 +
hava, istilik və qida rejimi nizama
 +
salınır, torpaqda olan qida element-
 +
ləri həll edilərək bitkilərin mənim-
 +
səyə biləcəyi hala cevrilir.
 +
 +
S.ə.-ndə sun"i yaqıpiyakdırma və tor-
 +
paqaltı suvarma aqrotexniki cəhətdən
 +
daha əhəmiyyətlidir. S.ə.-ndə duzgun
 +
qurulmuti nəvbəli əkinlərlə yanajpı
 +
torpaqın duzgun becərilməsi sistemi
 +
də lazımdır. :Rİ-də S.ə.-ndə cox
 +
zəhmət tələb edən ipləri mexaniklə,
 +
dirmək, əməyin məhsuldarlırını və s.
 +
artırmaq ucun yeni k.t. mapqınları
 +
sistemi yaradılmıntdır.
 +
 +
 +
Ədə Filimo M. S. pome-
 +
niə polevıx yaba: M. 1978" s
 +
SUVARMA NORMASI—butun ve-
 +
getasiya dəvrundə k.t, bitkilərinin
 +
tələbatını ƏDƏMƏK ucun 1 La torpaq
 +
 +
 +
əsinə verilən suyun miqdarı. S.n. S
 +
 +
 +
vegetasiya dəvrundə bitkilərin in-
 +
kiplaf fazalarında onların su sərf
 +
etməsinə, suvarılan torpaqlarda su-
 +
yun itməsinə mӱvafiq olaraq dəvri
 +
suvarma normalarına bəlunur. Dəv-
 +
ri ln. mӱəyyən bitki, əkilmin tar-
 +
 +
 +
r ə sir müb“ A — oya pula ——
 +
 +
 +
lanın 1 ha-na önp suvarma devrundə
 +
verilən suyun miqdarıdır. Devri
 +
suvarmalar yaqmurlararası fasilə-
 +
lərdə torpaqda catılmayan rӱtubəti
 +
tamamlayır. Suvarılan rayonun iq-
 +
lim pəraiti ilə sıx əlaqədardır.
 +
K.t. bitkilərinin beyuməsi və inki-
 +
iafı uzərində mulpahidə aparmaq-
 +
la, torpaqdakı su ehtiyatını vaxtın-
 +
da tə"yin etmək lazımdır. Torpaq və
 +
iqlim itəraitindən asılı olaraq resp.-
 +
nın ayrı-ayrı zonalarında hər ha
 +
ucun umumi S.n. pambıqa 5800—7800,
 +
taxıla 2900—4700, yoncaya 6000—9600,
 +
ӱzum baqına 4500—5900, cay plantasi-
 +
Yasına 3500—4000, tutunə 4000—4500
 +
m? arasında gəturulur. S.n. bitkilə-
 +
rin kək sistemi yerləimən torpaq qa-
 +
tının rӱtubətini tam tarla su tutu-
 +
mu həddinə catdıran su miqdarı kn-
 +
mi muəyyən edilir. Veketasiya devru
 +
suvarmalarından əlavə, səpinqabaqı
 +
suvarmalar da aparılır. Bu suvarma-
 +
lar payız və qın fəsillərində tor-
 +
paqda nəmlik ehtiyatı yaratmaq və bə-
 +
rabər cucərti alınmasını tə”min et-
 +
mək ucundur. Buna qın və yaxud yaz
 +
aratı deyilir ki, bu da umumi S.n.-
 +
na daxildir.
 +
 +
Əd. Taqıyev M. M., Suvarma me"
 +
liorasiyası, B., 1961, Baqrov M. N.,
 +
Krujilin İ. P., Orositelınıe sis "
 +
temı i ix əkspluatapil, M., 1978,
 +
 +
 +
SUVARMA REJİMİ—k.t. bitki-
 +
lərinin suvarma normasını, suvarma-
 +
ların sayını və muddətini təyin
 +
edir. Muəyyən aqrotexniki ipəraitdə
 +
torpaqın su-hava rejimini tənzim-
 +
ləyir. Tsrpaqda yaranan S.r. bitkilə-
 +
rin tələb etdiyi rejimə yaxın olma-
 +
lıdır. S.r. bitkilərin inkitaf dəv-
 +
ru və fazalarında onların suya olan
 +
tələbatını və torpaqın su, qida, duz
 +
və istilik rejiminin nizamlanması-
 +
na uyqun olaraq gəturulməlidir. Belə
 +
uytunluq suvarılan torpaqların MYH-
 +
bitliyini artırır, k.t. bitkilərin-
 +
dən yuksək və sabit məhsul geturul-
 +
məsinə səbəb olur. S.r. bitkilərin
 +
nəvundən, suvarılan rayonların iqlim
 +
və torpaq itəraitindən asılıdır: bu
 +
iqərait dəyitdikdə S.r. də dəyinir.
 +
Bitkilərin S.r. onlara lazım olan
 +
Umumi suvarma normasının veketasiya
 +
dəvrundə paylanmasını nəzərdə tutur,
 +
dəvri suvarmaların sayını, norma-
 +
sını və mӱddətini muəyyən edir.
 +
 +
 +
Əd. Qalodin Q. A., .
 +
menu, M., 1979 ə H A.. Rejim oro
 +
 +
 +
SUVARMA SİSTEMİ—suyu suvarma
 +
mənbə yindən geturӱb suvarılan Ələ
 +
rə paylayan və bitkilərin suvarıl-
 +
masını tə min edən qurqular. S.s.-nə
 +
balp su qəbuledici qurqu, ana kanal,
 +
daimi paylayıcı kanallar, mӱvəqqəti
 +
kanallar, suvarma tpəbəkəsi, kollek-
 +
tor-drenaj 1 kəsi, Hidrotexniki
 +
qurqular daxildir, Ba qəbuledici
 +
qurqu su tələbatı planında nəzərdə
 +
tutulmup miqdarda suyu qəbul edib
 +
 +
-S.-nə verir. Suyun əz axını ilə
 +
axması ucun daimi səviyyənc saxlayır,
 +
dapqın sularını sistemə buraxmır,
 +
Su mənbəyindən su S.s.-nə əz axını
 +
ilə verilir. Su mənbəyinin səviyyəsi
 +
—*S.-NDƏN COX apaqı olarsa, su sistemə
 +
nasos qurquları vasitəsilə verilir.
 +
Su ana kanallar vasitəsilə daimi
 +
paylayıcı kanallara, buradan isə tə-
 +
sərrufatlara (k-z və s-zlara) payla-
 +
nır. Mӱvəqqəti kanallar suyu pay-
 +
layıcı kanallardan geturub suvarma
 +
 +
 +
60
 +
 +
 +
ptəbəkəsinə verir. Sızmaya və buxar-
 +
lanmaya gedən itkinin qariısını al-
 +
maq ucun əksər hallarda S.s. qapalı
 +
tikilir. Suvarma kanallarının bir
 +
hissəsi, yaxud hamısı borularla əvəz
 +
edilir.
 +
 +
ƏdD.: Baqrov M. N., Krujilin
 +
İ. P., Orositelınıe sistemı i ix Əks-
 +
ipluatapin, M., 1978.
 +
 +
 +
SUVARMA (YƏBƏKƏSİ--suyu suvar-
 +
ma mənbəyindən suvarılan həya pay-
 +
layan daimi və muvəqqəti suaparan
 +
(kanallar) boru Kemərliriy iyəbəkə,
 +
əthi suvarmada S.ip.-ni ox
 +
arxlar, tirələr və suvarma iqırımla-
 +
rı təpkil edir. Mӱvəqqəti kanallar-
 +
dan su, ox arxlara verilib suvarma
 +
iırımlarına paylanır. Pırım-
 +
la suvarmada su cərgə arasında cə-
 +
kilmitp pırımlardan axıb tpaquli
 +
istiqamətdə onların dibindən və qis-
 +
mən divarlarından torpaqa hopur.
 +
Bə"zən suvarma basdırma usulu
 +
ilə aparılır: bu usulla suvarmada
 +
tirələrlə əhatə olunmuzi kicik cahə-
 +
lərə Vudaxılan su tədricən torpaqa
 +
hopur. Selləmə suvarmada su tor-
 +
para tarla uzərində nazik lay halında
 +
axarkən hopur. Bu usulla, əsasən ta-
 +
XIL VƏ coxillik bitkilər suvarı-
 +
lır.Sun”n yaqıtnyaqdırma
 +
usulunda Sp.-ni yaqıtiyatqdıran ma-
 +
pınlar və aparatlar, torpaqal-
 +
tı suvarmada aktiv qatın altında
 +
qoyulmul borular əvəz edir. Bu boru-
 +
lar vasitəsilə, əsasən aktiv qat rutu-
 +
bətləndirilir. Damcı usulu ilə
 +
suvarmada isə S.p.-ni meyvə ba-
 +
Rında və uzum plantasiyasında cərgə
 +
boyunca dirəklərdən asılmıiy poli-
 +
etiler borular və damcıladıcılar
 +
təpqkil edir.
 +
Əd:BaqrozvM.N..Krujilin
 +
İ. P., Orositelhnıe sistemı i nx əks-
 +
pluatapil, M., 1978.
 +
 +
 +
SU VENİR (fr. zonuepyq)—yadigar ve-
 +
rilmit hədiyyə, kimin, yaxud nəyinsə
 +
xatirəsi ilə baqlı pqey.
 +
SUVERENİTET (suverenlik), dev-
 +
lət suvereniteti (alm. Sou-
 +
veranitat, fr. zonueqa:pebe—ali ha-
 +
kimiyyət)—devlətin ez daxili və xa-
 +
rici siyasətində mustəqilliyi. Huqu-
 +
qi mə"nada 4“S.ə terminini ilk dəfə
 +
16 əsrdə fransız alimi J. Boden iii-
 +
lətmitpdir. Muxtəlif sosial-iqti-
 +
sadi formasiyalarda S. devlət ha-
 +
kimiyyətinin sosial-sinfi mahiyyə-
 +
tindən və cəmiyyətin iqtisadi qurulu-
 +
pundan asılı olaraq muxtəlif mə”-
 +
na dapıyır. Xalqın tam hakimiyyəti
 +
sosialist dəvləti S.-inin əsasıdır.
 +
bilavasitə dəevlət huquqları
 +
 +
 +
(o cumlədən suveren huquqları) siste- |Ӱ.- ||
 +
 +
 +
mində təzahur edir. Dəvlətin tam ix-
 +
tiyarlı olması həqiqi dəvlət Haki-
 +
miyyətinin həyata kecirilməsini və
 +
beləliklə dəvlət S.-ini tə”min edir.
 +
Dəvlət S.-i devlətə beynəlxalq muna-
 +
sibətlərdə mustəqil beynəlxalq huquq
 +
subyekti kimi cıxın etmək imkanı
 +
verir. SSRİ-nin xarici siyasəti bu-
 +
TYH dəvlətlərin suveren bərabərli-
 +
yi də əsaslanır. Bu prinsip
 +
BMT Nizamnaməsində təsbit edilmini-
 +
dir. S.-ə hərmət muasir Beynəlxalq
 +
utuqun və beynəlxalq mӱnasibətlərin
 +
əsas insiplərindəndir.
 +
SUVERMƏ—rutubətlə tam doymui su-
 +
xurların suyunun bir hissəsini aqır-
 +
lıq qӱvvəsinin tə"siri altında sər-
 +
q axma Yolu ilə verməsi qabiliyyə-
 +
 +
 +
SUVARMA İYƏBƏKƏSİ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ua 7
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ti, S, sӱxurun tam su tutumu ilə mo-
 +
lekulyar su tutumu arasındakı fərqə
 +
bərabərdir.
 +
SUVİROVA Aleksandra Lavrentyev-
 +
Ha (d. 6, 5.1900, Moskva)—rus sovet
 +
| mü aktrisası. Azərb.
 +
SSR xalq artisti
 +
(1941). Səhnə fəa-
 +
liyyətinə 1918ildən
 +
Bakıda ezfəaliy-
 +
yət dərnəklərində
 +
bailamıq, 1927
 +
1959 illərdə Azərb,
 +
Rus Dram Teatrın-
 +
da CIXI11 ETMHİ-
 +
dir. S.-nın yaradı-
 +
cılıqı ucun yuk-
 +
sək temperament, sə-
 +
| mimiyyət səciyyəvi
 +
olmutdur. Rolları: Culyetta, Dezde-
 +
mona (“Romeo və Culyettav, “Örennov,
 +
V, PYekspir), Polina (4“Gəlirli yerə,
 +
A. Ostrovski), Nina (4Maskaradə,
 +
M, Lermontov), Sofya (4“Aqıldan bə-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
—
 +
 +
 +
 +
 +
 +
A. L. Suviro-
 +
va Dolores (4“ Daqt
 +
qonaqe, Ye-
 +
panuka) ponyuna.
 +
 +
 +
naə, A, Tpnöolenon), Tar)ana (eMem-
 +
urannap?, M.. Topkn), AH)a (€ Az6a-sı
 +
baqıə, A. Cexov), Mehriban, Gulnar
 +
Iran, “Vaqifə, S. Vurqun) və s.
 +
UVOROV Aleksaidr Vasilyevic (24.
 +
11. 1730, Moskva—18.5.1800, Peter-
 +
burq)—rus sərkər-
 +
dəsi, rus hərb sənə-
 +
tinin banilərindən
 +
biri. Generalis-
 +
simus (1799), Rım-
 +
pik qrafı (1789),
 +
İtaliya knyazı
 +
(1799). Hərbci ai-
 +
ləsində doqulmuyt-
 +
dur. 1748 ildə hə-
 +
Ar | qiqi Hərbi xidcə-
 +
mv Mikola tə baplamısn, 1754
 +
 +
B 4.” “ildə ilk zabit rut-
 +
ali bəsi (porucik) al-
 +
MbiHl, 1756—58 illərdə Hərbi Kolle-
 +
giyada xidmət ar Yeddiillik
 +
muharibədə (1756—63) Kunersdorf ya-
 +
xınlırında vuruqimada (1759), Berlin
 +
(1760) və Kolberqin (Kolobjeq) (4761)
 +
alınmasında iptirak etmitdir. 1770
 +
ildə gen.-m. rutbəsi almındır. Rusi-
 +
ya— Turkiyə muharibəsində (1768—74)
 +
bir sıra ӱzӱrlӱ Yuruilər etmitdir.
 +
Krım və Kubandakı qopunların go-
 +
mandanı (1776—79), diviziya koman-
 +
diri (1785—87) olmutidur. Rusiya—
 +
Turkiyə muharibəsində (1787—91) rus
 +
qopunları S.-un komandanlıqı al-
 +
tında Fokitani və Rımnik yaxınlı-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
qında qələbə qazanmhııtı (1789), İz-
 +
mail qalasını Hucumla almındılar.
 +
1791 ildən Finlandiyada, 1792—-95
 +
illərdə Polpada, 1795—96 illərdə
 +
Ukraynada rus qopunlarına komandan-
 +
lıq etmipdir. İmperator 1 Pavelin
 +
tətbiq etdiyn Prussiya kətək qaydala-
 +
rının əleyhinə cıxdıqrına gərə 1797
 +
il fevralın 17-də iste”faya buraxıl-
 +
mı və Novqorod qub.-nın Koncanskoye
 +
k.-ndəki malikanəsinə surgun edil-
 +
miidi. 1798 ildə Rusiya, Fransa əley-
 +
hinə 2-ci koalisiyaya (B. Britaniya,
 +
Avstriya, Turkiyə, Siciliya qopa
 +
krallıqı) daxil olarkən, 1 Pavel
 +
mӱttəfiqlərin tə”kidi ilə S.-u PYn-
 +
mali İtaliyada rus qopqunlarının
 +
bap komandanı təyin etməyə məcbur
 +
olmuzqidu vax Şuvorovun İtaliya yu-
 +
ruqiu (1 79 ), Suvorovun İsvecrə yuru-
 +
uy (1799).
 +
 +
S.-un “Qalib gəlmək elmik əsəri
 +
nəzəriyyə və praktikanın vəhdətinə
 +
əsaslanırdı. S. belə hesab edirdi ki,
 +
eDuӱzpmənə insanpərvərliklə də qalib
 +
gəlmək olarə, “Təlimdə asan olan
 +
deyutidə-cətindir, tə”"limdə cətin olan
 +
dəyçtidə asandırə—-S.-un prinsiplə-
 +
rindən idi.
 +
 +
S.-un strategiyası qeyri-adi fəal-
 +
lıqı və qətiyyəti ilə fərqlənmipt-
 +
dir. S. hucumu strateji əməliyyatın
 +
əsas usulu hesab edirdi. S. təkcə be-
 +
yuk strateq yox, həm də misilsiz tak-
 +
tik idi. Kolonna və daqınıq sıra:
 +
nın birgə taktikasının təkmilləin-
 +
dirilməsi S.-un xususi xidməti idi.
 +
S.-un taktikasında atəpt ilə sungu
 +
zərbəsi duzgun əlaqələndirilirdi. S.
 +
vaxtı duzgun qiymətləndirməyi muha-
 +
ribə aparmarın əsas prinsipi sayırdı.
 +
Bir sıra elmlərə dərindən bələd olan
 +
S. alman, Fransız, italyan, polyak,
 +
turk dillərində danıptır, ərəb, fars
 +
və fin dillərini qismən bilirdi.
 +
 +
Rİ Ali Soveti Rəyasət Hey”əti-
 +
nin 1942 il 29 iyul tarixli Fərmanı
 +
ilə ӱc dərəcəli Suvorov ordeni tə”sis
 +
25.  UİK(b)P MK və CCPH
 +
XKS-nin 1943 il 21 avqust tarixli
 +
 +
 +
.qərarı ilə Suvorov hərbi məktəbləri
 +
 +
 +
yaradılmıpdır. SSRİ-də S. muzeylə-
 +
i, ona həsr olunmuiq abidələr, ad.
 +
Yapayıti məntəqələri, kucələr və s.
 +
var, haqqında film cəkilmitdir. S.-
 +
un anadan olmasının 250 illiyi
 +
SSRİ-də genin qeyd olunmundur.
 +
Əsəri: Nauka pobejdath, M., 1980.
 +
Ədə Mixanlov O, N., Suvorov,
 +
2 izd., M., 19805 Qriqorıvev S., Alek-
 +
sandr Suvorov, M., 1980,
 +
SUVӦROV— RSFSR Tula vil.-ndə
 +
iyəhər. Suvorov r-nunun mərkəzi. Ya-
 +
xınlıqında Cerepet DRES-i, əyirici
 +
-Gy Kitab nəpqriyyatı texnikumu var.
 +
yun və odadavamlı gil cıxarılır.
 +
SUVOROVUN İSVECRƏ YURUİYU
 +
(1799)—A. V. Suvorovun komandanlı-
 +
RI ilə rus qopunlarının PTimali
 +
İtaliyadan Alp daqlarını amapar
 +
İsvecrəyə gecməsi (21 sentyabr—8 okt-
 +
yabr). Sӱzorovun taliya yuruttundən
 +
sonra B. Britaniya və Avstriya rus
 +
ordusunun İsvecrədən Reynə geciril-
 +
MƏSİ KİMİ əsassız strateji plan Ha-
 +
zırlamınt və Rusiyaya qəbul etdir-
 +
mipdilər. Rus qopunları korpusu-
 +
nu xilas etmək ucun Suvorovun qopun-
 +
ları sentyabrda 5 gun ərzində 150 km
 +
yolu gecərək Alp daqının ətəkləri-
 +
nə catdılar. General P. İ. Baqra-
 +
tionun ən dəstəsi fransız briqada-
 +
sını geri oturdaraq rus qopunları
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ucun yol acdı. Rus ordusu cətin daq
 +
apırımlarını gecərək Kur r-nuna
 +
cıxdı və oradan Avstriyaya qayıtdı.
 +
S.İ.y. zamanı rus qoptunu əldən və ya-
 +
ralılarla birgə 4 mindən cox adam
 +
itirdi, lakin dupməni bundan dərd
 +
dəfə artıq tələfata uqratdı. S.İ.y.
 +
nəticə verməsə də əsl igidlik numu-
 +
nəsi oldu. Suvorovun dediyi kimi,
 +
ə sungusu Alpı deqlib kecdih.
 +
 +
:İ.y.-nə gərə Suvorova generalissi-
 +
CH. . CƏK rHİMƏTN MH
 +
.İ.y.-nç İY HİMƏTnTƏRnMDƏ np.
 +
SUBӦRVİ  İTALİYA YURUİY
 +
(1799)—A. V. Suvorovun komandanlı-
 +
qı ilə muttəfiq rus və Avstriya qo-
 +
punlarının PTimali İtaliyada fran-
 +
sız qopunlarına qarpqı əməliyyat-
 +
ları. Aprelin 27—28-də muttəfiq
 +
qopunları Adda cayı yaxınlıqında
 +
fransız r (komandanı gene-
 +
ri Moro) darmadaqın etdilər və
 +
 +
ilana daxil oldular. İyunun 17—
 +
19-da Trebbiya cayı yaxınlıqında ge-
 +
neral Makdonaldın qopunu, ən
 +
15-də Novi yaxınlıqında general Ju-
 +
berin ordusu mərlub edildi. S.İ.y.
 +
nəticəsində butun PTimali İtaliya,
 +
Fransa həekmranlıqından azad olun-
 +
du. Rusiyanın Aralıq dənizi r-nun-
 +
da nufuzunun artacaqından qorxan
 +
muttəfiqlər (B. Britaniya) rus or-
 +
ə.  İtaliyadan uzaqlatpdırı
 +
 +
svecrəyə gendərməyi (guya orada ge-
 +
neral Rimski-Korsakovun komandan-
 +
lıqı altındakı rus korpusu ilə bir-
 +
 +
 +
ləpmək ucun) qərara aldılar.
 +
 +
SU QABARI (Lagenaria iceraria, ƏB-
 +
vəllər—Q. vilgareis) ra6arkuMHnəp də-
 +
siləsindən birillik bitki. Vətəni
 +
Afrikadır. Birevli, bircinsiyyət-
 +
li cicəkləri yarpaq qoltuqunda tək-
 +
tək yerlətir. Meyvəsinin uz. 20—90
 +
sm, diametri orta hesabla 30 sm-
 +
dir. Hər igi yarımkurənin tropik
 +
və St elə qədimdən yetipt-
 +
dirilir. SSRİ-nin c. r-nlarında,
 +
o cumlədən Azərb6.SSR-in bir cox
 +
r-nlarında meyvəsinə gərə, bə”zən də
 +
n tiv bitki kimi becərilir.
 +
SUQALDIRICI MAPYIN—mayeni
 +
(batlıca olaraq suyu) muəyyən hundur-
 +
luyə qaldırmaq ucun matın. sadə
 +
S.m.-a mancanaq və dolamacarx misal
 +
ola bilər. Daha murəkkəb S.m.-lar be-
 +
iyk həcmdə fasiləsiz su verimini tə”-
 +
 +
 +
verildi. Engels
 +
 +
 +
I ə YS
 +
HƏ
 +
” 4 r.
 +
 +
 +
= qalı heyvanlar sinfi,
 +
 +
2 == TƏPD3HHAZƏH suda-quruda Yapyamaqa gecən
 +
İ ilk onurqalılardır.
 +
 +
7 dkuru tekur, yumurtası
 +
. rӱpeymləri quruda ingita
 +
uyqunlapmamınqlar (anamvilər). İn-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
rximed VnNti: | 28—vint,
 +
min edir. Buraya Arximed vinti, su-
 +
qaldırıcı carx və noriya aiddir.
 +
Arximed vinti (itək.) nov (və ya ertuk)
 +
və vintdən ibarətdir. Vint guӱlək ya-
 +
xud digər mӱhərriklə fırladılır
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
SUDAK
 +
 +
 +
—
 +
5————..
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ilıq
 +
 +
 +
(təqr. 50 dəvr/dəq). Suyu 3—4 m
 +
hund.-ə qaldırmaq mumkun olur.
 +
 +
SUQALDIRICI HARX—suyu qal-
 +
dırmaq ucun texniki vasitə: Y3ƏDPHH-
 +
də sərbəst asılmıtıl cemcələr olan
 +
2—6 m diametrli carx. Carx fırla-
 +
narkən aqparıda cəmcələrə dolan su
 +
yuxarıda yerlətən novun uzərində
 +
cəmcələrdən bollpalır. Cemcə əvəzinə
 +
bə"zən sərt bərkidilən pərlərdən is-
 +
 +
 +
tifadə olunur. |
 +
Da OLUNUR. və Hokkaylo a-rı
 +
arasında boqaz. Yapon dənizini Sa-
 +
kit okeanla birlətdirir. Uz. nı
 +
110 km, ən dayaz yeri  abnare nə 1
 +
 +
m. Donmur. Əsas portları: okada-
 +
te (Hokkaydo a.), Aomori (Honsu a.),
 +
SUQƏBULEDİCİ — yaxınlıqındakı
 +
ərazidən qurudulma sistemi vasitə-
 +
silə yıqılan suyu qəbul edən və ya
 +
 +
 +
aparan suaxıdan, sututar və yaxud
 +
cuxur. Bə”zi hidrotexniki şukəturu-
 +
c rqulara da S. deyilir.
 +
 +
SUQIZDİRİCİ suyu buxar, is-
 +
 +
 +
ti su, qızmar qazlar və elektrik cə-
 +
əyanı ilə qızdırmaq ucun istidə-
 +
pdirici aparat. S.-dan (*s/li şu təc-
 +
izatı,su ilə isitmə sistemlərində,
 +
buxar qazanına verilən suyu qızdır-
 +
ma sistemində BƏ C.-TƏ istifadə edi-
 +
lir. Səthi qızma tipli S, daha cox
 +
yayılmınldır, burada istilik, qız-
 +
dırılan suya buxar və ya isti su ilə
 +
qızdırılan metal boruların səthi
 +
ilə ayn Kontakt S.-sı (su bila-
 +
vasitə buxarla və ya isti su ilə qız-
 +
dırılır) az iptlədilir. Yerli S.-la-
 +
ra vanna kolongası, spiral boru və s.
 +
misal ola bilər.
 +
SUQOVUNYAN— Azərb.SSR Sabir-
 +
abad r-nunun Kurkəndi sovetliyində
 +
kənd. R-n mərkəzindən 3,5 km 1lm.-ipp1.-
 +
də, dӱzənlikdədir. Əh. 3263 (1985):
 +
pambıqcılıq, taxılcılıq və heyvan-
 +
darlıqla məpquldur. Səkkizillik
 +
məktəb, kitabxana, tibb məntəqəsi var.
 +
SUDABORULMA—asfiksiyanın nəv-
 +
mӱxtəlifliyi, tənəffus yollarına su
 +
dolmaqla beyin və batqa toxumaların
 +
kəskin oksigen catınmazlıqından
 +
öamı verən elum, Yaxud terminal və-
 +
ziyyət. Əlum 3—5 dəq-dən sonra tənəf-
 +
fus və qan devranı dayandıqdan son-
 +
ra bap verir. S. tipik və yaxud qəfil
 +
əlum nəticəsində də (urək xəstəliyi,
 +
kəllənin, boyun fəqərələrinin travma-
 +
sı və s.) ola bilər. Belə halda elu-
 +
mun səbəbini məhkəmə-tibb ekspertiza-
 +
sı ayırd edir. Suda boqulana hadisə
 +
yerində klinik əlum zamanı gəstəri-
 +
lən ilk yardım effektli olur: tə-
 +
 +
 +
nəffus yollarını sudan azad etmək,
 +
sun"i aları ӱrəyi masaj etmək
 +
= və s. Həyat
 +
 +
. sından sonra mӱtləq Həkim nəzarəti
 +
olmalıdır, əks təqdirdə xəstə aqrci-
 +
 +
 +
= Yərlərin ədemindən elə bilər.
 +
SUDA-QURUDA YAYYAYANLAR, am-
 +
 +
 +
unksiyalarının bərpa-
 +
 +
 +
fibiyalar (AqarhyIv) (yun.
 +
H1Ioz—ikili Bəyat Kes ə —OHYp-
 +
 +
 +
.-Q.Y. su həyat
 +
alıqlar kimi
 +
(kurusu) və
 +
etməyə
 +
kipafı metamorfozla gedir.
 +
da maddələr mubadiləsi cox zəifdir:
 +
 +
 +
bədən temp-ru dəyinkən və xarici mu- Və
 +
 +
 +
hit temp-runa uyqundur.
 +
Muasir S.-q.y. 2850 nevdən ibarət
 +
 +
 +
3 dəstədə birlətir: ayaqsız amfibi-
 +
yalar, quyruqlu amfibiyalar və quy-
 +
 +
 +
aqr- 6
 +
 +
 +
.“r.İ.- “
 +
 +
 +
61
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ruqsuz amfibiyalar. S.-q.y.-ın İyM-
 +
paq və nəm dərisi tənəffusdə muhum
 +
rol oynayır. Qaz mӱbadiləsi ucun zə-
 +
ruri olan dərinin nəmliyi selikli
 +
vəzilərin ifrazatı ilə tənzim olu-
 +
nur. Bədənin bel tərəfində iri zə-
 +
hərli ifrazatı olan serozlu vəzi-
 +
lər yerlətir. Ən beyin yaxpqı, beyin-
 +
cik zəif inkipyaf etmiyiidir. Kəllə-
 +
beyin sinirləri 10 cutdur. Surfələ-
 +
rində yan xətt orqanı olur. Gəzun ak-
 +
komodasiyası bullur cismin yerdə-
 +
yipməsi ilə gedir. Yetkin S.-q.y.
 +
heyvani yemlə qidalanırlar. Diiqlər
 +
ovu tutmaq ucundur. Balıqlardan
 +
fərqli olaraq S.-q.y.--ın xırda ovu
 +
tutmaq ucun yaphilqan selik ifraz
 +
edən vəzili, hərəkətli dili var. Yet-
 +
kin S.-q.y.-ın ciyəri, xoanaları və
 +
qırtlaq qıqırdaqı olur. Ciyərlə tə-
 +
Kabus dəri tənəffusu ilə tamamla-
 +
nır. Surfələrin qan devranı balıq-
 +
ların qan dəvranına oxtardır. Urə-
 +
yi uckameralıdır. Yetkin fərdlər-
 +
də cut gəvdə beyrəyi var. Erkəklərin-
 +
də cӱt toxumluq, ditilərində cut yu-
 +
murtalıq ol Kloakaya duppən yu-
 +
murtahuceyrə yumurta borusu ilə xa-
 +
ricə ifraz edilir. Cox vaxt 3—4 il-
 +
liyində cinsi yetkinliyə catır. Yal-
 +
nız bə"zi S.-q.y. diridoqandır. Coxu
 +
kuru tekur (3—28 minədək). S.-q.y.-
 +
ın əksəriyyəti faydalıdır (k.t. bitki
 +
zərərvericilərini məhv edir). Bir
 +
cox əlkələrdə qurbaqaların əti yeyn-
 +
lir, həmcinin fiziologiya təcrubələ-
 +
ri ucun obyektdir. Qazıntı S.-
 +
q.Y. muasir S.-q.y.-dan xeyli cox və
 +
mӱxtəlifdir. S.-q.Y.-ı onurqa və kəl-
 +
ləsinin qurulupquna gerə təsnif edir-
 +
lər. Əsas tapıntı yerləri PPimal ya-
 +
rımkurəsində, ayrı-ayrı tapıntılar
 +
isə Cənubi Afrika və Hindistanda-
 +
dır. SSRİ-də Rus platformasının
 +
c. hissəsində coxdur.
 +
SUDARILAN— Mingəcevirdə, Kur
 +
cayının sol sahilindəki eyniadlı
 +
sahədə Z—13 əsrlərə aid 2 X6-li ya-
 +
tpayın yeri və qəbiristan (bax həmci-
 +
nin Mingəcevir arxeoloji komplek-
 +
si). 1946—53 illərdə aparılan ar-
 +
xeoloji qazıntılar zamanı erkən
 +
feodalizm devrunun zəngin arxeolo-
 +
ji kompleksi—məitpət tikintiləri
 +
və xristian mə"bədləri |alban (Qaf-
 +
qaz) kitabələriy, Sasani və Xilafət
 +
pullarından nbarət inələr aii-
 +
gar edilmindir. Yalayılı yerindən
 +
dulus kӱrələri tapılmıiy, yaxınlı-
 +
qındakı qəbiristanda kup, taxtaqu-
 +
tu, katakomba və xristian qəbirləri
 +
tədqiq edilmindir. |
 +
 +
 +
Əd: Vahidon R, M., sək
 +
11—U1İ əsrlərdə, B., əl Mingəcevir
 +
 +
 +
SUDAK—USSR Krım vil.-ndə məhəp.
 +
. r-nunun mərkəzi. Qara dəniz sahi-
 +
lindədir. 2 iərab z-du, yeyinti kom-
 +
inatı, cərək kombinatı, istirahət
 +
evləri, sanatoriyalar, pansionatlar
 +
var. Dənizkənarı iqlim Kurortudur.
 +
 +
E.ə. 4 əsrdə indiki S.-ın Yerində
 +
tavrların yalayınt məskəni vardı.
 +
3— 13 əsrlərdə burada ppərqi slavyan-
 +
lar arasında Suroj kimi tanınmıpt
 +
ticarət mərkəzi olan yunan iqəhəri
 +
“uqdeya yerləttmitdi. 13 əsrdə mon-
 +
qol-tatarlar S.-ı daqıtdı. 13 əsrdən
 +
Venesiya Resp.-sına, 1365 ildən ge-
 +
lı ri məxsus idi, 1475 ildə
 +
S.-I rlər daqıtdılar. 16—18 əsr-
 +
lərdə Arım xanlıqının iəhəri ol-
 +
mӱmdur. 14—15 əsrlərə aid genuya-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
62
 +
 +
 +
 +
 +
 +
lılara məxs
 +
yevdəki *So
 +
marlıq qor
 +
 +
 +
şqala (1958 ildən Ki-
 +
iya muzeyiə tarixi me"”-
 +
uqunun filialıdır), 16
 +
 +
 +
dairəvi və duzbucaqlı mudafiə qul- |
 +
 +
 +
ləsi, qəsr, gӱnbəzli kilsə (sonradan
 +
Tӱrklər məscidə cevirmiiylər), an-
 +
bar, qalanın yaxınlıqında liman
 +
qӱlləsinin və 12 həvari kilsəsinin
 +
və s. qalıqları var.
 +
 +
 +
Ədə SekirinskinN S. A., Ocer-
 +
Kİ istorii Suroja, Simferopolh, 1955:
 +
 +
 +
M. iə n A. L., Krım v srednie veka,
 +
 +
 +
CYDAH (əp.əl s) —rapanap, səHqu -
 +
lər əlkəsi)— Afrikada təbii vilayət.
 +
Beyuk Səhranın c. sərhədindən 4—8*”
 +
İ1m.e.-NƏ qədər və Atlantik okeanın-
 +
De Efiopi Ya yaylasınadək uzanır.
 +
 +
ah. təqr. 5 mln. km?, Qərbi, Mərkə-
 +
 +
 +
zi və YLzərqi S.-a bəlunur. Afrika
 +
platforması ərazisindədir. R kan
 +
konusları (Marra d., 88 mu S.-da
 +
 +
 +
ən yӱksək nəqtə) var. İqlimi subek-
 +
vatorial, Soy Ən soyuq ayın
 +
orta temp-ru 20—26*S-dir. İllik
 +
Yarıntı iim.-dan c.-a 100 mm-dən 2000
 +
Mmm-dək artır. Ən beyuӱk cayları: Nil,
 +
Niger, Seneqal və s. Ən bəyuk gəlu
 +
LU. Tipik taztetalar, terənə
 +
ropik mepyələr ustundur. Seneqal,
 +
Takucia hücə , Qambiya, Mali, Ni-
 +
ger, Cad, Sudan, Mərkəzi Afrika
 +
Resp.-sı, Kamerun, Nigeriya Benin,
 +
Toqo, Qana, Yuxarı Volta, Fil Di-
 +
pi Sahili, Qvineya Resp.-sı ərazi-
 +
ləri tamamilə və ya qismən S.-dadır.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
SUDAN (sYəy.P), Sudan Demogk-
 +
ratik Respublikası
 +
(4.83 yə 015,—YN, gn).
 +
 +
Umumi mə”lumat, Afrikanın i/m.-
 +
p.-ində, Qırmızı dəniz sahilində
 +
dəvlət. Misir, Liviya, Cad, Mərkəzi
 +
Afrika Resp.-sı, Zair, Uqanda, Ke-
 +
niya və Efiopiya ilə Həmərtəldir,
 +
Sah. 2,5 mln. K.M?, ƏH. təqr. mln.
 +
(1982). Paytaxtı Xartum it.-dir. S. in-
 +
zibati cəhətdən 8 regiona bəlunur.
 +
 +
Devlət quruluiyu, S. resp.-dır.
 +
Daimi Konstitusiyası 1973 ildən quv-
 +
vədədir. Devlət və həkumət bacısı 6
 +
il muddətinə secilən prezidentdir: o,
 +
həmcinin ali bat komandandır. Qa-
 +
nunverici hakimiyyət prezidentə və 4
 +
il mӱddətinə secilən Milli Xalq
 +
Məclisinə (birpalatalı parlament)
 +
məxsusdur. Prezidentin dekreti ilə
 +
Nazirlər Purası buraxılmıp, Res-
 +
publika PQurası (prezident yanında
 +
məpvərətci orqan) yaradılmıidır.
 +
 +
Təbiət. ərazisinin cox Hissə-
 +
si hund. 300—1000 m olan platodur.
 +
Ancaq q.-də (Darfur platosu) və c.-da
 +
(Mərkəzi AFrNka yuğsəkliynnin qol-
 +
ları) Hhund. 3000 m-dən yuxarı olan
 +
sahələrə rast gəlinir. Əlkənin ən
 +
yuksək nəqtəsi Kinyeti d.-dır (3187
 +
m). Faydalı qazıntıları: dəmir fi-
 +
lizi, manqan, qızıl, xrom, daiyduz,
 +
 +
 +
SUDAN
 +
 +
 +
H
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
SUDA II
 +
170 0 120 Mü kul” SA ri
 +
— İ
 +
zi im miri rnınnnnnndnyınnei-JFuuninaninunurn nın
 +
Aİ HB HTA 1 Vadi-Halfa De. ə y
 +
zl | mə İl İTİ TİP M bilib
 +
də ə) İT EM = * Nnvu (
 +
ib ə 5 ud Ne ah PBA LAL
 +
| 0——" İ Bu MK. I Delq =
 +
BƏ TRY” Çə İh 5 q nanə dəni) s
 +
= “ | onqola sa "on
 +
| D I.
 +
= Nuxeyla | ıl PL. = ə
 +
= : cl) 5/ 4-cç =
 +
: | 5 ə. əri o 2 2 ybastӧnav, ə . = Qokar
 +
Ennedi = mə A/Merob axa hi?ər6səp- P |
 +
u Ey y Ə0-DəbbaçUkurti / AtbarayD |, di
 +
"450 21 əə / /42-DamərӱCdə = eb balim
 +
| zi ab | 1 0,. kk ki
 +
yaylası 21 ə” R ə 2 : İsə k r3— s
 +
21 ” pır ————y————— = – HA. , uk
 +
əmma zz ər | dm. 6- cı asta ln o 9 m 2” İ E | =
 +
gӱrə aa | II iH M im uH R YİMALİ-XARTUM KASSALAKE Akordat ===
 +
€“ |, mTuMA nh L fə OmdurmAN II iə —— YA “acı
 +
: 1 | | Ruvoyba | ə ” Dİ YARTUM - TL /
 +
m” D A P dy R s ə həpasə xsl ( “əə Auliya -
 +
KDORD O)F d,d də .. dərə)
 +
Əl-Fater 1 q / “sək SUMER
 +
= m, —— ( = Əd-Dueym A:
 +
“= Darfur əra “=
 +
ə m = xsi Var Pyan ə”
 +
ə, . — 2 “ * 1 c
 +
Mappa a, 3088” f Q ə ə zə m, m“
 +
yaylası Xə ( ƏH-Həhyağ.—.. ə £— ə mi
 +
: bala lə | kəsib" IDillinc ik “əə "əl
 +
— 0 HƏHVYy BİÖİH “— | ” | , Temadinq d. |
 +
 +
 +
“Mu Haçər-Bançə
 +
DAR FUR
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
in Hü
 +
 +
 +
Dİ. k OR DӰS
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
—
 +
 +
 +
 +
 +
 +
|
 +
-F əs AL 5
 +
Deym Zubeyr
 +
 +
 +
 +
 +
 +
2 — bı?
 +
 +
 +
Cənub /--
 +
 +
 +
—q
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
144
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
duqlı : il.
 +
FAN 2 dӱ
 +
r x
 +
/ c = “ə” yn”
 +
R = Su “ə
 +
əə Mi” H H ə = uc
 +
“72 1 Mələkal T ƏDDİS-ƏBƏBO,,
 +
“ = i ə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
) =
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
= “
 +
sar mnfli parnın 2. zə
 +
4 QƏRBİ A
 +
ӰU "Eqo XCENVATORİAL| 4X
 +
v Tüxüupü yel - |
 +
mö “ə S- ƏYALƏT 4UBA |
 +
? "ed Yambio Yə ə” O
 +
AK əıa
 +
= yes? Farace T:: – Nimule* 3187 ef
 +
— —— — ə M di idi"
 +
| Səudiyyə Ərabistanı bə nü” nə : y : A N D A 1
 +
avbeet, mika, gips və s, İqlimi iim.- saxlamınlar, qalanları xristian-
 +
 +
 +
da tropik səhra (orta aylıq temp-r
 +
1,5—352S: illik yaqıntı 200 mm-dək),
 +
c.-da ekvatorial mussondur (orta ay-
 +
lıq temp-r 23—309S: illik yaqıntı
 +
500— 1400 mm). Ən beyuk cayı Nildir.
 +
Coxlu mӱvəqqəti su axarları var.
 +
Torpaq ərtuyu (im.-da və q.-də zəif in-
 +
kipaf etmiidir. C.-da, əsasən, fer-
 +
ralitli və alferritli qırmızı, qır-
 +
mızı-qonur torpaqlar Yayılmındır.
 +
Əlkənin (im.-ında bitki ərtuyu yox
 +
dərəcəsindədirz c.-da tək-tək arac-
 +
ları olan Yuksəkotlu savannalar var.
 +
Bə”zi c. və daqlıq r-nlarda tropik
 +
mepələrə rast gəlinir. Antilop, zu-
 +
rafə, fil, bəbir, aslan, ləvəqulu,
 +
marabu, piton, timsah, sese milcəyi
 +
və s. var. Caylar balıqla zəngindir.
 +
Milli parklar yaradılmındır.
 +
Əhali. Əhalinin yarıdan coxu,
 +
əsasən, əlkənin 1im. r-nlarında ya-
 +
payan ərəblərdir. Nil vadisində nu-
 +
biyalılar, 1im.-i.-də beçalar (dil-
 +
lzri kutit dillərinə aiddir), c.-
 +
da nilboyu dillərində, q. sərhədləri
 +
boyunda isə Mərkəzi və Pərqi Sudan
 +
dillərində danınlan Xalqlar yaxipa-
 +
yır. Dəvlət dili ərəb dilidir. Əha-
 +
linin 7096-indən coxu musəlmandır:
 +
2596-i ən"ənəvi dini e"tiqadlarını
 +
 +
 +
dır. İiiləyən əhalinin təqr. 8594-i
 +
k.t.-nda calınır (1981). Orta sıxlıq
 +
1 km2?-də 7,8 Hə ərdir (1981). Hləhəp
 +
əhalisi 1396-dir. İri ipəhəri Xartum
 +
(Omdurman və PTimali Xartum ilə
 +
birlikdə)—1,2 mln.-dan cox (1980).
 +
 +
Tarixi mə”lӱmat, S. ərazisi Dahi
 +
 +
 +
dəvrundən məskunlatmıdır (bax
 +
Xartum mədəniyyəti). Muasir C.
 +
ərazisinin xeyli hissəsi (qədimdə
 +
 +
 +
Xuii əlkəsi, 10 əsrdən Nubiya) qədim
 +
misirlilərə qohum sami-hami və gu-
 +
iit tayfaları ilə məskunlatmıpi-
 +
dı. E.ə. təqr. 8 əsrlə isə Napata dəv-
 +
ləti yarandı. 4 əsrin əvvəllərində
 +
S.-ı Aksum kö ari ilqal et-
 +
di. b əsrdən xristianlıq, 7 əsrdən
 +
isə elkəyə ərəblərin muhacirəti ilə
 +
islam dini Yayılmaqa baptladı. 14
 +
əsrin sonu—16 əsrin əvvəllərində
 +
 +
ərazisində sultanlıqlar yaraplı.
 +
1820—22 illərdə S.-ı, o ə
 +
periyasının vassalı olan Misir nit-
 +
qal etdi. 60-cı illərin sonu—70-ci
 +
illərin əvvəllərində S.-da İngiltə-
 +
rənin tə siri gӱcləndi. Yadellilərin
 +
zӱlmӱnə və milli əsarətə qariqı baiy-
 +
lanmın geniiy xalq hərəkatını (bax
 +
Məhdicilər hərəkatı) İngiltərə —
 +
Misir ordusu yatırdı (1898), 1899
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
| (or. “ila "3 I bi A İT 5 ALAN
 +
—" i .... ) R”. A s. = –—
 +
 +
 +
də
 +
r zə
 +
 +
 +
“
 +
Adu
 +
lə
 +
ə. :
 +
 +
 +
—phgh
 +
 +
 +
7 7
 +
-..—-ır-ı-x ğıızıı-ıxn.
 +
 +
 +
Sudan. 1. Nubiya səhrası ərazisində Nil cayının gerunutpu. 2. Nil cayında balıq vətəgəsi. ə. Mavi Nil əyalətində
 +
 +
 +
otlaq 4. Xartum ppəhəri.
 +
sərdabadan tapılmıiy piyalələr.
 +
 +
 +
divarı. E. ə. 5 əsr. 8. Meroedən tapılmıni bilərzik. Qızıl, mina, E. ə.
 +
 +
 +
ildən S. İngiltərə— Misir Sudanı
 +
adı ilə B. Britaniya və Misirin mu1-
 +
tərək malikanəsi (kondominium)e"lan
 +
olundu: S. əslində İngiltərənin mus-
 +
təmləkəsinə cevrildi.
 +
 +
20 əsrin 20-ci illərində və xusu-
 +
silə İkinci dunya muharibəsindən
 +
(1939—45) sonra əlkədə milli azadlıq
 +
Hərəkatı genitləndi. 1956 il yanva-
 +
rın 1-də S. mustəqil resp. e”lan olun-
 +
du. Həmin ildə SSRİ ilə diploma-
 +
tik munasibətlər yaradıldı. 1958 il-
 +
də mӱrtəce quvvələr əlkədə hərbi dig-
 +
tatura rejimi yaratdılar: parlament
 +
buraxıldı, siyasi partiyaların fəa-
 +
liyyəti qadaqan olundu, lemokratik
 +
quvvələr təqib edildi. Hərbi reji-
 +
min hakimiyyəti devrundə S.-ın,im-
 +
perialist dəvlətlərindən asılılıRrı
 +
gucləndi. 1969 ildə S. ordusunun de-
 +
mokratik əhvali-ruhiyyəli zabitləri-
 +
nin inqilabi cevrilini nətiçəsində
 +
mӱrtəce rejim devrildi: Sudan De-
 +
mokratik Resp.-sı (SDR) yaradıldı-
 +
qı elan edildiy əlkədə mutərəqqi
 +
sosial-iqtisadi və siyasi dəytipiklik-
 +
lər Həyata gecirildi, sosialist əlkə-
 +
ləri ilə munasibətlər geniiyləndi.
 +
Lakin daxili murtəce quvvələrin,
 +
eləcə də imperialist dairələrinin
 +
təxribatcılıq fəaliyyəti, həmcinin
 +
demokratik qӱvvələr arasındakı ixti-
 +
laflar SDR-in mutərəqqi inkitpafı-
 +
na getdikcə daha artıq mane olurdu.
 +
1971 ildə sol əhvali-ruhiyyəli zabit-
 +
lərin dəvlət cevriliti cəhdi boiya
 +
cıxdı: cevriliil iitirakcıları və
 +
onlara kəməkdə təqsirləndirilən Su-
 +
dan Kommunist Partiyası amansız
 +
cəza tədbirlərinə mə”ruz qaldı. S.-ın
 +
imperialist dəvlətləri ilə əlaqələ-
 +
ri gӱcləndi və əlkədə kapitalist in-
 +
kipaf yoluna meyl artdı. Siyasi və
 +
 +
 +
əsr
 +
Munxen.
 +
 +
 +
ictimai hayatı islamlatdırmaq cəhd-
 +
ləri qӱvvətləndi. Son illərdə S.-da
 +
hakim rejimə qariqı mӱqavimət hərə-
 +
katı gӱcləndi. 1985 ilin aprelində
 +
S.-da dəvlət cevrilitii bat verdi,
 +
hakimiyyətə hərbcilər kecdi.
 +
 +
Siyasi partiyalar və həmkarlar
 +
ittifaqları. SudanSosialist
 +
İttifaqı (SSİ)—1972 ildə ya-
 +
ralılmınn, 1985 il aprel cevrili-
 +
ipindən sonra buraxılmıpqidır: elcxə-
 +
də yYekanə leqal və haxim siyasi tə1P-
 +
kilat idi. Sudan Kommunist Parti-
 +
yası. Sudan Fəhlə Həmkar-
 +
lar İttifaqlarının fFe-
 +
derasiyası — 1950 ildə təsis
 +
elilmitpdir. Umumdunya Həmkarlar
 +
 +
 +
İttifaqları Federasiyasına daxil-
 +
 +
 +
dir.
 +
 +
İqtisadi-coqrafi ocerk. S., iqti-
 +
sadiyyatı zəif inkipaf etmin aqrar
 +
əlkədir. Təbii ehtiyatları az eyrə-
 +
nilmitdir. Torpaqların icarəyə Ke-
 +
turulməsi geni” yayılmınidır. G.t.-
 +
nın muhum sahəsi pambıqcılıqdır.
 +
Pambıq, əsasən, Ar Nil və Mavi Nil
 +
cayları arasındakı sahədə əkilir.
 +
Kalıp, yerfındıqı, darı, kuncut,
 +
buqda, iqəkər qamıqpı, xurma və s.
 +
 +
 +
yetiidirilir. S. dunyala istehsal olu-
 +
 +
 +
nan qummiarabikin 9094-ə qədərini
 +
verir. Heyvandarlıq KeHəpu XapaK-
 +
terlidir. Qaramal, lavar, dəvə və s,
 +
saxlanılır. Nil cayı və onun qolla-
 +
rınla balıq ovlanır. Sənaye zəif in-
 +
kipaf etmiidir. K.lt. xammalını
 +
e”mal edən mӱəssisələr ustundur. Qi-
 +
kinti materialları, istehlak malla-
 +
rı istehsal olunur. Atbara, Port-Su-
 +
dan və Pimali Xartumda neft və me-
 +
tal eqmalı mӱəssisələri var. SSRİ-
 +
nin kəməyi ilə 4 k.t. məhsulları
 +
e”malı 3-du, 2 taxıl elevatoru və s.
 +
 +
 +
5. Xartumda Sudanlı Mehdinin məqbərəsi. 19—20 əsrlər. 6. Meroe ipəhərinin cənubundakı
 +
7. Meroedə padpah Arnekamanın təsviri olan relyef. Allah Apedamak məbədinin cənub
 +
Misir İncəsənəti Davlət
 +
 +
 +
Kolleksiyası.
 +
 +
 +
sənaye obyekti tikilmitdir. 1979 il-
 +
də ABPQ-ın *PYevronə tpirgəti elkənin
 +
mərkəzi r-nlarında neft yataqları
 +
kəiif etmiitdir. D.y.-larının uz.
 +
təqr. 5 min k.m, avtomobil yollarının
 +
uz. 21,2 min km, daxili su yolları-
 +
nın uz. təqr. 6 mini km-dir (1982).
 +
1978 illə Port-Sulan—Xartum neft
 +
məhsulları kəməri cəkilmiidir. Bey-
 +
nəlxalq aeroportu Xartumdadır. İri
 +
dəniz portu Port-Sudandır. Pambıq,
 +
qummiarabik, qəhvə, dəri və s. ixrac,
 +
mapın və avadanlıq, peft, ərzaq və s.
 +
idxal edilir. Xarici ticarəti, əsa-
 +
sən, B. Britaniya, AFR, Yaponiya və
 +
ABİQ ilədir. Pul vahidi S. funtudur.
 +
Səhiyyə. 1971 illə S.-da əhalinin
 +
hər min nəfərinə dupiən doqum sayı 45,
 +
əlum sayı 20, hər min nəfər dirido-
 +
qulana gərə uttaq elumu 130 olmuni-
 +
dӱr. Orta emur kipilərdə 44,6, ra
 +
dınlarda 46,9 illir. İnfeksion və
 +
parazitar xəstəliklər gepili yayıl-
 +
mhipdır. S.-da 15,4 min carpayılıq
 +
(əhalinin hər min nəfərinə 1,1 car-
 +
payı) 122 xəstəxana, 606 dispanser,
 +
1,3 min Həkim (əhalinin Hər 12,5 min
 +
nəfərinə 1 həkim), 77 dpi həkimi,
 +
371 əczacı, 16 minə yaxın orta tibb
 +
ipcisi var (1973). Həkim kadrlar
 +
Xartum Un-tinin tibb fakultəsində
 +
hazırlanır.
 +
— Maarif, 1956 ilədək əhalinin
 +
yalnız 596-i oxuyub-yazmaqı bacarır-
 +
dı. Əlkə istiqlaliyyət qazanlıqdan
 +
sonra xalq maarifi haqqında qanun
 +
qəbul edildi. Təhsil icbari deyil.
 +
Təhsil mudləti ibtidai məktəblərdə 6:
 +
orta məktəblərdə 6 (34-3), texipki pe-
 +
itə məktəblərində 3—4 ildir. Xartum-
 +
da un-t, politexnik və k.t. in-tları
 +
var. Beyuk kitabxanaları: Xartumda
 +
un-t kitabxanası, Omdurmanda kut-
 +
 +
 +
nara pq
 +
 +
 +
Bo ——pjikq—-aqkc=Dxfjkjtij"Jİgisiə—- ana x. ə =
 +
= 2 ğaqy-—JFB—Ikjı ma
 +
a
 +
 +
 +
64.
 +
 +
 +
ləvi kitabxana, Muhum muzeyləri:
 +
Xartumda C. milli muzeyi, Etnoqrafi-
 +
ya zəli, Meroedə muzey-qoruq.
 +
buat, radio verilimiləri, te-
 +
leviziya. Ӧlkədə ərəb dilində guçndə-
 +
lik cƏl-Əyyamə (1953), 4Əs-Səhafaə
 +
(1962), həftəlik FƏl-Quvvət əl-Mu-
 +
səlləhəə (1969) qəzetləri və s. cıxır.
 +
Sudan Nyus Eycensi (SUNA) infor-
 +
masiya agentliyi 1970 ildə yaradıl-
 +
mımpdır. Devlət tərəfindən nəzarət
 +
edilən radio (1940) və Devlətin ixti-
 +
yarında olan televiziya (1962) veri-
 +
lipləri idarələri Omdurmandadır.
 +
Ədəbiyyat. İlk mə"lum ədəbi nu-
 +
munələr 10 əsrə aiddir. Orta əsrlər
 +
S. ədəbiyyatı klassik ərəb ədəbiyya-
 +
tı zəminində inkipaf etmiptdi
 +
(bax Ərəb mədəniyyəti. Ədəbiyyat).
 +
19 əsrin sonlarında Yəhya əs-Səlya-
 +
vi və b. mӱstəmləkəcilik əleyhinə mç-
 +
barizəni tərənnum etmipt, ərəbləri
 +
birliyə cnaqırmıtlar. Əbd əl-Qədir
 +
əl-Muxtar S. ədəbiyyatında ilk pye-
 +
sin muəllifidir. Əbu Cukkuda, Əli
 +
Əhmədani, Həmzə əl-Malik Tunbul,
 +
Yusif Bətir ət-Ticani və 6. poeziya-
 +
nı inkipaf etdirmiptlər. İkinci
 +
dunya mӱharibəsindən sonra milli
 +
azadlıq mubarizəsi və sosial tərəq-
 +
qi məvzuları geni yayıldı (Tac
 +
əs-Sirr Həsən, Məhəmməd əl-Fayturi
 +
və 6. ppairlər, Məhəmməd Əhməd Məh-
 +
cub, ət-Təyib Zərruk, Əbu Bəkr Xa-
 +
lid, əz-Zubeyr Əli, Salah Əhməd İb-
 +
rahim və b. nasirlər). S. ədəbiyyatın-
 +
dan bə”zi numunələr Azərb. dilinə
 +
tərcumə olunmupdur.
 +
e”marlıq və təsviri sənət. S.-ın
 +
ən qədim incəsənət abidələri Neolit
 +
dəvruӱnə aiddir (gildən Heyvan fiqur-
 +
ları, yapma keramika, qaya təsvirlə-
 +
ri). E.ə. 2-ci minillikdə S. incəsə-
 +
nəti Qədim Misir mədəniyyəti isti-
 +
qamətində inkipaf etmitpidir. S.-da
 +
 +
 +
xristianlıqın yayılması ilə (6 əs- S
 +
rin 2-ci yarısından) əlaqədar tikil-
 +
 +
 +
mipp kilsələr me”marlıqı və divar
 +
rəsmlərinə gərə qibtilərin incəsə-
 +
nətinə yaxın olmutidur. 15—16 əsr-
 +
lərdə Qərbi S.-da dap me”marlırı in-
 +
kipaf etmipdi. 19—20 əsrlərdə xalq
 +
yapayın evlərinin ən xarakterik ti-
 +
pi ciy kərpicdən tikilmiiy komalar
 +
olmupdur. pa me"marlıqı tipin-
 +
də binalar əsrin ortalarınadək
 +
iri yapayıpt mərkəzlərində (Xartum
 +
və s.) cəmlənmitdi. 1956 ildən sonra
 +
sənaye və yapayıtt binalarının plan-
 +
lı tikintisi geniplənmitdir. Xalq
 +
sənəti aqac heykəltərailıqı, gildən
 +
kicik plastika əsərləri, mis BƏ KY-
 +
Mym illin Dİ ətiyalar, də-
 +
ri mə”"mulatları hazırlanması və s.
 +
ilə təmsil olunur. 20 əsrin ortala-
 +
rından milli dəzgah incəsənəti ya-
 +
ranmıpdır (Heykəltəratlar M. Kua,
 +
A. Hamid, boyakarlar X. Abbas, M.
 +
O, Bəpir, qrafik A. A. Burhan),
 +
Teatr. 1936 ildə S.-da teatr cə-
 +
miyyəti təpkil edilmitdir. 1940 il-
 +
DƏN kӱtləvi tamatpalar verilmitdir.
 +
1950 ildə teatr cəmiyyətinin əsasında
 +
ərəb dilində tamapalar gestərən dram
 +
və musiqi susa fəaliyyətə bap-
 +
lamınpdır., Əlgədə muasir Sudan teat-
 +
rı, Xartum truppası, bir necə xalq
 +
rəqs ansamblı fəaliyyət gestərir.
 +
Kino. 1968 ildə S.-da tədris və
 +
xroniga filmləri istehsal edən gi-
 +
də izərəsi əə 1969 il-
 +
cimidlər və arzularə (rej. ər-
 +
Rəpid Məhdi) adlı ilk tammetraj-
 +
 +
 +
SUDAN DİLLƏRİ
 +
 +
 +
lı bədii film buraxılmıtdır.
 +
Kino prokatı və filmlərin idxalı
 +
iqəxsi iirkətlərin əlindədir. cNə-
 +
sillərin mubarizəsiə, cQardatlar
 +
arasında ixtilafə (1972, 1973, hər
 +
nki filmin rej. A. Hapim), *Tacucı
 +
(1983, rej. Qadalla) və s. bədii film-
 +
lər cəkilmipdir.
 +
 +
 +
Ədl. Demidcik V. P., Sudansğal
 +
literatura XX vh., Duqanbe, 1972: Demok-
 +
raticesgkan Respublika Sudan, Spravoc-
 +
nig, M., 1973, Voblikov D. R., Pec-
 +
publika Sudan. 1956—mağ 1969 r., M.,
 +
1978, Sorokin A. A., Aqrarnın vop-
 +
ros v Sudana, M., 1979, BockarevQ.
 +
 +
n Sopialınan struktura sudanskoqo qo=
 +
roda, M.. 1980, Qusarov V. İ., Sopi-
 +
Apono ikonominesiof razvitie Sudana,
 +
 +
 +
SUDAN DİLLƏRİ--20 əsrin 1-ci
 +
yarısında afrikapqunaslıqda Sudan-
 +
da yayılmın dilləri bildirmək ucun
 +
iplədilən termin. S.d.-nin mustə-
 +
qil qohum dil ailəsi olması fikri-
 +
ni alman dilcisi K. lən irəli
 +
surmutadu. Sonralar bu muçlahizənin
 +
yanlıtplıqı düş yetirildi və ame-
 +
rikan alimi C. Qrinberqin 50—60-cı
 +
illərdəki tədqiqatlarından sonra S.d.
 +
termini tədriclə aradan cıxmaqa batp-
 +
ladı. Muasir genealoji təsnifatda
 +
Nil-Bəyuk səhra dillərinin yarım-
 +
qruplarını bildirən ipərqi və mər-
 +
gəzi S.d. terminləri iplədilir.
 +
Ədl Pavlenko A. P., Sudanskin
 +
izık, M., 1965, Kondratov A., Zemla
 +
lodev—zemla lzıkov, M., 1974.
 +
 +
 +
SUDAN İSTİFADƏ —dəvlətin mus-
 +
təsna mulkiyyətində olan sulardan (su
 +
obyektlərindən) 50 ETMƏ. COBET
 +
qanunvericiliyində Si. nevləri ama-
 +
qıdakılardan asılıdır: istifadə
 +
məqsədlərindən, istifadə usulundan|
 +
texniki ipərtlərdən: oy obyektlərinin
 +
tala verilməsi ppərtlərindən,
 +
 +
.i. huququnun yaranması əsasların-
 +
dan (birinci—su obyektini bilavasi-
 +
tə devlət isifadəyə verdikdə və ikin-
 +
ci—sudan istifadə edən tərəfindən
 +
verildikdə). Butun su hevzələrindən
 +
umumi istifadə (cimmək ucun, mal-
 +
qara suları və s.) pulsuzdӱr və buna
 +
dəvlət orqanlarının xususi icazəsi
 +
tələb olunmur. Xususi məqsədlə sudan
 +
istifadəyə dəvlət orqanları icazə
 +
verməlidir: istifadə pullu da ola
 +
bilər. İstifadəcilər sulardan səmə-
 +
rəli istifadə və mӱhafizə tələblə-
 +
rinə riayət etməlidirlər. Fəaliyyəti
 +
su hevzələrinin zibillənməsinin mu-
 +
hafizəsi tələblərinə cavab verməyən
 +
yeni və bərpa edilmin it ləri,
 +
sexləri, aqretatları istismara qəbul
 +
etmək qadaqandır. Əgər muhafizə tə-
 +
ləbləri pozularsa, cirkab suların
 +
axıdılması məhdudlapdırılmalı,
 +
dayandırılmalı, yaxud qadaqan edil-
 +
məlidir və bu haqda muhafizə orqanla-
 +
rı xəbərdar edilməlidir. Su nəql.-ı,
 +
AaRac axıtma, k.t. və s.-nin tullantı-
 +
larından suları ilan iə etmək ucun
 +
də S.i. sahəsində tələblər sistemi mu-
 +
əyyən edilmipdir. alə tələblə-
 +
rinə .riayət etməməkdə təqsirləndiri-
 +
lənlər intizam, inzibati və cinayət
 +
 +
 +
SUDAN MCTMGARƏ T. HYHVY (1890).
 +
 +
 +
fqaziyada, o cumlədən Bakı və
 +
Yelizavetpol qub.-larında suvarma
 +
qaydalarını ilətdirmiti sənəd.
 +
1890 il dekabrın 3-də car həkuməti
 +
“Zaqafqaziyada su uzərində huquq və
 +
torpaqların suvarılması haqqında
 +
 +
 +
—————ıxqçKXxıEıznnaıxıcz———cı ıı.
 +
 +
 +
qanunə vermitdi. Qanun iki hissə-
 +
dən: cƏsasnaməə və “Qaydalarədan iba-
 +
pər idi. FƏsasnaməədə su sahibliyi
 +
və su ӱzərində huquq, suvarma uzrə
 +
inzibati bəlgu, su idarələrinin qu-
 +
rulupqu və vəzifələri, suvarma uzrə
 +
vəzifəli pqəxslərin (mirab, cuvar, su
 +
vəkilləri) Huquqları, sudan istifa-
 +
də qaydaları və s. əksini tapmındı.
 +
“Qaydalarə isə sudan istifadə huqu-
 +
quna aid muӱddəaları əhatə edirdi.
 +
 +
.İ.Q.-na əsasən suvarma idarə siste-
 +
mində xususi dəevlət orqanları sayı-
 +
lan su mufəttiti, muhəndisi və vəki-
 +
li vəzifələri yaradılmıtdı. S.i.q.
 +
su məsələsində zəhmətkeiy kəndlilərin
 +
deyil, torpaq sahiblərinin, kənd bur-
 +
juaziyasının mənafeyini mudafiə et-
 +
MHHI BƏ kənddə ictiman iqtisadi mu-
 +
nasibətləri daha da gəskinləidir-
 +
qmitdi. S.i.q. Azərb. tarixində suvar-
 +
ma qaydalarını rəsmilətdirən ilk
 +
qanun aktı idi.
 +
 +
 +
Ədə Talıbzadə İ. A., XTX əsr
 +
nə XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda
 +
suvarma və sudan istifadə, B., 1980.
 +
 +
 +
SUDAN KOMMUNİST PARTİYA-
 +
s (SKP, ələ kol cv, 1)—1946
 +
ildə yaradılmın, uzun muddət € Mun-
 +
li azadlıq uqrunda Sudan hərəkatız
 +
adı altında gizli fəaliyyət gəstər-
 +
mippdir. 1956 ildə SKP-nin 3-cu qu-
 +
rultayında partiyanın proqramı qə-
 +
bul olundu, SKP Sudanın milli is-
 +
tiqlaliyyətinin məhkəmləndirilməsi,
 +
milli demokratik inqilabın HHKH-
 +
mağ etdirilməsi uqrunda mubarizədə
 +
əlkənin mutərəqqi vətənpərvər quvvə-
 +
lərinin birlətpdirilməsi sahəsində
 +
fəal ipp aparmıtdı. 1964 ildə hər-
 +
i diktatura devrildikdən sonra SK
 +
acıq fəaliyyətə bapladı. Lakin 1965
 +
ildə mӱrtəce quvvələrin hakimiyyəti
 +
ələ alması ilə yenidən gizli fəaliy-
 +
yətə gecdi. 1967 ildə SKP-nin gizli
 +
pəraitdə kecmii 4-cu qurultayında
 +
partiyanın nizamnaməsi" və yeni proq-
 +
ramı qəbul olundu. 1969 ildə murtə-
 +
ce rejim devrildikdən sonra Okp
 +
yenidən acıq ii bapladı: kom-
 +
ne tlir həkumətin tərkibnnə secil-
 +
dilər. Lakin Sudan mnlli demokra-
 +
tik Hərəkatı daxilindəki ixtnlaf-
 +
lar və irtica quvvələrinin fitnəkar-
 +
lıqları SKP-nin fəaliyyətini cətin-
 +
ləqidirdi. 1971 ildə S sol əhva-
 +
li-ruhiyyəli zabitlərin muvəffəqiy-
 +
yətsizliklə nəticələnmii silahlı
 +
devlət cevrilipi cəhdinə kəmək gos-
 +
tərməkdə ittiham olunaraq gutləvi
 +
tə qiblərə və cəza tədbirlərinə mə"-
 +
ruz qaldı. SKP-nin bir necə rəhbəri,
 +
o cumlədən SKP MK Batp katibi Məh-
 +
cub e"dam edildi. SKP yenidən giz-
 +
li eni yətə gecdi.
 +
 +
numayəndə hey"əti Kommunist
 +
və fəhlə partiyalarının beynəlxalq
 +
Moskva mutpavirələrində (1960, 1969)
 +
ititirak etmin və qəbul olunan sənəd-
 +
.. bəəimindir. SKP K Baiy ga-
 +
tibi Məhəmməd İbrahim Nuquddur.
 +
Mərkəzi orqanı cəl-Meydanə qəzeti-
 +
 +
 +
dir. x
 +
 +
SUDAN OTU, sudan sorqosu
 +
(Boqrhit bidapepze)—taxıllar fəsi-
 +
ləsinin sorqo cinsindən birillik yem
 +
bitkisi. Coxyarpaqlı gevdədən ibarət
 +
kol (hund. 0,5—3 x) əMmənə gətirir.
 +
Yarpaqları lansetiəgillidir. Meyvə-
 +
si dənlimeyvədir. Yabanı halda Afri-
 +
kada (Nil vadisində) rast gəlir. Qər-
 +
bi Avropada, 1Pimali və PQərqi Afri-
 +
 +
 +
cy3
 +
 +
 +
65
 +
 +
 +
kada, Hindistanda, PTimali və PTərqi
 +
Amerikada, Avstraliyada, SSRİ-nin
 +
Avropa hissəsinin c.-i, r-nlarında,
 +
Qazaxıstanda, Altay əlkəsində, Uzaq
 +
= ƏRQDƏ Yem bitkisi kimi becərilir.
 +
Yapıl kutlə, quru ot və silos halın-
 +
da heyvanlara verilir. 100 k? quru
 +
otda 57 yem vahidi və 7,4 q protein
 +
əlan . yapıl kutlə, 50—80
 +
ru ot, 6—13 s toxum yıqılır.
 +
SUDAN HAQQINDA İNİLTƏRƏ —
 +
ə, ln (1899, 1953)
 +
—bax ngiltərə—Misi .
 +
pu (1899, ər r saziilə
 +
SUDANLAR —azoboyaların bir qru-
 +
pu. Suda həll olmur, lakin bitki və
 +
heyvan yaqlarında, karbohidrogen-
 +
lərdə və bə”zi battqa uzvi birlətmə-
 +
lərdə həll olur. Spirtli lakları,
 +
plastik kutlələri, mumu, ipamı və s.
 +
boyamaq Uzun .tplədilir. Mikrosko-
 +
piİYAada yaq hissəciklərinin aydın go-
 +
ruӱnməsi ucun onları S, vasitəsilə
 +
boyayırlar.
 +
SӰDANLI MEHDİ, Mə
 +
Əhməd (12.V.1844, Nil
 +
Lebab a.—22.6.1885, Xartum yaxın-
 +
lıqında)—1881 ildə PQərqi Sudan-
 +
da bapqlamıpi xalq usyanının balpcı-
 +
sı. x. və Xartumda dini təhsil
 +
almıp, mmaniyyə dərvip ordeni-
 +
nə qopulmutdu. 1881 ildə əzunu mehy-
 +
i elan edərək Sudanda Turkiyə—Mi-
 +
sir həkmranlıqına və ingilis mus-
 +
təmləkəcilərinə qarpyı milli azadlıq
 +
mӱbarizəsinə bapcılıq etmitdi. 1883
 +
ildə Kordofan vil.-NİN mərkəzi əl-
 +
Xbeydi (əl-Əbyəd), 1885 ildə isə əlkə-
 +
nin əksər ərazisini azad edərək Mehdi-
 +
cilər dəvlətinin əsasını qoymutidu.
 +
SUDANLILAR--Sudanın ppm. birə.
 +
sinin ərəb dilində danıptan əsas əha-
 +
lisi (bax Şudan məqaləsinin əhali
 +
bəlməsi, həmcinin ərəblər).
 +
SUDET DARLARI ((polyakca və cex-
 +
və Sudety, am, Sudeten), Kp k o H O-
 +
ın e—Cexoslovakiya, Polpa və ADR-
 +
nə narnap. İIIIM.-m.-nən Hexn)a massi-
 +
BHHH əhatələyir. Uz. 300 km-dən cox-
 +
dur. Maks. hund. 1602 m (Snejka d.).
 +
Əsasən, qranit, qneys, pqist, həmcinin
 +
vulkanik suxurlardan təpkil olun-
 +
mupdur. Metələr və cəmənliklərlə
 +
ertuludur. Milli parklar, kurort-
 +
lar var. Turizm və xizək idmanı in-
 +
kipaf etmipdir.
 +
SUDOӦVAYA VİİYNYA—USSR Lvov
 +
vil.-ndə pqəhər. Sudovaya Vipnya d.3.
 +
st.-Ndan 2 km aralıdır. Qarınıq yem,
 +
tikinti materialları z-dları, yeyin-
 +
ti sənayesi mӱəssisələri: zoobaytarlıq
 +
texnikumu, tarix-əlkəpqunaslıq muzeyi
 +
var. 1230 ildən mə"lumdur.
 +
SӰ DOQDA—RSFSR Vladimir vil.-
 +
ndə ptəhər. Sudoqda r-nunun mərkəzi.
 +
PQipə-lif z-du, gətanəyirmə f-ki
 +
var. 1552 ildə salınmıntdır.
 +
SUDƏYƏN—axının artıq kinetik
 +
enerjisini azaltmaq Ta MACCHB Ta-
 +
va: suaiıranın atpaqı byefində (bax
 +
Byef) məcranın dibinə dətənir. Ar-
 +
tıq enerjinin azaldılmasını inten-
 +
sivləpdirmək ucun sudeyən yerlərdə
 +
cox vaxt quyu, divar və s. xususi qur-
 +
qular da duzəldilir.
 +
SӰDRABKALN Yanis (əsl adı və fa-
 +
miliyası Arvid Sudrabkalns,
 +
1925 ilədək ArvidPeyn e) (17.5.1894,
 +
İncukalns, indiki Riqa r-nu—4.9.
 +
1975, Riqa)—latıt sovet pairi. Lat.
 +
SSR xalq piairi (1947), Lat.SSR EA
 +
akad. (1973). Sosialist Əməyi Qəhrə-
 +
manı (1974). SSRİ Dəvlət mukafatı
 +
 +
 +
ACE”—ə, t. 0
 +
 +
 +
həMMƏN
 +
Halbınna,
 +
 +
 +
laureatı (1948). 1951 ildən Sov.İKP
 +
uzvu. “Qanadlı Armadaə (1920) ppe”r
 +
toplusunda insanları qardatlıra
 +
caqırmıtnidır. Beynəlmiləlcilik və
 +
sovet vətənpərvərliyi, sulh uqrunda
 +
mubarizə sovet devru yaradıcılı-
 +
RININ ƏSAaS Nətularıdır: cQardat
 +
ailədə (1947), “Yenə də baharı (1964),
 +
c Pəncərə qabarındakı Gəyrulə (1969)
 +
və s. kitabları. Azərb.-a əsr olun-
 +
muiq pe”rləri, Azərb. ədəbiyyatına
 +
dair məqalələri var. Bə”zi pe"rləri
 +
Azərb. dilinə tərcumə edilmiyindir.
 +
 +
 +
SSRİ Ali Sovetinin (7—8-ci carı- .-
 +
rıti) deputatı olmuqidur. 3 dəfə Le-
 +
nin ordeni, 3 baqa orden və medal- :
 +
 +
 +
larla təltif edilm iidir.
 +
 +
 +
Əsərləri: İzbr., M.—L., 1948,
 +
 +
 +
su miqdarını toplayan, basqı yara-
 +
dan Lidrotexniki qurqulardan və bas-
 +
qı sayəsində hərəkət edən su axını-
 +
nın enerjisini elektrik enerjisinə
 +
cevirən hidroturbindən ibarətdir.
 +
Mexaniki fırlanma enerjisi hLid-
 +
 +
 +
Stixi, M., 1964: Dve novellı, Riqa, 1971,
 +
 +
 +
Ədə Trofimov R., Putı pozta,
 +
Riqa, 1964,
 +
 +
 +
SӰDRABU-ECUS, (təxəllusu, əsl adı *
 +
 +
 +
Eduard Zilber) (11.9.1860, indiki
 +
Oqre r-nu, Vidzeme—30.1.1941, Mos-
 +
kva)—latıip sovet yazıcısı. Latın
 +
sovet ədəbiyyatının banilərindəndir.
 +
Rusiyada 1905—07 illər inqilabın-
 +
da iptirakına gərə tə"qib olunan S.
 +
E. 1907 ildə Bakıya gəlmiit, 1920 ilə-
 +
dək burada mӱəllimliklə yanatı, in-
 +
qilabi fəaliyyətini də davam etdir-
 +
mip, Sovet hakimiyyəti uqrunda əldə
 +
silah mӱbarizə aparmıpdır. Bakı
 +
Kommunasının mӱvəqqəti suqutundan
 +
(1918, 31 iyul) sonra İvan Sirmays adı
 +
ilə gizli fəaliyyətə kecmipt, əvvəlcə
 +
PPəki, sonra isə Salyan məktəblərində
 +
dərs demitpdir. 1924 ildən Moskvada
 +
yapamhıtidır. cLə"nətə gələsən, kec-
 +
mipə (1921), *Quzqunlarqə (1923), cBa-
 +
taqlıq dumanındaı (1925) povestlərin-
 +
nə narı burjua millətciləri tən-
 +
QİD olunur. c“Fırtınadan əvvələ
 +
(1922) mənzum romanında latın pro-
 +
letariatının inqilabi mubarizəsi ək-
 +
sini tapmıqldır. Məvzusu Azərb. hə-
 +
yatından alınmın əsərləri (c-Yunisə
 +
povesti, 1922 və s.) var.
 +
 +
Əsərləri: İzbr., 1955:
 +
CudnoV Dauga, Riqa, 19
 +
 +
Əd.: İstoril latıtiskoN literaturı,
 +
t. 1, Riqa, 1971,
 +
SUDUR— Azərb.SSR Qusar r-nunda
 +
kənd. S. sovetliyinin mərkəzi. R-n mər-
 +
kəzindən 65 km q.-də, dar ətəyindədir.
 +
Əh. 638 (1984), Əsas təzrrufatı
 +
heyvandarlıqdır. Orta məktəb, klub,
 +
kitabxana, -tibb məntəqəsi var.
 +
SUDUR APIRIMI–Bai Qafqaz
 +
silsiləsində daq apırımı. Azərb,
 +
SSR (Pəki r-nu) ilə Daq. MSSR ara-
 +
sındakı sərhəddədir. Hund. 2822 m.
 +
SUDURCUQ—bax Suluq.
 +
SU-ELEKTRİK STANSİYALARI
 +
KASKADI—cayın axını boyunca
 +
bir-birindən mçəyyən məsafədə yer-
 +
ləmimii və əz aralarında su təsərru-
 +
fatı rejiminin umumi olması ilə
 +
əlaqələnmiii SES-lər qrupu. S.-e.s.k.
 +
cayın energetika ehtiyatlarından tam
 +
istifadə etməyə, axının tənzimlənmə
 +
dərəcəsini yӱksəltməyə imkan verir.
 +
Bu da SES-lərin umumi guӱcunu və
 +
hasilatını artırır, ayrı-ayrı SES-
 +
lərin gӱcuӱnun manevr edilməsi itə-
 +
raitini yaxpılan?dırır. SSRİ-də
 +
ən beyuk S.-e.s.k. Yenisey cayında ya-
 +
radılmıtdır. Onun kaskadlarının
 +
sayı 9, umumi gӱcu 30 Qet-dan coxdu
 +
SU-ELEKTRİK STANSİYAS
 +
(SES)—su axını enerjisini elek-
 +
trik enerjisinə cevirən qurqu və ava-
 +
danlıqlar kompleksi. SES muəyyən
 +
 +
 +
Riqa,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Məcra su elektrik stansiyasının sxemi:
 +
 +
 +
1—bənd: 2—surguç: 3—yuxarı byefin mak-
 +
 +
simal səviyyəsi: 4—yuxarı byefin :mini-
 +
 +
mal səviyyəsi: 5—hidravlik qaldırıcı:
 +
 +
b6—zibiltutan tor, 7—hidrogenerator:
 +
 +
8—hidravdik turbin, 9—apaqı byefin
 +
 +
minimal səviyyəsi: /0—maksimal daqiqın
 +
səviyyəsi.
 +
 +
 +
rogenerator vasitəsilə elektrik ener-
 +
jisinə cevrilir. Verilmiyi sahədə
 +
cayın səviyyəsini artıran bənd və ya
 +
derivasiya vasitəsilə basqı yaradı-
 +
lır. SES-in mapqın zalında hidro-
 +
aqreqatlar, kəməkci avadanlıq, av-
 +
tomatik nəzarət və idarəetmə qurulupt-
 +
ları yerlətdirilir. İdarə mərkə-
 +
zində operator-dispetcer pultu olur.
 +
Yuksəldici transformator yardım-
 +
nı stansiyası SES binasında, ayrı-
 +
ca binada və ya acıq meydancada qoyu-
 +
la bilər. SES-lər guclu (250 Met-dan
 +
cox), orta guclu (25 Mat-a qədər), ki-
 +
cik guclu (5 Met-a qədər) olur. SES-
 +
in gӱcu suyun yuxarı və altarı səviy-
 +
Yələri arasındakı fərqdən, hunpo-
 +
turbinlə imiplədilən su sərfindən
 +
 +
 +
asılıdır. Maks. su təzyiqinə gərə
 +
SES-lər yuksək basqılı (60 m-dən
 +
cox), orta basqılı (25 m-dən 60 m-ə qə-
 +
 +
 +
dər) və alcaq basqılı (Z m-dən 25 m-ə
 +
qədər) olur. Su ehtiyatlarının top-
 +
lanması və itlənməsi sxemlərinə ge-
 +
rə məcra SES-inə, bəndli SES-ə, de-
 +
rivasiya SES-inə, Hidroakkumulya-
 +
siya SES-inə və qabarma su-elektrik
 +
stansiyasına ayrılır. SES qurqula-
 +
rı tərkibinə gəmiqaldırıcı, balıq-
 +
eturucu qurqular və habelə gelun ap-
 +
TbiT suyunu uraxan qurqular da da-
 +
xildir. SES-lərin f.i.ə. 0,92-ə catır.
 +
 +
 +
Bax həmcinin Elektrik stansiyası.
 +
 +
 +
Ədl İlhinıx İ. İ., Qidrozlek-
 +
trostanpii, M., 1982.
 +
 +
 +
SUZ (indiki P1 u (i)—İranın c. və
 +
c.-q.-ində qədim ipəhər. E.ə. 3-cu MHH-
 +
illiyin 2-ci ni minilli-
 +
yin 1-ci rubundə S. iqəhəri Elam dəvlə-
 +
tinin paytaxtı idi. 19 əsrin sonla-
 +
rından S.-da arxeoloji qazıntılar
 +
aparılmıst, 4 sahə muəyyənlətdiril-
 +
mipdir. Bunlardan qala (akropol)
 +
sahəsi Elam, qalanları isə Əhəməni
 +
(Həxamənepi), Selevki və Parfiya
 +
devrlərinə aiddir. Eneolit təbəqəsin-
 +
dən (e.ə. 4-cu minilliyin ortaları)
 +
dapy alətlər, mis əpyalar, qablar və s.
 +
tapılmıpydır. E.ə. 3-cu minilliyin
 +
 +
 +
66
 +
 +
 +
SUZANBARI
 +
 +
 +
 +
 +
 +
1-ci yarısına aid təbəqədən qablar,
 +
 +
 +
metaldan təkmə formaları, mis alət S
 +
 +
 +
və silahlar, tunc və qızıl əpiyalar,
 +
piktoqrafik yazılar və s. apkar edil-
 +
mipdir. E.ə. 639 ildə assuriyalılar
 +
S.-u talan etmit, mə"bədləri isə da-
 +
qıtmındı. E.ə. 6 əsrin ortalarında
 +
Saralan Elamı tutduqdan sonra S.
 +
 +
həmənilərin qıt iqamətgahı olmuii-
 +
du. E.ə. 330 ildə Makedoniyalı İs-
 +
gəndərin ipqalından sonra S.-da yu-
 +
nanlar məskunlapdı. Selevkilər dəv-
 +
 +
 +
rundə S.-da mustəqil hakimiyyət ya-
 +
randı. E.ə. 1 əsrdən S. parfiyalıla-
 +
ra tabe oldu.
 +
 +
 +
Elam incəsənətinin S.-dan tapıl-
 +
mıtp gərkəmli əsərləri (Napir-Asu-
 +
nun tunc heykəli və s.) və elamlıla-
 +
rın esopotamiyaya yurutpləri vax-
 +
tı zəbt etdikləri abidələr (Naram-
 +
sinin stelası, Hammurapinin yazı-
 +
lı stelası) S.-un Elamın paytaxtı
 +
olduqu devrə aiddir. S. ərazisində
 +
apkar edilmisti tapıntıların ən son
 +
devru eramızın 9—10 əsrlərinə tə-
 +
saduf edir. S.-dan tapılmıpt yazı-
 +
lı abidələrin (Akkad padpahı Na-
 +
ramsin ilə muqavilə, Elam padiah-
 +
larının kitabələri və s.) bəyuӱk el-
 +
mi əhəmiyyəti vardır.
 +
 +
 +
Əd.: bax Elam məqaləsinin ədəbiyya"
 +
tına,
 +
 +
 +
SUZANBARI—bax Nilufər.
 +
SUZANBARI FƏSİLƏSİ (Nym-
 +
rhaeaseae)—ikiləpəli bitki fəsilə-
 +
si. Coxillik, kekumsovlu su bitkilə-
 +
ridir. Su uzərində uzən saplaqlı yar-
 +
paqları nəvbəli duzulur. İkicin-
 +
siyyətli iri (diametri sm-dək) ci-
 +
cəkləri tək-tək yerlətir. Arktika-
 +
da, Antarktikada səhra və hundur dar-
 +
lardan qa hər yerdə 4 cinsi (60-
 +
dək nevu) məqlumdur. SSRİ-də suzan-
 +
baqı (nilufər) və sarı suzanbaqı
 +
cinslərinin nəvləri, həmcinin Uzaq
 +
PTərqdə evriala cinsi (qədimdən Cin-
 +
də yeməli toxumuna gərə becərilir)
 +
yayılmıpmdır. Oranjereyada viktori-
 +
ya cinsinin nəvlərini coxaldırlar.
 +
Alimlər son 2 cinsi xususi fəsiləyə
 +
Karan) ayırırlar. Bə”zən ka-
 +
mboları, panagulləkimiləri və
 +
Vaqsyauaseae-nı S.f.-nə birləndirir-
 +
 +
 +
lər. |
 +
SӰZQӰN MƏDƏNİYYƏTİ — Qərbi
 +
Sibirin metpə zonasında Tunc dəv-
 +
unə aid (e.ə. 2-ci minilliyin 2-ci
 +
O zısı) yerli arxeoloji mədəniyyət-
 +
lərdən biri. Tobolsk p. Yaxınlıqın-
 +
dakı Suzqunda qurbangah yerinin adı
 +
ilə adlandırılmıtdır. Tamamilə
 +
ornamentlərlə bəzədilmiiy yastı dib-
 +
li iri qablar S.m. ucun səciyyəvidir.
 +
S.m. abidələri Tobolskinin İrtıii
 +
sahilində yerlətmindir, ayrı-ayrı
 +
keramika numunələri Obboyu r-nla-
 +
rının (im.-ında da mə”lumdur və Ta-
 +
sn kərfəzinə qədər yayılmındır.
 +
SӰZDAL—RSFSR Vladimir vil.-n-
 +
də ptəhər. Suzdal r-nunun mərkəzi.
 +
Kamenka cayının sahilindədir. Tu-
 +
rizm mərkəzidir. S. coxlu me”marlıq
 +
abidələri olan ən qədim rus ipəhər-
 +
lərindəndir. 1024 ildən mə"lumdur.
 +
12 əsrin 1-ci yarısında Rostov-Suz-
 +
dal gnyazlıqının mərkəzi, 13 əsrdən
 +
mustəqil Suzdal knyazlıqının, 14 əs-
 +
rin 1-ci yarısında isə Suzdal-Nij-
 +
ni Nov knyazlırının paytaxtı
 +
olmutpdur. Əsas me"marlıq abidələ-
 +
ri: Kremlin ərazisində—Rojdestvo
 +
kilsəsi (1222—25), arxiyerey sarayı
 +
 +
 +
(15—18 əsrlər), zəng qulləsi (1635),
 +
.“ın mərkəzi hissəsində və ətrafın-
 +
da — Spas-Yevfimi |16—17 əsrlər:
 +
Preobrajeniye kilsəsi (1564), Uspe-
 +
niye kilsəsi (1525), monastırın əra-
 +
zisində knyaz D. M. Pojarskinin qəb-
 +
riy, Rizpolojeniye |16—19 əsrlər:
 +
baiq kilsə (16 əsr), eMyrənnəc napBsa-
 +
zalarə (1688)|, Pokrov |16—18 əsr-
 +
lər: bap kilsə (1510—18), Blaqovei-
 +
peniye kilsəsi (təqr. 1518)| monas-
 +
tır ansamblları və s. S. c-PTərəf ni-
 +
tpanıq ordeni ilə təltif olunmu1i1-
 +
 +
 +
dur (1974).
 +
 +
SUZDAL KNYAZLIRI — P/imal-
 +
Pərqi Rus knyazlıqlarında biriqz
 +
Vladimir-Suzdal knyazlıqından ay-
 +
rılmıtndı. Suzdal 1217 ildə mustə-
 +
qil knyazlıqrın paytaxtı oldu. 1218
 +
ildə beyuk knyaz Yuri Vsevolodovic
 +
S. k.-nı Beyuk Vladimir knyazlıqrı-
 +
na birlətdirdi. 1238 ildə S.k. yeni-
 +
 +
 +
dən udel kKnyazlıqı oldu. 1341 ildə
 +
Nijni-Novqorod-Qorodets knyazlıqrı
 +
S.k.-na birlətdirildi.
 +
 +
SӰZDAL-NİJNİ NӦVQOROD
 +
 +
 +
KNYAZLIRI — iim.-ip.-i rus torpa-
 +
qında yerlətirdi. 1341 ildə monqol-ta-
 +
tarlar Nijni Novqorod və Qorodets
 +
iəhərlərini Suzdal knyazlırına ver-
 +
dikdən sonra yaranmındı. 14 əsrin
 +
1-ci yarısından paytaxtı Nijni Nov-
 +
qorod idi. Suzdal-Nijni Novqorod
 +
knyazları Bəyuk Vladimir knyazı ti-
 +
tulu uqrrunda Moskva knyazları ilə
 +
mubarizə aparırdılar. 1388 ildə Nij-
 +
ni Novqorod knyazları Qoxlpamıtın
 +
Moskva ӱzərinə hӱcumunda ittirak
 +
etdilər. 1392 ildə Bəyuk Moskva
 +
knyazlırı Nijni Novqorodu tutdu və
 +
o vaxtdan Volqaboyunu əldə saxladı.
 +
SUZİANA (indiki Xuzistan)
 +
=-antik mənbələrdə Karun və Kepxa
 +
cayları arasındakı duzənlik ərazi-
 +
yə verilən ad. Suz (1.-nin adından-
 +
dır. S. c.-da Fars kərfəzi, c.-q.-də
 +
Dəclə cayının mənsəbi, c.-it.-də Per-
 +
sida, p.-də Elimaida ilə həmsərhəd
 +
olmutdur. S.-da duyu becərilirdi.
 +
Uzumculuk geni yayılmıtdı:q tar-
 +
lalar kanal və cay suları ilə suva-
 +
rılırdı. Qədimdə S,-da neft cıxa-
 +
rılırdı. S.-nı satrap (varın)
 +
idarə edirdi. Makedoniyalı İsgən-
 +
dər S.-nı zəbt etdikdən sonra satrap
 +
Abuliti əz vəzifəsində saxlamıni-
 +
dı. İsgəndərin vəfatından sonra
 +
S. mustəqillik qazandı.
 +
 +
 +
SUZLUQ— Azərb.SSR Kəlbəcər r-nun- X
 +
 +
 +
da daq. Murovdaq silsiləsinin c.
 +
yamacındadır. hyun. 2857 M. Vİ, hə
 +
q. ətəklərində mepələr var.
 +
SUİ-QƏSD--cinayət terədilməsi mər-
 +
hələlərindən biri. Sovet cinayət hu-
 +
ququna gərə bilavasitə cinayət tərət-
 +
məyə yenəldilmiiy, lakin təqsirkarın
 +
iradəsindən asılı olmayan səbəblər-
 +
dən bapa catdırılmamıin qəsdən edil-
 +
mii hərəkətdir. Təqsirkarın əz cəh-
 +
dini həyata gkecirmək ucun zəruri
 +
hesab etdiklərinin hamısını yerinə
 +
yetirib-yetirməməsindən asılı olaraq
 +
qurtarmınd və qurtarmamıii S.-q., se-
 +
cilmii vasitələrdən asılı olaraq
 +
yararlı və yararsız S.-q. ola bilər.
 +
S.-q.-ə gərə cəza muvafiq cinayət us-
 +
tundə məs"uliyyəti nəzərdə tutan qa-
 +
nuna əsasən tə"yin olunur: bu zaman
 +
hərəkətlərin xarakteri və ictimai
 +
təhlukəlilik dərəcəsi, cinayətkar qəs-
 +
din həyata kecirilməsi dərəcəsi və
 +
cinayətin bappla catdırılmaması sə-
 +
bəbləri nəzərə alınır.
 +
 +
 +
SUİLANLARI, sunlanıkin-
 +
milər (Soyibqy4ae)—ilanlar dəs-
 +
təsindən surunənlər fəsiləsi. Bədə-
 +
ninin uz. 3,5 m-dək olur. Cənə, diii,
 +
qanadvarı və damaq sumukləri uzə-
 +
rində coxlu diiqi var, bəzilərinin
 +
dtiiləri zəhərli olur. Rəngi cox vaxt
 +
əlvandır. 1500 nevu əhatə edən 300-
 +
dək cinsi mə"lumdur. SSRİ-də 42,
 +
o cӱmlədən Azərb.SSR-də 18 nəvu var.
 +
Butun materiklərdə (Antarktidadan
 +
baiqa) yayılmındır. Yerdə, aracda,
 +
suda-quruda və suda yatpayır. Bə”zi
 +
nəvləri insanı DİLLƏDİKDƏ ƏLUMLƏəƏ
 +
nəticələnir. İri S. balıq, gərtəngə-
 +
lə, quii və onun yumurtaları, xırda
 +
S. muxtəlif onurqasızlarla, o cum-
 +
lədən molyusk və soxulcanla qidala-
 +
nır. Əsasən, yumurtaqoymaqla, bə zən
 +
də yumurta diridoqmaqla coxalır.
 +
SUİNBERN (OmlpBiqpey Alcernon
 +
Carlz (5.4.1837, . London— 10.4,1909,
 +
London yaxınlıqında, Patni)—in-
 +
gilis tairi, dramaturq, tənqilci.
 +
Prerafaelitlərə yaxın olmunpidur.
 +
a“PPe"”rlər və balladaları (1866) top-
 +
lusu muhafizəkar burjua tənqidi:
 +
nin kəskin hӱcumuna mə”ruz qalmıpl-
 +
dı. 4“ İtaliya nəqmələrir (1867), *Subh
 +
nəqmələriə (1871) toplularında istib-
 +
dadı, kilsəni ifiya etmiit, mənəvi
 +
və siyasi azadlıq uqrunda nə
 +
xaqırızaddır. Faciələri (aPTatel-
 +
yarə, 1865: *Bosuellə, 1874, “Mariya
 +
Stuarte, 1881), C. Bayron, V, PTekspir,
 +
V. Huqo, C. Dikkens və 6. haqqında
 +
ədəbi-tarixi əsərləri var.
 +
SUİTİLƏR—pərayaqlılar dəstəsin-
 +
dən məməlilərin iki əsiləsinin
 +
umumi adı. Vaxtilə S.-in əcdadı qu-
 +
ruda yapamılidır. Muhitin təlri-
 +
cən pisləiməsi nəticəsində onların
 +
bə"”zi nəvləri tamam məhv olmupi, bir
 +
qismi isə su muhitinə uyqrunlataraq
 +
muasir devrə qədər qalmımtlar. Bədə-
 +
ni əksərən uzunsov olur. S. Atlantik
 +
və Sakit okeanın soyuq sularında,
 +
PPimal Buzlu okeanında, Antarktida-
 +
dA və bir sıra daxili sularda yapa-
 +
yır. Əsl S.-in (Rhos:dae) qulaq sey-
 +
vanı yoxdur. ətrafları pərə cevril-
 +
miidir. 20-dək, SSRİ-də 9, o cumlə-
 +
dən Xəzər dənizində 1 nəvu—Xəzər
 +
suitisi (Rhoza sazrysa) yatpayır.
 +
Bədəninin uz. 140 sm-dək, cəkisi b
 +
kq-a qədərdir. S. sənaye əhəmiyyəti az
 +
olan balıq, ilbiz və xərcənglərlə
 +
qidalanır. Dərisi və piyi qiymətlidir.
 +
əzər dənizinin Pimal hissələrində
 +
qıni zamanı ovlanır. Abteron y-a-nın
 +
ətrafındakı Jiloy a.-nda, ah Di-
 +
lində və 6. adalarda təsaduf edilir.
 +
SU Y—Cində imperator sulaləsi (581
 +
—618). S.-un hakimiyyəti dəvrundə
 +
Cinin itm. və q. əraziləri birləidi-
 +
rilmit (989), mərkəzi hakimiyyət
 +
məhkəmləndirilmiil, təcavuzgar MYha-
 +
ribələr aparılmıidı. Kəndli usyan-
 +
ları (611—618) və feodal ara
 +
mӱharibələri nəticəsində suqut st-
 +
 +
 +
mitidi.
 +
 +
SUYARQAN MƏDƏNİYYƏTİ — Xa-
 +
rəzmdə Tunc devru (e.ə. 2-ci minil-
 +
lik) mədəniyyəti. 1945 ildə aikar
 +
edilmitidir. Məsgən yeri Amudərya
 +
cayının qədim Akcadərya deltası-
 +
nın qolu boyunca yerlətirdi. Yaiya-
 +
Tom evləri əvvəlcə yerustu, sonra isə
 +
duzbucaqlı yarımqazmadan ibarət
 +
olmutpdur. Əhalisi suvarma əginci-
 +
liyi və maldarlıqla məptqul idi.
 +
Əmək alətləri daiy və tuncdan hazır-
 +
lanmındır. S.m. ucun yastı dibli,
 +
 +
 +
qısa boqazlı və girdə gevdəli ituy-
 +
rələnmniy saxsı qablar xarakterikdir.
 +
 +
Əd. Tolstov S. P. İtina M.
 +
A., Problema surqanskov kulhturı, 4So-
 +
vetskal arxeoloqilə, 1960, MI 1,
 +
 +
 +
SUYUN AERASİYASI —bax Aerasi-
 +
Ya,
 +
 +
S YUN YUMİYALDILMASI—–bax
 +
Mod cy.
 +
 +
 +
SUYUN TƏMİZLƏNMƏSİ—təbii su
 +
təcpizatı mənbələrindən su kəmərinə
 +
verilən suyun keyfiyyətini muəyyən
 +
edilmi norma geəstəricilərinə cat-
 +
dırmaq məqsədi ilə aparılan texno-
 +
loji proseslər kompleksi. S.t.-nə
 +
aid ilk mə”lumata Hindistanda təqr.
 +
4 min il bundan əvvəl sanskrit di-
 +
lində yazılmıii tibb kitabında (c-Ue-
 +
ruta Sanqitaə) təsadӱf olunur. Hip-
 +
pokrat xəstəlik bat verməsin deyə
 +
qaynanmın su icməyi məsləhət gərur-
 +
du. S.t. ucun ilk stansiya 1829 ildə
 +
Londonda (Rusiyada ilk dəfə 1888
 +
ildə Peterburqda) tikilmitdi.
 +
 +
Su, su kəmərinə verilməzdən əvvəl
 +
koaqulyasiya, cekdurmə və sӱzmə yolu
 +
ilə durulaqdırılır, zərərsizləidi-
 +
rilir (maye xlor, xlorlu əhəng və ya
 +
ozonla). Kimyəvi tərkibi qənaətlən-
 +
dirici olduqda yeraltı sular təkcə
 +
klorla və ya ultrabənəviyəyi pqualar-
 +
la zərərsizlətdirilir. Suyu yumtpalt-
 +
maq ucun su əhəng və ya soda ilə e”mal
 +
edilir, yaxud ionit suzgəcdən (bax
 +
İonitlər) kecirilir. Tərkibindəki
 +
 +
 +
qazlardan (karbon qazı, Hidrogen-
 +
sulfid və metandan, fluor artıqın-
 +
 +
 +
dan) və radioaktiv maddələrdən su
 +
aerasiya yolu ilə, aktivləpdirilmii
 +
aluminium-oksidindən suzməklə, :dez-
 +
aktivasiya ilə təmizlənir. Su ak-
 +
tivləpdirilmipt kəmur, ozon, xlor
 +
4-oksid və ya kalium-permanqanatla
 +
dezodorasiya edilir. S.t. ucun rea-
 +
gent və dezinfeksiya qurqularından,
 +
qarıqldırıcı, cəkduӱruӱcu və s.-dən
 +
istifadə edilir (bax. həmcinin Şu La-
 +
zırlırı, xi təcHizatı).
 +
SUYUN ORLANMASI — suyun
 +
xlor və onun birlənmələri ilə e”ma-
 +
lı icməli suyu zərərsizləpdirmək
 +
ucun ən cox yayılmıpt usul. S.x. sər-
 +
əst xlorun və onun birləptmələri-
 +
nin mikrobların ferment sistemini
 +
daqıtması xassəsinə əsaslanır. İcmə-
 +
li suyu zərərsizlətdirmək ucun xlor,
 +
xlor 4-oksid, xloramin və xlorlu
 +
əhəngdən istifadə olunur. Xlorla-
 +
madan sonra suya duiqən mikrobları
 +
məhv etmək məqsədi ilə suya xlor
 +
artıqlaması ilə (qalıq xlor) qatı-
 +
lır. S.x.-ndan 30 dəq sonra, qalıq
 +
sərbəst xlorun suda miqdarı 0,Z mq/l-
 +
dən az olmamalıdır. Bəzi. hallarda
 +
su iki dəfə (suyun təmizlənməsindən
 +
əvvəl və sonda) xlorlanır. S.x.-ndan
 +
sonra suda ona pis iy və dad verən
 +
maddələr olarsa, belə hallarda xlor-
 +
lamadan əvvəl suyu ammonyakla və ya
 +
ammonium duzları ilə e”mal edirlər.
 +
Cəl ipəraitində icməli suyu zərər-
 +
sizlətdirmək ucun də su xlorlanır.
 +
Axar suları, uzguculuk hovuzları-
 +
nın suyunu zərərsizlətdirmək, is-
 +
tehsalat sularını rəngsizlətdirmək,
 +
dəmirsizlətdirmək və s. məqsədlə də
 +
xlorlamadan istifadə olunur.
 +
SUYUN İYİRİNLƏYİYDİRİLMƏSİ
 +
—icməli (duzsuz) və təsərrӱfat əhə-
 +
miyyətli su almaq ucun təbii suların
 +
tərgibindəki duzların miqdarının
 +
azaldılması (adətən 1 q/l-dək) prose-
 +
si. Əsasən, arid, Habelə quraqlıq sa-
 +
 +
 +
5*, c. 9
 +
 +
 +
SUKKULENTLƏR
 +
 +
 +
hələrdə Yerləpqən və Yerin quru sət-
 +
inin təqr. 6096-ini tətikil edən
 +
40-dan artıq əlkədə ilirin su catıi1-
 +
mır (hesablamalara gerə dunyada su
 +
catıtimazlıqı 21 əsrin əvvəllərində
 +
ildə 120—150-109 m? olacaqdır).
 +
SSRİ-də cayların cox hissəsi az
 +
əhali yapayan pimal r-nlarının pa-
 +
yına dupqur. SSRİ-nin cənub r-nla-
 +
rında (Orta Asiya, Qazax.SSR, ərb.
 +
SSR və s.) isə pirin su cathiimazlı-
 +
qı hiss edilir. Yer kӱrəsindəki bu-
 +
tun su ehtiyatlarının 9894-ni tipkil
 +
edən duzlu (tərkibində 10 q/l-dən ar-
 +
tıq duz olan) və portəhər (2—10 q/l)
 +
okean, dəniz və yeraltı suları iii-
 +
rinlətdirməklə iqyirin su catıptmaz-
 +
lıqı aradan qaldırıla bilər. PTi-
 +
rin suyu cox olan r-nlardan suyu boru
 +
kəməri və ya kanallarla gətirməklə də
 +
bu catıptmazlırı ləqv etmək olar.
 +
Məs., SSRİ-də İrtıim—Qaraqanda ka-
 +
nalı (uz. təqr. 460 km), Qaraqum ka-
 +
nalı (1300 km) Sakur -Azperoi ka-
 +
nalı (178 km), Kur— Abiqeron (148 km)
 +
və s. su kəmərləri cəkilmipdir. La-
 +
kin yerlərdə li. suyun icməli su
 +
mənbələrindən kəmərlərlə uzaq məsa-
 +
fəyə verilməsindən a yuya bapa
 +
gəlir. Aqreqat halını dəyitdirməklə
 +
(distillə, dondurma yolu ilə), həm
 +
də dəyipdirmədən (Hiperfiltrasiya,
 +
yaxud əksinə osmos, ion mubadiləsi,
 +
zvi həlledicilərlə suyun ekstraksi-
 +
ionların məsaməli elektrodlar-
 +
da sorbsiyası və s.) suyu pirinləi-
 +
dirmək mumkundur. S.p. usullarına
 +
muvafiq olaraq muxtəlif si itirin-
 +
ləidirici qurqu tipləri mevcuddur.
 +
 +
 +
Əd.: bak Sumirinləidirici məqalə-
 +
sinin ədəbiyyatına,
 +
 +
 +
SUYFӰN--RSFSR Primorye əlkə-
 +
sində və Cində cay. Yapon dənizinin
 +
Amur kərfəzinə təkulur. Uz. 245 km.
 +
Yaqıp suları ilə qidalanır. Dekabr-
 +
dan aprelədək donmupt olur. Yayda və
 +
payızda dapır. Ussuriysk p. S. sa-
 +
 +
 +
hilindədir
 +
CYK (5ik) Yosef (4.1.1874, Krteco-
 +
vitse—29.5.1935, Praqa yaxınlıqında,
 +
Benepov)—cex bəstəkarı, skripkacı.
 +
İlk dəvrdə cex klassiklərinin (xusu-
 +
silə A. Dvorjakın) ən"ənələrini da-
 +
vam etdirmitpdir. Sonrakı əsərlərin-
 +
də ekspressionizm nələri var. S.
 +
2 simfoniyanın (1899, 1906), *Praqaq
 +
(1904) və s. simfonik poemaların, ka-
 +
mera-vokal və instrumental əsərlərin
 +
mӱəllifidir. S. cCexiya kvartetiz-
 +
nin (1891—1933) uzvu olmuti, solist
 +
kimi , konsertlər vermitdir.
 +
SUKARNO (ZiKaqpo) Əhməd (6.6.1901,
 +
Yava a., Surabaya (pl, —21.6.1970, Ca-
 +
karta)—İndoneziya ə
 +
İCTİMAİ VƏ Dov-
 +
lət xadimi. cXalq-
 +
lar arasında sul-
 +
hu məhkəmlətməyə
 +
gərək Beynəlxalq
 +
Lenin mukafatı
 +
laureatı (1960).
 +
Muəllim ailəsin-
 +
də anadan olmui-
 +
dur. 1925 ildə Ban- |
 +
dunq texnoloji in-
 +
tunu bitirmiidir.
 +
ndoneziya". Mil- ə
 +
nn llaprTıfacbıhbın (HMİ, 1927) 6ann-
 +
lərindən biri və onun sədri olmuii-
 +
du. Xalq arasında cBunq
 +
Karnov adı ilə məphur id ndo-
 +
neziyada Hollandiya mustəmləkə hekm-
 +
 +
 +
rə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ə
 +
 +
 +
67
 +
 +
 +
ranlıqına qarpı mubarizədə ipti-
 +
ak etdiyinə gərə 1929—31 illərdə
 +
əbs, 1933—42 illərdə isə surgun
 +
edilmitidi. 1932 ildə İndoneziya Lar-
 +
tiyasına (1931 ildə İMP-nin əvəzin-
 +
də yaradılmınqdı) daxil olmuiy və
 +
onun sədri secilmiidir. 1945 ildə
 +
İndoneziya Resp.-sının istiqlaliy-
 +
yətini e”lan etmit, onun ilk prezi-
 +
denti olmutdur. Bandunq gərk
 +
nın (1955) caqırılması tətəbbuscu-
 +
lərindən biri idi. 1963 ildə S,-ya
 +
cinqilabın beyuk rəhbəriə tiqulu ve-
 +
rilmii və o, əmurluk prezident e”lan
 +
edilmipdi. Lakin 1965 il 30 sent-
 +
yabr hadisələri (bax İndoneziya. Ta-
 +
rixi ocerk) nəticəsində əlkədə hər-
 +
bi-burokratik rejimin Yaradılması
 +
ilə S,-nun siyasi fəaliyyəti məhdud-
 +
lapdırılmıinq və o, 1966 ildə (rəs-
 +
mən 1967 ildə) hakimiyyətdən uzaqlai-
 +
dırılmındı. 1956 ildə SSRİ-də (o
 +
cӱmlədən Azərb.SSR-də) rəsmi səfər-
 +
də olmutdu:, Sovet İttifaqı və di-
 +
 +
 +
gər sosialist əlkələri ilə munasi-
 +
 +
 +
bətlərin genitpləndirilməsi tərəfda-
 +
rı idi.
 +
Əsərləri: İndonezil
 +
M., 1956, Sarina, M., 1958.
 +
Ədə Kapipa M. S., Maletin
 +
N. P., Sukarno. Politiceskan bioqrafil,
 +
M., 1980.
 +
 +
 +
SUKACOV Vladimir Nikolayevic
 +
(7.6.1880, Xarkov qub.-nın Aleksan-
 +
drovka k.—9.2.1967, Moskva)—sovet
 +
botaniki, mepəcisi və coqrafiyacı-
 +
sı. İ EA akad. (1943, m. uzvu,
 +
1920), Sosialist Əməyi Qəhrəmanı
 +
(1965). 1937 ildən Sov.İKİ uzvu,
 +
1919—41 illərdə Peterburq Meltəci-
 +
lik İn-tunda ezunun təptkil etdiyi
 +
dendrologiya və bitki sistematikası
 +
kafedrasına lıq etmitdir. 1941
 +
ildə SSRİ EA sistemində Mepə İn-
 +
tunu (SSRİ EA Sibir filialının
 +
indiki V. N. Sukacov ad. Memə hə
 +
Atac Eqmalı İn-tu) təptjil etmipt,
 +
1959 ilədək orada metpəpqunaslıq ka-
 +
Fedrasızı anın rəhbəri olmupdur.
 +
 +
. biogeosenologiyanın banisi, fi-
 +
tosenoz təlimi, onun quruluppu, təs-
 +
nifatı, dinamikası, muhitlə və onun
 +
heyvanlar aləmi ilə qaripılıqlı əla-
 +
qəsinin banilərindən biridir. S.-un
 +
dendrologiya, cəməncilik, paleobota-
 +
nika və stratiqrafiyaya dair elmi ipp-
 +
ləri fitosenologiya tədqiqatları ilə
 +
sıx baqlıdır. Umumrusiya (indiki
 +
Umumittifaq) Botanika Cəmiyyətinin
 +
təpkilatcı uzvu (1915 ildən), prezi-
 +
denti (1946, fəxri prezidenti, 1964
 +
ildən), Polpa EA-nın uzvu (1959) və
 +
Cexoslovakiya Əkincilik emiya-
 +
sının m. uzvӱ idi (1927). 3 dəfə
 +
Lenin ordeni, 2 bapqa orden və medal-
 +
larla təltif edilmipdir. N. M.
 +
Prjevalski, P. P. Semyonov-Tyan-
 +
 +
anski, V. V. Dokucayev ad. Qızıl
 +
medallara layiq gərulmutpdur.
 +
SU KKULİ EHTRƏP (naT. succulentus—
 +
itirəli)—ətli, pqirəli yarpaqlı (aqa-
 +
va, aloye və s.) və ya gӧvdəli (kaktus-
 +
 +
 +
obvinlet,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
lar, bə"zi sudləyənlər) coxillik bit-
 +
kilər: itlərin xususi tipi.
 +
S., əsasən,
 +
 +
 +
imali, Mərkəzi və Cənu-
 +
bi Amerikada, Cənubi qışa Əh
 +
ra, yarımsəhra və savannalarda bi-
 +
tirlər. S. iptıqsevən, gecbəyuӱyən bit-
 +
gilərdir. S.-in bə"zisi (kaktus, aloye)
 +
dekorativ bitki, aqava isə toxucӱluq
 +
sənayesi ucun xammal verən bitki Kimi
 +
becərilir. Bə”zi nəvləri heyvanlar
 +
ucun Yemdir. SSRİ-də Krımda, Orta
 +
 +
 +
–
 +
 +
 +
68
 +
 +
 +
CYKKYP
 +
 +
 +
Asiya resp.-larında, Zaqafqaziyada, o
 +
cӱmlədən Azərb.SSR-də S.-in bir cox
 +
2” introduksiya edilir.
 +
SӰKKUR--Pakistanda, Sind əyalə-
 +
tində iəhər. Hind cayı sahilində-
 +
dir. Əh, 158 min (1972). D.y.st. Toxu-
 +
culuq, yeyinti, metal e”malı sənayesi
 +
ə, Sənətkarlıq inkitaf dir.
 +
CYKPE (Bisqe) Antonio Xose (Z.2.
 +
1795, Venesuela, Kumana—4.6.1890,
 +
Kolumbiya)— Amerikadakı İspani-
 +
ya mustəmləkələrinin istiqlaliyyəti
 +
uqrunda MyhapHöəHuH (1810—26) pəh-
 +
bərlərindən biri, S. Bolivarın ya-
 +
xın silahdapı. General (1818), mar-
 +
tal (1824), Ekvadora (1822) və Peru-
 +
ya (1824) azadlıq yuruiqunə baqicılıq
 +
etmil, ispan itptalcıları uzərində
 +
muhum qələbələr qazanmındı. Bolivi-
 +
ya resp.-sının yaradılmasında (1825
 +
6 avqust) muӱhum rol oynamıpt,
 +
ilin aprelindən onun mӱvəqqəti pre-
 +
zid olmuidur. 1828 ilin mayında
 +
| Beyuk Kolumbiyaya muhacirət etmipi,
 +
 +
1829 ilin fevralında buraya hucum
 +
edən Peru mudaxiləcilərini məlu-
 +
biyyətə uqratmınidı. 1830 ildə Beyuk
 +
Kolumbiya Milli Bə an pre-
 +
zidenti secilmiptdi. ui-qəsdcilər
 +
 +
 +
əldurmutidur.
 +
 +
Hələbə Bexiniyada pəhər, Vene-
 +
suelanın 1pm.-11.-ində pqtat, Ekvador-
 +
da isə pul vahidi S.-nin HləpəbHHə
 +
a Kadar :
 +
 +
CYKPE (Sucre)— bonuBu)aHbiH pəcMH
 +
paytaxtı (1825 ildən). Cukisaka de-
 +
partamentinin inz.m. Mərkəzi Kor-
 +
dilyer d-rının yamaclarında Pil-
 +
KOMA İO cayının dərəsində, 2700 4 İYK-
 +
səklikdədir. İqlimi tropikdir. Öp
 +
ta temp-r yanvarda 122S, iyulda 98S,.
 +
İllik yaqıntı 706 mm. Əh. 68,4 min
 +
(1980). D.y.st., avtomobil yolları qov-
 +
paqı, aeroport. Neft e”malı, sement,
 +
yeyinti, aqac e”malı sənayesi, İES:
 +
şə (1624 ildən) var. 1538 ildə La-
 +
lata adı ilə ispanlar salmındır.
 +
Sonralar Cukisaka, 1839 ildən S,
 +
(A. X. Sukrenin pərəfinə) adlandı-
 +
rılmındır.
 +
SUKRE (isp. zisqe)— Ekvadorun pul
 +
vahidi. 1884 ildə tədavulə ə
 +
mhipdır. 1S. 100 sentavoya, 39 S. ABİP-
 +
ın 1 dollarına bərabərdir (1982).
 +
SUKSESSİYA (lat. zisse550—yeri-
 +
ni tutmaq, əvəz etmək)—muhitin muəy-
 +
yən hissəsində bir fitosenozun di-
 +
gəri ilə ardıcıl əvəz olunması. İl-
 +
. gin S, və ikincili S, olur. Qumluq-
 +
ları . ə bitki basması ilkin
 +
 +
 +
., istifadəsiz k.t. torpaqlarında
 +
bitki və heyvanların məskən salması
 +
ikincili S.-dır.
 +
SUGƏTURUCU QURRU, sugəotu-
 +
r uc u—hidroenergetika, su təchi-
 +
vatı, irriqasiya və s. məqsədlər ucun
 +
səthi və yeraltı mənbələrdən su gətc-
 +
rən hidrotexniki iri S.q.-lar adə-
 +
tən baiqa Hidrotexniki qurqularla
 +
irlikdə tikilir və butun qurqular
 +
kompleksi sugeturən qoviyaq adlanır.
 +
S.q. kanal, borӱ kəməri, tunel və s.
 +
suaparana lazımi miqdarda və keyfiy-
 +
ətdə su buraxmalıdır. SES, su təc-
 +
izatı sistemi və irriqasiya S.q.-la-
 +
rına bəlunur: SES S.q.-su alcaq bas-
 +
QILI və dərinlik, su təchizatı sis-
 +
teminin S.q.-su mənbələrinə gərə cay,
 +
su anbarı, gəl, dəniz və s. tipli, ir-
 +
riqasiya S.q.-ları isə bəndli və bənd-
 +
siz olur. Su təsərrufatı sistemin-
 +
də S.q, bap qurqu da adlanır. Yeral-
 +
tı suları Yer səthipə qaldırmaq ucun
 +
 +
 +
1826 beh
 +
 +
 +
paquli (qazıma quyusu, ppaxta quyusu)
 +
və an (xəndəkvarı, laqım) S.q.-lar,
 +
habelə kaptaj qurqularından isti-
 +
fadə edilir.
 +
UĞULU (Qeptpa)—sugulu əsilə-
 +
sindən coxillik bitki .cinsi. Xırda,
 +
suda ӱzən, yaxud suya batan yapıl bit-
 +
gidir. Yarpaqları dəyirmi, uzunsov-
 +
dur. Birevli cicəkləri yan cibcik
 +
adlanan cicək qrupunda yerləptir.
 +
1—6 toxumlu meyvəsi acılmayandır.
 +
Yer kӱrəsində 10-dək, SSRİ-də, həm-
 +
cinin Azərb.SSR-də 3 nəvu yayılmıii-
 +
dır. Durqrun və sakit axan pirin su-
 +
larda inkipyaf edir. Suda uzən quip-
 +
lar, donuz və balıqlar ucun yaxtı
 +
Yemdir.
 +
SUL—orta əsrlərdə Dərbənd yaxın-
 +
lıqında kicik qala. Ərəb coqrafi-
 +
yapqunas-səyyahlarının (İbn Xordad-
 +
, İstəxri və b. əsərlərində B a 6
 +
Sul kimi adı cəkilən S.-dan al-
 +
ban Dara, erməni və Suriya mən-
 +
bələrində Col, Cor, Sur kimi bəhs
 +
olunur. Bə”zi tədqiqatcıların fik-
 +
rincə turkdilli col (cul) tayfası-
 +
nın adı ilə əlaqədardır (bax həmci-
 +
 +
 +
nin Cul). |
 +
SӰLA—USSR-də cay. Dneprin sol
 +
qolu. Uz. 363 km, həvzəsinin sah. 18,5
 +
 +
 +
-min km?, Orta Ural yuksəkliyindən
 +
 +
 +
baplanır. Dneprboyu ovalıqla axır.
 +
Kremencuq su anbarına təkulur. Əsa-
 +
sən, qar suları ilə qidalanır. Qıppi-
 +
da donur. A:yaqı axınında gəmici-
 +
 +
 +
liyə yararlıdır. Romnı və Lubnı
 +
iləri . sahilindədir.
 +
CYABECM (Sulavesi), Cene6ec
 +
 +
 +
nəH H 3 H—CynabecH, KannManTaH BƏ
 +
Mindanao a-rı arasında Sakit okea-
 +
nın dənizi. Sah. 453 min km?, Maks.
 +
dərinliyi 5914 m-dir. İlboyu səth su-
 +
larının əy 28”C, duzluluqu
 +
34,6966 olur. Səth axınları Minda-
 +
nao axınının (suyu S.-yə qovur və nə-
 +
ticədə S.-də su) səviyyəsi Malayya ar-
 +
xipelaqının batiqa dənizlərinə nis-
 +
bətən yuksək olur) tə”siri adtında
 +
əmələ gəlir. S. vasitəsilə Sakit okea-
 +
nın səth və aralıq suları Hind okea-
 +
nına axır. Yarımgunluk qabarmalar
 +
(hund. 3 m-dən cox) olur. Muchum port-
 +
ları: Manado (Sulavesi a.) Bə Tapa-
 +
kan (Kalimantan a.).
 +
CYRABECM (Sulavesi), Cene6ec
 +
(Seyehez)— Malayya arxipelaqında mu-
 +
rəkkəb konfiqurasiyalı ada. İndo-
 +
neziya ərazisidir. Sah. təqr. 170 min
 +
km?, əh. 10,4 mln. (1980). Qranit, qneys,
 +
əhəngdapı və s, təipkil olunmusdur.
 +
əthi daqlıqdır (maks. hund. M,
 +
Rantekombola d.). Puskurən vulkan-
 +
lar (Klabat, Soputan) var. İqlimi
 +
subekvatorial, musson, (İim.-da ekva-
 +
torialdır. Caylar və coxlu gəllər
 +
var. Rutubətli tropik mepələr, sa-
 +
vannalar yayılmıtdır. Faunası en-
 +
demik, Hindistan-Malayya və Avstra-
 +
liya nevlərindən ibarətdir. Nigel və
 +
dəmir filizi yataqları var. Ədviyyat,
 +
hindqozu, qəhvə, kaucuğlu bitkilər
 +
Haa nir Balıq ovlanır. Əsas
 +
pəhərləri: Ucunqpandanq, Manado.
 +
SULAK —Daq.MSSR-də cay. Uz. 144
 +
km, həvzəsinin sah. 15,2 min km", Bə-
 +
yuk Qafqaz d-rından baplanır. Avar
 +
Koysusu və Andi Koysusu caylarının
 +
birləiməsindən əmələ gəlir. Xəzər də-
 +
nizinə təkulur. Əsasən, tər suları ilə
 +
qidalanır. Aprel—sentyabrda gursulu
 +
olur. Suvarmada, Mahacqala, as-
 +
piysk, Buynaksk, Qızılyurd ip.-ləri-
 +
nip su təchizatında istifadə edilir,
 +
 +
 +
Ustundə Ciryurd və Cirgey SES-ləri,
 +
s anbarları var. Miatli və İrqanay
 +
iləri tikilir (1983).
 +
SULLA (Biya) Lutsi Korneli (e.ə.
 +
(138—78)–-Qədim Roma sərkərdəsi və
 +
siyasi xadimi. E.ə. 9Z ildə pretor,
 +
e.ə. 88 ildə konsul secilmiidir. E.ə.
 +
86 ildə U1 Mitridat uzərində qələbə
 +
calmıztidı. Vətəndaqi muharibəsində
 +
Qay Mariya qalib gəlmiit, e.ə. 82 ildə
 +
diktator olmupii, kutləvi terror (bax
 +
Proskripsiya) həyata gkecirmiy, butəv
 +
tayfaların (sankitlərin, etruskla-
 +
rın) qırqınını tərətmipdi. E.ə. 79
 +
ildə S. səlahiyyətindən əl cəkmiiydi.
 +
SULTAN, soltan (ər. :y4.., turk-
 +
cə 5iYbap—hakim, həkmdar)—musəl-
 +
man əlkələrində ali hekmdarın ti-
 +
tulu. Turkiyədə 1922 ilədək, Məra-
 +
keəiidə 1957 ilədək saxlanılmınjdı.
 +
13 əsr—16 əsrin əvvəlində və 1914—
 +
22 illərdə isir həkmdarları S.
 +
adlanmınlar. Qərbi Afrikanın mu-
 +
səlman əlkələrindəki ali feodal-
 +
lar, Oman həekmdarı, Cənubi Ərə-
 +
bistanda bə”zi qəbilə batcıları S.
 +
titulu dapıyırlar. 16—19 əsrlərdə
 +
İran və Azərb.-da rutbəcə xandan
 +
apaqıda duran və kicik hakimliklə-
 +
rə bapcılıq edən feodallara da S.
 +
deyilirdi (məs. Ərəi S.,-ı, İlisu
 +
.-I və C.).
 +
 +
SULTAN BALIRI—bax Barabul-
 +
kalar.
 +
 +
SULTAN BURNU, Zıq burnu—
 +
Azərb.SSR-də, Xəzər dənizi sahilin-
 +
də, Abteron y-a-nın c.-unda, Bakı
 +
buxtasının ip.-indədir. Abperon yait-
 +
lı əhəngdatpı, gil və qumlardan təp-
 +
kil olunmuidur. Səthi qumlu cə-
 +
kuntulərlə ertuludur. Zıq ppt bu-
 +
 +
 +
adadır.
 +
ULTAN VƏLƏD (Bi (ap Ueyek) Mə-
 +
həmməd Bəhaəddin (1226, Qaraman—
 +
 +
 +
11.11.1312, vəzi ə q: pairi. C.
 +
Ruminin oeludur. ufi tərbiyəsi
 +
almıpq,
 +
 +
 +
sonralar məvləvilik təriqə-
 +
tinin peyxi olmui, atasının tə”"limi-
 +
ni yaymınqdır. Farsca divanın, 3 məs-
 +
nəvidən (4 İbtidanaməz, *İntəhanaməə,
 +
€ PyöaöHaMəs) ibarət “Vələdnaməq poe-
 +
masının (1291—1301) mӱəllifidir.
 +
Divanındakı 15 turkcə qəzəl, poema-
 +
nın 1-ci və 3-cu Hissələrindəki csəl-
 +
cuq ipe”rlərnə kimi məphur olan
 +
turkcə beyt və parcalar Kicik Asiyada
 +
turg dilində tarixi mə”lum olan ilk
 +
pe”rlərdən sayılır. *Maarifı adlı
 +
farsca mənsur risaləsi var.
 +
 +
 +
Əd. Qarbuzova B. C.,
 +
srednevekopon Turiii, L., 1963.
 +
 +
 +
SULTAN ƏHMƏD CAMESİ— turk
 +
me”marlıqının gerkəmli abidələrin-
 +
dən biri. İstambulda sultan 1 Əhmə-
 +
din əmri ilə tikilmiipdir (1609— 16,
 +
me”mar Məhəmmədaqa). b minarəli
 +
S.Ə.c.-ndə eyni vaxtda 35 min adam
 +
namaz qıla bilir. Nəhəng ibadət ca-
 +
lonu iri gunbəzlə (diametri 24,3 m)
 +
ertulmutidur. Mərkəzi gunbəzi gunc-
 +
lərdən kicik gӱnbəzlər, yanlardan isə
 +
yarımguӱnbəzlər əhatə edir. İbadət
 +
salonunun interyeri coxlu pəncərə ilə
 +
ipıqlandırılmın, xəttatlıq numu-
 +
nələri ilə, gey və yapıl rəngli ka-
 +
iılardan qurapdırılmın naxıllar-
 +
la bəzədilmitdir. S.Ə.c.-ni cGey ca-
 +
mez də adlandırırlar. Məscidin oyma
 +
naxımpllı mərmər mehrabına Kə "6ənə-
 +
kn qara daiydan bir parca bərkidil-
 +
miipdir. Salonun icində, girip su-
 +
tunlarının yanında fəvvarələr du-
 +
 +
 +
Poztı
 +
 +
 +
Ii. m
 +
 +
 +
 +
 +
 +
İstambulda Sultan Əhməd camesi. 1609— 1616, Memar 43
 +
əma ,
 +
 +
 +
Məhəmmənara.
 +
 +
 +
zəldilmipdir. Məscidin gunbəzli qa-
 +
lereyalarla əhatələnmip həyətində də
 +
fəvvarə var. S.Ə.c. bitkin və ahəng-
 +
dar kompozisiyası ilə diqqəti cəlb
 +
edir.
 +
 +
Əd.ə Miller KOƏ., İskusstvo Tur-
 +
ili, M.—L., 1965, Petrosan GƏ. A.,
 +
Osupov A. R., Qorod na dvux kontinen-
 +
tax, M., 1977.
 +
 +
SULTAN YAQUB (7?—1490) — Aqqo-
 +
yunlu hekmda (1478—90|, Uzun Hə-
 +
sənin oqlu. S.Y. dəvrundə Atqoyunlu
 +
dəvlətinə hucum edən Misir sultan-
 +
lıqı məqlubiyyətə uqradıldı (1480):
 +
Aqqoyunluların asılılıqından cıx-
 +
maqa calıtnan Gurcustana hucumlar
 +
edildi. S.Y. Səfəvilərə qarpı PT1ir-
 +
vanpahlarla ittifaqda idi, Osmanlı
 +
imperiyası ilə sӱlh munasibətləri
 +
saxlamaqa calıqtırdı. S.Y. zamanın-
 +
da orduda odlu silahlardan istifa-
 +
də olunmaqa baplanmımndı. Bayandur
 +
bəy, Sofi Xəlil, Suleyman bəy Bican
 +
oelu kimi gərkəmli sərkərdələr ye-
 +
tiqppimitpdi. Devrunun ziyalı ipəxsiy-
 +
yətlərindən və poeziya həvəskarı olan
 +
S.Y.-un sarayında tipe"r məclisi fəa-
 +
liyyət gestərirdi: əzӱ də ipe"r yazır-
 +
dı. Bir cox elm və mədəniyyət xadim-
 +
lərini himayə edən S.Y. dəvrundə yeni
 +
mədrəsələr acılmı:i, abadlıq iiylə-
 +
ri geniplənmitidi. Qəbrizdəki zən-
 +
gin kitabxanası və xəstəxanası olan
 +
c Həpt behittə (c“Səkkiz cənnətə) sa-
 +
ray kompleksi (1483) gəezəl me mar-
 +
lıq abidəsi idi. S.Y.-un əlumundən
 +
sonra Aqqoyunlu dəvlətinin suqutu
 +
sur”ətləndi.
 +
 +
SULTAN MƏHƏMMƏD (1470-ci il-
 +
lərin sonu, Təbriz—1555, Təbriz)—
 +
Azərb. miniatӱr rəssamı. 16 əsr Təb-
 +
riz miniatur məktəbinin baptcısı.
 +
Bu məktəbin formalaiması və inki-
 +
ppafı bilavasitə S.M.-in yaradıcı-
 +
lıqı ilə baqlıdır. Təbrizdə PYah
 +
İsmayılın saray kitabxanasında ni1-
 +
ləmiii, onun oelu 1 Təhmasibə rəssam-
 +
lıq sənətini əyrətmiiyl, uzun mӱddət
 +
saray e"malatxanasının rəhbəri ol-
 +
mupdur. S.M. əlyazmaları ucun il-
 +
lustrasiyalar, real həyat hadisələ-
 +
rini əks etdirən miniaturlər, port-
 +
retlər yaratmıtmt, sujetli xalcalar
 +
və bədii parcalar ucun eskizlər cək-
 +
mipdir. S.M.-in əsərləri dar mə”-
 +
nada illustrasiya məhdudluquna qa-
 +
panıb qalmır. Rəssam poetik suje-
 +
ti genip təbiət mənzərəsi və real ha-
 +
disələr fonunda verməklə sujetin
 +
ideya məzmununu daha geniti əks etdi-
 +
 +
 +
SULTANBUD TƏPƏLƏRİ
 +
 +
 +
yatla baqlayan mus-
 +
təqil bədii əsər
 +
yaradır. S.M.-in
 +
ən axiı miniatur-
 +
ləri 1 Təhmasib
 +
hazırlanmıpinl
 +
irdəvsinincPQah-
 +
naməz kitabında
 +
(1537, hoyrroH KOn-
 +
leksiyası, Nyu-
 +
Topk, bir hissəsi
 +
Metropoliten-mu-
 +
 +
 +
tibatına xepəllləpr-
 +
də kitab sənətinin
 +
nəfis numunələrin-
 +
dən olan. Nizami
 +
aXəmsəəsində (1539
 +
 +
ii mu-
 +
zeyi, London) və s.
 +
əlyazmalarında toplanmhındır. Bun-
 +
dan bapqa Leninqradda (M. Y. Sal-
 +
tıkov-Pedrin ad. kitabxana), İs-
 +
 +
 +
tambulda (Topqapı sarayı muzeyi),
 +
Vapinqton, London, Paris, rakov
 +
və b. ipəhərlərin muzey və ki-
 +
 +
 +
tabxanalarında S.M.-in sujetli
 +
miniatӱrləri, kitab illustrasiyala-
 +
rı və portret əsərləri saxlanı-
 +
lır. S.M.-in bədii əsərlərə cəkdiyi
 +
və PTərq miniatur sənətinin nadir nu-
 +
munələrindən olan c“Keyumərzin məc-
 +
lisiə, cZehhakın e”dam edilməsiə,
 +
caRustəmin Rəxti gəməndlə tutması,
 +
cSam Mirzənin kef-musiqi məclisi,
 +
c Meyxanadaə, “Ov səhnəsiə, cSultan
 +
Səncər və qarız, “Bəhram-Gur ovda,
 +
c Məhəmmədin me”racıə9, 4“PLirin ci-
 +
mərkən Xosrovun ona tamapta etməsiz
 +
və s. əsərləri bədii obrazların, təs-
 +
vir vasitələrinin pqux, dekorativ
 +
ifadəliliyi, emosional tə”sir quvvəsi
 +
ilə diqqəti cəlb edir. S.M.-in coxlu
 +
tələbəsi və davamcısı olmupdur (Mir
 +
Seyid Əli, Mir Zeynalabdin Təbrizi,
 +
oqlanları Mirzə Əli Təbrizi, Mə-
 +
Ləmmədi və b.). rb. miniatur sənə-
 +
tinin ingipaf zirvəsini təiykil edən
 +
S.M. yaradıcılıqı orta əsr mənbələ-
 +
rində, eləcə də muasir Avropa və so-
 +
vet sənətiqunaslıqında yuksək qiymət-
 +
ləndirilmiidir.
 +
 +
Yapıqldırma ptəkil, bax səh.192-193
 +
 +
 +
Əd. Kerimonv K., Sultan Muxam-
 +
med i ero mkona, M., 1970, Nepina iskus-
 +
stva narodov SSSR, t. 3, M., 1974:
 +
 +
 +
SULTAN dələri (?7—1503)— Aqqoyun-
 +
lu həkmdarı |1499—1503|, Sultan
 +
Yaqubun m ədək əldurul-
 +
dugdən (1497) sonra hakimiyyət utrun-
 +
da Məhəmməd Mirzə və 6. mahəanənəp-
 +
lə mӱbarizə aparmıtidı. 1500 ildə
 +
Əlvənd Mirzə ilə aralarında baqlan-
 +
 +
 +
“mıiy saziiyə əsasən Aqqoyunlu dəvləti
 +
 +
 +
iki hissəyə bəlundu. Qızıluzən cayı
 +
sərhəd olmaqla İraq-i Əcəm, İraq-i
 +
Ərəb, Fars və Kirman S.M.-ın ha-
 +
kimiyyətinə kecdi. 1503 ildə 1 PTah
 +
İsmayıl tərəfindən Həmədan yaxın-
 +
lıqında məqlub edilən S.M.-ın əra-
 +
zisi Səfəvilər dəvlətinə qatıldı.
 +
SULTAN SƏNCƏR MƏQBƏRƏSİ—
 +
12 əsr Orta Asiya me"marlıqının
 +
gərgəmli abidəsi (me”mar Məhəməd
 +
ibn Atsız əs-Səraxsi). Tur.SSR-in
 +
Mərv ə Məehtəiqəm kunbəz-
 +
li binanın kubiəkilli ataqı His-
 +
səsi taqlı qalereya ilə tamamlanır.
 +
Qalereyada kərpic duzumundən yara-
 +
 +
 +
rən, onu muasir hə- |
 +
 +
 +
zeydədir), Hafizin t
 +
*Divanxgında (1530 |
 +
illər), bədii tər-– |
 +
 +
 +
69
 +
 +
 +
dılmızp ornamentlər və gəc uzərində
 +
oyma naxıplar qalmıtdır. Qalere-
 +
yaya acılan 8 pəncərə binanın hun-
 +
dur zalını (36 m) ipıqlandırır.
 +
Zalın ustu nervurlu və ikiqat uzluk
 +
cəkilmill gunbəzlə ertulmutidur.
 +
S.S.m.-nin kapı uzluklu xarici gun
 +
bəzi qalmamındır.
 +
 +
SULTAN TOYUR (Porphyrio porp-
 +
huqqo)—durnakimilər dəstəsinin su
 +
fərələri fəsiləsinə aid qupy HƏBY.
 +
Bədəninin uz. 45 sm-dək olur. Bataq-
 +
lıqda yapadıqı ucun barmaqları cox
 +
uzundur. Alnı lələksiz, dimdiYİ və
 +
 +
 +
ayaqları qırmızı, lələkləri bənəviiə-
 +
 +
 +
yi rəngə calan geyumtul-yapıldır.
 +
ə ik. Afrika, Cənubi Asiya, Kiri
 +
liya, Yeni Zelandiya və Qərbi Po-
 +
lineziyada yayılmılpdır. SSRİ-də
 +
Daq.MSSR, Azərb.SSR və Tur.SSR-də
 +
yapayır. Azərb.SSR-də, əsasən, Qı-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
zılaqac və Aqgəl deVlLəT qoruqların-
 +
da muhafizə edilir. Qamıpi ӱzərində
 +
tikdiyi yuvaya 5—7 yumurta qoyur. Bit-
 +
ki ilə qidalanır. xtalı qıpqa de-
 +
zumsuzdur. SSRİ-də ovlanması qada-
 +
 +
 +
qandır.
 +
SULTAN YBE/C (?—1374)—Cəlairi
 +
hekmdarı Qaz Bax YPeyx Uveys.
 +
SULTANBUD TƏPƏLƏRİ— Azərb.
 +
SSR Jdanov r-nunda, 3 eli s-zun
 +
ərazisində arxeoloji abidə. İki tə-
 +
pədən ibarətdir. Yerustu material-
 +
lar əsasən erkən və inkipaf etmitt
 +
orta əsrlər dəvrunə and muxtəlif
 +
tipli saxsı qab qırıqlarından iba-
 +
rətdir. Tunc və ilk Dəmir devrunə
 +
andqab qırıqlarına da təsaduf olun-
 +
muppdur. S.t. vahid kompleksdən iba-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
i n -ü
 +
Me. d- a o
 +
“r.a.
 +
dz bə k
 +
zi QA m. "da L əfi. ə “. :
 +
my
 +
 +
 +
 +
 +
 +
üş
 +
 +
 +
70
 +
 +
 +
 +
 +
 +
rət coxtəbəqəli yatpayıni yeridir.
 +
SULTANƏLİ MƏİYHƏDİ Şı
 +
ӧdə), Məvlanə Sultan Əli
 +
Məthədi Nizaməddin (1433,
 +
Məthəd—1520, Məihəd) — orta əsr
 +
İran xəttatı. Yaxın və Orta PTərqdə
 +
xəttatlıq sənətinin gərkəmli numayən-
 +
dəsi. Bir muddət Səmərqənd hakimi
 +
Əbu Səidin sarayında calıqlmın), son-
 +
ra Herata gecərək orada beyuk xəttat-
 +
lıq məktəbi yaratmındır. Hələ car-
 +
lıqında € KarHönəp rHönəcHə, € XƏTTaT-
 +
lar sultanıq ləqəblərini qazanmıi),
 +
Ə. Nəvai, Ə. Cami, Behzad və 6.
 +
sənətkarlarla yaxın dost olmutidur.
 +
Nəvai (1493), Əmir Xosrov Dəhləvi
 +
(1496) və Nizami (1510) “Xəmsəələri-
 +
nin, Nəvainin ilk cDivanıı (1465/66,
 +
M. Y. Saltıkov-|Pedrin ad. kitabxa-
 +
na, Leninqrad) və daha uc FDivanəvı-
 +
nın (Biruni ad. Əzbəkistan PTərqiqu-
 +
naslıq İn-tu, Datkənd), Sə”dinin
 +
“Divanəı (Topqapı muzeyi, İstambul)
 +
və s. əsərlərin uzunu kecurmutdur.
 +
S.M.-nin zəngin bədii irsindən dev-
 +
rumuzədək 50 kitab və ppe”r parcala-
 +
ı gəlib catmhpildır. Onun xətti ilə
 +
yazılmıtp Sə”dinin € BycTaHə DƏ
 +
və Hatifinin c“Teymurnaməq (1515
 +
əsərləri, Əmir PQahinin F“Divanıı (16
 +
əsrin əvvəli) Azərb.SSR EA Respub-
 +
lika Əlyazmaları Fondundadır.
 +
S.M.-nin uzunu gecurduyu bir cox əsər
 +
London, Paris, Berlin, Qahirə, Teh-
 +
ran və 6. iəhərlərin muzey və kitab-
 +
xanalarında saxlanılır. Me”marlıq
 +
abidələrinin dekorativ tərtibatı sa-
 +
həsində (binaların kitabələri və s.)
 +
fəaliyyət gestərmitdir. sm. həm də
 +
pair olmuit, qəzəl, qitə və rubailər
 +
yazmıtidır. PTe”rlə yazdıqı c“Qəvaidi
 +
xututə (“Xətt qaydalarıq) adlı risa-
 +
ləsində xəttatlıqın tarixindən və nə-
 +
zəri məsələlərindən bəhs etmipidir.
 +
Əd. Kazi Axmed, Traktat o kal-
 +
liqrafax i xudojnikax, M.—L., 1947.
 +
 +
 +
SULTANİYYƏ--İranın itm.-q.-ində
 +
qəs. Zəncan—Qəzvin yolundan 6 km c.-
 +
da, dəniz səviyyəsindən 1650—1770 s
 +
yuksəklikdədir. Əh. təqr. 4,5 min nə-
 +
fərdir (1970). S. orta əsrlərdə Azərb.-
 +
ın məthur pqəhərlərindən olmupidur.
 +
PPəhərin əsası ildə xani
 +
"ə Arqun xanın devrundə
 +
11284—91) qoyulmutidur. S.-yə tikinti
 +
ipləri aparmaq məqsədilə Təbriz, Ma-
 +
 +
qa, Ərdəbil və s. iəhərlərdən bura-
 +
a ailəsilə birlikdə .. me”mar,
 +
bənna və 6. sənətkar kəcurulduӱq tez-
 +
liklə hasarının uz. 12 min addım
 +
olan yapqayıj məntəqəsi salındı. 130
 +
ildə Elxani həkmdarı Sultan Əlcay-
 +
tu Xudabəndə |1304— 16 | oqlu Əbu Cən-
 +
din anadan olması munasibəti ilə
 +
məhəri abadlapdırıb əz pqərəfinə
 +
S. adlandırdı və paytaxtı Təbrizdən
 +
buraya kecurdu. S.-də təkcə vəzir Rə-
 +
pid əd-din Fəzlullah min evlik bə-
 +
yuk bir məhəllə saldırmındı. S.
 +
haqqında Həmdullah Qəzvini (14 əsr),
 +
Klavixo (15 əsr), Adam Oleari, Pyar-
 +
den, Tavernye (17 əsr) və b. mə”lumat
 +
vermitlər.
 +
 +
ə ticarət mərkəzinə cevri-
 +
lən S.-dən Baqdad, Dəməpq, Xorasan,
 +
Dərbənd, PTiraz, Cin, Hindistan BƏ
 +
s. yerlərə ticarət yolları kecirdi.
 +
Azərb. və İranda istehsal olunan
 +
ipək parcalar, xalcalar və s. S. ba-
 +
zarında satılırdı. Klavixonun mə”-
 +
lumatına gərə S.-yə Hindistandan
 +
coxlu ədviyyat, Gilan və PYamaxıdan
 +
 +
 +
SULTANƏLİ MƏYYHƏDİ
 +
 +
 +
ipək parca, Pirazdan tafta, Xora-
 +
 +
 +
sandan pambıq və pambıq parca, mux- R
 +
 +
 +
təlif rəngli qumai gətirilirdi.
 +
S. vasitəsi ilə Gilandan muta və
 +
Turkiyəyə ipək aparılırdı. S. Be-
 +
yuk Moskva knyazlıqı, Hindistan,
 +
Suriya, İraq, Turkiyə və s, dəvlət-
 +
lərlə ticarət edirdi. S.-də hər il
 +
yarmarka təpkil olunurdu. PTəhərin
 +
ətrafında qızıl, miş, civə və s. ya-
 +
taqları vardı.
 +
 +
Əbu Səidin dəvrundə |1316—35)
 +
paytaxt yenidən Təbrizə kecuruldu.
 +
Paytaxtın Təbrizə kecurulməsi S.-
 +
nin tənəzzulunə səbəb oldu. 1334 il-
 +
nə S.-də mərkəzi hakimiyyətə qarpiqı
 +
balp vermint qiyamı Əbu Səid zorla
 +
yatıra bildi. Elxanilərin suqutun-
 +
dan sonra Cəlairilər və Cobanilər
 +
arasında gedən mubarizədə S. əldən-
 +
ələ gecdi. 1385 ildə S.-ni Teymur i1-
 +
qal etdi. PPəhərin idarəsi bir mud-
 +
dət Teymuri Əmər Mirzə, sonralar
 +
isə Əbu Bəkr Mirzənin tabeliyində
 +
qaldı. Teymurun oqlu Miraniah S.-
 +
də xeyli tikili daqıtdırdı. 17 əsr-
 +
də S. artıq kəndə cevrilmiidi. Qa-
 +
carlar dəvrundə S.-ni yenidən bər-
 +
pa etmək cəhdləri nəticəsiz qaldı.
 +
19 əsrin əvvəllərində Fətəli ilah
 +
S.-də yay sarayı tikdirmiidi. 19 əs-
 +
rin sonunda bali vermiti zəlzələ nə-
 +
ticəsində S. xeyli daqrıldı.
 +
 +
S.-də orta əsrlərə aid me”marlıq
 +
abidələrindən Əlcaytu Xudabəndə
 +
turbəsi, Cələbi orlu turbəsi (14
 +
əsr), Molla Həsən turbəsi (16 əsr)
 +
və s. qalmıpqdır.
 +
 +
Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 1, B., 1961,
 +
Piriyev V. Z., Azərbaycan Hulakulər
 +
devlətinin tənəzzçlu dəvrundə (1316—
 +
1360-cı illər), B., 1978, Ali-zade
 +
A. A., Sopialıno-əkonomiceskan i poli-
 +
ticeskan istorin Azerbaadjana XİT—XPTUM
 +
vv., B., 1955, Useİnov M., Breta-
 +
nipkiNn"L., Səlamzade A., İsto-
 +
ril arxitekturı Azerbaidjana, M., 1963)
 +
Muradov V. Q., Arxitektura i planiv
 +
rovka qoroda Sultanide po zarisovke
 +
XVI neca, Han.AH Asep6.CCP (cepna nn-
 +
teraturı, izıka i iskusstva), 1972, XI 21
 +
Le Strange, The Lands of He Eastern
 +
Calupate, Mesopotamia, Persia and Cant-
 +
ral Asia, London, 1966, S:a 3" 1765, Da
 +
 +
- fəye lən də 6 Dgeə
 +
SULTANLI Əli Abdulla otlu (25.
 +
12.19006, Naxcıvan—19.7.1960, Bakı)
 +
— Azərb. sovet ədəbiyyatiqunası, pe-
 +
daqoq. Filologiya e.d. (1946), prof.
 +
(1947). 1957 ildən Soz.İKİP uzvu.
 +
APİ-nin filologiya fakultəsinin
 +
dekanı (1934), ADU-nun xarici ədə-
 +
 +
 +
4 biyyat kafedrasının mudiri (1941—
 +
 +
 +
Bo, filologiya fakultəsinin dekanı
 +
(1950—52, 1957—59) olmutidur. Azərb.-
 +
da xarici ədəbiyyat uzrə ali məktəb
 +
kursunun yaradılmasında S.-nın mu-
 +
hum xidməti var. Azərb. dilində an-
 +
tik, orta əsrlər və Renessans dəvru
 +
ədəbiyyatına dair ilk muntəxabatla-
 +
rın və dərsliklərin muəllifidir.
 +
Azərb. və Qərbi Avropa ədəbi əlaqə-
 +
lərinə |*M. F. Axundov və Molyer
 +
(1939), “Kitabi-Dədə TAR BƏ rə-
 +
dim yunan eposlarıq (1946), “Nizami
 +
və Qərbi Avropa ədəbiyyatıq (1947)
 +
və s.)|, Azərb. dramaturgiyasının ta-
 +
rixi və nəzəriyyəsinə (c Azərbaycanda
 +
xanr xpambış, 1945: € Y. Hacıbəyovun
 +
dramaturgiyası, 1945 və s.) dair təd-
 +
qiqatları var. 3 cildlik cAzərbaycan
 +
ədəbiyyatı tarixi2ənin (1957—60) mu-
 +
əlliflərindən və 2-ci cildinin re-
 +
daktorlarındandır.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Əsərləri: Antik ədəbiyyatı ta-
 +
ixi, B., 1958: Azərbaycan dramaturgi-
 +
yasının inkipafı tarixindən, B., 1964,
 +
Məqalələr, B., 1971.
 +
 +
 +
SULTANLI Q-sultanın
 +
 +
 +
etdiyi monarxiya devləti. |
 +
UL Ni QƏNİZADƏ—bax
 +
 +
 +
baticılıq
 +
 +
 +
SULTANMƏCİD
 +
Qənizadə Sultanməcid.
 +
SULTANOV Abbas Aealarbəy otlu
 +
 +
 +
(9.3.1895, indiki Azərb.SSR-in Qu-
 +
badlı ipq.—1937)— Azərb.-da Sovet
 +
hakimiyyəti uqrunda mubariz. 1917
 +
ilin iyulundan Sov.İKİ uzvu. Qori
 +
gimnaziyasını bitirdikdən (1915) son-
 +
ra Kiyev un-tinin tibb fakultəsinə
 +
daxil olmun, tələbələrin inqilabi
 +
hərəkatına qopulmutndur. 1917 ildən
 +
Zəngəzurda inqilabi ip aparmındır.
 +
Azərb.-da Sovet hakimiyyətinin qələ-
 +
bəsindən sonra Zəngəzur inqilab ko-
 +
mitəsi sədrinin muavini, Azərb.SSR
 +
Xalq Daxili İplər Komissarlırın-
 +
da v"bə mudiri, Qubadlı qəza parti-
 +
ya komitəsində və AK(bӱP Qaradonlu
 +
r-n komitəsində məs"ul katib, Bapi
 +
siyasi-maarif idarəsinin sədri, 1932
 +
—37 illərdə Azərb. Elmi-Tədqiqat
 +
Pambıqcılıq İn-tunun direktoru və s.
 +
vəzifələrdə ipləmitdir.
 +
SULTANOV Ara İsmayıl oqlu (1901,
 +
Bakı—12.6.1936, Guӱrc.SSR-in Axalt-
 +
sixe 1i1,)— Azərb.-da Sovet hakimiyyəti
 +
uqrunda mubariz. 1919 ildən Sov.İKP
 +
uzvu. S. 1917 ildə fəhlə hərəkatına
 +
qopulmutidur. Daxili əksinqilaba və
 +
xarici mudaxiləcilərə qariı vurup-
 +
malarda ittirak etmitidir. 1920—33
 +
illərdə Hacıqabul və PTamxor qəza
 +
inqilab komitələrinin sədri, Azərb.
 +
diviziyasında (1pe”bə rəisi, Gəncə ma-
 +
al partiya komitəsinin katibi,
 +
Azərb.SSR xalq maarif komissarı,
 +
AK(6)P MK-nın ikinci gatibi və s.
 +
vəzifələrdə ipləmipdir. 1933—36
 +
illərdə Gurc. K(b)P Axaltsixe r-n
 +
partiya komitəsinin katibi olmu1-
 +
ə AK(6)P MK, Gurc. K(b)P MK,
 +
İK(6)P Zaqafqaziya Əlkə Komitə-
 +
sinə, Azərb.SSR və ZSFSR MİK-
 +
lərinə uzv secilmitdir.
 +
SULTANOV Baxım İsmayıl oqlu
 +
(10.9.1894, indiki Erm.SSR Danza-
 +
ver k.—4.10.1977, Bakı )—sovet neft-
 +
ci geoloqu. Geologiya-mineralogiya
 +
e.d. (1962), prof. (1962). Azərb.SSR
 +
əməkdar elm xadimi (1964). SSRİ-
 +
nin fəxri neftcisi (1971). 1926 nl-
 +
də Don Politexnik İn-tunu bitir-
 +
mipdir. 1920—Z39 illərdə c Azərneftə
 +
birliyinin “Qaradaqneftə trestin-
 +
də iiləmipdir, muxtəlif illərdə
 +
orta texniki peiptə məktəblərində,
 +
1949—52 illərdə S. M. Knrov ad.
 +
ADU-da dərs demipdir. Azərbaycan
 +
SSR EA İ. M. Qubkin ad. Geologi-
 +
ya İn-tunda bapl elmi iici (1944—
 +
47), M. Əzizbəyov ad. Azərbaycan Sə-
 +
naye İn-tunda neft və qaz yataqları-
 +
nın geologiyası və kəpfiyyatı ga-
 +
fedrasının dosenti (1947 illən) və
 +
prof. (1962 ildən) olmutidur. Neft
 +
yataqlarının axtarıntı, kəifiyya-
 +
tı, yerlətməsi, Hidrogeologiyası
 +
və Hidrogimyası sahəsində tədqiqat-
 +
lar aparmımldır. Elmi kadrların
 +
hazırlanmasında xidməti var. Qır-
 +
mızı Əmək Bayraqı ordeni və medal-
 +
larla təltif olunmuztdur.
 +
 +
 +
Əsəri: İzmenenil ximiceskoqo sos-
 +
tava nefti Apoyerona pod vozdevstviem
 +
qidroximiceskix i qidroqeoloqiceskiJ
 +
faktorov, Trudı Veesooznoqo Soveta Po
 +
proisxojdenik) nefti, M., 1960
 +
 +
 +
SULTANOV Qədir Məmməd otlu (
 +
31.12.1918, Cənubi Azərb.-ın ə
 +
(p1,)—sovet paleon-
 +
. toloqu. |Geologiya-
 +
mineralogiya e.d.,
 +
prof. (1956), Azərb.
 +
SSR EA m. uzv
 +
(1968). 1944 ildən
 +
Sov. İKP uzvu. Be-
 +
44: yuk Vətən muharibə-
 +
1 sinin iptirakcı-
 +
i sı. 1954 ildən S.
 +
M. Kirov ad. ADU-
 +
da paleontologiya,
 +
pə geologiya və
 +
SSRİ geologiyası
 +
mudiri, eyni za-
 +
iplər uzrə prorek-
 +
və 1965—71) ol-
 +
ildən paleobiogeokimya
 +
problem laboratoriyasının əhbə-
 +
ridir. Tədqiqatı, əsasən, zərb.-
 +
da Miosen və Abiyeron yailı cəekun-
 +
tulərin fauna və stratiqrafiyasının
 +
eyrənilməsinə, paleontologiyada mu-
 +
rəkkəb biosenoloji, paleoekoloji me-
 +
todun tətbiqinə və təkmillətndiril-
 +
məsinə, paleontoloji qalıqların ey-
 +
rənilməsində fiziki-kimyəvi metod-
 +
ların tətbiqinə, qədim dəvrlərin pa-
 +
leocoqrafiyasına həsr edilmiiydir.
 +
geoloji-paleontoloji tədqiqatla-
 +
rın yeni inkityaf istiqamətini mu-
 +
əyyənlətdirmit və SSRİ-də ilk dəfə
 +
U-da paleobiogeokimya problem la-
 +
boratoriyası acmıtpqdır. SSRİ-də rus
 +
dilində ilk paleontoloji luqətin
 +
mӱəllifidir. Azərb.SSR-də paleogeo-
 +
loqlar və paleobiogeokimyacılar mək-
 +
təbi yaratmıldır. Kabil Politexnik
 +
İn-tunda məsləhətci olmutdur (1971—
 +
72). S.-un elmi kadrlar hazırlanma-
 +
sında xidməti var. Geoloqların 22
 +
(Dehli, 1964) və 53-uy (Praqa, 1968)
 +
CUmumdunya konqreslərində mə”ruzə ilə
 +
cıxınn etmitdir. Umumdunya paleon-
 +
toloqlar ittifaqının vitse-preziden-
 +
ti olmutdur (1964—72).
 +
 +
 +
Əsərləri: Stratiqrafil i fauna
 +
verxneqo miopena Vostocnoqo Azerbagdja-
 +
na, B., 1953: Apperonskin lrus Azerban-
 +
djana, B., 1964: Paleobioqeoximiceskie
 +
issledovanin molleskov verxneqo plio-
 +
pena Vostocnoqo Azerbağdjana i sopre-
 +
mennoqo Kaspil (sovm. S. A. İsaevım),
 +
B., 1971, Sultanov K. M., İsaev
 +
S. A., Paleobioqeoximil molleoskov Azer-
 +
bahdjana, B., 1982,
 +
 +
 +
SULTANOV Eynəli bəy (1863, Naxcı-
 +
vhan—1935, Tbilisi)— Azərb. yazıcı-
 +
sı, publisist, ictimai xadim. Tiflis
 +
klassik gimnaziyasını bitirmiii
 +
(1883), qabaqcıl rus və Qərbi Avropa
 +
mədəniyyətini dərindən MƏHHMCƏMHHİ-
 +
dir. 19 əsrin 80-ci illərindən Nax-
 +
cıvanda maarif və mədəniyyət sahə-
 +
sində fəaliyyət gəstərmipdir. S.-un
 +
təpəbbusu və rəhbərliyi ilə Naxcı-
 +
BaH na FZiyalılar məclisiə, c“Musəl-
 +
man incəsənət və dram cəmiyyəti
 +
təpkil edilmiyll, dram tamapaları
 +
gəstərilmipdir. 20 əsrin əvvəlin-
 +
dən cZakavkazyer, -Novoye obozreniyeə,
 +
c“Kavkazə, *Sankt-Peterburqskiye vedo-
 +
mostiə və s. mətbuat orqanlarında
 +
c“Denmuti musəlmanın duipuncələrir,
 +
cİfiaedici məktublark batlıqları
 +
ilə dərc etdirdiyi yuksək vətəndaii-
 +
lıq cəsarəti ilə yazılmın məqalə-
 +
lərində, -Dəhtətli intiqamə, cXan,
 +
nə xanı, cSeyidlərə, cAcı masqaraq
 +
və s. hekayələrində, -“Tatarkaz (“ Azər-
 +
baycan qızır, 1884) pyesində xalq
 +
 +
 +
 +
 +
 +
kafedralarının
 +
manda elmi
 +
 +
toru (1956—60
 +
muli, 1965
 +
 +
 +
ılə “vür”
 +
 +
 +
 +
 +
 +
SULTANOV
 +
 +
 +
dutpmənlərik adlandırdıqı hakim
 +
siniflərin ezbaptınalıqı, dini fa-
 +
natizm, cəhalət və movhumat, qadın
 +
huquqsuzluqu kəskin tənqid olunur.
 +
 +
 +
Sovet dəvrӱndə Tbilisidə mədəni-maa- |
 +
 +
 +
rif və mətbuat sahəsində calıpqmıil,
 +
 +
 +
uU “Dan ulduzu jurnalında fəal əmək- İ :
 +
 +
 +
daplıq etmitdir. Məmmədqulu-
 +
zadə S.-un yaradıcılıqrını yuksək
 +
qiymətləndirmi:i, onu ƏSYHYH ilk
 +
 +
 +
muəllimi adlandırmındır. Naxcı-
 +
vanda adına məktəb var.
 +
 +
 +
Əsəri: Secilmiiy hekayələri, B.,
 +
1966. in
 +
 +
 +
Ədə Mirəhmədov Ə., Alim və
 +
jurnalist, “Elm və Həyatə, 1970, (01,
 +
Maksudov İ. Q., Jiznh i tnorcestvo
 +
Binə Sultanova (avtoref. kand. dis.),
 +
SULTANOV Əjdər Əliabbas oqlu
 +
(dekabr, 1909, Bakı— 10.1.1962, Bakı)
 +
Eu tilanın”nltma — Azərb. sovet akt-
 +
" | yoru. Azərb.SSR
 +
xalq artisti (1949).
 +
1942 ildən Sov,
 +
= İKP uzvu. Bakı Te-
 +
/) atrTexnikumunubi-
 +
tirmitdir (1928).
 +
Səhnə fəaliyyəti-
 +
— nə 1926 ildə Bakı
 +
Turk İqici Tear:
 +
rında baqlamıit,
 +
sonralar Kirovabad
 +
Dram Teatrında
 +
— 1 (1933—37) və Azərb.
 +
Dram I aha (1939—62) cıxın et-
 +
midir. S. yuksək səhnə mədəniyyəti-
 +
nə, gur və gəzəl səsə, aydın diksiya-
 +
ya malik sənətkar olmupdur. Yarat-
 +
dıqı obrazlar həyatiliyi, mudrikli-
 +
yi və mə”"nəvi paklıqı ilə fərqlən-
 +
mipdir. Rolları: Lukonin (“Bizim
 +
iəhərli oqlanə, K. Simonov), Larin
 +
(4İlic Buxtasıə, C. Məcnunbəyov),
 +
Cingiz (4 Epiq və intiqamə, S. S. Axun-
 +
dov), Orsino, Kassio, Leont (4On
 +
İKİNCİ Gecət?, €OÖTennoə?, €Tbim naqı-
 +
lıq, V. Pekspir), Vanya dayı (“Vanya
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Ə, Ə. Sul-
 +
tanov Or
 +
sino (“On
 +
ikinci gecə,
 +
 +
V. Peksiir) (Cə
 +
rolunda. Gӧr
 +
F içi
 +
 +
 +
dayıc, A. Cexov), dərvip (4PTeyx Sən”-
 +
anə, H. Cavid) və 6. Qırmızı Əmək
 +
Bayraqı, aPTərəf nipanızq ordenləri
 +
və medallarla təltif edilmitdir.
 +
 +
SULTANOV Əzəl Cəfər oqlu 15
 +
12.1905, Pəki)—sovet geoloqu. -
 +
logiya-mineralogiya e.d. (1944), prof.
 +
(1949), Azərb.SSR EA akad. (1959:
 +
m. ӱzv 1958). 1946 ildən Sov.İKP uz-
 +
vu. 1939—56 illərdə S. M. Kirov ad.
 +
ADU-da (1952—56 illərdə prorektor
 +
və cəkmə suxurlar petroqrafiyası ga-
 +
fedrasının mudiri) və M. Əzizbəyov
 +
ad. Azərb. Neft və Kimya İn-tunda
 +
dərs de imir. 1945—49 və 1958—70
 +
illərdə Azərb.SSR EA Geologiya İN-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
| prof,
 +
 +
 +
*" qiqatı,
 +
 +
 +
AR YƏ əc bn .
 +
 +
 +
71
 +
 +
 +
tunun direktoru ol-
 +
mupdur. Cəkmə və
 +
vulkanogen - HƏKMƏ
 +
məniəli qeyri-fi-
 +
liz yataqlarının
 +
və tikinti mate-
 +
riallarının eyrə-
 +
nilməsi, neft və
 +
qaz Yataqlarının
 +
axtarıtı və onla-
 +
rın proqnozu sahə-
 +
sində tədqiqatlar
 +
aparmıtdır, Beyuk
 +
 +
" Qafqazın c. ətək-
 +
lərinin mis, gӱmuyi-sink və polime-
 +
tal yataqlarının, həmcinin Azərb.
 +
SSR-in Paleozoy, Mezozoy və Kayno-
 +
zoy cəkuntulərinin litologiyasını
 +
əyrənmitdir. Balakən-Zaqatala filiz
 +
yataqlarının acılmasında iptirak
 +
etmipdir. Onun rəhbərliyi və iptti-
 +
rakı ilə Azərb.SSR-in orta miqyaslı
 +
litoloji, faydalı qazıntılar, Dər-
 +
RYHHY devr cekuntulərinin geoloji-
 +
litoloji xəritələri, həmcinin Azərb.
 +
SSR-in qrunt və təzyiqli sularının
 +
hidrogeoloji xəritələri tərtib edil-
 +
mipdir. Azərb.SSR-in geologiyasına
 +
aid coxcildli əsərin muəlliflərin-
 +
dən və redaktorlarından biridir.
 +
Elmi kadrların hazırlanmasında
 +
xidməti var. Bolqarıstanda Balkan-
 +
Karpat geoloji assosiasiyasında və
 +
gillərin eyrənilməsi və tədqiqinə
 +
dair X Umumittifaq plenumunda mə"-
 +
uzə ilə cıxın etmiiydir. Qırmızı
 +
Əmək Bayraqı ordeni və medallarla
 +
təltif olunmupdur.
 +
 +
 +
Əsərləri: Litoloqila produktiv=
 +
noİ tolpyi Azerbandjana, B., 1949: Li-
 +
toloqil produktivnov tolpi Anmepon-
 +
skoqo poluostrova, M., 1958: Litoloqil
 +
melovıx otlojeniV koqo-vostocnoN casti
 +
Bolıpoqo Kavkaza, M., 1960: Litoloqil
 +
akcaqilıskix otlojeniV Azerbavdjana,
 +
 +
 +
SULTANOV Əlisəttar Əliabbas o-
 +
lu (11.11.1903, Bakı—2.3.1970, Ba-
 +
kı)—sovet anatomu. Tibb e.d. (1941),
 +
1943). Səhiyyə ə”lacısı (143)
 +
Azərb.SSR əməkdar həkimi MT
 +
və əməkdar elm xadimi (1962). 194
 +
ildən Sov.İKP uzvu. 1949—70 il-
 +
lərdə N. Nərimanov ad. Azərb. Dev-
 +
lət Tibb İn-tunun məhkəmə tibbi ka-
 +
fedrasının mudiri olmupdur. Təd-
 +
əsasən, 6011 vena sistemində
 +
kollateral qan devranı, yenidorul-
 +
mutiların aqpaqı ətraflarında əzələ
 +
qrupunun inkitpafı və beyinə qansız-
 +
ma nəticəsində terənən qəfil əlum
 +
və onun məhkəmə tibbində əhəmiyyəti
 +
və s, məsələlərə həsr edilmitdir.
 +
SULTANOV əhim Sultanməhəmməd
 +
oqlu (d. 20.6.1912, Cənubi Azərb.,
 +
Ərdəbil Şeran Kəhpənan
 +
k.)— Azərb. sovet pərqiqunası. Prof,
 +
(1972), Azərb.SSR əməkdar elm xa-
 +
dimi (1982). ADU-nun kimya fakul-
 +
təsini bitirmitdir (1939). Fars di-
 +
lini mӱkəmməl bilən S. Beyuk Və-
 +
tən muharibəsi illərində Qızıl Or-
 +
du sıralarında hərbi ərinə və
 +
jurnalist tpləmipdir. Muharibədən
 +
sonra ipərqpqunaslıq sahəsində fəaliy-
 +
yət gestərmitidir. 1950—60 illərdə
 +
ADU-nun ptərqiqunaslıq fakultəsinin
 +
dekanı olmutdur. 1950 ildən un-tin
 +
Yaxıa PQərq dilləri kafedrasının
 +
mudiridir. Fars dili tarixi, mua-
 +
sir fars dili və onun tədris metodi-
 +
kası sahəsində tədqiqatların, ali və
 +
orta məktəblər ucun fars dili dərs"
 +
 +
 +
72
 +
 +
 +
 +
 +
 +
liklərinin myyəllifidir. Elmi və
 +
pedaqoji kadrlar
 +
 +
xidməti ar. cKəlilə və Dimnə, “Qa-
 +
busnaməz, Sə”dinin cGulustanə, Ca-
 +
minin cBaharıstanə, Nəsirəddin Tu-
 +
sinin cƏxlaqi-Nasiriz əsərlərini
 +
Azərb. dilinə tərcumə etmindir. €İllə-
 +
rəf nityanıq ordeni və medallarla
 +
təltif olunmuidur.
 +
 +
Əsərləri: Sə”di yaradıcılıqın-
 +
da cGulustanə, B., 1961, Fars dili təd-
 +
risinin metodikası, B., 1973: Nizami
 +
əsərləri dili luqətinin tərtib prinsip-
 +
ləri, B., 2,
 +
 +
SULTANOV Fərəc Zeynal oqlu (1862,
 +
Cəbrayıl qəzasının Saracıq k.—1914,
 +
Tiflis)—Rusiyada marksist təmayullu
 +
inqilabi hərəkatın iptirakcıların-
 +
dan biri. Qori mӱəllimlər seminari-
 +
yasını bitirdikdən (1881) sonra Tif-
 +
lisdə Aleksandr muəllimlər in-tuna
 +
daxil olmutdur. Həkumət əleyhinə
 +
gizli dərnəkdə itptirakına və mark-
 +
sist ruhlu ədəbiyyatın təbliqinə gerə
 +
1882 ildə həbs edilmitdi. Axtarın
 +
zamanı S.-da sosialist məzmunlu ki-
 +
tabca və car P Aleksandrı əldurən
 +
narodovolcuların mӱhakiməsi zamanı
 +
cəkilmipl fotopəkil tapılmıtdı.
 +
Həbsdən buraxıldıqdan sonra 1889
 +
ilədək polis nəzarəti altında olmui-
 +
dur. 1887—88 illərdə Naxcıvanda
 +
muəllim keməkcisi, sonra əmrunun
 +
axırına , kimi Tiflisdə Zaqafqaziya
 +
Dəmir Yolu İdarəsində ipləmitdir.
 +
 +
Ədə Samedov V., Rasprostrane-
 +
nie marksizma-leninizma v Azerbaİdja-
 +
ne, m, 1, B., 1902, Mupaoen O. M.,
 +
Kanan Hn osepo (Ouepku), B., 1979.
 +
SULTANOV Hacıbəy Fərəculla oqlu
 +
(d. 20.9.1921, Bakının PPatan k.) —
 +
sovet astronomu. | “:
 +
Azərb.SSR EA akad.
 +
(1972), Fizika-ri-
 +
yaziyyat e.d. (1968).
 +
Azərb.SSR əməkdar
 +
elm və texnika
 +
xadimi (1966). 1945
 +
ildən Sov.İkKP
 +
uzvu. Azərb.SSR EA |
 +
vitse-prezidenti |
 +
(1976—81), Pamaxı
 +
Astrofizika Rəsəd-
 +
xanasının (PQAR)
 +
direktoru (1960—
 +
81) olmutdur. 1981 ildən 1YAR-da
 +
mə” öə MYAHPHAHP. İƏMHH pəcəunxa-
 +
nanın yaradılmasına və orada 2 m-lik
 +
teleskopun qurulmasına batcılıq et-
 +
mipdir. Əsas ipləri gey mexanika-
 +
sına və Gunət sisteminin kosmoqoni-
 +
yasına aiddir. S. Mars və Yupiter
 +
arasında vaxtilə məvcud olan hipo-
 +
tetik planetin parcalanmasından as-
 +
teroidlərin yaranmasına aid alman
 +
astronomu H. Olbersin hipotezini
 +
dəqiq araptdıraraq, gəstərmiiydir ki,
 +
bu fərziyyə kicik planetlərin pay-
 +
lanmalarındakı qanunauyqunluqları
 +
izah etmir. Protoplanet maddəsinin
 +
təkamӱlu nəticəsində yaranan ilkin
 +
nəhəng və sonlu sayda cisimlərin ar-
 +
dıcıl parcalanması nəticəsində ki-
 +
cik planetlərin yaranması Hipotezi-
 +
 +
ni inkəipaf etdirmiii, bu cisimlərin
 +
fəzada vəziyyətini və orbitinin for-
 +
masını tə“yin etmipdir. 1964 ildən
 +
Umumittifaq Astronomiya-Geodeziya
 +
Cəmiyyəti Azərb. belməsinin sədri
 +
və Beynəlxalq Astronomiya İttifaqı-
 +
nın zaudur.
 +
 +
SULTANOV Həmid Həsən oqlu (26.
 +
ə.1889, Qazax qəzasının Pınıx Ay-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
azırlanmasında
 +
 +
 +
 +
 +
 +
= AK(b)P M
 +
 +
 +
| olmupi . 1920
 +
AK(6)P MK, RK(b)P Qafqaz Əlkə Ko- Ə
 +
 +
 +
SULTANOV
 +
 +
 +
rım k.—1938)— so-
 +
vet dəvlət və par-
 +
tiya xadimi, 1907
 +
ilin anvarın-
 +
dan Sov.İKP Ya-
 +
vu. Neft Sənayesi
 +
Fəhlələrinin Həm-
 +
karlar İttifaqı-
 +
nın yaradıcıla-
 +
rındandır. 1900
 +
ildə Tiflis gimna-
 +
ziyasına daxil ol-
 +
mulp, 1905 ildə tə-
 +
ləbələrin inqilabi
 +
imtirak etmidir.
 +
 +
 +
cıxıplarında
 +
1906 ildə Bakıya gəlmiti, Balaxanıda
 +
iiləmitidir. 1907—09 illərdə Ramana
 +
 +
 +
mə"dənlərində calınan S. fəhlə tə”-
 +
tillərinin təipgkilatcılarından ol-
 +
mutdur. 1909 ildə Almaniyaya muhaci-
 +
rət etmit, Leypsiq Politexnik İn-tu-
 +
nu bitirmindir (1913). 1914—17 il-
 +
lərdə Bakıda bir sıra neft mə”dənin-
 +
də mӱdir muavini və mudir HUHƏMHDLİ,
 +
fəhlələr arasında inqilabi ip: apar-
 +
mhıipdır. Fevral burjua-demokratik
 +
inqilabından (1917) sonra bolptevik
 +
c Hummətə təpkilatının Mərkəzi Ko-
 +
mitəsinin, 1917 ilin dekabrından Ba-
 +
kı Soveti İcraiyyə Komitəsinin uzvu
 +
secilmitdir. Qırmızı qvardiya dəs-
 +
tələri mərkəzi Qərargahının məs”ul
 +
katibi, Bakı pt, və onun r-nlarının
 +
Hərbi İnqilab Komitəsinin uzvu idi.
 +
Bakı XKS-nin qəza muӱvəkkillərindən
 +
biri, Bakı qəzası Kəndli Deputat-
 +
ları Soveti İcraiyyə Komitəsinin
 +
sədr muavini olan S. Azərb.-da so-
 +
sialist , tədbirlərinin həyata keci-
 +
rilməsində sə”ylə calınmındır. Ba-
 +
kı kommunasının muvəqqəti usun.
 +
dan sonra RK(b)P Həptjttərxan qub. Ko-
 +
 +
 +
= mitəsi yanında Musəlman Kommunist-
 +
 +
 +
ləri Bəlməsinin sədri itləmiidir.
 +
1919 ilin iyulunda RK(b)P MK S.-u
 +
 +
 +
| gizli ipy aparmaq ucun Bakıya gən-
 +
 +
 +
dərdi. 1919 ilin sonu—20 ilin əvvə-
 +
lində ə Qafqaz Əlkə Komitəsi,
 +
 +
K, Qafqaz Əlkə Komitəsi
 +
Hərbi İnqilab Qərargahının uzvu ki-
 +
mi S. fəal siyasi-tətikilati ii apar-
 +
mıtmpdır. Musavat həkumətinə tarpı
 +
silahlı usyanın təppkilatcılarından
 +
il aprelin 27-də
 +
 +
 +
mitəsinin Bakı Burosu və Mərkəzi
 +
fəhlə konfransı adından mucsavat he-
 +
kumətinə və parlamentinə hakimiyyə-
 +
tin N. Nərimanov bada olmaqla bol-
 +
peviklərə verilməsini tələb edən ul-
 +
timatum təqdim etmiidir. Azərb.-da
 +
Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən son-
 +
ra Azərb. Muvəqqəti İnqilab Komitə-
 +
sinə uzv secilmiiyi, xalq daxili ii1-
 +
lər komissarı, İran Kommunist Par-
 +
tiyasının katibi, xalq sənaye və tn-
 +
carət komissarı, AXTİPQT-nın sədri,
 +
Nax.MSSR XKS-nin sədri, ƏSFSR
 +
MİK katibi, Azərb.SSR xalq kommu-
 +
nal təsərrufatı komissarı və s. və-
 +
zifələrdə ipləmtidir. Dəfələrlə
 +
AK(b)1 MK-nın və burosunun,
 +
XİK(b)P Zaqafqaziya Əlkə Komitə-
 +
sinin, Azərb.SSR, ZSFSR, SSRİ
 +
MİK-lərinin uzvu secilmitfvdir.
 +
Azərb.-ın sənaye və iqtisadiyyatına
 +
dair bir sıra əsərin mӱəllifi olan
 +
S. resp.-da x.t.-nın bərpası və ingi-
 +
mpafında muhum rol oynamıidır.
 +
Qırmızı Bayraq, Qırmızı Əmək Bay-
 +
raqı ordenləri ilə təltif edilmii-
 +
dir. Ad. gəmi-bərə, kucə (Bakı) və s.
 +
var.
 +
 +
 +
Əsərləri: KratkiN ocerk razvi"
 +
 +
 +
til nekotorıx otrasleh promınlennosti
 +
Azerbabdjana, B.,
 +
 +
 +
lennostı i ee perspektinı v Azerbaidja-
 +
ne, B., 1928: Pipevala industril Zakav-
 +
kazıl, B., 1932, Azərbavlgan v borhbe za
 +
 +
 +
gulhturnıe doroqi, B., 1934,
 +
O: Mən allza də N. B., Həmid
 +
 +
 +
Sultanov, B.,
 +
 +
 +
SULTANOVA Ayna Mahmud qızı
 +
(1895, indiki Dəvəci r-nunun Pirə-
 +
bədil k.—1938)— | = R.
 +
Sovet dəvlət BƏ ic-
 +
timai xadimi, ilk
 +
inqilabcı azərb. |
 +
qadınlardan biri.
 +
Q. M. Musabəyovun
 +
bacısı, H. H. Sul-
 +
tanovun həyat Yol-
 +
dapı. 1918 ilin
 +
iyunundan Sov. İKP =
 +
uzvu. 1912 ildə “ca,
 +
Bakıda c Mӱqəddəs /Q c
 +
Ninaə gimnaziyası- 1 )
 +
Hbl ÖHTHDMHMI BƏ hə-
 +
min məktəbdə dərs demipdir. 1917—
 +
1918 illərdən inqilabi hərəkata qo-
 +
pulmutdur. Bakı kommunasının su-
 +
-qutundan (1918) sonra Həptərxana get-
 +
mip, RK(buP Həptərxan qub. komitə-
 +
sinin mӱsəlman bəlməsi Rəyasət Hey”-
 +
ətinin uzvu və Zaqafqaziya musəlman-
 +
larının ipləri uzrə komissarlıqda
 +
maarif pe”bəsinin mudiri olmupqdur.
 +
1919 ilin avqustunda partiya S.-nı
 +
Moskvaya, Y. Sverdlov ad. Kommunist
 +
un-tində oxumaqa gendərmiiy, eyni
 +
zamanda o, RSFSR Xalq Xarici İit:-
 +
lər Komissarlıqında Yaxın PTərq ite”-
 +
bəsinin katibi ipləmitdir. Azərb.-
 +
da Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən
 +
sonra AK(b)P MK aparatında qadın-
 +
lar ipe"bəsinin tə"limatcısı, fəhlə
 +
və kəndli qadınlar i16"bəsi mudiri-
 +
nin muavini, sonra mudiri vəzifələ-
 +
rində calıqmı, 4“1Pərq qadınım (in -
 +
diki cAzərbaycan qadını) jurnalı-
 +
nın ilk redaktoru olmupdur. 1930—
 +
37 illərdə S. Azərb.SSR xalq maarif
 +
komissarının muavini, Zaqafqaziya
 +
Həmkarlar İttifaqları PQurası mə-
 +
dəniyyət bəlməsinin mudiri ZA
 +
Moskvada Qırmızı Professura İN-
 +
tunda oxumutt, UXİK(b) əlinə
 +
lkə Komitəsində qadınlar bəlməsi-
 +
nin mudiri və kutləvi təpviqat 1pe”-
 +
bəsi mudirinin muavini, Azərb.SSR
 +
xalq maarif komissarı, sonra xalq
 +
ədliyyə komissarı vəzifələrində ip
 +
ləmipdir. AK(b)P MK, UİK(b)P 3a-
 +
tanda Əlkə Komitəsi, AK(buP
 +
MNK Rəyasət Hey"ətinin uzvu. Azərb.
 +
MİK Rəyasət Hey"ətinin, Zaqafqaziya
 +
MİK-in uzvu secilmipdir. Qırmızı
 +
Əmək Bayraqı ordeni ilə təltif olun-
 +
mutdur.
 +
 +
Ədəs Sultanova H., Ayna Sulta-
 +
nova, B., 1965: yenə onun, Avna Sul-
 +
tanova, B., 1972,
 +
 +
 +
SULTANOVLAR—inqilabdan əvvəl
 +
Azərb.-da iri muӱlkədar nəsilləri.
 +
Beyuk torpaq sahibkarları Zaqatala
 +
dairəsində (İlisu sultanlarının
 +
nəslindən idilər), Yelizavetpol, Gey-
 +
cay, Nuxa qəzalarında yapayırdılar.
 +
Yelizavetpol qəzasında 10 min, Gey-
 +
cayda 15 min, Nuxada 7 min, Zaqatala
 +
dairəsində 15 min desyatindən ar-
 +
tıq torpaqları olmutidur. S.-ın tor-
 +
paqlarında dəfələrlə silahlı kəndli
 +
cıxınları bat vermitdi. Azərb. İn-
 +
qilab Komitəsinin 1920 il 5 may ta-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
1923, Naxkran i eqo
 +
zəkonomika, B., 1927: Masloboİnaa promıt-
 +
 +
 +
SULFATAZALAR
 +
 +
 +
73
 +
 +
 +
 +
 +
 +
rixli dekretinə əsasən S.-ın mulk və
 +
torpaqları musadirə edilmiidir.
 +
cy ny (ulu Cakıı ron sa:
 +
lararası dəniz. Filippin, Palavan,
 +
Kalimantan və Sulu a-rı arasında-
 +
dır. Sah. 335 min km2, Maks dərin-
 +
liyi 5576 m. C. sahilləri ucun mər-
 +
can rifləri xarakterikdir. Səth su-
 +
larının temp-ru qıppda təqr. əzəl
 +
yayda 29*S-dir. Duzluluqu 33—34,59/,4-
 +
dir. Yarımsutkalıq qabarmalar (Hund.
 +
2—3 m) olur. Balıq ovlanır. Əsas
 +
portları: İloilo (Panay a.), Zam-
 +
boanqa (Mindanao a.), Sandakan (Ka-
 +
limantan a.) və Puerto-Prinsesa (Pa-
 +
lavan a.).
 +
 +
SULU (Biyi)— Malayya arxipelaqında,
 +
Kalimantan və Mindanao a-rı ara-
 +
sında adalar qrupu. Filippin əra-
 +
zisidir. Qəqr. 400 adanı və rifi
 +
birlətdirən 2 adalar zəncirini və
 +
13 adalar qrupunu əhatə edir. Ən bə-
 +
yӱkləri: Xolo, Tavitavi. Sah. 2,7 min
 +
km?, əh. 300 min (1975). İri adaları,
 +
əsasən, kristalik suxurlardan təpjil
 +
olunmutdur. Maks. hund. 790-m (Xolo
 +
a.-nda),. İqlimi rutubətli, ekvato-
 +
rialdır (illik yaqıntı 2000—3200
 +
mm). Həmiəyattıl tropik mepələr
 +
var. Cəltik, qarqıdalı, Hindqozu be-
 +
cərilir. Balıq ovlanır, mirvari əldə
 +
edilir. Əsas pəhəri Xolodur.
 +
SULU BOӦOYA — bax Akvarel.
 +
SULUQ, sudurcuq— dərinin məh-
 +
dud edemi| tez tərəyib, tez də (bir ne-
 +
cə saat, yaxud gun) kecir. Muxtəlif
 +
əlcudə olur, qaqpınma və geynəmə ilə
 +
mutpayiət edilir. Xarici qıcıqlar-
 +
dan, orqanizmin bə”zi qida maddələ-
 +
rinə və dərmanlara qartı hissiyya-
 +
tının artmasından (allergiya) əmə-
 +
lə gəlir. Əvrə xəstəliyində də muӱ-
 +
pahidə olunur.
 +
SULUKİDZE Aleksandr (Cama)
 +
Qriqoryevic (13.11.1876, indiki Gurc.
 +
SSR-in Sulukidze p.— 2.6.1905, Ky-
 +
taisi)—petpəkar inqilabcı, ilk gur-
 +
cu marksist ədəbiyyatpiqunaslarından
 +
biri. Zadəgan ailəsindən idi. 1895
 +
ildə c“Mesame-dasiz s.-d. təpqkilatı-
 +
na, 1896 ildə Kutaisi s.-d. qrupuna
 +
daxil olmutpdur. Tiflisdə və Bakı-
 +
da (1897) inqilabi ipp aparmındır.
 +
1897—99 illərdə Moskva un-ti huquq
 +
fakultəsinin azad dinləyicisi ikən,
 +
tələbə marksisit dərnəyinə daxil ol-
 +
mupdur. 1900—01 illərdə Tiflis
 +
fəhlələrinin tə"tilinə, Batumda
 +
fəhlə dərnəyinə rəhbərlik etmipt,
 +
aBrdzolaq təzetinin əməkdaiı ol-
 +
muqpdur. 1902—03 illərdə S.-nin bi-
 +
lavasitə iptirakı ilə Kutaisi, Su-
 +
xumi, Ciatura və s. yerlərdə lenin-
 +
ci-iskracı təpkilatlar, komitələ
 +
yaradılmıppddı. 1903 ildə RSDF
 +
Qafqaz İttifaq Komitəsinin yara-
 +
dıcılarından, c“Proletariatis br-
 +
Ozolah təzetinin təpkilatcıların-
 +
 +
 +
dan və redaktorlarından biri ol-
 +
muppdur. RSDFP-nin 2-ci qurulta-
 +
yından (4903) sonra bolpevik idi.
 +
 +
 +
aleqal marksistlərvin, burjua
 +
millətcilərinin, menpeviklərin ba-
 +
xıtplarını tənqid edən bir sıra nə-
 +
zəri əsərin muəllifidir.
 +
 +
Ədə Əbanoidze L. E., A. Pu-
 +
lukidze, Tbilisi, 1965: Qruzinskie stra-
 +
nipı leninianı, Tbilisi, 1970.
 +
SULUKİDZE (1936 ildək X on i)—
 +
Ğurc.SSR-də ppəhər. Sulukidze r-nu-
 +
nun mərkəzi. İpəksarıma və cay f-k-
 +
ləri, polimer tara 3-du: K.t.-NIN Me-
 +
xaniklətdirilməsi və elektrikləidi-
 +
 +
 +
rilməsi texnikumu, xalq teatrı, əlkə-
 +
ipunaslıq muzeyi var. A.Q. Sulukidze-
 +
nin iərəfinə adlandırılmınldır.
 +
SULUT Azərb.SSR İsmayıllı
 +
r-nunda kənd. S. sovetliyinin mərkə-
 +
zi. R-n mərkəzindən 45 km pt,-də, daq
 +
ətəyindədir. ƏH. 1012 (1985), uzumcu-
 +
luk və heyvandarlıqla məpquldur.
 +
Orta məktəb, klub, kitabxapa, tibb
 +
məntəqəsi var. | :
 +
SULUT ABİDƏLƏRİ — Azərb.SSR
 +
İsmayıllı r-nunun Sulut k.-ndə və
 +
onun ətrafında orta əsrlərə aid Ya-
 +
Ia İbiu yeri, ovdan (buzxana), cӱmə
 +
məscidi (S.a.-nin (1im.-q.-ində Qıjı-
 +
lıq adlı yerdə), qala, məqbərə və s.-
 +
dən ibarətdir. S.a.-nin HIM.-hiH Ha
 +
(Xirəki adlı sahədə) mudafiə səd-
 +
lərinin qalıqları, Aqsu cayının
 +
saq qolu olan Sulut cayının boqrazın-
 +
da Haram qalası və Qırxotaq qəsri,
 +
bir qədər aralıda isə Fitdar qalası
 +
kompleksi yerlətir. Arxeoloji qa-
 +
zıntılar zamanı S.a.-ndən zəngin
 +
maddi mədəniyyət nӱmunələri, o cum-
 +
lədən muxtəlif saya və ipirli saxsı
 +
qab qırıqları, 13—15 əsrlərə aid mis
 +
və kumuti sikkələr tapılmınqdır.
 +
Əd. Osmanov F. L., İsmayıllı
 +
rayonunun bə"zi orta əsr abidələri haqqın-
 +
da, Azərb.SSR EA Xəbərləri (tarix, fəl-
 +
səfə və huquq seriyası), 1972, Xı Z.
 +
SULUTƏPƏ NEFT YATARI — Abltpe-
 +
ron y.-a-nın iim.-q.-ində, Bakı :1.-
 +
ndən 12 km məsafədə yerləpir. Yataq
 +
mustəqil braxiantiklinal qırınıqla
 +
əlaqədar olub, Binəqədi—Caxnaqlar—
 +
Sulutəpə qırhipıqlıqı xətti cӱzərin-
 +
dədir. Yataqın qurulutunda Paleogen,
 +
Miosen və Pliosen cəkuntuləri ii1-
 +
tara edir. Yataq sənaye miqyasında
 +
1932 ildən iplədilir. Neft Məhsul-
 +
dar qat cəkuӱntulərindədir. Neftin
 +
xyc.u. 0,830—0,920-dir. Yataqın pers-
 +
pektivi Məhsuldar qat, Miosen və Pa-
 +
leogen cəkuntuləri ilə əlaqədardır.
 +
Kİ ilk gunu qoyunun
 +
arız sudundən hazırlanan Yemək. Qo-
 +
yun doeduqdan sonra suluxu kəsilib
 +
gəturuӱlur və icindəki su bopaldı-
 +
lır. Sulux təmiz yuyulduqdan sonra
 +
qoyunun aqız sudu ona saqılır, aqzı
 +
bərk baqrlanıb qorda (xırda gezlər-
 +
lə qatıpıq olan kӱl) bipirilir. Bipi-
 +
Mum S. kətəməzin dadını verir.
 +
Əd. Rəcəbov Q. Ə., Azərbaycanda
 +
SÇD məhsulları hazırlanmasının xalq
 +
csulları, Azərbaycan etnoqrafik məcmuə-
 +
si, NT buraxılın, B., 7
 +
SULFANİL TURİYUSU, p-amin-
 +
gal ə mə
 +
kristal maddəs 280—300”S-də parcala-
 +
nır, suda az (20*S-də 100 q suda 1 2)
 +
həll olur. S.t. daxili duzdur, onun
 +
amin qrupu sulfoturiqu qalıqı ilə
 +
neytrallapmıtn olduqundan mineral
 +
turiqularla duz əmələ gətirmir, la-
 +
kin sulfoqrupunu qələvilərlə ney-
 +
trallapdırmaq olar. S.t.-nun amidi
 +
(sulfanilamid və ya aq streptosid
 +
adlanır), eləcə də bə”zi tərəmələri,
 +
məs., albusid, sulfidin, sulfadime-
 +
zin, sulfazol və s. tibdə iplədilir.
 +
Laboratӧriyada S.t. nitritlərin tə"-
 +
yin edilməsi və bə”zi metalların (os-
 +
mium, rutenium və s.) aikara cıxa-
 +
rılmasında iplədilir.
 +
SULFANİLAMİD PREPARATLA-
 +
RI, sulfanilamidlər —
 +
sulfanil turpusundan alınan an-
 +
timikrob maddələr qrupu. S.p.-nın
 +
antibakternal tə”sirini 1934—35 il-
 +
lərdə alman alimi Q. Domaqk muəy-
 +
 +
 +
yən etmitdir. Kimyəvi qurulutluna
 +
gərə paraaminobenzoy turpusuna (PA
 +
BT) yaxındır. Əsasən, bakteriosta-
 +
tik və qismən bakterisid tə”sirlidir.
 +
S.p. muxtəlif infeksion xəstəliklə-
 +
rin (qrip, angina, pnevmoniya, qı-
 +
zıl yel, meningit, dizenteriya, sep-
 +
sis, irinli proseslər və s.) mualicə-
 +
sində geniti tətbiq edilir. PQəkərli
 +
-diabetin mualicəsində ki
 +
S.p. antimikrob xassəli olmaqla
 +
rabər insan orqanizminə də tə”sir gəes-
 +
tərir. S.p. cox iplətdikdə allergik
 +
reaksiya, ӱrəkbulanma, qusma, nevrit,
 +
bӧyrəklərin funksiyadan dutiməsi və s.
 +
bat verə bilər. S.p. ancaq həkim məs-
 +
ləhəti ilə tə”yin edilir.
 +
 +
Ədə MapkovskiNn M. D., Le-
 +
karstvennıe sredstva, 7 izd., c. 2, .
 +
1977, Farmakoloqil, pod red., Q. E. Bat-
 +
raka, Kien, 1981.
 +
 +
SULFAT ANHİDRİDİ, kukurd
 +
6-oksid, 5O:—otaq temp-runda
 +
rəngsiz qazdır. Bərk S.a. alfa-, be-
 +
ta-, qamma və delta-modifikasiyala-
 +
rında olur. Onların ərimə temp-
 +
rları muvafiq olaraq 16,8, 32,5, 62,3
 +
və 9592S-dir. Həmin modifikasiya-
 +
lar bir-birindən 8O0: kristalları-
 +
nın forması və polimerlətimə dərə
 +
cələri ilə fərqlənir. Rutubətli ha-
 +
Baza 5O, tustulənir (buxarlanaraq ha-
 +
vada N.5O, damcıları əmələ gəti-
 +
rir). Sənayedə kukurd qazını katali-
 +
tik oksidlətdirmə yolu ilə alınır.
 +
Sulfat turpqusu, oleum, susuz NMOz
 +
və s. ra iplədilir,
 +
SULFAT SELLULOZU —oduncarı
 +
natrium-hidroksidin natrium-sulfid-
 +
lə qarıpplıqının suda məhlulunda təz-
 +
yiq altında (sulfat usulu ilə) e”mal
 +
etməklə alınan selluloz,
 +
SULFAT TURİYUSU, N,5O,—quvvət-
 +
li ikiəsaslı turpu. Susuz S.t. adi (pə--
 +
raitdə rəngsiz, iysiz, Yaqabənzər aqır
 +
mayedir, sıxlıqrı 1,9203 q/sm9-dir,
 +
10,45*S-də donur, 296,292S-də qaynayır.
 +
Su ilə istənilən nisbətlərdə qarı-
 +
iyır. Qatı S.t. demək olar ki, butun
 +
metallarla reaksiyaya girib, muvafiq
 +
duz (sulfat) əmələ gətirir, idro-
 +
gen-yodidi, qismən də Hidrogen-bro-
 +
midi oksidlətdirib, sərbəst halogenə
 +
cevirir, qızdırıldıqda butun metal-
 +
ları (qızıl və platin mustəsna ol-
 +
maqla) oksidlətdirir. Durulatdı-
 +
— S.t. gərginlik sırasında
 +
idrogendən solda yerləqlən butun
 +
metallarla (qurqutpundan baqa) reak-
 +
siyaya girir. S. t. almaq n əsas
 +
xammal, təbii sulfidlərin (pirit,
 +
kolcedan) yandırılmasında əmələ gə-
 +
lən kukurd qazıdır (5O,). Bu qazı
 +
kontakt və ya qullə usulu ilə sul-
 +
fat anhidridinə 5O, cevirərək suda
 +
həll etməklə S.t. alırlar. S.t. kimya
 +
sənayesinin əsas məhsullarından bi-
 +
ridir. Ondan mineral gubrə (super-
 +
fosfat, ammonnum-sulfat), muxtəlif
 +
turpu, duz, dərman, yuyucu maddə, bo-
 +
ya, sun"i lif, partlayıcı maddə və s.
 +
istehsalında geni istifadə edilir.
 +
S.t. metallurgiyada (məs., uran fak.
 +
zini parcalamaq çcun), neft məhsul-
 +
larının təmizlənməsində və s. MƏQsəd-
 +
lə, həmcinin quruducu maddə kimi
 +
implədilir. Dӱnyada hər il 100 mln.
 +
tona yaxın S.t. istehsal olunur.
 +
SULFAT TURİYUSU SƏNAYESİ —
 +
bax Kimya sənayesi. |
 +
SULFATAZALAR, sulfohid-
 +
ralazalar—hidrolazalar sin-
 +
findən fermentlər: orqanizmdə sul-
 +
 +
 +
74
 +
 +
 +
SULFATLAR
 +
 +
 +
 +
 +
 +
fat turpusunun murəkkəb efirləri-
 +
HH hidroliz və kataliz edir.
 +
SULFATLAR—sulfat turiusunun
 +
N.5O, duzları və rin Duzları
 +
normal (məs., K,5O,
 +
 +
 +
q |) və Ya turii (bi-
 +
ə yaxud huapocyadbarT, Məc.,
 +
H O.) ola bilər. Onlar bərk kris-
 +
tal maddələrdir. Təbiətdə geni ya-
 +
yılmın normal duzları—təbin sul-
 +
fatlar 160-a yaxın mineral əmələ gə-
 +
tirir (gips, selestin, anqlezit və s.)
 +
və Yer qabıqının təqr. 0,1-ini təp-
 +
kil edir. Turi S.-dan turpularda
 +
həll olmayan bir sıra oksidləri məh-
 +
lul halına kecirmək ucun istifadə
 +
edilir. Efirləri də normal EO5O,
 +
OK və ya turi KO5BO,ON ola bilər
 +
(burada K uzvi radikaldır). Onlar
 +
rəngsiz mayelərdir, uzvi sintezdə al-
 +
killətDdirici maddə kimi ipllədilir.
 +
SULFİD TURİYUSU—bax Hidro-
 +
gen-sulfid. | |
 +
SULFİD FİLİZLƏRİ — metal-
 +
ların kukurdlə birləpmələrindən
 +
ibarət təbii mineral aqreqatlar. S,
 +
f.-nə həmcinin metalların selenli,
 +
tellurlu, arsenli birlənqmələri aid-
 +
dir. S.f.-ndə qeyri-metal mineral-
 +
lar (kalsit, kvars, bə”zən barit, mi-
 +
kalı minerallar və s.) da ola bilər.
 +
S.f.-nin coxunda Rt, Au, Ag, Cd, Zn,
 +
Ze, Te qatınıqları olur. 4. sadə,
 +
monometal, polimetal olur. Polimetal
 +
S.f. daha genit yayılmıtndır. S,f.
 +
Ni, Co, Cu, Zn, Pb, Mo, Bi, Sb hə
 +
Hg-yH.arıbiHMaCbi YHYH MYİİYM MƏHĞƏAHD.
 +
SULFİDLƏR—kukurdun metallar və
 +
bə”zi qeyri-metallarla əmələ gətirdi-
 +
yi kimyəvi birlətmələr. Metal S.-i
 +
sulfid turpusunun N.5 duzlarıdır.
 +
Normal (məs., Ma,5) və tӱr (məs.,
 +
MCaN5) ola bilər. Sənayedə təbii S.-i
 +
Yanlırnaqla əlvan metal və 5O, alı-
 +
nır. Qələvi-torpaq metalların S.-i
 +
luminofor əə. S.-dən bir
 +
coxu (məs., S458, 2p5) yarımkecirici-
 +
dir. Molibden, titan və toriumun
 +
S.-n surtku materialıdır. Fəsfor
 +
S.-i flotasiya reagentləri və fos-
 +
for-uzvi insektisidlər istehsalında
 +
iplədilir. |
 +
SULFİT ANHİDRİDİ, kukurd
 +
qazı, 5O,—xarakterik kəskin iyli,
 +
əngsiz qaz, —10,5*S-də mayeləpir,
 +
ə”C-nə donur. Vulkan qazlarının
 +
tərkibində var. Sənayedə kukurd fi-
 +
lizlərini (məs., piriti) yandırmaq-
 +
la alırlar. Əsasən, sulfat turlpusu-
 +
nun istehsalında, eləcə də reduksiya-
 +
edici, aqardıcı, konservləpdirici,
 +
soyuducu maddə kimi və b. məqsədlə
 +
iplədilir. Zəhərlidir. İit binala-
 +
rının havasında İ,Ü mq/m?-dən ar-
 +
tıq S.a. olmasına icazə verilmir.
 +
SULFİT SELLULOZU — oduncaqı
 +
kalsium- (maqnezium, natrium- və ya
 +
ammonium) bisulfit məhlulu ilə
 +
təzyiq altında (sulfit usulu ilə)
 +
e"mal məklə alınan selluloz.
 +
SULFİT TURİYUSU, N,5O,—iki-
 +
əsaslı zəif turtu. Ancaq durulai-
 +
dırılmıt məhlulları məlumdur):
 +
gəskin iylidir. İki sıra duz əmələ
 +
gətirir: normal duz “zər tə və
 +
 +
 +
turp duz (hidrosulfitlər). S.t. quv-
 +
vətli reduksiyaedicidir, Havada sax-
 +
ladıqda tədricən sulfat turpusuna
 +
cevrilir. Xlor və hipoxlorit kimi
 +
quvvətli oksidlətdiricilərin təsi-
 +
rinə davam gətirməyən materialların
 +
aqardılmasında iiplədilir.
 +
 +
SULFİTLƏR—sulfit turmuşunun
 +
N.5O.: duzları. İki cur olur: umumi
 +
 +
 +
formulu M,50O, olan normal S. və
 +
əya dopuyr MHSO, onaH Typın
 +
(b. və ya hidroşilfitlər (burada
 +
 +
birvalentli metaldır). Toxuculuq
 +
sənayesində parcalara naxın basıl-
 +
masında və boyaqcılıqda (KHSO,,
 +
CaN50O)), oduncaq sellulozunun is-
 +
tehsalında (Sa(N5ZO:),Y, fotoqrafi-
 +
yada, uzvi sintezdə və s, iilədilir.
 +
SULFİTLƏİYDİRMƏ, yeyinti
 +
sənayesind ə--sulfit anhidridi
 +
(5 O,), sulfit turpusu (N.5O,), habelə
 +
natrium-hidrosulfit (MaN5 O,) vasi-
 +
təsilə meyvə və tərəvəzin konservlə-
 +
dirilməsi. Turtu muhitində kutləcə
 +
0, 1—0,22956 qatılıqlı sulfitlər meyvə
 +
və tərəvəzi xarab edən kif gəbələyi-
 +
ni və mayanı məhv edir. Quru (kukurd
 +
qazı ilə) və ya yat (zəif məhlulda)
 +
ӱsullarla aparılır. Əsasən, qıip ay-
 +
larında e”mal olunacaq meyvə yarım-
 +
fabrikatlarını (pure, tpirə, butev
 +
və ya doqranmıpl meyvə və giləmeyvə)
 +
Yayda və payızda sulfitləitdirirlər:
 +
SSRİ-də utpaq və pəhriz qida məhsul-
 +
larını S.-yə icazə verilmir. S, di-
 +
gər konservlətdirmə usulları (don-
 +
 +
 +
durma, pasterizasiya, sterilizasiya
 +
və s.). İLƏ əvəz olunur.
 +
SULFO..., 9.,, (lat. sulphur,
 +
 +
 +
5ybiq—kukurd)—kimyəvi, tibbi, tex-
 +
niki və s, terminlərdə kukurdə aid-
 +
lik bildirən səzənu, məs., Sulfo-
 +
turqaular, şulfatlar.
 +
 +
SӰLFO QRUPU, sulfoksi qru-
 +
pu, sulfoksil, —5O,ON—sul-
 +
 +
 +
O
 +
fon Nsz və hidroksil —ON
 +
“o |
 +
 +
 +
qruplarından ibarət birvalentli
 +
qrup: alkilhidrosulfat turpuları
 +
SO,OH BƏ sulfoturiӱuların
 +
E5O,ON funksional qrupudur.
 +
SULFODUZLAR—oksigenli turpu-
 +
ların duzlarına oxiyayan, lakin tər-
 +
kibcə onlardan oksigen atomlarının
 +
yerini kukurd atomlarının tutması
 +
ilə fərqlənən birlətmələr. S. ter-
 +
mini əvəzinə: cox vaxt tioduzlar ter-
 +
mini dilir Un. vhӧop—kukurd).
 +
,
 +
 +
 +
SULFOKSİ sulfoogk-
 +
sidlə r—tərkibində iki ӱzvi ra-
 +
dikalla birləpqmiit O qrupu olan
 +
 +
 +
kukurd-ӱuzvi birlətmələr) rəngsiz
 +
əzlu maye və ya kristal maddələrd (b,
 +
məs., dimetilsulfoksid (CH,)5 :
 +
Spirtdə, efirdə (homoloji sıranın
 +
ə numayəndələri suda da) həll olur.
 +
uvvətli turpularla duzaoxlpar məh-
 +
sul əmələ gətirir, məs., R,SO.HCİ.
 +
Adətən, uzvi sulfidləri (tioefir-
 +
ləri) oksidləindirmə yolu ilə alı-
 +
nır. Dimetilsulfoksid həlledici
 +
kimi iiplədilir.
 +
 +
SULFOKSİL--sulfo qrupunun bali-
 +
 +
 +
qa adı.
 +
 +
SULFOLAYNYDIRMA—–uzvi birləi-
 +
mələrdə karbon atomu ilə ik
 +
aaa atomunun sulfoqrupla
 +
(—50O:N) əvəz olunması, S. tӱzvi mad-
 +
dələrə sulfat turizusu, oleum və ya
 +
sulfat anhidridinin tə"sirilə apa-
 +
rılır. Əsasən aromatik birləmmələr
 +
sulfolatdırılır, məs.,
 +
 +
SuN4:-- N.5O,—*S.N,50N-- Nə
 +
 +
 +
Alifatik birləimələrə sulfoqrupu
 +
dolayı yolla (məs., halogenli tərəmə-
 +
lərin halogenini əvəz etməklə) daxil
 +
edilir. S. və sulfoxlorlaqidırma
 +
muhum sənaye prosesləridir, hər iki
 +
 +
 +
prosesdən sulfoturiqu, iondəyilən
 +
qatran və s. istehsalında geniiy is-
 +
tifadə olunur. .
 +
SULFON TURİYULARI —sulfo-
 +
turmjmuların bəaiqa adı.
 +
SULFONATLAR — sulfoturiula-
 +
rın duzları. Ən cox iilədilənləri
 +
qələvi metalların S.-ı, əsasən, nat-
 +
riumun alkilsulfonatlarıdır. On-
 +
lardan yuyucu maddələr istehsalında
 +
səthi aktiv maddə və surtku yaqları
 +
ucun aiqar kimi istifadə edilir.
 +
 +
 +
SULFOTURİYULAR, sulfon
 +
turipuları, K5O,ON — moleku-
 +
lunda karbon atomuna birləimil
 +
 +
 +
sulfo q upu (—5O,ON) olan uzvi bir-
 +
ləimə ( —-alifatik və ya aromatik
 +
sıranın Y3BH radikalıdır). Suda
 +
yaxiı həll olan, adətən, kristal qu-
 +
rulutlu, hiqroskopik maddədir. Tur-
 +
iuluqu mineral turiularınkına ya-
 +
xındır. Karbohidrogenləri sulr -
 +
laidırmaqla, sulfoxloridləri (E5O,
 +
Cl) hidroliz etməklə və s. usullar-
 +
la alınır. S. yuyucu maddələr, boya,
 +
ionit, dərman (MƏC,, Gə səra
 +
preparatları) və s. istehsalında i11-
 +
lədilən muhum yarımməhsullardır.
 +
SULFURİLHALOGENİD — kukur-
 +
dun oksohalogenidləri: umumi tər.
 +
mulları 5O,X,-dir (burada X—S1,
 +
 +
 +
Vq, Y və ya E—dir). so, atomlar
 +
 +
 +
qrupu sulfuril adlanır (lat.
 +
ıİrhiq—kukurd4-yun. huӱye—materi-
 +
ya sezundən). Sulfurilfluorid 5O,
 +
R,-rəngsiz qazdır,—552S-də mayelə-
 +
pir,—136*S-də bərkiyir, suda az həll
 +
olur, kimyəvi aktivliyi beyuӱg deyil-
 +
dir. Sulfurilxlorid 50O,S1,—gəs-
 +
kin iyli rəngsiz mayedir —54,79S-də
 +
donur, 69,22S-də qaynayır, havada hun-
 +
ə. nəticəsində tustulənir. Səna-
 +
edə katalizator (aktiv kemuӱr, KaM-
 +
fora) iitirakı ilə xlor və kugurd
 +
qazından alınır. Uzvi birləinmələ-
 +
rin sintezində xlorlapdırıcı mad-
 +
də kimi iiilədilir. ... C. nə
 +
MƏ""YMAYD, məs., sulfurilxlorflu-
 +
roid, ə ə pexç
 +
SULFHİDRİL QRUPU,tiol qru-
 +
p u—uzvi birləmmələrin 8 N—qrupu.
 +
Reaksiyayagirmə qabiliyyəti yuksək və
 +
cox muxtəlifdir: asanlıqla oksid-
 +
ləpərək disulfid, sulfen, sulfin
 +
turpuları, yaxud sulfoturiqular əmə-
 +
lə gətirir, alkillipdirmə, asilləpk
 +
diriz, tiol-disulfid mubadiləsi reak-
 +
siyalarına daxil olub merkaptid (aqır
 +
metal ionları ilə reaksiyaya girdik-
 +
də), merkaptal və ya merkaptol (alde-
 +
hid və ketonlarla reaksiyaya girdik-
 +
də) terədir. S.q.-nun biokimyəvi pro-
 +
seslərdə muhum rolu var. Məs.,|qluta-
 +
tionun S.q. orqanizmdə yabancı ӱzvi
 +
birlətmələrin zərərsizlətdirilmə-
 +
sini, peroksidlərin reduksiyasını,
 +
qlutationun koferment funksiyaları-
 +
nın Yerinə yetirilməsini tə”min edir.
 +
SUMAQ (Ehcz)—sumaqkimilər fəsi-
 +
ləsindən bitki cinsi. Yarpaqı təeku-
 +
lən və ya həmiiqəyatıl kol, yaxud gi-
 +
cik aqacdır. Hund. 0,5—12, bə”zən 20
 +
m-dək olur. Tək və ya ikicinsiyyətli
 +
cicəkləri supurgə cicək qrupunda yer-
 +
lətir. Meyvəsi xırda cəyirdəkdir.
 +
PTimali Amerika, Ən və Pərqi Asiya,
 +
Afrika: və ə ə 60-dək (bapqa
 +
mə”lumata gərə nəvu, SSRİ-də,
 +
həmcinin Azərb.SSR-də 1 nevu—a iz ı
 +
C.-nı (Rh. coriaria) sap. Yarpaqında
 +
4224-ə qədər apı maddəsi olur. Bə”zi
 +
 +
 +
SUMBATZADƏ
 +
 +
 +
75
 +
 +
 +
nevlərindən Yuksəkkeyfiyyətli lak,
 +
mum və apqı maddəli preparatlar alı-
 +
nır. Bir qismi zəhərlidir. Dekora-
 +
tiv bitkidir. Xalq təbabətində S.-ın
 +
Yarpaqlarından və meyvəsindən cay ki-
 +
mi dəmləmə və spirtli damcı for-
 +
masında mə"də-baqırsaq, ishal, pəkər
 +
və s. xəstəliklərin mualicəsində is-
 +
tifadə olunur. Azərb. kulinariyasın-
 +
da muxtəlif yeməklərdə və itirniyyat
 +
məmulatı hazırlanmasında da iplə-
 +
dilir. S. bitkisinin yarpaqlarından
 +
z-D usulu ilə tanin turipusu isteh-
 +
sal olunur.
 +
SUMAQKİMİLƏR,
 +
lər (Apasaqfaseae)—ikiləpəli bit-
 +
ki fəsiləsi. Arac, kol, bə"zən liana-
 +
lar, az halda kolcuqdur. Bə”zi cinsi-
 +
nin oduncaqında qatranlı maddə var.
 +
Yarpaqları nevbəli duzulur. Xır-
 +
da, ikicinsiyyətli cicəkləri supur-
 +
gəvarı cicək qrupunda yerləpir. Mey-
 +
vəsi cəyirdəkvarı, yaxud fındıqva-
 +
rıdır. Hər iki yarımkurənin tro-
 +
piklərində 500 nevu (80-dək cinsi),
 +
SSRİ-də 6, o cӱmlədən Azərb.SSR-də
 +
4 nevu var. S.-ə meyvəsi və toxumu ye-
 +
yilən (pustə, manqo və s.), lakverən
 +
(sumaq nəvləri və s.), aqpiı maddəsi
 +
olan (sumaq və kvebraxo nevləri), həm:
 +
cinin qatran, kitrə, bitki mumu, ye
 +
Yinti və texniki yar-boyaq maddələri,
 +
dərman, qiymətli oduncaq və s. fay-
 +
dalı məhsullar alınan bitkilər aid-
 +
dir. Bə"zi nevlərin tərkibində zə-
 +
hərli və ya yandırıcı maddə var. Bir
 +
cox nəevləri dekorativ bitki kimi
 +
becərilir.
 +
SUMAK (Bipas) İma (əsl adı və
 +
familiyası İmperatris Cavarri
 +
,Chavarri) (d. 10.9.1928, İcogan)—
 +
hindi-ispan mənpəli Peru murən-
 +
nisi. Nadir diapazonlu səsə malik-
 +
dir (bəm ini zil sopranoya-
 +
dək). 1943—54 illərdə Limada Hin-
 +
di mahnı ansamblının solisti ol-
 +
mutpdur. 1954 ildən ABPT-da yapayır.
 +
S.-ın repertuarına inklərin, hin-
 +
di gecua qəbiləsinin mahnıları, elə-
 +
cə də zənci və Boliviya mahnıları,
 +
klassik romans və ariyalar daxil-
 +
dir. SSRİ-nin bir cox iqəhərində,
 +
o cumlədən Bakıda konsertlər ver-
 +
mipdir (1960).
 +
SUMAROKOV Aleksandr Petrovic
 +
(25.11.1717, Peterburq—12,10.1777,
 +
Moskvay—rus yazıcısı, rus ədəbiy-
 +
yatında klassisizmin gərkəmli HYMA-
 +
yəndəsi. Qədim dvoryan nəslindəndir.
 +
Peterburqda ilk pepəkar rus teatrı-
 +
nın ilk direktoru olmutdur (1756—
 +
61). 1759 ildən c“Qrudolyubipzaya pce-
 +
laq adlı ilk rus ədəbi jurnalını
 +
Həmp etdirmitdir. cXorevə (1747),
 +
ca Hamletə (1748), “Sinav və Truvorə
 +
(1750) və s. faciələrin, komediyala-
 +
rın, lirik nərmə, təmsil, egloqa,
 +
epiqram vəs. pe"rlərin mӱəllifidir.
 +
Əsərlərində mӱlkədar əzbatınalı-
 +
qını, burokratizmi və rupivətxor-
 +
luqu İfiya etmiiidir.
 +
 +
Əsəri: İzbr., proizv., L., 1957,
 +
 +
Əd.: Rus ədəbiyyatı (XU11 əsr), B.,
 +
1958: Serman . 4F., RusskiN klassi-
 +
pizm, L., 1973: Berkov II. H., Hcro-
 +
rin russkovV komedin XU 1 veka, L., 1077,
 +
Stennik K). V., Sumarokonv, v kn.: İs-
 +
ea aa literaturı, v 4-g t., t. 1,
 +
 +
 +
CYMATPA (Sumatra )— Mazağ)la ap-
 +
xipelaqının q. Hissəsində, Beyuk
 +
Zond a-rı qrupunda ada. İndonezi-
 +
yanın ərazisidir. Sah. təqr. 435 man
 +
 +
 +
HYCTƏKHMH-
 +
 +
 +
— daldı... fə.
 +
 +
 +
km?. ƏH. 28 mln. (1980). Relyefi q.-
 +
də darlıq, (P1.-də alluvial duӱzənlik-
 +
dir. Coxlu vulkan, o cӱmlədən pus-
 +
kӱrən vulkanlar (Kerinci—3805 m
 +
və s.), həmcinin palcıq vulkanları,
 +
karstlı yaylalar var. Təqr. 150 min
 +
km? sahə bataqlıqdır. Sahilboyu zo-
 +
na və cayların deltaları qabirmali.
 +
rın tə"sirinə mə"ruz qalır. İqlimi
 +
ekvatorial, daimi rutubətlidir. Əsas
 +
cayları: Musi, ari, İnderagiri,
 +
Tunar Ən iri geəlu Tobadır. Əra-
 +
zinin 2/3-si meptələrdir. Milli park-
 +
lar var. Neft, təbii qaz, kemur və s,
 +
cıxarılır. Tropik əkincilik (cəl-
 +
tik, kaucuklu bitkilər, cay, qəhvə,
 +
tutun və s.) inkipaf etmindir. Ba-
 +
lıq ovlanır. Dekorativ tətbiqi sənə-
 +
tin ən”ənəvi nevlərindən hermə, toxu-
 +
culuq və zərkərlik Alar r Əsas
 +
pəhərləri: Palembanq, Padanq, Medan.
 +
SUMAX— xovsuz xanua HəBY. Kəepy-
 +
HYüruə hepyiy, yaxud sunbulu xatır-
 +
ladan cqayıqı adlı texniki usulla
 +
toxunur. İlk istehsal mərkəzi PTir-
 +
van (PQamaxı) zonası olan S. sonra-
 +
lar Azərb.-ın digər yerlərində, elə-
 +
cə də İran və Daqrıstanda yayılmın-
 +
dır. S.-ların arasahə kompozisiyası.
 +
ə fi R "R Tü C
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Sumax. 19 əsr. Quba. Azərbaycan Tarixi
 +
 +
Muzeyi. Bakı.
 +
bayuk elculu medalyonlar (coxbucaqlı,
 +
dӱzbucaqlı, rombitəkilli), stilizə
 +
edilmitp nəbati motivlər, bə”zən də
 +
heyvan və qui təsvirləri ilə bəzədi-
 +
lir. Enli arahaiyiyə quripaqı S-napıbt
 +
elementlərlə formalaian cdolanqacə
 +
(meandr) adlı kənar Haiiyə ilə əha-
 +
tələnir. 18—20 əsrlərdə Azərb.-da
 +
(Quba, Qusar və s.) toxunmuny ən Yax-
 +
ipı S. nçmunələri SSRİ-nin (o cum-
 +
lədən Azərb.-ın), eləcə də xarici əl-
 +
gələrin bir cox muzeylərində (Lon-
 +
londakı Viktoriya və Albert muzeyi,
 +
Vapinqtondakı Tekstil-muzey, Nyu-
 +
Yorkdakı Metropoliten-muzey və s.)
 +
saxlanılır.
 +
 +
Əd. Kərimov L., Azərbaycan xəl-
 +
cəsi, c. 1, B.—L.. 1961, A bdullaqva
 +
N., Kovronoe iskusstvo Azerbandjana,
 +
B., 1971, Alieva K., Bezvorsovıe kov-
 +
rı, B., 1983,
 +
 +
SӰ MBA (Bitpbay— İndopeziyada ada.
 +
Kicik Zond a-rı qrupundadır. Sah,
 +
11.2 min km?, əh. 290 min (1971). Vul-
 +
kanik və kristallik suxurlardan,
 +
mergel və əhəngdatıdan təipkil olun-
 +
mulpdur. Subekvatorval musson iqlimə
 +
 +
 +
malikdir. İllik yaqıntı 1500— 2500
 +
mm. Həmitəyatıl mepqələr, savan-
 +
nalarla ərtӱludur. Qəhvə, tutun, so-
 +
ya, yerfındıqı becərilir. Kopra is-
 +
tehsal olunur. Əsas pəhəri Vaynqa-
 +
 +
 +
Tı , :
 +
SUMBAVA (ZipHaca)— Kicik Zond
 +
a-rı qrupunda ada. İndoneziyanın
 +
ərazisidir. Sah. “ 13,3 min km?,
 +
ƏH. 540 min (1971). Coxlu buxtaları,
 +
sahilində mərcan rifləri var. Rel-
 +
yefi daqlıq, hund. 2821 m (fəaliyyət-
 +
də olan Tambora vulkanı). Subekva-
 +
torial musson iqlimə malikdir. Orta
 +
illik yaqıntı 1200 mm. Kolluqlar,
 +
savannalar, tik mepələri ustunluk
 +
təpkil edir. . Duyu, soya, qarqıdalı
 +
və s. becərilir. Qutun, qəhvə planta-
 +
siyaları var. Heyvandarlıq inkitlaf
 +
un cac urəhəpn Paöanbpıp. .
 +
SUMBAT QANUNLARI —erməni hu-
 +
quqiqunası Sumbat Sparapetin (1208—
 +
76) 1265 ildə rə edilmin qanun-
 +
lar kӱlliyyatı. S.q.-nın mənbəyi Mxi-
 +
tar Qoiaun qanunnaməsi olmupldur.
 +
S.q.-nda cinayətə gerə aqır ipgəncələr
 +
(odda yandırma, dap-qalaq etmə və s.)
 +
nəzərdə tutulmupdu.
 +
SUMBATA—qara və ya tund-yapıl
 +
rəngli, xırdadənəli mə dən suxuru|)
 +
korund, maqnetit, sulfidlər və kəv-
 +
rək mikalardan ibarətdir. S. par-
 +
daqlama və cilalamada təbii abraziv
 +
material kimi ipllədilir.
 +
SUMBATA DAİYI —narın, xırda
 +
dənəli qara, qara-boz və tund-yaptıl
 +
rəngli suxur. Tərkibi, əsasən, korund,
 +
maqnetit, xlorit, pirit və s. mineral-
 +
lardan ibarət olur. Tərkibində 6094 -
 +
dək korund olan S.d. təbii abraziv
 +
materialıdır. Sərtliyi 7—8. Əsa-
 +
sən, mərmərdə (linza, iptok, damar
 +
pəklində), nadir hallarda qabbro,
 +
norit, qranitdə və onların yerlət-
 +
dirici suxurlarla kontaktında rast
 +
 +
 +
gəlir.
 +
SUMBATZADƏ Əlisəhbət Sumbat
 +
oqlu (d. 21.1.1907, Bakı yaxınlıqın-
 +
dakı Əmircan k.)
 +
—sovet tarixcisi,
 +
tərqpiqunas. Tarix
 +
e.d. (1948), prof. |
 +
(1954), Azərb.SSR |
 +
EA akad. (1958: |
 +
m. ӱzv 1955). Azərb.
 +
SSR əməkdar elm ||
 +
xadimi (1958). 1956
 +
ildən Sov.İKP
 +
qzvu. S. Fətəliza-
 +
ənin oqlu. Bakı
 +
mӱəllimlər semi-
 +
nariyasını (1926)
 +
və 1Pərq fakultəsini bitirmitdir
 +
(1929), 1926— illərdə ibtidai və
 +
1929—57 illərdə isə ali məktəblərdə,
 +
Azərb.SSR EA Tarix və Fəlsəfə İn-
 +
tunda ipləmitpdir. Azərb.SSR EA-
 +
nın vitse-prezidenti (1957—59), İqti-
 +
sadiyyat İn-tunda (ie"bə mudiri (1959
 +
—63), Yaxın və Orta PQərq Xalqları
 +
İn-tunun (1963—69), Tarix İn-tunun
 +
direktoru (1970—72), Azərb.SSR EA
 +
İctimai elmlər belməsinin akad.-
 +
katibi (1970—81) olmutidur: 1982 il-
 +
dən İctimai elmlər uzrə Elmi Məqlu-
 +
mat Mərkəzində :ple" mudiridir.
 +
Əsasən Azərb.-ın sosial-iqtisadi ta-
 +
rixinin (19—20 əsrin əvvəlləri) təd-
 +
qiqatcısı olan S. uc cildlik cAzər-
 +
baycan tarixiənin (1958—75), 4“ Azər-
 +
baycanın Rusiya ilə birlətqdirilməsi
 +
və onun mutərəqqi iqtisadi və mədəni
 +
nəticələriz (B., 1955, rusca), “SSRİ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
16
 +
 +
 +
SUMQAYIT
 +
 +
 +
 +
 +
 +
tarixiznin 4-cu cildi (M., 1967):
 +
cZaqafqaziyada Sovet hakimiyyətinin
 +
qələbəsiə (Tbilisi, 1971), “Beyuk Okt-
 +
yabrın tarixi təcrubəsiz ə 1975),
 +
€T eipn-KarmTanHCT HHKHma yolu və
 +
muçasirlikə (Ulan-Bator, 1977), *Beyuk
 +
Oktyabr və Sovet Azərbaycanının iq-
 +
tisadiyyatının və mədəniyyətinin ci-
 +
cəklənməsiər (B., 1977), “Muasir dəvr-
 +
də Sovet Azərbaycanının iqtisadiy-
 +
yatının inkitpafı (B., 1980), “Sovet
 +
tarix elmi 1975—1979-cu illərdə
 +
(M., 1980) və s. kollektiv əsərlərin
 +
Mizaliflərindən və redaktorların-
 +
dandır. Elmi kadrlar hazırlanma-
 +
sında bəyuk xidməti var. SSRİ əra-
 +
zisində kapitalizmin yaranması uzrə
 +
problem komissiyalarının, elm və
 +
texnika sahəsində Lenin mukafatları
 +
komitəsi tarix bəlməsinin uzvu ol-
 +
mupdur. İttifaq, beynəlxalq simpo-
 +
zium, konfrans və konqreslərdə (Dati-
 +
kənd—1957, Moskva—1960, Tehran—
 +
1966: Dupənbə—1968: Moskva—Lenin-
 +
qrad—1970, Apqabad—1972, Berlin—
 +
1973, Ulan-Bator—1974, San-Fran-
 +
sisko—1975, Edinburq—1978: Buxarest
 +
—1980 və s.) məruzələrlə  cıxını
 +
etmitdir. AKP-nin 22-ci qurultayın-
 +
da MK uzvluyunə namizəd secilmiit-
 +
dir. Azərb.SSR Ali Sovetinin (5-ci
 +
caqırın) deputatı və Rəyasət Hey”-
 +
ətinin br 59—63) olmuyid 12
 +
cildlik -“SSRİ tarixiənin 1 re-
 +
daksiya hey”ətinin, ASE elmi redak-
 +
SsiİYa purasının uӱzvudur. Qırmızı
 +
Əmək Bayraqı ordeni və medallarla
 +
təltif edilmiiidir.
 +
 +
Əsərləri: Selhskoev xoznistvo
 +
Azerbaidjana v XT1X v., B., 1958: Kubin-
 +
skoe nvosstanie 1837 q., B., 1961, Promıpt-
 +
lennosth Azerbaidjana v XTX v., B., 1964:
 +
Sopial ıno-zkonomiceskie predposılki po-
 +
bedı Sovetskon vlasti v Azerbaidjane,
 +
M., 1972, Ob izucenin istorii razvitoqo
 +
sopializma na materialax Azerbaidjan-
 +
skoV SSR, Fcİstoril SSSRə, 1977, X 2.
 +
. Əd.: Ə. S. Sumbatzadə, Biblioqrafi-
 +
ya, B., 1979,
 +
 +
SUMQAYIƏQT— Azərb.SSR-in m.-HHMNƏ
 +
cay. Pamaxı, Abteron r-nları və
 +
Sumqayıt ipiəhər sovetliyi ərazisin-
 +
dən axır. Uz. 198 km, həvzəsinin sah.
 +
1751 km?. Bap Qafqaz silsiləsinin c.
 +
Yamacından (2000 m hund.-dən) baqpla-
 +
nır. Yuxarı axınında Quzducay, Qoz-
 +
lucay, Cəngicay da adlanır. Xəzər də-
 +
 +
 +
nizinə təkulur. Muhum qolları: Ci-
 +
 +
 +
gil,Kənda.Əsasən,yaqıpq suları ilə qi-
 +
dir. suvari istifadə olunur.
 +
SUMQAYIT--Azərb.SSR-də urəhə
 +
(1938—49 illərdə ppt). Bakıdan 35
 +
 +
Q
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Sumqayıt pəhərindən gerunumi,
 +
 +
 +
kəl
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ul b R A
 +
 +
 +
km 11M.-Q.-də, Xəzər dənizinin q. sa-
 +
hilində, Sumqayıt cayının mənsəbin-
 +
də, duzənlikdədir. Bakı— Rostov d.y.-
 +
nda st, Bakı—Mahacqala— Rostov av-
 +
tomobil yolu kənarındadır. Sah, 83
 +
km2?. Nasoslu və İiopar iztq-ləri S,
 +
iəhər soveti tabeliyindədir. Əhali
 +
sayına gərə Bakı və Kirovabaddan son-
 +
ra resp.-da 3-cu pəhərdir. ƏH. 231,1
 +
min (1983). İqlimi quru subtropikdir.
 +
Orta Temir /t tarda 3,12S, avqustda
 +
24,9*S-dir. İllik yaqıntı 185 mm. S.
 +
ucun 1im. kuləyi—xəzri və c. kuləyi
 +
— gilavar xarakterikdir.
 +
 +
Əvvəllər kicik yaqpayıqi məntəqəsi
 +
olan S. 1938 ildə Bakı neft sənayesi-
 +
ni elektrik enerjisi ilə tə”min edə-
 +
cək İES tikintisilə :itq-yə cevril-
 +
midir. 1941 ilin fevralında İES-
 +
in (resp.-da ilk İEM) 1-ci bloku
 +
istifadəyə verilmitdir. Beyuk Vətən
 +
muharibəsinin baqilanması ilə əlaqə-
 +
dar S.-da tikinti itləri muvəqqəti
 +
dayandırıldı. 1944 ildə S,-da yeni-
 +
dən quruculuq itilərinə bailanıldı.
 +
1946 ildən bunəvrəsi qoyulan boru-
 +
prokat z-dunun 1947—53 illərdə bir
 +
necə sexi, sonra isə sintetik kaucuk
 +
və aluminium z-dlarının yardımcı
 +
sexləri istifadəyə verildi. S. qəs.
 +
tədricən inkiaf edib məhəpə / cev-
 +
rildi. Azərb.SSR Ali Sovetinin 1949
 +
il 21 noyabr tarixli qərarı ilə S.
 +
r-nu ləqv olundu və o, resp. tabeli-
 +
yində iqəhər e"lan edildi. .Tudviqsha-
 +
fen (AFR) və Piteiti (RSR) S.-la
 +
qardatilaimınnd ppəhərlərdir.
 +
 +
S. Azərb.SSR-in Bakıdan sonra
 +
ikinci sənaye iqəhəri, Sovet hakimiy-
 +
yəti illərində Yaradılmıti ən iri
 +
sənaye mərkəzidir. Resp. sənaye məh-
 +
sulunun təqr. 1094-ini verir (1982).
 +
 +
nayesində kimya və metallurgiya
 +
sahələri əsas yer tutur. Resp.-nın
 +
kimya, qara və əlvan metallurgiya
 +
sənayesi muəssisələrinin coxu bu-
 +
radadır (Sumqayıt kimya sənaye is-
 +
tehsal birliyi, Sumqayıt cӱzvi sin-
 +
tezə istehsal birliyi, Sumqayıt ai-
 +
qarlar zavodu, Sumqayıt superfos-
 +
fat zavodu, Sumqayıt sintetik
 +
kaucuk zavod .. Azərbaycan boru-pro-
 +
kat zavodu, Sumqayıt aluminium
 +
zavodu). Tikinti materialları is-
 +
tehsalı inkipaf etmitdir (iqutpə
 +
və. dəmir-beton mə”mulatı z-dları,
 +
tikinti materialları, polimer ti-
 +
kinti materialları və evtikmə KOM-
 +
 +
 +
binatları). Bakı elektrik-məimət
 +
cihazları istehsalat birliyinin
 +
yar-pendir, cerək-
 +
 +
 +
kompressor 3-DU.
 +
 +
 +
m”
 +
4 ç
 +
 +
 +
bulka və yerli is-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
rı, balıq z-du (Na-
 +
soslu), qənnadı və
 +
toxuculuq f-kləri,
 +
2 İES, elektrik
 +
ptəbəkəsi və s. var.
 +
Tramvay (1959 il-
 +
dən) yollarının uz.
 +
21,5 km, trolley-
 +
bus (1962 ildən)
 +
xətlərinin uz. 35,8
 +
km-dir (1982).
 +
S.-ın iəhərsal-
 +
ma strukturuna ge-
 +
rə (ipəhər 1949 il-
 +
dən tikilir: me-
 +
marlar M. Husey-
 +
nov, M. Datiyev,
 +
O. İsayev, V. Xvat-
 +
= Kova və b.) sənaye
 +
r-nları yaizayıti
 +
 +
 +
 +
 +
 +
tehsal kombinatla-*"
 +
 +
 +
zonasından ayrılmıtpdır. Yatpayıtp
 +
r-nlarında 5 mərtəbəli evlər us-
 +
tundur (dənizə norpy getdikcə
 +
9—12 mərtəbəli əə artır). Mə-
 +
dəniyyət sarayı (1958, memar M.
 +
Əliyev), ticarət mərkəzi (1971, me”-
 +
marlar A. Salamova, Y. Tolstono-
 +
qov), 12 mərtəbəli Yaqtayıtq binası
 +
(1974, me”mar A. Salamova), Dostluq
 +
sarayı (1981, memar Ə. Novruzi),
 +
Kimyacılar sarayı (1984, me”mar T.
 +
Xanlarov) və s. ən yaxttı tikililə-
 +
rindəndir. S.-da V. İ, Leninə tunc,
 +
dai, 1956, heykəltəraplar T. Məmmə-
 +
dov, Ə. Eldarov) və N. Nərimanova
 +
tunc, qranit, 1964, Heykəltəraii M,
 +
 +
irqasımov), C. Cabbarlıya (qranit,
 +
1964, heykəlteral E. Huseynova) abidə
 +
qoyulmutdur.
 +
 +
İPəhərdə AzNKİ-nin filialı, Ali
 +
Texniki məktəb, kimya-texnologiya və
 +
politexnik texnikumlar, tibb və mu-
 +
siqi məktəbləri, elmi-tədqiqat in-t-
 +
ları olan elmi ppəhərcik, S, tarixi
 +
muzeyi, H. Ərəblinski ad. dram teat-
 +
rı, kӱtləvi kitabxana, 19 klub
 +
mӱəssisəsi, 14 kinoqurqu, 10 min ta-
 +
matacı tutan stadion və s. var (1983).
 +
Azərb. və rus dillərində “Sosialist
 +
Sumqayıtız (FSosialisticeski Sum-
 +
qaitı) qəzetləri cıxır.
 +
 +
S.-da 1835 carpayılıq 7 birlətimiti
 +
xəstəxana, 5 dispanser (vərəm, onko-
 +
loji), dəri-zəhrəvi, psixo-nevroloji,
 +
həkim, bədən tərbiyəsi, sanitariya-epi-
 +
demioloji st., 691 həkim, 1446 orta
 +
tibb ipcisi var (1983).
 +
 +
Əd..Sadıx ov H., Dostluq k
 +
B., 1977, D ş laeva ə bəsə ri,
 +
industrialının qiqant Azerbabdjana,
 +
B., 1962, Axundov Q,, Sumqait, B.
 +
1966. ,
 +
SUMQAYIT ALUMİNİUM ZAVO-
 +
DU, Azərbaycan Kommu-
 +
nist Partiyasının 60 il-
 +
liyi ad. (SAZ)—Azərb.SSR əlvan
 +
metallurgiya sənayesinin ilk və ən be-
 +
Yuk mӱəssisəsi. Tikintisinə 1949 ildə
 +
(əsas təqyinatını muəyyən edən isteh-
 +
sal sexlərinin—elektroliz sexinin
 +
və civəduzləndirici yarımstansiyanın
 +
tikintisinə 1952 ildə) baiplanmıpq,
 +
1955 il martın 8-də ilk əlvan metal
 +
kulcə—ilkin aluminium alınmınnt-
 +
dır. 1959—60 illərdə ikinci seriya-
 +
sının korpusları tikilmiil, 1964 il-
 +
də elektroliz sexinin alumini
 +
məftil istehsal edən ӧnu Xan 1968
 +
ildə məiiyət soyuducuları ucun buxar-
 +
landırıcı istehsal edən sexi, 1974
 +
ildə Alumldjun və latun metallardan
 +
qab-qacaq istehsal edən sexi, 1976 ildə
 +
təkrar aluminium kulcəsi istehsal
 +
edən sexi, 1977 ildə həmin sexin me-
 +
tal tullantılarından latun və mis
 +
gӱlcələri istehsal edən 1pe"bəsi iplə
 +
dumtmutidur. Kulcə formasında mux-
 +
təlif markalı ilkin aluminium, yas-
 +
tı guӱlcələr və məftillər, gӱlcə və
 +
silindrik formada genitil cepiddə
 +
aluminium ərintiləri, məipət soyu-
 +
ducuları ucun muxtəlif markada və
 +
əlcudə aluminium buxarlandırıcı-
 +
ları, məipqətdə miylədilən istehlak
 +
malları, təkrar əlvan metal tullan-
 +
tılarından istehsal olunan bir necə
 +
markada aluminium və latun kulcələ-
 +
ri və s. istehsal edir. 13 nəv məhsulu,
 +
yaxud butun məhsulun 75,594-i Dəvlət
 +
keyfiyyət nippanı ilə bu axılır
 +
(1983). 1970—83 illərdə istehsal həc-
 +
mi iki dəfədən cox artmıpdır. Məh-
 +
sulları xarici elkədərə də ixrac
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
CYMTAIbIT CV
 +
 +
 +
PERFOSFAT ZAVODU | | 77
 +
 +
 +
 +
 +
 +
olunur. SAZ elm və texnikanın mua-
 +
sir səviyyəsində qurulmuttdur. Pers-
 +
pektivdə bir necə yeni məhsul nevu-
 +
nun istehsalı nəzərdə tutulmutpdur.
 +
SUMQAYIT AİYQARLAR ZAVODӰ-
 +
Azərb.SSR neft e”malı və neft kim-
 +
Yası sənayesi muəssisəsi. SSRİ-də
 +
amrap istehsalına gərə ən beyuk z-d-
 +
dur. BFK və İXP-101 markalı aiyqar-
 +
lar, sulfidalkilfenol və formalin
 +
istehsal edir. 1957 ildə Sov.İKP
 +
XXP qurultayı ad, Bakı neftayırma
 +
z-du tərkibində Sumqayıtda aiqar
 +
istehsal edən AZNİİ-7 qurqusunun
 +
təməli qoYulmuzt, 1960 ildə ilk məh-
 +
sul vermitdir. 1966 ildə həmin qur-
 +
qu əsasında mustəqil S.a.z. yaradıl-
 +
mhpip, BFK-1 atqarı istehsal edən
 +
eex ippə salınmısldır. 1968 ildə for-
 +
malin, 1970 ildə yeni yuksək effekt-
 +
li BFK ajqarı istehsalına batplan-
 +
mıpdır. 1975 ildə BFK-1 apqarı
 +
istehsalı əsasında daha təkmil İXP-
 +
101 apqarı buraxılıtı təpkil olun-
 +
mupdur. İXP-101 alpqarı resp.-da bu-
 +
raxılan dizel surtku yaqlarına əlavə
 +
etmək uçcundur. Digər aqarlar əlkə-
 +
nin bir cox pqəhərlərinə gəndərilir.
 +
 +
 +
Devlət keyfiyyət nipanı ilə buraxı-.
 +
 +
 +
lan formalin resp.-nın ehtiyacını
 +
ədəməklə yanapı Erm.SSR, Gurc.SSR
 +
və Pimali Qafqaz ptəhərlərinə də
 +
yola salınır.
 +
 +
SUMQAYIT DRAM TEATRI, I.
 +
Ərəblinski ad. Sumqayıt
 +
Devlət Dram Teatrı—1969
 +
ildə təpkil edilmitt, € Mycio 2Kop-
 +
dan və dərviiti Məstəli ppahə (M. F.
 +
Axundov) pyesinin tamapası ilə acı-
 +
lıvsı olmutdur. Teatrın repertua-
 +
rına klassik və muasir Azərb., rus,
 +
xarici əlkə dramaturqlarının pyes-
 +
ləri daxildir. ƏH yaxtı tamaiyala-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
rı: FPoladəridənlərə (Q. Bokarev),
 +
ac Maskaradə (M. Lermontov), “€ Mycv-
 +
bəti-Fəxrəddinə (N. B, “ər “CəH
 +
nə ucun yapayırsan?ə (H. Seyidbəyli
 +
və İ. Qasımov), “Solqun cicəklərə,
 +
cVəfalı Səriyyəə (C. Cabbarlı),
 +
cMəktubə (P. Pancev), *İlahi gӧmedi-
 +
yaz (İ. PTtok), “Ayıl, bax bu dunya-
 +
yaə (*“Sabirı, H. Nəzərli), €BYTYH
 +
PTərq bilsinə (N, Həsənzadə: Sov. İKP
 +
26-cı qurultayına həsr olunmuki teatr
 +
tamapalarına Umumittifaq baxıtın
 +
diplomu, 1981), “Afatə (H. Cavid)
 +
və s. Qeatrda bir muddət Azərb.SSR
 +
xalq artistləri R. Əfqanlı, B. PDə-
 +
kinskaya, Azərb.SSR əməkdar artist-
 +
ləri H. Sadıqzadə, E. Hatımzadə,
 +
Azərb.SSR əməkdar incəsənət xadimi
 +
M. Fərzəlibəyov ipləmitlər. Hazır-
 +
da (1984) teatrda aktyorlardan Azərb.
 +
SSR əməkdar artisti H. Mehbalıye-
 +
va, S. Sadıqova, A. Bəpqirqızı, İ.
 +
Həsənova, V. Əliyev, V. Kərimov, Ə
 +
Nurəliyev, R. Almuradov, K. Abdul-
 +
layev və 6. fəaliyyət gestərirlər.
 +
SUMQAYIT KİMYA ZAVODU —bax
 +
Sumqayıt kimya sənaye istehsal bir-
 +
liyi.
 +
 +
SUMQAYIT KİMYA KOMBİNATI
 +
—bax Sumqayıt cӱzvi sintezı isteh-
 +
sal birliyi.
 +
 +
SUMQAYIT KİMYA SƏNAYE İS-
 +
TEHSAL BİRLİYİ, M. Əzizbə-
 +
yov ad.—SSRİ kimya sənayesinin
 +
iri muəssisələrindən biri, Sumqa-
 +
yıt kimyasının ilki. CSoyuzxlorı
 +
umumittifaq sənaye birliyinə daxil-
 +
dir. 1979 ildə yaradılmındır. Bir-
 +
liyin əsasını təpkil edən Sumqa-
 +
yıt kimya z-dunun tikintisinə 1943
 +
ildə bailanmıpnl, 1945 ildə ilk məh-
 +
sul—kaustik soda alınmıdır. Bir-
 +
lik kaustik soda və xlor, səthi aktiv
 +
 +
 +
Sumqayıt Dram teatrı. tamatpalardan səhnələr" 1, FMusibəti-Fəxrəddin? (N. B.
 +
 +
 +
Vəzirov): 2. aButun PPərq bilsing (N. Həsənzadə):
 +
 +
 +
Z, aTribunalv (A. Makayonok):
 +
 +
 +
4. 4aQəribə missis Sevicə (C, Patrik).
 +
 +
 +
maddələr istehsalı uzrə ixtisaslai-
 +
mıiidır: bunlardan bapqa, bitkilə-
 +
ri qoruyan kimyəvi maddələr, xlor
 +
parafinlər, aluminium-xlorid ka-
 +
talizatoru və s. də buraxır. Birli-
 +
yin əsas məhsulu—sulfanol səthi ak-
 +
tiv maddəsi yuyucu tozlar istehsalın-
 +
da əsas xammaldır: ondan neftcıxar-
 +
mada, yungul sənayedə, tikinti mate-
 +
rialları istehsalında geniii isti-
 +
fədə olunur. Məhsulları əlkənin
 +
ir cox yerlərinə, habelə xaricə gən-
 +
dərilir. Muəssisə muasir texniki
 +
avadanlıqlarla təchiz edilmiiydir.
 +
 +
SUMQAYIT KİMYA SƏNAYE MUCƏS-
 +
SİSƏLƏRİ İSTEHSAL BİRLİ-
 +
/H—CCPFV Kimya Sənayesi Nazirli-
 +
yinin Sumqayıtdakı 3-d və təiykilat-
 +
larını birlətdirməklə yaradılmıin-
 +
dır (1971). Birliyə 1971 ilədək mus-
 +
təqil mӱəssisə kimi fəaliyyət gəstə-
 +
rən atpaqrıdakı z-d və təqkilatlar da-
 +
xil idi: M. Əzizbəyov ad. Sumqayıt
 +
kimya z-du, Sumqayıt superfosfat
 +
z-du, Oktyabr inqilabının 50 illiyi
 +
ad. Sumqayıt kimya kombinatı, 2
 +
nəmrəli tə”mir-tikinti quraidırma
 +
idarəsi. Bunlar kimya sənayesinin
 +
mӱxtəlif sahələrini əhatə edirdi: bu
 +
da muxtəlif umumittifaq sənaye bir-
 +
likləri, elmi-tədqiqat və layihə in-t-
 +
larının istehsalın idarə olunma-
 +
sında bilavasitə iptirakını tələb
 +
edirdi. Bununla əlaqədar SSRİ Kim-
 +
ya Sənayesi Nazirliyi 1979 ildə Bir-
 +
liyə daxil olan mucəssisələri ayırıb
 +
mustəqil muəssisələrə və təpkilatla-
 +
ra cevirdi və nəticədə aipaqıdakı
 +
mӱəssisələr yarandı: M. Əzizbəyov ad.
 +
Sumqayıt kimya sənaye istehsal bir-
 +
liyi, Oktyabr İnqilabının 50 illi-
 +
yi ad. Sumqayıt cӱzvi sintezi is-
 +
 +
tehsal birliyi, Sumqayıt şuperfos-
 +
fat zavodu, Sumqayıt yuyucu maddə-
 +
lər z-du, Sumqayıt mexaniki tə”mir
 +
z-du, 2 nəmrəli təmir z-du, 2 nəmrəli
 +
tə”mir-tikinti quraqdırma idarəsi.
 +
SUMQAYIT SİNTETİK KAYUYK
 +
ZAVODU, Sovet Azərb.-ının
 +
 +
 +
40 illiyi ad.—Azərb.SSR neft
 +
 +
 +
kimYası sənayesi muçəssisəsi. 1935 il-
 +
də Azərb. sintetik kaucuk təcrubə
 +
z-du yaradılmıidı: 1941 ildə sinte-
 +
tik spirt və kaucuk sexlərinin ti-
 +
kintisinə baplanmınn, lakin muha-
 +
ribə ilə əlaqədar dayandırılmıq1-
 +
dı. 1945 ildə yenidən tikintiyə bayi-
 +
landı və 1952 ilin avqustunda etil
 +
spirti sexləri kompleksi istifadə-
 +
yə verildi. Həmin ildə SSRİ-də ilk
 +
dəfə olaraq 3-dda neft qazlarının
 +
e”malı əsasında sintetik etil spir-
 +
ti alınmaqa batlandı. 1957 ildə mo-
 +
nometr və butadien-stirol kaucuku
 +
istehsal edən sexləri itə salındı,
 +
Z-d sintetik etil və izopropil spir-
 +
ti, etil-benzol, stirol, butadien, izo-
 +
butilen, butadien-stirol kaucugu,
 +
butadien-stirol lateksi və butilka-
 +
ucuk istehsal edir. Texniki izopro-
 +
pil spirti və BS-50 butadien-stirol
 +
lateksi Dəvlət keyfiyyət nityanı ilə
 +
buraxılır. Məhsulu əlkənin 145 iipə-
 +
hərinə və xarici əlkələrə gendəri-
 +
lir. Z-dun mӱrəkkəb texnoloji pro-
 +
sesləri ən muasir nəzarət vasitələri
 +
və avtomatik nizamlayıcılarla təc-
 +
hiz olunmudur.
 +
 +
SUMQAYIT SUPERFOSFAT ZA-
 +
VODU, SSRİ-nin 60 illi-
 +
yi ad.—SSRİ kimya sənayesinin iri
 +
mӱəssisələrindən biri. Tikintisinə
 +
1958 ilin noyabrında baxtplanmıiq,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
78
 +
 +
 +
hü. udi
 +
 +
 +
SUMQAYIT “CZVİ SİNTEZə STEHSAL BİRLİYİ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ilk sulfat turpusu sexi 1962 ilin
 +
yanvarında, ən bəyuk sadə superfos-
 +
t sexi 1 ildə, dənəvər super -
 +
əc sexi 1964 ildə, fluorlu alumi-
 +
nium sexi 1966 ildə, ikipilləli kon-
 +
taktlapma metodu ilə ipləyən sul-
 +
fat turpusu sexi (SK-25) 1975 ildə
 +
ipə salınmıppdır. Z-dun 5 əsas və 6
 +
kəməkci sexi var. Sadə və dənəvər
 +
super at, sulfat turpusu (akku-
 +
mulyator turpqusu, oleum) və fluorlu
 +
aluminium istehsal edir. Zaqafqazi-
 +
yada fosfor gubrəsi istehsal edən ye-
 +
ganə muçəssisədir. Əsas məhsulu resp.-
 +
dan əlavə Erm.SSR-ə, Gurc.SSR-ə,
 +
PTimali Qafqaza, İrkutsk vil.-nə də
 +
gəndərilir. 1973 ildən z-dda mikro-
 +
elementli (bor-manqanlı) yeni nəv
 +
gӱbrə istehsal edilir. İstehsal pro-
 +
sesləri yӱksək dərəcədə mexanikləiı
 +
dirilmitl və avtomatlapdırılmınlt-
 +
dır. 1962—83 illərdə sulfat turpu-
 +
su istehsalı 10 dəfə, mineral gubrə
 +
istehsalı 31 dəfədən cox artmındır.
 +
SUMQAYIT 4UZVİ SİNTEZI is:
 +
TEHSAL BİRLİYİ, Oktyabr
 +
inqilabının 5 illiyi
 +
ad.-SSRİ kimya sənayesinin HPH MYƏC-
 +
sisələrindən biri. ildə yara-
 +
dılmıpdır. Onun əsasını təikil
 +
edən kimya kombinatının tikintisinə
 +
1960 ildə baplanmıpt, 1963 ildə ilk
 +
texnoloji obyekt—qazı fraksiyalara
 +
ayıran qurqu, sonrakı illərdə digər
 +
sexləri ipqə dulimulipdur. 1965 ildə
 +
neft-kimya kombinatı adlandırıl-
 +
mhılpdı. Sonralar adı bir necə dəfə
 +
dəyitpdirilminr, əlif idarə və
 +
nazirliklərin, o cumlədən 1979 ilə-
 +
dək Sumqayıt Kimya Sənaye Muəssi-
 +
sələri İstehsal Birliyinin tabeli-
 +
yində olmutdur. 1979 ildə indiki
 +
adla yenidən təppkil edilmipidir.
 +
Plastik kutlələr və sintetik qatran-
 +
lar (polietilen, epoksid və poliefir
 +
qatranları) istehsalı uzrə ixtisas-
 +
laptmıtpdır: bu məhsulların mono-
 +
merlərini (epixlorhidrid, propilen-
 +
OKSİD), uzvi sintez və ada
 +
sintezi məhsulları (benzol, izobu-
 +
tilen, poliizobutilen, divinil, p
 +
pilenqlikol) da buraxır. Umumiyyət-
 +
nə 40 anna məhsul istehsal edir.
 +
Məhsulları eəlkənin 200-ədək ppəhəri-
 +
nə, həmcinin xaricə də gendərilir.
 +
Mӱəssisədə ən muasir istehsəl texno-
 +
logiyasından istifadə olunur.
 +
aSUMİTOM Ou— Yaponiyanın sənaye-
 +
maliyyə qrupu. 20 əsrin əvvəllərin-
 +
də yaradılmındır. 4S.ə-nun maliyyə
 +
mərkəzi Sumitomo bankdır. Nufuz
 +
dairəsinə sıqorta ixirkətləri, me-
 +
tallurgiya, kimya və elektrotexnika
 +
sənayesi, mapınqayırma, ticarət da-
 +
 +
 +
xildir.
 +
 +
SUMİTOMO BANK—Yaponiyanın ən
 +
bəyuk kommersiya banklarından biri.
 +
aSumitomoq sənaye-maliyyə qrupunun
 +
kredit mərkəzi. 1895 ildə yaradıl-
 +
mıtdır. Bap kontoru Osaka i1,-ndə-
 +
dir. S.b. cəlb edilmi depozitlərin
 +
və verilmit kreditlərin məblərinə,
 +
eləcə də mənfəətinin həcminə gərə
 +
Yaponiyanın kommersiya bankları ara-
 +
sında 1-ci yeri tutur. Yaponiyanın
 +
beynəlxalq hesablapmmaları sahəsində
 +
əsas banklardandır. Ӧlkədə 188 me"-
 +
bəsi, xaricdə 17 (pe"bə və numayəndə
 +
liyi var. Balans məbləəri 39,7 mlrd.
 +
dollardır (1980), SSRİ Xarici Qi-
 +
carət Bankı və digər sosialist əl-
 +
gələrinin bankları ilə korrespon-
 +
densiya əlaqəsi saxlayır.
 +
 +
 +
CY Mbi—YCCP-nə ipəhər. Sumı vil.-
 +
nin mərkəzi. Peyol, Sumka və Strel-
 +
ka caylarının birlətdiyi yerdədir,
 +
 +
.y.st. Aeroport. Əh, 252 min (1984).
 +
esp.-nın muhum ni mərkəzlərin-
 +
dəndir. Əsas sənaye sahələri: mapın-
 +
qayırma, yeyinti, yungul. Kimya, ti-
 +
kinti materialları və mebel muçəssisə-
 +
ləri, pedaqoji in-t, orta ixtisas mək-
 +
təbləri, zir, teatr, filarmoniya
 +
və s. var. 1652 ildə salınmındır.
 +
SӰMI VİLAYƏTİ—USSR-də vil.
 +
1939 il yanvarın 10-da təpykil edil-
 +
mippdir. Sah. 23,8 min km?, Əh. 1435
 +
min (1984, 1 yanvar). 18 r-nu, 45 tpəhə-
 +
ri, 20 pptq var. Mərkəzi Sumı pt.-dir.
 +
 +
əbiət. Vil.. USSR-in (im.-1p.-in-
 +
 +
də yerlətir. Cox hissəsini Dasir-
 +
br ovalıq tutur. Maks. Hund, 2
 +
m. İqlimi mӱlayim kontinentaldır.
 +
İllik yaqıntı . 45 () mm. Muhum
 +
Xə Desna, Sula, Psyol, Vorsk-
 +
la. Qara və cimli-podzol torpaqlar
 +
yayılmıtpdır. Ərazinin 2095 -ə qədə-=
 +
ri mepqə və kolluqlardır. Canavar,
 +
sıqın, sincab, tulku, a noBluaH,
 +
adi daqsicanı, tetra qupu, Sibir
 +
xoruzu, boz kəklik və s. var.
 +
 +
Hali. Əsasən, ukraynalılar və
 +
ruslardır. Orta sıxlıq 1 km?-də 60,3
 +
nəfərdir. PT1əhər əh. 3776-nup. Mu-
 +
hyM məhəpnəpu:
 +
ka və s.
 +
 +
Təsərrufat. Əsas sənaye sahələri:
 +
yeyinti, mapınqayırma və metal e”ma-
 +
lı, yungul. S.v.-ni elektrik enerji-
 +
si ilə mı, Axtırka, Postka, Ko-
 +
notop İEM-ləri və Əmiyov DRES-i
 +
(Xarkov vil.) tə”min edir. Energeti-
 +
ka təsərrufatı təbii qaz və gətirmə
 +
kəmurə əsaslanır. Neft cıxarılır.
 +
Yeyinti sənayesinin ppəkər, ət və ət
 +
konservləri, 5” pendir və sud sahə-
 +
ləri inkitpaf etmitpdir. Maptqınqa-
 +
yırma və metal e"malı mucəssisələrin-
 +
də kimya sənayesi ucun avadanlıq,
 +
elektron mikroskopları, nasoslar,
 +
kompressorlar, kəmur və MƏ"ZƏH Cə-
 +
nayesindəki prosesləri avtomatlapi1-
 +
dıran aparatlar, poliqrafiya mapın-
 +
ları və s. istehsal olunur. Kimya MY-
 +
əssisələri Postka, Sumı və Svessa-
 +
dadır. Yungul sənayenin toxuculuq,
 +
THKHHI, dəri-ayaqqabı və xəz-dəri sa-
 +
hələri inkipaf etmipdir. Metpə və
 +
atac e”malı, mebel, cini-saxsı səna-
 +
yesi mӱəssisələri var. Tikinti mate-
 +
rialları istehsal olunur. K.t.-nda
 +
taxılcılıq, cuqundurculuq, kənaf-
 +
cılıq, kartofculuq, tərəvəzcilik
 +
və ətlik-sudluk heyvandarlıq muhum
 +
yer tutur. Gunəbaxan və Yem bitkilə-
 +
ri də əkilir, Qaramal, donuz, davar
 +
saxlanılır. Quqiculuq, balıqcılıq
 +
və arıcılıqla məpqul olunur. D.).
 +
və avtomobil nəql. inkimaf etmiit-
 +
dir. Hava və boru gəməri nəql. var.
 +
S.v. Lenin ordeni ilə təltif olun-
 +
muldur (1967)
 +
 +
Mədənin quruculuq, Vil.-də 2 pe-
 +
daqoji in-t, Xarkov politexnik in-
 +
tunun filialı, bir necə elmi idarə,
 +
5 muzey, musiqili dram teatrı fəa-
 +
liyyət gəstərir. Ukrayna dilində e€/le-
 +
ninska pravdav (1917) vil. qəzeti cı-
 +
xır. Yerli radio və televiziya veri-
 +
lipləri ilə yanapı resp. və U mum"
 +
ittifaq radiolarının, resp. televi-
 +
ziyası və Mərkəzi Televiziyanın ve-
 +
 +
əri etranslyasiya olunur.
 +
SUMLA (fin dilində varsinaissu-
 +
opayay15eq—əslində suomi) qədim
 +
fin tayfası. Eramızın 1-ci minil-
 +
 +
 +
umı, Konotop, PTost--
 +
 +
 +
liyin əvvəllərində Finlandiyanın
 +
c.-q,. sahillərində yapamıtlar. Suo-
 +
milərin rus salnaməsində adı. 12 əs-
 +
rin ortalarından İsvecə tabe edil-
 +
mipdilər. Sonralar bapqa tayfalar-
 +
la birlikdə fin xalqının yaranma-
 +
sında iptirak etmitlər.
 +
SU-MOTOR İDMANI–bax Motor-
 +
lu qayıq idmanı.
 +
SUMPİTAN—İndoneziya və Malay-
 +
Ziyada yayılmıtq silah nəvuy ox atan
 +
boru. S. bambuk və ya icərisi ovul-
 +
mupi aqacdan dӱzəldilirdi (uz. 2,5 m,
 +
diametri 2—3 sm).Zəhərli ox çfur-
 +
məklə atılırdı. Xırda ov heyvanla-
 +
rını ovlamaq ucun ilədilirdi. Tay-
 +
falar arasında gedən deyuizy zamanı
 +
da istifadə edilirdi. |
 +
SUN—Cində sulalə və imperiya (960—
 +
12791. Banisi Cjao Kuanin (960—
 +
976 | və onun xələfi Tay-Szunun 1976—
 +
997) hakimiyyəti devrundə əlkənin
 +
mərkəzi Hakimiyyətə tabe edilməsi
 +
ALƏ gedən mubarizə nəticəsində
 +
inin 11m, və gəda əksər rlər S.
 +
imperiyasında birlətdirildi. OH-
 +
qol ipqalından (1279) sonra Cində
 +
Yuan sulaləsinin əsası qoyuldu.
 +
SӰNA, Sun— Kareliya MSSR-də
 +
cay. Uz. 280 km, hevzəsinin sah. 7670
 +
k.M?, Kivi-Yarvi gəlundən batlanır.
 +
Kondopoqa kərfəzinə təekulur. As-
 +
tanalı və iəlaləlidir. Qarıtqıq mən-
 +
bədən qidalanır. Aqac axıdılır. Su-
 +
yunun bir hissəsi kanal vasitəsilə
 +
un SES-inə axıdılır.
 +
SUNAY (Bipau) Cəvdət (10.2.1900,
 +
Trabzon—22.5.1982, Anqara)—Turki-
 +
yə hərbi və dӧvlət xadimi, ordu gene-
 +
ralı (1959). 1917 ildə hərbi litseyi,
 +
1930 ildə hərbi akademiyanı bitir-
 +
mipdir. Milli azadlıq muharibə-
 +
sində (1919—22) iptirak etmiidir.
 +
1950—60 illərdə Bai qərargahın ope-
 +
rativ idarəsi rəisinin muavini, son-
 +
ra isə həmin idarənin rəisi və Bal
 +
qərargah rəisinin muavini olmupl-
 +
dur. 1960 il mayın 27-də dəvlət cev-
 +
rilippindən sonra quru qopunları-
 +
nın komandanı, sonra Bait qərarga-
 +
hın rəisi, 1966—73 illərdə Turki-
 +
yə Resp.-sının prezidenti idi. CCPH-
 +
də (o cӱmlədən Azərb.SSR-də) rəsmi
 +
dostlӱq səfərində olmupdur (1969).
 +
SUNAMİ (yaponca)—əsasən, guclu
 +
sualtı zəlzələ, qismən vulkanik pus-
 +
kurmə və digər tektonik proseslər
 +
nəticəsində okean səthində yaranan
 +
nəhəng dalqalar. Yayılma sur"”əti
 +
50—1000 km/saat. Hund. acıq okean -
 +
da 2—3 m, sahil yaxınlıqında 10—
 +
50 m və daha coxdur. S. qurunun icə-
 +
rilərinə soxularaq beyuk daqıntı-
 +
lara səbəb olur. Əsasən, Sakit okean-
 +
da mutpahidə edilir. S. ilə əlaqədar
 +
təqr. 1000 hadisə mə”lumdurqz bunun
 +
100-u (məs., Yaponiya sahilləri Ya-
 +
xınlıqında (1933), Kamcatkada, Ku-
 +
ril a-rında (1952) və s.) faciə ilə
 +
nəticələnmipdir. 40—50-ci illərdə
 +
ABİY, Yaponiya və SSRİ-də S.-nin
 +
yaxınlaapmasını xəbər verən xususi
 +
st.-lar ipəbəkəsi yaradılmıpdır.
 +
 +
 +
Ədl Petnikov N. A., :
 +
M., 1981. an
 +
 +
 +
SӰNQARİ, Sunxuatszyan—Ci-
 +
nin (11Mm.-i1.-ində cay. Amur cayının ən
 +
iri saq qolu. Uz. 1870 km, hevzəsinin
 +
sah. 524 min km”, Hanbayitan yaylasın-
 +
dan baplanır. PQərqi Mancuriya
 +
d-rından gecdikdən sonra Sunlyao və
 +
Santszyan dӱzənliklərində qollara ay-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
CYOHCH
 +
 +
 +
79
 +
 +
 +
rılır. Əsasən, yaqıti suları ilə qi-
 +
dalanır. Yayda suyu coxalır. Noyabr-
 +
dan aprelədək donmuti olur. Mənsə-
 +
bində orta su sərfi 2500 m?/san. Gi-
 +
rin (t.-ndən apaqı gəmiciliyə yarar-
 +
lıdır. SES var. Girin, Xarbin, Szya-
 +
musı iy.-ləri S, sahilindədir.
 +
SUNDANLILAR, sundlar (ez-
 +
lərini sunda adlandırırlar) —
 +
Yava a.-nın Q.-ində (xususilə darlıq
 +
hissədə) yappayan xalq. Təqr. 19 mln.
 +
nəfərdir (1975). Dil (İndoneziya
 +
dillərinə aiddir) və mədəniyyət cə-
 +
hətdən yavalılara yaxındırlar. Din-
 +
darları musəlmandır, qədim dini
 +
ettiqadlarını saxlayanlar da var,
 +
Əgincilik, həmcinin heyvandarlıq
 +
və sənətkarlıqla məpquldurlar. S.-
 +
2 badui etnoqrafik qrupu da var.
 +
SUNDSVALL (Bipd5ua11)— İsvecdə
 +
iqəhər. Baltik dənizinin Botnik Kep-
 +
fəzi sahilində port. ƏH. 94 min (1977).
 +
İri meiə sənayesi mərkəzidir. Sel-
 +
luloz-kaqız, mapınqayırma və alumi-
 +
nium sənayesi var.
 +
SUNDUKYAN Qabriel Mkrtıcevic
 +
(11.7.1825, Tbilisi—29.Z.1912, orada)
 +
—erməni yazılcısı, ə ka
 +
dramaturq. Epmə-
 +
ni ədəbiyyatında /*
 +
tənqidi realizmin
 +
banilərindəndir.
 +
Peterburq un-tinin
 +
tarix - filologiya 77”
 +
ə inan Pərq —
 +
pə”bəsini bitir , :
 +
Muu (1850), fars ,
 +
poetikasına dair
 +
namizədlik disser-
 +
tasiyası mudafiə
 +
etmipdir. 1850 il- |
 +
dən Tiflisdə Qafqaz canittininin dəf-
 +
tərxanasında mutərcim, sonra isə
 +
Qafqaz yol idarəsində təsərrufat məe”-
 +
bəsinin mudiri ipləmiidir. Ədəbi
 +
fəaliyyətə 60-cı illərdə batlamıit-
 +
dır. Erməni teatrının təpgilatcı-
 +
larından olan S.-ın teatr gəruttləri-
 +
nin formalatmasında rus dramatur-
 +
giyasının, xususilə A. Ostrovski ilə
 +
ptəxsən tanhiplıqının muhum rolu ol-
 +
Myuruyp. İlk pyesi (- Axtam səbri xe-
 +
yir olarə) 1869 ildə tamappaya qoyul-
 +
mutpdur. S. komediya janrını məitət
 +
vodevili cərcivəsindən cıxararaq,
 +
ictimai umumilətdirmə səviyyəsinə
 +
yuksəltmitdir. 4 Xatabala. (1866),
 +
aDaha bir qurbanə (1870), 4Pepogv
 +
(1871), “Daqılan tifaq (1873), €Əp-
 +
arvadı (1888), “Vəsiyyətnamə (1912)
 +
və s. komediyalarında burjua-muӱlkə-
 +
dar həyatının eybəcərlikləri, daxi-
 +
li ziddiyyətləri, tacirlərin fırıl-
 +
daqcılıqı ifiya olunur. cVarenka-
 +
nın axpamıq (1877) povestində, fel-
 +
yeton və publisistik əsərlərində is-
 +
tismara, ədalətsizliyə qariqı cıx-
 +
mıtpdır. Əsərlərində Azərb. folk-
 +
lor nӱmunələrindən, atalar səzu və
 +
məsəllərindən, xalq mahnılarından
 +
(orninnatla) istifadə etmipidir.
 +
aXatabalahq, 4*Pepoq pyesləri Azərb.
 +
səhnəsində tamapyaya qoyulmutdur. Er-
 +
mənistan Dram Teatrı (Yerevan) E.
 +
adınadır.
 +
 +
Əsərləri: Pepo, B., 1927, İzb-
 +
rannoe, M., 1953, :
 +
 +
Ədə Xəlilov IL, CCPH xanrna-
 +
rı ədəbiyyatı, H. 1, nətr. 2, B., 1975:
 +
 +
bov Q., Qabriəl Sundukan, Erevan,
 +
 +
1956: Aruteonin S., Qabrizl Sunduk-
 +
in, Erevan, 1976.
 +
 +
 +
SUNƏRGİZİ—bax Kalqta.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
bitirmitdir. 1894
 +
 +
 +
 +
 +
 +
SӰNJA—RSFSR-də cay. Terek ca-
 +
yının saq qolu. Uz. 278 km, hevzəsi-
 +
nin sah. 12200 km?, Beyuk Qafqaz
 +
d-rının im. yamacından batilanır.
 +
Qarıpıq mənbədən qidalanır. Lil-
 +
lidir. Suvarmada istifadə ..
 +
Tpoənbı Bə TynepMmec u.-rəpn C. cahn-
 +
lindədir.
 +
 +
SӰNJA SİLSİLƏSİ—Ən Qafqazda
 +
silsilə. Uz. təqr. 140 km. Maks. hund.
 +
926 m (Zamanqul d.). PTistli gillər-
 +
dən və qumdapılardan təpkil olun-
 +
mutpdur. Daq cəlləri, q. hissədə cə-
 +
mənliklər və enliyarpaqlı meptə sa-
 +
hələri var. | y
 +
 +
SUN YAT EN, Sunİ-syan, Sun
 +
Cjun ian, Sun Ven (12.11.
 +
1866, Quandun əya- : s m
 +
ləti, Syantan (in- 2
 +
digi Cjunitan) qə-
 +
zası — 12.3.1925
 +
Pekin, Nankində
 +
dəfn edilmiidiry
 +
—Cin inqilabcı-
 +
demokratı. Kəndli
 +
ailəsində anadan de
 +
olmuzidur. 1892 xn- 6” 706
 +
də .Syanqanda (Hon- Ç,
 +
konq) tibb in-tunu || Cə:
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ildə yaratdıqı Bu
 +
Sincjunxoy HHTH.TA 2H TƏHİMHATDİHDİH
 +
Mynədbdbərv /)ərcna cynah/ıbi HPİXDİİİPİH-
 +
dan (1895) sonra əvvəlcə Yaponiyaya,
 +
cöHpa ABİl və Qərbi Avropa əlkələ-
 +
rinə muhacirət etmiidi. 1905 ildə
 +
Yaponiyada əsasını qoyduqu Tunmey-
 +
xoy Umumcin inqilabi təpkilatı-
 +
nın rəhbərliyi ilə Cinin muxtəlif
 +
əyalətlərində silahlı cıxıtnlar bat
 +
vermitdi. Ucan usyanının (1911)
 +
qələbəsindən sonra vətənə qayıtmıit
 +
və Cin resp.-sının prezidenti se-
 +
cilmipdi. Lakin xarici və daxili
 +
murtəce quvvələrin təzyiqi ilə tez-
 +
liklə prezidentlik vəzifəsini tərk
 +
etmipdi (1912). 1912 ildə Qomindan
 +
partiyasını yaratmıpt, o, qadaqan olun-
 +
duqdan sonra yenidən muhacirət etməyə
 +
məcbur olmutdu. 1917 illə Cinə qa-
 +
yıtmıt və Cənubi Cin İnqilabi hə-
 +
kumətinə batptcılıq etmitdi.
 +
 +
V. İ. Lenin S.Y.-in fəaliyyəti-
 +
nə yuksək qiymət verməklə yanapqı,
 +
onun gərutplərinin utopik xarakte-
 +
rini də gestərmipdi. Beyuk Oktyabr
 +
sosialist inqilabı S.Y.-ə beyuk tə”-
 +
sir etmiti, onun ictimai-siyasi dun-
 +
yageruiqundə əsaslı dənuti yaratmıt-
 +
dı. 1923 ildən SSRİ ilə sıx əmək-
 +
dailıq siyasəti yeritmit, 1924 ildə
 +
ezunun uc əsas siyasi istiqamətini
 +
(SSRİ ilə sarsılmaz dostluq, Cin
 +
Kommunist Partiyası ilə ittifaq:
 +
fəhlə-kəndli kutlələrinə arxalan-
 +
maq) e"lan etmitidi.
 +
 +
4-cu XUmumazərbaycan Sovetlər qu-
 +
rultayında (1925, mart) R. Ə. Axindov
 +
S.Y.-in vəfatı munasibətilə beyuk
 +
mə"ruzə ilə cıxıtn etmiidir.
 +
 +
 +
Əsəri: İzbr. proizv., M., 1964,
 +
Ədə Efimov Q. V., Sunı Ltsen,
 +
Popsk puti. 1914—1922, M., 1981.
 +
 +
 +
SUNGİR DUİYƏRGƏSİ— Vladimir
 +
p. yaxınlıqında, Klyazma cayının
 +
sol sahilində ust Paleolitə aid ya-
 +
ipayıip yeri. Təqr. 25 min il bundan
 +
əvvələ aid edilir. 3 mədəni tabəqə qey-
 +
də alınmımdır. Arxeoloji qazın-
 +
tılar (1956—75) zamanı ocaq yerlə-
 +
ri, yapayıti tikililəri, mamont, 1i1-
 +
mal ayısı, bizon, vəhipi at, maqara
 +
 +
 +
 +
 +
 +
4 yurutilərə mӱvəffəqiyyətlə
 +
 +
 +
piri və s. heyvan sӱmӱklərinin qalı-
 +
RI və əmək alətləri atikar olunmuii-
 +
dur. S.d.-ndə upqaqların bəzəklərlə
 +
qoppa dəfninə təsaduf edilmii, si-
 +
lahlar, həmcinin insan skeleti ta-
 +
pılmıpdır. Materiallar əsasında
 +
ilk dəfə Paleolit dəvrunun paltarı
 +
bərpa edilmitdir.
 +
 +
Ə0.: Bader O. N., Raskopki na Sun-
 +
qire v 1973 q., v kn.: Vostocnal Evropa v
 +
əpoxu kamni i bronzı, M., 1976, yenə
 +
onun, İtoqi issledovaniVv Sunqirl v
 +
1974 q., v sb.: Problemı sovetskov arxeo-
 +
loqii, M., 1978.
 +
 +
 +
SUNLYAO, Mancuriya RY -
 +
zənliyi — Cinin 11m,-İ1,-ində,
 +
Sunqari və Lyaoxe cayları Həvzələ-
 +
rində duzənlik. Sah. təqr. 300 min
 +
km?. Cox yerdə hund. 200—300 m. Əsa-
 +
sən, alluvial və gəl cəekuntulərin-
 +
dən təpkil olunmutdur. Cəl və me-
 +
ipə-cəl sahələri var. Qarqıdalı, cəl-
 +
tik və s. əkilir. Q.-ində otlaqlar var.
 +
Beiyk iəhərləri: PTenyan, Xarbin,
 +
Cancun və s.
 +
SUNSZİ, Su nu(e.ə. 6—5 əsrlər)—
 +
Qədim Cin sərkərdəsi və hərbi nəzə-
 +
riyyəcisi. E.ə. 514—496 illərdə pad-
 +
ipahlıqının sərkərdəsi olmu11, Cu,
 +
Si və Szin padtahlıqlarına qariı
 +
baticı-
 +
lıq etmitdi. Hərbi ipqə dair trak-
 +
tatın (muharibə ilə siyasətin əla-
 +
qəsi, qələbənin amilləri, strategi-
 +
ya.və taktika haqqında) munllifilir.
 +
SUN SİNLİN (1890, PPTanxay ——30.5.
 +
1981, Pekin)—Cin dəvlət, siyasi və
 +
ictimai xadimi. || ə m "in
 +
cXalqlar arasında -
 +
sulhu mehkəmlətmə-
 +
yə gərəə Beynəlxalq
 +
Lenin mukafatı
 +
laureatı (1951).
 +
Sun Yatsenin arva-
 +
dı. CXR Mərkəzi
 +
Xalq Həkuməti PTu-
 +
asının (1949—
 +
4) Bə YMyMuHH
 +
Xalq Numayəndələ-
 +
x Məclisi Daimi
 +
omitəsinin sədr
 +
muavini (1954—59 və 1975—81), CXR-
 +
in sədr muavini (1959—75) və UXR-in
 +
fəxri sədri olmutdur (1981), 1953
 +
ildən Umumcin Qadınlar Federasiya-
 +
sının fəxri sədri, 1954 ildən Cin—
 +
Sovet Dostluqu Cəmiyyətinin sədri
 +
(sonralar fəxri sədri) idi. Umum-
 +
dunya Sulh urası Burosunun Y3-
 +
vu secilmitdi (1950).
 +
SUNTAR-XAYATA — Yak.MSSR və
 +
RSFSR Xabarovsk əlkəsində dar sil-
 +
siləsi. Aldan, İndigirka və Oxot
 +
dənizi Hevzəsi caylarının suayırı-
 +
cısıdır. Uz. 450 km, maks. Hund.
 +
2959 m (Mus-Xaya d.). Buzlaqlar, mettə-
 +
lər. daqlıq tundra sahələri var.
 +
SUOYARVİ—Karel MSSR-də ipəhər.
 +
Suoyarvi gelunun sahilindədir. D.Y.
 +
qovtpaqı. Karton, qutppculuq f-kləri,
 +
SUD z-du, mettə sənayesi və M.İ. nəql.
 +
iri ər
 +
SUOMİLƏR (5:otp:)—finlərin əz-
 +
lərinə verdikləri ad. Rus salnamə-
 +
lərində sumlar kimi adları cəki-
 +
lir. Finlandiya dəvləti Suomi
 +
də adlanır.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
SUOӦNSİ (5uapzea)—B. Britaniya-
 +
da, Cənubi Uelsdə iqəhər. Bristol
 +
kerfəzi sahilindədir. Cənubi Uels
 +
 +
 +
nam kəmur həvzəsi yaxınlırında
 +
port. Əh. 188 min (1978). Əlvan me-
 +
tallurgiya, gimya sənayesi, elektro-
 +
 +
 +
80
 +
 +
 +
SUƏLCƏN
 +
 +
 +
kk dl Ad 1,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
texnika və mapınqayırma muəssisə-
 +
ləri var.
 +
 +
SUƏLCƏN—su sərfini əlcmək ucun
 +
cihaz. Bax Sərfəlcən.
 +
SUPARİBAR — Azərb.SSR Astara
 +
r-nunda kənd. S. sovetliyinin mərkə-
 +
zi. R-n mərkəzindən 3 km q.-də, Lən-
 +
kəran ovalıqındadır. Əh, 831 (1983):
 +
tərəvəzcilik, caybecərmə və heyvandar-
 +
lıqla məpquldur. Orta məktəb, mədə-
 +
niyyət evi, kitabxana, kinoqurqu, tibb
 +
məntəqəsi var.
 +
 +
SUPER... (lat. zireq—yuxarıdan, us-
 +
tundə)—yuxarıda, nəyinsə ustundə
 +
olan, yuksək keyfiyyət və dərəcə, batp-
 +
cılıq mə”nalarını bildirən murək-
 +
kəb səzlərin tərkib hissəsi (suler-
 +
 +
 +
arbitr, superstrat və s.).
 +
 +
YTEPAPEHTP (cunep...--apöump)—
 +
Myöahucəliə apöumpaxöa baxılarkən
 +
hakimlər arasında ziddiyyət olduqda
 +
tərəflərin secdiyi, yaxud qanunla mu-
 +
əyyən olunmuti qaydada tə”yin edilən
 +
 +
 +
akim.
 +
 +
SUPERVİDİKON H(eunep...-- suöu-
 +
kon)—yuklərin toplanması, təsvirin
 +
fotokatoddan Hədəfə kecurulməsi və
 +
yavap elektronlarla kommutasiya olun-
 +
ması (təsvirin hədəfdən oxunması)
 +
prinsipində ipləyən verici televi-
 +
ziya borusu. S. hədəflərinin konst-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Supervidikonun
 +
supersilikon (ey hədəflərinin qurului
 +
sxemi: 1—tedeviziya obyektiq 2—obyektiv|
 +
3—giritp pəncərəsi (lifli-optik disk):
 +
3—fotokatod: 53—fotoedektronların tra-
 +
yektoriyalarıy 6—təsviri getӱrmə sek-
 +
 +
 +
(a), sekvidikon (6) v
 +
 +
 +
siyasının anodu: 7—siqnal ləvhəsi: 8—
 +
hədəf, 9Ӱ—kommutasiyaedici elektron
 +
pcasıy, Y0—oxunma seksiyasının elek-
 +
tron-optik sistemi: //=-sekvidikon hədə-
 +
fi cismində fotoelektronun yaratdıqrı
 +
ikinci elektronların trayektoriyaları:
 +
12—supersilikon hədəfinin bazası (l-
 +
tipli 51): 1/3—r-tipli keciriciliyi olan
 +
elementlərdən mozlika: /4—bəelçcu 5:O,
 +
qatıy 15—rezistiv ərtuk.
 +
 +
 +
ruksiyasına gərə fərqlənən iki nəv
 +
 +
 +
borunu birləpdirir—sekvidi-
 +
kon (SV) və supersilikon
 +
(SS). SV ilk dəfə 1963 ildə, SS
 +
 +
 +
isə 1966 ildə ABPT-da yaradılmıitq-
 +
dır. İp prinsipinə gərə S. vidiko-
 +
na oxtar olub, təsvirin kəcuӱrulməsi
 +
bəlməsinə gərə ondan fərqlənir.
 +
S.-da giriti pəncərəsi kimi təsvi-
 +
rin kecurulməsi belməsində “ (sek-
 +
siyasında) elektronların elektrosta-
 +
tik fokuslatmasını Yaradan lifli-
 +
optik DOkkxərdan istifadə edilir.
 +
Fotokatodla hədəf arasındakı 6o11-
 +
luqda təsviri dapıyan fotoelektron-
 +
lar -—10 kev enerjiyə qədər sur”ətlə-
 +
nir SV-da onlar siqnal ləvhəsindən
 +
(qalınlıqı O,1--0,2 mkm AY təbəqə)
 +
gecib hədəfin icərisinə daxil olur
 +
və ez yolundakı dielektrikdə iyotər
 +
 +
 +
liahidəci,
 +
 +
 +
yuklənmit siqnal ləvhəsinə ucaraq hə-
 +
dəfdə musbət potensiallı relyef
 +
əmələ gətirən ikinci elektronlar ya-
 +
radır. SS-da QLUAMUTTBOMMAD siqnal
 +
ləvhəsi olan hədəfin bazasına (p-
 +
tipli 51) duӱiqur və silisiyumda elek-
 +
tron-deiyik cutu yaradır. Depiklər
 +
hədəfin r-tipli keciriciliyə malik
 +
sahələrinə diffuziya olunur və ora-
 +
da musbət potensiallı relyef yara-
 +
dır. Alınan elektron təsviri kom-
 +
 +
 +
.mutasiyaedici elektron ilçası ilə
 +
 +
 +
oxunur. S.-un Hədəfində təsvirin
 +
siqnalı xeyli guclənir (SV-da 30—
 +
100 dəfə, SS-da 1500— 2500 dəfə). S.
 +
Yuksək həssaslıqa malikdir və yalnız
 +
superortikondan geri qalır.
 +
SUPERVİZOR, supervayzer
 +
(ing. zirequ(5oq, hərfi məqnası—mu-
 +
nəzarətci)—muasir rəqəm-
 +
lə hesablayan mapınların (RHM)
 +
və ya hesablama sistemlərinin mul-
 +
tiproqramlı (coxproqramlı) iti re-
 +
jiminin təpkili ucun idarəedici
 +
proqram (və ya proqramlar komplek-
 +
si). S. məsələlərin uӱstunluk dərəcə-
 +
sindən asılı olaraq onların proq-
 +
ramlarının icra ardıcıllıqını
 +
idarə edir, həll prosesində fasilə-
 +
ləri təpkil edir və ӱmumiyyətlə he-
 +
sablama prosesinin idarə olunmasın-
 +
da əsas rol oynayır. y
 +
SUPERİKONOSKOP (eynep...--ukxo-
 +
noskop)—elektron yӱklərinin toplan-
 +
ması və təsvirin fotokatoddan di-
 +
elektrik hədəf uzərinə kecurulməsi-
 +
nə əsaslanan verici televiziya boru-
 +
su. S. 1933 ildə sovet alimləri P. V.
 +
imofeyev və P, V. PQmakov tərəfin-
 +
dən ixtira edilmitdir. Əvvəlki S.-
 +
dan fərqli olaraq muasir S.-da ipı-
 +
qahəssas mozaika butəv fotokatod və
 +
hədəflə əvəz edilmitdir. S.-da yuklə-
 +
rin və hədəfdə potensial relyefin ya-
 +
ranması ikinci elektron emissiyası
 +
nəticəsində bait verir. S.-da təsvirin
 +
keyfiyyətli eturulməsi obyekt
 +
1000 lk ipıqlandırıldıqda tə”min
 +
edilir. S.-un əsas mənfi cəhətlərin-
 +
dən Oiri təsvirin mərkəzində cqara
 +
ləkəninə yaranmasıdır. Onu yox etmək
 +
ucun xususi kompensasiyaedici (kor-
 +
reksiyaedici) siqnallardan istifadə
 +
edilir Həssaslıqrı kafi olmadırı
 +
ucun 20 əsrin 70-ci illərindən daha
 +
təkmil verici televiziya boruları
 +
ilə, məs,, la tikonla əvəz olunur.
 +
SUPERMARKET (ing. zireqtpaqKke(6)—
 +
gundəlik tələbat malları (əsasən ər-
 +
zaq) ticarəti uzrə iri əzunəxidmət
 +
maqazası, kapitalist ticarətinin tə-
 +
mərkuzlətdirilməsinin muasir for-
 +
malarından biri. İlk dəfə 1930 ildə
 +
ABİPİQ-da meydana gəlmit, 60-cı il-
 +
lərdən Qərbi Avropa əlkələrində eyp”-
 +
ətlə yayılmaqa batilamhapdır. S. bə-
 +
yuk ticarət zalları və muxtəlif ce-
 +
pidli malları olan marazadır. Əsa-
 +
sən, iri ticarət ipirkətləri—ticarət
 +
mərkəzləri və digər pərakəndə tica-
 +
rət birlikləri sistemində təpgil
 +
edilir. Əmtəələrin kӱtləvi satını-
 +
nı Həyata gecirir. Sosialist əlkələ-
 +
rində gundəlik tələbat malları ti-
 +
carəti uzrə iri əzunəxidmət maraza-
 +
ları fəaliyyət gestərir (məs., SSRİ-
 +
də universamlar, ADR-də kaufhal-
 +
lelər və s.). Y
 +
SUPERORTİKON (super...--orti-
 +
konu—yuklərin toplanmasına, təsvi-
 +
rin fotokatoddan ikitərəfli hədəfə
 +
kecurulməsinə, onun yavalp elektron-
 +
larla kommutasiyasına (təsvirin hə-
 +
 +
 +
dəfdən oxunmasına) və siqnalın ikin-
 +
ci elektron artıranında guӱcləndiril-
 +
məsinə əsaslanan muasir televiziyada
 +
geniti yayılmınt verici televiziya
 +
borusu. S. 1946 ildə amerikan alim-
 +
 +
 +
lərn A. Roze, P. Veymer və H. Lou
 +
tərəfindən ixtira edilmiidir. S,-un
 +
 +
 +
 +
 +
 +
kə" 1 —— | :
 +
II : fi C 79:
 +
 +
 +
OV: I px. ııı RAY ni
 +
“300 0 “” 1? 4180 7200 2808
 +
Superortikon: /— yarımpəffaf fotoga-
 +
tod: 2—elektronları suӱr”ətləndirən hal-
 +
qavarı elektrod: 3—-puqptə kolbaqs 4—iki-
 +
tərəfli hədəf: 5—elektronları tormoz-
 +
layan elektrod: b—uӱcuncu anod: 7—ikin-
 +
ci anod: 8—birinci anod: 9—idarəetmə
 +
elektrodu: /0—qızdırılan katod: 11—
 +
ikinci elektron artıranı:s 1/2—korrek-
 +
siyaedici sareac, /3—fokuslayıcı sar-
 +
EAC, /4— elektron pucuasının meyl sarra-
 +
cıy Ey—yuk rezistoruq, 1,,—hədəfə du-
 +
 +
r
 +
pən elektron pquası: 4, –birinci anoda
 +
 +
 +
duptən elektron pquası: 7 —fFotokatod-
 +
dan hədəfə elektronlar seli.
 +
əsas qovppaqı yarımkecirici təbəqədən
 +
və xırdastrukturlu metal tordan iba-
 +
rət ikitərəfli hədəfdir: bu cur kon-
 +
struksiya ilk dəfə 1939 ildə sovet
 +
alimi Q. V. Braude tərəfindən təklif
 +
edilmitdir. S. digər televiziya bo-
 +
rularından daha həssas olub, geniti
 +
iphıqlandırma diapazonunda ipləyir.
 +
SUPERPOZİSİYA PRİNSİPİB
 +
kvant mexanikasının fundamental
 +
prinsipi. S.p. qeyri-mçəyyənlik prin-
 +
sipi ilə birlikdə kvant mexanikası-
 +
nın riyazi aparatını muəyyən edir.
 +
S.p.-nə gərə sistem ||n, fə,--f,,- dal-
 +
qa funksiyaları ilə təyin olunan
 +
hallarda ola bilərsə və bu hallarda
 +
sistemi xarakterizə edən ixtiyari /
 +
fiziki kəmiyyəti uyqun olaraq /,,
 +
Qa...Eh TİYmətlərini alırsa, belə sis-
 +
tem tu, Fəz F, funksiyalarının
 +
xətti kombinasiyasından alınmıil
 +
f = Saf: --Safa--ŞF, -H .ə (1) dalra
 +
funksiyası ilə tə”yin olunan halda da
 +
olar və bu halda / fiziki kəmiyyəti
 +
yalnız 74, fyı... A qiymətlərindən bi-
 +
 +
 +
rini ala bilər. Burada S,, Sa Ş..
 +
 +
 +
ixtiyari sabitlərdir və onların mo-
 +
dullarının kvadratı uyqun olaraq
 +
/ fiziki kəmiyyətinin /4, fə)... ...
 +
 +
 +
qiymətini alması ehtimalına bərabər-
 +
dir. S.p. klassik fizikada da məv-
 +
cuddur, lakin bu, fundamental ol-
 +
mayıb, daha umumi dinamik prinsip-
 +
dən (hərəkət tənliklərinin xətqili-
 +
yindən) alınan prinsipdir. Klassik
 +
və kvant mexanikasında S.p.-ni ifadə
 +
edən (1) dusturu eynidir, S.p.-nin məz-
 +
munu isə mӱxtəlifdir. Məs., dalqa
 +
ƏDƏDLƏRİ G| VƏ Gs OLAN İKİ mӱstəvi dal-
 +
qanın superpozisiyasından alınmıtp
 +
dalqa da mustəvilir. Kvant mexani-
 +
kasına gərə bunun dalqa ədədi kx yal-
 +
NIZ K1, Yaxud kӱ qiymətlərini ala bi-
 +
lər. Klassik fizikada isə dala ədə-
 +
HH Ki—Kş “€ K “ k(--k, arasında 6
 +
 +
mumkun qiymətləri ə, ə
 +
CYHEPCTPAT (cunep...4-nar. stra-
 +
Sip—təbəqə)—şubstratın əksi: yer-
 +
li dilin tə"siri ilə assimilyasiyaya
 +
 +
 +
 +
 +
 +
İləli gəlmə dilin qalib dildə mu-
 +
afizə edilən unsurləri (məs., fars
 +
dilində ərəb S.-ı, rus dilində qədim
 +
slavyan və orta latın S.-ları). S.-ın
 +
tə"siri, əsasən leksikada (alınma səz-
 +
lər, kalkalar) və sintaksisdə (yazı-
 +
lı nitq ucun səciyyəvi olan mӱrəkkəb
 +
cӱmlələr və s. konstruksiyalar) nə-
 +
zərə carpır.
 +
 +
SUPERFİNİİY (super,..4-ing. b1-
 +
nish—TaMaMnaMa, €”"Man)—nəcrah cərT-
 +
hinin bulevlə nazik tamamlama e"ma-
 +
lı. S. prosesi pardaqlamadan sonra
 +
daha cox sıqallı səth almaq ucun
 +
aparılır (əməliyyat əlculərin dəqiq-
 +
liyini dəyitmir), S. xususi dəzgah-
 +
larda mikroovuntu abraziv material-
 +
dan hazırlanan bulevlərlə yerinə
 +
yetirilir. |
 +
SUPERFOSFAT—ən cox yayılmın
 +
mineral fosfor gubrəsi. Turiu xas-
 +
səlidir. İkiqat S. apatit, yaxud fos-
 +
foritə ortofosfat turpusu ilə tə"-
 +
sir etməklə alınır: tərkibində 45—
 +
4892, R.O, olur. Adi S.-dan tərkibin-
 +
də gipsin olmaması ilə fərqlənir.
 +
Bu isə onun daiınma, saxlanma, tor-
 +
paqa verilmə xərcini azaldır. Də-
 +
nəvər iqəkildə buraxılır. S, butun
 +
torpaqlara səpindən əvvəl və səpin
 +
zamanı gubrə və əlavə yemləmə kimi
 +
verilir. Qələvi və neytral torpaqlar-
 +
na xususilə effektlidir. Turiq tor-
 +
paqda gubrədəki ortofosfat turpusu
 +
bitkilərin cətin ala bildiyi alumi-
 +
nium və dəmir fosfatlarına cevri-
 +
lir. Belə hallarda S.-ın tə"sirini
 +
artırmaq məqsədi ilə əhəngləpdiril-
 +
mili torpaqa verməzdən əvvəl ona
 +
fosfor unu, əhəng, tabatir, curuntç
 +
qatırlar. 2 |
 +
SUPERHETERODİN RADİOQƏBUL-
 +
EDİCİ (super... 4- heterodin)—qəbul
 +
olunan radiosiqnalın detektirlənmə-
 +
sinə qədər, modulyasiya qanununu də-
 +
yipqmədən, dapqıyıcı tezliyi dəyitdi-
 +
rilən (azaldılan) radioqəbuledici.
 +
et siqnalların Yuksəkkeyfiyyətli
 +
qəbulunu tə”min edir. Superheterodin
 +
radioqəbulu 1918 ildə E. Armstronq
 +
(ABPQ) və L. Levi (Fransa) salan
 +
dən təklif olunmupdur. S.r.-nin əsas
 +
ustunluyu onun aralıq tezlik guclən-
 +
diricisinin, hər dəfə qəbul olunan
 +
siqnalın tezliyindən asılı olaraq,
 +
təkrar tənzimlənməyə ehtiyacının ol-
 +
mamasıdır. Ona gərə də S.r.-nin
 +
geklənməsi sadədir, coxkonturlu suz-
 +
gəclərdən istifadə etmək, tezliyə ge-
 +
rə avtomatik kəkləməni və guclənmə-
 +
nin avtomatik tənzimlənməsini əldə
 +
etmək mumkundur. S.r.-nin catıima-
 +
mazlıqı—tezlik cevrilməsi zamanı
 +
əlavə qəbul kanallarının yaranması-
 +
dır. Bunun aradan qaldırılması ucun
 +
yuksək tezlik traktının seciciliyi-
 +
ni artırmaq və s. lazımdır.
 +
SUPƏRİSİ — mifoloji surət. PTər-
 +
qi slavyanlar, xususən ukraynalılar
 +
və cənub rusları arasında (ru sal-
 +
ka adı ilə) genii yayılmıqidı. (
 +
surətində məhsuldarlıq (cəl S.), su
 +
(cay S.), cnatəmizg əlulər (əsasən su-
 +
da boqulmuii qadın) və s. ruhların
 +
cizgiləri birlətdirilir. Bir sıra
 +
|Pərq xalqlarında, o cӱmlədən azərb.
 +
arasında su mələyi, su sona-
 +
 +
 +
sı kimi də tanınmınn S, ilə əla-
 +
qəda inam qalıqları məvcuddur.
 +
SUPPOZİTORİ (lat, suppositori-
 +
 +
 +
iız—aqpaqıla yerlətən), mualicə
 +
plam ı—kakao yaqının qarınırın-
 +
dan hazırlanan dərman forması. Adi
 +
 +
 +
AC E— 6, ç. 9
 +
 +
 +
SURAXANI ATƏYİGƏDƏSİ
 +
 +
 +
halda silindr və ya konus pəklində
 +
olur, bədən temp-runda isə tez əriyir.
 +
Duz baqırsaqa, Yaxud utaqlıq yolu-
 +
na yeridilir. Yerli və sorularaq umu-
 +
 +
 +
mi Asu gestərir.
 +
SӰPPORT, suport (ing. və fr.
 +
support, son lat. 5irroqsqo—tuturam,
 +
 +
 +
saxlayıram)—metalkəsmə dəzgahının
 +
(məs., torna dəzgahının) iplək orqa-
 +
nı, e”mal zamanı kəsən aləti və ya
 +
mə”mulatı bərkitmək və Hərəkət etdir-
 +
 +
 +
MƏK CC ndur.
 +
SUPREMUM (lat, supremum—əH İyK-
 +
sək, ən uca)—həqiqi ədədlər coxlu-
 +
 +
 +
qunun (E) yuxarı sərhədi. zir E kimi
 +
ipparə edilir (bax İnfimum).
 +
SUR Abdulla—bax Abdulla Sur.
 +
SUR (,,2)—Livanda ipəhər və port.
 +
Aralıq dənizi sahilində, Cənubi
 +
Livan muhafazasındadır. Əh. 14 min
 +
(1975). D.y. və avtomobil yolu vasitə-
 +
silə Beyrut ip, ilə əlaqələnir. Kus-
 +
tar sənətkarlıq mərkəzidir. Arxeolo-
 +
ji ox. var (tarixi ucun bax Tir).
 +
SURA--SSRİ-nin Avropa hissəsin-
 +
də cay. Volqanın sak qolu. Uz. 841 km,
 +
hevzəsinin sah. 67,5 min km?. Volqa-
 +
boyu yӱksəkliyindən bajplanır. No-
 +
yabrdan aprelədək donur. Alpları axı-
 +
nında gəmiciliyə yararlıdır. Atac
 +
axıdılır. Su təchizatında istifa-
 +
də edilir.
 +
SURABAYA ə sikhayi) — İndonezi-
 +
yada ikinci (Cakartadan sonra) beyuk
 +
təhər. PTərqi Yava əyalətinin inz. M.
 +
Kali-Mas cayının (Brantasın qolu)
 +
mənsəbindədir. Əh. 1,6 mln. (1971),
 +
Nəql. qovparı. Bərə S.-nı Madura
 +
a. ilə əlaqələndirir. Metal e"malı
 +
və mapınqayırma, neft e”malı səna-
 +
yesi, kimya, pqulpə qab z-dları, yeyin-
 +
ti, toxuculuq, dəri-ayaqqabı, aəac
 +
ed və sement sənayesi, un-t var.
 +
SURAJ--ERSFSR Bryansk vil.-ndə
 +
pəhər. Suraj r-nunun mərkəzi. İput
 +
cayı sahilindədir. D.y. st. Texniki
 +
karton, tikipqt f-kləri, meyvə-tərəvəz
 +
kombinatı, yar-pendir, kərpic z3-d-
 +
ları, pedaqoji məktəb var.
 +
CYPAKAPTA, C o n o (Surakarta, So-
 +
|Yo)— İndoneziyada, Yava a.-nda məhəp.
 +
Solo cayı sahilindədir. ƏH. 414 min
 +
(1971). Nəql. qovpaqı. Bədii sənət-
 +
karlıq mərkəzidir. Manqkuneqaran
 +
məscidi (16 əsr), ckratong sarayı
 +
 +
 +
18 əsr) var.
 +
 +
YPAMM SİLSİLƏSİ, Lixi
 +
silsiləs iri də dar sil-
 +
siləsi. Bəeyӱuk və Kicik Qafqaz d-rı-
 +
nı birləmdirir, Kur cəkəkliyini
 +
Kolxida ovalıqından ayırır. Hund.
 +
1926 m-ə qədərdir. Enliyarpaqlı mepiə-
 +
lər var. Surami atırımı (949 m)
 +
sahəsindəki tuneldən d.y. kecir.
 +
SURAT— Hindistanda, Qucarat tita-
 +
tında, Ərəbistan dənizi yaxınlıqın-
 +
da ə Əh, 913 Mun (1981). Tapti
 +
cayı sahilində port. D.y. qovpaqı.
 +
Bədii sənətkarlıq mərkəzidir. To-
 +
xuculuq, yeyinti, gaqız sənayesi muəs-
 +
sisələri var. Hindistanda ilk ingi-
 +
lis ticarət faktoriyası S.-da yara-
 +
dəlmikllır (1613).
 +
 +
SURAXANI —mine
 +
gen-kukurdludur. zərb.SSR-in Ab-
 +
HTEDOH y-a-nda, Bakı p1.-nin iim.-i1,.-
 +
ində, Suraxanıdadır. Abuleron yailı
 +
əhəngdaptılı, gilli və qumlu suxur-
 +
larla əlaqədardır. Bir necə quyu va:
 +
sitəsilə hasil olunan suyun gun-
 +
dəlik debiti təqr. 30 min l, mineral-
 +
lapma dərəcəsi 5,4—9,3 q/l-dir.
 +
SURAXANI — Abtperon y-a-nda ya-
 +
 +
 +
al s hidro-
 +
 +
 +
81
 +
 +
 +
payınt məptəqəsi. Orconikidze r-nu-
 +
nun mərkəzi. PQəhərətrafı elektrik
 +
d.y. st. 19 əsrin əvvəllərində S,-da
 +
neft sənayesi İapaHMara və inkitpa
 +
etməyə bapladı. 4825 ildə S.-da 1
 +
aq neft quyusu var idi. 1859 ildə S.-
 +
da Rusiyada ilk neftayırma z-du is-
 +
tifadəyə verilmi, 1878—80 illər-
 +
də Bakı—S.d.y. xətti cəkilmittdi.
 +
1901 ilin əvvəllərində burada mark-
 +
sist dərnəyi yaradılmıpl1, sonralar
 +
bolpeviklərin rəhbərliyi altında
 +
numayilpt və tə”tillər kecirilmiyndi.
 +
1908 ildə Neft Sənayesi Fəhlələri
 +
Həmkarlar İttifaqının ite”bəsi fəa-
 +
liyyət gestərmipdir. S. fəhlələri
 +
1913 il umumi iyul tə”tilində, 1914
 +
il iyun numayiti və mitinqlərində
 +
iptirak etmitdir. 1917—20 illər-
 +
də S.-da bir sıra tə/til və numayit-
 +
lər kecirildi (bax Bakı tə”tillə-
 +
ə, C.-na € hYMMƏT? bolpevik təpgi-
 +
latının pə”bəsi, fəhlə deputatla-
 +
rı Soveti və Qırmızı qvardiya dəs-
 +
tələri yaradılmıqdı. 1922 ilin ap-
 +
relində əksinqilabcılar S. neft mə”-
 +
dənlərində yankın tərətmitdilər. Ba-
 +
kı fəhlələri yanqının səndurulmə-
 +
sində beyuk fədakarlıq gestərmit,
 +
İ. Lenin “Suraxanı neft mə"dən-
 +
lərinin fəhlələrinə və Myhənöucnə-
 +
rinəz teleqramında onları bu muna-
 +
sibətlə təbrik etmitdi. Neft sənaye-
 +
sinin bərpa və inkiptaf etdirilmə-
 +
sində də S. fəhlələrinin xidməti
 +
olmupdur. S.-da 18 əsrə aid Usta PTa-
 +
kir turbəsi və atəigədə (bax Sura-
 +
xanı atəigədəsi) talmıpdır.
 +
S.-da balneoloji və palcıq mua-
 +
licəxanaları var. Suyu Hidrogen-ku-
 +
kurdludur. Burada, əsasən oynaq, ət-
 +
 +
 +
raf sinirlərin xəstəliyinə, habelə
 +
ӱrək-damar sisteminin sklerozuna
 +
(baplanqıc dəvrundə) tutulanlar
 +
 +
 +
mualicə olunur. S.-da 50 carpayı-
 +
lıq xəstəxana var (1983).
 +
 +
SURAXANI ATƏYYGƏDƏSİ— Bakı-
 +
nın Suraxanı qəs.-ndə atəptərəst mə”-
 +
bədi. Bepguqəli daxili həyəti əhatə
 +
edən hucrələrdən və həyətin ortasında
 +
tikilmiii ustu gӱnbəzlə ərtulən dərd-
 +
bucaqlı cod mə"bədiəndən (ibadətgah-
 +
dan) ibarətdir. Plan qurulupquna gerə
 +
iqəhər karvansaralarına oxpiayır.
 +
c Mӱqəddəs odxun (təbii yanar qazın)
 +
saxlandıqı ibadətgahda oda sitayiti-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
lə əlaqədar muxtəlif dini ayinlər
 +
icra edilir, qurbanlar gəsilirdi.
 +
Həyətin ətrafındakı hucrələrdə isə
 +
kahinlər, zəvvarlar və xidmətcilər-
 +
yappayırdı. Abidə me”"marlıq həlli-
 +
nə gərə hələ Midiya devrundən Azərb.-
 +
 +
 +
82
 +
 +
 +
SURAXANI LAY DƏSTƏSİ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
da yayılmıtp od səcdəgkahlarının ti-
 +
kintisi ilə barlı olan ən"ənələri
 +
əks etdirir. S.a.-nin əsası pqubhə-
 +
siz ki, qədim zamanlarda qoyulmu:i-
 +
dur. Lakin indiki binanı 48 əsrdə
 +
Hindistanın Multan vil.-ndən gə-
 +
lən atətpərəst tacir və zəvvarlar
 +
tikdirmiplər (S.a. xalq arasında
 +
catəpgahə, chind atəiygədəsin də ad-
 +
lanır). Hucrələrin ӱzərindəki Hind
 +
dilində yazılmı:n kitabələrdə atəii-
 +
gədənin 1713 ildə tikildiyi goəstə-
 +
rilir. İbadətkah isə ehtimal gi, qə-
 +
dim atəpgədənin bunevrəsi ustundə
 +
tikilmi, 19 əsrdə bura qaz boru-
 +
su cəkilərkən Yenidən qurulmutidur.
 +
 +
 +
Əd. Salamzade A. V., Arxitek-
 +
tura Azerbaidjana XU1—X1X vv., B.,
 +
1964: ApurbeNnli S., Ocerk istorii
 +
srednevekovoqo Baku, B., 1964,
 +
 +
 +
SURAXANI LAY DƏSTƏSİ (aeyni-
 +
adlı yapqayıti məntəqəsinin adından)—
 +
Abteron y-a və Abteron arxipelaqın-
 +
da Məhsuldar qatın ust 1pe"bəsində
 +
yuxarıdan birinci lay dəstəsi. İlk
 +
dəfə 1921 ildə M. V. Abramovic ayır-
 +
mıpdır. Gillərin qum və alevrit-
 +
lərlə nəvbələtməsindən ibarətdir.
 +
Kəsilitində bir necə qumlu horizont
 +
var. Abteron y-a-nın bə”zi sahillə-
 +
rində bu horizontlar neftli-qazlı-
 +
dır. Qalınlıqrı Abieron y-a-nın mər-
 +
gəzi hissəsində (Balaxanı, Suraxanı,
 +
 +
 +
Qaracuxur) 350—600 mm, c.-da (Zirə,
 +
Bahar, 28 Aprel, Qaradaq və s.) 1200—
 +
1350 m-dir. |
 +
 +
SURAXANI NEFT 1ATAFDbİ—Aö-
 +
 +
 +
peron y-a-nda Bakı it,-ndən 15 km i1,-
 +
də eyniadlı yatayınt məntəqəsi r-nun-
 +
dadır. Yataq Fatmayı-Zır antikli-
 +
nal zonası uzərində meridional is-
 +
tiqamətdə uzanan asimmetrik braxi-
 +
antiklinal qırhipıqla əlaqədardır.
 +
Qırhpiıqın it, qanadı 7—269, q. qana-
 +
dı 4—10* bucaq altında yatır. Stra-
 +
tiqrafik dərinlik artdıqca layların
 +
yatım bucaqı artır və qırınıqın
 +
oxu 11.-ə doqru yerini dəyitir. Qırı-
 +
ptıq bir sıra fayla muӱrəkkəblətmiit-
 +
dir. Yataqın geoloji qurulutunda Ab-
 +
peron, Akcaqıl və Məhsuldar qat cə-
 +
kuntuləri eyrənilmizidir. Məhsuldar
 +
qatın kəsilittində 30-dan cox neft-
 +
li-qazlı istismar obyekti atkar edil-
 +
miidir. Neftin xus.c. Məhsuldar qa-
 +
tın ust iv "bəsində O,776 (ust hori-
 +
soHT"nap/na), 0,800—0,870, anT mte 6ə-
 +
cuHnə Ü,8590—0,910.
 +
“:SURAXANI NEFT MƏ”DƏNLƏRİ-
 +
NİN FƏHLƏLƏRİNƏ VƏ MUHƏN-
 +
AVMVCRƏPMHƏ?—B. İ. Leninin 1922
 +
il aprelin 28-də gəndərdiyi teleq-
 +
ram, Bakının Suraxanı neft-mə”-
 +
dən r-nunda aprelin 9-dan 10-na ke-
 +
cən gecə eserlərin tərətdiyi Yanqın
 +
haqqında A. Serebrovskinin mə"lu-
 +
matından sonra gəndərilmitdir
 +
(Əsər.tam.gull.c.94, səh. 288). İlk
 +
dəfə 1922 il mayın 3-də cBakinski
 +
abocik qəzetində cap olunmupidur.
 +
ksinqilabi quvvələr Suraxanıda
 +
neft mə"dənlərini yandırmaqla gənc
 +
Sovet həkumətinə zərbə vurmaqa ca-
 +
lıpqırdı. 3 gun davam edən cətin mu-
 +
barizə nəticəsində fəhlələr yanqı-
 +
nı səndurərək beyuk zərərin qaripı-
 +
sını aldılar. Lenin Bakı
 +
neftcilərinin əməyini yuksək qiymət-
 +
ləndirərək yazırdı: cHəyat ucun cox
 +
bəyuk təhlӱkə ipəraitində yanqını
 +
sendurmuti olan mə“dənlərin fəhlə və
 +
mӱhəndislərinin gestərdikləri qeyri-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
adi qəhrəmanlıq və fədakarlıq fakt-
 +
ları ilə tanın olduqdan sonra, Sovet
 +
Rusiyası adından Suraxanı neft mə”-
 +
dənlərinin fəhlə və muhəndislərinə
 +
təpəkkur etməyi ezumə borc bili-
 +
rəm. .... fəhlə respublikasının eser-
 +
aqqvardiyacı dutimənlərinin fasilə-
 +
siz qəsdlərina baxmayaraq, Sovet res-
 +
publikası butun cətinliklərdən qa-
 +
 +
libiyyətlə cıxacaqdırı.
 +
Suraxanının mərkəzi meydanın
 +
da V. İ. Leninin barelyefi olan obe-
 +
lisk qoyulmuidur. Mərmərin ustundə
 +
teleqramın mətni həkk olunmuzidur.
 +
SURBARAN (Liqraqap) Fransisko
 +
(7.11.1598, Fuente de-Kantos, Bada-
 +
xos—27.8.1664, Madrid)—ispan boya-
 +
karı. S. yaradıcılırı ucun muqəddəs-
 +
lərin həyatı məvzusunda kompozisiya-
 +
lar xususilə xarakterik olmustidur
 +
(“Papa X Qriqorinin secilməsi vaxtı
 +
mӱqəddəs Bonaventuranın dua etməsin,
 +
1629, Drezden PTəkil Qalereyası), Er-
 +
kən yaradıcılıqrına Karavacco guc-
 +
lu tə"sir etmiipdir (Sevilya bati kil-
 +
səsindəki mucqəddəs Pyotr kapellası-
 +
nın retablosu, 1625), 1630—40-cı il-
 +
lərdə S. monumental və lakonik ob-
 +
razlar yaratmıqidır (4 Muqəddəs Lav-
 +
peHTHə, 1636, Ermitaj, Leninqrad).
 +
1660-cı illər yaradıcılıqında emo-
 +
sionallıq guӱclu olmutdur (4 Madon-
 +
emr. . m
 +
 +
 +
1 1
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
H
 +
ü. |
 +
və “7
 +
Hə ii ATİ . ki
 +
 +
 +
m" ii 7 |
 +
q
 +
| "7 R
 +
 +
 +
" kü
 +
 +
Dul YA “tü ,
 +
F. Cypöapan, 4Kənu Bipmmiis.
 +
 +
Tərp. 1632—33. Metropoliten-muzey
 +
N yu-York.
 +
 +
nanın yeniyetməlik devruv, təqr. 1660,
 +
caCarmıxa cəkilməə, 1660-cı illərin
 +
əvvəli, hər ikisi Ermitaj). Mifo-
 +
loji səhnələr, portretlər və natur-
 +
mortlar da cəkmiptdir.
 +
SURDAS (təqr. 1483, Dehli yaxınlı-
 +
qında, Sihin—təqr.1563, Mathura ya-
 +
xınlıqında, Parasoli k.)—hind (pan-
 +
ri, muqənni, vaiz. Dunyageru və
 +
poetik iste"dadı qədim Hind ədəbiyya-
 +
tı, xususilə *Mahabharata və cRa-
 +
mayanaqnın tə”siri ilə formalail-
 +
mıtpdır. Yaradıcılıqı bhaxti hə-
 +
rəkatı ən"ənələri ilə baqlıdır. c“Sur-
 +
dasın 1ile"r diyasız lirik-epik poe-
 +
masında xalq həyatının geniii mən-
 +
zərəsi əksini tapmındır.
 +
 +
 +
Əsəri: Mope pozzii Surdasa, ot-
 +
rıvki, vkn.: Klassiceskan pozzil İndii,
 +
ən Koren, Vıetnama i İponni, M.,
 +
1977.
 +
 +
 +
Ədl" Pvetkov KO. V., Surdas i
 +
eqo pozzin, M., 1979,
 +
 +
SuURDOKAMERA (lat. ziqdiz—səssiz,
 +
xəlvət -- kamera) — kosmonavtların
 +
izolyasiya vəziyyətinə, yə”ni mərkəzi
 +
sinir sisteminə impulslar axını-
 +
nın azaldılması pərantinə dezumlu-
 +
luyunu yoxlamaq ucun divarları səs
 +
kecirməyən xususi otaq. Kosmik ucuil
 +
iqəraitinin bə"zi parametrlərini imi-
 +
tasiya etməyə imkan verdiyindən kos-
 +
monavtların hazırlanması və secil-
 +
məsində muhum rol oynayır.
 +
SURDOPEDAQOGİKA (lat. ziqdi5—
 +
kar--pedaqogika)— dƏefektologiyanın
 +
bir sahəsi: kar və zəif eiyidən uilaq-
 +
ların tə"lim-tərbiyəsi problemlərini
 +
eyrənir. Eilitmə qabiliyyəti pozul-
 +
muzp ulpaqlara tə"lim verməyə ilk cəhd
 +
16—17 əsrlərdə İspaniyada gəstəril-
 +
mipdir. 18 əsrin axırında Fransa
 +
və Almaniyada, 1806 ildə isə Rusiya-
 +
da (Pavlovsk) karlar ucun ilk təd-
 +
ris mӱəssisələri yaradılmındı.
 +
Larksizm-leninizm pedaqogikasının
 +
umumi prinsiplərinə əsaslanan sos-
 +
vet S.-sı kar və zəif eptidən uptaqla-
 +
rın hərtərəfli inkitpafına, onlara
 +
muvafiq bilik və sənət eyrədilməsinə
 +
xidmət edir. Sopet S.-sı əz tə”lim
 +
metodlarını təkmillətdirmək məqsə-
 +
dilə psixologiya, akustika, fiziolo-
 +
giya, dilpqunaslıq, loqopediya və s.
 +
elmlərin nailiyyətlərindən istifadə
 +
edir. Sovet S.-sının mərkəzi SSRİ
 +
Pedaqoji EA Elmi-Tədqiqat Defekto-
 +
logiya İn-tudur. Sovet S.-sının in-
 +
kipafı N. M. Laqovski, F. A. Rau,
 +
L. S. Vıqotski və 6.-nın adı ilə
 +
baqlıdır,
 +
 +
Sosialist və bir sıra kapitalist
 +
elkələrinin elmi-pedaqoji mərkəz-
 +
lərində də S.-nın nəzəri və əməli
 +
problemləri eyrənilir.
 +
 +
SURƏ (ər. 5 )|–)—Quranın fəsli. Qu-
 +
randa cəmi 114 S. vardır. Hər S. mux-
 +
təlif saylı (Z-dən 286-ya qədər) ayə-
 +
lərə (pe”rlərə) bəlunur. Xronologiya
 +
və məntiqi ardıcıllıq baxımından
 +
pərakəndə duzulmuli həp C, ea mətni
 +
daxilindəki hər hansı bir səz, (məs.,
 +
cBakara—cinəkə, c“Nisət — cqadın-
 +
larə, *“Yasinə, €Tahasş nə c,), yaxud
 +
fəslin batlandıqı ilk hərf ilə
 +
adlandırılmısdır.
 +
 +
SURƏT (ər. =,,2—uӱz, nusxə), Hu -
 +
quqda— hər hansı sənədin mətninin
 +
uzunun dəqiq cıxarılması. SSRİ-
 +
də notarial qaydada təsdiq olunmui
 +
S. sənədin əsli ilə (orijinalla)
 +
eyni hӱquqi quvvəyə malikdir.
 +
SURƏT, plastik sənətdə —
 +
bədii əsərin muəllifin oəzu, yaxud
 +
baiqa - rəssam tərəfindan tiplənmii
 +
təkrarı. Əsərin surati (əgər S. sax-
 +
tagarlıq məqsədilə istifadə olunmur-
 +
sa) orijinaldan iplənmə texnikasına
 +
və əlcusunə gərə fərqlənə bilər: an -
 +
caq orijinalın kompozisiyası və usu-
 +
lu surətdə dəqiq əks olunmalıdır.
 +
SURƏT (riyaziyyatda)- bax
 +
Kəsr.
 +
 +
SURƏT HAFİZƏSİ —– insanın təbiat
 +
və Həyat levhələrini, səs, iy və ladı
 +
Yadda saxlamaq və təsəvvurundə can-
 +
landırmaq qabiliyyəti. Bax Hafizə.
 +
SURƏTCİXARMA –1) muxtalif ma-
 +
teriallardan ma"mulat hHazırladıq
 +
da pəstah uzərində hazırlanacaq mə”-
 +
muӱlatın “baran (kontur) və ya for-
 +
masının (həcmcə) alınması prose-
 +
si. Proses surətcıxaran hissə ilə
 +
təchiz edilmii torna, frez və 6. dəz-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
SURİYA
 +
 +
 +
83
 +
 +
 +
gahlarda, yaxud xususi şirətcıxarma
 +
dəzgahlarında aparılır. Pəstahda
 +
profil kontur və ya forma almaq ucun
 +
iablon, numunə, model və s.-dən isti-
 +
fadə edilir. 2) Fotoqrafik təsvirin
 +
cap formasının uçzərinə kecurulməsi
 +
prosesi.
 +
SURƏTCİXARMA, sənədlərin
 +
surətlərinin cıxarıl-
 +
ması—muxtəlif sənədlərin (oriji-
 +
Kalların) surətlərinin (kopiyası-
 +
nın) hazırlanması prosesi. S. lazı-
 +
mi konstruktor, texnoloji,mə”lumat-
 +
sorru və s, sənədlərin operativ ha-
 +
zırlanmasının muhum mərhələlərin-
 +
dən biridir. İpqıqla, foto, elektro-
 +
qrafiya, elektron və termosurətcı-
 +
xarma usulları daha cox yayılmın-
 +
dır. S. usulu surətin tirajından
 +
(sayı), onların hazırlanma vaxtın-
 +
dan, surəthazırlanmanın keyfiyyətin-
 +
dən və dəyərindən asılı olaraq se-
 +
cilir. İpıqla S, (diazosurətcı-
 +
xarma) texniki sənədlərdən surətlər
 +
hazırlanmasının əsas usullarından
 +
biridir. Surətləri uzəri diazobir-
 +
ləpmənin suda məhlulu ilə ərtulmui
 +
kaqrız, kalka və plyonkada hazırlayır-
 +
lar. Bu usul diazobirlətmələrin
 +
ipıqın tə”sirindən boya əmələgətirən
 +
maddə itirməsi qabiliyyətinə əsaslan-
 +
mhppdır. İqztıqla S.-da surətlərin
 +
hazırlanması nisbətən ucuz və tez
 +
bapa gəlir. Bu usul istənilən for-
 +
matlı orijinalın surətini almaqa
 +
imkan verir. Fotosurətcı-
 +
xarmada (fotoqrafiya prosesinin
 +
kəməyi ilə S.) daha yuӱksəkkeyfiyyətli
 +
surətlər alınır. Fotomaterialların
 +
nisbətən baha olmasına baxmayaraq, bu
 +
usul surət və cap formaları hazırla-
 +
maq ucun ən cox yayılmın csul ola-
 +
raq qalmaqdadır. Elektroqra-
 +
fiya usulu ilə S. adi kaqızda yuk-
 +
səkkeyfiyyətli tək-tək surətlər, habelə
 +
ofset capı ucun cap forması almaqa
 +
imkan verir. Elektron S. elek-
 +
trik (qıqılcım) botpalmasının isti-
 +
lik tə”sirindən istifadəyə əsaslanır.
 +
Ondan plastik kutlədən hazırlanan
 +
plyonkada trafaret (rotator) cap for-
 +
malarının hazırlanmasında geniyi
 +
istifadə edilir. Termosurət-
 +
cıxarma cəld S. usullarından
 +
biridir. Bu usulla çzərində mətn, rə-
 +
qəm və ya qrafik informasiya olan və-
 +
rəq orijinalın 3—10 san ərzində su-
 +
rətini almaq olur. Surətlər əsasən,
 +
uzəri termohəssas təbəqə ilə ertul-
 +
mupq yarımpəffaf kaqızda hazırla-
 +
nır. Bu usulla hazırlanan surətlə-
 +
rin keyfiyyəti adətən yuksək olmur.
 +
ənədləri kicik və orta tiraj-
 +
larla operativ coxaltmaq ucun ope-
 +
rativ poliqrafiyanın metod və tex-
 +
niki -vasitələrindən (rotator, hek-
 +
toqraf, ofset capı ucun mapın) is-
 +
tifadə edilir.
 +
SURƏTCİXARMA APARATI —–mux-
 +
təlif material və sənədlərin surəti-
 +
ni Hazırlamaq ucun itlədilən apa-
 +
rat. Surətcıxarma prosesinin prin-
 +
 +
 +
sipinə gərə S.a., əsasən, ippıqla S.a.-
 +
na, elektron, foto, elektrofotoqra-
 +
iya və s. S.a.-larına ayrılır.
 +
 +
 +
S Rİ-də ipıqla və elektroqrafiya
 +
usulu ilə S.a.-ları daha cox yayıl-
 +
mızpdır. Mikrofotosurətcıxarma və
 +
secmə capı uӱcun baxma-surətcıxar-
 +
ma aparatları da S..a.-na aid edi-
 +
 +
 +
lir. Bax həmcinin Surətcıxarma
 +
(sənədlərin surətlərinin cıxarıl-
 +
ması).
 +
 +
 +
ci9
 +
 +
 +
SURƏTCİXARMA DƏZGAHI—mux-
 +
təlif materiallardan məmulatlar ha-
 +
zırlandıqda onların uzərində ıa6-
 +
lon, numunə, model və certyoj (kopir)
 +
uzrə əyrixətli və ya yastı səthlər al-
 +
maq ucun dəzgah. Əsas qoviyarı surət-
 +
cıxaran hissədir. Bu Hissə kopir uz-
 +
rə istənilən profil (forma) səthi
 +
almaq ucun dəzgahda alətin mӱrəkkəb
 +
hərəkətini təqmin edir. Surətcıxaran
 +
torna, frez və pardaq dəzgahları ge-
 +
nipi yayılmıtdır. Naxhitları, hərf,
 +
rəqəm və s.-ni həkk etmək ӱcӱn iplə-
 +
dilən dəzgahlar da S.d. adlanır. S.d.-
 +
nda ekssentriklər, titamplar, fiqurlu
 +
mebel elementləri və s. hazırlanır.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
SURİYA (,.), Suriya Ərəb
 +
Respublikası
 +
(4, zY1 XəaL 4 əz /))
 +
Umumi mə”lumat. Yaxın PTərqdə,
 +
Aralıq dənizinin it, sahilində dəv-
 +
lət. Qurkiyə, İraq, İordaniya, İsra-
 +
il və Livan ilə həmsərhəddir. Sah.
 +
185,2 min km?, 10,4 mln. (1981).
 +
Paytaxtı Dəməiq it.-dir. S. inziba-
 +
ti cəhətdən 14 muhafazaya bəlunur.
 +
Dəvlət qurulumu, S. resp.-dır.
 +
1973 il Konstitusiyası quvvədədir.
 +
Devlət batcısı 7 il mucddətinə se-
 +
cilən prezidentdir. Qanunverici ha-
 +
kimiyyət orqanı 4 il muddətinə seci-
 +
lən Xalq Purasıdır (parlament). İc-
 +
ra hakimiyyətini prezident və Na-
 +
zirlər Purası həyata kecirir.
 +
Təbiət. S. ərazisinin cox hissə-
 +
si q.-dən it.-ə alcalan (1000 m-dən
 +
500—200 m-dək) yayladır. Əlkənin
 +
q.-ində bir-birindən meridional is-
 +
tiqamətdə tektonik cəkəklik vasitəsi
 +
ilə ayrılmıpq 2 daq massivi uzanır:
 +
pt. massivi Antilivan D-rı (Hund.
 +
2814 m-dək) və s., q. massivi isə Cəbəl
 +
Ənsariyyə silsiləsindən (Hund. 1562 m-
 +
dək) ibarətdir. Əlkənin c.-q.-ində
 +
Cəbəl-əd-Durz vulkanik massivi (Hhund,
 +
1803 m-dək), c.4p.-ində Suriya səhra-
 +
sının bir hissəsi, (im.-p.-ində Cəzi-
 +
rə platosu( hund. 200—450 m), Aralıq
 +
dənizi sahili boyunda ensiz (20—Z0 g.m)
 +
sahilyanı ovalıq yerləptir. Faydalı
 +
qazıntıları: neft, təbii qaz, dəmir
 +
filizi, manqan, xrom, fosforit, as-
 +
falt, xərək duzu, qonur kemur. İQ-
 +
limi subtropikdir: sahilboyunda yum-
 +
paq, rutubətli qıtqı və isti, quru
 +
yayı olan Aralıq dənizi tipli (orta
 +
temp-r yanvarda 122, avqustda 272S:
 +
illik Yaqrıntı təqr. 700 mm), darlıq
 +
sahələrdə mӱlayim-isti (illik yaqın-
 +
tı 1500 mm-dək), daxili r-nlarda gon-
 +
tinental, səhra tiplidir (orta temp-r
 +
yanvarda 4"S, avqustda təqr. 339SŞ il-
 +
lik yaqıntı Suriya səhrasında 100
 +
mm-dək). Yay aylarında isti, quru
 +
XƏMCHH EKYTƏ)H əsir. Ən bəyӱk cayı Fə-
 +
ratdır. 1Pm.-i. sərhədi boyu Dəclə
 +
cayı axır. CHoxlu gəl (əksəriyyəti
 +
iyordur) var. Əlkənin cox hissəsinin
 +
 +
 +
bitki ertuyu boz torpaqlarda inkitlaf
 +
etmiiq yarımsəhra və səhra tiplidir.
 +
11m.-da və q.-də quru cəl bitkiləri,
 +
daqlarda isə kol bitkiləri (makvis
 +
və qarriqa) geni yayılmıtidır. Hey-
 +
vanları: zolaqlı kaftar, canavar,
 +
caqqal, karakal, antilop, vəhiti ulaq,
 +
Suriya ayısı, qayakecisi və s. Coxlu
 +
gəmirici BƏ həməparT var.
 +
 +
Əhali, Əsasən, ərəblərdir |o cum-
 +
lədən təqr. 250 min Fələstin qacqı-
 +
nı (1980)). Kurdlər, ermənilər, turk-
 +
mənlər, tӱrklər, cərkəzlər, qaracı-
 +
lar və 6, xalqlar da yaiayır. Rəsmi
 +
dil ərəb dilidir. Əhalinin təqr.
 +
8594-i mӱsəlmandır. İptləyən əhali-
 +
nin 5096-dən coxu k.t.-nda calıptır
 +
(1980). QPəhər əhalisi təqr. 5096 -dir.
 +
Əsas iəhərləri: Dəməpq (1,2 mln.
 +
1981), Hələb, Homs, Həma və s.
 +
 +
Tarixi ocerk. S. ərazisi Apları
 +
Paleolit devrundən məskunlaiqmın-
 +
dır. E.ə. 3-cu minilliyin 2-ci yarı-
 +
sı—2-ci minilliyin əvvəlində S.-
 +
nın əsas əhalisi amori (bax Amori-
 +
lər) tayfaları olmutlar. E.ə, təqr.
 +
1500 ildə S. Misir fir”onlarının
 +
hakimiyyəti altına dupdu. E.ə. 1
 +
əsrdə kəcəri arami tayfaları S.-ya
 +
soxuldu və tədricən yerli əhali ilə
 +
qaynayıb qarıpdı. E.ə. 1-ci minilli-
 +
yin əvvəlində S. ərazisindəki xırda
 +
dəvlətlərin ittifaqları yarandı.
 +
S. e.ə. 8 əsrin 2-ci yarısında Assu-
 +
riyanın, e.ə. 7 əsrin sonunda Yeni Ba-
 +
bil padpahlıqının, e.ə. 539 ildə Əhə-
 +
mənilərin hakimiyyəti altına dutidu.
 +
E.ə. 333 ildə Makedoniyalı İsgəndə-
 +
rin yaratdıqı dəvlətin, e.ə. 4 əsrin
 +
sonunda Selevkilər dəvlətinin, e.ə,
 +
64 ildən Romanın tərkibinə qatıldı.
 +
2 əsrdən xristianlıq yayılmaqa öamı-
 +
ladı. 4 əsrin sonunda S. Bizansın
 +
əyalətinə cevrildi. 633 ildə S.-ya so-
 +
xulan ərəb qopunları 640 ildə butun
 +
əlkəni tabe etdilər. S.-nın ərəb ha-
 +
kimi Muçaviyə 661 ildə əzunu xəlifə
 +
e”qlan edərək xilafətin paytaxtını
 +
Dəməpqə kecurdu. 8 əsrin ortaları-
 +
nadək S, Əməvilər xilafətinin mə-
 +
dəniyyət və siyasi mərkəzi oldu. S.-da
 +
əhalinin ərəblətməsi və islamlaima-
 +
sı prosesi gӱcləndi. Əməvilər dev-
 +
rundə əhərlər və ticarət inkitaf
 +
etdi. Abbasilər xilafəti dəvrundə
 +
(8 əsrin ortalarından) S. əvvəlki
 +
əhəmiyyətini itirdi. Abbasilər xila-
 +
fətinin suqutu prosesində S.-nı Ti-
 +
linilər ipqal etdi (878), 935 ildə
 +
İhtidilərin, 969 ildə isə Fotimi-
 +
lərin tabeliyinə gecdi.
 +
 +
114. əsrin 2-ci yarısında S.-nın be-
 +
Yug hissəsini səlcuqlar ipeal etdi:
 +
hərbi-len sistemi yayıldı. 1098 ildə
 +
S.-nın 1pm.-q.-ində səlibcilərin An-
 +
tioxiya knyazlıqı yarandı. 1188 ildə
 +
Səlahəddin səlibciləri Antioxiya
 +
knyazlıqının xeyli hissəsindən qovub
 +
cıxardı. 13 əsrin 2-ci yarısından S,
 +
Misir məmluklərinin hakimiyyəti al-
 +
tına dutpdu: 1260 ildə movqolların
 +
hucumuna mə”ruz qaldı. 14 əsrin 2-ci
 +
yarısında epidemiyalar, yadelli bas-
 +
qınları, mərkəzi hakimiyyətin qeyri-
 +
sabitliyi, aqır vergilər S.-da iqtisa-
 +
di və mədəni həyatın tənəzzulunə səbəb
 +
oldu. 1516 ildə S. Osmanlı imperiya-
 +
sının tərkibinə qatıldı. Osmanlı
 +
imperiyasının 17 əsrin sonundan Öam-
 +
lanan umumi bəhranı, mərkəzi Haki-
 +
miyyətin zəifləməsi, vergilərin art-
 +
ması, oturaq əhaliyə kecəri bədəvilə-
 +
rin basqınları S.-da kənd əhalisi-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
|
 +
ən, ” —
 +
ku
 +
 +
 +
Fi
 +
Q m ə
 +
1
 +
Əs-Saqan .X— ———jj.
 +
F
 +
 +
 +
fa. —-
 +
 +
 +
R | Palı upa
 +
27 = 1 k " Əl-Qaryəteyh ?
 +
| //, ər D m "1406 isi ə
 +
də 2629) yal ə
 +
DQuteyfa "4 dSə6-Biyar
 +
 +
 +
=
 +
——-ӧ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ə
 +
 +
 +
=
 +
 +
 +
s ə
 +
 +
 +
ə ər
 +
ə l-Bəyyud
 +
 +
 +
di"
 +
 +
 +
ə
 +
 +
 +
( öc-Cürnə “.
 +
.* "
 +
 +
 +
ı
 +
 +
 +
İ
 +
 +
 +
c əş əzən | s . TSŞA R
 +
ii inə Çə oh A” cilübm —”—
 +
-C ə (Zila ə" v yeblir? “—— |
 +
 +
 +
“ə
 +
 +
 +
1 Ərəb dəvlətinin ərazisi
 +
 +
 +
= Qeyd İsrail dəvlətinin sərhəd-
 +
ləri BMT Baiy məclisinin 29 X11947
 +
 +
 +
il tarixli
 +
 +
 +
 +
 +
 +
qararına əsasən gəstə-
 +
 +
 +
|rilmiuldir
 +
 +
 +
nin, əkin yerlərinin azalmasına, tez-
 +
tez aclıqların bat verməsinə KƏTH-
 +
rib cıxardı. Xarici ticarətdə kapli-
 +
tulyasiya rejiminin ustunluklərin-
 +
dən istifadə edən Avropa eznkənəpH
 +
tacirlərinin rolu artdı. 19 əsrin
 +
ortalarından Avropa dəvlətlərinin
 +
 +
 +
.-ya ticarət ekspansiyası və maliyyə.
 +
 +
 +
kapitalı ixracı gucləndi.
 +
20 əsrin əvvəlində butun Osmanlı
 +
imperiyası kimi S. da imperialist
 +
devlətlərinin yarımmustəmləkəsinə
 +
cevrildi: əmtəə-pul mӱnasibətlərinin
 +
inkipyafı, natural təsərrufat və sex
 +
qurulutunun daqılması gӱcləndi, iri
 +
xususi torpaq sahibliyi məhkəmləndi,
 +
ərəb burjua millətciliyi meydana
 +
gəldi. Beyuk Oktyabr sosialist inqi-
 +
labı S.-da milli azadlıq hərəkatı-
 +
nın gӱclənməsinə bəyuk təsir gəs-
 +
tərdi. 1918 ilin sentyabrında əlkə-
 +
nin c.-unda Turkiyə əleyhinə usyan
 +
baplandı. Sentyabrın 30-da Dəmətq
 +
azad edildi. Ərəblərin cistiqlaliyyə-
 +
tiz e"”lan olundu. Lakin turk əsarə-
 +
tini imperialist dəvlətlərinin İƏB-
 +
vəlcə İngiltərə, sonra isə İngiltərə-
 +
Fransa sazipinə (1919) əsasən Fran-
 +
say Həkmranlıqı əvəz etdi. 1920 ilin
 +
aprelində S, Fransanın mandatlıqı
 +
altına gecdi (Millətlər Cəmiyyəti
 +
PQurası Fransanın mandatını 1923
 +
ildə təsdiq etdi). S. xalqı ipəalcı-
 +
lara inadlı mӱqavimət gestərdi. 20-
 +
ci illərin ortalarından milli azad-
 +
lıq Hərəkatı- yeni mərhələyə qədəm
 +
qoydu, əri xırda burjua un-
 +
surləri, zəhmətketi kəndlilər bu ə
 +
barizəyə daha fəal qopuldular. 1924
 +
ildə yaradılmın Suriya Kommunist
 +
Partiyası milli azadlıq hərəkatın-
 +
na muhum rol oynadı. Millətci bur-
 +
jua partiyaları yarandı. 1925—27
 +
illərdə azadlıq usyanı butun S.-nı
 +
burudu. Fransız ipqalcıları usyanı
 +
amansızlıqla yatırdılar. KHHHH
 +
dunya muharibəsində Fransa təslim
 +
olduqdan sonra (1940, iyun) S. fa-
 +
pist dəvlətləri— Almaniya və İtali-
 +
yanın nəzarəti altına dutidu. Əlkə-
 +
 +
 +
də fatiizmə və eBumus Hakimiyyət or-
 +
qanlarına qarpı KEHHHLIƏHƏH MYTaBH-
 +
mət hərəkatı 1941 ilin iyun-iyulunda
 +
İngiltərə və “Azad Fransag qopun-
 +
larının faiistləri S.-dan qovmasın-
 +
da muhum rol oynadı. |
 +
1941 il sentyabrın 27-də S.-nın
 +
istiqlaliyyəti formal e"lan edildi
 +
(Fransanın mandatı yalnız 1943 ilin
 +
dekabrında ləkv olundu). 1944 il iyu-
 +
lun 21—22-də SSRİ ilə diplomatik
 +
mӱnasibətlər yaradıldı. 1945 ilin
 +
fevralında S. Həkuməti faiist Al-
 +
maniyasına və Yaponiyaya muharibə
 +
e”qlan etdi. S. xalqının inadlı mu-
 +
barizəsi və SSRİ-nin BMT-də fəal
 +
diplomatik keməyi nəticəsində İNn-
 +
giltərə və Fransa qoptunlarını C,
 +
ərazisindən cıxarmaqa məcbur oldu-
 +
lar. Sonuncu yadelli əsgərin S. tor-
 +
paqını tərk etdiyi gun (1946, 17 ap-
 +
rel) hər il əlkədə milli bayram ki-
 +
mi qeyd edilir. 1948—49 illərdə S.
 +
ərəb əlkələrinin İsrail təcavuzu
 +
əleyhinə hərbi əməliyyatlarında i1-
 +
tirak etdi. 50-ci illərin ortaların-
 +
da S.-nın siyasəti acıq antiimperia-
 +
list xarakter kəsb etdi. S. Misirə
 +
qapiqı,. İngiltərə— Fransa—İsrail
 +
təcavuzu (1956) zamanı Misir xalqı-
 +
na fəal yardım gəstərdi. Ӧlkədə de-
 +
mokratik hərəkat genipləndi. Suriya
 +
Kommunist Partiyasının nufuzu art-
 +
dı, ərəb əlkələri və sosialist dəv-
 +
lətləri ilə munasibətlər mehkəmlən-
 +
di. 1958 ilin fevralında S, Misir-
 +
lə vahid dəvlətdə— Birlətmiint Ərəb
 +
Respublikasında (BƏR) birləidi.
 +
1961 ilin sentyabrında S.-da dəvlət
 +
cevriliti nəticəsində C, BƏP Təpk-
 +
bindən cıxdı. 1963 ilin martında
 +
S.-da Ərəb Sosialist Dircəlit Par-
 +
tiyası (ƏSDP) hakimiyyətə gəldi. Par-
 +
tiya daxilindəki mubarizə 1966 il
 +
fevralın 23-də sosial-iqtisadi də-
 +
yipikliklərin dərinlətdirilməsi
 +
proqramı ilə cıxhın edən ƏSDİP-nin
 +
sol, inqilabcı-demokratik cinahının
 +
qələbəsi ilə bata catdı. 1967 ilin
 +
iyununda S. İsrailin təcavuzunə mə"-
 +
 +
 +
ruz qaldı (bax İsrailin ərəb əlkələ-
 +
rinə qariqı təcavuzu), S. ərazisinin
 +
bir hissəsi zəbt edildi. ƏSDP-də da-
 +
xili siyasət və ərəb devlətləri ara-
 +
sındakı munasibətlər məsələləri uzrə
 +
ixtilaflar nəticəsində 1970 ildə dəv-
 +
lət rəhbərliyində dəyitmikliklər edil-
 +
di. Yeni rəhbərlik mӱtərəqqi sosial-
 +
iqtisadi dəyiikliklər və əlkə həya-
 +
tının demokratikləndirilməsi xət-
 +
tini davam etdirdi.
 +
 +
1973 il martın 12-də ӱmumxalq re-
 +
ferendumu nəticəsində qəbul edilmii
 +
yeni konstitusiyaya əsasən S. sosia-
 +
list xalq demokratik resp.-sı e lan
 +
edildi. S. 1973 ilin sentyabrında
 +
ərəb əlkələri ilə birlikdə İsrail
 +
əleyhinə hərbi əməliyyatlarda ipti-
 +
rak etdi. 1974 ildə S. ilə İsrail
 +
arasında əldə edilmiiy saziii əsasın-
 +
na nura, edilmi ərazinin bir hissə-
 +
si S.-ya qaytarıldı. S. İsrail qo-
 +
iqunlarının ityqal olunmuid butun
 +
ərəb torpaqlarından cıxarılması və
 +
 +
ələstin xalqının qanuni huquqları-
 +
nın tə”min edilməsi əsasında Yaxın
 +
PPərq bəhranının siyasi Yolla nizama
 +
salınması, SSRİ və digər sosialist
 +
devlətləri ilə əməkdatplırın məhkəm-
 +
ləndirilməsi uqrunda cıxın edir.
 +
S. həkuməti ABPQ-ın vasitəzciliyi
 +
ilə Misir və İsrailin imzaladıqı
 +
Kemp-Devid səvdələtməsini (1979, 26
 +
mart) qətiyyətlə pisləmiit, ərəb əlkə-
 +
ləri nӱmayəndələrinin yuksək səviyyə-
 +
də gecirilmit Baqdad konfransları-
 +
nın (1978, Dİ qərarlarının hazır-
 +
lanmasında və həyata gecirilməsində
 +
fəal rol oynamıpdır. S.-nın SRİ
 +
və digər sosialist əlkələri ilə əla-
 +
qələri geniplənir. S. prezidenti Ha-
 +
fiz Əsədin SSRİ-yə rəsmi səfəri-
 +
zamanı SSRİ ilə S. arasında dost-
 +
luq və əməkdatlıq haqqında muqavilə
 +
imzalanmındır (1980, oktyabr).
 +
İsrailin Livana qariı Yeni təcavu-
 +
zunu (1982) və ABPT-ın təhriki ilə
 +
imzalanmılil İsrail-Livan saziiini
 +
(1983) qətiyyətlə pisləmii, Fələstin
 +
xalqının qanuni huquqlarını muda-
 +
fiə etmək və İsrailin təcavuzkar-
 +
lıq siyasəti əleyhinə ardıcıl muba-
 +
rizə aparmaq əzmində olduqunu oOilL-
 +
dirmitdir.
 +
 +
Siyasi partiyalar, həmkarlar it-
 +
tifaqları və digər ictiman təiyki-
 +
latlar. Ərəb Sosialist Dircəlii
 +
tr tiası Çün Suriya Kommu-
 +
nist Partiyası (SKP). Ərəb So-
 +
sialist İttifaqı (ƏSİ)—
 +
1964 ildə yaradılmındır. OD 6
 +
Sosialist Partiyası(əSİ,
 +
1950). Sosialist-Yunnion-
 +
cular partiyası (SYP, 1961).
 +
Tərəqqipərvər Milli Cəb-
 +
Hə (1972: ƏSDİ: SKP, ƏSİ, ƏSP və
 +
SYP-i birləpdirir). mum fəh-
 +
lə Həmkarlar İttifaqla-
 +
rı Federasiyası—əsası 1938
 +
ildə qoyulmupdur. Kəndlilə-
 +
 +
 +
rin Umumi Federasiyası
 +
(1964). Suriya—Sovet Dost-
 +
luqu Cəmiyyəti (1967).
 +
 +
 +
İqtisadi-coqrafi ocerk. S. aqrar
 +
əlkədir. 60-cı illərdən bailayaraq
 +
mutərəqqi sosial-iqtisadi DƏYİİYİK-
 +
liklər həyata gecirilir. Devlət bel-
 +
məsinin rolu artır. K.t. koop.-ləri
 +
yaradılır. Aqrar islahat həyata ke-
 +
cirilir. K.t. ixracatın 2/3-yə qədə-
 +
rivi verir. Əsasən, pambıq, buqda,
 +
arpa, mərci, tutun becərilir. Bar-
 +
cılıq, uzumculuk, bostancılıq, tərə-
 +
 +
 +
. qadav dӧ ə avafif tə:
 +
 +
 +
SURİYA
 +
 +
 +
85
 +
 +
 +
bə ———.———..””
 +
 +
 +
vəzciliklə məitul olunur. Zeytun
 +
Yetipdirilir. Heyvandarlıq eksten-
 +
siv xarakter daiıyır. Qaramal, da-
 +
var, dəvə və s. saxlanılır. Balıq
 +
ovlanır. Sənayedə xırda və yarım-
 +
kustar muəssisələr ustundur. Toxucu-
 +
Luq, yeyinti və tikinti materialları
 +
sənayesi inkiiaf etmiidir. Əlkə iq-
 +
tisadiyyatının inkipafında S.-nın
 +
SSRİ və digər sosialist əlgələri
 +
ilə əməkdailıqının rolu bӧeyuӱkdur.
 +
SSRİ-nin iqtisadi və texniki kə-
 +
məyi ilə S.-da neftcıxarma sənaye-
 +
CH yaradılmıti, bir sıra muəssisə
 +
(Fərat cayında hidroenergetika KOM-
 +
pleksi, Əl-Kəbir cayında su qovipa-
 +
RtI, azot gӱbrəsi, dəmir-beton ppipa-
 +
lı z-dları və s.) Lə veril-
 +
MHu, Laqakiya — Əl-Qamıllı d.y.,
 +
Yuğdək gərginlikli elektrik xətləri
 +
cəkilmitndir. Neft e"malı, kimya sə-
 +
nayesi yaradılmıtqdır. Polad prokat,
 +
traktoryıqma, elektrik motorları,
 +
akkumulyator, kabel, televizor z-dla-
 +
rı və s. var. Kustar sənətkarlıq in-
 +
kipaf etmindir. D.y.-larının uz. 1,7
 +
min km, avtomobil yollarının uz.
 +
18,7 min gəlir. (1981). Dəniz portla-
 +
rı: Latakiya, Qartus, Baniyas. Ən be-
 +
Yuk aeroport Dəməpqdədir, Boru kə-
 +
məri nəql. var. İraq və Səudiyyə Ərə-
 +
bistanındakı neft yataqlarını Bani-
 +
yas və Tartus portları ilə əlaqələn-
 +
dirən nəz kəmərləri S. ərazisindən
 +
kecir. Pambıq məhsulları, dəri, yun,
 +
vəə və s. ixrac olunur. Maptın,
 +
avadanlıq və nəql. vasitələri, mineral
 +
yanacaq, neft məhsulları, metal və me-
 +
tal mə”mulatları, toxuculuq malları,
 +
ərzaq və s. idxaledilir. Xarici ti-
 +
carəti, əsasən, SSRİ və digər sosia-
 +
list elkələri, Səudiyyə Ərəbistanı,
 +
Yaponiya, Qərbi Avropa əlkələri və 6.
 +
ilədir. Pul- vahidi S. funtudur.
 +
Silahlı quvvələr. S.-nın silah-
 +
lı qӱvvələri quru qopunları, HHQ
 +
və HDQ-dən ibarət olub umumi sayı
 +
227,5 min nəfərdir (1978). Quru qo-
 +
ipunlarında (HHM hissələri də da-
 +
xil olmaqla) 200 min nəfər, təqr.
 +
2600 tank, 1600 zirehli transportyor
 +
və deyuti mapını, 800 artilleriya si-
 +
lahı, muxtəlif tipli raketlər və
 +
s.. HHQ-də 25 min nəfər, təqr. 400 də-
 +
yuti təyyarəsi, HDQ-də 2,5 min nəfər,
 +
26 dəyuiq gəmisi var. Silahlar və
 +
Hərbi texnika xaricdən alınır. Jan-
 +
darmeriya və sərhəd qoipunları da
 +
var (umumi sayı 9,5 min nəfər).
 +
 +
 +
bə I
 +
 +
 +
"Yİ
 +
 +
 +
c 7
 +
 +
 +
—– 2
 +
 +
 +
Homs məhəri yaxınlıqında qədim suqaldırıcı carx.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Səhiyyə. 1973 ildə S.-da əhalinin
 +
hər min nəfərinə duiyən dorum sayı
 +
47,5, enyM caibi 13,3, hər min nəfər
 +
diridoqulana gərə uttaq əlumu 22 ol-
 +
mulidur. Mə”“də-barırsaq, vərəm, polio-
 +
mielit, ulpaq infeksiyası, zəhrəvi
 +
xəstəliklər genin yayılmındır. Əl-
 +
kədə 6,9 min carpayılıq (əhalinin
 +
hər 10 min nəfərinə 9,3 carpayı) 79
 +
xəstəxana, 10 dispanser, 3,1 min hə-
 +
kim (əhalinin hər 10 min nəfərinə
 +
4 həkim), 682 stomatoloq, 1096 əczacı,
 +
3 minə yaxın orta tibb itcisi var
 +
(1977). Tibbi yardım pulludur. Həkim
 +
kadrlar 2 tibb, stomatoloji və əcza-
 +
cılıq məktəblərində hazırlanır.
 +
 +
Maarif. Əlkə istiqlaliyyət qa-
 +
zandıqdan sonra savadsızlırın lər-
 +
vinə, xalq maarifinin inkitafına,
 +
milli kadrların hazırlanmasına
 +
ciddi diqqət yetirilir. Maarif sis-
 +
teminə 6 illik ibtidai məktəblər, 3
 +
illik natamam (hazırlıq) və 3 illik
 +
tam orta məktəblər, 4 illik texniki
 +
pepə məktəbləri, Həmcinin pedaqo-
 +
ji kolleclər, un-tlər və in-tlar da-
 +
xildir. SSRİ-nin keməkliyi ilə Hə-
 +
ləbdə texniki pepə təhsili mərkəzi
 +
yaradılmıpmdır. Bəyuk ali məktəb-
 +
ləri: Dəmətq, Hələb, Latakiya un-t-
 +
ləri, Dəmətqdə politexnik in-t,
 +
PTərq musiqi in-tu, k.t. in-tu və s. Bə-
 +
yuk kitabxanaları: Dəməpq və Hələb-
 +
də milli kitabxanalar, Dəməpq un-
 +
tinin kitabxanası. Muzeyləri: Də-
 +
Məm Bə Hələbdə milli muzeylər, Əzəm
 +
sarayı (Xalq sənəti muzeyi) və s.
 +
 +
Elmi idarələr. Əsas elmi tədqi-
 +
qatlar Ərəb və Dəməptq akademiyala-
 +
rında, həmcinin un-tlərin elmi-təd-
 +
qiqat bəlmələrində aparılır. Əl-
 +
kədə elmi fəaliyyətə Elm uzrə Ali
 +
PQura (təbiyyat və texnika sahələrin-
 +
də), həmcinin İncəsənət, Ədəbiyyat
 +
və Sosial Elmlər uzrə Ali PTura rəh-
 +
bərlik edir. SSRİ-nin kəməkliyi
 +
ilə su-texniki qurquları layihələi-
 +
dirilmiiz, neft, dəmir filizi və s.
 +
faydalı qazıntı yataqları tapıl-
 +
mı1i, 3 k.t. elmi-tədqiqat mərkəzi
 +
yaradılmındır. “Ərəb ensiklopedi-
 +
yası nəpriyyatı tə”sis edilmitidir.
 +
 +
Mətbuat, radio veriliiyləri, te-
 +
leviziya. Muhum gӱndəlik qəzetləri:
 +
aTiprinə (1975), 4FƏs-Sauraq (1963),
 +
€Ən-Bbəəcə (1962), eHunan əlm-lllə "69
 +
(1934). S. Ərəb İnformasiya Agent-
 +
liyi (SANA) 1965 ilin iyununda ya-
 +
radılmınidır. S. radio verilinləri
 +
 +
və telepiziya ida-
 +
rəsi (1946), həmci-
 +
nin S,. ərəb telv-
 +
viziyası (1960) hə-
 +
kumətin sərənca-
 +
mındadır.
 +
 +
Ədəbiyyat. Qədim
 +
ədəbiyyat Babilis-
 +
tan-Asşuriya mədə-
 +
niyyəti ilə baq-
 +
lıdır. Ərəbdilli
 +
S. ədəbiyyatı 8
 +
əsrdən 19 əsrədək
 +
umumərəb ədəbiy-
 +
yatı zəminində (bax
 +
Ərəb mədəniyyəti.
 +
Ədəbiyyat) inki-
 +
itaf etmitdir.
 +
Klassik ərəb ədə-
 +
biyyatının gərgəm-
 +
li numayəndələri
 +
Əbu Təmmam, Buh-
 +
turi, Mutənəbbi,
 +
Əbu Firas S.-da
 +
 +
 +
Yapayıb-yaratmınqlar. Məərri də mən-
 +
ipəcə S.-lıdır. 19 əsrdə yayılan Maa-
 +
rifcilik ideyaları ədəbiyyatın da
 +
inkitafına təkan verdi. Bu nenp
 +
umumərəb mədəniyyətinin dircəlit
 +
yana) devru adlanır. Nasif ən-
 +
azıcı, Butrus Bustani, Fransis
 +
Marrai milli mədəniyyətin əsasını
 +
qoymuti, Ədib İshaq, Curci Zeydan,
 +
Rizqallah Həssun, Fərəh Antun, Əb-
 +
duӱrrəhman əl-Kəvakibi və b. maarif-
 +
cilik ideyalarını inkipaf etdir-
 +
miplər. 19 əsrədək S. ədəbiyyatı
 +
klassik poeziya cərcivəsindən uzaq-
 +
lapmırdı. 20 əsrin əvvəllərində
 +
Məaruf Əhməd əl-Arnaut, PTakib əl-
 +
Cəbri, Məhəmməd ən-Nəcər, Xəlil
 +
Həndavi və Ö. realist əsərlər yazmıpp,
 +
ədəbiyyatı yeni ideya və janrlarla
 +
zənginlətdirmitlər. 30 cu illərdə
 +
poeziya milli azadlıq uqrunda BƏ HM-
 +
perializmə qarpqı mubarizə silahı-
 +
na cevrildi (Xeyr əd-Din əz-Zirekli,
 +
 +
 +
Məhəmməd əl-Bəzm, əəən əbu Riptpa
 +
Bə 6,), İkinci dunya muharibəsi il-
 +
lərində Fuad əiq-PQaib, Vəsfi əl-
 +
 +
 +
Bunni, Hənna Mina və 6. fatizmlə
 +
mubarizəni, zəhmətketlərin arzu və
 +
amallarını tərənnum etminlər. 50-ci
 +
illərdə Mavahib əl-Kəyali, Həsib
 +
əl-Kəyali, Səid Haurani, P/evqi Bar-
 +
dadi və 4 sosial məvzularda əsər-
 +
ə yazdılar. Realist yazıcılardan
 +
Əbdussəlam əl-Uceyli, Vidad Səkkaki-
 +
 +
 +
ni, Faris Zərzur, Fadil əs-Sibai,
 +
Kolet heyl əl-Huri, Adil Əbu P1Ta-
 +
nab və b., piairlərdən Əhməd Suley-
 +
 +
 +
man Əhməd, Məhəmməd ər-Həriri,
 +
Nədim Məhəmməd, Suleyman İsa, Mə-
 +
həmməd Kamil və ö tanınmıplar.
 +
60—80-ci illərdə İsrail təcavuzunə
 +
qarpı mubarizə ədəbiyyatın əsas məv-
 +
zularından oldu (Əli Cundi, Əli
 +
Əhməd Səid, Mutaa Səfadi, -Zəkəri
 +
Tamir, Xani ər-Rahib və 6.). S. pair
 +
və yazıcılarının bə”zi əsərləri
 +
Azərb. dilinə tərcumə elixiniidir.
 +
 +
Me”marlıq və təsviri sənət, S,,
 +
incəsənətinin ən qədim abidələri
 +
Neolit devrunə aiddir (Dəmirqapı-
 +
da qaya təsvirləri və s.). 5—6 əsrlə-
 +
rin dini tikililərində 3 nefli ba-
 +
zilikalar (Kalb-Luzexdə bazilika,
 +
təqr. 480) və mӱxtəlif tip gunbəzli
 +
bazilikalar (Rusafada kilsə, 569—86)
 +
əsas yer tutmuidur. Bu dəvrun təs-
 +
viri sənəti daii və sumuk uzərində
 +
oyma, mozaika, kitab miniaturu (4 Ra-
 +
bula inciliə, 586, Laurensian gki-
 +
tabxanası, Florensiya) ilə təmsil
 +
olunur. Ərəb ipqalından (7 əsr) son-
 +
ra orta əsr ərəb cədəniyyətinin
 +
təməkkul mərkəzlərindən olmuidur.
 +
Bu dəvrdə coxsutunlu məscidlər (Də-
 +
məmqdə Əməvilər məscidi, 705—15)
 +
və istehkamlı saray-iqamətgahlar (Qəsr
 +
əl-Xeyr əl-Qərbi, 727) tikilmiiy, təs-
 +
viri sənətdə ellinizm və erkən Bi-
 +
zans ən”ənələri əksini tapmısidı (Də-
 +
məpqdə Əməvilər məscidinin mozai-
 +
kaları, 8 əsr). 10 əsrdən S.-da orta
 +
əsr ərəb iəhərlərinin siması forma-
 +
laimı1i, məscid, mədrəsə, məristan
 +
(xəstəxana), ərtulu bazar, karvansara,
 +
hamam və s. tikilmiidir. 13—14 əsr-
 +
lərdə gitab MMHHATYPY İYKCƏnMLİ neB-
 +
runə catmıni, dekorativ-tətbiqi sənət
 +
(rəsmli geramika, badii iquttə və me-
 +
tal mə”mulatlar, aqac uzərində oyma,
 +
bədii parca) inkitaf etmitidi. S. Os-
 +
manlı imperiyasına tabe olduqu neBp-
 +
də (1516—1918) turk me”marlırı ucun
 +
tipik olan kompozisiya ucsullarına ge-
 +
 +
 +
ma so ər
 +
 +
 +
–= —
 +
 +
 +
SURİYA
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Suriya, 1.
 +
3. Hələb ppəhəri. :
 +
Neft e”malı zavodu. 6. SSRİ-nin kəməyi
 +
 +
 +
zalı. 7. Hələbdə icqala. 12—13 əsrlər. 8.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Cəzirə platosunun izimal-iərqində. 2. Dəməiqdən bir xepyHyul :
 +
. Suriyanın ppimal-qərbində yaqpayıti məntəqəsi, 5. Homs.
 +
 +
 +
ilə tikilmitl Fərat SES-nin mapın
 +
Dəmətq, Suleymaniyyə məscidi. 1554,
 +
 +
 +
Meymar Sinan. 9. Məktəbdə coqrafiya dərsində,
 +
 +
 +
niiy yer verildi. 1920—30-cu illərdə
 +
tikinti Fransa me"marlırı zəminin -
 +
də nanın edirdi.
 +
 +
Muasir S. boyakarlıqınıpn yaradı-
 +
cıları Tofik Tarik və Mitel Kir-
 +
iyanın əsərləri istiqlaliyyət uqrun-
 +
da mӱbarizə ideyaları ilə baqlıdır.
 +
1950—60-cı illərdə boyakarlıqa mo-
 +
dernizmin muəyyən tə"siri olmuii-
 +
dur, bununla yanatı mӱtərəqqi ide-
 +
yaların Avropa realizmi formala-
 +
rına, yaxud milli ən"ənələrə uyqun-
 +
lapdırılması meylləri geni yayı-
 +
lır (Mahmud Cəlal, Nəim İsmayıl,
 +
Luai Kayali). Heykəltəratilıq az in-
 +
kipaf etmindir (Mahmud Cəlal,
 +
Jak Varde, Məhəmməd Fəthi).
 +
 +
Musiqi. S. musiqisinin ingitafı
 +
ərəb musiqi mədəniyyəti ilə barlı ol-
 +
mutdur. Yalnız 19 əsrin sonu—20
 +
əsrin əvvəllərində vahid ərəb mədə-
 +
 +
 +
niyyətinin tənəzzulu prosesində MYC-
 +
təqil S,. mədəniyyəti yaranmındır.
 +
S.-nın xalq və ən"ənəvi musiqisi mə-
 +
qam sistemi ilə səciyyələnir. Xalq
 +
orkestrinin mupqayiəti ilə ifa olu-
 +
nan mahnı əsas musiqi janrıdır.
 +
Ud, rubab, qanun (kanon), kicak və b.
 +
musiqi alətləri yayılmılidır. Xalq
 +
orkestrinə Avropa musiqi alətləri
 +
də (skripka, violoncel, kontrabas)
 +
daxil edilir. S. musiqisinin dircə-
 +
lipi 1870 ildə Hələbdə musiqi mək-
 +
təbinin acılması ilə baqlıdır.
 +
Muasir S.-da Avropa musiqi mədəniy-
 +
yətinin nailiyyətləri geni eyrəni-
 +
lir. Əlkənin musiqi həyatının mər-
 +
kəzi Dəmətqdir. Dəmətq radiosunda
 +
2 xalq orkestri yaradılmındır. ro-
 +
fessional bəstəkarlıq məktəbi HHKH-
 +
ilaf edir. Bəstəkarlardan Sulh Uəd-
 +
di (kamera-instrumental ansam llar,
 +
 +
 +
ərəb xalq melodiyaları əsasında fi.
 +
və violoncel ucun əsərlər və s.), Dik
 +
Sukkari (simfoniya və C.), MYFƏHHH-
 +
lərdən xalq mahnılarının ifacıla-
 +
rı PTakir Brəhan, Mutiyə ki, Sə-
 +
bah Fəxri, pianocu Xozvan Zirkli
 +
muasir S.-nın tanınmınt sənətkarla-
 +
rıdır. Milli musiqi kadrları Də-
 +
məpq (1962) və Hələb (1963) konserva-
 +
toriyalarında hazırlanır. Dəməpq
 +
konservatoriyası nəzdində kamera or-
 +
gestri, skripkacılar və violoncelca-
 +
lanlar ansambӧlları yaradılmındır.
 +
S. musiqisinin inkipafında 1964 il-
 +
dən Dəmətq konservatoriyasında i1-
 +
ləyən sovet, o cumlədən Azərb.SSR mu-
 +
siqicilərinin xidməti var.
 +
 +
Teatr. S. teatr sənətinin mənilə-
 +
yi xalq mərasimi və bayramları ilə
 +
baqlıdır. Professional teatr 19 əs-
 +
rin ortalarında yaranmıtndır. 1940-
 +
cı illərdə Dəməpqdə Əbd əl-Lətif
 +
Fəthinin batcılıqı ilə yaradıl-
 +
mı teatr kollektivi ilk dəfə Su-
 +
riya dialektində tamatalar gestər-
 +
mipdir. 1956 ildə Rəfiq Cəbri, Nə-
 +
zər Fuad və Tofiq əl-Atarinin rəhH-
 +
bərliyi ilə Dəməpqdə yarımprofes-
 +
sional Azad teatr fəaliyyətə Gamnanbı.
 +
1956 ildə Hələbdə xalq teatrı, 1957
 +
ildə xalq pantomima truppası meyda-
 +
na gəldi. Dəmətqdə Ərəb Milli Dram
 +
Teatrının acılını S.-nın mədəni
 +
həyatında muhum Hadisə idi. Teatrın
 +
truppasında əlkənin ən yaxtı aktyor-
 +
ları, Qərbi Avropada təhsil almınn
 +
rej.-lar Əli Aklya Arsan və Əsəd
 +
Fidda, Moskvada Dəvlət Teatr Sənə-
 +
ti İn-tunu bitirmit Aleksandr Kin-
 +
ni calınır. Teatrın repertuarına
 +
ərəb pyesləri ilə yanaptqı Avropa
 +
klassiklərinin, rus və sovet drama-
 +
turqlarının əsərləri daxildir (Hu-
 +
 +
 +
seyn Həmzənin “Tarla və yaqıtə, Vs.
 +
 +
 +
Vitinevskinin *Nikbin faciə və s).
 +
Dəmətqdə həmcinin €Əmi-lllənkə (eTnH-
 +
kanə) satira teatrı, hərbi teatr,
 +
Dured Ləham ad. Satira və Kome-
 +
diya Teatrı, kukla teatrı fəaliyyət
 +
gestərir.
 +
 +
Kino. 1928 ildə rej. A. Bədri eKy-
 +
nahsız məhkum edilminə adlı ilk
 +
tammetrajlı bədii film yaratmıi-
 +
dır. 1930—40-cı illərdə e Lləvənır
 +
CƏMaCbı a/TbiHMaə (1932, pe. H. An-
 +
syp), eBuvnanbın həkuy mnəs nə € Ka6a-
 +
re muqənnisiz (1938, 1939, hər iki fil-
 +
min rej. A, Bədri), € Hum və gəlkəz
 +
(1948, rej, N. albandar) və s. film-
 +
lər istehsal edilmisdir. 1964 ildə
 +
Dəməiqdə kino prokatı və s, ilə məpi-
 +
qul olan Baiq təpkilat yaradılmıpi-
 +
dır. 60—70-ci illərin muhum film-
 +
ləri: cYuk mapınının surucusu
 +
(1967, rej, B. Vucinic), “Aldadıl-
 +
mıpplarə (1972, rej. T. Saleh), 4“Bə-
 +
birə (1972, rej, N, Maleh), “Kafr
 +
Qasimə (1975, rej. B. Əlvi), “Tələ
 +
(1980, rej. V. Yusif). Kino xadimlə-
 +
rindən rej. M. əp-PTahin, B. əs-Sə-
 +
 +
 +
buni, : Yusif, aktyo lardan M,
 +
Vasif, X. ər-Rumani, M. əs-Saleh,
 +
A. ər-Rəpti məphurdur.
 +
 +
 +
Əd.: due V.,
 +
tinskinNn H., Ysupov D. A ga
 +
literatura, M., 1964, Doli H ... A
 +
A., Ocergi istoriin arabskoV literaturı
 +
novoqo vremeni, Eqipet i Sirin, M. 1973:
 +
Conpemennas Crprn. Spravocnik, M., 1974:
 +
İstorin stran Azii i Afriki v noveb-
 +
4 areml, c. 1—2, M., 1976—79: Vav r-
 +
non B. V.. Sazonoev A. A., SirinNnskal
 +
Arabskan Respublika, M., 1981: B o rxa-
 +
nov A. A., Xudojniki Sirii, M., 1981.
 +
 +
 +
Qo yn b m-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Mafaym X. Sirin— | .
 +
te i narodov, M., 1982. əy
 +
 +
 +
SURİYA DİLİ—On Asiyanın arami-
 +
dilli xristianlarının yazılı dili
 +
(Ə əsrdən), hazırda İran (əsasən, Cə-
 +
nubi Azərb.-da), İraq, Suriya və s,
 +
əelkələrdə Yatayan nestorianların,
 +
Yakovitlərin ibadət dilidir. S.d.
 +
mənipəcə Edessa tp. r-nundakı (Turki-
 +
yə) pərqi arami dialektlərindən in-
 +
tipar tapmıtdır. 5—17 əsrlərə aid
 +
zəngin ədəbiyyata malikdir. S.d.-nin
 +
3 muxtəlif yazı nəvu İecTpaHKeno (ən
 +
qədim), nestorian və yakovit (serto)|
 +
var. S.d. fonetik tərkibcə və morfo-
 +
loji qurulutica ivritə yaxındır.
 +
Leksikasında orta fars, xususilə
 +
yunan dilindən alınma səzlər coxdur.
 +
 +
 +
Əd.: p r et l Q. ə” Cc
 +
“ax, Mİ. 1579. eli M., SiriNnskiNn
 +
 +
 +
SURİYA KOMMUNİST PARTİYA-
 +
SI (SKP, sə, səm421.2.əYӱ— Suriya
 +
və Livan kommunistlərinin vahid təpi-
 +
kilatı kimi 1924 ildə yaradılmıii-
 +
dır. SKP təpgil olunduqu gӱndən
 +
Suriya və Livanın milli istiqlaliy-
 +
yəti uqrunda mubarizədə iittirak et-
 +
MHULİH. -nin 2-ci qurultayında
 +
(1944) partiyanın nizamnaməsi və pro-
 +
qramı qəbul olunduy, SKP iki mustə-
 +
qil partiyaya — və /Tivan Kommu-
 +
nist Partiyasına (LKP) ayrıldı.
 +
1947 ildə siyasi partiyaların fəaliy-
 +
yəti qadaran edildikdən sonra hər iki
 +
partiya yenidən birlətərək Suriya və
 +
Livan Kommunist Partiyası (SLKP)
 +
adlandı (1948). 1954 ildə SLKP acıq
 +
fəaliyyətə bapladı. 1958 ildə Bir-
 +
ləpmin Ərəb Respublikası (BƏR) ya-
 +
radılarkən çmumi mərkəzi rəhbərlik
 +
saxlanmaqla SLKP SKP və LKP-ə ay-
 +
rıldı. SKP 1963 ildə hakimiyyət ba-
 +
iına kecmii Ərəb Sosialist Dircə-
 +
lim Partiyasının (ƏSDİP) həyata ke-
 +
cirməyə baipladıqı tərəqqipərvər so-
 +
sial-iqtisadi dəyitiklikləri, Suriya
 +
həkumətinin antiimperialist xarici
 +
siyasətini mudafiə etdiyini bildir-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
V. İ, Surikov,
 +
 +
 +
SURİKOV
 +
 +
 +
di, SSRİ və digər sosialist əlkələri
 +
ilə əməkdaplıqı daha na KeHHULƏH-
 +
dirmək məvqeyindən cıxıpt etdi. 1969
 +
ildə SKP-nin 3-cu qurultayında par-
 +
tiyanın iqtisadi və aqrar məsələlə
 +
uzrə proqramı qəbul olundu. SKP.
 +
NİN 4-cu qurultayı (1974) partiyanın
 +
siyasi proqramını təsdiq etdi: nizam-
 +
namədə bə”zi dəyiptikliklər edildi.
 +
SKP-nin 5-ci qurultayında (1980) par-
 +
tiya proqramına əlavələr edildi və
 +
Yeni nizamnamə layihəsi qəbul olundu.
 +
kp numayəndə hey”əti Kommunist
 +
və fəhlə partiyalarının beynəlxalq
 +
Moskva mupavirələrində (1957, 1960,
 +
1969) iptirak etmii və onların sə-
 +
nədlərini bəyənmipdir. SK11 demo-
 +
ə 5— prinsipi əsasında
 +
rulmutidur. Ali orqanı q ltay-
 +
dır. CKİİ MK-nın Bait aranı Xa-
 +
nun Baqdaidır. Mərkəzi orqanı 4Ni-
 +
dal əii1-pə”bg qəzetidir.
 +
SURİYALILAR, Suriya ərəb-
 +
lər i—Suriyanın əsas əhalisi, mil-
 +
lət. .. 7 mln.-dan coxdur (1978). 200
 +
min nəfərdən coxu xaricdə (əsasən
 +
Cənubi Amerikada) yapayır. Ərəb di-
 +
linin Suriya dialektində danıptır-
 +
lar: 8696 –i mӱsəlman, qalanları xris-
 +
tiandır. S.-ın kicik bir qismi qəbi-
 +
lə-tayfa mӱnasibətlərini saxlayır.
 +
Əsas məpquliyyətləri əkincilik, ya-
 +
rımkəcəri maldarlıqdır: bir hissə-
 +
Sİ sənayedə calıır. Tarix, təsərru-
 +
fat və mədəniyyətləri haqqında bax
 +
Cupufa, Ərəblər məqalələrinə.
 +
SӰRİKOV Vasili İvanovic (24.1.
 +
1848, Krasnoyarsk—19.3.1916, Mosk-
 +
va)—rus boyakarı. Kazak ailəsində
 +
doqulmuppdur. Peterburq Rəssamlıq
 +
Akademiyasında oxumutdur (1869—
 +
75: 1893 ildən həqiqi uzvu). Təhsil
 +
illərində tarixi boyakarlıqa mura-
 +
ciət etmi(t, akademik incəsənətin
 +
pərtiliklərindən uzaqlamaqa sə”y
 +
gəstərmitdir (“Knyaz məhkəməsiə,
 +
1874, Tretyakov qalereyası, Moskva).
 +
1877 ildən Moskvada yatamındır.
 +
 +
 +
Mӱntəzəm surətdə Sibirə səfərə cıx-
 +
 +
 +
rn
 +
 +
 +
aBoyar arvadı Morozovay), 1887, Tretyakov qalereyası.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
87
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
? mı, Donda Bən
 +
Volqada (1901—O03),
 +
|. Krımda (1913) ol-
 +
|i mutdur. Almaniya,
 +
5 Avstriya
 +
21 (1883—84), İsvec-
 +
| rə (1897), İtaliya
 +
| (1900) və İspani-
 +
İ yaya (1910) səyahət
 +
etmipdir. Pered-
 +
4 vijniklər cəmiy-
 +
i yətiin və Rus
 +
Rəssamları İtti-
 +
faqının uzvu idi.
 +
1880-ci illərdə S, əzunun ən məphur
 +
əsərləri olan “Stereles e”"damının
 +
səhəriv (1881), “Mentikov Beryozo-
 +
vodaq (1883), “Boyar arvadı Morozovav
 +
(1887, hamısı Tretyakov qalereyasın-
 +
dadır)" adlı monumental-tarixi tab-
 +
lolarını cəkir. Rəssam, əsas ipti-
 +
rakcısı xalq kutləsi olan bu əsər-
 +
lərdə xalqın gucunu gestərir, TYEBƏT-
 +
li xarakterlər yaradır. S. novator
 +
tipli kompozisiyalarında insan gut-
 +
ləsinin hərəkəti, duyquların murək-
 +
kəb qamması, hadisələrin dərin daxi-
 +
li mə”nasını ifadə edir, rənglərin
 +
dolqun ahəngdarlıqına nail olur,
 +
rəng və faktura vasitəsilə obrazın
 +
psixoloji xarakteristikasını guc-
 +
ləndirir. 1888 ildə arvadı əldugdən
 +
sonra S. kəskin ruhi sarsıntı kecir-
 +
mitp, bir muddət rəssamlıqdan1 əl
 +
cəkmitdir. Sibirə səfərdən (1889—
 +
90) sonra yaratdıqı “Qar ppəhərci-
 +
yinin alınmasıq (1891, Rus muzeyi,
 +
Leninqrad) tablosunda S. məH, car-
 +
lam və cəsur xalq kutləsinin obra-
 +
zını ən plana cəkmitdir. 1890-cı
 +
illərdə yaratdıqı tarixi tablola-
 +
rında S, rus xalqının tarixi kec-
 +
mipinə aid hadisələri (cYermakın
 +
Sibiri fəth etməsiə, 1895, Rus muze-
 +
yi), rus deyutculərinin cəsurluru-
 +
nu (“Suvorovun Alp daqlarını api1-
 +
ması, 1899, Rus muzeyi) əks etdirir.
 +
İrtica illərində demokratik ən"ənə-
 +
lərə sadiq qalan S. “Stepan Razin
 +
 +
 +
"ə,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ıl R.
 +
 +
1 |
 +
iyə iH c öl
 +
c AK, Lİ
 +
 +
/ |
 +
 +
4
 +
 +
 +
Ü
 +
 +
 +
| " 4 R
 +
| : D “ : 8
 +
 +
 +
Moskva,
 +
 +
 +
88
 +
 +
 +
Ek Yaa ə M du 0 AN
 +
 +
 +
SURİNAM
 +
 +
 +
 +
 +
 +
(1903 ildə batlamınpdır: Rus muze-
 +
yi) əsəri uzərində intləmi(i, 1909 və
 +
1911 illərdə Puqacova həsr olunmuit
 +
tablo ucun eskiz və rəsm yaratmıiq-
 +
dır. S. coxlu akvarel (əsasən mənzərə)
 +
cəkmiidir. Moskva Rəssamlıq İN-tu-
 +
na S.-un adı verilmiit, Krasnoyarskda
 +
ev muzeyi acılmıit və abidəsi (tunc,
 +
qranit, 1954) qoyulmuidur.
 +
 +
Əd.. Kemenov V. S., İstorices-
 +
kal jivopish Surikova. 1870—1880-e qq.,
 +
M., 1963, yenə onun, Vasilii Suri-
 +
kov. Alhbom, M., 1958.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
CYPMHAM (Suriname), CypnHaM
 +
Respublikası (Republiek Su-
 +
riname).
 +
 +
Yuyuu mə"nymar, HəHyön Amepun-
 +
kanın (1pm.-11.-ində dəvlət. Q.-dən Qa-
 +
yana, c.-dan Braziliya, p:.-dən Fran-
 +
sa Qvianası ilə həmsərhəddir. PTm.-
 +
dan Atlantik okeanı ilə əhatələnir.
 +
Sah. 163,3 min km2-dir. Əh. 349 min
 +
(1981). Paytaxtı Paramaribo it.-dir.
 +
İnzibati cəhətdən 9 mahala bəlunur.
 +
 +
Devlət qurulundlu. resp.-dır.
 +
1975 il Konstitusiyasına gərə dəv-
 +
lət bapcısı parlamentin 5 il mud-
 +
 +
 +
dətinə secdiyi prezidentdir. Qanunve- r
 +
 +
 +
rici hakimiyyət 4 il mӱddətinə seci-
 +
 +
 +
lən ə parlamentə məxsus-
 +
 +
 +
cra hakimiyyətini batpp nazirin
 +
bapcılıqı ilə Nazirlər PQurası
 +
(Hekumət) həyata kecirir, 1980 il
 +
fevralın 25-dəki dəvlət cevrilipyin-
 +
dən sonra hakimiyyət Milli-Hərbi
 +
PTuraya gecmii, konstitusiyanın quv-
 +
vəsi dayandırılmıtidır. 1982 ilin
 +
martından muvəqqəti konstitusiya
 +
quvvədədir. Y
 +
 +
Təbiət. C. TBHaHa )a)nacpıHbiH IIM.-
 +
pt.-indədir (hund. 1280 m-dək, Vilhel-
 +
min d.). PPm. sahilboyu bataqlıqlı ova-
 +
lıqdır. Faydalı qazıntıları: bok-
 +
sit, manqan filizləri, qızıl. İQli-
 +
mi subekvatorial, isti və daimi ru-
 +
oan rta aylıq ər, 26—
 +
28*S, illik yaqıntı 2300—3 mm.
 +
Cayları: Koranteyn, Koppename, Su-
 +
 +
inam, Maroni və s. Ərazinin təqr.
 +
092--i həmitəyatıl mepələrlə ərtu-
 +
ludur. Heyvanları: meymun, yaquar, pu-
 +
ma, qarıpqayeyən, tapir və s. Y1oxlu
 +
qupl və surunən var.
 +
 +
Əhali. I alanin 195 396-i Hindi-
 +
standan gəlmələr, 29,196-i eollar,
 +
14,995 -i indoneziyalılar, 12,926-H zən-
 +
cilər və hindilər, 6,49,-i cinlilər,
 +
1,292-i avropalılardır (1979). Rəsmi
 +
dil Niderland (Holland) dilidir.
 +
Dindariri mӱsəlman, hinduist və s.-
 +
dir. Orta sıxlıq 1 km"-də təqr. 4 HƏ-
 +
fərdir (1980). İri pəhərləri: Para-
 +
maribo—150 min (1980), Nyiv-Nikgeri.
 +
 +
Tarixi məlumat. ərazisini
 +
ilk dəfə 1499 ildə ispan dəniz səy-
 +
yahı Alonso de Oxedo tədqiq etmip-
 +
dir. 1551 ildə Niderland tacirlə-
 +
ri Surinam cayının (adı buradan-
 +
dır) mənsəbində kicik bir faktori-
 +
 +
 +
dur.
 +
 +
 +
du om nn... ilk... illi
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ya yaratdılar. 1553 il-
 +
dən spaniyanın mulku
 +
idi: 1630 ildə ingilis-
 +
lər tutmuqidular. 1667
 +
 +
 +
(
 +
 +
 +
m.
 +
Li
 +
 +
 +
ildə İngiltərə S.-ı Ye- I 6 —— — x — — LU
 +
: |/u-Ams 1 = xepu— ==), * ər I d -———
 +
HH Amsterd amın (indiki 2 ə iğ ——= a ii oç—
 +
z : = R ə oL Yİ İY nn -
 +
Nyu-York) əvəzinə Nider- “kr Qə Kotab :
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
landa Ky3əlTə getdi. 1682
 +
ildə Niderland həku-
 +
məti S.-ı Vest-Hind
 +
iirkətinin sərəncamına
 +
 +
 +
verdi. Afrikadan gəti-
 +
rilən zənci qulların
 +
amansız istismarı 17
 +
 +
 +
əsrin ortalarından baii-
 +
layaraq S.-da bəyuk usyan-
 +
lara səbəb oldu. 17 əs-
 +
rin sonu—18 əsrin əv-
 +
vəllərində qulların bir
 +
hissəsi meipələrə cəki-
 +
lərək, əzlərinin mustə-
 +
qil icmalarını yaratdı-
 +
lar. orrnin maronlar
 +
adlanan ameiqə zənci-
 +
ləriənin hərbi dəstələri
 +
1772 ildə Paramaribonu,
 +
ələ gkecirdilər, 1780 il
 +
usyanından sonra isə kə-
 +
ləlikdən azad olmaları
 +
barədə təminat aldılar
 +
(S.-da keləlik qəti ola-
 +
raq 1863 ildə ləəv olun-
 +
mupdur). 1799 ildə S.-ı İngiltərə
 +
ələ kecirmit, lakin Amyen sulh mu-
 +
qaviləsinə (1802) əsasən yenidən Ni-
 +
derlanda larmaa MƏB olmundu.
 +
S. 1866 ildə Niderland Qvianası adı
 +
ilə mustəmləkə statusu almıpdı.
 +
Yerli əhalinin artan narazılıqının
 +
qarpısını almaq məqsədilə Niderland
 +
hekuməti S.-ın mustəmləkə statusun
 +
 +
əsmən ləqv etməyə məcbur oldu. S.
 +
1922 ildə Niderland krallıqına
 +
birlətminl ərazi, 1954 ilin deka-
 +
brında isə onun tərkib hissəsi e"lan
 +
edildi. 1975 il noyabrın 25-də is-
 +
tiqlaliyyət aldı. 1980 il fevralın
 +
25-də hərbi cevrilipq nəticəsində əl-
 +
gədə hakimiyyət antiimperialist məv-
 +
qelərdə duran Milli Hərbi PQuranın
 +
(MHİP) əlinə kecdi. erika impe-
 +
rializminin kəməyinə arxalanan da-
 +
xili irticanın arasıkəsilməz sui-
 +
qəsdlərinə baxmayaraq MHİPP həkuməti
 +
əlkədə mutərəqqi islahatlar xəttini
 +
davam etdirir. Yeni həkumət zəhmət-
 +
kelp təbəqələrin mənafeyinə cavab ve-
 +
rən bir sıra muhum tədbirlər həyata
 +
kecirmittdir. 2 ilin martında
 +
quvvəyə minmiti mӱvəqqəti konstitu-
 +
siya əlkədə gedən mӱtərəqqi sosial-
 +
iqtisadi dəyipikliklərin genitlən-
 +
dirilməsi /Cun uk imkanlar ac-
 +
mıtpdır. S.. BMT-nin şu dekabr)
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
iz
 +
 +
 +
və Amerika Dəvlətləri Təpilatının
 +
uzvudur. 1975 ilin
 +
noyabrında SSRİ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ilə diplomatik mu-
 +
nasibətlər yarat-
 +
mıtpdır. SSRİ
 +
ilə S. arasında
 +
mədəni və elmi
 +
əməkdatlıq haqqın-
 +
da mutavilə imza-
 +
lanmındır (1981).
 +
 +
Siyasi partiya-
 +
lar və Həmkarlar
 +
ittifaqları, 5
 +
Milli Parti-
 +
yası—1946 ildə
 +
yaradılıb. M u-
 +
tərəqqi Xalq
 +
Partiyası
 +
 +
 +
SURİNAM
 +
bı—yjfyəyiəə —|—–—–—–—–=Y=Y–=— .
 +
=——K=1--L=A=İ-1=İ—k——0—K—E—k=N=ı=
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
R
 +
2 A”
 +
a
 +
 +
 +
Paramaribo məhəpmnxə KY"ə.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
—
 +
75 15064İ———— ——————
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
—
 +
 +
 +
Əə : :
 +
ə JKenna:430
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ST qy
 +
ni
 +
 +
 +
Vakeninken Yenni) Boskamal) =—
 +
ç Onvervaatt)Ə Yo, Müneo
 +
 +
 +
==
 +
— 11
 +
--
 +
= |
 +
I
 +
ii
 +
4
 +
I
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Göz
 +
Aatu na £7
 +
 +
 +
: (
 +
(4, kopomdoy "q
 +
=4=
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Zandereyy
 +
| vitaqron C
 +
 +
 +
 +
 +
 +
-–
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
BraunsveqC- =
 +
= — =
 +
1 6— 58 =
 +
4 ev miz |
 +
ət ə Brronoponda 4
 +
, Aurora"U ünÜü., = 4
 +
ə x
 +
RMalobbi = ə
 +
I r "—— 4” me
 +
22 ODYumu AÇ
 +
6 Qranbori)/ Kottika ə
 +
Apetina q iz
 +
/ = 0 ə =
 +
o / "ona" E.
 +
Pontutu yə 00
 +
g 3
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
“di
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
- = /
 +
884 Alupi sr 2 4
 +
es ə = oro Ho... =
 +
DƏ: gi məyə gg a
 +
23 a” "Up 110 “a 2)
 +
gə, Arnuxoaau “ze. i ə am.
 +
kom 2 | m 7 Y m ak s
 +
a” ili,
 +
B.E (İL ET A
 +
Gü" ry,
 +
 +
 +
(1946) Kaytm TaHn İllepcary-
 +
an İndoneziya (1947), Mutə"
 +
rəqqi Milli Partiya, Su-
 +
rinam Demokrat Partiya-
 +
sı, Surinam alq Parti-
 +
yası (1958), İnqilabiCəbhə
 +
—1981 ilin noyabrında yaradılıb.
 +
Antiimperialist məvqelərdə duran və-
 +
tənpərvər demokratik quvvələri bir-
 +
dipdirir. Surinam Həmkar-
 +
lar trnftkexarı Federa-
 +
siyası|y utərəqqi Fəh-
 +
lə Təpkilatı (1948).
 +
İqtisadiyyat. Umumi milli gəli-
 +
rin 2096-ini mə”dən sənayesi, 596-ini
 +
e”maledici sənaye, 996 a balıq-
 +
cılıq və melpə təsərrufatı veri
 +
(1979). S. boksit cıxa səra
 +
(1981 ildə 4 mln. tq 9096-i ABPQ-a
 +
gendərilir) gerə kapitalist əlkə-
 +
ləri arasında ilk yerlərdən birini
 +
tutur. Aluminium istehsalı, k.t.
 +
məhsulları e”malı (təkər, yaq və s.),
 +
taxta-palban, aqac e"malı muəssisə-
 +
ləri var. Cəltik, ptəkər qamıtqı, ba-
 +
nan, sitrus meyvələri, tərəvəz və s.
 +
becərilir. Qaramal, donuz, dava
 +
saxlanır. D.y.-larının uz. təqr. 200
 +
km, avtomobil yollarının uz. 2,5 min
 +
km-dir (1977). Əsas dəniz portları
 +
Paramaribo və Munqo, iri aeropor-
 +
tu Zandereydir. ksit, aluminium-
 +
oksid, aluminnum, mepqə material-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
SURXANDƏRYA VİLAYƏTİ
 +
 +
 +
89
 +
 +
 +
ları, K.t. məhsulları və s. ixrac edi-
 +
lir. Xammal və yarımfabrikatlar,
 +
yanacaq, avadanlıq və s, idxal olu-
 +
nur. Ticarəti, əsasən, ABP1, Nider-
 +
land, AFR, B. Britaniya və s. elkə-
 +
lərlədir. Pul vahidi Surinam qul-
 +
denidir.
 +
 +
Səhiyyə. 1972 ildə S.-da əhali-
 +
nin hər min nəfərinə duppən doqum
 +
sayı 37,5, əlum sayı 6,1 olmuzidur.
 +
Əlkədə malyariya, cuzam, baqırsaq
 +
infeksiyası, vərəm geniiy yayılmın-
 +
dır. S.-da 1910 carpayılıq (əhali-
 +
nin hər min nəfərinə 4,5 carpayı)
 +
16 xəstəxana muəssisəsi, 180 həkim
 +
(əhalinin hər 2,3 min nəfərinə 1 Hə-
 +
gim), 19 diiq həkimi, 16 əczacı, 960
 +
orta tibb ikicisi = (1972). Həkim
 +
kadrları un-tin ti fakultəsində
 +
hazırlanır.
 +
 +
Maarif. 6—12 yaplı utpaqların
 +
6 illik ibtidai təhsili icbaridir.
 +
Orta umumtəhsil və pepə məktəblə-
 +
ri ilə Yanaqpı, əlkədə un-t, 1 pedaqo-
 +
ji və il ilə in-tu fəaliyyət
 +
gəstərir. Paramariboda Mədəni mər-
 +
kəz, kitabxana, muzey var.
 +
 +
Mətbuat, radio veriliiyləri, te-
 +
leviziya. Gundəlik qəzetləri: “De
 +
vare teydə (1957), “De Vestə (1909).
 +
Surinams Nivs Agentsxap milli in-
 +
 +
rmasiya agentliyi 1977 ildə yara-
 +
dılmındır. Radio verilipləri və
 +
televiziya xidməti idarələri 1965
 +
ildən 25. gestərir.
 +
 +
Ədəbiyyat. S. ədəbiyyatı Surinam
 +
və Niderland dillərində inkitpaf
 +
edir. X. Sxauten (18 əsr) və Y. Kinq
 +
(19 əsr) əz pe”"rləri ilə Surinam di-
 +
lində ədəbiyyatın əsasını qoymuyi-
 +
lar. 19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllə-
 +
rində Surinam dili qadaqran olun-
 +
muӱlidu. 20 əsrin 20—30-cu illərində
 +
 +
iderland dilində yazan A. Helman,
 +
xususilə mustəmləkəcilik əleyhinə
 +
inqilabi tpe"rlər muəllifi A. ne Kom
 +
tanınmınlar. 40-cı illərdə Suri-
 +
nam dilində ədəbiyyat dircəlməyə
 +
bapladı. Milli pquurun formalaii-
 +
masında maarifci İ. A. Q. Kunder-
 +
sin muhum rolu olmupdur. Ilə
 +
sa (əsl adı X. F. Zil) yeni S. ədə-
 +
biyyatının ilk nuçmunələrini yarat-
 +
mıtpdır. A. Sanqodare, Verlogen
 +
Bə P, Dobrunun ipe"rlərində sosial
 +
problemlər əsas yer tutur. Nəsr, əsa-
 +
 +
 +
sən, Niderland dilində yaradılır
 +
(B. Vyanen, L. van Mulir, A. Q. Fer-
 +
rir və 6 .
 +
 +
 +
5.).
 +
SURKOV Aleksey Aleksandrovic (13.
 +
10.1899, indiki Yaroslavl vil., Rı-
 +
iz : HHCK r-nu, Ora -
 +
| nevo k.— 15.6. 1983,
 +
— Moskva) — rus so-
 +
vet pairi, ictimai
 +
xadim. Sosialist
 +
Əməyi Qaəhrəmanı
 +
(1969). SSRİ Dev-
 +
lət mukafatı (1946,
 +
1951), Beynəlxalq
 +
Botev mukafatı
 +
 +
laureatı.
 +
ildən Sov.
 +
 +
İKP uzvu. Əsərlə-
 +
| ri 1918 ildən cap
 +
olunur. “Yapıdları (1934), “Biz belə
 +
boy atdıqqə (1940) və s. gitablarındakı
 +
pe”rlər Vətəndaiy mӱharibəsinin qəh-
 +
rəmanlıq romantikası ilə aiılan-
 +
mhiidır. Beyuk Vətən muharibəsi dev-
 +
ru pe"rlərində |“ Moskva yaxınlı-
 +
tında dekabrə (1942), *“Hucum (1943),
 +
“Qisas alan Rusiyaə (1944) və s. kitab-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
larıy sovet adamlarının qələbəyə
 +
inamı, deyçit rəipadəti əksini tap-
 +
mıpdır. c“Dunyaya sulhə (1950), 4Pərq
 +
və Qərbə (1957), *İnsanlıq haqqında
 +
HərMəəs (1961), *Xopbəxtlik nədir?
 +
(1969) və s. ipe”r kitablarının muəl-
 +
lifidir. Azərb.-a həsr olunmuit ocerk-
 +
ləri (“Qara və aq qızıl diyarıə,
 +
“Neft paytaxtıq) var. Əsərləri bi
 +
 +
sıra dillərə, o cumlədən Azərb.
 +
dilinə tərcumə olunmusqidur. Muxtə-
 +
sər Ədəbiyyat Ensiklopediyasının (c.
 +
1—9, 1962—78) Baqi redaktoru, SSRİ
 +
Yazıcılar İttifaqı İdarə Hey"ətinin
 +
katibi idi (1949 ildən: 1953—59 il-
 +
lərdə birinci katibi olmudur).
 +
 +
 +
(0) Sov.İKP Mərkəzi Təftiiy Komissi-
 +
 +
 +
yasının uzvu (1952—56), Sov.İKP
 +
MK uzvluyunə namizəd (1956—66) se-
 +
cilmipdi. SSRİ Ali Sovetinin (4—
 +
10-cu caqırın) deputatı, Umumdun-
 +
ya Sulh Purasının uzvu (1953 ildən)
 +
olmupdur. 4 dəfə Lenin ordeni, 4
 +
baiqa orden və medallarla, BXR-in
 +
Kirill və Mefodi ordeni ilə təltif
 +
edilmitdir.
 +
Əsəri: Sobr.
 +
1978—80.
 +
Əd. Reznik O,, Aleksen Surkov.
 +
Ocerk jizni i tvorcestva, M., 1979,
 +
SӰ ROJ—rus mənbələrində (14—15
 +
əsrlər) Sudak 1p.-nin adı.
 +
SURRA— Azərb.SSR Sabirabad r-nun-
 +
da kənd. S. sovetliyinin mərkəzi. R-n
 +
mərkəzindən 12 km ptm.-pp.-də, Kur
 +
cayının sahilində, PQirvan duzuӱndə-
 +
dir. ƏH. 1030(1985): pambıqcılıq, ta-
 +
xılcılıq və heyvandarlıqla məpqqul-
 +
dur. .” məktəb, klub, kitabxana var.
 +
CYPPFH (Curri) Bayram (1862—29.3.
 +
1925)— Albaniya siyasi və hərbi xadi-
 +
mi. Pimali Albaniyada Osmanlı
 +
hekmranlıqına qarpitı mubarizənin
 +
(1910—12) və Albaniya usyanının
 +
(1912) rəhbərlərindən biri. Əlkənin
 +
istiqlaliyyəti e"lan olunduqdan (1912)
 +
sonra mӱvəqqəti həkuməti mudafiə
 +
erMuu, 1920 ildə portfelsiz nazir
 +
vəzifəsini tutmuzidu. eodal sepa-
 +
ratcılara və xarici mudaxiləcilə-
 +
rə qarpqı silahlı mӱbarizənin (1920,
 +
iyun-avqust) təpkilatcılarından idi.
 +
Zoqunun feodal-mulkədar qruplay-
 +
masına qaripı 1924 il usyanında fəal
 +
iptirak etmit, 1924 ildə T. Noli
 +
Hekumətində hərbi nazir vəzifəsini
 +
tutmulidu. Usyan mərlub edildikdən
 +
sonra mubarizəni davam etdirmiitn-
 +
di: Draqobin d-rında vuruma za-
 +
manı həlak olmutdur.
 +
CYPPOTAT (nar. surrogatus—ənəsH-
 +
Hə secilmitt, baiqasının yerinə qo-
 +
yulan)—1) elə bir məhsuldur (yaxud
 +
predmetdir) ki, bə"zi xususiyyətləri
 +
mumi olan, lakin keyfiyyətcə ondan
 +
ə əbrərəkək bapqa bir məhsulu (yaxud
 +
predmeti) qismən əvəz edir. Məs., 1pə-
 +
gər S.-ı saxarindir: qəhvə dəninin
 +
S.-ı arpa, palıd qozası və s.-dir.
 +
2) Saxta, saxtalipdırılmı:qn, qəlp
 +
 +
 +
məhsul.
 +
 +
SURSK (1953 ilədək Nikolski Xu-
 +
tor qəs.)—RSFSR Penza vil.-ndə itə-
 +
hər. Sura cayının (Volqanın qolu)
 +
sol sahilindədir. Mahud kombinatı,
 +
spirt və mexaniki-təkmə z-dları var.
 +
SURXAB—orta əsrlərdə əbrizdə
 +
gərgəmli ippəxslərin (əsasən ppair-
 +
lərin) dəfn edildiyi 4 Məqbərət upi-
 +
pquəra (4“PQairlər məqbərəsiə) qəbi-
 +
ristanının yerlətdiyi məhəllə. S.-da
 +
bir necə məscid və təkyə olmuptydur.
 +
Qətran Təbrizi, Xaqani P/irvani,
 +
 +
 +
soc., t. 1—4, M.,
 +
 +
 +
Fələki PTirvani, Zəhirəddin Fərya-
 +
bi, Mӱcirəddin Beyləqani, Kəmaləd-
 +
din Xocəndi, habelə bir cox baltltka
 +
məphur tplair, alim və din xadimlə-
 +
rinin qəbri S.-dadır. Həmdullah Qəz-
 +
vini, Dəvləttiah Səmərqəndi, Nadir
 +
Mirzə Qacar və b. S. haqqında mə”lu-
 +
mat vermitlər. Ehtimal ki, S. zəlzələ
 +
və ya Səfəvi-Osmanlı mucharibələri
 +
(17 əsr) pəticəsində darılmısdır.
 +
SURXAY XAN QAZIQUMUXLU (/—-
 +
2)— Daqıstan feodalı (18 əsr). Əha-
 +
linin ah ӱsul-idarəsinə qariı na-
 +
razılırından istifadə edib Darısta-
 +
nın c.-unda və PTirvanda hakimiyyəti
 +
ələ gecirməyə calıdırdı. Muipkur-
 +
lu Hacı Davud və bir sıra feodal-
 +
larla ittifaq yaradan S.x.Q. 1721—
 +
28 illərdə bir necə dəfə Bakı, Gən-
 +
cə, Quba və Niyazabada muvəffəqiy-
 +
yətsiz hucumlar etdi. 1721 ildə PTa-
 +
maxı S.x. Q. və muttəfiqləri tərə-
 +
findən qarət olundu. 1734 ildə Na-
 +
dir pahla deyutidə məqlubiyyətə ut-
 +
rayan S.x.Q. Daqıstana cəkildi.
 +
Əd. Aliev F. M., Antiiranskie
 +
vıstuplenil MH borıba protiv turepkov
 +
okgkupapii v Azerbaidjane v pervoN polo-
 +
vine XU PT veka, B., 75.
 +
SURXAY XAN QALASI— Azərb.SSR
 +
Vartapen r-nu Yuxarı Filfili k.
 +
yaxınlıqında tarixi-me"”marlıq abidə-
 +
si. A. Bakıxanova gərə S.urxay xan
 +
Qazıqumuxlu tikdirmiindir. Qəsr tip-
 +
li, duzbucaq formalı qala birmərtə-
 +
bəli bept otaqdan ibarətdir. Qalanın
 +
ustu taqbənd formada tamamlanmıpq,
 +
yan divarları isə mudafiə məqsədi
 +
ilə taqların əsasından 1 cm Hundur-
 +
luyə qaldırılmındır. S.q.-nın gn-
 +
rip Yeri q. tərəfdən idi. Otaqlardan
 +
Filfilcay dərəsinə cıxmaq ucun ye
 +
altı yol olmutidur. S.q. kirəc məh-
 +
lulu, caydaptı və bi:tmizn kərpicdən
 +
tikilmitpdir. Qaladan ustundə Surxay
 +
xanın adı olan mis cam və s. maddi
 +
mədəniyyət numunələri apkar edilmiii-
 +
dir. Devlət hrəfindək qorunur.
 +
SURXANDƏRYA — Əzb.SSR-də val).
 +
Amudəryanın sol qolu. Hissar sil
 +
siləsinin c. yamacından baiylanan
 +
Tupalanqdərya və Qarataq caylarının
 +
birləmməsindən əmələ gəlir. Uz. 175
 +
km (Qarataqın mənbəyindən 287 km),
 +
həvzəsinin sah. 13,5 MHH x24?. YeTyH-
 +
də Cənubi Surxan su anbarı var.
 +
SURXANDƏRYA VİLAYƏTİ—Ozb.
 +
SSR-də vil. 1941 il martın 6-da təii-
 +
kil edilmliidir. Resp.-nın c.-unda
 +
yerlətir. C.-da Amudərya cayı boyu
 +
SSRİ-nin Əfqanıstanla devlət sər-
 +
 +
 +
Hədi kecir. Sah. 20,8 min km?, ƏH,
 +
1054 min (1984, 1 yanvar), 12 r-nu, 8
 +
pəhəri, 3 iitq var. Mərkəzi Qermez
 +
 +
 +
i1.-dir.
 +
 +
Təbiət. Vil.-in mərkəzi və c. his-
 +
cənəpn mu.-naH, q.-Dən və 11m.-q.-dən
 +
Hissar silsiləsi və onun qolları,
 +
il1.-dən Babataq silsiləsi, c.-dan Amu-
 +
dərya vadisi ilə hududlanmıpn duzən-
 +
likdir. Duzənlikdə qıpl isti, yay qız-
 +
mar və quraq kecir. İllik yaqıntı du-
 +
zənlikdə 130— mm, daqlıq sahələr-
 +
də 445—625 mm. Əsas cayları: Sur-
 +
xandərya və onun qolları, PTerabad.
 +
Su anbarları (Cənubi Surxan, Uc-
 +
qızıl və s.), suvarma kanalları var.
 +
Boz, cəmən, cəmən-bataqlıq, cimli-
 +
qonur, acıq-qonur torpaqlar yayıl-
 +
mıtpdır. Dӱzənliyin bitki ərtuyundə
 +
efemerlər, daqlarda efemerli taxıl,
 +
subalp bitkiləri ustundur. Amudər-
 +
ya vadisində tuqay mepqələrinə, daq-
 +
 +
 +
90
 +
 +
 +
SURXKOTAL
 +
 +
 +
 +
 +
 +
larda isə ardıc, pustə və s. aqaclar-
 +
dan ibarət mepqələrə rast gəlinir.
 +
Ceyran, qayakecisi, uenunoHyay, hamar,
 +
canavar, caqqal, tulku, qonur ayı, qır-
 +
qovul, gəklik, toraray və s. var. Bu-
 +
xara maralını və ilanları (efa,
 +
 +
 +
gӱrzə və s.) mӱhafizə məqsədi ilə 1964 6
 +
 +
 +
ildə qoruq ya adılmındır.
 +
ali. Əzbəklər, taciklər, ruslar,
 +
 +
tatarlar, tӱrkmənlər və 6. yapayır.
 +
Orta sıxlıq 1 km?-də Ə0,7 nəfərdir.
 +
 +
əhər əh. 2096-dir. PTəhərləri: Ter-
 +
mez, Denau, Baysun, PTerabad və ş
 +
 +
Təsərrufat, Əsas sənaye sahələri:
 +
Yeyinti (yar, meyvə-tərəvəz konservlə-
 +
ri, ipərab, pivə z-dları, ət-sud kom-
 +
binatı, dəyirman-kombinat), yungul
 +
(pambıqtəmizləmə 3-du, tikiit, xalca,
 +
ipək f-kləri), tikinti materialla-
 +
rı. Muəssisələrin coxu Termez və
 +
Denaudadır. Faydalı qazıntı (neft,
 +
təbii qaz, dappq kəmur, polimetallar)
 +
yataqları əsasında MƏ DƏn sənayesi
 +
inkiptaf edir. K.t.-nda pambıqcılıq,
 +
ipəkcilik, barcılıq, uzumculuk və
 +
otlaq heyvandarlıqı muhum yer tutur.
 +
Dənli, tərəvəz-bostan və yem bitkilə-
 +
ri əkilir. Qaramal, davar (o cumlə-
 +
dən qaragul qoyunu), donuz, at saxla-
 +
nılır. Vil.-dən Daikənd—Termez —
 +
Duppənbə, Termez — Kurqan-Təpə d.y.
 +
xətləri kecir. Avtomobil nəql. inki-
 +
mağ erMuum np. Termezdə SSRİ-nin və
 +
ir sıra xarici əlkələrin Əfqanıs-
 +
tanla iqtisadi əlaqələrində muhum
 +
rol oynayan beynəlxalq cay portu var.
 +
 +
.V. Lenin ordeni ilə təlti -
 +
mupdur (1967). ə
 +
 +
ədəni quruculuq, Vil.-də peda-
 +
 +
QOJİ in-t, pambıqcılıq və uzumcu-
 +
luklə məpqqul olan 2 elmi st., əlkə-
 +
... əl Musiqili dram teat-
 +
) s. var. Əzbək dil
 +
bayraqık (1935), a a
 +
skoYe znamyaq (1941) vil. qəzetləri cı-
 +
xır. Yerli radio verilitləri ilə
 +
yanapı, Umumittifaq və Əzbəkistan
 +
radiolarının, həmcinin Mərkəzi
 +
Televiziyanın və Daikənd televizi-
 +
 +
 +
Ya studiyasının veriliyilə :
 +
iH aq i retran-
 +
slyasiya ol əəə
 +
 +
 +
a olunur.
 +
SU RXKOTAL Pimali Əfqanıstanda
 +
2—3 əsrlərə aid atəpgədə kompleksi-
 +
nin yerlətdiyi təpə. Bapq məbəd Ku-
 +
ian padtahı Kanipkaya həsr olun-
 +
mupdur. Buradan heykəl fraqmentlə-
 +
ri, me marlıq detalları, yunan əlif-
 +
bası ilə Bəlx dilində yazılar tapıl-
 +
mıtppdır. Mə"bədlərin arxitektura-
 +
sında yerli və yunan bəzəkləri y)-
 +
qunlatpdırılmındır.
 +
 +
Əd. Masson BV. M., R |
 +
V. A., İstoril Ak pad, ki
 +
1964.
 +
SUS (.-..,.)— Tupisdə iyəhər və port,
 +
Sus vil.-nin inz.m. ƏH, 70 min (1975).
 +
Nəql. qovitaqı, Kustar istehsal inki-
 +
iaf etmiiidir. Toxuculuq və yeyinti
 +
sənayesi mӱəssisələri, avtomobilqu-
 +
raidırma z-du, HEC, me"marlıq abi-
 +
dələrindən ribat (qala, 8 əsr), əl-
 +
Xələf burcu, istehkam, Beyuk məscid
 +
(hamısı 9 əs ), Sidi Əli-Ammar məs-
 +
cidi, əl-Qubbə kəpku (10—11 əsrlər)
 +
var. E.ə. 9 əsrdə finikiyalılar sal-
 +
mıidır.
 +
CYCA) — Azərb.SSR Quba r-nunun
 +
M kozetliyində kənd. R-n mərkə-
 +
 +
ƏN 22 km q.-də, dar ətəyindədir.
 +
ƏH. 594 (1985). Əsas təsərrufatı Hey
 +
vandarlıqdır. Orta məktəb, tibb mən-
 +
təqəsi, me"marlıq abidələrindən məs-
 +
cid (1854 il) var.
 +
 +
 +
rus dilində cLenin-
 +
 +
 +
SUSAYQIMLAQ— Azərb.SSR Xacmaz
 +
r-nunda kənd. S. sovetliyinin mərkə-
 +
zi. R-n mərkəzindən 32 km mM.-na,
 +
Bakı— Moskva d.y. kənarında, Samur
 +
— Dəvəci ovalıqındadır. Əh. 652
 +
(1985), tərəvəzcilik, heyvandarlıq və
 +
aqcılıqla məpquldur. Səkkizillik
 +
məktəb, kitabxana, mo məntəqəsi var.
 +
SUSAMIRTAU—Tyantianda dar sil-
 +
siləsi. Uz. təqr. 125 km. Maks. hund.
 +
4048 m-dir. Qranit və metamorfik
 +
iistlərdən təpkil olunmutdur. Buz-
 +
laqlar var. Dar mənin: və dayplı
 +
Yuksək daqlıq landiyaftları ustundur.
 +
SUSANİN İvan (ə, 1613)- 17
 +
əsrin əvvəlində rus xalqının Polipa
 +
mudaxiləcilərinə qarpı azadlıq mu-
 +
barizəsinin qəhrəmanı. 1613 ilin qı-
 +
pyında polyak ptlyaxta dəstəsi Kostro-
 +
ma qəzasının Domnino k.-ə.—Roma-
 +
novların mulkçnə (car Mixail Fyo-
 +
dorovic burada idi)gedib catmaq ucun
 +
S.-ni bələdci geturmutdu. S. dəstəni
 +
bataqlıq meiyədə qəsdən azdırmız və
 +
buna gerə də əldurulmutidur. S.-in
 +
qəhrəmanlıqrı bədii ədəbiyyatda və
 +
. İ. Qlinkanın “İvan Susaninə
 +
operasında əks etdirilmiptdir. Kos-
 +
tromadı S.-ə abidə qoyulmuzid r.
 +
Y-CEHT-MAPVI (S ault S ainte Manə)
 +
— ABİQ və Kanadada Yuxarı gel ilə
 +
Huron gəlunu birlətdirən kanallayi-
 +
dırılmıpt su Yolu. Uc paralel kanal-
 +
dan ibarətdir, bunların ikisi ABİPP-
 +
da, biri Kanadadadır. Kanallarla
 +
ildə təqr. 100 mln. t yuk (əsasən
 +
taxıl, dəmir filizi) dapınır.
 +
SUSƏNİ (?—?)—16 əsr Azərb. tpai-
 +
ri. Həyat və yaradıcılıqı taala
 +
mə”lumat cox azdır. TPah İsmayıl
 +
Xətai sarayına yaxın olmupdur. Sa-
 +
dıq bəy Əfiarın 4“Məcmə ul-xəvasə
 +
təzkirəsində verilmiit 3 beyt pie”rin-
 +
dən yaradıcılıqına əzbək ədəbiyya-
 +
tınNIn tə”siri gerunur.
 +
SUSƏRCƏSİ (Stpshiz)—sərcəkimilər
 +
dəstəsinə aid qupl cinsi. Bədəninin
 +
 +
 +
uz.17—20 sm, cəkisi 50—80 q olur. Lə- D
 +
 +
 +
nəK ertuyu sıxdır. Burun və qulaq
 +
dəliklərinin dəri qapaqı var, Suyun
 +
altında uzur, gəzir (15 san-dək qala
 +
 +
 +
bilir). Avropa, Afrika, Asiya və
 +
Amerikada yayılmılndır. SSRİ-də
 +
2, adi S.s. və boz S.s., o cӱmlədən
 +
 +
 +
Asəpö.CCP-nə 1 neBy—a zu C. (C. cin-
 +
sLiz) yayılmındır. Yuvasını cay, ka-
 +
nal və axmazların sahilində qazır:
 +
3—7 ar yumurta qoyur. 16 gun kurt ya-
 +
tır. Su cuculəri, su ilbizləri və xır-
 +
da balıqlarla qidalanır.
 +
 +
SUSİMA— Koreya bokazında adalar
 +
qrupu. Yaponiya ərazisidir. Sah. təqr.
 +
700 km?. ƏH. 57 min (1973). Hund. 649
 +
 +
 +
m-ə qədərdir. HCəmənliklər və enliyar- |
 +
 +
 +
paqlı mepələr var. Kartof, dənli
 +
bitkilər əkilir. Balıq ovlanır.
 +
yaxınlıqında məphur Susima viria-
 +
ması (1905) olmutdur.
 +
 +
SUSİMA BORAZI—–—Koreya borazı-
 +
nın c.-p. hissəsinin kecmiyi adı: bax
 +
PQərq kecidi.
 +
 +
SUSİMA VURUİYMASI (1905) —
 +
Rusiya—Yaponiya muharibəsi (1904—
 +
05) dəvrundə rus eskadrası ilə yapon
 +
donanması arasında purupma (27—28
 +
may) Susima borazında Susima a.-rı ya-
 +
xınlıqında batp vermitdir. Baltik
 +
dənizindən Uzaq PTərqə geəndərilmit
 +
və Vladivostoka getmək ucun Susima
 +
boqazına daxil olmupq 2-ci Sakit
 +
okean eskadrası və 3-cu Sakit okean
 +
eskadrasının 1-ci dəstəsi (30 hərbi
 +
gəmi, komandanı Z. P, Rojestvenski)
 +
 +
 +
ilə uz-uzə gələn yapon donanması (121
 +
deyuii gəmisi, komandanı X, Toqo)
 +
həm sayca, həm də silah və texnika-
 +
nın keyfiyyətinə gərə ustunluyə ma-
 +
lik idi. Tezliklə dulun zirehli-
 +
Sİ “Knyaz Suvorovg sıradan cıxdı,
 +
Z. P. Rojestvenski yaralandı. Koman-
 +
danlıq kontr-admiral N. İ. Neboqa-
 +
tova təhvil verildi. Yapon donanma-
 +
sına əsaslı mӱqavimət gəstərə bilmə-
 +
yən rus eskadrası S.v.-nda tam mətrlu-
 +
biyyətə uqrayaraq 20-dən cox gəmi itir-
 +
di (Vladivostoka yalnızc Almazg krey-
 +
seri və 2 mina gəmisi gedib cıxa bil-
 +
di). S.v. Rusiyanın siyasi qurulutu-
 +
nun curukluyunu, iqtisadi və vərən
 +
geriliyini gestərdi. V. İ. Lenin S.v.
 +
haqqında yazırdı: “Bunu hamı gezlə-
 +
yirdi, lakin hec kəs guman etmirdi
 +
ki, rus donanmasının məqlubiyyəti
 +
belə amansızlıqla tar-mar olmaq də-
 +
rəcəsinə catacaqdır... Bu, muӱtləqiyyə-
 +
tin yalnız hərbi məelubiyyəti deyil,
 +
tam hərbi irlasıdırq (Əsər. tam kul-
 +
liyyatı, c. 10, səh. 266). A. S. Novi-
 +
kov-Priboyun “Susimaq tarixi epope-
 +
yası S.v.-na həsr edilmiidir.
 +
CY-CVITM (Sioux City)—ABIII-na A /o-
 +
va ittatında pəhər. Missuri cayı sa-
 +
hilindədir. Əh. 86 min (1970). D..
 +
qovpaqrı. Ticarət mərkəzi. Yeyinti sə-
 +
nayesi var.
 +
 +
SUSİCOVULU (aArvicola terrestris)—
 +
KƏMHPHMHTƏD AHƏCTƏCHHHH nar cHuaHmna-
 +
rı Fəs in ən məməli heyvan. Bə-
 +
dəninin uz. 24 sm-ə, quyruqu 15 sm-
 +
dək olur. Avropa, PTimali və qismən
 +
Ən Asiyada yayılmıpndır. SSRİ-də
 +
əlkənin q. sərhədlərindən it.-ə, Lena
 +
cayı və Baykal gəlunə qədər, Azərb.
 +
 +
SSR-də, əsasən durqun və yaxud sakit
 +
axan su hevzələrinin sahillərində
 +
təsaduf olӱnur. İldə iki-uc dəfə
 +
balalayır, hər dəfə 2—8 bala doqrur.
 +
S. bitkiciliyə, batqcılıra və mettəci-
 +
liyə zərər vurur. Tulyaremiya xəstə-
 +
liyinin əsas mənbəyi və yayıcısıdır.
 +
 +
ərisi ikinci dərəcoli xəz kimi is-
 +
tifadə olunur.
 +
 +
ӰSLOV Mixail Andreyevic (21.11.
 +
1902, indiki Ulyanonsk vil. Pavlovsk
 +
F əs r-punun PTaxovsko-
 +
: R | 1
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ye k. — 25.1,1982,
 +
Moskva) — Kommu-
 +
nist partiyası və
 +
Sovet dəvlət xadi-
 +
mi, iki dəfə Sosia-
 +
list Əməyi Qəhrə-
 +
manı (1962, 1972).
 +
1921 ildən Sov,
 +
İKP uzvu. Kəndli
 +
aİLƏSİNDƏ dorul-
 +
AZAD mutidur. Moskva
 +
ii x.t. in-tunu bitir-
 +
. Muu (1928), MDU-
 +
da, Sənaye Akademiyasında dərs demii-
 +
dir. Trotskini-zinovyevci antinar-
 +
tiya blokuna, XİK(b)P-də saq təma-
 +
yuӱlə qaripı mubarizədə fəal iptirak
 +
ildir. MNKG—FKM aparatında
 +
(1931—34), SSRİ XKS yanında So-
 +
vet Nəzarəti Komissiyasında (1934—
 +
37) calıtnmıtl, Rostov vil. partiya
 +
komitəsinin 1pe"bə mudiri, katibi
 +
(1937—39), Stavropol əlkə partiya
 +
komitəsinin birinci katibi (1939—
 +
44) olmutdur. 1941—44 illərdə Za-
 +
qafqaziya cəbhəsi PTimal qopqun qru-
 +
pu hərbi purasının uzvu, Stavropol
 +
əelkəsi partizan dəstələri qərarga-
 +
hının rəisi, UİK(b)P M 1944 ə
 +
SSR uzrə Burosunun sədri (1944— 4
 +
 +
olmul, 1946—49 illərdə UİK(6)P
 +
 +
 +
gӧrk —e- = —— ————qqtdkiriyı == —
 +
 +
 +
SUFİLİK
 +
 +
 +
91
 +
 +
 +
MK aparatında itləmitdir (1947
 +
ildən MK katibi). 1949—50 azə yə
 +
“Pravdacnın bap redaktoru idi. 1939
 +
—41 illərdə UİK(b)P MTK uzvu ol-
 +
mupidur. 18-ci Umumittifaq partiya
 +
konfransında (1941), partiyanın 19—
 +
20, 22—26-cı qurultaylarında MK uz-
 +
BY secilmitdir. 1955 ildən Sov, İKP
 +
 +
1K Rəyasət Heyətinin zvu, 1966
 +
ilin aprelindən Sov.İKP ME Siyasi
 +
Bӱrosunun uzvu idi. SSRİ Ali Sove-
 +
tinin (1—10-cu carırıtn) deputatı
 +
olmuidur. S.-un partiya və elmi fəa-
 +
LİYYƏTİ sovet cəmiyyətinin inkitafı-
 +
nın muhum ictimai-siyasi və ideya-nə-
 +
zəri məsələlərinin, marksizm-leni-
 +
NİZM nəzəriyyəsinin, muasir dunya ic-
 +
timai inkitafının, kommunist, fəh-
 +
LƏ və milli azadlıq hərəkatının ak-
 +
tual problemlərinin iptlənib hazır-
 +
lanmasına, mӱrtəce ideologiya ilə,
 +
saq və sol təftipciliklə mubarizə-
 +
yə ə edilmitdir.
 +
 +
1960 ildə Bakıda olmupdur. 5 də-
 +
fə Lenin ordeni, Oktyabr İnqilabı
 +
ordeni, 1-ci dərəcəli Vətən muhari-
 +
bəsi Ordeni və medallarla, SSRİ EA-
 +
nın K. Marks ad. qızıl medalı ilə,
 +
BXP, MXP nə CSSR-in ali dəvlət
 +
mӱkafatları ilə təltif edilmipti-
 +
dir. Moskvada Qızıl meydanda dəfn
 +
olunmutdur. Rostov-Don un-ti S.-un
 +
adınadır.
 +
 +
 +
Əsərləri: Na putax stroitelh-
 +
stva kommunizma. Reci i statvi, t. 1—2,
 +
M., 1977, Delo vsenN partii, M., 1979:
 +
Marksizm-leninizm i sovremennan əpo-
 +
Xa, B İ-x T., T. İ, M., 1982.
 +
 +
 +
SUSOYUDUCU— istilikdəyitdirici
 +
aparat. Aparatda su borularda və ya
 +
borulararası fəzada soyuducu agent ya-
 +
XYA soyuq duzlu su ilə soyudulur (bax
 +
Soyuducu qarımıqlar). S.-dan hava
 +
kondisiyalappdırma qurqularında, ye-
 +
yinti və kimya ə qazlı su
 +
avtomatlarında istifadə edilir.
 +
SUSPENZİYA (son lat. RAM,
 +
hərfi mə”nası—asılma, lat, vizrepdo
 +
—-asıram)—maye dispersiya muhitində
 +
yayılmınq bərk hissəciklərdən (dis-
 +
pers fazadan) ibarət dispers sistem.
 +
S. hissəciklərinin əlcusu 10—4 sm
 +
və daha iri olan sistemlərə aid-
 +
dir. Hissəcikləri yavai cəkən S.-ya
 +
asılqan deyilir. Təbiətdə S. tor-
 +
paq və suxurların su ilə yuyulması,
 +
su hevzələrinə toz cəkməsi və s, hal-
 +
larda əmələ gəlir. S.-dan tikinti
 +
texnologiyasında, karız, plastik kut-
 +
lə, lak-boya materialları və s, isteh-
 +
salında istifadə olunur.
 +
SU-SU REAKTORU—yavapıdıcısı
 +
və istilikdatpıYIcıIsı adi su olan nu-
 +
və reaktoru. Suyun yazatpıdıcılıq
 +
xassəsi yuksək olduqundan S.-s.r.-nun
 +
aktiv zonası cox yıqcamdır. S..-s.r.-
 +
ndan energetika və tədqiqat qurqula-
 +
rı kimi genii istifadə edilir.
 +
SUSUZLUQ, yan qı—orqanizmin su-
 +
Ya olan subyektiv tələbi. Səbəbi orqa-
 +
nizmin susuz qalması, yaxud həddin-
 +
dən artıq su itirməsi (coxlu tərlə-
 +
dikdə), coxlu duzlu qida yeyilməsi-
 +
dir. Orqanizmdə su-duz mubadiləsi-
 +
ni nizamladıqda S. aradan qalxır.
 +
Bir sıra xəstəliklərdə də (məs., dia-
 +
t, beyrək xəstəlikləri və s.) S. mu-
 +
pahidə olunur. Beyin fəaliyyətinin
 +
pozeunluqlarında S. hissiyyatı tama-
 +
milə olmur. Yuksək temp-rlu pəraitdə
 +
miləyənlərdə də (isti sexlərdə, isti
 +
iqlimli yerlərdə və s.) kəskin S, mu-
 +
 +
 +
iahidə edilir. Belə hallarda orqa-
 +
nizm coxlu su və duz itirir)y bunlar
 +
xususi su pəhrizinin kəməyi-ilə bər-
 +
pa olunur.
 +
SUSUTUNLU MUHƏRRİK — maye
 +
axını enerjisini aparılan qovpqa-
 +
qın (valın, itokun) mexaniki ener-
 +
jisinə cevirən fFidravlik mӱhərrik.
 +
Bilavasitə və yaxud eTypyuy MEXa-
 +
nizm vasitəsilə tə"sir gestərir. S.m.
 +
hidravlik GTYDNƏTƏBSƏ MAHIbIH/TaPpbiH
 +
HuLTƏK orqanlarını hərəkət etdirmək,
 +
maye vuran boru kəmərlərində surgu-
 +
nu dəndərmək, hidrotexniki qurru-
 +
larda sipərləri qaldırmaq və s, ucun
 +
tətbiq edilir.
 +
SUSXVATİ MARARALARI — Ku-
 +
taisi it.-dən (Gurc.SSR) 10—12 km
 +
aralı, Susxvati k.-ndən 1,5 km c.-da
 +
Mustye dəvrunə aid beli maqara du-
 +
iərgəsi, Qazıntılar ( 1974—75) 3a-
 +
manı Tunc maqarasında 24 təbəqə
 +
(onun betpi Mustye təbəqəsidir) qeydə
 +
alınmıtidır. Mustye təbəqələrindən
 +
nukleuslar, qapov tipli alətlər, iti-
 +
uclular, qəlpələr və s. əldə edilmii-
 +
dir. Tunc maqarasının 18-ci təbə-
 +
qəsindən 12—13 yaplı uqpaqın diili
 +
tapılmıpdır. S.m. alətləri qeyri-
 +
levellua texnikası əsasında hazır-
 +
lanmınd və eyni mədəniyyətə aiddir.
 +
Ədl Tupabramitvili D.
 +
M., Arxeoloqin BronzovoV petderı i Dvoi-
 +
noqo qrota. Arxeoloqin i paleoqeoqrafin
 +
əsrə paleolita Krıma i Kavkaza, M.,
 +
 +
 +
SӰTKA—bax Gun.
 +
SUTOPLAYICI SAHƏ, sutopla-
 +
yıcı həvzə — yaqıntı sularını
 +
toplayıb, cay yaxud gələ axıdan və su-
 +
ayırıcı xətlə hududlanmı mn sahə.
 +
CərhHn Bə yeraltı S.s.-lər var: onla-
 +
rın sərhədləri demək olar ki, ust-
 +
ustə duӱtmur. Cayın (gəlun) Hevzəsi
 +
səthi sutoplayıcı kimi qəbul edilir.
 +
S.s. səthinin qurulupu (relyefi, gəl
 +
və bataqlıqların olması və s.) suyun
 +
axmasına xeyli tə"sir gestərir.
 +
SUTULLAYICI, sutullayıcı
 +
qurqu—su anbarından artıq (daip-
 +
qın) suyu təhlukəsiz buraxmaq, habelə
 +
cay-su qovipaqında artıq suyu apaqrı
 +
byefə axıtmaq ucun hidrotexniki qur-
 +
ə Bənddən kənarda yerlətdirilmi:i
 +
O.-lar sahil S.-sı adlanır. S.-lar
 +
səthi, ann və iki yaruslu S.-ya
 +
bəlunur. Konstruksiyasına gərə :pax-
 +
tavarı, sifon tipli, xəndəkvarı və
 +
qulləli olur.
 +
SUUKSU, Soyuqsu—Krımın c.
 +
sahilində, paydıa A İbrnarbıH r. İa-
 +
macları arasında, qismən Artek əra-
 +
zisində orta əsrlərə (6—10 əsrlər)
 +
aid arxeoloji abidə. Qazıntılar za-
 +
manı 6—7 əsrlərə aid sərdaba və sap-
 +
ma qəbirlərdən toqqa, kəmərdəsti, sır-
 +
qa, gəhrəba və əqiqdən muncuqlar və s.
 +
tapılmhipdır. 8—10 əsrlərə aid sal
 +
nanı qəbirlərindən avadanlıq aqikar
 +
olunmamındır. Bu da Tavriyada xris-
 +
tianlıqrın yayılması ilə baqlıdır.
 +
Alimləri bir qismi S.-yu qotlara, di-
 +
gərləri sarmat-alanlara aid edirlər.
 +
Ədi Kropotkin V. V., Moqilv-
 +
nik Suuk-Su i eqo istoriko-arxeoloqices-
 +
KO€ znacenie, FSovetskal arxeoloqilv,
 +
1959, 61, Dkobson A. L,, Sredneve-
 +
kovıV Krım, M.—L., 1964.
 +
 +
 +
SUFANUVONQ (d. 13.7.1909, Luanq-
 +
prabanq)—Laos dəevlət və siyasi xa-
 +
dimi, ptahzadə. İxtisasca yol muhən-
 +
disidir. Laos xalqının milli azad-
 +
lıq hərəkatında fəal ippirak et-
 +
 +
 +
mipdir. 1945—49 illərdə Laos muvəq-
 +
qəti həkumətinin xarici illər nazi-
 +
ri, mudafiə naziri və silahlı quvvə-
 +
lərin bai komandanı olmudur. 1950
 +
ildə Laos Vahid Milli Cəbhəsinin,
 +
1956 ildən isə Laos Vətənpərvər Cəb-
 +
həsinin (1979 ildən Laos Milli Quru-
 +
culuq Cəbhəsi) MK sədri secilmiid-
 +
dir. 1962 ildə Gar nazirin muavini,
 +
iqtisadiyyat və planlaqidırma naziri
 +
olmupdur. 1976—75 illərdə Milli
 +
Siyasi Koalisiya PQurasına rəhbərlik
 +
etmitdir. 1975 ildən Laos Xalq De-
 +
moğratik Respublikasının (LXDR)
 +
prezidenti və LXDR Ali Xalq Məcli-
 +
sinin sədridir. Laos Xalq İnqilab
 +
Partiyası MK Siyasi Burosunun uz-
 +
vudur. Dəralirlə SSRİ-də olmuiydur.
 +
Oktyabr İnqilabı ordeni, F. Jolio
 +
Kuri ad. Qızıl sulh medalı ilə təl-
 +
tif edilmidir.
 +
 +
SUFİZM—bax Sufilik.
 +
SUFİYAN— Azərb.-da tarixi yer:
 +
qəsəbə. Təbrizin təqr. 40 km-liyində-
 +
dir. Səfəvi—Osmanlı muharibələri
 +
dəvrundə S.-da bir necə dəfə iiid-
 +
dətli vurultma olmuqldur. 1603 il
 +
sentyabrın 24-də ba vermiiy deyui-
 +
də Osmanlılar məqlub edildi: turk
 +
sərkgərdəsi Əli paqtpa əsir alındı.
 +
Sinan papa Cıqal olunun koman-
 +
danlıq etdiyi 100 minlik Osmanlı
 +
qopunu ilə 1605 il noyabrın 7-də baii-
 +
lanmıt vurupma da Səfəvilərin tam
 +
qələbəsi ilə nəticələnli,
 +
 +
 +
Ədə Raxmani A. A., AzerbaVd-
 +
jan v konpe XUTi v XU 1 veke (1590—1700
 +
qodı), B., 1981,
 +
 +
 +
SUFİLİK (ər. 5,2—yun, (2, həp-
 +
fi mə"nası—yun əbalı)—islam dinin-
 +
də mistik cərəyan, tə”lim.8 əsrdə İraq
 +
və Suriyada yaranmıtp, Məqrib elkə-
 +
ləri və İspaniyada (9 ru İran,
 +
Azərb. və Orta Asiyada (9—10 əsr),
 +
Hindistan, Malakka və Sumatrada
 +
(13 —15 əsr) yayılmıtdır. S.-in sə-
 +
ciyyəvi cəhətləri bunlardır: idea-
 +
list metafizikanın (irfanu xususi
 +
tərki-dunya praktikası ilə birləttdi-
 +
rilməsiy muridin mistik məhəbbət yo-
 +
lu ilə allahı dərk etməyə və tədri-
 +
cən ona qovutimaqa yaxınlatması tə"-
 +
limi, muridi allaha qovutanadək mis-
 +
tik yol (təriqət) ilə aparan ustadın
 +
(murjtid, pir) rolunun muhum olması.
 +
Sufilər xususi rəqslər və ya duala-
 +
rın sonsuz təkrarı ilə intuitiv
 +
idraka, cnurlanmafya, ekstaza cəhd et-
 +
miplər. S. tə"liminin banisi Zunnun
 +
əl-Misri (9 əsr, və Əbu Abdullah əl-
 +
Muhasibi (9 əsr) olmutilar. Sufinin
 +
allaha catmaq yolunda ani olaraq nur-
 +
lanması, ekstaz vəziyyətinə gəlməsi
 +
(hal)tə"limi Əbu-Abdullah əl-Muha-
 +
sibiyə aid edilir. Məlamətiyyə mək-
 +
təbi (Nipapur, 9 əsr) daxili paklı-
 +
RIN QƏSDƏN dinsizliklə (məs., ipərab
 +
icməklə) əlaqələndirilməsi təlimini
 +
yaratmıtdı: bu, kənar ipəxslərin tə”-
 +
nəsinə səbəb olmalı və qurrələnməyin
 +
qariplısını almalı idi. Cӱneyd Bar-
 +
dadinin yaratdıqı fəna (sufini fev-
 +
qəlvarlıqa—bəqaya aparan, onu allaha
 +
roByurypan) TƏ "HMHHƏ gərə əbədilik
 +
MYTZƏTHƏ mevcuddur. Cuneydə gərə su-
 +
finin sirli yolunda ilk pillə—tpə-
 +
riət, 2-cisi təriqət, 3-uyey həqiqətdir
 +
(həqiqəti allahda tapmaq). Həllac
 +
Mənsura gərə sufinin ruhu allah ilə
 +
real qovutla bilər. Ekstaz anlarında
 +
o, “Mənəm haqq/ə (allah mənəm) deyə
 +
qısiqırarmısd:s ona gərə də bid”ətci-
 +
 +
 +
92
 +
 +
 +
SUFINDIRI
 +
 +
 +
— ə — ADI: 0000000
 +
 +
 +
likdə təqsirləndirilib e"dam “edil.
 +
mipdir (922 il). Qəzalinin islahat-
 +
cılıq fəaliyyəti sayəsində ortodogsal
 +
islamda S.-in tə"qibi dayandırıldı.
 +
Sӱhrəvərdi ipraqilik (sirli nurlan-
 +
ma) təlimini, Həmədani Eynəlqӱzat,
 +
İbn-əl-Ərəbi və Əhməd Qəzali vəlӧz-
 +
ti-vucud nəzəriyyəsini yaratmıtlar.
 +
 +
19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəlində
 +
LPPərq əlkələrində burjua islahatcı-
 +
ları feodal irticası ilə baqlı olan
 +
sufi təpkilatlarına qariı mubari-
 +
zə aparmıpllar.
 +
 +
 +
sufinvskal literatura, M., 1965 (lit.):
 +
Petrupevskibn İ.  İslam vn
 +
İrane H V11—Xv HH., b. 1966: Reliqin
 +
i obdestvennan mıslı stran Vostoka, M.,
 +
19744, Məmmədov Z. C., Azərbaycanda
 +
əə əsrlərdə fəlsəfi fikir, B..,
 +
 +
 +
SUFINDIRI (Tqara), su qoz u—
 +
sufındıqı fəsiləsindən bitki cin-
 +
si. Birillik su otlarıdır. Sapva-
 +
rı Yarpaqları tez təkuləndir, gəv-
 +
dənin sualtı dӱyӱnlərində inkitpaf
 +
edir. Gevdə suda ӱzən, muxtəlif yayH-
 +
luqda piikin cıxıntılı sapları
 +
olan rombvarı yarpaqların rozetini
 +
əmələ gətirir. Meyvəsi cəyirdəkdir.
 +
Bəzən mӱstəqil nev kimi sayılan cox-
 +
lu forma əmələ gətirən 15-dək nevç
 +
mə”lumdur. S. sporadik olur, bə"zən
 +
Avrasiya və Afrikada coxlu miqdarda
 +
təsaduf edilir. SSRİ-də ənə ur,
 +
Dnepr, Dnestr çaylarının attarı axar-
 +
larında, Uzaq PTərqdə, Sibirdə, Qaf
 +
qazda, o cӱmlədən Azərb.SSR-də yayıl-
 +
mıpdır. Meyvəsinin qida və yem əhə-
 +
miyyəti var.
 +
 +
CYqon)ÖP (öp. souffleur, souffler—nə-
 +
fəs almaq, ufurmək, xəlvətcə demək)
 +
— teatr itcisi. S. tamatpa və məiqlə-
 +
rin gedipqini pYesin mətni uzrə izlə-
 +
Yir və ehtiyac olduqda aktyora rolun
 +
mətnini sezilmədən xatırladır.
 +
SUFRAJİSTLƏR (ink. suffrage—
 +
secki huququ)—qadınlara secki huqu-
 +
qu verilməsi uqrunda mubarizə aparan
 +
qadın hərəkatının iptirakcıları.
 +
S. hərəkatı 19 əsrin 2-ci yarısı—
 +
20 əsrin əvvəllərində B. Britaniya,
 +
ABİT1, Almaniya və bir sıra digər əl-
 +
gələrdə genin yayılmındı. S. hərə-
 +
katı.zəhmətkeiq qadınlara arxalanma-
 +
dıqından və burjua xarakteri dajtı-
 +
dıqından xususi siyasi əhəmiyyət kəsb
 +
edə bilmədi. Birinci dunya muhari-
 +
bəsindən sonra zəhmətketlərin inqi-
 +
labi mӱbarizəsinin geniflənməsi :19-
 +
raitində əz mə"nasını itirdi.
 +
SUFFOZİYA (lat, =i/Rozzo—altı-
 +
nı qazıma)—suxur qatlarından su-
 +
zulən suyun həll olan maddələri və
 +
kicik mineral hissəciklərini yuyub
 +
cıxarması. S. nəticəsində yeraltı
 +
bopluqlar əmələ gəlir və ustdə yatan
 +
suxur qatları cakərək Yer səthində
 +
diametri 10 m-dək (nadir hallarda
 +
100—500 m) olan nəlbəki, qıf, tor və
 +
s. pəkilli qapalı cəkəklər əmələ gə-
 +
tirir. S., əsasən, ləss cekuntuləri-
 +
nin yayıldıqı sahələrdə inkitaf
 +
edir. Azərb.SSR-də Ceyraicəldə, Acı-
 +
nohur en daqlıqında, Qobustanda və
 +
Ləngəbiz-Ələt tirəsində muiyahidə
 +
 +
 +
olunur.
 +
 +
SӰXARTO (Zihaqko) (d. 8.6.1921, Cok-
 +
yakarta yaxınlıqında, Kemusu)—İn-
 +
dopeziya devlət xadimi, general.
 +
1945—49 illərdə İndoneziya xalqı-
 +
nın Hollandiya mustəmləkəcilərinə
 +
qariqı silahlı mubarizəsində iptirak
 +
 +
 +
Etmipdi. Muharibədən sonra İndo-
 +
neziya ordusunda bir sıra yuksək" və-
 +
zifələr datpımıtidır. 1963—65 il-
 +
lərdə strateji ehtiyat quru qopunla-
 +
rı komandanı idi. 1965 il sentyab-
 +
rın 30-da hərbi qrupların hakimiy-
 +
Yət bapına kecməsindən (bax İndonq-
 +
ziya. Tarixi ocerk) sonra nazir—qu-
 +
ru qopunlarının komandanı olmuii-
 +
dur. 1966 ildə icraedici hakimiy-
 +
Yət batpcısı, 1967 ildə isə İndonezi-
 +
Yanın prezidenti vəzifəsini ifa et-
 +
mipdir. 1968 ildən İndoneziyanın
 +
prezidentidir.
 +
SӰ XE-BATOR Damdinı (2.2.1893,
 +
Setsen-Xana (indiki Suxe-Bator ay-
 +
| Ed c makı) — 22.2.1923,
 +
Urqa(indiki Ulan:
 +
Bator)|— Monqolu-
 +
| stan siyasi, dəvlət
 +
və hərbi xadimi,
 +
Mi Monqolustan Xalq
 +
iv İnqilab Partiya-
 +
: sının (MXİP) ba-
 +
nisi, Monqolustan
 +
Xalq İnqilabının
 +
(1921) rəhbəri, Yox-
 +
Y sul arat ailəsində
 +
anadan olmuqidur.
 +
Cin militaristlə-
 +
ri və yapon agenti Babucabın quldur
 +
dəstələrinə qariptı dəyutilərdə gəstər-
 +
diyi qəhrəmanlıqlara gerə ona 4Ba-
 +
torx (pəhləvan, k ve-
 +
ilmiidi. 1921 ildə Monqolustan
 +
alq Partiyasının (MXP: 1925 ildən
 +
MXİP) 1-ci qurultayında S.-B. MXP
 +
MK-nın uzvu secildi. 1921 ilin mar-
 +
tından Mӱvəqqəti xalq həkumətinin
 +
(iyuldan Daimi Xalq həekumətinin)
 +
zvu, hərbi nazir və Monqolustan Xalq
 +
rdusunun (MXO) baiq komandanı
 +
idi. 1921 ilin martında S.-B.-un
 +
batpcılıqrı ilə MXO Cin ipitalcı-
 +
larını, may—avqust aylarında isə
 +
monqol xalqının KƏMƏİHHƏ gəlmiil
 +
Sovet Ordusu ilə birlikdə aqqvardi-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
yacı quldur dəstələrini darmadarın
 +
etmiidi. Qırmızı Bayraq ordeni ilə
 +
təltif olunmutdur.
 +
 +
| ildə Moskvada RSFSR-lə
 +
 +
 +
Monqolustan arasında dostluq haqqın-
 +
da Sazitpin imzalanmasında itptirak
 +
etmiiy və V. İ. Leninlə gərutimutidur.
 +
MXR-də S.-B. ad. orden tə"sis edil-
 +
miip, Ulan-Batorda heykəli (heykəl-
 +
tərap Coymbol) və bustu (Heykəltərati
 +
. Əbdurrəhmanov) qoyulmuli, haq-
 +
qında bədii film cəkilmiiiddir.
 +
Ədə Tudə L., Za Polirnov zvez-
 +
doV. Povesth o Suxz-Batore, |per, s
 +
monq. |, M., 1968,
 +
SUXİNİCİ—RSFSR Kaluqa vil.-
 +
ndə iəhər. Suxinici r-nunun mərkəzi.
 +
D.y. qovtaqı. Avtomobil tə"miri, gkər-
 +
pic, tərəvəz konsentratı, pivə z-dla-
 +
rı, plastik kutlə mə"mulatı, tikiii
 +
-kləri, D.Y. nəql. mӱəssisələri var.
 +
UXİYYVİLİ İlya İlic (d. 4.4.
 +
1907, Tiflis)—gkurcu sovet balet ar-
 +
tisti, baletmeyster. SSRİ xalq ar-
 +
tisti (1958). SSRİ Devlət mukafatı
 +
laureatı (1949). 1944 ildən Sov. İKP
 +
uzvu. 1926 ildən rəqqaslıq fəaliyyə-
 +
tinə bailamısi, Gurc. Opera və Balet
 +
Teatrının solisti və milli rəqslərin
 +
quruluyicu baletmeysteri olmuyidu
 +
(1928 —32, 1935—39 nə 1941—45). H. H.
 +
Ramiivili ilə birgə 1945 ildə Gurc.
 +
Xalq Rəqs Ansamblının yaradıcısı
 +
(1954 ilə qədər solisti), rəhbəri və
 +
direktorudur. S. c“Partsaq, *Xorumiə,
 +
ca Kartulik rəqslərində, gӱrcӱ və xev-
 +
 +
 +
sur suitalarında qədim xalq rəqs ən”-
 +
ənələrini, mӱasir rəqslərin plastik-
 +
liyi və gəzəlliyini saxlamındır,
 +
Lenin ordeni ilə təltif edilmiidir.
 +
SӰ XOV Nikolay Dmitriyevic (d. 8.
 +
V.1914, Saratov vil.-nin Volsk m.)
 +
— Sovet İttifaqı Qəhrəmanı (41.7.
 +
1944), gapitan, 1942 ildən Sov.İKP
 +
uzvu. 1928 ildə ailəsilə Bakıya gəl.
 +
mi, Volodarski ad. mexaniki 3-dda
 +
ipləmiidir. 1937 ildə Sovet Ordu-
 +
suna caqırılmındır. Bakı aeroglu-
 +
bunun yetiidirməsi olan S, 1940 il-
 +
də Odessa təyyarəcilik məktəbini bi-
 +
tirmildir. Beyuk Vətən muçharibə-
 +
sində muxtəlif cəbhələrdə 940 hava
 +
ucullu gecirmi:i, dutimənin 15 təyya-
 +
rəsini vurub salmınidır. Berlinin
 +
alınmasında ittirak etmiidir. Or-
 +
dudan buraxıldıqdan sonra (1959) So-
 +
cidə rabitə sistemində ipiləmiptdir.
 +
1978 ildən fərdi pensiyacıdır. 2
 +
Qırmızı Bayraq, 1-ci dərəcəli Vətən
 +
it haribəsi ordenləri və medallarla
 +
təlti olunmatadur.
 +
SUXOY LOQ—RSFSR Sverdlovsk
 +
vil.-ndə pəhər. Suxoy Loq r-nunun
 +
mərkəzi. Pıtmma cayı (Ob hevzəsi)
 +
sahilindədir. Qikinti materialla-
 +
rı sənayesi, karız f-ki, əlvan metal-
 +
ların təkrar e"malı və mapınqayır-
 +
ma z-dları: axiyam sənaye texnikumu,
 +
tibb məktəbi var.
 +
 +
SUXOMLİNSKİ Vasili
 +
 +
 +
Aleksan-
 +
drovic (28.9.1918, indiki
 +
 +
 +
Kirovo-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Qələmini s tral vil. Onufri.
 +
İLİ Im Yevka r-nunun Ba-
 +
ə : silyevka k.—2.9.
 +
 +
 +
1970, həmin vil. və
 +
r-nun Pavlıpi qəs.)
 +
—sovet pedaqoqu.
 +
USSR əməkdar mu-
 +
- əllimi (1969).
 +
 +
Pedaqoji
 +
EA-nın m. uzvu
 +
(1968: 1957— 67 il-
 +
lərdə RSFSR PR-
 +
 +
 +
naroxu EA-nın).
 +
 +
| əə Sosialist Əməyi
 +
Qəhrəmanı (1968). 1943 ildən Sov,
 +
İ uzvu. Poltava pedaqoji in-
 +
tunu satan ildir (1939). 1941—45
 +
illərdə Beyuk ətən mucharibəsi-
 +
nin iptirakcısı olmuiiy, 1947 il-
 +
dən emrunun axırınadək Paavlıpi
 +
 +
 +
orta məktəbinin direktoru iiləmiit-
 +
dir. Məktəb və ailədə kommunist tər-
 +
biyəsinin nəzəriyyəsi və metodikası,
 +
iagirdlərin ipəxsiyyət kimi Hərtə-
 +
rəfli inkipafı, pedaqoji ustalıq
 +
məsələləri ilə mətqul olmuit, sovet
 +
pedaqogikasının humanist ideyaları-
 +
nı təbliq etmiidir. Uziaq iəxsiyyə-
 +
tinə, ləyaqətinə hərmət, upqaqa məhəb-
 +
bət və xeyirxahlıq, qayrı və inam, həp
 +
bir ulpaqda beyuk insan, vətəndaii
 +
germək arzusu S.-nin zəngin pedaqo-
 +
ji irsinin əsas məzmununu təqikil
 +
edir. S. 36 monoqrafiya, 600-dən cox
 +
məqalə və 1200-dək uiaq hekayəsinin
 +
muəllifidir. Muəllimlik fəaliyyəti
 +
dəvrundə Yazdıqı 3700 səhifəlik
 +
v*Kundəliyininə hər səhifəsini bi
 +
iqagirdinə hasr etmiidir. 30 məktub-
 +
dan ibarət məphur cOqluma məktub-
 +
larə əsəri sovet gənclərinə muraciət-
 +
dir. c“Urəyimi uptaqlara verirəm
 +
(1969) əsəri USSR Devlət mukafatı-
 +
na layiq gerulmuidur (1974). Bir
 +
necə xarici dil bilan S. marksist-
 +
leninci pedaqogikanın mahir təbli-
 +
kEatcısı olmui, ADR, Bolqarıstan,
 +
Kuba və digər əlkələrdə muhazirələr
 +
 +
 +
ondadı a”
 +
 +
 +
İs
 +
 +
 +
SUCUL BƏCƏKLƏR
 +
 +
 +
93
 +
 +
 +
 +
 +
 +
oxumutdur. ABPİT və s. xarici əlkə-
 +
lərdə əsərləri cap olunmuqdur.
 +
 +
S.-nin iiy təcrubəsi və pedaqoji
 +
irsi Azərb, məktəblərində də eyrəni-
 +
lib tətbiq edilir. S.-nin bir sıra
 +
əsərləri Azərb. dilində nəir edil-
 +
midir.
 +
 +
S. 2 dəfə Lenin ordeni və Qır-
 +
mızı Ulduz ordeni ilə təltif olun-
 +
mu, K. D. Upinski və A. S. Maka-
 +
renko ad, medallara layiq gerulmuiq-
 +
dur.
 +
 +
Əsəfləri: Vətəndapın
 +
sı, B., 1975, Urəyimi utaqlara verirəm,
 +
nə 1979, O Rosnitanin, Y izd., M., 1979:
 +
 +
ıma kK sınu. HHTa ll am
 +
Kien, 1979: İzbr. mok. x ə nas.
 +
 +
 +
1979—80, İzbr. pedaqoqiceskie soc., t.
 +
1—3, M., 1979—81.
 +
 +
 +
SӰ XON (5ishoh) Eugen (d. 25.9.1908,
 +
Pezinok, Bratislava yaxınlıqında)—
 +
slovak bəstəkarı. Slovak profes-
 +
sional musiqisinin banilərindən bi-
 +
ri. CSSR xalq artisti (1959). CSSR
 +
evlət mukafatı laureatı (1951,
 +
1954, 1959). Bratislava konservatori-
 +
Yasında oxumutdur. 1933 ildən kon-
 +
servatoriyada pedaqoji fəaliyyət
 +
gestərir. İlk əsərləri Klassik ən”-
 +
ənələrlə baqlıdır zı ucuncSuita—
 +
balladaq və s.). 1920—30 illər yara-
 +
dıcılıqına ekspressionizm və klas-
 +
sisizmin təsiri olmutdur. “Karpat
 +
torpaqı haqqında psalmə (1938), ca“ Kənd
 +
simfoniyettasıt (1957) və s. əsərlə-
 +
rində xalq musiqi folklorundan is-
 +
tifadə etmipdir. S. ilk milli musi-
 +
qili dramın (c“Burulqanə, 1949) muəl-
 +
lifidir. Digər əsərləri: “Svyatop-
 +
lukə (1959) operası, skripka ilə
 +
ork. ucun cFantaziya və burleskə
 +
(1948), “Metamorfozlarq (1953) sim-
 +
fonik suitası, xor silsilələri, bir
 +
sıra dram tamataları, kinofilm-
 +
eyx Musiqi, utPaq musiqisi və s.
 +
SU XONA-—RSFSR-in Voloqda vil.-
 +
ndə cay. Yuq cayı ilə birlətərək PTi-
 +
mali Dvina cayını əmələ gətirir.
 +
Uz. 558 km, həBsəcHHHH cah, 50,3 min
 +
km2, Kubena gelundən bailanır. No-
 +
yabrdan mayadək donur. Kubena gelu,
 +
PTimali Dvina kanalı, PTeksna cayı
 +
(Beloye gelundən baplanır, Rıbinsk
 +
su anbarına tekulur) vasitəsilə Vol-
 +
qa cayı ilə əlaqələnir: S. L/imali
 +
Dvina su sisteminə daxildir.
 +
SUXӰ Mİ—Abx.MSSR-in paytaxtı,
 +
Qara dənizdə port. Genin buxtanın
 +
sahilində və ətraf təpələrin yamac-
 +
larında terlətikodir. D.y.st. Əh,
 +
122 min (1983).
 +
 +
Muasir S.-nin yerində e.ə. 6 əsrdə
 +
yunan tacirləri Dioskuriada i1.-ni
 +
salmıtdılar. PTəhər eramızın 1 əs-
 +
rindən Romaya, 6 əsrdən Bizansa, 12
 +
əsrdən Genuyaya, 16 əsrdən Turkiyəyə
 +
məxsus idi. Gurcu salnamələrində
 +
iəhər Sxum adlanır (ilk dəfə 736
 +
ildə adı cəkilmiidir). 1724 ildə
 +
turklər burada qala (Suxumqala) tik-
 +
miidilər. S. 1810 ildə Rusiyaya bir-
 +
ləpdirilmitndir. Abxaz knyazlırı-
 +
nın ləqvindən (1864) sonra Suxumi
 +
hərbi vil.-nin mərkəzi idi. 1903 il-
 +
də RSDFP Batum Komitəsinin Suxu,
 +
Mİ s.-d. qrupu ən :
 +
zəhmətketiləri 1905 və 1917 illərin
 +
inqilabi hadisələrində iiytirak et-
 +
miplər. 1918 il aprelin 8-də S.-də
 +
Sovet hakimiyyəti qurulmuil, lakin
 +
mayın 17-də əksinqilabi Zaqafqaziya
 +
seyminin qopunları ipəhəri tutmu:t-
 +
dular. 1921 il martın 4-də usyan qal-
 +
 +
 +
Orta temp-r iyulda 24*9S,
 +
 +
 +
iə
 +
 +
 +
R
 +
 +
 +
ra”
 +
ə...
 +
 +
 +
ce 4 ö
 +
von
 +
= f
 +
– : -
 +
1
 +
 +
 +
ga ə g
 +
 +
 +
” Hə |
 +
 +
 +
doqulma- Cİ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Suxumi məhəpnunəH KƏpYHYmU.
 +
dırmın Abxaziya zəhmətketləri Qı-
 +
zıl Ordunun kəməyi ilə tpəhəri azad
 +
etdilər. C, 1921 ildən Abx. MSSR-in
 +
paytaxtıdır.
 +
 +
Sovet hakimiyyəti illərində S,.
 +
muhum mədəni və iqtisadi mərkəzə
 +
cevrilmiindir. Tutun, konserv, dəri-
 +
ayaqqabı sənayesi muəssisələri yer-
 +
li xammalla itpləyir. Cihazqayırma,
 +
eksperimental qaz aparatları 3-dla-
 +
rı, Qumista cayında SES var.
 +
 +
S.-də Gurc.SSR EA-nın D. İ. Qu-
 +
lia ad. Abxaziya Dil, Ədəbiyyat və Ta-
 +
rix İn-tu, SSRİ Tibb EA-nın Eks-
 +
perimental Patalogiya və Terapiya
 +
İn-tu (meymun pitomniki daxil ol-
 +
maqla), Gurc.SSR Səhiyyə Nazirli-
 +
yinin Elmi-Tədqiqat Kurortologiya
 +
və Fizioterapiya li  Abxazi-
 +
ya filialı, Umumittifaq Cay və Sub-
 +
tropik Bitkilər İn-tunun filialı,
 +
Gurc.SSR EA-nın Suxumi Botanika
 +
baqı, pedaqoji in-t, əlkəpqunaslıq
 +
muzeyi, D. İ. Qulianın ev-muzeyi,
 +
dram teatrı və s. var. Abx. MSSR Hə-
 +
kumət evi (1932—39, me”marlar V. A.
 +
PQuko, V. G. Gelfreyx), F“Abxaziyaə
 +
mehmanxanası (1938, me”marlar Y.S
 +
Tony6en, 2. B. Hiykxo), dram teatrı
 +
(1952, me”mar M. Cxikvadze), Umum-
 +
ittifaq cay və subtropik bitkilər
 +
in-tunun filialı (1968, me”mar D.
 +
Kippidze və b.), “Suxumi sanato-
 +
riyasının 13 mərtəbəli yataq korpu-
 +
su (1976, me”marlar Y. Kaxiani, S.
 +
Sinsabadze) S.-nin ən yaxtı muasir
 +
tikililərindəndir.
 +
 +
S, iqlim balneoloji kurortdur.
 +
yanvarda
 +
62S-dir: illik yaqıntı 1460 mm. M u a-
 +
licə vasitələri: iqlim, də-
 +
nizdə cimmə, əsasən vannalar ucun
 +
istifadə edilən mineral sular. ən
 +
də əsasən, tənəffus orqanlarının
 +
qeyri-vərəm məniyəli xəstəliyinə, si-
 +
nir sistemi, qan devranı orqanları-
 +
nın xəstəliyinə tutulanlar muali-
 +
cə olunurlar. Sanatoriya, istirahət
 +
evləri və pansionatlar var. S. Qaf-
 +
qazda və Qara dənizdə (gəmi səyahət-
 +
ləri) muhum turizm mərkəzlərindən-
 +
dir. Turist bazaları var. S.-nin ya-
 +
xınlırındagkı Novı Afon tanın-
 +
mı turizm r-nudur..
 +
 +
SUHAVA (Ziseaua)—Rumıniyada möə-
 +
hər. Sucava judesinin inz.m. ƏH, 74
 +
min (1981). Nəql. qovtpaqı. Selluloz-
 +
kaqız, dəri-ayaqqabı, yeyinti, mapqın-
 +
qayırma, trikotaj sənayesi: me”mar-
 +
lıq abidələrindən 14 əsr qəsr xaraba-
 +
lıqları, 15—17 əsrlərin kilsələri
 +
(Muqəddəs Georgi, 16 əsr) var. 14—16
 +
ə Srtadarında Moldaviya knyaz-
 +
| paytaxtı olmundur.
 +
 +
SUCİCƏYİ—kəskin infeksion xəstə-
 +
lik, dəridə sudurcuqların olması və
 +
 +
 +
 +
 +
 +
qızdırma ilə xarakterizə edilir.
 +
Əsasən, 10 yapına qədər uttaqlar xəs-
 +
tələnir. S.-nə tutulanlarda daimi im-
 +
munitet Yaranır. Qərədiciləri filtr-
 +
dən suzulən viruslardır. Xəstəlik
 +
hava-damcı ilə (xəstə asqırdıqda, əs-
 +
kurdukdə, danındıqda) yoluxur. İn-
 +
kubasiya dəvru 11—21 gundur. 5—7
 +
gun temp-r 39—39,5*S olur: bədənin
 +
mӱxtəlif nahiyələrində, əsnək və bu-
 +
run-udlaqın selikli qiypasında səp-
 +
gilər əmələ gəlir: səpgilərin ətrafı
 +
nazik, qırmızı dairəvi sudurcuqla-
 +
ra cevrilir. Sonradan sudurc qlar
 +
partlayır, icindəki maye quruyur, qa-
 +
bıqla ərtulur, qaqlınır. Təkrar səp-
 +
mə və muxtəlif ipəkilli səpgilər xəs-
 +
təlik ucun xarakter haldır. Səpgi-
 +
lər ӱzdə, bapın tuklu hissəsində,
 +
ətraflarda, ayaqın altında da ola bi-
 +
lər. Nadir halda arırlatma verir.
 +
Mualicəsi: xəstəliyin ilk gun-
 +
lərində yataq rejimi, təmizliyə cid-
 +
di riayət etmək, səpgilərə brilyant
 +
yapılı surtmək və s. Profilak-
 +
tikası: xəstəlik inkubasiya dəv-
 +
runun son gunundən (səpməyə 1—2 gun
 +
qalmınq) səpgilərin batladıqrı 5-ci
 +
gӱnə gimi yoluxa bilər. Bu muddət
 +
ərzində saqlam utaqları xəst lərdən
 +
ayırmaq (S.-nin yoluxdurma dərəcəsi
 +
cox yuksəkdir), təmasda olan uplaq-
 +
ları 21 gun karantində saxlamaq və s,
 +
 +
 +
Əd. Pvalko A. D., Differen-
 +
pialhnan diaqnostika vajnevtiix det-
 +
skix infekpinİ, Voronej, 1980,
 +
 +
 +
CYHMA—Asəpö.CCP PTəki r-nunda
 +
kənd. S. sovetliyinin mərkəzi. R-n
 +
mərkəzindən 35 km c.-da, PQəki— Yev-
 +
lax avtomobil yolu kənarında, Acı-
 +
nohur ən daqlıqrındadır. Əh. 1079
 +
(1985), taxılcılıq, tutunculuk, hey-
 +
vandarlıq və baramacılıqla məptqul-
 +
dur. Orta məktəb, mədəniyyət evi,
 +
kitabxana var.
 +
 +
SUCA---RSFSR Kursk vil.-ndə mə-
 +
hər. Suca r-nunun mərkəzi. Suca cayı
 +
sahilindədir. Qraktor aqreqatları,
 +
tikinti materialları z-dları, yeyin-
 +
ti sənayesi mӱəssisələri, xalca f-ki,
 +
elevator: baytarlıq texnikumu, musiqi
 +
məktəbi var. 17 əsrdə salınmındır.
 +
SUCAQ—qrunt suları yer səthinə cox
 +
Yaxın, torpaqı daimi izafi rutubətdə
 +
 +
 +
57 lakin bataqlıqa cehvrilməyən
 +
sahə.
 +
SUCUQ, bastı x—Nax,MSSR-də
 +
 +
 +
(əsasən, Ordubad), həmcinin Erməni-
 +
standa yapayan azərb.-lar arasında ya-
 +
Yılmını cərəz. S, hazırlamaq ucun
 +
qoz ləpələrini sapa duzub, uzərinə
 +
bəkməz (dopab) qatılmın qatı umac
 +
cəkib qurudurlar. Xalq arasında S.-
 +
dan mə”də xəstəlikləri, qanazlırı və
 +
s.-nin mӱalicəsində istifadə olu-
 +
nur. Orta əsrlərdə əsas ixracat vəh:
 +
sullarından sayılırdı. Qafqazın
 +
Samra Yerlərində, Orta Asiya və Tur-
 +
kiyədə də yYayılmıpdır.
 +
 +
SUCUL BƏCƏKLƏR (Hiydrophilidae)
 +
artar dəstəsindən cucu fə-
 +
SİLƏSİ. 4 minDƏN cox nəvӱ mə”lumdur.
 +
SSRİ-də 200-dək, o cӱmlədən AzƏBb.
 +
SSR-də 75 nevu yayılmıtidır. 3,
 +
1—50 mm-dir. Bədəni yumurtavarı,
 +
qanadustluyu qara, parlaqdır. Sucaq
 +
Yerlərdə Yapayır (adı da buradan-
 +
dır). Yetkin fərdləri bitki curuntu-
 +
su, aqcaqanad pupları ilə qidalanır.
 +
Surfələri yırtıcıdır. S.b. balıqcı-
 +
lıq təsərrufatında yem mənbəyi kimi
 +
əhəmiyyətlidir.
 +
 +
 +
04
 +
 +
 +
 +
 +
 +
SUİYİRİNLƏY)İDİRİCİ—su/yun iqi-
 +
rinləidirilməsi çcun qurqu. Əlkə-
 +
mizdə ilk S, qurqu (distillə tipli)
 +
1898 ildə Bakıda (məhsuldarlırı
 +
1200—1250 m"/gun) iplə salınmıpl
 +
və Pollar su gəməri cəkilənədək
 +
ondan istifadə edilmiptdir. Hazır-
 +
da dunyada (1979 il) umumi məhsul-
 +
darlıqı 2 mln. m?/gӱn-dən artıq olan
 +
1000-dən cox iri stasionar S, məvcud-
 +
dur. Bunlardan ən irisi Qazax.SSR-in
 +
 +
evcenko 11.-ində SƏH Kİ bin ib 13 qyl
 +
duz olan Xəzər dənizi suyunu ptirin-
 +
ləpidirmək ucun, istilik AES-dən
 +
alınır) və Kuveytdə (Əl-Kuveytdə)
 +
tikilmitdir. Məhsuldarlıqından
 +
asılı olaraq S qurquda bir və ya pa-
 +
ralel iiləyən bir necə S.-dən isti-
 +
fadə olunur. Suyun pirinlətdiril-
 +
məsi ӱsullarından asılı olaraq, əsa-
 +
sən, distillə, elektrodializ və hi-
 +
perfiltrasiya tipli S.-lər itilədi-
 +
lir. Dunyada tppirinlətdirilən suyun
 +
cox hissəsi distillə S.. qurquları-
 +
nın payına duiqur. Distillə S.-si
 +
birpilləli (ipək.1), coxpilləli (bo-
 +
ruvarı qızdırıcı elementli, yaxud
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Dəstillat milədici yə
 +
 +
 +
iə
 +
“Tay sala anına
 +
 +
 +
PPək. 1. Birpilləli distillə supirin-
 +
 +
ləpdiricisinin sxemi: /—buxarlandırı-
 +
 +
cı kameranın gəenvdəsi, 2—qızdırıcı
 +
 +
element: 3—kondensator: 4—nasos: 5—sıc-
 +
rantıtutan.
 +
 +
 +
buxarlandırıcı aparatlı və adiaba-
 +
tik—ani qaynama tipli) və buxar-
 +
kompressorlu olur. Birpilləli S.-də
 +
l iztirin su almaq ucun təqr. 2400
 +
kc istilik sərf olunur. Coxpilləli
 +
S.-də faza kecid istiliyinin regku-
 +
perasiyası 1 l iiirin suya olan isti-
 +
lik sərfini 250—300 kc-dək azalq-
 +
maqa imkan verir. Hiperfiltrasiya
 +
S.-si duzlu suyu membrana (mustəvi,
 +
yaxud boruvarı) və ya asetilselluloz,
 +
yaxud poliamid qatranlardan hazır-
 +
lanan liflərə vurmaq ucun yuksək
 +
təzyiq nasosundan (5—10 Mn/m?, yaxud
 +
50—100 bar) ibarətdir. Membran
 +
(lif) osmos təzyiqindən yuksək ək xn-
 +
də su molekullarını buraxmaq, suda
 +
həll olan hidratlaimı:qi duz nionla-
 +
rını isə tutub saxlamaq qabiliyyəti-
 +
nə malikdir. Elektrodializ S.-si
 +
(hpək. 2) coxkameralı aparat olub,
 +
ir tərəfdən kationit, digər tərəf-
 +
dən anionit membranları olan kame-
 +
ralardan ibarətdir. Kameralar sabit
 +
elektrik cərəyan mənbəyi ilə birləni-
 +
dirilən katod və anod arasında yer-
 +
ləpdirilmitdir. Tərkibində 2,5—3
 +
q)l duz olan 1 l suyu ipirinləndir-
 +
mək ucun 2 et.saat, q)l duz
 +
olan 1 l su ucun 5 et.saat elektrik
 +
enerjisi sərf olunur. Cənub səhra
 +
r-nlarında və susuz adalarda gunət
 +
S.-ndan istifadə olunur: belə S.-də
 +
yay aylarında bir gun ərzində guӱnəi
 +
 +
 +
SİPİRİNLƏY)İDİRİCİ
 +
 +
 +
PQək. 2. Coxkameralı
 +
elektrodializ supti-
 +
rinlətdiricisinin:
 +
sxemi: Y—anodyu 2—
 +
katod: 3—anionit
 +
membran: 4—kationit
 +
membran: S—“pirin-
 +
ləpdirilən suy D/M —
 +
duzlu məhlul.
 +
 +
 +
enerjisi duӱpən 1 m2 səthə təqr, 4l
 +
su verir.
 +
Əd. Apelıpin İ. Ə., Klatc-
 +
 +
k o V. A., Opresnenie vodı, M., 1968:
 +
Slesarenko . N., Distillapion-
 +
nıe opresnitelınıe ustanovki, M., 1980,
 +
SU (5ie) Ejen (təxəllusus əsl adı
 +
Mari Jozef) (10.12.1804, Pa-
 +
ris—3.8.1857, Yuxarı Savoyya depar-
 +
tamenti, Annesi)—fransız yazıcısı.
 +
İxtisasca hərbi cərrah olmupidur.
 +
cParisin sirləri (c. 1—10, 1842—
 +
43), *Əlməz yəhudiə (c. 1—10, 1844—
 +
45, rus dilində cAqasferə) macəra
 +
romanlarında chəyatın dibindəki-
 +
lərgin yoxsulluqu, kubar cəmiyyəti-
 +
nin riyakarlıqı təsvir olunur. La-
 +
KİN xalq gӱcӱnə inamsızlırı, bur-
 +
juaziyanın insanpərvərliyinə umid
 +
bəsləməsi əsərlərinin ictimai-tənqi-
 +
di kəsərini zəiflətmiidir. cXalqın
 +
cupzəpHə (1849—57) romanına və an-
 +
tiklerikal pamfletlərinə gərə tə”-
 +
qib olunmuil, 1852 ildə Savoyyaya mu-
 +
hacirət etmiidir. Bə”zi əsərləri
 +
ekranlapdırılmıpdır.
 +
SUBUT, cinayət və mulki
 +
prosesdə subutlar--cinayət
 +
ipinin və ya mulki itin duzgun hən-
 +
li uçun əhəmiyyəti olan hallar haq-
 +
qında faktik mə”lumatlar. Cinayət
 +
prosesində S. əsasında cinayət hadi-
 +
səsinin olub-olmaması, mӱqəssir hesab
 +
edilənlərin təqsirliyi və təqsirsiz-
 +
liyi, təqsirli :pəxslərin məs”uliyyət
 +
dərəcəsi, vurulmuyi ziyanın xarakte-
 +
ri və miqdarı, həmcinin cinayətin
 +
ball verməsinə kəmək etmin səbəblər
 +
və mət it muəyyən edilir. Mulki pro-
 +
sesdə-S.-ların kəməyi ilə tərəflərin
 +
VƏ ucuncu ipəxslərin tələb və e”tiraz-
 +
larını əsaslandıran halların, həm-
 +
cinin ipin həlli ucun əhəmiyyəti olan
 +
digər halların olub-olmaması aydın -
 +
lapdırılır. S.-lar itahid ifadələ-
 +
rindən, maddi S.-lardan, ekspertlə-
 +
pas pə”inəpnnnən, istintaq və məhkəmə
 +
ərəkətləri haqqında protokollardan
 +
və s, sənədlərdən toplanılır. Cina-
 +
yə prosesində həmin mə”lumatlar,
 +
ləmcinin muqəssirlərin ( muttəhimlə-
 +
rin), pyubhə edilən ipəxslərin, zərər
 +
cəkmipq ipəxslərin ifadələrindən,
 +
mulki prosesdə isə tərəflərin və
 +
ucuncu ipəxslərin izahatlarından
 +
alınır. PTaynələrdən, anonim məktub-
 +
lardan və s.-dən S. gimi istifadə
 +
oluna bilməz. Sun"i surətdə S,-la-
 +
rın yaradılması, ifadə verməyə məc-
 +
bur etmə və s. cinayət məs"uliyyətinə
 +
səbəb olur (Azərb.SSR Cinayət Məcəl-
 +
ləsi, Mm. 177, 180—181 və s.). Cinayət
 +
prosesində ittihamedici S. və
 +
bəraətverici S.,, mӱlki proses-
 +
də isə muvafiq olaraq iddianın əsa-
 +
sını muəyyən, yaxud təkzib edən S.
 +
fərqləndirilir. İpin hallarına mu-
 +
nasibətdə S. birbata vədola-
 +
yı S.-a ayrılır. İlk və tərə-
 +
mə S. da məvcuddur.
 +
SUBHANVERDİXANOV Abdulla bəy
 +
—bax Divanbəyoqlu.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
CYbhM (Sübhi) Myecradba (7.2.1882,
 +
Trabzon vil., Kirəsun 11, —29.1.1921,
 +
 +
— Qara dəniz, Trabzon
 +
yaxınlırında)
 +
Turkiyə Kommu-
 +
nist Partiyası-
 +
nın (TKP) banilə-
 +
rindən və rəhbər-
 +
.lərindən biri.
 +
Mə"mur ailəsində
 +
anadan olmuiidur.
 +
"it İstambul və Sor-
 +
mn bonna un-tlərini
 +
kə bitirmitdir. 1908
 +
)2. ildə Turkiyəyə qa-
 +
mə yıtmın, 1910—12
 +
Osmanlı Sosialist Par-
 +
tiyasına daxil olmusi və onun sol
 +
cinahına rəhbərlik etmipdi. 1912
 +
ildə nəipr etdiyi 4“İfhamə qəze-
 +
TİNDƏ cgənc turklərəin yeritdik-
 +
ləri daxili və xarici siyasəti
 +
KƏSKİN tənqid etmitdi. 1913 il-
 +
DƏ “gənc turklərəin baiq naziri Mah-
 +
mud PLevkət paiyaya sun-qəsddə itti-
 +
ham olunaraq 15 il mӱddətinə Həbsə
 +
məhkum edilmiidi. 1914 ildə Rusiyaya
 +
qacmıy, Rusiyanın bir cox yerində, o
 +
cӱmlədən Bakıda olmutdu. Birinci
 +
dunya muharibəsi (1914—18) balan-
 +
dıqdan sonra əvvəlcə Kaluqaya, sonra
 +
isə Urala surgun edilmistidi, Beyuk
 +
Oktyabr sosialist inqilabından sonra
 +
Moskvada, Kazanda, Krım və Daii-
 +
kənddə partiyanın muxtəlif tapjqı-
 +
rıqlarını Yerinə yetirmipdir. 1918—
 +
0 illərdə Rusiya və PQərqin musəl-
 +
man zəhmətkeiləri arasında Oktyabr
 +
ideyalarını təbliq edən cYeni dunyav
 +
qəzetini nəpr etmiidi (əvvəl Mosk-
 +
vada, sonra Simferopol və Bakıda)
 +
Kominternin 1-ci konqresinin (1919)
 +
və Bakıda kecirilən apr xalqları-
 +
nın 1-ci qurultayının (1920) iiti-
 +
rakcısı olmuidu. Azərb.-da Sovet ha-
 +
kimiyyəti qurulduqdan sonra Bakıya
 +
kəcmutidu. 1920 ildə TKP-nin Bakı-
 +
da gecirilmi 1-ci qurultayında par-
 +
tiyanın sədri secilmipdi. S. TKP
 +
MK-nın 14 uzvu və partiya fəalları
 +
ilə birlikdə Tӱrkiyəyə qayıdarkən
 +
turk jandarmları tərəfindən əlduru-
 +
lub dənizdə batı ılmıtdır. K.
 +
Marks, F. Engels, v İ. Leninin bir
 +
necə əsərini turk dilinə tərcumə et-
 +
mipdi. Bakıda S. adına KY
 +
 +
 +
—
 +
 +
 +
 +
 +
 +
illərdə
 +
 +
 +
cə, Krımə
 +
na C. an. sanatoriya var.
 +
Əsəri: Recı na 1 konqresse Komin-
 +
it PervıNn konqress Kommunis-
 +
| nte |
 +
ət, rnapionala, M., 1933,
 +
Əd. Rozaliy |
 +
ordu m iyev Y. N., Mustafa
 +
 +
 +
o 1966: yenə onun Mustafa
 +
Subxi—revolopioner, ə ə ərə,
 +
 +
 +
aAzia i Afrika seqodniniə, 1983, Ne 4, C o-
 +
fiyev M. M., Turkiyədə 1918—1923-cu
 +
illər milli azadlıq hərəkatı Dӧvrӱndə
 +
marksizm-leninizm ideyalarının yayılma-
 +
sı, “Yaxın və Orta Həpr əlkələrində
 +
milli azadlıq hərəkatız kitabında, B.,
 +
1983: Vodnev V. A. Nacalo politice"
 +
skon deltelınosti Mustafı Subxi, aNa-
 +
rodı Azii i Afrikiə, 1982, XI 9, Mete Tun.
 +
 +
 +
SUD VƏZİLƏRİ
 +
 +
 +
95
 +
 +
 +
 +
 +
 +
gay, Türkiyede sol akımler (1908—1925),
 +
Ankara, 1978, s. 192—242,
 +
 +
CYBAPH TOLIYH, kananepuia
 +
— deyӱnq əməliyyatında və hərəkətdə
 +
minik atından istifadə edən qopun
 +
nevu. İkinci dunya muharibəsinədək
 +
(1939—45) quru qopunlarının əsas
 +
nəvlərindən idi. İlk qeyri-nizami
 +
S.q.-lar qədim dunyanın quldar dev-
 +
lətlərində Yaradılmıtdı (e.ə. 4 əsr-
 +
də Makedoniya ordusunun ən mukəm-
 +
məl nizami S.q.-u var idi). Qədim
 +
Hin, skif, monqol-tatar S.q.-ları
 +
Yuğsək doyunq keyfiyyətlərinə malik
 +
olmutlar. Albaniya (Qafqaz), Atropa-
 +
tena, orta əsr Azərb. devlətlərinin
 +
bir coxunda mӱkəmməl S.q.-lar məv-
 +
cud idi. Rusiyada ilk nizami S.q.-un
 +
əsasını 1 Pyotr qoymutidur. Sovet
 +
S.q.-u Rusiyada vətəndaii muharibəsi
 +
və xarici hərbi mudaxilə dəvrundə
 +
Yaradılmındı (bax Suvari ordular).
 +
Beyuӱk Vətən mӱharibəsinin əvvəlində
 +
Sovet Ordusunun suvari birlətmələ-
 +
ri bir sıra bəyuk əməliyyatlarda i1i-
 +
tirak etmiplər. Kutləvi qırrın va-
 +
sitələrinin tətbiqi və ordunun motor-
 +
laidırılması və mexanikləidiril-
 +
məsi Həyata kecirildikdən sonra S.q.
 +
TOHIYH HƏBY kimi əksər dəvlətlərdə
 +
(SSRİ-də 50-ci illərdə) ləev olun-
 +
 +
 +
ir
 +
SUVARİ ORDULAR —sovet suvari
 +
qopunlarının Vətəndain muharibə-
 +
 +
 +
si (1918— 20) devrundə yaradılmın
 +
ali operativ birlətmələri. İki su-
 +
vari ordu (1-ci və 2-ci S.o.-lar) yara-
 +
dılmıpidı.
 +
1-ci suvari ordu 1919 il
 +
noyabrın 17-də Respublika HİPQ-nin
 +
qərarı ilə S. M. Budyonnının 1-ci
 +
suvari korpusu əsasında təpkil edil-
 +
mili 1-ci Suvari ordu Voronej-Kas-
 +
tornoye əməliyyatında (1919), Donbas
 +
əməliyyatında (1919) Həlledici rol
 +
oynamın, 8-ci ordu qopunları ilə
 +
birgə Taqanroq və Rostovu aqqvardiya-
 +
cılardan azad etmiyidi. Talk əmMə-
 +
liyyatında aqların 1-ci Kuban piya-
 +
da korpusu və general Pavlovun suva-
 +
riqrupuna, Kiyev əməliyyatında (1920)
 +
Polita qopunlarına, PTimali Tavriya-
 +
da vrangelcilərə aqır zərbə vurmuil,
 +
1920—21 illərin qıpında Solsahil
 +
Ukraynasında Maxno bandalarına qar-
 +
aı deytilər aparmın, sonra PTimali
 +
Qafqazda general Prjevalskinin ar-
 +
qvardiyacı ordusunu məqlubiyyətə yr-
 +
ratmıtidı. 1921 ilin mayında 1-ci su-
 +
vari ordu ləev Olundu (qərargahı 1923
 +
ilin oktyabrınadək saxlanmındı),.
 +
2-ci suvari ordu Cənub-Qərb
 +
cəbhəsi HİPT-nin 1920 il 16 iyul ta-
 +
rixli əmri ilə (bai komandanın 3
 +
iyul tarixli direktivi əsasında) təii-
 +
kil olunmu:du. Bu orduya dərd su-
 +
vari diviziyası daxil idi (1920 ilin
 +
sentyabrında diviziyalardan biri əla-
 +
hiddə suvari briqadası ilə əvəz olun-
 +
du ). 1920 ilin iyul-avqustunda 2-ci
 +
suvari ordu 13-cu ordu ilə birgə
 +
vrangelcilərin Aleksapdrovska (indi-
 +
ki Zaporojyeyə) hucumunu dəf edərək
 +
duimənə gӱclӱ əks-zərbələr endir-
 +
miiy və onun irəliləyitini dayandır-
 +
mılidız oktyabrın 1-ci yarısında
 +
Apostolovo r-nunda Vrangelin zərbə
 +
qrupu ilə deyuilərin əsas aqırlırı-
 +
nı əz ӱzərinə geturmuiy, oktyabrın so-
 +
nunda və noyabrın 1-ci yarısında isə
 +
PTimali Tavriyada Vrangel qopunla-
 +
ının darmadarın edilməsində və
 +
rımın azad olunmasında fəal tpiti-
 +
 +
 +
rak etmipdir. 1920 ilin dekabrında
 +
yenidən təpkil olunaraq 2-ci suvari
 +
korpusuna cevrilmitdi.
 +
 +
S.o.-ın dəyuli əməliyyatları muda-
 +
xiləcilərin və aqqvardiyacı qopunla-
 +
rın darmadaqın edilməsində muhum
 +
rol oynamıntdır.
 +
 +
Ə0: Budennı N S. M., PronNnden-
 +
nın puth, kn. 1—3, M., 1959—73, Du-
 +
pen bak in V. V., Vtoral konnail, M.,
 +
1968: Qrajdanskal voNna i pvoennal inter-
 +
vendin v SSSR, Əniiklopedil, M., 1983.
 +
 +
 +
CYBE/LI ( 5 ,-1)— MƏP-nə məhəp.
 +
Qırmızı dəniz sahilində (Suveyiy ka-
 +
nalının girəcəyinə yaxın) nəə: Cy-
 +
veyii Hu anasının HHa.M. Əh, 194
 +
min (1976). D.y., avtomobil və hava
 +
yolları qovpaqı. Neft e"malı, neft-
 +
kimya və yeyinti sənayesi var. S. 1967
 +
ildə İsrail təcavuzu və 1973 ilin
 +
oktyabrında Yaxın PTərqdə hərbi əmə-
 +
liyyat zamanı cox darılmındı. 1974
 +
ildən bərpasına batlanmıpidır.
 +
SUVEYİQ BƏRZƏXİ (,.,-/2zə) —
 +
Asiya ilə Afrikanı birləpdirən və
 +
Aralıq dənizini Qırmızı dənizdən
 +
ayıran quru zolaqı. Eni 112 km-ə qə-
 +
dərdir. Səthi gilli duzənlikdir. Q.-
 +
ində qum dunləri və barxanları var.
 +
İqlimi subtropik səhra tiplidir. Su-
 +
veyi kanalı S.b.-ndən kecir.
 +
SUVEYİİ KANALI (1 iz)—MƏR-
 +
İN 11m.-iİ1.-ində pluzsuz gəmicilik, ka-
 +
nalı. Aralıq dənizi ilə Qırmızı
 +
dənizi əlaqələndirir. S.k. Atlantik
 +
və Hind okeanlarının portları ara-
 +
sında ən qısa (Afrika ətrafından
 +
kecən dəniz yolundan 8—15 min km az)
 +
dəniz yoludur. S.k. zonası Asiya ilə
 +
Afrika arasında pərti coqrafi sər-
 +
Həddir. Kanal 1859—69 illərdə cə-
 +
kilmiiy, rəsmi acılınqı 1869 il no-
 +
yabrın 17-də olmutdur. S.k.-nın uz.
 +
161 km, eni su səthində 120—150 m,
 +
dibində 45—6() m, dərinliyi farva-
 +
terdə 12,5—13 m-dir. Gəmilər kanal-
 +
dan orta hesabla 11—12 saata gecir.
 +
 +
 +
. Muhum portları: Port-Səid, Suveyi
 +
 +
 +
və s. S.k. Suveyi, bərzəxindən, onun
 +
ən alcaq və dar hissəsindən, Aralıq
 +
dənizinin Menzala laqunundan və bir
 +
necə gəldən gər Kanal zonasını
 +
pirin su ilə təchiz etmək ucun Nil
 +
cayından İsmailiyyə kanalı (İsmai-
 +
liyYə it, yaxınlıqında iki qola ayrı-
 +
lır, biri ipm.-da Port-Səidə, digəri
 +
c.-da S.uveyii 1i.-nədək uzanır) cəkil-
 +
mmpdir. S. k, əlveripli coqrafi
 +
mӧvqedə Yerləipir və muhum beynəlxalq
 +
əhəmiyyətə Lidir. 1982/83 maliyyə
 +
ilində S.k.-ndan 22,7 min gəmi kec-
 +
MH, Tərp. 240 Mann. m yuk (90 mln.
 +
t-u neft) dapınmındır. Kanalda ye-
 +
nidənqurma itləri gerulur (1984).
 +
SUVEYİY KƏRFƏZİ Şik -—
 +
Qırmızı dənizdə kərfəz. Sinay y-a
 +
ilə Afrika sahilləri arasındadır.
 +
Uz. təqr. 325 km, eni 15—16km, dərin-
 +
liYi 80 m-ə qədərdir. Yarımsutkalıq
 +
qabarmalar (hund. 1,8 m) olur. Suveyi
 +
kanalı onu Aralıq dənizi ilə əlaqə-
 +
ləndirir. Əsas portu Suveytdir.
 +
SMD—məməli heyvanlarda və insanda
 +
laktasiya dəvrundə sud vəzilərinin
 +
ifraz etdiyi maye. K.t. heyvanlarının
 +
sudu qiymətli qida məhsuludur. İnsan-
 +
ların qidasında, əsasən, inək sudun-
 +
DƏN COX, Keci, qoyun, dəvə, camı və s.
 +
sudundən az istifadə edilir. K.t.
 +
heyvanlarının" sudundən sud-tatıq
 +
məhsulları, yaq, dondurma alınır.
 +
Kimyəvi tərkibi və qidalıqına gərə
 +
 +
 +
heyvan S.-u muxtəlifdir. S.-un zula-
 +
lı, əsasən, kazein, laktalbumin və lak-
 +
toqlobulindən ibarətdir. Zulalların
 +
xarakterinə gərə kazeinli (inək, Ke-
 +
ci, qoyun), albuminli (madyan, maral,
 +
emlppək) S. olur. Kazeinli S.-un zula –
 +
lında 7595, albuminli S.-un zulalın-
 +
da isə 50—659, kazein olur. Bioloji
 +
xassəsinə gərə azöyMuunHn C. KaseHH-
 +
li S.-dən qiymətlidir. Orqanizm sud
 +
575 75—9696 -ipi mənimsəyir.
 +
Suddə azotlu birlənqmələr (sidik cəv-
 +
həri, sidik turiusu, kreatinin, ri-
 +
 +
boflavin və c., yaqabənzər maddələr
 +
 +
(fosfatidlər, sterinlər) var. S.-un
 +
 +
tərkibinə Sa, 2 p, So, Si, Mp, Y, Ee,
 +
 +
AT, Cr, Pb, Ti, Ar və s. mikroelement-
 +
 +
lar, vitaminlər, 60-dək fermentlər
 +
 +
(laktaza, proteaza, lipaza, amilaza,
 +
 +
katalaza), hormonlar (oksitosin, pro-
 +
 +
laktin, follikulin, adrenalin, insu-
 +
 +
lin və b.), immun cisimlər, qazlar
 +
 +
(SO,, O,, N., MN|), mikroorqanizmlər
 +
 +
daxildir. S.-un normal mikroflora-
 +
 +
sını bakteriyalar, sud kifi və qaz-
 +
yaradan bakteriyalar tətikil edir.
 +
 +
Patogen mikrobları məhv etmək ucun
 +
S. pasterizə edilir (bax Pasteriza-
 +
siya), qaynadılır. Suddəki butun
 +
mikrobları məhv etmək ucun o, steri-
 +
lizə (bax Sterilizasiyay edilir.
 +
 +
SSRİ-də sud z-dlarında pasterizə və
 +
sterilizə edilmit S.-lər buraxılır.
 +
 +
Pasterizə edilmitl S.-un turpuluqu
 +
20—212T (2? Terner), saxlanma mӱddəti
 +
2—3 gundur. Sterilizə edilmiiy S,
 +
3,296 və 3,596 yaqlılıqda buraxılır,
 +
saxlanma muddəti 10 gundur. S.-ə guӱn-
 +
dəlik tələbat beyçklər ucun 250—500
 +
q, upaqlar ucun 500—700 2-dır.
 +
 +
S. maldarlıq məhsulları icəri-
 +
sində əhalinin məitətində ballıca
 +
yer tutur. S.-dən geniti ipəkildə isti-
 +
danə Heyvanların əhlilətdirilməsi
 +
və gil qabların ixtira olunması ilə
 +
bir dəvrə (e.ə. 3-cu minilliyə) təsa-
 +
duf edir. Heyvanların əhlilətdiril-
 +
məsi insana csud və onun məhsulları
 +
iqəklində yeni, tərkibcə azı ətə bəra-
 +
bər olan bir yeməli ppey vermiti oldu
 +
(Engels F., Meymunun insana cev-
 +
rilməsində əməyin rolu: Marks K.
 +
və Engels F., Secilmiit əsərləri,
 +
Uc cilddə, c. Z, B., 1983, səh. 77).
 +
Azərb.-da maldarlırın meydana gəl-
 +
məsi ilə əlaqədar, əsasən, inək, ca-
 +
mıpi1, qoyun və keci S.-undən istifadə
 +
olunmutdur. Azərb.-da inək yaqı, ca-
 +
mıpi qatıqı və qoyun pendiri S. məh-
 +
sulları icərisində daha qiymətli he-
 +
sab edilir. S.-dən ciy və bitmiti
 +
halda yavanlıq kimi, həmcinin, mux-
 +
təlif xərəklərin hazırlanmasında
 +
istifadə olunur. Lakin S.-dən, əsa-
 +
sən, e”mal edilərək qatıq, qaymaq, pen-
 +
 +
 +
dir, yar, suzmə, por, kəsmik, ayran,
 +
qurut və s. hazırlanır.
 +
Ədaə Bunyadov T. Ə., Azərbay-
 +
 +
 +
canda maldarlıqrın inkipafı tarixin-
 +
dən, B., 1969: Rəcəbov Q. Ə., Azərbay-
 +
canda sud məhsulları hazırlanmasının
 +
xalq usullarıq, Azərbaycan etnoqrafik
 +
məcmuəsi, 11 buraxılıpp, B., 1977: Ku-
 +
qenev P. V., Moloko i molocnıe pro-
 +
luktı, 2 izd., M., 1981,
 +
 +
 +
SUD VƏZİLƏRİ—məməli heyvan-
 +
larda və insanda cut ekskretor vəzi-
 +
lər. Cinsi yetitkənliyə catmın diiti
 +
heyvanlarda və qadınlarda əmizdir-
 +
mə zamanı sud ifraz edirlər. Erkək
 +
heyvailarda və kipilərdə S.v. inki-
 +
pyaf etmir, rudiment Balda qalır.
 +
Diridoqan məməlilərdə S.v. mӱrəkkəb
 +
 +
 +
06
 +
 +
 +
paxələnən axacaqa malik paylı tərə-
 +
 +
 +
mədir.
 +
 +
nsanda sӱd vəziləri cut or-
 +
qan olub deiy nahiyəsində, dəpq sumu-
 +
yunun yan tərəflərində, dəri altın-
 +
da, beyuk dei əzələsinin ən səthində,
 +
3—6-cı qabırqa arasında yerləpir.
 +
S.v.-nin mərkəzində məməcik və onu
 +
əhatə edən piqmentli dəri nahiyəsi
 +
(sud vəzi meydancası) yerlətir. Qız-
 +
larda məməciklər və sud vəzi meydan-
 +
cası cəhrayı, doqmult qadınlarda isə
 +
qonur rəngdə olur. Məməciyin uzərin-
 +
də 10—15 dəlik olur, buradan da sud
 +
axacaqları acılır. S.v. 15—20 pay-
 +
dan təpkil olaraq xaricdən piy kap-
 +
sulu ilə əhatə olunur. Paylar iqua
 +
kimi duzulərək bir-birindən lifli
 +
birlətdirici toxuma və piy toxuma-
 +
sı vasitəsilə ayrılır. S.v. mənttpə
 +
cəhətcə dəri vəzilərinə, morfoloji
 +
cəhətcə mӱrəkkəb borulu (alveollu)
 +
vəzilərə aiddir.
 +
SUD YARASI, aqızgəlməsi—
 +
selikli qiipanın (əsasən, aqız botlu-
 +
qunun) xəstəliyi, terədicisi mayaya-
 +
bənzər gəbələklərdir. Kandidamiko-
 +
zun bir formasıdır. Əsasən, sudəmər
 +
upaqlarda olur, beyuklərdə uzunsu-
 +
rən aqır xəstəliklər (yatalaqlar, di-
 +
zenteriya və s.) zamanı təzahur edir.
 +
S.y. aqız bopluqunun selikli qipla-
 +
sında sud kimi aq ərplə muppayiət
 +
olunur, getdikcə beyuyur, aqızda sud-
 +
lu qidanın izi kimi (adı da bura-
 +
dandır) gərunur. Ərpi sildikdə ye-
 +
rində qırmızı, yaxud TaHaMbını cahə
 +
əmələ gəlir.Mualicəsi: qələvi
 +
..... ilə aqız bopluqunu yaxala-
 +
maq, o26-li yod məhlulu surtmək, vi-
 +
tamin mualicəsi və s,
 +
 +
 +
Əd.: Spravocnik prakticeskoqo nvra-
 +
ca, pod red. A. İ. Vorobheva, M., 1982.
 +
 +
 +
SUD MƏTBƏXH — CCPH-nə carnaM
 +
CYHƏMƏD, €YH”H qidalanan və 3 yapına
 +
qədər xəstə utpaqlar ucun qida qarıpı-
 +
qı hazırlayan ictimai iaitə muəssisə-
 +
si. Həkim-pediatr upyaq ucun pəhriz
 +
tə”Yin edərək muəyyən qida rejimi məs-
 +
ləhət gerur. S.m. tə"yin olunmut re-
 +
septə əsasən sanitariya rejiminə və
 +
texnologiya prosesi qaydalarına cid-
 +
di əməl edərək qida hazırlayır.
 +
SUD MƏHSULLARI –suddən hazır-
 +
lanan yeyinti məhsulları. S.m.-nı
 +
hazırlamaq ucun sud əvvəlcədən qay-
 +
nadılır və ya pasterizə edilir, son-
 +
ra ona təmiz sud turipusu bakteriya-
 +
ları və ya maya vurulur. S.m.-na gərə
 +
yarı, pendir, kəsmik, xama, qaymaq,
 +
kefir, asidofilin, qatıq, ayran, qı-
 +
mız, sud konservləri və s. aiddir.
 +
Son zamanlar yaqsızlaidırılmılp
 +
S.m.-nın, mir sud turtulu ic-
 +
kilərin və quru S.m.-nın istehsalı
 +
artırılır. .M.--nın tərkibindəki
 +
antibiotik maddələr və sud turpusu
 +
bakteriyaları onlara pəhriz və muça-
 +
licə xassələri verir. Məs,, asidofi-
 +
lin (asidofil sudu), qımız və s.-dən
 +
həzm sistemi, vərəm və s. xəstəliklə-
 +
rin mualicəsində, kəsmikdən atero-
 +
skleroz xəstəliyinin profilaktika-
 +
sında istifadə edilir.
 +
SUD SEPARATORU —sud
 +
uzsuz sudə ayırmaq və onu
 +
ciklərdən təmizləmək
 +
(bax Separator).
 +
SUD SƏNAY Sİ, yaq-pendir
 +
və sud sənayesi—yeyinti səna-
 +
yesi sahəsi: suddən mӱxtəlif sud məh-
 +
sulları hazırlayan muəssisələri bir-
 +
 +
 +
qaymara,
 +
ərg hissə-
 +
ucun maypın
 +
 +
 +
SUD YARASI
 +
 +
 +
ləpdirir. İnqilaba qədərki Rusiyada,
 +
o cumlədən Azərb.-da sud, əsasən,
 +
kustar usulla e”mal olunurdu. 1913
 +
ildə umumi sud istehsalı 29,4 mln.
 +
t, sənaye csulu ilə mumi sud e"ma-
 +
lı 2,3 mln. t, mal-qara yaqı isteh-
 +
salı 129 min t.olmuidur.
 +
 +
SSRİ S.s. sənayenin iri sahəsi-
 +
dir. Əsasən, 30-cu illərdən inkiiya-
 +
fa batplamındır. 250 nəvə qədər məh-
 +
ul, onlardan 100 nəvdə pendir, 20 ad-
 +
Da sӱd konservi (uru və qatı) bura-
 +
xır. 1983 ildə SSRİ-də 92,1 mln. t
 +
sud, 1,6 mln. t umumi mal-qara yarı
 +
və 27,8 mln. t sud hesabı ilə uӱzlu
 +
sud məhsulları (sud, qaymaq, qatıq,
 +
suzmə və s.), /44 min ti pendir və yaqlı
 +
brınza, Azərb.SSR-də 870,7 (1940 il-
 +
də 274,5) min tz sud, 4,8 (1940 ildə
 +
1,4) min tə) mal-qara yası, 193 (1940
 +
nanə 4,3) MHH m sud hesabı ilə uzl
 +
sud məhsulları, 19,8 (1940 ildə 0,4
 +
min t pendir və yaqlı brınza isteh-
 +
sal olunmutdur. Azərb.SSR-də S.s.
 +
mӱəssisələri Bakıda, Kirovabadda,
 +
Naxcıvanda, Stepanakertdə, Sumqa-
 +
yıtda (sud kombinatları), Bərdədə,
 +
İmitlidə (yae-pendir kombinatları),
 +
PQəkidə (ət-sud kombinatı) və s. də
 +
var. Sud və mal-qara yaqının umumi
 +
istehsalına və sənaye usulu ilə sud
 +
e"”malına gərə SSRİ dunyada 1-ci ye-
 +
ri tutur (1983). S.s. mӱəssisələrinin
 +
əksəriyyətində gundə 50—100—200 m
 +
sud e”mal edilir, gӱndə 500— 1000 ?t
 +
.. e”mal edən mӱəssisələr də var.
 +
 +
casir sud kombinatları və z-dları
 +
kammalı kompleks e”mal edir, geni
 +
cepiddə məhsul buraxır.
 +
 +
S.s. digər sosialist əlkələrində
 +
muvəffəqiyyətlə inkipaf edir. 1982
 +
ildə umumi sud istehsalı ADR-də 8,2,
 +
BXR-də 2,4, Mac.XR-də 2,7, XR-də
 +
14,8, RSR-də 5,0, CSSR-də 6,0 mln. t
 +
olmutdur. S.s. kapitalist əlkələrin-
 +
dən ən cox ABPQ-da (1982 ildə 61,6
 +
mln, t sud və 595 min ?t mal-qara ya-
 +
qı), Fransada (35,9 və 605), AFR-də
 +
25,4 və 542), B. Britaniyada (16,4 və
 +
 +
05), İtaliyada (11,5 və 80) inkiplaf
 +
etmiidir. ı
 +
 +
SCUD TURİYUSU, ZAL tur-
 +
pusu, SN.SN (ON) SOON—6birəsas-
 +
lı oksikarbon turiusu: heyvan, bit-
 +
gi və mikroorqanizmlərdə maddələr
 +
mubadiləsinin muhum aralıq məhsu-
 +
ludur. Suda asan Həll olan rəngsiz
 +
kristal maddədir. (—) və (--) optik
 +
aktiv və rasemik qeyri-aktiv forma-
 +
larda olur. PQLəkərli maddələr mux-
 +
təlif bakteriyaların tə”siri ilə qıc-
 +
qırdıqda, məs., sud turituduqda, kə-
 +
ləm və baiqa tərəvəz porabaya qoyul-
 +
 +
 +
duqda, silos basdırıldıqda əmələ
 +
gəlir.
 +
 +
SUD TURİYUSU BAKTERİYALARI
 +
(Lactobacterium) — karbohidratları
 +
 +
 +
qıcqırdaraq, əsasən, sud turtusu əmə-
 +
lə gətirən anaerob bakteriyalar qru-
 +
pu. Sporsuz, hərəkətsiz, qrammusbət-
 +
dir. C.r.6. 2 qrupa belunur: birtip-
 +
li, yaxud hemofermentativ və muxtə-
 +
liftipli, yaxud heterofermentativ.
 +
Streptokoğklar kimi ceptlpəkillilər
 +
də qlukoza və laktozanı qıcqırdır,
 +
suddə və sud məhsullarında sur"ətlə
 +
qoxa/ısıp. Betabacterium HeBYHƏ MƏHCyÖ
 +
olanlar qlukoza və maltozanı sud
 +
turipusuna qədər qıcqırdır. S.t.b.
 +
bitki qalıqları uzərində, torpaqda,
 +
rizosferdə, insan və heyvanların ba-
 +
qırsaqında olur. Sənaye və k.t.-nda
 +
bəyuk əhəmiyyəti var.
 +
 +
 +
SUD TURİYUSUNA QICQIRMA—
 +
bax Qıcqırma.
 +
 +
SUD (İYƏKƏRİ —laktozanın az Mm-
 +
lədilən bapqa adı.
 +
 +
SUDLƏYƏN (Eprhoqıa),sudducə,
 +
sudlu biyan — sudləyəngimilər
 +
fəsiləsindən bitki cinsi. TəpKnöHH-
 +
də sud ipirəsi var (adı da buradandır).
 +
Bir və coxillik ot və kollardır. Yar-
 +
paqları nəvbəli duzulur. Cicək yan-
 +
lıqı olmayan cicəkləri bircinsiy-
 +
yətlidir. Meyvəsi AŞA Yer ku-
 +
rəsində 2 min, SSRİ-də 170-dən cox
 +
(əsasən, Orta Asiya və Qafqazda), o
 +
cumlədən Azərb.SSR-də 37 neəvu mə"-
 +
lumdur. Bir cox nevunun sud ipirəsi
 +
zəhərlidirqu yanıqa, gecsaqalan yara-
 +
ya, gəz, dodaq, burunun selikli qiila-
 +
sının iltihabına, k.t. heyvanları-
 +
nın aqır zəhərlənməsinə səbəb olur.
 +
S.-in bir cox tropik və subtropik nəv-
 +
lərinin sud iiirəsindən ətriyyatda
 +
və s. sənaye sahələrində istifadə edi-
 +
lir. S. dekorativ bitki kimi oran-
 +
cən: ev və baqlarda becərilir.
 +
SUDLƏYƏNKİMİLƏR (Eprhoqıa-
 +
seae) — ikiləpəli bitki fəsiləsi.
 +
Atac, kol və otlardır. Tərkibində
 +
sud pirəsi var. Yarpaqları nəvbəli,
 +
yaxud qartı-qariıya duzulur. Bir-
 +
cinsiyyətli cicəkləri sunbul cicək
 +
qrupunda toplanmıtidır. Meyvəsi ry-
 +
tucuqdur. Tropik və subtropik qur-
 +
paqlarda 3 minə qədər cinsi (7 min-
 +
dən cox nəvu) mə”qlumdur. S.-in coxu
 +
(maniok, gənəgərcək, tunq) faydalı
 +
bitkilərdir: bir cox nəvunun meyvəsi
 +
yeməli olduqu ucun becərilir. Sudlə-
 +
Yən və s. nevlərinin dərman əhəmiyyəti
 +
var. Bə”zi nevləri tropik və subtro-
 +
piklərdə dekorativ bitki kimi becə-
 +
rilir.
 +
 +
SUDL QATI NIQ—sudəmər utpaq-
 +
ların sun"i və əlavə qidalanması ucun
 +
suddən hazırlanmı|i məhsul. S.q. sa-
 +
də, turiq və mӱrəkkəb (kalorili) nəv-
 +
lərə ayrılır. S.q. yarma (duyu, yulaf,
 +
qarabapaq) həlimlərini inək sudu və
 +
ya gefirlə mӱxtəlif nisbətdə qarıii-
 +
dırmaqla hazırlanır. Kefirlə ha-
 +
zırlanan S.q. asan həzm olur. Up-iaq
 +
yeməklərini ev ipəraitində hazırla-
 +
maq çcun (toz halında) S.q.-lar da is-
 +
tehsal edilir. S.q. nəvlərindən 4“ Mal-
 +
yutkaq və s., əsasən, kerpə və vaxtın-
 +
dan qabaq doqulmu:i uplaqlar ucu,
 +
cMalıiyə isə 1—2 aylıqdan 1 yaqladək
 +
olan utaqlar ucundur. Bu S.q.-ların
 +
tərkibinə quru suddən baiqa bitki
 +
yaqları, sӱzmə, muxtəlif vitaminlər,
 +
maltoza və muxtəlif duzlar əlavə edi-
 +
lir. Bə"zi S.q.-ların tərkibi ana su-
 +
dunun tərkibinə maksimum yaxınlaiq-
 +
 +
 +
un
 +
 +
SUDLUK QARAMAL—bax Qaramal.
 +
SUDLUPLOV—azərb.-lılar arasın-
 +
da Yayılmıpy xərək nəvu. Sud və duyu-
 +
dən hazırlanır. Bitirərkən, həm-
 +
HHHHH duz, Yar, ədviyyat (sarıkek,
 +
zə fəran) da iplədilir. Xuruptu qay-
 +
sava və bitirilmiiy quru balıq olur.
 +
AYİY yuyulub duz, sarıkek vurul-
 +
muti sӱdə təkulur və bitənə kimi
 +
(qarımpqdırmaqla) qaynadılır. Uzəri-
 +
nə yaq verilir, həmin qazanda və ya
 +
dibinə xəmir qazmarı salınmıpn baiy-
 +
qa qazanda dəmə qoyulur. Azərb.-ın
 +
bə"zi zonalarında sudl Y am,
 +
sudlu cilov da adlanır. Yaxın
 +
PTərq, Orta Asiya və Qafqaz xalqları
 +
arasında da yayılmındır.
 +
CYAOTY (Polygala)—eyaory fəsilə-
 +
sindən bitki cinsi. Coxillik, az hal-
 +
 +
 +
SUZGƏC
 +
 +
 +
97
 +
 +
 +
da birillik ot və kolcuqdur. Sadə yar-
 +
paqları nəvbəli duzulur. Qeyri-mun-
 +
təzəm cicəkləri salxımda yerləpir.
 +
Meyvəsi ikiyuvalı, yastı qutucuqdur.
 +
Yer kurəsində 600-dək, SSRİ-də 30,
 +
o cumlədən Azərb.SSR-də 11 nəvu
 +
mə"lumdur. Bə”zi nevlərinin kəekundə
 +
saponin olduqundan ÖƏNFƏMKƏTHDHMH
 +
dərman kimi istifadə olunur. Deni
 +
rativ bitkidir.
 +
 +
SUDOTU FƏSİLƏSİ (Royurayasedle)
 +
—-ikiləpəli bitki fəsiləsi. Ot, kol-
 +
cuq, lianalar, bə”zən alcaqboylu aqac-
 +
lardır. Sadə, tamkənarlı yarpaqları
 +
nəvbəli duzuçlur. İkicinsiyyətli qey-
 +
ri-muntəzəm cicəkləri salxım, sun-
 +
bulvarı və supurgəvarı cicək qrupun-
 +
da yerləpir. Meyvəsi qutucuqdur. 14
 +
cinsi (900-dək nevu) var: SSRİ-də,
 +
həmcinin Azərb.SSR-də yalnız sudoti
 +
cinsinin nəevlərinə təsaduf olunur.
 +
Bə”zi nevləri dərman, dekorativ və qi-
 +
da bitkisi kimi istifadə edilir.
 +
SUJET (fr. suğfet—Məmnay )—1) ə n ə-
 +
biyyatda—epik, lirik və drama-
 +
THK əsərlərdə, kinoda bir-biri ilə
 +
baqlı və ardıcıl surətdə bapq verən
 +
Həyat hadisələrinin inkipaf xətti.
 +
4aS.ə terminini ədəbiyyatda ilk dəfə
 +
17 əsrdə P. Kornel və N. Bualo tətbiq
 +
 +
 +
etmiplər. Movzunun acılmasının
 +
əsas vasitəsi olan S.-də həyatın sə-
 +
ciyyəvi ziddiyYyYət və munaqiptələri,
 +
 +
 +
insanların qariılıqlı munasibətlə-
 +
ri, insan xarakterləri əz bədii ifa-
 +
dəsini tapır. Duyӱn, zirvə və acılı=p
 +
S. xəttinin inkipafının əsas kom-
 +
ponentləridir. 2) Təsviri sə-
 +
n ətdə—bədii əsərdə təsvir edilən
 +
və cox vaxt əsərin adında ifadəsini
 +
tapan muəyyən Hadisə, əhvalat, vəziy-
 +
yət. Məvzudan fərqli olaraq S, əsə-
 +
rin ideyasının konkret, ətraflı və
 +
obrazlı ptəkildə acılmasıdır. Məi-
 +
pqət janrında və tarixi janrda yara-
 +
dılmıpt əsərlər ucun xususi S. mu-
 +
rəkkəbliyi səciyyəvidir.
 +
 +
Əd. Rəfili M. Ədəbiyyat nəzəriy-
 +
yəsinə giripi, B., 1958, Timofeev
 +
L. İ., Osnovı teorii literaturı, M.,
 +
1971, Pospelov Q. N., Teorin lite-
 +
raturı, M., 1978,
 +
 +
 +
SUZEREN (fr. ziqeqayi—ali)—orta
 +
əsrlərdə Qərbi Avropada iri feodal—
 +
əzundən vassal asılılıqrında olan
 +
ərazinin hekmdarı, ali senyoru (kra-
 +
lı, hersoqu, knyazı). S. hakimiyyəti
 +
onun vassala bəxti etdiyi torpaq mulk-
 +
ləri əsasında meydana gəlmiildi.
 +
SUZERENLİK — feodalizm devruӱ-
 +
ucun səciyyəvi olan pəxsi və haki-
 +
miyyət mӱnasibətləri sistemi: suzeren-
 +
lə (senyorla) vassal arasında muqavi-
 +
lə pəklində təzahur edirdi. C. My-
 +
nasibətlərinin əsasını feodal mul-
 +
kiyyətinin iyerarxiya strukturu təitp-
 +
kil edirdi: bu, hakim sinfi butəv
 +
bir vahid kimi birlətdirir və onla-
 +
rın iri feodallar (krallar, hersoq-
 +
lar, qraflar və s.) hesabına siyasi
 +
(hərbi, məhkəmə və s.) iplərdə ustun-
 +
luyunu tə”min edirdi. Mərkəzləidi-
 +
rilmit dəvlətin yaranması ilə haki-
 +
miyyət səlahiyyəti tədricən kralın
 +
əlində cəmləptirdi.
 +
 +
Guclu və daha zəif vassal dəvlət-
 +
lər arasındakı beynəlxalq-huquqi mu-
 +
nasibətlər də S. formasında quru-
 +
 +
 +
Eli. dӧ.
 +
 +
SUZƏNƏK, qonoreya (yun. bopӧq-
 +
qhoya, opӧzӱ–toxum-- qhgӧ— axıram),
 +
perelo y—əsasən, sidik-cinsiyyət
 +
orqanlarının selikli qitpasını zə-
 +
 +
 +
ASE—7, c 9
 +
 +
 +
dələyən infeksion xəstəlik, zəhrəvi
 +
xəstəliklər qrupundandır. Tərədici-
 +
sini koxa) 1879 ildə A. Neyser
 +
tapmıpdır. Cinsi yolla yayılır, qey-
 +
ri-cinsi yolla utpaqlar doqrupy zamanı
 +
xəstə anadan (qonokokk utaqın gəzu-
 +
Hə dupqub blennoreya tərədir, Yaxud
 +
qız utpaqının cinsiyyət orqanına du-
 +
pqur) və ya xəstənin ətyYalarından
 +
(dəsmalından, yataqından və s.) isti-
 +
fadə etdikdə yoluxurlar S. xəstəli-
 +
yində immunitet yaranmır: hər bir in-
 +
 +
 +
lıq artımlarına kecdikdə xəstənin
 +
umumi Halı pislətir, temp-r yuksə-
 +
lir. S.-in bu forması sonsuzluqla
 +
nəticələnir. Qızlarda S. cox
 +
vaxt 2—8 yaplarında mutpahidə edi-
 +
lir. İnfeksiya, adətən xəstə analar-
 +
dan, dayələrdən və uttaqla sıx təmas-
 +
da olan digər xəstə qadınlardan qey-
 +
ri-cinsi yolla gecir. S. qızlarda
 +
vulvanı, vaginanı və sidik kanalını
 +
zədələyir. Cox vaxt duz baqırsaq da
 +
xəstələnir. Xəstəlik kəskin baiplla-
 +
 +
 +
san bir necə də xəstələnə bilər: yır: vulvada arrı və gəynəmə, sidik və
 +
irsi deyil. İnkubasiya dəvru 3—5 gӱn- nəcis ifrazı aqrılı olur, irinli
 +
 +
 +
dur. Sidik-cinsiyyət orqanlarının
 +
selikli qippasına dutpmutp qonokokk
 +
tez bir zamanda coxalaraq iltihabi
 +
proses yaradır. Bu da iltihabi in-
 +
filtrata, irinli ifrazata səbəb olur.
 +
Xəstəlik uzun muddət davam etdikdə
 +
infiltrat capıqlatır, nəticədə si-
 +
dik kanalı daralır. Capıqlailma ki-
 +
tpilərdə xaya artımlarında, qadın-
 +
larda isə fallop borularında gec-
 +
məzliyə səbəb olur, bu da sonsuzluqla
 +
nəticələnir. Xəstəlik oynaqların,
 +
sinir sisteminin zəifləməsinə səbəb
 +
olur. Dӱzgӱn mualicə aparılmadıq-
 +
da, yaxud rejim gəzləmədikdə, xəstə-
 +
lik xronik ala kecir, alkoqolun
 +
tə"sirindən, ədviyyatlı, turipulu,
 +
duzlu qidalardan proses daha da kəs-
 +
kinləpir. |
 +
 +
Kimyilərdə S. Qonokokklar əvvəl-
 +
cə uretranı zədələyir. 3—3 gundən
 +
sonra kəskin iltihab( uretrit) tərənir
 +
Xəstəlik qaqpınma, geynəmə, siyimə za-
 +
manı aqrı və sidik kanalından irin-
 +
li ifrazatın axması ilə baitlayır.
 +
Uretranın xarici dəliyinin dodaq-
 +
cıqları ədemlətir, Xronik uretrit
 +
spirtli ickilərin, cinsi əlaqənin
 +
tə”sirindən kəskinləə bilər. Diaq-
 +
noz laboratoriya muayinəsinə əsasən
 +
qoyulur. S. sidik kanalıpın capıqlı
 +
daralması, parauretral yolların,
 +
xaya artımının (epididimit), toxum
 +
kisəsinin iltihabı, prostat vəzinin
 +
kəskin və xronik iltihabı və s. aqır-
 +
lapmalar verə bilər. Hər iki xaya
 +
artımının zədələnməsi sonsuzluqla
 +
nəticələnir.
 +
 +
Qadınlarda S. cox nəzərə carpma-
 +
dan, sust davam edir və aqrı hissi
 +
tərətmir, 2—3 həftə gizli davam
 +
edir: Hec bir əlaməti olmadıqrından
 +
xəstə qadınlar həkimə muraciət et-
 +
mirlər, infeksiya mənbəyi kimi sar-
 +
lam adamları yoluxdururlar. Qadın-
 +
larda S.-in iki nəvu: sidik-cinsiyyət
 +
orqanlarının altpaqı :pe"bənin Cə
 +
(uretranın, uttaqlıq boynu kanalı-
 +
nın, bartolin vəzilərinin, duz bakır-
 +
sarın zədələnməsi) və qalxan S. (utpaq-
 +
lıq cisminin, utpaqlıq borularının,
 +
Yumurtalıqların və gicik canaq peri-
 +
tonunun zədələnməsi) ayırd edilir.
 +
Amar ı plə”bənin S.-ində siyimə za-
 +
manı geynəmə və sancı, sidiyin tez-
 +
tez xaric olması və s. muptahidə olu-
 +
nur. ə Paqlıq boynu zədələndikdə qa-
 +
dından pis iyli, irinli-selikli və
 +
bəzən qan qarıqmıti ifrazat gəlir,
 +
qarnın apaqı hissəsində aerılar tə-
 +
rəyir, uretranın dəliyi qızarır,
 +
edemlətir. Utpaqlıq boynundan irin-
 +
li-qanlı ifrazatın axması duz ba-
 +
qırsaqın S.-inə səbəb ola bilər. Diaq-
 +
HOS laboratoriya mӱayinəsinə əsasən
 +
qoyulur.
 +
Qalxan S. zamanı qarnın appa-
 +
qı hissəsində aqrılar, qanaxma olur,
 +
aybalı pozulur, iltihabi proses utlaq-
 +
 +
 +
ifrazat axır, cinsiyyət dodaqları
 +
ədemləpir. Utpaqın umumi vəziyyəti
 +
pozulur, temp-r yuksəlir, əzginlik,
 +
zəiflik və bə”zən anemiya mu də
 +
edilir. Mualicəsi: antibiotik-
 +
lər, sulfanilamid preparatları,
 +
spesifik və qeyri-spesifik immuno-
 +
terapiya, fizioterapiya, yerli MYa-
 +
licə vəs. Profilaktikası:
 +
pəxsi gigiyena qaydalarına əməl et-
 +
mək, təsadufi cinsi . yaxınlıqdan
 +
uzaq olmaq və s. Dəri-zəhrəvi dispan-
 +
serlər və veneroloji kabinetlər belə
 +
xəstələrə nəzarət edir, onları mua-
 +
licəyə cəlb edir, əhali arasında ya-
 +
yılmasının qarptqısını alır.
 +
 +
Ədə Hacıyev R., Davatda-
 +
rova M., Huseynzadə H., Zəhrəvi
 +
xəstəliklər, B., 78: Jukov V. İ.,
 +
Venericeskie bolezni, Riqa, 3,
 +
CY3ƏHM-—naxbınyıbı NeKOpaTHB 122440.
 +
Pambıq parca, yaxud ipəkdən hazır-
 +
lanıb binanın daxili divarlarının
 +
bəzəklərində tətbiq edilir. Parca
 +
uzərində ipək saplarla iplənmint XOH-
 +
calar (medalyon), cicək motivləri, qup
 +
təsvirləri S.-nin xarakterik orna-
 +
mentləridir. Tacikistan, Əzbəkistan
 +
və Azərb.-da genipi yayılmındır.
 +
CY3ƏP (Seq(Hya)—suӱzərlər əsilə=
 +
sindən quti cinsi. Bədəninin uz. 13—
 +
15,5 sm-dir. Lələkləri bel tərəfdə ar-
 +
dır. Quyruq lələkləri aqacdələndə ol-
 +
duru kimi sərtdir. Atacın gevdəsin-
 +
də taquli dayanıb, onun qabırı al-
 +
tındakı cӱcӱlərlə qidalanır. ə nə-
 +
vu vary Avropa, Asiya, Afrika və Ame-
 +
rika mepələrində yayılmındır.
 +
SSRİ-də 3, o cӱmlədən Azərb.SSR-də
 +
2 HəBY—a 4 H C. (C. familiaris), Tr bi-
 +
sa barmaq S. (C. branchydactula)
 +
var. Quru aqacların yarıqlarında
 +
puzəltdiyi Yuvaya 4—7 yumurta qoyur,
 +
14—15 gun kurt yatır.
 +
 +
CY3ƏPnƏP (Certhiidae) — c ə p uə-
 +
kimilər dəstəsinə aid quti fəsi-
 +
ləsi. 2 cinsi var.
 +
 +
CY3KƏU, bu nrTp (öp. filtre, COH
 +
lat. Ei1sqap, hərfi  Mə”Hacbi—KeHƏ)—
 +
sӱzucu arakəsmənin (məsaməli struk-
 +
turlu təbii və ya sun"i material ya-
 +
xud mə”mulatın) kəməyi ilə bərk və
 +
maye Saz fazadan ibarət muxtəlif
 +
cinsli sistemləri ayırmaq, qatılai1-
 +
dırmaq və ya =ppəffaflaitdırmaq ucun
 +
aparat. Bundan əlavə, ionitlərin kə-
 +
məyi ilə məhlulları mineral duzlar-
 +
dan təmizləmək, polimer ionları
 +
fraksiyalarına ayırmaq və s., habelə
 +
MYƏ)yƏH tezlikli səs və Ya elektromaq-
 +
nit dalqalarını buraxmaq və Ya tu-
 +
tub saxlamaq ucun qurqu və aparatlar
 +
(bax Akustik sӱzgəc, Elektrik suz-
 +
gəci, İstilik suzkəci, İzmıq suzgə-
 +
ci) da S. adlanır. Suzuləcək sis-
 +
temlərin nəvundən asılı olaraq maye
 +
S.-ə (şuspenziyanı suzmək çcun) və
 +
qaz S.-inə (aqrozolları ayırmaq və
 +
qazları təmizləmək ucun) ayrılır.
 +
 +
 +
CY3MƏ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
4 ən zə y ə ə —.
 +
 +
“ğı üə : | ç ..
 +
Hə ”.
 +
 +
” CC AN,
 +
 +
AÇ u
 +
 +
 +
 +
 +
 +
s = rk iri ku iıA..|
 +
ş * IV :
 +
 +
 +
. : m cəl v N NƏ | "dn.
 +
VZ VAL
 +
ə Y ö 2 . “r” ə ə Ə İ i
 +
 +
 +
ki z
 +
”
 +
aq b
 +
)
 +
 +
“a
 +
 +
 +
m 1
 +
 +
— “x LAF
 +
 +
Cİ
 +
Qusa
 +
 +
 +
ə . ӱn “ğa
 +
“xx r usul ğu
 +
 +
 +
-i mülk iğnə m Ab .
 +
Fasiləsiz təsirli diskli sӱzgəc: /—sek-
 +
siyalar, 2—suzucu elementlər—disklər:|
 +
3—paylayıcı quruluq, 4—vakuum mənbə-
 +
yi ilə birlətzldirmək və filtratı sistem-
 +
dən cıxarmaq ucun boru kəməri: 5—sı-
 +
xılmın hava verən boru kəmərləri: 6—
 +
 +
ceəkuntunu cıxarmaq çcun bıcaqlar.
 +
Ən sadə S. suzucu arakəsmə ilə iki
 +
hissəyə bəlunən qabdır. Maye (qaz)
 +
S.-in hissələri arasında yaradılan
 +
təzyiqlər fərqinin tə"sirindən bərk
 +
hissəcikləri tutub əzundə saxlayan
 +
arakəsmədən kecir. Maye S.-lər ipi
 +
prinsipinə gərə dəvri (buraya tutum,
 +
vərəq S.-lər, filtr-pres və patronlu
 +
S. daxildir) və fasiləsiz (barabanlı,
 +
diskli, lentli, bopqabvarı və karusel
 +
S.-lər) tə"sirli S.-lərə ayrılır. Qaz
 +
S.-ləri (mustəvi suzucu səthli və ba-
 +
tareyalı S.-lər) fasiləsiz tə”sirli
 +
aparatlardır. Bax həmcinin Suzmə
 +
(filtrasiya), Sulun təmizlənməsi,
 +
Biosuzgəc, Bakterial sӱzgəclər.
 +
SU/ZMƏ—sud məhsulu. Azərb.-da xalq
 +
arasında S. hazırlamaq ucun qatıqra,
 +
yaxud ayrana bir qədər duz qatıb tor-
 +
baya tekur və hundurdən asırlar. Bə”-
 +
zi yerlərdə torba yap otun ustundə
 +
uzərinə arır daip qoyulmaqla bir necə
 +
kun ərzində suzulur. Suyu suzuӱlduk-
 +
dən sonra qalan məhsula S. deyilir.
 +
Qatıq S.-si yaqlı olduqundan daha
 +
dadlı sayılır. Qatıq S.-sini, həmci-
 +
nin qurudub saxlayırlar (bax Qurut).
 +
Sənaye usulu ilə S. uzsuz sud və qaymaq
 +
(yaqlılıqı 50—5596) qatımtıqına ter-
 +
mofil streptokokk mayası əlavə et-
 +
məklə hazırlanır. Yaqlılırı 1596 -ə
 +
qədərdir.
 +
 +
Ədə Rəcəbov Q. Ə., Azərbaycanda
 +
sud məhsulları hazırlanmasının xalq
 +
usulları, Azərbaycan etnoqrafik məcmuə-
 +
si, PT buraxılıpt, B., 1977.
 +
 +
SUuUZMƏ, filtrasiya—maye və
 +
ya qazı buraxan, bərk hissəcikləri
 +
isə əzundə saxlayan sӱzucu arakəsmə
 +
(SA) vasitəsilə suspenziya və aero-
 +
zolları ayırma prosesi. S. ucun xu-
 +
susi aparat.və suӱzgəclərdən istifadə
 +
edilir. S. zamanı suspenziyadan ay-
 +
rılan Hissəciklər cekuntu qatı əmə-
 +
lə gətirir. Cox əzlu, eləcə də qatılı-
 +
qı az olan narın dispert suspenziya-
 +
ların bərk Hissəcikləri SA-nin mə-
 +
samələrini tutur. Bunun qarpısını
 +
almaq və ya azaltmaq ucun diatomit,
 +
perlit, asbest, selluloz və s. bu kimi
 +
maddələr geturuӱlur. SA-dən gecən
 +
mayeyəsuzuntu (filtrat) deyilir.
 +
emp-r yuksəldikcə suspenziyanın ez-
 +
luluyu azaldıqından S. sur”"əti ar-
 +
tır. S. nəticəsində alınan cekuntu-
 +
nun məsaməliliyi ya sabit qalır (s ı-
 +
xılmayan cəkuntu), ya da azalır
 +
(sıxılan cəkuntu). S. sənaye və
 +
laboratoriyalarda (o cumlədən, qazla-
 +
rın da təmizlənməsində) geniiq tət-
 +
biq olunur. |
 +
 +
 +
SUZULƏN VİRUSLAR—bax Virus-
 +
lar.
 +
SUZULMƏ—mayenin (neftin, suyun)
 +
və ya qazın (havanın, təbii qazların)
 +
yer altında təbii qrunt laylarında-
 +
kı məsaməli muhit icərisində həpə-
 +
gəti. Suyun qruntdan və hətta beton-
 +
dan (məs,, torpaq və beton bəndlərdə)
 +
sızıb kecməsinə də S. deyilir. Səna-
 +
ye və laboratoriya iqəraitində aparı-
 +
lan analoji proseslər sӱzmə (filtra-
 +
siya) adlanır.
 +
SCUİTA (fr. zi((e, hərfi mə"nası—
 +
sıra, ardıcıllıq)—silsilə instru-
 +
mental musiqinin əsas formalarından
 +
biri. S.-da, adətən bir-birinə kont-
 +
rast mustəqil hissələr ӱmumi bədin
 +
ikir əsasında vəhdət təpkil edir.
 +
onata və simfoniyadan fərqli ola-
 +
raq S.-nın hissələri mahnı, rəqslə
 +
bilavasitə baelı olur, burada təsvi-
 +
riliyə geni yer verilir. 17 əsrin
 +
Stara formalatmın klassik
 +
— allemanda, kuranta, sarabanda,
 +
jiqa rəqslərindən ibarətdir. 17—18
 +
əsrlərdə S.-ya həmcinin menuet, qa-
 +
vot, burre, paspye, polonez rəqsləri,
 +
prelud, uvertura, ariya, rondo və s.
 +
pyeslər daxil idi. S.-nın butun his-
 +
sələri, adətən eyni tonallıqda olmuit,
 +
lutnya, klavesin, orkestr və s. ucun
 +
nəzərdə tutulmutidur. 19—20 əsrlərdə
 +
orkestr S.-ları yaradılmıtidır. Cox
 +
zaman belə S.-lar "pu r
 +
(N. Rimski-Korsakovun 4PTəhrzadg S.-
 +
sı). Teatr tamapaları, opera, balet,
 +
kino musiqisi əsasında (E. Qriqin
 +
cPer Guntə dramına yazdırı musiqi,
 +
Q. Qarayevin “Yeddi gezələ, 4İldı-
 +
rımlı yollarlaq baletlərindən S.
 +
və s.) S.-lar var.
 +
SUKAN 1) Gəmi S.-ı——gəminin
 +
hərəkətini idarə etmək ucun quruluq,
 +
tpaquli ox ətrafında dəndərilə bi-
 +
lən ləvhədən ibarətdir (tpaquli S.).
 +
adətən gəminin arxa
 +
(bə”zən burun hissəsində) quraidı-
 +
rılır. aquli S.-dan əlavə şuialtı
 +
qayıqlarda (paquli mӱstəvidə hərəkə-
 +
ti idarə etmək ucun ӱfuqi S. da olur.
 +
Yava Hərəkətdə idarəetməni yaxiyı-
 +
lapdırmaq və gedipsiz manevretmə
 +
ucun aktiv S, (avar vintli) iplədi-
 +
lir. 2) S. aviasiyada—(bax Ha-
 +
va sukanlaqı, Qaz sukanı. Z) Avt o-
 +
mobil S.-ı—bax Suӱkan-idarəetmə
 +
mexanizmi.
 +
CYKAH-HHAPƏETMƏ MEXANİZ-
 +
Mİ—relssiz təkərli mapınların
 +
hərəkətinə istiqamət vermək ucun me-
 +
xanizm. Əksər mapınlarda avtomo-
 +
bil S.-i.m.-ndən istifadə olunur. Bu-
 +
ra sukan mexanizmi və intiqalı da-
 +
xildir (bax Avtomobil). Muasir ma-
 +
pınlarda sukan mexanizmi
 +
sonsuz. vint və diyircək, sonsuz-vint
 +
və sektor, yaxud vint və qaykadan iba-
 +
rət kinematik bənddir. Bir cox avto-
 +
mobil və avtobus modellərində hun-
 +
ravlik və Ya pnevmatik S.-i.m. gӱc-
 +
ləndiriciləri tətbiq olunur. Su-
 +
kan intiqalı sukan trapesiya-
 +
sı əmələ gətirən linglər sistemin-
 +
dən ibarətdir (bax Yapıtidırma ipək.,
 +
ASE, 1 cild, səh. 80—81).
 +
SCUKUNƏT—bax Hərəkət.
 +
SUKUNƏT KUTLƏSİ, məxsusi
 +
kutlə—nisbi sukunət halında olan
 +
maddə hissəciyinin kutləsi.
 +
SUKUT ZONASI—1) akusti -
 +
kada (akustik gəlkə zonası)—guc-
 +
lu mənbədən (top atəii, partlayıl
 +
və s,) yayılan səsin etidilmədiyi sa-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
hissəsində
 +
 +
 +
hə. Mənbəyə nəzərən bu sahədən yaxın-
 +
da və uzaqda səs etidilir. S.z. Yer
 +
səthində mənbəyi əhatə edən RY3KYH
 +
olmayan halqa formasında olur. Bə”-
 +
zən iki və daha cox S.z. muiahidə
 +
edilir. Birinci S.z.-nın daxili ra-
 +
diusu 20—80 km, bə”zən 150- km, xari-
 +
ci radiusu 150—400 km olur. "3.
 +
atm.-də səsin refraksiyası nəticəsin-
 +
də yaranır: atm.-in aiyarı qatlarında
 +
temp-r hundurlukdən asılı olaraq aza-
 +
lır |15—20 km hundurlukdə—(ə0? —
 +
75*S-yə) catır), səs dalqaları Yer
 +
səthindən uzaqlalaraq yuxarıya meyl
 +
edir. 40—60 km hundurlukdə temp-r
 +
yenidən artır (0—309S-yə qədər), səs
 +
ptuaları alparıya doqru əyilir, S.z.-
 +
nın quripayanı olur, Yer səthinə ca-
 +
tır və anomal epidilmə zonası ya-
 +
ranır. Səs puçalarının bir necə də-
 +
fə Yer səthindən qayıtması zamanı
 +
iki və daha cox S.z. olur. Kulək səs
 +
iqualarının, S.z.-nın formasını təh-
 +
if edir, bəzən halqa qapalı olmur.
 +
 +
əsin anomal yayılmasından istifa-
 +
də edərək atm.-in orta qatlarının
 +
temp-ru tə”yin edilir. Səs (ultrasəs)
 +
okeanda yayılarkən analoji mənzərə
 +
yaranır. 2) radiofizikada—
 +
fəza oblastı: bu oblastda radioapa-
 +
ratın verdiyi siqnallar qəbuledi-
 +
ciyə catmır və ya bu oblasta yaxın
 +
və uzaq olan siqnallardan olduqca
 +
 +
 +
zəif olur.
 +
SULALƏ (ər. “1u..)—monarxiya dəv-
 +
lətlərində eyni bir nəsildən (ailə-
 +
 +
 +
dən) olmaqla bir-birini taxtda irsən
 +
əvəz etmii bir necə monarx (məs.,
 +
Azərb.-da — Eldəgəzlər, PLirvaniah-
 +
lar, Səfəvilər, Rusiyada—Romanov-
 +
lar, Avstriya— Macarıstanda Habs-
 +
burqlar, Fransada—Valua və Burbon-
 +
lar və s.).
 +
SULEYMAN, Solomon (2 —e.ə.
 +
təqr. 928)—İsrail-Yəhudi padiqahlı-
 +
qının hekmdarı (e.ə. 965—e.ə. 928 |,
 +
peyqəmbər. Davudun oqlu və hakimiyyət
 +
iqəriki (e.ə. 967—965|. Bibliyada ya-
 +
zıldıqına gərə qeyri-adi mudrikliyi
 +
ilə əhrət qazanmızidı. Bibliyanın
 +
bir necə kitabının muəllifi hesab
 +
olunur. Dini rəvayətə gərə, heinanna-
 +
ın və quiların dilini bilirmii.
 +
iranda adı cəkilir. S. obrazına
 +
klassik TPərq, o cӱmlədən Azərb. ədə-
 +
biyyatında muraciət olunmupdur.
 +
SULEYMAN ARAHXSEYN ORLU,
 +
Qacaq Suleyman (1872, unnu-
 +
kn Fizuli r-nunun Əhmədalılar k.—
 +
6.4.1917, Cənubi Azərb.-ın PQahqasım
 +
G.)—19 əsrin sonu, 20 əsrin əvvəllə-
 +
rində Azərb.-da kəndli hərəkatının
 +
fəal iptirakcılarından biri. Utpaq-
 +
lıqda muzdurluq etmi, sonralar kənd-
 +
li hərəkatına qopulmut, 1891 ilin
 +
yazında həbs edilmipdi. PPutpa qala-
 +
sına aparılarkən qacmıtt və Qacaq
 +
Nəbinin dəstəsinə qopqulmutidu. 1909
 +
ildən Nəbinin dəstəsinə baqicılıq
 +
etmipdir. Qəbriz usyanı zamanı
 +
əksinqilabi quvvələrin darmadaqın
 +
edilməsində və usyancıların silahla
 +
təchizində S.-ın dəstəsi muhum rol
 +
asələ vir, ki dəstə beyuk
 +
|  cevrilmitdi (1917 nı
 +
nəfər). 1910—17 illərdə a
 +
si Cənubi Azərb.-da, həmcinin Qara-
 +
barda, axcıvanda hekumət qoptun his-
 +
sələrini, bəy, xan dəstələrini dəfə-
 +
lərlə məqlubiyyətə uqratmılpdı. 1917
 +
il aprelin 5 və 6-da, Cəbi Azərb.-da
 +
Acıdərə adlı yerdə S. car sərhəd mu-
 +
hafizə qopunları və İran xanları-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
““.“—-——
 +
 +
 +
ı
 +
|
 +
 +
 +
 +
 +
 +
nın birlətmiti dəstələri ilə dəyui-
 +
də həlak olmupdur. |
 +
 +
SULEYMAN BƏY BİCƏN ORLU
 +
(7—1492)— Aqqoyunlu sərkərdəsi. 1480
 +
ildə Aqqoyunlu torpaqlarına soxul-
 +
 +
 +
nun Misir sultanı Qait bəyi (11468 —
 +
96| məqlub etmiit və Diyarbəkirdə
 +
mehkəmlənmitidi. Bayşuinqur Mirzə-
 +
 +
 +
nin Hakimiyyəti dӧvrundə əmir əl-
 +
umərə (əmirlər əmiri) kimi əlkəni
 +
idarə etməyə balplamıtdı. 1492 ildə
 +
Rustəm Mirzənin qotunları ilə Bər-
 +
DƏ Yaxınlıqında baiy vermiiy deyuidə
 +
məqlub olan C. Diyarbəkirə qacmıiq,
 +
orada əldurulmutidur.
 +
Kanuni) (Avropa ədəbiyyatında M ə H-
 +
təməm Suleyman) (27.4.1495—
 +
6.9.1566, Sigetvar) — turk sultanı
 +
(1520—66|. 1 S.Q.-nin yeritdiyi fəal
 +
iptqalcılıq siyasəti nəticəsində Os-
 +
manlı imperiyası dəvrunun əp qud-
 +
rətli devlətinə cevrilmiii və ərazisi
 +
xeyli genitlənmitdi (bax Avstriya—
 +
Turkiyə mӱharibələri (16—18 əsrlər),
 +
əvi—Osmanlı muharibələri|. Za-
 +
qafqaziya uqrunda İranla inadlı mu-
 +
barizə aparmıil, 1553 ildə Azərb.-a yu-
 +
rupledərək Qarabaqı və Naxcıvanı tut-
 +
mupldu. 1 S, Q.-nin hakimiyyəti devrun-
 +
də əlkənin daxili vəziyyətini nizama
 +
salmaq məqsədilə qanunlar məcəlləsi
 +
(qanunnamə) tərtib edilmitdi. Məs-
 +
cidlərin, saray və qalaların ippasına
 +
xususi fikir vermiptdir. 1 S.Q. Ma-
 +
carıstana yurupq zamanı əlmupdur.
 +
SULEYMAN DARELARI–İran yay-
 +
lasının it.-ində, Pakistan və Əfqa-
 +
nıstanda daqlar. 600 xm nərə uza-
 +
nan bir necə silsilədən ibarətdir.
 +
Hund. 3441 m-ə qədərdir. Əsasən, əhəng
 +
dapı və qumdapıdan təikil olun-
 +
mutdur. Quru cəl və daq səhraları
 +
landiaftı ustundur. PQ.-də musson
 +
mepələri və savannalar var.
 +
SULEYMAN MİRZƏ İSGƏNDƏRİ
 +
— İran demokratik hərəkatı xadimi.
 +
İran inqilabının (1905—11|1) fəal
 +
iptirakcısı və əncӱmənlərin təiki-
 +
latcılarından biri idi. Dəfələrlə
 +
məclisə deputat secilmiitdi. 1922—23
 +
illərdə milli burjuaziya, mӱtərəqqi
 +
əhvali-ruhiyyəli mulkədar və ziyalı-
 +
ların mənafeyini mudafiə edən bir
 +
necə siyasi qruplaqimanı birlətdir-
 +
mipl Milli blokun sol cinahına
 +
bapcılıq etmitdi. 1923—24 illərdə
 +
maarif naziri olmuidu. İran Xalq
 +
Partiyasının banilərindən biri və
 +
sədri idi. -
 +
SULEYMAN RUSTƏM (Suleyman
 +
Əliabbas oqlu Rustəmzadə, d.
 +
12.3.1906, Bakı) —
 +
Azərb. sovet iqairi,
 +
dramaturq, ictimai
 +
xadim. Azərb.SSR
 +
xalq tairi (1960).
 +
Sosialist Əməyi
 +
Qəhrəmanı (1976).
 +
Azərb.SSR əməkdar
 +
incəsənət xadimi
 +
A (1943), SSRİ (1950)
 +
“1 nə Azərb.SSR (1970)
 +
(| 4 Dəvlət mukafatı,
 +
= Resp. Lenin kom-
 +
“ – sö somolu mukafatı
 +
(1970) laureatı. 1940 ildən Sov, İKİ
 +
uzvu. Dəmirci ailəsində doqulmup-
 +
dur. N. anan ad. Sənaye Texni-
 +
gumunda (1922—24), Bakı Darulmuəl-
 +
liminində (1924—25) oxumuit, 1925
 +
ildə Azərb. Devlət Un-tinin PTərq fa-
 +
 +
 +
1*,c. 9
 +
 +
 +
su
 +
 +
 +
 +
 +
 +
| ə
 +
 +
 +
SULEYMAN STALSKİ
 +
 +
 +
təhsilini 1-ci Moskva Dəvlət Un-ti-
 +
nin ədəbiyyat fakultəsində davam et-
 +
dirmitdir. cGənc iiciə, “Komsomolu,
 +
4Gənc bolpevikə, c Maarif və mədə-
 +
niyyətə və s. qəzet və jurnallarda
 +
əməkdaqilıq etmiiil, M. Əzizbəyov ad.
 +
Azərb. Dəvlət Dram Teatrının direk-
 +
toru (1937—38), FƏdəbiyyat və incəsə-
 +
nətə qəzetinin redaktoru (1955—56)
 +
olmutidur.
 +
 +
Ədəbi fəaliyyətə Hələ sənaye tex-
 +
nikumunda oxuduqu zaman bailamıq,
 +
aCimnaz xanım yuxudadırq (1922)
 +
adlı birpərdəli komediya yazmıstidır.
 +
cUnudulmuli gəncə adlı ilk mətbu
 +
ıe"pH 1923 ildə “Maarif və mədəniy-
 +
yətə (indiki cAzərbaycang) jurnalın-
 +
da dərc olunmutdur. Həmin vaxtdan
 +
devrun murəkkəb ədəbi-ictimai həya-
 +
tında fəal iitirak etmii, “Gənc Qı-
 +
zıl Qələmlər İttifaqıjnın (1925)
 +
təpkilatcılarından olmupdur. 1928
 +
—29 illərdə Azərb. Proletar Tan.
 +
ları Cəmiyyətinin (APYC) məs”ul ka-
 +
tibi illəmitdir. FƏləmdən nəpqəyək
 +
adlı ilk pe”r kitabı 1927 ildə nər
 +
edilmitpdir. Sosializm ideyalarını,
 +
dəvrun inqilabi əhvali-ruhiyyəsini
 +
beyuk ehtirasla. ədəbiyyata gətirmək,
 +
poeziyanı gӱndəlik ictimai-siyasi ha-
 +
disələrin in"ikasına cevirmək, HH-
 +
qilabi nikbinlik cƏləmdən nəpqəyəv
 +
kitabının batllıca xususiyyətləri
 +
idi. *Addımlar (1930), “Səsə, *Atəqə
 +
(1932) pe"r kitabları S.R.-in siyasi
 +
lirik pair kimi puxtələtdiyini,
 +
poetik gəruii dairəsinin genitilən-
 +
diyini gestərirdi. cQolsuz qəhrəmanı
 +
(1928), eKomcoMonə, c“Partizan Əliə
 +
(1933), c“cBakı misraları (1934) kimi
 +
lirik-epik poema və pe”rlərində tpan-
 +
rin lirik həyəcanları daha konkret
 +
və realist mahiyyət dapıyır. Xalqla,
 +
zamanla baqlılıq, quruculuq ehtirası
 +
onun lirik qəhrəmanının xarakteri
 +
ucun səciyyəvidir. Həmin motivlər
 +
S.R.-in “Gecənin romantikasızt, e€lllu-
 +
rindirə, cUlduzlarg (1934), cCapa-
 +
yevg (1935) kimi me"pnəpuunə daha
 +
poetik əksini tapmıpnpdır. cYaxtı
 +
Yolda (1932) poeması sosialist əmə-
 +
yi və kollektivinin yeni insanın mə”-
 +
nəvi tərbiyəsindəki roluna həsr edil-
 +
mipdir. Bəyuk Vətən muharibəsi il-
 +
lərində və sonralar S.R, sovet xal-
 +
qının fatizmə qariı qəhrəmanlıq
 +
mӱbarizəsini tərənnum edən əsərlər
 +
|4Andə (1941), *Gun o gӱn olsun kim,
 +
cApa və poctalyonə, “Qafqaz ordusu,
 +
cQəhrəmanın vəsiyyətiz, € Mən istərəmə
 +
(1942), *Koroqluk (1943) və s. te"rlər:
 +
c İldırımə (1942), “Qafurun qəlbig
 +
(1959), cƏzizlərdən əzizlərəq (1965)
 +
poemaları | yazmıpdır. Muharibə
 +
RƏBPY Yaradıcılıqında Cənubi Azərb,
 +
xalqının həyat və mӱbarizəsinə həsr
 +
olunmunq əsərlər xususi yer tutur:
 +
c Təbriz ile/rləri?k silsiləsi, 4İki
 +
sahilə kitabı (1949).
 +
 +
Muharibədən sonrakı dovrdə manp
 +
sulh Bə demokratiya uqrunda muӱbari-
 +
zəyə, partiyaya və Leninə bir sıra
 +
iye”rlər həsr etmitdir. Poetik mono-
 +
LOQ İYƏKLİNDƏ Yazılmınt F* Biz kommu-
 +
nistlərikə (1949) tpe"rində sosialist
 +
humanizmi, kommunistlərin yeni dunya
 +
urrunda mӱbarizəsi tərənnum olunur.
 +
60—80-ci illər S.R.-in yaradıcılı.
 +
qında Yeni inkipaf mərhələsidir.
 +
Bu illərdə pyair ictimai-siyasi və
 +
məhəbbət lirikasının gəzəl HYMYHƏ-
 +
lərini yaratmıldır: cGunəpli sa-
 +
 +
 +
KY-TƏCHHƏ daxil əə ə. 1929 ildən
 +
 +
 +
09
 +
 +
 +
hillərdək (1963), ebahap pquncələ-
 +
riq (1964), *Bir az da Və əən
 +
(1965 ), 4“Kecilməmii yollarla (1970),
 +
cXəzərimin səhəri (1976), eYpəiuMuHu
 +
gəzuyləə (1977), “Vətən təranələri
 +
(1980), * Mənim gӱnətpimə (1981) və s.
 +
kitabları. S.R. dəəə sahəsin-
 +
nə nə calınmınqdır. O, kollektiv-
 +
ləmədən bəhs edən cYanqınq (H. Nə-
 +
zərli ilə ə 1930) pyesinin, kol-
 +
xoz kəndinə, həsr olunmupq cDurnaq
 +
(1948) komediyasının mӱəllifidir.
 +
cQacaq Nəbiə (1940) mənzum pyesində
 +
xalq qəhrəmanının bədii obrazını
 +
yaratmıi, Azərb. kəndlilərinin cariz-
 +
mə qariqı muӱbarizəsinin real ləvhə-
 +
lərini təsvir etmiptdir. S.R. Niza-
 +
minin “Sirlər xəzinəsiəni, PT, Rus-
 +
tavelinin “Pələng dərisi geymii pəh-
 +
ləvanə poemasının bir hissəsini,
 +
A. S. Puljkin, A. S. Qriboyedov, M.
 +
Y. Lermontov, T. Q. PQ1evcenko, V. Ma-
 +
yakovski, Nazim Hikmət, U. Uitmen
 +
və b.-nın bir sıra əsərlərini Azərb.
 +
dilinə cevirmitdir. Əə dəni SSRİ
 +
xalqları dillərinə, habelə bir sıra
 +
xarici dillərə tərcumə olunmupdur.
 +
AKP-nin 29-cu qurultayında AKTI
 +
MK uzvluyunə namizəd, 30-cu qurulta-
 +
Yında AKP MK uzvu secilmitdir.
 +
Azərb.SSR Ali Sovetinin 1-ci
 +
caqırıll) deputatı, 8—11-ci caqı-
 +
rımlq Azərb.SSR Ali Sovetinin sədri-
 +
dir. 3 dəfə Lenin ordeni, 2 bapqa or-
 +
den və medallarla təltif edilmiidir.
 +
Əsərləri: Secilmiqp əsərləri,
 +
1—4, B., 1969—72, Secilmiit əsərləri,
 +
1981, İzbrannoe, M., 1976: İzbrannoe,
 +
1978: Jeleznıe stpoki, M.., 1982,
 +
 +
Əd.: Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi,
 +
5 cilddə, c. 3, B., 1957, Azərbaycan sovet
 +
ədəbiyyatı tarixi, 2 cilddə, B., 1967: Mu
 +
bariz pair (məqalələr toplusu), B., 1956,
 +
Zeynallı A., Kecilməmipt yollarla,
 +
B., 1970, Ocerk istorii azerbandjanskoİ,
 +
s ovetskon literaturı, M., 1963: Mamed
 +
Arif Dadailzade, Azerbabbdjan-
 +
skan literatura, M., 1979,
 +
 +
 +
SULEYMAN SANİ—bax Axundov Su-
 +
leyman li bəy otlu.
 +
 +
 +
M.
 +
B.,
 +
B..
 +
 +
 +
 +
 +
 +
SULEYMA STALSKİ (18.5.1869,
 +
indiki Dar.MSSR, Qasımkənd r-nu-
 +
nun Apqaqı Stal nəs "cut
 +
 +
aulu — 23.11.1937,
 +
 +
orada, Mahacqala- |
 +
 +
 +
da dəfn edilmii-
 +
dir)—ləzgi sovet
 +
apqıq-painri, Daqıs-
 +
tanın xalq ipanri
 +
(1934). Ləzgi so-
 +
vet poeziyasının
 +
banisidir. Beyuk
 +
Oktyabr sosialist
 +
inqilabının və Ru-
 +
siyada Vətəndat mu-
 +
an (1918— |
 +
20) iltirakcısıdır. İnqilabdan əv-
 +
vəl Bakı neft mə"dənlərində və Sə-
 +
mərqənd dəmir yolunda fəhləlik et-
 +
mipt, muzdur olmutpdur. 1925 ildən
 +
Darıstan MTİK-nə uzv secilmint, 1930
 +
ildə k-za yazılmılldır. İnqilabaqə-
 +
dərki yaradıcılıqında ictimai zӱlm
 +
və ədalətsizliyə e”tiraz əsas yer tu-
 +
Di Sovet hakimiyyəti illərində
 +
 +
enin partiyasını, yeni, azad həyatı
 +
tərənnum etmitdir. Folklor ən"ənə-
 +
lərinə əsaslanan c“Daqıstanə (1935—36)
 +
poema-xronikası məphurdur. Azərb.
 +
dilində də tie"rlər qapmutdur. M.
 +
Qorki sovet yazıcılarının 1-ci qu-
 +
rultayında S.S.-ni “20 əsrin Homeriə
 +
adlandırmımpdır. Lenin ordeni ilə
 +
təltif edilmiiqdir. c“Azərbaycan-
 +
 +
 +
SUZGƏC
 +
 +
 +
97
 +
 +
 +
da birillik ot və kolcuqdur. Sadə yar-
 +
paqları nevbəli duzulur. Qeyri-mun-
 +
təzəm cicəkləri salxımda yerləpir.
 +
Meyvəsi ikiyuvalı, yastı qutucuqdur.
 +
Yer kurəsində 600-dək, SSRİ-də 30,
 +
o cumlədən Azərb.SSR-də 11 nəvu
 +
mə"lumdur. Bə”zi nevlərinin kəekuӱndə
 +
saponin olduqundan ƏRFƏMKƏTHDH"H
 +
dərman kimi istifadə olunur. Deko-
 +
rativ bitkidir.
 +
 +
SUDOTU FƏSİLƏSİ (Polygalaceae)
 +
—-ikiləpəli bitki fəsiləsi. Ot, kol-
 +
cuq, lianalar, bə”zən alcaqboylu aqac-
 +
lardır. Sadə, tamkənarlı yarpaqları
 +
nəvbəli duzuçlur. İkicinsiyyətli qey-
 +
ri-muntəzəm cicəkləri salxım, sun-
 +
bulvarı və supurgəvarı cicək qrupun-
 +
da yerlətpir. Meyvəsi qutucuqdur. 14
 +
cinsi (900-dək nevu) var: SSRİ-də,
 +
həmcinin Azərb.SSR-də yalnız sudotu
 +
cinsinin nevlərinə təsaduf olunur.
 +
Bə”zi nevləri dərman, dekorativ və qi-
 +
da bitkisi kimi istifadə edilir.
 +
SUJET (fr. “suğet—məenay )—1) ə n ə-
 +
biyyatda—epik, lirik və drama-
 +
THK əsərlərdə, kinoda bir-biri ilə
 +
baqlı və ardıcıl surətdə bapq verən
 +
Həyat hadisələrinin inkipaf xətti.
 +
4S.əz terminini ədəbiyyatda ilk dəfə
 +
17 əsrdə P. Kornel və N. Bualo tətbiq
 +
 +
 +
etmitppqlər. Məvzӱnun acılmasının
 +
əsas vasitəsi olan S.-də həyatın sə-
 +
ciyyəvi ziddiYYƏət və munaqipqələri,
 +
 +
 +
insanların qarpılıqlı munasibətlə-
 +
ri, insan xarakterləri əz bədii ifa-
 +
dəsini tapır. Duyun, zirvə və acılınp
 +
S. xəttinin inkipafının əsas kom-
 +
ponentləridir. 2) Təsviri sə-
 +
n ətdə—bədii əsərdə təsvir edilən
 +
və cox vaxt əsərin adında ifadəsini
 +
tapan muəyyən Hadisə, əhvalat, vəziy-
 +
yət. Məvzudan fərqli olaraq S, əsə-
 +
rin ideyasının konkret, ətraflı və
 +
obrazlı pəkildə acılmasıdır. Məi-
 +
pqət janrında və tarixi janrda yara-
 +
dılmın əsərlər ucun xususi S. mu-
 +
rəkkəbliyi səciyyəvidir.
 +
 +
Əd. Rəfili M. Ədəbiyyat nəzəriy-
 +
yəsinə giriti. B., 1958, Timofeev
 +
mn. İ., Osnovı teorii literaturı, M.,
 +
 +
1971, Pospelov Q. N., Teorin lite-
 +
raturı, M., 1978,
 +
 +
SUZEREN (fr. zileqayp—ali)—orta
 +
əsrlərdə Qərbi Avropada iri feodal—
 +
əzundən vassal asılılıqında olan
 +
ərazinin həkmdarı, ali senyoru (kra-
 +
lı, hersoqu, knyazı). S. hakimiyyəti
 +
onun vassala bəxiil etdiyi torpaq mulk-
 +
ləri əsasında meydana gəlmiidi.
 +
SUZERENLİK — feodalizm devru-
 +
ucun səciyyəvi olan pəxsi və haki-
 +
miyyət mӱnasibətləri sistemi: suzeren-
 +
lə (senyorla) vassal arasında muqavi-
 +
lə pəklində təzahur edirdi. S. mu-
 +
nasibətlərinin əsasını feodal mul-
 +
kiyyətinin iyerarxiya strukturu təpt-
 +
kil edirdi: bu, hakim sinfi ÖYTƏB
 +
bir vahid kimi birlətdirir və onla-
 +
rın iri feodallar (krallar, hersoq-
 +
lar, qraflar və s.) hesabına siyasi
 +
(hərbi, məhkəmə və s.) iplərdə ustun-
 +
luyunu tə”min edirdi. Mərkəzlətdi-
 +
rilmit dəvlətin yaranması ilə haki-
 +
miyyət səlahiyyəti tədricən kralın
 +
əlində cəmlətirdi.
 +
 +
Guclu və daha zəif vassal dəvlət-
 +
lər arasındakı beynəlxalq-huquqi mu-
 +
nasibətlər də S. formasında quru-
 +
 +
 +
675 |
 +
SUZƏNƏK, qonoreya (yun. bopӧq-
 +
rhoia, gonösz-ToxyM -- rh€6 — axbıpaM),
 +
 +
 +
perelo y—əsasən, sidik-cinsiyyət
 +
orqanlarının selikli qitpqasını zə-
 +
 +
 +
ASE—7, c. 9
 +
 +
 +
dələyən infeksion xəstəlik, zəhrəvi
 +
xəstəliklər qrupundandır. Terədici-
 +
sini (TOHOKOFX) 1879 ildə A. Neyser
 +
tapmıtpdır. Cinsi yolla yayılır, qey-
 +
ri-cinsi yolla utaqlar doqruti zamanı
 +
xəstə anadan (qonokokk utaqrın gəzu-
 +
pə dupqub blennoreya tərədir, yaxud
 +
qız upaqının cinsiyyət orqanına duӱ-
 +
pur) və ya xəstənin ətyalarından
 +
(dəsmalından, yataqından və s.) isti-
 +
fadə etdikdə yoluxurlar S. xəstəli-
 +
yində immunitet yaranmır: hər bir in-
 +
san bir necə dəfə xəstələnə bilər:
 +
irsi deyil. İnkubasiya dəvru 3—5 gun-
 +
dur. Sidik-cinsiyyət orqanlarının
 +
selikli qippasına dultimuti TOHOKOKK
 +
tez bir zamanda coxalaraq iltihabi
 +
proses yaradır. Bu da iltihabi in-
 +
filtrata, irinli ifrazata səbəb olur.
 +
Xəstəlik uzun muddət davam etdikdə
 +
infiltrat capıqlanır, nəticədə si-
 +
dik kanalı daralır. Capıqlaplma ki-
 +
tpilərdə xaya artımlarında, qadın-
 +
larda isə fallop borularında gec-
 +
məzliyə səbəb olur, bu da sonsuzluqla
 +
nəticələnir. Xəstəlik oynaqların,
 +
sinir sisteminin zəifləməsinə səbəb
 +
olur. Dӱzgӱn mualicə aparılmadıq-
 +
da, yaxud rejim gəzləmədikdə, xəstə-
 +
lik xronik hala gecir, alkoqolun
 +
tə"sirindən, ədviyyatlı, turitulu,
 +
duzlu qidalardan proses daha da kəs-
 +
kinləptir.
 +
 +
Kiizilərdə S. Qonokokklar əvvəl-
 +
cə uretranı zədələyir. 3—5 gundən
 +
sonra kəskin iltihab( uretrit) tərənir
 +
Xəstəlik qaqppınma, geynəmə, siyimə za-
 +
manı aqrı və sidik kanalından irin-
 +
li ifrazatın axması ilə baptlayır.
 +
Uretranın xarici dəliyinin dodaq-
 +
cıqları ədemlətir, Xronik uretrit
 +
spirtli ickilərin, cinsi əlaqənin
 +
tə"sirindən kəskinlətə bilər. Diaq-
 +
noz laboratoriya muayinəsinə əsasən
 +
qoyulur. S. sidik kanalıpın capıqlı
 +
daralması, parauretral yolların,
 +
xaya artımının (epididimit), toxum
 +
kisəsinin iltihabı, prostat vəzinin
 +
kəskin və xronik iltihabı və s. aqır-
 +
lapmalar verə bilər. Hər iki xaya
 +
artımının zədələnməsi sonsuzluqla
 +
nəticələnir.
 +
 +
Qadınlarda S. cox nəzərə carpma-
 +
dan, sust davam edir və aqrı hissi
 +
tərətmir, 2—3 həftə gizli davam
 +
edir: Hec bir əlaməti olmadıqrından
 +
xəstə qadınlar həkimə muraciət et-
 +
mirlər, infeksiya mənbəyi kimi sar-
 +
lam adamları yoluxdururlar. Qadın-
 +
larda S.-in iki nəvu: sidik-cinsiyyət
 +
orqanlarının apaqı :poe"bənin S.-i
 +
(uretranın, uttaqlıq boynu kanalı-
 +
nın, bartolin vəzilərinin, duz baqır-
 +
sarın zədələnməsi) və qalxan S, (ymar-
 +
lıq cisminin, utaqlıq borularının,
 +
Yumurtalıqların və kicik canaq peri-
 +
tonunun zədələnməsi) ayırd edilir.
 +
Amar ı plə”bənin S.-ində siyimə za-
 +
manı geynəmə və sancı, sidiyin tez-
 +
tez xaric olması və s. mutpahidə olu-
 +
nur. Utaqlıq boynu zədələndikdə ra-
 +
dından pis iyli, irinli-selikli və
 +
bə”zən qan qarıpmın ifrazat gəlir,
 +
qarnın apaqı hissəsində aerılar tə-
 +
rəyir, uretranın dəliyi qızarır,
 +
edemlətir. Utpaqlıq boynundan irin-
 +
li-qanlı ifrazatın axması duz ba-
 +
qırsaqın S.-inə səbəb ola bilər. Diaq-
 +
noz laboratoriya muayinəsinə əsasən
 +
qoyulur.
 +
 +
Qalxan S. zamanı qarnın appa-
 +
qı hissəsində aqrılar, qanaxma olur,
 +
aybapı pozulur, iltihabi proses uplaq-
 +
 +
 +
lıq artımlarına kecdikdə xəstənin
 +
umumi halı pislətir, temp-r yuksə-
 +
lir. S.-in bu forması sonsuzluqla
 +
nəticələnir. Qızlarda S. cox
 +
vaxt 2—8 yaplarında mutpahidə edi-
 +
lir. İnfeksiya, adətən xəstə analar-
 +
dan, dayələrdən və utpaqla sıx təmas-
 +
da olan digər xəstə qadınlardan qey-
 +
ri-cinsi yolla gecir. S. qızlarda
 +
vulvanı, vaginanı və sidik kanalını
 +
zədələyir. Cox vaxt duz baqırsaq da
 +
xəstələnir. Xəstəlik kəskin baitla-
 +
yır: vulvada aqrı və gəynəmə, sidik və
 +
nəcis ifrazı aqrılı olur, irinli
 +
ifrazat axır, cinsiyyət dodaqları
 +
ədemlətir. Utaqın umumi vəziyyəti
 +
pozulur, temp-r yӱksəlir, əzginlik,
 +
zəiflik və bə”zən anemiya mu də
 +
edilir. Mualicəsi: antibiotik-
 +
lər, sulfanilamid preparatları,
 +
spesifik və qeyri-spesifik immuno-
 +
terapiya, fizioterapiya, yerli muca-
 +
licə vəs. Profilaktikası:
 +
pqəxsi gigiyena qaydalarına əməl et-
 +
mək, təsadufi cinsi ,. yaxınlıqdan
 +
uzaq olmaq və s. Dəri-zəhrəvi dispan-
 +
serlər və veneroloji kabinetlər belə
 +
xəstələrə nəzarət edir, onları mua-
 +
licəyə cəlb edir, əhali arasında ya-
 +
yılmasının qarptqısını alır.
 +
 +
Ədə Hacıyev R., Davatda-
 +
rova M., Huseynzadə H., Zəhrəvi
 +
xəstəliklər, B., 78, Jukov V.
 +
Venericeskie bolezni, Riqa, 3,
 +
C Y3ƏHM-—naxbınyıbı NeKOpaTHB 124440.
 +
Pambıq parca, yaxud ipəkdən hazır-
 +
lanıb binanın daxili divarlarının
 +
bəzəklərində tətbiq edilir. Parca
 +
uzərində ipək saplarla iplənmint xon-
 +
calar (medalyon), cicək motivləri, quti
 +
təsvirləri S.-nin xarakterik orna-
 +
mentləridir. Tacikistan, Əzbəkistan
 +
və Azərb.-da genii yayılmındır.
 +
CY3ƏP (Seq(Hya)—suzərlər əsilə=
 +
sindən qutp cinsi. Bədəninin uz. 13—
 +
15,5 sm-dir. Lələkləri bel tərəfdə ar-
 +
dır. Quyruq lələkləri aqacdələndə ol-
 +
duru kimi sərtdir. Atacın gəevdəsin-
 +
də paquli dayanıb, onun qabırı al-
 +
tındakı cӱcӱlərlə qidalanır. 9 nə-
 +
vu var, Avropa, Asiya, Afrika və Ame-
 +
rika mepələrində yayılmındır.
 +
SSRİ-də 3, o cӱmlədən Azərb.SSR-də
 +
2 nəvu—adi C. (C. familiaris), T bi-
 +
sa barmaq S. (S. Iqapshudasbiya)
 +
var. Quru aqacların yarıqlarında
 +
 +
uzəltdiyi yuvaya 4—7 yumurta qoyur,
 +
 +
—15 gun kurt yatır.
 +
 +
CY3ƏPnƏP (Certhiidae) — c ə p uə-
 +
kimilər dəstəsinə aid qu:i fəsi-
 +
ləsi. 2 cinsi var.
 +
CY3KƏMH, b nTp (düp. filtre, COH
 +
lat. Ei1sqap, hərfi mə”"nası—gecə)—
 +
suzucu arakəsmənin (məsaməli struk-
 +
turlu təbii və ya sun"i material )a-
 +
xud mə”mulatın) kəməyi ilə bərk və
 +
maye Ad fazadan ibarət muxtəlif
 +
cinsli sistemləri ayırmaq, qatılayp-
 +
dırmaq və ya =ppəffaflaitdırmaq ucun
 +
aparat. Bundan əlavə, ionitlərin kə-
 +
məyi ilə məhlulları mineral duzlar-
 +
dan təmizləmək, polimer ionları
 +
fraksiyalarına ayırmaq və s., habelə
 +
Muəyyən tezlikli səs və ya elektromaq-
 +
nit dalqalarını buraxmaq və Ya tu-
 +
tub saxlamaq ucun qurqu və aparatlar
 +
(bax Akustik sӱzgəc, Elektrik suz-
 +
gəci, İstilik sӱzgəci, İmzmıq sӱzgə-
 +
ci) da S. adlanır. Suzuləcək sis-
 +
temlərin nəvundən asılı olaraq maye
 +
ə (şuspenziyanı suzmək çcun) və
 +
qaz S.-inə (aerozolları ayırmaq və
 +
qazları təmizləmək ucun) ayrılır.
 +
 +
 +
=“
 +
 +
 +
98
 +
 +
 +
CY3MƏ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
VA AA
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
rə
 +
"ee Ayri ə və
 +
 +
d ttin
 +
 +
ini. Fi m dı / Hin
 +
 +
” "a ə iv r” | te ə 4
 +
 +
 +
 +
 +
 +
O ar ən mn Nen
 +
Fasiləsiz təsirli diskli sӱzgəc: /—sek-
 +
siyalar, 2—suzucu elementlər—disklər:
 +
3—paylayıcı qurulus, 4—vakuum mənbə-
 +
yi ilə birlətzdirmək və filtratı sistem-
 +
dən cıxarmaq ucun boru kəməri:s 5—sı-
 +
xılmıny hava verən boru gəmərləri: 6—
 +
cəkuntunu cıxarmaq ucun bıcaqlar.
 +
Ən sadə S. suzucu arakəsmə ilə iki
 +
hissəyə bəlunən qabdır. Maye (qaz)
 +
S.-in hissələri arasında yaradılan
 +
təzyiqlər fərqinin təsirindən bərk
 +
hissəcikləri tutub ezundə saxlayan
 +
arakəsmədən kecir. Maye S.-lər iip
 +
prinsipinə gərə dəvri (buraya tutum,
 +
vərəq S.-lər, filtr-pres və patronlu
 +
S. daxildir) və fasiləsiz (barabanlı,
 +
diskli, lentli, bopqabvarı və karusel
 +
S.-lər) tə"sirli S.-lərə ayrılır. Qaz
 +
S.-ləri (mӱstəvi suzucu səthli və ba-
 +
tareyalı S.-lər) fasiləsiz tə”sirli
 +
aparatlardır. Bax həmcinin Suzmə
 +
(filtrasiya), SuLlun təmizlənməsi,
 +
Biosuzgəc, Bakterial sӱzgəclər.
 +
SUMZMƏ—sud məhsulu. Azərb.-da xalq
 +
arasında S. hazırlamaq ucun qatıqa,
 +
yaxud ayrana bir qədər duz qatıb tor-
 +
baya təkur və hundurdən asırlar. Bə”-
 +
zi yerlərdə torba yap otun ustundə
 +
uzərinə aqrır da qoyulmaqla bir necə
 +
gӱn ərzində suzulur. Suyu suzulduk-
 +
dən sonra qalan məhsula S. deyilir.
 +
Qatıq S.-si yaqlı olduqundan daha
 +
dadlı sayılır. Qatıq S.-sini, həmci-
 +
nin qurudub saxlayırlar (bax Qurut).
 +
Sənaye usulu ilə S. uzsuz sud və qaymaq
 +
(yaqlılıqı 50—5596) qatıtıqına ter-
 +
mofil streptokokk mayası əlavə et-
 +
məklə hazırlanır. Yaqlılırı 1596 -ə
 +
qədərdir.
 +
 +
Ədə Rəcəbov Q. Ə., Azərbaycanda
 +
sud məhsulları hazırlanmasının xalq
 +
usulları, Azərbaycan etnoqrafik məcmuə-
 +
si, 1P buraxılıpt, B., 1977.
 +
 +
SUxUZMƏ, filtrasiya—maye və
 +
ya qazı buraxan, bərk hissəcikləri
 +
isə əzundə saxlayan suzucu arakəsmə
 +
(SA) vasitəsilə suspenziya və aero-
 +
zolları ayırma prosesi. S. ucun xu-
 +
susi aparat.və suzgəclərdən istifadə
 +
edilir. S. zamanı suspenziyadan ay-
 +
rılan Hissəciklər cekuntu qatı əmə-
 +
lə gətirir. Cox əezlu, eləcə də qatılı-
 +
qı az olan narın dispert suspenziya-
 +
ların bərk Hissəcikləri SA-nin mə-
 +
samələrini tutur. Bunun qarpısını
 +
almaq və ya azaltmaq ucun diatomit,
 +
perlit, asbest, selluloz və s. bu kimi
 +
maddələr geturuӱlur. SA-dən gecən
 +
mayeyəsuzuntu (filtrat) deyilir.
 +
emp-r yuӱksəldikcə suspenziyanın ez-
 +
luluyu azaldıqından S, sur"əti ar-
 +
tır. S. nəticəsində alınan cekuntu-
 +
nun məsaməliliyi ya sabit qalır (s ı-
 +
xılmayan coəkuntu), ya da azalır
 +
(sıxılan cəƏkuntu). S. sənaye və
 +
laboratoriyalarda (o cӱmlədən, qazla-
 +
rın da təmizlənməsində) geniiq tət-
 +
biq olunur.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
SUZULƏN VİRUSLAR —bax Virus-
 +
Fü
 +
 +
 +
ap.
 +
 +
SUZULMƏ—mayenin (neftin, suyun)
 +
və ya qazın (havanın, ləbii qazların)
 +
yer altında təbii qrunt laylarında-
 +
kı məsaməli muhit icərisində hərə-
 +
kgəti. Suyun qruntdan və hətta beton-
 +
dan (məs,, torpaq və beton bəndlərdə)
 +
sızıb kecməsinə də S. deyilir. Səna-
 +
 +
 +
= Ye və laboratoriya ppəraitində aparı-
 +
 +
 +
lan analoji proseslər suzmə (filtra-
 +
siya) adlanır.
 +
SUİTA (fr. zi(e, hərfi mə"nası—
 +
sıra, ardıcıllıq)—silsilə instru-
 +
mental musiqinin əsas formalarından
 +
biri. S.-da, adətən bir-birinə kont-
 +
rast mustəqil hissələr umumi bədin
 +
ikir əsasında vəhdət təkil edir.
 +
onata və simfoniyadan fərqli ola-
 +
raq S.-nın hissələri mahnı, rəqslə
 +
bilavasitə barlı olur, burada təsvi-
 +
riliyə genin yer verilir. 17 əsrin
 +
daa formalatmın klassik
 +
ӱ. allemanda, kuranta, sarabanda,
 +
jiqa rəqslərindən ibarətdir. 17—18
 +
əsrlərdə S.-ya həmcinin menuet, qa-
 +
vot, burre, paspye, polonez rəqsləri,
 +
prelud, uvertura, ariya, rondo və s.
 +
pyeslər daxil idi. S.-nın butun his-
 +
sələri, adətən eyni tonallıqda olmupt,
 +
lutnya, klavesin, orkestr və s. ucun
 +
nəzərdə ÇU Yun: 19—20 əsrlərdə
 +
orkestr S.-ları yaradılmhıtdır. Cox
 +
zaman belə S.-lar proqramlı olur
 +
(N. Rimski-Korsakovun 4PTəhrzadg S.-
 +
sı). Teatr tamapaları, opera, balet,
 +
kino musiqisi əsasında (E. Qriqin
 +
4Per Guntə dramına yazdırı musiqi,
 +
Q. Qarayevin “Yeddi gezələ, cİldı-
 +
 +
 +
rımlı yollarlaq baletlərindən S.
 +
və s.) S.-lar var.
 +
SUKAN 1) Gəmi S.-ı——gəminin
 +
 +
 +
 +
 +
 +
hərəkətini idarə etmək ucun quruluq,
 +
tpaquli ox ətrafında dəndərilə bi-
 +
lən ləvhədən ibarətdir (tpaquli S.).
 +
. adətən gəminin arxa hissəsində
 +
(bə"zən burun hissəsində) quratdı-
 +
rılır. PTaquli S.-dan əlavə sualtı
 +
qayıqlarda paquli mӱstəvidə hərəkə-
 +
ti idarə etmək ucun ӱfuqi S. da olur.
 +
Yava hərəkətdə idarəetməni yaxiyı-
 +
lapdırmaq və gedipsiz manevretmə
 +
ucun aktiv S, (avar vintli) iptlədi-
 +
lir. 2) S. aviasiyada—(bax Ha-
 +
va sukanlaıı, Qaz sukanı. Z) Avt o-
 +
mobil S.-ı—bax Sukan-idarəetmə
 +
mexanizmi. :
 +
SUKAN-İDARƏETMƏ MEXANİZ-
 +
Mİ—relssiz təkərli mapınların
 +
hərəkətinə istiqamət vermək ucun me-
 +
xanizm. Əksər matınlarda avtomo-
 +
bil S.-i.m.-ndən istifadə olunur. Bu-
 +
ra sukan mexanizmi və intiqalı da-
 +
xildir (bax Avtomobil). Muasir ma-
 +
pınlarda su kan mexanizmi
 +
sonsuz-vint və diyircək, sonsuz-vint
 +
və sektor, yaxud vint və qaykadan iba-
 +
rət kinematik bənddir. Bir cox avto-
 +
mobil və avtobus modellərində hid-
 +
ravlik və Ya pnevmatik S.-i.m. gӱc-
 +
ləndiriciləri tətbiq olunur. Su-
 +
kan intiqalı sukan trapesiya-
 +
sı əmələ gətirən linglər sistemin-
 +
dən ibarətdir (bax Yapıtpidırma ipək.,
 +
ASE, 1 cild, səh. 80—81).
 +
SCXUKUNƏT—bax Hərəkət.
 +
SUKUNƏT KUTLƏSİ, məxsusi
 +
kutlə—nisbi sukunət halında olan
 +
maddə hissəciyinin kutləsi.
 +
SUKUT ZONASI—1) akusti -
 +
kada (akustik KƏNKƏ zonası )—guc-
 +
lu mənbədən (top atəii, partlayıil
 +
və s,) yayılan səsin epidilmədiyi sa-
 +
 +
 +
hə, Mənbəyə nəzərən bu sahədən yaxın-
 +
 +
 +
da və uzaqda səs etidilir. S.z. Yer
 +
səthində mənbəyi əhatə edən RY3KYH
 +
olmayan halqa formasında olur. Bə”-
 +
zən iki və daha cox S.z. muahidə
 +
edilir. Birinci S.z.-nın daxili ra-
 +
diusu 20—80 km, bə"zən 150. km, ağır
 +
ci radiusu 150—400 km olur. .Z.
 +
atm.-də səsin refraksiyası nəticəsin-
 +
də yaranır: atm.-in aiarı qatlarında
 +
temp-r hundurlukdən asılı olaraq aza-
 +
lır (15—20 km Hundurlukdə—(50? —
 +
75*S-yə) catır), səs dalqaları Yer
 +
səthindən uzaqlalaraq yuxarıya meyl
 +
edir. 40—60 km hundurlukdə temp-r
 +
yenidən artır (0—302S-yə qədər), səs
 +
pquaları alparıya doqru əyilir, S.z.-
 +
nın qurpayanı olur, Yer səthinə ca-
 +
tır və anomal eiyidilmə zonası yYa-
 +
ranır. Səs pquualarının bir necə də-
 +
fə Yer səthindən qayıtması zamanı
 +
iki və daha cox S.z. olur. Kulək səs
 +
iqualarının, S.z.-nın formasını təh-
 +
if edir, bə”zən halqa qapalı olmur.
 +
 +
əsin anomal yayılmasından istifa-
 +
də edərək atm.-in orta qatlarının
 +
temp-ru tə”yin edilir. Səs (ultrasəs)
 +
okeanda yayılarkən analoji mənzərə
 +
yaranır. 2) radiofizikada—
 +
fəza oblastı: bu oblastda radioapa-
 +
ratın verdiyi siqnallar qəbuledi-
 +
ciyə catmır və ya bu oblasta yaxın
 +
və uzaq olan siqnallardan olduqca
 +
 +
 +
zəif olur.
 +
SULALƏ (ər. -1u..)—monarxiya dəv-
 +
lətlərində eyni bir nəsildən (ailə-
 +
 +
 +
dən) olmaqla bir-birini taxtda irsən
 +
əvəz etmii bir necə monarx (məs.,
 +
Azərb.-da — Eldəgəzlər, PLirvaniah-
 +
lar, Səfəvilər, Rusiyada—Romanov-
 +
lar, Avstriya— Macarıstanda Habs-
 +
burqlar, Fransada—Valua və Burbon-
 +
lar və s.).
 +
SULEYMAN, Solomon (? —.ə.
 +
təqr. 928)—İsrail-Yəhudi padiqahlı-
 +
qının hekmdarı (e.ə. 965—e.ə. 928 |,
 +
peyqəmbər. Davudun oqlu və hakimiyyət
 +
iqəriki (e.ə. 967—9651. Bibliyada ya-
 +
zıldıqına gərə qeyri-adi mudrikliyi
 +
ilə ipəhrət qazanmızidı. Bibliyanın
 +
bir necə kitabının muəllifi hesab
 +
olunur. Dini rəvayətə gərə, heyvanla-
 +
ın və qullların dilini bilirmiti.
 +
iranda adı cəkilir. S. obrazına
 +
klassik TPərq, o cӱmlədən Azərb. ədə-
 +
biyyatında muraciət olunmutdur.
 +
SULEYMAN ARAHXSEYN ORLU,
 +
Qacaq Suleyman (1872, indi-
 +
kn Fizuli r-nunun Əhmədalılar k.—
 +
6.4.1917, Cənubi Azərb.-ın PQahqasım
 +
K.)—19 əsrin sonu, 20 əsrin əvvəllə-
 +
rində Azərb.-da kəndli hərəkatının
 +
fəal iptirakcılarından biri. Uqpaq-
 +
lıqda muzdurluq etmi, sonralar kənd-
 +
li hərəkatına qopulmusn, 1891 ilin
 +
yazında həbs edilmipdi. Puta qala-
 +
sına aparılarkən qacmıtt və Qacaq
 +
Nəbinin dəstəsinə qopulmuttdu. 1909
 +
ildən Nəbinin dəstəsinə baqicılıq
 +
etmippdir. Təbriz usyanı zamanı
 +
əksinqilabi quvvələrin darmadarın
 +
EDİLMƏSİNDƏ BƏ usyancıların silahla
 +
təchizində S.-ın dəstəsi muhum rol
 +
oynamıtidı. Getdikcə bu dəstə beyuk
 +
quvvəyə cevrilmitdi (1917 ildə 1500
 +
nəfər). 1910—17 illərdə S.-ıi dəstə-
 +
si Cənubi Azərb.-da, həmcinin Qara-
 +
baqda, axcıvanda hekumət qopun his-
 +
sələrini, bəy, xan dəstələrini dəfə-
 +
lərlə məqlubiyyətə uqratmılpdı. 1917
 +
il aprelin 5 və 6-da, Cənubi Azərb.-da
 +
Acıdərə adlı yerdə S. car sərhəd mu-
 +
hafizə qopunları və İran xanları-
 +
 +
 +
ə x— 5 — üə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
nın birlətmitt dəstələri ilə deyçti-
 +
də həlak olmupiidur.
 +
SULEYMAN BƏY BİCƏN ORLU
 +
(?—1492)— Aqqoyunlu sərkərdəsi, 1480
 +
ildə Aqvqoyunlu torpaqlarına soxul-
 +
nun Misir sultanı Qait bəyi (1468 —
 +
96| məqlub etmiiq və Diyarbəkirdə
 +
mehkəmlənmiidi. Bayşinqur Mirzə-
 +
nin hakimiyyəti dӧvrundə əmir əl-
 +
YMƏpə (əmirlər əmiri) kimi elkəni
 +
idarə etməyə balplamıtidı. 1492 ildə
 +
Rustəm Mirzənin qopunları ilə Bər-
 +
DƏ Yaxınlıqında bai vermiiy deyuidə
 +
məqlub olan C. Diyarbəkirə qacmıiq,
 +
orada əldurulmusidur.
 +
SULEYMAN | QANUNİ (Süleyman 1
 +
Kapipy:) (Avropa ədəbiyyatında M ə H-
 +
təməm Suleyman) (27.4.1495—
 +
6.9.1566, Sigetvar) — turk sultanı
 +
(1520—661. 1 S.Q.-nin yeritdiyi fəal
 +
ippqalcılıq siyasəti nəticəsində Os-
 +
manlı imperiyası dəvrunun əp qud-
 +
rətli devlətinə cevrilmiiy və ərazisi
 +
xeyli geniilənmitdi |bax Avstriya—
 +
Turkiyə muharibələri (16—18 əsrlər),
 +
Səfəvi—Osmanlı muӱharibələri|y. Za-
 +
qafqaziya uqrunda İranla inadlı mu-
 +
barizə aparmıil, 1553 ildə Azərb.-a yu-
 +
rupledərək Qarabaqı və Naxcıvanı tut-
 +
mupldu. 1 S, Q.-nin hakimiyyəti dəvrun-
 +
də əlkənin daxili vəziyyətini nizama
 +
salmaq məqsədilə qanunlar məcəlləsi
 +
(qanunnamə) tərtib edilmitdi. Məs-
 +
cidlərin, saray və qalaların ippasına
 +
xususi fikir vermiisdir. 1 S.Q. Ma-
 +
carıstana yurupq zamanı əlmupdur.
 +
SULEYMAN DARELARI–İran yay-
 +
lasının it.-ində, Pakistan və Əfqa-
 +
nıstanda daqlar. 600 km nərə uza-
 +
nan bir necə silsilədən ibarətdir.
 +
Hund. 3441 m-ə qədərdir. Əsasən, əhəng
 +
dapı və qumdapıdan təikil olun-
 +
mupdur. Quru cəl nə nar səhraları
 +
landpaftı ustundur. PT.-də musson
 +
mepələri və savannalar var.
 +
SULEYMAN MİRZƏ İSGƏNDƏRİ
 +
(ab) də O4d2) (1873—dekabr, 1943)
 +
— İran demokratik hərəkatı xadimi.
 +
İran inqilabının (1905—11|1) fəal
 +
iptirakcısı və əncӱmənlərin təqiki-
 +
latcılarından biri idi. Dəfələrlə
 +
məclisə deputat secilmindi. 1922—23
 +
illərdə milli burjuaziya, mӱtərəqqi
 +
əhvali-ruhiyyəli mӱlkədar və ziyalı-
 +
ların mənafeyini mudafiə edən bir
 +
necə siyasi qruplaqimanı birlətdir-
 +
mipl Milli blokun sol cinahına
 +
baicılıq etmiidi. 1923—24 illərdə
 +
maarif naziri olmupidu. İran Xalq
 +
Partiyasının banilərindən biri və
 +
sədri idi. | |
 +
SӰLEYMAN tən (Suleyman
 +
: bbas oRl ustəmzadə, Dd.
 +
zaman : 12.3.1906, Bakı) —
 +
Azərb. sovet iqairi,
 +
dramaturq, ictimai
 +
xadim. Azərb.SSR
 +
xalq tairi (1960).
 +
Sosialist Əməyi
 +
Qəhrəmanı (1976).
 +
Azərb.SSR əməkdar
 +
incəsənət xadimi
 +
(1943). SSRİ (1950)
 +
və Azərb.SSR (1970)
 +
 +
 +
s.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
— xoşa | / 4 Dəvlət mukafatı,
 +
0. əd. Resp. Lenin kom-
 +
duma vq mə mukafatı
 +
 +
 +
ı somolu
 +
(1970) laureatı. 1940 ildən Sov, İKP
 +
uzvu. Dəmirci ailəsində doqulmut-
 +
dur. N. ə “q .. 20 57
 +
 +
nda (1922—24), Bakı Darulmuəl-
 +
DA (1924— 25) oxumuqn, 1925
 +
ildə Azərb. Dəvlət Un-tinin PTərq fa-
 +
 +
 +
19,c.9
 +
 +
 +
SULEYMAN STALSKİ
 +
 +
 +
kultəsinə daxil olmuptdur. 1929 ildən
 +
təhsilini 1-ci Moskva Dəvlət Un-ti-
 +
nin ədəbiyyat fakultəsində davam et-
 +
dirmitdir, “Gənc iiciə, “Komsomolu,
 +
“Gənc bolpevikə, c Maarif və mədə-
 +
niyyətə və s. qəzet və jurnallarda
 +
əməkdatlıq etmit, M. Əzizbəyov ad.
 +
Azərb. Dəvlət Dram Teatrının direk-
 +
toru (1937—38), FƏdəbiyyat və incəsə-
 +
nətə qəzetinin redaktoru (1953—56)
 +
olmusdur.
 +
 +
Ədəbi fəaliyyətə Hələ sənaye tex-
 +
nikumunda oxuduqu zaman baiqylamıi,
 +
aCimnaz xanım yuxudadırq (1922)
 +
adlı birpərdəli komediya yazmındır.
 +
cUnudulmuni gəncə adlı ilk mətbu
 +
tpe"ri 1923 ildə “Maarif və mədəniy-
 +
yYətə (indiki FcAzərbaycanə) jurnalın-
 +
da dərc olunmutidur. Həmin vaxtdan
 +
devrun mӱrəkkəb ədəbi-ictimai həya-
 +
tında fəal iitirak etmii, “Gənc Qı-
 +
zıl Qələmlər İttifaqıjnın (1925)
 +
təpkilatcılarından olmundur. 1928
 +
—29 illərdə Azərb. Proletar aaa
 +
ları Cəmiyyətinin (APYC) məs”ul ka-
 +
tibi illəmitdir. FƏləmdən nəpqəyək
 +
adlı ilk ppe”r kitabı 1927 ildə nər
 +
edilmitpdir. Sosializm ideyalarını,
 +
dəvrun inqilabi əhvali-ruhiyyəsini
 +
beyuk ehtirasla. ədəbiyyata gətirmək,
 +
poeziyanı gӱndəlik ictimai-siyasi ha-
 +
disələrin in"ikasına cevirmək, HH-
 +
qilabi nikbinlik cƏləmdən nəpqəyəv
 +
kitabının batlıca xususiyyətləri
 +
idi. *Addımlar (1930), “Səsə, *Atəqpə
 +
(1932) pe"”r kitabları S.R.-in siyasi
 +
lirik ppair kimi puxtələtdiyini,
 +
poetik geruiq dairəsinin genitilən-
 +
diyini gestərirdi. cQolsuz qəhrəmang
 +
(1928), * Komsomolqı, c“Partizan Əliə
 +
(1933), “Bakı misraları (1934) kimi
 +
 +
 +
lirik-epik poema və pe”rlərində pplai- gə
 +
 +
 +
rin lirik həyəcanları daha konkret
 +
və realist mahiyyət dapıyır. Xalqla,
 +
zamanla baelılıq, quruculuq ehtirası
 +
onun lirik qəhrəmanının xarakteri
 +
boş səciyyəvidir. Həmin motivlər
 +
 +
.R.-in “Gecənin romantikasızt, 41Pi-
 +
rindirə, €Ynayanapə (1934), cCapa-
 +
yevg (1935) kimi pe”rlərində daha
 +
poetik əksini tapmındır. cYaxtı
 +
Yolda (1932) poeması sosialist əmə-
 +
yi və kollektivinin yeni insanın mə"-
 +
nəvi tərbiyəsindəki roluna həsr edil-
 +
mipdir. Bəyuk Vətən muharibəsi il-
 +
lərində və sonralar S.R. sovet xal-
 +
qının faitizmə qaripı qəhrəmanlıq
 +
mubarizəsini tərənnum edən əsərlər
 +
|*Andə (1941), *Gun o gӱn olsun kim,
 +
cApa və poctalyonə, “Qafqaz ordusu,
 +
cQəhrəmanın vəsiyyətiz, € Mən HCTƏDƏMƏ
 +
(1942), “Kopornyə (1943) və s. te"rlər:
 +
c İldırımə (1942), 4“Qafurun qəlbik
 +
(1959), *Əzizlərdən əzizlərəq (1965)
 +
poemaları | yazmıpdır. Muharibə
 +
devru Yaradıcılıqında Cənubi Azərb.
 +
xalqının həyat və mӱbarizəsinə həsr
 +
olunmuiy əsərlər xususi yer tutur:
 +
c Qəbriz ipeqrləriz silsiləsi, 4 İki
 +
sahilə kitabı (1949).
 +
 +
 +
Muharibədən sonrakı devrdə tpair
 +
sulh və demokratiya uqrunda mubari-
 +
zəYə, partiyayYa və Leninə bir sıra
 +
iye”rlər həsr etmipdir. Poetik mono-
 +
LOQ İƏKLİİNADLDƏ Yazılmıs “Biz kommu-
 +
nistlərikə (1949) iye"rində sosialist
 +
humanizmi, Kommunistlərin yeni dunya
 +
uqrunda mӱbarizəsi tərənnum olunur.
 +
60—80-ci illər S.R.-in yaradıcılı-
 +
qında yeni inkitaf mərhələsidir.
 +
Bu illərdə pqair ictimai-siyasi və
 +
məhəbbət lirikasının gəzəl HYMYHƏ-
 +
lərini yaratmıldır: cGunəpli sa-
 +
 +
 +
09
 +
 +
 +
hillərdək (1963), “Bahar cələ-
 +
riq (1964), *Bir az da məhəbbətdənə
 +
(1965 ), 4“Kecilməmii yollarla (1970),
 +
cXəzərimin səhəri (1976), eYpəiuMuH
 +
gəzuyləək (1977), “Vətən təranələri
 +
(1980), “Mənim gӱnətimə (1981) və s,
 +
kitabları. S.R. Damat idi sahəsin-
 +
də də calıtnmhpiidır. O, kollektiv-
 +
ləymədən bəhs edən cYanqınə (H. Nə-
 +
zərli ilə birgə, 1930) pyesinin, kol-
 +
xoz kəndinə həsr olunmupq e€/iypHas
 +
(1948) komediyasının mӱəllifidir.
 +
4“Qacaq Nəbi (1940) mənzum pyesində
 +
xalq qəhrəmanının bədii obrazını
 +
yaratmıt1, Azərb. kəndlilərinin cariz-
 +
mə qariqı muӱbarizəsinin real ləvhə-
 +
lərini təsvir etmipdir. S.R, Niza-
 +
minin c“Sirlər xəzinəsi9ni, PT, Rus-
 +
tavelinin “Pələng dərisi geymiiy pəh-
 +
ləvanə poemasının bir hissəsini,
 +
A. S. Putkin, A. S. Qriboyedov, M.
 +
Y. Lermontov, T. Q. PTevcenko, V. Ma-
 +
yakovski, Nazim Hikmət, U. Uitmen
 +
və b.-nın bir sıra əsərlərini Azərb.
 +
dilinə cevirmitdir. Əsərləri SSRİ
 +
xalqları dillərinə, habelə bir sıra
 +
xarici dillərə tərcumə olunmupdur.
 +
AKP-nin 29-cu qurultayında AKTI
 +
MK uzvluyunə namizəd, 30-cu qurulta-
 +
Yında AKP MK uzvu secilmitdir.
 +
Azərb.SSR Ali Sovetinin (1—11-ci
 +
caqırıll) deputatı, 8—11-ci caqı-
 +
rımq Azərb.SSR Ali Sovetinin sədri-
 +
dir. 3 dəfə Lenin ordeni, 2 bapqa or-
 +
den və medallarla təltif edilmiiidir.
 +
 +
Əsərləri: Secilmitp əsərləri,
 +
c. 1—4, B., 1969—72, Secilmin əsərləri,
 +
B., 1981, İzbrannoe, M., 1976: İzbrannove,
 +
B,. 1978: Jeleznıe stooki, M., 1982,
 +
 +
Əd.: Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi,
 +
5 cilddə, c. 3, B., 1957, Azərbaycan sovet
 +
ədəbiyyatı tarixi, 2 cilddə, B., 1967: Mu
 +
riz pair (məqalələr toplusu), B., 1956,
 +
Zeynallı A., Kecilməmipt yollarla,
 +
B., 1970, Ocerk istorii azerbaӱdjanskoİ,
 +
s ovetskoN literaturı, M., 1963: Mamed
 +
Arif Dadaiyzade, Azerbadjan-
 +
skal literatura, M., 1979.
 +
 +
 +
SULEYMAN SANİ—bax Axundov Su-
 +
ua bəy otlu. |
 +
SULEYMA STALSKİ (18.5.1869,
 +
indiki Dar.MSSR, Qasımkənd r-nu-
 +
nun Apaqı Stal mimə nu
 +
aulu — 23.11.1937,
 +
orada, Mahacqala- |
 +
da dəfn edilmii-
 +
dir)—ləzgi sovet
 +
apqıqapairi, Daqıs-
 +
tanın xalq ppairi
 +
(1934). Ləzgi so-
 +
Vet poeziyasının
 +
banisidir. Beyuk
 +
Oktyabr sosialist
 +
inqilabının və Ru-
 +
siyada Vətəndat mu-
 +
20 (1918 — | |
 +
20) iltirakcısıdır. İnqilabdan əv-
 +
vəl Bakı neft mə”dənlərində və Sə-
 +
mərqənd dəmir yolunda fəhləlik et-
 +
mippt, muzdur olmupdur. 1925 ildən
 +
Daqıstan MTK-nə ӱzv secilmitt, 1930
 +
ildə k-za Yazılmıtdır. İnqilabaqə-
 +
dərki yaradıcılıqında ictimai zӱlm
 +
və ədalətsizliyə e”tiraz əsas yer tu-
 +
Do. Sovet hakimiyyəti illərində
 +
enin partiyasını, yeni, azad həyatı
 +
tərənnum etmitdir. Folklor ən"ənə-
 +
lərinə əsaslanan c“Daqıstanə (1935—36)
 +
poema-xronikası məthurdur. Azərb.
 +
dilində nə me"pnəp rcınsymayp. .
 +
Qorki sovet yazıcılarının 1-ci qu-
 +
rultayında S.S.-ni €20 əsrin Homeriə
 +
adlandırmıpdır. Lenin ordeni ilə
 +
təltif edilmiidir. “Azərbaycan-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
”
 +
 +
 +
CY3MƏ
 +
 +
 +
N ə
 +
XX
 +
: ANS
 +
 +
 +
AD “ci dad A”
 +
“Aa "47:70 673
 +
 +
 +
QU.
 +
 +
 +
q nn
 +
"müz
 +
Hürr
 +
-K
 +
— vi Kət" -
 +
An = EE”
 +
 +
| dz
 +
 +
 +
: 4 zı
 +
. .. Li "
 +
b . q
 +
: EY |
 +
ir
 +
Bi:
 +
/ Lə”
 +
ba -
 +
g, —– 4
 +
Yu. ..
 +
r
 +
b ol çü | I"
 +
"2 | Hr.
 +
nail AK ii İ
 +
o - il a dı I 1
 +
E |. | N b 247)
 +
“BARI un 1
 +
a uk = İl ii is
 +
= iyl ki I
 +
. ə
 +
ü L “
 +
 +
 +
SA AK Dİ ə AAB, ALİ,
 +
Fasiləsiz tə"sirli diskli sӱzgəc: /—sek-
 +
siyalar, 2—suzucu elementlər—disklər|:
 +
3—paylayıcı quruluq: 4—vakuum mənbə-
 +
yi ilə birləpdirmək və filtratı sistem-
 +
dən 2. ucun boru gəməriy 5—sı-
 +
xılmı hava verən boru kəmərləri: 6—
 +
cəkuntunu cıxarmaq ucun bıcaqlar,
 +
 +
Ən sadə S. suzucu arakəsmə ilə iki
 +
hissəyə bəlunən qabdır. Maye (qaz)
 +
S.-in hissələri arasında yaradılan
 +
təzyiqlər fərqinin tə"sirindən bərk
 +
hissəcikləri tutub ezundə saxlayan
 +
aragəsmədən kecir. Maye S.-lər ii
 +
prinsipinə gərə dəvri (buraya tutum,
 +
vərəq S.-lər, filtr-pres və patronlu
 +
S. daxildir) və fasiləsiz (barabanlı,
 +
diskli, lentli, botqabvarı və karusel
 +
S.-lər) tə”sirli S.-lərə ayrılır. Qaz
 +
S.-ləri (mӱstəvi suzucu səthli və ba-
 +
tareyalı S.-lər) fasiləsiz təsirli
 +
aparatlardır. Bax həmcinin Suzmə
 +
(filtrasiya), Suyun təmizlənməsi,
 +
Biosuzgəc, Bakterial suӱzgəclər.
 +
SXMZMƏ—sud məhsulu. Azərb.-da xalq
 +
arasında S hazırlamaq ucun qatıra,
 +
yaxud ayrana bir qədər duz qatıb tor-
 +
baya tekur və hundurdən asırlar. Bə"-
 +
zi Yerlərdə torba yap otun ustundə
 +
ӱzərinə aqkır dai qoyulmaqla bir. necə
 +
gӱn ərzində suzulur. Suyu suzulduk-
 +
dən sonra qalan məhsula S. deyilir.
 +
Qatıq S.-si yaqlı olduqundan daha
 +
dadlı sayılır. Qatıq S.-sini, həmci-
 +
nin qurudub saxlayırlar (bax Qurut).
 +
Sənaye usulu ilə S. uzsuz sud və qa ymaq
 +
(yaqlılıqı 90—5596) qatıtpıqına ter-
 +
mofil streptokokk mayası əlavə et-
 +
məklə hazırlanır. Yaqlılıqı 1594 -ə
 +
qədərdir.
 +
 +
Ədə Rəcəbov Q. Ə., Azərbaycanda
 +
sud məhsulları hazırlanmasının xalq
 +
usulları, Azərbaycan etnoqrafik məcmuə-
 +
si, PT buraxılıpt, B., 1977.
 +
 +
SUZMƏ, filtras i, a—maye və
 +
ya qazı buraxan, bərk Hissəcikləri
 +
İSƏ əzZUNDə saxlayan suӱzucu arakəsmə
 +
(SA) vasitəsilə suspenziya və aero-
 +
zolları ayırma prosesi. S. ucun xu-
 +
susi aparat-və suzgəclərdən istifadə
 +
edilir. S. zamanı suspenziyadan ay-
 +
rılan Hissəciklər cəkuntu qatı əmə-
 +
lə gətirir. Cox əzlu, eləcə də qatılı-
 +
tI az olan narın dispert suspenziya-
 +
ların bərk hissəcikləri SA-nin mə-
 +
samələrini tutur. Bunun qarttısını
 +
almaq və Ya azaltmaq ucun diatomit,
 +
perlit, asbest, selluloz və s. bu kimi
 +
maddələr gəturulur. SA-dən gecən
 +
mayeyə suzuntu (filtrat) deyilir.
 +
 +
Emp-r yӱğsəldikcə suspenziyanın ez-
 +
luluyu azaldıqından S. sur”əti ar-
 +
tır. Se. nəticəsində alınan cəkuntu-
 +
nun məsaməliliyi ya sabit qalır (s ı-
 +
xılmayan cekuӱntu), ya da azalır
 +
(sıxılan cӧkuntu). S, sənaye və
 +
laboratoriyalarda (o cӱmlədən, qazla-
 +
rın da təmizlənməsində) geniiy tət-
 +
biq olunur.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
SUZULƏN VİRUSLAR—bax Virus-
 +
 +
 +
:. lar, |
 +
SUZULMƏ—mayenin (neftin, suyun)
 +
 +
 +
və ya qazın (havanın, təbii qazların)
 +
 +
 +
= yer altında təbii qrunt laylarında-
 +
 +
 +
kı məsaməli mӱhit icərisində hərə-
 +
gəti, Suyun qruntdan və hətta beton-
 +
dan (məs., torpaq və beton bəndlərdə)
 +
sızıb gecməsinə də S. deyilir. Səna-
 +
 +
 +
Y ye və laboratoriya pəraitində aparı-
 +
 +
İİ lan oni proseslər suz.mə (filtra-
 +
|| siya
 +
 +
| | SUİTA (fr, zi((e, hərfi mə”nası—
 +
 +
— sıra, ardıcıllıq)—silsilə
 +
 +
 +
adlanır.
 +
 +
 +
instru-
 +
mental musiqinin əsas formalarından
 +
biri. S.-da, adətən bir-birinə kont-
 +
rast mӱstəqil hissələr umumi bədin
 +
Q əsasında vəhdət təpikil edir.
 +
 +
onata və simfoniyadan fərqli ola-
 +
raq S.-nın hissələri mahnı, rəqslə
 +
bilavasitə barlı olur, burada təsvi-
 +
riliyə geniti yer verilir. 17 əsrin
 +
ortalarında formalaqimını klassik
 +
s, allemanda, kuranta, sarabanda,
 +
jiqa rəqslərindən ibarətdir. 17—18
 +
əsrlərdə S.-ya həmcinin menuet, qa-
 +
vot, burre, paspye, polonez rəqsləri,
 +
prelud, uvertura, ariya, rondo və s.
 +
pyeslər daxil idi. S.-nın butun his-
 +
sələri, adətən eyni tonallıqda olmupt,
 +
lutnya, klavesin, orkestr və s. ucun
 +
nəzərdə tutulmutdur. 19—20 əsrlərdə
 +
orkestr S.-ları yaradılmıtdır. Cox
 +
zaman belə S.-lar proqramlı r
 +
(N. Rimski-Korsakovun 4PTəhrzadg S.-
 +
 +
 +
sı). Teatr tamapqaları, mə balet,
 +
kino musiqisi əsasında (E. Qriqin
 +
musiqi,
 +
 +
 +
ə Guntə dramına yazdıqı
 +
Q. Qarayevin 4“Yeddi gəzələ, 4“İldı-
 +
rımlı yӧllarlaq baletlərindən
 +
və s.) S.-lar var.
 +
SUKAN —1) Gəmi S.-ı—gəminin
 +
hərəkətini idarə etmək çcun quruluq,
 +
paquli ox ətrafında dəndərilə bi-
 +
lən levhədən ibarətdir (paquli C.).
 +
, adətən gəminin arxa Hissəsində
 +
(bə”zən burun hissəsində) qurapdı-
 +
rılır. aquli S.-dan əlavə sualtı
 +
qayıqlarda ppaquli mӱstəvidə hərəkə-
 +
ti idarə etmək ucun ӱfuqi S, da olur.
 +
Yavaiqy hərəkətdə idarəetməni yaxtı-
 +
lappdırmaq və gedipsiz manevretmə
 +
ucun aktiv S. (avar vintli) iptlədi-
 +
lir. 2) S. aviasiyada—bax Ha-
 +
va sukanları, Qaz sӱkanı. Z) Avto-
 +
 +
 +
mobil S.-ı—bax Sukan-idarəetmə
 +
mexanizmi. |
 +
 +
SUKAN-İDARƏETMƏ MEXANİZ-
 +
Mİ—relssiz təgərli mapqınların
 +
 +
 +
hərəkətinə istiqamət vermək ucun me-
 +
xanizm. Əksər mapınlarda avtomo-
 +
bil S.-i.m.-ndən istifadə olunur. Bu-
 +
ra sukan mexanizmi və intiqalı da-
 +
xildir (bax Avtomobil). Muasir ma-
 +
pınlarda su kan mexanizmi
 +
sonsuz-vint və diyircək, sonsuz-vint
 +
və sektor, yaxud vint və qaykadan iba-
 +
rət kinematik bənddir. Bir cox avto-
 +
mobil və avtobus modellərində hid-
 +
ravlik və ya pnevmatik C.-H.M. KYN-
 +
ləndiriciləri tətbiq olunur. Su -
 +
kan intiqalı sukan trapesiya-
 +
sı əmələ gətirən linglər sistemin-
 +
dən ibarətdir (bax Yapıtdırma ipək.
 +
SE, 1 cild, səh. 80—81).
 +
 +
SCUKUNƏT—bax Hərəkət.
 +
 +
SUKUNƏT KUTLƏSİ, məxsusi
 +
kutlə—nisbi sukunət halında olan
 +
maddə Hissəciyinin kutləsi.
 +
SUKUT ZONASI—1) akusti-
 +
kada (akustik gəlgə zonası)—guc-
 +
 +
 +
lu mənbədən (top atəpti, partlayınq A
 +
 +
 +
və s,) yayılan səsin etidilmədiyi sa-
 +
 +
 +
S..
 +
 +
 +
hə. Mənbəyə nəzərən bu sahədən yaxın-
 +
da və uzaqda səs etidilir. S.z. Yer
 +
səthində mənbəyi əhatə edən duzgun
 +
olmayan halqa formasında olur. Bə”-
 +
zən iki və daha cox S.z. muttahidə
 +
edilir. Birinci S.z.-nın daxili ra-
 +
diusu 20—80 km, bə"zən 150. km, xar -
 +
ci radiusu 150—400 km olur. S...
 +
atm.-də səsin refraksiyası nəticəsin-
 +
də yaranır: atm.-in aiaqrı qatlarında
 +
temp-r hundurlukdən asılı olaraq aza-
 +
lır |15—20 km Hundurlukdə—(50" —
 +
75*S-yə) catıry, səs dalqaları Yer
 +
səthindən uzaqlaqaraq yuxarıya meyl
 +
edir. 40—60 km hundurlukdə temp-r
 +
yenidən artır (0—30*S-yə qədər), səs
 +
iuaları ataqıya doqrru əyilir, S.z.-
 +
nın quriayanı olur, Yer səthinə ca-
 +
tır və anomal eiyidilmə zonası ya-
 +
ranır. Səs ppualarının bir necə də-
 +
fə Yer səthindən qayıtması zamanı
 +
iki və a cox S.z. olur. Kulək səs
 +
iqualarının, S.z.-nın formasını təh-
 +
rif edir, bə”zən halqa qapalı olmur.
 +
əsin anomal yayılmasından istifa-
 +
də edərək atm.-in orta qatlarının
 +
temp-ru tə”yin edilir. Səs (ultrasəs)
 +
okeanda yayılarkən analoji mənzərə
 +
yaranır. 22 radiofizikada—
 +
fəza oblastı: bu oblastda radioapa-
 +
ratın verdiyi siqnallar qəbuledi-
 +
ciyə catmır və ya bu oblasta yaxın
 +
və uzaq olan siqnallardan olduqca
 +
zəif olur.
 +
SULALƏ (ər. 4Yu.-)—monarxiya dəv-
 +
lətlərində eyni bir nəsildən (ailə-
 +
dən) olmaqla bir-birini taxtda irsən
 +
əvəz etmiti bir necə monarx (məs.,
 +
Azərb.-da — Eldəgəzlər, Pyirvaniqah-
 +
lar, Səfəvilər, Rusiyada—Romanov-
 +
lar, Avstriya— Macarıstanda Habs-
 +
burqlar, Fransada—Valua və Burbon-
 +
lar və s.).
 +
SULEYMAN, Solomon (2? —e.ə.
 +
təqr. 928)—İsrail-Yəhudi paditahlı-
 +
qının hekmdarı (e.ə. 965—e.ə. 928 |,
 +
peyqəmbər. Davudun oqlu və hakimiyyət
 +
pəriki (e.ə. 967—965). Bibliyada ya-
 +
zıldıqına gərə qeyri-adi mudrikliyi
 +
ilə ppehrət qazanmıqdı. Bibliyanın
 +
bir necə kitabının mӱəllifi hesab
 +
olunur. Dini rəvayətə gərə, heyvanla-
 +
ın və qupların dilini bilirmip.
 +
uranda adı cəkilir. obrazına
 +
klassik PTərq, o cumlədən Azərb, ədə-
 +
biyyatında muraciət ol nmutdur.
 +
SULEYMAN ARAHUSEYN ORLU,
 +
Qacaq Suleyman (1872, indi-
 +
ki Fizuli r-nunun Əhmədalılar k,—
 +
6.4.1917, Cənubi Azərb.-ın PQahqasım
 +
Kk.)—19 əsrin sonu, 2 əsrin əvvəllə-
 +
rində Azərb.-da kəndli hərəkatının
 +
fəal iptirakcılarından biri. Utpaq-
 +
lıqda muzdurluq etmipi, sonralar kənd-
 +
li hərəkatına qopqulmutt, 1891 ilin
 +
yazında Həbs edilmitdi. PTutpa qala.
 +
sına aparılarkən qacmısqi və Qacaq
 +
Nəbinin dəstəsinə qopulmuttdu. 1909
 +
ildən Nəbinin dəstəsinə iqcılıq
 +
etmipdir. Təbriz usyanı zamanı
 +
əksinqilabi quvvələrin napmanarbıH
 +
EDİLMƏSİNDƏ VƏ usyancıların silahla
 +
təchizində S.-ın dəstəsi muhum rol
 +
yı ad
 +
TYB cevrilmitidi 17 illə
 +
nəfər), 1910—17 illərdə S.-ın ki
 +
si Cənubi Azərb.-da, həmcinin Qara.
 +
batda, axcıvanda hekumət qopqun His-
 +
sələrini, bəy, xan dəstələrini dəfə.
 +
lərlə məqlubiyyətə uqratmıtdı. 1917
 +
il aprelin 5 və 6-da, Cənubi Azərb.-da
 +
cıdərə adlı Yerdə S, car sərhəd MY-
 +
hafizə qopunları və İran xanları -
 +
 +
 +
SULEYMAN STALSKİ
 +
 +
 +
99
 +
 +
 +
nın birlətmitn dəstələri i
 +
 +
də həlak olmuxidur. pn Müə nelyin-
 +
SUTLEYMAN BƏY BİCƏN ORLU
 +
(7—1492)— Atqoyunlu sərkərdəsi. 148()
 +
ildə Aqqoyunlu torpaqlarına soxul-
 +
nun Misir sultanı Qait bəyi 1468 —
 +
96) məqlub etmii və Diyarbəkirdə
 +
mehkəmlənmiptdi. Bayşunqur Mirzə-
 +
nin hakimiyyəti dəvrundə əmir əl-
 +
umərə (əmirlər əmiri) kimi əlkəni
 +
idarə etməyə baiplamıtdı. 1492 ildə
 +
Rustəm Mirzənin qopunları ilə Bər-
 +
də yaxınlıqında bapq vermit dəyuidə
 +
məqlub olan S. Diyarbəkirə qacmıit,
 +
orada eldurulmuzidur.
 +
 +
CYRE)MAH 1 QANUNİ (Süleyman 1
 +
Kapip:) (Avropa ədəbiyyatında Me H-
 +
təmpəm Suleyman) (27.4.1495—
 +
6.9.1566, Sigetvar) — turk sultanı
 +
11520—661. 1 S.Q.-nin yeritdiyi fəal
 +
ipqalcılıq siyasəti nəticəsində Os-
 +
manlı imperiyası dəvrunun əp qud-
 +
rətli devlətinə cevrilmiit və ərazisi
 +
xeyli genitlənmitdi |bax Avstriya—
 +
Turkiyə mӱharibələri (/6—18 əsrlər),
 +
Səfəvi—Osmanlı Atyhapu6ənəpul. 3a-
 +
qafqaziya uqrunda İranla inadlı MY-
 +
barizə aparmıpt, 1553 ildə Azərb.-a yu-
 +
rupledərək Qarabaqı və Naxcıvanı tut-
 +
muptdu. 1 S. Q.-nin hakimiyyəti dəvrun-
 +
də elkənin daxili vəziyyətini nizama
 +
salmaq məqsədilə qanunlar məcəlləsi
 +
(qanunnamə) tərtib edilmitdi. Məs-
 +
cidlərin, saray və qalaların intpasına
 +
xususi fikir vermipidir. 1 S.Q. Ma-
 +
carıstana yurupq zamanı əlmupdur.
 +
SULEYMAN DARLARI—İran yay-
 +
lasının pp.-ində, Pakistan və Əfqa-
 +
nıstanda daqrlar. 600 km 1 uza-
 +
nan bir necə silsilədən ibarətdir.
 +
Hund. 3441 m-ə qədərdir. Əsasən, əhəng
 +
dapı və qumdapqıdan təpkil olun-
 +
mupldur. Quru nən və daq səhraları
 +
landtaftı ustundur. PT.-də musson
 +
metələri və savannala var.
 +
SULEYMAN MİRZƏ İSGKƏNDƏRİ
 +
(ig CI Iş 2. ok42) (1873—dekabr, 1943)
 +
— Hpan demokratik hərəkatı xadimi.
 +
İran inqilabının (1905—11) fəal
 +
iptirakcısı və əncumənlərin TƏHİKH-
 +
latcılarından biri idi. Dəfələrlə
 +
məclisə deputat secilmitidi. 1922— 23
 +
illərdə milli burjuaziya, mutərəqqi
 +
əhvali-ruhiyyəli mulkədar və ziyalı-
 +
ların mənafeyini mudafiə edən bir
 +
necə siyasi qruplaplmanı birləttdir-
 +
mipl Milli blokun sol cinahına
 +
bapcılıq etmitdi. 1923—24 illərdə
 +
maarif naziri olmutidu. İran Xalq
 +
Partiyasının banilərindən biri və
 +
sədri idi. |
 +
SULEYMAN RUSTƏM (Suleyman
 +
Əliabbas oqlu Rustəmzadə, d.
 +
12.3.1906, Bakbı) —
 +
a” Azərb. sovet ppairi,
 +
: dramaturq, ictimai
 +
ən Azərb.SSR
 +
xalq pairi (1960).
 +
Sosialist Əməyi
 +
Qəhrəmanı (1976).
 +
Azərb.SSR əməkdar
 +
İNCƏSƏNƏT xadimi
 +
(1943). SSRİ (1950)
 +
1Cc və Azərb.SSR(1970)
 +
| 4 Dəvlət mukafatı,
 +
| | —- Resp. Lenin kom:-
 +
ə. “-” somolu mukafatı
 +
(1970) laureatı. 1940 ildən Sov.İKP
 +
uzvu. Dəmirci ailəsində doqulmu:-
 +
dur. N. Nərimanov ad. Sənaye Texni-
 +
kumunda (1922—24), Bakı Darulmuəl-
 +
liminində (1924—25) oxumupt, 1925
 +
ildə Azərb. Dəvlət Un-tinin PDərq fa-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ə cə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
bə
 +
 +
 +
19, c, 9
 +
 +
 +
kultəsinə daxil olmutdur. 1929 ildən
 +
təhsilini 1-ci Moskva Dəvlət Un-ti-
 +
nin ədəbiyyat fakultəsində davam et-
 +
dirmitdir, 4“Gənc ipciF, “Komsomolu,
 +
cGənc boltevikə, - Maarif və mədə-
 +
niyyətə və s. qəzet və jurnallarda
 +
əməkdatlıq etmiti, M. Əzizbəyov ad.
 +
Azərb. Deəvlət Dram Teatrının direk-
 +
toru (1937—38), FƏdəbiyyat və incəsə-
 +
nətə qəzetinin redaktoru (1955—96)
 +
olmutdur.
 +
 +
dəbi fəaliyyətə hələ sənaye tex-
 +
nikumunda oxuduqu zaman bailamıin,
 +
aCimnaz xanım yuxudadırq (1922)
 +
adlı birpərdəli komediya yazmıtidır.
 +
cUnudulmuti gəncə adlı ilk mətbu
 +
ile”ri 1923 ildə -“ Maarif və mədəniy-
 +
yətə (indiki cAzərbaycangı) jurnalın-
 +
da dərc olunmutdur. Həmin vaxtdan
 +
HƏBDYH murəkkəb ədəbi-ictimai həya-
 +
tında fəal iptirak etmii, “Gənc Qı-
 +
zıl Qələmlər ttifaqıznın (1925)
 +
təpkilatcılarından olmupldur. 1928
 +
— 29 illərdə Azərb, Proletar 19
 +
ları Cəmiyyətinin (APYC) Məc”yn ka-
 +
tibi ipləmitidir. cƏləmdən nəpqəyək
 +
adlı ilk per kitabı 1927 ildə nətir
 +
edilmitdir. Sosializm ideyalarını,
 +
dəvrun inqilabi əhvali-ruhiyyəsini
 +
bəyuk ehtirasla ədəbiyyata gətirmək,
 +
poeziyanı gӱndəlik ictimai-siyasi ha-
 +
disələrin in"ikasına cevirmək, in-
 +
qilabi nikbinlik cƏləmdən nəpqəyəc
 +
kitabının batlıca xususiyyətləri
 +
idi. c“Addımlar (1930), “Səsə, *Atəpə
 +
(1932) :pe"r kitabları S.R.-in siyasi
 +
lirik tpair kimi puxtələpitdiyini,
 +
poetik gəruti dairəsinin KEHHHLTƏH-
 +
diyini gəstərirdi. FQolsuz qəhrəmanı
 +
(1928), *Komsomolqa, “Partizan Əliv
 +
(1933), “Bakı misraları (1934) kimi
 +
lirik-epik poema və pe”rlərində 118n-
 +
rin lirik həyəcanları daha konkret
 +
və realist mahiyyət dapıyır. Xalqla,
 +
zamanla baqlılıq, quruculuq ehtirası
 +
onun lirik qəhrəmanının xarakteri
 +
ucun səciyyəvidir. Həmin motivlər
 +
S.R.-in “Gecənin romantikasık, 4P1i-
 +
rindirə, cUlduzlarg (1934), €Hana-
 +
yevə (1935) kimi ipe”rlərində daha
 +
poetik əksini tapmıqipdır. cYaxtpı
 +
yoldatq (1932) poeması sosialist əmə-
 +
yi və kollektivinin yeni insanın mə”-
 +
nəvi tərbiyəsindəki roluna həsr edil-
 +
mipdir. Bəyuk Vətən muharibəsi il-
 +
lərində və sonralar S.R, sovet xal-
 +
qının faiizmə qarpı qəhrəmanlıq
 +
mӱbarizəsini tərənnӱm edən əsərlər
 +
|“ Andə (1941), “Gun o gӱn olsun kim,
 +
cAna və poctalyone, “Qafqaz ordusu,
 +
c Qəhrəmanın vəsiyyətiə, F Mən istərəmə
 +
(1942), *“Koroqeluq (1943) və c. me"pnəp,
 +
cİldırımə (1942), “Qafurun qəlbik
 +
(1959), *FƏzizlərdən əzizlərəq (1965)
 +
poemaları) yazmıtlidır. Muharibə
 +
dəvru yaradıcılıqrında Cənubi Azərb.
 +
xalqının həyat və mubarizəsinə həsr
 +
O”IYHMYUI əsərlər xususi yer tutur:
 +
c Təbriz pe/rləriz silsiləsi, 4“İki
 +
sahilə kitabı (1949),
 +
 +
Muharibədən sonrakı devrdə tpair
 +
sulh və demokratiya uqrunda mubari-
 +
zəyə, partiyaya və Leninə bir sıra
 +
iye"rlər həsr etmitdir. Poetik mono-
 +
LOQ PƏKLİNDƏ Yazılmıtl c“ Biz kommu-
 +
nistlərikə (1949) tpe"rində sosialist
 +
Humanizmi, kommunistlərin yeni dunya
 +
uqrunda mӱbarizəsi tərənnum olunur.
 +
60—80-ci illər S.R.-in yaradıcılı-
 +
qında Yeni inkipaf mərhələsidir.
 +
Bu illərdə ppair ictimai-siyasi və
 +
məhəbbət lirikasının gezəl numunə
 +
lərini yaratmındır: c“Guӱnətli sa-
 +
 +
 +
hillərdəm (1963), Bahar dupquncələ-
 +
riq (1964), “Bir az da məhəbbətdənə
 +
(1965 ), “Kecilməmin yollarla (1970),
 +
cXəzərimin səhəriə (1976), *Urəyimin
 +
gəzuyləə (1977), “Vətən təranələri
 +
(1980), * Mənim gunətimə (1981) və s.
 +
kitabları. S.R. Dranatur iy sahəsin-
 +
də nə calılmıpdır. O, kollektiv-
 +
ləyimədən bəhs edən 4Yanqınə (H. Nə-
 +
zərli ilə birgə, 1930) pyesinin, kol-
 +
xoz kəndinə, həsr olunmup €/İypHaş
 +
(1948) komediyasının mӱəllifidir.
 +
cQacaq Nəbiq (1940) mənzum pyesində
 +
xalq qəhrəmanının bədii obrazını
 +
yaratmıpt, Azərb. kəndlilərinin cariz-
 +
mə qaripı mubarizəsinin real ləvdhə-
 +
lərini təsvir etmitdir. S.R, Niza-
 +
minin “Sirlər xəzinəsiəni, PT, Rus-
 +
tavelinin *Pələng dərisi geymip pəh-
 +
ləvanə poemasının bir Hissəsini,
 +
A. S. Pupkin, A. S. Qriboyedov, M.
 +
Y. Lermontov, T. Q. PTevcenko, V. Ma-
 +
yakovski, Nazim Hikmət, U. Uitmen
 +
və b.-nın bir sıra ual pi
 +
dilinə cevirmitdir. Əsərləri SSRİ
 +
xalqları dillərinə, Habelə bir sıra
 +
xarici dillərə tərcumə olunmutdur.
 +
AKP-nin 29-cu qurultayında
 +
MK uzvluyunə namizəd, 30-cu qurulta-
 +
yında AKP MK uzvu secilmintdir.
 +
Azərb.SSR Ali Sovetinin (1—11-ci
 +
caqırınq) deputatı, 8—11-ci caqı-
 +
rıqp Azərb.SSR Ali Sovetinin sədri-
 +
dir. 3 dəfə Lenin ordeni, 2 bapqa or-
 +
Den və medallarla təltif edilmitdir.
 +
 +
Əsərləri: Secilmitp əsərləri,
 +
c. 1—4, B., 1969—72, Secilmiit əsərləri,
 +
B., 1981, İzbrannoe, M., 1976: İzbrannove,
 +
B,. 1978, Jeleznıe strogi, M., 1982
 +
 +
Əd.: Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi,
 +
5 cilddə, c. 3, B., 1957: Azərbaycan sovet
 +
ədəbiyyatı tarixi, 2 cilddə, B., 1967: Mu
 +
bariz pair (məqalələr toplusu), B., 1956,
 +
Zeynallı A., Kecilməmipt yollarla,
 +
B., 1970, Ocerk istorin aze djanskoNv,
 +
s ovetskon literaturı, M., 1963: Mamed
 +
Arif Dadaiqrzade, AzerbaNvdjan-
 +
skan literatura, M., 1979.
 +
 +
 +
SULEYMAN SANİ—bax Axundov Su-
 +
leyman Rzaqulu bəy otlu. ə
 +
SULEYMAN CTAnCKİV (18.5.1869,
 +
indiki Dar.MSSR, Qasımkənd r-nu-
 +
nun Apyaqı Stal su re
 +
 +
ayaıy — 23.11.1937, r
 +
orada, Mahacqala- |:
 +
na dəfn edilmipi- Bö
 +
dir)—ləzgi sovet
 +
aptıq-pairi,Daqıs-
 +
tanın xalq ipairi
 +
(1934). Ləzgi so-
 +
vet poeziyasının
 +
banisidir. Beyuk
 +
Oktyabr sosialist
 +
inqilabının və Ru-
 +
siyada Vətəndai mu-
 +
haribəsinin (1918 —
 +
20) iptirakcısıdır. İnqilabdan əv-
 +
vəl Bakı neft mə”dənlərində və Sə-
 +
mərqənd dəmir yolunda fəhləlik et-
 +
mir, Muzdur olmutidur. 1925 ildən
 +
Datıstan MİK-nə uzv secilmin, 1930
 +
ildə k-za yazılmınpldır. İnqilabaqə-
 +
dərki Yaradıcılıqında ictimai zӱlm
 +
və ədalətsizliyə e"tiraz əsas yer tu-
 +
tur. Sovet hakimiyyəti illərində
 +
Lenin partiyasını, yeni, azad həyatı
 +
tərənnum etmitdir. Folklor ən"ənə-
 +
lərinə əsaslanan Di 359 (1935—36)
 +
poema-xronikası məthurdur. Azərb.
 +
dilində də pe"rlər qapmutdur. M.
 +
Qorki sovet yazıcılarının 1-ci qu-
 +
rultayında S.S.-ni 420 əsrin Homeri
 +
adlandırmılndır. Lenin ordeni ilə
 +
təltif edilmiidir. cAzərbaycan-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
100
 +
 +
 +
SUL EYMANİ
 +
 +
 +
filmə istehsal etdiyi “Mahnı belə
 +
yaranırı filmi S.S.-yə həsr olun-
 +
mutidur.
 +
: ər ərləri: PPeqrlər, “Daqrıstan
 +
dəoİiyYatı antologiyası k | :
 +
1959: İzbranidə, M. dən.
 +
Əd. Xəlilov P., SSRİ xalqla-
 +
rı ədəbiyyatı, H. 1, nəpqr. 2, B., 1975, Tİ a-
 +
vi .. Suleyman .... Azər-
 +
dilində ineyrləri, 4 ay ş
 +
1967, F1: Aqasn ə ə Osas:
 +
skiNn. Jiznh i tvorcestio, Maxankala,
 +
1969, Korabelınikon Q., Cyhncü-
 +
man Stalıskinİ, M., 1979.
 +
FGULEYMANİ—bax Civə 2-xglorid.
 +
SULEYMANİYYƏ CAMESİ —orta əsr
 +
turk me"marlıq abidəsi. İstambulda,
 +
hundur təpə ӱzərində tikilmiyidir
 +
(1550—57, me"mar Sinan). 1 Sultan
 +
Suleymanın gəstərityi ilə inita edil-
 +
mipy S.c. derdminarəli məscidlərin
 +
ilk numunəsidir. Məscidin nəhəng
 +
salonu (sah. 6963 m, hund. 53 mm) guӱn-
 +
bəzlə (diamstri 26,5 m) əertulmuit,
 +
iki Yandan alcaq qalereyalarla dov-
 +
rələnmitdir. İncə oyma naxıitlar-
 +
la bəzədilən sultan kursusu (maksu-
 +
ra), mehrab və minbər aq mərmərdən-
 +
dir. S.c.-nin aq mərmərlə dəptənmitl
 +
həyətini qalereyalar dəvrələyir. Qa-
 +
lereyaların sӱtunları cəhrayı qranit,
 +
av mərmər və porfirdəndir. Dərd
 +
minarədən ikisi həyətin, ikisi isə
 +
ibadət salonunun kunclərində yerlə-
 +
izir. İbadət salonuna bitiyyən 3 iyyə-
 +
 +
 +
..
 +
 +
 +
1-4 = —- -–
 +
 +
 +
r g 4 sl lə.“ N ə el İ ri — : .
 +
kö lə il hə Ayman (Ön nə dua aa o a ii
 +
əə A bella ax ara YA “azı id, ik
 +
| ” —– Dua... Q : 2
 +
 +
 +
rəfəli minarələr daha ucadır (Hund.
 +
76 m). Minarələrin icərisindən hər
 +
pərəfəyə ayrıca pilləkən qalxır.
 +
Məscidin baqında QT Sultan Suleyma-
 +
nın turbəsi yerlətir (1559—60, me”-
 +
mar Sinan).
 +
 +
Əd. Miller GO,, İskusstvo Tur-
 +
pii, M.—L., 1965, Petrosan O. A.,
 +
YOsupov A. R., Qorod na Ddvux konti-
 +
nentax, M., 1977: Kosa 51pap, | Apkaqay,1968.
 +
SULEYMANLI–Azərb.SSR Cəbra-
 +
yıl r-nunda kənd. S. sovetliyinin
 +
mərkəzi. R-n mərkəzindən 14 km i1M.-
 +
da, Qarabaq silsiləsinin ətə-ində-
 +
dir. ƏH. 566 (1985): uzumculuk və hey-
 +
vandarlıqla məpqquld Orta məktəb,
 +
klub, kitabxana, tibb məntəqəsi var.
 +
SULEYMANOV Alı Suleyman oqlu
 +
(1880, indigi Qazax r-nunun Atkeynək
 +
k.—1.5.1959, orada)—Sosialist Əməyi
 +
Qəhrəmanı (1949). 1931—59 illərdə
 +
Qazax r-nundakı c Komsomolg k-zunda
 +
kolxozcu, briqadir ipləmitdir. 1948
 +
ildə toxumculuq sahəsində yuksək əmək
 +
gestəricilərinə nail olmuipidur.
 +
Azərb.SSR Ali Sovetinin (Z-cu caqı-
 +
rıpp) deputatı olmuiydur.
 +
 +
 +
kahı
 +
 +
 +
tox" ER
 +
 +
ALDI İLİ lm
 +
 +
LA Dİ iə Pa,
 +
ki əl 1. 3” m ə
 +
"aa ıı
 +
 +
 +
 +
 +
 +
SULEYMANOV Ələkbə
 +
 +
zər Baqır oqlu
 +
(l.31.12.1916, Erm.SSR -NU-
 +
nun Qatar k.t i ə q
 +
 +
 +
və qaz yataqları-
 +
NIN miilənilməsi
 +
sahəsində sovetali-
 +
(1964) lə aka e.d.
 +
= ,İT . (1965).
 +
Azərb.SSR əməkdar
 +
elm və texnika xa-
 +
dimi (1954), Azərb.
 +
R əməklar mu-
 +
haidisi (1969) və
 +
əməkdar isft usta-
 +
sı (1941). SSRİ
 +
Devlət mukafatı |
 +
laursatı (1950, 1952, 1969). SSRİ-pin
 +
əxri neftcisi (1966). 1939 ildən
 +
ov.İKP uavu. Qubkin ad. Moskva
 +
Neft İn-tunu (1953) və SSRİ Neft
 +
Sənayesi Akademiyasını (1953) bitir-
 +
mipdir. c“Azərneftə Birliyinin bal
 +
mӱhəndisi və rəisi (1959—65), Azərb.
 +
SSR Neftcıxarma Sənayssi naziri-
 +
nin birinci muavini (1965—68),
 +
“Azərneft birliyinin (1968—72) və
 +
Umumittifaq cXəzərdənizneftqazə sə-
 +
pnaye birliyinin rəisi (1972—1980) və-
 +
zifələrində calıpmısqtdır. 1980 il-
 +
dən “Dənizlayihəneftqazə Elmi-Tədqi-
 +
qat İn-tunda direktor muavinidir.
 +
S.-un birqrup mutəxəssislə hazırla-
 +
dıqı dərinlik nasosu ilə neftcıxar-
 +
ma usulunun rekonstruksiyasına imkan
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ak. avadanlıq
 +
SSRİ-də geni tət-
 +
biq edilmipdir.
 +
Azərb.SSR Ali So-
 +
vetinin (4, 6, 7 və
 +
8-ci caqrırıqi) və
 +
SSRİ Ali Soveti-
 +
nin (9-cu carı-
 +
rıpyq) deputatı ol-
 +
mupdur. 1961 il-
 +
dən AKP MK uzv-
 +
luyçnə namizəd,
 +
1971—80 illərdə
 +
isə AKP MK-nın
 +
uzvu idi. Lenin
 +
ordeni, 3 baiqqa or-
 +
den və medallarla
 +
təltif olunmuil-
 +
dur.
 +
 +
Əsərləri:
 +
Razrabotka neftanıx
 +
— mestorojdeniNn skva-
 +
diametra, B., 965:
 +
 +
 +
" Ləl. *. Q =
 +
q I
 +
| 5 mi “Aa ə “ Tr m
 +
ə... rə *
 +
 +
 +
maloqo
 +
Prakticeskie rascetı pri tekuiem i ka-
 +
 +
 +
jinami
 +
 +
 +
pitalınom remonte skvajin (batiqa mçəl-
 +
liflərlə birlikdə), M., 1983.
 +
 +
 +
SULEYMANOV Əmiraslan (1878, Ta-
 +
zax qəzasının Orta Salahlı k.—16.
 +
2.1918, orada)— Azərb.-da Sovet haki-
 +
miyyəti uqrrunda mubariz. 1904 ildən
 +
 +
ə İKİ uzvu. 1895 ildən Bakıda,
 +
Balaxanıda mexaniki z-dda iiiləmii
 +
və fəhlə hərəkatına qopulmutdur.
 +
S. Bakı proletariatının 1903 il
 +
iyul, 1904 il dekabr tə"tillərində
 +
itptirak etmipdir. c-Hummətə bolte-
 +
vik təppqkilatının fəal xadimlərin-
 +
dən idi. 1906 ildə Neft Sənayesi Fəh-
 +
lələri İttifaqı İdarə hey"ətinin
 +
uzvu secilmitpdi. S. 1917—18 illərdə
 +
Bakı Komitəsinin tappırıqı ilə Qa-
 +
zax qəz.-nda partiya ipqyi aparmıiq,
 +
Qazax, Tovuz, PPamxor, Qovlar, - Zəyəm
 +
və s. yerlərdə Qırmızı qvardiya dəs-
 +
tələrinin yaradıcılarından olmui-
 +
dur. Əksinqilabcılar tərəfindən el-
 +
durulmuidur.
 +
 +
Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 2, B., 1964,
 +
Miralayev Q. S.,, Azərbaycanın qır-
 +
 +
 +
mızı qaardiyacıları pə qırmızı parti-
 +
zanları, B., 1920, Kazisv M. A., İz
 +
istorii repoleipnonnon borıbı Bakin-
 +
BƏLƏ nponerapnara (1905—1910 rr.), B.,
 +
 +
 +
SULEYMANOV İdris Həsən oqlu
 +
(d. 12.2.1915, ipdiki Qasım İsma -
 +
yılov 1p.)— Sopet qaşıma yadın
 +
İttifaqı Qəhrəma- ild
 +
nı (13.12.1942), ley-
 +
tenait. 1943 ildən
 +
Sov.İKP "any,
 +
1036 ildə ODCT
 +
Ordusuna caqırıl-
 +
mıppdır. 1942 ildə
 +
Pimali Qafqazda
 +
Mozdok yaxınlı-
 +
qında gedən dӧyӱii-
 +
lərdə vzvod koman-
 +
diri olan S. duii-
 +
mən tanklarının
 +
hucumunun dəf edilməsində igidlik
 +
gestərmitdir. Bu deyutidə S. arır
 +
Yaralanmınl və sol gəzunu itirmii-
 +
dir. S. 1943—46 illərdə Qasım İsma-
 +
yılov r-n hərbi komissarlıqrında iit-
 +
ləmitdir. Ordudan buraxıldıqdan
 +
(1946) sonra Qasım İsmayılov r-n ic-
 +
timai tə”minat ppo"bəsinin mudiri ol-
 +
muqdur. 1969 ildən ittifaq əhəmiyyət-
 +
li fərdi pensiyacıdır.
 +
SULEYMANOV İsgəndər İsa oqlu
 +
(1927, indiki Tovuz r-nunun Qovlar
 +
"ə m Təc.— 27.9.1934, To-
 +
vuz) — Sosialist
 +
Əməyi Qəhrəmanı
 +
(1950). 1952 ildən
 +
Sov.İKP uzvu. 1942
 +
—84 illərdə Tovuz
 +
r-nu Telman ad. k-z-
 +
da sədr, Tovuz Ra-
 +
Yon XDS İcraiyyə
 +
Komitəsinin sədri,
 +
AKP Fuzuli RK-
 +
| NIN 1-ci katibi,
 +
PTamxor k. t. idarə-
 +
sinin rəisi, Tovuz-
 +
da k.t. məhsullarının alınması, sa-
 +
tıtpı və keyfiyyəti uzrə bat devlət
 +
mufəttipi vəzifələrində ipləmit-
 +
dir. 1949 ildə lambıqcılıq sahəsində
 +
YӰğsək əmək gəstəricilərinə nail ol-
 +
muldur. Dr Ali Sovetinin
 +
utatı (Ə-cu caqırıpi) olmuzidur.
 +
SULEYMANOV Mana 3 ray
 +
(d. Z.3.1912, indiki İsmayıllı r-nu-
 +
nun Lahıc k.)—Azərb. sovet yazıcı-
 +
. M. Əzizbəyov ad. AzNKİ-ni bi-
 +
tirmit, neft ustası, muhəndis iptlə-
 +
midir. Geologiya-mineralogiya elm-
 +
ləri namizədi (1941), Az.NKİ-nin do-
 +
sentidir (1939 ildən). Bakı neftci-
 +
lərinin həyatından bəhs edən -4Yerin
 +
sirri? (1947), cDalqalar qoynunda
 +
(1956), “Fırtına (1958) romanları-
 +
nın mӱəllifidir. “Zirvələrdək (1968)
 +
romanı dar-mə”dən itqcilərinə həsr
 +
olunmutpdur. Kəhnə Bakı Haqqında
 +
c Eplitdiklərim, oxuduqlarım və gər-
 +
dӱklərimdəng adlı yazısı var (eAsəp-
 +
baycanə, 1984, XI 3—4). Bə"zi əsərləri
 +
SSRİ xalqları dillərinə, habelə
 +
xarici dillərə tərcumə edilmipydir.
 +
E. Heminquey, C, London, O" Henri,
 +
Moem, P. Abrahams, C. Steynbek
 +
r bə”zi gərlərini orijinal-
 +
| iliscədən |
 +
“ua dən) Azərb, dilinə ce-
 +
Əsərləri: Daltalar roin
 +
1077: Yepun cuppi, B., 1980: Hİ Sənan b.)
 +
kin ayri, B., 1980: Na lone voln.
 +
CYRE)MAHOB Səttar Mutəllib oqlu
 +
(d. 6.1.1911, Bakı) — sovet geoloqu
 +
 +
 +
ə 9,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
CY/Ih
 +
 +
 +
101
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Geologiya-mineralogiya e,d. (1958),
 +
prof. (1960). Azərb.SSR ik M .
 +
fatı laureatı (1978). 1941 ildən Con
 +
İKP uzvu. S, Orconikidze ad. Mos-
 +
kva Geoloji-Kəpfiyyat İn-tunu bi-
 +
tirmiyidir (1936). Yakutiyada, həmci-
 +
nin Azərb.SSR-də filiz və qeyri-fi-
 +
liz yataqlarını tədqiq etmipdir.
 +
Azərb. Dəvlət Geologiya İdarəsinin
 +
bap muhəndisi və rəisi samur.
 +
 +
 +
1946 ildən S. M. Kirov ad, -da
 +
mӱəllimlik edir (1960 ildən faydalı
 +
qazıntılar kafedrasının mudiri-
 +
 +
 +
dir). Əsərləri Azərb.SSR-in faydalı
 +
qazıntı Yataqları və onların yerləi-
 +
mə qanunauyqunluqlarına həsr olun-
 +
mupdur. Elmi kadrların yetitpdiril-
 +
MƏCHHHƏ xidməti var. 2 c“PTərəf ni-
 +
pqanıq ordeni və medallarla təltif
 +
olunmujdur.
 +
 +
Əsərləri: Faydalı qazıntı ya-
 +
taqlarının geologiyası, B., 1969, Me-
 +
tallogeniya, B., 1975, Qeoloqiceskie us-
 +
lovin obrazovanin i razmetdenin xromi-
 +
tovoqo orudenenil v ofiolitovoNn polose
 +
M. Kanvkaza, B., 1967, Qealoqinla rtutnıx
 +
mestorojdeniN M. Kavkaza, B., 1974,
 +
 +
 +
SULEYMANOV Suleyman Baqır or-
 +
lu (1899, indiki Arkcabədi r-nunun
 +
- Uzeyirkənd k.—29. ə -
 +
11.1978, orada) — | Cu
 +
Sosialist Əməyi ii
 +
Qəhrəmanı (1958). Yi
 +
Beyuk Vətən muha- fu:
 +
ribəsinin iptirak-– ii
 +
cısı. 1930—68 il- | Cəi.2
 +
lərdə Aruatənn İd”
 +
p-HyHnaKbı elllədbərəs
 +
k-zunda kolxoz səd-
 +
ri, təftiti komis-
 +
siyasının sədri,
 +
bapl coban ipilə-
 +
mipdir. 1957 ildə
 +
heyvandarlıq sahəsində yuksək əmək
 +
gestəricilərinə nail olmutdur. Qır-
 +
mızı Əmək Bayraqı ordeni və medal-
 +
larla təltif edilmitdir. 1968 il-
 +
dən ittifaq əhəmiyyətli fərdi pen-
 +
siyacı idi.
 +
SULEYMANOVA Alagoz Məmmədəli
 +
qızı (1920, indiki Aqdam r-nunun Zən-
 +
gitpalı k. — 6.2,
 +
1978, orada) — Co-
 +
sialist Əməyi Qəh-
 +
rəmanı (1951). 1949
 +
ildən Sov.İKP uz-
 +
vu. 1936—72 illər-
 +
də Aqdam r-nundakı
 +
Orconikidze ad.
 +
k-zda kolxozcu,
 +
manqabaticısı i11-
 +
ləmiidir. 1950 il-
 +
dəpambıqcılıq sa-
 +
Həsində yuksək əmək
 +
gəstəricilərinə
 +
nail olmumdur. 2 dəfə Lenin ordeni
 +
və medallarla 2. edilmiidir.
 +
1972 ildən ittifaq əhəmiyyətli fər-
 +
di pensiyacı idi. :
 +
SULEYMANOVA Elmira Teymur qı-
 +
zı (d. 17.7.1937, Bakı )—sovet kimya-
 +
cısı. Kimya e.d. (1980). 1975 ildən
 +
Sov. İKP uzvu. 1967—71 illərdə
 +
Azərb.SSR EA kimya elmləri bəlmə-
 +
sinin elmi katibi olmuit, 1982 ildən
 +
Azərb.SSR EA Neft-Kimya Prosesləri
 +
İn-tunda laboratoriya mudiridir.
 +
Əsas tədqiqatları incə uӱzvi sintez
 +
ilə neft-kimya xammalları əsasında
 +
muxtəlif qiymətli maddələrin (Yana-
 +
caq, sintetik kaucuk istehsalı ucun
 +
monomerlər və əlavələr, sintetik
 +
ətirli maddələr və s.) alınma çsulla-
 +
 +
 +
ə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
rı və prosesləri- || ii
 +
nin tədqiqi, ha- 9
 +
zırlanması və tət-
 +
biqi sahəsindədir. ||
 +
Onun aldıqı bir |
 +
sıra ətirli mad- 7?
 +
dələr əsasında ha.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
zırlanmınl ZAL isə
 +
lər c Kimya-7/8 |
 +
 +
IV Beynəlxalq sər-
 +
gisinin (Moskva)
 +
fəxri diplomuna |
 +
layiq gərulmuit-
 +
 +
dur.
 +
 +
 +
Əsərləri: 4YVİTOTH issledovanil
 +
v oblasti sinteza i razrabotki propessa
 +
polucenin alkiliiklanonovə, 4Neftexi-
 +
milə, XIX, 6, 1979, Fİssledovanil
 +
B oblasti sinteza i ximiceskix prevrapye-
 +
nin alipikliceskix uqlevodorodov i ix
 +
proizvolnıx*, Azərb. kimYa jurnalı,
 +
Nə 4, 1979.
 +
 +
 +
SULEYMANOVA Fatma Həmzə qızı
 +
(23.12.1912, PTulla—2.12.1978, Bakı) —
 +
 +
 +
motor yanacaqı və yl
 +
yaqları sahəsində | 3
 +
sovetq alimi. Tex- | |
 +
nika e.d. (1964) =
 +
ula Azərb. |
 +
CP Hennər MYKa-
 +
 +
fatı laureatı :
 +
(1970). SSRİ-nin
 +
əməkdar ixtiracı-
 +
sı (1979). 1942 il-
 +
dən Sov.İKP uzvu.
 +
Leninqrad Avto-
 +
mobil oları İn-
 +
tunu itirdikdən
 +
(1934) sonra Azərb.SSR Avtomobil
 +
Nəql. Nazirliyi sistemində dəli
 +
vəzifələrdə calıpqmındır. Azərb.
 +
SSR EA Neft Kimyası Prosesləri
 +
(1952—65) və Apqarlar Kimyası in-t-
 +
larında (1965—70) laboratoriya mudi-
 +
ri ipləmitn, 1970 ildən emrunun so-
 +
nunadək C. İldırım ad. AzPİ-də av-
 +
tomobillər kafedrasının mudiri ol-
 +
mutpidur. Elmi tədqiqatları, əsasən,
 +
motor yaqları və yanacaqlarının mux-
 +
təlif atpqarlar vasitəsilə keyfiyyəti-
 +
nin yaxtılatdırılmasına və onla-
 +
rın istifadə iqəraitindəki tədqiqinə
 +
aiddir. Bə"zi yeni apqqar nəvlərinin
 +
(AzNİİ-7, AzNİİ-8, İXP-Z88, İXİ-
 +
476, SB-Z və s.) tədqiqində iitirak
 +
etmitidir. 15 mӱəllif ipəhadətnaməsi
 +
almındır. Yuksək ixtisaslı kadrla-
 +
rın hazırlanmasında xidməti olmui-
 +
dur. Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni,
 +
qPPərəf nipanıq ordeni və medallar-
 +
la təltif edilmitdir.
 +
 +
SULEYMENOV Oljas Əmərovic (d.
 +
18.5.1936, Alma-Ata)—qazax sopet 1pan-
 +
ri. Rus dilində yazır. Umumitti-
 +
faq Lenin komsomolu mukafatı lau-
 +
reatı (1967). 1969 ildən Sov.İKP
 +
uzvu. Qazaxıstan Dəvlət Un-tinin
 +
geologiya fakultəsini (1959) bitir-
 +
midir. c Torpaq, insana TƏ"aHM erTlə
 +
(1961) poeması Y. Qaqarinə həsr edil-
 +
miidir. cYel qanadlı atlar (1961),
 +
cNurlu gecələrə (1962), 4Gun doqan-
 +
nas (1964), “Meymun ili (1967), “Gil
 +
kitabə (1969), “Dəyirmi ulduz (1975)
 +
və s. tle”r kitablarının muçəllifi-
 +
dir. Fəlsəfi dupquncə, vətəndaii-
 +
lıq ruhu, publisistiklik, emosional-
 +
lıq S. poeziyasının səciyyəvi cəhət-
 +
ləridir. Kinossenariləri, filologi-
 +
Yaya dair əsərləri var. Qazaxıstan
 +
Kinematoqrafcılar İttifaqı İdarə
 +
Hey"ətitin birinci katibi olmuzidur
 +
(1981—83). Qazaxıstan Yazıcılar
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
İttifaqı İdarə Hey”ətinin birinci
 +
katibidir (1983 ildən, 1971—81 il-
 +
lərdə katibi olmuidur). SSRİ Ali
 +
Sovetinin (11-ci caqırıpp) deputa-
 +
 +
 +
tıdır.
 +
Əsərləri: Pye”rlər, B., 1975,
 +
Az i N, Alma-Ata, 1975: Opredelenie be-
 +
 +
 +
reqa, Alma-Ata, 1979, Transformapil oq-
 +
nl, Alma-Ata, 1983.
 +
 +
 +
SULEYSİNLƏR (S1q:dae)—gəmiri-
 +
cilər dəstəsindən məməli heyvan fə-
 +
siləsi. S.-in qazıntı halında qalıq-
 +
ları Oliqosen dəvrundən mə”lumdur.
 +
Bədəninin uz. 9 sm-dən 20 sm-ə qədər-
 +
dir. Bədəninin ust tərəfi kurən-qo-
 +
nur və ya bozdur. S.-in 6 cinsi mə”-
 +
lumdur. Avrasiyanın metlə və meizə-
 +
cəllərində, Afrikanın, Yaponiyanın
 +
metpə və savannalarında yayılmın-
 +
lar. SSRİ-də 5, o cumlədən Azərb.
 +
CCP-nə 2 nepy nap. /larnapna, Hnanınbır
 +
və kolluqlarda məskən salır. Bir
 +
qismi aqracda budaq və yarpaqlardan
 +
yuva tikir, digəri isə koquilarda
 +
yapayır. Meyvə və toxumlarla qida-
 +
lanır. Qıp yuxusuna gedir. Bə”zən
 +
baqtcılıqa zərər vururlar.
 +
 +
SULS (ər. ::)—bədii xətt nəvӱ. Ərəb
 +
əlifbasındakı klassik altı xətt
 +
nevunə daxildir. S.-un hərfi mə”-
 +
nası cӱcdə birə deməkdir. Bu xətdə
 +
Hər hərfin ucdə bir hissəsi əyri, qa-
 +
lan hissəsi duz cizgidən ibarət olur.
 +
S. 10 əsrdə ərəb xəttatı Əbu Əli Mə-
 +
 +
 +
N Pıq
 +
 +
 +
1
 +
q
 +
 +
 +
 +
 +
 +
CƏ ə,
 +
Suls xəttindən numunə.
 +
 +
 +
həmməd ibn Mutlə tərəfindən yara-
 +
dılmısidır. 14 əsrə qədər butun əl-
 +
yazmalarında, sonralar isə ən cox di-
 +
ni kitabların mətnində, Quran sər-
 +
lepvhələrində istifadə edilmipidir.
 +
SULUGƏN, suri k—piqment. Qur-
 +
qulun və dəmir S.-ləri var. Qurqru-
 +
iun S.-i rypryuıya 2,4-oksiddən
 +
Pb.O, ibarətdir, acıq narıpncıdan
 +
qırmızıya qədər olur. Korroziyaya
 +
qarplı lak-boya cəkiləcək səthləri
 +
astarlamaq ucun implədilir. Zəhərli-
 +
dir. Dəmir S. təbii piqməntdir. Əsas
 +
kompopsiti dəmir Z-oksiddir, Ee, Oz.
 +
İiiıq, qələvi və turiquların tə"sirinə
 +
qarilı davam gətirmək ucun lak-boya
 +
materiallarına qarısidırılır.
 +
SULH, beypəlxalq sulh —
 +
xarici siyasətin qeyri-zorakı yol-
 +
larla yeridilməsinə və uzərinə gə-
 +
turulmuli (adztən muçqavilə ilə moh-
 +
gəmləndirilmidi) əhdəliklərə riayət
 +
olunmasına əsaslanan xalqlar və dəv-
 +
lətlər arasındakı munasibətlər: dov-
 +
lətlər arasında mutəpəkkil silahlı
 +
mubarizənin olmaması. Xalqlar ara-
 +
sında daimi S. kommunizm cəmiyyYƏTİ-
 +
nin beynəlxalq siyasət prinsipidir.
 +
Beynəlxalq munasibətlərdə muha-
 +
ribəsiz həyat idealının kəku qədim
 +
zamanlara gedib cıxır. 17—18 əsr-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
102
 +
 +
 +
lərdə mӱtərəqqi mӱtəfəkkirlər huquq
 +
bərabərliyini və xalqların suveren-
 +
liyinə hərməti beynəlxalq munasibət-
 +
lərin əsas prinsipi e”lan etmitdilər.
 +
18 əsr Fransa utopistləri gestərir-
 +
dilər ki, mӱharibələri dəf etmək
 +
ucun millətlərin sosial qurulutunu
 +
umumi mӱlkiyyət əsasında dəyitdir-
 +
mək lazımdır. Napoleon muharibələ-
 +
rindən sonra (1815) Avropada pasi-
 +
fist hərəkatı meydana gəldi. Həmin
 +
hərəkat muharibə aparılması qayda-
 +
larının humanistlətdirilməsi haq-
 +
qında, beynəlxalq mubahisələrin və
 +
munaqitələrin dinc yolla həll etil-
 +
məsi haqqında konvensiya və sazitlə-
 +
rin (məs., 1899 və 1907 il Haaqa kon-
 +
vensiyaları) iplənib hazırlanmasın-
 +
da muəyyən rol oynamındır.
 +
 +
əsrin 40-cı illərinin ortala-
 +
rından fəhlə sinfi militarizm və
 +
mӱharibələrə qariqı fəal mubarizə
 +
aparır. QT İnternasional S. uqrunda
 +
mӱbarizəni fəhlə sinfinin azadlırı
 +
uqrunda mubarizənin tərkib hissəsi
 +
kimi qiymətləndirirdi. 20 əsrin əv-
 +
vəlində beynəlxalq sosialist hərəka-
 +
tı, bolteviklər partiyası milita-
 +
rizmə qarpı S. taktikasını irəli
 +
surmuttlər. Birinci dunya muharibə-
 +
si illərində V. İ. Lenin nroleta-
 +
riatın sosialist inqilabı ilə əlaqə-
 +
dar S. məsələsini ipləyib hazırla-
 +
mıtdır. 1917 ilin martında cUzaq-
 +
dan məktublardak V. İ. Lenin qeyd
 +
edirdi ki, yalnız proletar dəvləti
 +
c..sul hə nail olmaq, həm də impe-
 +
rialist sulhunə deyil, ...həqiqətən
 +
məhkəm və demokratik sulhə nail ol-
 +
maqiqtidarındadıru (V. İ.
 +
Lenin, Əsər. tam kulliyyatı, c. 31,
 +
səh. 61).
 +
 +
Beyuk Oktyabr sosialist inqila-
 +
bının qələbəsi ilə dunya siyasətin-
 +
də məhkəm, demokratik S.-ə dənuin
 +
baplandı. Sovet həkumətinin ilk
 +
aktı olan Sull atıla dilaidə de-
 +
mokratik S. proqramı yeni beynəlxalq
 +
munasibətlər prinsipi—sosialist və
 +
kapitalist sistemlərinin dinc yana-
 +
ptı yalpaması prinsipi ilə uzvu su-
 +
rətdə baqlanmıniddı. Muharibə vasitə-
 +
lərinin daqıdıcı quvvəsinin misli
 +
gərunməmiti dərəcədə artması nəti-
 +
cəsində S. məsələsi uӱmumbətər prob-
 +
leminə cevrilmitdir ki, onu da həll
 +
etmək ucun e”tiqadından və siyasi gə-
 +
rupilərindən asılı olmayaraq hər kə-
 +
sin S..-uӱ qorumaq naminə hHərəkətləri-
 +
ni birlətdirmək zəruridir.
 +
 +
Sur"ətlə silahlanmanın dayandı-
 +
rılması və tərksilah, hərbi blokla-
 +
rın və muharibə ocaqlarının ləqv
 +
edilməsi, təcavӱz və beynəlxalq ez-
 +
baptınalıq aktlarına muqavimət gəs-
 +
tərmək, beynəlxalq əməkdatlıqı in-
 +
hniaf etdirmək S.-un ilkin ppərt-
 +
lərindəndir. Sovet dəvlətinin, di-
 +
gər sulhsevər quvvələrin beynəlxalq
 +
munasibətlərdə tərksilah və dinc
 +
əməkdailıqın inkipafı uqrunda mu-
 +
barizəsi nəticəsində 70-ci illərin
 +
1-ci yarısında S.-u və muxtəlif ic--
 +
timai qurulutpu olan dəvlətlərin dinc
 +
Yanaptı Yapamasını tə"min etmək mə-
 +
sələsi real iqəkil almındı. Hel-
 +
sinkidə 33 Avropa dəvləti, ABPİY və
 +
Kanadanın ipqirakı ilə 1975 ildə
 +
imzalanmınq Avropada təhlukəsizlik
 +
və əməkdatlıqa dair Yekun aktı bu-
 +
nun parlaq ifadəsidir. Sovet İttn-
 +
faqı və digər sosialist dəvlətləri
 +
gərginliyi zəiflətmək və tərksilaha
 +
 +
 +
SӰLH MANİFESTİ
 +
 +
 +
nail olmaq yolunda konkret lar
 +
irəli surur, nӱvə muharibəsi təhlu-
 +
kəsini aradan qaldırmaq və S.-u tə”-
 +
min etmək ucun geniit tədbirlər proq-
 +
ramı hazırlayıb həyata kecirirlər.
 +
Sov.İKP-nin 24, 25-ci qurultayların-
 +
da qəbul olunmuqi SulV proqramı bu-
 +
na subutdur. Sov.İKP-nin 26-cı qu-
 +
rultayında Sulh proqramının daha
 +
da təkmillətdirilməsi və genitlən-
 +
dirilməsi qərara alıpnmıs, gestəril-
 +
mitdir ki, S.-u qarumaq beynəlxalq
 +
sahədə indi ən muhum vəzifədir.
 +
Sov.İKP MK-nın noyabr 1982 il və
 +
iyun 1983 il, aprel 1984 il plenumla-
 +
ında qeyd olunmutdur ki, Sovet
 +
 +
ttifaqı indiki nəslin və gələcək
 +
nəsillərin sakit, dinc gələcəyini
 +
TƏ”MHH etmək ucun əzundən asılı olan
 +
butun ipləri gerəcək, nə mumkunsə
 +
edəcəkdir.
 +
 +
1984 ilin iyun ayında QİLİP uzvu
 +
olan əlkələrin Moskvada gkecirilmipt
 +
mupavirəsində qəbul olunmutt c Sul-
 +
hun qorunub saxlanması və beynəlxalq
 +
iqtisadi əməkdaplıqə adlı Bəyanna-
 +
mədə qeYD olunmutidur ki, sulhu ro-
 +
ruyub saxlamaq və məhkəmləndirmək
 +
 +
zrə sə”ylərin birlətdirilməsi indi
 +
ƏMİYİLƏKİNDƏN Daha cox a ridir.
 +
SULH MANİFESTİ- (4 kommu-
 +
nist və fəhlə partiyası numayəndə-
 +
lərinin 1957 il Moskva, muppavirə-
 +
sində qəbul olunmuqi sənəd. Mani-
 +
fest siyasi və dini əqidələrindən
 +
asılı olmayaraq butun əlkələrin
 +
xopniyyətli adamlarını istilik-nu-
 +
və mӱharibəsinin qarpısını almaq
 +
uqrunda mӱbarizəyə qopulmaqa carı-
 +
rır və bətəriyyətin umdə arzusunu
 +
ifadə edərək gestərirdi ki, € Myha-
 +
ribə labud deyildir, muharibələrin
 +
qarpısını almaq olar, sulhu muda-
 +
fiə etmək və məhkəmləndirmək mum-
 +
kundur?m.. Manifestdə qeyd edilirdi
 +
ki, əgər dunyapın butun sulhsevər
 +
quvvələri durmadan silahlanmanın
 +
qariptısını almaq, nӱvə silahının
 +
istehsalı, sınarı və tətbiqini qa-
 +
daqan etmək, hərbi blokları burax-
 +
maq, kollektiv təhlӱkəsizlik və dinc
 +
yanalpı yalpamaq uqrunda fəal muba-
 +
rizəyə qopularsa, muharibə tərəfdar-
 +
larını vaxtıpda cilovlamaq və yeni
 +
dunya lariyəsinin qaripısını al-
 +
maq olar. S.m.-pi butun marksist-le-
 +
IHHuH MV Fanəl, bəyənmindir.
 +
SULH MUQAVİLƏSİ—muharibə və-
 +
ziyyətini dayapdıran beynəlxalq muqa-
 +
vilə nevuy bax həmcinin Beynəlxalq
 +
muqavilə. |
 +
 +
SULH PAKTI-–-SSRİ numayəndə
 +
he) ərin BMT: Bam məclisinin 4-
 +
cu sessiyasında (1949) irəli sӱrduyu
 +
və 5 beyuk dəvlət tərəfindən (SSRİ,
 +
 +
1, Cin, B. Britaniya və Fran-
 +
sa) imzalanması təklif olunan sulh
 +
mӱqaviləsinin layihəsi. Beyuk dəv-
 +
lətlərin zor ipilətmək və hədə-qorxu
 +
siyasətindən imtina etməsini, devlət-
 +
lərarası mubahisə və ixtilafların
 +
dinc vasitələrlə nizama salınması-
 +
nı nəzərdə tuturdu. Sulh tərəfdar-
 +
larının, dunyanın buӱqun mutərəqqi
 +
qӱvvələrinin qızqın səylərinə bax-
 +
mayaraq, NATO uzvu olan devlətlərin
 +
mӱqaviməti ӱzundən SSRİ-nin bu xe-
 +
yirxah təklifi qəbul olunmadı.
 +
SULH PROQRAMI —dunya inkipa-
 +
fının muasir mərhələsində SSRİ-
 +
nin tarili siyasət xətti, Sov.İKP-
 +
nin 24—26-cı qurultaylarında i1-
 +
lənib hazırlanmındır.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
S.p. V. İ. Leninin ictimaiquru-
 +
lutplları muxtəlif olan devlətlərlə
 +
dinc. Yanatpı yatamaq prinsipinə əsas-
 +
lanır. c“Muharibələrin qurtarması,
 +
xalqlar arasında sulh, soyrunculuqa
 +
və təcavuzlərə son qoyulması—bizim
 +
idealımızdırə (Lenin V. İ., Əsər.
 +
tam kӱlliyyatı, c. 26, səh. 395), So-
 +
vet devləti inkipafının butun mər-
 +
hələlərində bu ideala sadiq qalmıpp-
 +
dır. İkinci dunya muharibəsindən
 +
sonrakı dəvrdə Sovet İttifaqı sur”-
 +
ətlə silahlanmanın məhdudlatdırıl-
 +
masına və tərksilaha yənəldilmiin
 +
100-dən cox muxtəlif təklif irəli
 +
sӱrmuqidur. Son 15 ildə SSRİ-nin
 +
təiəbbusu ilə tərksilah sahəsində, in-
 +
di də quvvədə olan, 30-dək ikitərəfli
 +
və coxtərəfli muqavilə və sazip bar-
 +
lanmındır. Kommunist partiyası və
 +
Sovet devləti sulh, xalqların azad-
 +
lıqı və təhlӱkəsizliyi uqrunda muba-
 +
rizənin əsas istiqamətlərinin varis-
 +
liyini Sovet hakimiyyətinin ilk xa-
 +
rici siyasət sənədindən—Sulh haq-
 +
qında dekretdən Sov.İKP 24-cu qu-
 +
rultayının irəli surduyu Sulh proq-
 +
qon qədər gətirib catdırmıntdır.
 +
 +
ənub-1Pərqi Asiyada və Yaxın PLərq-
 +
də muharibə ocaqlarını ləev etmək
 +
və bu r-nlarda vəziyyətin siyasi yolla
 +
nizama salınmasına gəmək gəstərmək,
 +
Avropada gərginliyin zəiflədilmə-
 +
sinə və sulhə doqrru əsaslı dənui ya-
 +
ratmaq, nuvə silahını, kimyəvi və
 +
bakterioloji silahları qadaran edən
 +
mӱqavilələr baqlamaq, dunyanın MYX-
 +
təlif r-nlarında nuvə silahı sax-
 +
lanmayan zonalar yaradılmasına KƏ-
 +
MƏK ETMƏK, sur"ətlə silahlanmanın
 +
dayandırılması uqrunda mubarizəni
 +
gӱcləndirmək, hələ də qalmaqda olan
 +
mӱstəmləkə rejimlərini ləev etmək
 +
haqqında BMT-nin qərarlarını ta-
 +
mamilə həyata kecirmək, irqcilik və
 +
apartheyd təzahurlərinə qaripı muba-
 +
rizə aparmaq, Oinc yanamı yaiamaq
 +
prinsipinə əməl edən butun dəvlət-
 +
lərlə qariqılıqlı faydalı əməkdai1-
 +
lıq munasibətlərini genipləndirmək
 +
təklifləri 24-cu qurultayda qəbul
 +
edilmiil S.p.-nın əsasını təpkil
 +
edirdi.
 +
ov.İKP-nin 25-ci qurultayı S.
 +
p.-nı daha da inkipaf etdirərək sulh
 +
və beynəlxalq əməkdatlıq, xalqların
 +
azadlıqı və istiqlaliyyəti uqrunda
 +
gələcək mubarizənin yeni və daha ge-
 +
iipt proqramını irəli surdu. Qurul-
 +
tay buna caqırdı ki, sulhu məhkəm-
 +
LəƏTMəkK ippinə qardaiy sosialist dev-
 +
lətlərinin rə fəal kəməyini guc-
 +
ləndirmək, sulh ucun təhlӱkəli olan
 +
sӱr"ətlə silahlanmanın dayandırıl-
 +
masına nail olmaq, tərksilaha kecmək,
 +
beynəlxalq gərginliyin zəiflədilmə-
 +
sini dərinlətdirmək ucun butun təd-
 +
birləri gərmək, ӱmumavropa mulpazi-
 +
əsinin Yekun aktının tamamilə hə-
 +
Yata kecirilməsi xətti Yeritmək, Asiya
 +
dəvlətlərinin birgə sə”yləri əsasında
 +
bu qit”ədə təhlukəsizliyi tə”min st-
 +
mək, beynəlxalq munasibətlərdə zor
 +
implətməmək haqqında umumdunda muqa-
 +
viləsi baqlanmasına calıpqmaq, mus-
 +
təmləkə zulmu sisteminin butun qa-
 +
lıqlarının, muӱstəmləkəcilik və irq-
 +
cilik ocaqlarının tamamilə ləqvini
 +
cox muhum beynəlxalq vəzifələrdən
 +
biri hesab etmək, beynəlxalq iqtisadi
 +
mӱnasibətlərdə huquq bərabərsizliyi-
 +
nin, istismarın butun təzahurlərinin
 +
RDƏFBHHƏ HaH/ olmaq vaçibdir.
 +
 +
 +
SUMUKLU BALIQLAR
 +
 +
 +
103
 +
 +
 +
“ə ə a a a a aa xaya sən eq x daldyadabeaıs-— — o
 +
 +
 +
S.p.-nın batplıca mə”nası ny
 +
sosializm sisteminin qӱdrətinə," irs
 +
liyinə və fəallırına, onun butun
 +
tərəqqipərvər və sulhsevər qӱvvələr-
 +
Lə getdikcə məhkəmlənən ittifaqına
 +
arxalanaraq, beynəlxalq munasibət-
 +
lərin inkipafında soyuq muhari-
 +
 +
*DƏN ictimai qurulutiları MYXTƏə-
 +
lif olan dəvlətlərin dinc İaHamıbı
 +
Yapamasına DL nenvyuu yaratmaq-
 +
Dan ibarətdir. ov.İKP 26-cı qu-
 +
rultayında qeyd edilmiiydir ki,
 +
 +
p. beynəlxalq ipəraitin əsaslı surət-
 +
də saqlamlaiidırılması uqrunda mu-
 +
barizədə e?tibarlı kompas olmui-
 +
dur və olaraq qalır. Sulhun qorun-
 +
masını beynəlxalq sahədə baqtlıca
 +
vəzifə sayan qurultay yeni beyuk təd-
 +
birlər sistemi-—-80-ci illər ucun
 +
S.p. irəli surdu. Qurultayda bir da-
 +
ha qeyd olundu ki, Sovet xarici si-
 +
Yasət proqramı gərginliyi zəiflət-
 +
MƏK prosesinin davam etdirilməsi,
 +
sӱr ətlə silahlanmanı dayandırmaq
 +
uqrunda mӱbarizə proqramıdır. yıh-
 +
sevər xarici siyasət xəttinə sadiq
 +
qalan Sovet İttifaqı sonrakı il-
 +
lərdə bir sıra yeni təkliflər irə-
 +
li surmilp, BMT Baqi Məclisinin
 +
tərksilaha dair ikinci xususi ses-
 +
siyasında (1982, iyun) nuvə silahı-
 +
nı birinci itlətməmək barədə əh-
 +
DƏLİK geturmuidur. Vartava muqa-
 +
viləsi iptirakcıları olan dəvlət-
 +
lərin Siyasi məsləhət komitəsinin
 +
Praqa mutpavirəsində (1983, yanvar)
 +
sosialist əlkələri yeni sulh təptəb-
 +
busu ilə cıxın etdilər. Sov.İKP
 +
 +
K-nın iyun (1983) plenumunda bir
 +
daha qeyd edilmipdir ki, vet İt-
 +
tifaqı indiki nəslin və gələcək nə-
 +
sillərin sakit, dinc gələcəyini TƏ"-
 +
min etmək ucun əzundən asılı olan
 +
7 tədbirləri gərəcəkdir. Sov.
 +
 +
MK-nın kov (1984) plenumun-
 +
da Sov.=İKP MK-nın Öamı katibi,
 +
SSRİ Ali Soveti Rəyasət Hey"əti-
 +
nin sədri K. U. Cernenko demitdir:
 +
c“Sov.İKP və Sovet dəvləti nӱvə mu-
 +
haribəsinin qaripısını almaq, yer
 +
uzundə sulhu qoruyub məhkəmlətmək
 +
ucun cox beyuk sə”Y gəstərirlər. Biz
 +
dunya siyasətində gərginliyi aradan
 +
qaldırmaqa, sur”ətlə silahlanmanı
 +
cilovlamaqa, əlkənin təhlukəsizliyi-
 +
ni etibarlı pəkildə tə/min etməyə
 +
ardıcıllıqla və təpəbbuskarlıqla
 +
calınplırıqə. |
 +
SULH TƏRƏFDARLARI HƏRƏKA-
 +
TI—muxtəlif millətlərə, siyasi və
 +
dini əqilələrə mənsub adamları bir-
 +
ləpdirən, muharibə və militarizmə
 +
qariqı, sulh, təhlukəsizlik və xalq-
 +
lar arasında əməkdatlıq uqrunda mu-
 +
barizə aparan kutləvi beynəlxalq hə-
 +
rəkat. İkinci dunya muharibəsindən
 +
sonra beynəlxalq aləmdə quvvələr nis-
 +
bətinin demokratiya və sosializmin
 +
xeyrinə dəyitiməsi pəraitində və yeni
 +
DA İbƏ təhlukəsinə cavab olaraq
 +
meydana gəlmipdi. Qəpkilati cəhət-
 +
dən sulh tərəfdarlarının 1-ci
 +
YMyMAYH)a konqresində (1949, r.
 +
Paris—Praqa) formalatmındır. 7
 +
əlkədən gəlmiii 2 mindən artıq nu-
 +
mayəndənin iptirakı ilə kecirilmiil
 +
bu konqresdə Sulhu mudafiə haqqında
 +
mani qəbul edildi, Umumdunya
 +
Sulh Purasının (USİT) Daimi ko-
 +
mitəsi secildi, beynəlxalq Sulh mu-
 +
kafatları tə”sis olundu. 1950 ildə
 +
S.t.H. xətti ilə Stokholm muracnət-
 +
naməsinin imzalanması uqrunda kam-
 +
 +
 +
paniya gecirildi, 1951 ildə S.t.H.-nın
 +
ittirakcıları bəpəriyyəti yeni muha-
 +
ribə təhlukəsindən xilas etmək məq-
 +
sədilə Sull paktını imzalamara
 +
caqrırdılar. SSRİ və digər sosia-
 +
list əlkələri bu caqrırı-a birinci
 +
səs verdilər (bax Sulhu mudafiə qa-
 +
nunu).
 +
 +
Muasir dəvrdə S.t.H. tərksilaH,
 +
beynəlxalq gərginliyin zəiflədilmə-
 +
si, dunyada məhkəm sulh yaradılması
 +
uqrunda mӱbarizədə muhum rol oynayır.
 +
 +
Qərbi Avropada orta mənzilli yeni
 +
nӱvə raketlərinin yerləqidirilməsi
 +
barədə NATO-nun qərarı, ABİL hakim
 +
dairələrinin sosializm birliyinə qar-
 +
iı Hərbi qariıdurma və soyuq muha-
 +
ribə siyasətini dircəltmək cəhdləri
 +
ilə əlaqədar son vaxtlar S.t.H.-nın
 +
yeni mərhələsi baplanmısidır. Avro-
 +
pada təhlӱkəsizlik və əməkdaqilıra
 +
dair MYLABHDƏHHH HUHTHDaK"biCbi OTaH
 +
dəvlətlərin siyasi və ictimai xadim-
 +
lərinin 1983 ilin fevralında Vyana-
 +
da “Avropada muharibə təhlukəsini
 +
necə aradan qaldırmalıq devizi al-
 +
tında gecən konfransı, sulhsevər quv-
 +
vələrin 1983 ilin iyununda cSulh və
 +
həyat uqrunda, nuvə mӱharibəsinə qar-
 +
Hlhib pquarı altında Praqada kecən
 +
YMYMAYH)a məclisi S.t.h.-nın muhum
 +
tədbirlərindən olub beyuk beynəlxalq
 +
əhəmiyyət kəsb etmipdir. SSRİ-nin,
 +
digər sosialist əlkələrinin beynəl-
 +
xalq gərginliyin zəiflədilməsinə
 +
yənəldilmi:i yeni sulh təklifləri,
 +
QİYİ-nin ӱzvu olan əlkələrincSul-
 +
hun qorunub saxlanması və beynəl-
 +
xalq iqtisadi əməkdaplıqgı Bəyanna-
 +
məsi (1984) S.t.H.-nın daha da genipi-
 +
lənməsində Ə rol oynamıpdır.
 +
SULH HAQQINDA DEKRET—-Sovet
 +
hakimiyyətinin ilk dekretlərindən
 +
biri, 1917 il oktyabrın 26-da (noyab-
 +
rın 8-də) ikinci Umumrusiya Sovet-
 +
lər qurultayında qəbul edilmipdi.
 +
Layihəsini V. İ. Lenin hazırlamıpl
 +
və onu qurultaya sulh haqqında mə”-
 +
ruzəsində təqdim etmitdi. S.H.D.
 +
butun xalqlara və həkumətlərə ilhaq
 +
və kontribusiyadan imtina etmək ipər-
 +
tilə umumi sulh baqlamaq haqqında
 +
dərhal danıtıqlara batilamaq tək-
 +
liflərindən ibarət idi. Burada dinc
 +
danımıqlar zamanı 3 ay muddətinə
 +
barıpıq baqlamaq təklif olunur-
 +
du. Tarixdə ilk dəfə Beynəlxalq sulh
 +
və dinc əməkdatlıq siyasəti, prole-
 +
tar beynəlmiləlciliyi, butun xalq-
 +
ların tam huquq bərabərliyinin ta-
 +
nınması, onların milli və dəvlət
 +
mustəqilliyinə hərmət, batpqa elkələ-
 +
rin daxili iplərinə qarınmamaq ki-
 +
mi yeni prinsiplər e”lan edilmisidi.
 +
 +
Rusiya və xarici əlkələrin xalq-
 +
ları S.h.D.-i alqınladılar. Azərb,-
 +
da 1917 ilin noyabrında fəhlə və əs-
 +
gərlərin yYıqıncaqlarında və mitinq-
 +
lərində (məs., PYahtaxtı kəndində
 +
və s.) S.H. D.-i bəyənən qətnamələr
 +
qəbul edildi.
 +
 +
Sov. İKP və Sovet dovləti Leni-
 +
nin S.H.D.-ini, Sull proqramını
 +
rəhbər tutaraq, xalqlar arasında əda-
 +
lətli və demokratik sulh siyasətini
 +
ardıcıl olaraq həyata keci irdər.
 +
SULHU MUDAFİƏ QANU y —
 +
sulhun R olunmasına dair
 +
qanun, SSRİ Ali Soveti tərəfindən
 +
1951 il martın 12-də Sulh tərəfdar-
 +
larının 2-ci konqresinin (1950, Var-
 +
iava) cButun əlkələrin parlament-
 +
lərinəə muraciətinə cavab olaraq
 +
 +
 +
qəbul edilmindir. Qanun muharibə
 +
təbliqatını bəiəriyyətə qariyı aqır
 +
cinayət sayır və muharibə təbliin-
 +
də gӱnahkar olan iyəxslərin cinayət
 +
məs”uliyyətinə alınmasını nəzərdə
 +
tutur. Digər sosialist əlkələrində
 +
də 4“S.m.q.ə məvcuddur. SSRİ-nin
 +
təpəbbusu ilə, cmuharibə təbliqatı
 +
qanunla qadaqan olunmalıdır mud-
 +
dəası BMT Bai Məclisinin mӱlki
 +
və siyasi huquqlara dair paktında
 +
da (1966) əz əksini tapmıtpdır.
 +
 +
SUMUXK—onurqalı heyvanlarda və
 +
insanda skeletin əsas hissəsi. Uzun,
 +
qısa, yastı və qarınmıq formalarda
 +
olur. Uzun S.-lər beyuk əlcudə və
 +
sur"ətli hərəkət olan yerlərdə (məs.,
 +
ətraflarda) təsaduf edilir və ling
 +
vəzifəsini gərur. Qısa sumuklər az
 +
dərəcədə hərəkət, elastiklik BƏ MƏh-
 +
kəmlik tələb olunan yerlərdə (məs.,
 +
biləkdə, ayaq Xa yerlə-
 +
iqirlər. Yastı S.-lər ya bopluqla-
 +
rın divarını təikil edərək qoruyu-
 +
cu vəzifə datıyır (məs., gəllənin
 +
beyin hissəsi S.-ləri), ya da əzələlə-
 +
rin baqlanması ucun istinad vəzi-
 +
fəsini gərur (məs., gӱrək S.-u), Qa-
 +
rımıq S.-lərdə isə yuxarıda gestə-
 +
rilən Ssləran bəzi əlamətləri olur
 +
(məs., gicgah və uz S.-ləri). S. mik-
 +
roskopik qurulutpa gərə toxuma-
 +
sından ibarətdir, bu da birləptdi-
 +
rici toxumanın bir nəvu olub S. hy-
 +
ceyrələrindən və ara maddədən təipp-
 +
kil olunmupdur. Fiziki quruluylu-
 +
HA KƏDƏ kompakt və sungəri maddədən
 +
ibarətdir. Hər iki maddə S. səfhə-
 +
lərindən əmələ gəlir. S. toxuması
 +
kalsium mubadiləsində fəal iipti-
 +
 +
 +
ak edir.
 +
MMUK DƏYƏNƏYİ–sumuyun sın-
 +
ması, catlaması və s. travmatoloji
 +
zədələr nəticəsində, zədə yerində əmə-
 +
lə gələn və sınıqı bitipdirən to-
 +
“xuma. S.d., əsasən, : en vasitəsi-
 +
lə, zədədən 3—4 ə sonra muəyyən
 +
vdilir. | ra
 +
SUMUK UNU—heyvan sumuklərin-
 +
dən hazırlanan məhsul: k.t. heyvan-
 +
larına verilən əlavə mnneral yem.
 +
Sumuyun kəvrəkləpməsi ucun ӱzvi
 +
həlledicilərlə sumukdən yaq cıxarı-
 +
lır, narın uyudulur, sonra sumuklər-
 +
dən yapılqanlı maddələr və jelatin
 +
ayrılır. S.u. mineral maddələrlə,
 +
xӱsusən kalsium və fosforla zəngin-
 +
dir. 1 kq S. u.-nda 245 q kalsium, 118 ə
 +
fosfor omar aramalın yem rasponu-
 +
na gundə 40—100 q, davarın yeminə
 +
8—20q S.u. əlavə edilir. Kombinə
 +
edilmin yemin tərkibinə umumi yem
 +
En 196 -n ər S.u. qatılır.
 +
SUMUKLU BALIQLAR (Teleostei)
 +
—balıq dəstəustu. Skeleti su -
 +
nənnup, əəə amfiseldir (hər
 +
iki tərəfdən basıqdır), gəllədə su-
 +
mukləpmə coxdur. Bədəninin uz. 1
 +
sm-dən 5 m-dək olur. Uzəri pulcuq -
 +
larla, yaxud tikanvarı cıxıntılar
 +
və ləvhələrlə ertuludur, digərlə-
 +
rində nsə dəri cılpaqdır. S.b.-ın
 +
əksəriyyətində ao soqancıqı var-
 +
dır, daha qədim S.b.-da isə arteriya
 +
konusu qalmıtdır. S.b6, Br Trias-
 +
da təəkkul tapmınlar. | kak
 +
ingipaf etmit balıqlardır. S.b.-a
 +
40-dək dəstə aiddir ki, bunlar da muça-
 +
sir balıqların 9096-dən coxunu əha-
 +
tə edir. Butun su həvzələrində yayıl-
 +
mıpdır. Ayrıcinsiyyətlidir: yalnız
 +
bə"ziləri hermafroditdir. Ma yalanma
 +
xaricdə (kuruləyir, erkək balıq ku-
 +
 +
 +
104
 +
 +
 +
CYMYK/IY QANOİDLƏR
 +
 +
 +
 +
 +
 +
runu mayalayır), bə"zilərində daxil-
 +
nə (diri bala doqur) gedir. S.b.-ın
 +
bə”ziləri bitki, digərləri isə heyva-
 +
ni yemlə qidalanır, digər balıqlarda
 +
parazitlik edənləri də var. Sənaye
 +
əhəmiyyətli balıqların əksəriyyəti
 +
S.b.-a aiddir.
 +
SUMUKLU QANOİDLƏR (holostei)
 +
— pquauzgəcli balıqların xususi qru-
 +
pu. Sumuklu balıqlarla qıqırdaqlı
 +
qanoidlər arasında gecid forma təii-
 +
kil edir. Kəllə skeleti, cənə və qəl-
 +
səmə aparatları şumuklu balıqlar ti-
 +
pində qurulmutjdur, lakin alt cənə
 +
qıqırdaqlı qanoidlərdəki kimi cox-
 +
ny miqdarda sӱmuklərdən ibarətdir.
 +
.q. ilk dəfə Permin sonunda ehti-
 +
mal ki, ali qıqırdaqlı qanoidlərdən
 +
əmələ gəlmitlər. Mezozoyda S.q.-in
 +
7 dəstəsi yapamın və Paleogenin ƏB-
 +
vəlində məhv olmuplar. Hazırda 2
 +
dəstəsi Yatayır.
 +
SUMURGƏN FƏSİLƏSİ
 +
Elpaseae)—ikiləpəli bitki fəsilə-
 +
si. Bir, iki və coxillik ot, az hal-
 +
da yarımkol, kol, arac və lianalar-
 +
dır. Uzəri cod tukludur. Cicəklə-
 +
i nəvbəli, az halda tək-tək yerləir.
 +
....ə uox ə. fındıqca, az hal-
 +
ucuqdur. 2 mindən cox (100-dək
 +
cinsi), SSRİ-də 350, o Sa k
 +
Azərb.SSR-də 85 nəvVu məlumdur.
 +
Balverən, rəngverən, dekorativ, yem
 +
bitkisi, tibdə istifadə olunan, elə-
 +
cə də alaq və zəhərli nəvləri mə"lum-
 +
dur. S.f.-nin bir cox tropik və sub-
 +
tropik aqac və kollarından qiymət-
 +
Lİ oduncaq, yeməli meyvə, dərman mad-
 +
Hnəcn Au
 +
CYHBYRn (Ər:sa)—cicək qrupu: uzun-
 +
sOV sunbul oxu uzərində yerlətən
 +
oturaq cicəklərdən (sadə S.), yaxud
 +
ir necə cicəyi olan sunbulcuklər-
 +
dən (mӱrəkkəb sunbul) ibarətdir. Ba-
 +
qayarpaqı, səhləbcicəklilərin coxu
 +
“ə s əə S.-ə, Ola, arpa, covdar və
 +
—. llar murəkkəb S.-ə malikdir.
 +
SUNVUL— Qız burcunun a r
 +
Vizual ulduz əlcusu 1-dir. İpıqlı-
 +
ar ıı 740 nədə uox, OH-
 +
. parsegk məsafədədir.
 +
SUNBULQIRANLAR (Citellus, YAXUD
 +
permophilus) — sincablar fəsiləsin-
 +
Dən gəmirici heyvan cinsi. Bədəni-
 +
nin uz. :0—40 sm, quyruqu, adətən bə-
 +
Dəninin yarısının uz.-undan qısa
 +
olur. Acıq-qum rəngində, tund-qonu-
 +
rumtul-boz rəngdədir. Ust tərəfdən
 +
xallı, yaxud xırda ləkəli və tund 30-
 +
laqlıdır. 1Pimal *arımkurəsinin du-
 +
zənlik, tundra və daqların acıq land-
 +
CC tında məskən salır. Dunyada 20)
 +
İ-də 10 nəvu var. Gunduz həyatı
 +
gecirir, Qıp yuxusuna gedir. Əsasən,
 +
koloniyalarla yapayır. Təhlukə hiss
 +
etdikdə dayapır və ezunə xas olan fi-
 +
təfənzər səslər cıxarır. -Bitki ilə
 +
qidalanır, toxum ehtiyatı toplayır.
 +
İldə 1 dəfə coxalır: 5–-8 bala do-
 +
 +
 +
(Voqqa-
 +
 +
 +
7)
 +
 +
 +
qur. S. taxılların təhlukəli zərər-
 +
vericisidir, bir sıra xəstəliklərin
 +
təbii dapıyıcısıdır. İri nəvləri
 +
xəz sənayesi obyektidir. Qazıntı qa-
 +
lıqları Miosendən mə"lumdur.
 +
SUNBULCİCƏK (Hyacinthus)—san-
 +
baqcicəklilər fəsiləsindən coxillik
 +
soqanaqlı bitki cinsi. Yarpaqları
 +
rozet halında toplanmıntdır. Cicək-
 +
ləri sunbulvarı salxımda yerlətir.
 +
İTərqi Aralıq dənizi əlkələrində ya-
 +
banı halda bitən bir novu — iqərq
 +
S.-i (N. oqyepsa15) məlumdur. 15
 +
əsrin əvvəllərindən becərilir. S.
 +
sortları rəngi, əlcusu, forması və
 +
cicək salxımının sıxlıqı ilə xa-
 +
rakterizə olunur. SSRİ-nin c. his-
 +
səsində, o cӱmlədən Azərb.SSR-də
 +
mart—aprel, SSRİ-nin Avropa his-
 +
səsinin mərkəzi r-nlarında isə may
 +
aylarında cicəkləyir.
 +
SUNDU–-Azərb.SSR PQamaxı r-nun-
 +
 +
 +
da kənd. S. sovetliyinin mərkəzi. R-n
 +
 +
 +
mərkəzindən 95 km 11.-də, Sundu pla-
 +
tosundadır. ƏH. 2910 (1985), uzumcu-
 +
luk və heyvandarlıqla məpqquldur.
 +
Hləpa6 a-ay, orta məktəb, mədəniyyət
 +
evi, kitabxana, kinoqurqu, xəstəxa-
 +
nay meqmarlıq abidələrindən məscid
 +
(14 əsr), arxeoloji abidələrdən or-
 +
ta əsrlərə aid mararalar var.
 +
 +
SUN”İ ARIRLIQ (kosmosda)
 +
—kosmik gəmi hey"əti ucun Yerdəki-
 +
nə yaxın həyat ippəraitinin yaradıl-
 +
masını tə”min edən sun”i arırlıq.
 +
Uzunmuddətli kosmik ucuilar ucun
 +
bəyuk əhəmiyyətə malikdir. Qısamud-
 +
dətli S.a. gəminin kutlə mərkəzinə
 +
tə”cil verən reaktiv muhərriklər va-
 +
sitəsilə yaradılır: uzunmuddətli
 +
S.a. ucun kosmik gəmi (və ya onun tər-
 +
kib hissələri) əz oxlarından biri-
 +
nin ətrafında fırladılır. Bir-
 +
birinə trosla birləndirilmiit iki
 +
kosmik gəmidə S.a. yaratmaq ucun on-
 +
lar umumi kutlə mərkəzi ətrafın:
 +
da fırlandırılmalıdır. Bu hal-
 +
da birlədirici tros uz.-nun dəynii-
 +
dirilməsi yolu ilə S.a.-ı tənzim et-
 +
mək olur.
 +
 +
SUN”İ BUZ—suyu soyuducu qurqu-
 +
lar vasitəsilə dopdurmaqla alınan
 +
buz. S.b. buz z-dlarında hazırlanır.
 +
Rusiyada ilk S.b, z-du 1892 ildə ti-
 +
gilmiidir. S.b. blok, tava, kristal
 +
(qar) və s. iəklində olur. Əsasən, ye-
 +
Yinti səpayesində (ət-sud, balıq səna-
 +
yesi və s.), idmai qurqularında, həm-
 +
cinin sənaye soyuducularında istifa-
 +
də edilir. Bə"zən səhvən quru buza da
 +
S.b. deyilir. |
 +
 +
SUN"İ QİDALANDIRMA — qida
 +
məhsullarının orqapizmə parenteral
 +
yolla (vena daxilinə, dərialtıpa),
 +
zond vasitəsilə və fistuladan yeridil-
 +
məsi. Xəstələr yemək yeyə bilmədikdə
 +
S.q.-dai PӧtiFADƏ edilir. Bu məqsəd
 +
lə nazik mə”də aopdundan
 +
 +
 +
(burun-ud-
 +
laqdai salınır),
 +
 +
 +
fistuladan (cərra-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
s
 +
 +
 +
Sunbulqıranlar: 1 ==sarı sunbulqıran: 2— xalxal suibulqı rap,
 +
 +
 +
hi yolla mə”dədən, yaxud baqırsaqdan
 +
deppik acılır) istifadə olunur. Pa-
 +
renteral yolla qidalandırmada dərn-
 +
altına və venadaxilinə fizioloji
 +
məhlullar, qlukoza və s. yeridilir.
 +
Qida məhsulları kimi qandan, qanın
 +
plazma və serumlarından da istifadə
 +
edilir. S.q. kəskin qusma və ishalda
 +
da tətbiq olunur.
 +
 +
SUN”İ QURRULAR—yolların mux-
 +
təlif maneələrlə (cay, dərə, yarqan
 +
BƏ s.) kəsitdiyi yerlərdə dӱzəldilən
 +
qurquların ipqərti adı. Ən cox yayıl-
 +
mızi S.q.—kerpu, viaduk, estakada,
 +
torpaq qalaqı altından gecən subu-
 +
raxan borular, tunel və s.-dir.
 +
CYH”M DƏRİ – təbii dəri əvəzinə
 +
istifadə edilən polimer maternal.
 +
S.d.-dən ayaqqabı, paltar, bai geyim-
 +
ləri, xırdavat ipeyləri və bə”zi tex-
 +
niki mə”mulatlar hazırlanır. S.d.
 +
istehsal ӱsuluna gərə ayaqqabı re-
 +
zipi, ayaqqabı və qalantereya karto-
 +
nu və yumiaq dəriyə ayrılır. Ayaqqa-
 +
bı rezinindən, əsasən, ayaqqabı alt-
 +
lıqı hissələri hazırlanır. Belə
 +
rezinin istehsalı kaucukun inqre-
 +
diyentlərlə qarımqdırılması, qarı-
 +
ulıqın formalanması (kalandrdan ke-
 +
cirmə və s. ӱsullarla), xam pəstahla-
 +
rın alıpması və vulkanlatdırma
 +
əməliyyatlarından ibarətdir. Ayaqqa-
 +
bı və qalantereya kartonları isteh-
 +
salında xammal kimi selluloz və pam-
 +
bıq lifləri, təbii dərinin xırda
 +
tullantıları geturulur. Lifli ma-
 +
teriallar kanifol yapıtiqaiları, bi-
 +
tum-kanifol emulsiyası və latekslər-
 +
 +
 +
lə yapıldırılır. Onları preslə-
 +
məklə sıxlapdırır, qurudur və ga-
 +
landrdan kecirirlər. Bu usulla alı-
 +
 +
 +
nan dəri kartonlar ayaqqabıların da-
 +
xili Hissələri ucun istifadə edilir.
 +
Yumiaq S.d. parca, trikotaj, toxun-
 +
mamın materiallar, kaqız və s.-ni
 +
ərtuk əmələ gətirən, rezin yapıppqai-
 +
ları və latekslər, polivinilxlorid
 +
pastası, poliamid, poliefiruretan
 +
və s. ilə e"mal etməklə alınır. Xas-
 +
sələri yumpaq təbin dərinin xassələ-
 +
ripə yaxın olan Sd. sintetik
 +
dəri adlanır.
 +
 +
 +
Ədaİlhin S. N., BerniteəehVvi
 +
M. X., İskusstiennıs koji, M., 1953,
 +
 +
 +
SUN”İ DİLLƏR –təbii
 +
fərqli olaraq, muəyyən məqsədlə tər-
 +
tiO olunmuli xususi dillər. Təbii
 +
dillərin ayrı-ayrı funksiyalarını
 +
yerinə yetirən S.d. 2 curdur: inifor-
 +
masiya dili pə beynəlxalq gəməkci
 +
dil. S.d.-ii yaradılması ideyası,
 +
əsasən, latın dilinin beynəlxalq ro-
 +
lupun zəiflədiyi 17—18 əsrlərdə mey-
 +
dapa cıxmınidır. Volanyuk (1880),
 +
esperanto (1887), oksidental (niter-
 +
nunrue, 1922), nonuan (1928) ən sox ya-
 +
yılmın S.d.-dir.
 +
SUN"İ ƏSAS—bax Əsas.
 +
 +
SUN"İ İPƏK —təbni sellulozun kim
 +
yəzi eymalı yolu ilə alınan sun"i lif-
 +
lərdən hazırlanmın ipək. Təbin ipə-
 +
yə oxtayır. Muhum povləri asetat
 +
MPƏYİ VƏ viskoz ipəğdir. Onların sa-
 +
pı, tirasetilsellulozun, yaxud qismən
 +
sabunlamidırılmın asetilsellulozun
 +
ӱzvi Həlledicilərdə (metilenxlori
 +
din .spirtlə tarımıqında, asetonla)
 +
məhlulundan sap mapınlarında ha-
 +
zırlanır (bax Asetat lifləri, Vis-
 +
 +
 +
koz lif). |
 +
SUN"İ YARINYARDIRMA — k.q.
 +
bitkilərini suvarma çsulu, Belə su-
 +
 +
 +
dillərdən
 +
 +
 +
SUN”İ XƏZ
 +
 +
 +
105
 +
 +
 +
 +
 +
 +
varmada su sahəyə maqınlar və apa-
 +
ratlar vasitəsilə yaqıqil kimi səpə-
 +
lənir. S.y. usulu ilə suvarmada istə-
 +
nilən torpaq qatını suvarmaq olur:
 +
əsasən, torpaq suları yer səthinə ya-
 +
xın olan sahələrdə tətbiq edildik-
 +
də yeraltı suların səviyyəsinin qalx-
 +
masının və torpaqların iporlailma-
 +
sının qarpısını alır. S.,y. usulu
 +
ilə suvarmada torpaqla bərabər bit-
 +
KHHHH torpaqustu hissəsi rutubətlə-
 +
nir, havanın kisbi nəmliyi artır,
 +
bitkilərdən buxarlanan suyun miqdarı
 +
azalır. S.y. usulu ilə kyepə torpaqa
 +
məhlul halında verilə bilər, belə
 +
halda guӧrənin səmərəli istifadə
 +
olunması xeyli yaxitılapqır. S.y. yey-
 +
lu ilə suvarmada pırımlarla, yaxud
 +
zolaqlarla suvarmaya nisbətən suya
 +
30—3596 qənaət olunur, k.t. bitkilə-
 +
rinin məhsuldarlıqı 15—2096 artır.
 +
CYH”MH YEDİZDİRMƏ — ana sudu
 +
kifayət qədər olmadıqda sudəmər uppa-
 +
qı baqqa qidalarla (utaqlar ucun
 +
Hazırlanan sıyıqlar) yedizdirmək.
 +
SUN”İ KOMET—kosmik raket tra-
 +
Yektoriyasının muəyyən nəqtəsində ra-
 +
get bortundan uraxılan natrium
 +
buxarlarının əmələ gətirdiyi bulud.
 +
Raketin ucutunu optik mutahidə etmə-
 +
yə və onun trayektoriyasının parametr-
 +
lərini muəyyənlətdirməyə, habelə MYX-
 +
təlif elmi tədqiqatlar aparmara im-
 +
kan verir. Atomar halda olan natrium
 +
buxarları muəyyən dalqa uzunluquna
 +
malik Ğunaiti ipıqını intensiv səpə-
 +
lədiyi ucun, Hətta nisbətən parlaq
 +
səma fonunda, iptıq sӱzgəcindən isti-
 +
fadə etməklə, onu gərmək olur.
 +
SUN”İ KOSMİK OBYEKT ORBİT-
 +
LƏRİ —kosmik aparatların (KA)
 +
hərəkət trayektoriyaları. Təbii mən-
 +
pəli səma cisimlərinin orbitindən,
 +
əsasən, aktiv Hissəsinin, yə”ni KA-
 +
nın reaktiv mӱhərrik gӱcu ilə hə-
 +
rəkət etdiyi Hissəsinin olması ilə
 +
fərqlənir. Lakin S.k.o.o. dedikdə,
 +
cox vaxt passiv ucuti hissəsi Qır
 +
THB MyhəppHK Mutə TomiyManaH həpə-
 +
kət) nəzərdə tutulur. .
 +
A-nın hərəkəti gey cismi yaxın-
 +
lıqında əz xarakterinə gərə aipaqrı-
 +
dakı orbitlərə ayrılır: obyektin
 +
yanından gecmə orbiti, peyk orbiti
 +
və enmə (kəskin və ehmal) orbiti. KA
 +
orbitləri qabaqcadan muəyyən edilib
 +
hesablanır. Lakin muhərrik reji-
 +
mi hesablanmınq rejimdən labud ola-
 +
raq fərqləndiyi ucun qabaqcadan qə-
 +
bul olunmuli variant tam dəqiq ye-
 +
rinə yetirilmir və orbit arasıgə-
 +
silmədən dəyipikliyə uqrayır. Buna
 +
gərə də KA-nın gerunən hərəkətini
 +
əlcmək və bu əlcmələrə əsasən real
 +
orbit parametrlərini muəyyən etmək
 +
lazım gəlir. Bu məqsədlə radiotex-
 +
niki usullardan daha cox istifadə
 +
olunur. Yerə yaxın KA-nın hərəkəti
 +
isə, əlavə olaraq, KA-nın bucaq koor-
 +
dinatlarını tə”yin etməyə imkan ve-
 +
rən muppahidələr əsasında, habelə
 +
lazer uzaqlıqelcənləri vasitəsi ilə
 +
əlcul
 +
 +
 +
SU yi LİFLƏR—təbii uzvi poli-
 +
merlərdən (oduncaq sellulozu, pam-
 +
bıq lifi, heyvan və bitki məniəli
 +
 +
 +
zulallar və s.) hazırlanan kimyəvi
 +
liflər, məs., viskoz lif, mis-ammon-
 +
yak lifi, asetat lifləri, zulali
 +
sun"i liflər. Hidrat sellulozdan iba-
 +
rət olan viskoz və mis-ammonyak lar:
 +
lərinə hidratsellulozli
 +
 +
ləri də deyilir. Polimer məhlulu sap .
 +
 +
 +
mapınının diametri 0),06—0,8 mm
 +
olan depiklərindən (bax Filyer) ke-
 +
cirilib (quru və yap usulla) e”mal
 +
edilməklə toxuculuq və ya kord sapı,
 +
ya da iptapel lifi pqəklində buraxı-
 +
lır. Kigiyenik xassələrinin yuksək-
 +
liyinə, ucuzluquna və xammal ehtiya-
 +
tının bolluquna gərə istehsalı ar-
 +
tırılır. S.l. sənaye ucun ilk dəfə
 +
Fransada alınmıppdır (1891).
 +
SUN”İ MAYALAMA — məməlilərdə
 +
və quplarda xususi alətlərin kəməyi
 +
ilə spermatozoidlərin dili fərdin
 +
cinsiyyət orqapına yeridilməsi. Ba-
 +
lıqlarda Sm. zamanı kurunu sperma
 +
ilə qarıqldırıb inkubasiya. edirlər.
 +
K.t. heyvanlarında S.m.-nın nəzəri
 +
və praktiki əsaslarını ilk dəfə so-
 +
vet alimi İ. İ. İvanov iləmiyidir.
 +
S.m. qiymətli tərədicilərdən daha
 +
geni istifadə etməyə və tez bir mud-
 +
dətdə heyvanların cinsinin )AXIIBI-
 +
lapdırılmasına imkan yaradan usul-
 +
dur. S.m. zamanı erkək fərddən bir
 +
dəfə alınan sperma ilə 10—20 və da-
 +
ha cox dipi fərdi mayalamaq olur.
 +
Bundan əlavə təbii cutləpqmə zamanı
 +
yoluxan bir sıra xəstəliklərin (vib-
 +
rioz, trixomonoz, infeksion vagi-
 +
nit, brusellyoz və s.) qariqısını al-
 +
maq ucun S.m. əhəmiyyətlidir. S.m.
 +
dunyanın bir cox əlkələrində, əsasən,
 +
qaramalda daha geniit, at və qoyunlar-
 +
da az tətbiq olunur.
 +
 +
S.m., əsasən, 5 mərhələdə aparılır:
 +
erkək fərddən sperma alınması,
 +
spermanın keyfiyyətinin yoxlanması,
 +
onun duruldulması, mayalamaya qədər
 +
saxlanması və dipi fərdin cinsiyyət
 +
orqanına yeridilməsi. Son vaxtlar
 +
spermanın ən apaqı temp-rda donduru-
 +
lub uzun muddət saxlanması və sonra-
 +
dan S.m.-da istifadə edilməsi iitin-
 +
də beyuk nailiyyətlər əldə edilmiyn-
 +
dir. SSRİ-də, o cumlədən Azərb.SSR-
 +
də G.t. heyvanlarını S.m. planlı dəv-
 +
lət tədbiridir. Bunu damazlıq ocaq-
 +
ları və S.m. st.-ları həyata gecirir.
 +
CYH”H RADİOAKTİVLİK—–sun"n
 +
yolla alınmısi radioaktiv izotopla-
 +
rın radioaktivliyi. S.r.-i İren və
 +
Frederik Jolio-Kurilər kəpf et-
 +
miiz (1934), 2141 -- 4Ne — Z0r İn
 +
nӱvə reaksiyasından sun"i yolla alın-
 +
Mblur fosfor izotopunun f-radioak-
 +
tivliyin yeni novu olan pozitron ra-
 +
dioaktivliyinə (I p — 2051-- 5 “- v)
 +
MA/IHK OHTAYFYHY XKeCTƏpMHüNTp. C.p.-
 +
in eyrənilməsi nəticəsində radioak-
 +
tivliyin digər nevləri də tapılmıiq-
 +
dır (bax Radioaktivlik). 2000-dən
 +
cox radioaktiv izotopların təqr. 300 -u
 +
təbii, qalanı isə muxtəlif nuvə reak-
 +
siyalarından alınmıi sun"i radio-
 +
aktiv izotoplardır.
 +
 +
SUN”İ SECMƏ—hər hansı cinsdən,
 +
yaxud sortdan və tasərrufat cəhətdən
 +
daha qiymətli olan heyvan və bitkinin
 +
yetipdirmə məqsədi ilə secilməsi.
 +
S.s. terminini 1859 ildə C. Darvin
 +
təklif etmiidir. S.s. Horobin və
 +
metodiki olur. Kortəbii S.s.
 +
anlayıntını 4. Darvin belə izah edir-
 +
di, hələ ibtidai maldarlar və əkin-
 +
cilər daha qiymətli Heyvan və bitki-
 +
ləri qoruyub saxlamaqa, onlardan nə-
 +
sil almaqa cəhd gəstərmiitlər. Nəsil-
 +
dən-nəslə yaxtı heyvanların qorunub
 +
saxlanması suru yetipdirməyə, Yaxtı
 +
toxumun əkilməsi isə məhsulun da-
 +
ha da artmasına səbəb olurdu. Orqa-
 +
 +
 +
nizmlərin təsərrufat-faydalı xas-
 +
sələrini gucləndirən, yaxud zərər-
 +
li əlamətləri (insanın nəqteyi-nəzə-
 +
rincə) zəiflədən butun mutasiyalar
 +
cinsdə, ya da sortda avtomatik olaraq
 +
dərinləpqmiil və yayılmımnqdır. Eyni
 +
zamanda cins və sort ucun zərərli
 +
meyllər az qiymətli fərdlərin elimi-
 +
nasiyası erkexanlə aradan qaldırıl-
 +
mıtldır. Kortəbii S.s. mexanizminə
 +
və nəticələrinə gərə təbii.
 +
yaxındır.
 +
 +
Metodiki S.s.-dən 18 əsrin
 +
2-ci yarısından k.t.-nın intensivlən-
 +
dirilməsi ilə əlaqədar Avropada is-
 +
tifadə etməyə baplamımdlar. Kortəbii
 +
S.s.-dən məqsədyənlu olması ilə fərq-
 +
lənir. Metodiki S.s. kӱtləvi və fər-
 +
di metodiki secmə ipəklində aparı-
 +
lır. Fərdi metodiki secmə daha sə-
 +
Məpəzn Hp, bu zaman hər bir valideyn
 +
forması təkcə əzunəməxsus keyfiy-
 +
yətinə gərə deyil, həm də bu keyfiy-
 +
yətləri nəslə vermək qabiliyyətinə gə-
 +
rə qiymətləndirilir. Bir qayda olaraq
 +
cins (sort) əz formasını nə qədər
 +
kəskin dəyittir və insanın tələbatına
 +
yaxttı uyqunlatırsa, onun ətraf muhi-
 +
tə uyqunlapması bir o qədər pis olur.
 +
Buna gerə də orqanizmin optimal in-
 +
kipafını tə”min etməklə biotexniki
 +
tədbirlər vasitəsilə ev heyvanları və
 +
becərilən bitkilər ucun sun”i yalpa-
 +
yılil muhiti .. lazımdır: bu da
 +
cinsin (sortun) fenotipdə genetik cə-
 +
hətdən ona xas Olan xususiyyətlərini
 +
daha tam aikara cıxarır və S.s.-nin
 +
səmərəliliyini artırır.
 +
SUN”İ TƏNƏFFUS—hava catıqi-
 +
mazlıqında, yaxud tənəffus pozqun-
 +
luqlarında tənəffus yollarına hava -
 +
və ya oksigen yeritmə usulu. Normal
 +
iləraitdə oksigen arkciyərlərə nəfəs
 +
aldıqda daxil olur. Avciyərlərin tə-
 +
 +
 +
secməyə
 +
 +
 +
“bii ventilyasiyası pozulduqda (bə”zi
 +
 +
 +
xəstəliklərdə, sudaboqulanlarda və s.)
 +
traxeya intubasiyasından istifadə
 +
edilir. S.t. əl ilə (qaz ehtiyatı olan
 +
kisəni ritmik sıxmaqla) və xususi
 +
aparatla aparılır. Əl ilə aparılan
 +
S.t.-də nəfəsalma fəal, n rmə
 +
isə qeyri-fəal olur. S.t.-un nisbətən
 +
sadə usulları reanimasiyada tətbiq
 +
 +
 +
Olu Ur.
 +
 +
SUN”İ XƏZ—təbii xəzlərə oxtadı-
 +
lan xovlu toxuculuq mə"mulatı: tri-
 +
kotaj mapınlarında, toxuculuq dəz-
 +
gahlarında və yapıtpdırma usulu
 +
ilə hazırlanır. Təbii xəzlərə (su
 +
samuru, dələ, yenot, tulku və s. xəz-
 +
lərinə) oxpadılan parca S.x. və
 +
uzunxovlu trikotaj S.x.-lər daha
 +
KEHHUI yayılmımdır. S.x. əsasdan və
 +
xovdan ibarətdir. S.x.-in rəngi, na-
 +
xıtpplları, xovunun yerlətməsi de-
 +
MƏK olar ki, tamamilə oxtadıldı-
 +
qı təbii xəzdəki kimi olur. S.x.-in
 +
əsası ucun pambıq, bə”zən də sintetin
 +
saplardan, xov ucun isə muxtəlif
 +
monosaplardan, yaxud kompleks polia-
 +
mid və poliefir viskoz lifləri və
 +
asetat liflərindən, uzunxovlu S.x.-
 +
lərdə isə poliakrilnitpril liflə-
 +
rindən istifadə edilir. Mӱxtəlif
 +
rəngli və naxılplı S.x.-lər isteh-
 +
sal edilir. S.x.-dən palto və digər
 +
YCT geyimləri, papaq və s. tikiliypin-
 +
də, həmcinin uzluk və astarlıq ma-
 +
Co kimi istifadə edilir.
 +
SUN”İ İYAN—uzərində altıbucaq-
 +
lı dibciklər preslənmin nazik mum
 +
ləvhələr. Cərcivəyə bərkidilib pə-
 +
təyə qoyulan Sli. arı ilanları qur-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
106
 +
 +
 +
CYHHK
 +
 +
 +
qusunda ara Divar hesab edilir, C.m.
 +
zavod usulu ilə hazırlanır. Muasir
 +
maptınların zırladıqı Si. ləv-
 +
Hələrinin əlcusu (mm-lə) 410 x 260-
 +
dır. 1 kq-da 14— 16 bu cur ləvhə olur.
 +
Slp.-ın tətbiqi arıların ipini
 +
sur"”ətləndirir və yungullətdirir:
 +
arı ailələrinin məhsuldarlıqrını
 +
yӱksəldir.
 +
 +
SUNİK, Sisakan—Zaqafqaziyada
 +
tarixi ərazi. Ermənistanla Arsax
 +
arasında, Sevan gəlundən c.-da yerlə-
 +
pən S. 12 vilayətdən ibarət idi. Al-
 +
ban (Qafqaz) tarixcisi Movses Kalan-
 +
katlının c Alban tarixiəz əsərində
 +
cSunestanə kimi də adı cəkilir. Er-
 +
mənistanın Roma və Sasanilər ara-
 +
sında bəlutidurulməsindən (387) sonra
 +
Albaniya, bə”zən də Atropatenadan ası-
 +
lı vəziyyətə dupən S., muəyyən dəvr-
 +
lərdə əz mustəqilliyini saxlaya bil-
 +
mipdi. S. iqtisadi və siyasi cəhətdən
 +
guclu olmupdur. Deyӱti zamanı təqr.
 +
20 min suvari cıxaran S.-lə Hətta
 +
Parfiya Ariyqakiləri və Sasanilər də
 +
hesablapır, Dərbənd kecidinin qorun-
 +
ması S. feodallarına tapiırılır-
 +
dı. Movses Kalankatlı və Stepanos
 +
Orbelyan ilk alban həkmdarı Aranı
 +
S.-lə baqlayırlar. Onların mə"luma-
 +
 +
 +
tına gərə Parfiya həkmdarı Valar-.
 +
 +
 +
pak 1 əsrdə “Sisakın nəslindən olan
 +
Aranız Albaniyaya hakim tə"yin et-
 +
mitpdi. S. hakimləri Əhəmənilərə,
 +
eləcə də Ermənistana tabe olmamaq
 +
siyasəti yurudurdulər. 5 əsrdən Ermə-
 +
nistan mərzbanları S, knyazların-
 +
dan tə"yin olunurdu. Sasanilər əley-
 +
hinə 450—451 illər usyanı zamanı
 +
S. knyazı Vasak İran tərəfinə kec-
 +
di. 6 əsrdə S.-də nestorianlıq yayıl-
 +
mıpdı. Bizans—İran muharibələri
 +
Dəvrӱndə C. İran məevqeyində durur"
 +
du. Kilsə-iyerarxiya cəhətdən S., ye-
 +
piskopları alban katolikosları tə-
 +
əbədi təsdiq olunurdu. 591 ildə
 +
“DMƏHHCTaH İran və Bizans arasında
 +
2-ci dəfə bəlutpdurulərkən Ğ, Caca-
 +
nilərin tabeliyində qaldı. Ərəb hu-
 +
cumları ərəfəsində S. Arran və Gur-
 +
custanın bir hissəsi ilə birlikdə
 +
xəzərlər tərəfindən iptal olunmuni-
 +
du. 654 ildə ərəblər S.-ə soxuldu.
 +
Babək hərəkatı zamanı S. knyazı Va-
 +
sak ərəblərə qaripı Babəkdən yardım
 +
istədi. Ərəb qopununu məqlub edən
 +
Babək Vasakın qızı ilə evləndi.
 +
 +
10 əsrin 2-ci yarısında S.,-də mər-
 +
kəzi Qafan ip, olan Sunik carlıqı
 +
təpəkkul tapdı. 12 əsrdə S.-i Səl-
 +
cuqlar iptal etdi,
 +
 +
 +
Əd.: İstorin aqvan Moisel Kaqankat-
 +
vapi, per. s arm., SPB, 1861, Adoni
 +
.. Armenil v əpoxu KEOstiniana, SPB,
 +
1908: İstoril episkopa Sebeosa, per. s
 +
arm., Erevan, 1939, FavstosBuzand,
 +
İstorin Armenii, per. s arm., Erevan,
 +
1953, Trever K. V., Ocerki po istorii
 +
i kulıture KavkazskoN Albanii, M.—L..,
 +
 +
 +
1959, Buniltov Z. M., Azerba
 +
B vi —İX vv., B., 1965, klan
 +
 +
 +
SUNGƏRVARI DƏMİR, dəmir
 +
sӱngər i—bilavasitə dəmir fili-
 +
zi və ya onun konsentratlarından alı-
 +
nan parcalar ipəklində, yaxud tozvarı
 +
məhsul, bu məqsədlə dəmir filizi
 +
və ya onun konsentratındakı oksidlər
 +
maye NIN ƏMƏLƏ GƏLMƏSİ temp-run-
 +
dan apaqı temp-rda karbonla və ya
 +
karbon oksidi ilə reduksiya edilir.
 +
Alınan dəmirdə həllolmupi karbon və
 +
qeyri-metal qatınqıqlar (boiy filiz
 +
suxuru) olur.
 +
 +
 +
SUNGƏRLƏR (RoqyEeqa) — onurqasız
 +
heyvanlar tipi. 4 dəstədən ibarət bir
 +
sinfi HD) var. S. coxhuceyrə-
 +
li heyvanların ən primitiv numa-
 +
yəndəsidir. Qipik S.-in bədəni qədəh
 +
və silindriəkilli olub substrata
 +
yapınmıtdır. S. ikiqatlı (xarici
 +
qatı Yastı epitelidən və daxili qatı
 +
xususi yaxalıq humeyrələrdən ibarət-
 +
dir) heyvanlardır. ki qatın ara-
 +
sında mezoqleya qatı var. Kanal sis-
 +
teminin inkipafına və xoanositlərin
 +
yerlətməsinə gərə S.-in qurululpunun
 +
uc tipi ayırd edilir: askon, sikon və
 +
leykon. 5000-dək nəvu var. Əksəriyyəti
 +
oturaq həyat gecirir. 8000—850() m-dək
 +
dərinlikdə rast gəlir. PTimal və Uzaq
 +
ərq dənizlərində 300-dən cox, Qara
 +
dənizdə 30, Azərb.SSR-in itirin sula-
 +
rında 3, Xəzər dənizində 1 HƏBY MƏ"-
 +
lumdur. Detrit, diatom yosunlar və
 +
bakteriyalarla qidalanır. Əksəriyyə-
 +
ti hermafroditdir. Təsərrӱfat kəhə-
 +
miyyəti azdır. S.-dən təbabətdə və tex-
 +
niki məqsədlər ucun istifadə olunur.
 +
Ən qədimqalıqları Kembri dəvrundən
 +
əvvəlki cəkuntulərdə rast gəlir,
 +
SUNGU—tufəng, karabin, avtomat
 +
və s. luləsinin aqız hissəsinə bər-
 +
kidilən soyuq silah. 17 əsrdə Fran-
 +
sada meydana cıxmındır. Sovet Si-
 +
lahlı Quvvələrində bıcaq formalı
 +
(avtomata, snayper tufənginə bərki-
 +
dilən) və tiyəli (karabinə bərkidilən)
 +
S.-lər var.
 +
SMNNƏ (ər. =.—adət, ən”ənə, qanun)—
 +
Məhəmməd peyeəmbər və onun kəlam-
 +
ları haqqındakı hədisləri təpjkil
 +
edən cmuqəddəs rəvayətlərə məcmusu,
 +
sunnilik məzhəbipə etiqad edən mu-
 +
səlmanların muqəddəs kitabları.
 +
7—9 əsrlərdə Məhəmmədin tərəfdar-
 +
ları yaratmıllar. Muxtəlif Sa -
 +
lərin və ictimai qrupların numayən-
 +
dələri əz mənafelərini mudafiə
 +
edən S.-lər UYDUrnutllar, 9—10 əsr-
 +
lərdə on minlərlə hədis (din, əxlaq,
 +
fiqh və s. uzrə) toplanaraq S. adı
 +
ilə kulliyyatda təshih edilmiin-
 +
dir. Ən mə”təbəri Buxarinin cƏl-
 +
cami əs-səhihə kitabı (7275 Hədis-
 +
dən ibarətdir) hesab olunur.
 +
SUNNƏT—orlan utaqlarıpın təna-
 +
sul uzvundə cərrahiyyə əməliyyatı apa-
 +
rılması. S. adəti hələ ibtidai icma
 +
qurulupunda orlan ulpaqları yetkin-
 +
ləpərkən onları muxtəlif fiziki sı-
 +
naqdan (aclıq, dəri cərtmə, sunnət,
 +
diiplərin sındırılması və s.) gecir-
 +
məklə mupayiət olunan adətlə əlaqə-
 +
dar meydana gəlmitdir. Qədim misir-
 +
lilər, həbəitlər və sami xalqları ara-
 +
sında geniiy yayılmındı. Avstraliya,
 +
Okeaniya və AFrikanın bir sıra xalq-
 +
larında qalmındır. S. yəhudilərdə
 +
dini mənsubiyyəti təsdiq edən ritual
 +
(adətən utpaqın gӱnӱndə) kimi
 +
icra olunur. Ərəblər arasında isla-
 +
maqədərki bir cox adət kimi S, də
 +
sonralar islam dinini qəbul etmipy
 +
xalqlar arasında musəlmancılıq əla-
 +
məti kimi yayılmındır.
 +
 +
Əd. Lafarq P., Obrezanie, eqo
 +
sopialınoe i reliqioznoe znacenie. Kri-
 +
tika iudenskov reliqii, M., 1962, Keri-
 +
movq. M., İPPariat i eqo sopialınoe su p-
 +
nosth, M., 1978.
 +
 +
SCUNNİ—sunnilik
 +
qad edən mӱsəlman.
 +
SUNNİLİK—islam dinində ən ge-
 +
HHHI yayılmıtd ortodoksal təriqət.
 +
7—8 əsrlərdə Xilafət daxilində
 +
gedən dini-siyasi mubarizə ipqəraitin-
 +
 +
 +
—
 +
 +
 +
məzhəbinə e”ti-
 +
 +
 +
də meydana gəlmipt, 9 əsrdə tam forma-
 +
latmıspdır. rk rın əksəriy-
 +
yəti sunnidir. S. tərəfdarları Qu-
 +
 +
anla yapatpı sunnənin də muqəddəsli-
 +
kən ilk derd xəlifənin qanunili-
 +
yini qəbul edirlər. S.-də musəlman
 +
icmasının bacısı (imam-xəlifə)
 +
məsələsinin həllində formal olaraq
 +
cbutun icmanın razılıqız əsas getu-
 +
rulur, iqiəlikdə isə yalnız Əli və
 +
onun varislərinin imamlırı qanuni
 +
sayılır. S.-in 4 məzhəbi vardır. 8
 +
əsrin sonu—9 əsrin əvvəllərində S.-
 +
də şufilik, 18—19 əsrlərdə isə vəh-
 +
Habilik cərəyanları “meydana gəldi.
 +
19—20 əsrlərdə S.-də islahatcılıq və
 +
yenilətdirmə istiqaməti gӱcləndi. S.-
 +
in mӱqəddəs mərkəzləri Məkkə və Mə-
 +
dinə pəhərləridir.
 +
 +
Əd. Belyayev Y. A., Musəlman tə-
 +
riqətləri (tarixi ocerklər), B., 1958:
 +
Masse A., İslam, B., 1964: Klimo-
 +
vic L. M., İslam, M., 1965, Petru-
 +
pevskiN İ. P., İslam v İrane v Uİ—
 +
XV vv., L., 1966, Bartolıd V. V.,
 +
Rabotı po istorii islama i arabskoqo xa-
 +
lifata, M.,.1966 (bax həmcinin İslam mə-
 +
qaləsinin ədəbiyyatına).
 +
 +
 +
SUPRƏK (Areqa)—taxıllar fəsi-
 +
ləsindən birillik ot cinsi. Hund.
 +
100 sm-dək olur. Cicək qrupu daqınıq
 +
supurgəcikdir. Dunyada və SSRİ-də 3,
 +
o cumlədən Azərb.SSR-də 2 nəvu var.
 +
Alaq bitkisidir. Nax.MSSR-də or-
 +
ta S,, Talın r-nlarında aralı
 +
S. cay və arx kənarında rast gəlir.
 +
Y Utu anımı rəngə boyamaqda iplədilir.
 +
SUPURGƏĞULU, qurucicək
 +
(Helichrysum, Helipterum və s.)—mu-
 +
rəkkəbcicəklilər fəsiləsindən bir
 +
necə bitki cinsi. Coxillik ot və
 +
yarımkoldur. Yarpaqları uzunsov ku-
 +
rəkvarıdır. Cicəkləri ikicinsiyyət-
 +
lidir. Odotu cinsi (Nehshqu-
 +
sum) daha genin yayılmımpdır. Avro-
 +
pa, Asiya, xususilə Cənubi Afrika
 +
və Avstraliyanın isti və mulayim zo-
 +
nalarında 500-dək, SSRİ-də 15, o cum-
 +
lədən Azərb.SSR-də 9 nevu mə"lum-
 +
dur. Bir cox novu dekorativ bitki
 +
kimi istifadə olunur. Bə"zi nəvlə-
 +
İNDƏN ƏD kisəsi və qaraciyər ilti-
 +
habında ədqovucu maddə kimi isti-
 +
ada edilir, |
 +
CPURGƏOTU (Xeranthemum) — My-
 +
rəkkəbcicəklilər fəsiləsindən biril-
 +
LİK Ot cinsi. Yarpaqları tamkənar-
 +
lı, bozumtul aq rəngdə, lanset for-
 +
malıdır. Cicəkləri tək-tək ox ucun-
 +
da Yerlətir. Dunyada 6—7 nəvu mə”-
 +
lumdur. SSRİ-də 5, o cumlədən Azərb.
 +
SR-də 4 nevu var. Daplı-cınqıllı
 +
quru yamaclarda rast gəlir. Bəzək i1p-
 +
lərində, sӱpurgə dӱzəltməkdə istifa-
 +
DƏ Br
 +
SURVƏ (Bay(uya)—dodaqcicəklilər fə-
 +
siləsindən bitki cinsi. Coxillik və
 +
birillik otlar və ya kolcuqlardır.
 +
İkidodaqlı cicəkləri sunbul və ya su-
 +
purgə cicək qrupuna oxtpayır. Toxumu
 +
yumurtavarı, yaxud dəyirmidir. =
 +
sən, tropik və subtropik əlkələrdə
 +
700, SSRİ-də quru daq yamaclarında
 +
80, o cumlədən Azərb.SSR-də 27 novu
 +
bitir. S.-nin muxtəlif nəvlərindən
 +
gӱlcuӱlukdə, ətriyyat sənayesində və
 +
dərman bitkisi gimi istifadə edi-
 +
lir. Ən cox yayılanı dərman S.-
 +
sidir (5. oğHstpa1:6), bənəviyəyi ci-
 +
cəkli Yarımkoldur. Yarpaqlarında
 +
 +
 +
efir yarı, alkaloidlər və apqı mad-
 +
dəsi var. ) arpaqlarından hazırlanan
 +
cəvhər aqız bopluqunun, qırtlaqrın
 +
 +
 +
SURMƏ GƏəBƏLƏKLƏRİ
 +
 +
 +
107
 +
 +
 +
—  —— : | = 1
 +
 +
 +
xəstəliklərində buzutidurucu və il-
 +
tihab əleyhinə dərman kimi istifadə
 +
edilir.Ənbər S.-si (5. zeyaqea) cəh-
 +
rayı-yasəməni, yaxud aq cicəkli bitki-
 +
dir. Ukraynanın c.-unda, Krımda,
 +
Orta Asiyada, Qafqazda, o cӱmlədən
 +
Azərb.SSR-də bitir. Cicək qrupundan
 +
farmakologiyada, qənnadı, likər və
 +
tӱtӱn sənayesində iiplədilən efir ya-
 +
qı alınır. Bə”zi nevləri dekorativ
 +
bitkidir.
 +
 +
CYP"ƏT (MexaHH Ka 2za)—həpəkə-
 +
tin kinematik xarakteristikaların-
 +
dan biri. Bərabərsur”ətli duzxətli
 +
hərəkətdə C, yerdəyitmənin bu yerdə-
 +
yiiməyə sərf olunan mӱddətə (() nis-
 +
 +
—
 +
 +
 +
 +
 +
 +
— —
 +
bətidir: o = 12 z A. İxtiyari hərə-
 +
at
 +
ə
 +
—
 +
neqtənin yerdəyiiməsi, q radius vek-
 +
torudur). S. vektordur, hərəkət tra-
 +
 +
 +
yektoriyasına toxunan istiqamətdə yə-
 +
nəlir. İxtiyari dəyitənsur”ətli hə-
 +
rəkətdə orta S. və ani S.-dən istifa-
 +
də edilir. S.-in Dekart koordinat
 +
sistemində oxlar uzrə toplananları
 +
F ıdı dik üz oxlarla
 +
xı” Vat? ov dını do |
 +
əmələ gətirdiyi bucaqların kosinusu
 +
“A
 +
 +
 +
U i o ——–ihjs=j—e—==—=
 +
rə S. o = V od) BB ə? dusturu ilə
 +
hesablanır.
 +
S., umumi halda, ixtiyari
 +
sin zamana gərə dəyinnməsini
 +
rən kəmiyyət kimi ipilənir.
 +
SUR”ƏTLƏR QUTUSU —aparan valın
 +
fırlanma tezliyi sabit olduqda etur-
 +
mə nisbətini dəyiiqmək Yolu ilə apa-
 +
rılan valın fırlanma tezliyini də-
 +
yitidirmək ucun iplədilən coxbəndli
 +
mexanizm. Ayrıca bir gəvdədə (qutu-
 +
da) və ya digər mexanizmlərlə birlik-
 +
də umumi gəvdədə yerlətdirilmiinl
 +
ditili əturuculərdən ibarətdir. 4S.q.ə
 +
termini ilə yanapı əturuculər 2//tpu/-
 +
şu (məs., avtomobilin aparan təkərlə-
 +
rinin intiqalına daxil olan mexanizm
 +
ucun) termini də ipilədilir.
 +
SUR"ƏTLİ YAZI —təsərrufat, inzi-
 +
bati və diplomatik karguӱzarlıqla əla-
 +
qədar yazı prosesini sur”ətləndirmək
 +
ucun yaradılmın kursiv iyəkilli əl
 +
yazısı (bax Kursiv, 2-ci mə"nada),
 +
SUR"ƏTLİ KİNOӦCƏKMƏ—saniyədə
 +
64—300 kadr tezliklə kinocəkmə, kino
 +
plyongasını fasiləli hərəkət etdirən
 +
mexanizmləri olan kino aparatları
 +
ilə cəkilir. Standart tezlikli (24
 +
kadr|san) kinocəkmə ilə muqayisədə
 +
S.k. vahid zaman ərzində cəkilən o6-
 +
yektin daha cox Hərəkət Dazalarını
 +
qeyd etməyə imkan verir. S.k. ilə cə-
 +
gilən sujet ekranda standart proyek-
 +
siya tezliyi ilə numayiiq etdirildik-
 +
də real obyektin hərəkəti yavapıdıl-
 +
mııtp tempdə canlandırılır. S.k.-dən
 +
muxtəlif filmlərin Yaradılması pro-
 +
sesində, məs., maketdən kipo cəkdikdə
 +
maketin hərəkət edən elementlərinin
 +
(su, tustu və s.) sur"ətini cəkilən
 +
səhnənin xətti miqyasları ilə uzlai1-
 +
dırmaq lazım gəldikdə, hərəkətin ya-
 +
vapıdılması effektipi əldə etmək
 +
məqsədi ilə və s. hallarda istifadə
 +
edilir. S.k. o qədər də beyuk olmayan
 +
sur”ətlə bayi iri hadisə və proses-
 +
ləri (insan və heyvan hərəkətlərini,
 +
 +
 +
F
 +
, —-dir. Toplananlarına gə-
 +
o
 +
 +
 +
prose-
 +
gestə-
 +
 +
 +
mapın və mexanizm ipini və C.-HH)
 +
təlqiq etməyə kemək edir.
 +
SCRİX (2aqq:sh)—İsvecrədə Surix
 +
gəlu və Limmat cayı sahilində HTƏ-
 +
hər. Surix kantonunun inz.m. Əh. 380
 +
min (1982, iqəhərətrafı ilə 720 min).
 +
Nəql. qovpaqı, gəmi dayanacarı. Əl-
 +
kənin beyuk sənaye, ticarət və maliy-
 +
yə mərkəzi. Mapınqayırma və metal
 +
e”malı, kimya, toxuculuq, tikit, ka-
 +
qız, poliqrafiya sənayesi: un-t, po-
 +
litexnik məktəb, beynəlxal1 munasi-
 +
bətlər in-tu, muzeylər, beynəlxalq
 +
aeroport (Klotendə) var. Kelt-alman
 +
yapayıni yeri Turikumun əsasında ya-
 +
ranmındır. əhər kimi 929 ildən
 +
mə”lumdur. 19 əsr—20 əsrin əvvəlində
 +
inqilabi muhacirət (o cӱmlədən rus-
 +
ların) mərkəzlərindən biri olmup1-
 +
dur. 1916 ilin fevralından 1917
 +
ilin martınadək V. İ. Lenin S.-də
 +
yapamıtidır. Me"marlıq abidələri:
 +
Qrosmunster (12—15 əsrlər) v Frau-
 +
munster (13—14 əsrlər) roman-qotik
 +
kilsələri, Vasserkirxe qotik kilsəsi
 +
(1479—84), ratua (1694—98), gildiya
 +
evləri (17—18 əsrlər). 19 əsrdə S.-də
 +
neoklassik və neorenessans ӱslublu bi-
 +
nalar ustun olmutdur. 20 əsrdə S.
 +
muasir İsvecrə me”marlıqı və ipə-
 +
hərsalma sənətində mӱtərəqqi istiqa-
 +
mətin mərkəzlərindən biridir.
 +
CYPHX KƏRY (Taqqeshzee)— İsvec-
 +
rədə gel. Qədim buzlaq cəkəkliyində
 +
406 m Hund.-dədir. Uz. 40 km, eni 1—
 +
4 km, sah. 68,5 km, dərinliyi 143 m-ə
 +
qədərdir. Gəmiciliyə yararlıdır. Ba-
 +
lıqcılıq inkipaf etmiidir. Ku-
 +
rott var. Surix 11. gəlun 1İm.-q, sa-
 +
ilindədir.
 +
SURGUQOLU—carxqolu-surungəc me-
 +
xanizminin detalı, porienin və ya
 +
malqoın surungəcinin irəli-geri Hərə
 +
kətini dirsəkli valın fırlanma hə-
 +
rəkətinə cevirmək ucundur. S.-nun
 +
dirsəkli vala birləqidirilən Hissəsi
 +
carxqolu bailıqı, mӱqabil (əks) his-
 +
səsi isə porien (və ya surungəc) ba1-
 +
lıqı adlanır.
 +
SURGUN VƏ KƏCCURTMƏ—sovet ci-
 +
nayət huququna gərə cinayət cəzası
 +
nəvləri. Surgun məhkumu yappa-
 +
dıqı yerindən uzaqla:idırmaqla Hekm-
 +
də gestərilmiiy muəyyən yerdə məcburi
 +
qaydada məskun etməkdir. Azərb.SSR
 +
cinayət qanunvericiliyinə gərə surgu-
 +
nun mӱddəti 2 ildən 5 ilə qədərdir.
 +
Əlavə cəza tədbiri kimi surgun yal-
 +
nız qanunda xususi gəstərilmi hal-
 +
larda tətbiq edilə bilər. Surgun 18
 +
yappına catmamınlar, hamilə qadın-
 +
lar və himayəsində 18 yapınadək upla-
 +
qı olan qadınlar barəsində tətbiq
 +
edilmir. Surgun cəkən ipəxslərin ii
 +
iqəranti əmək qanunvericiliyi ilə ni-
 +
zamlanır. Surgun muddətindəki ii
 +
vaxtı ӱmumi əmək stajına və ixtisas
 +
uzrə əmək stajına daxil edilir.
 +
. Kəcurtmə—1) məhkumu muəy-
 +
yən yerlərdə yapamasını qadaran et-
 +
məklə yapadıqı yerini uzaqlapdır-
 +
maq. Sovet cinayət huququnda kəcurt-
 +
mə həm əsas, həm də əlavə cəza kimi tət-
 +
biq olunur. Azərb.SSR cinayət qanun-
 +
vericiliyinə gərə KƏHYDTMƏHHH muӱd-
 +
dəti 1 ildən 5 ilə qədərdir. Kecurt-
 +
mədən boyun qacırma kəcurtmənin cə-
 +
gilməmiiy mӱddətinin surgun ilə əvəz
 +
olunmasına səbəb olur. SSRİ-də kə-
 +
curtmə cəza nəvu kimi nadir hallar-
 +
da tətbiq edilir.
 +
 +
2) Səlahiyyətli hakimiyyət orqanla-
 +
rı tərəfindən əcnəbilərin elkədən,
 +
 +
 +
yaxud onun hər hansı bir ərazisindən
 +
məcburi uzaqlaqidırılması, həmin əl-
 +
kənin ərazisinə gəlməsinə icazə ve-
 +
rilməməsi. Muharibə zamanı xarici
 +
vətəndatilar (dutimən devlətin yaxud
 +
onun muttəfiqlərinin vətəndatları)
 +
kutləvi ipəkildə kecurulur.
 +
Kapitalist əlkələrində gecurtmə
 +
cox zaman cxopagəlməzə xarici vətən-
 +
dailara qaripı repressiya (cəza təd-
 +
biri) xarakteri alır.
 +
SURMƏ—muxtəlif bitkilərdə surmə
 +
gəbələklərinin tərətdiyi cox yayıl-
 +
mıit xəstəlik. Ən cox taxılları, həm-
 +
cinin zanbaqcicəklilər, qərənfilci-
 +
cəklilər, cətircicəklilər, xailxa1-
 +
kimilər və qırxbuqum fəsiləsinə aid
 +
bitkiləri zədələyərək bitki orqanla-
 +
rının bir Hissəsini və ya onu butun-
 +
luklə zədələyərək xəstələndirir. Sur-
 +
mə gəbələkləri ixtisaslaimıiy para-
 +
zitlərdir: onların bu və ya bapqa nə-
 +
vu muəyyən bitkiyə uyqunlaparaq an-
 +
caq onu zədələyir. Ən cox zərərverən
 +
nevləri ataqıdakılardır: bueda və
 +
vələmirin bərk S.-si, arpanın dail
 +
S.-si və covdarın bərk S.-si, butda,
 +
arpa, darı, covdar və qarqıdalının
 +
toz S.-si, buqda və vələmirin gəvdə
 +
S.-si, qarqıdalının qovuqlu C.-CH.
 +
Soqanın S.-si genii yayılmın
 +
xəstəlik olub, cox vaxt gey soqanı
 +
məhv edir. Azərb.SSR-də S. xəstəlik-
 +
ləri duzənlik zonasından baiylayaraq
 +
yuksək dar zonasına qədər geniiy ya-
 +
yılmındır. Mu barizətədbir-
 +
ləri: xəstəliyədavamlı sortlar ək-
 +
mək, aqrotexniki tədbirlərə əməl et-
 +
mək. Surmə sporları ilə yoluxmuni
 +
toxum materialını səpindən qabaq dər-
 +
manlamaq.
 +
SURMƏ (turkcə zaqqppe)—stibium ele-
 +
mentinin gukurdlə birlətməsi, 5 H.5..
 +
Təbii mineralı stibnit və ya antimo-
 +
nit adlanır (bax Stibium filizlə-
 +
ri). S. cox qədimdən mə”lumdur. İPPərq
 +
əlkələrində eramızdan təqr. il
 +
əvvəl qab-qacaq hazırlanmasında isti-
 +
danə edilmiidir. Misirdə hələ e.ə.
 +
19 əsrdə S. toz ovuntusu halında qaip
 +
və kiprikləri qaraltmaq ucun kosme-
 +
tik maddə kimi iilədilmitdir. S.-
 +
dən həmcinin, qalaycılıq, zərgərlik
 +
və s.-də, mətbəə piriftlərinin hazır-
 +
lanmasında genit istifadə olunur.
 +
Azərb.-da xalq arasında S. gəz qapaq-
 +
larında yara, iti, habelə dəri xəstə-
 +
likləri, yanıq və s. mualicəsində
 +
nilədilir.
 +
CYPMƏ KƏBƏHTƏKnƏPH (üUstilagi-
 +
payev)—bazidili gəbələklər sırası.
 +
Cicəgli bitkilərdə surmə xəstəliyi
 +
terədirlər. sən, taxıl bitki-
 +
lərini zədələyərək k.t.-na beyuӱk zə-
 +
rər vururlar. 42 cinsi (700-dək ne-
 +
vu), o cumlədən Azərb.SSR-də 9 cin-
 +
si (79 nəvu) mə”lumdur. S.g. dunyanın
 +
hər yerində geni yayılmınddır. S.g.-
 +
nin sporları xlamidospo
 +
adlanır: cicək, yarpaq, gəvdə və bə -
 +
zən geklərdə əmələ gəlin. Bitkinin
 +
xlamidospor əmələ gələn hissəsi par-
 +
calanır və cox vaxt bu hissələr kə-
 +
murləpmii “və hislə əertulmuti kimi
 +
gerunur. S.g. cucərməsinə gərə ə-
 +
siləyə bəlunur: ustilaginalar (1Y5-
 +
I1arypaseae) və tilletiyalar (T:Pen-
 +
aseae). S.g.-nin inkipaf mərhələsi
 +
haploid (bazidiya və bazidosporlar)
 +
və diploid (hiflər və xlamidospor-
 +
lar) fazalarının nəvbələtqməsindən
 +
ibarətdir. Diploid faza əsas olub
 +
bazidosporların birlətməsindən bai-
 +
 +
 +
FDE NA AR a mı tə : |
 +
 +
 +
108
 +
 +
 +
SURPRİZ
 +
 +
 +
layır və xlamidosporlarda nӱvələrin
 +
reduksion bəlunməsi ilə qurtarır.
 +
SURPRİZ (fr. ziqrq/ze)—gezlənilmə-
 +
dən edilmit yaxıtılıq, xopiq xəbər və
 +
ya səz, geəzlənilməz hədiyyə və s.
 +
 +
SURREALİZM (fr. surreralisme —
 +
realizmin fovqu)—20 əsr bədii mə-
 +
dəniyyətində avanqardist cərəyan: 20-
 +
ci illərdə Fransada tətpəkkul tap-
 +
mıtpidır. Yazıcılardan G. Apolli-
 +
ner (4“S.ə terminini də ilk dəfə o
 +
iplətmipdir), L. Araqon, P. Eluar,
 +
R. Desnos və 6., rəssamlardan M. Ernst,
 +
P. Rua, A. Masson, M. Dutpan, S. Da-
 +
li, İ. Tangi və ö., kinematoqrafcı-
 +
 +
 +
lardan L. Bunyuel və J. Dulak S.-
 +
in banilərindəndirlər. Surrealist-
 +
lər instinktləri, xəstə əhvali-ruhiy-
 +
yəni, sayıqlama, dəhttətli qarabasma
 +
 +
 +
 +
 +
 +
S. Dali. FVətəndam muharibəsinin qa-
 +
baqcadan hiss edilməsiə?. 1936. İncəsənət
 +
muzeyi. Filadelfiya. ABİ1.
 +
 +
 +
və eybəcər re”yaları bədii yaradıcı-
 +
lıqın baitlıca mənbəyi və estetik
 +
prinsipi sayırdılar. S.-in əsasını
 +
qoyanlardan birinin fikrincə cru-
 +
hi xəstələr əsl surrealistlərdirə.
 +
Surrealistlər dunyaya qarma-qarınıq
 +
hadisələr meydanı kimi baxır, hadi-
 +
sələr arasındakı məntiqi baqlılıqrı
 +
subyektiv assosiasiyalarla əvəz edir-
 +
dilər. 30-cu illərdə ədəbiyyatda
 +
tənəzzulə urramıt, L. Araqon, P. Elu-
 +
ar və ondan uzaqlaqimıtdılar.
 +
1940-cı illərin əvvəllərindən S.-in
 +
mərkəzi ABİT iz A. BperoH, M.
 +
Hyman, C. Hans, H. TaHkH Bə Ö. eyp-
 +
realistlər buraya kəcmutdulər.
 +
 +
ƏƏ: Auanpeen /l Q., Siorrealizm,
 +
M., 1972, Kanrepena T., Dadaizm
 +
i skərrealizm, v kn.: Modernizm. Analiz
 +
n kritika osnovnıx napravleniV, M.,
 +
980.
 +
 +
 +
SURTKU YARELARI—maipın, mexa-
 +
niam, muhərrik, sənayə avadanlıqı,
 +
cihaz və s.-nin surtunən Hissələrini
 +
yaqlamaq ucun iplədilən neft yarla-
 +
rı və sintetik yaqlar. Əsas S.y. bun-
 +
lardır: a) daxili yanma muhərriklə-
 +
ri ucun motor yarları, aziasiya Yar-
 +
ları, avtotraktor yaqları (avtol), di-
 +
zel yaqları: b) sənays avadanlırı. və
 +
cihazlar ucun sənaye yaqları, cihaz
 +
Tar napvı, B) beyuk yuk altında ipilə-
 +
yən mexanizmlər ucun transmissiya
 +
yarqları: q) poripenli buxar maınla-
 +
rı ucun silindr yarları: e) buxar və
 +
su turbinləri ucun turbin yarları:|:
 +
d) hava kompressorları və soyuducu
 +
mapınlar ucun kompressor yarqları
 +
 +
 +
və s. Bax həmcinin Konsistent sӱrt-
 +
ku yaqları, Surtku materialları.
 +
SURTKU MATERİALLARI—yatla-
 +
Yıcı tə”"sirə malik olan maddələr.
 +
Mapın və cihazların, həmcinin təz-
 +
Yiq altında itiləyən metalların sur-
 +
tunən hissələrini yaqlamaq ucun i11-
 +
lədilir. Texnikada neftdən alınan
 +
maye yaqlar (bax Neft yaqları), sin-
 +
tetik yaqlar, bərk maddələr (qrafit,
 +
molibden-sulfid, muxtəlif polimer-
 +
lər), qazaoxtar maddələr (hava, kar-
 +
bohidrogen buxarları, metanın halo-
 +
genli teərəmələri) və həmcinin səthi
 +
aktiv maddələr (sabun, qliserin) S.m.
 +
kimi itlədilir. S.m. aqreqat halın-
 +
dan, xassə və tətbiq sahəsindən asılı
 +
olaraq muxtəlif nəv və qruplara bə-
 +
lunur. Muasir mapqın və cihazlarda
 +
iplədilən S.m.-nın istismar xassə-
 +
lərini yaxtılaqidırmaq ucun xususi
 +
atpqarlardan istifadə edilir.
 +
SURTMƏ— yerli qan dəvranına tə”-
 +
sir edən mualicə usulu. Muxtəlif
 +
məlhəmlər, maye dərmanlar, yodlu,
 +
spirtli məhlullar lazım olan na-
 +
hiyəyə surtulur və masaj edilir. Bu
 +
zaman yerli qan devranı sur"ətlənir,
 +
fəal hiperemiya bali verir: aqrılar,
 +
spazmlar azalır, iltihabi proses
 +
sorulur. Yerlm qan dəvranının poz-
 +
qunluqunda, əzələ-sinir aqrıların-
 +
da və s. xəstəliklərdə tətbiq edilir.
 +
SURTMƏ DƏZGAHI—yastı və si-
 +
lindrik səthlərin nazik tamamlama
 +
e”malı ucun metalkəsmə dəzgahı.
 +
Əməliyyat ӱzəri cilalayıcı və ya ta-
 +
mamlayıcı materiallarla ərtulən
 +
surtuc ə kəməyi ilə aparı-
 +
lır. Phaquli S.d. (xarici səthlərin
 +
e”malı ucun) və ӱfuqi S.d. (həm xa-
 +
rici, həm də daxili səthlər ucun)
 +
məvcuddur. S.d. 14-dək təmizlik sip-
 +
inə uyqun səth almaqa imkan verir,
 +
CRTUMNMƏ — toxunan cisimlərin
 +
nisbi yerdəyiiməsi və ya cismin mux-
 +
təlif hissələrinin bir-birinə nisbə-
 +
tən yerdəyinməsi zamanı yaranan me-
 +
xaniki mӱqavimət. Birinci halda S,
 +
karici S., ikinci halda isə d a-
 +
kili S., adlanır. Toxunan cisim-
 +
lər bir-birinə nisbətən sukunətdə
 +
olduqda yaranan S.-yəsukunət S.-
 +
si, hərəkətdə olduqda isə kinematik
 +
S. deyilir. Hərəkət novundən asılı
 +
olaraq sӱruqimə və diyirlənmə S.-si
 +
məvcuddur. Bunlar muvafiq olaraq
 +
suğunət, surulimə və diyirlənmə S,
 +
quvvələri ilə xarakterizə olunur.
 +
S. quvvələri hərəkət istiqamətinin
 +
əksinə yeənələn və elastik quvvələr
 +
kimi elektromaqnit təbiətli quvvə-
 +
lərdir. S. quvvələrinin əsasını to-
 +
xunan cisimlərin molekullararası
 +
elektrik qariyılıqlı tə"siri təgil
 +
edir. Sukunət S. quvpəsinin maks. qiy-
 +
MƏTİ, ƏDƏDİ QİYMƏTCƏ cismi sukunət
 +
halından cıxaran qupvəyə bərabər-
 +
dir. Xarici quvvə hərəkət nəticəsin-
 +
də meydana cıxan S. quvpəsiti taraz-
 +
lampdırdıqda cisim duzxətli bəra-
 +
bərsur"ətli hərəkət edir. Quru səth-
 +
lər arasında surutimə S.-si halın-
 +
da yaranan S. quvvəsi (R.) bu səthlə-
 +
rin kələ-keturluyundəi, nisbi sur"-
 +
ətlərindən və səthləri bir-birinə
 +
sıxan quvvənin normal toplananın-
 +
dan (M,) asılıdır. Muçəyyən dəqiq-
 +
 +
 +
liklə S. quvvəsi E, =jX dusturu ilə
 +
 +
 +
ifadə olunur (x—S. əmsalı adlanır).
 +
Təbiətdə və texnikada S. həm fayda-
 +
lı, Həm də zərərli olur. S. maın
 +
 +
 +
və mӱhərriklərdə tərpənən hissələ-
 +
rin hərəkətə gəlməsinə, tə”sirin mux-
 +
təlif usullarla bir hissədən o bi-
 +
ri hissəyə əturulməsinə və s.-yə im-
 +
kan yaradır. Digər tərəfdən, matı-
 +
nın Hərəkətdə olan Hissələri S. nə-
 +
ticəsində qızır, apınır və sıra-
 +
dan cıxır. S.-ni azaltmaq ucun to-
 +
xunan hissələrin səthləri cilalanır
 +
və onların arasına surtku yaqları
 +
cəkilir. Texnikada diyircəkli və
 +
kӱurəcikli yastıqların genit tətbi-
 +
qi diyirlənmə S. quvvəsinin surun-
 +
mə sӱrtӱnmə quvvəsindən xeyli az ol-
 +
ması ilə əlaqədardır.
 +
SURTUNMƏ ƏMSALI — surtuӱnmə
 +
quvvəsinin (R)təzyiq quvvəsinə (M)olan
 +
nisbəti: i=R/C. S.ə, surtunən cisim-
 +
lərin materialından, onların səth-
 +
ləripin necə e"mal olunmasından və
 +
təmizlənməsindən asılıdır.
 +
CYPYPM (?—?2)—Azərb. pqairi (15
 +
əsrin sonu — 16 əsrin 1-ci rubu).
 +
İsmayıl Xətai sarayına yaxın
 +
olmutldur. Təzkirələrdə divanı oldu-
 +
qu qeyd edilir. Bəzi ppe”rləri Resp.
 +
Əlyazmalar Fondunda muhafizə olu-
 +
nur: 10-a qədər ppe”ri isə turk alimi
 +
. Ergunun cBektati tpairləri və
 +
nəfəsləri antologiyasına salınmın-
 +
dır. S. orijinal sənətkarlıq uslubu-
 +
na malik bir ipair, hurufiliyin
 +
təbliratcılarından olmupidur. Nəsi-
 +
minin iste"dadlı davamcısı və opun
 +
irsinin varisi kimi tanınmıtdır.
 +
Aptiqanə qəzəlləri də var. S. ezundən
 +
sonrakı ipairlərin yaradıcılırqına
 +
tə"sir gəstərmitidir: M. Fuzuli onun
 +
3 qəzəlinə nəzirə yazmıpdır, Sultan
 +
Səlim Təbrizi tutduqdan sonra Turki-
 +
Yəyə getməyə məcbur olmutt, orada da
 +
əlmutdur.
 +
 +
Ədə Araslı H., Bəyçk Azərbay-
 +
can pairi Fuzuli, B., 1958: Azərbaycan
 +
ədebiyyatı tarixi, 3 cilddə, c. 1, B., 1960,
 +
Kulizade Z., Xurufizm i eqo pred-
 +
staviteli v Azerbabdjane, B., 1970,
 +
 +
 +
SURU — 1) Davranılında qaritı-
 +
lıqlı əlaqə olan, bir nəvə mənsu
 +
məməlilər qrupusz yə”ni muəyyən vaxt-
 +
da eyni cur davranan, cox vaxt fəal-
 +
lıq ritmi eyni olan (məs., balinala-
 +
rın eyni vaxtda suyun uzunə cıxma-
 +
sı) və vahid hərəkət istiqamətinə ma-
 +
lik heyvanlar. S. yaratmaq balina-
 +
kimilər, cut və təkdırnaqlılar, Mey-
 +
munlar ucun daha cox xarakterikdir.
 +
S.-nun tərkibi və boyukluyu AƏİHH"
 +
kəndir. Ədəbiyyatda 4S.əv termipi DA-
 +
ha gepniti mə”nada bir cox heyvanın
 +
 +
 +
bir yerə toplanmasına aid edilir.
 +
Məs., cəyirtkə S.-su, balıq S.-su. 2)
 +
Ayrı-ayrı təsərrufatlarda saxlan-
 +
 +
 +
maq, kegəldilmək və otarılmaq çcun
 +
formalatmıln heyvan qrupu. lik
 +
istiqamətli qaramal S.-su (naxır),
 +
qoyun S.-su və at S.-su (ilxı) və s.
 +
olur. 3) əz ba. eyni cinsdən
 +
olan heyvanların umumi miqdarı. O--
 +
nun beyukluyu, tərkibi və bu tərgib-
 +
dən ibarət olan qrupların munasibə-
 +
tinin dəyinməsi təsərrufatın qariyı-
 +
Ya qoyduru tələbatdap asılıdır.
 +
 +
CYPYHƏHnƏP, reptililər
 +
(Keri yha)—onurqalı heyvanlar sin-
 +
fi. Muasir S. onurqalı heyvanların
 +
Mezozoy erasında nisbətən geniiy in -
 +
kipaf etmiti qrupudur. S.-in əksə-
 +
riyyəti Tabatir dovrunun sonunda
 +
məhv olmutdur. Suda-quruda YaiYa-
 +
yap qədim əcdadlarından fərqli ola-
 +
raq quruda coxalıb inkipaf et-
 +
məyə uytunlapan ilk quru onurralı -
 +
 +
 +
SURİİMƏLƏR | |
 +
 +
 +
larıdır. S. qzulalla (sarı ilə) zən-
 +
gin, ə. rypyMarnan Myhadbu3aə edən,
 +
atmosfer havası ilə əlaqə yarada bi:
 +
lən məhkəm pərdəli iri yumurta qo-
 +
yurlar. S.-in embrionları ucun (həm-
 +
cinin quplar və məməlilər) rutpeym
 +
pərdəsi, o cӱmlədən amnion xarakte-
 +
rikdir. Buna gərə də S.-i qupplar və
 +
məməlilərlə birlikdə ali onurralı-
 +
lar srupuna—amniotlara aid edir-
 +
lər. S.-in beyni az inkipaf etmipi-
 +
dir, qan devranı qarınlıqdır, bədən
 +
temp-ru dəyipjkəndir, əksəriyyətinin
 +
dərisi vəzisizdir, qərni pulcuqlar-
 +
la ertuludur, skeleti sumuklətimiii-
 +
 +
 +
dir. Muasir S.-in kəlləsi bir pey-
 +
sər cıxıntısı ilə onurraya birlə-
 +
ptir. Ən beyin və beyincik yaxiqı in-
 +
 +
 +
kipaf etmipdir. Suda-quruda yala-
 +
yanlara nisbətən tənəffus orqanla-
 +
rı yaxtlı inkipaf etmittdir. Ypə-
 +
yi uckameralıdır.
 +
 +
S.-in əksəriyyəti torpaqustu həyat
 +
kecirir. Dəyipnkən bədən temp-ru 8—
 +
62S-yə enəndə hərəkətdən qalırlar.
 +
40*S-dək istiyə davamlıdırlar. S,-
 +
in coxu heyvani qida ilə qidalanır-
 +
lar, S.-in əksəriyyəti yumurta qoymaq-
 +
la coxalır, bə”ziləri yumurtadiri-
 +
doqan, yaxud diridorandır. İnkuba-
 +
siya devru 1—2 aydan bir ilə qədər
 +
və Daha cox olur. Bə”zi gərtəngkələ-
 +
lərə partenogenez xasdır. Bir qayda
 +
olaraq muasir S. nəsil qayrısına qal-
 +
mır. Muasir S.-in 4 dəstəyə (pulcuqlu-
 +
lar, tısbaqalar, timsahlar və dimdik-
 +
 +
 +
batplılar) mənsub 6500-dən cox nəvu:
 +
 +
 +
mə”qlumdur. SSRİ-də pulcuqlular və
 +
tısbaqalar. dəstəsi yayılmıtqdır. |
 +
S.-in əcdadının (qazıntı halında
 +
tapılmız nəvlərinin) kӱtlə və əlcu-
 +
su olduqca nəhəng olmutdur. Azərb.
 +
SSR-də Mingəcevir, Eldar Duzu və
 +
Binəqədi qazıntılarında yalnız
 +
muasir S.-in nəvmuxtəliflikləri
 +
apkar edilmiidir. *
 +
S.-in təcrubi əhəmiyyəti beyuk-
 +
dur. Onlar təbiətdə qiymətli ov hey-
 +
vanları ucun yemdirlər. Timsahla-
 +
rın, iri ilanların və gərtənkələ-
 +
lərin dərisindən cemodan, portfel,
 +
 +
 +
=
 +
 +
 +
 +
 +
 +
vi
 +
 +
 +
mi.
 +
 +
 +
FL:
 +
 +
 +
Quti 1—KYPSƏ:
 +
 +
 +
2—boz gekkon, 3—hatteriya (tuatara):
 +
 +
 +
ӧz varan: 6—bataqlıq tısbatası, 7—yaptılqarın
 +
 +
 +
ayaqqabı və s. hazırlanır. Bəzi tıs-
 +
batqaların əti və yumurtası, bə”zi
 +
tropik əlkələrdə timsah, varan, iqua-
 +
na və digər iri gərtəngələlərin və
 +
s. əti yeyilir. Kərtənkələlərin ək-
 +
səriyyəti cuculəri, bir cox ilanlar
 +
isə zərərli gəmiriciləri məhv et-
 +
diyinə gərə əhəmiyyətlidir. Bir cox
 +
ilan nəvlərinin zəhəri qiymətli dər-
 +
man preparatları hazırlamaqda is-
 +
tifadə olunur. Bə”zi S.-in sayı kəs-
 +
kin azalmı(p, nəsli gəsilmək uzrə-
 +
dir: qorunurlar.
 +
 +
SURUNGƏNLİK, kr ip (ing. sqeer)
 +
—adi muddətli -sınaqlar zamanı qa-
 +
lıq deformasiyası yarada bilən quv-
 +
vəyə nisbətən az quvvə tə”sirindən ma-
 +
terialın zamana gərə yavaqil artan
 +
plastik deformasiyası. S. gərginlik-
 +
lər relaksasiyası ilə mupayiət olu-
 +
nur. Praktiki olaraq S, butun kon-
 +
struksiya materiallarına
 +
Polad və cuqunda S, yalnız yuksək
 +
temp-rda (3002S-dən artıq) əhəmiy-
 +
yət kəsb edir, temp-r yuksəldikcə in-
 +
tensivlətir. Ərimə temp-ru apaqı
 +
olan metallarda (qurqutpun və alu-
 +
miniumda), beton, aqac və yuksək po-
 +
limer materiallarda (rezin, kaucuk
 +
və plastik kutlədə) S. otaq temp-run-
 +
da batp verir. Betonun S,-i onun cya-
 +
pındanə asılı olub, hazırlandı-
 +
rı andan batlanır(: beton təzə olduq-
 +
ca onun S.-i də yuksək olur.
 +
SURUNGƏC,surg u—dӱzxətli isti-
 +
qamətləndiricidə surutpən carxqolu-
 +
surgӱqolu mexanizminin detalı: por-
 +
tpenin pistonqolu ilə məhkəm və sur-
 +
guӱqolu ilə oynaqlı birlətir, S, uzu-
 +
nuna quvvəni surguqoluna, eninə quv-
 +
BƏHH HCƏ istiqamətləndiriciyə eturur.
 +
SURXMİYMƏ —elastik cismin qatları-
 +
NIN (arasındakı məsafə sabit qalmaq-
 +
la) bir-birinə nisbətən yerdəyittmə-
 +
sindən ibarət deformasiya. Kubun
 +
qarpılıqlı uzlərində qiymətcə əə:
 +
bər, istiqamətcə əks olan toxunan gər-
 +
ginliklər (t) tə”sir etdikdə (tək, a)
 +
AVSF kvadratı A *V ”S”F” rombu ipək-
 +
lini alır. Kubun deformasiyası gi-
 +
HHK olduqundan onu deformasiyadan
 +
 +
 +
4—əlvan gərtəncik:
 +
gərtənkələ.
 +
 +
 +
xasdır. :
 +
 +
 +
109
 +
 +
 +
sonra elə dəndərmək olar ki, yeni
 +
A*F” oturacaqı əvvəlki AYY oturacaqı
 +
ilə ust-ustə dutsun (pək. 6). Bu hal-
 +
da AR oturacaqına paralel olan qat-
 +
lar eyni istiqamətdə surutiduklərin-
 +
 +
 +
8 “tö
 +
 +
 +
 +
 +
 +
dən baxılan deformasiya S. adlanır,
 +
VV" yerdəyitməsi VS uzunun AR də
 +
nisbətən mutləq S.-si, y Öyvarbı C. öy-
 +
carı, (s qu isə nisbi S. adlanır. u bu-
 +
CARI KİCİK olduqundan (s * = olur.
 +
S.-də Huk qanunu t=Sç iqəklindədir
 +
(burada S—baxılan material ucun
 +
S.-də elastiklik moduludur).
 +
SURXLİYMƏ, asinxron elek-
 +
trik mapınların.da–stato-
 +
run dolaqlarından axan dəyiptən cərə-
 +
yanın yaratdırı maqnit sahəsinin
 +
fırlanma tezliyi (p,) ilə mapının
 +
rotorunun fırlanma tezliyi (p) ara-
 +
sındakı fərqin ”1|-ə olan nisbəti:
 +
5=(t—p)/t.. S. asinxron elektrik
 +
mapınlarının yukunu və itp rejimi-
 +
ni xarakterizə edir: generator reji-
 +
mi (540, pn=”i), mӱhərrik rejimi
 +
(02541, 4-1): elektromaqnit tor-
 +
moz rejimi (55 1: sahənin və retofun
 +
fırlanma istiqamətləri bir-birinin
 +
əksinədir).
 +
 +
SURXİYMƏ YATARI—val və ya ox-
 +
ların dayaqı. S.y.-nda valın boynu
 +
bilavasitə dayaq səthi boyunca suru-
 +
pqur. Yataqa duttən y: HCTHTAMƏTH-
 +
Nə gerə radial və ox ali ay-
 +
rılır. Radial S.y. adətən iki yaxud
 +
daha cox icliyi olan oymaq ppəklində
 +
hazırlanır. Onlar valı tamamilə
 +
və ya qismən əhatə edir. Belə yataqlar,
 +
əsasən, mayeli və ya yarımmayeli sur-
 +
tunmə rejimində iplləyir. Yaq detik-
 +
DƏN, icliklərdə acılmıpt novcuqtlar-
 +
la və s. ilə verilir. Radial S.y.-la-
 +
rından vaqon bəndləri, daxiliyanma
 +
mӱhərriklərinin dayaqları, turboge-
 +
neratorlar və s,-də istifadə edilir.
 +
Ox S.Y. seqment seykənək yataqlardır:
 +
tərpənməz və ya diyirlənən dayaq yas-
 +
tıqlarından (sektorlar dəstindən du-
 +
zəldilmit) və fırlanan valda seykə-
 +
NəƏK diski, yaxud halqasından ibarət-
 +
dir. Bunlardan turbo- və hidrogene-
 +
rator dayaqlarında geni istifadə
 +
edilir. S.y.-ları yaqlama rejiminə
 +
gərə hidrodinamik və hid THK, TA-
 +
SOZHHAMHK BƏ TaaOCTaTHK (CYPTKY İarbı
 +
ət hava və ya neytral qaz odda
 +
etirir) və bərk (qatı) surtku yaqlı
 +
S.y.-larına ayrılır. Bax həmcinin
 +
Yataq, Yataq materialları.
 +
SURUİYMƏLƏR — aqırlıq TYBBƏCH-
 +
nin tə"siri ilə yumpaq suxur kutlə-
 +
CHHHH yamac boyu apaqıya suruitərək
 +
yerini dəyiiməsi. Abraziya, eroziya,
 +
amınma, suffoziya, seysmik hadisə-
 +
lər və b. təbii proseslər,. həmcinin
 +
Yerin geoloji pqəraitini nəzərə al-
 +
madan insan tərəfindən təsərrufat
 +
məqsədi ilə gerulən iplərin tə”siri.
 +
nəticəsində yaranır. S., əsasən, su-
 +
saxlayan (gilli) və sulu (qumlu-cın-
 +
QILLI və s,) suxur laylarının ust-
 +
YCTZƏ Yerlətdiyi yamaclarda p ve-
 +
rir. Suxur layları yatımının yama-
 +
 +
 +
110
 +
 +
 +
 +
 +
 +
cın meyl istiqamətinə uyqun gəlmə-
 +
si və ya onların həmin istiqamət-
 +
də catlarla kəsilməsi S.-in inkiiia-
 +
fına tə"sir edir.
 +
 +
S. əkin sahələrinə, sənaye muəs-
 +
sisələrinə, yapayınıl məntəqələrinə
 +
və s. bəyuk zərər vurur. Onlarla mu-
 +
barizə etmək ucun sahilbərkitmə və
 +
drenaj qurqularından istifadə olu-
 +
nur, yamaclar Yerə dirək vurulması
 +
və aqac əkilməsi yolu ilə bərkidilir
 +
və digər itlər gərulur. Azərb.SSR-
 +
də S.-lər, əsasən, Bakı ii. r-nunda,
 +
Beyuk Qafqazın c. və 1/m.-iq, yamac-
 +
larında yayılmıqdır.
 +
 +
Əd. Emelılnova E. P., Osnov-
 +
nıe zakonomernosti opolznevıx propes-
 +
sov, M., 1972, İsmailov T. A., Ka-
 +
taloq opolznen Bolıpoqo Kavkaza, B., 1975:
 +
Opolzni. İssledovanie i ukreplenie, per.
 +
s anql., M., 1981,
 +
 +
 +
SURFƏ (Qaqua)—cucӱlərdə yumurta
 +
mərhələsindən sonrakı inkipaf dev-
 +
ru. S. mərhələsində cuculər inten-
 +
siv qidalanır, beyuyur və vaxtapırı
 +
bir necə dəfə (3—25) qabıq dəyinir:
 +
bu proses onlarda cyap sayılır. Cu –
 +
culərin S.-ləri mӱqtliflir. Kə-
 +
pənək S.-si tırtıl adlanır. S. mər-
 +
hələsi cuculərdə ən uzunmuddətli
 +
və əsas czərərverməqz dəvrudur. Bir
 +
cox qıllı qurdlar və molyusklar ucun
 +
xarakter olan troxofora S.-si sər-
 +
t uzən olur. Suda-quruda yailayan-
 +
ların əksəriyyətində su, yetkin
 +
heyvanlarda isə quru həyatına uyqun-
 +
latppmıtndır.
 +
CYCƏH (lris)—cycəHKHMHTƏDP dbəcn-
 +
ləsindən coxillik bitki cinsi. Yar-
 +
paqları xətvarı və ya oraqvarı olub,
 +
kəkumsovlu ot bitkisidir. AR, sarı,
 +
bənəviəyi və s. cicəkləri 300-dən cox
 +
rəng calarına malikdir. Meyvəsi qu-
 +
tucuqdur. Pimal yarımkurəsində
 +
200-dək, SSRİ-də 60, o cӱmlədən Azərb.
 +
SSR-də 26 nəvu var (11 nəvu Azərb.
 +
SSR ucun endemdir). Guӱrcu S.-i
 +
(1. (bepsa), qəlləng S. (1. elegan-
 +
tisima), Top ny S. (QT. reticulata) hə
 +
s. dekorativ bitkidir. S.-dən qədim
 +
zamanlardan xalq təbabətində isti-
 +
fadə olunur. 9 nəvu SSRİ-nin cQır-
 +
mızı kitabəına daxil edilmidir.
 +
CYCƏH HAFDI, C ycəH na r—Asəpö.
 +
SSR-in Zəngilan r-nunda, Bərkulpad
 +
silsiləsində dar. Oxcu cayının saq
 +
sahilindədir. *Hund. 1304 m. Mepə
 +
 +
 +
var.
 +
CYCƏHBƏP, öarəbBəp (Alisma)—
 +
susənbər fəsiləsindən coxillik bit-
 +
gi cinsi. Yarpaqları tamkənarlı-
 +
dır. Cicəkləri ikicinsiyyətli olub,
 +
paxəli salxımda toplanmındır. Mey-
 +
vəsi birtoxumludur. PPimal yarım-
 +
kӱrəsinin mulayim paqlarında və
 +
Avstraliyada 9—10, SSRİ-də 6, o cum-
 +
lədən Azərb.SSR-də 3 novu mə"lumdur.
 +
Yol S.-inin (A. ryapearo-adlasa)
 +
kəkӱmsovu nipasta ilə zəngindir. S.
 +
bitkisində dəripi qıcıqlandıran
 +
maddə var) təzə halda heyvana vermək
 +
zərərdir, qurudulduqda zəfərini iti-
 +
rir. Bə”zən dekorativ bitki kimi be-
 +
cərilir.
 +
SİMSƏNKİMİLƏR FƏSİLƏSİ (Qq:-
 +
4aseae)—birləpəli bitkilər fəsilə-
 +
si. Kəkumsovlu, soqanaqlı coxillik
 +
otlar, bə”zən yarımkollardır. Yarpaq-
 +
ları xətvarı və ya qılıncvarıdır.
 +
Cicəkləri ikicinsiyyətlidir. Meyvə-
 +
si qutucuqdur. Cənubi Afrikada və
 +
erikanın tropik və subtropiklə-
 +
rində 60 cinsi (1400 HƏBY), ESRİ də
 +
 +
 +
SURFƏ
 +
V cinsi sa novu), o cumlədən Azərb.
 +
SSR-də 3 cinsi (38 nəvu) var. 13 nevu
 +
 +
 +
Azərb.SSR ucun endemdir. Əksəriy-
 +
yəti (susən, zə"fəran və s. cinslərin
 +
nəvləri) dekorativ bitkilərdir.
 +
SUTƏMURDOV— Azərb.SSR Ləngəran
 +
r-nunun Gərmətuk sovetliyində kənd.
 +
R-n mərkəzindən 2 km c.-da, Lənkəran
 +
ovalıqındadır. ƏH. 2985 (1985 )/.Təpə-
 +
vəzcilik və caybecərmə ilə mətquldur.
 +
Cay f-ki, orta məktəb, mədəniyyət
 +
evi, kitabxana, ulpaq baqcası, tibb
 +
məntəqəsi) me”marlıq abidələrindən
 +
məscid (19 əsr) var. |
 +
SUTUN—6bina konstruksiyasında yuk-
 +
saxlayan :paquli dayaq. Adətən en gə-
 +
siyi dairəvi olur. Dirək-tir konst-
 +
ruksiyası kimi mӱxtəlif xalqların
 +
me”marlıqında qədim dəvrlərdən tət-
 +
biq edilən S. me”marlıq kompozisiya-
 +
sının əsas elementlərindəndir. Əv-
 +
vəllər S.-dan yalnız dam (həmcinin
 +
mərtəbəarası) ərtukləri, sonralar isə
 +
taq və gӱnbəzlər ucun də dayaq kimi
 +
istifadə olunmutpdur. Klassik me"-
 +
marlıq orderlərində S.-un əsas his-
 +
səsi olan gevdə sadə, yaxud murəkkəb
 +
əsas (baza) uzərində durur, adətən yu-
 +
xarıya doqru naziklətir və kapitellə
 +
tamamlanır. Qədim PTərq və antik
 +
dəvr me"marlırında binaların
 +
fasad (bax Peripter, Portik, Pro-
 +
piley) və daxili (bax Peristil) kom-
 +
pozisiyalarında geniti tətbiq edil-
 +
mipdir. Karkaslı binalarda S. ona
 +
səykənmin və ya birləpudirilmi— digər
 +
hissələrdən (tir, rigel, ferma və s.-
 +
dən) dupqən arırlırı saxlamaq ucun
 +
əsas karkas elementidir. S. daii, də-
 +
mir-beton, metal və aqacdan olur. Bə”-
 +
zi abidələr S. :pəklində ucaldılır.
 +
Bax həmcinin Rostral sutun.
 +
SUTUN BAİPİYLIRI—bax Kapitel.
 +
SUTUNCUQLU BALTA–sutuncuqlu
 +
qazıma qurqusunun iplək orqanı: qa-
 +
zıma, suxur sutununu massivdən qo-
 +
partmaq və Yer səthinə olduqu kimi
 +
(numunə olaraq) qaldırmaq ucundur.
 +
S.b. dəstinə (bə"zən sutuncuqlu qazı-
 +
ma aləti də deyilir) apaqıdakı His-
 +
sələr daxildir: baltanın gӧvdəsi,
 +
suxurqaldırıcı (və ya numunə boru-
 +
su), baltabapyı, suxurqırıcı, əkskla-
 +
panlı kecirici, suxur tutqacı və mər-
 +
gəzlətdirici yivli keciricilər. Qa-
 +
zımanın geoloji-texnoloji ipəran-
 +
tindən, qazılacaq suxurların fizi-
 +
ki-mexaniki xususiyyətlərindən, qu-
 +
yunun dərinliyi və diametrindən və
 +
s.-dən asılı olaraq S.b. muxtəlif
 +
tiplərdə hazırlanır. SSRİ-də ge-
 +
niiq yayılmıli S.b. tipləri bunlar-
 +
dır: KDİM-190,5/80: e€Henpaə, 4Si-
 +
lurə, eKeMöpnə, ellnyrons, AKY-3 və
 +
s. Azərb.SSR-də Saatlı sahəsində
 +
və Kola y.a.-nda layihə dərinliyi 15
 +
km olan quyulardakı sutuncuqlu qa-
 +
zıma itlərində cMantiyak (KDM-
 +
195-215, 9/60) alətlər sistemindən is-
 +
tifadə olunur. Bax həmcinin Qazı-
 +
ma baltası. |
 +
 +
SUTUNCUQLU QAZIMA–bərk fay-
 +
dalı qazıntılar kəpfiyyatında, həm-
 +
cinin muhəndis-geoloji axtarın n11-
 +
lərində sutuncuqlu balta komplekti
 +
ilə aparılan və suxur numunəsini
 +
(gerpi) quyu dibindən olduqu kimi
 +
qaldırmaq ucun istifadə edilən fır-
 +
lanma qazıması. S.q.-da quyudibi hal-
 +
qavarı (bax Qazıma) qazılır. Qazı-
 +
ma zamanı nasos vasitəsilə quyuya yu-
 +
yucu məhlul (bax Gilli məhlul) vu-
 +
rulur və qazılmıiy suxur quyudan cı-
 +
 +
 +
xarılır (itək.). Adi qazıma qurqula-
 +
rı (bax Qazıma qurrisu) ilə qazılır,
 +
onların kəməyi ilə baltabaiı quyuya
 +
endirilir, qaldırılır və Ya fırlan-
 +
 +
 +
..—”
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
: El Di
 +
mni
 +
 +
 +
" h
 +
ə “ə
 +
 +
 +
m.
 +
 +
 +
——”
 +
R” ə”,
 +
“r
 +
ii
 +
 +
 +
aa P
 +
 +
 +
d
 +
ən
 +
 +
 +
“əzrə ə
 +
 +
 +
Yarar arar ara
 +
 +
 +
alaram,
 +
 +
 +
ə
 +
 +
 +
ə
 +
2
 +
ə -
 +
 +
 +
“
 +
1 ən R
 +
 +
 +
. Acə
 +
3
 +
 +
 +
Sutuncuqlu qazımada 55 M
 +
suxur nӱmunəsinin (s
 +
qazılması sxemi: C I
 +
1—baltabapı: 2—su
 +
xyp HYMYHƏCHM, 3—su-
 +
xurqəbuledici boru:
 +
4—kecirici: 92—qa-
 +
zıma boruları KƏ-
 +
MƏDH.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
dırılır. Mə”dən suxurlarının sərt-
 +
liyindəy və abraziv xassələrindən ası-
 +
lı olaraq muxtəlif sutuncuqlu balta
 +
tipləri tətbiq edilir.
 +
 +
SUXUR QIRIMYIQLIRI, qırı-
 +
ilıq əmələgəlmə—tektonik de-
 +
formasiya nəticəsində layların əzi-
 +
lərək qırıtnıq əmələ gətirməsi pro-
 +
sesi. S.q. morfoloji əlamətlərinə
 +
gərə tam və ya xətti (qolomorf), fa-
 +
siləli (idiomorf) və aralıq tipli
 +
olur. Qam və ya xətti qırı-
 +
ipqıqlıq uzun dar antiklinal və
 +
singlinallardan, fasiləli qı-
 +
rıpıqlıq, əsasən, muxtəlif for-
 +
malı antiklinallardan (gunbəz, qey-
 +
ri-duzgun cizgili qalxım və s.),
 +
aralıq tipli qırıpıq-
 +
lıq csandıqə formalı antiklinal-
 +
ların novpəkilli sinklinallarla
 +
nəvbələmməsindən ibarətdir. Kine-
 +
matik əmələgəlmə iməraitinə gerə qay-
 +
ma, basılma, umumi əzilmə və dərin-
 +
lik (yaxud nətaimsrfogen) S.q.-na bə-
 +
lunur. Qayma S.q. qədim metamor-
 +
fik bunevrənin ayrı-ayrı enmin və
 +
qalxmınl qaymaları uzərində cəkmə
 +
ortuk suxurlarının əzilməsi zama-
 +
nı əmələ gəlir: platformalara və
 +
geosinglinalların kənarlarına xas-
 +
dır. Basılma S.q. dərin batma
 +
iəraitində az sıxlıqlı (məs., xun
 +
Və ya yuksək plastiklikli (məs., gil
 +
laylar dəstəsində materialın bir yer-
 +
dən sıxılaraq digər yerlərə basıl-
 +
ması ilə əmələ gəlir: geosinglinal-
 +
lara (əsasən, ən cəgəklərə) və platfor-
 +
maların ən dərin ayilmit hissələ-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
rinə xasdır. Umumi əzilmə
 +
S.q. laylara paralel sıxılmanın,
 +
dərinlik (yaxud metamorfogen)
 +
 +
 +
S.q. (muxtəlif dərəcəli, formalı və
 +
istiqamətli qırıpıqlardan ibarət-
 +
dir) suxurların axım ipəraitində
 +
həcmi quvvələrin tə"siri altında
 +
Əmələ gəlir: yalnız geosinklinal sa-
 +
hələr ucun xarakterikdir. Qırınıq-
 +
lıq deformasiyaları faydalı qazın-
 +
tıların konsentrasiyasına və yatım
 +
xarakterinə tə”sir gestərdiyindən
 +
 +
.Q.-NIN eyrənilməsinin nəzəri və
 +
praktiki əhəmiyyəti var. “T.-
 +
nın eyrənilməsinin MYyacırp M€TO/-
 +
larından biri tektonik modelləi-
 +
dirmədir.
 +
 +
 +
"əxxmxmxxxmımmmı1mımtnsnmn———x————————a————o———x——n——————.
 +
 +
 +
SUXUR ƏMƏLƏGƏTİRƏN MİNRE-
 +
RALLAR—suxurun tərkibinə daimi
 +
zəruri komponent kimi daxil olan
 +
minerallar. Əsasən, silikatlar, alu-
 +
mosilikatlar, karbonatlar və c-
 +
fatlardan nbarətdir. Hər genetik
 +
şuxur qrupunun əzunə məxsus S.ə.m.-ı
 +
olur. Maqmatik suxurlar ucun kvars,
 +
cəl ipatları, piroksenlər, amfibol-
 +
lar, mikalar və s., cekmə suxurlar
 +
ucun kalsit, dolomit, gil mineralla-
 +
rı, xalsedon və s., metamorfik suxur-
 +
lar ucun, adətən, silikatlar, Həmci-
 +
nin disten, andaluzit, kordiyerit,
 +
xlorit, serpentin və s. xarakterikdir.
 +
SXXURLAR—mineraloji və kimyə-
 +
BH tərkibi qismən sabit mineralla-
 +
rın təbii aqreqatları. Yer qabıqı-
 +
nı təpkil edən mustəqil gutlələr
 +
əmələ gətirir. S.-ın strukturu və
 +
teksturu mineral dənələrinin for-
 +
ması, əlcusu və qarpılıqlı yerləi-
 +
məsindən asılıdır. S. məntəyinə KƏ-
 +
rə 3 qrupa ayrılır: maqmatik (pus-
 +
gurmə), cəkmə və metamorfik. Yer qa-
 +
bıqı həcminin 9096 -ini maqmatik
 +
və metamorfik, 1096-ini cəkmə S. təp-
 +
kil edir. Lakin Yer səthi sahəsinin
 +
75296-i cəkmə S.-dır.
 +
 +
Maqmatik suxurlar maqmanın so-
 +
Yumasından əmələ gəlir. Onların
 +
əsas suxur əmələ gətirici mineral-
 +
ları alumosilikatlar və silikatlar-
 +
dır (cel ipatı, kvars, mika və s.).
 +
Maqmatik S. silisium turpusu ilə
 +
zəngin olur: 51O,-in miqdarına gə-
 +
pə turt (51O,—6596-dən cox), orta
 +
(55—6596 ) və əsasi (55926-dən az) ..
 +
xurlara bəlunur. Ultraturtp (SİiÖ,
 +
ilə cox zəngin), ultraəsasi (təoki-
 +
bində coxlu MrO, 4596-dən az 5(O,
 +
iptirak edir) və qələvi (qələvi me-
 +
tallarla zəngin) S. da mə”lumdur.
 +
Cəkmə suxurlar dəniz və kontinental
 +
cəkuntulərin Yer səthində və onun ya-
 +
xınlıqında nisbətən apaqı temp-r
 +
və təzyiq iyəraitində dəyipqməsi nəti-
 +
cəsində əmələ gəlir, uc əsas genetik
 +
qrupa bəlunur: qırıntı S. (brekci-
 +
ya, konqlomerat, qum, alevrit), gil-
 +
li S., hemogen, biohemogen və orqa-
 +
nogen S. Cəkmə S.-ın kimyəvi tərki-
 +
bi maqmatik S.-a nisbətən daha yuk-
 +
sək diferensiasiyaya malik olması,
 +
suxur əmələ gətirən komponentlərin
 +
miqdarının geniipy diapazonda də-
 +
yipməsi, suyun, karbon qazının, Y3-
 +
vi karbonun coxluqu və s. ilə fərq-
 +
lənir. Metamorfik suxurlar
 +
qabıqında cəkmə və maqmatik Ü.-biH
 +
dəyintməsi (metamorfizmi) HƏTHHƏCHH-
 +
də əmələ gəlir. Metamorfik S.-ın
 +
tərkibi ana cəkmə və ya maqmatik S.-
 +
ın tərkibinə yaxın olur, lakin on-
 +
larda yenidənkristallama və ya me-
 +
tasomatoz prosesində coxlu filiz
 +
elementləri toplapqaraq filiz yataq-
 +
ları əmələ gətirə bilər. Muasir mə -
 +
nada 4S.ə terminini ilk dəfə 1798
 +
ildə rus mineraloqu və kimyacısı
 +
Vu s 2930 KULTYTMATIRSIN
 +
SUXURLARIN ARALANM SI—su-
 +
xurların təbii və ya sun i parcalan-
 +
masından əmələ gələn blok, qayma və
 +
qırıntıların xarakterik formaları.
 +
Aralanma cekmə suxurlarda, əsasən,
 +
litogenez prosesində, həmcinin suxur-
 +
ların apınması və deformasiyası za-
 +
manı əmələ gələn catlarla, kk
 +
suxurlarda lavanın və intruzi i
 +
nən o iyikcə və sıxlaqiması ilə,
 +
metamorfik suxurlarda suxurların
 +
deformasiyası ilə əlaqədar Yaranır)|
 +
 +
 +
er.
 +
 +
 +
SUXURLARIN TEKSTURU
 +
 +
 +
dӱzbucaq, kub, paralelepiped, levhə,
 +
prizma, sutun, kӱrə, detpəkiəkilli,
 +
tilli və s. formalarda olur.
 +
 +
SUXURLARIN YATIMI–Yer qa-
 +
bıqında suxurların forması və fə-
 +
zada vəziyyəti. Cekmə. və metamorfik
 +
suxurlar, adətən, təqr. paralel səth-
 +
lərlə hududlanan təbəqə və ya lay 1pək-
 +
lində yatır. Cəkmə suxurlar pozulma-
 +
MbiHi ilk yatımda, əsasən, horizontal
 +
yerlətir. Pozulmanın xarakterindən
 +
asılı olaraq S.y. Z əsas qrupa ayrı-
 +
lır: qırıpıqlıq, yaxud plikativ (lay-
 +
ların tamlıqı pozulmur), qırılma,
 +
yaxud dizunktiv (laylar qırılır) və
 +
əvvəlcə əmələ gəlmipt suxur qatları-
 +
na maqmatik kutlə, yaxud yuksəkplas-
 +
tikli suxurun (duz, gips) girməsi ilə
 +
əlaqədar pozulma formaları. Muxtə-
 +
lif yailı təbəqələr kompleksində
 +
S.y.-nda iki əsas nəv ayrılır: uyqun
 +
yatım və qeyri-uyeun yatım. Ayrı-ay-
 +
rı layların fəzada vəziyyəti layların
 +
yatım elementləri ilə muəyyən edilir.
 +
Maqmatik suxurlar ərtuk, axım, gun-
 +
bəz, batolit, lakkolit, mHTOK, damar,
 +
dayka və s. əmələ gətirir. S.Y.-na aid
 +
məsələləri struktur geologiya eyrə-
 +
 +
 +
nir.
 +
CYXYPHAPbIH LAYLANMASI —
 +
suxurların mineraloji tərkibi,
 +
rəngi və s. əlamətlərinə gerə fərq-
 +
lənən ayrı-ayrı laylardan rənin
 +
olunması. Cəkmə və vulkanogen-cek-
 +
mə sӱxurların coxuna xasdır. Ce-
 +
kuntu əmələgəlmə mӱhitinin dinami-
 +
gn və fiziki-kimyəvi ptəraitinin
 +
dəyitilməsi ilə əlaqədar, yaxud cek-
 +
mə maternalın qeyri-bərabər gətiril-
 +
məsi nəticəsində əmələ gəlir. S.l,
 +
suxur qatlarının laylanması və su-
 +
xurun lay daxilində laylanmasına
 +
ayrılır, layların qalınlıqrına, on-
 +
lar arasındakı sərhədlərin xassələ-
 +
rinə, layların əlaqələrinə, ardıcıl-
 +
lıqına və s.-yə gərə təsnif edilir.
 +
SUXURLARIN METAMORFİZM
 +
(yun. teqatoqrhbota1:—cevrilməyə mə”-
 +
uz qalıram, pəklimi dəyitirəm)—
 +
ə qabıqı və mantiyada suxurların
 +
qurulupunun, teksturunun, mineralo-
 +
jni və kimyəvi tərkibinin dərinlik
 +
fluidləri, temp-r və təzyiqin tə”siri
 +
ilə xeyli dərəcədə dəyinməsi. 4S,.m.ə
 +
terminini 1883 ildə ingilis geoloqu
 +
C. Layel imlətmildir. S.m. suxurlar
 +
ərimədən kristal halında tektopik
 +
dislokasiyalarla, bə"zən maqmatik
 +
gutlənin qalxması ilə əlaqədar bail
 +
verir. Dislogasiyalar Yerin dərin
 +
zonalarına Yayılaraq qalxan fluid
 +
axınlarının əmələ gəlməsinə və temp-
 +
run yӱksəlməsinə təgan verir, maqma-
 +
tizmi, S.m.-ni inkitpaf etdirir, en-
 +
dogen yataqları əmələ gətirir. Me-
 +
tamorfik suxurların mineraloji
 +
tərkibini tə yin edən S.m. amilləri
 +
temp-r, təzyiq və bə”zən fluidlərin
 +
tərxibinə dəxil olan qazların (N,O
 +
N,, SO,, SO, SN,, N,5, S1,, E, və s.)
 +
kimyəvi potensialıdır. S.m yalnız
 +
ucucu komponentlərin (N,O, SO,, O,)
 +
miqdarının dəyitilməsilə gedirsə
 +
izokimyəvi, digər komponentlərin
 +
(KuyO, Ma,O, SaO və s.) miqdarının
 +
dəyitməsilə əlaqədardırsa allokimyə-
 +
vi adlanır. S.m. suxurların bəyuk
 +
həcmini (regional metamorfizm)əha-
 +
tə edir, yaxud məhdud (puskurmə su-
 +
xurlarla kontaktına aiddirsə—kon-
 +
takt metamorfizm, yarıqlara aiddir-
 +
sə—yarıqyanı metamorfizm adlanır)
 +
olur. S.m.-ndən, xususilə kontakt me-
 +
 +
 +
111
 +
 +
 +
 +
 +
 +
tamorfizmdən coxlu filiz yataqları
 +
əmələ əə |
 +
SUXURLARIN MƏSAMƏLİLİYİ—
 +
suxurlardakı bopluqların məcmusu.
 +
S.m.-nin miqdarı butun məsamələr
 +
həcminin suxurun umumi Həcminə
 +
olan nisbətilə ifadə edilir. Suxur-
 +
lardakı məsamələr əlcusunə gərə sub-
 +
kapillyar (0,2 mk-dan kicik), kapill-
 +
Yar (0,2—100 mk) və yuksək kapillyar
 +
(100 mk-dan beyuk) olur. Neft geolo-
 +
giyasında S.m. 2 yerə ayrılır: ef-
 +
fektiv (neft və qazla tutulmuii mə-
 +
samələrin məcmusu) və dinamiki (MYƏİ-
 +
yən təzyiq və temp-rda maye və ya qazın
 +
Hərəkət edə bildiyi məsamələrin həc-
 +
mi). Məsaməlik torpaqda və kəvrək
 +
suxurlarda (qum, gil və s.) daha yuk-
 +
sək (60—80946 və daha cox) olur. S.m.-
 +
nin əyrənilməsi nəticələrindən fay-
 +
dalı qazıntı isi neft və qaz) eh-
 +
tiyatlarının hesablanmasında, on-
 +
ların iplənilmə texnologiyasının
 +
secilməsində və s. istifadə edilir.
 +
SUXURLARIN NƏM TUTUMU
 +
suxurların muəyyən miqdar suyu udmaq
 +
və əzundə saxlamaq qabiliyyəti. Nəm
 +
tutumu əmsalı ilə xarakterizə olu-
 +
nur. S.n.t. maks. hiqroskopik (su-
 +
xurun buxarla doymutit havadan al-
 +
dıqRı maks. suyun miqdarı), maks. mo-
 +
lekulyar (suxur hissəciklərindəki :
 +
hiqroskopik və pərdə sularının maks.
 +
miqdarı), kapillyar (kapillyar su-
 +
xurlarda və hissəciklərin ətrafın-
 +
da molekulyar quvvələrin saxladı-
 +
I suyun miqdarı), tam (su ilə tam
 +
doymup suxurdakı suyun maks. miqda-
 +
rı) olur. Suxurlar su saxlayan (gil,
 +
torf, lil və s.), zəif su saxlayan (mer-
 +
gel, tabapir, gilli qum və s.) və su
 +
saxlamayan suxurlara (cınqıl, ca-
 +
qıl, iri dənəli qum və s.) bəlunur.
 +
SUXURLARIN STRUKTURU—su-
 +
xurun mineral dənələrinin əlcusu
 +
və formasından, kristallatma dərə-
 +
cəsindən, kristalların əz araların-
 +
da və pqupə ilə birləmmə usulundan
 +
və s, asılı olan əlamətlərinin məc-
 +
musu. Strukturun morfoloji vahidi
 +
mineral dənəsidir. S.s. onların mən-
 +
ipəyi ilə sıx əlaqədar olur.
 +
SUXURLARIN SӰKECİRİCİLİ-
 +
Yİ—suxurların sukecirmə qabiliyyə-
 +
ti, suxurlardakı məsamə və catların
 +
əlcusu, miqdarı və xarakterindən ası-
 +
lıdır. Suyu yaxtı gecirən suxurla-
 +
ra iri dənəli qum, cınqıl, caqıl,
 +
kecirməyənlərə isə gil, catsız meta-
 +
morfik, kristallik və sıx cekmə su-
 +
xurlar daxildir. S.s. suxurun vahid
 +
en gəsiyi sahəsindən suzulən suyun
 +
miqdarına bərabər olan suzulmə əm-
 +
 +
 +
salına g m təyin edilə bilər. Bu
 +
asılılıq irsi formulası ilə ifadə
 +
edilir: 0=kQ, 0—suzulmə sur"ətiy g—
 +
 +
 +
suzulmə əmsalı: 1—təzyiq qradiyenti
 +
(hidrostatik təzyiqlər fərqinin (1)
 +
suzulmə yolunun uz.-na (2) olan nis-
 +
 +
 +
bətinə bərabərdir ( rı. Təzyiq qra-
 +
 +
 +
diyenti vahidə bərabər olduqda suzul-
 +
mə sur"əti suzulmə əmsalı ilə eyni-
 +
ləpir (o=g). S.s. həmcinin sugecir-
 +
MƏ və pyezogecirmə əmsalları ilə
 +
ifadə edilə bilər. S.s. su təchizatı
 +
məqsədi ilə yeraltı suların axtarı-
 +
izyı və kətfində, hidrotexniki qurqu-
 +
ların quraidırılmasında, muxtəlif
 +
tipli yeraltı suların istismarında
 +
və s, istifadə edilir.
 +
 +
SUXURLARIN TEKSTURU (lat.
 +
Sex(iqa—toxuma, qurului)—suxur qu-
 +
 +
 +
112
 +
 +
 +
SUHEYLİ
 +
 +
 +
rulutunun onun tərkib hissələrinin
 +
istiqaməti, nisbi yerləpməsi və pay-
 +
laimasından asılı olan əlamətləri-
 +
nin məcmusu. S.t.-nun mineraloji va-
 +
hidi mineral aqreqatdır. Məs., mas-
 +
CHB tekstur, pistvarı tekstur və s.
 +
SMHEYLİ (əsl familiyası Əli-
 +
yev) Ələkbər Fərəculla oqlu (1879,
 +
Bakı—26.2.1927, Bakı)— Azərb. akt-
 +
yoru. Səhnə fəaliyyətinə 1906 ildə
 +
Bakıda həvəskar dram truppasında
 +
balilamıtddır. dram əsərlərində,
 +
opera və musiqili komediyalarda oy-
 +
namın, bir sıra tamatalarda qadın
 +
olları ifa etmiitdir. Rolları:
 +
afizə (4“Pəri Yazın Ə, B. Haqver-
 +
diyev), Cahan xala, hamamcı (c“Artın
 +
mal alanə, 4O. olmasın, bu olsunı,
 +
U. Hacıbəysv), Hurzad (“Evliykən su-
 +
bayı, Z. Hacıbəyov), Suleyman papa
 +
 +
 +
(“Akif bəyə, Namiq Kamal), Hacı
 +
Həsən (*Əlulərə, C. Məmməlquluza-
 +
də) və s. S. Bakı Azad Təmqid-Təblak
 +
 +
 +
Teatrının təpkilində fəal ipiti-
 +
rak etmiit, teatrın aktyoru və rejis-
 +
sӧru olmutidur: burada FOrada elə,
 +
burada belək (M. A. Əliyev), 4cİnqi-
 +
lab pqərarələriz, “Sabirin məhkəmə-
 +
si? (H. Abbasov) və s. əsərləri tama-
 +
paya əə.
 +
SUHRƏVƏRD, Suhravərd--Cə-
 +
nubi Azərb.-da orta əsr yattayıt mən-
 +
təqəsi, pəhər. Zəncan yaxınlıqında,
 +
Həmədana gedən yolun uzərində yer-
 +
ləpirdi. Həmdullah Qəzvininin mə"-
 +
lumatına gərə 14 əsrdə xarabalıqa
 +
cevrilmitidi. Ehtimal ki, monqol hu-
 +
cumları zamanı daqıdılmındır.
 +
SUHRƏVƏRDİ Əbunnəcib Əbdulqa-
 +
hir ibn Abdulla (1097, Suhrəvərd—8.
 +
1168, Baqdad)— Azərb. mutəfəkkiri,
 +
sufiliyin gerkəmli numayəndəsi. Bar-
 +
dadda Nizammiyyə mədrəsəsində təh-
 +
sil almıtdır. Həmin mədrəsədə dərs
 +
demiti və bir muddət (26.05.1150—62)
 +
ona balpcılıq etmipdir. S.-nin Dəc-
 +
lə sahilində ribat və mədrəsəsi var-
 +
mıpt. S. FTəsəvvufə dair muridlərin
 +
əxlaqıq (FAbad əl-muridin fi-t-tə-
 +
səvvufə), *Cıraqların qəribəsi (4Qə-
 +
rib əl-məsabi “ və b. traktatların
 +
mçəllifidir. S. sufiliyin mə"tədil
 +
qoluna mənsub olmutdur. Onun fik-
 +
rincə, təsəvvuf ipəriətdən bailayıb,
 +
təriqətdən gecərək, həqiqətdə sona ye-
 +
tir. Birinci mərhələ elm, ikinci
 +
mərhələ əməl, ucuncu mərhələ isə ila-
 +
hi vergi ilə səciyyələnir.
 +
 +
Ədə Məmmədov Z. C., XPT əsr-
 +
də yatpamıtp bə"zi Azərbaycan muӱtəfək-
 +
girləri. Azərb.SSR EA Xəbərləri (tarix,
 +
fəlsəfə və huquq seriyası, Ab 3, 1968, y e=
 +
nə onun, Azərbaycanda X1—XP11 əsr-
 +
lərdə fəlsəfi fikir, B., 1978:
 +
sə Lə s vəli cüzi də
 +
 +
AIFFE ə al
 +
 +
SUHRƏVƏRDİ Əbulfutuh Yəhya ibn
 +
Həbəpt (1154, Suhrəvərd—1191, Hə-
 +
ləbu—Azərb. filosofu, jiraqiliyin
 +
banisi, iair. İlk təhsilini Mara-
 +
qada almıiy, İsfahan, Diyarbəkr, -
 +
Konya və s. ipəhərlərdə yappamıtdır.
 +
 +
*-NİN peripatetizm, sufilik və i11-
 +
raqiliyə həsr edilmi təqr. 50 əsəri
 +
məqlumdur. F*Qısa risalələrg (cət-
 +
Təlvihatı), “Həqiqətə dair baxıtları
 +
(cəl-Ləməhat fi-l-həqaiqə), “Qarlpı-
 +
Ya qoyulmuti məsələlərə, cəl-Mutarə-
 +
hatə) və b. kitablarında məntiq, me-
 +
tafizika və təbiyyat məsələləri 1Pərq
 +
peripatetizmi məvqeyindən araqpdı-
 +
rılmıtdır. S, Aristotelin tə"li-
 +
minə yaradıcı yanaqparaq, fəlsəfi
 +
 +
 +
kateqoriyaların yeni təsnifatını ver-
 +
mipdir. O, substansiya, gəmiyyət, gey-
 +
fiyyət, nisbət və Hərəkətə mustəqil
 +
Kateqoriyalar kimi baxmıkt, zaman,
 +
məkan, maligiyyət, vəziyyət, tə”sir və
 +
tə”sirlənmə kateqoriyalarını isə nis-
 +
bət kateqoriyası tərkibinə daxil et-
 +
mipdir.
 +
 +
“Cəbrayıl qanadlarının avazıq
 +
(“Lvaz-e pər-e Cəbrail), “Qızrqın əqlə
 +
(“Əql-e sorxə), “Bir gun sufi camaat-
 +
la birlikdək (cRuzi ba camaat-e su-
 +
fiyanə), *Epqip həqiqəti, yaxud attiq-
 +
lərin munisik (chəqiqət əl-iiq, ya mu-
 +
NİS əluippaqtj) və s. traktatları su-
 +
 +
i ədəbiyyatının səciyyəvi HYMYHƏ-
 +
lərindəndir.
 +
 +
S. Fİiqıq hekayələrik (4 Heyakil
 +
ƏH-Hypə), “İpqraq hikməti (4 Hikmət
 +
əl-ipraq), -İpıqa dair traktate (4*Ri-
 +
sale-yi pərtov-paməg) və kitabla-
 +
rında orijinal bir tə”lim olan i1-
 +
raqiliyin əsaslarını ipləyib hazır-
 +
lamıpdır. İpraqiliyə gərə butun
 +
məvcudat mutləq vahid ipıqdan emana-
 +
siya yolu ilə meydana cıxmın ipıq-
 +
lardan və onların gəlgələrindən iba-
 +
rətdir. İiiraqiliyin ontologiyası
 +
ippıq və qaranlıqın ikilik sistemi-
 +
nə əsaslanır. Bu spesifik xususiyyət
 +
zəəduitiliyin tə"siri altında for-
 +
malapmıtndır. Lakin Qədim ərq
 +
dini-fəlsəfi fikrindən fərqli ola-
 +
raq, S.-nin tə”limində qaranlıq (gəl-
 +
gə) ipıqa nisbətən məvcuddur.
 +
 +
. İctimai bərabərlik ideyası
 +
təbliq edir, lakin feodal zulmunun
 +
həkm surduyu devrdə bunun “mumkun
 +
olmadıqını anlayır, Həqiqi xotibəxt-
 +
liyə ipıqlar aləmində yetipiləcə-
 +
yinə ӱmid bəsləyirdi. S. islam ideo-
 +
loqlarının tə”qibinə mə”ruz qalmıpq,
 +
DİNSİZLİK və etiqad pozqunluqu us-
 +
tundə təqsirləndirilib, 37 yapında
 +
e”dam edilmindir (O cƏldurulmuti
 +
filosofə adı ilə məiyhurdur). ə
 +
nin zəngin irsi ipraqilik fəlsəfə-
 +
sinin əsaslarını eyrənməkdən əlavə,
 +
peripatetizm və sufizm məsələlərinin
 +
tədqiqi ucun də qiymətli mənbədir.
 +
Onun əsərləri PTəmsəddin PTəhrəzuri
 +
(?—1250), İbn Kəmmunə (13 "ə Tyr-
 +
bəddin PYirazm (1236—1311), Vədud
 +
Təbrizi (7—1524), Sədrəddin P/irazi
 +
(?7—1640) və mӱsəlman PTərqi əlkələ-
 +
rinin baiqa filosofları ucun ər-
 +
nək olmutdur.
 +
 +
 +
Ər. ə v Mənon ə PDihabun,
 +
din Yəhya əvərlinin fəlsəfi me p-
 +
ləri, Azərb SSR EA əsərləri (tarix,
 +
fəlsəfə və huquq seriyası), X 2, 1969:
 +
yenə onun, İihabəddin Yəhya Suhrə -
 +
vərdinin həyat yolu, yeni orada, Xr 3, 1974:
 +
yenə onun, Azərbaycanda X1—Xİ1 əsr-
 +
lərdə fəlsəfi fikir, B., 1978,
 +
 +
 +
SUHRƏVƏRDİ Huseyn PPahid (1893,
 +
Benqaliya, Midnapur—5.12.1963, Li-
 +
 +
 +
van, Beyrut)—Pakistan siyasi və dəv- yay
 +
 +
 +
lət xadimi. İxtisasca huquqiqunas
 +
idi. Xilafət Hərəkatında miptirak
 +
etmitidir. 1950 ilin martında Xalq
 +
Musəlman Cəmiyyətinə (sonralar Xalq
 +
Cəmi yyana bapcılıq etmtin, 1956—57
 +
illərdə Pakistanın alu paziri ol-
 +
mutdur. 1958 il cevrilipindən son-
 +
ra S.-Yə siyasi fəaliyyət qadaqan edil-
 +
 +
 +
mipdi. |
 +
 +
SUHRƏVƏRDİ P/ihabəddin Əbuh əfs
 +
Əmər ibn Məhəmməd(1145, Suhrəvərd—
 +
1234, Baqdad)— Azərbaycan mutəfəkki-
 +
ri, gergəmli sufi. Fiqh, təsəvvӱf,
 +
dil, ədəbiyyat və s. elmləri əmisi
 +
Əbunnəcib Suhrəvərdidən və 6. əyrən-
 +
 +
 +
mipdir. Baqdadda bap PTeyx rutbəsini
 +
tutan xilafətin ictimai-siyasi
 +
həyatında fəal iptirak etmipdir,
 +
S.-nin əsərlərində sufilərin əxlaq
 +
normalarının, mə”nəvi keyfiyyətləri-
 +
nin, davranıql qaydalarının mufəs-
 +
səl pərhi verilmitdir. Sufiliyin
 +
monoteist sistemini Yaratmıil, sufi-
 +
lərin psixologiyasını, ruha dair
 +
baxıtilarını umumilətdirmidir.
 +
S.-yə gerə insan mə”nəviyyatını kamil-
 +
ləidirdikdə haqqa (Allaha) yaxınla-
 +
ilır. S, təsəvvufdə insan ilə Alla-
 +
Hın vəhdətini, eyniyyətini qəbul edən
 +
panteist baxhıinları rədd etmipdir.
 +
S.-nin *İman nəsihətlərinin intası
 +
və yunan qəbahətlərinin ifilasız
 +
(“Rətif ən-nəsaih əlimaniyyə və kəpf
 +
əl-fədaih əl-yunaniyyəə) kitabında
 +
peripatetik fəlsəfə tənqid olunmuii-
 +
dur. S. Aristotelə və PTərqdə onun
 +
davamcılarına qarpqı cıxmhıpdır.
 +
 +
 +
Ədə Məmmədov Z. C., Əbuhəfs
 +
CyhpənəpnuHuH “həyatı və əsərlərinə dair,
 +
Azərb.SSR EA Xəbərləri (tarix, fəlsə-
 +
fə və huquq seriyası), ə 1, 1974: yenə
 +
onun, Azərbaycanda XT—XN1 əsrlərdə
 +
fəlsəfi fikir, B., 1978.
 +
 +
 +
SFAKS (,54-) — Tunisdə izəhər.
 +
Sfaks vil.-nin sənaye-nəql. və inz.M.
 +
Qabes kerfəzi sahilində psrt. D.Y.
 +
st. Aeroport. Əh. 171,5 min (1975).
 +
Toxuculuq, kimya, metal e”malı, yeyin-
 +
ti, dəri-ayaqqabı sənayesi muəssisəa-
 +
 +
 +
ləri, İES, me"marlıq abidələri, ar-
 +
xeoloji muzey var. 9 əsrdə salın-
 +
mıpipdır.
 +
 +
SFALERİT (yun. phalerös—eypyın-
 +
 +
 +
kən, aldadıcı)—sulfidlər sinfinə
 +
aid mineral. Kimyəvi tərkibi 25,
 +
Fe, Mn, Sa, S4, So və s. qatıptıqla-
 +
rı olur. Kubik sinqoniyada kristal-
 +
lalpır. 2p5-in heksaqonal modifika-
 +
siyası vursit adlanır. tetraedr
 +
və dodegkaedr formalı kristallar, də-
 +
nəli aqreqatlar əmələ gətirir. Rəng-
 +
siz, qonur, sarı, qara və s. olur. Al-
 +
maz parıltılıdır. Sərtliyi 4.5—4,
 +
sıxlıqı 3900—4100 kəym?. S., əsasən
 +
hidrotermal və cekmə yataqlarda əmə-
 +
 +
 +
lə gəlir. Muhum 2p (tərkibinin
 +
67,126-i) filizidir. Azərb.SSR-də
 +
DQMV-də, Balakən, Gədəbəy, Daijkə-
 +
sən və s. r-nlarda var.
 +
 +
“SFATӰL SERİ, (C“Əlkə iqurasız)
 +
— Bessarabiyada millətci burjua-
 +
mӱlkədar əksinqilabi orqanı (1917,
 +
 +
 +
noyabr—1918, noyabr). C məqsədi
 +
Bessarabiyada Sovetlərin hakimiyyə-
 +
tipi yıxmaq, burjua-mӱlkədar qurulu-
 +
punu saxlamaq idi. 1917 ilin deka-
 +
brında Bessarabiyanı c Mollaviya xalq
 +
resp.-sıq e"lap etmitidi. 4S.S.ə9-nin
 +
KƏMƏK ucun Qərb dəvlətlərinə mura-
 +
ciətindən sonra Antantanın yardımı
 +
ilə Rumıniya qopunları Bessarabi-
 +
aya soxuldu. 1918 il noyabrın 27-də
 +
(dekabrın 10-da) 4S.s.ə-nin tərkibi-
 +
NİN cəmi 2596-nin iptirak etdiyi nc-
 +
lasda Bessarabiyanın Rumıniyaya bir-
 +
ləpməsi haqqında qərar qəbul olundu.
 +
Rumıniya kralının dekreti ilə 4S.s.ə
 +
buraxıldı. Sovet hekuməti rəs
 +
biyanın ilhaq olunması faktını hec
 +
vaxt qəbul etməmiidir.
 +
 +
Kr hən termininin sino-
 +
SFERA (yun. erhaqqa—kurə)—1) qa-
 +
palı səth. 2) Fəaliy yət ti hər
 +
hansı peyin yayılma həddi. 3) PPərant,
 +
ictiman muhit. Azərb, dilində olan
 +
ədəbiyyatlarda cox zaman S, mə"nasın-
 +
 +
 +
kk —ö7xxx——-—n.əa axcn————ı—n-....——————————c
 +
 +
 +
da csahəə sozu iplədilir (məs,
 +
sal şahəsi, xidmət sahəsi).
 +
 +
SFERA—verilmiiq fəza HƏTTƏCMHnƏH
 +
(mərkəzdən) bərabər uzaqlıqda olan
 +
nəqtələr coxluqu. Mərkəzlə S.-nın
 +
hər hansı nəqtəsini birlətdirən par-
 +
caya onun radiusu (K) deyilir. Səthi
 +
5=4lN” dusturu ilə hesablanır. S.-
 +
NIN tənliyi duzbucaqlı koordinat
 +
sistemində (x—a)?-- (u—b)24-(2—su=
 +
=? iəklindədir (a, I, s sfera mər-
 +
KƏZİNİN koordinatlarıdır). Mərkəzi
 +
koordinat batlanqıcında olan S. tən-
 +
liyi x?-- 24-22= 2 pəklindədir (bax
 +
Sferik triqonometriya). |
 +
 +
SFERİK ABERRASİYA—linza sət-
 +
hinin sferikliyi ilə əlaqədar yara-
 +
nan qusur. Bu qusurun optik sistemlə-
 +
rin hazırlanması zamanı yarana bi-
 +
ləcək xətalarla əlaqəsi yoxdur. Lin-
 +
zanın batp optik oxu (b.o.o.) uzərin-
 +
dəki A nəqtəsindən cıxan paraksial
 +
iptıq dəstəsinin mərkəzi iquaları lin-
 +
zadan kecdikdən sonra 6.0.0. A, HƏTTƏ-
 +
sində, Kənar ipquaları isə A, nəqtə-
 +
 +
 +
, HCTeh-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
sində gəsir. Bu səbəbdən 6.o.o, per-
 +
pendikulyar yerləpmitn ekranda (E)A
 +
nəqtəsinin xəyalı təhriflə (muəyyən
 +
radiuslu dairə kimi) alınır. Belə
 +
təhrif S.a. adlanır.
 +
SFERİK ASTRONOMİYA — astro-
 +
metriyanın bəlməsi: ulduzların, Gu-
 +
nəpin, Ayın və b. gey cisimlərinin
 +
gӧy sferasında vəziyyəti və hərəkəti
 +
ilə əlaqədar məsələləri riyazi usul-
 +
larla tədqiq edir. S.a. hələ qədimdə
 +
yaranmıql və astronomik hadisələri
 +
eyrənmək ucun ilk addım olmundur.
 +
Əsas anlayıqlslı gey sferasıdır. Bu
 +
sferanın tətbiqi gey cisimlərinə dor-
 +
ru olan istiqamətlər arasındakı ri-
 +
yazi munasibətləri sadələtdirməyə
 +
(murəkkəb fəza təsəvvurlərini sfera
 +
səthindəki sadə fiqurlara kəecurərək,
 +
4“S.a.ə adı buradandır) imkan verir.
 +
S.a.-da ufuqi, ekvatorial və eklip-
 +
tik koordinat sistemləri th
 +
(bax Goy koordinatları). Muxtəli
 +
koordinat sistemləri arasında əlaqə
 +
sferik triqonometriya dusturları
 +
vasitəsilə yaradılır. S.a.-nın muhum
 +
məsələlərindən biri vaxtın əlcul-
 +
məsidir. Bunun əsasını təbii hadi-
 +
sələr— Yerin ez oxu ətrafında fır-
 +
lanması və Gunəi ətrafına dolan-
 +
ması təpkil edir. Birinci, yaz bə-
 +
rabərliyi neqtəsinə nəzərən ulduz və
 +
ya Gunəi guӱnunu, ikinci isə tropik
 +
ili tə”yin edir. Bu, S.a,-nı funda-
 +
mental astrometriya, gey mexanikası
 +
və Yerin əyrənilməsi ilə əlaqələndi-
 +
rir. S.a. Ayın librasiyasını nəzərə
 +
almaqla koordinatların təyini ilə
 +
əlaqədar məsələləri (planetlərarası
 +
ucutilar və kosmonavtların Aya en-
 +
məsi ucun muhumdur), Guӱnəiin və Ayın
 +
tutulmasını, Ayın ulduzları ərt-
 +
məsini, planetlərin Gunəi diskin-
 +
dən kecməsini, mulmahidələr əsasın-
 +
da astronomik sabitləri, presessiya,
 +
nutasiya, aberrasiya və s. hadisələri
 +
nə eipəHnmp.
 +
 +
Ədl Kazakov S. A., Kurs sferi-
 +
yz astronomii, 2 izd., M.—L., 1940)
 +
 +
 +
ACE”—8, s. 9
 +
 +
 +
SFİNKS
 +
 +
 +
113
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Kucikov K. A,, Kypc sfericeskoni
 +
astronomii, M., 1969, Blajko S,, N.,
 +
 +
 +
Kurs prakticeskoN astronomii, 4 izd.,
 +
M., 1979,
 +
 +
 +
SFERİK KOORDİNATLAR —–sfera
 +
uzərində M nəqtəsinin vəziyyətini tə”-
 +
yin edən tq, 0, f ədədləri. Belə tə”yin
 +
edilir: qeyd edilmii O nəqtəsindən
 +
qarpılıqlı perpendikulyar Ox, Ox,
 +
Oq oxları kecirilir. q ədədi O və
 +
M neqtələri arasındakı məsafə, 6
 +
bucaqı OM vektoru ilə Oq oxunun
 +
musbət istiqaməti arasındakı, f isə
 +
musbət Ox oxunun saat əqrəbinin ək-
 +
sinə OX vektoru ilə YCT-YCTƏ AYIHƏ-
 +
nədək nə qədər denduyunu gestərən bu-
 +
caqdır (X nəqtəsi M neqtəsinin xOm
 +
mӱstəvisi uzərindəki proyeksiyası-
 +
dır). Dӱzbucaqlı Dekart koordinat-
 +
ları ilə S.k. arasındakı əlaqə x =
 +
mr sin Ö cos q, yr sin Ösin q, z —
 +
mr cos Ü ipəklindədir.
 +
SFERİK TRİQONOM ETRİYA —
 +
sferik ucbucaqın tərəfləri ilə bu-
 +
caqları arasındakı asılılıqrı 67-
 +
rənən riyazi fənn. Bu asılılıq
 +
sin a — Sin b (1)
 +
sin A sin B
 +
cos a cos b cos cHsin b sin c cos A, (2)
 +
so5 A = —so5 V soz S--
 +
 +
 +
-- sin B sin C cos a, (3)
 +
sin a cos B cos b sin c—
 +
—sin b cos C cos A, (4)
 +
sin A cos b-cos B sin C--
 +
--sin B cos C cosa
 +
 +
 +
tpəklindədir(A, I,
 +
C — uӱcbucaqın bu-
 +
caqları, a, b, C HCƏ-
 +
tərəflərinin uzun-
 +
luqlarıdır). Duz-
 +
bucaqlı sferik uc-
 +
bucaq (4 =9029, a—
 +
hipotenuz, F və s
 +
katetlər) ucun (1),
 +
(2) və (4) |
 +
 +
5p I=5p a 51p BV
 +
 +
cos 4=s05 F so5s
 +
 +
 +
sin acos B — cos b sin c
 +
 +
 +
 +
 +
 +
(6)
 +
(7)
 +
(8)
 +
 +
 +
pəklindədir. S.t. astronomiyanın tə-
 +
ləbatı ilə mustəvi triqonometriyadai
 +
cox əvvəl yaranmındır. (6)—(8) dus-
 +
turları və onların uçmumilənmələri
 +
hələ Mənadaya və K. iya məlum
 +
idi. Yunan alimləri korbucaqlı sfe-
 +
rik uçcbucaqların həllini duzbucaq-
 +
lıya gətirminlər. Nəsirəddin Tusi
 +
korbucaqlı sferik çcbucaqların hən-
 +
linin butun hallarını araidırmıli
 +
və iki ən cətin halı ilk dəfə həll
 +
etmit, (1) dusturunu Əbulvəfa, (2)
 +
dusturunu alman riyaziyyatcısı Re-
 +
knmomontan, (3) dusturunu F. Viyet,
 +
(4) və (5) dusturlarını L, Eyler
 +
tapmıpidır.
 +
 +
SFERİK JCHCBUCAQ-–fəzanın hər
 +
hansı uc nəqtəsini cut-cut birləd-
 +
dirən uc bəyuk danrə qovsunun əmələ
 +
gətirdiyi həndəsi fiqur (bax Sferik
 +
triqonometriya1:.
 +
 +
SFERİK FUNKSİYALAR —xususi
 +
funksiyaların bir novu: sferik səth-
 +
lərlə əhatələnmil fəza oblastında
 +
fiziki hadisələri eyrənməyə və sfe-
 +
rik simmetriyaya malik fiziki məsə-
 +
lələrin həllinə tətbiq edilir (bax
 +
Xuşusi funksiya).
 +
 +
SFERİK COXHƏDLİLƏR—bax Le-
 +
jandr coxhədliləri.
 +
 +
 +
(5)
 +
 +
 +
Cq) EPO... (iyn. sphaira—Kypə)—Kypə-
 +
yə və ya sferaya (həndəsi mənada) aid-
 +
lik bildirən murəkkəb səzlərin tər-
 +
kib hissəsi (sferoid, sferolitlər
 +
 +
 +
68: S.).
 +
 +
COEPÖHA (cebepo... —iyn. eidos—Ke-
 +
runuli)—basıqlıqı kicik olan yastı-
 +
lanmıti fırlanma ellipsoidi, sfe-
 +
raya yaxın olan səth.
 +
SFEROKONUS — saxsı qab nevu.
 +
PQar gevdəli, apaqı hissəsi iyini (du
 +
tip qablar həm də pqarkonusvarı qab-
 +
lar adlanır), gəvdəsi uzunsov və otu-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
sferokonus
 +
1, 2 —mapnapnm sferokonuslar
 +
əcpnəp): 3, 4—mapkoHytBapnı Bə
 +
 +
 +
Beyləqandan tapılmızn nu-
 +
 +
 +
munələri:
 +
(1X—X1
 +
 +
 +
oturacaqlı sferokonusdar (XI—XII
 +
 +
 +
əcpnəp).
 +
 +
 +
racaqı yastı formalı muxtəlif HƏB-
 +
ləri var. Dar boqazlı. və kicik arız-
 +
lı olur. S: tipli qablar Pərq elkə-
 +
lərində genii yayılmındı. Azərb.-
 +
ın Beyləqan, Bakı, Gəncə, Qəbələ,
 +
1Pamaxı və s. orta əsr pəhərlərində
 +
də istehsal olunmuqi S. qablar xu-
 +
susi gildən duzəldilmin, mehkəm ÖH-
 +
imirilmili, əsasən cızma, basma və
 +
yapma naxıplarla bəzədilmindir.
 +
9—10 əsrlərə aid qablar nisbətən sa-
 +
də, 12—13 əsrlərə aid qablar isə zən-
 +
gin naxıllanmıpdır. Bu qablarda
 +
civə, ətir, yar, dərman, neft saxlanma-
 +
sı, onlardan cıraq və s. kimi istifa-
 +
də edilməsi haqqında mulahizələr meəv-
 +
 +
 +
Za | ül
 +
SFEROLİTLƏR (sfero...-- yun. 1 Hoz
 +
—dai)—radial-iqualı quruluqilu ki-
 +
cik kӱrələr. Cox nazik iynəvarı kris-
 +
talların aqreqatlarını təpiyqkil edir.
 +
Maqmatik və cekmə suxurlarda təsa-
 +
duf edilir. Əsasi maqmada oxitar tə-
 +
rəmələr variollar adlanır. Cekmə
 +
suxurlarda karbonat, manqan-dəmir,
 +
osfat, xalsedon və s.-dən ibarət S.-ə
 +
tk edilir. | 1
 +
SFEROSOMLAR (sfero... yun. 530pa
 +
—bədən)—bitki Huceyrələrindəki qra-
 +
nulalar. Bə"zi tədqiqatcılar onları
 +
ribosom yıqımı, batqaları endoplaz-
 +
matik ipəbəkə hissəsi kimi qəbul
 +
edirlər.
 +
SFİNKS, Qvineya pavianı
 +
(Raryo rar:o)—pavianlar cinsindən
 +
ensizburun meymun. Bədəninin uz.
 +
65—70 sm, quyruqu 50—55 sm-dir. Tuku
 +
qırmızımtıl-qəhvəyi, sıx və uzundur)
 +
uzu, qulaqları, əli, pəncəsi qara, otu-
 +
 +
 +
-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
114
 +
 +
 +
 +
 +
 +
raq dəyənəyi al-qırmızıdır. Seneqal-
 +
da və Qvineyada yapayır. 20—40 fərd-
 +
dən ibarət surulərlə gəzir, aqacda
 +
yatır. Bitki kəkləri, meyvə, xırda
 +
heyvanlar, quqp yumurtaları Yeyir.
 +
 +
SFİNKS (yun. 5rhipx)—1) Qədim
 +
Misirdə ipir bədənli və insan baip-
 +
lı (adətən fir onun portreti), ya-
 +
xud mӱqəddəs heyvan bailı fantastik
 +
varlıqı təsvir edən heykəl. Devru-
 +
muӱzədək qalmıntl S.-lərin ən beyuyu
 +
Cizədə (Misir), Xefren ehramının
 +
yaxınlıqındakı cBeyuk sfinksədir
 +
 +
 +
 +
 +
 +
in
 +
 +
 +
Lİ
 +
 +
 +
SİR ənin
 +
 +
ız i 2
 +
 +
a x Di" zi
 +
“ ə
 +
 +
 +
Lu ildi "aa. az E”: A” R "a
 +
“um Ak" : təm İRİ, ii ə .
 +
ii “o. v =
 +
isi "şə Al 1
 +
qət içi... — dara ə) -R ,
 +
“dağına s Fu" yə b
 +
Eu m = L
 +
 +
 +
 +
 +
 +
nra”
 +
 +
 +
(e.ə. 28 əsr). 2) Qədim Yunan mifolo-
 +
giyasında pir bədənli, qanadlı fan-
 +
tastik qadın. Əfsanəyə gərə Fiva 11:,-
 +
nin girəcəyində məskən salmıi S..,
 +
yolculara belə bir tapmaca deyirmii:
 +
cO nədir ki, səhər dərdayaqlı, gu-
 +
norta ikiayaqlı, axpam ucayaqlı
 +
olurə. QTapmacanı tapa bilməyənləri
 +
S. eldurərmip. Fiva p.-ndən gələn
 +
Edip tapmacanı tapmınq və demii-
 +
dir ki, bu insandır, utlaqlıqda
 +
HMƏKHƏİHD, Yetkinlikdə iki ayaqla kə-
 +
zir, qocalıqda əlinə əsa alır. S. ca-
 +
vabı etitdikdə əzunu qayadan atmıp.
 +
dır (bapqa rəvayətə gerə onu Edip
 +
əldurmutdur). Məcazi olaraq S. tap-
 +
(|aca, mӱəmmalı adam mə”nasını verir,
 +
SFİNKTOZOA (5 iskəqoa əzl
 +
kəsilmii heyvan sinfi: ipərti olaraq
 +
sӱngərlər tipinə aid edilir. 30-dək
 +
nevu olmupdur. Karbondan Tabaiir
 +
dəvrunun sonunadək tək-tək, yaxud ko-
 +
loniyalarla Yapqamıtlar. Hund. 20 sm-
 +
DƏK olub. Əhəngli, məsaməli skeleti
 +
un və Ya silindriqəkillidir.
 +
FRAGİSTİKA (yun. sphragis—Me-
 +
hur), sigilloqrafiya (var.
 +
sigi İum — MəƏhyYp “ ...zpaqbufa) — nalı,
 +
metal, sumuk və s.-dən hazırlanmıiq
 +
məhurləri, habelə onların qızıl,
 +
gӱmul, qalay, surquc, saxsı, kaqız
 +
VƏ s. ӱzərindəki əkslərini eyrənən
 +
keməkci tarix fənni. Ən qədim mə-
 +
hurlərdən e.ə. 4-cu minilliyin axır-
 +
larında Qədim PTərqdə (1Pumer, Mi-
 +
sir və s.) istifadə olunmutdur. Si-
 +
lindr formalı bu məhurlərin ək-
 +
SİNİ almaq ucun onları gil ləevhə us-
 +
qundə diyirlədirdilər. Antik dovr-
 +
DƏ və erkən orta əsrlərdə itamp və
 +
ӱzӱk məhurlər geni yayıldı. 18 əsr-
 +
də S. rəsmi sənədlərin dəvrunu və
 +
onların həqiqiliyini mMçəyyənlə:tdi-
 +
rən bir sahə kimi formalajtmaqa bal1-
 +
ladı. 19 əsrin axırlarından arxeo-
 +
LOJİ qazıntılar zamanı tapılan
 +
Kӱlli miqdarda məhurlərin (Qədim
 +
 +
 +
 +
 +
 +
SFİNKS
 +
 +
 +
Misir, Mesopotamiya, Hindistan, Yu-
 +
nanıstan, İran, Rusiya və s.) tədqiqi
 +
ilə S. onların xronoloji təsnifatı
 +
əsasında dəvlət tə"sisatlarının for-
 +
malapması və inkipafını əyrənən
 +
elm sahəsinə cevrildi. S. material-
 +
ları təsviri sənət, heraldika, numiz-
 +
matika, epiqrafika, siniflərin və
 +
dəvlətin yaranması, qədim cəmiyyətlə-
 +
rin ideologiyası, ticarət yolları,
 +
iqtisadi və mədəni əlaqələri əyrənmək
 +
ucun cox ƏD. Arxeolo-
 +
ji tədqiqatlar zamanı Azərb.-da cox-
 +
lu məhur, Habelə uzərində onların
 +
əksi olan kulli miqdarda saxsı qab,
 +
kirəmit və gnl levhələr tapılmıl-
 +
dır. S. sur"ətlə inkipaf edir.
 +
 +
Ədə Kamenieva E. İ., Ustvo-
 +
qov N. V., Russkal sfraqistikai qeralı-
 +
dika, M., 1974: Masimon İ. S., Novıe
 +
naxodki pecateN əpoxi bronzı s nizovib
 +
M “ConeTcKas apxeonoruno, 1981,
 +
 +
 +
SXAKAYA Mixail (Mixa) Qriqor-
 +
yevic (partiya təxəllusu: Barsov,
 +
Qurgen və s.) (4.5.1865, indiki
 +
Gurc.SSR Gegeckori r-nunun Xunsi
 +
g.—19.3.1950, Moskva: Tbilisidə dəfn
 +
 +
 +
| edilmiidir)—sovet dəvlət və partiya
 +
 +
 +
xadimi. 1898 ildən Sov.İKP uzvu.
 +
Tiflis, Kutaisi, Batum və s. yerlərdə
 +
inqilabi ip aparmıip, 4Mesame-dasiı
 +
s.-D. tipkilatının yaradıcılarından
 +
olmuit, 1898 ildən RSDFP-nin Yeka-
 +
terinoslav komitəsində, cYujnı rabo-
 +
ciə qəzetində ipləmitdir. 1903 il-
 +
dən RSDFP Qafqaz İttifaq Komi-
 +
təsinin rəhbərlərindən idi. Həmin
 +
ilin payızında Bakıda RSDFP-nin
 +
2-ci qurultayının ipi haqqında mə”-
 +
ruzə ilə cıxıtp etmitdir. 1904—05
 +
illərdə Tiflis, Bakı və s. yerlərdə
 +
inqilabi ip aparmındır. RSD -
 +
nin Z, 5-ci qurultaylarının numayən-
 +
dəsi olmutdur. 1907—17 illərdə Ce-
 +
nevrədə yapamın, 2-ci İnternasiona-
 +
lın 7-ci (QPtutqart) konqresinə
 +
RSDFP-dən numayəndə secilmitdir.
 +
1917 ilin aprelində V., İ. Leninlə
 +
birlikdə Rusiyaya qayıtmıtıi, Qafqaz
 +
Əlkə Sovetinin, RSDF(buP Qafqaz
 +
Əlkə Komitəsinin, Tiflis Komitəsi-
 +
nin uzvu olmuzidur. 1921—22 illər-
 +
də RSFSR həkumətində Gurc SSR-
 +
in Xumayəndasi, 1923—Z30 illərdə
 +
Gurc.SSR MİK ət Heyyətinin
 +
sədri və ƏSFSR MİK sədrlərindən
 +
biri, SŞRİ MİK Rəyasət Heyətinin,
 +
Gurcustan K(6)P MK-nın, 1920 ildən
 +
Kominternin İcraiyyə Komitəsinin,
 +
1931 ildən Beynəlmiləl Nəzarət Ko-
 +
missiyasının uzvu idi. Partiyanın
 +
10—11, 13, 15—17-ci qurultayları-
 +
nın, Kominternin 2—7-ci konqreslə-
 +
ripin numayəndəsi, SSRİ Ali Sove-
 +
tipin (1—3-cu caqırınvj) deputatı ol-
 +
muidur. Lenin ordeni ilə təltif
 +
edilmiidir.
 +
 +
ƏÖ,: Maxeyaunn A. B, Muxa lixa-
 +
kal, M., 1968,
 +
 +
 +
SXALTӰ BO — Gurc.SSR-də urəhəp
 +
(1953 ildən). Balneoloji kurort. D.Y.
 +
st, Kutaisi 11.-nin 9 km-liyində, Sxal-
 +
tubo cayı dərəsindədir. Yayı isti (or-
 +
ta temp-r avqustda 24*S), qıpı yum-
 +
ipaqdır (orta temp-r də əə Əə
 +
 +
llik yaqıntı təqr. 1400 mm. Ət-sud
 +
kombinatı, kimya, bullur, tikinti
 +
hissələri, meyvə ipirəsi z-dları, qa-
 +
lantereya f-ki, cay f-kləri birliyi:
 +
Gurc.SSR Elmi-Tədqiqat Kurortolo-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
giya və Fizioterapiya İn-tunun fi-
 +
lialı, elkətunaslıq muzeyi və s, var.
 +
Sxaltubo cayı dərəsində subtermal və
 +
zəif radioaktiv sular cıxır. Suyu
 +
icilir, vanna və inhalyasiya edilir.
 +
S.-da, əsasən, qan devranı, dayaq-hə-
 +
rəkət orqanları, sinir sistemi, kine-
 +
koloji və s. xəstəliklərə tutulanlar
 +
mualicə olunur.
 +
 +
CXEHMCTCKANM, X Hu Ay p a—Kypv.
 +
SSR-də cay. Rioni cayının qolu. Uz,
 +
176 km, hevzəsinin sah. 2120 km?. Su-
 +
varmada istifadə olunur.
 +
 +
SXİDAM (Əshyedat) — Niderlandda
 +
iəhər. Cənubi Hollandiya əyalətin-
 +
dədir. Nive-Maas (Reyn cayının qo-
 +
lu) cayının sahilində port. ƏH. 75,2
 +
min (1979). Gəmiqayırma, elektrotex-
 +
nika, yeyinti şənayesi var.
 +
SXİZOFRENİYA—bax P/izofreniya.
 +
SXİNVALİ (1934—61 illərdə Sta-
 +
liniri)—Gurc.SSR-də ipəhər. Cə-
 +
nubi Osetiya MV-nın mərkəzi. Bəyuk
 +
Liaxvi cayı sahilindədir. D.Y. st.
 +
c Emalprovodı, *“Elektrovibromaiyinaə,
 +
 +
 +
avtobus tə”miri, mexanika, kimya 3-D-
 +
 +
 +
ları, taxta-palban kombinatı, tikip
 +
f-ki, yeyinti, tikinti materialları
 +
sənayesi, Gurc.SSR EA-nın Cənubi
 +
Osetiya elmi-tədqiqat in-tu, pedaqo-
 +
ji in-t, G.t. texnikumu, tibb, musiqi
 +
və rəssamlıq məktəbləri, dram teat-
 +
rı, əlkəpunaslıq muzeYİ var.
 +
SXİNVALİ DƏFİNƏSİ — Cənubi
 +
Osetiya MV-nın Sxinvali it, yaxın-
 +
lıqında tapılmın (1909) son Tunc
 +
dəvrunə aid dəfinə. 18 tunc əliyadan
 +
—10 muxtəlif formalı balta, 5 qa-
 +
lın bilərzik (tədqiqatcılar guman
 +
edirlər ki, bilərziklər ticarətdə
 +
pul əvəzi ilədilmiindir) və 3 əmək
 +
alətindən ibarətdir. U zəri Həndəsi
 +
fiqurlar və Heyvan rəsmləri ilə bə-
 +
zədilmili bu dəyuit baltaları Ko
 +
 +
və Kolxida mədəniyyətləri ucun xa-
 +
rakterikdir. Bu tip baltalara, Azərb,
 +
(.SR-də də rast gəlinir.
 +
SXOLASTİKA zə scholastica, yun.
 +
scholastikos: schole—e-ii ceh6əT, MƏK-
 +
təb)—dini fəlsəfə tipi: teologiyaya
 +
ustunluk vermək, ehkamcı ilkin ipərt-
 +
ləri rasionalist metodika ilə bir-
 +
ləidirmək və 6 məntiq problem-
 +
lərinə maraq S.-nın səciyyəvi cəhət-
 +
ləridir. Orta əsrlərdə ən cox Qərbi
 +
Avropada iki etmiindir. S.-nın
 +
kəkləri son antik fəlsəfəsinə, xu-
 +
susilə Proklın gəruillərinə gedi
 +
cıxır. Erkən S,.-ya (9—13 əsrlər) neo-
 +
platonizmin tə”siri olmutidur (Ken-
 +
terberili Akselm, İbn Sina, İbn
 +
Rupid). “Klassikə S. devrundə (14—15
 +
əsrlər) exristianlıq aristotelizmik
 +
(Beyuk Albert, Akpinalı Foma) ustun
 +
idi. 15—16 əsrlərdə katolik (neosxo-
 +
lastiklər, ispaniyalı iyezuit F. Sua-
 +
res) və protestant (F. Melanxton)
 +
ilahiyyatcılar arasındakı mubahisə-
 +
lər əslində katolik kilsəsinin Re-
 +
formasiyaya qarlı mӱbarizəsini əks
 +
etdirirdi. Yeni dəvrun qabaqcıl.fəl-
 +
səfi tə”limlərinin (Dekart, Hobbs,
 +
Lokk, Kant, Hegel və b.) tə"siri ilə
 +
S.-nın əvvəlki məvqeyi sarsıldı. 19
 +
əsrdən mӱxtəlif katolik (tomizm,
 +
Platon-Avqustin məktəbi və b.) və pro-
 +
testant məktəblərini birlətdirən S.-
 +
ya maraq artdı.
 +
 +
Ədə Traxtenberq O. V., Ocerki
 +
po istoriim zapadno-sepropehskoN sredneve-
 +
kopov- filosofin, M., 1957: Sokolov
 +
S. S., Srednevekovan filosofia, M.., 1979.
 +
 +
 +
115
 +
 +
 +
 +
 +
 +
T— Azərb. əlifbasının 24-cu,
 +
 +
 +
| rus
 +
əlifbasının 20-ci Hərfi:
 +
 +
 +
muasir
 +
 +
 +
Azərb. ədəbi dilində bu hərflə ifa-
 +
də olunan kar, diləenu, partlayan sa-
 +
iparəsi.
 +
 +
 +
MHTHH Yazılınqı Kirill
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
4 m. ———. ALT
 +
 +
| nın : 1 :
 +
 +
n r. RARBARARR yə . m *"
 +
 +
| ” q I
 +
 +
: —“““4— — — ır EA ma
 +
 +
= h— –- - -—-— —— ——
 +
 +
I 2. : :
 +
 +
(kə f o,
 +
 +
T at "R | vu 1 “2 x
 +
 +
1 211 4 A. | h
 +
 +
YA ƏDLİYYƏ YK
 +
=
 +
 +
 +
“um İ =
 +
i “ə 8: L.. 8
 +
 +
 +
|" ə
 +
İn
 +
 +
 +
 +
 +
 +
| İk m
 +
= radan
 +
 +
 +
“Tə həpdiyHMH MYXTƏTHİN )a3bl CÜCTEMDNƏ-
 +
 +
 +
rində təkamulu.
 +
 +
 +
əlifbasından kəturulmuidur. Sə-
 +
zun əvvəlində, ortasında və sopunda
 +
iilənir.
 +
 +
TABA Q— Azərb.-da məzilətdə itlədi-
 +
nən qab, Aqacdan hazırlanır, təknəyə
 +
nisbətən dayaz və yunguldur. Xəmir
 +
yoqurmaq, cerək və s. ərzaq məhsulları
 +
saxlamaq ucun istifadə edilir. Həm
 +
əl usulu ilə, həm də xususi dəzgahda
 +
dӱzəldilir. Azərb.-da erkən orta əsr-
 +
lərdən istifadə edildiyi mə lumdur:
 +
Qonipu 1Pərq və Qafqaz xalqları ara-
 +
sında da genin yayılmımlmdır. Kec-
 +
miidə Orta Asiya xalqlarında Q.
 +
dənəvər və səpələpən peylərin (taxıl,
 +
un, qum və s.) elcu qabı kimi də i11-
 +
lədilmiidir.
 +
TABALMA—metal, Yaxud ərintinin,
 +
bapqlıca olaraq polad və cuqunun ter-
 +
mik emal nəvuq Q. ilə əvvəlki e mal-
 +
lar nəticəsində dayanıqsız halda
 +
olan metal strukturu tarazlıq halın-
 +
dakı struktura cevrilir. Bunun ucun
 +
metal muəyyən temp-ra qədər qızdırı-
 +
lır, həmin temp-rda bir qədər saxla-
 +
nıldıqdan sonra Yavapq-Yaza11 (məş,
 +
karbonlu polad saatda təqr. 50—100*S
 +
sur"əqlə) soyudulur. Q. metalın e mal
 +
olunma qabiliyyətini: yaxitıla:idır-
 +
maq, plastikliyini yӱkğsəltmək, metal-
 +
də qalıq gərginliyini aradan gətur-
 +
mək və s, məqsədlərlə aparılır. Pro-
 +
səs alovlu sobalarda Yerinə Yetirilir.
 +
TABASARAN DİLİ —tabasaranlı-
 +
ların dili. Darıstan dillərinə da-
 +
 +
 +
V*,c. 9
 +
 +
 +
xildir. Bu dildə 72 min adam danı-
 +
 +
 +
ipır (1979). 1P1m, və c. dialektləri.
 +
 +
 +
var. Aqul və ləzgi dillərinə yaxın-
 +
 +
 +
dır. Səs tərkibində 5 sait, 55 samit.
 +
 +
 +
var. İsimlər iquurlu (insanlar) və
 +
pmuursuz varlıqlar kimi 2 cinsdə qrup-
 +
lapır, Hallanma formaları zəngin-
 +
dir. Cӱmlə. nominativ və erqativ qu-
 +
rulutpludur. Leksikasında batqa dil-
 +
lərdən kecmə səzlər coxdur. 1932—38
 +
illərdə latın əlifbasından istifadə
 +
 +
 +
—k olunmuyi, 1938 ildən rus qrafikası
 +
 +
 +
əsasında əlifba yaradılmıpdır.
 +
 +
Əd. Maqometov A. A., Tabasa-
 +
ranskiNi azık, Tbilisi, 1965, İzıki Azii
 +
i Afriki, |kn.1, İ1, M., 1979.
 +
 +
 +
TABASARANLILAR — Daq.MSSR-in
 +
c.-iq,-ində yappayan xalq. 75 min nəfər-
 +
dir (1979). Tabasaran dilində, əksə-
 +
riyyəti həmcinin rus, Azərb. və ləzgi
 +
dillərində danınırlar. Dindarları
 +
musəlmandır. Mədəniyyət və məirkətlə-
 +
rinə gərə ləzgilərə yaxındırlar. Əsa-
 +
sən əkincilik və maldarlıqla məpqeul-
 +
durlar. Sənətkarlıq, xususilə xalca-
 +
cılıq inkipaf etmiidir. X.t., elm və
 +
mədəniyyət sahəsində calıtqan ali təh-
 +
silli mutəxəssisləri yetitmitdir.
 +
 +
ƏƏ.: Narodı Kavkaza, t. 1, M., 1960.
 +
 +
 +
TABAİPYİR — karbonat suxurların
 +
zəif sementlətmin, narın dənəli nə-
 +
vu. Əsasən, kalsium-karbonatdan iba-
 +
rətdir. Təbii T., əsasən, mikroorqa-
 +
nizmlərin kalsit skeletinin hissələ-
 +
rindən təpkil olur. Mineraloji tər-
 +
kibində kalsit (90—9996 ), qismən gil
 +
mineralları, pirit və s. iptirak
 +
edir. Sıxlırı 2,70—2,.72 q/sm3?, Məsa-
 +
məliyi 45—5096-dir. T. 30—500 .c və
 +
daha dərində toplanan yarıbərkimiyi
 +
dəniz lilidir. Təbiətdə geni yayıl-
 +
mıidır. Sement, əhəng, soda, iquliə
 +
istehsalında, (pəkərin təmizlənməsin-
 +
də, yazı təbatirinin hazırlanmasın-
 +
da, tibdə və s.-Də iplədilir. Ar və
 +
qara T. (İtaliya damlı adlapır) rəsm
 +
materialı kimi istifadə olunur. Ya-
 +
taqları SSRİ, Fransa, B. Britaniya
 +
və Danimarkada var.
 +
 +
TABAİYİR SİSTEMİ (DƏVRU)—
 +
Mezozoy qrupunun apaqıdan ucuncu
 +
sistemi. Yer tarixinin Mezozoy era-
 +
SININ ucuncu devrunə muvafiqdir.
 +
Radioloji mə“lumatlara gerə T.d.
 +
135— 137 mln. il bundan əvvəl baitla-
 +
mıiy, təqr. 70 mln. il davam etmiidir.
 +
Mustəqil sistem kimi ilk dəfə 1822
 +
ildə Belcika geoloqu J. Omalius
 +
d"Allua Paris həvzəsində ayırmıil-
 +
dır. T.s. iki ite"bəyə beəlunur: alt
 +
və ust. Alt 1pe"bə 6 (Berrias, Valan-
 +
 +
 +
jin, Qoteriv, Barrem, Apt, Alb), ust
 +
ilə”bə isə 7 mərtəbədən (Senoman, Tu-
 +
ron, Konyak, Santon, Kampan, Maast-
 +
rixt, Danimarka) ibarətdir. T.d.-
 +
nun birinci yarısı ӱmumiyyətlə qalx-
 +
ma hərəkətlərinin ustunluyu ilə sə-
 +
ciyyələnir. Aezpya birinci yarısı-
 +
nın sonunda (Alb əsrində) enmə pro-
 +
sesi baallamıit, Ust Tabatirdə daha
 +
inkipaf etmipt və bəyuk transqres-
 +
siYa (Yer tarixində ən beyuӱk transqres-
 +
siyalardan biri) ilə mutpayiət olun-
 +
mupdur. T.d.-nun sonunda yenidən
 +
qalxma hərəkətləri baiq vermiii və
 +
Danimarka əsrində dəniz həevzələri
 +
xeyli kicilmitpdir. İntensiv, qırı-
 +
iptıq əmələgəlmə prosesləri, əsasən,
 +
Sakit okean geosinklinal quritparın-
 +
da olmupdur. T,d.-nun ortalarında
 +
PPərqi Asiyada qırıpıq əmələgəlmə
 +
prosesləri qurtarmıpldır. Sonrakı
 +
hərəkətlər Oxotyanı zonanı əhatə
 +
etmitdir. T. d.-nun sonunda Amerika
 +
And d-rının pt. hissəsi və Qayalı
 +
daqlar formalatmıtdır. Aralıq də-
 +
nizi geosinklinalında tektonik hərə-
 +
kətlər zəif olmutdur. T.d.-ndə iri
 +
Yarıqlar əmələ gəlmii (xususilə c.
 +
materiklərində), Qondvananın parca-
 +
lanma prosesi tamamlanmıpdır. - ӱst
 +
Tabaiirdə guclu vulkan puskurmələri
 +
olmutidur. T.s. cekuntulərində əhəng-
 +
daiyıya cevrilmip əhəngli və əhəng-
 +
li-gilli lil, mergel və yazı tabaipi-
 +
ri (adı da buradan gəturulmutdur)
 +
ustunluk təipkil etmitdir. Onurra-
 +
sızlardan ammonit və belemnitlər da-
 +
ha da inkiaf etmiit, inoseramlar,
 +
əyri kirpilər, onurqalılardan suru-
 +
nənlər genii yayılmıtidır. Ciftli
 +
məməlilər meydana gəlmitidir. :T.d.-
 +
nun sonunda surunənlarin coxu, am-
 +
monitlər, belemnitlər və s. qırıl-
 +
mıtidır. T.d.-nun florası cılpaqto-
 +
xumluların və qıjıkimilərin ustun-
 +
luyu ilə xarakterizə olunur. T.d.-ndə
 +
ilk dəfə ertulutoxumlular meydana
 +
gəlmiii və inkitpaf etmipdir. T.s. -
 +
cokuntuləri butun kontinentlərdə ya-
 +
Yılmındır. SSRİ ərazisində PPərqi
 +
Avropa platformasında, Krım, Kar-
 +
pat və Qafqazın daqlıq sahələrində
 +
geni sahə tutur. T.s. cəkuntulərinin
 +
Azərb.SSR-də Beyuk və Kicik Qafqazda
 +
və Nax.MSSR-də cıxıtları var: Qu-
 +
Sa-Xəzəryanı sahədə və Kur-Araz ova-
 +
lıqında qazma quyularında acılmı|t-
 +
dır. Terrigen, karbonat və maqmatik
 +
suxurlardan ibarətdir. Bu cekuntu-
 +
lərdə T.d.-nə xas onurqasız heyvanla-
 +
rın, əsasən, butun nӱmayəndələrinin
 +
il, (dailalmın) qalıqları var.
 +
 +
 +
116
 +
 +
 +
T.s, cekuntulərində bir cox
 +
qazıntı yataqları (kəmur, ne
 +
duz, boksit, qalay, qurqutun,
 +
və s.) aiqkar edilmitdir.
 +
TABELİLİK, tabelilik əla-
 +
qəsi—bir sintaktik unsurun (səz
 +
və ya cumlənin) batqasından formal
 +
asılılıqı, T.-in əsas nevləri (zlaii-
 +
ma, idarə və yanamimadır. Tabeli mu-
 +
Hi cumlələr, seəz birlətmələri
 +
. əsasında yaradılır: tabeli murək-
 +
kəb cumlələrdə baip və budaq cumlələr
 +
bir-biri ilə baqlayıcı, baqlayıcı səz
 +
və ya ipəkilci, yaxud təkilci (əsasən,
 +
pərt pəkilcisi) ilə baqlanır.
 +
TABES, tabes dorzalis—si-
 +
filis xəstəliyində sinir sistemi zə-
 +
dələnmələrinin gecikmiti forması.
 +
TABESİZLİK, tabesizlik əla-
 +
qəs i—cumlə və ya səz birləptmələri-
 +
nin qrammatik cəhətdən asılı olmayan
 +
zvləri arasındakı sintaktik əlaqə.
 +
abelilikdən fərqli olaraq, T.-də mu-
 +
rəkkəb cӱmlənin tərkib hissələri bir-
 +
biri, ilə birlətdirmə, ziddiyyət və
 +
belutidurmə əlaqələri vasitəsilə bar-
 +
lanır. Həmcins uzvlu murəkkəb cum-
 +
lələrdə baqlayıcıları durqu iptarə-
 +
təri əvəz edir.
 +
TABET Antuan Jorj, Tabit Avn-
 +
tun (13.6.1907, ivan, Bhamdun—
 +
16.5.1964, Moskva)— Livan me”marı və
 +
ictimai xadimi, publisist. cXalqlar
 +
arasında sulhu məhkəmlətməyə gərəv
 +
Beynəlxalq Lenin mukafatı laureatı
 +
(1961). 1936—48 illərdə Livanda
 +
4 İ-nin dostları cəmiyyətinin
 +
sədri, 1949 ildən Livan Milli Sulh
 +
PTurasının sədri, 1950 ildən Umum-
 +
dunya Sulh PQurasının Rəyasət Hey”-
 +
ətinin ӱzvu olmupdur.
 +
TABƏKSİLTMƏ—qtablama əməliyya-
 +
tından sonra aparılan termik e”mal
 +
prosesi. T. ucun tablanmıiy ərinti
 +
atpaqı behran nəqtəsi rin
 +
kicik temp-radək qızdırılıb həmin
 +
temp-rda bir qədər saxlandıqdan son-
 +
ra hava və ya su ilə soyudulur. 4Q.m
 +
termini adətən poladın termik e"ma-
 +
lına aid edilir. Əlvan metallarda
 +
T. sun"i kehnəlmə (bax Metalların
 +
kehnəlməsiy) adlandırılır. T. po-
 +
ladda məhkəmlik, plastiklik və zər-
 +
bə ezluluyu xassələrinin optimal
 +
uyqrunluqunu əldə etmək məqsədi ilə
 +
aparılır. T. nəticəsində tablamadan
 +
yaranan daxili gərginlik tamamilə
 +
və ya qismən aradan qaldırılır. T.
 +
amarsı (120—250" C), opra (300 —400” C)
 +
və yuksək (450—650*S) tempi-rlarda
 +
aqarılır.
 +
TABİDZE Qalaktion Vasilyevic (18.
 +
11.1892, Kutaisi yaxınlıqında, HCkvi-
 +
 +
 +
Tə
 +
t, qaz,
 +
civə
 +
 +
 +
isi k, — 17.Z.1959,
 +
Tbilisi) — gurcu
 +
sovet ipanri,. Gurc.
 +
SSR xalq ipairi
 +
(1933), Gurc. SSR
 +
EAakad. (1944), İlk
 +
kitabı 1914 ildə
 +
( nəir olunmutdur.
 +
€1 ayə (1908),
 +
cDor, ey gunəi yə
 +
(1910) pie”rlərində
 +
azaDlıq ruhu, xal-
 +
qın qələbəsinə inam
 +
i guӱcludur. İlk devr
 +
yaradıcılıqına dekadentlik və simvo-
 +
lizm də tə”sir gəstərmiidir (FC Artist
 +
me"pnəpnə toplusu, 1919). Beyuk Okt-
 +
yabr sosialist inqilabını, Gurcus-
 +
tanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsini
 +
alqımlamındır |*İdeyaı (1923), *Biz
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TABELİLİK
 +
 +
 +
—guӱrcu pairləriq (1925) me”pnəpn,
 +
cCon Ridə (1924) poeması |. 4“Devrı
 +
(1930), “İnqilabi Gurcustanə (1931)
 +
poemalarında, “Vətən həyatımdırı
 +
(1941, nətri 1943) toplusunda sosia-
 +
lizm quruculuqunu, sovet xalqının
 +
ƏMƏK rəpadətini tərənnӱm etmitdir.
 +
1935 ildə Parisdə antifaiist konq-
 +
resdə ittirak etmit, qayıtdıqdan son-
 +
ra xarici əlkə zəhmətketlərinin hə-
 +
Yat və mӱbarizəsinə həsr olunmut
 +
pe”rlər (cv Avropa xatirələri. silsi-
 +
ləsi) yazmımdır. Muharibə dəvru və
 +
ondan sonrakı illər yaradıcılırın-
 +
da (FSilaha sarılın, qardatları,
 +
cBiz qalib gələcəyikə, “Qəlblərin bir-
 +
LİYİMə, “Qızıl meydanı, € MocKBaə,
 +
cSulh uqrundag və s. pe”rləri) sovet
 +
vətənpərvərliyi, sulh və demokratiya
 +
uqrunda mubarizə məvzusu muhum yer
 +
tutur. T. lirik ipair kimi də tanın-
 +
mııpdır. Pe”rləri SSRİ xalqları
 +
dillərinə, o cӱmlədən Azərb. dilinə,
 +
bir cox xarici dilə tərcumə olunmuti-
 +
dur. Lenin ordeni, Qırmızı Əmək
 +
Bayraqı ordeni və medallarla təltif
 +
edilmindir. Tbilisidə heykəli qo-
 +
yulmuldur.
 +
 +
Əsərləri: Stixotvorenil i poz-
 +
mı, M., 1958, Stixotvorenin, M., 1978:
 +
Lirika. Tbilisi, 1982, Stixotvorenil,
 +
 +
izd., L., 1983.
 +
 +
Əd. Xəlilov IL, CCPH xanrna-
 +
rı ədəbiyyatı, H. 1, nətr 2, B., 1975:
 +
Marqvelatdvili Q.,, Qalaktion
 +
Tabidze. Ocerk jizni i tvsrcestva, Tbi-
 +
lisi, 1973, İstoril qruzinskonN sovstskov
 +
literaturı, M., 1977,
 +
 +
 +
TABİDZE Titsian Yustinovic (2.4.
 +
1895, indiki Gurc.SSR, Van r-nunun
 +
PQuamta g.—1937)—gurcu sovet pqairi.
 +
c Mavi buynuzları (1915) simvolist
 +
iyairlər qrupunun tətpkilatcıların-
 +
dandır. Sovet devrundə Gurcustanda
 +
sosializm quruculuqunu, vətənpərvər-
 +
lik və xalqlar dostluqunu tərənnum
 +
edən əsərlər yazmındır (4“Rion-portə
 +
(1928) və s. poemaları, “Vətənə, 4Tbi-
 +
Lİsİ gecəsiə, “Yeni Kolxida, c Ap-
 +
reldə əkinə, “A. Pupjinəz, € EpMəHH-
 +
standaə, “Daqıstan baharı və s. iqe”r-
 +
nəpul. T.-nip novator poeziyası gurcu
 +
sovet pye”rinin inkipafına tə"sir
 +
gəstərmitdir.
 +
 +
Əsərləri: Stixotvorenil i pov-
 +
ii Da 1964, Sa, lalısi 1967,
 +
 +
e 11 ikopa . ..
 +
 +
Ta6ınse, /L.. 1971. "ə
 +
 +
 +
TABİLAKA—Qafqaz Albaniyasında
 +
yapayıli məntəqəsi. Ptolemeyin cCoq-
 +
rafi tə"limnamə əsərində adı cəki-
 +
lir. Gerr və Kaysi (K a s) cayları
 +
arasında yerlətdiyi gostərilir. Yeri
 +
muəyyənlətidirilməmiyindir.
 +
 +
Əda Trever G. V., Ocerki po is-
 +
torii i ə xos Kapkazskov Albanii,
 +
 +
 +
TABIN-BӦQDO-ӦLA— Altayın c.-it,-
 +
ində, SSRİ, MXR və Cin sərhədində
 +
nar massivi. Metamorfik ipist və qra-
 +
nitlərdəpn təgil olunmutidur. Əsas
 +
zirvəsi Nayramdaldır (4356 m).
 +
buzlaq (umumi sah. 160 km?) var. Ya-
 +
maclarında darq-tundra bitkiləri, cay
 +
 +
 +
dərələrində qara (pam meipələri ya-
 +
yılmıtidır.
 +
TABLAMA—metalı bohran nəqtəsi
 +
 +
 +
temp-rundan atqı olmayan temp-ra-
 +
dək qızdırıb, həmin temp-rda bir qə-
 +
dər saxladıqdan (əgər zəruridirsə)
 +
sonra sur”ətlə soyutmaqla aparılan
 +
termik emal prosesi. Poladların
 +
məhkəmləndirilməsində T. prosesin-
 +
 +
 +
36
 +
 +
 +
ittirak etmi
 +
TABOR “ndir.
 +
 +
 +
dən daha cox istifadə edilir, bu hal-
 +
da poladda yuksək bərklikli mcarten-
 +
cum strukturu (austenitin - par ca-
 +
lanma məhsulları olmayan) alınır.
 +
Karbonlu poladlarda austeniti par-
 +
calamadan minimal soyutma sur"əti
 +
(T.-nın bəhran sur”əti adlanır) san-
 +
də 150—3002 S-dir. Buna gərə də be-
 +
lə poladları tablayıcı maye kimi
 +
soyuq sudan istifadə etməklə sur"”ət-
 +
lə soyudurlar. Legirlənmiiy polad-
 +
larda T.-nın behran sur"əti kicik-
 +
dir, martensit strukturu daha yavap
 +
soyutma yolu ilə əldə edilir. T. nə-
 +
qicələri xarici amillərdən, əsasən,
 +
tablayıcı muhitdən (yə"ni su, yaq,
 +
əridilmiit duz) və təzyiqdən də ası-
 +
lıdır. Soyutma təraitindən asılı-
 +
olaraq isə fasiləli, pilləli, izoter-
 +
mik və səthi T. nevləri vardır. Fa-
 +
siləli T.-da poladların T. gərginli-
 +
yi azalır, daxili gərginliklərin TƏ"-
 +
sirindən polad mə"mulatın forma və
 +
əlculəri az dəyitir. Pilləli T.-da
 +
poladın (əsasən, legirlənmiti polad)
 +
termik gərginliyi azalır, T. catla-
 +
rı əmələ gəlməsinin qarpısı alı-
 +
nır. İzotermik T.-da poladların kon-
 +
struksiya mehkəmliyi, zərbə əzluluyu
 +
və s., səthi T.-da isə poladın yeyilmə-
 +
Yə davamlılıqrı, bərkliyi və yorulma-
 +
ya qaroplı məhkəmliyi artır. Tablan-
 +
mı poladın kəvrəkliyi yӱksək oldu-
 +
qundan, bir qayda olaraq opun tabını
 +
alırlar (bax Tabalma): bu zaman onun
 +
əzluluyu və plastikliyi artır, bərk-
 +
liyi və məhkəmliyi isə azalır. T.
 +
əməliyyatına əlvan metallardan alu-
 +
minium, maqnezium və nikel ərinti-
 +
ləri daha cox uqradılır. Belə ərin-
 +
tiləri tabladıqdan sonra otaq temp-
 +
runda və ya daha yuksək temp-rda Keh-
 +
nəlmə əməliyyatına (bax Metalların
 +
kehnəlməsi) uqradırlar. Nəticədə on-
 +
ların məhkəmliyi və bərkliyi artır,
 +
plastikliyi isə aaqı duptur.
 +
TABRET (öp. tablette ə “nu
 +
bərk dərman forması. Əczacılıq:z-d-
 +
larında dərman və əlavə maddələri
 +
(nipqasta, iqəgər, natrium-xlorid,
 +
spirt və s.) presləməklə hazırlanır.
 +
Yastı, oval, iki tərəfi qabarıq ipə-
 +
kildə duraxılı y
 +
TABL (Fr. aeai, Hərfi mə”nası
 +
—ipəkil, elanlar ucun ləvhə)—uzə-
 +
rində ipıq siqnalları və ya yazıla-
 +
rı ilə mə lumat verilən ləvhə. *Nəq-
 +
liyyat-dispetcer xidmətində, idman
 +
A (yarıpın nəticələ-
 +
əstərmək un), reklamlarda
 +
TA S.-Də əfğan ... r E-
 +
TABMEN (Tibpap) Qarriyet (təqr.
 +
1820, Merilend ptatı, raya.
 +
3.1913, Hiy-Topx urrarsı, O6epn) —
 +
ABİP-da zənci gələliyi əleyhinə mu-
 +
bariz, zənci xalqının qəhrəman qadı-
 +
nı, Kəelə ailəsində doqulmutdur. Təqr.
 +
1849 ildə əsarətdən qacaraq abolisio-
 +
nizm hərəkatına qopulmutpdur. 50-ci
 +
illərdə 19 dəfə quldar cəpub iqqatla-
 +
rına getmii, pəxsən 300-dən artıq kə-
 +
ləni azad etmipdir. ABİQ-da Vətənda:p
 +
muharibəsi devrundə (1861—65) Pimal
 +
ordusunda kətifiyyatcı və tibb bacı-
 +
sı olmutdur. 1863 ilin yayında 750
 +
gələnin azad edilməsi əməliyyatında
 +
 +
 +
. Qabur (cexcə (Aboq)—1
 +
cex, polyak, rumın və li x
 +
məpkə. 2) Kazaklarda kecmitydə qo-
 +
pun dutpərgəsi, 3) Bir hissəsi qohum
 +
olan qaracı koəcu, 4) Kecmitidə turk
 +
qopqun belməsi—batalyon.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
=
 +
 +
 +
|
 +
 +
 +
ə ən TAVRİYA 117
 +
 +
 +
Naxcıvanda |
 +
ıvan və Ermənistan: -
 +
Mama İӱyəti uqrunda mubarizə za.
 +
 +
nı A, nskinin baicılıq et-
 +
diyi partizan dəstəsi “Qırmızı sə
 +
 +
 +
sənayesi var. 1420 ildə salır |
 +
TABORA (Tahoqa)— Tanzanidm dır.
 +
hər. Tabora vil.-nin inz.m.
 +
 +
iqatı. Əh. 24,6 min (1974). K.t. r-nu-
 +
 +
 +
nun ticarət-bəlutdurmə mə |
 +
Metal e”malı və yeyə sӧpayesi DA.
 +
TABORL ULA p— hyc mӱharibələrində
 +
(1419—34) inqilabi antifeodal cina-
 +
hın nӱmayəndələri. T.-ın antifeodal
 +
kəndli-plebey ideologiyasının əsa-
 +
sında xiliazm dururdu. T.-ın capqnik-
 +
lərə (burger-cəngavər cinahı) qarpı
 +
mӱbarizəsi 1434 ildə birincilərin
 +
məqlubiyyəti ilə bata catdı (T.-ın MY-
 +
dəəə 1437 ilədək davam etmipdi),
 +
(Polineziya dillərində)—si-
 +
niflərə qədərki cəmiyyətdə muəyyən
 +
qadaqanlar sistemi: məs. polineziya-
 +
lılarda allahlara və ruhlara aid bu-
 +
tun muqəddəsipeylərdən, bapcılara və
 +
kahinlərə məxsus əiyalardan istifa-
 +
də etmək qadaqan idi. Məvhumi təsəv-
 +
vurlərə gerə, T.-nun pozulması guya
 +
fəvqəltəbii quvvələr tərəfindən cə-
 +
zalandırılırdı. T. insan həyatının
 +
muhum sahələrini (xususilə nikah—
 +
ekzoqamiya normalarına riayət olun-
 +
masını) tənzimləyirdi. Totemizmlə
 +
baqlı olan T. ehtimal ki, fərdin
 +
davranıtpını kollektivin mənafeyinə
 +
tabe etmək tələbatı ilə əlaqədar yaran-
 +
mıtdır. T.-nun qalıqları muasir
 +
dinlərdə də mevcuddur. Dilci-
 +
likdə dini etiqad, məvhumat, ko-
 +
bud ifadə iplədilməsi qorxusu və s.
 +
ilə əlaqədar qadaran olunmupiy səezlər.
 +
Bə”zi qədim tayfalarda elumun, xəstə-
 +
liklərin, allahların, ruhların və s.-
 +
nin adını cəkmək Yasaq sayılırdı. Əx-
 +
laq normalarına zidd səzlər də T.-ya
 +
daxildir. T.-ları əvəz etmək məqsədi-
 +
lə evfemizmlərdən istifadə olunur.
 +
TABULATLAR (Tahıp1aqa)—nəsli gkə-
 +
silmii mərcan polipləri yarımsin-
 +
fi. Son Kembridən Permədək yaila-
 +
mımplar. Koloniyaları iri, kollu,
 +
yaxud yerə səriləndir. Skeleti əhəng-
 +
daplı tərkiblidir. Korallitin da-
 +
xilində ufuqi, qıfabənzər altlıq-
 +
lar, bə"zən də radialdiqəkilli aragkəs-
 +
mələr (septalar), septal cıxıntı-
 +
lar olur. Korallitlər bir-birilə
 +
gezcuklər, yaxud biflətdirici ru-
 +
cuqlarla əlaqədardır: 7 dəstəyə mən-
 +
sub 160-dək cinsi olub, Paleozoy ce-
 +
guntulərinin stratiqrafiyasını ey-
 +
 +
ənmək ucun əhəmiyyətlidir.
 +
 +
ABULATӰURA (fr. qaIyabiqe, alm.
 +
Tahiyakiq, lat. Kabiya—ləvhə, cədvəl)
 +
—14—18 əsrlərdə Qərbi Avropada so-
 +
lo instrumental musiqinin hərf və
 +
rəqəmlər vasitəsilə qeydə alınma bis-
 +
temi. T.-nın forma və qaydaları mu-
 +
siqi alətində calmaq texnikası ilə
 +
baqlı olmutdur. Səslərin davamiyyə-
 +
ti və pauzalar xususi iparələrlə gəs-
 +
tərilmitpdir: Yaxın və Orta P1ərqdə
 +
musiqinin ayrı-ayrı səslərinin ədcəd
 +
ərfləri ilə qeydə alındıqı mə lum-
 +
 +
 +
dur. Orta əsrlərdə əl-Kindi, əl-Cəa-
 +
bi və 6. alim və .-musiqipqunaslar T.
 +
Yaratmıplar. Səfiəddin Urməvinin
 +
 +
 +
udun sim və pərdələrinə muvafiq tər-
 +
tib etdiyi T. daha mӱkəmməl olmui-
 +
 +
 +
D.yY. ron- E
 +
 +
 +
"TAB
 +
 +
 +
dur. Tədricən T. daha aydın və mukəm-
 +
məl olan yeni not yazısı ilə əvəz
 +
olunmudur.
 +
 +
TABULYATOR (nar. tabula— nenhə,
 +
MƏABƏ/V, )asbl HTH. KOMMYTaCHİa TaHe-
 +
lində yıqılmınd proqrama əsasən ida-
 +
rəolunan və perforasiyalı kartlarda
 +
təsvir olunmunq informasiyanı avto-
 +
matik iiyləyərək nəticələri kaqrız
 +
lent, yaxud xususi blanklara kəcurən
 +
perforasiyalı hesablama maptını.
 +
lektromexaniki və elektron T.-lar
 +
olur. T.-da toplama və cıxma əməllə-
 +
ri daha effektiv icra olunur. Vurma
 +
və belmə əməlləri isə uyqun olaraq,
 +
əsasən, toplama və cıxma əməllərinin
 +
coxqat yerinə yetirilməsi ilə aparı-
 +
lır. T.-la, həmcinin mətni informa-
 +
siya da iplənilir. T.-lar rəqəmlə
 +
hesablayan elektron mapınlarla bir-
 +
likdə də istifadə olunur. T.-un hesab-
 +
lama suӱr"əti perfokartların ona
 +
verilmə sur”əti ilə (dəq-də 150 kar-
 +
ta qədər) tə”yin edilir.
 +
 +
and. ... ya b
 +
sianfosfat turiusunun etil efiri
 +
(SN,),M C,H.O )b(O )CN. rəngsiz ma-
 +
yennp, 2302 S-də qaynayır, —502S-də
 +
əriyir, sıxlıqı 1,087 q/sm? (209S)-
 +
dir. Suda 1296, uzvi həlledicilərdə
 +
yaxptlı həll olur. T. sinir sistemi-
 +
ni iflic edən zəhərləyici maddədir):
 +
su ilə tədricən Hidroliz olunur. Qə-
 +
ləvilərin, ammonyak və aminlərin su-
 +
lu məhlulları ilə reaksiyaya girir,
 +
bu reaksiyadan T.-u deqazasiya etmək
 +
 +
 +
ucun istifadə olunur. Deqazasiya
 +
məhsulları zəhərlidir. T. fosfor
 +
xloroksidi (ROSL,) ilə dimetila-
 +
 +
 +
min Hidrogen-xlorid duzundan, etil
 +
spirti və kalium-sianiddən alınır.
 +
.qun havada əldurucu qatılıqı
 +
0,4 mq/l (1 dəq), maye halda dəriyə du:1-
 +
dugkdə isə 50—70 mq/kq-dır. T.-dan
 +
qorunmaq ucӱn əleyhqazdan istifadə
 +
olunur.
 +
(iniaatda)— qalınlırı
 +
uzunluqundan və enindən bir necə də-
 +
fə kicik olan, adətən yastı və ya ona
 +
yaxın formalı yuksaxlayan Konstuk-
 +
siya, yaxud konstruktiv element. Cox
 +
vaxt əyilməyə 22 Muasir in-
 +
ilaatda dəmir-beton T,-lardan gepiiil
 +
istifadə olmur.
 +
TAVA DARELAR— yastı zirvəli, bə”-
 +
zən pilləli və sıldırım yamaclı
 +
daqlar. Səthi bərk və ainınmaya da-
 +
vamlı suxurlardan təpkil olunmu|i-
 +
dur. Relyefində T.d. ustunluk təi-
 +
kil edən genii ərazilər Tava ol-
 +
gələr (məs., SSRİ-də Turqay və
 +
Ustyurd platoları, Cənubi Ameri-
 +
kada (arru platosu və s.) adlanır.
 +
TAVAN, ipalarda—bina or-
 +
tuyunun alt səthi, Hamar, yaxud rel-
 +
yefli (cıxıntılı, kessonlu və s.)
 +
olur. Me"marlıq baxımından T.-ın
 +
formasını dəyitmək ucun dekorativ
 +
cıxıntılar, asma T. və s. element-
 +
lər əlavə edilir. Muasir ictiman
 +
binalarda T. ucun alt hissəsi deko-
 +
rativ bəzəklərlə iplənmiiy dəmir-
 +
beton tavalardan istifadə olunur.
 +
Zəngin dekorlu binalarda T. yapma-
 +
naxınlar, dekorativ rəsmlər və mo-
 +
zaikalarla bəzədilir.
 +
TAVAR SAZ—sazın bir novu, beyuӱk
 +
sazın digər adı. Bə”zən ana saz da
 +
 +
 +
deyilir. |
 +
 +
TAVDA— RSFSR Sverdlovsk və Tu-
 +
men vil.-lərində cay. Tobolun sol qo-
 +
lu. Lozva və Sosva tk bir-
 +
ləpməsindən əmələ gəlir. Uz. 719 km,
 +
 +
 +
(1605—89)—fransız səyyahı,
 +
1631—68 illərdə 6 dəfə PDərqə (əsasən ”
 +
 +
 +
hevzəsinin sah. 88 100 km?, Əsas qol-
 +
Pelımdır. Atac axıdılır. Gəmici-
 +
liyə yararlıdır. Tavda ipi. T, sahiu
 +
lindədir.
 +
 +
TAVDA-RRSFSR Sverdlovsk vil.-n-
 +
nə məhəp. Tavda r-nunun mərkəzi. Tav-
 +
da cayında gəmi dayanacaqı. D.y. st.
 +
Mepə sənayesi mərkəzidir. Arac e”ma-
 +
lı və faner kombinatları, hidroliz
 +
z-du, gəmiqayırma muəssisələri: odun-
 +
carın mexaniki e”malı texnikumu var.
 +
TAVERNY (Taveriner) Jan Batist
 +
 +
 +
taçir.
 +
 +
 +
İran, Azərb., Hindistan) səfər et-
 +
mi, xeyli varlandıqdan sonra Fran-
 +
sada malikanə və baron titulu almıit,
 +
gəzdiyi əlkələr haqqındakı qeyd və
 +
xatirələrini yazmaq ucun xususi ta-
 +
rixci tutmupydu. Həbər nə Naxcı-
 +
van, Culfa, Təbriz, Dərbənd, PTama-
 +
xı, Ərdəbil və s. iqəhərlərdə olmupt,
 +
Azərb.-da ticarət, sənətkarlıq və s.
 +
barədə mə"lumat vermiidir.
 +
 +
Ədə Polievktov M. A., Evro-
 +
peNskie putepestvenniki X1İ1—XU 11 vv.
 +
po Kavkazu, Tiflis, 1935
 +
TAVKVERİ—funksional diiyi cicək-
 +
li ipərab uzumu sortu. Azərb.-a PTərqi
 +
Gurcustandan (1852—54 illərdə) gə-
 +
tirilmitdir. Vegetasiya dəvru 217
 +
gundur. Sentyabrın axırında yeti-
 +
pir. Tam yetitimii gilələri tund-gey
 +
rəngdədir. PTirəsində 18,396 pyəkər,
 +
5—6 q/l turpu var. Ha-dan 130—140 s
 +
məhsul yıqılır. Azərb.SSR uzum sort-
 +
ları standartına daxildir. Kirov-
 +
abad—Qazax zonasında T.-yə səhv ola-
 +
ra: kaxet sortu da deyilir.
 +
 +
AVӦT — antifriksion konsistent
 +
surtku materialı, solidolun kəhnəl-
 +
MHL adı.
 +
TAVR, Toros (Toqoz"Laq)— Qurkiyə-
 +
nin c,-unda dar sistemi. Uz. təqr. 1000
 +
km, hund. 3726 m-ə qədərdir. Əsasən,
 +
əhəngdapı, metamorfik və kristal-
 +
lik pistlərdən təpkil olunmundur.
 +
Qərbi T., Mərkəzi T., PTimali T. və s.
 +
hissələrə əlunur. Yamaclarında
 +
subtropik cəllər, səhralar, həmnuə-
 +
yapıl metpələr, kolluqlar, iynəyar-
 +
paqlı meiqələr və cəmənliklər var.
 +
T. bir sıra dərə və kecidlərlə (Dəc-
 +
lə və Fərat caylarının dərəsi, Kilm-
 +
kiya darvazası və s.) gəsilmitdir.
 +
TAVRİDA— Krımın Rusiyaya birlə-
 +
dirilməsindən (1783) sonra car heku-
 +
mətinip Krım y-a-na verdiyi ad. Krı-
 +
mın qədim əhalisi tavrların adın-
 +
dan gəturulmunidur.
 +
 +
TAVRİYİAN Mikael Arsenyevic (27.
 +
5.1907, Bakı—17.10.1957 a Aa.
 +
məpi sovet di nərt. SSRİ xalq ar-
 +
tisti (1956). SSRİ Devlət gə
 +
laureatı (1946, 1951). Leninqrad Kon-
 +
servatoriyasını bitirmindir (1932—
 +
alto, 1934—dirijorluq uzrə). 1935
 +
ildən Ermənistan Opera və Balet
 +
rının dirijoru ə nnnən öam
 +
dirijor) olmu : epertuarına
 +
cQəhrəman qızı (A. Stepziyan , €AHynıs
 +
 +
(A. Qiqranyan), “11 Arpakə (T. Cuxac-
 +
yan), “Riqolettov (C. Verdi), c“İolan-
 +
taq (P, Caykovski) və s. operalar, elə-
 +
cə də simfonik əsərlər daxil idi.
 +
SSRİ Ali Sovetinə (4-cu caqırıpt)
 +
deputat secilmiidir. Lenin ordeni
 +
və Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni ilə
 +
təltif edilmiidir.
 +
TAVRİYA-–EEKrım y-a-nın 16 əsrdən
 +
yayılmıs adı. 19 əsrdə—20 əsrin əv-
 +
vəlində Tavriya qub.-nın pitc. r-nları
 +
da T. (PTimali Tavriya) adlanırdı.
 +
 +
 +
118
 +
 +
 +
TAVRİYA DARLARI—Krım daqla-
 +
rının qədim adı.
 +
 +
TAVRİYA SARAYI, Leninqrad-
 +
d a—rus klassisizmi abidəsi (1783—
 +
89, memar İ. Y. Staron). Knyaz Q, A.
 +
Potyomkin ucun tikilmiidi. Təntələ-
 +
li qəbullar və Haram iənlikləri ucun
 +
nəzərdə tutulan T.s. 3 mustəqil kor-
 +
pusa bolunur: səkkizbucaqlı gunbəz-
 +
li zaldan və ikiqat sırasutunlu bo-
 +
Yӱk qalereyadan ibarət mərkəzi korpus,
 +
həmcinin həyətin kənarlarında yer-
 +
ləmərək kecid Fligelləri ilə mərkə-
 +
zi korpusla birlətdirilmi:i 2 xid-
 +
mət korpusu. Vaxtilə sarayın bapi ra-
 +
pısı Yaxınlıqında kanal vasitəsilə
 +
Neva cayı ilə birlətən kicik liman
 +
olmutdur.
 +
 +
1906—17 illərdə T.s.-nda Dəvlət
 +
dumasının iclasları kecirilmiti-
 +
dir. Fevral burjua-demokratik in-
 +
qilabından (1917) sonra etroqrad
 +
Fəhlə və Əsgər Deputatları Soveti
 +
(avqustadək), Muvəqqəti həkumət (iyu-
 +
ladək) burada yerlətirdi. V. İ. Lenin
 +
1917 il aprelin 4(17)-də T.s.-nda bol-
 +
ieviklərin yıqıncaqında c Hazırkı
 +
inqilabda proletariatın vəzifələri
 +
haqqındaz (FAprel tezisləriz) mə"ru-
 +
zə etmitdir. 1918 ildə T.s.-nda
 +
3-cu Umumrusiya Sovetlər qurultayı,
 +
RK(b)P-nin 7-ci qurultayı, Kominter-
 +
nin 2-ci konqresi kecirilmipidir.
 +
Leninqrad Ali Partiya Məktəbi bu-
 +
 +
 +
qz yerlətir.
 +
TAVRİYA SOVET SOSİALİST
 +
RESPUBLİKASI — Krımda sovet
 +
resp.-sı (1918, mart—aprel). Tavri-
 +
ya MİK-in dekretlərinə əsasən ya-
 +
radılmıqsldı. RSFSR-in tərkibinə
 +
daxil idi. Sovet hakimiyyətinin dek-
 +
retlərini həyata kecirməyə baplamıitn,
 +
vet Rusiyasının mərkəzi r-nlarına
 +
Ə mln. puddan cox ərzaq gəndərmii-
 +
di. Brest eyAhyuyu (1918) məprnəpn-
 +
ni pozan tmaniyYa qopqunu aprelin
 +
18-də Tavriya SSR-ə soxuldu. Apre-
 +
lin sonunda Aluttada əksinqilabi qi-
 +
Yam qalxdı, MİK-in və XKS-nin uzv-
 +
lərinin coxu gullələndi. Aprelin
 +
30-da Tavriya SSR suqut etdi.
 +
TAVRLAR— Krımın (Tavriya) c. his-
 +
səsinin qədim əhalisi. Ən qədim abi-
 +
dələri e.ə. 9 əsrə aid edilir. Maldar-
 +
lıq, ovculuq, balıqcılıqla məpqul
 +
olmutplar:, toxuculuq və tunctəkmə ilə
 +
də tanıip idilər. Məhkəmləndiril-
 +
mtip məsgənlərdə yapyayırdılar. Xer-
 +
sones, Bospor dəvlətlərinə qariı mu-
 +
rizə aparırdılar. 1 əsrdən qoniyu
 +
tayfalarla (tavr-skif və 6.) qayna-
 +
yıb-qarıtimıilar. .
 +
TAVRLI PRӦFİL Qyun. T (tau) hər-
 +
finin adından)|—en kəsiyi HTə-
 +
killi olan metal mə”mulat. Cox vaxt
 +
pəstahı yayma və ya presləmə yolu ilə
 +
hazırlanır. T. p.-dən iniaat kons-
 +
truksiyalarında və mapınqayırmada
 +
istifadə edilir.
 +
TAVTOLFGİYA (yun. Kaiqooryaq Sai-
 +
(ӧ—eyni--...logiya)—mə”naca eyni və
 +
ya bir-birinə yaxın səzlərin, fikir-
 +
lərin təkrarı. Bədii dildə Q.-dan
 +
ifadəni quvvətləndirmək məqsədilə
 +
istifadə olunur. Lakin eyni sez, ifa-
 +
də və ya fikrin dənə-dənə təkrarı
 +
sezculuYə gətirib cıxarır və bədii
 +
 +
 +
əsər ucun ciddi nəqsan sayılır.
 +
TATAVERD — Azərb.SSR artuni
 +
r-nunda (DQMV) kənd. T. sovetliyi-
 +
 +
 +
nin mərkəzi. R-n mərkəzindən 43 km
 +
C.-Q.-Də, Dar ətəyindədir. 632
 +
(1985), uzumculuk, taxılcılıq, hey-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TAVRİYA DALRALARI
 +
 +
 +
vandarlıq və tərəvəzciliklə məpqul-
 +
dur. Orta məktəb, klub, kitabxana,
 +
tibb məntəqəsi var. Bəyuk Vətən mu-
 +
ə .. olmut həmyerlilə-
 +
rin pərəfinə abidə qoyulmusidur.
 +
TAQAL dili iba Tor ns H,
 +
1959 ildən Filippin dili və ya pi-
 +
lipino)—taqalların dili. İndone-
 +
ziya dillərinə daxildir. T.d.-ndə
 +
təqr. 10 mln. adam danınır (1978).
 +
V məhəlli dialekti var. İltisaqi dil-
 +
dir. Leksikasında sanskrit, Cin,
 +
ispan və ingilis dillərindən alın-
 +
ma səzlər coxdur. Umummilli ədəbi
 +
dil Manila dialekti əsasında for-
 +
malapmıtidır (17 əsrin sonu—18
 +
əsrin əvvəli). 18 əsrin ortalarına
 +
dək dravid yazısından istifadə olun-
 +
muli, sonradan latın qrafikasına
 +
gecilmitidir.
 +
 +
 +
Əd. Krus M., Pka
 +
 +
 +
rban L İ.,
 +
TaqalıskiV izık, M., 1966,
 +
 +
 +
TAQALLAR (ezlərini taqaloq ad-
 +
landırırlar) — Filippində (Luson
 +
a.-nın mərkəz və q.-inin əsas əhalisi)
 +
xalq. 10,3 mln. nəfərdir (1978). Taqal
 +
dilində danınırlar (zəngin ədəbiy-
 +
yatları var). Əkincilik, balıqcılıq-
 +
na məpqul olurlar: hermə və toxucu-
 +
luq da inkipaf etmitdir. Katolik-
 +
dirlər, bir qismi protestantdır.
 +
TATAHA), Beiyk TaraHa)—üHə-
 +
nubi Uralda, Celyabinsk vil. ərazi-
 +
sində daq silsiləsi. Uz. 25 km, maks.
 +
Hund. 1177 mm (Kruqlitsa d.). Kristal-
 +
lik ptist və kvarsitlərdən təkil
 +
olunmut:idur. Yamaclarında meipələr
 +
Apam, kukpar, tozaqracı) var.
 +
TAQANROQ—RSFSR Rostov vil.-ndə
 +
iəhər. Azov dənizinin Taqanroq kər-
 +
fəzi sahilində port. D.y. st. ƏH. 289
 +
min (1984). Mapıpqayırma, qara me-
 +
tallurgiya, kimya, Yeyinti, yungul,
 +
tikinti materialları sənayesi: ra-
 +
diotexnika və pedaqoji in-tlar, tex-
 +
nikumlar, tibb və musiqi məktəbləri,
 +
əlkəpqunaslıq muzeyi, dram teatrı,
 +
iəkil qalereyası, A. P, Cexovun ev-
 +
muzeyi, tarix-ədəbiyyat muzey-qoruqu
 +
var. T. yaxınlıqrında pəhərin almap
 +
zapistlərindən azad edilməsində
 +
arxanı Dərd yuz on altıncı
 +
Azərbaycan diviziyasının və 130-cu
 +
Taqanroq diviziyasının ppərəfinə
 +
“1943-cu ildə Taqalroq iqəhəri və Ros-
 +
tov vilayəti xilaskarlarının PTohrət
 +
memorialıq monumseptal abidəsi qoyul-
 +
 +
 +
"OR ən
 +
r "LA İL h =“, k”
 +
 +
 +
| ı
 +
= Mə
 +
1 m
 +
yasın
 +
. m
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Kanan
 +
i məə bəl
 +
 +
 +
Taqanroq yaxınlıqında clo-cı (Azərbaycan) və 130-cu Ta-
 +
qanroq diviziyalarının maəda xatirə abidəsi. 1980. Hey-
 +
. Yamilov.
 +
 +
 +
gəltəraqi E.
 +
 +
 +
8 ZD finit, 3
 +
207
 +
 +
 +
Tə c A” :
 +
i t bs İ.B a"
 +
əli a |e) LE 4 İ Bi I 1
 +
əüu : 4 Y ə - ə ı “ k
 +
ar m. əəən h iv “
 +
4 Ku ə” 4 ə
 +
 +
 +
.rL—ırn——o—————xxıux ————...—.—dcSD”sSzDm5nN.—,—-—
 +
 +
 +
mulpd 1980, Heykəltəramq E. PTami-
 +
oh, tr lar V. İ. Qriqor, İ. V.
 +
Qriqor, muhəndis-konstruktor B. N.
 +
Sidelkovski).
 +
T.-da Bakı,
 +
cəsi var.
 +
TATAHPÖT KƏRFƏZİ— Azov dəni-
 +
zinin itm.-it, hissəsində ən iri kər-
 +
fəz. T.k.-ni Azov dənizindən Dolqaya
 +
və Belosarayskaya dilləri ayırır.
 +
Uz. təqr. 140 km, eni 31 km, orta də-
 +
ipliyi təqr. 5 m-dir. T.k.-nə Don,
 +
Xalmius, Mius və Eya cayları təku-
 +
lur. Dekabrdan martadək donmuiy olur.
 +
Əsas portları: Jdanov, Qaqanroq.
 +
TAQAR MƏDƏNİYYƏTİ—Yenisey ca-
 +
yının apaqı və yuxarı Həvzəsində e.ə.
 +
əsrlərə aid arxeoloji mədəniy-
 +
yət. Yenisey cayındakı Taqar a.-nın
 +
adındandır. Q.m. ucun at qopqu lə-
 +
vazimatı, tunc əmək alətləri, skif
 +
tipli silahlar, tupc gӱzgӱ, incəsə-
 +
nətdə vəhiti heyvan surətində duzəl-
 +
dilmi:i ətyalar və s. səciyyəvidir.
 +
E.ə. Z əsrdən dəmirin yerli istehsalı
 +
 +
 +
Bakıda Taqanroq ku-
 +
 +
 +
balplanmıtidır. Kurqanlar, yaptayın
 +
yerləri, mə"dən qalıqları, qayaustu
 +
rəsmlər apkar edilmitdir. Əhali
 +
 +
 +
toxa əkinciliyi və maldarlıqla məi1-
 +
qul olmutdur.
 +
 +
Əds Qripin GKO. S., Proizvodstvo
 +
v taqarskuqo əpoxu, M.—L., 1960 (Mate-
 +
rialı i issledovanil po arxeoloqii SSOSR,
 +
490). Clenova N. L., Proisxojde-
 +
nie i rannal istorin plemen taqarskov
 +
kulıturı, M.—L., 1967,
 +
 +
 +
TAQIM—bax Vzvod.
 +
TAQӦDA—Qafqaz Albaniyasında ya-
 +
tpayvil məntəqəsi. Ptolemeyin cCor-
 +
rafi tə"limnaməg əsərində adı cə-
 +
kilir. Kurun Qafqaz d-rından bail-
 +
layan tim. qollarından biri ilə İbe-
 +
riya arasında olduqu gestərilir. Ye-
 +
ri dəqiq muçəyyənlətdirilməmindir.
 +
Əd. Trever K. V., Ocerki po is-
 +
torii i kulıture KavkazskoN Albanin,
 +
 +
 +
M.—L., 1959
 +
TAQӦR Rabindranat (T Haku p P o-
 +
bindronath) (7.5.1861, əlkə-
 +
tə—7.8.1941, Kəlkətə)—hind yazıcısı,
 +
ictimai xadim. Bepqal dilində yaz-
 +
mımdır. Nobel mukafatı laureatı
 +
(1913). Milli azadlıq hərəkatı xa-
 +
dimi ailəsində doqulmuidur. Kəl-
 +
gətədə və London un-tində oxumunl-
 +
dur. Əsərləri 1875 ildən cap edilir.
 +
“Axiam mahnıları (1882) adlı per
 +
kitabında vəhdəti-vӱcud ideyaları
 +
——AjKGDt" əks olunmudur.
 +
ə cSəhər mahnıları
 +
(1883), 4“PTəkillər
 +
və mahnılarə(1884)
 +
ie”r toplularında,
 +
c Təbiətin intiqa-
 +
mıq (1884) dra-
 +
mında nikbin ruh
 +
gucludur. “Bibhi
 +
sahiliqv (1883) və
 +
cMudrik , Racaq
 +
(1885) tarixi ro-
 +
manlarında istib-
 +
dad əleyhinə cıx-
 +
mıtdır. 80-ci il-
 +
lərin əvvəlindən
 +
KEHHHI ictimai-si-
 +
yasi fəaliyyət ges-
 +
tərmii, c“Brahmo
 +
Samacə dini-isla-
 +
hat və maarif cə-
 +
miyyətinin katibi
 +
əlmutidur (1884—
 +
1911). 90-cı il-
 +
lərdə yazdıqı he-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TARIZADƏ
 +
 +
 +
119
 +
 +
 +
kayə və fəlsəfi
 +
dramlarını, Hu -
 +
timan-siyasi məqa-
 +
lələrini redaktə
 +
etdiyi cPTadxonaz
 +
ədəbi-ictimai jur-
 +
nalında dərc et-
 +
dirmitdir.
 +
 +
 +
da hind fəlsəfəsi
 +
VƏ MƏDƏNİ ƏH”ƏHƏ-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
bin qabaqcıl cərə-
 +
yanla ilə sıx
 +
baqlı olan humanist həyat səcdəga-
 +
hıq konsepsiyası formalaptır.
 +
 +
19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllərin-
 +
də yYazdıqı ppe"rlərdə təbiət, məhəbbət
 +
və vətəndailıq lirikası əsas yer tu-
 +
tur. PLair benqalları zulm və istib-
 +
dada qarpı Nubarar. yə səsləyirdi:
 +
cAnlar (4900), “Bəhrələrə (1901) me”p
 +
kitabları. cFQum dənəsiə (1902), “Fə-
 +
lakətə (1905) sosial-məiftət romanla-
 +
rında, *Daqılan tifaq (1903) poves-
 +
tində feodal ailə əxlaqı ilə demo-
 +
kratik meyllər arasındakı konflikt
 +
psixoloji inandırıcılıqla gəstə-
 +
rilmitdir. 1905 ildən benqal milli
 +
azadlıq hərəkatının rəhbərlərindən
 +
olmupt, vətənpərvər ruhlu pe”rlər
 +
yazmıpnqdır. Lakin hərəkat silahlı
 +
mubarizə xarakteri aldıqda ondan
 +
uzaqlazimıt, maarifcilik fəaliyyəti
 +
gəstərmitldir. cQoraq (1907—10) ro-
 +
manında, *İntiqamə (1909), “Myhidn-
 +
zəkarlıq qalasıq (1911) pyeslərində
 +
T. dinindən və kastasından asılı
 +
olmayaraq, butun hindliləri milli
 +
istiqlaliyyət uqrunda mubarizədə bir-
 +
liyə carırmınldır.cGitancaliə GUŞ
 +
ban mahnıları, 1912), “Baqbanə, *Ke-
 +
cən quplarə lirik pe”r topluları
 +
T.-a genitl tehrət gətirmitdir. Hə-
 +
min toplulardakı pe”rlər ucun fəl-
 +
səfi duiquncə və yuksək emosional-
 +
lıq səciyyəvidir. “Durna qatarı
 +
(1914—16) tpe”r silsiləsində Birin-
 +
ci dunya mӱharibəsinin baplanması
 +
ilə əlaqədar bətəriyyətin taleyi ӱcӱn
 +
narahatlıq əksini tapmhıildır. cEv
 +
və dunyaq (1915—16) romanında mMil-
 +
li azadlıq hərəkatının liberal rəh-
 +
bərliyi ilə kəndlilər arasındakı
 +
ixtilaflar təsvir olunur. 3
 +
 +
20-ci illərdə Avropa, Asiya və
 +
Amerikaya səyahət etmii, c Millətci-
 +
likə adlı kitabında Qərb və PTərq
 +
povinizminin militarist mahiyyətini
 +
acıb gestərmitdir. 1930 ildə SSRİ-yə
 +
gəlmi, Sovet dəvlətinin nailiyyYƏT-
 +
lərini, onun sulhsevər siyasətini Yuk-
 +
sək qiymətləndirmitdir (Rusiya haq-
 +
qında məktublar kitabı, 1931). 20-ci
 +
illərin sonundan siyasi gəruӱtləri
 +
daha radikal mahiyyət kəsb etmitdir
 +
(“Derd hissə romanı, 1934 və s.).
 +
adan ə (1936), €AxımaM Hiyacbis
 +
(1938), 1Pəfaə, An KYHYHAƏ?, “Con
 +
pe”rlərg (həp yay 1941) pe"r kitabla-
 +
rında T. bir daha dini-icma dana:
 +
tizmi təhlukəsinə qaripı mubarizəyə
 +
caqırmıtadır. Yaradıcılıqı ben-
 +
qal və ӱmumiyyətlə hind ədəbiyyatın-
 +
da tənqidi realizmin, muasir bental
 +
 +
 +
ədəbi dilinin təməkkulundə muhum jJ2
 +
T.-un cCanaqanama- /£ —–
 +
s) me”pu (1911) hun- 2
 +
HMHHHƏ "€BPH/MMH- /2275
 +
mədəniyyəti 724
 +
 +
 +
rol oynamıtdır.
 +
naq (“Xalqın ru
 +
 +
distanın milli
 +
dir. Yaradıcılıqı dunya
 +
xəzinəsinə daxil olmuit,
 +
bir cox dillərə, o cӱmlədən
 +
dilinə tərcumə olunmundur.
 +
 +
 +
əsərləri
 +
 +
 +
Anadan
 +
 +
 +
T.-un
 +
bu dəvr poeziyasın-"
 +
 +
 +
ləri, həmcinin Təp-”
 +
 +
 +
 +
 +
 +
zərb. =
 +
 +
 +
olmasının 100 illiyi umumdunya miq-
 +
yasında qeyd edilmitidir.
 +
 +
 +
Əsərləri: Baban, B., 1961, Se-
 +
cilmip əsərləri, c. 1—8, B., 1963—67,
 +
Cos., r, 1—12, M., 1961—65: Coöp. cov.,
 +
 +
 +
t. 1—4, M., : : |
 +
 +
Əd: Məmməd Arif, Beyuk Hind
 +
ədibi, onun FcSecilmiti əsərləriəndə, C.
 +
1, B., 1967, Qnatok-Danilıcuğ
 +
A. II, Pağuuupanar Tarop, M., 1961, Pa-
 +
bindranat Taqor. K stoletik) so dnn roj-
 +
denil, M., 1961
 +
 +
 +
TAR, me” marlıqdar—–divarlar-
 +
da pəncərə və qapı yerlərinin, Yaxud
 +
iki dayaq (sutun, dirək və s.) arasın-
 +
dakı bopluqun ustunu  ertmək ucun
 +
əyrixətli ərtuk konstruksiyası, Ya-
 +
rımdairə, catma, nalvarı və s. For-
 +
malarda olur. Datdan hərulur və ya
 +
metal, arqac və dəmir-betondan hazır-
 +
lanır., T., əsasən, sıxılmaya inləyir
 +
və uzərinə dutən iaquli yuğləri da-
 +
yaq, kontrfors və dartqılara (iki
 +
dayaqa seəykənən və dartılmaya iilə-
 +
yən millərə) eturur. Q.-dan binalar-
 +
da ərtuklərin, kərpulərdə apırım-
 +
ların yuksaxlayan elementi kimi is-
 +
 +
 +
tifadə edilir. Konstruktiv sistemi- Ti?
 +
 +
 +
nə gərə T. iparnirsiz (oynaqsız) və
 +
iki-uc tparnirli iln olur. La-
 +
yihələndirilmə zamanı T.-ın əyri-
 +
liyi, oxları elə geturulur ki, dai-
 +
mi yuk altında (T.-ın əz cəkisi, ona
 +
səykənən ərtuyun, damın və s. arırlı-
 +
qı) T.-da ancaq sıxıcı quvvə yaran-
 +
sın. Bu halda onun en kəsiyinin ən
 +
az əlcusu alınır.
 +
 +
T. ilk dəfə Qədim PPərq me”marlı-
 +
qında (dalidan) meydana gəlmiit, son-
 +
ralar antik Roma tikililərində (bi-
 +
 +
 +
nalarda, akveduklarda, zəfər T.-la-
 +
rında) geni:p istifadə edilmiidi.
 +
Musəlman PT1ərqinin, O cumlədən
 +
 +
 +
Azərb.-ın orta əsr me"marlırında
 +
əsasən catma T.-lar tətbiq olunmu1-
 +
dur. Catma T.-lar seysmik təsirlərə
 +
bəyuk mӱqaviməti, apırma qӱvvəsinin
 +
azlıqı və s. ilə səciyyələnir. Catma
 +
T.-ların əyriləri iki, Yu BƏ dərd-
 +
mərkəzli olur. T.-a dekorativ forma
 +
vermək ucun Pərq me"marlıqında el-
 +
lips əyrisi hissələrindən də istifa-
 +
də edilirdi: bu da Q. əyrisinin axı-
 +
cı, ahəngdar və məehkəm olmasını
 +
Tə"MHH edirdi (Sultaniyyədəki Əlcay-
 +
tu Xudabəndə turbəsinin, Bakıdakı
 +
Pirvaniahlar sarayı aisamblının
 +
catma T.-ları). Formasına, qurulu-
 +
puna, tə”yinatına, tikinti materia-
 +
lına və s. əlamətlərə gərə orta əsr-
 +
lərdə Azərb. me”marlıqında 90-dək
 +
nəvu tətbiq olunmuttdur.
 +
 +
Əd. Muradxanov H. S., Statik
 +
həll olunan sistemlərin inpaat mexani-
 +
kası, B., 1972 Llizade T. M., Narod-
 +
noe zolcestvo Azerbandjana i eqo proqres-
 +
sivnıe tradiiii, B., 1963.
 +
 +
 +
TAR QƏLİBİ—qubbə, taq və ya guӱn-
 +
bəzlərin tikintisi zamanı onları sax-
 +
lamaq və konstruksiyasına dӱzgӱn əy-
 +
rixətli forma vermək ucun muӱpəqqəti
 +
qurulan mutəhərrik qəlib. Adətən tax-
 +
 +
 +
sə .
 +
R “
 +
ə
 +
 +
 +
Rigelli-carpazdı taq qəlibi,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
tadan, bə”zən poladdan hazırlanır,
 +
Beyuk apıırımlarda (məs., iriatı-
 +
rımlı kərpulərdə) mӱrəkkəb muhən-
 +
disi qurulutia malikdir. T.q.-ndən
 +
tədricən azad olmaq ucun xususi vasi-
 +
tələrdən (məs., pazlardan, domkratlar-
 +
dan və sə istifadə edilir. Ən cox
 +
iplənən T.q. konstruksiyası dayaqlı
 +
və rigelli-carpazlı nevlərdir.
 +
TAR SİSTEMİ—sutunlar vəya digər
 +
nəv dayaqlar ӱzərində duran eyni əl-
 +
culu və formalı taqlar sırası. T.s.-
 +
ndən cox vaxt bina divarları boyu
 +
acıq qalereyalarda istifadə olunur.
 +
TARAR—bə”zi Yaxın PTərq əlkələ-
 +
rində, o cumlədən Azərb.-da məvcud
 +
olmupq əlcu (cəki) vahidi və ver-
 +
gi, Elxanilər dəvrundə geniiy yayıl-
 +
mıtpdı. Əlcu vahidi kimi bir T. 100
 +
Təbriz məninə (295 kq) bərabər idi.
 +
Vergi kimi əhalidən natural iqəkil-
 +
də toplanılırdı. Həcmi qeyri-muçəy-
 +
yən idi. Xanlıqlar dəvruӱndə əsasən
 +
əlcu vahidi kimi iplədilirdi. TAa-
 +
xıl, dӱyu və s. əlculməsində istifa-
 +
də edilən T.-ın Həcmi (tutumu) ayrı-
 +
ayrı yerlərdə 20 olurdu (məs.,
 +
amaxı xanlıqında bir Q. 400 kq,
 +
digər xanlıqlarda isə 240—600 kq
 +
idi). Bə”zən bir T. toxum səpilən əkin
 +
sahələrinə də T. deyilirdi.
 +
TARARBAİYI— Azərb.-da xanlıqlar
 +
devrundə məvcud olmuiy vergi. Xa-
 +
nədan torpaqlarında becərilən taxıl-
 +
dan alınırdı. Xanlırın xususi mə”-
 +
muru olan qisimdar tərəfindən
 +
məhsulun miqdarı dəqiqlətdirilir və
 +
hər taqrar hesabına onun muəyyən hissə-
 +
si devlətin xeyrinə kecirilirdi.
 +
TARBƏND EV—4Azərb.-da xalq yapa-
 +
yıp evi. Tavanı yarımsilindrik və
 +
gumbəz formalı olan dat ertuklu
 +
T.e-in divarları taebənd hund.-nə-
 +
dək qaldırılır, sonra taqbənd ilə
 +
divar arasında əmələ gələn boiyluq
 +
Hai qırıntıları, torpaq və s. ilə
 +
doldurularaq yastı dam ptəklinə sa-
 +
lınırdı. Divarlarının qalınlırı
 +
təqr. 1 m-ə catan T.e.-in qapı və pən-
 +
cərəsi ən divarda qoyulurdu. 2 mər-
 +
təbəli T.e.-lərin, adətən 1-ci mərtə-
 +
bəsi təsərrufat, 2-ci mərtəbəsi isə
 +
yapayıli otaqlarından ibarət idi.
 +
T.e.--də camaxatan və taxca olurdu.
 +
20 əsrin əvvəllərinədək istifadə
 +
edilmitdir.-
 +
TARE-BOSTAN —İranda Sasanilər
 +
sulaləsinin ov iqamətgahı. Kirman-
 +
mah 1p1.-nin 5 km-liyindədir. Qayada
 +
capılmın kicik (385, sah. 5,80 m x
 +
6,79 m) və bəyuk (təqr. 600: sah. 7,49
 +
x 6,79 m) maqaradan ə ətdir. Qaqlı
 +
maqaraların divar və fasadları Sa-
 +
sani :mahlarının həyatı, tacqoyma
 +
mərasimi və s. mevzularda monumen-
 +
tal relyef təsvirləri ilə bəzədilmiii-
 +
dir. Kicik maqarapın yaxınlıqında
 +
4 əsrə aid qaya relyefi YANMA
 +
TARI XAN (7.8.1890, Təbriz—13.10.
 +
1921, Məihəd)—İran milli azadlıq
 +
hərəka xadimlərindən biri. Bax
 +
Məhəmməd Taqı xan Pesyan.
 +
TARI (YAHBAZİ—bax Simurr.
 +
TARIZADƏ Əli (AİR Tiflis—
 +
4.2.1966, Bakı)— Zaqafqaziyada Sovet
 +
hakimiyyəti və sosializm quruculuqu
 +
uqrunda bariz. 1906 ilin iyunun-
 +
 +
 +
—- lan Sov.İKP uzvu. 1903 ildən inqi-
 +
 +
 +
labi hərəkata qontulmunldur. “€ hYM-
 +
mətəin Tiflis, Naxcıvan, Culfa və
 +
s, 1i,-lərdəki (pe"bələrinin yaradıl-
 +
masında fəal iptirak etmit, İran-
 +
da azərb. fəhlələr arasında inqila-
 +
 +
 +
120
 +
 +
 +
TARIZADƏ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
| bi ip aparmıpdır.
 +
i 1918 — 21 “illər-
 +
: də Borcalı qəza-
 +
i sında partiya əzək-
 +
i lərinin təiykilat-
 +
( cısı olmuii, Gədə-
 +
| bəy, Gəncə və Qazax-
 +
| da gizli ii -apar-
 +
mıppdır. Tiflis
 +
 +
 +
nin uzvu secilmiin-
 +
dir (1921), Gurcus-
 +
tanda Sovet haki-
 +
miyyətinin qələbə-
 +
sindən sonra Gurc. K(b)P Borcalı qəza
 +
komitəsinin katibi, Kənd Təsərrufat
 +
Kooperasiyası idarə hey”ətinin sədri,
 +
Zaqafqaziya devlət ticarət idarəsin-
 +
də ple"bə mudiri illəmindir (1921—
 +
29). V, İ, Leninin cıxıiy etdiyi 9-
 +
cu Umumrusiya Sovetlər qurultayın-
 +
da iptirak etmiidir. Erm.SSR
 +
ictimai tə"minat komissarı, Erm.
 +
K(6)P Vedi r-n komitəsinin katibi,
 +
“Qızıl PTəfəqə qəzetinin redaktoru
 +
və s, vəzifələrdə calıjtmındır
 +
(1929—46). Pensiyaya cıxandan (1946)
 +
sonra Bakıya kecmutidur. 1957—66
 +
illərdə Respublika İnqilabi Pehrət
 +
PLurasının sədri, 1959—63 illərdə
 +
eyni zamanda Azərb.SSR i Soveti-
 +
nin sədri olmutdur. Azərb.SSR Ali
 +
Sovetinin deputatı (5—6-cı caqı-
 +
rım) idi. Dəfələrlə ZSFSR MİK-
 +
nin, Azərb. K(b)P, Kypu, K(ö)l və
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Erm, K(6)P MK-larının, Azərb.SSR S
 +
 +
 +
Ali Soveti Rəyasət Heyətinin uzvu
 +
sini sir. 2 Qırmızı Əmək Bayra-
 +
qı ordeni, həmcinin Qırmızı Bayraq
 +
ordeni və medallarla təltif olun-
 +
mupdur. Bakıda adına kucə var.
 +
 +
Əd. Əsədov Ə. B., Əli Tatızadə,
 +
B., 1973.
 +
TARIZADƏ Zərəngiz Əliqulu qızı
 +
(d. 16.3.1927, Bakı )—sovet terapev-
 +
ti. Tibb e.d. (1967), .
 +
prof. (1969). Sə-
 +
hiyyə ə”lacısı
 +
VƏ) Terapiya sa-
 +
əsində ilk azərb. |
 +
qadın e.d. N. Nəri- |iJ
 +
manov ad. Azərb. || "Cİ -
 +
Dəvlət Tibb İn-tu- |"
 +
nun qospital tera- ə
 +
piya kafedrasının mi
 +
prof. (1969). Təd-
 +
qiqatı, əsasən, kar- |
 +
diologiyanın ak- 07 .
 +
tual məsələlərinə, Tezislər A
 +
pecır.-na YpəK-/aMap xəstəliklərinin
 +
yayılması və gedipinin xususiyyətlə-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
rinə, ӱrəyin itpemik xəstəliyinin
 +
profilaktika və reabilitasiyasına
 +
və s. həsr olunmupydur.
 +
 +
TARIZADƏ Suleyman İsmayıl oqlu
 +
 +
 +
(1905, Yelizavetpol, indiki
 +
—13.9.1960, Kirsibad,
 +
edilmitdir)— Azərb. sovet aktyoru,
 +
Azərb.SSR əməkdar artisti ( 1943).
 +
Səhnə fəaliyyətinə 1929 ildə Azərb.
 +
Gənc Tamatacılar Teatrında baqla-
 +
mıpt, həmin ildən emrunun axırına-
 +
dək Azərb. Dəvlət Dram Teatrında cı-
 +
xınp etmiidir. T.-nin yaradıcılı-
 +
qında lirik, faciəvi razlar əsas
 +
Yer tutmutpdur. O, xususilə C. Ula6-
 +
barlının əsərlərində uqurlu obraz-
 +
xar yYaratmınidır: Baxıqı,
 +
İbad (41905-ci ildək,
 +
*Alması). Digər rolları: Romeo (ePo-
 +
meo və Culyettaə, V. ekspard, Fer-
 +
dinand (4 Məkr və məhəbbətə, F. 1Pil-
 +
ler), Rauf (4 Həyatə, M. İbrahimov),
 +
 +
 +
irovabad
 +
 +
 +
cOd gəliniz,
 +
 +
 +
İnqilab Komitəsi- İK
 +
 +
 +
ii kino sənətinin
 +
 +
 +
Bakıda dəfni
 +
 +
 +
 +
 +
 +
PTiruyə (“Fərhad və PYirinə, S. Vur-
 +
qun), komissar, Polad Qartal (* Eskad-
 +
anın məhviə, “Polad Qartalə, A.
 +
Korneycuk) və s.
 +
 +
TARIZADƏ Taqı Ələkbər oqlu (d.
 +
4.9.1923, Bakı)—sovet epidemioloqu.
 +
Tibb e.d. (1965),prof. (1965). Səhiyyə
 +
ə”lacısı (1954). Azərb.SSR əməkdar
 +
elm xadimi (1981). 1950 ildən Sov,
 +
P uzvu. Azərb.SSR Səhiyyə Nazir-
 +
liyinin Elmi-Tədqiqat Tibbi Parazi-
 +
tologiya və Tropik Təbabət İn-tunun
 +
 +
 +
Karsitoru (1962—66, 1981), eyin za-
 +
manda . Nərimanov ad. Azərb. Dev-
 +
lət Qibb İn-tunun epidemiologiya
 +
 +
 +
kafedrasının mudiridir (1966). Təd-
 +
qiqatı, əsasən, leptospiroz, malyari-
 +
ya, helmintozlar və salmonellyoz xəs-
 +
təliyinin mӱalicə və profilaktika-
 +
sına həsr olunmutidur. Azərb.SSR
 +
Epidemioloqlar, Mikrobioloqlar və
 +
Parazitoloqlar Elmi Cəmiyyətinin
 +
sədridir (1974 ildən). Kadrlar ha-
 +
zırlamasında xidməqi var. 41Pərəf
 +
nipanıq ordeni və medallarla təltif
 +
onyHMyuuyp.
 +
 +
Əsəri: Epidemiologiya (Dərslik),
 +
B., 1957, Leptospiroz xəstəliyi, B., 1964:
 +
Yolukunu batırsaq xəstəlikləri, B.,
 +
1977, Epidemiologiyadan təcrubə məpyEə-
 +
lələrinə
 +
hissə, B.,
 +
 +
 +
TARIZADƏ Tofiq Mehdiqulu orlu
 +
(d. 7.2.1919, Bakı)— Azərb. sovet re-
 +
jissoru. Azərb.
 +
SSR xalq artisti
 +
(1976). Azərb.SSR
 +
və Cecen-İnqusi
 +
MSSR əməkdar in-
 +
CƏSƏNƏT xadimi
 +
(1960, 1964). Azərb. |
 +
enin komsomolu
 +
mukafatı laureatı
 +
(1970). 1944 ildən
 +
Sov.İKP uzvu. Be- |
 +
yuk Vətən muhari- ||
 +
bəsi iptpirakcısı.
 +
Umumittifaq Dev-
 +
lət Kinematoqrafiya İn-tunu bitir-
 +
mipdir (1954). T.-pinc Uzaq sahillər-
 +
nəs (1958, 1959 ildə Kiyevdə kecirilən
 +
DA kipo festivalında mu-
 +
kafata layiq gərulmutidur), “Yeddi
 +
oqrul istərəmə (1970) filmləri Azərb.
 +
ən yaxiı icmuӱnələ-
 +
rindəndir. Digər filmləri: c“Goruiih
 +
(1955), eMareo anKonep (1959), eMən
 +
rəqs edəcəyəmıə (1963), “Arpın mal
 +
alanu (1966), “Mən ki, gəzəl deyildimh
 +
(1967, A. Quliyev və R. Əsgərovla bir-
 +
gə), “Qızıl qazə (1972), “Dədə Qor-
 +
qudə (1975), *Evin Künc (1978: te-
 +
leviziya filmi), “Babamın babası-
 +
nın babası (1981) və s. T. bə”zi dı
 +
də ssenari mӱəllifidir. Azərb,
 +
SSR Ali Sovetinin (6-cı uarbipbiui)
 +
 +
 +
nan b" todiki təvsiyələr, 1—3
 +
 +
 +
 +
 +
 +
0.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
4Dədə Topryav dbunüunən Kanp. Pexx.
 +
T, . nFbli3anə.,
 +
 +
 +
deputatı olmusidur. Oktyabr İnqi-
 +
labı, *PQərəf niyanızj ordenləri
 +
və medallarla təltif edilmipidir.
 +
TARIZADƏ Heydərəli Hacıməcid
 +
oqlu (1888, Tiflis—sentyabr, 1918,
 +
Dərbənd)— Zaqafqa- qumu |
 +
ziyada Sovet haki- |
 +
mMİYYƏTtİi uqrunda muӱ-
 +
bariz. 1905 ildən
 +
Sov.İKP uzvu. Bi-
 +
rinci rus inqilabı
 +
devrundə (1905—07) |
 +
Tiflisdə tə til s
 +
və numayiilərin |
 +
təigilində, bolipe-
 +
BHK € hyMMƏT? TƏllİ-
 +
kilatı Tudinnc mə”-
 +
bəsinin yaradılma-
 +
sında iitirak et- k
 +
 +
mipdir. RSDFP Balaxanı r-n komi-
 +
təsinin, Neft Sənayesi Fəhlələri
 +
İttifaqı İdarə Hey” ətinin uzvu ol-
 +
mupdur (1906—09). T. bir muddət
 +
İranda inqilabi iiq aparmıit, sonra
 +
Tiflisdə partiya ipipi davam etdir-
 +
mi, cHummətə təqiiqkilatının məh-
 +
kəmləndirilməsitdə (1910—17), Bakı-
 +
da və Azərb.-ın bir sıra r-nlarında
 +
Sovet hakimiyyəti qurulmasında ii1-
 +
tirak etmitydir (1917—18). Bakı XKS
 +
onu Daqıstana Sovet hakimiyyətinin
 +
qurulmasına yardım gəstərmək ucun
 +
gendərmitdi (1918, irqə) T.-“Hum-
 +
mətə təppkilatı Dərbənd iie"bəsinin
 +
fəaliyyətini bərpa etmiit, Dərbənd
 +
Hərbi İnqilab Komitəsi və XKS-nin
 +
uzvu, Əmək, Torpaq komissarı, Dər-
 +
ənd Sovetinin sədr muavini və s.
 +
vəzifələrdə calıpmıqidır. Dərbənd-
 +
də Sovet hakimiyyəti muvəqqəti yı-
 +
xıldıqdan sonra əksinqilabcılar T.-
 +
ni vəhiqicəsinə əldurmuiylər. Dər-
 +
bənddə adına gucə və s. var.
 +
TARIYEV Adil Cəlil otlu (d. 25.
 +
5.1928, indiki İlic r-nunun Xok K.)
 +
—Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1949).
 +
1952 ildən Sov.İKP uzvu. 1945—57
 +
illərdə İlic r-nundakı Əzizbəyov
 +
ad. k-zda (1957 ildən tutunculuk
 +
s-zu) manqabatcısı, sədr muavini,
 +
sədr ipləmiiy, 1957 ildən həmin s-z-
 +
da aqronomdur. 1948 ildə tutunculuk
 +
sahəsində yuksək əmək gestəricilə-
 +
rivə nail olmundur.
 +
ARIYEV Əyyub iça ikin oqlu (27.
 +
1.1911, Bakı—17.1.1966, Moskva) —
 +
neft-mə"dən itilə- qr əə ot"
 +
ri sahəsində so- |
 +
vet alimi, Texnika
 +
e.D. (1966), prof.
 +
(1955). Azərb.SSR
 +
əməkdar elm ə tex-
 +
nika xadimi (1964)- |
 +
SSRİ Dovlət mu- |
 +
q Laureatı |
 +
(1942, 1947, 1952).
 +
1940 ildən Sov, |
 +
İKP uzvu. M.Əziz- |
 +
bəyov ad. Azərb.
 +
Sənaye İn-tunu (in- 20
 +
diki AzNKİ) bitirmitidi
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
b
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
kafatı
 +
 +
 +
(1932).
 +
Muhəndis-konstruktor, turbinlə qa-
 +
zıma təcrubi kontorunun direktoru,
 +
 +
 +
Uraldakı Permneft kombinatında
 +
baiq mӱhəndis və rəis (1942—45) i1i-
 +
ləmiidir. 1947—-60 illərdə neft cı-
 +
xarma idarələrində muhum vəzifə-
 +
lərdə calıqimılldır. 1962—66 illər-
 +
də Qubkin ad. Moskva Neft Kimyası
 +
və Qaz Sənayesi İn-tunda elmi nilər
 +
uzrə prorektor və qazıma kafedrası-
 +
nın mudiri olmuidur. T. mutəxəssis-
 +
lərlə birlikdə vibrasiya qazıması,
 +
 +
 +
Ban ————————
 +
 +
 +
ikigevdəli, maili BƏ KyTT
 +
azıma usul-
 +
larını tipləmindir. O, SSRİ ..
 +
 +
 +
-DƏ Yə
 +
boburun (qazıma turbininin) R —
 +
cılarından biri olmui, ABPQ, ran-
 +
 +
 +
sa, İtaliya və s. əlkələrin firma-
 +
larında onun istehsalına lisenziya
 +
verilmitdir. T. SSRİ-də cioxgevdəli
 +
qazıma ӱsulunu ipləmit (Brusseldə
 +
Umumdunya sərkisində qızıl medal
 +
alıhiydır) və Həyata gecirmindir.
 +
Hindistan, Braziliya və Argentina-
 +
nın milli neft sənayesinin inkipa-
 +
fında T.-in rolu olmuzndur. O, Hin-
 +
distan lan Neft Komitəsinin dai-
 +
mi məsləhətcisi idi. 4-c Roma
 +
1955) və 5-ci (Nyu-York, 1999) ə
 +
dunya neft konqreslərində qazımaya
 +
dair mə ruzə etmiidir. 6-cı Umum-
 +
dunya neft konqresinin qazıma bəl-
 +
məsinin sədri (1963), SSRİ Milli
 +
Neft Komitəsinin uzvu, YMyMAYH)a
 +
neft kopqresləri daimi ipurasında
 +
SSRİ-nin daimi pumayəndəsi olmuit-
 +
dur. Neft və Qaz Sənayesi Elmi Tex-
 +
nika Cəmiyyəti Rəyasət Hey"ətinə uzv
 +
və oranın Qazıma bəlməsinə sədr se-
 +
cilmipdir. 3 Qırmızı Əmək Bayraqı
 +
 +
 +
ordeni, “PLərəf nipanıq ordeni və |
 +
 +
 +
medallarla təltif olunmuzndur.
 +
Sovet yazıcısı A. P. Illrein T.-n
 +
cən savadlı və ziyalı Azərb. muhən-
 +
disiə adlandırmınndı.
 +
Ədl PteVn A. P., Povestı o TOM,
 +
KAK voznikaort sojetı, M., 1965, s. 177—
 +
178, Lisicgin S. M., Vıdakpdiesli
 +
 +
 +
delteli otecestvennon neftinoİN nauki i
 +
texniki, M., 1967,
 +
 +
 +
TARIYEV İbrahim Taqı oqlu (1894,
 +
Qazax qəzasının Əksuzlu k.—1938)
 +
— Azərb.-da Sovet hakimiyyəti uqrun:
 +
da mӱbariz. 1919 ilin aprelindən Sov.
 +
İKP uzvu. Fevral burjua demokra-
 +
tik ipqilabından (1917) sonra bol-
 +
pevik c Hummətə təqkilatının fəa-
 +
liyyətinə qopqulmuii, Tovuz iəhər İc-
 +
raiyyə Komitəsinin sədr Mӱavini se:
 +
cilmitdir. Qazax qəzasında və Gən-
 +
cə—Tiflis d.Y. xəttində gizli in-
 +
qilabi ilp aparmıpy, mӱsavat həkumə-
 +
ti tərəfindən tutulmuit, həbsxanadan
 +
qacdıqdan sonra Tiflis və Borcalı-
 +
da zəhmətkeiylər arasında inqilabi
 +
təblirat aparmın, gizli ədəbiyyat Yay-
 +
mıptidır (1918—20). Azərb.-da Sovet
 +
hakimiyyətinin qələbəsindən sonra Qo-
 +
vuz qəza İcraiyyə Komitəsinin sədri,
 +
Nuxa qəza partiya komitəsinin Kati-
 +
bu ZSFSR MHK karnön, YHKÇ(ö)
 +
Zaqafqaziya Əlkə Komitəsinin (ZƏK)
 +
iv”bz mudiri, SSRİ-nin Zaqafqaziya
 +
uzrə fəvqəl"adə xalq rabitə komissa-
 +
rı, AK(bUP Naxcızan Vilayət Komi-
 +
təsinin katibi, Gəncə mahal Komitə-
 +
sinin katibi və s. vəzifələrdə iiplə-
 +
midir. Partiyanın 12, 17-ci qurul:
 +
taylarının numayəndəsi idi. T. ri,
 +
SSR, ZSFSR MİK-lərinin, UİK(b)P
 +
ZƏK və AK(b)P MK uzvu secilmii?-
 +
dir. Qırmızı Bayraq ordeni ilə təl-
 +
tif edilmiidir.
 +
 +
 +
TARIYEV Məmməd Taqı oqlu (A. 28:
 +
 +
 +
4.1921, gecmiii Samux (indiki
 +
lar) r-nunun Samux k.Y— Azərb. CO-
 +
vet dilcisi. Filologiya e.d. (1968),
 +
 +
 +
prof. (1968). Azərb.SSR əməkdar elm
 +
xadimi (1981). 1944 ildən Sov.İKP
 +
uzvu, S. M. Kirov ad. ADU-nun rus
 +
dilciliyi kafedrasının mudiri
 +
(1964—70), M. F. Axundov ad. AP .
 +
nin rektoru (1970—72) olmupldur,
 +
1972 ildən həmip in-tun mçasir pay
 +
dili kafedrasının mudiridir. *.
 +
rus dilinin leksika və qrammatika-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TARIYEV
 +
 +
 +
sına, milli məktəblərdə tədrisi mə-
 +
sələlərinə dair tədqiqatların, Azərb.
 +
məktəbləri ucun rus dili dərslik və
 +
proqramlarının muəllifidir. Onun
 +
rəhbərliyi və bilavasitə iptirakı
 +
İLƏ coxcildli “Azərbaycanca-rusca lu-
 +
qətə hazırlapır. Rus dilciliyi prob-
 +
lemlərinə dair umumittifaq elmi
 +
konfranslarında, SSRİ muəllimlə-
 +
rinin 3-cu qurultayında (Moskva,
 +
1978) mə"ruzələr etmtiidir. Elmi
 +
kadrlar hazırlanmasında xidməti var.
 +
AKP 28-ci və 30-cu qurultaylarının
 +
numayəndəsi olmutidur. Qırmızı Əmək
 +
Bayraqı, Qırmızı Ulduz ordenləri
 +
və medallarla təltif edilmiiydir.
 +
 +
Əsərləri: Qlaqolınaln frazeoloqil
 +
sovremennoqo russkoqo izıka, B., 1960,
 +
Russko-azerbabdjanskiN frazeoloqiceskiV
 +
slovarh, B., 1974: Slojnopodcinennıe
 +
predlojenin s opredelitelıpım pridatoc-
 +
nım v sovremennom russkom lzıke (Komp-
 +
leksnıNn analiz), B., 1983.
 +
 +
 +
TARIYEV Taqı Əzizaqa oqlu (d. 7.
 +
11.1917,
 +
 +
 +
Bakı)— Azərb. soqet rəssa-
 +
 +
“ mı. Azərb.SSR xalq
 +
rəssamı (1982).
 +
Azərb.SSR əməkdar
 +
incəsənət xadimi
 +
(1962). Azərb. Dev-
 +
lət Rəssamlıq Tex-
 +
nikumunda (1931—
 +
35) və Moskva
 +
Rəssamlıq İn-tun-
 +
da (1940—41) oxu-
 +
mulidur. Tematik
 +
tablolar, natur-
 +
mort, portret, mən-
 +
zərə və məiipət səh-
 +
nələrinin muəllifidir. Azərb. so-
 +
vet realist boyakarlıqının yaradı-
 +
cılarından olan T. portret ustası
 +
kimi daha məthurdur. Yaradıcılı-
 +
qında tarixi məvzular və tarixi
 +
pəxsiyyətlərin təsiri (“Koroqrlu dəs-
 +
gahız triptixi, 1944), əmək adamla-
 +
rının obrazı və əməyin tərənnumu
 +
(4“Poladəridənə, 1957, C“Qaynaqcız,
 +
1959), norMa təbiətin təsviri (FBakıı,
 +
1947, “Gey gələ, 1954, “Qarlı yollar.
 +
Estakada9, 1960) muhum yer tutur.
 +
Azərb. rəssamlıqında İ. Leninin
 +
obrazını ilk dəfə T. yaratmındır.
 +
Onun 4V. İ. Lenin Kremldə ii ota-
 +
qındaq tablosu (1940) Bakı və Mos-
 +
kva sərgilərində mӱvəffəqiyyət qa-
 +
zanmınidır. T. Fransa, İspapiya,
 +
Turkiyə, Yunapıstan, İtaliya, Tupis,
 +
Məraketi, Sepeqal və s, əlkələrdə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
olmuiy və onların həyatına dair tab-
 +
lolar
 +
 +
 +
cəkmiidir. c Kolxoz bazarır
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
T. Ə. Taqıyeqev.
 +
 +
 +
“H. Cavidin portretik 1973, Azər-
 +
baycan Dovlət İYəkil Qalereyası. Bakı.
 +
 +
 +
121
 +
 +
 +
(1933), 4“ Avtoportretə (1944), 4Rəssam
 +
S. Bəhlulzadənin portreti (1955),
 +
4“Qarayanız qızı (1957), “Xalq pairi
 +
C. Byprynə (1967), e€HəHə də, baba da
 +
mənimdirə (1969), “Rəssam Sultan Mə-
 +
həmmədin portretik (1971), 4“H. Capi-
 +
din portretiə (1973), “Abpteron silsi-
 +
ləsiz (1979—83), “El gezəliə (1982),
 +
cUtpaqlıq xatirələri (1983) ən yaxiqı
 +
əsərlərindəndir. Tabloları SSRİ-
 +
nin və bir sıra xarici əlkələrin pqə-
 +
hərlərində (Praqa, Pekin, Dakar, Bar-
 +
dad və s.) numayitt etdirilmitdir.
 +
Əsərləri Pərq Xalqları İncəsənə-
 +
ti Muzeyi (Moskva), R. Mustafayev
 +
ad. Azərb. Devlət İncəsənət Muzeyi,
 +
Azərb. Dovlət PTəkil Qalereyası və s.
 +
muzeylərdə saxlanılır. 4PTərəf ni-
 +
panıq ordeni və medallarla təltif
 +
olunmuyidur. :
 +
 +
 +
Ədiə Həbibov N., Taqı Tarmien,
 +
B., 1900, Hana don M., Tarı: Taruen,
 +
M., 1939.
 +
 +
 +
TARIYEV Hacı Zeynalabdin Taqı
 +
oqlu (yanvar, 1838, Bakı—1.9.1924,
 +
Bakı yaxınlıqındakı Mərdəkan k.)
 +
— Azərb.-ın ən iri kapitalistlərin-
 +
dən biri. Əvvəllər bənna itpləmiit-
 +
dir. Q. 1872 ildə neftcıxarma iiii-
 +
nə kapital qoymuiq və sahibkarlıq
 +
fəaliyyətinə bailamıtldı. Əvvəllər
 +
cFSarkisov qardapları və Taqıyevə
 +
firmasının paycısı olan T. 1886 il-
 +
də Sarkisovların da Hissəsini ala-
 +
raq firmanın vahid sahibkarına cev-
 +
ri, 1897 ildə Bakıda FTarıyev
 +
. Z. lifli maddələrin e”malı çarə
 +
Qafqaz səhmdar cəmiyyətini, 1900 il-
 +
də istehsala baplamıi toxuculuq
 +
f-kini, 1911 ildə “Xəzər manufaktu-
 +
ra cəmiyyətiəni, 1916 ildə 4 Taqıyev
 +
balıq sənayesi səhmdar cəmiyyətiəni
 +
təptkil etmitdi. T.-in Azərb.-da və
 +
Daqıstanda balıq e”malı və callək
 +
z-dları, iri soyuducuları, vətəgələrə
 +
və ticarətə xidmət edən gəmiləri
 +
və s, muəssisələri vardı. T. yerli
 +
kapitalistlərlə birlikdə 1914 ildə
 +
Bakı ticarət bangını yaratmını və
 +
bank ipurasının sədri secilmitdi.
 +
T. Azərb.-da məktəblər (həmcinin,
 +
qızlar məktəbi) acdırmısi, milli
 +
teatr binası tikdirmit, burjua is-
 +
tiqamətli qəzeq və jurnalların nəpri-
 +
nə (eKacnuv, c Həyatı, cFuyizatı və 6.),
 +
əəən cəmiyyətlərinə, milli
 +
kadrların azırlanmasına vəsait
 +
sərf etmiidir. T. milli burjuaziya-
 +
nın mənafeyini gudməklə yanapı, həm-
 +
cinip cmillətin bıapcısı, atası ki-
 +
“ə mi ipehrətlənmək niyyə-
 +
tində olmupdur.
 +
Fəhlələrin amansız
 +
istismarı nəticəsində T.
 +
Rusiyanın ən parlı ipəx-
 +
siyyətlərindən birinə cev-
 +
rilmiidi, tam olmayan
 +
mə”lumata gərə 1917 ilin
 +
axırlarında, T.-in ga-
 +
pitalı 30 mln, manata ca-
 +
tırdı. Aqır ti iyərai-
 +
ti, əmək haqqının azlı-
 +
qı, mudiriyyətin əzbapı-
 +
nalıqı və s, T. muçəssisə-
 +
lərində bir sıra numaynin
 +
və tə qtillərin bal ver-
 +
məsinə səbəb olmupddu.
 +
Azərb. burjuaziyasının
 +
digər numayəndələri kimi
 +
T. ipqilabi hərəkata qar-
 +
ilı mubarizə aparan irti-
 +
cacı quvvələri mudafnə
 +
 +
 +
122
 +
 +
 +
TARIYEV
 +
 +
 +
 +
 +
 +
etmipdir. Butun vasitələrlə car
 +
həkumətinə xidmət gestərən T. ən
 +
yuksək titul və rutbələr, orden və
 +
medallarla təltif olunmuidu. 1917 —
 +
20 illərdə Sovet Hakimiyyətinə qarpı
 +
MTOƏRT-Ə aparmılpdır. Azərb.-da So-
 +
vet hakimiyyətinin qələbəsindən sonra
 +
T.-in mӱəssisələri millilətdirildi.
 +
T.-in elumu munasibəti ilə € KOMMY-
 +
nistə qəzetində (1924, 13 sentyabr)
 +
nekroloq verilmiitdi.
 +
 +
TARIYEV Həbib Huseyn oqlu (1903,
 +
indiki Tovuz r-nunun Əlimərdanlı
 +
 +
 +
K.—16.7.1960, To-
 +
vuz) — Sosialist
 +
Əməyi Qəhrəmanı
 +
 +
 +
1948). 1942 ildən
 +
 +
ov.İKP uzvu. 1921
 +
—60 illərdə Tovuz
 +
r-nu Mansurlu kənd
 +
sovetinin sədri,
 +
Tovuz Rayon XDS
 +
icraiyyə komitəsi
 +
K.T. me ÖəcHHHH MY-
 +
diri, həmin komi-
 +
tənin sədri və s.
 +
vəzifələrdə iiilə-
 +
 +
 +
midir. 1947 ildə butun k.t. məhsul-
 +
 +
 +
larının istehsalı sahəsində yuksək
 +
əmək gəstəricilərinə nail olmuidur.
 +
TARIYEV Pyamil
 +
(1977,
 +
 +
 +
Mikayıl oqlu
 +
indiki Fuzuli r-nunun ƏH-
 +
mədalılar k.—
 +
5.1981, Sumqayıt)
 +
| ---Sosialist Əməyi
 +
Qəhrəmanı (1950).
 +
1966 ildən Sov.
 +
İKP uzvu. 1934—63
 +
illərdə Fuzuli
 +
R Ey Horadiz
 +
1TS-ndə traktor-
 +
cu, 1963—81 illər-
 +
də Sumqayıt alumi-
 +
nium z-dunda elek-
 +
trolizci iiləmiti-
 +
= dir. 1949 ildə pam-
 +
baqcılıq sahəsində yuksək əmək gəs-
 +
LU a HaHMn onMymuyp.
 +
TARIYEV PQamxal Kərim oqlu (d.
 +
15.4,1922, Jdanov
 +
 +
 +
 +
 +
 +
r-nunun PTahsevən
 +
k.) — sovet Fizio-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
nory. Biologiya
 +
e.d. (1970), prof.
 +
(1979), Azərb.SSR
 +
 +
 +
EA m. uzvu (1976).
 +
1944 ildən Sov.
 +
İKP uzvu. Beyuk
 +
Vətən muharibəsi
 +
iptirakcısı. M.
 +
V. OMOHOCOB ayn.
 +
MDU-nu bitirmiil-
 +
dir (1953). 1956 il-
 +
dən Azərb. SSR EA
 +
| V Fiziologiya İn-
 +
tunda analizatorların muqayisəli və
 +
yap fiziologiyası laboratoriyasının
 +
rəhbəri, həmcinin 1970 ildən in-tun
 +
elmi itlər uzrə direktor muavinidir.
 +
Tədqiqatı, Filogenetik və ontogene-
 +
THK HHKHUla
 +
lil-sintez funksiyasının xususiyyət-
 +
lərinin tədqiqi, təkamul fiziologi-
 +
yası sahəsindədir. Kadr hazırlanma-
 +
sında xidməti var. T. fiziologiya
 +
elmləri uzrə Rumıniya (1970), AFR
 +
(1971), Macarıstan (1980) və s. elkə-
 +
lərdə, həmcinin Bakıda (1981) geci-
 +
rilmiiq beynəlxalq konqreslərdə cı-
 +
xıni etmitidir. Qırmızı Ulduz, 4P1ə-
 +
rəf nitpanıq ordenləri və medallar-
 +
la təltif olunmuiidur.
 +
Əsərləri: Filoqeneticeskan i
 +
ontoqeneticeskal əvolopin interopeptin=
 +
 +
 +
 +
 +
 +
devrlərində beynin təh- er
 +
 +
 +
nıx vlinnnN na qlikemiceskie reakiii u
 +
poznonocnıx jivotnıx, B., 1976: Fono-
 +
van əlektriceskad aktivnostı mozqa plodov
 +
krolikov raznıx vozrastnıx srokon, 4 Jur-
 +
nal pıstpeV nervnoV deatelınosti im. İ.P.
 +
Pavlovaz, t. 32, 3, 1982 (sovm. s dr.).
 +
 +
 +
“TARIYEV BALIQ SƏNAYESİ, —
 +
Azərb.-da fəaliyyət gestərmii səhm-
 +
dar cəmiyyəti. 1916 ildə H. Z. Tarı-
 +
Yev Yaratmıqldı. Cəmiyyətin 12 mln.
 +
manat-əsas kapitalının ucdə ikisi Ta-
 +
qıyevə məxsus idi. Cəmiyyətin Azərb.-
 +
da və Darıstanda balıq e"malı və cəl-
 +
lək istehsalı z-dları, muxtəlif iri
 +
soyuducuları, vətəgələrə xidmət edən
 +
donanması vardı. Birinci dunya mu-
 +
haribəsində 4“Rıbakə səhmdar cəmiyyə-
 +
tilə birlikdə Abiyerondan 11m.-dakı
 +
butun vətəgələri ez inhisarına al-
 +
mıpqpidı. Azərb.-da Sovet hakimiyyəti-
 +
nin qələbəsindən sonra cəmiyyətin
 +
muəssisələri millilətdirildi.
 +
“TARIYEV H. Z. və K?ə — Azərb.-da
 +
fəaliyyət gestərmiti neft sənayesi
 +
və ticarəti səhmdar cəmiyyəti. 1917
 +
ilin fevralında H. Z. Taqıyev tə”-
 +
sis etmipdi. Cəmiyyətin 3,5 mln. ma-
 +
nat əsas kapitalı olmutidu. Cəmiy-
 +
yYətin neft mə”dənləri Ramana, Sa-
 +
buncu və Bibiheybətdə yerləiirdi.
 +
Azərb.-da Sovet hakimiyyətinin qə-
 +
ləbəsindən sonra cəmiyyətin MYƏCCH-
 +
sələri milliləitdirildi.
 +
TARIYEVA Mirvari Məmməd qızı
 +
(d. 20.1.1918, indiki Stepanakert)—
 +
sovet cərrahı. Tibb əv ə
 +
e.d. (1969), prof.
 +
(1970). 1947 ildən
 +
Sov.İKP uzvu. N.
 +
Nərimanov ad.
 +
Azərb. Devlət Tibb
 +
İn-tunun 1-ci qos-
 +
pital – cərrahiyyə
 +
kafedrasında assi-
 +
sent, dosent, 1979
 +
ildən fakultə və — 52
 +
qospital - cərrahiy:- 77”
 +
yə kafedrasının
 +
prof. Tədqiqatı,
 +
əsasən, ed yollarının
 +
qaraciyər və qarın bopluqu orqanla-
 +
rının cərrahi mualicəsinə həsr
 +
olunmlidur. Qaraciyər və ed yYolla-
 +
rının diaqnostikasında ilk dəfə
 +
olaraq radioizotop usulundan isti-
 +
fadə etmiidir.
 +
Əsəri: Oslojnenil
 +
 +
 +
 +
 +
 +
r du "
 +
 +
 +
fəsadlarına,
 +
 +
 +
jelcno-ka-
 +
 +
 +
mennov bolezni, B., 1978
 +
 +
 +
TARIYEVA Sayalı Abdulla
 +
(d.
 +
 +
 +
qızı
 +
1.5.1920, PQulla 11,)—sovet te-
 +
əxa rapevti. Tibb e.d.
 +
| = (1968), prof. (1969),
 +
| səhiyyə ə”lacısı
 +
| (1973). 1971 ildən
 +
i Sov.İKP uzvu. N.
 +
(ii Nərimanov ad.
 +
o ən Dəvlət
 +
| Tibb İn-tunun 2-ci
 +
= fakultə terapiyası
 +
DƏH, kafedrasının mu-
 +
ən diridir (1980).
 +
ci Qədqiqatı, urək-
 +
 +
ik damar patologiya-
 +
rev-
 +
 +
 +
3
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
“= rt sına, əsasən,
 +
matologiyaya həsr olunmuztdur.
 +
TARIYEVA Huru Səməd qızı (d.
 +
5.7.1925, Qax r-nunun Qax Mural k.)—
 +
Azərb.SSR tutun ustası (1972). So-
 +
sialist Əməyi Qəhrəmanı (1978). Qəh-
 +
rəman ana (1966). 1945 ildən Qax
 +
r-nunun c“Qələbər k-zunda tutuncu i11-
 +
ləyir. 1977 ildə tutunculuk sahəsində
 +
yuksək əmək gestəricilərinə nail
 +
 +
 +
olmutdur. Oktyabr İnqilabı ordeni
 +
ilə təltif edilmitdir.
 +
 +
TARIYEVA 1Pevkət Əzizaqa qızı
 +
(d. 11.6.1926, Bakı)—sovet tarixcisi.
 +
Tarix e.d. (1967). –
 +
Azərb.SSR EA Ta-
 +
rix İn-tunun aspi-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ranturasını qur- |
 +
tardıqdan sonra
 +
elmi iptci, bal
 +
 +
 +
elmi itci (1948
 +
—58), PTərqiqunas-
 +
lıq İn-tunda bai
 +
elmi HUHHH HULƏ-
 +
midir (1958—76),
 +
1976 ildən Azərb. |
 +
SSR EA Yaxın və
 +
Orta PTərq Xalqla- =
 +
rı İn-tunda Azərb.-ın |Pərq olkələ-
 +
ri ilə tarixi əlaqələri i16"bəsinin
 +
(1981 ildən Cənubi Azərb. pi”bəsi-
 +
nin) mudiridir. İranın, həmcinin
 +
Cənubi Azərb.-ın yeni və ən yeni ta-
 +
rixi, milli azadlıq hərəkatı, aqrar
 +
munasibətlər və s. məsələlərin təd-
 +
qiqatcılarındandır.
 +
 +
Əsərləri: X1X əsrin sonu və XX
 +
əsrin əvvəllərində İranda torpaq mulkiy-
 +
yəti formaları və torpaqdan istifadə
 +
qaydaları, B., 1964, XTX əsrin sonu və XX
 +
əsrin əvvəllərində İran kəndlilərinin
 +
vəziyyəti, B., 1969: Napionalıno-osvobo-
 +
ditelınoe dvijenie v İraiskom AzerbaN-
 +
djane, n 1917—1920 rr., B., 19565, Illehx
 +
Moxammed Xinbani i napionalhno-osvobo-
 +
ditelınoe dvijenie v İranskom Azerbaİd-
 +
jane v 1917—1920 rr. (K stoletik) so dniİ
 +
rojdenin Xinbani), v kn.: İran. İstoril
 +
i sovremennostı, M., 1982,
 +
 +
 +
TARLABİYAN—Azərb.SSR İsmayıl-
 +
lı r-nunda kənd. T. sovetliyinin mər-
 +
kəzi. R-n mərkəzindən 40 km it.-də, Ni-
 +
yaldaq silsiləsinin ətəyindədir. ƏH.
 +
232 (1985), heyvandarlıq və taxılcı-
 +
lıqla məpquldur. Səkkizillik mək-
 +
təb, kitabxana, tibb məntəqəsi var.
 +
 +
TARLAR MARARASI— Azərb.SSR-də
 +
Paleolit devrunə aid arxeoloji abi-
 +
də. Hadrut r-nu (DQMV) ərazisində,
 +
Qurucayın sol sahilindədir. T.m.
 +
stratiqrafik planına, tapılmıil
 +
maddi mədəniyyət qalıqlarına gerə
 +
 +
 +
SSRİ-də və Yaxın PQərqdə mustye abi-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Taqlar maqarası tapıntıları:q 1, 2—
 +
 +
levallua itiucluları: 3, Ü, 7, 10—nu-
 +
 +
pəklənmitt levalkua itiucluları: 4, 5,
 +
9—mustYye itiucluları: I—qappov.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
|
 +
 +
 +
 +
 +
 +
dələri icərisində coxtəbəqəli nadir
 +
dtmərkələrdəndir. 1964 ildən eyrəvi-
 +
lir. Q.m. bir-birinə baqlı gezlərdən
 +
(salon) ibarətdir: :iərq salonunda
 +
torpaq cokuntusu (bura yapayıid ucun
 +
əlveritpli olduqundan ibtidai insan-
 +
lar məhz bu salonda yapamılar) mu-
 +
əyyən edilmindir, qərb salonu isə acıq
 +
qayadan ibarətdir. 6 mədəni təbəqə (2,
 +
 +
 +
3, 45, 4”, 5 nə 6) amxap onynuyınayp.
 +
İkincidən 6auıra ə təbəqələrdə
 +
ocaq layları var, Mədəni təbəqələr-
 +
DƏN 5 minə yaxın dai mə”mulatı və
 +
6 mindən cox fauna qalıqları tapıl-
 +
mıqdır. Levallua və mustye itiuclu-
 +
ları, qapov tipli alətlər coxluq təiy-
 +
kil edir. T.m. materialları Azərb.,
 +
Qafqaz və Yaxın PYərqin mustye mədə-
 +
niyyətlərinin səciyyəvi xususiyyətlə-
 +
rini muəyyən etməkdə, onların əlaqələ-
 +
rinin tədqiqində cox zəngin mənbədir.
 +
 +
Əd.Cəfərovə.Q,, Tatlar mustye
 +
 +
dutərgəsi Haqqında, Azərb.SSR EA-nın
 +
Xəbərləri (tarix. fəlsəfə və huӱtuq se-
 +
riyası), 1977, F3: yenə onun, Leval-
 +
luazskie ostrokonecniki Taqlarskon pepye-
 +
rı, KSİA AN SSSR, 1981, v. 165: yenə
 +
onun, Mustherskan kulvtura Azerbavd-
 +
Ha ə materialam TaqlarskovN peperı).
 +
TARLI KƏRPU –əsas yӱuksaxlayan
 +
konstruksiyaları taq və ya qubbə iqək-
 +
lində olan kərpu. Belə konstruksi-
 +
yanın dayaqlarına yalnız ilyaquli de-
 +
yil, həm də ufuqi quvvələr (dafiə
 +
quvvələri) tə”sir gestərir və taqlar,
 +
əsasən, sıxılmaya ipləyir. Daidan
 +
tikilən T.gk.-lər cox qədimdən mə"-
 +
lumdur. Hazırda belə kerpulər cox
 +
vaxt dəmir-betondan və ya poladdan
 +
qurulur. T.g.-lərdə hərəkət yolu yuk-
 +
saxlayan . konstruksiyanın, adətən,
 +
yuxarı hissəsində yerləlir. Bax həm-
 +
cinin K it.
 +
TARTAVAN, meqmarlıqda—fə-
 +
za konstruksiyası, tikililərin taxta-
 +
puppu, yaxud ertuyu. Həndəsi formalı
 +
olub əyrixətli qabarıq səthlərdən ya-
 +
rapır. Taq kimi T. da yuk altında
 +
tppaquli quvvələri, əsasən dayaqlara ve-
 +
rib. sıxılmaya ipləyir. En kəsiyin-
 +
də T. cevrənin, ellipsin, parabola-
 +
nın bir hissəsidir. Silindrik, xac-
 +
varı, qapalı, hamar, gӱnbəzli (parus-
 +
lu) formaları var. Ən sadə və ge-
 +
nip yayılmıpq nəvu paralel qoyulmu
 +
dayaqlara (divar, sırasutun və s.) sey-
 +
kənən silindrik T.-dır. Əsas T. for-
 +
malarının coxsaylı nevləri (catma,
 +
sӱrulikən, cəlləkvarı, pətəkvarı və s.)
 +
əyrilərin muxtəlifliyi, qəliblərin
 +
sayı, rcl və s. ilə muəyyən edi-
 +
lir. Ən qədimi cyalancız adlandırı-
 +
lan T.-dır. Burada hergunun ufuqi
 +
sıraları bir-birinin ustundən ası-
 +
laraq apırma quvvəsi (təzyiqi) ya-
 +
ratmırlar.
 +
 +
E.ə. 4—Z3-cu minilliklərdə Misir
 +
və Mesopotamiyada silindrik T,-lar
 +
meydana gəlmii, sonradan Qədim Roma
 +
meqmarlıqında yayılmımdır. Qədim
 +
Romada silindrik T. ilə yanapı qa-
 +
palı, xacvarı Q.-lar, Bizansda silin-
 +
drik, yelkənli, xacvarı T.-lar tətbiq
 +
edilirdi. Azərb., Hindistan və Hin-
 +
də, həmcinin Orta Asiya və Yaxın İPərq
 +
əlkələrində orta əsrlərdə, əsasən
 +
catma T.-lar yayılmılidı. T. qədim
 +
devrlərdən daiy və kərpicdən qurapk-
 +
dırılmıdır. 19 əsrin 2-ci Yarısıl-
 +
dan metal konstruksiyalı Q.-lar Mey"
 +
dana gəlmii, 20 əsrdə monolit və YIR-
 +
ma dəmir-beton 1.-ların mӱrəkkəb
 +
 +
 +
TAİLAND
 +
 +
 +
konstruksiyalı muxtəlif tipləri ya-
 +
radılmıtadır.
 +
 +
Əd: Kuznepov A. V., Svodı i ix
 +
dekor, M., 1935.
 +
 +
 +
TAZ—RSFSR-in Yamal-Nen Muxtar
 +
Mahalında (Tumen vil.) cay. Uz. 1401
 +
km, həvzəsinin cah, 190 min km?, Si-
 +
bir Uvallarından bailanır, Kara
 +
dənizinin Qaz kerfəzinə togulur.
 +
Qar, qismən qrunt suları ilə qidala-
 +
nır. Oktyabrdan iyunadək donmuiy
 +
olur. Əsas qolları: Beyuk PYirta,
 +
Xudosey, Tolka və Caselkadır. Liyaqı
 +
axını gəmiciliyə yararlıdır. Balıq-
 +
la zəngindir,
 +
TAZ YARIMADASI—Qərbi Sibir
 +
dӱzənliyinin iim.-ında y-a.. Tumen
 +
vil.-nin ərazisində, Ob və Taz gər-
 +
fəzləri arasındadır. Uz. təqr.
 +
km, eni 100 km-dir. Tundra bitkilə-
 +
i ilə ər ün
 +
TAZ KƏRFƏZİ—Kara dənizində
 +
kerfəz. Taz və Qıdan y-a-rı arasın-
 +
dadır, Uz. təqr. 330 km, eni 45 km,
 +
sahilləri ovalıqdır. Yarımsutgalıq
 +
ən (hund. O,7 m-əqədər) olur.
 +
Kerfəzə ağ və Pur qalnapbı TƏKY/YD.
 +
TAZABAQYAB MƏDƏNİYYƏTİ—Xa-
 +
rəzmdə Tunc dəvrunə (e.ə. 2-ci minil-
 +
liyin ortaları—2-ci yarısı) aid ar-
 +
xeoloji mədəniyyət. Qaraqalpaq MSSR-
 +
də Tazabaqyab ganalı ətrafındakı
 +
abidələrə gerə adlandırılmındır.
 +
Cənubi Aralyanı ərazidə yerli əha-
 +
linin Cənubi Uralyanıdan gəlmələr-
 +
lə—gərtmə qəbirlər mədəniyyəti və
 +
Andronovo mədəniyyətini təmsil edən-
 +
lərlə qaynayıb-qarımlması nəticəsin-
 +
də formalatmıtdır. Yatayıiq evlə-
 +
ri dirəklər ustundə qurulmuti yarım-
 +
qazmalardan ibarətdir. Əhalinin əsas
 +
məptuliyyəti suvarma əkinciliyi və
 +
maldarlıq olmutpdur. Əməg alətləri
 +
və silahlar tuncdan, nadir halda
 +
dapdan idi. Qablar dayaz, əllə duӱzəl-
 +
dilmip, gəsmə və titamplanmıpn hən-
 +
dəsi naxınqlarla bəzədilmiiidir.
 +
Ə2g. Tolstov S. P., Po drevnim
 +
delıtam Oksa i Aksarta, M., 1962, İ tm-
 +
na M. A., O mestə tazabaqhlbskoİ kulhtu-
 +
rı sredi gӱlıqur stepnoV bronzı, 6Sovet-
 +
skad aztnoqrafilə, 1967, I 2.
 +
 +
 +
cTAZƏ XƏBƏR(B—həftəlik ictimai
 +
siyasi, iqtisadi qəzet. İlk nəmrəsi
 +
1912 il mayın 22-də, sonuncusu 1915
 +
il mayın 23-də Bakıda (fasilələrlə)
 +
cıxmındır, Liberal-burjua ideya
 +
istiqamətli = T.x.ə-də əsasən rəsmi
 +
xəbərlər, e”lanlar, ticarət reklam-
 +
ları cap edilirdi. Redaktoru və na-
 +
piri Qədir Heydərov idi.
 +
 +
“TA3Ə hƏ)AT?—yHnənuK HUTHMAR-
 +
siyasi, iqtisadi, ədəbi qəzet. Bakıda
 +
a Kaspiq mətbəəsində |ilk nemrəsi
 +
1907 il aprelin 1-də, sonuncusu 1908
 +
il oktyabrın 7-də (cəmi 439 nemrə)Y|
 +
nəitr edilmiiydir. cT.hə milli bur-
 +
juaziya ideyalarını, panislamizmi
 +
təbliq etmipi, fəhlələrin istisma-
 +
rını pərdələməyə calısimıt, qadın
 +
azadlıqına və 4“ Molla Nəsrəddinə
 +
jurnalına qarilı cıxmınqdır. Re-
 +
daktoru Hapımbəy Vəzirov, naptiri
 +
h. Z. Tarkıyev idi.
 +
 +
TAZİYANƏ (far. =: |s—qamcı, qır-
 +
manc)—1Pərq, o cumlədən Azərb. poe-
 +
ziyasında kicik satirik pe”r forma-
 +
sı. Əsasən, 4—6 misradan ibarətdir.
 +
Azərb. ədəbiyyatında T.-nin klassik
 +
nӱmunələrini M. Ə. Sabir yaratmıi1-
 +
dır: onun T.-lərində burjua və mul-
 +
kədarlar, cəhalət və gerilik, car mə”-
 +
 +
 +
123
 +
 +
 +
imin ət ta iə na hə ——j mən Run
 +
 +
 +
murları ifiza edilir. Alropa ədə-
 +
biyyatındakı eniqrama uyqun gəlir.
 +
TAZI (ər. .)2)—tazılar qrupundan
 +
iri ov itləri cinsi, Atla antilop
 +
(ahu, ceyrai), tulkӱ, doviyan, bə” zən
 +
də canavar ovpunda istifadə edilir.
 +
Vətəni Qədim Suriyadır, sonralar
 +
Ərəbistan və İranda yetitdirilmini-
 +
dir. SSRİ-də Orta Asiyada, Qaza-
 +
xıstanda, PQimali Qafqazda, Həit-
 +
tərxan vil.-də yettidirilir, Qulaq-
 +
ları uzun, sallaq, quyruqu nazik, uc
 +
dairəvidir. Rəngi (bə“zən ləkəli),
 +
qara, boz və s. olur.
 +
 +
TAZILAR (Sape5 UepaNsy) — geyӱn
 +
PYimal yarımkurəsində burc. əə
 +
SSR-də butun ili gərunur (bax Ul-
 +
 +
 +
duz xəritəsi
 +
TAİ DİLLƏRİ—Tanlandda, Laos-
 +
 +
 +
00 da, Cənubi Cində, Pimali Vyetnam-
 +
 +
 +
da və Hirmanın iym.-i,-ində yayıl-
 +
mı qohum dillər qrupu. T.d.-ndə
 +
təqr. 60 mln. adam danıyır (1978),
 +
Bu qrupa Tai (siam) dili, Laos di-
 +
li, Birma dili, cjuan dili (CXR,
 +
ə və s. dillər daxildir. T.d.
 +
cuzi fonetik və leksik fərqlərə ma-
 +
lik 3 qrupa (iim., mərkəz və c.-q.) bə-
 +
XƏ Ca qrupu dillərinin coxu-
 +
.. HEY məməli yazı sistemi var.
 +
28 yazılı abidələri 13 əsrə aiddir.
 +
TAİ (CMAM) AHnV-— khov-rannə-
 +
rin (Gənə dili, Tailandın
 +
əsmi dili. Qai dillərinə daxildir.
 +
u dildə təqr. 24 mli, adam danıtır
 +
(1978). 4 dialektə (mərkəz, iym,, 1LM.-
 +
iy, və c.) bolunur. Ədəbi dil mərkəz
 +
dialektinə əsaslanır. Səs tərkibin-
 +
də 24 sait (18 sadə sait, 6 diftonq)
 +
və 20 samit par. Morfemlər, adətən,
 +
birhecalıdır. 5 mə”na tonu məvcud-
 +
dur. Tipoloji cəhətdən kəksəzlu
 +
dillərə aiddir. Morfologiyası ana-
 +
litik xarakterlidir. Yazısı cənu-
 +
bi Lind yazısına əsaslanır (1283).
 +
Əd: Morev L. N., Plam 10O. A.,
 +
Fomiceva M. F., TaniskiV azık,
 +
 +
 +
M., 1961,
 +
 +
 +
TAİZ (AZ) — Yəmən Ərəb Respubli-
 +
kasında iqəhər. Ticarət-nəql. mər-
 +
gəzidir. Aeroport. Əh. 100 min (1978),
 +
Metal qablar z-du, qənnadı f-ki, me –
 +
marlıq abidələri (7—14 əsrlər) var.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TAİLAND, Tailand Krallı-
 +
r bi (The Kinghom of Thailand, Tan AH-
 +
lində Pratet-Tai) (1939 və 1946—49
 +
illərdə Siam).
 +
 +
 +
Umumi mə”lumat. Cənub-Y/Qərqi
 +
Asiyada devlət. Əsasən, ind-Cin
 +
y-a-nın mərkəzi, Malakka y-a-nın
 +
 +
 +
ilm. Hissəsindədir. Q.-dən Birma,
 +
i1.-dən Laos və Kampuciya, c.-dan Ma-
 +
layziya ilə həmsərhəddir. C.-da Siam
 +
kerfəzi, c.-q.--də Andaman dənizi ilə
 +
əhatələnir. Sah. 514 min km”. Əh,
 +
49,5 mln. (1983). İnzibati cəhətdən
 +
72 canqvadaya (əyalətə) bəlunur. Pay-
 +
taxtı Banqkok it,-dir,
 +
 +
 +
5.17
 +
 +
 +
124
 +
 +
 +
TAİLAND
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Devlət qurulumlu. T. konstitusiya-
 +
lı monarxiyadır. 1978 il Konstitu-
 +
siyası quvvədədir. Devlət bacısı
 +
kraldır. Qanunverici hakimiyyəti
 +
kral və ikipalatalı parlamnet—milli
 +
qanunverici məclis (senat və numayən-
 +
dələr palatasından ibarətdir) həyata
 +
gecirir. İcra hakimiyyəti həkumətə
 +
məxsusdur.
 +
 +
Təbnət. Ərazinin yarıdan coxu al-
 +
caq duӱzənliklərdir (o cӱmlədən Me-
 +
nam ovalıqı). P1m.-da və q.-də Kxunt-
 +
xanvə Tanentaunci və s, daqlar, 11.-də
 +
Korat platosu, c.-1i1.--də Kravan və
 +
Danqrek d-rı yerlətir. Faydalı qa:
 +
zıntıları: qalay (ehtiyatı 1,2 mln.
 +
t), volfram, qurqupqun, sing, barit,
 +
dəmir və manqan filizləri, qonur
 +
kemur, neft və s. İqlimi subekvato-
 +
nal, m essilur. Orta illik temp-r
 +
92-29: -dir. İllik yaqıntı 3000
 +
mm-ə qədərdir (Menam ovalıqında
 +
900 mm-dən az). Əsas .cayları Menam,
 +
Mekonq və Saluindir. Qırmızı, sarı,
 +
qəhvəyi, alluvial və s. torpaqlar Ya-
 +
yılmıtidır. Ərazinin Z/5-u melələr-
 +
lə ertuludur. Yarpaqını təekən tro-
 +
pik (musson) mepələr ustundur. Hey-
 +
vanları: fil, insanabənzər meymun,
 +
pələng, bəbir, maral, antiloplar və s.
 +
Coxlu quti, surunən, balıq və s. var.
 +
Milli parklar yaradılmınndır.
 +
 +
Əhali. t. coxmillətli (30-dan cox
 +
xalq yapayır) elkədir. Əhalinin 5096 -
 +
dən coxu tai (bax Tailər) xalqları-
 +
dır. Laolar, cinlilər, vyetnamlı-
 +
lar, khmerlər və 6. da yatayır. Rəs-
 +
mi dil tai dilidir. Rəsmi din bud-
 +
dizmin c. qoludur: mӱsəlman, daosist
 +
və xristianlar, həmcinin qədim ən -
 +
ənəvi e”tiqadlarını saxlayanlar da
 +
var. İiləyən əhalinin təqr. 8096 -i
 +
k.t.-nda (1983), 2,296-i sənayedə, təqr.
 +
1796-i nəql. və xidmət sahələrində
 +
və s. calıtnır (1978). Əhalinin təqr.
 +
5 mln.-u pəhərlərdə yaqayır (1980),
 +
Orta sıxlıq 1 km?-də təqr. 96 nəfər-
 +
dir (1983). İqisizlərin sayı təqr.
 +
2096-dir (1983). İri iəhərləri: Banq-
 +
kok (təqr. 5,4 mln. nəfər, ətrafı ilə
 +
birlikdə: 1983, Cianqmay, Korat və s.
 +
 +
Tarixi ocerk. T. ərazisi Appaqı
 +
Paleolitdə məskunlatmındır. 1—2
 +
əsrlərdə yerli mon tayfalarının
 +
İLK kicik dəvlətləri meydana gəldi.
 +
12 əsrin sonu—13 əsrin əvvəllərində
 +
lim.-dan gələn tai tayfaları yerli
 +
əhali ilə qaynayıb qarıiydılar, ilk
 +
beyuk Sukotai dəvləti |YUNESKO-
 +
nun qərarı ilə Sukotai i1.-nin (ta-
 +
rixi qoruqdur) Abidələri bərpa edi-
 +
lir (1979)| yarandı (1238). Buddizm
 +
Yayıldı. 1350 ildə T. ərazisində Siam
 +
(Ayutiya) devləti tətpəkkul tapdı.
 +
 +
əsrdə Siamın ərazisi daha da ge-
 +
nipləndi. Siam 16 və 18 əsrlərdə
 +
Birma ilə muharibə aparmıt, bir
 +
muddət Birmanın tə”siri altında
 +
olmundu. 19 əsrdə İngiltərə və Fran-
 +
sa Siama qeyri-bərabər mӱqavilələr
 +
qəbul etdirdilər. 1896 ildə Siam İN-
 +
giltərə və Fransanın nufuz dairə-
 +
lərinə bəlundu. 19 əsrin 80—90-cı
 +
illərində Rusiya—Siam əlaqələri ge-
 +
nipləndi, Rusiya diplomatiyasının
 +
fəaliyyəti nəticəsində Siam siyasi
 +
mӱstəqilliyini saxlaya bildi. 19 əs-
 +
rin sonu—20 əsrin əvvəlində Siamda
 +
bir sıra burjua islahatları geci-
 +
rildi. 1932 ildə devlət cevriliti
 +
nəticəsində konstitusiyalı monarxiya
 +
Yaradıldı. 1939 ildə əlkə T. adını
 +
aldı. T. İkinci dunya muharibəsin-
 +
 +
 +
də Yaponiyanın muttəfiqi kimi cı-
 +
xıpi edirdi. 1954 ildə təcavuzkar
 +
SEATO blokuna qopuldu. T. Vyetnam,
 +
Laos, Koreya və Kampuciyaya qarpı
 +
ABİQ ın təcavuzundə iitirak etmiit-
 +
dir. 1947 ildən T.-da (fasilələrlə)
 +
hərbi diktatura rejimi hekm surur-
 +
du. 1971—77 illərdə 7 dəfə hərbi
 +
cevriliin olmutdur. T. ABLT, Yapo-
 +
niya və Qərbi Avropa elkələri ila
 +
 +
 +
sıx əməkdaiylıq edir. T. Kampuciya lifətci
 +
tanımaqdan Partiyası (1974), Tailand Kom-
 +
Kampuciya minist Partiyası və s. Siyasi parti-
 +
 +
 +
Xalq Respublikasını
 +
boyun qacıraraq ezunun
 +
 +
 +
hu qalıqlarının sərəncamına nepə
 +
mipdir. Bu, iki olkə arasında gər-
 +
ginliyi artırmındır. 1941 ildə
 +
SSRİ ilə diplomatik munasibətlər
 +
yaratmımdır. ASELN-ın yanyayp.
 +
Siyasi partiyalar. Tan milli
 +
partiyası (1969), Demokra-
 +
tik partiya (1947) osial
 +
fəaliyyət partiyası (1974.
 +
1981 ilin martından ən beyuk muxa-
 +
partiyalır): Tai anr
 +
 +
 +
ilə sərhəd ərazilərini Polpot guӱru- yalar bir qayda olaraq seckilər zama-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
2
 +
alt
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
5 —. 4 bunu
 +
O
 +
65” Mehoneton "lhamba 0
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
üə İnthanon d A bu bil 8, / nü ı
 +
s 2576" KLamphu
 +
7) ə Tavİınur
 +
məl E I 4 |
 +
: 1:
 +
 +
 +
o
 +
| Yuttayodin
 +
 +
 +
taankhalog| | Cu
 +
hümhq h Miama
 +
Tar, el , 2320.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
|
 +
cə əə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
“rn A ə
 +
ə Naklonrat, asima €ypun
 +
 +
 +
7 x
 +
 +
 +
Ph
 +
 +
 +
 +
 +
 +
r)
 +
 +
 +
iy:
 +
Hi
 +
12
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
|
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Q
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ill
 +
İm
 +
 +
 +
:
 +
 +
 +
 +
 +
 +
va/dq Iki İk.
 +
 +
 +
N
 +
 +
 +
n aym
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
1875 Ty tanenTTyayr
 +
 +
 +
4 i LL) | I eu
 +
Nant “ə m R l pibəlir nı
 +
k hetnabun du. -İlhiyhsay
 +
 +
 +
 +
 +
 +
amutprakan
 +
|—5.
 +
ə o Conburi
 +
 +
 +
əz : yanxhupü
 +
| =
 +
 +
 +
———. y O o.
 +
İL
 +
.—
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TAİLAND
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
illi | | |
 +
 +
 +
limin“
 +
gerf |
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
m
 +
-m-
 +
ml:
 +
 +
“ il
 +
 +
=k
 +
q.
 +
--
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
| ə |
 +
ChEHhüsasyün
 +
Nanlanlano “ ya —
 +
 +
 +
- sü Thunhün)
 +
ə Sanonnanhon s =
 +
 +
 +
=
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
axks ıı
 +
cə Yasotlon
 +
 +
 +
yın qoruq /,
 +
No D
 +
-Coyyaphum /|
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ə ik A vi
 +
honna AR il
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
və AD in m R Ca
 +
s əs
 +
R "a : | ii, " 2
 +
 +
ə itin
 +
 +
 +
il
 +
"n
 +
I. —.
 +
- ğu b
 +
 +
 +
Banqkokda Vat Arun Budda mə"bədinin
 +
əsrin 1-ci yarısı.
 +
 +
 +
nı fəaliyyət gəstərir. Həmkarlar it-
 +
tifaqlarının fəaliyyəti qadaqandır.
 +
 +
İqtisadi-coqrafi ocerk. T. inki-
 +
iaf edən aqrar-sənaye əlkəsidir. İqti-
 +
 +
 +
sadiyyatı xarici (Yaponiya, ABPİT1 və s.)
 +
kapitaldan asılıdır. Torpaqların
 +
coxu mӱlkədarlara məxsusdur. K.t.-
 +
 +
 +
nın əsas sahəsi əkincilikdir. Cəltik
 +
(1980 ildə 9,9 mln. ut), qarqıdalı,
 +
pəkər qamhını, kaucuk, qəhvə, pambıq,
 +
tutun, subtropik və tropik meyvələr
 +
və s. becərilir. İpəkcilik və heyvan-
 +
darlıqla məpqul olunur. Balıq evla-
 +
nır. Qiymətli oduncaq istehsal edi-
 +
lir. Mə”dən, metallurgiya, aqac e”ma-
 +
lı, toxuculuq, yeyinti, kimya, neft-
 +
kimya, mapplınqayırma (avtomobilquraid-
 +
dırma, traktorquratdırma və s.)və s.
 +
sənaye sapələri var. Kustar sənətkar-
 +
lıq inkipaf etmiiydir. D.y.-larının
 +
uz. 3,8 min km, avtomobil yollarının
 +
z. 44 min km, boru kəmərlərinin uz.
 +
0.6 min km-dir (1979). Dəniz ticarət
 +
donanmasının tonnajı 535 min brut-
 +
to registr t-dur. Əsas dəniz portu
 +
Banqkokdur. Beynəlxalq aeroportları:
 +
Donq-Mıanq (Banqkok yaxınlırında),
 +
Xatyay (c.-da). Duyu, kaucuk, ptəkər,
 +
qalay filizi, oduncaq və s. ixrac edi-
 +
lir. Yanacaq, maplın və avadanlıq,
 +
sənaye xammalı və s. idxal olunur.
 +
Əsas ticarəti Yaponiya, ABPİT, XFR,
 +
Niderland, Səudiyyə Ərəbistanı ilə-
 +
dir. Pul vahidi batdır.
 +
Səhiyyə. 1975 ildə T.-da əhalinin
 +
hər min nəfərinə dulpən doqum sayı
 +
43,4, əlum sayı 10,8, har min nəfər
 +
diridoqulana gərə upya: əlumu 24,4
 +
olmutpdur. Əlkədə infeksion və pa-
 +
razitar patologiya geni yayılmıpq,
 +
malyariya, vərəm, onkoloji, urək-Dda-
 +
mar, mə”də-baqırsaq, zəhrəvi xəstə-
 +
liklərə də təsaduf edilir. T.-da 43
 +
min carpayılıq (əhalinin Hər min
 +
nəfərinə 1,2 carpayı) 438 xəstəxana
 +
mӱəssisəsi, ambulatoriya, poliklini-
 +
ka, 48 min həkim (əhalinin 7,2 min nə-
 +
fərinə 1 həkim), 663 stomatoloq, 1,9
 +
min əczacı, 7,1 tibb bacısı var (1971).
 +
Maarif və elmi idarələr,
 +
yaplı upaqlar ucun məktəbəqədər
 +
əssisələr var. Qəhsil muddəti
 +
ibtidai məktəblərdə (icbari) /, or-
 +
ta məktəblərdə Ə, texniki-peiqə mək-
 +
təblərində 1—3 ildir. Dərslər tai
 +
ədəbi dilində aparılır. Banqkokda
 +
5 un-t, Milli Kitabxana, Milli Mu-
 +
zey var. Elmi idarələr sistemi 1939—
 +
illərdə yaradılmındır. Əlkə-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TAİLAND
 +
 +
 +
də elmi fəaliyyəti
 +
Hokumət və Milli
 +
Tədqiqatlar İIllypa-
 +
sı istiqamətləndi-
 +
rir. Ən beyӱk elmi
 +
cəmiyyət Siam El-
 +
mi Cəmiyyətidir
 +
(1904).
 +
 +
Mətbuat, radio
 +
verilimləri, te-
 +
leviziya. Muhum
 +
gundəlik qəzetləri
 +
tai dilində—Dey-
 +
li nyusı,c Qai ratı,
 +
 +
 +
4“Siam ratə, HH-
 +
gilis dilində —
 +
€ DaHTKOK POSTU,
 +
 +
 +
e Neyiin revyuə Cin
 +
dilində —“Sinsyan
 +
jibaoUg, Q. milli
 +
radio verilifləri
 +
st. 1930, Q. tele-
 +
viziyası 1955 il-
 +
: dən fəaliyyət gəs-
 +
tərir. T. Xəbərlər Agentliyi (ANQ)
 +
1977 ildə yaradılmıpndır.
 +
 +
Ədəbiyyat, İlk abidələri 13 əs-
 +
rin sonu—14 əsrin əvvəllərinə aid
 +
salnamə xarakterli daiq kitabələr-
 +
dir. Ən qədim epiqrafik abidə F*Rama
 +
Kamhengin stelasızdır (1292). T.
 +
ədəbiyyatı 19 əsrin sonunadək Hind
 +
ədəbiyyatının guӱclu tə”siri altın-
 +
da olmutjrdur. Klassik ppe”r dini-məd-
 +
hiyyə xarakteri daptımındır.
 +
 +
 +
YMYMH KƏDYHYIY.
 +
 +
 +
=
 +
 +
 +
irlardə epik poema 4Veduk həyatı,
 +
cv Yuanların məqlubiyyətiz, *Pralog) və
 +
lirika inkipaf etmiidi. 17 əsrin
 +
 +
 +
2-ci yarısı—18 əsrdə lirik itairlər-
 +
 +
 +
dən Siprat, Maharatcakru, Tammati-
 +
bet tanınmıtnlar. Bu dəvr ədəbiyya-
 +
tında muxtəlif məzmunlu hekayətlər-
 +
 +
 +
dən ibarət tcərcivəli povestlər deyi-
 +
lən əsərlər muhum yer tutur. 18 əsrin
 +
sonlarında dunyəvi məvzulara maraq
 +
artdı, nəsr inkipaf etdi (Cauprayya
 +
Praklanqın FRacatiratg tarixi roma-
 +
nı və s.),. Sunton PununF Kun Canq və
 +
 +
 +
125
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Kun Penu, *Pra Lpaymanik, kral 1
 +
Ramanın Fİnaog porsuq, Pra Ma-
 +
hamontrinin *1Pahzadə Landayı sati-
 +
rik poeması 19 əsr T. ədəbiyyatının
 +
gӧrkəmli nӱmunələridir. 20 əsrin 30-
 +
cu illərində realizm intitar taplı
 +
(Sibu apa, Lao Kamhom, Acin Panca-
 +
pan, bəni Saupvaponq, Manat Tyanra-
 +
yonq, İtsara Amantakun, qadın yazıcı
 +
Tamayanti və b.-nın sosial roman və
 +
hekayələri).
 +
 +
Me"marlıq və təsviri sənət. T, bə-
 +
dii mədəniyyətinin ən qədim abidələ-
 +
ri Neolit və Qunc devrlərinə aiddir
 +
(keramika mə”mulatı, qaya rəsmləri).
 +
13 əsrdən milli incəsənət formalai1-
 +
mIIP1, cvatə adlanan məbəd kompleks-
 +
ləri tikilmiidir (kəndə Ma-
 +
xatat məbədi, 1345). Siam devləti-
 +
nin təpəkkulu dəvrundə (14—19 əsr-
 +
lər) T.-da duzbucaqlı planlı iiəhər-
 +
lər salınmıil, Banqkok, Ayutiya və 6.
 +
iqəhərlərdə coxrəngli mozaikalar, di-
 +
var rəsmləri və oyma naxıllarla bə-
 +
zədilən evatə və saraylar tikilmii,
 +
coxlu heykəltəratlıq əsərləri yara-
 +
dılmıqidır. 14 əsrdən divar boyakar-
 +
lıqı (tempera ilə) mə"lumdur. 19 əs-
 +
rin sonunlan T.-da Qərbi Avropa və
 +
Amerika bədii ən”ənələri yayılmıii-
 +
dır. 20 əsrin. 2-ci yarısından mutərəq-
 +
qi rəssamlar (boyakarlar Fua Xarabi-
 +
tak, Tavi Nandakvan, heykəltərai Hyen
 +
Yimsari, qrafik Manita Pu Ari) mil-
 +
li incəsənətin ən”ənəvi xususiyyətlə
 +
rini qorumaqa sə”y gəstərirlər. Xalq
 +
sənətində lak boyakarlıqı, lakdan və
 +
camın gəenundən mə”mulatlar hazır-
 +
lanması, aqac uzərində bədii oyma,
 +
gumuli ӱzərində dəymə, toxuculuq və s.
 +
ii yer tutur.
 +
 +
usiqi. Qədim zamanlardan T.-da
 +
dini və s. mərasimlər, gənd bayramla-
 +
rı musiqi ilə mutiaynət edilmindir.
 +
Musiqi əsərləri, əsasən, sadə ritmli
 +
olub cox zaman iti tempdə ifa olu-
 +
nur. Musiqi alətləri: skripka tipli
 +
sau donq, sau o, sau sam say, syounq,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Banqkok
 +
 +
 +
Tailand. 1. iyəhəri,
 +
 +
 +
4. Banqkog. Aza
 +
 +
 +
2. Banqkokun mərkəzi Hissəsi. 3. Uzən bazar.
 +
dlıq abidəsi.
 +
 +
 +
126
 +
 +
 +
 +
 +
 +
khim, tyakau (simli), khlıy, pinay,
 +
kHen, ranad yok, ranad thum, vonq Ma),
 +
thon (nəfəs) və s. T.-da instrumental
 +
ansambllar genii yayılmıpidır. Mua-
 +
sir T. bəstəkarlarından Montri Tra-
 +
 +
 +
mote, Naris, muqənnilərdən U, Su-
 +
kanthamalai, T. Aylın, C . Duryabhand
 +
və b. tanınmıpylar.
 +
 +
 +
Teatr. Q. klassik teatrının mən-
 +
iyəyi hind sposu *Ramayanamnın T. va-
 +
riantı*Ramakiyanı ilə baqlıdır. *Ra-
 +
makiyangın motivləri uzrə Z klassik
 +
tamaa nəvu formalatmıpdır: kon
 +
(maskalı pantomima tsatrı), nanq
 +
(kəlgə teatrı), lakon (klassik dram).
 +
Lakon tamaialarında ən”ənəvi klassik
 +
 +
 +
epizodlar balaqana yaxın xalq kome- P
 +
 +
 +
diyaları ilə vəhdət təpkil edir. La-
 +
konun nevlərindən olan like və nora—
 +
muasir xalq tamaialarıdır. T.-da
 +
daimi teatr yoxdur. Zərif sənətlər
 +
departamenti nəzdində həvəskarlar
 +
truppası fəaliyyət gestərir.
 +
 +
Əd. Pendlton R. L., Qeoqrafil
 +
Tailanda, per. s anql., M., 1966: Kor-
 +
nep V., Literatura Tailanda, M., 1971,
 +
yenə onun, Tailand: studentı i poli-
 +
tika. 70-e qodı, M., 1981: Berain Ə. O,,
 +
İstorin Tailanda, M., 1973: Sovremennın
 +
Tailand. Spranocnik, M., 1976, Zarubej-
 +
man Azin. KӦYqo-Vostocnan Azin, M., 1979
 +
(serin “Stranı i narodız).
 +
 +
 +
TAİLAND KOMMUNİST PARTİ-
 +
YASI (TKP, Pak kommunist xenq
 +
pratettay)—1942 ildə marksist qrupla-
 +
rın gizli iyəraitdə kecirilən 1-ci
 +
qurultayında yaradılmılidır. İkin-
 +
ci dunya muharibəsi devrundə yapon
 +
mӱstəmləkəcilərinə qartı silahlı
 +
mӱbarizədə fəal iiytirak etmiidir.
 +
1946 ildə TKP leqal fəaliyyətə kec-
 +
di, 3 uzvu parlamentə numayəndə se-
 +
cildi: TKP əz orqanını—cMaxacon
 +
qəzetini nmpr etdirməyə baiyladı.
 +
1947 il hərbi cevriliiindən sonra
 +
yenə gizli ii pyəraitinə kecməyə məc-
 +
bur olmutdur. 1965 ildən həokumət
 +
əleyhinə silahlı mubarizə aparır.
 +
TKP numayəndə Heyəti Kommunist BƏ
 +
Fəhlə partiyalarının beynəlxalq
 +
Moskva muppavirələrində (1957, 1960)
 +
ittirak etmiidir. 60-cı illərdən
 +
TKP rəhbərliyi Cin Kommunist Par-
 +
tiyası liderlərinin tə”siri altına
 +
dupərək, beynəlxalq kommӱnist hərə-
 +
katından uzaqlaqipimındır.
 +
TAİLƏR — Tai dillərində danından
 +
xalqlar qrupu. Cənubi Cin, Hind-Cin
 +
əlkələri və ran 1Pərqi Hindistan-
 +
da yatpayırlar. Umumi sayları təqr.
 +
60 mln. nəfərdir (1978). Q. qrupuna
 +
khontailər (siamlılar: 19 mln.), lao-
 +
lar (11 mln.), cjuanlar (10 idi
 +
ianlar (2 mln.), builər (1,V8 mln.),
 +
dunlar (1 mln.), taylar (0,7 mln.),
 +
lilər (0,55 mln.) daxildirlər. VDR,
 +
Tailand və Birmanın im. r-nların-
 +
da digər xırda xalqlar (nealar, fut-
 +
haylar və 6.), həmcinin Laosda cdaqlı
 +
tailərə (umumi sayları 2 mln. nə-
 +
fər), Hindistanın 11m.-11.-ində khma-
 +
tilər (10 min nəfər) yapayırlar.
 +
 +
 +
Əd.: Narodı |Oqo-Vostocnov Azii)
 +
M.. 1966: İnvnanova E. V. Tahvskise Ha”
 +
rodı Tailanda, M.. 1970 (lit.), Zarubej"
 +
nan Azila, KӦqo-Vostocnan Aqil, M., 1979
 +
(seril 4Stranı i narodı?).
 +
 +
 +
TAİROV Alsksandr Yakovlevic (6:
 +
7.1885, Romnı—25.9.1950, Moskva)—
 +
rus sovet rejissoru. RSFSR xalq
 +
artisti (1935). 1 ildən aktyorluq,
 +
1908 ildən rej.-luq fəaliyyətinə Gal
 +
lamımdır. 1914 ildə A. Koonen və
 +
 +
 +
“O. Uayld), *Fedraı (1922,
 +
 +
 +
TAİLAND KOMMUNİST PA RTİYASI
 +
 +
 +
bir qrup gənc ak-
 +
tyorlarla birlikdə
 +
Moskvada Kamera
 +
Teatrını yarat-
 +
mı, əmrunçi co- 708
 +
nuna qədər bu tea- |
 +
 +
tra rəhbərlik et- ||
 +
miidir. T. gəhnə
 +
teatr formaları-
 +
na, iaturalizmə,
 +
sun"iliyə qariqı
 +
cıxmıiq, ciddi,
 +
YUĞsək ideyalı re-
 +
pertuar yaparmara |
 +
CƏ”) gəstərmitdir. Ən
 +
ipaları: 4 Fiqaronun
 +
O. Bomapırne),
 +
 +
 +
yaxtı TaMa-
 +
 +
 +
Tolyə (1915,
 +
“Salomeyaq (1917,
 +
J. Ra-
 +
sin), “Nikbin faciə (1933, Vs. Vitn-
 +
nevski), “Madam Bovariq (1940, Q.
 +
Floberin romanı uzrə), “Qoca (1946,
 +
M. Qorki) və s.
 +
 +
— Əsəri: Zapiski rejissera, Stathi,
 +
besedı, reci, pishma, M., 1970.
 +
TAİTİ (Tah:(:)—Sakit okeanda, Cə-
 +
MİYYƏTt adaları qrupunda ən beyuk ada,
 +
Fransanın mulkudur. Sah. 1042 km?.
 +
Əh. 95,6 min (1977). Əsasən, taitili-
 +
lərdir. Cinlilər, fransızlar və 6.
 +
yapayır. Ada iki dar massivindən
 +
(Hund. 2241 m-dək) ibarətdir. Mərcan
 +
rifləri ilə əhatə olunmusqidur. İllik
 +
yarıntı 1400 mm. Rutubətli tropik me-
 +
iələr var. Kokos palması, banan, iyə-
 +
kər qamını, ananas və s. becərilir.
 +
Mirvari cıxarılır. Balıq ovlanır.
 +
Fransa Polineziyasının inz.m. və
 +
əsas portu Papeete T.-dədir.
 +
TAYA—sıx yıqılmıiq ot, pambıq, ya-
 +
xud KYTƏil kutləsi. Tər
 +
formalarda yıqılır. Girdə Q.-nın
 +
hund. 5—7, apaqı hissəsində dairə-
 +
si 12—20, uzunsov T.-nın eni 4,5—5,5,
 +
uz. 8—25, hund. 6—7 m olur.
 +
TAYAVURAN MAYIN —quru otu və
 +
ya kuləpi tayalamaq ucun maiyın. Q.m.-
 +
dan peyini, dəni, silosu və s.-ni Yuk-
 +
ləmək ucun də istifadə edilir. Bu
 +
məqsədlə onlar dəyitdirilə bilən ii
 +
orqanları (plana, cəmcə və qarmaqlı
 +
tutucu) ilə təchiz edilir. T.m.-a
 +
CHY-0.5: PF-0,5: SP1R-O,5 və s.-ni
 +
misal gəstərmək olar. T.m.-ların ii
 +
orqanları muxtəlif formalarda ha-
 +
zırlanır. SNU-0,5 markalı T.m. ppa-
 +
na, qarmaqlı tutucu, itələyici səth
 +
(divar) və qaldırıcı hidrosilindr-
 +
lərlə təchiz edilmiidir. Bunun yuk-
 +
 +
 +
7 - ə A,
 +
q TT
 +
 +
 +
 +
 +
 +
muxtəlif -
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
hissəsində ppəhər. Tayvan əyalətinin
 +
inz.m. İri nəql. qoviları (dəniz avan,
 +
portu Szyulundur). Əh. 2,1 mln. (1976)-
 +
Metallurgiya, maiınqayırma (gəmi-
 +
qayırma, elektronika və s.), kimya,
 +
sement, arqac e"malı, kaqız, Yeyinti,
 +
yungul sənaye mӱəssisələri var. Kam-
 +
fora istehsal edilir. Ətrafında
 +
kəmur,.cıxarılır.
 +
 +
TAYVAN (Cin Dində Hərfi Mə".
 +
nası—terraslı dəniz sahili), F or-
 +
MO 3 a—CaKuT okeanda ada. Cinin
 +
materik hissəsindən Tayvan borazı
 +
ilə ayrılır. Penxu a-rı ilə birlik-
 +
də CXR-in Tayvan əyaləti ərazisini
 +
təpkil edir. Uz. (1p.-dan c.-a) 394
 +
km, eni 140 km-ə qədər, sah. təqr. 36
 +
min km?-dir. ƏH. 18,2 mln. (1982),
 +
təqr. 9996-i cinlilərdir. T.-ın ən
 +
qədim əhalisi qaopan tayfaları ol-
 +
mutidur. Cinlilərin T.-a ilk hərbi
 +
səfəri 230 ildə baiq vermindir. 14
 +
əsrdən T.-ın yerli əhalisi cinlilər
 +
tərəfindən assimilyasiya olunmuiq-
 +
dur. İnz.m. Tayvey (11:.-dir.
 +
 +
Ada boyu Tayvan daqları (Hund.
 +
3997 m-dək) uzanır. Q.-də sahilboyu
 +
dӱzənlikdir. Faydalı qazıntıları:
 +
neft, dap kəmur, təbii qaz, qızıl,
 +
miş, kukurd. İqlimi HIM.-na CyÖTpo-
 +
pik, c.-da tropik mussondur. İllik
 +
yaqıntı 1500—5000 mm. Tez-tez tay-
 +
funlar olur. Adanın yarıdan coxu
 +
mepədir. İqtisadiyyatı sənaye-aqrar
 +
xarakterlidir. Qoxuculuq, radioelek-
 +
tronika (əsasən, qurapdırma), gə-
 +
miqayırma, yeyinti (əsasən ipəkər),
 +
kimya və neft-kimya, neftayırma, se-
 +
ment, aqac e”malı, poladəritmə, alu-
 +
minium sənayesi var. T. dunyada ən
 +
iri kamfora istehsalcısı və ixra-
 +
catcısıdır. Cəltik (ildə 2 dəfə
 +
məhsul), iqəkər cuqunduru, batat, tro-
 +
 +
 +
pik meyvələr, cay və s. becərilir.
 +
Heyvandazlıq (əsasən, donuzculuq) və
 +
balıqcılıqla məpqul olunur. D.Yy.-
 +
 +
 +
larının uz. 5 min k.c, avtomobil yol-
 +
larının uz. 17 min km-dir. İri port-
 +
ları: Szilun, Qaosyun.
 +
 +
T. 13 əsrdən Cin dəvlətinin tər-
 +
kibində indi. 1895—1945 illərdə Ya-
 +
poniyanın hakimiyyəti altında ol-
 +
mulidur. yaradıldıqdan (1949)
 +
sonra qomidancıların (bax Qomin-
 +
Onu) sıqınacaq yerinə cevrildi. T.-
 +
ın qomindan həkuməti 1954 ildə ABPİPİ
 +
ilə qarpılıqlı təhlukəsizlik har-
 +
qında muqapilə (1979 ildə yenidən təs-
 +
hur olunmuidur) baqlamıidır. 1971
 +
ilin oktyabrına qədər T. BMT-də qey-
 +
ri-qanuni olaraq CXR-in yerini tu-
 +
 +
 +
turdu. Qərbi Laropanın kapita-
 +
g list əlkələri, ABİQ və Yaponiya ilə
 +
* genin iqtisadi əlaqələr saxlayır.
 +
 +
 +
PF-0,5 mar-
 +
kalı tayapu-
 +
paH-iyKnələH
 +
mapyın.
 +
 +
 +
qaldırma qabiliyyəti 0,5 t-dur. Dən
 +
və 6. səpələnən materialları yuğləmək
 +
ucun cemcəsinin həcmi O,5 olur.
 +
Tayavuran-yuğləyən maiyın traktorla
 +
aqreqatlanır (iyək.). –
 +
 +
TAYBEY — Cində, Tayvan a.-nın iyc.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
I is tori 5
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Cin həeky MəTMHRH €”TMpas3nappına Gax-
 +
mayaraq, ABİQ iki Cin siyasəti yerit-
 +
məkdə davam edir və T.-a hərbi yar-
 +
dımı artırır.
 +
 +
Əd. Toder F. A., Tabvanı i eqo
 +
M., 1978.
 +
TAYVAN BORAZI, Tayvanxay-
 +
sya, Formoza boqazı–—Asi-
 +
 +
 +
= ya materikinin it. sahili ilə Tayvan
 +
 +
 +
a. arasında boqaz. Cənubi Cin və İyər-
 +
qi Cin dənizlərini birlətdirir.
 +
 +
 +
| Uz. təqr. 360 km, ən dar yeri təqr. 130
 +
: km, ən dayaz yeri farvaterdə 50 m-dir.
 +
 +
 +
Coxlu ada var. Portları: Qaosyun,
 +
Fuqtou, Syamın (Cin). R ə
 +
TAYQA (turk dillərində tayqa—me-
 +
iəli daqlar)—İPTimal mulayim q
 +
 +
ipaqın iynəyarpaqlı meptələri. Pi
 +
fəsiləsinin eyni, yaxud muxtəlif
 +
 +
 +
.x— R...u—— ını
 +
 +
 +
aqac nӧvlərindən (kuknar, aq am,
 +
qarapam, sidr və s.), bə"zən də az miq-
 +
darda yarpaqlı aqacların qarını-
 +
qından təikil olunmustidur. al,
 +
termini həmcinin PTimal mӱlayim
 +
qurpaqın coqrafi yarımzonaların-
 +
dan birinin adıdır. Zonallıq prin-
 +
sipinə əsasən 3 hissəyə (iim., orta və
 +
c.) bəlunur. Burada qıpi soyuq, qar
 +
ƏPİYİY Uzunmuddətli, ipaxtasız dəvr
 +
nisbətən qısa (orta tempi-r iyulda
 +
10—18"S), Yaqıntı buxarlanmadan cox
 +
olur. T. 1Pimali Avrasiya və 1Pima-
 +
li Amerikada cox geniiy sahə tutur:
 +
Avropanın, Asiyanın, YPimali Ame-
 +
rikanın, Sakit okean sahilboyunun
 +
daqlıq r-nlarında var. T.-ubin. HM.
 +
ə kontinental iqlim iqəraitində
 +
naha (im.-a (Qaymır y-a-nda 72? nim.e.-
 +
ndən 1im.-da) qalxır, c. sərhədi dəniz
 +
iqlimi iyəraitində 42? (im.e. yaxınlı-
 +
qına (Yaponiyada Honsu a.) catır,
 +
SSRİ ərazisinin təqr. 1/3-i T. yarım-
 +
zonasına və buradakı muvafiq dar-
 +
Melllə "PALTARIM aiddir, daqlarda
 +
beyuk massivləri Sibirdə və Uzaq
 +
|Pərqdədir. T. butun materiklərdə
 +
mepələrin im, sərhədini təiykil edir.
 +
Sənaye əhəmiyyətli oduncaqın əsas
 +
hissəsi T.-dadır. T. həmcinin opuy-
 +
luq təsərrufatı bazasıdır.
 +
TAYQA--RSFSR Kemerovo vil.-ndə
 +
iəhər. D.y. qovpaqı. D.y. pəql. MYƏC-
 +
sisələri, yungul və yeyinti sənayesi:
 +
d.y. nəql. texnikumu var. Tikinti ma-
 +
terialları istehsal olunur.
 +
TAYQA FAUNASI—tayqada yaiqama-
 +
qa uyrunla:imıni heyvanlar. T.f. tun-
 +
dra faupasından zongin, enliyarpaqlı
 +
məpə faunasından yoxsuldur. T.f.
 +
cun həyat “toraitinin xӱsusiyyətləri,
 +
ir, yaxud bir cox nevdən ibarət ara-
 +
cın nisbi eyniliyi, aqac toxumları-
 +
nın verdiyi məhsulun azalıb-coxal-
 +
ması, kolluqların butəev yarusunun
 +
olmaması, mamır-libyə ertuyunun eyni
 +
cur olması və s,-dən ibarətdir. T.f.
 +
bapqa zonalarla yanamlı tayqada da
 +
məskunlapan geniit yayılmıt nəvlər-
 +
dən (tulku, canavar, samur, gəlincik
 +
BƏ C,), əsasən, enliyarpaqlı mepələrə
 +
xas, lakin tayqanın xeyli Hissəsinə
 +
yayılmhıii meiyə və meiiqə-cəmən nӧvlə-
 +
rindən (kicik və adi qonurdiil, boz
 +
doviqan, sican, dələ, safsar, nəcib
 +
maral, cuӱyur və s,), tundra və tayqaya
 +
məxsus nəevlərdən (iimal maralı),
 +
mepə nəvlərindən (qunduz, sincab,
 +
qonur ayı), tayqa nəvlərindən təkil
 +
olunmusdur. PQimali Amerikanın du-
 +
zənlik tayqasında tipik Amerika iov-
 +
ləri (Amerika dovianı, Pensilvani-
 +
ya tarla sicanı, Amerika samuru, Ka-
 +
nada vataqı), yaxud Avrasiyadakı nov-
 +
lər (sıqın, Arktika qopurdiiyi), Ya da
 +
yalnız Amerikada təsadӱf edilən cins-
 +
lərin nəvləri rast gəlir. Arealına
 +
gərə Asiya, Avrasiya, Avrasiya— Ame-
 +
rika, Amerika formalarını ayırmaq
 +
olar. Tayqada gəmiricilər (4296 -dək),
 +
cuӱcuyeyənlər (2526) ustunluk təikil
 +
edir. Quplardan Sibir xoruzu, bonazi
 +
tetrası, sidr qupu, bir necə aqacdələn
 +
nevu, tukluayaq Yapalaqlar və s. olur.
 +
Avrasiyanın T.f.-na adi gӱrzə və di-
 +
ridoqan gərtənkələ kimi 2 nov gəlib
 +
cıxmhipdır. İnsan fəaliyyəti nəticə
 +
sində (meələri kəsmə, yanqınlar)
 +
T.f. əsaslı surətdə dəyitilmii (bir
 +
HƏB apTMbilil, digəri azalmıi), yeni
 +
nəvlər məskunlətınldır (adi daq-
 +
sicanı, tetra quplu).
 +
TAYQULP, "birəlli — su icmək
 +
 +
 +
hum sənaye mərkəzidir. Qara metal-
 +
lurgiya, aqır mapıpnqayırma, kimya,
 +
dəri və Yeyinti sənayesi, 6— 17 əsrlə-
 +
rə aid me"marlıq abidələri var. Ət-
 +
rafında dap gəemur, dəmir filizi
 +
cıxarılır. E.ə. 11—8 əsrlərdən mə”-
 +
 +
 +
lumdur.
 +
 +
TAYLAYİDIRMA, heyvaidar-
 +
lıqda — keyfiyyətli nəsil almaq
 +
məqsədi ilə damazlıq ucun ayrılmınn
 +
heyvanlardan valideyn cӱtləri secil-
 +
məsi. Ən muhum usuldur. Heyvandar-
 +
lıqda secmə ilə sıx baqlıdır (bax
 +
Senmə), Homoken (eynicinsli) və he-
 +
terogen (muӱxtəlifcinsli) T, məv-
 +
cuddur. Eynicinsli T.-da bədən
 +
qurululpu və məhsuldarlıqına gorə,
 +
cox vaxt mətipəyinə gӧrə bir-birinə
 +
oxpar torədici və diti heyvanlar se“
 +
cilirrmuxtəlifcinsli T.-da
 +
konstitusiya tipinə, məniyəyinə və məh-
 +
suldarlıq xususiyyətlərinə gərə mux-
 +
təlif heyvanlar secilir. Homogen T.
 +
xususilə bir necə nəsil boyunca apa-
 +
rıldıqda gələcək nəsildə yararlı ox-
 +
ar formaların saxlanmasına, məh-
 +
kəMlənmMəsİn ə və artmasına nail olu-
 +
nur. Heterogen T. yeni tipli heyvan
 +
yetiidirilməsi (valideynlərin qiy-
 +
mətli keyfiyyətlərini nəzərə almaq-
 +
la), valideyilərdəki qusurların nə-
 +
sildə aradan qaldırılması, irsi əla-
 +
mətlərin zənginlətdirilməsi, gələcək
 +
nəsillərdə irsilik əmsalının yӱksəl-
 +
dilməsi məqsədi ilə aparılır.
 +
 +
TAYLOR, Qeylor (Tuyoq) Eduard
 +
Bernett (2.10.1832, London—2.1.1917,
 +
Uellinqton, Somersepiir)—ingilis
 +
etnoqrafı, ibtidai icma mədəniyyə-
 +
tinin tədqiqatcısı. 1883 ildən Oks-
 +
ford un-tində inləmiit, etnoqrafi-
 +
ya kafedrasının ilk “əə onMyul-
 +
dur (1896). H. Spenser və 6. ilə bir-
 +
likdə mədəniyyət tarixində və etno-
 +
qrafiyada təkamӱl məktəbinin yara-
 +
dıcısıdır. Dinin məniəyinin ani-
 +
 +
 +
mistik ə in ipləmiidir
 +
(bax Animizm). Tədqiqatlarında ideəa-
 +
list tutmutdur.
 +
 +
 +
enre
 +
 +
TA)MAHOB İsatay (1791—iyul, 1838)
 +
—19 əsrin 30-cu illərində Bukgey Or-
 +
dasında (Qazaxıstan) antifeodal və
 +
mӱstəmləkəcilik əleyhinə ӱsyanın rəh-
 +
bəri. 1836 ildə Maxambet Umetisov
 +
və b, ilə birlikdəqazax gəndliləri-
 +
nin usyanına baicılıq etmitidi. 1837
 +
ildə onun dəstəsində 2 min silahlı
 +
atlı var idi. Həmin ilin, oktyabrın-
 +
da Ordanın hakimi Cahangir xanın
 +
qərargahını muhasirə etsə də, MY-
 +
vəffəqiyyət qazanmadı. 1837 ilin so-
 +
punda usyancılar mərlub oldular, T.
 +
KHHHK dəstə ilə Kicik juza gedərək
 +
oranı Rusiyadan ayırmaqa calıplan
 +
sultan Kaip-Qali İqiimova qopuldu.
 +
Car qopun dəstəsi ilə toqquqima zama-
 +
nı oldurulmuidur.
 +
 +
TAYMER (ing. |(teq, (te— vaxtı,
 +
zamapı qeyd etmək)—rəqəmlə Lesabla-
 +
yan mamında (RHM) idarəedici proq-
 +
rama zamai intervallarını (muddət-
 +
lərə uyqun iiyarələri) verən aparat
 +
(tənzimlənən tezlikli impulsların
 +
kalibrləildirilminy generatoru) və
 +
proqram vasitələri. RHM-i mӱvəqqəti
 +
dayandırma sisteminə muəyyən tezlik-
 +
lə (konkret zaman anlarında)tə"sir et-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TAYMIR (DOLQAN-NEN) MUXTAR MAHALI 197
 +
ə ————. kk”
 +
 +
uUcun iilənən qab, Azərb.-da, əsasən, məklə idarəedici proqramın yıryn
 +
 +
parc adı ilə məlumdur. icra proqramı (əgər uyqun dayandırma
 +
TAYYUAN--Cində Fınxs cayı (Xu- siqnalı maskalanmamınisa) iə salı-
 +
 +
anxe hovzəsi) sahilində “ 1Pan- nır. O da oz popbəsində matındakı
 +
 +
si əyalətinin inz,m, Əh. 2, mln. proqramın icrasını dayandırır, ya-
 +
 +
(1974), Nəql, qovipaqı, Ӧlkənin muӱ- xud ipləmə prosesindən tamam cıxa-
 +
 +
 +
rır. Q. real zaman miqyasında iiləyən
 +
R.HM-lərdə muəyyən zaman anlarında
 +
uyqun proqramları avtomatik itə sal-
 +
maq ӱcӱn genin istifadə olunur,
 +
TAYMIYR (DOLQAN-NEN) MUXTAR
 +
MAHALI–-RSFSR Krasnoyarsk əlkə-
 +
sində muxtar mahal. 1930 il dekabrın
 +
10-da təipkil edilmindir. Sah, 861,2
 +
min km?, Əh. 52 min (1984, 1 yanvar).
 +
3 r-nu, Qiməhəri, 1 tq, var. Mərkəzi
 +
Dudinga (11.-dir.
 +
 +
Təbiət. Mahalın ərazisi Qutb
 +
dairəsindən 1im.-da yerlətir: (im,-
 +
da Kara və Laptevlər dənizləri ilə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Təbii mənzərə.
 +
 +
 +
əhatələnir. Əraziyə Taymır y-a (Ye-
 +
nisey və Xatanqa kerfəzləri arasın-
 +
dakı adalarla birlikdə), Orta Si-
 +
bir Yaylasının im. hissəsi, Sever-
 +
naya Zemlya arxipelaqı, Qərbi Sibir
 +
dӱzənliyinin bir hissəsi daxildir.
 +
Faydalı qazıntıları: mis-nigel fi-
 +
lizləri, daiq koəmur, qaz və s, Arktika
 +
və subarktika “iqliminə malikdir, Or-
 +
ta lemp-r yanvarda —329S, iyulda
 +
2—132S-dir. İllik yaqıntı 110—350
 +
mm. Coxillik donutluq genin yayıl-
 +
mıtidır. Əsas cayları Yenisey (amarbı
 +
axını), Pyasina, Xatanqa. Coxlu gəl
 +
(ən beyuyu Taymır) var. Torflu-qley-
 +
li tundra torpaqları yayılmıtidır.
 +
Mahalın ərazisi Arktika, tundra və
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Dudingka, Dəniz portu
 +
mepə-tundra zonasındadır. Heyvanla-
 +
rı: ilimal maralı, dar qoyunu (cu-
 +
bun), iimal tulkusu, aq ayı, sunti,
 +
morj, aq delfin və s. Yayda tundra
 +
zonasında coxlu gecəri qupi olur.
 +
Əhali, Muxtar mahalda ruslar
 +
(təqr. 8096 ), dolqanlar (1294 ), nenlər
 +
(626 ), nqanasanlar pə 6. yapayırlar.
 +
Orta sıxlıq 1 km?-də O,Obnəfərdir
 +
(1984). 1Pəhər əhalisi 6524-dir. Əl-
 +
 +
 +
128
 +
 +
 +
 +
 +
 +
kə tabeliyində olan Norilsk 111, ma-
 +
halın ərazisindədir.
 +
 +
Təsərrufat. Sənaye istehsalında
 +
mə"dən və balıq sənayesi qabaqcıl yer
 +
tutur. Təsərrufatın ən”ənəvi sahələ-
 +
ri maralcılıq (75,1 min maral var,
 +
1981), xəzli Heyvan ovu və balıqcı-
 +
lıqdır. Sudluk heyvandarlıq və xəz-
 +
lik heyvanyetitdirmə təsərrufatları
 +
yaradılmısidır. Energetika bazası
 +
Ust-Xəntay SES-i (Xantayka cayında)
 +
və İES-dir. Əlvan metallurgiya in-
 +
kipaf etmitdir. Mə”dən-metallurgiya
 +
kombinatı (Norilsk), balıq e”malı
 +
z-dları (Dudinka, Xatanqa, Ust-Port)
 +
var. Əsas nəql. caylar (Yenisey, Xa-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Talnax qəsəbəsi.
 +
 +
 +
qanqa), dəniz (PTimal dəniz yolu), ha-
 +
va yolları və d.y. (dunyada ən ucqar
 +
tim.-da cəkilmili Dudinka —Norilsk
 +
— Qalnıx d.Y., 122 km) ilədir. Əsas
 +
portları: Dӱdinka, Dikson, Xatanqa.
 +
Qaz kəməri ( Messoyaxa— Norilsk) var.
 +
Yukdattımadza maral və itlərdən də is-
 +
tifadə edilir. Qırmızı Əmək Bayra-
 +
qı (1971) və Xalqlar dostluqu (1972)
 +
ordenləri ilə təltif olunmupidur.
 +
Mədəni quruculuq. Dudinkada zo0-
 +
 +
baytarlıq texnikumu, əlkəpqunaslıq
 +
muzeyi var. c“Sovetski Taymır (1932)
 +
mahal qəzeti cıxır. Yerli radio ve-
 +
rilipləri rus, nen, dolqan və nqana-
 +
san dillərində aparılır. Moskva və
 +
Krasnoyarskdan radio verilipləri
 +
retransdyasiya olunur.
 +
TAYMIR YARIMADASI— Asiyanın
 +
ən 1im. yarımadası. Kara dənizinin
 +
Yenisey kərfəzi və Laptevlər dənizi-
 +
nin Xatanqa kerfəzi arasında, Tay-
 +
mır Muxtar Mahalı ərazisindədir.
 +
T.y.-nın ucqar (im. cıxıntısı Celyu-
 +
skin burnudur (77*43" ipim.e., SSRİ-
 +
nin materikdə ən pm. nəqtəsi), c. sər-
 +
hədi Orta Sibir yaylasının 11m. cı-
 +
xıntısından kecir. Uz. təqr. 1000 km,
 +
eni 500 km-dən coxdur. Sah. təqr. 400
 +
min km?, T.y.-nın cox hissəsi ovalıq-
 +
la dır (əsasən, PTimali Sibir ovalı-
 +
“ə m. hissədə c.-q.-DƏN (LM.-P1,-Ə
 +
Bırranq daqları (hund. 1146 m-dək)
 +
uzanır. İqlimi sərtdir, hər yerdə
 +
coxillik donutluq suxurları Yayıl-
 +
mıpdır. İllik yaqıntı 115—230 mm.
 +
İri cayları: Pyasina, Y —. Bə Aura-
 +
qı Taymıra, Xatanqa. Tundra bitki-
 +
ləri ustundur. Yarımadanın c.-u sey-
 +
pa mepəlikdir. |
 +
 +
AYMİR GƏLCU—–—Taymır y-a-nda gəl.
 +
Bırranq d-rındadır. Uz. 250 km, sah,
 +
4560 km2?, dərinliyi 16 m-ə qədərdir.
 +
Qar və yaqı:i suları ilə qidalanır.
 +
İldə 3 ay buzdan azad olur. Gələ Yuxa-
 +
rı Taymıra cayı təkulur, gəldən Appa-
 +
qı Taymıra cayı axır.Cılpaqca, ala
 +
balıq, muksun və s. balıqlar var.
 +
 +
 +
TAYMIR. YARIMADASI
 +
 +
 +
TAYMIRA—RSFSR Krasnoyarsk əl-
 +
kəsində cay. Uz. təqr. 840 km (digər
 +
mə”lumatlara gərə 638 km), həvzəsi-
 +
nin sah. 124 min km", Bırranq d-rın-
 +
dan balanır. Taymır gəelunə təkulur.
 +
Sentyabrdan iyunadək donmuit olur.
 +
Balıq ovlanır.
 +
 +
TAYNAN—Cində Tayvan əyalətində
 +
təhər. Tayvan a.-nın c.-q.-indədir.
 +
Əh. 537 min (1976). Nəql. qovpaqı. İn-
 +
kipaf etmiti k.t. r-nunun ticarə"-
 +
sənaye mərkəzidir. Yeyinti, kimya, to-
 +
xuculuq, mapınqayırma sənayesi var.
 +
Yaxınlıqında duz cıxarılır.
 +
TA)HMYT (Tynemouth) — B. Bprra-
 +
niyada pəhər. Nort-Taynsayd konur-
 +
basiyası tərkibində-
 +
dir. Əh, 68,8 min
 +
(1971). Pimal dənizi
 +
sahilində.balıqcılıq
 +
portu. Araq e”manbı,
 +
Yeyinti və tikiti səna-
 +
yesi var, |
 +
TAYPİN CUSYANI
 +
(1850 — 64) — Cində
 +
mancur hekmranlı-
 +
qına və Feodal zul-
 +
munə qarilı kəndli
 +
muharibəsi. Usyanın
 +
hazırlanmasında Xun
 +
Syusyuanın 1843 ildə
 +
yaratdıqı Baytandixoy
 +
leqal xristian dini
 +
təppkilatı bəyuk rol
 +
oynadı. T.u. 1850 ilin
 +
yayında Szintyan r-nunda (Quansi
 +
əyaləti) bailandı. Usyancılar 1853
 +
ilin martında Nankini aldılar (ppə-
 +
hər T.u.-nın mərkəzi oldu). 1853—
 +
56 illərdə Mərkəzi Cində beyuӱk bir
 +
ərazini tutaraq əz dəvlətlərini ya-
 +
ratdılar. 1856—58 illərdə usyan rəh-
 +
bərləri arasındakı ziddiyyətlərin
 +
KƏCKHH/ƏHMMƏCHHAHƏH istifadə edən
 +
mancur həkuməti həmin ərazinin bir
 +
hissəsini geri aldı. 1860—61 illər-
 +
də taypinlər Szyansu və Cjeszyan əya-
 +
lətlərində məhkəmləndilər. 1862 il-
 +
dən ingkilis-fransız mudaxiləcilə-
 +
ri mancur həkumətinə yardım gestə-
 +
rirdilər. 1864 ilin iyununda Nankin
 +
iz.-nin tutulması və Q.u. rəhbərlə-
 +
rinin əldurulməsi taypinlər dəvlə-
 +
tinin suqutuna səbəb oldu. Taypin-
 +
lərin muqaviməti 1868 ilin avqustu-
 +
nadək davam etmipdir.
 +
TAYFA—sinifli cəmiyyətə qədərki
 +
dəvrdə insanların sosial və etnik
 +
birliyinin əsas formalarından biri.
 +
T. insanların qəbilədən beyuk olan
 +
birliyidir. T. uzvləri qan qohumlu-
 +
qu ilə bir-birinə baqlı olur, bir ne-
 +
cə qəbilə və fratriyaya bəlunur. T.
 +
daxilində hər bir qəbilə mustəqil so-
 +
sial istehsal vahidi olaraq qalır.
 +
T.-nın digər əlaməti umumi ərazi,
 +
muəyyən iqtisadi birliyin, kollektiv
 +
ovculuq və qaritılıqlı yardım ən ənə-
 +
lərinin, vahid dilin (dialektin), en-
 +
doqamiyanın olmasıdır. T. təsərrufat
 +
fəaliyyətinin, ibtidai mədəniyyətin
 +
inkitafına, adamların birləiməsi-
 +
nə, dilin təkmilləiməsinə kəmək et-
 +
midir. T.-nı idarə etmək ucun 1.
 +
purası yaranmıldı. Hələ qəbilə dəv-
 +
rundə T.-nın bə/zi elementləri meydana
 +
gəlmipdi. Qəbilənin əsas əlaməti
 +
olan ekzoqamiya ən azı iki qəbilə
 +
arasında daimi əlaqənin məvcudluru-
 +
nu tələb edirdi, T.-nın ergən mərhə-
 +
ləsinə Avstraliya aborigenlərini, son
 +
mərhələsinə isə Pimali Amerikanın
 +
hindi tayfalarını gəstərmək olar. T.
 +
 +
 +
sinifli cəmiyyətdə də məvcud idi.
 +
Mulki təbəqələtmə, ə Yanların və
 +
hərbi baicıların rolunun artması,
 +
tayfa ittifaqlarının yaranması Q.-
 +
nın daqılmasına səbəb olmutdur. T.
 +
qalıqları quldarlıq, feodal və kapi-
 +
talist mӱnasibətləri dəvrundə də mev-
 +
cud olmutdur. Hazırda gecəri bədə-
 +
vilər, tuareqlər, kӱrdlər, əfqanlar
 +
və 6. xalqlar arasında T. munasibət-
 +
ləri qalmaqdadır.
 +
Əd.: bax Qəbilə məqaləsinin ədəbiy-
 +
 +
yatına.
 +
 +
TAYFI— Azərbaycanda xalq seleksi-
 +
yası yolu ilə alınmıpil iqərab uzumu
 +
sortu. Azərb.SSR-də, xususilə Naxcı-
 +
vanda aq və cəhrayı T. sortları be-
 +
cərilir. Tənəyi gӱclu boy atır, cicəyi
 +
ikicinsiyyətlidir. egetasiya dəvru
 +
167 gundur. Tam yetitimit gilələri
 +
ae və cəhrayı rəngdə olur. PQirəsində
 +
18,176. nrəkəp, 6,6 q/l turpqu var. Hər
 +
ha-dan 150—200 s-dək məhsul yıqılır.
 +
Oktyabrın əvvəllərində yetitpir. Tur.
 +
SSR və Tac.SSR uzum sortları stan-
 +
dartına daxildir. |
 +
 +
TAYFUӰN (ing. Surhoop, Cin dilində
 +
tay fın —beyuk kӱlək)—Sakit okea-
 +
nın q.-ində (Ekvatordan iim.-da) yara-
 +
nan (əsasən, yayda və payızda) tropik
 +
siklonlarının yerli adı. Hind-Cin,
 +
Cin, Koreya sahillərinə catır, bə"-
 +
zi hallarda Sovet Uzaq PQTərqinin ha-
 +
va pəraitinə tə”sir edir. Orta hesab-
 +
la ildə təqr. 30 dəfə təkrar olunur.
 +
Sur”əti saatda 30—50 km, bə”zən 100
 +
km-dən cox olur. T. daqıntılara, daii-
 +
qınlara, beyuӱk dəniz dalqalarının
 +
yaranmasına və s. səbəb olur.
 +
TAYXANİYAN —Cinin u-HHMƏ narnap.
 +
Uz. 400 km, maks. hund. 2027 m-dir.
 +
Qneys, qranit, tpist və əhəngdatıdan
 +
təpkil olunmuttdur. Muhum iqlim ayı-
 +
rıcıdır. Mussonların əlkənin daxi-
 +
li hissələrinə yayılmasına manecilik
 +
tərədir. PT, yamaclarında enliyarpaq-
 +
lı meipələr var. Dat kəmur, qrafit,
 +
asbest yataqları aikar edilmitdir.
 +
TAYXӰ —Cində gəl. Yanszı cayından
 +
c.-da, Beyuk Kanaldan q.-dədir. Sah,
 +
2,2 min km?, Gəmiciliyə yararlıdır.
 +
Suvarmada istifadə edilir. Balıq-
 +
la zəngindir. Yanszı və Beyuk Kanal-
 +
la birlətdirilmitdir.
 +
TAYCHCJOU, Taysyan—Cinin pt.-
 +
ində Szyansu əyalətində ppəhər. Əh.
 +
100 mindən coxdur (1971). Tunyan ka-
 +
nalında port. Pambıq parca, ipək,
 +
pəkər, unuyutmə, yaq sənayesi, cay e"ma-
 +
LI, CƏLTİKTƏMİZLƏMƏ muçəssisələri
 +
var. Donuz dərisi apılanır: cod tuk
 +
(donuz uxkc) istehsal edilir,
 +
TAYCHCJU N—Cində təhər. Tayvan əya-
 +
lətindədir. D.y. qovpaqı. ƏH. 561 min
 +
(1976). Muӱhum ticarət-sənaye mərkəzi-
 +
dir. Mapınqayırma, ppəkər, kaqız,
 +
toxuculuq, gimya sənayesi var. Kamfo-
 +
ə Hər o
 +
 +
AYIYET— RSFSR İrkutsk vil.-ndə
 +
iqəhər. Taypet r-nunun mərkəzi. D.).
 +
qovpaqı. Avtomobil tə"miri, tppalhop-
 +
durma və hidroliz z-dları, mika f-ki,
 +
meiqə və yeyinti sənayesi mӱəssisələri
 +
var. Baykal — Amur magistralının
 +
applanqıc məntəqəsidir.
 +
TAKA— Banqladepi Xalq Respublika-
 +
sının 100 paysaya bərabər pӱl vahi-
 +
di. 1972 il yanvarın 1-dən Rupini əvəz
 +
etmiyidip.
 +
 +
TAKAMATSU— Yaponiyada pqəhər, Sin-
 +
koku a.-nın sahilboyundadır. s
 +
əə inz.m. Port. ƏH, 306
 +
min (1977). D.y. bərəsi vasitəsilə
 +
 +
 +
Honsu a.-ndakı Uno ip, ilə əlaqələ-
 +
nir. Maınqayırma, yeyinti, aqac
 +
e malı, selluloz-karız sənayesi var,
 +
TAKELAJ (hollandca yanə il.
 +
mi ipləri)—gəmidə ranhoutu saxla-
 +
maq, siqnalları qaldırmaq, qayıqla-
 +
rı suYa endirmək, yӱkqaldırma itp-
 +
lərini yerinə yetirmək ӱcun baqla-
 +
yıcı vasitələr toplusu (tros, zəncir,
 +
cubuq və s.). Tərpənməz (məs, BaHT-
 +
lar) və mӱtəhərrik (məs., yӱkqaldırma
 +
ipi və trosları) nevləri var. İnitaat,
 +
qurapdırma və digər iplərdə aqır
 +
Yuğlərin qaldırılmasında tətbiq
 +
olunan Yukqaldıran qurqu və mexanizm-
 +
lərdə iplədilən tros, strop, zəncir-
 +
lərə də birlikdə T. deyilir.
 +
TAKİN KӦDO HMAYN (təxəllusu:
 +
əsl adı U Lun) (23.3.1876, Pyi it.
 +
yaxınlıqında, Vale—27.7.1964, Ran-
 +
qun)—Birma Yazıcısı, ədəbiyyatiqu-
 +
nas, ictimai xadim. “Xalqlar arasın-
 +
da sulhu məhkəmlətməyə gərəv Beynəl-
 +
xalq Lenin mukafatı laureatı (1954).
 +
1Pe"rlərində, dini şuӱjetlər əsasın-
 +
da yazdıqı dramatik əsə lərində
 +
(“Qhilaəq, *Upaka və Ma Shavah və
 +
s.), məqalə, esse və ocerklərində Bir-
 +
manın tarixi kecmiiqini, milli azad-
 +
lıq ideyalarını tərənnum etmipdir.
 +
cCənab aun Hmaynın eyudləriv
 +
(1915—21) roman-pamfleti, filolo-
 +
ji və tarixi tədqiqatları var. 30-
 +
cu illərdə vətənpərvər və inqilabi-
 +
demokratik qӱvvələri birləidirən
 +
c“Dobama asiayonı (c Bizim Birmaə)
 +
siyasi təpkilatının muəssislərin-
 +
dən olmupidur, Karma sulh purası-
 +
nın prezidenti (1952 ildən) və Umum-
 +
dunya Sulh PTurasının uzvu (1953
 +
ildən) olmupdur.
 +
 +
ə opovQ. P., Takin Kodo Xmaӧn,
 +
 +
 +
M., 1 .
 +
 +
TAKİR TORPAQLAR, takı rlar
 +
(turk dillərində takır—hamar, duz,
 +
cılpaq) — səhra və yarımsəhralarda
 +
yastı, gilli cəkəkliklərdə əmələ gə-
 +
lən torpaq tipi. Profilində aydın
 +
secilən iki qat—bərk gilli ust qat
 +
(V—10 sm qalınlıqda) və poranlırı
 +
olmayan laylı qaysaq qat var. T.t. ən
 +
cox Orta Asiyada gilli səhralarda,
 +
xususilə Amudərya və Sırdərya cayla-
 +
rının deltalarında yayılmındır.
 +
Azərb.SSR-də tipik. T.t. yoxdur. La-
 +
kin Xəzərsahili zolaqda, xususilə
 +
Siyəzən—Sumqayıt r-nunda relyefin
 +
cəkək elementlərində ləkələr iqək-
 +
lində təsadu edilən takırabənzər
 +
torpaqlar var. T.t.-dan, əsasən, qıp
 +
otlaqları kimi istifadə olunur.
 +
TAKOMA (Tasopa)— ABPQ-da, Vapinq-
 +
ton pttatında ipəhər. Pyucetl aukd
 +
kerfəzində port. Əh. 158 min (1980)
 +
Atqac e"malı, mapınqayırma, kimya,
 +
əlvan metallurgiya, Yeyinti sənayesi,
 +
gəmi tərsanələri var.
 +
 +
TAKO RAD b (Takorad i)—Tanana Ce-
 +
kondi-Takoradi 11.-nin bir Hissəsi.
 +
TAKSİ (fr. kaxy, lat, taxo—THİMƏ-
 +
tini muəyyən edirəm), taksomo-
 +
t o r—getdiyi yolun haqqı taksom?t-
 +
rə əsasən edənilən sərniiyin və Ya Yuk
 +
avtomobili. Eyni zamanda həm yuk, həm
 +
də sərnimin dapıyan T.-lər də var.
 +
T. kimi seriya ilə buraxılan, həmci-
 +
nin kopstruksiyasında  T.-yə məxsus
 +
xӱsusiyyətlər nəzərə alınmıiy əlim
 +
avtomobillərdən istifadə olunur. İLK
 +
T.-lər Londonda 1903 ildə, Peterburq-
 +
da 1907 ildə ipləməyə batplamızidır.
 +
T. dayanacaqlarında xususi ipyarələr
 +
qoyulur, bə”zən dayanacaqlar rabitə va-
 +
 +
 +
ASE—9, c. 9
 +
 +
 +
TAKSONOMİK ƏLAMƏTLƏR
 +
 +
 +
sitələri olan dispetcer məntəqələri və
 +
siqnalizasiya qurquları ilə təchiz
 +
olunur. Marirut Q.-ləri də var. Bə”-
 +
zi iəhərlərdə cekspres-T.ə adlanan
 +
nəql. hərəkəti təpkil olunur. Belə
 +
Q.-lər dayanacaqlara daxil olmur, 119-
 +
hər daxilində Hərəkət edərək sərni-
 +
iinləri kucənin istənilən yerində
 +
matpına mindirir.
 +
TAKSİSLƏR (yun. (Ax:15—yerlətmə)
 +
—sərbəst hərəkət edən mikroorqanizm-
 +
lərin və ibtidai bitkilərin, həmci-
 +
nin coxhuceyrəli orqanizmlərin bir
 +
sıra hӱceyrələrinin (zoospor, sperma-
 +
tozoidlər, leykositlər) və hӱceyrənin
 +
ayrı-ayrı Hissələrinin (nӱvə, plas-
 +
tid) hərəki reaksiyası. T. ipıqrın
 +
totaksis), -temp-run (termotaksis),
 +
rutubətin (Hidrotaksis), maye cərəya-
 +
nı (reotaksis), elektrik cərəyanı
 +
(qalvanotaksis), zədələnmə (travmotak-
 +
sis), kimyəvi (xemotaksis), mexaniki
 +
(barotaksis) və 6. qıcıqlandırıcıla-
 +
rın tərətdiyi birtərəfli qıcıqlan-
 +
manın tə”sirindən bat verir. T.-in
 +
xarakteri qıcıqlandırıcının tə"si-
 +
rinin intensivliyindən və orqaniz-
 +
min vəziyyətindən asılı olaraq dəyi-
 +
itə bilər. T.-i tropizmdən fərqlən-
 +
dirmək lazımdır.
 +
TAKSODİLƏR Taxoma
 +
toxumlu iynəyarpaqlı birevli bitki-
 +
lər fəsiləsi. Əksəri hundur arqaclar-
 +
dır. PTərqi Asiya və nmali Ameri-
 +
Kana 9 cinsi (15—16 nəvu) bitir: bir
 +
cinsi Qasmaniyada təsadu edilir.
 +
Əksər cinslərinə SSRİ-də rast gəli-
 +
nir. Azərb.SSR-də 4 cinsi—kripto-
 +
meriya, sekvoyya, bataqlıq sərvi və
 +
kunninqamiya cinsləri dekorativ bit-
 +
ki kimi becərilir. Oduncaqı muxtə-
 +
lif məqsədlər ucun itlədilir.
 +
TAKSOMETR (lat. (Kaxo—qiymətini
 +
muəyyən edirəm--.,,metr)—qəbul olun-
 +
muii tarif əsasında taksinin get-
 +
diyi məsafənin haqqını (pulunu) av-
 +
tomatik olaraq tə"yin edən cihaz, T.
 +
diyircəkli mexaniki sayqacdan iba-
 +
rətdir. Əturuculər qutusunun apa-
 +
rılan valına ditli reduktor vasi-
 +
təsilə birlətmii elastik valdan itə
 +
dupur. T.-i ipləyən avtomobil dayan-
 +
dıqda həmin muddətdə matının bo0:i1-
 +
dayanma haqqını muəyyən etmək ucun
 +
sayqacı saat mexanizmi ipə salır.
 +
Bundan əlavə T. avtomobilin umumiy-
 +
yətlə və sərnitinlə getdiyi (T. ro-
 +
ipqulmupt halda) məsafəni və ii gunu
 +
ərzində ӱmumi və sərnitinlə gedi-
 +
lən yodun haqqını hesablayır.
 +
TAKSON—xususilətmitn (ayrılmıpp)
 +
canlılar qrupu) təsnifat iyerarxiya-
 +
sında taksonomik kateqoriyalar ara-
 +
sında muəyyən bir dərəcə (ranq) kimi
 +
məvqe tutur. Məs., qara qarra (Soquiz
 +
soqope) arealında iki fərqli popul-
 +
yasiya əmələ gətirir. Hər populyasiya
 +
ayrı-ayrılıqda sistematiklər tərə-
 +
findən yarımnəv (Soquiz soqope soqo-
 +
pe və S, s. soqayx) kimi qəbul edil-
 +
mipdir. Qara qarra elə orqanizmlə
 +
qrupuna daxildir ki, onda ixtənif
 +
kateqoriyalardan olan bir sıra tak-
 +
son birlətmiidir, (Soqun5 — cins,
 +
Soquydae—fəsilə, RazzeqyEoqtae5 — dəs-
 +
tə, Auev—sinif, Shoqdasa—tip). T.-
 +
un 2 xarakter xususiyyəti var. T. for-
 +
mal surətdə ayrılmınl taksonomik ka-
 +
teqoriya vahidindən (məs., nevdən) real
 +
məvcud olan, Yaxud məvcud olmupp
 +
konkret zooloji, yaxud botaniki o6-
 +
yekt kimi fərqlənir. Umumiyyətlə,
 +
nəv T. deyil, lakin qara qarqa nəvu T.
 +
 +
 +
129
 +
 +
 +
hesab edilir. T. ilk nəvbədə sistema-
 +
tiklər tərəfindən rəsmi qəbul edil-
 +
məlidir, yə”ni o muəyyən ranq tutma-
 +
lıdır, yalnız bundan sonra obyekt T.
 +
olur. Bu 2-ci xususiyyətdir.
 +
TAKCOHÖMU) (iyH. tAxis—nyay-
 +
luip, sıra-–-pӧpoz — qanun)—bitkilə-
 +
rin əəə nəzəriyyəsi. 1813 ildə
 +
O. Dekandol təklif etmiptdir. Son
 +
vaxtlara qədər T. və sistematika bir-
 +
birinin sinonimi hesab edilirdi.
 +
Muasir devrdə T. orqanizmlərin təs-
 +
nifat nəzəriyyəsi və təcrubəsi, siste-
 +
matika isə orqanizmlərin muxtəlif-
 +
liyi haqqında elm kimi qəbul edil-
 +
mitpdir. Məs., populyasiya anlayını
 +
fikri, nəvlərin sayının necə artma-
 +
sı, nəv strukturunun izahı və popul-
 +
yasiyanın təkamulundə rolu biologi-
 +
yaya T. ilə daxil olmutdur. Sistema-
 +
tika orqanizmləri, onların muxtə-
 +
lifliyini və qarpılıqlı əlaqələrini
 +
eyrənirsə, T. neəvlərin yaranması pro-
 +
seslərini, təkamӱl amillərini, po-
 +
pulyasiya strukturunu və biocoqrafi-
 +
yanı eyrənir. Alfa-taksonse-
 +
miya adlı 1-ci mərhələdə, əsasən,
 +
yeni nevlərin təsvirinə və onların
 +
təxmini olaraq hansı cinsə aid oldu-
 +
FYHY muəyyənlətdirməyə, beta-tak-
 +
sonomiya adlı 2-ci mərhələdə
 +
qariılıqlı əlaqələrin nəv və yuksək
 +
taksonomik dərəcələr səviyyəsində da-
 +
ha dəqiq izahına, mehkəm təsnifa-
 +
tın yaranmasına, 3-cu mərhələ olan
 +
qamma-taksonomiyada isə,
 +
əsasən, nəvdaxili dəyipkənliyə, mux-
 +
təlif təkamul tədqiqatlarına və can-
 +
lı aləmin muxtəlifliyinin izahına
 +
diqqət verilir.
 +
TAKSONOMİK ANALİZ—ayrıqayrı
 +
orqanizm qruplarını yeni baxımdan
 +
təsnif etmək və onları yeni mə”lu-
 +
matla tamamlamaq. Bu, orqanizmlər
 +
haqqında mə”lumatın artması və sis-
 +
tematikanın inkiyyafı ilə əlaqədar
 +
əvvəlki sistemləri yenidən gezdən ge-
 +
cirmək nəticəsində yaranır. T.a. nev,
 +
eləcə də muəyyən qrupların butun tak-
 +
sonomik kateqoriyaları səviyyəsində
 +
aparıla bilər. Bir qrup orqanizm
 +
taksonlarına yeni neqteyi-nəzərdən
 +
baxmaq məqsədi ilə aparılan T.a.
 +
Təd TM də adlanır.
 +
TAKSONOMİK ƏLAMƏTLƏR —muəy-
 +
yən bir 5: bapqa bir taksondan
 +
fərqləndirən hər hansı xususiyyət,
 +
.Ə. uzun zaman ərzində gedən təbii
 +
secmənin məhsuludur. T.ə.-in 5 tipi
 +
məvcu , 1-ci tip morfoloji əla-
 +
mətləri, 2-ci tip maddələr mucbadilə-
 +
si xususiyyətlərini, 3-cu tip ekolo-
 +
ji əlamətləri, 4-cu tip etoloji əla-
 +
mətləri, 5-ci tip coqrafi əlamətləri
 +
və s. əhatə edir. Taksonomiya təcru-
 +
bəsi gəstərir ki, T.ə.-in taksonomiya
 +
ucun əhəmiyyəti muxtəlifdir: onlar-
 +
dan bə”ziləri qohumluqun davamlı
 +
əlamətləridir, digərləri isə davam-
 +
sızdır. Hər əlamətin qiyməti onun
 +
informasiya məzmunundan asılıdır.
 +
Buna gerə də təsnifatda bir əlamətə
 +
cox, digərinə az qiymət verilir. B
 +
cur secilmənin klassik usulu əlcub-
 +
bicmə adlanır. Məs., onurqalılar
 +
tipi, məməlilər sinfi, yırtıcılar
 +
dəstəsi əsas əlamətlərini adlarında
 +
əks etdirir. Təsnifat ucun yararlı
 +
T.ə. onların dəyipməsinin tədqiqi və
 +
nisbətən stabil və dəyinqən əlamətlə-
 +
rin aikara cıxarılması ilə muəyyən-
 +
ləpdirilir. Bir cox T.ə. (məs., kim-
 +
yəvi, xromosom, fizioloji və etoloji
 +
 +
 +
130
 +
 +
 +
TAKSONOMİK KATEQORİYALAR
 +
 +
 +
“— —mbƏƏ————OKOÖKX——xuıXxc————orX.x—..Ç....— “— — —— ——. .......
 +
 +
 +
xӱsusiyyətlər və s. təsnifat ucun cox
 +
qiymətlidir. Bioloji sistematikanın
 +
tənqidciləri bu əlamətlərin secilmə-
 +
sinə qariplı cıxırlar və elə bir uni-
 +
versal cobyektivə əlamət tapmaq istə-
 +
yirlər ki, o elmi iqəxsi meyldən (fi-
 +
kirlərdən) xilas etsin. Bir zaman zu-
 +
lalların fizioloji və kimyəvi ox-
 +
marlıqı, DNT strukturunun temp-ra
 +
davamlılıqı, karioloji fərqlər, ye-
 +
ni xromosom aparatının sayı və key-
 +
fiyyətinə umid bəslənirdi. Sonralar
 +
genosistematika cərəyanı mey-
 +
dana cıxdı. Onun məqsədi butun can-
 +
lılarda DNT qurulupqunun universal-
 +
LIRINI TƏ”yin etməkdən ibarətdir.
 +
Sistematikada bu cərəyanın əsasını
 +
yenə də əlamətlərin muqayisəsi usulu
 +
təpkil edir. Məs., Hər hansı cucunun
 +
czərindəki xal, xromosom dəstinin
 +
və ya zulalının səciyyəvi xususiyyət-
 +
ləri, yaxud DNT molekulunun qurulu-
 +
iqu təsnifat nəqteyi-nəzərindən tama-
 +
milə bərabərhӱquqlu əlamətlərdir.
 +
Odur ki, universal əlamət yoxdur və
 +
mə”lum deyildir: təsnifatda klassik
 +
usullar ustunluk təiikil etməkdə da-
 +
vam edir.
 +
 +
TAKSONOMİK KATEQORİYALAR—
 +
taksonomiyada tətbiq edilən anlayıni-
 +
lar. Sistematikada bir ərazinin or-
 +
qanizmləri eyrənilərkən umumi əla-
 +
mətləri olan oxiyar fərdlər toplusu
 +
rast gəlir. Nəevu təkil edən belə
 +
fərdlər toplusu baqa əlamətlərə
 +
malik fərdlər toplusundan aipkar
 +
fərqlənir. Mə”lumdur ki, yalnız eyni
 +
nəvdən olan və cinsi yolla coxalan
 +
fərdlər bir-biri ilə cutləptir,-ayrı-
 +
ayrı nev fərdləri arasında cutləi-
 +
mə getmir. Bir cox umumi əlamətlərə
 +
malik nəvləri taksonun daha yuksək
 +
ranqı (dərəcəsi) olan cinsə daxil
 +
edirlər. Cipslər isə fəsilədə
 +
birlətdirilir və i.a. Taksonların
 +
bir-birinə tabe olan formalarının
 +
bu qayda ilə yӱksəlməsi təsnifatda
 +
iyerarxiya sistemi adla-
 +
nır. Bu sistem əsasında fərdlər,
 +
onun zirvəsində isə bu sistemin bu-
 +
tun dərəcələrinin tabe olduqu tak-
 +
son durur. İyerarxiyanın əsası ilə
 +
zirvəsi arasında muxtəlif taksonlar
 +
yerləmir ki, bunların hər birinin
 +
tərkibinə əzundən atpaqrı səviyyədə
 +
duran bir və ya bir necə takson da-
 +
xildir və o əzundən yӱksəkdə duran
 +
mərtəbəyə tabedir. Belə duzululi t a K-
 +
sonomik iyerarxiya, onun
 +
ayrı-ayrı mərtəbələri isə tak s o-
 +
nomik ranqlar adlanır. Hər
 +
bir ranqın taksonları həmin T,k,-a
 +
aiddir. Q.k.-ın iyerarxiyasını ilk
 +
dəfə K. Linney yaratmındır.
 +
 +
Yeni nevlər yarandıqca və bu nəv-
 +
lər arasında qohumluq əlaqələri ba-
 +
rədə biliklər artdıqca nəvlərin tak-
 +
SONOMİK vəziyyətini (yerini) daha də-
 +
QİQ gestərməyin zəruriliyi meydana
 +
cıxdı. Hu, gestərilən yeddi kateqo-
 +
riYapnın bəluiməsi və əvvəlki kateqo-
 +
riyaların adlarıpa eyeryə (Super),
 +
Yaxud cyarımə (5ib) sezlərinin əla-
 +
və olunması və yeni kateqoriyaların
 +
Yaranması ilə əldə edilmiindir. Be-
 +
ləliklə, dəstəustu, yarımdəstə, fə-
 +
siləustu, yarımfəsilə, triba və s.
 +
Kateqoriyalar yaranmısidır. Bə "zi tə-
 +
biəppunaslar əlavə bolgu kimi infra-
 +
sinif, infradəstə terminlərindən də
 +
istifadə etmiilər. Paleontoloqlar
 +
DƏSTƏ və sinif arasında kaqorta ka-
 +
teqoriyası qiplədirlər.
 +
 +
 +
Muasir təsnifatda muxtəlif əhə-
 +
miyyətli 20-dən artıq kateqoriya var.
 +
Onlar 3 qrupa bəlunur: nev kateqo-
 +
riyası, nev daxilində populyasiya-
 +
ları gestərən kateqoriyalar və yuk-
 +
şək taksonların kateqoriyası.
 +
TAKSOFON, avtomat tele-
 +
f o n—icərisinə muəyyən qədər pul
 +
(bir və ya bir necə sikkə) salmaqla
 +
telefon danıtıqları ucun avtomat
 +
aparat. SSRİ-də yerli (pəhər, kənd)
 +
 +
ən pş
 +
 +
 +
mər ot
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
sağər ə
 +
 +
 +
cs onə — ğım pr -
 +
= “ əl " ad. 7
 +
 +
 +
Yerli rabitə ucun AMT-69 (SSRİ) tip-
 +
li divar taksofonu: /—daxıl bəlməsi:
 +
 +
 +
2—mikrotelefon borusu: 3—gəvdə: 4—
 +
elektrik dəevrəsi bloku ilə birlikdə
 +
pul-nəzarət qurqusu bəlməsi, 5—nem-
 +
 +
 +
rəYıqan.
 +
 +
 +
və pqəhərlərarası rabitə ucun T.-lar
 +
iplədilir. İstənilən T.-un əsas tər-
 +
kib Hissəsi elektrik dəvrəsi bloku
 +
olan pul-nəzarət qurqusu və daxıl-
 +
dan ibarətdir. Elektrik dəvrəsi blo-
 +
kuna gəestərilən qovpaqlar daxildir:
 +
T.-u telefon st. ilə birlətdirən və
 +
ayıran kommutasiya-caqırınd qovtpa-
 +
qı, nitqi qəbul edib eturən danınıq
 +
qoviları, sikkəni qəbul edib, əlcusu-
 +
NƏ, KӰUTLƏSİNƏ və s.-yə gərə ona nəza-
 +
rət edən, habelə telefon ilə mikro-
 +
telefon borusu mikrofonunun kom-
 +
mutasiyasını Həyata kecirən pul-nə-
 +
zarət qovpaqı. SSRİ-də telefon nem-
 +
rəsi uc itarədən cox olmayan xususi
 +
idarələrlə (məs., yanqın—01: tə”cili
 +
yardım—03) T.-la danıtıqlar pul-
 +
 +
 +
—bax Xanə.
 +
 +
TAKTAKİ YVİLİ Otar Vasilyevic
 +
(d. 27.7.1924, Tiflis)—gurcu sovet
 +
bəstəkarı, ictimai |
 +
xadim. SSRİ xalq
 +
artisti (1974), Le-
 +
nin mukafatı lau-
 +
reatı (1982). SSR
 +
Devlət mukafa-
 +
tı laureatı ( 1951,
 +
1952, 1967). 1951
 +
ildən Sov.İKP uz-
 +
vu. SSRİ Bəstəkar-
 +
lar İttifaqının
 +
katibi(1957 ildən).
 +
1965—83 illərdə |
 +
Gurc.SSR mədəniy- ə
 +
yət naziri olmutdur. Gurcu sovet
 +
musiqisinin gərkgəmli xadimlərindən
 +
olan T.-nin 4-Mindiyaə (1961), € AlbiH
 +
oqurlanmasıə (1974) operaları, cRus-
 +
tavelinin izi iləə (1964), “Nikoloz
 +
Baratatviliə (1970) oratoriyaları,
 +
simfoniyaları, instrumental konsert-
 +
ləri məphurdur. Digər əsərləri: bir-
 +
pərdəli operalardan ibarət c uc həyatə
 +
(1972) triptixi, “Arvadbazə (1978),
 +
ac İlk məhəbbətə, -Mususiq (hər ikisi
 +
1981) komik operaları, Gurc.SSR
 +
Devlət himni (1945) və s. Pedaqoji
 +
fəaliyyət gəstərir (1966 ildən prof. ).
 +
SSRİ Ali Sovetinə (4—6, 11-ci ca-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
qırıq) deputat secilmitdir. 2 dəfə
 +
Lenin ordeni, Oktyabr İnqilası, Qır-
 +
mızı Əmək Bayraqı ordenləri və me-
 +
dallarla təltif edilmiildir.
 +
 +
 +
Əd. Polakova L., Otar Takta.
 +
kipvili, 2 izd., M., 79,
 +
 +
 +
TAKTAİY (təxəllusuş əsl familiya-
 +
sı Taktapev) Hadi Xeyrullovic
 +
(1.1.1901, indiki Mordva MSSR, Tor-
 +
beyevo r-nu, Sırkıdı k.—8.12.1931,
 +
Kazan)—tatar sovet pqaairi. “Torpa-
 +
qın evladlarıə (1921) mənzum faciə-
 +
sində burjua-mӱlkədar muhiti tənqid
 +
edilir. *Əsrlər və dəqiqələrə (1924)
 +
poemasında V. İ. Leninin əlumundən
 +
doqan umumxalq gədəri əksini tap-
 +
mımdır. İnqilab, yeni insanın for-
 +
malapması “Sırkıdı kəndiə, €Ty-
 +
fandan sonrat (hər ikisi 1924), eMə-
 +
həbbət e”tirafıə (1927), *Alsuv 1929)
 +
poemalarının, *Gəemulmutn silahlarə
 +
(1927), =Puc olmunq: gəzəllikə (1928)
 +
dramlarının, “Subh nəsimiə (1928—
 +
29, bitməmipdir) romanının əsas
 +
məvzularıdır. “Gələcəyə məktubə
 +
(1930—31) lirik-epik poeması, kənd-
 +
də kollektivlətmədən bəhs edən cKa-
 +
milə (1930) dramı və s. əsərləri var,
 +
 +
Əsərləri: Stixotvorenilni pozmı,
 +
 +
 +
M., 1955, Veka i minutı, Kazanh, 1977:
 +
Saylanma əsərlər, Kazan, 1976,
 +
 +
 +
Əd.: İstorin tatarskoN sovetskoğ li-
 +
teraturı, M., 1965.
 +
TAKTHKA, həpörnə (iyH. takti-
 +
Ka—qopunları duzmək sənəti, (Azvb—
 +
qopun dӱzurəm)—Lərb sənətinin
 +
tərkib hissəsi, deyupqun muxtəlif
 +
qolun nəvləri tərəfindən aparıl-
 +
ması, hazırlıqı, nəzəriyyəsi və prak-
 +
tikası məsələlərini əhatə edir. T.
 +
nəzəriyyəsi dəyuptun qanunauyrunluq-
 +
larını, xarakter və məzmununu təd-
 +
qiq edir, onun hazırlanması və apa-
 +
rılması usullarını ipləyib hazır-
 +
layır, bəlmələrin, hissə və birləni-
 +
mələrin deyuti xususiyyətlərini və
 +
imkanlarını eyrənir, T. praktika-
 +
sı komaldirlarin, qərargah və qopun-
 +
ların deyutpə hazırlıqrı və deyupqun
 +
aparılması uzrə fəaliyyətini, MƏB-
 +
cud ipəraitə aid rəqəm və gestəricilə-
 +
rin daim dəqiqlətdirilməsini, qərar-
 +
ların qəbul edilməsini və tabelikdə
 +
olanlara caqdırılmasını, Deyupqun
 +
planlampdırılması və hazırlırını
 +
dəyӱit əməliyyatları aparılmasını.
 +
Hissə və birlətmələrin idarə edil-
 +
MƏCHHH, deyuti əməliyyatının təchiza-
 +
tını əhatə edir. Mӱxtəlif qopqun
 +
(quvvə) nevlərinin (HHQ, HDQ, HHM
 +
qopunları) T.-sı ilə yanatı olaraq
 +
umumi T.-nı (əsasını q ru qopunla-
 +
rının T.-sı təpgil edir) da fərqlən-
 +
dirirlər. Burjua dəvlətlərinin hərb
 +
NƏZƏrİiYYƏSİNDƏ Ə.məliYYat sənəti MƏ-
 +
sələlərinin bir hissəsi (€BeiyK tak-
 +
tikaə) Q.-ya aid edilir. T, əməliyyat
 +
sənəti və hərbi strategiya ilə dialek-
 +
TİK və qarpılıqlı əlaqədə olub onla-
 +
rın mӱddəalarını rəhbər tutur. T.-
 +
nın coxəsrlik tarixi 20 əsrin əvvə-
 +
linədək (digər qoptun nəvləri yarana-
 +
nadək) quru qopqunlarının və həb
 +
inkiiyafını əks etdirmitdir. Mua-
 +
sir dəvrdə qopunların raket-nuvə
 +
silahı ilə təchizi taktiki komandan-
 +
lıqa daha beyuk miqyaslı vz əhəmiy-
 +
etmək imkanı
 +
 +
 +
yətli vəzifələri həll
 +
 +
verir. 2) İctimai və siyasi mubarizə-
 +
NİN vasitə və usulları, bu və ya di.
 +
gər məqsədə catmaq yolları: hər hansı
 +
bir iyəxsin xətti-hərəkəti,
 +
 +
 +
m“ ———- ——— — —
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
.:5—. 5...
 +
 +
 +
TAKFARİNAT (lat. Tasqaq(paz) (9
 +
 +
 +
24)—17—24 illərdə TPimali Afri
 +
kada (Numidiya nə Mapretaniyada)
 +
Roma əleyhinə usyanın rəhbəri, Əs-
 +
“TƏH pumidiyalımdır. Əvvvəllər Roma
 +
ordusunda xidmət etmiindi. T.sın
 +
əhbərlik etdiyi usyancı dəstələri
 +
 +
 +
oma ordusu ӱslubunda tətgkil olun-
 +
muidu, Usyan əsl muharibəyə cevril-
 +
di, Romalılar usyancılar ə.
 +
iki legion gӧndərməyə məcbur oldu-
 +
lar. Usyan ili, T. isə Avziya
 +
yaxınlıqında ( anperanınla) nelyui-
 +
də həlak oldu.
 +
TAGİL–- RSFSR-in Sverdlovsk vil,-
 +
ndə cay. Qura cayının saq qolu, Uz.
 +
414 km, həvzəsinin sah, 10,1 min km?,
 +
Orta Ural d-rından batlanır. Su
 +
anbarları var.
 +
TAKİL QARAMALI—s dluӱk qaramal
 +
cinsi. 18—19 əsrlərdə Baki agil
 +
quberniyasında yerli heyvanların Xol-
 +
moqor və Hollandiya cinsləri ilə cuӱt-
 +
lətdirilməsi nəticəsində yaradıl-
 +
mıpidır. Rəngi qara, qara-ala, qırmı-
 +
zı, boz və qonurdur. Buqaların diri
 +
cəkisi 700—900 gq, inəkləri 400.—500
 +
kq-dır. Hər inəkdən 3500—3800 kq
 +
sud saqılır: yaqlılıqı 4, (0—4, 294 -
 +
dir. Sverdlovsk, Celyabinsk, Tumen
 +
və Perm vil.-lərində coxaldılır,
 +
TAL Mixail Nehemyevic (Dd. 9.11.
 +
1936, Riqa) —sovet tpahmatcısı, SSRİ
 +
qrossmeysteri və beynəlxalq qrossmey-
 +
ster (1957), SSRİ əməkdar idman us-
 +
tası (1960), jurnalist, I eski DƏV-
 +
 +
 +
lət un-tini bitirmistidir (1958).
 +
SSRİ cempionu (1957, 1958, 1967,
 +
1972, 1974, 1978), dunya cempionu
 +
 +
 +
(1960—61), 8 umumdunya ipahmat olim-
 +
piadasında (1958—82) və 6 Avropa
 +
cempionatında (1957—80) SSRİ yır-
 +
ma komandasının uzvu. Bir necə beyuk
 +
beynəlxalq yarıtida (Surix — 1959:
 +
Bled—1961: Sarayevo və Palma—19664,
 +
Tallin—1971, 1973, 1977, Monreal—
 +
1979 və s.) qələbə qazanmınldır. 1960
 +
—70 illərdə 4PQahmatə jurnalının
 +
(Riqa) redaktoru olmuqidur. 4“ PQərəf
 +
nipanıf ordeni ilə təltif edilmii1-
 +
dir.
 +
 +
Əsərləri: V oqonı ataki, M., 1978
 +
(sovm. s V. Damskim), Koqda ojivajot
 +
fiqurı, M., 1983.
 +
 +
TAL (hollandca (ayye)—asma, yukqal-
 +
dırıcı qurqu. Vuciiad və arabacıq-
 +
ir. Əl ilə iplədilən,
 +
 +
elektrik və ya pnev-
 +
matik intiqallı T.-
 +
9) lar var, Əl ilə iillə-
 +
İ dilən Q.-lar stasionar
 +
 +
və səyyar olur (izək.)
 +
yukqaldırma qabiliy-
 +
yəti O,1— 10 t, qal-
 +
, dırma Hund. 3—12 m-
 +
| Cİ dir. Elektrik İ.-bi-
 +
/) İİİ nın Yukqaldırma qa-
 +
Kəs biliyyəti O,25—10 ?t,
 +
qaldırma hund. 4—30
 +
m-dir:u bir və ya iki
 +
relsli asma yolla hə-
 +
rəkət edir. Birrels-
 +
li arabacıqları olan
 +
elektrik T.-ı tel-
 +
) fer adlanır. Pnev-
 +
2.7 matik T.-dan )aHFbiH
 +
cəhətdən təhlukəli
 +
muhitdə yuk qaldır-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Əl ilə iplədilən son-
 +
suz-vintli tal.
 +
 +
 +
TALAS VİLAYƏTİ
 +
 +
 +
maq (O0,1 ut-dək) ucun istifadə edi-
 +
np, Q. sənaye muəssisələri sexlərin-
 +
də, anbar, tə"mir e"malatxanası, gə-
 +
Mİ və s.-də mӱstəqil yӱkqaldırma qur-
 +
qusu kimi, həmcinin qaldırıcı kran,
 +
monorels Yӱk arabacıqları və s.-də
 +
 +
 +
qaldırma mexanizmi kimi iptlədilir.
 +
TALA— Azərb.SSR-in Zaqatala r-nun-
 +
da cay. Qapıx (Alazan) cayının sol
 +
qolu. Uz. 40 km, hopzəsinin sah. 410
 +
km". Bat Qafqaz silsiləsinin c. ya-
 +
macından (2800 s hyHA.-nən) 6aımna-
 +
nır. Alazan-Həftəran vadisində, Qa-
 +
nıxa catmadan axarı qurtarır. Da-p-
 +
qınlar zamanı Muqanlı cayı ilə bir-
 +
lətərək Qanıxa qovutur. Suvarmada
 +
istifadə edilir.
 +
TALA—mepənin ortasında cox da
 +
iri olmayan aqacsız acıq sahə. Əsa-
 +
sən insan fəaliyyəti nəticəsində əmə-
 +
lə gəlir. Relyefdən, dəniz səviyyəsi-
 +
nin yuksəkliyindən, məhəllin cəhət-
 +
lərindən asılı olaraq T.-da Ya cəmən,
 +
Yaxud da bozqır (step) bitkiləri us-
 +
tunluk təikil edir. Bə”zən k.t. bit-
 +
kiləri əkilir. T.-dan bicənək kimi də
 +
istifadə olunur. Kicik Qafqazın
 +
dar meptələrində, əsasən az meyilli
 +
yamaclarda cox rast gəlir.
 +
TALA (yaxud Samoa dolları)—Qər-
 +
bi Samoanın 100 seneyə ləğ pul
 +
vahidi. 1967 il iyulun 10-dan Samoa
 +
funtunu əvəz etmitdir.
 +
QALABI — Azərb.SSR Quba r-nunun
 +
Talabıqınlaq sovetliyində kənd. R-n
 +
mərkəzindən 28 km c.-i1,-də, Dar ətə-
 +
yindədir. ƏH, 412 (1985). Əsas təsər-
 +
rufatı baqcılıqdır, Səkkizillik
 +
məktəb var. Kəndin i1,-ində orta əsr-
 +
lərə aid yatpayıtl yeri alkar olun-
 +
mulidur. Mədəni təbəqənin qalınlı-
 +
qı 2 m-dən coxdur. Yapayıltn yerindən
 +
cay daplarından tikilmiii divar qa-
 +
lıqları, təndirlər, itirsiz və ppirli
 +
gil qab qırıqları aikar edilmiptdir.
 +
Tapıntılar T. ərazisində təqr. 8—16
 +
YT yapayıti olduqunu gestərir.
 +
T BIQI İYLAQ— Azərb.SSR Qu
 +
-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkəzi.
 +
-n mərkəzindən 18 km c.-11,-də, dar
 +
ətəyindədir. ƏH, 862 (1985). Əsas təsər-
 +
ufatı baqcılıqdır. Orta məktəb var.
 +
ALAQ, təlaq (ər, əylə — öomaMmar,
 +
bolanma)—islam dinində nikahın
 +
pozulması qaydası, PTəriətə gərə an-
 +
caq kimilərin nikahı pozub, arva-
 +
dını bopamaq huququ vardı. Bunun
 +
ucun ərin muvafiq kəlamı ipahidlə-
 +
rin yanında çc dəfə ucadan təkra
 +
etməsi kifayət idi. T. zamanı nikap
 +
muqaviləsindəki bopama haqqı (mehr)
 +
və cehiz geri qaytarılırdı.
 +
TALALAR — Azərb.SSR Balakən r-nun-
 +
da kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n
 +
mərkəzindən 4 km q.-də, Alazan-Həf-
 +
təran vadisindədir. Əh. 2036 (1985):
 +
tutunculuk, baramacılıq, taxılcılıq
 +
və heyvandarlıqla məquldur. Orta
 +
məktəb, mədəniyyət evi, kitabxana, ki-
 +
noqurqu, doqum evi, tibb məntəqəsi
 +
var. Bəyuk Vətən mucharibəsində hə-
 +
lak .. həmyerlilərin iqərəfinə
 +
abidə qoyulmutdur.
 +
TALALİXİN Viktor Vasilyevic (18.
 +
9.1918, Saratov vil.-nin indiki Volsk
 +
r-nunun Teplovka k.—27.10. 1941, Po-
 +
dolsk yaxınlıqında)—qırıcı təyya-
 +
əci, gicik leytenant (1938), Sovet
 +
rara Qəhrəmanı (1941). Beyuk Və-
 +
tən muharibəsində ilk hava tarancı-
 +
larından biri. 1938 ildən XİLKGİ
 +
uzvu. 1937 ildən Sovet ordusunda xid-
 +
mət etmiyidir. Sovet—Finlandiya mu-
 +
 +
 +
131
 +
 +
 +
it-h-6E— N |
 +
 +
 +
haribəsinin (1939—40) itpti
 +
olmutdur. 1941 il avqustun 2.2
 +
Moskva yaxınlıqında alman faiqist-
 +
lərinin bombardmancı təyyarəsini ta-
 +
ran edərək vurub salmıtdır. Sonrakı
 +
doyçilərdə dӱymənin daha 5 təyyarə-
 +
sini məhv etmiidir. T. hava deyçitun-
 +
də həlak olmutidur. Lenin ordeni,
 +
Qırmızı Bayraq ordeni və Qırmızı
 +
Ulduz ordeni ilə təltif olunm mayp.
 +
Moskvada dəfn edilmitdir. mərəkə
 +
p1.-ndə Q.-ə abidə qoyulmui, ad. gӱcə
 +
(Moskvada) və gəmi var.
 +
TALANT — qabiliyyətlərin
 +
yӱksək inkitaf səviyyəsi. Bax həmci-
 +
nin Qabiliyyət, İste”dad.
 +
TALANT (yun. (ALapkop, ilkin mənası
 +
—cəki, tərəzi)—Qədim Yunanıstan,
 +
Misir, Babilistan, İran və Kicik
 +
Asiyanın digər vil.-lərinin ən beyuk
 +
cəki və pul-hesab vahidi. Qədim Yuna-
 +
nıstanda T, 60 minaya bəlunurdu. So-
 +
lonun islahatı (e.ə. 594 il) ilə cəki-
 +
si 26,2 kq (Makedoniyalı İsgəndər
 +
zamanı—25,9 kq) guӱmuit olan gicik
 +
Attika T.-ı tətbiq edilmiiy və genit
 +
yayılmındı. Egin T.-ı 37 gq olmutt-
 +
dur. Babilistan-Assuriya enuy cHCTe-
 +
mində T. 30,3 kq-a bərabər idi.
 +
TALAS—Qırq.SSR və Qazax.SSR-də
 +
cay. Uz. 661 km, həvzəsinin sah. 52,7
 +
min km?, Karakol və Uckopoy cayla-
 +
rının birlətməsindən əmələ gəlir,
 +
Muyunkum səhrasının qumluqlarında
 +
qurtarır. Buzlaq və qar suları ilə
 +
qidalanır. Suvarmada istifadə edi-
 +
lir. Ustundə su anbarı var. Talas
 +
ə Cambul (,-ləri T. sahilindədir.
 +
TALAS—Qırq.SSR-də iəhər, Talas
 +
vil.-nNin mərkəzi. Yar, pivə z-dları,
 +
tikitp f-ki, Frunze ayaqqabı isteh-
 +
salı birliyinin filialı, SES, tibb
 +
məktəbi, yaxınlıqında Manas mav-
 +
zoleyi var.
 +
TALAS ALATAUSU—Qərbi Tyanitan-
 +
da dar silsiləsi. Cox hissəsi Qırr.
 +
SSR-dədir. Uz. təqr. 270 km, Hund.
 +
4482 m-ə qədərdir. Yal hissəsində buz-
 +
laqlar, yamaclarında cəl, meiə-cə-
 +
mə n-çəl landiaftı var.
 +
TALAS VİLAYƏTİ — Qırr.SSR-də
 +
vil. 1980 il sentyabrın 3-də təikil
 +
edilmitdir. Resp.-nın im.-q.-ini tu-
 +
tur. Sah. 257 min km2, ƏH. 272 min
 +
(1983, 1 yanvar). 6 r-nu, 2 ipəhəri, 4
 +
itq var, Mərkəzi Talas i1.-dir.
 +
Təbiət. Relyefi, əsasən, daqlıqdır
 +
(Qırqızıstan Alatausu, Talas Ala-
 +
tausu, Susamırtau, Fərqanə, Pskem,
 +
Catğal silsilələri və s.). Maks.
 +
hund. 4503 c. Faydalı qazıntıları:
 +
polimetal filizlər, surmə, Kugurd
 +
kolcedanı, dapduz, muxtəlif nəv
 +
tikinti materialları. İqlimi kəskin
 +
kontinentaldır. Orta temp-r —15-dən
 +
—69*S-yə qədər, iyulda 15—252S-dir.
 +
İllik yarıntı 300—400 mm. Ən bəyuk
 +
cayları Talas, Catgal və Narındır.
 +
Su anbarları (Kirov, Toktoqul və s.)
 +
var. Gelləri Beidaiq, Karasudur.
 +
Çəl və cəmən-cəl landiyaftları us-
 +
tundur. Talas Alatausunun ilm. ya-
 +
maclarında kuknar-aq tpam mepələri-
 +
nə rast gəlinir. 3400—3600 m-dən YU-
 +
xarıda qlyasial-nival quriyarı Yer-
 +
lətir. İlan, tısbara, gərtənkələ,
 +
tulku, canavar, cel pipziyi, oxlu kir-
 +
pi, porsuq, ayı, Bamar, qayagecisi,
 +
dələ, qırqovul, dar kəkliyi, — və s.
 +
var. Qoruqlar yaradılmızdır. d
 +
alan. Qırqızlar, rus =
 +
lər, ukraynalılar, | :
 +
yapayır. Orta sıxlıq 1 kəb-də 1046
 +
 +
 +
 +
 +
 +
132
 +
 +
 +
 +
 +
 +
nəfərdir. PTəhər əh. 2494,
 +
ri Qalas və Karakuldur.
 +
Təsərrufat. T.v. resp.-da isteh-
 +
sal olunan eləktrik enerjisinin
 +
4026-indən coxunu verir. Toktoqul
 +
və Kurpsay kimi iri SES-lər tikil-
 +
miidir. Yeyinti, yungul və əlvan me-
 +
tallurgiya sənayesi inkipaf etmiil-
 +
dir. Yeyinti sənayesi, əsasən, yerli
 +
Gg.T, xammalının e”malı ilə məpqul-
 +
dur. Yungul sənaye Talasdakı tikip
 +
və ayaqqabı f-kləri ilə təmsil olun-
 +
mupdur. PTəhərlərlə və əksər r-n
 +
mərkəzlərində məipət xidməti kombi-
 +
natları, Catkal r-nunda əlvan me-
 +
qallurgiya mӱəssisələri var, Tikin-
 +
ti materialları istehsal olunur.
 +
K.t.-nda qoyunculuq, ətlik-sudluk hey-
 +
vandarlıq, tutunculuk və taxılcılı-
 +
qın muhum əhəmiyyəti var. Kartof,
 +
tərəvəz və yem bitkiləri əkilir. At-
 +
cılıq, donuzculuq, qutculuq və arı-
 +
cılıqla mətqul əlunur. Əsas nəql. nə-
 +
vu avtomobildir. Vil.-in q.-ində Qa-
 +
zvax.SSR-lə sərhəd boyu 17 km uz.-nda
 +
d.y. xətti uzanır. Hava nəql. var.
 +
Mədəni quruculuq. Vil.-in 137
 +
umumtəhsil məktəblərində 70 min ipa-
 +
gird oxumutdur (1979/80),. 170 kut-
 +
ləvi kitabxanası, 180 klub mçəssi-
 +
səsi, 100 kinoqurqusu var (1983).
 +
TALASSOKRATİK DƏVRLƏR (Yer
 +
tarixində) —dəniz sahələrinin
 +
xeyli geniplənmə devrləris quru sa-
 +
hələrinin cox beyuməsi ilə xarakte-
 +
rizə olunan geokratik devrlərlə MY-
 +
qayisə edilir. T.d. Yer səthinin cox
 +
hissəsində enmənin ustunluk tətpkil
 +
etdiyi tektonik sikllərin ortaları-
 +
na uyqun gəlir. T.d. ərzində, əsasən,
 +
dəniz cəekmə qatları toplanmhıpdır.
 +
T.d.-ə Orta Kembri, Ust Silur, Or-
 +
ta və Ust Devon, Alt Karbon və Ust
 +
Tabatir aid edilir.
 +
TALASSOKRATON (iyu. thilassa—
 +
dəniz--Kqasoz—quvvə, guc)—okean yata-
 +
RININ tektonik davamlı, az muӱtəhər-
 +
rik sahəsiz ərazisində abissal duzən-
 +
liklər geniiq yayılmındır. cT.ə ter-
 +
minini 1955 ildə Avstraliya geoloqu
 +
R. Feyrbric okeanların geologiyası-
 +
nın eyrənilməsi ilə əlaqədar tək-
 +
lif etmiiydir.
 +
TALASSOTERAPİYA (yun. (Hayazzva—
 +
dəniz--terapiya) — iqlim mualicəsi-
 +
nin (klimatoterapiya) bir boəlməsi:
 +
dənizgənarı kurortlarda iqlim (Hava
 +
vannası, gӱnəiq mӱalicəsi, dəniz ha-
 +
vasında gəzmək) və su mualicəsi (də-
 +
nizdə cimmək) proseduralarını komp-
 +
leks surətdə eyrənir. |
 +
TALBOT (Tayboq), Tolbot Uilyam
 +
Henri Foks (11.2.1800, Dorsetitir,
 +
Melberi-Haus—17.9.1877, iltitir,
 +
Cippenem yaxınlıqında) — ingilis
 +
alimi, fotoqrafiyanın ixtiracıla-
 +
rından biri. London Kral Cəmiyyə-
 +
tinin uzvu (1831). T. kalotipiya usu-
 +
lunu (neqativdən təsvirlərin poziti-
 +
və kəcurulməsi) ipləyib hazırlamıqi
 +
(1841), ilk dəfə 1843 ildə təsvi i be-
 +
yutməklə pozitiv cap usulunu həyata
 +
kecirmitdir. Fizika, riyaziyyat,
 +
astronomiya və arxeologiyaya dair bir
 +
sıra əsərlərin muəllifidir.
 +
ALVAR—tikili nəvu. Adətən dərd
 +
və ya altı dirək uzərinə duzulmui
 +
gəndələn dəpəmələrdən qurulur. T.-ın
 +
ustunə ot-ələf, saman və s. yıqılır
 +
(tənək (uzum) T.-ı da olur), altından
 +
isə gəlgəlig məqsədi ilə də istifadə
 +
olunur. Azərb.-ın aran r-nları ucun
 +
daha cox səciyyəvidir. Bə”zi zonalar-
 +
 +
 +
PTəhərlə-
 +
 +
 +
TALASSOKRATİK DƏVRLƏR
 +
 +
 +
——..—
 +
 +
 +
 +
 +
 +
da ləm, kulafirəngi, gətil və s. an-
 +
iri da mə”lumdur.
 +
 +
TALVEQ (alm. Talveg, Tal—nənə--
 +
C/ed— yol)—dərə, qobu, yarqan dibi-
 +
nin ən dərin hissələrini birlətdi-
 +
rən xətt.
 +
 +
 +
TALQAR—Qazax.SSR Alma-Ata vil.-
 +
ndə iəhər. Talqar r-nunun mərkəzi.
 +
Tikii və gecə f-kləri, spirt, itərab,
 +
yaq z-dlarıs K.T. və k.t.-nın mexanik-
 +
ləpdirilməsi texnikumları, tibb
 +
məktəbi var. Tikinti materialları
 +
istehsal olunur.
 +
TALDI-KURQAN—Qazax.SSR-də ipə-
 +
hər. Taldı-Kurqan vil,-nin mərkəzi.
 +
Cunqariya Alatausunun endaqlıq his-
 +
səsində, Karatal cayı sahilindədir.
 +
D.y. er, Əh, 103 min (1984). Akkumulya-
 +
tor z-du, mebel f-ki, yeyinti, yungul,
 +
tikinti materialları sənayesi, pe-
 +
daqoji in-t, texnikumlar, tibb mək-
 +
təbi, muzey və s. var.
 +
TALDI-KURQAN VİLAYƏTİ—Qazax.
 +
SSR-də vilayət. 1967 il dekabrın 23-
 +
də təpkil edilmiidir (ilk dəfə 1944
 +
ildə Yaradılmıii, 1959 ildə ləekv olun-
 +
mutdu). PT.-də Cinlə həmsərhəddir.
 +
Sah, 118,5 min km?, ƏH, 695 min (1984,
 +
1 yanvar). 12 r-nu, 5 tpəhəri, 10 titq
 +
var. Mərkəzi Taldı-Kurqan it,-dir.
 +
 +
nət. Vil. resp.-nın c.-it.-in-
 +
də yerlətir. Ərazinin cox hissəsini
 +
qum tirələri, ip. və c.-p.-ini Cunqa-
 +
riya Alatausu d-rı (Hund. 4442 m-dək)
 +
tutur. İqlimi gəskin kontinental-
 +
dır. Orta temp-r yanvarda —5-dən
 +
(uM.-na) 09S-yədək (c.-da), iyulda 25—
 +
27*S-dir. İllik yaqıntı 128 mm-dən
 +
(duzənlik sahələrində) 700—800 mm-
 +
dəkdir (daqlarda). Muhum cayları:
 +
İli, Karatal, Aksu, Lepsı və s. Ən
 +
beyuk gəlləri: Balxai (pt, Hissəsi),
 +
Alakol, Jalanatkol, Sasıkkol, Uya-
 +
lı. Coxlu mineral bulaq var. Qonur
 +
səhra-cəl, 55 603, aubir Hla-
 +
balıdı, daq-cel-“pabalıdı, qara, tund
 +
daq-meypə, daqr-cəmən torpaqları yayıl-
 +
mıpdır. Bitki ertuyu cox yerdə quru
 +
cəl, yarımsəhra və səhra tiplidir.
 +
Daqlarda metiələr, subalp və alp cə-
 +
mənləri var. Cayların subasar Hissə-
 +
siqdə və gəl sahillərində tuqay meppə-
 +
lərinə rast gəlinir. Canavar, tulku,
 +
qumluq dovtanı, sayqak, cəldonuzu,
 +
qonur ayı, porsuq, qayakecisi, arxar,
 +
maral, qırqovul, dar kəkliyi, qaz, ə
 +
dək və s. var, Gəllər və İli ".
 +
balıqla zəngindir.
 +
 +
Əhali. Əsasən qazaxlar, ruslar,
 +
ukraynalılar və koreyalılar yalpa-
 +
yır. Orta sıxlıq 1 km?-də 5,9 nəfər-
 +
dir. Pəhər əhalisi 4296 -dir. PTəhər-
 +
ləri: Taldı-Kurqan, Tekeli, Panfi-
 +
lov, Sarkand, Usitobe,
 +
 +
Təsərrufat. Yeyinti və yungul sə-
 +
naye ingipaf etmitdir. Avkac e"malı,
 +
mapınqayırma və metal e"malı muəs-
 +
sisələri var. Tikinti materialları
 +
istehsal olunur. Muhum sənaye mər-
 +
kəzləri: Tekeli, Taldı-Kurqan, Uli-
 +
tobe və s. Energetikası gətirilmə ke-
 +
murə əsaslanır. Polimetallar cı-
 +
xarılır. Suvarma və dəmyə əkin-
 +
ciliyi, ətlik-sudluk və ətlik-yunluq
 +
heyvandarlıq inkipaf etmitdir. Dən-
 +
li (buqda, arpa və s.), texniki (ptəkər
 +
cuqunduru və s.), tərəvəz-bostan və
 +
yem bitkiləri, kartof əkilir. Baqcı-
 +
nbir BƏ uӱzumculukğlə mətqul olunur.
 +
Qaramal, davar, donuz, at, dəvə sax-
 +
 +
 +
lanılır. Quqiculuq və qcılıq
 +
inkipaf etmiidir. Kurort təsərru-
 +
fatı yaradılmıtndır. Vil.-dən Tur-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
kustan—Sibir d.y., Alma-Ata—Tal-
 +
dı-Kurqan—Semipalatinsk avtomobil
 +
yolu kecir. Cay və hava nəql. var. T.-
 +
K.v. Lenin ordeni ilə təltif olun-
 +
 +
 +
mutidur (1973).
 +
 +
Mədəni quruculuq və səhiyyə. Vil.-
 +
də pedaqoji in-t, orta ixtisas məktəb-
 +
ləri, muzeylər və s. var. “Oktyabr tuıh
 +
(4Oktyabr bayraqıv, 1944, qazax di-
 +
lində) və “Zarya kommunizmaq (1944)
 +
vil. qəzetləri cıxır. Yerli radio
 +
verilitiləri ilə yanaplı, Moskva və
 +
Alma-Atadan radio və televiziya ve-
 +
rilitləri retranslyasiya edilir. Ara-
 +
san-Kapal balneoloji kurortu var,
 +
TALDOM—RSFSR Moskva vil.-ndə
 +
ipəhər. Taldom r-nunun mərkəzi. D.y.
 +
st. Ayaqqabı, tikiti f-kləri, texnolo-
 +
ji avadanlıq, sud z-dları, quticuluq
 +
kombinatı, mepə sənayesi muəssisəsi:
 +
əlkəpqunaslıq muzeyi var.
 +
TALEYRAN, Taleyran-Peri-
 +
qor (TaPeuqap4-Reqqroq4) PParl Mo-
 +
ris (13.2.1754, Paris—17.5.1838, Pa-
 +
ris)— Benevent knyazı (1806— 15), Di-
 +
no hersoqu (1817 ildən), Fransa dip-
 +
lomatı və dəvlət xadimi. Dini təh-
 +
sil almıpt, abbat, baiy vikari, Yepis-
 +
kop olmutdur. 1789 ildə Bai ptatla-
 +
ra secilmit, YHYHMY silk numayəndə-
 +
lərinə qopulmutidur. Kilsə əmlakı-
 +
nın millətin sərəncamına verilmə-
 +
sinə dair dekretin (1789, noyabr) tə-
 +
iəbbuscusu olmuii, monarxiya devril-
 +
dikdən (1792, avqust) və onun kral sa-
 +
rayı ilə əlaqəsi apkar olunduqdan
 +
sonra muhacirət etmitdi. Direktori-
 +
ya dəvrundə vətənə qayıtmıp (1796),
 +
1797—99 illərdə xarici ilər naziri
 +
olmup, On səkkiz brumer cevriliytinə
 +
KƏMƏK etmiidir. Konsulluq və 1 Na-
 +
poleon imperiyası dəvrundə yenidən
 +
xarici ipplər naziri olmuiydur
 +
(1799— 1807). Birinci bərpa dəvrun-
 +
də (1814—15), həmcinin həkumətə batp-
 +
cılıq etmitidir. T. bir cox beynəl-
 +
xalq problemlərin Həllində muhum rol
 +
oynamılldır. Prinsipsiz siyasətci,
 +
fırıldaqcı və var-dəvlət hərisi ol-
 +
masına baxmayaraq, bəyuk diplomatik
 +
bacarıqı sayəsində T. bir sıra beynəl-
 +
xalq məclislərdə Fransanın məvqeyi-
 +
nin məhkəmlənməsinə nail olmupdur.
 +
 +
 +
Əsəri: Memuarı, M., 1959.
 +
 +
Əd. tarle E. V., talehran, Soc,, t.
 +
11, M., 1961.
 +
TALER (Tayeq)—qədim gumuti sikkə:
 +
ilk dəfə 1518 ildə Cexiyada (Yoaxim-
 +
stalda, indiki Yaximov, CSSR) gə-
 +
silmitdir. 4Q.ə adı da buradan əmə-
 +
lə gəlmitdir. 1555 ildən pul vahidi
 +
kimi “ Muqəddəs Roma imperiyasın-
 +
daə, sonralar Polpqa, İsvec, Fransa,
 +
Turkiyə və s.-də ipplədilmitdir. Əv-
 +
vəlcə cəkisi 28—29 q xalis gumui ol-
 +
mutidur. 4Q.ə adı bə"zi dəyipiklik-
 +
lərlə İtəliyada (tallero), Niderland-
 +
da (daalder), İspaniyada (dalero), in-
 +
gilisdilli və digər əlkələrdə (dol-
 +
lar) cəkisi təqr. 1 unsiya (27—30 q)
 +
olan iri gumuti sikkə mə”nasında
 +
iiplədilmidir. :
 +
TALİ-BARZU—Əzb.SSR-də, Səmər-
 +
qənddən 6 km c.-da, eramızın ilk əsr-
 +
lərindən 8 əsrə, qədər mevcud olmut
 +
pəhər yeri. T.-B. eramızın əvvəllə-
 +
rində mehkəmləndirilmitt yappayıit
 +
məntəqəsi idi, 5—6 əsrlərdə daxilin-
 +
də Narınqala tikilmitpdi. 5—7 əsr-
 +
lərdə yazılı mənbələrdə adı cəgilən
 +
və ərəblər tərəfindən daqıdılan Riv-
 +
dad pt, ehtimal ki, T.-B. imip. Gil
 +
 +
 +
BUNU nusnük.A .:7.....uuuunsununuunuunnn
 +
 +
 +
TALIBOV
 +
 +
 +
133
 +
 +
 +
qablar, soqd yazısı və heykəltəratlıq
 +
nӱmunələri tapılmıldır.
 +
TALİYA (lat. Thayeya)—qədim yunan
 +
mifologiyasında muzalardan biri,
 +
komediyanın himayəcisi. Xaritlər-
 +
dən biri də T. adlanırdı.
 +
TALİYEV . Valeri İvanovic (22.2.
 +
1872, Lukoyanov, indiki Qorki vil.—
 +
21.2.1932, Moskva)—sovet, botaniki.
 +
Xarkov un-tinin oln (1900
 +
ildən), 1919 ildən Petrovsk k.t. aka-
 +
demiyasının (indiki K. A. Timiryazev
 +
ad. Moskva k.t. akademiyası) prof. ol-
 +
mupdur. Tədqiqatı botaniki coqrafiya
 +
məsələlərinə, təkamӱl nəzəriyyəsinə,
 +
bitkilərin biologiya və morfologi-
 +
yasına və s. həsr edilmitdir. Vita-
 +
lizmə və antidarvinizmə qarptı fəal
 +
mubarizə aparmıtdır. Rusiyada təbi-
 +
əti mӱhafizə ideyasının ilk təbli-
 +
qatcılarından biridir.
 +
Əsərləri: Osnovı botaniki v zvo-
 +
lopionnom izlojenii, 7 izd., M.—L.,
 +
1933: Opredelitelı vıspyix rastenin Ev-
 +
ropeNskoV casti SSSR, 9 izd., M., 1941,
 +
TARMHOÖH (nar. talio, talionis—snnHa-
 +
yətə bərabər cəza)—icma cəmiyyətin-
 +
də Yaranmın cəza prinsipi. Vurul-
 +
MyI ziyana gərə təqsirkara eyni zi-
 +
yanı yetirməkdən ibarət idi. T. Ham-
 +
murapi qanunlarında, qədim yəhudi
 +
huququnda daha aydın ifadə olunmuii,
 +
on iki cədvəl qanununda qismən sax-
 +
lanılmındı. T.-un məqsədi qan in-
 +
tiqamını məhdudlaidırmaq idi. Yeni
 +
dəvrdə T. ideyaları İ. Kantın, H.
 +
Hegelin gerutilərində, həmcinin bur-
 +
jua cinayət huququ elmində əksini
 +
tapmıpdır.
 +
 +
 +
TALİTSA—RSFSR Sverdlovsk vil.- Ni
 +
TALIBLI İsmayıl Məmmədəli orlu
 +
Kirov-
 +
 +
 +
ndə pəhər. Talitsa r-nunun mərkəzi.
 +
Pıtma cayı sahilindədir. Meilə, yun-
 +
gӱl və mikrobiologiya sənayesi, mejpə
 +
təsərrufatı texnikumu var,
 +
 +
 +
TALIBZADƏ Kamal Abdulla PTaiq S
 +
 +
 +
Bakı )— Azərb. so-
 +
| vet ədəbiyyatiquna-
 +
k” sı, tənqidci. Filo-
 +
"CİNİ logiya e.d. (1966),
 +
157 prof. (1972), Azərb,
 +
"Mi SSR EA M. uzvu
 +
(Y (1980). Azərb.SSR
 +
7 əMəKHnap elm xadi-
 +
| mi (1982). 1947 il-
 +
dən Sov.İKİ uzvu.
 +
Abdulla PLaiqim or-
 +
ludur. Azərb.SSR
 +
EA Nizami ad. Ədə-
 +
biyyat və Dil İN-
 +
stitutunun (1969
 +
ildən Ədəbiyyat İn-tu) direktor mua-
 +
vini olmutdur (1960—81). 1981 ildən
 +
əmin in-tun tənqid tarixi it0”bəsi-
 +
nin mudiridir. Azərb. Yazıcılar
 +
İttifaqının tənqid bəlməsinə rəhH-
 +
bərlik etmiidir (1957—73). T. 20
 +
əsr Azərb. ədəbiyyatında romantizm
 +
probleminə və ədəbi tənqidin inki-
 +
iaf yollarına, Azərb.-rus ədəbi əla-
 +
qələrinə həsr olunmuti monoqrafiya-
 +
ların, Azərb. sovet ədəbiyyatına dair
 +
ədəbi-tənqidi məqalə, ocerk və port-
 +
retlərin muəllifidir. Ə cildlik
 +
cAzərbaycan ədəbiyyatı tarixi?Unin 2-ci
 +
cildinin (1960) muəllif və redaktor-
 +
larındandır. Elmi kadrlar hazır-
 +
lanmasında xidməti var.
 +
Əsərləri: Abbas Səhhət, B., 1955,
 +
M. Qorki və Azərbaycan ədəbiyyatı, B.,
 +
1959: XX əsr Azərbaycan ədəbi tənqidi
 +
(1905—1917 illər), B., 1966: Ədəbi irs
 +
və varislər, B., 1974: Sənətkarın məX-
 +
siyyəti, B., 1980: Azərbaycan ədəbi tənqi-
 +
dinin tarixi, B., 1984,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TALIBLI Beyukaqa Mirqasım ORLU
 +
(22.3.1897, Salyan—1939)— Azərb.-da
 +
Sovet hakimiyyəti uqrunda mubariz,
 +
yazıcı. 1918 ilin oktyabrından Sov.
 +
İKP uzvu. Petroqrad Texnologiya
 +
İn-tunda oxuyarkən inqilabi hərəkata
 +
qopulmuzidur (1917). Beyuk- Oktyabr
 +
sosialist ipqilabında ititirak etmiit,
 +
Petroqrad və Moskvada Mӱsəlman İit-
 +
ləri Komissarlıqında, RSFSR Xalq
 +
Milli İpllər Komissarlırında 119 =
 +
bə mudiri ipyləmiiydir (1917—20).
 +
Azərb.-da Sovet hakimiyyətinin qələ-
 +
bəsindən sonra Azərb. Xalq
 +
FKM komissarının muavini, XTİQ-
 +
nin sədri, ZSFSR Xalq FKM komis-
 +
sarı, ZSFSR MİK katibi, Azərb.
 +
SSR xalq ədliyyə komissarı, Mərkəzi
 +
statistika idarəsinin mudiri, Azərb.
 +
SSR prokuroru və s. vəzifələrdə ca-
 +
lıpmın (1920—37), F“ Azerbaydjans-
 +
kaya bednotaz, * Kommunistə, c Yeni fi-
 +
kirə və s. qəzetlərin redaktoru ol-
 +
Myuuayp. -“Yaxpı məsləhət hər iyeydən
 +
yaxpıdırə adlı ilk hekayəsi 1912
 +
ildə dərc edilmiiydir. 4 Qəvbəz, “Qırx
 +
zopaz, “Qayınananın kələyiz, “Xeyir
 +
İ1z8, Erkək Tukəzbanə və s. yumoris-
 +
tik-psixoloji novellalarında, cDİi-
 +
rəkə (1930) povestində burjua-mulkə-
 +
dar muhiti, onun tər-təkuntuləri if-
 +
nra olunur. Azərb.SSR və ZSFSR
 +
MİK-lərinin uzvu secilmittdir.
 +
Əsərləri: Secilmit əsərləri, B.,
 +
1960: Secilmiti əsərləri, B., 1983, Ras-
 +
skazı, B., 1958: Rasskazı, B., 1982,
 +
d: Azərbaycan sovet ədəbiyyatı ta-
 +
rixi, 2 cilddə, c. 1, B., T.Quliyev
 +
 +
 +
N., Gezəl Hekayələr, Azərbaycan, 1962,
 +
10.
 +
 +
 +
(21.3.1698, Bakı— 23.7.1967,
 +
abad)— Azərb. so-
 +
vet aktyoru. Azərb.
 +
SR xalq artisti
 +
(1940). 1918 ildən
 +
səhnə fəaliyyətinə ||
 +
batlilamınidır. Ya- 5
 +
radıcılıqrının
 +
ilk dovru Azərb.
 +
Dram Teatrı ilə
 +
baqlıdır. 1922 il-
 +
dən Bakı Azad Tən-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
qid-Təbliq Teat-
 +
rında, 1932 ildən
 +
əmrunun sonuna-
 +
dək Kirovabad Dəvlət Dram Teatrın-
 +
da iiləmiidir. Q.-nın yaratdıqı
 +
 +
 +
obrazlar emosionallıqı, rəngarəng-
 +
liyi ilə fərqlənmitdir. Əsas rolla-
 +
rı: Hatəmxan ara (F Musyə Jordan və
 +
 +
 +
dərviii Məstəli iahə, M. . Axun-
 +
lov), Hacı Səməd aqa (“Bəxtsiz ca-
 +
vanı, Ə. B. Haqverdiyev), Peyx Nəs-
 +
 +
 +
rullah, (eƏnynəpə, c.
 +
 +
 +
Məmmədquluza-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
İ.M. Talıblı Pyahbazov
 +
 +
 +
Həkimi, İ.
 +
 +
 +
n (4“Gaz
 +
Səfərli) rolunda,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
də), İmamyar, Hacı Əhməd, Salamov,
 +
Əbu Ubeyd (4“Yaparə, “Almasə, 41905-ci
 +
ildəə, 4Od gəliniə, C. Cabbarlı),
 +
Vidadi, İbrahim xan  (*Vaqifə, S.
 +
Vurqun), Suleyman (c Həyatə, M. İbra-
 +
himov), Kərəmov (“Qoyə, S. Rəhman),
 +
Yaqo (4 Otellov, V. PTekspir), Jorj
 +
Danden (4“Jorj Dandenə, J. B. Mol-
 +
yer), bələdiyyə rəisi (4 Mufəttipə, N.
 +
Qoqol), Zimzimov (4*Pepoz, Q. Sunduk-
 +
yan) və s. Kinofilmlərdə cəkilmiii-
 +
dir (“Onu baqıplamaq olarmı? və s.).
 +
 +
 +
Əd. Baqıronv B., 60 il xalqın
 +
xidmətində, B., 1981.
 +
 +
 +
TALI BOV Mirzə Əbdurrəhim (1834,
 +
Təbriz—10.Z3.1911, Teymurxaniqura, in-
 +
=? F diki Buynaksk)—
 +
| | Azərb. maarifci-
 +
si, alim və yazıcı.
 +
Dulgər ailəsində
 +
doqulmupl, ilk təh-
 +
silini Təbrizdə
 +
almıtl, fars və
 +
| ərəb dillərini mu-
 +
kəmməl mənimsə-
 +
it mipdir. Təqr. 30 ya-
 +
i , 4 tında Rusiyaya kəec-
 +
| əra di Hyu, təhsilini
 +
|: izə Tiflisdə davam et-
 +
| ni dirərək rus, ingi-
 +
lis və fransız dillərini eyrənmiii-
 +
dir. T. burada yolcəkmə idarəsində i11-
 +
ləmii, az sonra yol tikintisi kontoru
 +
acmı1i, Pimali Qafqazda Qafqaz—
 +
Stavropol ipose yolu və s. yollar cək-
 +
miidir. Daqıstanda xalq RADIR ca-
 +
Həsində muhum itlər gərmuii, € KHTA-
 +
bi-fizik, ya Hikməti-təbiyyəz (c Fizi-
 +
ka kitabı, yaxud Təbiətin hikmətib)
 +
və s. dərsliklər cap etdirmiidir.
 +
1907 ildə İranın birinci Milli
 +
Məclisinə deputat secilmiyi, lakin
 +
məprutə ilə iahlıqrın bir araya sıt-
 +
madıqını bildirərək, deputatlıqdan
 +
imtina etmitdir.
 +
T.-un ədəbi, ictimai-siyasi. və fəl-
 +
səfi gərtilərinin formalatmasına
 +
, Axundovun beyuk tə”siri ol-
 +
mupdur. İlk orijinal bədii əsəri
 +
“Kitab yuklu epipəkə (1888) alleqorik
 +
romanında əxlaq, idrak və tərbiyə mə-
 +
sələlərindən danılılır, maarifci-
 +
lik ideyaları təbliq olunur, xalq ha-
 +
kimiyyətinin mutləqiyyətdən ustunluyu
 +
gəstərilir. c“Səfipeyi-Talibi, ya Ki-
 +
tabi-Əhmədə (c“ Talibinin gəmisi, ya-
 +
xud Əhmədin kitabı, c. 1—2, 1894—
 +
95) əsəri Yaxın və Orta PTərqdə ipeh-
 +
rət qazanmıtndır. Biliyə caqıran bu
 +
əsər Azərb. ədəbiyyatında utaqların
 +
həyatından bəhs edən ilk kitabdır.
 +
Onun davamı olan c Məsail ul-həyatə
 +
(“Həyat məsələlərim, 1906) əsərinin
 +
qəhrəmanı ali təhsilli mӱhəndis, dev-
 +
runqabaqcıl mӱtəfəkkiridir. O, İra-
 +
pın geriliyini, islam cəhalətpərəst-
 +
liyini, ipah istibdadını cəsarətlə
 +
ifia edir, mutləqiyyət quruluunu
 +
TƏFB etməyəcaqırır, sosializmdən rəR-
 +
bətlə dapıtır. T.-un Dəmavənd darı-
 +
nın zirvəsinə xəyali ekspedisiyadan
 +
bəhs edən yarımfantastik 4 Məsalik
 +
ul-məhsininə (*Xeyirxahların yolu,
 +
1905) əsərində mənhumat, istibdad, tuӱ-
 +
feylilik, əcnəbipərəstlik pislənilir.
 +
cİzahat dər xususi azadig (4“ Azadlıq
 +
haqqında izahatə, 1906) kitabında xal-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
qın ehtiyaclarından, kӧnstitusiyadan,
 +
 +
 +
millət məclisinin faydasından, Məc-
 +
 +
 +
| lis nӱmayəndələrinin vəzifələrindən
 +
 +
 +
danınılır. *Siyasəti-Talibim (cTali-
 +
binin siyasəti?ə, 1911) publisistik
 +
 +
 +
134
 +
 +
 +
TALIBOVA
 +
 +
 +
əsərində Qərb dovlətlərinin mustəm-
 +
ləgəcilik siyasəti ifila edilir, İran
 +
vətənpərvərlərinin əlkəni gerilik-
 +
dən qurtarmaq yolundakı axtarı"ila-
 +
rından bəhs olunur.
 +
 +
T. feodalizmi zənqid etməklə bəra-
 +
bər, kapitalist istehsal ӱsulunun da
 +
istismar uzərində qurulduqunu gestə-
 +
rirdi. T. insanların maddi və huquq
 +
bərabərliyinin qızrın mudafiəcisi
 +
idi. Onun fikrincə gələcəkdə c“Qır-
 +
mızı cumhuriz adlı ədalətli cəmiyyət
 +
yaranacaq və bu cəmiyyəti butun mil-
 +
lət və xalqların bərabərhӱquqlu nu-
 +
mayəndələrinin təmsil olunduqu umum-
 +
dunya parlamenti idarə edəcəkdir. Q.-
 +
un Coxcəhətli ədəbi-elmi fəaliyyəti-
 +
nin Azərb. və İran ictimai fikrinin
 +
əmi. xususilə İran inqila-
 +
bı (1905—11) ideyalarının təpəkku-
 +
lundə muhum rolu olmuidur.
 +
 +
Əsəri: Kitab yuklu epipək, B., 1979.
 +
 +
Ədə Qasımzadə F.,., əsr
 +
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, B., 1974,
 +
Mənafi M., Mirzə Əbdurrəhim Ta-
 +
lıbon, B., 1977, Kocərli F., Azər-
 +
baycan ədəbiyyatı, c. 2, B., 1981,
 +
 +
 +
TALIBOVA Bahar Məhərrəm qızı
 +
(d. 17.3.1927, indiki İlic r-nunun
 +
Attaqı Aralıq k.)—Sosialist Əmə-
 +
yi Qəhrəmanı (1969). Nax. MSSR pam-
 +
bıq ustası (1959). 1960 ildən Sov,
 +
İKP uzvu. 1951—75 illərdə İlic
 +
r-nunun M. Huseynzadə ad. k-zunda
 +
golxozcu, manqabatipcısı olmuit, 1975
 +
ildən kolxozcudur. 1959 ildə pam-
 +
bıqcılıq sahəsində yuksək əmək ges-
 +
təricilərinə nail olmuiydur. Sov.
 +
İKP 22—24-cu qurultaylarının nu-
 +
mayəndəsi olmui, AKP 25—27-ci qu-
 +
rultaylarında AKP MK uzvu secil-
 +
mi, Rİ Ali Sovetinin deputa-
 +
tı (4—7-ci caqırıpt) olmutdur. Qır-
 +
mızı Əmək Bayraqı, Oktyabr İnqi-
 +
labı ordenləri və medallarla təl-
 +
tif edilmiidir.
 +
 +
TALIBOVA Xavər Ara qızı (d. 1924,
 +
Lənkəran r-nunun Xolmili k.)—So-
 +
sialist Əməyi Qəhrəmanı (1966). 1945
 +
ildən Sov.İKP uzvu. 1941—75 illər-
 +
də Lənkəran r-nundakı Jdanov ad.
 +
k-zda (1964 ildən s-z) mӱhasib, sədr,
 +
Jdanov ad. s-zun direktoru və s. və-
 +
zifələrdə itləmiti, 1975 ildən Xol-
 +
mili kənd XDS-nin sədridir. 1965 il-
 +
də tərəvəzcilik və caycılıq sahəsində
 +
yuksək əmək gəstəricilərinə nail ol-
 +
muiydur. Azərb.SSR Ali Sovetinə de-
 +
putat (4—6-cı caqırın) secilmiii-
 +
dir. AKP 26, 28-ci qurultaylarının
 +
numayəndəsi olmutdur. *PQərəf ni-
 +
anı ordeni və medallarla təltif
 +
edilmiidir.
 +
 +
TALIZİN Nikolay Vladimirovic
 +
(d. 28.1.1929, Moskva)—sovet dovlət və
 +
partiya xadimi,
 +
Texnika e.d. (1970),
 +
prof. (1976). SSRİ
 +
Dəvlət mukafatı
 +
laureatı, (1968,
 +
1975). 1960 ildən
 +
Sov. İKP uzvu.
 +
SSRİ rabitə nazi-
 +
rinin muavini, bi-
 +
rinci muavini ra-
 +
bntə naziri (1965—
 +
80), SSRİ Nazir-
 +
lər Soveti səd-
 +
rinin muavini, "il
 +
SSRİ-nin QİYİY-də numayəndəsi
 +
(1980)—85) olmuiydur. 1985 ilin OKT-
 +
yabrından SSRİ Nazirlər Ssveti
 +
sədrinin birinci muavini və SSRİ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Ləvlət Plan Komitəsinin sədridir.
 +
1981 ildən Sov, İKP MK uzvu, 1985
 +
tk setiirindan Sov, İKİ MK
 +
iyasi Burosu uzvluyunə namizəddir.
 +
SSRİ Ami Coneraruu (d0-- 1 in YƏ:
 +
qırıti) deputatıdır. Uc orlen və
 +
medallarla təltif edilmiptdir.
 +
TALISTAN— Azərb.SSR İsmayıllı
 +
r-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkəzi.
 +
R-n mərkəzindən Z km :im.-1i,-də, dar
 +
ətəyindədir. ƏH. 1531 (1985): taxıl-
 +
cılıq, tutunculuk və Heyvandarlıqla
 +
mətiquldur. PQirə sexi, heyvandarlıq
 +
kompleksi, orta məktəb, mədəniyyət
 +
ezi, kitabxana, utlaq barcası var,
 +
 +
7 əsrə aid Cavaniir qalası Ta-
 +
lıstan kg. yaxınlırındadır.
 +
TALISTAN ABİDƏLƏR İ— Azərb.
 +
SSR İsmayıllı :11.-ndən 4 km i.-da
 +
Talıstan k. yaxınlıqında yapqayıti
 +
yerləri və qəbiristanlardan ibarət
 +
arxeoloji kompleks. Talıstan cayı-
 +
nın sol sahilindəki yatayıtıq yeri
 +
və qəbir abidələrindən metal əiyya-
 +
lar, silahlar, zəngin keramika nu-
 +
munələri (təkayaq və təkqulplu vaza-
 +
lar, su tungləri və s.) tapılmıl-
 +
dır. QTalıstan cayının saq sahilin-
 +
dən isə coxlu pirsiz və iqirli sax-
 +
sı qablar (bardaq, kup, səhəng, cıraq,
 +
kasa, xeyrə və s. qırıqları) apkar
 +
edilmildir. Tapıntılar bu ərazi-
 +
də hələ e,ə. 2—1 əsrlərdə yaypayıti ol-
 +
duqunu gəstərir.
 +
 +
QALI İ1— Azərb.SSR-də fiziki-cor-
 +
rafi vilayət. Bax Lənkəran.
 +
 +
TALI İY — Azərb.SSR Mardakert
 +
r-nunda (DQMV) kənd. T. sovetliyinin
 +
mərkəzi. R-n mərkəzindən 35 km iim.-da,
 +
dar ətəyindədir. ƏH. 1906 (1985), uzum-
 +
culuk, pambıqcılıq və heyvandarlıq-
 +
la məpquldur. Orta məktəb, mədəniy-
 +
yət evi, kitabxana, kinoqurqu, tibb
 +
məntəqəsi: me”marlıq abidələrindən
 +
12 əsrə aid Urek məbədi var.
 +
TALIİY— Azərb.SSR Sabirabad r-nu-
 +
nun Abdulyan sovetliyində kənd. R-n
 +
mərkəzindən 30 k.m i1.-də, duӱzənlikdə-
 +
dir. ƏH. 1252 (19H5), taxılcılıq, pam-
 +
bıqcılıq və heyvandarlıqla məpqul-
 +
dur. Orta məktəb, mədəniyyət evi, gi-
 +
tabxana, tibb məntəqəsi var. –
 +
 +
TALI IY DARLARI, Ta nbm,
 +
Lənkərandaqları–—Qafqazın
 +
c.4i.-ində, Azərb.SSR-də dar sistemi.
 +
Lənkəran fiziki-coqrafi vil.-nin
 +
daelıq hissəsi. Xəzər dənizindən Lən-
 +
kəran ovalıqı ilə ayrılır. C.,q, və
 +
:im.-q.-də İran ərazisi ilə əhatələ-
 +
nir. Sah, təqr. 3 min km?, Bə”zi təd-
 +
qiqatcılar T.d.-nı Kicik Qafqazın,
 +
digər tədqiqatcılar isə Elburs dar
 +
sisteminin davamı hesab edir. T.d.
 +
11M.-q.-DƏN C.-11.-ə bir-birinə paralel
 +
istiqamətdə uzanan Talıpi silsiləsi,
 +
Peitəsər silsiləsi və Burovar sil-
 +
siləsindən ibarətdir. Bunlardan ən
 +
uzunu (təqr. 100 km) və hunduru Talın
 +
silsiləsidir. Silsilələr bə"zi yer-
 +
lərdə bir-biri ilə gəndələn qollarla
 +
birlətərək qapalı cəkəkliklər (Yar-
 +
dımlı, Zuvand və s.) əmələ gətirmiii-
 +
dir. Paleogenin fliiq və vulkanogen
 +
suxurları və əsasi intruziyaların-
 +
dan təpkil olunmutdur. Ərazi, əsa-
 +
sən, yayı quraq gecən mulayim-isti
 +
iqlimə malikdir. Qalıti silsiləsi-
 +
nin yuksək hissələri soyuq və quraq
 +
iqlimi ilə fərqlənir. Orta temp-r
 +
yanvarda—6-dan 1*S-yədək, iyulda 15—
 +
21*S-dir. İllik yarıntı 300—400 mm-
 +
dən (Talıt silsiləsinin yuksək his-
 +
sələrində) 1900 mm-ə (Qalıiy silsilə-
 +
 +
 +
sinin c.-pp.-ində) qədərdir. Cayları
 +
(Vilət, Lənkəran, Təngərud və s.) Xə-
 +
zər Hevzəsinə aiddir. Daq-sarı, qonur
 +
dar-meptə, qəhvəyi daq-metlə və s. torpaq-
 +
lar yayılmıtidır. Bitki ərtuyu 3ƏH-
 +
gin və mӱxtəlifdir. Daqların, əsasən,
 +
11, ətəklərində və yamaclarında Hir-
 +
kan tipli subtropik meptələr, bundan
 +
yuxarılarda enliyarpaqlı meitələr (pa-
 +
lıd, fıstıq və s.) genipt yer tutur
 +
(bax Talımq memələri). 1600 — 1800 m-
 +
dən yӱksəkdə cəmən və cəl bitkiləri
 +
inkipaf etmitdir. Heyvanları: cəl-
 +
donuzu, vatlaq, porsuq, dələ, tulku
 +
və s. Hirkan qoruqu və Zuvand yasaq-
 +
lıqrı yaradılmındır. Subtropik bit-
 +
kilər (cay, sitrus), tərəvəz, ӱzum və s.
 +
becərilir, Yay və qıti otlaqları var,
 +
Əd. Əliyev A. Ə., Həsənov
 +
H. K., Talıpın landpaftı, B., 1972,
 +
Safarov İ. S., Subtropiceskie le-
 +
sa Talıpa, B., 1979), Azizbekov Iİ,
 +
və or Qeoloqil i vulkanizm Talıpla,
 +
 +
 +
TALIİNY DİLİ —talıjların dili.
 +
İran dillərinin iim.-q. yarımqrupu-
 +
na aiddir. Azərb.SSR-də 4 əsas itivə-
 +
si (Astara, Lerik, Lənkəran, Masal-
 +
lı) var. Analitik dillərdəndir,
 +
Morfologiyasında flektivlik əla-
 +
mətlərinə də təsaduf edilir. Sin-
 +
taktik əlaqələrdə qoima və əenluklər-
 +
dən geni istifadə olunur. Tə”sirli
 +
fe"llərin kecmiit zaman formaları-
 +
nın coxunda cumlə erqativ qurulul-
 +
ludur. Yazısızdır.
 +
dl Miller B. V., TalıpsiskiA
 +
izık, M., 1953: İzıki narodov SSSR, t.
 +
1, M., 1966, Azıki Azii i Afriki, |gn.)
 +
2. M., 1978, Mamedov N. X., PTuvin-
 +
skiN dialekt talıpskoqo azıka (avtoq
 +
ped). kənd. dis.), B., 1971.
 +
TALINY MEPYƏLƏRİ—Azərb.SSR-
 +
də Talıti daqlarında və qismən /İƏH-
 +
kəran ovalırında yerləttən mepqələr.
 +
Dəniz səviyyəsindən 2200 mm yuksəkli-
 +
yədək yayılaraq 150 min La sahəni Ty-
 +
tur. Burada Hirkan tipli subtropik
 +
mepələr məvcuddur. Diabar mӱstəsna
 +
olmaqla Talıqida 36900 ha-lıq sahədə
 +
1167 nəv bitki qeydə alınmındır,
 +
Nev zənginliyinə gərə Talın Qafqa-
 +
zın 18 flora əyaləti sırasında bi-
 +
rinci yeri tutur. Buradakı 150 nev
 +
aqac və kolun 36 nevu endemdir, Ta-
 +
lımın Hirkan mepələrində Xəzər
 +
lələyi, Hirkan armudu və ipək akasi-
 +
yasının məvcudluqu bu metələrin vax-
 +
tilə PTərqi Asiya və Himalay flora-
 +
sı ilə genetik əlaqəsi olduqunu ges-
 +
tərir. T.m. buzlapmaya mə"ruz qalma-
 +
dıRı ucun o devrun flora nuçmunələ-
 +
ri qismən qorunub saxlanmındır. Bu
 +
isə dunya florasının tədqiqində be-
 +
yuk tarixi və elmi əhəmiyyətə malik-
 +
dir. T.m.-ndə Yayılan xarakter aqac
 +
nəvlərindən dəmiraqacı, ilyabalıd-
 +
yarpaq palıdı, ipək akasiyasını, Xə-
 +
zər lələyini, Hirkan pqumipadını,
 +
adi qozu, Hirkan əncirini, Qafqaz
 +
xirniyini və s. gestərmək olar. Kol
 +
cinslərindən əzgil, yemitpan, alca,
 +
murdarca, nar, Kolxida ipqumpadı, bi-
 +
gəvər, danaya və s. mettələrin əsas kom-
 +
ponentləri olub, mepqə altını tutur-
 +
lar. Talım darlarında mepələrin ya-
 +
yılmasında paquli qanunauyqunluq
 +
məvcuddur. Bu qurtaqlar duzən, ayları
 +
dar, orta dar, yuxarı dar, subalp-me-
 +
ilə və daq-cəmən qurtpaqlarına ayrı-
 +
lır. Hər qurtpaqın əzunə məxsus bit-
 +
ki qruplapması vardır. Dӱzən zona-
 +
da qızılaqrac, yalanqoz, ppabalıdyar-
 +
paq palıd, dəmiraqac edifikator ol-
 +
 +
 +
TALIMİNSKAYA
 +
 +
 +
135
 +
 +
 +
gHk-.-——  —- |
 +
 +
 +
duqu halda, bu cinslərə yuxa ,
 +
Mə li m, ar əəə ap. ar
 +
Yuxarı daq-mepə qurpaqında 11
 +
palıdı, aqc aqayın, fıstıq Ku
 +
təkil edir. | II
 +
 +
Ədə QadmjienV, . |
 +
 +
1979: Cağıaq vısokoqorin. Hə B.,
 +
ə TR toz 50” , Subtropiceskie
 +
TALIİY MƏLİKLİYİ—18—19 əsr-
 +
lərdə Qarabaqın datrlıq ərazisində
 +
məvcud olmupt feodal hakimliyi. Mər-
 +
kəzi indiki Mardakert r-nundakı
 +
Talıpq k. (adı da buradandır) idi.
 +
Xəmsə mahalına daxil olan T.m.-nin
 +
mərkəzi siyasi hadisələrlə əlaqədar
 +
sonralar Gulustan k.-nə (indiki PPa-
 +
umyan r-nu) kecuruldu (bax Gulustan
 +
məlikliyi).
 +
 +
TALIPY OVALIRI—bax Lənkəran
 +
ovalıqı.
 +
 +
TALIINY SİLSİLƏSİ—Azərb.SSR-
 +
in c.-1ii,.-ində daq silsiləsi (SSRİ-
 +
nin İranla devlət sərhədi silsilə-
 +
nin yal Hissəsindən gecir), Qalıı
 +
darqlarını təpkil edən silsilələr-
 +
dən biri, onun ən c. və yuksək hissəsi.
 +
C.-p.-də PTindanqalası (PPandanqala-
 +
sı) d.-ndan batlanır və Peptəsər sil-
 +
siləsinə paralel (bu silsilələr bir-
 +
birindən eni 15 km-ə catan cəkəklik-
 +
lərlə ayrılır) ijtm.-q. istiqamətində
 +
uzanır. Uz. təqr. 100 km. Ən yӱksək
 +
zirvələri, Marayurd (2509 m), Kemur-
 +
gey (2492 m), Qızyurdu (2433 m) və s.
 +
Silsilənin c.-p.-i Azərb.SSR-in ən
 +
cox yarıntılı yerlərindəndir (ildə
 +
1900 mm-dək). T.s.-nin Yӱksək Lissələ-
 +
rində iqlim soyuq və quraqdır. Vi-
 +
lə, Lənkəran, Təngərud cayları T.s.-
 +
ndən bailanır. Mepqələr, daq-ksero-
 +
fit bitkiliyi inkipaf etmitidir.
 +
TALIN1 USYANI (1629)— Talıpl
 +
kəndlilərinin və ipqəhər yoxsulları-
 +
nın İran aralırına və yerli feodal-
 +
lara qartı cıxını. 1629 ilin Ya-
 +
yında batpilayan usyan tezliklə ətraf
 +
əraziləri də burudu. Usyanda təqr. 30
 +
min nəfər iptirak edirdi. Səfəvi
 +
hekmdarı ppah Səfi |1629—42) us-
 +
yancılara qarı Astara hakimi Sarı
 +
xanın komandası altında qopun gən-
 +
dərdi. Deyutlərin birində təqr. yed-
 +
di min tələfat verən usyancılar mər-
 +
lubiyyətə uqradılar. Xalq kutlələri-
 +
nin hakim sinfə qariı guclӱ cıxın-
 +
larından olan T. u. amansızlıqla ya-
 +
tırıldı.
 +
 +
Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 1, B., 1961,
 +
PetrupevskiNn İ. P., Narodnoe
 +
nosstanie v Qilane v 1629 q. Ucenıe za-
 +
piski İV AN SSSR, t. 3, M., 1951.
 +
 +
 +
TALINY USYANI (1831)—Talıpi
 +
əyaləti əhalisinin car mə”murlarına
 +
və yerli feodallara qarı usyanı.
 +
Car mə”murlarının, xususən əyalət
 +
komendantlarının, həmcinin Yerli
 +
feodalların əzbatınalıqı və zora-
 +
kılıqı, kəndlilərin arır vəziyyəti,
 +
xəzinə və feodalların xeyrinə topla-
 +
nan kulli miqdarda mukəlləfiyyətlər
 +
və s, usyanın baplanmasına səbəb ol-
 +
muppdu. Car həkuməti tərəfindən sı-
 +
xıpdırılan Talıiy bəyləri, naib və
 +
mollaların narazılıqı da usyanın
 +
yetitməsində muəyyən rol oynamınqdır.
 +
Əz quvvələrini toplayan bu ictimai
 +
qruplar, əyalət komendantı İlinski-
 +
nin tə”qibindən hələ 1826 ildə İrana
 +
qacmıqi Talıtpq xanı Mir Həsən xanı
 +
Dina rəhbərlik etməyə carırdılar.
 +
 +
halisinin əksəriyyəti kecmiiy xan ne-
 +
 +
 +
kərlərindən ibarət olan Əmburan k.
 +
Tdancıların dayaq məntəqələrindən
 +
irinə cevrildi. 1831 il martın 5-də
 +
Mir Həsən xan 20 atlı ilə sərhədi
 +
gecərək Talıpq d-rına tərəf irəli-
 +
lədi. Mir Həsən xan Lənkərana yaxın-
 +
lapargən Allar, Drıq və Lənkəran
 +
mahalları kəndlilərinin bir hissəsi
 +
vəziyyətlərinin yaxtpılaqqacarı uhi-
 +
di ilə ona qopuldular. Martın 9-dək
 +
Talıq xanlıqı mahallarının coxunu
 +
həyəcan burudu. Usyancılar xanlırın
 +
xeyli hissəsini tutdular. Lakin əyalət
 +
əhalisinin cox hissəsi ӱsyanda ipti-
 +
rix etmədi. Bir sıra yerli bəylər,
 +
əmcinin Lənkəranın və ətraf kənd-
 +
lərin əhalisi silahlanaraq rus qolu-
 +
nu tərəfində vurupurdu. Martın 14-
 +
də 800 nəfərdən artıq usyancı dəstəsi
 +
Lənkəran ətrafında car qopununu
 +
sıxıtidırmaq istədi, lakin yerli əha-
 +
lidən ibarət milis quvvəsinin kəməyi-
 +
lə geri oturduldu. relin əvvəllə-
 +
rində qiyam yatırıldı. Mir Həsən
 +
xan yenə İrana qacdı. Ayrı-qyrı ic-
 +
timai qruplar arasında ziddiyyətlə-
 +
rin kəskinləptməsi, usyana batcılıq
 +
edən xanların onu əz sinfi mənafe-
 +
lərinə tabe etmələri və s. usyanın mər-
 +
lubiyyətinə səbəb oldu.
 +
 +
 +
Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 2, B., 1964,
 +
 +
 +
TALIPY XANLIRIB-Y8 əsrin orta-
 +
larında Azərb.-da yaranmıip feodal
 +
dəvləti. Gilan, Ərdəbil, Qaradaq,
 +
Cavad xanlıqları və Salyan sultan-
 +
lıqrı ilə həmsərhəd idi. Mərkəzi əv-
 +
vəllər Astara, sonralar isə Lənkəran
 +
it. idi. T.x.-nda əhali əkincilik (xu-
 +
susilə cəltikcilik) və maldarlıqla
 +
məpqul olurdu. Balıqcılıq və arı-
 +
cılıq da təsərrufat həyatında mu-
 +
Hum yer tuturdu. T.x.-nda yuksək key-
 +
fiyyətli duyu sortları (sədri, akulə,
 +
yetim bilgicri, ənbərbu və s.) yetiii-
 +
dirilirdi. Lənkəran, Astara, Qızıl-
 +
aRac xanlırın əsas ticarət mərkəzlə-
 +
ri idi. Əkincilik texnikasının pri-
 +
mitivliyi və sun"i suvarma sisteminin
 +
demək olar ki, olmaması uzundən T.x.-
 +
nda k.t. zəif inkitpaf etmiindi.
 +
Digər xanlıqlarda olduqu kimi
 +
T.x.-nda da əhali arır vəziyyətdə ya-
 +
ayırdı. Q.x.-nda 19 adda vergi və
 +
mӱkəlləfiyyət (malcəhət, vucuhat, ix-
 +
racat, ələfə, qonalqa, ulaq, bigar və s.)
 +
mevcud idi. Vergi toplayan mə"murla-
 +
rın ezbapınalıqı kəndlilərin feo-
 +
dal torpaqlarından qacmasına səbəb
 +
olurdu. Qalımq xanları sulaləsinin
 +
banisi Səfəvi nəslinə mənsub olan
 +
Ərdəbilli Seyid Abbas idi. İranda
 +
bat verən qarıpıqlıqlar zamanı Ta-
 +
lhipa gələn Seyid Abbas yerli feodal-
 +
larla yaxınlıq etmit, 1736 ildə Na-
 +
dir pahın hakimiyyətini tanımıiy və
 +
sonralar oqlu Camalı Kara xan) onun
 +
xidmətinə gəndərmiidi. Nadir mah
 +
rəsmi fərmanla Seyid Abbası Talı-
 +
ub nəsli hakimi e "lan etmiidi. Ha-
 +
dir ipyah eəlduruldukdən (1747) sonra
 +
Azərb.-da yaranmıtq mustəqil xanlıq-
 +
lardan biri də T.x. idi. Seyid Abbas
 +
əldukdə yerinə Qara xan kecdi. Qara xan
 +
Talıtpın iqtisadi və siyasi qudrətini
 +
mehkəmlətmək ucun bir sıra tədbir-
 +
lər həyata kecirdi: daimi qoptun təi-
 +
kil etdi. Talıtda torpaq sahələri-
 +
nin əksəriyYYəti xan nəslindən olma-
 +
yan yerli feodalların əlində idi.
 +
Qara xan həmin feodalların iqtisadi
 +
və siyasi qudrətini qırmaq məqsədilə
 +
mərkəzi hakimiyyətlə hesablatmayan-
 +
 +
 +
ların torpaqlarını musadirə etdi:
 +
İran təhlukəsindən qorunmaq məqsədi-
 +
lə paytaxtı Lənkərana kecurdu və
 +
abadlıq iiyləri apardı. Bu tədbirlər
 +
iəhərin ticarət və mədəniyyət mərkəzi-
 +
nə cevrilməsinə ppərait yaratdı.
 +
Qara xan xarici siyasətdə Rusiyaya
 +
meyl gestərirdi. Bu, bə”zi İran ha-
 +
kimlərini, xususilə gilanlı Hidayət
 +
xanı narahat edirdi. 1768 ildə Hi-
 +
dayət xan 12 min nəfərlik qopqunla
 +
Talıpa soxuldu. PQindan qalasına
 +
cəkilən Qara xan bir muddət muqapi-
 +
mət gəstərsə də, Hidayət xana təslim
 +
olmaq məcburiyyətində qaldı. Hidayət
 +
xan coxlu xərac alaraq Qara xapı
 +
azad etdi. Qara xan Gilan təcavuzunə
 +
qariqı yardım almaq məqsədilə qarda-
 +
plı Kərbəlayı Sultanı kicik silahlı
 +
dəstə ilə Qubalı Fətəli xanın xid-
 +
mətinə cəndərdi. Beləliklə T.x. Quba
 +
xanlıqından asılı vəziyyətə duydu.
 +
Fətəli xanın vəfatından sonra Qa-
 +
ra xan mustəqil siyasət yurutməyə baii-
 +
ladı. Qara xanın vəfatından sonra
 +
yerinə oqlu Mir Mustafa xan |1786—
 +
1814) kecdi. Hərbi cəhətdən nisbətən
 +
zəif olan T.x. ucun İran ciddi təh-
 +
lukə tərədirdi. Ata Məhəmməd ipah
 +
Qacarın hucumu ərəfəsində Mir Mus-
 +
tafa xan Rusiyaya meyl edən Azərb.
 +
xanlarına məktub yazaraq İrana qar-
 +
iı birgə mubarizə, aparmaqa hazır
 +
olduqunu bildirdi. 1795 ildə Ata
 +
Məhəmməd pah Qacar Talıpa hucum
 +
etdi. Mir Mustafa xan duimmənə muqa-
 +
vimət gestərmək iqtidarında olmadı-
 +
qı ucun Lənkəran əhalisini Sarı
 +
a.-na kecurub mudafiə məvqeyi tuldu.
 +
İran qopunları getdikdən sonra Ta-
 +
lıpa qayıdan Mir Mustafa xan 1795
 +
ilin sentyabrında əz nuçmayəndəsi Za-
 +
man bəyi PTimali Qafqaza rus gene-
 +
alı Qudovicin yanına, oktyabrda isə
 +
Kərbəlayı Əsədulla bəyi Peterburqa
 +
gəndərdi. 1796 il martın 12-də Kər-
 +
bəlayı Əsədulla bəy T.x.-nın Rusiya-
 +
nın himayəsinə qəbul edilməsi haq-
 +
qında Mir Mustafa xanın rə dii
 +
İP Yekaterinaya təqdim etdi, 1800 il-
 +
də T.x. Rusiyanın himayəsinə qəbul
 +
olundu. Mir Mustafa xanın on "H-
 +
dən sonra Mir Həsən xan |1814—26)
 +
hakimiyyətə kecdi.
 +
 +
1826 ildə car həkumətinin fərma-
 +
nı ilə T.x. ləev edildi.
 +
 +
Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 1, B., 1961,
 +
Əsədov F. S,, Talıp xanlırının əmə-
 +
lə gəlməsi tarixinə dair, Azərb.SSR EA
 +
Xəbərləri (tarix, fəlsəfə və huquq seri-
 +
yası), 1966, Xə 22 Abdullaenv Q. B,,
 +
İz istorin Severo-Vostocnoqo Azerbav-
 +
djana sn 60—80 rr. XVIII veka, B., 1958:
 +
yenə onun, Azerbavdjan v XU İT və-
 +
= vzanmootnopenid eqo s RossieV, B.,
 +
 +
 +
TALINYİNSKAYA Cahan Rza qızı
 +
(1909, Lənkəran—1.3.1967, Bakı )—
 +
Azərb. sovet mutənnisi. Azərb.SSR
 +
əməkdar artisti (1940). İfacılıq fəa-
 +
liyyətinə 1927 ildən baiylamıqdır.
 +
Estrada artistlərinin 1-ci Umumitti-
 +
faq musabiqəsinin laureatı (1939,
 +
Moskva) idi. Azərb. (1934—42) və Əz-
 +
bəkistan (1942—44) Devlət filarmo-
 +
niyalarının solisti olmuidur. T.
 +
Tiflis Azərb. Teatrında (1944—46),
 +
Azərb. Musiqili Komediya Teatrında
 +
(1947—49) cıxıqi etmitdir: Yelli,
 +
Sənəm (“Artın mal alanə, 4O olma-
 +
sın, bu olsunə, U. Hacıbəyov), Nar-
 +
gilə (“Gezun aydınə, F. Əmirov), La-
 +
lə (CDurnacj, S. Rustəmov) və s. O,
 +
Cabbar Qaryaqdı oqlu, S. PPupinski
 +
 +
 +
136
 +
 +
 +
kimi xanəndələrin yaradıcılıqından
 +
bəhrələnmii, Azərb. xalq musiqisinin
 +
improvizasiya ən”ənələrini davam et-
 +
dirmipdir. T. Azərb. xalq mahnıları
 +
və muqamların (xususilə Qatar, Se-
 +
gah, Bayatı-1Piraz) mahir ifacısı
 +
kimi tanınmınidır. SSRİ-nin bir
 +
cox ipəhərində konsertlər vermitdir.
 +
TA Tbilli A P — Asəpö6.CCP-HH c.-ipt.-in-
 +
də, həmcinin İranın :im.-ında yatla-
 +
yan xalq. Qədim yerli tayfaların nə-
 +
sillərindəndirlər. Dilləri talınq
 +
dilidir. Azərb.SSR-dəki T., ədəbi dil
 +
kimi Azərb. dilindən də istifadə
 +
edirlər. Dindarları musəlmandır.
 +
Azərb.SSR-də T. maddi BƏ MƏ"HƏBH mə-
 +
dəniyyətləri bir-birinə yaxın olan
 +
azərb.-la demək olar ki, qaynayıb-qa-
 +
rıtimımqlar. Əsas məpqquliyyətləri
 +
əkincilikdir (sitrus bitkiləri, baqr-
 +
cılıq, tərəpəzcilik, meyvəcilik)| mal-
 +
darlıq da (xususilə daqlarda) inki-
 +
ma db etmitdir. Sənaye sahəsində də
 +
calınırlar. Ziyalıları yetiplmiii-
 +
dir. İranda yatpayan T. (təqr. 90 min,
 +
1978) əkincilik, baqcılıq, maldar-
 +
lıqla mətquldurlar.
 +
 +
 +
Əd.: Narodı Kavkaza, t. 2, M., 1962,
 +
 +
 +
TALIMMİKAYILLILAR, Ta”
 +
lıpmikeyillilər — Səfəvi
 +
lərin Hakimiyyətə kecməsində xun
 +
rol oynamıt qızılbaiların tərkibi-
 +
nə daxil olan irandilli talıiy tay-
 +
falarından biri. T. adı ilə 17 əsrin
 +
əvvəllərindən mə"lumdurlar. Yarım-
 +
gəcəri həyat surən T. 19 əsrin orta-
 +
larında 600 alacıqdan ibarət idilər.
 +
Hazırda əsasən, Cənubi Azərb.-da ya-
 +
payırlar.
 +
TALINY-MURAN MƏDƏNİYYƏTİ—
 +
Talıi d-rı və Muqan duzundə yayıl-
 +
MbiHui Azərb.-ın son Tunc və ilk DƏə-
 +
mir dəvrlərinə (e. ə. 14—7 əsrlər)
 +
aid arxeoloji abidələr kompleksi.
 +
İlk dəfə 1890 ildə fransız arxeo-
 +
loqu Jak de Morqan indiki Lerik
 +
əə dar k.-lərində və 1901 ildə
 +
k və Henri de Morqan qardatları
 +
Talıpq qəbiristanlarında qazıntı-
 +
lar zamanı apkar etmiilər. T.-M.m.-
 +
nin yayıldıqı ərazidə yapayıni məs-
 +
gənləri, torpaq kurqanları qeydə
 +
alınmın, təsadufi tapıntılar top-
 +
lanmıqidır. Daqlıq hissədə Veri,
 +
Tulu və s. qəbiristanları ucun dol-
 +
menvarı sərdabalar, altında sərdaba
 +
və Ya dapp qutu qəbirlər olan kurqan-
 +
lar, adi əlculu da qutu qəbirlər
 +
xarakterikdir. Bə”zən qəbirlər krom-
 +
lexlə əhatələnmiidir. Yoxsul və zən-
 +
gin avadanlırı olan qəbirlərdə əlu-
 +
lər kollektiv, qopa və tək-tək (əsasən
 +
bukulu, oturdulmuil və bə”zən uza-
 +
dılmıpnq vəziyyətdə) dəfn edilmiil-
 +
dir. T.-M.m. ucun tunc və dəmirdən
 +
hazırlanmımn uzun qılınc (rapira-
 +
varı tiyələri, yəhərvarı bailıqı
 +
olan qılınclar), Ən Asiya ucun xa-
 +
rakterik xəncərlər, habelə baltalar,
 +
ox və nizə ucları səciyyəvidir. Gil
 +
qablar, əsasən, iquyrəsiz və naxınisız-
 +
dır: bə”ziləri Naxcıvan mədəniyyəti
 +
ucun xarakterik caydantipli qablar
 +
formasındadır. Dairəvi oturacaqlı
 +
ikiqulplu qədəhlər rit-Mikena mə-
 +
dəniyyətinə aid gil qablara yaxındır.
 +
T.-M.m.-nə aid arxeoloji materialla-
 +
rın bir sıra əlaməti bunların Qaf-
 +
qaz ərazisindəki baiqa həmdəvr mə-
 +
dəniyyətlərdən daha cox Ən Asiya ucun
 +
xarakterik olduqunu geəstəriry Yerli
 +
tayfaların On Asiya (Suriya, Fələ-
 +
 +
 +
TALIİYLAR
 +
 +
 +
4
 +
1
 +
ur
 +
“di
 +
|
 +
|
 +
|
 +
 +
 +
“
 +
Qə
 +
il
 +
il
 +
4
 +
 +
 +
5:1: |
 +
5 8:1 I
 +
ib
 +
= -
 +
 +
E
 +
|
 +
 +
 +
Bər ön = ..-....
 +
a - — Hr m ə 4
 +
a rn —— xur... "yə
 +
"ə. = = —- ——-
 +
 +
 +
=
 +
 +
 +
 +
 +
 +
n (1
 +
ar
 +
 +
 +
Talıp-Muqan mədəniyyəti: 1—tunc
 +
 +
 +
 +
 +
 +
qılınc (Uzuntəpə): 2—tunc qılınc tiyəsi:
 +
 +
 +
Mi
 +
m 3
 +
A” = -—
 +
 +
 +
hə
 +
S
 +
. Kəsə ə nbr I
 +
 +
 +
———.—.—.
 +
ən aaa 4 yə s
 +
ti də
 +
sda
 +
YR
 +
 +
 +
.. = c
 +
Hu,
 +
 +
 +
ə
 +
 +
 +
ə -
 +
XA AL"
 +
 +
 +
ki
 +
ƏKƏ
 +
 +
 +
“ə —  — x
 +
 +
 +
də. L - = R a
 +
eli x –
 +
 +
 +
(Veri), Z3—aypara pəkilli relyef bəzəyi olan tunc xəncər (Veri), 4—qəvsvarı
 +
 +
 +
bapqllıqlı tunc xəncər (Coni), 5—tunc
 +
(Uzuntəpəzu, 7—tunc ox ucu (Bepu),
 +
dəstəkli dəmir qılınc (Uzuntəpə):
 +
ucu (Uzuntəpəy: 12—qızıl ləv
 +
 +
 +
(Tulu):
 +
 +
 +
stin və s.) və Aralıq dənizi r-nları
 +
ilə genipq iqtisadi-mədəni əlaqələri-
 +
ni əks etdirir. Darlıq yerlərdə əhali
 +
maldarlıqla, dӱzənlikdə isə əkinci-
 +
liklə məpqul idi. Metal istehsalı
 +
və e”malının yuksək inkitafı nəzərə
 +
carpır. Metal mə”mulatına gərə, təd-
 +
qiqatcılar Talıp r-nunu Qafqazdakı
 +
5 muhum metallurgiya r-nlarından
 +
biri hesab edirlər. Sənətkarlıq, xu-
 +
susilə dulusculuq, toxuculuq və s,
 +
xeyli inkitiaf etmiiydi.
 +
 +
 +
Ədə Mahmudov F. R., Talıp mə
 +
M uranın qədim mədəniyyətinə aid arxeo-
 +
loji materiallar, Azərb.SSR EA Xə-
 +
bərləri (tarix, fəlsəfə və hutuq seri-
 +
yasıy, 1970, 22: Djafar-zade
 +
İ. M., Əlementı arxeoloqiceskoV kulh-
 +
turı drevne Muqani, İzv, AN Azerb.
 +
SSR, 1946, v. 4, 9.
 +
 +
 +
TALIİYXANOVLAR — Talıtq xanlı-
 +
qının irsi sahibkarları: inqilabdan
 +
əvvəl Azərb.-da (Bakı qub.-nın Lən-
 +
kəran qəzasında) iri mulkədar nə-
 +
sillərindən biri. Təqr. 70 min desya-
 +
tinlik latifundiyası, həmcinin ba-
 +
lıq vətəgələri, mepələri var idi. T.
 +
torpaqlarının bir hissəsini H. Z.
 +
Taqıyevə, 1916 ildə isə rus sənayecisi
 +
A. İ. Putilova satmımdılar. Q.-ın
 +
torpaqlarında dəfələrlə kəndli cı-
 +
xıları bali vermindir. Azərb. İn-
 +
qilab Komitəsinin 1920 il 5 mayta-
 +
 +
 +
A—dəmir qılınc
 +
 +
10—dəmir nizə ucu (Tulu):
 +
 +
həcikdən asma (Veri):
 +
 +
14—sərnic tipli gil qab (Coni), 15—gil bardaq (Uzuntəpə):
 +
rəngli gil xeyrə (Veri).
 +
 +
 +
balta (Əsxənəkəran), 6—tunn ox ucu
 +
tiyəsi (Coni), 9—tunc
 +
11—tunc nizə
 +
13— bockavarı gil muncuq
 +
16—qara
 +
 +
 +
rixli dekretinə əsasən bu torpaqlar
 +
və Mər musadirə edilmitdir.
 +
TALYON (Tarhop) Mariya (23.4.
 +
1804, Stokholm—22.4. 1884, Marsel)—
 +
italyan balet ar- :
 +
tisti. Romantizm — əə
 +
dəvru balet teatrı-
 +
nın gərkəmli nu-
 +
mayəndələrindən :
 +
biri. 1822 ildən
 +
Vyanada, 1827—35 =
 +
illərdə Parisdə
 +
cıxın etmiiidir.
 +
Silfida (F“Silfn-
 +
daə, J. PTneytshof-
 +
fer) partiyası ona
 +
YMYMAYH)a məhpər 457
 +
qazandırmıtidır. //  “*
 +
 +
 +
 +
 +
 +
T. rəqsi yeni ifadə vasitələri ilə
 +
zənginləivdirmindir. Onun yaradı-
 +
 +
 +
cılıqı balet sənətidin inkipafına
 +
muhum tə”sir gestərmitdir. J. Perro
 +
T.-nin ifası ucun S. Puninin musi-
 +
qisi əsasında 4Pa-de-katrə (1845) və
 +
cParisin munsifliyiə (1846) baletlə-
 +
rini yaratmındır.,
 +
 +
TAnK (ant. Talk, ər.
 +
ral. Kimyəvi tərkibi Mg |5:4O.,1:
 +
:(ON),. Mg Fe, Ni, Al nə ə ə
 +
oluna bilir. Muxtəlif nəvləri var:
 +
minnesotant, villemseit, steatit. Mo
 +
NOKLİNİK sinqoniyada kristallapır.
 +
Vərəqvarı və ya narın dənəli sıx aq
 +
 +
 +
Yi) — mine-
 +
 +
 +
TALLİN DƏNİZ PORTU
 +
 +
 +
137
 +
 +
 +
 +
 +
 +
reqatlar, nadir hallarda levhəvarı
 +
kristallar əmələ gətirir. Rəngi mux-
 +
təlif calarlı ar və yapıl olur. ə
 +
dəf parıltılıdır. Sərtliyi 1, sıx-
 +
lıqı 2776—2824 kqym?, Sənaye yataq-
 +
ları SSRİ (Orta Uralda, PTərqi Sa-
 +
yanda və s.), Kanada, ABİY, Fransa
 +
və s. elkələrdə mə”lumdur. Azərb,
 +
SSR-də, əsasən, serpentinlərin yayıl-
 +
DIRI sahələrdə rast gəlir. Rezin, ka-
 +
qız, lak-boya və s. sənaye sahələrində,
 +
tibdə, texnikada, əsasən, keramikada
 +
istifadə olunur.
 +
 +
TALKA (TayKay)—Cilidə pqəhər. Tal-
 +
ka əyalətinin inz. m. D.y. qovtpaqı.
 +
Aeroport. Əh. 129 min (1978). Kibrit
 +
f-ki, ayaqqabı, kaqız, qənnadı, spirt-
 +
araq, unucYutmə, metallurgiya muəssi-
 +
sələri = 1692 ildə salınmındır.
 +
TALKAUANO (Taysahiapo) — Cilidə,
 +
Konsepsion əyalətində ipəhər. Sakit
 +
okean sahilində port. Aeroport. ƏH.
 +
204 min (1978). Mapınqayırma, neft-
 +
kimya və yeyinti sənayesi muəssisələ-
 +
ri var. Balıqcılıq mərkəzidir. Ya-
 +
xınlıqında (Uacipato) iri qara me-
 +
tallurgiya kombinatı yerləplir.
 +
TALGE— Xəzər dənizindəki adalar-
 +
dan birinin qədim adı. Roma muəl-
 +
lifi Pomponi Melanın (1 əsr) cYe-
 +
rin təsviriə əsərində adı cəkilir.
 +
 +
 +
Onun yazdıqına gerə T. adası cox |
 +
məhsuldar olmusidur. Tədqiqatcılar |
 +
 +
 +
T.-ni Cələkən a., Manqınlaq yaxın-
 +
lıqındakı adalardan biri, Piral-
 +
lahı (Artyom), hətta Abtleronla ey-
 +
nilətdirirlər. T.-nin Qafqaz Alba-
 +
niyasının mӱqəddəs əyalətlərindən
 +
biri olması ehtimal edilir. Hələ-
 +
lik dəqiq lokalizə olunmamıidır.
 +
Əd. AmpolıskinN 8. H., K coo6-
 +
meni anticnoqo avtora ob ostrove TAL-
 +
qe, DAN Azerb.SSR, 1958, Me 2: Aliev
 +
K., Kavkazskan Albanil, B., 1974.
 +
TALLİN (kecmil R evel)—Est,
 +
SSR-in paytaxtı. Muhum sənaye, elm
 +
və mədəniyyət mərkəzi, Nəql. qoviyarı.
 +
Dəniz portu. Aeroport. Fin kərfə-
 +
zinin c. sahilindədir. Dəniz iqli-
 +
minə malikdir. “Orta temp-r fevral-
 +
da —6?S, iyulda 16,62S. İllik Yarın-
 +
tı 599 mm. Sah. 145,8 km?, Əh. 458 min
 +
(1984). 4 inzibati r-na bəlunur.
 +
T.-in adı yazılı mənbələrdə ilk
 +
dəfə 1154 ildə cəkilir. Rus salnamə-
 +
lərində Kolıvan (eston xalq eposunun
 +
qəhrəmanı Kalevin məhəpy), Skandi-
 +
naviya xronikalarında Lindanise ad-
 +
lanırdı. 1219 ildə danimarkalılar
 +
mpəhəri tutmuli və o vaxtdan Reval
 +
(Revel) adlanmınzdır) lakin estonlar
 +
iəhərə T. (Taapq |)ppa— Danimarka
 +
pəhəri) deyirdilər. 13—16 əsrlərdə
 +
Danimarkanın, Livopiya və Qevton
 +
ordenlərinin, 1561 ildən İsvecin ha-
 +
kimiyyəti altında idi. 1710 ildə Ru-
 +
siyaya birlətdirilmindir. 1870 ildə
 +
Tallin—Peterburq d.). acıldı, T. iri
 +
sənaye mərkəzinə cevrildi. 20 əsrin
 +
əvvəlində marksist dərnəkləri, - 1904
 +
ildə RSDFP komitəsi Yarandı.
 +
proletariatı Rusiyada 1905—07 illər
 +
inqilabında fəal iitirak etmitadir.
 +
1917 il oktyabrın 26-da (noyabrın.
 +
də) T.-də Sovet hakimiyyəti quruldu.
 +
Lakin 1918 il fevralın 25-də alman
 +
qopunları ipəhəri ipqal etdi. 1918—
 +
40 illərdə T. burxua Estoniyasının
 +
paytaxtı idi. 1940 ilin avqustundan
 +
Est.SSR-in paytaxtıdır. Beyuk Vətən
 +
mӱharibəsi zamanı alman faizistləri
 +
.i iptal etmip, 1944 il sentyabrın
 +
2-də sovet qopunları ipəhəri duiq
 +
 +
 +
—.—.. r “ ə N N mə. --
 +
I . u ilən | R. mu
 +
 +
 +
2. R. mar ır rvı..
 +
 +
 +
Tallin. 1. İnzibati mərkəz. 2. Oleviste qotik kilsəsi (15—16 əsrlər), | qala
 +
 +
 +
 +
 +
 +
burcləri və kəhnə binalar. Z. Qala divarları. 4. Aerovaezal binası. 1980.
 +
 +
 +
məndən təmizləmipdir. T. Lenin or-
 +
deni (1970), 1 dərəcəli Vətən muha-
 +
ribəsi ordeni (1984) ilə təltif olun-
 +
mulpdur.
 +
 +
T. mapınqayırma (maptınqayırma,
 +
ekskavator və gəmi tə”miri z-dları),
 +
kimya (kimya kombinatı, kimya-əcza-
 +
cılıq z-du), meə, arac e”malı və sel-
 +
luloz-karız (faner-mebel, selluloz-
 +
kaqız kombinatları, eksperimental
 +
mebel f-ki), yungul (pambıq parca
 +
kombinatı, trikotaj və tikip istehsa-
 +
 +
 +
lat birlikləri), tikinti materialla: .
 +
 +
 +
rı, yeyinti (qənnadı f-ki, balıq, sud
 +
məhsulları, ət-konserv və un kombinat-
 +
ları) və s. sənaye sahələri var. SSRİ-.
 +
də ən iri dəniz ticarəti portların-
 +
dan biridir. Turizm mərkəzidir.
 +
1Pəhərin plan quruluqipunda əsas
 +
yer tutan Kehnə iəhər 2 mustəqil His-
 +
sədən ibarətdir: Yuxarı ipəhər və As:pa-
 +
qı iəhər. Yuxarı iəhərdə qəsr (13—
 +
16 əsrlər), gecmiiy qubernator sarayı
 +
(indiki Est.SSR Nazirlər Sovetinin
 +
binası, 1767—73), Est.SSR Ali So-
 +
vetinin binası (1920—22), Dom kil-
 +
səsi (13—18 əsrlər), gkecmit rus qu-
 +
berniya məhkəmə binaları ansamblı
 +
(1784—92) yerləplir. Azparı iməhəpnə
 +
Raekoya (ratutpalı) meydanı ansamb-
 +
 +
 +
lı (15—17 əsrlər), Niquliste (13—18
 +
"pal Puxavaymu ( Muqəddəs ruh:
 +
14—17 əsrlər), Oleviste (15—16 əsr-
 +
 +
 +
lər) qotik kilsələri, qotika uslubun-
 +
da Beyuk gildiya ə və Qara bai-
 +
lar birliyi (15—16 əsrlər) binaları,
 +
15—16 əsrlərə aid yatpayılnd evləri
 +
qalmıqidır. 19 əsrin 2-ci yarısın-
 +
dan T.-in iəhərkənarı r-nları meyda-
 +
na gəlmiitdir (1—2 mərtəbəli evlər,
 +
eklektik ruhda və cmodernə uslubunda
 +
binalar). 30-cu illərdə T. me”marlı-
 +
qında funksionalizm əlamətləri ya-
 +
ranmıtidı (Rəssam evi, 1934). Beyuk
 +
Vətən muharibəsi illərində (1941—45)
 +
T. binalarının coxu daqrıdılmıntdı.
 +
Muharibədən sonra iyəhər bərpa edil-
 +
 +
 +
di, yeni -Yapayıtt r-nları salındı:
 +
cViruz (1972) və “Olimpiya (1980)
 +
mehmanxanaları tikildi. 1966 ildə
 +
Kehnə ipəhər dəvlət muhafizə zonası
 +
e”lan edilmiidir. T.-də V. İ. Lenin
 +
(1950), Mm. İ. Kalinin (1950), Y. A.
 +
Nikonov (1960) və 6.-na abidə qoyul-
 +
mui, 41924-cu il dekabrın 1-də eston
 +
proletarlatının silahlı usyanı :p9-
 +
rəfinə abidəə (1975), “Sovet hakimiy-
 +
Yəti uqrunda mubarizlərəə xatirə an-
 +
samblı (1-ci nəvbəsi, 1975) yaradıl-
 +
mıpidır. Me”marlıq irsinin qorunu
 +
saxlanmasındakı nailiyyətlərə gərə
 +
T.-ə Avropanın qızıl medalı veril-
 +
mipdir (1980).
 +
 +
T.-də 4 ali məktəb, Est.SSR EA,
 +
Devlət kitabxanası, 13 muzey, 5 teatr,
 +
filarmoniya, kinostudiya və s. fəa-
 +
LİYYƏT gestərir. Fİxtulextə (4Axlpam
 +
qəzetiə, 1944, eston dilində) Bə €Be-
 +
cerni Tallinə (1972) ipəhər qəzetlə-
 +
ri cıxır.
 +
 +
T.-də 5230 carpayılıq 23 xəstəxana:
 +
mӱəssisəsi (1940 ildə 2,2 min carpayı-
 +
lıq 13 xəstəxana muəssisəsi), 2515 hə-
 +
kim (1940 ildə 282, 5587 orta tibb
 +
ipicisi (1940 ildə 0,6 min) var (1978).
 +
 +
 +
Əd.: Tallin. Əniiklopediceskin spra-
 +
vocnik, Tallin, 1980: Tallin. Spravoc-
 +
nik, 2 izd., Tallin, 1982,
 +
 +
 +
TALLİN DƏNİZ PORTU—Tallin
 +
kərfəzinin cənub sahilində ticarət
 +
portu. Estoniya dəniz gəmiciliyi ida-
 +
rəsinin baza portudur. 1219 ildə ya-
 +
radılmındır. Beyuk Vətən muhari-
 +
bəsi illərində butun Hidrotexniki
 +
qurquları və binaları daqıdılmıpit-
 +
ı, mӱharibədən sonra bərpa olun-
 +
mupi, Yeni kərpulər, anbarlar tikil-
 +
mi, qaldırıcı-nəql. texnikası iplə
 +
salınmımdır. Portda gəmilərə KƏ-
 +
mur, pambıq, kaqız, sement, qənd, kim-
 +
yəvi məhsullar və s. yӱklənir və on-
 +
lardan ippaldılır. Q.d.p.-na hər il
 +
İKİ minədək sovet və xarici gəmi gə-
 +
 +
 +
138
 +
 +
 +
TALLİUM
 +
 +
 +
 +
 +
 +
lir. Port dəniz xətləri vasitəsilə
 +
PPimali Avropa, Afrika və Aralıq
 +
dənizi portları ilə əlaqə saxlayır.
 +
Helsinki portu ilə mӱntəzəm sərni-
 +
ipin XƏTTH, CƏDHHUMHH vaqzalı var.
 +
4Pərəf nipanıq ordeni ilə təltif
 +
 +
 +
AY,
 +
 +
TALLİUM (nar. Thallium), Tl—knm-
 +
yəvi element. Elementlərin dəvri
 +
sisteminin 1P qrupundadır, at. n.
 +
81, at. k. 204,37-dir: təzə kəsiyi par-
 +
laq boz rəngdə gərunən, kumupqu-ar,
 +
yumiaq metaldır: 303,62S-də əriyir,
 +
1457*S-də qaynayır, sıxlıqı 11,85
 +
q|sm”-dir. Nadir tapılan səpələn-
 +
mip elementlərdəndir. Yer qabırqın.
 +
Da orta miqdarı 4,5-10—5 06 -AMp. Tə-
 +
bii element iki sabit izotopdan—
 +
*ə3Q| (29,596 ) və 299T| (70,594 ) ibarət-
 +
dir. Erikilaktin izotopu var (29”Q1|—
 +
0411), un"i yolla alınmıpi 11 izoto-
 +
pundan ən MYİYMY 204T|-dur. T.-u in-
 +
gilis alimi U. Kruks kəpf etmiii-
 +
dir (1861). T. oksigen və halogenlər-
 +
lə otaq temp-runda, kukurd və fos-
 +
forla isə qızdırıldıqda reaksiyaya
 +
girir. Nitrat turiqusunda yaxıı,
 +
sulfat turiusunda pis, xlorid tur-
 +
ptusunda cətin həll olur, bar,
 +
oksalat və asetat turpqularında həll
 +
olmur. Qələvi məhlulları və hidro-
 +
genlə rajid ya girmir. Oksigenlə
 +
əsas birləmmələri tallium 1-oksid
 +
Tİ,O və tallium Z-oksiddir T1,O-
 +
-T1,O və birvalentli T.-un nitrat, sul-
 +
fat və karbonat duzları suda yaxıı,
 +
xromat, bixromat və halogenid duzla-
 +
rı (tallium 1-fluorid mustəsna ol-
 +
maqla), eləcə də T1, Oz pis həll olur.
 +
Sənayedə texniki T. əlvan metalların
 +
və dəmirin sulfidli filizləri əri-
 +
diləndə yapapı məhsul kimi alınır.
 +
Texnikada əsasən birlətimə ipəklində
 +
iplədilir. T1.Oz bə”zi optik pqupə
 +
nəvlərinin tərkibinə daxildir. Bitki
 +
və heyvanların toxumalarında T. (hey-
 +
 +
 +
vanlarda orta hesabla 4. 107994 ) olur.
 +
İnsan, qida və sud ilə gӱndə təqr.
 +
1,6 əxz, hava ilə (O,5 mk? T. alır.
 +
Sənayedə T. və onun birləpmələri
 +
ilə duzgun davranmadıqda zəhərlənmə
 +
bapq verə bilir.
 +
 +
Əd.: Qarayev Z., Qeyri-ӱzvi kimya,
 +
B., 1983, Zelikman . N., Meer-
 +
son Q. A., Metallurqin redkix metal-
 +
lov, M., 1973: Saviipgin EB. Mm.
 +
Burxanov T. S., Redkie metallı i
 +
splavı, M., 1980.
 +
 +
 +
TALLӦM (yun. (ha|105—cavan budaq,
 +
cucərti, zoq)—tallomlu bitkilərə (bax
 +
İbtidai bitkilər) xas olan, gevdə
 +
və yarpaqları olmayan ibtidai bitki-
 +
lər (yosunlar, gəbələklər, MiİKkKSomi-
 +
setlər, pibyələr).
 +
 +
TALLOMLU BHTKMnRƏP—d6ax Hö-
 +
tidai bitkilər.
 +
 +
TAnMA (Talma) Fransua Jozef (15.
 +
1.1763, Paris—19.10.1826, Paris)—
 +
fransız aktyoru. Səhnə fəaliyyəti-
 +
nə 1787 ildən 4 Komedi Fransezə te-
 +
atrında baplamhıiidır. Bəeyuk Fran-
 +
sa inqilabının ilk gӱnlərindən teatr
 +
vasitəsilə inqilabi ideyaları təbliq
 +
etməyə sə"y gestərmit, “Respublika
 +
teatrıhnın rəhbəri olmutdur: 1799
 +
ildən yenidən *“Komedi Fransezədə cı-
 +
xıni etmitdir. T. yaradıcılıqında
 +
TPekspir faciələrinin qəhrəmanları
 +
(Otello, Makbet, Hamlet) əsas Yer tut-
 +
mutdur. Faciə aktyoru olan T. klas-
 +
sisizmə xas mӱcərrəd umumilətdirmə-
 +
lərdən uzaqlapyaraq obrazların tarixi
 +
 +
 +
verən qayıtma, Q.d.q.
 +
 +
 +
F. J. Talq-
 +
 +
ma Hamlet
 +
 +
(a Hamletəı, B.
 +
 +
PPekspir) ro-
 +
ny nna,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
və etnoqrafik konkretliyinə calıpl-
 +
mı, səhnə kostyumu və qrim sahəsin-
 +
də islahatlar aparmıtdır.
 +
TALMӰD (qədim yəhudi dilində hər-
 +
fi mə”nası—eyrənmə)—iudaizmin ep-
 +
kamcı, dini-etik və huquqi muddəala-
 +
rının kulliyyatı. E.ə. 4—eramızın 5
 +
əsrində yaranmıldır. T.-da insanın
 +
allahdan asılılırı, sosial qanun-
 +
qaydanın dəyitməzliyi, səbirlilik,
 +
batqa dindən olanlara nifrət təlqin
 +
edilir. İstismarcılar tarix boyu T.-
 +
dan yəhudi zəhmətketlərinin sinfi
 +
iquurunu kutləpdirmək və onların
 +
sosial fəallıqını boqmaq məqsədilə
 +
istifadə etmiiilər.
 +
TALNOYE—USSR Cerkassı vil.-ndə
 +
iəhər. Qalnoye r-nunun mərkəzi. D.Y.
 +
st. Sud-konserv, cərək məhsulları
 +
kombinatları, metal məmulatı, ti-
 +
kinti materialları, cınqıl, iyəkər
 +
və s. z-dlar, yeyinti sənayesi muəssisə-
 +
ləriqs iniaat texnikumu var.
 +
TALSA (Tulsa)— ABLI-na məhəp, Ok-
 +
Arkanzas cayı sa-
 +
hilindədir. Avtomobil yolları qov-
 +
parı, ƏH. 356 min (1980). Neft-qaz
 +
istehsalı r-nunun mçhum sənaye və
 +
maliyyə mərkəzlərindəndir. Neft
 +
və qaz e/ymal olunur. Radiselektron,
 +
mapınqayırma, aviasiya sənayesi, kim-
 +
ya, toxuculuq muçəssisələri, un-t var.
 +
Neft və qaz kəmərləri qovpaqıdır.
 +
TAM ARTIM—coxdəyitənli funk-
 +
siyanın arqumentlərin Aa. luq Ax
 +
 +
 +
artımlarına (sıfırdan fərqli) uyqun
 +
artımı.
 +
TAM DAXİLİ QAYITMA—əipıq
 +
optik sıx mӱhitdən optik seyrək mu-
 +
Hitə kecdikdə dulimə bucarının mu-
 +
əyyən qiymətində sərhəd səthindən ba
 +
Sarı verdiyi duӱ1i-
 +
mə bucarının ən kicik qiyməti T.d.
 +
q.-nın limit bucaqı adlanır və sın-
 +
ma qanunundan (51P ilsin r — n,/nı), TƏ -
 +
yin olunur. t=902 olduqda 1=2, və
 +
 +
 +
sin 2, =tə/na olur. T.d.q. iqərtinə gərə
 +
 +
 +
popu, olmalıdır (n,—birinci, p2—
 +
ikinci mӱhitin sındırma əmsalları,
 +
i nə q isə muvafiq olaraq, AYHMƏ və
 +
sınma bucaqlarıdır). T.d.q. zamanı
 +
dutqən itpıq İKİNCİ (optik seyrək) mu-
 +
Hitə gecmədən tamamilə birinci (op-
 +
tik sıx) muhitə qayıdır. Qayıtma iki
 +
muhit sərhədində ideal mustəvi səth-
 +
bali vermədiyindən ipqıq dalra uz.
 +
 +
 +
lahoma pitatında,
 +
 +
 +
dən |
 +
tərtibində məsafə qədər ikidci mu-
 +
Hitə daxil olaraq Yenidən birinci
 +
 +
 +
qayıdır.
 +
 +
 +
muhitə
 +
DƏYƏRLİ Sİ KKƏ—bax Pul,
 +
 +
 +
TAM
 +
 +
 +
Sikgkə. R
 +
TAM DİFER ENSİAL—coxdəyitənli
 +
 +
 +
Q(x, i, 2, funksiyasının
 +
 +
 +
= Əbd dua 2Qdəa
 +
df — 2– Ax -- 5 - du 4 Z:Aq---ə
 +
 +
 +
iəkildə ifadəsi (bu ifadə /-in
 +
Af (x k Az, x. Aziz £ Az,...)—
 +
— f (x, v, z, ...) akı
 +
tam artımından
 +
y (Ax )71 (Lu) (Aq)2-E.n
 +
ifadəsinə nəzərən sonsuz m.” rə-
 +
 +
 +
əHHp), 6 1A—— Xi xq
 +
dər fərqlənir), burad x ör":
 +
 +
 +
funksiyanın xususi tərəmələri, 4/—
 +
tam diferensialı, Ax, Di, D2... isə
 +
X, i, 2,,. sərbəst dəyitənlərinin ar-
 +
tımlarıdır. T.d. həm də / funksiya
 +
sının tam artımının xətti Hissəsi-
 +
dir (bax Diferensial Hesabı).
 +
TAM ƏYRİLİK, Qauss əyri-
 +
liyi—səthin əz nəqtəsinin muəy-
 +
yən ətrafında əyilmə əlculərindən
 +
biri. Bai əyriliklərin hasilinə bə-
 +
rabərdir (bax Əyrilik). Mӱustəvi
 +
cun T.ə. sıfırdır (sfera ucun sa-
 +
bitdir və radiusun tərs qiymətinə bə-
 +
 +
 +
abərdir). .
 +
TAM MA A DƏ YƏRİ—bax Məhsu
 +
 +
 +
lun maya dəyəri,
 +
TAM RASİONAL FӰNKSİYA—bax
 +
MƏ— və x1, ... x, dəyi-
 +
 +
 +
Rasional finksiya.
 +
TAM TƏR
 +
 +
pənlərindən asılı //=E (1, xı...) xn)
 +
funksiyasının (-yə gərə terəməsi,
 +
 +
 +
qazar
 +
 +
 +
dusturu ilə hesablanır.
 +
 +
TAM FƏZA—Kopinin yıqılca əla -
 +
məti (bax Limit) ədənilən metrix
 +
fəza, Kafi qədər beyuk / və t ucun x,
 +
 +
 +
BƏ x,, neqtələri arasındakı məsafə
 +
olduqca kicikdirsə, Xi...) Xa" NƏQTƏ-
 +
 +
 +
lər ardıcıllıqı fəzada, duz xəti
 +
və mustəvi ӱzərində fundamental ar-
 +
dıcıllıq adlanır. Nəqtədər ardı-
 +
cıllıqRının limitinin varlırı-
 +
ucun onun fundamental ardıcıllıq
 +
olması zəruri və kafidir (Kopi əla-
 +
məti). Evklid fəzası, xətti fəza
 +
Qa, Iy parcasında gəsilməz funksi-
 +
 +
 +
yalar fəzası və Hilbert fəzası T. f.-
 +
 +
 +
dır.
 +
TAM FӰNKSİYA—butun kompleks
 +
mӱstəvidə analatik funksiya. Məs.,
 +
 +
 +
n .
 +
də bazı az söxhəmnnc, sin z,
 +
 +
 +
cos z Bə e”, Concya yaarnaınmıım peqtə
 +
məxsusi nəqtədir. / (x) funksiyası-
 +
nın T.f. olması ucun zəruri və
 +
kafi itqərt ən azı bir nəqtə (2,) ucun
 +
 +
lim
 +
 +
N so
 +
alar.
 +
TAMAY Mendes (Tapauo Mepde2)
 +
Arnaldo (d. 29.1.1942, Quantanamo it.)
 +
— Kuba Respublikasının təyyarəci-
 +
kosmonavtı. Podpolkovnik. Kuba Res-
 +
publikasının qəhrəmanı (1980). Sovet
 +
İttifaqı Qənrəmanı (1980). 1967 il-
 +
dən Kuba uzvudur. 1978 ildən
 +
Y. A. Qaqarin ad. kosmonavtlar hazır-
 +
layan mərkəzdə c-İnterkosmos- Pro-
 +
qramı uzrə ucuiza hazırlaiqmın, pi-
 +
lotlu c“Soluzə gəmisinin və “Sallut”
 +
orbital st.-nın proqramına uyqun Tə -
 +
lim kursu kecmitdir. 1980 il sen-
 +
tyabrın 18-də *Soyuz-Z38ə kosmik gəmisi
 +
 +
 +
yuu —kjkigj-jm"-
 +
(| ə (21/1p1=0
 +
 +
 +
ilə Y. V. Romanen- |
 +
ko ilə birlikdə)
 +
tədqiqatcı kosmo-
 +
navt kimi ucu:tda
 +
olmu . Beynəl-
 +
xalq hey ət c“Salyut-
 +
bə — c“Soyuz-376 —
 +
— c“Soyuz-Z8z orbi-
 +
tal kompleksində
 +
(hey”əti L. İ. Lo-
 +
pov və V. V. Rlumin)
 +
birgə tədqiqat və
 +
eksperimentlər pro-
 +
qramını yerinə ye- "
 +
tirdikdən Sonra senty
 +
ə
 +
TAMALE (Tapaye)—Qanada uməhəp.
 +
|Pimal vil.-nin inz.m. Əh, 120 min
 +
(1970). Avtomobil yolu T.-ni Atlantik
 +
okeanı sahilləri ilə əlaqələndirir.
 +
K.t. r-nunun ticarət mərkəzidir. Toxu-
 +
culuq, Yeyinti, mapınqayırma sənayesi
 +
 +
 +
var.
 +
TAMAMLA MA EMALI, mapın-
 +
qayırm a D a—maqpın detallarının
 +
mexaniki emalının sonuncu HHHUI
 +
əməliyyatları. T.e. nəticəsində detal-
 +
ların forma və əlculərində yuksək
 +
dəqiqlik əldə edilir, səthinin keyfiy-
 +
yəti yaxpılatdırılır. Nazik yonma,
 +
icyonma, frezləmə, pevinqləmə, təmiz
 +
pardaqlama, yetirmə, surtmə, cilalama,
 +
honinqləmə və superfinitləmə T.e.-na
 +
aid edilir. Yonqar cıxarmadan səthin
 +
emalı əməliyyatları (cəkmə, vərdənə-
 +
ləmə, kalibrləmə, qırma axını ilə
 +
e”mal və s.) da T.e.-na daxildir. .
 +
TAMAMLIQ—–cumlənin ikinci dərə-
 +
cəli ӱzvlərindən biri: ip və hərəkə-
 +
tin obyektini bildirir, xəbəri, eləcə
 +
də batqa cumlə ӱzvlərini izah edir.
 +
Mə”naca iki nəvu (vasitəli T., vasi-
 +
təsiz T.) var. Vasitəli T., əsasən, fe”-
 +
li xəbərə aid olub, yənluk, yerlik və
 +
lmıxıtlıq hallarında iiylənən səzlər-
 +
lə (əsasən, isimlərlə) ifadə edilir.
 +
Vasitəsiz T. isə tə”sirli yə ifa-
 +
də edilən xəbərə aid olub, uzərində
 +
ip və hərəkətin icra olunduqu obyek-
 +
ti bildirir.
 +
 +
Əd.: Muasir Azərbaycan dili, 3 cild-
 +
də, c.- 4, B., 81.
 +
TAMAN YARIMADASI, Taman
 +
(adıge dilində temen—bataqlıq səzun-
 +
dən)—Ən Qafqazın q.-ində, RSFOR-
 +
in Krasnodar əlkəsində y-a. Beyuk Qaf-
 +
qazın q.“1i1m.-q. davamında yerləpiir.
 +
Qara və Azov dənizləri, Kerc boqazı
 +
ilə əhatələnir. Sah. 2000 km?, Sahil-
 +
ləri alcaqdır. Kerfəzlərlə gəsil-
 +
mipdir. Səthi duzənlikdir. Palcıq
 +
vulkanları, acı-tpor gəllər var. Ta-
 +
xıl, uzum, meyvə becərilir.
 +
 +
T.y.-nda nadir abidə—e.ə. 3—2
 +
əsrlərə aid qədim ibadətgah aiykar
 +
olunmutidur (1977), |
 +
TAMAN ORDUSUNUN YURMUİYU
 +
(1918)—Taman y-a-ndakı sovet qopun-
 +
larının Sovet Ordusunun əsas quvvə-
 +
ləri ilə birlətmək ucun Pyimali
 +
Qafqazın dutmən tərəfindən tutul-
 +
mupi r-nlarından qəhrəmancasına ke-
 +
cib getməsi. Sovet qopunlarının əsas
 +
quvvələrinin Armavirə cəgilməsi nə-
 +
ticəsində Verxneabakanskaya və Ton-
 +
nelnaya r-nunda mӱhasirə vəziyyətinə
 +
dulimuti Taman ordusu (komandanı İ.
 +
İ. Matveyev, en dəstənin rəisi Y. İ.
 +
Kovtyux) cox cətin iəraitdə Gurcu-
 +
stan menievik həkumətinin qopunla-
 +
rını və aqqvardiyacıları darmadarın
 +
edərək 500 km-lik yolu qət etdi, Mu-
 +
hasirədən cıxdı və Armavir r-nunda
 +
 +
 +
abrın 26-da Yerə
 +
 +
 +
4 Z.1878, Yekaterinodar,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TAMBOV VİLAYƏTİ
 +
 +
 +
1Pimali Qafqazdakı sovet qopunları-
 +
nın əsas qrupu ilə birləidi. T.o.Y.
 +
. Serafimovicin “Dəmir axın
 +
romanında (1924) təsvir olunmuzdur.
 +
Ədə Qorlon V. P., Qeronceskin
 +
poxod, 2 izd., M., 1967.
 +
TAMANYAN Aleksandr İvanovic (16.
 +
indiki Kras-
 +
nodar— 20.2.1936, Yerevan)—erməni so-
 +
vet me”marı. Ermənistan xalq me”ma-
 +
rı (1924). SSRİ Devlət mukafatı
 +
laureatı (1942). Peterburq Rəssamlıq
 +
demiyasını bitirmitdir (1904).
 +
Yerevanın yenidən qurulmasının ilk
 +
bap planını (1924) yaratmıtq, Lenin-
 +
akan (1925), Ecmiədzin (1927—28) və
 +
b. pəhərlərin planlapdırma layihə-
 +
lərini vermiidir. T. orta əsr erməni
 +
me”marlıqından yaradıcılıqla isti-
 +
fadə etmindir (Erm.SSR Həkumət
 +
evi, 1926—41, A. A. Spendiarov ad.
 +
Opera və Balet Teatrı, 1926—53).
 +
Erm.SSR me”marlıqının formalaiq-
 +
masında T.-ın muhum rolu olmutdur.
 +
TAMARA, Tamar (12 əsrin 60-cı
 +
illərinin ortaları—1207)—Gurcu-
 +
stan caricası |1184—1207)|, Gurcu-
 +
stan carı 111 Georginin qızı. 1185
 +
ildə Vladimir-Suzdal knyazı And-
 +
rey Boqolyubskinin oqlu Yuriyə ərə
 +
getmilp, iki il sonra botpanmıpdı.
 +
1189 ildə Baqrationların osetin
 +
qolundan olan David Soslaniyə ərə
 +
getmitidi (sonuncu nikahdan Geor-
 +
gi Lata adlı oqlu, Rusudan adlı
 +
qızı olmuqidur). Q.-nın hakimiyyə-
 +
ti dəvrundə Gurcustan carlıqının
 +
hərbi-siyasi qudrəti yuksəlmiiy, əra-
 +
zisi genippilənmitdi, Q. dəvlət ixi-
 +
lərini ali devlət ppqurasının (cDar-
 +
bazik) iptirakcıları ilə birlikdə
 +
həll edirdi. İri feodalların mə-
 +
nafeyini mudafiə edən T. gurcu daq-
 +
lılarının usyanlarını amansızlıq-
 +
na yatırmındı. 1192 ildə T. PTirvan-
 +
ınah 1 Axsitan və atabəy Məhəmməd Ca-
 +
han Pəhləvanın oqlu Əmiran Ӧmər ilə
 +
DOSTLUQ apa yaratmıpdı. T.-nın
 +
devrundə Azərb. və Gurcustan arasın-
 +
da muttəfiqlik mӱnasibətləri olmuii-
 +
dur. T. elm və incəsənətə hamilik
 +
edir, yollar cəkdirir, karvansaralar,
 +
qalalar, kikədt və s. tikdirirdi.
 +
PT. Rustaveli “Pələng dərisi geymiin
 +
 +
 +
pəhləvanı poemasını T.-ya həsr et-
 +
MHUHIHP.
 +
Ədə Pərifli M. X., Azərbay-
 +
 +
 +
can 1X—XP əsrlərdə, Azərb.SSR EA TAa-
 +
rix İnstitutunun əsərləri, c. 12, 1957:
 +
İstorin Qruzii, 4 izd., Tbilisi, 1967:
 +
Quseİnov R. A., Alinrov S, S.,
 +
İz istorii stoznıx otnopeniNn Azerbag-
 +
djana i Qruzii n XP v., Ucenıe zapiski
 +
MV i SSO Azerb.SSR (seril istorii i
 +
filosofii), 1977, k 4.
 +
 +
 +
TAMARA XANIM (təxəllusu: əsl
 +
adı və familiyası Tamara Artyomov-
 +
na Petrosyan)
 +
(d. 29.3.1906, Fər-
 +
qanə vil., Qorcako-
 +
BO TƏC. ) — 036ƏK so-
 +
vet rəqqasəsi, mu-
 +
FƏHHH, ezbək pro-
 +
fessional rəqsinin
 +
yaradıcı larından
 +
biri. SSRİ xalq Gi
 +
artisti (1956). AR
 +
SRİ Devlət mu- |
 +
kafatı laureatı |
 +
(1941). 1941 ildən . as.
 +
on İKP uzvu, s.
 +
illiyYətcə ermənidir. Səhnə fə L.
 +
yətinə 1919 ildən mn “1936
 +
 +
 +
 +
 +
 +
139
 +
 +
 +
ildən Əzbəkistan Devlət Filarmoni-
 +
yasında solist, 1941 ildən həmcinin
 +
bədii rəhbər, baletmeyster kimi fəa-
 +
liyyət gəstərmitdir. Repertuarına ər-
 +
əb, turk, əfqan, hind, gӱrcu, Azərb.,
 +
erməni vəs. xalqların rəqsləri daxil
 +
onMyuuyp. T.x. mahnı-rəqs miniaturu
 +
janrını yaratmıp, ifa etdiyi rəqs-
 +
lərin əksəriyyətinin qurulutunu ver-
 +
miidir. Xarici əlkələrdə qastrolda
 +
olmutidur. Lenin ordeni, 6 baiqa or-
 +
den və ə təltif edilmitdir.
 +
TAMARAİYENİ—Gurc.SSR Cənubi
 +
Osetiya MV-nin Sxinvali ip, yaxın-
 +
lıqındakı T. kəndi ərazisində mustye
 +
mədəniyyətinə aid duӱtərgə. Əksəriyyə-
 +
ti andezitdən hazırlanmınpl 53 ədəd
 +
dai mə”mulatı (nukleuslar, levallua
 +
qəlpə əri və itiucluları, qapov tip-
 +
li alətlər, kəsicilər, diili-gəzli
 +
alətlər və s.) tapılmıddır. Alətlə-
 +
in coxu levallua texnikası əsasında
 +
 +
 +
azırlanmındır.
 +
Ədə Lobin V. P., Mustherskie
 +
kulıturı Kavkaza, L., 1977.
 +
 +
 +
TAMATAVE (Tapaqaue) — Madaqaskar
 +
Demokratik Respublikasında ppəhər.
 +
Tamatave əyalətinin inz.m. Əlkənin
 +
iri dəniz portu. Əh. 60 min (1972).
 +
Yeyinti və metal e”malı muəssisələri,
 +
neft e”malı z-du var. K.t. məhsulla-
 +
rı (duyu, qəhvə, banan) və qrafit
 +
ixrac edilir.
 +
 +
TAMAİYA —muasir teatrda qurulutcu
 +
rej.-un rəhbərliyi ilə teatr kollek-
 +
tivinin (aktyor, dekorator-rəssam, bəs-
 +
təkar və 6.) yaratdıqı səhnə əsəri.
 +
Səhnə Mizeklarinın muəyyənlətdiril-
 +
məsi və tərtibatı (butaforiya, rekvi-
 +
zit) T.-nın baqilıca ipərtlərindən
 +
olsa da, T.-nın tempi və ritmi yal-
 +
nız aktyorların beyuk ilhamla oyna-
 +
masından asılıdır (bax Aktyor sənə-
 +
ti). T.-nın hazırlanması əsərin (pyes,
 +
opera, balet) secilməsindən baplanır,
 +
məpqlərdə davam edir, axırıncı mər-
 +
hələ—son mətiq tamatpacılar qariı-
 +
sında kecirilir və T, ittirakcıla-
 +
rının əz məqsədlərinə nə dərəcədə
 +
nail olduqlarını aydınlaqdırmara
 +
imkan yaradır (bax həmcinin Teatr,
 +
Rejissor sənəti, Teatr-dekorasiya
 +
sənəti).
 +
 +
TAMBӦV–RSFSR-də ipəhər. Tambov
 +
vil.-nin mərkəzi. Sena cayı (Volqa
 +
hevzəsi) sahilində gəmi dayanacarı.
 +
İLİ. və avtomobil yolları qoviparı.
 +
Əh, 290 min (1984). İri sənaye mər-
 +
kəzi. Sənayenin qabaqcıl sahəsi ma-
 +
ipınqayırma və metal emalıdır (kim-
 +
ya sənayesi avadanlıqı, cihazlar və s,
 +
istehsal olunur). Kimya, tikip, ayaq-
 +
qabı, yeyinti, mebel sənayesi, tikinti
 +
materialları muəssisələri, İEM, 2
 +
ali məktəb, 2 teatr, əlkəpqunaslıq mu-
 +
zeyi, iqəkil qalereyası var. 1636 ildə
 +
salınmınnqdır.
 +
 +
Me”marlıq abidələri: Pokrov kil-
 +
səsi (1768), Qostinı dvor (Rastabazar,:
 +
18 əsr), Kazan monastırının yay kil-
 +
səsi (1818). Sovet devrundə geniyi ti-
 +
kinti ipləri aparılmıtn, ictimai
 +
binalar tikilmipdir. T.-da V. İ.
 +
Leninə (1967), Beyuk Vətən muharibə-
 +
 +
 +
sində həlak olmui tambovlu deyçicu-
 +
 +
 +
lərə (1970) abidələr qoyulmutidur.
 +
TAMBӦV VİLAYƏTİ — RSFSR-in
 +
tərkibindədir. 1937 il sentyabrın
 +
27-də təppkil edilmitidir. 4,3
 +
min k.m2, Əh. 1327 min (1984 1 yanvar).
 +
23 r-nu, 8 ipəhəri, 13 ilpq var.
 +
 +
mət. T.v. PQərqi Avropa duzən-
 +
liyindədir. Mərkəzi Qaratorpaq iq-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
140
 +
 +
 +
tisadi r-nuna daxildir. Səthində
 +
hamar suayırıcılar cay dərələri ilə
 +
nəvbələpnir. 1P.-ində Privoljye yuk-
 +
səkliyinin qolları (hund. 214 m-dək)
 +
yerləpir. İqlimi mulayim kontipen-
 +
taldır. Orta temp-r yanvarda— 10,5”S-
 +
dən (c.-q.-də)—11,52S-yə qədər (i1.-də),
 +
iyulda 19,5*S-dən (iim.-da) 20,5”S-yə
 +
(c.-da) qədərdir. İllik yaqıntı 450—
 +
500 mm. Cayları: Spa, Voronej və
 +
onların qolları, Voropa, Savala,
 +
Bityuq, Matıra. Qara torpaqlar, boz
 +
meə və alluvial-cəmən torpaqları
 +
yayılmılidır. Ərazinin 10956-i me-
 +
pələrdir 1plam, palıd, tozaqacı və b6:).
 +
Heyvanları: ayı, canavar, tulku, qa-
 +
ban, sincab, dələ və s. Coxlu quiy var.
 +
 +
Əhali. Əsasən," ruslardır. Orta
 +
sıxlıq 1 km?-də 39 nəfərdir. PTəhər
 +
əh. 707 mindir (1984). PPəhərləri: Tam-
 +
bov, Micurinsk, Moriyansk, Rasska-
 +
zovo, Kotovsk və s.
 +
 +
Təsərrufat. T.v. sənaye-aqrar r-nu-
 +
dur. Mapınqayırma və metal e”malı,
 +
yӱngul və yeyinti sənayesi inkiyaf
 +
etmimpdir. Enerketikası, əsasən, Ggə-
 +
tirilmə yanacaqa əsaslanır. Kimya
 +
və toxuculuq sənayesi avadanlıqı,
 +
avtomobil və traktor detalları və
 +
ehtiyat hissələri, cihazlar, MƏHLHƏT
 +
soyuducuları və s. istehsal olunur.
 +
Kimya sənayesi, rezin-asbest MƏ”My-
 +
naTbi, 60)a, naK, MHHEDPa/ K YÖPƏ BƏ C.
 +
MYƏCCHCƏ.TƏDH Bap. Yeyinti sənayesi
 +
(pəkər, ət, un-yarma, yaq-pendir, kon-
 +
serv və s.) yerli xammala əsaslanır.
 +
Yungul sənayenin ən”ənəvi sahəsi to-
 +
xuculuqdur. Kamvol-mahud kombina-
 +
tı, trikotaj, gen-dəri, xəz, tikiit,
 +
ayaqqabı və s. muçəssisələr var. Kər-
 +
pic, yıqma dəmir-beton və s. istehsal
 +
olunur. Sənaye mərkəzləri: Tambov,
 +
Micurinsk, Moriqansk, Kotovsk, Ras-
 +
skazovo. Əsasən, dənli (burda, cov-
 +
dar, arpa, darı, vələmir), texniki
 +
(təkər cuqunduru, gӱnəbaxan) bitki-
 +
lər və kartof əkilir, Ətlik-sudlug
 +
heyvandarlıq inkiaf etmiidir. Qa-
 +
ramal, donuz, davar saxlanır. Elek-
 +
triklətidirilminn Moskva—Ryazan—
 +
Micurinsk— Voronej—Rostov-Don n.).
 +
vil.-in ərazisindən gecir. Gəmicilik-
 +
də Sna cayından istifadə olunur.
 +
Hava nəql. var. Vil, Lenin ordeni
 +
ilə təltif olunmutdur (1967).
 +
 +
Mədəni qurӱculuq. Vil.-də 4 ali
 +
məktəb, Moskva Mədəniyyət İn-tunun
 +
ni 30-dək orta ixtisas məktəbi,
 +
ir necə elmi idarə, muzeylər (o cum-
 +
lədən Micurinskdə İ. V. Micurinin
 +
ev muzeyi), 3 teatr, filarmoniya və C,
 +
fəaliyyət gəstərir. c“Qambovskaya
 +
pravdahk (1917) və cKomsomolskoye
 +
znamyaq (1938) vil. qəzetləri cıxır.
 +
Yerli radio verilinləri ilə yanapı
 +
Umumittifaq Radiosunun və Mərkəzi
 +
Televiziyatın proqramları traislya-
 +
siya olunur.
 +
 +
TAMBUKAN GƏLU, Beyuk Tam-
 +
buka n—Pimali Qafqazda iqor kol.
 +
Pyatiqorsk 11.-nin 12 km-liyindədir.
 +
Sah. 1,87 km2, dərinliyi 1,5-dən 3,1
 +
m-dəkdir. Dibində lilli palcıq (pal-
 +
cıq mualicəxanalarında istifadə
 +
olunur) qatı var.
 +
 +
TAMBUR (fr. kaphopq, far. 2/—2, ƏR:
 +
y ə, hərfi mə”nası—baraban)—1) bi-
 +
na və qurquların girəcəyində balaca
 +
kəməkci sahə (kӱləkdən və soyuqdan mu-
 +
hafizə edir). 2) D.Y. vaqonunda eyni
 +
məqsədlə dӱzəldilən meydanca.
 +
TAMBYPVIH (öp. tambourin)—1) cu-
 +
lindrik formalı kicik təbil (hund.
 +
 +
 +
TAMBYKAH KƏVİY
 +
 +
 +
| mm dəp cox olur). T. təqr. 11 əsrdə
 +
Provapsda meydana gəlmindir (Pro-
 +
vais təbili də adlanır). 2) Hu bəlas
 +
məniəli qədim fransız rəqsi, fleyta
 +
və T.-in mutayiəti ilə ifa olunurdu.
 +
TAMEREA—qadim turkdilli xalqlarda
 +
və mopqollarda ipəxsi mӱlkiyyət ni-
 +
ipanı, məhurq sonralar xanın məhuru
 +
vurulmuti rəsmi sənəd və ya fərman,
 +
Muxtəlif əyalara (silah və s.), Ha-
 +
belə heyvanlara vurulurdu (bax Dam-
 +
qa). Monqol pipqalına (13 əsr) mə”ruz
 +
qalmıni əlkələrdə, o cӱmlədən Azərb.-
 +
da geniti yayılmıtidı. Monqolların
 +
tacirlərdən, sənətkarlardan, muxtə-
 +
lif istehsal sahələrində calıilan-
 +
lardan pulla topladıqları vergi
 +
də T. adlanırdı. T. cox vaxt icarəyə
 +
verilir və muqatiə usulu ilə Həyata
 +
kecirilirdi. Ticarət və sənətkarlı-
 +
qın ipkipyafına ciddi maneə tərə-
 +
dən T. İranda, o cumlədən Azərb.-da
 +
1565 ildə Səfəzi həkmdarı 1 Təhma-
 +
sib tərəfindən ləqv edilmiiydir.
 +
TAMİL DİLİ — tqamillərin dili.
 +
Dravid dillərinin c. qrupuna daxil-
 +
dir. T.d.-ndə 47,8 mln. adam danıtır
 +
(1978), P1m., 1i. və q. dialektləri M,
 +
və İYri Lanka dialektlərindən se-
 +
cilir. İlk yazılı abidələri e.ə. 1 əsr
 +
—eramızın 2 əsrinə aiddir. Yazı
 +
və danımıq dilləri bir-birindən
 +
xeyli fərqlənir. Muasir ədəbi dil
 +
danıntıq formasına yaxınlapır.
 +
Əlifbası brahmiyə əsaslanır.
 +
 +
 +
za: Andrononv M. S., Qrammati-
 +
ka tamilıskoqo iazıka, M., 1966, İzıki
 +
Azii i Afriki |kn.Y 2, M., 1978.
 +
 +
 +
TAMİL ƏDƏBİYYATI — ttqamillə-
 +
rin ədəbiyyatı. Eramızın 1-ci minil-
 +
liyinin əvvəlinə aid ilk mə”lum abi-
 +
dələrində (“Səkkiz antologiyaə, “On
 +
nəqməq ipe?r topluları) məhəbbət li-
 +
rikası muhum yer tutur. Tiruvallu-
 +
var (4—5 əsrlər) məthur cTirukuralg
 +
hikmətamiz beytlər toplusunu yarat-
 +
mıtidır. 1-ci minilliyin 2-ci yarı-
 +
sında poeziyada buddizm və caynizmin
 +
tə"siri nəzərə carpır (İlanqonun
 +
4Qolbaq haqqında povestə poeması və s. ),
 +
Sundarar, Manikkavataqar, Sekkilar
 +
və b. blakti ideyalarını təbliq et-
 +
miilər. Kambanın (12 əsr) cRamaya-
 +
nav poeması orijipal səciyyə dapı-
 +
yır. 12—14 əsrlərdə dunyzavi saray
 +
ədəbiyyatı intimar tapdı (Ottakkut-
 +
tan, Puhajendi və b.). 15—18 əsrlər-
 +
də dini poeziya inkgitaf etmiiidi.
 +
19 əsrdə Maarifcilik ideyaları ya-
 +
yıldı, yeni ədəbi janrlar, foomalar
 +
yarandı. S. Vedanayaqam Pillai ilk
 +
tamil romanının muəllifidir. Sup-
 +
piramaniya Baradi 20 əsrin əvvəlin-
 +
də mutərəqqi pebrin inkitafında
 +
mӱhӱm *rol oynamıiidır. Muasir ya-
 +
zıcılardan K. Kalki, R. Maha-
 +
devan, M. Varadaracan və 6. sosial
 +
roman, Pudumeypittan tənqidi-rea-
 +
list nopella janrını inkiyaf et-
 +
dirmiiilər.
 +
 +
Əd.: İstorin indiӦskix literatur,
 +
M., 1964, Osnovnıe proizvedenin inost-
 +
ranno xudojestvennon literaturı. Li-
 +
toratura stran zarubejnoqo Vostoga, M.,
 +
 +
 +
zı
 +
 +
 +
TAMİLLƏR--Cənubi Asiyada xalq.
 +
Əsaszn Hipdistanda (Tamilnad iita:
 +
tında—44 mln.-dan cox: 1978), PTri
 +
Lankada (Z mln.-a yaxın) və s. elkə-
 +
lərdə (1 mln.-dan cox) yaiyayırlar.
 +
Tamil dilində danınırlar. Dindar-
 +
ların əksəriyyəti hinduist, bir qis-
 +
 +
 +
mi musəlmandır. Təqr. 8096-i k.t.-nda
 +
ipləyir: ipəkcilik, gənatılama və
 +
metaltəkmə ilə də məpruldurlar.
 +
TAMİLNAD (Hindistanda ttamil-
 +
lərin yerlətdiyi tarixi vil.-in adın-
 +
dan), 1969: ilədək Mədrə s— Hin-
 +
distanın c.-unda, Benqal kerfəzi
 +
sahilində (iitat. Sah. 130 min km?,
 +
Əh, 48,3 mln. (1981), əsasən, tamil-
 +
lərdir. İnz, m. Mədrəs pq.-dir. Də-
 +
nizyanı dӱzənliyi və Dekan yaylası-
 +
nın c. gənarını tutur. İqlimi tro-
 +
pik mussondur. İllik yaqıntı 600—
 +
1200 mm-dir (daqlarda 2500 mm-dək),
 +
Ən bəyuk cayı Kaveridir. Tropik me-
 +
mənəp var. Cəltik, burda, qarqrıdalı,
 +
yerfındıqı, pambıq, iyəkər qamıptı,
 +
TYTYH, qəhvə, cay və s. yetitdirilir,
 +
Qaramal, davar saxlanır. Balıq ov-
 +
lanır. Taxta-palban tədaruk edilir.
 +
Duz (dəniz suyundan), liqnit, boksit,
 +
maqnezit cıxarılır. Toxuculuq, Ye-
 +
yinti, dəri, mapqınqayırma, qara me-
 +
tallurgiya sənayesi, SSRİ-nin gə-
 +
məyi ilə tikilmii Neyqeli komplek-
 +
si və aluminium z-du (Metturda) var.
 +
Tikinti materiallarının, xususilə
 +
sementin beyuk istehsalcısıdır. Sə-
 +
nətkarlıq inkipaf etmitdir. Muhum
 +
sənaye mərkəzi və portu Mədrəsdir.
 +
TAMM İqor Yevgenyevic (8.7.1895,
 +
Vladivostok—12.4.1971, Moskva)—so-
 +
| |  vet fiziki. SSRİ
 +
EA akad. (1953, m.
 +
uzvu 1933). Sosia-
 +
list Əməyi Qəhrəma-
 +
nı (1953). SSRİ
 +
Devlət mukafatı
 +
laureatı (1946,
 +
1953), Nobel muka-
 +
fatı laureatı
 +
(1958). Əsas əsər-
 +
ləri kvant mexani-
 +
kasına və onun tət-
 +
biqinə, ittalanma
 +
nəzəriyyəsinə, kos-
 +
mik pqualar nəzəriyyəsinə və nӱvə zər-
 +
rəciklərinin qarlpılıqlı tə"sirinə
 +
aiddir. İpıqın bərk cisimlərdə sə-
 +
pilməsinin kvant nəzəriyyəsini və
 +
elektronlardan səpilməsinin nəzəriyyə-
 +
sini vermii, kristalın səthində elek-
 +
tronların xususi halının (c Qamm sə-
 +
viyyələrink) məvcud olmasını gestər-
 +
mi, nӱvə quvvələri nəzəriyyəsini in-
 +
kipaf etdirmii, muhitdə sur"ətlə hə-
 +
rəkət edən elektronun iqalanma nəzə-
 +
riyyəsini yaratmını (İ, M. Frankla
 +
birgə), termonuvə reaksiyalarını al-
 +
maq ucun maqnit sahəsində yerləttdi-
 +
rilmii qızdırılmı:i plazmadan is-
 +
tifadə etməyi təklif etmitdir (A. D.
 +
Saxarovla birgə). T. fizika sahəsin-
 +
də elmi məktəb yaratmıtdır. Lenin
 +
ordeni, Qırmızı Əmək Bayraqı orde-
 +
ni və medallarla təltif olunmutdur
 +
Əsəri: Sobvbr, i
 +
—? Mi Bək obr. naucnıx trudov, Tt
 +
ƏƏ.: Vospominanin ob İ. E. Tamme,
 +
M., 1981.
 +
TAMMERFORS (Taqteq(boqa)—Fin-
 +
landiyanın Qampere (1,-nin isvec Dİ-
 +
lində adı.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TAMMSAARE (təxəllusuş əsl fami-.
 +
 +
 +
liyası X an zen) Anton (30.1.1878,
 +
Albu nahiyəsi, indiki Est.SSR-in
 +
Payde r-nu—1.3.1940, Tallin)—eston
 +
yazıcısı. Tənqidi realizmin numayən"
 +
dəsidir. Kənd mevzusu yaradıcılı-
 +
qında muhum yer tutur: c“İki ər-ar-
 +
vad və tənha kippiq (1902), “Qocalar
 +
və cavanları (1903) povestləri, cKır-
 +
boy malikanəsinin sahibi? (1922),
 +
 +
 +
TANQUTLAR
 +
 +
 +
| 141
 +
 +
 +
aPeklalı yeni pqeytanə (1939) pos
 +
ları və s. Becildlik € hərurər hə
 +
ədalətə (192633) epopeyasında 19 əs.
 +
rin 70-ci illərindən 20 əsrin 30-cu
 +
illərinədək eston cəmiyyətinin epik
 +
mənzərəsi Yaradılmıtldır. Psixoloji
 +
4Yudifə (1921) və fattizmi ifita
 +
edən “Kral upuyurə (1936) pyesləri
 +
var.
 +
 +
. Əsərləri: Sobr. soc., t. 1—6, M..,
 +
1966—68, Na sledstvii. Molodıe duppi,
 +
Za certoN. Povesti, Tallin, 1980.
 +
 +
Əd. Siİimisker L., Jiznı ii
 +
tvorcestvo A. X. Tammsaare, M., 1978,
 +
TAMPA (Tapra)—ABİPP-ın c.-pq.-ində,
 +
Florida itatında tləhər. Meksika
 +
kərfəzi sahilində port, Əh. 269 min
 +
(Sent-Pitersberq :1i. və pəhərətrafı
 +
ilə təqr. 1,6 mln, 1980). Kimya, yeyin-
 +
ti, gəmiqayırma sənayesi, siqar və me-
 +
tal e"malı mucəssisələri:, un-t var,
 +
Turizm mərkəzidir.
 +
 +
TAMPERE, Tammerfors (fin
 +
dilində Tapreqe, İsvec dilində Tapp-
 +
peqroqqz)— Finlandiyanın c.-q.-ində,
 +
Hyame lyanisində iqəhər. Nəql, qov-
 +
paqı, iri sənaye mərkəzidir. Əh, 166
 +
min (ətrafı ilə birlikdə 250 min,
 +
1977). Mapınqayırma, toxuculuq, sel-
 +
luloz-karız, kimya, dəri-ayaqqabı sə-
 +
nayesi, SES, un-t (1925 ildən), texno-
 +
loji un-t, hesablama mərkəzi, V. İ.
 +
Lenin muzeyi və s. var. 1905 və 1906
 +
illərdə RSDFP-nin 1-ci və 2-ci (4Bi-
 +
rinci Umumrusiyaz) konfransları T.-
 +
də kecirilmitdir. Me”marlıq və xa-
 +
tirə abidələri: baiiq kilsə (1902—07),
 +
vaqzal (1939), yazıcı A. Kivinin abi-
 +
dəsi və T.-nin mərkəzindəki Hyame
 +
kerpusundə 4 alleqorik fiqur (heykəl-
 +
Təpanı V. Avaltonen), V. İ. Leninin
 +
T.-də olmasına həsr edilmiinq xatirə
 +
levhəsi (1982). |
 +
TAMPİKO (Taqarqso)— Meksikanın
 +
ppim.-1p.-ində, Qamaulipas 2
 +
məhəp. IlanyKO cayı mənsəbində iri
 +
mən portu. Əh. 240 min (1978). T,
 +
əlkədə ən iri neftcıxarma və ər
 +
e”malı r-nunun mərkəzidir. Neft
 +
e"malı, neft-kimya, yeyinti, metal
 +
e”malı sənayesi var.
 +
TAMPLİYERLƏR (fr. keprPeq, temp-
 +
Ye—mə”bəd, mə"bədcilə rik
 +
ruhani-cəngavər ordeninin uzvləri, 1.
 +
ordeni 1-ci səlib yurupundən sonra
 +
ziyarətciləri qorumaq ucun Qudsdə Ya-
 +
adılmındı (təqr. 1118, yaxud 1119).
 +
axın 1Pərqdə və Avropada boyuk tor-
 +
paq sahələri ələ kecirmit orden xey-
 +
li sonra bəyuk sələmciyə və bankirə
 +
cevrilmitdi. 1307 il oktyabrın 13-də
 +
Fransada T.-in əksəriyyəti həbs edil-
 +
di və aqır itpgəncələrdən sonra məlv
 +
edildi (1310). 1312 ildə Roma papası
 +
V Kliment T. ordenini LƏRV etdi.
 +
TAMPON (fr. saprop, hərfi mə na-
 +
sı—tıxac)—qanaxmanı saxlamaq, ya-
 +
xud yaranın mehtəviyyatını yıqmaq
 +
ucun iplədilən 5 (yumru, zolaq-
 +
lı) steril -tənzif.
 +
TA MPONAJ (fr. tamponnage, tam-
 +
rop—qapaq, tıxac)—mə dən şuxurla-
 +
rına xususi məhlulların ə
 +
gil, bitum, silikat, sintetik Er
 +
vurulması prosesi. Mə dən ənə
 +
də və Hidrotexniki inilaatda tə
 +
suxurları massivini bərkitmək, :
 +
cinin hidroizolyasiya ertuyu BƏ ..
 +
trasiyaya qartı ərtuk (yeraltı sula-
 +
rın mə”dən qazmalarına və ya filtra
 +
siya axınlarının hidrotexniki qurqu-
 +
ların bunevrəsinə gecməsinin qaritı-
 +
sını almaq məqsədi ilə) Yaratmaq
 +
 +
 +
ucun iplədilir. PTaxta tikintisində
 +
mə dən laqımları qazımadan əvvəl T.
 +
ipləri aparılır. Hidrotexniki qur-
 +
qular tikintisində T. bunəvrədəki
 +
quyu vasitəsilə yerinə yetirilir. Yum-
 +
ppaq, dayanıqsız suxurlara məhlul 6o-
 +
rularla (onlar suxura salınır) yeri-
 +
dilir. Bax həmcinin Sementləmə (q a-
 +
zımada),
 +
TAMTAM, tam-tam (səs təqlidinə
 +
əsaslanan termin, Hindistan xalqla-
 +
rı dilindən geturulmutidur)—zərb
 +
musiqi aləti. Qədim zamanlardan
 +
Asiya əlkələrində məbədlərdə isti-
 +
fadə olunmutidur. T. mərkəz hissə-
 +
Yə doqru bir qədər qabarıq, diametri
 +
600— 1500 mm olan yastı levhədən iba-
 +
rətdir: ucları kecədən olan toxmaq-
 +
larla səsləndirilir.
 +
TAMTAMA—İranda, Urmiya gelun-
 +
dən 20 km 1im.-da marara dutpərgəsi
 +
(dəniz səviyyəsindən 1700 m yuksəklik-
 +
də). Arxeoloji qazıntılar zamanı
 +
24 ədəd daiq mə”mulatı (mustye dəv-
 +
runə aid qəlpə və levhələr) və fauna
 +
qalıqları (maral, əkuz və at sӱmuklə-
 +
ri) ailkar edilmindir. T.-dan nean-
 +
dertal adamının omba sumuyunun qa-
 +
lıqı da tapılmızdır.
 +
 +
Əd.: Paleolit Blijneqo i Sredneqo
 +
Vostoka, L., 1978,
 +
TAN—Cində imperator sulaləsi
 +
(618—907). 7 əsr—8 əsrin ortaları-
 +
na qədər fəal daxili və xarici siya-
 +
sət yeritmii, 8 əsrin ortalarından
 +
zəifləməyə batlamıvndır. əndli
 +
uşyanı nəticəsində suqut etmiydir.
 +
TANA, Sana, Dembea-—Efiopiyada
 +
gəl. Efiopiya yaylasında, 1830 m yuk-
 +
səklikdədir. Uz. 75 km, eni 70 km-ə
 +
qədərdir. Sah. 3100—3600 km?: ilin
 +
fəsillərindən asılı olaraq dəyitir.
 +
Maks. dərinliyi 70 m-dir. Coxlu ada
 +
(ən beyuyu Dek) var. T.-ya coxlu cay
 +
tekulur, QT.-dan Mavi Nil (Abbay)
 +
axır. Balıqla zəngindir. Gəmicili-
 +
yə Vrarlıdır.
 +
TANAİLİDİ Panfiliya Nikolayevna
 +
(1892, Qars—1937, Bakı)—sovet aktri-
 +
sası. Milliyyətcə yunandır. Cəhmə
 +
fəaliyyətinə Tiflisdə batlamıi, yu-
 +
nan və Azərb. teatr tamatpalarında
 +
cıxhip etmipidir. T. rəqqasə kimi də
 +
tanınmınldır. 1921 ildən Tiflis
 +
5 Dram Teatrının, 1925 ildən
 +
M. Əzizbəyov ad. Azərb. Devlət Dram
 +
Teaqrının aktrisası olmudur. Rol-
 +
ları: Gulcahan (4 Nadir ilahı, E Nə-
 +
rimanov), Emiliya (“ Otelloə, V. 1Peks-
 +
pnr), Asya (*“Arpın mal alanə, U. Ha-
 +
cıbəyov), Fatmansa (4 Almase, C. Cab-
 +
barlı), Pamama qarı (“Pəri caduı,
 +
Ə. B. Haqverdiyev) və s. Kinoda cə-
 +
kilmitdir (4İsmətə, “Almasə və s.).
 +
TANAİS—Don (qədim yun. Tanais)
 +
cayı mənsəbində qədim ipqəhər. Qalıq-
 +
ları Rostov 11.-nin 25 kmm-liyindədir.
 +
E. ə. Z əsrdə salınmılnqdır. Muhum
 +
ticarət mərkəzi olmupdur. E.ə. 1 əc-”
 +
rin axırlarında Q.-i Bospor pad-
 +
pahı Polemon darıtmıit, lakin tez-
 +
liklə bərpa edilmitdi. 2—3 əsrin
 +
1-ci yarısında cicəklənmə dəvru ge-
 +
cirmitidir. 3 əsrin 40-cı illərində
 +
qotların tayfa ittifaqı T.-i tama-
 +
milə daqıtmınlar. 4 əsrin 2-ci ya-
 +
rısında bərpa edilmiti, 5 əsrin əv-
 +
vəllərinə kimi mevcud olmuipidur.
 +
Son tədqiqatlar nəticəsində (1983)
 +
T.-dən coxlu maddi mədəniyyət numu-
 +
nəsi (o cumlədən neftlə dolu amfora-
 +
lar və s.) apkar olunmutdur. Ardı-
 +
cıl arxeoloji tədqiqatlar davam et-
 +
 +
 +
29.9.1929,
 +
 +
 +
dirilir. 1961 ildən arxeoloji mu-
 +
zey-qoruqdur.
 +
 +
Əd.. Pelov D. B., Tanaisi Nij-
 +
nin Don v 11—Y1U vv. do n.ə., M., 1970:
 +
yenəonun, Tanais ii NijniNn Don v
 +
pervıe veka natpen ərı, M., 1972, Bett-
 +
qerB., Amforı s nadpislmi iz Tanaisa,
 +
4 Sovetskal arxeoloqinə, 1981, XI 4.
 +
 +
 +
TANAKA Giiti (6.Z.1863, Xaki —
 +
Tokio)— Yaponiya dəvlət
 +
və hərbi xadimi, general, baron (1920).
 +
1918—21 və 1923—24 illərdə hərbi
 +
nazir. Sovet Uzaq PQərqinə yapon
 +
hərbi mudaxiləsinin rəhbərlərindən
 +
olmutdur. 1927—29 illərdə bat na-
 +
zir, xarici iplər naziri və mustəmlə-
 +
gələr naziri olarkən qatı irticacı
 +
daxili və xarici siyasət yeritmiii-
 +
dir (1928 il martın 15-də kommunist-
 +
lərin kutləvi surətdə həbs edilməsi,
 +
sol həmkarlar təpgilatlarının bu-
 +
raxılması və s.).
 +
TANANARİVE (Tananarive) — Mana-
 +
qaskar Demokratik Resp.-sının pay-
 +
taxtı, bax Antananarivu.
 +
TAHTA (Tan ga)—TaHsaHH)ana məhəp.
 +
Tanqa vil.-nin inz.m. Hind okeanın-
 +
da port.. D.y. cr. Əh, 144 min (1978 ).
 +
Yeyinti və toxuculuq sənayesi, metal-
 +
lurgiya, metal e”malı, aqac e”malı
 +
sənayesi muəssisələri var. Sizalbe-
 +
cərmə r-nunun mərkəzidir.
 +
TANQAJ (fr. kapeade—kil yırqalan-
 +
ması)—ucup aparatının ( məs., təyya-
 +
rənin), yaxud gəminin bapiq kəendələn
 +
(ufuqi) ətalət oxuna nəzərən bucaq hə-
 +
əkəti. T. bucaqı—ucuii aparatı və
 +
Ya gəminin uzununa oxu ilə ӱfuqi mus-
 +
təvi arasındakı bucaqdır. T. bucaqı
 +
və momenti aparatın həndəsi və kon-
 +
struktiv parametrlərinə gerə hesab-
 +
 +
 +
lanır və bu xət kəlmaz hadisəni
 +
azaltmaq un tədbir gerulur.
 +
TANQANİK (Tan ganyika) — İIlləpru
 +
 +
 +
Afrikada Zair, Tanzaniya, Zambiya
 +
və Burundi ərazilərində gel. 773 M
 +
Tisaklikdədir. Uz. təqr. 650 km, eni
 +
40—80 km. Sah. 34 min km?, Dərin-
 +
liyinə (maks. 1470 m) gerə dunyada
 +
Baykaldan sonra ikinci gəldur. Hev-
 +
zəsinin sah. 244,5 min km?-dir. T.-ya
 +
Malaqarasi, Ruzizi və s. caylar tə-
 +
kulur. Lukuqa cayı vasitəsilə Lua-
 +
laba cayına axarı var. Bəzən seyi1-
 +
lər muppahidə olunur. Faunasının
 +
təqr. 7596 -i endemikdir. Hippopotam,
 +
timsah, coxlu uzən quplar var. Ba-
 +
lıq ovlanır. Gəmiciliyə yararlı-
 +
dır. Portları: Kiqoma (Tanzaniya),
 +
Bujumbura (Burundi), Kalima (Za-
 +
ir). 1858 ildə ingilis səyyahları R.
 +
Berton və C. Spik kəpf etmilər.
 +
TANQANİKA (Tapeapu:Ka) — PTərqi
 +
aman Tanzaniya Birləpmin Res-
 +
publikasının materik Hissəsinin
 +
alı.
 +
 +
TANQLA—–Cində, Tibet yaylasında
 +
daq silsiləsi. Uz. təqr. 700 km, maks.
 +
hund. 6096 m (Basudan-Ula d.). Bir
 +
necə massivdən ibarətdir. Qar və buz-
 +
laqlar var. Yuksək daqlıq səhra və
 +
cəl lapdiaftına malikdir. T.-dan
 +
Sikan-Tibet avtomobil yolu (T. aptı-
 +
rımı(z Hund. 6180 m) kecir.
 +
 +
TANQO (isp. (apso)—muasir bal rəq-
 +
si. Musiqi elm 2/4-dir. T.-nun rit-
 +
mik qurulupu xabaneraya yaxındır. 20
 +
əsrin əvvəllərində butun dunyada Ar-
 +
gentina T.-su adı ilə populyar idi.
 +
TANQUTLAR (əezlərini mi, minya
 +
adlandırırlar: Cin dilində dans-
 +
yan)—1) Tibet-Birma xalqları qru-
 +
pu. 10 əsrdə Cinin indiki Qansu və
 +
 +
 +
142
 +
 +
 +
TANDEM
 +
 +
 +
 +
 +
 +
PTansi əyalətləri ərazisində Si Sya
 +
dəvləti yaratmınldılar. Yazıları
 +
olmu:i, Xara-Xoto qazıntılarından
 +
mə”lum olan . mədəniyyət yaratmılidı-
 +
lar. 11 əsrdə uyqurların Betbalık
 +
əyalətini zəbt etmiii və Tanqu dəv-
 +
lətinin əsasını qoymutpdular. Mon-
 +
qol ipqtalından (1227) sonra T.-ın
 +
bir hissəsi tibetlilərin tərkibi-
 +
nə daxil olmuiy, qalanları isə mon-
 +
qollar və cinlilər tərəfindən assi-
 +
milyasiya edilmitlər. 13 əsrdə mon-
 +
qolların Hucumlarında iptirak et-
 +
mii T.-ın bir hissəsi sonralar Azərb.-
 +
da məskunlatmındı. 2) Rus ədəbiy-
 +
yatında 1930 illərə qədər Sinxay əya-
 +
lətində yapayan tibetlilərə verilən ad.
 +
 +
Ədə Kıcanov E. İ., Ocerki is-
 +
torii tapqutskoqo qosudarstva, M., 19681:
 +
Bartolıd V. V., Soc.,t. 5, M., 1968,
 +
 +
 +
TANDEM (ing. (apdep)—eyni tipli
 +
qurqu və ya qovpaqların (məs., por-
 +
 +
 +
ipyenli mapınlarda silindrlərin,
 +
nasosların, x) 4 velosipedlər-
 +
də oturacaqların) ardıcıl olaraq
 +
 +
 +
bir həndəsi ox uzərində yerlətiməsi.
 +
Məc., Hü prosesi bir ox uzərində yer-
 +
ləpmip iki və ya uc silindr arasında
 +
paylanmınd poriyenli maiqına (butun
 +
poriqenlər bir carxqolunu ipylədir)
 +
T.-matpın deyilir.
 +
 +
TANEYEV Sergey İzanovic (25.11.
 +
1856, Vladimir—19.6.1915, Moskva
 +
vil., indiki Zveniqorod r-nunun Dyud-
 +
kovo k.)—rus bəstəkarı, pianocu, pe-
 +
daqoq, musiqipunas. Toskva konserva-
 +
toriyasını bitirmiqldir (1875). Pia-
 +
nocu kimi konsertlərlə cıxıi etmiil-
 +
dir. 1878 ildən Moskva konservatori-
 +
yasında dərs demitdir (1881 illən
 +
prof., 1885–-89 illərdə direktor).
 +
Mutərəqqi əqidəli iyəxsiyyƏT olan
 +
1905 ildə tə"tilci tələbələrin huquq-
 +
larını mudafiz etmii, konservato-
 +
riyanın murtəcə rəhbərliyi ilə mu-
 +
naqimə nəticəsində professor hey"-
 +
ətinlən cıxmındır. T. 1880-ci il-
 +
lərdə Ukrayna, Qafqaz xalqlarının
 +
xalq mahnılarını nota salmıp1, eləcə
 +
də Pimali Qafqaz musiqi folkloru-
 +
nun tədqiqi ilə məeul olmupdur.
 +
T.-in polifoniya problemlərinə həsr
 +
etdiyi musiqi nəzəriyyəsinə dair əsər-
 +
lərinin muhum əhəmiyyəti vardır., 1.
 +
FOresteyaə (1895) operasının, *Də-
 +
məpqli İoannu (1884) kantatasının,
 +
4 simfoniya, kamera ansamblları—
 +
simli kvartet, trio və kvintetlər,
 +
coxlu xor və romansların muəllifi-
 +
dir. QT.-in yaradıcılıqı rus musiqi
 +
tarixində muhum mərhələ təiykil edir.
 +
 +
 +
Əsərləri: Ucenie o kanone, M.
 +
1029, PodlvijnoN kontrapunkt Stroqoqo
 +
pisvma, M., 1959: Dnevniki. 1894—1909,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
v 3-x kn., kn. 1—2, M., 1981—82,
 +
 +
əd: P. İ. CankovskiNn, S. İ. Taneev,
 +
Pisvma, M.. 1951: Korabelhniiko-
 +
va L., S. İ. Taneep v MoskovskoNV konser-
 +
vatorii, M., 1974: Bernandt 2 Ba
 +
C. H. Taneen, M., 1983.
 +
 +
 +
TANER (Tapeq) Haldun (d. 16.3.1916,
 +
İstambul)—turk yazıcısı. vYapasın
 +
demokratiya (1949), ePhqixaneyə Yaqıpy
 +
yarırdıg (1953), 4*On ikiyə bir dəqiqə
 +
qalırg (1954), *“Sanponun səhər gəzin-
 +
tisim (1969) və s. hekayə kitabların:
 +
da, *Azadlıqdakılaru (1957), eləyim”
 +
man fırlanırdıg (1953), *Kepanlı
 +
Əli lastanız (1964), *Vətan xilaskarı
 +
PTabanı (1967), *Sərsəm qocanın piy-
 +
ləkər qarısı (1971) və s. pyeslərin-
 +
də aktual sosial problemlər Qaldı-
 +
rılır. Bə”zi hekayələri Azərb. di-
 +
 +
 +
linə tərcumə edilmipdir. Bakıda
 +
olmutdur (1967). *Cahatpumul inqi-
 +
labə məqaləsində (eBakı qəz., 1967,
 +
20 sentyabr) Beyuk Oktyabr sosialist
 +
inqilabının qumumdunya əhəmiyyətini
 +
Yӱksək qiymətləndirmitdir.
 +
Əsərləri: Bez odnoN mipinutı dve-
 +
Hanuarb, M., 1965, Rasskazı, M., 1971.
 +
Əd. Qasımova S., Haldun Ta-
 +
nerin Hekayələri haqqında bə"zi qeydlər,
 +
 +
 +
aTurk filologiyası məsələləri? kita-
 +
bında, B., 1980.
 +
TAH)KEP (3:3) — MəparcıınH (1m.-
 +
 +
 +
ında, Cəbəluttariq boqazı sahilində
 +
pəhər. Tanjer əyalətinin inz.m. D.y.
 +
st. Aeroport. ƏH. 186 men (1973). Ye-
 +
yinti, toxuculuq, sement sənayssi muəs-
 +
sisələri: me"marlıq abidələri, muzey-
 +
lər və s. var. T.-in əsasını e.ə. 2-ci
 +
minillikdə finikiyalılar qoymuilar.
 +
 +
 +
(44
 +
R. il
 +
ət
 +
( HH
 +
 +
 +
ə ə (2 .. u
 +
 +
Hə “ * - |
 +
 +
zə
 +
ə d
 +
 +
 +
2026:
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TANZANİYA (Tapqtapqa), Birlənqmisi
 +
Tanzaniya Respublikası (Yl:ed Ke-
 +
public of Tanzania).
 +
 +
Cmumi mə”lumat. PQərqi Afrikada
 +
dəvlət. Millətlər Birliyi tərkibin-
 +
dəlir. T.-nın ərazisi materik (Tan-
 +
qanikay) hissədən və adalardan (Zənzi-
 +
bar və Pemba a-rı) ibarətdir. P1m.-
 +
lan Uqanda, 11m.-1.-dən Keniya, c.-dan
 +
Mozambik, c.-q.-dən Malavi və Zambi-
 +
ya, 1im.-q.-dən Burundi və Ruanda ilə
 +
həmsərhədlir. PT.-də Hind okeanı, q.-
 +
nə Tanqanika, c.-q.-də Nyasa (Malavi),
 +
tim.-da Viktoriya gəlləri ilə əhatə:
 +
lənir. Sah. 945,1 min km?, ƏH,. 18.5
 +
mln. (1982). İnzibati cəhətdən 20
 +
vil.-ə (materik Hissə), Ə əyalətə (Zən-
 +
zibar a.-nda 3, Pemba a.-nda 2 əyalət)
 +
bəlunur. Paytaxtı Darussəlam 11.-dir.
 +
 +
Dəvlət quruluiyu. Q. resp.-dır.
 +
1977 il Konstitusiyası quvvədədir.
 +
Dovlət və həkumət baicısı 5 il mud-
 +
dətinə secilən prezidentdir. O, həm-
 +
cinin silahlı quvvələrin bais koman-
 +
danıdır. Qanunverici hakimiyyət prs-
 +
zidentə və birpalatalı parlamentə—
 +
Milli Məclisə məxsusdur. İcra ha-
 +
kimiyyətini vitse-prezident və nazir-
 +
lərdən ibarət həkumət (kabinst) həya-
 +
ta kecirir.
 +
 +
1979 ildə TR.-nın ada hissəsinin
 +
Konstitusiyası təsdiq edilmiiydir.
 +
Həmin Konstitusiyaya gərə Zənzibar
 +
və Pembaya muxtariyyət verilmitdir.
 +
T.-nın ada hissəsinin 5 il mӱddətinə
 +
secilən prezidenti eyni zamanla Yən-
 +
zibarın İnqilabi PTurasının sədri-
 +
dir. Ali qanunverici hakimiyyət orqa-
 +
nı Numayəndələr iqurası (səlahiyyət
 +
mudləti 5 ildir), icra hakimiyyəti
 +
orqanı Zənzibarın İnqilabi tpurası-
 +
dır (səlahiyyət mӱddəti Ə illir).
 +
 +
Təbiət. Q. ərazisinin cox Hissəsi
 +
1|Pərqi Afrika yaylasındadır (Hhuid.
 +
cox yerdə 1000—1500 m). Yaylala ən
 +
yӱksək qalxmalar vulkanlardır: Ki-
 +
limancaro (5695 M, Afrikada ən İYK-
 +
sək nəqtə), Runqvq (3175 mu, Hər ikisi
 +
sənmuli), Meru (4567 m, puskurən),
 +
 +
 +
kə ə —— Banan??? " ə ər
 +
 +
 +
Çoxlu genip vulkan kraterləri (Nqo-
 +
ronqoro və s.) var. Hind okeanının
 +
sahilboyu dar ovalıqdır. Faydalı
 +
qazıntıları: almaz, daiq kemur, də-
 +
mir filizi, qızıl, qalay, volfram,
 +
nikel, mis, duz, qrafit və s. İqlimi
 +
ekvatorial-mussondur. Orta temp-r ən
 +
isti ayda (oktyabr, yaxud noyabr) yay-
 +
lanın daxili hissələrində 27*S.
 +
ən soyuq ayda (iyul, yaxud avqust) 12—
 +
22*S-dir. İllik yaqıntı 250—1500
 +
mm. Cayları qısa və astapalıdır,
 +
Ən iri cayları Rufici və Ruvuma-
 +
dır. Afrikanın ən iri gəlləri—
 +
Viktoriya, Tanqanika və Nyasanın bir
 +
hissəsi T. ərazisindədir. Əsasən, qəh-
 +
vəyi-qırmızı və qırmızı-qonur tor-
 +
paqlar yayılmıtidır. Ərazinin cox
 +
hissəsi savannalar və seyrək mepəlik-
 +
dir. Yӱksək daqların yamacları hə-
 +
mitpəyaitıl rutubətli mepələr, daha
 +
yuxarılar dar cəmənləri ilə ertulu-
 +
dӱr. Heyvanları: fil, gərgədan, bege-
 +
mot, antiloplar, zebr, zurafə, aslan,
 +
bəbir, meymun, timsah, ilan və s. Cox-
 +
 +
 +
lu qupq, ipərat (o cӱmlədən sese
 +
milcəyi) zar. Milli parkları:
 +
Serengeti, Nqoronqoro, Leyk-Manya-
 +
ra və s.
 +
 +
 +
Əhali. Əhalinin təqr. 9894 -i iyərqi
 +
bantu xalqlarına daxil olan afri-
 +
kalılardır. Hindlilər, pakistanlı-
 +
lar və ərəblər də yapayır. Devlət di-
 +
li suahili və ingilis dilləridir.
 +
Dindarların əksəriyyəti ən”ənəvi di-
 +
ni eqtiqadlarını saxlayır: mӱsəlman
 +
və xristianlar da var. İpiiləyən əha-
 +
linin 90945-dən coxu k.t.-nda calıdır
 +
(1979). Muhum ipəhərləri: Darussə-
 +
lam (870 min nəfər: 1980), Zənzibar,
 +
Tanqa, Mvanza və s.
 +
 +
Tarixi mə”lumat. T. ərazisi ən
 +
qəlim dəvrdən məskunlamındır.
 +
Burada aikar olunmuitq qədim insan-
 +
ların qalıqları və kobul dail alət-
 +
lər 3 mln. il əvvələ ail edilir. Era-
 +
mızın əvvəlində T. ərazisində ban-
 +
tu və Nilboyu tayfaları yaiyayırdı.
 +
7—8 əsrlərdə buraya ərəblər kecub
 +
gəldilər. 16 əsrdə T.-ya gələn portu-
 +
qalları 18 əsrdə ərəblər sıxındır-
 +
dılar. 19 əsrin əvvəlində Zənzibar
 +
və Tanqanikanın 1i, hissəsi Məsqət
 +
sultanlarının hakimiyyəti altında
 +
idi. 1884 ildə Almaniya Tanqanika-
 +
nın materik hissəsini ital etdi.
 +
1890 ildə Zənzibar uzərində B. Bri-
 +
taniya protektoratı yaradıldı.
 +
xalqı ipqalcıların əsarətinə qariı
 +
dəfələrlə silahlı mubarizəyə qalxdı
 +
(1888 —89, 1891—97, 1905—07 illər /S-
 +
yanları). Tanqanika 1920 ildən B. Bri-
 +
taniyanın mandatı altında, 1946—6
 +
illərdə isə ingilis idarə uçsulu sax-
 +
lanılmaqla BMT-nin qəyyumluqunda
 +
idi. T.-da milli azadlıq hərəkatının
 +
genitlənməsi nəticəsində 1961 ildə
 +
Tanqanika, 1963 ildə Zənzibar istiq-
 +
 +
 +
.laliyyət qazandı. 1964 ildə Tanqanika
 +
 +
 +
və Zənzibar birlətərək Birlətmin
 +
Tanzaniya Resp.-nı yaratdılar. T. he:
 +
guməti antiimperialist və bloklara
 +
qopulmamaq siyasəti yeridir. BM1-
 +
nin uzvudur (1961). 1961 ilin deka"
 +
brından SSRİ ilə diplomatik əlaqə
 +
saxlayır. Hər iki əlkə arasında iq”
 +
tisadi və mələni əməkdailıq geniiylə-
 +
nir. 1981 illə Birləptmi= Tanzaniya
 +
Respublikası Milli Məclisinin, Q.
 +
ildə isə Tanzaniya Birlətmin Ees
 +
publikası İnqilabi Partiyasının nu"
 +
mayəndə hey”ətləri SSRİ-də (o CӱM"
 +
lədən Azərb, SSR-də) olmuidur.
 +
 +
 +
TANZANİYA
 +
 +
 +
143
 +
 +
 +
 +
 +
 +
= —
 +
sv? Y T.A-H / A7-£r— —
 +
/ minə —Vakklteeray ya=g1=u
 +
Cə ə
 +
ıl 4 iz s di = "bir
 +
r —
 +
=
 +
 +
 +
 +
 +
 +
. ə rb
 +
əə
 +
 +
 +
Neoronqoro krateri O
 +
 +
 +
Elncu xil $
 +
 +
 +
) —y
 +
 +
 +
o : rə or —=
 +
sxemə
 +
 +
 +
il
 +
m
 +
 +
 +
1
 +
 +
 +
..
 +
 +
 +
— Ma kumbako
 +
 +
 +
 +
 +
 +
) ii Dodoma
 +
 +
 +
1 “a cu 1 u ə, py
 +
CV. Taha ma ==
 +
 +
 +
“əə “ə 2570 7
 +
 +
TAN :
 +
:. I
 +
 +
/ əl ın (|
 +
 +
 +
2) CD
 +
||
 +
 +
 +
2 Jaro, x ə nn...
 +
ona,
 +
 +
 +
- 1  —YM “kokpt
 +
məə = 4 . 1— ənzubar 6,:0—
 +
Və) a zənziVaR-
 +
 +
 +
—
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ük ku o —
 +
cə
 +
“yer İAPYUÇATAM—
 +
 +
 +
/
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ə ə
 +
DƏ" Lindi £/
 +
2 Nacinqvea
 +
 +
229 o.
 +
 +
 +
Y 2
 +
= | YTıbode
 +
= o q”i
 +
 +
 +
1 Kilimancaro
 +
Tanzaniyanın Zənzibar və Pemba adalarındakı əyalətlərinin
 +
inzibati sərhədləri kostarilmaminidir
 +
 +
 +
İnqilabi Partiyanın 1984 ilin
 +
avqustunda gecirilmii nəvbədənkənar
 +
qurultayında əlkənin gələcək sur”ətli
 +
inkipafı və ədalətli cəmiyyətqurul-
 +
ması məsələlərinə xususi diqqət ye-
 +
tirilmipdir.
 +
 +
Siyasi partiyalar, həmkarlar it-
 +
tifaqları. HNamaca mapindu-
 +
z i—(CCM: İnqilabi partiya)—elkə-
 +
də yeganə və hakim partiyadır: 1977
 +
ildə Tanqanika Afrika Milli İtti-
 +
faqı (TANU ) və Afro-PYirazi Parti-
 +
yasının (AP1P) birləiməsi əsasında
 +
yaradılmıtdır. Tanzaniya fəh-
 +
lələri ittifaqı (1978).
 +
 +
İqtisadi-coqrafi ocerk. T. iqti-
 +
sadi cəhətdən “ao inkipaf ə
 +
aqrar əlkədir. mumi MİLLİ GƏLİ-
 +
par 3690 -ini k.t. verir (1981). İqti-
 +
sadiyyatında xarici kapitaldan ası-
 +
lılıq qalır.
 +
rilir. Xarici banklar, sıqorta i11-
 +
ləri, əsas ticarət tpirkətləri mMil-
 +
liləpdirilmiipdir. Mə”dən və e mal
 +
sənayesi, nəql., rabitə, energetika,
 +
ixracat, idxalat və s. DƏVLƏTİN nəza-
 +
rətindədir. K.t.-nın əsas sahəsi bit-
 +
kicilikdir. T. sizal (1981 ildə 74
 +
MİN t) istehsalında dunyada Brazi-
 +
liyadan sonra 2-ci yerdədir. Pambıq,
 +
qəhvə, mixək, cay, tutun, qarqrıdalı,
 +
butda, cəltik, darı və s. becərilir.
 +
 +
e milcəyi olmayan r-nlarda hey-
 +
vandarlıqla məpqul olunur. 13,2 mln.
 +
qaramal, 10 mln. davar var (1981). İl-
 +
də 280 min t balıq ovlanır. Mə”dən
 +
sənayesi, əsasən, ixracat ucun HHLTƏ-
 +
yir. Almaz (1981 ildə 47,3 kq), qızıl,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
.t. Kooperativlətdi--
 +
 +
 +
qalay, duz cıxarılır. Neft e"malı,
 +
toxuculuq, ayaqqabı, yeyinti, arav e”Ma-
 +
lı, tikinti materialları, kimya, me-
 +
tallurgiya, metale”malı sənayesi muəs-
 +
sisələri və s. var. 1979 ildən dəzgah
 +
istehsalına baqilanmıindır. 1981 ildə
 +
790 mln. ket-saat elektrik enerjisi
 +
istehsal edilmindir. D.y.-larının
 +
uz. təqr. 4 min km, avtomobil yolla-
 +
ının uz. təqr. 26 min km-dir (1980).
 +
 +
as dəniz portu Darussəlamdır (yuk
 +
dəvriyyəsi 3,6 MnH. m, 1981). ellər:
 +
xalq aeroport (Darussəlam, Kiliman-
 +
caro, Dodoma) var. Qəhvə, pambıq,
 +
sizal, ədviyyat, cay, almaz və s. ixrac
 +
edilir. Mapın və avadanlıq, neft
 +
və neft məhsulları, ərzaq, metal və s.
 +
idxal olunur. Əsas ticarəti*B. Bri-
 +
taniya, AFR, ABİT, Yaponiya və s. əl-
 +
gələrlədir. SSRİ T. ilə iqtisadi
 +
əməkdatlıq edir. Pul vahidi T. tpil-
 +
linqidir. .
 +
 +
Səhiyyə. 1969 ildə T.-da əhalinin
 +
hər min nəfərinə duiiən doqum sayı
 +
47, umumi elum sayı 22, Hər min nəfər
 +
diri doqulana gərə utaq əlumu 162
 +
olmutpdur. Orta emur 41 ildir. Əlkə-
 +
də infeksion və parazitar xəstəlik-
 +
lər ustunluk təkil edir. T.-da di-
 +
zenteriya, epidemik hepatit, zəhrə-
 +
vi xəstəliklər, uiqaq infeksiyası,
 +
vərəm, traxoma genii yayılmınqdır.
 +
Tanqanikada 18 min carpayılıq (əha-
 +
linin hər min nəfərinə 1,4 carpayı)
 +
112 xəstəxana, 1,3 min dispanser, 494
 +
həkim (əhalinin hər 28 ,3 min nəfə-
 +
rinə 1 Həkim), 33 diiq həkimi, 34 əq-
 +
zacı, 396 mama, 925 tibb bacısı (1973),
 +
 +
 +
Zənzibarda 875 carpayılıq 4 dəvlət
 +
xəstəxanası, 43 həkim (əhalinin hər
 +
8 ,2 min nəfərinə 1 Həkim), 2 dii hə-
 +
kimi, 3 əczacı, 25 mama, 192 tibb 6a-
 +
cısı var. Həkim kadrları Darussə-
 +
lam un-tinin tibb fakultəsində, Ma-
 +
kerer və Uqanda tibb in-tlarında Ha-
 +
zırlanır. |
 +
Maarif. 1970 ildə əhalinin 7594 -
 +
dən coxu savadsız idi. 1973 ildə T.
 +
yailıla arasında savadsızlırın
 +
ləqvi sahəsində apardıqı iplərə gə-
 +
rə N. K. Krupskaya ad. Beynəlxalq mu-
 +
kafat almıtdır. Utaqlar 7 yaiın-
 +
dan məktəbə qəbul edilirlər. Təhsil
 +
muddəti ibtidai məktəblərdə 7, orta
 +
məktəblərdə 6(4--2), texniki-pepyə mək-
 +
təblərində 1—5 ildir. Darussəlamda
 +
orta texniki təhsil verən texniki
 +
kollec, un-t, Milli mərkəzi kitabxa-
 +
na, un-t kitabxanası, Milli muzey,
 +
Zənzibarda Dəvlət muzeyi var.
 +
Mətbuat, radio veriliiyləri, tele-
 +
viziya. Gӱndəlik qəzetləri: suahili
 +
dilində—FUxuruq (1961): ingilis di-
 +
lində —FDeyli Nyusə (1972). Darus-
 +
səlamda T. radiosu (1956), Zənzibar-
 +
da T. və Zənzibar radiosu (1964), te-
 +
leviziya studiyası (1973) fəaliyyət
 +
 +
 +
gestərir. T. informasiya agentliyi
 +
PQTİXATA 1976 ildə yaradılmıtdır.
 +
Ədəbiyyat. T. ədəbiyyatı suahili
 +
 +
 +
və ingilis dillərində inkipqaf edir.
 +
Suahili dilində ədəbiyyatın tarixi
 +
18 əsrin əvvəllərindən baplanır.
 +
Klassik ədəbiyyatın (18 əsr—20 əs-
 +
in əvvəli) əsas janrı olan poezi-
 +
Yada islam dininin tə”siri gucludur.
 +
Utendi (epik və didaktik məzmunlu
 +
ie”rlər), məqazi (peyrəmbər və onun əs-
 +
habələri haqqında hekayələr) və mə-
 +
iairi (aptiqanə və ya siyasi pe"rlər)
 +
əsas poetik formalar idi. Fəlsəfi)
 +
sosial və ədəbi esselərin, publisis-
 +
THK BƏ avtobioqrafik əsərlərin muəl-
 +
lifi R. PTaaban yeni ədəbiyyatın ən
 +
gərkəmli numayəndəsidir. Suahili di-
 +
lində ədəbiyyatın inkipafında dunya
 +
ədəbiyyatından tərcumələr muhum rol
 +
oynayır. 20 əsrin -cı illərindən
 +
inkitpaf edən ingilisdilli ədəbiyyat-
 +
da kəskin sosial Hə qaldırı-
 +
lır (P. P. Palanqo, Q. alimuqoqo
 +
və b.-nın roman və povestləri).
 +
Me”marlıq və təsviri sənət. T.-
 +
nın Kondoa, Kisesi, Tambala, Mvanza
 +
r-nlarındakı maqaralarda Yuxarı Pa-
 +
leolit və Neolit devrlərinə aid qaya
 +
rəsmləri atpkar edilmiidir (fantas-
 +
tik heyvan təsvirləri, ov və deyuli
 +
səhnələri). Ərəb iptalı dəvrundə
 +
salınmıni nəhəənəpnə orta əsrlər-
 +
dən coxlu məscid, saray, Yapayıint ev-
 +
ləri qalmıtdır (Kilva-Kisivanidə-
 +
ki Bəyuӱk məscid, 12—15 əsrlər). Av-
 +
ropa mustəmləkəciliyi dəvrundə (19
 +
əsrin sonu) iri ipəhərlər (Darussə-
 +
lam) və ticarət mərkəzləri (Mopi,
 +
Dodoma) inkitpaf etmitdir. Atac və
 +
gildən Heykəltəraiqlıq nӱmunələri ge-
 +
nipq yayılmıldır. 1964 ildən mevzu
 +
baxımından xalq həyatı və məniyəti
 +
ilə barlı olan milli boyakarlıq mək-
 +
təbi formalatmındır. S. C. Ntiro-
 +
Nun portret və kənd həyatı levhələri,
 +
Macanın naturmortları, F. K.
 +
Mzangi və T. F. Abdullanın məiiət
 +
kompozisiyaları fərqlənir.
 +
eatr, Mustəmləkəcilik illərində
 +
Darussəlam, Nioporopu, Apyıma məhəp-
 +
lərində daimi binaları olan ingilis
 +
əvəskar teatr truppaları fəaliyyət
 +
gəstərmipdir.Əlkə istiqlaliyyət qa-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TANIMA
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Tanzaniya. 1. Kilimancaro darı. 2. Darussəlam pəhəri. 3. Zənzibar pəhərindən kerunutt. 4. Arutpa pəhərinin kçcələrin-
 +
dən biri. 5. Sizal lifinin qurudulması. 6. Mvadui rayonunda almaz mə dəni. 7. Kilva-Kisivanidə Beyuk məscidin qalıq-
 +
 +
 +
ları. 12—15 əsrlər. 8. Kənd yapayıpq məskəni. 9. Masai tayfasından qadın. 10, Qadın fiquru. Atac.
 +
Etnoqrafiya və İbtidai İcma Tarixi Muzeyi, Hamburq.
 +
 +
 +
zandıqdan sonra ingilis və suahili
 +
dillərində yerli mevzularda tamayila-
 +
lar hazırlayan Afrika kollektivləri
 +
yaradıldı. 1967 ildə Darussəlam un-
 +
tində teatr ppe“bəsi acılmın, 1968
 +
ildə gənclərdən ibarət səyyar truppa
 +
təpkil edilmitdir.
 +
 +
 +
Əd. Cijov N. N., Tanzanil, Mə
 +
1972, Sovremennıe literaturı Afriki.
 +
Vostocnal i (Ojnan Afrika, M., 1974,
 +
 +
aiman D., Sovremennal Qanzznil,
 +
M., 1977 Qarcarnik S., Samai bolh-
 +
tyan kladovll v mire, per. s polhskoqo,
 +
M., 1979, Obhedinennai Respublika Tan-
 +
zaniln. Sprapvocnik, M., 1980, Afrika,
 +
Vostocnal i (Ojnal Afrika, M., 1981
 +
(seril, 4“Stranı i narodıq).
 +
 +
 +
TANIMA, tanınmaq ucun
 +
təqdim etmərkistintaq hərəkəti,
 +
ilahidə (zərər cəkmi məxcə, myöhə
 +
edilən tiəxsə, muӱqəssirə) təqdim edi-
 +
lən pəxslər, peylər (əigalar) və s.
 +
icərisindən bapiq vermiit cinayətlə
 +
əlaqədar, yaxud əvvəllər ona tanıip
 +
olan obyekti tanımaqa imkan vermək
 +
məqsədilə aparılır. Mustəntiq tanı-
 +
yan pəxsi T. ucun təqdim ONYHMYIN
 +
itəxsin (predmetin) xarici gorunuiyu
 +
və nipanələri haqqında və Həmin (ləx-
 +
si (predmeti) nə kimi pipəraitdə gər-
 +
məsi barəsində qabaqcadan dindirir.
 +
Tanınmalı olan piəxs onup xarici
 +
gerunutqu ilə oxtar batqa tpəxslərlə
 +
birlikdə, tanınmalı predmet isə mum-
 +
kun qədər eyni nəvdən olan predmetlər
 +
icərisində tanıyacaq ipəxsə gestəri-
 +
lir. T, Lal (aahidlərinin iptirakı
 +
ilə aparılır. QT.-nın aparılması
 +
və onun nəticələri haqqında protokol
 +
cinayət ipində subut kimi qiymətlən-
 +
 +
 +
11. Tayfa bapcısının
 +
qrafiya muzeyi, Berlin-Dalem.
 +
 +
 +
dirilir. Q.-nı aparma qaydası sovet
 +
cinayət-prosessual qanunvericiliyi
 +
 +
 +
ilə nizamlanır (bax məs., Azərb.SSR *Syalibdaə
 +
 +
 +
Cinayət Prosessual Məcəlləsi, mad-
 +
dələr 177—179). |
 +
 +
TAH)YT (TAN/UG, Telegrafska Agen-
 +
ci)a Nova Yiroz1amyya), Yeni Yuqo s-
 +
laviya Teleqraf Agent-
 +
li y i—YSFSR-in informasiya agent-
 +
liyi. 1943 ildə Yaytse 11.-ndə yaradıl-
 +
mı, 1944 ildən Helqraddadır. Ol-
 +
kəpin qəzet, jurnal, radio və telv-
 +
viziyasını daxili pə xarici siyasət
 +
məsələlərinə dair informasiya ilə
 +
tə”min edir.
 +
 +
TANK Maksim (təxəllusu|
 +
pə familiyası Yevgeni
 +
S gkurko) (d. |
 +
17.9.1912, indiki
 +
Minsk vil., Myadel
 +
r-nunun Pilkov-
 +
ipina k.)--belorus
 +
sovet ppairi. BSSR
 +
xalq pairi (1968),
 +
 +
 +
əsl adı
 +
İvapovic
 +
 +
 +
 +
 +
 +
BSSR EA akad.
 +
(1972). Sosialist
 +
Əməyi Qəhrəmanı
 +
(1974). Lenin mu:
 +
kafatı (1978) və
 +
 +
 +
SSRİ Dəevlət muka
 +
fatı (1948) laursea-
 +
tı. 1936 ildən Sov.İKP uzvu. Belo-
 +
rusiya Yazıcılar İttifaqı İdarə
 +
Hey”ətinin birinci katibi (1966 il-
 +
dən), SSRİ Yazıcılar İttifaqı
 +
İdarə Heyətinin katibidir (1976 il-
 +
dən). Qərbi Belorusiyada inqilabi Hə-
 +
rəkatda fəal ipttirak etmidir.
 +
cMərhələlərdək (1936), “Doraqacı al-
 +
tındaz (1938) ipe”r kitabları, € Hapouo
 +
 +
 +
taxtı.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Makonde tayfası.
 +
Aqac. Vanyampezi tayfası. Etno-
 +
(1937) poeması Qərbi Belorusiya zəh-
 +
mətkəplərinin mubarizəsinə, “Yanukg
 +
(1943) poeması, “Silahı
 +
itiləyinə, “Odlu səma arasındanə
 +
(hər ikisi 1945) tpe”r kitabları Bə-
 +
yuk Vətən muharibəsinə həsr olun-
 +
muzidur. *Bilsinlərə (1948), 4P1im-
 +
HƏK iziəFj (1957), “Mənim gundəlik
 +
cərəyimə (1962), “Bir udum suq (1964),
 +
c İpıqa etiq olsunq (1972), eHapos
 +
iamlarıq (1977) və s. ipe"r kitabla-
 +
rının muəllifidir. Bir sıra ile"
 +
ri Azərb. dilinə tərcumə olunmu)-
 +
dur. SSRİ Ali Sovetinin (7—11-ci
 +
caqırın) deputatıdır. 4 dəfə Lenin
 +
ordeni, Oktyabr İnqilabı ordeni,
 +
4 baiqa orden və medallarla təltif
 +
edilmiidir.
 +
 +
 +
Əsərləri: İzbr. proizv., t. 1—2,
 +
 +
 +
M., 1971: Procitan i peredan druqomu:
 +
Stixi i pozmı, M., 1981: Narocanski
 +
sosnı, M., 1982,
 +
 +
 +
TANK (ing. kapk, əsas mə”nası—bak,
 +
tutum, cən)—deyuli meydanında muxtə-
 +
lif hədəfləri məhv etmək ucun silah-
 +
ları və yuksək mutəhərriklik qabi-
 +
liYYƏəti olan, butev zirehli, tırtıllı
 +
deyuti mapını, İlk zirehli deyui
 +
mapınının muxtəlif layihələrini
 +
Rusiyada V. D. Mendeleyev və 6.
 +
(1911—15), B. Britaniyada De Mol
 +
(1912), Avstriya-Macarıstanda Q. Bur:
 +
itın (1913) verminlər. A. A. Poro-
 +
xovipikovun yaratdıqı ilk F Vezdexodə
 +
T.-ı 1915 il mayın 18-də sınaqdan Ge-
 +
cirildi. T.-ın əsas hissə və avadan-
 +
lıqı fırlanan qulləli zireh gevdə,
 +
muhərrik, idarəetmə intiqalları olan
 +
transmissiya, Hərəkət edən hissə, si-
 +
lahlar kompleksi, mulpahidə və tupq
 +
 +
 +
 +
 +
 +
T-54 tankının sxemi: /1—prikali
 +
 +
pulemyot, 2—mupahidə cihazı: ili
 +
nay, 4—komandir ucun lyuk: 5=— komandir
 +
ucun oturacaq, 6—muhərrik: 7—əturu-
 +
culər qutusu) 8— planetar dəndərmə me-
 +
xanizmi, 9—aparıcı təkər: 10— )ana-
 +
caq bakıy //—tırtıllı lent: 12— dayaq
 +
vərdənəsi: 13—istiqamətləndirici təkər:
 +
14—ndarəetmə pedal və lingləri: 15—su-
 +
rucu-mexanik ucun oturacaq, /6—deyupt
 +
ey pcaTbı, 1/7—hərəkət istiqamətində atəp
 +
acan pulemyotun mazqalız 18—top: /9—
 +
 +
teleskopik nipangah,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
lama cihazları, elektrik avadanlıqı,
 +
rabitə vasitələri, yanrqından və atom
 +
partlayınpından mӱhafizə sistemlə-
 +
ridir. Gəevdənin daxili uc bəlmədən
 +
ibarətdir (idarəetmə, deyuii, muӱhər-
 +
rik-transmissiya bəlmələri). Təkmə
 +
qullə 360* fırlana bilir. Silah kom-
 +
pleksi əsas silahdan (90—152 mm-lik
 +
hamar və ya yivli luləli top) və can-
 +
lı quvvələri məhv etmək ucun yardım-
 +
cı silahdan (adi pulemyot və irika-
 +
librli zenit pulemyotları), deyui
 +
sursatı komplektindən, tupilama və
 +
mulahidə (o cumlədən qaranlıqda gər-
 +
mə) cihazlarından ibarətdir. Bir sı-
 +
ra T.-larda tankvuran idarəolunan ra-
 +
getlər də yerlətdirilir. Hərəkətdə
 +
atəiin dəqiqliyi ucun muasir T-55,
 +
T-62, T-72 (CCPH), M60-A1 (ABI),
 +
c“Hiftenə (İngiltərə), “Leopard
 +
(AFR) T.-larında silah sabitlətdi-
 +
riciləri, T.-ı su altında (4—6 mm də-
 +
rinlikdə) surmə vasitələri olur.
 +
1935—37 illərə qədər T.-ın yalnız
 +
gӱlləyədavamlı zirehi olurdu. Tank-
 +
luran toplar meydana cıxdıqdan sonra
 +
100— 200 mm qalınlıqda zirehi olan
 +
T.-lar yaradıldı. Maks. sur"əti saat-
 +
da 41—65 km-dir. Kəifiyyat aparmaq
 +
ucun yungӱl T. (kutləsi 20 ?t-dək),
 +
motoatıcı qopunları gӱcləndirmək
 +
və dupimənin atəi vasitələrini, canlı
 +
qӱvvələrini məhvetmək ucun orta arır-
 +
ATAN (40 m-nəK), Ya T.-ları ir
 +
Mӱbarizə ucun aqır (40 tl-dan artıq
 +
T.-lar tətbiq edilir. Sovet T-34, KV,
 +
İS-2, T-62, T-72 T.-ları muvafiq
 +
dəvrlərin ən mӱkəmməl T.-larıdır.
 +
 +
unların yaradılmasında konstruk-
 +
torlardan J. Y. Kotinin, N. L. DU-
 +
xovun, M. İ. Kopkinin, A. A. Moro-
 +
zovun və 6.-nın bəyuk rolu olmutdur.
 +
T. yӱksək keyfiyyətlərinə gərə dəyuiq-
 +
də quru qopunlarının əsas zərbə quv-
 +
vəsi rolunu oynayır.
 +
 +
 +
AC E— 10, x, 9
 +
 +
 +
3—ante-
 +
 +
 +
Əd. Rotmistrov P. A., Vreml
 +
 +
 +
i tanki, M., 1972, yenə onun, Qanki
 +
na voNne, 4 izd., M., 1975, Tanki i tanko-
 +
vıe voiska, M., 1980,
 +
 +
 +
TANK QOİYUNLARI —quru qopqunla-
 +
rının bir nəvu, Beyuk atəiiq KYHYHƏ
 +
və zərbə quvvəsinə, yuksək hərəkət və
 +
manevr qabiliyyətinə, həmcinin zireh-
 +
li mudafiəyə malikdir. Tank, motor-
 +
lu atıcı (mexaniklətdirilmiid), ra-
 +
ket, artilleriya və s. beəlmələri, His-
 +
sələri və birlətmələrindən ibarət-
 +
dir. Dutimən mӱdafiəsini yarmaq (mus-
 +
təqil və digər qopqun nəvləri ilə bir-
 +
gə) və hucumu bəyӱk dərinlikdə apar-
 +
maq, ehtiyatları məhv etmək, ərazi
 +
tutmaq və onu əldə saxlamaq, deyuti
 +
və əməliyyatı suӱr”ətlə balta catdırmaq
 +
məqsədi dapıyır. SSRİ-də avtomobil
 +
və zirehli tank (1942 ilədək), zireh-
 +
li tank və mexanikləidirilmiinli qo-
 +
iunlar (1953 ilədək), zirehli tank
 +
qopunları (1959 ilədək) adlanırdı.
 +
1960 ildən T.q. adlanır.
 +
 +
TANK HUCUMUNDAN MUDAFİƏ
 +
—duiilmən tankları və zirehli ma-
 +
itınlarının həmləsini dəf etmək,
 +
onları məhv etmək ucun tədbirlər
 +
kompleksi. Quru qoptunlarında hər
 +
cur deyuiy əməliyyatı zamanı muda-
 +
fiənin əsasını təikil edir. Birin-
 +
ci dunya muharibəsi devrundə tankla-
 +
rın yaradılması ilə əlaqədar meydana
 +
gəlmiidir (əsas mubarizə vasitəsi
 +
səhra artilleriyası idi). Muasir
 +
T.h.m.-də əsas mӱbarizə vasitələri
 +
tankvuran idarəolunan raketlərdən,
 +
Həmcinin tankvuran vasitələr qrupun-
 +
dan, atəii vasitələri sistemindən,
 +
tankla mubarizə ucun ehtiyat quvvələ-
 +
rindən, muxtəlif maneələr sistemin-
 +
dən və s.-dən ibarətdir.
 +
 +
TANKA— yapon poeziyasının qədim
 +
janrlarından biri. 31 hecalı (5--74-
 +
4-5--74-7) beimisralı, qafiyəsiz li-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
“ ” uu. .
 +
ӧz) də İZ “CC (= ə –-
 +
əəə dər x ə
 +
"A ə rı: is £ “m qq
 +
Zə zə neşkoo”ür əli 7. 5" əmi,
 +
af: dör “ə” ” c , i “ə z
 +
"da uşaq?” aa səsi yt” 44 F
 +
 +
 +
rik pe”r. Məhəbbət və təbiət nHpHKa-
 +
sı T.-ların əsas məvzusu idi. Hələ
 +
“Man yesyuz antologiyasında (8 əsrin
 +
2-ci yarısı) T.-lar baitlıca yer tu-
 +
turdu. Sonralar 15 əsrədək zadəgan
 +
poeziyasının yeganə janrı olmuiq-
 +
dur. 15—18 əsrlərdə renqa, xokku ki-
 +
mi yeni janrlar T.-nı sıxıidır-
 +
mılpdı. T. İsikava və 6. T.-nı yeni
 +
obraz və sosial məvzularla zəngin-
 +
ləidirmiidir.
 +
 +
 +
. Mətnlər: Nərgizin bircə ləcə-
 +
Yi, B., 1980, Aponskie patistipial, M.,
 +
1971, Manheso, t. 1—3, M., 1971—72,
 +
 +
 +
TANKVURAN ARTİLLERİYA—tank
 +
və s. zirehli hədəfləri, habelə acıq
 +
məvqelərdəki atəiy vasitələrini və
 +
canlı quvvələri məhv etmək ucun ar-
 +
tilleriya. Q.a.-ya səhra topları, əzu-
 +
gedən artilleriya qurqruları, təpmə-
 +
yən toplar və tankvuran idarəolunan
 +
reaktiv mərmilər (raketlər) daxil-
 +
dir. T.a.-nın əsgs xususiyyətləri— yax-
 +
im manevr etməsi, sur”ətli atəipti,
 +
mərmilərinin duzxətli trayektoriya-
 +
ya, beyuk bailanqıc sur”ətinə, yuksək
 +
zirehdetimə qabiliyyətinə malik ol-
 +
masıdır.
 +
 +
TANKVURAN İDARƏOLUNAN RE-
 +
AKTİV MƏRMİLƏR—tank və baqiqa
 +
zirehli hədəflərlə mubarizə aparmaq
 +
ucun silahlar. T.i.r.m. 20 əsrin 50-ci
 +
illərində yaradılmındır. Əsas his-
 +
sələri: kumulyativ tə”sirli deyçi
 +
baplıqı, reaktiv mӱhərrik, tupqlama
 +
və idarəetmə cihazları, ucuiyda sa-
 +
bitləpdirmə orqanları və s.-dir.
 +
Mərmi radio və telesiqnallarla ida-
 +
rə edilir, 400—600 mm qalınlıqda
 +
zirehi detir. T.i.r.m.-i əzugedən ma-
 +
iınlardan, sayyar qurqrulardan, ver-
 +
tolyotlardan buraxmaq mumkundur. Be-
 +
lə raketlərin sur”əti səs sur”ətindən
 +
az və cox olur.
 +
 +
 +
146
 +
 +
 +
TANKVURAN TUFƏNG
 +
 +
 +
ə aaa 7”) r .— =
 +
 +
 +
TANKVURAN TUFƏNG—zirehli hə-
 +
dəfləri vurmaq ucun luləsi yivli odlu
 +
silah. İlk T.t. Birinci dunya muha-
 +
ribəsinin axırında meydana cıxmıi-
 +
dı. SSRİ-də T.t.-lərin yeni sistem-
 +
lərini Beyuk Vətən muharibəsi ərə-
 +
fəsində V. A. Deqtyarov və S. Q. Si-
 +
monov yaratmıtidılar. Bu T.t.-lər
 +
300 m məsafədən 35 mm-lik zirehi
 +
depirdi. 1945 ildən T.t.-lər qumbara-
 +
qal əvəz olunmutidur.
 +
TANKER (ing. tanker, tank—crcrepH,
 +
cən, tutum)—rezervuarlarında maye,
 +
yarımmaye və səpələnən yӱklər (neft,
 +
benzin, spirt, surtku və qida İarna-
 +
rı, iərab, mayeləindirilmiin qaz, ye-
 +
yinti məhsulları və s.) daiıyan gəmi.
 +
T.-ə yuk qapalı boru kəməri ilə dol-
 +
durulur və T.-dən gəmi nasosları ilə
 +
bopaldılır. T.-in yukgəturmə qa-
 +
biliyyəti 500 min ?t-a qədər, subası-
 +
mı isə 590 min ?t-a qədər ola bilər.
 +
Əd. Rodionov N. N., Sovremen-
 +
nıe tankerı. L., 1980,
 +
TAHKOAPÖM (mauk--iyH. drömos—
 +
qacıli, qacıtp yeri)—tank və b. tır-
 +
tıllı deyuti mapınlarını surməyi
 +
əyrənmək ucun xususi sahə. Yatayıi
 +
məntəqələrindən, yollardan, rabitə,
 +
elektrik xətlərindən uzaqda yerləptir,
 +
relyefi muxtəlif olur. T.-da cur-
 +
bəcur maneələr, dar kecidlər, xəndək
 +
uzərindən dar kərpulər, niptangah-
 +
lar və s. dӱzəldilir. Tankların hə-
 +
rəkətini izləmək və onlarla əlaqə sax-
 +
lamaq ucun T. avtomatik idarəetmə
 +
sistemləri və s. vasitələrlə təchiz
 +
edilir.
 +
TANGE Kendzo (d. 4.9.1913, İmaba-
 +
ri)—yapon me”marı. Me”marlıq təh-
 +
silini Tokio un-tində almındır.
 +
Xirosimada tikdiyi Sulh xatirə mər-
 +
kəzi (1949—56) T.-yə geni iəhrət qa-
 +
zandırmındır. 1950—60-cı illərdə
 +
Le Korbuzyenin tə”siri ilə Yaratdıqı
 +
binalarda həcmin ifadəliliyinə nail
 +
olmull (Kurasikidə ipəhər salonu,
 +
1960), iriapqırımlı konstruksiyala-
 +
rın ekspressiv imkanlarından isti-
 +
anə etmitidir (Tokioda “Gimnaziumə
 +
 +
 +
inası, 1963—64, muqəddəs Məryəm
 +
kafedral kilsəsi, 1964). 1961 ildə
 +
Tokionun yenidən qurulması layihəsi-
 +
 +
 +
ni hazırlamıtdır. Sidzuogka 11.-ndə-
 +
ki 18 mərtəbəli Radio-qəzet mərkəzi
 +
(1970) və s. coxmərtəbəli binaların
 +
layihəsini vermitdir. 1971 ildə ke-
 +
cirilmiii “Yaponiyanın gələcək sima-
 +
sı və 21-ci əsrdə yapon xalqının Ya-
 +
poniyada Həyatı adlı me”marlıq mu-
 +
sabiqəsində T.-nin layihəsi ən Yaxiı
 +
layihələrdən hesab edilmidir.
 +
 +
 +
Əsəri: Arxitektura İponii,
 +
 +
 +
1975.
 +
TANGENS (lat. (apdep—toxunan)—
 +
triqonometrik funksiyalardan bi-
 +
ri. (ə ilə piarə edilir. Duzbucaq-
 +
lı ucbucaqda iti bucaqın T.-i həmin
 +
bucaq qarpısındakı katetin biti-
 +
izik katetə nisbəti, yaxud iti bacarın
 +
sipusunun kosinusuna onisbətidir.
 +
TANĞENSİAL TƏ”CİL—bax Təcil.
 +
TANGENSLƏR TEOREMİ-triqono-
 +
metriyanın muhum teoremlərindən oi-
 +
ri: ucbucaqın iki tərəfinin (4 və b)
 +
uz.-nu uyqun bucaqların (A və V)
 +
yarımcəmi və yarımfərqinin tapgens-
 +
ləri ilə əlaqələndirir:
 +
 +
A-EV
 +
 +
 +
akı. “ o
 +
A—B
 +
 +
 +
a—f /
 +
 +
 +
2
 +
 +
 +
M.,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
(“5
 +
 +
 +
Bu dusturu alman riyaziyyatcısı
 +
Regiomontan vermitidir.
 +
 +
TANGENSbFİD—tangensin bucaqın
 +
qiymətindən asılı dəyinməsini təs-
 +
vir edən mustəvi əyri. Sonsuz sayda
 +
konqruyent əyridən ibarətdir. Bun-
 +
ların biri digərini Ox oxu boyun-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ca l-nin misli qədər surutdurmək-
 +
lə alınır. T. Ox oxunu li (və
 +
ya—180222) nəqtələrində kəsir (= 1,
 +
 +
 +
a kk
 +
 +
TANNİN (fr. tannin, Kapasq—dəri-
 +
ni apılamaqu—zulallarla və bir cox
 +
baitqa təbii polimerlərlə (selluloz,
 +
pektin maddələri) məhkəm rabitə əmə-
 +
lə gətirmək qabiliyyəti olan, bitki-
 +
lərdə genii yayılmın fenol birləit-
 +
mələri qrupu. Hazırda molekul kut-
 +
nəcu 500—3000 və tərkibində fenol
 +
Hidroksili olan təbii birləimələr
 +
T.-ə aiddir. Bitki məntəli apıla-
 +
yıcı maddələr tannid adlanır.
 +
T. 2 sinfə bəlunur: 1) coxatomlu
 +
spirtlərlə əmələ gələnlər, məs., qlu-
 +
koza (hidroliz olunan T.), 2)
 +
fenol birləimələrinin kondensasiya-
 +
sı ilə əmələ gələnlər: məs., katexin-
 +
lər (hidroliz olunabilmə-
 +
yən və ya kondensasiya
 +
olunmup T.). T. apı bitkiləri-
 +
nin kəkundə, oduncaqında, Yarpaqında
 +
və meyvəsində olur. T. dərinin aipı-
 +
lanmasında, pambıq parcaların boyan-
 +
masında və tibdə (buzucu maddə ki-
 +
mi) ptilədilir.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
amMənim
 +
 +
 +
U, Tansıkbayev. |
 +
SSR Mədəniyyət Nazirliyi. Dapkənd.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
mahnımı.
 +
 +
 +
TANNU-OLA—Tuva MSSR-in c.-unda
 +
nar silsiləsi. Yuxa ı Yenisey həvzəsi
 +
cayları ilə Ubsu-Nur gəlc həvzəsi
 +
arasında suayırıcıdır. Uz. təqr. 300
 +
km, maks, hund. 3061 m. Memənəp
 +
(sidr, Tapa maM), "67 BƏ yӱksək darlıq
 +
tundra bitkiləri yayılmınndır.
 +
 +
TANRIQULULAR — Azərb.SSR Yev-
 +
lax r-nunda kənd. T. sovetliyinin mər-
 +
kəzi, R-n mərkəzindən və Yevlax d.y.
 +
st.-ndan 35 km 11m.-q.-də, Kurək cayı-
 +
nın sahilində, duzənlikdədir. ƏH.
 +
1771 (1985), pambıqcılıq, taxılcı-
 +
lıq, heyvandarlıq və baramacılıq-
 +
la məiquldur. Orta məktəb, klub,
 +
kitabxana, kinoqurqu, upyaq baqcası,
 +
 +
 +
xəstəxana var.
 +
TANRIYOXUİNY AYYIRIMI
 +
 +
 +
Azərb.SSR-də daq apırımı. Murovdar
 +
silsiləsində, 2500 m-dən Yӱksəkdə Yer-
 +
lətir. Tərtər və Gəncə caylarının
 +
 +
 +
hevzələrini bir-birilə əlaqələndirən
 +
 +
 +
yol T.a.-ndan kecir. |
 +
TANSIKBAYEV Ural (14.1.1904,
 +
Daikənd—18.4.1974, Nukus) — əzbək
 +
sovet boyakarı. SSRİ xalq rəssamı
 +
(1963). SSRİ Rəssamlıq Akademiyası-
 +
nın həqiqi ӱzvu (1958). Penza Rəssam-
 +
lıq Məktəbini bitirmiitdir (1929).
 +
1940-cı illərdən yaradıcılırında
 +
Sovet Əzbəkistanının təsviri muhum
 +
yer tutmuli, muasirlik ruhu ilə alpı-
 +
lanmı1i mənzərə-tablolar yaratmın-
 +
dır (c“Doqma yurdumə, 1951, zb.SSR
 +
İncəsənət Muzeyi, Daikənd: cKayrak-
 +
Kum SES-ində səhərə, 1957, Pyərq
 +
Xalqları İncəsənəti Muzeyi, Mosk-
 +
vay “Carvak tikintisindəə, 1970, SSRİ
 +
Rəssamlar İttifaqı, Moskva). Teatr
 +
rəssamlıqı və monumental boyakarlıq
 +
(Moskvada XTNS-də Əzb.SSR pavilyo-
 +
nunun pannosu, 1952—54) sahələrində
 +
də fəaliyyət gəstərmitdir. Lenin or-
 +
deni, 4 baiqa ordenlə, həmcinin ME-
 +
dallarla təltif olunmudur.
 +
 +
TANTA ((::5)— MƏR-də, Nil cayı
 +
deltasında ipəhər. Qarbiya Myhağa-
 +
zasının inz.m. D.y: və avtomobil Yol-
 +
ları qovpaqı. Əh. 285 min (1976).
 +
Pambıqtəmizləmə, toxuculuq və yeyinti
 +
(pambıq yarı, sud) sənayesi muəssisə-
 +
ləri var. Kustar sənətkarlıq ingi-
 +
 +
 +
iqaf etmiidir.
 +
 +
TANTAL (Tapha-
 +
1o5)—qədim yunan
 +
mi fologiyasında
 +
Lidiya və ya Fri-
 +
giya padiqahı, Zev-
 +
sin oqlu. Allah-
 +
ları məclisə də”vət
 +
edərək oqlu Pelop-
 +
sun ətindən biili-
 +
rilmiti xərəyi on-
 +
 +
 +
lara yedirtdiyinə
 +
gerə, yeraltı tor-
 +
paq səltənətində
 +
 +
 +
əbədi cəzaya məh-
 +
kum edilmindi| 60-
 +
qazına qədər suda
 +
duran və aracdan
 +
asılan meyvələri
 +
gerən T. susuzlu-
 +
qunu və aclırını
 +
dəf edə bilmirdi,
 +
cunki, dodarını
 +
uzatdıqca su cəgi-
 +
lir, meyvəli budaq
 +
isə aralanırdı.*T.
 +
əzabıq ifadəsi bu-
 +
 +
 +
radan dır. |
 +
ANTAL (lat. Tap-
 +
sahil), Ta—kimyəvi
 +
 +
 +
1972. Əz6.
 +
 +
 +
TAPİOKA
 +
 +
 +
147
 +
in AK r 0...”
 +
 +
 +
element. Elementlərin devri sis-
 +
 +
 +
teminin U qrupundadır: at.n, 73, at.k.
 +
180,948-dir: geyumtuləcalan poladı-
 +
203 plastik metaldır: 2996*S-də əri-
 +
Yir, 53002S-də qaynayır: sıxlıqı
 +
(202S-də) 16,6 q|s -dir. Oksidlətmə
 +
dərəcəsi—1-dən 5-ə qədər olan birləil-
 +
Mələr verir. Təbii R. sabit ("Ta
 +
(99,9926 ) və radioaktiv *89Ta (0,01294)
 +
izotoplarından ibarətdir. Sun”i yol-
 +
la 15 radnoaktiv izotopu alınmıqp-
 +
dır. T.-ı İsvec kimyacısı A. Q. Eke-
 +
berq kəpf etmii (1802), qədim yunan
 +
mifologiyasının qəhrəmanı Tanta-
 +
lın adı ilə adlandırılmıpidır. Ye
 +
tabıqında Kӱtləcə orta miqdarı 23.
 +
:10 "7775 -dir. 17 əsas mineralı və 60-
 +
dan artıq tantallı mineral məlum"
 +
dur (bax Tantal filizləri). Adi ipz-
 +
raitdə Q. kimyəvi cəhətdən az aktiv-
 +
dir (niobiuma oxiayır): 2802S-də ok-
 +
sidləməyə batlayır. Yalnız bir ca-
 +
bit oksidi var: (Ta,O,). Hidrogenlə
 +
0*S-yə yaxın temp-rda bərk məhlul
 +
əmələ gətirməsi Q.-ın plastikliyinin
 +
itməsinə səbəb olur və onun plastik-
 +
liyi, ancaq 800—1200”S temp-rda yuk-
 +
sək vakuum altında Hidrogen cıxdıq-
 +
dan sonra bərpa dən Azotla 300*S-
 +
yə yaxın temp-rda ok məhlul və nit-
 +
illər (QayM və TaC), xlor, brom və
 +
yodla 250*S-dən yuxarıda, fluorla isə
 +
otaq temp-runda halogenidlər (TaH,
 +
tipli) əmələ gətirir. Korroziyaya qar-
 +
iyı son dərəcə davamlılırı ilə fərq-
 +
lənir. T. turipularının (metatantalat
 +
N:TaO,, ortotantalat N.TaO,) duzla-
 +
rınatantalatdeyilir (ən mӱhum-
 +
ləri KTaOz və CaTaO:-dur), T. isteh-
 +
salının təqr. 6095 —7596 -i elektron
 +
lampaları detallarının hazırlanma-
 +
sına sərf olunur. Ondan vakuumda və
 +
ya tə”sirsiz qaz mӱhitində 1700*S-dən
 +
yuksək temp-rda itləyən sobaların
 +
qızdırıcıları və digər konstruk-
 +
siya hissələri, həmcinin duzləndiri-
 +
cilər, elektrolitik kondensatorlar
 +
və s. hazırlanır, matpınqayırma sə-
 +
nayesində və xususi ərintilər isteh-
 +
salında istifadə edilir. T.-ın bə”zi
 +
birlətmələri yaxiı katalizatsrdur
 +
Əd.:
 +
son Q. A., Metallurqin redkix msetallov
 +
M., 1973, Saviikin E. M., Bur-
 +
 +
 +
xanov T. S., Redkie metallı i splavı,
 +
M., 1980,
 +
 +
 +
TANTAL ƏRİNTİLƏRİ —–tantalın
 +
niobium, volfram, molibden, vana-
 +
dium, sirkonium, nafizun vəs. ele-
 +
mentlərlə ərintisi. Aqressiv və maye
 +
metal muhitlərində hərarətə və korro-
 +
ziyaya davamlılıq xassələrinin yuksək
 +
olması ilə secilir. T.ə.-ndən raket
 +
soploları, reaktiv mӱhərriklərin və
 +
elektrik vakuum cihazlarının detal-
 +
ları və s. hazırlanır.
 +
 +
TANTAL FİLİZLƏRİ — tərkibin-
 +
dən Ta-mn alınması texniki cəhət-
 +
dən mumkun, iqtisadi cəhətdən MƏT-
 +
sədəuyqrun hesab edilən təbii KHM)ƏBH
 +
aqreqatlar. T.f.-nə (bunlarda Ta,O, :
 +
MCI,O,.=1 olur) və kompleks tantal-
 +
niobium filizlərinə (bax Niobium
 +
filizləri) ayrılır. T.f.-nin muhum
 +
mineralları: kolumbit-taptalit (30—
 +
4596 -n Ta,O,), manqan-tantalit (45—
 +
8096 -i Ta:O,), tqqantalit, vocinit (Ta,
 +
5p, Mp).O, (60—8 596 -i TaqO,) və s.
 +
Niobiumla yanapı Ta istehsal edilən
 +
taptal-niobium filizlərinin MYİYM
 +
mineralları: kolumbit (5—3090 -i
 +
TaşOş): rarserronur (Ca, TR, U): (Nb,
 +
Ta),O4(E, ON)-n N,O (8 —28 24-i TazO,)
 +
 +
 +
109c, 9
 +
 +
 +
Yelikman A. N., Meer-
 +
 +
 +
və s. T.f.-nin bir necə nəv sənaye və
 +
genetik tipli yataqları olur: nadir
 +
metal peqmatitləri, tantallı qranit-
 +
lər, karbonatitlər, səpintilər. Xa-
 +
ricdə ən beyuk yataqları Kanada (Ma-
 +
nitoba və Bernik-Leyk), Braziliya
 +
(Paraiba, Riu-Qrandi-du-Norti), Zair
 +
(PLaba) və s. əlkələrdədir.
 +
 +
TANTALİT imi — kimyəvi ele-
 +
ment -- yun, 141ho—dai) — mineral.
 +
Kimyəvi tərkibi (Re, Mp) (Ta, MI),Os.
 +
Rombik sinqoniyada kristallaiyır.
 +
Sərbəst kristallar, iqualı, sıx dənə-
 +
li aqreqatlar halında tapılır. Sərt-
 +
liyi 6—6,5: sıxlıqı 520(0—8 200 kq/m?.
 +
Rəngi qara, bozumtul, qonur və qır-
 +
mızımtıl-qaradır. Qranit tipli su-
 +
xur və peqmatitlərlə əlaqədardır.
 +
Sənayedə, adətən, T.-in səpinti yataq-
 +
larından istifadə olunur. Ta və MI
 +
 +
ilizidir.
 +
 +
TANTAL-NİOBATLAR mineral
 +
qrupu. Əsas mineral əmələ gətirici
 +
komponentləri Ta və MI-dur. Umumi
 +
 +
 +
formulu A BAX A —Ca” ", TR5F,
 +
U47, Th? F, Na”, Fe2F, Mn2”, Mg2-
 +
B—Nb5F, Ta5" (Ti3”, Sn””, Fe3H
 +
qarılpqıqı da olur): 4—0*2-. OH”,
 +
E-. T.-n.-a 100-dən cox mineral da.
 +
xildir. Muhum mineralları: kolum-
 +
bit, tantalit, loparit, piroxlor və s.
 +
T.-n., adətən, xırda zərrələr əmələ gə-
 +
tirir. Rəngi qara, tund-qonur, qonuru-
 +
sarı olur. PQupə və qatran parıltı-
 +
lıdır. Sərtliyi 4,5—8: sıxlıqı tər-
 +
kibindəki Ta və T1|-ın miqdarından
 +
asılı olaraq 3500—9000 xq/m?., T.-n.
 +
qranit və nefelinli siyenitlərdə ak-
 +
sessor mineraldır: qranit peqmatit-
 +
lərində, qələvi peqmatitlərdə, karbo-
 +
natitlərdə və s. yuksək konsentrasi-
 +
yalar əmələ gətirir. Ta, Nb Bə TR
 +
almaq ucun xammaldır,
 +
 +
TANTİA TӦPİ (əsl adı Ramcan-
 +
dra Panduranq) (təqr. 1814—
 +
18.4.1859, Sipri)— Hindistanda xalq
 +
usyanının (1857—59) balicılarından
 +
biri. Usyana Nana Saliblə birlikdə
 +
qopulmudur. Lakhnau i:.-nin muda-
 +
fiəsi zamanı ingilis ordusuna guӱclu
 +
zərbə endirmiii, sonralar partizan
 +
mӱharibəsinə baicılıq etmiidir.
 +
Qvalior zəmindarı Man Sinqh tərə-
 +
findən ingilislərə satılmıiy və edam
 +
edilmitidir.
 +
 +
TANTYEM (fr. (ap(|bte—pay, hissə)
 +
—səhmdarlar cəmiyyətinin, sıqorta
 +
iirgətlərinin, bankların və digər
 +
kapitalist muəssisələrinin idarə
 +
hey”əti ӱzvlərinə və direktorlarına
 +
xalis 009: faiz iəklində ver-
 +
diyi mӱkafat. İmperializm dəvruidə
 +
daha geni yayılmındır.
 +
TANİYAN—Cinin iim.-ında, Xeybey
 +
əyalətində ipəhər. D.y. st. İri sənaye
 +
mərkəzi. Əh. 1,6 mln. (1975). Qara me-
 +
tallurgiya, mampınqayırma, toxuculuq,
 +
yeyinti sənayesi, d.y. nəql. in-tu var.
 +
T. r-nunda daiq kəmur cıxarılır.
 +
1976 il zəlzələsindən cox zərər cək-
 +
mipidir. |
 +
 +
TAO YUAN-MİN (Tao Tsyan:
 +
365—427)—Cin manpır. Devrumuzə-
 +
dək 160 ie”ri və bir necə mənsur fəl-
 +
səfi əsəri gəlib catmındır. Əsər-
 +
lərində insanları mə”nəvi kamilli-
 +
yə və xeyirxahlıqa səsləmitidir.
 +
“PTaftalı baqıq utopik əsəri var.
 +
Yaradıcılıqı Hin və qontu xalqlar
 +
poeziyasının inkipafına təsir
 +
gəstərmiidir.
 +
 +
 +
Əsərləri: Lirika, M., 1964: Sti-
 +
xotvorenin, M., 1972,
 +
: ƏVdlin L., Tao KYanımini
 +
eqo stixotvorenil, M., 1967,
 +
 +
 +
TAP QARAQOYUNLU — Azərb.SSR
 +
Qasım İsmayılov r-nunda kənd. T.Q.
 +
sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzin-
 +
dən 25 km c.-da, dӱzənlikdədir. ƏH.
 +
1771 (1985), uzumculuk və heyvandar-
 +
lıqla mətpquldur. Orta məktəb, klub,
 +
kitabxana, tibb məntəqəsi var.
 +
TAPA — İndoneziya, Okeaniya və Af-
 +
rikanın bə”zi xalqlarında, Mərkə-
 +
zi və Cənubi Amerika hindilərində
 +
parcanı əvəz edən material. T. hazır-
 +
lamaq ucun aqac qabıqı təmizlənir,
 +
suda isladılır və arac toxmaqla də-
 +
yəclənilir. T.-nı rəngləyir, uzərin-
 +
də boyalarla ipəkil cəkir və ya xususi
 +
itamplarla naxınq vururlar. T.-dan
 +
geyim, deiyənəcək və s. ucun istifadə
 +
edilirdi.
 +
 +
TAPAJOS (Tapağös) — Braziliyada
 +
cay. Amazon cayının saq qolu. Uz. təqr.
 +
2200 km, həvzəsinin sah. 487 min km?,
 +
Juruena (uz. təqr. 1000 km) və Telis-
 +
Piris caylarının birləiməsindən
 +
əmələ gəlir. Yaqıt suları ilə qi-
 +
dalanır. San-Luis :1.-nədək gəmici-
 +
liyə Yararlıdır.
 +
TAPANHA—qısaluləli fərdi odlu
 +
silahların umumi adı. Bax həmci-
 +
nin Mauzer, Naqan, Pistolet, Re-
 +
volver.
 +
 +
TAPDIQ (təxəllusuy əsl familiyası
 +
Tapdıqov) İlyas Oruc olu (d.
 +
30. 11.1934, Gədəbəy r-nunun Əli İs-
 +
mayıllı k.)—Azərb. sovet ipairi.
 +
Resp. Lenin komsomolu mukafatı lau-
 +
reatı (1972). 1971 ildən Sov. İKP
 +
uzvu. “Bulaq bapındah (1958), eBup
 +
eiqin ipimipəyiə (1966), Bir gulun
 +
rəHuəcvə (1971), FQızlar, qaqayıları
 +
(1977) və s. kitablarında muçasirlərin
 +
mə”nəvi aləmi, təbiət gəzəllikləri tə-
 +
rənnum edilir. F Kəndimizin cobanı
 +
(1955), *Arxalı daqlarıə (1962), 4HCim-
 +
naz oynayır (1967), *“Mepənin mahnı-
 +
sı ( 1973), *Qocaq doviang (1982) və s.
 +
kitabları uplaq və gənclərə həsr olun-
 +
 +
 +
mutdur. E. Mejelaytis, P. Brovka,
 +
Y. Raynis, A. İsahakyan və 6.-ndan
 +
tərcumələri var. Əsərləri SSRİ
 +
 +
 +
xalqları dillərinə, bə "zi xarici dil-
 +
lərə tərcumə edilmiidir.
 +
Əsərləri: Əksim nə qəlbim,
 +
1968, Cicəklərim, gӱllərim. B., 1979:
 +
Vozhmi meni za ruku, M., 1981.Əzçmlə
 +
gerup,B., 1984.
 +
*TAPDIQ COBAN — qədim Azərb.
 +
kukla tamatası pevu, *Kilimarasız-
 +
pın repertuarına daxil olan “Q.c.ə-
 +
ın sӱjetini ailə-məmdət məsələləri,
 +
mə”pəvi-əxlaqi problemlər təikil
 +
edirdi. Qamaianın personajları Tap-
 +
dıq coban, Ceyran xanım, onun əri Nə-
 +
cəf və qızı Zuleyxadır. Məzəli ha-
 +
disələrdən ibarət bu tamaada Ceyran
 +
KİMİ Yungul xasiyyətli xanımlar KY-
 +
luiq hədəfinə cevrilirdi. Kipi kuk-
 +
lalara papaq qoyulur, quriaq baqla-
 +
nır, carıq-corab geydirilirdi: qadın
 +
kuklalara isə əlvan və yaraıqlı don
 +
 +
 +
geydirilir, yaxalarına zinət iyeyləri
 +
taxılırdı.
 +
 +
 +
Ədə Məmməd Arif. Azərbaycan
 +
xalq tsatrı, Sscilmtin əsərləri, c. :
 +
H.. 1970, Allahinerdiyenv M.,
 +
, 1078.
 +
 +
 +
Azərbaycan xalq teatrı tarixi, B.
 +
 +
TAPİOKA (portuqal dilində (arqosa,
 +
tupi-quarani Hindilərinin dilindən
 +
kəturulmuidur), manioka sa-
 +
 +
 +
148
 +
 +
 +
TAPİRLƏR
 +
 +
 +
D . ——)) €mo.o.4...““N“ ” — — ——— H————,.,—.,.Ç
 +
 +
 +
qos u—minioka bitkisinin kək yum-
 +
rusu nipastasından alınmıiy yarma,
 +
Orqanizm T.-nı yaxiı həzm edir, on-
 +
dan sup, sıyıq və s. hazırlanır. Əsa-
 +
sən, tropik Asiya, Afrika və Cənubi
 +
Amerikada istehsal edilir. Bəzən sa-
 +
qonun bir sıra sortlarına (məs., Bra-
 +
ziliya saqosu) da deyilir.
 +
 +
TAPİRLƏR (Tarqq:dae)—təkdırnaq-
 +
lılar dəsqəsindən məməli heyvan fə-
 +
siləsi. Yəndəmsiz, lakin cəld Heyvan-
 +
lardır. Gevdəsi iri, ətrafları
 +
qısadır. Ust dodarı kicik xortum
 +
iəklindədir. Rəngi tund-qonurdur, ca-
 +
vanları xallıdır. Bədəninin uz.
 +
18 0—250 sm, suysununun hund. 75—
 +
120 sm, cəkisi 200—300 kq-dır. Mərkə-
 +
zi və Cənubi Amerikada, HəHyö-lləpru
 +
Asiyada 5 novu yayılmındır. Hin -
 +
distan T.-i (T. :padsiz) Amerika
 +
nəvlərindən iriliyi, tukunun qısa
 +
və belində iri aq ləkə olması ilə fərq-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Hindistan tapiri.
 +
 +
 +
lənir. Durqun su həvzələri olan ru-
 +
tubətli bataqlıq meiyələrdə yaplayır),
 +
yaxpı uzur. Ot Yeyir. Boqazlıq dəv-
 +
ru 400 gundur: 1 bala doqur. Yerli
 +
əhalinin ov obyektidir. Dərisindən
 +
və ətindən istifadə olunur. Sayı
 +
azalmaq uzrədir,
 +
 +
TAPINTI, hHuquqda—itmip ppe-
 +
yi apkar etmə. Sovet mӱlki huququna
 +
gerə peyi tapan onun mulkiyyətcisi
 +
olmur. O, tapıntı barədə ipeyi iti-
 +
rən iqəxsə dərhal xəbər verməli və
 +
tapılan ipeyi ona qaytarmalı, yaxud
 +
milis idarəsinə və ya kənd xalq de-
 +
putatları Sovetinin icraiyyə komitə-
 +
sinə, idarədə, mӱəssisədə və ya nəql.-
 +
da tapıldıqda isə muvafiq təpkila-
 +
tın mudiriyyətinə təhvil verməlidir.
 +
PPeyi itirən pəxs 2 həftə ərzində ta-
 +
pılmadıqda, itmiiy tpeyi qəbul edən
 +
təppkilatın mudiriyyəti onu milis
 +
idarəsinə və ya kənd xalq deputatları
 +
Sovetinin icraiyyə komitəsinə verir:
 +
tapılmıni ipeylər orada 6 ay muddə-
 +
tində saxlanılır. PTeyi itirən ipəxs
 +
gestərilən muddət ərzində tapılma-
 +
dıqda iiey əvəzsiz olaraq dəvlət muӱl-
 +
kiyyətinə kecir. Tapılmıit pieyi qay-
 +
taran, yaxud təhvil verən iqəxsin haqq
 +
almaq huququ yoxdur, lakin o, T.-nın
 +
saxlanılması və təhvil verilməsi
 +
ilə əlaqədar cəkdiyi xərclərin edə-
 +
nilməsini tələb edə bilər.
 +
TAPMACA—pifahi xalq ədəbiyya-
 +
tı janrlarından biri. Mənzum və
 +
mənsur olur. Hər hansı bir əiiya, ha-
 +
DİSƏ və ya məfhumun bənzətmə, bədii
 +
sual Yolu ilə, qəsdən dolayı və təzal-
 +
lı pəgildə məcazi ifadəsi olan T.
 +
nəzərdə tutulan əiyya, halisə və ya məf-
 +
humun bir əsas əlamətini ezundə əks
 +
etlirir. Bu da onun tapılmasına yar-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
dım gəstərir. T.-da həyat hadisələ-
 +
rini həssas mutpahidə bacarırı, xal-
 +
qın bədii təfəkkuru və bədii dilinin
 +
incəlikləri uzvi vəhdətdə təzahur
 +
edir. T. dunyanın əksər xalqlarının
 +
tpifahi yaradıcılıqında məvcuddur.
 +
O, Azərb. folklorunun da ən KEHHÜN
 +
Yayılmınq janrlarındandır.
 +
 +
Mətnlər: Azərbaycan tapmacaları,
 +
B., 1928: Tapmacalar, B., 1967, Tapmaca-
 +
lar, B., 1972, Azərbaycan klassik ədəbiyya-
 +
tı kitabxanası, 20 cilddə, c. 1, B., 1982.
 +
 +
Əd. Əfəndiyev P., Azərbaycan
 +
iifahi xalq ədəbiyyatı, B., 1981, Mi t-
 +
rofanopa V. V., Russkie narodnıe
 +
zaqadki, L., 1978.
 +
 +
 +
TAPİIRIQ, tapiırıq muqa-
 +
viləsi—mulki huquq muqaviləsi,
 +
həmin muqaviləyə gərə bir tərəf (və-
 +
kalət alan) digər tərəfin (vəkalət
 +
verənin) adından və onun hesabına
 +
muəyyən huquqi hərəkətləri etməyi əz
 +
əhdəsinə geturur. SSRİ-də T. vətən-
 +
dapların və təiyikilatların bayiqa
 +
iəxslərin keməyi ilə mulki dəvriy-
 +
yədə imptirakı (əqd barlanması və s.)
 +
vasitələrindən biridir. Vəkalət ala-
 +
na Huquqi hərəkətləri həyata kecirmək
 +
ucun vəkalətnamə verilir. Qanunla və
 +
ya mӱqavilə ilə haqq verilməsi nəzər-
 +
də Xutulluqda, vəkalət verən vəkalət
 +
alana hHaqq verməyə borcludur.
 +
TAR, Thar–Cənubi Asiyada, Hind
 +
cayının sol sahili boyunda səhra və
 +
yarımsəhra tipli duzənlik. Antro-
 +
pogen mətiyəlidir. Sah. təqr. 300 min
 +
km?, Relyefində qum tirələri, dunlər
 +
ustundur, barxanlara rast gəlinir.
 +
qlimi tropikdir. İllik yaqıntı
 +
90—200 mm. Tez-tez toz fırtınaları
 +
olur. Kicik gəllər, iqoranlıqlar və
 +
takırlar var. Qrunt suları ilə zən-
 +
gindir. Bitki ərtuyu seyrəkdir. Otə
 +
laq heyvandarlırı inkityaf etmiii-
 +
dir. Suvarma əkinciliyi ilə məii-
 +
qul olunur.
 +
TAR (far. )2—tel, sap, sim)—1) miz-
 +
rabla calınan Azərb. musiqi alə-
 +
ti. Məniəyi Yaxın PQərq xalqları ilə
 +
baqlı olan T.-ın adına Fərruxi Sis-
 +
tani, Baba Tahir (10—11 əsrlər), Qət-
 +
ran Təbrizi (11 əsr), Fuzuli (16 əsr)
 +
və b. iairlərin əsərlərində rast gə-
 +
linir. 19 əsrin 2-ci yarısına kimi
 +
T.-ın beiq simi, zəif səsi, məhdud
 +
texniki imkanları olmuqidur. 19
 +
əsrdə gərkəmli Azərb. tarzəni Sadıq
 +
 +
 +
Əsəd oqlu T.-ı təkmillətdirərək
 +
onu virtuoz musiqi alətləri səviyyə-
 +
sinə qallırmımdır. Muasir Azərb,
 +
T.-ı ӱzərinə balıq dərisi cəkilmii
 +
V8-ə bənzər canaqdan (boyӱğ və kicik
 +
canaq), uzərində 22 pərləsi olan uzun
 +
qoldan (bə”zən canaqa yaxın əlavə 2—
 +
3 qamın pərdə də duzəllirlər), aiqıq-
 +
lar Yerlətqən gəllə hissədəp ibarət-
 +
dir. Canaq cox zaman tut, gəllə Hissə
 +
isə qoz aqracından hazırlanır. T.-ın
 +
11 simi var: qopa ar, sarı və kək sim-
 +
lər əsas, qalan 5 simi (2 cut zəng sim-
 +
 +
 +
lər və kək sim) rezonans simlərdir.
 +
Xalq musiqisinin ifasında si (1p N),
 +
notlu əsərlərin ifasında isə do (yp
 +
S), muqam “operalarında lya (1p A)
 +
kekundən istifadə olunur. Diapazo-
 +
nu kicik oktavanın do səsindən ikin-
 +
ci oktavanın lya səsinə qədərdir. T,-
 +
ın səsi apaqı registrdə gur, dolqun,
 +
yuxarı registrdə aydın və cingilti-
 +
lidir. T. sazandalar ansamblı, Azərb,
 +
xalq calqı alətləri ansamblları və
 +
ork.-nin tərkibinə daxildir. Solo
 +
alət gimi T.-dan genit istifadə olu-
 +
nur. P1, Axundov, M. C. Əmirov, Q.
 +
 +
irimov, M. Mənsurov, B. Mənsurov,
 +
H. Məmmədov, Ə. Dadaiqov və 6. Azərb,-
 +
ın məphur tarzənləri kimi tanın-
 +
mılplar. Q. İran, Ermənistan, Orta
 +
Asiya, Daqıstan və Gurcustanda da
 +
gennin yayılmıpidır. 2) Ərəblərdə
 +
zərb musiqi alətis saqanaqrına metal
 +
halqalar kecirilmiit dəf.
 +
 +
 +
Ədil Rəhmətov Ə., Azərbaycan
 +
xalq calqı alətləri, B., 1975: Orxan-
 +
bəyli O., Tar tədrisinin metodikası,
 +
B., 1975, Əbdulqasımov V., Xalq
 +
caltqı aləti tarın tarixindən, Azərb.
 +
SSR EA Xəbərləri Sələbiyyat, dil və in-
 +
cəsənət seriyası), 1977, : Y € TƏ-
 +
m ov S., Tar məktəbi, 8-ci nəpir, B.: 1983:
 +
Abdullaepa S., Narodnıe muzı-
 +
 +
 +
2” HHCTPyMEHTbi Asepöaitıpkana, B.
 +
 +
 +
TAPA (ran. tara, əp. 35,5 )—əMrəə-
 +
nin qablaiidırılması, saxlanması və
 +
dapınması ucun mə”mulat. Təkrar is-
 +
tehsal prosesipin fasiləsizliyini
 +
TƏ"MİN edən maddi iyərtlərdən biri-
 +
dir. Məhsulların istehlakcılara cat-
 +
dırılması prosesində əmtəəni itki-
 +
DƏN Qoruyur, onun kəmiyyət və keyfiy-
 +
YƏTİNİ saxlayır, yӱkləmə-bopaltma ii-
 +
lərinin mexaniklətdirilməsinə, an-
 +
bardan, Nəql. vasitələrindən səmərəli
 +
istifadəyə iərait yaradır. Uc qrupa
 +
bəlunur: daxili (istehlak), sex (za-
 +
voddaxili) və xarici (nəql.). T. taxta,
 +
Karton-Kaqız, metal, ipuiyə, plastik
 +
VƏ polietilen və s.-dən Hazırla-
 +
TARA—RSFSR Novosibirsk və Omsk
 +
vil.-lərində cay. İrtılpın sar qolu.
 +
Uz. 806 km, həvzəsinin sah, 18300 km?,
 +
Vasyuqanye dӱzənliyindən bailanır.
 +
arınıq mənbədən qidalanır. Aprel-
 +
DƏN iyunadək gursuludur. Oktyabr-
 +
Dan mayadək donmuiz olur. Gəmici-
 +
LİYƏ yararlıdır, :
 +
TARA-RSFSR Omsk vil.-ndə mə-
 +
pər. Tara r-nunun mərkəzi. İrtıiy ca-
 +
Yı sahilində gəmi dayanacarı. Ət,
 +
Yar-pendir, dəyirman kombinatları,
 +
balıq, pivə, gərpic z-lları, ayaqqa-
 +
bı və tikti f-kləri var. K.t. mapın-
 +
ları Hissələri, lənsovuran matın-
 +
lar və s. istehsal olunur. T. 1594 il-
 +
DƏ salınmındır.
 +
 +
TARABİ Mahmud (2?—v, 1238 )—1238
 +
ildə Buxarada mopqollara pə yerli
 +
ə yanlara qariyı iri antifeolal us-
 +
Yanının rəhbəri. Tarab k.-ndə sənət-
 +
kar ili, Qərəfdarları ilə Buxaraya
 +
gələn Q.-yə yerli əməkcilər və yaxın
 +
gənllərin əhalisi də qopullu. Haki-
 +
MİYYƏTİ Ələ kecirən T. əzunӱ xəlifə
 +
= lan etli. Ruhanilərin, mə"murla-
 +
rın, yerli ə”yanların coxu urəhəp-
 +
DƏP qovuldu, bə "ziləri e"dam olunlu.
 +
uxaradan qacmıpt fsodallar və mon-
 +
qol sərkərdələri T.-yə qariyı cıxdı-
 +
lar. Monqol qopunu darmadaqın elil-
 +
li, lakin T, və yaxın geməkcisi PDəm-
 +
səddin Məhbubi doyutidə həlak ol-
 +
 +
 +
TARİFLƏR
 +
 +
 +
149
 +
- v ......—KK— : ə
 +
 +
 +
dular. Bundan sonra usyan amansız-
 +
lıqla yatırıldı.
 +
TARAVA (Qaqaxa)—Kiribatinin pay-
 +
taxtı. Əh. 18 mindən cox (1981). Əsas
 +
ticarət mərkəzidir. Kopra, fosfat
 +
istehsal və ixrac edilir.
 +
TARAZLIQ (statikada)–—cismin
 +
zaman kecdikcə ez hərəkət halını
 +
saxlaması. Fırlanma hərəkəti etmə-
 +
Yən cismin T.-ı ucun ona tə"sir elən
 +
butun quvvələrin 2 əvəzləyicisi sıfra
 +
bərabər olmalıdır (RÜ). By zaman
 +
cisim, Ya sukunətdə, ya da bərabər-
 +
r ətli dӱzxətli hərəkətdə olur.
 +
arici tə"sir nəticəsində itən T.
 +
tə"sir kəsildikdən sonra bərpa olu-
 +
nursa DayYanıql I, olunmursa
 +
dayanıqsız T. adlanır (bax
 +
Mexaniki sistemin tarazlıqı).
 +
TARAKANLAR, Yuyuruklər
 +
(Blattoptera, laxya Blattodea)—qyuy
 +
dəstəsi. Bədəni yastıdır. Baiı, bel-
 +
qabarı levhə ilə ertulmutidur. Atqzı
 +
gəmirici tiplidir. Ust qanadları
 +
qismən sərtdir. 3000-dək, SSRİ-də
 +
55, o cumlədən Azərb.SSR-də 8 HƏBY
 +
yayılmındır. T.-ın nəvundən ası-
 +
lı olaraq inkipafı 2 aydan 3—4 ilə
 +
qədərdir. Azərb.SSR-də evlərdə q a-
 +
ra Q.vəkurənitT., təbii ipəralt-
 +
də isə Misir T.-ı vətund T. ən
 +
cox təsaduf edilir. Əsasən, gecələr
 +
fəal olurlar. Xəzəllərin altında,
 +
torpaqda, cərəkxanalarda, evlərdə
 +
və s. yapayır. Dai kemur dovrundən
 +
məqlumdur. Bə”zi T. xəstəlikləri və
 +
helmintləri yayırlar. Muba rizə
 +
tədbirləri sanitariya-profi-
 +
laktika və kimyYəvi usullarladır.
 +
TARAKƏN—Azərb.SSR-in (Yardım-
 +
lı r-nu) İranla sərhədində nar. Ta-
 +
lıppd silsiləsində, Kemurkey d,-ndan
 +
iyM.-q.-dədir. Hund. 2350 m. Ətəklə-
 +
ində mspyələr var.
 +
TARAN Hali tank və dəniz deyu-
 +
iqundə tətbiq olunan usul. Havada T.
 +
fFuzelyaj, qapad və vintlə duyimən
 +
təyyarəsinə vurulan zərbəyə (bəzən
 +
deyuii sursatı tukəndikdən sonra)
 +
deyilir, Tankla T.-da tankın K ƏDMƏ-
 +
si ilə dulimən tankına yaidan və ya
 +
arxadan zərbə vurulur. Havada və taik-
 +
la Q. yalnız istisia hHallarda—
 +
dupimən təyyarəsili (tankını) baqa
 +
yolla məhv edə bilmədikdə tətbiq edi-
 +
lir. Dənizdə T. duqtmən gəmisini ba-
 +
tırmaq ucun ona yandan vurulan 3əp-
 +
bədir. Qədimdə qala divarını dei1-
 +
mək ucun istifadə olunan metal uc-
 +
luqlu tir də T. adlanırdı.
 +
TARANTELLA (ptal. (aqap(e|"a, Ta-
 +
ranto 1p.-nin adından)—cəld tempdə
 +
ifa olunan coiqun xarakterli ital-
 +
yan xalq rəqsi. Musiqi əlcusu 3/8, 6/8,
 +
12/8-dir. T.-pın ritmik pəkli ucun
 +
aramsız trpollar səciyyəzidir. Q.
 +
gitara, tamburil, kastanyet, bəzən
 +
mahpı ilə mulpaynət olunur, C. Ros-
 +
sini, F. List, F. PTopen, M. Qlinka,
 +
P. Caykovski, S. Prokofyev, Azərb.
 +
bəstəkarlarından S. Ələsgərov və 6.
 +
ə, formasında əsərlər bəstələxtinlər.
 +
TARANTO (Taqaq(o)—İPtaliyada, Anu-
 +
liya nil.-idə ipəhər. Taranto gərfəzi
 +
sahilində port. Taranto əyalətinin
 +
inz.m. Oh, 246,8 min (1978). Cənubi
 +
İtaliyanın iri sənaye mərkəzlərin:
 +
dəndir. Qara metallurgiya, koks-kim-
 +
ya, gəmiqayırma, sement, peft emalı,
 +
yeyinti səpayesi, dənin suyunu ppirin-
 +
lamidirən z-d var. Dəzkah, elektrik
 +
motorları, k.t. mapınları istehsal
 +
olunur. Balıq ovlapqır.
 +
 +
 +
TARANCI (Taqapsq) Cahid Sidqi
 +
(4.10.1910, Diyarbəkir — 13.10.1956,
 +
Vyana, Anqarada dəfn edilmindir)—
 +
turk ppairi. “*Əmrumdə sukut (1933),
 +
“Otuz beiq yap (1946) lirik ppe/r ki-
 +
tabları ilə tanınmıpdır. Turk ədə-
 +
biyyatında “Yeni pe?”rvin yaradıcıla-
 +
rındandır. Xalq tpe”ri səpkisində
 +
də Yazmıpipdır. 4“ Arzudan gəzəlg (1952),
 +
c“Sonrasız (nəpri 1957) və s. pe”r ki-
 +
tabları var. cZiyaya məktublarəın-
 +
da (nəpri 1957) ədəbi-estetik gərui-
 +
ləri əksini tapmıtidır. Sonralar
 +
ie”rlərində bədbinlik, umidsizlik
 +
meəvzuları bailıca yer tutmuidur.
 +
1957 ildə Turkiyənin ən, yaxiyı uan-
 +
ri e”lan edilmindir. Bə”lai ipe”rləri
 +
Azərb. dilipə tərcӱmə olunmuidur.
 +
 +
 +
Əsəri: Stixi, v kn.: Ha Typeukxoh
 +
pozzin XX vega, M., 1979.
 +
 +
 +
TARASOVA Alla Konstantinovna
 +
(6. 2.1898, Kiyev—5.4.1973, Moskva)—
 +
= rus sovet aktrisa-
 +
sı. SSRİ xalq ar-
 +
tisti (1937). Sosi-
 +
alist Əməyi Qəhrə-
 +
manı (1973). SSRİ
 +
Dovlət mukafatı
 +
laureatı 11941,
 +
1946 (2 dəfə), 1947,
 +
19491. 1954 ildən
 +
Sov.İKP uzvu. 1916
 +
ildən Moskva Bəda-
 +
ye Teatrında cı-
 +
xı1 etmiidir.
 +
İfası emosnonal-
 +
lıqı, səmimiliyi, psixoloji dəqiqli-
 +
Yi, Yӱksək temperamenti ilə fərqlən-
 +
midir. Ən yaxiqı rolları: Anya,
 +
Sonya və Yelepa Andreyevna, İrina və
 +
Maqpa (4“Albalı baqız, *Vanya dayı,
 +
cuc bacıqk, A. Cexov), Negina, Kru-
 +
cipina (4 İste”dadlar və pərəstipkar-
 +
larə, cGunahsız muqəssirlərə, i
 +
Ostrovski), Tatyana, Varvara (c Duti-
 +
mənlərə, cYaylaq qoniquları, M. Qor-
 +
ki), Mariya Stuart (“Mariya Stuartı,
 +
F. illər) və s. Anpa (c“ Anna Kare-
 +
nipam, L. Qolstoy) rolunu xususi mə-
 +
harətlə oypnamımdır. Kinoda cəkil-
 +
mipdir. SSRİ Ali Sovetinin (3—5-ci
 +
carırın) deputatı olmutidur. 2 dəfə
 +
Lepip ordepi, Oktyabr İnqilabı or-
 +
deii, 2 baliqa orden və medallarla
 +
təltif edilmiiydir.
 +
Əd.: Alla Konstantinovna Tarasova,
 +
Dokumentı i nospominanil, M1., 1978,
 +
TAPBATAH (Marnota sibirica)—kəmu-
 +
ricilər dəstəsipin marmotlar fəsilə-
 +
sindən məməli heyvani. Bədəninin uz,
 +
60 sm-dək olur. Volqaboyundan Kam-
 +
catgaya qədər col və yarımsəhralarda
 +
kolopiyalarla Yatayır. Qısi yuxusuna
 +
gedir, Mӱxtəlif ot və taxılların
 +
cavan zoqlarını yeyir. İldə 1 dəfə
 +
(3—4 bala) balalayır.
 +
TARBAQATAY — Qazax.SSR-ip iq.-pi-
 +
də, Ciilə sərhəddə dar silsiləsi. Ald-
 +
kol pə Zaysan gelləri arasındadır.
 +
Uz. təqr. 300 km, maks. huid. 2992 aş
 +
(Qastau d.). İPist, əhənkdəlı, qumda-
 +
iı, qrapnitlərdən təpgil olunmuli-
 +
dur. Karst inkipaf eltxipidir. Yamac-
 +
ları yarımsəhra və cəld bilgiləri
 +
ilə ertulmulidur. Mepələr par,
 +
TARDENUA MƏDƏNİYYƏTİ - – son
 +
Mezolit dəvruӱnə (e.ə. 7—4-cu minil-
 +
liklər) aid arxsoloji mədəniyyət.
 +
Frapsanınlim.-ında Fer-an-Tardenua
 +
(La Tere-en-Tardenois) ur-mini ətra-
 +
fındakı duiyərkələrin adı ilə adlan-
 +
dırılmındır. Fransadan əlavə, Bel-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
cika, İngiltərə və AFR-də də yayıl-
 +
 +
 +
mıtlidır. Q.m. dutpərgələri əsasən,
 +
qum təpələrdə Yerləimiiy, ovculuq,
 +
balıqcılıq, yıqıcılıqla məpqul
 +
 +
 +
olan tayfalara məxsus olmuidur. Mik-
 +
rolitlər — caxmaqdatıdan ox ucluqu
 +
və oraq dipi kimi istifadə edilən
 +
miniatӱr alətlər (trapesiya, ucbucaq,
 +
dairəvi və s.) xarakterikdir.
 +
 +
Əd. Monqant A, La Arxeoloqpa
 +
Catiddov Evropı. Kamennın vek, M.,
 +
 +
 +
TARDUİYİLƏR—6—8 əsrlərdə Turk
 +
xaqanlıqına (Altaydan c.-q.-də) da-
 +
xil olan tayfaların Hərbi-inzibati
 +
birliyi. Orxon-Yenisey abidələrin-
 +
də adı cəkilir.
 +
TARİM—Cipin q.-ində a) (Mərkə-
 +
zi Asiyada ən uzun). Uz. 2030 km (Yar-
 +
kənd cayının (Qaraqorum D-rından
 +
baplanır) mənbəyindən), Həvzəsinin
 +
sah. 951,5 min km?, Təklə-Məkan səh-
 +
rasının im, kənarı bsyu axır. Ak-
 +
su və Xotan cayları ilə birlətdik-
 +
dən sonra 4 Q.ə adlanır. Bə”zi illər-
 +
də Qaraburangeldən (11:,-dəki ioraplı-
 +
qa qədər axır. Orta və aqa-ı axınla-
 +
rında məcrası vəziyyətini qez-tez də-
 +
yipiry mӱrəkkəb delta əmələ gətirir.
 +
Əsas qolu vasitəsi ilə suyunun bir
 +
hissəsi Qoncadərya cayına (Lobnor
 +
gelunə təkulur) axır. İkinci qəlu
 +
c.-a dənərək Qaraburangelə catır.
 +
Əsasən qar, yaqın və buzlaq suları
 +
ilə qidalanır. Qıtda donur. Balıq-
 +
la zəngindir. Suvarmada istifadə
 +
olunur.
 +
TARİF DƏRƏCƏSİ —tarif cədvə-
 +
linin əsas upsurlərindən biri. Fəh-
 +
lənin ixtisasına muvafiq ona T.d.
 +
verilir. T.d.-nin verilməsi tələb-
 +
ləri tarif-ixtisas soraq kitabna-
 +
sında muəyyənlətdirilmindir.
 +
TARİF MAAİYLARI– bax Tarif
 +
sistemi. |
 +
TARİF SİSTEMİ—SSRİ-də əməyin
 +
edənilməsinin təikilində -muhum un-
 +
sur, əməyin sahələr uzrə, sahələr və
 +
mӱəssisələr daxilində, r-nlararası
 +
planlapdırılmasında, eləcə də fəh-
 +
lələrin mukafatlı əmək haqqı siste-
 +
minin piylənilməsində əsasdır. T.s.-
 +
nin əsasını ataqıdakılar təqkgil
 +
edir: fəhlələr ucun—tarif dərəcəsi,
 +
rt cədvəli, tarif-ixtisas soraq
 +
kitabcası, rəhbər, muhəndis-texnik
 +
iicilər və qulluqcular ucun—vəzifə
 +
mamdplarıplın sxemləri və qulluqcu-
 +
larıp vəzifələrini əhatə edəi ixti-
 +
sas soraq kitabcasıs, bundan əlavə,
 +
T.s.-nə əmək haqqına edilən muxtəlif
 +
əmsallar, Uzaq PTimal r-nlarında və
 +
ona bərabər tutulan yerlərdə pipləyən-
 +
lərin əmək haqqıpa əlavələr daxil-
 +
dir. Fəhlələr ucun tarif dərəcələri-
 +
pi və qulluqcuların vəzifə malila-
 +
rıpı SSRİ hekuməti XİHİMİY ilə
 +
azılama əsasında muəyyən edir.
 +
ARİF CƏDVƏLİ—bax Tarif sis-
 +
temi,
 +
TARİF-İXTİSAS SORAQ KİTAB-
 +
HASI — pormativ sənadi: kitabcada
 +
muəyyən sahədə geruləcək ilərin və
 +
bu apilərin ixtisas xarakteristikası,
 +
fəhlələrdən tələb olunan bilik, is-
 +
tehsal sərintəsi və s. kestərilir.
 +
SSRİ-də 1968 ildən Vahid T.-i.s.k.
 +
quvvədədir.
 +
TARİFLƏR (fr. qaq, ər, “li a? —
 +
izah etmə, muəyyən eTMƏ)— istehsal
 +
hə pəxsi istehlak xidmətləri (məh-
 +
sulu) ucun qiymət muəyyənləidiril-
 +
məsinin geniny yayılmın forması)
 +
 +
 +
150
 +
 +
 +
— —  ———“€XX3“——————————X——XV“"““...-.-.-2-2-.((((.85..........
 +
 +
 +
edənitt və rusum sistemindən ibarət-
 +
dir. Butun ictimai nəql. nəvlərinin
 +
yuk və sərnitin dapımaları, rabitə
 +
və məniqət xidmətləri, mənzil-kom-
 +
munal muəssisələri və s., həmcinin
 +
elektrik və istilik enerjisi ucun
 +
) Muəyyənlətdirilir. T. daxili və
 +
beynəlxalq (məs., rabitə və nəql.-da)
 +
ola bilər: T.-dən əmək haqqı sistemin-
 +
də və gəmruk ipində istifadə edi-
 +
lir. T.-in iqtisadi əsası xidmət xərc-
 +
ləridir. Nəql. T.-i hava, d.y., avto-
 +
mobil, dəniz, cay, ipəhər elektrik (met-
 +
ro, tramvay, trolleybus və s.) nəql,-
 +
nda yuk və sərnitpin dapımaları ucun
 +
muəyyənlətdirilir. SSRİ-də yuk T.-i
 +
uzrə qarizılıqlı hesablatmalar, əsa-
 +
sən, dəvlət, həmcinin koop. muəssisə
 +
və təppkkilatları arasında həyata ke-
 +
cirilir. D.y. nəql.-nın yuk T.-i bu-
 +
tun d.y. pqəbəkəsi ucun vahiddir. Ta-
 +
rif dərəcələri yuklərin noəvunə, mə-
 +
safəyYə, dapıma sur”ətinə, gendəri-
 +
lən yuklərin həcminə (vaqon və kontey-
 +
ner yuğləri, xırda yuklər) və d.y.-
 +
na ə fərqləndirilir. Su nəql.-nda
 +
yuk T.-i iki dərəcəlidir: dəniz və
 +
cay həvzələri uzrə fərqləpdirilir.
 +
Dəniz nəql.-nda Q., əsasən, SSRİ port-
 +
ları arasındakı daptımalarda tət-
 +
biq edilir, xarici portlarla əlaqə-
 +
də isə fraxtdan istifadə olunur.
 +
Avtomobil nəql.-nın yuk T.-i muttə-
 +
iq resp.-lar ӱzrə fərqləndirilir.
 +
 +
 +
vtomobilin yukgəturmə qabiliyyə-
 +
tindən iitadə dərəcəsinə
 +
gərə yӱklər 4 dərəcəyə ayrılır və bu-
 +
 +
 +
na muvafiq olaraq T.-in həcmi fərq-
 +
ləndirilir (4-cu dərəcənin T.-i 1-
 +
ci dərəcənin T.-indən iki dəfə yuk-
 +
səkdir). Adamların və baqajın dapı-
 +
ması uzrə sərnitin T.-i beynəlxalq,
 +
daxili, iqəhərətrafı və ppəhər yol-
 +
ları ucun muəyyən olunur. SSRİ d.).,
 +
DƏNİZ BƏ ual) nəql.-nda daxili ipəhər-
 +
lərarası və digər sərniiiin T.-i hə-
 +
rəkət surətindən və yerlərin konfort-
 +
luqundan asılı olaraq fərqləndi-
 +
rilir. PTəhərətrafı sərnipyin nəql.-
 +
nda spesifik quruluii m. olan
 +
T. fəaliyyət gəstərir. PTəhər nəql.-
 +
nda, adətən, bir dərəcəli T.-dən is-
 +
tifadə olunur. Butun nəql. nəvlərin-
 +
də muxtəlif formalı guzəqitli T.
 +
tətbiq edilir. Rabitə muəssisə-
 +
ləri T. vasitəsilə muxtəlif kateqo-
 +
riyalı (əhaliyə, muəssisə və təiki-
 +
latlara) məktub, teleqram, baqlama
 +
gəndərilməsi, telefon danıpıqları-
 +
nın tətikili və s. uzrə xidmətləri ic-
 +
ra edirlə. Əhaliyə gestəri-
 +
lənxidmətucun T.-in muəyyən
 +
xususiyyəti var. Pərakəndə qiymətlər
 +
kimi, onlar da əhali ilə muçəssisələr
 +
arasındakı munasibətləri tənzimlə-
 +
yir. Pullu xidmətlərin əsas qrupu
 +
təsərrufat hesabının tə”min edilmə-
 +
sini nəzərə almaqla T. (qiymətlər)
 +
uzrə yerinə yetirilir. SSRİ-də əsas
 +
xidməqlər ucun T. yuksək sabitliyi
 +
ilə səciyyələnir.
 +
 +
ƏƏ,: Pose M. Q., Penı na bıtovıe
 +
usluti, M., 1976: Kreӧinin A, “
 +
Transportnıe tarifı v SSSR, M.., 1978:
 +
Penoobrazovanie i tarifı na perepozki
 +
ava avtomobilınım transportom,
 +
 +
 +
TARİX—1) təbiətdə və cəmiyyətdə in-
 +
kipaf prosesi. Məs., Kainatın T.-i,
 +
Yer kurəsinin T.-i, ayrı-ayrı elm-
 +
lərin—kimyanın, fizikanın, riyaziy-
 +
yatın, incəsənətin və s.T.-i var. 2) İNn-
 +
san cəmiyyətinin kecmitini konkret
 +
 +
 +
TARİX
 +
 +
 +
və Hərtərəfli eyrənən elm. Kecmit
 +
g cəmiyyətin hazırkı vəziyyətini və
 +
gələcək perspektivini dərk etmək məq-
 +
sədilə eyrənilir. Marksizm klassik-
 +
ləri ctarixı termininin birinci, ge-
 +
nipq mə”nada batpa dupulməsini nəzər-
 +
DƏ tutaraq yazmındılar: 4Bizim bil-
 +
diyimiz yeganə bir elm, tarix elmi-
 +
dir. Tarix iki cəhətdən nəzərdən ke-
 +
cirilə bilər, onu təbiət tarixi ilə
 +
insanlar tarixinə bəlmək olar, Lakin
 +
bu iki cəhət bir-biri ilə qırılmaz
 +
iqəkildə SANIB (Marks K.,,
 +
Engels F,, ecilmiiq əsərləri,
 +
c. 1, B., 1978, səh. 5). Marksist-lenin-
 +
ci T. elmi insan cəmiyyətinin inki-
 +
pafını F...son dərəcə muxtəlif cə-
 +
hətləri və ziddiyyətləri olan vahid və
 +
qanunauyeun bir proses kimi.,..ə eyrə-
 +
nir (Lenin V. İ., Əsər. tam kul-
 +
liyyatı, c. 26, cəh. 61).
 +
əmiyyətin T.-i Yer kurəsinin, tə-
 +
biətin T.-inin davamıdır və Yer
 +
zərində insanın əmələ gəlməsi ilə
 +
aplandıqına gərə bətəriyyətin T.-i
 +
hesab olunur. Cəmiyyətin Q.-i muxtə-
 +
lif proseslərin və hadisələrin, ay-
 +
rı-ayrı fərdlərin, insan kollektiv-
 +
lərinin, butun bələri yyətin konkret
 +
və coxcəhətli fəaliyyətinin, hərəkət-
 +
lərinin məcmusundan ibarətdir. Bə-
 +
iəriyyət sadə dapq alətlər hazırla-
 +
maqdan, təbiət qӱvvələrindən asılı
 +
olmaqdan və onlara kor-koranə sita-
 +
yipy etməkdən təbiət və cəmiyyətin in-
 +
kipaf qanunlarını dərk etdiyi sə-
 +
viyyədə puurlu ptəkildə dəyiiməyə qə-
 +
dər tarixi Yol kecmiidir. Eyni za-
 +
manda maddi istehsalın və ictimai
 +
munasibətlərin inkipafı ilə əlaqə-
 +
dar ibtidai kollektivlərdən bailaya-
 +
raq kommunizm cəmiyyəti quran insan-
 +
ların birliyinə qədər uzun və son
 +
dərəcə mӱrəkkəb inkitpaf prosesi batp
 +
vermipdir. Bu inkipaf prosesi o6-
 +
yektiv xarakter dapıyır. Cəmiyyətin
 +
inkipafına bir-birilə murəkkəb dia-
 +
lektik vəhdətdə olan bir cox amil—
 +
bazis və ustqurumun inkipaf səviyyə-
 +
si, ta muhit, əhalinin sıxlırı
 +
və artımı, sinfi mubarizə, xalqlar
 +
arasındakı unsiyyət beyuk təsir gəs-
 +
tərmitdir. Bu inkipafın mucəyyənedi-
 +
ci amili maddi istehsaldır, İsteh-
 +
sal usulu məhsuldar qӱvvələri və is-
 +
tehsal munasibətlərini əhatə edir.
 +
Tarixi prosesin obyektiv cəhəti
 +
olan cəmiyyətin maddi Həyatı birin-
 +
cidir, ictimai ituur isə ikincidir.
 +
Cəmiyyətin həyatı və onun T.-i insan-
 +
ların pquurlu fəkliyyətində meyda-
 +
na cıxır. Hər bir cəmiyyətin icti-
 +
mai iqucuru və ona xas olan ustqurum
 +
unsurləri onun ictimai varlıqrını,
 +
birinci nəvbədə onda hakim mӧovqe
 +
tutan iqtisadi bazisi əks etdirir.
 +
əmiyyətin inkipaf sur”əti getdik-
 +
cə artır. İbtidai icma quruluptu
 +
yuz min illər, quldarlıq və feoda-
 +
lizm quruluqiları əsrlərlə davam et-
 +
ir Sonrakı mərhələlərin sur”-
 +
əti da yuksək olmutidur. Təbiətlə
 +
insanlar arasında daim meydapa gələn
 +
və daim aradan qaldırılan ziddiy-
 +
yətlər və cəmiyyət daxilindəki zid-
 +
diyyətlər prosesi cəmiyyətin ipnkiqia-
 +
fının daxili mənbəyidir. Antaqo-
 +
nist formasiyalarda cəmiyyətin maddi
 +
istehsal qӱvvələrinin istehsal muna-
 +
sibətlərinə uyrun gəlməməsi ezunu
 +
sinfi mubarizədə gestərir. Bu muba-
 +
rizənin yuksək təzahuru sosial inqi-
 +
labdır.
 +
 +
 +
T.-in yaradıcısı olan xalq kut-
 +
lələri cəmiyyətin iqtisadi, siyasi və
 +
mə”nəvi inkipafında həlledici rol
 +
oynayır. T.-də xalq kӱtlələrinin ro-
 +
lu sosialist inqilabı, sosializm və
 +
kommunizm quruculuqu dəvrundə daha
 +
da fəallatır. Sosialist inqilabı
 +
dunya tarixinin geditini kəkundən
 +
dəyinlir, sinifsiz cəmiyyətə kecidin
 +
baplanqıcını qoyur. İnkipaf pro-
 +
sesi muxtəlif xalqlarda və mӱxtəlif
 +
əlkələrdə fərqli olmuiydur) T.-də
 +
nisbi durqunluq, hətta mӱvəqqəti tə-
 +
nəzzul dəvrləri, bə”zən isə daha in-
 +
tensiv inkinyaf mulpahidə edilir.
 +
Eyni əsrdə və eyni əlkə cərcivəsində
 +
tarixi inkipaf bə”zən qeyri-bərabər
 +
olur. Eyni inkipaf mərhələsində
 +
olan xalqlarda və əlkələrdə də fərq-
 +
li cəhətlər məvcuddur. Tarixi inki-
 +
ipafın umumi meyli ictimai iqtisadi
 +
formasiyaların dəyitməsindən iba-
 +
rətdir. Hazırda iki bailıca forma-
 +
siya—sosializm və kapitalizmlə yana-
 +
pı, bir sıra xalqlarda (Afrika və
 +
Asiyanın bə”zi xalqlarında) feoda-
 +
lizm ukladı qalmıntqdır. Muasir cə-
 +
miyyət əz inkipafının yeni devrunə
 +
—kommunizm cəmiyyəti qurmaq devrunə
 +
qədəm qoymuiqdur. Bu cəmiyyətdə dunya
 +
xalqlarının inkipaf səviyyəsində
 +
butun əsas fərqlər tədricən aradan
 +
qaldırılacaq və tarixi prosesin bir-
 +
 +
 +
liyi həqiqətən umumdunya xarakteri
 +
alanı.
 +
 +
 +
insan cəmiyyətinin kecıniyini
 +
eyrənən elmdir. Batqa elmlər kimi
 +
T. elmi də inkinaf boyu bəpəriyyə-
 +
tin təcrubəsini əzundə cəmlətdir-
 +
miiidir, onun məzmunu, eyrəndiyi
 +
predmet xeyli geniiylənmiyi və zən-
 +
ginləpmiidir. Umumdunya T.-i bə-
 +
itəriyyətin maddi və mə”nəvi həyatı-
 +
nın minillik təcrubəsini qoruyub
 +
saxlamıpidır. Bu proses lap qədim-
 +
də iifahi Yaradıcılıqda, e.ə. 4-cu
 +
minilliyin sonu—3-cu minilliyin əv-
 +
vəlindən isə yazılı abidələrdə bap-
 +
lamındır. Ən qədim tarix əsərləri
 +
Misirdə, Pumerdə, Akkadda, Bizans-
 +
da və Qədim 1Pərqin bapqa əlkələ-
 +
rində baii vermii hadisələrin xro-
 +
nikası və icmalı idi. SSRİ-də ən
 +
qədim yazılı tarixi abidələr Urartu
 +
mixi Yazılarıdır. Səzun əsl mə”na-
 +
sında ilk Q, əsəri hesab edilən 4TAa-
 +
rixt kitabının muəllifi Herodot
 +
ctarixin atasım adlanır,
 +
 +
Məhdud mə”nada elm kimi T. ic-
 +
timai elmlər sisteminə daxildir.
 +
O uzun muddət təsviri və empirik
 +
xarakter daqımısi, yalnız sonralar
 +
insan cəmiyyətinin qurulutunu, əla-
 +
qələrini, tarixi prosesin mexanizmi-
 +
ni eyrənməyə balpllamımdır, 19 əsrdə
 +
sosial-iqtisadi Q. meydana gəldi və
 +
marksizmin tə”siri altında sosial-
 +
iqtisadi proseslərin, munasibətlərin
 +
T.-inə cevrildi. Cəmiyyətin konkret
 +
və coxcəhətli həyatı T. elminin pred-
 +
.MeTİ olmuiidur. T. elmi ucun
 +
cəhət cəmiyyətin konkret tarixini
 +
eyrənməkdir. Bu zaman T. kecmitin
 +
Və muasir devrun faktlarına əsasla-
 +
nır (bax Tarixi mənbələr). Faktla-
 +
rın toplanması, sistemlətdirilməsi
 +
və bir-biri ilə əlaqədə təhlili T.
 +
ELMİNİN daxili əsasını təpkil edir.
 +
Cəmiyyətin T.-ini marksistcəsinə baia
 +
DuiİməKk ucun faktlar diqqətlə top-
 +
lanmalı və eyrənilməlidir. Həm də
 +
bu zaman c...ayrı-ayrı faktları de-
 +
yil, təhlil edilən məsələyə aid fakt-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TARİX İNSTİTUTLARI
 +
 +
 +
151
 +
 +
 +
————————”q-Nk–jk—eəə  ———————k-jDK ak — 0 0 0. əəə aa ada
 +
 +
 +
ların hec bir istisnaya
 +
yol vermədən butun məc-
 +
musunu gətuӱrmək lazımdır (yenə
 +
orada, c. 92, səh. 394). Faktların
 +
toplanması Q.-in elm kimi yalnız
 +
bir cəhətini təpykil edir. Lakin T,
 +
sadəcə təsvir, Yaxud rəvayətlə kifa-
 +
yətlənmir, faktların əsasında cəmiy-
 +
yətin həyatında ayrı-ayrı hadisələrin,
 +
proseslərin mahiyyətinin dərk olun-
 +
masına və butevluklə cəmiyyətin in-
 +
kipafının spesifik qanunlarının
 +
kəifinə gəlib cıxır. K, Marks və
 +
F. Engels cəmiyyətin tarixi inkitpa-
 +
fının əsas qanunlarını kəpf etdik-
 +
dən sonra Q. əsl elmə cevrildi. Nə-
 +
 +
 +
zəri umumilətdirmələr, toplanmıqp
 +
və tədqiq olunmutt faktların və xu-
 +
susi nəticələrin butev halda dərk
 +
 +
 +
edilməsi T.-in bir elm kimi ikinci
 +
cəhətini təpikil edir. Bu iki cəhə-
 +
tin vəhdətinin hər hansı ippəkildə
 +
pozulması cəmiyyətin T.-inin dərk-
 +
edilmə prosesinin təhrifinə səbəb
 +
olur. Vulqar sosiologizm, vulqar ma-
 +
terializm, volyuntarizm, empirizm be-
 +
lə təhrifciliyin təzahurudur. Cəmiy-
 +
yətin T.-inin elmi dərkedilmə meto-
 +
dunu butun ictimai elmlər tədricən
 +
ipləyib hazırlamınlar. 19 əsrin or-
 +
talarınadək tarixcilər, əsasən, meta-
 +
fizik metoddan istifadə edirdilər.
 +
Buna gərə də onların cıxardıqları
 +
nəticələr tam xarakter daqtpımırdı.
 +
Əsl elmi metodun olmaması T.-in
 +
inkitpafını ləngidirdi. Yalnız dia-
 +
lektikanın materializmlə birləimə-
 +
si—marksizmin meydana gəlməsi cə-
 +
miyyətin T.-inin eyrənilməsinin hə-
 +
qiqi elmi metodunu yaratmaqa imkan
 +
verdi. İctimai həyatın faktlarının
 +
və proseslərinin eyrənilməsinin zə-
 +
ruri ipərti tarixilikdir. Tarixi-
 +
lik prinsipinə biganəlik tarixi ger-
 +
cəkliyin təhrifinə aparıb cıxarır.
 +
 +
İ. Lenin gəstərirdi ki, iczyi-
 +
cmai elm məsələsində ən etibarlı
 +
cəhət əsas tarixi rabitəni unutmamaq-
 +
dır, hər bir məsələyə tarixdə mə”-
 +
lum bir hadisənin nə cur əmələ gəl-
 +
diyi, həmin Hadisənin əz inkipafın-
 +
Da nə kimi əsas mərhələlərdən kecdi-
 +
Yi baxımından yanamaqdır və onun
 +
bu inkipafı nəqteyi-nəzərinə əsasla-
 +
nıb həmin iteyin indi nə hala duidu-
 +
yuӱnə nəzər salmaqdır (bax yenə orada,
 +
c. 39, səh. 73). |
 +
 +
T. partiyalı elmdir. Tarixcilərin
 +
partiyalılıqı, hadisələrə sinfi mu-
 +
nasibəti hər ipeydən əvvəl onların
 +
nəzəri ӱumumilətdirilmələrində əzu-
 +
nu gəstərir. İ. Lenin yazırdı:
 +
4...Sinfi mubarizə uzərində qurul-
 +
mup bir cəmiyyətdə cbitərəfə -sosial
 +
elm ola bilməzə (yenə orada, c. 23,
 +
cəh, 43).
 +
 +
Cəmiyyətin tarixi inkipafının
 +
mӱtərəqqi ən”ənələrinə qariı duran
 +
mӱrtəce siniflər əsl elmi T.-in in-
 +
kipafına mane olurlar. Bir sıra
 +
muasir burjua tarixciləri tarixi
 +
proseslərin obyektiv xarakterini HH-
 +
kar edir, cəmiyyətin mӱtərəqqi inki-
 +
iqafı anlayıpını cdəvrilikə, 4s0-
 +
sial dəyipiklikə və s. ideyalarla
 +
əvəz etməyə calıntırlar. Burjua ta-
 +
rixciləri T.-i və onun qariısında
 +
duran vəzifələri muxtəlif məvqedən
 +
qiymətləndirirlər. Onlar Q.-i sənət,
 +
elm və incəsənətin birləiməsi, TƏ”
 +
fəkkurun xususi forması hesab edir
 +
lər. İnqilabcı siniflər və partiya-
 +
lar, qabaqcıl ictimai təlim və nə-
 +
 +
 +
zəriyyələr isə T, elminin tərəqqisinə
 +
KƏMƏK gestərirlər. Marksizm-leni-
 +
nizm T.-i əsl elmə cevirmiii və onun
 +
sur”ətli tərəqqisini tə”min etmitdir.
 +
 +
Muasir T. elmi rıayrı bel-
 +
mələrdən və hissələrdən ibarətdir.
 +
Umumdunya T.-i formasiyalar uzrə
 +
ibtidai icma cəmiyyətinin T.-inə, Qə-
 +
dim T.-ə, Orta əsrlər T.-inə, Yeni
 +
Q.-ə, Ən yeni T.-ə, məkan-coqrrafi prin-
 +
sip ӱzrə genitt, bir-birilə tarixi
 +
 +
 +
əlaqəsi olan beyuk r-nların regional
 +
T.-inə (məs., Avropa T,-i, Yaxın və
 +
Orta PTərq T.-i, Qafqaz T.-i, Orta
 +
 +
 +
Asiya T.-i), ayrı-ayrı əlkələrin və
 +
xalqların T.-inə (Fransa T.-i, SSRİ
 +
T.-i, ərb, T.-i və s.) bəlunur. Bə-
 +
iər Q.-inin ayrı-ayrı cəhətlərinin
 +
eyrənilməsi T. elminin muxtəlif sa-
 +
hələrinin (iqtisadi T.., siyasi T.,
 +
hərbi T., fəhlə hərəkatı T.-i və s.)
 +
yaranmasına səbəb olmutdur. Kəmək-
 +
ci tarix fənləri xususi qrup təit-
 +
kil edir. T.-in ӱzvi hissələri olan
 +
arxeologiya və etnoqrafiya mustəqil
 +
elmlərə cevrilmitdir. T. elminin ta-
 +
rixini tarixiunaslıq eyrənir.
 +
 +
Cəmiyyətin inkipaf qanunlarını
 +
yalnız T. elminin nailiyyətləri
 +
əsasında ifadə etmək mumkundur.
 +
Buna gərə də T. elmi, bapqa ictimai
 +
elmlərlə yanapı, cəmiyyətin həyatı-
 +
na rəhbərliyin elmi əsası kimi mu-
 +
hum rol oynayır. Marksist-leninci
 +
T. elmi bilavasitə insanların kom-
 +
munist tərbiyəsinə tə”sir gestərir.
 +
Bu elm kecmipin muhum hadisələri,
 +
mӱtəfəkkirlər və qəhrəmanlar har-
 +
qında sənədli əsərlər Yaradır, in-
 +
sanları istismara və istismarcıla-
 +
ra qarpı nifrət, sosialist vətənpər-
 +
vərliyi və proletar beynəlmiləlci-
 +
liyi ruhunda tərbiyə edir. Muasir
 +
mӱrtəce tarixpqunaslıq isə tarixi
 +
faktları təhrif edərək adamlara
 +
antikommunizm, irqcilik ideyaları
 +
apılamara, xalqlar arasında dutimən-
 +
ciliYi qızımdırmaqa calınır,
 +
 +
SSRİ-də və batqqa sosialist əl-
 +
kələrində marksist-leninci tarixitu-
 +
naslıq sur ətlə inkipaf edir. So-
 +
vet İttifaqında T. elmi sahəsində
 +
tədqiqatlar SSRİ EA-nın, muttəfiq
 +
resp.-ların elmlər akademiyaları-
 +
nın elmi tədqiqat tarix in-tların-
 +
da, un-tlərdə, tarix muzeylərində və
 +
s.-də aparılır. Tarix jurnalları
 +
nəpr olunur. Muxtəlif əlkələrin
 +
tarixciləri arasında elmi əlaqələ-
 +
ri Beynəlxalq tarix elmləri komitə-
 +
si (sovet tarixcilərini Sovet İtti-
 +
faqı tarixcilərinin beynəlxalq ko-
 +
mitəsi təmsil edir) nizamlayır. Ko-
 +
mitə tarixcilərin beynəlxalq konqres-
 +
lərini kecirir.
 +
 +
Azərb.-da Q. elmi zəngin irsə
 +
malikdir. Orta əsrlərdə musəlman
 +
tarixpqunaslıqıpın inkipafında
 +
Azərb. tarixcilərinin muhum rolu
 +
olmutidur. A. Bakıxanov T. elmini
 +
ən yuksək mə”nəvi elmlərdən biri say-
 +
mımpdır. Sovet hakimiyyəti illərin-
 +
də Azərb.-da marksist-leninci T. el-
 +
 +
 +
-mi inkipaf etmitdir. Sovet T. el-
 +
 +
 +
minin muhum problemlərinin ipilən-
 +
məsində Azərb. tarixciləri fəal iip-
 +
tirak edirlər. Azərb.-da T. elminin
 +
inkipafı haqqında ətraflı mə”lu-
 +
mat ucun bax xususi Azərbaycan So-
 +
vet Sosialist Respublikası cildi-
 +
nin tarix elmi bəlməsinə.
 +
 +
ud: Marks K. nə Eukxenc F.,
 +
Kommunist Partiyasının manifesti,
 +
 +
 +
B., 1980: Marks K., Siyasi iqtisadın
 +
tənqidinə dair,Marks K. və Engels
 +
F., Secilmiit əsərləri, c. 1, B., 1978:
 +
yenə onun, Kapital, c. 1, B., 1969, c.
 +
2—3, B., 1956—60, Engels F., Təbiə-
 +
tin dialektikası, B., 1966: yenə onun,
 +
Anti-Durinq, B., 1967, yenə onun, Ai-
 +
lənin, xususi mulkiyyətin və dəvlətin
 +
mənpəyi, B., 1971, Lenin V. İ., Əsər-
 +
ləri (bax Mə"lumat cildi, H. 1, səh. 591—
 +
597, Andropov Y. V., Secilmiiy nitq-
 +
lər və məqalələr, nəpr 2, B., 1983: Cer-
 +
nenko KG. U., Secilmipt nitqlər BƏ MƏ"
 +
qalələr, B., 1983, Azərbaycan tarixi, c.
 +
1—2, B., 1960—64: c. 3, H. 1, B., 1973:
 +
Vsemirnal istorin, v 13-ti t., t. 1—12, M.,
 +
1955—79, İstoril SSSR. S drevneitik
 +
vremen do napix dneİi, t. 1—11, M., 1966 —
 +
80: Erofeev N. A., Ctotakoe istorial,
 +
M., 1976, Kosalapov V. V., Metodo-
 +
loqin i loqika istoriceskoqo issledovanil,
 +
Kien, 1977, Esipcuk N. M., İstori-
 +
ceskal realınostı kak predmet poznanii,
 +
Kien, 1978: Nemirovskin A. İ.,, U
 +
istokov istoriceskoN mısli, Voronej,
 +
1979, Jukov E. M., Ocerki metodolo-
 +
qii istorii, M., 1980,
 +
 +
 +
TARİX ENSİKLOPEDİYALARI
 +
vəluqətləri–—tarixə və ona ya-
 +
xın bilik sahələrinə dair sistem-
 +
ləpdirilmitt mə”lumat verən elmi-
 +
soraq nətrləri. Butəvlukdə umumdun-
 +
Ya tarixinə, muəyyən tarixi dəvrlərə
 +
ayrı-ayrı qit"ələrin, əlkələrin, xalq-
 +
ların tarixinə, tarixin muxtəlif
 +
bəlmələrinə (mədəniyyət, dil tarixi
 +
və s.), tarixi hadisələrə (məs., Beyuk
 +
Oktyabr sosialist inqilabına) dair
 +
ensiklopediyalar var. T.e.-nda ppəxsiy-
 +
yətlər, tarixcilər haqqında bioqra-
 +
fik mə”lumatlar, habelə illustrasiya
 +
və xəritələr də verilir. Universal,
 +
hərbi ensiklopediyalarda, bioqrafik,
 +
diplomatik luqətlərdə və s.-də də tad-
 +
rixə aid xeyli material olur. Tarix
 +
luӱqətlərinə yaxın nətrlər 16—18 əsr-
 +
lərdə cıxmındır. 18 əsrdə rus tarix-
 +
cisi V. N. Tatipipev cFRusiya tarix,
 +
coqrafiya, siyasi və mulki luqətiəni
 +
(Ne 1—3, SPB, 1793) hazırlamıtqdı
 +
(“Ku Dənə qədər catdırılmıpldı).
 +
1790—98 illərdə Rusiyada 14 hissədən
 +
ibarət “Tarix luqətiz buraxılmıni-
 +
dır. 19 əsrdə—20 əsrin əvvəlində
 +
nər edilən lurətlərdən yalnız S. A.
 +
Kareyevanın tərtib etdiyi c Məktəb ta-
 +
rix luRətiz umumtarixi xarakter da-
 +
ptıyırdı. 1961—76 illərdə SSRİ-də
 +
ilk marksist tarix ensiklopediyası—
 +
cSovet tarix ensiklopediyasız nər
 +
edilmitdir.
 +
 +
Xarici elkələrdə muxtəlif xarak-
 +
terli T.e. və luqətləri buraxılmın-
 +
 +
 +
dır.
 +
TARİX İNSTİTUTLARI—1) SSRİ
 +
EA-nın Tarix İnstitutu 1936
 +
ildə Kommunist akademiyasının TAa-
 +
rix in-tu və EA-nın Tarix-arxeoqra-
 +
 +
İYa in-tu əsasında yaradılmısidı.
 +
 +
SRİ xalqlarının, Avropa, PPimali
 +
və Cənubi Amerika əlkələrinin tari-
 +
xini eyrənirdi. 1968 ildə SSRİ EA-
 +
nın SSRİ tarixi və Umumi tarix
 +
in-tlarına ayrılmındır. 2) SSRİ
 +
EA--ın SSRİ Tarixi İn-
 +
stitutu SSRİ tarixi problemlə-
 +
rini eyrənməklə mətiqul olan mərkəzi
 +
elmi tədqiqat muəssisəsidir. Moskva-
 +
dadır. 25 bəlməni birlətdirən 5 iiv”-
 +
bəsi (sovet cəmiyyətinin tarixi,SSRİ-
 +
nin Oktyabr inqilabına qədərki S ər
 +
tarixi, xususi tarix fənləri, SSRİ-
 +
nin və Rusiyanın xarici siyasət tari-
 +
xi, SSRİ xalqları tarixinin umumi
 +
problemləri) var. İn-t qədim zaman-
 +
lardan indiyədək SSRİ tarixinin
 +
 +
 +
aaa
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TAPHX HHCTHTYTY
 +
 +
 +
 +
 +
 +
problemlərini tədqiq edir, elmi əsər-
 +
ləri və tarixi mənbələri capa hazır-
 +
layır, əlkə miqyasında SSRİ tarixi
 +
sahəsindəki tədqiqat iplərini əla-
 +
qələndirir, elmi diskussiyalar, mu-
 +
zakirələr, konfranslar təpqkil edir,
 +
xarici əlkələrin alimləri ilə əlaqə-
 +
lər yaradır. İn-tun Leninqrad nre”-
 +
bəsi, aspiranturası var. “İstoriya
 +
SSSRə jurnalı (1957 ildən) və vaxta-
 +
iqırı nəirlər—cİistoriceskiye zapis-
 +
kiə (1937 ildən), FcArxeoqraficeski
 +
yejeqodnikə (1958 ildən), cİstoriya
 +
i istorikiz? (1965 ildən) buraxır.
 +
3) SSRİ EA-nın Umumi Tarix
 +
İnstitutu Avropanın xarici
 +
əlkələrinin, Amerika və Afrika el-
 +
kələrinin tarixini eyrənməklə məii-
 +
qul olur. Moskvadadır. Tədqiqatla-
 +
rının balıca istiqamətləri: tarix
 +
elminin marksist-leninci metodolo-
 +
giyası, umumdunya tarixi prosesinin
 +
nəzəri problemləri, qabaqcıl ictimai
 +
quvvələrin sosial tərəqqi uqrunda mu-
 +
barizəsi, dunya sosializm sisteminin
 +
tarixi, inkiplaf etmiti kapitalist
 +
əlkələrinin tarixi, kapitalizmə qə-
 +
dərki formasiyaların tarixi, beynəl-
 +
xalq fəhlə və azadlıq hərəkatı tari-
 +
xi, beynəlxalq mӱnasibətlərin tarixi
 +
və aktçal problemləri, Sov.İKP-nin
 +
və sovet devlətinin xarici siyasəti
 +
və s. Elmi əsərləri capa hazırlayır,
 +
SSRİ-də umumi tarix sahəsindəki
 +
tədqiqat itpilərini əlaqələndirir. As-
 +
piranturası var. Sosialist əlkələri
 +
ilə elmi əlaqələr saxlayır. cVestnik
 +
drevney istoriim (1937 ildən), c“Nova-
 +
ya i noveyiaya istoriyaə (1957 ildən)
 +
jurnalları və 6. dəvri nətrlər —
 +
c“Sredniye vekaə, *Vizantiyski vremen-
 +
HHKə, € AMEPHKAHCKH yejeqodiikə, cYe-
 +
jeqodnik germanskoy istorii?, € DpaH-
 +
suzki yejeqodnikə, c“Problemı bri-
 +
tanskoy istorin*, “Problemı ispan-
 +
skoy istoriiz, “Problemı italyanskoy
 +
istoriik məcmuələrini buraxır.
 +
Tarix Məsələləri SSRİ EA-nın
 +
|Pərqiqunaslıq (1932), Slavyaniqunas-
 +
lıq (1946), Beynəlxalq fəhlə hərəka-
 +
tı (1966), Afrika (1961), Latın Ame-
 +
rikası (1961), Uzaq TPərq (1966), Ame-
 +
rika Birləpqmitn İP1tatları və Kana-
 +
da (1967) in-tlarında da iyylənilir.
 +
Butun muttəfiq resp.-ların EA-la-
 +
rında tarix in-tları (o cӱmlədən
 +
Azərb. SSR EA-nın Tarix İnstitu-
 +
tu), muxtar resp.-larda tarix, dil
 +
və ədəbiyyat in-tları var. Moskvada
 +
Sov.İKP MK yanında Marksizm-Le-
 +
ninizm İnstitutu (muttəfiq resp.-
 +
ların KP MK-ları, Moskva və Le-
 +
ninqrad (iəhər və vil. komitələri Ya-
 +
nında filialları var. Azərb.SSR-
 +
də Azərbaycan KP MK yanında Parti-
 +
ya Tarixi İnstitutu) Fəaliyyət gəs-
 +
tərir. 1967 ildə SSRİ iri Ha-
 +
zirliyinin Hərbi Tarix İn-tu yara-
 +
dılmıpidır. |
 +
TARİX İnstitutu, Azərb.
 +
SSR EA Tarix İnstitutu
 +
—resp.-da tarixiunaslıqın elmi mər-
 +
kəzi. Bakıdadır. Azərbaycanı Tədqiq
 +
və Tətəbbv Cəmiyyətinin (1923), Azərb.
 +
Devlət Elmi-Tədqiqat İn-tunun (1929),
 +
SSRİ EA Zaqafqaziya filialı Azərb.
 +
iə ”bəsinin (1933) tarix, etnoqrafiya,
 +
arxeologiya belməsi əsasında 1935 il-
 +
də SSRİ EA Azərb. filialının tər-
 +
kibində Tarix, etnoqrafiya, arxeolo
 +
giya in-tu kimi yaradılmıstdır.
 +
Azərb.SSR EA təikil edildikdən
 +
(1945) sonra onun tərkibinə daxil ol:
 +
 +
 +
mutdur. 1950 ildə həmin in-t Tarix
 +
və fəlsəfə in-tu adlandırıldı. 1954
 +
ildə isə Fəlsəfə və huquq bəlməsi
 +
ayrıldıqdan sonra mustəqil T.i.-na
 +
cevrildi. İn-tun 8 iiv”bəsi, elmi
 +
arxivi, aspiranturası var. 1974 ildə
 +
in-tun nəzdində Arxeologiya və etno-
 +
qrafiya bəlməsi |10 iqə”bə, 3 elmi
 +
qrup (numizmatika, epiqrafika, ant-
 +
ropologiya) və 2 laboratoriyadan iba-
 +
rətdirY| yaradıldı. 1983 ildən bəlmə-
 +
nin arxeoloji mərkəzi fəaliyyət gəs-
 +
tərir. İn-tda Azərb. ərazisində ib-
 +
tidai icma qurulutlu, burada təttək-
 +
kӱl tapmıpi ən qədim dəvlətlər, feo-
 +
dal munasibətlərinin yaranması və
 +
inkitpafı, orta əsrlər deəvru, Azərb.-
 +
ın Rusiya ilə birləndirilməsi, ka-
 +
pitalist munasibətlərinin meydana
 +
gəlməsi və inkipyafı, fəhlə hərəka-
 +
tının geniplənməsi, Sovet hakimiy-
 +
yətinin qələbəsi və sosializm qurucu-
 +
luqu, Beyuk Vətən muharibəsi, inki-
 +
ipaf etmitt sosializm cəmiyyəti və
 +
kommunizm quruculuqu və s, məsələ-
 +
lər tədqiq olunur. İn-tda, həmcinin
 +
Azərb. xalqının tarixi kecmiptini,
 +
zəngin maddi və mə”nəvi mədəniyyəti-
 +
ni eyrənmək məqsədi ilə geni arxeo-
 +
loji, etnoqrafik və etnososioloji
 +
tədqiqatlar aparılır. Bu məqsədlə
 +
resp.-nın r-nlarıpa mӱntəzəm elmi
 +
ekspedisiyalar tətpkil edilir. İn-t 3
 +
cildlik c Azərb. tarixini nəir et-
 +
məpdir (Azərb. və rus dillərində,
 +
1958—75). Doqquz cildlik FAzərbaycan
 +
tarixiəni hazırlayır. İn-t Moskva,
 +
Lepinqrad, Tbilisi, Yerevan və s, il2-
 +
Hərlərin elmi muəssisələrilə əlaqə-
 +
lər saxlayır və bir sıra ittifaq əhə-
 +
miyyətli problemlər ӱzərində MYIHTƏ-
 +
rək tədqiqat aparır. İn-tun muxtəlif
 +
vaxtlarda FƏsərlərik cap edilmiini-
 +
dir. T.i.-nda doktorluq dissertasiya-
 +
ları mudafiəsi uzrə ixtisasla:idı-
 +
rılmısq elmi pura fəaliyyət gestə-
 +
rir Azərb.SSR EA akad.-ləri Z, M.
 +
unyadov, C. B. Quliyev, Ə. Ə. Əli-
 +
zadə, Ə. S. Sumbatzadə, İ. A. Husey-
 +
nov, m. uzvləri Ə, N, Quliyev, -Z. İ.
 +
İbrahimov və b. T.i.-nda itləmitlər.
 +
Azərb.SSR EA m. uzvləri İ, H. Əli-
 +
yev, M. Ə. İsmayılov, Q. Ə. Mədətov
 +
T.i.-nda calınlırlar. İn-tda 20-dən
 +
cox e.D., 70-dən cox elmlər namizədi
 +
calınır Dİ
 +
TARİX MUZEYLƏRİ—bətər cəmiy-
 +
yətinin ipkipafını əks etdirən mad-
 +
di və mə”pəvi mədəliyyət abidələri-
 +
nin toplanılması, saxlanılması, ey-
 +
rənilməsi və təbliri ilə məpqul olan
 +
elmi mӱəssisələr. T.m, xususiyyətləri-
 +
nə gərə bir necə qrupa bəlunurlər:
 +
umumtarix muzeyləri (muçəyyən əlkə-
 +
nin, resp.-nıi, iqəhərin və s, tarixi-
 +
nə həsr olunmui muzeylər), xususi
 +
tarix fənlərinə aid muzeylər (arxeo-
 +
logiya muzeyi, etnoqrafiya muzeyi,
 +
antropologiya muzeyi), tarix elminin
 +
mӱstəqil sahələrinə aid muzeylər (hər-
 +
bi tarix muzeyləri). Tarixi abidələ-
 +
rin toplanması kortəbii surətdə qə-
 +
dimdəp bailamındır. Qiymətli arxi-
 +
tektura ansamblları olan saraylarda,
 +
qəsrlərdə, mə”bədlərdə misilsiz CƏHƏT
 +
nӱmunələri cəmləimiidi. Kritdə
 +
Knoss sarayı (e.ə. 16 əsr), Aplpur
 +
11.-ndə məbəd kitabxanası (e.ə. 11 əsr),
 +
Nipeviya saray kitabxanası (e.ə. 7
 +
əsr) xususilə məhur idilər. Brita-
 +
niya muzeyi (1753, London), Fransa
 +
milli tarix muzeyi (1837, Sen-Jer-
 +
men an-Le), ABİT milli muzeyi (1875:
 +
 +
 +
Vatpinqton), Turk və islam mədəniyyə-
 +
ti muzeyi (1923, İstambul), Topqapı
 +
muzeyi (1938: İstambul) və s. dunyanın
 +
məphur umumtarix muzeylərindəndir.
 +
Rusiyada 16 verdə Silah palatası ya-
 +
radıldı. 1714 ildə ilk rus kutləvi
 +
muzeyinin— Kunstkameranın əsası qo-
 +
yuldu (1719 ildə acılmındır). Er-
 +
mitajda da tarixi abidələr topla-
 +
nırdı. 1872 ildə Rusiya tarix muze-
 +
yinin—indiki Mərkəzi Dəvlət SSRİ
 +
Tarixi Muzeyinin əsası qoyuldu (1883
 +
ildə acılmıtndır). Beyuk Oktyabr so-
 +
sialist inqilabından sonra T.m.-nin
 +
genii ipəbəkəsi yaradıldı (bax Azər-
 +
baycan Tarixi Muzeyi, Lenin muzeyi,
 +
İnqilab muzeyi). Sovet T.m. beyӱk el-
 +
mi tədqiqat və kutləvi tərbiyə ipi
 +
aparmaqla tarixi bilikləri, tarix
 +
elminin nailiyyətlərini təbli edir-
 +
lər. T.m. əsərlər, məcmuələr, monoqra-
 +
fiyalar, kitabcalar, kataloqlar və s.
 +
nətiqr edirlər. SSRİ Silahlı Quvvə-
 +
lərinin Mərkəzi Muzeyi (1919, Mos-
 +
kva) və Mərkəzi Hərbi Dəniz Muzeyi
 +
(1709: Lepipqrad) SSRİ-nin ən beyӱk
 +
hərbi tarix muzeyləridir.
 +
 +
TARİX CƏMİYYƏTLƏRİ —peptəkar
 +
və həpəskar tarixcilərin kənullu
 +
ictimai təpkilatları. Əsas məqsədi
 +
milli və yerli (lokal) tarixi eyrən-
 +
mək, mənbələri toplamaq və nəir et-
 +
dirməkdir. Bə”zi T.c. umumdunya ta-
 +
rixinin eyrənilməsi, tarixiqunaslıq,
 +
tarixin metodologiyası və s. ilə də
 +
məimeul olur. T.c. 16—17 əsrlərdə
 +
Qərbi Avropada meydana gəlmiit, 19—
 +
20 əsrlərdə fəaliyyəti daha genitlən-
 +
mipdi. Amerika Tarix Assosiasiyası
 +
(1884), B. Britaniya Tarix Assosiasi-
 +
Yası (1906) və Fransa Tarix Cəmiyyəti
 +
(1834) kapitalist əlkələrinin nufuz-
 +
lu T.c.-ndəndir. Polta (1886) və Ma-
 +
carıstan (1867) T.c., zəngin təcrubəyə
 +
malikdirlər. Asiyada və Pimali AF-
 +
rikada Q.c. 20 əsrin 1-ci yarısında
 +
(Yaponiyada 19 əsrdə) meydana gəl-
 +
207 (Turk Tarix Qurumu, 1931
 +
və s.).
 +
 +
Rusiyada ilk T.c. 1759 ildə Ar-
 +
xapgelskdə təpkil olunmutdur. Son-
 +
ra Rusiyanın tarixini və gecmipvini
 +
ӧyrənən Moskva cəmiyyəti (1804), Pe-
 +
terburqda Rusiya arxeologiya cəmiy-
 +
yəti (1846) və Rusiya tarix cəmiyyəti
 +
(1866), Kiyepdə salnaməci Nestorun
 +
tarix cəmiyyəti (1872), Kazan un-ti
 +
nəzdində arxeologiya, tarix və etno-
 +
qrafiya cəmiyyəti (1878), Tiflisdə
 +
Qafqaz arxeologiya cəmiyyəti (1873)
 +
və s. yaradıldı. 19 əsrin sonu— 20
 +
əsrin əzvəlində Rusiyada 120-dən cox
 +
T.c. Fəaliyyət gestərirdi. Beyuk Okt-
 +
yabr sosialist inqilabından sonra
 +
T.c.-pin Fəaliyyəti gentpləindi və
 +
Yepi elmi muəssisələr yaradıldı.
 +
1925 ildən Moskva Marksist Tarix-
 +
cilər Cəmiyyəti, 1930 ildə Marksist
 +
Diyariqunaslar Cəmiyyəti və s. təi1-
 +
kil olundu. 1923—29 illərdə Azər-
 +
baycapı Tədqiq və Tətəbbo Cəmiyyə-
 +
ti fəaliyyət gestərmiidir.
 +
TARİXİ VƏ MƏNTİQİ—maddi alə-
 +
min muhum inkinaf cəhətləri və onu
 +
dərk etməyin idrak metodlarından
 +
biri. Qarixi metod predmetin meydana
 +
gəlməsini, muxtəlif inkitaf mərhə-
 +
lələrini, onun əlaqələrini, konkrst
 +
tarixi təzahur formalarını əks et-
 +
dirir. Məntiqi metod isə onun məz-
 +
mununu, zəruriliyini, qapunauyqunlu-
 +
qunu nəzərdə tutur. T. və M. metodlar
 +
vəhdətdə olur.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TARİXİ GEOLOGİYA
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Obyektiv gercəkliyin hər bir ha-
 +
disəsinin tarixinin eyrənilməsi, ey-
 +
ni zamanda onun mahiyyətinin aikara
 +
cıxarılmasına imkan verir. Məntiqi
 +
metod tarixi metodun yolunu gəstərir,
 +
onu istiqamətləndirir, tarixi metod
 +
İSƏ MƏNTİQİ Metodu dərk etmək vasitə-
 +
sidir. Hadisənin tarixiliyi eyrənil-
 +
məzsə, onun nəzəriyyəsi də ola bilməz.
 +
 +
Məntiqi metod obyekti Həm onun
 +
muhum əlaqələri cəhətdən əks etdirir,
 +
həm də predmetin tarixini anlamaqa
 +
imkan verir. Tarixi metodla məntiqi
 +
metodun nisbətində tarixi metoda la-
 +
qeydlik subyektivizmə səbəb olur.
 +
TARİXİ J —təsviri sənətin
 +
əsas janrlarından biri. Tarixi ha-
 +
disələri və piəxsiyyətləri, cəmiyyətin
 +
tarixindəki ictimai əhəmiyyətli tə-
 +
zapurləri əks etdirir. Tarixi məvzӱ-
 +
da tablolar, divar rəsmləri, relyef
 +
və dairəvi heykəltəratilıq əsərləri,
 +
dəzgah qrafikası T.j.-ın əsas nevlə:
 +
ridir. Q.j. cox vaxt təsviri sənətin
 +
digər janrları—məiət, portret,
 +
 +
 +
F. Qoyya. 41808-ci il mayın 3-nə gecən gecə YCİaM-
 +
cıların gullələnməsiz. Təqr. 1814. Prado. Madrid.
 +
 +
 +
mənzərə, xususilə batal janrı ilə
 +
təmasda inkipyaf edir.
 +
 +
T.j.-ın rutpeymləri qədim dovr-
 +
lərdən mə”lumdur. Qədim Misir və
 +
Mesopotamiyada tarixi hadisələr rel-
 +
yef və divar rəsmlərində təcəssum
 +
olunurdu (hekmdarın hərbi qələbələ-
 +
ri, onun hakimiyyətə gəlməsi, deəyuit,
 +
Yuruli səhnələri və s,). Qədim Yuna-
 +
nıstanda kecmii hadisələr mifoloji
 +
obrazlarla yanalı real qəhrəmanların
 +
umumilətdirilmin ideal təsvirləri
 +
ilə də ifadə edilirdi. Orta əsrlərdə
 +
Avropada dini gerulilərin hakim ol-
 +
Duqu ipəraitdə cox vaxt dini sujetlə-
 +
rə tarixi hadisələr kimi baxılır,
 +
real hadisələr isə nadir hallarda
 +
təsvir olunurdu. Tarixi-batal və ta-
 +
rixi-məniqət xarakterli təsvirlərə
 +
Asiya incəsənətində daha cox rast gə-
 +
linir. Qarixi gercəkliyin əlamətləri
 +
Hindistan, İndoneziya. Birma və Kam-
 +
puciyanın orta əsr divar rəsmləri və
 +
relyef təsvirlərində əksini tapmı-
 +
dır. Qarixi-məipət sujetləri 7 əsr-
 +
dən Cin, 11—12 əsrlərdən Yaponiya
 +
boyakarlıqında, 15 — 16 əsrlərdən
 +
Azərb., İran, Orta Asiya və Hindi-
 +
stan (*“Baburnaməə, 16 əsrin sonu)
 +
miniatӱrlərində təsvir olunmutdur.
 +
 +
:J. təsviri sənətdə janr kimi Re-
 +
nessans dəvrundə Avropada Yaranmıyl-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
dır. 16—19 əsrlə-
 +
rin rəssam ə hey-
 +
kəltəratlarından
 +
Mikelancelo (e Ha-
 +
vidə heykəli, 1501—
 +
04, Florensiya Rəs-
 +
samlıq Akademiya-
 +
sı), Rafael (411
 +
Yulinin portretiə,
 +
təqr. 1511, UF-
 +
itsi qalereyası,
 +
lorensiya), N.
 +
ussen (*Germani-
 +
KİN Əlumuə, təqr.
 +
1628, İncəsənət in-
 +
tu, Minneapolis),
 +
D. Velaskes (4 Bre-
 +
danın təslimi,
 +
ə Prado, Mad-
 +
rid), Rembrandt
 +
(“Gecə köxiTü nə. əməl
 +
riə, 1642, Amsterdam Devlət Mu-
 +
zeyi), J. L. David (v Horatsilərin
 +
andı, 1784, Luvr, Paris), F. Qoyya
 +
(41808-ci il mayın 3-nə gecən gecə
 +
ə usyancıların guӱl-
 +
nənəHMƏCHə, təqr.
 +
1814, Prado), E. De-
 +
nakpya (eAsannpır
 +
öappH Kana za p naə,
 +
1830, Luvr), K.
 +
Bryullov (-“Pompei-
 +
NİN SON gunu,
 +
1330—33, Rus muze-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Martos (Moskvada
 +
K. Minin və D.
 +
Pojarskinin abi-
 +
dəsi, 1804— 18), O.
 +
Roden (“Kale vətən-
 +
 +
 +
daplarıər, heykəl
 +
qrupu, 1884—88, Ka-
 +
lə 11.), A. A. İva-
 +
 +
 +
nov (*İsanın xalqa
 +
gərunməsiə, 1837—
 +
Ə7, Qretyakov qale-
 +
reyası, Moskva), Y.
 +
Mateyko (“Qrunvald
 +
vurutimasıq, 1878,
 +
Milli muzey, Var-
 +
utana) və 6. T.j.-a
 +
beyuk fəlsəfi məzmun, vətənpərvərlik
 +
ideyaları gətirmiiy, tarixi hadisələ-
 +
Bə və xarakterlərin acılmasında mu-
 +
cm rol oynamınlar. Tarixdə xalqın
 +
rolunun, tarixi hadisələrin inkiita-
 +
fında qanunauyqunluqların və zid-
 +
diyyətlərin muəyyən —
 +
edilməsində rus Di
 +
rəssamları V. İ. 6,
 +
Surikov, İ. Y. Re-
 +
pin, V. V. Vere:i-
 +
pagin, M.M, Anto-
 +
kolski, V, M. Vas-
 +
netsov, V, A. Sero-
 +
vun xususilə beyuk
 +
xidməti olmuidur.
 +
Tarixə marksist-
 +
leninci munasibət
 +
mevqeyindən yana-
 +
ian sovet T.j.-ı
 +
(İ. İ. Brodski, M.
 +
B. Qrekov, B. V.
 +
İohanson, Kukrı-
 +
nikslər, Vl, A, Se-
 +
rov və b.) xalqla-
 +
rın azadlıq muba- | | “Müa
 +
rizəsinin mahiyyə- | Şİ GS--
 +
THHH BƏ sinfi xa- k əə
 +
PAKTEPHEH aubı6 xec- Zə
 +
tərir, gənc nəslin mu, h, Abat
 +
vətənpərvərlik və yoz, r,
 +
proletar beynəlmi-
 +
 +
 +
ə
 +
 +
 +
yi, Leninqrad), İ..
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
n la y ev.
 +
Mustafayev ad. Azərbaycan Devlət İncəsənət Muzeyi.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
İ. Y. Repin. “Zaporojyelilər Tӱrkiyə sultanına
 +
 +
 +
1878— 1891. Rus muzeyi Leninqrad.
 +
 +
 +
ləlciliyi ruhunda tərbiyə edilməsində
 +
MYİYM rol oynayır.
 +
 +
.j. Azərb. təsviri sənətində DƏ
 +
 +
əzuӱnə məxsus Yer tutur. Orta əsr
 +
Azərb. kitab miniatӱrlərində, Təbriz
 +
miniatur məktəbinə mənsub rəssamla-
 +
rın əsərlərində, sujetli xalca kom-
 +
pozisiyalarında, 18 əsr PQəki xanla-
 +
rı sarayının divar əsmlərində, M.
 +
Q. İrəvani, M. M. Nəvvab nə 6. rəs-
 +
samların yaradıcılıqında tarixi
 +
adisə BƏ ipqəxsiyyətlərin təsvirinə
 +
rast gəlinir. Muasir Azərb. təsviri
 +
sənət ustaları T.j.-da əsərlər yarat-
 +
mıplar (M. Abdullayev, T. Salahov,
 +
S. Salamzadə, T. Taqıyev, E. Rzaqu-
 +
liyev, Ə. Məmmədov, Nəcəfqulu və 6.).
 +
S. PTərifzadənin “Babəkə, Əbdulxa-
 +
lıqın “Qacaq Nəbiə, V. Nərimanbə-
 +
yovun 4“ Xotibəxt gələcək naminəə,
 +
N. Əbdurrəhmanovun “Lenin səzuə, b.
 +
Mirzəzadənin € Kehnə neft mə”dən-
 +
lərindəə tabloları T.j.-da yaradıl-
 +
mıpq əsərlərdəndir.
 +
 +
Əd. Həbibov H., Azərbaycan so-
 +
vet rəssamlırı, B., 1966: Russkan istori-
 +
ceskal jivopisı do oktabra 1917 qoda,
 +
| Alhbom|, M., 22 Zimenko V,, Co-
 +
BeTCKas istoriceskal jivopish, M., 1970,
 +
TARİXİ GEOLOKİYA — geologiya-
 +
nın bir sahəsi: Yer qabıqının və bu-
 +
tunlukdə Yerin inkipaf tarixini
 +
və qanunauyrunluqlarını eyrənir. T.
 +
G.-NIN əsas məsələsi Yer səthi geəru-
 +
Nupqunun və ondakı uzvi aləmin tə-
 +
kamulunu bərpa və nəzəri izah etmək,
 +
 +
 +
7 ?
 +
| /|
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Yuz Dr
 +
 +
hq ki i v Hə R. Q
 +
 +
. piş Kü bə “m
 +
“İr damənin" “al r La R.
 +
 +
 +
4Əbədi dostluq. Tiflis, 1783-cu ilə.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Bakı.
 +
 +
 +
154
 +
 +
 +
həmcinin Yer qabıqının daxili struk-
 +
turlarının əmələgəlmə tarixini və
 +
onlarla əlaqədar endogen prosesləri
 +
aydınlaidırmaqdır. Q.g. əz tədqiqat-
 +
larında palsontologiya, litologiya,
 +
fasial apaliz, petroqrafiya, minera-
 +
logiyYa, mӱtləq Yas:iın tə yini, tekton (1-
 +
ka, geofizika və s. geoloji fəplə-
 +
rin mə”lumatlarına istinad edir.
 +
T.g.-nın əsasını stratiqrafiya və pa-
 +
leocoqrafiya təppkil edir. T.g.-nın
 +
bir elm kimi formalaiması təkamul
 +
nəzəriyyəsinin keologiyada tətbiqi
 +
dəvrunə (19 əsrin 2-ci yarısıs C.
 +
Darvinin əsərləri meydana cıxdıqdan
 +
sonra) təsadӱf edir.
 +
TARİXİ MATERİALİZM (tarixin
 +
materialistcəsinə anlapılması)—cə-
 +
miyyətin inkipqafı haqqında marksist
 +
pəzəriyyə və onun dərk olunma metodo-
 +
logiyası, Q.m.-in predmeti cəmiyyət,
 +
tarixi prosesin umumi qanunları və
 +
hərəkətverici qӱvvələridir. T.m,
 +
marksist-leninci lın tərkib
 +
hissəsi, həmcinin ictimai elmlər sis-
 +
teminin spesifik kompopentidir. T.m.
 +
dialektik materializmlə uzvi baqlı-
 +
dır. Dialektik və tarixi materia-
 +
lizmin vəhdəti T,m.-in elm kimi nis-
 +
bi mӱstəqil xarakterini inkar et-
 +
mir. T.m. dialektik materializmin
 +
umumfəlsəfi prinsiplərini rəhbər
 +
tutaraq və tarixin əz faktlarına,
 +
materialına əsaslanaraq insanların
 +
ictimai varlıqrının onların icti-
 +
mai iquuruna munasibəti məsələsini
 +
həll edir. T.m.-in yaradıcıları K.
 +
Marks və F. Engels sospologiyanı
 +
cəmiyyət haqqında Həqiqi elm səviyyə-
 +
sinə qaldırmınlar. T.m. marksizmin
 +
umumsosioloji nəzəriyyəsi kimi so-
 +
sial sistemin struktur unsurlərinin
 +
spesifikliyini, onların qarpılıqlı
 +
təqsirinin xarakterini, ictimai in-
 +
kipaf qapunlarını və onların təza-
 +
hur mexanizmini acıb gəstərir. Mark-
 +
sizmin meydana gəlməsinədək cəmiyyət
 +
haqqında baxımlarda idealizm hekm
 +
sururdu. Marksaqədərki materialist-
 +
lər—A. Smiq, D. Rikardo, A. Sen-Si-
 +
mon, PT. Furye, O, Tyerri, F. Minye,
 +
N. Q. Cernıtevski, N. A. Dobrolyu-
 +
bov və b. ictimai həyatı materialist-
 +
cəsinə baqla duliməmiylər. T.m.-in so-
 +
sial ilkin iqərtləri ictimai idrak
 +
və proletariatın sinfi mubarizə ucun
 +
geniii imkanlar acan və sosial ger-
 +
cəkliyin obyektiv dərkinə ictimai tə-
 +
ləbat yaradan kapitalizmin inkipafı
 +
ilə baqlıdır. K. Marksa və F. En-
 +
gelsə qədər tarixi zərurət və ictimai
 +
inkipaf ideyaları irəli surulmui
 +
(C. Viko, G. Hegel), əmək-dəyər nə-
 +
zəriyyəsi (Smit, Rikardo) yaranmıpi,
 +
siniflər mubarizəsi kəilf edilmii
 +
(Tyerri, Minye, R. Gizo), utopik ip29-
 +
kildə olsa da sosializmin bə”zi cə-
 +
ətləri irəlicədən sezilmiiidi (T.
 +
Mor, Furye, Sen-Simon, R. Ouen və
 +
b.). Lakin T.m. nəzəriyyəsinin bair-
 +
lıca muddəalarını 19 əsrin 40-cı
 +
illərində K. Marks və F. Engels iii-
 +
ləyib hazırlamılqlar. T.m.-in əsas
 +
prinsiplərini onlar ilk dəfə “Alman
 +
ideologiyasımnda irəli surmuzlər.
 +
“Fəlsəfə yoxsulluquRt, “Kommunist
 +
partiyasının manifestiə, “Lui Bona-
 +
partın on səkkiz brumeri əsərlərinin
 +
marksist tarix konsepsiyasının iiilə-
 +
nib hazırlanmasında rolu beyukdur.
 +
*:M.-in Qısa, eyni zamanda butev xa-
 +
rakteristikası ilk dəfə K. Marksın
 +
“Siyasi iqtisadın tənqidinə dairə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TARİXİ MATERİALİZM
 +
 +
 +
əsərinin giritiində verilmiyidir.
 +
Marksizmin baniləri T.m.-i muӱxtəli
 +
sosial proseslərin və tarixi hadisə-
 +
lərin, hər peydən əvvəl kapitalist
 +
sisteminin iqtisadi strukturunun evy-
 +
rənilməsinə tətbiq edərək həqiqiliyi-
 +
ni subuta yetirdilər. K. Marksın *Ka-
 +
pitalgının capdan cıxması ilə T.m.-
 +
in elmi mə ttəbərliyi tamamilə subut
 +
olundu (bax Lenin V. İ., Əsər. tam
 +
kӱlliyyatı, c. 1, səh. 142— 143).
 +
T.m. fəlsəfənin və cəmiyyətiyu-
 +
naslıqın inkipafında əsl cevriliil
 +
oldu. İctimai varlıq, ictimai ipçur,
 +
ictimai-iqtisadi formasiya, istehsal
 +
usulu, məhsuldar qӱvvələr, istehsal
 +
mӱnasibətləri, bazis, ustqurum, sosi-
 +
al inqilab, ictimai pçur formaları
 +
.M.-İN əsas kateqoriyalarıdır. T.m.-
 +
in ən muhum prinsipləri aaqrıdakı-
 +
lardır: cəmiyyət həyatında ictimai
 +
varlırın ictimai iquura nisbətən
 +
ilkin olması, sonuncunun ictimai
 +
həyatda fəal rolus cəmiyyətin iqti-
 +
sadi strukturu olmaqla butun insan-
 +
lar arasındakı munasibətləri muəy-
 +
Yən edən, bunların obyektiv təhlili
 +
ucun əsas yaradan istehsal munasi-
 +
bətlərini ictimai munasibətlər məc-
 +
MyCYHnaH a)bıpMar, cəmiyyətə tarixi
 +
yanaitma, yə”ni tarixdə inkipafı qə-
 +
bul etmək və onu qanunauyqun təbii-
 +
tarixi hərəkət prosesi kimi, ictimai-
 +
iqtisadi formasiyaların bir-birini
 +
əvəz etməsi kimi baia dutimək. T.m,-ə
 +
gerə, tarixi insanlar, zəhmətkei kut-
 +
lələr yaradır, onların fəaliyyətinin
 +
əsasında duran motiv və səbəbləri
 +
isə həyatın maddi iqəraitində axtar-
 +
maq lazımdır. Həmin prinsiplərin
 +
tətbiqi nəticəsində əvvəlki tarixi
 +
və sosioloji nəzəriyyələrdə tarixin
 +
idealistcəsinə anlatılması və xalq
 +
kӱtlələrinin tarixdə rolunu nəzərə
 +
almamaq kimi nəqsan aradan qaldı-
 +
rıldı. Bununla da mucərrəd fəlsə-
 +
fi-tarixi tə”limlərin yerini icti-
 +
mai inkipaf haqqında elmi nəzəriy-
 +
yə tutdu. *İnsanlar əzlərinin tari-
 +
xini əzləri yaradırlar, lakin insan-
 +
ların və məhz insan kӱtlələrinin ar-
 +
zularını muəyyən edən nədir, bir-bi-
 +
rinə zidd ideyalar və cəhdlər nəyə
 +
gərə toqqupur, butun insan cəmiyyət-
 +
lərində butun bu toqquiqmaların məc-
 +
musu nədən ibarətdir, maddi həyat is-
 +
tehsalının obyektiv ipəraiti, yə”ni
 +
insanların butun tarixi fəaliyyəti
 +
ucun zəmin yaradan bu iqərait nədən
 +
ibarətdir, bu ipərantin inkipafı
 +
qanunu nədən ibarətdir,.— Marks butun
 +
bu məsələlərə diqqət vermiiy və tarixi,
 +
son dərəcə muxtəlif cəhətləri və zid-
 +
diyyətləri olan vahid və qanunauyqun
 +
bir proses kimi elmi surətdə eyrənmək
 +
yolunu gestərmitdirə (Lenin V. İ.,
 +
Əsər. tam kulliyyatı, c. 26, səh. 61),
 +
T.m. elmi çəmiyyətiqunaslıqın, ta-
 +
rix elminin, siyasi iqtisadın, hy-
 +
quqiqunaslıqrın, incəsənət nəzəriyyə-
 +
sinin və s. nəzəri-metodoloji əsası-
 +
nı təikil edir, T.m. Həm cəmiyyəti
 +
təbiətdən idealistcəsinə ayırmaqın,
 +
həm də onları naturalistcəsinə ey-
 +
niləidirməyin əleyhinədir. Cəmiyyə-
 +
tin spesifikliyi hər ipeydən əvvəl
 +
sosial sistemi tətikil edən ictimai
 +
mӱnasibətlərdə və bəptəriyyətin ya-
 +
ratdıqı mədəniyyətdə ifadəsini ta-
 +
pır. Həmin sistemin xarakteri, nə-
 +
ticə etibarilə, əmək vasitələrində,
 +
məhsuldar quvvələrdə maddi təsbit
 +
olunmuiy təbiət uzərində hekmranlıq
 +
 +
 +
dərəcəsi ilə muəyyən olunur. İsteh-
 +
sal, yə”ni məhsuldar qӱvvələrin fəa-
 +
liyyəti və inkipqafı cəmiyyətin fun-
 +
damental əsasıdır. T.m. iqtisadiy-
 +
yatı tarixin fəal quvvəsi kimi qələ-
 +
mə verən vulqar materializmdən fərq-
 +
lənir. T.m. mӱxtəlif ictimai hadi-
 +
sələrin nisbi mustəqilliyini və spe-
 +
sifikliyini nəzərə almarı tələb
 +
edir. Mə”nəvi həyatın maddi həyat-
 +
dan, ustqurumun bazisdən, butun so-
 +
sial sistemin istehsal usulundan
 +
asılılıqı birtərəfli bala dupul-
 +
məməlidir. T.Mm. cəmiyYƏTİN inkiiya-
 +
fında, vaxtı catmıiy sosial prob-
 +
lemlərin həllində ideyaların, sub-
 +
yektiv amillərin bəyuk rolunu əsas-
 +
landırır. Lakin maddi istehsal hə-
 +
mipə ictimai hadisələrin butun Tə
 +
rəflərinin qariqılıqlı tə sirinin
 +
əsasıdır və son NƏTİCƏDƏ CƏMİYYƏTİN
 +
xarakterini və tarixi prosesin umu-
 +
mi istiqamətini muəyyən edir, T.m.-
 +
in ən muhum kateqoriyası olan icti-
 +
mai-iqtisadi formasiya anlayıiyı
 +
hər bir ictimai-iqtisadi formasi-
 +
yanı butun unsurləri bir-biri ilə
 +
uzvi barlı olan murəkkəb sosial sis-
 +
tem kimi araidırır. Bazis və ust-
 +
qurum hər bir formasiyanın xususiy-
 +
yətini, onun digər formasiyalardan
 +
keyfiyyət fərqini TAM və doOlRUN sSə-
 +
ciyyələndirir. Sinfi yanaima T.m.-ə
 +
dəvlətin təbiətini elmi cəhətdən
 +
muəyyən etməyə əsas vermitidir. Qari-
 +
xi inkipafın elmi anlayınında Be-
 +
yuk Oktyabr sosialist inqilabının
 +
meydana gətirdiyi yeni cəmiyyətin so-
 +
sial ideallarının və mənəvi sərvət-
 +
lərinin yaranması məsələsi muhum ə
 +
tutur. T.m,-də umumi tarixi inkiila
 +
konsepsiyasının muhum dunyageruiu
 +
və metodoloji əhəmiyyəti var. T.m.
 +
nəzəriyyəsi tarixi prosesin anlayıl-
 +
masında həm fatalizmin, həm də vol-
 +
yuntarizmin ifrat cəhətlərini ara-
 +
dan qaldırmaqa gəmək edir. İnsan-
 +
lar tarixi ez iradələrinə əsasən ya-
 +
ratmırlar, cunki hər bir Yeni nəsl
 +
ondan əvvəl yaranmhıpi muəyyən obyek-
 +
tiv iəraitdə fəaliyyət gestərir. Hə-
 +
min obyektiv maddi ipərait və qanun-
 +
lar sosial fəaliyyət ucun muxtəlif
 +
imkanlar yaradır. İmkanların hə-
 +
yata kecirilməsi və deməli, tarixin
 +
real gedipi insanların fəaliyyə-
 +
tindən və təpəbbusundən, inqilabi
 +
və mutərəqqi quvvələrin mutəpəkkil-
 +
liyindən və birliyindən asılıdır.
 +
Buna gərə də tarixin konkret gedi-
 +
ipini irəlicədən muəyyən etmək MYM-
 +
KYH deyil, o fəaliyyətdə, muxtəlif
 +
qӱvvələrin, amillərin və hadisələ-
 +
rin mubarizəsində təəkkul tapır.
 +
T.m. proletariatın inqilabi sinfi
 +
mӱbarizəsi praktikası, sosializm
 +
cəmiyyətinin inkitpaf tələbləri ilə
 +
uzvi baqlıdır. T.m.-in inkipafı-
 +
NIN əsası yeni tarixi təcrubənin top-
 +
lanması, ictimai idrakın Yeni nan-
 +
liyyətləridir.
 +
 +
T.m.-in bilə bı V. İ. Le-
 +
ninin nəzəri irsinin rolu MHCH/TCH3-
 +
dir. V. İ. Lenin əsas diqqəti ə
 +
tariatın sinfi mubarizəsi vəzifələ-
 +
ri baxımından inqilabi hərəkatın
 +
obyektiv iəraitinin təhlili metodla-
 +
rına verərkən təkcə maddi inkiilə
 +
səviyyəsini, sosial mӱnasibətlərin xa-
 +
rakterini, cəmiyyətin sinfi struktu-
 +
runun spesifikliyini deyil, həmcinin
 +
kutlələrin iquurunun, psixologiyası-
 +
nın, əhvali-ruhiyyəsinin vəziyyətini
 +
 +
 +
T
 +
 +
 +
ARİXİN DƏYİYİMƏ XƏTTİ
 +
 +
 +
155
 +
 +
 +
də nəzərə almıpldır. V. İ. Lenin ta-
 +
rixi prosesdə subyektiv amilin rolu
 +
məsələsini ipləyib hazırlamıpp, in-
 +
qilabi hərəkatda elmi nəzəriyyənin
 +
beyuk rolunu, gutlələrin, siniflə-
 +
rin, partiyaların, ayrı-ayrı ptəxsiy-
 +
yətlərin yaradıcı təpəbbusunun əhə-
 +
miyyətini əsaslandırmıtdır. O, so-
 +
sialist inqilabı nəzəriyyəsini və
 +
proletariat diktaturası, mədəniyyət
 +
və mədəni inqilab tə”limini inkipaf
 +
etdirmii, kommunizm
 +
yaranmasının bir sıra metodoloji
 +
prinsiplərini, SSRİ-də sosializm
 +
quruculuqu proqramını ippləyib ha-
 +
zırlamındır,
 +
 +
Kommunist və fəhlə partiyaları,
 +
marksist alimlər T.m.-i dunya inqi-
 +
labi hərəkatının, sosialist sistemi-
 +
nin inkipafı təcrubəsini nəzərə
 +
almaqla ingipaf etdirirlər. İdeo-
 +
loji mӱbarizədə T.m.-ə qarpı burjua
 +
sosial-fəlsəfi və sosioloji konsep-
 +
siyalar durur. T.m. gestərir ki, ka-
 +
pitalizm son antaqonist sinifli for-
 +
masiyadır, on
 +
NİZM ictimai ərə sı əvəz edəcək
 +
və kapitalizmdən sosializmə kecid
 +
Yalnız sosialist inqilabı və proleta-
 +
riat diktaturası vasitəsilə mumkun-
 +
dur. Burjua sosioloqlarının əksə-
 +
riyyəti T.m.-in məhz bu konsepsiyası-
 +
nı qəbul etmirlər. Marksist sosioloq
 +
və filosoflar burjua sosiologiyası-
 +
nı tənqid edərkən onun konkret nai-
 +
liyyətlərini, məsələn, mutərəqqi so-
 +
sioloqların kapitalizmin tənqidinə
 +
yənəlmiyi zəngin faktik materialı-
 +
nın elmi əhəmiyyətini nəzərə alır-
 +
lar. T.m.-in idealist təhriflərinin
 +
tənqidi muasir sa və csolə təftittci-
 +
liyə qarilı kəskin ideoloji mubari-
 +
zədə MyhyM əhəmiyyət kəsb edir.
 +
 +
 +
TARİXİ MƏKTƏB—19 əsrin orta- H
 +
 +
 +
larında Almaniyada yaranmın vulqar
 +
burjua siyasi iqtisadı cərəyanı. T.
 +
M.-HH meydana gəlməsi burjua-muӱlkə-
 +
darların klassik burjua siyasi iq-
 +
tisadının hakim siniflər ucun mu-
 +
nasib olmayan elmi muddəalarına,
 +
gӱclənən fəhlə hərəkatına və onun
 +
mənafeyini əks etdirən sosialist nə-
 +
zəriyyələrinə (utopik sosializm və
 +
elmi sosializmin ilk addımlarına)
 +
qarpı reaksiyası idi. Adı vulqar-
 +
tarixi metoddan geturulmutidur, onun
 +
nəzəriyyəciləri bu metodu siyYasi iqti-
 +
sada daxil etməyə cəhd gəestərmitlər.
 +
Banisi V. Roper, gərkəmli numayən-
 +
dələri B. Hildebrant və K. Knis ol-
 +
mutdur. T.m. sosial-iqtisadi hadisə-
 +
lərin tarixi xarakterini səzdə e ti-
 +
raf etsə də tarixi metodun kəməyi
 +
ilə istehsal vasitələri uzərində xu-
 +
susi mulkiyyətin və kapitalist istis-
 +
marının əbədiliyi haqqındakı tezisi
 +
əsaslandırmaqa calıpırdı. Q.m. nu-
 +
mayəndələri butun kapitalist elgələ-
 +
İ ucun umumi olan obyektiv iqtisa-
 +
i qanunlarıç məvcudluqunu inkar
 +
edir və hər bir əlkənin iqtisadi in-
 +
kitaf yolunun təkraredilməzliyini
 +
hər vasitə ilə subuta calımpırdılar.
 +
T.m. cəmiyyətin iqtisadi həyatının qa-
 +
nunauyqun xarakterini inkar etməklə
 +
mӱcərrəd tədqiqat metoduna əsaslanan
 +
siyasi iqtisadın umumi nəzəriyyəsini
 +
belə inkar etmit, onu milli iqtisa-
 +
diyyat adlanan nəzəriyYə ilə əvəz et-
 +
mipidi. Bu səbəbdən də K. Marks T.m.-i
 +
siyasi iqtisadın məzarı kimi xarak-
 +
terizə etmitpdir |İzafi dəyər oa ə $
 +
yələri (*Kapitalmın QU cildi), H. Ə,
 +
 +
 +
formasiyası y
 +
 +
 +
zəruri olaraq kommu- f
 +
 +
 +
B., 1974, səh. 5331. 19 əsrin 70—80-ci
 +
illərində T.m. eulqar siyasi iqtisa-
 +
dın subyektiv-psixoloji, sosial-huqu-
 +
qi və bir sıra digər cərəyanları
 +
ilə sıxıpdırılmhıntndı. T.m:--in bir
 +
sıra ideyalarından muasir burjua
 +
siyasi iqtisadında istifadə olunur.
 +
TARİXİ MƏNBƏLƏR—tarixi . pro-
 +
sesi əks etdirən və bətpər cəmiyyəti-
 +
HHH gecmitpini eyrənməyə imkan verən
 +
sənədlər. T.m.-ə xalqların mə”nəviy-
 +
atı, adət-ən”ənələri, dilləri və s.
 +
haqqında mə”lumat verən və dəvrumu-
 +
zə qədər gəlib catmıtp maddi-mədə-
 +
niYYət abidələri və yazılı sənədlər
 +
daxildir. Cəmiyyətin tarixi inkiiya-
 +
fını elmi ipəkildə dərk etmək ucun
 +
T.m.-in forma və məzmunu dialektik
 +
vəhdətdə əyrənilməlidir. btidai ic-
 +
ma devrunə aid mənbələrin əksəriyyYəti
 +
arxeologiyanın əyrəndiyi maddi mə-
 +
dəniyyət abidələrindən ibarətdir.
 +
Sinfi cəmiyyətlərin tarixinin tədqi-
 +
qində, əsasən, yazılı mənbələrdən is-
 +
tifadə olunur. T.m. meydana gəlmə
 +
ormalarına, məzmun və məqsədlərinə
 +
gerə fərqlənir və ipərti olaraq bqru-
 +
pa beəlunur: yazılı, maddi-əiiyavi, et-
 +
noqrafik, dilcilik, tıifahi, kino-fo-
 +
no-foto sənədləri. Cotqrafiya, antro-
 +
pologiya və s. elmlərin mə”lumatla-
 +
rından da T,.m. kimi istifadə edi-
 +
lir. Sənədli T.m.—aktlar, statistik
 +
sənədlər, qanunlar və s. muəyyən devr-
 +
də cəmiyyətin dəqiq mənzərəsini yarat-
 +
maqa imkan verir. Hekayə xarakterli
 +
T.m.-də (salnamələr, xronikalar, ta-
 +
rixi dastanlar və s.) hadisələr muəl-
 +
lifin ezu duiqunduyu kimi verildi-
 +
yinə və bə”zən təhrif olunduquna gerə
 +
onlardakı mə”lumatlar hec də tam mə”-
 +
təbər hesab edilmir. Etnoqrafik
 +
(xalqların məipəti, adətləri və s.
 +
aqqında məlumatlar), dil və folk-
 +
loriqunaslıq (dastanlar, əfsanələr,
 +
bılinalar, naqıllar, mahnılar və s.)
 +
materialları muhum T.m.-dir.
 +
 +
Cəmiyyət inkipaf etdikcə yazılı
 +
 +
mənbələr artır və T.m.-in yeni nəv-
 +
ləri yaranır. Səsyazan foto-kino apa-
 +
ratlarının ixtirası xususi sahə-
 +
nin fi onə sənədlərinin ya-
 +
ranmasına səbəb olmuqidur. T.m.-in
 +
yaranması, təsnifatı, muəllifləri-
 +
nin muəyyənlətdirilməsi, dəqiqliyi,
 +
mə”təbərliyi, tamlırı və s, ilə mən-
 +
bəiunaslıq məpəeul olur.
 +
TARİXİ HUQUQ MƏKTƏBİ—19 əs-
 +
rin 1-ci yarısında huquq elmində cə-
 +
rəyanlardan biri. Xususilə Almaniya-
 +
da inkitaf etmiidi. Feodal qayda-
 +
qanunlarını mudafiə edirdi. Adəti
 +
huququn ən muhum mənbəyi e”lan etmit
 +
və məcəllələitdirmənin əleyhinə cıx-
 +
mıdır. Banisi H. Huqo olmupdur.
 +
T.h.m.-nə gərə huquq uc inkitpaf mər-
 +
Hələsi kecir: xalq icərisində adət hu-
 +
ququ normalarının kor-təbii yaranma-
 +
sız, huquqiqunas alimlərin ppərh etdi-.
 +
yi huququ məcəllələtdirilmin huquq.
 +
T.h.m. nӱmayəndələri Roma Huququnun
 +
əyrənilməsini huquqiqunaslıqrın əsas
 +
məqsədi hesab edirdilər.
 +
 +
Sonralar T.H.m. millətci cgerma-
 +
nistlərə və burjua-liberal cpandek-
 +
tistlərə cərəyanlarına ayrılmıpdı.
 +
T.H.m.-nin murtəce-millətci ideyala-
 +
rından alman faitistləri geniti is-
 +
tifadə etmiilər. 2
 +
TARİXİ CORRAFİYA —muəyyən əl-
 +
kənin, yaxud ərazinin fiziki, iqti-
 +
sadi və siyasi coqrafiyasının kec-
 +
mimini əyrənən tarixi-coqrafi bi-
 +
 +
 +
liklər sahəsi. Coqrafiya tarixindən
 +
 +
 +
fərqli olaraq T.c. gecmip devrlərin
 +
konkret coqrafiyasını tədqiq edir,
 +
Təbiət və cəmiyyətin qaraiılıqlı əla-
 +
qəsini, muxtəlif tarixi mərhələlər-
 +
də təsərrufat fəaliyyətinin coqra-
 +
fi mӱhitə, coqrafi amillərin isteh-
 +
sala və etnogenezə tə”sirini də eyrə-
 +
nir. T.c.-nın yaranması Renessans
 +
və Bəyuk corrafi kəiflərlə (15—16
 +
əsrlər) əlaqədardır. T.c.-nın metod-
 +
ları icərisində tarixi-coqrafi gə-
 +
siklər metodu muhum rol oynayır. T.
 +
c. etnoqrafiya, arxeologiya, toponi-
 +
mika və s. elmlərin mə”lumatların-
 +
dan və metodikasından da istifadə
 +
edir. Tarixi-coqrafi tədqiqatlar tə-
 +
biətdən elmi istifadə və coqrafi
 +
provnozlatdırma problemlərinin həl-
 +
lLiİNnə kəməklik gəstərir. Da
 +
T.c.-nın əsasını 19 əsrdə A. Bakı-
 +
xanov qoymutdur. O, Azərb.-da qədim
 +
yapayıll yerlərinin muəyyənlətdi-
 +
rilməsi və eyrənilməsi ilə məpqul
 +
olmuppdur. Mirzə Camal Qarabai,
 +
Mirzə Adıgezəlbəy və 6.-nın əsərlə-
 +
rində də T.c.-ya aid məlumatlara rast
 +
gəlinir. Sovet hakimiyyətinin qələ-
 +
bəsindən sonra Azərb.-ın qədim və
 +
orta əsr pəhərləri, qalaları, tica-
 +
rət yolları, əhalisinin sayı və tər-
 +
kibi eyrənilmitdir. Bu idə V. V.
 +
Bartold, A. Y. Krımski, V. F. Mi-
 +
norski, Ə. Ələkbərov, M. PT1ərifli,
 +
Z. Bunyadov, Ə. Huseynzadə və 6.-nın
 +
xidməti var. Azərb.-ın qədim və or-
 +
ta əsr xəritələrinin tərtibi ilə əla-
 +
qədar T.c. məsələləri daha geni ey-
 +
rənilir.
 +
 +
Əd. Jequlin VB.
 +
ceskal qeoqrafil, L., 1975,
 +
TARİXİLİK—obyektiv həqiqəti el-
 +
mi surətdə dərk etmək prinsipi. T.-ə
 +
gərə obyektiv həqiqət zaman daxilin-
 +
də dəyipir, inkitpaf edir. T. dialek-
 +
tik materialist dunyabaxıpının ən
 +
MYhYM cəhətlərindəndir. 18 əsrdə
 +
orta əsr tarix elminin empirizminə
 +
və teologiya providensializminə qar-
 +
ipı mubarizədə meydana gəlmiti, Vol-
 +
ter, Russo, Didro, Hegel, Sen-Simon
 +
və b.-nın, inqilabi demokratizmin
 +
VƏ s. cərəyanların numayəndələrinin
 +
fəlsəfi-tarixi konsepsiyalarında tə-
 +
pəkkul tapmıtdır. T. prinsipinin
 +
bərqərar olmasında ictimai və təbiy-
 +
at elmlərinin nailiyyətləri muhum
 +
rol oynamıtdır. Lakin marksizmə qə-
 +
dərki T, metafizik inkiptaf nəzəriy-
 +
yəsinə əsaslanır, burjua cəmiyyətini
 +
sosial tərəqqinin son məqsədi sayır-
 +
dı. Dialektik və tarixi materializ-
 +
min meydana gəlməsi ilə T. universal
 +
xarakter və aydın məzmun kəsb etmiit-
 +
dir. Marksist-leninci T. tarixin
 +
arxaiklətdirilməsi və ya modernizə
 +
olunmasının əleyhinədir. Hadisələ-
 +
rə konkret-tarixi baxımdan yanaima
 +
marksist-leninci partiyaların fəa-
 +
liyyəti, onların burjua ideologiya-
 +
sına qariı mubarizəsi ucun bəyuӱn
 +
əhəmiyyətə malikdir.
 +
TARİXİN DƏYİİYMƏ XƏTTİ—təq-
 +
vim tarixinin fərqi 1 gun, saatla-
 +
rın gestəripti isə eyni olan məntəqə-
 +
lərin sərhədlərini ayırmaq ucun Yer
 +
kcrəsi səthində cəkilmiiy ipərti xətt.
 +
Səyahət zamanı ayın gunlərini də-
 +
rur hesablamaq ucundur. Tarix bu xət-
 +
DƏN pqərqdə qərbə nisbətən 1 gun qı-
 +
sadır. PTərqə hərəkət edən səyahətci-
 +
NN kecdiyi məntəqələrdə yerli vaxt-
 +
lar sayəhətə cıxdıqı məntəqənin yer-
 +
 +
 +
S., İstori-
 +
 +
 +
156
 +
 +
 +
TAPHXHH MATEPHAV/IHCTHƏCHHƏ AH/TAHIbI/TMACBbI
 +
 +
 +
 +
 +
 +
li vaxtından ket-gedə beyuӱk olur. T,
 +
d.x.-ni qərbdən ipərqə gecəndə təqvim
 +
gӱnlərini hesablayarkən bir gun dala
 +
qayıdır, iqərqdən qərbə doqru hərə-
 +
kət edərkən kecdikdə isə təqvim gunu –
 +
nun ustunə bir gӱn əlavə edilir.
 +
TARİXİN MATERİALİSTCƏSİNƏ
 +
ANLAMMLILMASI—bax Tarixi ma-
 +
terializm.
 +
 +
TARİXİIYUNASLIQ—1) tarix elmi-
 +
nin tarixi, həmcinin muəyyən devrə,
 +
məvzuya həsr olunmuiy tədqiqatların
 +
məcmusu (məs., Hol Oktyabr sosia-
 +
list inqilabının Q.-ı), sosial-sin-
 +
fi və ya milli baxımdan daxilən vəh-
 +
dət tiipkil edən tarixi əsərlər (məs,,
 +
marksist T., fransız T.-ı) toplusu.
 +
 +
Hələ yazının meydana gəlməsinə
 +
qədər butun xalqlarda bəsit tarixi
 +
biliklər və tarixi təsəvvurlər ol-
 +
mutlpidur. Siniflərin və dəevlətin ya-
 +
ranması ilə tarixi biliklərə tələbat
 +
artdı, yazının Meydana gəlməsi isə
 +
bunları toplamaqra imkan verdi. An-
 +
tik T. tarixi təfəkkurun inkila-
 +
fında muhum mərhələ idi. Bu devrun
 +
siyasi tarixini əks etdirən ən yaxlı
 +
əsərlər yunan tarixciləri Herodota
 +
və Fukididə məxsusdur. LPolibinin
 +
əsərlərində ilk dəfə umumdunya ta-
 +
rixi anlayımpı iilədilmiidir. An-
 +
tik T.-da Tatsit, Plutarx və 6.-nın
 +
əsərləri əhəmiyyətli yer tuturdu. La-
 +
kin tarixi tərəqqi ideyası antik ta-
 +
rixi fikrə yabancı idis tarix ya
 +
reqressiv proses, ya da eyni mərhələ-
 +
lərin dəvri təkrarı kimi təsvir olu-
 +
nurdu. Feodalizm dəvru Q.-ına pro-
 +
videpsialist baxımlar (hadisələrin
 +
ilahi quvvə tərəfindən terədilməsi)
 +
xas idi. Bu dəevrdə tarixi təfəkku-
 +
run xarakterini feodal-kilsə ideo-
 +
logiyası muəyyən edirdi. Orta əsr-
 +
lərdə feodal-xristian T.-ına Bib-
 +
liyanın, mӱsəlman T.-ına Quranın
 +
beyuk tə”siri olmuidur. Bu devrdə
 +
tarixi əsərlərin ən geniiy yayılmıid
 +
formaları agioqrafik (mӱqəddəslərin
 +
həyatından bəhs edən) ədəbiyyat, an-
 +
nallar, cumumdunya tarixləriz, ӱmum-
 +
dunya tarixinin icmalları və xroni-
 +
kalar idi. 14 əsr ərəb tarixcisi İbn
 +
Xəldun hadisələrin sadə təsvirini
 +
verməkdən daha irəli gedərək onların
 +
səbəb əlaqələrini acmaqa tətəbbus
 +
gəstərmindir. Orta əsr Azərb. T.-ı
 +
da (Məhəmməd Naxcıvani, Həsənbəy
 +
Rumlu, İsgəndər Munii) musəlman
 +
T.-ının umumi ən”ənələrinə əsasla-
 +
nırdı. Burjua tarixi fikrinin il-
 +
kin mərhələsi olan Renessans T.-ı
 +
tarixi inkipafın qapunauyqunluqla-
 +
rını dərk etməyə cəhd gəstərirdi.
 +
Burjua T.-ının inkipafında təbii
 +
huquq, romaptizm və pozitivizm tə"
 +
limlərinin, qtarixi huquq məktəbi və
 +
“skeptik məktəbə pumayəndələrinin
 +
Muəyyən rolu olmutiidur. Marksizmə
 +
qədərki tarixi fikir rus ipqilabcı-
 +
demokratlarıpın konsepsiyalarında
 +
əzunun yuksək inkipaf mərhələsinə
 +
catmıpidı.
 +
 +
Tarixi dərketmədə muəyyən irəli-
 +
ləyinə baxmayaraq, marksizmə qədər-
 +
ki Q. cəmiyyətin əsas inkitaf səbəb-
 +
lərinin izahında idealist mӧəvqedə
 +
dururdu. Tarixin materialist anla-
 +
yıpının kəmtfi ictimai həyatın dərk
 +
olunmasında dəpuii yaratdı. Mark-
 +
SİZM gəstərdi ki, tarixin Hərəkət-
 +
verici quvvələri maddi istehsalla,
 +
muxtəlif istehsal ӱsullarının msy-
 +
dapa gəlməsi, inkiyyafı və məhvi ilə
 +
 +
 +
muəyyən edilir. Marksist tarix eld-
 +
minin inkipafında K. Marksın
 +
cKapitalgk əsərinin cox bəyӱk əhəmiy-
 +
Yəti olmutdur. K. Marks “Fransada
 +
sinfi mubarizəəm, “Lui Bonapartın
 +
on səkkiz brumeriə, F. Engels cAl-
 +
maniyYada kəndli muharibəsicz, cAi-
 +
LƏNİN, Xӱsusi mӱlkiyyətin və dəvlə-
 +
TİN MƏNİYƏYİF VƏ s, əsərlərində dia-
 +
lektik-materialist metodun konkret
 +
tarixi problemlərə tətbiqinin numu-
 +
nələrini verminlər. V, İ. Leninin
 +
əsərləri marksist tarixi fikrin in-
 +
kipafında yeni mərhələnin bailan-
 +
qıcını qoydu. V. İ. Lenin ictimai
 +
elmlərin, o cӱmlədən tarix elminin
 +
nəzəri-metodoloji əsaslarını, sosia-
 +
list və burjua inqilablarında, fəh-
 +
lə, demokratik və milli Cczadlıq hə-
 +
rəkatlarında xalq kӱtlələrinin rolu
 +
problemlərini iiləyib hazırlamıpl,
 +
burjua və reformist T.-a qar-
 +
ilı mӱbarizədə dunya tarixi pro-
 +
sesinin marksist konsepsiyasını in-
 +
kipaf etdirmiild və zənginləitdir-
 +
məidir
 +
 +
Rusiyada Beyuk Oktyabr sosialist
 +
inqilabının qələbəsi marksist isti-
 +
qamətli T.-ın butev bir əlkənin ta-
 +
rix elmində hakim istiqamətə cevril-
 +
məsinə ipərait yaratdı. Sovet tarixci-
 +
lərinin ilk nəsli burjua T.-ının
 +
əsas nəzəri muddəalarını—tarixi
 +
idealizmi, pluӱralizmi, tarixi kec-
 +
mimpin modernlədirilməsini və prob-
 +
lematik məpduӱudluqunu CİDDİ TƏNQİD
 +
etdi. Marksist-leninci metodologi-
 +
yanın daha da inkiptaf etdirilməsi,
 +
təftiici, ehkamcı və millətci ta-
 +
rixi konsepsiyalara qaripı mubarizə
 +
sovet T.-ında muhum yer tutur.
 +
 +
Tarix elmi kimi T, da məkan, qOF-
 +
rafi, xronoloji və struktur prin-
 +
siplərinə gərə bəlunur. Umumdunya
 +
tarixi T.-ından bəyuk regionların,
 +
yaxud ayrı-ayrı elkələrin tarixini
 +
eyrənən fənlər ayrılır.
 +
 +
2) Tarix elminin bir sahəsi, Ta-
 +
rixi tədqiqatların problematikası-
 +
nın dəyinməsini, tarix elminin nə-
 +
zəri və metodoloji prinsiplərinin
 +
inkitafını, elmi tarixi təfəkku-
 +
run sosial əsasını və funksiyası -
 +
nI, tarixi konsepsiyaların snifi
 +
məzmununu, tarixi mənbələrin HC-
 +
tifadəsi və təhlili metodlarını 6)-
 +
rənir. Muəyyən deəvr daxilində tarix
 +
elminin tarixini əyrənərkən T.-ın
 +
xronoloji prinsipindən istifadə
 +
olunur (məs,, Orta əsrlər Q,-ı, so-
 +
sinalizm dəvru T.-ı və s,).
 +
 +
 +
Əd.: Ocerki istoriin istoriceskoNn
 +
nauki v SSSR, t. 1—4, M., 1955—606, S a-
 +
xarov A. M., İstorioqrafild istorin
 +
SSSR. DosonetskiNn period, M., 1978, İs-
 +
toril istoriceskon pluki vn SSSR. Sovet-
 +
skiNV perpod, M., 1980: Papiro A. L.,
 +
 +
 +
İstorioqrafin s lrspipepiix vremen po
 +
XVIII neka, /I., 1982
 +
TARIVERDİYEV Heydər Əliəkbər
 +
 +
 +
oqlu (1880—1921)—İranda fəhlə və
 +
kommunist Hərəkatı xadimlərindən
 +
biri (bax Heydərxan Əmioqlu).
 +
 +
TARYEVA Yelena Vladimirovia (1906
 +
—24.7.1962, Bakı)—rus sovet aktrisa-
 +
sı. Azərb.SSR xalq artisti (1996).
 +
Moskva, Arxangelsk, Qbilisi, Ədessa
 +
və s. ipəhərlərin teatrlarında itndə-
 +
mi, 1938—62 illərdə Azərb. Rus
 +
Dram Teatrının aktrisası olmuidur.
 +
T., əsasən xarakterik obrazların
 +
ifacısı kimi tapıpmhpiidı. Rolları:
 +
Apfusa Tixonovna, Dompa Pantelsi-
 +
 +
 +
etmiyydir. Qırmızı
 +
 +
 +
na, Qlafira Fir-
 +
sovna (“Qurdlar və
 +
qoyunlara, “İste”–
 +
dadlar və pərəs-
 +
tipkarlarə, “Son
 +
qurbanə, A. Ost-
 +
rovski), Severova
 +
(“Moskva xarakte-
 +
im, A. Sofronov),
 +
Yotya (4 Maqtenka,
 +
A. Afinogenov),
 +
Vera nənə (4Ye-
 +
ganətk, A. Alyoilin)
 +
və s.
 +
TARKOӦVSKİ Arseni Aleksandrovic
 +
gə 25.6.1907, Yelizavetqrad, indiki
 +
irovoqrad)—rus sovet iyairi, tərcuӱ-
 +
MƏCİ. “Qar qabaqrık (1962), € Myəknə,
 +
(1969), 4PQe”rlərə (1974), “Qıpy gunuçə
 +
(1980), *Muxtəlif illərin ippe“rlərig
 +
(1983) nə s. kitablarında MƏ” HƏBH-ƏX-
 +
laqi kamillik tərənnum olunur. SSRİ
 +
xalqları ədəbiyyatından, o cӱmlədən
 +
Azərb. poeziyasından (Rəsul Rzanın
 +
caLenink poeması və s.) tərcӱmələr
 +
Əmək Bayrarı
 +
ordeni və medallarla təltif olun-
 +
muidur.
 +
 +
Əsərləri: Gəzəl Gulayim Haq-
 +
qında popest, B., 1970: İzbrannoe. Stixo-
 +
TBODEHHH, pozmı, perevodı, M., 1982.
 +
TARLA—k.t.-nda nəvbəli əkin sahə-
 +
lərinə beəlunmu iqum yerləri, həMsun-
 +
nin k.t. bitkilərinin becərilməsi
 +
ucun istifadə edilən sahə.
 +
TARLAQORUYUCU MEMİYƏ ZOLAQ-
 +
LARI—tarlaların sərhəddi boyun-
 +
ca və tarla daxili nəpvbəli əkin sa-
 +
hələrinin kənarı ilə salınmıppq me-
 +
iqələr. Qoruyucu meqpəsalma sisteminə
 +
daxildir. Q.m.z. ucun 3—5 cərgədə
 +
palıd, gəyru:i, tozaqracı, aq akasiya
 +
və s, (əsas cinslər), cəkə, arcaqayın,
 +
armud, alma (əlaqədar cinslər) və s.
 +
aqac cinsləri əkilir. Q.m.z. sel axın-
 +
larının qaripısıpı alır, kuclu KY-
 +
ləklərin tə“sirini azaldaraq torpa-
 +
RI eroziyadan qoruyur, onun su, temp-r
 +
və qida rejimini yaxiılasadırır,
 +
sahələrdə qarın bərabər paylanması-
 +
na və tədricən əriməsinə inərant ya-
 +
radır, torpaqdan rutubətin buxar-
 +
lanmasını azaldır. Butun bunlar
 +
k.t, bitkilərinin məhsuldarlıqını
 +
Yuksəldir. Muçəyyən edilmiindir. ki,
 +
T.m.z. ilə əhatə edilmiti tarlada k.t.
 +
bitkilərinin (xususən taxılın, pam-
 +
bıqın, tərəvəzin) məhsulu acıq sa-
 +
hədəki tarlaya pisbətən 20— 2525 ar-
 +
tıq olur.
 +
 +
Rusiyada T.m.z. ilk dəfə 1809 il-
 +
də salınmındır. Q.m.z. haqqında 29
 +
aprel 1921 ildə V, İ. Lenin tərəfin-
 +
dən imzalanmıd cQuraqlıqa qarpı
 +
mӱbarizə haqqındak qərarın, eləcə
 +
də Sov,İKP MK və SSRİ Nazirlər
 +
Sovetinin 1948 və 1967 illərdə qəbul
 +
etdiyi qərarların bəyug əhəmiyyəti
 +
olmutidur. T.m.z.-pın salınması so-
 +
sialist əlkələrindən — YuqoslapiyaA,
 +
Polta, Rumıniya, Macarıstan, Bol-
 +
qarıstan və s., kapitalist elkələrin
 +
dən—ABİQ, Kanada, İtaliya, Fransa,
 +
B. Britaniya və s. də cox ipikimaf
 +
etmiidir.
 +
 +
Azərb.SSR-də ilk meta zolaqı
 +
1030 ildə Lənkərai— Astara ronları
 +
arazisində yaradılmıti, sopralar Qu
 +
ba—Xacmaz aonasında, Bakıda, Gi
 +
rovabadda, Pamaxıda, Muqan duzundə,
 +
Qarabaqda, Qonua və Qazax renlarında
 +
12 denlət
 +
TARLAOTU
 +
 +
 +
 +
 +
 +
mləmpə zolaqı salıpnmıpidır.
 +
( Liqoziz) —
 +
 +
 +
taxıllar
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TAPTY
 +
 +
 +
157
 +
 +
 +
fəsiləsindən coxillik, az H
 +
 +
illik bitki cinsi, Xırda, ə
 +
li sunbulcukləri supurgəvarı cicək
 +
qrupunda toplanmıtidır, Dunyada
 +
200-dək, SSRİ-də 30-dan cox, O cum-
 +
lədən Azərb.SSR-də 8 Nəvӱ mə”lum-
 +
dur. Əsasən, mepəliklərdə, su həv-
 +
zələrinin kənarlarında yayılmıin-
 +
dır. Azərb.SSR-də genipt yayılmıtn
 +
yastıyarpaq T.-nun muhum yem
 +
əhəmiyyəti var. Bə”zi nəvləri deko-
 +
pur ilin.
 +
 +
ARLAHILIQ — əkinnilik sahələ-
 +
rindən biri: tarla bitkilərinin, əsa-
 +
sən, birillik yazlıq və payızlıq bit-
 +
kilər (dənli, texniki—pəkər cuqun-
 +
duru, kətan, pambıq və s., yem, bostan
 +
bitkiləri, kartof) məhsulunun isteh-
 +
salı. Cox vaxt bitkiciliklə eynilət-
 +
TARLE Y V
 +
 +
V Yevgeni iktorovic (8.11.
 +
1875, Kiyev—5.1.1955, Mos —S
 +
tarixcisi, SŞRİ dəq : — —
 +
EA akad. (1927).
 +
SSRİ Devlət mu-
 +
kafatı laureatı
 +
(1942, 1943, 1946).
 +
Kiyev un-tini bi-
 +
TupMuu (1896), Te- 85
 +
Tepöypr (coHpa /le-
 +
ninqrad), Quryev və
 +
Moskva un-tlərin-
 +
də iiləmiiidir.
 +
1905—07 illər in-
 +
qilabının tə”si-
 +
ri altında erus |
 +
 +
 +
 +
 +
 +
məktəbi” tarixciləri arasında ilk
 +
 +
 +
dəfə olaraq fəhlə sinfinin tarixi-
 +
ni tədqiqatlarının mərkəzinə qoy-
 +
mutdur. Beyuk Oktyabr sosialist in-
 +
qilabının mahiyyətini birdən-birə
 +
bala dutiməmitdir. T.-nin Fransa
 +
fəhlə sinfinin inqilabi mubarizəsi
 +
haqqındakı əsərlərinin bəyuk elmi
 +
əhəmiyyəti olmuqdur. Tarixi ipəxsiy-
 +
yətlər (C. Kanninq, L. Qambetta, Na-
 +
poleon, Qaleyran, Kutuzov və b.) haq-
 +
qında əsərləri var. Kollektiv əsər-
 +
lər, ali məktəblər ucun dərsliklər
 +
hazırlanmasında iiptirak etmiidir.
 +
T.-nin əsərləri faktik materialın
 +
zənginliyi, tədqiqatın dərinliyi, par-
 +
laq bədii uslubu ilə secilir. T. ge-
 +
nitq publisistik və təbliqat fəaliyyə-
 +
ti də gəstərmindir. 1948 ildə Bakı-
 +
da olmuit, muhazirələr oxumundur.
 +
 +
bir sıra xarici un-tin fəxri
 +
doktoru, Britaniya Akademiyasının
 +
M. ӱzvu, Norvec EA-nın həqiqi uzvu
 +
idi, 3 dəfə Lenin ordeni, 2 bailqa
 +
ordenlə təltif edilmidir.
 +
 +
Əsəri: Soc., t. 1—12, M., 1957—62,
 +
 +
Ədə Capkevic E. İ., Evqenid
 +
Viktorovic Tarle, M., 1977: Vospomina-
 +
nil o E, V. Tarle, M., 1981,
 +
TARN (Taqp)—Fransada cay. Haron-
 +
nanın saq qolu, Uz. 379 km, həvzəsi-
 +
nin sah, təqr. 15 min km?, Mərkəzi
 +
Fransa massivinin c.-P.-indən ba11-
 +
lanır., PQəlaləlidir. Gəmiciliyə Ya-
 +
rarlıdır. SES-lər var. Montoban,
 +
lbi ip.,-ləri T. sahilindədir.
 +
TARNӦBJEQ (TaqpoIqqes)—Poliqada
 +
iəhər. Tarnobjeq voyevodalıqının
 +
inz. m. Visla cayı sazilindədir. Əh.
 +
34 ə (1977). Mapınqayırma sənayesi
 +
var. Yaxınlıqında kukurd cıxarılır.
 +
TAPHÖB)KET VOYEVODAL IRI
 +
(Voflevvodztivo Taqpohq2ezG1e)—Poliqa-
 +
NIN cC.-p.-ində inzibati vilayət. Sah.
 +
6,3 min km2, Əh. 535 min (1980), itə-
 +
həp əh. 32,174 -dir. İnz.m.— Qarnobjeq
 +
ip. Kukurd cıxarılır, Sulfat tur-
 +
 +
 +
ptusu, superfosfat, karbon-sulfid is-
 +
tehsal olunur. Mapınqayırma və ye-
 +
YİNTİ sənayesi var. K.t.-nla xırda
 +
 +
ərdi təsərrufat ustunluk təikil
 +
edir. K.t, torpaqları 380 min /:4-dır.
 +
Ərazinin 2996 -i mepyəlikdir (əsasən,
 +
pam), Ətlik-sudluk heyvandarlıq in-
 +
kipaf etmipdir. Buda, iqəkər cuqrun-
 +
duru, kartof və s, əkilir.
 +
TARNUV (Taqpocx)—Polpiqada ipəhər.
 +
Tarnuv voyevodalıqının inz.m. ƏH.
 +
107 min (1981). Kimya sənayesi, ma-
 +
ihtnqayırma sənayesi muəssisələri|
 +
= Tı = ə ə kil-
 +
 +
əsr) və ratupqa (16 əsr) var,
 +
 +
TARNUV VOYEVODALIRI (VVofe-
 +
vrödztvvo Tarnövvskie)—Ilonuranbı c.-1p.-
 +
ində, Visla cayının saq sahilində
 +
inzibati vilayət, Sah. 4,2 min km?, ƏH.
 +
607 min (1980). İQəhər əh. 32,694 –dir.
 +
İnz.m. Tarnuv (i.-dir. Sənaye-aqrar
 +
vilayətdir. Kimya, maınqayırma, ye-
 +
YİNTİ sənayesi, metalyayan z-d var. Xə-
 +
rək duzu cıxarılır. K.t.-nda xırda
 +
təsərrufatlar ustundur. 288 min La
 +
K.T. torpaqı var. Ərazinin 2094 -i me-
 +
ipəlikdir, Ətlik-sudluk heyvandarlıq
 +
id təppkil edir.
 +
 +
"ARPAN, Avropa vəhii atı
 +
(Equus caballus gmelini)—eB arbı ya-
 +
rımnəvu. Ehtimala gərə bəzi ev at-
 +
 +
 +
larının əcdadıdır. T. əvvəllər
 +
SSRİ-nin Avropa Hissəsinin cəl-
 +
lərində və bir sıra Avropa əlkə-
 +
 +
 +
rində genii yayılmıpiydı. 19 əsrin
 +
70-ci illərinədək Ukraynada rast
 +
gəlirdi. nsanlar tərəfindən qı-
 +
rıldırı ucun və ev heyvanları su-
 +
rusu coxaldıqından nəsli kəsilmisi-
 +
dir. Cətin əhlilətməindi . Boyu ki-
 +
cik olmuidur (suysununun hund. 116—
 +
136 sm). Məhkəm bədəni, boz və qara
 +
zolaqlı beli, qara yalı və quyruqu ilə
 +
fərqlənmitdir. q
 +
 +
TARPEY QAYASI (Baxipi Tarpeium)
 +
--Qədim Romada Kapitoli təpəsinin
 +
q. tərəfində dik sıldırım. Əlumə
 +
məhkum edilmiiy cinayətkarları bu-
 +
radan o
 +
 +
TARRAQONA (1 aqqaropa)—İspaniya-
 +
da iqəhər. Tarraqona əyalətinin inz. m.
 +
D.Y. qovpaqı. Əh. 107 min (1976). Gə-
 +
miqayırma tərsanələri, meyvə konser-
 +
 +
 +
Vİ, KAaRIZ, Tӱtӱn sənayesi var,
 +
PQərab, meyvə ixrac edilir. Balıq
 +
ovlanır.
 +
 +
 +
TARRASA (Taqqaza)—İspaniyada ipə-
 +
hər. Kataloniya əyalətindədir. ƏH,
 +
139 min (1970). Mahud, pambıq par-
 +
ca istehsal olunur, Elektrotexnika
 +
sənayesi inkipaf etmiidir.
 +
 +
TARS, Gəzlu qullə (Gözlü Ku-
 +
|e)— Tarsus i, (Turkiyə) ətrafında
 +
e.ə. 6-CI minillik—eramızın 3—4
 +
əsrlərinə aid coxtəbəqəli yatpayın
 +
yeri, Q.-ın e.ə. 6—5-ci minilliklər-
 +
nə Neolit yaptayıh yeri olduqu muəy-
 +
Yən edilmindir. E.ə, 4-cu minillik-
 +
də Ӱbeyd mədəniyyətinin tə”siri guc-
 +
LƏNMİİ, e.Ə. 3-cu minillikdən me-
 +
tal istehsalı gepiplənmitdir. Yer
 +
təbəqələrdən ellin və Roma dəvrlə-
 +
rinə AA A—eramızın 3—4 əsrləri)
 +
aid qəbirlər aikar olunmutidur,
 +
TARTAR (Qaqsaqoz)—qədim hs MH-
 +
fologiyasında Yerin təkində bopluq
 +
əlulər səltənəti, Zevs devirdiyi uti-
 +
tanları oraya atırmıpq,
 +
TARTAS–RSFSR Novosibirsk vil.-
 +
ndə cay. Om cayının (İrtıp həvzəsi)
 +
saq qolu. Uz. 566 km, hevzəsinin cah,
 +
16200 km?, Qa hiapıq mənbədən qida-
 +
lanır. Oktyabrdan mayadək donmuiY
 +
 +
 +
olur. Gəmiciliyə yararlıdır. Arac
 +
axıdılır.
 +
 +
TARTESS (yəhudi və Finikiya di-
 +
lində Tariiiiq, Yun. Taq(ez505)—an-
 +
tik ən”ənəyə gerə İspaniyanın c.-un-
 +
da qədim (iəhər və dəvlət. Q.-in əsa-
 +
sı gərunur, e.ə. 1100 ildən sonra qo-
 +
yulmutidur. T. indiki Əndəlis və Myp-
 +
siyanın ərazisini tuturdu. E.ə. 700—
 +
500 illər arası T.-in yuӱksəliit dəv-
 +
ru idi. E.ə. təqr. 900 ildə karfagen-
 +
lilər iipqeal etmiiy və ehtimal ki,
 +
darıtmın–lar.
 +
 +
TARTİNİ (Taq(ıp:) Cuzeppe (8.4.
 +
1692, Pirano, İstriya — 26.2.1770,
 +
Paduya)—italyan skripkacısı, bəs-
 +
təkar, musiqi nəzəriyyəcisi, pedaqoq.
 +
Əsasən, Paduyada Sant-Antonio kil-
 +
səsi kapellasında iiləmiidir. T.
 +
Paduya skripka məktəbinin baicısı
 +
olmu:i, skripka ifacılıqını yeni
 +
virtuoz usullarla zənginlədirmiin,
 +
inkipaf etdirmitdir. Skripka ucun
 +
konsert va sonataların (xususilə 4 İb-
 +
lis sonatasıə məphurdur), “Musiqi
 +
haqqında traktatı (1754), c Musiqi
 +
bəzəkləri haqqında traktatı (1782)
 +
nəzəri əsərlərinin muçəllifidir.
 +
TARTRAT TURİYUSU —iki asimmet-
 +
rik karbon atomu olan ikiəsaslı R—
 +
caxır turiuşu.
 +
 +
TAPTY —Ecr.CCP-nə məhəp. Tartu
 +
r-nunun mərkəzi. Emayıgi cayı sahi-
 +
lində port. D.y. və avtomobil yolla-
 +
rı qovpaqı. ƏH. 110 min (1984).
 +
 +
Muasir T.-nun yerində daimi ya-
 +
nra ibn yeri 5 əsrdə yaranmındır.
 +
cƏtən illərin dastanı jnda T. Yur-
 +
yev adı ilə təqr. 1030 ildə xatırla-
 +
nır. 1224—1893 illərdə rəsmi adı
 +
Derpt olmutdur. 1582 ildən Poliqa-
 +
ya, 1624 ildən İsvecə, 1721 ildən Ru-
 +
siyaya kecmipldir. 1893—1919 illər-
 +
də Yuryev, 1919 ildən Tartu adlan-
 +
mınpdır. 1917 il oktyabrın 25-də (no-
 +
Yabrın 7-də) T.-da dinc yolla Sovet
 +
hakimiyyəti quruldu. Vətəndai mu-
 +
haribəsi illərində almanlar və ar
 +
estonlar iqəhəri tutmutidular. 1940
 +
il iyulun 21-də T.-da Sovet hakimiy-
 +
yəti bərpa olundu, Bəyuk Vətən mu-
 +
haribəsi zamanı T. alman-falist i11-
 +
qalı altında olmuii (1941 il, 254 iyul
 +
—1944 il, 25 avqust), muharibədən
 +
sonra bərpa edilmindir. T. Xalqlar
 +
dostluqu ordeni ilə təltif olunmuil-
 +
 +
T. resp.-nın ikinci sənaye və mə-
 +
dəniyyət mərkəzidir. Yeyinti, Yungul,
 +
matınqayırma və metal e”malı sənaye-
 +
si iln etmtidir. Tikinti mate-
 +
rialları istehsal olunur. Poliqra-
 +
fiya sənayesi, Tartu universiteti, k.t.
 +
akademiyası, muzeylər, teatr və s.
 +
var.
 +
 +
Q.-da 13—14 əsrlərdən qotik us-
 +
lubda tikilmii Yaani kilsəsi, Pyotr
 +
və Pavel baiq kilsəsi qalmındır.
 +
Binaların coxu klassisizm uslu-
 +
bundadır: inzibati binalar ansamb-
 +
lı (o cumlədən ratupta, hazırda 112-
 +
hər sovetinin binası, 1789) və yapa-
 +
Yınq binaları, un-tin əsas korpusu
 +
(1809) və s. Sovet devrundə yeni ya-
 +
ua İblll r-nları salınmıi, ictimai
 +
binalar tikilmiidir (“Vanemuyneə
 +
teatrının yeni binası, 1967, Maar-
 +
Yamıyza xəstəxanası, 1970, Estoniya
 +
g.T. akademiyasının tədris korpusu,
 +
1970, un-t yataqxanaları, 1971, 1974).
 +
T.-na V. İ. Lenin (1952), K. M. Ber
 +
(1886), M. B. Barklay-de-Tolli (1849),
 +
N. N, Burdenko (1952), N. İ. Piro-
 +
 +
 +
158
 +
 +
 +
Adə (b, R. Kreytsvald (1953)
 +
və b.-na abidə TER
 +
TAPTY YHMBEPCHTETV —CCPH-nə
 +
qədim ali məktəblərdən biri, 1632 ildə
 +
Tapryzna Academia Gustaviana anbı Mə
 +
yaradılmıpi, 1710 ilədək fasilələrlə
 +
fəaliyyət gestərmip, 1802 ildə (Hə-
 +
min ildən Derpt un-ti:y 1893 ildə iyə-
 +
hərin adı dəyitildiyi uӱcun Yuryev,
 +
1918 ildən T.u.) yenidən acılmınndır.
 +
T.u.-nin 11 fakultəsi, qiyabi mHe”-
 +
bəsi, aspiranturası, 83 kafedrası,
 +
hesablama mərkəzi, 13 laboratoriya-
 +
sı, nəbatat baqı, 3 muzeyi, kitabxana-
 +
sı (3,5 mln.-dan cox kitab), elmi-təd-
 +
qiqat umumi və molekulyar patologi-
 +
ya in-tu və s. var (1983). Burada 7,5
 +
mindən cox tələbə təhsil alır, 1000-
 +
dən cox muəllim, o cӱmlədən SSRİ
 +
Tibb və Pedaqoji EA-larının, həmci-
 +
nin Est. SSR EA-nın 13 akad, və m.
 +
uzvu, 100-dən cox prof. və e.d., 450-
 +
DƏN cox dosent və e.n, iiləyir (1982/83).
 +
Un-t “Elmi əsərlərə (1893) və s. nəlir
 +
edir. 1982 ildə yaradılmasının
 +
illiyi geni qeyd edilmindir. Qır-
 +
mızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təl-
 +
tif olunmutdur (1967).
 +
 +
 +
Əd.: TartuskiN qosudarstvennıN uni-
 +
versitet, Tallin, 1982,
 +
 +
 +
TARUNİYƏHR (1979 ilədək Cəlal-
 +
 +
 +
abad) — Əfqanıstanın c.-iy.-ində
 +
Nələr. Nanqarhar əyalətinin inz.m.
 +
ƏH. 50 min (1970). Muhum nəql. və ti-
 +
 +
 +
carət-bəlulidurucu məntəqə. Kabil
 +
cayı dərəsizdəki iri vahənin (mə-
 +
gər qamhıipqı, xurma aqacı, sitrus və
 +
dənli bitkilər) mərkəzidir. SSRİ-
 +
nin kəməyi ilə vahədə irriqasiya sis-
 +
temi yaradılmındır. Un-t var,
 +
TARUSA-RSFSR aluqa vil.-ndə
 +
pəhər. Tarusa r-nunun mərkəzi. Oka
 +
cayında gəmi dayanacaqı. Bədii tikmə
 +
f-ki, məipət kimyası a-duşipəkil ra-
 +
lereyası, yaxınlıqında rəssam V. D.
 +
olenovun ev-muzeyi və s. var. 1246
 +
ildən mə“lumdur.
 +
TAPYTMHO MANEVRİ (1812)—Və-
 +
tən muharibəsində (1812) rus ordusu-
 +
nun Moskvadan Tarutino k.-nə cəkil-
 +
məklə etdiyi aldadıcı Hərəkət (17
 +
sentyabr—3 oktyabr). M. İ. Kutuzovun
 +
rəhbərliyi ilə kecirilmitdir. Sent-
 +
yabrın 14-də rus ordusu Moskvadan ge-
 +
ri, cəkildi və Moskva cayını gecdik-
 +
dən sopra qəflətən q.-ə tərəf dendu.
 +
Sentyabrın 19-da rus ordusu Podols-
 +
ka, iki gun sonra Krasnaya Paxra
 +
kəndi r-nuna gəldi. Rus qopunupu
 +
gezdən itirən Napoleon onun yerini
 +
yalnız sentyabrın 26-da muӱzyyən edə
 +
bildi. Kutuzov kehnə Kaluqa yolu ilə
 +
yenidən gizli ipəkildə (əsasən gecə-
 +
lər) geri cəkilməyə bailayaraq okt-
 +
Yabrın 3-də Tarutino kəndində dayan-
 +
DI və Yeni deyuli məvqeyi tutdu. T.M.
 +
nəticəsində Kutuzov rus ordusunu guc-
 +
ləndirə bildi, Tuladakı silah zavo-
 +
dunu və Kaluqadakı təchizat bazası-
 +
nı qoruyub saxladı, digər yerlərdəki
 +
rus romyHnapbı ilə rabitəni muhafi-
 +
. stdi,
 +
TARFAYA (435 )— Mərakeiydə iəhər.
 +
Tarfaya alətinin inz.m. Atlantik
 +
eanı sahilində port, Əh. 1,1 min
 +
(1971). SES var. Balıq ovlanır.
 +
TARXAN (?—836)— Babək hərəkatı-
 +
nın fəal iitirakcısı, sərkərdə.
 +
Məptəcə turkdur. 835 ildə T. ərəb qo-
 +
iyunlarının komandanı Afqain Hey-
 +
dər ibn Kavusa ərzaq və sursat gətirən
 +
karvana hucum edib, getikciləri qır-
 +
 +
 +
TARTU UNİVERSİTETİ
 +
 +
 +
mıtp və karvanı ələ gkecirərək ərəb-
 +
ləri cıxılmaz vəziyyətə salmılidı.
 +
Afitin Babəkin yanında bəyuk nufu-
 +
zu olan T.-ı hər vəchlə aradan gətur-
 +
məyə calınırdı. 836 ildə T. qıpplt,
 +
əzunun Maraqa yaxınlıqında yerlə-
 +
pyən kəndində kecirmək ucun Babəkdən
 +
icazə aldı. Bundan xəbər tutan AF-
 +
ipin İshaq ibn İbrahim adlı casusu-
 +
nu gendərərək T.-nı gecə yatdırı yer-
 +
də əldurtdurdu.
 +
 +
Əd. Buniltov Z. M., Azerban-
 +
djan v UP—Y1X vv., B., 1965,
 +
 +
 +
TARXAN HORİZONTU— Orta Mio-
 +
senin alt horizontu. Ust Maykopla
 +
yə horizontu arasında yerlətir.
 +
1918 ildə N. İ. Andrusov Kerc y-a-n-
 +
dakı Tarxan burnunda ayırmıtdır.
 +
Əsasən, əhəngli gillərdən ibarətdir.
 +
Zaqafqaziyada (o cumlədən Azərb.
 +
SSR-də), Kerc, Taman, Krasnovodsk
 +
a yayılmıqidır. Qalınlıqı
 +
8—25 Ar |
 +
TARXANOV (əsl familiyası Mosk-
 +
vin) Mixail Mixaylovic (19.9.1877,
 +
Moskva—18.8.1948, Moskva)—rus so-
 +
vet aktyoru, rejissor. SSRİ xalq ar-
 +
tisti (1937). SSRİ Dəvlət mukafa-
 +
tı laureatı (1943). Sənətiqunaslıq
 +
doktoru (1939). 1947 ildən Sov.İKP
 +
7 . M. Moskvinin qardaqplı,. Səh-
 +
nə fəaliyyətinə 1898 ildən bailamıin,
 +
1922 ildən Moskva Bədaye Teatrının
 +
aktyoru olmutidur. Rolları: Qrado-
 +
boyev, Dikoy (*Qızqın urəkə, “Tufan,
 +
A. Ostrovski), Famusov .(4“Aqıldan
 +
6ənaəş, A, Qriboyedov), Furnacov (4Pa-
 +
zuxinin əlumuə, M. Saltıkov-P1ed-
 +
rin), Semyon Semyonovic, Osip Mi-
 +
ronıc (414—69 nəmrəli zirehli qa-
 +
tarı, c“Muhasirəz, Vs, İvanov) və s,
 +
Pedaqoji fəaliyyət gestərmitdir
 +
(1939 ildən prof.). 2 dəfə Lenin or-
 +
deni, Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni
 +
və medallarla təltif edilmipidir.
 +
 +
Ədl. Zaqorskin M., Mm. M. Tar-
 +
xanov, M.—L., 1946,
 +
 +
 +
TASA MƏDƏNİYYƏTİ—Orta Mi-
 +
sirdə e.ə. 6—5-ci minilliyin əvvəl-
 +
lərinə adi Neolit mədəniyyəti, Əhali
 +
ibtidai əkincilik (ikicərgəli butda
 +
və arpa becərmək), həmcinin ovculuq və
 +
balıqcılıqla məptqul olmutidur. Os-
 +
teoloji qalıqlar cox azdır. Əluləri
 +
dəri və həsir arasında bukulu vəziy-
 +
yətdə dəfn etmiidər. T.m. ucun dar
 +
dibli duz sturacaqlı camlar, qulplu
 +
parclar, dairəvi oturacaqlı qıf for-
 +
malı aqzı olan qararəpgli zınqrovva-
 +
rı qədəhlər səciyyəzidir. Əmək alət-
 +
ləri caxmaq və əhəngdatıdan dӱzəldil-
 +
miiq yastı kərkibaltalar, oraq diii-
 +
ləri, dəpdatı, surtkəc nə s.-dən iba-
 +
rətdir. T.m. Orta Misirin qədim əkiin-
 +
cilərinə məxsusdur.
 +
 +
Əd. ClaAPild Q., İHpennehmufi Boc-
 +
TtoOK n Spsete nopıx raskopok, per. S anql.,
 +
 +
 +
M., 1956
 +
 +
 +
TASADAYLAR — Filippinin Minda-
 +
nao a.-nda yapayan tayfa. 1971 ilin
 +
əvvəllərində aipkar edilmiilər. Say-
 +
ları 50 nəfərdən azdır (1978). T.
 +
icmasında təbəqəltmnmə, qəbilə bait-
 +
cısı, əmlak bərabərsizliyi pə s. yox-
 +
dur. T. arasında exloqamiya guclu-
 +
dur. Heyvap əti yeməyən, ancaq balıq
 +
ovu ilə mətiqul olap Q. ox-kaman,
 +
nizə və s. silahlardan istifadə et-
 +
mirlər.
 +
 +
TASKXULA H—kipi baiq geyim nəvu.
 +
Kecmiidə bir sıra Yaxın PTərq el-
 +
 +
 +
gəsində, o cumlədən Azərb.-da yalı
 +
və qoca kipilər, əsasən, gecə papaqı
 +
kimi istifadə etmiiylər. .Qund qar-
 +
cadan tikilmii T.-ın ӱzəri rəngli
 +
ipək sap ilə mӱxtəlif naxıllarla
 +
bəzədilirdi (bax həmcinin Kulah).
 +
TASMALI–— Azərb.SSR Qax r-nun-
 +
da kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n
 +
mərkəzindən 18 km q.-də PQəki— Zaqata-
 +
la avtomobil yolu kənarında, Alazan-
 +
Həftəran vadisindədir. ƏH. 1212
 +
(1985), tutunculuk, baqcılıq, barama-
 +
cılıq və heyvandarlıqla məpquldur.
 +
Orta məktəb, mədəniyyət evi, kitabxa-
 +
na, xəstəxana, ullaq baqcası var.
 +
TASMAN (Tazptap) Abel Yanszon
 +
(1603, Qroningen əyaləti, Lutgeqast—
 +
oktyabr 1659, Cakarta)— holland də-
 +
niz səyyahı. Okeaniya (1642—43) və
 +
Avstraliyanı (1644) tədqiq edən eks-
 +
pedisiyaların rəisi olmuiidur. T,
 +
cnamə”lum cənub qitəsiniə axtarmaq
 +
məqsədi ilə təpqkil olunmuii 1-ci eks-
 +
pedisiya zamanı Van-Dimen Torpa-
 +
qının (1853 ildən Tasmaniya adla-
 +
nır) c. və ii, sahillərini, Tonqa,
 +
Fici a-rını, Bismark arxipelaqını
 +
və s. yerləri, 2-ci ekspedisiyasında
 +
isə Avstraliyanın iym. və (ym.-q. sa-
 +
hillərini kipf etmiidir. Avstrali-
 +
ya ilə Yeni Zelandiya arasındakı də-
 +
nizə və bir sıra baqiha obyektlərə
 +
T.-nın adı verilmiptidir.
 +
TASMANİYA (Taztapqa)— Avstraliya-
 +
nın c.-q, sahilləri yaxınlırında ada,
 +
Materikdən Bass boqazı vasitəsilə
 +
ayrılmımdır. Ətrafıpdakı adalar-
 +
la (Kinq, linders və s.) birlikdə
 +
Avstraliya İttifaqı tərkibində titat-
 +
dır Sah. 68,3 min km2, Əh, 407 min
 +
(1976), əksəriyyəti B. Britaniya, Hol-
 +
landiya və Avropanın bir cox eəlkə-
 +
sindən gəlmə anqlo-avstraliyalılar-
 +
dır. Yerli əhali olan tasmaniyalı-
 +
ları muӱstəmləkəcilər məhv etmiilər.
 +
Adada metislər də yaiayır. Maks.
 +
hund. 1617 m. İqlimi iim.-da subtro-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
PİK, c.-da mulayim, rutubətlidir.
 +
Hayları qısa, coxsulu və astanalı-
 +
dır. Buzlaq məmiəli gəllər
 +
 +
 +
var. Ev-
 +
kalipt meiələr yayılmıtidır. Dər
 +
və polimetal filizləri, mis, qalay
 +
vəs. cıxarılır. Əlvan metallurgiya,
 +
selluloz-karız, toxuculuq və yeyinti
 +
sənayesi inkipaf etmiidir. Sement,
 +
diyircəkli Yataq z-dları, meiiə və arac
 +
e”malı, kimya mӱəssisələri, elektrik
 +
st..-Ları var. Buqda, yem bitkiləri,
 +
tərəvəz əkilir. Bakcılıqla məpqul
 +
olunur. Qoyun, qaramal, donuz saxla-
 +
nılır.
 +
 +
Adanı 1642 ildə Holland dəniz
 +
səyyahı A. Tasman kətif etmitdir.
 +
1788 ildə Van-Dimen Torpaqı adı ilə
 +
İngiltərənin mulku e"lan olunmuii,
 +
1825 ildə mӱstəmləkəyə ceprilmiidi.
 +
1853 ildə Tasmanın ippərəfinə T. ad-
 +
lapdırıldı. 1855 ildə T. əzunuida-
 +
rə huququ almındır. 19 əsrin 2-ci
 +
yarısında T.-da qızıl hasilatı sur"-
 +
ətlə artdı, d.Y. pəbəkəsi, gəmiqayırma
 +
inkipaf etdi. 80-ci illərdə ilk həm-
 +
karlar ittifaqları meydana gəlli.
 +
Avstraliya İttifaqı yaradıldıqdan
 +
(1901) sonra T. sitat kimi onun tər-
 +
KHÖHHƏ daxil oldu.
 +
TASMANİYA DƏNİZİ (Tasman Sea)
 +
—Sakit okeanın Avstraliyanın it.
 +
sahillərində kənar dənizi. Bass 60-
 +
Razı vasitəsilə Hind okeanı ilə əla-
 +
qələnir. Maks. dərinliyi 6015 x. Cərh
 +
sularının temp-ru avqustda 9—23*S,
 +
fevralda 15—27" S-dir. Duzluluqu
 +
 +
 +
— 0 = =
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TATARISTAN MUXTAR SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI 159
 +
 +
 +
35—35,596 dir. Yarımgunluk .
 +
Maznap (hynn. 5,3 m-dək) Olu aa.
 +
la zəngindir. Muhum portları: Sid-
 +
ney, Brisben, Nyukasl (Avstraliya),
 +
Oklend, Nyu-Plimut (Yeni Zelandi-
 +
ya). T.d. Tasmanın iərəfinə adlan-
 +
dırılmısidır.
 +
 +
TASMANİYA DİLLƏRİ—”tasmanı-
 +
yalıların yaxın qohum dilləri. Av-
 +
striya alimi V. PPmidt T.d.-nin 5
 +
Avstraliya alimi S. Vurm isə cəmi
 +
2 dildən ibarət olduqunu gəstərmipt-
 +
lər. Q.d.-ndə qrammatik MƏ”Ha ilti-
 +
saqi və analitik vasitələrlə ifadə
 +
olunur. Fe”lin hal, zaman ə J.. =
 +
teqoriyaları yoxdur. Sifət mustəqil
 +
nitq hissəsi kimi formalamıpdır.
 +
Leksikasında Avstraliya dillərandən
 +
gecmə səzlər var. Amerikan dilcisi
 +
C.Qrinberq T.d.-nin fərz olunan hind-
 +
ə okean iri dil ailəsinə aidli-
 +
yi ehtimalını irəli surmutilur.
 +
TASMANİYALILAR = ” rak
 +
a.-nın )epnH əhannc, 19 əsrin əvvə-
 +
lində bir necə min nəfər idi. 1803—
 +
76 illərdə ingilis muӱstəmləkəciləri
 +
T.-ı tamamilə qırmıtlar. Təsərru-
 +
fat, texnika, mədəniyyətin inkipafı-
 +
na gerə ən geridə qalmıpi etnik qrup-
 +
lardan biri idi. T.-ın mənitələri,
 +
dil və ləhcələri, ictimai quruluii-
 +
ları demək olar ki, eyrənilməmizi-
 +
dir. T.-ın dini e”tiqadları haqqın-
 +
dakı ər ziddiyyətlidir.
 +
TASSİLİN-ACER — Beiyk Səhrada
 +
(Əlcəzair) muxtəlif dəvrlərə aid
 +
(e.ə. 6-cı minillikdən iplayaraq)
 +
qayaustu təsvirlər kompleksi olan yay-
 +
la. Neolit dəvrunə aid əmək alətlə-
 +
ri və keramika nӱmunələri tapılmıpi-
 +
dır. Buradan dəymə usulu və rənglə
 +
cəkilmiyi 15 mindən cox maskalı adam,
 +
heyvan (fil, zurafə, gərgədan, vəhli
 +
əkuz, antilop, dəvəquttu və s.) təsvir:
 +
ləri, ov, muharibə, heyvan suruləri-
 +
nin qovulması səhnələri, mӱxtəlif
 +
iparələr və s. apkar və tədqiq edil-
 +
mipdir. T.-A. rəsmləri Azərb.-da
 +
Qobustan qayaustu təsvirlərinin qə-
 +
dim nӱmunələri ilə oxpyardır.
 +
 +
 +
Əd.: Lot A., B poiskax fresok Tas-
 +
silin-Adjera, per. s frani,, L., 1973:
 +
Qaudno A. T., PDivilizamii Saxarı,
 +
per. s frani,, M., 1977.
 +
 +
 +
TACCO (Tazvo) Torkvato (11.3.1544,
 +
Sorento—25.4.1595, Roma) — italyan
 +
pairi. Son dəvr italyan Renessansı-
 +
nın gərkəmli numayəndəsidir. Ruhi
 +
xəstəliyə tutulmuti, dəlixanaya salın-
 +
mıtpdı (1579—86). Yaradıcılıqında
 +
Renessans, klassisizm və barokko pse-
 +
ziyası uslubları əksini tapmhipdır.
 +
Panteist geruilərlə apılanmın
 +
cAmintav (1573, nətri 1580) pastoral
 +
dramında məhəbbətin qudrəti tərən-
 +
num olunur. Bailıca əsəri olan cQof-
 +
Fredog (1574—75, 1580 ildə €Asan
 +
edilmii Yerusəlimg adı ilə tam HƏ-
 +
kildə nəpr olunmusidur) poemasında
 +
Renessans humanizmi daha bariz ifadə
 +
olunmutdur. Lakin poemanın 2-ci re-
 +
daksiyasında (“Fəth edilmiiy Yerusə-
 +
limə, 1593) dunyagəruӱpquӱndəki ziddiy-
 +
Yətlər, dindarlıq ruhu daha gucludur.
 +
Poetikaya dair mənsur traktatları
 +
var. Yaradıcılıqı 17—18 əsrlər Qər-
 +
bi Avropa ədəbiyyatına əhəmiyyətli
 +
tə sir gəstərmitdir.
 +
 +
 +
Əsərləri: Aminta, M.—L., 1937,
 +
Aminta, Otrıvok. Osvobojdennın İe-
 +
rusalim. Otrıvok. Stixi, v gn.: Evropei-
 +
skie poztı Vozrojdenin, M., 1974.
 +
 +
 +
Əd. Mokulıskin S. S., İtalı-
 +
inskan literatura. Voӧzrojdenie i Pros-
 +
vetenie, M., 1966.
 +
 +
 +
TACTATY PA (anu. Tastatur, Taste—
 +
klavip, duymə), dӱyməli nəm-
 +
rəyıqa n—telefon nəmrəsi yıqmaq
 +
ucun dӱyməli qurqu: telefon aparatla-
 +
rı, telefon kommutatorları, nəzarət-
 +
sınaq cihazları və s.-də quraiydırı-
 +
lır. Adətən, T.-da 10 əsas dӱymə (onlar-
 +
dan hər biri onluq rəqəmlərdən biri
 +
ilə iparə edilir) və hərflərlə ni-
 +
ianlanmıp bir pezə əlavə dӱymə olur.
 +
Duyməni basanda qəbuledici qurquya—
 +
məs., avtomat telefon st.-sına (ATS-ə)
 +
muvafiq siqnal daxil olur və yıqıl-
 +
mıpyq nəmrə onda qeyd edilir: T.-nın,
 +
MƏS., 7 dӱyməsini ardıcıl basmaqla
 +
caqrılan abonentin 7 iparəli tele-
 +
 +
OH HƏMpƏCHHH ATC-ə ərypmək olur.
 +
T.-da san-də 7—8 nəmrə yıqmaq olar
 +
ki, bu da diskli nemrəyırandakı
 +
sӱr ərən təqr. 10 dəfə coxdur.
 +
TAT DİLİ—tatların dili. İran
 +
dillərinin c.-q. yarımqrupuna daxil-
 +
dir. Bu dildə SSRİ-də 15 minə ya-
 +
xın adam danıpqır (1979). Fars və
 +
tacik dillərinə yaxın analitik dil-
 +
dir. Turk dillərindəki ahəng qanunu-
 +
na mӱvafiq olan saitlərin assimilya-
 +
siyasına meyl nəzərə carpır. Dini mən-
 +
əzənə gərə uc Qmusəlman (Azərb.
 +
 +
SR-də), yəhudi və xristian| dialek-
 +
ti və fonetik, qrammatik, leksik cə-
 +
Hətdən fərqlənən ləhcələri var. Tat-
 +
yəhudi dialekti Dar. MSSR-in ədəbi
 +
dillərindəndir. T.d.-ndə qədim İran
 +
dillərinə məxsus bir sıra arxaik
 +
formalar qalmıtdır. Yazıda 1938
 +
ilədək latın əlifbasıqdan istifadə
 +
olunmuti, sonra rus qrafikasına ke-
 +
cilmitdir.
 +
 +
Ədəl Hacıyev M. İ., Tat dili-
 +
nin Qonaqkənd ləhcəsi, B., 1971: Mil-
 +
ler B. V., Tatı, ix rasselenie i qovorı,
 +
B., 1929: Qronberq A. L., İzık seve-
 +
roazerbzİdjanskix tatov, L., 1963: İzı-
 +
ki Azii i Afriki, |kn.| 2, M., 1978.
 +
“TATAI (“Taya 5op5 Rutə)— Hindista-
 +
nın ən iri milli inhisarcı qrupu.
 +
19 əsrin sonunda Bombey taciri Cam-
 +
iyed Tatanın ticarət firmasından
 +
əmələ gəlmipidir. Fəaliyyəti, əsasən,
 +
aqır sənayedə cəmlətmidir. 4“T.m
 +
ən iri ipəxsi eksportculardan biri-
 +
dir. Qrupa e€Tara sanz prayvitə tpirkə-
 +
ti baqpcılıq edir—gapitalının 8391 -
 +
i Tata ailəsi uzvlərinə məxsusdur.
 +
TATABAHIA (Tatab: nya)— Mavappıc-
 +
tanda iyəhər. Komarom medyesinin inz.
 +
m. D.Y. qovipaqı. Əh. 77 min (1981). Ta-
 +
tabanya qonur kəmur Həvzəsinin mər-
 +
kəzidir. Kimya sənayesi, 2 İES var.
 +
Aluminium əridilir. Mə"dən maın-
 +
ları, tikinti materialları isteh-
 +
sal olunur.
 +
 +
TATALAR— Azərb.SSR Jdanov r-nu-
 +
nun Eyvazlılar sovetliyində kənd.
 +
R-n mərkəzindən 25 km im.-da, Mil
 +
dӱzӱndədir. Əh. 1919 (1985): Heyvan-
 +
darlıq, pambıqcılıq və taxılcılıq-
 +
la məpquldur. Klub, tibb məntəqəsi
 +
var. Beyuk Vətən muharibəsində hə-
 +
lak olmui həmyerlilərin :pərəfinə
 +
abidə qoyulmuyttdur.
 +
 +
TATAR BORAZI— Asiya : materiki
 +
ilə Saxalin a. arasında boraz. Yapon
 +
və Oxot dənizlərini birləpdirir.
 +
Uz. 663 km, eni c.-da 324 km, 1im.-da
 +
40 km-ə qədər, ən dar yerində (Nevel-
 +
skoy boqazında) 7,3 km-dir. Ən dayaz
 +
yeri 7,2 m (farvaterdə). T.b.-nın (im.
 +
hissəsi Amur limanı adlanır. Qıir-
 +
 +
 +
da donur. Əsas portları: Sovetskaya
 +
Qavan, Aleksandrovsk-Saxalinski, Va-
 +
nino, Xolmsk və s. Balıq ovlanır,
 +
TATAR DİLİ—Ural və Volqaboyun-
 +
da yapayan tatarların dili. Turk
 +
dillərinin qıpcaq qrupuna daxildir,
 +
Bu dildə SSRİ-də 5443 min adam da-
 +
nıpır (1979). Əsasən, 4 bəyuӱk dialek-
 +
tə (orta və ya mərkəz, q. və ya Mippar,
 +
iy. və ya Sibir) bəlunur. T.d. digər
 +
turk dillərinə nisbətən yazısı qədim
 +
olan dillərdəndir. Bir sıra leksik-
 +
fonetik və .qrammatik xususiyyətləri
 +
ilə bapqa turk dillərindən fərqlə-
 +
nir. Muasir ədəbi T.d. 19 ortaların-
 +
da formalatmaqa baqplamındır. T.d.-
 +
ndə dodaq ahəngi, bir qayda olaraq,
 +
gəzlənilmir. Umumturk €, O, € CaHT-
 +
lərinə i, u, u saitləri uyqun gəlir.
 +
Canlı danıpqıq dili ilə baqlı fo-
 +
netik hadisələr genii yayılmıpdır.
 +
İsmin kəmiyyət, mənsubiyyət, muəyyən-
 +
lik, xəbarlik və hal kateqoriyaları
 +
var. Sifətlər hallanmır. Fe”l for-
 +
maları zəngindir. Məsdər bapqırd və
 +
xakas dillərindən batqa hec bir turk
 +
dilində iptlənməyən -ırqa, -erqə, -ar-
 +
qa, -ərqə, -rqa, -rqə və -maska, -məskə
 +
(inkərda) pəkilciləri ilə duzəldi-
 +
lir. ba 1927 ilədək ərəb, sonra
 +
latın əlifbalarından istifadə olun-
 +
mupdur: 1939 ildən rus qrafigası
 +
əsasında əlifba yaradılmıtdır.
 +
 +
Əd. Zeynalov F., Turkologiya-
 +
nın əsasları, B., 1981, İzıki narodov
 +
SSSR, t. 2, M., 1966: Sovremennın ta-
 +
tarsgiV literaturnın izık |c. 1—2), M
 +
1969—71, İsslelovanil po
 +
azıku, Kazanh, 1977.
 +
 +
 +
TATARBUNAR USYANI (1924)—Bes-
 +
sarabiyanın c.-unda zəhmətketlərin
 +
Sovet hakimiyyətini bərpa etmək,
 +
SSRİ ilə yenidən birlətmək uqrunda
 +
Rumıniya ipqalcılarına qarpitı si-
 +
lahlı cıxını (15—18 sentyabr). Us-
 +
yanın səbəbi SSRİ-nin umumi rə"y
 +
sorqusu kecirmək haqqında təklifin-
 +
dən Rumıniya həkumətinin boyun qa-
 +
cırması və mustəmləkə siyasəti ye-
 +
ritməsi idi. Usyancılar Moldaviya
 +
Sovet Resp.-sı yaradılması uqrunda
 +
mӱbarizə aparırdılar. Kral Rumıni-
 +
yası usyanı silah gucunə yatırdı:
 +
3 min nəfərdən cox usyancı həlak ol-
 +
du, coxlu adam həbs edildi. Muxtə-
 +
lif əlkələrin elm və mədəniyyət xa-
 +
dimləri (A. Barbus, R. Rollan, T.
 +
Drayzer, A. Eyntteyn, B. Pou, L. Ara-
 +
qon və 6.) həbs olunmul usyancıların
 +
mudafiəsinə qalxdılar. İctimaiyyə-
 +
THH təzyiqi altında məhkəmə usyancı-
 +
ların coxuna bəraət qazandırdı.
 +
TATARISTAN MUXTAR SOVET SO-
 +
SİALİST RESPUBLİKASI (Ta-
 +
tarstan Avtonomiale Sovet Sopialis-
 +
tik Respublikası), Tatarıstan
 +
(Tatarstan)—RSFSR Əyan mux-
 +
tar respublika. 1920 il mayın 27-də
 +
təpkil olunmutidur. PTərqi Avropa
 +
dӱzənliyinin ip.-ində, Volqa cayının
 +
orta axını boyunda yerləpir. Sah.
 +
68 min km?. ƏH. 3475 min (1983, 1 yan-
 +
var). 37 r-nu, 18 pəhəri, 22 pitq var.
 +
Paytaxtı Kazan it.-dir.
 +
 +
Devlət qurulumqu. Tatar. MSSR
 +
fəhlə, kəndli və ziyalıların sosia-
 +
list ӱmumxalq dəvləti, muxtar sovet
 +
sosialist resp.-sıdır. Quvvədə olan
 +
Konstitusiyası 1978 il mayın 31-də
 +
qəbul edilmitdir. Ali dəvlət haki-
 +
MİYYƏTİ orqanı 5 il muddətinə secilən
 +
birpalatalı Tatar.MSSR Ali Sove-
 +
tidir (sessiyalararası dəvrdə onun
 +
 +
 +
tatarskomu
 +
 +
 +
160
 +
 +
 +
TATARISTAN MUXTAR SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Rəyasət Hey"əti). Ali Sovet resp. he-
 +
kumətini— Nazirlər Sovetini təpkil
 +
edir. Yerli devlət hakimiyyəti orqan-
 +
ları əhalinin 2,5 il mӱddətinə seəc-
 +
diyi ipqəhər, r-n, qəs. və kənd xalq de-
 +
putatları Sovetləridir. Tatar.MSSR
 +
Ali məhkəməsini Tatar.MSSR Ali
 +
Soveti 5 il mӱddətinə secir. Tatar.
 +
MSSR Prokurorunu SSRİ Banı pro-
 +
kuroru 5 il mӱddətinə tə”yin edir.
 +
 +
Təbiət. Relyefində Predvolj-
 +
ye (Volqa cayının saqe sahilində),
 +
Predkamye (Kama cayından iim.-
 +
da) və Zakamye (Kama cayından
 +
c.-da və c.-i1.-də) Hissələri ayrılır.
 +
Ərazinin təqr. 9096 -i alcaq duӱzənlik-
 +
dir. Ən yuksək yerlər Buqulma-Bele-
 +
bey (343 m-dək) və Volqaboyu yuksəklik-
 +
ləridir. Predvoljye və Vyatka-Kama
 +
suayırıcısı yarqanlarla cox kəsil-
 +
mipdir. Volqa-Ural neftli-qazlı
 +
sahəsinin bir hissəsi T. ərazisində-
 +
dir. Bentonit, gips, cınqıl, torf
 +
və s. faydalı qazıntı yataqları, mine-
 +
ral bulaqlar var. İqlimi mulayim
 +
kontinentaldır. Orta temp-r Yanvarda
 +
—13-dən (c.-q.-də) — 14,8”S-yədək (tim.-
 +
a.-də), iyulda 18.6-dan (lim.-da) 19,62S-
 +
yədəkdir (c.-da). İllik yaqıntı 400—
 +
450 mm. Ən bəyuk cayları Volqa, Kama,
 +
Belaya və Vyatkadır. Kuybıiev su an-
 +
barının bir Hissəsi T.-dadır. Qara,
 +
alluvial, cimli-podzol və boz meylə
 +
torpaqları yayılmındır. Resp. əra-
 +
zisinin 2095 -ə qədəri meptədir. Cana-
 +
var, tulku, dovpan, Sibir xoruzu,
 +
dovlaq və s. var. Cay və gelləri ba-
 +
lıqla zəngindir. 1960 ildə Volqa-
 +
Kama qoruqu yaradılmındır.
 +
 +
Hali. Əhalinin təqr. Yarısı 7704-
 +
tarlardır (1641,6 min, 1979), həm-
 +
cinin ruslar (1516 min), cuvatlar
 +
(147,1 min), mordvalar (təqr. 29,9 min),
 +
 +
 +
TATARISTAN MSSR |
 +
 +
 +
 +
 +
 +
42
 +
 +
 +
 +
 +
 +
və.
 +
| ə
 +
İk Pis
 +
 +
 +
VasılyavoSu-/ "|
 +
 +
 +
"ran
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
cu .2
 +
a
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
177228 o Ayla
 +
 +
 +
 +
 +
 +
== = ” = bə.
 +
ə"
 +
EyVısokaya Qora dvm,
 +
ir ə . : a
 +
əl 206 m gə 2” iH geyevo 5
 +
 +
 +
FL A3AH : Tfempembu
 +
“004 R Uslon “ə”
 +
 +
 +
dA
 +
Ümüd uu
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Ter nalılar (28,6 min), udmurtlar
 +
(25,3min)və b. xalqlar da yapayır. Or-
 +
ta sıxlıq 1 km-də təqr. 51 nəfərdir
 +
(1981). PPəhər əhalisi təqr. 6096-dir.
 +
2 ipəhərləri: Kazan (1010 min:
 +
1981), Brejnev, Almetyevsk, Nijne-
 +
kamsk və s. İYəhərlərin təqr. yarısı
 +
Sovet hakimiyyəti illərində yaran-
 +
mıpidır.
 +
 +
Tarixi ocerk. İndiki T. ərazisi
 +
erkən Paleolit devrundə (təqr. 100
 +
min il əvvəl) məskunlatmısidır. Bu-
 +
ranın ilk sakinləri muasir marilə-
 +
rin, mordvaların və udmurtların
 +
uzaq əcdadları olan findilli tayfa-
 +
lar idi. Eramızın 3—4 əsrlərində
 +
burada batqa tayfalar, o cӱmlədən
 +
qədim turkdilli tayfalar da məskun-
 +
laidılar. 8—10 əsrlərdə T.-da məs-
 +
gən salan bulqarlar baiqa tayfaları
 +
tabe edərək Volqa-Kama Bulqarısta-
 +
nını yaratdılar. 10—13 əsrlərdə
 +
feodal munasibətləri inkityaf etdi.
 +
Hləhəpnəpnə sənətkarlıq və metallur-
 +
giya yayılmınidı, bulqarların əz ya-
 +
zısı, ədəbiyyat və incəsənəti var idi.
 +
1177 ildə Kazanın əsası qoyuldu. Vol-
 +
qa-Kama Bulqarıstanı əhalisinin yuk-
 +
sək MƏDƏNİYYƏTİ, ƏKİNCİLİK, sənətkar-
 +
lıq vərdiiyləri Volqaboyu və Ural ta-
 +
tarlarının məiiyət və mədəniyyətində
 +
Hifz olunmuqidur. Volqaboyu bulqar-
 +
ları və b. xalqlar monqol-tatar ii1-
 +
qallarına ciddi muqavimət gestər-
 +
miplər. 1241 ildə Volqa-Kama Bul-
 +
qarıstanı Qızıl Ordaya tabe edildi.
 +
14—16 əsrlərdə yerli bulqarların və
 +
digər etnik komponentlərin əsasında
 +
Kazan tatarlarının təpəkkulu bai-
 +
 +
 +
ladı. 15—16 əsrlərdə T. ərazisi Ka-
 +
zan xanlıqına daxil idi. Kazan Yu-
 +
ruqiləri (1545—52) nəticəsində xan-
 +
lıq Rus dəvlətinə birlətndirildi. Ta-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
my till:
 +
Şe au yesbəs
 +
iL er
 +
 +
 +
"ə, q
 +
 +
 +
"ü Y 1
 +
=—==əyu 1 =Ayateniı ye
 +
= 219*
 +
 +
 +
EPatəxiyeDrayanı,
 +
Hd “Ül yisə
 +
eL/ T gö idx- Texnupuda inn
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ə =
 +
ə = “ən /
 +
x əzər Boqatıye Sabı Lubyanı o
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ki
 +
 +
 +
F
 +
m.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
V
 +
 +
 +
o ilfnüyu
 +
 +
 +
 +
 +
 +
= ——
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
AKornoulxoaao ə ə sı
 +
Rıbnaya Sloboda  /is = əy ə
 +
 +
 +
hb Uz “a
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
tarlar S. Razinin və Y. Puqacovun
 +
bapcılıqı ilə kəndli muharibələ-
 +
rində fəal iptirak etmiiylər.
 +
1708 ildə Kazan qub. təikil olun-
 +
du. 19 əsrin ortalarında T.-da 1,6
 +
mln. MƏTƏ əhali (1/3-i tatarlar) ya-
 +
iyayırdı. İqtisadiyyatla yanatı mədə-
 +
niyyət də inkiptaf edirdi. 1804 ildə
 +
Kazan universiteti acıldı. 60-cı
 +
illərin burjua islahatları kapita-
 +
lizmin inkipafına ppərait yaratdı
 +
və tatar burjua millətinin forma-
 +
lapmasını suӱr”ətləndirdi. 19 əsrin
 +
sonunda Kazanın sənaye muəssisələ-
 +
rində 60 min (1917 ildə 100 min) rus
 +
və tatar fəhləsi inləyirdi. 80-ci il-
 +
lərdə Kazanda N. Y. Fedoseyevin rəh-
 +
bərliyi ilə ilk marksist dərnəklər
 +
yarandı. 1887 ildə Kazan un-tinə da-
 +
xil olan V. İ. Lenin inqilabi fəa-
 +
liyyətə bapladı. 1897 ildə ilk s.-d.
 +
qrupu, 1903 ildə 4“İskram məsləkli
 +
RSDFP komitəsi yarandı. 1917 il
 +
oktyabrın 26-da (noyabrın 8-də) Ka-
 +
zanda Sovet hakimiyyəti quruldu. 1918
 +
—19 illərdə aqqvardiyacılar T. əra-
 +
zisini iki dəfə tutdular. 1919 ilin
 +
iyununda T. tamamilə arnapnaH TƏMH3-
 +
ləndi. URMİK və RSFSR XKS-nin
 +
1920 il 27 may tarixli dekreti ilə
 +
RSFSR tərkibində Tat.MSSR yara-
 +
dıldı. 1920 il sentyabrın 26—27-də
 +
resp.-nın ilk Sovetlər qurultayı oldu.
 +
Sənayelətdirmə, kollektivlətmə və
 +
mədəni inqilab T.-ın butun sosial-
 +
iqtisadi həyatını dəyitdi. 1940 ildə
 +
1913 ilə nisbətən 12 dəfə cox sənaye
 +
məhsulu buraxılırdı Fahlələrin
 +
sayı artır, milli kadrlar yaranırdı.
 +
30-cu illərdə k-z quruluqtu qalib gəl-
 +
di. K.t.-nın inkitafındakı nailiy-
 +
yətlərə gərə resp. 1934 ildə Lenin
 +
ordeni ilə təltif olundu. Sosialist
 +
 +
 +
a.
 +
 +
 +
Puqacofo
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Yİ
 +
 +
 +
=
 +
 +
 +
də
 +
—
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ki ur ü
 +
“ə BU Axktanıya =
 +
 +
 +
Muslumovo , ən so”
 +
b *
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
= er uba dl x
 +
s = c = =
 +
| İz ii ili" e
 +
if “ə Z” GAnucmodo Uc MA Bakal 9
 +
hə . g |bıiyevski Zaton — iz |
 +
- j İBulo. 55 dı . 190 ə RuseğisAktai = a
 +
= Kirya Bumurestiy” | iy. ——-1 R asi” Ki A ıı. o Xӧyin.
 +
"M... (s s P ç e - : 3 FHüduuisölli Au HEK bu m. Calil z /
 +
: r ə : = -
 +
zy “68 500 M 2 ob ƏKuybıiyev St.Baqryaj - Yeltovo = : . | ALİBTKASA “ə 324 -
 +
ezӧna SÜQA, DƏ Bunisk | Cu Balarnıye Mataki Aksubaysvo əzə a də ç r lopa
 +
Yar HMİ “fi v 3 ĞI el il | k “ 2 : ə “əl . ə = –
 +
= O əə Se Tetyunny gülü əs Ankc leaq St.Alparovo Sa Nӧrayğina (inniba yevdoyӱ ə | u Gӧz q 2 | Sui “Zi
 +
““ Ha ff Bus"Tapranu FT 12 o Hu. I
 +
“Ə Hu A R, gər ə şe, XHapubadı
 +
s lu b = m” Ceremiyan x –
 +
= Cu mu 2 dü R Mü si Kooo / vİyk VYad0 : kö “əl
 +
= I məə raPinə, ı s x: Leninoqorek- ən
 +
iə | | : de tk R y
 +
, E ÜN ə, Qum ba O |= iə muALllyi urovo Lə dn
 +
Hİ – I i ba iyk ann ün ın” 26 a 3 ra kg k A 7
 +
“4 | tk r it Den müsa, – Rona, o ka Ad “ə b CepağıHOBC ki
 +
— Ci o Ӱç ik 210 1 2 -HA Ni ü “az Lri “Pa –
 +
"ə —/ —=== Cerdaklı Novoceremii əə s s LT ni , CE o x
 +
lakın i, 0“ = ə 7 de o AİİS yiyə ENnjnetrontsgi (
 +
“x ə As ə “— —— o — əf s” yı
 +
| R -H of MӰLYANOVSK bə Zubovka su Çi “ I ee 1 = E.
 +
Karsun r - iF— - : ə . D = )
 +
. feulyanods—F İMİTROVQRADUT? ş | əl —.”” YY. ğ
 +
“ə "ğı -1 D | “r Loipoj ku Nsa Rh . m SA . . 4 kk —
 +
— m Ürün nül” “Tomi — Ansakovo *
 +
4 = Y— rek ysn, AS ə
 +
—— yiyə ən. ULU PA
 +
— - = ə “= =
 +
ə 2 | o yen v UN
 +
| İqnatov ə. 7 O OUVİYLAYƏTİ
 +
QU uxodop Çixapsayası “o/ İl A 4 x
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Hu
 +
 +
 +
—
 +
 +
 +
TATARISTAN MUXTAR SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI 161
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Tatarıstan MSSR. 1. Kazan. Sahilboyu. 2. Brejnev pəhəri.
 +
4. Kama avtomobil zavodunun kabinə yıqma sexində. 59. Nijnekamsk
 +
 +
 +
kolxozunun naxırı. 7. Menzelinsk rayonu. Musa Cəlil ad. kolxozun tarlasında.
 +
 +
 +
versitetinin əsas binası. Me"mar
 +
Siqal.
 +
 +
 +
dəyipiklikləri prosesində tatar so-
 +
sialist milləti formalaidı. Beyuk
 +
Vətən muharibəsi (1941—45) illərin-
 +
də T. 5350 ketləri cəbhədə və arxa-
 +
da qəhrəmanlıq gəstərdilər. 200 ta-
 +
tarıstanlı dəyuticu (o cӱmlədən M//sa
 +
Cəlil) Sovet İttifaqı Qəhrəmanı
 +
adına layiq gəruldu, 100 mindən cox
 +
deyulicu orden və medallarla təlti
 +
olundu. Mӱharibədən sonrakı illər-
 +
də T.-da si və qaz sənayesi sur”ətlə
 +
inkipafa batladı. 1976 ildə Kama
 +
avtomobil zavodu istifadəyə verildi.
 +
T. MSSR kommunizm quruculuqun-
 +
dakı nailiyyətlərinə və yYaranması-
 +
nın 50 illiyi munasibəti ilə 1970
 +
ildə Oktyabr İnqilabı ordeni, SSRİ-
 +
nin təpikilinin 50 illiyi munasibə-
 +
ti ilə 1972 ildə Xalqlar dostluqu or-
 +
deni ilə təltif edilmiidir.
 +
 +
Xalq təsərrufatı. Q. inkitaf et-
 +
miipq sənaye və iri k.t. resp.-sıdır.
 +
Neft hasilatı, sintetik kaucuk, muXx-
 +
təlif nov uzvi kimya məhsulları,
 +
kinofotomaterial, tibb preparatla-
 +
rı, mapınqayırma, yupgul və Yeyinti
 +
sənayesi məhsulları istehsalı uzrə
 +
ixtisaslaptmıpidır. Q. iqtisadiyyatı
 +
nın inkipafında neft yataqlarının
 +
(Puqurovo, Bavlı, Zainsk və s.) səl
 +
fi və sur"ətlə mənimsənilməsinin ƏƏ”
 +
yuk əhəmiyyəti olmudur. T.-nın
 +
SSRİ-nin muhum neft bazalarından
 +
birinə cevrilməsində Azərb. qa
 +
ləri muhum rol oynamınlar. ər .
 +
Sibirdə yeni neft yataqlarının istis-
 +
marı ilə əlaqədar pecn.-HbiH YM) ac
 +
faq neft hasilatındakı xususi cəki .
 +
get-gedə azalır. Neftlə birlikdə qaz
 +
 +
 +
ASE—11, c. 9
 +
 +
 +
P. Q. Pyatnitski. 9.
 +
10. L. A. Fəttahov. 4/Pəhərdən qayıdanlarə. 1963—64. 11.
 +
 +
 +
sından səhnə, Q, Kamal ad. Tatarıstan Akademik Dram Teatrı.
 +
 +
 +
da cıxarılır. Qaz, əsasən, Minniba-
 +
yevo qaz-benzin z-dunda e”mal edilir.
 +
Kazan, Zainsk, Urussu, Brejnev və
 +
Nijnekamskda gӱclu İES-lər tikil-
 +
miidir. Nijnekamsk neft-kimyanın
 +
iri mərkəzidir. Kazanda uӱzvi sintez,
 +
sintetik kaucuk, əczacılıq, V. BV. Kuy-
 +
bıpyev ad. kimya, M. Vaxitov ad. məi-
 +
ət kimyası z-dları, Mendeleyevskdə
 +
kimya z-du var. Brejnev 11.-ndə SSRİ-
 +
də ən iri arır yuk mapınları z-du—
 +
KamAZ tikilmiidir. Maiınqayırma-
 +
nın muhum mərkəzi Kazandır (kom-
 +
pressor, aviasiya, ə və nəql. ava-
 +
danlıqları, tibbi cihazlar, qaz apa-
 +
ratları z-dları və s.). Buqulmada
 +
neft avadanlıqları, Cistopolda saat,
 +
Yelabuqada boru gəmərlərində imilədi-
 +
lən armaturlar, Zelenodolskda soyu-
 +
ducular, Zainskdə avtomobil təkər-
 +
ləri istehsal olunur. Yungul sənaye-
 +
nin ən iri muəssisələri Kazan, Zele-
 +
nodolsk və Cistopoldadır. Faner
 +
istehsalına gərə resp. əlkədə qabaq-
 +
cıl yerlərdən birini tutur. Yeyniti
 +
səpayesinin ət, sud, yaq-pendir, ipəkər
 +
sahələri ingitaf etmiidir.
 +
 +
T. taxıl və heyvandarlıq məhsul-
 +
ları istehsalı sahəsində ixtisas-
 +
lapmıpidır. Resp. ərazisinin 3/4-ə
 +
qədəri G.t. ucun yararlıdır. Dənli
 +
bitkilər (buqda, covdar və s.), texniki
 +
bitkilər (təkər cuqunduru və s.), yem
 +
bitkiləri, kartof və tərəvəz əkilir.
 +
Baqcılıqla məqul olunur. Ətlik:-
 +
sudluk heyvandarlıq inkipaf etmiii-
 +
dir. Qaramal, donuz və davar saxlanı-
 +
lır. Xəzlik heyvan yetitdirilir. Tyur-
 +
culuq və arıcılıqla məqul olunur.
 +
 +
 +
Komsomolsk rayonu. 3. Nijnekamsk. İntaatcılar prospekti.
 +
neft-kimya kombinatı. 6. Menzelinsk rayonu. cYarıqiv
 +
 +
 +
R. V. İ. Ulyanon-Lenin ad. Kazan Uni-
 +
 +
 +
Kazanda Musa Cəlilin abiləsi. 1966. Heykəltərai V. Y.
 +
“Sənmut ulduzları (K. Tincurin) tamata-
 +
 +
 +
T. ərazisindən Moskva—Kazan—
 +
Sverdlovsk d.y. xətti kecir. Volqa,
 +
Kama, Vyatka və Belaya caylarından
 +
gəmicilikdə istifadə edilir. Avto-
 +
mobil və hava nəql. var. “Drujbaz
 +
neft kəməri resp.-nın C.-11.-indən
 +
ba:ilanır.
 +
 +
Səhiyyə. 1913 illə T.-da 4989 car-
 +
payılıq (əhalinin hər min nəfərinə
 +
2,4 carpayı) 98 xəstəxana, 13 ambula-
 +
toriya, 46 felditer məntəqəsi, 456 hə-
 +
kim (əhalinin Hər 30 min nəfərinə
 +
1 həkim), 850 orta tibb ipcisi var idi.
 +
İnfeksion xəstəliklər (traxoma, və-
 +
rəm, baqırsaq infeksiyası və s.) ge-
 +
inti yayılmıldı. Sovet hakimiyyəti
 +
illərində traxoma tamamilə ləəkv edil-
 +
mili, vərəm, baqırsaq infeksiyası ilə
 +
xəstələnmə halları xeyli azalmıiq-
 +
dır. Resp.-da 41,1 min carpayılıq (əha-
 +
lipin Hər 10 min nəfərinə 119 carpa-
 +
yı) 286 xəstəxana, 381 ambulator-po-
 +
liklinika muçəssisəsi, 1735 feldier:
 +
mama məntəqəsi, 355 qadın məsləhətxa-
 +
pası və utpaq poliklinikası, 11 min
 +
həkim, ZƏ min orta tibb iiicisi var
 +
(1981). Həkim kadrları Kazan Tibb
 +
İn-tunda və 10 tibb məktəbində hazır-
 +
lanır. Məphur kurortları: Bakiro-
 +
vo və İjevskiye Miperalpnıye Vodı.
 +
 +
Xalq maarifi və mədəni-maarif
 +
mӱəssisələri. 1914/15 dərs ilində T.
 +
 +
 +
ərazisindəki ӱmumtəhsil məktəblə-
 +
rində 117,2 min, orta ixtisas mək-
 +
təblərində 1,7 min ipagird, 3 ali
 +
 +
 +
məktəbdə 3,5 min tələbə oxuyurdu.
 +
1981/82 dərs ilində Tat.MSSR-in
 +
umumtəhsil məktəblərində 552 min,
 +
orta texniki peiqə məktəblərində 29
 +
 +
 +
162
 +
 +
 +
min, orta ixtisas məktəblərində 61
 +
min pyagird, 13 ali məktəbdə (o cum-
 +
lədən Kazan universiteti, Aviasiya
 +
in-tu, konservatoriya və s.), Moskva
 +
Energetika İn-tunun Kazan filialın-
 +
da, Moskva Neft-Kimya və Qaz Səna-
 +
yesi İn-tunun Leninoqorsk və Almet-
 +
yevskdəki axiam fakultələrində 73
 +
min tələbə təhsil alırdı. Resp.-da
 +
1754 kitabxana, 2570 klub mӱəssisəsi,
 +
2474 kinoqurqu, 9 teatr (o cӱmlədən
 +
opera və let, dram, gənc tamaiyacı -
 +
lar, kukla teatrları), 10 muzey (o cum-
 +
lədən Kazanda və enino-Kokuqikinoda
 +
V. Leninin ev-muzeyləri), sirk,
 +
aaa və s. fəaliyyət gestərir
 +
1982).
 +
Elmi idarələr. 1917 ilədək T.-da
 +
elmi tədqiqatlar, əsasən, Kazan un-
 +
tində (1804) və Kazan Baytarlıq İn-
 +
tunda (1873) aparılırdı. 1880 ildə
 +
azan Fizika-Riyaziyyat Cəmiyyəti,
 +
1901 ildə Bakterioloji in-t fəali)-
 +
yətə baplamındır. Əsas elmi idarə
 +
SSRİ EA-nın Kazan filialıdır.
 +
 +
Mətbuat, radio veriliiyləri, te-
 +
leviziya. Tatar dilində cSosialistik
 +
Tatarstanı (c“Sosialist Tatarıstanı p,
 +
1918), ca Qatarstan yailereə (4“Tatarıs-
 +
tan gəncləri, 1920), Yal lenincız
 +
(“Gənc leninciə, 1924), rus dilində
 +
cSovetskaya Tatariyaı (1917), *Komso-
 +
molets Tatariiz (1919) resp. qəzetlə-
 +
ri cıxır. Resp. radio və televiziya
 +
verilitləri tatar və rus dillərində
 +
aparılır. Umumittifaq Radiosunun
 +
və Mərkəzi Televiziyanın veriliti-
 +
ləri translyasiya olunur.
 +
 +
Ədəbiyyat. Yazılı tatar ədəbiy-
 +
yatı qədim tarixə malikdir. Anonim
 +
cKisekbaiz dastanı, Qutbun cXosrov
 +
və PYirin (1342) poeması, Xarəzmi-
 +
nin “Məhəbbətnamə (1354), Mahmud
 +
Bulqarinin dini-didaktik c“Cənnət
 +
yoluq (1370), Seyf Sərainin ca“Gulus-
 +
tanı (Sə”dinin eyniadlı əsərindən
 +
təbdil, 1391) əsərləri, Məhəmməd-
 +
yarın 4“Mərdlərin təhfəsim (1539),
 +
c Ӱrəklərin nuru (1542) poemaları
 +
və s. mӱhafizə olunmutdur. Orta əsr-
 +
lər tatar ədəbiyyatının inkipafına
 +
klassik turkdilli Orta Asiya və
 +
Azərb., habelə ərəb və fars ədəbiyyat-
 +
larının guclu tə”siri olmutdur. Bu
 +
devr ədəbiyyatında sufilik ən”ənələ-
 +
nə ətli idi. Kazan xanlıqının
 +
 +
usiyaya birlətdirilməsindən (1552)
 +
sonra T. ədəbiyyatının inkipafın-
 +
da yeni dəvr baplandı. Mutərəqqi
 +
rus Mədəniyyəti ilə təmas artdı. 18—
 +
 +
əsrlərdə demokratik ideyalar, maa-
 +
rifcilik hərəkatı vus"ət aldı (11
 +
Mərcani, X. Faizxanov, K. Nasiri,
 +
Miftahəddin Aqemolla və b.). 19 əs-
 +
rin sonu—20 əsrin əvvəlində prole-
 +
tar ədəbiyyatı yaranmaqa baqiladı
 +
(Q. Guləhmədov, X. Yamatev). 20 əsr
 +
tatar ədəbiyyatına tənqidi-realist və
 +
inqilabi-demokratik rus, həmcinin
 +
Azərb. ədəbiyyatının, o cӱmlədən
 +
Tatarıstanda geni yayılmın 4 Mol-
 +
La Nəsrəddinə jurnalının muhum
 +
tə siri olmuqdur. Bu dəvrdə Q. Tu-
 +
kayın yuksək vətəndaitlıq ruhlu poe-
 +
ziyası, habelə A. İbrahimov, M. Qa-
 +
iri, Kamal Qəliəsgər, Əmirxan
 +
 +
ateh, Kamal PTərif və 6.-nın yara-
 +
DICILIRI tatar ədəbiyyatını zən-
 +
ginlətdirdi. Tatar sovet ədəbi yyatı
 +
muasir həyatla sıx əlaqədə təpəkkul
 +
tapırdı. Onun baniləri Q. İbrahimov,
 +
M. Qafuri, Q. Kamal və b.-nın əsərlə-
 +
rində inqilab, Vətəndai muharibəsi
 +
 +
 +
TATARISTAN MUXTAR SOVET SOSİ
 +
 +
 +
və Yeni həyatquruculuqu mevz ları əsas
 +
yer tuturdu.“Tatar sovet ədə iyyatının
 +
inkipafında TİL. Usmanov, Ə. P1a-
 +
mov, H. Taktaı, K. Nəcmi, F. Bur-
 +
nal, N. İsanbet, H. Tufan, T. Giz-
 +
zət, K. Tincurin, F. Kərim, M. Əmir,
 +
b. Qumərov, A. Kutuy və 6.-nın muhum
 +
rolu olmutdur. Musa Cəlilin qəhrə-
 +
manlıq və mərdlik poeziyası dunya
 +
izehrəti qazanmıtdır. Ə. Absalamov,
 +
S. Həkim, 11. Bikcurin, Q. Akulov,
 +
R. Feyzullin, Q. Axunov və 6. iair və
 +
yazıcılar tanınmıplar. Alərb. və ta-
 +
tar yazıcılarının bir sıra əsəri
 +
qarilılıqlı surətdə tatar və Azərb.
 +
dillərinə tərcumə olunmutdur.
 +
Me”narlıq və təsviri sənət. T.
 +
ərazisindən tapılmıti ən qədim incə-
 +
SƏNƏT nӱmunələri Neolit (caxmaq da-
 +
ilından Heyvan və quti fiqurları, hən-
 +
dəsi ornamentli keramika yə,
 +
və Tunc (qablar və bəzək əiyyaları
 +
devrlərinə aillir. 10—13 əsrlərə
 +
aid bulqar ipəhərlərindən (Suvar,
 +
Bilyar, Bulqar və s.) arac istehkam-
 +
ların, yatpayıti evlərinin - qalıqla-
 +
bə alikar edilmiidir. Qızıl Orda
 +
əkmranlıqı dəvrundə (13 əsrin or-
 +
talarından) uslub cəhətdən Orta Asi-
 +
ya me”marlıqı ilə baqlı olan qala-
 +
lar, saraylar, məscidlər (Bulqarda
 +
“Qara imarətə adlanan cӱmə məscidi,
 +
14 əsr), turbə və hamamlar (Bulqarda
 +
cQırmızı imarəti adlanan hamam,
 +
14 əsr) tikilmitdir. Binalar freska
 +
rəsmləri, rəngli kapı bəzəkləri, daqp
 +
və suvaq uzərində oyma naxıtlarla bə-
 +
Zədilirdi. Kazan xanlıqının Rusiya-
 +
ya birlətdirilməsindən sonra tikinti
 +
rus me”marlıqı istiqamətində inki-
 +
itaf etmitdir | azan kremli, əsas
 +
tikililəri 16 əsr). 18 əsr me”marlıqı-
 +
na barokko uslubu qismən tə”sir et-
 +
mip, 19 əsr tikililərində rus klas-
 +
sisizmi ruhu ustun olmutdur (Kazan
 +
un-ti, 1825—30-cu illər). 19 əsr—20
 +
əsrin əvvəllərində me”marlıqda ek-
 +
lektika geni yayılmıtdı. Bəzək əp-
 +
yaları (əsasən kumutidən), qızılı
 +
tikmələr, dail ӱzərində oyma, dəri
 +
mə”mulatı, xovsuz xalcalar xalq deko-
 +
rativ-tətbiqi sənətinin genii yayıl-
 +
mhip nəvləridir. Professional təsvi-
 +
ri sənət 19 əsrin sonundan formalaql-
 +
mara baplamıtdır. 20 əsrin əvvəllə-
 +
rində ilk ar dən (M. Tane-
 +
yev, Q. Qumerov əaliyyət gəstərmiiz-
 +
lər. Sovet hakimiyyəti illərində T.-
 +
da coxlu Yaiayını evi, ictimai bina
 +
və qurqu tikilmiidir (Kazanda mət-
 +
buat evi, 1933—37, Musa Cəlil ad.
 +
Tatarıstan Opera və Balet Teatrı,
 +
1933—56, V. İ. Lenin ad. .stadion,
 +
1960, cay vaqzalı, Sov.İKP vil. ko-
 +
mitəsinin binası, Hər ikisi 1962,
 +
sirk, 1967). 1920—30-cu illərdə mil-
 +
li rəssamlıq kadrları formalaip-
 +
mıtidır (boyakar, heykəltərai və qra-
 +
rik B. İ. Urmance, heykəltərap S, S.
 +
xun, boyakar N. K. Vəliullin, qra-
 +
fiklər B. M. Almenov, F. 11. Tahi-
 +
rov). 1939 ildə Tat. MSSR Sovet Rəs-
 +
samları İttifaqı (1968 illən Tat.
 +
MSSR Rəssamlar İttifaqı) yaradıl-
 +
mıppdır. 1950—70-ci illərdə boyakar-
 +
lıqda tarixi-inqilabi, məiiət (X. XL
 +
Yakubov, İ. V. Rafiqov, Q. A. Rəhman-
 +
qulova, L. A. Fəttahov, İ. M. Xə-
 +
lilullov), portret (V. İ. Kudelkin,
 +
S. A, Rotnitski), mənzərə (N. D. Kya-
 +
netsov, K. Maksimov) janrları,
 +
heykəltəratlıq (B. İ. Urmance, N. İ
 +
Adilov, R. X. Ne"mətullina, V. M,
 +
 +
 +
ALİST RES PUBLİKASI
 +
 +
 +
.YV.k-B-———jjj "—"Ə—KRHƏKAĞ————————I—B—ӧA?——–—B———————"— "k.
 +
 +
 +
Məlikov), monumental-dekorativ sənət
 +
(S. M. Bubennov) inkitpaf etmipdir.
 +
 +
Musiqi. Beyuk Oktyabr sosialist
 +
inqilabına qədər . xalq musiqisi
 +
yalnız izifahi ən”ənəyə malik olmur
 +
və instrumental muppayiətsiz birsəs-
 +
li mahnılarla təmsil edilmipidir,
 +
İki hissəli lirik mahnılar (asta və
 +
cəld tempdə), eləcə də kənd (avıl koye)
 +
və ipəhər (peher koye) mahnıları ge-
 +
niiq yayılmıtidır. T. mahnıları pen-
 +
tatonikaya əsaslanır. Musiqi alətlə"
 +
ri: kuray, kubız, saz, surqay, qarmon,
 +
skripka, mandolina, domra, qusli, T,
 +
xalq mahnıları 19 əsrin axırların-
 +
dan toplanmıii, nota salınmınydır,
 +
Professional musiqi mədəniyyəti in-
 +
qilabdan sonra təpəkkul tapmıtdır.
 +
N. Jiqanovun c“Altunsacı (1941), 4Cə-
 +
lilə (1956) operaları, R. Yaxinin fp.
 +
ilə ork. ӱcӱn konserti və romansları,
 +
M. Muzəffərov, F. Axmetov Bə A,
 +
Monasıpovun simfoniyaları geniiy
 +
iqəhrət qazanmıtldır. Musiqi xadim-
 +
ləri: A. Abbasov, Bayrapqeva, A.
 +
İzmayılova, Q. Kaybitskaya, S. Sadı-
 +
kova, M. Bulatova, F. Nəsrəddinov
 +
və b. Resp.-da M. Cəlil ad. opera və
 +
balet teatrı, filarmoniya (nəzdin-
 +
də mahnı və rəqs ansamblı, simfonik
 +
ork.), bəstəkarlar ittifaqı, konser-
 +
vatoriya, Z orta ixtisas musiqi mək-
 +
təbi və s. fəaliyyət gəsterir.
 +
 +
Teatr. 19 əsrin sonu—20 əsrin əv:
 +
vəllərində ilk .həvəskar truppalar
 +
meydana gəlmipt, 1907 ildə professio-
 +
nal-“Səyyarətruppası yaradı ə
 +
Bu truppada məihur aktyorlardan Q,
 +
 +
ariyev, S. Gizzatullina-Voljskaya,
 +
B. Bolqarski, Q. Bolqarskaya, K. Tin-
 +
rin, Z. Sultanov cıxın etmiplər.
 +
1920 ildə muxtəlif teatr kollektiv:
 +
lərinin əsasında zanda cBirinci
 +
Nӱmunəvi Tatar Dəvlət Truppasız
 +
acılmın, teatr tezi (1923)
 +
fəhlə-gənclər teatrı (1932), səyyar
 +
teatr (1933) fəaliyyətə baplamıqdır.
 +
İlk T. milli öaneru —elliy pazeə (1911,
 +
F. Yarullin) 1945 ildə tamaplaya qo-
 +
yulmutidur. T. teatrlarının repe
 +
tuarına milli dramaturqlarla (X.
 +
Vahidov, A. Gilyazov, 111, Xusaninov,
 +
D. Valeyev və b) yanapı klassik BƏ
 +
mӱasir rus, sovet, xarici əlkə dra-
 +
maturqlarının əsərləri daxildir. T.
 +
səhnəsində hələ inqilabdan əvvəl N.
 +
Nərimanovun cNadir iiahə, N. B. Və-
 +
zirovun Məsabətif əxrəddinə pyeslə-
 +
ri oynanılmıit, H. Ərəblinski, M.
 +
A. Əliyev, Əbulfət Vəli bu tamapa-
 +
larda cıxısqi etmitilər. nqilabdan
 +
sonra C. Cabbarlı, nar və 6.-nın
 +
pyesləri, Q. Qarayevin “İldırımlı
 +
yollarla, A. Məlikovun “ Məhəbbət
 +
əfsanəsi baletləri, R. Hacıyevin
 +
c Romeo qontpumdurq operettası tama-
 +
iaya qoyulmutdur. Teatr xadimləri:
 +
 +
. Abcəlilov, F. Xalitov, Q. P/amu-
 +
kov, PT. Biktemirov, F. İlskaya, Q.
 +
Bulatova, PP. Kamal, R. Ziqaniyna, B.
 +
Minkina və 6. Resp.-da Q. Kamal ad.
 +
və tarıstan Devlət Dram Teatrı,
 +
V. . Kacalov ad. Rus Dram Teatrı
 +
(1791 ildən), gənc tamaacılar te-
 +
atrı və s. fəaliyyət gestərir. 1981
 +
ildə resp.-da kinematoqrafcılar it-
 +
tifaqı yaradılmındır.
 +
 +
 +
Ədil Xəlilov P.,. SSRİ xalqları
 +
ədəbiyyatı, H. 2, nəpro 2. B., 1977: Lenin
 +
i Qatarin. Sb. dokumentov, materialov
 +
 +
 +
İ vospominani8, 2 izl., Kazanh, 1970: İs-
 +
torin Qatarskon ASSR, 2 izd., Kasanb,
 +
1980, Heropun TaTapcKod coBeTCKoOfİ nHTe"
 +
 +
 +
TAUER
 +
 +
 +
163
 +
 +
 +
raturı, M., 1965, Xasanov X. X,, rRe-
 +
volopil 1905—1907 v Tatarii, M.., 1965:
 +
Tatarı Sredneqo Povoljha i Priuralha,
 +
M., 1967, Qavnullin M., Tatarskad
 +
literatura i publipistika nac. XX v.,
 +
Kazanh, 1968: İstorin sovetskoN mnoqona-
 +
pionalınovV literaturı, t. 1—6, M., 1970-—
 +
714, Ocerki istorii partiinoV orqaniza-
 +
pii Tatarii, Kazanh, 1973: Abdullin
 +
Q., Tatarskal prosvetitelıskan mıslh, Ka-
 +
zanh, 1976, Abdullin M.İ., Batı-
 +
ev S. Q., Tatarskan ASSR: realınosth i
 +
burjuaznıe mifı, Kazanh, 1977, Vale-
 +
ev M. F., Leninskan politika partin v
 +
devstvii, M.. 1979, Pveti, mov Tatarstan,
 +
Kazanh, 1980, Tataril—novan stroga bioq-
 +
rafii, Kazanh, 1981: Narodnoe xozanst-
 +
vo Tatarskov ASSR v deslton patiletke,
 +
Kasanb, 1982, Fainbe r q A. B., Xu-
 +
dojniki Tatarii, L., 1983.
 +
 +
 +
TATARLAR-–-Tat.MSSR-in əsas əha-
 +
lisi (1642 min, 1979). SSRİ-də umu-
 +
mi taladı 6317 min nəfərdir (Azərb.
 +
SSR-də 31,4 min: 1979). Xarici Asi-
 +
yada 20 min tatar (Turkiyədə 10 min
 +
nəfər) yapayır. Tatar dilində da-
 +
nımırlar. indarları musəlman-
 +
dır.“ Q.ə etnonimi ilk dəfə 6—9 əsr-
 +
lərdə Baykal gəlundən c.-i1.-DƏ kə-
 +
cəri Həyat surən monqol tayfaları
 +
arasında meydana gəlmiptdir. 13 əsr-
 +
də tatar-monqol itpealları dəvrundə
 +
T.-ın adı avropalılara da mə”lum
 +
oldu. 16—19 əsrlər rus mənbələrində
 +
bir cox tӱrkdilli xalqlara və Rusi-
 +
yanın ucqarlarında yapayan bir sı-
 +
ra xalqlara da T. deyilirdi. 15— 16
 +
əsrlərdə T.-ın muxtəlif feodal dəv-
 +
lətləri (Kazan, Həptərxan, Krım,
 +
Sibir və s. xanlıqları) yarandı. Bu
 +
dəvrdə Q.-ın Kazan, Mipari, Kasi-
 +
mov, Krım, Sibir, Həttərxan və s.
 +
qrupları təpəkkul tapdı. T. Orta
 +
 +
olqa və Uralboyunda nisbətən cox-
 +
durlar: burada iqtisadiyyat və MƏMƏ"
 +
niyyətləri daha genitp inkipaf et-
 +
mitidir. əsrin axırlarında T.
 +
burjua milləti kimi təpəkkul tap-
 +
mhiplar. BəyYuk Oktyabr sosialist
 +
inqilabıpa (1917) qədər T.-ın əsas
 +
hissəsi əkincilik, Həptərxan Q.-ı
 +
isə əsasən heyvandarlıq və balıqcı-
 +
lıqla məpqul olmupylar. 19 əsrin so-
 +
nu—20 əsrin əvvəllərində T.-ın ək-
 +
sər qrupları Orta Volqa və Uralbo-
 +
yu T.-ı ilə qaynayıb-qarıpmınlar.
 +
Beyuk Oktyabr sosialist inqilabın-
 +
dan sonra T. muxtariyyət əldə etdilər
 +
(bax Tatarıstan Muxtar Sovet So-
 +
sialist Respublikası) və sosialist
 +
milləti kimi formalatdılar. So-
 +
vet hakimiyyəti illərində T.-ın iq-
 +
tisadiyyat, məipət və mədəniyyətlə-
 +
rində əsaslı dəytpiklik ball verdi.
 +
Onların yarıdan coxu ipəhərlərdə
 +
yapayır, sənaye, elm və MƏDƏNİYYƏT CA-
 +
həsində calınırlar.
 +
 +
 +
Əd.: İstoril Tatarskon ASSR, 2 rü
 +
Kazanı, 19860) Myxame€e 4 əə bü
 +
Tatarı-mipari, M., 1972, kən
 +
X. X., Farmirovanie tatarsko | ur. aa
 +
no napii, Kazanhı, 1977: X .. a Kon -
 +
X., Proisxojdenie tatari ən dk.
 +
Priuralıl, Kazanh, 1978, ə
 +
D. M., Rasselenie i cislennostı ssa
 +
pevoljsko-priuralhskon İstorinas əş
 +
rpatbuqec kofi o6nacTu v xvlr xx
 +
Sonetskan ətnoqrafilə, 1980,
 +
 +
 +
TATARLI—– Azərb.SSR PQTamxor r-
 +
nunda kənd. T. sovetliyinin mərkəzi.
 +
R-n mərkəzindən 12 km q..-də, nar ətə-
 +
yindədir. Əh. 1782 (1985), uzumculuk
 +
və heyvandarlıqla məpquldur. Orta
 +
məktəb, klub, kitabxana, tibb məntə-
 +
qəsi var,
 +
 +
 +
11", c. 9
 +
 +
 +
TATARMƏHLƏ — Azərb.SSR Neft-
 +
cala r-nunda kənd. T. sovetliyinin
 +
mərkəzi, R-n mərkəzindən 15 km (1m.-q.-
 +
də, Kur cayının sahilində, Cənub-
 +
rik PTirvan duzundədir. ƏH.
 +
(1985), pambıqcılıq, permidarlıq
 +
və taxılcılıqla məpquldur. İbti-
 +
dai məktəb, klub, kitabxana, tibb man-
 +
TƏTƏCH Bap,
 +
TATAPCK — RSFSR Novosibirsk
 +
vil.-ndə tpəhər. Tatarsk r-nunun mər-
 +
kəzi. D.y. qovpaqı. D.y. nəql. muəssi-
 +
sələri, mexaniki, tərab, ticarət ava-
 +
danlıqı və tikinti materialları z-D-
 +
ları, tikipp və gecə ayaqqabı f-kləri,
 +
elevator, qupi əti kombinatı gə
 +
TATİİYİYEV Vasili Nikitic (29.4.
 +
1686, Pskov yaxınlıqında— 26.7.1750,
 +
indiki Moskva vil.-nin Boldino k.)—
 +
rus devlət xadimi, tarixci. PTimal
 +
mӱharibəsinin (1700—21) iptirak-
 +
cısı olmut, Uralda dəvlət adlar -
 +
nı idarə etmiin (1720—22, 1734—37)
 +
Yekaterinburq (indiki Sverdlovsk
 +
iy,.-nin əsasını qoymutidur. 1741—45
 +
illərdə Hətptərxan qubernatoru idi.
 +
Rusiyada ilk dəfə tarixi mənbələri
 +
nəprə hazırlamıtn, etnoqrafiya və
 +
mənbəpqunaslıqın inkipafının əsa-
 +
sını qoymupdur. Rusiya tarixinə dair
 +
ilk uӱumumilətdirici əsər yazmıit,
 +
ilk rus ensiklopedik lurətini tər-
 +
tib etmitpdir. Rus tarixiqunaslıqrın-
 +
da birinci dəfə olaraq insan cəmiy-
 +
yətinin inkipafındakı qanunauyqun-
 +
luqları tapmara, dəvlət hakimiyyəti-
 +
nin yaranması səbəblərini əsaslandır-
 +
maqa cəhd gestərmiindir. Tarixi pro-
 +
sesi cəqli maariflənmə.mnin inkitia-
 +
ı ilə əlaqələndirmiit, mutləqiyyət
 +
tərəfdarı olmutdur. Rusiya tarixini
 +
ilk dəfə T. dəvrlətdirmitdir.
 +
Əsərləri: İstoril Rossinskal,
 +
 +
 +
t. 1—7, M.—L., 1962—68: İzbr. proizv.,
 +
L., 1979.
 +
 +
 +
Ədl Kuzımin A., Tatiev, M.,
 +
1981.
 +
TATI EV, bəyuk ev— Azərb.-da
 +
xalq yapayıln evi. Yapayıt otaqı və
 +
təsərrufat tikililərindən ibarət idi.
 +
Otaq kvadrat və ya duzbucaqlı planda
 +
olub, sah. təqr. 50—60 m2-ə catırdı.
 +
Daidan tikilən T.e.-in damı yastı
 +
olurdu. Divar boyunca və ortada araq
 +
dirəklər, onların ustunə isə divar-
 +
lara paralel tirlər qoyulurdu. Tir-
 +
lərə gəndələn taxta cvillərg duzu-
 +
lur, ustunə kuləiq deiyənir, onun us-
 +
tunə isə 0,8—1.m qalınlıqında tor-
 +
paq təkulurdu. T.e.-də adətən, beyuk
 +
ailələr yapayırdı. Belə evlər əsasən,
 +
5 Lerik r-nunda, qismən
 +
də Naxcıvanda olmuttdur.
 +
 +
TATLAR— Azərb.SSR-in Xəzər dəni-
 +
zi sahillərində, Daq. MSSR-in c,.-
 +
unda və İranın Qəzvin r-nunda ya-
 +
iayan xalq. SSRİ-də 22 min nəfər-
 +
dir (1979). Tat dilində (Azərb.SSR-də
 +
həm də Azərb. dilində) danıpırlar.
 +
Mədəniyyət və məinətlərinə gerə, de-
 +
mək olar ki, azərb.-dan fərqlənmir-
 +
lər. Ən ənəvi məpquliyyətləri əkin-
 +
cilik və baqcılıqdır. Xalcacılıq,
 +
misgərlik və s. də inkitnaf etmiin-
 +
dir. Sənaye sahəsində də calımnırlar.
 +
Dindarları musəlman, xristian və
 +
nudaistdir. 4 Qatə səzunun məniəyi ba-
 +
rədə muxtəlif mulahizələr mevcuddur.
 +
Bəzi tədqiqatcılara gərə ctabe ppaxsa,
 +
cqulə, ckafirə, cxariciz, ckasıbı,
 +
coturaq həyat KeuHpəH ipəxsə, €ƏKHHuHƏ,
 +
=cpəhərliq və s, mə”nalarda ilədil-
 +
MH ctatə sezu əvvəllər etnik ad ol-
 +
 +
 +
mamıpdır. Bu termin cox sonralar
 +
İran dillərindən birində danıtan
 +
muəyyən bir xalqın adına cevril-
 +
mipdir.
 +
 +
Əd.: Juze P. K., K vılsnenik) znaq
 +
cenin slova ctatə, B., 1930: Narodı Kav-
 +
kaza, t. 2, M., 1962, Lopkevic F.
 +
D., Termin ctatə kak ətnonim v Sredned
 +
Azii, İrane i Zakavkazhe, FSovetskal
 +
ətnoqrafilə, 1971, E3: Matatov M,
 +
E., K voprosu o tatskom ətnose, yenə
 +
orada, 1981, 5,
 +
 +
 +
TATLI— Azərb.SSR Qazax r-nunda
 +
kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n
 +
mərkəzindən 31 km c.-p.-də, Gəncə—
 +
Qazax dӱzənliyindədir. Əh, 1473 (1985):
 +
uzumculuk, heyvandarlıq və taxıl-
 +
cılıqla məpquldur. Orta məktəb,
 +
mədəniyyət eviy kitabxana, tibb mən-
 +
təqəsi var.
 +
TATRA DARLARI (Taqqu)—Qərbi
 +
Karpat d-rının mərkəzi hissəsində
 +
massiv. Vaq və Qornad caylarının də-
 +
ləri ilə Yuksək T.d. (maks. hund.
 +
6595 m, Gerlaxovski-1Ptit d.: r-
 +
pat d-rında ən yuksək nəqtə) və Alcaq
 +
T.d.-na (maks. hund. 2043 m) ayrılır.
 +
TYKCƏKT.A. Alp relyef forma-
 +
larına malikdir, əsasən, qranit, qra-
 +
nodiorit və əhəngdatılardan təpkil
 +
olunmutpdur. Alcaq T.d. ucun garst
 +
lyef ormaları xarakterikdir.
 +
aqların yamacları meiyə, subalp və
 +
alp cəmənləri ilə ərtuludur. Meteo-
 +
roloji rəsədxana, xalq parkı var. Tu-
 +
rizm inkitpaf etmipdir. T.d. Gӱrort
 +
r-nudur. Poronin kurortunda V. İ.
 +
Leninin ev-muzeyi yaradılmındır.
 +
TATUİRLƏMƏ (ing. qaqoo, fr. ta-
 +
(opeq—bədənə ipəkillər deydurmək:
 +
ilkin mənbəyi—polineziya dillərin-
 +
dən)u—tatuirovka —dəri altına
 +
rəngli maddə yeritməklə pəkil dey-
 +
dӱrmək. T. taxta, sumuk, yaxud metal
 +
iynələrlə edilir. Cənub-Pərqi Asiya,
 +
Okeaniya xalqları, PTimali və Cənu-
 +
bi Amerika hindiləri arasında geni
 +
Yayılmımnldı. Həddi-buluqa catmıtp
 +
gənclərin dəzumluluyunu sınamaq ki-
 +
mi qədim adətlə əlaqədardır. İbtidai
 +
icma davrundə yalnız bəzək məqsədi
 +
ilə deyil, həm də ipəxsin hansı tayfa-
 +
Ya, qəbiləyə, totemə mənsub olduqunu,
 +
yapını və s, gəstərmək ucun bədənə
 +
iəkil deydururdulər. Bə”zi tədqiqat-
 +
cılara gərə T. hələ qədim zamanlar-
 +
dan Qafqazda, o cumlədən Azərb.-da
 +
da mevcud olmutdur. Bədəndə bəzək
 +
və xatirə nipanı məqsədi ilə iiəkil-
 +
deydӱrmə kimi mənfi hallara indi
 +
də təsaduf edilir. T. zərərli adət-
 +
dir. Q. zamanı dəridə qanqren, guzaz,
 +
sifilis və s. xəstəliklər bapq verə
 +
bilər. T.-ni cərrahi usulla yox etmək
 +
olar. Həmin nahiyənin dərisi gəturu-
 +
lur, tikiii qoyulur, yaxud dəri gecu-
 +
rulur. Q.-ni lazer iqualarının gə-
 +
məyi ilə, habelə diatermokoaqulyasiya
 +
usulu ilə də pozmaq olar.
 +
Əds Volkova N. Q., ObıcaNn ta-
 +
tuirovgi i raskraski tela na Kanvkaze,
 +
c“Sovetskal ətnoqrafilə, 1981, I 5.
 +
 +
 +
TAUER, Touer (ing. (oceq—qullə)
 +
— Londonda Temza sahilində qəsr-
 +
qala, Ən qədim hissəsi olan FAR qulləq
 +
təqr. 1078—85 illərdə tikilmiidir.
 +
17 əsrədək T. kralın iqamətgahların-
 +
dan biri idi. İngiltərənin əsas dev-
 +
lət həbsxanası da rəsmən 1820 ilədək
 +
burada yerlətirdi. T.-də İngiltə-
 +
rənin bir sıra yӱksək vəzifəli dev-
 +
lət xadimləri eldurulmutlər. T.
 +
1820 ildən muzey-cəbbəxanadır.
 +
 +
 +
164
 +
 +
 +
TAYH
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TAUN—insan və heyvanlarda kəskin
 +
infeksion xəstəlik, karantin xəs-
 +
təliklərə aiddir. Terədicisi T.
 +
MHKpoöy 41yp (Pasteurella pestis), 1894
 +
ildə fransız alimi A, Yersen və ya-
 +
pon alimi S. Kitazato kəif etmiiq-
 +
lər. T. məkrobları 100"S-də 1 dəq mud-
 +
dətində məhv olur. T. epidemiyaları
 +
devri olaraq dunyanın bir cox əlkə-
 +
sini əhatə edirdi. 1-ci pandemiya 6
 +
əsrdə PTQərqi Roma imperiyasında bali
 +
vermitp və bir cox əlkəni əhatə et-
 +
mipdi. “Qara əƏlumə adlanan 2-ci
 +
pandemiya 14 əsrdə, 3-cu pandemiya
 +
isə 19 əsrin sonunda olmutndur (xəs-
 +
təliyi dəniz gəmilərindəki sicovul-
 +
lar yaymınl və dunyanın 100-dən ar-
 +
tıq portunda epidemiya baiq vermin-
 +
di). 14 əsrdən bailayaraq Rusiyada
 +
(o cumlədən bir necə dəfə Moskvada),
 +
19 əsrdə Zabaykalyedə, Zaqafqaziyada,
 +
Prikaspidə, 19 əsrin sonu—20 əsrin
 +
əvvəllərində Odessada və Qara dəni-
 +
zin bapqa portlarında (bunu da si-
 +
covullar yaymındı), 20 əsrdə isə Hin-
 +
distanda T.-un genin epidemiyası
 +
qeydə alınmındır.
 +
 +
T. təbii ocaqlarla xarakterizə
 +
olunur, səhra, cəl və daq landiaftı
 +
ilə əlaqədardır. Gəmiricilərin muəy-
 +
Yən nevu ocaqlarda epizootik prosesin
 +
uzanmasına kəmək edir, lakin batqa
 +
gəmiricilər, doӧviqan, dəvə və s. məmz-
 +
lilər də xəstəliyi insanlara yoluxdu-
 +
ra bilərlər. Amil sinantrop gəmiri-
 +
cilərin populyasiyasına daxil olduq-
 +
Da epidemioloji təhlukə daha da ar-
 +
tır. İnsanlar əsasən heyvanlardan
 +
transmissiv (birələr vasitəsilə), na-
 +
dir halda kontakt yolu ilə (əsasən,
 +
xəstə heyvanların cəmdəyini doqra-
 +
 +
 +
diqda, yoluxurlar. T. pnevmoniyası-
 +
nın bubon formasının (ikincili ar-
 +
ciyər Q.-u) aqırlatması nəticəsində
 +
 +
 +
infeksiya hava-damcı yolu ilə yayı-
 +
laraq ətrafdakılar ucun təhlӱkəli
 +
olan ilkin arciyər T.-u terədir. İn-
 +
feksiya dəridən, yuxarı tənəffus yol-
 +
larının selikli qitasından, KƏSYH
 +
konyunktivasından və s. yolla orqa-
 +
HHƏMƏ daxil olur. T.-un inkubasiya
 +
dəvru 2—6 gundur. Xəstəlik kəskin
 +
batlayır. Titrətmə, bapqaqrısı, yuk-
 +
sək temp-r (40*S) olur, uzun dərisi
 +
hiperemiyalapır, cox vaxt beyin qi-
 +
(pasının zədələnməsi əlaməti mupa-
 +
hidə olunur. Bubon formasında MYX-
 +
təlif lokalizasiyalı aqrılı xiyə-
 +
rəklər əmələ gəlir: aqciyər forma-
 +
sında aqciyər iltihabı baiq verir.
 +
Gedipi arır olur. Laboratoriya diaq-
 +
nostikası ucun trii və sero-
 +
loji usuldan istifadə olunur. M u a-
 +
LlİCƏsSİi: streptomisin və s. antibio-
 +
tiklə. Profilaktikası: tə-
 +
 +
ii ocaqlarda epidemioloji axtarıii-
 +
lar (epizootoloji muayinə və s.), di-
 +
ri vaksinlə peyvənd etmək, gəmirici-
 +
ləri və birələri qırmaq. Epidemik
 +
ocaqlar təzahur etdikdə xəstələrin
 +
qospitalizasiyası, xəstələrlə təmas-
 +
da olanları təcrid edib profilakti-
 +
ka mӱalicə tədbirləri aparmaq, dezin-
 +
 +
eksiya etmək, karantin qoymaq" və s.
 +
 +
Zeyvanlarda T. iti gediiili
 +
KLİNİK əlamətlərin mӱxtəlifliyi və
 +
Yӱksək əlum halları ilə xarakterizə
 +
olunan infeksion xəstəliklər qrupu-
 +
Dur. Dəvələrdə və qızılbalıq arda
 +
 +
u bakteriyalar, xərcənglərdə isə
 +
patogen gəbələklər terədir. Alimen-
 +
tar və aerogen yolla kecir. Heyvan
 +
yapından, cinsindən asılı olmayaraq
 +
 +
 +
T.-a tutulur. İnfeksiya mənbəyi xəs-
 +
tə heyvanlardır. Viruslar onların
 +
sekret və ekskrementləri vasitəsilə
 +
xarici mӱhitə yayılır: infeksiya
 +
əmcinin virusa yoluxmupt sudan, yem-
 +
DƏN, dəƏəmədən, peyindən, qan, ət,
 +
dəri, cəmdək və heyvan dayanan yerlər-
 +
DƏN DƏ kecə bilər. Heyvaplar qısa
 +
mӱddətdə qırılır. Heyvandarlıqa bə-
 +
Yuğ iqtisadi zərər vurur. Mu bari-
 +
ZƏ tədbirləri: imm n serumla
 +
peyvənd, karantin, xəstə Heyvanları
 +
 +
 +
kəsmək, cəmdəkləri yandırmaq, vaksin-
 +
“ƏMƏK,
 +
 +
 +
Ədl Kozlov M. P., Cuma. Pri-
 +
roDdnan ocaqopostıh, əpizootoloqii,zpidemi-
 +
cesgie prolvlenil, M., 1979: Spravocnik
 +
prakticeskoqo praca, pod red. A. İ. Vo-
 +
poöbena, M., 1882
 +
 +
 +
“TAYH TM)AMblə—1771 uni. CEHT-
 +
yabrında, taun epidemiyası zamanı
 +
oskvada xalq usyanı, Səbəbi ac-
 +
LIQ və polis eəzbatınalıqı idi. Us-
 +
Yancılar Moskva arxiyepiskopu Amv-
 +
rosini əldurub, Kremli tutmara cəhd
 +
gəstərmipdilər. Həkumət qopunla-
 +
rı ilə 3 gunluk kucə dəyutilərindən
 +
sonra usYan yatırılmıtidı.
 +
TAUN ƏLEYHİNƏ RESPUBLİKA
 +
STANSİYASI, S. A. İmaməli-
 +
Yevad. Azərb. taun əleyhi-
 +
nə stansiya—SSRİ Səhiyyə Na-
 +
zirliyinin mӱəssisəsi. 1934 ildə
 +
Azərb.SSR Virusologiya, Mikrobio-
 +
logiya və Gigiyena İn-tunun nəzdin-
 +
DƏKİ taunla mubarizə laboratoriya-
 +
SININ əsasında təpkil olunmutdur.
 +
St.-nın əsas problemləri taun xəstə-
 +
liyinin təbii ocaqlarını aikar edib
 +
onların epizootoloji xususiyyətlə-
 +
rini əyrənmək, butun kompleks təd-
 +
birləri muəyyənlətdirib həyata ge-
 +
cirmək, batqa karantin xəstəliklə-
 +
rin (vəba, qarayara, tulyaremiya və s.)
 +
ərazi xususiyyətlərini mçəyyənlətdi-
 +
rib profilaktik tədbirlər aparmaq
 +
və s.-dir. St.-da epidemioloji me”6ə,
 +
4 laboratoriya (zooloji, bakteriolo-
 +
ji, vəba və taun xəstəliyi amilini
 +
gəzdiricilər və onlarla mubarizə)
 +
var. St.-da 2e.d., 12 elmlər namizədi
 +
calıtdır (1984). 1968 ildə st.-ya S, A.
 +
İmaməliyevin adı verilmitdir.
 +
TAYHC (Tovrnes) Carlz (d. 28.7.1915,
 +
Cəpubi Karolina, Qrinvill 1p.)—ame-
 +
rikan fiziki. Nobel mukafatı lau-
 +
reatı (1964). Amerika Fizika Cəmiyyə-
 +
tinin prezidenti (1967 ildən). 1967
 +
ildən Kaliforniya un-tinin fizika
 +
pqo”bəsinin rəhbəridir. Əsas əsərləri
 +
kvant elektronikasına aiddir. A. M,
 +
Proxorov və N, G. Basovdan xəbərsiz
 +
ilk kvant geperatorunu—mazeri ya-
 +
ratmıni, optik kvant generatorunun
 +
(lazerin) Yaradılması imkanını
 +
əsaslandırmın (A. PQavlov ilə bir-
 +
likdə), kosmosda mazer effektini
 +
kətpf etmiidir.
 +
 +
 +
Əsərləri: V rus. per. Polucenie
 +
koqerentnoqo izlucenin s pomoid bio aTOMON
 +
i molekul (Nobelenskan lekinia), *Uspexi
 +
fizicesgix naukə, 1966, t. 88, vn. Z: Mole-
 +
kulı i plotnıv oblaka p mejzvezdnom
 +
prostranstvae, yenə orada, 1974, t. 112, n.
 +
2, (sovm. s dr.).
 +
 +
 +
TAURAGE—Lit.SSR-də pəhər. Tau-
 +
rage r-nunun mərkəzi. D.y. st. Hesab-
 +
layan mapın elementləri, keramika,
 +
yeyinti və metə sənayesi muçəssisələri:
 +
politexnikum, xalq teatrı var. 1812
 +
ildə Tauroqge konvensiyası (Rusiya-
 +
Prussiya konvensiyası) T.-da imza-
 +
 +
 +
lanmımdır. 16 əsrdən məlumdur,
 +
TAU-SA QIZ (Scorzonera tau-saghyz)—
 +
mӱrəkkəbcicəklilər fəsiləsinin bir
 +
novu. Hund. 40—50 sm-dək olan yarım-
 +
koldur. Dar xətvarı Yarpaqları roze-
 +
tə toplanmıtidır. Hicək qrupu səbət-
 +
dir. Meyvəsi dənvarıdır. Tyanilan,
 +
Pamir-Alay ərazisində rast gəlir,
 +
Kək və gəvdəsində sud kimi aər ipirə
 +
—kaucuk var, Azərb.SSR-də buna ya-
 +
xın nəvlərdən enliyarpaq T., qəəng
 +
T., yunlu T. və s. mə”lumdur.
 +
TAUTİNİNKLƏR (Litva dilində
 +
IaiIpipKaz, hərfi mə”nası—millət-
 +
ci)—Litva tautininklər ittifaqı-
 +
nın—iri burjuaziya, mӱlkədarlar
 +
və qolcomaqlar partiyasının uzvləri,
 +
Partiya 1908 ildən Litva demokratik
 +
partiyasının saə qanadı kimi yaran-
 +
maqa baiplamhıptdı. Liderləri A. Sme-
 +
tona və b. idi. Q. 1926 ildə xristan-
 +
demokratlar partiyası və murtəce
 +
zabitlərlə birlikdə devlət cevrili-
 +
izi edərək, fatist həkuməti yarat-
 +
mıtpdılar. Smetonanın diktator re-
 +
jimi Kommunist partiyasına və fəh-
 +
lə təpkilatılarına divan tuturdu,
 +
Litvada faitist diktaturası devril-
 +
dikdən (1940) sonra A. Smetona və T.-
 +
in baqa rəhbərləri Almaniyaya qac-
 +
dılar. Bəyuk Vətən muharibəsi illə-
 +
rində Q.-in 6ə”annəpu faitistlərlə
 +
əməkdailıq etmipdir, Muhacirətdəki
 +
T. antisovet fəaliyyət gestərirlər.
 +
TAUTOMERLİK (yun. tautös—həmımn
 +
-Hteqo5—pay, hissə)—tez dənər quru-
 +
lupq izomerliyi. T. qabiliyyəti olan
 +
maddələr yaranmıqp tarazlıqda bir-bi-
 +
rinə cevrilə bilən iki (və ya bir necə)
 +
izomerlərin—tautomerlərin qarınrı-
 +
qından ibarət olur. Prototrop triad
 +
(uc atomlu sistemdə protonun miqra-
 +
siyası) T. daha genipt yayılmınidır.
 +
Bu nəv T.-ə keto-enol, imin-enamin
 +
 +
 +
tautomerləri və s, aiddir:
 +
—.
 +
“C..6—c- —-
 +
Zİ nz” 1 |
 +
OH ğ- OH
 +
 +
 +
Keto forma Enol forma
 +
Xe-
 +
 +
 +
dii |
 +
 +
N ME NHR
 +
İmin Enamin forma
 +
forma
 +
 +
 +
Anionotrop T. (mənfi yuklu ATOM
 +
və Ya atomlar qrupunun miqrasiyası)
 +
allilhalogenidlər, allil spirtləri
 +
 +
 +
və onların terəmələrində muiahidə
 +
olunur:
 +
 +
 +
|. | / | |
 +
h-S—S=Ӧ — ——S—–
 +
 +
| çak S “
 +
 +
(H = halogen, ON, OSOK).
 +
 +
Əsasən (məs., NSM də) tautomerlə-
 +
rİN olması spektral usulla təyin
 +
edilir.
 +
 +
Bir cox maddələr iki sıra tərə-
 +
mələr əmələ gətirir ki, bu da iki mum-
 +
Kun tautomer formaya uyqun gəlir,
 +
bu hadisə T. ilə deyil, maddənin iki-
 +
qat reaksiya qabiliyyəti ilə əlaqə-
 +
dardır Çə Mezomeriya).
 +
 +
TAUFER (Taiqeq) İrji (ad. 5.7.1911,
 +
Boskovitsey—cex papiri, CSSR xalq
 +
sənətgarı (1975). CSSR Devlət muka-
 +
fatı laureatı (1974). 1930 ildən Ce-
 +
xoslovakiya KP-nın uzvu. Sosialist
 +
realizminə tərəfdar olan Cexoslova-
 +
kiya yazıcıları cəmiyyətinin (4“Blokə)
 +
 +
 +
= = ar o iə
 +
 +
 +
TAXIL ELEVATORU
 +
 +
 +
165
 +
 +
 +
muəssislərindəndir (1935). cAv
 +
mah Bə MaTə (1933), “Pemikotorpax"
 +
larə (1938) pe”r kitablarında, FSar-
 +
lıqla qal, SSRİz (1935) poemasında
 +
fatizmə və imperialist muharibə-
 +
lərinə nifrət, fəhlə sinfinin qələ-
 +
bəsinə inam əksini tapmıtdır. Ya-
 +
radıcılıqında sovet məvzusu muhum
 +
yer tutur: cQəhrəmanlıqə (1957), cMəv-
 +
zu-yaddaypg | poemaları, €Can-
 +
naməq (1958) toplusu. cSonet (1961),
 +
c İllik halqaları (1972), cƏllərimi
 +
dinləyinə (1976), “Ardı varı (1979)
 +
c Hindilərə (1980) və s. ppe”r kitab-
 +
ları, “Partiya, insanlar, nəsillərə
 +
o 2) adlı xatirələri, S. Neyman,
 +
. Nezval və 6. haqqında tədqiqatları
 +
var. V. Mayakovski, V. Xlebnikov,
 +
Rəsul Rza və 6. sovet iairlərindən
 +
tərcӱmələr etmitdir.
 +
 +
Əsərləri: İlləpr. " |
 +
poema, B. 1964, Stixi, M. lər sa
 +
TAFONOӦMİYA (yun. (arhoz—qəbir,
 +
basdırılma --potpozv—qanun) — paleon-
 +
tologiyanın bir belməsi. Orqanizm
 +
qalıqlarının basdırılma prosesinin
 +
qanunauyrunluqlarını tədqiq edir. T.
 +
orqanizm məhv olduqdan sonra onun
 +
 +
 +
toplanmalarını (tanatosenoz, nekro-
 +
senoz), yerdəyinməsini, basdırılma-
 +
sını (ta enoz), datlatmasını
 +
 +
 +
(fossillətməsini), oriktosenozun ƏMƏ-
 +
lə gəlməsini eyrənir. Kecmiti biose-
 +
nozların onların Həyat ipəraitinin,
 +
cəkuntu toplanma proseslərinin bərpa
 +
edilməsində T.-nın əhəmiyyəti var. T.
 +
geoloji salnamənin natamamlıq sə-
 +
bəblərini anlamaq ucun qiymətli mə”-
 +
lumat verir. T.-nın əsas mӱddəaları
 +
1910—57 illərdə İ. A. Yefremovun
 +
əsərlərində iiylənib hazırlanmıil-
 +
 +
 +
dır.
 +
 +
TAFT (Tak) Uilyam Houard (15.9.
 +
1857, Ohayo tptatı, Sinsinnatı—8.Z.
 +
1930, Vapinqton)— ABİQ devlət xa-
 +
dimi. İxtisasca huquqiqunas olmu1-
 +
dur. 1901—04 illərdə Filippinin
 +
ik natoru, 1904—08 illərdə AB1PP-ın
 +
hərbi naziri idi. 1909—13 illərdə
 +
Respublikacılar partiyasından ABİ1
 +
prezidenti olmutdur. 1921 ilin ok-
 +
tyabrından ABİT Ali Məhkəməsihin
 +
sədri idi. SSRİ ilə diplomatik mu-
 +
nasibətlər yaratmaqın əleyhilə ol-
 +
mulidur.
 +
 +
TAFTA —kətan toxunutilu zərif ipək
 +
parca. Muxtəlif rəngli ipək saplar-
 +
dan milə-mil və ya xırda zolaqlı
 +
toxuma texnologiyası əsasında toxu-
 +
nur. Bənəviəyi, qırmızı, qəhvəyi, gey
 +
və s. rənglərdə saya, yaxud sadə naxıit-
 +
lı hazırlanır. Əsasən, PTərq əlkələ-
 +
rində istehsal edilirdi. 16—19 əsr-
 +
lərdə T. istehsalı Azərb.-da (PLama-
 +
xı, Təbriz, Gəncə, Bakı və s.) geniiy
 +
yayılmınidı. 17—19 əsrlərdə Azərb.-
 +
dan Rusiyaya ixrac olunan mallar ara-
 +
sında T. parcalar da vardı. 1.-Dan
 +
qadın ust paltarı və məiiyətdə iilə-
 +
dilən muxtəlif ərtuklər hazırla-
 +
nırdı, |
 +
TAFT—HARTLİ QANUNU—ABPQ-da
 +
əmək mӱnasibətlərini nizamlayan qa-
 +
nun (1947), AB1P-da əmək barədə quv-
 +
vədə olan əsas qanunvericilik aktla-
 +
rından biris həmkarlar ittifaqları-
 +
nı və fəhlə hərəkatını sarsıtmaq və
 +
zəhmətketilərin huquqlarıpı məhdud-
 +
lapdırmaq məqsədilə irticacı HHİH-
 +
sarcı dairələrinin tə siri altında
 +
qəbul olunmuidur. Senator R. A. ba
 +
və nӱmayəndələr palatasının uzvu “ə,
 +
Hartlinin adı ilə baqlıdır. T.-H.q.
 +
 +
 +
həmkarlar ittifaqlarının daxili hə-
 +
yatına dəvlətin mudaxiləsini qanuni-
 +
ləidirmipdir. Sonralar T.-H.q.-na
 +
həmkarlar itər ari huquqla-
 +
rını daha da məhdudlaidıran və on-
 +
ların daxili ipinə dəvlətin muda-
 +
xiləsini gӱcləndirən digər əlavələr
 +
qəbul edilmitidir.
 +
TA XEÖMETP (iyH. tachys, tachöos—
 +
sur”ət4-...mepr)u—ufuqi və paquli öy-
 +
caqları əlcmək ucun geodezik alət,
 +
Texniki teodolit hən də T.-dir. Kon-
 +
struksiyasına gərə T. iki novdur: dai-
 +
rəvi T. və avtomat T. Dairəvi 1. ilə
 +
meyl bucaqları və məsafələr (məsafə-
 +
əlcənlə) əlculur: nəqtələrin nisbi
 +
yuksəkliyi və xətlərin ufuqi proyeksi-
 +
yası isə hesablama ilə tə”yin edilir.
 +
Avtomat taxeometrlər nisbi yӱksəklik
 +
və xətlərin ufuqi proyeksiyası, hesa-
 +
bat aparmadan durbinin gərui sahə-
 +
sində gərunən xususi əyri xətlərlə
 +
diaqramla) tamasa uzrə tə”yin edilir.
 +
. taxeometrik planalmada iplədilir.
 +
TAXİATAİY — Qaraqalpaq MSSR-də
 +
 +
 +
ipəhər. Amudərya cayı sahilindədir.
 +
 +
 +
D.y. qovpaqı. Mexaniki təmir və av-
 +
tomobil tə”miri z-dları, DRES, tica-
 +
rət-iqtisadiyyat texnikumu var. Ti-
 +
kinti materialları istehsal olunur.
 +
TAXİKARDİYA (yun. tachys—Tres--
 +
Kaqaa—uӱrək)—ӱurək yıqılmalarının
 +
tezləpməsi. Sinus və paroksizmal T.
 +
ayırd edilir. Fizioloji səbəbdən,
 +
həmcinin patoloji vəziyyətlərdən ası-
 +
lıdır. T.-nın əmələ gəlməsində urəyYə
 +
sinir və humoral tə”sirin rolu beyuk-
 +
 +
 +
TAXİN MİLCƏKLƏR (Tashp:(dae) —
 +
ikiqanadlı qısabıqcıqlı cucu fəsi-
 +
ləsi. 5000-dən nəvu mə”lumdur. Azərb.
 +
SSR-də 100-dən cox nevu var. Nektar
 +
və ətirli pehlə qidalanır. Suӱrfələ-
 +
ri cuӱculərin kəpənək tırtıllarının
 +
daxili parazitidir. Q.m. bir cox zə-
 +
rərli cuculərin təbii dupmənləri
 +
olub, onların sayını tənzimləməklə
 +
boyuk xeyir verirlər. Becək və qulara-
 +
girənlərdə tufeyli Həyat sururlər.
 +
Bə”zı novləri muxtəlif əlkələrdə
 +
Golorado kartof bəcəyi, yapon bəcə-
 +
yi və s. zərərvericilərlə bioloji
 +
mubarizə məqsədi ilə iqlimə uyqrun-
 +
laidırılmımndır.
 +
 +
TAXİPNSE (yun. Kashӱ—tez, qısa --
 +
pno/—rənədədiye), polipinoe—ritm
 +
pozulmadan sur”ətli səthi tənəffus.
 +
Klinik əlamətsiz (dodaqların geyər-
 +
məsi, bədənin məcburi vəziyyəti və s.)
 +
mupayiət olunan inspirator təngnə-
 +
fəsliyin bir nəvudur. Sarlam adam-
 +
larda T. fiziki iii və ya sinir qıcıq-
 +
lanmasında mulpahidə edilir.
 +
TAXİSTOSKODL bun. (Ash:5oz—iti-
 +
sur”ətli--5Koreo — baxıram) — gərmə
 +
qıcıqlandırıcılarını (hərf, sez,
 +
rəqəm, həndəsi fiqur və s.) tez gəstə-
 +
rən cihaz. Psixologiyada T,
 +
vasitəsilə qavrayımlın və bu zaman
 +
gəstərilən diqqətin sur”ət və dəqiqli-
 +
yi muəyyən edilir.
 +
 +
TAXIL ANBARI–—taxıl saxlamaq
 +
ucun bina və ya qurqu. Anbar taxılı
 +
nəm cəkməyə və cuӱcərməyə qoymur, xəstə-
 +
liklərdən və zərərvericilərdən qo-
 +
ruyur. T.a.-nda taxılın keyfiyyəti-
 +
nə nəzarət edilir. QTutumundan, tə-
 +
 +
 +
yinatından, taxılın saxlanma mud-
 +
dətindən asılı olaraq SSRİ-də mux-
 +
təlif T.a. tipləri (yəni sadə k-z an-
 +
 +
 +
barlarından tutmupi yuksək mexanik-
 +
lapdirilmiyi taxıl elevatorlarına-
 +
dək) tikilir. Muasir T.a.-ları tutu-
 +
 +
 +
mu 25—100 min ?t Bə daha cox olan
 +
əsasən, dəmir-betondan hazırlanan və
 +
tamamilə mexaniklətidirilminil iri
 +
qurqulardır. Bax həmcinin Taxıl
 +
elevatoru.
 +
TA xıl BHPƏRƏPH (Chactocnema,
 +
ShquzopeNd4ae)—yarpaqyeyən ecəklər
 +
fəsiləsindən cucu cinsi. Ən cox 6 ə-
 +
yuk T.b. (Sh, alsiya) və adi T.6.
 +
(Öh. hoqkepz5) yayılmızidır. Mədə-
 +
ni və yabanı dənli bitkilərə verər
 +
vurur. Hər yerdə yayılmındır. -
 +
ilı yetkin mərhələdə xəzəllərin al-
 +
tında gecirir. Bəcəklər Yarpaqlar-
 +
la qidalanır. Dipi fərdlər ez yu--
 +
murtalarını bitkinin kekunə Yaxın,
 +
toxumalarına və ya torpaqa qoyur.
 +
Surfələri gevdəni zədələyir və tələf
 +
edir. 12—14 gӱndən sonra torpaqra ke-
 +
cərək orada puplatır. .6.-nə qarı
 +
profilaktiki və kimyəvi mubarizə
 +
aparılır.
 +
 +
ƏƏ.: Tocne xnobBC., M,, A pce H be
 +
ena M. B, ə. Q. S., 3amurTa
 +
rastenin, M., 1979.
 +
 +
 +
TAXIL BIRLICALARI (Ooqsa-
 +
A:op)—uzunbıq becəklər fəsiləsin-
 +
dən cucu cinsi. Dunyada 330-dan cox,
 +
SSRİ-də 110-dək, o cӱmlədən Azərb.
 +
SSR-də 26 nəevu yayılmıtdır. Mux-
 +
təlif taxıllara zərər verir. Qınpı
 +
yetkin və surfə mərhələsində torpaq-
 +
da kecirir. Surfələri torpaqda ya-
 +
payaraq dənli bitkilərin kəku ilə
 +
qidalanır. Qıtpı kecirmitp surfə-
 +
lər yayın axırlarında pup mərhələ-
 +
sinə kecir. T.b6.-na qarilı aqrotexni-
 +
ki və kimyəvi muçbarizə aparılır.
 +
 +
da. PəspelovS. M. Arsenh-
 +
ena M. V. Qruzdev Q. S., Zapyita
 +
rastenin, M., 1979.
 +
 +
 +
TAXIL BƏCƏKLƏRİ (Carabidae)—
 +
bəcəklər fəsiləsi. SSR İ-də 2300-dən
 +
cox nəvu var. Azərb.SSR-də ən cox
 +
Zabrus tenebrioides Bə Zelongatus Hən-
 +
ləri yayılmındır. Dənli bitkilərə
 +
surfə və yetkin mərhələdə zərər verir-
 +
lər. T.6. qara və ya tund-qəhvəyidir
 +
(zift parcası rəngində). Bədəni yoqun
 +
və qabarıqdır. Qanadustluklərində
 +
uzununa yerlələn nəqtələrdən ibarət
 +
zolaqlar var. Uz. 14—16 mm-dir. Qı-
 +
izı surfə mərhələsində əkin sahələ-
 +
rində kecirir. Becəklər sutul dənlə-
 +
rə zərər verir. Mayın əvvəllərində
 +
surfələr pup mərhələsinə kecir və
 +
onun inkipafı iki həftə surur. Ən
 +
cox dəmyə əkin sahələrində təsadӱf
 +
edilir. T.b.-nə qarilı aqrotexniki və
 +
kimyəvi mubarizə aparılır.
 +
 +
Ə0.: HocnenoB C. M. A pcCeH b-
 +
ena M. B, Tpyamemn İL, C., daluıra
 +
rasteniN, M., 1979.
 +
 +
TAXIL ELEVATORU—taxılı sax-
 +
lamaq və onu lazımi kondisiya (tə-
 +
mizlik, nəmlik və s. gestəricilər
 +
uzrə keyfiyyət normaları tələbatına
 +
uyqun) halına catdırmaq ucun qurru.
 +
Təyinatlarından asılı olaraq T.e.-
 +
ları qəbuledici (taxılı Kk-z və s-3-
 +
lardan qəbul edir), istehsal xarakter-
 +
li (dəyirman, yarma z-du və s. də ti-
 +
kilir), daimi və muvəqqəti (liman,
 +
d.y. məntəqələrində) olur (ipək.). Ele-
 +
vatorda taxıl duzbucaqlı, coxbucaq-
 +
lı və ya dairəvi en kəsiyə malik qul-
 +
lələrdə saxlanılır. Dairəvi qullə-
 +
nin diametri 6—7 .m, hund. adətən, 30
 +
m olur. T.e.-larının tutumu 15 min-
 +
dən 150 min t-a qədərdir. Q.e. lentli
 +
transportyor (dapıyıcı), kurək, cev-
 +
rilən calov, pnevmatik sovurucu qur-
 +
 +
 +
TAXIL MƏNƏNƏSİ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
(I Qa:
 +
* ə ” En
 +
 +
 +
 +
 +
 +
m
 +
.
 +
 +
 +
—
 +
 +
 +
Qəbuledici taxıl elevatorunun (qçllə
 +
 +
korpuslarının tutumu 50 min "tp-dur)
 +
 +
sxemi: /—mi binası, 2—qullə korpus-
 +
 +
ları, 3—qəbuledici anbar, 4—taxıl qu-
 +
 +
ruducusu,) 2—taxıl Quruducusunun oca-
 +
qı, 6—seperatorlar: 7—tərəzi.
 +
 +
 +
qu, dəpeturucu boru, tərəzi, dənin
 +
tərkibində olan yungul qarılnıqları
 +
TƏMİZLƏMƏK ucun ventilyasiya qurqu-
 +
ları, hava və dən təmizləyən maın-
 +
larla təchiz edilir. Elevatorların
 +
texnoloji və pəql. avadanlıqları,
 +
əsasən, ityci binanın daxilində yer-
 +
ləidirilir. Taxıl qəbuledici qurqu-
 +
lardan transportyorlarla ii binası-
 +
nın yuxarısına qaldırılır, orada
 +
cəkilir, təmizlənir, taxıl quruducu-
 +
larında qurudulur, sonra isə bəluti-
 +
durucu mərtəbələrə verilərək oradan
 +
saxlanmaq ucun qullələrə paylanılır.
 +
Qullələrdə havanın temp-runu əlcmək
 +
ucun muxtəlif səviyyələrdə istilik
 +
əlcənlər, taxılı dezinfeksiya etmək,
 +
eləcə də aktiv ventilyasiya etmək ucun
 +
qurqular quraidırılır. Muasir ele-
 +
vatorlarda demək olar ki, Ma:yitın BƏ ME-
 +
xanizmlərin butun idarəetmə ipləri
 +
avtomatlappdırılmıldır. İlk T.e.
 +
1845 ildə ABPQ-da (Rusiyada Nijni
 +
Novqorodda 1887 ildə) tikilmiii-
 +
 +
 +
dir. |
 +
 +
TAXIL MƏHƏHƏCM (Sehizaphis gra-
 +
pypa) — mənənələr yarımdəstəsindən
 +
bitkiyeyən sorucu cucuş taxıl bitki-
 +
lərinin zərərvericisi. Yumurta mər-
 +
hələsində əkinlərdə bitki uzərində
 +
qımlayır. Surfələr yazda cıxır. Tez-
 +
LİKLƏ qanadsız diiilərə cevrilir və
 +
partenogenez yolla coxalır. İldə 10—
 +
15 nəsil verir. T.m. ilə yoluxmut
 +
yarpaqlar saralır, quruyur, beyumək-
 +
dən qalır. T.m.-nə qarpı aqrotexniki
 +
VƏ KimYəvi mubarizə aparılır.
 +
 +
 +
Əd. Pospelov SS. M. .Arsenı–
 +
 +
 +
eva M. V, Qruzdev Q. S., Zapita
 +
rasteniN, M., 1979,
 +
 +
 +
TAXIL MİLCƏKLƏRİ (Chloropi
 +
dae) — rpıca6bıFuqbir ii ikiqanadlılar
 +
dəstəsindən fəsilə. Bədəninin uz,
 +
Mm, rəngi boz, qara, yaxud qara
 +
zolaqlı sarıdır. Dunyada 1500-dən
 +
cox, SSRİ-də 400-dək, o cumlədən
 +
Azərb.SSR-də 100-dən cox HƏBY İalııa-
 +
yır. Qılı yumurta, surfə, bə”zən yet-
 +
kin mərhələdə kecirir. Surfələri
 +
dənli bitkilərin ya paqlarının qol-
 +
tuq hissəsində, sun ul buqumunda və
 +
gevdəsinin icərisində inkipaf edir
 +
və pup mərhələsinə kecirlər. Bə?zi
 +
*M. saprofaq həyat surur. Azərb.SSR-
 +
DƏ dənli bitkilərə ən cox İsvec mil-
 +
cəyi, Yappılgez milcək və meromiza
 +
zərər vurur. T.m.-nə qarpı aqrotex-
 +
NİKİ və kimyəvi mubarizə aparılır.
 +
 +
 +
Əd. Pospey
 +
əz ponesonC. M,, A pce Hb“
 +
 +
 +
rasteniN, M., ə ə Q. S., Vana
 +
 +
 +
—
 +
 +
 +
TAXIL MİYYARHISI (Serhiz pyg“
 +
tapsiz)—gevdə miparcıları fəsilə-
 +
sindən (Serh:dae) vyuy HeBy, bədəni
 +
nazik, qarıncıqı uzərində acıq-sarı
 +
zolaqlar var. Uz. 8—9 mm, rəngi qa-
 +
radır. Taxılın, cavan aqac və kol-
 +
ların gəvdələrində gizli inkipaf
 +
edir, dipti fərdlər yumurtaqoyanı
 +
vasitəsilə gəvdənin buqumundan yuxa-
 +
rı hissəsini cmiparlayırqı (adı da
 +
buradandır) və oraya bir-bir yumurta
 +
qoyur (50-dək). Surfə gevdə icərisin-
 +
də inkitpaf edir. İldə 1 nəsil ve-
 +
rir. Ən cox dənli bitkilərə zərər vu-
 +
 +
 +
rur. T.m.-na qarpı aqrotexniki və
 +
kimyəvi ə aparılır.
 +
TAXILBİHƏN MAİYIN— yetimin
 +
 +
 +
taxılı (dənin mum yetitkənliyi dəv-
 +
rundə) bicib tirə ipəklində yerə sərən
 +
mapın. Hissə-hissə yıqımda tətbiq
 +
olunur. T.m. bicib-dapıyan hissə, cəh-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
za
 +
.
 +
 +
 +
a
 +
 +
 +
 +
 +
 +
1—JVS-6 və 2—JVN-6 markalı taxıl-
 +
İCƏN mapyınlar.
 +
 +
 +
rə, kəsən aparat, bitki ayıranlar,
 +
transportyor, itpci hissələrini hərə-
 +
kətə gətirən mexanizm, nizamlayıcı-
 +
lar, cərcivə, qopqu və asqıdan iba-
 +
rətdir. Kəsən aparat cəhrənin verdiyi
 +
taxılı mapının tam geturumundə
 +
bicib əə Y3ƏpHHƏ yayır,
 +
transportyor isə həmin kutləni ma-
 +
pyının bir tərəfindən tirə iəklində
 +
yerə tekur. Quruduqdan sonra onu xu-
 +
susi yırıcı mapqına yıqıb aparır, ya-
 +
xud taxıl kombaynı yıraraq deyub tə-
 +
mizləyir. SSRİ-də JRS-4,9 və JVS-6
 +
(pqək. 1) markalı qotma (traktorla aq-
 +
reqatlatır), JV-15 markalı yarımas-
 +
 +
 +
Qı: ən
 +
. Ku
 +
 +
 +
ə ii
 +
 +
 +
ə
 +
yar —
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ə
 +
b
 +
ç/ 5.
 +
4 ah
 +
 +
 +
13
 +
 +
 +
SK-5 4Nivat markalı əzugedən taxılyıqan kombaynın sxemi:
 +
taxılbicənin ipnekisz 3—taxıldeyən baraban: 4—sinek:
 +
toru, 7—muhərrik, 8—kulətsilkələyici: 9—qotmanlayı:
 +
 +
 +
my
 +
 +
 +
ii SSRİ
 +
m 54 illərdə dayandırılmındır. Ha-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ma və JNS-6-12, JVN-6 (mək. 2),
 +
JVN-10 markalı asma (SK-4, SK-5 və
 +
SKD-5 taxıl kombaynları ilə aqreqat-
 +
lapır) T.m.-lardan istifadə edilir.
 +
T.mӱ-ların məhsuldarlıqı saatda 6
 +
ha-dəkdir. Yuxarıda adları cəkilən
 +
T.m.-lardan əlavə xususi maptınlar—
 +
cəltikbicən, cətənəbicən, dənli-paxla-
 +
lı bitkiləri və iəgər cuqunduru to-
 +
xumluqunu bicən mapınlar da bura-
 +
 +
 +
xılır. .
 +
TAXILDƏYƏN MA İYI N— yıqılmıqi
 +
taxılı deyərək, dəni sunbuldən cı-
 +
xaran mapın. İlk T.m. 17 əsrdə mey-
 +
dana gəlmitdir (Rusiyada ilk taxıl-
 +
dəyən qurqu 1653 ildə tikilmipdir).
 +
Dənin kuləiq və s. qatıqıqlardan tə-
 +
mizlənmə dərəcəsinə gərə, əsasən, sadə
 +
və mӱrəkkəb T.m.-lar olur. Sadə T.m.-
 +
da taxıl yalnız deyulur. Bunlar ba-
 +
aban və dekadan ibarətdir. Murəkkəb
 +
.mM. taxılı həm deyur, həm də dəni
 +
kӱlə, pufə və s. qatıpqıqlardan tə-
 +
mizləyir və 2—3 nəvə ayırır. Bunlar-
 +
da dəyӱm aparatı, kulətsilkələyici,
 +
8 dəntəmizləyici, transportyorlar var-
 +
dır. Taxılın birbaiya kombaynla yı-
 +
EILMası usuluna gkecməklə əlaqədar
 +
-də Q.m.-ların istehsalı 1950—
 +
 +
 +
zırda qarqıdalı, cətənə, kətan, dənli-
 +
paxlalı bitki toxumluru və s. deyən
 +
xӱsusi tə yinatlı mapınlar istehsal
 +
edilir. Həmin bitkiləri dəyən mapın-
 +
lar əlavə avadanlıqla (bir və ya bir
 +
necə baraban, bitki kӱtləsini verən
 +
aparat, toxumları təmizləyən və ce-
 +
pidləyən quruluiqlar və s. ilə) təc-
 +
iz edilir. |
 +
 +
TAXILYIRAN KOMBA YN—taxı-
 +
lı bicən, deyən, dənləri bunkerə te-
 +
kən, kuləiq və pufəni qotmanlayan,
 +
Yaxud, tarlaya atan mapın: dənli bit-
 +
ki məhsulunun birbata yıqımında
 +
(eyni vaxtda həm bicir, həm də taxılı
 +
deyur) və ya hissə-hissə yıqımında
 +
(taxılbicən mapınla bicilmit ta-
 +
xılı yıqıb deyur) iplədilir. T.k.-
 +
IN İLK nӱmunələri 19 əsrin axırın-
 +
da ABPQT-da hazırlanmındır. usi-
 +
Yada ilk T.k.-ı aqronom A. R. Vlasen-
 +
ko ixtira etmip və 1868 ildə sınaq-
 +
dan kecirilmiidir.
 +
 +
SSRİ-də 1929 ildən baptlayaraq
 +
c* Kommunarə, S-1, S-2, S-6 və RSM-8
 +
markalı qopulan, SK-Z, SK-4 marka-
 +
lı əzugedən və NK-4 asma T.k.-ları
 +
buraxılmındı . 1970 illərdən SK-5
 +
c Nivaə (pək.), SKD-5 *Sibiryakə, SK-6
 +
SKP-4,
 +
cəltikyıqan kombaynlar
 +
 +
 +
cKolosə əzugedən T.k.-lar,
 +
SKPR-6 və s.
 +
 +
 +
/—taxıldeyən: 2—
 +
5—bunger: 6—taxıl elena-
 +
cı: /0—xəlbir: // —ventil=
 +
 +
 +
yator: 12—nəqliyyat diski: 13—transportyor,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TAXOMETP
 +
 +
 +
167
 +
 +
 +
——  MTYTAXOMETR 16
 +
 +
 +
buraxılır. Bunlar sin-də 4—6 xə Ta-
 +
xıl dəymək qabiliyyətinə malikdir.
 +
T.g.-lar, əsasəi, apyaqıdakı hissələr-
 +
dən ibarətdir: bicib datıyan (kəsici
 +
 +
 +
aparat, cəhrə, YİNekK transportyoru,
 +
maili transportyor), taxıldeyən apa-
 +
rat (deyucu baraban, barabanaltı—
 +
 +
 +
. deka), kuləisilkələyici: təmizləyici
 +
 +
(alt və ust xəlbir, ventilyator, maili
 +
taxta, iinek və dən elevatoru), kuləi
 +
qotmanlayıcı: bunker, mӱhərrik, ida-
 +
rəetmə kabinəsi: hərəkət (yeriii) or-
 +
qanı. Q.k.-ın texnoloji prosesi: kom-
 +
bayn Hərəkət edərkən cəhrə taxılı əyir
 +
və onu kəsici aparata verir: burada
 +
bicilən taxıl iinek ilə maili trans-
 +
portyora verilir, transportyorla bi-
 +
terə, oradan da deyən aparata eturu-
 +
lur. Baraban və deka arasında deyӱl-
 +
muii kutlədəki dənin bir qismi deka-
 +
dan TƏMİZLƏYİCİYƏ kecir, qalan qarı-
 +
ilıq isə kuləisilkələyiciyə eturulur:
 +
burada dən kuӱlətdən ayrılaraq tə-
 +
mizləyiciyə, oradan isə dən elevatoru
 +
ilə bunkerə təekulur.
 +
TAXILLAR FƏSİLƏSİ (Roaseae və
 +
ya Sqapipeae)—birləpəli bitki fəsi-
 +
ləsi. Bir, iki və ya coxillik otlar-
 +
dır, bə”zən kolvarı, yaxud aqacabən-
 +
zər formaları olur. Meyvəsi, dəndir.
 +
Yarpaqları ensiz xətvarı olub para-
 +
lel damarlıdır. İkicinsiyyətli, bə”-
 +
zən bircinsiyyətli cicəkləri supurgə,
 +
sunbuləbənzər supurgə (yalancı sun-
 +
bul), qıca, sunbul cicək qrupunda
 +
toplanmılpdır. Kevdəsi silindrvarı,
 +
dikduran, yerəyatan və s. formadadır.
 +
Gəvdəsinin Hun bopdur: hund. 1 sm-
 +
dən bir necə m-ə qədər (qamını 9 m),
 +
bə”zən daha cox (bambuk 40 m-dək)
 +
olur. T.f.-nin nӱmayəndələri kollan-
 +
masına gərə seyrək (cəmən pipik-
 +
quyruqu, coban toxmaqı, cəmən qırtı-
 +
cı və s., sıxcimli (umlan)
 +
və 6. formada olur.
 +
 +
T.f. ərtulutoxumluların ən beyuk
 +
fəsilələrindən biridir. Yer kurəsin-
 +
də 600 cinsi (10000-dək nevu), SSRİ-
 +
də 150 cinsi (1000-dək nəvu), o cum-
 +
lədən Azərb.SSR-də 121 cinsi (500-
 +
dək nevu) məqlumdur. T.f.-nin numa-
 +
yəndələri Hər yerdə yayılmıtidır. İn-
 +
san həyatında onun əhəmiyyəti beyuk-
 +
dur. Becərilən əsas taxıl bitkiləri
 +
—buqda, cəltik, qarqıdalı, vələmir,
 +
covdar, arpa, darı, sorqo və b. (bax
 +
Dənli bitkilər), həmcinin ipəkər qa-
 +
mıpı T.f.-nə aiddir. Yabanı və becə-
 +
rilən nəvləri heyvanlar ucun İe€M-
 +
dir (bax Yem bitkiləri). T.f. texni-
 +
ki bitki kimi əsas yer tutur. Onlar-
 +
dan nitasta, spirt, aromatik yaqlar,
 +
kaqız, tikinti Materialı və s, alı-
 +
nır, kanat (yoqun ip, kəndir), həsir
 +
və s. hazırlanır. T.f.-nə bir sıra
 +
dərman və dekorativ bitkilər də aid-
 +
dir. T.f.-nin bir cox nevləri torpaqı
 +
və qumu bərkitmək ucun istifadə edi-
 +
lir, digər nevləri isə Həə T.o.-
 +
nə aid nevlərin bir qismi Abperon
 +
əsə Trisetaria linearis), digəri isə
 +
1ax. MCCP (Məc., Heteranthelium pili-
 +
Eeqapp) ucun endemikdir.
 +
 +
TAXILC |YLIQ, taxılcılıq
 +
təsərrufatı—taxılın isteh-
 +
salı, bəlunməsi və satını. Qaxıl
 +
istehsalı dənli və dənli-paxlalı bit-
 +
kilərin becərilməsinə əsaslanır. T.
 +
insanlar ucun əsas qida mənbəyi olmaq-
 +
la, maldarlıqrı quvvətli yem və Yeyin-
 +
ti sənayesini xammalla tə min edən
 +
k.t. sahəsidir. İnqilabaqədərki Rusi-
 +
yada T. ekstensiv və azməhsuldar idi,
 +
 +
 +
1913 ildə dəpli pə dənli-paxlalı bit-
 +
kilər 104,6 mln. La (əkin sahəsinin
 +
88,596-ni), 1909—13 illərdə taxıl
 +
yıqımı orta hesabla 72,5 mln. ti, yə ”-
 +
ni Ha-dan 6,9 s təkil edirdi. Rusiya
 +
hər il umumi taxıl yıqımının 15—
 +
2696 -ni ixrac edirdi. Cox vaxt, xusu-
 +
silə quraqlıq illərdə bu vəziyyət əl-
 +
kədə aqkır ərzaq catınmazlıqına sə-
 +
bəb olurdu. Birinci Dunya muhari-
 +
bəsi (1914—18 illər) Rusiyanın T.-
 +
ına bəyuk ziyan vurdu.
 +
 +
İpqilabdan sonra T. SSRİ-də hər-
 +
tərəfli inkipaf etdi. 1924—28 il-
 +
lərdə SSRİ-də orta hesabla taxıl
 +
məhsulu ha-dan 7,6 s oldu. Beyçk Və-
 +
tən muharibəsi illərində (1941—45)
 +
faitistlər SSRİ-nin T.-ına beyuӱk
 +
ziyan vurdular. İt qal olunmupt əra-
 +
zilərdə k.t.-nın maddi-texniki baza-
 +
sı, MTS və s-zların coxu daqıdıl-
 +
mıtidı. Muharibədən sonrakı bərpa
 +
illərində T. nəinki əpvəlki səviyyəyə
 +
catdı, hətta onu da etub gecdi. Belə
 +
ki, 1956—60 illərdə hər il orta he-
 +
sabla 121,5 mln. t, 1971 ildə 191,0
 +
mln. t, 1983 ildə 240 mln. /” taxıl
 +
toplanmısidır. SSRİ-də taxıl isteh-
 +
salı, əsasən, RSFSR-də, USSR-də,
 +
Qazax.SSR-də mərkəzlətmitdir. Əlkə-
 +
mizdə yuksək taxıl məhsulu yıqılma-
 +
sında Sov.İKP 26-cı qurultayının,
 +
may (1982), noyabr və iyun (1983) ple-
 +
numlarının beyuk rolu olmupidur.
 +
 +
T. dunyanın qədim təsərrufat sa-
 +
hələrindən biridir. Arxeoloji qa-
 +
zıntılardan və tədqiqatlardan aydın
 +
olmutidur ki, İraqda, Qədim Misir-
 +
də, Cində, PTQərqi Avropada yatpayan
 +
xalqlar T.-la qədimdən mətpqul olmui1-
 +
lar. Zaqafqaziya və Orta Asiya (indi-
 +
ki Turkmənistan SSR) ərazisində e.ə.
 +
5—4-cu minilliklərdə taxıl əkilir-
 +
di. Azərb.-da T.-ın tarixi 7 min iL-
 +
dən coxdur. Azərb.SSR-in Xocalı, Qo-
 +
bustan, ingəcevir, Kultəpə, Xan-
 +
lar, Xınıslı və s. yerlərində apa-
 +
rılan qazıntılardan tapılan qalıq-
 +
lar bunu bir daha subut edir. Bunla-
 +
rın icərisində saxsı qablar, taxıl
 +
dənləri, vəl, daii həvənglər, caxmaq
 +
dapından və mal qabırqalarından du-
 +
zəldilən oraqlar, əl dəyirmanı (kir-
 +
kirə) və s. vardır. Ən qədimdən isti-
 +
fadə olunan taxıl bitkiləri burda,
 +
arpa və darıdır. Sonralar isə
 +
cəltik, vələmir, qarqılalı və cov-
 +
dar əkilməyə baplanmıtndır. Buqda-
 +
nın 14 nevunun 270-dən artıq nevmux-
 +
təlifliyi və yӱzlərcə forması var-
 +
dır.
 +
 +
Azərb.-da T.-ın genti inkipafı
 +
Beyuk Oktyabr sosialist inqilabın-
 +
dan soira bailayır. Belə ki, 1920
 +
ildə Azərb.-da 440 min ?t taxıl isteh-
 +
sal edilmiindisə, 1960 ildə bu rəqəm
 +
 +
 +
725,2 min t-a, 1984 ildə isə 1163
 +
min t-a catdı.
 +
Taxıl istehsalının artmasına
 +
 +
 +
baxmayaraq dunya əhalisinin ucdə bir
 +
hissəsi ərzaqdan korluq cəkir. Buna
 +
gərə də Atayanın hər Yerində yuksək
 +
məhsuldar buqda, arpa, cəltik, qar-
 +
qıdalı və s, sortlar yaradılır, ye-
 +
ni taxıl bitkiləri (tritikali) mə-
 +
dəni bitgilər sırasına daxil edilir,
 +
yabanı taxıl bitkilərinin genetika
 +
fondundan Hibridləidirmədə isti-
 +
fadə olunur.
 +
 +
Ha-dan 3—4 s artıq taxıl (qarqı-
 +
dalısız) alınmasını tə”min edən
 +
sortların əkini beyuk əhəmiyyət kəsb
 +
edir. Bu sahədə və taxılların becə"
 +
 +
 +
rilməsi qaydalarının eyrənilməsi
 +
ilə bir cox elmi-tədqiqat idarələri
 +
məiqul olur. T.-ın tətkilati, mexa-
 +
nikləiidirmə və texnologiyasının
 +
nəzəri və təcrubə məsələləri muttə-
 +
fiq resp.-ların bir cox k.t. jurnal-
 +
larında ipıqlandırılır.
 +
 +
12-ci bepillikdə SSRİ-də orta
 +
hesabla hər il 250—255 mln. 7” taxıl
 +
istehsal qarnımı Taxıl bitki-
 +
lərinin əkin sahəsi 128 mln. La-dır.
 +
Gələcəkdə hər adambapına 1 pt taxıl
 +
istehsal edilməsi nəzərdə tutulur.
 +
 +
1980 ildə dunyada 1570) mln. ?t ta-
 +
xıl istehsal olunmupdur. Qarqrıda-
 +
lı və arpa istehsalı xususilə art-
 +
mıpdır. Ərzaq ucun taxıl istehsa-
 +
lı da artırılır. Buqda istehsalı,
 +
əsasən, Avropada, PQimali Amerika-
 +
da və Asiyada mərkəzlətmitdir. Du-
 +
yunun əsas istehsalcıları Asiya əl-
 +
kələri, qarrıdalı istehsalcıları
 +
1Pimali Amerikadır. Sosialist əl-
 +
kələrində taxıl istehsalının xu-
 +
susi cəkisi ilbəil artır. SSRİ,
 +
CXR, ABİP və Hindistan ən cox ta-
 +
xıl istehsal edən əlkələrdir. Bur-
 +
danın əsas ixracatı ABPQ-ın, Ka-
 +
nadanın, Avstraliya İttifaqının və
 +
Argentinanın payına dupqur. SSRİ
 +
iri eksportculardandır. Dunya butda
 +
mədaxilinin yarısı Asiya əlkələri-
 +
nin payına duitur. Asiya əlkələri
 +
arasında əsas DuyYӱ eksportcuları
 +
Birma, Hindistan və Tailand, Afri-
 +
ka əlkələri arasında isə Misirdir.
 +
 +
İntensiv heyvandarlıqın inkipya-
 +
fı ilə əlaqədar dunyada yem taxılı
 +
ticarəti də artır (bax Əkincilik,
 +
Kənd təsərrufatı).
 +
TAXO, Teju (isp. Tayo, portuqal-
 +
ca Teyoy— İspaniya və Portuqaliyada
 +
cay. Uz. 1010 km, həvzəsinin sah. 81
 +
min km2, Universales d-rından baip-
 +
lanır, Atlantik okeanına təkulur.
 +
Əsasən, yaqrıni suları ilə qidalanır.
 +
Gəmiciliyə yararlıdır. SES və su
 +
anbarları var. Toledo, Santaren,
 +
Lissabon pi.-ləri T. sahilindədir.
 +
TAXOGENERATOR (iyn. tachos —
 +
tezlik, CYD”ƏT “- xevepamop )—həp haH-
 +
sı mapın və ya mexanizm valının (ro-
 +
torunun) fırlanma tezliyinin ani qiy-
 +
mətini elektrik siqnalına Cevirən
 +
generator tipli mikroelektromahtmın.
 +
T.-un ipi generator rotorunun fır-
 +
lanma bucaq tezliyinin onun e.h.q.
 +
ilə olan mutənasibliyinə (tə”sirlən-
 +
mə selinin sabit qiymətində) əsasla-
 +
nır. Dəyipən (sinxron və asinxron)
 +
və sabit cərəyan T.-larına ayrılır.
 +
Sabit cərəyan T.-u kollektorlu KH-
 +
cik mapındır, tə”sirlənmə seli sa-
 +
bit maqnitlə və ya mustəqil dolaqla
 +
yaradılır. Sinxron tipli T. rotoru
 +
sabit maqnit olan kicik sinxron ma-
 +
iından ibarətdir. Asinxron T.-lar
 +
daha genin yayılmındır. Belə T.-un
 +
konstruksiyası icibo1i qısaqapanmınl
 +
rotorlu asinxron elektrik muhərri-
 +
kindəki kimidir. T. muxtəlif avto-
 +
matika qurqularında, hesablama tex-
 +
nikasının elektromexanika qurqula-
 +
rında və s.-də fırlanma tezliyinin
 +
elektrik vericisi kimi tətbiq edilir.
 +
TAXOMETR (yun. (Aashoz — tezlik,
 +
sur”ət--...mepr)—maptın və mexanizm-
 +
lərin fırlanan detallarının bucaq
 +
sur”ətini (fırlanma tezliyini) elcən
 +
cihaz. Mexaniki mərkəzdənqacma, maq-
 +
nit, elektrik, stro kopik, elektron
 +
inteqrallayıcı, maqnit-induӱksion,
 +
tezlik-impuls, inevmatik və s, T.-lər
 +
 +
 +
TAXT
 +
 +
 +
vardır. Mexaniki mər-
 +
gəzdənqacma Q.-ində
 +
valda xususi yukləri
 +
dapıyan oynaqlı ling-
 +
ləri olan surulikən
 +
mufta (ptək.) quraytı
 +
dırılır. Val bər-
 +
lanarkən yuklər Ta-
 +
razlapipdırıcı yayın
 +
tə”sirini aradan qal-
 +
dıraraq muftanı val
 +
rə hərəkət etdirir.
 +
 +
uftanın val uzə-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Mexaniki rindəki vəziyyəti va-
 +
mərkəzdənqac: dın fırlanma tezli-
 +
ma taxomet- : |
 +
rin kinema: YİNƏ uyeun gəlir və o
 +
tik sxemiy /=—- LİNG SİSTEMİ İLƏ Gəs-
 +
yӱklər) — təricinin (hesablama
 +
linglər, 3— cihazının) oxuna ətu-
 +
CYDYUTƏH muf- ulur. T.-in vlcma
 +
 +
qay 4—-valq Həddi 0-dan 1000000
 +
 +
 +
dəvr)/dəq-dəkdir. Kec-
 +
təriciləri avtomatik yazan T.-ə tax o=
 +
Sia deyilir. ,
 +
 +
TAXT—1) hunduryerdə qoyulan zəngin
 +
bəzədilmip kursu—rəsmi mərasimlər-
 +
də padpahın, carın, kralın yeri: I
 +
hakimiyyət simvolu (4T.-a -cıxmaqu—
 +
padpahlıqa batqlamaq).
 +
 +
TAXTA QUTU QƏBİRLƏR — Azərb.
 +
SSR-də Mingəcevir arxeoloji komp-
 +
leksində apkar olunmupdur. Əsasən,
 +
katakombalar icərisində təsaduf
 +
edilmitdir. Bu qəbirlər materialı-
 +
nın zənginliyi, silah, qutuda qopa
 +
skelet olması ilə fərqlənir. T.q.q.
 +
ucun təqr. 2x2,5 m elcuşundə dərdkunc
 +
cala qazılmın, 30—40 sm dərinlikdə
 +
iki tərəfdən qəbirboyu 20—Z30 sm enin-
 +
də rəf duӱzəldilmiidir. Cala sonra
 +
təqr. 1,5 m dərinlətdirilmipdir.
 +
Taxta qutu (tabut) qəbir calasının
 +
muəyyən tərəfində yerlətdirilmiin-
 +
dir. Qutunun ustundə və ətrafında
 +
qablar, xəncər, bıcaq və s. qoyulmuii-
 +
dur. İcərisində qılınc, xəncər, bı-
 +
caq, pqutpə və guӱmutt qablara, bəzək
 +
ieylərinə də təsaduf edilmippdir.
 +
T.q.q.-də əlulər muxtəlif istiqamətdə,
 +
bukulu (cox hallarda uz-uzə, bə”zən
 +
də biri oturdulmupt vəziyyətdə) dəfn
 +
olunmupdur. Zəngin və qiymətli zi-
 +
nət tpeylərilə birlikdə sərdaba icə-
 +
risində yerlətdirilmit T.q.q.-lər cox
 +
guman ki, ə”yan-zadəgan numayəndələ-
 +
rinə məxsus imipt.
 +
 +
Əd.. Aslanav Q. M., 1—QTU əsrlər
 +
Qafqaz Albaniyasının maddi mədəniyyət
 +
tarixindən, * Qafqaz Albaniyası tarixi
 +
məsələlərin məcmuəsində, B., 1962,
 +
TAXTABƏND—tikilən və ya tə”mir
 +
olunan hundur bina və ya digər ti-
 +
kililərin qabaqında (tə”mir və ya
 +
tikinti iplərinin aparıldıqı sət-
 +
hə paralel) taxta-palbandan, yaxud
 +
metaldan dӱzəldilən muvəqqəti qu-
 +
ruluti, İpləyən fəhlələrin durması,
 +
intpaat material və alətlərinin qo-
 +
yulması ucundur. Əsasən, binanın xa-
 +
rici səthində ip aparıldıqda qu-
 +
rulur. Muasir initaatda sənaye usul-
 +
larının inkipafı, ilərin mexa-
 +
 +
 +
niklətdirilməsi, konstruktiv ele-
 +
mentlərin irilətdirilməsi nəticə-
 +
sində metaldan hazırlanmıint asan
 +
 +
 +
istismar olunan və yıqılıb-sekulə
 +
bilən Yungul inveptar T.-lərdən is-
 +
tifadəyə kecilmitdir. T. element-
 +
ləri divara angkerlə bərkidilir.
 +
TAXTABİTİLƏR—bax Yarımsərt-
 +
qanadlılar.
 +
 +
TAXTAKƏRPC — Azərb.SSR-də cay.
 +
Yan silsilədən batlanır. Dəvəci
 +
 +
 +
r-pu ərazisindən axır. Aqzıbirca-
 +
la gəlunə təkulur. Uz. 25 km, hevlə-
 +
sinin sah. 122 km?. Mӱvəqqəti axarlı-
 +
dır. Yaqıpp suları ilə qidalanır.
 +
rman istifadə edilir.
 +
TAXTALAR YERİ–- Azərb.SSR Za-
 +
qatala r-nunun Sabuicu k.-idən 1,5
 +
km 1im.-ph.-də, Dindi daqı yamacında
 +
orta əsrlərə aid yapayın yeri. Sah.
 +
3 ha yaxındır. Arxeoloji axtarın/
 +
lar zamanı (1971) 11—13 əsrlərə aid
 +
dapq divar qalıqları, ocaq yerləri,
 +
pirli və iptirsiz gil qab qırıqları
 +
apkar edilmitdir. Azərb.-ın bə”-
 +
zi r-nlarında cəltik zəmilərində
 +
cbazıqlarla (vkəbərə) sərhədlənən sa-
 +
hələrə ctaxtaq deyilir. Yatayıit ye-
 +
rinin T.y. adlanması da ehtimal ki,
 +
bununla əlaqədardır.
 +
 +
 +
Ədl Qədirol F. V., Taxtalar
 +
yeri abidəsi haqqında, Azərbaycanın maddi
 +
 +
 +
mədəniyyəti, c. 9, B., 1980),
 +
TAXTAMİYYARLAYAN DƏZGA H,
 +
aqackəsən cərcivə — avkac
 +
 +
 +
tirləri uzununa miptarlamaqla dor-
 +
rayan mapın. Kəsici aləti xususi
 +
cərcivəyə bərkidilmiti bir necə mi-
 +
iardan ibarətdir. Hərəkət xarakte-
 +
rinə gərə dəzgahlar duz trayektoriya-
 +
lı və qapalı əyrixətli trayektoriya-
 +
lı olur. Miparlar ppaquli və ya ufu-
 +
qi Yerlətir, fasiləsiz və ya nenpH
 +
veritli olur. Əsas parametrləri—
 +
mipar dəzgahının yan dayaqları ara-
 +
sındakı məsafə (tirlərin ən beyuk
 +
diametrinə uyqun), miparın gediptii,
 +
dirsəkli valın fırlanma sur?əti,
 +
dirsəkli valın bir dəvrundə tirin
 +
gediti (kəsilmə yolu) və dəzgah in-
 +
tiqalının gucudur. SSRİ-də hazır-
 +
da qurapdırılan T.d.-larda iki da-
 +
yaq arasındakı məsafə (miptarlanan
 +
tirlərin ən beyuk diametri bununla
 +
mӱəyyən edilir) 350—1100 mm, mipta-
 +
rın gediti yolu 200—700 mm, 1 də-
 +
qiqədə gediii sayı 300—600, əsas in-
 +
tiqalının gӱcu 1359 kvt-dəkdir.
 +
 +
TAXTA-YYALBAN DAPYIYAN GƏ-
 +
Mİ—anbarlarında (trumlərindəy) və
 +
yuxarı geyərtəsində taxta-palban da-
 +
pıyan gəmi. Əvvəllər bu məqsədlə adi
 +
gəmilərdən istifadə olunurdu. 20 əs-
 +
rin əvvəllərində Rusiyada, sonra Al-
 +
maniyada və digər əlkələrdə meydana
 +
cıxmıindır. Q.-p1.d.g.-nin suyacekmə
 +
dərinliyi, aqac materialının əlavə
 +
uzmə qabiliyyəti sayəsində (baiqa quru
 +
yӱklər datıyan eynielculu gəmilərə
 +
nisbətən) daha coxdur (bu gestərici
 +
ataxtacpalban İyKy markasıq adla-
 +
nır). 10—35
 +
 +
 +
Muasir T.-ii.d.g.-lər
 +
MİN 7, Yuk gəturə bilir.
 +
 +
TA XTA-LIA "BAH TƏAAPYKY HLI-
 +
LƏRİ —aqacların ilkin e”malı, yə”-
 +
ni kəsilməsi, dapınması və taxta-
 +
palban anbarlarında qismən e”mal
 +
olunması proseslərindən ibarətdir.
 +
Umumiyyətlə tədaruk iplərinə sərf
 +
olunan xərclərin 25—3096 -i aqacla-
 +
rın kəsilməsi, budanması, nəvlərə
 +
ayrılıb itabellərə vurulması və
 +
nəqlolunma məntəqələrinə toplanma-
 +
sı iiplərinə, 5—1096 -i bilavasitə
 +
nəql. iplərinə, 15—2096 -–i anbarlar-
 +
la əlaqədar iplərə və 40—459, mux-
 +
təlif kəməkci əməliyyatlara gedir.
 +
SSRİ-də T.-i. t.i.-nə aid butun əmə-
 +
liyyatlar mexaniklətdirilmiidir.
 +
Aqacların kəsilməsində və ilkin tə-
 +
mizləmə-doqrama piplərində benzin-
 +
motorlu və elektrik-motorlu mipar-
 +
lardan, ilkin dapınmasında xusu-
 +
 +
 +
si sipərlər, bucurqadlar pə qopqu na-
 +
sitələri ilə təchiz olunmuit traktor-
 +
lardan, aqacların ilkin emalında
 +
muxtəlif sayyar və stasionar avadan-
 +
lıqdan (aqac gəvdələrini budamaq
 +
ucun aqreqatlar və səyyar mapqınlar-
 +
dan), taxtalpalban tədaruku muəssi-
 +
sələrində qoyulmupt taxta mipyarla-
 +
yan dəzgahlardan, iipalkəsən dəzgah-
 +
lardan, aqac materialını maiyınla-
 +
ra yӱkləmək və bopqaltmaq ucun xusu-
 +
si mapınlardan və s.-dən istifadə
 +
olunur. Bunlardan əlavə, mapın və
 +
mexanizmlərdən istifadənin effek-
 +
tivliyini yuksəltmək məqsədi ilə,
 +
muxtəlif koməkci vasitə və qurqular
 +
—estakadalar, kranaltı yollar və s.
 +
də qurapdırılır. Metpə ipəraitində
 +
maqqın və mexanizmlərə texniki xid-
 +
mət gəstərmək və onları tə”mir etmək
 +
ucun profilaktoriyalar, tə”mir e”ma-
 +
latxanaları və s. olur,
 +
 +
 +
Əd2 Tatarinop V. P., Lesaza-
 +
qotovki, M., 1979.
 +
TA XUA, Me” Ma p biT A a—Ömia,
 +
 +
 +
yaxud hər hansı bir tikilinin di-
 +
varında acılmız oyuq. Heykəl, vaza
 +
qoymaq, qurma tikaf və s. yerlətdir-
 +
mək ucun dӱzəldilir. Bə”zən divarın
 +
bəzək elementi kimi də tətbiq edilir,
 +
Yapayıti evlərində Q.-dan qab-qacaq
 +
və digər ətyalar saxlamaq ucun isti-
 +
fadə olunur, adətən T.-nın ənunə ha-
 +
ca pərdə, onun batına isə rəngbərəng
 +
pərdəbapı tutulurdu. Azərb.-da cox
 +
yayılmındı.
 +
TAHA MAHMUD (- = ad5) Əli (1902,
 +
Mənsurə—1949)—ərəb tpairi (Misir).
 +
Misirdə romantik ədəbi məktəbin
 +
yaradıcılarındandır. Məhəbbətin,
 +
doqma təbiətin tərənnumu lirikası-
 +
nın əsas məvzularıdır: “Sərgərdan
 +
dənizciə (1934), “Sərgərdan dənizci-
 +
nin gecələriq (1940), c“Ğul və ipərabı
 +
(1943), *–Geri dənən ehtiras (1945),
 +
cPQərq və qərbə (1947) və s. toplula-
 +
rı. Vətəndaitqlıq və vətənpərvərlik
 +
ruhlu pe”rlər də yazmındır. cQəhrə-
 +
man ipəhərə tpe”ri Stalinqrad vurui-
 +
masına həsr olunmuydur.
 +
. Əsəri: Stixi, v kn.: Stixi poztov
 +
Eqipta, M., 1956.
 +
 +
Yd2 Koparenv N. K., Pisateli
 +
Eqipta. XX vek., M., 1975 (lit.).
 +
TAHA HUSEYN ( və 45) (14.11.1889,
 +
Yuxarı Misir, Maqaqa it. yaxınlı-
 +
qında, Kilu k.—28.10.1973, Qahirə)
 +
—ərəb yazıcısı, ədəbiyyatiqunas, ta-
 +
rixci (Misir). Misir Dӧvlət muka-
 +
fatı laureatı (1959). Qahirədə Ərəb
 +
Dili Akademiyasının prezidenti
 +
(1965 ildən), Qahirə un-tinin prof.
 +
(1919 ildən), İsgəndəriyyə un-tinin
 +
rektoru (1943—46 illərdə), Misirin
 +
 +
 +
maarif naziri (1950—52 illərdə)
 +
olmupdur. Q.H. ərəb ədəbiyyatında
 +
tənqidi realizmin banilərindəndir.
 +
 +
 +
cGunlərə (H. 1—2 (1929—39), H.:3
 +
(1972)|, “Yayda (1932) avtobioqrafik
 +
əsərlərində, “Qumru qutiunun caqırı-
 +
pyıq (1934) povestində, c“Əzabkeilər
 +
Yer zərindəz (1948) hekayə toplusunda
 +
istismar və sosial ədalətsizlik əley-
 +
Hinə e/tiraz əksini tapmıqdır. 1967
 +
ildə “Xatirələrəi nər edilmindir.
 +
Klassik və muasir ərəb ədəbiyyatına,
 +
tarixə dair tədqiqatları var. Uc YA-
 +
iından kor olmuzidur. h
 +
 +
Əsərləri: Dni, 2 izd., M., 1958)
 +
Zov qorlipı, M., 1961.
 +
 +
Ədl Koparen N. K., Pisateli
 +
Eqipta. XX vek, M., 1975 (lit.).
 +
 +
 +
TACİKİSTAN ASTROF
 +
 +
 +
169
 +
 +
 +
ma — ---  .....,.,.,.,.......——— —kınılydın — —— ———
 +
 +
 +
“TAhMP BƏ 3Ə hPƏs:—d6up csrpa TYPK-
 +
dilli xalqlar arasında geniit yayıl-
 +
mıp orta əsrlər lirik-epik dastanı.
 +
Əzbək, tӱrkmən, tatar, uyqur, Azərb.,
 +
turk və s. versiyaları məvcuddur.
 +
Bu versiyaların coxunun sujet əsa-
 +
sı oxlpardır. Tədqiqatcılar dastanı,
 +
sonralar əsli unudulmut yazılı
 +
astral əsərin folklorlatmıppq varian-
 +
tı hesab edirlər. Dastanın əsas idəe-
 +
yası feodal istibdadına qarizı, haqq-
 +
ədalət uqrunda mubarizədir. Azərb,
 +
variantında Zəhrənin atası var-dev-
 +
lət, taxt-tac hərisi, zalım həkmdar
 +
Hatəm Sultan əhd-peymanı pozur, əv-
 +
vəl qardaplı Əhməd Vəziri əldurur,
 +
sonra da hakimiyyətdə ona rəqib cıxa-
 +
caqından qorxub, qardapı oqlu Tahi-
 +
ri vətənindən didərgin salır. Tahir
 +
təqibə, hədə və cəzalara baxmayaraq,
 +
məhəbbətinə sadiq qalır, qartısına
 +
cıxan maneələri xeyirxah adamların,
 +
sazının və səzunun kəməyi ilə dəf
 +
edir, nəhayət, Zəhrə ilə gərupqur,
 +
vusala Yetir, atasının intiqamını
 +
alır. Dastandakı obrazlar simvolik
 +
səciyyə dapıyır: Hatəm Sultan qaran-
 +
lıqın, zӱlmətin, gecənin rəmzi, Zəh-
 +
rə eyniadlı ulduzun, Tahir isə Ayın
 +
antropomorfizmidir. cT. və Z.ə mev-
 +
zusu yazılı ədəbiyyatda da iplənmiii-
 +
dir (ezbək pptairi Səyyadi, turkmən
 +
pairi Mollanepes və 6.). Dastan rus,
 +
ingilis, alman dillərinə tərcumə
 +
olunmutt, SSRİ-də onun əsasında ope-
 +
ra və bədii film yaradılmındır.
 +
 +
 +
Mətnlər? Azərbaycan dastanla-
 +
rı, ə cilddə, c. 2, B., 1965, Azərbaycan
 +
məhəbbət dastanları, B., 1979,
 +
 +
Əd. Təhmasib M. H., Azərbaycan
 +
xalq dastanları (orta əsrlər), B., 1972.
 +
 +
 +
TAHİRİLƏR DƏVLƏTİ—821—873
 +
illərdə Xorasanda feodal dəvləti,
 +
Əsasını Tahir ibn Huseyn (821—822|
 +
qoymupdur. O, 809—813 illərdə xə-
 +
lifə Harun ər-Rəpidin oqulları
 +
Mə”mun və Əmin arasında gedən mu-
 +
barizədə Mə”muna Baqdadı və xəli-
 +
fəliyi ələ kecirməkdə kəmək gəstər-
 +
mip, xəlifə bunun əvəzində Tahir
 +
ibn Huseyni Baqdad ordusunun rəi-
 +
si, 821 ildən isə Xorasanın valisi
 +
təyin etmiidi. Tahir ibn Huseyn
 +
Xorasan vil.-ni mustəqil dəvlətə ce-
 +
virməyə calıpırdı. Mə”mun 822 il-
 +
də Tahir ibn Huseyni zəhərlədib əl-
 +
durtmup, lakin yerli feodallarla
 +
ziddiyyətlərdən cəkinərək, onun oqlu
 +
Talxanı Xorasanın valisi
 +
etmipdi. Talxanın |822—823|, xu-
 +
susilə Abdullanın (828—844| haki-
 +
miyyəti devrundə Tahirilər xəlifə-
 +
Yə formal tabecilik gestərsələr də,
 +
əslində Xorasan və ona bitiiyik əya-
 +
lətlərin mustəqil hakimləri idilər.
 +
P Tahirin dəvrundən 1844—862| tənəz-
 +
zuӱlə uqrayan T.d., sulalənin numayən-
 +
dəsi Məhəmmədin hakimiyyəti zamanı
 +
1862—873| daha da zəiflədi. Bundan
 +
istifadə edən Səffarilər sulaləsi-
 +
nin |861—900| banisi Yəqub ibn Leys
 +
873 ildə T.d.-nin varlırına son qoydu.
 +
 +
 +
Əd.y İstorin İrana s drevnenpix vre"
 +
men do konda XU1İP veka, L., 1958) B os-
 +
vort K. Z., Musulımanskie dinastii,
 +
M., 1971,
 +
 +
 +
TAHİROV Aslan Nəzər oqlu (1.5.
 +
 +
 +
1898, indiki Salyan iq.—5.10.1972,
 +
üə ən cərrahı. Tibb e.d.
 +
(1955), prof. (1957). Azərb.SSR əmək-
 +
 +
 +
dar həkimi (1960), Azərb.SSR əmək-
 +
 +
 +
təyin"
 +
 +
 +
dar elm xadimi (1966). 1943 ildən
 +
Sov.İKP uzvu, Beyuk Vətən muhari-
 +
bəsi iptirakcısı. 1954—66 illərdə
 +
Bakı it.-nin bati cərrahı, eyni zaman-
 +
da 1963 ildən N. Nərimanov ad. Azərb.
 +
Dəvlət Tibb İn-tunda 2-ci fakultə
 +
cərrahiyyə kafedrasının mudiri ol-
 +
mutdur. Tədqiqatı, əsasən, cərrah-
 +
lıqın aktual məsələlərinə həsr edil-
 +
midir.
 +
 +
Əsəri: Sudhba orHecTpenbHbiX HHO-
 +
rodnıx tel v tkanlax oporno-dviqatelh-
 +
HOTO arınapara Hn tkanevan reakiii, B., 1954.
 +
 +
 +
Cəfər oqlu
 +
Typ.CCP, Aımra6an) —
 +
ii nəeft-mə”dən iiilə-
 +
| ri sahəsində sovet
 +
alimi. Azərb.SSR
 +
EA m. uzvu (1983),
 +
texnika e.d. (1973),
 +
prof. (1974). 1955
 +
ildən Sov.İKİ uz-
 +
vu. M. Əzizbəyov
 +
ad, Azərb, Sənaye
 +
İn-tunu (indiki
 +
ALanki) bitirdik-
 +
dən (1952) sonra
 +
Azərb. SSR A
 +
| elmi muəssisələ-
 +
rində ipləmitdir. 1960 ildən Azərb.
 +
SSR EA Dərin Neft və Qaz Yataqları
 +
Problemləri İn-tunda laboratoriya
 +
rəhbəridir. Əsas tədqiqatları neft-
 +
qaz laylarında səthi hadisə və ka-
 +
pillyar effektlərə yuksək təzyiq və
 +
temp-run tə”siri, neft-qazın bircins-
 +
li və qeyri-bircinsli laylardan su
 +
ilə sıxınidırıb cıxarılması mexa-
 +
nizminin eyrənilməsinə həsr olunmuii-
 +
dur. Layların neft-qaz veriminin ar-
 +
tırılması və neft-qaz hasilatının
 +
intensivləipdirilməsi məsələlərinin
 +
Həllinə aid tədqiqat ipləri aparmıpt,
 +
coxlaylı neft yataqlarının iiplən-
 +
məsi və tənzim edilməsi məsələlərini
 +
təcrubi usulla eyrənmindir. :
 +
Əsərləri: Blinnie davlenin i
 +
temperaturı na molekulirnıe SB/EHHR
 +
i kapillirnıe- əffektı, B., 1975, Nef-
 +
teotdaca qlubokozaleqakinix plastov, M.,
 +
1981 (bapqaları ilə birgə), Nefteotda-
 +
ca neodnorodnıx plastov, B., 1983 (bapi-
 +
qaları ilə birgə).
 +
 +
 +
TAHİRCAL—Azərb.SSR-də cay. Sa-
 +
mur cayının saq qolu. Yan silsilə-
 +
dən baplanır. Qusar r-nu ərazisindən
 +
axır. Uz. 32 km, həvzəsinin sah. 175
 +
km2?, Qar, yaqrınq və Yeraltı sularla
 +
qidalanır.
 +
 +
TAM (far. s2)—1) hakimiyyət rəmzi
 +
olan bap geyimi. Qiymətli metallar-
 +
dan (əsasən qızıldan) dӱzəldilən T.
 +
lar coxlu dai-qati və mirvari ilə bə-
 +
zədilirdi. Tiara, dOiadema, cələng
 +
və s. formalarda olurdu. İlk dəfə
 +
Qədim dunya dӧəvlətlərində (PTumer,
 +
Qədim Misir, Qədim Roma və s.) is-
 +
tifadə edilmiit, sonralar isə Qərbi
 +
Avropada inkitpaf etmiiq feodalizm
 +
dəvrundə geni yayılmındı. Azərb.-
 +
da da hələ qədimdən mə”lumdur. Azərb,
 +
ustalarının duzəltdikləri T.-lar
 +
qiymətli sənət nӱmunələridir. 2) Qa-
 +
dın bəzəklərinə daxil olan ədii
 +
zərgərlik mə”mulatı. Dunyanın mux-
 +
təlif yerlərində ayrı-ayrı forma-
 +
larına təsaduf edilir. Azərb.-da
 +
qadın Q.-ları (cıqqalıgul T., cut-
 +
qabarı T. və s.) qiymətli metaldan dai-
 +
rəvi formada duzəldilib dapq-qaii-
 +
larla (almaz, zumrud və s.) bəzədi-
 +
lirdi, Əsasən ppəbəkə usulu ilə ii1-
 +
 +
 +
TAHİROV Nəriman
 +
(d. 24.2.1928,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
İZİKA İNSTİTUTU
 +
 +
 +
nənən belə T.-lar ppəhər qadınları
 +
ucun xarakterik olub Qarabaq, |Qir-
 +
van, Pəki və Bakıda daha genii ya-
 +
yılmındı: Balakən, Qax və Zaqatala-
 +
da qırırsan formalı, papaq ipəklin-
 +
də T.-lar da hazırlanmındır. Toy
 +
mərasimlərində gəlinin baiına qoyu-
 +
lan bu cur T.-lar təkmə qəlib usulu
 +
ilə gӱmutidən dӱzəldilir, əlvan dayy-
 +
qalpla bəzədilirdi. T.-ın perimetri
 +
boyunca bərkidilmipq bədii zəncir-
 +
lər onun ortasındakı cay-ulduzəla
 +
birlənərək bədii tor əmələ Kiri.
 +
Bu cur Q.-lar monumeptallıqı, məh-
 +
kəm forması ilə diqqəti cəlb edir,
 +
TAC BOİYALMASI, elektrik
 +
tac ı—guӱclu qeyri-bircins elektrik
 +
sahələrində və atm. təzyiqindən ki-
 +
cik olmayan təzyiqlərdə yaranan mus-
 +
təqil qaz bopalması. İonlaqcmıpn = qa-
 +
zın intensiv ipqıqlanması elektrodun
 +
səthinə bilavpasitə yaxın sahəsində
 +
(atacə adlanan təbəqədə) bait verir.
 +
T.b. yӱksək gərginlikli elektrikətur-
 +
mə xətlərində meydana cıxan əlavə
 +
enerji itkisinə səbəb olur və radio-
 +
maneələr, akustik kuylər, televiziya
 +
qəbulunda maneələr yaradır. Bu tə”si-
 +
ri azaltmaq ucun muxtəlif usullarla
 +
(məs., naqilin diametrini beyuӱtməklə)
 +
T.b.-nın baiq verdiyi gərginliyin qiy-
 +
məti artırılır. Q.b.-ndan elektron-
 +
ion texnologiyasında (təmiz qazlar
 +
alınmasında və s.-də), həmcinin elek-
 +
trik suzgəclərində istifadə edilir.
 +
TAC DAMARLAR—bax Urək.
 +
 +
TACƏDDİN ƏLİYYAH TƏBRİZİ,
 +
Tac əd-din Xacə Əlitah
 +
Təbrizi (?, Təbriz—1324, Ucan:
 +
Təbrizdə dəfn edilmitdir)— Elxani
 +
Heəkmdarları Məhəmməd Xudabəndə
 +
Əlcaytu (1304—16| və Əbu Səid Baha-
 +
dur xanın |1316—35)| vəziri. Əvvəl-
 +
lər tacir olmuii, qabiliyyət və baca-
 +
rıqına gərə Rəmidəddin Fəzlullahın
 +
təklifi ilə vəzir tə”yin edilmiiydi.
 +
Baqdad, Təbriz, Sultaniyyə iqəhər-
 +
lərində geniyl tikinti iləri apar-
 +
mıpldır. Bə”zi mənbələrdə onun həm
 +
də me”mar olması gəstərilir (Təbriz-
 +
dəki Əliimah məscidinin və Sulta-
 +
niyyədəki Əlcaytu Xudabəndə turbə-
 +
sinin muçəllifi). T.Ə.T. əzunun tik-
 +
 +
 +
dirdiyi Əlitah məscidinin mehra-
 +
bı enundə dəfn edilmiitdir.
 +
TACİK DİLİ —taciklərin dili.
 +
 +
 +
İran dillərinin c.-q. yarımqrupuna
 +
daxildir. Bu dildə SSRİ-də
 +
min adam danıpqır (1979), PT1m, (muça-
 +
sir ədəbi dilin əsasını təpjil edən
 +
Səmərqənd və Buxara ipivələri), mər-
 +
kəz və ya Yuxarı Zərəfiqan, c. və c.-
 +
p., yaxud Dərvaz dialekt qruplarına
 +
belunur. Flektiv-analitik dildir.
 +
Hallanma və cins kateqoriyaları yox"
 +
dur. Hal əlaqələri sintaktik vasitə-
 +
lərlə ifadə olunur. İnkitpaf et-
 +
mip fe”l sistemi analitik formalar-
 +
la zəngindir. Luqət tərkibində ərəb,
 +
ӧzbək və rus dillərindən gecmə səzlə
 +
də coxdur. İlk Yazılı abidələri
 +
əsrə aiddir. Yazıda 1930 ilədək ərəb
 +
əlifbasından istifadə olunmutdur.
 +
SSRİ-də 1930 ildən latın, 1940 il-
 +
dən isə rus qrafikası əsasında əlif-
 +
ba yaradılmıtdır.
 +
Əd.: İzıki narolov SSSR, t. 1, M.,
 +
 +
ə Azıki Azni i Afriki, | kn. Y 2, M.,
 +
 +
:ӧ.
 +
 +
 +
TACİKİSTAN ASTROFİZİKA İN-
 +
STİTUTU–Tacikistan SSR EA-nın
 +
elmi-tədqiqat muəssisəsi (Dutpənbədə-
 +
dir), 1932 ildə tə”sis edilmitt Sta-
 +
 +
 +
yx şs E ”
 +
 +
 +
170
 +
 +
 +
 +
 +
 +
linabad astronomiya rəsədxanası əsa-
 +
sında yaradılmılpdır (1958). Təlqi-
 +
qat dairəsi: meteorların, kometlə-
 +
rin, dəyimən ulduzların eyrənilməsi,
 +
astrometriya və ulduz astronomiya-
 +
sı, Əsas alətləri: 70 sm-lik reflek-
 +
tor, 40 sm-lik astroqraf. İnstitutda
 +
fotoqrafik meteor patrulları, ra-
 +
diologasiya meteor patrulu, ionosfer
 +
stansiyası və s. fəaliyyət gəstərir.
 +
İn-t cBulletenə (1951), *Kometlər və
 +
meteorlarə jurnalını (1957) nətr
 +
edir. Qırmızı . Əmək Bayraqı ordeni
 +
ilə təltif edilmipdir (1969).
 +
TACİKİSTAN DEPRESSİYASI
 +
Hissar-Alay, Pamir və Hindiqutp dar
 +
sistemləri ilə əhatə olunmuz dara-
 +
rası cəkəklik. Bunəvrəsi Kembri-
 +
dən əvvəlki kristallik suxurları
 +
və Paleozoy-Alt Triasın terrigen-
 +
karbonat, vulkanogen-cəkmə və intru-
 +
ziv suxurlarından təpkil olunmutql-
 +
dur. Cəekmə ertuyu 2 kompleksə bəlu-
 +
nur: platforma və orogen. Plat-
 +
orma kompleksi platforma ce-
 +
kəkliyini dolduran rəngbərəng kon-
 +
tinental laqun və dəniz cəkuntulə-
 +
rindən (1,5—4 km), orogen qırmı-
 +
zı rəngli molasslardan (3—4-dən 6—
 +
V km-dək) ibarətdir. T.d.-nın struk-
 +
tur planı Mezo-Kaynozoyda dəyinmə-
 +
mipdir. Neogen və Antropogen Hu-
 +
dudunda konsedimentasion cəkəklər
 +
və qalxımlar dislokasiyaya uqramıpq,
 +
Tacikistan virqamiyasının murək-
 +
kəb qırıpıq və ertuӱk qurulutlu nar
 +
sistemləri yaranmıtpdır. Mezo-Kay-
 +
nozoy ertuyundə neftli-qazlı hori-
 +
zontlar, təbii qaz, qazıntı kəmur,
 +
yanar pist, daii duz, tikinti material-
 +
ları di mə”lumdur.
 +
 +
 +
vdə.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
RESPUBLİKASI
 +
vetii Sopialistii
 +
cikistan, |
 +
Cmumi mə"lumat. SSRİ tərkibin-
 +
 +
də muttəfiq respublika. 1924 il okt-
 +
abrın 14-də Əzb.SSR tərkibində
 +
ac.İSSR kimi təpkil edilmiit,
 +
 +
1929 il oktyabrın 16-da Tac.SSR-ə
 +
cevrilmitdir. 1929 il dekabrın 5-də
 +
bilavasitə SSRİ tərkibinə daxil
 +
olmuppdur. Orta Asiyanın c.-i1,-in-
 +
dədir. Q.-də və pm,-da Əzb.SSR və
 +
Qırq.SSR, ipt,-də Cin, c.-da Əfqanıs-
 +
tanla həmsərhəddir. Sah. 143,1 min
 +
km?, ƏH, 4239 min (1983, 1 yanvar).
 +
Paytaxtı Dupqənbə 1p.-dir. Tərkibinə
 +
Daqlıq Bədəxtan MV, 3 vilayət (Kul-
 +
 +
 +
(Respublikain So-
 +
Tocikiston), T a –-
 +
 +
 +
yab, Kurqan-Təpə, Leninabad) daxil-
 +
dir. 43 r-nu, 18 :pəhəri, 49 pttq var
 +
(1983).
 +
 +
 +
Dəvlət qurulumu. Tac.SSR fəhlə,
 +
kəndli və ziyalıların sosialist YMYM-
 +
xalq dəvləti, SSRİ tərkibində mut-
 +
təfiq sovet sosialist resp.-sıdır.
 +
Quvvədə olan Konstitusiyası 1978 il
 +
aprelin 14-də qəbul edilmitdir. Ali
 +
devlət hakimiyyəti orqanı 5 il mud-
 +
 +
 +
II ə ——QB1-|”
 +
 +
 +
TACİKİSTAN DEPRESSİYASI
 +
 +
 +
dətinə secilən birpalatalı Tac.SSR
 +
Ali Sovetidir (sessiyalararası dəvr-
 +
də onun Rəyasət Hey”əti). Ali Sovet
 +
resp. həkumətini— Nazirlər Soveti-
 +
ni təpkil edir, qanunlar verir və s.
 +
Vil. r-n, təhər, təhərlərdə r-n, qəs.
 +
və qıplaqlarda yerli hakimiyyət or-
 +
qanları, 2,5 il mӱddətinə secilən mu-
 +
vafiq xalq deputatları Sovetləri-
 +
dir. 18 yappı tamam olmuiy vətəndait-
 +
ların secmək və secilmək huququ var.
 +
Ali məhkəmə orqanı Tac.SSR Ali
 +
Sovetinin 5 il muddətinə secdiyi
 +
resp. Ali məhkəməsidir. Ali məhkə-
 +
mə 2 məhkəmə kollegiyası (mulki və
 +
cinayət ipləri uzrə) və plenum tərki-
 +
bində fəaliyyət gəstərir. Tac.SSR
 +
Prokurorunu SSRİ Bai prokuroru 5
 +
il muddətinə tə”yin edir,
 +
 +
Tac.ŞSR-in dəvlət gerbi, bayra-
 +
qı və himni var.
 +
 +
Təbiət. T. ərazisinin 9091-indən
 +
coxu daqlıqdır, təqr. 1/2-ində Hunda.
 +
3000 m-dən artıqdır. Resp.-nın HM.
 +
kənarında Kurama silsiləsi və Mo-
 +
qoltau d-rı (Qərbi Tyanpan) ilə Tur-
 +
kustan silsiləsi arasında Fərqanə
 +
vadisinin (cəkəkliyinin) q. hissəsi
 +
 +
 +
ə T.-ın mərkəzi hissəsini
 +
issar-Alay dar sistemi (Alay, Tur-
 +
kustan, Zərəftan, Hissar silsilə-
 +
 +
 +
ləri və s.) tutur, Turkustan və Zərəf-
 +
pan silsilələri arasında Zərəfitan
 +
cəkəkliyi (dərəsi) yerlətir. Resp.-
 +
nın pt. hissəsi Pamir daq sisteminə
 +
(Elmlər Akademiyası silsiləsində
 +
Kommunizm piki—7495 m, T.-da və
 +
SSRİ-də ən yuksək zirvə) daxildir.
 +
T.-ın cӱ-q, issəsindəki (Hissar-
 +
Alaydan c.-da, Pamirdən q.-də) dar
 +
silsilələri (Qaratau, Cilantau və s.)
 +
tədricən Pənc və Amudərya cayla-
 +
rı boyundakı dӱzənliklərə tərəf al-
 +
calır. Bu silsilələr arasında ge-
 +
niti dərələr (Hissar, Vaxiq və s.)
 +
var. Q. ərazisi, əsasən, Paleozoy ue-
 +
kuntulərindən təpjil olunmuntdur.
 +
İYKCƏK seysmikliyə malikdir, Fayda-
 +
lı qazıntıları: əlvan və nadir me-
 +
tallar, kəmur, neft, təbii qaz, daii-
 +
duz, tikinti Materialları və s. Cox-
 +
lu mineral bulaq var. İqlimi konti-
 +
nentaldır. Yuksəklik iqlim quritpaq-
 +
larına malikdir. Orta temp-r yan-
 +
varda resp.-pın c.-q. və HİM, hüccənə-
 +
rdan dərələrdə və dar ətəklərində
 +
*S-dən —2*S-yədək, Pamirdə —202S
 +
və daha aiaqı (mӱtləq minimum temp-r
 +
—63"C), iYulda c.-q.-dəki lərələ DƏ
 +
30"S (mutləq maks. temp-r 482S), Hə
 +
mirdə 0O”S-dir. İllik yaqıntı, əsa-
 +
cəH, 150—300 mm (bə”zi yerlərdə 100
 +
mm-dən də az), Hissar silsiləsinin
 +
c. yamaclarında 1600 mm-ə qədərdir.
 +
Muasir buzlatima (Fedcenko, Qrumm-
 +
Qrjimaylo buzlaqları və s.) sah. 8,5
 +
min km?-dir. Əsas cayları Amudərya
 +
(Vaxi qolu ilə), Sırdərya və Zərəf-
 +
iandır. T. hidroenerji ehtiyatına
 +
(32,6 mln. ket) gerə SSRİ-də RSFSR-
 +
dən sonra 2-ci yerdədir. Gellərinin
 +
coxu amirdə və Hissar-Alay d-rın-
 +
dadır. Q.-ın c.-q. və tim. hissələrin-
 +
dəki duzənliklərdə və alcaq darlıq
 +
yerlərdə boz torpaqlar (bu torpaqlar-
 +
da sun”i suvarma pəraitində pambıq
 +
və s. becərilir), orta daqlıqda (1600
 +
—2800 m) dar-qəhvəyi, yuksək daqlıq-
 +
da (2800 m-dən artıq Hund.-də) yuksək
 +
daqlıq cəmən-cel, cel, səhra-cel tor-
 +
paqları geniiy yer tutur, T."da 5 min-
 +
dən cox bitki nevu var. Ot və yarım:
 +
kol bitkiləri ustundur. P1m, və kənar
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Mərkəzi Pamir darlarında,
 +
 +
 +
c-q. Hissələri səhra qurtaqına aid-
 +
dir. Orta daqlıq yerlərdə aqac-kol
 +
bitkiləri inkiaf etmitidir (150-dən
 +
cox aqac və kol nəvu var). Mepitələr
 +
(0O,4 mln. La) ərazinin 396 -ini tutur,
 +
Daq mepələrinin yarısı ardıc (Or-
 +
ta Asiyada arca adlanır) nəvlərin-
 +
dən ibarətdir. Yabanı meyvə (qoz, ən-
 +
cir, alma, pӱstə, badam və s.) aqacı
 +
və kolları ilə zəngindir. Yuksək
 +
daqlıq qurpaqda yuksək darlıq cəmən,
 +
cal və səhralatmırlt cəl bitkiləri
 +
yayılmındır. T. ərazisində 81 məmə-
 +
li heyvan, 354 quti, 49 surunən, 40 ba-
 +
lıq, 7—8 min hətpərat nəvu mə”lum-
 +
dur. Ceyran, buruqbuynuz keci, arxar,
 +
Buxara maralı, bəbir, ayı, cəldonu-
 +
zu, kələz, qırqovul, dovdaq, ular, kər-
 +
kəs və s. var. Qoruq və yasaqlıqlar ya-
 +
radılmınldır.
 +
 +
Əhali. Əsas əhalisi taciklərdir
 +
(58,896 , 1979), əzbəklər (22,996 , ruslar
 +
(10,496 ), tatarlar, almanlar, qırrız-
 +
lar, ukraynalılar, yəhudilər, turk-
 +
mənlər, qazaxlar və 6. xalqlar da ya-
 +
payır. Orta sıxlıq 1 km?2-də təqr.
 +
30 nəfərdir (1983). Əhalinin 58,697: -r
 +
fəhlə və qulluqcular, 41,196-i isə
 +
kolxozculardır. uhum məhəpnəpn:
 +
Dupənbə—930 min (1983), Leninabad,
 +
Kurqantəpə, Kulyab və s.
 +
 +
Tarixi ocerk. T.-da qədim insan
 +
təqr. 200 min il bundan əvvəl Yyaila-
 +
mir. PTimali və Cənubi T.-da
 +
appaqı Paleolitə aid alətlər tapıl-
 +
mıpdır. Paleolit, Mezolit və Tunc
 +
devru abidələri T.-nın qədim mədəniy-
 +
yət mərkəzlərindən olduqunu gostə-
 +
rir. E.ə, 9—6 əsrlərə aid yazılı və
 +
arxeoloji materiallar da bunu subut
 +
edir. T. ərazisi Sotrd və Baktriyanın
 +
lkin) zvi tərkib hissəsi idi. E.ə.
 +
329 ildə T, Makedoniyalı İsgəndərin
 +
hucumuna mə”ruz qaldı. T.-nın bir
 +
hissəsi sonralar Selevkilər dəvləti-
 +
nə və Yunan-Bəlx padiahlıqına da-
 +
xil olmupdu. Əsas din zərdutitilik
 +
olsa da, manilik və buddizm də yayıl-
 +
mılldı. 6 əsrin ortalarında turk
 +
xalqları butun Orta Asiyanı fəth
 +
etdilər. 6—7 əsrlərdə feodalizm muӱ-
 +
nasibətlərinin yaranması ilə iqtisa-
 +
nn İyxcənnm bapq: verdi. Taciklərin
 +
vahid xalq kimi formalatması əsr-
 +
lər boyu davam etmitidir. Tacik xal-
 +
QININ etnogenezində soedilər, ustru-
 +
panalılar, fərqanəlilər, baktriya-
 +
lılar, toxarıstanlılar və sak tayfa-
 +
ları muhum rol oynamınlar. Bu xalq-
 +
ların və tayfaların uzunmuddətli
 +
birləpməsi, digər etnik qrupların
 +
assimilyasiyası və vahid dil əsasında
 +
9—10 əsrlərdə tacik xalqının etnik
 +
əsası formalapdı, 9 əsrin sonunda
 +
 +
 +
—-———
 +
 +
 +
TACİKİSTAN SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI
 +
 +
 +
Samanilər devləti yarandı. Bu dəvr-
 +
də taciklərin maddi və mə”nəvi mə-
 +
dəniyyəti sur ətlə inkipaf edirdi.
 +
Tacik (fars-dəri) dili ərəb dilini
 +
sıxhildıraraq, elmi, ədəbi və dəvlət
 +
dilinə cevrildi. Tacik və fars
 +
klassik ədəbiyyatının banisi Rudəki,
 +
4PPahnaməənin muəllifi Fir əvsi,
 +
ensiklopedist alim İbn Sina, filo-
 +
 +
 +
sof-pair Əmər Xəyyam, Hafiz, Cami 2
 +
 +
 +
və b. dunya iqəhrəti qazandılar.
 +
Kəskinləpqən sinfi mubarizə, feo-
 +
dal cəkiinmələri və kecərilərin Hu-
 +
cumu nəticəsində zəifləyən Samani-
 +
lər dəvləti 9Ӱ9 ildə suqut etdi. 12
 +
əsrin ortalarında Qurilər dovləti
 +
yarandı. Onun əhalisinin əksəriy-
 +
yəti daqlı tacik tayfaları idi. Qu-
 +
rilər dəvlətinin suqutundan (1206)
 +
sonra taciklər təqr. 800 il ərzində
 +
mӱxtəlif despotik feodal dəvlətlə-
 +
rinin tərkibində olmupilar.
 +
19 əsrin 2-ci yarısında Önü Asi-
 +
ya Rusiyaya birləptdirildi. İndiki
 +
T.-nın (im. r-nları və Pamirin cox
 +
hissəsi Turkustan gen.-qubernatorlu-
 +
quna daxil edildi: mərkəz və c. r-nla-
 +
ı Buxara əmirliyinə daxil idi.
 +
Bəylər və feodallar əlkənin həya-
 +
tında hakim mӧvqe tuturdular. Sə-
 +
nayenin inkitafı ilə yerli burjua-
 +
ziya və fəhlə sinfi yaranmaqra baila-
 +
dı. Rusiyanın tərkibinə daxil olan
 +
Xocənt qəzasındakı xırda f-k və z-d-
 +
larda bir necə yuz yerli fəhlə calı-
 +
pırdı. Car həkumətinin mustəmlə-
 +
kəci siyasətinə baxmayaraq Orta Asi-
 +
yanın, o cumlədən T.-nın Rusiyaya
 +
birlətdirilməsi mutərəqqi əhəmiyyə-
 +
tə malik idi. Taciklər və regionun
 +
bapqa xalqları rus xalqının inqila-
 +
bi mubarizəsinə cəlb olundular, Ru-
 +
siYada 1905—07 illər inqilabının
 +
təqsiri altında T.-da inqilabi mu-
 +
barizə gucləndi, s.-d. qrupları ya-
 +
randı. 1905 ildə Xocəntdə d.y. fəhlə-
 +
lərinin tə tili oldu, Xocənt qarni-
 +
zonunun rtn biri usyan qal-
 +
dırdı. Xalq cıxıtnları T.-nın xey-
 +
li hissəsini əhatə etmitdi. Birin-
 +
ci dunya muharibəsi T.-da da vəziy-
 +
Yəti xeyli tunraxpdırdı. Orta Asi-
 +
ya usyanı (1916) dəvrundə, iyulun 4-də
 +
Xocəntdə car qopunları ilə qanlı
 +
toqqutpima bat verdi. Fevral burjua-
 +
demokratik inqilabının (1917) tə -
 +
siri ilə mitinqlər, numayitlər ol-
 +
dӱ, Sovetlər yarandı. Lakin burada
 +
da Sovetlərdə rəhbərliyi ilk vaxtlar
 +
eser və meniteviklər ələ kecirmiydi.
 +
Fəhlə və əsgər deputatları Sovetləri
 +
ilə yanalı Musəlman deputatları
 +
Sovetləri, həmcinin Musəlman zəh-
 +
mətkepləri ittifaqı da yaranmındı.
 +
1917 il martın 31-də (aprelin 13-də)
 +
Turkustan gen.-qubernatorluqunun LƏR-
 +
vi demokratik quvvələrin beyuk qələ-
 +
əsi oldu, lakin hakimiyyət burjua
 +
Muvəqqəti həkumətinin Qurkustan ko-
 +
mitəsinin əlinə kecdi. Beyuk Oktyabr
 +
sosialist inqilabının tə siri altın-
 +
da Turkustan zəhmətketləri silahlı
 +
mӱbarizəyə qalxdılar. 1917 ilin sonu
 +
—1918 ilin əvvəlində Q.-nın (im. r-n-
 +
larında və Pamirdə Sovet hakimiy-
 +
əti quruldu. T.-nın Buxara əmirli-
 +
inə daxil olan qalan ərazilərində
 +
Sovet hakimiyyəti 1920 ildə, PDərqi
 +
Buxarada isə 1921 ildə qələbə caldı.
 +
1918 ildə Orta Asiyada Qurkustan
 +
MSSR, 1920 ildə Buxara və Xarəzm
 +
Xalq Sovet Resp.-ları yaradıldı,
 +
Orta Asiya resp.-larının milli dəv-
 +
 +
 +
lət sərhədlərinin muəyyənlətdiril-
 +
məsi ilə əlaqədar 1924 il sentya cn
 +
27-də Əzb,SSR daxilində Tac.MSSR
 +
yaradıldı. 1925 ildə 1Pimali Pamir
 +
ərazisi Daqlıq Bədəxtan MV kimi
 +
ac.MSSR-ə daxil edildi. İndiki
 +
T.-ın pim. r-nları Əzb.SSR-ə daxil
 +
edildi və 1926 ildə Xocənt dairəsin-
 +
də qirlandirildi. 1924 il noyabrın
 +
6-da ali hakimiyyət orqanı—Tac.
 +
MSSR İnqilab Komitəsi yaradıldı,
 +
Dupənbə resp.-nın paytaxtı oldu.
 +
1925 il martın 15-də Tac. MSSR e”lan
 +
edildi. T. kapitalist inkipaf mər-
 +
hələsini kecmədən cəmiyyətin sosia-
 +
listcəsinə yenidən qurulması Yoluna
 +
qədəm qoydu. 1926—29 illərdə k.t. mu-
 +
haribədən əvvəlki səviyyəyə catdı.
 +
Birinci bepillikdə onlarla iri
 +
mӱəssisə, sex tikildi, reep.-ya təc-
 +
rubəli sovet və partiya ipciləri,
 +
mӱtəxəssislər gəndərildi. RSFSR,
 +
Ukrayna, Əzbəkistan və Zaqafqaziya-
 +
nın ali məktəblərində, z-dlarında
 +
minlərlə tacik təhsil aldı, ixtisas-
 +
lara yiyələndi. İqtisadiyyat və mədə-
 +
niyyətin inkipafında qazanılmıiz
 +
nailiyyətlər Tac.MSSR-in muttəfiq
 +
resp.-ya cevrilməsinə ppərait yaratdı.
 +
1929 ilin iyununda SSRİ MİK resp,-
 +
nın iqtisadi və mədəni inkitpafı
 +
haqqında T. həkumətinin mə”lumatı-
 +
nı dinlədi və Tac.MSSR-in muttəfiq
 +
resp.-ya cevrilməsini qərara aldı.
 +
-cu Umumtacikistan Fəvqəl”adə So-
 +
vetlər qurultayında (1929, oktyabr)
 +
Tac.MSSR-i Tac.SSR-ə cevirmək haq-
 +
qında bəyannamə qəbul olundu. SSRİ
 +
 +
 +
MİK 1929 il dekabrın 5-də bӱ qərarı.
 +
 +
 +
təsdiq etdi və T. muttəfiq resp. hu-
 +
ququnda SSRİ tərkibinə daxil oldu.
 +
T.-nın 4-cu Sovetlər qurultayı (1931,
 +
fevral) Tac.SSR Konstitusiyasını
 +
qəbul etdi.
 +
 +
Q.-da sosializm quruculuqunun bə-
 +
yӱk cətinlikləri və spesifik xusu-
 +
siyyətləri var idi. Bu, əsasən iqtisa-
 +
di və mədəni gerilikdən, sənaye mər-
 +
kəzlərinin və fəhlə sinfinin olmama-
 +
sından irəli gəlirdi. Butun bunlara
 +
baxmayaraq T.-da da yeni cəmiyyət Ya-
 +
radılması Leninin sosializm quru-
 +
culuqu planı əsasında gedirdi. So-
 +
sializm quruculuqu vəzifələrinin
 +
həllində qardai sovet resp.-ları T.-a
 +
beyuk kəmək gestərirdilər. Muhari-
 +
bədən əvvəlki bepilliklərdə T.-da
 +
sənayelətdirmə həyata kecirildi, mua-
 +
sir, coxsahəli sənaye yaradıldı. Mua-
 +
sir sənayenin yaradılması iqtisadi
 +
və mədəni geriliyin sur”ətlə aradan
 +
qaldırılmasının maddi əsası oldu.
 +
1940 ildə sənaye istehsalının umumi
 +
həcmi 1913 ilə nisbətən 8,8 dəfə
 +
artmısidı. 1940 ilədək kəndli təsər-
 +
rufatlarının 98,796-i k-z-larda bir-
 +
ləimiindi. K.t.-nın kollektivləimə-
 +
si nəticəsində kəndin siması dəyii
 +
di, k-z qurulupu əhalinin kəskin
 +
ehtiyaclarına son qoydu. Sosialist
 +
iqtisadiyyatının muvəffəqiyyətli in-
 +
kippafı mədəni inqilabın həyata ke-
 +
cirilməsi ucun əlveriiydli ipərait ya-
 +
ratdı. 30-cu illərdə resp.-da savad-
 +
sızlıq ləRv olundu, milli ziyalı
 +
kadrları yetimdi. Tacik qadınları
 +
sosializm cəmiyyətinin tam Huquql
 +
uzvləri oldu. Q.-da sosializm cəmiy-
 +
yəti, əsasən, quruldu. Tacik xalqı
 +
sosialist milləti kimi təpəkkul tap-
 +
dı. Tac.SSR-in 1937 il Konstitusi-
 +
yası resp.-da sosializmin qələbəsini
 +
qanunvericilik yolu ilə təsbit etdi,
 +
 +
 +
171
 +
 +
 +
Beyuk Vətən muharibəsi illərində
 +
butun sovet xalqı kimi T. zəhmətkei-
 +
ləri də eəlkənin mudafiəsinə qalx-
 +
ƏR Muharibənin ilk aylarında
 +
 +
SRİ-nin qərb r-nlarından T.-a xey-
 +
li sənaye isin kecuruldu. Resp,
 +
əhalisi cəbhəyə hər cur yardım gəs-
 +
tərirdi. T.-da tətpkil olunmuit hərbi
 +
hissələr muxtəlif cəbhələrdə vuru-
 +
iurdu. Cəbhədəki qəhrəmanlıqına gə-
 +
rə Q.-dan 49 nəfər deyuticu Sovet Hr-
 +
tifaqı Qəhrəmanı adına layiq gerul-
 +
mulp, 14 nəfər PLəhrət ordeninin hər
 +
uc dərəcəsi ilə və 50 mindən cox də-
 +
yulicu orden və medallarla təltif
 +
edilmisdir.
 +
 +
Muharibədən sonrakı illərdə
 +
resp.-nın x.t. sur”ətlə inkipaf et-
 +
mipdir. 1950 ildə sənaye istehsalı
 +
muharibədən əvvəlkinə nisbətən 1,5
 +
dəfə artmıil, 1955 ildə sənayenin umu-
 +
mi məhsulu 1940 ildəkindən 2,8 dəfə
 +
cox olmuidu. Bepinci beiillikdə
 +
(1951—55) k-zlarda əmək məhsuldar-
 +
lıqı 3396 yuksəlmit, 1955 ildə 400
 +
min tp pambıq istehsal edilmiiqdi,
 +
Pambıqcılıqın və x.t.-nın balqlqa
 +
sahələrinin inkipafındakı nailiy-
 +
yətlərinə gərə Tac.SSR 19956 un ne-
 +
kabrın 22-də Lenin ordeni ilə təl-
 +
tif olundu. İnkipaf etmiiy sosia-
 +
lizm devrundə T. əməkciləri muhum
 +
nailiyyətlər qazanmıtllar. Resp.-da
 +
300-dən cox iri mapınqayırma, ener-
 +
getika, əlvan metallurgiya, elektro-
 +
texnika, kimya, yungul, yeyinti və s,
 +
sənaye mӱəssisələri var. Sənaye resp.-
 +
nın x.t.-nda aparıcı yer tutur. Sə-
 +
naye istehsalının inkitaf sur. -
 +
tinə gərə T. İngiltərə, Fransa, AFR,
 +
İtaliya və Yaponiyanı etub kecmii-
 +
dir. 1981 ildə resp.-nın milli gəli-
 +
| 1980 ilə nisbətən 396 artmıtmdır,.
 +
 +
ht.-nda fəhlə və qulluqcuların sa-
 +
yı 962 min nəfər, k-zların ictimai
 +
təsərrufatında calıtan kolxozcu-
 +
ların sayı 223,9 min nəfər olmui1-
 +
dur. Sənaye istehsalı 1981 ildə 6,726
 +
yuӱksəlmindir. Sovet hakimiyyətinin
 +
qələbəsinədək əhalisinin 9394 -dən co-
 +
xu savadsız olan T.-da indi hər uc
 +
nəfərdən biri təhsil alır, Resp.-da
 +
umumi orta təhsilə kecilmiidir. Ta-
 +
cik xalqının yaradıcı quvvələrinin
 +
və iste”dadının dircəlməsi və sur”-
 +
ətlə inkipafı, ədəbiyyat, incəsənət
 +
və mədəniyyətinin cicəklənməsi ucun
 +
 +
ər cur pərait yaranmıtidır.
 +
 +
SSRİ-nin yaradılmasının 50 il-
 +
liYi və x.t.-nın inkipafındakı mu-
 +
vəffəqiyyətlərinə gərə Tac.SSR 1972
 +
ildə Xalqlar dostluqu ordeni, resp,
 +
yaradılmasının və TKP-nin 50 illi-
 +
yi munasibəti ilə 1974 ildə Oktyabr
 +
İnqilabı ordeni ilə təltif edil-
 +
miidir.
 +
 +
Tacikistan Kommunist Partiyası
 +
(TKP)—Sov,İKP-nin tərkib hissəsi,
 +
kommunizm quruculuqunda T, əməkci-
 +
lərinin avanqardıdır. Tacikistanda
 +
ilk s.-d. qrupları Rusiyada 1905—07
 +
illər inqilabı dəvrundə yaranmıirq,
 +
1917 ilin sonu— 1918 ilin əvvəlində
 +
bolpevik təpkilatı kimi formalaii-
 +
mıpl, Q.-da Sovet hakimiyyətinin qu-
 +
rulması və mehkəmlənməsinə baicı-
 +
lıq etmipdir, Partiya tətkildatla-
 +
rının məhkəmlənməsində bolievik-
 +
lərdən Y. A. İvanitski, D. T. Deka:
 +
nov, C. Zakirov, X. Usmanov, A, Ra-
 +
himbəyov, R. Eqamberdiyev və 6, fəal
 +
rol oynamıldır. Orta Asiya sovet
 +
resp.-larında milli dəvlət sərhədlə-
 +
 +
 +
172
 +
 +
 +
inin muəyyənlətdirilməsindən və
 +
zb.SSR tərkibində Tac.MSSR-in
 +
təpkilindən sonra T. vil. partiya
 +
təppkilatı yaradıldı. UİK(bUP MK
 +
 +
 +
Siyasi Burosunun qərarı ilə 1929 il
 +
noyabrın 25-də Əzbəkistan K(b)P-nin
 +
T. vil, təpkilatı TK(b)P-yə cevril-
 +
 +
 +
di, Bu dəvrdə TK(b)
 +
3848 kommunist var idi.
 +
 +
UİK(6)P MK-nın rəhbərliyi al-
 +
tında T. partiya təpkilatı zəhmət-
 +
keppllərin basmacılıqa qariyı, Və-
 +
təndaii muharibəsi dəvrundə daqı-
 +
dılmıtp Xx.t.-nın bərpası, ilk sə-
 +
naye mӱəssisələrinin tikintisi və mə-
 +
dəniyyət ocaqlarının yaradılması ur-
 +
runda mubarizəsinə rə bərlik etdi.
 +
1930 il iyunun 6—15-də Duptənbədə
 +
TK(b)P-nin 1-ci təsis qurultayı ol-
 +
du. Qurultay TK(b6)P-nin yaranmasını
 +
təppkilatca bapa catdırdı. TK(b)P-
 +
nin rəhbərliyi ilə muharibədən əv-
 +
vəlki bepilliklərdə resp.-da sənaye-
 +
ləpdirmə, kollektivləiimə, mədəni
 +
inqilab həyata kecirildi. UİK(b)P
 +
MK resp. partiya təpkilatına hər-
 +
tərəfli nəzəri və əməli kəməklik ges-
 +
-tərirdi. 20—30-cu illərdə B. V. Tol-
 +
PıIqQO, M. D. Huseynov, s K. PTaduns,
 +
U. Apurov, D. Z. Protopopov, İ. İs-
 +
mayılov və b. resp.-da rəhbər partiya
 +
ipi aparmınlar. Beyuk Vətən muha-
 +
ibəsi (1941—45) illərində hərbi
 +
issə və birlətmələrin tətpkili, resp.
 +
iqtisadiyyatının hərbi qaydada yeni
 +
dən qurulması TK(6)P-nin fəaliyyə-
 +
tində əsas yer tuturdu. Q. kommunist-
 +
lərinin yarıdan coxu cəbhəyə getmi-
 +
di. TK(b)P-nin fəaliyyətinin yax-
 +
pılaqidırılmasında UİK(b6)P MK-
 +
nın 1942 il 7 oktyabr (“Tacikistan
 +
K(b)P MK və vil. komitələrinin iti
 +
Haqqında) və 1944 il 13 dekabr (* Qa-
 +
cikistan K(b)P MK-nın iti haqqın-
 +
dam) tarixli qərarlarının həlledi-
 +
ci rolu oldu.
 +
 +
uharibədən sonrakı dəvrdə TKP
 +
səqylərini x.t.-nın daha da inkiptaf
 +
etdirilməsi, sosializm quruculuru"-
 +
nu bapa catdırmaq və kommunizm quru-
 +
culuqunu genitiqləndirmək urqrunda
 +
mubarizəyə yenəltdi. “Sov.İKP 23-cu
 +
qurultayı qərarlarının yerinə Yeti-
 +
.... sahəsində Tacikistan KP MK-
 +
nın ipi haqqında Sov.İKP MK-nın
 +
1968 il 17 dekabr tarixli qərarı
 +
TKP-nin fəaliyyətində muhum əhəmiy-
 +
yət kəsb etdi. İnkipaf etmiiy sosia-
 +
lizm devrundə TKP resp. əməkcilə-
 +
rinin səqylərini kommunizmin maddi-
 +
texniki bazasının yaradılması uR-
 +
runda mubarizəyə yənəldir. TKP-nin
 +
116 115 uzvu və 4359uzvluyə namizədi
 +
birlətdirən 4855 ilk təpkilatı var
 +
(1985, yanvar).
 +
 +
Tacikistan Lenin Kommunist Gənc-
 +
lər İttifaqı (TLKKİ)—XİLKGİ-
 +
nin tərkib hissəsi, onun qabaqcıl dəs-
 +
tələrindən biridir. İlk komsomol
 +
əzəkləri 1918 ildə T.-nın im, r-nla-
 +
rında, qalan yerlərdə isə Buxarada
 +
xalq inqilabının qələbəsindən (1920)
 +
sonra meydana gəlmitidi. 1925 ildə
 +
Əzbəkistan LKGİ-nin T. vil. komi-
 +
təsi yaradıldı: 1930 ilin aprelində
 +
TLKGİ-yə cevrildi. T. komsomolu
 +
Sovet Hakimiyyətinin qələbəsi və məh-
 +
kəmləndirilməsində, resp.-NIN səna-
 +
yelətdirilməsində, k.t.-nın kollek-
 +
tivlətməsində və mədəni inqilabın
 +
həyata gecirilməsində fəal rol oyna-
 +
mıtdır. Bəyuk Vətən muharibəsi il-
 +
lərində 40 min komsomolcu cəbhədə
 +
 +
 +
sıralarında
 +
 +
 +
TACİKİSTAN SOVET SOSİAL İST RESPUBL
 +
 +
 +
vurutmutdur. Onlardan 9 min nəfəri
 +
11 və medallarla təltif edilmiit,
 +
13 nəfərinə Sovet İttifaqı TəhpəMa-
 +
nı adı verilmiindir. Muharibədən
 +
sonrakı Əiiipliklərir T. komsomol-
 +
cuları x.t.-nın daha da inkipyaf
 +
etdirilməsində yaxından ititirak et-
 +
mipdir. T. komsomolu kommunizm cə-
 +
miyyəti quruculuqunda TKP-nin muba-
 +
riz keməkcisidir. Qırmızı Əmək
 +
Bayraqı ordeni ilə təltif olunmuit-
 +
Dur (1975), TLKGİ-nin 697 473 uzvu
 +
birlətdirən 6626 ilk təpkilatı var
 +
(1985, yanvar).
 +
Tacikistan Həmkarlar İttifaq-
 +
ları (THİ)–SSRİ həmkarlar İt-
 +
tifaqlarının tərkib hissəsidir. T.-
 +
da ilk həmkarlar ittifaqı təikila-
 +
tı 1917 ilin martında Xocəntdə ya-
 +
ranmındır. Beyuk Oktyabr sosialist
 +
inqilabının qələbəsindən sonra kut-
 +
ləvi surətdə həmkarlar ittifaqı tzi1-
 +
kilatları yaranmaqa bailadı. Vətən-
 +
da muharibəsi dəvrundə həmkarlar
 +
ittifaqları aqqvardiyacılara və bas-
 +
macılıqa qariplxi mӱbarizənin təi1-
 +
kilində, Qızıl Ordu hissələrinin
 +
Yaradılmasında iitirak etmitlər.
 +
1925 ilin martında Tac.MSSR həm-
 +
karlar ittifaqlarının Təikilat bu-
 +
osu yaradıldı. 1926 ilin aprelində
 +
Hİ-nin 1-ci qurultayı oldu.
 +
partiyanın rəhbərliyi altında resp.-
 +
nın sənayelətdirilməsində, k.t.-nın
 +
kollektivləimməsində, fəhlə və zi-
 +
yalı kadrlarının hazırlanmasında,
 +
mədəni inqilabın həyata kecirilmə-
 +
sində imtirak etmiy, sosializm ya-
 +
rımpının, zərbəciliyin, Staxanov hə-
 +
rəkatının təikilatcısı olmutdur.
 +
Beyuӱk Vətən muharibəsi illərində
 +
THİ təsərrufatın hərbi qaydaya ke-
 +
cirilməsində, T.-a kecurulmun sənaye
 +
mӱəssisələrinin istifadəyə verilmə-
 +
sində, SSRİ-nin ipqal olunmun D-H-
 +
larından kecurulmuli əhalinin yer-
 +
ləidirilməsində beyuk it gəermui-
 +
dur. Muharibədən sonrakı dəvrdə həm-
 +
karlar ittifaqları T.-da iqtisadiy-
 +
yat və mədəniyyətin daha da yuksəli-
 +
iində iptirak etmiit, sosializm ya-
 +
rınpının, əməyə kommunist munasibə-
 +
ti hərəkatının, Yenilikcilik BƏ HX-
 +
tiracılıq hərəkatının təpəbbuscusu
 +
olmutidur. THİ əmək məhsuldarlırı-
 +
nın yuksəldilməsi, əməkcilərin ii
 +
və Həyat iyəraitinin yaxpılaqidırıl-
 +
ması ucun səylə calıdır. T.Nİ-nin
 +
1405126 uzvu birlətdirən 8727 ilk
 +
təppkilatı var (1985, yanvar).
 +
 +
 +
İKASI
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Xalq təsərrufatı. T. sənaye-aqrar
 +
resp.-dır. SRİ-nin X.T, KOMPLek-
 +
sində T. pambıqcılıq, əlvan və na-
 +
dir metal filizləri, hasilatı, yun-
 +
gul və yeyinti sənayesi r-nlarından
 +
biri kimi tanınır. Əlkənin əsas
 +
zəriflifli pambıq istehsalı baza-
 +
sıdır. Sənaye məhsulunun həcmi 1922
 +
ildəkinə nisbətən 1982 ildə 898 dəfə
 +
(1940—83 illərdə 20 dəfə), k.t. məh-
 +
sulunun həcmi 1981 ildə 14,2 dəfə
 +
artmınidır. 1924—8O0 illərdə x.t.-
 +
na 13042 mln, manat əsaslı vəsait qo-
 +
yulmupdur.
 +
 +
Sənayenin umumi məhsulunun 3196 -i
 +
əsas istehsal fondlarının, 8096 -i
 +
atır sənayenin payına dupqur. Arır
 +
sənayenin əsas sahələri eləktroenerge-
 +
tika, mə”dən, əlvan metallurgiya, ma-
 +
ppınqayırma və metal emalı, tikinti
 +
materialları sənayesidir. Resp.-da
 +
təqr. 300 iri sənaye muəssisəsi var.
 +
Elektroenergetika sur”ətlə inkipaf
 +
etdirilir. Vaxt cayında Nurek
 +
SES-i, Vaxiq SES-ləri kaskadı, Sır-
 +
dərya cayında Kayrakkum SES-i, Var-
 +
zob cayında (Kafirnihanın sar qolu)
 +
Varzob SES-ləri kaskadı, Yavan
 +
İES-i və s. tikilmitdir. Roqun və
 +
Baypazin SES-ləri tikilir (1983).
 +
Yanacaq sənayesinin əsası kəmurcı-
 +
xarmadır. Təbii qaz, neft, əlvan və
 +
nadir metallar və s. cıxarılır. Əl-
 +
van metallurgiya sənayesinin ən iri
 +
mçəssisəsi aluminium z-dudur (Perap).
 +
Matınqayırma və metal e”malı mu-
 +
əssisələrində k.t. və toxuculuq səna-
 +
yesi mapınları, transformatorlar,
 +
avtomobil və traktorlar ucun ehtiyat
 +
hissələr, məipət soyuducuları və s.
 +
istehsal olunur (Dutpənbə, Leninabad,
 +
Kanibadam, İsfara və s.). Kimya səna-
 +
yesi inkipaf etdirilir. Mineral
 +
gӱbrələr istehsal edilir. Elektro-
 +
kimya z-du tikilmiidir (Yavan). Ti-
 +
kinti materialları sənayesi muhari--
 +
bədən sonrakı dəevrdə inkiitafa baiq-
 +
lamısidır. Yungul sənayenin əsas sa,
 +
hələri pambıqtəmizləmə, toxuculuq
 +
(pambıq və ipək parcalar, trikotaj)-
 +
xalcacılıq, tikitt, dəri-ayaqqabı sə-
 +
nayesi, qalantereyadır. Əsas mərkəz-
 +
ləri: Dupənbə, Leninabad, Kayrakkum-
 +
Il və s. AM ipək istehsalı-
 +
a ildə 354 tut) gərə esp.
 +
SSRİ-də Əzb.SSR, bərə R və
 +
Gurc.SSR-dən sonra 4-cu yerdədir. Ye-
 +
Yinti sənayesi (konsern, iparab, Yar-
 +
TH), ət, sud, tutun və s.) umumi sənaye
 +
məhsulunun təqr, 1/4-ipi verir. Bit-
 +
 +
 +
Mu huӱm sənaye mə hsulları istehsalı
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
1913 1940 | 1950 | 1970 1980 1982
 +
 +
Elektrik enerjisi, mln. kvt, saat — 62,1 | 169,5 | 3237,8113591 |12042
 +
Mineral gubrələr Sizərti vahidlə),
 +
 +
min t — == = 252 390 411
 +
Guc transformatorları, min kva — — — 1379 | 2962 3030
 +
Məippət soyuducuları, min ədəd ən — — 129,6| 143,1| 132,7
 +
İpıq texnikası avadandırı, mln, AS
 +
 +
manat = zə — 10,5 17,0) 10.9
 +
Sarıma mapınları, ədəd — ə — ə 659 680
 +
Yıtma dəmir-beton konstruksiyalar
 +
 +
və məmulatlar, min m" = -— ə 627,5| 937 999
 +
Pambıq lifi, min tp 0,6 60,9 711 935 | 288 295
 +
Xalca və xalca məmulatı, mln, ab — EL bü 32 10,2 10,9
 +
Alt və ust trikotaj paltarları,
 +
 +
mln, ədəd — 0, 5 0,7 :9.31 11,2 11,8
 +
Dəri ayaqqabı, mln. cut ... 2 08 6.1 ?. 7,9
 +
KoHcepBƏəp, MAH. IHləpTu ÖaHka — 13.9 3013 1728) 269.2İ 291
 +
Yay pərabı, mln. dal 03 0.5 | 3.5 53 5,4
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TAHHKHCTAH SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI
 +
 +
 +
o Ata, F C :
 +
. ə I —,. ik a. -
 +
| Ma, “əv bd
 +
 +
 +
ARA ks
 +
 +
 +
bı
 +
 +
 +
Reqar. Tacikistan aluminium zavodunun elektroliz
 +
 +
 +
sexində.
 +
 +
 +
ki yaqı (RSFSR, USSR, Əzb.SSR və
 +
Mold.SSR-dən sonra SSRİ-də 5-ci
 +
yer) istehsalı inkipaf etmitdir.
 +
 +
T.-nın k.t. coxsahəlidir. Umumi
 +
g.t. məhsulunun təqr. 7194 -ini bit-
 +
kicilik, 2976 -ini heyvandarlıq verir
 +
(1981). 159 k-z, 279 s-z və 91 təsərru-
 +
fatlararası muçəssisə və təpqkilat
 +
var (1983). 1981 ildə k.t.-nda 32,9 min
 +
traktor, 3,4 min pambıqyıqan mapın,
 +
26,9 min yuk avtomobili və coxlu di-
 +
gər k.t. texnikasından istifadə edil-
 +
mipdir. K.t.--na yararlı torpaqlar
 +
4,2 mln. ha-dır (O,8 mln. La-ı iqum ye-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
| kim, 26200 orta
 +
 +
Əkin sahələri, min La tibb ipcisi, sana-
 +
 +
: toriya, istirahət
 +
 +
evləri və pansio-
 +
 +
- Tibb kadrları T.
 +
 +
Umumi əkin sahəsi 494 807 765 796 767 tibb in-tunda, 6
 +
 +
O cӱmlədən: | orta tibb məktə-
 +
 +
dənli bitkilər 438 567 321 247 171 bində hazırlanır.
 +
 +
Toxumu bitkilər 37 161 266 | 313 317 Məihur kurortla-
 +
cӱmlədən: I: - :
 +
 +
naMöbır 27 106 254 305 308 Bana Ta im,
 +
 +
Tərəvəz-bostan bitkilə- Ə, iə r -
 +
 +
PA sə koptod 6 2 27 91 35 mə, PQaambarı və s,
 +
 +
Yem bitkiləri 13 55 161 205 243 Xalq maarifi
 +
 +
 +
ri, 3,3 mln. Fa-ı otlaqlar). Suvarı-
 +
lan torpaqların sah. 1913 ildə 211
 +
min La-dan 1982 ildə 635 min La-a cat-
 +
dırılmıtpdır. Coxlu suvarma kanal-
 +
ları (Beyuk Hissar, Beyuk Fərqanə,
 +
Pimali Fərqanə, Vaxi və s.) cəkil-
 +
mii, su anbarları (Kayrakkum, Nurek,
 +
Fərhad və “” yaradılmıtdır.
 +
Əsas k.t. bitkisi pambıqdır. Tu-
 +
tun, ətiriah, kətan, kuncut, burda,
 +
arpa, cəltik və s. əkilir. Muhum k.t.
 +
sahələrindən biri də baqcılıq və
 +
uzumculukdur. 1981 ildə 929,4 min 7”
 +
(1913 ildə 32 Mun m, 1940 ildə 172 min
 +
t) pambıq, 325 min m taxıl, 256 min
 +
t meyvə və giləmeyvə, 201 min ?t uzum
 +
yıqılmıtdır. Ətlik-yunluq və ətlik-
 +
sudluk heyvandarlıq inginaf etmiit-
 +
dir. 1,3 mln. qaramal (0,ə mln. inək),
 +
1 mln, davar, 0,1 mln, donuz var
 +
(1982). Quticuluq, atcılıq, qaragul
 +
qoyunculuqu BƏ HHTƏK"HHHKZƏ MəliFy
 +
olunur. Daxili Yukdapımada avto-
 +
mobil nəql. əsas yer tutur- Avtomo-
 +
bil yollarının uz. 14,b6 min km, n.).-
 +
larının uz. 470 km (1982), su Yolla-
 +
rının (Amudərya, Pənc və Vaxpi cay-
 +
ları) uz. 300 km dir (1983). Hava
 +
Nəql. inkitaf etmiidir. Boru kəməri
 +
Nəql. (təbii qaz) var. Kelif (Əfqanıs-
 +
tan)— Duiənbə qaz kəməri cəgilmin-
 +
 +
 +
ğış
 +
 +
 +
hiz is ə z
 +
 +
 +
“alar
 +
ə” n /
 +
25 . i i. yi ğ İb, y
 +
 +
ə I u, la ”
 +
 +
 +
 +
 +
 +
dir. T.-da Cənubi
 +
Tacikistan ərazi-
 +
istehsal komplek-
 +
si yaradılır.
 +
Səhiyyə. 1980 il-
 +
də T.-da əhalinin
 +
hər min nəfərinə
 +
dulplən doqum sayı
 +
37, əlum sayı 8,1,
 +
hər min nəfər di-
 +
ridoqulana gərə
 +
R“ ÇU yar enyMy 1913
 +
ş ə ilə nisbətən 7 də-
 +
fə azalmızidır.
 +
Orta əmur 73 (il-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
/ dir. Taun, vəba,
 +
| təbii cicək, qayı-
 +
r dan yatalaq, vis-
 +
seral leytimanioz,
 +
traxoma tamamilə
 +
nərB ser r-
 +
Brusellyoz, diF-
 +
 +
 +
teriya, vərəm və s.
 +
xəstəliklər xeyli azalmıntidır. T.-da
 +
baqırsaq infeksiyası, helmintoz,
 +
askaridoz və s, xəstəliklərə rast
 +
gəlmək olur. Sovet hakimiyyətinin
 +
qələbəsindən əvvəl əhaliyə tibbi yar-
 +
dım gestərilmirdi, mualicə ilə yal-
 +
nız ara həkimləri məpqul olurdu.
 +
1913 ildə T. ərazisində 40 carpayı-
 +
lıq 1 xəstəxana, 11 ambulatoriya, 19
 +
həkim var idi. T.-da 39645 carpayı-
 +
lıq (əhalinin hər 10 min nə əoaə
 +
98,9 carpayı) 281 xəstəxana mucəssi-
 +
səsi (o cumlədən 57 dispanser), 465
 +
həkim-feldiqer məntəqəsi, 9500 hə-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
BƏ mədəni-maarif
 +
mӱəssisələri. 1897 ildə muasir T.
 +
ərazisində yapayan əhalinin yalnız
 +
2,326 -i savadlı idi. Bəeyuk Oktyabr
 +
sosialist inqilabı tacik xalqı qar-
 +
iısında maarifin və milli mədə-
 +
niyyətin inkipafına doqru genii yol
 +
acdı. 1982/83 dərs ilində resp.-nın
 +
3,1 min ӱmumtəhsil məktəbində 1,1
 +
M/IH,, 38 orta ixtisas məktəbində 39, 2
 +
min, 79 texniki peipə məktəbində 37,5
 +
min ipagird, 10 ali məktəbində 57,9
 +
min tələbə təhsil alırdı. T.-da 1,7
 +
 +
 +
7 – – —q-q—j-kӧhm -————..
 +
 +
 +
 +
 +
 +
173
 +
 +
 +
min kitabxana (o cӱmlədən Firdevsi
 +
ad. Tac.SSR Devlət Kitabxanası),
 +
15 muzey (o ii Behzad ad. resp,
 +
Birlətimiit arix-Əlkəpqunaslıq və
 +
Təsviri Sənət Muzeyi, S. Ayni ad.
 +
ədəbiyyat Muzeyi və s.), 1,4 min klub
 +
mӱəssisəsi və s. fəaliyyət gəstərir.
 +
Bax həmcinin Daqlıq Bədəxian Mux-
 +
tar Vilayəti, mədəniyyət bəlməsi,
 +
Elm və elmi idarələr
 +
 +
Təbiyyat və texnika elmləri. Qə-
 +
dim dəvrdə taciklərin əcdadları
 +
mis, dəmir, qurqutpun, qızıl, gumuti
 +
və qiymətli daplardan istifadə edir-
 +
dilər. cAvestaəda gey cisimlərinin
 +
hərəkəti, vaxtın tə”yini və bəzi ri-
 +
yazi qaydalar haqqında mə”lumat ve-
 +
rilmitdir. Orta Asiyada quldarlıq
 +
və feodalizm devrlərində ipəhərsal-
 +
ma, sənətkarlıq, əkincilik, mədəniy
 +
yət inkitpaf etmiiy, abidələr yaradıl-
 +
mıpidır. 9—11 əsrlərdə Orta Asiya
 +
elmi fikir mərkəzlərindən biri idi,
 +
11—14 əsrlərdə Xarəzm, Buxara və s.
 +
pəhərlər elmi mərkəzlərə cevrildi.
 +
15 əsrdə Səmərqənddəki Uluqbəy rə-
 +
sədxanası dunya ipehrəti qazandı. T.-
 +
ın orta əsrlərdəki elmi İbn Sina,
 +
Biruni, Əmər Xəyyam və 6. gərgəmli
 +
alimlərin adı ilə baqlıdır. 14—
 +
15 əsrlərdə iniyaat texnikası və M€”-
 +
marlıq inkitpaf etdi. 15 əsrin 2-ci
 +
yarısından 17 əsrədək tacik alimlə-
 +
ri İran, Turkiyə və PTQimali Hindis-
 +
tanda fəaliyyət gəstərirdilər. Orta
 +
Asiya Rusiya ilə birlətdirildikdən
 +
sonra rus alimlərinin gkəməyi ilə
 +
ərazinin coqrafiyası, geologiyası,
 +
 +
lora və faunası eyrənildi.
 +
 +
ovet hakimiyyəti qurulduqdan son-
 +
ra isə T.-ın təbiiq sərvətləri və is-
 +
tehsal quvvələri sistematik eyrənil-
 +
məyə baplandı. 20-ci illərdə Duttpən-
 +
bə hidrometeorologiya st., Umumitti-
 +
faq Bitkicilik İn-tunun təcrubə st.
 +
və s. yaradıldı. 30-cu illərdə Var:
 +
zob dar-botanika, Kurqan-təpə pambıq-
 +
Yonca seleksiya-təcrubə st.-ları və
 +
Dutpənbədə parazitologiya st., fiziki
 +
usullarla mualicə, vərəm və s. in-t-
 +
lar tə sis edildi. 1941 ildə SSRİ
 +
EA-nın T. filialı yaradıldı. Beyӱk
 +
Vətən muharibəsi illərində T.-a kə-
 +
curulmull elmi idarə və alimlərin
 +
fəaliyyəti elmin inkipafına kəməkn
 +
etdi. 1951 ildə Tac.SSR EA təsis
 +
edildi.
 +
 +
Geologiya in-tunda resp. ərazisi-
 +
nin geoloji qurulutu və faydalı qa-
 +
zıntıları ilə əlaqədar tədqiqatlar
 +
aparıldı. Q. alimləri Orta Asiya
 +
və Qazaxıstan alimləri ilə birlikdə
 +
Yer qabırını və Yerin Yuxarı man-
 +
tiyasını kompleks tədqiq etdilər.
 +
 +
"TRU Zəlzqləyə davam-
 +
ilə lı Tikinti və Seys-
 +
 +
= mologiya İn -tu
 +
T.-da və onunla
 +
həmsərhəd ərazilər-
 +
də zəlzələnin balp
 +
verməsinin qanu-
 +
nauyqunluqlarını,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
zəlzələ ilə əlaqə-
 +
dar Yer səthinin
 +
tədricən hərəkəti-
 +
ni və s.-ni əyrə-
 +
nir. Hu HH-T KYH-
 +
lu zəlzələlərin
 +
tədqiqi sahəsində
 +
SSRİ-də bai MY-
 +
əssisədir (1967).
 +
 +
 +
Resp. EA-nın Ast-
 +
rofizika İn-tu
 +
 +
 +
orta məktəb,
 +
 +
 +
174
 +
 +
 +
meteor və kometləri eyrənən əsas mər-
 +
gəzlərdən biridir. |
 +
S. U. Umarov ad, Fizika-Texnika
 +
İn-tunda, T. un-tində və s, ali mək-
 +
təblərin fizika kafedralarında bərk
 +
cisimlərin, yarımkecirici və poli-
 +
merlərin fizikası, mayelərin mole-
 +
kulyar nəzəriyyəsi və molekulyar akus-
 +
tika, elektronika və s.-yə dair tədqi-
 +
qatlar aparılır, Tac.SSR EA-nın
 +
Riyaziyyat İn-tunda və un-tin riyaziy-
 +
yat kafedrasında, əsasən, sistem tən-
 +
liklərin sərhəd məsələləri, xususi
 +
tərəməli diferensial tənliklərin
 +
nəzəriyyəsi və s, eyrənilir. .
 +
imyaya dair tədqiqatlar Kimya
 +
İn-tunda, un-tin, tibb in-tunun və s,
 +
ali məktəblərin muvafiq kafedra-
 +
larında aparılır. SSRİ BA ilə
 +
birlikdə T.-da coqrafiya sahəsində
 +
kompleks tədqiqatlar aparılır. Cor-
 +
rafiya cəmiyyəti, təbii sərvətlərin
 +
mulafizəsi və rasional istifadəsi-
 +
nin T. ppe”bəsi yaradılmıptdır, Bit-
 +
kilərin Fiziologiyası və Biofizika-
 +
sı İn-tunun əməkdaiları bitkilərin
 +
həyat fəaliyyətinin mexanizmini və s.
 +
tədqiq edir. Pamir Biologiya İn-tu
 +
Pamirin bioloji ehtiyatını əyrənir.
 +
4.-ın heyvanlar aləmi Zoologiya və
 +
Parazitologiya İn-tunda tədqiq edi-
 +
lir. Qastroenterologiya İn-tunda həzm
 +
orqanlarının patologiyası problem-
 +
ləri, Yorpaqiqunaslıq İn-tunda pam-
 +
ıq, taxıl və s. bitkilərin istehsal
 +
texnologiyasının təkmillətdirilmə-
 +
si, pambıq nəvlərinin və s. seleksi-
 +
yasına dair tədqiqatlar aparılır.
 +
Texnika sahəsindəki axtarıtlar
 +
elmi“qədqiqat in-tlarında və ali mək-
 +
təblərdə cəmlənmipdir. Mapınqayır-
 +
ma, elektronika, elektroenergetika,
 +
sənayenin avtomatla:pidırılması, av-
 +
tomobil nəql.-nın texnikası və s. sahə-
 +
lərə aid tədqiqat ipləri də gərulur.
 +
İctimai elmlər
 +
Fəlsəfə. Tacik xalqının qədim
 +
və zəngin fəlsəfəsi yaxın qariılıq-
 +
lı tə ”sirdə olduqu xalqların icti-
 +
mai fikri ilə sıx əlaqədə forma-
 +
lapmındır. Tacik-fars fəlsəfi
 +
ikri Hind və yunan əkən ilə
 +
aqlı olmutdur. 9 əsrədək İran fəl-
 +
səfəsi zəminində, zərduitiliyin tə”-
 +
siri altında inkipaf etmiidir.
 +
Ərəb iptalı və islamın yayılmasın-
 +
dan sonra İran-ərəb xalqlarının mə”-
 +
nəvi mədəniyyəti yaxın unsiyyətdə ol-
 +
muptdur. Rudəkinin, Dəqiqinin, Fir-
 +
deəvsi, Əbubəkr, Razi, İbn Sina,
 +
Əmər Xəyyam, Sənayi, Əttar, Sə”di,
 +
Hafiz, Cami və 6.-nın yaradıcılıqrı
 +
Dunya mədəniyyətinə təhfədir. 16—18
 +
əsrlərdə Binai, Vasifi, Hilali, Sa-
 +
Yid Masifi və 6. muçtərəqqi meyllərin
 +
ifadəcisi olmuplar, 19 əsrin 2-ci
 +
yarısında Orta Asiyanın Rusiyaya
 +
birlətdirilməsindən sonra qabaqcıl
 +
rus ictimai fikrinin tə”siri ilə ta-
 +
cik xalqının ictimai fikrində maa-
 +
rifcilik yarandı (banisi ƏLlməd Da-
 +
ni). Sosializm quruculuqu dəvrundə
 +
marksizm-leninizm klassiklərinin
 +
əsərləri tərcumə və nəpr olundu. 40-
 +
cı illərdə marksist-leninci fəlsəfə
 +
sahəsində elmi tədqiqat ipi tacik
 +
xalqının fəlsəfi və ictimai-siyasi
 +
fikir tarixi problemləri, dialektik
 +
və tarixi materializm, elmi kommu-
 +
NİZM, ateizm məsələləri uzrə aparıl-
 +
maqa bapladı. Sosialist ictimai MY-
 +
nasibətləri, ictimai varlıq ilə ic-
 +
timai pquurun qarpılıqlı əlaqəsi, ta-
 +
 +
 +
rixi ingipafın obyektiv qanunauyeun-
 +
luqu və insanların pquurlu fəaliyyə-
 +
Tİ və s, məsələlər T, alimlərinin
 +
diqqət mərkəzindədir. Əsas fəlsəfi
 +
tədqiqat mərkəzləri Tac.SSR EA-nın
 +
fəlsəfə bəlməsi və resp. ali məktəb-
 +
lərinin fəlsəfə kafedralarıdır.
 +
 +
arix elmi. Q.-da tarixi bilik-
 +
lər qədimdən əə Tİ öamnaMmbılm-
 +
dır. 9—10 əsrlərdə Samanilər dəv-
 +
rundə tacik və ərəb dillərində cox-
 +
lu tarixi əsər Yezılmınqdı. Onların
 +
icərisində əhəmməd Naripahinin
 +
cBuxara tarixiz və c Həekmdarların
 +
kitabı 5 əsərləri daha qiymətli-
 +
dir. Təbəri, Rəptidəddin. qə əcp),
 +
Mirxond (15—16 əsrlər), uzbexon
 +
(17 əsr) və 6.-nın əsərləri T. tarixinə
 +
dair zəngin mənbələrdir. 19 əsr ta-
 +
rixpqunaslıqrının gərkəmli numayən-
 +
dəsi Əhməd Donipq feodalizm qurulu-
 +
pqunu kəskin tənqid edirdi. T.-ın və
 +
taciklərin tarixinin elmi surətdə
 +
əyrənilməsi Beyuk Oktyabr sosialist
 +
inqilabından sonra baplamındır. T.
 +
Dəvlət un-tinin (1948) hə Tau.CCP
 +
EA-nın (1951) yaranması tarix elmi-
 +
nin inkipafına təkan verdi. T.-nın
 +
sovet tarixpqunaslıqı istehsal muna-
 +
sibətlərinin, sinfi mubarizə tarixi-
 +
nin, xalq kutlələrinin rolunun təd-
 +
QİQİNƏ Əsas diqqət yetirir.cTacik xal-
 +
qQININ tarixi (c. 1—3), “Tacikistan
 +
SSR tarixiə, “Tacikistan Kommunist
 +
Partiyası tarixinin ocerkləriə, FTa-
 +
cikistan fəhlə sinfinin tarixiə
 +
(c. 1—2) və s. kollektiv əsərlər ya-
 +
zılmındır.
 +
 +
Orta Asiya resp.-ları, Qazaxıstan,
 +
Moskva və Leninqrad tarixciləri
 +
ilə elmi əlaqələr geniplənir. “Qara-
 +
təkin və Darvaz tacikləriz, “Taci-
 +
kistanın maddi mədəniyyətiz, “Orta
 +
Asiya respublikalarında Sovet ha-
 +
kimiyyətinin qələbəsi və s. əsərlər
 +
bu əməkdaplıqın nəticəsidir. Resp.
 +
 +
 +
tarixciləri SSRİ tarixinə, milli
 +
 +
 +
dəvlət quruculuquna və s. sahələrə
 +
dair uӱumumilətdirilmiit əsərlər Ya-
 +
 +
 +
radılmasında iptirak edirlər. Qey- :
 +
 +
 +
ri-kapitalist, sosialist inkitaf yo-
 +
lu təcrubəsinin umumilətdirilməsi
 +
 +
 +
—
 +
Sovet T.-ı tarixinin əyrənilməsinin ,
 +
 +
 +
balıca yekunudur. Tarix elmi cahə-
 +
sində əsas tədqiqatlar Tac.SSR EA-
 +
 +
 +
nın Tarix İn-tu və TKP MK yanında
 +
Partiya Tarixi İn-tunda, həmcinin |
 +
 +
 +
ali məktəblərin tarix kafedraların-
 +
da aparılır.
 +
 +
İqtisadiyyat elmi. T.-da iqtisadi
 +
fikrin meydana gəlməsi erkən orta
 +
əsrlərə aid edilir. Lakin T.-ın iqti-
 +
 +
 +
sadi problemlərinin iptlənməsinə İan- İB
 +
 +
 +
nız Bəyuk Oktyabr sosialist inqila-
 +
bından sonra bailanmılndır. 20-ci
 +
illərdə dərc edilmiit əsərlərdə resp.
 +
iqtisadiyyatının kompleks xarakte-
 +
ristikasını verməyə təpəbbus gəestə-
 +
rilmipdir. 30—40-cı illərdə əlkə-
 +
nin aparıcı elmi mərkəzləri iqtisadi
 +
geriliyin aradan qaldırılması yol-
 +
larının mucəYYən edilməsində beyuk
 +
xidmət gəstərmitlər. 50-ci illərin
 +
əvvəllərindən resp.-da milli iqtisad-
 +
cı kadrların formalatması ilə bə-
 +
yuk iqtisadi problemlərin tədqiqinə
 +
imkan yaranmındır. Resp.-da siyasi
 +
iqtisad, x.t.-nın tarixi, məhsuldar
 +
quvvələrin inkippafının və yerlət-
 +
dirilməsinin uzunmuddətli proqnoz-
 +
lapdırılması, ictimai istehsalın
 +
effektliyi, x.t.-nın sur”ət və pro-
 +
porsiyaları, x.t, sahələrinin iqtisa-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TACİKİSTAN SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI
 +
 +
 +
diyyatı, planlatdırmanın iqtisadi-
 +
iyazi metodları və s. problemlər sa-
 +
əsində tədqiqatlar aparılır. İqti-
 +
sadi tədqiqatların əsas mərkəzləri:
 +
Tac.SSR EA İqtisadiyyat İn-tu, Məh-
 +
suldar Quvvələrin Əyrənilməsi L1u-
 +
rası, Tac.SSR Dəvlət Plan Komitə-
 +
sinin Elmi Tədqiqat İqtisadiyyat və
 +
Planlapdırmanın İQqtisadi-Riyazi
 +
Metodları İN-tu və s.
 +
 +
Huquq elmi. T.-da huquq elmi Sovet
 +
hakimiyyəti illərində inkiptaf et-
 +
mipdir. T. Un-tinin 1949 ildə yara-
 +
dılmıp huquq fakultəsi huquq el-
 +
minin inkipafında muhum rol oyna-
 +
yır. Huquqpqunas alimlər Sovet dəvlə-
 +
ti və huququnun tarixi və nəzəriyyə-
 +
sinə, mulki huquqa və təsərrufat hu-
 +
ququna həsr olunmupq əsərlər cap et-
 +
dirmitlər. Devlət və huquq qurucu-
 +
luqunun, dəvlət idarəciliyinin icti-
 +
mai munasibətləri huquqi cəhətdən ni-
 +
zamlanmasının elmi əsasları, SSRİ
 +
Konstitusiyası və Tac.SSR Konsti-
 +
tusiyası baxımından dəvlət və huqu-
 +
qun inkipaf qanunauyqunluqları ey-
 +
rənilir. Elmi tədqiqatlar un-tin hu-
 +
quq Takulikinin, Tav,CCP EA Ta-
 +
rix İn-tunun Sovet dəvləti və hy-
 +
ququ bəlməsində, ədliyyə nazirliyinin
 +
elmi tədqiqat məhkəmə ekspertizaları
 +
laboratoriyasında aparılır.
 +
 +
Elmi idarələr. Sovet hakimiyyəti
 +
illərində Q.-da elmi idarələrin ge-
 +
nipi ppəbəkəsi yaradılmındır. Resp.-
 +
da ən bəyuk elmi idarə Tacikistan
 +
SSR Elmlər 0 anorr. Bun-
 +
dan əlavə, ali məktəblər, Həmcinin
 +
sahə elmi-tədqiqat in-tları da sənaye,
 +
K.T,, səhiyyə, xalq maarifi və sosia-
 +
list mədəniyyətinin planlatdırılma:
 +
sı və inkitpaf etdirilməsi problem-
 +
ləri uzərində ipləyirlər. Resp.-nın
 +
elmi idarələri və 10 ali məktəbində
 +
V,5 min elmi iptci, o cumlədən 186
 +
 +
 +
Bi
 +
m
 +
 +
 +
nı "arı . |“ "rx
 +
*CofəveFotov ge
 +
R Mu lz ən İz. m
 +
azı saysa METRO. ə
 +
Rə = qar - —
 +
yaza emim şm”. -
 +
 +
 +
un
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
“ı.
 +
 +
 +
ə
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Duptənbə. Tacikistan SSR EA Rəyasət
 +
ey"ətinin binası, 1934—36. Me"mar
 +
S. V. Kutin.
 +
 +
 +
e.D., 2500 e.n., Tac.SSR EA-nın 40 hə-
 +
QİQİ VƏ mӱxbir uzvu fəaliyyət gestə-
 +
rir. Q. alimləri bapqa muttəfiq resp."
 +
ların, o cumlədən Azərb.SSR-in,
 +
Həmcinin CSSR, BXR, ABPT, B. Bri-
 +
taniya, Hindistan, Əfqanıstan, Fran-
 +
sa, Yaponiya və s. əlkələrin alimlə-
 +
ri ilə sıx elmi əlaqə saxlayırlar.
 +
 +
Mətbuat, radio veriliiyləri, tele“
 +
viziya. Belyk Oktyabr sosialist in”
 +
qilabınadək tacik xalqının ez mət-
 +
buatı yox idi. Sovet hakimiyyətinin
 +
qələbəsindən sonra T.-da milli kita
 +
və qəzet-jurnal nəpri inkisaf ti
 +
rilmitdir. T.-da ilk mətbəə 192
 +
 +
 +
TACİKİSTAN SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI
 +
 +
 +
ildə Dutptənbədə,
 +
 +
 +
ilk nəptriyyat—T.
 +
Dəvlət kitab nətp
 +
 +
 +
ziyyatı 1025 ildə
 +
ik "TK tacik qəzeti
 +
cİdi tocikə (4 Qacikin bayramız) 1925
 +
 +
 +
il martın 15-də Dupvənbədə (Əzbəkis- H
 +
 +
 +
tan K(b)P Tacik Təpkilat Buros nun
 +
orqanı | cıxmıldır. 1982 ildə T.-
 +
umumi tirajı 6 mln. nusxəyədək olan
 +
733 adda kitab və bropqur, birdəfəlik
 +
tirajı 1350 min nusxə olan 66 adda
 +
qəzet və illik tirajı təqr. 20,3 mln.
 +
nӱsxə olan 69 adda jurnal və s. dəv-
 +
ri nəptrlər buraxılmıtdır. Resp.
 +
qəzetləri: tacik dilində—c Tociki-
 +
stoni S.ovetiə (FSovet Tacikistanık,
 +
1925, 1955 ilədək İdi tocikgadı ilə)
 +
c Komsomoli Tocikistonv (“Tacikistan
 +
komsomoluəj, 1930), a*Pioneri Toci-
 +
kistonə (* Tacikistan pioneri, 1930),
 +
cMaorif və mədəniyyətə (1932): rus
 +
DİLİNDƏ—c“ Kommunist Tadjikistana
 +
(1 9383, c Komsomolets Tadjikistanam
 +
(1938), əzbək dilində—4Sovet Toci-
 +
KHCTOHHS (1929). Myhy jurnalları:
 +
€ KOMMyHHCTH TouHKHCTOHə (“Qacikis-
 +
TaH KOMMyHHCTHə, 1936), “Canon Illapkə
 +
(“PQərqin səsiə, 1938), *Zanoni Toci-
 +
kistonə (*“ Qacikistan qadını, 1951),
 +
cXorputttakə (FKirpiə, 1953) və s.
 +
Tacikistan Teleqraf Agentliyi
 +
1933 ildə yaradılmıtdır. Radio ve-
 +
riliplərinə 1928, televiziya veri-
 +
liplərinə 1959 ildən baplanmıtdır.
 +
Ədəbiyyat. T. ədəbiyyatının tari-
 +
xi qədimdir. PTifahi xalq yaradı-
 +
cılıqı zəngindir. Qədim və klassik
 +
(9—15 əsrlər) tacik ədəbiyyatı İran,
 +
habelə hind və mӱsəlman ədəbi ən”ənə-
 +
ləri ilə barlı olmutdur. Tacik-fars
 +
ədəbiyyatının banisi Rudəki, onun
 +
davamcıları Firdevsi və İbn Sina-
 +
nın əsərlərində dərin humanizm, İYK-
 +
sək vətənpərvərlik ruhu hakimdir.
 +
F. Gurganinin cVis və Ramin poe-
 +
masında, Nasir Xosrovun pe”rlərin-
 +
də, Əmər Xəyyamın rubailərində in-
 +
sanpərvərlik, tpəxsiyyət azadlıqrı ide-
 +
yaları əksini tapmıpdır. Sə”di, Y.
 +
Yakani, Hafiz və Kamal Xocəndinin
 +
əsərlərində zulm və istibdad ifiya
 +
olunur. 15 əsrdə Səmərqənd, Buxara
 +
və Herat kimi ədəbi mərkəzlər yaran-
 +
dı. Ə. Caminin yaradıcılıqı bu devr
 +
poeziyasının zirvəsidir. 16—18 əsr-
 +
lərdə Muqifiqi, Fitrət Zərduz, Va-
 +
sifi, Sayido Nəsəfi, Hilali, Zəbun-
 +
nisə və BiOil xalqın arzu və istəklə-
 +
rini, onun haqq və ədalət uqrunda mu-
 +
barizəsini tərənnum etmitlər. Orta
 +
Asiyanın Rusiyaya birlətdirilməsi
 +
tacik ədəbiyyatında yeni mərhələnin
 +
baplanqıcı oldu. ƏLlməd Danii, PTa-
 +
hin, Sevda, Sami, Mirzə Sirəc, Hey-
 +
rət, Əsiri, Ədzi və 6.-nın əsərlərin-
 +
də əmirlik masqaraya qoyulur, muӱtərəq-
 +
qi ideyalar, qabaqcıl rus və dӱnya mə-
 +
dəniyyəti təbliq olunurdu. T.-da So-
 +
vet hakimiyyətinin qələbəsi ədəbiyya-
 +
tın inkipafında yeni dəvr acdı. S
 +
Ayni tacik sovet ədəbiyyatının bani-
 +
sidir. 20-ci illərdə basmacılara, sa-
 +
vadsızlıqa və qadın huquqsuzluquna
 +
qarpı mubarizə, yeni həyatın tərən-
 +
Xumu ədəbiyyatın əsas məvzuları oldu
 +
eyrəv Suleymani, S. Cəvhərzadə, M.
 +
əhimi, M. Əminzadə, C. İkrami, R.
 +
Cəlil və 6.). Ə. La/luti tacik ədəbiy-
 +
yatında siyasi lirikanın əsasını
 +
qoydu. 30-cu illərdə sosialist realiz-
 +
mi prinsiplərinə əsaslanan tacik
 +
ədəbiyyatı məzmun və formaca zəngin-
 +
ləpdi, hekayə, povest, roman, dram,
 +
komediya janrları təpəkkul tapdı.
 +
 +
 +
PTərqin istiqlaliyyəti, sosializm qu-
 +
ruculuqu, xalqlar dostluqu və beynəl-
 +
miləlciliyin tərənnumu istər yaiylı
 +
nəsl nӱmayəndələrinin (S. Ayni, Ə. La-
 +
uti, M. Rəhimi, Ə. Həmdi, Ə. Mun-
 +
zim, Suheyli), istərsə də gənc ədəbi
 +
quvvələrin (M. Tursunzadə, H. Kə-
 +
rim, Ə. Deloti, S. Uluqzadə, M. Mir-
 +
iəkər, H. Yusifi və 6.) yaradıcılıq
 +
qayəsi oldu. Beyuk Vətən muharibəsi
 +
illərində Ə. Lahuti, Z. Cevhəri, M.
 +
Tursunzadə, B. Rəhimzadə, F. Niyazi,
 +
 +
Nəzərov və 6. sovet adamlarının
 +
fatizmə nifrətini, qələbə əzmini
 +
tərənnӱm edən pe”rlər yazdılar. 40-
 +
cı illərin sonunda nəsr və pe”rin
 +
butun janrlarında diqqətəlayiq nai-
 +
liyyətlər əldə edildi (M. Tursunza-
 +
də, S. Ayni, M. Miritəkər və 6.-nın
 +
əsərləri). 50—60-cı illərdə ədəbiyya-
 +
ta gənc ədəbi qӱvvələr gəldi (P. Ta-
 +
lis, F. Məhəmmədiyev, M. Kanoat,
 +
Q. Mirzə, F. Ənsari, Ə. Qəhhari,
 +
M. Fərhad, R. Hadizadə, Q. Kiram,
 +
L. PTirəli, Sərban, U. Kuhzad, S.
 +
Tursun, Gulnəzər, Gulruxsar və b.).
 +
Utpaq ədəbiyyatı (M. Miriəkər, Gul-
 +
 +
 +
cəhrə, U. Rəcəb, R. Amanov, Ə. Hacı
 +
Və O.), dramaturgiya (S. Hani, F.
 +
Niyazi, C. İkrami, H. Sadiq, Q. Ab-
 +
 +
 +
Dulla, S. Səidmuradov, PT. Qiyamov,
 +
. Bəxti) inkipaf edir. Marksist
 +
ədəbi tənqid və ədəbiyyatiqunaslıq (S.
 +
 +
 +
Ayni, Ə. Mirzəyev, N. Mu 11.
 +
Huseynzadə, R. Haptım, M. kurov,
 +
E. Mirzəzadə, S. Təbarov, A. Seyful-
 +
 +
 +
layev və b.) təpəkkul tapmıtdır. c Qa-
 +
cik naqıllarıq kitabı, fars-tacik
 +
poeziyası klassiklərinin bəzi əsər-
 +
ləri, S. Ayninin romanları, Ə. La-
 +
huti, M. Tursunzadə və M. Miriəkə-
 +
rin pe”r kitabları, habelə digər ta-
 +
cik pair və yazıcılarının bir sı-
 +
ra əsəri (“Qardapq səsiə, “Pamir ci-
 +
cəkləriə kitabları və s.) Azərb. di-
 +
linə, Azərb. pair və yazıcılarının
 +
əsərləri isə tacik dilinə tərcumə
 +
onyHMyuuyp.
 +
 +
Me”marlıq, təsviri və dekorativ
 +
tətbiqi sənət. T. ərazisindəki ən qə-
 +
dim incəsənət abidələri (PPTərqi Pa-
 +
mirdəki PQaxtı mararasında qaya rəsm-
 +
ləri) Mezolit, yaxud Erkən Neolit
 +
dəvrlərinə aiddir. Əhəmənilər dəv-
 +
ru tikililərindən qədim Bəlxin ciy
 +
gərpicdən yatayıpq evlərinin xara-
 +
balitları (Qalayi-mir, e.ə. 6—4 əsr-
 +
lər) muhafizə olunmutdur. Bu dəv-
 +
run təsviri sənəti haqqında Amudər-
 +
ya dəfinəsi ən təsəvvur yaradır.
 +
ə—8 əsrlərdə Q. ərazisində iqəhərlər
 +
meydana gəlmipdir (Pəncikənd və s.).
 +
Ərəb ipqalı və əlkədə islam dininin
 +
yayılması ilə əlaqədar T.-da məscid,
 +
minarə, mədrəsə, rbə, xanəgah və
 +
s. tikilmipdir. MəLləmməd Bəimqiar
 +
məqbərəsi 11—14 əsrlər tacik monu-
 +
mental me/marlıqının nailiyyətlə-
 +
rini əks etdirir. 14—17 əsrlərdə T.
 +
meqmarlırı yuksək inkitpaf devru ke-
 +
cirmip (Kulyabda Mir Seyid Həmə-
 +
dani məqbərəsi, 14—17 əsrlər: Ura-
 +
Tubədə Sər-i məzar ansamblı və s.),
 +
18—19 əsrlərdə tikintidə ictimai
 +
binalar (məhəllə və kənd məscidləri,
 +
hamamlar) və eyvanlı yaptayın– evlə-
 +
ri ustun olmutdur. Təsviri sənətdə
 +
ornamental kompozisiyalar (nəbati,
 +
həndəsi və epiqrafik motivlər) ge-
 +
nip yayılmıt, 15 əsrdən Herat mi-
 +
niatur məktəbinin, 16—17 əsrlər-
 +
dən isə Buxara və Səmərqənddə Orta
 +
Asiya miniatur boyakarlıqı məktəb-
 +
 +
 +
2 a "Lu" b "ə
 +
R Hn gi R. r
 +
mz a s. y -
 +
Kərə . nın
 +
-—— :
 +
“ə. Hə ə
 +
Hu 1 =
 +
dü...” cə
 +
 +
 +
iL
 +
 +
 +
Ah. yə
 +
 +
 +
m.
 +
"
 +
"a
 +
 +
 +
" əs
 +
N
 +
 +
 +
T =
 +
“ə 44, i Lİ - -
 +
mr Təb sud. 2. Si
 +
R - --- . R
 +
“1 . Tarı. "a, fi m
 +
= I R “ “ sl
 +
m. dq 12 Key
 +
 +
 +
IC
 +
a 2: ik.
 +
 +
 +
əə
 +
ti
 +
r
 +
 +
 +
. , mə f
 +
k = . Rə | q əra
 +
2 H 1 z q 1 R Nİ x
 +
| “ R di Malı . fi: | iL
 +
" a sı * x”
 +
ə. - d . E c
 +
il ə" ii i "R Ad Li "ə
 +
= ə ə R I R
 +
R x . “ Vi AL”, b
 +
ami Vİ 1
 +
= ı mərmi
 +
E2
 +
 +
 +
-
 +
,
 +
k
 +
m...
 +
.
 +
k
 +
“
 +
ru
 +
“
 +
1
 +
(
 +
ə“
 +
i ge
 +
İ Ӱ”
 +
dı
 +
işə
 +
alı
 +
ə
 +
 +
 +
m
 +
 +
 +
“
 +
nu
 +
R 22 SD ?
 +
kk s
 +
R. B 2 r: b
 +
b I ı-
 +
 +
 +
ış
 +
 +
 +
CC IQ
 +
AL əladı,
 +
Hə b
 +
EE İTİL
 +
du Qin EL
 +
==
 +
ie”
 +
 +
 +
 +
 +
 +
İskodar kəndindəki məscidin mehrabı.
 +
 +
Fraqment. Atac. Bədii oyma. 10—11 əcp-
 +
 +
lər. Behzad adına Respublika Birləq-
 +
 +
mipt Tarix:Əlkəpqunaslıq və Təsviri
 +
Sənət Muzeyi. Du:pənbə.
 +
 +
 +
lərinin (Mahmud Muzəhhib, Avaz
 +
Məhəmməd, Məhəmməd Murad Səmər-
 +
qəndi və b.) inkipqafı ilə əlaqədar
 +
miniatur sənəti yuksəliyi dəvrunə
 +
catmıtidı. Sovet T.-ının me”marlı-
 +
qı qısa muddətdə genip inkipaf yo-
 +
lu kecmiit, birmərtəbəli gilmehrə
 +
evlərdən ibarət qıtplaqlar abad :p9-
 +
hərlərə cevrilmitdir (Dupənbə, Le-
 +
ninabad, Kulyab, Kurqan-Tubə və s.).
 +
Yeni pəhərlər salınmın (Nurek, Re-
 +
qar, Yavan), seysmik cəhətdən davamlı
 +
binalar tikilmipdir. Tac.SSR-in ya-
 +
ranması (1929) ilə.əlaqədar Duӱptənbə
 +
pt, Q.-ın bədii mərkəzinə cevrilmiir,
 +
T. Rəssamlar İttifaqının təpkilat
 +
burosu yaradılmındır. im illərə
 +
Y. Burtsev, A. Apturov, A. Kamelin,
 +
M. Xopməhəmmədov, B. PQahnazarov,
 +
Y. Cemodurov və 6. rəssamlar fəaliy-
 +
yət gəstərmitlər. Bəyuk Vətən muha-
 +
ribəsi illərində (1941—45) T.-da
 +
qrafika daha genit yayılmın (Təm-
 +
viqat və siyasi plakatlar), muharibə-
 +
dən sonra dəzgah boyakarlıqı (A. li.
 +
rov, F. Salmanov, A. Kamelin və 6.)
 +
ilə yanapqı monumental-dekorativ (S.
 +
Zaxarov, İ. Əbdurəhmanov) və teatr-
 +
dekorasiya (M. Muxin, M. P/ipulin)
 +
sənətləri, kitab qrafikası (B. Sereb-
 +
ryanski, P. Zobnin), Heykəltəratlıq
 +
(Y. Tatarinova, Jumaqazin, O.
 +
Axunov) inkipaf etmipdir. Rəssam-
 +
lardan A. Əmincanov, Ə. Rəhimov, P.
 +
Falbov, Z. Həbibullayev, X. Xui-
 +
vaxtov, S. Qurbanov, R. Əddurəpidov,
 +
T. Səidmuradov və 6.-nın əsərləri
 +
fərdi xususiyyətləri ilə diqqəti cəlb
 +
edir. Dekorativ-tətbiqi sənət bədii
 +
toxuculuq, xalcacılıq, tikmə, kera-
 +
mika, zərgərlik və s. ilə təmsil olu-
 +
ə Y. Baratbəyov, M. Alimov, O.
 +
 +
urəddinov, R. Yuldaptov, Y. Raufov,
 +
S. Sahibov, Z. Bəhrəddinova və b. xalq
 +
sənətinin ən yaxtı numunələrini ya-
 +
ratmısplar.
 +
 +
Musiqi. Qədim tarixə malik, zən-
 +
gin və coxcəhətli T. musiqisində xal-
 +
qın həyatı, məitpəti, əmək fəaliyyə-
 +
ti əksini tapmıtldır, Xalq musiqi-
 +
 +
 +
176
 +
 +
 +
TACİKİSTAN SSR ELMLƏR AKADEMİYASI
 +
 +
 +
ğ————–—LTR"–———jq gj —AƏ— —GƏ—ƏBGƏGƏGƏGƏ  —"h"i———ƏQ——AQLQ”“—i—"-–—q”t”——thqJkliətng——t———-ekği-kprstt——ip—jhejkj-— ki "xmRFİMİİİ
 +
 +
 +
si opərti olaraq tpimal (Leninabad
 +
vil.), mərkəz (Hissar, Kulyab, Qarm)
 +
nə Pamir (Daqlıq Bənəxman MB) yec-
 +
lublarına ayrılır. Xalq qəhrəman-
 +
lıq dastanı cGoroqluq mahnıvarı
 +
recitativlə, dumbrakın (2 simli mu-
 +
siqi aləti) mutpayiəti ilə oxunur.
 +
Mərasim mahnıları, xususilə li-
 +
rik mahnı janrı genin yayılmıin-
 +
dır (bayt –lirik mahnı forması, qə-
 +
ibi—qəriblərin mahnıları və s.).
 +
Qacik professional musiqisi sazan-
 +
da, mapriqxan, makomcular birliklə-
 +
ri olan Səmərqənd, Buxara və Heratda
 +
daha yӱksək inkilaf səviyyəsinə cat-
 +
mıqidı. Tacik və ezbək klassik mu-
 +
ÜHTHCHHHİ zirvəsi iapimakom—b6 ma-
 +
komun birləiməsindən ƏMƏLƏ GƏLƏN
 +
silsilə əsərdir. Makomun hər bəlmə-
 +
si nokal (nəsr) və instrumental (mup-
 +
kilot) hissədən ibarətdir. Musiqi
 +
alətləri: Kaiqar rubabı, tənbur,
 +
gicak, dutor, dumbrak (simli), nay,
 +
gərnay, surnay, kupinay (nəfəs), tab-
 +
lak, naqora, doyra, kayrok (zərb), cəng
 +
və s. Pamirdə setar, pənctar, tutək
 +
yayılmıtidır. Tacik musiqisi haq-
 +
qında Ə. Fərabi, İbn Sina, Ə. Ca-
 +
mi və b.-nın əsərlərində mə”lumat
 +
vardır. T.-da Sovet hakimiyyəti qu-
 +
rulduqdan sonra xalq musiqisi ən”-
 +
ənələrinin inkilafı ilə yanatı ye-
 +
ni musiqi janrları |4“Vose usyanız
 +
(1939, S. Balasanyan) operası, cİki
 +
qızılğulə (1941, A. Lenski) balet,
 +
simfonik əsərlər və s.| meydana gəl-
 +
midir. T,-da musiqi texnikumu (1929),
 +
filarmoniya (1938: tərkibində xalq
 +
calqı alətləri orkestri, 1947: rubab-
 +
calanlar ansamblı, 1940, mahnı və
 +
rəqs ansamblı, 1940), musiqi elmi-
 +
tədqiqat kabinəsi (1938), bəstəkarlar
 +
ittifaqı (1940) və s. təpkil edilmini-
 +
dir. c- Qahir və Zehrək (1944, A. Len-
 +
ski), cPulat və Gulrum, cRudəkik,
 +
cAyniz (1957, 1976, 1978, PT, Sayfid-
 +
DİNOV), * Komde və Madanı (1960, 3.
 +
PYahidi), *Perakə (1970, S. Xamrayev)
 +
operaları, FDutənbəli qız (1967,
 +
ahidi) operettası, Y. Ter-Osi-
 +
pov, A. Yadigarov, M. Atoyev, A. Sa-
 +
liyev, D. Dustməhəmmədov və 6.-nın
 +
simfoniyaları məphurdur. Musiqi
 +
xadimləri: muqənnilər—Q. Fazilo-
 +
va, A. Babakulov, H. L/evlanova, C.
 +
Muradov, L. Kabirova, xalq hafiz-
 +
ləri—X. Rizo, M. Bahadurov, O. Ha-
 +
ithımov, xalq musiqisi ifacıları—Q.
 +
Qulaməliyev, A, Alayev, N. PTaulov,
 +
dirijorlar—İ. Abdullayev, A. Ka-
 +
malov, F. Saliyev və 6. Resp.-da ope-
 +
ra və balet teatrı, 2 musiqili kome-
 +
DİYa teatrı, musiqili dram teatrı,
 +
sinronik ork., cĞultəng estrada an-
 +
samblı və s. fəaliyyət gəstərir.
 +
Teatr. Əmək prosesləri ilə baqlı
 +
mahnı , VƏ rəqslərdə, islamaqədərki
 +
DİNİ ayin və mərasimlərdə teatr ele-
 +
mentləri olmutdur. E.ə. 1 əsrə aid
 +
KOMİK aktyor maskası (Topraqqala,
 +
Xarəzm) və Əfrasiyabdakı ossuaoi-
 +
Dən tapılmın əllərində teatr mas-
 +
kaları tutan 4 insan fiquru təsviri
 +
tacik teatrının qədim tarixi oldu-
 +
qӱnu gestərir. Toy və s. mərasimlərdə
 +
aMonqol QIZI, *Qocam, € HəpBHuşəpə
 +
VƏ S, KOMİK tamatalar oynanılmıpp,
 +
xalq sənəti əsasında czocabazim kukla
 +
teatrı, masqarabazlar teatrı meydana
 +
gəlmitdir. Orta Asiyada qastrolda
 +
Tən, pyc, Asəpö, və tatar truppaları
 +
--da əzfəaliyyət sənətinin yaranması-
 +
na tə sir gəstərmiitdir, 1919 ildə Xo-
 +
 +
 +
cəntdə, sonralar Kanibadam, Ypa-Ty-
 +
bə, İsfara i,-lərində həvəskar teatr-
 +
lar Yaranmıtqdır. 1929 ildə Duqpənbə-
 +
də ilk professional dram teatrı (Ha-
 +
zırda Ə. Lahuti ad, Tacikistan Dram
 +
Teatrı), 1932 ildə Leninabadda mu-
 +
siqili dram teatrı təpkil edilmiyi-
 +
dir. 30-cu illərdə resp.-nın digər
 +
beyuk təhər və r-n mərkəzlərində
 +
professional teatrlar acılmıil, 1936
 +
ildə Duiqənbədə musiqili teatr nəzdin-
 +
də balet truppası yaradılmındır.
 +
1933 ildə ilk dəfə coxpərdəli 4Mu-
 +
barizəm (A. Usmanov) dramı, sonralar
 +
c Məkr və məhəbbətə (1937, F. PT1il-
 +
nep), ebehrarnə (1938, S. Səidmuradov
 +
və İ. İsmayılov), 41Podmonı (1939, S.
 +
Uluqzadə), *Rustəm və Səhrabı (1941,
 +
A. Pirməhəmmədzadə və V. Volken-
 +
iteyi) və s. tamatpaya qoyulmuqdur.
 +
50—70-ci illərdə resp. teatrlarının
 +
repertuarı milli, rus, sovet və xari-
 +
ci ƏHKƏ dramaturqlarının əsərləri
 +
ilə zənginlətmitdir. Qeatr xadim-
 +
ləri: M. Qasımov, Ə. Burhanov, N.
 +
Volckov, Q. Valamatzadə, L. Zahido-
 +
va, M. Sabirova, D. Muradov, B.
 +
Əlifbəyova, M. Vahidov, S, Tuybaye-
 +
va, M. Burhanov və 6, T. səhnəsində
 +
S. Vurqunun “Xanları, M. S. Ordu-
 +
badinin 4Bepi manatlıq gəling pyeslə-
 +
ri, Q. Qarayevin *İldırımlı yollar-
 +
lak baleti tamataya qoyulmutdur.
 +
Resp.-da 12 professional teatr fəa-
 +
liyyət gestərir.
 +
 +
Kino. 1929 ildə ilk tacik kino-
 +
jurnalı gestərilmii, 1930 ildə Du-
 +
mənbədə “Tacikkinogv tresti yaradıl-
 +
mıtpdır. FƏmirlər ələrkənə (1932,
 +
rej, L. Pecorina) ilk tacik bədii
 +
filmidir. 30-cu illərdə eMyhaunpə,
 +
cDostlar Yenidən gərupqurlərg (rej.
 +
K. Yarmatov), “Baqi (rej. İ. Dostal)
 +
kimi bədii və sənədli filmlər cə-
 +
kilmiidir. Bəyuk Vətən muharibəsi
 +
illərində Duppənbəyə kəcurulmui 4So-
 +
yuzdetfilmə kinostudiyası ilə bir-
 +
likdə “Timurun andıı, cQacikistan
 +
oqluz və s. filmlər yaradılmındır.
 +
50—70-ci illər T. kinosu ucun yeni
 +
məvzu və janrların itplənməsi, bədii
 +
əsərlərin ekranlapdırılması, mil-
 +
li kinodramaturgiya və rejissura-
 +
nın Yaranması səciyyəvidir. T. kino-
 +
sunun inkipafında rej.-lardan K.
 +
Yarmatov, B. Kimyagərov, T. Sabirov,
 +
A, Rəhimov və b.-nın beyuk xidməti
 +
olmutidur. T. kinosunun ən yaxtmı
 +
filmləri: cDoxunda, 4“PQairin tale-
 +
yesə, *Rustəm və Səhrabə, “Səyavuti və
 +
Sudabəqə (1957, 1959, 1971, 1976, rej.
 +
B. Kimyagərov), cSələmcinin əlumuə,
 +
cXəyanətə, “*İfitan, “Uzaqdan gəlmiti
 +
qadınə, *Əlum dərəsində gəruliə (1966,
 +
1967, 1969, 1978, 1980, rej. T. Sabi-
 +
rov), *Kul altında odı, c“Gecədə ul-
 +
duzə (1967, 1972, rej. A. Rəhimov),
 +
cDuplet atəpə (1979, M. Aripov),
 +
c Muӱhafizəcik (1979, Ə. Xamrayev) və s.
 +
Sənədli kino sahəsində də nailiyyət-
 +
lər əldə edilmiidir. T.-da multip-
 +
likasiya, televiziya filmləri, 1971
 +
ildən “Kaltakə (4“Dəyənəkə) satirik
 +
kino jurnalı cəkilir. |
 +
Yapıpdırma pəkil, bax cəh.192-193.
 +
 +
Əd.. Xəlilov P., SSRİ xalqla-
 +
rı ədəbiyyatı, H. 2, nətr 2, B., 1977: Bra-
 +
qinskin İM. S., Ocerki iz istorii tad-
 +
jikskoV literaturı, /İyman6e, 1956, ? e-
 +
nə onun, İz istorii persidskovV i tad-
 +
jikskoV literatur, M., 1972: Voroni-
 +
na V. L., Narodnal arxitektura Severno-
 +
to Tadjikistana, M., 1959: İskusstvo
 +
tadjikskoqo naroda, t. 1—3, Duizanbe,
 +
 +
 +
1956—65: Bertelhs E. Ə., İstorild
 +
persidsKo-tadjikskoN literaturı, M.,
 +
1960: İstoria tadjikskoqo naroda, t.
 +
1—3, M., 1963—65, Ocerki istorii Kommu-
 +
nisticeskoN partii Tadjikistana, 2 izd.,
 +
Dutanbe, 1968) Nurdjanoӧv N., Tad.-
 +
jikskiNn teatr, M.. 1968: Djurabaev
 +
S., Kinaiskusstvo Sanetskoqa Tadjikista-
 +
na, M., 1970, İstoril sonetskoİN mnoqona-
 +
iionalınoN literaturı, t. 1—6, M., 1970—
 +
744 İrkaev M., İstoril qrajdanskon
 +
vonnı v Tadjikistane (2 izd.Y, Duqtanbe,
 +
1971, VeselovskiNn V. Q., Qend-
 +
lin D. D., Arxitektura Sovetskoqo Tad-
 +
jikistana, M., 1972, Qafuron B. Q.,
 +
Tadjiki. Drevneİntyal, drevnal i sredne-
 +
vegovan istorin, M., 1972, İstorin ra-
 +
boceqo klassa Tadjikistana (1917—1970
 +
Rq.), t. 1—2, Dupanbe, 1972—73: Muzı-
 +
kalhnan jiznh Sovetskoqo Tadjikistana,
 +
v. 1 —2, Dupanbe, 19740—75: Cvırı L.,
 +
A.. Tadjikskie vvelirnıe ukrapenil,
 +
M.. 1977, KaAromatov F., Nurd-
 +
j ə non N., Muzıkalınoe HCKyCCTBO İla-
 +
mira, M., 1978: Akademin nauk Tadjik-
 +
skon SSR, Dupqanbe, 1979, Nabiev R.,
 +
N., Sovetskin Tadjikistan, M., 1982:
 +
İstoril Tadjikskoin SSR, 2 izd., Du-
 +
ppanbe, 1983.
 +
 +
 +
TACİKİSTAN SSR ELMLƏR AKA-
 +
DEMİYASI—–Tac.SSR-in ali elmi
 +
idarəsi. 1951 ildə SSRİ EA-nın Ta-
 +
cikistan filialı əsasında yaradıl-
 +
mımpdır. Dupqənbədədir. Qərkibində
 +
1 Fəxri akad., 20 akad., 29 M. ӱzv var
 +
(1983). Prezidenti M. S. Asimovdur
 +
(1965). Sn ərdə 3 bəlmə (fizika-
 +
riyaziyyat, biologiya:y geologiya-kim-
 +
ya bəlməsi), 16 elmi-tədqiqat in-tu,
 +
Z elmi-tədqiqat (po ”bəsi, Pamir biolo-
 +
ji bazası, məhsuldar quvvələri eyrə-
 +
nən pura, hesablama mərkəzi, elmi
 +
kitabxana (1 mln. 400 mindən cox ki-
 +
tab) və s. fəaliyyət gəstərir. EA-da
 +
4174 elmi ipci, o cuӱmlədən 79 e.D.
 +
və prof., 598 e.n. və dosent calınır.
 +
“Məqruzələrə, “Xəbərlər və s. elmi
 +
jurnallar (tacik və rus dillərində)
 +
və s. nəpr edir (1983).
 +
 +
TACİKİSTAN UNİVERSİTETİ,
 +
V. İ, Lenin ad.—Tac.SSR-in ən
 +
beyuk ali təhsil muəssisəsi. 1948
 +
ildə yaradılmıtdır. Duptənbədədir.
 +
1957 ildə un-tə V. İ. Leninin adı
 +
verilmindir. T.u.-nin tərkibində 11
 +
dəəə qiyabi, axpam və hazırlıq
 +
ipə”bələri, aspirantura, 68 kafedra,
 +
3 problem və 1 hesablama laboratori-
 +
yası, nəbatat baqı, elmi-tədqiqat bəl-
 +
məsi, kitabxana (700 minədək kitab)
 +
var. Un-tdə 12 minədək tələbə oxuyur,
 +
860-dək muəllim və elmi iiici, o cuӱm-
 +
lədən Tacikistan SSR EA-nın 10 aka-
 +
demiki və m. uzvu, 28 prof. və e.D.,
 +
375 dosent və e.n, izləyir (1983).
 +
Un-t “Elmi əsərlər (1952) nəpr edir.
 +
TACİKLƏR (əzlərini tocik ad-
 +
landırırlar)—Tac.SSR-in əsas əha-
 +
lisi (2237 min), millət. Umumi Ssay-
 +
ları təqr. 6 mln. nəfərdir: SSRİ-də
 +
2893 min (1979). Əzb.SSR və Qırr.
 +
SSR-də, həmcinin Əfqanıstanda (3
 +
mln.) və İranda (40 min) da yapayır-
 +
lar. Tacik dilində danınırlar. Ta-
 +
cik xalqı e.ə. 2-ci minilliyin sonu
 +
—1-ci minilliyin əvvəllərində Avro-
 +
Asiya cəllərindən Orta Asiyaya keəcu
 +
gəlmii irandilli tayfaların Tunk
 +
dəvru tayfaları ilə qaynayıb-qarıi-
 +
ması nəticəsində tətpəkkul tapmara
 +
baplamıqldır. Sonrakı devrlərdə
 +
T.-in etnogenezində baktriyalılar,
 +
soqdlar, saklar, toxarlar, eftalilər,
 +
turk etnik qrupları və 6. muhum rol
 +
oynamıtlar. Samanilər dəvrundə (9 —
 +
10 əsrlər) T.-in etnik əsasının və
 +
 +
 +
TAC-MAHAL
 +
 +
 +
177
 +
 +
 +
tacik dilinin formalapqması balta
 +
catmılndır. Tacik xalqı Orta Asi-
 +
yanın qonipu turkdilli xalqları ilə
 +
sıx əlaqədə təpəkkul tapmıyl və inki-
 +
paf etmipdir. Orta əsrlərdə bir
 +
sıra umumi etnik əlamətlərə malik
 +
T, və əzbəklərin tarixi bir-birinə
 +
yaxın olmuiq və 6. dəvrdə onların
 +
yaratdıqları mədəni sərvətlər hər
 +
iki xalqa mənsubdur. 19 əsrin 1-ci ya-
 +
rısı və 20 əsrin əvvəllərində Ta-
 +
cikistanın tim.-ı Rusiyanın (1868)
 +
tərkibinə daxil olmuit, cənubu isə
 +
Buxara xanlıqının hakimiyyəti al-
 +
 +
 +
tında qalmındı. Sovet hakimiyyəti :
 +
 +
 +
illərində T. sosialist milləti kimi
 +
təpəkkul tapmıiy, iqtisadi və mədə-
 +
ni həyatları tərəqqi etmilpdir. Din-
 +
darları musəlmandır (bax həmcinin
 +
Tacikistan Sovet Sosialist Res-
 +
publikası).
 +
 +
 +
ƏƏ.2 Narodı Sredvev Azni i Kazax-
 +
stana, t. 1, M., 1962, İstoriln tadjikskon
 +
naroda,t. 1—3,M.,1963—65:- Bartolıd
 +
V. V., Tadjiki. İstoriceskin ocerk, Soc.,
 +
t. 2, c. 1, M., 1965 Qafurov B.
 +
Tadjiki, M., 1972, NabievR. N., So-
 +
vetskin Tadjikistan, M., 1982.
 +
 +
 +
TACİR—bax Tacirlər.
 +
 +
 +
TACİR KAPİTALI–—bax Qicarət
 +
kapitalı.
 +
TACİRLƏR — xususi mulkiyyətin
 +
 +
 +
həkmranlıqrı iəraitində ticarətlə
 +
məptqul olan xususi sosial təbəqə. Ta-
 +
cir mənfəət geturmək, yə”ni əmtəəni
 +
sonradan satmaq məqsədilə satın alır
 +
və beləliklə istehsalcı ilə istehlak-
 +
cı (yaxud, muxtəlif nəv əmtəə isteh-
 +
salcıları) arasında vasitəcilik
 +
edir. Ticarət vasitəciləri (dəllal-
 +
lar) ibtidai icma munasibətlərinin
 +
daqıldıqı dəevrdə meydana gəlmitdir,
 +
lakin T.-in cəmiyyətin sosial struk-
 +
turunun muhum elementinə cevrilmə-
 +
si yalnız sinfi cəmiyyətlərdə olmuit-
 +
dur. T. qədim dunyanın bir cox sin-
 +
fi cəmiyyətlərinin (Karfagen, el-
 +
linist devlətlər, Qədim Yunanıstan,
 +
Roma və s.) iqtisadiyyatında muhum
 +
rol oynamınlar. Erkən orta əsrlərdə
 +
ərəb əlkələrində, Hindistanda, Cində
 +
T.-in mevqeyi xeyli quvvətlənmiidi.
 +
11—12 əsrlərdən T.-in ən cox Yayıl-
 +
mhip tipi səyyar tacir olmutidur. Qər-
 +
bi Avropada, xususilə iri ticarət-sə-
 +
nət mərkəzlərində Tİ. coxalmıidı.
 +
Onlar xususi əsrperı N la (gil-
 +
diya və s.) birlətirdilər. 1. sələm-
 +
cilik və icarədarlıqla da məptqul
 +
olurdular. Feodalizmin darıldıqı
 +
və kapitalist munasibətlərinin Yaran-
 +
dıqı devrdə T.-in fəaliyyəti xusu-
 +
silə beyuk əhəmiyyət kəsb edirdi. Məh-
 +
təkir T. xırda əmtəə istehsalcılarpı-
 +
nın bəyuk hissəsini istismar edərək
 +
onların məhsulunu satın alır, onla-
 +
rı xammalla təchiz edir, mə mulat-
 +
larını satır və cox hallarda, əs-
 +
lində kapitalist-sahibkarlara, m4-
 +
nufaktura sahiblərinə cevrilirdi-
 +
lər (bax Ticarət kapitalı). Beyuk
 +
motrari kəqiflərdən sonra Qərbi Av-
 +
ropa T.-i Amerika, Asiya, Afrika el-
 +
kələrini əz ticarət fəaliyyəti dairə-
 +
sinə cəlb edir və onların istisma-
 +
rında fəal iptirak edirdilər. İri
 +
ticarət izirkətləri (məs., Ost-H ind
 +
mirkəti) yaranırdı. 16— |8 əsrlərdə
 +
T. ilkin kapital Yıqrımı prosesində
 +
fəal itptirak edərək burjuaziya sin-
 +
 +
inin formalaiması mənbələrindən
 +
5. cevrilirdilər.
 +
 +
 +
ASE—12, c. 9
 +
 +
 +
etmii xalatddilm dr.
 +
miyyətində əz mustəqilliklərini
 +
us, sənaye kapitalı və sənaye
 +
burjuaziyası ən plana cıxmındır.
 +
 +
mperializmdə ticarətə iri kapita-
 +
list inhisarları nəzarət edir. T. mus-
 +
təqil ticarət aparan ən ənəvi tip KH-
 +
mi, əsasən, pərakəndə ticarətdə qal-
 +
mıtplar, lakin burada da ticarət MY"
 +
əssisələri tərəfindən sıxındırı-
 +
lırlar. 19 əsrdə bə zi sənlə ə
 +
yarımmustəmləkələrdə Yerli 1.-dən
 +
komprador burjuaziya təbəqəsi yaran-
 +
mhpipdır.
 +
 +
s –da e.ə. 2— 1-ci minilliklər-
 +
də sənətkarlıqın əkincilikdən ay-
 +
rılması və ipəhərlərin meydana Gəl-
 +
məsi ilə T.-in tədricən sosial qrup
 +
kimi formalatmasına itərait Ya-
 +
ranırdı. Muhum tranzit-garvan Yol”
 +
ları çzərində yerləllən qədim Atro-
 +
patena və Albaniya pəhərləri beynəl-
 +
xalq ticarət mərkəzləri ilə sıx əla-
 +
qə saxlayırdı. Bu ticarətdə Yerli 14
 +
də yaxından iptirak edirdilər. “*60-
 +
dal istehsal mӱnasibətləri məhkəm-
 +
ləndikcə sənətkarlar da xırda T.
 +
kimi cıxhii edir və varlandıqca cox-
 +
ları yalnız ticarətlə məptul olur-
 +
dular. Orta əsrlərdə Azərb.-da iri
 +
T. xususi ticarət ipirkətlərində (vor-
 +
taqlıqəda) birləpirdilər. Bu iyirkət-
 +
lər, əsasən, topdansatıipla məptul
 +
idilər, muhum ticarət mərkəzlərin-
 +
də xususi pe”bələri olurdu, cek sis-
 +
temi genip yayılmıtidı. T. arasın-
 +
dan dəvlətlə vasitəcilik edən xusu-
 +
si tacirbatı (c“ Məlik ut-tuccarə)
 +
secilir və ya təqyin olunurdu. Q. ara-
 +
sında guclu sosial-diferensiasiya
 +
mevcud idi. İri T. xoca və səvdəgər
 +
adlanırdı. Orta və xırda T., əsasən,
 +
pərakəndə satınqla məpqul olurdular.
 +
Ticarət kapitalı ilə baqlı olan
 +
Azərb. feodal dəvlətləri (Elxanilər,
 +
Qaraqoyunlular, Aqqoyunlular, xusu-
 +
silə Səfəvilər) həmitpə T.-in məna-
 +
feyini qorumulplar. Səfəvilər dəv-
 +
rundə Azərb. T.-i xarici ticarətdə də
 +
r iptirak edirdilər. Rusiyaya
 +
 +
irlətdirildikdən sonra Azərb, iqti-
 +
sadiyyatı umumrusiya, onun vasitəsi
 +
ilə isə Avropa bazarlarına cəlb olun-
 +
du. Rusiyanın ayrı-ayrı ipəhərlərin-
 +
də kecirilən yarmarkalarda Yaxından
 +
 +
 +
İn kippaf,
 +
 +
 +
-iptirak edən Azərb. T.-i eyni zamanda
 +
 +
 +
PTərq və Qərb əlkələri arasında apa-
 +
rılan ticarətdə bir nəv vasitəci ro-
 +
ny oyna Urdılar
 +
 +
TACIBAYEV Əbdilda (d. 4.2.1909,
 +
Qızıl Orda pt. )—qazax sovet ipairi,
 +
dramaturq, ədəbiyyatiunas. 1939 il-
 +
dən Sov.İKP uzvu. “Yeni ahəngə (1933),
 +
ehyuyMə (1934), e€Kyuə (1935), 4 Mə-
 +
qamlarə (1942), “Səmimi qəlbdənə
 +
(1949), “Adalarə (1958), c“Dunəndən
 +
bugunəqt (1964), “Qayaq (1967), “Qədim
 +
zəngə (1973), “Tellər (1979) və s. ppe”r
 +
və poema kitablarının, FLqcaqayını
 +
(1938, M. Auezovla birgə), 4“Hicək-
 +
nəH, cəhpas (1952), eMaipas (1957),
 +
“Sevən ӱrəklərə (1964), *FSıldırımg
 +
(1966) və s. pyeslərin muəllifidir.
 +
Qazax sovet ədəbiyyatına dair əsərləri
 +
var. Qazaxıstan Yazıcılar İttifaqı
 +
İdarə Hey ətinin katibi (1934 ildən)
 +
və sədri (1939—44) olmutdur. Okt-
 +
yabr İnqilabı ordeni, Z baiqa orden
 +
və medallarla təltif edilmitidir.
 +
 +
 +
Əsərləri: Stixi. Pozmı. Phe-
 +
sı, Alma-Ata, 1957, Berezı pumat, Al-
 +
ma-Ata, 1969: Bıloe. Stixi i pozmı, Al-
 +
 +
 +
ma-Ata, 1979,
 +
 +
 +
Əl İstorin kazaxskov literaturı
 +
t. s 20-ə, 1971. ..
 +
 +
TACLI GƏYƏRCİNLƏR (Sopqa)—
 +
geyərcinlər fəsiləsindən quiy cinsi.
 +
Batında yelpiktpəkilli kəkili var
 +
(adı da buradandır). Muasir geyər-
 +
cinlərin ən irisidir: bədəninin ya,
 +
80 sm-ə catır. Rəngi Keyumtul və qır-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Taclı geyərcin (Somqa uysboqya),
 +
 +
 +
mızı calarlıdır. 3 nəvu var. Yeni
 +
Qvineya və ona qonpyu a-larda Yaptayır.
 +
Atacda duzəltdiyi yuvaya 1 yumurta
 +
qoyur. Meyvə, giləmeyvə və s. ilə qi-
 +
 +
 +
dalanır.
 +
TACLI
 +
 +
? —1538/40,
 +
lətinin siyasi
 +
 +
 +
XANIM (əsl adı PTahbəyim,
 +
1Piraz)u—Səfəvilər dəv-
 +
əyatında muhum rol
 +
oynamımnq qadın, 1 PPah İsmayılın
 +
(1501—24) arvadı. Caldıran vurui-
 +
masında (1514) imptirak etmiidir.
 +
Bə”zi muçəlliflərə gərə dəyuii zama-
 +
nı Osmanlılara əsir dutpən T.x.-son-
 +
ralar vətənə qacmara mӱvəffəq ol-
 +
Digərləri isə onun arır Ya-
 +
 +
 +
mutidu. H Ya-
 +
alanaraq arxaya cəkildiyini və :
 +
bə yaxınlıqında Səfəvi dutpərgə
 +
 +
 +
- I : ər.
 +
sinə gətirildiyini gəstərirl 1
 +
Təhmasibin həkmdar seçilməsində
 +
T.x. xususi rol oynamındır. aray
 +
cəkinmələrində Yaxından uran -
 +
edən T.x. sonralar 1 Təhmasibin a
 +
sının zəhərləndirilməsində Tər
 +
ləndirilərək PTiraz i1,–--nvə surgu
 +
olunmuit və orada da əlmutidur.
 +
əd. Onullahi S. M.. Təzzı
 +
xanım, Azərb.SSR BA Xəbərləri ə
 +
 +
 +
— . . 1
 +
*ncəsənət seriyası), 1981, :
 +
Ət .. ı . 6 v — Azerbaidjanskov
 +
 +
 +
qosudarstvo Sefevidov v XXU1 veke, B.,
 +
1981.
 +
TAC-MA HAL—Boyux Morollar dəv.
 +
ru. hind me”marlıqının gərkəmli
 +
lupa Hindistanın Arpa m, Y
 +
xınlırında,
 +
 +
 +
Camna cayının sahilin-
 +
dədir. Morol həkmdarı .
 +
 +
 +
Cahan ila
 +
T.-M. turbəsini arvadı Mumtaz Ma
 +
han Banu Bəyimin qəbri
 +
 +
 +
cə
 +
tikdirmii (1630—52), sonralar Cahan
 +
mnahb ezu də
 +
 +
 +
həmin turbədə , dəfn
 +
edilmitdir. Turbəni turk un
 +
Ustad Məhəmməd İsa Əfili —
 +
(səmərqəndli Məhəmməd : 2 , |
 +
tambullu Xan Rumi ilə cap b
 +
və bəzək ipilərini PTiraz, /*8 la"
 +
riz, Dəməiq, Baqdad və Vӱzar lm,
 +
ları germutilər. Muntəzəm tu arlıq
 +
beyuk baq icində salınmı1p 25
 +
ansamblının (məscid, ə iəək ..
 +
s.) əsas tikilisi olan t.-M.
 +
bepgunbəzli məhtətəm
 +
 +
 +
binadan ( a
 +
təqr. 74 m) və kӱnclərindəki 4 M
 +
 +
 +
 +
 +
 +
178
 +
 +
 +
TAPPAİR
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Tac-Mahal. Təqr. 1630— 52,
 +
 +
 +
rədən (Hund. 45 m) ibarətdir. Turbə-
 +
nin divarları cilalanmıntq aq mər-
 +
mərdən tikilmiii, əlvan və qiymətli
 +
daplarla (əqiq, mirvari, sədəf, kəh-
 +
rəba, zumrud, yaqut və s.) inkrustasi-
 +
Ya edilmitidir. İncə mutənasibliyi,
 +
beyuk emosional obrazlılıqrı ilə sə-
 +
ciyyələnən T.-M. planına və həcm-mə-
 +
kan həllinə gərə Azərb.-ın Səfəvilər
 +
dəvru gӱnbəzli tӱrbələri ilə genetik
 +
baqlı “b.
 +
 +
TAİYAİR—Krımda, Baxcasaray p1.-
 +
ndən 6 km c.-1p.-də, uzərində qırmızı
 +
rənglə " cəkilmipl deyuӱii səhnələri,
 +
adam, heyvan, bitki və s. təsvirləri
 +
olan qaya. Qazıntılar zamanı ust Pa-
 +
leolitdən 16 əsrə aid 10 mədəni təbə-
 +
qə muəyyənlətldirilminl, coxlu maddi
 +
mədəniyyət nӱmunələri aqtkar olun-
 +
mupdur. Tapıntılar, Krımda hey-
 +
vanları əhlilətpdirilməsinin Me-
 +
zolit, maldarlıqın meydana gəlmə-
 +
si və əkinciliyə gecilməsinin Neo-
 +
lit dəvrundən baplandıqını ehti-
 +
mal etməyə əsas verir.
 +
 +
Ədl KraNnnov D. A., Hemepnan
 +
stolnka Tap-Air kak osnova periodizanii
 +
poslepaleoliticeskix kulhtur Krıma,
 +
M.—L., 1960 (MHA No 91).
 +
 +
TAYYAӰ 3— Tur.SSR-də pəhər. Ta-
 +
iauz vil.-nin mərkəzi. Resp.-nın 101m.-
 +
ında, Tapauz vahəsindədir. D.y. st.
 +
Əh. 95 min (1983). Pambıqtəmizləmə,
 +
yar, pivə, sud, k.t. mapınları tə”-
 +
miri, tikinti materialları, sınaq
 +
dəmir-beton mə”mulatı z-dları, ət,
 +
cerək məhsulları kombinatları, xal-
 +
ca, tikipi, qənnadı f-kləri, k.t. tex-
 +
nikumu, tibb və pedaqoji məktəblər,
 +
musiqili dram teatrı var.
 +
TAİYAӰZ VİLAYƏTİ. Tu .SSR-də
 +
vilayət. 1970 il dekabrın 14-də təii-
 +
kil olunmutdur. Sah. 73,6 min km?,
 +
Əh. 595 min (1983, 1 yanvar). 8 r-nu,
 +
1 ipəhəri, 7 iptq var. Mərkəzi Taia-
 +
uz 11.-dir.
 +
əbiət. T.v. Amudərya cayının appa-
 +
qı axınının sol sahilində, Qaraqum
 +
səhrasındadır. Səthi, əsasən, duzən-
 +
.. . İqlimi kəskin kontinental-
 +
. Ərta temp-r iyulda 27*S, yanvar-
 +
da —6eb-dir. İllik yaqıntı 100 As.
 +
Takırlar, boz, tpporan və cəmən tor-
 +
 +
 +
paqları Yyayılmhıtdır.
 +
Saksaul, qum akasiyası,
 +
yovpan, cəmən bitkiləri
 +
və tuqay mepqələri var.
 +
Heyvanları: tulku, cana-
 +
var, ceyran, doviyan, gə-
 +
miricilər, qul və s.
 +
Amudərya cayı balıqla
 +
zəngindir.
 +
 +
Hali. Vil.-də turk-
 +
mənlər, əzbəklər qazax-
 +
lar, ruslar və 6. xalqlar
 +
yapayır. Orta sıxlıq 1
 +
x.M3-nə 8,1 nəfərdir. PQa-
 +
hər əh. 3096 dir. (1983).
 +
 +
Təsərrufat. K.t. xam-
 +
malını e”mal edən yun-
 +
gӱl (pambıqtəmizləmə və
 +
s.) və yeyinti (yar-piy, ət,
 +
sud və s.) sənaye sahələri
 +
ustundur. Metal emalı
 +
və tikinti materialları
 +
sənayesi var. Ən iri sə-
 +
naye muəssisələri Tailya-
 +
uzdadır. Elektrik ener-
 +
jisini Taxiatat DRES-
 +
indən (Əzb.SSR) alır.
 +
T.v. Resp.-nın muhum
 +
pambıqcılıq və heyvan-
 +
darlıq r-nlarındandır.
 +
Suvarma əkinciliyi inkitppaf etmiii-
 +
dir. Pambıq, yem bitkiləri, cəltik, ar-
 +
pa, kuncut, kartof, tərəvəz-bostan bit-
 +
kiləri və s. əkilir. Baqcılıq və
 +
uzumculuklə məpqul olunur. Qaramal,
 +
at, qarağul qoyunu, dəvə və s. sax-
 +
lanılır. İpəkcilik inkitaf etmii-
 +
dir. D.y., avtomobil, hava və boru
 +
kəməri nəql. var. T.v. Lenin ordeni
 +
ilə təltif olunmutdur (1974).
 +
 +
Mədəni quruculuq. Vil.-də 3 orta
 +
ixtisas məktəbi, pionerlər sarayı, mu-
 +
siqili dram teatrı və s. fəaliyyət
 +
gəstərir. “Kommunizm yYolıq (1932,
 +
turgmən dilində) və “Qaptauzskaya
 +
pravdav (1941) vil. qəzetləri cıxır.
 +
Yerli radio və televiziya verilinləri
 +
ilə yanapı, Moskva və Aztpqabad proq-
 +
ramları retranslyasiya olunur.
 +
TAİYKENBA YEVLƏR — əezbək sovet
 +
sirk artistləri ailəsi, kəndirbazlar.
 +
İqamberdıyev Taipjenbay (Z.Z.
 +
1866, Əndican—9.2.1963, Daikənd).
 +
RSFSR və Əzb.SSR xalq artisti
 +
(1939). Əmək Qəhrəmanı (1937). 1942
 +
ildən Sov.İKP uzvu. 1942 ildə sirk
 +
kollektivi yaratmıt, 1949 ilədək ona
 +
rəhbərlik etmipdir. Abidcan T
 +
— Qatpkenbay İqamberdıyevin oqlu (d.
 +
11.1915, Asaka). Əzb.SSR xalq artis-
 +
ti (1961). 1949 ildən T. kollektivi-
 +
nin rəhbəri Kəmaləddin T.—
 +
TQaikenbay İqamberdıyevin nəvəsi (d.
 +
28.10.1929, Asaka). Əzb6.SSR əməkdar
 +
artisti (1966). 1954 ildən Sov.İKP
 +
uzvu. 1965 ildən cƏzbək kəndirbazla-
 +
rıq attrakşionuna rəhbərlik edir.
 +
TAİY-KUMİR—Qırq.SSR Opi vil.-
 +
ndə ipəhər. Narın cayının sahilin-
 +
dədir. D.y. st. Kərpic z-du var. Dai
 +
kəmur cıxarılır.
 +
 +
TAİTIQ MƏDƏNİYYƏTİ — Cənubi
 +
Sibirdə Dəmir dəvrunə (e.ə. 1 əsr—
 +
eramızın 5 əsri) aid arxeoloji mə-
 +
dəniyyət. Orta Yenisey həvzəsində (Mi-
 +
nusinsk cəkəkliyi, Krasnoyarsk r-nu
 +
və Kemerovo vil.-nin ip.) yayılmı1-
 +
dır. Taqtıq cayı sahilindəki qəbi-
 +
ristanın adı ilə adlandırılmıid-
 +
dır. Apkar edilmiiy sərdaba və tor-
 +
paq qəbirlərdə əlulər yandırılaraq
 +
dəfn olunmutdur. T.m. tayfaları e.ə.
 +
2—1 əsrlərdə Mərkəzi Asiyadan gəl-
 +
 +
 +
mə turkdilli qyanqunyamlarla qaypa-
 +
yıb-qarıplmıtt Taqar mədəniyyəti dəv-
 +
ru əhalisinin nəsilləridir. Qəbir:
 +
lərdən uz maskaları, qablar, heyvan
 +
heykəlcikləri və s. aipkar edilmiir-
 +
dir. Təsərrufatları maldarlıq va
 +
əkincilik idi.
 +
 +
Əd. Kızlasov L. R., Tapqtık-
 +
 +
skan zpoxa p istorin Xakassko-Minusin=
 +
skoV kotlovinı, M., 0.
 +
TBİLİSİ (1936 ilədək Tiflis)—
 +
Gurc.SSR-in paytaxtı. SSRİ-nin iri
 +
sənaye, elm və mədəniyyət mərkəzlərin-
 +
dən biriş nəql. qoppaqı. Tbilisi ce-
 +
kəkliyində, Kur cayının hər iki sa-
 +
hilində, 406—522 m yӱksəklikdədir.
 +
Orta temp-r -yanvarda (),52S, iyulda
 +
24,2*S-dir. İllik yaqıntı 510 mm. ƏH.
 +
1340 min (1984, 1 yanvar).
 +
 +
Arxeoloji mə”lumatlara gərə ppə-
 +
hərin ərazisi e.ə. 4—3-cu minillik-
 +
lərdə məskunlatmındır. İlk dəfə
 +
salnamədə ppəhər-qala kimi eramı-
 +
zın 4 əsrində xatırlanır. T. adı
 +
(gurcucə tbili—isti) kukurdlu is-
 +
ti su mənbələri ilə əlaqədardır. Gur-
 +
custanın PTərqi Zaqafqaziya, İran,
 +
Ermənistan və Suriya ilə birlətdi-
 +
rən ticarət yolları uzərində yerləi-
 +
məsi T.-nin inkipafına beyuk tə”sir
 +
gəstərmitdir. Car T Vaxtanq Qorqasa-
 +
lın (ə. 502) dəvrundə Pərqi Gurcus-
 +
tanın iri iqtisadi mərkəzinə cev-
 +
rilmiiydi. 6 əsrdə Kartli carlıqı-
 +
nın paytaxtı idi. 7 əsrin ortaların-
 +
da ərəblər Gurcustanın bir hissəsi-
 +
ni ipqal etdilər: 8 əsrin 30-cu illə-
 +
rindən T. ərəb əmirinin (bax Tif-
 +
lis əmirliyi) iqamətgahı oldu. 1122
 +
ildə Qurucu Davidin dəvrundə T. azad
 +
edildi və birlətmi:tn gurcu dəvləti-
 +
nin paytaxtına cevrildi. 12—13 əsr-
 +
lərdə T. HÜR iqtisadi və mədəni mər-
 +
kəz idi. əhər 14 əsrdə Teymurun,
 +
15—17 əsrlərdə Osmanlı və Səfəvi
 +
qopunlarının daqıdıcı yurutilərinə
 +
mə”ruz qalmındır. 1 PTah Abbasın
 +
hucumu pəhərə daha aqır zərbə vur-
 +
mutidu.
 +
 +
1801 ildə PTərqi Gurcustanın Ru-
 +
siyaya birlətiməsindən sonra T. Gur-
 +
custan (1846 ildən— Tiflis) qub.-nın
 +
inz.M., Qafqazda rus qoptunlarının
 +
bali komandanının, 1845 ildən car
 +
canipininin iqamətgahı oldu. 1819
 +
ildə Q.-də ilk gurcu qəzeti c“Sakart-
 +
velos qazetikv (c“Gurcustan qəzetiz)
 +
nəprə batilamıtidır. 19 əsrin 60-cı
 +
illərində Zaqafqaziyada d.y. cəkili-
 +
pi ilə əlaqədar tpəhərin iqtisadi in-
 +
kipafı gucləndi. M. Qorki 1891 il-
 +
də Q.-də Zaqafqaziya d.y.-nun baiq e”ma-
 +
latxanalarında itləmiin, ilk hekayə-
 +
si *Makar Cudraənı burada cap et-
 +
dirmiidir. Sənayenin inkitafı ilə
 +
gurcu, azərb., erməni və xalqlar
 +
icərisindən fəhlələrin sayı artdı:
 +
dəmiryolcular arasında rus fəhlələ-
 +
ri cox idi. 1887 ildə T.-də c Fəhlə
 +
ittifaqız, 1892 ildə s.d. tətkilatı
 +
(“Mesame-dasiəz), 1901 ildə RSDFP
 +
komitəsi Yarandı. Həmin ilin yazın-
 +
da Q. fəhlələrinin siyasi numayiiyi
 +
 +
 +
olmuidur (bax Tiflis numayimi
 +
(/2901)). 1903 ilin martında T.-də
 +
Qafqaz s.-d. təpkilatlarının 1-ci
 +
 +
 +
qurultayı kecirildi. T. proletariatı
 +
Rusiyada 1905—07 illər inqilabında
 +
fəal iitirak etmitdir. Fevral bur-
 +
jua-demokratik inqilabı (1917) dev-
 +
rundə Yaranmı:i fəhlə, əsgər və kənd-
 +
li deputatları Sovetlərində rəhbər-
 +
lik menipeviklərin əlinə kecdi: (1ə-
 +
 +
 +
TBİLİSİ
 +
 +
 +
179
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
=
 +
a
 +
 +
 +
(vvvy113111
 +
"Ysrtt111111111
 +
əla CC
 +
“1133311
 +
"TY yy
 +
aa
 +
 +
 +
m m a m "şı aş R
 +
bu..—..5.n..
 +
 +
 +
i
 +
c
 +
“
 +
"
 +
“
 +
1
 +
“
 +
4
 +
“
 +
1
 +
l
 +
 +
 +
Tbilisi. 1. Celyuskincilər adına kerpu. 1935. Me"mar N. P. Severov. Muhəndislər K. S. Zavriyenbf, N. A. Sla-
 +
 +
 +
vinski. 2
 +
 +
 +
staveli prospektindən gərunuit. Z. Gurcustan KP MK-nın binası.
 +
 +
 +
. Pəhərin kəhnə hissəsində Dare-
 +
 +
 +
can sarayı. 5. Kecmitp 4PP1eytanbazarədan gerunuit. 6. İdman sarayı. 1961. Me"marlar V. Aleksi-Mesxiptvili,
 +
Y.
 +
 +
 +
hərdə əksinqilabi Xuşisi Zaqafqazi-
 +
ya Komitəsi təpkil edildi. 1921 il
 +
fevralın 25-də Gurcustan zəhmətkeih-
 +
ləri Qızıl Ordunun kəməyi ilə men-
 +
pevik həkumətini devirib Sovet ha-
 +
kimiyyəti qurdular. T. Gurc.SSR-in
 +
paytaxtı oldu.
 +
Gurcu mədəniyyəti xadimlərindən
 +
A. və İ. Cavcavadzelər, N. Barataii-
 +
vili, A. və G. Seretelilər, Z. Pa-
 +
liaivili və b., Azərb. və erməni mə-
 +
dəniyyətinin numayəndələrindən M. F.
 +
Axundov, M. PT. Vazeh, A. A. Bakı-
 +
xanov, C. Məmmədquluzadə, X. Abov-
 +
yan, Q. Sundukyan, H. Tumanyan və Ö.
 +
burada yapayıb yaratmıtlar. N. Hə-
 +
rimanov, Abdulla PQaiq, Niyazi (T.-
 +
nin fəxri vətəndatı secilmiidir),
 +
R. Behbudov, akad. Z. Xəlilov və 6.
 +
T.-də anadan olmuiylar. 1958 ildə T.-
 +
nin 1500 illiyi qeyd edilmiidir.
 +
resp. sənaye məhsulunun 1/3-ə
 +
qədərini verir. Muhum sənayə, sahə-
 +
ləri: mapınqayırma və metal e malı,
 +
yungul və yeyinti. Ən iri mapınqa-
 +
yırma və metal e”malı muəssisələri:
 +
elektrovozqayırma, aviasiya, dəzgah-
 +
qayırma, k.t. mapqınları, ipqərabcılıq
 +
avadanlıqı, elektrotexnika, cihazqa-
 +
yırma, teleqraf aparaturası, cuqun-
 +
təkmə, elektrik vaqonları tə miri
 +
z-dları. Yungul sənaye muəssisələrin-
 +
də ipək və yun parcalar, qalantereya,
 +
tikipx və trikotaj məmulatları, dəri
 +
ayaqqabı və s. istehsal olunur. Yeyin-
 +
ti sənayesi ipərab-konyak, iyampan 112-
 +
rabı, tutun, yaq-piy, cərəkbitfirmə,
 +
qənnadı mə”mulatı, pivə-spirtsiz ic-
 +
gilər, yaq-pendir, sud, ət e malı və s.
 +
mӱəssisələrdən ibarətdir. Arac e Ma-
 +
lı, tikinti materialları, iquiyə, ciİ-
 +
ni-saxsı, əczacılıq, poliqrafiya sə-
 +
nayesi var. Termal sular əsasında
 +
oranjereya-parıik kombinatları Ya-
 +
radılmıtdır.
 +
T. magistral avtomobil və D.Y.-la-
 +
rının kəsiiydiyi iri nəql. qoviyarı,
 +
 +
 +
12*, c.9
 +
 +
 +
Kasradze. Muhəndis D. Kacana.
 +
 +
 +
hərbi Gurcustan yolunda son məitə-
 +
axan ka yolları T.-ni SSRİ-nin
 +
butun iri mərkəzləri ilə birlətdi-
 +
rir. İPəhərdaxili nəql. (avtobus,
 +
tramvay, trolleybus) inkitaf etmipt-
 +
dir. Metropoliten, kanat yolları
 +
(Z asma və 1 funikulyor) var. Qaz kə-
 +
mərləri vasitəsi ilə PTimali Qafqaz-
 +
dan və Bakıdan (Qaradaq) təbii qaz
 +
nəql. edilir. T. su anbarının (4 Tbi-
 +
lisi dəniziəz) bir hissəsi ipəhərin
 +
ərazisindədir.
 +
 +
T. Kur cayının vadisində və ona
 +
bitipik daqətəyi sahədə salınmı:n-
 +
dır. PTəhərin c.-1i. hissəsində ensiz
 +
kucələrdən, 2—3 mərtəbəli kərpic ev-
 +
lərdən ibarət Kəhnə ipəhər yerləir.
 +
Burada qədim icqala olan Narınqala-
 +
nın ucuqları (qədim Hissəsi 4 əsr,
 +
sonrakı tikililəri 16—17 əsrlər),
 +
Ancisxati dati kilsəsi (6 əsr), Metex
 +
məbədi (1278—93), Sioni kafedral
 +
bali kilsəsi (6—7 əsrlər), car Rosto-
 +
mun hamamları (17 əsr) qalmındır.
 +
19 əsrdən yeni itəhər (indiki T.-nin
 +
mərkəzi hissəsi) inkitaf edir. T.-də
 +
geniiy miqyasda bərpa iiləri aparı-
 +
lır. Həkumət evi (1938—53), sirk
 +
(1940), idman sarayı (1961), *İveriyaə
 +
mehmanxanası (1967), k.t. in-tu (1967),
 +
cAraqviz restoranı (1970), T. filar-
 +
moniyasının ar zalı (1971), mər-
 +
kəzi teleqraf (1978), -“Burevestniki
 +
idman kompleksi (1980) itəhərin ən
 +
yaxiqı tikililərindəndir. T.-də PT.
 +
Rustaveli (da1i, mərmər, 1942, heykəl-
 +
tərap K. Merabitvili), V. İ. Lenin
 +
(tunc, 1956, heykəltərai V. Topuridze)
 +
qranit, 1983, peykəltərinmar M. Ki-
 +
pinani, L. Popxadze), . F. Axundov
 +
(tunc, qranit, 1958, heykəltərat K.
 +
Merabitqvili), A. S. REriboyedov (tunc,
 +
1961, Heykəltərait M. Merabitvili),
 +
David Quramipvili (cuqun, 1965, hey-
 +
gəltəraii M. Berdzenitvili), Vaxtanq
 +
Qorqasal (tunc, qranit, 1967), Niko
 +
Pirosmandivili (tunc, 1975, hər iki
 +
 +
 +
əsər heykəltəraii E. Amapqukelinin-
 +
dir) və b.-na abidə qoyulmupi, €
 +
araqvili qəhrəmanı monumenti (dair,
 +
1961, mӱəllifi A. K. Bakradze) və
 +
cAna Gurcustanə heykəli (aluminium,
 +
1963, heykəltərail E. Amaptukeli)
 +
ucaldılmhındır. 1982 ildə T.-də M.
 +
F. Axundovun xatirə kompleksi acıl-
 +
mıpdır. Kompleksə M. Axundo-
 +
vun abidəsi (tunc, heykəltərai Q. Ka-
 +
caya) və yazıcının ev muzeyi (cGur-
 +
cu və Azərb. xalqlarının dostluq
 +
eviəmj) daxildir.
 +
 +
Muhum elm və mədəniyyət mərkəz-
 +
lərindən olan T.-də 110 elmi idarə,
 +
o cӱmlədən Gurcustan SSR Elmlər
 +
Akademiyası və onun in-tları, bota-
 +
nika barı və s., 11 ali məktəb, o cum-
 +
lədən Tbilisi universiteti, poli-
 +
texnik in-t, k.t., tibb in-tları, A. S.
 +
Pupikin ad. Pedaqoji İn-t (Azərb.
 +
fakultəsi var), konservatoriya, Rəs"
 +
samlıq Akademiyası və s. fəaliyyət
 +
gestərir. PTəhərdə 126 kutləvi kitab-
 +
xana (ən beyuyu K. Marks ad. Gurc.
 +
SSR Devlət Kitabxanası), coxlu mu-
 +
zey (V. İ. Lenin mərkəzi muzeyinin
 +
filialı, Gurc.Dəvlət Muzeyi, Gurc.
 +
İncəsənət Muzeyi, Z. Paliaitvilinin,
 +
İ. Cavcavadzenin ev-muzeyləri və b.),
 +
16 teatr—opera və balet, dram (PT.
 +
Rustaveli ad. və K. Marcaniiyvili ad.
 +
gurcu, rus, erməni), musiqili komedi-
 +
ya, gənc tamaipacılar, kukla teatrla-
 +
rı və s., sirk, filarmoniya, Resp.
 +
pionerlər sarayı, gənc texniklər və
 +
gənc təbiyyatcılar st.-ları, utpaq D.y.
 +
və s. var (4984). 19 əsrin sonu— 20 əs-
 +
rin 1-ci yarısında Tiflis Azərbay-
 +
can Teatrı fəaliyyət gestərmitydir.
 +
 +
T.-də resp. nəiriyyatı, Gurc.
 +
Sovet Ensiklopediyasının Banı re-
 +
daksiyası, televiziya mərkəzi, Gurc.
 +
İnformasiya Agentliyi (Gurcinform)
 +
və s. fəaliyyət gəstərir, 12 resp. qə-
 +
zeti (o cumlədən Azərb. dilində cSo-
 +
vet Kurcustanız), 24 jurnal, 4Tbi-
 +
 +
 +
180
 +
 +
 +
TBİLİSİ UNİVERSİTETİ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
lisiə (1922, kurtu dilində) və 4“Vecer-
 +
ni Tbilisi (1923) ipəhər axtpam qə-
 +
zetləri cıxır.
 +
 +
T.-də 15,5 min carpayılıq (əhali-
 +
nin hər 10 min nəfərinə 142,5 carpa-
 +
yı) 56 xəstəxana muəssisəsi (1940 il-
 +
də 4,4 min carpayılıq 28 xəstəxana
 +
muəssisəsi), 164 ambulatoriya-poli-
 +
klinika mӱəssisəsi, 14 sanitariya-epi-
 +
demioloji st., 12,6 min həkim (1940
 +
ildə 2,26), 16,1 min orta tibb ipptci-
 +
si (1940 ildə 2,3 min) var (1980). 1P9-
 +
hərin ərazisindəki mineral su mən-
 +
bələrindən muxtəlif xəstəliklərin
 +
mualicəsi ucun istifadə olunur. T.
 +
elkənin iri turizm mərkəzlərindən-
 +
dir. Buradan onlarla umumittifaq
 +
turist marirutu kecir. Turist baza-
 +
ları, motel, kempinq var.
 +
 +
Əd.: Revolopionnov proploe Tbi-
 +
lisi, Tbilisi, 1964: virkvelin
 +
T., Tbilisi, M., 1969, Djaopvili
 +
V. P1., Tbilisi. Əkonomiko-qeoqrafice-
 +
skiİ ocerk, Tbilisi, 1971, Tbilisi. Pu-
 +
tevoditelh, Tbilisi, 1977,
 +
 +
 +
TBİLİSİ UNİVERSİTETİ—Gurc.
 +
SSR-in ən beyuk ali təhsil muəssisə-
 +
si. 1918 ildə yaradılmıpdır. T.u.-
 +
nin 21 fakultəsi, qiyabi,, axlpam və
 +
hazırlıq ite”bələri, aspiranturası,
 +
137 kafedrası, 2 elmi-tədqiqat in-
 +
tu, 11 problem və elmi-tədqiqat labo-
 +
ratoriyası, kitabxanası (3 mln.-dək
 +
 +
 +
kitab) var. T.u.-ndə 16 minədək tələbə Sob
 +
 +
 +
oxuyur, 2 minədək mӱəllim və elmi
 +
iici, o cumlədən SSRİ EA-nın 5 m.
 +
uzvu, Gurc.SSR EA-nın 48 akad.və m.
 +
uzvu, 204 e.d. və prof., 770 e.n. və
 +
dosent ipləyir (1983). Un-t “Əsərlər
 +
 +
 +
rətpadəti, zəngin mə”nəvi keyfiyyətlə-
 +
ri təsvir və tərənnum olunur. c Tyor-
 +
kin odunyadaq (1954—63) satirik poe-
 +
masında sosialist cəmiyyətinin inki-
 +
ipafına əngəl tərədən laqeydlik, bu-
 +
 +
kratizm, formalizm .kimi mənfi
 +
allar tənqid atətinə tutulur. cQeyd
 +
dəftərcəsindən pte”rlərə (1961), 4Bu
 +
ərin lirikasından, 1959—1967
 +
(1967) toplularında, 4 Yeni pe?rlər-
 +
dənə (1969) silsiləsində həyat haqqın-
 +
da fəlsəfi dupquncələr əsas yer tu-
 +
tur. Nəsr və ədəbi-tənqidi əsərləri də
 +
var. Əsərləri SSRİ xalqları dillə-
 +
rinə, o cumlədən Azərb. dilinə və
 +
bir cox xarici dilə tərcumə edil-
 +
mipdir. Azərb. sovet ədəbiyyatını
 +
Yӱksək qiymətləndirmitdir. —
 +
cılıqına dair Azərb. dəvri mətbua-
 +
tında məqalələr dərc olunmupdur.
 +
cNovı mirg jurnalının bai redlc-
 +
toru (1950—54 və 1958—70), SSRİ
 +
Yazıcılar İttifaqı İdarə Hey?əti-
 +
nin katibi (1950—54, 1959—71), Avro-
 +
pa Yazıcılar Birliyinin vitse-prezi-
 +
denti (1963—68) olmutdur. Sov.İKP-
 +
nin 19-cu qurultayında MTK uzvu,
 +
22-ci qurultayında MK uzvluyunə Ha-
 +
mizəd secilmitdir. 3 dəfə Lenin or-
 +
deni, 4 bapqa orden və medallarla
 +
təltif edilmipdir.
 +
 +
 +
Əsərləri: Ufuqlərdən utfuqlə-
 +
rə, B., 1966: Vasili Tyorkin, B., 1985:
 +
r. soc., t. 1—5, M., 1966—71: İzbr,
 +
soc., M., 1981, Zapas oqni, zaloq tepla...
 +
Publipistika, M., 1983.
 +
 +
Əd.: Rus sovet ədəbiyyatı tarixi, B.,
 +
1976, Turkon A., Aleksandr Tvardov-
 +
skin, 2 izd., M., 1970: Makedonov
 +
A., TvorceskiN putı Tvardovskoqo, M.,
 +
 +
 +
nər edir (1936). Mətbəəsi (1923) və 1981
 +
 +
 +
nəptriyyatı (1933) var. T.u. Qırmızı
 +
Əmək Bayraqı ordeni ilə təltif
 +
olunmuttdur (1970).
 +
TVARDӦVSKİ Aleksandr Trifono-
 +
vic (21.6, 1910, indiki Smolensk vil.
 +
Poctnok r-nunun
 +
Zaqorye xutoru—
 +
18.12.1971, Moskva
 +
vil., Krasnaya Pax-
 +
ra Yaxınlırında: |
 +
oskvada dəfn
 +
edilmindir) — rus
 +
sovet ppairi, icti- |
 +
... — Lenin
 +
qukafatı (1961),
 +
SSRİ Deəvlət muka-
 +
fatı (1941, 1946,
 +
1947, 1971) laurea-
 +
tı. 1940 ildən Sov,
 +
İKP uzvu. Kənddə yeni həyat qurucu-
 +
luquna həsr olunmut “Sosializmə yolı
 +
(1931), *Giriptə (1933), “Muraviya əl-
 +
kəsiə (1936) poemalarında, 4PPe”r top-
 +
lusu. 1930—35ə (1935), *Kənd xronika-
 +
Cbl9 (1939), e3aropieə (1941) me”p kitab-
 +
TapbıH na, e€Konxoa cənpnHHH KYHNƏ/İH-
 +
15 (1932) povestində kolxoz kəndinin
 +
yeni adamlarından bəhs edilir. Beyuk
 +
Vətən muharibəsi illərində cəbhə qə-
 +
Zetlərində calınmımndır. “Vasili
 +
Yorkin (Deəyuticu haqqında kitab)ı
 +
(1941—45) poemasının məzəli, həyatı
 +
macəralarla dolu, iən lirik qəhrə-
 +
manı Vasili Tyorkinin simasında T.
 +
sovet əsgərlərinin umumilətdiril-
 +
Mipq obrazını yaratmındır. Yol us-
 +
TYHAƏ eBə (1946) rnoeMacbıH na ailəsi
 +
maniyaya qovulmutit sovet əsgərinin
 +
bəyuk gədəri əks etdirilmindir. Mu-
 +
haribədən sonrakı bərpa və quruculuq
 +
iplərindən bəhs edən lirik-publisis-
 +
THK € Yöyrzəpnən ydoyrnəpəə (1950—60)
 +
poemasında sovet adamlarının əmək
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TVEN (Tcuaya) Mark Qtəxəllusuy əsl
 +
adı və familiyası Semyuel Lenqhorn
 +
Klemens (Cle-
 +
 +
mens)l (30.11.1835, |
 +
Missuri tptatı,
 +
Florida k.—21.4.
 +
1910, Konnektikut
 +
itatı, Reddinq)— |
 +
amerikan yazıcı-
 +
sı. ABİT ədəbiyya-
 +
tında tənqidi rea- |
 +
lizmin banilərin- ||
 +
dəndir. Huquqiunas
 +
ailəsində dorul-
 +
mulpidur. Atasının
 +
əlumundən sonra Mə
 +
məktəbi buraxmıpt, 12 yapından əmək
 +
fəaliyyətinə batilamısi, mӱrəttib ia-
 +
girdi, losman, reportyor, qızılaxta-
 +
ran olmutdur. Ədəbi yaradıcılıqa
 +
felyetonlar və yumoristik hekayələr-
 +
lə bailamınqdır. 80-ci illərə qədər
 +
yazdıqı əsərlərində | Avropaya və Fə-
 +
ləstinə səyahətindən bəhs edən cSadə-
 +
ləvhlər xaricdəv (1869) kitabı, Uzaq
 +
Qərbdən danıtnan c Mətinlərə (1872)
 +
avtobioqrafik əsəri, € KehHƏə və yeni
 +
ocerklərə (1875) hekayə kitabı və s.)
 +
Amerika demokratiyasına yumoristik-
 +
satirik munasibət ifadə olunmutdur.
 +
ac Qızıl suyuna cəkilmiiy əsrə (1873:
 +
C. Uornerlə birgə) romanında ABPT-
 +
da Vətəndat muharibəsindən sonrakı
 +
siyasi məhtəkirlik, riyakarlıq və
 +
fırıldaqcılıq dəvru əksini tapmıi-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
dır. Dunya upttaq ədəbiyyatının
 +
klassik əsərlərindən olan avtobioq-
 +
rafik “Tom Soyerin macəraları
 +
 +
 +
(1876) və “Heklberri Finnin macəra-
 +
larıq (1884) sosial-tənqidi romanla-
 +
rında ulaq qəlbinə məxsus həssaslıq,
 +
səmimiyyət, ӱrəyiacıqlıq, dostluq ki-
 +
 +
 +
mi mənəvi-əxlaqi sifətlər burjua
 +
gercəkliyinin antihumanist tamahkar-
 +
lıq, mənfəətpərəstlik, riyakarlıq və
 +
qəddarlıqına qariqı qoyulur. 4 PTahza-
 +
də və dilənci (1882), *“Konnektikutl
 +
 +
yankilər Arturun sarayındaq (1889
 +
 +
tarixi povestlərində sosial iyerar-
 +
xiya, imtiyaz və sədlər rədd edilir.
 +
Kəskin satirik ruhlu son əsərlərin-
 +
də |4Gedliberqi- pozan adam (1899)
 +
hekayəsi, “Sirli namə”lum ipəxsə (nəip-
 +
ri 1916) povesti, 4“Linc məhkəməsi
 +
birlətmit tptatlarıə, “General Fan-
 +
stonun mudafiəsinəq və s. publisis-
 +
tik məqalələriy burjua cəmiyyətinə
 +
inamsızlıq əks olunmutdur. Əsərlə-
 +
ri dunya xalqları dillərinə, o cum-
 +
lədən Azərb. dilinə (20 əsrin əvvəl-
 +
lərindən) tərcumə olunmut, ekran-
 +
laopdırılmındır.
 +
 +
Əsərləri: Secilmit hekayələr,
 +
B., 1953, Tom Soyerin macəraları, B.,
 +
1959: PYahzalə və dilənci, B., 1968, Hekl-
 +
berri Finnin macəraları, B., 1975: Sobr,
 +
soc., t. 1—12, M., 1959—61, Sobr. soc., t.
 +
1—8, M., 1980: Rasskazı, M,. 1982:
 +
 +
Əd. Pıxlı İ., XX əsr xarici
 +
ədəbiyyat tarixi, B., 1974: Starpev
 +
A., Mark Tven i Amerika |M., 19631, L e=-
 +
vidova İ., Mark Tven. Biblioqrafi-
 +
ceskin ukazatelh, M., 1974: Literaturnal
 +
istorin Soedinennıx PYtatov Ameriki,
 +
T. 2—3, M., 1978—79.
 +
 +
 +
TBEP— Kanunuun m.-HnH 1931 ilədək
 +
 +
 +
adı.
 +
TVER KNYAZLI EI—13—15 əsrlər-
 +
də PTimal-PTərqi Rus torpaqlarında
 +
feodal dəvləti. 13 əsrin 30—40-cı
 +
illərində Pereyaslavl knyazlıqından
 +
ayrılmınldı. Mərkəzi Tver it. idi.
 +
13 əsrin 60-cı illərində Tver knyazı
 +
Yaroslav Yaroslavic Vladimirdə bə-
 +
yuk knyaz taxtını ələ kecirdi və ge-
 +
ni birlətpdirmə siyasətinə sə”y gos-
 +
tərdi. T.k.-nın guclənməsindən ehti-
 +
yat edən Qızıl Orda Moskva knyazla-
 +
rının tərəfini saxlayırdı. Tver
 +
knyazlarının rus torpaqlarının bir-
 +
ləidirilməsi prosesinə batpcılıq et-
 +
mək səyləri nəticəsində Tver bir
 +
muddət monqol-tatar zulmunə qarpı
 +
azadlıq mӱbarizəsinin mərkəzinə cev-
 +
ildi. 1327 ildə Tverdə və baiqa ipə-
 +
ərlərdə baplayan usyanı Qızıl Orda
 +
amansızlıqla yatırdı. T.k. bu zər-
 +
bədən sonra əzunə gələ bilmədi və 14
 +
əsrin 2-ci yarısında bir necə knyazlı-
 +
qa parcalandı. Tver və Moskva knyaz-
 +
lıqları arasında gedən mubarizə
 +
sonuncunun qələbəsi ilə qurtardı.
 +
1485 ildə T.k. Moskva knyazlıqına
 +
birlətdirildi.
 +
TVERTSA- RSFSR Kalinin vil.-n-
 +
də cay. Volqa cayının sol qolu. Uz.
 +
188 km, heəvzəsinin sah. 6510 km?. Qa-
 +
rıtpıq mənbədən qidalanır. Noyabrdan
 +
aprelədək donmut olur. PTluzlər var.
 +
Torjok və Kalinin it.-ləri T, sahi-
 +
lindədir.
 +
TVİST (ing. Kmuyk, hərfi mə”nası —
 +
burma)—muasir bal rəqsi. 20 əsrin
 +
60-cı illərində yayılmıtndır. y-
 +
siqi əlcusu 4/4, tempi sur”ətlidir.
 +
Amerika zənci muqənnisi C. Ceker
 +
T.-in ən məphur ifacılarından ol-
 +
mupdur. Bir cox xarici əlkə, həmci-
 +
nin sovet bəstəkarı (A. Babacanyan
 +
və b.) estrada mahnılarında T. rit-
 +
mindən istifadə etmiillər.
 +
TEATR (yun. (heagbqop—tamapta yeri:
 +
tamapa) — incəsənət nəvu, İctimai
 +
ipquur formalarından olan T. bədii
 +
yaradıcılıqın baiqa nevləri kimi
 +
gercəkliyi, insanların gercək aləm
 +
 +
 +
TEATP
 +
 +
 +
181
 +
 +
 +
və biri-birlərinə munasibətlərini
 +
əks etdirir, həyatın bədii in”ikası-
 +
nı yaradır. T. sənətinin tətəkkulu
 +
bəiqəriyyətin inkitpaf tarixi, zehni-
 +
mənəvi axtarınları ilə barlıdır.
 +
T. sənətinin tərəqqisi və tənəzzulu
 +
ictimai Həyatda T.-ın tutduqu yer cə-
 +
miyyətin sosial qurulutpunun xususiy-
 +
yətlərindən, mə”nəvi tələblərindən
 +
asılıdır. QT. dəvrun qabaqcıl ideya-
 +
larını dərk edərək humanist ideal-
 +
lar uqrunda mubarizə apardıqda, in-
 +
sanın daxili aləminin murəkkəbliyi-
 +
ni, onun ictimai meyllərini dərindən
 +
və dӱzgӱn ipqəkildə acdıqda bədii vus”-
 +
ətə nail olur. T. xalqın estetik
 +
mənəvi və siyasi tərbiyəsində MYİYM
 +
rol oynayır. Q.-ı incəsənətin digər
 +
nevlərindən fərqləndirən bailıca
 +
xӱsusiyyət burada bədii obrazın ipp,
 +
əməl, hadisə vasitəsilə yaranmasıdır.
 +
Bədii səhnə obrazları yalnız ippti-
 +
rakcıların əməllərində, tərəfi-mu-
 +
qabillərin munasibətlərində və bun-
 +
ların nəticəsində tərəyən hadisələr-
 +
də təpəkkul tapır. T.-ın digər əsas
 +
xususiyyəti ondan ibarətdir ki, bura-
 +
da bədii obrazlar canlı aktyorların
 +
mə”nəvi və fiziki keyfiyyətlərindən
 +
yaranır. T. tamapasının əsasını
 +
dram əsərləri təpqkil edir. T.-ın mu-
 +
hum inkipaf mərhələləri bəyuk dra-
 +
maturqların adı, mӱtərəqqi dramatur-
 +
giya ilə yaxından baqlıdır. Dram
 +
əsərləri səhnə təcəssumundə yeni este-
 +
tik mə”na kəsb edir. Səz, nitq T.-ın
 +
əsas ifadə vasitələrindəndir. T.-da
 +
nitq dialoq və monoloq (cdaxili mono-
 +
loqu da var) formalarında olur. T.
 +
kollektiv sənətdir. T. tamapası rej.-
 +
un rəhbərliyi altında və rej. niyYƏ-
 +
tinə muvafiq aktyor, rəssam, bəstəkar
 +
(bəzən xoreoqraf) və 6.-nın birgə
 +
cə İH nəticəsində yaranır.
 +
Tamatadakı Hadisələr zaman (temp,
 +
ritm, emosional gərginliyin gucclən-
 +
məsi və azalması) və məkan (səhnə mey-
 +
dancasından istifadə, səhnə mizanı,
 +
dekorasiya və s.) daxilində bait verir.
 +
Tamapanın əyani obrazı dekorator-
 +
əssamın rəsmləri, teatr konstruksi-
 +
aları, kostyum, ipqıq, teatr texnika-
 +
sı vasitəsi ilə yaradılır (bax Teatr-
 +
dekorasiya sənəti). T.-ın mahiyyəti
 +
aktyorun yaradıcılıqında təcəssӱm
 +
edir (bax Aktyor sənəti). Rejissor
 +
ipi tamapanın hazırlanmasında bə-
 +
yuk əhəmiyyətə malikdir. Rej. yaradı-
 +
cılıqı muxtəlif sistemlərə əsasla-
 +
nır (bax Rejissor sənəti, Stani-
 +
slavski sistemi). Musiqili T.-
 +
da əhvalatlar drama xas umumi qanun-
 +
lara əsaslanan musiqi dramaturgiyası
 +
 +
 +
vasitəsilə təcəssum olunur. Musiqili .
 +
 +
 +
səhnə əsərlərinin : hər bir nəvuӱndə
 +
(opera, balet, operetta, mӱzikl) bu
 +
umumi qanunlar əsərin tələb etdiyi
 +
ifadə vasitələrinə muvafiq əksini
 +
tapır.
 +
 +
Tarixi ocerk. İnsanların hələ
 +
ibtidai icma qurulupqu dəvrundəki
 +
fəaliyyətində, qədim oyun və mərasim-
 +
lərdə T. sənəti elementlərinə təsa-
 +
duf olunur. İbtidai insan həyat ha-
 +
disələrini, məitət və əmək qayqıları-
 +
nı, varlıq haqqındakı sadələvh, bə”-
 +
3ƏH MƏBhyMH təsəvvurlərini cxeyirə
 +
BƏ €məpə TYBBƏHƏDHH iradəsi və muba-
 +
rizəsi tərzində gestərmək istərkən
 +
onları təxsilətmii obrazlarda can-
 +
landırmıt, bundan ətru təpbih, al-
 +
leqoriya unsurlərindən, yamsılamaq
 +
və cildə girmək vasitələrindən isti-
 +
 +
 +
fadə etmipdir. Tədricən bu prosesə
 +
seəz, dialoq, pantomima, rəqs, musiqi
 +
əlavə olunmu:i, ifadə vasitələri zən-
 +
ginlətmipdir. Kutləvi bayramların
 +
xususi təpkil olunmu tamaplaya cev-
 +
rilməsi, dini mərasim xususiyyətlə-
 +
rinin get-gedə zəifləməsi, qəhrəman-
 +
ların kutlədən ayrılması prosesi
 +
ədəbi dramın yaranmasına zəmin ol-
 +
muidur. Bu proses qədim yunan T.-ın-
 +
da aydın ifadə olunmuidur. Artıq
 +
e.Ə. 5 əsrdə iqtisadi-MəƏDənİi cicəklən-
 +
mə AənUYEY yapayan ellin ipəhərlə-
 +
rində T. ictimai-tərbiyəvi əhəmiyyəti
 +
olan bəyuk sənət ocaqına cevrilmiii-
 +
di. Tamapalar umumxalq bayramı xa-
 +
rakteri dapıyır, acıq səma altında-
 +
kı nəhəng amfiteatrlara on minlərlə
 +
tamapacı toplapırdı. Esxil, So-
 +
fokl, Evripidin faciələrində əfsa-
 +
nəvi qəhrəmanların, allahların o6b-
 +
razı yaradılmıit, əxlaq və vətəndaii-
 +
lıq normaları, sosnal-siyasi ideal-
 +
Mü əz əksini tapmıpdı. Bu dəvrdə
 +
itəhər və kəndin alpaqı təbəqələrinin
 +
həyatından komik səhnəcikləri ifa
 +
edən mim tamapaları xalq improvi-
 +
zasiya teatrı kimi meydana gəlmiit,
 +
sonralar Yaxın PTərq əlkələri və
 +
Romada geniipq yayılmıtdı. Roma T.-
 +
ında yeni tamatpa nəvləri, o cӱmlədən
 +
mifoloji sujet əsasında musiqili
 +
əqs tamapası yaranmıpdı. Qədim
 +
Tərq əlkələrində (Hindistan, Cin,
 +
İndoneziya, Yaponiya və s.) zəngin və
 +
rəngarəng tamaipa formaları məvcud
 +
idi. T.-ın ilkin formalarında insa-
 +
nın umumilətdirilmiit pqəkildə KƏC-
 +
tərilməsi prinsipi ustunluk təikil
 +
etmit, bununla əlaqədar daimi tip-
 +
maskalar yaranmıqidı. Bu prinsip
 +
orta əsr xalq meydan tamapaları ucun
 +
də səciyyəvi olmutdur. Qərbi Avro-
 +
pada gistrion, jonqlyorlar, Rusiyada
 +
skomoroxlar, PTərq əlkələrində mas-
 +
qarabazlar xalq T.-ını təmsil etmip-
 +
lər. Mirakl və misteriya tamapaları
 +
dini məzmunlu olsa da, həvəskar akt-
 +
yorlar buraya dӱnyəvi motivlər, ko-
 +
mizm, məimət realizmi daxil edirdi-
 +
lər. 14—16 əsrlərdə bir sıra əlkə-
 +
lərdə (İtaliya, Fransa, lmaniya
 +
və s.) orta əsr T.-ının ən demokratik
 +
nəvlərindən olan fars yuksək inki-
 +
ppaf etmii, ilk Avropa professional
 +
teatrı — maska komediyası (del arte
 +
komediyası) yaranmıpdı. Renessans
 +
dəvrundən T.-ın əsasını artıq ədəbi
 +
əsərlər təpkil etməyə batlamhpipdı.
 +
Mədəniyyətin umumi inkipafı T.-ın
 +
muxtəlif nəvlərə (16—17 əsrlərin
 +
ayrıcından opera, 18 əsrin ortala-
 +
rından balet, 19 əsrin ortalarından
 +
operetta) ayrılmasına və mustəqil in-
 +
kipaf etməsinə. zəmin oldu.
 +
Renessans dəvrundə antik T. ən”ənə-
 +
ləri milli xalq incəsənəti ən ”ənələ-
 +
ri ilə əlaqələndirilərək dircəldil-
 +
mipdi. V. DVkopar, M. Servantes,
 +
Lope de Veqa, P. Kaldero? və 6.-nın
 +
pyeslərində tarixi hadisələr kəskin
 +
sosial və siyasi toqqupmalarda veril-
 +
mipt, dupqunən və fəaliyyət gestərən,
 +
əz həyati məqsədlərinə nail olmara
 +
qadir olan fərdlər en plana cəkil-
 +
mipdir. Renessans realizmi meyllə-
 +
rinin tə”siri ilə aktyor sənəti epin
 +
vus”ətə, ehtiraslılıqa, daxili ener-
 +
jiyə malik olmuiy, pəxsiyyətin mə”-
 +
nəvi aləminin acılmasına maraq ya-
 +
ranmıldı. Səyyar aktyor truppala-
 +
rından batqa Avropa əlkələrində
 +
ki cəmiyyətləri (məs., Londonda
 +
 +
 +
V. PPekspirin vQlobusə T.-ı) və ya
 +
T. antreprizaları kimi sabit muəs-
 +
sisələr meydana gəlmitpdi. T.-ın
 +
yeni yuksəlitt mərhələsi klassisizm
 +
ilə baqlıdır. Aktyor sənətinə tədri-
 +
cən apılanmıtp sosial tipikləmə,
 +
təcəssumetdirmə kimi keyfiyyətlər
 +
Avropa T.-ının inkipafına tə”sir
 +
gəstərmitdir. 18 əsrin 2-ci yarısın-
 +
da T. burjua maarifciliyi ideyala-
 +
rını ifadə etmiptdir. Q. Lessinq,
 +
F. PLiller (Almaniya), D. Didro, p.
 +
O. Bomarpe, L. Mersye (Fransa),
 +
H. Fildinq, R. Peridan (B. Britani-
 +
ya), K. Qoldoni (İtaliya) və V. Boqus-
 +
lavskinin (Polpa) dramaturgiyasın-
 +
da antifeodal ideologiya, realist
 +
və romantik meyllər gucludur. Akt-
 +
yorlardan D. Qarrik, K. Ekqof, ,
 +
PQreder maarifcilik CEHTHMEHTA/IH3-
 +
mi əsasında islahatlar apararaq ifa-
 +
cılıq sənətində təbiilik prinsipi-
 +
ni irəli surmulər. Klassisizmin
 +
behranı və romantik meyllərin -
 +
anması faciə aktyorlarından F.
 +
alma, S. Siddons, İ. Flekk və b.-
 +
nın yaradıcılıqında əz əksini tap-
 +
mıtpdır. 18—19 əsrlərin ayrıcın-
 +
na Ğam BEPMHMI sosial və siyasi pro-
 +
seslərin nəticəsində tamaiyacı kon-
 +
tinkenti dəyipilmiit, teatr pəbəkə-
 +
si genitlənmindi.
 +
 +
49 əsrin 1-ci yarısı T. sənətində
 +
romantizmin meydana gəlməsi, xusu-
 +
silə onun mutərəqqi rolunun quvvət-
 +
lənməsi ilə əlamətdardır. BY dəvr,
 +
dramaturqlardan C. Bayron, 11. PPel-
 +
li və Qutskovun, aktyorlardan E.
 +
Kin, Frederik-Lemetr və b.-nın ya-
 +
radıcılıqı usyankarlıq ruhu, həti=
 +
TƏT axtarıpları ilə səciyyələnir,
 +
Romantizm dəvru Q.-ında MİLLİ ƏY“
 +
nəməxsusluq, xəlqilik, tarixilik, ic-
 +
timai tərəqqi uqrunda mubarizə ruhu
 +
hakimdir. 19 əsrin 2-ci Yarısından
 +
Avropa və Rusiyada səhnə realizmi
 +
quvvətlənmin, T.-la ictimai həyat ara-
 +
sındakı əlaqələr sıxlatmhndı. Bu
 +
devr eyni zamanda mustəqil rej. sənə-
 +
tinin formalatması, tamaialarda
 +
bədii ansambl və fikir birliyinin,
 +
ideya istiqamətinin Yaranması və tə-
 +
cəssumuc İLƏ əlamətdardır. Bu əla-
 +
mətlər əsrin axırlarında rus teat-
 +
rında daha qabarıq ifadə olunmup1-
 +
dur. 1898 ildə təsis edilmipq oskva
 +
Bədaye Teatrı səhnə sənəti tarixin-
 +
də yenilik olmuil, teatrın rəhbərlə-
 +
ri—K. Stanislavski və V. Nemiro-
 +
vic-Dancenko həyat həqiqətini, rea-
 +
lizm və demokratizm prinsiplərini
 +
yaradıcılıq proqramı kimi irəli
 +
surmuti və bu prinsiplərə cavab verən
 +
tamatpalar hazırlamılar. 19 əsrin
 +
sonu—20 əsrin əvvəllərində H. Haupt-
 +
MaH, B. Illoy, A. irəli C. Qolsuӱ-
 +
orsi, Rusiyada A. Yutitkin, Qoqol,
 +
 +
. Turkenev, A. Suxovo-Kobılin, A. K.
 +
Tolstoy, A. Ostrovski, N. Tolstoy,
 +
A. Cexov, M. Qorki, Azərb.-da isə
 +
M. F. Axundov, N. B. Vəzirov, Sd
 +
Haqverdiyev, C. Məmmədquluzadə və 6.-
 +
nın dramaturgiyası T.-da realizmin
 +
inkitpafına tə sir gestərmitdir. 22
 +
əsrin. axırlarından T.-da burjua m.
 +
siri, realizmi məhdudlamdırı cə”
 +
rif etmək, realist dramı ani, Tan
 +
rakterli pyeslərlə əvəz etmək c -—
 +
ri guclənmindi. T. naturalizmnn
 +
numayəndələrindən E. Zolya, 10N gur
 +
qardapları və bu axına qariı cə”
 +
xınz etmiplər. Bu dəvrdə T.-da -
 +
volizm (M. Meterlink, E. Verharn
 +
 +
 +
b.
 +
 +
 +
Teatr. 1. Milanda FLa Skalaq teatrı. 1778. Me"
 +
 +
 +
182 TEATR | |
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Fr h
 +
ə.
 +
 +
 +
mar
 +
 +
 +
i i i
 +
ə 1 = gӧ ni
 +
q ri "xr: aaa:
 +
Hi EN Hə ah
 +
*
 +
 +
 +
C. Pyermarini.
 +
 +
 +
i : ə
 +
22 DA mu
 +
 +
A-TUR : am | :
 +
 +
= "da “us. 1 “ei 3 m zə "" q
 +
 +
 +
Plan. 2, Moskvada Bəyuk teatr. 1821—24.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
mü ə ƏY, “4
 +
 +
 +
Meə"mar O. İ. Bove (me"mar A. A. Mixaylovun layihəsindən istifadə olunmutdur). Plan. Z. Bakıda Azərbaycan Opera
 +
 +
 +
və Balet Teatrı. 1911, Me"mar N. XG.
 +
 +
 +
və b.) meydana gəlmiidi. Realizmin
 +
yeni formaları azad teatrlar tərə-
 +
findən tətbiq olunurdu ( əla A.
 +
Antuan, O. Bram, M. Reynhardt).
 +
Muasir T.-ın novatorluq niyyətləri
 +
ilə qədim xalq teatrı ən”ənələri V.
 +
Meyerxoldun yaradıcılıqında uzvi
 +
surətdə birlətmiyndi.
 +
 +
Bəyuk Oktyabr sosialist inqila-
 +
bının qələbəsindən sonra teatr yeni
 +
və daha yuksək inkitaf mərhələsinə
 +
qədəm qoydu. İnqilabdan əvvəlki T.-
 +
ın mutərəqqi ən”ənələri, realist və
 +
demokratik keyfiyyətləri xəlqilik,
 +
partiyalılıq prinsipləri ilə zən-
 +
ginləmdi. Coxmillətli sovet teat-
 +
rı dunya miqyasında T. mədəniyyəti-
 +
nin mərkəzinə cevrildi. 20-ci illər-
 +
də sovet dramaturgiyası yaranmıi-
 +
dır (K. Trenyov, V. Bill-Beloserkov-
 +
ski, Vs. İvanov, C. Cabbarlı və b.).
 +
Sovet teatrının gergəmli rej.-la-
 +
rından K. Stanislavski, V. Nemiro-
 +
vic-Dancenko, V. Meyerxold, Y. Vax-
 +
tanqov, A. Tairov, aktyorlardan V.
 +
Rıjova, Y. Turcaninova, V. Paien-
 +
naya, A. Ostujev, İ. Moskvin, M.
 +
Tarxanov, V. Kacalov, sonralar Y.
 +
Zavadski, A. Diki, İ. Bersenyev, N.
 +
Oxlopkov, B. PQukin, A. Tarasova,
 +
A. Stepanova və 6.-nın fəaliyyətin-
 +
DƏ sosialist realizmi metodu əsasın-
 +
da inkipqaf edən sovet T.-ının yuk-
 +
CƏK nailiyyətləri əz əksini tapmıpq-
 +
dır. Coxmillətlilik sovet T.-ını
 +
 +
ərqləndirən cəhətlərdəndir. Sovet
 +
akimiyyəti illərində Ukrayna (rej.
 +
və aktyorlardan A. Kurbas, Q. Yura,
 +
.. Bucma, M. Krumelnitski, N. Uj-
 +
vi), Belorusiya (E.Mirovic, B. Pla-
 +
tonov, Q. Qlebov), Ermənistan (V.
 +
Acemyan, R. Nersesyan, A. Avetisyan),
 +
Gurcustan (K. Marcaniivili, A.
 +
Axmeteli, V. Ancaparidze, A. Xora-
 +
va), Azərbaycan (M. A. Əliyev, Sidqi
 +
 +
 +
- T,
 +
 +
 +
RuHulla, M. Davudova, İ. Hidayət-
 +
zadə), Latviya (A. Amtman-Briyedit,
 +
L. Berzin, 1 Osis), Litva (B. Dau-
 +
quvetis), Estoniya (A. Lauter) T.-
 +
ları yuksək səviyyəyə qalxmın, əvvəl-
 +
lər T. mədəniyyəti olmayan xalqların
 +
sənəti inkipaf etmiidir.
 +
Avropa əlkələri və ABC da yeni
 +
1, Foriklarınız inkipafı cox mu-
 +
rənjə və. rəngarəngdir. Rej.-lardan
 +
. Dullen, L.Juve, J. Pitoyev (Fran-
 +
sa), E. Burian (Cexoslovakiya), E.
 +
Piskator, B. Brext (Almaniya) 20—
 +
30-cu illərdə T.-da novatorluq ax-
 +
tarıpilarına baicılıq etmiilər.
 +
Fajizm uzərində qələbədən sonra T.-
 +
da demokratik meyllər vus”ət almıin-
 +
dır. Xalq kutlələrinin humanist və
 +
sosial məqsədləri, kapitalist Həyat
 +
tərzinin ziddiyyətləri italyan neo-
 +
realist T.-ında ifadə olunmunldur
 +
(E. De Filippo və b.). J. P. Sartr,
 +
J. Anuy, A. Kamyu fransız Muqavi-
 +
mət hərəkatı ileyaları əsasında mil-
 +
li intellektual dram ən”ənələrini
 +
bərpa etmiin, ti A Barsak,
 +
J. L. Barro və 6. muhum bədii prob-
 +
lemlərə toxunmutlar. 50-ci illərin
 +
axırlarında cabsurd teatrıq (dra-
 +
maturqlar E. İonesko, S. Bekket və
 +
yaranmınidır. Burjua əlkələri
 +
T.-larında demokratik meyllərlə ya-
 +
napı muhafizəkar mepipan ideolo-
 +
giyasının təsiri ilə qazanc məqsəd-
 +
li, əyləncə xarakterli təmayullər də
 +
təzahur edir. Akademik ən”ənələrə
 +
malik klassik repertuarlı teatrlar,
 +
məphur aktyorlar bunlara qarpı cı-
 +
 +
 +
xhııp edirlər Meyer, J Bar-
 +
ro, C. Gilqud, L. Olivye, V. Li, M.
 +
Redqrev, E. Evans və 6.). PTekspirin
 +
 +
 +
və faciələrinin tamaiya-
 +
ları dunya ptpehrəti qazanmıtldır
 +
(Pekspir Kral Teatrı, rej., P.
 +
Bruk, aktyorlardan P. Skofil ,
 +
 +
 +
komediya
 +
 +
 +
Bayev, Plan.
 +
 +
 +
b.). ABİQ-da 60-cı illərdə Brodvey
 +
teatrlarına qarpqı cFBrodveydən gə-
 +
narə muçtərəqqi eksperimental teatr-
 +
lar meydana gəlmipdi. ABİT T. mə-
 +
dəniyyətində un-t Q.-ları muhum rol
 +
oynayır. Kapitalist əlkələrinin mu-
 +
tərəqqi T. sənəti murtəce cərəyanlar-
 +
lə daimi mubarizə aparmalı olur.
 +
Sosialist əlkələri T.-ları la gər-
 +
kəmli nailiyyətlər qazanmhipdır.
 +
Asiya, Afrika və Latın Amerikası
 +
elkələri istiqlaliyyət əldə etdikdən
 +
sonra onların ən”ənəvi milli teatr
 +
formalarının inkipafı ucun im-
 +
kanlar yaranmılidır. T. haqqında
 +
ətraflı mə”lumat ucun bax Sovet
 +
Sosialist Respublikaları İ tti-
 +
faqı məqaləsinin, Azərbaycan Sovet
 +
Sosialist Respublikası cildinin,
 +
muttəfiq və muxtar resp.-lar, eləcə
 +
də xarici əlkələr haqqındakı məqa-
 +
lələrin Teatr bəlmələrinə.
 +
Qeatr me”marlıqı. İlk
 +
T. binaları təqr. e.ə. 6 əsrdə Qədim
 +
Yunanıstanda meydana gəlmii, ta-
 +
mapacılar ucun əsasən amfiteatr
 +
formasında sıralar uzrə duzulmu
 +
oturacaq yerləri, tamananın gestə-
 +
rilməsi ucun isə dairəvi meydanca-
 +
sı olan acıq T. tipi aaa
 +
dı. Bu tipli T. binaları sonralar
 +
Qədim Romada daha cox yayılmıvdı.
 +
Coxyaruslu tamapa zalı və piiptar
 +
arxasında, dərinlikdə yerlətən səh-
 +
nəsi olan muasir tipli T. binaları
 +
17—18 əsrlərdə İtaliyada yaranmıi-
 +
dır. 18 əsrdən T. binaları ipəhər-
 +
lərin me”marlıq ansamblının mu-
 +
hum dominantına cevrilir: London-
 +
da c“Kovent-Qardenı (1732), Milanda
 +
c.Ta Skalaqg (1776—78), Moskvada Bə-
 +
İYK teatr (1824), Parisdə cQran0-
 +
Onepav (1875) və s. 19—20 əsrlərdə
 +
binaları səhnə janrlarına mu-
 +
vafiq tikilməyə baplanmındır (ope-
 +
 +
 +
a Q.-ı, dram T.-ı, kugla T.-ı və s.).
 +
uasir T. binalarının intasında
 +
ən"ənəvi və muasir me”marlıq forma-
 +
larından, Yeni iniyaat materialla-
 +
rı və konstruksiyalarından istifa-
 +
də edilir, binalar murəkkəb texni-
 +
ki avadanlıqla təchiz olunur. Acıq
 +
T. binaları da hazırla geniş(i yayıl
 +
mıtidır (Moskva, Kiyev, Bakı və s.
 +
il.-lərdə Ya:lıl teatrlar). Azərb-la
 +
ilk T. binası 1858 .. rada
 +
meqmar Q. Hacıbababəyov tərəfindən
 +
inia olunmustidur. Bakıda isə ilk
 +
teatr binasını 1880 ildə H. Z. Ta-
 +
qrıyev tikdirmimdir. Burada dram
 +
tamapaları ilə yanatı ilk Azərb.
 +
opera və musiqili komediyaları ta-
 +
mapaya qoyulmutidur. 1960 ilədək
 +
Azərbaycan Dram Teatrının tamapa-
 +
ları həmin binada gəstərilmitdir
 +
(1960 ildən bu binada Azərbaycan Mu-
 +
siqili Komediya Teatrı Yerlətir).
 +
Azərbaycan Opera və Balet Teatrının
 +
binası 1911 ildə, indiki Azərb, Dram
 +
Teatrının binası 1960 ildə istifa-
 +
dəyə verilmiidir.
 +
Əd: Marks K. ni Ənqelıs F.
 +
Ob iskusstve, |4 izd.1, t. 1—2, M., 1983:
 +
Lenin V. İ., O literature i iskusst-
 +
Be, Ə izd., M., 1979: Cə ik ƏrovC., Azər-
 +
və teatrı ii, B., 1974,
 +
ƏMMƏDOV .. eat duӱuptuncələri,
 +
B., 197, Avdeev A. in
 +
teatra, M.—L., 1959: İstarin sovetskoqo
 +
dramaticaskoqo teatra, t. 1—6, M., 1966 —
 +
71 Stanislavskii K. S., Sobvr.
 +
soc., t. 1—8, M., 1954—1961: İstoril za-
 +
padnoenropenNskoqo teatra, t. 1—6, ə
 +
1956—1974, Vilar J., O tsatralınov
 +
tradiiii, per. s frani,., M., 1956: Dj i-
 +
veleqov A. K., İtalhanskan narodnan
 +
.komedin, 2 izd., M., 1962, Markov P,,
 +
O teatre, t. 1—2, M., 1973—1974: Mare-
 +
palıh M., Putı teatra, per. s frani,,
 +
M., 1982,
 +
 +
 +
“*TEATRə—aylıq illustrasiyalı jur-
 +
nal. SSRİ Mədəniyyət Nazirliyi və
 +
SSRİ Yazıcılar İttifaqının orqa-
 +
nı. 1937 ildən Moskvada nəitr edi-
 +
lir. 1930—33 illərdə “Sovetski
 +
teatrə, 1933— 36 illərdə c Teatr i dra-
 +
maturqiyak adı ilə cıxmıplYdır
 +
(1942—44 illərdə nəpri dayandırıl-
 +
mımdır). 4Q.ə teatriqunaslıq prob-
 +
lemlərini, əlkəmizin, O cumlədən
 +
Azərb. teatrlarının fəaliyyətini
 +
impıqlandırır, resenziyalar, teatr
 +
xadimləri haqqında ocerklər, xarici
 +
teatrlar haqqında Yazılar və s. verir.
 +
Tirajı 40 min nusxədir (1984).
 +
TEATR MASKALARI —aktyorun YaY-
 +
nə taxdıqı xususi əiya, ertuk. T.m-
 +
nda insan sifəti, heyvan, fantastik,
 +
yaxud mifoloji varlıqın batı təs-
 +
vir olunur. Karqız, papye-mate və s.
 +
materiallardan duzəldilir. Antik
 +
teatrda T. m. aktyorun mimikasını
 +
əvəz etmii, muxtəlif əhvali-ruhiy-
 +
yəni (kədər, sevinc və s.) əks etdir-
 +
mipdir. Qədim Roma teatrlarında
 +
T.m.-ndan, əsasən, xalq improvizasiya
 +
səhnəciklərində (atellan) istifadə
 +
olunmutidur. 16—18 əsrlərdə italyan
 +
Maska komediyasında genit Yayılmıt-
 +
Dı. 17 əsrdən T.m. Avropa teatrla-
 +
ında aradan cıxmaqa baplamıtddır.
 +
.m. Asiya xalqlarının (İndoneziya,
 +
Hindistan, Yaponiya) ən”ənəvi teatr-
 +
larında genit yayılmıtdır (20 əsr
 +
teatrında T.m. cox vaxt maskayabən-
 +
zər qrimlə əvəz olunur). Qədim za-
 +
manlardan 19 əsrə qədər Azərb.-da
 +
Xalq oyunları və mərasim tamaipyala-
 +
rında (FKos-kosav, €Keuən pəhləvanı
 +
vəs.). T,m.-ndan istifadə edilmitdir.
 +
 +
 +
TEATR FESTİVALI
 +
 +
 +
183
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TEATR MUZEYİ, C. Cabbarlı
 +
a m. Azərbaycan Dəvlət
 +
Teatr Muz ey i— Azərb. teatrı
 +
tarixinə Dair sənəd və materiallar
 +
toplayan və qoruyan elmi, mədəni-ma-
 +
arif muəssisəsi. 1926 ildə Azərb.
 +
Dram Teatrı foyesində təikil edil-
 +
miiq sərgi ilə əsası qoyulmuil, 1927
 +
ildə Azərb.SSR Xalq Maarif Komis-
 +
sarlıqının qərarına əsasən acılı-
 +
iı olmusyidur. T.m. 1928—34 illərdə
 +
Dəvlət muzeyinin (indiki Azərb. Ta-
 +
rixi Muzeyi) ipəe”bəsi kimi fəaliyyət
 +
gəstərmindir. 1934 ildən mustəqil
 +
 +
 +
.Muzeydir. T.m.-nin yaradılmasında U.
 +
 +
 +
Hacıbəyov, C. Cabbarlı, A. M. P1Əə-
 +
rifzadə, H. Q. Sarabski, S. Ruhul-
 +
la, PT. Məmmədova, M. A. Əliyev, A.
 +
K. PTərifov (ilk direktoru) və 6.-nın
 +
xidməti olmutidur. Muzeyin arxiv-
 +
memuar, foto-neqativ, eskiz-maket 110”-
 +
bələri var. T.m.-nin fondunda təqr.
 +
210 min eksponat saxlanılır. Muzey
 +
mədəni-kӱtləvi iplər aparır, sərgi-
 +
lər, mӱhazirə və muzakirələr keci-
 +
rir. Umumittifaq (Moskva, Lenin-
 +
qrad, Tbilisi) və umumdunya (Paris,
 +
1936: Brussel, 1958) sərgilərinin ipp-
 +
tirakcısı olmutdur. 1935 ildə muze-
 +
Yə C. Cabbarlının adı verilmindir.
 +
TEATR SƏNƏTİ İNSTİTUTU, A.
 +
V. Lunacarski ad. Deəvlət
 +
Teatr Sənəti İnstitutu
 +
--SSRİ-nin ən bəyuk teatr in-tla-
 +
rından biri. Moskvadadır. Əsası
 +
1878 ildə qoyulmutidur (Musiqili
 +
dram in-tu adı ilə). 1935 ildən indi-
 +
ki adını daiıyır. İn-tda gerkəm-
 +
Li teatr sənəti ustalarından N.
 +
Bersenev, L. M. Lavrovski, L. M. Leo-
 +
nidov, N. P. Oxlopkov, Y. A. Zavad-
 +
ski, R. V. Zaxarov, N. V. Petrov, A.
 +
D. Popov, O. İ. Pıjova, İ. M. Ra-
 +
yevski, teatriqunaslardan Q. N. Bo-
 +
yaciyev, A. K. Civeleqov, S. S. Mogul-
 +
ski, P. A. Markov və 6. dərs demiplər.
 +
İn-tun hey”ətipdə (1983/84) aktyor,
 +
rejissor, musiqili teatr, teatriqunas-
 +
lıq fakultələri, baletmeysterlər və
 +
teatr pedaqoqları belməsi (fakultə
 +
huququnda), tədris teatrı, aspiran-
 +
tura, 19 kafedra, kitabxana (200 min-
 +
dən artıq kitab, jurnal, not və s.)
 +
fəaliyyət gəstərir. 1983/84 dərs ilin-
 +
də in-tun əyani fakultələrində təqr.
 +
837 (o cӱmlədən təqr. 100 xarici əl-
 +
kə tələbəsi), qiyabi fakultəsində 900-
 +
dən artıq tələbə oxumuiidur. İn-tda
 +
262 mӱəllim, o cӱmlədən 39 prof. və
 +
elmlər doktoru, 97 dosent və elmlər
 +
namizədi ipləmitdir. İn-tda İ.
 +
M. Tumanov, A. A. Qoncarov, M. O.
 +
Knebel, B. A. Pokrovski, İ. V. İl-
 +
yinski, N. İ. Sats, A. G. Obraztso-
 +
va, B. İ. Rostotski, Q. İ. Qoyan, V.
 +
V. Vasilyev, Y. S. Maksimova və 6.
 +
dərs deyirlər. Azərb. teatr xadimlə-
 +
indən A. İsgəndərov, M. Məmmədov,
 +
R Kazımov, Ə. əə və b. burada
 +
təhsil almınlar. İn-t Qırmızı Əmək
 +
Bayraqı (1971) və Xalqlar Dostluqu
 +
(1979) ordenləri ilə təltif olun-
 +
mupidur. |
 +
Əo.: THTHC, M., 1980.
 +
 +
 +
TEATR TƏ HSİLİ—teatr sənəti sa-
 +
həcm nə neuəkap artist, rejissor,
 +
rəssam, teatriqunas və s. ipcilər ha-
 +
zırlayan təhsil sistemi. T.t. Qədim
 +
Romada meydana gəlmiidir (e.ə. 1
 +
əsr). 8 əsrdə Cində ilk T.t. muəssisə-
 +
si yaradılmındır. Renessans dəv-
 +
"ə teatrda aktyor sənətkarlıqını
 +
 +
 +
truppalara rəhbərlik edən aktyor və
 +
dramaturqlar eyrədirdilər. Orta əsr-
 +
lərdə Qərbi Avropada aktyorlar hazır-
 +
lanması sahəsində pedaqoji sistem
 +
iplənib hazırlanmındı. Bu sistem
 +
15— 16 əsrlərdə Avropanın, 17 əsrdə
 +
isə Rusiyanın tədris ocaqlarında ge-
 +
ni yayılmınidı. 18 əsr—19 əsrin əv-
 +
vəllərində Paris, Vyana, Variyava,
 +
Florensiya və s. i1.-lərdə teatr mək-
 +
təbləri meydana gəlmiindi. Burjua
 +
teatrının bəhranı (18 əsrin 2-ci ya-
 +
rısından) T.t.-nə də tə”sir gəstərmini-
 +
di. Rusiyada ilk teatr məktəbinin
 +
əsası 1673 ildə Moskvada qoyulmuii-
 +
dur. 1773 ildə Moskva tərbiyə evi nəz-
 +
dində zərif sənətlər (dram, balet,
 +
vokal, instrumental musiqi) sinif-
 +
ləri acılmındı. 1809 ildə bu sinif-
 +
lərin əsasında Moskva Teatr Məktə-
 +
bi (hazırda M. S. PLepkin ad. Teatr
 +
Məktəbi) təsis olunmutidur. T.t.-n-
 +
də realist təmayulləri M. S. PPep-
 +
kin inkitaf etdirmindir. SSRİ-
 +
də T.t.-nin yaranması və inkitpafı
 +
K. S. Stanislavski, V. İ. Nemirovic-
 +
Dancenko, Y. B. Vaxtanqov, V. E. Meyer-
 +
xold, A. Y. Vaqanova və 6.-nın adı
 +
ilə baqlıdır. Muttəfiq resp.-lar-
 +
da teatr kadrlarının hazırlanma-
 +
sı ipinə U. Hacıbəyov, PT. Məmmə-
 +
dova, A. Quqanov, A. İsgəndərov, Ka-
 +
zım Ziya, R. Təhmasib, Q. Almaszadə,
 +
V. A. Acemyan, V. M. Balyuna, A. A.
 +
Vasadze, A. A. Xorava, M. M. Sər
 +
ielnitski, C. A. HuranTypalena, B.
 +
M. Sklyarenko, Q. P. Yura və 6. xey-
 +
li əmək sərf etmiilər. Sovet haki-
 +
miyyəti illərində ali və orta ixti-
 +
sas teatr təhsili mucəssisələri :yə-
 +
bəkəsi yaradılmıti, bir sıra kon-
 +
servatoriya və incəsənət in-tlarında
 +
 +
 +
teatr fakultələri təkil olunmu1-
 +
dur. A. V. Lunacarski ad. Devlət
 +
Teatr Sənəti İn-tu və B. V. PQukin
 +
 +
 +
ad. Qeatr Məktəbində (Moskva), elə-
 +
cə də Leninqrad Teatr, Musiqi və Ki-
 +
nematoqrafiya İn-tunda milli akt-
 +
yor studiyaları fəaliyyət gestərir..
 +
Digər sosialist əlkələrində də xu-
 +
susi teatr məktəbləri var. Kapitalist
 +
əlkələrində və inkitaf etməkdə olan
 +
əlkələrdə aktyorların və digər ya-
 +
radıcı iicilərin hazırlanması iiyi,
 +
adətən teatr truppalarında, kinostu-
 +
diyalar, konservatoriyaların dram
 +
iqə”bələri və un-tlərin humanitar" fa-
 +
kultələrində aparılır. Alərb.-da T.t.
 +
sistemi Sovet hakimiyyəti illərində
 +
yaradılmıtidır (bax Azərbaycan İn-
 +
cəsənət İnstitutu və Bakı Teatr
 +
Texnikumu məqalələrinə).
 +
 +
TEATR FESTİVALI, baxıit,
 +
musabiqə, olimpiada—teatr
 +
sənəti nailiyyətlərinə baxıldı. Mən-
 +
iyəyi Qədim Yunanıstandakı Olimpi-
 +
ya oyunları, orta əsr trubadur və min-
 +
nezingerlərinin yarıtiları və s. ilə
 +
baqlıdır. T.f. Avropada 18 əsrin
 +
axırlarından yayılmaqa bailamın)-
 +
dır. Əvvəllər təntənəli yurui, numa-
 +
yipilərdən ibarət olmuiy, sonralar,
 +
muəyyən hadisələrlə əlaqədar teatral-
 +
lapidırılmı:i kutləvi tamaiyalara
 +
cevrilmitdir. R. Vaqnerin operala-
 +
rına həsr olunmut Bayroyt festival-
 +
ları (1882 ildən hər il Bayroytda),
 +
PTekspir tamapalarının festivalla-
 +
rı (muntəzəm olaraq 1886 ildən Strat-
 +
ford-on-Eyvonda), “Praqa baharı
 +
(1946 ildən), Edinburq teatr və mu-
 +
siqi festivalı (1947 ildən), Avinyon
 +
festivalı (1947 ildə J. Vilar tərə-
 +
 +
 +
184
 +
 +
 +
TEATR-DEKORASİYA SƏNƏTİ
 +
 +
 +
 +
 +
 +
indən qoyulmupdur), *“Dubrovnik yay
 +
HӧkkənIn (1950 ildən), i florensi a
 +
mayıq (1951 ildən) SAD Çİ . 1960
 +
ildən muntəzəm olaraq ADR (1966 il-
 +
dən), BXR (1968 ildən) və Yuqoslaviya-
 +
da (1971 ildən) upaq teatrları fes-
 +
tivalları, RSR (1958, əbu İXP
 +
1962 ildən), CSSR (1964 ildən), Mac.
 +
 +
R (1971 ildən) və a (1972
 +
ildən) kukla teatrları festivalları
 +
kecirilir. SSRİ-də Vətəndat muha-
 +
ribəsi illərində (1918—20) musabi-
 +
qələr (əsasən, pyeslərin) təpjil edi-
 +
lirdi. 1930 ildə Moskvada SSRİ
 +
xalqlarının Umumittifaq incəsənət
 +
və teatr olimpiadası kecirilmitidir
 +
(16 teatr, o cӱmlədən Azərbaycan Dram
 +
Teatrı iptirak etmiptdir). 1936 il-
 +
dən gecirilən ədəbiyyat və incəsənət
 +
dekadalarında professional BƏ 63-
 +
fəaliyyət kollektivlərinin musiqili
 +
və dram tamapalarına geni yer ve-
 +
rilmipdir (bax SSRİ xalqlarının
 +
incəsənət və ədəbiyyat dekadaları və
 +
gӱnləri). 30-cu illərin ortalarında
 +
sırf teatr sənətinə dair festival-
 +
lar təpkil edilməyə baplanmıpdır.
 +
Bir sıra Umumittifaq T.f.-ları
 +
SSRİ tarixindəki əlamətdar hadisə-
 +
lərlə əlaqədardır (Beyuk Oktyabr
 +
sosialist inqilabının 50 illiyi,
 +
V. İ. Leninin anadan olmasının 100
 +
illiyi, SSRİ təpqkil olunmasının
 +
50 illiyi və s.). SSRİ xalqları ilə
 +
qardap sosialist elkələri xalqları-
 +
nın dostluqu əlaməti olaraq Polpta,
 +
Bolqarıstan, Macarıstan, Cexoslova-
 +
kiya, Rumıniya və ADR-in klassik və
 +
muasir dramaturqlarının əsərlərin-
 +
dən ibarət Q.f.-ları kecirilir. Mun-
 +
təzəm olaraq sirk və estrada sənətinə
 +
baxıt-musabiqələr, yeni sirk əsərlə-
 +
rinə, estrada artistlərinə baxındlar,
 +
gənc opera və balet artistlərinin
 +
Umumittifaq festivalı və s. təpkil
 +
 +
 +
olunur.
 +
 +
TEATR-DEKORASİYA SƏNƏTİ —de-
 +
korasiya, əlbəsə, qrim, ipqıq, mebel,
 +
butaforiya və s. vasitəsilə səhnə ta-
 +
mapasının əyani obrazının yaradıl-
 +
ması sənəti. İncəsənətin sintetik HƏB-
 +
lərindən olan teatrda tamapanın bə-
 +
dii tərtibatı əsərin ideya məzmunu-
 +
nun acılmasında muhum rol oynayır.
 +
Rəssam əsərin məzmununa və rejissor
 +
ipinə əsaslanaraq, hadisələrin cərə-
 +
yan etdiyi dəvru, yerli və milli KO-
 +
loriti səhnədə canlandırır, əsərin
 +
janrına və uslubuna uyqun dekorasiya,
 +
əlbəsə, ipıq və s. bədii təsvir və
 +
 +
 +
- tə: q-f =.
 +
nsdsn : 7
 +
, " Rü BL 7 , F
 +
ər Ki “əəə s
 +
 +
* : “a
 +
ə
 +
:
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ş xm , vey m
 +
 +
c kas 8 “ə
 +
, o
 +
 +
= : I
 +
 +
 +
ə
 +
 +
 +
"
 +
 +
 +
,
 +
ras
 +
 +
 +
4Cəhənnəm?. 17 əsrin sonu. Fransa teatrına
 +
 +
 +
I" 7", IB 428, əz
 +
u da 4 kn m "On rm oh.
 +
Dr ki TURLARA Ktiş
 +
- vi Toru :YIs
 +
Tə. 3 “r q
 +
Y ə bəd. Şi. zi
 +
ə dəm. vi .. 4
 +
daa sk 1
 +
Abu –-
 +
 +
 +
ifadə vasitələrin-
 +
dən istifadə edə-
 +
rək obrazların
 +
fərdi xarakteris-
 +
tikasını daha dol-
 +
qun nəzərə catdı-
 +
rır, T.-d.s. me”mar-
 +
lıq və təsviri sə-
 +
HƏTHH vəhdətinə
 +
əsaslanır. Bədii
 +
tərtibat tamapa-
 +
nın ayrılmaz tər-
 +
kib hissəsi olmaq-
 +
la yanalptı, olun bə-
 +
dii-emosional quv-
 +
vəsini artırır.
 +
T.-d.s.-nin mən-
 +
tpəyi qədim, tarixi
 +
zəngin və coxcəhət-
 +
lidir. Hələ ən qə-
 +
 +
 +
rında T.-d.s. un-
 +
surlərindən (əlbə-
 +
sə, maska və s.) is-
 +
tifadə olunmutdu.
 +
Antik yunan və Qə- |
 +
dim Roma teatrlarında hadisələrin
 +
cərəyan etdiyi məkanı konkretlətdi-
 +
rən dekorlar tətbiq edilirdi. Orta
 +
əsrlərdə Avropa və PTərq əlkələrin-
 +
də teatr tamapalarında ipərti-sim-
 +
volik dekorasiya-
 +
 +
lara genitt yer ve-
 +
rilirdi. Renessans
 +
dəvrundən baila-
 +
yaraq Qərbi Avropa
 +
teatrında realist
 +
təmayullər guӱclə-
 +
nir, səhnədə muhi-
 +
ti əyanilətdirən
 +
dekorasiyalar in-
 +
tipar tapır. 18—
 +
19 əsrlərdə Qərbi
 +
Avropa əlkələrin-
 +
də, xususilə Fran-
 +
 +
 +
sa, İtaliya və İNn-
 +
giltərədə T.-D.s.
 +
sahəsində MYİYM
 +
 +
 +
yeniliklər meydana
 +
gəldi. Paris teatr-
 +
larında tamapqacı-
 +
ları heyrətə salan
 +
cme”cuzələrə—yan-
 +
qın, dəniz fırtı-
 +
nası və s. canlan-
 +
dırmaqra imkan ve-
 +
rən qurqular, mMç- :
 +
rəkkəb, coxplanlı dekorasiyalar, pa-
 +
vilyonlar, muxtəlif memarlıq ele-
 +
mentləri, zəngin və dəbdəbəli əlbəsə
 +
 +
Həsə tətbiq edildi. 19 əsrdə
 +
teatr sənəti tarixində
 +
yeni, realist meyllərin
 +
gӱclənməsi sahəsində
 +
klassik rus teatrının,
 +
xususilə Moskva Aka-
 +
demik Bədaye Teatrının
 +
muhum xidməti olmuit-
 +
dur. Bu devrdə rus T.-
 +
d.s.-nin inkitpafı V. D.
 +
 +
 +
T.
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Polenov, V. M. Vasnet-
 +
sov, K. A. Korovin, M. A.
 +
Vrubel, A. N. Benua, N.
 +
K. Rerix, A. Y. Qolovin
 +
BƏ 6. rəssamların yara-
 +
dıcılıqı ilə balı-
 +
dır.
 +
 +
 +
20 əsrdə dunya incə-
 +
sənətinin və teatrının
 +
rəngarəng, mӱrəkkəb və
 +
ziddiyyətli inkiptaf mən-
 +
zərəsi muxtəlif bədii
 +
axtarıtplar və kəpfdər-
 +
 +
 +
dekorasiya,
 +
 +
 +
Lə
 +
dim xalq oyunla- üş 7
 +
 +
 +
zr ə
 +
ssil
 +
i
 +
 +
 +
 +
 +
 +
F. F. Fedorovski. | |
 +
operasına dekorasiya ə ə Bəyuk Teatrı. Moskva,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
F. Nərimanbəyov. Min bir gecəə
 +
baletinə dekorasiya,
 +
Akademik Opera və Balet
 +
 +
 +
ə"
 +
 +
Hə -. R
 +
ALIN r R.) 17
 +
” " R. , |-
 +
 +
 +
aXovantinav (M. P. Musorqski)
 +
 +
 +
lə səciyyələnir. Səhnə tərtibatında
 +
həyat həqiqətini real və dəqiq canlan-
 +
dıran uslub ilə yanapı, burjua mə-
 +
dəniyyətinin ziddiyyətlərini əks etdi-
 +
rən bə”zi sırf forma axtarınları
 +
 +
 +
 +
 +
 +
(F. Əmirov)
 +
Azərbaycan Devlət
 +
eatrı. Bakı. 1979.
 +
abstraksionizm və surrealizm kimi
 +
modernist cərəyanların təsiri altın-
 +
da səhnə obrazlarının bədiilikdən,
 +
forma aydınlıqı və ifadəliliyindən
 +
məhrum olmasına gətirib cıxarır.
 +
Eyni zamanda bir sıra mutərəqqi rəs-
 +
samların yaradıcılıqında realist
 +
ən”ənələr davam və inkipaf etdiri-
 +
lir. Muasir səhnə texnikasının im-
 +
kanları xeyli geniplənir, bədii tər-
 +
tibatda sintetik materiallar, lumi-
 +
nessent (parlaq) boyalar, kollaj, fo-
 +
to və kino proyeksiyaları tətbiq olu-
 +
nur, xalq yaradıcılıqı, teatr folk-
 +
loru ilə əlaqədar elementlərə (məra-
 +
sim maskaları, qrim, əlbəsə, gugla
 +
və s.) geniti yer verilir.
 +
 +
Beyuk Oktyabr sosialist inqila-
 +
bından sonra coxmillətli sovet in-
 +
cəsənətində səhnə sənətinin nailiyyət-
 +
ləri inkipaf etdirildi, sosialist
 +
realizmi metodu qələbə caldı. SSRİ-
 +
də milli teatrların təptəkkulu və
 +
formalatması prosesində muxtəlif
 +
xalqların səhnə mədəniyyəti yuksək
 +
nanliyyətlər qazanmılldır (F. F. Fe-
 +
 +
 +
M. F. Axundov ad.
 +
 +
 +
TET
 +
 +
 +
185
 +
 +
 +
 +
 +
 +
dorovski, N. P. Akimonv, V, F. b
 +
din, P. V. Vilyams, Y. İ. Pimenov,
 +
(RSFSR), S. B. Virsaladze (Gurcus-
 +
tan), A. Q. Petritski ( kk gӧ). M.
 +
Capfan aa . Musayev
 +
(Əzbəkistan), O. Skulme (Latviya)
 +
və b.-nın yaradıcılıqında). |
 +
Azərb. T.-d.s.-nin inkipafı so-
 +
sialist inqilabından sonra genipi
 +
vusqət almımpqdır. İnqilabdan əvvəl
 +
istər milli mərasim, oyun və meydan
 +
tamapalarında, istərsə də profes-
 +
sional teatr sənətinin ilk numunə-
 +
lərində səhnə tərtibatı əsasən, əl-
 +
bəsə, qrim və maska kimi elementlər-
 +
dən ibarət olmutdur. İlk profes-
 +
sional musiqili və dram tamaptala-
 +
rında predmet-əitya “tərtibatı prin-
 +
. sipləri əsas yer tutur, dekorasiya,
 +
əlbəsə və butaforiyadan istifadə edi-
 +
lirdi. Bakı, Gəncə, Naxcıvan və 6.
 +
pəhərlərdə devlət teatrlarının təpt-
 +
kil olunması ilə əlaqədar Azərb. pro-
 +
fessional T.-d.s. yaranmıtpl, pepə-
 +
kar teatr rəssamları yetipmitdir.
 +
Resp. teatrlarında tamapaya qoyul-
 +
muiq Azərb., rus və digər sovet drama-
 +
turqlarının, eləcə də xarici əlkə
 +
yazıcılarının klassik və muasir səh-
 +
nə əsərlərinin bədii tərtibatı sahə-
 +
sində Əzimzadə, R. Mustafayev,
 +
İ. Seyidova, B. Əfqanlı, İ. Axun-
 +
dov, S. Yefimenko, N. Fətullayev,
 +
S. PYərifzadə, Ə. Fətəliyev və b. rəs-
 +
samlar fəaliyyət gəstərmiplər. Azərb.
 +
T.-d.s.-nin inkipafında boyakarlar-
 +
dan M. Abdullayev, T. Salahov, T.
 +
Nərimanbəyov və B. Mirzəzadənin xid-
 +
məti olmutdur. ,
 +
Ədə Safaraliena D. A., Teat-
 +
ralhno-dekorapionnoe iskusstvo Sovetsko-
 +
qo Azerbaidjana, B., 1968: 50 let sovetskoto
 +
iskusstva. Xudojniki teatra, M., 1968:
 +
Pojarskan M. N., Russkoe teat-
 +
ralhno-dekorapionnoe iskusstvo konpa XTX
 +
—nacala XX heka, M., 1970, Davı-
 +
dova M. V., Ocerki istorii russkoqo
 +
teatralınoqoa iskusstva XUTİP —nacala XX
 +
B., M., 1974, Vlasova R. İ., Russkoe
 +
teatralhno-dekorapionnoe HCEKYCCTBO HA"
 +
cala XX veka, L., 1984,
 +
TEATRİYUNASLIQ—teatr tarixi və
 +
nəzəriyyəsini eyrənən elm. Mӱstəqil
 +
elm sahəsi kimi 20 əsrdə formalai1-
 +
mıpdır. İctimai elmlərdən biri
 +
olan T. mədəniyyət və məipət tarixi,
 +
fəlsəfə, sosiologiya, estetika, psixo-
 +
logiya və s. ilə baqlıdır. Q.-ın təd-
 +
qiqat mevzusuna dramaturgiya, aktyor,
 +
rejissor və dekorasiya sənəti, teatr
 +
me”marlıqı, teatr təhsili, teatr iipi-
 +
nin tapkili və s. daxildir. Hi haq-
 +
qında elm Qədim Yunanıstan və qoma-
 +
da yaranmılldır. Qərbi Avropa əlkə-
 +
lərində T.-ın yaranması və inkia-
 +
fı Renessans dəvru teatr sənətinin
 +
yuksək səviyyəsi ilə baqlı olmuptdur.
 +
..-ın mӱntəzəm əeyrənilməsinə 17 əsr-
 +
dən baplanılmıtndır. 18 əsr teatr
 +
nəzəriyyəsi və səhnə sənətinin yuksə-
 +
lip dəvru olmusdur, teatrda 1
 +
rifcilik realizmi estetikası D. DİD-
 +
ro, Q. Lessinq, İ. Gəte, F. PQiller və
 +
b.-nın əsərlərində dərindən iillən-
 +
mipdir. Mutərəqqi T.-ın inkipafı-
 +
na marksizm əncəğəni MYİYM TƏ”cHp
 +
gəstərmitpdir. 19 əsrdə romantik və
 +
tarixi-mədəni metodların inkipafı
 +
butun Avropa elkələrində teatr tari-
 +
xinə, ayrı-ayrı dəvr və istiqamətlərə,
 +
teatr xadimlərinin həyatına dair
 +
ə yaranmasına təkan vermiit-
 +
di. 1890-cı illərdə alman un-tlərin-
 +
 +
 +
aa-”
 +
 +
 +
də T.-ı əyrəpən xususi kurslar yaran-
 +
mıti, Kəln və Kildə elmi-tədqiqat
 +
in-tları təpkil edilmindi. Rusiya-
 +
da T. 18 əsrdən inkitlaf etməyə bali-
 +
lamındır. Rus teatr fikrinin inki-
 +
pafında, 19 əsr realist estetikası-
 +
nın formalaptmasında inqilabcı de-
 +
mokratlar, ilk nəvbədə V. Belinski
 +
əsaslı rol oynamıtlar. 19 əsrin
 +
axırları — 20 əsrin əvvəllərində
 +
marksist tənqid meydana gəldi. Hu is-
 +
tiqamətin gerkəmli numayəndələrin-
 +
dən G. Plexanov, A. Lunacarski və
 +
V. V. Vorovski incəsənət. və teatr mə-
 +
sələlərinə dair materiallarla cıxıiz
 +
edirdilər. Beyuӱk Oktyabr sosialist
 +
inqilabından sonra T. yeni inkipaf
 +
mərhələsinə qədəm qoydu. Sovet T.-ı
 +
kecmipin mӱtərəqqi estetik fikrinin
 +
nailiyyətlərini mənimsəyərək mark-
 +
sizm-leninizm estetikası prinsiplə-
 +
ri əsasında inkitaf edir. K. Stani-
 +
slavski, V. Nemirovic-Dancengo,
 +
Meyerxold, N. Petrov, A. Popov, B.
 +
Zaxava və b. T.-ı qiymətli əsərlərlə
 +
zənginlətdirminlər. Sovet teatrı-
 +
nın coxmillətli mədəniyyət kimi ey-
 +
rənilməsi Q.-da muhum istiqamətlər-
 +
dən birinə cevrilmipdir. 1961—71
 +
illərdə İncəsənət tarixi in-tu (Mos-
 +
kva) muttəfiq resp.-ların alimləri
 +
ilə birlikdə cSovet dram teatrı ta-
 +
rixiə (c. 1—6, 1966—71) əsərini nəqir
 +
etdi. Sovet T.-ının yuksəlitində
 +
Sov.=İKP MK-nın cƏdəbi-bədii tən-
 +
qid haqqında (1972) və Sov İKİ MK
 +
iyun (1983) plenumu qərarlarının be-
 +
yuk rolu olmutdur.
 +
 +
Azərb.-da Q.-ın əsası 19 əsrdə qo-
 +
yulmupdur. M. F. Axundov teatr və
 +
dramaturgiya haqqındakı fikurləri
 +
ilə Azərb. T.-ının inkipafını isti-
 +
qamətləndirmitdir. 20 əsrin əvvəllə-
 +
rindən Azərb. teatr tarixi eyrənilmə-
 +
yə baplanmın, yerli mətbuatda tama-
 +
palar, aktyor və dramaturqlar haqqın-
 +
da məqalələr dərc olunmuzdur. Azərb.
 +
T.-ının inkipafında N. Nərimanov,
 +
N. B. Vəzirov, Ə. B. Haqverdiyev və
 +
b.-nın teatr haqqındakı fikirləri
 +
əhəmiyyətli rol oynamındır. 1913 il-
 +
də N. B. Vəzirovun fəaliyyətinin 40
 +
illiyi ilə əlaqədar nətr edilmiiy
 +
kitabcada ilk teatr tamapalarının
 +
tarixi haqqında da mə”lumat veril-
 +
mipdi. Azərb.-da Sovet hakimiyyəti
 +
tӱrulduqlin sonra T. mustəqil elm
 +
sahəsi kimi formalaidı. 1923 ildə
 +
Azərb. teatrının 50 illiyi munasibə-
 +
tilə cAzərbaycan turk teatrının mux-
 +
təsər tarixcəsiF (1873— 1923) kitabca-
 +
sı nəir olundu. Bu əsər Azərb. teatr
 +
tarixini xronoloji qaydada tədqiq
 +
edən ilk yazılı sənəddir. 30—50-ci
 +
illərdə ə M teatr tənqidi ilə
 +
Əziz PTərif, M. bətn, Məmməd
 +
Arif, Huseyn Mehdi, Ə. Sultanlı
 +
kimi ədəbiyyatitunaslar MəƏTPRUL OL-
 +
muplar. Azərb. sovet Q.-ının tətək-
 +
gӱly və inkitpafında C. Cəfərovun
 +
və . Məmmədovun muçhum xidmətləri
 +
var. C. Cərarovun c Azərbaycan dram
 +
teatrıq (1959), cAzərbaycan teatrıg
 +
(1974) və s. əsərləri Azərb. T. ının
 +
muhum nailiyyətidir. Resp.-da T. mə-
 +
sələləri ilə Azərb.SSR EA Me”mar-
 +
nur və İncəsənət İn-tunun teatr bel-
 +
məsi, M. A. Əliyev ad. Azərb. Devlət
 +
İncəsənət İn-tunun teatr tarixi ga-
 +
fedrası, Azərbaycan Teatr Cəmiyyəti
 +
məpqul olur. Azərb. teatrı tarixi,
 +
muasir teatr problemləri, mədəni
 +
əlaqələr, resp.-nın ayrı-ayrı teatr-
 +
 +
 +
Hə"
 +
 +
 +
larının fəaliyyəti, aktyor və rejis-
 +
sorların yaradıcılıqı və s. Azərb.
 +
T.-ının əsas tədqiqat . obyektidir
 +
(Azərb. T.-ı haqqında ətraflı mə”-
 +
lumat ucun bax Azərbaycan Sovet So-
 +
sialist Respublikası cildinin Teatr-
 +
ipqunaslıq bəlməsinə).
 +
 +
Əd.: İstoril sovetskoqo teatrovedenil,
 +
 +
 +
M., fi.
 +
 +
TEBALDİ (TehHa14:) Renata (d. 1.2.
 +
1922, Pezaro)—italyan mutənnisi (li-
 +
rik soprano). 1946 ildən c.Ta SkalaF-
 +
nın solisti olmupl, 1950 ildən €Ko-
 +
vent-Qardenıv, 4“Metropoliten-operaı
 +
(1955 ildən həmcinin solisti), “Qrand-
 +
operac və s. teatrlarda cıxıiy etmiii-
 +
dir. 20 əsrin gerkəmli mutƏənnilərin-
 +
dən olan T.-nin nadir, GƏzZƏL səsi ol-
 +
mupdur. Ən yaxtı partiyaları: Leo-
 +
nora, Aida, Dezdemona (“Taleyin gu-
 +
cuz, c“Aidaə, FOtellov, C. Verdi),
 +
MÜ, Tockxa, Uno-U no-caH (€ BoheMaş,
 +
 +
 +
B. cToskaq, 4Cio-Cio-sanə, C. Puccini),
 +
 +
 +
Norma (4“Normau, V. Bellini), Tatya-
 +
na (“Yevgeni Oneginə, P. Caykovski).
 +
Bir cox əlkədə, o cӱmlədən SSRİ-də
 +
qastrolda olmutdur. 1976 ildə səh-
 +
nədən uzaqlatmındır. |
 +
TEBERDA—Qaracay-Cərkəz MV-ində
 +
iəhər. Beyuk Qafqazın im. yamacın-
 +
na, 1280—1420 .m yuksəklikdə, Teberda
 +
cayının (Kuban əvzəsi) dərəsində,
 +
Hərbi Suxumi yolunun ustundə, Cequ-
 +
ta d.y. st.-ndan 90 km c.-dadır. İQ-
 +
lim kurortudur. Orta temp-r yanvar-
 +
na —3”C, avqustda 169 S-dir, illik
 +
yaqıntı 690 mm. Sanatoriyalar, ətra-
 +
fında alpinist duiqərgələri və tu-
 +
ist bazaları var.
 +
TEBULOSTMA—1PPərqi Qafqazın ən
 +
yuksək nəqtəsi. Yan silsilədə, Aıdi
 +
(o icycy cayının mənbəyi ilə Arqun
 +
cayının yuxarı axını arasındadır.
 +
Hund. 4493 c. Buzlaqlar (təqr. 3 km")
 +
var.
 +
 +
TEBTÖH ORDENİ (lat. Oqdo dopiz
 +
Sanctae Mariae Teutonicorum), a Tn MAH
 +
Ordeni, səlibcilər orde-
 +
ni —12 əsrin sonunda səlib yurui1-
 +
ləri zamanı Fələstində yaranmıp
 +
katolik ruhani-cəngavər ordeni. 1198
 +
ildə papa 111 İnnogenti tərəfindən
 +
mustəqil orden kimi təsdiq edilmiit-
 +
dir. T.o.-nə zadəgan mənitəli alman
 +
əri (rıtsarları) qəbul olu-
 +
nurdu. Q.o.-nin baptında emurluk se-
 +
cilən qrossmeyster (beyuk magistr) du-
 +
rurdu. 13 əsrin əvvəlində Transil-
 +
vaniyada, sonra da Ataqı Bislada
 +
bərqərar olmupil, getdikcə ərazilərini
 +
genipləndirmindi. 1237 ildə Qı-
 +
lınclılar ordeninin qalıqları ilə
 +
birlətməklə Livoniya ordenini yarat-
 +
dı və T.o.-ni daha da gucləndirdi.
 +
14 əsrin sonu—15 əsrin əvvəli 1.0.-
 +
nin ən qudrətli dəvru idi. Qrunvald
 +
dəyutmundə (1410) T.o. darmadaqrın
 +
edildi. 1809 ildə Napoleon ləRv et-
 +
mipdi. 1834 ildə Avstriyada bərpa
 +
olunmut T.o. ӱzvlərinin sayı məhdud-
 +
dur: siyasi nufuzu yoxdur. ,
 +
TEVTONLAR (lat. Tei(op1, Teikopez)
 +
—german tayfaları. E.ə. 2 əsrin s0-
 +
nunda Yutlandiya y-a-ndan Qalliyaya
 +
hərəkət etmi(il, sonralar kimvrlər
 +
və b. tayfalarla birlikdə P/imali
 +
İtaliyaya soxulmutlar. E.ə. 102 ildə
 +
Roma sərkərdəsi Qay Mari T.-ı tama-
 +
milə darmadarın etmitdi. 4T.ə ter-
 +
mini cox vaxt germanların adını
 +
bildirmək ucun iplədilirdi.
 +
 +
TEQ (kimyada) — tetraetilqurruni(-
 +
nun qısaldılmıt baiqa adı,
 +
 +
 +
186
 +
 +
 +
TEQAL
 +
 +
 +
 +
 +
 +
TEQAL (Tera1)—İndoneziyada ptəhər
 +
və port. Mərkəzi Yava əyalətində, Ya-
 +
va a.-nın 1im. sahilindədir. Batik
 +
istehsalının muhum mərkəzidir. ƏH.
 +
106 min (1971). Yeyinti, toxuculuq,
 +
metal eqmalı və dəri-ayaqqabı sənaye-
 +
si var. T.-dan k.t. məhsulları və par-
 +
ca ixrac edilir.
 +
 +
TETY —-Mənyön opelana məhəp. Ken-
 +
san-Pukto əyalətinin inz.M. Muhum
 +
d.y. qovpaqı. Əh. 1,3 mln. (1975). İpək,
 +
kimya, yeyinti, marınqayırma səna-
 +
yesi var. Rezin mə”mulatı istehsal
 +
edilir. Yaxınlıqında da kəmur
 +
və mis filizi cıxarılır.
 +
TEQUSİQALPA (Teriştrayra) — Hon-
 +
duras Resp.-sının paytaxtı. Əlkənin
 +
muhum siyasi, iqtisadi və mədəniy-
 +
yət mərkəzi. Coluteka cayının dərə-
 +
sində, təqr. 1000 m yӱksəklikdədir.
 +
İqlimi tropikdir. Orta temp-r yan-
 +
varda 19,6”C, iyulda 22,62S-dir. İl-
 +
lik yarıntı 1047 mm. Avtomobil yol-
 +
ları qoviaqı, beynəlxalq aeroport.
 +
Əh. 300 mindən cox (1980). Araq e”Ma-
 +
lı, yeyinti, toxuculuq, tikiii, dəri,
 +
ayaqqabı, tutun sənayesi, tikinti ma-
 +
terialları və kq istehsalı muəs-
 +
sisələri, un-t (1847), akademiya, mil-
 +
 +
 +
ə
 +
=
 +
 +
 +
i
 +
: r rub. - arı. i
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Terycnranna məhəpnHyən xepynym.
 +
 +
 +
li muzey, 18 əsrə aid kilsə var. 16
 +
əsrdə gӱmuti yataqlarının kəifi ilə
 +
əlaqədar ispan konkistadorları sal-
 +
əb
 +
TEZAVRASİYA, qızılın te-
 +
zavrasiyası (yun. (Hebaiqӧv —
 +
xəzinə)—kapitalizmə qədərki forma-
 +
siyalarda və kapitalizmdə xususi
 +
pəxslər tərəfindən qızılın xəzinə
 +
kimi yıqılması.
 +
TEZEY —bax Tesey.
 +
TEZİS (yun. (Hev5—muӱddəa, muhaki-
 +
mə, tezis)—1) məntiqdə həqiqiliyi su-
 +
but olunmalı muddəa. 2) “Triadanın
 +
birinci pilləsi. 3) Elmi əsərin, mə-
 +
qalənin, mə”ruzənin və i.a. əsas mud-
 +
Tezarından biri.
 +
TEZKƏSƏN POLAD-– bərkliyi və is-
 +
tiliyədavamlılıqı cox olan yuksək
 +
Legirlənmiti polad: alət poladının
 +
ir nəvu. Əsas legirləyici elementlə-
 +
ri volfram, molibden, xrom, vana-
 +
Dium və kobaltdır. Polad tablama-
 +
dan sonra iki və ya uc dəfə tabəksilt-
 +
MƏ əməliyyatından gecirilir. Tabla-
 +
Madan sonra poladı 0) S-dən alcaq
 +
temp-radək soyudub nitrosementləmə
 +
yolu ilə onun gəsmə qabiliyyətini yax-
 +
pılampdırırlar. T.p.-dan konstruksi-
 +
ya, paslanmayan poladları, odadavam-
 +
LI polad və ərintiləri və s.-ni emal
 +
ETMƏK ucun alətlər hazırlanır. On-
 +
dan diyirləmə yataqları (yuksək yeyil-
 +
 +
 +
 +
 +
 +
və s. qurqular
 +
 +
 +
lən, tezlikartıran
 +
da T.s. almır.
 +
TEZLİKARTIRAN—kiriptinə veri-
 +
lən periodik elektrik rəqslərinin
 +
tezliyini tam ədəd dəfə artıran elek-
 +
tron (bə”zən elektromaqnit) qurqrula-
 +
rı. Qeyri-xətti qurqudan (məs., tran-
 +
zistor, varaktor və ya varikap, elek-
 +
tron lampası və s.) və elektrik suz-
 +
gəcindən (bir və ya bir necə) (barət
 +
T.-lardan daha genit istifadə olu-
 +
nur. Q. radioverici, tezlik etalonu
 +
və s.-də tezliyi stabil olan ifrat
 +
yuksəktezlikli rəqslərin alınması
 +
uçun tətbiq edilir.
 +
 +
TEZLİKBƏLƏN — giriptinə verilən
 +
periodik rəqslərin tezliyini tam ədəd
 +
dəfə azaldan elektron qurqusu. T.-lər-
 +
dən tezlik sintezatorlarında, kvars
 +
və atom saatlarında, televiziya acı-
 +
lın generatorlarının sinxronlaip-
 +
dırma qurqularında, radiologasiyada
 +
və s.-də istifadə olunur. Tezliyi bəl-
 +
mək ucun elektron sayqacı, ezutə”sir-
 +
lənən sinusoidal rəqs generatoru, tez-
 +
liyin fazasını avtomatik gəkləyən
 +
qurqusu olan əzutəqsirlənən generator,
 +
relaksasiya - generatoru və s. tətbiq
 +
edilir. |
 +
 +
TEZLİKLƏR ZOLARI, tezlik
 +
lərinburaxılınzolaRrı–,
 +
tezliklər diapazonuy bu intervalda
 +
elektrik devrəsinin (sӱzgəc, guӱclən-
 +
dirici və s.) cıxıptındakı rəqslərin
 +
amplitudunun giritindəki rəqslərin
 +
amplituduna olan nisbəti muəyyən həd-
 +
dən apaqı dupmur. T.z.-nın əsas pa-
 +
rametrləri zolaqın eni və T.z. həd-
 +
dində amplitud-tezlik xarakteristi-
 +
kasınnı (ATX-nın) qeyri-muntəzəmli-
 +
yidir. Zolaqın" eni ATX Hissəsinə
 +
(rəqslər amplitudunun onun maks. qiy-
 +
mətindən 0O,707-dən az olmayaraq fərq-
 +
lənən intervalına) uyqun yuxarı və
 +
apaqı sərhəd tezliklərinin fərqi
 +
ilə muəyyən edilir. Muxtəlif qurru-
 +
ların T.z. onların tətbiq yerinə gə-
 +
rə tə”yin edilir.
 +
TEZLİKƏLCƏN—periodik proseslə-
 +
rin (rəqslərin) tezliyini əlcmək ucun
 +
cihaz. Mexaniki rəqslərin tezliyi
 +
vibrasiyalı mexaniki T.-lə və ya ce-
 +
virici (mexaniki rəqsləri elektrik
 +
rəqslərinə cevirən) ilə birgə istifa-
 +
də edilən elektrik T.-i ilə əlculur.
 +
Sadə vibrasiyalı mexaniki T.-in iyi
 +
prinsipi rezonans hadisəsinə əsasla-
 +
 +
 +
mə tpəraitində iplədilən və 400—
 +
900*S-dək qızan) hazırlanmasında da
 +
istifadə edilir.
 +
 +
TEZLİK, rəqs tezliyi—vahid
 +
zamandakı tam rəqslərin sayı (Y/).
 +
Harmonik rəqslər ucӱn /=1/T dusturu
 +
ilə ifadə olunur ( —rəqs periodu-
 +
dur). Beynəlxalq vahidlər sistemində
 +
h?pmcaə (hc) əlculur. lektro-
 +
tex nikad a—dəyipən cərəyanın
 +
iiddətinin, elektrik sahəsinin in-
 +
tensivliyinin, maqnit induksiyasının
 +
və s, dəyiiimə siklləri sayının za-
 +
mana olan nisbətidir.
 +
TEZLİK TELEQRAFLAMASI —də-
 +
yitlən cərəyanlardan istifadə etmək-
 +
lə teleqraf elektrik siqnallarının
 +
rast xətləri ilə eturulməsi usulu.
 +
 +
.T.-nNIN kanal təpkil edən aparat-
 +
ları (bax Coxkanallı rabitə) tonal
 +
tezlikli 1 standart telefon kanalın-
 +
da bir və ya bir necə (24-dək və daha
 +
cox) teleqraf kanalını almaqa imkan
 +
verir (bax Tonal teleqraflama).
 +
TEZLİK XARAKTERİSTİKASI—
 +
xətti dinamik sistemin amplitud,
 +
faza, həssaslıq və ya hər hansı baii-
 +
qa parametrinin, onun giripinə da-
 +
xil olan sinusoidal rəqslərin tez-
 +
 +
ə liyindən asılılı-
 +
 +
. RqINI ifadə edən
 +
xarakteristika.Am-
 +
plitud-tezlik, fa-
 +
za-tezlik və s. xa-
 +
rakteristikaları-
 +
na ayrılır. Am-
 +
plitud-tez-
 +
lik xarakte-
 +
ristikası
 +
qurqunun cıxınmın-
 +
dakı sinusoidal
 +
rəqslərin ampli-
 +
tudunun, onun tez-
 +
liyindən asılılı-
 +
qıdır. Xətti dina-
 +
mik sistemin cı-
 +
xıtp və girit har-
 +
MOHHK rəqsləri
 +
arasındakı faza
 +
surutiməsinin gi-
 +
rip rəqslərinin tezliyindən asılı-
 +
lıqı faza-ttezlik xarakte-
 +
 +
istikası adlanır.
 +
 +
EZLİK HCEVİRİCİSİ—1) Elek-
 +
trotexnikada — elektrik gər-
 +
ginliyinin (cərəyanının) tezliyini
 +
dəytidirən qurqu. T.c. idarəolunan
 +
 +
 +
elektrik intiqalının və maqnit guc- E = .
 +
ləndiricilərinin qida sistemlərin- NIR. Elektrik rəqslərinin tezliyini
 +
də muxtəlif tezlikli iki və daha cox ӰLCMƏK ucun elektromexaniki, elek-
 +
dəyinən cərəyan sistemlərini uzlaipi- TRODİNAMİK, elektron, elektromaqnit,
 +
 +
aqnitoelektrik T.-lərdən istifadə
 +
 +
 +
dırmaq ucun və s, məqsədlərlə isti-
 +
fadə edilir. Statik, elektromatın
 +
və kombinə edilmii Q.c. məvcuddur.
 +
Statik T.c. elektromaqnit və ventil-
 +
li olur.
 +
Ə2)Radiotexnikada— radio
 +
siqnalının tezliyini dəyitdirmək
 +
ucun istifadə olunan elektron qurru-
 +
vu. T.c.-nin girininə iki muxtəlif
 +
tezlikli elektrik rəqsi (gərginlik
 +
və ya cərəyan) verilir. T.c.-nin cıxı-
 +
iqındakı rəqslərin tezliyi giriilə ve-
 +
rilən rəqslərin tezliklərinin fərqi
 +
(qəbuledicilərdə), cəmi (vericilərdə)
 +
və ya onların iyktəif kombinasiya-
 +
ları ola bilər. Q.c. tranzistor və ya
 +
tezlikcevirən lampa uzərində qurul- li surətdə tə”sir gestərməsini qəbul
 +
mulp tezlik qarıqidırıcısından və .edən dini-fəlsəfi tə”lim. Allahın
 +
tezlik generatorundan (heterodindən )/ axirətdə olmasını qəbul etməklə T.
 +
ibarətdir. Tezlik cevrilməsi ilə əla- panteizmdən, dunyadakı butun Hadisə-
 +
qədar olan bir sıra radiotexnikiqur- lərdə onun bilavasitə ipttirakını
 +
qular—tezlik sintezatoru, tezlikbo- qəbul etməklə Ovizmdən fərqlənir.
 +
 +
 +
edilir. Radiotezlik və ifrat yuksək
 +
tezlik diapazonlarında elektromaq-
 +
nit rəqslərinin tezliyi rezonans, he-
 +
terodin, rəqəmli və s. elektron T.-i
 +
(dalqaəlcənlər) ilə əlculur. Əlcmə
 +
 +
 +
xətası 10 12=- 5.1071 olan tezlik
 +
etalonları və standartları yuksək də-
 +
qiq numunəvi Q.-lərin bir nəvudur.
 +
Mapqın və mexanizmlərin vallarının
 +
fırlanma tezliyini elcən cihaz tta-
 +
xometr adlanır.
 +
 +
TEİZM (yun. (Heb—allah)—fevqəl-
 +
təbii vucud olmaqla ptəxsi allahın
 +
varlıqrını, onun zəka, iradə ilə bu-
 +
tun maddi və mə nəvi proseslərə giz-
 +
 +
 +
TEYMUR
 +
 +
 +
187
 +
 +
 +
T. klerikalizmin, teologiya və fi-
 +
deizmin ideoloji əsasıdır. T. iuda-
 +
izm, xristianlıq və islam dinləri
 +
cərcivəsində inkipaf etmipdir. T.
 +
terminini ilk dəfə ingilis filoso-
 +
fu R. Kedvort ipnlətmiidir (1743).
 +
TE)REPMRƏP (Theileria)—Theilerii-
 +
Aae fəsiləsindən parazit ibtidailər
 +
cinsi. Retikulo-endoteli sistemi hu-
 +
ceyrələrində və heyvan eritrositlə-
 +
rində parazitlik edir. Teylerioz xəs-
 +
təliyini tərədən bir sıra T. təsvir
 +
olunmuadur. Qaramalda T. appiya(a,
 +
T. raqua, 1. mutans, T. dispar, T.
 +
sergenti, TOİYH BƏ Keunnəpnə T. ovis,
 +
T. hirci, T. recondita, pimal maralla-
 +
rında T. tarandirangiferis: nHKəp Ma-
 +
rallarda T. sequy və s. xəstəlik tərə-
 +
dir. T.-i gəzdirənlər iksod gənələri-
 +
dir. T. istiqanlı heyvanların orqa-
 +
nizmində illərlə, gənələrdə isə 1
 +
nəsil verənədək qala bilir.T. istiqan-
 +
lı sahibin orqanizminə T.-i gəzdirən
 +
gənənin tuӱpurcəyi ilə qidalanma za-
 +
manı kecir.
 +
TEYLERİӦOZ—heyvanların transmis-
 +
siv qan xəstəliyi. Qərədicisi teyleri
 +
cinsindən olan ibtidailərdir. Qər-
 +
bi Avropa, Asiya və Afrikanın bir
 +
cox əlkələrində yayılmıtdır. SSRİ-
 +
də Orta Asiya resp.-larında və Qaza-
 +
xıstanda, Zaqafqaziya və Pimali Qaf-
 +
qazda təsaduf edilir. Xəstəliyin ke-
 +
ciriciləri, əsasən, hialomma cinsin-
 +
dən olan gənələrdir. Xəstəlik gənə
 +
vasitəsilə gecdikdə inkubasiya dəvru
 +
9—12, qanla kecdikdə 19 gun olur.
 +
Xəstə heyvanların limfatik vəziləri
 +
beyuyur, temp-ru yӱksəlir, anemiya,
 +
ək-damar və həzm sistemi pozulur,
 +
əstəlik kəskin gediidə 4—7 gun, ya-
 +
rımkəskin geditidə 16 gӱnədək davam
 +
edir. Xəstə heyvanlar arasında elum
 +
60—8076 Bə daha coxdur. Muali-
 +
cəsi: kimyəvi preparatlardan—xino-
 +
sid, biqumal, plazmosid, sulfantrol,
 +
akaprin və simptomatik vasitələr.
 +
TEYLOR (Tauyoq) Bruk (18.8.1685,
 +
Midlseks, Edmonton—29. 12. 1731, Lon-
 +
don)—ingilis riyaziyyatcısı. London
 +
Kral Cəmiyyətinin uzvu (1712). Funk-
 +
siyanı quvvət sırasına ayırmaq ucun
 +
umumi dustur vermit (bax Teylor sı-
 +
rası), simin rəqsinə dair məsələnin
 +
riyazi eyrənilməsinin baplanqıcını
 +
qoymutidur. Sonlu fərqlər nəzəriyyəsi-
 +
HHH əyrənilməsində beyuk rolu olmuyi-
 +
dur. Q. perspektiv, yırqalanma mərkə-
 +
zi, mərminin ucutu, maqnitlərin
 +
təsiri, kapillyarlıq
 +
də də əsərlər Yazmıtdır.
 +
auyoq) Elizabet (d. 27.2.
 +
London)—amerikan kino akt-
 +
 +
 +
qaripılıqlı
 +
və s. sahələ
 +
TEYLOR (
 +
1932,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
risası. 1939 ildə ailəsi ilə birlik-
 +
də ABİT-a kecmulidur. 1943 ildən ki-
 +
noda cəkilir. 50-ci illərdən ABİT-
 +
ın ən populyar ckino uldurlirmən Dan"
 +
dır. cGunəpq altında (1951), cAY-
 +
venqoq (1953), “Fil gəzintisiə, €Pari-
 +
sodiyaə (hər ikisi 1954), “Gəzlənil-
 +
mədən gecən yaydag (1960), *Batterfild
 +
kӱcəsi, Və (1960), *Kleopatrag (1963),
 +
cVirciniya Vulfdan kim qorxurə
 +
(1966), *Məzhəkəcilərə, *PQıltaqqızın
 +
yumpalmasıq (hər ikisi 1967), 4P1ə-
 +
hərdə yeganə oyunə (1970), *Guzgu cat-
 +
ladıq (1981), -“PTəxsi həyatə (1983)
 +
və s. filmlərdə cəkilmitdir. Dəfə-
 +
lərlə Amerika Elm və Kino Sənəti
 +
Akademiyasının 4Oskarı mӱkafatına
 +
layiq gərulmuitdur.
 +
 +
TEYLOR DUSTURU —x=a nəqtəsində
 +
 +
 +
p—tərtibli /"? (a) terəməsi olan
 +
E(xu funksiyasını x—a fərqinin də-
 +
rəcələrinə nəzərən t dərəcəli cox-
 +
hədli təklində təsvir edən
 +
 +
 +
Kaya) : PA) (saya
 +
 +
 +
 +
 +
 +
ə
 +
- ə (x—a)” 4:
 +
Kİ
 +
ə
 +
— — €) (x—a)" R, (x)
 +
 +
 +
 +
 +
 +
nl
 +
 +
AYCTyYDy, ÖypaHa R,(x) ifadəsi a nəq-
 +
 +
təsinin ətrafında (x—v) fərqinə na-
 +
 +
zərən yuksək tərtibdən sonsuz kicilən-
 +
ğ n
 +
 +
dir, yəni K, (x)=a, (x)(x—4) Bə xoda
 +
 +
iyərtində, a, (x)—0. T.d. təqribi esab-
 +
 +
 +
lamada və funksiyanın tədqiqində
 +
 +
 +
tətbiq edilir.
 +
TEYLOR SIRASI—x=a nəqtəsində
 +
butun tərtibdən tərəmələri olan /(x)
 +
funksiyasının
 +
 +
 +
f(a)-- j (x—a) -- ə (x—a) Dad.
 +
 +
 +
Qıusd
 +
T nl I)
 +
 +
 +
sırası. Bir cox halda mərkəzi a nəq-
 +
təsi olan intervalda /(x) Funksiya-
 +
sına Yıqılır:
 +
 +
 +
(x—a) 2-9,
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
 +
so /4k)(a) 187
 +
1) = :=—=a):* 2
 +
(o) k=0 xil O a) (2)
 +
By aycrypy B. Te/4op nəurp eTAnmpMunüI-
 +
dir (1715). K, (x)=/(x)—5, (x) fərqi
 +
 +
 +
(1)-in qalıq həddi adlanır (5, ilk
 +
 +
 +
p4- 1 həddii cəmidir). ip E. (x)= ()
 +
p əsa
 +
 +
 +
olduqda (2) doqrudur. T.s.
 +
2 P
 +
Af-df 4 di. /
 +
 +
 +
—— “İsa
 +
iəklində də yazılır: a=0 ucun T.s,
 +
 +
 +
nl
 +
 +
 +
 +
 +
 +
(ə /Ko)- 40, 2. 0 za
 +
(p)
 +
az | : o atın.
 +
 +
 +
pəklindədir (bax Mokloren sırası).
 +
T.s. funksiyanın tədqiqi və təqribi
 +
Hesablamalar ucun guclu vasitədir.
 +
TEYLORİZM —-əməyin təikİilİi BƏ is-
 +
tehsalın idarə edilməsi sistemi, 19
 +
əsrin sonu—20 əsrin əvvəllərində
 +
ABIII-na yaranmımdlddır. Elm və texni-
 +
kanın nailiyyətlərindən istifadə et-
 +
 +
 +
məklə fəhlə sinfinin istismarını
 +
gӱcləndirmək və maksimum izafi də-
 +
yər geturmək məqsədi gudur. Amerika
 +
mӱhəndisi F. U. Teylorun (R. CU. Tau-
 +
|oq, 1856— 1915) adı ilə baqlıdır. Tey-
 +
lorun və onun davamcılarının iiilə-
 +
yib hazırladıqı sistem əməyin təpugşi-
 +
li və normalaidırılması, istehsalın
 +
idarə edilməsi, iinci qӱvvəsinin se-
 +
cilməsi, yerlətdirilməsi və haqqının
 +
ədənilməsi metodlarının məcmusun-
 +
dan ibarətdir, əmək məhsuldarlırı-
 +
nın və intensivliyinin xeyli artma-
 +
sına yenəldilmindir. V. İ. Lenin
 +
Teylor sistemini ctər təkduӱrməyin cel-
 +
miə sistemiə (Əsər. tam gkulliyyatı,
 +
c. 23, səh. 20), insanı maqpının əsa-
 +
rəti altına almaq sistemi (yenə orada,
 +
c. 24, səh. 395) adlandırmındır. V. İ,
 +
Lenin Teylor sisteminin ziddiyyətlə
 +
və ikili xarakterinə diqqət .yetirə-
 +
rək, ondakı səmərəli unsurləri uzə
 +
cıxarmaq və onlardan yaradıcılıqla
 +
xt tala etməyi təvsiyə etmiiydir.
 +
V,. İ. Lenin onları c... ipi vaxtının
 +
qısaldılması ilə, istehsalda və əmək
 +
təpkilində yeni usullardan zəhmət
 +
kei əhalinin ipi quvvəsinə hec bir
 +
zərər dəymədən istifadə edilməsi iləm
 +
(yenə orada, c. 36. səh. 154) birləit-
 +
dirməyi tələb etmitdir. T.-in V. İ.
 +
Lenin tərəfindən təhlili və bu sis-
 +
temdən istifadəyə dair tevsiyələri
 +
SSRİ-də əməyin elmi təikili əsasla-
 +
rının iplənilməsində bəyuk rol oy-
 +
namhpipdır. T. kapitalist əlkələrində
 +
tətbiq olunan muasir əməyin təpkili
 +
sistemi ucun də əsas olmuiy və məhsul-
 +
dar quvvələrin, xususilə elmi-texni-
 +
ki inqilabın inkitafındakı dəyi-
 +
iikliklərin təqsiri altında təka-
 +
mul etmipdir.
 +
 +
-TEYMƏNİLƏR—Əfqanıstanda yapta-
 +
yan xalq. Caharoymaq tayfa birliyi-
 +
 +
 +
nə daxildirlər. Dindarları musəl-
 +
mandır (bax Caharoymaq).
 +
TEYMUR, Əmir Teymur, Tey-
 +
 +
 +
murləng, Topal Teymur (49.
 +
4.1336, indiki Qati-
 +
qadərya vil.-nin
 +
Xoca İlqar k.—18.
 +
2.1405, Otrar i1.:
 +
Səmərqənddə Əmir
 +
Teymur məqbərəsin-
 +
də dəfn olunmui-
 +
dur)—Orta Asiya
 +
devlət xadimi, sər-
 +
gərdə, əmir. Tey-
 +
murilər imperiya-
 +
sının banisi.
 +
Turkləimiti bar-
 +
las tayfasından-
 +
dır. 1361 ildə
 +
run yanında xidmətə girmiiy və
 +
Qaqadərya vil.-ni = idarə etmiit-
 +
dir. Sar dizindən və ciynindən al"
 +
dıqrı yaradan ayaqı qatlanmadırına
 +
gərə ona cTeymurləngə (Topal Teymur)
 +
ləqəbi verilmitiidi. Səmərqənd və
 +
Bəlx hakimi Huseynlə ittifaq bar-
 +
layıb, uzun muddət - Toqluq Teymura
 +
və onun oqlu İlyas Xocaya qariı mu-
 +
barizə aparmıtqdır. 1366 ildə T. və
 +
Huseyn Səmərqənddə sərbədarilər us-
 +
yanını yatırdılar. Hakimiyyət uR-
 +
runda mubarizədə 1370 ildə Huseynə
 +
qalib gələn T. əmir titulu qəbul edə-
 +
rək Cingiz xanın nəsli adından Ma-
 +
vəraunnəhri tək idarə etməyə bapla-
 +
dı. Səmərqənd dəvlətin paytaxtı ol-
 +
du. T. hakimiyyətini məhkəmləndir-
 +
məkdə kecəri ə”yanlara, oturaq Feo-
 +
dallara, xususilə musəlman ruhani
 +
 +
 +
 +
 +
 +
Toqluq Teymu-
 +
 +
 +
188
 +
 +
 +
TEYMUR ELCİN
 +
 +
 +
 +
 +
 +
lərinə arxalanırdı. 1380 ildən T.-
 +
un ipptalcılıq yurutiləri daha da
 +
geniiləndi. 1 ildə o, Sultaniyyə-
 +
ni tutub Təbrizə, Naxcıvana, Qarsa,
 +
Tiflisə, P1əkiyə, Qəbələyə, Qarabaqa
 +
hucum etmip, 1387 ildə Salmas, Ur-
 +
miyə və Maraqadan gecib Gilana, ora-
 +
dan isə Səmərqəndə qayıtmındı. T.
 +
 +
 +
sonralar cbetp illikə (1392 ildən) və :
 +
Yeyii illikə (1399 ildən) yurutilər f
 +
 +
 +
zamanı da Azərb.-a hucum etmitdi.
 +
Uzun mubarizədən sonra Qızıl Orda
 +
xanı Toxtamıta qalib gəlib xanlı-
 +
qın paytaxtı Saray Bərkəni və s. iyə-
 +
hərləri talamıt, 1398 ildəHindista-
 +
na hucum edərək Dehlini tutmupdu.
 +
T. 1400—01 illərdə Sivas, it və
 +
Baqdadı iiyeal etmipi, Anqara vuru:4-
 +
masında (1402) Turkiyə, sultanı İl-
 +
dırım Bayazidə qalib gəlmiizdi (1Pir-
 +
vanpah 1 İbrahim və PTəki hakimi
 +
Sidi Əhmədin hərbi dəstələri də T.-
 +
tərəfində vurupturdu). 1404 ildə
 +
T, Səmərqəndə qayıtmı:l, Cinə hucum
 +
ərəfəsində xəstələnib əlmutdur.
 +
 +
.qun ippqalcılıq, talancılıq məq-
 +
sədi dapıyan hərbi yurutpləri bir cox
 +
xalqın sosial-iqtisadi və mədəni in-
 +
kipafına zərər vurmupdu. İptal
 +
olunmuit yerlərin əhalisinə dəhttətli
 +
divan tutulurdu: 1383 ildə İsfahan-
 +
da 70 min, 1401 ildə Baqdadda 90 min
 +
adam qılıncdan gecirilmiyldi. Mu-
 +
haribələr zamanı əldə edilmipt Bap-
 +
devlət, əsir alınmın me”marlar, sə-
 +
nətkarlar və s. Mavəraunnəhrə“ gen=-
 +
DƏ kr, orada (xususilə Səmərqənd-
 +
x dəbdəbəli saraylar, məscidlər və
 +
s. tikilirdi. |
 +
 +
 +
Ədə Məmmədov R., Piriyev
 +
V., Teymurləngin Əlincə səfəri, €EnM
 +
və həyatə, 1977, F9, ANkubovskiN
 +
A. 10., Timur, c“Voprosı istoriiz, 1946,
 +
CC 8—9: Alizade A. A., Sopialıno-
 +
akonomiceskan i politiceskan istoria
 +
Azerbagdjana X1P—XQTU vv., B., 1956:
 +
Novoselıpev A. P., Ob istoqrices-
 +
 +
 +
koN openke Timura, cVoprosı istoriiz,
 +
1973, Nə 2. —
 +
 +
 +
TEYMUR ELCİN (Teymur Suleyman
 +
oqlu Əliyevin təxəllusu:z d. 28.3.
 +
1924, PTupqa)— Azərb. sovettpairi. 1945
 +
ildən Sov.İKP uzvu. FQar qız (1955),
 +
cQulaq asın danıpımə (1960), “Qız-
 +
ulduz, Yapar və Nur nənəq (1962),
 +
c Bahar, adlar, utaqlarə (1966), cUslaq-
 +
laraq (1968), *Səzlər, nəqmələr, narıl-
 +
ə“ yanıltmaclargı (1969), “Laylalarə
 +
(1971), eIHəkəpuM, nyayMmə (1977), eTor-
 +
py" öaöaHsıH “Harbın araqbışs (1982) Bə s.
 +
ile”r və poema kitabları utaqlara həsr
 +
olunmulpdur. Bir sıra ppe/yrlərinə
 +
mahnı bəstələnmitdir. K. Cukovski,
 +
S Mapıuax və Ö.-HHAH TƏPMYMƏTƏpH
 +
(eToparFa)bıH HƏFMƏCHə kKHTaÖBI, 1979)
 +
var. Əsərləri SSRİ xalqları dillə-
 +
rinə və bir sıra xarici dilə tərcumə
 +
edilmipdir. ərb.SSR Nazirlər So-
 +
vetinin Devlət Radio və Televiziya
 +
Verilitləri Komitəsinin sədri (1957
 +
—64), Azərb. KP MK Təbliqat və Təqi-
 +
viqat PPe bəsinin mudiri (1964—75)
 +
vəzifələrində ipləmipdir. Azərb.
 +
SSR mədəniyyət nazirinin muavinidir
 +
(1975 ildən). Azərb.SSR Ali Soveti-
 +
nin (O—8-ci caqırıli) deputatı ol-
 +
muldur. 2 orden və medallarla təl-
 +
tif ən.
 +
 +
TEYMUR MAHMUD (ə ka 2) (16.6.
 +
1894, Qahirə—25.8.1973, İsvecrə) —
 +
ərəb yazıcısı (Misir). Qahirədə Ərəb
 +
DİLİ akademiyasının həqiqi uzvu.
 +
Misir ədəbiyyatında realist novella
 +
 +
 +
“gələn T.M.
 +
 +
 +
janrının banilərindəndir. Yaradı-
 +
cılıqına A, P. Cexovun və G. de
 +
Mopassanın tə"siri olmutdur. Rea-
 +
list hekayə |“PQeyx Cӱmə və bapqa he-
 +
kayələrə, *“Miptvallı dayı və baqiqa
 +
hekayələrə (hər ikisi 1925), “Kucə
 +
musiqicisiə (1953) və s. topluları),
 +
roman |4“PQamruxq (1958), “Mavi fə-
 +
nərlərə (1960)) və pyeslərin muəlli-
 +
idir. Ədəbiyyatiqunaslıqa dair əsər-
 +
 +
 +
ləri var.
 +
Əsərləri: Hekayələr, cAzərbay-
 +
canı, 1957, Xə 3, Hekayələr, “Misir heka-
 +
 +
 +
yələriq kitabında, B., 1957
 +
Sinie fonari, “
 +
da Alizade Ə. A., Maxmud Tev-
 +
mur, M., 1983.
 +
TEYMUR MƏLİK (13 əsrin 1-ci ya-
 +
rısı)—Xocənt hakimi, sərkərdə. Mon-
 +
qolların Orta Asiyaya hucumu zama-
 +
nı Xocənti tərk etməyə məcbur olan
 +
T.M. Sırdəryadakı adalardan birin-
 +
də tikdirdiyi qalaya cəkilmiiy (1220,
 +
aprel) və duplmənlə mubarizə apar-
 +
mıpdı. Onun dəstəsi Urgənc pt.-nin
 +
mudafiəsinə fəal kəmək gestərirdi.
 +
1220 ildə ə dəstəsinə qalib
 +
rəzmtah Cəlaləddinlə
 +
birlikdə Xorasan və Əfqanıstanda
 +
monqollara qariı mubarizəni davam
 +
etdirdi. T.M.-i monqollar əldur-
 +
 +
 +
:, Pevx Djuma,
 +
970
 +
 +
 +
.
 +
.. "
 +
 +
 +
MYLLAYD. ,
 +
TEYMURİLƏR—1370—1507 illərdə
 +
 +
 +
Teymurilər dəvlətində hakimiyyətdə
 +
olmup sulalə. Banisi Teymur idi.
 +
Teymur hələ saqlıqında dəvləti orlan-
 +
ları və nəvələri arasında bəlutidur-
 +
mulpdu. T.-in gergəmli numayəndələ-
 +
ri: Teymur 1370—1405), PPahrux
 +
11409—47, 1396—1409 illərdə Xora-
 +
san hakimi), Uluqbəy (1447–—-49: 1409—
 +
47 illərdə Mavəraӱnnəhr hakimi),
 +
Əbu Səid (1458—69. 1451—58 illərdə
 +
Mavəraunnəhr hakimiy. 1500 ildə
 +
Məhəmməd Pyeybani batida olmaqla Ke-
 +
cəri əzbəklər Mavəraunnəhri tutdu-
 +
lar. Xorasan T.-in əlində qaldı: bu-
 +
ranı 1470—1506 illərdə Sultan Hu-
 +
seyn Baykara, 1506—07 illərdə. Badi
 +
əz-Zaman idarə etmiptdir. 1507 ildə
 +
Məhəmməd Pyeybani Heratı tutdu. T.
 +
nəslindən olan Babur 1526 ildə Hin-
 +
distanda Beyuk Morollar sulaləsi-
 +
nin (1526— 1858) əsasını qoydu.
 +
TEYMURİLƏR --Əfqanıstanda yaila-
 +
yan xalq. Caharoymaq tayfa birliyinə
 +
daxildirlər. Dindarları musəlman-
 +
dır. T.-in bir hissəsi İranda (Xora-
 +
sanda) yapayır (bax Caharoymaq).
 +
TEYMURİLƏR DƏVLƏTİ—orta əsr
 +
feodal devləti (1370—1507). Banisi
 +
Teymur idi. Teymurun hakimiyyətinin
 +
son illərində Mavəraunnəhr, Xarəzm,
 +
Xorasan, Pəncab, Ara, Dəb
 +
və Zaqafqaziyanı əhaqə edirdi.Teymur
 +
ippral etdiyi əlkələri oqlanlarına—
 +
Xorasan, Curcan, Mazandaran və Sis-
 +
tanı (mərkəzi— Herat) PQahruxa,Qərbi
 +
İran, Azərb., İraq və Ermənistanı
 +
(mərkəzi— Qəbriz) Mirantaha, Cənubi
 +
anı (mərkəzi—PTiraz) Ӧmər pteyxə,
 +
Əfqanıstan və ptimali Hindistanı
 +
(mərkəzi—Qəznə, sonra Bəlx) Pirmə-
 +
həmmədə soyurqal vermipdi. Ayrıca
 +
dəvlət aparatı, qopunu olan bu ulus-
 +
ların mərkəzi dəvlətə tabeliyi, əsa-
 +
sən, toplanan verginin bir hissəsi-
 +
ni gendərməkdən və əmirin Hərbi
 +
yuӱrulilərində iptirakdan ibarət idi.
 +
Mərkəzi dəvləti, əsasən, icra, maliy-
 +
yə və hərbi iqqlərə baxan divanlar
 +
idarə edirdi. Din, pqəriət və məhkə-
 +
mə iplərinə qazı və ipeyxulislam ba"
 +
 +
 +
xırdı. T.d. hərbi-feodal zuӱlmu Y3ə-
 +
rində qurulmutdu, Kəskin sosial zid-:
 +
diyyətlər sinfi mubarizəyə səbəb olur-
 +
du. Eyni zamanda dal cəkgipmələ-
 +
ri də gӱclənirdi. 1507 ildə Məhəm-
 +
məd PYeybaninin bapcılıq etdiyi ke-
 +
cəri əzbəklər Orta Asiya və Xorasa-
 +
nı tutdular: T.d. suqut etdi.
 +
 +
Əd. Bartolıd V. V., Uluqbek
 +
İ eqo vreml, da. T 7. 2, M., 1964: İz
 +
istorii Uluqbeka, Tapykent, 1965, İsto-
 +
ril UzbekskoN SSR s drevnenVtpix vremen
 +
da napix dneN, Tapykent, 1974.
 +
 +
 +
TEYMURLƏNG—bax Teymur.
 +
TEYMURMUSKƏNLİ—Azərb.SSR Qu-
 +
badlı r-nunda kənd. T. sovetliyinin
 +
mərkəzi. R-n mərkəzindən 15 km :pm.-q.-
 +
də, Bərgutpad cayının sahilində, dar
 +
ətəyindədir. ƏH. 254 (1985), heyvan-
 +
darlıq və taxılcılıqla məptruldur.
 +
Orta məktəb, klub, kitabxana, ti
 +
Məntəqəsi m.
 +
TE)VMYPTALInHAP — Hpanna (əcacən
 +
Guӱrkan əyalətində) yapayan turgdilli
 +
tayfa, qacarların ə Dindar-
 +
ları musəlmandır. Əsasən maldar-
 +
lıqla məmul olurlar.
 +
TEYYYEBAİNİ —e.ə. 7 əsrin 1-ci Ya-
 +
rısı—b əsrin əvvəllərində MƏBMYA
 +
olmutp Urartu ptəhəri. Narınqala xa-
 +
rir Yerevan ətrafındakı
 +
 +
rmir-Blur təpəsindədir. B. B. Pn-
 +
otrovskinin apardıqı qazıntılar
 +
(1939 ildən) zamanı monumental bina
 +
qalıqları (təqr. 150 e”malatxana, ta-
 +
xıl və caxır anbarları və s.) ai-
 +
kar edilmitdir. Planlı, muxtəlif
 +
tipli yapayıtp evlərindən ibarət iə-
 +
hər Narınqala ətrafında yerlətir-
 +
di. T. Urartu canitininin iqamətga-
 +
Hı olmӱtdur. PTəhərdə əsasən, sənət-
 +
kar və əkincilər yappamıtidır. T.-dən
 +
coxlu silah, sənətkarlıq numunələri,
 +
bəzəklər, muxtəlif gətirilmə əilya-
 +
lar, mixi yazılı gil levhələr və s.
 +
tapılmıpdır. T.-ni e.ə. təqr. 585
 +
ildə skiflər və yerli tayfalar da-
 +
qıtmıtidılar. T. tapıntıları Ermə-
 +
nistan Tarixi Muzeyində (Yerevan) və
 +
Ermitajda (Leninqrad) saxlanılır.
 +
 +
Əd.: Karmir-Blur, t. 1—3, Erevan,
 +
 +
1950—55, PiotrovskiNn B. B., He“
 +
kusstvo Urartu 8—6 vv. do n.ə., L., 1962:
 +
 +
BEEKOHOH . M., Urartskie pisv"
 +
mai dokumentı, M.—L., 1963, Arutgən-
 +
an N. V., Novıe urartskie nadpisi,
 +
Erevan, 1966,
 +
 +
 +
TEYIYYONLAR USYANI—1771—1802
 +
illərdə Vyetnamda kəndli muharibə-
 +
si. Usyan, Cin və Nquyen klanlarının
 +
ara muharibələrindən daha cox zərər
 +
 +
 +
cəkən Qeytpon r-nunda baplandı. Cin-
 +
lilərlə ittifaqa girən usyancılar
 +
uc qardap—Nquyen Nyak, Nquyen Hue
 +
 +
 +
və Nquyen Lının batcılıqı :ilə
 +
1776—80 illərdə Nquyenlərə qariı
 +
bir sıra hərbi yurutilər təpkil et-
 +
dilər və onları Siama qovdular.
 +
1784 ildə teylponlar Cənubi Vyetnama
 +
soxulmupl Siam ordusunu darmada-
 +
qın etdilər. 1786 ildə onlar YYima-
 +
li Vyetnama yurupl təpkil edərək
 +
cinlilərin hakimiyyətinə son qoydu-
 +
lar. Əlkə teyponların hakimiyyəti
 +
altında birlətdi. Nquyen Hue e3Y”
 +
nu Kuanq Cunq adı ilə imperatore lan
 +
etdi. 1788 ildə T.u.-nın yeni mərhə-
 +
ləsi baplandı. 1789 ildə Kuanq CUnN-
 +
qun baptcılıqı ilə usyancılar əlkəyə
 +
soxulmuti 200 minlik mancur ordu-
 +
sunu darmadaqın etdilər. lkənin
 +
mustəqilliyini tə min etdikdən son-
 +
ra teylponlar kəndlilərin xeyrinc
 +
 +
 +
iqtisadi islahatlar kecirməyə batla-
 +
dılar. 1792 ildən teyponlar devləti
 +
suquta uqramaqa bapladı. 1802 ildə
 +
uyen Anın bapcılıq etdiyi cənub
 +
feodalları Fransanın yaxından kə-
 +
ə2TEKA (yun. (heK2e—saxlanılan yer,
 +
anbar, yemik)—kulliyyat və onun sax-
 +
landıqı yerə, inaya aid murəkkəb
 +
səzlərin tərkib hissəsi (məs., disko-
 +
teka, kartoteka, Filmoteka və s.).
 +
TEKELİ—Qazax.SSR Taldı-Kurqan
 +
vil.-ndə itəhər. D.y. st. Qurqupun-sink
 +
kombinatı, kərpic z-du, trikotaj və
 +
tikipz f-kləri var. Tikinti material-
 +
ları istehsal olunur.
 +
TEKKEREY (Thaskeqau) Uilyam Mey-
 +
kpis (18.7.1811, Hindistan, Kəlkətə—
 +
24.12.1863, London)—ingilis yazıcı-
 +
sı. 19 əsr ingilis realist romancı-
 +
lar nəslinin gərkəmli numayəndələ-
 +
rindəndir. Varlı mustəmləkə məqmuru
 +
ailəsində doqulmutt, Kembric un-tin-
 +
də oxumulpdur (1829—30). Uzun muddət
 +
səyahət €TMHH, jurnalist və kərika-
 +
tӱracı rəssam olmutidur. Burjua cə-
 +
miyyətinin sosial və mənəvi-əxlaqi
 +
eybəcərliklərinin iftası T. yaradı-
 +
cılıqının əsas ideya-bədii en.
 +
dur: “Cnoönap KHrTaöbiə (1847), ellləh-
 +
rətpərəstlik yarmarkası (1848),c Pen-
 +
dennisə (1850), cNyukomlarə (1855)
 +
və s. romanları, *Ketrinə (1840) poves-
 +
ti. “XX PT əsr ingilis yumoristləriə
 +
(1853) adlı ədəbi-tənqidi ocerklər
 +
kitabı, parodiyaları, məktubları var.
 +
T. muxtəlif ipərtiliklərdən, mifolo-
 +
ji motivlərdən, parodiya və rəmzlər-
 +
dən istifadə etməklə, sosial satira-
 +
nın və realizmin təsir gucunu ar-
 +
tırmıtp, satirik-yumoristik romanın
 +
yeni nevunu yaratmıtdır. Marksizm
 +
klassikləri T.-in yaradıcılırını
 +
KCƏK THİMƏTTƏHAHDMHULTƏD.
 +
. Ə ə ə Sobr. ənə t. 1—12, M.,
 +
g "ə yenizarova M. Y. və bat-
 +
ranapnı, XIX əsr xarici ədəbiyyat tarixi,
 +
B., 1964: İvapeva V., TekkereN-
 +
satirik, M., 1958, yenə onun, Anqlii-
 +
skiN realisticeskiN roman XIX veka v
 +
eqo sovremennom zvucanii, M., 1974,
 +
TEKLE Afevork (d. 22.10.1932) —
 +
efiop boyakarı, qrafik, heykəltərait.
 +
SSRİ Rəssamlıq Akademiyasının fəx-
 +
ri uzvu (1983). London un-tinin zə-
 +
rif sənətlər fakultəsini bitirmiit-
 +
dir (1953). T. portret-alleqoriyalar
 +
AHA Efiopiyaə, 1963), mənzərələr,
 +
-akvarellər və kitab illustrasiyala-
 +
rı cəkir, bədii tərtibat və monumen-
 +
tal dekorativ sənət (Əddis-Əbəbədə-
 +
ki Afrika evinin vitrajları, 1961—
 +
63), habelə heykəltəratilıqla (knyaz
 +
Makonnenin at ustundə monumenti,
 +
tunc, 1960-cı illər, Əddis-Əbəbə)
 +
məpqul olur. T.-nin yaradıcılıqın-
 +
da Afrika xalqlarının istiqlaliyyət
 +
mubarizəsi muhum Yer tutur.
 +
TEKODONTLAR (Thesodopia)—ar-
 +
xozavrlar yarımsinfindən nəsli Kə-
 +
silmip surunən heyvan tam dəstəsi.
 +
Trias dəvrundə yatlpamınlar. İki dəs-
 +
təsi (psevdozuxilər və fitozavrlar)
 +
varmı. Butun T.-ın diilərinin Qu-
 +
rulupu umumi olub, alveollarda Yer-
 +
ləpmipdir. Yırtıcı imipt. bə zilə-
 +
ri iki ayaq uzərində hərəkət etminq
 +
lər. T. təkamӱl cəhətdən muhum qrup-
 +
dur. Timsahlar, dinozavrlar"və ucan
 +
gələzlər, həmcinin qullar T.-naH TƏ-
 +
itilər. | | ə
 +
EKC (nar. (exo—toxuyuram, hərurəm)
 +
—sapların və ya liflərin qalınlı-
 +
 +
 +
TEKTONİK ƏRTUK
 +
 +
 +
qıNI xarakterizə edən xətti sıxlıq
 +
vahidi (onların kutləsinin DƏ
 +
nisbəti). 1 T.=1 q/km=1 mq/m. SSRİ-
 +
də 1956 ildən tətbiq edilir.
 +
 +
TEKSTOVİNİT—sun”i dəri nəvӱ:
 +
pambıq parcaların (bez və ya mitkal
 +
ӱzərinə polivinilxlorid ərtuyu cək-
 +
məklə alınır. Mebel və avtomobil-
 +
 +
 +
lərin oturacaqlarına uz cəkmək, TA-
 +
lantereya mə”mulatları hazırlamaq
 +
 +
 +
və s. n istifadə edilir. |
 +
TEKSTOLİT lat. Çexbiz—parca --
 +
Yun. 1(hoz—dat) — sintetik qatran
 +
 +
 +
(birlətdirici maddə) hopdurulmuiil
 +
bir necə qat parcadan (doldurucudan)
 +
ibarət laylı plastik material. Dol-
 +
durucu hazırlamaq uçcun iplədilən
 +
liflərin təbiətindən asılı olaraq
 +
adi T. (əsasən, pambıq, sun”i və sin"
 +
tetik uzvi liflər), speklotekstolit
 +
və asbotekstolit (asbest lifi) nəvlə-
 +
ri vardır. Birlətdirici maddə ki-
 +
mi, əsasən, fenol-formaldehid qat-
 +
anları, krezol- və ksilenol-alde-
 +
id, karbamid qatranları, poliamid
 +
və s. iptlədilir. T.-in əzu asbo-və stek-
 +
lotekstolitlərdən xeyli yunguldur
 +
(sıxlıqı 1,3—1,4 q/sm?), istiliyi az
 +
kecirir, mexaniki e”mal olunur, və-
 +
rəq, mil və boru iəklində istehsal
 +
edilir. T.-dən dili carx, yataq (pod-
 +
iipnik) icliyi, qasnaq, oymaq, elektro-
 +
texniki detallar (məs., paylayqidı-
 +
rıcı ləevhə) və s. istehsalında, as-
 +
botekstolit isə friksion material
 +
kimi və raketlərin istilik muhafi-
 +
zəsində ipplədilir.
 +
TEKSTOLOGİYA (lat. textus—nap-
 +
ca, birləlmə, mətn--...logiya)—bax
 +
Mətniyuӱnaslıq,
 +
TEKSTU RA—polikristallarda kris-
 +
talların, bərk amorf cisimlərdə isə
 +
molekulların nizamlı duzulupqunun
 +
muəyyən istiqamətdə ustunluk tətikil
 +
etməsi, Bu, materialların xassələ-
 +
rində anizotroplura səbəb olur. T. me-
 +
xaniki gərginliyin, istiliyin, elekt-
 +
rik və maqnit sahələrinin tə”sirin-
 +
dən əmələ gəlir. İki nəvdur: muçəy-
 +
yən oxa nəzərən T., mustəviyə nəzərən
 +
T. Kutləvi kristallamma, adsorbsi-
 +
ya, faza kecidi, materialların mux-
 +
təlif vasitələrlə emalı və s. za-
 +
manı yaranır. T. uzrə hazırlanmıi
 +
materiallardan texnikada geniiy is-
 +
tifadə edilir.
 +
TEKTANDER (7—1614)—Stefaı Ka-
 +
kptiın bəlicılıqrı ilə alman impera-
 +
toru 1 Rudolfun (1552—1612) Səfə:
 +
pilər sarayına gəndərdiyi səfirli-
 +
Yin katibi. 1602 ildə Praqadan yola
 +
dulmən numayəndə hHey”əti Moskva—
 +
Volqa— Xəzər yolu ilə 1603 ildə Lən-
 +
kərana catdı. Kakai Lənkəranda əl-
 +
duyundən səfirliyə T. baicılıq et-
 +
di. T. 1 PQah Abbasla Osmanlı impe-
 +
riyası əleyhinə ittifaq baqlamaq ba-
 +
rədə. danıplıqlar apardıqdan sonra
 +
1604 ildə vətənə dəndu. Oqun 1 Ru-
 +
dolfa təqdim etdiyi gundəliyində
 +
Azərb. ipəhərləri, yerli əhalinin məpt-
 +
quliyyəti, adət və ən”ənələri, Xəzər
 +
dənizi, Səfəvi—Osmanlı muharibə-
 +
ləri və s. haqqında da mə”lumat var.
 +
Əd.. Putepestvenniki ob Azerbab-
 +
djane, B., 1.
 +
 +
 +
TEKTOGENEZ—Yer qabıqının tek-
 +
tonik strukturlarını əmələ gətirən
 +
tektonik hərəkət və proseslərin məc-
 +
musu. cT.ə terminini 1930 ildə alman
 +
geoloqu E. Harman kr etmitdir.
 +
TEKTӦNİK QIRILMA, tekto-
 +
 +
 +
189
 +
 +
 +
nik yarılma — Yer qabıqında
 +
tektonik hərəkətlər və suxurların
 +
deformasiyası zamanı yaranan cat.
 +
T.q. zamanı ayrılmınq suxur parca-
 +
 +
 +
ları onun qanadlarını əmələ gəti-
 +
) rir. Qırılma qanadlar yerini dəyit-
 +
 +
 +
mədən (tektonik cat) və dəyitməklə
 +
(qırılma yerdəyitməsi) bat verə bi-
 +
lər. Yerdəyitimə ilə bap verən T,q,
 +
bir necə cur olur: ufuqi yerdəyitnmə
 +
(qanadların ppaquli və maili HNaT Y3-
 +
rə ufuqi yerdəyinməsi), fay (qırı-
 +
lıb-dutimə), əks fay (qırılıb-qalxma),
 +
yeməkdir, tektonik ərtuk və s.
 +
.q.-nın əlcusu və yerdəyinmənin amp-
 +
litudu muxtəlif olur. Yerdəyitmədən
 +
baqi verən tektonik catlar bir necə
 +
m-dən cox olmur. Qırılma yerdəyin-
 +
məsinin uz. bir necə Om olan catdan
 +
Yer qabıqını və Yer mantiyasının
 +
ust hissəsini kəsən dərinlik yarıq-
 +
larınadək ola BƏR,
 +
TEKTONİK DEFORMASİYA—Yerin
 +
dərinlik quvvələrinin tə”siri ilə su-
 +
xur kutlələrinin həcminin, yatım
 +
formasının, daxili strukturunun də-
 +
yipməsi. İstiqamətləndirilmin quv-
 +
vələrin tə”sirindən uc nev deforma-
 +
siya əmələ gəlir: elastik, plastik və
 +
qırılma. Yer qabıqında ən cox plas-
 +
tik və qırılma deformasiyaları ya-
 +
yılmıpdır. Plastik deformasi-
 +
yada mineralların ayrı-ayrı dənələ-
 +
ində translyasiya yerdəyitlməsi ilə
 +
anaptı dənələrin birinin digərinə
 +
nisbətən diferensial yerdəyiptməsi də
 +
6am verir. Qırılma deformasiya-
 +
sı mineral dənələrinin xırdalanma-
 +
sı, cat, yarıq və s.-nin əmələ gəlmə-
 +
si ilə mutpayiət olunur.
 +
TEKTONİK YARILMA–iri qırıl-
 +
ma pozulması. Beyuk uzunlura və enə
 +
malik olub, dərinliklərə qədər yayı-
 +
lır. Adətən lar tektonik struk-
 +
turların arasında baiy verir və uzun
 +
 +
 +
muddətdə inkiYyaf edir. Bax Tekto-
 +
 +
 +
nik qırılma,
 +
 +
TEKTONİK KONTAKT—muxtəlif
 +
yalplı, tərkibli və məniəli suxur-
 +
ların tektonik qırılma səthi uzrə
 +
toxunması. T.k. ucun suxurların
 +
əzilməsi, brekciyalatması, səthində
 +
şӱrtunmə cizgilərinin və surtunmə
 +
aynasının olması xarakterikdir.
 +
TEKTONİK ƏRTUK —altdan az me-
 +
yilli, yaxud hamar səthlə hududlan-
 +
mı1P VƏ əz əvvəlki yerindən hHorizon-
 +
tal istiqamətdə bir necə km-dən 100
 +
və daha cox km-dək yerini dəyimii
 +
qalın (bir necə yuz m-dən bir necə km-
 +
dək) suxur kompleksi. Əsasən, muxtə-
 +
lif yaqilı geosinklinal sistemlərin
 +
ərazisində rast gəlir. T.e. bunevrə-
 +
sində yatan və muhum horizontal Yer-
 +
dəyitiməyə məqruz qalmayan suxurlar
 +
avtoxton, T.e. suxurları isə allox-
 +
ton adlanır. T.e. və onun bunəvrəsi-
 +
nin eyniyaplı suxurları əksər hal-
 +
larda tərkibinə, əmələgəlmə iqəraitinə
 +
gərə kəskin fərqlənir və qırımtıq-
 +
TİBIFbIH muxtəlif paleocoqrafi 30-
 +
nalarına aid olur. Ortuyun geosing-
 +
linal sistemlərdə ba:p verən eninə
 +
horizontal sıxılma və bu geosinkli-
 +
nallardan yaranan daqları təpkil
 +
edən suxurların aqırlıq quvvəsinin
 +
təqsiri ilə suruttməsi nəticəsində
 +
əmələ gəlməsi guman edilir. T.e. ilk
 +
dəfə 19 əsrin axırında Alp d-rın-
 +
da təsvir edilmitdir. SSRİ-də iri
 +
1.e.-lər Karpat d-rında, Qafqaz,
 +
Ypan, Tianmanna və. Koryak yaylasın-
 +
da muəyyən edilmipdir. Azərb.SSR-
 +
 +
 +
190 TEKTOHHK XƏPHTƏ
 +
 +
 +
də Basqal (İsmayıllı r-nu) və Ast-
 +
raxankada (PLamaxı r-nu) var.
 +
TEKTONİK XƏRİTƏ —ayrı-ayrı re-
 +
gionların, yaxud butun Yer kurəsi
 +
ərazisində Yer qabıqının qurulupu-
 +
nu təsvir edən və onun inkitpafının
 +
əsas mərhələlərini əks etdirən xəri-
 +
təs geofiziki və s. mə”lumatlardan
 +
istifadə edilərək geoloji xəritə us-
 +
tӱndə tərtib olunur. İki əsas kateqo-
 +
riyaya bəlunur: struktur T.x. (tekto-
 +
HHK strukturların morfologiyasını
 +
əks etdirir) və sırf T.x. (morfologi-
 +
ya ilə yanaptı onların əmələgəlmə ta-
 +
rixini, inkipaf mərhələlərini və
 +
maqmatizmin tektonika ilə əlaqəsini
 +
əks etdirir). T.x. Yer qabıqının bu
 +
və ya digər sahəsinin geosinklinal
 +
(yӱksək mӱtəhərrik) vəziyyətdən nisbə-
 +
tən mehkəmlənmit qırhipıqlıq vəziy-
 +
yətinə gecməsi vaxtına gərə (əsas qı-
 +
rıtzpıqlıq epoxasının yatpına gərə)
 +
aparılan rayonlapdırma prinsipi
 +
əsasında tərtib olunur. Okeanların
 +
geologiyasının əeyrənilməsi ilə əla-
 +
qədar olaraq T.x.-nin tərtibinin yeni
 +
prinsipi hazırlanmındır.
 +
TEKTÖHHK hƏPƏKƏTHƏ P— Yer qa-
 +
bıqında və əsasən, Yerin mantiyasın-
 +
da fəaliyyət gestərən və qabıqdakı
 +
suxurları deformasiya edən quvvələ-
 +
rin Yer qabıqında yaratdıqı mexani-
 +
ki hərəkətlər: eyni vaxtda cox beyuk
 +
ərazini əhatə edir. Geodezik əlcu
 +
ipləri ilə muəyyən edilmitdir ki,
 +
butun Yer səthi fasiləsiz hərəkətdə-
 +
dir. Bu hərəkətlərin sur”əti ildə
 +
1/100-dən bir necə 10 mm-lərə qədər-
 +
dir. T.H. deformasiyaya məruz qalan
 +
suxurların kimyəvi tərkibi, mineral
 +
tərkibi və daxili quruluqpu ilə əla-
 +
qədardır. Təzahur forması, əmələgəl-
 +
mə dərinliyi, yaranma mexanizmi və
 +
səbəblərinə gərə mӱxtəlif olur. T.H.
 +
epeyrogenik və orogenik, yavat (əsri)
 +
və tez, ufuqi və ilaquli, yəenəldil-
 +
mi və ehtizazi, bapvermə vaxtına
 +
gərə muasir, yeni və qədim T.H.-ə ay-
 +
rılır. T.H. nəticəsində Yer səthinin
 +
siması dəyitir.
 +
TEKTӦNİK CƏKƏKLƏR—tektonik
 +
hərəkətlərin Yer qabıqkında yaratdıqı
 +
cəkəklərin umumi adı. Yer qabırı
 +
təkamulunun muxtəlif mərhələlərin-
 +
də muxtəlif quvvələrin tə”sirindən
 +
yaranır və eyniyatilı qalxımlarla
 +
əlaqədar olur. Bir necə qrup T.c. ay-
 +
rılır: geosinklinal, kənar (yaxud
 +
ən), daqarası, platformadaxili, həm-
 +
cinin irsi və qoyulmuqt., Muasir T.c-.ə
 +
dərin okean novları, Xəzər dənizin-
 +
dəki Orta Xəzər və Cənubi Xəzər coə-
 +
kəkləri və s. misal ola bilər.
 +
TEKTONİKA (yun. keKkop:Gӧ8—tikin-
 +
TİYƏ aid olan), geotektonika—
 +
geologiya elminin bir sahəsi: Yer qa-
 +
bıqı qurulupunu, onun Yerin HHKH-
 +
pafı ilə əlaqədar olan mexaniki tek-
 +
tonik hərəkətlərin və deformasiyala-
 +
ər tə”siri ilə dəyitməsini eyrənir.
 +
. bir sıra geoloji elmlərlə (strati-
 +
qrafiya, petroqrafiya, litologiya, pa-
 +
leocoqrafiya, faydalı qazıntılar
 +
haqqında elm) əlaqədardır. T.-nın bir
 +
necə mustəqil bəlməsi var: umumi, ya-
 +
xud morfoloji T. (struktur geologi-
 +
Ya), regional T. tarixi T.., genetik,
 +
yaxud nəzəri T., mӱqayisəli T., ekspe-
 +
rimental İ., HEOTEKTOHHKa BƏ C. Y M y-
 +
MH, faxyaMopdomnoox T. lito-
 +
sferin kicik və orta miqyaslı struk-
 +
tur elementlərinin muxtəlif tiplə-
 +
rini eyrənir.RegionalT, struk-
 +
 +
 +
tur formaların Yer qabıqının ay-
 +
rı-ayrı sahələrində yaxud litosfer-
 +
də muasir yayılmasını tədqiq edir,
 +
geoloji planalma və keofiziki me-
 +
tadların mə”lumatlarına əsaslanaraq
 +
tektonik rayonlappdırma məsələləri-
 +
ni ipləyib hazırlayır. Qarixi
 +
T. tektonik hərəkətlərin, Yer qabı-
 +
qının və onun ayrı-ayrı elementləri-
 +
nin əmələgəlmə tarixini eyrənir,
 +
inkipafın əsas mərhələlərini və
 +
onun umumi qanunauyqunluqlarını ay-
 +
dınlapdırır. Tarixi T. fasiya və
 +
qalınlıq, fasilə və qeyri-uyqrunluq,
 +
formasiya analizlərindən və həcm me-
 +
todundan istifadə edir. Regional T.
 +
və tarixi T.-nın materialları tekto-
 +
nik xəritələrin tərtibində iplədi-
 +
lir. Genetik, yaxud nəzəri T.
 +
Yer qabıqı strukturlarının umumi
 +
inkipaf nəzəriyyəsini yaratmaq məqsə-
 +
di ilə regional və tarixi T.-nın mucəy-
 +
yənlətdirdiyi Yer qabıqı və onun
 +
strukturlarının inkitpaf qanunauy-
 +
qunluqlarını umumilətdirir. Həm-
 +
cinin struktur analiz metodundan
 +
istifadə edərək tektonik hərəkətlə-
 +
rin səbəblərini və tektonik pozӱlma-
 +
ların ayrı-ayrı nevlərinin əmələgəl-
 +
mə mexanizmini tədqiq edir. M uqa-
 +
yisəli T. metodu bir sinfin coxlu
 +
struktur elementlərini, onların ti-
 +
pomor xususiyyətlərini aydınlai1-
 +
dırmaq və inkitpaf ardıcıllıqını
 +
təyin etmək ucun muqayisəli eyrənir.
 +
Eksperimental T. muxtəlif
 +
tipli strukturların mənipəyini ay-
 +
dınlatpdırır. Genetik T. məsələlə-
 +
rinin tədqiqi Q.-nın yeni sahəsini
 +
(tektonofizika) yaratmhıptldır. Bu sa-
 +
Hə bərk cismin fizikası və reolo-
 +
giya qanunlarını tətbiq etməklə tek-
 +
tonik strukturların əmələ gəlməsi-
 +
nin fiziki iqəraitini aydınlaqdır-
 +
maq və fiziki-riyazi modellərini
 +
qurmaq ilə məpqul olur. Neotek-
 +
tonika Yer tarixində yeni (Neogen-
 +
Antropogen) tektonik hərəkətləri və
 +
onların yaratdırı strukturları geo-
 +
morfoloji metodlarla eyrənir.
 +
 +
T. faydalı qazıntıların axtarı-
 +
pptının və kəpfinin səmərəli istiqa-
 +
mətləndirilməsinə imkan yaratdırın-
 +
dan bəyuk praktik əhəmiyyətə malik-
 +
dir. Yer qabıqının ust laylarının
 +
strukturu və yeni tektonik hərəkətlə-
 +
rin intensivliyi haqqındakı mə”lu-
 +
matlar muxtəlif muhəndisi qurrula-
 +
rın (kanal, SES və s.) tikintisində
 +
nəzərə alınır.
 +
 +
T. haqqında ilk əsərlərə 17 əsrdə
 +
(N. Steno və 6.) rast gəlinir: bir elm
 +
kimi əsası stratiqrafiya və faydalı
 +
qazıntıların geologiyasının nailiy-
 +
yətləri ilə əlaqədar 19 əsrdə qoyul-
 +
mupidur. T.-nın bir elm kimi forma-
 +
laimasında və inkitafında xarici
 +
əlkə (L. Bux, A. Humboldt, B. PQtu-
 +
der, L. Eli de Bomon, C. Holl, C. De-
 +
na, Lu Kober, H. PQtille, S. Bub-
 +
nov və b.) və rus, sovet alimlərinin
 +
(M. V. Lomonosov, N. A. Qolovkinski,
 +
A. P. Karpinski, A. P. Pavlov, M.
 +
A. Usov, V. A. Obrucev, A. D. Arxan-
 +
gelski, = Patski, A. V. Peyev,
 +
M. M. Tetyayev, V. V. Belousov, A. L,
 +
Yaniin, M. V. Muratov, A. A. Boqda-
 +
nov, V. Y. Xain, P. N. Kropotkin və 6.)
 +
əsərlərinin bəyuk rolu olmuppdur.
 +
SSRİ-də tektonik tədqiqatlar SSRİ
 +
EA geologiya və Yerin fizikası in-t-
 +
larında, SSRİ EA Sibir belməsi
 +
tektonika və geofizika in-tunda,
 +
 +
 +
SSRİ EA filiallarının və muttə-
 +
fiq resp.-ların EA-nın Geologiya
 +
in-tlarında, un-tlərdə, SSRİ Geolo-
 +
giya Nazirliyinin elmi-tədqiqat in-t-
 +
larında, neft sənayesi nazirliyində
 +
və s. aparılır, Azərb.SSR-də tədqi-
 +
qatlar Azərb.SSR EA Geologiya in-tun-
 +
da, Azərb. neft və kimya in-tunda,
 +
S. M. Kirovad. ADU-da və b. elm ocaq-
 +
larında aparılır. Azərb. SSR-də
 +
 +
 +
T.-nı Ə. Ə. Əlizadə, Ə. PQıxəli-
 +
bəyli və 6. eyrənminlər.
 +
Əd. Məmmədov T. Ə,, Kəri-
 +
 +
 +
mov V., Umumi və regional geotektoni=
 +
ka, B., 1982: Pıxalibevli Ə. 11,
 +
n np., Osnovnıe certı tektoniki Azer-
 +
 +
 +
baddjana (obhasnitelınan zapiska), B.,
 +
1981: Tektoniceskal karta Azerbaӧdjan-
 +
 +
 +
skov SSR. Masitab 1:500000, 1980, K o-
 +
sıqin İO. A., Tektonika, M., 1983,
 +
 +
 +
TEL— Azərb.SSR Xacmaz r-nunun Nab
 +
ran sovetliyində kənd. R-n mərkəzin-
 +
dən 66 km im.-da, Yalama d.y. st.-n-
 +
dan 10 km aralı, Samur-Dəvəci ova-
 +
lıqındadır. Əh. 438 (1985): toxumcu-
 +
luq və balıqcılıqla məpquldur. Sək-
 +
kizillik məktəb, klub, kinoqurqu,
 +
tibb məntəqəsi, arxeoloji abidələr-
 +
dən orta əsrlərə aid Yapqayı- yeri var,
 +
TELAVAR — Azərb.SSR Yardımlı
 +
r-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkə-
 +
zi. R-n mərkəzindən 23 km 11mM.-i1,.-də,
 +
Yardımlı—Ləkin avtomobil yolu kə-
 +
narında, Burovar silsiləsinin ətə-
 +
yindədir. Əh, 988 (1985), uzumculuk
 +
və 250 Tyra rta
 +
məktəb, klub, kitabxana, ti( MƏHTƏ-
 +
qəsi, rabitə mHə”öəcun var.
 +
TELAVİ—Gurc.SSR-də ipəhər. Te-
 +
lavi r-nunun mərkəzi. Baramaacma,
 +
tikiii və corab 5 barama to-
 +
xumu, konserv, dəmir-beton, sud 3-D-
 +
ları, ət, ipist-mərmər kombinatları:
 +
pedaqoji in-t, k.t.-nın mexanikləinq-
 +
dirilməsi və elektrikləddirilməsi
 +
texnikumu, tibb və musiqi məktəblə-
 +
ri, dram teatrı, tarix-etnoqrafiya
 +
muzeyi, turist bazası var.
 +
TELAYBA—Qafqaz Albaniyasında ya-
 +
Ha İb məntəqəsi. Bax Teleba.
 +
TELE... (yun. tele—yaar, yaara)—yaar-
 +
Tblr, ĞəİYK məsafədə fəaliyyət bildi-
 +
rən mӱrəkkəb səzlərin tərkib hissə-
 +
si (məs., teleqraf, televiziya).
 +
TELEAVTOMATİK SİSTEM —aeto-
 +
matik idarəetmə sistemi nevus bu
 +
sistemdə idarəolunan obyekt və idarə-
 +
edici qurqular bir-birindən uzaqda
 +
yerləttir və onlar arasında informa-
 +
siya mӱbadiləsi telemexanika vasitə-
 +
ləri ilə həyata gecirilir.
 +
TELEBA, Telayba—Qafqaz Alba-
 +
niyasında yaqayıld məntəqəsi. Pto-
 +
lemeyin cCoqrafi tə”limnaməqt əsə-
 +
rində adı cəkilir. Soana cayının
 +
mənsəbində yerlətdiyi gestərilir.
 +
Yeri muəyyənlətdirilməmiidir.
 +
 +
 +
Əd. Trever K. V., Ocerki po is-
 +
torii i gulhıture Kavkazskon Albanii,
 +
M.—L., 1959.
 +
 +
 +
TELEVİZİYA (tele,..4-lat. u|9O—
 +
gərmə)—hərəkət edən təsvirlərin ra-
 +
dioelektronika vasitələrilə məsafəyə
 +
erilili ilə əlaqədar elm və texnika
 +
sahəsi. Q.-da təsvirin elementlərinin
 +
ardıcıl verilməsi prinsipi qəbul
 +
edilmitdir. Bu prinsipi 19 əsrin
 +
axırlarında Portuqaliya alimi A. di
 +
Payva (1878) və rus alimi P. İ. Bax-
 +
metyev (1880) bir-birindən xəbərsiz
 +
təklif etmiplər. Bunun ucun veri-
 +
"HM məntəqəsində təsvirin elementlə-
 +
 +
 +
ri ardıcıl elektrik siqnallarına
 +
cevrilir (təsvirin analizi), sonra
 +
siqnallar rabitə kanalları vasitəsi-
 +
lə qəbul məntəqəsinə eturulur və bu-
 +
rada elektrik siqnalları yenidən təs-
 +
virə cevrilir (təsvirin sintezi). Təs-
 +
virin analizi və sintezi prosesləri
 +
sinxron və sinfaz bat verməlidir. t
 +
informasiyanın (siyasi, mədəni, el-
 +
mi, tədris və s.) yayılmasında ən kut-
 +
ləvi vasitələrdəndir. T., həmcinin
 +
elmi muəssisələrdə, texniki və s. tət-
 +
biqi məqsədlərlə (məs., sənayedə, nəql.-
 +
da dispetcerlətdirmə və nəzarət sis-
 +
temlərində, Kosmik və nuvə tədqiqat-
 +
larında, hərbi iplərdə və s.) istifa-
 +
də olunan əsas rabitə vasitələrindən
 +
biridir. T.-nın inkipaf perspektivi
 +
kassetli kinonun, stereoskopik tele-
 +
viziyanın, coxrakurslu T.-nın və s,
 +
həyata kecirilməsi ilə əlaqədardır.
 +
Bax həmcinin Sənaye televiziyası,
 +
Qapalı televiziya sistemi, Sual-
 +
tı televiziya, Kosmoviziya, İnter-
 +
 +
 +
viziya.
 +
TELEVİZİYA ANTENASI — təsvir
 +
və onu mutpayiət edən səsin radiosiq-
 +
nallarının verilməsi (verici) və qə-
 +
bulu (qəbuledici) ucun antena. T.a.
 +
metrlik və desimetrlik diapazonlar-
 +
da istifadə olunur. Verici T.a.-nın
 +
istiqamətlənmə diaqramı və guclənmə
 +
əmsalı vibratorların qartılıqlı
 +
yerlətməsindən və onların qidalanma
 +
sxemindən asılıdır. Verici T.a. ufu-
 +
qi simmetrik vibratorlar sistemin-
 +
dən ibarətdir və istiqamətlənmə dia-
 +
qramı ufuqi mӱstəvidə dairəvi, ipaqu-
 +
li mӱstəvidə isə ləcəkvarıdır (lə-
 +
cəklər Yer səthi boyunca istiqamətlə-
 +
nir). Verici T.a. turniket, panel və
 +
radial tiplidir. Bunların guclənmə
 +
əmsalı metrlik dalqalarda 10—15-ə,
 +
desimetrlik dalqalarda isə 30—40-a
 +
catır. Qəbuledici T.a. xarici (fər-
 +
di və ya kollektiv istifadəli antena-
 +
lar) və daxili (otaq T.a.) olur. Xari-
 +
ci T.a.-nın tezlik zolaqı geniii ol-
 +
duqundan muxtəlif kanallarda iiilə-
 +
yən televiziya mərkəzlərinin siqnalla-
 +
rını bir antena ilə qəbul etmək mum-
 +
kundur. Daxili T.a. televiziya mər-
 +
kəzinə yaxın yerlətən televiziya qə-
 +
buledicilərində istifadə edilir.
 +
TELEVİZİYA BORUSU —bax Veri-
 +
ci televiziya borusu, Qəbuledici te-
 +
leviziya borusu. .
 +
 +
TELEVİZİYA VERİLİİYİ—kutləvi
 +
informasiya və təbliqat, tərbiyə və
 +
maarif, həmcinin əhalinin mədəni
 +
istirahətini təppkil etmək vasitələ-
 +
rinpdən biri. SSRİ-də və digər so-
 +
sialist elgələrində T.v. KOMMUNİST nə
 +
fəhlə partiyalarının, dəvlət orqan-
 +
larının fəaliyyətini, zəhmətkeiylə-
 +
rin kommunizm və sosializm qurucu-
 +
luqunda iptirakını itıqlandırır,
 +
sosialist həyat tərzinin mahiyyətini
 +
izah edir, ictimai rəyin formalait-
 +
 +
 +
masına, kutlələrin ideya-mə HƏDH və
 +
estetik tərbiyəsinə Yardım kə.
 +
təb-
 +
 +
 +
sulhsevər xarici siyasətimizin
 +
liqinə xidmət edir.
 +
 +
SSRİ-də təsvirin məsafəyə ve-
 +
rilməsi sınaqlarına hələ Sovet ha-
 +
kimiyyətinin ilk illərində bailan-
 +
mıtpdır. 1921 il aprelin 18-də Nij-
 +
pi Novqorod pt. radio laboratoriya-
 +
sında cekranda hərəkət edən təsvirinə
 +
yaradılması xəbərini sindən V. İ.
 +
Lenin həmin qurqunun daha da təkmil-
 +
ləidirilməsini və sonrakı təcrubə-
 +
lər barədə ona məqlumat verilməsini
 +
 +
 +
TELEVİZİYA SƏNƏTİ
 +
 +
 +
xahit etmipdi. 1931 il oktyabrın 1-
 +
dən Leninqrad, Odessa, Kiyev və di-
 +
gər ppəhərlərdə mexaniki (hərəkət et-
 +
məyən), 1932 ildən hərəkət edən təs-
 +
virlər (telekino) verilitinə, 1934
 +
ildən isə səsli T.v.-nə batlanmıid-
 +
dır. SSRİ-də təcrubə məqsədilə ilk
 +
T.v. 1938 ildə Leninqradda gestəril-
 +
mipp, 1939 ildən Moskva və Lenin-
 +
qradda mӱntəzəm T.v.-lərinə baiyla-
 +
nılmındır. Beyuk Vətən muharibəsi
 +
illərində T.v. dayandırılmındı.
 +
945 il mayın 7-də muharibədən son-
 +
rakı devrun ilk T.v, olmuti, həmin
 +
il dekabrın 15-dən Avropada ilk də-
 +
ə Moskva televiziya mərkəzi iptə
 +
 +
plamıtdır. 1948 ildən studiyadan-
 +
əda T.v.-lərinə bailanılmındır.
 +
1951 ildə Mərkəzi Televiziya Studiya-
 +
sı, 1954 ildən isə onun redaksiyala-
 +
rı (ipe”bələri) yaradılmhipldır. 1954
 +
ildə Moskvada ilk rəngli T.v. sınaq-
 +
dan gkecirilmitdir. 1956 ildən 2-ci
 +
proqram istifadəyə verilmiit, bunun-
 +
la da sovet televiziyası coxproqramlı
 +
olmutpdur. 1957 ildə SSRİ Kənana
 +
Soveti yanında Radio Veriliptləri və
 +
Televiziya Komitəsi yaradılmındır.
 +
SSRİ 1961 ildən Beynəlxalq Televi-
 +
ziya Təpkilatının uzvudur (bax İn-
 +
terviziya). Sonrakı illərdə sovet te-
 +
leviziyası beyuk tərəqqi yolu kecmiit,
 +
onun texniki imkanları və beynəlxalq
 +
nufuzu artmıpdır.
 +
 +
Kommunist partiyası və Sovet he-
 +
kuməti televiziyanın inkitafına,
 +
T.v.-lərinin ideya-siyasi, bədii-texni-
 +
ki səviyyəsinin yӱksəldilməsinə, tər-
 +
biyəvi əhəmiyyətinə, rəngarəngliyinə,
 +
keyfiyyətinin yaxptılatidırılmasına
 +
daim qayqı gestərirlər. SSRİ Nazir-
 +
lər Soveti yanında Radio Verilitlə-
 +
ri və Televiziya Komitəsi SSRİ Na-
 +
zirlər Sovetinin İttifaq-Resp. Dev-
 +
lət Televiziya və Radio Verilipləri
 +
Komitəsinə cevrilmindir. Sovet te-
 +
leviziyası sisteminə mərkəzi, resp,
 +
və yerli (elkə və vil.) T.v.-ləri da-
 +
xildir. Mərkəzi Televiziyanın veri-
 +
lipləri 6 proqramlıdır. Bunlardan
 +
ikisi əlkənin uzaq r-nları ucundur.
 +
1-ci proqram, əsasən, Umumittifaq in-
 +
formasiya, ictimai-siyasi, bədii T.v.-
 +
dir, SSRİ-də 20-dən cox televiziya
 +
mərkəzi, yuzə yaxın €Opöumav st.,
 +
c Ekrang peyki və s, vasitəsilə T.v.-ni
 +
qəbul edən 850 qurqu var (1984).
 +
 +
Azərb.SSR-də Q.v.-lərinə 1956 il-
 +
dən baplanmıtqadır. Resp. Telepvizi-
 +
ya Komitəsi nəzdində Bakı və Naxcı-
 +
van 1p1.-lərində yerlətən telestudiya-
 +
lar ipləyir. Resp. ərazisini T.v. ilə
 +
təmin etmək ucun 100-ə Yaxın televi-
 +
ziya retranslyatorundan istifadə olu-
 +
nur. Retranslyatorların əksəriyyəti
 +
radiorele xətti vasitəsilə Bakı te-
 +
leviziya mərkəzi ilə əlaqələndirilir.
 +
Resp. partiya tipkilatı T.v.-lərinin
 +
ileya-siyasi səviyyəsini yӱksəltmək və
 +
keyfiyyətini yaxplılatdırmaq məqsədi
 +
ilə mӱntəzəm tədbirlər gerur. Yeni
 +
“Oktyabrə studiyası və c Qelsteatrı
 +
fəaliyyət gəstərir. Azərb. Televiziya-
 +
sı resp. zəhmətkəilərini Sov.İKP
 +
26-cı və AKP 30-cu qurultaylarının
 +
qərarlarında, Sov. İKP MK-nın iyun
 +
(1983) və AKP MK-nın iyul (1983)
 +
plenumlarında qaritıya qoyulmui və-
 +
zifələri həyata gkecirməyə ruhlandı-
 +
rır, qabaqcıl təcrubəni təbliq edir,
 +
adamların sovst vətənpərvərliyi və
 +
kommunizm ruhunda tərbiyəsinə xid-
 +
mət gəstərir.
 +
 +
 +
550 m).
 +
 +
 +
191
 +
 +
 +
Xaricdə ilk muntəzəm T.v.-nə 1936
 +
ildə B. Britaniya və Almaniyada, 1941
 +
ildə ABPT-da iplanmıpidır. Sosi-
 +
alist əlkələrində və inkittaf etməkdə
 +
olan əlkələrdə T.v.-ni dəvlət idarə-
 +
ləri, inkitzqaf etmiiy kapitalist əl-
 +
gələrində isə həm də xususi ticarət-
 +
reklam Ty ğı həyata kecirirlər.
 +
TELEVİZİYA QULLƏSİ — yuxarı
 +
ucunda televiziya, radio verilipii,
 +
radioteleqraf və radiorele rabitə-
 +
si antenaları yerlətdirilən ppaqu-
 +
li qurqu. Butun kommunikasiyalar
 +
və qaldırıcı, habelə elektron ava-
 +
danlıqı T.q.-nin icərisində yerlə-
 +
izir. Dunyada ən hundur qullələrdən
 +
biri hesab olunan Umumittifaq te-
 +
leviziya texniki mərkəzinin Mosk-
 +
vadakı (Ostankinoda) Oktyabrın 50
 +
illiyi ad. qulləsinin hund. 540 m-
 +
dir (ən hunduru Toronto T.q.-dir—
 +
Bakıda tikilitiinə batilan-
 +
mıip T.q.-nin hundurluyu 310 m ola-
 +
caqdır. Qulləpin ucaldırı sahə Xəzər
 +
d.-nin səviyyəsindən 166 mm Hundurdə
 +
yerlətir.
 +
 +
TELEVİZİYA KANALI —metrlik və
 +
desimetrlik dalqalar diapazonunda
 +
muəyyən edilmiit tezliklər zoları.
 +
Təsvir və onu muptayiət edən səsin ra-
 +
diosiqnallarının muəyyən tezliklər-
 +
də əturulməsi ucundur. SSRİ-də te-
 +
leviziya verilitnləri ucun 48,5—100
 +
Mhc, 174—230 Mhc və 470— 1000 M.S
 +
tezlik diapazonları ayrılmındır. Bu
 +
diapazonlarda cəmi 78 Q.k. yerlətir.
 +
TELEVİZİYA MƏRKƏZİ —?Ӱtelevizi-
 +
ya verilivləri proqramlarının ya-
 +
radılması və təpkili ucun televi-
 +
ziya stansiyası. Bax həmcinin Tele-
 +
viziya.
 +
 +
TELEVİZİYA RASTRI—birtam kad-
 +
rın acılın sətirləri vasitəsilə te-
 +
leviziya ekranında yaradılan ipəkil.
 +
TeleviziYa verilinlərində T.r. duz-
 +
bucaqlı formada olur: eninin hundur-
 +
luyunə nisbəti (kadr formatı) adətən
 +
4:3-ə nisbəti kimidir. Videosiqnal ol-
 +
madıqda və ya onun qiyməti sabit qal-
 +
dıqda kineskop ekranında T.r. bəra-
 +
bər tərzdə ipıqlanan dӱzbucaqlı ki-
 +
MH KƏDYHYD. |
 +
TELEVİZİYA SƏNƏTİ —televiziya-
 +
nın meydana gəlməsi ilə əlaqədar ya-
 +
ranmın bəlin fəaliyyət və ictimai-si-
 +
yasi informasiya neplərinin məcmu-
 +
su. Radio, kino, teatr, estrada, eləcə
 +
də devri mətbuatın bir sıra muhum
 +
əlamət pə keyfiyyətlərini ezundə cəm-
 +
ləpdirən T.s. qudrətli, orijinal ii-
 +
formasiya, təbliqat və estetik tərbiyə
 +
vasitəsidir. T.s. kutləvi informasiya
 +
və təbliqat pasitələrinin mustəqil
 +
bir qolu kimi cox qısa vaxt ərzində tə-
 +
iəkkul tapmıtpdır. Texnikanın ingi-
 +
pafı, sosial və estetik informasiya-
 +
ya artan tələbat, eləcə də dӱnyanın
 +
siyasi və iqtisadi mənzərəsi, ideolo-
 +
ji qarpıdurma T. s.-nin sur”ətlə yYet-
 +
ginləiməsi və yayılmasına guclu tə-
 +
kan vermiidir. Televiziya muxtəlif
 +
hadisələri kutləvi tamaiyaya cevirə-
 +
rək gercək həyat hadisələrini, eləcə
 +
də incəsənətin əvvəldən hazırlanmını
 +
və ya onun muxtəlif nəevləri vasitəsi-
 +
lə translyasiya zamapı yaranan for-
 +
malarını (konsert, teatr tamapyası,
 +
kinofilm və s.) reproduksiya edə bi-
 +
lir. Bu funksiyasına gərə televiziya
 +
tamapası yaradıcı və kommupikativ
 +
proseslərin vəhdətinə əsaslanan este-
 +
tik keyfiyyət dapıyır. O, rejissor
 +
və operatora, hadisə yerindən birba-
 +
 +
 +
192
 +
 +
 +
TELEVİZİYA SİQNALI
 +
 +
 +
 +
 +
 +
tpa reportaj aparan ptərhciyə muxtə-
 +
lif ifadə vasitələrindən (montaj,
 +
rakurs, intonasiya, hadisələrin kom-
 +
pozisiyası və s.) istifadə edərək: ve-
 +
rilipin daha tə”sirli olmasına, ha-
 +
disələrin ideya-siyasi, sosial-psixo-
 +
loji və estetik mə”nasının daha də-
 +
rindən cӱzə cıxarılmasına imkan ve-
 +
rir. Muxtəlif hadisələri, konsert
 +
nəmrələrini, tamapta və kinofilmlər-
 +
dən fraqmentləri birləpdirən vahid
 +
televiziya tamaipaları geniit tətbiq
 +
olunur: bayram konserti proqramları
 +
(“Mavi ipıqə), aparıcı və onun mu-
 +
“sahiblərinin sehbətlərindən, dialoq-
 +
larından, sənədli və ya bədii kino-
 +
film fraqmentlərinin gestərilməsin-
 +
dən ibarət elmi, elmi-populyar və
 +
incəsənət mə”lumatı xarakterli veri-
 +
liplər (c Həqiqətlər, muəmmalarə, €Cə-
 +
yahətcilər klubuqə, “Heyvanlar aləmin-
 +
nəs, “Musiqi Kkemkyə, “Teatr gəruip-
 +
nəpHə, “Kino panoramı və s.). Tele-
 +
viziyanın imkanlarını nəzərə alaraq
 +
kəhnə kinoxronikanı montaj etməklə
 +
sənədli televiziya filmləri hazır-
 +
lanmınpdır: Sovet devlətinin tarixi-
 +
nə həsr olunmutp cYarıməsrlik sal-
 +
naməv (50 filmdən ibarətdir), “Qırx
 +
betpinci ilin qhipı və baharı, € beiyk
 +
xalqın həqiqətiv və s. 70-ci illərdə
 +
aparıcı ilə geni auditoriya ara-
 +
sında gedən yaradıcı dialoq prinsi-
 +
pi əsasında silsilə və seriya veri-
 +
liplər yaradılmıtpldır (“Səmimi
 +
qəlbdənə, €Əcxəp xatirələriə, 4“Bepil-
 +
liyin qəhrəmanları və s.). Ən”ənəvi
 +
sənədli kinoya yaxın olan sənədli te-
 +
leviziya kinosu televiziya proqramla-
 +
rı kontekstində yeni psixoloji və es-
 +
tetik mə”na kəsb edir (“Kosmik əsr.
 +
Salnamədən səhifələrə, € KOMMYHHCT-
 +
lərə və s.). SSRİ televiziya veri-
 +
lipləri proqramında c Zaman, cDun-
 +
ya bu gӱnə, cBeynəlxalq panoramə, 49-
 +
cu studiyaə kimi verilitlər infor-
 +
masiya zənginliyinə, aktuallırına,
 +
siyasi və iqtisadi məsələlərin əzunə-
 +
məxsus ptərhinə gərə Xin yer tutur.
 +
 +
T.s. mustəqil sənət sahəsi kimi 50-
 +
ci illərin ortalarında formalapi1-
 +
maqa baplamıpnt, 60—70-ci illərdə
 +
yetkinləpmiddir. Bu dəvrdə onun
 +
muxtəlif nov və janrları muəyyən-
 +
ləpmipdir: televiziya filmi, te-
 +
leviziya tamapası (dram, opera, ba-
 +
let), televiziya povesti, cbir aktyo-
 +
run teatrıq və s. T.s.-nin coxcəhət-
 +
liliyinə baxmayaraq, məhz silsilə
 +
və seriya formaları bu sənətin MYİYM
 +
sahələrindən birinə cevrilmiiidir.
 +
SSRİ-də silsilə və seriya formala-
 +
rı artıq 50-ci illərin ortalarında
 +
meydana gəlmip (4PT1ən viktorina,
 +
4PQən və hazırcavablar klubuzq), 60—
 +
80-ci illərdə bu verilinlərin ən”-
 +
ənələri davam etlarilinidir idrq
 +
lotov, “Nə? Harada? Nə vaxt?ə, 4Sə-
 +
nədli ekranə, cHunərə, c“Milyonla-
 +
rın Lenin universitetiə və s.). 50-
 +
ci illərdə televiziya kukla teatrı,
 +
televiziya kukla filmləri yaradıl-
 +
mıpdır. Coxseriyalı ilk bədii te-
 +
leviziya filmi (CAtəqti uzərimizə
 +
getururukə) 1965 ildə yaradılmıpt,
 +
kr cƏ”lahəzrətin adyutantı
 +
(19 də cKelgələr gunorta yox blə
 +
(1972), “Baharın on yeddi anı (1973),
 +
cƏbədi caqırınə (1976), 4İnqilab-
 +
dan doqulmuqtpe (1977), F“Sahillərə
 +
(1980) cKarl Marks. Gənclik illəri
 +
(1980), “Nikkolo Paqanini (1982),
 +
c“SİTA bunu bildirməyə vəkil edil-
 +
 +
 +
mipdir (1984) və s. uqurlu filmlər
 +
cəkilmitdir. |
 +
 +
— Azərb.-da televiziya verilitləri
 +
1956 ildən muntəzəm gəstərilir. cAzər-
 +
baycan bəstəkarlarının portretləriə,
 +
“Azərbaycan ədəbiyyatının klassiklə-
 +
pH, “Lenin mukafatı laureatları
 +
və s. silsilə veriliplər ilk proq-
 +
ramla da əhəmiyyətli yer tutmupdur.
 +
0—80-ci illərdə Azərb.-da T.s. in-
 +
kipaf etmit, rəngarəng televiziya
 +
proqramları yaradılmıntdır: caGunun
 +
ekranıə, “Qitələr, hadisələrə, €İlna-
 +
netimizin mənzərəsiə, “Səyahətə, 4Sar-
 +
lamlıqə, ədəbiyyat, incəsənət və xalq
 +
yaradıcılıqı haqqında mitədir və-
 +
riliplər və s. Azərb. T.s.-ndə bədii
 +
(“Ad gunu, “Dantenin yubileyi, “Evin
 +
kiptisiə, c Qəkcə adanı ezunlə apara
 +
bilməzsənə, € Ӱzeyir Hacıbəyov. Uzun
 +
əmrun akkordlarıq), sənədli (coxse-
 +
riyalı c“Sovet Azərbaycanının salna-
 +
məsi?z) və multiplikasiya (c“İlhamə,
 +
cGeycək Fatmaə, cPlastilin qarqrav
 +
və s.)televiziya filmləri, televiziya
 +
teatrı (4“Ӧtən ilin son gecəsiə, 4“Yol-
 +
lar gəruttəndəz, “Qatarda, “Səni axta-
 +
rıramı və s.) kimi yeni sahələr inki-
 +
 +
 +
af edi :
 +
SRİ ilə sosialist əlkələri ara-
 +
sında T. s. əsərləri mӱntəzəm muba-
 +
dilə olunur. cNəyin bahasına olursa
 +
olsunə, “Dərd tankcı və itə (PXR),
 +
cMate Boriə (Mac.XR), “Hans Baym-
 +
ler, kameradə (ADR) və s. filmlər
 +
sovet televiziya tamaqtacılarının
 +
rəqbətini qazanmıldır. Sosialist əl-
 +
kələrində məittətin aktual problemlə-
 +
rinə, mepipanlıqla mubarizəyə ə
 +
olunmupt filmlər yaradılır (SSRİ-
 +
nə “Bizim qonpularq silsiləsi).
 +
Kapitalist əlkələrində T.s. daim
 +
imperialist ideologiyanın təsiri
 +
altında olub, kapitalizmin qorunub-
 +
saxlanmasına, kӱtlələrin hakim dai-
 +
rələrə munasib ruhda tərbiyə olun-
 +
masına xidmət edir. Burada T.s. ki-
 +
no prokatı ilə kəskin rəqabətdə in-
 +
kipaf etmitpdir. T.s.-ndə qazanc məq-
 +
sədli filmlərin yaradılmasına be-
 +
yuk diqqət verilir. Eyni zamanda T.s.-
 +
ndə muhum sosial problemlər qaldı-
 +
ran əsərlər də meydana gəlir. Tele-
 +
viziya ucun C. Pristli, C. Osborn
 +
(B. Britaniya), F. Moriak, A. Morua
 +
(Fransa), R. Poya (ABİH) Bə 6. cceHa-
 +
rilər yazmıplar. Televiziya film-
 +
lərindən 4“Leonardo da Vincinin hə-
 +
 +
 +
yatıj, 4“Kamillaə, c“Kolomba (İta-
 +
liya), “Forsaytlar haqqında saqaə,
 +
cOrson Uellsin qeyd dəftərcəsiə və
 +
 +
 +
cOrson Uellslə dunya səyahətiə (B.
 +
Britaniya), “Sehrli fleytaə, €Mə-
 +
rasimə (İsvec) xeHHur mehpər rasaH-
 +
mıpdır. T.s.-ndə siyasi, tarixi-si-
 +
yasi və sosial problemlərə həsr olun-
 +
mutp əsərlər, eləcə də orta səviyyəli
 +
burjua ailəsinin gӱndəlik həyatın-
 +
dan bəhs edən xususi silsilə forma-
 +
ları—cserialəlar beyuk yer tutur.
 +
Burjua televiziyasının dutpkunluk,
 +
qorxu, tənhalıq, zorakılıq, muharibə
 +
təbliqratı aptılayan, uydurma faktlar-
 +
la ideoloji qartpıdurmanı dərinləp1-
 +
dirən, tamapacılarda sosializmə myö-
 +
hə, dəzumsuzluk və nifrət oyadan ve-
 +
riliplərindən fərqli olaraq sovet
 +
televiziyası xalqlar arasında dost-
 +
luq, elm, maarif, sosial-iqtisadi tə-
 +
rəqqi, saqlam və nikbin kommunist
 +
dunyagəruçitu, humanist sənət ideal-
 +
ları, fəal həyat məvqeyini təbliq
 +
edir.
 +
 +
 +
Ədi (Orovskib A. İ7., Borep"
 +
kih R. A., Osnopı telepizionnoİ jurna=
 +
listiki, M., 1966: Baqirov Ə,, Be
 +
men H., TenenuneHMe—X mek. İlonnTruka.
 +
 +
 +
İsgusstvo, Moralı. M., 1968: Baqirov
 +
Ə. Q., Ocerki teorii” televidenil, M.,
 +
1973: Problemı televidenil, M., 1976:
 +
 +
 +
Metodoloqiceskie problemı izucenil te=-
 +
levidenin i radiovetpanil. Sb. stateM,
 +
M., 1981, Televidenie əzəra, seqodni, zan-
 +
tra, v, 1—2, M., 1981—82, Sabapini-
 +
kova E. S., Tretvhe rojdenie. Puti raz-
 +
vitil televizionnoqo teatra, M., 2.
 +
 +
 +
TELEVİZİYA SİQNALI –tərkibin-
 +
də kineskopun ekranında acılıi za-
 +
manı elektron piquasının əksgediil
 +
izlərini səndurən sətr və kadr im-
 +
pulsları olan videosiqnal (parlaq-
 +
lıq siqnalı). T.s.-na kineskop acı-
 +
lıplarının sətr və kadr sinxron-
 +
latadırıcı impulslarını daxil et-
 +
məklə ar-qara televiziyanın tam T.s.
 +
alınır. Tam rəngli T.s.-na əlavə ola-
 +
raq rənglilik və rəng sinxronlaytlma-
 +
sı impulsları da daxildir.
 +
TELEVİZİYA SINAQ CƏDVƏLİ—
 +
televiziya təsvirlərinin keyfiyyətinə
 +
vizual nəzarət etmək ucun cədvəl.
 +
Monoxrom (ar-qara) televiziya təsviri
 +
ucun SSRİ-də 402495 cədvəli qəbul
 +
edilmitdir. Cədvəl dəqiqliyi, aydın-
 +
lıqı, həndəsi təhrifləri və gon-
 +
trastlıqı, təsvirin parlaqlıq dərəcə-
 +
sini, kadr acnılıptının sinxronlait-
 +
ma dəqiqliyini təyin etməyə, həmcinin
 +
təsvirin təhrif olunması səbəbləri-
 +
ni muəyyənlətdirməyə və istər butun-
 +
luklə televiziya traktının, istərsə
 +
də onun ayrı-ayrı hissələrinin (məs.,
 +
televizorun) optimal sazlanmasına
 +
nail olmaqa imkan verir. Rəngli te-
 +
leviziya təsvirlərinin sazlanması
 +
ucun balqa cədvəl tətbiq olunur.
 +
TELEVİZİYA FİLMİ—televiziya
 +
verilitləri ptəbəkəsi ilə gestəril-
 +
mək ucun yaradılan film. T.f.-ndə
 +
televiziyanın texniki imkanları və
 +
tamapacıların televizor ekranında-
 +
kı təsvirləri qavrayabilmə xususiy-
 +
yətləri nəzərə alınır. 4“T.f.ə anlayı-
 +
pı, adətən, kinocəkmə aparatı vasi-
 +
təsilə kino plyonkasına cəkilmit
 +
filmlərə, 70-ci illərin ortalarından
 +
isə həmcinin maqnit videofonoqram-
 +
larına (təsvir və səsin videomaqnito-
 +
fon vasitəsilə maqnit levtinə kəcu-
 +
rulməsi) aid edilir. T.f. bədii qu-
 +
rulupuna—cumumi planların sayca az
 +
olmasına, kadrda təsvirin kicik de-
 +
tallarının verilməməsinə, kadrda
 +
sıxlıq diapazonunun kicikliyinə və
 +
təsvirdəki kontrastlıqın zəifliyinə
 +
gerə kinofilmlərdən fərqlənir. T.F.-
 +
nin kino metodları ilə cəkilitində
 +
həm 35 mm, həm də 16 mm-lik neqativ
 +
və dənər kinoplyonkalardan istifadə
 +
olunur. Qəsvirin maqnit lentindən
 +
kinoplyonkaya (və əksinə) kecurulməsi
 +
metodu da var. Bax həmcinin Televi-
 +
ziya, Televiziya sənəti.
 +
TELEVİZOR (tele...4-lat. u|o—ba-
 +
xıram), televiziya qəbul-
 +
edicisi–—televiziya verilitlləri
 +
proqramlarının təsvir BƏ CƏC MYHA-
 +
yiət siqnallarını eyni zamanda qəbul
 +
edən, gӱcləndirən, yenidən təsvirə və
 +
səsə cevirən radioqəbuledici. Siqnal-
 +
lar televiziya antenası ilə T.-un ki-
 +
riptinə verilir. T.-lar ar-qara və rəng-
 +
li, stasionar və daptınan olurlar.
 +
SSRİ-də istehsal olunan T.-lar metr-
 +
lik (48,5—100 Mhs, 174—230 Mhsc 12
 +
kanallı) və desimetrlik (470— 1000
 +
Mhc, kanalların sayı 60-dan yuxarı -
 +
 +
}}
Mənbə — "https://shaki.info/wiki/Xidməti:MobileDiff/30597"