Aşağıda ASE-nin 9-cu cildinin 2021-ci ildə Elmi Spektr açıq elmi platformasının Habitat Tərcümə Layihəsi çərçivəsində Fərid Əlibalayev və Naqiq Məhəmmədzadə tərəfindən dijitallaşdırılmış mətninin birinci hissəsi (cəmi üç hissədə, ikinci hissəsi bu: >>, üçüncü hissəsi bu: >>) verilir: (1-cildin özünü isə buradan oxuya bilərsiniz: СПУТНИК-ФРОНТОН // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası : [10 cilddə] = Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы / baş red. C.B.Quliyev. — Bakı: Qızıl Şərq, 1986. — IX cild. — Səhifələrin sayı: 623. — 80.000 nüsx.)

AZ ƏRBAYCAN SOVET ENSİKLO İS, MT b

Ar”

AZƏRBAYCAN SOVET ENSİKLOPEDİYASI

ON CİLADƏ

BMP REDAKTOR

CƏQULİYEV

Batpt redaksiya

heyəti

M.H. ABDULLAYEV F. H. ƏHMƏDOV H. B. ABDULLAYEV M. Ə. İBRAHİMOV F. M. BARIRZADƏ N. S. İBRAHİMOV Z. M. BUNYADOV F. Q. KGƏCƏRLİ Ə. M. QULİYEV 11.F. MEHDİYEV M.P. QULUZADƏ M. Ə. MUSAYEV: A. M. DADAPİZADƏ İ. D. MUSTAFAYEV Ə. F. DAİDƏMİROV E. Y. SALAYEV V. S. ƏLİYEV M. Ə. HUSEYNOV H. Ə. ƏLİYEV M. C. CƏFƏROV C. Ə. ƏLİYEV C. M.CUVARLI A. Ə. ƏFƏNDİZADƏ M. İLİİRƏLİYEV

AZƏRBAYCAN SOVET ENSİKLOPEDİYASI NIN BA REDAKSİYASI 19:5/VNDİ: 86

AZƏRBAYCAN SOVET ENSİKLOPEDİYASI

SPUTNİK FRONTON

AZƏRBAYC AN SOVET ENSİKLOPEDİYASI NIN BMP REDAKSİYASI |9-BAKI: 86 |

ASE ELMİ REDAKSİYA İURASI

C. B. QULİYEV (sədr), M. T. ABASOV, Q. A. ABBASOV, Ə. Ə. ABDULLAYEV, İ. K. ABDULLAYEV, C. E. ALLAHVERDİYEV, A. Ə. BABAYEV, N. Ə. BABAYEV, (Xəzri), S. H. BABAYEV, Ə. S. BAYRAMOV, B. Ə. BUDAQOV, Y. H. QƏMBƏROV., D. P. QULİYEV, A. M. DADAİİZADƏ (Baiq redaktorun birinci muavini), İ. H. ƏLİYEV, A. H. İBRAHİMOV, İ. Ə. İBRAHİMOV, S. M. İMRƏLİYEV, F. Q. MAQ- SUDOV, Ə. Ə. MAHMUDOV, S. C. MEHDİYEV, Ə. M. MİRƏHMƏDOV, A. İ. MUX- TAROV, A. Ə. NAMAZOVA, Ə. Ə. ORUCOV, M. L. RƏSULOV, M. M. SALAYEV Y. M. SEYİDOV, Z. Ə. SƏMƏDZADƏ, Ə. S. SUMBATZADƏ, H. H. HƏSƏNOV, M. C. CAVADZADƏ, PT, Q. CƏRULLAYEV (məsul katib), Ə. PT, (PİXƏLİBƏYLİ, Ə. M. PPIXLİNSKİ.

AZƏRBAYCAN SSR DƏVLƏT NƏİYRİYYAT, POLİQRAFİYA VƏ KİTAB TİCARƏTİ İPLƏRİ KOMİTƏSİ AZƏRBAYCAN SOVET ENSİKLOPEDİYASININ BAİQ REDAKSİYASI AZƏRBAYCAN SOVET ENSİKLOPEDİYASI IX cild

Bakı — 1986

QOSUDARSTVENNIİM KOMİTET AZERBAİDJANSKOİ SSR PO DELAM İZDATELISTV. POLİQRAFİİ İ KNİJNOİ TORQOVLİ QLAVNAN REDAKDİİN AZERBAİDJANSKOL SOVETSKOİ ƏNİİKLOPEDİİ AZERBAİDJANSKAN SӦVETSKAJ ƏNİİKLOPEDİ4 tom

(na azerbaddjanskom nzıke)

Baku — 1086

s S

“SPӰTNİK — gənclərin beynəlxalq turizm burosu, sovet gənclərinin tu- rist təppikilatı. 1958 ildə yaradıl- mıpdır. Xarici elkələrdəki gənclə- rin SSRİ-yə, SSRİ gənclərinin isə xaricə və SSRİ uzrə turist səfər- lərini təpkil edir. 4S.ə Umumdun- Ya Demokrat Gənclər Federasiyası yanında Beynəlxalq turizm və gənc- lər mubadiləsi burosunun (BİTEJ) və Beynəlxalq tələbə turizmi uzrə kon- fransın uzvudur. 4“S.ə 84 əlkənin 514 gənclər, tələbə, turist və 6. təpq- kilatı ilə əməkdatlıq edir (1981). 4S.5 umumtanınlıq, tə?lim və ixti- saslappdırılmıpq (muxtəlif peitə nӱmayəndələri ucun) səfərlər həyata kecirir, incəsənət festivallarında və 6. iri milli və beynəlxalq mədəni və idman tədbirlərində ittirak ucun triqtlər geəndərir və qəbul edir,

Rİ-də xarici gənclər ucun rus dili kursları təpkil edir. 4“S.ə yolu ilə kecirilən səyahətlər SSRİ xalq- larının adət-ən”ənəsi, mədəniyyəti, əlkəmizin təbiəti, tarixi, iqtisadi inkitpafı və s. ilə tanıpq olmaqa im- kan yaradır.

Azərb.SSR-də bu tədbirləri Azərb.

KGİ MK-nın 4“S.ə Beynəlxalq gənc-

lər turizm burosu Həyata kecirir. 1962 ser Yalamada 4S.ə turist du- pərgəsi fəaliyyət gestərir. “CİYTHMK ATHTATOPAs—YHK(G)TI MK və Moskva Komitəsinin “partiya və komsomol fəalları, təbliqatcı və 25057 ucun ictimai-siya- Sİ jurnalı. 1923—47 illərdə Mos- kvada nər edilmiit, 1923 ildən ay- da 2 dəfə, 1930 ildən ayda 3 dəfə cıx- mıtpdır. 4S.a.ə-nın əvəzinə 1958 il- dən Sov.İKP MK-nın 2 həftədən bir cAqitatorə jurnalı cıxır. SPӰT ik KOMMYHHCTA? — XİK(6b)P MK-nın partiya fəalla- rı, təbliqatcı və təpviqatcılar ucun jurnalı. 1921—Z30 illərdə oskva- da nər edilmip, 1921 ildən həftə- lik olmuiq, 1929 ildən ayda 2 dəfə cıxmıtndır. Jurnal partiya nəzəriy- yəsi, tarixi, quruculuqu məsələləri- ni, partiya təpkilatlarının təcru- bəsini ipqıqlandırmındır. SRİNAQAR — Hindistanda ptəhər. Cammu və Kaimir iqtatının inz.m. Celam cayı sahilindədir. ə nəql. məntəqəsi. Əh. 404 min (1971). Kustar (yun ppal, xalca, aqac uzərində oyma, metal uzərində naxıpi) sənət- karlıqla məphurdur. Toxuculuq və yeyinti sənayesi muəssisələri var. Tu- rizm inkipaf etmşşiydir.

SRXAVƏND--Azərb.SSR Mardakert (DQMV) r-nunda kənd. S. sovetliyi- nin mərkəzi. R-n mərkəzindən 34 km c.-q.-də, daq ətəyindədir. Əh. 1004 (1983), heyvandarlıq, taxılcılıq, kar- tofculuq və tutunculuklə mətquldur. Orta məktəb, klub, kitabxana, kino- qurqu, tibb məntəqəsi var.

CC (anm. SS, Schutrstaffeln—Myhabr- zə dəstələri)—nasist partiyasının imtiyazlı hərbilətdirilminy təpki- latı, Almaniyada faltist rejimi- nin batlıca dayaqlarından biri. Hitlerin 1923 ildə yaradılmıi/ iyəx- si muhafizəcilər qrupu əsasında təi1- kil edilmiptdi. 193 ildən nasist partiyasının mustəqil təpkilatı idi. 1944 ildə SS qoptqunlarının sa- yı 950 min nəfərə catmıtldı (Z8 di- viziya). SS-in funksiyasına cəza və terror, xalq kutlələrinin antifa- pist cıxhiplarını yatırmaq, irqci proqramları həyata kecirmək, total casusluq və s. daxil idi. SS xususi qəddarlırı İLƏ fərtiənirdi. İkin- ci dunya muharibəsindən sonra SS təpkilatı qanundankənar e”lan olun- mulp, Nurnberq muhakiməsində alman fatizminin cinayətgar təikilatı kimi məhkum edilmitdir.

CCEHAPM (raz. scenariO, lat. 5seala —cəhHə)—1) improvizasiyaya əsasla- nan teatrda pyesin qısa (dialoq və mo- noloqsuz) məzmunu, baletdə və opera- da tamapanın sujet sxemi, libretto- su. 2) Kino sənətinin və televiziya- nın ifadə vasitələrinin keməyi ilə təcəssum etdirilmək ucun nəzərdə tu-

tulan ədəbi sər. SSİLLA VƏ XARİBDA (5KiPe Ka- Sha:Iz5ə, Skilla və arib-

d a—qədim yunan mifologiyasına KƏ- rə İtaliya ilə Siciliya arasında dar dəniz boqazının Hər iki sahilində yapayan iki əjdaha. Uzub gecən dəniz səyyahlarını məhv edirdilər. 6 baii- lı S. gəmilərdən avarcəkənləri qo- qarır, X. isə uzaq məsafədən suyu Cab maqla gəmiləri udurdu. cS. və X, arasında qalmaqəu, yə”ni hər iki tə- rəfdən təhlӱkəyə mə”ruz qalmaq ifa- dəsi buradandır.

SSİNKLƏR, ssinkkimilər (Əstps:dae)—gərtənkələlər dəstəsinin ən beyuk fəsiləsi. Dunyada 700, SSRİ- də 10, o cӱmlədən Azərb.SSR-də 4 ne- vӱ (uzunayaq S., qızılı mabuya, zolaq- lı cılpaqgəz və Asiya cılpaqgezu) məlumdur. Əksəriyyəti quruda, bə”- ziləri aracda və qismən də suda yapiya- yırlar. Uzunayaq S. Azərb.SSR fau- nasında koramaldan sbnra ən iri gər-

tənkələdir: quyruqu ilə birlikdə uz, sm-dək olur. Ən xırdası isə cılpaqgəez S ə ƏƏ uz. 3,6 sm- dir. S.-in bədəni silindrvarı, ya- xud yastılaqtmın, bapı konustəkil: lidir. Pulcuqlarının hamar, qabar- cıqsız olması xarakterik xususiyyə- tidir. Yumurta qoymaqla və yumurta diridoqmaqla coxalırlar. onur- qasızlarla, əsasən, zərərverici cucu- lərlə, iriləri kərtənkələ və bəzən kicik ilanlarla qidalanır. Sayı azal- dıqına gərə SSRİ-nin və Azərb.SSR-

in “Qırmızı kitabəlarına daxil edilmitdir. SSİNTİLYASİYA (lat. zala Pabo

—parıldama) — ionlapdırıcı iqua- lanmanın tə”siri ilə ssintilyatorda yaranan qısamuddətli (10—4—10—3 san parıltı) luminessensiya parıl- tısı. İlk dəfə U. Kruks mupqahidə etmipdir (1903). S.-nın mexanizmi lədir: S sintilyatorun atomları və ya molekulları yuklu zərrəciklə- rin enerjisi hesabına həyəcanlan- mı hala kecir: bu zaman normal ha- la gecid ippıqın buraxılması—S. ilə mulppayiət olunur. S.-nın pqualanma spektri və davametmə muddəti lumi- nessensiyaedici maddənin təbiətindən, parlaqlıqı isə yuklu zərrəciklərin enerjisindən və təbiətindən asılı- dır. Hər S. bir zərrəciyin tə”siri nəticəsidir: bundan S, sayqaclarında istifadə edilir. SSR İTTİFAQI VƏ MUTTƏFİQ RESPUBLİKALARIN QANUNVE- RİCİLİK ƏSASLARI (Qanunveri- cilik Əsasları)—1) muəyyən sahə ӱzrə qanunvericiliyin qurulması prinsip- ləri və əz normalarının məcmu- su. 2) SSR İttifaqı və muqtəfiq resp.-ların birgə səlahiyyətinə aid olan məsələlərin huquqi cəhətdən ni- zamlanmasında sabitlik yaratmaq ucun SSRİ Ali Sovetinin qəbul etdiyi qa- nun. Hər bir muttəfiq resp. 63 MƏ- cəlləsində, yaxud qanununda qanunve- ricilik əsaslarının normalarını əks etdirir və onları resp. təsərru- fatının, məitpətinin, həyatının spe- sifik ipəraitini nəzərdə tutan nor- malarla zənginləpndirir və konkret- ləpdirir. Azppaqıdakı qanunvericilik əsasları mevcuddur: torpaq qanunve- riciliyi Əsasları (1968 il degabrıi 13-də qəbul edilib, 1969 il iyulun 1- dən quvvədədir), su qanunvericiliyi Əsasları (1970 il dekabrın 10-da qə- bul edilib, 1971 il sentyabrın 1-dən quvvədədir), səhiyyə qanunvericiliyi

SSR İTTİFAQI REGİSTRİ

Əsasları (1969 il dekabrın 19-da qə- bul edilib, 1970 il iyulun 1-dən quv- vədədir), xalq maarifi qanunverici- ir Əsasları (1973 il iyulun 19-da qəbul edilib, 1974 il yanvarın 1-dən quvvədədir), əmək qanunvericiliyi Əsasları (1970 il iyulun 15-də qəbul edilib, 1971 il yanvarın 1-dən quvvə- dədir), məhkəmə qurulupqu haqqında qanunvericilik Əsasları (1958 il de- kabrın 25-də qəbul edilib): mulki qa- nunvericilik Əsasları (1961 il ne- kabrın 8-də qəbul edilib, 1962 il ma- yın 1-dən quvvədədir), ailə və nikah qanunvericiliyi Əsasları (1968 il iyunun 27-də qəbul edilib, 1968 il oktyabrın 1-dən quvvədədir), mulki muhakimə ӱsulunun Əsasları (1961 il dekabrın 8-də qəbul edilib, 1962 il mayın. 1-dən quvvədədir), cinayət qa. nunvericiliyi Əsasları (1956 il de- kabrın 25-də qəbul edilib), cinayət muhakimə usulunun Əsasları (1958 il dekabrın 25-də qəbul edilib): islah- əmək qanunvericiliyi Əsasları (1969 il iyulun 11-də qəbul edilib, 1969 il noyabrın 1-dən qӱvvədədir), mepə Ta- nunvericiliyi Əsasları (1977 il iyu nun 17-də qəbul edilib, 1978 il yan- varın 1-dən qӱvvədədir), Yerin təki haqqında qanunvericilik Əsasları (1975 il iyulun 9-da qəbul edilib): inzibati huquq pozuntuları haqqında qanunvericilik Əsasları (1980 il oktyabrın 23-də qəbul edilib), mənzil qanunvericiliyi Əsasları (1980 il iyunun 24-də qəbul edilib, 1982 il yanvarın 1-dən quvvədədir). SSR İTTİFAQI REGİSTRİ —so- vet dəniz gəmilərinin hamısına (ta- beliyindən asılı olmayaraq) texniki nəzarət edən və onların təsnifatı- nı aparan orqan. SSRİ Ticarət Gə- miciliyi Məcəlləsinə (1968) və SSRİ XKS-nin SSR İttifaqı Registri haqqındakı qərarına (1931) əsasən rzəaliyyət gestərir. Leninqraddadır. SSRİ-nin iri portlarında, gəmiqa- yırma z-dlarında, həmcinin xarici sosialist əlkələrinin, Finlandi- yanın və s. dəniz portlarında mufət- tiplikləri var. Donanmanın ucotu “SSRİ gəmilərinin qeydiyyatı ki- tabı.mnda aparılır. Bir sıra gəmi- lərə (balıqcılıq k-zlarına və Ya di- gər k-zlara, ayrı-ayrı vətəndailara məxsus gəmilərə), o cumlədən S hərbi-dəniz donanması gəmilərinə nəzarət etmir. SSRİ—bax Sovet Sosialist Respub- likaları İttifaqı. SSRİ ALİ MƏHKƏMƏSİ — SSR İttifaqının ali məhkəmə orqanı, SSRİ məhkəmələrinin, habelə mut- təfiq resp.-ların məhkəmələrinin məhkəmə fəaliyyətinə nəzarət edir. 1924 ildə təpkil edilmitdir. Qanun- vericilik təiəbbusu hyryryHa Ma- likdir. SSRİ Konstitusiyasına əsa- sən (m. 153), SSRİ Ali Soveti tərə- findən sədrdən, onun muavinlərin- dən, ӱzvlərindən və xalq iclascıla- rından ibarət tərkibdə 5 il muddə- tinə secilir. Muttəfiq resp.-ların ali məhkəmələrinin sədrləri vəzi- fəsinə gərə SSRİ A.m.-nin tərkibinə daxildirlər. SSRİ A.M.-HHH TƏHKV- li və fəaliyyəti SSRİ Ali Məhkə- məsi haqqında Qanunla (30 noyabr 1979), həmcinin SSRİ, muttəfiq və muxtar respublikaların məhkəmə qu- Vӱlupu qqında qanunvericilik sasları (1958) ilə tənzimlənir.

SSRİ A.m. Plenum və 3 məhkəmə gol- legiyası tərkibində fəaliyyət gestə- rir: mulki iplər uzrə, cinayət itiləri uzrə və hərbi kollegiya. Kollegiya- lar birinci instansiya məhkəməsi kimi əz səlahiyyətləri həddində xu- susilə muhum ipylərə, nəzarət qayda- sında isə muttəfiq resp.-ların ali məhkəmələrinin həkm və qərarların- dan verilmit ipikayət və protestlərə Oaxırlar. Hər kollegiyanın səlahiy- Yəti qanunla muəyyən olunmuzidur. Bi- rinci instansiya məhkəməsi kimi kol- legiyalar ipnə sədr (SSRİ A.M. ha- kimlərindən biri) və 2 xalq iclas- cısından, digər hallarda isə 3 ha- kimdən ibarət tərkibdə baxırlar. SSRİ A.m.-nin Plenumu SSRİ A.m.-nin Sədrindən, onun mçavinlə- rindən, SSRİ A.m.-nin ӱzvlərindən, muttəfiq resp.-ların ali məhkəmə- lərinin sədrlərindən ibarət tərkib- də fəaliyyət gəstərir. SSRİ A.m.- nin Plenumu 4 ayda bir dəfədən az olmayaraq caqırılır. Plenum SSRİ A.m.-nin məhkəmə kollegiyalarının qətnamələri, həkmləri, qərardadları Zarəsində, habelə muӱttəfiq resp.- ların ali məhkəmələri rəyasət he?”əT- lərinin və plenumlarının qərarla- rı SSR İttifaqı qanunvericiliyi- nə zidd olduqda və Ya digər mӱttəfiq resp.-ların mənafeyini pozduqda, bu qərarlar barədə SSRİ A.m. Sədrinin və SSRİ Bam Prokurorunun protest- ləri uzrə ipnlərə nəzarət qaydasında baxır: SSRİ A.m.-nin məhkəmə kol- legiyalarının qətnamələr, həkmlər və ya qərardadlar cıxardıqı, yaxud da SSRİ A.m. Plenumunun ezu tərə- findən qərarlar qəbul olunmuyn ii1- lərə yeni acılmınq hallara gərə SSRİ Bat Prokurorunun rə”yləri uzrə baxır: SSRİ A.m.-nin Plenumu məhkəmə təcrubəsini və məhkəmə sta- tistikasını umumilətdirir: məhkəmə- lərə qanunların tətbiq olunması mə- sələləri uzrə rəhbər izahatlar verir: SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Hey”- ətinə qanunvericilik qaydasında həll olunmalı məsələlər və SSRİ qanun- larının ipərhi məsələləri uzrə təq- dimatlarla muraciət edir və s. Ple- numun iclaslarında SSRİ Baiq: Pro- kuroru və SSRİ Ədliyyə Naziri mut- ləq ititirak etməlidirlər. SSRİ A.m. yanında elmi məsləhət 1Purası var. SSRİ ALİ SOVETİ--SSRİ-nin ali hakimiyyət və yeganə qanunvericilik orqanı. SSRİ A.S.-ni əhali gizli səs- vermə yolu ilə umumi, bərabər və bir- batpa secki huququ əsasında 5 il mud- dətinə secir. 21 yajına catmıytil və secki Huququndan istifadə edən hər bir SSRİ vətəndapı SSRİ A.S.-nə deputat secilə bilər. SSRİ A.S.-nin apyaqıdakı Kutuqlari var: SSRİ Kon- stitusiyasının qəbul edilməsi, onda dəyipikliklər edilməsi: SSRİ tərki- binə yeni resp.-lar qəbul olunması, yeni muxtar resp.-lar və muxtar vil.- lər təpgilinin təsdiqi, SSRİ-nin dəvlət, iqtisadi və sosial inkitpaf planlarının, SSRİ dəvlət budcəsi- nin və onun yerinə yetirilməsi haqqın- da hesabatların təsdiqi) ona hesabat verməli olan SSR İttifaqı orqanla- rının təpkili. SSRİ A.S. iki pala- tadan—-İİttifaq Sovetindən və Mil- lətlər Sovetindən ibarətdir. SSRİ A.S.-nə fəhlələr, kolxozcular, sovet ziyalılarının nuçmayəndələri, mədə- niyyət və maarif ipciləri, devlət və

partiya xadimləri secilirlər. Hər iki palata bərabər huquqludur. SSRİ qanunları SSRİ A.S. tərəfindən və ya SSRİ A.S.-nin qərarı ilə geci- rilən uumumxalq səsverməsi (referen- dum) ilə qəbul edilir. SSRİ A.S. qanunvericilik əs ii bilava- sitə qanunlar qəbul etməklə və sessi- yalar arasındakı devrdə SSRİ A.S. Rəyasət Heyətinin qəbul etdiyi fər- manları təsdiq etmək yolu ilə həyata kecirir. SSRİ A.S. SSRİ A.S.-nin Rəyasət Hey”ətini secir, SSRİ həku- mətini—SSRİ Nazirlər Sovetini təppkil edir, SSRİ Ali Məhkəməsi- ni secir, SSRİ Bai Prokurorunu təyin edir. |

SSRİ A.S.-nin sessiyaları ildə 2 dəfə carırılır. Nəvbədənkənar ses- siyalar SSRİ Ali Sovetinin Rəya- sət Heyqətinin təpəbbusu, habelə MYT- təfiq resp.-ların, yaxud palatalar- dan birinin deputatlarının a3bi Yu- də bir hissəsinin təklifi ilə ca- qırılır. SSRİ Ali Sovetinin və onun Rəyasət Hey”ətinin qərarları- nın həyata gkecirilməsinə kəemək et- mək, devlət orqanlarının və təqikilat- larının fəaliyyətinə nəzarət etmək ucun deputatlar icərisindən daimi komissiyalar secilir. Hər palata Mandat komissiyasını, Qanunveri- cilik muçlahizələri komissiyasını, Plan-budcə komissiyasını, Xarici iplər komissiyasını, Gənclər komis- siyasını, həmcinin bir sıra sahə komissiyalarını yaradır.

Muttəfiq və muxtar resp.-larda ali dəvlət hakimiyyəti orqanı muva- fiq resp.-nın birpalatalı Ali So- vetidir. Bax məs., Azərbaycan SSR Ali Soveti.

SSRİ ALİ SOVETİ RƏYASƏT HEY”- ƏTİNİN SƏDRİ—SSRİ Ali So:- vetinin Rəyasət Hey”ətinə batpcı- lıq edən ipəxs. Rəyasət Hey”ətinin ipipi- ni təkil edir, istiqamətləndirir. onun iclaslarını caqırır və aparır, orden və medallarını, SSRİ fəxri adlarının verilməsi haqqın- da Bala ı təqdim edir. Xarici əlaqələrdə SSRİ-ni təmsil edir, xa- rici devlətlərin diplomatik numa- yəndələrinin e”timadnamələrini və əvdətnamələrini qəbul edir. SSRİ Ali Sovetinin qanunları və qərar- ları, SSRİ Ali Soveti Rəyasət Hey”- ətinin fərmanları onun imzası ilə (Rəyasət Hey”əti katibinin imzası ilə birgə) dərc olunur. “SSRİ ALİ SOVETİNİN VEDO- MOSTLARIZ—SSRİ Ali Soveti- nin Həftəlik rəsmi nəptri. 1938 ildən Moskvada qəzet siəklində cıxmıiq, 1954 ildən bulleten kimi butun mut- təfiq resp. xalqlarının dillərində (o cumlədən Azərb. dilində) cıxır. c Vedomostlardak SSRİ Qanunları, SSRİ Ali Soveti Rəyasət Hey”ətinin normativ xarakterli qərar və fər- manları, SSRİ Ali )BETHHHH BƏ palatalarının fəaliyyəti haqqında xəbərlər və s. dərc olunur. Aztiraj- lıdır. Muttəfiq resp.-ların Ali vetləri və analoji bulletenlə nəptr edirlər.(Məs., Azərbaycan SS Ali Sovetinin mə”lumatıq) | SSRİ ALİ SOVETİNİN KOMİS- SİYALARI —bax SSRİ Ali Soveti. SSRİ ALİ SOVETİNİN RƏYASƏT HEYQƏTİ—SSRİ-də hakimiyyət or- qanı. SSRİ Ali Soveti tərəfindən hər nəvbəti caqırıptın birinci ses-

SSRİ DƏVLƏT BAN Kİ

q

siyasında deputatlar icərisindən Ali Sovetin səl əə MV-AHƏTHHƏ C€uH- lir. SSRİ A.S.R.H.-ndə butun MYTTƏ- fiq resp.-lar təmsil olunmuyidur: hər bir muttəfiq resp.-nın Ali So- veti Rəyasət Heyətinin sədri SSRİ A.S.R.H. sədrinin muavini secilir. CCPH A.S.R.H. SSRİ Ali Soveti . Rəyasət Hey”ətinin Sədrindən, Səd- rin birinci mucavinindən, sədrin 15 muӱavinindən, Rəyasət Heyətinin ka- tibindən və Rəyasət Heyətinin 21 uz- vundən ibarət tərkibdə secilir. Kon- itusiyaya əsasən SRİ A.S.R.H. səlahiyyətinə apaqıdakılar daxil- dir: SSRİ Ali Sovetinə seckilər təyin etmək: SSRİ Ali Sovetinin ses- siyalarını caqırmaqy, SSRİ qanun- larını təfsir etmək: SSRİ-nin bey- nəlxalq muqavilələrini təsdiq və ləev etmək, hərbi adlar, diplomatik rut- bələr və balpqa sn adlar muəyyən et- mək və vermək: Rİ orden və medal- larını tə”sis etmək və onlarla təl- tif etmək: SSRİ fəxri adlarını muəyyən etmək və vermək: SSRİ vətən- datlplıqına qəbul etmək: SSRİ vətən- daplıqından cıxarmaq və SSRİ və- təndapplıqından məhrum etmək, sı- tınacaq vermək məsələlərinin həlli: amnistiya və bathiplama huququnu hə- yata kecirmək: SSRİ-nin diplomatik nӱmayəndələrini təyin etmək və geri caqırmaq, diplomatik numayəndələ- rin eqtimadnamələrini və əvdətnamələ- ini qəbul etmək, SSRİ ə rasını təpkil etmək, SSRİ Si- də Qӱvvələrinin Ali Komandan- lıqrını təyin etmək və dəyitdirmək, fərmanlar vermək və qərarlar qəbul etmək: SSRİ Nazirlər Sovetinin tər- kibinə daxil olan ppəxsləri vəzifə- dən azad etmək və vəzifəyə təyin etmək. Muttəfiq və muxtar resp.-larda da Ali Sovetlərin Rəyasət Hey ətləri var. Bax məs., Azərbaycan SSR Ali Sove- tinin Rəyasət Heyəti. dE BAYTARLIQ NİZAMNAMƏ- Sİ—bax Baytarlıq. SSRİ BA PROKURORU--SSRİ Prokurorluqunun ali vəzifəli ipəx- siz prokurorluq orqanları sistemi- nə batpcılıq-və butun əlkə ərazisində

onların fəaliyyətinə rəhbərlik edir. 1936—1946 illərdə SSRİ Prokuroru adlanmıppidır. SSRİ Konstitusiya-

sına (1977) əsasən SSRİ B.p. bila- vasitə və ona tabe olan prokurorlar vasitəsilə devlətin adından butun nazirliklərin, idarələrin, onların tabeciliyindəki idarə və muəssisə- lərin, yerli Sovetlərin icra və sə- rəncam orqanlarının, koop. təiykilat- larının qanunlara durust əməl etmə- sinə ali nəzarəti, həmcinin vəzifə- li pəxslərin və vətəndatların qanun- ları durust icra etməsinə nəzarəti həyata kecirir. SSRİ B.p.-nu CCPH Ali Soveti 5 il mӱddətinə tə Yin edir, ona Həqiqi dəvlət ədliyyə mutpaviri rutbəsi verilir. SSRİ B.p, muttə- fiq resp.-ların prokurorlarını və onların təqdimatı ilə muxtar resp., diyar,:vid., muxtar vil.-lərin proku- ə larını tə”yin edir. SSRİ B.p.-nun CP Ann veti Rəyasət Hey ətinə və SSRİ Ali məhkəməsinə təqdimat vermək huququ var. SSRİ Ali məhkə- məsi plenumunun iclaslarında SSRİ B.p.-nun iptirakı məcburidir: o, hər hansı məhkəmənin qanuni qӱvvəyə minmi hekm, qərar, qətnamə və qərar- dadına protest verə və onları dayan-

dıra bilər (bax inin SSRİ Pro- kirorluRu, Nəzarət ). | SSRİ BƏCTƏKAP/IAP İTTİFAQI 1932—57 illərdə Sovet əstəkarları İttifaqı) —-SSRİ bəstəkarları və musiqiiyu- naslarının ictimai yaradıcılıq təpkilatı. 1932 ildə Yaradılmıit- dır. İttifaqın əsas vəzifəsi sosia- list realizmi prinsiplərini təsdiq edən, SSRİ xalqlarının milli mə- dəniyyət ən”ənələrini inkipaf et- dirən yuksək ideyalı və bədii cəhət- dən əhəmiyyətli əsərlərin yaradılma- sına, eləcə də bəstəkar və musiqipqu- nasların yaradıcılıqının və pro- fessional ustalıqının yuksəldilmə- sinə nail ədə Ali rəhbər or- qanı qurultaydır. 6 qurultayı olmui-

ay (1948, 1957, 1962, 1968, 1974, 4979), İttifaqın birinci katibi T. N. Xrennikovdur (1948 ildən). 2377

ӱzvu var (1984, 1 yanvar). c“Sovetskaya muzıkavf vəc Muzıkalnaya jiznə itti- faqın mətbuat orqanlarıdır. Nəzdin- də “Sovetski kompozitorə nəptriyyatı, sovet musiqisini təbliq edən U mumit- tifaq bӱrosu və SSRİ Musiqi Fondu fəaliyyət gestərir. Lenin ordeni ilə təltif olunmutdur (1968).

SSRİ VƏTƏNDATMLARININ ƏSAS HUQUQLARI, AZADLIQLARI VƏ VƏZİFƏLƏRİ—sovet vətəndatları- nın SSRİ Konstitusiyasında, muttə- fiq və muxtar resp.-ların Konstitu- siyalarında qanunvericiliklə e”lan edilmiyi və tə”minat verilmin huquq- larının, azadlıqlarının və vəzifə- lərinin məcmusu. Sovet cəmiyyətində pəxsin Huquqi vəziyyətinin əsasları- nı muəyyənləipdirir və vətəndatla- rın cari qanunvericiliklə tənzim edilən digər huquq və vəzifələri ucun əsasdır. Əsas huquq və azadlıqlar axla- qıdakılardır: sosial-iqtisadi Hu- quqlar və azadlıqlar— əmək h u- ququ (keyfiyyətinə və kəmiyyətinə uyqun olaraq haqqı edənilən tə”minat- lı ip almaq huququ istirahət hӱququ (iti gununun qanunla -məh- dudlappdırılması, hər həftə istira- hət gӱnləri və hər il haqqı edəvilən məzuniyyət verilməsi), qocaldıqda, XƏSTƏLƏNDİKDƏ, əmək .qabiliyyətini itirdikdə (tamamilə və qismən), habelə ailə batcısını itirdikdə maddi təminat hyryry, təhsil

huququ (təhsilin pulsuz olması və y

s.)) mənzil huququ, pəxsi mulkiyyət İhYTryry, vərə- səlik huququ. Siyasi huquqlar və demokratik azadlıqlar: sez, mət- buat, yıqıncaq, gӱcə yurutiləri və nu- mayitpləri azadlıqı, ictimai təpki- latlarda və ittifaqlarda birlətmək huququ, vətəndaiların secki Hutuq- ları (bax həmcinin Senki sistemi, Sencki huququ, Demokratik azadlıq- lar). Pəxsi hӱquqlar və azadlıqlar: pqəxsiyyətin toxunulmazlırı, mənzil toxunulmazlırı, yazıppmanın gizli saxlanması, vicdan azadlıqı, mut- təhimin "mudafiə huququnun tə”min edilməsi. Bu huquq və azadlıqlar ir- qindən, milliyyətindən və cinsindən asılı olmayaraq Sun vətəndatla- ra grixtindir ədovet Konstitusi- ası SSRİ vətəndatlarına əsl de- mokratik huquq və azadlıqlar vermək- lə yanapı onların ӱzərinə muhum və- zifələr də qoyur: SSRİ vətəndatla- rı konstitusiyaya və digər qanunla-

ra riayət etməli, əməyə pquurlu muna- X

sibət bəsləməli və əmək intizamını gəzləməli, sosialist birgəyapayıp qaydalarına hərmət etməli, ictimai borca vicdanla yanatlmalı, sosialist mӱlkiyyətini qorumalı və mehkəmlən- dirməlidirlər. Sosialist vətənini mudafiə etmək həp bir sovet vətəndatpı- nın mӱqəddəs borcudur. Vətənə xəyanət ən arır cinayətdir. SSRİ QANUNLARI TOPLUSU (SSRİ QQ)—1924—37 illərdə SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin

en nətri (məcmuəsi). 1938 ildən SSRİ Həkumətinin qərarlar kӱlliyyatı

nəptr edilir.

SSRİ QIRMIZI XAC VƏ QIRMI- ZI AYPARA CƏMİYYƏTLƏRİ İT- TİFAQI (SSRİ QX və QACİ)—ya- ralılara və xəstələrə, təbii fəla- kətdən zərər cəkənlərə, bir sıra xəs- təliklərin Yayılmasının qariqısını almaq məqsədi ilə səhiyyə tətpkilat- larına kəmək etmək ucun yaradıl- mı1p kenullu ictimai təptjilat. 1918 il avqustun 7-də V. İ. Lenin Qır- mızı Xac cəmiyyətinin daxili və bey- nəlxalq fəaliyyəti barədə dekret im- zalamhındır. 1918 il noyabrın 20-də Moskvada cəmiyyət ӱzvlərinin. yıqın- caqrında Rusiya Qırmızı Xac cəmiy- yətinin MK-sı secilmit və nizamna- məsi qəbul edilmipdi. 1923 il mayın 29-da “SSRİ Qırmızı Xac və Qırmı- zı Aypara Cəmiyyətləri İttifaqı Yaradılması haqqında bəyannamə im- zalanmınplddır. QX və QACİ tərkibi- nə 4 resp.-nın (Azərb.SSR, Tur.SSR, Əzb.SSR, Tac.SSR) Qırmızı Aypara CƏMİYYƏTİ VƏ 11 resp.-nın Qırmızı Xac cəmiyyəti daxildir. SSRİ QX və (Cİ ali orqanı Umumittifaq qurultayı (1-ci qurultay 1932- ilin oktyabrında, 9-cu qurultay 1981 ilin mayında olmutpdur), qurultayarası dəvrlərdə isə İcraiyyə Komitəsi və onun Rəyasət Hey”ətidir. SSRİ QX və QACİ pulsuz donorluqun ingitpa- fına kəeməklik edir. cSovetski Kras- nı Krestə ən Həmp onyEyp (1951 ildən). SSR QX və QACİ xarici əl- kələrdə epidemiyalara, aclıra və s. qaripı, sulh uqrunda geni Hm ana- rır. Bir sıra Asiya və Afrika əlkə-

lərində Sovet Qırmızı Xac Cəmiy- Yətinin xəstəxanaları fəaliyyət gəs- tərir. SSRİ QX və QACİ Beynəlxalq

cQırmızı Xacə cəmiyyətinin fəaliy- ətində, inkiptaf etməkdə olan əlkə- lərdə upaqlara kemək ucun BMT-nin Utpaq fondunda aktiv iptirak edir. Lenin ordeni ilə təltif olunmupt- dur (1967). SSRİ DƏMİRYOLLARI NİZAM- NAMƏSİ—bax Dəmiryolları nizam- naməsi. | | SSRİ DƏVLƏT ARBİTRAJI—–bax Dəvlət arbitrajı. SSRİ DƏVLƏT BAYRARI—–bax Devlət bayrarı. SSRİ DƏVLƏT BANKI —sovet kre- dit sisteminin əsas halqası:, vahid emissiya, Kredit, hesablatima və kas sa mərkəzi, x.t.-na və əhaliyə kredit verən və onları maliyyələtdirən əsas bank. 1921 ilin oktyabrında V. İ. Leninin təpəbbusu ilə RSFSR Dəv- lət Bankı Kimi yaradılmıpdır. 1923 ildən SSRİ D.B. adlanır. Fəa- liyyətinin ilk ilində yalnız kredit və hesablaptma əməliyyatları aparır- dı. 1922 ildən bank biletləri emis- siyası (buraxmaq) huququna malikdir. əzinə biletləri və xırda pullar

emissiyası da ona həvalə onyHMYmI- dur. Əsas vəzifəsi emissiya əməliy- yatlarını və pul tədavuluӱnun nizam- lanmasını həkumət direktivləri əsa- sında həyata gecirməkdir. Muəssisə və təpkilatlar arasında hesablai1- malar bank aparatının kəməyi ilə naqdsız hesablaima qaydasında apa- rılır. Əlkədə əmanət kassalarına rəhbərlik etmək, eləcə də beynəlxalq kredit və hesablailma əməliyyatları aparmaq, xarici valyuta və qiymətli metallarla əməliyyatları həyata kecir- mək Banka həvalə olunmutpidur. SSRİ D.B, dunyanın ən iri bankıdır. Onun əsas halqası SSRİ-nin butun inziba- ti vahidlərində acılmıii ipe”bələr- dir. 1984 ilin əvvəlinə təqr. 4,7 min idarəsi olmutidur. SSRİ D.B. son dərəcə mərkəzlətdirilmitdir. Ban- ka İdarə heyəti rəhbərlik edir (səd- rini SSRİ Ali Soveti təyin edir). SSRİ D.B.-nın vil., diyar və muttə- iq resp.-larda kontorları və s. var. SRİ DƏVLƏT BANKININ AZƏR- BAYCAN RESPUBLİKA KONTORU —SSRİ Dəvlət Bankının struktu vahidi. 1921 ilin oktyabrında Azərə Devlət Bankı adı ilə yaradılmıii- dır. Bu munasibətlə V. İ. Lenin N. Nərimanova teleqram gendərmiyidi: “Arzu elirəm ki, yeni acılan Azər- baycan Devlət bankı, qardaiq Sovet resp.-sının fəhlələri və kəndliləri- nin əlində Yeni iqtisadi siyasət ucun məhkəm dayaq olsunq (Əsər. tam kul- liyyatı,c.24,səh. 25—26). Kontorun sis- teminə 85 idarə, eləcə də Dəvlət əmək əmanət -kassalarının geniit HTƏÖƏKƏCM daxildir (1983). Kontor resp. iqtisa- diyyatının inkipafında əhəmiyyətli

rol oynayır.

SSRİ DƏVLƏT EHTİYAT ƏMƏK QUVVƏLƏRİ—pəhər və kənd gənc- lərindən yeni. fəhlələrin mutəiək- kil hazırlanması sistemi. 1940 il oktyabrın :2-də SSRİ Ali Sovetinin

Rəyasət Heyəti *SSRİ Devlət ehti--

yat əmək qӱvvələri haqqındaq Fərman qəbul etmidir. D.e.ə.q.-nin əsas məq- sədlərindən biri ixtisaslı fəhlələ- rin planauyqun kӱtləvi hazırlanma- sı və mutəpəkkil yerlətdirilməsi- dir. 1940 ildə 3 tipdə təhsil MYƏCCH- səsi yaradılmınqdı: 1) metalcı, Me- tallurq, kimyacı, ppaxtacı, neftci və s. ixtisaslı fəhlələr hazırlayan 2 illik sənət məktəbləri) 2) mapyinist kəməkcisi, vaqon və parovozların Tə"- miri ӱzrə cilinkər, D.Y. nəql. ucun digər murəkkəb ixtisaslı fəhlələr hazırlayan. 2 illik d.y. məktəbləri, Z) kӱtləvi ixtisaslı fəhlələr hazır- layan 6 aylıq f-k-z-d təhsili (FZT) məktəbləri. Devlət butun təhsil alan- ların tam maddi tə”minatını əz uzə9- rinə getӱurmulidur. Sov.İKP MK- nın 1953 il Sentyabr plenumunun Qə- rarı ilə D.e.ə.q. sistemində K.t.-nın mexaniklətidirilməsi məktəbləri Ya- radıldı. SSRİ-də tədricən umumi orta təhsilə kecilməsi ilə əlaqədar 1954 ildən D.e.ə.q. sistemində Yeni tip- li təhsil məktibləri–- pula umӱmtəh- sil məktəblərini bitirmii gənclər cun texniki məktəblər Yaradıldı. vvəll butun FZT məktəbləri, habelə bait idarələrin nəzdindəki stasionar təh- sil muəssisələrinin əsas Hissəsi 1959 ildən texniki peapə məktəbləri kimi yenidən yaradıldı (təhsil muddəti 1—3 il, kənd texniki pelə məktəb

ni birlətdirir.

D.e.ə.q. sisteminə daxil olan

SSRİ DƏVLƏT BANKININ AZƏRBAYCAN RESPUBLİKA KONTORU

lərində 1—2 il). Həmin ildən D.e.ə. T.-HHH təhsil muəssisələri mӱttəfiq resp.-ların sərəncamına verildi, SSRİ Nazirlər Soveti yanında Bali Əmək Ehtiyatları İdarəsi SSRİ Na- zirlər Sovetinin Dəvlət Texniki Pepə Təhsili Komitəsi (1978 ildən SSRİ Devlət Texniki Pepə Təhsili Komitəsi) kimi yenidən yaradıldı ax Texniki peyiə LA ii

ii DƏVLƏT GERBİ—bax Dəvlət gerom. SSRİ DƏVLƏT SU FONDU—SSR İttifaqı və mutləfiq respublikala- rın su qanunvericiliyi Əsasları- na (1970) uyqun olaraq SSRİ-dəki bu- tun sular (su obyektləri): caylar, gəl- lər, su anbarları, digər yerustu su- tutarlar və su mənbələri, habelə ka- nalların və gəlməcələrin suları, yeraltı sular və buzlaqlar, SSRİ- nin daxili dəpizləri və digər daxi- li dəniz suları, SSRİ-nin ərazi şiları (məhəlli dənizi) SSRİ D.s.fF.- na daxildir. SSRİ-də butun sular dəvlət mӱlkiyyətidİir.

CCp sahəsindəki munasi- bətləri SSR İttifaqı, muttəfiq resp. orqanları və yerli orqanlar tənzim- ləyir. Qanunsuz sərəncam vermək, su- lardan istifadə etməkdə və dəvlətin sular uzərində mӱstəsna mulkiyyət hu- ququnu batqa cur pozmaqda, əzbatına didrotexnika ipləri germəkdə, su fon- hu obyektlərinin cirklənməsi və zi- billənməsində təqsirli olan vəzifəli iyəxslər və vətəndailar muəyyən olun- muyi -qaydada məs”uliyyət dapıyırlar. Bax həmcinin Sudan istifadə. SSRİ ELMLƏR AKADEMİYASI (SSRİ EAy—SSRİ-nin ali elmi ida- DƏCH: elkənin ən gərkəmli alimləri- 1724 il yanvarın 28-də (fevralın 8-də) 1 Pyotrun ər- manı ilə əsası qoyulmut, 1725 ildən fəaliyyətə bailamındır. Əvvəlcə Elm- lər və Rəssamlıq Akademiyası, 1803 ildən TAMEƏPAYUN EA, 1836 ildən İm- perator Sankt- eterburq EA, 1917— 25 illərdə Rusiya EA, 1925 ilin iyu- lundan SSRİ EA adlanmındır. 1934 ildə EA Moskvaya kecurulmuidur. SSRİ EA dunyanın ən beyuk elm mərkəzlərindəndir. nun bayilıca vəzifələri butun elm sahələrində əsaslı tədqiqatları inkiiyaf etdir- məkdən, bilavasitə istehsalatın in- kipafı ilə əlaqədar perspektiv el- mi tədqiqatları Həyata kecirməkdən, texniki tərəqqinin yeni imkanları- nı akara cıxarmaqdan, kommunizm quruculuqunda elmi nailiyyətlərdən da

a dolqun istifadə olunmasına kə- .

mək etməkdən ra. SSRİ EA 6i- lavasitə SSRİ Nazirlər Sovetinin tabeliyindədir. SSRİ EA-nın ali or- qanı—onun həqiqi (akad.-lər) və m. uzvlərinin Umumi yırıncaqrıdır: o, əlkədə elmin inkitpafı məsələlərini muəyyənləiidirir, akademiyanın fəa- liyyətinin əsas təqikilati məsələlə- rini Həll edir, EA-nın həqiqi, mӱx- bir və əcnəbi ӱzvlərini, yıqrıncaq- lararası muddətdə akademiyanın fəa- liyyətinə baicılıq etmək ucun 4 il- dən bir Rəyasət Heyəti secir. SSRİ EA Rəyasət Heyətinin 4 belməsi—f H- zikatexnika və riyaziy- yat elmləri, kimya-texno- logiya və biologiya elm- lari, Yer aqqında elm- par vəictimai elmlər uz- pə belmələri var. Bunlar 16 mə 6ənu

2 izd., M., 1

əzundə birlətdirir. SSRİ EA-nın tərkibində, həmcinin Sibir tie”bəsi, Uzaq PQərq və Ural elmi mərkəzləri, 250-dən cox elmi idarə, 200-dən cox elmi pura, 170-dən cox elmi 4005 na, elmi-tədqiqat donanması və s. fəa- liyyət gəstərir (1983). SSRİ EA-nın 251 akad.-i, 506 m. uzvu və 106 əcnəbi uzvu var (1984). SSRİ EA muttəfiq resp.-ların EA-larının fəaliyyətinə elmi istiqamət. verir. Akademiyanın nəptriyyat fəaliyyəti Redaksiya-Nəiti- riyyat PTurasının baicılıqı ilə, əsa- sən, 4“Naukaq nəiyriyyatı vasitəsilə həyata kecirilir. Əsas jurnalları: c“ İzvestiya Akademii nauk CCCPə, c“Dokladı Akademii nauk SSSRƏə, “Prn- ponas, *Kosmiceskiye issledovaniyaə, cNauka v SSSR (rus, ing., alman və ispan dillərində). SSRİ EA xarici və beynəlxalq elmi təkilatlarla g2- nitpp əlaqə saxlayır. SSRİ EA gər- kəmli .elmi əsərlər və kəpflər ucun qızıl medallar və muckafatlar tə sis etmipdir: ali mukafatı M. V. Lomo- nosov ad. qızıl medaldır. SSRİ EA 2 dəfə Lenin ordeni ilə təltif olun- mulidur (1969, 1974).

Prezidentləri: A. P. Karpinski (1917—36), V. L. Komarov (1945 ilə- dək), S. İ. Vavilov (1951 ilədək), A. N. Nesmeyanov (1961 ilədək), M. V. Keldıi: (1975 ilədək), A. P. Aleksan- drov (1975 ildən).

Əd.. Akademin naugk SSSR, t. 1—2, 77, Sovstskal nau ka—itoqi ip perspektivı, M., 1982.

SSRİ ELMLƏR AKADEMİYASI- NIN . KİTABXANASI (EAK) SSRİ EA elmi kitabxanalar sistemi- nin mərkəzi kitabxanalarından bi- ri. Leninqraddadır. Rusiyada ilk dəvlət kitabxanası 1713 ildə Peter- burqda yaradılmıit, 1725 ildə o, Pe-

terburq EA-nın sərəncamına veril- MƏM V. İ. Lenin 1891 və 1894 il- ərdə EAK-da məqul olmupdur. 1921

—24 illərdə EAK Leninin gestərini ilə Vasilyev adasında xususi binaya kecurulmutidur. EAK-ın və onun Le- ninqrad ipəbəkəsinin kitab fondla- rında 15 mln.-dan cox kitab var (1983). EAK təqr. 100 əlkənin 3000- dək elmi idarəsi ilə kitab mucbadi- ləsi edir: biblnoqrafik gestərici- lər, kitabiunaslıq, kitabxanaiunas- lıq və biblioqrafiya məsələlərinə dair kulliyyatlar və s. buraxır. Qır- mızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təl- tif olunmutdur (1964).

SSRİ ELMLƏR AKADEMİYASI- NIN SİBİR |10"*BƏSİ (SSRİ EA SP1Q)—fizika-texnika, təbiyyat BƏ HT- tisad elmləri sahəsində kompleks nə- zəri və eksperimental tədqiqatlar aparan, Sibir və Uzaq PTərqin məhsul- dar qӱvvələrinin inkipqafı ilə əla- qədar problemləri həll edən elmi ida- rə. 1957 ildə Novosibirskdə yaradıl- mıtpdır, 5 filialı (1 ərqi Sibir, Buryatiya, Yakutiya, Krasnoyarsk və Tomsk), 49 elmi idarəsi, Kutləvi el- MN-texnikgi kitabxanası (8 mln. cild), 6 xususi konstruktor burosu, Təsptba z-du, 70-dək elmi st. var. SSRİ EA SP1-də 40 minədək əməkdati, o cuӱmlə- dən SSRİ EA-nın 26 həqiqi və 64 m, uzvu, 450-dən cox e.d., 4 minə yaxın e.n. calıntır (1982). CCPH EA CİH sosialist əlkələrinin EA-ları ilə birgə tədqiqatlar aparır, ABP1, Fran- sa, AFR, Yaponiya alimləri ilə əmək-

€ € ...K A... —“—““—“ —“ ““” “ “ — —“

dapplıq edir. Elmi jurnallar və əsər- lər 25 nəpriyyatı var. Sədri akad. V. A. Koptyuqdur (1980 ildən: 1957—75 illərdə akad. M. A. Lavrent- yev, 1975—80 illərdə akad. Q. İ. Mar-

cuk).

PM JURNALİSTLƏR İTTİ- FA QI—sovet devri mətbuatı, tele- viziya, radio verilitləri, informa- siya agentlikləri və nəpqriyyatların- da calıtpan pepəkar itcilərin kə- nullu ictimai yaradıcılıq təiki- latı. 1959 ildə yaradılmındır. 80 minə yaxın uzvu var (1984). Ali pəh- bər orqanı 5 ildən bir caqırılan qu- rultaydır. İttifaqın əsas məqsədi Jurnalistlərin kommunizm qurucu- luqunda fəal iptirakına, ideya-nə- zəri səviyyələrini və peppə ustalıqrı- nı 77550 KƏMƏK etmək- dir. Təikilati cəhətdən SSRİ J. İ. ərazi-istehsalat prinsipi uzrə qu- rulmutdur: redaksiyalarda ilk jur- nalist təpkilatları, əlkə və vil.- lərdə əlkə və vil. təppkilatları, mut- təfiq və muxtar resp.-larda resp. it- tifaqları yaradılmımndır. SSRİ J, İ. Beynəlxalq Jurnalistlər Təp- kilatının (BJT) uzvudur. “Za rube- jomə həftəliyini, ari rtə, 4 Sovetskoye fotoz, “Demokraticeski jurnalistə (BJT-nin rus dilində nətppri) və Fİnformasionnı vestnikə ax na HƏHID Ə

SSRİ YAZICILAR TTİFAQI (SSRİ Yİ)— Sovet İttifaqı yazıcı- larının kənullu ictimai yaradıcı- lıq təpkilatı. 1932 ildə yaradıl- mıtdır. Sovet yazıcılarının 1-ci Umumittifaq qurultayında (avqust, 1934) SSRİ Yİ-nın Nizamnaməsi qəbul olundu, sosialist realizmi so- vet ədəbiyyatının əsas metodu kimi mӱəycənləpdirildi. 9174 ӱzvu var (1984, 1 yanvar). SSRİ Yİ-nın ali orqanı yazıcıların Umumittifaq qu- rultayıdır: 7 qurultayı olmutdur (1934, 1954, 1959, 1967, 1971, 1976, 1981). Qurultay ittifaqın idarə hey"- ətini secir. İdarə heyəti katibliyi, o isə gӱndəlik məsələləri həll et- mək məqsədilə katiblik burosunu yara- dır. SSRİ Yİ İdarə Hey”ətinin ilk sədri M. Qorki olmuzidur (1934— 36): sonralar SSRİ Yİ-na V. P. Stavski, A. A. Fadeyev, A. A. Surkon, K. A. Fedin baqicılıq etmiilər. 1971 ildən SSRİ Yİ İdarə Hey”- ətinin birinci katibi G. M. Mar- kovdur. SSRİ Yİ İdarə Heyətində muttəfiq resp. ədəbiyyatları, ədəbi tənqid, ocerk və publisistika, drama- turgiya və teatr, upaq və gənclər ədə- biyyatı,“bədii tərcumə, yazıcıların beynəlxalq əlaqələri və s. pturalar, Umumittifaq bədii ədəbiyyatı təbliq burosu fəaliyyət gəstərir. SSRİ Yİ sistemində SSRİ xalqları dillərin- də və xarici dillərdə 109 ədəbi-bə- dii qəzet, jurnal və almanax nəir olunur (1982). FLiteraturnaya qazetaə, “Sovetski pisatelə nəpriyyatları, ha- belə muttəfiq resp. nəpqriyyatları (o cuӱmlədən cYazıcıq sə ər M. Qorki ad. Ədəbiyyat İn-tu, SSRİ Ədə- biyyat fondu, Moskvada A. A. Fade- yev ad. Mərkəzi Ədəbiyyat Evi var. SSRİ Yİ konfrans və simpoziumlar kecirir, yaradıcılıq e”zamiyyətləri, mӱzakirələr, seminarlar təpykil edir, yazıcılara mӱxtəlif yardım gestə- rir, onların iqtisadi və hӱquq məna- felərini qoruyur. SSRİ Yİ xarici

SSRİ MEDALLARI

əlkə yazıcıları ilə yaradıcılıq əlaqələrini inkipaf etdirir və MƏh- gəmləndirir, sovet ədəbiyyatını yazı- cıların beynəlxalq təiykilatlarında təmsil edir. DR ordeni ilə təltif olunmuyid

SORİ KİNE MATOQRAFHCILAR İT- TİFAQI — kino sənəti xadimləri- nin (rejissor, kinodramaturq, aktyor, operator, rəssam, bəstəkar, səs opera- toru, tənqidci, film və ssenari re- daktoru) ictimai yaradıcılıq təqiki- latı. 1957 ildə Kinematoqrafcılar ittifaqının təptkilat komitəsi yara- dılmındır. 1965 ildə kinematoqraf- cıların tə”sis qurultayında ittifa- qın nizamnaməsi qəbul edilmiii və idarə heyəti secilmipldir. İttifa- qın əsas vəzifəsi kommunizm ideo- logiyasını təsdiq- edən, yuksək bədii zevqun formalatmasına təsir KOC- tərən kino əsərlərinin yaradılması- na, COXMİLLƏTLİ KİNO SƏNƏTİNİN İN- kipafına, gənclərin ideya-estetik tərbiyəsinə, film istehsalı tətpki- linin yaxpılaqtpdırılmasına və s. nail olmaqdır. i rəhbər orqanı Umumittifaq qurultayıdır. 5 qurul- tayı olmutdur (1965, 1969, 1973, 1976, 1981). İdarə hey”ətinin birinci ka- tibi L. A. Kulicanovdur. 6301 uzvu var (1984, 1 yanvar). Nəzdində sovet kino sənətini təbliq edən buro fəa- liyyət gəstərir. “İskusstvo kinoF və cSovetski ekranə jurnalları ittifa- qın mətbuat s ıdır.

SSRİ KİTABXANASI, V. İ. Le- ninad. SSRİ Dəvlət Ki- tabxanası — SSRİ milli ki- tabxanası, dunyanın ən bəyuӱk kitab- xanalarından biri: kitabpqunaslıq, biblioqrafiya və kitab tarixi sahə- sində elmi-tədqiqat muəssisəsis əlkə kitabxanalarının (elmi-texniki ki- tabxanalardan baqiqa) metodiki-məs- ləhət və tevsiyə biblioqrafiyası mər- kəzi. Moskvadadır. 1862 il iyulun 1-də Moskvadakı Rumyantsev muzeyin- də yaradılmımdır. Əlkədə cıxan bu- tun, nəptrlərin məcburi nusxələrini alır. V. İ. Lenin 1893 və 1897 illər- də kitabxananın qiraət salonunda məti- qul olmuii, 1919—21 illərdə onun uz- vu kimi buradan dəfələrlə kitab al- mıtpdır. 1918 ildən SSRİ K. mərkəzi partiya və həkumət orqanlarına, elmi idarələrə və digər təiykilatlara ki- tab və biblioqrafik informasiya ilə xidmət edir. Xarici nəitrləri almaq ucun kitabxanaya 1921 ildən pul bu- raxılmıptq və o, geni miqyasda beynəl- xalq kitab mubadiləsinə batlamıpq- dır. 1924 il yanvarın 24-də SSRİ K.-na V. İ. Leninin adı verilmipdir. Fondunda dunya xalqlarının 247, o .cumlədən SSRİ xalqlarının 91 di- lində 30 mln. nӱsxədən cox kitab, jurnal, qəzet, əlyazma və s. (o cuӱm- lədən K. Marksın, F, Engelsin, V. İ.

Leninin 100-dən artıq dildə 60 min

nӱsxədən cox əsəri, dunya akademiya- ları və un-tlərinin elmi əsərləri və s.) saxlanır (1982). SSRİ K. cƏsər- lərə (1957 ildən), bulletenlər, kul- liyyatlar, tevsiyə ədəbiyyatı və s. nəpr edir. Lenin ordeni ilə təltif

olunmuqp (1945). SSRİ KONSTİTUSİYASI (1924)— bax ove Konstitusiyaları. = SSRİ KONSTİTUSİYASI (1936)— bax Sovet Konstitusiyaları.

SSRİ KONSTİTUSİYASI (1977)— bax Sovet Konstitusiyaları.

SSRİ GƏMRUK MƏCƏLLƏSİ bax Goemruk məcəlləsi. SSRİ MEDALLARI— kommunizm quruculuqunda, sosialist Vətəninin mӱdafiəsində xususi xidmətlərə ge- ə verilən devlət ar ri, SSRİ onstitusiyasına gərə (m. 121, bənd 9) SSRİ M.-nı SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti tə”sis edir və verir. Hər bir medalı tə”sis edərkən SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Hey"”əti eyni zamanda mӱvafiq medal haqqında Əsas- naməni və həmin medalın təsvirini təsdiq edir. SSRİ M, ilə təltifet- mənin çmumi qaydası həmcinin -“SSRİ- nin ordenləri, medalları və fəxri adları haqqında Umumi Əsasnaməə (1979) ilə nizamlanır. SSRİ-nin ataqıdakı medalları tə”sis edilmittdir: a) xususi fərq- lənmə nipanları: “Qızıl Ulduzə medalı, *Oraq və cəkicə qızıl meda- "bi, 6) ƏMƏK xidmətlərinə gərə təltif etmək ӱcӱn: “Əmək igidliyinə gərəə (27.12.1938), FƏməkdə fərqlənməyə gə- pəs (27.12.1938), €ƏMməK BeTepaHblıə (18. 1.1974), v) sosialist Vətəninin muӱda- fiəsində xidmətlərə və digər Hərbi xidmətlərə gerə təltif etmək ucun: 4aİgidliyə Kxəpəs (17.10.1938), Yuma- kov medalı (3Z.Z.1944), c€Heiyu xun- mətlərinə gərəə (17.10.1938), Naxi- mov medalı (Z.Z.1944), 1 və P dərəcə- li “Vətən muharibəsi partizanınaə (2.2.1943), “SSR Dəvlət sərhədi- nin ketpiyində fərqlənməyə gərə (13. 7.1950), 1 və P dərəcəli c“Hərbi xid- MƏTHƏ Fərtlənmaya gerəə (28.10.1974), 4“SSRİ Silahlı Quvvələrinin vetə- ranıə (20.10.1976), *Dəyӱtl əməkdai- lıqını məhkəmləndirməyə gərəə (26. 5.1979), SSRİ-nin muhuӱm x.t. vəzi- fələrinin həyata kecirilməsində xid- mətlərə gərə təltif etmək ucun: 4“Cə- nub qara metallurgiya muəssisələri- nin bərpa edilməsinə gərəv (18.5. 1948) 4cDonbas kemӱr ppaxtalarının bərpa edilməsinə gərəz (10.9.1947), 4Xam torpaqlardan istifadə edilməsinə gə- rə ə(20.10.1956), “Baykal-Amur magis- tralının tikintisinə gerəə (B8.10. 1976), “RSFSR-in Qeyri-qaratorpaq zo- nası simasının dəyitpdirilməsinə gə- rəə (30.9.1977), “Qərbi Sibirin yeral- tı sərvətlərindən istifadə edilməsi- nə gerəə (28.7.1978), d) coxutpaqlılı- qa və uppaqların tərbiyəsinə gərə ana- ları təltif etmək ucun: QT və P də- rəcəli “Analıq medalıf (8.7.1944): e) vətəndatlıq və qulluq borcunu.yeri- nə Yetirərkən gestərilən xidmətlərə gerə təltif etmək ucun: “İctimai asayipin qorunmasında ə”la xidmət etməyə gərək (1.11.1950), cYanqın za- manı igidliyə gərəə (31.10.1957), Su- da ulanları xilas etməyə gərəə (16.2.1957). Beyuӱk Vətən muharibəsi devrundə, pəhərlərin və ərazilərin mӱdafiəsində, alınmasında və azad edilməsində xidmətlərə və fərqlənmə- Yə gərə apaqıdakı medallar təsis edilmipdir: “Leninqradın mucdafiə- sinə gərəə (22.12.1942), “Moskvanın mӱdafiəsinə gərəə (1.5.1944), 4Odes- sanın mudafiəsinə gərə (22,12, əə cSevastopolun mudafiəsinə gərək (22. 12.1942), *“Stalinqradın mӱdafiəsinə gərəə (22.12.1942), “Kiyevin mudafiə- sinə gərəə (21.6.1961), “Qafqazın mu- 0. gərək sər ), Mən apolyaryesinin mӱdafiəsinə gerəə (o. 12.1944), 41941— 1945-ci illərin Be- yӱk Vətən muharibəsində maniya

R da 24 . 26 27 28

SSRİ medalları. (lentləri taxma qaydasında verilib): 1. Qızıl Ulduzə. 2. cOraq və cəgicə qızıl medalı. 3. Fİkidliyə gerəə. 4. Upakov medalı. 5. cDəyçiz xidmətlərinə gərəə. b. Naximon medalı. T. cƏmək igidliyinə gərzv. 8. FƏməgdə fərqlənməyə gərək. 9. cRəadətli əməyə gərəə, V. İ. Leninin anadan olmasının 100 illiyi tərəfinə. 10. Q dərəcəli *Vətən muharibəsi partizanınak. 11, 11 dərəcəli 4 Vətən muharibəsi partizanınamk. 12. SSRİ dəvlət sər- ədinin ketiyində fərqlənməyə gərəə. 13. 1 dərəcəli 4Hərbi xidmətdə fərqlənməyə gərəə. 14. |P dərəcəli c Hərbi xidmət- də fərqlənməyə gərəə. 15. *İctimai asayitin qorunmasında ə”la xidmət etməyə gərəə, 16. *Yanqın zamanı igidliyə gərəə,

. 4Suda boqulanları xilas etməyə gərəə. 18. “Leninqradın mӱdafiəsinə gərəz. 19. “Moskvanın mӱdafiəsinə gerək 20. 4*Odessanın mudafiəsinə gərəə, 21. “Sevastopolun mӱdafiəsinə gərəə. 22.

Stalinqradın mudafiəsinə gərəəz. 23. 4Ki-

yevin mӱdafiəsinə gərəə. 24. Qafqazın mӱdafiəsinə gərəə. 25. FSovet Zapolyaryesinin mudafiəsin 1945-ci illərin Al

muharibəsində qələ

. : : Ə Gərəə. 26. 41941— yuk Vətən muharibəsində Almaniya ӱzərində qələbəyə gərəət. 27. 41941—1945-ci illərin

nin iyirmi illiyi yubiley medalı. 28. 41941—1945-ci illə

otuz illiyik yubiley medalı.

Beyuk Vətən rin Bəyuk Vətən muharibəsində qələbənin

ə - L

vaş c

İZ BERLİNA

“ //

..

4 ə

“7177

s. 50 51 – I2 53 54 55 56

29. 4Yaponiya czərində qələbəyə gӧrəə. 30. *Budapeptin alınmasına gərəə. 31. Keniqsberqin alınmasına gərək. 32. 4Vya- nanın alınmasına gerəz. 33. “Berlinin alınmasına gərəə. 34. “Belqradın azad edilməsinə gərəə. 35. vFVartpavanın azad edilməsinə gərəə. 36. FPraqanın azad edilməsinə gərəə. 37. 41941—1945-ci illərin Bəyuk Vətən muharibəsində rə- iadətli əməyə gərəə. 38. FƏmək veteranıq 39. 4SSRİ Silahlı Quvvələrinin veteranı. 40, e/ləiym əməkdaplıqını məh- gəmləndirməyə gərəə. 41. 4Cənub qara metallurgiya muəssisələrinin bərpa edilməsinə gӧrəə. 42. Donbas kəmur ppaxtala- rının bərpa edilməsinə gərəə., 43. Xam torpaqlardan istifadə edilməsinə gərəə. 44. vBaykal-Amur magistralının tikintisinə gerək. 45. “RSFSR-in qeyri-qaratorpaq zonası simasının dəyipdirilməsinə gərəə?. 46. Qərbi Sibirin yer= altı sərvətlərindən istifadə edilməsinə gərəə. 47. “FKQO-nun XX illiyiə Yubiley medalı. 48. FSovet Ordusu və Do- nanmasının 30 illiyi yubiley medalı. 49. “SSRİ Silahlı Quvvələrinin 40 illiyiq yubiley medalı. 50, “SSRİ Silahlı Quvvələrinin 50 illiyiq yubiley medalı. 51. FSSRİ Silahlı Quvvələrinin 60 illiyik yubiley medalı. 52. 4 Sovet mili- sinin 50 illiyit yubiley medalı. 59. *Moskvanın 800 illiyinin xatirəsi9z. 54. “Leninqradın illiyinin xatirəsiə. 55, 1 dərəcəli FAnalıq medalıə. 56. P dərəcəli FAnalıq medalı. |

..—3— yu. ə. dı s...” o

12

SSRİ MEMARLAR İTTİFAQI

ӱzərində qələbəyə gerəə (9.5.1945), cYa- poniya ӱzərində qələbəyə gerəəm (30.9. 1945), *cBudapettin alınmasına gerog (9.6.1945), “Keniqsberqin alınmasına gerək (9.6.1945), *“Vyananın alınması- na gerəz (9.6.1945), *Berlinin alın- masına gərək (9.6.1945), “Belqradın azad edilməsinə gərək (9.6.1945), *Var- izavanın azad edilməsinə gərə (9.6. 1945), “Praqanın azad edilməsinə KƏ- əz (9.6.1945), 4“1941— 1945-ci illərin

eyuk Vətən mӱharibəsində rəpadətli əməyə gerəə (b.6.1945). Sovet xalqı- nın tarixində mӱhӱm yubileylərlə əlaqədar olaraq təltif etmək ucun apaqıdakı yubiley medalları. tə sis edilmitdir: “Rətadətli əməyə gərə (əsgəri rətadətə gərə), 4“V. İ. Leni- nin anadan olmasının 100 illiyi iiə- rəfinəq (5.11.1969), 41941—1945-ci illərin Beyuk Vətən muharibəsində qələbənin iyirmi illiyiqj (7.5.1965), 41941—1945-ci illərin Beyuk Vətən muharibəsində qələbənin otuz illiyi (25.4.1975), *Sovet Ordusu və Donan- masının 30 illiyYiF (22.2.1948), 4“SSRİ Silahlı Quvvələrinin 40 il- liyiə (18.12.1957), “SSRİ Silahlı Quvvələrinin 50 illiyi (25.12.1967), “SSRİ Silahlı Quvvələrinin 60 il- liynə (28.1.1978), “Sovet milisinin 50) illiyiə (20.11.1967), “Moskvanın 800 illiyinin xatirəsiə (20.9.1974), cLeninqradın 250 illiyinin xatirə- siv (16.5.1957), *Kiyevin 1500 illiyi- nin xatirəsiə (6.7.1982).

Medallar sol dəitə ordenlərdən sonra taxılır: “Qızıl Ulduzə və qı- zıl 4“Oraq və cəgicə medalları or- deplərdən və baqqa medallardan yu- xarı taxılır: 1 və P dərəcəli cAna- lıq medalıf ordenlərdən və digər me- dallardan sola, yaxud onlardan aiya- qı taxılır. Medalların əvəzinə təsdiq olunmuii rəngdə lent taxmaq

olar.

SSRİ MEMARLAR İTTİFAQI—–— me”marların ictimai yaradıcılıq təppkilatı. Moskvadadır. 1932 il- də yaradılmındır (1932—55 ilLlər- də Sovet Meymarları İ"- ti fi qı adlanmındır). 1937 il- də Nizamnaməsi qəbul olunmupdur. (1970 və 1975 illərdə dəytndirilmin və əlavələr edilmiidir). Rəhbər or- qanı Kata lır. 7 qurultayı olmui- dur (1937, 1955, 1961, 1965, 1970, 1975, 1981). İdarə hey”qətinin birinci ka- tibi SSRİ xalq me”marı A. T. Pol-

yanskidir. SSRİ ,M.i. sovet me”mar--

larının yaradıcılıqına istiqamət verir, onların sənətkarlıqının da- ha da yӱksəldilməsinə calınır. Mut- təfiq resp.-ların me”marlar ittifaq- ları, həmcinin muxtar resp., əlkə, vil. və ppəhərlərdəki yerli me”marlıq təpkilatları SSRİ M.i.-nın tərki- binə daxildir. 17492 uzvu var (1984, 1 yanvar). Mətbuat orqanı € ApxırTeK- tura SSSRə jurnalıdır. Lenin or- Deni ilə ətir edilmitidir (1970). SSRİ MEMARLIQ AKADEMİYA- Sİ —me”marlıq sahəsində ali elmi mӱəssisə. 1934—56 illərdə Moskvada əaliyyət gəstərinidir. Tərkibində elmi-tədqiqat in-tu, Me”marlıq mu- zeyi, kitabxana, laboratoriya, e/ma- mli HENİVİDaddA filialı ua 956 ildə Tikinti və Me”- , ıq Akademiyasına cevrilmitdir. SSRİ MƏRKƏZİ İCRAİYYƏ KÖ. MİTƏSİ — bax y

Mərkəzi K omitəsi, ı

craiyyə

SSRİ NAZİRLƏR SOVETİ (1946 ilədək SSRİ Xalq Komissarları Soveti)— SSRİ devlət hakimiyyəti- ninaliicra vəsərəncam orqanı, SSRİ həkuməti. SSRİ Ali Soveti tərə- findən nəvbəti caqırının birinci sessiyasında sədrdən, sədrin birinci muavinlərindən və muavinlərindən, SSRİ Nazirlərindən, SSRİ dӧvlət komitələrinin sədrlərindən ibarət tərkibdə təpkil edilir: digər dəv- lət idarəciliyi orqanlarının rəhH- bərləri də hekumət. tərkibinə daxil edilə bilər. SSRİ N.S.-nin tərki- binə vəzifəyə gərə muttəfiq resp.- ların Nazirlər Sovetlərinin sədr- ləri də daxildirlər. SSRİ H, C SSRİ Ali Sovsti (sessiyaları ara- sındakı devrlə isə Ali Sovetinin Rəyasət Hey”əti) tarpısında məs”ul- dur və ona hesabat verir. SSRİ N.S. əz səlahiyyəti sosial-mədəni quruculuqa, rəhbərli- Yi tə min edir, xalqın rifah və.mədə- NİYYƏTİNİN Yӱksəlməsini tə”min edir, elm və texnikanı inkiqaf stdirmək, təbii sərvətlərdən səmərəli istifa- DƏ etmək və onları qorumaq, pul və kredit sistemini məhkəmlətmək və s, ucun tədbirlər hazırlayıb həyata ke- cirir, SSRİ-nin cari və perspektiv devlət iqtisadi və sosial inkipaf planlarını, SSRİ Dəvlət Budcəsi- ni hazırlayır və SSRİ Ali Sovetinə təqdim edir, devlət planının və bud- cəsinin həyata kecirilməsi, dəvlətin mənafeyini mudafiə, sosialist mul- kiyyətini və ictimai asayipi muhafi- zə, dəvlət təhlukəsizliyini tə”min et- mək ucun tədbirlər gerur: SSRİ Si- lahlı Quvvələri quruculuquna, xari- ci devlətlərlə əlaqələr, xarici tica- rət, SSRİ-nin xarici əlkələrlə iqti- sadi, elmi-texniki və mədəni əmək- dailıqı sahəsinə umumi rəhbərlik edir və s. SSRİ N.S.-nin qərarları və sərəncamları SSRİ -nin butun əra- zisində hekmən icra edilməlidir. Da- ha muhum umumdəvlət əhəmiyyətli mə- sələlər barəsində Sov.=İKP MK və SSRİ N.S. birgə qərarlar qəbul sdir- lər. Muttəfiq və muxtar resp.-larda da Nazirlər Sovetləri var. Bax məs., Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti. SSRİ NAZİRLƏR SOVETİNİN SƏDRİ--SSRİ hekumətinin—SSRİ Nazirlər Sovetinin baicısı. SSRİ Ali Soveti tərəfindən nəvbəti ca- qırıpyın Sirk sessiyasında təyin olunur. SSRİ Ali Sovetinin taqipı- rıqı ilə hekuməti (tərkibini SSRİ Ali Soveti təsdiq edir) təpkil edir. SSRİ N.S.S. SSRİ hekumətinin bu- tun fəaliyyətinə rəhbərlik, dəvlət və ictimai təpkilatlarla munasibət- də onu təmsil, qəbul olunmuii qərar və sərəncamların icrasını və nc- raya nəzarəti təpqgkil edir, SSRİ Ali Sovetinə həkumətin fəaliyyəti haqqın- da hesabat verir və s. SSRİ Ali So- veti Rəyasət Heyətinin tapitırıqı ilə SSRİ-ni xarici əlaqələrdə təm- sil edə Zilor: |

SSRİ ORDENLƏRİ—kommunizm qu- ruculuqunda, sosialist Vətəninin mu- dafiəsində xӱsusi xidmətlərə, Hə 1- cinin Sovet dəvləti və cəmiyyəti qar- iqısında digər xususi xidmətlərə gərə verilən SSRİ devlət mukafat- ları. İlk sovet ordeni—Qırmızı r ordeni | indən 1918 il sentyabrın 16-da tə”sis edil- mipdi. 1920—21 illərdə digər so-

daxilində x.t.-na və:

vet resp.-larında da deyut orlenləri (o cumlədən Azərb.SSR-də Qırmı- zı Bayraq ordeni) təsis edilmiyndi. SSRİ Konstitusiyasına gərə (m. 121, 6. 9) SSRİ o.-ni SSRİ Ali Soveti- nin Rəyasət Heyəti tə”sis və onlarla təltif edir. SSRİ-nin ataqıdakı ordenləri təsis elilmiiydir: a) So- vet dəvləti və cəmiyyəti qariısında inqilabi xidmətlərə, əmək xidmətlə- rinə, sosialist Vətəninin mudafiə- sində, xalqlar arasında dostluq və əməkdatlıqın inkipafında, sulhun məhkəmləndirilməsində və digər xid- mətlərə gerə: Lenin ordeni (6.4.1930) —SSRİ-nin ən yuksək mukafatı, Ok- tyabr İnqilabı ordeni (31.10.1967),

Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni (7,ZӰ,

1928), Xalqlar dostluqu ordeni (17,12. 1972), *1Pərəf niptanıg ordeni (20.11, 1935), 1, P və PT dərəcəli Əmək PTeh- rəti ordeni (18.1.1974), 6) sosialist vətəninin mӱdafiəsində xidmətlərə və digər hərbi xidmətlərə gerə: FQələbəə orleni—ən yuksək hərbi orden (8.11, 1943), Qırmızı Bayraq ordeni (1.8V. 1924), 1, P və P1 dərəcəli Suvorov ordeni, 1 və İP dərəcəli Kutuzov or- dəni (29.7.1942), 111 dərəcəli Kutuzov ordeni (18.2.1943), 1 və P dərəcəli Uiiakov ordeni, 1 Bə P dərəcəli Naxi- mov ordeni (Z.Z.1944), 1, 1 və İQ dərə- cəli Boqdan Xmelnitski ordeni (10.10. 1943), Aleksandr Nevski ordeni (29.7. 1942), 1 və N dərəcəli Vətən muchari- bəsi ordeni (20.5.1942), Qırmızı Ul- duz ordeni (6.4.1930), 1, P və 111 də- rəcəli “SSRİ Silahlı Quvvələrində Vətənə xidmət etməyə gərə ordeni (28. 10.1974), 1, I və P1 dərəcəli PT1ehrət orleni (8.11.1943), v) coxutpaqlılıra və utpaqların tərbiyəsinə gərə anala- rı təltif etmək ucun: FQəhrəman anaq ordeni, Q, P və P1 dərəcəli FAnalıq pərəfiz ordeni (8.7.1944). Hər bir orden ucun SSRİ Ali Soveti Rəyasət Hey”ətinin təsdiq etdiyi statut var. Statutlarda ordenlə təltif edilmək ucun lazımi xidmətlər, təltif etmə, ordeni gəzdirmə qaydaları və s. muəy- yən edilmindir. SSRİ o.-ndən yalnız SSRİ Ali Soveti Rəyasət. Hey”ətinin qərarına gərə məhrum etmək olar. İllustrasiya ucun bax səh, 13— 14. Əd.: Ordena -i medali SSSR. Foto= alıbom, M., 1982, SSRİ PEDAQOJİ ELMLƏR AĞA- DEMİYASI “(OSSRİ PEA)-—əlkənin pedaqogika elmi sahəsində gerkəmli alimlərini və xalq maarifi xadim- lərini birlətdirən ali elmi muəssi- sə. ilin avqustunda Moskvada yaradılmıpqdır. Tərkibində 49 həqiqi 3V və 75 m. uzv (M. Meldizadə SSRİ EA-nın həqiqi uzvu, A. Abaszadə m. Y3BY oxMyunap), 4 mə”üə, 13 elmi-təd- THTaT HH-Ty, İO eksperimental məktəb, K. D. Uizinski ad. Dəvlət elmi-peda- qoji kitabxanası, un-t və pedaqoji in-tların pedaqogika mçəllimlərinin ixtisasını artıran in-t, elmi arxiv və s. var (1984). Prezidenti M. N. Konlakovlər 198: ildən). SSRİ PEA-

nın ali rəhbər orqanı onun uzvləri- nin ildə azı 2 dəfə carırılan umu- mi iclası, iclaslararası muddətdə

isə prezident bapda olmaqla agade- miyanın Rəyasət Hey”ətidir. Mətbuat

orqanları: FSovetskaya pedaqogika” (1937), c ı psixologii (1955), ə

-ya i pikolaq (1946), 20 ya-

zık v nasionalnoy pqkoleg (1957 ), *De- fektologiyaz (1969), €Ksanrə (1970,

aQələbə9 ordeni (“Qələbəz ordeninin lenti digər orden- lərin lentlərində ayrı taxılır).

SSRİ ordenləri. 1. Lenin ordeni. 2. Oktyabr İnqilabı ordeni Z. Qırmızı Bayraq ordeni. 4. T dərəcəli Suvorov ordeni. 5. 1 dərəcəli Upqakov ordeni. 6. 1 dərəcəli Kutuzov ordeni. 7. T dərəcəli Naximov ordeni. 8. 1 dərəcəli Boqdan Xmelnitski ordeni. 9. 11 dərəcəli Suvorov ordeni. 10. 1 dərəcəli Upuakov ordeni. 11. 11 dərəcəli Kutuzov or" deni. 12. 11 dərəcəli Naximov ordeni. 13. P dərəcəli Boqdan Xmelnitski ordeni, 14, dərəcəli Suvorov ordeni,

S, II dərəcəli Kutuzov ordeni. 16. 11 dərəcəli Boqdan Xmelnitoki ordeni. 17. cFAleksandr Nevskiz or deni,

ə dl || u r. | | "atını. //

18. T nəpəvənu Vətən muharibəsi ordeni. 19. TT dərəcəli Vətən muharibəsi? ordeni. 20. Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni, 21, Xalq- lar dostluqu ordeni. 22. Qırmılı Ulduza ordeni, 23 | dərəcəli “SSRİ Silahlı Quvvələrində Vətanə xidmət etməyə gorzə 24, 11 dərəcəli -“SSRİ Silahlı Qunvələrində Vətənə XİDMƏT STMƏYƏ gərək. 25. 11 dərəcəli *SSRİ Silahlı Quvpələrində Vətənə xid- mət etməyə goroR. 26. 41Pərəf nipanıq ordeni. 27. | dərəcəli PYəhrət ordeni, 28. 18 dərəcəli PYəhrət ordeni. 29. 111 dərəcəli İTəhrət ordeni. 30. | dərəcəli Əmək PQəhrəti ordeni, 31. 11 dərə- cəli Əmək LHlehpəru ordeni. 32, 111 dərəcəli Əmək İH əhpərir: ope dəni. 33. sTəhpəvaz aHas opaeni, 34. 1 dərəcəli *Analıq ipərəfiə ordeni. 35 .11 dərəcəli €AHanbir məpədbnə ordeni, 36. 111 dərə- cəli aAnalıq tpərəfik ordeni,

SSRİ TİKİNTİ BANKININ

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKA KONTORU

15

SSRİ EA və SSRİ PEA-nın birgə nətri) jurnallarıdır.

SSRİ PROKURORLURU — dəvlət orqanı: SSRİ Konstitusiyasına gərə (m. 164) butun nazirliklər, dəvlət komitələri və baiq idarələr, muəssi- sələr, idarə və təpkilatlar, yerli xalq deputatları Sovetlərinin icra və sərəncam orqanları, k-zlar, koop. təpkilatları və digər ictimai təii- kilatlar, vəzifəli ipəxslər, habelə

vətəndailar tərəfindən qanunlara du- –

rust və eyni qaylada riayət olunması YAR ali pəzarəti həyata kecirir. SRİ P. orqanlarının təpykili və fəaliyyət qaydası SSRİ Prokurorluqu haqqında Qanunla (1979) nizamlanır. Sovet prokurorluqu (dəvlət proku- rorluqu) URMİK-in qərarı ilə 1922 il mayın 28-də yaradılmıtpdır. 1933 ilədək prokurorluq resp. xalq ədliyyə komissarlıqları sisteminə daxil idi. 1933 ildə SSRİ P. mustəqil orqan kimi tə”sis elilli. SSRİ P. orqanla- rının fəaliyyətinin təpkilat prinsip və məqsəlləri SSRİ Konstitusiyası ilə (fəsil 21) muəyyən sdilmindir. SSRİ P.-na SSRİ Bai prokurori bapcılıq sdir: onu SSRİ Ali Soveti ə il muddətinə tə”yin sdlir. SSRİ P. tərkibinə Bap Hərbi prokurorluq da daxildir: ona SSRİ Bapq prokuroru rəhbərlik edir. SSRİ Konstitusiya- sına gorə (m. 168) prokurorluq orqan- ları yalnız SSRİ Ba prokuroru- na tabe olub hər hansı yerli orqan- lardan asılı olmadan oz səlahiyyət- lərini Həyata kecirirlər. SSRİ P. orqanları iinilərinə dərəcəli rut- bələr verilir: həqiqi dəvlət ədliyyə mulpaviri, 1, N və 11 dərəcəli ədliyyə mupaviri (SSRİ Ali Sovstinin Rə- Yasət Heyəti verir). SSRİ RƏSSAMLAR İTTİFAQI-— sovet rəssam və sənətiqunaslarını bir- lətdirən ictimai yaradıcılıq təii- kilatı. 1957 ildə yaradılmındır. b qurultayı olmutdur (1957, 1963, 1968, 1973, 1977, 1983). 18475 uzvu var (1984, 1 yanvar). Muttəfiq və muxtar esi.-ların rəssamlar ittifaqları, əmcinin bir sıra diyar, vil. və 1p9- Hərlərin yerli rəssamlıq təikilat- ları SSRİ R.i.-nın tərkibinə daxil- dir. SSRİ R.i. yuksək bədiiliyə ma- lLİK incəsənət əsərlərinin yaradıl- masına gkəemək gestərir, sərgilər və s. təpkil edir. Mətbuat orqanları cİskusstvoqz, “Tvorcestvo2j, “Dekora- tivnoye iskusstvo SSSRə jurnalla- rıdır. SSRİ R.i. İlarə Hey ətinə K. F. Yuon (1957—58: 1-ci katib), S. V. Gerasimov (1958—64:, 1-ci katib), b. V. İohanson (1965—68: 1-ci katib), Y. F. Belaiova (1968—71:, sədr) rəh- bərlik etmiplər. 1973 ildən sədri N. A. Ponomaryov (1971—73 illərdə 1-ci katibi), 1-ci katibi T. Salahov- dur. Lenin ər n ilə təltif olun- mulid (1 y SSRİ RƏSSAMLIQ AKADEMİYA- SI—sovet təsviri sənətinin gerkəm- li xalimlərini birləitdirən və rəs- samlıq kadrlarının hazırlanmasına elmi-metodik 7:7 edən ali elmi MYƏCCHCƏ. on ildə 15747 ƏMR İRCİL- mumrusiya Rəssamlıq Akademiyası- San İ ə ə ). Moskvadadır. SSRİ R.A.-nın tərkibinə 61 həqiqi uzv, 95 muxbir uzv və 16 fəxri uzv (mutərəq- qi xarici incəsənət xadimlərindən se- cilir) daxildir (1984, 1 Yanvar), Ali orqanı Umumi yıqıncaqdır.

essiya-

lar arasında akademiyanın fəaliyyə- tinə bappida prezident olmaqla Rəyasət Hey”əti rəhbərlik edir. Akademiyada boyakarlıq, heykəltəraiilıq, qrafika, me”marlıq və monumental sənət, deko- rativ-tətbiqi sənət ipe”bələri fəaliy- yət gestərir. SSRİ R.A.-nın Moskva- da Təsviri Sənət Nəzəriyyəsi və Tari- xi Uzrə Elmi-Tədqiqat İn-tu, V. İ. Surikov ad. Rəssamlıq İn-tu (orta əssamlıq məktəbi ilə), Leninqradda . Y. Repin ad. Boyakarlıq, Heykəl- təratlıq və Me”marlıq İn-tu (B. V. İohanson ad. Orta Rəssamlıq Məktə- bi ilə), Elmi kitabxana, Elmi-biblio- qrafik arxiv, istehsalat e”malatxana- ları və laboratoriyaları, Moskva, Leninqrad, Kiyev, Bakı, Tbilisi, Ka- zan, Frunze, Daiykənd və Riqada yara- dıcılıq e”malatxanaları var. SSRİ R.A.-nın Dr taniriq M. Gera- simov (1947—57), B. V, İohanson (1958—62), V. A. Serov (1962—68), N. V. Tomski (1968—83), B. S. Uqarov (1983 ildən).

Azərb. rəssam və heykəltəraila- rından T. Salahov, P. Sabsay (həqiqi uzv), M. Abdullaysv, F. Əbdurrəh- manov, T. Məmmədov, Ə. Eldarov (mux- bir uzv) SSRİ R.A.-na sesecilminylər. SSRİ SİLAHLI QUVVƏLƏRİNİN MƏRKƏZİ MUZEYİ (SSRİ SQMM) — Moskvaladır. Əsası 1919 il ds- kabrın 23-də Respublika HİPT-nin əmri ilə qoyulmulldur. Əvvəlcə—qQı- zıl Ordu və Donanmanın həyatız dan- mi sərki-muzeyi olmulndur. 1951 ilin fevralından Sovet Ordusunun Mər- kəzi Muzeyi adlandırılmındır. 1964 il dekabrın 23-dən SŞRİ SQMM adlanır. Muzeyin 25 zalında yerləi- dirilmii skspozisiyalar Sovet Si- lahlı Quvvələrinin tarixini əks etdirir, xususi bəlmələr sosialist əlkələri ordularının mubariz bir- liyinə həsr olunmutdur. Qələbə za- lının divarlarında Beyuk Vətən mu- haribəsində (1941—45) iptirak etmi cəbhə və donanmaların adları, həm- cinin hərbi hissə və gəmilərin siya- hılarına əbədi qeyd olunmuli dəyu11- culərin alları həkk edilmizndir.

uzeyin eReyxstaqda avtoqrafları adlı fotostendində 1945 il mayın 2-də reyxstaq uzərində avtoqraf qoy- muil doymiculərin arasında azərb. B. M. Mirtaqıysevin lə adı vardır. Qələbə Bayraqı SSRİ SQM M-ndə sax- lanılır. SSRİ SQMM Qırmızı Ulduz ordeni ilə təltif olunmuin- dur (1975). | SSRİ TƏYYARƏCİ-KOSMONAVTI —SSRİ Ali Soveti Rəyasət Hey”əti- nin 1961 il 14 aprel tarixli Fərmanı ilə təsis edilmiiy ad.: 4Vostskt gə- mi peyklə insanın ilk kosmik ucu- punu (12 aprel 1961) qeyd etmək məq- sədilə tə "sis edilmindir. Bu ad kos- mosa ucmuiy kosmonavtlara verilir, İlk dəfə bu ada Y. A. Qaqarin layiq gərulmulidur. SSRİ T.-k. adı (gu- muli deii nipanı təqdim edilməklə) YƏ sovet vətəndaptına verilmiiydir (1984). Bax həmcinin Kosmonavt. SSRİ TİBB ELMLƏRİ AKADEMİ- YASI (SSRİ Ti66 EA)—gerkəmli tibb alimlərini birləpdirən ali tibb elmi muəssisəsi. 1944 ilin iyun ayında təpkil olunmuqidur. Moskva- dadır. SSRİ Tibb EA-nın 109 akad. (M. A. Topcubaiov da akad. olmutt- dur), və 158 m. uzvu (o cumlədən M. C. Cavadzadə və A. Ə. Namazova) var

. MƏCHHƏ manatla

(1984). 1961 ildən Akademiyanın tər- kibinə bə ӱzvlər də secilir. SSRİ Tibb EA prsəzidenti akad. N. N. Bloxindir (1977 ildən). SSRİ Tibb EA əsas problemləri: tibbin təc- rubi və nəzəri məsələlərini elmi su- rətdə ipləmək, tibb və biologiya sahə- sində Yuksəkixtisaslı elmi kadrlar hazırlamaq, Tibb EA elmi-tədqiqat mӱəssisələrinin xarici elmi muəssi- sələrlə birlikdə inləməsini tə”min etmək və s.

Akademiyanın ali rəhbər orqanı

həqiqi və m. ӱzvlərinin ildə bir ləfə- dən az olmayaraq caqırılan Umumi iclasıdır. Sessiyalararası dӧvrdə Akademiyanın bӱtun fəaliyyətinə Umu- mi iclasda 4 il mӱddətinə secilən SSRİ Tibb EA Rəyasət Hey”əti rəh- bərlik edir. Akademiyanın tərkibinə 3 pe”bə daxildir: 7 in-tu olan gigi- Yena, mikrobiologiya və epidemiolo- giya pe"bəsiz 13 in-tu olan klinik THÖÖ mə "6əcM, 9 in-tu olan biologiya və tibbi kimya elmləri iie"bəsi, Aka- demiya tibb sahəsində gərkəmli el- mi əsərlərə və kəpflərə gerə 28 adda mukafat tə”sis etmitdir. € BecTHHK AMH CCCPə və c“Bulleten eksperi- mentalnoy biologii i medisinıə jur- nallarını dərc edir. SSRİ TİKİNTİ BANKI, əsas- lı vəsaitqoyulutunu ma- liyyələtdirən U mumit- tifaq bankı — SSRİ-də sənaye, nəql., rabitə, tikinti sənayesi, dəvlət ticarəti, maarif, elm, mədəniyyət, sə- hHiyyə, mənzil və kommunal təsərrufa- tı mӱəssisələrinin və təpgkilatları- nın əsaslı vəsait qoyulutpunu, həmci- nin SSRİ-nin digər əlkələrə texni- ki Yardımı ilə əlaqədar xaricdəki tikinti xərclərini maliyyələtdirən dəvlət bankı. 1922 ildə Ticarət-Sə- naye Bankı kimi təpkil olunmutdur. 1959 ildən indiki adla adlanır. 1961 ildən bilavasitə SSRİ Nazirlər So- vetinin tabeliyindədir. Bank ttəsər- rufat Hesabı əsasında fəaliyyət gəs- tərir və əsaslı vəsait qoyulutuna ay- rılan vəsaitin dӱzgӱn və effektli istifadəsinə, tikinti planlarının və istehsal obyektlərinin itə salın- ma tappırıqlarının yerinə yetiril- nəzarət edir.

Bank vahid mərkəzlətdirilmiti sistemdir. Ohun ipinə SSRİ Nazir- lər Sovetinin tə”yin etdiyi İdarə Hey"əti rəhbərlik edir. Bankın mçəs- sisələri pəbəkəsinə daxildir: muӱttə- fiq resp., diyar, vil. və muxtar resp. kontorları, SSRİ Dəvlət Bankının itə"bələri nəzdindəki 1p0"bələr və mu- vəkkil məntəqələri. SSRİ TİKİNTİ BANKININ AZƏRBAYCAN RESPUBLİKA KON- TORU-SSRİ Tikinti Bankının struktur vahidi. 1959 ildə Sənaye Bankı və Kommunal Bankı əsasında yaradılmıtdır. Azərb.SSR ərazisin- DƏ əsaslı vəsait qoyuluqundan dӱzgӱn istifadəyə, əsaslı tikinti planları- nın, istehsal obyektlərinin və əsas fondların itə salınması taptırıq- larının yerinə yetirilməsinə və s. nə- zarət edir, əsaslı tikintidə hesab- laimaları təpjkil edir, yerinə yeti- rilmitp tikinti-qurapqdırma, qazıma, geoloji-kəpfiyyat və layihə-axtarıt iplərinin, həmcinin podrat və təsər- rufat muqavilələrində nəzərdə tulul- muiy avadanlıq, konstruksiya, mate- rial və digər xərclərin haqqını edə

İİ FF sk |

16

bankının 26

yir. Resp.-da tikinti fəa-

itə”bəsi və 10 mӱvəkkil məntəqəsi liyyət gəstərir (1984, sentyabr). SSRİ TİCARƏT GƏMİCİLİYİ MƏCƏLLƏSİ (TKM) — umumittifaq qapunus, ticarət kəmiciliyindən Ya- ranan munasibətləri nizamlayan nor- malardan ibarətdir. SSRİ Ali So- veti Rəyasət Hey ətinin 1968 il 17 sent- yabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edil- mipidir. T.XM-də kəmilər uzərində mulkiyyət huqutu, onların qeydə alın- ması, kəmilərə texniki nəzarət, gəmi sənədləri na gəmi hey"əti haqqında hu- quq pormaları par. SSRİ-lə dəniz nəql. donanması dovlət mulkiyyətidir Ha HXI isasliplırılmıti NƏQL. TƏFLKİ- latlarınıdl -kəmicilik idarələrinin əməli idarəcidiyindədir. SSORİ-də qicarət kəmiciliyi czərində dəvlət mənapətmn SSRİ Dəniz Donanması Nazisliyi Həyata kecirir. TEM 309 mallani birləidirən 19 fəsildən iba- rətdir. Burada yuğlərin və sərniiyin- tərin datınmasını nizamlayan qay- dalir əsas Yer.lutur. Gəmicilik ris- gi ilə əlaqədar munasibətləri nizam- layan normalar da sistemləqidiril- midir: qəza, KƏMİLƏrinN toqquliması nəticəsində dəyən ziyanın ƏHƏHMƏCH, dənizdə xilas etməyə gərə haqq, dəniz qıqorlası və S,, həmcinin dəniz pro- testləri tərtib etmə, pretenziya (tə- ləb) və iddia vermə qaydaları. SSRİ TİCARƏT-SƏNAYE PALATA- Cbi (CC PH T C11)—CCPH-aə 6nM və texnikanın tərəqqisinin suӱr"”ət- ləiməsinə, xarici ticarətin və iq- tisadi əlaqələrin inkipafına kə- mək edən ictimai təpkilat. 1932 il- nə Umumiltifaq Ticarət Palatası “YTII) kimi yaradılmıli, 1972 ildə SRİ TSP adı ilə yenidən təikil edilmiidir. Palata SSRİ-də xari- ci sərgilər tətkil edir, SSRİ-də xarici və xaricdə sovet ixtirala- rının patentlənməsini Həyata Keci- rir, əmtəə nipanlarını qeydə alır, SSRİ-dən datınan əmtəələrin mən- ipəyi haqqında vəsiqə verir, əmtəələ- in keyfiyyətini ekspertiza edir. SP muttəfiq resp.-larda, o cuӱmlə- dən Azərb.SSR-də də yaradılmıdır (1960). Azərb.TSP resp.-nın baiqa elkələrlə ticarət, iqtisadi və elmi- texniki əlaqələrinin inkitafına kgəmək edir, Onuncu betpillikdə Nyu- Dehli, Poznan, Zaqreb, Cakarta, Ho- qota ipəhərlərində kecirilmin bey- nəlxalq sərgi-yarmarkalarda Azərb. SSR TSP mustəqil belmələr ilə təm- sil olunmut, 15 qızıl medal almıiq- dır. Azərb.SSR. TSP istehsalın və beynəlxalq əməkdailıqın inkitpafın- dakı xidmətlərinə gərə “Qızıl Mer- KypHə beynəlxalq mӱkafatına layiq gerulmutidur (1980). SSRİ TORPAQ FONDU--SSR İt- tifaqının devlət sərhədi hӱdudla- rındakı butun torpaq. Dəvlət mulkiy- yətidir, umumxalq malıdır. SSRİ- nin butun torpakı vahid dəvlət tor- paq fondunu təitkil edir. Bu, torpaq- dan səmərəli, planlı surətdə un cəmiyyətin mənafeyi ucun istifadə etməyə imkan verir. Devlat hər torpaq sahəsinin əsas məqsədli təyinatını və Həmin tə”yinata uyqun istifadə qay- dasını muəyyən etməklə torpaqı pul- suz istifaləyə verir (bax həmcinin opnaz Hӱququ, Torpaq məcəlləsi, Tor- paqdan istifadə). SSRİ t.f. əsas məqsədli tə"yina-

tına uyqun olaraq apaqıdakılara bo- lunur: 1) k.t. məqsədləri ucun G-z-la- rın, s-zların və baiqalarının isti. fadəsinə verilən k.t. tə”yYinatlı tor- paqlar:q 2) yapayıti məntəqələrinin tor- paqları: 3) sənayenin, nəql.-ın, ku- rortların, qoruqların torpaqları və qeyri-k.t. tə”yinatlı torpaqlar, 4) dəv- lət mepə fondunun torpaqları, 5) dəvlət su fondunun torpaqları, 6) devlət ehtiyatı torpaqları.

SSRİ t.f.-nun və batiqa kateqoriya torpaqların Hӱquqi rejimi SSR İt- tifaqı və mӱttəfiq respublikaların torpaq qanunvericiliyi Əsasları (1968) ilə muəyyən edilmitdir. SSRİ XALQ KOMİSSARLARI SO-

VETİ—bax Xalq Komissarları So- veti. SSRİ XALQ TƏSƏRRUFATI BA-

LANSI —sosialist geniii təkrar is- tehsalının miqyasını və sur”ətini əks stdirən, elkənin x.t.-nın əsas inki- laf nisbətlərini gestərən elmi cəhət- dən əsaslandırılmıindy və qarpqpılıqlı əlaqədə olan gestəricilər sistemi. SSRİ iqtisadiyyatının planlandı rılması və təhlili məqsədilə x.t.- nın plan və hesabat balansları tər- tib edilir. Plan balansında əlkənin X.T.-HblH qariıdakı dӧvrdə ingkiiya- fının əsas gəstəriciləri muəyyən olunur. Hesabat balansı plan tayqilı- rıqlarının yerinə yetirilməsinin faktiki nəticələrini xarakterizə edir, nəvbəti plan balansının tər- tibi ucun lazımi analitik materia- lı əzundə əks etdirir. Burada plan- da nəzərdə tutulmamıiq gəstəricilər (əlavə ehtiyat mənbələri, nəzərdə tu- tulmamınq itkilər və s. gestərici- lər) də ola bilər. SSRİ x.t. 6.-nın əsasını məcmu imtimai məhsulun ge- HHMI təkrar istehsalı gestəriciləri təqikil edir. İctimai məhsulun maddi tərkibi, x.t. sahələri arasındakı qariqılıqlı maddi əlaqələri, habelə ictimai məhsulun və milli gəlirin bəlutidurulməsi nisbətləri həmin gəstəricilərdə əks etdirilir. SSRİ x.t.b.-nda ictimai məhsulun geniii təkrar istehsalına təcrid olunmui pəkildə deyil, ili qӱvvəsi, əmək vasi- tələri və predmetlərinin təkrar isteh- salı ilə vəhdətdə baxılır. Beləlik- lə, balansda ictimai əmək, ictimai məhsulun və milli gəlirin isteh- salı, bəlgusu, mubadiləsi, istehla- kı və yıqımı vəhdət halında əks et- dirilir. SSRİ x.t.b.-nın bəlmələri: 1) əmək ehtiyatlarının təkrar isteh- salı: 2) natural ifadədə ictimai məh- sulun təkrar istehsalı, 3) dəyər ifa- dəsində ictimai məhsulun təkrar is- tehsalıq 4) milli gəlirin təkrar is- tehsalı.

Bu belməlardən hər biri SSRİ x.t.b.-nda muvafiq yekun balansı 1pək- lində gestərilir: həmin balanslara daxildir: x.t.-nda əmək ehtiyatları balansı, ictimai məhsulun istehsa- lı, istehlakı və yıqımı balansı, x.t.-nda ictimai məhsulun və milli gəlirin istehsalı, bolgusu, yenidən bəlgusu və son istifadəsi balansı: məhsulun istehsalı və bəlgusu ba- lansı. Hər bir yekun balans isə ez nəvbəsində lokal balanslar və cədvəl- lər sistemi ilə tamamlanır ki, bunla- rın da vəzifəsi təkrar istehsal pro- sesinin ayrı-ayrı tərəflərini daha ətraflı əks etdirməkdir. Bununla yanapı Hər bir logal balans—əlkənin

SSRİ TİCARƏT GƏMİCİLİYİ MƏCƏLLƏSİ

ayrı-ayrı regionu uzrə əmək ehtiyat- ları balansı, x.t.-nın ayrı-ayrı sa- hələrində iitcilərin vaxtdan isti- fadə balansıy ayrı-ayrı məhsul nəv- ləri uzrə maddi balanslar, əhalinin pul gəlirləri və xərcləri balansı: əsas fondlar balansı və s. mustəqil əhəmiyyətə malikdir. Əsas bəlmələ- rin bailıca gestəricilərinin bu- tun məcmusu x.Tt. balansının yekun cədvəlinin məzmununu təpkil edir.

Bunun da bailıca təyinatı sosia- list geniiq təkrar istehsalının bu-

tun muhum iroseslərinin qariılıq-

lı əlaqələrini vahid sxemdə əks et-

dirməkdir. SSRİ x.t.b. adətən fak-

tiki qiymətlərlə bir illik dəvr ucun

tərtib olunur: bu la genin təkrar is-

tehsalın real nisbətlərini və qariyı-

lıqlı əlaqələrini muəyyənlətdirmə-

yə imkan verir. X.t.-nın inkitpaf di-

namikasını əeyrənmək məqsədilə mu-

hum gəstəricilər muqayisəli qiymət-

lərlə də hesablanır. SSRİ X.T.Ö.-H-

dakı əsas məlumatlar mulkiyyət for-

maları, əhalinin sosial-ictimai qrup-

ları uzrə gestərilir| bu da sssialist

istehsal mӱnasibətlərinin inkitafı

prosesini təhlil etməyə imkan verir.

SSRİ XALQLARININ İNCƏSƏ-

NƏT VƏ ƏDƏBİYYAT DEKADALARI

VƏ GUNLƏRİ— Moskvada muttəfiq

və muxtar respublikaların incəsənət

və ədəbiyyat sahələrində nailiyyətlə-

rinin numayit etdirilməsi, incəsənət

və ədəbiyyat xadimləri arasındə Ya-

radıcılıq əlaqəsi formalarından

biri. 1950 ilədək incəsənət və ədəbiy-

yat dekadaları mustəqil, 1950— 60-cı

illərdə birgə kecirilmindir. Azərb.

incəsənətinin nailiyyətləri Moskva-

da ilk dəfə 1938 ildə numayin etli-

rilmii, 1950, 1959 illərdə Azərb.

incəsənəti və ələbiyyatı dekadaları

kecirilmindir. 1960 ildən SSRİ

xalqlarının ədəbiyyat və incəsənət

sahəsindəki nailiyyətlərinə baxı

formaları muxtəliflətmin, muttə-

fiq, muxtar resp.-lar, əlkə, vilayət

və iəhərlər arasında genin mədəni

əlaqə xarakteri kəsb etmtipdir. Azərb.-

da RSFSR (1972), Ukrayna (1979), Əz-

bəkistan (1979), eləcə də Ukraynada

(1978), Əzbəkistanda (1980) Azərb, ədə-

biyyatı və incəsənəti gӱnləri, 1975 il-

də Azərb.-da sovet ədəbiyyatı gӱnləri

və s. gecirilmindir. Yazıcı və incə-

sənət xadimlərinin dostluq gərutilə-

ri butun sovet xalqları mədəniyyəti-

nin qəripılıqlı surətdə zənginləimə - sinə, zəhmətksiylərin sovst vətənpər- vərliyi və beynəlmiləlciliyi ruhunda tərbiyə olunmasına keməklik gəs- tərir.

SSRİ XARİCİ TİCARƏT BANKI —kommersiya kredit idarəsi, SSRİ xarici ticarətini kreditlətdirir, valyuta əməliyyatları aparır, əmtəə ixracı və idxalı, xidmət gestəril- məsi uzrə hesablamaları həyata Ks- cirir. Rusiya Kommersiya Bankı (1922) əsasında fəaliyyətə baitlamındır (1924), SSRİ X.T.B. nizamnamə əsa- sında fəaliyyət gestərən səhmdarlar cəmiyyətidir. SSRİ Dӧevlət Bankı, SSRİ Maliyyə Nazirliyi, SSRİ Xa- rici Ticarət Nazirliyi, SSRİ Nazir- lər Sovetinin Dəvlət Xarici İQtti- sadi Əlaqələr Komitəsi, SSRİ Dəvlət xarici sıqortası, SSRİ Dəniz Do- nanması Nazirliyi, SSRİ Qikginti Bankı, Sentrosoyuz və s. onun səhm- darlarıdır. Bank əz muttərilərinin

—ddC££ a————xxxe—xnt€nı it

və muxbirlərinin inkassa, akkredi- TİV və Gkecurmə (barat) taptırıqla- ərinə Yetirir, ksellərlə əməliyyatlar aparı , Xa- rici valyutaları satın Bə ə 5. ə. muptərilərdən Xarici valyutanı, 1YMƏTLİ metalları, qiymətli karız- ları VƏ s. QİYMƏTLİ peyləri saxlamara gəturӱr, digər bank əməliyyatlarını Ep am SSRİ HAV MƏCƏLLƏSİ—vahid qanunvericilik aktı, SSRİ-nin hava | indən istifadə ilə əlaqədar ic- timai munasibətləri nizamlayan və mӱlki aviasiya və mulki təyyarəciliyin fəaliyyət qaydasını muəyyən edən huquq BUM sistemindən ibarətdir. R İttifaqının H.m. SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 1983 il 11 may tarixli Fərmanı ilə təsdiq edil- kar. 27 muəyYƏn edilmitdir ki, SSR İttifaqı SSRİ ərazisinin tr hissəsi olan SSRİ havaqsahəsi ӱzərində tam və mustəsna suverenliyə malikdir. Məcəllə hava gəmilərinin qeydə alınması və ucotu qaydasını, onların hey”ətlərinin huquq və vəzi- ini, Hava gəmilərinin SSRİ- nin Hava sahəsində ucma qaydasını və beynəlxalq ucutpları nizamlayır, ucupp qaydalarının, hava nəql. vasitələrin- dən istifadə qaydalarını və yuglərin qorunmasını tə”min edən qaydaların pozulmasına gərə inzibati məs”uliyyə-

Tİ və s.-ni nəzərdə

SRİ HƏKӰMƏTİNİN QƏRARLAR

KULLİYYATI (SSRİ QK)—SSRİ Nazirlər Soveti İplər İdarəsinin rəsmi nəptri. 1938 ildən nər edi- lir. SSRİ QK 2 bəlmədən ibarətdir: birincidə SSRİ Nazirlər Sovetinin qər Darı həmcinin Sov.İKP MK, SSR zirlər Soveti, XİHİMPT, UİLKGİ MK-nın birgə qərarləyin ikincidə beynəlxalq aktlar (SSR İTt- tifaqının baqladıqı muqavilələr,

konvensiyalar və s.) dərc olunur.

zər ORRAFİYA əda ar

gecmill adları—Qus coqrafiya cə- R 1850 191796),

miyyəti (1845 — | İmpe- İN Rus cokrafiya cəmiyyəti (1850— s y Dəevlət coqrafiya cəmiyyəti 1926—38) |—dunyanın ən qədim coqra- iya xəbə biri. 577. A tərkibindədir. il avqustun 18-də F, P. Litke, K. M. Ber, o. II, BpaH- gel və b.-nın təpəbbusu ilə tə”sis edil- mipdir. Cəmiyyətin ali orqanı hər 5 ildən bir caqırılan qurultaydır), ultaylararası dəvrdə cəmiyyəti lmi pqura (qurultayda secilir) və a prezident olmaqla onun Rəyasət Hey”əti idarə edir. Cəmiyyət Mərkə- ƏH təpkilatdan (Leninqrad), muttə- iq resp.-lardakı 14 coqrafiya cəmiy- tindən (o cӱmlədən Azərbaycan SSR Ccorrafiya cəmiyyəti, 1980 ildə 4-cu qurultayı olmutdur), RSFSR-də 1 ilialdan və təqr. 100 pte”bədən iba- rətdir. Cəmiyyətin fəaliyyətində elmi mə”ruzələrin mӱzakirəsi, geniti elmi konfransların kecirilməsi, Umumit- tifaq coqrafiya qurultaylarının (1 ildə 7-ci qurultay, Frunze iz.) caqırılması, ekspedisiyaların və elmi səfərlərin təpkili, coqrafi biliklərin populyarlapdırılması, coqrafiyaya aid ən yaxiı əsərlər ucun Quxafat (sanin ad.) və medalların (Bəyuk, Litke ad., Semyonov-Tyanian- SKİ ad., Prjevalsgi ad.) verilməsi VƏ s. əsas yer tutur. əsrin 50-ci illərində Tiflis-

ASE—2, c. 9

sadə və kecurmə mM

STABİLLƏYİDİRMƏ

də İmperator Rus coqrafiya cəmiyyə- tinin Qafqaz pe”bəsi yaradılmıydı. ə F. Axundov, İ. Qutqatınlı və

pqə”bənin uzvləri olmutlar. SSRİ-NİN 20 İLLİYİ. ADINA

BULLA-DƏNİZƏ NEFTQAZCI-

XARMA İDARƏSİ—Azərb.SSR neft və qazcıxarma sənayesi muəssisəsi. Qaradaq r-nundadır. FXəzərdənizneft- qazsənaye- çmumittifaq birliyinə daxildir. 1964 ildə Cənub iriləi- dirilmiyl neft mə”dəni kimi Yara- dılmın, 1971 ildə FCənubə NQCİ, 1972 ildə SSRİ-nin 50 illiyi ad. cCənubz NQCİ adlandırılmhındır)" 1979 ildən indiki adını dapqıyır. Bakıdan 55 km c.-q.-də Bulla-dəniz qaz-kondensat yataqını istismar edir. 1975 ildən yataqdan qaz kondensatlı .. BƏ qaz cıxarılır. Cıxarılan məhsul texnoloji qurqularda əlcul- dӱkdən sonra qaztəmizləmə məntəqə- lərinə daxil olur və sualtı boru gə- məri ilə mӱrəkkəb avtomatlapdırıl- mılp muhəndis qurrularına nəql edi- lir. İdarənin buruqları fərdi də- niz əzullərində qurulmutpqdur. Əzul- lərdə əmək məhsuldarlıqının yuk- səldilməsini tə”min edəcək hər cur pərait yaradılmılndır. İiciləri dapımaq ucun rahat gəmilərdən isti- fadə olunur. Vertolyot meydancası tikilmitdir.

SSRİ-NİN TƏİYKİLİ HAQQINDA BƏYANNAMƏ—tarixi sənəd: SSRİ- nin təikili haqqında mӱqavilə ilə yanapı SSR İttifaqının coxmillət- li bir dəvlət kimi yaranmasının kon- stitusiya əsasını təpqkil etmipdir. 1922 il dək rın 29-da RSFSR, YCCP BSSR və ZSFSR-in səlahiyyətli HY- mayəndələrinin konfransında təs- diq edilmii, 1922 il dekabrın 30-da isə SSRİ Sovetlərinin 1-ci qurul- tayında qəbul edilmipdi. Bəyannamə- də kapitalizm əhatəsində sovet resp.- larının vahid ittifaq devlətində birlətməsi zərurəti gestərilmitdi. Bəyannamə 1924 il SSRİ Konstitu- siyasına 1-ci bəlmə kimi daxil edil- mittdi.

SSRİ-NİN TƏY)İ)İKİLİ MUQAVİLƏ—derd sovet sosialist resp.-sının— RSFSR, USSR, BSSR və ƏZSFSR-in (Gurcustan, Azərb. və Ermənistanın) vahid ittifaq dəvlə- tində—Sovet ialist Respublika- ları İttifaqında birləpməsini təb- bit etmiiq sənəd. 1922 il dekabrın 29-da RSFSR, USSR, BSSR və ZSFSR Sovetləri qurultaylarının secdiyi səlahiyyətli nӱmayəndələrin konfran- sında qəbul olunm" Əmin il de- kabrın -Da İSƏ SSRİ Sovetləri- nin 1-ci qurultayında təsdiq edilmipy- dir. Həmin muqavilə ilk SSRİ Kon- stitusiyasının (1924) tərkib hissə- si olmutidur.

Mutavilənin əsasını ittifaq co- sialist devlətinin qurulupu haqqın- da Lenin prinsipləri təpkil etmitp- dir. Muqavilədə SSRİ-nin konstitu. siya əsasları əksini tapmıpt, CCPTL. nin dəvlət hakimiyyətinin və devlət idarəciliyinin ali orqanları, onla- rın səlahiyyəti, h iq resp.-la- rın vətəndapları ucun vahid itti. faq vətəndatlıqı muəyyən edilmii hər bir muttəfiq resp.-nın İttifaq" dan sərbəst cıxmaq huququ və s. təsbit in | STABİLİZATOR (lat. yanıqlı, sabit) — 1)

HAQQINDA

stabilis—na- Avtomati.

17

k ada—həyəcanlandırıcı tə”sirlərin dəyinməsi zamanı tənzimolunan kəmiy- yətin verilmiit qiymətini muəyyən də- qiqliklə avtomatik sabit saxlamara imkan verən qurru. rik cərəyanı, gərginlik, maqnit seli, bucaq sur”əti, temp-r və s. parametrlərin S.-ları məvcuddur. 2) Aviasiyada ucupt aparatının havada ufuqi dayanıqlı- qını tə”min edən aerodinamik səth. 3) tətoqrariyada S. — bax Fotoqrafik şabitləidirici.

STABİLİTRON Tunar. stabilis—na)a- nıqlı, sabit--(elek)tron| — volt- amper xarakteristikasının itlək

hissəsi praktik olaraq cərəyan oxuna baiqa sezlə cihazdan

paralel olan,

Stabilitro- nun paramet- rik gərgindik |

stabilizato- : —i b runda qopulma sxemi: S--stabilitrov R6—ğ6annacr peancrop, U,—craön nnəmann

rilən gərginlik: (O,—stabillətdiril mitp gərkinlik. gecən cərəyanın iiddəti muəyyən hu- dudda dəyipdikdə gərginliyi cox cuzi dəyitən qaz bitptalmalı (ion) və ya ya- rımkecirici diod, Qazbopalmalı S.- un ipi prinsipi qazlarda alovsuz və tacpəkilli almaların xassələ- rinə əsaslanır. Alovsuz bopalma S,-u 60—150 v gərginliyə, taçbotalmalı S. 3-102—3-10* v, silisiumlu yarımke- cirici S. isə 9—Z300 v gərginliyə He- sablanmıpdır. Yarımkecirici S.-un

U

s “Yı | | Zaur. 6 Stabilitronun volt-amper xarakteristi- kası: (2, —stabillətpdirmənin nominal gərginliyi, / min. və /maks.-gərginlik sta ptdirilən sahədə miniaml və mak- simal cərəyanlar. volt-amper xarakteristikasının ipp- lək hissəsi əks-gərginliyin r-p ge- cidin elektrik deilməsinə uyqun gə- LƏN ensiz sahəsinə dupqur. S., əsasən, gərginliyin sabit saxlanılmasında, impulsların amplitudunun məhdud- lapdırılmasında və potensiometrik

qurqularda iplədilir. CTA ə (qar. stabilis—

ABMHRnnƏulnMP) dayanıqlı, sabit)—dəyitlməz ən sabit vəziyyət yaratmaq, prosesin sabitliyi- Nİ TƏ min etmək və ya hər hansı mad- RƏRHHH sabitliyini artırmaq, "MƏC., S.—quyudan cıxan nefti qaz- sızlapdırdıqdan sonra onda qalmıil karbohidrogen qazlarını və yungul fraksiyaları cıxarmaq, polimeri h—stabilizator qarıpndırmaqla po0- limerin xarici tə”sirlərə qarptı da- vamlılıqını artırmaq, valyutanı S.—pul tədavulunu nizama salmaq dəvlət tərəfindən muəyyən təd-

ABİ germək və s. STABİLLƏİDİRMƏ— 1) Kosmo- navtikada S.—kgutlə mərkəzinin ərəkət trayektoriyasını muəyyən edən qӱvvələr məvcud olarkən (ucupun be-

18

yug təqcil aldıqı hissələrdə (məs., mӱhərrik itləyən zaman, enmədə, at- mosferdə tormozlanmada və s.) kos- MHK ucull aparatının kutlə mərkəzi ətrafında bucaq vəziyyətinin idarə edilməsi. 2) Avtomatik ida- rəetmədə və tənzimləmədə S. —idarəolunan kəmiyyətin verilmit (zamana gərə sabit) qiymətinin sabit saxlanılması (bax həmcinin Avtoma- tik tənzimləmə, Əks-rabitə).

STABİLOTRON—qplatinotron və əks-rabitə dəvrəsindən ibarət olan, tezliyə gerə stabilləpdirilmit if- rat Yuksək tezlik (İYT) generatoru.

q Kİ 7 MİNİ əti ik rib ƏRİ Tn izinə trii

q TT cu £ ə” tə 6

ə : B fi

| ğ il ii : ə” r “Mixi ü

b

ab = ,

SAMİRİ haa Stabilotronun sxemi: 7—platinotron: 2— platinotronda rəqslərin guӱcləndirilmə istiqaməti, 3—tənzimlənən faza fırla- ıcısı:| 4—uducu: 5—stabillətpdirici əcmİi rezonator: 6-—rezonatorun porpe- ni, 7/—guӱc beluçcusuy, 8—ifrat yuksəktez- likli enerji selinin istiqaməti.

S.-da əks-rabitə platinotronda həyə- canlandırılan İYT-li rəqslərin ener- jisinin gӱc belucusundən qismən əks olunması və digər tərəfdən həcmi rezo-

1.24 m” b dk

NAXİ az" Solyono Ee”

SU cn "Ç İperpatnala-

yn rups

Zel encun sk: Orconik

s (a R. 3 ə. Q o.r.u Yə 1

ll". = . "br “= ik. vı. : “5

2 o k Bs, İypyr 3. Kpac aya Podyans 3 r 323: dz

İTRitsa qoruq : Lİ "a ( P A o? 4.1 ə Qaqra | - (ÇARI i /

ebərda qovunu

A I gə dy ki

STABİLOTRON

natordan əks olunması hesabına hə- yata gecirilir. Rezonatordan əks olun- ma yalnız onun rezonans tezliyində bapp verir, digər tezlikli rəqslərin enerjisi uducuya əeturulur. Rezona- torun porpenini Hərəkət etdirməklə rəqsin tezliyi dəyipdirilir və faza fırladıcının kəməyi ilə hər bir tez- likdə cıxın gucunun maks, qiymətinə nail olunur. S.-un tətbiq sahələri maqnetronla eynidir, lakin tezliyin idarəedilməsinin narahatlıqına gərə 50 nisbətən az iplədilir. STAVRİDALAR (Trachurus)—xaHbı- balıqıkimilər dəstəsindən balıq cin- si. İyəoxiqyar bədəninin uz. 50 sm-dək, cəkisi 400 q-dək olur. Quyruq gəvdəsi nazikdir. 10-dan artıq nəvu mə”lum- dur. Pelagik balıqlardır, məvsӱmdən asılı olaraq bir yerdən batqa yerə kecurlər. Plankton xərcəngkimilər və xırda balıqlarla qidalanır. Vətəkə balıqıdır. SSRİ sularında 4 nəvu (2 nəvu Baltik, Qara və Azov dəniz- lərində, 2 nevu - Yapon dənizində) ya- yılmındır. --

STAVROPOL (1935—43 illərdə Vo- ropilovsk)—RSFSR-də ipəhər. Stav- ropol əlkəsinin mərkəzi. D.y. st. Av- tomobil yolları qovpaqı. ƏH. 287 min (1984). Muhum sənaye və inzibati-mə- dəniyyət mərkəzlərindəndir. Mapqınqa- yırma, kimya, yeyinti və yungul sənaye inkipaf etmipdir. Mebel və tikinti materialları muəssisələri, poliqra- fiya kombinatı, k.t., tibb, pedaqoji,

politexnik in-tları, orta ixtisas

" kk

= 4“ - 2

Di” 92

—.RaFili

b Kazqulak / 7 TEVMOsOKO/R o = | İDonskoye Kuqulta

|

—–

YSvetloqrad – 2 | Ü “082

........

Serafimoaskoys,b — = Mək R Blaqodarnı 77 ə

" = $ : Sotnikovskoye do

u / u

Xər. BTUAT by c

“= ..“dlemn kifa iCmas)

6. / s YKucerla SUArzxir n 0 L

elmi-tədqiqat in-tları,

məktəbləri, muzeylər, dram teatrı, kukla teatrı

və ş. var. 1777 ildə salınmıntqdır. STAVROPOL—1964 ilədək Tolyatti II. “HHH abi,

STAVROPOL YUKSƏKLİYİ — Ən Qafqazın mərkəzi hissəsində plato- varı yuksəklik. RSFSR Stavropol əlkəsindədir. Kuma-Manıc cəkəkliyi, Kuban və Kuma cayları arasındadır. Maks. hund. 831 mm (Strijament d.). Cay dərələri və qobularla parcalan- mılpdır. Gil, qumdapı və əhəngdatı- lardan təpkil olunmutpdur. Landiyaf- tı cel, melpə-cəl tiplidir. STAVROPOL MERİNOSU—zərif- yunlu -qoyun cinsi. Stavropol vil.

Sovetskoye runoqj damazlıq qoyuncu-

luq 3-dunda Yaradılmıyzddır, S.m., əsasən, yununun uzunluquna gərə fərq- lənir. Qoclardan 14—19 kq (ən cox 25), qoyunlardan 7—8 kq (ən cox 13) yun qırxılır, uz. 8—10 sm, keyfiyyə- ti 64—70, təmiz yun cıxımı 40—4394 – dir. Qocların cəkisi 100—115 kq, qo- yunları 50—55 gq olur. Hər 100 do- qar qoyundan 120—140 quzu alınır. Bu cinsin qocları yunluq istiqamətli qo- yunculurun yaxtıdatdırılmasında istifadə edilir. Dəelluk heyvanlar Stavropol vil. təsərrufatlarında Yetipdirilir.

STAVROPOL ƏLKƏSİ--RSFSR-in tərkibinə daxildir. Qafqazın mər- gəzi hissəsində və Bey Qafqazın ilm. ətəyində yerlətir. 1924 il fev- ralın 13-də Cənub-PPərq vil. (əlkəsi)

STAVROPOL ƏLKƏSİ

0 30 BÜ EM

222 4 5

SO 9ynöq-Tunea ə

c /Caqray sӱ= —x

on a Svtlloue kə

(lor) o

Kӧcsomoleki “ ğu

Budyonnovsk nə

-Novoselitskoy

21

//) yə kə

İİ A evsk Qr Novı Papa y4,

2

ayavsk 2644:

ə,

1 ə Da ə 27

tq S” Vl b q

dn ua “dün Rü “Hu kə

kr rir,

“ü " x. r = q

| ks. u Mahmud-Maktqe8)= ll

sün sKayaşla Ec I" o 1 —

adı ilə təpkil edilmitdir: 1924 il oktyabrın 16-dan 1937 il martın 13- dək Pimali Qafqaz əlkəsi, 1937 il martın 13-dən 1943 il yanvarın 12- dək Orconikidze əlkəsi adlanırdı. SaH. 80,6 min k.gm?, ƏH. 268 2 min (1984, 1 yanvar). 34 r-nu, 22 iməhəpn, 17 nr var, Qərkibinə Qaracay-Cərkəz Mud- tar Vilayəti daxildir. Mərkəzi Stavropol i.-dir.

Təbiət. Mərkəzi hissəsini Stav- ropol yӱksəkliyi tutur. Yuksəklik ur.- də Terek-Kuma ovalıqı, HM.-Ha HCƏ Kuma-Manıc cekəkliyinə qovupur. Dar- ətəyi hissəsi terraslı maili duzən- liklərlə ballanır. Bir qədər c.-da kuest tipli silsilələr uzanır. S.e.- nin c, kənarında Suayırıcı silsilə (maks. hund. 4046 m, Dombay-Ulgen d.) yerləpir. Suayırıcı silsilədən Hi. istiqamətində Yan silsilə (maks. hund. 0642 m, Elbrus d.) ayrılır. Elbrus d.-nda və Suayırıcı silsilədə buzlaq sahələri var. Faydalı qazıntıları: mis, polimetallar, dai kəemur, təbii qaz, neft. S.ə. tikinti materialları və mineral bulaqlarla zəngindir. İQ- limi kontinentaldır. İllik yaqıntı q.-də təqr. 500 mm, 11:.-də mm-ə qə- dər, daqətəyi və daqlıq sahələrdə 2000 mm-ə qədərdir. Muhum cayları: Kuban, Kuma, Yeqorlık, Kanayc. Ən beyuk gel Manıc-Qudilodur. Acıq və tund-tpa- balıdı, qara, qonur, daq-mepqə və qo- nur darq-cəmən torpaqları yayılmıni- dır. Ərazinin 596 -ə qədəri meiyədir. Cel bitkilərinə rast gəlinir. Muxtə- lif nəv gəmirici, yekəqulaq kirpi, GƏLİNCİK, tulku, canavar, qamın pi- piyi, celdonuzu, nəcib maral, cuyur, qonur ayı, vapaq, coxlu quiy və s. var. Teberda qoruqu və Qafqaz qoruqunun bir hissəsi S.e.-ndədir.

Əhali, Ruslar, ukraynalılar, er- mənilər, yunanlar, beloruslar, qara- caylılar, cərgəzlər, abazinlər, ose- tinlər, kabardinlər və 6. yaiyayır. Orta sıxlıq 1 km?-də 33,3 nəfərdir (1984). PPəhər əh. 5295 –dir (1984). Mu- zə izəhərləri: Stavropol, Pyatiqorsk,

evinnomıssk, Kislovodsk, Herkessk, Yessentuki və Mineralnıye Vodı.

Təsərrufat, S.e. 1Pimali Qaf-

qaz iqtisadi r-nunda istehsal olunan

sənaye məhsulunun 1/5-ə qədərini ve- S

rir. Əsas sənaye sahələri: yeyinti və Yungul. Elektroenergetika, maınqa- Yırma və kimya sənayesinin də xususi cəkisi artır. SSRİ-nin ən iri İES-lərindən sayılan Nevinnomıssk DRES-i S.ə.-ndədir. Aqır sənaye sa- hələrindən 1-ci yeri mapınqayırma və metal e”malı tutur. Tikinti mate- rialları, meiiə və arac e”malı səna- Yesi sahələri var. Yeyinti sənayesi Yerli k.t. xammalı əsasında iiləyir. Yungul sənaye mərkəzləri: Nevinno- mıssk, Budyonnovsk, Pyatiqorsk, Yes- sentuki, Svetloqrad, Stavropol, Cer- kessk və s. K.t.-nda zərifyunlu qoyun- cӱluq və taxılcılıq muhum yer tutur. Uvarma əkinciliyi inkipaf etmiii- dir. Əsas ərzaq bitkisi öyrnanbıp. Qarqıdalı, arpa, vələmir, qarabaltaq, cəltik, dənli-paxlalı bitkilər, KYHƏ- ÖaxaH, məkəp cuqunluru, tan bitkiləri, yem bitkiləri əkilir. Baqcılıq və uzumculuklə mətqul olu- nur. Qaramal, davar, donuz saxlanı- lır. Quiculuq inkitaf etmiiydir. C.e.-HnəH Rostov-Don—Bakı, Kavkaz- skaya— Divnoye—Elista d.y.-Ları ke- cir. Avtomobil nəql, var, Muhum av-

2*,c. 9

tərəvəz-bos- f

STAKER

tomobil yolları: Moskva—Rostov-Don —Mineralnıye Vodı—Bakı, Stavro- pol—Teberda, Stavropol — Divnoye, Pyatiqorsk—Neftekumsk, Cerkessk— Pyatiqorsk. Hava və boru kəməri nəql.-nın muhum əhəmiyyəti var. S.ə. Lenin ordeni ilə təltif edilmitdir (1958). “ Mədəni Hӱruculuq və səhiyyə. S.e.- ndə 7 ali məktəb, bir cox elmi-təd- qiqat mӱəssisəsi, Stavropolda əlkə- iyunaslıq və təsviri sənət muzeyləri, Pyatiqorskda M. Y. Lermontov muzey- qoruqu, Kislovodskda N. A. Yaro- ienko rəsm muzeyi və s. muzeylər, 4 teatr, sirk və s. fəaliyyat gestərir. c“Stavropolskaya pravdaq (1917), 4Mo- lodoy leninetsə (1934), c“Kavkazskaya zdravnitsag (1960) əlkə qəzetləri cı- xır. Yerli radio və televiziya veri- lipləri ilə Yanaplı Moskvadan ve- PERU retranslyasiya olunur. SSRİ-nin əsas kurortlarından olan Kislovodsk, Yessentuki, Jelez- novodsk, Pyatiqorsk kurortları, həm- cinin Teberda kurortu S.e. ərazisin- dədir. Turizm inkilaf etmipdir. STAVROPOL SOVET RESPUBLİ- KASI—1918 il yanvarın 1(14)-də Stavropol qub.-nda Sovet hakimiyyə- ti qurulduqdan sonra qub.-nın adı. Əzunu RSFSR-in bir hissəsi e”lan etmindi. PTQimali Qafqazın 1-ci So- vetlər "qurultayının (1918 il, 5—7 iyul) qərarı ilə S.S.R. Pyimali Qaf- qaz Sovet Respublikasına daxil ol-

mutpdu. | STAQNASİYA (fr. zeagpabop, lat.

|afpo—dayandırıram), iqtisa- diyyatda–—istehsalda, ticarətdə və.s.-də durtqunluq. -

STADİON n. 6(ӧbop—yarınlar

y

kecirilən yer)—kompleks idman ya- rıpiplarının kecirilməsini tə”min edən qurqu. S.-un tərkibinə əsas mey- danca və tamalacılar ucun tribuna- lar, qacıyi yolları, Yungul atletika sahələri, idman-oyunları və gimnas- tika yarıpqları kecirmək ucun xususi meydanca və salonlar, yardımcı qur- qular daxildir. İlk S.-lar Qədim Yu- nanıstanın Olimpiya, Afina və s. iəhərlərində ZN Rio-de- Janeyrodakı Sraziliya) cMarakanaı

ey dunyada, oskzvadakı V. İ. Lenin ad. Mərkəzi S., Leninqraddakı S. M. Kirov ad. S., Kiyevdəki r. S.-u SSRİ-də, Bakıdakı V. İ. Lenin ad. respublika S.-u Azərb.SSR-də ən beyuk S.-lardır. Ərtulu S.-lar da ir. | STADİON, Moskvada V. İ. Lenin ad. Mərkəzi sta- di on — dunyanın ən bəyuk idman komplekslərindən biri. 1955- -56 il- lərdə Lujnikidə tikilmit, 1976—79 illərdə burada yenidənqurma iləri gerulmulidur. Kompleksə təqr. 140 id- man qurqusu, o cӱmlədən Beyuk (103 min Yerlik) və Kicik idman arena- ları, uzguculuk hovuzu, idman sara- Yı, universal idman zalı, ulaq sta- dionu, tennis ipəhərciyi ( acıq kort), məpqlər ucun ərtulu buz meydan- ca (FKristalə), 30 idman zalı, 10 utbol meydancası, 4 yungul atleti- ka kompleksi, basketbol, voleybol, qo- rodki və s. oyunlar çcun təqr. 80 mey- danca, oxatma idmanı ucun xususi sahə və s. daxildir. S.-da istehsalat eqmalatxanaları, moto-mexvniklətdir- mə bazası, mətbəə, mualicə-bədən tər- biyəsi dispanseri, tibb kabinetləri,

19

idman muzeyi, *Sportfilmg laborato- riyası, mehmanxana və s. var. Burada idmanın 30-dan cox nəvu uzrə məpq və yarılmylar, o cӱmlədən dunya və Av- ropa cempionatları, SSRİ xalqları spartakiadalarının final yarıila- rı, həmcinin tamaiqa tədbirləri (kon - sertlər, buz ӱzərində balet, yeni il iənlikləri və s.) kecirilir, daimi məpq edənlərin (9—75 yailı) sayı 23—30 minə catır. Mərkəzi stadion 22-ci Olimpiya oyunlarının (1980) əsas S.-u olmuiy, burada yungul atleti- ka, gimnastika, voleybol, su polosu, dzyudo, futbol uzrə yarıtlar geciril- mil, idmanın muxtəlif nəvləri ӱzrə coxlu SSRİ, Avropa, dunya, Olimpiya rekordları muəyyən edilmitdir. muasir me”marlıqın gerkəmli numunələrindəndir. Layihə muəllif- ləri—me”marlar A. V. Vlasov, İ. Y.

Rojin, N. N. Ullas, A. F. Xryakov, mӱhəndislər V. N. Nasonov, N. M, Reznikov, V. P. Polikarpov Lenin

kafatına layiq gərulmutilər (1959). STADİON, V.İ. Lenin ad. res- publika stadionu — Azərb, SSR-də ən bəeyuk idman kompleksi. İnipasına 30-cu illərdə batlanmınq, 1941—48 illərdə ip dayandırılmıiq, 1949—51 illərdə davam etdirilmiil- dir. S.-un acılıı 1951-ci il sent- yabrın 6-da olmutdur. Kompleksə 40 min tamaiacı ucun tribunaları olan əsas meydanca, əlavə futbol, voleybol, həndbol meydancaları, idman sarayı, yungul atletika maneji, sarlamlıq zonası, həkim kabineti, ulpaq idman məktəbi, mehmanxana, yeməkxana və s. daxildir. Uzguculuk hovuzu və tennis kortunun tikilməsi nəzərdə tutulmuin- dur. S. muasir texniki qurqularla təchiz əhli dir, Kompleksin idman qurquları burada yungul atletika, Bə basketbol, voleybol, gӱləiymə, aqırlıq qaldırmaq, gimnastika uzrə beynəlxalq, Umumittifaq, resp. yarıpi- larının, spartakiadaların, həmci- NİN genip miqyaslı ictimai-mədəni tədbirlərin gecirilməsinə imkan ve- rir. S.-da kecirilən beynəlxalq ya- rıtmlarda (26 Bakı komissarının xa- tirəsinə həsr edilmin ən”ənəvi bey- nəlxalq yungul atletika yarınları və s.) bir cox əlkələrin idmancıla- rı iptirak edirlər.

STAJ—bax Əmək stajı.

STAZ (yun. 5645:5 — hərəkətsizlik), durqunlu q—fizioloji məhtəviy- yatın borulu orqanların mənfəzində dayanması. Məs., qanın S.-ı—hemos- taz (kapillyar, yaxud venoz), sidiyin S.-ı—limfostaz, kalın S.-ı—kop- rostaz adlanır. Damarların inner- vasiyası pozulduqda kimyəvi və fizi- Kİ amillərin tə”sirindən və S. əmələ gəlir. Sabit S. hemostaz toxumanın nekrozuna səbəb ola bilər. STAYER (ing. zEausq, hərfi mə”na- sı—dəezumlu adam)—uzaq məsafələ- ri (məs., yungul atletika qacını və Ya konkisurmə idmanında , 000, 1 m və s.) qət etmək uzrə ixtisas- laimız idmancı.

STAKER (ing. 5EasKeq: 5(ask—qalaq- lamaq)—muxtəlif yӱkləri qalaq ha- lında yıqmaq ucun səyyar konveyer. Taxta-palban anbarlarında qısa aqac materiallarını qalaqlamaq ucun ərsinli, səpələnən materiallar (qum, cınqıl, filiz, gemur və s.) sax- lanılan . anbarlarda lentli S.- dən istifadə olunur. S. enli rels Yo-

i ) l

STALAKTİT,

20.

CTAKKATO

lunda Hərəkət edir. Onunla yıqılan

qalaqların Hhund. bəzən 30—35 m-ə

TAL |

CTAKKATO (rar. staccato, stacca- qe—ayırmaq, qoparmaq) musiqi- d ə—səslərin qısa, qırıq-qırıq ifa edilməsi. ZSassa(o sezu ilə, yaxud not- ların altında və ya ustundə nəqtə qoyulmaqla iparə olunur. STALAQMİT (yun. 5(ayatpa—damcı) —maqara və s. yeraltı karst bolplu- qunun dibindən inkitpaf edən konus- pəkilli, sutunvarı və s. formalı

. əhəngli mineral teərəmə. Maqaranın

dibinə damcılayan, karbon qazı ilə doymup sulardan kalsium-karbonatın cəkməsi nəticəsində yaranır. S. aila- qıdan yuxarıya doqru beyuyur və cox vaxt stalaktitlərlə birləpqərək su- ar a araş” əmələ gətirir. TARAKTVIT (iyn. stalaktös—naMubı- damcı sızılmın)—karst maqarala- rının tavanından cubuq, boru, buz luləsi formasında inkilna edən əhəngli mineral tərəmə. Maqaranın tavanından damcılayan karbon qazı ilə doymuti sudan kalsium-karbonatın cəkməsi nəticəsində yaranır. Bə”zən buxarlanmanın iptirakı ilə əmələ gələn dӱz və gips S.-lərinə də rast gəlinir. . muqərnəs (ər. yayxə—yapma karnizlə bəzədilmi meqmarlıqda, prizmavarı fiqur tpəklində dekorativ detal. Bir-biri- nin ustundə cərgə ilə yerləiqən cı- xıntılardan ibarət olur (maqrarala- rın tavanında sızan damcılardan əmələ gələn əhəngli tərəməni xatır- ladır). Orta əsr ərəb əlkələri, İran, Orta Asiya, Azərb. me”marlırı ucun xarakterik olan S., adətən tromnp, yarımgunbəz, taxca taqının ustundə yerlətdirilir, karniz əmələ gətirir.

“227 tilafları haqqında, ak mokratiya milli məsələni necə bapa tən dupqur??, *“Anarxizm Ya (4 , Partiyanın 4—5--

zəriyyəcisi və təb- liqatcısı, Sovet

İttifaqı, Qəhrəma-

iə nı (1945), Sosia- (| list Əməyi -Qəhrə- Min) manı (1939), Sovet 5571 İttifaqı Maripa- 4 lı (1943), ovet

İttifaqı Kar "

2 nuccuMycy (1940). 1898 ildən Sov. İKP uzvu. Kustar cəkməci ailəsində

CC doqulmutpdur. Tori. ruhani məktəbini bitirib (1894) Tif- lis pravoslav seminariyasına daxil

“olmulidur. Zaqafqaziyada, yallamıpt

rus marksistlərinin tə”siri ilə in- qilabi hərəkata qopqulmun, gizli dər- nəkdə K. Marks, F. Engels, V. Lenin və G. V. Plexanovun əsərləri- ni eyrənmipldir. c“Mesame-dasiu s.-D. təpkilatının inqilabi qanadına mənsub idi. 1899 ildə inqilabi fəa- liyyətinə gərə seminariyadan cıxa- rılmılpdı. 1901 ildə gizli fəaliy- yətə kecmiti və o vaxtdan peypəkar in- qilabcı olmutidur. 1898 ildən RSDFP Tiflis Komitəsinin uzvu olan S.. Gurcustanda s.-d. dərnək və təpkilat- larının yaradılmasında, *Brdzolaı, a“Proletariatis brdzolaqk qəzetləri- nin nəprində fəal iptirak etmitidir. RSDFP Qafqaz İttifaq Komitəsi- nin uzvu olmu, onun tapipırıqı ilə 1904 ilin iyun və noyabr aylarında Bakıya gəlmitdir. Bakı fəhlələ- rinin 1904 il dekabr umumi təqtili- nin rəhbərlərindən olmutiqdur. S. Zaqafqaziyada 1905—07 illər inqila- bının bilavasitə ipttirakcısı idi. Bu illərdə bolpevizmin strategiya və taktikasını mudafiə edən və əsas- landıran bir necə kitabca, məqalə, vərəqələr (4Qısaca olaraq partiya ix- c Sosial-de-

sosializm?

və s.) yazmıpdır.

215 ci qurultaylarının numayəndəsi ol- SD: yu, Ə-ci qurultaydan sonra Bakıya

v gendərilmiidir.

Burada menievik- lərə qarpı, boltevik Bakı Komitə-

“Zİ sinin yaradılması uqrunda mubari-

zədə iptirak etmiiy, Bibiheybətdə partiya təplpkilatcısı olmutdur. cBa- kinski proletariz qəzeti nəir edilən gizli boltevik mətbəəsinin təiyki- latcılarından idi, *“Qudokə qəzeti- nin nəirində bəyuk rol oynamın-

— | dır. Həmin qəzetlərdə, həmcinin par-

il

ud, kkal

Stalaktit. Bakıdakı Pirvanpahlar sa- rayı kompleksindəki Divanxananın ba:i- taqından detal. 15 əsr.

STALİN (əsl familiyası C u q a11- vili) İosi issarionovic (21.12, 1879, Qori—5.3.1953, Moskva)—Kom- munist partiyasının, DƏvləti- nin, beynəlxalq kommunist və fəhlə hərəkatının rəhbər xadimlərindən bi- ri, marksizm-leninizmin gergəmli nə-

tiyanın FSosial-demokratə qəzetində

XX cap etdirdiyi itlərə Q “Rusiya

2 Sosial-Demokrat Fəhlə P

695 London qurultayı Dinin qeyd- 2 ləri)ə, c“Partiya

= vəzifələrimizə, “Qafqazdan məktubə, 4 2 Cİqtisadi terror və fəhlə

artiyasının ə və bizim

hərəkatı və s.) gerkəmli publisist və marksiz- min təbliqatcısı kimi cıxın etmipt, Bakı bolpevik təplkilatının takti- ka xəttini ipləyib hazırlamıp, men- peviklərə, eserlərə, damnaklara və yerli təsviyəcilərə qaritı barıtmaz mubarizə aparmındır. S. Bakıdakı

əaliyyət, devru haqqında yazırdı: 4Mən orada, Bakıda ikinci inqilabi deyuti təcr i aldım (Əsərləri, c. 8, səh. 190). Bununla belə həmin il- lərdə maxistlərin və otzovistlərin

mətləndirilməsində səhvlərə yol vermipdir. S. 1910 ildə həbs oluna- raq Bakıdan surgun edilmiktdir (1902

—13 illərdə 7 dəfə həbs olunmupt, 6 dəfə surgun edilmizn, 5 dəfə surgun- dən qacmıpdır). Lakin surgundən qacaraq 1911 ilin yayında Peterburqa gəlmiii, partiyanın 6-cı (Praqa) konfransında secilmitt MK-nın ic- lasında (1912, yanvar) qiyabi olaraq RSDFP MK-nın və Rus burosunun tərkibinə daxil edilmiydir. 1912— 13 illərdə Peterburqda iptləmiii, cZvezdaqk, “Pravda qəzetlərində əmək- daplıq etmiyil, Krakov mumavirəsinin (1912) iptirakcısı olmutdur. Bu dəvrdə yazdıqı *Marksizm və milli məsələk əsərində milli məsələnin həllinin Lenin prinsiplərini ipqıq- landırmın, opportunist tmədəni-mil- li muxtariyyətə tər ə əc tənqid et- miqyidir. V. İ: Lenin bu əsərin bəyuk

. -nəzəri və siyasi əhəmiyyətə malik ol-

durunu gəstərmipdir. 1913 ilin fev- ralında S. Turuxan elkəsinə surgun olundu. Mutləqiyyət devrildikdən son- ra 1917 ilin martında Petroqradad qa- yıdan S. RSDF(b)P MK Burosunun tərkibinə və FPravdaz redaksiyasına daxil edildi. S. burjua-demokratik inqilabının beyuyub sosialist inqi- labına kecməsinə dair Lenin xəttinin tətil an idi. RSDF(6)P- nin 7-ci Ӱmumrusiya (Aprel) konf- ransında (1917) MK ər secilmiyi, 6-cı qurultayda (1917) –-nın siyasi hesabatı və. siyasi vəziyyət haqqında mə”ruzə ilə cıkgınq etmitdir. S. Beyuk Oktyabr sosialist inqilabının ha- zırlanmasının və kecirilməsinin əal iptirakcısı olmupdur: MK iyasi Burosuna, Hərbi-İnqilabi Mərkəzə və Petroqrad HİK-inə da- xil idi. 2-ci U mumrusiya Sovetlər qurultayında S. xalq milli iplər KO- missarı secilmil (1917—22), eyni zamanda Xalq Dəvlət s bi OMEC- sarlıqına (1920 ildən Fəhlə-Kəndli ii əttipliyi) batcılıq etmipdir (1919—22). Vətəndat muharibəsi : və xarici . qbn mudaxilə devrunlə (1918—20) S. resp. HİPT, Cənub ərb, Cənub-Qərb cəbhələrinin HİPT uzvu, Fəhlə-Kəndli Mudafiə PPurasında URMİK-in numayəndəsi olmupt, əzunu partiyanın gergəmli hərbi-siyasi xa- dimi kimi gestərmitidir. Bərənnanı muharibəsindən sonra x.t.-nın bərpa- sında və yeni iqtisadi siyasətin hə- Ata gecirilməsində fəal calınnmıp, əmkarlar ittifaqları haqqında dis- kussiyada Lenin platformasında Tü mudur. 1920 ilin s rında AK(b) K-nın plenumunda, AK(b)P Mərkəzi və Bakı komitələrinin, RK(b)P MK Qafqaz Burosunun birlətmist icla- sında cıxıtn etmittdir. RK(b)P-nin 10-cu qurultayında (1921) S. cParti- yanın milli məsələdə nəvbəti vəzi- fələriz haqqında mə”ruzə etmitdir. 1922 ilin aprelində. MK plenumunda S. MK-nın Bam katibi secildi və 30 ildən cox bu vəzifədə qaldı. Milli-dəvlət quruculuqu sahəsində əəə ipcilərdən biri kimi S. SSRİ-nin yaradılmasında iptirak edirdi. Lakin ilk vaxtlar bu yeni və mӱrəkkəb vəzifənin həllində səhvə yon BepMHU, cmuxtariyyətlətdirmək | .-ların muxtariyyət huququ ilə FSR-ə daxil olması) layihə- sini irəli surmupdu. V. İ. Lenin bu layihəni tənqid edərək vahid ittifaq devləti yaradılması planını əsas-

dı. Tənqidi nəzərə alan O.

Lenin ideyasını tamamilə mudafiə

STALİN

21

etdi və RK(6)P. MK-nın tapiptırıqı ilə 1-ci Umumittifaq Sovetlə qu- rultayında (1922, dekabr) SSRİ-nin – təpkili- haqqında mə"ruzə etdi. Partiyanın 12-ci qurultayında (1923) . MK-nın təptjilat hesaba- tı və milli məsələ haqqında mə”ruzə- lərlə cıxıpt etdi.

Partiya kadrlarını cox gəzəl ta- nıyan V. İ, Lenin onların tərbiyə- sinə bəyuk tə”sir gəstərir, əə keyfiyyətləri nəzərə alınaraq: kadr- ların umumi partiya ipinin məna- feyinə uyqun yerlətdirilməsinə ca- lıpırdı.

V. İ. Lenin “Qurultaya məktubə- unda S.-in partiyanın ən gərkəmli xadimlərindən olduqunu gəstərməklə bərabər yazırdı: Yol. Stalin bap katib olandan sonra əz əlinə hədsiz hakimiyyət toplamımdır və mən onun həmin hakimiyyətdən həmipə kifayət qədər ehtiyatla istifadə edə biləcə- yinə əmin deyiləm (Əsər. tam kulliy- yatı, c. 45, səh. 379). O, məktuba əlavə- sində gəstərirdi: “Stalin olduqca ko- buddur və biz kommunistlər icərisin- də, əz. aramızdakı munasibətlərdə ta- mamilə dəzuləqbilən bu . nəqsan baip katib vəzifəsində dezulməz olur. Bu- na gerə də mən yoldaplara təklif edirəm Stalinin həmin vəzifədən nə usulla baiqa ipə gecirilməsi uzərin- də fikirlətsinlər və həmin vəzifəyə

bapqa elə bir adam təyin etsinlər ki,

o, butun bapqa keyfiyyətlərə malik olmaqla Stalin yoldapdan ancaq bir ustunluklə fərqlənsin, yə"ni daha rəf- tarlı, daha qərəzsiz, yoldaptlara qar- ilı daha nəzakətli və daha diqqətli olsun, az pqıltaqcı olsun və i.a.ə (ye- nə orada, səh. 380), RK(b)P 13-cu ry- ultayının (1924 | -hey"ətləri V. İ. Leninin məktubu ilə tanıt edildi. Ӧlkədəki mӱrəkkəb BƏ- viyyət, trotsgizmlə mubarizənin gkəs- kinləpməsi və pqəxsi xidmətləri nə- vərə alınaraq, tənqiddən nəticə cıxar- maq pərti ilə S.-i Batp katib vəzifə- sində saxlamaq məqsədəuyqun sayıldı, V. İ. Leninin vəfatından sonra S. partiyanın və dəvlətin. daxili və xarici siyasət xəttinin iplənib ha- zırLlanmasında, təsərrufat və mədəni quruculuq planlarının Həyata Keum- ilməsində, əlkənin mudafiə qabiliy- ok məhkəmləndirilməsində fəal iptirak etmipdir. Leninizmin dup- mənlərinə qarptı barınmaz mubarizə aparan S, trotskizmin, saq opportu- nizmin ideya-siyasi cəhətdən darma- daqın olunmasında, SSRİ-də sosia- lizmin qələbəsinin mumkunluyu haq- qında Lenin tə”liminin mudafiəsin- də, partiyanın birliyinin mehkəmlən- dirilməsində gərkəmli rol oynamınl- r. Lenin ideyalarının : RİNDƏ .-HH €. .leHHHH3MHH əsasları haqqındak 1924), eTporcxus )oxca , leninizm?ə 1924), “Leninizm məsələlərinə dairı 1926), “Bir daha partiyamızdakı so- sial-demokrat təmayulu haqqındakı (1926), *UİK(6)P-də saq təmayul haq- qındak (1929), *SSRİ-də aqrar siyasət

məsələlərinə dairə (1929) və s. əsərlə-

ə

rinvin muçhuӱm əhəmiyyəti olmudur. Sosializm quruculuquna dair Le- nin planının — sənayelətdir | k.t.-nın kollektivlətməsinin, mədəni inqilabın həyata gecirilməsində S.-in xidmətləri beytkdur. Kollektivlət- mənin gedipində yol verilmin səhv- lər və əyintilər ucun S, də məs”uliy-

butun numayəndə. liplərdə fəal

QRAD VURUYİMASI

yət dapıyırdı. Lakin partiyanın S.- in ipptirakı ilə KƏPAYİY qəti tədbir- lər nəticəsində bu səhvlər dӱzəldildi.

Yaxınlatan muharibə təhlӱkəsi ptəraitində və Hett Vətən muhari- bəsi illərində SSRİ-nin itabir qabiliyyətinin məhkəmləndirilməsi, fatpist Almaniyasının və milita- rist Yaponiyanın darmadaqın olun- masının tətpkili sahəsində partiya- nın coxcəhətli fəaliyyətində S, rəh- bər kimi itpptirak etmitidir. Bunun- la belə, muharibə ərəfəsində S. fa- pist Almaniyasının SSRİ-yə ehti- mal olunan hucum vaxtının mçəyyən- ləpdirilməsində səhvə yol gerilik di. 1941 il mayın 6-da S.SSRİ XKS sədri, iyunun 30-da Devlət Mudafiə Komitəsinin sədri, iyulun 19-da xalq mudafiə komissarı, . avqustun 8-də SSRİ Silahlı Quvvələrinin Ali Bapq Komandanı təyin olunmupdu. S., Sovet devlətinin baicısı kimi Tehran 148, Krım (1945) və Pots- dam (1945) konfranslarında ipti- rak etmipdir. |

Mtharibədak sonrakı dəvrdə par- tiya və Sovet hekuməti zəhmətkeilə- ri daqılmıp təsərrufatın bərpası və daha da inkipafı uqrunda mubari- zəyə səfərbər etmit, SSRİ-nin və dӱnya sosializm sisteminin beynəl- xalq məvqelərinin mehkəmləndiril- məsinə, beynəlxalq kommunist və əh nə hərəkatının inkipafına, muӱstəm- ləkə və asılı əlkə xalqlarının azad- lıq mӱbarizəsinin mӱdafiəsinə, bu- tun dӱnyada xalqların sulh və təhlu- kəsizliyinin tə"min olunmasına ye- nəldilmipl xarici siyasət xəttini neHmənəH həyata kecirmitdir. S.

par- tiya MK-sının Bait katibi və SSRİ 11

Nazirlər Sovetinin sədri kimi bu

.-in fəaliyyətində mӱsbət cəhət- lərlə yanapı nəzəri və siyasi səhv-

.lər də olmut, onun xarakterinin bə"- zi mənfi xrosiyyəəri eəzunu ges-

tərmipdir. İ., Leninin vəfatın- dan sonrakı illərdə S. ӱnvanına de- yilən tənqidi qeydlərlə hesablaitır- dısa, sonralar partiya Həyatının və kollektiv rəhbərliyin Lenin prin- siplərindən uzaqlatmaqa, partiyanın və xalqın muӱvəffəqiyyətlərində əz ro- n .-HH ipəxsiyyətinə pərəstii yarandı. Bu, sosialist qanunculuqrunun kobud iqəgildə pozulmasına səbəb oldu, par- tiyanın fəaliyyətinə, Mini, qu- Rucu q ipİNə CİDDİ ZİYan vurdu. əz İKM-nin 20-ci qurultayı (1956) pəxsiyyətə pərəstitipi marksizm-leni- nizmin ruhuna, sosializmin təbiətinə yabancı bir hal kimi pislədi. Sov. | MK-nın 4“PTəxsiyyətə pərəstitt

və: onun nəticələrinin aradan qaldı rılması haqqındak 1956 il 30 - iyun tarixli qərarında S,-in fəaliyyətinə hərtərəfli və obyektiv qiymət, pəxsiy-

yətə pərəstipin geni tənqidi veril-

di. PTəxsiyyətə pərəstit sovet qurulu- punun sosialist mahiyyətini, B. İKİ-nin marksist-leninci xarakteri- ni və onun leninci xəttini dəyindir- mədi və -dəyildirə bilməzdi və sovet cəmiyyətinin ingipafının qanunauy- qun gediptini dayandırmadı. Sov.İ ia həyatının və kollektiv rəh- bərliyin . iz bərpasını və na HHKHMHAa- ını tə"min edən tədbirlər sistemi hazırlayıb həyata gecirdi.

iptirak etmiidir..

u ipipirtməyə bapladı. Tədricən

enin norma və prinsiplə-

S. 1919—52 illərdə UİK(b6)P MK Siyasi Rurosunun, 1952—53 illərdz Sov İKP M Rəyasət Heyətinin, 1925—43 illərdə Kominternin İc-

aiyyə Komitəsinin, 1917 ildən RMİK-in, 1922 ildən SŞRİ MİK- in uzvu idi. SSRİ Ali Sovetinin (1—" 3-qy “zarbipbiui) deputatı olmutdur. 3 dəfə Lenin ordeni, 2 €Tənəöəə op ne- ni, 3 Qırmızı Bayraq ordeni, 1-ci dərəcəli Suvorov ordeni, həmcinin medallarla təltif edilmiptdir. Qı - zıl meydanda dəfn olunmuidur.

Əsərləri: Əsərləri, c. 1—13, B., 1946—51: Leninizm məsələləri, B., 1953, Sovet İttifaqının Beyuk Vətən muharibəsi haqqında, B., 1953, SSRİ-də sosializmin iqtisadi problemləri. B.,

1954.

Əd.: İstorila KPSS, t. 1—5, M., 1964—80: İstoril vtoron mirovon vognı. 1941—45, t. 1—12, M., 1973—82,

STALİNQRAD — Volqoqrad 1925—61 illərdə adı.

STALİNQR VURUYYMASI (1942 —“43)—Bəyuk Vətən muharibəsində (1941—45) sovet qopunlarının Sta- linqradı mudafiə etmək və Stalin- qrad istiqamətində alman-faiist qrup- lapmalarını darmadaqın etmək uzrə kecirdiyi mudafiə (1942, 17 iyul— 18 noyabr) və hucum (1942, 19 noyabr — 1943, 2 fevral) əməliyyatları. S.v.- nda m təlif vaxtlarda Stalinqrad, Cənub-Pərq, Cənub-Qərb, Don cəbhələ- rinin, Voronej cəbhəsinin sol cinah qopunları, Volqa hərbi donanması və Stalinqrad HHM korpus r-nu his- sələri iptirak etmiitlər. Avropada ikinci cəbhənin acılmamasından is- tifadə edərək Hitler komandanlıqı ərq cəbhəsində sə"yləri artırmıpq, sovet-alman cəbhəsinin c. cinahında geni HƏ kecmipdi. Stalinqrad

HT.-HHH

Y3əpHHƏ hYuyM YHYH 6-vbi anMaH OpAv- su (komandanı F. Paulus) ayrılmınq dı. Umumiyyətlə, dutpmənin quvva-

ləri sovet qopunlarından adamların Ə gərə 1,7 dəfə, artilleriya və tankların sayına gərə 1,3 ə, təy- Yarələrin sayına gərə isə 2 dəfədən də: cox ustun idi. Stalinqradın hu- dudlarında 4 mudafiə zoları yara- dılmındı. Avqustun 10-da sovet qo- iqunları Donun sol sahilinə cəkil- dilər, mudafiə məvqeyi tutaraq dui- məni dayandırdılar. Hələ iyulun 31- də alman-fapist komandanlpıqı 4-cu tank ordusunu Qafqazdan Stalinqrad istiqamətinə gəndərmipdi, almanla- | rın c.-q.-dən ppəhərə soxulmaq təhlu- gəsi yaranmıtidı. Bu: istiqamətdən pəhəri mudafiə ucun yeni cəbhə—Cə- nub-PTərq cəbhəsi (komandanı A, İ. Yeryomenko) yaradıldı. Cəbhənin qo- punları avqustun 9—10-da əks-həmlə ilə almanların 4-cu tank ordusunu mӱdafiəyə gecməyə məcbur etdi. qqustun 19-da dulimən yenidən hucuma ,

O, Q.-DƏN VƏ C.-Q.-DƏN eyni -

zamanda zərbə vurmaqla Stalinqradı ələ kecirmək istəyirdi. Hətta alman- ların 14-cu tank korpusu S dın pm.-ında Volqaya cıxa bildi, vet nları dutpmənə :im.-dan cinah əxa zərbələri vuraraq dutimən quӱvvəsi- ni yayındırdılar və bu, pqəhərin mu- dafiəcilərinin vəziyyətini yungul- lətpdirdi. – Lakin dutpmən dətӱipə Ye- ni quvvələr—8-ci və 3-cu ru- . mın ordularını daxil etdi. Sentya- brın sonunda Stalinqrad ӱzərinə huӱ- cumda duӱimənin 80-dən cox diviziya“

ə STALİNQRAD VURUİMASI

STALİNQRAD VURUTLİMASI SOVET QOPUNLARININ ƏKS-HUCUMU (1942, 19 noyabr-1948, 2 fevral)

dü"

“lili CoBeT suvari qopunlarının fəaliyyəti

. —— A hi ç Tərəflərin aviasiyalırının fəaliyyəti

c Olqoanka

Kacalinskaya

= |Btk

| ə | ə qz Oul AR | = rl Cun. bh Üp. “üə iH Tə qəfbo "elə İlovlinskayaggfb = m də 4-2 L . lidt2-Oler.. . . n

( ve | Dubovka “a

(ks AR

pin 4| : ( ə “lu. .. "FET z F bar 1 5

ə də “ gəspr "Sə əza ağ ÖN ə

SULİRAXAĞLDA Hə O uc ə — = | CANÇAKAN ə / “a La “Kr VU: ə en ”) | | g 2 ( 5 4 hD / ü Ün. av = gər = fremoao si / TALİNQRAD

Qalac-Don yt. TOr quatalarimnin bi Hissəry

ə) (əzə re İs Kale ayna 2 öl: ” “2 . ə (dra: ü0 "El Cil Ç Tə a-ı 2 - i. ,

kn ER nücunü Md İK L. £ “oğlı m. q

—j”je”.

Cu

tk. “ka

İlh Ə /S

KB Ora mg: Can g. = ü h Üp.

(22.11-0ən)

4 HD qrevələrinin Si ə Bir. Hissası | ki

4 um

= Sovet qopyunlarının zərbə istiqamətləri = (19 noyabr—11 dekabr

Dӱiymən qopyunlarının əks-zərbələri və geri HƏKHHTMƏCH

—— —=— —— || dekabr gӱnӱn sonuna cəbhə xətti

Stalinqrad ətrafında mӱhasirəyə alınmıin

ə qӱvvələrini xMlas etmək məqsədi ilə 12—–23 dekabrda alman-faiyist qopunlarının zərbə istiqamətləri 23 dekabr kӱnun sonuna sovet qoyunlarının

vm" Həziyyəti

“=== Sovet qoiunlarının zərbə istiqamətləri (16-30 dekabr)

ishala 30 dekabr gçnӱn. sonuna cəbhə xətti

iə Bolqa hərbi donanması ə : = MӰHASİRƏYƏ ALINMIN1/ ALM -F QNLAR

Muhasirəyə alınmı:i alman-fainst qruplaiy- : ? x 9 QLMAN-FAİİST QOPQUNLARI malarının darmadaqın edilməsi QRUPLAPPMASININ LƏRV EDİLMƏSİ (1943 il, 10 yanvar-3 fevral)

Rə 1 0 4 Ar nay

“ə... Er ə Sa ə C “ e

mr—

ediyaya Axtube | iə Zaplaqnoyed — as...

| == Sovet qopunlarının zərbə istiqamətləri == (10 yanvar-2 fevral)

————ıa Alman-faiqist qoiunların əks-zərbələri ӱ—— Və geri cəkilməsi

| Cəbhə xətti =x—u——xg= |2 yanvar gӱnӱn sonuna 6 yanvar gӱnçn sonuna 25 yanvar gunun sonuna

Alman-faiqist qruplaplmasının təslim olması

STANDARTLAMİDIRMA

23

sı iptirak edirdi. PTəhərin bilava- sitə mӱdafiəsi 62-ci (V. İ. Cuykov) və 64-cu, (M. S. ə, ordulara tapppırılmhindı. əhərdə iiddətli gӱcə deyuliləri bailandı. Duilmən daha iki dəfə dar sahədə Volqaya cıxsa da, orada mehkəmlənə bilmədi. Sovet qopunları mudafiə dəvrundə beyuk mətinlik və ppucaət gestərə- pək dutimənin əsas qruplaqimasını əldən saldılar və əks-hucum ucun əl- veritili :pərait yaratdılar. S.v.-nın hucum mərhələsi ərəfə- sində dupimən qopunlarına qarı uc sovet cəbhəsinin (Cənub-Qərb, Don və Stalinqrad) qopqunları adamların sa- yında 1,1, tank və əzuyeriyən artille- riya silahlarının sayında 2,2, dəyuil təyyarələrinin sayında 1,1 dəfə us- tunluyə malik idilər. Əks-hucum no- 77 19-da Cənub-Qərb və Don cəb- ələri qopunlarının zərbələri ilə baplandı. Noyabrın 20-də Stalinqrad cəbhəsinin qopunları da hucuma kec- dilər və duppmən mudafiəsini yardı- lar. C.-q. və c. istiqamətlərindən hu- cumu inkipaf etdirən sovet qopunla- rı duimənin butun Stalinqrad qrӱp- lapmasını muhasirəyə aldılar. Noya- brın 23-də Cənub-Qərb və Stalinqrad cəbhələrinin səyyar dəstələri Kalac, Sovetski, Marinovka r-nunda birləil- dilər və dutpmənin 22 diviziyası və 160-dan cox hissəsi (330 min nəfər əsgər və zabit) mӱhasirəyə duqidu. Hə- min gun alman-faitist qopunlarının Raspopindəki qruplapqması da təslim oldu. Alman-fatiist komandanlıqrı- nın əz qopunlarını muçhasirədən cı- xarmaq tədbirləri nəticə vermədi. Dekabrın sonunda sovet qopunları Stalinqrad ətrafında geni hucuma gecərək dutlpməni 150—200 km geri “oturtdular, bu, muhasirədəki duttmən qruplatmasını ləqv etməyə imkan ver- di. 91 min nəfər duttmən əsgər və zabiti əsir alındı, təqr. 140 min nə- fər isə hucum dəvrundə məhv edildi. Sovet qopunlarının Stalinqrad ətra- fında əks-hucumu nəticəsində alman- ların 6-cı və 4-cu tank, 3-uy Bə 4-uy rumın, 8-ci italyan orduları darma- daqın olundu, duӱtmmən qopunları Vol- qadan q.-ə geri oturduldu. S.v. İkinci dunya mӱharibəsində ən iri vuruylma- lardan idi. 200 gun surən S.v.-nda fatist bloku- ələnlər, yaralılar, əsir duptən və xəbərsiz itənlərlə bir- gə təqr. 1,5 mln. əsgər və zabit (sovet- alman cəbhəsindəki quvvələrinin 1/4 hissəsi) itirdi.

S.v.-ndakı qələbə bəyuk hərbi və

siyasi əhəmiyyətə malik idi. Bu qələ- bə Beyuk Vətən muharibəsində dənuӱ- pqun baplanqıcı oldu. S.v. nəticə- sində Sovet Silahlı Quvvələri stra- teji təpəbbusu əz əllərinə aldılar. .v.-nda qələbə Sovet İttifaqı və onun Silahlı Quvvələrinin beynəl- xalq nufuzunu qaldırdı. Avropa xalq- ları itptalcılara qartı fəal muba- rizəyə qalxdılar. S.v.-nda məelubiy- yət faitist Almaniyasına beyuk mə”- nəvi-siyasi zərbə oldu, onun siyasi məvqeyini sarsıtdı, onu əz əlaltı- larının gəzundən saldı. Yaponiya SSRİ-yə qarpı muharibə planların- dan mӱvəqqəti olaraq imtina etməyə məcbur oldu, Turkiyə hakim dairələ- r ndə bitərəfliyə meyl - gӱcləndi. .vV.-nda qələbə butun sovet xalqının qələbəsi, qələbənin ilhamcısı və təp- kilatcısı isə Kommunist Partiyası

idi. S.v.-nın on minlərlə ipqtirak- cısı orden və medallarla (o cumlə- dən 4“Stalinqradın mudafiəsinə gərəv medalı ilə) təltif olunmuit, 112 nə- fər Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı- na layiq gərulmutidur, Stalinqrada (indiki Volqoqrad) qəhrəman-pəhər fəxri adı verilmiptdir (1965). S.v. qəhrəmanlarının pərəfinə Mamayev kurqanda xatirə abidəsi kompleksi ucaldıdmındır (1963—67). S.v.-nda azərb. dəyutiylər DƏ İGİDLİKLƏ vu- ruptmutilar. Azərb.-dan olan 1500 Hə- fərdən artıq dəyuticu “Stalinqradın mudafiəsinə gərəə medalı ilə təl- tif olunmutdur. Bu vurujmada H. Aslanovun tank polku və Y. Quliyevin komandir muavini olduqu sӱvari kor- pusu fərqlənmitlər. S.v.-nda həmci- nin azərb. zabit və deyuticulərdən A. Axundov, B. Abbasov, M. Qəribov, M. İsrafilzadə, A. Əliyev, N. Əliyev, B. Ələsgərov, Ə. Kərimov, B. Muxtarov, A. Mustafayev, Həmidov, Ə. Hu- seynov, PT. Huseynov, M. Cəfərov və 6. qəhrəmanlıq gestərmiylər.

S.v.-nda qələbənin 40 illiyi en- kəmizdə təntənə ilə qeyd olunmutdur.

Ədəa Sarkisov A., Azərbaycan- lılar Stalinqrad vurupmalarında, B., 1947, İstoril vtoroN mirovon voinıq. 1939—1945, t. 5—6, M., 1975—76: Cu 4A- kov V. İ., Srajenie veka, M., 1975: ye- nə onun, Ot Stalinqrada do Berlina, M., 1980, Sider İ.,, Katastrofa na Volqe, per. s nem., M.. 1965, JukovQq. K., Vospominanil i razmıplenil, t. 2, 3 nan., M., 1978, asilevskibh A. M.. Delo vsenN jizni, 3 izd,, 1978: Culnon, A. S,, StalinqradskiN dnev- nik. 1941—1943, 2 izd., Volqoqrad, 1979: Krılb,v N. İ., Stalinqradskin rubej, M.. 1979: Samsonov A. M.,-Stalin- qradskan bitva, 3 izd., M., 1983.

CTATH)ÖBA-BÖHT)A (Stalovra-VVola)— Poltada təhər. San cayı sahilində- dir. Əh. 47 min (1977). Metallurgiya z-du, mapınqayırma, Yeyinti sənayesi var. Qikinti materialları istehsal

olunur. STALSKİ Suleyman—bax Suleyman Stalski. |

STAMBOLİYSKİ Aleksandr Stoime- nov (1.3.1879, Pazarcik mahalı, Sla - vovitsa—14.6,1923, orada)—Bolqarıs- tan siyasi və dəvlət xadimi. Almani-

yada təhsil almınqdı. 1902 ildən Bol- db

qarıstan Xalq Əkincilik İttifaqı- nın (BXƏİ) liderlərindən olmutdur. 908 ildə Xalq məclisinin, 1911 il- də Beyuk xalq məclisinin deputatı secilmitdi. Bolqarıstan həkumətinin almanpərəst siyasətinə qaritı cıxdı- qına gərə 1915 ildə emurluk həbs cə- zasına məhkum olunmuii, lakin orduda və xalq arasında beyuk nutuzuna gə- rə 1918 ilin sentyabrında həbsdən bu- raxılmındı. S. 1919 ilin yanvarın- dan koalisiyalı, 1920 ilin mayından isə BXƏİ numayəndələrindən ibarət birpartiyalı həkumətdə bap nazir və- zifəsini tutmupi, demokratik xarak- terli bir sıra islahatlar həyata ke- cirmitdir. SSRİ ilə diplomatik mu- nasibətləri nizama salmaqa səy gəs- tərmitdir. İleoloji cəhətdən xırda burjua demokratı məvqeyində durmuti- dur. 1923 il iyunun 9-da fatist cev- aaa Cə ə S. hekuməti dev- rildi, 4“. isə vəhqpicəsinə əlduruldu. STAMBӦLӦV Ste an (31.1.1854, V liko-Tırnovo — 6.7.1895, Sofiya) — Bolqarıstan siyasi -və devlət xadimi. 1 illərdə məclisinin

deputatı olmupt, 1886 ildə nazir və- zifəsi tutmulidu. Alman ppahzadəsi A. Battenberq taxtdan salındıqdan sonra (1886, avqust) regent purasına baicılıq etmitdi. 1886—87 illər- də Xalq Liberal Partiyasının lide- ri idi. 1887—94 illərdə əlkədə diktatura rejimi yaratmıpydı. Xari- ci siyasətdə Avstriya-Macarıstan və Almaniyaya meyl edirdi. Geniipl xalq kutlələrinin təzyiqi altında 1894 ilin mayında vəzifəsindən kənar edil- miidi. Saray xəfiyyəsi tərəfindən əldurulmullddur. CTAMMHOAMRƏDP (nar. stamen, sta- minis—can -- iyH. €idos —HƏB)—HHHƏKNƏ iyəklini NXƏİHMMHUI €PpKƏKMHK, TO3uyr ƏMƏNƏ KƏTHPMƏK TaÖH-H)İƏTHHH HTHDMHH- nup. Can, nynuyr, ratapdıbir HƏKnTHHNƏ olur: yaxud hec bir funksiyası olmur, ya da ləcəkitəkilli tərəməyə, Yaxud da iəktaqlıqa verilir, “STANDARD OYL.KӦMPANİ (NYU- u EPCH)ə (Standard Oil Company (Me Yeqzeu)|— ABPP-ın neft inhisarı: 1973 ildən *Ekson Korporeyinə adlanır. STANDART (ing. 5Eapdaqa—norma, nu- munə, əlcu)—genipl mə”nada— digər yektlərlə muqayisə ӱçun əsas kimi qəbul edilən numunə, etalon, model) standartlaidırma çzrə normativ- texniki sənəd—standartlapdırma o6- yektinə dair norma, qayda və tələblə kompleksini muəyyən edir və səlahiy- yətli orqanlar tərəfindən təsdiq edi- lir. SSRİ-də S. dəvlət S.-ına, sahə S.-ına, resp. S.-ına, mӱəssisə və bir- liklərin S.-ına ayrılır. SSRİ-də QİYİİ1 S.-ı da tətbiq edilir. S,-la yanallı məhsulun konkret nevləri, markaları, artikulları ucun texniki ipərtlər də qӱvvədədir. S.-lar tə”yina- tına gərə, də fərqləndirilir. Bun S.-lara mӱntəzəm olaraq yenidən ba- xılır, elm, texnika və istehsalın son nailiyyətlərinə muvafiq ər STANDART KVADRATİK MEYL —bax Kvadratik mə . | STANDARTLAYİİDI A—standart- ların muçəyyən olunması və tətbiqi prosesi. Elm və texnika, sənaye və k. t. istehsalı, tikinti, nəql., mədəniy- yət, səhiyyə və x.t.-nın digər sahələ- rində, həmcinin beynəlxalq ticarət- də istifadə. olunan və gələcəkdə də- ələrlə tətbiq edilə bilən konkret məhsul, norma, tələb, metod, termin, iparə və s. S.-nın obyektləridir. S. istehsalın inkipaf sur"”ətinə və sə- viyyəsinə əhəmiyyətli dərəcədə tə”sir gəstərir. S. iplərinə SSRİ Nazir- lər Sovetinin Dəvlət Standartlar Komitəsi rəhbərlik edir. SSRİ-də Dəvlət S. sistemi fəaliyyət gəstərir. S.-nın əsas vəzifəsi məhsulun, xam- malın, materialın, yarımfabrika- tın və komplektlətdirici mə”mulat- ların texniki səviyyəsinə və keyfiy- yətinə olan tələbləri, həmcinin məh- sulun layihələtdirilməsi və isteh- salı sahəsində norma, tələb və metod- ları muəyyən etmək, unifikasiyanı inkitpaf etdirmək və s.-dən ibarətdir. Sosialist S.-sı qabaqlama və komp- leks metodlara əsaslanır. QİYİ1 cər- civəsində S. məsələləri ilə S. uzrə daimi komissiya, sahə daimi komis- siyaları, S. uzrə in-t və QİYİT ka- tibliyinin S. =te"bəsi məptquldur. Kapitalist əlkələrində S. iplərini milli təpkilatlar aparır. Beynəlxalq S. coxcəhətli elmi-texniki və iqtisa- di əməkdaplıqın inkipafı ilə baq-

24

CTAHEB

lıdır. S. sahəsində iri beynəlxalq təpkilatlar (məs., Beynəlxalq Stan-

dartlalidırma Təpkilatı) fəaliyyət |

gəstərir.

STANEV Yemilian (təxəllusuş əsl adı və familiyası Nikola Stoy a- nov (14.2.1907, Veliko-Tırnovo—15. Z,1979, Sofiya) — bolqar yazıcısı. BXR Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1967, 1977). Bolqarıstan xalq mədə-

niyyət xadimi (1966). Dimitrov muka- |

fatı laureatı (1965). 1944 ildən Bol- qarıstan KP-nın uzvu. 4“Cəlbedici

ipıqları (1938), “Xəyalpərəstg (1939), cAdi gӱnlər və bayramlarq (1945) he-

kayə kitablarında, “Paftalı oqrusuz İ əyalət .

(1948) povestində cansıxıcı həyatı təsvir olunur. c“İvan Konda- revə (kitab 1—2, 1958—64) romanı 1923 il sentyabr antifailst usyanı dəvrundə bolqar xalqının həyat və mubarizəsindən bəhs edir. “Preslav knyazı Sibina haqqında əfsanə (1967), cDəccalə (1970), “Tixik və Nazariz (1977) tarixi povestləri var. Əsərləri: İzbrannoe, M., 1970: Poxititelı persikov. Koqda TaeT HHef Hn druqie rasskazı, M., 1981. STANİOL (anM. Stauniol, nar. stan- pit—qalay)—qalaydan və ya onun qur- quppunla ərintisindən hazırlanan na- zik (O0,008—0O,12 mm) vərəq, yaxud lent. Elektrotexnikada kondensator hazır- lanmasında, Yeyinti məhsullarının qablappdırılmasında və s. məqsədlqr- lə imnlədilir. Sənaye praktikasında S. aluminium folqa ilə əvəz olunur. STANİSLAV— İvano-Frankovsk i.- nin 1962 ilədək adı. STANİSLAV VİLAYƏTİ — İvano- Frankovsk vilayətinin 1962 ilədək

TANİSLAVSKİ (əsl familiyası Alekseyev) Konstantin Sergeye- vic(17.1.1863, Mosk- : va—7.8.1938, Mosk- va)—rus sovet akt- | yoru, rejissor, pe- daqoq, teatr nəzəriy- yəcisi. SSRİ xalq | artisti (1936). S. teatr haqqında mua- sir elmin banisi, teatr tarixində İLK bitkin məktəb, ar- dıcıl təlimin Ya- radıcısıdır (bax Sa 4 Stanislavski sis- Mus zə | temi). S. aktyor kimi ilk dəfə 1877 ildə ev tamatalarında, sonralar cAlekseyev dərnəyində oynanılan vo- devil və operettalarda cıxı- etmiii- dir. 1888 ildə rej. A. Fedotov, mu- qənni və pedaqoq F. Komissarjevski ilə birlikdə yaratdıqı 4İncəsənət və ədəbiyyat cəmiyyəticnin bir cox ta- mapalarında cıxıiy edərək gerkəmli aktyor kimi tanınmındır. 1898 ildə V. İ. Nemirovic-Dancengo ilə bir- likdə Moskva Bədaye Teatrını təii- kil etmitpdir. Həyat həqiqəti, mua- sirlik, demokratizm ideyaları, xəl- qilik, yuksək realist ifa teatrın bə- dii-estetik və yaradıcılıq prinsip- ləri idi. Dunya səhnə sənətində yeni cərəyanın təməlini qoyan bu teatrın yaranması A. Cexovun cQarayı əsəri- nin tamatpasından baitlanmındır (1898: rej.-lar S. və Nemirovic-Dan- cenko). M. Qorkinin dramaturgiyası teatrın rəyin xəttini muəyyənlətdir- miidir. S.-nin Nemirovic-Dancenko ilə birgə hazırladıqı bir sıra tama-

(| sənət həyatım, B., 1963:

Tü... I"

ü C

.. i

K.S. Stanislavski Satin(4Həyatın dibində, M. Qorki) rolunda,

iya (4 Arıldan bəlaə, 1906, A. Qribo- yedov, “Nazik yerdən yəynəpə, 1902, H. Turgenev və s.) rej. zipinin novator- luqu ilə fərqlənmiidir. S.-nin akt- yorluq iste”dadı muxtəlif xarakter- li səhnə obrazlarında acılmındır: PQtokman (“ Doktor PTtokmanə, H. İb6- sen), Satin (4 Həyatın dibində, M. Qorki), Astrov, Veriinin (“Vanya da- yıəj, “Uc bacız, A. Cexov), Famusov (“Aqıldan bəlaə, A. Qriboyedov) və b. S.-nin sovet devrundə yaratdıqı ta- malalar orijinallırı, səhnə təcəs- sumunun kamilliyi ilə yanaipı sosial kəskinliyi ilə də fərqlənmiptdir. S.-nin rəhbərliyi ilə hazırlanmın 414—69 nəmrəli zirehli qatar (1927, Vs. İzvanov) pyesinin tamatpası sovet teatrının inkilpafında və sosia- list realizmi metodunun bərqərar ol- masında muhum hadisəyə cevrilmiii- dir. S. musiqili teatr sahəsində də islahatlar aparmındır. 1918 ildən Beyӱk tarın opera studiyasına (son- oralar K. S. Stanislavski və

emirovic-Dancenko ad. Moskva Mu- siqili Teatrı) rəhbərlik etmiit, 1935 ildə opera-dram studiyası yaratmıii- dır. S.-nin fəaliyyəti sovet rejis- sorluq və aktyorluq məktəbinə beyuk

tə"sir gestərmitdir. Lenin ordeni .

və Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni ilə ir edilmittdir.

Əsərləri: Etika, B., 1956, Mənim

Sobr, soc., t.

1—8, M., 1954—61, Mol jiznh v iskusst- ne, M., 1983, i

Əd. Məmmədov M., Bəyuk vətən- nam, nah sənətkar, B., 1963, Kristi Q., Stanislavski məktəbi əsasında akt- yor tərbiyəsi, B., 1979, Qorcakov N., Rejissersgkie urogki K. S. Stanislavsko- qo, 3 izd., M.. 1952: Krıjipkiv Q., VelikiN reformator spenı, M., 1962, LunacarskiNn A. V., Sobr. soc., t. 93. M., 1964: Stroeva M. N., Rejis- serskie iskanin Stanislavskoqo, |kn. 1— 2, 1898—19381, M., 1973—77, G un 6 H p s- kov N. N., Mirovoe znacenie Stanislav- skoqo, M., 1974: Polakova E, İ., StanislavskiN, M., 1977, Stanislavskin— reformator opernoqo iskusstva: Materia- lı, dokumentı, 2 izd., M., 1983.

STANİSLAVSKİ SİSTEMİ—K. S. Stanislavskinin tipləyib hazırladı- qı səhnə yaradıcılıqrı nəzəriyyəsi və metodologiyasının iqərti adı. *..s. Stanislavski, onun sələfləri və muca- sirlərinin, dӱnya teatr sənətinin gər- kəmli xadimlərinin Yaradıcılıq və pedaqoji təcrӱbəsinin uӱmumiləindi- rilməsi kimi meydana gəlmiiydir. S.s.-nin inkiptafı bilavasilə Mosk- va Bədaye Teatrı və onun studiyala- rının fəaliyyəti ilə baqlıdır. S.s. səhnə sənətində Stanislavskinin c Ya-

ipama məktəbiəz adlandırdıqı realist cərəyanın nəzəri ifadəsidir. Bu sis- temin ən muhum estetik tələbi əsl bədii həqiqət axtarıqnqıdır. Stanis- lavskiyə gerə teatr həyatın mexaniki surətini deyil, onun in ikasını Ya- radır, həyat hadisələrinin sintezini numayii etdirməklə iquura və Hissə tə"sir gestərir. Qeatrın əsas məqsədi cinsan ruhunun həyatını yaratmaqdan ibarətdir. Bundan ətru aktyor səhnədə həqiqi hisslər, fikirlərlə Yaplama- lıdır. Bu isə psixotexnika utsulla- rını (cməqsədə, cdiqqətə, 4i116, cana XƏTTF, ctəsəvvurə, cemosional Yaddaiyə, ctempə, critmə və s.) eyrənmək Yolu ilə əldə edilir. Stanislavski səhnədə daxilən yapama prosesinə beyuk əhə- miyyət vermiti, lakin aktyorun zahiri texnikasını, duyqularını ifadə et- mək bacarıqını da yuksək qiymətlən- dirmitdir. Aktyor gӱclu və məlahət- li səsə, aydın tələffuzə, Yaxptı plas- tikaya, cevik bədən hərəkətlərinə ma- lik olmalıdır. Stanislavski 30-cu illərdə materialist dunyageruçiçnə, İ. Secenov və İ. Pavlovun ali sinir fəaliyyəti tə”liminə əsaslanaraq ro- lun daxili mə"nasına yiyələnmək ucun hərəkətin fiziki təbiətinin əsas pərtlərdən olduqunu gestərmipdir. Sovet teatrında aktyor tərbiyəsinin və bədii praktikanın əsasını tətgil edən S.s. xarici əlkə teatrlarının fəaliyyətində də geniit tətbiq olunur. Ədl Kristi Q., Stanislavski mək- təbi əsasında aktyor tərbiyəsi, B., 1979, bax həmcinin Stanislavski K. S. məqalə- sinin ədəbiyyatına. STANİTSA—1) SSRİ-də kecmit ka- zak vil.-lərinin ərazilərində kənd tipli yapayıtt məntəqəsi. S.-da numa- yəndəli dəvlət hakimiyyəti orqanı xalq deputatlarının stanitsa ovetidir. 2) Rusiyada 17—18 əsrlərdə kazakla- ın məskən saldıqı yer. TANİTSIN (əsl familiyası G e- ze) Viktor Yakovlevic (2.5.1897, Ye- katerinoslav, indiki Dnepropetrovsk —23.12.1976, Moskva)—rus sovet akt- yoru, rejissor. SSRİ xalq artisti (1948). SSRİ Devlət mukafatı lau- reatı (1947, 1949, 1951, 1952). 1954 ildən Sov.İKP uzvu. 1924 ildən Mos- kva Bədaye Teatrında cıxın etmiii- dir. Ən yaxtı rolları: Andrey Pro- zorov (4 Uc bacı, A. Cexov), Repeti- lov (4“Aqıldan bəlaə, A. Qriboyedov), Stiva Oblonski (“Anna Kareninaz, L. Tolstoyun əsəri uzrə), inspektor Mic (“Zəngli saat ucun solo, O. Zaq- ralink) və b. S. *“Pikvik klubu (1934, . Dikkens), “İdeal ərə (1946, O. Uayld), “Mariya Cryaprə (1957, O. PPiller) və s. əsərləri tamaplaya qoy- mupidur. Pedaqoji fəaliyyət gestər- midir (1948 ildən prof). 3 ordenlə, eləcə də medallarla təltif edil- mitpdir. STANKE-DİMİTRӦV —Bolqarıstan- da, Kustəndil mahalında iqəhər. Cer- man cayı sahilindədir. Əh. 45 min (1975). Tutun e”malı mərkəzidir. Əc- zacılıq, cihazqayırma, meyvə konser- vi, tikiiy sənayesi, İES var. Yaxın- lıqında kemur cıxarılır. STANKU (5sapsi) Zaxariya (7.10.1902, Teleorman qəzası, Salciya—5.12.1974, Buxarest)—rumın yazıcısı, siyasi xadim. RSR Dəvlət mukafatı laurea- tı (1954). RSR EA akad. (1955). 1945 ildən Rumıniya KP-nın uzvu (1964 ildən MK uzvu). 1969 ildən ROR Dəv-

lət iqurasının ӱzvu olmutdur. Yara- dıcılıqra pe”rlə baplamıltdır: “bı də nəqmələrə toplusu (1927). cAyaqya- lınf (1948), “Acı kəklərə (c. 1—5, 1958—59), *Dəli mepək (1963), aQa- paubi Keuyə (1968), r BƏ İaFbttlb (1969) romanlarında Rumıniya həya- tının geniyi sosial və -siyasi mənzə- rəsi əksini tapmıtidır. 1966—74 il- lərdə RSR Yazıcılar İttifaqının sədri olmutdur. Bə”zi hekayələri Azərb. dilinə tərcumə edilmitdir-

Əsərləri: Veter i dojdh, M., 1973, Kostandina. Kak il teba l:obil. Po-

vesti, M., 1974, Boson, M., 1977: Pro- stıe pn M., 1980. STANNİN (uar. stannum — rana))—

mineral. Kimyəvi tərkibi Si,Ee5p5,

(27,596-i Sn). Zn, Sb, Cd, Pb nə Ag qatınlıqları olur. Kubik (yuksək- temperaturlu S.) və tetraqonal (al- caqtemperaturlu S,) sinqoniyalarda kristallaptır. Sıx dənəli gkutlələr, psevdotetraedr və daha mӱrəkkəb for- malı cilalı dənələr əmələ gətirir. Rəngi zeytunu-boz olur. Metal pa- rıltılıdır. Sərtliyi 3—4,5, sıxlı- qı 4300—4500 kq/m?. Hidrotermal ya- taqlarda, nadir hallarda peqmatit və qreyzenlərdə rast gəlir. Ən boyuk yıqımları SSRİ və Boliviyadadır. STANOVӦY SİLSİLƏSİ — İHləpru Sibirdə daq silsilələri sistemi. Olyokma cayının orta axınından Ucur cayının mənbəyinə qədər təqr. 700 km zanır. Maks, hund. 2412 m. PTimal uzlu okeanı ilə Sakit okean hevzə- ləri arasında suayırıcıdır. Əsasən, kristallik iptist və qneyslərdən təpt- kil olunmutdur. Kızıl, nadir me- tallar və dəmir filizi yataqları var. İqlimi sərt kontinentaldır. İllik yaqıntı təqr. 500 mm. S.s.-ndən Lena və Anur caylarının qolları baplanır, STANSİYA (lat. 5(aIo — dayanma, dayanacaq)—1) nəql.-ın dayanacaq mən- təqəsi, habelə bu məntəqənin qurqu pə avadanlıq kompleksi (yalnız quru nəql,.-ında). İki belə məntəqə arasın- dakı məsafəyə də (məs., təhər nəql. xətlərində) S. deyilir. 2) Hər hansı sahədə muəyyən əraziyə xidmət edən, muvafiq avadanlıqla təchiz olunmuii mӱntəzəm mutpahidə və tədqiqat aparan muəssisə. Məs., meteoroloji st., sa- nitariya-epidemioloji st. 3) Hər han- sı nəql. vasitəsinin paylaqpdırılma maa (ixs. tramvay S.-sı). TANSİYA QOVİYARI (SES -də)— suyun potensial enerjisini bilavasi -

Derivasiya SES stansiya qovtpaqının sxemi: /—basqı hovuzu, 2—zibilsaxla- yan tor: 3—turbin su kəməri: 4—SES bi- Hacı, 5 suaparan kanal: 4BS—atpaqı byefin səviyyəsi: I—su basqısı

ii 3 ba ak vn" ri bii

= ca AK

.HSTARAXOVİTSE

STAROSELYE

tə elektrik enerjisinə cevirən deri- vasiya SES qurqularından ibarət kompleks. S.q. basqı hovuzu (basqısız derivasiyanı turbin su kəmərləri ilə əlaqələndirir) və ya mӱvazinət cənin- dən (basqılı derivasiya ilə turbin su gəmərlərini əlaqələndirir), turbin kəmərindən (suyu basqı hovuzundan və ya mӱvazinət cənindən qurbinlərə B€- rir), SES binasından (Hidroaqreqat, yuksəldici transformator, kommuta- siya qurqruları və idarəetmə pultunun qoyulduqu yer), suaparan kanaldan (tur- binlərdən cıxan suyu SES-in alaqı byefi sahəsindəki cay məcrasına ve- rir) ibarətdir. Bax həmcinin Bəndə, Derivasiya.

STAPEL (hollandca zEarey)—tikil- MƏKDƏ olan gəminin saxlandırı yer. Adətən su səviyyəsindən hundur mey- danca iqəklində olur (su səviyyəsindən aaqıda yerləiqən gəmiqayırma və tə”- mir yerlərinə dok deyilir). STARA-ZAQӦRA—Bolqqrıstanda mə- hər. Stara-Zaqora mahalının inz.m. Əh. 136 min (1980). Matınqayırma, kimYa, yeyinti, toxuculuq sənayesi var. STARAYA RӰSSA—RSFSR Novqorod vil.-ndə ipəhər. Staraya Russa r-nunun mərkəzi. Polist cayında gəmi dayana- carı. D.y. st, Avtomobil yolları qov- paqı. Kimya mapınqayırması, cihaz- qayırma, kətan e”malı, itirə-cəvhər, kərpic və Ö. z-dlar, axpam mexanika texnikumu, əlkəpqunaslıq muzeyi, F. M. Dostoyevskinin xatirə ev muzeyi var. Balneoloji və palcıq kurortu- dur. 11 əsrdən mə"lumdur. 1 dərəcəli Vətən muharibəsi ordeni ilə təltif edilmitdir O, | STARA-PLANİNA, Balkandar- lar ı—Bolqarıstanda, Balkan y-a- nın 1im,-ında dar silsiləsi. Q.-dən ur.-ə ya. 5992 km, Hund. 2376 m-ə (Bo- tev d.) qədərdir. Kristallik iiist, qranit, əhəngdatı, qumdapı və s. tə11- kil olunmuldur. İqlimi mӱlayim, rӱtubətlidir. İllik yaqıntı 800— 1100 mm. Əsasəi, palıd, vələs, iynə- yarpaqlı, qaraplam mepələri, həmittə- lanıb kolluqlar yayılmızidır. Fay- dalı qazıntıları: kəemur, mis, dəmir, sing, Qurquplun ə s. Qr kalan qurulutidu pə relyefinə gerə issəyə (Qərbi s.p. Orta si, və PTərqi S.-P.) bəlunur. S,-P.-da milli park, Bolqarıstan milli azadlıq hərəkatı- na Həsr olunmutit abidələr var.

(5 (aqashocuyse) — Polipada iəhər. Kamenna cayı sahi- lipdədir. ƏH. 48 min (1977). Avtomo- bilqayırma və arac e"malı mçəssisə-

CTAPMTU |

STARİTSA--ERSFSR Kalinin vil.- ndə iəhər. Staritsa r-nunun mərkəzi. Staritsa d.y. .st.-ndan 12 km aralı- dır. Volqa cayı sahilində gəmi daya- nacarı. Kətan z-du, tikip f-ki, me- xaniki z-Dd: 16—18 əsrlərə aid Me"-

marlıq abidələri (Uspeniye kilsəsi Xm

və ş.) qar. 1297 ildən mə"lumdur. : ŞTARI KRIM--USSR Krım vil.- ndə iəhər. Feodosiyadan 26 km ara- lı dar iqlim kurortu. Dəmir-beton mə"mulatı 3-du, tikip f-ki, yeyinti sənayesi muəssisələri: yazıcı A, S. Qrinin ev-muzeyi, vərəmli xəstələrin mӱalicəsi ucun sanatoriya var. S.K. monqol-tatar ipqalından (13 əsr) əvvəl meydana gəlmipdir. 14 əsrə- dək Solxat, Krımın Rusiyaya birləi- dirilməsinə (1783) qədəp Əski Krım adlanırdı, 13 əsrdən Qızıl Orda-

25

nın Krım ulusunun mərkəzi olmuii- dur. 13—15 əsrlərdə Qərbi Avropa ilə rus knyazlıqları və Orta Asiya ara: sında ticarət yolunun tranzit məntə qəsi idi. Sənətkarlıq da inkipaf etmitpdi. 14 əsrə aid karvansara, məs- cidlərin qalıqları, o cӱmlədən Əz- bək xanın 1314 ildə tikdirdiyi məs- cid, mədrəsə, zərbxana və s. qalıqları alpkar edilmitdir.

Əd. İkobson A. L., Krım v sred- nie veka, M., 1973.

STARI OSKOL—RSFSR Belqorod vil.-ndə ipəhər. Starı Oskol r-nunun mərkəzi. Oskol cayı sahilindədir. D.y. və avtomobil yolları qovtpaqı. Əh. 148 min (1984). Dəmir filizi cıxarı- lır. Mapınqayırma, tikinti mate- rialları muəssisələri, mebel f-ki, ye- yinti sənayesi, texnikumlar, tibb mək- təbi, əlkəpqunaslıq muzeyi, xalq teat- rı var. 1593 ildə qala kimi salın-

nlar

STARI SAMBOR—USSR Lvov vil.- ndə pəhər. Starı Sambor r-nunun mər- kəzi. Dnestr cayı sahilindədir. D.y. st. Mebel kombinatı, pendir z-du və s. var. 11 əsrdən mə"lumdur. STARIYE DOROGİ—BSSR Minsk vil.-ndə iəhər. Starıye Dorogn r-nu- nun mərkəzi. D.Y. st. Sənaye və yeyinti kombinatları, yaq z-du, xalq dram teatrı var. | : STAROB nCK—YCCP Voroppilov- qrad vil.-ndə pqəhər. Starobelsk r-nu- H mərkəzi. Aydar cayı (Severski Dəeksin qolu) sahilindədir. D.y. st. Avtomobil tə"miri, dəmir-beton mə”-- mulatı z-dları, yeyinti və yungul sə- naye muəssisələriy sovxoz-ltexnikum, tibb məktəbi, əlkətunaslıq muzeyi kr Di ildə salınmhipdır. STARӦVSKİ Vladimir Nikonovic (Z.5.1905, indigi Komi MSSR-in Po- mozdino k.—20.10.1975, Moskva)—so- vet iqtisadcısı-statistiki. SSRİ EA m. ӱzvu (1958). Sosialist Əməyi Qəh-. rəmanı 00 1939 illən Sov.İKP uzvu. 1940—48 illərdə Mərkəzi Sta- tistika İdarəsinin rəisi lə SSRİ Nazirlər Soveti sədripin muavini, 1948—75 illərlə SSRİ. Nazirlər So- veti yanında MSİ-nin rəisi olmui- dur. Əsas əsərləri statistika və ucot

məsələlərinə həsr olunmutidur. 1961 ildən ov.=İKP MK-nın “Mə kəzi Təftit Komissiyasının uzvu, SSRİ

Ali Sovetinin deputatı (6—8-ci ca- qırhpi) olmutidur. 3 dəfə Lenin or- deni, 4 digər orden və medallarla təltif edilmiidir.

STARODUӰ 5—RSFSR Bryansk vil.- ndə iqəhər. Starodub r-nunun mərkəzi. Babinets cayı (Dnepr həvzəsi) sahi- lindədir. D.Yy. st. Yeyinti, yungul sə- nayesi, əlkəpunaslıq muzeyi var. 11 əsrdən ir. | ə STAROKONSTANTİNOV — USSR elnitski vil.-ndə ptəhər. Starogon- stantinov r-nunun mərkəzi. Sluc ca- yı sahilindədir. D.y. və avtomobil yolları qovpaqı. Yeyinti sənayesi mu- əssisələri, məipqət malları f-ki, dəmir-beton ppallar z-du var. 1525

ildə salınmınndır. STAROSELYE—Krımda, Baxcasaray m. yaxınlıqında maqara. Tapıntılar Mustye mədəniyyətinə aiddir. S.-lən capacaqlar, itiuclular, qapov tipli əmək alətləri və s. apqkar edilmiil, 60 minə yaxın heyvan sumuyu, həmcinin Mustye devrunə aid uttaqın (1,5—2

26

STAROSELSKİ

yallı) qəbri tapılmındır. Ustpaqın neandertal tipli insanlardan fərqli olması, onu neandertallardan daha kamil insana— Noto sapiens Kenun

rması olduqu muəyyənlətdirilmiin- dir. Maqaradan yalı adamın sumuk qalıqları da tapılmındır. S.-dən əldə olunmuiy kəllə əsasında M. Ge- rasimov Mustye devru adamının xa- rici gerunultunu bərpa etmitdir.

Əd.: İssledovanie ə mu, Kiev, 1979. vanie paleolita v Krı

STAROSELSKİ Dmitri Semyonovic (1832—11.3.1884, Tiflis)—gen.-ley- tenant, senator (1878—84). 1857 ildən hərbi xidmətə bapplamıldır. Qaf- qaz iqəhərləri idarəsinin rəisi (1863 —72), Bakı qubernatoru (1872—76), Qafqaz canipinliyi bal idarəsinin rəisi (1877 ildən) olmutdur. 1872 ildə “Bakinskiye İzvestiyaq qəzetinin əsasını qoymutidur. cƏkincik qəzeti- nin senzorluqunu ӱzərinə geturərək onun quberniya mətbəəsində cap edil- məsinə (1875—77) və yayılmasına kə- mək etmiidir. H. B. Zərdabi S.-nin

xidmətlərini yuksək qiymətləndir- miipdir. Əd. Zərdabi H. B., Secilmit

əsərləri, B., 1960: FƏkincitk. 1875—1877 (tam mətni), B., 1979, səh. 191—92: G ə- yupov Z:, “Qırmızı qubernatorgun ti 4 Kommunistə, qəzeti, 23 yanvar

START (ing. 5Eaq(—batplamaq, ipə salmaq) idmand a—idmancıların yurupyə, qacıila, ӱzməyə və s. yarıplara baplamaq ucun Hazır vəziyyətdə dur- duqları Yer, bu yer S. xətti adlanır. START, texnikada—ucui apa- ratı (UA) yerindən qalxan zaman ucu- iptun baplanqıc anı: təyyarə və ya rake- tin qalxdıqı, ucupta batladıqı yer. UA-nın hərəkət istiqamətindən ası- lı olaraq S,. paquli, maili və ӱfuqi nəvlərə ayrılır. Raketlərin bura- xılma qurqusunun yerlətdiyi məvqe- yə gərə S. yerustu (suustu), yeraltı (sualtı) və asılı (havada) ola bilər. START YOLU—start qurqusundan ara- landıqdan sonra oallistik raketin start vəziyyətini saxlamaqla ptaquli hərəkət etdiyi yol hissəsi. S.y.-nda ucu bir necə san davam edir. Ballis- tik raketlərin pyaquli ucuttu kosmo- dromun start kompleksi ilə (dapıyı- cı raketlər ucun), tpaxta və ya cy- altı qayıqlardan buraxıldıqda (məs., deyӱti raketləri) isə xususi avadan- lıq vasitəsilə-tə"min olunur. PTaquli ucuti atm.-in sıx təbəqələrindən kec- dikdə enerji itkisini azaltmara və raketin gəvdəsinə dulmən gərginlik- ləri apaqı salmara imkan verir.

START KOMPLEKSİ —kosmodromun əsas obyektlərindən biri: raketlərin buraxılması ucun bir və ya bir necə start meydancası olur. S.k.-nə ra- getlərin startqabaqrı yoxlanılması- nı və buraxılmasını tə”min edən ida- rəetmə məntəqəsi, start stolu, dapı- Yıcı raketləri və kosmik obyektləri təchiz etməkdən etru yanacaq kompo- inin saxlandıqı anbarlar və dig tasionar qur-ular daxildir. START M EYDANC ASI— raketlərin buraxıldıqı sahə: uzərində raketbu- raxma sistemi olan qurqu. Kosmodro- mun Start kompleksinin bir hissəsi- ni təpkil edir. S.m.-nda bə”zən qu- raidırma-sınaq korpusunda yoxlanı- lıb qurapdırılmaq uçun hazırlan-

Mı1P1 ayrı-ayrı raket pillələrindən raketlərin ptaquli yıqılması, həmci- BANA: ydalı yukun raketə birləidi- iMməsi iləri də yerinə yetirilir. START RAKET MYR RRİKİ- ucuna aparatının startını (Yerdən qalx- masını) suӱr”ətləndirmək ucun ona qurapdırılmıni kəməkci raket mu- hərriki. Aparatın əsas mӱhərrikinə nisbətən iiiləmə muddətinin xeyli az olması və dartı quvvəsinin boyuk- luYu ilə fərqlənir. S.r.m. kimi adə- tən dartı quvvəsi onlarca kn-a, iiilə- mə mӱddəti bir necə san-yə bərabər olan bərkyanacaqlı raket muchərrik- lərindən, bə”zən isə mayeyanacaqlı raget muhərriklərindən istifadə edilir. S.r.m. təyyarə, hundurluk təd- qiqat raketləri, qanadlı rakeqlər və s.-də tətbiq olunur. Cox vaxt da- ipıyıcı raketlərin birinci pillə muhərriklərini də S.r.m. adlandı- rırlar (bax Coxpilləli raket). CTAPTEP (nn. starter—cmapm ce3yH- nəH)—MyhəppHKHH HHTƏCA MA CHCTEMH- HHH Əcac arperarTbı, MyhəppHK Ba/biHbi onun itə salınması ucun zəruri olan tezliyə qədər fırladır. Əsas qovipaq- ları: mӱhərrik, reduktor, S. valını əsas mӱhərrik valına qoyan və ondan ayıran qurqu, ipəsalıcı (əzu muӱstə- qil iinə duӱttə bilməyən S.-də). İpi prinsipinə gərə ətalətli, birbatpa tə”- sirli və kombinəli olur. START-STOP APARATI (ətart -- ing. 5or—dayandırmaq)—verici və qə- buledici miri fasilələrlə kəsik-Kəsik iipləyən hərfcapedən 7pe- leqraf aparatı. S.-s.a. ilə istənilən iparə Yeddi elektrik siqnalı gəndər- məklə etuӱrulur: birinci siqnal iptə- salıcı (start), bepp siqnal itparənin kodu və sonuncu siqnal-stop. Bu cstart- stop kombinasiyasıv sinxron ipləyən paylapdırma mexanizminin bir dəvru ərzində gəndərilir və qəbul olunur. .-s.a.-ndan teleqraf rabitəsi xətlə- rinin uc məntəqələrində və yavatp sur"ətli etӱrmə sistemlərində isti-

falə Bor. TARCEVӦ MƏDƏNİYYƏTİ (Ugaqse- uo)—Yuqoslaviyada (Belqrad yaxınlı- qında) Neolit dəvrcu (e.ə. 5000—4000) arxeoloji mədəniyyəti. S. ucun cay sahillərində qazma və yerustu evlər- dən ibarət məskənlər səciyyəvidir. Keramikası duz oturacaqlı, kurə və yarımkuӱrə formalı qablar, ayaqlı kasalardan ibarətdir: səthi batıq və cıxıntılarla bəzənmitt və yaxtı bo- yanmıqlidır. Dal və sӱmӱkdən əmək alətləri, gildən insan, heyvan he,- gəlcikləri və s. tapılmındır., Əsas mətquliyyətləri əgincilik və maldar- lıq olmutdur.

Əd. MonqavNt A. A., Arxeoloqin ƏSR Evropı. Kamennın vek. M,,

STARİYİNA—1) SSRİ Silahlı Quv- vələrinin serjant (1940 ilə qədər aiya- qı komanda) Hey”ətində ən yӱksək rut- bə. 1935 ildən tətbiq olunmutdur. S. rӱtbəsi SSRİ HDD-nda ba gəmi starpinası rutbəsinə uyqundur. 2) SSRİ Silahlı Quvvələrində (rota və ya batareyada) vəzifəli iqəxs. Əsgəri daxili intizam və qaydaların lənilməsi, silahın və s. muxəlləfa- tın saxlanılması ucun məs”uliyyət

dapıyır. STASİYA (lat. 56aho— dayanma, oldu-

qu yer)—1) populyasiyanın yapadıqı yer. 2) Heyvanın və yaxud heyvan nə-

gəz- S

vunun məhdud dӧevr ərzində, yaxud da muəyyən funksiya ucun istifadə etdi- İH yapayıti yerinin bir hissəsi. Gun- duz, gecə və mevsumi S.-lar, coxalma, qidalanma, əlveriisiz iqəraitə dəz- MƏK və nəhayət iptərait pislətdikdə gecmə S.-ları mə”lumdur.

u STASİONAR MUHƏRRİK (lat. 5abopaqaz—tərpənməz)—baqqa ma- pınlara enerji verən muchərrik.

Xususi ezul ӱzərində tərpənməz bər- kidilir. Əsasən elektrik cərəyanı generatorlarını iiyə salmaq ucun is- tifadə edidir.

ST SİONAR TƏSADUFİ PRO- S ES—bax Təsadufi proses. STASİONAR ULDUZ—bax Ulduzlar. STASİONAR HAL—sistemi xarakte- rizə edən əsas fiziki kəmiyyətin zaman kecdikcə dəyipmədiyi hal. Məs., ener- jinin muəyyən qiymət aldırı, Yəni enerjinin saxlandıqrı hal. S.H.-da sistemi xarakterizə edən butun fizi- ki kəmiyyətlərin orta qiyməti də zaman gecdikcə sabit qalır. | CTACMOHAP hƏPƏKƏT, hr z p o- dinamikada—maye (qaz) axını- nın hər hansı bir nəqtəsində zaman- dan asılı olaraq sur”əti, təzyiqi və s. karakteristikaları dəyitilməyən hə-

rəkət.

STASOV Vasili Petrovic (4.8.1769, Moskva—5.9.1848, Peterburq) — rus me”marı, son dəvr klassisizm nuçmayən- dəsi. 1802—O08 illərdə Fransa və İta- liyada me"marlıq sənətini eəyrənmisi- dir. Peterburq Rəssamlıq Akademiya- sının akad. (1811). 1817 ildən impe- rator sarayında tikinti ipplərinə nəzarət etmitpdir. Əsas itləri, Sar- skoye Seloda (Pupkində) cuqun dar- vaza (1817—21), Manej (1819—21), Beyuk Cani reya (1820—23), Mosk- vada ərzaq anbarları (layihəsi 1821, tikintisi 1835 ildə qurtarmıpdır) və s. 1820-ci illərin sonu—1830-cu illərdə S. Peterburqda Preobrajeni- ye (1827—29) və Troitsa (1828—35) kilsələrini tikmiti, Napoleon uza- rində qələbə rəmzi olan Narva (1833) və Moskva (1834—38) zəfər darvaza- larını ucaltmıntdır.

Ədə PilavskiNn VB. İ., Zod- cin V, P. Stasov. 1769—1848, |L., 19701.

STASOV Vladimi Vasilyevic (14.1. 1824, Tlerepöypr— 23.10.1906, Teter- burq)—rus təsviri sənət və musiqi tən- qidcisi, incəsənət tarixcisi, arxqo- loq.. EA-nın fəxri uzvu (1900). S. 19 əsr rus demokratik mədəniyyətinin ger- kəmli xadimlərindəndir. Huquqitpu- naslıq məktəbini bitirmitdir (1843). 1847 ildən ədəbiyyat, incəsənət, musi- qiyə dair məqalələrlə cıxıp etmiit- dir. Ensiklopedik biliyə malik S. rus və dunya musiqisinə, heykəltərati- lıq, me"marlıq, arxeologiya, filo- logiya, folkloriunaslıq və s. MƏCƏ - lələrə beyuk maraq gestərmitdir. S. tənqidi fəaliyyətində V. Belinski, A. Gertsen və N. Cernı-pevskinin es - tetik prinsiplərinə əsaslanmındır . S. realizm və xəlqiliyi mӱtərəqqi in- CƏSƏNƏT tcun əsas hesab etmiii, akade- mizmə qariı mubarizə aparmıpdır. . pheredvijniklərin və 6. rəssamla- rın, c“Qudrətli dəstəm bəstəkarla- rının yaradıcı həyatında fəal ip- tirak etmipdir. M. Antokolski, Vasnetsov, V. Vereipiagin, İ. Kram- skoy, V. Perov, İ. Repin və b.-nın ya- radıcılıqını yuksək qiymətləndir-

STATİKA

27

miii, onların əsərlərini təhlil et- mipdir. M. Tlinka yaradıcılırı-

NIN TƏbLİQCİSİ VƏ TƏDQİQAatTCcıIsSI OL- M. Musorqski,

I ə

muit, A. Borodin, K.

V. V. Stasov. Rəssam İ, Y. Repinin cək- diyi portret. Rus mu- zeyi. Lenin- qrad.

Bryullov, A. İvanov, V. Verenliagin və haqqında monoqrafiyalar yaz- mhipdır. O, D. Velaskes, Rembrandt və F. Qoyya yaradıcılıqının rea- list ən"”ənələrinin əhəmiyyətini əsas- landırmındır.

Əsərləri: İzbr. soc., t. 1—3, M., 1952, Statıi o muzıke, v. 1—5, M., 1975—80.

Əd. Lebedev A. K., Solodon- nikov A. V., V. V. Stason, M., 1982,

STASOVA Yelena Dmitriyevna |parti- Ya təxəllusu Varvara İvanov- na, Absolyut və c., (15.10.1873, Peterburq — 31.12.1966, Moskva)|— Rusiya və beynəlxalq fəhlə hərəkatı xadimi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1960). 1898 ildən Sov.İKP uzvu. Le- Merdira “Fəhlə sinfinin azadlırı ieqrunda mӱbarizə ittifaqında i1- ləmipdir. 1901 ildən cİskraənın agenti idi. 1904—06 illərdə RSDFP MK Pimal burosunun, Peterburq komitəsinin, Rus burosunun katibi, 1907—12 illərdə MK-nın Tiflisdə nӱmayəndəsi olmuqidur. RSDFP-nin 6-cı Umumrusiya konfransına ha- zırlıq uzrə Rusiya təikilat komissi- yasının ӱzvu idi və onun Bakıda Ke- cirilən ilk iclasında (1911, sent- yabr) iptirak etmitdir. Həbs hə cyp- gӱnlərə mə”ruz qalmındır. 1917 ilin martından 1920 ilin fevralınadək partiya MK-sının katibi idi. Bəyuk Oktyabr sosialist inqilabının fəal ititirakcılarından olmutdur. 1920 ildə bir muddət Bakıda iiləmiin, AK(6)P MK-nın qadınlarla ip 110"- bəsinin mudiri, TPərq xalqlarının 1-ci qurultayında PTərq xalqlarının təbliqat və fəaliyyət TPPurasının uz- vu secilmii, Turkiyə Kommunist Par- tiyasının 1-ci qurultayında iptirak etmipdir. 1920—26 illərdə Petro- qradda partiya ipində, Kominterndə ipləmitdir. Sonrakı illərdə dev- lət, partiya ippində calımtmın, elmi fəaliyyət gəstərmipdir. Partiyanın 6—9, 19—17, 22-ci qurultaylarının nӱmayəndəsi olmuti, 7—8-ci qurultay- larda MK uzvu secilmindir. URMİ və SSRİ MİK uzvu olmuidur. Məqa- lə və xatirələrin mӱəllifidir. 4 də- fə Lenin ordeni, həmcinin medallar- la təltif edilmipdir. Qızıl meydan- da Kreml divarı yanında dəfn olun- mutdur. Əsəri:

M., 1969, Əd

Boqatırskal

Vospominanil, s Podlapuk IL,

simfonil, M., 1977, Jentpinı russkoV revoleodin, M., 1982,

STATİK BALANSİRLƏMƏ—bax Ba- lansirləmə.

STATİK DAYANIQLIQ, elek- trik sistemlərinin (ener- ji sistemlərinin) sta- THK Dayanıqlıqı–—sistemin kicik həyəcanlanmalardan sonra bu- tun gəstəricilərə gərə (gərginlik, tezlik, gӱc və s.) ilkin vəziyyətə (re- jimə) qayıtma qabiliyyəti. Enerji sistemində S.d.-ıi pozulması uzun elektriketurmə xətləri (EOX) vasitə- silə beyuk gӱclərin eturuӱlməsi və ya reaktiv gӱcun catınmazlıqına gərə yuk qoviaqlarında gərginliyin azal- ması nəticəsində bat verir. S.d. uzun EƏX-ndə nominal gərginliyi artırmaq və onların induktiv muqavimətini azaltmaqla, iri sinxron mapınların tə"sirlənməsini avtomatik tənzimlə- məklə, yuk qoviaqlarında sinxron kompensator və sinxron elektrik mu- hərriki tətbiq etməklə tə”min edilir. STATİK SƏVİYYƏ (neft quyu- larında) — quyunun istismarı uzun muddət dayandırıldıqda ora- dakı mayenin səviyyəsi. Adətən ətraf quyular ilədiyindən S.s. yatarın hə- min sahədəki dinamik lay təzyiqini gestərir.

STATİK TƏNZİMLƏMƏ SİSTEMİ —qərarlatmıjn rejimdə xətası umu- mi halda sıfırdan fərqlənən və o6-

yektə tə"sir edən İYKYH qiymətindən asılı olan avtomatik tənzimləmə sistemi (ATS). PTəkildə qabdakı ma-

Yenin səviyyəsinin S.t.s. verilmitdir. Və AS MK

Sadə statik tənzimləmə sistemi: B.—gi-

pun borusus S—siyirtməş 2T7—ling sis-

temi, U—uzgəc, Q—mayeli qab: B.—-cıxın orusu. :

Cıxın borusu ilə mayenin sərfi art- dıqca, onun qabdakı səviyyəsi apaqı duiqur, *ӱzgəcin vəziyyəti dəyiitir, siyirtmə yuxarı qalxaraq giriiy boru- sundan gələn maye axınını artırır. Mayenin sərfi B1-dən gələn maye axınına bərabər olduqda qərarlaii- mıpq vəziyyət yaranır. Bax həmcinin Astatik tənzimləmə sistemi. STATİK HƏLLOLUNAN SİSTEM (inipaatmexanikasın d a)— butun qovpaqlarındakı reaksiya quv- vələri (dayaq bərkitmələrindəki, mil- lərindəki və s.) statika tənlikləri ilə həll edilə bilən həndəsi dəyitil- məz konstruksiyalar sistemi. Stotik həllolunmayan sistemlərdən fərqli olaraq, burada dayaqlardakı cəkmə, temp-r tə"siri, yıqma və hazırlanma zamanı meydana cıxan qeyri-dəqiqlik- lər qӱvvələrin paylanmasına və qiymə- tinə tə"sir gestərmir. Quvvələrin pay- lanması və qiyməti həmcinin sistem materialının fiziki-mexaniki xarak- teristikalarından və sistem element- lərinin en kəsik əlculərindən də ası- lı olmur (bax həmcinin İnimaat me- xanikası).

STATİK HƏLLOLUNMAYAN SİS- TEM (inpaat mexanikasın- d a)—qovpaqlarındakı reaksiya quv- vələri (dayaq bərkitmələrindəki, mil- lərindəki və s. daxili qӱvvələr) yal- nız statika tənlikləri ilə həll olun- mayan və sistemin deformasiyasını xarakterizə edən əlavə tənliklərlə birlikdə nəzərdən kecirilməsi tələb olunan həndəsi dəyipilməz sistem. SA lərin zəruri və kafi əlamə- ti sistemin həndəsi dəyitilməzliyi- nə xələl gətirmədən atılması MYM- kun olan artıq (izafi) qovpaqların varlıqıdır. Bu artıq qoviaqların (bəndlərin) sayına bərabər olan əla- və tənliklərin miqdarı həmin sis- temin statik həll olunmazlıq dərə- cəsini gestərir. Statik hHəllolunan sistemlərdən fərqli olaraq, dayaq- ların cəekməsi, temp-run tə"siri, ma- terialın yırılması : (sıxılması), yıqma və hazırlanma zamanı yol ve- rilən qeyri-dəqiqliklər və s. nəticə- sində S.H.s. elementlərində daxili qӱvvələr yarana bilər. Daxili TYBDƏ- lərin paylanması yalnız yukdən asılı deyil, həmcinin ayrı-ayrı elementlə- rin en gəsiyi əlculərinin nisbətin- dən, əgər bu elementlər muxtəlif ma- teriallardan hazırlanıbsa, olların elastiklik modullarının nisbətindən də asılı olur. Statik Həll olunan sistemlərdə yalnız bir qovitaqın (bən- din) pozulması butun qurqunun sıra- dan cıxmasına səbəb olduqu halda, S.H.s.-lərdə bir və ya butun əlavə qovpaqlar sıradan cıxsa da, sistem əz həndəsi dəyipməzliyini itir-

mir.

STATİKA (yun. *aıGe—cəki Haqqın- da, mӱvazinət haqqında tə”lim)—me- xanikanın bəlməsi: qӱvvələrin tə"- siri altında maddi cisimlərin ta- razlıqda olmasını eyrənir. İki his- səyə ayrılır: həndəsi S.vəana- litik S, Analitik S.-nın əsası mumkun yerdəyiimələr prinsipidir. Həndəsi S, isə 3 aksioma əsaslanır: 1) maddi Hissəciyə tə”sir edən 2 TYn- vənin əvəzləyicisi paraleloqram qay- dası ilə tə”yin edilir: 2) iki qӱvvə bir-biri ilə yalnız ədədi qiymətcə eyni olub, bir duz xətt uzərində əks istiqamətdə təsir etdikdə tarazlıq- da olur: 3) tarazlıqda olan qӱvvələrin əlavə edilməsi və Z cıxılması quv- vələr sisteminin bərk cismə tə“siri- ni dəyitpmir. Bərk cisim S.-sı Hən- dəsi S. usulları ilə eyrənilir. Bu iki nev məsələnin həllinə gətirilir: 1) bərk cismə tə”sir edən qӱvvələr sisteminin sadə iqəklə salınması: 2) bərk cismə tə”sir edən qӱvvələrin tarazlıq iərtlərinin təyini. Elas- tik deformasiya olunan cisimlərin, maye və qazların tarazlırının zəru- ri və kafi pqərtləri elastiklik nə- zəriyyəsi, hidrostatika və aerostati- kada əyrənilir. S.-nın əsas anlayın- ları, qӱvvə, mərkəzə və orta oxa nəzə- rən qӱvvə momenti və cut quvvələrdir. Quvvələrin və onların momentləri- nin mərkəzə nəzərən toplanması vek- torların toplanması kimidir. E, quӱv-

vələrinin həndəsi cəminə bərabər olan KE quvvəsi bu qӱvvələr sisteminin bapq vektoru, onların O mərkəzinə nə- zərən t,(R,) momentlərinin həndəsi

cəminə bərabər olan M, momenti isə

həmin mərkəzə nəzərən ba moment adlanır və belə yazılır:

28

V = 2R,. M,= Et,(E,.

Quvvələr sisteminin sadələtdirilmə- si G və M, kəmiyyətlərinin qiymət- lərindən asılıdır. Bə /M90 olarsa, verilmiii quvvələr sistemi momenti M., olan bir cut qӱvvəyə, E*=0 və M,.=0 və Ya MəzÜ, R Bə M rapımı- lıqlı perpendikulyardırsa, R-ə öə- rabər olan əvəzləyici qӱvvəyə gətiri- lir. Evj0, M,*0, E və M, qariqılıqlı perpendikulyar deyilsə, qӱvvələr sis- temi cӱt qӱvvələrin və quvvələr cox- luqunun tə"siri ilə əvəz edilir, əvəz- . ləyici isə olmur. Bərk cismə tə”sir edən qӱvvələr sisteminin tarazlıqda olması uçcun zəruri və ə itərt E.=0 və M,—0 olmasıdır (bax Mexa- niki sistemin tarazlıqı). S. məsə- lələrinin qrafik həlli quvvələr uox- bucaqlısının və ip coxbucaqlısının qurulmasına əsaslanır.

Əd. Xəlilov Z. İ., Nəzəri mexa- nika, B., 1955, Məmmədov H., Nəzə- ri mexanika, h. 1—2, B., 1962—64, Bə k- Tam T., Nəzəri mexanika, B., 1981, Tarq S. M., Kratkin kurs teoretices- koh mexaniki, 9 izd., M., 1974: LoNinn-

skiN L. Q., M., 1978, Savin Q. N., Mexanika de-

formiruemıx tel, Kiev, 1979.

STATİSTİK AN ALİZ—bax Təsadu- da ə in statistik təhlili.

TATİSTİK QİYMƏTLƏNDİRMƏ— ehtimalların namə”lum paylanması- nın təqribi tə”yini usulları. Riyazi statistikada geniii istifadə edilir: STATİSTİK QRUPLAQYDIRMA, qruplatdırma metodu— statistik mə”"lumatların iplənilməsi və təhlili metodu, bu metoda əsasən əyrənilən hadisələrin məcmusu mçəy- yən əlamətlərə gerə yekcins qruplara və yarımqruplara ayrılır və onlar- dan hər biri statistik gestəricilər sistemi silə xarakterizə “olunur. S.q. qrup və kombinasiya cədvəllərində konkret ifadə olunur (bax Statisti- ka cədvəlləri). Qruplatiqdırma metodu ictimai hadisələrin statistik eyrə- nilməsinin batilıca metodudur: təh- lil zamanı muxtəlif statistik usul və metodlardan istifadədə (məs., mux- təlif ӱmumilətdirici gəestərici- lərdən, o cӱmlədən orta kəmiyyətlər- dən istifadədə) ilkin iqərtdir. Qrup- lapdırma metodunun tətbiqinin elmi əsasları V. İ. Leninin əsərlərində verilmitdir. S.q. tipik, quruluit və analitik qruplapdırma nevlərinə ay- rılır. Qruplaoidırma metodunun ən muhum və cətin vəzifələrindən biri sosial-iqtisadi hadisələri tiplərə ayırmaq (tipoloji S.q.) və onların mӱfəssəl xarakteristikasını vermək-

dir. Sovet statistikasının bu sahədə bəyi təcrubəsi vardır: məs., SSRİ xalq təsərrufatı balansı murəkkəb və mufəssəl S.q, sistemini nəzərdə

tutur: əhalinin sinfi tərkibinə gərə

Ga ma əsas istehsal ndlarının təsərrufatın sosial-iq- tisadi nevlərinə gərə qruplaqidırıl- ması) məcmu ictimai məhsulun qrup- lapdırılması və s.

STATİSTİK DİLCİLİK—təbii dilin mətndə təzahur edən kəmiyyət qanunauyqunluqlarını eyrənən fənn. Elmi, bədii, publisist və s. uslub- ların xarakterik cəhətləri statis- tik yolla daha asan və dəqiq eyrəni- lir. Fonem, heca, səz, sintaktik kon- struksiya ӱzərində gəmiyyət hesabla-

Mexanika jidkosti i qaza,"

STATİSTİK ANALİZ

maları aparıldıqı kimi, həmin va- hHidləri tətkil edən hissələrin (sait, samit, nitq hissələri, səz birləiq- məsi, sadə cӱmlə və s.) də statistik təhlilini və itpplənmə tezliyini mucəy- yənləmtdirmək olur. Elm və texnika- nın sur”ətli inkinafı dəvruӱndə S.d. vasitəsi ilə tərtib olunmuiiy tezlik luqətlərinin əhəmiyyəti beyukdur. Səzlərin və ya sez birlətmələrinin ippllənmə tezliyinin qeydə alınması ayrı-ayrı ədəbi abidələrin və muəl- liflərin uslubi xususiyyətini arait- dırmaq ucun dəyərli material verir. S.d. mapın tərcӱməsi, detifrləmə, stenoqrafiya, rabitə nəzəriyyəsi, həm- cinin informatika cahəxəbitdə TƏT- biq edilir. Secmə mətndəki kəmiyyət gestəricilərini almaq və daha da də- qiqlətdirmək ӱcӱn riyazi statisti- kadan, informasiya nəzəriyyəsindən, ehtimal nəzəriyyəsindən və riyazi dilcilikdən də istifadə olunur.

Əd.AxundovdaA. A., Riyazi dilnilik, B., 1979, Qolovin B. N., İzık i sta- tistika, M., 1971, Kasevic V. B., Əlementı obiev “linqvistiki, M., 1977.

STATİSTİK MEXANİKA — bax Statistik fizika. | STATİSTİK MODELLƏMƏ USU- Lu—bax Statistik sınaq usulu. STATİSTİK SİYAHIYAALMALAR —bax Siyahıyaalma. STATİSTİK SINAQ MUMSULU, Monte-Karlo çsӱlu—hesab- Lama riyaziyyatının və tətbiqi riya- ziyyatın usulu. Təsadufi kəmiyyəti modelləməyə əsaslanır. STATİSTİK TARAZLIQ — qapalı sistemin halı:z bu halı xarakterizə edən butun fiziki kəmiyyətlərin or- ta qiyməti zamandan asılı deyil. S. t. statistik fizikanın əsas anlayıt- larından Şi olub, termodinamika- dakı termodinamik tarazlıq rolu- nu oyxayır. | y | STATİSTİK FİZİKA, statis- tiİK mexanik a—fizikanın bəl- məsiy coxlu sayda zərrəciklərdən iba- rət . mikroskopik sistemin (cismin) xassələrini həmin zərrəciklərin xassələrinə əsasən eyrənir. S.f.-nın, kvant mexanikası qa- nunlarına tabe olan zərrəciklərdən ibarət sistemləri tədqiq edən bəlməsi kvantqstatistikasıadlanır. Coxlu sayda (Mu) zərrəcikdən iba- rət sistemin halını iki cur təsvir etmək olar: makrohal, mikro və ya də- qiq hal. Makrohal təcrӱbən, əlculən enerji (E), həcm (U), temp-r (T), təzyiq (R) kimi parametrlərin veril- məsi ilə, mikrohal isə onu təikil edən zərrəciklərin koordinat (4) və impulsunun (R) verilməsi ilə muəyyən olunur. Beləliklə, sistemin mikro- halı 6 M sayda kəmiyyətlə tə"yin olu- nur və-ya 6 M əlculu faza fəzasında bir nəqtənin koordinatları ilə ve- rilir. Prinsipcə 6 M sayda (sr) ko- ordinatlar Hamiltonun kanonik tən- liyindən tapılmalıdır. Lakin, zər- rəciklərin sayı həddindən cox oldu- qundan bu mumkun deyil və sistemin mikrohalının (4, r) faza nəqtəsi ət- rafındakı asar faza həcminə duimə ehtimalı anlayını daxil edilir:

duq, p) = r(4, r) adar,

burada o(4, r) —sistemin mikroha- lının (4, r) neqtəsi ətrafında va- hid faza fəzası həcmində olma eh-

timalıdır və paylanma funksiyası adlanır.

Paylanma funksiyası istənilən fiziki kəmiyyətin statistik orta qiy-

mətini 7 = | / (4,r) p(q, p) dqdp he-

sablamaqa imkan verir. S.F.-da fərz olunur ki, zamana gərə orta qiymət statistik orta qiymətə ekvivalentdir. S.f.-nın əsas məsələsi təcrubədə el- culən fiziki parametrlərin və əm- salların (istilik tutumu, sıxılma

əmsalı və s orta qiymətini hesab- lamaqdan ibarətdir. Termodinamik funksi-

tarazlıq halında paylanma yasının fçəvə r-dən asılılırı sis- temin enerjisinin ş və r-dən asılı- TİbIFbl H/TƏ a olunur: r(4 — = (E(a,ruy). Termostatda olan sistem- 07774 ən funksiyası Gibb- sin kanonik paylanması ilə verilir (bax Gibbs paylanması).

S.f. usulları qazlara, mayelərə, bərk cisimlərə, atom nӱvəsinə, bio- fizikaya və s.-yə tətbiq olunur (bax Həmcinin Boze—Eyniteyn statisti- kası, Fermi—Dirak statistikası).

Əds Muxtarov A. İ., Statis- tik fizika, B., 1960, Anselım A. İ., Osnovı statisticeskov fiziki i termo-

dinamiki, M., Landau L. D., Lifitii E. M., Statisticesgal fizi- ka, M., 1976, Kuni F. M., Statisti- ceskal fizika i termodinamika, M., 1981: Qibbs D. V., Termodinamika. Statisti- ceskan mexanika, M., 1982.

STATİSTİK HƏLL—bax Statis- tik Həllər məzəriyyəsi. STATİSTİK HƏLLƏR NƏZƏRİY- YƏSİ—riyazi statistikanın və oyun nəzəriyyəsinin bəlməsiy Hipo- tezlərin statistik yoxlanmasını və parametrlərin statistik qiymət- ləndirilməsini eyrənir. STATİSTİK HİPOTEZ — eyrəni- lən hadisənin tabe olduqu qanunauy- qunluqlar haqqında təqribi fərziy- yə. Ehtimal paylanma qanunauyrunluq- larının parametrlərini təyin edir. Bir paylanma qanununu tə”yin edən S.H. sadə, əks halda mcrəkkəb S.H. adlanır və bu, bir necə sadə S. h. sinfi kimi gəstərilir. Məs., eh- timalın paylanması haqqında Hipo- tez normal paylanmadır (bax Hipo- tezlərin statistik yoxlanması). STATİSTİKA (alm. 5(abzIK, ital. stato, coH nar. status —neBnəT)—İ1) ic- timai həyatda baqi verən kutləvi (tex- niki-iqtisadi, sosial-iqtisadi, sosial- siyasi) hadisələrin kəmiyyət qanuna- uyqunluqlarını keyfiyyət qanunauy- qunluqlarından ayırmadan xarakte- rizə edən mə”lumatların toplanıl- masına, iplənilməsinə və təhlilinə yənəldilmiti ictimai fəaliyyət nə- vu. Bu mə"nada S. anlayınqtı sosia- list (x.t.) ucotunun aparıcı nevu olan S. ucotu anlayılına uyqundur. S.- nın aparıcı rolu ondan ibarətdir ki, x.t. əhəmiyyəti olan və muhasibat ucotu, yaxud operativ ucot yolu ilə toplanan butun mə"lӱumatlar son nəti- cədə S.-nın kəməyi ilə iplənilir və təhlil edilir. 2) İctimai elm sa- həsi və buna muvafiq tədris fənni: kӱtləvi kəmiyyət nisbətlərinin və qar- iplılıqlı əlaqələrin əlculməsi və təhlilinin umumi məsələlərini ipərh edir. Daha dar mə”nada S.-ya muəyyən hadisə, yaxud proseslər haqqında mə”- lumatların məcmusu kimi baxılır (məs., secki S.-sı haqqında danıdıl-

dıqda). Təbiyyat elmlərində S, an- layınlqı kutləvi hadisələrin təhli- li deməkdir və ehtimal nəzəriyyələri metodlarının tətbiqinə əsaslanır (bax məs., Statistik fizika).

İlk statistik təcrubələr təqr. dəv- lətin yarandırı dəvrə təsaduf edir.

Lakin elm sahəsi kimi xeyli sonra yaranmınldır. Onun ballanqıcı 17 əsrin sonunda c...mӱəyyən mə”nada sta- tistikanın ixtiracısı sayılan U. Pettinin...ə (M kr ks K., Kapital, c. 1, B., 1969, səh. 275) və ilk dəfə ola- raq əhalinin hərəkətindəki qanuna- uyqunluqu aiykar etmiil C, Qrauntun əsərləri sayəsində yaradılmısi cSi- yasi arifmetikaə adlanan elmlə əla- qədardır. O devrdə S, hələ siyasi iq- tisaddan və digər sosial-iqtisadi fən- lərdən ayrılmamıtdı. Muasir S.-dan əvvəl gələn digər tarixi 0 neBnərT- pqunaslıq fənnidir: alman alimi Konringin əsərlərində siyasi arif- metika (hesab) ilə eyni zamanda for- malatqmaqa baplamıiy və 18 əsrdə, xu- susilə Almaniyada, daha sonra Rusi- yada inkitplaf etmipdi. Dəevlətipqunas- lıqda S.-ya coqrafiya, etnoqrafiya, Huquq mə”lumatları və s. ilə birlik- də tam ipəkildə baxılırdı. 19 əsrin mur Belcika statistiki L. A, J. Ketle və onun ardıcılları S. sıralarında qanunauyequnluqların məvcudluqunu subut etdilər. 19 əsrin ikinci yarısı —20 əsrin əvvəllərin- də S. sur"ətlə inkitpafa baiyladı. Riyazi statistika da elmi fənn kimi formalapırdı. S.-nın nəzəriyyə və təcrubəsinin zənginlətdirilməsində rus alimlərinin (M, V. Lomonoso- vun, V. N. Tatipevin, K. İ. Arsen- yevin və 6.) xidməti bəyuxdur. 19 əsrin ikinci Yarısında zemstvo S.-sı k.t. S.-nın yaranmasında və inkitpafında beyuk rol oynamımpdır. Burjua S.- sının xarakterik xususiyyəti məddah- cılıq, kapitalizmin sosial ziddiy- yətlərini pərdələməyə və zəhmətkeilq- lərin həyat tərzini ipipirtməyə ca- lımmaqdır.

Marksist-leninci S.-nın yaran- ması və inkipafı S. tarixində ye- ni mərhələdir. Marksizm-leninizm klassiklərinin, xususilə V, İ. Leni- nin əsərlərində S. nəzəriyyəsinin və metodologiyasının prinsipial məsələ- ləri arapdırılmıpil, iqtisadi təh- lildə S. metodlarından istifadə nu- munələri verilmiit, sosializm cəmiy- yəti pəraitində S.-nın əsas ə ri muəyyən edilmitqdir. Sovet S.-sı x.t.-nın planlatidırılması ilə uzvi surətdə baqlı olmaqla umumxalq xa- rakteri dapıyır və ciddi mərkəzləil- dirmə prinsipi əsasında qurulur. So- sializm cəmiyyəti iəraitində S, va- hid x.t. ucotu sisteminin batlıca halqası kimi devlət idarəciliyinin və x.t-na planlı rəhbərliyin muhum vasitələrindən biridir. Butun əlkə uzrə S, mə"lumatlarının toplanıl- ması, iplənilməsi və təhlili SSRİ MSİ (Azərb.SSR-də Azərb.SSR MSİ) bapda olmaqla dəvlət S. orqanları tərəfindən vahid prinsip, proqram və metodologiya uzrə həyata gkecirilir bax Mərkəzi Statistika İdarəsi).

ə mə"qlumatları S, kulliyyatların- da nər olunur. Sovet S.-nın bai- lıca vəzifəsi devlət planlarının yerinə yetirilməsi gedittini, sosia- list x.t. və mədəniyyətinin inkiiya- fını, x.t.-nda məvcud maddi ehti-

-

H. qudrətli

STATSYUK

yatları və onlardan istifadəni, x, t.-nın ayrı-ayrı sahələri arasında- kı nisbəti xarakterizə edən durust, elmi əsaslandırılmılp mə lumatla- rı toplamaq və vaxtında dəvlət or- qanlarına verməkdən ibarətdir.

Muasir S.-nın texniki bazası he- sablama mərkəzləri itəbəkəsindən, mə - lumat-hesablama və mapqın-hesab sTt.- larından ibarətdir. Kibernetika- nın sur”ətli inkiiyafı və hesabla- yan elektron texnikasının tətbiqi S.- nın təpkilinə və statistik təhlil metodlarına əhəmiyyətli tə sir ges- tərmitpdir. S.-nın muhum nəzəri və əməli əhəmiyyəti, muxtəlif sahələrdə və bir cox elmi fənlərdə genin tətbiqi onun elmi xususiyyətlərin- dən və metodundan irəli gəlir. V. İ. Leninin tə rifinə gerə csosial-iqti- sadi statistika sosial idrakın ən vasitələrindən biridirə (2 sər. tam kӱlliyyatı, c. 19, səh. 367).

ctimai hadisələrin inkiptaf qanun- larının kəmiyyət tərəflərini təhlil etmədən onların keyfiyyətlərini dərk etmək mumkun deyil. S. sayəsində təh- lilin keyfiyyət və kəmiyyət tərəflə- rinin vəhdəti daha qabarıq iiəkildə təzahur edir. İctimai qanunauyqunluq- ları dəqiq təsvir etmək və əlcmək S.-nın muhum vəzifələrindən biri- dir, lakin yeganə vəzifəsi deyil. S, metodologiyası faktorlar məcmusunu tədqiq etməyə, butevlukdə proseslərin təsvirini verməyə, hadisələrin inki- mağ meyllərini və muxtəlif forma- larını nəzərə almaqa (V. İ. Lenin bunu xususilə qiymətləndirirdi) im- kan verir. həmcinin hadisələrin səbəbiyyət asılılıqı və qanunauyqun- luqunu apkar və təhlil etməyə KƏMƏK edir. S. ucun beyuk ədədlər qanunu- nun əhəmiyyəti bəyukdur.

. əz funksiyalarını yerinə ye- tirərkən kutləvi . mutpahidəsi, gestəricilər sistemi, stotistik qruplaidırma, statistika cədvəl- ləri, çmumilətdirici gestəricilər (nisbi və orta kəmiyyətlər, indekslər və ki kimi vasitələrdən istifadə edir. Muasir S. bir sıra sahə S.- sından və kompleks bəlmələrdən iba- rət elmi fənlərə ayrılır. SSRİ- də qəbul olunmuti elmi təsnifata uy- qun olaraq S. apaqıdakı tərkib hissələrdən ibarətdir: S.-nın YMYMH nəzəriyyəsi (S.-nın çumumi prinsip- lərini və metodlarını ipərh edir): iqtişadi statistika (x.t.-nın ges- təricilər sistemini, quruluqnunu, nisbətini, sahələrin və ictimai tək- rar istehsalın elementlərinin qar- pılıqlı əlaqələrini eyrənir), sa- hə S.-sı (əlali statistikası, kənd təsərrufatı statistikası, səna- ye statistikası və s.) muvafiq x.t. sahələrinin gəstəricilər sistemi- ni eyrənir və həmin sahələrdəki ic- timai-iqtisadi prosesləri təhlil edir. Hazırda həyat tərzini və icti- mai munasibətlərin muxtəlif tərəf- lərini xarakterizə edən sosial sta- tistika yaranmaqda və inkipaf et- məkdədir. Sovet S.-nın nəzəriyyəsi- nin və təcrubəsinin inkipafında sovet alimlərindən V. S.Nemcinovun, P. İ. Popovun, V, N. SAntrozexinin, S. Q. Strumilinin, B. S. Yastrem- skinin beyuk xidmətləri var.

Əd. Lenin V. İ., Rusiyada kapita- lizmin inkilafı, Əsər. tam tı, €, 3, yenə onun, Bizim

"Fabrik U

29

zavod statistikası məsələlərinə dair, yenə orada, c. 4, yenə onun, Rəqəmlər xecTəpHp, yenə orada, c. 23, yenə onun, Zemstvo statistikasının en tan. MƏ" sələsinə dair, yenə orada, c. 24, yenə onun, Statistika və sosiologiya, yenə orada, c. 30: yenə onun, Sovet hakimiy- yətinin nevbəti vəzifələri, yenə orada, q, 86, h a x bi Pe B C., CTATHCTHXAHbİH YMY - mi nəzəriyyəsi, B., 1974, Ptuxa M., Ocerki po istorii statistiki v SSSR, t. 1, M., 1955, StatisticesgiN slovarh, M., 1965, StarovskiiN V. N., Teoril i praktika sovetskoN qosudarstvennon sta- tistiki, M., 1977, Rabuptkin T. V. i dr,, Obital teorin statistiki, M., 1981. STATİSTİKA MUİYAHİDƏSİ qabaqcadan muəyyən edilmiti proqram

zrə kutləvi ictimai hadisələr (məs., Diba. siyahıyaalma) haqqında mun- təzəm informasiya (mə”lumat) toplan- ması: secmə mupiahidə və ucdantutma muiahidə formalarında ola bilər. Hadisələrin gundəlik qeydiyyatı (cari qeydiyyat), yaxud dəvri Yoxlan- ması (tədqiqi) yolu ilə Həyata geci-

ilir.

STATİ STİKA CƏDVƏLLƏRİ—sta- tistika mə”lumatlarının bu, ya di- gər gutləvi Hadisə və prosesləri xa- rakterizə edən sistematik yerlətdi- rilmipq ədədlər pqəklində tərtibi usulu. Hər bir S.c.-ndə mubtəda, yə”- ni cədvəldə haqqında danınqılan yekt, ya obyektlər qrupu və xəbər, yə"ni mubtədanı xarakterizə edən əlamət- lər olur. S.c. ufqi sətirlərdən və ipaquli sutunlardan ibarətdir. Sə- tir, adətən, cədvəlin mubtədasını, su- tun isə xəbər əlamətləri yazmaq ucun- dur. Ufqi və ipaquli xətlərin kəsiyi- məsi cədvəlin xanalarını əmələ gə- tirir və-bu xanalarda rəqəmlər yazı- lır. Hər bir rəqəmin in sətir və sutunun baplıqı ilə izah edilir. Mubtədanın qurulutpuna gerə S.c. sadə, qrup və kombinasiyalı S.c.-nə ayrılır.

STATOLİTLƏR—bax Otolitlər. STATOR (ing. stator, naT. sto—na - yanıram)—elektrik mapınının tər- pənməz issəsiy maq sit keciricisi və dapıyıcı konstruqsiya funksiya- sını yerinə yetirir. S. nӱvədən və gəvdədən ibarətdir. Dəyiptən cərəyan mapınlarında nӱvə Y3ƏDPHHƏ izol- Yasiya lakı cəkilmiiy elektrotexni- ki polad vərəqlərdən (0,35—0,5 mm qalınlıqında) yıqılır. Nuvənin yuvalarında S. dolaqı yerlətdiri- lir. Devri cərəyanlardan muhafizə ucun S. dolaqının naqilləri bir necə paralel birlətdirilminhp məftil- dən ibarət olur. STATO İSTLƏR (yun. 5(agbӧv—duran, dayanan --Kӱ515—qovuq)—1) epitmə qovuqcuqları–— onurqrasızların mӱvazinət orqanları: x. xa- rici ertuyunə girmipq olub, həmcinin ertuyun kolbatəkilli ilgəyinə, cӱuxu- a oxtayırlar. S.-in daxilində bir, yaxud bir necə bərk tərəmə (statolit- lər, yaxud otolitlər) olur. 2) Xırda piptasta dənələrinin (statolitlərin) əmələ gəldiyi bitki hHuceyrələri. STATSYӰK Nikolay Arsentyevic (10. 9.1917, indiki Xmelnitski vil., Le- ticev r-nunun Zavolk k.—22.3.1976,

Bakı)—Sovet İttifaqı Qəhrəmanı (24.3.1945), starpina. 1945 ildən Sov. KP uzvu. 1938 ildə Sovet Ordusuna

carırılmıtdır. 1936 ildən da Leninneft mə”dənləri idarəsində ii1- ləmitidir. Beyuk Vətən mӱharibəsində

krayna utrunda gedən deyuilərdə,

— I dıbd yni nı I I an yanı.

30

STATUS

Polta və Almaniyanın azad olunma- sında iptirak etmiidir. Oder cayı- nın kecilməsində qəhrəmanlıq gəs- tərmitidir. Ordudan buraxıldıqdan sonra Azərb.-ın neft və qazcıxarma sənayesi mӱəssisələrində ipləmitdir. Əd.: Azərbaycanın qızıl ulduzları, B... 3975. rbay ulduzlar STATUS (lat. z(abiz—vəziyyət)—və- təndapın, yaxud Hutuqi iqəxsin hu- qӱqi vəziyyəti. Bax həmcinin Huquq

subyekti.

CTATYC-KBO (var. status quo, həp- fi mə”nası—məvcud olan vəziyyət)— beynəlxalq huquqda məvcud olan, ya- xud mӱəyyən momentdə mevcud olmui faktik və ya huquqi vəziyyəti ifadə etmək ucun iplədilən termin. CTATYT (con nar. statutum, lat. 5Ea- SEmo—qərara alıram)—dəvlətlərara- sı və beynəlxalq təpkilatların təii- kili və fəaliyyəti qaydasını muəy- yən edən əsasnamə, nizamnamə, məs., Birləmimim Millətlər Təikilatı- nın B-ynəlxalq məhkəməsinin S.-u. 2) Orta əsrlərdə pəhərlərin və ia9- hərdaxili birliklərin (sexlər, tacir gildiyaları və s.) huquqi vəziyyətini əks etdirən nizamnamə. 3) Hər hansı bir "zan haqqında əsasnamə (məs., or- den S.-u). 4) B. Britaniya parlamen- tinin bə”zi qanunvericilik aktları Qməs., Vestminster statutu, 1931), ABPQ-da Konqresin bə"zi aktları. CTAYPO.RVT (iyn. stauros—xau--lit- hoz—dap), stavrolit—silikatlar sinfindən mineral. Kimyəvi tərkibi Fe? AL-ISiO,1,O,(OH),. Co, Ni sə Mn qatımpıqları olur. Monoklinik. sin- qoniyada kristallapır. Qısa prizma- tik kristallar, xacvarı:ikilətmələr əmələ gətirir. Sərtliyi 7—7,5, sıx- lıqrı 3650—3770 kq/m”. Rəngi tund- qırmızı, qonur, qonuru-qara və s. olur. PQupə parıltılıdır. S. kris- tallik iistlərə, qneyslərə xas mine- raldır. Nadir tapılan ipəffaf kris- talları bə”zən mə”mulat - dipı kimi

iptlədilir. , ) STAFİLOKOKKLAR (yun. staphyle — uzum salxımı kokklar)—bəlunər- kən uzum salxımına oxtar huceyrə topaları əmələ gətirən gkurəli, hərə- gətsiz bakteriyalar cinsi. Sporsuz, hərəkətsiz, qrammusbətdir. Hӱceyrə: ləri dairəvidir (diametri O,6—0,8 mkm-dir). S. mӱxtəlif :pəkərləri və spirtləri turiquya cevirirlər. S. or- qanizmə daxil olub muxtəlif irinli yaralar, cibanlar, angina, ӱmumi qan sepsisi və s. əmələ gəlməsinə səbəb olur. Patogendirlər. Heyvanların və insanın dərisində, irində, selikli qipada, havada rast gəlirlər. İnsan- da 201 infeksiyasını, hey- vanla stafilokokkozları tərədir. STAFFORD (Stafford) ToMmac (r. 17. 9.1930, Oklahoma ptatı, Ueterford)— ABHI a navtı, HHQ briqada gene- ralı. 1952 ildə ABPİQ Hərbi Dəniz Akademiyasını bitirmitdir. 1962 il- dən ABPT Aeronavtika və Kosmik Fə- zanın Tədqiqi ӱzrə Milli İdarəsi- nin (MAZA) astronavtlar qrupuna da- xil edilmiptidir. 1965 il dekabrın 15—16-da c“Cemini-6ə kosmik gəmisi- NİN 2-ci pilotu kimi kosmosa ucmuti ee Hluppa ilə birlikdə), 25 saat 51

ərzində Yer ətrafına 17 dəvr etmipdir. 1966 il iyunun 3—6-da cCe- mini-9ə kosmik gəmisinin komandiri kimi kosmosa ucmuiy (Y., Sernanla bir-

likdə), 72 saat 21 dəq ərzində Yer ətrafında 45 devrə vurmupidur (1,8 mln. km-dən artıq). 1969 il mayın 18—26-da “Apollon-109 kosmik gəmi- sində Ayın sun”i peyki orbitinə cıx- mıpq (C. Yanq və Y. Sernanla birlik- də), kosmik gəmidən ayrılan Ay kabi- nəsində Ayın səthinə 15 km yaxınlaii- mıtdır (Y. Sernanla), 8 saatdan son- ra Ay kabinəsi təkrar kosmik gəmi ilə birlətmindir. Ucus:i 192 saat 3 dəq davam etmitdir. 1975 il iyulun 15—25-də EPAS proqramı uzrə F“Apol- lonə kosmik gəmisinin komandiri ki- mi kosmosa ucmuptidur (D. Sleytlon və V. Brandla birlikdə). 217 saat 28 dəq davam edən ucu1i zamanı cApollonə 2 dəfə cSoyuz-195 sovet kosmik gəmisi ilə birlətmitdir. 1975 ildən Eduards aviasiya bazasının rəisidir. STAXANOV Aleksey Qriqoryevic (Z. 1.1906—5.11.1977)—kəemur sənayesi ye- nilikcisi, MƏ"NHƏH fanat bı (I

ə

mӱhəndisi, Sosia- list Əməyi Qəhrəma- nı (1970). 1936 il- dən Sov.İKP uzvu. 897 Əmək fəaliyyətinə iki 1917 ildə batla- | mhipdır.1927 ildən ||: kəmur sənayesində 2:7. calınmıqidır. 1935 | = ilin avqustunda S. | iplədiyi “Mərkə- 1 zi—İrminov itax- z tasında(Kadiyevka, " —— indiki Staxanov it.) nəvbə ərzində 102 t (normadan 14 dəfə artıq) kəmur cıxarmındı. S.-un əmək qələbəsi ilə butun əelkədə kӱtləvi sosializm yarı- iının yeni mərhələsinin—Staxanov hərəkatının batlanqıcı qoyulmui- dur. SSRİ Ali Sovetinin (1-ci caqrı- rıtp) deputatı olmun, 2 dəfə Lenin ordeni, Qırmızı Əmək Bayraqı orde- ni və medallarla təltif edilmitdir. Kadiyevka 1i. 1978 ildən onun iiərə- finə Staxanov adlandırılmındır.

Əda Qeribe staxanovpı, M., 198

STAXANOV (1978 ilədək Kadiyev- k a)— USSR Voropiilovqrad vil.-ndə pəhər. Kamıtevaxa cayı sahilində- dir. D.y. st. ƏH, 109 min (1983). Sovet hakimiyyəti illərində iri sənaye mərkəzinə cevrilmitndir. Kəmur cı- xarılır. Koks-kimya, kimya, metal- lurgiya, mapınqayırma, ferroərinti, duda, hidroavadanlıq z-dları, kəmur- saflatdırma F-ki və s.: Kommunarsk mə"dən-metallurgiya in-tunun filia- lı, mə"dən texnikumu, tibb və pedaqo- ji məktəblər, tarix muzeyi var. 19 əsrin ortalarında salınmındır. A. Q. Staxanovun ərəfinə adlandırıl- mımdır.

STAXANOV HƏRƏKATI–--SSRİ-də sosialist istehsalı yenilikciləri- nin—qabaqcıl fəhlələrin, kolxoz- cuların, muhəndis-texnik ipcilərin yeni texnikanı mənimsəməklə əmək məhsuldarlıqını yӱksəltmək uqrunda kutləvi hərəkatı. 1935 ildə sosia- lizm yarımqının yeni mərhələsi kimi yaranmıppdır. “Staxanov Hərəkatı onun təpəbbuscusu olan Donbas ipax- tacısı A. Q. Staxanovun adı ilə baqlıdır, Azərb.SSR-də S.h.-nın tə- pqəbbuskarları—neft sənayesində Ara Ne”mətulla, İsmayıl Mikayıl, Q. Əsə-

“ə i iyn)

pr S., Staxanov i

dov, toxuculuq sənayesində K. Rzaye- “a

va, M. Nəbiyev, baramaacmada A. Hə-

buzucu dərmanlar. Prof

sənov, M. Qafarov, duz sənayesində M. Musayev, k.t.-nda B. Barırova, Q. Səmədov və 6. olmupllar.

S.H.-nın muxtəlif usullarından Beyuk Vətən muharibəsi illərində istifadə olunmuidur. Bu sahədə qa- zanılan təcrӱbə muharibədən sonra da oz əhəmiyyətini saxlamındır (bax Kommunist əməyi kollektivləri və zərbəniləri).

Əd.: bax Sosializm yarımı məqalə- sinin ədəbiyyatına.

STAXİBOTRİOTOKSİKOZ —heyva H- nappbın Stachybotrys alternans ko6ənəyn ilə yoluxmuiq qaba yemlərlə zəhərlən- məsi, Gəbələyin zəhərli maddələri mərkəzi sinir sisteminə və qan damar- larının divarına tə”sir edir. S..-a, əsasən, atlar, qismən də qaramal və donuzlar həssasdır. S. zamanı selik- li qipqaların nekrozu, arızın kənar- larında nekrotik yaralar, mə”də-ba- qırsaq pozqunluqları və s. bapt verir. Parenximatoz orqanlarda distrofiya, hemorragik diatez, xəstəliyin iti gedimində seroz və selikli qitalar- da qan saqıntıları olur, limfa və- ziləri pipir. Mualicəsi xəs- təliyYin əvvəlində aparılmalıdır. Antibiotiklər, dezinfeksiyaedici və ilakti- kası: aqrotexniki tədbirlərə, qaba yemlərin (ot, kӱləi) yYıqılması və sax- lanılması qaydalarına riayət etmək.

Ədl Staxibotriotoksikoz krupnoqo roqatoqo skota, Xarhkon, 1962, İnfekin- onnıe bolezni krupnoqo roqatoqo skota, COCT, Orlon, M., 1974.

STEARİN (fr. 5Ebaq1pe, yun. 5baq— piy)—texniki stearin turiuşuy ali alifatik karbon (əsasən, stearin və palmitin) turilularının qarıpqı- eından ibarətdir, aq və ya sarımtıl, yarımpəffaf yaqlıtəhər Kutlədir 53—65*S-də əriyir, sıxlıqı 0,92

|sm?-dir. Heyvan yarı hidrolizatla-

ını distillə etməklə və ya bitki Yaelarının doymamıqnl turpularını idrogenlipdirməklə alınır. P1am istehsalında itlədilir.

STEARİN TURİYUSU oktade- kan turiusu, SN:(SN,)|5SOON —-alifatik sıranın birəsaslı doy- mup karbon turpqusu. Rəngsiz kristal maddədir: 69,62S-də əriyir, 376,1"C- də qaynayır, suda həll olmur,efirdə həll olur. S.t. təbiətdə ən geniit ya- Yılmın ali alifatik turpulardan biridir. S.t.-nun qliseridləri piy BƏ yaqların coxunun əsas tərkib His- səsidir. S.t.-nun qələvi duzları sa- bundur. S.t. ӱzvi sintezdə, analitik kimyada (Sa, Mr, 14 tə"yinində), re- zin istehsalında və s. iplədilir. CTETO3ABPAP (Stegosauria)—ryın- canaqlı dinozavrlar yarımdəstəsi. Yurada və Tabapir dəvrunun əvvəlin-

nə yappamıtlar. Daha qədim S. (steli- dozavrlar) ehtimal ki, əsasən dal ayaq- ları uzərində gəzmi(t, sonrakılar isə Yenidən dərdayaqlı hərəkətə qa- yıtmıtlar. otyeyən, nisbətən ki- cikbatlı nəhəng heyvanlar olmupilar. Beli və quyruqu iri sӱmӱk cıxıntı- larla ərtulubmult. Qalıqları /PPima- li Amerika, Qərbi Avropa, PQimali və PQərqi Afrikada tapılmındır. STEQOSEFALLAR (Eeroserhayya), ertulubailılar — qazıntı suda-quruda yatpayanlar. Kəllə qapa- qı butəev ertuk təpkil etmiii, bə- DƏN İSƏ COX vaxt sumuk qalxanlarla ərtulu olmuqidur. Devon — Triasda yapamınlar. S.-ı muasir və ya ccıl- paqə suda-quruda yaayanlarla muqa- yisə edirlər. Bir sıra S, (məs., le- pospondillər) muasir suda-quruda ya- ilayanlara yaxın olduqundan, S.-ın əksəriyyətini labirintodont dəstə- ustunə daxil edirlər. STEYNBEK (Steinbeck) Uon Ernst (27.2.1902, Kaliforniya, Salinas—20. 12.1968, Nyu-York)—amerikan yazı- cısı. Nobel mukafatı laureatı (92): cSonu bilinməyən carpıtnmar (1936) romanında, FSicanlar və in- sanlar haqqındaq (1937) povestində mutərəqqi sosial problemlər qaldı- rılır. “Qəzəb salxımlarıq (1939) romanında xalqın acınacaqlı Həyatı və mӱbarizəsi əksini tapmınpdır. cTortilya Flet məhəlləsi (1935) ı € KoHcepB Öasapbıə (1945), €lənHəTməH PTərqə tərəfə (1952) və s. romanla- rında burjua mӱhitində ckicik adam- larqın taleyi təsvir olunur. cAy bat- dıq (1942) əntifaitist povesti, €hə- yəcanlarımızın qınlı (1961) sosial- psixoloji romanı var. Əsərləri: Mirvari. Povest, €Yn. duzə, 1980, XI 1, İzbr. proizv., t. 1—2, M., 1981

“ Əd: Fe dorovA. A., Djon Stein- bek, M., 1965: Literaturnal istoril Sove- dinennıx PTtatov Ameriki, t. 3, M., 1979.

STEYNİTS (Z:eyi:2) Vilhelm (14.5 1836, Praqa—12.8.1900, Nyu-York) — pahmat ӱzrə ilk dunya cempionu (1886 —94), pahmat nəzəriyyəcisi. Vyana politexnik in-tunda oxumutdur. 1883 ildən ABİP1-da yapamınpdır. 1886 ildə İ. Tsukertorta qalib gələrək dunya cempionu olmutdur. PQahmat oyununun bir sıra məvqelərini nə- zəri cəhətdən əsaslandırmındır. A. Andersen (1866), M. Ciqorin (1889, 1892), İ. Qunsberq (1890—91), E. PPif- fers (1896) uzərində, Vyana (1873, 1882) və Nyu-Yorkda (1894) kecirilən beynəlxalq yarılllarda muӱhum qələbə- lər qazanmıpdır. S. 1894 ildə dunya cempionu adı uqrunda yarında E.

Laskerə uduzmuptdur. CTE,)Hn EH (Steinlen) Teofil Aleksandr (10.11.1859, Lozanna— 14.

12.1923, Paris)—fransız qrafiki. İsvecrədə doqulmupt, Lozannada rəs- samlıq məktəbini bitirmitdir. 1882 ildən Parisdə yapamıtdır. Əsasən litoqrafiya texnikasında ipləmiit, kitab və jurnallara illustrasiyalar cəkmitdir. S. əsərlərində O. Domye- nin ən”ənələrinə əməl edərək ictimai bərabərsizliyi, mӱharibənin dəhtət- lərini, xalqın inqilabi mubarizəsi- ni əks etdirmitdir (“Tə tilə, 1898, cXilaskar qadınə, 1903, *Qacqınları, ofort, 1916). S. karikatura, plakat və boyakarlıq sahələrində də miunə- mipdir. Həyatının son illərində

4

STEL NƏZƏRİYYƏSİ

Klartezv jurnalında və € hu Manumeə

qəzetində calımmıtpdır.

STEKLӦV Vladimir Andreyevic (9, 1.1864, Nijni Novqorod, indiki Qor- ki 30.5.1926, :

Krım: Leninqradda | dəfn edilmiidir) —sovet riyaziyyat- cısı. Peterburq EA akad. (1912: m. | uzvu 1902): USSR EA akad. (1925). 1919—24 illərdə SSRİ EA vitse-pre- zidenti olmutdur. fi Xarkov r ön- Bü tirmiit 87), bu- rada A, M. "əəə ıı novdan dərs almıpdır,

—

1887 —1906 illərdə həmin un-tdə iiləmit, sonra

Peterburq un-tinə kecmiptdir. Onun təpəbbusu ilə SSRİ EA-nın nəzdində Fizika-Riyaziyyat İn-tu Yaradılmın (1921) və əmruӱnun ən oranın direktoru olmutdur. Bu in-t əsasında 1934 ildə SSRİ EN S. adına Ri- yaziyyat İn-tu yaradılmıtdır. Əsas tədqiqatları riyazi fizikaya və di- ferensial tənliklər nəzəriyyəsinə aiddir. Riyazi fizikaya dair tədqi- qatları istiliyin yayılmasına, fır- lanan cismin tarazlıqına, elektro- statika məsələlərinə və s. aiddir. S. əvvəlçədən verilmiiq ortoqonal funksiyalar sisteminə gərə funksi- yanın sıraya ayrılınlını tədqiq et- midir. Bu tədqiqatın əsasını təph Kil edən ortoqonal funksiyalar sis- teminin qapalılıqı anlayıptını ilk dəfə elmə S. daxil etmiif və nəzəri ipləmiitdir. S. funksiyanın hamar- lanması usulunu vermin (bax Cmekx- lov funksiyası), kvadratura RYeTyp- ları nəzəriyyəsi, elastiklik nəzəriy- yəsi və Hidromexanika sahəsində də tədqiqat aparmındır. S. həmcinin M, V. Lomonosov və Q. Qaliley haqqında kitzbların, P. L. Cebıtev, N. İ. Lobanevski, M. V. Ostroqradski, A, M. “MAnYaom A. A. Markov, A. Puan- kare və C. Tomsonun Həyat və yaradı- cılıqına dair ocerk və məqalələrin, fəlsəfəyə dair cRiyaziyyat və onun bə- iqəriyyƏət YuYH roluq (1923) əsərinin, Amerikaya və geriyə, Təəssuratk (1925) kitabının mӱəllifidir.

Əd. Vladimirov V.S..M ar- k u pp İ, İ., Vladimir Andreevic Stek- ə tanin i orqanizator nauki, M.,

STEKLӦV FUNKSİYASI—veril- mip ((x) funksiyası ucun

F(x, H)= : ka di

bərabərliyi ilə tə”yin edilən xsiya, ua h o rənəp kicikdir ki, (x, x--h) intervalı /(x)-in təyin

oblastından kənara cıxmır. Veril- mip funksiyanı hamarlamaq YHUYH TƏT- biq edilir): belə ki, /(x) kəsilməzdir- sə, F(x, L)-ın tərəməsi /(x)-inkin- dən bir tərtib coxdur. Buna gərə lim F(x, 2)—/(x), yəni S.f. kəsilməz funksiyanın daha hamar yaxınlaidı- rılması ucun tətbiq edilə bilər. /(x) inteqrallanandırsa, F (x, L) kəsil- məzdir. S.f.-nı elmə V. A. Steklov daxil etmitdir (1903). S.f. gə An DƏYİYYƏN UCUN də tə”yin edilə bilər. STEKLOQRAFİYA na steklo— pqupiə -H....qrafiya)— yastı cap prin-

funk-

31

siplərindən istifadə etməklə az ti- rajlı mətn və sadə rəsmlərin capı usulu. S.-da cap forması pqutiə ləvhə uzərində hazırlanır: bunun ucun ləv- həyə əvvəlcə qrunt cəkilir, ssnra onun ӱzərinə orijinal basılır. Qrunt qatının komponentləri ilə orijinal boyaqının qarippılıqlı kimyəvi tə”si- ri nəticəsində capedici elementlər əmələ gəlir. S.-nın məhsuldarlırı az və təsvir keyfiyyəqi aaqı oldu- qundan rotator və rotaprint cap usulları ilə əvəz edilir. -

STEKLOPLASTİKLƏR — doldurucu maddəsi iqutə liflərdən və yapındı- rıcı maddəsi sintetik polimerdən ibarət olan kompozisiya materialları, PQuipə liflər sap, parca, ip, qaytan, kecə və s. pəəklində olur, yapıtidırı- cı maddə kimi poliefir, fenol-for- maldehid və ya epoksid qatranların- dan, cHHCHYM-YƏBH polimerlərdən, poliimidlərdən, alifatik poliamid- lərdən, polikarosdatandan BƏ C. HCTH- fadə edilir. S. çcӱn mexaniki cəhət- dən məhkəmliyi və dielektrik xassələ- rinin yӱksəkliyi, sıxlıqının nisbə- tən az və istikecirmə qabiliyyətinin zəif olması, xarici tə"sirlərə, suya və kimyəvi reagentlərə qariqı: davam- lılıqı xarakterikdir. Hazırlandıq- ları polimerlərin təbiətindən asılı olaraq 60—400"S temp-r intervalında ipylədilə bilər. S. konstruksiya və Teərmoizolyasiya materialı kimi səna- Yenin bir sıra sahələrində geniiy tət- biq olunur. Ondan qayıq, kater, gəmi və raket mӱhərriklərinin korpusları, avtomobil kuzovları, refrijerator- lar, sisternlər, vertolyot pərləri, korroziyayadavamlı borular, mӱxtəlif mapın və cihaz hissələri, kicik bina- lar, hovuzlar və s. hazırlanır, radio və elektrotexnikada elektroizolyasi- ya materialı kimi istifadə edilir. STEKLOTEKSTOLİT (rusca steklo — pqupə -- ttekstolit) — tekstolit neəvlərindən biri. Sintetik qatran hopdurulmuiq pqupə parcadan (doldu- rucu maddə kimi) hazırlanan laylı plastik kӱtlədir. Birlaylı və cox- laylı olur. Toxunma usuluna (məs., kord toxunutlu, kətan toxunuttlu, sə- tin toxunultlu) və tərkibinə gərə bir necə yerə ayrılır. S. istehsalında ipqllə liflərdən toxunmuii, adətən, bir necə qat birlaylı pquptə parca ge-

turulur. S. mӱrəkkəb formalı iri konstruksiya hissələri (məs., gəmi korpusları) hazırlanmasında, elek-

trotexnikada, radiotexnikada (elek- troizolyaşiya materialı kimi) və s. iplədilir.

STEL—bax Stel nəzəriyyəsi.

STEL NƏZƏRİYYƏSİ —ali bitkilə- rinqӱrulutu vəstel (mərkəzi silindr) tipləri ilə qarpılıqlı munasibət prinsipləri haqqında tə”lim. Stelin -cox hissəsini eturucu toxumalar: ksi- lem Xan, və floem (lif) təpkil edir. Əturucu toxumalar mexaniki və parenxim huceyrələrdən ibarət pe- risikllə əhatə olunmutdur. İlkin ta- bıq stelin ətrafında yerləptir.

S.n. haqqında tə”limi ransız -botanikləri F. Van Tigem və A. DUu- lio (1886) yaratmıptlar, stel tiplə- rinin ilk təsnifatını da onlar ver- miplər. S.n. ab ingilis bota- niki Q. Brebner (1902), Amerika bo- taniki E. Cefrinin (1903, 1917) stel tiplərinin əhəmiyyətli surətdə tək- milləpidirilmitn təsnifatında ingi-

32

tpaf etdirildi. Daha sonra S.n. alman alimi V. Simmerman, sovet alimləri K. İ. Meyer və A. L. Taxtacyanın əsər- lərində ingipaf etdirilmiiy, stelin ontӧgenezdə və bitki filogenezində də- yipiklikləri kəstərilmitdir.

STELA (lat. 5eya, yun. 56ey82—sutun) — paquli qoyulmui/, relyef təsvirli Hanı ləevhə. Qədim dunyada (xususilə antik Yunanıstan- da) C. təsirust abidə kimi, eləcə də hər hansı bir Hadisəni (məs., yeni

qanunu) əbədilətdirmək məqsədilə qo- |//Ja

Akkad padipa- Hhı Naramsi- kin Suz tpəhə- rindən tapıl- mhip qələbə stelası. Qır- mızı qumda- pı. E. ə. təqr. 23 əsr. Luvr. Paris.

yulurdu. Muasir incəsənətdə S. for- masından muxtəlif məqsədli abidələr yaradılmasında da istifadə edilir. STELAZİN—bax Triftazin. STELLAJ (alm. Stellage, honnaHı dilində 5ePade, 5(ePep—qoymaq, yer- ləpdirmək)—muxtəlif əiya və mate- rial qoymaq və saxlamaq ucun coxya- ruslu quruluqi. Rəf, qutu, kroniteyn və s. qoyulan bir sıra pplaquli dayaq və ya gicik divarlardan ibarətdir. Yapayınl binaları, anbar, maraza və s.-də qoyulur. Konstruksiya və əl- culəri tətbiq sahəsinə, habelə saxla- nılan ətya və materialın novu, əl- cusu və formasına muvafiq secilir. Yeri dəyitdirilə bilən (dərman, alət ucun) və səyyar S.-lar var CTEnREHBOC (sStellenbosch), C r e z- lenb o:i—Cənubi Afrikada Paleo- lit mədəniyyəti. Yaxınlıqında dai alətləri tapıldıqı Stellenbos m.- nin adı ilə adlandırılmındır. S. Olduvay mədəniyyətini əvəz etmitidir. S.-dan sonra son aiqəl ballanmıpq, bunu da faursmit mədəniyyəti adlan- dırmınlar. Caydapıdan kobud capma alətləri, copperlər, əl capacaqları S. mədəniyyəti ucun xarakterikdir. S. Cənubi Afrikada ipeəl və aipəl devrunu əhatə edir və onun 5 inkimaf ha k muəyyən olunmutdur. İndi vS. mədəniyyəti? termini əvəzinə cCə- nubi Afrikanın ipəl-atpəlgi və ya “Cənubi Afrikanın abbevil-apələi terminləri itlədilir.

Ədl Klark Dj. D., Doistorices- kan Afrika (per. s anql.), M., 1977, Qr o- qorhev Q. P., Paleolit Afriki, v kn. Paleolit mira, L., 1977.

STELLİT (ing. 5:211/(e—firma adı?

. lat. 5(ePa—ulduz) — kobalt əsaslı

təkmə bərk ərintilər qrupunun umumi adı: tərkibində xrom, volfram, sili- sium və s. elementlər də olur. Yuxa- rı temp-rlarda yuksək bərklik xassə- sinə malikdir: yeyilməyə və korroziya- ya davamlıdır. S.-dan matın detal- ları, qaz turbinləri və alət hazır-

kitabəli, Yaxud fi

STELA

lanmasında istifadə olunur. Tərki-

binə kobalt əvəzinə nikel daxil edil-

mii bərk ərintilər stellitə oxiyar

ərintilər adlanır.

STELMAX Mixail Afanasyevic (24.

5.1912, indiki Vinnitsa vil., Dyakov- | nunu TCbli K., — 27.9.1933,

|) Kiyev) — Ukrayna | sovet

yazıcısı. ii USSR EA akad. | (1978). Sosialist ii Əməyi Qəhrəmanı

1 (1972). Lenin a- 171 fatı (1961), SSRİ

Dəvlət mukafatı

(1951) lauratı. Əsərləri 1936 il- dən dərc edilir. İlk hekayə kita-

x... bı (FAqcaqayın pqi-

rəsiə?k))1944 ildə nəpr olunmutidur.*Be- yuk nəsilə (1949—50), *İnsan qanı su deyilə (1957), *“Duz-cərəkə (1959) tri- logiyası,c Həqiqət və yalanı (1961),FSə- nin haqqında duppuncələrə (1969) ro- manlarında Bəyuk Oktyabr sosialist inqilabına qədərki dəvrdə Ukrayna xalqının azadlıq mubarizəsi, 20 əsr Ukrayna kəndinin tarixi inkitpaf mər- hələləri əksini tapmıldır. “Dərd bərəz (1979) romanında muasirlərin mə”nəvi aləmi təsvir edilir. Pye"r topluları, pyesləri, ədəbiyyatiqunas- lıq və folkloripqunaslıq əsərləri var. Uppaqlar ucun də yazmındır. Əsərləri SSRİ və xarici əlkə xalq- ri dillərinə tərcumə edilmiptdir. SSRİ Ali Sovetinin (6—10 caqırıin) deputatı olmutdur. 3 dəfə Lenin or- deni, Oktyabr İnqilabı ordeni, 3 bap- qa orden və medallarla təltif edil- miidir.

Əsərləri: Balaca Alyonka, B., 1969, Ksovh lodskaln—ne vodipa, M., 1972: Mak pvetet, M., .. Sobr. soc., v 5-ti T.,

Əd. Piskunon V., Triloqil M. Stelımaxa, M., 1966, Rudenko-Des- nik A., Vernosth qerogkə, M., 1980: Ham MixaVlo Stelımax, Kiev, 1982,

STEND (ing. stand—na)ar)—1) cəp- gi eksponatlarını, kitab, qəzet, cəd- VƏL VƏ S.-Nİ Duӱzmək ucun ləvhə, da- yaq. 2) Mapın, cihaz və s.-ni yıtmaq və ya sınaqdan kecirmək ucun xususi rypry. 3) Stend atıcılırı ucun id- man meydancası.

CTEHAHAR (Stendhal) |(təxəllusuq əsl alı və familiyası Anri Mari Beyl (Veuye)| (23.1.1783, ı Qrenobl— 23.3. 1842, Paris) — fransız yazıcısı. Vəkil ailəsində doqul-- mupdur. 7 yaqpın- da ikən anasını itirən S. humanist və espublikacı olan babasının hi- mayəsində beyumuti- dur. 1799 ildə hər- bi nazirlikdə qul- luqa girmi, 1 Na- PE = | poleonun İtaliya səfərində (1800) ittirak etmiidir. 1806—14 illər- də intendant kimi Napoleonun bir sıra hərbi səfərlərində, o cӱmlə- dən Rusiyaya yuruzyidə iptirak etmiit, Moskvanın yandırılmasının, Boro- dino deyupqunun, fransız ordusunun Rusiyadan qacmasının iyahidi olmuii- dur. Napoleonun suqutundan (1814) son- ra İtaliyaya getmili, karbonarlar

| FXudbinin xatirələrik (1832)

hərəkatının rəhbərləri ilə əlaqə sax- lamın, italyan romantikləri İLƏ )8- xınlaylpmıi1, . Bayronla gərupqub dostlapmındır. 1821 ildə Fransaya qayıtmıpt, ədəbi həyatda fəal iptirak etmipdir. 1830 ildə əvvəl Triyestdə, sonralar Civitavekkiya (İtaliya) 111.- ndə Fransanın konsulu iptləmitdir. Bir necə gunluyə Fransaya gələn SS. Paris gucələrindən birində qəflətən iflicdən əlmutidur.

S.-ın 200-dən cox ədəbi təxəllusu olmuti, lakin Stendal (alman sənətiqu- nası Vinkelmanın doqrulduru kicik pt.-in adıdır) təxəllusu: ilə məphur- lapmıtpdır. Bir sıra əsəri əlumun- dən sonra nəpr olunmuidur. İlk əsər- ləri musiqiyə aiddir |FHaydn, Mot- sart və Metastazionun Həyatı (1817), “Rossininin həyatıq (1824) və s.Y. C.- ın ədəbi yaradıcılıqı fransız tən- qidi realizminin ilkin mərhələsidir): F İtaliya rəssemlıqının tarixi (c. 1—2), FRoma, Neapol, Florensi- yaz (hər ikisi 1817), *Məhəbbət haq- qındaqk (1822), “Rasin, və PTekspirə (1823—25), FRoma gəzintiləri (1829) və s. kitablarında idealist estetika- ya, ədəbi ehkamlara, epiqoncu klas- sisizmə qariplı cıxmıyz, incəsənətin ictimai vəzifəsini, realizmi, təbii- liyi və həyatiliyi mudafiə etmiii- dir. S. 4 romanın mӱəllifidir: cAr- mansə (c. 1—3, 1827), Qırmızı və qaraz (1831), FParma monastırı (1839), *Lusyen Levenə (1834—36: ilk nəprində *Qırmızı və Atə, 1855, tam nəipri 1929). Həmin əsərlərdə, xu- susilə məphur e*Qırmızı və qara romanında burjua cəmiyYƏətinin ic- timai və əxlaqi curukluyu, Fransa burjua inqilabından sonrakı icti- mai həyat, mӱtərəqqi, inqilabi quvvə- lərlə irtica arasındakı mubarizə əksini tapmıpdır. Həm kəhnə, murtə- ce quvvələrin nifrəti, həm də yeni burjua qaydalarının amansızlıqrı ilə qarıqılaqtan yuksək təbiətli, ba- carıqlı, ehtiraslı gənc nəsil bu mu- barizədə cox vaxt məqlub olur. Hadi- sələrə yanapmada tarixilik, vəziy- yət və xarakterlərin inandırıcı təs- viri, qəhrəmanların psixoloji alə- minə dərindən nufuz etmək, dinamik ehtirasları, aqıl və hisslərin bar- landırı Xuttiləri acıb gestərə bil- mək məharəti S. yaradıcılıqının səciyyəvi cəhətləridir. S. psixoloji romanın ən beyuk ustadlarındandır, O, qəhrəmanlarının (Julyen, Fab-

İ ritsio və 6.) daxili aləmini ictiman

muhitdən, sosial pəraitdən təcrid et- mir. FAnri Bryuların həyatım (1835), avto- bioqrafik əsərləri, FLamyelə (1839— 42, bitməmipdir) romanı və s. əsər- ləri var. O. Balzak, P. Merime, İ. V. Gete, A. S. Putin, L. N. Tolstoy və b. S.-ın yaradıcılıqını yuksək qiymətləndirmiynlər. cVanina ani- Nİz, “Parma monastırın, “Qırmızı və qaragv və s. əsərləri ekranlaqdı- rılmıpdır. Doqulduqu evdə muzeyi yaradılmıldır.

Əsərləri: Qırmızı və qara, B., 1940, axıda Eranın Bi 1969: Sobr. soc,, 1 ar M., 1959, Sobr. soc,, Tr. 1—12, M.,

Əd. Yelizarova M. Y. və bapp- qaları, XTX əsr xarici ədəbiyyat tarixi, B., 1964, Vinoqradov A. K., Sten- nab H eqo vremi, 2 izd., M., 1960: yenə onun, Tri pveta vremeni, L., 1981, Frid L., Stendalı, 2 izd. M., 1967,

STENOKARDİYA

STENDAL (5.(ep4daO—ADR-də, Maq- deburq mahalında təhər. Lixte ca- yı sahilindədir. İri d.y. qoviarı. Əh. 38,9 min (1975). Mapınqayırma və Yeyinti sənayesi, 13—15 əsrlərə aid qotik kilsə var.

STENLİ (Ukalyeu) Henri Morton yəsl adı və familiyası Con Rou- lends (KocLapd5)| (28.1.1841, Denbi, Uels—10.5.1904, London)—jurnalist, Afrika tədqiqatcısı. İtkin dutimuti D. Livinqstonun axtarınında (1871— 72) iptirak etmiiy, Tanqanika gelu Yaxınlıqında ona rast gəlmiit nə onunla birlikdə gelu tədqiq etmiii- dir. 1874—77 illərdə ingilis-ameri-

kan ekspedisiyasının baqicısı kimi |

Afrikanı it.-dən q.-ə kecmipt, Vikto- riya gəlunun təsvirini vermit, Ru-

venzori daq massivini, Eduard və Corc | gəllərini kəpf etmii, Kagera cayı |

nı eyrənmitidir. 1887 —89 illərdə in- gilis ekspedisiyasına baqicılıq edə-

rək Afrikanı yenidən (q.-dən it.-ə) |

gkecərək Aruvimi cayını eyrənmit və Eduard gelunun Nil sisteminə aid olduqunu muəyyən etmitdir.

laləyə S.-nin adı verilmipdir. Ba- kıda olmupdur (1871). STENLİ İYƏLALƏLƏRİ (Zqapyeu EaPv)—Konqo cayının yuxarı axının- da, Zair Resp.-sı ərazisində ipəla- lələr. Ubundu və Kisanqani d-rı ara- sında bir-birindən təxm. 150 km məsa- ədə 7 astanası var. Umumi hyHu. Ü m-ə catır. H. M. Stenlinin izərə- inə adlandırılmındır. TENLİVİL—Kisanqani nin 1966 ilədək adı.

pqəhəri-

STENO QANUNU—bax Kristal bu- caqlarının sabitlik qanunu. CTEHOBAT HEYVANLAR (iyn. ste-

—

pӧz—məhdud -- bakhӧz dərinlik dənizlərdə məhdud diapazonlu dərin- likdə yapayan Heyvanlar. S.H. dəniz- lərin muəyyən bir zonasında (məs., litoral, batial, abissal) yapayırlar.

Onların əksinə olaraq evribat hey-

təlif dərin- .H.-ın yayılma

vanlar dənizlərin m liklərində yaplayır. arealı: məhduddur. STENOBİONTLAR (yun. stenös— nap, Məhuya--biön, biöntos— )ama)an) — yalnız ətraf muhitin nisbətən sa- bit təraitində yapaya bilən heyvan və bitkilər. Bə”zi ,S. ucun ətraf muhi- tin hər hansı bir amili (məs., qida) məhdud ola bilər. Batqa S.-ın yalpa- ma və yayılması eyni vaxtda bir necə amillə məhdudlatmıstdır. S.-a MƏT yən bir nəvun nӱmayəndələri ilə bir- gə yapamaq qabiliyyəti olan bir cox parazitlər və simbiontlar (bax LPa- razitizm, Simbioz), okeanın dərin qatlarında, maqaralarda, rutubətli subtropiklərdə, yuksək daq r-nların- da yapayan heyvanlar aiddir. S. evri- öuoumnapna Dinə edilir. | STENOQALİN HEYVANLAR (yun. 522- pӧz—dar, məhdud -- ha |Nlozv—duzlu )— suda AŞA artıb-azalmasına dəzməyən su heyvanları. Dənizdə və tpirinsu həvzələrində yaxpayan heyvan- ların coxu S.H.-a aiddir. S.H. evri- qalin hey arla muqayisə edilir. STENOQR AFİYA (yun. stenös—nap, sıx--...qrafiya)—xususi ipyarə, qı- saldılmıpd səz və səz birlətmələri sistemlərinin kemayilə itifahi nit- qi qısa və iti sӱr”ətlə əks etdirən ya- zı usulu. Adi yazıya nisbətən S. ya- 3biHbi dəfə sur”ətləndirir. S.

AS E—3, “, 9

Konqo ca- yının yuxarı axınında bir necə ppə- |

Tiron notları, v.ə.Təsr

C.Ӱnllis 1602 Mniiltara

F.N. Habelsberger, 1834, Almani ya

C.R.Qreqq,40880, AB bpvf dil

M.M.Mvanin, 1858 , Pycala

VDSS 1933, rus variantı, SSRİ

ad

VDOQ, Azərb. varkantı, Azərb. Ob

22. 72, 02”

qədimdən (Afinada e.ə. 350 il: Qədim Romada e.ə. 1 əsr—Tiron notları) mə”- lum idi. cS.ə terminini elmə 1602 ildə C. Uillis (İngiltərə) gətirmint- dir. Muasir S. əsasən kursiv (S. Bord-

)y— li, İngiltərəs 1789) və həndəsi (C.

Uillis, 1602) sistemlər tipinə ay- rılır. Həndəsi sistem nisbətən qısa- səzlu dillər (məs., ingilis, fransız, turk, ispan), kursiv sistemi isə uzun- sezlӱ dillər (məs., slavyan, skandinav, alman) ucun qəbul edilmitdir. Kur- siv sistemində samitlər uçcӱun itarə- lər birlətdirici xətlərin geməyi ilə uzlaqpdırılan adi yazı element- lərindən geturuluӱr. Həndəsi sistem- də ipyarələr Həndəsi fiqurlardan iba- rət olub, birlətdirici xətlərsiz bir-birilə uzlaidırılır. S.-nın orfoqrafik, fonetik və digər sis- temləri də var. SSRİ-də M, İ, Lape- kin DƏ, n. İi. ə (1922), H. H. Cokonon (1924) nə 6. tərəfindən ə sistemlər yaradılnızndır. URMİK RSFSR-də N. N. KOLO- un sisteminə əsaslanan vahid dəvlət

. (kursiv) sisteminin (VDSS) tət-

biqi haqqında qərar qəbul etmindir (1933). Bu sistemin uӱstunluyu S. nəzə- riyyəsinin nisbətən sadəliyində, ya- zının standartlapmasında, xətsiz kaqızdan istifadə etmək imkanın- da, hər dilin əz xӱsusiyyətini nəzərə almaqda, yazının durustluyundədir. Azərb. S.-sı da VDSS əsasında qu-

lmutdur. | OTENOQRAFİYA MAPYINI —ste- noqrafiya çcun yazı mapını. Steno- qramları maqınla yazarkən xususi stenoqrafiya iparələrinin yerinə adi hərflər və ya hərf birləptməsi (ak- kord) iplədilir. Stenoqram ensiz (eni bir necə sm) kaqız lentə sə sətir (lentin eninə) cap edilir) be- ləliklə hər bir sətirdə bir Hərf və

| Ah 3 () 5041." (27 m. ADI 16L-104) 2UNCUZ abc detfEhilklminop 416) 7922,

rsfTFve ph yge1ppr

46/77 Zə səsi 2.0. —

ysh 6 kn | Tr

Kay ə aba Var

biqəudəjnmzmıy ni lm on odu rst yy

33 y2 2” amfcus

causa

TİL 1

006 501 5171 51

AN s /us əzӱ

r rrs ss (İV vv xy”z “zentrum

(1

m n s sh hsave rainy money

Sovetsnan molodemı nastogcivo OVLADəVakT ZnanilmI

A ef

İttifaqı sulhui dayaqıdır

Sovet

ya bir akkord Yerlətir. S.m.-nda um sur"əti dəq-də 120 və daha cox səzə bə- rabər olur. Əl ilə yazılan stenoqram - dan fərqli olaraq mapın stenoqra- mını hər stenoqrafist oxuya bilər. Səsin maqnit yazısı texnikasının inkitpafı, xususilə diktofonun mey- dana gəlməsi ilə əlaqədar olaraq 20 əsrin 50-ci illərindən S.m.-nın bura- xılını dayandırılmındır.

CTEHO3 (iyn. stenösis—napanMa, ste- poz—dar, sıx)—borulu orqanların mənfəzinin, yaxud fizioloji dəlik - lərin daralması. Anadangəlmə (in- kipaf qusurları), yaxud qazanıl- mıpp olur. çalicəsi: cərra- hun usulladır (bəzi çrək qusurların-

da dəlikləri genəltmək, plastik ope- rasitla və s.). TENOKARDİYA (yun. stenös—nap,

sıx --Kaqdyqa—urək), dəp inaqı, det anginası-–-urəyin itpemik xəstəliyinin ən cox yayılmıql klinik forması. Urək, yaxud dəi nahiyəsin – də (bə”zən sol qola, ciyinə də kecir) sıxıcı, basıcı tutmalarla muӱppa - yiət olunur. İlk dəfə 1768 ildə in – gilis həkimi U. Geberd təsvir etmitn-

dir. Gərginlik və sakitlik S.-sı ayırd edilir. Gərginlik C.- sında tutmalar gəzitidikdə, yaxud

gərgin fiziki iti gerduӱkdə, isti otaq- dan soyuqa, kӱlək tutan yerə cıxdıq- da bat verir, sakit vəziyyət aldıqda kecib gedir. Sakitlik S.-sında aqrılar hec bir fiziki, yaxud si- nir gərginliyindən asılı olmur, əsasən yuxuda tutur, xəstə aqrıdan yuxu ayılır. Tutmalar gərgin- lik S.-sında olduqu kimi bir necə dəq.-dən sonra (nitroqliserin, yaxud validol icdikdə) kecib gedir. Ref- lektor vegetativ pozqunluqlarla (də- rinin rəngi avazıyır, soyuq tər, nəbz zəifləyir və s.), slektrokardioqra-

34

Fik dəyinikliklərlə mupaynət olu- pur. Sakitlik S.-sı gərginlik S.-sın- dan daha qorxuludur. S. miokard in- farktı ilə nəticələnə bilər.

S. tutması ӱrəyə tac damarlarla gələn qanın miqdarı ilə urək əzələ- sinin ehtiyacı arasında uyqunsuz- luq, yə”ni kəskin koronar qan dəvra- nı catınmazlıqı. nəticəsində batp verir. Əsasını tac damarların ate- rosklerozu, kollagen xəstəliklər, aortanın sifilisi və s. təpkil edir. Bu orqanik xəstəliglərə damarların funksional (spazma) pozqunluqları- nın (hipertoniya) qopulması, ya- xud ӱrək əzələsinin oksigenə olan tə- ləbatının artması (məs., aqır fi- ziki ii) aqrıya səbəb olur. Tutmalar damarlarda morfoloji dəyitiklik olmadıqda da, spazma nəticəsində bal verə bilər, məs., reflektor S.- da (xolesistitdə, mə”dənin və oniki- barmaq baqırsarın xora xəstəliyində) S. tutmaları kardialgik aqrılar- dan (mӱxtəlif xəstəliklər, məs., nev- rozlar, miokarditlər, perikardit- lər, osteoxondroz və s. nəticəsində urək nahiyəsində ba verən aqrı tut- maları) fərqlənir. Mualicəsi: əmək, istirahət və yuxu rejimini tən= zimləmək, pəhriz mualicəsi, papiros muali-

cəkməmək, sanatoriya-kurort cəsi, tutmalara qaripı dərmanlar (va- lidol, nitroqliserin və s.). Urəyin

xronik ippemik xəstəliklərində da- margenəldən dərmanlar (papaverin, noppa, intensain, depo-nitroqlise- rin və s.).

Əd.: Urək-damar sistemi xəstəliklə- ri və onların qarpısının alınması, B., 1980, Mlsnpikov L. A., Mete- lipa V. İ., Differeninropvannoe le- cenie xronicesgkoN itemiceskonN bolez- ni serdia, M., 1974: İstamanova T. S.. Doroxonvn P, N., İoffe M. Q., Xroniceskan itpemicəeskal bolezih serlda, L., 1977 (önön., Kopkymiko O. V., Serdecno-sosudistal sistema i voz-

rast, M., 1983,

STENOTERM HEYVANLAR (yun. 5(e- poz—dar--(hqӧəpe— istiy)—yalnız MY- əyyən və ya az dəyinkən temp-rda yaqpa- maq qabiliyyəti olan dəniz və torpaq heyvanları. Muhitin temp-runa yİFyH- latan S.H.-da həmin muhntin temp-ru

muxtəlif nəv ucun mӱxtəlifdir: is- be

tisevən heyvanlar yalnız nisbətən yuk- sək temp-rda (adətən, 202 S-dən az ol- mayan), soyuqsevən heyvanlar aiqaqı temp-rda (bə”zən 0*S yaxın) yaptaya bilərlər. S.H. evriterm Heyvanlarla mӱqayisə edilir.

CTEHOTÖH ORQANİZMLƏR (Yun. 5(epӧv—dar --(ӧroz—yer)—məhdud ya- iza yıml yerinə alıpmın heyvan və bitkilər. S.o.-ə bitkilərdən qum aka- siyası, cil (qumotu), mərcanı, ladan- kolu və s., heyvanlardan nazikbarmaq sunbulqıran, əb və s. aid- dir. Adətən, S.o. stenobiontlar da olur, lakin mӱhitin bir cox amillə- rinə gərə bə”zən stenobiontluq evri- biontluqla əlaqədardır. S.o. evritop orqanizmlərlə muqayisə edilir. STENOFAGİYA (yun. 5(elbv—dar 4- rhağeyp—yemək, ceynəmək) — Heyvanla- rın bir nəv qida (monofagiya), yaxud onun bir cox nevləri hesabına qida- lanması (oli jiya).

STENSİL, stensel (uHK. stencil— izablon, trafaret)—qısa (200 iiarəyə- dək) və təkrar olunan mətilərin.capı YHYH YHBaH mapınlarında istifadə

STENOTERM HEYVANLAR

olunan cap forması: duzbucaqlı (Y8ə- kildə kicik, yastı ləvhədən ibarət- dir.

STEPAN RAZİN—bax Razin Stepan Timofeyevic.

STEPAN RAZİN—Azərb.SSR Lenin (Bakı iqəhər sovetliyi) r-nunda HiTT (1936 ildən). S. R. qəs. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən (Sabuncu) c.-da, Abieron y-a-ndadır. Təkrar xammal istehsalı f-ki, N. Nərimanov al. Bakı istehsalat trikotaj birli- yinin filialı, 9 orta, 2 texniki-pe- iyə məktəbi, texnikumlar, 2 kitabxa- na, pionerlər evi, utpaq və stomatolo- ji poliklinikalar, infeksion uttaq xəstəxanası, qadın məsləhətxanasıt, vərəm dispanseri, rabitə qovtpaqrı var. Qəsəbəyə Stepan Razinin

və s. adı verilmiyidir. STEPANAVAN (1924 ilədəkCalal-

o rn y)—EpM.CCP-nə məhəp. Crena- navan r-nunun mərkəzi. Dzoraget ca- yının sahilindədir. Yuksəktezlikli avadanlıq, pivə, yaq-pendir z-dları, corab, xalca, tikiii, mebel f-kləri: zoobaytqarlıq sovxoz-texnikumu, xalq teatrı, S. P/aumyanın ev-muzeyi var. Stepan PQaumyanın ipərəfinə adlandı- rılmıqtdır.

STEPANAKERT (1923 ilədək Xan- kəndiy)y—Azərb.SSR də ipəhər (1923 ildən). DQMV-nin mərkəzi. Bakı— Tbilisi d.y. Yevlax—S. qolunun son məntəqəsi. Aeroport. Yevlax—Lacın— Naxcıvan avtomobil yolu kənarın- da, ,Qarqar cayı sahilində, Qarabar silsiləsinin 1i, ətəyində, Bakıdan 329 km aralıdır. İqlimi mulayim- istidir. Orta temp-r Yanvarda—0,22Ş, iyulda 22,4*S-dir. İllik yaqıntı 535 mm. 8 /

S. Azərb.SSR-in Sovet hakimiy- yəti illərində yaradılmınt və inki- ilaf etmii sənaye mərkəzlərindəndir. DQMV-nin umumi sənaye. məhsulu- nun Yarılan coxmunu verir. Yungul (Qarabaq ipək kombinatı, ayaqqabı və tikiii f-kləri, xalca e"malatxana- sı) və yeyinti sənayesi (tərab a-ny, sӱd və ət kombinatları və s.) inki- iaf etmiidir. Elektrotexnika (ipıq texnikası avadanlıqrı), avtomobil tə"miri və asfalt-beton z-dları, me- l f-ki, tikinti materialları, sə- naye, istehsalat və tədris-istehsalat kombinatları, elektrik iəbəkəsi və s. var. Yevlax—Naxcıvan qaz kəməri S.- dan kecir.

PQəhərdə pedaqoji in-t, muçəllim- ləri təkmilləidirmə in-tu, sovxoz- texnikum, tibb, 2 musiqi, orta texni- ki pepqə, utqaq incəsənət məktəbləri,

Stepanakert pəhərindən gərunusi,

texniki məktəb, tarix-elkəpunaslıq muzeyi, dram teatrı, konsert zalı, Azərb. Yazıcılar İttifaqının Dar- lıq Qarabaq filialı, vil. kitabxa- nası, qın və yay kinoteatrları, mə- dəniyyət sarayı və s, var. S.-də “Sove- takan Karabaxv və “Sovetski Karabaxə vil, qəzetləri nəiqr olunur, yerli ra- dio verilinləri studiyası fəaliy- Yət gəstərir. S.-də 800 carpayılıq 68 xəstəxana, 35 feldier-mama məntəqəsi, 2 dispan- ser (dəri-zehrəvi, vərəm), sanitari- ya-epidemioloji st., 210 Həkim, 540 orta tibb itcisi var (1983). Stepan PTaumyanın izərəfinə ad- landırılmhpiydır. STEPANAKERT DRAM TEATRI, .Qorki ad, Stepanakert Devlət Dram Teatrı–—20-ci illərdə Stepanakertdə həvəskar dram dərnəyi fəaliyyət gesqtərmitdir. 1932 ildə Bakı Erməni Teatrının aktyo- ru K. Alvaryanın rəhbərliyi ilə Ste- panakertdə Devlət teatrı təpkil edilmiiq, həmin il cMuhasirəq (V. Vaqariyan) pyesinin tamapası ilə teatrın acılını olmutdur. 1949 il- də Bakı Erməni Teatrının kollekti- vinin ӱzvlərindən Q. Arutyunyan, A. ar iman yan, T. Saakyan, B. Oaciyan və b. S.d.t. truppasına kecmipllər, Teatrın inkitpafında ilk illərdə burada fəaliyyət gəstərən rej. K. Alvaryanın, aktyorlardan A. Melik, Asya və Armen Mirzoyanlar, Q. Ca- noyan, Jasmen, L. Yeramyan, A. Voskane Yan, S. Ovanesyan, İ. Dəlixanyan, M. Beroyan və b.-nın xidməti var. Teat- rın repertuarına glassik və muasir erməni, Azərb., rus, xarici elkə dra- maturqlarının pyesləri daxildir. Ən Yaxtı tamapaları: cPepo (Q. Sunduk- yan), c Xaosə (A. Hlupsan3sanə), ebarna- cap dayıə (A. Paronyan), *FƏldurulmuli geyərcinə (Nar-Dos), cHamletə, *“Olel- lov (V. Pekspir), “Həyatın dibindək (M. Qorki), “Sevilə, “1905-ci ildəa, cAlmasa, c“Yaparqı (C. Cabbarlı), “Va- qifə (S. Vurqun), *Bahar suları və cSən həmipqə mənimləsənə (İ. Əfən- diyev), c“PQərqin səhəriq (Ə. Məmməd- xanlı), “Ailə namusu (H. Muxtarov), cAiləq (İ. F. Popov), “Bir: dam al- tındaə. (Q. Boryan), c“Qayınanaq (M. PQamxalov) və s. 1933 ildə teatrın truppasına gərkəmli erməni aktyoru apazyan rəhbərlik etmiti, o, də. rada Hamlet, Otello və s. səhnə obraz- larını yaratmılldır. Muxtəlif il- lərdə teatrda M. Korqanyan, T. Mel- kumyan, N. Ovsepyan, O. Karapetyan və b.cıxıqi etmiilər. Teatrda aktyor- lardan Azərb.SSR xalq artistləri b Keeopkx fan, M, Ba- lasanyan, Asa- turyan, B. Ovci- yan, Azərb. SSR əməkda artist- ləri . Qalstyan, M. Arutyunyan, M. ikaelyan, S. Am- zoyan, PT. Qriqor- yam, A, KaaymlaHn, L. Sarkisyan və 6. fəaliyyət gestə- rir (1983). Teatrın bap rej. A. Ovsep- | Yan, bal rəssamı s Satryandır. “Pərəf nitanız ordeni ilə təltif edilmitdiır (1982).

STEREOAVTOQRAF

35

Stepanakert dram teatrı. Tamaptalardan səhnələr: 1. e€Hamycə (A, Ill unpnanaanə):

2. :Dairəni genipləndirinə (İ. Qasımov): Z. *Gəlirli yerə (A . c Qıp naqıdıq? (V. Pekspir).

Ədl Quliyev N., Dostluq və qar- daplıq səhnəsi, B., 1979: Alaverdan İ., Stepanakertskin qosudarstvennın ar- manskiN dramaticeskin teatr im. M. Qorıkoqo, B., 1982,

STEPANAKERT KURQANLARI Azərb.SSR Stepanakert ip. yaxınlı- qında Eneolit və Tunc dəvrlərinə aid arxeoloji abidə. Bir necə kurqandan ibarətdir. 1938—39 illərdə bə"zi kurqanlar tədqiq edilmiptdir. Kurqan- altı dəfn kameraları dairə forma- lı (diametri 4,5 m-dək) olub, dayaz xəndəklə əhatələnmipdir. Kameraya ip.-dən enli sal datla ərtulmui gi- ritp yolu var. Kameralar e.ə. 5—3-cu minilliklərdə Zaqafqaziyada geni Yayılmıtpt Yapayıtl binalarını xa- tırladır. Coxtəbəqəli S.k. kollek- tiv dəfn adəti ilə səciyyələnir. Əlu- lərin uӱstu gil və xırda cay dapları ilə ertulmuӱtdur. E.ə. 3-cuӱ min- illiyin əvvəllərinə aid (ilk Tunc devru) təbəqədə (Kur-Araz mədəniyyə- tinin ilk mərhələsi) upqaq və yaqiplı- lar birgə dəfn edilmipdir. Bu, kur- qanların ailəvi və ya qəbiləyə məxsus dəfn yeri olduqunu gestərir. Ailə- nin (qəbilə) uzvləri sol və ya saq yanı ustə bukulu, yaxud oturdulmun, ar- saqqallar (qəbilə bapcıları) isə ar- xası ӱstə uzadılmıpt vəziyyətdə dəfn olunmuplar. S.k.-ndan dap gurzlər, mis xəncər tiyələri, datp Həvəng, ox ucları, sumuk alətlər, qızıl mun- cuq və asmalar, muxtəlif keramika nӱmunələri və s., həmcinin heyvan su- mukləri apkar edilmitdir.

Əd. Qummelı M. İ., Raskopki v Naqorno-KarabaxskoN avtonomnon o6b6- Un m ə q.. İzvestin AzFAN SSSR,

STEPANAKERT PEDAQOJİ İN- STİTUTU, Sovet Azərbayca- nının 60 illiyi ad.—1973 ildə V. İ. Lenin ad. –nin Fi- lialı əsasında yaradılmındır. 4 fa-

3*, c, 9

—

N. Ostrovski):

kӱltəsində erməni dili və ədəbiyyatı, Azərb. dili və ədəbiyyatı, tarix, ri- yaziyyat, fizika, ibtidai təhsil pe- daqogikası və metodikası, umumi tex- niki fənlər ӱzrə mӱtəxəssislər ha- zırlanır. Qəhsil erməni və Azərb, dillərindədir. İn-tun muasir texni- ki avadanlıqla təchiz olunmun la- boratoriyaları və kabinetləri var.

1984 ilədək əyani və qiyabi ite”bələ- 8

rini 3,5 mindən cox mutəxəssis bitir- mipdir. İn-tda 2,4 min tələbə təhsil alır, 113 muəllim, o cӱmlədən 3 e.d., 40 e.n. və dosent dərs deyir (1983/84). STEPANAKERT RAYONU —Əsgəran ra Ai dər 1978 ilədək adı. STEPANY AN Nelson Georgiyevic (15.3.1913, Asəp6.CCP-nn Pulpla “m.— 14.12.1944, Latv, Taus.

SSR-in Liyepaya 1. yaxınlıqında) iki dəfə Sovet İt- tifaqı Qəhrəmanı (23.10.1942 nə 6.33.

5

1945, elumundən sonra), podpolkon- HHK 1932

ildən Sov.İKP uz- vu. 1925 ildə Ba- kıya gəlmipt, neft- ayırma z-dunda (in- diki Sov.İKP 22- ci qurultayı al.) ipləmitdir. Bakı- da hərbi məktəbdə oxumu:i, 1935 ildə Bataysk Mulki Hava Donanması mək-

ini bitirmi, təyyarəci-tə”limatcı ipləmitdir. 1941—44 illərdə Odessa r-nunda, Baltik donanmasının HHQ tərkibində manqa, komandiri kimi dəyӱtplərdə iptirak etmipdir. S.-ın komandanlıq etdiyi

polk təqr. 1500 deyupt ucupqu kecir- ( MHL,

UD Si, Dutimən gəmisini ba- tırmıpi, təyyarəsini vurmutdur. PTəxsən S. 239 deyuti ucupqu kecirmizn- dir. 1944 il dekabrın 14-də S.-ın bapcılıq etdiyi hucumcu təyyarəci-

i- nun mərkəzi.

eskadrilya, polk 6

lər Liyepaya yaxınlıqında 6 duӱtimən gəmisini batırmıtdı. S. bu deyutidə igidlik gestərmip və qəhrəmancası-

| na həlak LU ə dəfə Lenin or- ayraq

deni, 3 Qırmızı ordeni və me- dallarla təltif edilmiidir. Ad. k-z, məktəb, gӱcə, gəmi və s. var. PTupla, Yerevan, Liyepaya ip.-lərində bustu, Bakıda Sov.İKP 22-ci qurultayı ad. neftayırma z-dunda S,-ın barelyefi olan memorial ləvhə qoyulmutdur.

ƏƏ,: Abbasov M. H., Sovet İttifa- qı Qəhrəmanı Nelson Stepanyan, B., 1975: Dvajdı QeroİN Sovetskoqo Sooza N. Steə panan. Sb. dokumentov i materialov, Ere"= van, 1968,

STEPANOV Aleksandr Avakovic (1908, Azərb.SSR Valrut r-nunun Mӱlkçdərə k.—18.12.1976, Sumqayıt)— Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1948). 1932 ildən Sov.İKP uzvu. Əmək fəa- liyyətinə 1921 ildən bailamın, 1932— 66 illərdə Hadrut, Arqcabədi və Jda- nov r-nlarında k-z sədri, kənd sove- tinin sədri, qəsəbə sovetinin sədri, pambıq məntəqəsinin mudiri və s. ii1- ləmitdir. 1947 ildə pambıqcılıq sa- Həsində yuksək əmək gəstəricilərinə nail Olmutdur. 1966 ildən İttifaq əhəmiyyətli fərdi pensiyacı idi,

STEPANOVA Angelina Osipovna (d. 23.11.1905, indiki Xabarovsk əlkə- sinin Nikolayevsk-

Amur it.) — rus

sovet aktrisası.

SSRİ xalq artisti

1960). Sosialist

Əməyi Qəhrəmanı

(1975). SSRİ Dəv-

lət mӱkafatı lau-

ı reatı (1952, 1977). = 1952 ildən Sov, “ə İKP uzvu. 1924 = ildən Moskva Bəda-

Ye Teatrının ak- SEN R ipncacbi ibip. C.-HbiH ifası ucun zahiri ifadə vasitələ- rinin dəqiqliyi və lakonikliyi, psi- xoloji dərinlik, intellektuallıq və s, səciyyəvidir. Rolları: Zinaida (*Dayımın yuxusuz, F. Dostoyevski), İrina, a (*Uc bacıə, cQaqra- İb”, A. Cexov), Lida (4Platon Kre- cetə, A. Korneycuk), kralica Yelizave- ta (“Mariya Stuartə, F. LPiller), Patrik Kempbell (“Sevimli yalancı, C. Kilti), Koltsova (4“Fəvqəl”adə sə- firə, A. və P. Tur) və 6. Kinoda cə- kilmippdir. 2 dəfə Lenin ordeni, Oktyabr İnqilabı ordeni, 2 balpqa or- den və medallarla təltif edilmitdir. STEPNYAK — Qazax.SSR Kokcetav vil.-ndə belə Enbekiildersk r-nu-

TOMOÖH/ TƏ"MHPH 3 Ay

Bap. STERADİAN (İyH. stereös—qHCMH, həcmi, fəza-Hradian) — cisim buca- rının əlcu vahidi. Qəpəsi ətrafın- da bu bucaq xaricinə cəkilmin —.. radan radiusunun kvadratına bərabər səth ayıran cisim bucaqıdır və ster ilə iparə edilir. Tam sfera 4l ster cisim bucaqıdır. CTEPEO... (iyu. stereös—MəhKəM, sa- it tutumlu, məkani)—mӱrəkkəb sez- lərin tərkib Hissəsi:z Həcmlilik, ya- xud məkan bəlgusunun məvcudluqunu clopoumerpatla), sabitlik, dan- milik (məs., stereotip) bildirir. STEREOAVTӦQRAF (stereo...-av- to... E...qraf)—fototeodolitlə plan- almada alınan əkillərin qra- fomexaniki usulla iplənilməsi, bun-

MƏC,,

- ə = kə ə

A Mr gu

36 CTEPEOBOPY

ların plan və ya xəritəsinin tərtibi dir). S.p. kartoqrafiyada, astronomi- ucun universal stereocihaz. Obyekti yada, kristalloqrafiyada və s.-də TaT- iki mərkəzi proyeksiyadan ortoqonal biq edilir (bax Kartoqrafik proyek- proyeksiyaya gecirərək, uyqun roma mə- cu?anap). killərdən içaları ufuqi və paquli STEREOEFFEKT (stereo... -- lat. muӱstəvilərdə almaqra imkan yaradır. eyqəssiz—tə”sir, nəticə)—obyektin iki S.-ı koordinatoqrafla birləndirərək mustəvi perspektiv təsvirinə bax- qrafiki usulla muxtəlif miqyaslı maqla onun həcmli (fəzavi) qavranı- ran tərzi edilir. pı, Bunun ucun hər gəz yalnız bir STEREOBORU—binokulyar perisko- təsviri germəlidir: təsvirlər gəz- pik optik cihaz. İki okulyarlı baxın: dən elə məsafədə yerlətdirilməli- boruşundan, tutqacdan (bərgidicidən), dir ki, eyniadlı nəqtələrə muvafiq limbdən və ucayaqdan ibarətdir: 10— baxın pquaları kəsiisin: pqəkillər 20 dəfə beyudə bilir. Stereobazisi miqyasca bir-birindən 1624 -dək fərq- 2 lənə bilər. Birbata, əks və sıfır S.-lər olur. Birbaia S. obyekt nəqtələrinin fəzadakı həqiqi vəziyyə- tinə mӱvafiq olub, sol və saə ipəkil- Stereobərӱ: lərə uyqun olaraq sol və saq gezlə ba- . 41--baxıi bo- XIldıqda yaranır. PPəgillərin yeri- – rusu: 2—tut- Nİ qaripılıqlı dəyitiidikdə əks S — tac 3—limby alınır. Onları 902 deəndərdikdə isə — 4—ccayaq, 5— sıfır S.-i (təklin yastı qavranı- baxım boru- ppı) bap verir. Stereoskopdan istifa- EE” 5 də S.-in alınmasını asanlatdırır. Dr rəli STEREOİZOMERLİK, fəza izo- —— araqatı: A— Merliyi—izom-rliyin bir nə- = ppaquli tupla- Vӱ. İzomer maddələrin molekulla- = “MA YUYH CƏBHİ- DbiH Ha atomların bir-biri ilə ra- = yə mexanizmi, bitə qaydası eyni ikən, onların fə- — i— okulyarlar za dӱzulutunun muxtəlif olması. “ ala" İki cur S. mə”lumdur: 1) sis-trans- . sı: 10—yuxa- Nzomerlik və ya həndəsi izomerlik, rı (hesabla- optik izomerlik. Bax həmcinin may sonsuz Stereokimya. = vint baraba- STEREOKİMYA (stereo,..-Hkimya)— nız 7//—apa- kimya elminin bir cahəcu, molekulla- ə | vu) Galan rın fəza qurulullunu, həmin qurulu- la ə CD SƏ n maddənin fiziki xassələrinə “era İİyisnşdı rl ii gəm (statik. S.) və reaksiyaların istiqa- - məti ilə sur”ətinə (dinamik S.) tə”- (mutahidə aparan iki nəqtə arasın- sirini eyrənir. Əsas eyrənmə obyekt- dakı məsafəsi) dəyipkən olduqu ӱcӱn ləri uzvi maddələr, qeyri-uzvi mad- təsvir stereoskopik, yə"ni həcmli alı- dələrdən isə kompleks və kompleksda- nır. S.-dan sıqınacaq yerlərindən xili (gəlbətinvarı və ya xelat) bir- dӱilməni mutpahidə etmək, məhəlli əsla Lin ə sini o . Paster Bər eyrənmək və s. ucun istifadə olunur. mutdur . Mçasir S.-nın muhum s EREOQRAFİN PROYEKSİYA — sahəsi konformasiya analizidir. S. sfera və mustəvinin nəqtələri ara- fəza izomerliyini də (Stereoizomer- sındakı uyqunluq. Belə alınır: sfe- lik) eyrənir. Muasir S.-da fiziki- a ӱzərindəki S nəqtəsindən batla- kimyəvi və fiziki usullardan genin rın S.p.-nın mərkəzi) onun digər istifadə edilir, məs., molekulda nəqtələri OS radiusuna perpendi- atomların necə yerlətdiyini eyrən- kulyar və S nəqtəsindən gecməyən (adə- mək ucun rentgenoqrafik və elektro- tən sferanın O mərkəzindən, yaxud noqrafik usullarla atomlararası mə- SS” diametrinin S” ucundan gecən) safələr və valent bucaqları mçəyyən muӱsqəviyə pqualarla proyeksiyalanır. edilir. İstər sintetik polimerlərin Bӱ zaman sferanın S-dən fərqli hər (məs., polistrol, polipropilen, buta- nəqtəsi mӱstəvinin M” nəqtəsinə diep kaucuku və s.), istərsə də təbin kecir: belə UD AlL qarpılıqlı bir- irimolekullu birlətimələrin (polisa-

qiymətlidir nəqtəsi istisnadır: xaridlər, zӱlallar, təbii gaucuk və

| “əs x = s.) xassələri, eləcə də dərman prepa- ratlarından bir coxunun aktivliyi molegulların fəza quruluqpundan cox — asılı olduqundan, polimerlərin is- tehsal texnologiyası, bioximya, mo- legulyar biologiya, farmakologiya və s. ucun S.-nın bəeyuk praktik əhə- miyyəti var.

Əd.Potapop V. M., Stereoximin, ah ə Ay M,, 1975, TepHedü A., Sovremennan or- cӱnki mӱstəvidə ona uyqun nəqtə yox- qaniceskal ximil, v 2-x t., per. s anql., dur). S.p.-nın əsas xassələri: 1) Sfe- M.. 1981. ra uzərindəki Q cevrəsinə mӱstəvi STEREOKİNO, stereoskopik uzərində Q” cevrəsi, S neqtəsindən kin o—tamatacıda ekranda təsvir gecən cevrələrə isə duz xətlər, ra- olunan obyektləri həcmli kimi qav- diusu sonsuz beyuk olan cevrələr ramaq təsəvvuru (illӱziyası) yarat- (iqəgildə u və u”) uyqundur: 2) S.p. maqa imkan verən kinematoqraf no- ilə yaradılan uyqunluq konform uy- vu. S.-nu cox vaxt həcmli və ya uc- qunluqdur (bax Konform in"ikas), elculu kino da adlandırırlar. Tə-

I

r

yəni bucaqlar saxlanılır (sfera bii iqəraitdə insanın hər gəzu həcm-

ӱzərindəki. MMC bucaqı mustəvi li cismi ez rakurs bucaqı altında ӱzərindəki 1.”M”M” bucaqına bərabər- gerur və bir gezuӱn tor təbəqəsində

əks olunan təsvir o biri gezun tor tə- bəqəsində əks olunan təsvirdən fərq- li alınır. Bu təsvirlər disparat- lıqı ilə fərqlənir, yə”ni təsvirlə- ri ust-ustə qoyduqda ozum bir- birinin ustunə duiqmur. Eninə dis- paratlıq (yə”ni gəz bəbəklərini bir- lətdirən xətt boyu konturların duz gəlməməsi) nəticəsində təbii fizi- oloji stereoeffekt meydana cıx- dıqı ucun insan cisimlərin fəzada bir-birinə nəzərən yerini MYƏ))ƏH- ləixdirir, onların həcmi, relyefi və s. əlamətləri barədə təsəvvur əldə edir. S. vasitələri, film ayrı-ayrı iki nəqtədən cəkildiyi ucun, tamaila- cıya ekrandakı eyni obyekti hər gez- lə ayrılıqda gərməyə imkan verir. Bunun ucun film stereoskopik usul- la cəkilir və stereoskopik kinopro- yeksiya aparatları ilə proyeksiyala- nır. Həcmli təsviri gərə bilmək ucun bəzən muvafiq separasiyaedici Op- tik vasitələrdən (məs.., gezlugdən) is- tifadə olunur. Holoqrafiyaya əsas- lanmaqla S. cəkilini "*/zərində ii

aparılır. | STEREOKOMPARATOR (stereo...-- komparator) — stereofotoqrammetrik cihaz: -qoppa aerofotopəkildən eyni nəqtələrin dӱzbucaqlı koordinatları- Hbi (7, U), parallakslar fərqini, uzu- nuna və eninə parallakslarını təyin etmək ucundur. stereotopoqrafik planalmada, fototrianqulyasiya itəbə- gələrinin sıxlatdırılmasında, fo- toteodolitlə planalmada və s.-DƏ cox genin itplədilir.

STEREOMETR (stereo...-- ...metr)— yer səthindən, havadan və kosmosdan cəkilmini ipəkillərin stereoskopik mutpahidəsi zamanı elcmə ucun ii1- lLədilən optik-mexaniki cihaz. Topo- qrafik xəritə tərtibində, relyefin təsviri və depifrlənməsi, fotoqram- metrik iplər aparılarkən aeropiəkil- dən əlculər gəturmək YÜYH, 1:25000 və kicikmiqyaslı aerofototopoqrafik planalmada itlədilir. STEREOMETRİYA (stereo... -- ... metriya)—elementar həndəsənin His-

səsi, fəza fiqurlarını eyrənir (bax

Planimetriya).

STEREOMUNTƏZƏM POLİMER- LƏR—xətti makromolekulu eynitip- li kimyəvi bəndlərdən (halqalardan) ibarət olan polimerlər. Onlarda bəndlərin fəza konfiqurasiyaları (eyni və ya muxtəlif ola bilər) qanu- nauyqun surətdə muəyyən ardıcıllıq- la duzulmulpdur. S.il. iki qrupa: izotaktik və sindiotak- tik polimerlərə ayrılır. İzotak- tik polimerlərdə eynitipli yan əvəz- ləyicilər makromolekulun əsas karbon atomları silsiləsindən gecən xəyali mustəvinin bir tərəfində, sindiotak- tik polimerlərdə isə, əks tərəfində yerlətir. S.p., yan əvəzləyiciləri in- zamsız surətdə yerlətmit eynitərgkib- li ataktik polimerlərdən həm kristallatma dərəcəsi, həm də fizi- ki, mexaniki və termik xassələrinin yugsəkliyi ilə fərqlənir. CTEPEOHPO )EKTOP (cmepeo ...-- nar. proyıcıo—Hpənn aTbiıpaM)—crTe TO- qrammetrik cihaz. 39-dək meyl buca- qına malik aerofotopəkillərə əsasən topoqrafik xəritənin tərtibində iii- lədilir. Yer səthinin modeli S.-da cevrilmin (dəyipdirilmiti) ppçala- rın proyeksiyası prinsipinə əsasən alınır. S.-u prof. Q. V. Romanovski

STERİLLİK

37

təklif etmipdir: qısa olaraq SPR

STEREƏS STEREOSKOӦP (stereo... -- ...skop) —yer səthinin və mӱxtəlif obyektlə- pə piəkillərinə baxmaqla onların əcmi (ucelculu) təsvirini gərmək ucun iplədilən optik cihaz. S. əca- sən aeropəkilləri və kosmik iəkil- ləri depifrləmək ӱcun iplədilir. Əsas nevləri: portativ S. (celə dapı- na bilən və cibdə gəzdirilən S., ste- reoskopik eynəklər), stolustu S. (qur- qusuz S., binokulyar hissəli S. və s.)

S. | ayə HL İZ

tamapacıda təsvirlərin muptahidə- si zamanı dərinlik və həcmilik təəs- suratı yaradan televiziya sistem- ləri. Həcmilik təəssuratı gərmənin binokulya xassəsinə əsaslanır. Odur ki, S.t.-da eyni bir obyektin təs- viri bir-birindən muəyyən məsafədə yerləttmiti elə iki mevqedən (verili- ppin bazisi) verilir ki, nəticədə o6- yektin stereocutunu təpil edən iki təsvir alınır. Qəbul zamanı tamalta- cıya stereocutun təsvirləri gezlərə ayrı-ayrılıqda (sol gəzə sol təsvir, car Kəsə isə saq təsvir) tə”sir edir. S.t,-dan kutləvi televiziya veriliii- lərində (hələlik iplənmək uzrədir) və mӱxtəlif praktiki əhəmiyyətli tət- biqi sahələrdə istifadə oluna bilər. STEREOSKOPİK FOTOAPARAT —

bir obyektin stereocut əmələ gətirən:

2 pəklini eyni vaxtda cəkmək . fotoaparat. S.f. bir-birindən 65 mm məsafədə (insan g bəbəkləri arasındakı orta ədə) yerlətən iki identik obyektivlə təchiz kur : STEREOSPESİFİK no İ ER- LƏİYMƏ—fəza qurulupu yuksək də- rəcədə nizamlanmıqtl polimerlərin (stereomuntəzəm polimerlərin) sinte- SHHH TƏ Ki edən polimerlətmə. STEREOTİP (stereo...-- yun. Sӱrov— numunə, surət, forma)—hundur capda cap formasının (yıqı və klipe) su- rəti, qalınlıqı 2 mm-dən 25,1 mm- dək olan levhələr ptəklində hazırla- nır. 18 əsrdə meydana cıxmıpdır. Coxtirajlı nəprlərdə genipt istifa- də edilir. Hazırlanma tsuluna gərə S. tekmə, qalvanoplastik (və ya elek- trolitik) və preslənmipt olur. Mate- rialı metal, polimer və ya onların qarıptıqından ibarət olur. Cap ma- pplınının TİPİNƏ uyqun olaraq yastı (tigelli və ya yastı cap mapqınları ucun), yaxud qevsvarı (rotasiya ma- anə ucun) pəkildə hazırlanır. STEREOTİPİYA, poliqrafiya- Dd a—coxnusxəli nəprlərin capı ucun Hundur cap ması surətlərinin (stereotiplərin) hazırlanması. Ste- rezin levhə pəklində və ya silindr

issəsi formasında olub mətbəə ərin- tisindən, misdən və s.-dən, həmcinin plastik əə və ya rezindən hazırla- nır. Uc

elektrolitik və presli. Birinci usulda matrisaya mətbəə ərintisi tə- gur, soyuduqdan sonra orijinalın rel- yefli formasını alırlar: ikincidə qalvanik vannada matrisa tzərinə me- tal təbəqəsi (mis, nikel, dəmir) toP- lamaqla stereotip ucun ӱst capedici təbəqə əldə edilir: uucuncu csulda isə stereotip almaq ucun matrisaya qız- dırılmıq halda pres altında plas- tik gӱtlə ləvhəsi sıxılır.

S. məhsuldarlıqı yuksək olan ro-

tasiya cap mamınları çcun )Ma-

. usulu məvcuddur: TƏKMƏ, -

lar hazırlamaqa, eyni cӱr forma- surətlərdən eyni zamanda bir necə ma- pında cap etməyə imkan verir. Mat- risaları uzun mӱddət saxlamaq mum- kun olduqu ucun S.. kitabların təkrar capını asanlaidırır.

STEREOFONİYA (cmepeo... “ yun. rhӧpe— səs)—səs mənbələrinin fəza- da paylanması effektini saxlamaqla səsin elektroakustik cihazlarla etu- rulməsi və ya yenidən səsləndirilməsi. Səs mənbələri fəzada paylandıqda in- sanın epitmə aparatı onların mux- təlif yerdə olduqunu təyin edir məs., orkestrdə musiqi alətlərinin yerini muəyyənlətdirir). radio- qəbuledici və kinofilmi mupayiət edən ucadandanıtlan səsi yalnız bir istiqamətdə pqualandırır və real ha- disəyə uyqun radiotranslyasiya zamanı fəza effekti yaranmır. S. verilii- lərin təbiiliyini artırır. orkestrin səsini və musiqi alətləri- nin yerləpməsini təbii vermək ucun

uc mikrofon ufuqi mustəvidə (qulaq.

mənbəyin paquli mustəvidə yerdəyiti- məsinə az həssasdır) orkestrin yer- ləpməsi boyunca bir-birindən muxtə- lif məsafədə qoyulur. Hər koda gucləndirici qopulur və siqnal uca- dandanıtana ulur. Ucadandanı- pan uyqun mik nların qəbul etdiyi səsi canlandırır və orkestrdə musiqi alətlərinin yerləpqməsinə uyqun fəza effekti yaranır. S. stereofonik ki- no, stereofonik səsyazma və stereofo- nİK səs veriliptində iq edilir. STEREOFONİK RADİOVERİLİ —dinləyicidə səsin tonu, tembri və gurluqu ilə yanatı, səs mənbələrinin yeri haqqında da təsəvvur yaradan pro- qramların radno ilə veriliti. Bu cur verilitdə səslənmə təbii xarak- ter alır (bax Binaural effekt). Adətən S.r. ultraqısa dalra diapa- zonunda aparılır. S.r. proqramı iki kanal ilə verildikdə dapıyıcı tez- lik vericidə tezliyə gərə kompleks stereofonik siqnalla modulyasiya edilir. SSRİ-də cpolyar diyi yalı sistemə tətbiq edilir. S.r.-in qəbulunda stereofonik radioqəbuledi- cilərdən istifadə edilir: kvadrafo- nik (4-kanallı) S.r. yaradılması is- tiqamətində təkmillədirilir. STEREOFONİK SƏSYAZMA fono- qramı yazılma vaxtı səs mənbələri- nin yerləmə istiqaməti haqqında in- formasiyaya malik olan səsyazma nə-

Səaslandirimə Uckanallı sterqofonik səsyazma və səs- ləndirmə sxemi: 7—mikrofon: 2—sosyaz- ma kanalı: 3—səsdapıyıcıy 4—səsdatpı- yıcının Hərəkətinin imanı .. zı cıqırı: 6—fonoqram: 7—səsləndirmə H

la

kanalı: 8—səsucaldan. vӱ. Belə yazının səsləndirilməsində cox təbiilik olur. Bu .. fekt yazmanın m lpən mikrofon larla aparılması və yazının muxtəlif nəqtələrdə yerlət- dirilmin reproduktorlarla (onların

Məs., 6

əlif mevqelərdə yerlə- yala

sayı kanalların sayına bərabərdir) səsləndirilməsi nəticəsində alınır. Kanalların sayı panoramlı və geniit- formatlı kinoda cox (bepi), stereofo- HHK MƏHHƏT anapaTnapbın na (MATHHTO- fon, elektrofon, qəbuledici və s.) isə adətən iki getuӱrulur. 20 əsrin 70-ci illərindən məmpət aparatlarında 4- kanallı kvadrafonik səsyazmadan is- tifadə edilir. | ST REOFOTOQRAMM ETRİYA —fo- toqrammetriyanın belməsisz qopa aero- otopəkillərdən istifadə edərək, tə- HH və sun"i obyektlərin həndəsi xas- sələrini eyrənir. Əsasını stereosko- pik mutpahidə təpkil edir. . Me?- marlıqda, intaatda, təbabətdə, hərbi- mӱhəndis iplərində, kosmik tədqiqat- larda və s.-də tətbiq olunur. STEREOCUT—eyni obyektin iki gӧrmə nəqtəsindən cəgilmiiy iki təsvirinin irlətməsi. S.-ə baxarkən (belə ki, hər gəz bu təsvirlərdən yalnız birini gersun) obyektin həcmli (stereosko- pik) pəkli gərunur. S.-dən stereoki- noda, ster toqrafiyada, stereosko- pik televiziyada, Həmcinin elmi məq-

sədlər n istifadə edilir. STERİL HEYVANLAR, mikrob- suz Hheyvanlar—viruslar, həm- cinin makroparazitlər daxil olmaq- na 6 mikroorqanizmlərdən azad olan heyvanlar. S.H. yetipdirməyə 19 əsrin sonunda cəhd gestərilmitdi. Hələ L. Paster “Heyvanların həyatı mikrobsuz mumkundurmu?ə sualını meydana atmındı. 20 əsrin 40-cı il- lərində Amerika alimi C. Reynirs əməkdapları ilə birgə subut etdilər ki, S.h.-ın inkitpafı və coxalması ccun əlveritli sun"i ptərait yaratmaq olar. İmmunologiyada, bakteriologi- yada, virusologiyada, parazitologiya- da, eksperimental biologiya və tibbin digər ələrində S.H.-dan istifadə olunması cox məhsuldar nəticə verdi və 20 əsrin 60-cı illərində mustəqil elmi fənnin —qnotobiologi- yanın yaranmasına səbəb oldu. S.H.-ı balanı dan steril su- rətdə ayırmaqla (histerotomiya, his- terektomiya), yaxud həptərat və quppla- rın zərərsizlətdirilən yum parı- nı yıqıb sonradan inkubasiya etməklə alırlar. Dorulanadək bala steril ol- mupsa, bu halda heyvan steril sayı- lır. Qnotobiologiyanın mə"lumatları gəstərir ki, təbii ptəraitdə normal mikroflora simbioz orqanizmlər ucun zəruridir: bu sahib orqanizmi vita- minlər, aminturtular və həzm r- mentləri ilə tə"min edir. SSRİ-də ilk S.H. N ildə alınmıtn ə STERİLİZASİYA (var. sterilis—

| sonsuz)—1) Muxtəlif maddələrin, əpt-

yaların, ərzaq məhsullarının və s.

canlı mikroorqanizmlərdən tam tə-

mizlənməsi. Yӱksək temp-r, mayeləri" filtrdən kecirmək S.-nın ən cox Ya- yılmıt usuludur. S. operasiya ota- qında, anti klər qablapdırı- lan sexlərdə ultrabənevitəyi myana- rın geməyi ilə aparılır. Kosmik gəmilərdə də S. tədbirləri gərulur. ) Cinsi S.—cinsi unksiyanın ormonal tənziminin saxlamaqla in- sanı doqrum qabiliyyətindən cərrahi yolla ət etmək.

STERİL TOR—muxtəlif əmi- rın sterilizasiyası ucun ipplə- dilən aparatlar. Avtoklav, quruducu

ikaf və s. S.-lar mə”lumdur.

STERİLLİK (lat, sterilis—xəscyə,

38 STERİNLƏR

sonsuz, barsız)—cinsi yetkinliyə cat- kicik S. Azərb.SSR-də daha cox ya- mısi fərdin cinsi coxalmaya qadir yılmıtdır. Adətən, adalarda koloni- olmaması. Botanika və bitki- ya halında coxalır. Bakı arxipela- cilikdə “S.ə, insan və heyvanlara qının Gil və baiqa adalarında Ya- aid edildikdə cdəlsuzluk? kimi ii- payırlar. Yerdə duzəltdiyi yuvaya, lədilir. Tibdə və mikrobio- adətən 3—4 yumurta qoyur, 2—3 rtə logiyadacS.ıterminindən mçhit- kurt yatır. Xırda balıq və su onur- də, orqanizmdə, yaxud hər hansı ma- qasızları ilə qidalanır.

terialda canlı mikroorqanizm və ya STEROİDLƏR —kimyəvi təbiətinə ge- onun sporlarının olmadıqını xarak- rə izoprenoidlərə aid olan ӱzvi bir- terizə etmək ucun istifadə edilir. ləpmələr sinfi. Siklopentanperhid- STERİNLƏR, sterollar—ste- rofenantren (perhidrosiklopentanfe- roidlər sinfinə mənsub polisikl nantren— A. Lenincerə gərə) nuvəsi- spirtlər. Canlı təbiətdə geniiy ya- nin (steranların) tərəmələridir. Ste-

ılmıtdır. S. uzvi həlledicilərdə roidlərin mӱxtəlif nəvləri canlı əll olan, suda isə həll olmayan op- təbiətdə genip yayılmıttdır, onlar tik aktiv, kristal maddələrdir. S. mikroorqanizmlərdə, bitkilərdə və

mikroorqanizm, bitki və heyvanlarda heyvanlarda rast gəlir.

skvalen karbohidrogenindən əmələ gə- Muhum təbii S.-dən ed turptula- lir. Molekullarında 27—29 karbon rını, kipi və qadın cinsiyyət hor- atomu olur. İnsan və heyvanlarda ən monlarını, bəyrəkustu vəzinin qabıq muhum sterin—xolesterin, gəbə- maddəsi hormonlarını gestərmək olar. ləklərdə, o cӱmlədən xəmirmayada ən Yuksək bioloji fəallıqa malik olan KEHHHI yayılanı—erqosterin, bitki- bə"zi maddələr buraya aiddir. Bu bir- - isə fitosterinlər qrupuna mən- lətmələr S.-in bir sinfi olan ste- su Yalan və stiqmasterindir., rinlər (xolestrin) mӱstəsna edilmək- Ali heyvanlarda S. sinir toxumala- lə, huceyrədə cuzi miqdardadır.

rı, qaraciyər, sperma uӱceyrələri

və s.-də olur. Xolesterin, erqosterin her, s anql., M., 1974: Berezov T. T., və f-sitosterindən sənaye miqyasın- Korovkin B. F., Bioloqiceskal xi- da steroid hormonları və O qrupu vi- min, M., 1982.

taminləri alınır. | b

CTEPRHHT (unx. sterling)—1) 12 əsr- STETOSKOP (yun. 5(2(hoz—kəeks, si- dən penninin ing. adı: 14 əsrin so- nə, də ...skop)—insan və heyvan or- nundan funt sterlinq birlətməsin- qanizmində ӱrək tonlarına, tənəffus də istifadə edilir. 2) ilis sik- və s. təbii səslərə qulaq asmaq ucun gələrinin qanunla muəyyən edilmikt iiylədilən tibbi alət. 1816 ildə aus- (916 2/3), kultasiya diaqnostika usulunun bani-

Ədl. Lenindjer A., Bioximil,

probu: qızıl sikkə probu |

gəli sikkə ər S ). si fransız həkimi R. Laennek (1781— STERLİNQ ZONASI—bax Balyu- 18 kəpf etmitdir. |

ta zonaları. STEFAN DӰİYAN (təqr. 1308—20.12.

STERLİTAM AK—Bapq.MSSR-də pqə- 1355)—Serbiya kralı (1331 ildən), hər. Sterlitamak r-nunun mərkəzi. 1345 ildən car. S. Bizansla uzunmud- Belaya cayında gəmi dayanacaqı. D.y. dətli mӱharibələr nəticəsində Ser- cr. Əh. min (1983). Kimya və ma- biya ərazisini xeyli genitləndirmiiz itınqayırma sənayesinin muhum mər- və Serb—Yunan carlıqını yaratmıpp- kəzidir. Yungul sənaye, pedaqoji in-t, dı. 1345 ildə Serbiya arxiyepiskop- Ufa neft in-tunun umumtexnika-fa- luqunu patriarxlıq, ezunu isə cserb- kӱltəsi, 8 orta ixtisas məktəbi, dram lərin və yunanların carı e”lan et- teatrı, əlkəpqunaslıq muzeyi var. miidi. 1 ildə dərc etdirdiyi 1919—22 illərdə Bapq.MSSR-in pay- Stefan Dumanın Qanunnaməsi feodal taxtı olmupdur. 1766 ildə salın- qaydalarını məhkəmləndirməyə yənəl- mıpdır. = dilmiindi. CTEPH (5seqpe) Lorens (24.11.1713, STEFAN DUİYANIN QANUNNA- İrlandiya, Klonmel—18.3.1768, Lon- MƏSİ —orta əsrlərdə Serbiyada qa- don)—ingilis yazıcısı. Sentimen- nunlar məcmuəsi. Serbiya carı Ste- talizmin gerkəmli işma əndəsidir. fan Dumanın (1345— 1355) təpəbbu- Kembric un-tinin ilahiyyat fakul- su ilə 1349 il yırqıncaqrında qəbul təsini bitirmip (1738), kepiplik edilmitdi (1354 ildə əlavələr olun- etmipdir. “Centlmen Tristram PTəen- mupdu). 24 siyahısı devruӱmuzədək dinin Həyatı və mulahizələriə (c. catmıpdır. S.D.q. hakim feodal sin- 1—9, 1760—67) əsəri 18 əsr ailə-məi- fi daxilindəki, həm də bu siniflə pət romanı Den əəbi yenəlmindir. kəndlilər və devlət hakimiyyəti ara- cFransaya və İtaliyaya əl sında qaripılıqldı munasibətləri səyahətə (1768 manında mutləqiy- təsbit edirdi. əsə ra “ə ə əksini tapmıpn- STEFAN — BӦLTSMAN QANUNU— dır. cYorikin eyudləriə (c. 1—2, tarazlıqda olan pqualanma enerjisi- 1760—69) psixoloji manı var. nin həcmi sıxlıqının (r==a1Q", a— Əsəri: Fransaya və İtaliyaya sen- sabitdir) və onunla baqlı olan ipça- timental səyahət, B., 1973, buraxma qabiliyyətinin ((=oT", 0— Əd.: Pıxlı İ. və baptaları, XUPT Stefan-Boltsman sabitidir) muctləq əsr xarici ə yat tarixi, B., 70: temp-run (T) 4-cuӱ dərəcəsi ilə mutə- Elistratovza A,, AnqliaskiV roman nasibliyini gəstərən qanun. Mutləq əpoxn Prosvepdenil, M., 1966. qara cisim ucun doqrudur. Bu qanun STERNALAR (Bkeqaplae)—qaqayılar Y. Stefan təcrubədə (1879), L. Bolts- fəsiləsinə aid yarımfəsilə. Bədəni- man isə nəzəri (1884) olaraq almıpl- nin uz. 20—55 sm olur. Qanadları dı. S.—B.q.-ndan yӱksək Təmirların nazik və uzundur. Dimdiyi duz və əlcӱlməsində istifadə olunur. | itidir. Sur"ətlə ucur və yaxpı uzur. STEFAN--BӦLTSMAN SABİTİ SSRİ-də "kə mənsub 10 nəvu, o (o)—fiziki sabitlərdən biri, mut- cumlədən Azərb.SSR-də 4 cinsə mən- ləq qara cismin tarazlıqda olan iqua- sub 8 nevu var. Sahil qutilarıdır. lanma enerjisinin həcmi sıxlı- ay S.-ı, Xəzər “S,-ı, aqyanaq S, və qInı muəyyən edən qanuna daxildir

(bax Stefan—Boltsman qanunu), =

(5,67032 :-0,00071)-10 8 vt/(me?-K*)

== (5,67032 = 0,00071) :109 er? / (can . sm?.K*). STEFENSON, Stivenson (Bbe- rhepzop) Corc (9.6.1781, Nortamber- lend, Uaylem—12.8.1848, Cesterfild, Tepton-Haus)—buxarla iiyləyən d.Y. nəql.-nın baqilanqıcını qoymu(l in- gilis konstruktoru və ixtiracısı. 1814 ildən parovozqayırma ilə məii qul olmuzidur. S. orijinal konstruk- siyalı mə”dən lampasını ixtira et- mii (1815), Nyukaslda dunyada ilk parovozqayırma z-dunun əsasını qoy- muidur (1823). Həmin z-dda onun pəh- bərliyi altında cəkilən Darlinqton— Stokton d.y., sonra isə Mancestr və Liverpul arasındakı d.Y. YUYH na rovoz duӱzəldilmiidir. S.-un təklif etdiyi d.y.-nun eni (1435 mm) Qərbi Avropa d.y.-larında ən cox yayılmıllq enuyAYP. Əd: B Stefenson, STEFFENS (Steffens koln (6.4.1866, San- 1936, Kaliforniya, armel)—ame- rikan publisisti. 1900-cu illərin əvvəlində e“Zibil epələyənləri ədəbi hərəkatına bapcılıq etmitdir. eİllə- hərlərin rusvaycılıqı (1904), aGay- idarə uqrunda izə, (1906), “İntpaatcıları (1909) kitablarında burjua devlət aparatı, inhisarcıla- Yə fırıldaqcılıqı ifipa olunur. 919 ildə Moskvada V. İ. Leninlə gerutimutidur. 30-cu illərdə kommu- nistlərə yaxınlalmınt, faiizm təh- lukəsinə qaripplı cıxmındır. cAvto- bioqrafiyamə (1931) əsəri var.

Əsərləri Razqrebatelh M., 1949, Malıcik na lopadi, L., 1955.

STEXİOMETRİYA (yun. *osheyop —ilkin, əsas--...metriya)—kimyəvi reaksiyaya girən bəsit və murəkkəb maddələrin kutlələri (həcmlərn) ara- sında miqdari nisbətlər haqqında təlim. c“S.ə terminini elmə alman kimyacısı İ. Rixter daxil etmipdir. S.-nın əsas muldəaları Avoqadro qa- nununa, Gey-Lussak qapununa, Həndəsi nisbətlər qanununa, kutlənin caxnaH- ması qanununa və ekvivalentlər qanu- nuna əsaslanır. Stexiometrik hesab- lamalar kimya texnologiyasında və me- zı giyada genmi tətbiq edilir. STEC) gӧ, Boris erieyevic (5.8. 1891, indiki ula vil,, anovo k,— 2. 4.1969, Moskva) — . “ӧn hidroaeromexanika və istilik texnika- sı sahəsində sovet alimn. SSRİ EA akad. (1953, m. ӱzvu 1946). Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1961). Lenin mu- kafatı laureatı | (1957), CCPH Dev- lət mukafatı lau- reatı (1946). 1921 ildən prof. N. Y. Jukovskinin izagirdi olmutdur. Moskva Ali Texniki Məktəbini bi. tirmiidir (1918). S. aviasiya muhər- Re İSTİLİK və qazodinamik ablanması nəzəriyyəsinin, həmcinin muhərriklərin yerustu və Hund. xarak- teristikalarının qurulması metodi- kasının yaradıcılarından biridir.

irqinskib V. S., Djordj 1781—1848, M.—L., 1964.

Cozef Lin- ansisko—9.8.

qrAzi,

Əsərlərinlə ilk dəfə hava-reaktiv hə- rəkət nəzəriyyəsini ipərh etmitdir. 2 dəfə Lenin ordeni, 2 batqa orden və medallarla təltif olunmupdur. Əd.: C uev F., Creukun, M., 1979.

STİBİN, 5IN.—pis iyli rəngsiz qaz: —18"C-nə qaynayır, —88*S-də əri- yir. Stibium ərintilərinə turpqular- la tə”sir etdiklə əmələ gəlir. Asan- lıqla alıpqıb yanır. Cox zəhərlidir. STİBİUM (lat. Stibium), a HT H- M o H, Sb—kKHM)ƏBH eneMeHT. Eeseum- lərin dəvri sisteminin U qrupun- dandır, at.n. 51, at.k. 121,75, gӱmupqu- boz metaldır. Təbii S. iki davamlı izotopdan: 1245 (57,2596 ) və :235H (42,7576 ) ibarətdir. 20-dən cox ra- RHOAKTMB izotopu mə lumdur. Onlar- dan ən muhuçmləri :225H, 1245 H və zər izotoplarıdır. Metal S. insana cox qədimdən mə”lumdur: eramızdan Hələ 3 min il əvvəl Babilistanda ondan qab-qacaq hazırlayırdılar. S. nis- bətən nadir tapılan elementdir. Yer qabıqında miqdarı 5.1077994 -dir. S.- un 100-dən artıq mineralı var. On- lardan ən cox yayılanı və sənaye əhə- miYYƏTİ olanı stibnit və ya antimo- nitdir 5I,53 (bə”zi PQərq əlkələrin- də ondan surmə adı ilə qapı və kir- nikləri qara rəngə boyamaq ucun isti- fadə edilir). Metal S.-un boz, qara və sarı allotropik modifikasiya- ları var. Bunlardan yalnız boz kri- stal S. davamlıdır. S.-un sıxlıqı (20“S-də) 6,69 q/sm2-dir, 630,5*S-də əriyir, 1635 1-10*S-də qaynayır, kev- rəkdir, deyulub yastılana bilir. Me- xaniki xassələri saflıq dərəcəsin- dən asılıdır. Kimyəvi cəhətdən qey- ri-aktivdir. Birlətpmələrində əsa- sən --5, 1-3 və —3 valentlik KƏCTƏ- rir. Havada adi | pqəraitdə dəyitmir, qızlırıldıqda yanıb 5I,O:, Sb,O, və 5I:O, əmələ gətirir. Stibium 3-ok- sid 5I,Oz aq rəngdə bərk maddədir, amfoter xassəlidir, əsaslılıqrı us- tunluk təpkil edir: stibium 4-oksid sb,O, uc—və betpvalentli S.-dan iba- ət davamlı birləitmədir: stibium -oksid 5I,O. turiqu xassəli sarım- tıl tozdur. S, un suda az həll olan stibit (metaantimonit, N5HO,), sti- bat (aHTMMOHaT, HSbO.) və perstibat (perantimonat, N5HO,) turpularının duzları mə”lumdur. S. tioduzları olan ə nitlər və tioantimo- HaTnapnaH (Məc,, NaSbS, nə NaSbO:) S. istehsalında istifadə. edilir. S. metal, əsasən, lehim, mətbəə ərintilə- ri, kabel ertuyu, antifriksion ərinti- lər, akkumulyator ləvhələri və s, ha- zırlanmasında iplədilir. bir- ləpqmələrindən optik iquliə, keramika, plastik kutlə istehsalında, uzvi sin-

tezdə, -qəczacılıq, toxuculuq, rezin, lak-boya sənayelərində, pirotexnika- da və s, istifadə edilir. S, və onun

duzları zəhərlidir.

Ədə Qlinka N. L., Obixal ximin, L., 1980, SaviipkiNn E. M., Burxa- "ə - Tr. S., Redkie metallı i splavı, M.,

STİBİUM FİLİZLƏRİ—stibiu- mun sənayedə istifadə edilməsi tex- niki cəhətdən mumkun və iqtisadi cə- hətdən əlveripli olan təbii mineral aqreqatları. Əsas mineralı antimo- nitdir. S.f. 5I, Si, Ne, Av və Ee-un mӱrəkkəb sulfidləri (cemsonit, tet- raedrit, livinqstonit və s.), “eləcə

bin la ransa

STİRLİNQ DUSTURU

də 5f-un oksidləri və oksixlorillə- ridir (senarmontit, nadorit). 5I-un miqdarı lay filiz kutlələrində 1 1096, damar filiz kuӱtlələrində 3— 5096, orta hesabla O0— 2096 olur. Al- caq temp-rlu hidrotermal məhlulla- raz suxur catlarını doldurması, əmcinin suxurların stibiumlu mi- nerallarla əvəz olunması nəticəsin- də əmələ gəlir. Yataqları SSRİ, Cin, Yaponiya, Əlcəzair, Mərakei vəs. əl- kələrdə var. Kapitalist elkələrində və inkitpafda olan əlkələrdə S.f.-nin ehtiyatı 1,6—1,8 mln. ”tt-dur (1974), STİBİUMLU ƏRİNTİLƏRtərki- binlə stibnum (5) olan ərintilər. 5I qurqupun, qalay, bismut və bə”zi bati- qa metal ərintilərinin tərkibində olur. Qurqutpun və qalayın S.ə.-inə podiipnik (bax Babbit) və mətbəə ərintisi aildir. Bismutun (8896) 5 (1296) ilə ərintisi ez nadir maq- nit xassələri ilə secilir. Az miqdar- da 5I əlavə edilməsi qurqutpun və qa- layın bərkliyini artırır. Yarım- gecirici elementlərin geciriciliyi- ni muəyyən həddə catdırmaq və s. yuyH 56-dən legirləyici əlavə kimi isti- falə sir. : CTVI BEHCOH (Stevenson) Eana?) Envur 21 1900, Los-Anceles — 14.7.196. ondon)— ABT1P siyasi xadimi. İxti- sasca huquqiqunas odmutdur: 1933 il- dən dəvlət. aparatında muxtəlif vəzi- fələr dapımındır. 1941—44 illər- də dəniz nazirinin xususi kəməkci- si, 1945 ildə Dəvlət katibinin kə- məkcisi, San-Fransisko konfransın- da (1945) ABPQ numayəndə heyətinin muppaviri olmuptdur. 1949—53 il- lərdə İllinoys ptatının qubernatoru idi. 1952 və 1956 illərdə Demokrat- lar partiyasından prezidentliyə na- mizəd gestərilmitdi. 1961—65 il- lərlə AB1P-ın BMT-də daimi numa- yəndəsi idi. STİVENSON (ötevenson) Robert Lyuis (13.11.1850, Edinburq—3.12.1894, Samoa, Upolu a.)—ingilis yazıcısı. Milliyyətcə potlanddır. Macəra ədə- biyyatının gərkəmli nӱmayəndələrin- dəndir. “Yeni ərəb gecələriz. (1882) adlı ilk hekayələr kitabında arzu ilə gercəklik arasındakı ucurum fikri əksini tapmıtdır. *Dəfinələr adası (1883), *FOqurlanmıtq (1886), cDoktor Cekil və mister Haydın, qə- ribə əhvalatı (1886), “Qara oxı (1888), cBallantrenin sahibi? (1889), FKat- rionam (1893) və s. romanlarında ta- mahkarlıq, varlanmaq ehtirası pislə- nilir, insana inam, yuksək . mə”nəvi keyfiy ir onlara qarpiı qoyulur. Əsərləri SSRİ-də, dəfələrlə nər edilmii və ekranlapdırılmındır. Əsərləri: inələr adası, B. 1974, Sobr. soc. , t. edi ə Ədə Urnov M. V., Na rubeje veə- kov, M., 1970: Oldinqton R., Sti- venson, M., 1973.

STİL (541) Andre (d. 1.4.1921, Hop departamenti, Ernyi)–-fransız yazı- cısı, publisist, Qonkur akademiyası- nın ӱzvӱ (1977). SSRİ Devlət muka- atı İ. 1942 dk

-NIN 3v 90— 69 illərdə FKP MK ə : nəz Ha- Məzən Sab MK uzvu), 195059 illərdə chumaniteə9nin redaktoru olmuzndur. F İlk zərbək ( 195 1—53 rpxsokulac . nın, *Bir-birimizi sabah sevəcəyikə (1957), *Ucqung (1960), *Saatın son cə- rəyim (1962), FAndrsı (1965), bKim-

” ticəsində Qonorinin əmri ilə

dir? (1969), eKyaxy ənundəki dostə (1977) və s. romaklarınılııı (1961), “Səhvən verilmipt gulə (1973) və s. hekayə toplularının muəllifidir. Zəhmətketlərin Həyat və - mubarizəsi yaradıcılıqının əsas mevzusudur.

Əsərləri: İlk zərbə, B., 1956, Roman=—Son. Rasskazı, M., 1978.

STİL—bax Uslub.

STİLB (yun. 51bӧ)—parıldayıram, ipıq sacıram)—SQS vahidlər sis- temində parlaqlıq vahidiy sb və 5 ilə iparə olunur. S., hər sm?-i ona perpendikulyar istiqamətdə 1 kandel ipqıq quvvəsi verən bərabər ipıqla- nan mustəvi səthin parlaqlıqıdır. İ c6—10" kölə". Az ipilədilir.

STİLİXON (ZiBhsho) Flavi (təqr. 360—408)—Roma sərkərdəsi və dev- lət xadimi. Əslən vandal idi. İmpe- rator 1 Feodosinin dəvrunlə hərbi və diplomatik vəzifələrə irəli cə- kilmip, onun əlumundən (Z95) sonra azyamllı imperator Qonorinin qəyyu- mu təyin edilmii, əslində elkəni. qərb hissəsinin Hakimi olmundu. Britaniyada, Reyndə və Dunayda bar barlar uzərində qələbələr qazanmıp" dı (402, 406). Saray intriqaları nə- əldu-

zulmuidur. CTMAONETP (HHK. steel —nonan-- .əmetr)—metal ərintilərin və mine- ralların tərkibinin cəld miqdari spektral analizi ucun fotometrik qurqulu spektrometr. S.-lə bir necə elementin analizinə 10 dəq-dən az paxt sərf olunur. Cihazın xətası 524 -ə qədərdir.

STİLTYES (Stielties) Tomas İoan-

nəs (29.12.1856, Overeysel, Zvolle—31. 12.1894, Fransa, Tuluza)—niderland riyaziyyatcısı. Peterburq EA m. uz- vu (1894). Əsas əsərləri funksional kəsilməz kəsrlər nəzəriyyəsinə, mo- mentlər probleminə, ortoqonal cox- hədlilər nəzəriyyəsinə, təqribi in- teqrallamaya və s.-yə aiddir. S. in- teqral anlayılmqının umumilətməsini araidıraraq S. inteqralını (bax İn- teqpal) vermindir. | STİLTYES İNTEQRALI—bax İn- teqral. CTHMYR (nar, stimulus, həpğdur mə”- nası—iti uclu cubuq) —Fəkliyyətə sevq, xətti-hərəkətin sevqedici səbəbi CTHTn-uE)3 (vux, steeplechase, steep-” |e—qulla--shaze — yuruli, ilkin mə”- nası—qulləyə əə maneələri dəf etməklə qacıi)—1) yungul atletikada —maneələri dəf etməklə 3000 mm məsa- fəyə qacımq 2) atcılıq idmanında— maneələri dəf etməklə 4000—7000 m məsafələrə at capmaq. | STİRLİNQ (ZiqNpə) Ceyms (1692— 5.12.1770)–"potland riyaziyyatcısı. London Kral Cəmiyyətinin uzvu (1729), Ən muhum əsəri FFərqlər usuluzdur (1730). Əsərdə qamma-funksiya loqa- rifminin asimptotak ayrılıpını (S. sırası adlanır) ilk dəfə ver- an və sonsuz hasili tədqiq etmipdir. . Eylerlə əməkdaplıq etmipdir, Stirlinq dӱsturu S. sırasından asan alınır (lakin onun əsərlərində bu, aikar iqəkillə yoxdur). STİRLİNQ DUSTURU—i sayda ilk natural ədəd hasilinin (tp Fektoria- lın) qiymətini təqribi ifadə edən dӱstur:

nl1-y 2ann" ee”,

40

burada l"“Z,141, e*2,718. Nisbi xə-

tası eo —1-dən kicikdir və qeyri- məhdud artdıqda sıfra yaxınlapır. Məs., =10 qiymətində i|-3598700, halbuki 101—3628800. Bu Halda nis- bi xəta 196-dən kicikdir. Buna gərə də S.d. p-nin kafi qədər beyuk qiy- mətləri ucun əlveritlidir. S.d. eh- timal nəzəriyyəsində və riyazi sta- tistikada la geniti tətbiq edi- HA 7 . Stirlinq tapmıpdır

Əd" Fixtenqolıi Q. M., Kurs differenpialhınoqo i inteqralınoqo is- cislenil, 7 izd., t. 2, M., 1969: Kal b- ninskiN L. A. Dobrotin D. A., Jeverjeev V. F., Spepialınıb or vıspev matematiki dla vtuzov, M.,

STİRLİNQ MUHƏRRİKİ, xari- ciyanma muhərriki—kənar- dan gətirilən istilik enerjisini regenerasiya yolu ilə faydalı mexa- niki iplə cevirən muhərrik. Qızdı- rılan hava ilə ipləyən acıq sikl- li belə muhərriki 1840 ildə ingi- lis ixtiracısı R. Stirlinq (E. 5Iq- ling, 1790—1878) iaparmbınınsıp. Mya- sir S.m. qapalı regenerativ sikldə ipləyir, bu sikl ardıcıl olaraq bir- birini əvəz edən 2 izotermik və 2 izo- xorik prosesdən ibarətdir. S.m.-ndə iplək cisim (Helium və ya hidrogen) 10—14 Mn/m? (100—140 kə?/sm?) təzyiq altında qapalı fəza icərisində yer- ləpir, ip zamanı təzələnmir və yal- nız qızma və soyuma nəticəsində əz həcmini dəyitdirir. Regenerator bu fəzanı sanki yuxarı (isti) və alpaqı (soyuq) bəlmələrə ayırır. Yuxarı bəl- məyə qızdırıcıdan istilik verilir, alpaqı bəlmə isə icərisində su neB- ran edən soyuducu vasitəsilə soyudu- lur S.m.-nin silindrində 2 porpen olur: iplək və sıxıpdırıcı. İsti və soyuq bəlmələr bir-birilə qızdı- rıcıdan, regeneratordan və soyuducu- dan gecən kanallarla birləpdirilir. İi: sikli 4-taktlıdır. 1-ci taktda sıxıpndırıcı poriyen hərəkətsizdir, iplək poriyen isə yuxarıya doqru hə- rəkət edib apqaqı belmədəki soyuq iii- lək cismi sıxır. Sıxma taktının sonunda ipylək porpen dayanır, sı- xhppdırıcı poriyen isə attaqıya doqru hərəkət edir (2-ci takt baplayır), sı- xılmhın soyuq HULTƏK cisim əvvəlcə regeneratorda, sonra isə qızdırı- cıda qızdırıldıqdan sonra apqarqı belmədən yuxarı bəlməyə qalxır, 2-ci takt bata gəlir. 3-cu taktda ipplək cisim yuxarı belmədə geninlənərək faydalı ip gerur. İiplək gediiy za-

1Pək. 1, Xarici- yanma muӱhərriki- nin sxemi: 7—is- ti bəlmə:z 2—qız- dırıcı: 3—sı- zan por- iyeny 4—regenera- tor: 5—soyuducu: 6—soyuq bəlmə: /—vınn K nopmen, 8—xarici kip- ləpdirmə: — porpenlərin ipini sinxron" lapdıran dipli carx, 7/0—rombik mexaniym.

STİRLİNQ MUHƏRRİKİ

TPək. 2, Stirlinq mçhərrikinin ip sxe- mi: |——sıxılma taktıy, /1—qızdırma taktı| 111-–-iplək geditplu QU —soyuma taktı: 7—iplək portpen: 2—soyuq belmə: 3— regenerator: 4—forsunkalar (odluq- lar): 5—sıxımidırıcı porien, 6—isti bəlməq /—soyuducu. manı hər iki poriten birlikdə aita- qıya hərəkət edir. 4-cu taktda itilək porten hərəkətsiz qalır, sıxındı- rıcı poripen isə yuxarıya hərəkət edir: yuxarı bəlmədəki iyilək cisim apaqı belməyə daxil olaraq istiliyi- nin bir hissəsini regeneratora verir, sonra isə soyuducuda tam soyuyur. Nə- zəri olaraq, S.m.-nin f.i.ə. istiliyin regenerasiya olunmasına gerə Karno tsikli ilə ipləyən daxiliyanma mu- hərrikinin f.i.ə.-na bərabər ola bi- lər, həqiqətdə isə dizelin f.i.ə.-na ya- xınlaır. Poripenlərin irəliləmə-qa- yıtma hərəkəti rombik mexanizm vasi- təsilə fırlanma hərəkətinə cevri- lir. ə S.m.-ndə yanacaq forsunkalarda yan- dırılır. Alov qızdırıcının boru- cuqlarına yenəldilir. Yanma izafi Hava tpəraitində getdiyi ucun yanma məhsullarında, portenli daxiliyan- ma muhərriklərindəkinə nisbətən, tok- sik maddələr xeyli az olur. S.m. hər cur yanacaqla, o cӱmlədən nӱvə yana- caqı ilə də iptləyə bilir. Onun tipi SƏSSİZ və səlis olması (partlayıplı yanma olmadıqı ucun), yuksək €”TH- barlılıqı və qənaətliliyi (xususi ya- nacaq sərfi. dizelin xususi yanacaq sərfinə yaxındır) ilə fərqlənir. s mənfi cəhətləri: qabarit eəlcu- lərinin və kӱtləsinin beyukluyu, por- penli daxiliyanma mӱhərrikinə nis- bətən baha baa gəlməsi, sur/ətinin artırılmasının cətinliyi, tənzim- lənmə və idar nmasının murəkkəb- liyi və s.-dir. Yuk avtomobilləri və gəmiləri ucun S.m. konstruksiyaları nisbətən təkmillətdirilmiiy Xur. STİRLİNQİN İNTERPOLYASİYA DUSTURU—bax İnterpolyasiya dus-

turi.

STİROL, feniletilen, vi- npilbenzol—xususn iyli, rəngsiz, uzvi maye, 30,6"*S-də əriyir, 145 2*S- də qaynayır, sıxlıqı *S-də 0,906 a|sm?-dir, suda demək olar ki, həll olmur, uzvi həlledicilərin coxu ilə istənilən nisbətdə qarımır, asan oksidlətir, halogenlərlə birləpir, polimerlətir, muxtəlif monomerlər- lə birgə polimerlər əmələ gətirir. Polimerləpmə otaq temp-runda (bə”zən partlayıntla) getdiyindən, saxlandıq- da antioksidantlarla (məs., hidroxi-

rol və butadien-stirol kaucuku isteh- sal olunur. CTMPÖR KAYUYKY butadien- stirol kaunukuinun batqa alı. STIRr—USSR və BSSR-də cay. Prip- yat cayının sar qolu. Uz. 494 km, hev- zəsinin sah. 12900 xm?. Podol yuksək- liyindən baplanır. Qarıpqıq mənbə- dək qidalanır. Dekabrdan aprelədək donmuti olur. Alpyaqı axınında gə- miciliyə yararlıdır. Lutsk 11. C. sahilindədir.

STİRİKOVİC Mixail Adolfovic (l. 16.11.1902, Peterburq) — istilik energetikası və istilik fizikası sa- həsində sovet alimi. SSRİ EA akad. (1964, m: uzvu 1946). Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1972). Leninqrad Texnolo- giya İn-tunu bitirdikdən sonra (1927), Mərkəzi Elmi-Tədqiqat və Layihə- Konstruktor İn-tunda (indiki Qazan- Turbin İn-tu) iiləmiidir (1928 — 46). Moskva Energetika İn-tunda dərs demii (1939—71), SSRİ EA Enepke- tika İn-tunda Jit (1939— 60). 1962 ildən SSRİ EA Yuksək Temp-rlar İn-tunda ppe”bə mudiridir. Əsas tədqiqatları istilik-guc qurqu- ları və buxar qazanlarının ii pro- seslərinin, qaynayan mayelərin yӱksək təzyiqlərdə istilikvermə məsələləri- nin tədqiqinə və s. həsr olunmutdur. 2 Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və medallarla təltif edilmiiidir. STYӰDENT KRİTERİSİ—bax hu- pote in statistik yoxlanması, STYUDENT PAYLANMASI —təsa- dufi X və U kəmiyyətlərinin T—X/U nisbətinin paylanması. Burada riyazi gəzləməsi EX=——0 və dispersi- yası DX=—1 olan normal paylanmaya tabedir. S.p. funksiyası

S/(t) “TİC 4 1)/21/V af Ti£12)x 2 y “7 nr an

dӱsturu ilə hesablanır. S.p, riyazi statistikanın bir cox məsələsinə tət- biq edilir (bax Ən kicik kvadratlar usulu, Xətalar nəzəriyyəsi). —

STOƏDOLA (5:odod1a) Aurel (10.5.1859, Liptovski-Mikulai, indiki SR ərazisindədir — 25.12.1942, Surix)— istilik texnikası sahəsində Slova- kiya mӱhəndisi və alimi. 1878 ildə Budapetit Politexnik it, 1881 ildə Surixdə Ali Texniki əktəbi bitirmipdir. Əsas tədqiqatları bu- xar və qaz turbinlərinin termodina- mik və vaerohidrodinamik nəzəriyyəsi və hesablamalarına, avtomatik tən- zimləməyə və mərkəzdənqacma kompres-

--ı

sorlarında devretmə nəzəriyyəsinə aiddir. Əd." Aurelh Stodola (1859—1942),

(Kratkih bioqraficeskiA ocerk), v sb.: Maksvell D. K., Vıpneqrad- ski İ.A.. Stodola A., Teoril av- tomaticeskoqo requlirovanil, M., 1949,

STOİSİZM (yun. 4oa—sutunlu ey- van)—ellinizmin və Roma fəlsəfə- sinin muhum cərəyanlarından biri. Məktəbin adı Afinadakı FSəfalı

non, uclu butilpirokatexin) və s. sa- Stoyai (bina) eyvanı ilə əlaqədardır. bitləptdirilir. Sənayedə S. etilben- Əsas numayəndələri qədim Stoyada zolu 500—630"S temp-rda su buxarı (e.ə. 3—2 əsr) — Kitionlu Zenon,

axınında katalitik hidrogensizlət- dirməklə alınır. S,, əsasən, polisti- rol, butadien-stirol kaucuku, poli- efir tatarı istehsalında iptlə- didir. Azərb,SSR-də (Sumqayıt) sti-

. “əbu”.

Tə əmimi, ny.

anf, Xrisipp:, Orta Stoyada (e.ə, 2—1 əsr)—Panetsi və Posidoni (stoik platonizm), Son Stoyada (1—2 əsr), Roma S.-ində—Seneka, Epiktet, Mark Avreli və 6, idi, S. Heraklitin 02-

ün u—

STOKHOLM

41

loqos tə”limini yenidən dircəltmiit- diz daxilində ilk od, pnevma olan aləm—butun ipeylərin kosmik ccazi- bəsiniə? yaradan canlı orqanizmdir: butun mevcud eylər maddidir (mate- riyanın mӱxtəlif dərəcədə kobudluqu və incəliyi ilə), peylər və Hadisələr kosmosun hər bir dəvri alınması və paklaimasından sonra təkrarlanır. Etikada S. sinizmə yaxın olmuit, la- kin onun mədəniyyətə xor munasibə- tini qəbul etməmitdir:y mudrik ipəxs təbiət kimi ehtirassız olmalı (apa- tiya) və əz eqismətiniz sevməlidir. Butun insanlar dunya dəvləti olan kosmosun vətəndailarıdır. Stoik kos- mopolitizmi nəzəriyyədə butun insan- ları dunya qanunu qariısında bəra- bər Hesab elirdi. Orta əsrlərdə və İntibah dəvrundə S. etikasının bə- yuk nufuzu var idi.

Əd. Asmus V. F., Anticnan filo- sofin M., 1976, Qanıpev A. N., Kurs legpdin po drevneh filosofiin, M.., 1981.

STOYANOV Lyudmil (təxəllusuş əsl adı və familiyası Georgi Stoyanov Zlatarov) (6.2.1886, Blaqoyevqrad mahalı, Kovacevitsa—11.4.1973, So- fiya)—bolqar yazıcısı, ictimai xa- dim. Bolqarıstan EA akad. (1946). BXR Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1963). Bolqarıstanın xalq mədəniyyət xadimi (1963). Dimitrov mukafatı laureatı ( 1972). M. Qorki mukafatı: laureatı (1972). 1944 ildən Bolqarıs- tan KP-nın uzvu. İlk pqe”r kitabla- rında |FYol ayrıcında xəyalları (1914), *Qılınc və səzg (1917)| simvo- lizmin tə”siri duyulur. İnqilabi hə- rəkatın tə”siri ilə yaradıcılıqında realist meyllər gӱclənmitpdir: “Pol- kovnik Matovun gumup toyuz (1933), c Vəbaz (1935) povestləri, “Dӱnyəvi Həyatı (1939) tpe”r toplusu. Antifaitist hərəkatda fəal ipqirak etmiitdir. cDan yeri səkuləndək (1945) romanı, avtobioqrafik FUpaqlıq. Gənclik. Muharibaz (1962—70) trilogiyası var. Bə”zi tpe”rləri Azərb. dilinə tərcuma edilmitdir. Umumdunya Sulh PPura- sının uzvu (1950 ildən) olmupdur. Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təltif edilmitdir

Əsərləri: İzbrannoe, M., 1953, İzbr. proza, M., 1970.

STOKӦVSKİ (5koKocuzK:) Leopold (18.4,1882, London—13.9.1977, Hemp- pir)—Amerika dirijoru. Atası pol- yak, anası potlanddır. Dirijorluqa 1908 ildən Londonda batlamıpq, rəh- bəri olduqu Filadelfiya ork.-i ilə bir cox əlkələrdə qastrolda olmui (1914—36), Nyu-Yorkda Amerika sim- fonik ork.-ni yaratmıqldır (1962). merika ifacılıq uslubunun gergəm- li numayəndələrindəndir. Onun reper- tuarına Amerika, Qərbi Avropa, rus, sovet bəstəkarlarının əsərləri (Həm- cinin F, mirovun *PPuru, cKurd ovparıqz simfonik muqamları, tAzər- baycanı orxası) daxil idi. S. gənc- lərdən ibarət simfonik ork., o cum- lədən həvəskar ork.-lər yaratmıpdır. SSRİ-də qastrolda olmutidur (1958). CTOK-OH-TPEHT (Stok B. Britaniyada məhəp. Crağıbopnunp qraflıqındadır. Trent cayı sahilin- də port. Nəql. qovtpaqı. Əh. 257 min (1979). FDulusculuq r-nunung (cini- saxsı və geramika sənayesi) mərkəzi- dir. Mapınqayırma, qara metallurgi-

ya sənayesi var. PTin istehsal olunur.

e-on-Trent) —

STOӦKPORT (ƏtdsKıob)-5B. Britani- yada iəhər. Beyuk Mancester qraflı- qındadır. ƏH. 292 min (1979). Dəz- kahqayırma, kimya sənayesi var. Pam- bıq parca ipliyi, toxuculuq sənayesi ucun avadanlıq və :iylyapa istehsal olunur y :

STOKS rnı) Corc Qabriyel (13. V.1819, İrlandiya, Sliqo qraflıqı, Skrin—1.2,1903, Kembric)—ingilis fiziki. London Kral Cəmiyyətinin uzvu (1851), katibi (1854—85), pre- zidenti (1885—90), dunyanın bir cox akademiyasının uzvu olmutdur. Təd- qiqatları muxtəlif muhitlərdə dal- qavarı proseslərin eyrənilməsinə, sı- xılmayan mayenin stasionar hərəkəti-, nə, bərk kurəciyin əzlu mayedə hə- rəkətinə (bax Stoks qanunu), optika- ya, akustikaya, istilikkecirməyə, qra- vitasiyaya və s.-yə aiddir. Kinematik ezluluk vahidi stoks onun adını da- iyıyır. S.-un vektor analizi sahəsində də ipləri var (bax Stoks dӱsturu). CTOKC—CIC validlər sistemində kinematik əzluluyun vahidi:y s/t və 56 ilə iparə olunur. 1 Ş,, sıxlıqı 1 q)sm”, dinamik ezluluyu 1 pz (bax Puaz) olan muhitin kinematik əzlu-

luyudur. 1 st —=1 smysan = 107 m/san. Praktikada əsasən santistoks- dan (1/100 st) istifadə edilir. C. Q. Stoksun iqəərəfinə adlandırılmıii- dır.

STOKS QANUNU—qeyri-məhdud ez- lu mayeyə salınmrvil bərk kurəciyin irəliləmə hərəkəti zamanı onun mə”- ruz qaldıqı muqavimət qӱvvəsini (F) tə”yin edən qanun: E=——Ӧlrioq (burada i—mayenin ezluluk əmsalı, T—KYPpƏ- ciyin radiusu, 0—sur”ətidir). Bu dus- turu C Q. Stoks cıxarmıpdır (1851). S.q. Reynolds ədədinin yalnız kicik (E gs ) qiymətlərində doqru- dur. S.q.-ndan kolloid kimyada, mo- lekulyar fizikada və meteorologiyada isifadə olunur.

STOKS DUSTURU—qapalı 1 kontu- ru uzrə inteqralı X səthi uzrə in- teqralla ifadə etmək ucun dustur.

| Pdx 4.Qdy -- Vaq=

— ff (90. dR - İz əy) sd

28 Q

(5—5)aa-

op öR

1-in və 2-nın isti- qaməti uykun olma- lıdır. .D. BEK- tornal 1iəkildə

| adl — | — -İT nrotads B

kimi yazılır (4a== =R1--OyEk, "— bu səth ӱzrə ə ci normalın vahid vektoru, d/—KoHTy- run elementi, 45 isə 2 səthinin elə- mentidir). S.d.- nun fiziki mə”na- sı: uzrə vektor meydanının sirgul- yasiyası bu mey-

4 ny. 14

tikililərindən coxmərtəbəli

danın 2 səthindəki burulqan selinə

bərabərdir. S.d.-nu Stoks ver- MHUUUTD. STӦKHOLM (Stoekholm)—ecneunn

paytaxtı, Əlkənin iqtisadi və mədə- niyyət mərkəzi. Baltik dənizi sahi- lində port. D.y. qovpaqı, 2 aeroport, metropoliten var. İqlimi mulayim, okean tiplidir. Orta temp-r yanvar- da —3"S-yə qədər, iyulda 18"*S-dir. İllik yaqıntı 600 mm-dir. Sah. 186,4 km? ƏH. 647 min (ətrafı ilə 1,4 min, 1982).

Həhəp əzunuidarə orqanı əhali- nin 3 il muddətinə secdiyi pəhər mu- vəkkilləri məclisidir. Məclis sahə- lər uzrə idarə orqanlarına (komitə- lərə, puralara) umumi rəhbərlik ucun əz tərkibindən 1 il mӱddətinə iyəhər kollegiyasını secir, Yerli maliyyə, səhiyyə, maarif və s. məsələlərə baxan orqanlara bilavasitə rəhbərliyi Məc- lisin secdiyi muӱpqavirələr kabineti həyata gkecirir. 1968 ildən iəhər ezu- nuidarəsinin fəaliyyətinə mərkəzi MY- diriyyət nəzarət edir.

PTəhərin salınması haqqında mə”- lumat 1252 ilə aiddir: 13 əsrin so- nundan kralın daimi iqamətgahı ol- 4 əsrin axırlarında əlkənin əsas pəhərinə və muhum sənətkarlıq mərkəzinə cevrilmipdir. 16—17 əsr- lərdə S.-un iqtisadi və siyasi rolu yuksəldi. Sənaye cevrilipinin baiy- lanması ilə 19 əsrin 60-cı illərində S.-da muhum sənaye obyektləri tikil- di, əhali sur”ətlə artdı. 1 ildə S.-da RSDFP-nin 4-cu (Birlətdiri- ci) qurultayı caqırılmıtdır. V. İ. Lenin dəfələrlə S.-da olmutdur.

S.-da matpınqayırma, metal e”ma- lı, radioelektronika, poliqrafiya, yeyinti, əczacılıq, yungul və kimya sənayesi var. |

Orta əsr me”marlıq abidələrin- dən Storcyurka və Ridlarholmscyur- ka roman-qotik kilsələri (Hər iki- si 13 əsr) fərqlənir. 17 əsrdə coxlu dini və dunyəvi bina tikilmitdir (Tyuskacyurga kilsəsi, təqr. Drotninqholm sarayı 166 ildən, Kral sarayı, 169 —1760). S. me”mar- lıqında 18 əsrdən rokogko (birja, 1768—76), 19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllərində milli romantizm (ra- tuppa, 1911—23), 1930 illərdən funk- sionalizm (mepə krematoriyası və park, 1935—40) uslubları yayılmıi- dı. 1950-ci illərdən etibarən ipəhər bal plan əsasında tikilir. Muasir inzi-

Stokholm iəhərindən geruntir,

42

bati binalar 11156--62), televiziya qulləsi (1964—67), Sergelstorq meyda- nında mədəni mərkəz (1966—/3) fərq- lənir. S.-da un-t, Kral ali texniki məktəbi, tibb-cərrahiyyə in-tu və s. ali məktəblər, İsvec Kral EA, Mu- həndislik Akademiyası, rəsədxana və s. elmi idarələr, muasir incəsə- Nət, etnoqrafiya muzeyləri, Kral ki- tabxanası (V. İ. Lenin oxucusu ol- mupdur), iqəhər və un-t kitabxanala- rı, 25-dən cox teatr və s. var. STӦKHOLM . MURACİƏTNAMƏSİ — Umumdunya Sulh tərəfdarları konq- resi Daimi Komitəsinin sessiyasında (1950 il, 15—19 mart, Stokholm) qəbul olunmuti və atom silahının qadaqan olunmasını tələb edən caqırıp. S.m. bu qərarın yerinə yetirilməsi uzərin- də beynəlxalq nəzarət qoyulmasını, atom silahını bu və digər əlkəyə qar- ilı iilədən hekumətin hərbi cani eqlan olunmasını tələb edirdi. Dun- yanın butun mutərəqqi quvvələri tə- rəfindən mudafiə olunan S..m.-nə qısa mӱddətdə—1950 ilin martından —noyabrınadək təqr. 500 mln, nəfə (o cumlədən SSRİ-dən təqr, 115, mln. nəfər) qopquldu. S.m.-nin 25 il- liyi munasibətilə Umumdunya Sulh PTurası Rəyasət Heyqətinin 1975 il mayın 31-i —iyunun 2-də kecən ses- siyası həkumətlərə və dunya ictimaiy- yətinə muraciət edib tərksilah uqrun- da qӱvvələri birlətdirməyə caqırdı, STӦLBOVO SULHU (1617)—fev- ralın 27-də Tixvin it, yaxınlırın- dakı Stolbovo k.-ndə baqlanmındır. Poliqa və İsvec mӱdaxiləsi (17 əsrin əvvəli) bopa cıxdıqdan sonra Rusi- ya ilə İsvec arasında dinc munasi- bətləri nizama salmıdır. uqa- viləyə gərə Rusiya İsvecin tutluqu torpaqların bir hissəsini geri al- dı. S.s.-nun muəyyən etdiyi sər ədlər 1Pimal muharibəsinədək (1700—21) aa elan

STOLBTSİ SSR Minsk vil.-ndə pqəhər. Stolbtsı r-nunun mərkəzi. Ne- man cayı sahilindədir. D.Y. st, Sənaye və sud kombinatları, Minsk ət kombi- natının filialı, meyvə-tərəvəz z-du, yeyinti sənayesi muəssisələri var. STOӦLBUR-—badımcancicəklilər fə- SİLƏsİNİN (pomidor, kartof, bibər, badımcan) və bə”zi alaqların (sarma- itıq və s.) infeksion xəstəliyi, Tərə- dicisi Qusorequsitp virus-3 BHpycy- dur. Əlamətləri: bitki saralıb so- lur, yarpaqlarının kənarları qır- mızımtıl olur, cicəklər deformasi- yaya uqrayır, pomidorun meyvəsi bər- kiyir, yeməyə yaramır, kartof yumru- ları nazik sapvarı cucərtilər ve- rir. S.-un virusunu yayan həpəratın (vbipvbipava — Hyalesthes obsoletus) sӱrfələri alaq 2 kəkuӱndə qıplayır, S. Azərb.SSR-də tərəvəz- ciliyə beyuk zərər vurur. Mubarim- zə tədbirləri: dərin qıp ipu- mu aparmaq, alaqları və cırcırama surfələrini məhv etmək, S.-a davam- lı sori ) ƏKMƏK,

STOLETOV Aleks Qriqoryevic (10.8.1839, Vladimir—27.5.1896, Mos- kva)—rus fiziki. Bir sıra xarici elmi cəmiyyətin uzvu, MDU-nun prof. (1873) onuyınayp.

S. fotoeffektin birinci qanu- nunu (fotocərəyanın qiymətinin metal ləvhəyə dulpən ipıq selinin intensiv- LİYİ ilə duz mutənasibliyini) kəif etminy, onun tətbiq imkanlarını gəs-

STOKHOLM MURACİƏTNAMƏSİ

tərmit, fotoqle- ri ment ixtira etmii, fotoelementin yo-

rulmasını, foto- cərəyanın dutppən |. ipıqın tezliyin- |

dənasılı olduqunu || apkara cıxarmıitn, |// qeyri-mustəqil qaz |/// bopalmasına dair muhum nəticələr | almıtdır. |

S. ferromaqnit- lərin tədqiq usulu- | nu və ferromaqnit cisimlərin maqnit- LƏNMƏ əyrisini vermit, bəhran temp- ru oblastında maddələrin halını TƏRTHT etmipt, elektromaqnit və elek- trostatik vahidlərinin nisbətini əlc- Mӱiq və iptıqın sur”ətinə yaxın qiy- mət almıppdır.

| oskva un-tində fizika labo- ratoriyasının rsasını qoymut, Ru- siyada fizikanın inkipafında və fiziklərin hazırlanmasında bəeyuk xidməti olmupdur. STOӦLİN--BSSR Brest VİL.-NDƏ tPə- hər. Stolin r-nunun mərkəzi. Qorın cayının sahilindədir. Y aq-pendir, spirt 3-dları, k.t, texnikumu, əlkə- iqunaslıq muzeyi var. 17 əsrdə salın- mıpdır. STOLİPİN Pyotr Arkadyevic (14. 4.1862, Drezden, Almaniya—18.9.1911, Kiyev)—Rusiya dəvlət xadimi, Qrod- no (1902) və Saratov (1903—06) ry- bernatoru olmuit, 1906 ildən daxili iplər naziri, həm də Nazirlər ppu- rasının sədri idi. Rusiyada 1905— 07 illər inqilabının yatırılması- na rəhbərlik etmit, hərbi-səhra məh- kəmələri yaratmıt və e”damları ge- nipləndirmindi. S,. həekuməti 2-ci Dəvlət dumasını qovaraq Uc iyun dov- lət cevrilimi (1907) etmipdi, İn- qilabın məelubiyyətindən sonra baiq- lanan amansız siyasi irtica devru S.-in adı ilə baqlıdır. Xalq ara- sında dar aqacı kəndirinə €CTonbi- pin qalstukuz deyilirdi. Azərb.-ın demokratik mətbuatı onu kinayə ilə ӱəstol-ipinə adlandırmıpdır. S. qol- comaqların simasında kənddə carizmə sosial dayaq yaratmaq məqsədi ilə aq- rar islahat gecirmitdi (bax Stolı- pin aqrar islahatı). S.-i Kiyev ope- ra teatrında eser D. Boqrov elum- cul yaralamısqidı. STOLİPİN AQRAR İSLAHATI Rusiyada kəndli pay torpaq sahibli- yi haqqında burjua islahatı, "əpəb- buscusu və rəhbəri P. A. Stolılin idi. Bailıca aktları 1906 il 9 no- yabr fərmanı və onun əsasında 3-c Dəvlət dumasının qəbul etdiyi 1910 il 14 iYun qanunu idi, İslahat 1917 ilin yayında Muvəqqətk hekumətin qə- rarı ilə dayandırılmındı. V, İ, Lenin islahatın sosial-iqtisadi ma- hiyyəti haqqında yazırdı ki, Rusiya- DA indiki əkincilikdə təhkimcili- yin saxlanması mumkun deyildir və onu zorakılıqla daqıtmadan inkipta- fa yol acmaq olmaz (bax Əsər. tam kulliyyatı, c. 16, səh. 438—439). 1905—07 illər inqilabı gestərdi ki, icma kənddə mutləqiyyətin hec də tda- yaqız deyildir, əksinə, inqilabi kəndli hərəkatı ocaqına cevrilmiii- dir. Buna gərə də həkumət icmanı mudafiə siyasətindən onu darıtmaq siyasətinə kecməyə məcbur oldu. S.a.i, icmanı daqıtmaq və qolcomaqların

simasında kənddə mӱtləqi y yətə — .. sial dayaq yaratmaq, ve”tibarsızq -nlardan uzaqlalp-

iləri mərkəzi üns, Sabir, rta Asiya, ... və s. milli ucqarları ruslapdır-

maqla carizmə siyasi dayaq Yaratmaq Mörənmifə gudurdu. İslahatın .. kecirilməsində Kəndli bankı muhu ynayırdı | . .“...— MAHHIHE/IRİH və yerli li- beral dairələr Zaqafqaziyada aqrar məsələnin həllində yeganə cıxın yolunuz S.a.i.-nın tətbiqində KƏBƏ" duӱlər. Buna carizmin KƏHYDMƏ əz sətinin muvəffəqiyyəti ucun də - vasitə kimi baxılırdı. “Yakin car həkuməti və 3-cu Dəvlət duması aqrar mӱnasibətlərin mӱrəkkəbliyini və tə- bii-coqrafi itəraiti bəhanə ərə rək, za baha iyan islahatın tətbiqi- ni tməqsədəuyrunə saymadı. Bununla belə S.a.i, Azərb.-a muəyyən tə”si — tərmipdi. Bu, e3 əksini 1912 il ) de- kabr və 1913 il 7 iyul aqrar Qanunla- rıpda (bax Aqrar islahatlar ), kecur- mə siyasətinin xeyli gӱclənməsində (1908—12 illərdə Azərb.-a 4085 rus kəndli ailəsi kecuӱrulmutidu) tap- soyadım cə inəpuHə baxmayaraq, islahat aqrar behranı aradan qaldı- ra bilmədi və əslində iflasa uera- dı. İcmanın daqıdılması yoxsul kəndlilərin vəziyyətini daha da pis- ləpdirdi. Kəcurmə siyasəti DƏ kg lənilən nəticəni vermədi. 1906) illərdə. kecən kəndlilərin 1826 -i geri qayıtdı. İslahat sinfi ziddiy- yətləri və inqilabi bəhranı daha da dərinləpdirdi, kutləvi kəndli hə- rəkatı genipləndi. Carizmin inqi- labi behrandan cıxmaqa son tmidi olan Şa.i. bopa cıxdı. V. İ. Lenin S.a.i. haqqında yazmıpdır: vBu, ka- pitalizmin mənafeyi ucun gkəndli- lərə kutləvi zorakılıq edilməsi sa- həsində atılan ikinci beyuk addım- dır. Bu, kapitalizm ucun mulkə- dar usulu ilə ikinci dəfə ctor- paqların təmizlənməsidirg (yenə ora- da, səh. 272). ü, Əd. Lenin V. İ., Əsərləri x Mə"lumat cildi, H. 1, səh. 584—585)) SSRİ tarixi, c. 2, B., 1963: Orucov H. Ə., Stolıpin kecurmə siyasətinin Azərbaycana tətbiqi məsələsinə dair, aAzərb.SSR EA-nın Xəbərləriqk (ictimai elmlər seriyası), 1904, Mə 5: C mn nen b- HHKOB C. ə. Arpapuan pedopua Cro- lıpina, M., 1973, yenə onun, Aqrar- HaH politika samoderjavin v period im- perializma, M., 1980. STOLUSTU TENNİŞpinq-ponq —-torla iki bərabər hissəyə ayrılmıt xususi stol uzərində raketkalar və sellulomd top vasitəsilə kecirilən idman oyunu, həm kipilər, həm qadın- lar oynayır. Oyunda 2(1:1), yaxud 4 (2:2) nəfər iptirak edir. 19 əsrin axırında B. Britaniyada meydana gəl- mipdir. SSRİ-də 1929—30 (Azərb. SSR-də 1939—40) illərdən yayılmıpt- dır. Dəfələrlə SSRİ cempionu Azərb. tenniscisi V. Popova 1984 il- də Avropanın mӱtləq cempionu (4 qı- zıl medal) olmupdur. STOMATİT (yun. 4(ӧpa, stömatos— aqız)—aqız bopluqunun selikli qi- pasının iltnhabı və distrofik də- Yipikliyi. İnsanda muxtəlif zə- dələrdən, avitaminozdan, iqəkərli dia- betdən, ӱrək-damar, sinir sistemi xəs- təliklərindən, kəskin və xronik in- feksiyalardan, intoksikasiyadan tə-

CTPABOH

43

rənir. Travmatik S.-i tərədən amil- lər: dii dapının toplanması, ka- riyesli ditlər, protezlərin, plombun duzgun hazırlanmaması, isti qidalar- dan əmələ gəlmiii yanıqlar və s. S. orqanizmin umumi xəstəliklərindən bat verərsə, aqız bopluqunun selikli qipasında kəskin və xronik geditli aftalar əmələ gəlir. Kəskin af- toz S. diatez, virus və mə”də-baqır- saq xəstəliyi olan upaqlarda təsaluf ediliry bu zaman temp-r yuksəlir, Rut ƏTİNDƏ, DODAaq VƏ DamaqıNn selikli qipasında ətrafı tund-qırmızı, hal- qalanmıp afta əmələ gəlir. Cənəaltı limfa vəziləri beyuyur, aqrılı olur. Xəstəlik 7—10 gun davam edir. Xr o- nik residivli aftoz S. yanaqın, dodaqın selikli qipasında, dilin yan tərəflərində, dibi boz-sarı ərplə ertulmut tək-tək aftalar əmələ gəlməsi ilə xarakterizə edilir. Lim- fa vəzilərində hec bir dəyipiklik olmur. əstəlik —10 gun davam edir, sonra aftalar xoralapır. Xora- lı S., əsasən, kəskin enterokolitdə, mə”də yarasında, anginadan sonra, civə və bismӱtla zəhərləndikdə ba verir. “Xoralar butun selikli qipanı əha- tə edə bilər, bu zaman aqız bopluqun- dan pis iy gəlir, coxlu aqız suyu axır. Leykoz xəstəliyində aqız bopluqunun selikli qipasında və badamcıqlarda sonradan xoraya cevrilən aftalar əmə- lə gəlir. Bu hal ptua xəstəliyində də mupahidə olunur. Mualicəsi və profilaktikası: arız boip- luqunun sanasiyası, S.-ə səbəb olan amilləri aradan qaldırmaq, fiziote- rapiya, caytikanı yaqı və s.

Heyvanlarda S. mexaniki, termiki və kimyəvi tə”sirlərdən (il- kin S.)yaranır, yaxud aq staxibo- triotoksikoz və s. yoluxucu xəstəlik- lərlə yanapı (ikincili S.) bapq ve- rir. Mӱalicəsi: arız bopluqu- nun dezinfeksiyası, ikincili C.-Hə spesifik mualicə.

Ədl Rıbakov A. İ., İvanov V. S., Klinika terapevticeskon stoma- toloqii, M., 19 STOMATOLFGİYA (yun. 5(ӧtpa, 560- tpaqoz—aqrız-H...logiya)—diplərin qu- rulupunu, mualicə və profilaktika- sını, aqız bopluqunun selikli qipla- sının, dilin xəstəliklərini, cənə və onu əhatə edən uz, boyun toxumalarını əyrənən tibbi əh. Diiylərin plomb- lanması və protezlərin dӱzəldilməsi tədbirləri də S, məsələlərindəndir. Hələ Hippokratın, Qalenin, Selsin və 6, alimlərin əsərlərində aqız 6011- luqu orqanlarının xəstəliyi təsvir olunurdu. 14 əsrdə fransız həkimi Gi de Poliak diti cıxartmaq ucun alət təklif etmiitdi, 18 əsrin əvvəl- lərində S, praktik tibbin sərbəst bir sahəsi kimi inkitaf etdi. 20 əs- rin əvvəllərində fiziologiya, bio- kimya, patologiya və s, fənlərin in- kipafı, stomatoloji xəstəliklərin etiologiya, patogenez və MYAHMƏCHHƏ imkan yaratdı. Muasir S. 4 əsas bəl- məyə bəlunur: terapevtik, cərrahi, or- topedik, upaq S,-ı. Terapevtik E diplərin diaqnostika, mualicə və profilaktikası, cərrahi S. təkcə diip cıxarmaqla deyil, ya-uəHə nahiyəsində lazım olan butun qusurların opera- tiv mӱalicəsi, ortopedik S, isə di11- lərin, cənənin anomaliyalarını, de- formasiya və defektləri ortopedik və ortodontik usullarla aradan qal-

dırmaqla mətpqrul olur. Bakıda belə ixtisasliandırılmınin poliklinika fəaliyyət gəstərir. Uttaq S,-sı 20 əsr- dən inkiypdafa baplamıtpdır, ymarya- rın yap xӱsusiyyətlərinə uyrun ola- raq stomatoloji xəstəliklərin mçali- cə usulları iplənib hazırlanmıi- dır. Stomatoloji xəstələrin muasir kompleks mualicəsində fizioterapev- tik prosedӱralar, ultrasəs, xususi qurqular genin tətbiq olunur. S.-ya aid arapdırma və yeniliklər €CTO- matologiyaə, F*Sovetskaya stomatologi- yaq, *Odontologiya i stomatologiyaə, caJurnal odontologii i stomatologii- jurnallarında, həmcinin FC Azərbaycan tibb jurnalıqnda dərc olunur.

Əd. Bajanov N. N., Stomatolo" qil, 2 izl., M., 1978, Rıbakov A. İ., İ vanop V. S., Klinika terapevticesa- kon stomatoloqii, M., 1980, STOӦNHENC te herdə--ək beyuk meqalit tikililərdən biri(y, B. Bri- taniyanın Solsberi it. yaxınlırın- dadır. Uc beyӱk tikilidən ibarət- dir. E.ə. 1900— 1700 illərə aid edi- lən birinci tikili dairəvi torpaq bənddən və xəndəkdən (diametri 97,5 m) ibarətdir. E.ə. 1700—1550 illərə aid ikinci tikili qədim bəndin icin- də iyaquli qoyulmuiq daiların (38 cut) iki konsentrik dairəsindən iba- rətdir. E.ə. 1500—1400 illərə aid ucuncu tikili hund. 8,5 m-dək, cəki- si 28 t-dək olan yonulmuiy və yerə ila- quli basdırılmıp datlardan, on- ların uzərinə uzadılaraq qapalı dairə (diametri 30 mm) əmələ gətirən dai ləvhələrdən ibarətdir. S. ehti-

“mal ki, gӱnmipə sitayit ilə əlaqədar

yaradılaraq gey qubbəsini simvolik iəkildə təcəssum etmipdir. Bə”zi tədqiqatcılar (C. Hokins) S.-i qə- dim rəsədxana da hesab edirlər. STOPANİ Aleksandr Mitrofanovic (21.10,1871, indiki əla vil.-nin Usolye - Sibirskoye = | m. 23.10.1932, s,

Moskva) — Sovet | | partiya və dӧvlət ” xadimi. 1893 il- || dən Sov.İKP uzvu. ”— 1892 ildən ipqila– = bi hərəkata qopul- = mupdur. Kazan un- b tində və Yaroslavl aq huquq litseyində oxyMyu, cİskrazcq- nın agenti olmuit, 41Pimal Fəhlə İt- tifaqındak ipləmipdir. RSDFP- nin 2-ci qurultayının təpgkilatcı- larından və numayəndələrindən idi. 1903—05 illərdə RSDFP-nin PTimal Komitəsinin və Bakı Komitəsinin yaradılmasında iptirak etmit, Bakı Komitəsinin katibi, Bakıda dekabr tə"tilinin (1904) rəhbərlərindən, cHummətvin əsərə Bud olmuii- dur. 1905—07 illərdə RSDFP Kost- roma Komitəsinin katibi, RSDFP- nin 5-ci qurultayının (1907) numayən- dəsi idi. 190 Neft Sənayesi Fəhlələri İttifaqın- da iiləmiit, “Qudokə qəzeti redaksi- yYasının katibi, Bakı Komitəsinin uzvu olmut, c“Volnak jurnalında əməkdatlıq və Bakı kooperativ hə- rəkatının inkitpafında, yaxından iptirak etmipdir. 1917 ildə Bakı qub. ərzaq komitəsinin sədri idi. Də- fələrlə həbs edilmitdir. Oktyabr inqilabı gӱnlərində (1917) Smolnı-

7—17 illərdə Bakıda d

da (Petroqrad) ərzaq komissiyasında ipləmiddir. 1918 ildə Terek Sove- tində əmək və sənaye komissarı, 1919 ildə Ali Hərbi Mufəttitlikdə Hül- ləmitpdir. Pimali Tafqaz HİK uz- vu (1920), Qafqaz əmək ordusu hərbi inqilab purasının uzvu (1921—22) olmuqpdur. 1922 ildən RSFSR Ali Məhkəməsinin uzvu, 1924—29 illər- də RSFSR-in əmək ipləri uzrə pro- kuroru, 1930 ildən qocaman bolize- viklərin Umumittifaq Cəmiyyəti səd- rinin muavini idi. S.-nin Bakı pro- letariatının inqilabi hərəkatı və iqtisadi vəziyyətinə dair əsərləri var. Qızıl meydanda Kreml divarı ya- nında dəfn edilmitdir.

Əd:. Jukovskal E., Vseqda s Leninım, v kn, U istokov partii, 2 izd. M., 1969.

STOPİN (ital. stoppino: stoppa— kəpitkə), odəturən qaytan — pirotexniki və digər deyuiy sursa- tında, fipəng atanda BƏ s.-də odu eturmək ucun tezyanan qaytan, Qara S. kalium porası hopdurulmupi və uzərinə yapıtiqan və barıt səpilmiii pambıq saplardan hazırlanır. Aq S.-də isə saplara kalnum iporası hop-

durduqdan sonra uzərinə qummiara- bik səpirlər. Acıq havada 1 .m uzun- luqunda qara S, 15—20 san, aq S, isə

45)—50 san ərzində yanır. STOP-KRAN (ing. 5(or— dayandırmaq) —qatarı tə"cili dayandırmaq ucun tormoz kranı: yuk vaqonlarının tor- moz meydancasında, sərnipin vaqonla- rının tamburunda hava tormozu ma- gistralının uzərində qoyulur. S.-k.- ın dəstəyini dəndərdikdə sıxılmınn hava magistraldan cıxıb qatarın bu- tun tormozlarını iipə salır. STӦPOR (ing. 4orreq—tıxac, qapaq: 5or—qabaqrını kəsmək, dayandırmaq) —mexanizm hissələrini dayandıran və muəyyən vəziyyətdə saxlayan detal, detal hissəsi və ya qurulun. Polad- təkmə calovunun dibini barlayan tı- xacı idarə edən mexanizmə də S, de- yilir.

STORNO (ital. 5*Eoqlo—hesabın kə- curulməsi) — muhasibat kəcurməsi| bir qayda olaraq qabaqcadap səhv kə- curulmutl yazının duzəldilməsində istifadə olunur. STOROJİNETS—USSR Cernovtsı vil.-ndə ptəhər. Storojinets r-nunun mərkəzi. Siret cayı sahilindədir. “1.1. cr. Aras e"malı muəssisələri, pendir, kərpic z-dları: meylə texni- KYMY mn |

CTÖPTHHT (storting)— Hopneuxə par- lamentin adı. 20 yapını etmuin və- təndailar 4 il muddətinə secir. İki palatadan laqtinq və odelstinqdən ibarətdir. S, devlət budcəsini təs- diq edir, qanunlar verir, beynəlxalq muqavilələri təsdiq və hekumətin fəa- SULU nəzarət edir və s, STOTİNKA--BXR-də levin 1/100-nə bərabər a nz

STOXASTİK ROSES—bax Təsa-

ufi proses.

CTPABOH (sStribön) (e.ə. 64/63, Ama- siya—eramızın 23/24)—qədim yunan coqrafiyapqunası, tarixci. F Tarixi qeydlərə (devrӱmuzədək catmamıdır) və cCoqrafiyagv əsərlərinin muəlli- fidir. S, əsasən, Eratosfen, Hipparx, Polibi, Posidoni və 6. mӱəlliflə- rin mə"lumatlarından istifadə et- mipdir. 17 kitabdan ibarət olan 4Coq- rafiyaə əsərinin 2 kitabı nəzəri

44

CTPABHHCKH

(riyazi coqrafiya) xarakter daqpıyır. alan hissələr isə İspaniya, Qalli- ya, Britaniya, İtaliya, PTimali və Pərqi Avropa, Yunanıstan, Qara dəniz sahilləri, Kicik Asiya, Hindistan, Mesopotamiya, Ərəbastan, Misir və s. əlkələrin təsvirinə həsr olunmutdur. Əsərdə Qafqaz baniyası və Atropa- tenanın coqrafi məvqeyi, sərhədləri, burada məskunlatmıp tayfalar, əha- linin məpquliyyəti, dini gəruiləri, onların Pompey və Mark Antoninin qopunlarına qarpı mubarizəsi, Atro- patenanın Qazaka və Vera it.-ləri, alban tayfalarının 26 dildə (ləhcə- də) danımmaları, Xəzər dənizi və s. haqqında da mə”lumat verilmidir. Əsəri: Qeoqrafil (per. i predisl,

Q. A. Stratonovskoqo), L., 1964. əə Əd. Aliev K. Q. Anticnı istoc- niki po istorii azerbaӧbdjanskoqo naro- da, B., 10 ArskinN F. N. , Strabon,

STRAVİNSKİ İqo (17.6.1882, Oraniyenbaum, MOHOCOB ii.—6.4. " 1971, Nyu-York: Venesiyada dəfn olunmudur) — rus bəstəkarı, diri- jor. Ork. ucun cFantastik skersoə və “Atəpfətanlıqə fantaziyası (hər ikisi ilk əsərlərindəndir. €CHMYDFb dorin ellerpyurmas 1911), € Myrənnəc öahap? (1913) baletləri dunya ppehrəti qa- zanmhipdır. S. ildən vaxtapqı- rı xaricdə olmupt, 1914 ildə isə Ru- siyadan tamamilə kecmutdur: İsvec- ə, Fransa, 1939 ildən isə ABPQ-da apamıtldır (1945 ildən ABP1 və- təndapı). Xaricdə dirijor kimi genilp fəaliyyət gəstərmit, 1962 il- də SSRİ-də muəllif konsertləri ilə cıxır etmipdir. S. yaradını. lıqrının ilk dəvrunə N. Rimski- Korsakov, M. Musorqski, P. Caykov- ski və K. Debussinin tə"siri olmupt- dur. Rusiyada yapadıqı dəvrdə S. milli folklora—xalq sujetlərinə, naqıllara, arxaik nəqrmələrə beyuk maraq gestərmiptdir. Əsərlərində muasir pəhər məipqət musiqisi əla- mətləri də əksini tapmındır: “Toyı (1914—23) xoreoqrafik kantatası, cTulkunun naqılızq (1916, vokal mu- siqi ilə), FƏsgər əhvalatır (1918, qiraətci ilə) pantomima baletləri və s. 1920-ci illərin əvvəllərində C. yaradıcılıqında əmələ KƏNMHUN neoklassisizm meylləri 50-ci illərə qədər davam etmiildir. Əsərlərində barokko dəvru bəstəkarlıq texnika- sından, qədim polifoniya və s. uslub- lardan istifadə də Həmin il- lərdə o, c“PYah Edipə (1927) opera-ora- toriyası, “Pəri epupqur (1928: P. Cay- kovskinin melodiyalarından istifa- də sxunmutdur). aPsalmlar simfoni- yasız (1930), skripka ilə ork. (1931) və solo 2 fp. un konsertlər, 2 simfoniya (1940, 1945), FOrfeyuı (1947) baleti, *Dəcəlin sərgӱzəpqlə- riə (1951) operası kimi dəyərli kar. lər yazmhipdır. 40—50-ci illərdə S. yaradıcılıq manerasını yenilətdir- mip, əsərlərində əzunə məxsus tərzdə do0eş niya uslubunu tətbiq etmiyt- dir: FMuqaddəs nərkmələrə (1956),

Fyodorovic indiki Lo-

“Aqonə (4Yarıtə, 1957) baleti, “Dini matəm mahnıları (1966) və s. S, av- tobioqrafik xarakterli ədəbi əsərlə- rin Ktəllifidar (“Mənim həyatımın DƏ 1963, F“Dialoqları, 1971 və s.).

Ədl. Kovparı İ., İqorı Stravin- skiNİN. Rannee taorcestvo, B., 1969: Zade- rapikinNn V,, Polifoniceskoe mıplenie İ. Stravinskoqo, M., 1980: Druskin M. S., İqorh Stravinskid. Licnosth, tvorcestvo, vzqlladı, 3 izd., L., 1982, LrustovskiNn B. M., İqorı Stra- vinskiNn, 3 izd., L., 1982,

STRADİVARİ, Stradivari- y c (Stradivari, Stradivarius) AHnronno İrərp. 1643 (1648 və ya 1649), Kremona —18.12.1737, Kremonay—italyan skrip- ka ustası. N. atinin pagirdi. Kre- monada iqəxsi e"malatxana acmhipdır (təqr. 1667). 1704—25 illərdə ən yax- ipı skripkalarını duӱzəltmipdir. S.- nin alətləri bədii tərtibatının ka- milliyi, zərifliyi, formalarının mutənasibliyi ilə fərqlənir. və violoncelləri də məphurdur. Moskva- dakı Devlət Nadir Musiqi Alətləri Kolleksiyasında S.-nin bir necə skripka, alto və violoncelləri sax- lanılır. S.-nin oqulları Fran- cesko (1671—1743) və Ombono (1679—1742), eləcə də K, Berqontsi oxun tpagirdi olmunlar. STRAJESKO Nikolay Dmitriyevic (29.12.1876, Odessa—27.6.1952, Kiyev) —sovet terapevti. SSRİ EA akad. əəə USSR EA (1934) nə CCPH ibb EA akad. (1944). Sosialist Əmə- yi Qəhrəmanı (1947). Ukrayna Klinik Tibb İn-tunun təpgkilatcısı və di- rektoru olmutdur (İn-t 1955 ildən onun adını dapıyır). Tədqiqatı, əsa- sən, ӱrək-damar və həzm sistemi or- qanlarının patologiyasına, revma- tizmə, sepsisə həsr olunmupdur. V. P. Obraztsovla birlikdə ilk dəfə olaraq qurək arteriyalarının trom- bozunun tam klinik əlamətlərinin təsvirini verməklə miokard infark- tın diaqnozunu akar etmipdir. dəfə Lenin ordeni, 2 baiqa orden və medallarla təltif olunmupdur.

Əsərləri: İzbr. trudı, t. 1--2, Kiev, 1955—56.

Əd.: Duplenko K. F., Mix- nev A. L., N. D. Strajesko, M., 1969. STRAJNİK—inqilabdan əvvəl kənd yerlərində uryadnikə tabe olan polis nəfəri (kepikci, qoruqcu). CTPAHVTCKM (Stranitzky) Yozef Anton |təqr. 1676, PTtiriya (?)—19. 5.1726, Vyanay— Avstriya aktyoru və dramaturqu. Avstriya professional teatrının banisi. Xalq komik perso- najı Hansvurst rolunu ifa etmiit, səyyar truppaların rəhbəri olmutdur. S.-nin təcəssumetdirmə ustalıqı, gəs- kin xalq yumoru, cəsarətli satirik eyhamları rəhbərlik etdiyi truppa- napa muvəffəqiyyət qazandırmındı. 1712 ildə Vyanada ilk Avstriya daimi teatrını təqikil etmitdir. STRASBӰR, Strasburq (5qa5- Hoiqr)— Fransanın it.-ində izəhər. İl cayı sahilində port. Apaqı Reyn departamentinin inz.m. İri sənaye, ticarət və mədəniyyət mərkəzidir. Nəql. qovpaqı. Aeroport. Əh. 253 min (1975). Avtomobilqayırma, elektrotex- nika, gəmiqayırma, yeyinti sənayesi, pambıq parca, tiki(i, aqac e”malı, dəri mə"mulatı istehsalı muəssisələ- ri: un-t, konservatoriya, itəhərətra-

fında neft e”malı z-dları, neft- kimya və rezin mucəssisələri var. STRATE (iyn. strategös, stratös— qopun--Adro—aparıram)—1) e.ə. 6 əsrin sonu—1 əsrin ortalarında Qə- dim Yunanıstanda sərkərdə. Geniii hərbi, siyasi və inzibati huquqlara malik HAH, ÖƏ”3ƏH Yə ərbi- siyasi ittifaqlarına baptcılıq edir- di. Xalq iclaslarında 1 illiyə se- cilirdi. Zahiri əlamətləri xlamida plana oxtar paltar) və cələng idi. ) Sərkərdə, strategiyanın bilicisi. 3) İctimai və siyasi mubarizəyə rəh- bərlik sənətinə yiyələnmiy ilyəxs. STRATEJİ SİLAHLAR—-muhari- bədə strateji məsələlərin həlli ucun nəzərdə tutulan raket-nuӱvə silahı- nın muxtəlif nəvləri, texniki vasi- tələri, ilarəetmə BƏ təminat sistem- ləri. Tə”yinatına gərə strateji hY- cum silahı və strateji mudafiə si- lahı nevlərinə ayrılır. Strateji Hucum silahları (SHS) qitələrara- sı ballistik raket kompleksləri, sualtı atom-raket qayıqları, chava— yerə tipli raketlər və s.-dən ibarət- dir. Zədələyici tə”sirinin miqyası- na gərə HS—kutləvi qırqın Cu- lahıdır. Strateji mudafiə silah- larına raketvuran raketlər və ida- rəolunan zenit raketləri (adi və nu- və dəeyuti batplıqlı), kosmik hucum- dan mӱdafiə vasitələri, raketləri atkar edən sistemlər və s. daxildir. Sovet İttifaqı S.s.-ın istehsalı- nın dayandırılması və ya məhdud- lapdırılması uqrunda ardıcıl mubarizə aparır. CCPH və ABPQ ara- sında bu sahədə bir sıra saziilər barqlanmınldır (bax Sovet—Amerika sazilil ” STRATEK YA—1) hərb sənətinin tərkib hissəsi, onun ən muhum sahəsi. Əlkənin və silahlı quvvələrin muha- ribəyə hazırlıqı, mӱharibənin plan- lapdırılması və nəzəriyyəsi, həmci- nin praktikası məsələlərini əhatə edir, muharibənin qanunauyeunluqla- rını tədqiq edir, strateji əməliyyat- ların hazırlıqı və aparılması ӱsul və formalarını iiləyib hazırlayır: cəblələrin, ordu və donanmaların məqsəd və vəzifələrini mçəyyən edir, quvvələrn hərbi əməliyyat meydanla- rı və strateji istiqamətlər uzrə bə- luppdurur. S. dəvlətin siyasəti ilə sıx baqlıdır və onun vəzifələrinin yerinə yetirilməsini tə"min edir. S. iqtisadiyyatdan, cəmiyyətin iqtisadi qurulutundan, istehsalın səviyyəsin- dən, xalqın mə”nəvi imkanlarından asılıdır. Sovet hərbi S.-sı Kommu- nist Partiyasının və Sovet devləti- nin siyasətindən cıxın edir. Onun muddəaları və tevsiyələri marksizm- leninizm əsasında iplənib hazırla- nır və silahlı quvvələrin butun nəv- ləri ucun məcburidir. Əməliyyat sə- nətinə və taktikaya mӱnasibətdə S. muəyyənedici rol oynayır, eyni zamanda onların imkanlarını da nəzərə alır. Burjuaziyanın hərbi S.-sı imperia- lizmin mənafeyinə xidmət edir, curuk kapitalist sistemlərini məhkəmlət- mək və muhafizə etmək, mӱharibə ha- zırlıqı və aparılması kimi murtəce məqsəd dapıyır. Sovet hərbi S.sı digər sosialist devlətlərinin S.-la- rı kimi mӱctərəqqi ictimai qurulutpa, zəhmətkeilərin sosialist nailiyyət- lərinin qorunmasına, butun sulh niyinə xidmət

Dunyada

edir, 2)

STREYS

45

İctimai-siyasi mӱbarizəyə rəhbərlik

sənəti.

STRATİQRAFİYA (lat. stratum — təbəqə--...qrafiya)—tarixi geologn- yanın bir bəlməsi. S.-nın əsas məq- sədi Yer qabıqının ayrı-ayrı sahələ- ri ucun suxurların ilkin yatma ar- dıcıllıqını və yaiy munasibətini muəyyənlətldirmək, Yer qabıqının in- kitpaf tarixini aydınlatdırmaq, həm- cinin struktur geologiya, geoloji planalma və axtarınt-kmapfiyyat məsə- lələrini həll etmək, butun.Yer kӱrəsi ucun umumi nisbi geoloji xronolo- giyanın təbii ikalasını yaratmaqdır. 19 əsrin 2-ci yarısında əsas geoloji sistemlər ayrılmıt və onların Yer tarixində ardıcıllıqrı gestərilmizi- dir. S.-da muxtəlif metodların (pa- leontoloji, spor-tozcuq analizi, izo- topla tə”yinetmə, litoloji, geokimyə- vi, geofiqiki) tətbiqi umumi strati- qrafik iqkalanın yaradılmasına im- kan vermitdir. S. ucun ən e”tibarlı material paleontoloji qalıqlardır. Paleontoloji qalıqlar kifayət etmə- dikdə və ya hec olmadıqda layların Yatım pəraitlərindən (tektonikadan), litoloji və fasial tərkibdən istifa- də edilir. S.-nın əsası 17 (Danimarka alimi N. Steno) və 19 əsrlə də in. gilis geoloqları U. Smit, R. Mur- cison, A. Secvik və 6.) qoyulmupdur, STRATİQRAFİYA (arxeologn- yada)—arxeoloji qazıntılar zama- nı təbəqədə tapıntıların yerləptməsi əsasında mədəni qalıqların xronolo- ji dəvrlətmələrini muəyyən edən me- tod. Qapıntılardan duzguӱn nəticələr almaq ucun muxtəlif usullardan—ti- poloji, botaniki, bioloji, radiokar- bon, dendroxronoloji, paleomaqnit analizindən istifadə edilir. “Azərb.- da mədəni təbəqəsinin qalınlıqı 20 m-ə yaxın arxeoloji abidələr (Min- gəcevir, Kultəpə, Azıx və s.) ucun stratiqrafik tədqiqatlar xususi əhə- MHİİƏT kəsb edir. . STRATİ QRAFİK ZONA, xrono- zon a—uӱmumi stratiqrafik pikala- nın mərtəbəyə tabe taksonomik vahi- di. Kəsilipdə təkrar olunmayan xa- rakterik qazıntı orqanizmləri komp- leksinin yapama vaxtına muvafiq tə- bəqələri əhatə edir. S.z. qazıntı kompleksin bir və ya iki ən xarakte- rik nevunun adı ilə adlandırılır. S.z.-nın coxu məhəlli əhəmiyyətə ma-

likdir. Lakin bə”ziləri bir necə qit- S

ədə ayrılır və planetardır.

ST RATO V yn KAH (sər ə um— təbəqə, təbəqəli vulkan, qa- rıpıq vulkamn—konusu bərki- mip, lava axınları isə sementlət= mipq və tufa cevrilmit lava qırın- tılarının (vulkan bombası, lapil- li və s,) nəvbələtməsindən ibarət vulkan. Lavanın axması və vulkanın partlama fəaliyyəti zamanı əmələ gəlir. S. konusunun hund. bir necə Yuz m-dən bir necə km-ə catır: krate- ri qıf (diametri 2—3 km-dək) for- masında olur. S.-a misal olaraq SSRİ-də Klyuci Sopkasını, Yaponi- yada Fudziyamanı və s. gestərmək

olar. ST PATOnAY3A—arı -nı stratosfer ilə mezosfer arasında kecid təbəqəsi: 50—55 km | isəklikdi yerlətir. STRATOSTAT — stratosferə ucmaq (alkmaq) uxun sərbəst aerostat. Həc- mi 105 000 m?-ə qədər ola bilər. 11 km- dən artıq hundurə qalxır. Hey"ətlə

ddəyitiMməsi (—

cduqda hermetik qondolası olur. lmi və ya idman məqsədi ilə bura- xılır. S.-dan istifadə etmək ideya- sı və onun hermetik konstruksiyası- nın sxemi ilk dəfə 1875 ildə D. İ. Mendeleyev tərəfindən irəli surul- muqidur. 1950—60-cı illərdə S..-ın ucupqu bir sıra tibbi-bioloji xa- rakterli mə”lumatlar almaqa, xilas- etmə vasitələrini sınaqdan cıxar- maqa imkan verdiyi ucun insanın kos- mosa ucutluna hazırlıq sahəsində MYhyM mərhələ. olmuamdur. Muasir pəraitdə 4S.ə termini yalnız he) - ətlə ucan aerostatlara aid edilir. STRATOSFER (nar, stratum—Tə6ə- qə--yun. zrhayqa—kuӱrə)—atm.-in tro- posfer ilə mezosfer arasında tə- bəqəsi, 8—16 km-dən 45—559 km-dək yӱksəklikdə yerləpir. Temp-run hund.- dən asılı olaraq alaqrı təbəqədə az 40-dan —80*S-dək), yuxa- rı təbəqədə erxması (02S-dək) ilə sə- ciyyələnir. S.-də su buxarı azdır. Hund, artdıqca ozonun miqdarı coxa- lır: maks,. hissəsi 20—30 km Hund.-də- dir. S. ucun Aululların olmaması, bəyuk sur"ətə (60—100 m/san) malik kӱləklər və pırnaqlı axınlar (Ha- vanın troposfer və stratosferdə uz. 1000 km-ə catan ensiz axın ipəklin- 2 bir yerdən bajtqa yerə gəcurulmə- si) xarakterdir.

STRATOSFİ Ep, ASTRONOMİYA STANSİYASI —stratostatla Yer at- mosferinin stratosfer qatına qaldı- rılmıin astronomik muplahidə cihaz-

ları kompleksi. Astronomik cihazla- İN

rı fotokamera, spektroqraf, spektro- metr, bolomeqr, rentgen və ya pqua sayracları ilə təchiz edilmin 1 və ya birlətdirilmiyil 2 teleskopdan ibarətdir. Stansiyanın ehmal enməsi parapqut sistemi və amortizatorlarla tə"min olunur. Ucut yerdəki komanda məntəqələrindən və stansiyanın əzun- dən verilən radiosiqnallarla idarə edilir. S.a.s. Yer atmosferinin tə”si- rindən yaranan cətinlikləri (Gunəytp və ulduz xəyallarının titrəməsi və yayılması, zəif obyektlərin muplahi- dəsini cətinlətdirən gunduz geyunun parlaqlırı və s.) aradan qaldırmaqa imkan vermitdir. S.a.s. ilə gey o6- yektləri spektrin Yer atm.-ini gecə bilməyən qısadalralı (ultrabənevpə- Yi, rentgen və qamma pquaları) o6- lastından mutpahidə edilir. İlk

.a.s. 20 əsrin 50-ci illərində, SSRİ-də ən beyuk Gunəp S.a.s. 1966 ildə (bap guӱzgusunun diametri 50 sm) və 1973 ildə (1 mdiametrlə) buraxıl- mıtpdır. ABPİT- da gecə muppahidələri

ucun, diametri 94 sm olan “Strato- skop-2ə S.a.s. yaradılmındır. Beyuk S.a.s. 20—30 km, kicik S.a.s, (sərt

rentgen pqualarının və qamma-pquala- rın mupahidəsi ucun) isə 40 km hun- durluyə qaldırılır. Sovet S.a.s. ilə Gunəpq atm.-inə dair muhum nəticələr alınmıtdır. €CTpaTockon-2ə ilə nə- həng ulduzların atm.-ində su buxa- rının varlıqı aiykar olunmuptdur. S.a.s.-nın muppahidəsi ilə Qalaktika nӱvəsinin elcusu və parlaqlıqı tə”- yin olunmuil, bə”zi pulsarlar mupahi- də edilmilir.. | STRAUTMANİS Pyotr Yakubovic d. 24.4,1919, indiki Lat.SSR-in Uldiqa r-nu)—sovet devlət və par- tiya xadimi. 1944 ildən Sov, İKP uz-

vu. Kəndli ailəsində doqulm muyp. Sov.İKP MK yanında Ali Tapma.

Məktəbini bitir- mitidir (1954). 1937 ildən qolcomaq təsərrufatlarında muzdurluq etmiit, Latviyada Sovet | hakimiyyətinin bər- | pasından (1940, iyul) sonra komso- mol ipyində olmui1- dur. Beyuk Vətən muharibəsinin i11- tirakcısıdır (1941 Ss illərdə S.o- vet" Ordusunda, 1943—44 illərdə par- tizan dəstəsinin komandiri). 194 ildən məs"ul partiya, mətbuat və dev- lət ipində calıtlmıt, Latviya KP MK katibi (1960—65), Lat,SSR Na- zirlər Soveti sədrinin birinci mua- vini (1965—74) olmutdur. 1974 il- dən Lat.SSR Ali Soveti Rəyasət Hey"- ətinin sədridir. 1976 ildən Sov.İKP . MTK uzvudur. SSRİ Ali Sovetinin (7—11-ci ,uarFbipbiui) deputatıdır. Oktyabr İnqilabı ordeni, 3 ÖGaımra orden, həmcinin medallarla təltif edilmitdir. ə STRAXOV Nikolay Mixaylovic (15, 4.1900, indiki Oryol vil.-nin Bol- | | vı xov ui. —13.7.1978, Moskva) sovet geoloqu, geokimya- cı, SSRİ EA-nın | akad. (1953, M. yə-. | vu 1946). Lenin mu- i kafatı laureatı 577 (1961), CCPH Hen- i lət mӱkafatı lau- reatı (1948). SSRİ A Geologiya in-

tunda ipləmitdir

(1934 ildən). Mua- sir litologiyanı yaradanlardan biridir. Muqayisəli- litologiya usulunu inkitaf. etdir- mipdir. Əsas əsərləri Qara dəniz, Xəzər dənizi, materik daxili gəllər (Aral, Balxat və s.), Həmcinin Sa- kit, Atlantik və Hind okeanlarının muasir cəkuntulərinin mənipəyinin muəyyənlətdirilməsinə həsr edilmii- dir. S. litogenezin dərd nevu haq- qındakı fikri əsaslandırmıti, dia- genez, halogenez və humid filiz əmə- ləgəlmə nəzəri) yəsini mipləyib hazır- lamıpdır. Bir cox faydalı qazın- tıları tədqiq etmipl, Re, Mp, R, U vəs. kimyəvi elementlərin qədim. su hevzələrində və muasir cay, dəniz və okeanlarda yayılma qanunauyqunluqunu Əyrənmitdir. 3 dəfə Lenin ordeni, 2 Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni, me- dallar, həmcinin A. P. Karpinski ad. qızıl medalla (1967) təltif olun- mutdur.

Əsərləri: Jelezorudnıe faiii i ix analoqi v istorii Zemli, M., 1947: Osnovı istoriceskon qeoloqii, 3 izd., q. 1—2, M.—L.:, 1948, Osnovı teorin lito- qeneza, t. 1—3, M., 1960—62, Razvitie li- toqeneticeskix iden v Rossini i SSSR, M., 1971, ,

ƏÖ,: Ctunmpnop B. H, TuMoğe- ev P, P., Xolodov V. N., Naucnali deltelınostı akademika N. M. Straxova, B KH.. EMI: LİTOLOQİN İ -qeoximin osadocnıx porod i rud, M., 1975. CTPE/)C, CrTpy ic (Struys) Tan Yan- sen 1630—94, Ditmari)—holland də- nizcisi, səyyah. 1647—56 illərdə iki dəfə Avropa və Asiya elkələrinə səya- hər etmitdir. 1668 ildən Rusiyada qulluqa (Yelkən ustası) girmiii, Pskov,

Qə

46

STREYTS-SETLMENTS

ə —————" etE = ======n dk –—-gjt- =

Tver, Moskva və Kazanda xidmət et- mil, Stepan Razinin Həptərxanı al- masının ptahidi olmutdur. Buradan Daqıstana qacmınl və əsir alınaraq qul kimi satılmındır. 1671 ildə azad olunaraq vətəninə qayıda (1673) bilmitdi. 1675 ildə holland səfir- liyinin tərkibində yenidən Rusiyaya gəlmipdir. S. 1676 ildə səyahətnamə- sini (164 “r Amsterdamda Hnənup eT- dirmitdir. Səyahətnamədə Dər nd, PTQamaxı, Bakı, Ərdəbil, PPa ran, Ni- Yazabad və s. yapayınn məntəqələri, Azərb.-ın iqtisadi və ticarət həyatı, Yerli əhalinin adət və ən"ənələri, tarixi abidələr və s. haqqında da zəngin mə”lumat vardır. Əsəri: Tri putetpestvin, M., 1935, , Ədil Mahmudov Y. M., Odlar Yurduna səyahət, B., 1980, STREYTS-SETLMENTS (ing. 5Kkay(a Settlements, həpdbin mə"”nası—boqazlar ura yapayıld məntəqələri) — 1826—1946 illərdə Cənub-PTərqi Asi- Yada B. Britaniyanın mӱstəmləkəsi. S.-S.-ə Pinanq, Sinqapur, Labuan, Kristmas a., Malakkanın Uelsli əya- ləti, Naninq knyazlıqı, Malakka tp, və Kokos a-rı daxil idi. 1946 və 1948 illərdə kecirilmipi inzibati isla- hatlar nəticəsində lətv edilmitdir. STREKALOV Gennadi Mixaylovic (28.10.1940, Moskva vil., Mıtiippi iz.) hə — SSRİ təyyarəci- k. kosmonavtı. İki dəfə Sovet İttifa- qı Qəhrəmanı (1980: 1984). 1972 il- dən Sov.İKP uzvu, I Bauman ad. Ali Hər Texniki Məktəbi bitirib (1965) kon- struktor burosunda ipləmitdir. 1973 ildən kosmonavtlar dəstəsindədir. 1980 il noyabrın 27-dən dekabrın 10 dək *Soyuz T-Zə kosmik gə- misi (KG) ilə tədqiqatcı-kosmonavt kimi (L. D. Kizim və O Maka- rovla) ucutda olmupdur. İkinci da- fə S. 1983 il aprelin 20—22-də 4So- iya T-və KG ilə (V. G. Titov, A. A. epeorosası birgə) kosmosda ucujda olmupdur. | Ucuncu dəfə S. 1984 il aprelin 3-də buraxılmın FSoyuz T-1124 KG ilə (Y. V. Malıev və R. Parma ilə) kosmosa ucaraq cSalyut-7ə — cSoyuz T-10j orbital kompleksi ilə birlik- də ucutlu davam etdirmiii, 1984 il alrelin 11-də “Soyuz T-10* KG-nin enən aparatı ilə Yerə qayıtmındır. dəfə Lenin ordeni, Hindistan Resp.-sıpın cApoka Cakrag ordeni və medallarla təltif olunmupidur. S.-un doqulduqu 11.-də onun tunc bustu ko- yulmutpdur. Bax həmcinin FŞoyuz Tə, c“Salyutə və cSoyuzeə. STRELES—16 əsr—18 əsrin əvvəlində Rus dəvlətində atmi acan silahla si- lahlanmıp əsgər. S. qopqunu iyəhər və gəndlərin azad əhalisindən (vergi alınmayan) komplektlətdirilirdi. Qo- pyun nevunə gərə piyada qopunu hesab olunurdu. lərin cuzi HCCƏCH (€ YaəHKHTYTaH 1000 qo- pununu zətkil edirdi. Rusiyada 17 əsrin sonu—18 əsrin əvvəlində S.-lə- rik bir Necə ӱsyanı baqi vermiiidi. TRELES USYANI (1698) — Moskva 1es polklarının usyanı: təhkim- cilik zulmunuӱn gӱclənməsi, xidməti

cətinliklər və rəislərin sıxhipdır- ması nəticəsində bajtlanmıltdı. 1 Pyotrun Azov yurutpundə (1695—96) imtirak etmipl Moskva 2 nin 4 polku 1697 ildə Velikiye Lu- Kiyə gəndərildi. Yolda aclıq cəkən və atları olmadıqından topları 6z- ləri aparan streleslərdən 175-i iii- kayət ucun Moskvaya qacdı və ə ya Alekseyevna ilə əlaqə yaratdı. İyu- nun 6-da streleslər yeni rənslər se- cib boyarlara, yadellilərə divan tut- maq və Sofiyanı car taxtına cıxar- MAQ MƏQSƏDİ İLƏ paytaxta yollandı- lar. Usyancılar (4 min nəfər) iyu- nun 18-də vurutmada məqlub oldular. 1200 nəfərdən cox streles e”dam edil- di, 601 nəfər (əsasən, azyapqlılar) surgunə gəndərildi. İstintaq və e"”damlar 1707 ilədək davam etmipdi. STREPTOKOKKLAR (yun. streptös— zəncir--kokklar) — kurətəkilli bak-

teriyalar. Diametri 0,6—1 mkm-dir. Bakteriya hӱceyrəsinin bir istiqa- mətdə beəlunməsindən muxləlif uzun-

luqda zəncirlər əmələ gəqir. Sporsuz, kapsulsuz, hərəkətsiz və qrammusbət- dir. PTəkər və spirtləri qıcqırdır. di və patogen nəvləri var. Saprofit S. insan bədəninin muqavi- Məti azaldıqda patogenlətib iltiha- bi və irinli proseslərə (qızılyel, angina, skarlatina, kəskin revmatizm, septik endokardit) səbəb olur, Pato- gen nəvləri bir cox zəhərli maddə- lər (hemolizin, leykosidin, eritro- gen, fnbrinolizin) ifraz edir. Quru irində, bəlqəmdə, qapalı yerlərdə, ev ətyaları uzərində uzun muddət (4—6

o” PETTOMMİ İN. pqualı gəbələk-

dən alınan antibiotik. Muxtəlif mik- roblara, xususilə vərəmi tərədən mik- robakteriyaya məhvedici tə”sir gəs- tərir. Həmcinin taun, dizenteriya, baqırsaq cəpləri, stafilokokk, stRrRep- TOKOKK, HHEBMOKOKK, QONOKOKK VƏ Me- ninqogokka qartı iplədilir. STREPTOSİD--sulfanilamid pre- paratları qrupundan antibakteriqal dərman maddəsi. Bir sıra infeksi- on xəstəliklərdə, irinli yaralarda tablet, toz, emulsiya, məlhəm. halın- da iplədilir.

STRESS (ing. 5(qez5—təzyiq, tə"sir, gərginlik) — 1) texnikada—o6b- yektə tə”sir gəstərən və onun tpəkli- ni dəyitpən xarici qӱvvə. 2)Psixo- logiya, fiziologiya və tibdə—gəzlənilməz gərgin ppərai- tin terətdiyi emosional vəziyyət. Hə- tin və təhlӱkəli ipəraitdə, muxtəlif fiziki və zehni gərginlik halında

ip gərmək, qısa mӱddətdə cox məs”-

ul qərar qəbul etmək zərurəti S. və- ziyyəti terədir. S, Kanada fizioloq- ları U. Kennonun homeostaz və H.

Selyenin adaptasiya sindromu (orqa- A

nizmin reaksiyalarının əzunəməx- sus mudafiə xarakteri dapıması) haqqında tə"limləri ilə fizioloji cəhətdən əsaslandırılmıpmdır. S, insanın fəaliyyətinə mənfi və ya mus- bət tə"sir gestərə bilər. S. vəziyyə- tində bə”zi adamların fəaliyyəti nəingi cox cətinlətir, hətta tam tor- mozlanma, yaxud fəaliyyətin pozul- ması halı, qavrayıtqda, hafizədə təhriflər ba verə bilər. Digərlə- rində isə, əksinə, S. vəziyyəti fəal-

lıqrı gucləndirə, xususi fikir ay- D

dınlıqı və dəqiqliyi terədə bilər. Yӱksək ideyalılıq, borc və məs"uliy-

yət hissi S. vəziyyətində insanın lav-

ranıpt və hərəkətlərinin pozulma-

sı qarpqısını almaqa kəmək edir. Əd.: Cen be T., Crpecc bez distres-

.c aurm, M., 1982, Kuraes - CN ik L. A., Psixoloqil stressa, M., 1983.

STRİDİYA (Oz(qea)— molyusklar ti- pinin ikitaylılar sinfindən ilbiz. Canaqlar bir-birinə barqlayıcı. əzələ- lər ilə baqlanır. Substrata yapıiq- dırına gərə ayaq və bissus vəzisi re- duksiya olunmudur. Suyu suӱzməklə qidalanır. Bir S. suyun temp-rundan asılı olaraq saatda 1—3 l suyu cy- zur. Ayrıcinsiyyətli və hermafrodit- dir. İriləri bir necə mln. Yumurta verir. S.-nın coxu tropik və subtropik dənizlərlə yatpayır. Vətəgə əhəmiyyəti var. SSRİ-də Qara dəniz zə Yapon dənizində S.-nın beyuk ehtiyatı var. Yeyilir. Bir sıra əlkələrdə sun"i surətdə artırılır. STRİNDBERQ (Strindberg) .VyxaH Av- qust (22.1.1849, Stokholm—14.5.1912, (631 -Hcsiq yazıcısı, drama- turq, publisist. “Qırmızı otaqu (1879), “Hemse adasının sakinləriə (1887), “Qarabaq oqluq (1887), €Tən- har (1903), “Qotik otaqları (1904), cQara bayraqlarə (1905) realist ro- manları, lirik |4“Əlum rəqsiə (1901), ca Kəlgələrin sonatasıə (1907) və s.), naturalist |FAta, (1887), “Frəeken Yuliya? (1888), *“Dəmətqə yolə trilo- giyası (1898—1904) və s.| pyesləri, “Mester Ulufə (1872), €XIV Erikə (1899), “Qustav Vasa” (1899), *Kristi- naq (1903) tarixi dramları, publi- sistik əsərləri (“Gey kitabə, c. 1—3, 1507—O08) var. Əsərlərində burjua cəmiyyətinin sosial və mə"nəvi eybə- cərlikləri ifia olunur. Ədəbi-nəzə- ri əsərlərində realist sənəti muda- fiə etmipdir. Yaradıcılıqı Avropa ədəbiyyatına tə”sir gestərmitdir. Əd. Neustroee V. P,., Avqust Strindberq, v kn.: İstorin zarubejnod literaturı konda XQTX—nacala XX a, (M.1, 1968: İstorila zapadnoevropeyskoqo teatra, t. 5, M., 1970: Avqust Strindberq. BiblioqraficeskiN ukazatelh, M., 1981.

CTPHHKEP (mk, stringer: string — baqlamaq, birlətdirmək)—gəmi, yuyıu aparatı, vaqon və s.-nin gevdəsinin karkasında uzununa konstruksiya ele- menti. Adətən aqkacdan və ya metaldan yastı brus pəklində olur. Konstruk- siyanın eninə yerlətən elementləri (məs., itanhout, bims) ilə birləii- dirildikdən (məs., pərcimlə, qaynaqla, yapıtidırma yolu ilə) sonra əmələ gələn karkas uzərinə govdənin uz səthini təpkil edən levhə və qapayı- cı Hissələ bərkidilir. STRİXNİN—qusdurucu qoz bitki- sindən (qarqabukən) alınan alkaloil. cı, aq rəngli kristal maddədir, suda az həll olur. Mərkəzi sinir sis- teminə oyadıcı tə"sir gestərir, Ypə- yin, tənəffusun fəaliyyətini artı- rır, qan təzyiqini yӱksəldir, vəzilə- pə iirə ifrazını gӱcləndirir, əzmi Yaxtılaqpdırır, əzələ tonusu- nu artırır. Yuksək dozada tetanik tutmalara səbəb olur. –-TRIY—USSR Lvov vil.-ndə izəhər. Strıy boyaya mərkəzi. Strıy cayı- nın sahilindədir. D.y. və avtomobil yolları qovpaqı. ƏH. 58 min (1983), əy. NƏQL. XİDMƏTİ muəssisələri, də- mirci-presləmə avadanlıqrı, vaqon tə miri, dəmir-beton konstruksiya-

nap sua arqac e”malı, mahud, TH - KHII BƏ Ö, CƏəHal€ MYƏCCHCƏNƏDH, K.T.- nın mexaniklətdirilməsi texniku- o var. 1396 ildə salınmıtpdır. STROBOSKӦP (yun. =qbbozv—fır- lanma -- .,.skop)—devri hərəkət edən bir obyekti ayrı-ayrı qısa anlarda mutpahidə etməyə və buna gərə də hə- əkətsiz kimi germəyə, yaxud əksinə, ərəkətin ayrı-ayrı fazalarının təsvirinə baxmaqla onu arasıkəsil- məz kimi geərməyə imkan verən cihaz, Oxa bərkidilmii iki diskdən iba- rət oyuncaqa da S, deyirdilər (pək.). Diskin birində perimetr uzrə bəra- bər intervalla eyni prosesin ardıcıl fazalarına uyqun ppəkillər, digərinə isə hər bir pqəklin gərunməsini TƏ”- min edən radial yarıqlar olur. So- nuncu diskin qarpısındakı ləvhədə yalnız bir yarıqın gəerunməsini tə”- min edən pəncərə qoyulur. Oxu fır- ladıqda tamatacı pəncərədən hər qı- sa anda pəkillərdən ə birini gərduyӱ ucun diskret hərəkət arası- KƏCH/IMƏ3 KHMH KƏPYEYP.

"ər gi f a uk

STRUVE

Əsərləri: Materialınal istinai s nıe dokazatelhstva v sovetskom uto- si propesse, M., 1955, Kurs sovets- Koro olovnoqo propessa, t. 1—-2: M., 1968—70: Sovetskin uqolovno-propessualı" nı zakon i problemı eqo əffektivnosti, M., 1979 (sovm. s dr.).

STRONGİLOİDO 3—baqırsaq nəma- todlarının insanlarda terətdiyi hel- mintoz qrupundan xəstəlik. Yetiptmipl surfələr dəri, yaxud qida maddələri ilə orqanizmə gecərək onu yoluxdurur. Nematodlar, əsasən onikibarmaq ba- qırsaqda (bə/zən butun baqırsaqlarda) parazitlik edir. Yoluxmadan sonra xəstədə qızdırma, allergiya (evrə) bapl verir. Bir necə gӱndən sonra temp-r duiqur, qarın nahiyəsində ar- rı, ӱrəkbulanma, bə"zən qusma, ishal olur. Xəstəlik nəcisdə, yaxud əddə helmint suӱrfələrinin tapılması ilə apykar edilir. Mӱalicəsi: tia- bendazol, yaxud gensianviolet və s.

ofilaktikası: gigiyena qaydalarına riayət etmək, yapayınl yerlərinin sanitariya abadlırını

Tə”MİN etmək, meyvə və tərəvəzi təmiz yuyub, ustunə qaynar su gəzdirmək və s.

Əd. Astafıev B. A., Ocarki po obien patoloqii qelhmintozov celoveka,

ə dz M., 1975, Tropiceskie bolezni, pod red.

= — —k=E, P. PBuvalovov, M., 1979

C ib yə

- -– y i 4 q Y "m my ri. a 2 iə

Hərəkətdə olan obyektin bir-birinə nəzərən sabit intervala gərə surui- durulmuti təsvirlərinin arasıkəsil- MƏ3 kimi gerunməsinə 1-ci tip stro- boskopik effekt deyilir. 2-ci tip straboskopik effekt, həqiqətdə dəvri hərəkətdə olan obyektin hərəkətsizliyi haqqında illuziyanın yaranmasına əsaslanır. S.-dan obyektlərin dəvri strukturlu hərəkətini eyrənmək, dəv- ri prosesləri tədqiq etmək, amplitud və impulsların davametmə mӱddətini ƏLCMƏK, KİNO və televiziya cəkilii- ləri və s, ucun istifadə olunur. STROBOSKOPİK Eqyq) EKT—həp hansı bir cismi və ya ipəkli arası- kəsilmədən deyil, dəvri olaraq, bir- birinin ardınca gələn zaman inter- vallarında mupqahidə etdikdə (məs, iəkli ekrana fırlanan yarıqlı disk- lə—obturatorla vaxtapırı proyek- siyaladıqda), yaxud qaranlıq otarı muəyyən anlarda vaxtapırı ipıqlan- dırmaqla cismi və ya iəkli Mymahn- DƏ etdikdə əmələ gələn gərmə illuzi- yası. S.e. gərmə ətalətinə, yə”ni ipəklə baxdıqda mupahidəcinin iuurunda yaranan obrazın iqəkil yox olluqdan sonra qısa muddət ərzində qalmasına əsaslanır. İki ardıcıl mupahidə arasındakı vaxt obrazın csənmək vaxtından kicik olduqda, ay- rı-ayrı anlarda gerunən ipəkillər birləpmiyi kimi təbəvvur olunur. STROQOӦVİC Mixail Solomonovic (29.9,1893, Peterburq—13.2. 1984, Mos- kva) sovet huquqiqunası, cinayət pro- sesi sahəsində mӱtəxəssis. SSRİ EA m. 19 (1939). 1943 ildən Sov, İKP uzvu.

920 ildən ədliyyə orqanlarında ii1- ləMİİL, eyni zamanla elmi pə pedaqoji ip aparmıtydır. SSRİ EA Dəvlat və Huquq İn-tunun bati elmi ipicisi ol- muiydur. Oktyabr İnqilabı ordeni, 3 baiqa orden, həmcinin medallarla təltif edilmiidir.

– STRONSİANİT (ilk dəfə tapıl- – dırı (1787) Stroniian (5eqopnap:

PTotlandiya) yatayınt məntəqəsinin adından)|—mineral. Kimyəvi tərki- bi 5q(SOz). Rəngi aq və ya acıq sarı olur. SaSO., nadir halda VaAO və RIO qatıtqıqları olur. Rombik sin- qoniyada kristallapır. Adətən, də- NƏLİ, cəlləkiəkilli aqreqatlar, na- dir hallarda iynəvarı kristallar əmələ gətirir. Sərtliyi 3,5—4, sıx- nbirbi 3600 —3800 li-GİLLİ cekmə suxurlarda

damarlar pqəklində rast gəlir. CTPÖHCHYM (nar, Strontium), Sr— kİMYəvi eləmənt. Elementlərin dvv- ri sisteminin İP qrupundandır: at.n. 38, at.k. 87,62-dir. Bıcaqla asan kə- silən yumpaq, plastik, gӱmupqu-aqr me- taldır. Birlətmələrində oksidləp- mə dərəcəsi, adətən --2-dir. Təbii S, 4 sabit izotopun (84UӰq, 865q 87Sr və eӱq) qarıpkıqından ibay ətdir (bun- lardan 885q, 86,5696 -dir).Sun”i yol- la kӱtlə ədədləri 80-dan 97-yə qədər olan radioaktiv izotoplar, o cuӱmlə- dən **Iq alınmındır (o, uranın bə- lunmə prosesində əmələ gəlir). S,-u ingilis kimYyacısı A. Krouford PPot- landiyada Stroninan yaayıti mən- təqəsinin yaxınlıqrında tapılmıni stronsianit mineralında muəyyən et- mipdir (1790), adı da buradan gətu- rulmutdur. S.-un Yer qabırında miq-

–y darı. 4,0-10 “926-dir. Aktiv element olduqundan təbiətdə sərbəst halda ta- pılmır. 30-a yaxın mineralı var, Sıxlıqı (20*S-də) 2,63 q/sm?, =

770"C, Qan 1380”S-dir: paramaqnit-

dir. Havada sur"ətlə oksidlənərək ӱzəri stronsium 2-oksid 5qO, pereok- sid 5QO, və nitriddən ƏqCӱ ibarət sarımtıl pərdə ilə ertulur. Adi itə- raitdə oksigenlə birlətərək 5qO əmə- lə gətirir. Qızdırlıqla hidrogenlə (2 200"S), azotla (5 4009S), fosfor- na, kukurdlə, halogenlərlə birləiir, metallarla intermstal birlənmələr

KİCİK

pepup (Məc,, SrPbi, SrAg,, SrHag, Bə c.),

kə|m?, Ən cox əhəng-

47

maye ammonyakda yaxpı həll olur. S. metalı, əsasən, selestin (5q8O,) və stronsianit (5QqSO:) minerallarından alınır. Onun tətbiq sahələri cox da xeHHm deyildir. **5q izotopu atom elektrik batareyalarında Ӧ-pqualanma mənbəyidir. S. birlətmələrindən lu- minofor lazer, fotoelement, odada- vamlı və keramika materialları, op- tik pqutllə və s. hazırlanmasında is- tifadə olunur. **5q biosferi radio- aktiv cirkləndirən əsas komponent- lərdən biridir. i S. mikroorqanizm, bitki və hey- vanların tərkib hissəsidir, Dəniz yosunlarında 100 q quru maddəyə gv- ə hesabladıqda 26—140 mq S. var. eyvanlar onu su və qida vasitəsilə alırlar. Orqanizmdə, əsasən, sumuk toxumalarında toplanır.

Əd. Burkov V. V., Podporiq-

na. E. K., StronpiV, M., "1962: Taun K N L.. Obpyal ximiln, 21 izd., L., 1980.

STRӦNSİUM SARISI–—–stronsium- xromatdan UqSq,O ibarət, limonaox- par sarı mineral piqment. İpıqın tə”sirinə davamlılıq cəhətdən digər xromat piqmentlərindən (qurruyun kronu, sink kronu) ustundur, lakin uzun muddət Gunət ipıqının tə”si- rinə mə/ruz qaldıqda rəngi bir rə- dər qaralır. Suda pis, turpqu və qə- ləvilərdə yaxpı həll olur. S.s. rəs- samlıq boyaları hazırlamaq ucun Hü l- lədilir. STROFANT (5sqorhap(hiz)—kəndir- kimilər fəsiləsindən bitki cinsi. Atazipəkilli lianalar, bə”zən kol- lardır. Tamkənarlı yarpaqları qar- pı-qarpqıya duzulur. İkicinsiyyət- li, mӱntəzəm cicəkləri yarımcətir- də yerləpir. Tropik Afrika, Mada- qasgar, Cənubi və Cənub-PTərqi Asi- yada 50—60-dək nəvu mə”lumdur. S.- ın qoxumunda olan zəhərli qlikozid- lərdən (strofantinlər) tibdə kəskin və xronik urək-damar catılnmazlıqı xəstəliklərinin mӱalicəsində istifa- də olunur. STROFOİD (İyH. ströphos—öypyn- Myu neHT “- 6idos—kəpyHyu)—uxuməp- | ip tibli xətt, duzbu- | caqlı Dekart koordi- natlarda kanonik tən- nu u* = xXa | x)|(a — x), polyar koordinatlar- da isə 5 = — aso05 2Ff/s05 F pəklindədir: burada a—S.-in RO asimi- | totu və O polyusu ara- Nə sınlakı məsafədir: g ON==085-=a. STRUVE Vasili Vasilyevic (2.2. 1889, Peterburq—15.9.1965, Leninqrad) —soӧvet apərqiqunası, SSRİ-də Qəlim PQərq tarixi məktəbinin banisi. SSRİ EA akal. (1935), Peterburq un tini bitirmin (1911), 50 ilə yaxın (1916 ildən) həmin un-tdə dərs demii, Qə- dim |Pərq tarixi kafedrasının mu- diri olmuidur. Ermitajın Misir iyə”bəsinin muliri (1918—33), SSRİ EA Etnoqrafiya (1937—40), TPərqiu- naslıq (1941—50) in-tlarının direk- toru, Parqiqunaslıq in-tu Qəlim PTarq tarixi (pe”bəsinin mudiri (1959 il- lən) ipləmildir. Qədim PTarq cəmiy- yətlərinin sosial-iqtisali strukturu problemini dunya elmində ilk dəfə

o.“ — —— “ — —“— —— ——- — ——— — xx €“ = = —

48

STRUVE

——tcjjjhhihkq”—hgpkj———t—qkqikə iy ——————————q”ı-t”a-cghhən an

S. irəli surmulp və PTumer cəmiyyəti haqqındakı mə”lumatlara əsaslanaraq, onların erkən quldarlıq cəmiyyətləri olduqunu gəstərmitndir. Bailıca təd- qiqatları Misir, PLYumer, Urartu, İran, Fələstin, Orta Asiya və s. ta- rkxa və mədəniyyət tarixinə aiddir.

mumilətdirici “Qədim 1Pərq tari- xiz (1941) əsərinin muəllifidir. S. bir sıra neBpH nəirlərin və kollek- tiv əsərlərin redaktoru, Sovet Ta- rix Ensiklopediyası Bajtp redaksi-

yasının uzvu idi, Azərb. ucun elmi kadrlar hazırlanmasında xidməti olmulidur. Lenin ordeni, Qırmızı

Əmək Bayraqı ordeni və medallarla təltif edilmitdir.

Əd.: Akademik V. V. Struve. Biblio- qraficesgkai cnpanka, M., 1959: O an b ne- roqqe D. A., Matveev V. V., V. V. nə FSovetskan ətnoqrafilə, 1966,

CTPY BE Vasili Yakovlevic (15.4- 1793, Almaniya, Altona—23.11.1864, əə Peterburq) — rus

astronomu, geode- 3HCT. 25 EA akad. (1832, m. uzvu

1822). Tartu un-ti- ni filologiya ix-

tisası uzrə bitir- MHuı (1810), 1811 ildən riyaziyyat

k və astronomiya ilə | məptul olmutpdur. 1839—62 ə Pulkovo Astrono- 2 ME miya Rəsədxanası- nın direktoru ipləmitdir. Bu rəsəd- xana onun tətpəbbusu ilə yaradılmıi və həssas astronomik alətlərlə təchiz edilmindir. PTagirdləri ilə birgə tərtib etdiyi ulduz kataloqları dun- yada ən dəqiq kataloqlar idi. Qopa ulduzların dəqiq vəziyyətinin tə"yi- ninə dair fundamental iilərinə gerə S. astronomiyanın bu sahəsinin bani- si sayılır. cQopa ulduzların mikro- metrik əlculməsin əsərində 11392 ul- duzun bir cox parametrlərinin qiymət- lərini vermitdir (1837). Bu gataloq London Astronomiya Cəmiyyətinin me- dalına layiq gerulmutidur. Lira bur- cunun a ulduzunun parallaksının qiymətini (0,125”*-0,055”) tə”yin et- mipdir. Bu, ӱmumiyyətlə, ulduz pa- rallaksının ilk dəfə əlculməsi idi, Onun FUlduz astronomiyası barədə etudlərgi ulduz astronomiyasının in- kipafına beyuk tə”sir gestərmitdir, S. Fin kerfəzindəki Qoqland a. ilə Yakobitadt 1ip1. arasındakı meridian qevsunun (3*35”) əlculməsinə rəhbər- lik etmiidir. STRӰVE Pyotr Bernqardovic (26.1. 1870, Perm—26.2.1944, Paris)—rus burjua iqtisadcısı və publisisti, cleqal marksizminə baiylıca numayən- dəsi. Kaletlər partiyası MK-nın uzvu (1905) olmunt, Beyuk Oktyabr sosia- "list inqilabını dutiməncəsinəqariı- lamın, mӱhacirətdə yappamılidı., Ru- siyanın iqtisadi tarixinə dair əsər- larində Rusiyanın Qərbi Avropa yolu İLƏ gedacayini gestərmili, lakin kənd- lilərin var-yoxdan cıxmasının guӱc- ləpməsini inkar etmii, əmək dəyər, izafi dəyər, proletariatın yoxsullai- ması nəzəriyyələrini rədd etmiiiydi. V. İ. Lenin S.-ni cxainlərin bayuk us- tasız adlandırmın, onun baxhipları- nı eburjua ədəbiyyatında marksizmin əksİin kimi qiymətləndirmiyndi.

STRUKATLAR — Herodotun (e.ə. 5 əsr) adlarını cəkdiyi altı Midiya tayfasından biri. Ehtimala gerə Mi- DİYANIN Q.-iİNDƏ yapamıtlar. STRUKTӰR (lat. əqisbiqa — quru- luiq)—butev bir cisim, obyekt və s.- nin tərkib hissələrinin qarippılıqlı yerlətmə qaydası və ya əlaqəsi: YMY- MİYYƏTLƏ quruluti, yerlətmə, qurulma, CTPYKTY oğlexyanı ııı nə əzuӱnə oxparlıqını tə”min edən, yə”ni muxtəlif xarici və daxili dəyitik- liklərdə onun əsas xususiyyətlərini saxlayan sabit əlaqələrinin məcmusu. Elm və fəlsəfədə S. forma anlayı- pqını muəyyənlətdirən larlan bi- ri kimi iplənmiitdir. 20 əsrdə dilin, etnik birliklərin, ədəbiyyat və incə- sənət əsərlərinin, umumən S. munasi- bətləri və əlaqələrinin təhlili mu- Hum yer tuturdus nəticədə mӱxtəlif S. tiplərinin əzunəməxsus eyrənil- mə, usul və metodları yarandı (bax Strukturalizm).

Muasir elmdə S. anlayhipı adə-

tən sistem və təpkil anlayhitları ilə əlaqələndirilir. Dialektik ma- terializmdə S.-a məvcud mərhələdə idrakın muhum kateqoriyası, lakin 63 evristik mə"nasını yalnız dia- lektikanın butun kateqoriyalar siste- mi ilə sıx əlaqədə acıb gestərən ka- teqoriya kimi baxılır. STRUKTӰR, iəbəkə, qəfəs— muhum cəbri anlayıntfu qismən nizam- lanmın coxluqların və iki binar əməli olan cəbrlərin xususi nevu. Nizam pəbəkəsi dedikdə - elə qismən nizamlanıınil coxluq nəzərdə tutu- lur ki, onda ixtiyari iki element ucun dəqiq yuxarı sərhəd (supremum) və dəqiq apyaqı sərhəd (infimum) mev- cud olsun. PPəbəkə-cəbr dedikdə bi- nar toplama və vurma tə”yin edilmiz elə cəbr nəzərdə tutulur ki,

arama a-qa=a açӧ=I--a a-I=I-a

(a4- bl --Hca-(b-c) (a: b) a.(b-c) a(a4-I)=a a-(a bl)-a

pərtləri ədənilsin. Nizam itəbəkəsi- nin və ipəbəkə-cəbrin ekvivalentliyi bundan ibarətdir: iqəbəkə-cəbrin əməl- ləri elə qismən nizam munasibəti mu- əyyən edir ki, ona nəzərən nizam itə- bəkəsi alınır və əksinə, nizam :pəbə- kəsi elə toplama və vurmanı tə"yin edir ki, onlara nəzərən o iyəbəkə-cəbr təipkil edir.

Əd.: Skoarnikov L. A., Əlsmen- tı teorii struktur, M., 1970, Varden van der B. L., Alqebra, M., 1979,

STRUKTӰR GEOLOƏGKİYA—keotekto- nikanın bir bəelməsiy, suxurların yatım formalarını, tektonik pozul- maları və həmcinin bu forcaların morfologiyası, məniəyi və Yer qabı- qında yayılma qanunauyqunluqlarını eyrəpnir. S.g., adətən, kicik və orta əlculu struktur formalarla (təbə- qə, qırılıq, cat və s.) məqul olur. Bir cox faylalı qazıntı yataqları (neft, qaz, kemur və s.) struktur formalarının muəyYYƏN tipi ilə əla- qəlar olluqunlan S.g. nın axtarıil, kəifiyyat və istismar ipqlərindlə bə- yuk əhəmiyyəti var. S.k. 19 əsrdə ya- anmındır. CTPYKTY b CXEM—abTOMa1MK TƏHƏHM- ləmə sisteminin (ATS nin) muəyyən əlamətlərə gərə ayrılmıi tərkib his- sələri arasındakı qariılıqlı, əla-

qəni istiqamətcə gestərən və sistemin dinamik xassələrini ezundə əks etdi- rən sxem. İdarəetmə sisteminin S.s.-i umumiyyətlə konstruktiv, funksional və ya alqoritmik prinsip uzrə quru- lur. Avtomatik tənzimləmədə ATS- nin dinamik xassələrini tam əks et- dirən alqoritmik S.s.-lərdən istifa- də edilir. Hər hansı ATS-ni təsvir edən diferensial tənliyə gərə onun alqoritmik S.s.-ini qurmaq və əksinə S.s.-ə gərə ATS-ni təsvir edən dife- nsial tənlik qurmaq olar. STRUKTӰR XƏRİTƏLƏR—dərinlik- də yerləptən hər hansı bir geoloji səthic (istinad layı, faydalı qazın- tı yatarı və s.) Yatım formasını və dərinliyini stratoizogipslərlə təsvir edən xəritələr. S.x.-i tərtib edərkən geoloji planalma, quyuların qazıl- ması və geofiziki tədqiqatlar zamanı alınmqpi mə”lumatlardan istifadə elilir. Kicik (1:1000000) və iri (1:50000 və 1:10000 və daha iri) miq- yaslı olur. S.x. axtarıpt, kətfiyyat və istismar qazımasının, faydalı qa- zıntı ehtiyatının hesablanmasının duzgun aparılmasına imkan verir. CTPYKTY RALİZM — humanitar bi- liklərdə istiqamət. Linqvistika, ədə- biyyatiunaslıq, etnoqrafiya, tarix Bə b.elm sahələrində struktur metod- dan, modellətdirmədən, semiotika elementlərindən, formallapdırmadan və riyazilətlxmədən istifadə ilə əla- qədar 20 əsrin 20-ci illərində meyda- na gəlmipdir. S.-in tədqiq obyekti iparələr sisteminin məcmusu olan mədəniyyətdir (dil, elm, incəsəy.lt, mifologiya, reklam). Struktur me10- dun əsası: 1) munasibətlərin nisbi sabit məcmusu olan strukturu aipkar etmək: 2) sistemdəki ӱnsurlərin muqa- bilində munasibətlərin metodoloji ustunluyunu qəbul etmək: 3) obyektlə- rin inkipafından qismən abstraksi- ya etmək. İbtidai mədəniyyətin, folk- lorun və digər sahələrin eyrənilmə- sində S. muhum rol oynamındır. Bu- nunla belə 1960-cı illərdə S.-in bə”zi konkret elmi mӱddəalarının mutləq- ləpdirilməsi, struktur metodun ma- terialist dialektikaya qarplpı qoyul- ması cəhdləri ilə əlaqədar kəskin

ideoloji mubahisələr bali vermii- dir. STRUKTURALİZM, struktur

dilcili k—dilciİilik cərəyanı. Muasir Qərbi Avropa və Amerika dil- ciliyində dili iparələr sistemi ki- mi tədqiq edən cərəyan. 1920—30-cu illərdə yaranmılqdır. S.-in əsasıkı Praqa məktəbinin numayəndələri (N. UŞAQ V. M. Matezius, R. Ya- kobson, B. Havrenek və 6.) qoymunlar. Onların bu sahədəki gəerutiləri F. de Səssur, İ. A. Bodusn de Kur- tene, F. F. Fortunatov, E. Sepir və 6.-nın əsərlərinin tə”siri ilə ta- iəkkul tapmıpdır. Praqa məktəbip- də dilin fonoloji sisteminin təs-

viri metodları iilənib hazırlan- mıppdır. Sonralar bu, morfoloji qarpılıqların tədqiqinə də iamil

olunmutilur. S.-in Danimarka mək- təbi (qlossematika) isə lil formala- rını səs substansiyYasını nəzərə al- madan təhlil etməyi mumkun sayır. S.-in amerpkan qolu deskriptiv dil- “ilik adlanır. S.-in tədqiqat metolla- rından psixolinqvistikala və sosial dilcilikdə də istifadə olunur. Mua- sir devrdə S. dilcilikdə riyazi təlqi-

STURUA

49

qat metodlarının tətbiqinə ipərant yaratmıtidır (bax Riyazi dilcilik),

Ədl Axundov A,, Umumi dilci- lik, B., 1979, Osnovnıe napravlenil struk= turalizma, M., 1964, Sossor F.d e, Kurs obtef liiqvistiki, v eqo kn, Tru- R po izıkoznanio, M., 1977, Revzin

İ., Sovremennal s rukturnan linqvis-

tika, M., 1977, P emı strukturnoh linqvistiki, 1978, M., 1981.

STRӰMA, Strimon (yun. Stry- mön )— bonrapnıcraH hə Yunanıstanda cay. Uz. 415 km, Hevzəsinin sah, təqr, 17 min km?, Vitopa d-rından baila- nıb Egey dənizinin Strimonikos ker- fəzinə təkulur. SES, su anba ları var. Kustəndil, Blaqoyevqrad (Bolqa-

rıstan), Sere unanıstan) i:.-ləri S. dərəsindədir. STRUMİLİN, Strumillo-

Petrapkevic Stanislav Qusta- | VOVİC(29,.1,1877, in- diki Vinnitsa vil, itinski r-nunun Daqikovsı k.—25. 1.1974, Moskva)— sovet iqtisadcısı, SSRİ (1931), Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1967). Lenin atı ri (1958) və SS Dəvlət mu- kafatı laureatı (1942). 1923 ildən Sov.İKP uzvu. 1897, ildən inqilabi fəhlə hərəkatında fəal iptirak etmipdir: elmi-publi- sistik fəaliyyətə də həmin ildən bap- lamın . 1921—37 və 1943—52 il- lərdə SSRİ Devlət Plan Komitəsin- də, SSRİ EA İqqtisadiyyat İn-tunda ipləmipt, 1948—74 illərdə Sov İKP MK Yanında İctimai Elmlər Aka- demiyasında elmi-pedaqoji ipdə ol- muppdur. İqtisadiyyat, statistika, planlaipdırma, sosializm siyasi iq- tisadı, elmi kommunizm və s. dair elmi əsərləri var. 3 dəfə Lenin or- deni, Oktyabr İnqilabı ordeni, Qır- mızı Əmək Bayraqı ordeni və medal- larla təltif edilmipdir,

Əsərləri" İzbr. proizv., t. 1— B, M., 1963—68, Statistika i akonomika, M., 1979, Ha planovom fronte, M.., 1980, STRӰNİNO—RSFSR Vladimir vil.- ndə izəhər. D.y.st. Pambıq parca kom- binatı var. CTPYUKOBA Raisa Stepanovna (d, 5.10.1925, Moskva)—rus sovet balet artisti. SSRİ xalq artisti (1959). 1962 ildən Sov,İKP uzvu. Moskva Xoreoqrafiya Məktəbini bitirdikdən (1944) sonra SSRİ Beyuk Teatrının solisti olmupdur. Əsas an Vnsa (eCəMəpəcna Tənönpə, İH. /I, hep- tel), Odetta-Odilliya, ABpopa (€Co- Hazap Ke/yə, 4Yatmıp gəzəlu, P. Cay- kovski), Jizel (*Jizelə, A. Adan), Kitri (FDon Kixotu, L. Minkus), Zo- lupxka, Culyetta (FZolulikaz, c OMeo və Culyettaə, S. Prokofyev), Mariya Elay sə fontanı, B. Asafyev), ağaHe (eTa)aHes, A. Xacaturyan) və s, Bir cox xarici əlkədə qastrolda ol- mupdur. Hira (*Bullur bapmaqı, FPodporucik Kijez, 4“ PPope- nianaə və s.) cəkilmipdir. 1967 il- dən Devlət Teatr Sənəti İn-tunda dərs deyir (1978 ildən prof.). €Co- vetski baletə jurnalının redak- torudur (1981 ildən). Lenin ordeni,

ACE-— 4, u, 9

ö tun.

R. S. Struckova Anpopa (4€larunım gezələ, P. İ. Caykovski) rolunda,

Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və me- dallarla təltif edilmitdir.

STSİENTİZM (lat. 5slelNa—bilik, elm)—elmi biliyi ən yuksək mədəni sərvət sayan və insanın aləmdə ori- yentasiyasının pqərti hesab edən duӱn- yagerupqu məevqeyi. S, hər cur elmi biliyi deyil, hər teydən əvvəl təbii- elmi idrakın nəticə və metodlarını nəzərdə tutur. 19 əsrin sonunda ya- ranmılpdır. Eyni dəevrdə meydana gə- lən antistsientizm elmin imkanları- nın məhdudluqunu, onun insanın əsl mahiyyətinə zidd olduqunu iddia edir. Elmi-texniki inqilab tpəraitində S. İLƏ antistsientizmin mubarizəsi kəs- kinləpmitdir. S. elmi butun mədə- niyyətin mutləq timsalı hesa edirsə, antistsientizm muxtəlif sosial anta- qonizmlərin bat vermə səbəbini elmi bilikdə gerur. S. muasir neopozitizm cərcivəsində inkipqaf edən elmi kon- sepsiyalarda, muasir burjua cəmiyyə- TİNDƏ elmi-Texniki ziyalıların tex- nokratik meyllərində təzahur edir. S. həmcinin sosial idrakı iyyat elm-

ləri səpkisində inkipaf etdirən hu- N

manitar bilik numayəndələrinin gə- ruplərində də əksini tapır. Antist- sientizm məvqeyinə burjua fəlsəfə- sinin bə”zi cərəyanları Ssususilə ekzistensializm), həmcinin burjua humanitar ziyalıları da tərəfdar- dırlar. Marksist fəlsəfə elmin so- sial rolunu mutləqlətdirən hər iki ormanı inkar edir. İctimai əh Da elmin mustəsna rolunu qeyd edən marksizm-leninizm onu digər ictimai pquur formaları ilə əlaqədə aradı- rır, bu əlaqənin mӱrəkkəb, coxcəhət- li xarakterini gestərir. Marksist- leninci fəlsəfə elmin sosial əhəmiy- Yətini onun cəmiyyət həyatında mux- təlif, bə”zən də ziddiyyətli rolunu iərtləndirən konkret sosial sistem- lər cərcivəsində qiymətləndirir, Əd: Odin Ə.Q., Onun B. Q Nauka i kə celoveka, M., 1978: Fedo- tova V. Q., Kritika sopiokulıqurnıx ornentapin v sovremennoD burjuazno fi- dik Spientizm i antisimentizm, M., STӰKKO (ital. 5010s0—suvaq, mala) — divarların və me”marlıq detalla- rının uz səthinə itplədilən s Y H”H MƏPMƏD. (, İyannbıpsurbin Bə Ha- rınlatdırılmın gipsin zəy və ya- pınqanla qarıpqıqından ibarətdir:

ül. da...

ona bə”zən rmər tozu da qatılır, S.-nun hələ Qədim Misirdə iplədil- diyi, Qədim Roma me”marlıqında, həm- cinin İntibah dəvrundə və Rusiyada yeni dəvr (18 əsrdən) incəsənətində gen tətbiq olunduqu məlumdur, STUPA (sanskrit dilində, əsas mə”- nası—təpə, torpaq yıqını, nam ra- narbi, ilkin mə”nası—padtpah, yaxud bapcının qəbri uӱstundə tikilmiii qurqu), Budda memarlırın- d a—muqəddəs əpyaları saxlamaq ucun tikilən monumental qurqu. Ən erkən S.-lar (e,ə. 3—2 əsrlər) uchissəli qurululpa malik olmutdur: pilləva- rı bunəvrə, beyuk həcmli əsas hissə, coxyaruslu cətir formalı yuxarı Hissə. S.-lar yarımsferik (Hindis- tan, PTri-Lanka), pilləvarı kvadrat (PPri-Lanka, Tailand), qulləvarı (Vyetnam, Cin), zəngvarı (Birma, a- nland, Kampuciya, ndoneziya), bu- tılkavarı (Monqolustan, Cin) for- malı olur. |

STӰP MH O—RSFSR Moskva vil.-ndə məhəp, Stupino ə mərkəzi. D.Y. st Əh, 22 min (1984). Metallurgiya kombinatı, beton 3-du, karton f-ki, Moskva aviasiya-texnologiya in-tunun f ialı, tibb məktəbi var

LTURUA İvan (Vano) Fyodorovic (30.12.1870, indiki Gurc.SSR Samt- edia r-nunun Nabakevi k.—13.4.1931, ə her pa . VƏ DƏVLƏT Xa- dimi. 1896 ildən Sov.İKP uzvu. Tif- lis s.-D. təpkilatının banilərindən idi. 1900 ildən Bakıda ipləmipq, RSDFİ Bakı Komitəsinin uzvu ol- mupl, Bakıda cNinaə (1902—05), Pe- terburq (1906) və Vıborqda (1907) giz- li ə: mətbəələrində itpləmit- dir. Mətbəələrin ipi ilə əlaqədar və cProletariz qəzetinin tapptırı- qı ilə V. İ. Leninlə geərutmutidur. Dəfələrlə həbs və surgunə mə"ruz qal- mıpdır. 1908 ildə RSDF Bakı Komitəsinin tappırıqı ilə gizli mətbəə yaratmıtpdır. Sonralar .Gur-

custanda inqilabi fəaliyyət gestər- xə, Ka stan əd MK uzvu 1920 —21), | (6)I1 aqafqaziya Əlkə əzarət Komissiyası partiya kollegi- yasının sədri (1921—31: 1922—24 il- lərdə həm də resp. xalq torpaq ko- missarı) olmutdur. Partiyanın 13— 16-cı qurultaylarında MN ƏBY Ce- əridir. urc.SSR, ZSFSR və ə MİK-lərinin uzvu olmup r. STURUA Georgi Fyodorovic (18.6. 1884, indiki Gurc.SSR Samtredia r-nunun Nabakevi k.—1.4.1956, Tbi- lnsi)—sovet dəvlət və partiya xadi- mi. 1901 ildən Sov.İKP uzvu, 1902 ildən Bakıda ipləmipt, ROD II Hə- əz rn. komitəsinin uzvu olmupdur. 1 ilədək Bakı Komitəsinin, son- ra Moskvada RSDFP MK-nın giz- li mətbəələrində iptləmiptdir. Mosk- vada dekabr silahlı usyanının (1905) iptirakcısı idi. 1 ildə surgun- dən qacıb KƏTMRHU, KHəanH nm aparmıtpdır. Bakıda 1914 il yay umumi tə"tilinin rəhbərlərindən ol- Mym, Bakı fəhlələrinin 1917 il yanvar tə"tilinin ırlanmasında

əal iptirak etmipdir. 1917—18 il- lərdə RSDF(b)P Qafqaz İttifaq Ko- mitəsinin, Bakı Sovetinin uzvu ol- mupdur. Bakı kommunası devrundə Bakı—Petrovsk cəbhəsinin komissa- rı idi. Bakıda 1919 il may tə"tili- nin hazırlanmasında fəal iptirak etmii, oktyabr-noyabrda Guӱrcustanda

50

STUCKA

menpevik həkumətinə qarptı usyanın təpkilatcılarından olmuytdur. 1920 ildə AK(b)P MK-nın ipe"bə mudiri, katibi itləmitdir. 1921 ildən par- tiya və sovet iitində calıjmıl, son- ralar Abxaziya vil. partiya komitəsi- nin katibi, Gurc.SSR XKS sədrinin birinci muavini, Gurcustan Həmkar- lur İttifaqları PTurasının, Gurc. SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri və s. vəzifələrdə iptləmiit, 1954—56 illərdə fə İ. Lenin Mər- kəzi Muzeyi Tbilisi filialının direktoru olmutidur. Gurc.SSR, ZSFSR, SSRİ MHK.nəpnunn uzvu ənə. Partiyanın 13, 15, 17— -ci qurultaylarının nuçmayəndəsi, SSRİ Ali Sovetinin (2-ci darııısını deputatı olmutdur. 2 dəfə Lenin or- deni, 2 bapqa orden və medallarla təl- tif edilmitdir. STӰCHKA Pyotr İvanovic (26.7.1865. indiki Lat.SSR-in Stucka r-nu—25. 1.1932, Moskva)—sovet devlət və par- tiya xadimi, Latviya KP-nin yaradı- cılarından biri. 1895 ildən Sov, İKP uzvu. 80-ci illərin sonundan inqilabi Hərəkata qopulmuq, həbs və suӱrgunlərə mə”ruz qalmıtdır. La- tıp s.-d. fəhlə partiyasının 1-ci (1904), Latıq əlkəsi S.-d.-sı 1-ci qu- rultayının (1906) rəhbərlərindən ol- mupdur. İkinci İnternasionalın tutqart konqresinin (1907) iptirak- cısı olmut, 1907 ildən Peterburqda cZvezdaə, “Pravda qəzetlərində, jur- nallarda əməkdailıq etmipdir. Fev- ral burjua-demokratik inqilabından (1917) sonra RSDF(b)P Peterburq Ko- mitəsinin, Petroqrad Soveti İcraiyyə komitəsinin uzvu idi. Petroqradda Oktyabr silahlı usyanının itptirak-

cısı olmupdur. 1917 ildən RSOSR H

xalq ədliyyə komissarı, 1918—20 il- lərdə Latziya Sovet həkumətinin sədri (1919—21 illərdə Həmcinin RSFSR xalq ədliyyə komissarının muavini), 1923 ildən RSFSR Ali Məhkəməsi- nin sədri idi. Partiyanın 6—10, 14—16-cı qurultaylarının numayən- dəsi olmup, 8-ci qurultayda MT Mə Y secilmitdir. URM və SSRİ Mİ uzvu olmulpdur. Qırmızı Əmək Bayra- qı ordeni ilə təltif edilmipidir. Qızıl meydanda Kreml divarı yanın- da dəfn olunmupdur. Latviya devlət un-ti S.-nın adınadır.

S. Dəli və huquq nəzəriyyəsinə,

mulki huquqa aid əsərlərin muəlli-

idir (nəzəri muddəalarındakı bə”- zi yanlıti cəhətlər sovet huquq ədə- biyyatında tənqid edilmipdir). So- vet huququ in-tunun yaradıcıların- dan və ilk direktoru (1931 ildən), MDU-nun prof. olmupdur. Onun rəh- bərliyi ilə 3 cildlik cDevlət hə hy- quqensiklopediyasıv (1925—27, 2 nəpqr, 1929—30) nəptr edilmipdir.

Ədil Dribin L., Znamenosei leni- nizma v Latvii, M., 1981,

CTYAPA (rrx. stevrard —xəMH bələdci- eH), cTyap necca (Hhk, stevvardess —təyyarzdə bələdci qadın)—1) sərni- tin dəniz gəmisində, təyyarədə ofi- siant, yaxud bufetci. 2) İngiltərədə, i təsərrufatı idarə edən. CTYAPT (Stevvart) /lecMonn CrHup- linq (20.4.1924, Xartforditir, Livs- den—12.6.1981, London)—ingilis ya- zıcısı. MƏM. ori əə ə "OnOKH)acbı . olmutdur ən 56). FOt ə birə (1951), cNamu-

nasib ingilisə (1954), 4Cumə gunu adamları (1961) və s. romanları ərəb xalqlarının milli azadlıq hərəka- tından, istibdad əleyhinə mubarizə- sindən bəhs edir. cRolların dəyii- məsiə (1965—68) tarixi trilogiyasın- da ingilis zadəgan nəslinin timsa- lında Britaniya mustəmləkə imperi- yasının iflasının sosial-tarixi və mə”nəvi səbəbləri gestərilmiidir. Yaradıcılıqı Azərb.-da tədqiq olun- mutpdur.

Əsərləri: Komnata v raqo, Phe- sa, M:, 1959, NepodxodatiNİ anqlicanin, M., 1964, Kruqlal mozaika, M., 1973,

Əd. Quliev Q., Tvorcestvo Des- monda Stktarta (avtoref. kand. dis.), B., 1968: İvapelna V., Anqliiskie dia- loqi, M., 1971,

CTYAPTHAP (Stuart, Stev-art)—lI ” :- landiyada (1371 ildən), sonra həm 1ə İngiltərədə kral sulaləsi |1603—49, 1660— 1714). Daha məphurları: Ma- riya Stuart |1560—67), Yakov 1 11603—251, Kapı 1 11625—491. CoHyH- uy, İngiltərə burjua inqilabı (17 əsr) nəticəsində e"dam olunmuidur. SU, N,O— hidrogenin oksigenlə adi pəraitdə davamlı olan sadə kimyə- vi birlətməsi. Rəngsiz (qalın təbə- qələri geyumtul), dadsız və iysiz ma- yedir:z kutləcə 11,1996 hidrogen və 88,8196 oksigendən ibarətdir: sıxlı- qı 3,982 S-də 1,000 q/sm2-dir. 09S-də buza, 1002 S-də.buxara cevrilir. Yerin keoloji tarixində, həyatın əmələ gəlməsində, planetimizin iqliminin formalatmasında suyun rolu cox 66- yukdur. Su həmitə həyat mənbəyi ol- mupdur. Antik devr filosoflarının su haqqında təsəvvurləri Aristotelin derd maddə haqqında tə”limində (od, lava, torpaq, su) eəz əksini tapmızt- dır. 18 əsrin sonuna kimi su ayrıca kimyəvi element Hesab olunurdu. 1781—82 illərdə ing. alimi Q. Ka- vendiip ilk dəfə suyu sintez etmiit, 1783 ildə isə A. Lavuazye həmin təcru- bələri təkrar edərək suyun hidrogen- lə oksigenin birləpməsindən ibarət ldu kii gestərmipdir. İng. alim- ləri U. Nikolson və A. Karleylelek- trik cərəyanının kəməyi ilə suyu elementlərinə ayırmıtila (1800). Sonralar suyun formulu (H,O) muəy- yənlətidirildi.

Su istər k.t.-nda, istərsə də səna- yedə zəruri komponentdir. S. təbiətdə ən genii yayılmıpy maddədir (Hidro- sfer Yer səthinin 7196-ini təkil edir). Atm.-də buxar, duman, bulud, yaqınl damcıları və qar kristalları ipəklində 13—15 min km9-ə yaxın su var, Qurunun təqr. 1096-ini daimi buz- laqlar tutur. nun kutləsi Hidro- sferdəki suyun miqdarına yaxındır. Təbii tpəraitdə suda həmipə həll ol- mup halda muxtəlif duzlar, qazlar və ӱzvi maddələr olur. Suyun 1 x?-ın-

da 1 q duz olduqda ipirin su, 25 q duz olduqda iportəhər su, bundan cox ol- duqda isə iqor su adlanır. Yaqıntı- da duzların miqdarı 10—20 mq/kq-a catır. |

larının miqdarı da artır.

əniz və okean sularında devri sistemin demək olar ki, butun təbii elementləri ta-

pılmhıtidır. Təbii sularda Həll ol- MYHI azot, oksigen, karbon qazı, tə sir- siz qazlar, bə”zən hidrogen-sulfid və karbohidrogen qazları da olur. Tər- kibində deyterium olan aqır sӱ D,O (1932 ildə amerikan alimləri VB. Yopi- bern və Q. Yuri kətif etmiplər) xusu- si əkəmiYYTə malikdir. VB sularında hidrogenin radiday 130- İL (ZN və ya T) olan cəmi 13—20 kq cifrat aqırə su var.

Su universal həlledici, zəif elek-

trolitdir, N,OqN --ON" tənliyi uzrə dissosiasiya edir. Turitu, əsas və mineral duzlardan bir coxunun su- da məhlulları dissosiasiya nəticə- sində elektrik cərəyanını kecirir. Bə”zi maddələr suda həll olunduqda onunla dəyinlmə reaksiyasına girir (hidroliz). Atomar oksigenin tə siri ilə su Hhidrogen-peroksidə cevrilir. Fluor onu adi temp-rda parcalayır. Su bir cox əsasi oksidlər və anhid- ridlərlə reaksiyaya girib, əsaslar və turpular əmələ gətirir. Doymamıol karbohidrogen molekullarına su bir lətdirilməsi sənaye miqyasında spirt, aldehid və keton alınmasının əsası- nı təiykil edir.

Yeyinti məhsulları və dərman mad- dələri istehsalında, yarımkeciri- ci və luminoforların bə”zi nevlə- rinin hazırlanmasında, nӱvə texni- kasında, kimyəvi analizlərdə və bir cox sənaye sahələrində distillə olun- mup saf sudan istifadə edilir. Su- ya olan tələbat sur”ətlə artdıqından elkəmizdə cay,: gəl və su mənbələrini təmiz saxlamaq son dərəcə zəruridir (bax Təbiətin mӱhafizəsi). Orqa- nizmdəkisu bitki, Heyvan və mik- roorqanizmlərdə maddələr mubadilə- sinin getdiyi əsas muhitdir (Hucey- rədaxili və huceyrədən kənar): həm- cinin bir sıra kimyəvi ferment reak- siyalarının substratıdır. Su qi- da maddələrinin və mubadilə məhsul- larının (qan, limfa) kecurulməsini, fiziki istilik tənzimini və Həyat ucun lazım olan ligər prosesləri tə"- min edir. Ehtimal ki, həyat su muhi- tində yaranıb: susuz həyat yoxdur. Su catıtnimazlıqrında orqanizmin həyat fəaliyyəti pozulur. Heyvanlara bir muddət su vermədikdə onlar tələf olurlar: itlər qidasız 100 gӱnədək susuz isə 10 gundən az yapqayırlar, — Suyun. gigiyenik əhəmiy- yəti. Su insan bədəninin butun ma- ye və toxuma tərkibinə daxil olub, bə- dənin təxm. 6576-ini təpkil edi

nsan qidasız bir ay, susuz isə bir necə gun yapaya bilər. Su orqanizmin həyat fəaliyyəti ucun lazım olan MY- hum maddələri (Yana və qeyri-uzvi) həll edir, tərkibində olan duzları elektrolitik dissosiasiyaya | orqanizmdə muxtəlif badiləsi prosesində kat nu oynayır. nsanın suya olan fiznol y ləbatı iqlim Məraitinlən asılı oxa. par sutkada 3—6 l-ə qədərdir. Təsər- rufat, MƏHHTƏT və sanitariya ilelə r cun sudan d ər Ə aa ua. daha cox istifadə Yerlərində 2 ə. — sanitariya mədəniyyətin la Yəsinin gəstəricisidir. İstif nan su epidemioloji cəhətdən kəsiz olmalıdır: onda xəstə dən bakteriya və viruslar o dır. Su ilə bi

uqradır, maddələr Mu-

alizator rolu-

adə olu- təhlu- Lmamalı- R sıra xəstəliklər

- x

(vəba, qarın yatalaqı, dizenteriya və s.) yayıla bilər. S,-un epidemio- loji cəhətdən təhlukəsizliyini şi Həvzələrinin sanitariya mӱhafizəsi tə"”min edir. BMT 1981—90 illəri icməli su onilliyi e"lan etmitdir. = Azərbaycanda qədim zamanlardan yeraltı sulardan bulaqlar, əl quyula- rı və kəhrizlər vasitəsilə geni1yi is- tifadə olunur. Hazırda bunlardan əlavə muxtəlif tip su gəturuculər (artezian və subartezian quyuları, drenlər və s.) vasitəsilə ildə 2,1 mil- Yon kub metr yeraltı su xalq təsərru- 2. muxtəlif sahələrinin tələ-

tı ucun iplədilir. Respublika ərazisində 12000-dən cox artezian və subartezian quyusu, 15000-dən cox əl quyusu qazılmın və 1000-ə qədər Kəh- riz və 72-dən cox qrup su gəturuӱculər tikilmiii, yuzlərlə bulaqlar pantaj edilmitdir. Yeraltı suların istis- mar ehtiyatı respublikanın dӱzənlik rayonlarında daha geniti əyrənilmii-

dir. Hər il respublika ərazisində 600—700 ədəd istismar su quyusu (9026-i əkin sahələrinin tələbatı

ucun) qazılır.

Yeraltı itirin sulardan Qarabar- Mil, Kirovabad, Qazax və Cəbrayıl zonalarında geni, Qasım İsmayı- lov, PQamxor, Bərdə, Mirbəpqir, Art- dam və Akcabədi rayonları sahəsində isə, demək olar ki, tam istifadə edi- lir.

Ədl NekrasonB. V., Umumi kim- ya, B., 1965, Vernadski N V. İ., İs- toria prirodnıx vod, İzbr. soc., t. 4, M.,

O: Dernqolıp V. F., Mir volı, L., 1979: Petrlnon İ. V., Samoe neo- bıknovennos vetlestvo v mire, 2 izd., M., 1981, Problemı vodnıx resursov, Minsk, 1981, Novikov KO., Voda kak faktor zdorovhn, M., 1982,

SU (fr. zoi)—1) Fransanın qədim sikkəsiyz əvvəlcə qızıldan, sonralar gӱmutp və misdən kəsilmipdir. .Tiv- rin 1|20-nə bərabər idi. Fransanın onluq pul sisteminə kecməsilə (1799) livrin (frankın) 1/|20-nə bərabər 5 santimlik sikkə ilə əvəz edilmiii- der. Xalq arasında həmin sikkə 4S.ə adlandırılmıtdır. 1947 ildə təda- vuldən cıxarılmındır. 2) VSR-də donqun 1/100-nə bərabər xırda pul. SU ANBARI —əsasən, cay dərələ- ində bənd vasitəsilə yaradılan sun”i tovuz. SES-lərin ipləməsi, suvarma və su təchizatı ucun su toplamaq, cayın axımını tənzimləmək, gəmici- lik təraitini yaxpılaidırmaq, ba- lıq yetipdirmək və s. məqsədlə ya- radılır. Dunyala hər birinin həcmi 100 mln. m?-dən cox olan təqr, 2,3 min, SSRİ-də təqr. 200 S.a, var. SSRİ-də ən öelyiy Bratsk şu anba- rı (həcmi 169,3 km”, sah. 5470 km), Azərb.SSR-də Mingəcevir şu anba- rıdır (16,1 km?, 605 km?). Əd. Avakan A. D., Paranov 22 i dr., Vodoxranilita mira, M.,

SU BALANSI —atmosferdə, Yer ku- rəsində və onun ayrı-ayrı sahələrin- də suyun butun gəlir və cıxarının nisbəti. S.b. Yerdə su dəvranının kəmiyyətcə ifadəsidir. Yerin S.6. bərabərliyi ilə səciyyələnir. Burada okeanların və qurunun səthinə duӱ:iən atm. yaqıntılarının miqdarı (1020 mm) okeanların və qurunun səthindən buxarlanmanın cəminə (muvafiq ola- raq 880 mm, 140 mm) bərabərdir. Cox-

das

SU EHTİYATLARI

illik dəvrdə hər hansı ərazi ucun S.b. qurunun səthinə dutiən atm. yaqın- tılarının miqdarı buxarlanma və hə- min ərazidən olan axım miqdarının cəminə bərabər olur. SSRİ ərazisi- nin S.b.-nda atm. yarıntıları 531 mm, buxarlanma 333 mm, axım 198 mm, Azərb.SSR ərazisinin S.b.-nda isə Ya- qıntılar 427 mm, buxarlanma 308 mm, axım 119 mm (69 mm-i səth axımı, 50 mm-i yeraltı axım) təpkil edir. SU BİRƏLƏRİ, dafniyalar əə ƏDəBİ yarın. dəstəsindən ibtidai xərcənglər cin- si. Əlcusu 1—3 mm-dir. Pəffaf bə- dəninin səthini ənə Hİ canaq .. . Ayrıcinsiyyətlidir. Dӱnyada 26, CCPH-nə 14, o cӱmlədən Azərb.SSR- də 13 nəvu və yarımnovu mə qlumdur. PPirin sularda yayılmıtdır. Bak- teriya, birhӱceyrəli yosunlar, ibti- dailər və detritlə qidalanır. Kər- pə balıqların qidasıdır. Balıq z-d- larında ovuzlarda artırılır. SU BİTKİLƏRİ —suda bitən bit- kilər. Su bitkiləri Hidrofitlərə və Hidatofitlərə ayrılır. Yalnız atpaqı hissəsi suda olan bitkilər hid- rofitlər, tamamilə və yaxud cox His- səsi suda olan bitkilər Hidatofit- lər adlanır. Su muhiti S.b.-ndə bir sıra qurului xususiyyətlərinin əmə- lə gəlməsinə səbəb olmuyidur: bitki- nin kӱtləsi ilə muqayisədə səthinin xeyli beyuk olması suda havadakına nisbətən az olan, oksigen və digər qaz- ların udulmasını yungullətdirir. .6.-ndə muxtəlifyarpaqlılıq (he- terofilliya) guclu inkitaf etmipq- dir. S.b.-ndə kecirici topalarda bo- rular ya zəif inkipaf etmiit olur, yaxud da hec olmur. S.b.-nin əksəriy- yəti coxillikdir, vegetativ Yolla co- xalır. Bə”zi S.b. su altında tozla- nır, digərlərinin cicəyi suyun ustunə qalxır və burada tozlanır. S.b. icə- risində faydalıları var. Su həvzə- lərinin 63-Ə3YHƏ təmizlənməsində 66- yuk rolu var, Bə”zən cox artıb ka- nalları və digər su hevzələrini ba- sır. S.b.-ni məhv etmək ucun Herbi- sidlərdən istifadə edilir. Balıqla-. rın yemi olan S.b.-ni yetipdirmək an isə Xususi aqrotexnika vardır. .b.-nə buynuzyarpaq, su zambaqı, su- sənbər, oxyarpaq, acı qıjı, suoxu, su- fındıqı, elodeya, bir cox yosunlar aiddir. Toxum və meyvələri bir cox qupların qidasıdır. SU QAZI, sintezqazı—yanaca- qın qazlaidırılması məhsulların- dan biri. Əsasən SO (4094 ) və N, (5056) qazlarından ibarətdir. Guclu yana- caqdır (yanma istiliyi 11000 kc/mm2 ya- xud 2730 kkalym"-dir). Metil spir- TİNİN SİNTƏZİ uUCcӱn də xammaldır. SU- QANUNVERİCİLİYİ—SSRİ- də sӱların iilədilməsi və muhafi- zəsi sahəsindəki munasibətləri nn- zamlayan huquq normalarının məc- musu. S.q.-nin vəzifələri əhalinin və x.t.-nın ehtiyacları ucun sular- dan səmərəli istifadə olunmasını təmin etmək, suları cirklənməkdən, zibillənməkdən və azalmaqdan qoru- maq, suların zərəoli tə”sirinin qar- pyısını almaq və onu lərv etmək, sӱ obyektlərinin vəziyyətini yaxitılai- dırmaq məqsədilə su munasibətləri- ni nizama salmaq, habelə muəssisələ- rin, təpkilatların, ilarələrin və vətəndaiların huquqlarını qorumaq, su munasibətləri sahəsində qanuncu-

51

luqu mehkəmləndirməkdən ibarətdir. S.q.-nin muhum aktları apaqıdakı- lardır: SSR İttifaqı və muttəfiq respublikaların su qanunvericiliyi Əsasları (1971 il sentyabrın 1-dən quv- vədədir), mӱttəfiq resp.-ların su məcəllələri, *Su qanunvericiliyinin pozulması ustundə inzibati məs”uliy- yət haqqında (1980, oktyabr) və baiyqa aktlar.

Azərb.SSR Su Məcəlləsi 1973 il yanvarın 1-dən qӱvvədədir. Bax həM- cinin Sudan istifadə.

SU QARTALLARI, dəniz qar- talları (Nayyaee(iz) — qırqıki- milər fəsiləsindən yırtıcı quiy cin- si. Bədəninin uz. 7/2—100 sm-dir. Acılmıiny halda qanadlarının uz. 2—2,.5 m-dək olur. Qartallardan dim- diyinin cılpaq olması ilə fərqlənir. Dunyada 7, SSRİ-də Z, o cӱmlədən Azərb.SSR-də 2 nevu var. Cənubi Ame- rikadan baiqa hər yerdə Yayılmıi1- dır. Dəniz, gəl və cay sahillərində yappayır: 1—3 yumurta qoyur. Balıq, qut və leplə qidalanır. Balıqcılıq təsərrufatına zərər verir. Sayı azalmaqdadır. |

SU QIJILARI (Nudqorqeq:da1ev, Nufqor(eq:4:1peley—suda bitən su qı- jılarının iki sırasıdır—marsi- liyalar (Maqu1eayez) və salviniyalar (Zayu:payev). Hər ikisində bir-bi- rindən kəskin fərqlənən metaspor və mikrospor olmasına gerə bir qrupda birləpdirilir. Lakin umumi xusu- siyyətləri eyni mənə ilə yox, oxiyar

həyat pqərlaitində paralel inkitafla əlaqədar olduqundan bu birləilmə tərtidir.

SU DƏYİRMANI —dət uyutmək ucun iplədilən qurqu. Novla hundurdən dəyirman pərinin ustunə təkulən su pəri ez oxu ətrafınla hərəkətə gəti- rir. Kicik AsiYada meydana gəldiyi və e. ə. 1 əsrdə Romaya kecdiyi barədə məqlumat var. Feodalizm dəvrundə əkinciliyin əsas təsərrufat sahəsi kimi inkipqafı ilə əlaqədar S.d. da- ha genmi yayılmaqa bailadı. S.d. Zaqafqaziyada, o cӱmlədən Azərb.-da E.ə. 7 əsrdən məvcud olmutidur və bə"”zi r-nlarda indi də təsaduf edi- 7 (bax Dəyirman). SU DƏVRANI—Yerlə (onun atmos- ferinlə, hilrosferində və Yer qabı- qında) kunəi raliasiyası və arır- nbir rynnəcınnH təsiri nəticəsində suyun 25 yerdəyitməsi. S.d. suyun Yer səthindən buxarlanması, onun buxarlandıqı yerdən hava axın- ları vasitəsilə baiqa yerə aparılma- sı, su buxarının kondensasiyası və yaqrıntı halında dutiməsi, su Hevzə- lərində, qurunun səthinlə və yer qa- bıqı daxilində suyun yerdəyiiməsin- dən ibarətdir. SU EKONOMAYZERİ--qazan qurqru- sunun elementi (bax Egkonomayzer). U EROZİYASI —laq suxurları- MIN və torpaqların axar sularla yu- Yulması və oyulması. Bax Eroziya. SU EHTİYATLARI— istifadəyə ya- rarlı sular(, cay, gel, kanal, su an- barı, ləpiz və okean suları, yeraltı sular, torpaqdakı rutubət, buzlaq su- ları (buz), atm.-dəki su buxarları ƏƏ Yerin S.e. 1454,3 mln. km9- dir (M, İ. Lvovicə gərə). Bunun 1370 mln. gm?-i Dunya okeanı, təqr. 60 mln. Km?-i yeraltı sular 24 mln.km?-i buz- laqlar, 230 min km?-i gellər, 82 min km-i torpaqdakı rutubət, 1,2 min

52

km?-i cay suları, 14 min km?-n atm.- dəki su buxarlarıdır. S.e.-nın 296 -ə qədəri tinrin sulardır ki, bunun da yalnız O,396 -indən istifadə etmək mumkundur. PYirin su ehtiyatların- dan təsərrufatda (su təchizatı, su- varma, hidroenergetika, daxili gə- micilik, balıqcılıq və s.) genitp is- tifadə olunur. S.e. nəzəri olaraq tu- gənməzdir: ondan səmərəli istifadə edildikdə su dəvranı prosesində fa- siləsiz olaraq bərpa olunur. Lakin cayların, gəllərin və dənizlərin cir- kab sularla xeyli dərəcədə cirglən- dirilməsi S.e.-nın keyfiyyətinin azalması təhlukəsini Yaradır m? cirkab su 40—50 m? təbii cay suyunu cirkləndirir və yararsız hala salır). Yer kӱrəsində su təchizatı ucun il- də 150 km?” su sərf olunur, eyni zaman- da cay və gəllərə təqr. 450 km? cirkab su axıdıdır.

Azərb.SSR-də S.e.-nın əsas hissə- sini cay suları təpkil edir ki, bunun da illik həcmi 30,9 km?-dir (20,6 -İ qonpqu ərazilərdən gələn cay suları, 10,3 km?-i yerli cayların suları).

Əd. Lıvovic M. İ., Mirovıe vodnıe resursı i ix budupee, M., 1974, Rustamov S, Q., Kapkav R. M., Vodnıe sursı AzerbaidjanskoV SSR, İzv.AN Azerb.SSR, 1981, 34 6.

SU İDMANI —–su idmanı nəevlərinin umumi adı. S.i.-na yelkənli qayıq idmanı, motorlu qayıq idmanı, şu poloşu, sualtı idman, suya tullanma, ӱzguculuk və s. daxildir.

SU İLƏ İSİTMƏ SİSTEMİ—ya- itayınıi binalarında, ictimai və sə- naye tikililərində ən cox istifadə olunan isitmə (qızdırma) sistemi ne- vuy bu zaman otaqları icərisindən is- ti su gecən isitmə cihazları qızdı- rır. Belə sistemə suqızdırıcılar, isitmə cihazları (radiatorlar, kon- vektorlar, panellər və s.), u kə- mərləri, qızdırıldıqda həcmi beyu- mupp suyu qəbul edən genitləndiri- cilər və baqlama-tənzimləmə armatu- ru daxildir. S.i.i. s.-ndə su dəvra- nı təbii və mexaniki olur. Birin- cidə su sistemin mӱxtəlif yerlərin- dəki suyun temp-r (isti və soyuq) və sıxlıq fərqi hesabına, igincidə isə su sistemdə soyudulmupt suyu suqızdı- rıcıya aparan boru kəmərindəki sir- Kulyasiya nasosu ilə dəvran edir. SU İSTEHLAKI–su mənbələrindən kənarda əhali, sənaye və s.-nin muxtə- lif ehtiyaclarını ədəmək ucun sudan istifadə, S.i. zamanı mənbədə suyun miqdarı azalır. S.i. təsərrufatları bunlardır: 1) təsərrufat, icməli və kommunal S.i.—əhalinin məiiyət ehti- yacları (icmək, yemək hazırlamaq vəs.) və yapayıt yerlərinin abadlaii- . dırılması (kucələri, yappıllıqları sulamaq və s.) ilə əlaqədar sudan is- tifadə: 2) istehsalat və ya texniki S.i.—sənaye, energetika və nəql.-da texnoloji məqsədlər (məs., buxar al- maq, soyutmaq, məhsulları yumaq) ucun, yanqın əleyhinə və s, ehtiyaclar dn sudan istifadə. Hər bir adamın .bir gӱn ərzində sərf etdiyi suyun mnqdarı (yə”ni xususi su sərfi) əhali ehtiyacları ucun S.i. əlculərinin ə imisadir.

SU KƏMƏRİ—su təchizatı ucun

mӱhəndis qurquları kompleksi (bax Su kəcəri Mə xacə, Su təchizatı). SU KƏMƏRİ İYƏBƏKƏSİ — suyu

iplədilən yerlərə (yatayınl binası,

SU İDMANI

sənaye mӱəssisəsi və s.) aparmaq Y"YH su gəməri xətləri (boru kəmərləri) məcmusu| şu təchizatı sisteminin əsas elementlərindən biri. Ayrıca binalara su vermək ucun S.k.i.-nə (adətən kucə və gedii yolu boyunca sa- lınır) su boruları birlətdirilir. Bina daxilində suyu paylayıcı kran- lara axıtmaq ucun daxili S.k.i. du- zəldilir. Ondan fərqli olaraq bi- nadan xaricdə cəkilən əsas S.klp. xarici (kucə, həyət) S.klp. adlanır. Qurapdırılmasında su kəməri boru- ları imlədilir. Boruların tipi S.k.vg.-ndə tələb olunan basqı quvvə- si, kəmərin cəkilməsi usulu, qruntun xarakteri və s.-dən asılı olaraq se- cilir. Yeraltı su kəməri boruları- nın cəkilitində ən cox cuqun, asbest- sement və polad borulardan (bə"zən isə dəmir-beton və plastik kutlə bo- ruları) istifadə olunur. S.k.p. baq- layıcı armaturla (siyirtmə və ven- tillə) və su paylaqpdıran qurqularla (yanqın Hidrantları və s. ilə) təc- hiz edilir. Hidrant və siyirtmələr adətən xususi quyularda (yıqma dəmir- beton və ya gərpic) qurapdırılır. Texniki iərtlərə gerə S.k.p.-ndə su- yun təzyiqi yapayın yerlərində 6 aut- dan cox olmamalıdır. Suyu coxmər- təbəli binalara vurmaq ucun Yerli nasos st. duzəldilir. S.k.pp. halqavarı (qapalı) və paxələnmiti olur: makis- tral xətlərə (suyu təchiz olunan əra- zinin ən uzaq r-nlarına tranzitlə nəql edən) və paylayıcı ipəbəkəyə ay-

rılır. | SU MXUALİCƏSİ —sudan mucalicə və profilaktika məqsədi ilə istifadə edilməsi. S.m. haqqında ilk mə”luma- ta hindlilərin təbabətə aid €Aiyp Ve- dajsında (cv Həyat kitabım) rast gəl- mək olur. i və mineral sulardan mualicə, profilaktika və gigiyena məqsədi ilə Misirdə, digər ərəb el- kələrində, Yunanıstanda, Romada cox qədim zamanlardan istifadə edilir- di. Hippokrat su ilə muçalicə usulla- rını daha da təkmillədirmipt, mux- təlif xəstəliklərin mualicəsində ge- nip istifadə etmiidir. İbn Sina orqanizmi mehkəmləndirmək və bir sıra xəstəliklərin qaritısını almaq ucun C.M.-HHH beyuk əhəmiyyətini gəs- TƏPMHIL/HD.

S.m.-nin elmi əsaslarla tətbiqi 19 əsrdən batlamınlır. Rus həkim- lərindən A. Ninitin (1825). B. Qrji- maylo (1859) suyun orqanizmə fiziolo- ji tə”sirini əyrənmindər. Rusiyada S.m.-nin klinikalarda tətbiqi F. İ İnozemsev, V. İ. Afanasyev, S. P Botkin və 6.-nın adı ilə baqlıdır.

Su yuksək istilik tutumu, istilik geciriciliyi, konveksiya və muxtəlif qazları, duzları həll etmək qabiliy- yətinə malikdir. S.m. zamanı dəridə yerlətlən sinir ucları (eksteroresep- torlar) qıcıqlanır, mineral sular tətbiq edildikdə isə ucucu, qazabən- zər maddələr (hidrogen-sulfid, gar- bon və radon qazları) dəridən və tə- nəffus yollarından orqanizmə gecə- rək damar divarlarında və daxili orqanlarda yerləttlən sinir uclarını interoreseptorlar) qıcıqlandırır.

calicə məqsədi ilə tətbiq olunan su proseduraları soyuq (202S-dən aiya- kı), sərin 332 S), indifferent (34—36”S), isti (37—39"S) və qaynar (40 S və yuksək) olur. Azərb.SSR-də bir sıra balneoloji muəssisələr

Suraxa- fəaliyyət ges-

(İstisu, Turtsu, Qalaaltı,

Burnu və s. | tərir. S.m. zamanı orqanizmdə biolo- ji 043 maddələr yaranır, kompleks qıcıqlandırıcılar mərkəzi sinir sisteminə nəql olunub reflektor yol- la mӱrəkkəb reaksiyalara səbəb olur.

nı, PTQıx

S.m. muxtəlif Ycynnapna bir sıra xəstəliklərin mualicəsində geni tətbiq olunur. Kəskin iltihabi xəstə-

liklərdə, ateroskleroz və hipertoni- yada, urək-damar sisteminin aqır xəs- təliklərindəy yaman tiplərdə, qanax- malarda, kəskin yoluxucu və bə zi DƏ- ri xəstəliklərində S.m.-idən istifa- DƏ etmək olmaz.

Əd.: Balhneoterapil pri zabolevanilx v detskom vozraste, M., 1980.

SU NƏQLİYYATI —su yolları ilə yuk və sərnitlin dapyıyan nəql. nəvӱ. Bax Dəniz nəqliyyatı, Cay nəqliyyatı. SU NİİYANI—kaqız istehsalı pro- sesində ona vurulan və yalnız katızı ipıqa tutduqda KƏDYHƏH Haxbimi Bə )a mətn. S.n. Avropada kaqız istehsa- lında 13 əsrdə, Rusiyada isə 17 əsrin 2-ci yarısından tətbiq olunmutdur. S.n. kaqızın istehsal yeri, mənbəyi və tarixinin duzgun muəyyən edilməsi ucun əhəmiyyətlidir (məs., ipeleoqra- fiyada, diplomatiyada). S.n. kaqızın muəyyən yerlərinə və ya butun sahəsinə vurulur. S.n. saxta pulu, sənədi, markanı və s.-ni aipykara cıxarmaqa imkan verir. S.n.-ndan kaqıza bəzək vermək aşa də istifadə edilir. SU POLOSU, vaterpolo—su idmanı oyunu. İki komanda arasınla hovuzda, topdan istifadə etməklə K€- cirilir. Rəqib qapısına daha cox top vuran komanda qalib hesab edilir. S. p. 1900 ildən Olimpiya oyunları proq- ramına daxildir. S.p. uzrə cempionatları 1925 ildən kecirilir. Sovet vaterpolcuları Olimpiya oyun- ları (1972, 1980), dunya (1975, 1982) və Avropa (1966, 1970, 1983) cempion- ları olmutlar. Umumittifaq yarıii- larında 1937 ildən cıxıpt edən Azərb. vaterpolcuları SSRİ xalqlarının 2-ci spartakiadasında gumuii medal- tar Vani ar.

SU SƏVİYYƏSİ (caylarda və gəllərdəy)—cay və gəllərdə sər- bəst su səthinin hər hansı ppərti ufuti səthə (nisbi S.s.), yaxud dəniz səviyyəsinə (mutləq S.s.) nisbətən hun- durluyu. İl ərzində S.s.-nin dəyitimə- si iqlim pəraitindən asılıdır və gəllərdə bir necə sm-dən 2—3 m-ə, iri caylarda 5—12 m-ə qədər olur.

CY CYPKYCY, cy ran bi c bi—cy nə ya digər mayenin geməyi ilə qazın bir fəzadan digərinə ksecməsinə mane olan hidravlik quruluti. S.s. sani- tariya texnikasında (məs., unitazda), qaz-qaynaq avadanlıqında (asetilen ge- neratorunda), bə”zən isə buxar-guc qurqusunda və qaz anbarı boru gəmər- nəpnnnə ap: CY TƏCƏPPYDATbi—cy rının əyrənilməsi, ucotu, kompleks istifadəsinin planlatpdırılması, yeraltı və yerustu suların cirklən- MƏSİNİN VƏ azalmasının mçhafizəsi ilə məptul olan x.t. sahəsi. S.t.-nın əsas vəzifəsi x.t.-nın butun sahələ- rinn zəruri miqdarda keyfiyyətli su /MnƏ tə min etməkdir. X.t. sahələrin- (dən su ehtiyatlarına muxtəlif tə- dəblər irəli surulduyundən S.t. ti- kintisi məsələləri hər sahənin ez

ehtiyatla-

SU HEYVANLARI

53

xususiyyəti nəzərə alınaraq komp- leks sur. tdə həll edilməlidir. SSRİ-də kompleks S.t. | lemi-

nin Həlli ucun iqtisadi və texniki

Su təchizatı siste- mi: Ki təsyardici

axtarımlar və tədqiqatlar nəticə" Surra rı? lt

sində hidrotexniki tikintilər apa- təmizləyici qurqu-

rılır. k sovet hidrotexniki ti- lar: 4—təmiz su cə-

kintisi V. İ. Lenin ad. Volxov SES ni: 6—suaparanlar:

olmuptdur. Dnepr SES, Moskva ad. 7—su kəməri pəbə-

kanal, Rıbinsk SES və əsas su qompaq. “kəsi: 8—subastı

larıdır. Muharibədən sonrakı il- ə

lərdə Volqa, Dnepr, Don, Sibir cay- larını dərə və yarrandan gkecirən ak- larında, Orta Asiyada, o cumlədən veduklar burada indi də qalmaqdadır.

Azərb.SSR-də iri, kompleks su ptəbə- gələri tikildi.

Azərb.SSR-də iri su qovpaqları- nın lahiyələtdirilməsi və tikilmə- si kompleksli aparılır. Hidroener- getika, suvarma və balıqcılıq məq- sədi ilə Kur cayı ӱzərində Mingəce- ir su qovpyaqı intpa edilmit, Bakı itələrini icməli və sənaye suyu ilə tə min etmək məqsədi , ilə Pollardan və Kur cayından ı kəmərləri cəkil- mipdir. Azərb.SSR-də əsas artezian

əvzələri Qusar-Dəvəci duzənliyin- də, azan-Əyricay vadisində, Kirov- abad-Qazax massivində, PTirvan-Qara- baq, Mil, Lənkəran və Naxcıvan dar- ətəyi duzənliklərindədir. Resp.-nın ə X.t.-nda yeraltı sulardan icmək ucun, məitpət, texniki və suvarma məqsədi ilə genipi istifadə edilir. 1982 ildə edilir. İri piəhər və sənaye obyektlə- həmin məqsədlər ucun istifadə edil- rinin S.t.-nda batlıca olaraq səthi mip 2379,4 mln. m? yeraltı ipirin (pirin): sular iplədilir. Suyu tə- suyun 83,996-i suvarmaya, 416,192-i ic- 6

ii mənbələrdən geturmək, təmizlə- MƏK ucun, texniki məqsədlərə sərf mək və aparmaq ucun apaqıdakı qurqu- edilmitdir. Əhalini icməli və tex--

b t-- nap Humənnanp: 1) eyrəöynennun ryp-

NİKİ Su İLƏ TƏ MİN ETMƏK ucun HAİ- rynap (MƏC., HAİ, KƏN, məƏHHa ecyrəöyn-

lardan da istifadə edilir. ediciləri, Yeraltı sular ucun su qu- .T.--NIN ƏN əsas məsələlərindən

) yusu, kaptaj nə c,), 2) cyiy təmizləyi- biri də su həvzələrini sənaye və MƏH- ci qurqulara və iplədicilərə vermək iət suları ilə cirklənməkdən qoru- maqdır (bax Təbiətin ras

Azərb.SSR-də yeraltı və yerustu suların əyrənilməsi və ucotu ilə Azər- baycan Elmi-Tədqiqat Hidrotexnika və Meliorasiya İn-tu, Azərb.SSR EA cə İn-tu, Azərbaycan Elmi- Tədqiqat. Su Problemləri İNn-tu, Azər- baycan Geologiya idarəsi və s. mə1- qul olur. ə :

Əd. Taqıyev M. M., Suvarma me- liorasiyası, B., 1961, Kostakov A. N., Osnovı meliorapii, M., 1960: İsra- filov Q. GƏd., Qruntovıe vodı Kura- AraksinskoN nizmennosti, B., 1972, Q a- ljdin"Q. A., Rejim orotpenil, M., 1979.

SU TƏCHİZATI —əhali, sənaye muəs- sisələri, nəql. və s.-nin lazımi KEİ- fiyyətli su ilə təchiz edilməsi. S.t. məsələlərini həyata KeuHpəH MYhəH- dis qurqӱları kompleksinə də S.t. (və ya su kəməri) sistemi deyilir. Tə- sərrufat-icməli, yaxud kommunal (pəhər, qəsəbə, kənd) və texniki S.t,- na bəlunur. Bundan əlavə mərkəzləi- dirilmiit. (butun su ipilədiciləri- nin), krup yaxud r-n (iri r-nda bir necə yapayınl məntəqəsinin) və yerli

Qazıntılar nəticəsində Novqorodda 11 əsrin sonu—12 əsrin əvvəlinə aid tax- ta borulardan hazırlanmıp su kəməri aikar edilmiqildir. Azərb.-da Qəbələ ərazisində hələ 9 əsrdə iqəhəri ceimə suyu ilə təchiz etmək ucun saxsı boru- lardan ibarət su kəməri xətti olduqu apkar edilmitdir. Bakıda, Lahıcda və s.-də də qədim su kəmərlərinin izləri tapılmhpipdır. a “ə yYacup Cy KƏMƏD,ƏPH TƏ"İHHATbIH- dan asılı olaraq kommunal və istehsa- lat (sənaye yaxud k.t.) kəmərlərinə bə- lunur. Ən iri su iplədiciləri me- tallurgiya, kimya, neft e”malı səna- yeləri, habelə İES-lərdir. S.t. məq- sədləri ucun səthi (cay, su anbarı, gəl, dəniz) və yeraltı sulardan (qrunt və artezian suları, bulaq) istifadə

ci qurtular (bax Suyun təmizlənmə- si), 4) təmiz su ehtiyatını saxlamaq ucun qurqular (bax Subasqı qulləsi və cəni): 5)suyu iplədicilərə vermək ucun su kəməri sistemi. S.t.-nın YMY- mi sxemi (ppək.) konkret pəraitdən asılı olaraq dəyiyzpdirilə bilər: məs., əgər suyu təmizləməyə ehtiyac yox- Yddursa təmizləmə və onunla əlaqədar qurqular sxemdən cıxarılır. Bəzən ama bını evlərində lə ictimai bina- larda isti su təcHizatı sistemi ya- radılır. Sənaye si lari ucun muəyyən pəraitdə) dəvriyyə S.t., Ha- lə sudan ardıcıl istifadə sistem- ləri dӱzəldilir. Devriyyə sistemində təbii suların cirklənməsinin qar- iyısını almaq və ondan səmərəli is- tifadə etmək ucun iptlənmipt su e"mal edildikdən sonra yenidən itilədici- lərə verilir. Sudan ardıcıl istifa- də sistemi bir muəssisənin tullantı suyunu digərində iplətmək mumkun olan hallarda tətbiq edilir. S.t.-nda

di sanitariya nəzarətindən kecirilir. SSRİ-də mərkəzləpdirilini St

(ayrıca bir obyektin) S.t.-na ayrı- olan ipəhər və qəsəbələrin sayı dur- lır. Yatayııl yerlərindəki “butun madan artır.

muasir S.t. sistemləri mərkəzləp- Ədə Abramov N. N, Vodosnab- dirilmipdir. | jenie, M., 1967, Qidravlika, vodosnab-

S.t.-nın bir necə minillik tari- xi var. Hələ Qədim Misirdə yer al- tından su cıxarmaq ucun ən sadə su- qaldırıcı mexanizmlərlə təchiz olu- nan cox dərin quyular tikilirdi, bu- rada gil, taxta və Hətta metal: (mis, qurqullun) borular milədilirdi. Qə- dim Romada iri mərkəzlətdirilmint – S,t, sistemləri məvcud idi: su kanal-

jenie i kanalizapil, 3 nzd,, M., 1980,

SU N (SaPypiya)—durna- kimilər dəstəsindən qulp cinsi. Dun- yada 4, SSRİ-də 1 nevu (S. chloropus), Azərb.SSR-də isə bu nəvun bir yarım- ə (G. chloropus chloropus) Mə”siyM-

dan balacadır. Alnında qırmızı.pi-

lək var. Lələkləri qonurtəhər-zeytu-

ucun nasos stansiyaları, 3) təmizləyi- S.h

əhaliyə verilən suyun keyfiyyəti cid- 3

Qapqaldaqa oxtpayır, lakin on= f

nu rəngdədir. Yanlarında uzunsov ar

zolaq olur. Azərb.SSR-də yuvalayır və qıplayır. Sıx qamıplıqda duzəlt- diyi yuvaya 6—12 yumurta qoyur. Bitki və su onurqasızları ilə qidalanır. SU XİZƏYİ İDMANI —su idmanı nevuş idmancının xususi xizəklər- də yedəkci kater vasitəsilə su uӱzərin- də surutməsi. S.x.i.-na slalom, tramp- lindən tullanma, fiqurlu surutimə və s. daxildir. S.x.i. 20 əsrin 30-cu illərindən inkipaf etmiit, ilk dun- ya cempionatı 1949 ildə Fransada olmutdur. SSRİ-də S.x.i. yarıpları 1958, əlkə birincilikləri 1965 il- dən genirilir. SU HAZIRLIRI—buxar qazanında, suqızdırıcı qazanda, yaxud muxtəlif texnoloji proseslərdə istifadə edil- məzdən əvvəl təbin mənbələrlən gələn suyun e”malı. S.H. əməliyyatı İES- də, nəql.-da, kommunal təsərrufatı və sənaye mӱəssisələrində aparılır. Bunun ucun su mexaniki qatıpqıqlar- dan (koaqulyasiya, cəkdurmə və sӱzmə yolu ilə), dəmir və mis oksidlərindən (ion mubadiləsi metodu, sӱzmə yolu ilə) və ya onda həll olmutt qazlardan . (termik və kimyəvi e”malla təmizlə- nir və yumpaldılır (kalsium və maqnezium duzlarından təmizləməklə). .h. metalların korroziyasının, ərp əmələ gəlməsinin, e”mal olunan mate- rialın cirklənməsinin və s.-nin qar- pısını alır. | SU HEYVANLARI, Hidrobi- ontla r—həyatı suda gecən heyvan- lar. Su muhitinin sıxlıqı hava mu- Hitinə nisbətən orta Hesabla 800) də- fə cox olur. Suyun sıxlıqından ası - lı olaraq heyvanların suda hərəkəti təkmillətmindir. S.h.-nda (onur- qasızlarda və amr larda) mayalan- ma xaricdə gedir. Bəlunmə və tӱmur- cuqlanma yolu ilə coxalma yalnız su heyvanlarına məxsusdur. Tənəffus qəlsəmə və bədən səthi ilə gedir. Pa- leontoloji materiallara əsasən Yer səthində həyatın inkipafı ilk dəfə suda bampllamıpdır. Lakin su ipərai- tində heyvanların proqressiv ingi- iafı balıqlar sinfindən yuxarı ge- də bilməmipdir. İlk su heyvanları icərisində onurqalı heyvanların ali truplarının olmaması, əsasən suda havaya nisbətən həll Olmup oksigenin - dəfə az olması ilə izah edilir. cdadı suda yapamıtn quruda yapya- yan ali heyvan siniflərinin bə”zi nӱmayəndələri təkamul prosesi zama- nı ikinci dəfə su həyatına gecmiqt- lər. Bu cur ikinci S.H.-na pərayaqlı- lar, balinalar, sirenlər, bə”zi suru- nənlər, becəklər, taxtabitilər, at- ciyərlə tənaffus edən bə”zi molyusk- lar daxildir. Onlarda oksigenlə tə- nəffusetmə xususiyyəti qalmıtl dır. S.H. iki əsas qrupa (dəniz və ppirinsu heyvanları) bəlunur. Paleontoloji və izioloji mə"lumatlar gəstərir ki, Muasir iqirinsu heyvanları dəniz hey- vanlarından, quruda yapqayan onurra-

uv o ibn o

z

lılar və cuculər iirinsu heyvanla- rından əmələ gəlmitlər. SU HƏVZƏLƏRİNİN SANİTARİ- YA MUHAFİZƏSİ (SHSM)--icməli su mənbələrini cirklənmədən qoruyan qanunverici, təkilati və sanitar- texniki tədbirlər sistemi. SHSM ba- rədə ilk devlət qanunu 19 əsrin 70-ci illərində B. Britaniyada, 90-cı il- lərdə isə Fransada (yeraltı bulaq- larla əlaqədar) həyata kecirilmiii- dir. SSRİ-də sanitariya muhafizəsi zonalarını təpkil edən SHSM qa- nunvericiliyi 1928 ildə rəsmilətidi- rilmitdir. Ciddi rejimli və məh- dudlatdırılmın sanitariya muha- izəsi zonası muəyyənlətdirilmiin- dir. Birinci zonaya su gəturulən yer və su kəmərinin ba qurquları aid- dir, bura hasara alınır, sahəsi ya- iıllapdırılır. qorunur və tikinti ipləri qadaran edilir. İkinci zo- naya su təchizatı mənbəyinə tə”sir gəs- tərə bilən sahə aiddir. Cayın sahili 150—200 m enində yalıllatdırılır və sanitariya rejimi gezlənilir. SHSM-nə sanitariya-epidemioloji st.-lar nəzarət edir. Əd. Topcubapov M. A., Ətraf mӱhit və saelamlıq, B., 1979, SU HARXI–su axını enerjisinin tə"sirindən fırlanan ən sadə Hidrav- lik muӱhərrik. Hələ cox qədim zaman- larda Misir, Hindistan, Cin və di- gər elkələrin suvarma sistemlərində, sonralar isə su dəyirmanlarını, ki- cik istehsalatda maptın və mexanizm- ləri hərəkətə gətirmək ucun iplədi- lirdi. Gucu, fırlanma tezliyi və

.İ.ə. azdır. SUAD RƏPBHLU (Suat Derviş) (Təxən- luslərin — Xədicə Xətib, Suveyda Xətib, Suad ör zən) (1903, İstambul—23.7.1972, İs- tambul)—turk yazıcısı, ictimai xa- dim. “Bəhirənin elcilərik (1923), “Nə bir səs, nə bir nəfəs (1923), “Fat- manın gunahıə (1924), FƏminə (1931), cFosforlu Cevriyək (1948), “Anqara Məhöycyə (1958), *“Malikanənin kəlkə- ləriə (1969) və s. romanları roman- tik məhəbbət və qadın azadlıqı məv- zusundadır. Nazim Hikmətlə birgə mӱtərəqqi cRəsmli ayə jurnalında ipləməsi dunyageruӱptqunə gӱclu təsir gəstərmitdir. Turkiyədə ilk mətbuat itpciləri həmkarlar ittifaqının təpi- kilatcısı və sədri (1939—47) olmuii- dur. 1953—63 illərdə muhacirətdə yappamıddır. “Mən nə ucun Sovet İt- tifaqının dostuyamə (1944) ocerk- lər kitabı var. Bir necə dəfə SSRİ- də onMymaAyp.

Əsərləri: Fosforlu Cevriyə, B., 1964, Anqara məhbusu, B., 1973: Lk- bovnıe romanı, M., 1969.

q Anbkaena L. O,, İz istorii turepkoqo romana, 20—50-ve qodı XX ve- ka, M., 1975,

SUAYIRICI — atm. yaqıntıları- nın Yaratdırı axımı muxtəlif is- tiqamətlərə yənəlmit iki yamac uzrə ayıran xətt. Duzənliklərdə S., adə- tən, səthi hamar sahədən ibarət olur. Atlantik və PQimal Buzlu okeanları- na təkulən cayları Sakit və Hind okeanlarına tekulən caylardan ayı- ran xətq Yerin Ööanı S.-sı sayılır. SUAL İYYARƏSİ—-sual cumləsinin, eləcə də ritorik məzmunlu cumlənin sonunda (ispan dilində cӱmlənin əv- vəlində tərsinə) qoyulan durqu ipyarə- si (?). Sitatın sonunda metərizə

SU HƏVZƏLƏRİNİN SANİTARİYA MUHAFİZƏSİ

icərisində və Ya vərəqin kənarında qoyulan Şi. mətndən, yaxud sitatın məzmunundan pubhələnməyi bildirir. SUALTI ARXEOLOӦGİYA—su (də- NİZ, cay, gəl) altındakı qədim və or- ta əsr abidələrinin arxeoloji təd- qiqatı, Sahillərin su basması, zəl- ZƏLƏ VƏ S. NƏTİCƏSİNDƏ su altında qa- lan gəmilər, yapayıl yerləri, iiqhər- lər, limanlar və s. bu tədqiqatlar za- manı eyrənilir. S.a. 20 əsrin əvvəl- lərində yaranmıpdır.

Azərb. Tarixi Muzeyində yaradıl- mıpp (1968) sualtı arxeoloji tədqi- qatlar qrupu Xəzərin q. sahillərin- DƏ və su altında orta əsrlərə aid )a- iayıpi yerləri (Bəndovan 1, II, Bil- gəhport və s.) apkar etmipdir.

Əd. Lanitiki Q., Amforı, za. tonuvpyiq korabli, zatoplennıe qoroda per, s nem., M., 1982,

SUALTI BETON İİYLƏRİ, su al- tı betonlama—su altında yer- ləiən qurquya və ya onun elementləri- nə beton qarıpıqının dəiyənməsi və Ya təkulməsi ilə əlaqədar olan i1- lər kompleksi. S.b.i. hidrotexniki qurquların tikintisi və tə“miri mud- dətini qısaldır, xərcini xeyli azal- dır. S.b.i. dok, :iluz, bənd və s, qur- quların sualtı Hissələrinin iniqa- sında, xəndək və quyuların dibinə sukecirməyən yastıqların dəttənmə- sində və s.-də tətbiq edilir. S.6b.i:- ndə beton qarıpqıqını sudan izolə edən və təkulmə dəvrundə onun yuyul- masının qariısını alan xususi ӱsul

və vasitələrdən istifadə olunur. “PTaquli qaldırılan boru usulu ilə beton qarıpıqı diametri 200—300 xm

olan və apaqı hissəsi əvvəl təekul- MYHI, lakin hələ elastikliyini itir- MƏMHHI beton kutləsinin icərisində yerlətdirilmitn boru vasitəsilə fa- siləsiz vurulur. Depənmiit beton kut- ləsinin qalınlıqı artdıqca boru yu- xarı qaldırılır. Borunun tə”si radiusu 6 m-ə qədərdir. Əlculəri m-dən cox olan beton qurqular ayrı- ayrı bloklara bəlunur və beton eyni zamanda bir necə boru vasitəsilə vu- rulur. Bir boru vasitəsilə aparılan S.b.i.-nin məhsuldarlırı saatda 15— 20 m?-dir. Qalxan məhlulg usulu ilə aparılan S.b.i.-ndə əvvəlcədən cın- qıl doldurulmuit bloklara diametri 37—100 mm olan boru vasitəsilə se- ment məhlulu vurulur. Borunun məh- lula batma dərinliyi azı O,8 mm olur. Sement məhlulunun mutəhərrikliyi onun boppluqları doldurmasını tə”- min etməlidir. S.b.i.-ndə digər usul- lardan da istifadə olunur (bax həm- cinin Beton iləri).

SUALTI QAYIQ—suyun altında və ustundə strateji, operativ-taktiki və digər tappırıqları yerinə yetirən gəmi. Guclu dəniz donanması olan devlətlərdə, o cumlədən SSRİ-də mus- təqil hərbi qӱvvə nəvudur. Dərinlikdə suyun təzyiqinə davam gətirmək ucun S.q. metaldan hazırlanıb, damcıitə- killi və ya siqariəkilli formada olur. S.q.-ın suyun altına enməsi ucun onun ballast sisternləri su ilə doldurulmalıdır. Dərinliyin dəyiii- dirilməsi və gəminin su uzunə qalx- ması ufuqi sukanlar vasitəsilə və sonradan ballast sisternlərindəki suyun sıxılmını hava və ya qazla kə- nar edilməsi yolu ilə baiza gəlir. Su ustundə Hərəkət etdikdə atom ensrge- tika və Ya dizel qurqularından, də-

a s axırı iyo xaxaxa “a unu —əsq—- -- na q tı —.

rinlikdə atom qurquları, Yaxud elek- trik akkumulyatorlarından, dərinlik az olduqda isə xususi dizel qurqrula- rından istifadə olunur. Muasir S.q., qəyyinatından asılı olaraq ballis- TİK və qanadlı rk lər torpedalar, minalar və həmcinin Hidroakustik, radiolokasiya və digər radioelektro- nİKa aparatları ilə təchiz edilir. Strateji S.q.-ların əsas silahı uzaq- mənzilli ballistik nuӱvə raketləri- dir. Belə gəmilər adətən atom ener- getika qurquları ilə təchiz olunduqru

ucun okeanda uzun muddət qala bi- lirlər. İlk S.q.-lar 17 əsrdə quraidı-

rılmaqa bailanmıjtdır: Londonda ollandiyalı Korneli van Drebbel (1620), Rusiyada ixtiracı dulgər Ye- fim Nikonov (1724), Pimali Ameri- kada Butnell (1776), Fransada R. Fulqon (1801). Almaniyada V. Bau- er (1850) və 6. tərəfindən.

Mӱasir coxməqsədli atom S..q.-la- rının subasımı 5000 7”-dək, sualtı sur”əti bə km/saat-a yaxın, enmə də- rinliyi 400 m-dəkdir.

SUALTI İDMAN—su idmanı ne- vӱz akvalanq və lastlarla muxtəlif məsafələrə sualtı uzmək, əvvəlcədən muəyyənlətdirilmit istiqamətlər ӱzrə sualtı ӱzmək, sualtı turizm, atı atıcılıq və s.-dən ibarətdir. S.i. 20 r 20-ci illərində yaranmıiq, SORİ-də isə 50-ci illərdən inkimaf etmiidir. 1958 illən Hər il S.i, Bə SSRİ cempionatları kecirilir.

SRİ-də S.i. Federasiyası 1959 illə

yaradılmıntdır,( 1965 ildən Umumdun- ya Sualtı Fəaliyyət Konfederasiya- sının (KMAS, 1959) uzvudur. SUALTI KANYONLAR —okean və dəniz dibində yerlətən dərin dərə- lər. Adətən, materik dayazlırı və materik yamacında yayılmızqdır. Uz. 120 km-ə qədər və daha cox, eni isə bir necə on km-ə qədər olur. Bə”zi S.k. iri cay (Konqo, Hind, Qanq, Amazon və s.) dərələrinin sualtı davamıdır. SSRİ sahilləri yaxınlırında iri S.k.-a Qara dənizdə, Sakit okean BƏ Pimal Buzlu okeanı dənizlərində rast gəlmək olur.

SUALTI KİNOCƏKMƏ—su altın- dakı muxtəlif obyektlərin, sualtı HHLTƏPHH BƏ s.-nin kinoya cəkilməsi: Adi kino aparatları ilə sualtı qa- Yıqların, su dərinlik aparatları- NIN illuminatorundan, akvarium və s.-nin pəffaf divarından, habelə avtonom intiqallarla birlikdə su- kecirməyən kameralara (boks) salı- nan kino aparatları ilə cəkilir. SSRİ-də S.k. ucun ilk kino aparatı 1933 ildə yaradılmındır. Akvalam- qın kəpfindən sonra S.k. daha genin yayıtlmınidı. Texnikanın muasir səviyyəsi akvalanqcı uzə bilməyən də- rinliklərdə də S.k.-yə imkan verir. Bu halda kino aparatı məsafədən İda- rə edilir. Cəkilən obyekt zəif iptıq- lanarsa S.k. iplərində ipıqlandı- rıcı qurqulardan istifadə olunur.

.K. bədii, sənədli, elmi-kutləvi. və elmi-tədqiqat filmlərinin cəkili- iqtində tətbiq edilir.

SUALTI RABİTƏ KABELİ —dəniz və okeanların dibi ilə (bir necə min Mdək dərinlikdə) cəkilən uzaq rabi- tə kabeli. S.r.k, qitələrarası rabi- tədə əsas vasitələrdən biridir. İlk S.r.k. 1850 illə Pa-de Kals bokazıq

r , H-

dan (Duvr—Kale xətti) cəkilmizi.

SUBANTARKTİKA QURİYARI 55

dir. 1943 ildə S.r.k.-ndə aralıq guc- ləndiricilərdən istifadə edilməsi, qeyri-məhdud uzunluqlu rabitə xətlə: rinin cəkilməsinə imkan verdi.

r.K.-Nİ cəkmək ucun kabel gəmisin- dən istifadə edilir. Muasir S.r.k. ilə 6 MhHs-ə qədər tezlik zolaqında eyni vaxtda 720 telefon danınıırı aparmaq mumkundur. S.r.k. polieti- len izolyasiyalı koaksial kabeldir. Dayaz və sahilboyu sularda cəkilən S.r.k.-nin gəmi ləvbəri və trallara ilippib qırılmasının və ya qabar- ma-cəkilmə vaxtı dapilı qruntlarla surtunməsinin qarpısını almaq ucun kabel polad zirehlə ərtulur. 700 m- dən artıq dərinliklə cəkilən gabel- lərdə xarici zireh təbəqəsi olmur və aparıcı element funksiyasını bo- rupəkilli daxili naqilin (keciri- cinin) mərkəzində yerləldirilmiyn polad tros yerinə yetirir, Belə ka- bellər orta (daxili naqilin diamet- ri—8 mm, xarici naqilinki 25 xi və beyuk (uyqun olaraq 8 mm və 38 mm

əlculu olur. SUALTI TELEVİZİYA — sualtı muhiti və obyektləri muppahidə etmək ucun televiziya. Batmıiq gəmiləri axtarmaq, gəminin sualtı Hissəsini, hidrotexniki qurqu və sualtı kom- munikasiyaları nəzərdən kecirmək, dəniz və okeanların heyvan və bitki

aləmini eyrənmək, arxeoloji axtarıpq-

lar aparmaq və s. ucun tətbiq edilir. Bu məqsədlə televiziya kamerası bir necə yuz metr dərinliyə salınır, be- yuk ərə televiziya kamera- sı məsafədən (idarəetmə pultundan), kicik dərinliklərdə isə əl ilə idarə edilir. S.t. sistemlərinə (qapalı sistemlərə aid edilir) apaqıdakılar daxildir: sualtı Hissəsinə—verici televiziya kamerası, coxqatlı kabel, ipıq mənbəyi, fotocəkmə bloku: su- ustu hissəsinə—videonəzarət ciha- zı, idarəetmə pultu, elektrik cərə- yanı mənbəyi. Kamerada verici tele- viziya borusu kimi vidikon, CUnepop- tikon və s. iplədilir.

SUALTI TUNEL--cay məcrasının və ya digər su maneələrinin (məs., də- niz kərfəzinin, boqazının) altında tikilən qurquz nəql. vasitələrini buraxmaq və muhəndis kommunikasiya- sını yerlətdirmək ucundur. S.t. adə- tən, məcraaltı və qismən də sahil zo- nasını kəsir. Profili iki tərəfə meylli olur. Eni 20 m və daha coxdur. İlk S.t. 1843 ildə B. Britaniyada tikilmipdir. Hazırda muxtəlif əl- gələrdə 200-dən artıq S.t. cəkilmiyi- di Dal həmcinin Tunel). SU, TI FAYDALI QAZINTI İSTEHSALI—su altından (cay, gəl, dəniz və okean dibindən) faydalı qa- zıntıların cıxarılması. ya okea- nı kӱlli miqdarda mineral ehtiyatla- rını əzundə toplayır: məs., Sakit okeanın dibindəki dəmir-manqan mi- neral tərəmələrində 2,4-1044 772 man- qan, 2,8-109 t, kobalt, 9,4-109 t nikel və 5,3.109 t mis ehtiyatı olduqu eh- timal edilir. İnsanlar cox qədimdən bu sərvətlərdən istifadə etmayə cəhd etmiplər. E.ə. 11 əsrdə finikiyalı- lar dəniz balıqqulaqı cəkuntulərin- dən tund qırmızı boyaq istehsalı ucun xammal cıxarmıillar. E.ə. 3 əsrdə Bosfor kerfəzində Xalka a.-n- da 4 m dərinlikdən mis filizi cıxa- rılırdı. əsrin axırlarından batilayaraq Avstraliya (1870), Brazi-

liya (1884), Hindistan (1909) sahil- lərində qızıl, sonralar ilmənit, ru- til, sirkon, monasit səpintiləri mə- nimsənilməyə bazlandı. 20 əsrin 20- ci illərindən su altından qalay, al- maz və dəmir. filizi cıxarılır. SSRİ-də dəniz səpintilərinin mənim- sənilməsinə 1966 ildə Baltik dənizi- nin tp, hissəsindəki, ppelfdə (titan- sirkon konsentratları) batlanıldı.

Mədən, geoloji və hidrometeoro- loji ipəraitdən, yataqın iplənilmə- si dərinliyi və faydalı qazıntı- nın HƏBYH/1ƏH asılı olaraq muxtə- lif texniki vasitələr və cıxarma usulları tətbiq edilir. Sualtı ya- taqlar, əsasən, coxcalovlu, Hidrav- lik və qreyferli draqlarla iiləni- lir. Draqlarla yatarın iplənmə də- rinliyi 50 m-dən 1800 m-dək olur. Oke- an və dəniz təkindəki Yataqlar yeral- tı mə”dən qazmaları və qazıma quyYu- ları ilə iplənilir. Sualtı ipaxta- ların əksəriyyətində luӱlənin aqvzı quruda qoyulduqundan nəqliyyat qaz- malarının uz. bir necə km-ə catır. Yataqlar bə/zən sun”i a.-larda (məs., Yaponiyada FMaykaq tpaxtası) acılır. Hazırda sualtı kemur, dəmir fili- zi ipaxtaları və qalay mə dənləri is- tismar edilir. Sualtı neft və qaz yataqlarının istismarı daha geniii yayılmıtdır. Su altından neft cı- xarmaq ucun Avropada ilk dəniz quyu- su 1925 ildə Azərb. SSR-də İlic bux- tasında qazılmıpdır (bax Dəniz neft mə dəni).

Dəniz suyunda həll olan duz və kim- yəvi elementlərin (umumi Pəcmi 48 mln. km?-ə catır) fiziki-kimyəvi proseslərlə ayrılması da S.f.q.i.-na aid edilir. Sənaye miqyasında dəniz suyundan natrium-xlorid, .maqnezium və brom istehsal edilir: Dəniz suyun- da kimyəvi elementlərin konsentra- şiyası az olduqundan, onların cıxa- rılması iqtisadi cəhətdən əlveriin- di deyildir.

Əd. Mero D., Mineralınıe bəoqat-

stva okeana, per. s anql., M., 1969: Dobı- ca poleznıx iskopaemıx so dna morev8 i okeanov, M., 1970: Texnoloqil dobıci po- leznıx iskopaemıx so dna ozer, morev i ogeanov, M., 1979, SUAHİLİ DİLİ,kisvahili— Keniyanın və Tanzaniyanın 2 rəsmi dilindən biri. Uqandada, Somali resp.-nın c., Mozambikin :im. r-nla- rında, Zairin 11.-ində də yayılmıii- dır. Bantu dillərinə daxildir. Af- rikada ərəb dilindən sonra ən cox ya- yılmın dildir: təqr. 50 mln. alam DADI Dr (1980). 1980 ildən Şd. YUNESKO-nun milək dillərindəndir. 20-dək dialekti var. Leksikasında ərəb və ingilis dillərindən gecmə səzlər coxdur, Yazıda 10 əsrdən ərəb qrafikasından istifadə olunmunq, 19 əsrin 2-ci yarısından latın qra- fikasına kecilmiidir.

Ədl Micina ER. N... | M., 1969. E. H., 3labik cyaxnının, SUAHİLİLƏR, vasuahililər — İPərqi Afrikada (əsasən Keniya, Tanzaniya, qismən Mozambikdə, həm- cinin yaxın adalarda) yapayan xalq. FS.ə adı təqr, 12 əsrdən məvcuddur. Orta əsrlərdə S. 1Pərqi Afrikada iqəhər-dəvlətlərin laliyyətlərini itirmir Kilva, Pate, Malindi və 6.) etnik tərkibini təp- kil edirdilər. Umumi sayları 1780 min nəfərdir (1982). Suahili dilində

(18 əsrdə istiq- S

danımırlar. Əsas məiquliyyətləri əkincilik, sənətkarlıq və ticarətdir, bir qismi sənaye mӱəssisələrində ili- ləyir. Dindarları mӱsəlmandır. Əd.: Narodı Afriki, M., 1954, Bruk S. İ., Naselenie mira, M., 1981. SUAYYIRAN —axının məcrasında yerləiqən və ӱzərindən su axıb təku- lən maneə (astana). Yalında (qurqu- nun yuxarı kənarında) xususi duzəl- dilmii basqısız depik və ya gəzdən su axıb tekulən divar da S. adlanır, Meliorasiya və hidrotexnikada gul- li miqdarda su buraxmaq, hidrometri- yada isə kicik su sərflərini əlcmək ucun tətbiq olunur. Divarın uzununa profilinin gerunupqunə gərə nazik divarlı, praktiki tə profil- li və enli astanalı (pək.), məcrada yerləməsinə və yalının planda gəru- nupqunə muvafiq olaraq Arı vər, Ə/- rixətli və s. S.-lar var. Suyun axıb

Suatıranların sxemi: / —nazik divar- lı, 2—təcrubi profilli, 3—enli asta- nalı suapıranlar: YB—yuxarı byef (su səviyyəsi yuxarı olan hissə), AB—apaqrı byef (su səviyyəsi apaqı olan hissə): 16—-basqı.

TƏKY-“MƏ HlƏpaHTHHƏ Kepə C.-nap BaKy- umlu, vakuumsuz, yandan sıxılan, yan- dan sıxılmayan, suya batmınq və bat- mamın olur.

ƏƏ.: Qidrotexniceskiv c. 1—P, M., 1979, SUAPMIRAN BƏND—yalı (bax Su- atıran)çzərindən su axan bənd. Yerli Hidrogeoloji ipəraitdən asılı olaraq S.b. beton, dəmir-beton, daiq və arac- dan tikilir. Beton və dəmir-beton S.b.-in hund. 300 m-ə catır. Su anba- rında səviyyəni və aiyan suyun sərfini tənzimləmək məqsədi ilə S.b.-in yalı tzərində qapılar duzəldilir.

UB... (lat. 50bB—altında, yanında, ətrafında)—nəyinsə apaqısında, al- tında, yanında olmaq (məs., submarin, subtropiklər), tabelilik (məs., sub- ordinasiya), qeyri-əsaslıq, ikinci- dərəcəlilik (məs., subarenda) mə”na- larını bildirən murəkkəb sezlərin tərkib hissəsi,

CYBARAbIPFAHbi (Cicuta )—sərTHp- cicəklilər fəsiləsindən bitki cin- si. Coxillik su, yaxud bataqlıq bit- kisidir. Lələkiəkilli yarpaqları uzun saplaqlıdır. Xırda ar cicək- ləri mӱrəkkəb cətirdə yerlətir. Mey- vəsi dəyirmidir. Əsasən, PTimali Ame- rikada 10 (bapqa mə”lumata gerə 20- dək) novu, SSRİ-də zəhərli S. (S. cӱqoza) genin yayılmıqidır. Qaf- qazda Abx.MSSR-də bitir. SSRİ flo- rasında ən zəhərli bitkilərdən bi- ridir. Ən cox payızda və yazda ev hey- vanları (qaramal, qoyunlar) zəhər- ilər 76 lər ARKTİKA işə "yollar, arımkurəsində coqrafi quritaq. 58—60" ilə 65—67* c.e.-ləri arasın- dadır. Sakit, Atlantik və Hind okean: larının bir Hissəsini əhatə edir. .Q. ucun hava kӱtlələrinin MƏBCYM uzrə bir-birini əvəz etməsi xarakte- rikdir, qımda Antarktika, yayda isə mӱlayim enliklərin hava gkutlələri hakimdir. İqlimi soyuqdur. bazamız

soorujenin,

— ve — a — —

o

— yaqıntı (əsasən, sulb

56

orta temp-ru qıtda —5-dən (ippm.-da) —15"S-yə qədər (c.-da), yayda 0—2"S, suyun orta temp-ru isə muvafiq ola raq —1,5-dən —2*S-yə qədər və 0—2*S- dir. İllik yaqıntı 500 mm-dir. Qıp- da S.q.-nın akvatoriyası ӱzən buzlar- la ertulur, Yayda isə buzlardan tama- milə azad olur. Tez-tez covqun, qar fırtınaları, duman mutpahidə edi- lir. Hund. 10 M-ə catan nanranap xa- rakterikdir. Suyun Dӱllulutu il boyu az dəyipilir (33— o). S.q. balıq və ina ovunun muhum r-nlarındandır. u sahəsi planktonlarla zəngindir. Adalarda iptibyə, ot və kolluqlar ya- yılmhptdır. SUBARENDA (sub...--polyakca aqep- da—icarə)—sazipi, mӱqavilə, buna, əsasən, icarədar mulkiyyətini, ya onun bir Hissəsini muəyyən muzdla bapqa iqəxsə (subarendatora) muvəqqəti is- tifadə ucun icarəyə verir. Bax Tor- paq fala SUBARKTİKA QURİYARI—1Pimal yarıngurəsnvdə coqrafi qurataq. 60—

ilə 67—73" ipm.e.-ləri arasında-

dır. Okeanda : S.q.-nın 4, sərhədi məvsumi buzların yayıldıqrı sahələrə uyqundur. İqlimi soyuqdur. Orta Gəzər ƏH soyuq ayda (yanvar) —5-dən (q.-də) —50*S-yə qədər (mərkəzi hissə- nə), ən isti ayda (iyul) —10*S-dir. Yayda mӱlayim, qıpda Arktika hava kӱtlələrinin tə”siri Atӱndur. İllik alında dupur) 00—500 mm-dir. Qar ertuyu yerdə 8 aydan artıq qalır. Daimi donuplluq sahələri genip yayılmıptdır, S.q.- nın quru sahəsi ucun hidrolakkolit- lər, coxbucaqlı tərəmələr, soliflu- kasiya ilə əlaqədar relyef formaları xarakterikdir, tundra və metə-tund- E: zonaları ayrılır. Qurjtaqın okean issəsində buz rejimi ilə əlaqədar olan proseslərin məvsumiliyi aydın nəzərə carpır. Okeanın ust təbəqələ- rinin oksigenlə zənginliyi plankton- ların inkipafına, bu da ez nəvbə- sində balıqların və digər dəniz hey- vanlarının coxluqruna ppərant yaradır. SUBASAR—cay dərəsinin bitki ər- tӱyu olan və dapqın vaxtı su basan hissəsi. Cay yataqının eninə inkipya- fı və alluvial cekuntulərin toplan- ması ilə əlaqədar yaranır. Beyuk du- zənlik caylarının dərəsində daha yaxtı inkitaf etmitdir: eni 40 km-ə

qədər ola bilər. u SUVASAR TORPAQLAR—iri cayla- rın yatarında alluvial cəkuntulər uzərində əmələ gələn torpaqlar. Tor- paq əmələgəlmə prosesindən asılı ola- raq cimli, cəmən və bataqlıq torpaq- larına ayrılır. Cimli torpaqlar taxıl və muxtəlif cəmən otları və ipıqlı mepələr altında əmələ gə- lir. Yungul mexaniki tərkibə, zəif su rejiminə və s. malikdir. Cəmən torpaqları muxtəlif ot-taxıl bit- kiləri altında, yataqrın mərkəzində əmələ gəlib, tərkibində nlr humusu olur. Strukturu dənəvərdir. ataqlıq torpaqlar cay yataqının terrasboyu hissəsində otlu və metpə bataqlıqları altında əmələ gəlir. Torflu, lilli, mepə zonası subasarlarında cox qley- lidir. S.t, munbitdir. Tərəvəz, yem fitkiləri, cəltik . və s, əkilir. SUBAS QULLƏSİ VƏ CƏNİ — su təcLlizatı sistemində iplədilən qurqular, şu kəməri iəbəkəsində bas- qını və sərfi tənzimləmək, su ehti- yatı yaratmaq və nasos st,-ları ipqi-

SUBARENDA

nin qrafikini tənzimləmək YHYHAYP. Su basqı qulləsi bak (adətən dəmir- beton və polad), dayaq konstruksiyası (polad, dəmir-beton, bə”zən kərpic) nə ərtukdən ibarətdir. Su istehlakı azalan saatlarda nasos st.-ndan vuru- lan artıq su, basqı qӱlləsində ton- lanır və tələbat artan saatlarda sərf olunur. Bakın tutumu onlarla m?-dən (kicik su kəmərlərində) minlərlə m?-dək (beyuk iəhərlərdə və sənayə su kəmərlərində) olur. Su basqı cəninin dayaq konstruksiyası olmur, lakin yuk- səklikdə qurapdırılır: ondan, əsa- SƏN, tənzimləyici tutum kimi, bə”zən Yanqın (və ya qəza) ucun su ehtiyatı saxlanılmasında istifadə edilir. Muasir su təchizatı sistemində də- mir-beton Saa daha cox iplədilir. SUBASQI CHƏNİ — bax Subasqı qulləsi və cəni.

SUBASIMI, gəminin suba- SI Mm I—ӱzən gəminin sıxıpdırıb cıxardıqı suyun miqdarı. Həcmi S.- na (gəminin voterxətdən aparı su altında qalan hissəsinin Həcmi, m?-lə) və kutlə S.-na (gəminin sualtı his- səsinin həcminə dutən suyun kut- ləsi, t-la) ayrılır. S. gəminin is- tismar-texniki gestəricisidir. SUBAİYİ—orta əsrlərdə bə”zi yaxın PTərq əlkələrində, o cӱmlədən Azərb.- da vəzifə: 1) pəhərdə asayin və əmin- amanlıqa nəzarət edən polis rəisi. Qazıya tabe idi:s 2) əyalətlərdə len torpaq sahəsi olan hərbi feodal. Sulh vaxtı yerlətdikləri qəsəbə və qala- nın hakimi olan S.-lər muharibə za- manı 250—300 nəfərlik suvari dəs-

tənin baticısı kimi deyuttlərdə ii-

tirak etməyə borclu idilər. SUBDOMİNANT (sub...-- dominant), musiqidə—major və minor mə- qamlarında harmonik funksiya: hə- min məqamların 4-cu pərdəsi S, ak- kordlarının əsasını təpkil edir və S. adlanır: məqamın 2-ci və 6-cı pərdəsindən qurulan akkordlar da S, ksiyasına aiddir. SUBDUKSİYA (sub.:..--lat. AisIo— aparma, kecirmə)—Yer qabıqı litos- fer plitalarının və mantiya suxur- larının cplitalar tektonikasıv an- layımına uyqun olaraq bayipqa plita- ların kənarları altına girməsi, S. dərin fokslu zəlzələ zonalarının yaranması və aktiv vulkan adaları qəvsunuUn əmələ gəlməsi ilə mutpayiət olunur. Muasir S. zonasına Sakit

okeandakı Kermadek novu misal ola bair. | SUBEKVATORİAL QURİYAQLAR—

Yerin iki coqrafi quriyaqı. PQimal və Cənub yarımkurələrində, ekvato- rial qurtaqla tropik quriyaqlar ara- sındadır. İqlimində ekvatorial mus-

sonlar (qıppı quraq, yayı rutubətli, temp-ru daim yuksək) ӱstunluyə malik- dir. S.q. yayda (muvafiq yarımgkurə-

lərdə) ekvatorial hava gutləsinin, qımda passatların (tropik hava) tə"- siri altındadır. Orta aylıq temp-q 15—322S, illik yaqıntı 250—2

mm-dir. Yaqıntının 90—9596 -i ya- qıiplar devrundə (2—10 ay) r

Landiyaft zonaları (daimi rutubət- f

li mepələr, mevsumi rutubətli me- iələr, rutubətli hundurotlu savanna- lar və savanna meiələri, tipik savannalar, səhralaptmıtl savannalar və savanna metpələri) meridian isti- qamətindədir. Heyvanat aləmi ucun geviəyən cutdırnaqlılar, yırtıcı-

lar, gəmiricilər, termitlər, ikiqa nadlılar və zərqanadlı hətərat səciy: yəvidir. S.q.-ın okean sularında (səth də) temp-r ilboyu təqr. 25*S-dir. Duz- luluq ekvatora doqru 372/,,-DƏK aza- lır. S.q.-ın landtaftı ə əfindən cox dəyitdirilmiidir (xu- məs Cənubi və Cənub-PTərqi Asi- yada). Bir cox tədqiqatcılar mustəqil S.q. ayırmırlar, onların ərazisini ekvatorial quriaq və tropik qurilaq- larla birlikdə subtropik quritaqlar arasında butun zoları tutan iri tro- pik qurpaqa daxil edirlər. SUBEKVATORİAL İQLİM, sa- vanna HT TH M H—CyöÖeKBaTOpHaz enliklərin (Ekvatorial Afrika, Cə- nubi və Cənub-1Pərqi Asiya, PTimali- Avstraliya) iqlimi(y yuksək hava temp- ru (orta temp-r ən soyuq ayda 182S, yay aylarında 3092 S-dir), onun illik tə- rəddudunun apaqı olması və yarın- tıların (əsasən, yayda dupqur) cox- luqu (2000—2500 mm) ilə xarakteri- zə edilir. Ekvatorial iqlimdən qıpp məvsӱmunun kəskin quru olması ilə fərqlənir. ATM. dəvranı tropik (ek- vatorial) mussonların xususiyyətinə malikdir. CYEMEBƏPH (Polygonum hydroplper)— qırxbuqum cinsinə aid birillik ot bitkisi. Qurudulmuqt gevdəsindən Ha- zırlanan ekstraktdan qankəsici vasi- tə kimi istifadə edilir: babasil ipta- mının (canestezolə) tərkibinə daxil- dir. Azərb,SSR-də su kənarlarında genipq yayılmındır. SUBYEKT, dilcilikd ə—qram- MATHK, MƏHTHTH və semantik anlayı:s- ları birlətdirən termin. Məntiqi S. mə”lumatın istinad nəqtəsinə uy- qun gəlir. Semantik S. isə əlamətin

mənsub olduqu obyekti, hərəkətin ic- racısını bildirir. Qrammatikada S. mubtə

dır. |

SUBYEKT bax Subyekt və obyekt. SUBYEKT VƏ OBYEKT (lat. subiec- tus—öyHeBpənə duran: obiectum— me), cisim)—fəlsəfi kateqoriyalar. S. anlayıpqı ilk əvvəl (məs., Aristotel- də)- xassələri, vəziyyət və hərəkəti ifadə edirdi və bu cəhətdən substan- siya anlayıtına uyqun gəlirdi. 17 əsrdən batplayaraq S, anlayıpqı və onunla əlaqədar (O), ən əvvəl qnoseolo- Ji mə nada ipləndi. S. dedikdə fəal dərk və hərəkət edən, puurlu, ira- dəli insan, O. dedikdə isə S.-in id- raki və digər fəaliyyətinin Yenəldiyi ne) öama dupqulur. Marksizməqədər- ki materializm O.-n S.-dən asılı ol- mayan mevcudluq sayır və onu obyek- tip aləm—dar mə"nada isə, idrak pred- meti kimi qəbul edirdi. Lakin mark- sizməqədərki materializm S. və O.-in qarpılıqlı munasibət

tlərini (O.-in S.-ə bilavasitə təsiri ilə baqlamıpp1-

kret fəaliyyətinin qanuna my

(Ç.-ım fəallıqının horra, rayı) hələ meydana cıxarılmamıtdı. İdea- listlər S. və O.-in qarptı ı . sirini və O.-in isə nə əaliyyəti ilə baqlayı sında idrakda S.-in fəal

ha calıntırdılar. S. və ().- | bətdə praktikanın rolu, bu ə sana

in tarixdən, S.-in ictim

tindən ə RI haqqında ӧӧYəbi- idealizmin (xususən Hegeli : ləri qiymətlidir, =) fikir.

Dialektik materializm O.-in S.- dən asılı olmayaraq mevcudluqundan cıxınd edir, lakin həm də onları vəhdətdə gəturur. O. S.-in mӱcərrəd əksi deyil, cunki fəal surətdə O.-i dəyipir, cinsanilətdirirə?ə və

arın qariılıqlı tə”sirinin əsa-

sında ictiman-tarixi praktika du- rur. Gercəkliyin cəhət və xassələri məhz bu halda praktik və nəzəri fəaliyyətin O.-inə cevrilir. Buna uyqun olaraq obyektiv reallıq, O. və idrak predmetini fərqləndirmək la- zımdır. Xarici aləmin dəyitilməsi prosesində formalaiqıb dəyiən S.-in fəallıqı da bu mevqedən bala du- iqulməlidir. Yə”ni, insan yalnız ta- rixdə, cəmiyyətdə s olur, buna gerə də butun bacarıq və imkanı praktika- da formalapmız ictimai varlıqdır. Marksizmdə subyektivlik S.-in daxili (psixi) halı, O. –-in əksi kimi deyil, bu fəaliyyət cərcivəsində O.-in məz- mununu yenidən təkrar edən S.-in fəaliyyətindən tərəmə kimi ny- iqulur. Bununla ə insan qeyri-ix- tiyari hərəkət etmir, cunki O. S.-in

əaliyyətinə muəyyən hədd qoyur. Ob- ektiv qanunauyqunluqun dərk edilmə- si səviyyəsindən asılı olaraq insan ipquurlu məqsədlər qariyıya qoyur, on- ların əldə edilməsi gediptində həm O., həm də S.-in əzu dəyipir. SUBYEKTİV AMİL, tarixdə — subyektin—gutlənin, siniflərin, par- tiyaların, ayrı-ayrı adamların yektiv ictimai ptərantin dəyipdiril- məsinə, inkipafına, yaxud qorunub saxlanmasına yenəldilmit fəaliyyə- ti. S.a. kateqoriyası və obyektiv amil kateqoriyası, yaxud obyektiv pqərait bir-birinə yaxındır. Onların qar- pılıqlı fəaliyyəti tarixi materia- lizmin bu muӱddəasını acıb gəstərir ki, tarixi insanlar, xalq, siniflər yaradır. Obyektiv ipəraiti və onun inkitaf qanunauyqunluqunu nəzərə al- madıqda S.a.-in fəaliyyəti əla, gercəkliklə ziddiyyət təpjil edir. Lakin S.a.-in butun muxtəlif tərəf, forma və xassələrini bilavasitə o6- yektiv ptərait ilə izah etmək duzgun deyil, cunki S.a. nisbi sərbəst inki- tpafa malikdir. S.a. kateqoriyası gercəkliyin dəyipdirilməsində prak- tikanın əhəmiyyətini acıb gestərir, ӱstqurumun, ideoloji və psixoloji

disələrin bazisə əks tə”sirini ay- dınlapdırır. S.a,.-in rolunun art- ması tarixi prosesin ən muhum sahə. tidir. Tarixin beyuk dənutpləri dəv- rundə ictimai munasibətlərin dəyiyy- dirilməsində S.a.-in həlledici rolu olur (əgər onun fəaliyyəti obyektiv pəraitin inkipafına uyqundursa). İlkin obyektiv pqərtlər olduqda usya- nın, inqilabın mӱvəffəqiyyəti S.a.- dən, yəni sinfin siyasi iquuru və yet- kinliyindən, inqilabcı partiyanın rəhbərliyi altında cəsarətli hərəkət etməsindən asılıdır. Sosialist inqi- labının gediptində və onun qə in- dən sonra tarixi prosesdə S.a.-in əhə- miyyəti daha da artır.

Əd. Romanenko M. V., Dialek- tika obhektivnoqo i subtektivnoqo v us-

lovilx razvitoqo sodializma, M., 1981, SUBYEKTİV İDEALİZM — ideəa- lizmin nəvlərindən biri|z obyektiv

idealizmdən fərqli olaraq, subyek- tin pquurundan asılı olmayan hansı RIN mevcuӱd

ır u HH- kar edir. Bax həmcinin

ealizm.

ər Da

SUBSTANSİYA

SUBYEKTİV HUQUQ—muəyyən ipəx- sin ( iziki və ya hyryrH ipəxsin) gon- kret huququ, yə"ni muəyyən tərzdə hə- rəkət etmək və digər izəxslərdən muəy- yən hərəkətləri (yaxud hərəkətsiz- liyi) tələb etmək ucun qanunla təsbit edilminil imkan. S.hH.-a malik olan məxc bu huququn pozulması arın- da əz, hӱququnun Həyata kecirilməsi və mudafiəsi ucun dəvlət məcburiy- yətinə (məs., məhkəməyə) muraciət edə bilər. Dak :

SUBYEKTİVİZM—gercəkliyə obyek- tiv yanatmanı nəzərə almayan, təbiət və cəmiyyətin obyektiv qanunlarını inkar edən dunyakgərupqu məvqeyi. idealizmin əsas qnoseoloji mənbələ- rindən biridir. S.-in mahiyyəti fəa- liyyətin muxtəlif sahələrində, ən əvvəl idrak prosesində subyektin fəal rolunun mutləqlətdirilməsidir. S.- in nӱmayəndələri C. Berkli, D. Yum, İ. Q. Fixte olmutlar. S, empirio- ekzis-

kritisizmin, praqmatizmin, tensializmin və s. əsas prinsiplə- rindəndir.

Praktika və idrakda subyektin fəal roluna ustunluk verən mark- sizm fəlsəfəsi, eyni zamanda subyekt- lə obyektin qarpqılıqlı əlaqəsinin məvcudluqu ideyasından cıxıpq edir. S. siyasətdə təftipciliyin və volyun- tarizmin Fəlsəfi əsasıdır. SUBYEKTİVLİK — ayrıca adamın (subyektin) nəqteyi-nəzərini, zevq, ma- raq və meylini ifadə edən munasibət, birtərəflilik, qərəzgarlıq. SUBLİMASİYA (son lat. ziİiplaNno —yuksəlmə, qalxma: lat. 5iIyipo—hun- durə qaldırıram)—bərk cisimlərin ərimədən buxarlanması. Məs., nafta- lin, brom, yod, buz və 6. cisimlər normal təzyiqdə və otaq temp-runda bu- xarlanır. buxar əmələgəlmənin nəvlərindən biridir. S.-ya sərf dər nan enerji S. istiliyi adlanır. S. bərk və qaz fazaların birgə mevcud olduqu bun temp-r və təzyiqlərdə bap verə bilər. Təzyiq ucluk neqtəsinə uyqun təzyiqdən kicik olduqda fazalar tarazlıqda olur. Bu zaman doymupp buxar təzyiqinin (P) teMp-rdan (T) asılılıqRı ilə buxarlanma istiliyi (A) arasında əlaqə Apa qayanı ? ) dT” T(V.—V) ifadə olunur. Burada (U,—U.) fa- za gecidi zamanı maddə həcminin dəyitməsidir. Metalların, ion və mo- lekulyar kristalların S.-sı zamanı buxar Zəki uyqun olaraq bir atom- lu hissəciklərdən, polyar və coxatom- lu molekullardan ibarət olur. S.-nın əsas kinetik xarakteristikası S, sur"”ətidir (vahid zamanda S, edən maddənin miqdarı), sur”əti temp-rdan və maddənin kimyəvi təbiə- tindən asılıdır. S.-nın maks. sur”- ətinin temp-rdan və qaz fazasının ar ilən asılılıqının mu- əyyən edilməsi kosmik aparatların istilik izolyasiyasının secilməsi və idarə edilməsində muhum rol oynayır. S.-dan bərk cisimlərin təmizlənmə- sində də istifadə olunur.

SUBOYAR (Nudqoshaq15)—suboyar fə- siləsindən su ӱzərində sər Y3ƏH ikievli bitki cinsi. Uzun saplaqlı yarpaqları rozetdə toplanmıstdır. , LƏVhƏptəKİLLİ aq cicəkləri bircinsiyyətlidir. Xususi tumur yr pəklində suyun dibiidə qıplayır,

57

yayda suyun uzərinə cıxır. İki n

məlumdur: adi S, (N. poqziz-qapae Avropa və Asiyanın alə BƏ CAKHT axan sularında genin yayılmındır, bə”zən akvariumlarda yetildirilir. ipubhəli, illsiy a S.-ı (N. dubia əvvəllər N. azabysa) ki və Cənubi Asiyada bitir. Azərb.SSR-in pirin və durqun sularında yayıl-

mıpdır. SUBOYAR FƏSİLƏSİ (Nudqoshaq|- əə su bitkisi fəsilə- si. Cicəkləri bircinsiyyətli, bə”zən igicinsiyyətlidir. Giləmeyvəyəbənzər meyvələri suyun altında qalır. S.f.- nin mulayim, tropik və subtropik vi-

– layətlərin iqirin və dəniz suların-

da 100-dəx, SSRİ-də 7, .o cӱmlədən Azərb.SSR-də 1 nəvu məlum Bə"- zi nəvləri akvariumlarda yetiidi- rilir. Ephayiz, Thayazzqa Bə Halophila cinsinə aid nəvlər Hind, Sakit və Atlantik okeanlarında geniiy sualtı cəngəlliklər əmələ gətirir. CYBOPEMHTAR YUYLI (cu... — op- bit)—kosmik ucyli “aparatının bal- listik trayektoriya ӱzrə, birinci kosmik sur”ətdən apaqı sur"ətlə (Ye- rin sun”i peyki orbitinə cıxmadan) ucupu. S.u. uc hissədən ibarətdir: agtiv ucutp (bu zaman dapıyıcı ra- getin mӱhərrikləri ipləyir), bal- listik trayektoriya uzrə ucuitl, atm.- də tormozlanma və enmə. İcərisində pilotları olan kosmik ucut aparatı ilə S.u. ABPT-da 0 iə proqramı uzrə 1961 ildə ə. ,CPH-nə cSoyuzə proqramı uzrə ildə olmutdur. SUBORDİNASİYA (son lat. subordi- natio)—xHAMƏTH HHTH3AM TaİnanapbıHa əsasən kicik vəzifəlinin beyuk vəzi- əlinin xidməti tabeliyində olması. UBORDİNASİYA, fiziologn- yada—mərkəzi sinir sisteminin pe- riferik sinir sisteminə, həmcinin onun bir ppe"bəsinin digərlərinin funksional vəziyyətinə daima ki diyi tə"sirlər. 4“S.ə terminini 1 ildə fransız alimi L. Lapik təklif etmipdir. Mərkəzi sinir sisteminin S.-lı tə sirləri xronaksiya, refrak- tor devr, akkomodasiyalar, labillik və s. tərədir. SӰ BOTİTSA--Y uqoslaviyada ptəhər. Serbiya Sosialist Respublikasında- dır. D.Y. və avtomobil yolları qovta- qI. . 90 min (1973). Yeyinti, metal r sə mir kə, kimya, toxucu- Luq, Yungul sənaye, iri mətbəələr var. SUBSİDİYA (nar. subsidium — )ap- dım, gemək)—kapitalist əlkələrində devlətin dəvlət budcəsi vəsaiti he- sabına yerli hakimiyyət orqanlarına,

huquqi və fiziki itəxslərə, devlətlərə, əsasən, pul masında isarcı ka-

gestərdiyi yardım. S. in pitalın nongbeyinə xidmət edir. SUBSTANSİYA (lat. zihz(apya—ma- hiyyət)—daxili vəhdətliyi cəhətdən təhlil edilən obyektin varlıq, mate- riya, hissi rəngarəngliyi və xassələ- rin dəyipgənliyini danmi, npsbi sa- Və mustəqil movcud olan nəyəsə Kur etməyə imkan verən son əsas. cəyyən konsepsiyaya uyqun olaraq bir S. (monizm), iki S. a- lizm) və ya cox S. (pluralizm) fərq- ə is 4 tarixində S. muxtəlif cur ipərh olunm r: şub- strat kimi: konkret ə sədri kira

xususiyyəti: | məvcudolma qa- biliyyəti: re) lərin xəyipilməsinin əsası və mərkəziy məntiqi subyekt ki-

o8

ç SUBSTANTİV BOYALAR

—h = SUBSTANTİV voYALB ii

mi. Antik fəlsəfədə maddi substrat və peylərin dəyinilməsinin ilk əsası kimi ppərh edilən muxtəlif S.-lar fərqləndirilirdi (məs., Demokritin atomları). Hegel S.-nı idealistcə- sinə, mutləq ideyanın inkitafında Yalnız bir məqam kimi araidırmıi- dır. Marksizm fəlsəfəsində S. ma- teriya və eyni zamanda ezunun butun dəyitilmələritin subyekti, yə”ni duti- dӱyu butun formaların fəal səbəbi kimi balla duptulur: S. anlayımqında materiya pquurun əksi olması cəhət- DƏn deyil, onun hərəkət formaları- NIN daxili vəhdəti butun fərq və zid- diyyətləri (varlıq və pquurun əksliyi də daxil olmaqla) cəhətdən əks et- ii li.

SUBSTANTİV BOYALAR —materia- lın selluloz lifləri uzərində bi- lavasitə (rəngab iplətmədən) kifa- yət qədər mehkəm adsorbsiya olunan sintetik boya maddələri. Guman edi- lir ki, b.--ı liflərin uzərində saxlayan quzvə, Hidrogen rabitəsi və Van-der-Vaals dispers quvvələri- dir. Kimyəvi tərkiblərinə gərə C.6.- ın coxu azoboyalar qrupuna daxil- dir. S.b. hər rəngdə olur. Onların suya, tərə və s. davamlılıqını ar- tırmaq ucun boyama zamanı məhlula xususi bərkidici maddələr qarıpi- dırılır. S.b. iplik, viskoz, karız, dəri, nisbətən az miqdarda təbii ipək, Yun və poliamid liflərini boyamaq ucun implədilir.

SUBSTİTӰSİYA (con nar. substitu- (o, lat. 5ib5I io—Yerini dəyinirəm, əvəzinə tə”yin edirəm), huquqda— vəsiyyətnamədə ehtiyat vərəsə (substi- tut) tə Yin etmə. Sovet hӱququnda (məs., Azərb.SSR Mulki Məcəlləsi, m. 540) belə vərəsə, əsas vərəsənin vərəsəlik acılana qədər elməsi və ya vərəsəliyi qəbul etməkdən boyun qacırması hal- larında də”vət edilir.

CY BCTPAT (con nar. substratum, həp- fi mə”nası—dəiənək: sib...-Klat. 5Eqasit—təbəqə)—hadisələrin umumi maddi əsası: nisbi sadə, keyfiyyətcə ibtidai maddi əmələgəlmələrin məc- musu. Həmin əmələgəlmələrin qariyı- lıqlı tə”siri nəzərdən kecirilən sis-

temin, Yaxud prosesin xassələrini

iərtləndirir. Ən umumi mə”nada aləm- də bai verən butun dəyitikliklərin və prosesin formalarının S.-ı hə- rəkətdə olan materiyadır. Struktur- da, məkan pə zamanda tӱkənməz və son- suz olan S. gercəkliyin butun xassə- lərinin, əlaqə, qarizılıqlı təsir və qanunlarının substansional əsası kimi cıxın edir. S. substansiya an- layhppına yaxındır (bax həmcinin Materiya, Substansiya məqalələrinə). SUBSTRAT—gəlmə dilin təsiri nə- ticəsində assimilyasiyaya uqrayap Yer- li dilin yeni, qalib dildə mӱhafizə edilən unsur əri (məs., fransız di- lində kelt S.-ı). S.-ın tə”siri dilin fonetik, leksik və qrammatik sistem- lərində əzunu gəstərir (bax həmci- nin Adstrat, Superstrat). SUBSTRATLAR—1) biolokiya- D a—coturaqə heyvan və ya bitki orqa- nizmlərinin, həmcinin mikroorqa- nizmlərin yapıtldıqı əiyYalar, Yaxud maddələr. 2) biokimyada—fer- mentlərin tə”sir etdiyi maddələr. 4S.ə termipindən ferment cevrilmələrin- də mitirak edən maddələr mubadilə- sinin bailanqıc və aralıq məhsul- larını (mstabolitləri) gestərmək

ucun istifadə olunur. Ferment reak-

siyaları zamanı S. fəallataraq re- aksiya məhsullarının ayrılması nəticəsində parcalanan ferment-

xi kompleksi əmələ gətirirlər. Zymikrobiologiyada — mik- roorqanizmlərin inkitpaf etdiyi qi- da muhiti.

SUBTROPİK ANTİSİKLON, namiki antisiklon, sub- tropik təzyiq maksimu- m u—mərkəzi eERiroliklərdə olan Yӱksək təzyiq sahəsi. PQimal yarımku- rəsində Azor və Havay antisiklonla- rı, Cənub yarımkurəsində Cənubi Sakit okean, Cənubi Atlantik okeanı, Cənubi Hind okeanı antisiklonları S.a.-a aiddir. S.a. bə”zən okean aiti- siklonu da adlandırılır. SUBTROPİK QURİYA QLAR, su 6- tropiklər—Yerin iki coqrafi qurpaqı. Pimal və Cənub yarımku- rələrində təqr. 302 ilə 402 en dairə- ləri arasındadır. Qıtida mulayim, yayda tropik hava kӱtlələrinin ustun- LUYU ilə xarakterizə olunur. Orta aylıq temp-r 0—5 ilə 20—25*2S ara- sında dəyipilir. Qıti aylarında bə”- zən ipqaxtalar olur. Materiklərin q. hissələri ucun qızmar quraq yayı və rutubətli qıpı olan yarımquru, yaxud Aralıq dənizitiinpli (Aralıq dənizi sahillərində yerləii- diyindən) subtropiklər xa- rakterikdir: torpaqları qəhvəyi, bit- kiləri makvis, qariqa, ppiblək, friqa- nadır. Materiklərin ipit.-ində musson iqlimli rutubətli subtro- piklər YCTYHAMYDP, torpaqları sa- rı-qonur, sarı və qırmızı, bitki ərtuyu həmipəyattıl enliyarpaqlı me- iə formasiyalarıdır. Materiklərin daxili r-nlarındaquru subtro- piklər yayılmızdır: torpaqları boz və qonur, bitkiləri subtropik səh- ra və yarımsəhra tiplidir. S.q.-ın daqlıq r-nları yUYH nar MElHƏNƏPH (orta qurpaqda), alp cəmənləri və buzlaqlar (Yuxarı quripaqda) xarak- terikdir. SSR ərazisindəki S.q. rutubətlisubtropiklərə (Qafqazın Qara dəniz sahillərinin mərkəzi və c. hissələri, Kolxida ova- lıqrı), yayı quraq gecən Yarımru- tubətli subtropiklərə Üləhxəbal ovalıqı), Aralıq də- nizi tipliyarımquru sub- tropiklərə (Qafqazın Qara də- niz sahillərinin 1im. hissəsi, Krı- mın c. sahili) və quru subtro- piklərə (Alazan-Həftəran vadi- si, Kur-Araz ovalıqı, Orta Asiya səhralarının c. kənarı) ayrılır. S.q.-da mədəni landiaft geniin ya- yılmıpdır. Okean hissəsi suyunun yӱksək temp-ru (15—16*S) və duzlulu- qu ilə xarakterizə olunur, canlı alə- mi kasıbdır.

SUBTROPİK MEYVƏ BİTKİLƏRİ —subtropik zonalarda yetnidirilən coxillik həmiəyatıl, yaxud da yar- paqı təkulən aqac və kol bitkiləri. Zeytun, nar, əncir, xurma, naringi, portaqal, limon, yapon əzgili, badam, pekan, pustə və s. S.m.b.-nə aiddir. S.m.6. botaniki cəhətdən bir-birin- dən uzaq, ekoloji baxımdan isə Ya- xındırlar. Tropik bitkilərdən fərq- li olaraq onlar muəyyən dərəcədə su- kunət devru R PYaxtaya az da- vamlı (—6 —20"*S) olurlar. S.m.b.- nin inkipaf prosesinin tam gecməsi və meyvələrinin yetiiyməsi ucun temp-r

d i-

hə 4000—45002S-dən az olmamalı- 1. SSRİ-də Cənubi Krımda Gurc.SSR, Azərb.SSR, Erm.SSR, Əzb.SSR, Tur.SSR, Tac.SSR və Dar. MSSR-in subtropik r-nlarında ye- tipdirilir. :

SUBTRӦPİKLƏR (sub...-H yun. (10- pikös (kyklos)—neHMə dairəsiy—bə”- zən subtropik enliklərə və Ya subtro- pik coqrafi qurptaqlara verilən ad. SUBURAXAN, suburaxıcı qurqu—yuxarı byefdəki (bax Byef) tikintiləri tə”mir etmək, su iLƏ Gə- tirilmiit cekuntuləri yumaq və s. MƏQ- sədi ilə su anbarını bopaltmaq ucun qurqu. S. adətən beton bəndin Gəvdə- sində (borulu S.), torpaq və dapi bənd- lərdə isə bəndin bunevrəsində və ya onun dəvrəsində (tunel S.-ı) yerləit- dirilir. Buraxılan suyun sərfini tənzimləmək ucun S. qapı ilə təchiz edilir. | SӰVA (5iua)—Fici devlətinin pay- taxtı. Viti-Levu a.-nın sahilində- dir. Dəniz portu. Əlkənin sənaye, ti- carət və mədənəyyət mərkəzi. Əh. təqr. 75 min (1982). İqlimi tropik, rutu- bətlidir. Orta illik temp-r 249S, yaqıntı 3000 mm-dir. Tikinti mate-

rialları, yeyinti, sabun səna yesi, pəkər z-du var. Turizm inkipaf et- midir.

SUVAQ—bina Hissələrinin və ya TH- kililərin konstruktiv element səth- ən intaat məhlulundan (suvaq məhlulundan, maladan) yaradılan bərkimit hamar təbəqə. Muasir ti- kintidə hududlayıcı konstruksiya- ların səthini hamarlapdırmaq, son- rakı əməliyyatlar (rəngləmə, karız- cCƏKMƏ BƏ S.) ucun hazırlamaqdan ətru adi S,, izoləedici (oddan, səsdən, rentgen pqualarından və s.), ekran- lapdırıcı kimi xususi S. və tikilinin estetik ifadəliliyini gӱcləndirmək ucun dekorativ S., nəvlərindən istifadə olunur. Bundan əlavə, monolit (yap) və rypy C. HƏB- ləri də məvcuddur. Ya suvaq məhlul halında yaxılır, quru S. isə əvvəl- cədən z-dlarda iri ləevhə və ya vərəq- lər halında hazırlanıb sonradan səthə yapıtidırılır.

SUVAQ İ(YLƏRİ—bina hissələrin- də və ya tikililərdə konstruktiv ele- ment səthlərinin (daxili və xarici 13 x. tavan, arakəsmə və s.) in- paat məhlulu ilə ertulməsi. Moon o- lit, Yəni məhlul halında olan yaqp suvaqın cəkilməsi cox vaxt və zəhmət aparan tp olduqu ucun muasir sənaye tikintisindəquru suvaqla əvəz

olunur.

SUVAGİL— Azərb.-da orta əcp iama- yıii məntəqəsi. İndiki Zaqatala i/t.- ndən təqr. 50—60 km itm.-i,-də yerlə- pirdi. S. 19 əsrədək İlisu sultan- lıqına, sonralar isə Zaqatala dan- rəsinə, qub.-sına, qəzasına daxil idi. 1929 ildən Zaqatala r-nunun tərki- bində olmutdur. Əlveriisiz coqrra- fi mevqedə yerləpən S. 1950 ildə aqatala it.-nin 20 km-liyinə gəcu- rulmut və Yeni Suvagil adlanmıld- dır. Əhalisi əsasən saxurlardan iba-

Elə,

SUVALKİ (Bima1k1)—Polpanın ilm.-i.-ində iiəhər. Carna-Qanca cayı sahilindədir. Suvalki voyevodalıqı- nın inz.m. Əh, 36 min (1978), Araq e”MaHıpı, İeİHHTH CƏHa)€CH hə s. Bap SUVALKİ VOYEVODALIRI (C/s. icvvödztvo Suvvalkskie) — Tlonmasnbın

SUVARMA SİSTEMİ

59

iim.-“i.-ində inzibati vahid. Mazur və Suvalki gəlləri Qəkundadır. Sah. 10,5 min km?, ƏH, 416 min (1978). İnz. m. Suvalki i.-dir.

S.v., əsasən, aqrar r-ndur. Ərazi- nin 1/2-i k.t.-na yararlı sahələrdir. Covdar, arpa, palqamturp əkilir. Ətlik-sudluk heyvandarlıq və donuz- culuq inkipaf etmindir. Muhum sənaye sahələri yeyinti və arac e"ma-

HA SUVANNA FӰMA (7.10.1901, Luanq- prabanq—10.1.1984, Vyentyan) — Laos siyasi xadimi, iiahzadə. Dəfələrlə aos kral hekumətinin bali naziri (1951—54, 1955—58, 1960—62) olmuyi- dur. Laosa dair Cenevrə saziiylə- rini (1962) imzalamıpt Muvəqqəti koalisiya həkӱmətinin, koalisiya par- calandıqdan (1963—64) sonra isə kral həkumətinin bal naziri idi. 1972— 73 ilə S. F.-nın Laos Vətənpər- vər Cəbhəsi ilə apardıqı danımıq- lar nəticəsində Vyentyan saziti (1973) və onun protokolu imzalanmındı. 1974—75 illərdə muvəqqəti Milli birlik həkumətinə batcılıq etmii- dir. 1975 ildən Laos Xalq Demokratik Respublikası baqi nazirinin məsləhət- cisi — SSRİ-də olmuidur (1982). SUVAR--Volqa-Kama Bulqarıstanın- da pəhər (9—14 əsrlər). Xarabalıqı Tat.MSSR-in Kuznecika k, yaxınlı- qındadır. Yatpayınt evləri, saray bi- nası, Keramika, əmək alətləri, si- nah, bəzək və s. apkar edilmintdir. Sənətkarlıq və ticarət (İran, Xa- rəzm, Zaqafqaziya, əə BƏ s. ilə) inkitpaf etmipdi. 14 əsrin sonların- da əhəmiyyətini itirmiptdir. SUVARLAR—PTimali Qafqazın Xə- zər dənizi sahillərində yapamıp tr dilli tayfa (bax Sabirlər). SUVARMA, irriqasiya—meli- orasiya nevlərindən biri. S.-da məq- səd k.t. bitkilərindən yuksək məhsul almaq, torpaqın su, haBa BƏ istilik rejimlərini tə"min edib nizamlamaq- dır. Vegetasiya dəevrundə bitkinin inkipafı ucun torpaqda nəmlik ca- tıpmadıqda S.-ya ehtiyac yaranır. S. k.t. bitkilərinin suya olan tələ- batını tə”min edir, faydalı mikro- orqanizmlərin inkipafına imkan yaradır, bitkinin qida rejimini, boy və inkipafını

gӱcləndirir,

torpaqın hava rejimini tənzimləyir

və məhsuldarlıqı artırır, torpaq- da catıpmayan rutubəti tamamlayır. Buna devri suvarma yolu ilə nail olunur. Devri suvarmada torparın aktiv qatında yaradılan rutubət re- jimi tələb edilən rӱtubət rejimin- dən artıq olmamalı, S. aqrotexniki tədbirlərlə əlaqələndirilməlidir. S. torpaqda olan qida maddələrini həll edib məhlul halına salır və bitki- nin ondan istifadə etməsinə iiərait yaradır. S. tələb olunan normada ol- malıdır, bitkiyə verilən artıq su torpaqın munbit qatında olan qida maddələrini yuyub torpaqrın alt qatı- na apara bilər. Torpaqın rutubət- ləndirilməsi və bitkinin su ilə tə”- min edilməsi muxtəlif usullarla (səthi S., suni yaqıpyaqr- dırma, torpaqaltı S., dam- cı usulu ilə S. vəs.)aparılır. SUVARMA ƏKİNCİLİYİ—k.t. bit- kilərinin suvarma pəraitində ye- timdirilməsi. K.t. bitkiləri vege- tasiya dəvrundə normal nəmliklə tə"- min olunmadıqda suvarmaya ehtiyac

yaranır. Quraq r-nlarda suvarma bu- tun k.t. bitkilərindən sabit və yuk- sək məhsul alınmasını tə”min edir.

S.ə. Neolit dəvrundən mə lumdur. Qədim PLərq əlkələrində cayların daliması İLƏ iLK əkincilik mədəniy- yətləri əmələ gəldi. Su yatdıqdan son- ra toxumu cəekmuiq lilə basdırır, torpaqı ADA bitkiləri becərirdilər. S.ə.-nin ibtidai for- ması olan toxa əkinciliyi belə yaran- mıppdı. İsti, quru iqlimi olan PTərq əlkələrində əkincilik sun”i suvar- maya əsaslanırdı. F. Engels 6 iyun 1853 ildə K. Marksa məktubunda ya- zırdı ki, PTərqdə əkincilik suvarma əsasında qurulmutidur, həmin suni suvarma icmanın, əyalətin və yaxud mərkəzi həkumətin iti olmutidur (K. Marks i F. Ənqelıs, Socinenil, t. 28, str. 221). E.ə. 2-ci minilliyin sonları, 1-ci minilliyin əvvəllərin- DƏ Azərb.-da su arxlarının (Muran, Mil və Qarabaq duzlərində, Naxcı- vanda və s. İNDİ də izləri qalmıip- dır) cəkilməsi nəticəsində S.ə. da- ha da geniplənir. Orta Asiya, Zaqaf- qaziya və Cənubi Sibirin qədim su- varma r-nlarında aparılan arxeolo- ji və tarixi tədqiqatlardan mə”lum olmuqidur ki, ibtidai toxa əkinci- liyi intensiv tarlacılıra bilavasi- tə S.ə.-ndən gecmipdir. Suvarılan sa- hələrdə, əsasən cəltik, buqda, qarqı- dalı, sorqo, pambıq, Yem, tərəvəz və meyvə bitkiləri becərilirdi.

Əksər əlkələrdə (ABPT, Meksika, İtaliya, Fransa, Rumıniya və b.) bu- tun əkin sahəsinin 1—1596-ini, əf- qanıstanda, İranda, VDR-də yarısını suvarma əhatə edir. SSRİ-də S.ə., əsasən, Apaqı və Orta Volqaboyunda, Zavoljyedə, PPimali Qafqazda, Uzaq Pərqdə, USSR-in c. vil.-ndə, Orta Asiya resp.-larında, Qazax.SSR-də, Za- qafqaziyada, o cumlədən Azərb.SSR-də (pambıq, taxıl, yem bitkiləri və tərə- vəz sahələri, uzumluklər, meyvə bar- ları və s.) yerləmir. SSRİ-nin C.ə.- ində tətbiq edilən tədbirlər suvarı- lan torpaqların munbitliyini, g.t. bitkilərinin və əməyin məhsuldarlı- qının artırılmasını tə"min edir. S.ə. ərazidə paylapdırıcı və suvarma kanallarının olması ilə fərqlənir. Suvarma ilə torpaqda sun"i olaraq su, hava, istilik və qida rejimi nizama salınır, torpaqda olan qida element- ləri həll edilərək bitkilərin mənim- səyə biləcəyi hala cevrilir.

S.ə.-ndə sun"i yaqıpiyakdırma və tor- paqaltı suvarma aqrotexniki cəhətdən daha əhəmiyyətlidir. S.ə.-ndə duzgun qurulmuti nəvbəli əkinlərlə yanajpı torpaqın duzgun becərilməsi sistemi də lazımdır. :Rİ-də S.ə.-ndə cox zəhmət tələb edən ipləri mexaniklə, dirmək, əməyin məhsuldarlırını və s. artırmaq ucun yeni k.t. mapqınları sistemi yaradılmıntdır.

Ədə Filimo M. S. pome- niə polevıx yaba: M. 1978" s SUVARMA NORMASI—butun ve- getasiya dəvrundə k.t, bitkilərinin tələbatını ƏDƏMƏK ucun 1 La torpaq

əsinə verilən suyun miqdarı. S.n. S

vegetasiya dəvrundə bitkilərin in- kiplaf fazalarında onların su sərf etməsinə, suvarılan torpaqlarda su- yun itməsinə mӱvafiq olaraq dəvri suvarma normalarına bəlunur. Dəv- ri ln. mӱəyyən bitki, əkilmin tar-

r ə sir müb“ A — oya pula ——

lanın 1 ha-na önp suvarma devrundə verilən suyun miqdarıdır. Devri suvarmalar yaqmurlararası fasilə- lərdə torpaqda catılmayan rӱtubəti tamamlayır. Suvarılan rayonun iq- lim pəraiti ilə sıx əlaqədardır. K.t. bitkilərinin beyuməsi və inki- iafı uzərində mulpahidə aparmaq- la, torpaqdakı su ehtiyatını vaxtın- da tə"yin etmək lazımdır. Torpaq və iqlim itəraitindən asılı olaraq resp.- nın ayrı-ayrı zonalarında hər ha ucun umumi S.n. pambıqa 5800—7800, taxıla 2900—4700, yoncaya 6000—9600, ӱzum baqına 4500—5900, cay plantasi- Yasına 3500—4000, tutunə 4000—4500 m? arasında gəturulur. S.n. bitkilə- rin kək sistemi yerləimən torpaq qa- tının rӱtubətini tam tarla su tutu- mu həddinə catdıran su miqdarı kn- mi muəyyən edilir. Veketasiya devru suvarmalarından əlavə, səpinqabaqı suvarmalar da aparılır. Bu suvarma- lar payız və qın fəsillərində tor- paqda nəmlik ehtiyatı yaratmaq və bə- rabər cucərti alınmasını tə”min et- mək ucundur. Buna qın və yaxud yaz aratı deyilir ki, bu da umumi S.n.- na daxildir.

Əd. Taqıyev M. M., Suvarma me" liorasiyası, B., 1961, Baqrov M. N., Krujilin İ. P., Orositelınıe sis " temı i ix əkspluatapil, M., 1978,

SUVARMA REJİMİ—k.t. bitki- lərinin suvarma normasını, suvarma- ların sayını və muddətini təyin edir. Muəyyən aqrotexniki ipəraitdə torpaqın su-hava rejimini tənzim- ləyir. Tsrpaqda yaranan S.r. bitkilə- rin tələb etdiyi rejimə yaxın olma- lıdır. S.r. bitkilərin inkitaf dəv- ru və fazalarında onların suya olan tələbatını və torpaqın su, qida, duz və istilik rejiminin nizamlanması- na uyqun olaraq gəturulməlidir. Belə uytunluq suvarılan torpaqların MYH- bitliyini artırır, k.t. bitkilərin- dən yuksək və sabit məhsul geturul- məsinə səbəb olur. S.r. bitkilərin nəvundən, suvarılan rayonların iqlim və torpaq itəraitindən asılıdır: bu iqərait dəyitdikdə S.r. də dəyinir. Bitkilərin S.r. onlara lazım olan Umumi suvarma normasının veketasiya dəvrundə paylanmasını nəzərdə tutur, dəvri suvarmaların sayını, norma- sını və mӱddətini muəyyən edir.

Əd. Qalodin Q. A., . menu, M., 1979 ə H A.. Rejim oro

SUVARMA SİSTEMİ—suyu suvarma mənbə yindən geturӱb suvarılan Ələ rə paylayan və bitkilərin suvarıl- masını tə min edən qurqular. S.s.-nə balp su qəbuledici qurqu, ana kanal, daimi paylayıcı kanallar, mӱvəqqəti kanallar, suvarma tpəbəkəsi, kollek- tor-drenaj 1 kəsi, Hidrotexniki qurqular daxildir, Ba qəbuledici qurqu su tələbatı planında nəzərdə tutulmup miqdarda suyu qəbul edib

-S.-nə verir. Suyun əz axını ilə axması ucun daimi səviyyənc saxlayır, dapqın sularını sistemə buraxmır, Su mənbəyindən su S.s.-nə əz axını ilə verilir. Su mənbəyinin səviyyəsi —*S.-NDƏN COX apaqı olarsa, su sistemə nasos qurquları vasitəsilə verilir. Su ana kanallar vasitəsilə daimi paylayıcı kanallara, buradan isə tə- sərrufatlara (k-z və s-zlara) payla- nır. Mӱvəqqəti kanallar suyu pay- layıcı kanallardan geturub suvarma

60

ptəbəkəsinə verir. Sızmaya və buxar- lanmaya gedən itkinin qariısını al- maq ucun əksər hallarda S.s. qapalı tikilir. Suvarma kanallarının bir hissəsi, yaxud hamısı borularla əvəz edilir.

ƏdD.: Baqrov M. N., Krujilin İ. P., Orositelınıe sistemı i ix Əks- ipluatapin, M., 1978.

SUVARMA (YƏBƏKƏSİ--suyu suvar- ma mənbəyindən suvarılan həya pay- layan daimi və muvəqqəti suaparan (kanallar) boru Kemərliriy iyəbəkə, əthi suvarmada S.ip.-ni ox arxlar, tirələr və suvarma iqırımla- rı təpkil edir. Mӱvəqqəti kanallar- dan su, ox arxlara verilib suvarma iırımlarına paylanır. Pırım- la suvarmada su cərgə arasında cə- kilmitp pırımlardan axıb tpaquli istiqamətdə onların dibindən və qis- mən divarlarından torpaqa hopur. Bə"zən suvarma basdırma usulu ilə aparılır: bu usulla suvarmada tirələrlə əhatə olunmuzi kicik cahə- lərə Vudaxılan su tədricən torpaqa hopur. Selləmə suvarmada su tor- para tarla uzərində nazik lay halında axarkən hopur. Bu usulla, əsasən ta- XIL VƏ coxillik bitkilər suvarı- lır.Sun”n yaqıtnyaqdırma usulunda Sp.-ni yaqıtiyatqdıran ma- pınlar və aparatlar, torpaqal- tı suvarmada aktiv qatın altında qoyulmul borular əvəz edir. Bu boru- lar vasitəsilə, əsasən aktiv qat rutu- bətləndirilir. Damcı usulu ilə suvarmada isə S.p.-ni meyvə ba- Rında və uzum plantasiyasında cərgə boyunca dirəklərdən asılmıiy poli- etiler borular və damcıladıcılar təpqkil edir. Əd:BaqrozvM.N..Krujilin İ. P., Orositelhnıe sistemı i nx əks- pluatapil, M., 1978.

SU VENİR (fr. zonuepyq)—yadigar ve- rilmit hədiyyə, kimin, yaxud nəyinsə xatirəsi ilə baqlı pqey. SUVERENİTET (suverenlik), dev- lət suvereniteti (alm. Sou- veranitat, fr. zonueqa:pebe—ali ha- kimiyyət)—devlətin ez daxili və xa- rici siyasətində mustəqilliyi. Huqu- qi mə"nada 4“S.ə terminini ilk dəfə 16 əsrdə fransız alimi J. Boden iii- lətmitpdir. Muxtəlif sosial-iqti- sadi formasiyalarda S. devlət ha- kimiyyətinin sosial-sinfi mahiyyə- tindən və cəmiyyətin iqtisadi qurulu- pundan asılı olaraq muxtəlif mə”- na dapıyır. Xalqın tam hakimiyyəti sosialist dəvləti S.-inin əsasıdır. bilavasitə dəevlət huquqları

(o cumlədən suveren huquqları) siste- |Ӱ.- ||

mində təzahur edir. Dəvlətin tam ix- tiyarlı olması həqiqi dəvlət Haki- miyyətinin həyata kecirilməsini və beləliklə dəvlət S.-ini tə”min edir. Dəvlət S.-i devlətə beynəlxalq muna- sibətlərdə mustəqil beynəlxalq huquq subyekti kimi cıxın etmək imkanı verir. SSRİ-nin xarici siyasəti bu- TYH dəvlətlərin suveren bərabərli- yi də əsaslanır. Bu prinsip BMT Nizamnaməsində təsbit edilmini- dir. S.-ə hərmət muasir Beynəlxalq utuqun və beynəlxalq mӱnasibətlərin əsas insiplərindəndir. SUVERMƏ—rutubətlə tam doymui su- xurların suyunun bir hissəsini aqır- lıq qӱvvəsinin tə"siri altında sər- q axma Yolu ilə verməsi qabiliyyə-

SUVARMA İYƏBƏKƏSİ

ua 7

ti, S, sӱxurun tam su tutumu ilə mo- lekulyar su tutumu arasındakı fərqə bərabərdir. SUVİROVA Aleksandra Lavrentyev- Ha (d. 6, 5.1900, Moskva)—rus sovet | mü aktrisası. Azərb. SSR xalq artisti (1941). Səhnə fəa- liyyətinə 1918ildən Bakıda ezfəaliy- yət dərnəklərində bailamıq, 1927 1959 illərdə Azərb, Rus Dram Teatrın- da CIXI11 ETMHİ- dir. S.-nın yaradı- cılıqı ucun yuk- sək temperament, sə- | mimiyyət səciyyəvi olmutdur. Rolları: Culyetta, Dezde- mona (“Romeo və Culyettav, “Örennov, V, PYekspir), Polina (4“Gəlirli yerə, A. Ostrovski), Nina (4Maskaradə, M, Lermontov), Sofya (4“Aqıldan bə-

—

A. L. Suviro- va Dolores (4“ Daqt qonaqe, Ye- panuka) ponyuna.

naə, A, Tpnöolenon), Tar)ana (eMem- urannap?, M.. Topkn), AH)a (€ Az6a-sı baqıə, A. Cexov), Mehriban, Gulnar Iran, “Vaqifə, S. Vurqun) və s. UVOROV Aleksaidr Vasilyevic (24. 11. 1730, Moskva—18.5.1800, Peter- burq)—rus sərkər- dəsi, rus hərb sənə- tinin banilərindən biri. Generalis- simus (1799), Rım- pik qrafı (1789), İtaliya knyazı (1799). Hərbci ai- ləsində doqulmuyt- dur. 1748 ildə hə- Ar | qiqi Hərbi xidcə- mv Mikola tə baplamısn, 1754

B 4.” “ildə ilk zabit rut- ali bəsi (porucik) al- MbiHl, 1756—58 illərdə Hərbi Kolle- giyada xidmət ar Yeddiillik muharibədə (1756—63) Kunersdorf ya- xınlırında vuruqimada (1759), Berlin (1760) və Kolberqin (Kolobjeq) (4761) alınmasında iptirak etmitdir. 1770 ildə gen.-m. rutbəsi almındır. Rusi- ya— Turkiyə muharibəsində (1768—74) bir sıra ӱzӱrlӱ Yuruilər etmitdir. Krım və Kubandakı qopunların go- mandanı (1776—79), diviziya koman- diri (1785—87) olmutidur. Rusiya— Turkiyə muharibəsində (1787—91) rus qopunları S.-un komandanlıqı al- tında Fokitani və Rımnik yaxınlı-

qında qələbə qazanmhııtı (1789), İz- mail qalasını Hucumla almındılar. 1791 ildən Finlandiyada, 1792—-95 illərdə Polpada, 1795—96 illərdə Ukraynada rus qopunlarına komandan- lıq etmipdir. İmperator 1 Pavelin tətbiq etdiyn Prussiya kətək qaydala- rının əleyhinə cıxdıqrına gərə 1797 il fevralın 17-də iste”faya buraxıl- mı və Novqorod qub.-nın Koncanskoye k.-ndəki malikanəsinə surgun edil- miidi. 1798 ildə Rusiya, Fransa əley- hinə 2-ci koalisiyaya (B. Britaniya, Avstriya, Turkiyə, Siciliya qopa krallıqı) daxil olarkən, 1 Pavel mӱttəfiqlərin tə”kidi ilə S.-u PYn- mali İtaliyada rus qopqunlarının bap komandanı təyin etməyə məcbur olmuzqidu vax Şuvorovun İtaliya yu- ruqiu (1 79 ), Suvorovun İsvecrə yuru- uy (1799).

S.-un “Qalib gəlmək elmik əsəri nəzəriyyə və praktikanın vəhdətinə əsaslanırdı. S. belə hesab edirdi ki, eDuӱzpmənə insanpərvərliklə də qalib gəlmək olarə, “Təlimdə asan olan deyutidə-cətindir, tə”"limdə cətin olan dəyçtidə asandırə—-S.-un prinsiplə- rindən idi.

S.-un strategiyası qeyri-adi fəal- lıqı və qətiyyəti ilə fərqlənmipt- dir. S. hucumu strateji əməliyyatın əsas usulu hesab edirdi. S. təkcə be- yuk strateq yox, həm də misilsiz tak- tik idi. Kolonna və daqınıq sıra: nın birgə taktikasının təkmilləin- dirilməsi S.-un xususi xidməti idi. S.-un taktikasında atəpt ilə sungu zərbəsi duzgun əlaqələndirilirdi. S. vaxtı duzgun qiymətləndirməyi muha- ribə aparmarın əsas prinsipi sayırdı. Bir sıra elmlərə dərindən bələd olan S. alman, Fransız, italyan, polyak, turk dillərində danıptır, ərəb, fars və fin dillərini qismən bilirdi.

Rİ Ali Soveti Rəyasət Hey”əti- nin 1942 il 29 iyul tarixli Fərmanı ilə ӱc dərəcəli Suvorov ordeni tə”sis 25. UİK(b)P MK və CCPH XKS-nin 1943 il 21 avqust tarixli

.qərarı ilə Suvorov hərbi məktəbləri

yaradılmıpdır. SSRİ-də S. muzeylə- i, ona həsr olunmuiq abidələr, ad. Yapayıti məntəqələri, kucələr və s. var, haqqında film cəkilmitdir. S.- un anadan olmasının 250 illiyi SSRİ-də genin qeyd olunmundur. Əsəri: Nauka pobejdath, M., 1980. Ədə Mixanlov O, N., Suvorov, 2 izd., M., 19805 Qriqorıvev S., Alek- sandr Suvorov, M., 1980, SUVӦROV— RSFSR Tula vil.-ndə iyəhər. Suvorov r-nunun mərkəzi. Ya- xınlıqında Cerepet DRES-i, əyirici -Gy Kitab nəpqriyyatı texnikumu var. yun və odadavamlı gil cıxarılır. SUVOROVUN İSVECRƏ YURUİYU (1799)—A. V. Suvorovun komandanlı- RI ilə rus qopunlarının PTimali İtaliyadan Alp daqlarını amapar İsvecrəyə gecməsi (21 sentyabr—8 okt- yabr). Sӱzorovun taliya yuruttundən sonra B. Britaniya və Avstriya rus ordusunun İsvecrədən Reynə geciril- MƏSİ KİMİ əsassız strateji plan Ha- zırlamınt və Rusiyaya qəbul etdir- mipdilər. Rus qopunları korpusu- nu xilas etmək ucun Suvorovun qopun- ları sentyabrda 5 gun ərzində 150 km yolu gecərək Alp daqının ətəkləri- nə catdılar. General P. İ. Baqra- tionun ən dəstəsi fransız briqada- sını geri oturdaraq rus qopunları

ucun yol acdı. Rus ordusu cətin daq apırımlarını gecərək Kur r-nuna cıxdı və oradan Avstriyaya qayıtdı. S.İ.y. zamanı rus qoptunu əldən və ya- ralılarla birgə 4 mindən cox adam itirdi, lakin dupməni bundan dərd dəfə artıq tələfata uqratdı. S.İ.y. nəticə verməsə də əsl igidlik numu- nəsi oldu. Suvorovun dediyi kimi, ə sungusu Alpı deqlib kecdih.

İ.y.-nə gərə Suvorova generalissi-

CH. . CƏK rHİMƏTN MH .İ.y.-nç İY HİMƏTnTƏRnMDƏ np. SUBӦRVİ İTALİYA YURUİY (1799)—A. V. Suvorovun komandanlı- qı ilə muttəfiq rus və Avstriya qo- punlarının PTimali İtaliyada fran- sız qopunlarına qarpqı əməliyyat- ları. Aprelin 27—28-də muttəfiq qopunları Adda cayı yaxınlıqında fransız r (komandanı gene- ri Moro) darmadaqın etdilər və

ilana daxil oldular. İyunun 17— 19-da Trebbiya cayı yaxınlıqında ge- neral Makdonaldın qopunu, ən 15-də Novi yaxınlıqında general Ju- berin ordusu mərlub edildi. S.İ.y. nəticəsində butun PTimali İtaliya, Fransa həekmranlıqından azad olun- du. Rusiyanın Aralıq dənizi r-nun- da nufuzunun artacaqından qorxan muttəfiqlər (B. Britaniya) rus or- ə. İtaliyadan uzaqlatpdırı

svecrəyə gendərməyi (guya orada ge- neral Rimski-Korsakovun komandan- lıqı altındakı rus korpusu ilə bir-

ləpmək ucun) qərara aldılar.

SU QABARI (Lagenaria iceraria, ƏB- vəllər—Q. vilgareis) ra6arkuMHnəp də- siləsindən birillik bitki. Vətəni Afrikadır. Birevli, bircinsiyyət- li cicəkləri yarpaq qoltuqunda tək- tək yerlətir. Meyvəsinin uz. 20—90 sm, diametri orta hesabla 30 sm- dir. Hər igi yarımkurənin tropik və St elə qədimdən yetipt- dirilir. SSRİ-nin c. r-nlarında, o cumlədən Azərb6.SSR-in bir cox r-nlarında meyvəsinə gərə, bə”zən də n tiv bitki kimi becərilir. SUQALDIRICI MAPYIN—mayeni (batlıca olaraq suyu) muəyyən hundur- luyə qaldırmaq ucun matın. sadə S.m.-a mancanaq və dolamacarx misal ola bilər. Daha murəkkəb S.m.-lar be- iyk həcmdə fasiləsiz su verimini tə”-

verildi. Engels

I ə YS HƏ

” 4 r.

= qalı heyvanlar sinfi,

2 == TƏPD3HHAZƏH suda-quruda Yapyamaqa gecən İ ilk onurqalılardır.

7 dkuru tekur, yumurtası . rӱpeymləri quruda ingita uyqunlapmamınqlar (anamvilər). İn-

rximed VnNti: | 28—vint, min edir. Buraya Arximed vinti, su- qaldırıcı carx və noriya aiddir. Arximed vinti (itək.) nov (və ya ertuk) və vintdən ibarətdir. Vint guӱlək ya- xud digər mӱhərriklə fırladılır

SUDAK

— 5————..

ilıq

(təqr. 50 dəvr/dəq). Suyu 3—4 m hund.-ə qaldırmaq mumkun olur.

SUQALDIRICI HARX—suyu qal- dırmaq ucun texniki vasitə: Y3ƏDPHH- də sərbəst asılmıtıl cemcələr olan 2—6 m diametrli carx. Carx fırla- narkən aqparıda cəmcələrə dolan su yuxarıda yerlətən novun uzərində cəmcələrdən bollpalır. Cemcə əvəzinə bə"zən sərt bərkidilən pərlərdən is-

tifadə olunur. | Da OLUNUR. və Hokkaylo a-rı arasında boqaz. Yapon dənizini Sa- kit okeanla birlətdirir. Uz. nı 110 km, ən dayaz yeri abnare nə 1

m. Donmur. Əsas portları: okada- te (Hokkaydo a.), Aomori (Honsu a.), SUQƏBULEDİCİ — yaxınlıqındakı ərazidən qurudulma sistemi vasitə- silə yıqılan suyu qəbul edən və ya

aparan suaxıdan, sututar və yaxud cuxur. Bə”zi hidrotexniki şukəturu- c rqulara da S. deyilir.

SUQIZDİRİCİ suyu buxar, is-

ti su, qızmar qazlar və elektrik cə- əyanı ilə qızdırmaq ucun istidə- pdirici aparat. S.-dan (*s/li şu təc- izatı,su ilə isitmə sistemlərində, buxar qazanına verilən suyu qızdır- ma sistemində BƏ C.-TƏ istifadə edi- lir. Səthi qızma tipli S, daha cox yayılmınldır, burada istilik, qız- dırılan suya buxar və ya isti su ilə qızdırılan metal boruların səthi ilə ayn Kontakt S.-sı (su bila- vasitə buxarla və ya isti su ilə qız- dırılır) az iptlədilir. Yerli S.-la- ra vanna kolongası, spiral boru və s. misal ola bilər. SUQOVUNYAN— Azərb.SSR Sabir- abad r-nunun Kurkəndi sovetliyində kənd. R-n mərkəzindən 3,5 km 1lm.-ipp1.- də, dӱzənlikdədir. Əh. 3263 (1985): pambıqcılıq, taxılcılıq və heyvan- darlıqla məpquldur. Səkkizillik məktəb, kitabxana, tibb məntəqəsi var. SUDABORULMA—asfiksiyanın nəv- mӱxtəlifliyi, tənəffus yollarına su dolmaqla beyin və batqa toxumaların kəskin oksigen catınmazlıqından öamı verən elum, Yaxud terminal və- ziyyət. Əlum 3—5 dəq-dən sonra tənəf- fus və qan devranı dayandıqdan son- ra bap verir. S. tipik və yaxud qəfil əlum nəticəsində də (urək xəstəliyi, kəllənin, boyun fəqərələrinin travma- sı və s.) ola bilər. Belə halda elu- mun səbəbini məhkəmə-tibb ekspertiza- sı ayırd edir. Suda boqulana hadisə yerində klinik əlum zamanı gəstəri- lən ilk yardım effektli olur: tə-

nəffus yollarını sudan azad etmək, sun"i aları ӱrəyi masaj etmək = və s. Həyat

. sından sonra mӱtləq Həkim nəzarəti olmalıdır, əks təqdirdə xəstə aqrci-

= Yərlərin ədemindən elə bilər. SUDA-QURUDA YAYYAYANLAR, am-

unksiyalarının bərpa-

fibiyalar (AqarhyIv) (yun. H1Ioz—ikili Bəyat Kes ə —OHYp-

.-Q.Y. su həyat alıqlar kimi (kurusu) və etməyə kipafı metamorfozla gedir. da maddələr mubadiləsi cox zəifdir:

bədən temp-ru dəyinkən və xarici mu- Və

hit temp-runa uyqundur. Muasir S.-q.y. 2850 nevdən ibarət

3 dəstədə birlətir: ayaqsız amfibi- yalar, quyruqlu amfibiyalar və quy-

aqr- 6

.“r.İ.- “

61

ruqsuz amfibiyalar. S.-q.y.-ın İyM- paq və nəm dərisi tənəffusdə muhum rol oynayır. Qaz mӱbadiləsi ucun zə- ruri olan dərinin nəmliyi selikli vəzilərin ifrazatı ilə tənzim olu- nur. Bədənin bel tərəfində iri zə- hərli ifrazatı olan serozlu vəzi- lər yerlətir. Ən beyin yaxpqı, beyin- cik zəif inkipyaf etmiyiidir. Kəllə- beyin sinirləri 10 cutdur. Surfələ- rində yan xətt orqanı olur. Gəzun ak- komodasiyası bullur cismin yerdə- yipməsi ilə gedir. Yetkin S.-q.y. heyvani yemlə qidalanırlar. Diiqlər ovu tutmaq ucundur. Balıqlardan fərqli olaraq S.-q.y.--ın xırda ovu tutmaq ucun yaphilqan selik ifraz edən vəzili, hərəkətli dili var. Yet- kin S.-q.y.-ın ciyəri, xoanaları və qırtlaq qıqırdaqı olur. Ciyərlə tə- Kabus dəri tənəffusu ilə tamamla- nır. Surfələrin qan devranı balıq- ların qan dəvranına oxtardır. Urə- yi uckameralıdır. Yetkin fərdlər- də cut gəvdə beyrəyi var. Erkəklərin- də cӱt toxumluq, ditilərində cut yu- murtalıq ol Kloakaya duppən yu- murtahuceyrə yumurta borusu ilə xa- ricə ifraz edilir. Cox vaxt 3—4 il- liyində cinsi yetkinliyə catır. Yal- nız bə"zi S.-q.y. diridoqandır. Coxu kuru tekur (3—28 minədək). S.-q.y.- ın əksəriyyəti faydalıdır (k.t. bitki zərərvericilərini məhv edir). Bir cox əlkələrdə qurbaqaların əti yeyn- lir, həmcinin fiziologiya təcrubələ- ri ucun obyektdir. Qazıntı S.- q.Y. muasir S.-q.y.-dan xeyli cox və mӱxtəlifdir. S.-q.Y.-ı onurqa və kəl- ləsinin qurulupquna gerə təsnif edir- lər. Əsas tapıntı yerləri PPimal ya- rımkurəsində, ayrı-ayrı tapıntılar isə Cənubi Afrika və Hindistanda- dır. SSRİ-də Rus platformasının c. hissəsində coxdur. SUDARILAN— Mingəcevirdə, Kur cayının sol sahilindəki eyniadlı sahədə Z—13 əsrlərə aid 2 X6-li ya- tpayın yeri və qəbiristan (bax həmci- nin Mingəcevir arxeoloji komplek- si). 1946—53 illərdə aparılan ar- xeoloji qazıntılar zamanı erkən feodalizm devrunun zəngin arxeolo- ji kompleksi—məitpət tikintiləri və xristian mə"bədləri |alban (Qaf- qaz) kitabələriy, Sasani və Xilafət pullarından nbarət inələr aii- gar edilmindir. Yalayılı yerindən dulus kӱrələri tapılmıiy, yaxınlı- qındakı qəbiristanda kup, taxtaqu- tu, katakomba və xristian qəbirləri tədqiq edilmindir. |

Əd: Vahidon R, M., sək 11—U1İ əsrlərdə, B., əl Mingəcevir

SUDAK—USSR Krım vil.-ndə məhəp. . r-nunun mərkəzi. Qara dəniz sahi- lindədir. 2 iərab z-du, yeyinti kom- inatı, cərək kombinatı, istirahət evləri, sanatoriyalar, pansionatlar var. Dənizkənarı iqlim Kurortudur.

E.ə. 4 əsrdə indiki S.-ın Yerində tavrların yalayınt məskəni vardı. 3— 13 əsrlərdə burada ppərqi slavyan- lar arasında Suroj kimi tanınmıpt ticarət mərkəzi olan yunan iqəhəri “uqdeya yerləttmitdi. 13 əsrdə mon- qol-tatarlar S.-ı daqıtdı. 13 əsrdən Venesiya Resp.-sına, 1365 ildən ge- lı ri məxsus idi, 1475 ildə S.-I rlər daqıtdılar. 16—18 əsr- lərdə Arım xanlıqının iəhəri ol- mӱmdur. 14—15 əsrlərə aid genuya-

62

lılara məxs yevdəki *So marlıq qor

şqala (1958 ildən Ki- iya muzeyiə tarixi me"”- uqunun filialıdır), 16

dairəvi və duzbucaqlı mudafiə qul- |

ləsi, qəsr, gӱnbəzli kilsə (sonradan Tӱrklər məscidə cevirmiiylər), an- bar, qalanın yaxınlıqında liman qӱlləsinin və 12 həvari kilsəsinin və s. qalıqları var.

Ədə SekirinskinN S. A., Ocer- Kİ istorii Suroja, Simferopolh, 1955:

M. iə n A. L., Krım v srednie veka,

CYDAH (əp.əl s) —rapanap, səHqu - lər əlkəsi)— Afrikada təbii vilayət. Beyuk Səhranın c. sərhədindən 4—8*” İ1m.e.-NƏ qədər və Atlantik okeanın- De Efiopi Ya yaylasınadək uzanır.

ah. təqr. 5 mln. km?, Qərbi, Mərkə-

zi və YLzərqi S.-a bəlunur. Afrika platforması ərazisindədir. R kan konusları (Marra d., 88 mu S.-da

ən yӱksək nəqtə) var. İqlimi subek- vatorial, Soy Ən soyuq ayın orta temp-ru 20—26*S-dir. İllik Yarıntı iim.-dan c.-a 100 mm-dən 2000 Mmm-dək artır. Ən beyuӱk cayları: Nil, Niger, Seneqal və s. Ən bəyuk gəlu LU. Tipik taztetalar, terənə ropik mepyələr ustundur. Seneqal, Takucia hücə , Qambiya, Mali, Ni- ger, Cad, Sudan, Mərkəzi Afrika Resp.-sı, Kamerun, Nigeriya Benin, Toqo, Qana, Yuxarı Volta, Fil Di- pi Sahili, Qvineya Resp.-sı ərazi- ləri tamamilə və ya qismən S.-dadır.

SUDAN (sYəy.P), Sudan Demogk- ratik Respublikası (4.83 yə 015,—YN, gn).

Umumi mə”lumat, Afrikanın i/m.- p.-ində, Qırmızı dəniz sahilində dəvlət. Misir, Liviya, Cad, Mərkəzi Afrika Resp.-sı, Zair, Uqanda, Ke- niya və Efiopiya ilə Həmərtəldir, Sah. 2,5 mln. K.M?, ƏH. təqr. mln. (1982). Paytaxtı Xartum it.-dir. S. in- zibati cəhətdən 8 regiona bəlunur.

Devlət quruluiyu, S. resp.-dır. Daimi Konstitusiyası 1973 ildən quv- vədədir. Devlət və həkumət bacısı 6 il muddətinə secilən prezidentdir: o, həmcinin ali bat komandandır. Qa- nunverici hakimiyyət prezidentə və 4 il mӱddətinə secilən Milli Xalq Məclisinə (birpalatalı parlament) məxsusdur. Prezidentin dekreti ilə Nazirlər Purası buraxılmıp, Res- publika PQurası (prezident yanında məpvərətci orqan) yaradılmıidır.

Təbiət. ərazisinin cox Hissə- si hund. 300—1000 m olan platodur. Ancaq q.-də (Darfur platosu) və c.-da (Mərkəzi AFrNka yuğsəkliynnin qol- ları) Hhund. 3000 m-dən yuxarı olan sahələrə rast gəlinir. Əlkənin ən yuksək nəqtəsi Kinyeti d.-dır (3187 m). Faydalı qazıntıları: dəmir fi- lizi, manqan, qızıl, xrom, daiyduz,

SUDAN

H

SUDA II 170 0 120 Mü kul” SA ri — İ zi im miri rnınnnnnndnyınnei-JFuuninaninunurn nın Aİ HB HTA 1 Vadi-Halfa De. ə y zl | mə İl İTİ TİP M bilib də ə) İT EM = * Nnvu ( ib ə 5 ud Ne ah PBA LAL | 0——" İ Bu MK. I Delq = BƏ TRY” Çə İh 5 q nanə dəni) s = “ | onqola sa "on | D I. = Nuxeyla | ıl PL. = ə

: cl) 5/ 4-cç

| 5 ə. əri o 2 2 ybastӧnav, ə . = Qokar

1 | | Ruvoyba | ə ” Dİ YARTUM - TL /

m” D A P dy R s ə həpasə xsl ( “əə Auliya -

KDORD O)F d,d də .. dərə)

Əl-Fater 1 q / “sək SUMER = m, —— ( = Əd-Dueym A: “= Darfur əra “= ə m = xsi Var Pyan ə” ə, . — 2 “ * 1 c Mappa a, 3088” f Q ə ə zə m, m“ yaylası Xə ( ƏH-Həhyağ.—.. ə £— ə mi

bala lə | kəsib" IDillinc ik “əə "əl

— 0 HƏHVYy BİÖİH “— | ” | , Temadinq d. |

“Mu Haçər-Bançə DAR FUR

in Hü

Dİ. k OR DӰS

—

| -F əs AL 5 Deym Zubeyr

2 — bı?

Cənub /--

—q

144

duqlı : il. FAN 2 dӱ r x / c = “ə” yn” R = Su “ə əə Mi” H H ə = uc “72 1 Mələkal T ƏDDİS-ƏBƏBO,, “ = i ə

) =

= “ sar mnfli parnın 2. zə 4 QƏRBİ A ӰU "Eqo XCENVATORİAL| 4X v Tüxüupü yel - | mö “ə S- ƏYALƏT 4UBA | ? "ed Yambio Yə ə” O AK əıa = yes? Farace T:: – Nimule* 3187 ef — —— — ə M di idi" | Səudiyyə Ərabistanı bə nü” nə : y : A N D A 1 avbeet, mika, gips və s, İqlimi iim.- saxlamınlar, qalanları xristian-

da tropik səhra (orta aylıq temp-r 1,5—352S: illik yaqıntı 200 mm-dək), c.-da ekvatorial mussondur (orta ay- lıq temp-r 23—309S: illik yaqıntı 500— 1400 mm). Ən beyuk cayı Nildir. Coxlu mӱvəqqəti su axarları var. Torpaq ərtuyu (im.-da və q.-də zəif in- kipaf etmiidir. C.-da, əsasən, fer- ralitli və alferritli qırmızı, qır- mızı-qonur torpaqlar Yayılmındır. Əlkənin (im.-ında bitki ərtuyu yox dərəcəsindədirz c.-da tək-tək arac- ları olan Yuksəkotlu savannalar var. Bə”zi c. və daqlıq r-nlarda tropik mepələrə rast gəlinir. Antilop, zu- rafə, fil, bəbir, aslan, ləvəqulu, marabu, piton, timsah, sese milcəyi və s. var. Caylar balıqla zəngindir. Milli parklar yaradılmındır. Əhali. Əhalinin yarıdan coxu, əsasən, əlkənin 1im. r-nlarında ya- payan ərəblərdir. Nil vadisində nu- biyalılar, 1im.-i.-də beçalar (dil- lzri kutit dillərinə aiddir), c.- da nilboyu dillərində, q. sərhədləri boyunda isə Mərkəzi və Pərqi Sudan dillərində danınlan Xalqlar yaxipa- yır. Dəvlət dili ərəb dilidir. Əha- linin 7096-indən coxu musəlmandır: 2596-i ən"ənəvi dini e"tiqadlarını

dır. İiiləyən əhalinin təqr. 8594-i k.t.-nda calınır (1981). Orta sıxlıq 1 km2?-də 7,8 Hə ərdir (1981). Hləhəp əhalisi 1396-dir. İri ipəhəri Xartum (Omdurman və PTimali Xartum ilə birlikdə)—1,2 mln.-dan cox (1980).

Tarixi mə”lӱmat, S. ərazisi Dahi

dəvrundən məskunlatmıdır (bax Xartum mədəniyyəti). Muasir C. ərazisinin xeyli hissəsi (qədimdə

Xuii əlkəsi, 10 əsrdən Nubiya) qədim misirlilərə qohum sami-hami və gu- iit tayfaları ilə məskunlatmıpi- dı. E.ə. təqr. 8 əsrlə isə Napata dəv- ləti yarandı. 4 əsrin əvvəllərində S.-ı Aksum kö ari ilqal et- di. b əsrdən xristianlıq, 7 əsrdən isə elkəyə ərəblərin muhacirəti ilə islam dini Yayılmaqa baptladı. 14 əsrin sonu—16 əsrin əvvəllərində

ərazisində sultanlıqlar yaraplı. 1820—22 illərdə S.-ı, o ə periyasının vassalı olan Misir nit- qal etdi. 60-cı illərin sonu—70-ci illərin əvvəllərində S.-da İngiltə- rənin tə siri gӱcləndi. Yadellilərin zӱlmӱnə və milli əsarətə qariqı baiy- lanmın geniiy xalq hərəkatını (bax Məhdicilər hərəkatı) İngiltərə — Misir ordusu yatırdı (1898), 1899

| (or. “ila "3 I bi A İT 5 ALAN —" i .... ) R”. A s. = –—

də r zə

“ Adu lə ə. :

—phgh

7 7 -..—-ır-ı-x ğıızıı-ıxn.

Sudan. 1. Nubiya səhrası ərazisində Nil cayının gerunutpu. 2. Nil cayında balıq vətəgəsi. ə. Mavi Nil əyalətində

otlaq 4. Xartum ppəhəri. sərdabadan tapılmıiy piyalələr.

divarı. E. ə. 5 əsr. 8. Meroedən tapılmıni bilərzik. Qızıl, mina, E. ə.

ildən S. İngiltərə— Misir Sudanı adı ilə B. Britaniya və Misirin mu1- tərək malikanəsi (kondominium)e"lan olundu: S. əslində İngiltərənin mus- təmləkəsinə cevrildi.

20 əsrin 20-ci illərində və xusu- silə İkinci dunya muharibəsindən (1939—45) sonra əlkədə milli azadlıq Hərəkatı genitləndi. 1956 il yanva- rın 1-də S. mustəqil resp. e”lan olun- du. Həmin ildə SSRİ ilə diploma- tik munasibətlər yaradıldı. 1958 il- də mӱrtəce quvvələr əlkədə hərbi dig- tatura rejimi yaratdılar: parlament buraxıldı, siyasi partiyaların fəa- liyyəti qadaqan olundu, lemokratik quvvələr təqib edildi. Hərbi reji- min hakimiyyəti devrundə S.-ın,im- perialist dəvlətlərindən asılılıRrı gucləndi. 1969 ildə S. ordusunun de- mokratik əhvali-ruhiyyəli zabitləri- nin inqilabi cevrilini nətiçəsində mӱrtəce rejim devrildi: Sudan De- mokratik Resp.-sı (SDR) yaradıldı- qı elan edildiy əlkədə mutərəqqi sosial-iqtisadi və siyasi dəytipiklik- lər Həyata gecirildi, sosialist əlkə- ləri ilə munasibətlər geniiyləndi. Lakin daxili murtəce quvvələrin, eləcə də imperialist dairələrinin təxribatcılıq fəaliyyəti, həmcinin demokratik qӱvvələr arasındakı ixti- laflar SDR-in mutərəqqi inkitpafı- na getdikcə daha artıq mane olurdu. 1971 ildə sol əhvali-ruhiyyəli zabit- lərin dəvlət cevriliti cəhdi boiya cıxdı: cevriliil iitirakcıları və onlara kəməkdə təqsirləndirilən Su- dan Kommunist Partiyası amansız cəza tədbirlərinə mə”ruz qaldı. S.-ın imperialist dəvlətləri ilə əlaqələ- ri gӱcləndi və əlkədə kapitalist in- kipaf yoluna meyl artdı. Siyasi və

əsr Munxen.

ictimai hayatı islamlatdırmaq cəhd- ləri qӱvvətləndi. Son illərdə S.-da hakim rejimə qariqı mӱqavimət hərə- katı gӱcləndi. 1985 ilin aprelində S.-da dəvlət cevrilitii bat verdi, hakimiyyətə hərbcilər kecdi.

Siyasi partiyalar və həmkarlar ittifaqları. SudanSosialist İttifaqı (SSİ)—1972 ildə ya- ralılmınn, 1985 il aprel cevrili- ipindən sonra buraxılmıpqidır: elcxə- də yYekanə leqal və haxim siyasi tə1P- kilat idi. Sudan Kommunist Parti- yası. Sudan Fəhlə Həmkar- lar İttifaqlarının fFe- derasiyası — 1950 ildə təsis elilmitpdir. Umumdunya Həmkarlar

İttifaqları Federasiyasına daxil-

dir.

İqtisadi-coqrafi ocerk. S., iqti- sadiyyatı zəif inkipaf etmin aqrar əlkədir. Təbii ehtiyatları az eyrə- nilmitdir. Torpaqların icarəyə Ke- turulməsi geni” yayılmınidır. G.t.- nın muhum sahəsi pambıqcılıqdır. Pambıq, əsasən, Ar Nil və Mavi Nil cayları arasındakı sahədə əkilir. Kalıp, yerfındıqı, darı, kuncut, buqda, iqəkər qamıqpı, xurma və s.

yetiidirilir. S. dunyala istehsal olu-

nan qummiarabikin 9094-ə qədərini verir. Heyvandarlıq KeHəpu XapaK- terlidir. Qaramal, lavar, dəvə və s, saxlanılır. Nil cayı və onun qolla- rınla balıq ovlanır. Sənaye zəif in- kipaf etmiidir. K.lt. xammalını e”mal edən mӱəssisələr ustundur. Qi- kinti materialları, istehlak malla- rı istehsal olunur. Atbara, Port-Su- dan və Pimali Xartumda neft və me- tal eqmalı mӱəssisələri var. SSRİ- nin kəməyi ilə 4 k.t. məhsulları e”malı 3-du, 2 taxıl elevatoru və s.

5. Xartumda Sudanlı Mehdinin məqbərəsi. 19—20 əsrlər. 6. Meroe ipəhərinin cənubundakı 7. Meroedə padpah Arnekamanın təsviri olan relyef. Allah Apedamak məbədinin cənub Misir İncəsənəti Davlət

Kolleksiyası.

sənaye obyekti tikilmitdir. 1979 il- də ABPQ-ın *PYevronə tpirgəti elkənin mərkəzi r-nlarında neft yataqları kəiif etmiitdir. D.y.-larının uz. təqr. 5 min k.m, avtomobil yollarının uz. 21,2 min km, daxili su yolları- nın uz. təqr. 6 mini km-dir (1982). 1978 illə Port-Sulan—Xartum neft məhsulları kəməri cəkilmiidir. Bey- nəlxalq aeroportu Xartumdadır. İri dəniz portu Port-Sudandır. Pambıq, qummiarabik, qəhvə, dəri və s. ixrac, mapın və avadanlıq, peft, ərzaq və s. idxal edilir. Xarici ticarəti, əsa- sən, B. Britaniya, AFR, Yaponiya və ABİQ ilədir. Pul vahidi S. funtudur. Səhiyyə. 1971 illə S.-da əhalinin hər min nəfərinə dupiən doqum sayı 45, əlum sayı 20, hər min nəfər dirido- qulana gərə uttaq elumu 130 olmuni- dӱr. Orta emur kipilərdə 44,6, ra dınlarda 46,9 illir. İnfeksion və parazitar xəstəliklər gepili yayıl- mhipdır. S.-da 15,4 min carpayılıq (əhalinin hər min nəfərinə 1,1 car- payı) 122 xəstəxana, 606 dispanser, 1,3 min Həkim (əhalinin Hər 12,5 min nəfərinə 1 həkim), 77 dpi həkimi, 371 əczacı, 16 minə yaxın orta tibb ipcisi var (1973). Həkim kadrlar Xartum Un-tinin tibb fakultəsində hazırlanır. — Maarif, 1956 ilədək əhalinin yalnız 596-i oxuyub-yazmaqı bacarır- dı. Əlkə istiqlaliyyət qazanlıqdan sonra xalq maarifi haqqında qanun qəbul edildi. Təhsil icbari deyil. Təhsil mudləti ibtidai məktəblərdə 6: orta məktəblərdə 6 (34-3), texipki pe- itə məktəblərində 3—4 ildir. Xartum- da un-t, politexnik və k.t. in-tları var. Beyuk kitabxanaları: Xartumda un-t kitabxanası, Omdurmanda kut-

nara pq

Bo ——pjikq—-aqkc=Dxfjkjtij"Jİgisiə—- ana x. ə = = 2 ğaqy-—JFB—Ikjı ma a

64.

ləvi kitabxana, Muhum muzeyləri: Xartumda C. milli muzeyi, Etnoqrafi- ya zəli, Meroedə muzey-qoruq. buat, radio verilimiləri, te- leviziya. Ӧlkədə ərəb dilində guçndə- lik cƏl-Əyyamə (1953), 4Əs-Səhafaə (1962), həftəlik FƏl-Quvvət əl-Mu- səlləhəə (1969) qəzetləri və s. cıxır. Sudan Nyus Eycensi (SUNA) infor- masiya agentliyi 1970 ildə yaradıl- mımpdır. Devlət tərəfindən nəzarət edilən radio (1940) və Devlətin ixti- yarında olan televiziya (1962) veri- lipləri idarələri Omdurmandadır. Ədəbiyyat. İlk mə"lum ədəbi nu- munələr 10 əsrə aiddir. Orta əsrlər S. ədəbiyyatı klassik ərəb ədəbiyya- tı zəminində inkipaf etmiptdi (bax Ərəb mədəniyyəti. Ədəbiyyat). 19 əsrin sonlarında Yəhya əs-Səlya- vi və b. mӱstəmləkəcilik əleyhinə mç- barizəni tərənnum etmipt, ərəbləri birliyə cnaqırmıtlar. Əbd əl-Qədir əl-Muxtar S. ədəbiyyatında ilk pye- sin muəllifidir. Əbu Cukkuda, Əli Əhmədani, Həmzə əl-Malik Tunbul, Yusif Bətir ət-Ticani və 6. poeziya- nı inkipaf etdirmiptlər. İkinci dunya mӱharibəsindən sonra milli azadlıq mubarizəsi və sosial tərəq- qi məvzuları geni yayıldı (Tac əs-Sirr Həsən, Məhəmməd əl-Fayturi və 6. ppairlər, Məhəmməd Əhməd Məh- cub, ət-Təyib Zərruk, Əbu Bəkr Xa- lid, əz-Zubeyr Əli, Salah Əhməd İb- rahim və b. nasirlər). S. ədəbiyyatın- dan bə”zi numunələr Azərb. dilinə tərcumə olunmupdur. e”marlıq və təsviri sənət. S.-ın ən qədim incəsənət abidələri Neolit dəvruӱnə aiddir (gildən Heyvan fiqur- ları, yapma keramika, qaya təsvirlə- ri). E.ə. 2-ci minillikdə S. incəsə- nəti Qədim Misir mədəniyyəti isti- qamətində inkipaf etmitpidir. S.-da

xristianlıqın yayılması ilə (6 əs- S rin 2-ci yarısından) əlaqədar tikil-

mipp kilsələr me”marlıqı və divar rəsmlərinə gərə qibtilərin incəsə- nətinə yaxın olmutidur. 15—16 əsr- lərdə Qərbi S.-da dap me”marlırı in- kipaf etmipdi. 19—20 əsrlərdə xalq yapayın evlərinin ən xarakterik ti- pi ciy kərpicdən tikilmiiy komalar olmupdur. pa me"marlıqı tipin- də binalar əsrin ortalarınadək iri yapayıpt mərkəzlərində (Xartum və s.) cəmlənmitdi. 1956 ildən sonra sənaye və yapayıtt binalarının plan- lı tikintisi geniplənmitdir. Xalq sənəti aqac heykəltərailıqı, gildən kicik plastika əsərləri, mis BƏ KY- Mym illin Dİ ətiyalar, də- ri mə”"mulatları hazırlanması və s. ilə təmsil olunur. 20 əsrin ortala- rından milli dəzgah incəsənəti ya- ranmıpdır (Heykəltəratlar M. Kua, A. Hamid, boyakarlar X. Abbas, M. O, Bəpir, qrafik A. A. Burhan), Teatr. 1936 ildə S.-da teatr cə- miyyəti təpkil edilmitdir. 1940 il- DƏN kӱtləvi tamatpalar verilmitdir. 1950 ildə teatr cəmiyyətinin əsasında ərəb dilində tamapalar gestərən dram və musiqi susa fəaliyyətə bap- lamınpdır., Əlgədə muasir Sudan teat- rı, Xartum truppası, bir necə xalq rəqs ansamblı fəaliyyət gestərir. Kino. 1968 ildə S.-da tədris və xroniga filmləri istehsal edən gi- də izərəsi əə 1969 il- cimidlər və arzularə (rej. ər- Rəpid Məhdi) adlı ilk tammetraj-

SUDAN DİLLƏRİ

lı bədii film buraxılmıtdır. Kino prokatı və filmlərin idxalı iqəxsi iirkətlərin əlindədir. cNə- sillərin mubarizəsiə, cQardatlar arasında ixtilafə (1972, 1973, hər nki filmin rej. A. Hapim), *Tacucı (1983, rej. Qadalla) və s. bədii film- lər cəkilmipdir.

Ədl. Demidcik V. P., Sudansğal literatura XX vh., Duqanbe, 1972: Demok- raticesgkan Respublika Sudan, Spravoc- nig, M., 1973, Voblikov D. R., Pec- publika Sudan. 1956—mağ 1969 r., M., 1978, Sorokin A. A., Aqrarnın vop- ros v Sudana, M., 1979, BockarevQ.

n Sopialınan struktura sudanskoqo qo= roda, M.. 1980, Qusarov V. İ., Sopi- Apono ikonominesiof razvitie Sudana,

SUDAN DİLLƏRİ--20 əsrin 1-ci yarısında afrikapqunaslıqda Sudan- da yayılmın dilləri bildirmək ucun iplədilən termin. S.d.-nin mustə- qil qohum dil ailəsi olması fikri- ni alman dilcisi K. lən irəli surmutadu. Sonralar bu muçlahizənin yanlıtplıqı düş yetirildi və ame- rikan alimi C. Qrinberqin 50—60-cı illərdəki tədqiqatlarından sonra S.d. termini tədriclə aradan cıxmaqa batp- ladı. Muasir genealoji təsnifatda Nil-Bəyuk səhra dillərinin yarım- qruplarını bildirən ipərqi və mər- gəzi S.d. terminləri iplədilir. Ədl Pavlenko A. P., Sudanskin izık, M., 1965, Kondratov A., Zemla lodev—zemla lzıkov, M., 1974.

SUDAN İSTİFADƏ —dəvlətin mus- təsna mulkiyyətində olan sulardan (su obyektlərindən) 50 ETMƏ. COBET qanunvericiliyində Si. nevləri ama- qıdakılardan asılıdır: istifadə məqsədlərindən, istifadə usulundan| texniki ipərtlərdən: oy obyektlərinin tala verilməsi ppərtlərindən,

.i. huququnun yaranması əsasların- dan (birinci—su obyektini bilavasi- tə devlət isifadəyə verdikdə və ikin- ci—sudan istifadə edən tərəfindən verildikdə). Butun su hevzələrindən umumi istifadə (cimmək ucun, mal- qara suları və s.) pulsuzdӱr və buna dəvlət orqanlarının xususi icazəsi tələb olunmur. Xususi məqsədlə sudan istifadəyə dəvlət orqanları icazə verməlidir: istifadə pullu da ola bilər. İstifadəcilər sulardan səmə- rəli istifadə və mӱhafizə tələblə- rinə riayət etməlidirlər. Fəaliyyəti su hevzələrinin zibillənməsinin mu- hafizəsi tələblərinə cavab verməyən yeni və bərpa edilmin it ləri, sexləri, aqretatları istismara qəbul etmək qadaqandır. Əgər muhafizə tə- ləbləri pozularsa, cirkab suların axıdılması məhdudlapdırılmalı, dayandırılmalı, yaxud qadaqan edil- məlidir və bu haqda muhafizə orqanla- rı xəbərdar edilməlidir. Su nəql.-ı, AaRac axıtma, k.t. və s.-nin tullantı- larından suları ilan iə etmək ucun də S.i. sahəsində tələblər sistemi mu- əyyən edilmipdir. alə tələblə- rinə .riayət etməməkdə təqsirləndiri- lənlər intizam, inzibati və cinayət

SUDAN MCTMGARƏ T. HYHVY (1890).

fqaziyada, o cumlədən Bakı və Yelizavetpol qub.-larında suvarma qaydalarını ilətdirmiti sənəd. 1890 il dekabrın 3-də car həkuməti “Zaqafqaziyada su uzərində huquq və torpaqların suvarılması haqqında

—————ıxqçKXxıEıznnaıxıcz———cı ıı.

qanunə vermitdi. Qanun iki hissə- dən: cƏsasnaməə və “Qaydalarədan iba- pər idi. FƏsasnaməədə su sahibliyi və su ӱzərində huquq, suvarma uzrə inzibati bəlgu, su idarələrinin qu- rulupqu və vəzifələri, suvarma uzrə vəzifəli pqəxslərin (mirab, cuvar, su vəkilləri) Huquqları, sudan istifa- də qaydaları və s. əksini tapmındı. “Qaydalarə isə sudan istifadə huqu- quna aid muӱddəaları əhatə edirdi.

.İ.Q.-na əsasən suvarma idarə siste- mində xususi dəevlət orqanları sayı- lan su mufəttiti, muhəndisi və vəki- li vəzifələri yaradılmıtdı. S.i.q. su məsələsində zəhmətkeiy kəndlilərin deyil, torpaq sahiblərinin, kənd bur- juaziyasının mənafeyini mudafiə et- MHHI BƏ kənddə ictiman iqtisadi mu- nasibətləri daha da gəskinləidir- qmitdi. S.i.q. Azərb. tarixində suvar- ma qaydalarını rəsmilətdirən ilk qanun aktı idi.

Ədə Talıbzadə İ. A., XTX əsr nə XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda suvarma və sudan istifadə, B., 1980.

SUDAN KOMMUNİST PARTİYA- s (SKP, ələ kol cv, 1)—1946 ildə yaradılmın, uzun muddət € Mun- li azadlıq uqrunda Sudan hərəkatız adı altında gizli fəaliyyət gəstər- mippdir. 1956 ildə SKP-nin 3-cu qu- rultayında partiyanın proqramı qə- bul olundu, SKP Sudanın milli is- tiqlaliyyətinin məhkəmləndirilməsi, milli demokratik inqilabın HHKH- mağ etdirilməsi uqrunda mubarizədə əlkənin mutərəqqi vətənpərvər quvvə- lərinin birlətpdirilməsi sahəsində fəal ipp aparmıtdı. 1964 ildə hər- i diktatura devrildikdən sonra SK acıq fəaliyyətə bapladı. Lakin 1965 ildə mӱrtəce quvvələrin hakimiyyəti ələ alması ilə yenidən gizli fəaliy- yətə gecdi. 1967 ildə SKP-nin gizli pəraitdə kecmii 4-cu qurultayında partiyanın nizamnaməsi" və yeni proq- ramı qəbul olundu. 1969 ildə murtə- ce rejim devrildikdən sonra Okp yenidən acıq ii bapladı: kom- ne tlir həkumətin tərkibnnə secil- dilər. Lakin Sudan mnlli demokra- tik Hərəkatı daxilindəki ixtnlaf- lar və irtica quvvələrinin fitnəkar- lıqları SKP-nin fəaliyyətini cətin- ləqidirdi. 1971 ildə S sol əhva- li-ruhiyyəli zabitlərin muvəffəqiy- yətsizliklə nəticələnmii silahlı devlət cevrilipi cəhdinə kəmək gos- tərməkdə ittiham olunaraq gutləvi tə qiblərə və cəza tədbirlərinə mə"- ruz qaldı. SKP-nin bir necə rəhbəri, o cumlədən SKP MK Batp katibi Məh- cub e"dam edildi. SKP yenidən giz- li eni yətə gecdi.

numayəndə hey"əti Kommunist və fəhlə partiyalarının beynəlxalq Moskva mutpavirələrində (1960, 1969) ititirak etmin və qəbul olunan sənəd- .. bəəimindir. SKP K Baiy ga- tibi Məhəmməd İbrahim Nuquddur. Mərkəzi orqanı cəl-Meydanə qəzeti-

dir. x

SUDAN OTU, sudan sorqosu (Boqrhit bidapepze)—taxıllar fəsi- ləsinin sorqo cinsindən birillik yem bitkisi. Coxyarpaqlı gevdədən ibarət kol (hund. 0,5—3 x) əMmənə gətirir. Yarpaqları lansetiəgillidir. Meyvə- si dənlimeyvədir. Yabanı halda Afri- kada (Nil vadisində) rast gəlir. Qər- bi Avropada, 1Pimali və PQərqi Afri-

cy3

65

kada, Hindistanda, PTimali və PTərqi Amerikada, Avstraliyada, SSRİ-nin Avropa hissəsinin c.-i, r-nlarında, Qazaxıstanda, Altay əlkəsində, Uzaq = ƏRQDƏ Yem bitkisi kimi becərilir. Yapıl kutlə, quru ot və silos halın- da heyvanlara verilir. 100 k? quru otda 57 yem vahidi və 7,4 q protein əlan . yapıl kutlə, 50—80 ru ot, 6—13 s toxum yıqılır. SUDAN HAQQINDA İNİLTƏRƏ — ə, ln (1899, 1953) —bax ngiltərə—Misi . pu (1899, ər r saziilə SUDANLAR —azoboyaların bir qru- pu. Suda həll olmur, lakin bitki və heyvan yaqlarında, karbohidrogen- lərdə və bə”zi battqa uzvi birlətmə- lərdə həll olur. Spirtli lakları, plastik kutlələri, mumu, ipamı və s. boyamaq Uzun .tplədilir. Mikrosko- piİYAada yaq hissəciklərinin aydın go- ruӱnməsi ucun onları S, vasitəsilə boyayırlar. SӰDANLI MEHDİ, Mə Əhməd (12.V.1844, Nil Lebab a.—22.6.1885, Xartum yaxın- lıqında)—1881 ildə PQərqi Sudan- da bapqlamıpi xalq usyanının balpcı- sı. x. və Xartumda dini təhsil almıp, mmaniyyə dərvip ordeni- nə qopulmutdu. 1881 ildə əzunu mehy- i elan edərək Sudanda Turkiyə—Mi- sir həkmranlıqına və ingilis mus- təmləkəcilərinə qarpyı milli azadlıq mӱbarizəsinə bapcılıq etmitdi. 1883 ildə Kordofan vil.-NİN mərkəzi əl- Xbeydi (əl-Əbyəd), 1885 ildə isə əlkə- nin əksər ərazisini azad edərək Mehdi- cilər dəvlətinin əsasını qoymutidu. SUDANLILAR--Sudanın ppm. birə. sinin ərəb dilində danıptan əsas əha- lisi (bax Şudan məqaləsinin əhali bəlməsi, həmcinin ərəblər). SUDET DARLARI ((polyakca və cex- və Sudety, am, Sudeten), Kp k o H O- ın e—Cexoslovakiya, Polpa və ADR- nə narnap. İIIIM.-m.-nən Hexn)a massi- BHHH əhatələyir. Uz. 300 km-dən cox- dur. Maks. hund. 1602 m (Snejka d.). Əsasən, qranit, qneys, pqist, həmcinin vulkanik suxurlardan təpkil olun- mupdur. Metələr və cəmənliklərlə ertuludur. Milli parklar, kurort- lar var. Turizm və xizək idmanı in- kipaf etmipdir. SUDOӦVAYA VİİYNYA—USSR Lvov vil.-ndə pqəhər. Sudovaya Vipnya d.3. st.-Ndan 2 km aralıdır. Qarınıq yem, tikinti materialları z-dları, yeyin- ti sənayesi mӱəssisələri: zoobaytarlıq texnikumu, tarix-əlkəpqunaslıq muzeyi var. 1230 ildən mə"lumdur. SӰ DOQDA—RSFSR Vladimir vil.- ndə ptəhər. Sudoqda r-nunun mərkəzi. PQipə-lif z-du, gətanəyirmə f-ki var. 1552 ildə salınmıntdır. SUDƏYƏN—axının artıq kinetik enerjisini azaltmaq Ta MACCHB Ta- va: suaiıranın atpaqı byefində (bax Byef) məcranın dibinə dətənir. Ar- tıq enerjinin azaldılmasını inten- sivləpdirmək ucun sudeyən yerlərdə cox vaxt quyu, divar və s. xususi qur- qular da duzəldilir. SӰDRABKALN Yanis (əsl adı və fa- miliyası Arvid Sudrabkalns, 1925 ilədək ArvidPeyn e) (17.5.1894, İncukalns, indiki Riqa r-nu—4.9. 1975, Riqa)—latıt sovet pairi. Lat. SSR xalq piairi (1947), Lat.SSR EA akad. (1973). Sosialist Əməyi Qəhrə- manı (1974). SSRİ Dəvlət mukafatı

ACE”—ə, t. 0

həMMƏN Halbınna,

laureatı (1948). 1951 ildən Sov.İKP uzvu. “Qanadlı Armadaə (1920) ppe”r toplusunda insanları qardatlıra caqırmıtnidır. Beynəlmiləlcilik və sovet vətənpərvərliyi, sulh uqrunda mubarizə sovet devru yaradıcılı- RININ ƏSAaS Nətularıdır: cQardat ailədə (1947), “Yenə də baharı (1964), c Pəncərə qabarındakı Gəyrulə (1969) və s. kitabları. Azərb.-a əsr olun- muiq pe”rləri, Azərb. ədəbiyyatına dair məqalələri var. Bə”zi pe"rləri Azərb. dilinə tərcumə edilmiyindir.

SSRİ Ali Sovetinin (7—8-ci carı- .- rıti) deputatı olmuqidur. 3 dəfə Le- nin ordeni, 3 baqa orden və medal- :

larla təltif edilm iidir.

Əsərləri: İzbr., M.—L., 1948,

su miqdarını toplayan, basqı yara- dan Lidrotexniki qurqulardan və bas- qı sayəsində hərəkət edən su axını- nın enerjisini elektrik enerjisinə cevirən hidroturbindən ibarətdir. Mexaniki fırlanma enerjisi hLid-

Stixi, M., 1964: Dve novellı, Riqa, 1971,

Ədə Trofimov R., Putı pozta, Riqa, 1964,

SӰDRABU-ECUS, (təxəllusu, əsl adı *

Eduard Zilber) (11.9.1860, indiki Oqre r-nu, Vidzeme—30.1.1941, Mos- kva)—latıip sovet yazıcısı. Latın sovet ədəbiyyatının banilərindəndir. Rusiyada 1905—07 illər inqilabın- da iptirakına gərə tə"qib olunan S. E. 1907 ildə Bakıya gəlmiit, 1920 ilə- dək burada mӱəllimliklə yanatı, in- qilabi fəaliyyətini də davam etdir- mip, Sovet hakimiyyəti uqrunda əldə silah mӱbarizə aparmıpdır. Bakı Kommunasının mӱvəqqəti suqutundan (1918, 31 iyul) sonra İvan Sirmays adı ilə gizli fəaliyyətə kecmipt, əvvəlcə PPəki, sonra isə Salyan məktəblərində dərs demitpdir. 1924 ildən Moskvada yapamhıtidır. cLə"nətə gələsən, kec- mipə (1921), *Quzqunlarqə (1923), cBa- taqlıq dumanındaı (1925) povestlərin- nə narı burjua millətciləri tən- QİD olunur. c“Fırtınadan əvvələ (1922) mənzum romanında latın pro- letariatının inqilabi mubarizəsi ək- sini tapmıqldır. Məvzusu Azərb. hə- yatından alınmın əsərləri (c-Yunisə povesti, 1922 və s.) var.

Əsərləri: İzbr., 1955: CudnoV Dauga, Riqa, 19

Əd.: İstoril latıtiskoN literaturı, t. 1, Riqa, 1971, SUDUR— Azərb.SSR Qusar r-nunda kənd. S. sovetliyinin mərkəzi. R-n mər- kəzindən 65 km q.-də, dar ətəyindədir. Əh. 638 (1984), Əsas təzrrufatı heyvandarlıqdır. Orta məktəb, klub, kitabxana, -tibb məntəqəsi var. SUDUR APIRIMI–Bai Qafqaz silsiləsində daq apırımı. Azərb, SSR (Pəki r-nu) ilə Daq. MSSR ara- sındakı sərhəddədir. Hund. 2822 m. SUDURCUQ—bax Suluq. SU-ELEKTRİK STANSİYALARI KASKADI—cayın axını boyunca bir-birindən mçəyyən məsafədə yer- ləmimii və əz aralarında su təsərru- fatı rejiminin umumi olması ilə əlaqələnmiii SES-lər qrupu. S.-e.s.k. cayın energetika ehtiyatlarından tam istifadə etməyə, axının tənzimlənmə dərəcəsini yӱksəltməyə imkan verir. Bu da SES-lərin umumi guӱcunu və hasilatını artırır, ayrı-ayrı SES- lərin gӱcuӱnun manevr edilməsi itə- raitini yaxpılan?dırır. SSRİ-də ən beyuk S.-e.s.k. Yenisey cayında ya- radılmıtdır. Onun kaskadlarının sayı 9, umumi gӱcu 30 Qet-dan coxdu SU-ELEKTRİK STANSİYAS (SES)—su axını enerjisini elek- trik enerjisinə cevirən qurqu və ava- danlıqlar kompleksi. SES muəyyən

Riqa,

Məcra su elektrik stansiyasının sxemi:

1—bənd: 2—surguç: 3—yuxarı byefin mak-

simal səviyyəsi: 4—yuxarı byefin :mini-

mal səviyyəsi: 5—hidravlik qaldırıcı:

b6—zibiltutan tor, 7—hidrogenerator:

8—hidravdik turbin, 9—apaqı byefin

minimal səviyyəsi: /0—maksimal daqiqın səviyyəsi.

rogenerator vasitəsilə elektrik ener- jisinə cevrilir. Verilmiyi sahədə cayın səviyyəsini artıran bənd və ya derivasiya vasitəsilə basqı yaradı- lır. SES-in mapqın zalında hidro- aqreqatlar, kəməkci avadanlıq, av- tomatik nəzarət və idarəetmə qurulupt- ları yerlətdirilir. İdarə mərkə- zində operator-dispetcer pultu olur. Yuksəldici transformator yardım- nı stansiyası SES binasında, ayrı- ca binada və ya acıq meydancada qoyu- la bilər. SES-lər guclu (250 Met-dan cox), orta guclu (25 Mat-a qədər), ki- cik guclu (5 Met-a qədər) olur. SES- in gӱcu suyun yuxarı və altarı səviy- Yələri arasındakı fərqdən, hunpo- turbinlə imiplədilən su sərfindən

asılıdır. Maks. su təzyiqinə gərə SES-lər yuksək basqılı (60 m-dən cox), orta basqılı (25 m-dən 60 m-ə qə-

dər) və alcaq basqılı (Z m-dən 25 m-ə qədər) olur. Su ehtiyatlarının top- lanması və itlənməsi sxemlərinə ge- rə məcra SES-inə, bəndli SES-ə, de- rivasiya SES-inə, Hidroakkumulya- siya SES-inə və qabarma su-elektrik stansiyasına ayrılır. SES qurqula- rı tərkibinə gəmiqaldırıcı, balıq- eturucu qurqular və habelə gelun ap- TbiT suyunu uraxan qurqular da da- xildir. SES-lərin f.i.ə. 0,92-ə catır.

Bax həmcinin Elektrik stansiyası.

Ədl İlhinıx İ. İ., Qidrozlek- trostanpii, M., 1982.

SUZ (indiki P1 u (i)—İranın c. və c.-q.-ində qədim ipəhər. E.ə. 3-cu MHH- illiyin 2-ci ni minilli- yin 1-ci rubundə S. iqəhəri Elam dəvlə- tinin paytaxtı idi. 19 əsrin sonla- rından S.-da arxeoloji qazıntılar aparılmıst, 4 sahə muəyyənlətdiril- mipdir. Bunlardan qala (akropol) sahəsi Elam, qalanları isə Əhəməni (Həxamənepi), Selevki və Parfiya devrlərinə aiddir. Eneolit təbəqəsin- dən (e.ə. 4-cu minilliyin ortaları) dapy alətlər, mis əpyalar, qablar və s. tapılmıpydır. E.ə. 3-cu minilliyin

66

SUZANBARI

1-ci yarısına aid təbəqədən qablar,

metaldan təkmə formaları, mis alət S

və silahlar, tunc və qızıl əpiyalar, piktoqrafik yazılar və s. apkar edil- mipdir. E.ə. 639 ildə assuriyalılar S.-u talan etmit, mə"bədləri isə da- qıtmındı. E.ə. 6 əsrin ortalarında Saralan Elamı tutduqdan sonra S.

həmənilərin qıt iqamətgahı olmuii- du. E.ə. 330 ildə Makedoniyalı İs- gəndərin ipqalından sonra S.-da yu- nanlar məskunlapdı. Selevkilər dəv-

rundə S.-da mustəqil hakimiyyət ya- randı. E.ə. 1 əsrdən S. parfiyalıla- ra tabe oldu.

Elam incəsənətinin S.-dan tapıl- mıtp gərkəmli əsərləri (Napir-Asu- nun tunc heykəli və s.) və elamlıla- rın esopotamiyaya yurutpləri vax- tı zəbt etdikləri abidələr (Naram- sinin stelası, Hammurapinin yazı- lı stelası) S.-un Elamın paytaxtı olduqu devrə aiddir. S. ərazisində apkar edilmisti tapıntıların ən son devru eramızın 9—10 əsrlərinə tə- saduf edir. S.-dan tapılmıpt yazı- lı abidələrin (Akkad padpahı Na- ramsin ilə muqavilə, Elam padiah- larının kitabələri və s.) bəyuӱk el- mi əhəmiyyəti vardır.

Əd.: bax Elam məqaləsinin ədəbiyya" tına,

SUZANBARI—bax Nilufər. SUZANBARI FƏSİLƏSİ (Nym- rhaeaseae)—ikiləpəli bitki fəsilə- si. Coxillik, kekumsovlu su bitkilə- ridir. Su uzərində uzən saplaqlı yar- paqları nəvbəli duzulur. İkicin- siyyətli iri (diametri sm-dək) ci- cəkləri tək-tək yerlətir. Arktika- da, Antarktikada səhra və hundur dar- lardan qa hər yerdə 4 cinsi (60- dək nevu) məqlumdur. SSRİ-də suzan- baqı (nilufər) və sarı suzanbaqı cinslərinin nəvləri, həmcinin Uzaq PTərqdə evriala cinsi (qədimdən Cin- də yeməli toxumuna gərə becərilir) yayılmıpmdır. Oranjereyada viktori- ya cinsinin nəvlərini coxaldırlar. Alimlər son 2 cinsi xususi fəsiləyə Karan) ayırırlar. Bə”zən ka- mboları, panagulləkimiləri və Vaqsyauaseae-nı S.f.-nə birləndirir-

lər. | SӰZQӰN MƏDƏNİYYƏTİ — Qərbi Sibirin metpə zonasında Tunc dəv- unə aid (e.ə. 2-ci minilliyin 2-ci O zısı) yerli arxeoloji mədəniyyət- lərdən biri. Tobolsk p. Yaxınlıqın- dakı Suzqunda qurbangah yerinin adı ilə adlandırılmıtdır. Tamamilə ornamentlərlə bəzədilmiiy yastı dib- li iri qablar S.m. ucun səciyyəvidir. S.m. abidələri Tobolskinin İrtıii sahilində yerlətmindir, ayrı-ayrı keramika numunələri Obboyu r-nla- rının (im.-ında da mə”lumdur və Ta- sn kərfəzinə qədər yayılmındır. SӰZDAL—RSFSR Vladimir vil.-n- də ptəhər. Suzdal r-nunun mərkəzi. Kamenka cayının sahilindədir. Tu- rizm mərkəzidir. S. coxlu me”marlıq abidələri olan ən qədim rus ipəhər- lərindəndir. 1024 ildən mə"lumdur. 12 əsrin 1-ci yarısında Rostov-Suz- dal gnyazlıqının mərkəzi, 13 əsrdən mustəqil Suzdal knyazlıqının, 14 əs- rin 1-ci yarısında isə Suzdal-Nij- ni Nov knyazlırının paytaxtı olmutpdur. Əsas me"marlıq abidələ- ri: Kremlin ərazisində—Rojdestvo kilsəsi (1222—25), arxiyerey sarayı

(15—18 əsrlər), zəng qulləsi (1635), .“ın mərkəzi hissəsində və ətrafın- da — Spas-Yevfimi |16—17 əsrlər: Preobrajeniye kilsəsi (1564), Uspe- niye kilsəsi (1525), monastırın əra- zisində knyaz D. M. Pojarskinin qəb- riy, Rizpolojeniye |16—19 əsrlər: baiq kilsə (16 əsr), eMyrənnəc napBsa- zalarə (1688)|, Pokrov |16—18 əsr- lər: bap kilsə (1510—18), Blaqovei- peniye kilsəsi (təqr. 1518)| monas- tır ansamblları və s. S. c-PTərəf ni- tpanıq ordeni ilə təltif olunmu1i1-

dur (1974).

SUZDAL KNYAZLIRI — P/imal- Pərqi Rus knyazlıqlarında biriqz Vladimir-Suzdal knyazlıqından ay- rılmıtndı. Suzdal 1217 ildə mustə- qil knyazlıqrın paytaxtı oldu. 1218 ildə beyuk knyaz Yuri Vsevolodovic S. k.-nı Beyuk Vladimir knyazlıqrı- na birlətdirdi. 1238 ildə S.k. yeni-

dən udel kKnyazlıqı oldu. 1341 ildə Nijni-Novqorod-Qorodets knyazlıqrı S.k.-na birlətdirildi.

SӰZDAL-NİJNİ NӦVQOROD

KNYAZLIRI — iim.-ip.-i rus torpa- qında yerlətirdi. 1341 ildə monqol-ta- tarlar Nijni Novqorod və Qorodets iəhərlərini Suzdal knyazlırına ver- dikdən sonra yaranmındı. 14 əsrin 1-ci yarısından paytaxtı Nijni Nov- qorod idi. Suzdal-Nijni Novqorod knyazları Bəyuk Vladimir knyazı ti- tulu uqrrunda Moskva knyazları ilə mubarizə aparırdılar. 1388 ildə Nij- ni Novqorod knyazları Qoxlpamıtın Moskva ӱzərinə hӱcumunda ittirak etdilər. 1392 ildə Bəyuk Moskva knyazlırı Nijni Novqorodu tutdu və o vaxtdan Volqaboyunu əldə saxladı. SUZİANA (indiki Xuzistan) =-antik mənbələrdə Karun və Kepxa cayları arasındakı duzənlik ərazi- yə verilən ad. Suz (1.-nin adından- dır. S. c.-da Fars kərfəzi, c.-q.-də Dəclə cayının mənsəbi, c.-it.-də Per- sida, p.-də Elimaida ilə həmsərhəd olmutdur. S.-da duyu becərilirdi. Uzumculuk geni yayılmıtdı:q tar- lalar kanal və cay suları ilə suva- rılırdı. Qədimdə S,-da neft cıxa- rılırdı. S.-nı satrap (varın) idarə edirdi. Makedoniyalı İsgən- dər S.-nı zəbt etdikdən sonra satrap Abuliti əz vəzifəsində saxlamıni- dı. İsgəndərin vəfatından sonra S. mustəqillik qazandı.

SUZLUQ— Azərb.SSR Kəlbəcər r-nun- X

da daq. Murovdaq silsiləsinin c. yamacındadır. hyun. 2857 M. Vİ, hə q. ətəklərində mepələr var. SUİ-QƏSD--cinayət terədilməsi mər- hələlərindən biri. Sovet cinayət hu- ququna gərə bilavasitə cinayət tərət- məyə yenəldilmiiy, lakin təqsirkarın iradəsindən asılı olmayan səbəblər- dən bapa catdırılmamıin qəsdən edil- mii hərəkətdir. Təqsirkarın əz cəh- dini həyata gkecirmək ucun zəruri hesab etdiklərinin hamısını yerinə yetirib-yetirməməsindən asılı olaraq qurtarmınd və qurtarmamıii S.-q., se- cilmii vasitələrdən asılı olaraq yararlı və yararsız S.-q. ola bilər. S.-q.-ə gərə cəza muvafiq cinayət us- tundə məs"uliyyəti nəzərdə tutan qa- nuna əsasən tə"yin olunur: bu zaman hərəkətlərin xarakteri və ictimai təhlukəlilik dərəcəsi, cinayətkar qəs- din həyata kecirilməsi dərəcəsi və cinayətin bappla catdırılmaması sə- bəbləri nəzərə alınır.

SUİLANLARI, sunlanıkin- milər (Soyibqy4ae)—ilanlar dəs- təsindən surunənlər fəsiləsi. Bədə- ninin uz. 3,5 m-dək olur. Cənə, diii, qanadvarı və damaq sumukləri uzə- rində coxlu diiqi var, bəzilərinin dtiiləri zəhərli olur. Rəngi cox vaxt əlvandır. 1500 nevu əhatə edən 300- dək cinsi mə"lumdur. SSRİ-də 42, o cӱmlədən Azərb.SSR-də 18 nəvu var. Butun materiklərdə (Antarktidadan baiqa) yayılmındır. Yerdə, aracda, suda-quruda və suda yatpayır. Bə”zi nəvləri insanı DİLLƏDİKDƏ ƏLUMLƏəƏ nəticələnir. İri S. balıq, gərtəngə- lə, quii və onun yumurtaları, xırda S. muxtəlif onurqasızlarla, o cum- lədən molyusk və soxulcanla qidala- nır. Əsasən, yumurtaqoymaqla, bə zən də yumurta diridoqmaqla coxalır. SUİNBERN (OmlpBiqpey Alcernon Carlz (5.4.1837, . London— 10.4,1909, London yaxınlıqında, Patni)—in- gilis tairi, dramaturq, tənqilci. Prerafaelitlərə yaxın olmunpidur. a“PPe"”rlər və balladaları (1866) top- lusu muhafizəkar burjua tənqidi: nin kəskin hӱcumuna mə”ruz qalmıpl- dı. 4“ İtaliya nəqmələrir (1867), *Subh nəqmələriə (1871) toplularında istib- dadı, kilsəni ifiya etmiit, mənəvi və siyasi azadlıq uqrunda nə xaqırızaddır. Faciələri (aPTatel- yarə, 1865: *Bosuellə, 1874, “Mariya Stuarte, 1881), C. Bayron, V, PTekspir, V. Huqo, C. Dikkens və 6. haqqında ədəbi-tarixi əsərləri var. SUİTİLƏR—pərayaqlılar dəstəsin- dən məməlilərin iki əsiləsinin umumi adı. Vaxtilə S.-in əcdadı qu- ruda yapamılidır. Muhitin təlri- cən pisləiməsi nəticəsində onların bə"”zi nəvləri tamam məhv olmupi, bir qismi isə su muhitinə uyqrunlataraq muasir devrə qədər qalmımtlar. Bədə- ni əksərən uzunsov olur. S. Atlantik və Sakit okeanın soyuq sularında, PPimal Buzlu okeanında, Antarktida- dA və bir sıra daxili sularda yapa- yır. Əsl S.-in (Rhos:dae) qulaq sey- vanı yoxdur. ətrafları pərə cevril- miidir. 20-dək, SSRİ-də 9, o cumlə- dən Xəzər dənizində 1 nəvu—Xəzər suitisi (Rhoza sazrysa) yatpayır. Bədəninin uz. 140 sm-dək, cəkisi b kq-a qədərdir. S. sənaye əhəmiyyəti az olan balıq, ilbiz və xərcənglərlə qidalanır. Dərisi və piyi qiymətlidir. əzər dənizinin Pimal hissələrində qıni zamanı ovlanır. Abteron y-a-nın ətrafındakı Jiloy a.-nda, ah Di- lində və 6. adalarda təsaduf edilir. SU Y—Cində imperator sulaləsi (581 —618). S.-un hakimiyyəti dəvrundə Cinin itm. və q. əraziləri birləidi- rilmit (989), mərkəzi hakimiyyət məhkəmləndirilmiil, təcavuzgar MYha- ribələr aparılmıidı. Kəndli usyan- ları (611—618) və feodal ara mӱharibələri nəticəsində suqut st-

mitidi.

SUYARQAN MƏDƏNİYYƏTİ — Xa- rəzmdə Tunc devru (e.ə. 2-ci minil- lik) mədəniyyəti. 1945 ildə aikar edilmitidir. Məsgən yeri Amudərya cayının qədim Akcadərya deltası- nın qolu boyunca yerlətirdi. Yaiya- Tom evləri əvvəlcə yerustu, sonra isə duzbucaqlı yarımqazmadan ibarət olmutpdur. Əhalisi suvarma əginci- liyi və maldarlıqla məptqul idi. Əmək alətləri daiy və tuncdan hazır- lanmındır. S.m. ucun yastı dibli,

qısa boqazlı və girdə gevdəli ituy- rələnmniy saxsı qablar xarakterikdir.

Əd. Tolstov S. P. İtina M. A., Problema surqanskov kulhturı, 4So- vetskal arxeoloqilə, 1960, MI 1,

SUYUN AERASİYASI —bax Aerasi- Ya,

S YUN YUMİYALDILMASI—–bax Mod cy.

SUYUN TƏMİZLƏNMƏSİ—təbii su təcpizatı mənbələrindən su kəmərinə verilən suyun keyfiyyətini muəyyən edilmi norma geəstəricilərinə cat- dırmaq məqsədi ilə aparılan texno- loji proseslər kompleksi. S.t.-nə aid ilk mə”lumata Hindistanda təqr. 4 min il bundan əvvəl sanskrit di- lində yazılmıii tibb kitabında (c-Ue- ruta Sanqitaə) təsadӱf olunur. Hip- pokrat xəstəlik bat verməsin deyə qaynanmın su icməyi məsləhət gərur- du. S.t. ucun ilk stansiya 1829 ildə Londonda (Rusiyada ilk dəfə 1888 ildə Peterburqda) tikilmitdi.

Su, su kəmərinə verilməzdən əvvəl koaqulyasiya, cekdurmə və sӱzmə yolu ilə durulaqdırılır, zərərsizləidi- rilir (maye xlor, xlorlu əhəng və ya ozonla). Kimyəvi tərkibi qənaətlən- dirici olduqda yeraltı sular təkcə klorla və ya ultrabənəviyəyi pqualar- la zərərsizlətdirilir. Suyu yumtpalt- maq ucun su əhəng və ya soda ilə e”mal edilir, yaxud ionit suzgəcdən (bax İonitlər) kecirilir. Tərkibindəki

qazlardan (karbon qazı, Hidrogen- sulfid və metandan, fluor artıqın-

dan) və radioaktiv maddələrdən su aerasiya yolu ilə, aktivləpdirilmii aluminium-oksidindən suzməklə, :dez- aktivasiya ilə təmizlənir. Su ak- tivləpdirilmipt kəmur, ozon, xlor 4-oksid və ya kalium-permanqanatla dezodorasiya edilir. S.t. ucun rea- gent və dezinfeksiya qurqularından, qarıqldırıcı, cəkduӱruӱcu və s.-dən istifadə edilir (bax. həmcinin Şu La- zırlırı, xi təcHizatı). SUYUN ORLANMASI — suyun xlor və onun birlənmələri ilə e”ma- lı icməli suyu zərərsizləpdirmək ucun ən cox yayılmıpt usul. S.x. sər- əst xlorun və onun birləptmələri- nin mikrobların ferment sistemini daqıtması xassəsinə əsaslanır. İcmə- li suyu zərərsizlətdirmək ucun xlor, xlor 4-oksid, xloramin və xlorlu əhəngdən istifadə olunur. Xlorla- madan sonra suya duiqən mikrobları məhv etmək məqsədi ilə suya xlor artıqlaması ilə (qalıq xlor) qatı- lır. S.x.-ndan 30 dəq sonra, qalıq sərbəst xlorun suda miqdarı 0,Z mq/l- dən az olmamalıdır. Bəzi. hallarda su iki dəfə (suyun təmizlənməsindən əvvəl və sonda) xlorlanır. S.x.-ndan sonra suda ona pis iy və dad verən maddələr olarsa, belə hallarda xlor- lamadan əvvəl suyu ammonyakla və ya ammonium duzları ilə e”mal edirlər. Cəl ipəraitində icməli suyu zərər- sizlətdirmək ucun də su xlorlanır. Axar suları, uzguculuk hovuzları- nın suyunu zərərsizlətdirmək, is- tehsalat sularını rəngsizlətdirmək, dəmirsizlətdirmək və s. məqsədlə də xlorlamadan istifadə olunur. SUYUN İYİRİNLƏYİYDİRİLMƏSİ —icməli (duzsuz) və təsərrӱfat əhə- miyyətli su almaq ucun təbii suların tərgibindəki duzların miqdarının azaldılması (adətən 1 q/l-dək) prose- si. Əsasən, arid, Habelə quraqlıq sa-

5*, c. 9

SUKKULENTLƏR

hələrdə Yerləpqən və Yerin quru sət- inin təqr. 6096-ini tətikil edən 40-dan artıq əlkədə ilirin su catıi1- mır (hesablamalara gerə dunyada su catıtimazlıqı 21 əsrin əvvəllərində ildə 120—150-109 m? olacaqdır). SSRİ-də cayların cox hissəsi az əhali yapayan pimal r-nlarının pa- yına dupqur. SSRİ-nin cənub r-nla- rında (Orta Asiya, Qazax.SSR, ərb. SSR və s.) isə pirin su cathiimazlı- qı hiss edilir. Yer kӱrəsindəki bu- tun su ehtiyatlarının 9894-ni tipkil edən duzlu (tərkibində 10 q/l-dən ar- tıq duz olan) və portəhər (2—10 q/l) okean, dəniz və yeraltı suları iii- rinlətdirməklə iqyirin su catıptmaz- lıqı aradan qaldırıla bilər. PTi- rin suyu cox olan r-nlardan suyu boru kəməri və ya kanallarla gətirməklə də bu catıptmazlırı ləqv etmək olar. Məs., SSRİ-də İrtıim—Qaraqanda ka- nalı (uz. təqr. 460 km), Qaraqum ka- nalı (1300 km) Sakur -Azperoi ka- nalı (178 km), Kur— Abiqeron (148 km) və s. su kəmərləri cəkilmipdir. La- kin yerlərdə li. suyun icməli su mənbələrindən kəmərlərlə uzaq məsa- fəyə verilməsindən a yuya bapa gəlir. Aqreqat halını dəyitdirməklə (distillə, dondurma yolu ilə), həm də dəyipdirmədən (Hiperfiltrasiya, yaxud əksinə osmos, ion mubadiləsi, zvi həlledicilərlə suyun ekstraksi- ionların məsaməli elektrodlar- da sorbsiyası və s.) suyu pirinləi- dirmək mumkundur. S.p. usullarına muvafiq olaraq muxtəlif si itirin- ləidirici qurqu tipləri mevcuddur.

Əd.: bak Sumirinləidirici məqalə- sinin ədəbiyyatına,

SUYFӰN--RSFSR Primorye əlkə- sində və Cində cay. Yapon dənizinin Amur kərfəzinə təkulur. Uz. 245 km. Yaqıp suları ilə qidalanır. Dekabr- dan aprelədək donmupt olur. Yayda və payızda dapır. Ussuriysk p. S. sa-

hilindədir CYK (5ik) Yosef (4.1.1874, Krteco- vitse—29.5.1935, Praqa yaxınlıqında, Benepov)—cex bəstəkarı, skripkacı. İlk dəvrdə cex klassiklərinin (xusu- silə A. Dvorjakın) ən"ənələrini da- vam etdirmitpdir. Sonrakı əsərlərin- də ekspressionizm nələri var. S. 2 simfoniyanın (1899, 1906), *Praqaq (1904) və s. simfonik poemaların, ka- mera-vokal və instrumental əsərlərin mӱəllifidir. S. cCexiya kvartetiz- nin (1891—1933) uzvu olmuti, solist kimi , konsertlər vermitdir. SUKARNO (ZiKaqpo) Əhməd (6.6.1901, Yava a., Surabaya (pl, —21.6.1970, Ca- karta)—İndoneziya ə İCTİMAİ VƏ Dov- lət xadimi. cXalq- lar arasında sul- hu məhkəmlətməyə gərək Beynəlxalq Lenin mukafatı laureatı (1960). Muəllim ailəsin- də anadan olmui- dur. 1925 ildə Ban- | dunq texnoloji in- tunu bitirmiidir. ndoneziya". Mil- ə nn llaprTıfacbıhbın (HMİ, 1927) 6ann- lərindən biri və onun sədri olmuii- du. Xalq arasında cBunq Karnov adı ilə məphur id ndo- neziyada Hollandiya mustəmləkə hekm-

rə

ə

67

ranlıqına qarpı mubarizədə ipti- ak etdiyinə gərə 1929—31 illərdə əbs, 1933—42 illərdə isə surgun edilmitidi. 1932 ildə İndoneziya Lar- tiyasına (1931 ildə İMP-nin əvəzin- də yaradılmınqdı) daxil olmuiy və onun sədri secilmiidir. 1945 ildə İndoneziya Resp.-sının istiqlaliy- yətini e”lan etmit, onun ilk prezi- denti olmutdur. Bandunq gərk nın (1955) caqırılması tətəbbuscu- lərindən biri idi. 1963 ildə S,-ya cinqilabın beyuk rəhbəriə tiqulu ve- rilmii və o, əmurluk prezident e”lan edilmipdi. Lakin 1965 il 30 sent- yabr hadisələri (bax İndoneziya. Ta- rixi ocerk) nəticəsində əlkədə hər- bi-burokratik rejimin Yaradılması ilə S,-nun siyasi fəaliyyəti məhdud- lapdırılmıinq və o, 1966 ildə (rəs- mən 1967 ildə) hakimiyyətdən uzaqlai- dırılmındı. 1956 ildə SSRİ-də (o cӱmlədən Azərb.SSR-də) rəsmi səfər- də olmutdu:, Sovet İttifaqı və di-

gər sosialist əlkələri ilə munasi-

bətlərin genitpləndirilməsi tərəfda- rı idi. Əsərləri: İndonezil M., 1956, Sarina, M., 1958. Ədə Kapipa M. S., Maletin N. P., Sukarno. Politiceskan bioqrafil, M., 1980.

SUKACOV Vladimir Nikolayevic (7.6.1880, Xarkov qub.-nın Aleksan- drovka k.—9.2.1967, Moskva)—sovet botaniki, mepəcisi və coqrafiyacı- sı. İ EA akad. (1943, m. uzvu, 1920), Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1965). 1937 ildən Sov.İKİ uzvu, 1919—41 illərdə Peterburq Meltəci- lik İn-tunda ezunun təptkil etdiyi dendrologiya və bitki sistematikası kafedrasına lıq etmitdir. 1941 ildə SSRİ EA sistemində Mepə İn- tunu (SSRİ EA Sibir filialının indiki V. N. Sukacov ad. Memə hə Atac Eqmalı İn-tu) təptjil etmipt, 1959 ilədək orada metpəpqunaslıq ka- Fedrasızı anın rəhbəri olmupdur.

. biogeosenologiyanın banisi, fi- tosenoz təlimi, onun quruluppu, təs- nifatı, dinamikası, muhitlə və onun heyvanlar aləmi ilə qaripılıqlı əla- qəsinin banilərindən biridir. S.-un dendrologiya, cəməncilik, paleobota- nika və stratiqrafiyaya dair elmi ipp- ləri fitosenologiya tədqiqatları ilə sıx baqlıdır. Umumrusiya (indiki Umumittifaq) Botanika Cəmiyyətinin təpkilatcı uzvu (1915 ildən), prezi- denti (1946, fəxri prezidenti, 1964 ildən), Polpa EA-nın uzvu (1959) və Cexoslovakiya Əkincilik emiya- sının m. uzvӱ idi (1927). 3 dəfə Lenin ordeni, 2 bapqa orden və medal- larla təltif edilmipdir. N. M. Prjevalski, P. P. Semyonov-Tyan-

anski, V. V. Dokucayev ad. Qızıl medallara layiq gərulmutpdur. SU KKULİ EHTRƏP (naT. succulentus— itirəli)—ətli, pqirəli yarpaqlı (aqa- va, aloye və s.) və ya gӧvdəli (kaktus-

obvinlet,

lar, bə"zi sudləyənlər) coxillik bit- kilər: itlərin xususi tipi. S., əsasən,

imali, Mərkəzi və Cənu- bi Amerikada, Cənubi qışa Əh ra, yarımsəhra və savannalarda bi- tirlər. S. iptıqsevən, gecbəyuӱyən bit- gilərdir. S.-in bə"zisi (kaktus, aloye) dekorativ bitki, aqava isə toxucӱluq sənayesi ucun xammal verən bitki Kimi becərilir. Bə”zi nəvləri heyvanlar ucun Yemdir. SSRİ-də Krımda, Orta

–

68

CYKKYP

Asiya resp.-larında, Zaqafqaziyada, o cӱmlədən Azərb.SSR-də S.-in bir cox 2” introduksiya edilir. SӰKKUR--Pakistanda, Sind əyalə- tində iəhər. Hind cayı sahilində- dir. Əh, 158 min (1972). D.y.st. Toxu- culuq, yeyinti, metal e”malı sənayesi ə, Sənətkarlıq inkitaf dir. CYKPE (Bisqe) Antonio Xose (Z.2. 1795, Venesuela, Kumana—4.6.1890, Kolumbiya)— Amerikadakı İspani- ya mustəmləkələrinin istiqlaliyyəti uqrunda MyhapHöəHuH (1810—26) pəh- bərlərindən biri, S. Bolivarın ya- xın silahdapı. General (1818), mar- tal (1824), Ekvadora (1822) və Peru- ya (1824) azadlıq yuruiqunə baqicılıq etmil, ispan itptalcıları uzərində muhum qələbələr qazanmındı. Bolivi- ya resp.-sının yaradılmasında (1825 6 avqust) muӱhum rol oynamıpt, ilin aprelindən onun mӱvəqqəti pre- zid olmuidur. 1828 ilin mayında | Beyuk Kolumbiyaya muhacirət etmipi,

1829 ilin fevralında buraya hucum edən Peru mudaxiləcilərini məlu- biyyətə uqratmınidı. 1830 ildə Beyuk Kolumbiya Milli Bə an pre- zidenti secilmiptdi. ui-qəsdcilər

əldurmutidur.

Hələbə Bexiniyada pəhər, Vene- suelanın 1pm.-11.-ində pqtat, Ekvador- da isə pul vahidi S.-nin HləpəbHHə a Kadar :

CYKPE (Sucre)— bonuBu)aHbiH pəcMH paytaxtı (1825 ildən). Cukisaka de- partamentinin inz.m. Mərkəzi Kor- dilyer d-rının yamaclarında Pil- KOMA İO cayının dərəsində, 2700 4 İYK- səklikdədir. İqlimi tropikdir. Öp ta temp-r yanvarda 122S, iyulda 98S,. İllik yaqıntı 706 mm. Əh. 68,4 min (1980). D.y.st., avtomobil yolları qov- paqı, aeroport. Neft e”malı, sement, yeyinti, aqac e”malı sənayesi, İES: şə (1624 ildən) var. 1538 ildə La- lata adı ilə ispanlar salmındır. Sonralar Cukisaka, 1839 ildən S, (A. X. Sukrenin pərəfinə) adlandı- rılmındır. SUKRE (isp. zisqe)— Ekvadorun pul vahidi. 1884 ildə tədavulə ə mhipdır. 1S. 100 sentavoya, 39 S. ABİP- ın 1 dollarına bərabərdir (1982). SUKSESSİYA (lat. zisse550—yeri- ni tutmaq, əvəz etmək)—muhitin muəy- yən hissəsində bir fitosenozun di- gəri ilə ardıcıl əvəz olunması. İl- . gin S, və ikincili S, olur. Qumluq- ları . ə bitki basması ilkin

., istifadəsiz k.t. torpaqlarında bitki və heyvanların məskən salması ikincili S.-dır. SUGƏTURUCU QURRU, sugəotu- r uc u—hidroenergetika, su təchi- vatı, irriqasiya və s. məqsədlər ucun səthi və yeraltı mənbələrdən su gətc- rən hidrotexniki iri S.q.-lar adə- tən baiqa Hidrotexniki qurqularla irlikdə tikilir və butun qurqular kompleksi sugeturən qoviyaq adlanır. S.q. kanal, borӱ kəməri, tunel və s. suaparana lazımi miqdarda və keyfiy- ətdə su buraxmalıdır. SES, su təc- izatı sistemi və irriqasiya S.q.-la- rına bəlunur: SES S.q.-su alcaq bas- QILI və dərinlik, su təchizatı sis- teminin S.q.-su mənbələrinə gərə cay, su anbarı, gəl, dəniz və s. tipli, ir- riqasiya S.q.-ları isə bəndli və bənd- siz olur. Su təsərrufatı sistemin- də S.q, bap qurqu da adlanır. Yeral- tı suları Yer səthipə qaldırmaq ucun

1826 beh

paquli (qazıma quyusu, ppaxta quyusu) və an (xəndəkvarı, laqım) S.q.-lar, habelə kaptaj qurqularından isti- fadə edilir. UĞULU (Qeptpa)—sugulu əsilə- sindən coxillik bitki .cinsi. Xırda, suda ӱzən, yaxud suya batan yapıl bit- gidir. Yarpaqları dəyirmi, uzunsov- dur. Birevli cicəkləri yan cibcik adlanan cicək qrupunda yerləptir. 1—6 toxumlu meyvəsi acılmayandır. Yer kӱrəsində 10-dək, SSRİ-də, həm- cinin Azərb.SSR-də 3 nəvu yayılmıii- dır. Durqrun və sakit axan pirin su- larda inkipyaf edir. Suda uzən quip- lar, donuz və balıqlar ucun yaxtı Yemdir. SUL—orta əsrlərdə Dərbənd yaxın- lıqında kicik qala. Ərəb coqrafi- yapqunas-səyyahlarının (İbn Xordad- , İstəxri və b. əsərlərində B a 6 Sul kimi adı cəkilən S.-dan al- ban Dara, erməni və Suriya mən- bələrində Col, Cor, Sur kimi bəhs olunur. Bə”zi tədqiqatcıların fik- rincə turkdilli col (cul) tayfası- nın adı ilə əlaqədardır (bax həmci-

nin Cul). | SӰLA—USSR-də cay. Dneprin sol qolu. Uz. 363 km, həvzəsinin sah. 18,5

-min km?, Orta Ural yuksəkliyindən

baplanır. Dneprboyu ovalıqla axır. Kremencuq su anbarına təkulur. Əsa- sən, qar suları ilə qidalanır. Qıppi- da donur. A:yaqı axınında gəmici-

liyə yararlıdır. Romnı və Lubnı iləri . sahilindədir. CYABECM (Sulavesi), Cene6ec

nəH H 3 H—CynabecH, KannManTaH BƏ Mindanao a-rı arasında Sakit okea- nın dənizi. Sah. 453 min km?, Maks. dərinliyi 5914 m-dir. İlboyu səth su- larının əy 28”C, duzluluqu 34,6966 olur. Səth axınları Minda- nao axınının (suyu S.-yə qovur və nə- ticədə S.-də su) səviyyəsi Malayya ar- xipelaqının batiqa dənizlərinə nis- bətən yuksək olur) tə”siri adtında əmələ gəlir. S. vasitəsilə Sakit okea- nın səth və aralıq suları Hind okea- nına axır. Yarımgunluk qabarmalar (hund. 3 m-dən cox) olur. Muchum port- ları: Manado (Sulavesi a.) Bə Tapa- kan (Kalimantan a.). CYRABECM (Sulavesi), Cene6ec (Seyehez)— Malayya arxipelaqında mu- rəkkəb konfiqurasiyalı ada. İndo- neziya ərazisidir. Sah. təqr. 170 min km?, əh. 10,4 mln. (1980). Qranit, qneys, əhəngdapı və s, təipkil olunmusdur. əthi daqlıqdır (maks. hund. M, Rantekombola d.). Puskurən vulkan- lar (Klabat, Soputan) var. İqlimi subekvatorial, musson, (İim.-da ekva- torialdır. Caylar və coxlu gəllər var. Rutubətli tropik mepələr, sa- vannalar yayılmıtdır. Faunası en- demik, Hindistan-Malayya və Avstra- liya nevlərindən ibarətdir. Nigel və dəmir filizi yataqları var. Ədviyyat, hindqozu, qəhvə, kaucuğlu bitkilər Haa nir Balıq ovlanır. Əsas pəhərləri: Ucunqpandanq, Manado. SULAK —Daq.MSSR-də cay. Uz. 144 km, həvzəsinin sah. 15,2 min km", Bə- yuk Qafqaz d-rından baplanır. Avar Koysusu və Andi Koysusu caylarının birləiməsindən əmələ gəlir. Xəzər də- nizinə təkulur. Əsasən, tər suları ilə qidalanır. Aprel—sentyabrda gursulu olur. Suvarmada, Mahacqala, as- piysk, Buynaksk, Qızılyurd ip.-ləri- nip su təchizatında istifadə edilir,

Ustundə Ciryurd və Cirgey SES-ləri, s anbarları var. Miatli və İrqanay iləri tikilir (1983). SULLA (Biya) Lutsi Korneli (e.ə. (138—78)–-Qədim Roma sərkərdəsi və siyasi xadimi. E.ə. 9Z ildə pretor, e.ə. 88 ildə konsul secilmiidir. E.ə. 86 ildə U1 Mitridat uzərində qələbə calmıztidı. Vətəndaqi muharibəsində Qay Mariya qalib gəlmiit, e.ə. 82 ildə diktator olmupii, kutləvi terror (bax Proskripsiya) həyata gkecirmiy, butəv tayfaların (sankitlərin, etruskla- rın) qırqınını tərətmipdi. E.ə. 79 ildə S. səlahiyyətindən əl cəkmiiydi. SULTAN, soltan (ər. :y4.., turk- cə 5iYbap—hakim, həkmdar)—musəl- man əlkələrində ali hekmdarın ti- tulu. Turkiyədə 1922 ilədək, Məra- keəiidə 1957 ilədək saxlanılmınjdı. 13 əsr—16 əsrin əvvəlində və 1914— 22 illərdə isir həkmdarları S. adlanmınlar. Qərbi Afrikanın mu- səlman əlkələrindəki ali feodal- lar, Oman həekmdarı, Cənubi Ərə- bistanda bə”zi qəbilə batcıları S. titulu dapıyırlar. 16—19 əsrlərdə İran və Azərb.-da rutbəcə xandan apaqıda duran və kicik hakimliklə- rə bapcılıq edən feodallara da S. deyilirdi (məs. Ərəi S.,-ı, İlisu .-I və C.).

SULTAN BALIRI—bax Barabul- kalar.

SULTAN BURNU, Zıq burnu— Azərb.SSR-də, Xəzər dənizi sahilin- də, Abteron y-a-nın c.-unda, Bakı buxtasının ip.-indədir. Abperon yait- lı əhəngdatpı, gil və qumlardan təp- kil olunmuidur. Səthi qumlu cə- kuntulərlə ertuludur. Zıq ppt bu-

adadır. ULTAN VƏLƏD (Bi (ap Ueyek) Mə- həmməd Bəhaəddin (1226, Qaraman—

11.11.1312, vəzi ə q: pairi. C. Ruminin oeludur. ufi tərbiyəsi almıpq,

sonralar məvləvilik təriqə- tinin peyxi olmui, atasının tə”"limi- ni yaymınqdır. Farsca divanın, 3 məs- nəvidən (4 İbtidanaməz, *İntəhanaməə, € PyöaöHaMəs) ibarət “Vələdnaməq poe- masının (1291—1301) mӱəllifidir. Divanındakı 15 turkcə qəzəl, poema- nın 1-ci və 3-cu Hissələrindəki csəl- cuq ipe”rlərnə kimi məphur olan turkcə beyt və parcalar Kicik Asiyada turg dilində tarixi mə”lum olan ilk pe”rlərdən sayılır. *Maarifı adlı farsca mənsur risaləsi var.

Əd. Qarbuzova B. C., srednevekopon Turiii, L., 1963.

SULTAN ƏHMƏD CAMESİ— turk me”marlıqının gerkəmli abidələrin- dən biri. İstambulda sultan 1 Əhmə- din əmri ilə tikilmiipdir (1609— 16, me”mar Məhəmmədaqa). b minarəli S.Ə.c.-ndə eyni vaxtda 35 min adam namaz qıla bilir. Nəhəng ibadət ca- lonu iri gunbəzlə (diametri 24,3 m) ertulmutidur. Mərkəzi gunbəzi gunc- lərdən kicik gӱnbəzlər, yanlardan isə yarımguӱnbəzlər əhatə edir. İbadət salonunun interyeri coxlu pəncərə ilə ipıqlandırılmın, xəttatlıq numu- nələri ilə, gey və yapıl rəngli ka- iılardan qurapdırılmın naxıllar- la bəzədilmitdir. S.Ə.c.-ni cGey ca- mez də adlandırırlar. Məscidin oyma naxımpllı mərmər mehrabına Kə "6ənə- kn qara daiydan bir parca bərkidil- miipdir. Salonun icində, girip su- tunlarının yanında fəvvarələr du-

Poztı

Ii. m

İstambulda Sultan Əhməd camesi. 1609— 1616, Memar 43 əma ,

Məhəmmənara.

zəldilmipdir. Məscidin gunbəzli qa- lereyalarla əhatələnmip həyətində də fəvvarə var. S.Ə.c. bitkin və ahəng- dar kompozisiyası ilə diqqəti cəlb edir.

Əd.ə Miller KOƏ., İskusstvo Tur- ili, M.—L., 1965, Petrosan GƏ. A., Osupov A. R., Qorod na dvux kontinen- tax, M., 1977.

SULTAN YAQUB (7?—1490) — Aqqo- yunlu hekmda (1478—90|, Uzun Hə- sənin oqlu. S.Y. dəvrundə Atqoyunlu dəvlətinə hucum edən Misir sultan- lıqı məqlubiyyətə uqradıldı (1480): Aqqoyunluların asılılıqından cıx- maqa calıtnan Gurcustana hucumlar edildi. S.Y. Səfəvilərə qarpı PT1ir- vanpahlarla ittifaqda idi, Osmanlı imperiyası ilə sӱlh munasibətləri saxlamaqa calıqtırdı. S.Y. zamanın- da orduda odlu silahlardan istifa- də olunmaqa baplanmımndı. Bayandur bəy, Sofi Xəlil, Suleyman bəy Bican oelu kimi gərkəmli sərkərdələr ye- tiqppimitpdi. Devrunun ziyalı ipəxsiy- yətlərindən və poeziya həvəskarı olan S.Y.-un sarayında tipe"r məclisi fəa- liyyət gestərirdi: əzӱ də ipe"r yazır- dı. Bir cox elm və mədəniyyət xadim- lərini himayə edən S.Y. dəvrundə yeni mədrəsələr acılmı:i, abadlıq iiylə- ri geniplənmitidi. Qəbrizdəki zən- gin kitabxanası və xəstəxanası olan c Həpt behittə (c“Səkkiz cənnətə) sa- ray kompleksi (1483) gəezəl me mar- lıq abidəsi idi. S.Y.-un əlumundən sonra Aqqoyunlu dəvlətinin suqutu sur”ətləndi.

SULTAN MƏHƏMMƏD (1470-ci il- lərin sonu, Təbriz—1555, Təbriz)— Azərb. miniatӱr rəssamı. 16 əsr Təb- riz miniatur məktəbinin baptcısı. Bu məktəbin formalaiması və inki- ppafı bilavasitə S.M.-in yaradıcı- lıqı ilə baqlıdır. Təbrizdə PYah İsmayılın saray kitabxanasında ni1- ləmiii, onun oelu 1 Təhmasibə rəssam- lıq sənətini əyrətmiiyl, uzun mӱddət saray e"malatxanasının rəhbəri ol- mupdur. S.M. əlyazmaları ucun il- lustrasiyalar, real həyat hadisələ- rini əks etdirən miniaturlər, port- retlər yaratmıtmt, sujetli xalcalar və bədii parcalar ucun eskizlər cək- mipdir. S.M.-in əsərləri dar mə”- nada illustrasiya məhdudluquna qa- panıb qalmır. Rəssam poetik suje- ti genip təbiət mənzərəsi və real ha- disələr fonunda verməklə sujetin ideya məzmununu daha geniti əks etdi-

SULTANBUD TƏPƏLƏRİ

yatla baqlayan mus- təqil bədii əsər yaradır. S.M.-in ən axiı miniatur- ləri 1 Təhmasib hazırlanmıpinl irdəvsinincPQah- naməz kitabında (1537, hoyrroH KOn- leksiyası, Nyu- Topk, bir hissəsi Metropoliten-mu-

tibatına xepəllləpr- də kitab sənətinin nəfis numunələrin- dən olan. Nizami aXəmsəəsində (1539

ii mu- zeyi, London) və s. əlyazmalarında toplanmhındır. Bun- dan bapqa Leninqradda (M. Y. Sal- tıkov-Pedrin ad. kitabxana), İs-

tambulda (Topqapı sarayı muzeyi), Vapinqton, London, Paris, rakov və b. ipəhərlərin muzey və ki-

tabxanalarında S.M.-in sujetli miniatӱrləri, kitab illustrasiyala- rı və portret əsərləri saxlanı- lır. S.M.-in bədii əsərlərə cəkdiyi və PTərq miniatur sənətinin nadir nu- munələrindən olan c“Keyumərzin məc- lisiə, cZehhakın e”dam edilməsiə, caRustəmin Rəxti gəməndlə tutması, cSam Mirzənin kef-musiqi məclisi, c Meyxanadaə, “Ov səhnəsiə, cSultan Səncər və qarız, “Bəhram-Gur ovda, c Məhəmmədin me”racıə9, 4“PLirin ci- mərkən Xosrovun ona tamapta etməsiz və s. əsərləri bədii obrazların, təs- vir vasitələrinin pqux, dekorativ ifadəliliyi, emosional tə”sir quvvəsi ilə diqqəti cəlb edir. S.M.-in coxlu tələbəsi və davamcısı olmupdur (Mir Seyid Əli, Mir Zeynalabdin Təbrizi, oqlanları Mirzə Əli Təbrizi, Mə- Ləmmədi və b.). rb. miniatur sənə- tinin ingipaf zirvəsini təiykil edən S.M. yaradıcılıqı orta əsr mənbələ- rində, eləcə də muasir Avropa və so- vet sənətiqunaslıqında yuksək qiymət- ləndirilmiidir.

Yapıqldırma ptəkil, bax səh.192-193

Əd. Kerimonv K., Sultan Muxam- med i ero mkona, M., 1970, Nepina iskus- stva narodov SSSR, t. 3, M., 1974:

SULTAN dələri (?7—1503)— Aqqoyun- lu həkmdarı |1499—1503|, Sultan Yaqubun m ədək əldurul- dugdən (1497) sonra hakimiyyət utrun- da Məhəmməd Mirzə və 6. mahəanənəp- lə mӱbarizə aparmıtidı. 1500 ildə Əlvənd Mirzə ilə aralarında baqlan-

“mıiy saziiyə əsasən Aqqoyunlu dəvləti

iki hissəyə bəlundu. Qızıluzən cayı sərhəd olmaqla İraq-i Əcəm, İraq-i Ərəb, Fars və Kirman S.M.-ın ha- kimiyyətinə kecdi. 1503 ildə 1 PTah İsmayıl tərəfindən Həmədan yaxın- lıqında məqlub edilən S.M.-ın əra- zisi Səfəvilər dəvlətinə qatıldı. SULTAN SƏNCƏR MƏQBƏRƏSİ— 12 əsr Orta Asiya me"marlıqının gərgəmli abidəsi (me”mar Məhəməd ibn Atsız əs-Səraxsi). Tur.SSR-in Mərv ə Məehtəiqəm kunbəz- li binanın kubiəkilli ataqı His- səsi taqlı qalereya ilə tamamlanır. Qalereyada kərpic duzumundən yara-

rən, onu muasir hə- |

zeydədir), Hafizin t

Divanxgında (1530 |

illər), bədii tər-– |

69

dılmızp ornamentlər və gəc uzərində oyma naxıplar qalmıtdır. Qalere- yaya acılan 8 pəncərə binanın hun- dur zalını (36 m) ipıqlandırır. Zalın ustu nervurlu və ikiqat uzluk cəkilmill gunbəzlə ertulmutidur. S.S.m.-nin kapı uzluklu xarici gun bəzi qalmamındır.

SULTAN TOYUR (Porphyrio porp- huqqo)—durnakimilər dəstəsinin su fərələri fəsiləsinə aid qupy HƏBY. Bədəninin uz. 45 sm-dək olur. Bataq- lıqda yapadıqı ucun barmaqları cox uzundur. Alnı lələksiz, dimdiYİ və

ayaqları qırmızı, lələkləri bənəviiə-

yi rəngə calan geyumtul-yapıldır. ə ik. Afrika, Cənubi Asiya, Kiri liya, Yeni Zelandiya və Qərbi Po- lineziyada yayılmılpdır. SSRİ-də Daq.MSSR, Azərb.SSR və Tur.SSR-də yapayır. Azərb.SSR-də, əsasən, Qı-

zılaqac və Aqgəl deVlLəT qoruqların- da muhafizə edilir. Qamıpi ӱzərində tikdiyi yuvaya 5—7 yumurta qoyur. Bit- ki ilə qidalanır. xtalı qıpqa de- zumsuzdur. SSRİ-də ovlanması qada-

qandır. SULTAN YBE/C (?—1374)—Cəlairi hekmdarı Qaz Bax YPeyx Uveys. SULTANBUD TƏPƏLƏRİ— Azərb. SSR Jdanov r-nunda, 3 eli s-zun ərazisində arxeoloji abidə. İki tə- pədən ibarətdir. Yerustu material- lar əsasən erkən və inkipaf etmitt orta əsrlər dəvrunə and muxtəlif tipli saxsı qab qırıqlarından iba- rətdir. Tunc və ilk Dəmir devrunə andqab qırıqlarına da təsaduf olun- muppdur. S.t. vahid kompleksdən iba-

i n -ü Me. d- a o “r.a. dz bə k zi QA m. "da L əfi. ə “. : my

üş

70

rət coxtəbəqəli yatpayıni yeridir. SULTANƏLİ MƏİYHƏDİ Şı ӧdə), Məvlanə Sultan Əli Məthədi Nizaməddin (1433, Məthəd—1520, Məihəd) — orta əsr İran xəttatı. Yaxın və Orta PTərqdə xəttatlıq sənətinin gərkəmli numayən- dəsi. Bir muddət Səmərqənd hakimi Əbu Səidin sarayında calıqlmın), son- ra Herata gecərək orada beyuk xəttat- lıq məktəbi yaratmındır. Hələ car- lıqında € KarHönəp rHönəcHə, € XƏTTaT- lar sultanıq ləqəblərini qazanmıi), Ə. Nəvai, Ə. Cami, Behzad və 6. sənətkarlarla yaxın dost olmutidur. Nəvai (1493), Əmir Xosrov Dəhləvi (1496) və Nizami (1510) “Xəmsəələri- nin, Nəvainin ilk cDivanıı (1465/66, M. Y. Saltıkov-|Pedrin ad. kitabxa- na, Leninqrad) və daha uc FDivanəvı- nın (Biruni ad. Əzbəkistan PTərqiqu- naslıq İn-tu, Datkənd), Sə”dinin “Divanəı (Topqapı muzeyi, İstambul) və s. əsərlərin uzunu kecurmutdur. S.M.-nin zəngin bədii irsindən dev- rumuzədək 50 kitab və ppe”r parcala- ı gəlib catmhpildır. Onun xətti ilə yazılmıtp Sə”dinin € BycTaHə DƏ və Hatifinin c“Teymurnaməq (1515 əsərləri, Əmir PQahinin F“Divanıı (16 əsrin əvvəli) Azərb.SSR EA Respub- lika Əlyazmaları Fondundadır. S.M.-nin uzunu gecurduyu bir cox əsər London, Paris, Berlin, Qahirə, Teh- ran və 6. iəhərlərin muzey və kitab- xanalarında saxlanılır. Me”marlıq abidələrinin dekorativ tərtibatı sa- həsində (binaların kitabələri və s.) fəaliyyət gestərmitdir. sm. həm də pair olmuit, qəzəl, qitə və rubailər yazmıtidır. PTe”rlə yazdıqı c“Qəvaidi xututə (“Xətt qaydalarıq) adlı risa- ləsində xəttatlıqın tarixindən və nə- zəri məsələlərindən bəhs etmipidir. Əd. Kazi Axmed, Traktat o kal- liqrafax i xudojnikax, M.—L., 1947.

SULTANİYYƏ--İranın itm.-q.-ində qəs. Zəncan—Qəzvin yolundan 6 km c.- da, dəniz səviyyəsindən 1650—1770 s yuksəklikdədir. Əh. təqr. 4,5 min nə- fərdir (1970). S. orta əsrlərdə Azərb.- ın məthur pqəhərlərindən olmupidur. PPəhərin əsası ildə xani "ə Arqun xanın devrundə 11284—91) qoyulmutidur. S.-yə tikinti ipləri aparmaq məqsədilə Təbriz, Ma-

qa, Ərdəbil və s. iəhərlərdən bura- a ailəsilə birlikdə .. me”mar, bənna və 6. sənətkar kəcurulduӱq tez- liklə hasarının uz. 12 min addım olan yapqayıj məntəqəsi salındı. 130 ildə Elxani həkmdarı Sultan Əlcay- tu Xudabəndə |1304— 16 | oqlu Əbu Cən- din anadan olması munasibəti ilə məhəri abadlapdırıb əz pqərəfinə S. adlandırdı və paytaxtı Təbrizdən buraya kecurdu. S.-də təkcə vəzir Rə- pid əd-din Fəzlullah min evlik bə- yuk bir məhəllə saldırmındı. S. haqqında Həmdullah Qəzvini (14 əsr), Klavixo (15 əsr), Adam Oleari, Pyar- den, Tavernye (17 əsr) və b. mə”lumat vermitlər.

ə ticarət mərkəzinə cevri- lən S.-dən Baqdad, Dəməpq, Xorasan, Dərbənd, PTiraz, Cin, Hindistan BƏ s. yerlərə ticarət yolları kecirdi. Azərb. və İranda istehsal olunan ipək parcalar, xalcalar və s. S. ba- zarında satılırdı. Klavixonun mə”- lumatına gərə S.-yə Hindistandan coxlu ədviyyat, Gilan və PYamaxıdan

SULTANƏLİ MƏYYHƏDİ

ipək parca, Pirazdan tafta, Xora-

sandan pambıq və pambıq parca, mux- R

təlif rəngli qumai gətirilirdi. S. vasitəsi ilə Gilandan muta və Turkiyəyə ipək aparılırdı. S. Be- yuk Moskva knyazlıqı, Hindistan, Suriya, İraq, Turkiyə və s, dəvlət- lərlə ticarət edirdi. S.-də hər il yarmarka təpkil olunurdu. PTəhərin ətrafında qızıl, miş, civə və s. ya- taqları vardı.

Əbu Səidin dəvrundə |1316—35) paytaxt yenidən Təbrizə kecuruldu. Paytaxtın Təbrizə kecurulməsi S.- nin tənəzzulunə səbəb oldu. 1334 il- nə S.-də mərkəzi hakimiyyətə qarpiqı balp vermint qiyamı Əbu Səid zorla yatıra bildi. Elxanilərin suqutun- dan sonra Cəlairilər və Cobanilər arasında gedən mubarizədə S. əldən- ələ gecdi. 1385 ildə S.-ni Teymur i1- qal etdi. PPəhərin idarəsi bir mud- dət Teymuri Əmər Mirzə, sonralar isə Əbu Bəkr Mirzənin tabeliyində qaldı. Teymurun oqlu Miraniah S.- də xeyli tikili daqıtdırdı. 17 əsr- də S. artıq kəndə cevrilmiidi. Qa- carlar dəvrundə S.-ni yenidən bər- pa etmək cəhdləri nəticəsiz qaldı. 19 əsrin əvvəllərində Fətəli ilah S.-də yay sarayı tikdirmiidi. 19 əs- rin sonunda bali vermiti zəlzələ nə- ticəsində S. xeyli daqrıldı.

S.-də orta əsrlərə aid me”marlıq abidələrindən Əlcaytu Xudabəndə turbəsi, Cələbi orlu turbəsi (14 əsr), Molla Həsən turbəsi (16 əsr) və s. qalmıpqdır.

Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 1, B., 1961, Piriyev V. Z., Azərbaycan Hulakulər devlətinin tənəzzçlu dəvrundə (1316— 1360-cı illər), B., 1978, Ali-zade A. A., Sopialıno-əkonomiceskan i poli- ticeskan istorin Azerbaadjana XİT—XPTUM vv., B., 1955, Useİnov M., Breta- nipkiNn"L., Səlamzade A., İsto- ril arxitekturı Azerbaidjana, M., 1963) Muradov V. Q., Arxitektura i planiv rovka qoroda Sultanide po zarisovke XVI neca, Han.AH Asep6.CCP (cepna nn- teraturı, izıka i iskusstva), 1972, XI 21 Le Strange, The Lands of He Eastern Calupate, Mesopotamia, Persia and Cant- ral Asia, London, 1966, S:a 3" 1765, Da

- fəye lən də 6 Dgeə SULTANLI Əli Abdulla otlu (25. 12.19006, Naxcıvan—19.7.1960, Bakı) — Azərb. sovet ədəbiyyatiqunası, pe- daqoq. Filologiya e.d. (1946), prof. (1947). 1957 ildən Soz.İKİP uzvu. APİ-nin filologiya fakultəsinin dekanı (1934), ADU-nun xarici ədə-

4 biyyat kafedrasının mudiri (1941—

Bo, filologiya fakultəsinin dekanı (1950—52, 1957—59) olmutidur. Azərb.- da xarici ədəbiyyat uzrə ali məktəb kursunun yaradılmasında S.-nın mu- hum xidməti var. Azərb. dilində an- tik, orta əsrlər və Renessans dəvru ədəbiyyatına dair ilk muntəxabatla- rın və dərsliklərin muəllifidir. Azərb. və Qərbi Avropa ədəbi əlaqə- lərinə |*M. F. Axundov və Molyer (1939), “Kitabi-Dədə TAR BƏ rə- dim yunan eposlarıq (1946), “Nizami və Qərbi Avropa ədəbiyyatıq (1947) və s.)|, Azərb. dramaturgiyasının ta- rixi və nəzəriyyəsinə (c Azərbaycanda xanr xpambış, 1945: € Y. Hacıbəyovun dramaturgiyası, 1945 və s.) dair təd- qiqatları var. 3 cildlik cAzərbaycan ədəbiyyatı tarixi2ənin (1957—60) mu- əlliflərindən və 2-ci cildinin re- daktorlarındandır.

Əsərləri: Antik ədəbiyyatı ta- ixi, B., 1958: Azərbaycan dramaturgi- yasının inkipafı tarixindən, B., 1964, Məqalələr, B., 1971.

SULTANLI Q-sultanın

etdiyi monarxiya devləti. | UL Ni QƏNİZADƏ—bax

baticılıq

SULTANMƏCİD Qənizadə Sultanməcid. SULTANOV Abbas Aealarbəy otlu

(9.3.1895, indiki Azərb.SSR-in Qu- badlı ipq.—1937)— Azərb.-da Sovet hakimiyyəti uqrunda mubariz. 1917 ilin iyulundan Sov.İKİ uzvu. Qori gimnaziyasını bitirdikdən (1915) son- ra Kiyev un-tinin tibb fakultəsinə daxil olmun, tələbələrin inqilabi hərəkatına qopulmutndur. 1917 ildən Zəngəzurda inqilabi ip aparmındır. Azərb.-da Sovet hakimiyyətinin qələ- bəsindən sonra Zəngəzur inqilab ko- mitəsi sədrinin muavini, Azərb.SSR Xalq Daxili İplər Komissarlırın- da v"bə mudiri, Qubadlı qəza parti- ya komitəsində və AK(bӱP Qaradonlu r-n komitəsində məs"ul katib, Bapi siyasi-maarif idarəsinin sədri, 1932 —37 illərdə Azərb. Elmi-Tədqiqat Pambıqcılıq İn-tunun direktoru və s. vəzifələrdə ipləmitdir. SULTANOV Ara İsmayıl oqlu (1901, Bakı—12.6.1936, Guӱrc.SSR-in Axalt- sixe 1i1,)— Azərb.-da Sovet hakimiyyəti uqrunda mubariz. 1919 ildən Sov.İKP uzvu. S. 1917 ildə fəhlə hərəkatına qopulmutidur. Daxili əksinqilaba və xarici mudaxiləcilərə qariı vurup- malarda ittirak etmitidir. 1920—33 illərdə Hacıqabul və PTamxor qəza inqilab komitələrinin sədri, Azərb. diviziyasında (1pe”bə rəisi, Gəncə ma- al partiya komitəsinin katibi, Azərb.SSR xalq maarif komissarı, AK(6)P MK-nın ikinci gatibi və s. vəzifələrdə ipləmipdir. 1933—36 illərdə Gurc. K(b)P Axaltsixe r-n partiya komitəsinin katibi olmu1- ə AK(6)P MK, Gurc. K(b)P MK, İK(6)P Zaqafqaziya Əlkə Komitə- sinə, Azərb.SSR və ZSFSR MİK- lərinə uzv secilmitdir. SULTANOV Baxım İsmayıl oqlu (10.9.1894, indiki Erm.SSR Danza- ver k.—4.10.1977, Bakı )—sovet neft- ci geoloqu. Geologiya-mineralogiya e.d. (1962), prof. (1962). Azərb.SSR əməkdar elm xadimi (1964). SSRİ- nin fəxri neftcisi (1971). 1926 nl- də Don Politexnik İn-tunu bitir- mipdir. 1920—Z39 illərdə c Azərneftə birliyinin “Qaradaqneftə trestin- də iiləmipdir, muxtəlif illərdə orta texniki peiptə məktəblərində, 1949—52 illərdə S. M. Knrov ad. ADU-da dərs demipdir. Azərbaycan SSR EA İ. M. Qubkin ad. Geologi- ya İn-tunda bapl elmi iici (1944— 47), M. Əzizbəyov ad. Azərbaycan Sə- naye İn-tunda neft və qaz yataqları- nın geologiyası və kəpfiyyatı ga- fedrasının dosenti (1947 illən) və prof. (1962 ildən) olmutidur. Neft yataqlarının axtarıntı, kəifiyya- tı, yerlətməsi, Hidrogeologiyası və Hidrogimyası sahəsində tədqiqat- lar aparmımldır. Elmi kadrların hazırlanmasında xidməti var. Qır- mızı Əmək Bayraqı ordeni və medal- larla təltif olunmuztdur.

Əsəri: İzmenenil ximiceskoqo sos- tava nefti Apoyerona pod vozdevstviem qidroximiceskix i qidroqeoloqiceskiJ faktorov, Trudı Veesooznoqo Soveta Po proisxojdenik) nefti, M., 1960

SULTANOV Qədir Məmməd otlu ( 31.12.1918, Cənubi Azərb.-ın ə (p1,)—sovet paleon- . toloqu. |Geologiya- mineralogiya e.d., prof. (1956), Azərb. SSR EA m. uzv (1968). 1944 ildən Sov. İKP uzvu. Be- 44: yuk Vətən muharibə- 1 sinin iptirakcı- i sı. 1954 ildən S. M. Kirov ad. ADU- da paleontologiya, pə geologiya və SSRİ geologiyası mudiri, eyni za- iplər uzrə prorek- və 1965—71) ol- ildən paleobiogeokimya problem laboratoriyasının əhbə- ridir. Tədqiqatı, əsasən, zərb.- da Miosen və Abiyeron yailı cəekun- tulərin fauna və stratiqrafiyasının eyrənilməsinə, paleontologiyada mu- rəkkəb biosenoloji, paleoekoloji me- todun tətbiqinə və təkmillətndiril- məsinə, paleontoloji qalıqların ey- rənilməsində fiziki-kimyəvi metod- ların tətbiqinə, qədim dəvrlərin pa- leocoqrafiyasına həsr edilmiiydir. geoloji-paleontoloji tədqiqatla- rın yeni inkityaf istiqamətini mu- əyyənlətdirmit və SSRİ-də ilk dəfə U-da paleobiogeokimya problem la- boratoriyası acmıtpqdır. SSRİ-də rus dilində ilk paleontoloji luqətin mӱəllifidir. Azərb.SSR-də paleogeo- loqlar və paleobiogeokimyacılar mək- təbi yaratmıldır. Kabil Politexnik İn-tunda məsləhətci olmutdur (1971— 72). S.-un elmi kadrlar hazırlanma- sında xidməti var. Geoloqların 22 (Dehli, 1964) və 53-uy (Praqa, 1968) CUmumdunya konqreslərində mə”ruzə ilə cıxınn etmitdir. Umumdunya paleon- toloqlar ittifaqının vitse-preziden- ti olmutdur (1964—72).

Əsərləri: Stratiqrafil i fauna verxneqo miopena Vostocnoqo Azerbagdja- na, B., 1953: Apperonskin lrus Azerban- djana, B., 1964: Paleobioqeoximiceskie issledovanin molleskov verxneqo plio- pena Vostocnoqo Azerbağdjana i sopre- mennoqo Kaspil (sovm. S. A. İsaevım), B., 1971, Sultanov K. M., İsaev S. A., Paleobioqeoximil molleoskov Azer- bahdjana, B., 1982,

SULTANOV Eynəli bəy (1863, Naxcı- vhan—1935, Tbilisi)— Azərb. yazıcı- sı, publisist, ictimai xadim. Tiflis klassik gimnaziyasını bitirmiii (1883), qabaqcıl rus və Qərbi Avropa mədəniyyətini dərindən MƏHHMCƏMHHİ- dir. 19 əsrin 80-ci illərindən Nax- cıvanda maarif və mədəniyyət sahə- sində fəaliyyət gəstərmipdir. S.-un təpəbbusu və rəhbərliyi ilə Naxcı- BaH na FZiyalılar məclisiə, c“Musəl- man incəsənət və dram cəmiyyəti təpkil edilmiyll, dram tamapaları gəstərilmipdir. 20 əsrin əvvəlin- dən cZakavkazyer, -Novoye obozreniyeə, c“Kavkazə, *Sankt-Peterburqskiye vedo- mostiə və s. mətbuat orqanlarında c“Denmuti musəlmanın duipuncələrir, cİfiaedici məktublark batlıqları ilə dərc etdirdiyi yuksək vətəndaii- lıq cəsarəti ilə yazılmın məqalə- lərində, -Dəhtətli intiqamə, cXan, nə xanı, cSeyidlərə, cAcı masqaraq və s. hekayələrində, -“Tatarkaz (“ Azər- baycan qızır, 1884) pyesində xalq

kafedralarının manda elmi

toru (1956—60 muli, 1965

ılə “vür”

SULTANOV

dutpmənlərik adlandırdıqı hakim siniflərin ezbaptınalıqı, dini fa- natizm, cəhalət və movhumat, qadın huquqsuzluqu kəskin tənqid olunur.

Sovet dəvrӱndə Tbilisidə mədəni-maa- |

rif və mətbuat sahəsində calıpqmıil,

uU “Dan ulduzu jurnalında fəal əmək- İ :

daplıq etmitdir. Məmmədqulu- zadə S.-un yaradıcılıqrını yuksək qiymətləndirmi:i, onu ƏSYHYH ilk

muəllimi adlandırmındır. Naxcı- vanda adına məktəb var.

Əsəri: Secilmiiy hekayələri, B., 1966. in

Ədə Mirəhmədov Ə., Alim və jurnalist, “Elm və Həyatə, 1970, (01, Maksudov İ. Q., Jiznh i tnorcestvo Binə Sultanova (avtoref. kand. dis.), SULTANOV Əjdər Əliabbas oqlu (dekabr, 1909, Bakı— 10.1.1962, Bakı) Eu tilanın”nltma — Azərb. sovet akt- " | yoru. Azərb.SSR xalq artisti (1949). 1942 ildən Sov, = İKP uzvu. Bakı Te- /) atrTexnikumunubi- tirmitdir (1928). Səhnə fəaliyyəti- — nə 1926 ildə Bakı Turk İqici Tear: rında baqlamıit, sonralar Kirovabad Dram Teatrında — 1 (1933—37) və Azərb. Dram I aha (1939—62) cıxın et- midir. S. yuksək səhnə mədəniyyəti- nə, gur və gəzəl səsə, aydın diksiya- ya malik sənətkar olmupdur. Yarat- dıqı obrazlar həyatiliyi, mudrikli- yi və mə”"nəvi paklıqı ilə fərqlən- mipdir. Rolları: Lukonin (“Bizim iəhərli oqlanə, K. Simonov), Larin (4İlic Buxtasıə, C. Məcnunbəyov), Cingiz (4 Epiq və intiqamə, S. S. Axun- dov), Orsino, Kassio, Leont (4On İKİNCİ Gecət?, €OÖTennoə?, €Tbim naqı- lıq, V. Pekspir), Vanya dayı (“Vanya

Ə, Ə. Sul- tanov Or sino (“On ikinci gecə,

V. Peksiir) (Cə rolunda. Gӧr F içi

dayıc, A. Cexov), dərvip (4PTeyx Sən”- anə, H. Cavid) və 6. Qırmızı Əmək Bayraqı, aPTərəf nipanızq ordenləri və medallarla təltif edilmitdir.

SULTANOV Əzəl Cəfər oqlu 15 12.1905, Pəki)—sovet geoloqu. - logiya-mineralogiya e.d. (1944), prof. (1949), Azərb.SSR EA akad. (1959: m. ӱzv 1958). 1946 ildən Sov.İKP uz- vu. 1939—56 illərdə S. M. Kirov ad. ADU-da (1952—56 illərdə prorektor və cəkmə suxurlar petroqrafiyası ga- fedrasının mudiri) və M. Əzizbəyov ad. Azərb. Neft və Kimya İn-tunda dərs de imir. 1945—49 və 1958—70 illərdə Azərb.SSR EA Geologiya İN-

| prof,

" qiqatı,

AR YƏ əc bn .

71

tunun direktoru ol- mupdur. Cəkmə və vulkanogen - HƏKMƏ məniəli qeyri-fi- liz yataqlarının və tikinti mate- riallarının eyrə- nilməsi, neft və qaz Yataqlarının

axtarıtı və onla-

rın proqnozu sahə- sində tədqiqatlar aparmıtdır, Beyuk

" Qafqazın c. ətək- lərinin mis, gӱmuyi-sink və polime- tal yataqlarının, həmcinin Azərb. SSR-in Paleozoy, Mezozoy və Kayno- zoy cəkuntulərinin litologiyasını əyrənmitdir. Balakən-Zaqatala filiz yataqlarının acılmasında iptirak etmipdir. Onun rəhbərliyi və iptti- rakı ilə Azərb.SSR-in orta miqyaslı litoloji, faydalı qazıntılar, Dər- RYHHY devr cekuntulərinin geoloji- litoloji xəritələri, həmcinin Azərb. SSR-in qrunt və təzyiqli sularının hidrogeoloji xəritələri tərtib edil- mipdir. Azərb.SSR-in geologiyasına aid coxcildli əsərin muəlliflərin- dən və redaktorlarından biridir. Elmi kadrların hazırlanmasında xidməti var. Bolqarıstanda Balkan- Karpat geoloji assosiasiyasında və gillərin eyrənilməsi və tədqiqinə dair X Umumittifaq plenumunda mə"- uzə ilə cıxın etmiiydir. Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və medallarla təltif olunmupdur.

Əsərləri: Litoloqila produktiv= noİ tolpyi Azerbandjana, B., 1949: Li- toloqil produktivnov tolpi Anmepon- skoqo poluostrova, M., 1958: Litoloqil melovıx otlojeniV koqo-vostocnoN casti Bolıpoqo Kavkaza, M., 1960: Litoloqil akcaqilıskix otlojeniV Azerbavdjana,

SULTANOV Əlisəttar Əliabbas o- lu (11.11.1903, Bakı—2.3.1970, Ba- kı)—sovet anatomu. Tibb e.d. (1941), 1943). Səhiyyə ə”lacısı (143) Azərb.SSR əməkdar həkimi MT və əməkdar elm xadimi (1962). 194 ildən Sov.İKP uzvu. 1949—70 il- lərdə N. Nərimanov ad. Azərb. Dev- lət Tibb İn-tunun məhkəmə tibbi ka- fedrasının mudiri olmupdur. Təd- əsasən, 6011 vena sistemində kollateral qan devranı, yenidorul- mutiların aqpaqı ətraflarında əzələ qrupunun inkitpafı və beyinə qansız- ma nəticəsində terənən qəfil əlum və onun məhkəmə tibbində əhəmiyyəti və s, məsələlərə həsr edilmitdir. SULTANOV əhim Sultanməhəmməd oqlu (d. 20.6.1912, Cənubi Azərb., Ərdəbil Şeran Kəhpənan k.)— Azərb. sovet pərqiqunası. Prof, (1972), Azərb.SSR əməkdar elm xa- dimi (1982). ADU-nun kimya fakul- təsini bitirmitdir (1939). Fars di- lini mӱkəmməl bilən S. Beyuk Və- tən muharibəsi illərində Qızıl Or- du sıralarında hərbi ərinə və jurnalist tpləmipdir. Muharibədən sonra ipərqpqunaslıq sahəsində fəaliy- yət gestərmitidir. 1950—60 illərdə ADU-nun ptərqiqunaslıq fakultəsinin dekanı olmutdur. 1950 ildən un-tin Yaxıa PQərq dilləri kafedrasının mudiridir. Fars dili tarixi, mua- sir fars dili və onun tədris metodi- kası sahəsində tədqiqatların, ali və orta məktəblər ucun fars dili dərs"

72

liklərinin myyəllifidir. Elmi və pedaqoji kadrlar

xidməti ar. cKəlilə və Dimnə, “Qa- busnaməz, Sə”dinin cGulustanə, Ca- minin cBaharıstanə, Nəsirəddin Tu- sinin cƏxlaqi-Nasiriz əsərlərini Azərb. dilinə tərcumə etmindir. €İllə- rəf nityanıq ordeni və medallarla təltif olunmuidur.

Əsərləri: Sə”di yaradıcılıqın- da cGulustanə, B., 1961, Fars dili təd- risinin metodikası, B., 1973: Nizami əsərləri dili luqətinin tərtib prinsip- ləri, B., 2,

SULTANOV Fərəc Zeynal oqlu (1862, Cəbrayıl qəzasının Saracıq k.—1914, Tiflis)—Rusiyada marksist təmayullu inqilabi hərəkatın iptirakcıların- dan biri. Qori mӱəllimlər seminari- yasını bitirdikdən (1881) sonra Tif- lisdə Aleksandr muəllimlər in-tuna daxil olmutdur. Həkumət əleyhinə gizli dərnəkdə itptirakına və mark- sist ruhlu ədəbiyyatın təbliqinə gerə 1882 ildə həbs edilmitdi. Axtarın zamanı S.-da sosialist məzmunlu ki- tabca və car P Aleksandrı əldurən narodovolcuların mӱhakiməsi zamanı cəkilmipl fotopəkil tapılmıtdı. Həbsdən buraxıldıqdan sonra 1889 ilədək polis nəzarəti altında olmui- dur. 1887—88 illərdə Naxcıvanda muəllim keməkcisi, sonra əmrunun axırına , kimi Tiflisdə Zaqafqaziya Dəmir Yolu İdarəsində ipləmitdir.

Ədə Samedov V., Rasprostrane- nie marksizma-leninizma v Azerbaİdja- ne, m, 1, B., 1902, Mupaoen O. M., Kanan Hn osepo (Ouepku), B., 1979. SULTANOV Hacıbəy Fərəculla oqlu (d. 20.9.1921, Bakının PPatan k.) — sovet astronomu. | “: Azərb.SSR EA akad. (1972), Fizika-ri- yaziyyat e.d. (1968). Azərb.SSR əməkdar elm və texnika xadimi (1966). 1945 ildən Sov.İkKP uzvu. Azərb.SSR EA | vitse-prezidenti | (1976—81), Pamaxı Astrofizika Rəsəd- xanasının (PQAR) direktoru (1960— 81) olmutdur. 1981 ildən 1YAR-da mə” öə MYAHPHAHP. İƏMHH pəcəunxa- nanın yaradılmasına və orada 2 m-lik teleskopun qurulmasına batcılıq et- mipdir. Əsas ipləri gey mexanika- sına və Gunət sisteminin kosmoqoni- yasına aiddir. S. Mars və Yupiter arasında vaxtilə məvcud olan hipo- tetik planetin parcalanmasından as- teroidlərin yaranmasına aid alman astronomu H. Olbersin hipotezini dəqiq araptdıraraq, gəstərmiiydir ki, bu fərziyyə kicik planetlərin pay- lanmalarındakı qanunauyqunluqları izah etmir. Protoplanet maddəsinin təkamӱlu nəticəsində yaranan ilkin nəhəng və sonlu sayda cisimlərin ar- dıcıl parcalanması nəticəsində ki- cik planetlərin yaranması Hipotezi-

ni inkəipaf etdirmiii, bu cisimlərin fəzada vəziyyətini və orbitinin for- masını tə“yin etmipdir. 1964 ildən Umumittifaq Astronomiya-Geodeziya Cəmiyyəti Azərb. belməsinin sədri və Beynəlxalq Astronomiya İttifaqı- nın zaudur.

SULTANOV Həmid Həsən oqlu (26. ə.1889, Qazax qəzasının Pınıx Ay-

azırlanmasında

= AK(b)P M

| olmupi . 1920 AK(6)P MK, RK(b)P Qafqaz Əlkə Ko- Ə

SULTANOV

rım k.—1938)— so- vet dəvlət və par- tiya xadimi, 1907 ilin anvarın- dan Sov.İKP Ya- vu. Neft Sənayesi Fəhlələrinin Həm- karlar İttifaqı- nın yaradıcıla- rındandır. 1900 ildə Tiflis gimna- ziyasına daxil ol- mulp, 1905 ildə tə- ləbələrin inqilabi imtirak etmidir.

cıxıplarında 1906 ildə Bakıya gəlmiti, Balaxanıda iiləmitidir. 1907—09 illərdə Ramana

mə"dənlərində calınan S. fəhlə tə”- tillərinin təipgkilatcılarından ol- mutdur. 1909 ildə Almaniyaya muhaci- rət etmit, Leypsiq Politexnik İn-tu- nu bitirmindir (1913). 1914—17 il- lərdə Bakıda bir sıra neft mə”dənin- də mӱdir muavini və mudir HUHƏMHDLİ, fəhlələr arasında inqilabi ip: apar- mhıipdır. Fevral burjua-demokratik inqilabından (1917) sonra bolptevik c Hummətə təpkilatının Mərkəzi Ko- mitəsinin, 1917 ilin dekabrından Ba- kı Soveti İcraiyyə Komitəsinin uzvu secilmitdir. Qırmızı qvardiya dəs- tələri mərkəzi Qərargahının məs”ul katibi, Bakı pt, və onun r-nlarının Hərbi İnqilab Komitəsinin uzvu idi. Bakı XKS-nin qəza muӱvəkkillərindən biri, Bakı qəzası Kəndli Deputat- ları Soveti İcraiyyə Komitəsinin sədr muavini olan S. Azərb.-da so- sialist , tədbirlərinin həyata keci- rilməsində sə”ylə calınmındır. Ba- kı kommunasının muvəqqəti usun. dan sonra RK(b)P Həptjttərxan qub. Ko-

= mitəsi yanında Musəlman Kommunist-

ləri Bəlməsinin sədri itləmiidir. 1919 ilin iyulunda RK(b)P MK S.-u

| gizli ipy aparmaq ucun Bakıya gən-

dərdi. 1919 ilin sonu—20 ilin əvvə- lində ə Qafqaz Əlkə Komitəsi,

K, Qafqaz Əlkə Komitəsi Hərbi İnqilab Qərargahının uzvu ki- mi S. fəal siyasi-tətikilati ii apar- mıtmpdır. Musavat həkumətinə tarpı silahlı usyanın təppkilatcılarından il aprelin 27-də

mitəsinin Bakı Burosu və Mərkəzi fəhlə konfransı adından mucsavat he- kumətinə və parlamentinə hakimiyyə- tin N. Nərimanov bada olmaqla bol- peviklərə verilməsini tələb edən ul- timatum təqdim etmiidir. Azərb.-da Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən son- ra Azərb. Muvəqqəti İnqilab Komitə- sinə uzv secilmiiyi, xalq daxili ii1- lər komissarı, İran Kommunist Par- tiyasının katibi, xalq sənaye və tn- carət komissarı, AXTİPQT-nın sədri, Nax.MSSR XKS-nin sədri, ƏSFSR MİK katibi, Azərb.SSR xalq kommu- nal təsərrufatı komissarı və s. və- zifələrdə ipləmtidir. Dəfələrlə AK(b)1 MK-nın və burosunun, XİK(b)P Zaqafqaziya Əlkə Komitə- sinin, Azərb.SSR, ZSFSR, SSRİ MİK-lərinin uzvu secilmitfvdir. Azərb.-ın sənaye və iqtisadiyyatına dair bir sıra əsərin mӱəllifi olan S. resp.-da x.t.-nın bərpası və ingi- mpafında muhum rol oynamıidır. Qırmızı Bayraq, Qırmızı Əmək Bay- raqı ordenləri ilə təltif edilmii- dir. Ad. gəmi-bərə, kucə (Bakı) və s. var.

Əsərləri: KratkiN ocerk razvi"

til nekotorıx otrasleh promınlennosti Azerbabdjana, B.,

lennostı i ee perspektinı v Azerbaidja- ne, B., 1928: Pipevala industril Zakav- kazıl, B., 1932, Azərbavlgan v borhbe za

gulhturnıe doroqi, B., 1934, O: Mən allza də N. B., Həmid

Sultanov, B.,

SULTANOVA Ayna Mahmud qızı (1895, indiki Dəvəci r-nunun Pirə- bədil k.—1938)— | = R. Sovet dəvlət BƏ ic- timai xadimi, ilk inqilabcı azərb. | qadınlardan biri. Q. M. Musabəyovun bacısı, H. H. Sul- tanovun həyat Yol- dapı. 1918 ilin iyunundan Sov. İKP = uzvu. 1912 ildə “ca, Bakıda c Mӱqəddəs /Q c Ninaə gimnaziyası- 1 ) Hbl ÖHTHDMHMI BƏ hə- min məktəbdə dərs demipdir. 1917— 1918 illərdən inqilabi hərəkata qo- pulmutdur. Bakı kommunasının su- -qutundan (1918) sonra Həptərxana get- mip, RK(buP Həptərxan qub. komitə- sinin mӱsəlman bəlməsi Rəyasət Hey”- ətinin uzvu və Zaqafqaziya musəlman- larının ipləri uzrə komissarlıqda maarif pe”bəsinin mudiri olmupqdur. 1919 ilin avqustunda partiya S.-nı Moskvaya, Y. Sverdlov ad. Kommunist un-tində oxumaqa gendərmiiy, eyni zamanda o, RSFSR Xalq Xarici İit:- lər Komissarlıqında Yaxın PTərq ite”- bəsinin katibi ipləmitdir. Azərb.- da Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən sonra AK(b)P MK aparatında qadın- lar ipe"bəsinin tə"limatcısı, fəhlə və kəndli qadınlar i16"bəsi mudiri- nin muavini, sonra mudiri vəzifələ-

rində calıqmı, 4“1Pərq qadınım (in -

diki cAzərbaycan qadını) jurnalı- nın ilk redaktoru olmupdur. 1930— 37 illərdə S. Azərb.SSR xalq maarif komissarının muavini, Zaqafqaziya Həmkarlar İttifaqları PQurası mə- dəniyyət bəlməsinin mudiri ZA Moskvada Qırmızı Professura İN- tunda oxumutt, UXİK(b) əlinə lkə Komitəsində qadınlar bəlməsi- nin mudiri və kutləvi təpviqat 1pe”- bəsi mudirinin muavini, Azərb.SSR xalq maarif komissarı, sonra xalq ədliyyə komissarı vəzifələrində ip ləmipdir. AK(b)P MK, UİK(b)P 3a- tanda Əlkə Komitəsi, AK(buP MNK Rəyasət Hey"ətinin uzvu. Azərb. MİK Rəyasət Hey"ətinin, Zaqafqaziya MİK-in uzvu secilmipdir. Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təltif olun- mutdur.

Ədəs Sultanova H., Ayna Sulta- nova, B., 1965: yenə onun, Avna Sul- tanova, B., 1972,

SULTANOVLAR—inqilabdan əvvəl Azərb.-da iri muӱlkədar nəsilləri. Beyuk torpaq sahibkarları Zaqatala dairəsində (İlisu sultanlarının nəslindən idilər), Yelizavetpol, Gey- cay, Nuxa qəzalarında yapayırdılar. Yelizavetpol qəzasında 10 min, Gey- cayda 15 min, Nuxada 7 min, Zaqatala dairəsində 15 min desyatindən ar- tıq torpaqları olmutidur. S.-ın tor- paqlarında dəfələrlə silahlı kəndli cıxınları bat vermitdi. Azərb. İn- qilab Komitəsinin 1920 il 5 may ta-

1923, Naxkran i eqo zəkonomika, B., 1927: Masloboİnaa promıt-

SULFATAZALAR

73

rixli dekretinə əsasən S.-ın mulk və torpaqları musadirə edilmiidir. cy ny (ulu Cakıı ron sa: lararası dəniz. Filippin, Palavan, Kalimantan və Sulu a-rı arasında- dır. Sah. 335 min km2, Maks dərin- liyi 5576 m. C. sahilləri ucun mər- can rifləri xarakterikdir. Səth su- larının temp-ru qıppda təqr. əzəl yayda 29*S-dir. Duzluluqu 33—34,59/,4- dir. Yarımsutkalıq qabarmalar (Hund. 2—3 m) olur. Balıq ovlanır. Əsas portları: İloilo (Panay a.), Zam- boanqa (Mindanao a.), Sandakan (Ka- limantan a.) və Puerto-Prinsesa (Pa- lavan a.).

SULU (Biyi)— Malayya arxipelaqında, Kalimantan və Mindanao a-rı ara- sında adalar qrupu. Filippin əra- zisidir. Qəqr. 400 adanı və rifi birlətdirən 2 adalar zəncirini və 13 adalar qrupunu əhatə edir. Ən bə- yӱkləri: Xolo, Tavitavi. Sah. 2,7 min km?, əh. 300 min (1975). İri adaları, əsasən, kristalik suxurlardan təpjil olunmutdur. Maks. hund. 790-m (Xolo a.-nda),. İqlimi rutubətli, ekvato- rialdır (illik yaqıntı 2000—3200 mm). Həmiəyattıl tropik mepələr var. Cəltik, qarqıdalı, Hindqozu be- cərilir. Balıq ovlanır, mirvari əldə edilir. Əsas pəhəri Xolodur. SULU BOӦOYA — bax Akvarel. SULUQ, sudurcuq— dərinin məh- dud edemi| tez tərəyib, tez də (bir ne- cə saat, yaxud gun) kecir. Muxtəlif əlcudə olur, qaqpınma və geynəmə ilə mutpayiət edilir. Xarici qıcıqlar- dan, orqanizmin bə”zi qida maddələ- rinə və dərmanlara qartı hissiyya- tının artmasından (allergiya) əmə- lə gəlir. Əvrə xəstəliyində də muӱ- pahidə olunur. SULUKİDZE Aleksandr (Cama) Qriqoryevic (13.11.1876, indiki Gurc. SSR-in Sulukidze p.— 2.6.1905, Ky- taisi)—petpəkar inqilabcı, ilk gur- cu marksist ədəbiyyatpiqunaslarından biri. Zadəgan ailəsindən idi. 1895 ildə c“Mesame-dasiz s.-d. təpqkilatı- na, 1896 ildə Kutaisi s.-d. qrupuna daxil olmutpdur. Tiflisdə və Bakı- da (1897) inqilabi ipp aparmındır. 1897—99 illərdə Moskva un-ti huquq fakultəsinin azad dinləyicisi ikən, tələbə marksisit dərnəyinə daxil ol- mupdur. 1900—01 illərdə Tiflis fəhlələrinin tə"tilinə, Batumda fəhlə dərnəyinə rəhbərlik etmipt, aBrdzolaq təzetinin əməkdaiı ol- muqpdur. 1902—03 illərdə S.-nin bi- lavasitə iptirakı ilə Kutaisi, Su- xumi, Ciatura və s. yerlərdə lenin- ci-iskracı təpkilatlar, komitələ yaradılmıppddı. 1903 ildə RSDF Qafqaz İttifaq Komitəsinin yara- dıcılarından, c“Proletariatis br- Ozolah təzetinin təpkilatcıların-

dan və redaktorlarından biri ol- muppdur. RSDFP-nin 2-ci qurulta- yından (4903) sonra bolpevik idi.

aleqal marksistlərvin, burjua millətcilərinin, menpeviklərin ba- xıtplarını tənqid edən bir sıra nə- zəri əsərin muəllifidir.

Ədə Əbanoidze L. E., A. Pu- lukidze, Tbilisi, 1965: Qruzinskie stra- nipı leninianı, Tbilisi, 1970. SULUKİDZE (1936 ildək X on i)— Ğurc.SSR-də ppəhər. Sulukidze r-nu- nun mərkəzi. İpəksarıma və cay f-k- ləri, polimer tara 3-du: K.t.-NIN Me- xaniklətdirilməsi və elektrikləidi-

rilməsi texnikumu, xalq teatrı, əlkə- ipunaslıq muzeyi var. A.Q. Sulukidze- nin iərəfinə adlandırılmınldır. SULUT Azərb.SSR İsmayıllı r-nunda kənd. S. sovetliyinin mərkə- zi. R-n mərkəzindən 45 km pt,-də, daq ətəyindədir. ƏH. 1012 (1985), uzumcu- luk və heyvandarlıqla məpquldur. Orta məktəb, klub, kitabxapa, tibb məntəqəsi var. | : SULUT ABİDƏLƏRİ — Azərb.SSR İsmayıllı r-nunun Sulut k.-ndə və onun ətrafında orta əsrlərə aid Ya- Ia İbiu yeri, ovdan (buzxana), cӱmə məscidi (S.a.-nin (1im.-q.-ində Qıjı- lıq adlı yerdə), qala, məqbərə və s.- dən ibarətdir. S.a.-nin HIM.-hiH Ha (Xirəki adlı sahədə) mudafiə səd- lərinin qalıqları, Aqsu cayının saq qolu olan Sulut cayının boqrazın- da Haram qalası və Qırxotaq qəsri, bir qədər aralıda isə Fitdar qalası kompleksi yerlətir. Arxeoloji qa- zıntılar zamanı S.a.-ndən zəngin maddi mədəniyyət nӱmunələri, o cum- lədən muxtəlif saya və ipirli saxsı qab qırıqları, 13—15 əsrlərə aid mis və kumuti sikkələr tapılmınqdır. Əd. Osmanov F. L., İsmayıllı rayonunun bə"zi orta əsr abidələri haqqın- da, Azərb.SSR EA Xəbərləri (tarix, fəl- səfə və huquq seriyası), 1972, Xı Z. SULUTƏPƏ NEFT YATARI — Abltpe- ron y.-a-nın iim.-q.-ində, Bakı :1.- ndən 12 km məsafədə yerləpir. Yataq mustəqil braxiantiklinal qırınıqla əlaqədar olub, Binəqədi—Caxnaqlar— Sulutəpə qırhipıqlıqı xətti cӱzərin- dədir. Yataqın qurulutunda Paleogen, Miosen və Pliosen cəkuntuləri ii1- tara edir. Yataq sənaye miqyasında 1932 ildən iplədilir. Neft Məhsul- dar qat cəkuӱntulərindədir. Neftin xyc.u. 0,830—0,920-dir. Yataqın pers- pektivi Məhsuldar qat, Miosen və Pa- leogen cəkuntuləri ilə əlaqədardır. Kİ ilk gunu qoyunun arız sudundən hazırlanan Yemək. Qo- yun doeduqdan sonra suluxu kəsilib gəturuӱlur və icindəki su bopaldı- lır. Sulux təmiz yuyulduqdan sonra qoyunun aqız sudu ona saqılır, aqzı bərk baqrlanıb qorda (xırda gezlər- lə qatıpıq olan kӱl) bipirilir. Bipi- Mum S. kətəməzin dadını verir. Əd. Rəcəbov Q. Ə., Azərbaycanda SÇD məhsulları hazırlanmasının xalq csulları, Azərbaycan etnoqrafik məcmuə- si, NT buraxılın, B., 7 SULFANİL TURİYUSU, p-amin- gal ə mə kristal maddəs 280—300”S-də parcala- nır, suda az (20*S-də 100 q suda 1 2) həll olur. S.t. daxili duzdur, onun amin qrupu sulfoturiqu qalıqı ilə neytrallapmıtn olduqundan mineral turiqularla duz əmələ gətirmir, la- kin sulfoqrupunu qələvilərlə ney- trallapdırmaq olar. S.t.-nun amidi (sulfanilamid və ya aq streptosid adlanır), eləcə də bə”zi tərəmələri, məs., albusid, sulfidin, sulfadime- zin, sulfazol və s. tibdə iplədilir. Laboratӧriyada S.t. nitritlərin tə"- yin edilməsi və bə”zi metalların (os- mium, rutenium və s.) aikara cıxa- rılmasında iplədilir. SULFANİLAMİD PREPARATLA- RI, sulfanilamidlər — sulfanil turpusundan alınan an- timikrob maddələr qrupu. S.p.-nın antibakternal tə”sirini 1934—35 il- lərdə alman alimi Q. Domaqk muəy-

yən etmitdir. Kimyəvi qurulutluna gərə paraaminobenzoy turpusuna (PA BT) yaxındır. Əsasən, bakteriosta- tik və qismən bakterisid tə”sirlidir. S.p. muxtəlif infeksion xəstəliklə- rin (qrip, angina, pnevmoniya, qı- zıl yel, meningit, dizenteriya, sep- sis, irinli proseslər və s.) mualicə- sində geniti tətbiq edilir. PQəkərli -diabetin mualicəsində ki S.p. antimikrob xassəli olmaqla rabər insan orqanizminə də tə”sir gəes- tərir. S.p. cox iplətdikdə allergik reaksiya, ӱrəkbulanma, qusma, nevrit, bӧyrəklərin funksiyadan dutiməsi və s. bat verə bilər. S.p. ancaq həkim məs- ləhəti ilə tə”yin edilir.

Ədə MapkovskiNn M. D., Le- karstvennıe sredstva, 7 izd., c. 2, . 1977, Farmakoloqil, pod red., Q. E. Bat- raka, Kien, 1981.

SULFAT ANHİDRİDİ, kukurd 6-oksid, 5O:—otaq temp-runda rəngsiz qazdır. Bərk S.a. alfa-, be- ta-, qamma və delta-modifikasiyala- rında olur. Onların ərimə temp- rları muvafiq olaraq 16,8, 32,5, 62,3 və 9592S-dir. Həmin modifikasiya- lar bir-birindən 8O0: kristalları- nın forması və polimerlətimə dərə cələri ilə fərqlənir. Rutubətli ha- Baza 5O, tustulənir (buxarlanaraq ha- vada N.5O, damcıları əmələ gəti- rir). Sənayedə kukurd qazını katali- tik oksidlətdirmə yolu ilə alınır. Sulfat turpqusu, oleum, susuz NMOz və s. ra iplədilir, SULFAT SELLULOZU —oduncarı natrium-hidroksidin natrium-sulfid- lə qarıpplıqının suda məhlulunda təz- yiq altında (sulfat usulu ilə) e”mal etməklə alınan selluloz, SULFAT TURİYUSU, N,5O,—quvvət- li ikiəsaslı turpu. Susuz S.t. adi (pə-- raitdə rəngsiz, iysiz, Yaqabənzər aqır mayedir, sıxlıqrı 1,9203 q/sm9-dir, 10,45*S-də donur, 296,292S-də qaynayır. Su ilə istənilən nisbətlərdə qarı- iyır. Qatı S.t. demək olar ki, butun metallarla reaksiyaya girib, muvafiq duz (sulfat) əmələ gətirir, idro- gen-yodidi, qismən də Hidrogen-bro- midi oksidlətdirib, sərbəst halogenə cevirir, qızdırıldıqda butun metal- ları (qızıl və platin mustəsna ol- maqla) oksidlətdirir. Durulatdı- — S.t. gərginlik sırasında idrogendən solda yerləqlən butun metallarla (qurqutpundan baqa) reak- siyaya girir. S. t. almaq n əsas xammal, təbii sulfidlərin (pirit, kolcedan) yandırılmasında əmələ gə- lən kukurd qazıdır (5O,). Bu qazı kontakt və ya qullə usulu ilə sul- fat anhidridinə 5O, cevirərək suda həll etməklə S.t. alırlar. S.t. kimya sənayesinin əsas məhsullarından bi- ridir. Ondan mineral gubrə (super- fosfat, ammonnum-sulfat), muxtəlif turpu, duz, dərman, yuyucu maddə, bo- ya, sun"i lif, partlayıcı maddə və s. istehsalında geni istifadə edilir. S.t. metallurgiyada (məs., uran fak. zini parcalamaq çcun), neft məhsul- larının təmizlənməsində və s. MƏQsəd- lə, həmcinin quruducu maddə kimi implədilir. Dӱnyada hər il 100 mln. tona yaxın S.t. istehsal olunur. SULFAT TURİYUSU SƏNAYESİ — bax Kimya sənayesi. | SULFATAZALAR, sulfohid- ralazalar—hidrolazalar sin- findən fermentlər: orqanizmdə sul-

74

SULFATLAR

fat turpusunun murəkkəb efirləri- HH hidroliz və kataliz edir. SULFATLAR—sulfat turiusunun N.5O, duzları və rin Duzları normal (məs., K,5O,

q |) və Ya turii (bi- ə yaxud huapocyadbarT, Məc., H O.) ola bilər. Onlar bərk kris- tal maddələrdir. Təbiətdə geni ya- yılmın normal duzları—təbin sul- fatlar 160-a yaxın mineral əmələ gə- tirir (gips, selestin, anqlezit və s.) və Yer qabıqının təqr. 0,1-ini təp- kil edir. Turi S.-dan turpularda həll olmayan bir sıra oksidləri məh- lul halına kecirmək ucun istifadə edilir. Efirləri də normal EO5O, OK və ya turi KO5BO,ON ola bilər (burada K uzvi radikaldır). Onlar rəngsiz mayelərdir, uzvi sintezdə al- killətDdirici maddə kimi ipllədilir. SULFİD TURİYUSU—bax Hidro- gen-sulfid. | | SULFİD FİLİZLƏRİ — metal- ların kukurdlə birləpmələrindən ibarət təbii mineral aqreqatlar. S, f.-nə həmcinin metalların selenli, tellurlu, arsenli birlənqmələri aid- dir. S.f.-ndə qeyri-metal mineral- lar (kalsit, kvars, bə”zən barit, mi- kalı minerallar və s.) da ola bilər. S.f.-nin coxunda Rt, Au, Ag, Cd, Zn, Ze, Te qatınıqları olur. 4. sadə, monometal, polimetal olur. Polimetal S.f. daha genit yayılmıtndır. S,f. Ni, Co, Cu, Zn, Pb, Mo, Bi, Sb hə Hg-yH.arıbiHMaCbi YHYH MYİİYM MƏHĞƏAHD. SULFİDLƏR—kukurdun metallar və bə”zi qeyri-metallarla əmələ gətirdi- yi kimyəvi birlətmələr. Metal S.-i sulfid turpusunun N.5 duzlarıdır. Normal (məs., Ma,5) və tӱr (məs., MCaN5) ola bilər. Sənayedə təbii S.-i Yanlırnaqla əlvan metal və 5O, alı- nır. Qələvi-torpaq metalların S.-i luminofor əə. S.-dən bir coxu (məs., S458, 2p5) yarımkecirici- dir. Molibden, titan və toriumun S.-n surtku materialıdır. Fəsfor S.-i flotasiya reagentləri və fos- for-uzvi insektisidlər istehsalında iplədilir. | SULFİT ANHİDRİDİ, kukurd qazı, 5O,—xarakterik kəskin iyli, əngsiz qaz, —10,5*S-də mayeləpir, ə”C-nə donur. Vulkan qazlarının tərkibində var. Sənayedə kukurd fi- lizlərini (məs., piriti) yandırmaq- la alırlar. Əsasən, sulfat turlpusu- nun istehsalında, eləcə də reduksiya- edici, aqardıcı, konservləpdirici, soyuducu maddə kimi və b. məqsədlə iplədilir. Zəhərlidir. İit binala- rının havasında İ,Ü mq/m?-dən ar- tıq S.a. olmasına icazə verilmir. SULFİT SELLULOZU — oduncaqı kalsium- (maqnezium, natrium- və ya ammonium) bisulfit məhlulu ilə təzyiq altında (sulfit usulu ilə) e"mal məklə alınan selluloz. SULFİT TURİYUSU, N,5O,—iki- əsaslı zəif turtu. Ancaq durulai- dırılmıt məhlulları məlumdur): gəskin iylidir. İki sıra duz əmələ gətirir: normal duz “zər tə və

turp duz (hidrosulfitlər). S.t. quv- vətli reduksiyaedicidir, Havada sax- ladıqda tədricən sulfat turpusuna cevrilir. Xlor və hipoxlorit kimi quvvətli oksidlətdiricilərin təsi- rinə davam gətirməyən materialların aqardılmasında iiplədilir.

SULFİTLƏR—sulfit turmuşunun N.5O.: duzları. İki cur olur: umumi

formulu M,50O, olan normal S. və əya dopuyr MHSO, onaH Typın (b. və ya hidroşilfitlər (burada

birvalentli metaldır). Toxuculuq sənayesində parcalara naxın basıl- masında və boyaqcılıqda (KHSO,, CaN50O)), oduncaq sellulozunun is- tehsalında (Sa(N5ZO:),Y, fotoqrafi- yada, uzvi sintezdə və s, iilədilir. SULFİTLƏİYDİRMƏ, yeyinti sənayesind ə--sulfit anhidridi (5 O,), sulfit turpusu (N.5O,), habelə natrium-hidrosulfit (MaN5 O,) vasi- təsilə meyvə və tərəvəzin konservlə- dirilməsi. Turtu muhitində kutləcə 0, 1—0,22956 qatılıqlı sulfitlər meyvə və tərəvəzi xarab edən kif gəbələyi- ni və mayanı məhv edir. Quru (kukurd qazı ilə) və ya yat (zəif məhlulda) ӱsullarla aparılır. Əsasən, qıip ay- larında e”mal olunacaq meyvə yarım- fabrikatlarını (pure, tpirə, butev və ya doqranmıpl meyvə və giləmeyvə) Yayda və payızda sulfitləitdirirlər: SSRİ-də utpaq və pəhriz qida məhsul- larını S.-yə icazə verilmir. S, di- gər konservlətdirmə usulları (don-

durma, pasterizasiya, sterilizasiya və s.). İLƏ əvəz olunur. SULFO..., 9.,, (lat. sulphur,

5ybiq—kukurd)—kimyəvi, tibbi, tex- niki və s, terminlərdə kukurdə aid- lik bildirən səzənu, məs., Sulfo- turqaular, şulfatlar.

SӰLFO QRUPU, sulfoksi qru- pu, sulfoksil, —5O,ON—sul-

O fon Nsz və hidroksil —ON “o |

qruplarından ibarət birvalentli qrup: alkilhidrosulfat turpuları SO,OH BƏ sulfoturiӱuların E5O,ON funksional qrupudur. SULFODUZLAR—oksigenli turpu- ların duzlarına oxiyayan, lakin tər- kibcə onlardan oksigen atomlarının yerini kukurd atomlarının tutması ilə fərqlənən birlətmələr. S. ter- mini əvəzinə: cox vaxt tioduzlar ter- mini dilir Un. vhӧop—kukurd). ,

SULFOKSİ sulfoogk-

sidlə r—tərkibində iki ӱzvi ra- dikalla birləpqmiit O qrupu olan

kukurd-ӱuzvi birlətmələr) rəngsiz əzlu maye və ya kristal maddələrd (b, məs., dimetilsulfoksid (CH,)5 : Spirtdə, efirdə (homoloji sıranın ə numayəndələri suda da) həll olur. uvvətli turpularla duzaoxlpar məh- sul əmələ gətirir, məs., R,SO.HCİ. Adətən, uzvi sulfidləri (tioefir- ləri) oksidləindirmə yolu ilə alı- nır. Dimetilsulfoksid həlledici kimi iiplədilir.

SULFOKSİL--sulfo qrupunun bali-

qa adı.

SULFOLAYNYDIRMA—–uzvi birləi- mələrdə karbon atomu ilə ik aaa atomunun sulfoqrupla (—50O:N) əvəz olunması, S. tӱzvi mad- dələrə sulfat turizusu, oleum və ya sulfat anhidridinin tə"sirilə apa- rılır. Əsasən aromatik birləmmələr sulfolatdırılır, məs.,

SuN4:-- N.5O,—*S.N,50N-- Nə

Alifatik birləimələrə sulfoqrupu dolayı yolla (məs., halogenli tərəmə- lərin halogenini əvəz etməklə) daxil edilir. S. və sulfoxlorlaqidırma muhum sənaye prosesləridir, hər iki

prosesdən sulfoturiqu, iondəyilən qatran və s. istehsalında geniiy is- tifadə olunur. . SULFON TURİYULARI —sulfo- turmjmuların bəaiqa adı. SULFONATLAR — sulfoturiula- rın duzları. Ən cox iilədilənləri qələvi metalların S.-ı, əsasən, nat- riumun alkilsulfonatlarıdır. On- lardan yuyucu maddələr istehsalında səthi aktiv maddə və surtku yaqları ucun aiqar kimi istifadə edilir.

SULFOTURİYULAR, sulfon turipuları, K5O,ON — moleku- lunda karbon atomuna birləimil

sulfo q upu (—5O,ON) olan uzvi bir- ləimə ( —-alifatik və ya aromatik sıranın Y3BH radikalıdır). Suda yaxiı həll olan, adətən, kristal qu- rulutlu, hiqroskopik maddədir. Tur- iuluqu mineral turiularınkına ya- xındır. Karbohidrogenləri sulr - laidırmaqla, sulfoxloridləri (E5O, Cl) hidroliz etməklə və s. usullar- la alınır. S. yuyucu maddələr, boya, ionit, dərman (MƏC,, Gə səra preparatları) və s. istehsalında i11- lədilən muhum yarımməhsullardır. SULFURİLHALOGENİD — kukur- dun oksohalogenidləri: umumi tər. mulları 5O,X,-dir (burada X—S1,

Vq, Y və ya E—dir). so, atomlar

qrupu sulfuril adlanır (lat. ıİrhiq—kukurd4-yun. huӱye—materi- ya sezundən). Sulfurilfluorid 5O, R,-rəngsiz qazdır,—552S-də mayelə- pir,—136*S-də bərkiyir, suda az həll olur, kimyəvi aktivliyi beyuӱg deyil- dir. Sulfurilxlorid 50O,S1,—gəs- kin iyli rəngsiz mayedir —54,79S-də donur, 69,22S-də qaynayır, havada hun- ə. nəticəsində tustulənir. Səna- edə katalizator (aktiv kemuӱr, KaM- fora) iitirakı ilə xlor və kugurd qazından alınır. Uzvi birləinmələ- rin sintezində xlorlapdırıcı mad- də kimi iiilədilir. ... C. nə MƏ""YMAYD, məs., sulfurilxlorflu- roid, ə ə pexç SULFHİDRİL QRUPU,tiol qru- p u—uzvi birləmmələrin 8 N—qrupu. Reaksiyayagirmə qabiliyyəti yuksək və cox muxtəlifdir: asanlıqla oksid- ləpərək disulfid, sulfen, sulfin turpuları, yaxud sulfoturiqular əmə- lə gətirir, alkillipdirmə, asilləpk diriz, tiol-disulfid mubadiləsi reak- siyalarına daxil olub merkaptid (aqır metal ionları ilə reaksiyaya girdik- də), merkaptal və ya merkaptol (alde- hid və ketonlarla reaksiyaya girdik- də) terədir. S.q.-nun biokimyəvi pro- seslərdə muhum rolu var. Məs.,|qluta- tionun S.q. orqanizmdə yabancı ӱzvi birlətmələrin zərərsizlətdirilmə- sini, peroksidlərin reduksiyasını, qlutationun koferment funksiyaları- nın Yerinə yetirilməsini tə”min edir. SUMAQ (Ehcz)—sumaqkimilər fəsi- ləsindən bitki cinsi. Yarpaqı təeku- lən və ya həmiiqəyatıl kol, yaxud gi- cik aqacdır. Hund. 0,5—12, bə”zən 20 m-dək olur. Tək və ya ikicinsiyyətli cicəkləri supurgə cicək qrupunda yer- lətir. Meyvəsi xırda cəyirdəkdir. PTimali Amerika, Ən və Pərqi Asiya, Afrika: və ə ə 60-dək (bapqa mə”lumata gərə nəvu, SSRİ-də, həmcinin Azərb.SSR-də 1 nevu—a iz ı C.-nı (Rh. coriaria) sap. Yarpaqında 4224-ə qədər apı maddəsi olur. Bə”zi

SUMBATZADƏ

75

nevlərindən Yuksəkkeyfiyyətli lak, mum və apqı maddəli preparatlar alı- nır. Bir qismi zəhərlidir. Dekora- tiv bitkidir. Xalq təbabətində S.-ın Yarpaqlarından və meyvəsindən cay ki- mi dəmləmə və spirtli damcı for- masında mə"də-baqırsaq, ishal, pəkər və s. xəstəliklərin mualicəsində is- tifadə olunur. Azərb. kulinariyasın- da muxtəlif yeməklərdə və itirniyyat məmulatı hazırlanmasında da iplə- dilir. S. bitkisinin yarpaqlarından z-D usulu ilə tanin turipusu isteh- sal olunur. SUMAQKİMİLƏR, lər (Apasaqfaseae)—ikiləpəli bit- ki fəsiləsi. Arac, kol, bə"zən liana- lar, az halda kolcuqdur. Bə”zi cinsi- nin oduncaqında qatranlı maddə var. Yarpaqları nevbəli duzulur. Xır- da, ikicinsiyyətli cicəkləri supur- gəvarı cicək qrupunda yerləpir. Mey- vəsi cəyirdəkvarı, yaxud fındıqva- rıdır. Hər iki yarımkurənin tro- piklərində 500 nevu (80-dək cinsi), SSRİ-də 6, o cӱmlədən Azərb.SSR-də 4 nevu var. S.-ə meyvəsi və toxumu ye- yilən (pustə, manqo və s.), lakverən (sumaq nəvləri və s.), aqpiı maddəsi olan (sumaq və kvebraxo nevləri), həm: cinin qatran, kitrə, bitki mumu, ye Yinti və texniki yar-boyaq maddələri, dərman, qiymətli oduncaq və s. fay- dalı məhsullar alınan bitkilər aid- dir. Bə"zi nevlərin tərkibində zə- hərli və ya yandırıcı maddə var. Bir cox nəevləri dekorativ bitki kimi becərilir. SUMAK (Bipas) İma (əsl adı və familiyası İmperatris Cavarri ,Chavarri) (d. 10.9.1928, İcogan)— hindi-ispan mənpəli Peru murən- nisi. Nadir diapazonlu səsə malik- dir (bəm ini zil sopranoya- dək). 1943—54 illərdə Limada Hin- di mahnı ansamblının solisti ol- mutpdur. 1954 ildən ABPT-da yapayır. S.-ın repertuarına inklərin, hin- di gecua qəbiləsinin mahnıları, elə- cə də zənci və Boliviya mahnıları, klassik romans və ariyalar daxil- dir. SSRİ-nin bir cox iqəhərində, o cumlədən Bakıda konsertlər ver- mipdir (1960). SUMAROKOV Aleksandr Petrovic (25.11.1717, Peterburq—12,10.1777, Moskvay—rus yazıcısı, rus ədəbiy- yatında klassisizmin gərkəmli HYMA- yəndəsi. Qədim dvoryan nəslindəndir. Peterburqda ilk pepəkar rus teatrı- nın ilk direktoru olmutdur (1756— 61). 1759 ildən c“Qrudolyubipzaya pce- laq adlı ilk rus ədəbi jurnalını Həmp etdirmitdir. cXorevə (1747), ca Hamletə (1748), “Sinav və Truvorə (1750) və s. faciələrin, komediyala- rın, lirik nərmə, təmsil, egloqa, epiqram vəs. pe"rlərin mӱəllifidir. Əsərlərində mӱlkədar əzbatınalı- qını, burokratizmi və rupivətxor- luqu İfiya etmiiidir.

Əsəri: İzbr., proizv., L., 1957,

Əd.: Rus ədəbiyyatı (XU11 əsr), B., 1958: Serman . 4F., RusskiN klassi- pizm, L., 1973: Berkov II. H., Hcro- rin russkovV komedin XU 1 veka, L., 1077, Stennik K). V., Sumarokonv, v kn.: İs- ea aa literaturı, v 4-g t., t. 1,

CYMATPA (Sumatra )— Mazağ)la ap- xipelaqının q. Hissəsində, Beyuk Zond a-rı qrupunda ada. İndonezi- yanın ərazisidir. Sah. təqr. 435 man

HYCTƏKHMH-

— daldı... fə.

km?. ƏH. 28 mln. (1980). Relyefi q.- də darlıq, (P1.-də alluvial duӱzənlik- dir. Coxlu vulkan, o cӱmlədən pus- kӱrən vulkanlar (Kerinci—3805 m və s.), həmcinin palcıq vulkanları, karstlı yaylalar var. Təqr. 150 min km? sahə bataqlıqdır. Sahilboyu zo- na və cayların deltaları qabirmali. rın tə"sirinə mə"ruz qalır. İqlimi ekvatorial, daimi rutubətlidir. Əsas cayları: Musi, ari, İnderagiri, Tunar Ən iri geəlu Tobadır. Əra- zinin 2/3-si meptələrdir. Milli park- lar var. Neft, təbii qaz, kemur və s, cıxarılır. Tropik əkincilik (cəl- tik, kaucuklu bitkilər, cay, qəhvə, tutun və s.) inkipaf etmindir. Ba- lıq ovlanır. Dekorativ tətbiqi sənə- tin ən”ənəvi nevlərindən hermə, toxu- culuq və zərkərlik Alar r Əsas pəhərləri: Palembanq, Padanq, Medan. SUMAX— xovsuz xanua HəBY. Kəepy- HYüruə hepyiy, yaxud sunbulu xatır- ladan cqayıqı adlı texniki usulla toxunur. İlk istehsal mərkəzi PTir- van (PQamaxı) zonası olan S. sonra- lar Azərb.-ın digər yerlərində, elə- cə də İran və Daqrıstanda yayılmın- dır. S.-ların arasahə kompozisiyası. ə fi R "R Tü C

Sumax. 19 əsr. Quba. Azərbaycan Tarixi

Muzeyi. Bakı. bayuk elculu medalyonlar (coxbucaqlı, dӱzbucaqlı, rombitəkilli), stilizə edilmitp nəbati motivlər, bə”zən də heyvan və qui təsvirləri ilə bəzədi- lir. Enli arahaiyiyə quripaqı S-napıbt elementlərlə formalaian cdolanqacə (meandr) adlı kənar Haiiyə ilə əha- tələnir. 18—20 əsrlərdə Azərb.-da (Quba, Qusar və s.) toxunmuny ən Yax- ipı S. nçmunələri SSRİ-nin (o cum- lədən Azərb.-ın), eləcə də xarici əl- gələrin bir cox muzeylərində (Lon- londakı Viktoriya və Albert muzeyi, Vapinqtondakı Tekstil-muzey, Nyu- Yorkdakı Metropoliten-muzey və s.) saxlanılır.

Əd. Kərimov L., Azərbaycan xəl- cəsi, c. 1, B.—L.. 1961, A bdullaqva N., Kovronoe iskusstvo Azerbandjana, B., 1971, Alieva K., Bezvorsovıe kov- rı, B., 1983,

SӰ MBA (Bitpbay— İndopeziyada ada. Kicik Zond a-rı qrupundadır. Sah, 11.2 min km?, əh. 290 min (1971). Vul- kanik və kristallik suxurlardan, mergel və əhəngdatıdan təipkil olun- mulpdur. Subekvatorval musson iqlimə

malikdir. İllik yaqıntı 1500— 2500 mm. Həmitəyatıl mepqələr, savan- nalarla ərtӱludur. Qəhvə, tutun, so- ya, yerfındıqı becərilir. Kopra is- tehsal olunur. Əsas pəhəri Vaynqa-

Tı , : SUMBAVA (ZipHaca)— Kicik Zond a-rı qrupunda ada. İndoneziyanın ərazisidir. Sah. “ 13,3 min km?, ƏH. 540 min (1971). Coxlu buxtaları, sahilində mərcan rifləri var. Rel- yefi daqlıq, hund. 2821 m (fəaliyyət- də olan Tambora vulkanı). Subekva- torial musson iqlimə malikdir. Orta illik yaqıntı 1200 mm. Kolluqlar, savannalar, tik mepələri ustunluk təpkil edir. . Duyu, soya, qarqıdalı və s. becərilir. Qutun, qəhvə planta- siyaları var. Heyvandarlıq inkitlaf un cac urəhəpn Paöanbpıp. . SUMBAT QANUNLARI —erməni hu- quqiqunası Sumbat Sparapetin (1208— 76) 1265 ildə rə edilmin qanun- lar kӱlliyyatı. S.q.-nın mənbəyi Mxi- tar Qoiaun qanunnaməsi olmupldur. S.q.-nda cinayətə gerə aqır ipgəncələr (odda yandırma, dap-qalaq etmə və s.) nəzərdə tutulmupdu. SUMBATA—qara və ya tund-yapıl rəngli, xırdadənəli mə dən suxuru|) korund, maqnetit, sulfidlər və kəv- rək mikalardan ibarətdir. S. par- daqlama və cilalamada təbii abraziv material kimi ipllədilir. SUMBATA DAİYI —narın, xırda dənəli qara, qara-boz və tund-yaptıl rəngli suxur. Tərkibi, əsasən, korund, maqnetit, xlorit, pirit və s. mineral- lardan ibarət olur. Tərkibində 6094 - dək korund olan S.d. təbii abraziv materialıdır. Sərtliyi 7—8. Əsa- sən, mərmərdə (linza, iptok, damar pəklində), nadir hallarda qabbro, norit, qranitdə və onların yerlət- dirici suxurlarla kontaktında rast

gəlir. SUMBATZADƏ Əlisəhbət Sumbat oqlu (d. 21.1.1907, Bakı yaxınlıqın- dakı Əmircan k.) —sovet tarixcisi, tərqpiqunas. Tarix e.d. (1948), prof. | (1954), Azərb.SSR | EA akad. (1958: | m. ӱzv 1955). Azərb. SSR əməkdar elm || xadimi (1958). 1956 ildən Sov.İKP qzvu. S. Fətəliza- ənin oqlu. Bakı mӱəllimlər semi- nariyasını (1926) və 1Pərq fakultəsini bitirmitdir (1929), 1926— illərdə ibtidai və 1929—57 illərdə isə ali məktəblərdə, Azərb.SSR EA Tarix və Fəlsəfə İn- tunda ipləmitpdir. Azərb.SSR EA- nın vitse-prezidenti (1957—59), İqti- sadiyyat İn-tunda (ie"bə mudiri (1959 —63), Yaxın və Orta PQərq Xalqları İn-tunun (1963—69), Tarix İn-tunun direktoru (1970—72), Azərb.SSR EA İctimai elmlər belməsinin akad.- katibi (1970—81) olmutidur: 1982 il- dən İctimai elmlər uzrə Elmi Məqlu- mat Mərkəzində :ple" mudiridir. Əsasən Azərb.-ın sosial-iqtisadi ta- rixinin (19—20 əsrin əvvəlləri) təd- qiqatcısı olan S. uc cildlik cAzər- baycan tarixiənin (1958—75), 4“ Azər- baycanın Rusiya ilə birlətqdirilməsi və onun mutərəqqi iqtisadi və mədəni nəticələriz (B., 1955, rusca), “SSRİ

16

SUMQAYIT

tarixiznin 4-cu cildi (M., 1967): cZaqafqaziyada Sovet hakimiyyətinin qələbəsiə (Tbilisi, 1971), “Beyuk Okt- yabrın tarixi təcrubəsiz ə 1975), €T eipn-KarmTanHCT HHKHma yolu və muçasirlikə (Ulan-Bator, 1977), *Beyuk Oktyabr və Sovet Azərbaycanının iq- tisadiyyatının və mədəniyyətinin ci- cəklənməsiər (B., 1977), “Muasir dəvr- də Sovet Azərbaycanının iqtisadiy- yatının inkitpafı (B., 1980), “Sovet tarix elmi 1975—1979-cu illərdə (M., 1980) və s. kollektiv əsərlərin Mizaliflərindən və redaktorların- dandır. Elmi kadrlar hazırlanma- sında bəyuk xidməti var. SSRİ əra- zisində kapitalizmin yaranması uzrə problem komissiyalarının, elm və texnika sahəsində Lenin mukafatları komitəsi tarix bəlməsinin uzvu ol- mupdur. İttifaq, beynəlxalq simpo- zium, konfrans və konqreslərdə (Dati- kənd—1957, Moskva—1960, Tehran— 1966: Dupənbə—1968: Moskva—Lenin- qrad—1970, Apqabad—1972, Berlin— 1973, Ulan-Bator—1974, San-Fran- sisko—1975, Edinburq—1978: Buxarest —1980 və s.) məruzələrlə cıxını etmitdir. AKP-nin 22-ci qurultayın- da MK uzvluyunə namizəd secilmiit- dir. Azərb.SSR Ali Sovetinin (5-ci caqırın) deputatı və Rəyasət Hey”- ətinin br 59—63) olmuyid 12 cildlik -“SSRİ tarixiənin 1 re- daksiya hey”ətinin, ASE elmi redak- SsiİYa purasının uӱzvudur. Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və medallarla təltif edilmiiidir.

Əsərləri: Selhskoev xoznistvo Azerbaidjana v XT1X v., B., 1958: Kubin- skoe nvosstanie 1837 q., B., 1961, Promıpt- lennosth Azerbaidjana v XTX v., B., 1964: Sopial ıno-zkonomiceskie predposılki po- bedı Sovetskon vlasti v Azerbaidjane, M., 1972, Ob izucenin istorii razvitoqo sopializma na materialax Azerbaidjan- skoV SSR, Fcİstoril SSSRə, 1977, X 2. . Əd.: Ə. S. Sumbatzadə, Biblioqrafi- ya, B., 1979,

SUMQAYIƏQT— Azərb.SSR-in m.-HHMNƏ cay. Pamaxı, Abteron r-nları və Sumqayıt ipiəhər sovetliyi ərazisin- dən axır. Uz. 198 km, həvzəsinin sah. 1751 km?. Bap Qafqaz silsiləsinin c. Yamacından (2000 m hund.-dən) baqpla- nır. Yuxarı axınında Quzducay, Qoz- lucay, Cəngicay da adlanır. Xəzər də-

nizinə təkulur. Muhum qolları: Ci-

gil,Kənda.Əsasən,yaqıpq suları ilə qi- dir. suvari istifadə olunur. SUMQAYIT--Azərb.SSR-də urəhə (1938—49 illərdə ppt). Bakıdan 35

Q

Sumqayıt pəhərindən gerunumi,

kəl

ul b R A

km 11M.-Q.-də, Xəzər dənizinin q. sa- hilində, Sumqayıt cayının mənsəbin- də, duzənlikdədir. Bakı— Rostov d.y.- nda st, Bakı—Mahacqala— Rostov av- tomobil yolu kənarındadır. Sah, 83 km2?. Nasoslu və İiopar iztq-ləri S, iəhər soveti tabeliyindədir. Əhali sayına gərə Bakı və Kirovabaddan son- ra resp.-da 3-cu pəhərdir. ƏH. 231,1 min (1983). İqlimi quru subtropikdir. Orta Temir /t tarda 3,12S, avqustda 24,9*S-dir. İllik yaqıntı 185 mm. S. ucun 1im. kuləyi—xəzri və c. kuləyi — gilavar xarakterikdir.

Əvvəllər kicik yaqpayıqi məntəqəsi olan S. 1938 ildə Bakı neft sənayesi- ni elektrik enerjisi ilə tə”min edə- cək İES tikintisilə :itq-yə cevril- midir. 1941 ilin fevralında İES- in (resp.-da ilk İEM) 1-ci bloku istifadəyə verilmitdir. Beyuk Vətən muharibəsinin baqilanması ilə əlaqə- dar S.-da tikinti itləri muvəqqəti dayandırıldı. 1944 ildə S,-da yeni- dən quruculuq itilərinə bailanıldı. 1946 ildən bunəvrəsi qoyulan boru- prokat z-dunun 1947—53 illərdə bir necə sexi, sonra isə sintetik kaucuk və aluminium z-dlarının yardımcı sexləri istifadəyə verildi. S. qəs. tədricən inkiaf edib məhəpə / cev- rildi. Azərb.SSR Ali Sovetinin 1949 il 21 noyabr tarixli qərarı ilə S. r-nu ləqv olundu və o, resp. tabeli- yində iqəhər e"lan edildi. .Tudviqsha- fen (AFR) və Piteiti (RSR) S.-la qardatilaimınnd ppəhərlərdir.

S. Azərb.SSR-in Bakıdan sonra ikinci sənaye iqəhəri, Sovet hakimiy- yəti illərində Yaradılmıti ən iri sənaye mərkəzidir. Resp. sənaye məh- sulunun təqr. 1094-ini verir (1982).

nayesində kimya və metallurgiya sahələri əsas yer tutur. Resp.-nın kimya, qara və əlvan metallurgiya sənayesi muəssisələrinin coxu bu- radadır (Sumqayıt kimya sənaye is- tehsal birliyi, Sumqayıt cӱzvi sin- tezə istehsal birliyi, Sumqayıt ai- qarlar zavodu, Sumqayıt superfos- fat zavodu, Sumqayıt sintetik kaucuk zavod .. Azərbaycan boru-pro- kat zavodu, Sumqayıt aluminium zavodu). Tikinti materialları is- tehsalı inkipaf etmitdir (iqutpə və. dəmir-beton mə”mulatı z-dları, tikinti materialları, polimer ti- kinti materialları və evtikmə KOM-

binatları). Bakı elektrik-məimət cihazları istehsalat birliyinin yar-pendir, cerək-

kompressor 3-DU.

m” 4 ç

bulka və yerli is-

rı, balıq z-du (Na- soslu), qənnadı və toxuculuq f-kləri, 2 İES, elektrik ptəbəkəsi və s. var. Tramvay (1959 il- dən) yollarının uz. 21,5 km, trolley- bus (1962 ildən) xətlərinin uz. 35,8 km-dir (1982). S.-ın iəhərsal- ma strukturuna ge- rə (ipəhər 1949 il- dən tikilir: me- marlar M. Husey- nov, M. Datiyev, O. İsayev, V. Xvat- = Kova və b.) sənaye r-nları yaizayıti

tehsal kombinatla-*"

zonasından ayrılmıtpdır. Yatpayıtp r-nlarında 5 mərtəbəli evlər us- tundur (dənizə norpy getdikcə 9—12 mərtəbəli əə artır). Mə- dəniyyət sarayı (1958, memar M. Əliyev), ticarət mərkəzi (1971, me”- marlar A. Salamova, Y. Tolstono- qov), 12 mərtəbəli Yaqtayıtq binası (1974, me”mar A. Salamova), Dostluq sarayı (1981, memar Ə. Novruzi), Kimyacılar sarayı (1984, me”mar T. Xanlarov) və s. ən yaxttı tikililə- rindəndir. S.-da V. İ, Leninə tunc, dai, 1956, heykəltəraplar T. Məmmə- dov, Ə. Eldarov) və N. Nərimanova tunc, qranit, 1964, Heykəltəraii M,

irqasımov), C. Cabbarlıya (qranit, 1964, heykəlteral E. Huseynova) abidə qoyulmutdur.

İPəhərdə AzNKİ-nin filialı, Ali Texniki məktəb, kimya-texnologiya və politexnik texnikumlar, tibb və mu- siqi məktəbləri, elmi-tədqiqat in-t- ları olan elmi ppəhərcik, S, tarixi muzeyi, H. Ərəblinski ad. dram teat- rı, kӱtləvi kitabxana, 19 klub mӱəssisəsi, 14 kinoqurqu, 10 min ta- matacı tutan stadion və s. var (1983). Azərb. və rus dillərində “Sosialist Sumqayıtız (FSosialisticeski Sum- qaitı) qəzetləri cıxır.

S.-da 1835 carpayılıq 7 birlətimiti xəstəxana, 5 dispanser (vərəm, onko- loji), dəri-zəhrəvi, psixo-nevroloji, həkim, bədən tərbiyəsi, sanitariya-epi- demioloji st., 691 həkim, 1446 orta tibb ipcisi var (1983).

Əd..Sadıx ov H., Dostluq k B., 1977, D ş laeva ə bəsə ri, industrialının qiqant Azerbabdjana, B., 1962, Axundov Q,, Sumqait, B. 1966. , SUMQAYIT ALUMİNİUM ZAVO- DU, Azərbaycan Kommu- nist Partiyasının 60 il- liyi ad. (SAZ)—Azərb.SSR əlvan metallurgiya sənayesinin ilk və ən be- Yuk mӱəssisəsi. Tikintisinə 1949 ildə (əsas təqyinatını muəyyən edən isteh- sal sexlərinin—elektroliz sexinin və civəduzləndirici yarımstansiyanın tikintisinə 1952 ildə) baiplanmıpq, 1955 il martın 8-də ilk əlvan metal kulcə—ilkin aluminium alınmınnt- dır. 1959—60 illərdə ikinci seriya- sının korpusları tikilmiil, 1964 il- də elektroliz sexinin alumini məftil istehsal edən ӧnu Xan 1968 ildə məiiyət soyuducuları ucun buxar- landırıcı istehsal edən sexi, 1974 ildə Alumldjun və latun metallardan qab-qacaq istehsal edən sexi, 1976 ildə təkrar aluminium kulcəsi istehsal edən sexi, 1977 ildə həmin sexin me- tal tullantılarından latun və mis gӱlcələri istehsal edən 1pe"bəsi iplə dumtmutidur. Kulcə formasında mux- təlif markalı ilkin aluminium, yas- tı guӱlcələr və məftillər, gӱlcə və silindrik formada genitil cepiddə aluminium ərintiləri, məipət soyu- ducuları ucun muxtəlif markada və əlcudə aluminium buxarlandırıcı- ları, məipqətdə miylədilən istehlak malları, təkrar əlvan metal tullan- tılarından istehsal olunan bir necə markada aluminium və latun kulcələ- ri və s. istehsal edir. 13 nəv məhsulu, yaxud butun məhsulun 75,594-i Dəvlət keyfiyyət nippanı ilə bu axılır (1983). 1970—83 illərdə istehsal həc- mi iki dəfədən cox artmıpdır. Məh- sulları xarici elkədərə də ixrac

CYMTAIbIT CV

PERFOSFAT ZAVODU | | 77

olunur. SAZ elm və texnikanın mua- sir səviyyəsində qurulmuttdur. Pers- pektivdə bir necə yeni məhsul nevu- nun istehsalı nəzərdə tutulmutpdur. SUMQAYIT AİYQARLAR ZAVODӰ- Azərb.SSR neft e”malı və neft kim- Yası sənayesi muəssisəsi. SSRİ-də amrap istehsalına gərə ən beyuk z-d- dur. BFK və İXP-101 markalı aiyqar- lar, sulfidalkilfenol və formalin istehsal edir. 1957 ildə Sov.İKP XXP qurultayı ad, Bakı neftayırma z-du tərkibində Sumqayıtda aiqar istehsal edən AZNİİ-7 qurqusunun təməli qoYulmuzt, 1960 ildə ilk məh- sul vermitdir. 1966 ildə həmin qur- qu əsasında mustəqil S.a.z. yaradıl- mhpip, BFK-1 atqarı istehsal edən eex ippə salınmısldır. 1968 ildə for- malin, 1970 ildə yeni yuksək effekt- li BFK ajqarı istehsalına batplan- mıpdır. 1975 ildə BFK-1 apqarı istehsalı əsasında daha təkmil İXP- 101 apqarı buraxılıtı təpkil olun- mupdur. İXP-101 alpqarı resp.-da bu- raxılan dizel surtku yaqlarına əlavə etmək uçcundur. Digər aqarlar əlkə- nin bir cox pqəhərlərinə gəndərilir.

Devlət keyfiyyət nipanı ilə buraxı-.

lan formalin resp.-nın ehtiyacını ədəməklə yanapı Erm.SSR, Gurc.SSR və Pimali Qafqaz ptəhərlərinə də yola salınır.

SUMQAYIT DRAM TEATRI, I. Ərəblinski ad. Sumqayıt Devlət Dram Teatrı—1969 ildə təpkil edilmitt, € Mycio 2Kop- dan və dərviiti Məstəli ppahə (M. F. Axundov) pyesinin tamapası ilə acı- lıvsı olmutdur. Teatrın repertua- rına klassik və muasir Azərb., rus, xarici əlkə dramaturqlarının pyes- ləri daxildir. ƏH yaxtı tamaiyala-

rı: FPoladəridənlərə (Q. Bokarev), ac Maskaradə (M. Lermontov), “€ Mycv- bəti-Fəxrəddinə (N. B, “ər “CəH nə ucun yapayırsan?ə (H. Seyidbəyli və İ. Qasımov), “Solqun cicəklərə, cVəfalı Səriyyəə (C. Cabbarlı), cMəktubə (P. Pancev), *İlahi gӧmedi- yaz (İ. PTtok), “Ayıl, bax bu dunya- yaə (*“Sabirı, H. Nəzərli), €BYTYH PTərq bilsinə (N, Həsənzadə: Sov. İKP 26-cı qurultayına həsr olunmuki teatr tamapalarına Umumittifaq baxıtın diplomu, 1981), “Afatə (H. Cavid) və s. Qeatrda bir muddət Azərb.SSR xalq artistləri R. Əfqanlı, B. PDə- kinskaya, Azərb.SSR əməkdar artist- ləri H. Sadıqzadə, E. Hatımzadə, Azərb.SSR əməkdar incəsənət xadimi M. Fərzəlibəyov ipləmitlər. Hazır- da (1984) teatrda aktyorlardan Azərb. SSR əməkdar artisti H. Mehbalıye- va, S. Sadıqova, A. Bəpqirqızı, İ. Həsənova, V. Əliyev, V. Kərimov, Ə Nurəliyev, R. Almuradov, K. Abdul- layev və 6. fəaliyyət gestərirlər. SUMQAYIT KİMYA ZAVODU —bax Sumqayıt kimya sənaye istehsal bir- liyi.

SUMQAYIT KİMYA KOMBİNATI —bax Sumqayıt cӱzvi sintezı isteh- sal birliyi.

SUMQAYIT KİMYA SƏNAYE İS- TEHSAL BİRLİYİ, M. Əzizbə- yov ad.—SSRİ kimya sənayesinin iri muəssisələrindən biri, Sumqa- yıt kimyasının ilki. CSoyuzxlorı umumittifaq sənaye birliyinə daxil- dir. 1979 ildə yaradılmındır. Bir- liyin əsasını təpkil edən Sumqa- yıt kimya z-dunun tikintisinə 1943 ildə bailanmıpnl, 1945 ildə ilk məh- sul—kaustik soda alınmıdır. Bir- lik kaustik soda və xlor, səthi aktiv

Sumqayıt Dram teatrı. tamatpalardan səhnələr" 1, FMusibəti-Fəxrəddin? (N. B.

Vəzirov): 2. aButun PPərq bilsing (N. Həsənzadə):

Z, aTribunalv (A. Makayonok):

4. 4aQəribə missis Sevicə (C, Patrik).

maddələr istehsalı uzrə ixtisaslai- mıiidır: bunlardan bapqa, bitkilə- ri qoruyan kimyəvi maddələr, xlor parafinlər, aluminium-xlorid ka- talizatoru və s. də buraxır. Birli- yin əsas məhsulu—sulfanol səthi ak- tiv maddəsi yuyucu tozlar istehsalın- da əsas xammaldır: ondan neftcıxar- mada, yungul sənayedə, tikinti mate- rialları istehsalında geniii isti- fədə olunur. Məhsulları əlkənin ir cox yerlərinə, habelə xaricə gən- dərilir. Muəssisə muasir texniki avadanlıqlarla təchiz edilmiiydir.

SUMQAYIT KİMYA SƏNAYE MUCƏS- SİSƏLƏRİ İSTEHSAL BİRLİ- /H—CCPFV Kimya Sənayesi Nazirli- yinin Sumqayıtdakı 3-d və təiykilat- larını birlətdirməklə yaradılmıin- dır (1971). Birliyə 1971 ilədək mus- təqil mӱəssisə kimi fəaliyyət gəstə- rən atpaqrıdakı z-d və təqkilatlar da- xil idi: M. Əzizbəyov ad. Sumqayıt kimya z-du, Sumqayıt superfosfat z-du, Oktyabr inqilabının 50 illiyi ad. Sumqayıt kimya kombinatı, 2 nəmrəli tə”mir-tikinti quraidırma idarəsi. Bunlar kimya sənayesinin mӱxtəlif sahələrini əhatə edirdi: bu da muxtəlif umumittifaq sənaye bir- likləri, elmi-tədqiqat və layihə in-t- larının istehsalın idarə olunma- sında bilavasitə iptirakını tələb edirdi. Bununla əlaqədar SSRİ Kim- ya Sənayesi Nazirliyi 1979 ildə Bir- liyə daxil olan mucəssisələri ayırıb mustəqil muəssisələrə və təpkilatla- ra cevirdi və nəticədə aipaqıdakı mӱəssisələr yarandı: M. Əzizbəyov ad. Sumqayıt kimya sənaye istehsal bir- liyi, Oktyabr İnqilabının 50 illi- yi ad. Sumqayıt cӱzvi sintezi is-

tehsal birliyi, Sumqayıt şuperfos- fat zavodu, Sumqayıt yuyucu maddə- lər z-du, Sumqayıt mexaniki tə”mir z-du, 2 nəmrəli təmir z-du, 2 nəmrəli tə”mir-tikinti quraqdırma idarəsi. SUMQAYIT SİNTETİK KAYUYK ZAVODU, Sovet Azərb.-ının

40 illiyi ad.—Azərb.SSR neft

kimYası sənayesi muçəssisəsi. 1935 il- də Azərb. sintetik kaucuk təcrubə z-du yaradılmıidı: 1941 ildə sinte- tik spirt və kaucuk sexlərinin ti- kintisinə baplanmınn, lakin muha- ribə ilə əlaqədar dayandırılmıq1- dı. 1945 ildə yenidən tikintiyə bayi- landı və 1952 ilin avqustunda etil spirti sexləri kompleksi istifadə- yə verildi. Həmin ildə SSRİ-də ilk dəfə olaraq 3-dda neft qazlarının e”malı əsasında sintetik etil spir- ti alınmaqa batlandı. 1957 ildə mo- nometr və butadien-stirol kaucuku istehsal edən sexləri itə salındı, Z-d sintetik etil və izopropil spir- ti, etil-benzol, stirol, butadien, izo- butilen, butadien-stirol kaucugu, butadien-stirol lateksi və butilka- ucuk istehsal edir. Texniki izopro- pil spirti və BS-50 butadien-stirol lateksi Dəvlət keyfiyyət nityanı ilə buraxılır. Məhsulu əlkənin 145 iipə- hərinə və xarici əlkələrə gendəri- lir. Z-dun mӱrəkkəb texnoloji pro- sesləri ən muasir nəzarət vasitələri və avtomatik nizamlayıcılarla təc- hiz olunmudur.

SUMQAYIT SUPERFOSFAT ZA- VODU, SSRİ-nin 60 illi- yi ad.—SSRİ kimya sənayesinin iri mӱəssisələrindən biri. Tikintisinə 1958 ilin noyabrında baxtplanmıiq,

78

hü. udi

SUMQAYIT “CZVİ SİNTEZə STEHSAL BİRLİYİ

ilk sulfat turpusu sexi 1962 ilin yanvarında, ən bəyuk sadə superfos- t sexi 1 ildə, dənəvər super - əc sexi 1964 ildə, fluorlu alumi- nium sexi 1966 ildə, ikipilləli kon- taktlapma metodu ilə ipləyən sul- fat turpusu sexi (SK-25) 1975 ildə ipə salınmıppdır. Z-dun 5 əsas və 6 kəməkci sexi var. Sadə və dənəvər super at, sulfat turpusu (akku- mulyator turpqusu, oleum) və fluorlu aluminium istehsal edir. Zaqafqazi- yada fosfor gubrəsi istehsal edən ye- ganə muçəssisədir. Əsas məhsulu resp.- dan əlavə Erm.SSR-ə, Gurc.SSR-ə, PTimali Qafqaza, İrkutsk vil.-nə də gəndərilir. 1973 ildən z-dda mikro- elementli (bor-manqanlı) yeni nəv gӱbrə istehsal edilir. İstehsal pro- sesləri yӱksək dərəcədə mexanikləiı dirilmitl və avtomatlapdırılmınlt- dır. 1962—83 illərdə sulfat turpu- su istehsalı 10 dəfə, mineral gubrə istehsalı 31 dəfədən cox artmındır. SUMQAYIT 4UZVİ SİNTEZI is: TEHSAL BİRLİYİ, Oktyabr inqilabının 5 illiyi ad.-SSRİ kimya sənayesinin HPH MYƏC- sisələrindən biri. ildə yara- dılmıpdır. Onun əsasını təikil edən kimya kombinatının tikintisinə 1960 ildə baplanmıpt, 1963 ildə ilk texnoloji obyekt—qazı fraksiyalara ayıran qurqu, sonrakı illərdə digər sexləri ipqə dulimulipdur. 1965 ildə neft-kimya kombinatı adlandırıl- mhılpdı. Sonralar adı bir necə dəfə dəyitpdirilminr, əlif idarə və nazirliklərin, o cumlədən 1979 ilə- dək Sumqayıt Kimya Sənaye Muəssi- sələri İstehsal Birliyinin tabeli- yində olmutdur. 1979 ildə indiki adla yenidən təppkil edilmipidir. Plastik kutlələr və sintetik qatran- lar (polietilen, epoksid və poliefir qatranları) istehsalı uzrə ixtisas- laptmıtpdır: bu məhsulların mono- merlərini (epixlorhidrid, propilen- OKSİD), uzvi sintez və ada sintezi məhsulları (benzol, izobu- tilen, poliizobutilen, divinil, p pilenqlikol) da buraxır. Umumiyyət- nə 40 anna məhsul istehsal edir. Məhsulları eəlkənin 200-ədək ppəhəri- nə, həmcinin xaricə də gendərilir. Mӱəssisədə ən muasir istehsəl texno- logiyasından istifadə olunur. aSUMİTOM Ou— Yaponiyanın sənaye- maliyyə qrupu. 20 əsrin əvvəllərin- də yaradılmındır. 4S.ə-nun maliyyə mərkəzi Sumitomo bankdır. Nufuz dairəsinə sıqorta ixirkətləri, me- tallurgiya, kimya və elektrotexnika sənayesi, mapınqayırma, ticarət da-

xildir.

SUMİTOMO BANK—Yaponiyanın ən bəyuk kommersiya banklarından biri. aSumitomoq sənaye-maliyyə qrupunun kredit mərkəzi. 1895 ildə yaradıl- mıtdır. Bap kontoru Osaka i1,-ndə- dir. S.b. cəlb edilmi depozitlərin və verilmit kreditlərin məblərinə, eləcə də mənfəətinin həcminə gərə Yaponiyanın kommersiya bankları ara- sında 1-ci yeri tutur. Yaponiyanın beynəlxalq hesablapmmaları sahəsində əsas banklardandır. Ӧlkədə 188 me"- bəsi, xaricdə 17 (pe"bə və numayəndə liyi var. Balans məbləəri 39,7 mlrd. dollardır (1980), SSRİ Xarici Qi- carət Bankı və digər sosialist əl- gələrinin bankları ilə korrespon- densiya əlaqəsi saxlayır.

CY Mbi—YCCP-nə ipəhər. Sumı vil.- nin mərkəzi. Peyol, Sumka və Strel- ka caylarının birlətdiyi yerdədir,

.y.st. Aeroport. Əh, 252 min (1984). esp.-nın muhum ni mərkəzlərin- dəndir. Əsas sənaye sahələri: mapın- qayırma, yeyinti, yungul. Kimya, ti- kinti materialları və mebel muçəssisə- ləri, pedaqoji in-t, orta ixtisas mək- təbləri, zir, teatr, filarmoniya və s. var. 1652 ildə salınmındır. SӰMI VİLAYƏTİ—USSR-də vil. 1939 il yanvarın 10-da təpykil edil- mippdir. Sah. 23,8 min km?, Əh. 1435 min (1984, 1 yanvar). 18 r-nu, 45 tpəhə- ri, 20 pptq var. Mərkəzi Sumı pt.-dir.

əbiət. Vil.. USSR-in (im.-1p.-in-

də yerlətir. Cox hissəsini Dasir- br ovalıq tutur. Maks. Hund, 2 m. İqlimi mӱlayim kontinentaldır. İllik yaqıntı . 45 () mm. Muhum Xə Desna, Sula, Psyol, Vorsk- la. Qara və cimli-podzol torpaqlar yayılmıtpdır. Ərazinin 2095 -ə qədə-= ri mepqə və kolluqlardır. Canavar, sıqın, sincab, tulku, a noBluaH, adi daqsicanı, tetra qupu, Sibir xoruzu, boz kəklik və s. var.

Hali. Əsasən, ukraynalılar və ruslardır. Orta sıxlıq 1 km?-də 60,3 nəfərdir. PT1əhər əh. 3776-nup. Mu- hyM məhəpnəpu: ka və s.

Təsərrufat. Əsas sənaye sahələri: yeyinti, mapınqayırma və metal e”ma- lı, yungul. S.v.-ni elektrik enerji- si ilə mı, Axtırka, Postka, Ko- notop İEM-ləri və Əmiyov DRES-i (Xarkov vil.) tə”min edir. Energeti- ka təsərrufatı təbii qaz və gətirmə kəmurə əsaslanır. Neft cıxarılır. Yeyinti sənayesinin ppəkər, ət və ət konservləri, 5” pendir və sud sahə- ləri inkitpaf etmitpdir. Maptqınqa- yırma və metal e"malı mucəssisələrin- də kimya sənayesi ucun avadanlıq, elektron mikroskopları, nasoslar, kompressorlar, kəmur və MƏ"ZƏH Cə- nayesindəki prosesləri avtomatlapi1- dıran aparatlar, poliqrafiya mapın- ları və s. istehsal olunur. Kimya MY- əssisələri Postka, Sumı və Svessa- dadır. Yungul sənayenin toxuculuq, THKHHI, dəri-ayaqqabı və xəz-dəri sa- hələri inkipaf etmipdir. Metpə və atac e”malı, mebel, cini-saxsı səna- yesi mӱəssisələri var. Tikinti mate- rialları istehsal olunur. K.t.-nda taxılcılıq, cuqundurculuq, kənaf- cılıq, kartofculuq, tərəvəzcilik və ətlik-sudluk heyvandarlıq muhum yer tutur. Gunəbaxan və Yem bitkilə- ri də əkilir, Qaramal, donuz, davar saxlanılır. Quqiculuq, balıqcılıq və arıcılıqla məpqul olunur. D.). və avtomobil nəql. inkimaf etmiit- dir. Hava və boru gəməri nəql. var. S.v. Lenin ordeni ilə təltif olun- muldur (1967)

Mədənin quruculuq, Vil.-də 2 pe- daqoji in-t, Xarkov politexnik in- tunun filialı, bir necə elmi idarə, 5 muzey, musiqili dram teatrı fəa- liyyət gəstərir. Ukrayna dilində e€/le- ninska pravdav (1917) vil. qəzeti cı- xır. Yerli radio və televiziya veri- lipləri ilə yanapı resp. və U mum" ittifaq radiolarının, resp. televi- ziyası və Mərkəzi Televiziyanın ve-

əri etranslyasiya olunur. SUMLA (fin dilində varsinaissu- opayay15eq—əslində suomi) qədim fin tayfası. Eramızın 1-ci minil-

umı, Konotop, PTost--

liyin əvvəllərində Finlandiyanın c.-q,. sahillərində yapamıtlar. Suo- milərin rus salnaməsində adı. 12 əs- rin ortalarından İsvecə tabe edil- mipdilər. Sonralar bapqa tayfalar- la birlikdə fin xalqının yaranma- sında iptirak etmitlər. SU-MOTOR İDMANI–bax Motor- lu qayıq idmanı. SUMPİTAN—İndoneziya və Malay- Ziyada yayılmıtq silah nəvuy ox atan boru. S. bambuk və ya icərisi ovul- mupi aqacdan dӱzəldilirdi (uz. 2,5 m, diametri 2—3 sm).Zəhərli ox çfur- məklə atılırdı. Xırda ov heyvanla- rını ovlamaq ucun ilədilirdi. Tay- falar arasında gedən deyuizy zamanı da istifadə edilirdi. | SUN—Cində sulalə və imperiya (960— 12791. Banisi Cjao Kuanin (960— 976 | və onun xələfi Tay-Szunun 1976— 997) hakimiyyəti devrundə əlkənin mərkəzi Hakimiyyətə tabe edilməsi ALƏ gedən mubarizə nəticəsində inin 11m, və gəda əksər rlər S. imperiyasında birlətdirildi. OH- qol ipqalından (1279) sonra Cində Yuan sulaləsinin əsası qoyuldu. SӰNA, Sun— Kareliya MSSR-də cay. Uz. 280 km, hevzəsinin sah. 7670 k.M?, Kivi-Yarvi gəlundən batlanır. Kondopoqa kərfəzinə təekulur. As- tanalı və iəlaləlidir. Qarıtqıq mən- bədən qidalanır. Aqac axıdılır. Su- yunun bir hissəsi kanal vasitəsilə un SES-inə axıdılır. SUNAY (Bipau) Cəvdət (10.2.1900, Trabzon—22.5.1982, Anqara)—Turki- yə hərbi və dӧvlət xadimi, ordu gene- ralı (1959). 1917 ildə hərbi litseyi, 1930 ildə hərbi akademiyanı bitir- mipdir. Milli azadlıq muharibə- sində (1919—22) iptirak etmiidir. 1950—60 illərdə Bai qərargahın ope- rativ idarəsi rəisinin muavini, son- ra isə həmin idarənin rəisi və Bal qərargah rəisinin muavini olmupl- dur. 1960 il mayın 27-də dəvlət cev- rilippindən sonra quru qopunları- nın komandanı, sonra Bait qərarga- hın rəisi, 1966—73 illərdə Turki- yə Resp.-sının prezidenti idi. CCPH- də (o cӱmlədən Azərb.SSR-də) rəsmi dostlӱq səfərində olmupdur (1969). SUNAMİ (yaponca)—əsasən, guclu sualtı zəlzələ, qismən vulkanik pus- kurmə və digər tektonik proseslər nəticəsində okean səthində yaranan nəhəng dalqalar. Yayılma sur"”əti 50—1000 km/saat. Hund. acıq okean - da 2—3 m, sahil yaxınlıqında 10— 50 m və daha coxdur. S. qurunun icə- rilərinə soxularaq beyuk daqıntı- lara səbəb olur. Əsasən, Sakit okean- da mutpahidə edilir. S. ilə əlaqədar təqr. 1000 hadisə mə”lumdurqz bunun 100-u (məs., Yaponiya sahilləri Ya- xınlıqında (1933), Kamcatkada, Ku- ril a-rında (1952) və s.) faciə ilə nəticələnmipdir. 40—50-ci illərdə ABİY, Yaponiya və SSRİ-də S.-nin yaxınlaapmasını xəbər verən xususi st.-lar ipəbəkəsi yaradılmıpdır.

Ədl Petnikov N. A., : M., 1981. an

SӰNQARİ, Sunxuatszyan—Ci- nin (11Mm.-i1.-ində cay. Amur cayının ən iri saq qolu. Uz. 1870 km, hevzəsinin sah. 524 min km”, Hanbayitan yaylasın- dan baplanır. PQərqi Mancuriya d-rından gecdikdən sonra Sunlyao və Santszyan dӱzənliklərində qollara ay-

CYOHCH

79

rılır. Əsasən, yaqıti suları ilə qi- dalanır. Yayda suyu coxalır. Noyabr- dan aprelədək donmuti olur. Mənsə- bində orta su sərfi 2500 m?/san. Gi- rin (t.-ndən apaqı gəmiciliyə yarar- lıdır. SES var. Girin, Xarbin, Szya- musı iy.-ləri S, sahilindədir. SUNDANLILAR, sundlar (ez- lərini sunda adlandırırlar) — Yava a.-nın Q.-ində (xususilə darlıq hissədə) yappayan xalq. Təqr. 19 mln. nəfərdir (1975). Dil (İndoneziya dillərinə aiddir) və mədəniyyət cə- hətdən yavalılara yaxındırlar. Din- darları musəlmandır, qədim dini ettiqadlarını saxlayanlar da var, Əgincilik, həmcinin heyvandarlıq və sənətkarlıqla məpquldurlar. S.- 2 badui etnoqrafik qrupu da var. SUNDSVALL (Bipd5ua11)— İsvecdə iqəhər. Baltik dənizinin Botnik Kep- fəzi sahilində port. ƏH. 94 min (1977). İri meiə sənayesi mərkəzidir. Sel- luloz-kaqız, mapınqayırma və alumi- nium sənayesi var. SUNDUKYAN Qabriel Mkrtıcevic (11.7.1825, Tbilisi—29.Z.1912, orada) —erməni yazılcısı, ə ka dramaturq. Epmə- ni ədəbiyyatında /* tənqidi realizmin banilərindəndir. Peterburq un-tinin tarix - filologiya 77” ə inan Pərq — pə”bəsini bitir , : Muu (1850), fars , poetikasına dair namizədlik disser- tasiyası mudafiə etmipdir. 1850 il- | dən Tiflisdə Qafqaz canittininin dəf- tərxanasında mutərcim, sonra isə Qafqaz yol idarəsində təsərrufat məe”- bəsinin mudiri ipləmiidir. Ədəbi fəaliyyətə 60-cı illərdə batlamıit- dır. Erməni teatrının təpgilatcı- larından olan S.-ın teatr gəruttləri- nin formalatmasında rus dramatur- giyasının, xususilə A. Ostrovski ilə ptəxsən tanhiplıqının muhum rolu ol- Myuruyp. İlk pyesi (- Axtam səbri xe- yir olarə) 1869 ildə tamappaya qoyul- mutpdur. S. komediya janrını məitət vodevili cərcivəsindən cıxararaq, ictimai umumilətdirmə səviyyəsinə yuksəltmitdir. 4 Xatabala. (1866), aDaha bir qurbanə (1870), 4Pepogv (1871), “Daqılan tifaq (1873), €Əp- arvadı (1888), “Vəsiyyətnamə (1912) və s. komediyalarında burjua-muӱlkə- dar həyatının eybəcərlikləri, daxi- li ziddiyyətləri, tacirlərin fırıl- daqcılıqı ifiya olunur. cVarenka- nın axpamıq (1877) povestində, fel- yeton və publisistik əsərlərində is- tismara, ədalətsizliyə qariqı cıx- mıtpdır. Əsərlərində Azərb. folk- lor nӱmunələrindən, atalar səzu və məsəllərindən, xalq mahnılarından (orninnatla) istifadə etmipidir. aXatabalahq, 4*Pepoq pyesləri Azərb. səhnəsində tamapyaya qoyulmutdur. Er- mənistan Dram Teatrı (Yerevan) E. adınadır.

Əsərləri: Pepo, B., 1927, İzb- rannoe, M., 1953, :

Ədə Xəlilov IL, CCPH xanrna- rı ədəbiyyatı, H. 1, nətr. 2, B., 1975:

bov Q., Qabriəl Sundukan, Erevan,

1956: Aruteonin S., Qabrizl Sunduk- in, Erevan, 1976.

SUNƏRGİZİ—bax Kalqta.

bitirmitdir. 1894

SӰNJA—RSFSR-də cay. Terek ca- yının saq qolu. Uz. 278 km, hevzəsi- nin sah. 12200 km?, Beyuk Qafqaz d-rının im. yamacından batilanır. Qarıpıq mənbədən qidalanır. Lil- lidir. Suvarmada istifadə .. Tpoənbı Bə TynepMmec u.-rəpn C. cahn- lindədir.

SӰNJA SİLSİLƏSİ—Ən Qafqazda silsilə. Uz. təqr. 140 km. Maks. hund. 926 m (Zamanqul d.). PTistli gillər- dən və qumdapılardan təpkil olun- mutpdur. Daq cəlləri, q. hissədə cə- mənliklər və enliyarpaqlı meptə sa- hələri var. | y

SUN YAT EN, Sunİ-syan, Sun Cjun ian, Sun Ven (12.11. 1866, Quandun əya- : s m ləti, Syantan (in- 2 digi Cjunitan) qə- zası — 12.3.1925 Pekin, Nankində dəfn edilmiidiry —Cin inqilabcı- demokratı. Kəndli ailəsində anadan de olmuzidur. 1892 xn- 6” 706 də .Syanqanda (Hon- Ç, konq) tibb in-tunu || Cə:

ildə yaratdıqı Bu Sincjunxoy HHTH.TA 2H TƏHİMHATDİHDİH Mynədbdbərv /)ərcna cynah/ıbi HPİXDİİİPİH- dan (1895) sonra əvvəlcə Yaponiyaya, cöHpa ABİl və Qərbi Avropa əlkələ- rinə muhacirət etmiidi. 1905 ildə Yaponiyada əsasını qoyduqu Tunmey- xoy Umumcin inqilabi təpkilatı- nın rəhbərliyi ilə Cinin muxtəlif əyalətlərində silahlı cıxıtnlar bat vermitdi. Ucan usyanının (1911) qələbəsindən sonra vətənə qayıtmıit və Cin resp.-sının prezidenti se- cilmipdi. Lakin xarici və daxili murtəce quvvələrin təzyiqi ilə tez- liklə prezidentlik vəzifəsini tərk etmipdi (1912). 1912 ildə Qomindan partiyasını yaratmıpt, o, qadaqan olun- duqdan sonra yenidən muhacirət etməyə məcbur olmutdu. 1917 illə Cinə qa- yıtmıt və Cənubi Cin İnqilabi hə- kumətinə batptcılıq etmitdi.

V. İ. Lenin S.Y.-in fəaliyyəti- nə yuksək qiymət verməklə yanapqı, onun gərutplərinin utopik xarakte- rini də gestərmipdi. Beyuk Oktyabr sosialist inqilabı S.Y.-ə beyuk tə”- sir etmiti, onun ictimai-siyasi dun- yageruiqundə əsaslı dənuti yaratmıt- dı. 1923 ildən SSRİ ilə sıx əmək- dailıq siyasəti yeritmit, 1924 ildə ezunun uc əsas siyasi istiqamətini (SSRİ ilə sarsılmaz dostluq, Cin Kommunist Partiyası ilə ittifaq: fəhlə-kəndli kutlələrinə arxalan- maq) e"lan etmitidi.

4-cu XUmumazərbaycan Sovetlər qu- rultayında (1925, mart) R. Ə. Axindov S.Y.-in vəfatı munasibətilə beyuk mə"ruzə ilə cıxıtn etmiidir.

Əsəri: İzbr. proizv., M., 1964, Ədə Efimov Q. V., Sunı Ltsen, Popsk puti. 1914—1922, M., 1981.

SUNGİR DUİYƏRGƏSİ— Vladimir p. yaxınlıqında, Klyazma cayının sol sahilində ust Paleolitə aid ya- ipayıip yeri. Təqr. 25 min il bundan əvvələ aid edilir. 3 mədəni tabəqə qey- də alınmımdır. Arxeoloji qazın- tılar (1956—75) zamanı ocaq yerlə- ri, yapayıti tikililəri, mamont, 1i1- mal ayısı, bizon, vəhipi at, maqara

4 yurutilərə mӱvəffəqiyyətlə

piri və s. heyvan sӱmӱklərinin qalı- RI və əmək alətləri atikar olunmuii- dur. S.d.-ndə upqaqların bəzəklərlə qoppa dəfninə təsaduf edilmii, si- lahlar, həmcinin insan skeleti ta- pılmıpdır. Materiallar əsasında ilk dəfə Paleolit dəvrunun paltarı bərpa edilmitdir.

Ə0.: Bader O. N., Raskopki na Sun- qire v 1973 q., v kn.: Vostocnal Evropa v əpoxu kamni i bronzı, M., 1976, yenə onun, İtoqi issledovaniVv Sunqirl v 1974 q., v sb.: Problemı sovetskov arxeo- loqii, M., 1978.

SUNLYAO, Mancuriya RY - zənliyi — Cinin 11m,-İ1,-ində, Sunqari və Lyaoxe cayları Həvzələ- rində duzənlik. Sah. təqr. 300 min km?. Cox yerdə hund. 200—300 m. Əsa- sən, alluvial və gəl cəekuntulərin- dən təpkil olunmutdur. Cəl və me- ipə-cəl sahələri var. Qarqıdalı, cəl- tik və s. əkilir. Q.-ində otlaqlar var. Beiyk iəhərləri: PTenyan, Xarbin, Cancun və s. SUNSZİ, Su nu(e.ə. 6—5 əsrlər)— Qədim Cin sərkərdəsi və hərbi nəzə- riyyəcisi. E.ə. 514—496 illərdə pad- ipahlıqının sərkərdəsi olmu11, Cu, Si və Szin padtahlıqlarına qariı baticı- lıq etmitdi. Hərbi ipqə dair trak- tatın (muharibə ilə siyasətin əla- qəsi, qələbənin amilləri, strategi- ya.və taktika haqqında) munllifilir. SUN SİNLİN (1890, PPTanxay ——30.5. 1981, Pekin)—Cin dəvlət, siyasi və ictimai xadimi. || ə m "in cXalqlar arasında - sulhu mehkəmlətmə- yə gərəə Beynəlxalq Lenin mukafatı laureatı (1951). Sun Yatsenin arva- dı. CXR Mərkəzi Xalq Həkuməti PTu- asının (1949— 4) Bə YMyMuHH Xalq Numayəndələ- x Məclisi Daimi omitəsinin sədr muavini (1954—59 və 1975—81), CXR- in sədr muavini (1959—75) və UXR-in fəxri sədri olmutdur (1981), 1953 ildən Umumcin Qadınlar Federasiya- sının fəxri sədri, 1954 ildən Cin— Sovet Dostluqu Cəmiyyətinin sədri (sonralar fəxri sədri) idi. Umum- dunya Sulh urası Burosunun Y3- vu secilmitdi (1950). SUNTAR-XAYATA — Yak.MSSR və RSFSR Xabarovsk əlkəsində dar sil- siləsi. Aldan, İndigirka və Oxot dənizi Hevzəsi caylarının suayırı- cısıdır. Uz. 450 km, maks. Hund. 2959 m (Mus-Xaya d.). Buzlaqlar, mettə- lər. daqlıq tundra sahələri var. SUOYARVİ—Karel MSSR-də ipəhər. Suoyarvi gelunun sahilindədir. D.Y. qovtpaqı. Karton, qutppculuq f-kləri, SUD z-du, mettə sənayesi və M.İ. nəql. iri ər SUOMİLƏR (5:otp:)—finlərin əz- lərinə verdikləri ad. Rus salnamə- lərində sumlar kimi adları cəki- lir. Finlandiya dəvləti Suomi də adlanır.

SUOӦNSİ (5uapzea)—B. Britaniya- da, Cənubi Uelsdə iqəhər. Bristol kerfəzi sahilindədir. Cənubi Uels

nam kəmur həvzəsi yaxınlırında port. Əh. 188 min (1978). Əlvan me- tallurgiya, gimya sənayesi, elektro-

80

SUƏLCƏN

kk dl Ad 1,

texnika və mapınqayırma muəssisə- ləri var.

SUƏLCƏN—su sərfini əlcmək ucun cihaz. Bax Sərfəlcən. SUPARİBAR — Azərb.SSR Astara r-nunda kənd. S. sovetliyinin mərkə- zi. R-n mərkəzindən 3 km q.-də, Lən- kəran ovalıqındadır. Əh, 831 (1983): tərəvəzcilik, caybecərmə və heyvandar- lıqla məpquldur. Orta məktəb, mədə- niyyət evi, kitabxana, kinoqurqu, tibb məntəqəsi var.

SUPER... (lat. zireq—yuxarıdan, us- tundə)—yuxarıda, nəyinsə ustundə olan, yuksək keyfiyyət və dərəcə, batp- cılıq mə”nalarını bildirən murək- kəb səzlərin tərkib hissəsi (suler-

arbitr, superstrat və s.).

YTEPAPEHTP (cunep...--apöump)— Myöahucəliə apöumpaxöa baxılarkən hakimlər arasında ziddiyyət olduqda tərəflərin secdiyi, yaxud qanunla mu- əyyən olunmuti qaydada tə”yin edilən

akim.

SUPERVİDİKON H(eunep...-- suöu- kon)—yuklərin toplanması, təsvirin fotokatoddan Hədəfə kecurulməsi və yavap elektronlarla kommutasiya olun- ması (təsvirin hədəfdən oxunması) prinsipində ipləyən verici televi- ziya borusu. S. hədəflərinin konst-

Supervidikonun supersilikon (ey hədəflərinin qurului sxemi: 1—tedeviziya obyektiq 2—obyektiv| 3—giritp pəncərəsi (lifli-optik disk): 3—fotokatod: 53—fotoedektronların tra- yektoriyalarıy 6—təsviri getӱrmə sek-

(a), sekvidikon (6) v

siyasının anodu: 7—siqnal ləvhəsi: 8— hədəf, 9Ӱ—kommutasiyaedici elektron pcasıy, Y0—oxunma seksiyasının elek- tron-optik sistemi: //=-sekvidikon hədə- fi cismində fotoelektronun yaratdıqrı ikinci elektronların trayektoriyaları: 12—supersilikon hədəfinin bazası (l- tipli 51): 1/3—r-tipli keciriciliyi olan elementlərdən mozlika: /4—bəelçcu 5:O, qatıy 15—rezistiv ərtuk.

ruksiyasına gərə fərqlənən iki nəv

borunu birləpdirir—sekvidi- kon (SV) və supersilikon (SS). SV ilk dəfə 1963 ildə, SS

isə 1966 ildə ABPT-da yaradılmıitq- dır. İp prinsipinə gərə S. vidiko- na oxtar olub, təsvirin kəcuӱrulməsi bəlməsinə gərə ondan fərqlənir. S.-da giriti pəncərəsi kimi təsvi- rin kecurulməsi belməsində “ (sek- siyasında) elektronların elektrosta- tik fokuslatmasını Yaradan lifli- optik DOkkxərdan istifadə edilir. Fotokatodla hədəf arasındakı 6o11- luqda təsviri dapıyan fotoelektron- lar -—10 kev enerjiyə qədər sur”ətlə- nir SV-da onlar siqnal ləvhəsindən (qalınlıqı O,1--0,2 mkm AY təbəqə) gecib hədəfin icərisinə daxil olur və ez yolundakı dielektrikdə iyotər

liahidəci,

yuklənmit siqnal ləvhəsinə ucaraq hə- dəfdə musbət potensiallı relyef əmələ gətirən ikinci elektronlar ya- radır. SS-da QLUAMUTTBOMMAD siqnal ləvhəsi olan hədəfin bazasına (p- tipli 51) duӱiqur və silisiyumda elek- tron-deiyik cutu yaradır. Depiklər hədəfin r-tipli keciriciliyə malik sahələrinə diffuziya olunur və ora- da musbət potensiallı relyef yara- dır. Alınan elektron təsviri kom-

.mutasiyaedici elektron ilçası ilə

oxunur. S.-un Hədəfində təsvirin siqnalı xeyli guclənir (SV-da 30— 100 dəfə, SS-da 1500— 2500 dəfə). S. Yuksək həssaslıqa malikdir və yalnız superortikondan geri qalır. SUPERVİZOR, supervayzer (ing. zirequ(5oq, hərfi məqnası—mu- nəzarətci)—muasir rəqəm- lə hesablayan mapınların (RHM) və ya hesablama sistemlərinin mul- tiproqramlı (coxproqramlı) iti re- jiminin təpkili ucun idarəedici proqram (və ya proqramlar komplek- si). S. məsələlərin uӱstunluk dərəcə- sindən asılı olaraq onların proq- ramlarının icra ardıcıllıqını idarə edir, həll prosesində fasilə- ləri təpkil edir və ӱmumiyyətlə he- sablama prosesinin idarə olunmasın- da əsas rol oynayır. y SUPERİKONOSKOP (eynep...--ukxo- noskop)—elektron yӱklərinin toplan- ması və təsvirin fotokatoddan di- elektrik hədəf uzərinə kecurulməsi- nə əsaslanan verici televiziya boru- su. S. 1933 ildə sovet alimləri P. V. imofeyev və P, V. PQmakov tərəfin- dən ixtira edilmitdir. Əvvəlki S.- dan fərqli olaraq muasir S.-da ipı- qahəssas mozaika butəv fotokatod və hədəflə əvəz edilmitdir. S.-da yuklə- rin və hədəfdə potensial relyefin ya- ranması ikinci elektron emissiyası nəticəsində bait verir. S.-da təsvirin keyfiyyətli eturulməsi obyekt 1000 lk ipıqlandırıldıqda tə”min edilir. S.-un əsas mənfi cəhətlərin- dən Oiri təsvirin mərkəzində cqara ləkəninə yaranmasıdır. Onu yox etmək ucun xususi kompensasiyaedici (kor- reksiyaedici) siqnallardan istifadə edilir Həssaslıqrı kafi olmadırı ucun 20 əsrin 70-ci illərindən daha təkmil verici televiziya boruları ilə, məs,, la tikonla əvəz olunur. SUPERMARKET (ing. zireqtpaqKke(6)— gundəlik tələbat malları (əsasən ər- zaq) ticarəti uzrə iri əzunəxidmət maqazası, kapitalist ticarətinin tə- mərkuzlətdirilməsinin muasir for- malarından biri. İlk dəfə 1930 ildə ABİPİQ-da meydana gəlmit, 60-cı il- lərdən Qərbi Avropa əlkələrində eyp”- ətlə yayılmaqa batilamhapdır. S. bə- yuk ticarət zalları və muxtəlif ce- pidli malları olan marazadır. Əsa- sən, iri ticarət ipirkətləri—ticarət mərkəzləri və digər pərakəndə tica- rət birlikləri sistemində təpgil edilir. Əmtəələrin kӱtləvi satını- nı Həyata gecirir. Sosialist əlkələ- rində gundəlik tələbat malları ti- carəti uzrə iri əzunəxidmət maraza- ları fəaliyyət gestərir (məs., SSRİ- də universamlar, ADR-də kaufhal- lelər və s.). Y SUPERORTİKON (super...--orti- konu—yuklərin toplanmasına, təsvi- rin fotokatoddan ikitərəfli hədəfə kecurulməsinə, onun yavalp elektron- larla kommutasiyasına (təsvirin hə-

dəfdən oxunmasına) və siqnalın ikin- ci elektron artıranında guӱcləndiril- məsinə əsaslanan muasir televiziyada geniti yayılmınt verici televiziya borusu. S. 1946 ildə amerikan alim-

lərn A. Roze, P. Veymer və H. Lou tərəfindən ixtira edilmiidir. S,-un

kə" 1 —— | : II : fi C 79:

OV: I px. ııı RAY ni “300 0 “” 1? 4180 7200 2808 Superortikon: /— yarımpəffaf fotoga- tod: 2—elektronları suӱr”ətləndirən hal- qavarı elektrod: 3—-puqptə kolbaqs 4—iki- tərəfli hədəf: 5—elektronları tormoz- layan elektrod: b—uӱcuncu anod: 7—ikin- ci anod: 8—birinci anod: 9—idarəetmə elektrodu: /0—qızdırılan katod: 11— ikinci elektron artıranı:s 1/2—korrek- siyaedici sareac, /3—fokuslayıcı sar- EAC, /4— elektron pucuasının meyl sarra- cıy Ey—yuk rezistoruq, 1,,—hədəfə du-

r pən elektron pquası: 4, –birinci anoda

duptən elektron pquası: 7 —fFotokatod- dan hədəfə elektronlar seli. əsas qovppaqı yarımkecirici təbəqədən və xırdastrukturlu metal tordan iba- rət ikitərəfli hədəfdir: bu cur kon- struksiya ilk dəfə 1939 ildə sovet alimi Q. V. Braude tərəfindən təklif edilmitdir. S. digər televiziya bo- rularından daha həssas olub, geniti iphıqlandırma diapazonunda ipləyir. SUPERPOZİSİYA PRİNSİPİB kvant mexanikasının fundamental prinsipi. S.p. qeyri-mçəyyənlik prin- sipi ilə birlikdə kvant mexanikası- nın riyazi aparatını muəyyən edir. S.p.-nə gərə sistem ||n, fə,--f,,- dal- qa funksiyaları ilə təyin olunan hallarda ola bilərsə və bu hallarda sistemi xarakterizə edən ixtiyari / fiziki kəmiyyəti uyqun olaraq /,, Qa...Eh TİYmətlərini alırsa, belə sis- tem tu, Fəz F, funksiyalarının xətti kombinasiyasından alınmıil f = Saf: --Safa--ŞF, -H .ə (1) dalra funksiyası ilə tə”yin olunan halda da olar və bu halda / fiziki kəmiyyəti yalnız 74, fyı... A qiymətlərindən bi-

rini ala bilər. Burada S,, Sa Ş..

ixtiyari sabitlərdir və onların mo- dullarının kvadratı uyqun olaraq / fiziki kəmiyyətinin /4, fə)... ...

qiymətini alması ehtimalına bərabər- dir. S.p. klassik fizikada da məv- cuddur, lakin bu, fundamental ol- mayıb, daha umumi dinamik prinsip- dən (hərəkət tənliklərinin xətqili- yindən) alınan prinsipdir. Klassik və kvant mexanikasında S.p.-ni ifadə edən (1) dusturu eynidir, S.p.-nin məz- munu isə mӱxtəlifdir. Məs., dalqa ƏDƏDLƏRİ G| VƏ Gs OLAN İKİ mӱstəvi dal- qanın superpozisiyasından alınmıtp dalqa da mustəvilir. Kvant mexani- kasına gərə bunun dalqa ədədi kx yal- NIZ K1, Yaxud kӱ qiymətlərini ala bi- lər. Klassik fizikada isə dala ədə- HH Ki—Kş “€ K “ k(--k, arasında 6

mumkun qiymətləri ə, ə CYHEPCTPAT (cunep...4-nar. stra- Sip—təbəqə)—şubstratın əksi: yer- li dilin tə"siri ilə assimilyasiyaya

İləli gəlmə dilin qalib dildə mu- afizə edilən unsurləri (məs., fars dilində ərəb S.-ı, rus dilində qədim slavyan və orta latın S.-ları). S.-ın tə"siri, əsasən leksikada (alınma səz- lər, kalkalar) və sintaksisdə (yazı- lı nitq ucun səciyyəvi olan mӱrəkkəb cӱmlələr və s. konstruksiyalar) nə- zərə carpır.

SUPERFİNİİY (super,..4-ing. b1- nish—TaMaMnaMa, €”"Man)—nəcrah cərT- hinin bulevlə nazik tamamlama e"ma- lı. S. prosesi pardaqlamadan sonra daha cox sıqallı səth almaq ucun aparılır (əməliyyat əlculərin dəqiq- liyini dəyitmir), S. xususi dəzgah- larda mikroovuntu abraziv material- dan hazırlanan bulevlərlə yerinə yetirilir. | SUPERFOSFAT—ən cox yayılmın mineral fosfor gubrəsi. Turiu xas- səlidir. İkiqat S. apatit, yaxud fos- foritə ortofosfat turpusu ilə tə"- sir etməklə alınır: tərkibində 45— 4892, R.O, olur. Adi S.-dan tərkibin- də gipsin olmaması ilə fərqlənir. Bu isə onun daiınma, saxlanma, tor- paqa verilmə xərcini azaldır. Də- nəvər iqəkildə buraxılır. S, butun torpaqlara səpindən əvvəl və səpin zamanı gubrə və əlavə yemləmə kimi verilir. Qələvi və neytral torpaqlar- na xususilə effektlidir. Turiq tor- paqda gubrədəki ortofosfat turpusu bitkilərin cətin ala bildiyi alumi- nium və dəmir fosfatlarına cevri- lir. Belə hallarda S.-ın tə"sirini artırmaq məqsədi ilə əhəngləpdiril- mili torpaqa verməzdən əvvəl ona fosfor unu, əhəng, tabatir, curuntç qatırlar. 2 | SUPERHETERODİN RADİOQƏBUL- EDİCİ (super... 4- heterodin)—qəbul olunan radiosiqnalın detektirlənmə- sinə qədər, modulyasiya qanununu də- yipqmədən, dapqıyıcı tezliyi dəyitdi- rilən (azaldılan) radioqəbuledici. et siqnalların Yuksəkkeyfiyyətli qəbulunu tə”min edir. Superheterodin radioqəbulu 1918 ildə E. Armstronq (ABPQ) və L. Levi (Fransa) salan dən təklif olunmupdur. S.r.-nin əsas ustunluyu onun aralıq tezlik guclən- diricisinin, hər dəfə qəbul olunan siqnalın tezliyindən asılı olaraq, təkrar tənzimlənməyə ehtiyacının ol- mamasıdır. Ona gərə də S.r.-nin geklənməsi sadədir, coxkonturlu suz- gəclərdən istifadə etmək, tezliyə ge- rə avtomatik kəkləməni və guclənmə- nin avtomatik tənzimlənməsini əldə etmək mumkundur. S.r.-nin catıima- mazlıqı—tezlik cevrilməsi zamanı əlavə qəbul kanallarının yaranması- dır. Bunun aradan qaldırılması ucun yuksək tezlik traktının seciciliyi- ni artırmaq və s. lazımdır. SUPƏRİSİ — mifoloji surət. PTər- qi slavyanlar, xususən ukraynalılar və cənub rusları arasında (ru sal- ka adı ilə) genii yayılmıqidı. ( surətində məhsuldarlıq (cəl S.), su (cay S.), cnatəmizg əlulər (əsasən su- da boqulmuii qadın) və s. ruhların cizgiləri birlətdirilir. Bir sıra |Pərq xalqlarında, o cӱmlədən azərb. arasında su mələyi, su sona-

sı kimi də tanınmınn S, ilə əla- qəda inam qalıqları məvcuddur. SUPPOZİTORİ (lat, suppositori-

iız—aqpaqıla yerlətən), mualicə plam ı—kakao yaqının qarınırın- dan hazırlanan dərman forması. Adi

AC E— 6, ç. 9

SURAXANI ATƏYİGƏDƏSİ

halda silindr və ya konus pəklində olur, bədən temp-runda isə tez əriyir. Duz baqırsaqa, Yaxud utaqlıq yolu- na yeridilir. Yerli və sorularaq umu-

mi Asu gestərir. SӰPPORT, suport (ing. və fr. support, son lat. 5irroqsqo—tuturam,

saxlayıram)—metalkəsmə dəzgahının (məs., torna dəzgahının) iplək orqa- nı, e”mal zamanı kəsən aləti və ya mə”mulatı bərkitmək və Hərəkət etdir-

MƏK CC ndur. SUPREMUM (lat, supremum—əH İyK- sək, ən uca)—həqiqi ədədlər coxlu-

qunun (E) yuxarı sərhədi. zir E kimi ipparə edilir (bax İnfimum). SUR Abdulla—bax Abdulla Sur. SUR (,,2)—Livanda ipəhər və port. Aralıq dənizi sahilində, Cənubi Livan muhafazasındadır. Əh. 14 min (1975). D.y. və avtomobil yolu vasitə- silə Beyrut ip, ilə əlaqələnir. Kus- tar sənətkarlıq mərkəzidir. Arxeolo- ji ox. var (tarixi ucun bax Tir). SURA--SSRİ-nin Avropa hissəsin- də cay. Volqanın sak qolu. Uz. 841 km, hevzəsinin sah. 67,5 min km?. Volqa- boyu yӱksəkliyindən bajplanır. No- yabrdan aprelədək donur. Alpları axı- nında gəmiciliyə yararlıdır. Atac axıdılır. Su təchizatında istifa- də edilir. SURABAYA ə sikhayi) — İndonezi- yada ikinci (Cakartadan sonra) beyuk təhər. PTərqi Yava əyalətinin inz. M. Kali-Mas cayının (Brantasın qolu) mənsəbindədir. Əh. 1,6 mln. (1971), Nəql. qovparı. Bərə S.-nı Madura a. ilə əlaqələndirir. Metal e"malı və mapınqayırma, neft e”malı səna- yesi, kimya, pqulpə qab z-dları, yeyin- ti, toxuculuq, dəri-ayaqqabı, aəac ed və sement sənayesi, un-t var. SURAJ--ERSFSR Bryansk vil.-ndə pəhər. Suraj r-nunun mərkəzi. İput cayı sahilindədir. D.y. st. Texniki karton, tikipqt f-kləri, meyvə-tərəvəz kombinatı, yar-pendir, kərpic z3-d- ları, pedaqoji məktəb var. CYPAKAPTA, C o n o (Surakarta, So- |Yo)— İndoneziyada, Yava a.-nda məhəp. Solo cayı sahilindədir. ƏH. 414 min (1971). Nəql. qovpaqı. Bədii sənət- karlıq mərkəzidir. Manqkuneqaran məscidi (16 əsr), ckratong sarayı

18 əsr) var.

YPAMM SİLSİLƏSİ, Lixi silsiləs iri də dar sil- siləsi. Bəeyӱuk və Kicik Qafqaz d-rı- nı birləmdirir, Kur cəkəkliyini Kolxida ovalıqından ayırır. Hund. 1926 m-ə qədərdir. Enliyarpaqlı mepiə- lər var. Surami atırımı (949 m) sahəsindəki tuneldən d.y. kecir. SURAT— Hindistanda, Qucarat tita- tında, Ərəbistan dənizi yaxınlıqın- da ə Əh, 913 Mun (1981). Tapti cayı sahilində port. D.y. qovpaqı. Bədii sənətkarlıq mərkəzidir. To- xuculuq, yeyinti, gaqız sənayesi muəs- sisələri var. Hindistanda ilk ingi- lis ticarət faktoriyası S.-da yara- dəlmikllır (1613).

SURAXANI —mine gen-kukurdludur. zərb.SSR-in Ab- HTEDOH y-a-nda, Bakı p1.-nin iim.-i1,.- ində, Suraxanıdadır. Abuleron yailı əhəngdaptılı, gilli və qumlu suxur- larla əlaqədardır. Bir necə quyu va: sitəsilə hasil olunan suyun gun- dəlik debiti təqr. 30 min l, mineral- lapma dərəcəsi 5,4—9,3 q/l-dir. SURAXANI — Abtperon y-a-nda ya-

al s hidro-

81

payınt məptəqəsi. Orconikidze r-nu- nun mərkəzi. PQəhərətrafı elektrik d.y. st. 19 əsrin əvvəllərində S,-da neft sənayesi İapaHMara və inkitpa etməyə bapladı. 4825 ildə S.-da 1 aq neft quyusu var idi. 1859 ildə S.- da Rusiyada ilk neftayırma z-du is- tifadəyə verilmi, 1878—80 illər- də Bakı—S.d.y. xətti cəkilmittdi. 1901 ilin əvvəllərində burada mark- sist dərnəyi yaradılmıpl1, sonralar bolpeviklərin rəhbərliyi altında numayilpt və tə”tillər kecirilmiyndi. 1908 ildə Neft Sənayesi Fəhlələri Həmkarlar İttifaqının ite”bəsi fəa- liyyət gestərmipdir. S. fəhlələri 1913 il umumi iyul tə”tilində, 1914 il iyun numayiti və mitinqlərində iptirak etmitdir. 1917—20 illər- də S.-da bir sıra tə/til və numayit- lər kecirildi (bax Bakı tə”tillə- ə, C.-na € hYMMƏT? bolpevik təpgi- latının pə”bəsi, fəhlə deputatla- rı Soveti və Qırmızı qvardiya dəs- tələri yaradılmıqdı. 1922 ilin ap- relində əksinqilabcılar S. neft mə”- dənlərində yankın tərətmitdilər. Ba- kı fəhlələri yanqının səndurulmə- sində beyuk fədakarlıq gestərmit, İ. Lenin “Suraxanı neft mə"dən- lərinin fəhlələrinə və Myhənöucnə- rinəz teleqramında onları bu muna- sibətlə təbrik etmitdi. Neft sənaye- sinin bərpa və inkiptaf etdirilmə- sində də S. fəhlələrinin xidməti olmupdur. S.-da 18 əsrə aid Usta PTa- kir turbəsi və atəigədə (bax Sura- xanı atəigədəsi) talmıpdır. S.-da balneoloji və palcıq mua- licəxanaları var. Suyu Hidrogen-ku- kurdludur. Burada, əsasən oynaq, ət-

raf sinirlərin xəstəliyinə, habelə ӱrək-damar sisteminin sklerozuna (baplanqıc dəvrundə) tutulanlar

mualicə olunur. S.-da 50 carpayı- lıq xəstəxana var (1983).

SURAXANI ATƏYYGƏDƏSİ— Bakı- nın Suraxanı qəs.-ndə atəptərəst mə”- bədi. Bepguqəli daxili həyəti əhatə edən hucrələrdən və həyətin ortasında tikilmiii ustu gӱnbəzlə ərtulən dərd- bucaqlı cod mə"bədiəndən (ibadətgah- dan) ibarətdir. Plan qurulupquna gerə iqəhər karvansaralarına oxpiayır. c Mӱqəddəs odxun (təbii yanar qazın) saxlandıqı ibadətgahda oda sitayiti-

lə əlaqədar muxtəlif dini ayinlər icra edilir, qurbanlar gəsilirdi. Həyətin ətrafındakı hucrələrdə isə kahinlər, zəvvarlar və xidmətcilər- yappayırdı. Abidə me”"marlıq həlli- nə gərə hələ Midiya devrundən Azərb.-

82

SURAXANI LAY DƏSTƏSİ

da yayılmıtp od səcdəgkahlarının ti- kintisi ilə barlı olan ən"ənələri əks etdirir. S.a.-nin əsası pqubhə- siz ki, qədim zamanlarda qoyulmu:i- dur. Lakin indiki binanı 48 əsrdə Hindistanın Multan vil.-ndən gə- lən atətpərəst tacir və zəvvarlar tikdirmiplər (S.a. xalq arasında catəpgahə, chind atəiygədəsin də ad- lanır). Hucrələrin ӱzərindəki Hind dilində yazılmı:n kitabələrdə atəii- gədənin 1713 ildə tikildiyi goəstə- rilir. İbadətkah isə ehtimal gi, qə- dim atəpgədənin bunevrəsi ustundə tikilmi, 19 əsrdə bura qaz boru- su cəkilərkən Yenidən qurulmutidur.

Əd. Salamzade A. V., Arxitek- tura Azerbaidjana XU1—X1X vv., B., 1964: ApurbeNnli S., Ocerk istorii srednevekovoqo Baku, B., 1964,

SURAXANI LAY DƏSTƏSİ (aeyni- adlı yapqayıti məntəqəsinin adından)— Abteron y-a və Abteron arxipelaqın- da Məhsuldar qatın ust 1pe"bəsində yuxarıdan birinci lay dəstəsi. İlk dəfə 1921 ildə M. V. Abramovic ayır- mıpdır. Gillərin qum və alevrit- lərlə nəvbələtməsindən ibarətdir. Kəsilitində bir necə qumlu horizont var. Abteron y-a-nın bə”zi sahillə- rində bu horizontlar neftli-qazlı- dır. Qalınlıqrı Abieron y-a-nın mər- gəzi hissəsində (Balaxanı, Suraxanı,

Qaracuxur) 350—600 mm, c.-da (Zirə, Bahar, 28 Aprel, Qaradaq və s.) 1200— 1350 m-dir. |

SURAXANI NEFT 1ATAFDbİ—Aö-

peron y-a-nda Bakı it,-ndən 15 km i1,- də eyniadlı yatayınt məntəqəsi r-nun- dadır. Yataq Fatmayı-Zır antikli- nal zonası uzərində meridional is- tiqamətdə uzanan asimmetrik braxi- antiklinal qırhipıqla əlaqədardır. Qırhpiıqın it, qanadı 7—269, q. qana- dı 4—10* bucaq altında yatır. Stra- tiqrafik dərinlik artdıqca layların yatım bucaqı artır və qırınıqın oxu 11.-ə doqru yerini dəyitir. Qırı- ptıq bir sıra fayla muӱrəkkəblətmiit- dir. Yataqın geoloji qurulutunda Ab- peron, Akcaqıl və Məhsuldar qat cə- kuntuləri eyrənilmizidir. Məhsuldar qatın kəsilittində 30-dan cox neft- li-qazlı istismar obyekti atkar edil- miidir. Neftin xus.c. Məhsuldar qa- tın ust iv "bəsində O,776 (ust hori- soHT"nap/na), 0,800—0,870, anT mte 6ə- cuHnə Ü,8590—0,910. “:SURAXANI NEFT MƏ”DƏNLƏRİ- NİN FƏHLƏLƏRİNƏ VƏ MUHƏN- AVMVCRƏPMHƏ?—B. İ. Leninin 1922 il aprelin 28-də gəndərdiyi teleq- ram, Bakının Suraxanı neft-mə”- dən r-nunda aprelin 9-dan 10-na ke- cən gecə eserlərin tərətdiyi Yanqın haqqında A. Serebrovskinin mə"lu- matından sonra gəndərilmitdir (Əsər.tam.gull.c.94, səh. 288). İlk dəfə 1922 il mayın 3-də cBakinski abocik qəzetində cap olunmupidur. ksinqilabi quvvələr Suraxanıda neft mə"dənlərini yandırmaqla gənc Sovet həkumətinə zərbə vurmaqa ca- lıpqırdı. 3 gun davam edən cətin mu- barizə nəticəsində fəhlələr yanqı- nı səndurərək beyuk zərərin qaripı- sını aldılar. Lenin Bakı neftcilərinin əməyini yuksək qiymət- ləndirərək yazırdı: cHəyat ucun cox bəyuk təhlӱkə ipəraitində yanqını sendurmuti olan mə“dənlərin fəhlə və mӱhəndislərinin gestərdikləri qeyri-

adi qəhrəmanlıq və fədakarlıq fakt- ları ilə tanın olduqdan sonra, Sovet Rusiyası adından Suraxanı neft mə”- dənlərinin fəhlə və muhəndislərinə təpəkkur etməyi ezumə borc bili- rəm. .... fəhlə respublikasının eser- aqqvardiyacı dutimənlərinin fasilə- siz qəsdlərina baxmayaraq, Sovet res- publikası butun cətinliklərdən qa-

libiyyətlə cıxacaqdırı. Suraxanının mərkəzi meydanın da V. İ. Leninin barelyefi olan obe- lisk qoyulmuidur. Mərmərin ustundə teleqramın mətni həkk olunmuzidur. SURBARAN (Liqraqap) Fransisko (7.11.1598, Fuente de-Kantos, Bada- xos—27.8.1664, Madrid)—ispan boya- karı. S. yaradıcılırı ucun muqəddəs- lərin həyatı məvzusunda kompozisiya- lar xususilə xarakterik olmustidur (“Papa X Qriqorinin secilməsi vaxtı mӱqəddəs Bonaventuranın dua etməsin, 1629, Drezden PTəkil Qalereyası), Er- kən yaradıcılıqrına Karavacco guc- lu tə"sir etmiipdir (Sevilya bati kil- səsindəki mucqəddəs Pyotr kapellası- nın retablosu, 1625), 1630—40-cı il- lərdə S. monumental və lakonik ob- razlar yaratmıqidır (4 Muqəddəs Lav- peHTHə, 1636, Ermitaj, Leninqrad). 1660-cı illər yaradıcılıqında emo- sionallıq guӱclu olmutdur (4 Madon- emr. . m

1 1

H ü. | və “7 Hə ii ATİ . ki

m" ii 7 | q | "7 R

" kü

Dul YA “tü , F. Cypöapan, 4Kənu Bipmmiis.

Tərp. 1632—33. Metropoliten-muzey N yu-York.

nanın yeniyetməlik devruv, təqr. 1660, caCarmıxa cəkilməə, 1660-cı illərin əvvəli, hər ikisi Ermitaj). Mifo- loji səhnələr, portretlər və natur- mortlar da cəkmiptdir. SURDAS (təqr. 1483, Dehli yaxınlı- qında, Sihin—təqr.1563, Mathura ya- xınlıqında, Parasoli k.)—hind (pan- ri, muqənni, vaiz. Dunyageru və poetik iste"dadı qədim Hind ədəbiyya- tı, xususilə *Mahabharata və cRa- mayanaqnın tə”siri ilə formalail- mıtpdır. Yaradıcılıqı bhaxti hə- rəkatı ən"ənələri ilə baqlıdır. c“Sur- dasın 1ile"r diyasız lirik-epik poe- masında xalq həyatının geniii mən- zərəsi əksini tapmındır.

Əsəri: Mope pozzii Surdasa, ot- rıvki, vkn.: Klassiceskan pozzil İndii, ən Koren, Vıetnama i İponni, M., 1977.

Ədl" Pvetkov KO. V., Surdas i eqo pozzin, M., 1979,

SuURDOKAMERA (lat. ziqdiz—səssiz, xəlvət -- kamera) — kosmonavtların izolyasiya vəziyyətinə, yə”ni mərkəzi sinir sisteminə impulslar axını- nın azaldılması pərantinə dezumlu- luyunu yoxlamaq ucun divarları səs kecirməyən xususi otaq. Kosmik ucuil iqəraitinin bə"zi parametrlərini imi- tasiya etməyə imkan verdiyindən kos- monavtların hazırlanması və secil- məsində muhum rol oynayır. SURDOPEDAQOGİKA (lat. ziqdi5— kar--pedaqogika)— dƏefektologiyanın bir sahəsi: kar və zəif eiyidən uilaq- ların tə"lim-tərbiyəsi problemlərini eyrənir. Eilitmə qabiliyyəti pozul- muzp ulpaqlara tə"lim verməyə ilk cəhd 16—17 əsrlərdə İspaniyada gəstəril- mipdir. 18 əsrin axırında Fransa və Almaniyada, 1806 ildə isə Rusiya- da (Pavlovsk) karlar ucun ilk təd- ris mӱəssisələri yaradılmındı. Larksizm-leninizm pedaqogikasının umumi prinsiplərinə əsaslanan sos- vet S.-sı kar və zəif eptidən uptaqla- rın hərtərəfli inkitpafına, onlara muvafiq bilik və sənət eyrədilməsinə xidmət edir. Sopet S.-sı əz tə”lim metodlarını təkmillətdirmək məqsə- dilə psixologiya, akustika, fiziolo- giya, dilpqunaslıq, loqopediya və s. elmlərin nailiyyətlərindən istifadə edir. Sovet S.-sının mərkəzi SSRİ Pedaqoji EA Elmi-Tədqiqat Defekto- logiya İn-tudur. Sovet S.-sının in- kipafı N. M. Laqovski, F. A. Rau, L. S. Vıqotski və 6.-nın adı ilə baqlıdır,

Sosialist və bir sıra kapitalist elkələrinin elmi-pedaqoji mərkəz- lərində də S.-nın nəzəri və əməli problemləri eyrənilir.

SURƏ (ər. 5 )|–)—Quranın fəsli. Qu- randa cəmi 114 S. vardır. Hər S. mux- təlif saylı (Z-dən 286-ya qədər) ayə- lərə (pe”rlərə) bəlunur. Xronologiya və məntiqi ardıcıllıq baxımından pərakəndə duzulmuli həp C, ea mətni daxilindəki hər hansı bir səz, (məs., cBakara—cinəkə, c“Nisət — cqadın- larə, *“Yasinə, €Tahasş nə c,), yaxud fəslin batlandıqı ilk hərf ilə adlandırılmısdır.

SURƏT (ər. =,,2—uӱz, nusxə), Hu - quqda— hər hansı sənədin mətninin uzunun dəqiq cıxarılması. SSRİ- də notarial qaydada təsdiq olunmui S. sənədin əsli ilə (orijinalla) eyni hӱquqi quvvəyə malikdir. SURƏT, plastik sənətdə — bədii əsərin muəllifin oəzu, yaxud baiqa - rəssam tərəfindan tiplənmii təkrarı. Əsərin surati (əgər S. sax- tagarlıq məqsədilə istifadə olunmur- sa) orijinaldan iplənmə texnikasına və əlcusunə gərə fərqlənə bilər: an - caq orijinalın kompozisiyası və usu- lu surətdə dəqiq əks olunmalıdır. SURƏT (riyaziyyatda)- bax Kəsr.

SURƏT HAFİZƏSİ —– insanın təbiat və Həyat levhələrini, səs, iy və ladı Yadda saxlamaq və təsəvvurundə can- landırmaq qabiliyyəti. Bax Hafizə. SURƏTCİXARMA –1) muxtalif ma- teriallardan ma"mulat hHazırladıq da pəstah uzərində hazırlanacaq mə”- muӱlatın “baran (kontur) və ya for- masının (həcmcə) alınması prose- si. Proses surətcıxaran hissə ilə təchiz edilmii torna, frez və 6. dəz-

SURİYA

83

gahlarda, yaxud xususi şirətcıxarma dəzgahlarında aparılır. Pəstahda profil kontur və ya forma almaq ucun iablon, numunə, model və s.-dən isti- fadə edilir. 2) Fotoqrafik təsvirin cap formasının uçzərinə kecurulməsi prosesi. SURƏTCİXARMA, sənədlərin surətlərinin cıxarıl- ması—muxtəlif sənədlərin (oriji- Kalların) surətlərinin (kopiyası- nın) hazırlanması prosesi. S. lazı- mi konstruktor, texnoloji,mə”lumat- sorru və s, sənədlərin operativ ha- zırlanmasının muhum mərhələlərin- dən biridir. İpqıqla, foto, elektro- qrafiya, elektron və termosurətcı- xarma usulları daha cox yayılmın- dır. S. usulu surətin tirajından (sayı), onların hazırlanma vaxtın- dan, surəthazırlanmanın keyfiyyətin- dən və dəyərindən asılı olaraq se- cilir. İpıqla S, (diazosurətcı- xarma) texniki sənədlərdən surətlər hazırlanmasının əsas usullarından biridir. Surətləri uzəri diazobir- ləpmənin suda məhlulu ilə ərtulmui kaqrız, kalka və plyonkada hazırlayır- lar. Bu usul diazobirlətmələrin ipıqın tə”sirindən boya əmələgətirən maddə itirməsi qabiliyyətinə əsaslan- mhppdır. İqztıqla S.-da surətlərin hazırlanması nisbətən ucuz və tez bapa gəlir. Bu usul istənilən for- matlı orijinalın surətini almaqa imkan verir. Fotosurətcı- xarmada (fotoqrafiya prosesinin kəməyi ilə S.) daha yuӱksəkkeyfiyyətli surətlər alınır. Fotomaterialların nisbətən baha olmasına baxmayaraq, bu usul surət və cap formaları hazırla- maq ucun ən cox yayılmın csul ola- raq qalmaqdadır. Elektroqra- fiya usulu ilə S. adi kaqızda yuk- səkkeyfiyyətli tək-tək surətlər, habelə ofset capı ucun cap forması almaqa imkan verir. Elektron S. elek- trik (qıqılcım) botpalmasının isti- lik tə”sirindən istifadəyə əsaslanır. Ondan plastik kutlədən hazırlanan plyonkada trafaret (rotator) cap for- malarının hazırlanmasında geniyi istifadə edilir. Termosurət- cıxarma cəld S. usullarından biridir. Bu usulla çzərində mətn, rə- qəm və ya qrafik informasiya olan və- rəq orijinalın 3—10 san ərzində su- rətini almaq olur. Surətlər əsasən, uzəri termohəssas təbəqə ilə ertul- mupq yarımpəffaf kaqızda hazırla- nır. Bu usulla hazırlanan surətlə- rin keyfiyyəti adətən yuksək olmur. ənədləri kicik və orta tiraj- larla operativ coxaltmaq ucun ope- rativ poliqrafiyanın metod və tex- niki -vasitələrindən (rotator, hek- toqraf, ofset capı ucun mapın) is- tifadə edilir. SURƏTCİXARMA APARATI —–mux- təlif material və sənədlərin surəti- ni Hazırlamaq ucun itlədilən apa- rat. Surətcıxarma prosesinin prin-

sipinə gərə S.a., əsasən, ippıqla S.a.- na, elektron, foto, elektrofotoqra- iya və s. S.a.-larına ayrılır.

S Rİ-də ipıqla və elektroqrafiya usulu ilə S.a.-ları daha cox yayıl- mızpdır. Mikrofotosurətcıxarma və secmə capı uӱcun baxma-surətcıxar- ma aparatları da S..a.-na aid edi-

lir. Bax həmcinin Surətcıxarma (sənədlərin surətlərinin cıxarıl- ması).

ci9

SURƏTCİXARMA DƏZGAHI—mux- təlif materiallardan məmulatlar ha- zırlandıqda onların uzərində ıa6- lon, numunə, model və certyoj (kopir) uzrə əyrixətli və ya yastı səthlər al- maq ucun dəzgah. Əsas qoviyarı surət- cıxaran hissədir. Bu Hissə kopir uz- rə istənilən profil (forma) səthi almaq ucun dəzgahda alətin mӱrəkkəb hərəkətini təqmin edir. Surətcıxaran torna, frez və pardaq dəzgahları ge- nipi yayılmıtdır. Naxhitları, hərf, rəqəm və s.-ni həkk etmək ӱcӱn iplə- dilən dəzgahlar da S.d. adlanır. S.d.- nda ekssentriklər, titamplar, fiqurlu mebel elementləri və s. hazırlanır.

SURİYA (,.), Suriya Ərəb Respublikası (4, zY1 XəaL 4 əz /)) Umumi mə”lumat. Yaxın PTərqdə, Aralıq dənizinin it, sahilində dəv- lət. Qurkiyə, İraq, İordaniya, İsra- il və Livan ilə həmsərhəddir. Sah. 185,2 min km?, 10,4 mln. (1981). Paytaxtı Dəməiq it.-dir. S. inziba- ti cəhətdən 14 muhafazaya bəlunur. Dəvlət qurulumu, S. resp.-dır. 1973 il Konstitusiyası quvvədədir. Devlət batcısı 7 il mucddətinə se- cilən prezidentdir. Qanunverici ha- kimiyyət orqanı 4 il muddətinə seci- lən Xalq Purasıdır (parlament). İc- ra hakimiyyətini prezident və Na- zirlər Purası həyata kecirir. Təbiət. S. ərazisinin cox hissə- si q.-dən it.-ə alcalan (1000 m-dən 500—200 m-dək) yayladır. Əlkənin q.-ində bir-birindən meridional is- tiqamətdə tektonik cəkəklik vasitəsi ilə ayrılmıpq 2 daq massivi uzanır: pt. massivi Antilivan D-rı (Hund. 2814 m-dək) və s., q. massivi isə Cəbəl Ənsariyyə silsiləsindən (Hund. 1562 m- dək) ibarətdir. Əlkənin c.-q.-ində Cəbəl-əd-Durz vulkanik massivi (Hhund, 1803 m-dək), c.4p.-ində Suriya səhra- sının bir hissəsi, (im.-p.-ində Cəzi- rə platosu( hund. 200—450 m), Aralıq dənizi sahili boyunda ensiz (20—Z0 g.m) sahilyanı ovalıq yerləptir. Faydalı qazıntıları: neft, təbii qaz, dəmir filizi, manqan, xrom, fosforit, as- falt, xərək duzu, qonur kemur. İQ- limi subtropikdir: sahilboyunda yum- paq, rutubətli qıtqı və isti, quru yayı olan Aralıq dənizi tipli (orta temp-r yanvarda 122, avqustda 272S: illik Yaqrıntı təqr. 700 mm), darlıq sahələrdə mӱlayim-isti (illik yaqın- tı 1500 mm-dək), daxili r-nlarda gon- tinental, səhra tiplidir (orta temp-r yanvarda 4"S, avqustda təqr. 339SŞ il- lik yaqıntı Suriya səhrasında 100 mm-dək). Yay aylarında isti, quru XƏMCHH EKYTƏ)H əsir. Ən bəyӱk cayı Fə- ratdır. 1Pm.-i. sərhədi boyu Dəclə cayı axır. CHoxlu gəl (əksəriyyəti iyordur) var. Əlkənin cox hissəsinin

bitki ertuyu boz torpaqlarda inkitlaf etmiiq yarımsəhra və səhra tiplidir. 11m.-da və q.-də quru cəl bitkiləri, daqlarda isə kol bitkiləri (makvis və qarriqa) geni yayılmıtidır. Hey- vanları: zolaqlı kaftar, canavar, caqqal, karakal, antilop, vəhiti ulaq, Suriya ayısı, qayakecisi və s. Coxlu gəmirici BƏ həməparT var.

Əhali, Əsasən, ərəblərdir |o cum- lədən təqr. 250 min Fələstin qacqı- nı (1980)). Kurdlər, ermənilər, turk- mənlər, tӱrklər, cərkəzlər, qaracı- lar və 6, xalqlar da yaiayır. Rəsmi dil ərəb dilidir. Əhalinin təqr. 8594-i mӱsəlmandır. İptləyən əhali- nin 5096-dən coxu k.t.-nda calıptır (1980). QPəhər əhalisi təqr. 5096 -dir. Əsas iəhərləri: Dəməpq (1,2 mln. 1981), Hələb, Homs, Həma və s.

Tarixi ocerk. S. ərazisi Apları Paleolit devrundən məskunlaiqmın- dır. E.ə. 3-cu minilliyin 2-ci yarı- sı—2-ci minilliyin əvvəlində S.- nın əsas əhalisi amori (bax Amori- lər) tayfaları olmutlar. E.ə, təqr. 1500 ildə S. Misir fir”onlarının hakimiyyəti altına dupdu. E.ə. 1 əsrdə kəcəri arami tayfaları S.-ya soxuldu və tədricən yerli əhali ilə qaynayıb qarıpdı. E.ə. 1-ci minilli- yin əvvəlində S. ərazisindəki xırda dəvlətlərin ittifaqları yarandı. S. e.ə. 8 əsrin 2-ci yarısında Assu- riyanın, e.ə. 7 əsrin sonunda Yeni Ba- bil padpahlıqının, e.ə. 539 ildə Əhə- mənilərin hakimiyyəti altına dutidu. E.ə. 333 ildə Makedoniyalı İsgəndə- rin yaratdıqı dəvlətin, e.ə. 4 əsrin sonunda Selevkilər dəvlətinin, e.ə, 64 ildən Romanın tərkibinə qatıldı. 2 əsrdən xristianlıq yayılmaqa öamı- ladı. 4 əsrin sonunda S. Bizansın əyalətinə cevrildi. 633 ildə S.-ya so- xulan ərəb qopunları 640 ildə butun əlkəni tabe etdilər. S.-nın ərəb ha- kimi Muçaviyə 661 ildə əzunu xəlifə e”qlan edərək xilafətin paytaxtını Dəməpqə kecurdu. 8 əsrin ortaları- nadək S, Əməvilər xilafətinin mə- dəniyyət və siyasi mərkəzi oldu. S.-da əhalinin ərəblətməsi və islamlaima- sı prosesi gӱcləndi. Əməvilər dev- rundə əhərlər və ticarət inkitaf etdi. Abbasilər xilafəti dəvrundə (8 əsrin ortalarından) S. əvvəlki əhəmiyyətini itirdi. Abbasilər xila- fətinin suqutu prosesində S.-nı Ti- linilər ipqal etdi (878), 935 ildə İhtidilərin, 969 ildə isə Fotimi- lərin tabeliyinə gecdi.

114. əsrin 2-ci yarısında S.-nın be- Yug hissəsini səlcuqlar ipeal etdi: hərbi-len sistemi yayıldı. 1098 ildə S.-nın 1pm.-q.-ində səlibcilərin An- tioxiya knyazlıqı yarandı. 1188 ildə Səlahəddin səlibciləri Antioxiya knyazlıqının xeyli hissəsindən qovub cıxardı. 13 əsrin 2-ci yarısından S, Misir məmluklərinin hakimiyyəti al- tına dutpdu: 1260 ildə movqolların hucumuna mə”ruz qaldı. 14 əsrin 2-ci yarısında epidemiyalar, yadelli bas- qınları, mərkəzi hakimiyyətin qeyri- sabitliyi, aqır vergilər S.-da iqtisa- di və mədəni həyatın tənəzzulunə səbəb oldu. 1516 ildə S. Osmanlı imperiya- sının tərkibinə qatıldı. Osmanlı imperiyasının 17 əsrin sonundan Öam- lanan umumi bəhranı, mərkəzi Haki- miyyətin zəifləməsi, vergilərin art- ması, oturaq əhaliyə kecəri bədəvilə- rin basqınları S.-da kənd əhalisi-

| ən, ” — ku

Fi Q m ə 1 Əs-Saqan .X— ———jj. F

fa. —-

R | Palı upa 27 = 1 k " Əl-Qaryəteyh ? | //, ər D m "1406 isi ə də 2629) yal ə DQuteyfa "4 dSə6-Biyar

= ——-ӧ

ə

=

s ə

ə ər ə l-Bəyyud

di"

ə

( öc-Cürnə “. .* "

ı

İ

c əş əzən | s . TSŞA R ii inə Çə oh A” cilübm —”— -C ə (Zila ə" v yeblir? “—— |

“ə

1 Ərəb dəvlətinin ərazisi

= Qeyd İsrail dəvlətinin sərhəd- ləri BMT Baiy məclisinin 29 X11947

il tarixli

qararına əsasən gəstə-

|rilmiuldir

nin, əkin yerlərinin azalmasına, tez- tez aclıqların bat verməsinə KƏTH- rib cıxardı. Xarici ticarətdə kapli- tulyasiya rejiminin ustunluklərin- dən istifadə edən Avropa eznkənəpH tacirlərinin rolu artdı. 19 əsrin ortalarından Avropa dəvlətlərinin

.-ya ticarət ekspansiyası və maliyyə.

kapitalı ixracı gucləndi. 20 əsrin əvvəlində butun Osmanlı imperiyası kimi S. da imperialist devlətlərinin yarımmustəmləkəsinə cevrildi: əmtəə-pul mӱnasibətlərinin inkipyafı, natural təsərrufat və sex qurulutunun daqılması gӱcləndi, iri xususi torpaq sahibliyi məhkəmləndi, ərəb burjua millətciliyi meydana gəldi. Beyuk Oktyabr sosialist inqi- labı S.-da milli azadlıq hərəkatı- nın gӱclənməsinə bəyuk təsir gəs- tərdi. 1918 ilin sentyabrında əlkə- nin c.-unda Turkiyə əleyhinə usyan baplandı. Sentyabrın 30-da Dəmətq azad edildi. Ərəblərin cistiqlaliyyə- tiz e"”lan olundu. Lakin turk əsarə- tini imperialist dəvlətlərinin İƏB- vəlcə İngiltərə, sonra isə İngiltərə- Fransa sazipinə (1919) əsasən Fran- say Həkmranlıqı əvəz etdi. 1920 ilin aprelində S, Fransanın mandatlıqı altına gecdi (Millətlər Cəmiyyəti PQurası Fransanın mandatını 1923 ildə təsdiq etdi). S. xalqı ipəalcı- lara inadlı mӱqavimət gestərdi. 20- ci illərin ortalarından milli azad- lıq Hərəkatı- yeni mərhələyə qədəm qoydu, əri xırda burjua un- surləri, zəhmətketi kəndlilər bu ə barizəyə daha fəal qopuldular. 1924 ildə yaradılmın Suriya Kommunist Partiyası milli azadlıq hərəkatın- na muhum rol oynadı. Millətci bur- jua partiyaları yarandı. 1925—27 illərdə azadlıq usyanı butun S.-nı burudu. Fransız ipqalcıları usyanı amansızlıqla yatırdılar. KHHHH dunya muharibəsində Fransa təslim olduqdan sonra (1940, iyun) S. fa- pist dəvlətləri— Almaniya və İtali- yanın nəzarəti altına dutidu. Əlkə-

də fatiizmə və eBumus Hakimiyyət or- qanlarına qarpı KEHHHLIƏHƏH MYTaBH- mət hərəkatı 1941 ilin iyun-iyulunda İngiltərə və “Azad Fransag qopun- larının faiistləri S.-dan qovmasın- da muhum rol oynadı. | 1941 il sentyabrın 27-də S.-nın istiqlaliyyəti formal e"lan edildi (Fransanın mandatı yalnız 1943 ilin dekabrında ləkv olundu). 1944 il iyu- lun 21—22-də SSRİ ilə diplomatik mӱnasibətlər yaradıldı. 1945 ilin fevralında S. Həkuməti faiist Al- maniyasına və Yaponiyaya muharibə e”qlan etdi. S. xalqının inadlı mu- barizəsi və SSRİ-nin BMT-də fəal diplomatik keməyi nəticəsində İNn- giltərə və Fransa qoptunlarını C, ərazisindən cıxarmaqa məcbur oldu- lar. Sonuncu yadelli əsgərin S. tor- paqını tərk etdiyi gun (1946, 17 ap- rel) hər il əlkədə milli bayram ki- mi qeyd edilir. 1948—49 illərdə S. ərəb əlkələrinin İsrail təcavuzu əleyhinə hərbi əməliyyatlarında i1- tirak etdi. 50-ci illərin ortaların- da S.-nın siyasəti acıq antiimperia- list xarakter kəsb etdi. S. Misirə qapiqı,. İngiltərə— Fransa—İsrail təcavuzu (1956) zamanı Misir xalqı- na fəal yardım gəstərdi. Ӧlkədə de- mokratik hərəkat genipləndi. Suriya Kommunist Partiyasının nufuzu art- dı, ərəb əlkələri və sosialist dəv- lətləri ilə munasibətlər mehkəmlən- di. 1958 ilin fevralında S, Misir- lə vahid dəvlətdə— Birlətmiint Ərəb Respublikasında (BƏR) birləidi. 1961 ilin sentyabrında S.-da dəvlət cevriliti nəticəsində C, BƏP Təpk- bindən cıxdı. 1963 ilin martında S.-da Ərəb Sosialist Dircəlit Par- tiyası (ƏSDP) hakimiyyətə gəldi. Par- tiya daxilindəki mubarizə 1966 il fevralın 23-də sosial-iqtisadi də- yipikliklərin dərinlətdirilməsi proqramı ilə cıxhın edən ƏSDİP-nin sol, inqilabcı-demokratik cinahının qələbəsi ilə bata catdı. 1967 ilin iyununda S. İsrailin təcavuzunə mə"-

ruz qaldı (bax İsrailin ərəb əlkələ- rinə qariqı təcavuzu), S. ərazisinin bir hissəsi zəbt edildi. ƏSDP-də da- xili siyasət və ərəb devlətləri ara- sındakı munasibətlər məsələləri uzrə ixtilaflar nəticəsində 1970 ildə dəv- lət rəhbərliyində dəyitmikliklər edil- di. Yeni rəhbərlik mӱtərəqqi sosial- iqtisadi dəyiikliklər və əlkə həya- tının demokratikləndirilməsi xət- tini davam etdirdi.

1973 il martın 12-də ӱmumxalq re- ferendumu nəticəsində qəbul edilmii yeni konstitusiyaya əsasən S. sosia- list xalq demokratik resp.-sı e lan edildi. S. 1973 ilin sentyabrında ərəb əlkələri ilə birlikdə İsrail əleyhinə hərbi əməliyyatlarda ipti- rak etdi. 1974 ildə S. ilə İsrail arasında əldə edilmiiy saziii əsasın- na nura, edilmi ərazinin bir hissə- si S.-ya qaytarıldı. S. İsrail qo- iqunlarının ityqal olunmuid butun ərəb torpaqlarından cıxarılması və

ələstin xalqının qanuni huquqları- nın tə”min edilməsi əsasında Yaxın PPərq bəhranının siyasi Yolla nizama salınması, SSRİ və digər sosialist devlətləri ilə əməkdatplırın məhkəm- ləndirilməsi uqrunda cıxın edir. S. həkuməti ABPQ-ın vasitəzciliyi ilə Misir və İsrailin imzaladıqı Kemp-Devid səvdələtməsini (1979, 26 mart) qətiyyətlə pisləmiit, ərəb əlkə- ləri nӱmayəndələrinin yuksək səviyyə- də gecirilmit Baqdad konfransları- nın (1978, Dİ qərarlarının hazır- lanmasında və həyata gecirilməsində fəal rol oynamıpdır. S.-nın SRİ və digər sosialist əlkələri ilə əla- qələri geniplənir. S. prezidenti Ha- fiz Əsədin SSRİ-yə rəsmi səfəri- zamanı SSRİ ilə S. arasında dost- luq və əməkdatlıq haqqında muqavilə imzalanmındır (1980, oktyabr). İsrailin Livana qariı Yeni təcavu- zunu (1982) və ABPT-ın təhriki ilə imzalanmılil İsrail-Livan saziiini (1983) qətiyyətlə pisləmii, Fələstin xalqının qanuni huquqlarını muda- fiə etmək və İsrailin təcavuzkar- lıq siyasəti əleyhinə ardıcıl muba- rizə aparmaq əzmində olduqunu oOilL- dirmitdir.

Siyasi partiyalar, həmkarlar it- tifaqları və digər ictiman təiyki- latlar. Ərəb Sosialist Dircəlii tr tiası Çün Suriya Kommu- nist Partiyası (SKP). Ərəb So- sialist İttifaqı (ƏSİ)— 1964 ildə yaradılmındır. OD 6 Sosialist Partiyası(əSİ, 1950). Sosialist-Yunnion- cular partiyası (SYP, 1961). Tərəqqipərvər Milli Cəb- Hə (1972: ƏSDİ: SKP, ƏSİ, ƏSP və SYP-i birləpdirir). mum fəh- lə Həmkarlar İttifaqla- rı Federasiyası—əsası 1938 ildə qoyulmupdur. Kəndlilə-

rin Umumi Federasiyası (1964). Suriya—Sovet Dost- luqu Cəmiyyəti (1967).

İqtisadi-coqrafi ocerk. S. aqrar əlkədir. 60-cı illərdən bailayaraq mutərəqqi sosial-iqtisadi DƏYİİYİK- liklər həyata gecirilir. Devlət bel- məsinin rolu artır. K.t. koop.-ləri yaradılır. Aqrar islahat həyata ke- cirilir. K.t. ixracatın 2/3-yə qədə- rivi verir. Əsasən, pambıq, buqda, arpa, mərci, tutun becərilir. Bar- cılıq, uzumculuk, bostancılıq, tərə-

. qadav dӧ ə avafif tə:

SURİYA

85

bə ———.———..””

vəzciliklə məitul olunur. Zeytun Yetipdirilir. Heyvandarlıq eksten- siv xarakter daiıyır. Qaramal, da- var, dəvə və s. saxlanılır. Balıq ovlanır. Sənayedə xırda və yarım- kustar muəssisələr ustundur. Toxucu- Luq, yeyinti və tikinti materialları sənayesi inkiiaf etmiidir. Əlkə iq- tisadiyyatının inkipafında S.-nın SSRİ və digər sosialist əlgələri ilə əməkdailıqının rolu bӧeyuӱkdur. SSRİ-nin iqtisadi və texniki kə- məyi ilə S.-da neftcıxarma sənaye- CH yaradılmıti, bir sıra muəssisə (Fərat cayında hidroenergetika KOM- pleksi, Əl-Kəbir cayında su qovipa- RtI, azot gӱbrəsi, dəmir-beton ppipa- lı z-dları və s.) Lə veril- MHu, Laqakiya — Əl-Qamıllı d.y., Yuğdək gərginlikli elektrik xətləri cəkilmitndir. Neft e"malı, kimya sə- nayesi yaradılmıtqdır. Polad prokat, traktoryıqma, elektrik motorları, akkumulyator, kabel, televizor z-dla- rı və s. var. Kustar sənətkarlıq in- kipaf etmindir. D.y.-larının uz. 1,7 min km, avtomobil yollarının uz. 18,7 min gəlir. (1981). Dəniz portla- rı: Latakiya, Qartus, Baniyas. Ən be- Yuk aeroport Dəməpqdədir, Boru kə- məri nəql. var. İraq və Səudiyyə Ərə- bistanındakı neft yataqlarını Bani- yas və Tartus portları ilə əlaqələn- dirən nəz kəmərləri S. ərazisindən kecir. Pambıq məhsulları, dəri, yun, vəə və s. ixrac olunur. Maptın, avadanlıq və nəql. vasitələri, mineral yanacaq, neft məhsulları, metal və me- tal mə”mulatları, toxuculuq malları, ərzaq və s. idxaledilir. Xarici ti- carəti, əsasən, SSRİ və digər sosia- list elkələri, Səudiyyə Ərəbistanı, Yaponiya, Qərbi Avropa əlkələri və 6. ilədir. Pul- vahidi S. funtudur. Silahlı quvvələr. S.-nın silah- lı qӱvvələri quru qopunları, HHQ və HDQ-dən ibarət olub umumi sayı 227,5 min nəfərdir (1978). Quru qo- ipunlarında (HHM hissələri də da- xil olmaqla) 200 min nəfər, təqr. 2600 tank, 1600 zirehli transportyor və deyuti mapını, 800 artilleriya si- lahı, muxtəlif tipli raketlər və s.. HHQ-də 25 min nəfər, təqr. 400 də- yuti təyyarəsi, HDQ-də 2,5 min nəfər, 26 dəyuiq gəmisi var. Silahlar və Hərbi texnika xaricdən alınır. Jan- darmeriya və sərhəd qoipunları da var (umumi sayı 9,5 min nəfər).

bə I

"Yİ

c 7

—– 2

Homs məhəri yaxınlıqında qədim suqaldırıcı carx.

Səhiyyə. 1973 ildə S.-da əhalinin hər min nəfərinə duiyən dorum sayı 47,5, enyM caibi 13,3, hər min nəfər diridoqulana gərə uttaq əlumu 22 ol- mulidur. Mə”“də-barırsaq, vərəm, polio- mielit, ulpaq infeksiyası, zəhrəvi xəstəliklər genin yayılmındır. Əl- kədə 6,9 min carpayılıq (əhalinin hər 10 min nəfərinə 9,3 carpayı) 79 xəstəxana, 10 dispanser, 3,1 min hə- kim (əhalinin hər 10 min nəfərinə 4 həkim), 682 stomatoloq, 1096 əczacı, 3 minə yaxın orta tibb itcisi var (1977). Tibbi yardım pulludur. Həkim kadrlar 2 tibb, stomatoloji və əcza- cılıq məktəblərində hazırlanır.

Maarif. Əlkə istiqlaliyyət qa- zandıqdan sonra savadsızlırın lər- vinə, xalq maarifinin inkitafına, milli kadrların hazırlanmasına ciddi diqqət yetirilir. Maarif sis- teminə 6 illik ibtidai məktəblər, 3 illik natamam (hazırlıq) və 3 illik tam orta məktəblər, 4 illik texniki pepə məktəbləri, Həmcinin pedaqo- ji kolleclər, un-tlər və in-tlar da- xildir. SSRİ-nin keməkliyi ilə Hə- ləbdə texniki pepə təhsili mərkəzi yaradılmıpmdır. Bəyuk ali məktəb- ləri: Dəmətq, Hələb, Latakiya un-t- ləri, Dəmətqdə politexnik in-t, PTərq musiqi in-tu, k.t. in-tu və s. Bə- yuk kitabxanaları: Dəməpq və Hələb- də milli kitabxanalar, Dəməpq un- tinin kitabxanası. Muzeyləri: Də- Məm Bə Hələbdə milli muzeylər, Əzəm sarayı (Xalq sənəti muzeyi) və s.

Elmi idarələr. Əsas elmi tədqi- qatlar Ərəb və Dəməptq akademiyala- rında, həmcinin un-tlərin elmi-təd- qiqat bəlmələrində aparılır. Əl- kədə elmi fəaliyyətə Elm uzrə Ali PQura (təbiyyat və texnika sahələrin- də), həmcinin İncəsənət, Ədəbiyyat və Sosial Elmlər uzrə Ali PTura rəh- bərlik edir. SSRİ-nin kəməkliyi ilə su-texniki qurquları layihələi- dirilmiiz, neft, dəmir filizi və s. faydalı qazıntı yataqları tapıl- mı1i, 3 k.t. elmi-tədqiqat mərkəzi yaradılmındır. “Ərəb ensiklopedi- yası nəpriyyatı tə”sis edilmitidir.

Mətbuat, radio veriliiyləri, te- leviziya. Muhum gӱndəlik qəzetləri: aTiprinə (1975), 4FƏs-Sauraq (1963), €Ən-Bbəəcə (1962), eHunan əlm-lllə "69 (1934). S. Ərəb İnformasiya Agent- liyi (SANA) 1965 ilin iyununda ya- radılmınidır. S. radio verilinləri

və telepiziya ida- rəsi (1946), həmci- nin S,. ərəb telv- viziyası (1960) hə- kumətin sərənca- mındadır.

Ədəbiyyat. Qədim ədəbiyyat Babilis- tan-Asşuriya mədə- niyyəti ilə baq- lıdır. Ərəbdilli S. ədəbiyyatı 8 əsrdən 19 əsrədək umumərəb ədəbiy- yatı zəminində (bax Ərəb mədəniyyəti. Ədəbiyyat) inki- itaf etmitdir. Klassik ərəb ədə- biyyatının gərgəm- li numayəndələri Əbu Təmmam, Buh- turi, Mutənəbbi, Əbu Firas S.-da

Yapayıb-yaratmınqlar. Məərri də mən- ipəcə S.-lıdır. 19 əsrdə yayılan Maa- rifcilik ideyaları ədəbiyyatın da inkitafına təkan verdi. Bu nenp umumərəb mədəniyyətinin dircəlit yana) devru adlanır. Nasif ən- azıcı, Butrus Bustani, Fransis Marrai milli mədəniyyətin əsasını qoymuti, Ədib İshaq, Curci Zeydan, Rizqallah Həssun, Fərəh Antun, Əb- duӱrrəhman əl-Kəvakibi və b. maarif- cilik ideyalarını inkipaf etdir- miplər. 19 əsrədək S. ədəbiyyatı klassik poeziya cərcivəsindən uzaq- lapmırdı. 20 əsrin əvvəllərində Məaruf Əhməd əl-Arnaut, PTakib əl- Cəbri, Məhəmməd ən-Nəcər, Xəlil Həndavi və Ö. realist əsərlər yazmıpp, ədəbiyyatı yeni ideya və janrlarla zənginlətdirmitlər. 30 cu illərdə poeziya milli azadlıq uqrunda BƏ HM- perializmə qarpqı mubarizə silahı- na cevrildi (Xeyr əd-Din əz-Zirekli,

Məhəmməd əl-Bəzm, əəən əbu Riptpa Bə 6,), İkinci dunya muharibəsi il- lərində Fuad əiq-PQaib, Vəsfi əl-

Bunni, Hənna Mina və 6. fatizmlə mubarizəni, zəhmətketlərin arzu və amallarını tərənnum etminlər. 50-ci illərdə Mavahib əl-Kəyali, Həsib əl-Kəyali, Səid Haurani, P/evqi Bar- dadi və 4 sosial məvzularda əsər- ə yazdılar. Realist yazıcılardan Əbdussəlam əl-Uceyli, Vidad Səkkaki-

ni, Faris Zərzur, Fadil əs-Sibai, Kolet heyl əl-Huri, Adil Əbu P1Ta- nab və b., piairlərdən Əhməd Suley-

man Əhməd, Məhəmməd ər-Həriri, Nədim Məhəmməd, Suleyman İsa, Mə- həmməd Kamil və ö tanınmıplar. 60—80-ci illərdə İsrail təcavuzunə qarpı mubarizə ədəbiyyatın əsas məv- zularından oldu (Əli Cundi, Əli Əhməd Səid, Mutaa Səfadi, -Zəkəri Tamir, Xani ər-Rahib və 6.). S. pair və yazıcılarının bə”zi əsərləri Azərb. dilinə tərcumə elixiniidir.

Me”marlıq və təsviri sənət, S,, incəsənətinin ən qədim abidələri Neolit devrunə aiddir (Dəmirqapı- da qaya təsvirləri və s.). 5—6 əsrlə- rin dini tikililərində 3 nefli ba- zilikalar (Kalb-Luzexdə bazilika, təqr. 480) və mӱxtəlif tip gunbəzli bazilikalar (Rusafada kilsə, 569—86) əsas yer tutmuidur. Bu dəvrun təs- viri sənəti daii və sumuk uzərində oyma, mozaika, kitab miniaturu (4 Ra- bula inciliə, 586, Laurensian gki- tabxanası, Florensiya) ilə təmsil olunur. Ərəb ipqalından (7 əsr) son- ra orta əsr ərəb cədəniyyətinin təməkkul mərkəzlərindən olmuidur. Bu dəvrdə coxsutunlu məscidlər (Də- məmqdə Əməvilər məscidi, 705—15) və istehkamlı saray-iqamətgahlar (Qəsr əl-Xeyr əl-Qərbi, 727) tikilmiiy, təs- viri sənətdə ellinizm və erkən Bi- zans ən”ənələri əksini tapmısidı (Də- məpqdə Əməvilər məscidinin mozai- kaları, 8 əsr). 10 əsrdən S.-da orta əsr ərəb iəhərlərinin siması forma- laimı1i, məscid, mədrəsə, məristan (xəstəxana), ərtulu bazar, karvansara, hamam və s. tikilmiidir. 13—14 əsr- lərdə gitab MMHHATYPY İYKCƏnMLİ neB- runə catmıni, dekorativ-tətbiqi sənət (rəsmli geramika, badii iquttə və me- tal mə”mulatlar, aqac uzərində oyma, bədii parca) inkitaf etmitidi. S. Os- manlı imperiyasına tabe olduqu neBp- də (1516—1918) turk me”marlırı ucun tipik olan kompozisiya ucsullarına ge-

ma so ər

–= —

SURİYA

Suriya, 1. 3. Hələb ppəhəri. : Neft e”malı zavodu. 6. SSRİ-nin kəməyi

zalı. 7. Hələbdə icqala. 12—13 əsrlər. 8.

Cəzirə platosunun izimal-iərqində. 2. Dəməiqdən bir xepyHyul : . Suriyanın ppimal-qərbində yaqpayıti məntəqəsi, 5. Homs.

ilə tikilmitl Fərat SES-nin mapın Dəmətq, Suleymaniyyə məscidi. 1554,

Meymar Sinan. 9. Məktəbdə coqrafiya dərsində,

niiy yer verildi. 1920—30-cu illərdə tikinti Fransa me"marlırı zəminin - də nanın edirdi.

Muasir S. boyakarlıqınıpn yaradı- cıları Tofik Tarik və Mitel Kir- iyanın əsərləri istiqlaliyyət uqrun- da mӱbarizə ideyaları ilə baqlıdır. 1950—60-cı illərdə boyakarlıqa mo- dernizmin muəyyən tə"siri olmuii- dur, bununla yanatı mӱtərəqqi ide- yaların Avropa realizmi formala- rına, yaxud milli ən"ənələrə uyqun- lapdırılması meylləri geni yayı- lır (Mahmud Cəlal, Nəim İsmayıl, Luai Kayali). Heykəltəratilıq az in- kipaf etmindir (Mahmud Cəlal, Jak Varde, Məhəmməd Fəthi).

Musiqi. S. musiqisinin ingitafı ərəb musiqi mədəniyyəti ilə barlı ol- mutdur. Yalnız 19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllərində vahid ərəb mədə-

niyyətinin tənəzzulu prosesində MYC- təqil S,. mədəniyyəti yaranmındır. S.-nın xalq və ən"ənəvi musiqisi mə- qam sistemi ilə səciyyələnir. Xalq orkestrinin mupqayiəti ilə ifa olu- nan mahnı əsas musiqi janrıdır. Ud, rubab, qanun (kanon), kicak və b. musiqi alətləri yayılmılidır. Xalq orkestrinə Avropa musiqi alətləri də (skripka, violoncel, kontrabas) daxil edilir. S. musiqisinin dircə- lipi 1870 ildə Hələbdə musiqi mək- təbinin acılması ilə baqlıdır. Muasir S.-da Avropa musiqi mədəniy- yətinin nailiyyətləri geni eyrəni- lir. Əlkənin musiqi həyatının mər- kəzi Dəmətqdir. Dəmətq radiosunda 2 xalq orkestri yaradılmındır. ro- fessional bəstəkarlıq məktəbi HHKH- ilaf edir. Bəstəkarlardan Sulh Uəd- di (kamera-instrumental ansam llar,

ərəb xalq melodiyaları əsasında fi. və violoncel ucun əsərlər və s.), Dik Sukkari (simfoniya və C.), MYFƏHHH- lərdən xalq mahnılarının ifacıla- rı PTakir Brəhan, Mutiyə ki, Sə- bah Fəxri, pianocu Xozvan Zirkli muasir S.-nın tanınmınt sənətkarla- rıdır. Milli musiqi kadrları Də- məpq (1962) və Hələb (1963) konserva- toriyalarında hazırlanır. Dəməpq konservatoriyası nəzdində kamera or- gestri, skripkacılar və violoncelca- lanlar ansambӧlları yaradılmındır. S. musiqisinin inkipafında 1964 il- dən Dəmətq konservatoriyasında i1- ləyən sovet, o cumlədən Azərb.SSR mu- siqicilərinin xidməti var.

Teatr. S. teatr sənətinin mənilə- yi xalq mərasimi və bayramları ilə baqlıdır. Professional teatr 19 əs- rin ortalarında yaranmıtndır. 1940- cı illərdə Dəməpqdə Əbd əl-Lətif Fəthinin batcılıqı ilə yaradıl- mı teatr kollektivi ilk dəfə Su- riya dialektində tamatalar gestər- mipdir. 1956 ildə Rəfiq Cəbri, Nə- zər Fuad və Tofiq əl-Atarinin rəhH- bərliyi ilə Dəməpqdə yarımprofes- sional Azad teatr fəaliyyətə Gamnanbı. 1956 ildə Hələbdə xalq teatrı, 1957 ildə xalq pantomima truppası meyda- na gəldi. Dəmətqdə Ərəb Milli Dram Teatrının acılını S.-nın mədəni həyatında muhum Hadisə idi. Teatrın truppasında əlkənin ən yaxtı aktyor- ları, Qərbi Avropada təhsil almınn rej.-lar Əli Aklya Arsan və Əsəd Fidda, Moskvada Dəvlət Teatr Sənə- ti İn-tunu bitirmit Aleksandr Kin- ni calınır. Teatrın repertuarına ərəb pyesləri ilə yanaptqı Avropa klassiklərinin, rus və sovet drama- turqlarının əsərləri daxildir (Hu-

seyn Həmzənin “Tarla və yaqıtə, Vs.

Vitinevskinin *Nikbin faciə və s). Dəmətqdə həmcinin €Əmi-lllənkə (eTnH- kanə) satira teatrı, hərbi teatr, Dured Ləham ad. Satira və Kome- diya Teatrı, kukla teatrı fəaliyyət gestərir.

Kino. 1928 ildə rej. A. Bədri eKy- nahsız məhkum edilminə adlı ilk tammetrajlı bədii film yaratmıi- dır. 1930—40-cı illərdə e Lləvənır CƏMaCbı a/TbiHMaə (1932, pe. H. An- syp), eBuvnanbın həkuy mnəs nə € Ka6a- re muqənnisiz (1938, 1939, hər iki fil- min rej. A, Bədri), € Hum və gəlkəz (1948, rej, N. albandar) və s. film- lər istehsal edilmisdir. 1964 ildə Dəməiqdə kino prokatı və s, ilə məpi- qul olan Baiq təpkilat yaradılmıpi- dır. 60—70-ci illərin muhum film- ləri: cYuk mapınının surucusu (1967, rej, B. Vucinic), “Aldadıl- mıpplarə (1972, rej. T. Saleh), 4“Bə- birə (1972, rej, N, Maleh), “Kafr Qasimə (1975, rej. B. Əlvi), “Tələ (1980, rej. V. Yusif). Kino xadimlə- rindən rej. M. əp-PTahin, B. əs-Sə-

buni, : Yusif, aktyo lardan M, Vasif, X. ər-Rumani, M. əs-Saleh, A. ər-Rəpti məphurdur.

Əd.: due V., tinskinNn H., Ysupov D. A ga literatura, M., 1964, Doli H ... A A., Ocergi istoriin arabskoV literaturı novoqo vremeni, Eqipet i Sirin, M. 1973: Conpemennas Crprn. Spravocnik, M., 1974: İstorin stran Azii i Afriki v noveb- 4 areml, c. 1—2, M., 1976—79: Vav r- non B. V.. Sazonoev A. A., SirinNnskal Arabskan Respublika, M., 1981: B o rxa- nov A. A., Xudojniki Sirii, M., 1981.

Qo yn b m-

Mafaym X. Sirin— | . te i narodov, M., 1982. əy

SURİYA DİLİ—On Asiyanın arami- dilli xristianlarının yazılı dili (Ə əsrdən), hazırda İran (əsasən, Cə- nubi Azərb.-da), İraq, Suriya və s, əelkələrdə Yatayan nestorianların, Yakovitlərin ibadət dilidir. S.d. mənipəcə Edessa tp. r-nundakı (Turki- yə) pərqi arami dialektlərindən in- tipar tapmıtdır. 5—17 əsrlərə aid zəngin ədəbiyyata malikdir. S.d.-nin 3 muxtəlif yazı nəvu İecTpaHKeno (ən qədim), nestorian və yakovit (serto)| var. S.d. fonetik tərkibcə və morfo- loji qurulutica ivritə yaxındır. Leksikasında orta fars, xususilə yunan dilindən alınma səzlər coxdur.

Əd.: p r et l Q. ə” Cc “ax, Mİ. 1579. eli M., SiriNnskiNn

SURİYA KOMMUNİST PARTİYA- SI (SKP, sə, səm421.2.əYӱ— Suriya və Livan kommunistlərinin vahid təpi- kilatı kimi 1924 ildə yaradılmıii- dır. SKP təpgil olunduqu gӱndən Suriya və Livanın milli istiqlaliy- yəti uqrunda mubarizədə iittirak et- MHULİH. -nin 2-ci qurultayında (1944) partiyanın nizamnaməsi və pro- qramı qəbul olunduy, SKP iki mustə- qil partiyaya — və /Tivan Kommu- nist Partiyasına (LKP) ayrıldı. 1947 ildə siyasi partiyaların fəaliy- yəti qadaran edildikdən sonra hər iki partiya yenidən birlətərək Suriya və Livan Kommunist Partiyası (SLKP) adlandı (1948). 1954 ildə SLKP acıq fəaliyyətə bapladı. 1958 ildə Bir- ləpmin Ərəb Respublikası (BƏR) ya- radılarkən çmumi mərkəzi rəhbərlik saxlanmaqla SLKP SKP və LKP-ə ay- rıldı. SKP 1963 ildə hakimiyyət ba- iına kecmii Ərəb Sosialist Dircə- lim Partiyasının (ƏSDİP) həyata ke- cirməyə baipladıqı tərəqqipərvər so- sial-iqtisadi dəyitiklikləri, Suriya həkumətinin antiimperialist xarici siyasətini mudafiə etdiyini bildir-

V. İ, Surikov,

SURİKOV

di, SSRİ və digər sosialist əlkələri ilə əməkdaplıqı daha na KeHHULƏH- dirmək məvqeyindən cıxıpt etdi. 1969 ildə SKP-nin 3-cu qurultayında par- tiyanın iqtisadi və aqrar məsələlə uzrə proqramı qəbul olundu. SKP. NİN 4-cu qurultayı (1974) partiyanın siyasi proqramını təsdiq etdi: nizam- namədə bə”zi dəyiptikliklər edildi. SKP-nin 5-ci qurultayında (1980) par- tiya proqramına əlavələr edildi və Yeni nizamnamə layihəsi qəbul olundu. kp numayəndə hey”əti Kommunist və fəhlə partiyalarının beynəlxalq Moskva mupavirələrində (1957, 1960, 1969) iptirak etmii və onların sə- nədlərini bəyənmipdir. SK11 demo- ə 5— prinsipi əsasında rulmutidur. Ali orqanı q ltay- dır. CKİİ MK-nın Bait aranı Xa- nun Baqdaidır. Mərkəzi orqanı 4Ni- dal əii1-pə”bg qəzetidir. SURİYALILAR, Suriya ərəb- lər i—Suriyanın əsas əhalisi, mil- lət. .. 7 mln.-dan coxdur (1978). 200 min nəfərdən coxu xaricdə (əsasən Cənubi Amerikada) yapayır. Ərəb di- linin Suriya dialektində danıptır- lar: 8696 –i mӱsəlman, qalanları xris- tiandır. S.-ın kicik bir qismi qəbi- lə-tayfa mӱnasibətlərini saxlayır. Əsas məpquliyyətləri əkincilik, ya- rımkəcəri maldarlıqdır: bir hissə- Sİ sənayedə calıır. Tarix, təsərru- fat və mədəniyyətləri haqqında bax Cupufa, Ərəblər məqalələrinə. SӰRİKOV Vasili İvanovic (24.1. 1848, Krasnoyarsk—19.3.1916, Mosk- va)—rus boyakarı. Kazak ailəsində doqulmuppdur. Peterburq Rəssamlıq Akademiyasında oxumutdur (1869— 75: 1893 ildən həqiqi uzvu). Təhsil illərində tarixi boyakarlıqa mura- ciət etmi(t, akademik incəsənətin pərtiliklərindən uzaqlamaqa sə”y gəstərmitdir (“Knyaz məhkəməsiə, 1874, Tretyakov qalereyası, Moskva). 1877 ildən Moskvada yatamındır.

Mӱntəzəm surətdə Sibirə səfərə cıx-

rn

aBoyar arvadı Morozovay), 1887, Tretyakov qalereyası.

87

? mı, Donda Bən Volqada (1901—O03), |. Krımda (1913) ol- |i mutdur. Almaniya, 5 Avstriya 21 (1883—84), İsvec- | rə (1897), İtaliya | (1900) və İspani- İ yaya (1910) səyahət

etmipdir. Pered-

4 vijniklər cəmiy- i yətiin və Rus Rəssamları İtti- faqının uzvu idi. 1880-ci illərdə S, əzunun ən məphur əsərləri olan “Stereles e”"damının səhəriv (1881), “Mentikov Beryozo- vodaq (1883), “Boyar arvadı Morozovav (1887, hamısı Tretyakov qalereyasın- dadır)" adlı monumental-tarixi tab- lolarını cəkir. Rəssam, əsas ipti- rakcısı xalq kutləsi olan bu əsər- lərdə xalqın gucunu gestərir, TYEBƏT- li xarakterlər yaradır. S. novator tipli kompozisiyalarında insan gut- ləsinin hərəkəti, duyquların murək- kəb qamması, hadisələrin dərin daxi- li mə”nasını ifadə edir, rənglərin dolqun ahəngdarlıqına nail olur, rəng və faktura vasitəsilə obrazın psixoloji xarakteristikasını guc- ləndirir. 1888 ildə arvadı əldugdən sonra S. kəskin ruhi sarsıntı kecir- mitp, bir muddət rəssamlıqdan1 əl cəkmitdir. Sibirə səfərdən (1889— 90) sonra yaratdıqı “Qar ppəhərci- yinin alınmasıq (1891, Rus muzeyi, Leninqrad) tablosunda S. məH, car- lam və cəsur xalq kutləsinin obra- zını ən plana cəkmitdir. 1890-cı illərdə yaratdıqı tarixi tablola- rında S, rus xalqının tarixi kec- mipinə aid hadisələri (cYermakın Sibiri fəth etməsiə, 1895, Rus muze- yi), rus deyutculərinin cəsurluru- nu (“Suvorovun Alp daqlarını api1- ması, 1899, Rus muzeyi) əks etdirir. İrtica illərində demokratik ən"ənə- lərə sadiq qalan S. “Stepan Razin

"ə,

ıl R.

1 | iyə iH c öl c AK, Lİ

/ |

4

Ü

| " 4 R | : D “ : 8

Moskva,

88

Ek Yaa ə M du 0 AN

SURİNAM

(1903 ildə batlamınpdır: Rus muze- yi) əsəri uzərində intləmi(i, 1909 və 1911 illərdə Puqacova həsr olunmuit tablo ucun eskiz və rəsm yaratmıiq- dır. S. coxlu akvarel (əsasən mənzərə) cəkmiidir. Moskva Rəssamlıq İN-tu- na S.-un adı verilmiit, Krasnoyarskda ev muzeyi acılmıit və abidəsi (tunc, qranit, 1954) qoyulmuidur.

Əd.. Kemenov V. S., İstorices- kal jivopish Surikova. 1870—1880-e qq., M., 1963, yenə onun, Vasilii Suri- kov. Alhbom, M., 1958.

CYPMHAM (Suriname), CypnHaM Respublikası (Republiek Su- riname).

Yuyuu mə"nymar, HəHyön Amepun- kanın (1pm.-11.-ində dəvlət. Q.-dən Qa- yana, c.-dan Braziliya, p:.-dən Fran- sa Qvianası ilə həmsərhəddir. PTm.- dan Atlantik okeanı ilə əhatələnir. Sah. 163,3 min km2-dir. Əh. 349 min (1981). Paytaxtı Paramaribo it.-dir. İnzibati cəhətdən 9 mahala bəlunur.

Devlət qurulundlu. resp.-dır. 1975 il Konstitusiyasına gərə dəv- lət bapcısı parlamentin 5 il mud-

dətinə secdiyi prezidentdir. Qanunve- r

rici hakimiyyət 4 il mӱddətinə seci-

lən ə parlamentə məxsus-

cra hakimiyyətini batpp nazirin bapcılıqı ilə Nazirlər PQurası (Hekumət) həyata kecirir, 1980 il fevralın 25-dəki dəvlət cevrilipyin- dən sonra hakimiyyət Milli-Hərbi PTuraya gecmii, konstitusiyanın quv- vəsi dayandırılmıtidır. 1982 ilin martından muvəqqəti konstitusiya quvvədədir. Y

Təbiət. C. TBHaHa )a)nacpıHbiH IIM.- pt.-indədir (hund. 1280 m-dək, Vilhel- min d.). PPm. sahilboyu bataqlıqlı ova- lıqdır. Faydalı qazıntıları: bok- sit, manqan filizləri, qızıl. İQli- mi subekvatorial, isti və daimi ru- oan rta aylıq ər, 26— 28*S, illik yaqıntı 2300—3 mm. Cayları: Koranteyn, Koppename, Su-

inam, Maroni və s. Ərazinin təqr. 092--i həmitəyatıl mepələrlə ərtu- ludur. Heyvanları: meymun, yaquar, pu- ma, qarıpqayeyən, tapir və s. Y1oxlu qupl və surunən var.

Əhali. I alanin 195 396-i Hindi- standan gəlmələr, 29,196-i eollar, 14,995 -i indoneziyalılar, 12,926-H zən- cilər və hindilər, 6,49,-i cinlilər, 1,292-i avropalılardır (1979). Rəsmi dil Niderland (Holland) dilidir. Dindariri mӱsəlman, hinduist və s.- dir. Orta sıxlıq 1 km"-də təqr. 4 HƏ- fərdir (1980). İri pəhərləri: Para- maribo—150 min (1980), Nyiv-Nikgeri.

Tarixi məlumat. ərazisini ilk dəfə 1499 ildə ispan dəniz səy- yahı Alonso de Oxedo tədqiq etmip- dir. 1551 ildə Niderland tacirlə- ri Surinam cayının (adı buradan- dır) mənsəbində kicik bir faktori-

dur.

du om nn... ilk... illi

ya yaratdılar. 1553 il- dən spaniyanın mulku idi: 1630 ildə ingilis- lər tutmuqidular. 1667

(

m. Li

ildə İngiltərə S.-ı Ye- I 6 —— — x — — LU

|/u-Ams 1 = xepu— ==), * ər I d -———

HH Amsterd amın (indiki 2 ə iğ ——= a ii oç— z : = R ə oL Yİ İY nn - Nyu-York) əvəzinə Nider- “kr Qə Kotab :

landa Ky3əlTə getdi. 1682 ildə Niderland həku- məti S.-ı Vest-Hind iirkətinin sərəncamına

verdi. Afrikadan gəti- rilən zənci qulların amansız istismarı 17

əsrin ortalarından baii- layaraq S.-da bəyuk usyan- lara səbəb oldu. 17 əs- rin sonu—18 əsrin əv- vəllərində qulların bir hissəsi meipələrə cəki- lərək, əzlərinin mustə- qil icmalarını yaratdı- lar. orrnin maronlar adlanan ameiqə zənci- ləriənin hərbi dəstələri 1772 ildə Paramaribonu, ələ gkecirdilər, 1780 il usyanından sonra isə kə- ləlikdən azad olmaları barədə təminat aldılar (S.-da keləlik qəti ola- raq 1863 ildə ləəv olun- mupdur). 1799 ildə S.-ı İngiltərə ələ kecirmit, lakin Amyen sulh mu- qaviləsinə (1802) əsasən yenidən Ni- derlanda larmaa MƏB olmundu. S. 1866 ildə Niderland Qvianası adı ilə mustəmləkə statusu almıpdı. Yerli əhalinin artan narazılıqının qarpısını almaq məqsədilə Niderland hekuməti S.-ın mustəmləkə statusun

əsmən ləqv etməyə məcbur oldu. S. 1922 ildə Niderland krallıqına birlətminl ərazi, 1954 ilin deka- brında isə onun tərkib hissəsi e"lan edildi. 1975 il noyabrın 25-də is- tiqlaliyyət aldı. 1980 il fevralın 25-də hərbi cevrilipq nəticəsində əl- gədə hakimiyyət antiimperialist məv- qelərdə duran Milli Hərbi PQuranın (MHİP) əlinə kecdi. erika impe- rializminin kəməyinə arxalanan da- xili irticanın arasıkəsilməz sui- qəsdlərinə baxmayaraq MHİPP həkuməti əlkədə mutərəqqi islahatlar xəttini davam etdirir. Yeni həkumət zəhmət- kelp təbəqələrin mənafeyinə cavab ve- rən bir sıra muhum tədbirlər həyata kecirmittdir. 2 ilin martında quvvəyə minmiti mӱvəqqəti konstitu- siya əlkədə gedən mӱtərəqqi sosial- iqtisadi dəyipikliklərin genitlən- dirilməsi /Cun uk imkanlar ac- mıtpdır. S.. BMT-nin şu dekabr)

iz

və Amerika Dəvlətləri Təpilatının uzvudur. 1975 ilin noyabrında SSRİ

ilə diplomatik mu- nasibətlər yarat- mıtpdır. SSRİ ilə S. arasında mədəni və elmi əməkdatlıq haqqın- da mutavilə imza- lanmındır (1981).

Siyasi partiya- lar və Həmkarlar ittifaqları, 5 Milli Parti- yası—1946 ildə yaradılıb. M u- tərəqqi Xalq Partiyası

SURİNAM bı—yjfyəyiəə —|—–—–—–—–=Y=Y–=— .

——K=1--L=A=İ-1=İ—k——0—K—E—k=N=ı

R 2 A” a

Paramaribo məhəpmnxə KY"ə.

—

75 15064İ———— ——————

—

Əə : : ə JKenna:430

ST qy ni

Vakeninken Yenni) Boskamal) =— ç Onvervaatt)Ə Yo, Müneo

== — 11 -- = | I ii 4 I

Göz Aatu na £7

(

(4, kopomdoy "q

4

Zandereyy | vitaqron C

-–

BraunsveqC- =

—

1 6— 58 = 4 ev miz | ət ə Brronoponda 4 , Aurora"U ünÜü., = 4 ə x RMalobbi = ə I r "—— 4” me 22 ODYumu AÇ 6 Qranbori)/ Kottika ə Apetina q iz / = 0 ə = o / "ona" E. Pontutu yə 00 g 3

“di

- = / 884 Alupi sr 2 4 es ə = oro Ho... = DƏ: gi məyə gg a 23 a” "Up 110 “a 2) gə, Arnuxoaau “ze. i ə am. kom 2 | m 7 Y m ak s a” ili, B.E (İL ET A Gü" ry,

(1946) Kaytm TaHn İllepcary- an İndoneziya (1947), Mutə" rəqqi Milli Partiya, Su- rinam Demokrat Partiya- sı, Surinam alq Parti- yası (1958), İnqilabiCəbhə —1981 ilin noyabrında yaradılıb. Antiimperialist məvqelərdə duran və- tənpərvər demokratik quvvələri bir- dipdirir. Surinam Həmkar- lar trnftkexarı Federa- siyası|y utərəqqi Fəh- lə Təpkilatı (1948). İqtisadiyyat. Umumi milli gəli- rin 2096-ini mə”dən sənayesi, 596-ini e”maledici sənaye, 996 a balıq- cılıq və melpə təsərrufatı veri (1979). S. boksit cıxa səra (1981 ildə 4 mln. tq 9096-i ABPQ-a gendərilir) gerə kapitalist əlkə- ləri arasında ilk yerlərdən birini tutur. Aluminium istehsalı, k.t. məhsulları e”malı (təkər, yaq və s.), taxta-palban, aqac e"malı muəssisə- ləri var. Cəltik, ptəkər qamıtqı, ba- nan, sitrus meyvələri, tərəvəz və s. becərilir. Qaramal, donuz, dava saxlanır. D.y.-larının uz. təqr. 200 km, avtomobil yollarının uz. 2,5 min km-dir (1977). Əsas dəniz portları Paramaribo və Munqo, iri aeropor- tu Zandereydir. ksit, aluminium- oksid, aluminnum, mepqə material-

SURXANDƏRYA VİLAYƏTİ

89

ları, K.t. məhsulları və s. ixrac edi- lir. Xammal və yarımfabrikatlar, yanacaq, avadanlıq və s, idxal olu- nur. Ticarəti, əsasən, ABP1, Nider- land, AFR, B. Britaniya və s. elkə- lərlədir. Pul vahidi Surinam qul- denidir.

Səhiyyə. 1972 ildə S.-da əhali- nin hər min nəfərinə duppən doqum sayı 37,5, əlum sayı 6,1 olmuzidur. Əlkədə malyariya, cuzam, baqırsaq infeksiyası, vərəm geniiy yayılmın- dır. S.-da 1910 carpayılıq (əhali- nin hər min nəfərinə 4,5 carpayı) 16 xəstəxana muəssisəsi, 180 həkim (əhalinin hər 2,3 min nəfərinə 1 Hə- gim), 19 diiq həkimi, 16 əczacı, 960 orta tibb ikicisi = (1972). Həkim kadrları un-tin ti fakultəsində hazırlanır.

Maarif. 6—12 yaplı utpaqların 6 illik ibtidai təhsili icbaridir. Orta umumtəhsil və pepə məktəblə- ri ilə Yanaqpı, əlkədə un-t, 1 pedaqo- ji və il ilə in-tu fəaliyyət gəstərir. Paramariboda Mədəni mər- kəz, kitabxana, muzey var.

Mətbuat, radio veriliiyləri, te- leviziya. Gundəlik qəzetləri: “De vare teydə (1957), “De Vestə (1909). Surinams Nivs Agentsxap milli in-

rmasiya agentliyi 1977 ildə yara- dılmındır. Radio verilipləri və televiziya xidməti idarələri 1965 ildən 25. gestərir.

Ədəbiyyat. S. ədəbiyyatı Surinam və Niderland dillərində inkitpaf edir. X. Sxauten (18 əsr) və Y. Kinq (19 əsr) əz pe”"rləri ilə Surinam di- lində ədəbiyyatın əsasını qoymuyi- lar. 19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllə- rində Surinam dili qadaqran olun- muӱlidu. 20 əsrin 20—30-cu illərində

iderland dilində yazan A. Helman, xususilə mustəmləkəcilik əleyhinə inqilabi tpe"rlər muəllifi A. ne Kom tanınmınlar. 40-cı illərdə Suri- nam dilində ədəbiyyat dircəlməyə bapladı. Milli pquurun formalaii- masında maarifci İ. A. Q. Kunder- sin muhum rolu olmupdur. Ilə sa (əsl adı X. F. Zil) yeni S. ədə- biyyatının ilk nuçmunələrini yarat- mıtpdır. A. Sanqodare, Verlogen Bə P, Dobrunun ipe"rlərində sosial problemlər əsas yer tutur. Nəsr, əsa-

sən, Niderland dilində yaradılır (B. Vyanen, L. van Mulir, A. Q. Fer- rir və 6 .

5.). SURKOV Aleksey Aleksandrovic (13. 10.1899, indiki Yaroslavl vil., Rı- iz : HHCK r-nu, Ora - | nevo k.— 15.6. 1983, — Moskva) — rus so- vet pairi, ictimai xadim. Sosialist Əməyi Qaəhrəmanı (1969). SSRİ Dev- lət mukafatı (1946, 1951), Beynəlxalq Botev mukafatı

laureatı. ildən Sov.

İKP uzvu. Əsərlə- | ri 1918 ildən cap olunur. “Yapıdları (1934), “Biz belə boy atdıqqə (1940) və s. gitablarındakı pe”rlər Vətəndaiy mӱharibəsinin qəh- rəmanlıq romantikası ilə aiılan- mhiidır. Beyuk Vətən muharibəsi dev- ru pe"rlərində |“ Moskva yaxınlı- tında dekabrə (1942), *“Hucum (1943), “Qisas alan Rusiyaə (1944) və s. kitab-

larıy sovet adamlarının qələbəyə inamı, deyçit rəipadəti əksini tap- mıpdır. c“Dunyaya sulhə (1950), 4Pərq və Qərbə (1957), *İnsanlıq haqqında HərMəəs (1961), *Xopbəxtlik nədir? (1969) və s. ipe”r kitablarının muəl- lifidir. Azərb.-a həsr olunmuit ocerk- ləri (“Qara və aq qızıl diyarıə, “Neft paytaxtıq) var. Əsərləri bi

sıra dillərə, o cumlədən Azərb. dilinə tərcumə olunmusqidur. Muxtə- sər Ədəbiyyat Ensiklopediyasının (c. 1—9, 1962—78) Baqi redaktoru, SSRİ Yazıcılar İttifaqı İdarə Hey"ətinin katibi idi (1949 ildən: 1953—59 il- lərdə birinci katibi olmudur).

(0) Sov.İKP Mərkəzi Təftiiy Komissi-

yasının uzvu (1952—56), Sov.İKP MK uzvluyunə namizəd (1956—66) se- cilmipdi. SSRİ Ali Sovetinin (4— 10-cu caqırın) deputatı, Umumdun- ya Sulh Purasının uzvu (1953 ildən) olmupdur. 4 dəfə Lenin ordeni, 4 baiqa orden və medallarla, BXR-in Kirill və Mefodi ordeni ilə təltif edilmitdir. Əsəri: Sobr. 1978—80. Əd. Reznik O,, Aleksen Surkov. Ocerk jizni i tvorcestva, M., 1979, SӰ ROJ—rus mənbələrində (14—15 əsrlər) Sudak 1p.-nin adı. SURRA— Azərb.SSR Sabirabad r-nun- da kənd. S. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən 12 km ptm.-pp.-də, Kur cayının sahilində, PQirvan duzuӱndə- dir. ƏH. 1030(1985): pambıqcılıq, ta- xılcılıq və heyvandarlıqla məpqqul- dur. .” məktəb, klub, kitabxana var. CYPPFH (Curri) Bayram (1862—29.3. 1925)— Albaniya siyasi və hərbi xadi- mi. Pimali Albaniyada Osmanlı hekmranlıqına qarpitı mubarizənin (1910—12) və Albaniya usyanının (1912) rəhbərlərindən biri. Əlkənin istiqlaliyyəti e"lan olunduqdan (1912) sonra mӱvəqqəti həkuməti mudafiə erMuu, 1920 ildə portfelsiz nazir vəzifəsini tutmuzidu. eodal sepa- ratcılara və xarici mudaxiləcilə- rə qarpqı silahlı mӱbarizənin (1920, iyun-avqust) təpkilatcılarından idi. Zoqunun feodal-mulkədar qruplay- masına qaripı 1924 il usyanında fəal iptirak etmit, 1924 ildə T. Noli Hekumətində hərbi nazir vəzifəsini tutmulidu. Usyan mərlub edildikdən sonra mubarizəni davam etdirmiitn- di: Draqobin d-rında vuruma za- manı həlak olmutdur. CYPPOTAT (nar. surrogatus—ənəsH- Hə secilmitt, baiqasının yerinə qo- yulan)—1) elə bir məhsuldur (yaxud predmetdir) ki, bə"zi xususiyyətləri mumi olan, lakin keyfiyyətcə ondan ə əbrərəkək bapqa bir məhsulu (yaxud predmeti) qismən əvəz edir. Məs., 1pə- gər S.-ı saxarindir: qəhvə dəninin S.-ı arpa, palıd qozası və s.-dir. 2) Saxta, saxtalipdırılmı:qn, qəlp

məhsul.

SURSK (1953 ilədək Nikolski Xu- tor qəs.)—RSFSR Penza vil.-ndə itə- hər. Sura cayının (Volqanın qolu) sol sahilindədir. Mahud kombinatı, spirt və mexaniki-təkmə z-dları var. SURXAB—orta əsrlərdə əbrizdə gərgəmli ippəxslərin (əsasən ppair- lərin) dəfn edildiyi 4 Məqbərət upi- pquəra (4“PQairlər məqbərəsiə) qəbi- ristanının yerlətdiyi məhəllə. S.-da bir necə məscid və təkyə olmuptydur. Qətran Təbrizi, Xaqani P/irvani,

soc., t. 1—4, M.,

Fələki PTirvani, Zəhirəddin Fərya- bi, Mӱcirəddin Beyləqani, Kəmaləd- din Xocəndi, habelə bir cox baltltka məphur tplair, alim və din xadimlə- rinin qəbri S.-dadır. Həmdullah Qəz- vini, Dəvləttiah Səmərqəndi, Nadir Mirzə Qacar və b. S. haqqında mə”lu- mat vermitlər. Ehtimal ki, S. zəlzələ və ya Səfəvi-Osmanlı mucharibələri (17 əsr) pəticəsində darılmısdır. SURXAY XAN QAZIQUMUXLU (/—- 2)— Daqıstan feodalı (18 əsr). Əha- linin ah ӱsul-idarəsinə qariı na- razılırından istifadə edib Darısta- nın c.-unda və PTirvanda hakimiyyəti ələ gecirməyə calıdırdı. Muipkur- lu Hacı Davud və bir sıra feodal- larla ittifaq yaradan S.x.Q. 1721— 28 illərdə bir necə dəfə Bakı, Gən- cə, Quba və Niyazabada muvəffəqiy- yətsiz hucumlar etdi. 1721 ildə PTa- maxı S.x. Q. və muttəfiqləri tərə- findən qarət olundu. 1734 ildə Na- dir pahla deyutidə məqlubiyyətə ut- rayan S.x.Q. Daqıstana cəkildi. Əd. Aliev F. M., Antiiranskie vıstuplenil MH borıba protiv turepkov okgkupapii v Azerbaidjane v pervoN polo- vine XU PT veka, B., 75. SURXAY XAN QALASI— Azərb.SSR Vartapen r-nu Yuxarı Filfili k. yaxınlıqında tarixi-me"”marlıq abidə- si. A. Bakıxanova gərə S.urxay xan Qazıqumuxlu tikdirmiindir. Qəsr tip- li, duzbucaq formalı qala birmərtə- bəli bept otaqdan ibarətdir. Qalanın ustu taqbənd formada tamamlanmıpq, yan divarları isə mudafiə məqsədi ilə taqların əsasından 1 cm Hundur- luyə qaldırılmındır. S.q.-nın gn- rip Yeri q. tərəfdən idi. Otaqlardan Filfilcay dərəsinə cıxmaq ucun ye altı yol olmutidur. S.q. kirəc məh- lulu, caydaptı və bi:tmizn kərpicdən tikilmitpdir. Qaladan ustundə Surxay xanın adı olan mis cam və s. maddi mədəniyyət numunələri apkar edilmiii- dir. Devlət hrəfindək qorunur. SURXANDƏRYA — Əzb.SSR-də val). Amudəryanın sol qolu. Hissar sil siləsinin c. yamacından baiylanan Tupalanqdərya və Qarataq caylarının birləmməsindən əmələ gəlir. Uz. 175 km (Qarataqın mənbəyindən 287 km), həvzəsinin sah. 13,5 MHH x24?. YeTyH- də Cənubi Surxan su anbarı var. SURXANDƏRYA VİLAYƏTİ—Ozb. SSR-də vil. 1941 il martın 6-da təii- kil edilmliidir. Resp.-nın c.-unda yerlətir. C.-da Amudərya cayı boyu SSRİ-nin Əfqanıstanla devlət sər-

Hədi kecir. Sah. 20,8 min km?, ƏH, 1054 min (1984, 1 yanvar), 12 r-nu, 8 pəhəri, 3 iitq var. Mərkəzi Qermez

i1.-dir.

Təbiət. Vil.-in mərkəzi və c. his- cənəpn mu.-naH, q.-Dən və 11m.-q.-dən Hissar silsiləsi və onun qolları, il1.-dən Babataq silsiləsi, c.-dan Amu- dərya vadisi ilə hududlanmıpn duzən- likdir. Duzənlikdə qıpl isti, yay qız- mar və quraq kecir. İllik yaqıntı du- zənlikdə 130— mm, daqlıq sahələr- də 445—625 mm. Əsas cayları: Sur- xandərya və onun qolları, PTerabad. Su anbarları (Cənubi Surxan, Uc- qızıl və s.), suvarma kanalları var. Boz, cəmən, cəmən-bataqlıq, cimli- qonur, acıq-qonur torpaqlar yayıl- mıtpdır. Dӱzənliyin bitki ərtuyundə efemerlər, daqlarda efemerli taxıl, subalp bitkiləri ustundur. Amudər- ya vadisində tuqay mepqələrinə, daq-

90

SURXKOTAL

larda isə ardıc, pustə və s. aqaclar- dan ibarət mepqələrə rast gəlinir. Ceyran, qayakecisi, uenunoHyay, hamar, canavar, caqqal, tulku, qonur ayı, qır- qovul, gəklik, toraray və s. var. Bu- xara maralını və ilanları (efa,

gӱrzə və s.) mӱhafizə məqsədi ilə 1964 6

ildə qoruq ya adılmındır. ali. Əzbəklər, taciklər, ruslar,

tatarlar, tӱrkmənlər və 6. yapayır. Orta sıxlıq 1 km?-də Ə0,7 nəfərdir.

əhər əh. 2096-dir. PTəhərləri: Ter- mez, Denau, Baysun, PTerabad və ş

Təsərrufat, Əsas sənaye sahələri: Yeyinti (yar, meyvə-tərəvəz konservlə- ri, ipərab, pivə z-dları, ət-sud kom- binatı, dəyirman-kombinat), yungul (pambıqtəmizləmə 3-du, tikiit, xalca, ipək f-kləri), tikinti materialla- rı. Muəssisələrin coxu Termez və Denaudadır. Faydalı qazıntı (neft, təbii qaz, dappq kəmur, polimetallar) yataqları əsasında MƏ DƏn sənayesi inkiptaf edir. K.t.-nda pambıqcılıq, ipəkcilik, barcılıq, uzumculuk və otlaq heyvandarlıqı muhum yer tutur. Dənli, tərəvəz-bostan və yem bitkilə- ri əkilir. Qaramal, davar (o cumlə- dən qaragul qoyunu), donuz, at saxla- nılır. Vil.-dən Daikənd—Termez — Duppənbə, Termez — Kurqan-Təpə d.y. xətləri kecir. Avtomobil nəql. inki- mağ erMuum np. Termezdə SSRİ-nin və ir sıra xarici əlkələrin Əfqanıs- tanla iqtisadi əlaqələrində muhum rol oynayan beynəlxalq cay portu var.

.V. Lenin ordeni ilə təlti - mupdur (1967). ə

ədəni quruculuq, Vil.-də peda-

QOJİ in-t, pambıqcılıq və uzumcu- luklə məpqqul olan 2 elmi st., əlkə- ... əl Musiqili dram teat- ) s. var. Əzbək dil bayraqık (1935), a a skoYe znamyaq (1941) vil. qəzetləri cı- xır. Yerli radio verilitləri ilə yanapı, Umumittifaq və Əzbəkistan radiolarının, həmcinin Mərkəzi Televiziyanın və Daikənd televizi-

Ya studiyasının veriliyilə : iH aq i retran- slyasiya ol əəə

a olunur. SU RXKOTAL Pimali Əfqanıstanda 2—3 əsrlərə aid atəpgədə kompleksi- nin yerlətdiyi təpə. Bapq məbəd Ku- ian padtahı Kanipkaya həsr olun- mupdur. Buradan heykəl fraqmentlə- ri, me marlıq detalları, yunan əlif- bası ilə Bəlx dilində yazılar tapıl- mıtppdır. Mə"bədlərin arxitektura- sında yerli və yunan bəzəkləri y)- qunlatpdırılmındır.

Əd. Masson BV. M., R | V. A., İstoril Ak pad, ki 1964. SUS (.-..,.)— Tupisdə iyəhər və port, Sus vil.-nin inz.m. ƏH, 70 min (1975). Nəql. qovitaqı, Kustar istehsal inki- iaf etmiiidir. Toxuculuq və yeyinti sənayesi mӱəssisələri, avtomobilqu- raidırma z-du, HEC, me"marlıq abi- dələrindən ribat (qala, 8 əsr), əl- Xələf burcu, istehkam, Beyuk məscid (hamısı 9 əs ), Sidi Əli-Ammar məs- cidi, əl-Qubbə kəpku (10—11 əsrlər) var. E.ə. 9 əsrdə finikiyalılar sal- mıidır. CYCA) — Azərb.SSR Quba r-nunun M kozetliyində kənd. R-n mərkə-

ƏN 22 km q.-də, dar ətəyindədir. ƏH. 594 (1985). Əsas təsərrufatı Hey vandarlıqdır. Orta məktəb, tibb mən- təqəsi, me"marlıq abidələrindən məs- cid (1854 il) var.

rus dilində cLenin-

SUSAYQIMLAQ— Azərb.SSR Xacmaz r-nunda kənd. S. sovetliyinin mərkə- zi. R-n mərkəzindən 32 km mM.-na, Bakı— Moskva d.y. kənarında, Samur — Dəvəci ovalıqındadır. Əh. 652 (1985), tərəvəzcilik, heyvandarlıq və aqcılıqla məpquldur. Səkkizillik məktəb, kitabxana, mo məntəqəsi var. SUSAMIRTAU—Tyantianda dar sil- siləsi. Uz. təqr. 125 km. Maks. hund. 4048 m-dir. Qranit və metamorfik iistlərdən təpkil olunmutdur. Buz- laqlar var. Dar mənin: və dayplı Yuksək daqlıq landiyaftları ustundur. SUSANİN İvan (ə, 1613)- 17 əsrin əvvəlində rus xalqının Polipa mudaxiləcilərinə qarpı azadlıq mu- barizəsinin qəhrəmanı. 1613 ilin qı- pyında polyak ptlyaxta dəstəsi Kostro- ma qəzasının Domnino k.-ə.—Roma- novların mulkçnə (car Mixail Fyo- dorovic burada idi)gedib catmaq ucun S.-ni bələdci geturmutdu. S. dəstəni bataqlıq meiyədə qəsdən azdırmız və buna gerə də əldurulmutidur. S.-in qəhrəmanlıqrı bədii ədəbiyyatda və . İ. Qlinkanın “İvan Susaninə operasında əks etdirilmiptdir. Kos- tromadı S.-ə abidə qoyulmuzid r. Y-CEHT-MAPVI (S ault S ainte Manə) — ABİQ və Kanadada Yuxarı gel ilə Huron gəlunu birlətdirən kanallayi- dırılmıpt su Yolu. Uc paralel kanal- dan ibarətdir, bunların ikisi ABİPP- da, biri Kanadadadır. Kanallarla ildə təqr. 100 mln. t yuk (əsasən taxıl, dəmir filizi) dapınır. SUSƏNİ (?—?)—16 əsr Azərb. tpai- ri. Həyat və yaradıcılıqı taala mə”lumat cox azdır. TPah İsmayıl Xətai sarayına yaxın olmupdur. Sa- dıq bəy Əfiarın 4“Məcmə ul-xəvasə təzkirəsində verilmiit 3 beyt pie”rin- dən yaradıcılıqına əzbək ədəbiyya- tınNIn tə”siri gerunur. SUSƏRCƏSİ (Stpshiz)—sərcəkimilər dəstəsinə aid qupl cinsi. Bədəninin

uz.17—20 sm, cəkisi 50—80 q olur. Lə- D

nəK ertuyu sıxdır. Burun və qulaq dəliklərinin dəri qapaqı var, Suyun altında uzur, gəzir (15 san-dək qala

bilir). Avropa, Afrika, Asiya və Amerikada yayılmılndır. SSRİ-də 2, adi S.s. və boz S.s., o cӱmlədən

Asəpö.CCP-nə 1 neBy—a zu C. (C. cin- sLiz) yayılmındır. Yuvasını cay, ka- nal və axmazların sahilində qazır: 3—7 ar yumurta qoyur. 16 gun kurt ya- tır. Su cuculəri, su ilbizləri və xır- da balıqlarla qidalanır.

SUSİMA— Koreya bokazında adalar qrupu. Yaponiya ərazisidir. Sah. təqr. 700 km?. ƏH. 57 min (1973). Hund. 649

m-ə qədərdir. HCəmənliklər və enliyar- |

paqlı mepələr var. Kartof, dənli bitkilər əkilir. Balıq ovlanır. yaxınlıqında məphur Susima viria- ması (1905) olmutdur.

SUSİMA BORAZI—–—Koreya borazı- nın c.-p. hissəsinin kecmiyi adı: bax PQərq kecidi.

SUSİMA VURUİYMASI (1905) — Rusiya—Yaponiya muharibəsi (1904— 05) dəvrundə rus eskadrası ilə yapon donanması arasında purupma (27—28 may) Susima borazında Susima a.-rı ya- xınlıqında batp vermitdir. Baltik dənizindən Uzaq PTərqə geəndərilmit və Vladivostoka getmək ucun Susima boqazına daxil olmupq 2-ci Sakit okean eskadrası və 3-cu Sakit okean eskadrasının 1-ci dəstəsi (30 hərbi gəmi, komandanı Z. P, Rojestvenski)

ilə uz-uzə gələn yapon donanması (121 deyuii gəmisi, komandanı X, Toqo) həm sayca, həm də silah və texnika- nın keyfiyyətinə gərə ustunluyə ma- lik idi. Tezliklə dulun zirehli- Sİ “Knyaz Suvorovg sıradan cıxdı, Z. P. Rojestvenski yaralandı. Koman- danlıq kontr-admiral N. İ. Neboqa- tova təhvil verildi. Yapon donanma- sına əsaslı mӱqavimət gəstərə bilmə- yən rus eskadrası S.v.-nda tam mətrlu- biyyətə uqrayaraq 20-dən cox gəmi itir- di (Vladivostoka yalnızc Almazg krey- seri və 2 mina gəmisi gedib cıxa bil- di). S.v. Rusiyanın siyasi qurulutu- nun curukluyunu, iqtisadi və vərən geriliyini gestərdi. V. İ. Lenin S.v. haqqında yazırdı: “Bunu hamı gezlə- yirdi, lakin hec kəs guman etmirdi ki, rus donanmasının məqlubiyyəti belə amansızlıqla tar-mar olmaq də- rəcəsinə catacaqdır... Bu, muӱtləqiyyə- tin yalnız hərbi məelubiyyəti deyil, tam hərbi irlasıdırq (Əsər. tam kul- liyyatı, c. 10, səh. 266). A. S. Novi- kov-Priboyun “Susimaq tarixi epope- yası S.v.-na həsr edilmiidir. CY-CVITM (Sioux City)—ABIII-na A /o- va ittatında pəhər. Missuri cayı sa- hilindədir. Əh. 86 min (1970). D.. qovpaqrı. Ticarət mərkəzi. Yeyinti sə- nayesi var.

SUSİCOVULU (aArvicola terrestris)— KƏMHPHMHTƏD AHƏCTƏCHHHH nar cHuaHmna- rı Fəs in ən məməli heyvan. Bə- dəninin uz. 24 sm-ə, quyruqu 15 sm- dək olur. Avropa, PTimali və qismən Ən Asiyada yayılmıpndır. SSRİ-də əlkənin q. sərhədlərindən it.-ə, Lena cayı və Baykal gəlunə qədər, Azərb.

SSR-də, əsasən durqun və yaxud sakit axan su hevzələrinin sahillərində təsaduf olӱnur. İldə iki-uc dəfə balalayır, hər dəfə 2—8 bala doqrur. S. bitkiciliyə, batqcılıra və mettəci- liyə zərər vurur. Tulyaremiya xəstə- liyinin əsas mənbəyi və yayıcısıdır.

ərisi ikinci dərəcoli xəz kimi is- tifadə olunur.

ӰSLOV Mixail Andreyevic (21.11. 1902, indiki Ulyanonsk vil. Pavlovsk F əs r-punun PTaxovsko-

R | 1

ye k. — 25.1,1982, Moskva) — Kommu- nist partiyası və Sovet dəvlət xadi- mi, iki dəfə Sosia- list Əməyi Qəhrə- manı (1962, 1972). 1921 ildən Sov, İKP uzvu. Kəndli aİLƏSİNDƏ dorul- AZAD mutidur. Moskva ii x.t. in-tunu bitir- . Muu (1928), MDU- da, Sənaye Akademiyasında dərs demii- dir. Trotskini-zinovyevci antinar- tiya blokuna, XİK(b)P-də saq təma- yuӱlə qaripı mubarizədə fəal iptirak ildir. MNKG—FKM aparatında (1931—34), SSRİ XKS yanında So- vet Nəzarəti Komissiyasında (1934— 37) calıtnmıtl, Rostov vil. partiya komitəsinin 1pe"bə mudiri, katibi (1937—39), Stavropol əlkə partiya komitəsinin birinci katibi (1939— 44) olmutdur. 1941—44 illərdə Za- qafqaziya cəbhəsi PTimal qopqun qru- pu hərbi purasının uzvu, Stavropol əelkəsi partizan dəstələri qərarga- hının rəisi, UİK(b)P M 1944 ə SSR uzrə Burosunun sədri (1944— 4

olmul, 1946—49 illərdə UİK(6)P

gӧrk —e- = —— ————qqtdkiriyı == —

SUFİLİK

91

MK aparatında itləmitdir (1947 ildən MK katibi). 1949—50 azə yə “Pravdacnın bap redaktoru idi. 1939 —41 illərdə UİK(b)P MTK uzvu ol- mupidur. 18-ci Umumittifaq partiya konfransında (1941), partiyanın 19— 20, 22—26-cı qurultaylarında MK uz- BY secilmitdir. 1955 ildən Sov, İKP

1K Rəyasət Heyətinin zvu, 1966 ilin aprelindən Sov.İKP ME Siyasi Bӱrosunun uzvu idi. SSRİ Ali Sove- tinin (1—10-cu carırıtn) deputatı olmuidur. S.-un partiya və elmi fəa- LİYYƏTİ sovet cəmiyyətinin inkitafı- nın muhum ictimai-siyasi və ideya-nə- zəri məsələlərinin, marksizm-leni- NİZM nəzəriyyəsinin, muasir dunya ic- timai inkitafının, kommunist, fəh- LƏ və milli azadlıq hərəkatının ak- tual problemlərinin iptlənib hazır- lanmasına, mӱrtəce ideologiya ilə, saq və sol təftipciliklə mubarizə- yə ə edilmitdir.

1960 ildə Bakıda olmupdur. 5 də- fə Lenin ordeni, Oktyabr İnqilabı ordeni, 1-ci dərəcəli Vətən muhari- bəsi Ordeni və medallarla, SSRİ EA- nın K. Marks ad. qızıl medalı ilə, BXP, MXP nə CSSR-in ali dəvlət mӱkafatları ilə təltif edilmipti- dir. Moskvada Qızıl meydanda dəfn olunmutdur. Rostov-Don un-ti S.-un adınadır.

Əsərləri: Na putax stroitelh- stva kommunizma. Reci i statvi, t. 1—2, M., 1977, Delo vsenN partii, M., 1979: Marksizm-leninizm i sovremennan əpo- Xa, B İ-x T., T. İ, M., 1982.

SUSOYUDUCU— istilikdəyitdirici aparat. Aparatda su borularda və ya borulararası fəzada soyuducu agent ya- XYA soyuq duzlu su ilə soyudulur (bax Soyuducu qarımıqlar). S.-dan hava kondisiyalappdırma qurqularında, ye- yinti və kimya ə qazlı su avtomatlarında istifadə edilir. SUSPENZİYA (son lat. RAM, hərfi mə”nası—asılma, lat, vizrepdo —-asıram)—maye dispersiya muhitində yayılmınq bərk hissəciklərdən (dis- pers fazadan) ibarət dispers sistem. S. hissəciklərinin əlcusu 10—4 sm və daha iri olan sistemlərə aid- dir. Hissəcikləri yavai cəkən S.-ya asılqan deyilir. Təbiətdə S. tor- paq və suxurların su ilə yuyulması, su hevzələrinə toz cəkməsi və s, hal- larda əmələ gəlir. S.-dan tikinti texnologiyasında, karız, plastik kut- lə, lak-boya materialları və s, isteh- salında istifadə olunur. SU-SU REAKTORU—yavapıdıcısı və istilikdatpıYIcıIsı adi su olan nu- və reaktoru. Suyun yazatpıdıcılıq xassəsi yuksək olduqundan S.-s.r.-nun aktiv zonası cox yıqcamdır. S..-s.r.- ndan energetika və tədqiqat qurqula- rı kimi genii istifadə edilir. SUSUZLUQ, yan qı—orqanizmin su- Ya olan subyektiv tələbi. Səbəbi orqa- nizmin susuz qalması, yaxud həddin- dən artıq su itirməsi (coxlu tərlə- dikdə), coxlu duzlu qida yeyilməsi- dir. Orqanizmdə su-duz mubadiləsi- ni nizamladıqda S. aradan qalxır. Bir sıra xəstəliklərdə də (məs., dia- t, beyrək xəstəlikləri və s.) S. mu- pahidə olunur. Beyin fəaliyyətinin pozeunluqlarında S. hissiyyatı tama- milə olmur. Yuksək temp-rlu pəraitdə miləyənlərdə də (isti sexlərdə, isti iqlimli yerlərdə və s.) kəskin S, mu-

iahidə edilir. Belə hallarda orqa- nizm coxlu su və duz itirir)y bunlar xususi su pəhrizinin kəməyi-ilə bər- pa olunur. SUSUTUNLU MUHƏRRİK — maye axını enerjisini aparılan qovpqa- qın (valın, itokun) mexaniki ener- jisinə cevirən fFidravlik mӱhərrik. Bilavasitə və yaxud eTypyuy MEXa- nizm vasitəsilə tə"sir gestərir. S.m. hidravlik GTYDNƏTƏBSƏ MAHIbIH/TaPpbiH HuLTƏK orqanlarını hərəkət etdirmək, maye vuran boru kəmərlərində surgu- nu dəndərmək, hidrotexniki qurru- larda sipərləri qaldırmaq və s, ucun tətbiq edilir. SUSXVATİ MARARALARI — Ku- taisi it.-dən (Gurc.SSR) 10—12 km aralı, Susxvati k.-ndən 1,5 km c.-da Mustye dəvrunə aid beli maqara du- iərgəsi, Qazıntılar ( 1974—75) 3a- manı Tunc maqarasında 24 təbəqə (onun betpi Mustye təbəqəsidir) qeydə alınmıtidır. Mustye təbəqələrindən nukleuslar, qapov tipli alətlər, iti- uclular, qəlpələr və s. əldə edilmii- dir. Tunc maqarasının 18-ci təbə- qəsindən 12—13 yaplı uqpaqın diili tapılmıpdır. S.m. alətləri qeyri- levellua texnikası əsasında hazır- lanmınd və eyni mədəniyyətə aiddir. Ədl Tupabramitvili D. M., Arxeoloqin BronzovoV petderı i Dvoi- noqo qrota. Arxeoloqin i paleoqeoqrafin əsrə paleolita Krıma i Kavkaza, M.,

SӰTKA—bax Gun. SUTOPLAYICI SAHƏ, sutopla- yıcı həvzə — yaqıntı sularını toplayıb, cay yaxud gələ axıdan və su- ayırıcı xətlə hududlanmı mn sahə. CərhHn Bə yeraltı S.s.-lər var: onla- rın sərhədləri demək olar ki, ust- ustə duӱtmur. Cayın (gəlun) Hevzəsi səthi sutoplayıcı kimi qəbul edilir. S.s. səthinin qurulupu (relyefi, gəl və bataqlıqların olması və s.) suyun axmasına xeyli tə"sir gestərir. SUTULLAYICI, sutullayıcı qurqu—su anbarından artıq (daip- qın) suyu təhlukəsiz buraxmaq, habelə cay-su qovipaqında artıq suyu apaqrı byefə axıtmaq ucun hidrotexniki qur- ə Bənddən kənarda yerlətdirilmi:i O.-lar sahil S.-sı adlanır. S.-lar səthi, ann və iki yaruslu S.-ya bəlunur. Konstruksiyasına gərə :pax- tavarı, sifon tipli, xəndəkvarı və qulləli olur. SUUKSU, Soyuqsu—Krımın c. sahilində, paydıa A İbrnarbıH r. İa- macları arasında, qismən Artek əra- zisində orta əsrlərə (6—10 əsrlər) aid arxeoloji abidə. Qazıntılar za- manı 6—7 əsrlərə aid sərdaba və sap- ma qəbirlərdən toqqa, kəmərdəsti, sır- qa, gəhrəba və əqiqdən muncuqlar və s. tapılmhipdır. 8—10 əsrlərə aid sal nanı qəbirlərindən avadanlıq aqikar olunmamındır. Bu da Tavriyada xris- tianlıqrın yayılması ilə baqlıdır. Alimləri bir qismi S.-yu qotlara, di- gərləri sarmat-alanlara aid edirlər. Ədi Kropotkin V. V., Moqilv- nik Suuk-Su i eqo istoriko-arxeoloqices- KO€ znacenie, FSovetskal arxeoloqilv, 1959, 61, Dkobson A. L,, Sredneve- kovıV Krım, M.—L., 1964.

SUFANUVONQ (d. 13.7.1909, Luanq- prabanq)—Laos dəevlət və siyasi xa- dimi, ptahzadə. İxtisasca yol muhən- disidir. Laos xalqının milli azad- lıq hərəkatında fəal ippirak et-

mipdir. 1945—49 illərdə Laos muvəq- qəti həkumətinin xarici illər nazi- ri, mudafiə naziri və silahlı quvvə- lərin bai komandanı olmudur. 1950 ildə Laos Vahid Milli Cəbhəsinin, 1956 ildən isə Laos Vətənpərvər Cəb- həsinin (1979 ildən Laos Milli Quru- culuq Cəbhəsi) MK sədri secilmiid- dir. 1962 ildə Gar nazirin muavini, iqtisadiyyat və planlaqidırma naziri olmupdur. 1976—75 illərdə Milli Siyasi Koalisiya PQurasına rəhbərlik etmitdir. 1975 ildən Laos Xalq De- moğratik Respublikasının (LXDR) prezidenti və LXDR Ali Xalq Məcli- sinin sədridir. Laos Xalq İnqilab Partiyası MK Siyasi Burosunun uz- vudur. Dəralirlə SSRİ-də olmuiydur. Oktyabr İnqilabı ordeni, F. Jolio Kuri ad. Qızıl sulh medalı ilə təl- tif edilmidir.

SUFİZM—bax Sufilik. SUFİYAN— Azərb.-da tarixi yer: qəsəbə. Təbrizin təqr. 40 km-liyində- dir. Səfəvi—Osmanlı muharibələri dəvrundə S.-da bir necə dəfə iiid- dətli vurultma olmuqldur. 1603 il sentyabrın 24-də ba vermiiy deyui- də Osmanlılar məqlub edildi: turk sərkgərdəsi Əli paqtpa əsir alındı. Sinan papa Cıqal olunun koman- danlıq etdiyi 100 minlik Osmanlı qopunu ilə 1605 il noyabrın 7-də baii- lanmıt vurupma da Səfəvilərin tam qələbəsi ilə nəticələnli,

Ədə Raxmani A. A., AzerbaVd- jan v konpe XUTi v XU 1 veke (1590—1700 qodı), B., 1981,

SUFİLİK (ər. 5,2—yun, (2, həp- fi mə"nası—yun əbalı)—islam dinin- də mistik cərəyan, tə”lim.8 əsrdə İraq və Suriyada yaranmıtp, Məqrib elkə- ləri və İspaniyada (9 ru İran, Azərb. və Orta Asiyada (9—10 əsr), Hindistan, Malakka və Sumatrada (13 —15 əsr) yayılmıtdır. S.-in sə- ciyyəvi cəhətləri bunlardır: idea- list metafizikanın (irfanu xususi tərki-dunya praktikası ilə birləttdi- rilməsiy muridin mistik məhəbbət yo- lu ilə allahı dərk etməyə və tədri- cən ona qovutimaqa yaxınlatması tə"- limi, muridi allaha qovutanadək mis- tik yol (təriqət) ilə aparan ustadın (murjtid, pir) rolunun muhum olması. Sufilər xususi rəqslər və ya duala- rın sonsuz təkrarı ilə intuitiv idraka, cnurlanmafya, ekstaza cəhd et- miplər. S. tə"liminin banisi Zunnun əl-Misri (9 əsr, və Əbu Abdullah əl- Muhasibi (9 əsr) olmutilar. Sufinin allaha catmaq yolunda ani olaraq nur- lanması, ekstaz vəziyyətinə gəlməsi (hal)tə"limi Əbu-Abdullah əl-Muha- sibiyə aid edilir. Məlamətiyyə mək- təbi (Nipapur, 9 əsr) daxili paklı- RIN QƏSDƏN dinsizliklə (məs., ipərab icməklə) əlaqələndirilməsi təlimini yaratmıtdı: bu, kənar ipəxslərin tə”- nəsinə səbəb olmalı və qurrələnməyin qariplısını almalı idi. Cӱneyd Bar- dadinin yaratdıqı fəna (sufini fev- qəlvarlıqa—bəqaya aparan, onu allaha roByurypan) TƏ "HMHHƏ gərə əbədilik MYTZƏTHƏ mevcuddur. Cuneydə gərə su- finin sirli yolunda ilk pillə—tpə- riət, 2-cisi təriqət, 3-uyey həqiqətdir (həqiqəti allahda tapmaq). Həllac Mənsura gərə sufinin ruhu allah ilə real qovutla bilər. Ekstaz anlarında o, “Mənəm haqq/ə (allah mənəm) deyə qısiqırarmısd:s ona gərə də bid”ətci-

92

SUFINDIRI

— ə — ADI: 0000000

likdə təqsirləndirilib e"dam “edil. mipdir (922 il). Qəzalinin islahat- cılıq fəaliyyəti sayəsində ortodogsal islamda S.-in tə"qibi dayandırıldı. Sӱhrəvərdi ipraqilik (sirli nurlan- ma) təlimini, Həmədani Eynəlqӱzat, İbn-əl-Ərəbi və Əhməd Qəzali vəlӧz- ti-vucud nəzəriyyəsini yaratmıtlar.

19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəlində LPPərq əlkələrində burjua islahatcı- ları feodal irticası ilə baqlı olan sufi təpkilatlarına qariı mubari- zə aparmıpllar.

sufinvskal literatura, M., 1965 (lit.): Petrupevskibn İ. İslam vn İrane H V11—Xv HH., b. 1966: Reliqin i obdestvennan mıslı stran Vostoka, M., 19744, Məmmədov Z. C., Azərbaycanda əə əsrlərdə fəlsəfi fikir, B..,

SUFINDIRI (Tqara), su qoz u— sufındıqı fəsiləsindən bitki cin- si. Birillik su otlarıdır. Sapva- rı Yarpaqları tez təkuləndir, gəv- dənin sualtı dӱyӱnlərində inkitpaf edir. Gevdə suda ӱzən, muxtəlif yayH- luqda piikin cıxıntılı sapları olan rombvarı yarpaqların rozetini əmələ gətirir. Meyvəsi cəyirdəkdir. Bəzən mӱstəqil nev kimi sayılan cox- lu forma əmələ gətirən 15-dək nevç mə”lumdur. S. sporadik olur, bə"zən Avrasiya və Afrikada coxlu miqdarda təsaduf edilir. SSRİ-də ənə ur, Dnepr, Dnestr çaylarının attarı axar- larında, Uzaq PTərqdə, Sibirdə, Qaf qazda, o cӱmlədən Azərb.SSR-də yayıl- mıpdır. Meyvəsinin qida və yem əhə- miyyəti var.

CYqon)ÖP (öp. souffleur, souffler—nə- fəs almaq, ufurmək, xəlvətcə demək) — teatr itcisi. S. tamatpa və məiqlə- rin gedipqini pYesin mətni uzrə izlə- Yir və ehtiyac olduqda aktyora rolun mətnini sezilmədən xatırladır. SUFRAJİSTLƏR (ink. suffrage— secki huququ)—qadınlara secki huqu- qu verilməsi uqrunda mubarizə aparan qadın hərəkatının iptirakcıları. S. hərəkatı 19 əsrin 2-ci yarısı— 20 əsrin əvvəllərində B. Britaniya, ABİT1, Almaniya və bir sıra digər əl- gələrdə genin yayılmındı. S. hərə- katı.zəhmətkeiq qadınlara arxalanma- dıqından və burjua xarakteri dajtı- dıqından xususi siyasi əhəmiyyət kəsb edə bilmədi. Birinci dunya muhari- bəsindən sonra zəhmətketlərin inqi- labi mӱbarizəsinin geniflənməsi :19- raitində əz mə"nasını itirdi. SUFFOZİYA (lat, =i/Rozzo—altı- nı qazıma)—suxur qatlarından su- zulən suyun həll olan maddələri və kicik mineral hissəciklərini yuyub cıxarması. S. nəticəsində yeraltı bopluqlar əmələ gəlir və ustdə yatan suxur qatları cakərək Yer səthində diametri 10 m-dək (nadir hallarda 100—500 m) olan nəlbəki, qıf, tor və s. pəkilli qapalı cəkəklər əmələ gə- tirir. S., əsasən, ləss cekuntuləri- nin yayıldıqı sahələrdə inkitaf edir. Azərb.SSR-də Ceyraicəldə, Acı- nohur en daqlıqında, Qobustanda və Ləngəbiz-Ələt tirəsində muiyahidə

olunur.

SӰXARTO (Zihaqko) (d. 8.6.1921, Cok- yakarta yaxınlıqında, Kemusu)—İn- dopeziya devlət xadimi, general. 1945—49 illərdə İndoneziya xalqı- nın Hollandiya mustəmləkəcilərinə qariqı silahlı mubarizəsində iptirak

Etmipdi. Muharibədən sonra İndo- neziya ordusunda bir sıra yuksək" və- zifələr datpımıtidır. 1963—65 il- lərdə strateji ehtiyat quru qopunla- rı komandanı idi. 1965 il sentyab- rın 30-da hərbi qrupların hakimiy- Yət bapına kecməsindən (bax İndonq- ziya. Tarixi ocerk) sonra nazir—qu- ru qopunlarının komandanı olmuii- dur. 1966 ildə icraedici hakimiy- Yət batpcısı, 1967 ildə isə İndonezi- Yanın prezidenti vəzifəsini ifa et- mipdir. 1968 ildən İndoneziyanın prezidentidir. SӰ XE-BATOR Damdinı (2.2.1893, Setsen-Xana (indiki Suxe-Bator ay- | Ed c makı) — 22.2.1923, Urqa(indiki Ulan: Bator)|— Monqolu- | stan siyasi, dəvlət və hərbi xadimi, Mi Monqolustan Xalq iv İnqilab Partiya-

sının (MXİP) ba-

nisi, Monqolustan Xalq İnqilabının (1921) rəhbəri, Yox- Y sul arat ailəsində anadan olmuqidur. Cin militaristlə- ri və yapon agenti Babucabın quldur dəstələrinə qariptı dəyutilərdə gəstər- diyi qəhrəmanlıqlara gerə ona 4Ba- torx (pəhləvan, k ve- ilmiidi. 1921 ildə Monqolustan alq Partiyasının (MXP: 1925 ildən MXİP) 1-ci qurultayında S.-B. MXP MK-nın uzvu secildi. 1921 ilin mar- tından Mӱvəqqəti xalq həkumətinin (iyuldan Daimi Xalq həekumətinin) zvu, hərbi nazir və Monqolustan Xalq rdusunun (MXO) baiq komandanı idi. 1921 ilin martında S.-B.-un batpcılıqrı ilə MXO Cin ipitalcı- larını, may—avqust aylarında isə monqol xalqının KƏMƏİHHƏ gəlmiil Sovet Ordusu ilə birlikdə aqqvardi-

yacı quldur dəstələrini darmadarın etmiidi. Qırmızı Bayraq ordeni ilə təltif olunmutdur.

| ildə Moskvada RSFSR-lə

Monqolustan arasında dostluq haqqın- da Sazitpin imzalanmasında itptirak etmiiy və V. İ. Leninlə gərutimutidur. MXR-də S.-B. ad. orden tə"sis edil- miip, Ulan-Batorda heykəli (heykəl- tərap Coymbol) və bustu (Heykəltərati . Əbdurrəhmanov) qoyulmuli, haq- qında bədii film cəkilmiiiddir. Ədə Tudə L., Za Polirnov zvez- doV. Povesth o Suxz-Batore, |per, s monq. |, M., 1968, SUXİNİCİ—RSFSR Kaluqa vil.- ndə iəhər. Suxinici r-nunun mərkəzi. D.y. qovtaqı. Avtomobil tə"miri, gkər- pic, tərəvəz konsentratı, pivə z-dla- rı, plastik kutlə mə"mulatı, tikiii -kləri, D.Y. nəql. mӱəssisələri var. UXİYYVİLİ İlya İlic (d. 4.4. 1907, Tiflis)—gkurcu sovet balet ar- tisti, baletmeyster. SSRİ xalq ar- tisti (1958). SSRİ Devlət mukafatı laureatı (1949). 1944 ildən Sov. İKP uzvu. 1926 ildən rəqqaslıq fəaliyyə- tinə bailamısi, Gurc. Opera və Balet Teatrının solisti və milli rəqslərin quruluyicu baletmeysteri olmuyidu (1928 —32, 1935—39 nə 1941—45). H. H. Ramiivili ilə birgə 1945 ildə Gurc. Xalq Rəqs Ansamblının yaradıcısı (1954 ilə qədər solisti), rəhbəri və direktorudur. S. c“Partsaq, *Xorumiə, ca Kartulik rəqslərində, gӱrcӱ və xev-

sur suitalarında qədim xalq rəqs ən”- ənələrini, mӱasir rəqslərin plastik- liyi və gəzəlliyini saxlamındır, Lenin ordeni ilə təltif edilmiidir. SӰ XOV Nikolay Dmitriyevic (d. 8. V.1914, Saratov vil.-nin Volsk m.) — Sovet İttifaqı Qəhrəmanı (41.7. 1944), gapitan, 1942 ildən Sov.İKP uzvu. 1928 ildə ailəsilə Bakıya gəl. mi, Volodarski ad. mexaniki 3-dda ipləmiidir. 1937 ildə Sovet Ordu- suna caqırılmındır. Bakı aeroglu- bunun yetiidirməsi olan S, 1940 il- də Odessa təyyarəcilik məktəbini bi- tirmildir. Beyuk Vətən muçharibə- sində muxtəlif cəbhələrdə 940 hava ucullu gecirmi:i, dutimənin 15 təyya- rəsini vurub salmınidır. Berlinin alınmasında ittirak etmiidir. Or- dudan buraxıldıqdan sonra (1959) So- cidə rabitə sistemində ipiləmiptdir. 1978 ildən fərdi pensiyacıdır. 2 Qırmızı Bayraq, 1-ci dərəcəli Vətən it haribəsi ordenləri və medallarla təlti olunmatadur. SUXOY LOQ—RSFSR Sverdlovsk vil.-ndə pəhər. Suxoy Loq r-nunun mərkəzi. Pıtmma cayı (Ob hevzəsi) sahilindədir. Qikinti materialla- rı sənayesi, karız f-ki, əlvan metal- ların təkrar e"malı və mapınqayır- ma z-dları: axiyam sənaye texnikumu, tibb məktəbi var.

SUXOMLİNSKİ Vasili

Aleksan- drovic (28.9.1918, indiki

Kirovo-

Qələmini s tral vil. Onufri. İLİ Im Yevka r-nunun Ba- ə : silyevka k.—2.9.

1970, həmin vil. və r-nun Pavlıpi qəs.) —sovet pedaqoqu. USSR əməkdar mu- - əllimi (1969).

Pedaqoji EA-nın m. uzvu (1968: 1957— 67 il- lərdə RSFSR PR-

naroxu EA-nın).

| əə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1968). 1943 ildən Sov, İ uzvu. Poltava pedaqoji in- tunu satan ildir (1939). 1941—45 illərdə Beyuk ətən mucharibəsi- nin iptirakcısı olmuiiy, 1947 il- dən emrunun axırınadək Paavlıpi

orta məktəbinin direktoru iiləmiit- dir. Məktəb və ailədə kommunist tər- biyəsinin nəzəriyyəsi və metodikası, iagirdlərin ipəxsiyyət kimi Hərtə- rəfli inkipafı, pedaqoji ustalıq məsələləri ilə mətqul olmuit, sovet pedaqogikasının humanist ideyaları- nı təbliq etmiidir. Uziaq iəxsiyyə- tinə, ləyaqətinə hərmət, upqaqa məhəb- bət və xeyirxahlıq, qayrı və inam, həp bir ulpaqda beyuk insan, vətəndaii germək arzusu S.-nin zəngin pedaqo- ji irsinin əsas məzmununu təqikil edir. S. 36 monoqrafiya, 600-dən cox məqalə və 1200-dək uiaq hekayəsinin muəllifidir. Muəllimlik fəaliyyəti dəvrundə Yazdıqı 3700 səhifəlik v*Kundəliyininə hər səhifəsini bi iqagirdinə hasr etmiidir. 30 məktub- dan ibarət məphur cOqluma məktub- larə əsəri sovet gənclərinə muraciət- dir. c“Urəyimi uptaqlara verirəm (1969) əsəri USSR Devlət mukafatı- na layiq gerulmuidur (1974). Bir necə xarici dil bilan S. marksist- leninci pedaqogikanın mahir təbli- kEatcısı olmui, ADR, Bolqarıstan, Kuba və digər əlkələrdə muhazirələr

ondadı a”

İs

SUCUL BƏCƏKLƏR

93

oxumutdur. ABPİT və s. xarici əlkə- lərdə əsərləri cap olunmuqdur.

S.-nin iiy təcrubəsi və pedaqoji irsi Azərb, məktəblərində də eyrəni- lib tətbiq edilir. S.-nin bir sıra əsərləri Azərb. dilində nəir edil- midir.

S. 2 dəfə Lenin ordeni və Qır- mızı Ulduz ordeni ilə təltif olun- mu, K. D. Upinski və A. S. Maka- renko ad, medallara layiq gerulmuiq- dur.

Əsəfləri: Vətəndapın sı, B., 1975, Urəyimi utaqlara verirəm, nə 1979, O Rosnitanin, Y izd., M., 1979:

ıma kK sınu. HHTa ll am Kien, 1979: İzbr. mok. x ə nas.

1979—80, İzbr. pedaqoqiceskie soc., t. 1—3, M., 1979—81.

SӰ XON (5ishoh) Eugen (d. 25.9.1908, Pezinok, Bratislava yaxınlıqında)— slovak bəstəkarı. Slovak profes- sional musiqisinin banilərindən bi- ri. CSSR xalq artisti (1959). CSSR evlət mukafatı laureatı (1951, 1954, 1959). Bratislava konservatori- Yasında oxumutdur. 1933 ildən kon- servatoriyada pedaqoji fəaliyyət gestərir. İlk əsərləri Klassik ən”- ənələrlə baqlıdır zı ucuncSuita— balladaq və s.). 1920—30 illər yara- dıcılıqına ekspressionizm və klas- sisizmin təsiri olmutdur. “Karpat torpaqı haqqında psalmə (1938), ca“ Kənd simfoniyettasıt (1957) və s. əsərlə- rində xalq musiqi folklorundan is- tifadə etmipdir. S. ilk milli musi- qili dramın (c“Burulqanə, 1949) muəl- lifidir. Digər əsərləri: “Svyatop- lukə (1959) operası, skripka ilə ork. ucun cFantaziya və burleskə (1948), “Metamorfozlarq (1953) sim- fonik suitası, xor silsilələri, bir sıra dram tamataları, kinofilm- eyx Musiqi, utPaq musiqisi və s. SU XONA-—RSFSR-in Voloqda vil.- ndə cay. Yuq cayı ilə birlətərək PTi- mali Dvina cayını əmələ gətirir. Uz. 558 km, həBsəcHHHH cah, 50,3 min km2, Kubena gelundən bailanır. No- yabrdan mayadək donur. Kubena gelu, PTimali Dvina kanalı, PTeksna cayı (Beloye gelundən baplanır, Rıbinsk su anbarına tekulur) vasitəsilə Vol- qa cayı ilə əlaqələnir: S. L/imali Dvina su sisteminə daxildir. SUXӰ Mİ—Abx.MSSR-in paytaxtı, Qara dənizdə port. Genin buxtanın sahilində və ətraf təpələrin yamac- larında terlətikodir. D.y.st. Əh, 122 min (1983).

Muasir S.-nin yerində e.ə. 6 əsrdə yunan tacirləri Dioskuriada i1.-ni salmıtdılar. PTəhər eramızın 1 əs- rindən Romaya, 6 əsrdən Bizansa, 12 əsrdən Genuyaya, 16 əsrdən Turkiyəyə məxsus idi. Gurcu salnamələrində iəhər Sxum adlanır (ilk dəfə 736 ildə adı cəkilmiidir). 1724 ildə turklər burada qala (Suxumqala) tik- miidilər. S. 1810 ildə Rusiyaya bir- ləpdirilmitndir. Abxaz knyazlırı- nın ləqvindən (1864) sonra Suxumi hərbi vil.-nin mərkəzi idi. 1903 il- də RSDFP Batum Komitəsinin Suxu, Mİ s.-d. qrupu ən : zəhmətketiləri 1905 və 1917 illərin inqilabi hadisələrində iiytirak et- miplər. 1918 il aprelin 8-də S.-də Sovet hakimiyyəti qurulmuil, lakin mayın 17-də əksinqilabi Zaqafqaziya seyminin qopunları ipəhəri tutmu:t- dular. 1921 il martın 4-də usyan qal-

Orta temp-r iyulda 24*9S,

iə

R

ra” ə...

ce 4 ö von = f – : - 1

ga ə g

” Hə |

doqulma- Cİ

Suxumi məhəpnunəH KƏpYHYmU. dırmın Abxaziya zəhmətketləri Qı- zıl Ordunun kəməyi ilə tpəhəri azad etdilər. C, 1921 ildən Abx. MSSR-in paytaxtıdır.

Sovet hakimiyyəti illərində S,. muhum mədəni və iqtisadi mərkəzə cevrilmiindir. Tutun, konserv, dəri- ayaqqabı sənayesi muəssisələri yer- li xammalla itpləyir. Cihazqayırma, eksperimental qaz aparatları 3-dla- rı, Qumista cayında SES var.

S.-də Gurc.SSR EA-nın D. İ. Qu- lia ad. Abxaziya Dil, Ədəbiyyat və Ta- rix İn-tu, SSRİ Tibb EA-nın Eks- perimental Patalogiya və Terapiya İn-tu (meymun pitomniki daxil ol- maqla), Gurc.SSR Səhiyyə Nazirli- yinin Elmi-Tədqiqat Kurortologiya və Fizioterapiya li Abxazi- ya filialı, Umumittifaq Cay və Sub- tropik Bitkilər İn-tunun filialı, Gurc.SSR EA-nın Suxumi Botanika baqı, pedaqoji in-t, əlkəpqunaslıq muzeyi, D. İ. Qulianın ev-muzeyi, dram teatrı və s. var. Abx. MSSR Hə- kumət evi (1932—39, me”marlar V. A. PQuko, V. G. Gelfreyx), F“Abxaziyaə mehmanxanası (1938, me”marlar Y.S Tony6en, 2. B. Hiykxo), dram teatrı (1952, me”mar M. Cxikvadze), Umum- ittifaq cay və subtropik bitkilər in-tunun filialı (1968, me”mar D. Kippidze və b.), “Suxumi sanato- riyasının 13 mərtəbəli yataq korpu- su (1976, me”marlar Y. Kaxiani, S. Sinsabadze) S.-nin ən yaxtı muasir tikililərindəndir.

S, iqlim balneoloji kurortdur. yanvarda 62S-dir: illik yaqıntı 1460 mm. M u a- licə vasitələri: iqlim, də- nizdə cimmə, əsasən vannalar ucun istifadə edilən mineral sular. ən də əsasən, tənəffus orqanlarının qeyri-vərəm məniyəli xəstəliyinə, si- nir sistemi, qan devranı orqanları- nın xəstəliyinə tutulanlar muali- cə olunurlar. Sanatoriya, istirahət evləri və pansionatlar var. S. Qaf- qazda və Qara dənizdə (gəmi səyahət- ləri) muhum turizm mərkəzlərindən- dir. Turist bazaları var. S.-nin ya- xınlırındagkı Novı Afon tanın- mı turizm r-nudur..

SUHAVA (Ziseaua)—Rumıniyada möə- hər. Sucava judesinin inz.m. ƏH, 74 min (1981). Nəql. qovtpaqı. Selluloz- kaqız, dəri-ayaqqabı, yeyinti, mapqın- qayırma, trikotaj sənayesi: me”mar- lıq abidələrindən 14 əsr qəsr xaraba- lıqları, 15—17 əsrlərin kilsələri (Muqəddəs Georgi, 16 əsr) var. 14—16 ə Srtadarında Moldaviya knyaz- | paytaxtı olmundur.

SUCİCƏYİ—kəskin infeksion xəstə- lik, dəridə sudurcuqların olması və

qızdırma ilə xarakterizə edilir. Əsasən, 10 yapına qədər uttaqlar xəs- tələnir. S.-nə tutulanlarda daimi im- munitet Yaranır. Qərədiciləri filtr- dən suzulən viruslardır. Xəstəlik hava-damcı ilə (xəstə asqırdıqda, əs- kurdukdə, danındıqda) yoluxur. İn- kubasiya dəvru 11—21 gundur. 5—7 gun temp-r 39—39,5*S olur: bədənin mӱxtəlif nahiyələrində, əsnək və bu- run-udlaqın selikli qiypasında səp- gilər əmələ gəlir: səpgilərin ətrafı nazik, qırmızı dairəvi sudurcuqla- ra cevrilir. Sonradan sudurc qlar partlayır, icindəki maye quruyur, qa- bıqla ərtulur, qaqlınır. Təkrar səp- mə və muxtəlif ipəkilli səpgilər xəs- təlik ucun xarakter haldır. Səpgi- lər ӱzdə, bapın tuklu hissəsində, ətraflarda, ayaqın altında da ola bi- lər. Nadir halda arırlatma verir. Mualicəsi: xəstəliyin ilk gun- lərində yataq rejimi, təmizliyə cid- di riayət etmək, səpgilərə brilyant yapılı surtmək və s. Profilak- tikası: xəstəlik inkubasiya dəv- runun son gunundən (səpməyə 1—2 gun qalmınq) səpgilərin batladıqrı 5-ci gӱnə gimi yoluxa bilər. Bu muddət ərzində saqlam utaqları xəst lərdən ayırmaq (S.-nin yoluxdurma dərəcəsi cox yuksəkdir), təmasda olan uplaq- ları 21 gun karantində saxlamaq və s,

Əd. Pvalko A. D., Differen- pialhnan diaqnostika vajnevtiix det- skix infekpinİ, Voronej, 1980,

CYHMA—Asəpö.CCP PTəki r-nunda kənd. S. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən 35 km c.-da, PQəki— Yev- lax avtomobil yolu kənarında, Acı- nohur ən daqlıqrındadır. Əh. 1079 (1985), taxılcılıq, tutunculuk, hey- vandarlıq və baramacılıqla məptqul- dur. Orta məktəb, mədəniyyət evi, kitabxana var.

SUCA---RSFSR Kursk vil.-ndə mə- hər. Suca r-nunun mərkəzi. Suca cayı sahilindədir. Qraktor aqreqatları, tikinti materialları z-dları, yeyin- ti sənayesi mӱəssisələri, xalca f-ki, elevator: baytarlıq texnikumu, musiqi məktəbi var. 17 əsrdə salınmındır. SUCAQ—qrunt suları yer səthinə cox Yaxın, torpaqı daimi izafi rutubətdə

57 lakin bataqlıqa cehvrilməyən sahə. SUCUQ, bastı x—Nax,MSSR-də

(əsasən, Ordubad), həmcinin Erməni- standa yapayan azərb.-lar arasında ya- Yılmını cərəz. S, hazırlamaq ucun qoz ləpələrini sapa duzub, uzərinə bəkməz (dopab) qatılmın qatı umac cəkib qurudurlar. Xalq arasında S.- dan mə”də xəstəlikləri, qanazlırı və s.-nin mӱalicəsində istifadə olu- nur. Orta əsrlərdə əsas ixracat vəh: sullarından sayılırdı. Qafqazın Samra Yerlərində, Orta Asiya və Tur- kiyədə də yYayılmıpdır.

SUCUL BƏCƏKLƏR (Hiydrophilidae) artar dəstəsindən cucu fə- SİLƏSİ. 4 minDƏN cox nəvӱ mə”lumdur. SSRİ-də 200-dək, o cӱmlədən AzƏBb. SSR-də 75 nevu yayılmıtidır. 3, 1—50 mm-dir. Bədəni yumurtavarı, qanadustluyu qara, parlaqdır. Sucaq Yerlərdə Yapayır (adı da buradan- dır). Yetkin fərdləri bitki curuntu- su, aqcaqanad pupları ilə qidalanır. Surfələri yırtıcıdır. S.b. balıqcı- lıq təsərrufatında yem mənbəyi kimi əhəmiyyətlidir.

04

SUİYİRİNLƏY)İDİRİCİ—su/yun iqi- rinləidirilməsi çcun qurqu. Əlkə- mizdə ilk S, qurqu (distillə tipli) 1898 ildə Bakıda (məhsuldarlırı 1200—1250 m"/gun) iplə salınmıpl və Pollar su gəməri cəkilənədək ondan istifadə edilmiptdir. Hazır- da dunyada (1979 il) umumi məhsul- darlıqı 2 mln. m?/gӱn-dən artıq olan 1000-dən cox iri stasionar S, məvcud- dur. Bunlardan ən irisi Qazax.SSR-in

evcenko 11.-ində SƏH Kİ bin ib 13 qyl duz olan Xəzər dənizi suyunu ptirin- ləpidirmək ucun, istilik AES-dən alınır) və Kuveytdə (Əl-Kuveytdə) tikilmitdir. Məhsuldarlıqından asılı olaraq S qurquda bir və ya pa- ralel iiləyən bir necə S.-dən isti- fadə olunur. Suyun pirinlətdiril- məsi ӱsullarından asılı olaraq, əsa- sən, distillə, elektrodializ və hi- perfiltrasiya tipli S.-lər itilədi- lir. Dunyada tppirinlətdirilən suyun cox hissəsi distillə S.. qurquları- nın payına duiqur. Distillə S.-si birpilləli (ipək.1), coxpilləli (bo- ruvarı qızdırıcı elementli, yaxud

Dəstillat milədici yə

iə “Tay sala anına

PPək. 1. Birpilləli distillə supirin-

ləpdiricisinin sxemi: /—buxarlandırı-

cı kameranın gəenvdəsi, 2—qızdırıcı

element: 3—kondensator: 4—nasos: 5—sıc- rantıtutan.

buxarlandırıcı aparatlı və adiaba- tik—ani qaynama tipli) və buxar- kompressorlu olur. Birpilləli S.-də l iztirin su almaq ucun təqr. 2400 kc istilik sərf olunur. Coxpilləli S.-də faza kecid istiliyinin regku- perasiyası 1 l iiirin suya olan isti- lik sərfini 250—300 kc-dək azalq- maqa imkan verir. Hiperfiltrasiya S.-si duzlu suyu membrana (mustəvi, yaxud boruvarı) və ya asetilselluloz, yaxud poliamid qatranlardan hazır- lanan liflərə vurmaq ucun yuksək təzyiq nasosundan (5—10 Mn/m?, yaxud 50—100 bar) ibarətdir. Membran (lif) osmos təzyiqindən yuksək ək xn- də su molekullarını buraxmaq, suda həll olan hidratlaimı:qi duz nionla- rını isə tutub saxlamaq qabiliyyəti- nə malikdir. Elektrodializ S.-si (hpək. 2) coxkameralı aparat olub, ir tərəfdən kationit, digər tərəf- dən anionit membranları olan kame- ralardan ibarətdir. Kameralar sabit elektrik cərəyan mənbəyi ilə birləni- dirilən katod və anod arasında yer- ləpdirilmitdir. Tərkibində 2,5—3 q)l duz olan 1 l suyu ipirinləndir- mək ucun 2 et.saat, q)l duz olan 1 l su ucun 5 et.saat elektrik enerjisi sərf olunur. Cənub səhra r-nlarında və susuz adalarda gunət S.-ndan istifadə olunur: belə S.-də yay aylarında bir gun ərzində guӱnəi

SİPİRİNLƏY)İDİRİCİ

PQək. 2. Coxkameralı elektrodializ supti- rinlətdiricisinin: sxemi: Y—anodyu 2— katod: 3—anionit membran: 4—kationit membran: S—“pirin- ləpdirilən suy D/M — duzlu məhlul.

enerjisi duӱpən 1 m2 səthə təqr, 4l su verir. Əd. Apelıpin İ. Ə., Klatc-

k o V. A., Opresnenie vodı, M., 1968: Slesarenko . N., Distillapion- nıe opresnitelınıe ustanovki, M., 1980, SU (5ie) Ejen (təxəllusus əsl adı Mari Jozef) (10.12.1804, Pa- ris—3.8.1857, Yuxarı Savoyya depar- tamenti, Annesi)—fransız yazıcısı. İxtisasca hərbi cərrah olmupidur. cParisin sirləri (c. 1—10, 1842— 43), *Əlməz yəhudiə (c. 1—10, 1844— 45, rus dilində cAqasferə) macəra romanlarında chəyatın dibindəki- lərgin yoxsulluqu, kubar cəmiyyəti- nin riyakarlıqı təsvir olunur. La- KİN xalq gӱcӱnə inamsızlırı, bur- juaziyanın insanpərvərliyinə umid bəsləməsi əsərlərinin ictimai-tənqi- di kəsərini zəiflətmiidir. cXalqın cupzəpHə (1849—57) romanına və an- tiklerikal pamfletlərinə gərə tə”- qib olunmuil, 1852 ildə Savoyyaya mu- hacirət etmiidir. Bə”zi əsərləri ekranlapdırılmıpdır. SUBUT, cinayət və mulki prosesdə subutlar--cinayət ipinin və ya mulki itin duzgun hən- li uçun əhəmiyyəti olan hallar haq- qında faktik mə”lumatlar. Cinayət prosesində S. əsasında cinayət hadi- səsinin olub-olmaması, mӱqəssir hesab edilənlərin təqsirliyi və təqsirsiz- liyi, təqsirli :pəxslərin məs”uliyyət dərəcəsi, vurulmuyi ziyanın xarakte- ri və miqdarı, həmcinin cinayətin ball verməsinə kəmək etmin səbəblər və mət it muəyyən edilir. Mulki pro- sesdə-S.-ların kəməyi ilə tərəflərin VƏ ucuncu ipəxslərin tələb və e”tiraz- larını əsaslandıran halların, həm- cinin ipin həlli ucun əhəmiyyəti olan digər halların olub-olmaması aydın - lapdırılır. S.-lar itahid ifadələ- rindən, maddi S.-lardan, ekspertlə- pas pə”inəpnnnən, istintaq və məhkəmə ərəkətləri haqqında protokollardan və s, sənədlərdən toplanılır. Cina- yə prosesində həmin mə”lumatlar, ləmcinin muqəssirlərin ( muttəhimlə- rin), pyubhə edilən ipəxslərin, zərər cəkmipq ipəxslərin ifadələrindən, mulki prosesdə isə tərəflərin və ucuncu ipəxslərin izahatlarından alınır. PTaynələrdən, anonim məktub- lardan və s.-dən S. gimi istifadə oluna bilməz. Sun"i surətdə S,-la- rın yaradılması, ifadə verməyə məc- bur etmə və s. cinayət məs"uliyyətinə səbəb olur (Azərb.SSR Cinayət Məcəl- ləsi, Mm. 177, 180—181 və s.). Cinayət prosesində ittihamedici S. və bəraətverici S.,, mӱlki proses- də isə muvafiq olaraq iddianın əsa- sını muəyyən, yaxud təkzib edən S. fərqləndirilir. İpin hallarına mu- nasibətdə S. birbata vədola- yı S.-a ayrılır. İlk və tərə- mə S. da məvcuddur. SUBHANVERDİXANOV Abdulla bəy —bax Divanbəyoqlu.

CYbhM (Sübhi) Myecradba (7.2.1882, Trabzon vil., Kirəsun 11, —29.1.1921,

— Qara dəniz, Trabzon yaxınlırında) Turkiyə Kommu- nist Partiyası- nın (TKP) banilə- rindən və rəhbər- .lərindən biri. Mə"mur ailəsində anadan olmuiidur. "it İstambul və Sor- mn bonna un-tlərini kə bitirmitdir. 1908 )2. ildə Turkiyəyə qa- mə yıtmın, 1910—12 Osmanlı Sosialist Par- tiyasına daxil olmusi və onun sol cinahına rəhbərlik etmipdi. 1912 ildə nəipr etdiyi 4“İfhamə qəze- TİNDƏ cgənc turklərəin yeritdik- ləri daxili və xarici siyasəti KƏSKİN tənqid etmitdi. 1913 il- DƏ “gənc turklərəin baiq naziri Mah- mud PLevkət paiyaya sun-qəsddə itti- ham olunaraq 15 il mӱddətinə Həbsə məhkum edilmiidi. 1914 ildə Rusiyaya qacmıy, Rusiyanın bir cox yerində, o cӱmlədən Bakıda olmutdu. Birinci dunya muharibəsi (1914—18) balan- dıqdan sonra əvvəlcə Kaluqaya, sonra isə Urala surgun edilmistidi, Beyuk Oktyabr sosialist inqilabından sonra Moskvada, Kazanda, Krım və Daii- kənddə partiyanın muxtəlif tapjqı- rıqlarını Yerinə yetirmipdir. 1918— 0 illərdə Rusiya və PQərqin musəl- man zəhmətkeiləri arasında Oktyabr ideyalarını təbliq edən cYeni dunyav qəzetini nəpr etmiidi (əvvəl Mosk- vada, sonra Simferopol və Bakıda) Kominternin 1-ci konqresinin (1919) və Bakıda kecirilən apr xalqları- nın 1-ci qurultayının (1920) iiti- rakcısı olmuidu. Azərb.-da Sovet ha- kimiyyəti qurulduqdan sonra Bakıya kəcmutidu. 1920 ildə TKP-nin Bakı- da gecirilmi 1-ci qurultayında par- tiyanın sədri secilmipdi. S. TKP MK-nın 14 uzvu və partiya fəalları ilə birlikdə Tӱrkiyəyə qayıdarkən turk jandarmları tərəfindən əlduru- lub dənizdə batı ılmıtdır. K. Marks, F. Engels, v İ. Leninin bir necə əsərini turk dilinə tərcumə et- mipdi. Bakıda S. adına KY

—

illərdə

cə, Krımə na C. an. sanatoriya var. Əsəri: Recı na 1 konqresse Komin- it PervıNn konqress Kommunis- | nte | ət, rnapionala, M., 1933, Əd. Rozaliy | ordu m iyev Y. N., Mustafa

o 1966: yenə onun Mustafa Subxi—revolopioner, ə ə ərə,

aAzia i Afrika seqodniniə, 1983, Ne 4, C o- fiyev M. M., Turkiyədə 1918—1923-cu illər milli azadlıq hərəkatı Dӧvrӱndə marksizm-leninizm ideyalarının yayılma- sı, “Yaxın və Orta Həpr əlkələrində milli azadlıq hərəkatız kitabında, B., 1983: Vodnev V. A. Nacalo politice" skon deltelınosti Mustafı Subxi, aNa- rodı Azii i Afrikiə, 1982, XI 9, Mete Tun.

SUD VƏZİLƏRİ

95

gay, Türkiyede sol akımler (1908—1925), Ankara, 1978, s. 192—242,

CYBAPH TOLIYH, kananepuia — deyӱnq əməliyyatında və hərəkətdə minik atından istifadə edən qopun nevu. İkinci dunya muharibəsinədək (1939—45) quru qopunlarının əsas nəvlərindən idi. İlk qeyri-nizami S.q.-lar qədim dunyanın quldar dev- lətlərində Yaradılmıtdı (e.ə. 4 əsr- də Makedoniya ordusunun ən mukəm- məl nizami S.q.-u var idi). Qədim Hin, skif, monqol-tatar S.q.-ları Yuğsək doyunq keyfiyyətlərinə malik olmutlar. Albaniya (Qafqaz), Atropa- tena, orta əsr Azərb. devlətlərinin bir coxunda mӱkəmməl S.q.-lar məv- cud idi. Rusiyada ilk nizami S.q.-un əsasını 1 Pyotr qoymutidur. Sovet S.q.-u Rusiyada vətəndaii muharibəsi və xarici hərbi mudaxilə dəvrundə Yaradılmındı (bax Suvari ordular). Beyuӱk Vətən mӱharibəsinin əvvəlində Sovet Ordusunun suvari birlətmələ- ri bir sıra bəyuk əməliyyatlarda i1i- tirak etmiplər. Kutləvi qırrın va- sitələrinin tətbiqi və ordunun motor- laidırılması və mexanikləidiril- məsi Həyata kecirildikdən sonra S.q. TOHIYH HƏBY kimi əksər dəvlətlərdə (SSRİ-də 50-ci illərdə) ləev olun-

ir SUVARİ ORDULAR —sovet suvari qopunlarının Vətəndain muharibə-

si (1918— 20) devrundə yaradılmın ali operativ birlətmələri. İki su- vari ordu (1-ci və 2-ci S.o.-lar) yara- dılmıpidı. 1-ci suvari ordu 1919 il noyabrın 17-də Respublika HİPQ-nin qərarı ilə S. M. Budyonnının 1-ci suvari korpusu əsasında təpkil edil- mili 1-ci Suvari ordu Voronej-Kas- tornoye əməliyyatında (1919), Donbas əməliyyatında (1919) Həlledici rol oynamın, 8-ci ordu qopunları ilə birgə Taqanroq və Rostovu aqqvardiya- cılardan azad etmiyidi. Talk əmMə- liyyatında aqların 1-ci Kuban piya- da korpusu və general Pavlovun suva- riqrupuna, Kiyev əməliyyatında (1920) Polita qopunlarına, PTimali Tavriya- da vrangelcilərə aqır zərbə vurmuil, 1920—21 illərin qıpında Solsahil Ukraynasında Maxno bandalarına qar- aı deytilər aparmın, sonra PTimali Qafqazda general Prjevalskinin ar- qvardiyacı ordusunu məqlubiyyətə yr- ratmıtidı. 1921 ilin mayında 1-ci su- vari ordu ləev Olundu (qərargahı 1923 ilin oktyabrınadək saxlanmındı),. 2-ci suvari ordu Cənub-Qərb cəbhəsi HİPT-nin 1920 il 16 iyul ta- rixli əmri ilə (bai komandanın 3 iyul tarixli direktivi əsasında) təii- kil olunmu:du. Bu orduya dərd su- vari diviziyası daxil idi (1920 ilin sentyabrında diviziyalardan biri əla- hiddə suvari briqadası ilə əvəz olun- du ). 1920 ilin iyul-avqustunda 2-ci suvari ordu 13-cu ordu ilə birgə vrangelcilərin Aleksapdrovska (indi- ki Zaporojyeyə) hucumunu dəf edərək duimənə gӱclӱ əks-zərbələr endir- miiy və onun irəliləyitini dayandır- mılidız oktyabrın 1-ci yarısında Apostolovo r-nunda Vrangelin zərbə qrupu ilə deyuilərin əsas aqırlırı- nı əz ӱzərinə geturmuiy, oktyabrın so- nunda və noyabrın 1-ci yarısında isə PTimali Tavriyada Vrangel qopunla- ının darmadarın edilməsində və rımın azad olunmasında fəal tpiti-

rak etmipdir. 1920 ilin dekabrında yenidən təpkil olunaraq 2-ci suvari korpusuna cevrilmitdi.

S.o.-ın dəyuli əməliyyatları muda- xiləcilərin və aqqvardiyacı qopunla- rın darmadaqın edilməsində muhum rol oynamıntdır.

Ə0: Budennı N S. M., PronNnden- nın puth, kn. 1—3, M., 1959—73, Du- pen bak in V. V., Vtoral konnail, M., 1968: Qrajdanskal voNna i pvoennal inter- vendin v SSSR, Əniiklopedil, M., 1983.

CYBE/LI ( 5 ,-1)— MƏP-nə məhəp. Qırmızı dəniz sahilində (Suveyiy ka- nalının girəcəyinə yaxın) nəə: Cy- veyii Hu anasının HHa.M. Əh, 194 min (1976). D.y., avtomobil və hava yolları qovpaqı. Neft e"malı, neft- kimya və yeyinti sənayesi var. S. 1967 ildə İsrail təcavuzu və 1973 ilin oktyabrında Yaxın PTərqdə hərbi əmə- liyyat zamanı cox darılmındı. 1974 ildən bərpasına batlanmıpidır. SUVEYİQ BƏRZƏXİ (,.,-/2zə) — Asiya ilə Afrikanı birləpdirən və Aralıq dənizini Qırmızı dənizdən ayıran quru zolaqı. Eni 112 km-ə qə- dərdir. Səthi gilli duzənlikdir. Q.- ində qum dunləri və barxanları var. İqlimi subtropik səhra tiplidir. Su- veyi kanalı S.b.-ndən kecir. SUVEYİİ KANALI (1 iz)—MƏR- İN 11m.-iİ1.-ində pluzsuz gəmicilik, ka- nalı. Aralıq dənizi ilə Qırmızı dənizi əlaqələndirir. S.k. Atlantik və Hind okeanlarının portları ara- sında ən qısa (Afrika ətrafından kecən dəniz yolundan 8—15 min km az) dəniz yoludur. S.k. zonası Asiya ilə Afrika arasında pərti coqrafi sər- Həddir. Kanal 1859—69 illərdə cə- kilmiiy, rəsmi acılınqı 1869 il no- yabrın 17-də olmutdur. S.k.-nın uz. 161 km, eni su səthində 120—150 m, dibində 45—6() m, dərinliyi farva- terdə 12,5—13 m-dir. Gəmilər kanal- dan orta hesabla 11—12 saata gecir.

. Muhum portları: Port-Səid, Suveyi

və s. S.k. Suveyi, bərzəxindən, onun ən alcaq və dar hissəsindən, Aralıq dənizinin Menzala laqunundan və bir necə gəldən gər Kanal zonasını pirin su ilə təchiz etmək ucun Nil cayından İsmailiyyə kanalı (İsmai- liyYə it, yaxınlıqında iki qola ayrı- lır, biri ipm.-da Port-Səidə, digəri c.-da S.uveyii 1i.-nədək uzanır) cəkil- mmpdir. S. k, əlveripli coqrafi mӧvqedə Yerləipir və muhum beynəlxalq əhəmiyyətə Lidir. 1982/83 maliyyə ilində S.k.-ndan 22,7 min gəmi kec- MH, Tərp. 240 Mann. m yuk (90 mln. t-u neft) dapınmındır. Kanalda ye- nidənqurma itləri gerulur (1984). SUVEYİY KƏRFƏZİ Şik -— Qırmızı dənizdə kərfəz. Sinay y-a ilə Afrika sahilləri arasındadır. Uz. təqr. 325 km, eni 15—16km, dərin- liYi 80 m-ə qədərdir. Yarımsutkalıq qabarmalar (hund. 1,8 m) olur. Suveyi kanalı onu Aralıq dənizi ilə əlaqə- ləndirir. Əsas portu Suveytdir. SMD—məməli heyvanlarda və insanda laktasiya dəvrundə sud vəzilərinin ifraz etdiyi maye. K.t. heyvanlarının sudu qiymətli qida məhsuludur. İnsan- ların qidasında, əsasən, inək sudun- DƏN COX, Keci, qoyun, dəvə, camı və s. sudundən az istifadə edilir. K.t. heyvanlarının" sudundən sud-tatıq məhsulları, yaq, dondurma alınır. Kimyəvi tərkibi və qidalıqına gərə

heyvan S.-u muxtəlifdir. S.-un zula- lı, əsasən, kazein, laktalbumin və lak- toqlobulindən ibarətdir. Zulalların xarakterinə gərə kazeinli (inək, Ke- ci, qoyun), albuminli (madyan, maral, emlppək) S. olur. Kazeinli S.-un zula – lında 7595, albuminli S.-un zulalın- da isə 50—659, kazein olur. Bioloji xassəsinə gərə azöyMuunHn C. KaseHH- li S.-dən qiymətlidir. Orqanizm sud 575 75—9696 -ipi mənimsəyir. Suddə azotlu birlənqmələr (sidik cəv- həri, sidik turiusu, kreatinin, ri-

boflavin və c., yaqabənzər maddələr

(fosfatidlər, sterinlər) var. S.-un

tərkibinə Sa, 2 p, So, Si, Mp, Y, Ee,

AT, Cr, Pb, Ti, Ar və s. mikroelement-

lar, vitaminlər, 60-dək fermentlər

(laktaza, proteaza, lipaza, amilaza,

katalaza), hormonlar (oksitosin, pro-

laktin, follikulin, adrenalin, insu-

lin və b.), immun cisimlər, qazlar

(SO,, O,, N., MN|), mikroorqanizmlər

daxildir. S.-un normal mikroflora-

sını bakteriyalar, sud kifi və qaz- yaradan bakteriyalar tətikil edir.

Patogen mikrobları məhv etmək ucun S. pasterizə edilir (bax Pasteriza- siya), qaynadılır. Suddəki butun mikrobları məhv etmək ucun o, steri- lizə (bax Sterilizasiyay edilir.

SSRİ-də sud z-dlarında pasterizə və sterilizə edilmit S.-lər buraxılır.

Pasterizə edilmitl S.-un turpuluqu 20—212T (2? Terner), saxlanma mӱddəti 2—3 gundur. Sterilizə edilmiiy S, 3,296 və 3,596 yaqlılıqda buraxılır, saxlanma muddəti 10 gundur. S.-ə guӱn- dəlik tələbat beyçklər ucun 250—500 q, upaqlar ucun 500—700 2-dır.

S. maldarlıq məhsulları icəri- sində əhalinin məitətində ballıca yer tutur. S.-dən geniti ipəkildə isti- danə Heyvanların əhlilətdirilməsi və gil qabların ixtira olunması ilə bir dəvrə (e.ə. 3-cu minilliyə) təsa- duf edir. Heyvanların əhlilətdiril- məsi insana csud və onun məhsulları iqəklində yeni, tərkibcə azı ətə bəra- bər olan bir yeməli ppey vermiti oldu (Engels F., Meymunun insana cev- rilməsində əməyin rolu: Marks K. və Engels F., Secilmiit əsərləri, Uc cilddə, c. Z, B., 1983, səh. 77). Azərb.-da maldarlırın meydana gəl- məsi ilə əlaqədar, əsasən, inək, ca- mıpi1, qoyun və keci S.-undən istifadə olunmutdur. Azərb.-da inək yaqı, ca- mıpi qatıqı və qoyun pendiri S. məh- sulları icərisində daha qiymətli he- sab edilir. S.-dən ciy və bitmiti halda yavanlıq kimi, həmcinin, mux- təlif xərəklərin hazırlanmasında istifadə olunur. Lakin S.-dən, əsa- sən, e”mal edilərək qatıq, qaymaq, pen-

dir, yar, suzmə, por, kəsmik, ayran, qurut və s. hazırlanır. Ədaə Bunyadov T. Ə., Azərbay-

canda maldarlıqrın inkipafı tarixin- dən, B., 1969: Rəcəbov Q. Ə., Azərbay- canda sud məhsulları hazırlanmasının xalq usullarıq, Azərbaycan etnoqrafik məcmuəsi, 11 buraxılıpp, B., 1977: Ku- qenev P. V., Moloko i molocnıe pro- luktı, 2 izd., M., 1981,

SUD VƏZİLƏRİ—məməli heyvan- larda və insanda cut ekskretor vəzi- lər. Cinsi yetitkənliyə catmın diiti heyvanlarda və qadınlarda əmizdir- mə zamanı sud ifraz edirlər. Erkək heyvailarda və kipilərdə S.v. inki- pyaf etmir, rudiment Balda qalır. Diridoqan məməlilərdə S.v. mӱrəkkəb

06

paxələnən axacaqa malik paylı tərə-

mədir.

nsanda sӱd vəziləri cut or- qan olub deiy nahiyəsində, dəpq sumu- yunun yan tərəflərində, dəri altın- da, beyuk dei əzələsinin ən səthində, 3—6-cı qabırqa arasında yerləpir. S.v.-nin mərkəzində məməcik və onu əhatə edən piqmentli dəri nahiyəsi (sud vəzi meydancası) yerlətir. Qız- larda məməciklər və sud vəzi meydan- cası cəhrayı, doqmult qadınlarda isə qonur rəngdə olur. Məməciyin uzərin- də 10—15 dəlik olur, buradan da sud axacaqları acılır. S.v. 15—20 pay- dan təpkil olaraq xaricdən piy kap- sulu ilə əhatə olunur. Paylar iqua kimi duzulərək bir-birindən lifli birlətdirici toxuma və piy toxuma- sı vasitəsilə ayrılır. S.v. mənttpə cəhətcə dəri vəzilərinə, morfoloji cəhətcə mӱrəkkəb borulu (alveollu) vəzilərə aiddir. SUD YARASI, aqızgəlməsi— selikli qiipanın (əsasən, aqız botlu- qunun) xəstəliyi, terədicisi mayaya- bənzər gəbələklərdir. Kandidamiko- zun bir formasıdır. Əsasən, sudəmər upaqlarda olur, beyuklərdə uzunsu- rən aqır xəstəliklər (yatalaqlar, di- zenteriya və s.) zamanı təzahur edir. S.y. aqız bopluqunun selikli qipla- sında sud kimi aq ərplə muppayiət olunur, getdikcə beyuyur, aqızda sud- lu qidanın izi kimi (adı da bura- dandır) gərunur. Ərpi sildikdə ye- rində qırmızı, yaxud TaHaMbını cahə əmələ gəlir.Mualicəsi: qələvi ..... ilə aqız bopluqunu yaxala- maq, o26-li yod məhlulu surtmək, vi- tamin mualicəsi və s,

Əd.: Spravocnik prakticeskoqo nvra- ca, pod red. A. İ. Vorobheva, M., 1982.

SUD MƏTBƏXH — CCPH-nə carnaM CYHƏMƏD, €YH”H qidalanan və 3 yapına qədər xəstə utpaqlar ucun qida qarıpı- qı hazırlayan ictimai iaitə muəssisə- si. Həkim-pediatr upyaq ucun pəhriz tə”Yin edərək muəyyən qida rejimi məs- ləhət gerur. S.m. tə"yin olunmut re- septə əsasən sanitariya rejiminə və texnologiya prosesi qaydalarına cid- di əməl edərək qida hazırlayır. SUD MƏHSULLARI –suddən hazır- lanan yeyinti məhsulları. S.m.-nı hazırlamaq ucun sud əvvəlcədən qay- nadılır və ya pasterizə edilir, son- ra ona təmiz sud turipusu bakteriya- ları və ya maya vurulur. S.m.-na gərə yarı, pendir, kəsmik, xama, qaymaq, kefir, asidofilin, qatıq, ayran, qı- mız, sud konservləri və s. aiddir. Son zamanlar yaqsızlaidırılmılp S.m.-nın, mir sud turtulu ic- kilərin və quru S.m.-nın istehsalı artırılır. .M.--nın tərkibindəki antibiotik maddələr və sud turpusu bakteriyaları onlara pəhriz və muça- licə xassələri verir. Məs,, asidofi- lin (asidofil sudu), qımız və s.-dən həzm sistemi, vərəm və s. xəstəliklə- rin mualicəsində, kəsmikdən atero- skleroz xəstəliyinin profilaktika- sında istifadə edilir. SUD SEPARATORU —sud uzsuz sudə ayırmaq və onu ciklərdən təmizləmək (bax Separator). SUD SƏNAY Sİ, yaq-pendir və sud sənayesi—yeyinti səna- yesi sahəsi: suddən mӱxtəlif sud məh- sulları hazırlayan muəssisələri bir-

qaymara, ərg hissə- ucun maypın

SUD YARASI

ləpdirir. İnqilaba qədərki Rusiyada, o cumlədən Azərb.-da sud, əsasən, kustar usulla e”mal olunurdu. 1913 ildə umumi sud istehsalı 29,4 mln. t, sənaye csulu ilə mumi sud e"ma- lı 2,3 mln. t, mal-qara yaqı isteh- salı 129 min t.olmuidur.

SSRİ S.s. sənayenin iri sahəsi- dir. Əsasən, 30-cu illərdən inkiiya- fa batplamındır. 250 nəvə qədər məh- ul, onlardan 100 nəvdə pendir, 20 ad- Da sӱd konservi (uru və qatı) bura- xır. 1983 ildə SSRİ-də 92,1 mln. t sud, 1,6 mln. t umumi mal-qara yarı və 27,8 mln. t sud hesabı ilə uӱzlu sud məhsulları (sud, qaymaq, qatıq, suzmə və s.), /44 min ti pendir və yaqlı brınza, Azərb.SSR-də 870,7 (1940 il- də 274,5) min tz sud, 4,8 (1940 ildə 1,4) min tə) mal-qara yası, 193 (1940 nanə 4,3) MHH m sud hesabı ilə uzl sud məhsulları, 19,8 (1940 ildə 0,4 min t pendir və yaqlı brınza isteh- sal olunmutdur. Azərb.SSR-də S.s. mӱəssisələri Bakıda, Kirovabadda, Naxcıvanda, Stepanakertdə, Sumqa- yıtda (sud kombinatları), Bərdədə, İmitlidə (yae-pendir kombinatları), PQəkidə (ət-sud kombinatı) və s. də var. Sud və mal-qara yaqının umumi istehsalına və sənaye usulu ilə sud e"”malına gərə SSRİ dunyada 1-ci ye- ri tutur (1983). S.s. mӱəssisələrinin əksəriyyətində gundə 50—100—200 m sud e”mal edilir, gӱndə 500— 1000 ?t .. e”mal edən mӱəssisələr də var.

casir sud kombinatları və z-dları kammalı kompleks e”mal edir, geni cepiddə məhsul buraxır.

S.s. digər sosialist əlkələrində muvəffəqiyyətlə inkipaf edir. 1982 ildə umumi sud istehsalı ADR-də 8,2, BXR-də 2,4, Mac.XR-də 2,7, XR-də 14,8, RSR-də 5,0, CSSR-də 6,0 mln. t olmutdur. S.s. kapitalist əlkələrin- dən ən cox ABPQ-da (1982 ildə 61,6 mln, t sud və 595 min ?t mal-qara ya- qı), Fransada (35,9 və 605), AFR-də 25,4 və 542), B. Britaniyada (16,4 və

05), İtaliyada (11,5 və 80) inkiplaf etmiidir. ı

SCUD TURİYUSU, ZAL tur- pusu, SN.SN (ON) SOON—6birəsas- lı oksikarbon turiusu: heyvan, bit- gi və mikroorqanizmlərdə maddələr mubadiləsinin muhum aralıq məhsu- ludur. Suda asan Həll olan rəngsiz kristal maddədir. (—) və (--) optik aktiv və rasemik qeyri-aktiv forma- larda olur. PQLəkərli maddələr mux- təlif bakteriyaların tə”siri ilə qıc- qırdıqda, məs., sud turituduqda, kə- ləm və baiqa tərəvəz porabaya qoyul-

duqda, silos basdırıldıqda əmələ gəlir.

SUD TURİYUSU BAKTERİYALARI (Lactobacterium) — karbohidratları

qıcqırdaraq, əsasən, sud turtusu əmə- lə gətirən anaerob bakteriyalar qru- pu. Sporsuz, hərəkətsiz, qrammusbət- dir. C.r.6. 2 qrupa belunur: birtip- li, yaxud hemofermentativ və muxtə- liftipli, yaxud heterofermentativ. Streptokoğklar kimi ceptlpəkillilər də qlukoza və laktozanı qıcqırdır, suddə və sud məhsullarında sur"ətlə qoxa/ısıp. Betabacterium HeBYHƏ MƏHCyÖ olanlar qlukoza və maltozanı sud turipusuna qədər qıcqırdır. S.t.b. bitki qalıqları uzərində, torpaqda, rizosferdə, insan və heyvanların ba- qırsaqında olur. Sənaye və k.t.-nda bəyuk əhəmiyyəti var.

SUD TURİYUSUNA QICQIRMA— bax Qıcqırma.

SUD (İYƏKƏRİ —laktozanın az Mm- lədilən bapqa adı.

SUDLƏYƏN (Eprhoqıa),sudducə, sudlu biyan — sudləyəngimilər fəsiləsindən bitki cinsi. TəpKnöHH- də sud ipirəsi var (adı da buradandır). Bir və coxillik ot və kollardır. Yar- paqları nəvbəli duzulur. Cicək yan- lıqı olmayan cicəkləri bircinsiy- yətlidir. Meyvəsi AŞA Yer ku- rəsində 2 min, SSRİ-də 170-dən cox (əsasən, Orta Asiya və Qafqazda), o cumlədən Azərb.SSR-də 37 neəvu mə"- lumdur. Bir cox nevunun sud ipirəsi zəhərlidirqu yanıqa, gecsaqalan yara- ya, gəz, dodaq, burunun selikli qiila- sının iltihabına, k.t. heyvanları- nın aqır zəhərlənməsinə səbəb olur. S.-in bir cox tropik və subtropik nəv- lərinin sud iiirəsindən ətriyyatda və s. sənaye sahələrində istifadə edi- lir. S. dekorativ bitki kimi oran- cən: ev və baqlarda becərilir. SUDLƏYƏNKİMİLƏR (Eprhoqıa- seae) — ikiləpəli bitki fəsiləsi. Atac, kol və otlardır. Tərkibində sud pirəsi var. Yarpaqları nəvbəli, yaxud qartı-qariıya duzulur. Bir- cinsiyyətli cicəkləri sunbul cicək qrupunda toplanmıtidır. Meyvəsi ry- tucuqdur. Tropik və subtropik qur- paqlarda 3 minə qədər cinsi (7 min- dən cox nəvu) mə”qlumdur. S.-in coxu (maniok, gənəgərcək, tunq) faydalı bitkilərdir: bir cox nəvunun meyvəsi yeməli olduqu ucun becərilir. Sudlə- Yən və s. nevlərinin dərman əhəmiyyəti var. Bə”zi nevləri tropik və subtro- piklərdə dekorativ bitki kimi becə- rilir.

SUDL QATI NIQ—sudəmər utpaq- ların sun"i və əlavə qidalanması ucun suddən hazırlanmı|i məhsul. S.q. sa- də, turiq və mӱrəkkəb (kalorili) nəv- lərə ayrılır. S.q. yarma (duyu, yulaf, qarabapaq) həlimlərini inək sudu və ya gefirlə mӱxtəlif nisbətdə qarıii- dırmaqla hazırlanır. Kefirlə ha- zırlanan S.q. asan həzm olur. Up-iaq yeməklərini ev ipəraitində hazırla- maq çcun (toz halında) S.q.-lar da is- tehsal edilir. S.q. nəvlərindən 4“ Mal- yutkaq və s., əsasən, kerpə və vaxtın- dan qabaq doqulmu:i uplaqlar ucu, cMalıiyə isə 1—2 aylıqdan 1 yaqladək olan utaqlar ucundur. Bu S.q.-ların tərkibinə quru suddən baiqa bitki yaqları, sӱzmə, muxtəlif vitaminlər, maltoza və muxtəlif duzlar əlavə edi- lir. Bə"zi S.q.-ların tərkibi ana su- dunun tərkibinə maksimum yaxınlaiq-

un

SUDLUK QARAMAL—bax Qaramal. SUDLUPLOV—azərb.-lılar arasın- da Yayılmıpy xərək nəvu. Sud və duyu- dən hazırlanır. Bitirərkən, həm- HHHHH duz, Yar, ədviyyat (sarıkek, zə fəran) da iplədilir. Xuruptu qay- sava və bitirilmiiy quru balıq olur. AYİY yuyulub duz, sarıkek vurul- muti sӱdə təkulur və bitənə kimi (qarımpqdırmaqla) qaynadılır. Uzəri- nə yaq verilir, həmin qazanda və ya dibinə xəmir qazmarı salınmıpn baiy- qa qazanda dəmə qoyulur. Azərb.-ın bə"zi zonalarında sudl Y am, sudlu cilov da adlanır. Yaxın PTərq, Orta Asiya və Qafqaz xalqları arasında da yayılmındır. CYAOTY (Polygala)—eyaory fəsilə- sindən bitki cinsi. Coxillik, az hal-

SUZGƏC

97

da birillik ot və kolcuqdur. Sadə yar- paqları nəvbəli duzulur. Qeyri-mun- təzəm cicəkləri salxımda yerləpir. Meyvəsi ikiyuvalı, yastı qutucuqdur. Yer kurəsində 600-dək, SSRİ-də 30, o cumlədən Azərb.SSR-də 11 nəvu mə"lumdur. Bə”zi nevlərinin kəekundə saponin olduqundan ÖƏNFƏMKƏTHDHMH dərman kimi istifadə olunur. Deni rativ bitkidir.

SUDOTU FƏSİLƏSİ (Royurayasedle) —-ikiləpəli bitki fəsiləsi. Ot, kol- cuq, lianalar, bə”zən alcaqboylu aqac- lardır. Sadə, tamkənarlı yarpaqları nəvbəli duzuçlur. İkicinsiyyətli qey- ri-muntəzəm cicəkləri salxım, sun- bulvarı və supurgəvarı cicək qrupun- da yerləpir. Meyvəsi qutucuqdur. 14 cinsi (900-dək nevu) var: SSRİ-də, həmcinin Azərb.SSR-də yalnız sudoti cinsinin nəevlərinə təsaduf olunur. Bə”zi nevləri dərman, dekorativ və qi- da bitkisi kimi istifadə edilir. SUJET (fr. suğfet—Məmnay )—1) ə n ə- biyyatda—epik, lirik və drama- THK əsərlərdə, kinoda bir-biri ilə baqlı və ardıcıl surətdə bapq verən Həyat hadisələrinin inkipaf xətti. 4aS.ə terminini ədəbiyyatda ilk dəfə 17 əsrdə P. Kornel və N. Bualo tətbiq

etmiplər. Movzunun acılmasının əsas vasitəsi olan S.-də həyatın sə- ciyyəvi ziddiyYyYət və munaqiptələri,

insanların qariılıqlı munasibətlə- ri, insan xarakterləri əz bədii ifa- dəsini tapır. Duyӱn, zirvə və acılı=p S. xəttinin inkipafının əsas kom- ponentləridir. 2) Təsviri sə- n ətdə—bədii əsərdə təsvir edilən və cox vaxt əsərin adında ifadəsini tapan muəyyən Hadisə, əhvalat, vəziy- yət. Məvzudan fərqli olaraq S, əsə- rin ideyasının konkret, ətraflı və obrazlı ptəkildə acılmasıdır. Məi- pqət janrında və tarixi janrda yara- dılmıpt əsərlər ucun xususi S. mu- rəkkəbliyi səciyyəvidir.

Əd. Rəfili M. Ədəbiyyat nəzəriy- yəsinə giripi, B., 1958, Timofeev L. İ., Osnovı teorii literaturı, M., 1971, Pospelov Q. N., Teorin lite- raturı, M., 1978,

SUZEREN (fr. ziqeqayi—ali)—orta əsrlərdə Qərbi Avropada iri feodal— əzundən vassal asılılıqrında olan ərazinin hekmdarı, ali senyoru (kra- lı, hersoqu, knyazı). S. hakimiyyəti onun vassala bəxti etdiyi torpaq mulk- ləri əsasında meydana gəlmiildi. SUZERENLİK — feodalizm devruӱ- ucun səciyyəvi olan pəxsi və haki- miyyət mӱnasibətləri sistemi: suzeren- lə (senyorla) vassal arasında muqavi- lə pəklində təzahur edirdi. C. My- nasibətlərinin əsasını feodal mul- kiyyətinin iyerarxiya strukturu təitp- kil edirdi: bu, hakim sinfi butəv bir vahid kimi birlətdirir və onla- rın iri feodallar (krallar, hersoq- lar, qraflar və s.) hesabına siyasi (hərbi, məhkəmə və s.) iplərdə ustun- luyunu tə”min edirdi. Mərkəzləidi- rilmit dəvlətin yaranması ilə haki- miyyət səlahiyyəti tədricən kralın əlində cəmləptirdi.

Guclu və daha zəif vassal dəvlət- lər arasındakı beynəlxalq-huquqi mu- nasibətlər də S. formasında quru-

Eli. dӧ.

SUZƏNƏK, qonoreya (yun. bopӧq- qhoya, opӧzӱ–toxum-- qhgӧ— axıram), perelo y—əsasən, sidik-cinsiyyət orqanlarının selikli qitpasını zə-

ASE—7, c 9

dələyən infeksion xəstəlik, zəhrəvi xəstəliklər qrupundandır. Tərədici- sini koxa) 1879 ildə A. Neyser tapmıpdır. Cinsi yolla yayılır, qey- ri-cinsi yolla utpaqlar doqrupy zamanı xəstə anadan (qonokokk utaqın gəzu- Hə dupqub blennoreya tərədir, Yaxud qız utpaqının cinsiyyət orqanına du- pqur) və ya xəstənin ətyYalarından (dəsmalından, yataqından və s.) isti- fadə etdikdə yoluxurlar S. xəstəli- yində immunitet yaranmır: hər bir in-

lıq artımlarına kecdikdə xəstənin umumi Halı pislətir, temp-r yuksə- lir. S.-in bu forması sonsuzluqla nəticələnir. Qızlarda S. cox vaxt 2—8 yaplarında mutpahidə edi- lir. İnfeksiya, adətən xəstə analar- dan, dayələrdən və uttaqla sıx təmas- da olan digər xəstə qadınlardan qey- ri-cinsi yolla gecir. S. qızlarda vulvanı, vaginanı və sidik kanalını zədələyir. Cox vaxt duz baqırsaq da xəstələnir. Xəstəlik kəskin baiplla-

san bir necə də xəstələnə bilər: yır: vulvada arrı və gəynəmə, sidik və irsi deyil. İnkubasiya dəvru 3—5 gӱn- nəcis ifrazı aqrılı olur, irinli

dur. Sidik-cinsiyyət orqanlarının selikli qippasına dutpmutp qonokokk tez bir zamanda coxalaraq iltihabi proses yaradır. Bu da iltihabi in- filtrata, irinli ifrazata səbəb olur. Xəstəlik uzun muddət davam etdikdə infiltrat capıqlatır, nəticədə si- dik kanalı daralır. Capıqlailma ki- tpilərdə xaya artımlarında, qadın- larda isə fallop borularında gec- məzliyə səbəb olur, bu da sonsuzluqla nəticələnir. Xəstəlik oynaqların, sinir sisteminin zəifləməsinə səbəb olur. Dӱzgӱn mualicə aparılmadıq- da, yaxud rejim gəzləmədikdə, xəstə- lik xronik ala kecir, alkoqolun tə"sirindən, ədviyyatlı, turipulu, duzlu qidalardan proses daha da kəs- kinləpir. |

Kimyilərdə S. Qonokokklar əvvəl- cə uretranı zədələyir. 3—3 gundən sonra kəskin iltihab( uretrit) tərənir Xəstəlik qaqpınma, geynəmə, siyimə za- manı aqrı və sidik kanalından irin- li ifrazatın axması ilə baitlayır. Uretranın xarici dəliyinin dodaq- cıqları ədemlətir, Xronik uretrit spirtli ickilərin, cinsi əlaqənin tə”sirindən kəskinləə bilər. Diaq- noz laboratoriya muayinəsinə əsasən qoyulur. S. sidik kanalıpın capıqlı daralması, parauretral yolların, xaya artımının (epididimit), toxum kisəsinin iltihabı, prostat vəzinin kəskin və xronik iltihabı və s. aqır- lapmalar verə bilər. Hər iki xaya artımının zədələnməsi sonsuzluqla nəticələnir.

Qadınlarda S. cox nəzərə carpma- dan, sust davam edir və aqrı hissi tərətmir, 2—3 həftə gizli davam edir: Hec bir əlaməti olmadıqrından xəstə qadınlar həkimə muraciət et- mirlər, infeksiya mənbəyi kimi sar- lam adamları yoluxdururlar. Qadın- larda S.-in iki nəvu: sidik-cinsiyyət orqanlarının altpaqı :pe"bənin Cə (uretranın, uttaqlıq boynu kanalı- nın, bartolin vəzilərinin, duz bakır- sarın zədələnməsi) və qalxan S. (utpaq- lıq cisminin, utpaqlıq borularının, Yumurtalıqların və gicik canaq peri- tonunun zədələnməsi) ayırd edilir. Amar ı plə”bənin S.-ində siyimə za- manı geynəmə və sancı, sidiyin tez- tez xaric olması və s. muptahidə olu- nur. ə Paqlıq boynu zədələndikdə qa- dından pis iyli, irinli-selikli və bəzən qan qarıqmıti ifrazat gəlir, qarnın apaqı hissəsində aerılar tə- rəyir, uretranın dəliyi qızarır, edemlətir. Utpaqlıq boynundan irin- li-qanlı ifrazatın axması duz ba- qırsaqın S.-inə səbəb ola bilər. Diaq- HOS laboratoriya mӱayinəsinə əsasən qoyulur. Qalxan S. zamanı qarnın appa- qı hissəsində aqrılar, qanaxma olur, aybalı pozulur, iltihabi proses utlaq-

ifrazat axır, cinsiyyət dodaqları ədemləpir. Utpaqın umumi vəziyyəti pozulur, temp-r yuksəlir, əzginlik, zəiflik və bə”zən anemiya mu də edilir. Mualicəsi: antibiotik- lər, sulfanilamid preparatları, spesifik və qeyri-spesifik immuno- terapiya, fizioterapiya, yerli MYa- licə vəs. Profilaktikası: pəxsi gigiyena qaydalarına əməl et- mək, təsadufi cinsi . yaxınlıqdan uzaq olmaq və s. Dəri-zəhrəvi dispan- serlər və veneroloji kabinetlər belə xəstələrə nəzarət edir, onları mua- licəyə cəlb edir, əhali arasında ya- yılmasının qarptqısını alır.

Ədə Hacıyev R., Davatda- rova M., Huseynzadə H., Zəhrəvi xəstəliklər, B., 78: Jukov V. İ., Venericeskie bolezni, Riqa, 3, CY3ƏHM-—naxbınyıbı NeKOpaTHB 122440. Pambıq parca, yaxud ipəkdən hazır- lanıb binanın daxili divarlarının bəzəklərində tətbiq edilir. Parca uzərində ipək saplarla iplənmint XOH- calar (medalyon), cicək motivləri, qup təsvirləri S.-nin xarakterik orna- mentləridir. Tacikistan, Əzbəkistan və Azərb.-da genipi yayılmındır. CY3ƏP (Seq(Hya)—suӱzərlər əsilə= sindən quti cinsi. Bədəninin uz. 13— 15,5 sm-dir. Lələkləri bel tərəfdə ar- dır. Quyruq lələkləri aqacdələndə ol- duru kimi sərtdir. Atacın gevdəsin- də taquli dayanıb, onun qabırı al- tındakı cӱcӱlərlə qidalanır. ə nə- vu vary Avropa, Asiya, Afrika və Ame- rika mepələrində yayılmındır. SSRİ-də 3, o cӱmlədən Azərb.SSR-də 2 HəBY—a 4 H C. (C. familiaris), Tr bi- sa barmaq S. (C. branchydactula) var. Quru aqacların yarıqlarında puzəltdiyi Yuvaya 4—7 yumurta qoyur, 14—15 gun kurt yatır.

CY3ƏPnƏP (Certhiidae) — c ə p uə- kimilər dəstəsinə aid quti fəsi- ləsi. 2 cinsi var.

CY3KƏU, bu nrTp (öp. filtre, COH lat. Ei1sqap, hərfi Mə”Hacbi—KeHƏ)— sӱzucu arakəsmənin (məsaməli struk- turlu təbii və ya sun"i material ya- xud mə”mulatın) kəməyi ilə bərk və maye Saz fazadan ibarət muxtəlif cinsli sistemləri ayırmaq, qatılai1- dırmaq və ya =ppəffaflaitdırmaq ucun aparat. Bundan əlavə, ionitlərin kə- məyi ilə məhlulları mineral duzlar- dan təmizləmək, polimer ionları fraksiyalarına ayırmaq və s., habelə MYƏ)yƏH tezlikli səs və Ya elektromaq- nit dalqalarını buraxmaq və Ya tu- tub saxlamaq ucun qurqu və aparatlar (bax Akustik sӱzgəc, Elektrik suz- gəci, İstilik suzkəci, İzmıq suzgə- ci) da S. adlanır. Suzuləcək sis- temlərin nəvundən asılı olaraq maye S.-ə (şuspenziyanı suzmək çcun) və qaz S.-inə (aqrozolları ayırmaq və qazları təmizləmək ucun) ayrılır.

CY3MƏ

4 ən zə y ə ə —.

“ğı üə : | ç .. Hə ”.

” CC AN,

AÇ u

s = rk iri ku iıA..| ş * IV :

. : m cəl v N NƏ | "dn. VZ VAL ə Y ö 2 . “r” ə ə Ə İ i

ki z ” aq b )

“a

m 1

— “x LAF

Cİ Qusa

ə . ӱn “ğa “xx r usul ğu

-i mülk iğnə m Ab . Fasiləsiz təsirli diskli sӱzgəc: /—sek- siyalar, 2—suzucu elementlər—disklər:| 3—paylayıcı quruluq, 4—vakuum mənbə- yi ilə birlətzldirmək və filtratı sistem- dən cıxarmaq ucun boru kəməri: 5—sı- xılmın hava verən boru kəmərləri: 6—

ceəkuntunu cıxarmaq çcun bıcaqlar. Ən sadə S. suzucu arakəsmə ilə iki hissəyə bəlunən qabdır. Maye (qaz) S.-in hissələri arasında yaradılan təzyiqlər fərqinin tə"sirindən bərk hissəcikləri tutub əzundə saxlayan arakəsmədən kecir. Maye S.-lər ipi prinsipinə gərə dəvri (buraya tutum, vərəq S.-lər, filtr-pres və patronlu S. daxildir) və fasiləsiz (barabanlı, diskli, lentli, bopqabvarı və karusel S.-lər) tə"sirli S.-lərə ayrılır. Qaz S.-ləri (mustəvi suzucu səthli və ba- tareyalı S.-lər) fasiləsiz tə”sirli aparatlardır. Bax həmcinin Suzmə (filtrasiya), Sulun təmizlənməsi, Biosuzgəc, Bakterial sӱzgəclər. SU/ZMƏ—sud məhsulu. Azərb.-da xalq arasında S. hazırlamaq ucun qatıqra, yaxud ayrana bir qədər duz qatıb tor- baya tekur və hundurdən asırlar. Bə”- zi yerlərdə torba yap otun ustundə uzərinə arır daip qoyulmaqla bir necə kun ərzində suzulur. Suyu suzuӱlduk- dən sonra qalan məhsula S. deyilir. Qatıq S.-si yaqlı olduqundan daha dadlı sayılır. Qatıq S.-sini, həmci- nin qurudub saxlayırlar (bax Qurut). Sənaye usulu ilə S. uzsuz sud və qaymaq (yaqlılıqı 50—5596) qatımtıqına ter- mofil streptokokk mayası əlavə et- məklə hazırlanır. Yaqlılırı 1596 -ə qədərdir.

Ədə Rəcəbov Q. Ə., Azərbaycanda sud məhsulları hazırlanmasının xalq usulları, Azərbaycan etnoqrafik məcmuə- si, PT buraxılıpt, B., 1977.

SUuUZMƏ, filtrasiya—maye və ya qazı buraxan, bərk hissəcikləri isə əzundə saxlayan sӱzucu arakəsmə (SA) vasitəsilə suspenziya və aero- zolları ayırma prosesi. S. ucun xu- susi aparat.və suӱzgəclərdən istifadə edilir. S. zamanı suspenziyadan ay- rılan Hissəciklər cekuntu qatı əmə- lə gətirir. Cox əzlu, eləcə də qatılı- qı az olan narın dispert suspenziya- ların bərk Hissəcikləri SA-nin mə- samələrini tutur. Bunun qarpısını almaq və ya azaltmaq ucun diatomit, perlit, asbest, selluloz və s. bu kimi maddələr geturuӱlur. SA-dən gecən mayeyəsuzuntu (filtrat) deyilir. emp-r yuksəldikcə suspenziyanın ez- luluyu azaldıqından S. sur”"əti ar- tır. S. nəticəsində alınan cekuntu- nun məsaməliliyi ya sabit qalır (s ı- xılmayan cəkuntu), ya da azalır (sıxılan cəkuntu). S. sənaye və laboratoriyalarda (o cumlədən, qazla- rın da təmizlənməsində) geniiq tət- biq olunur. |

SUZULƏN VİRUSLAR—bax Virus- lar. SUZULMƏ—mayenin (neftin, suyun) və ya qazın (havanın, təbii qazların) yer altında təbii qrunt laylarında- kı məsaməli muhit icərisində həpə- gəti. Suyun qruntdan və hətta beton- dan (məs,, torpaq və beton bəndlərdə) sızıb kecməsinə də S. deyilir. Səna- ye və laboratoriya iqəraitində aparı- lan analoji proseslər sӱzmə (filtra- siya) adlanır. SCUİTA (fr. zi((e, hərfi mə"nası— sıra, ardıcıllıq)—silsilə instru- mental musiqinin əsas formalarından biri. S.-da, adətən bir-birinə kont- rast mustəqil hissələr ӱmumi bədin ikir əsasında vəhdət təpkil edir. onata və simfoniyadan fərqli ola- raq S.-nın hissələri mahnı, rəqslə bilavasitə baelı olur, burada təsvi- riliyə geni yer verilir. 17 əsrin Stara formalatmın klassik — allemanda, kuranta, sarabanda, jiqa rəqslərindən ibarətdir. 17—18 əsrlərdə S.-ya həmcinin menuet, qa- vot, burre, paspye, polonez rəqsləri, prelud, uvertura, ariya, rondo və s. pyeslər daxil idi. S.-nın butun his- sələri, adətən eyni tonallıqda olmuit, lutnya, klavesin, orkestr və s. ucun nəzərdə tutulmutidur. 19—20 əsrlərdə orkestr S.-ları yaradılmıtidır. Cox zaman belə S.-lar "pu r (N. Rimski-Korsakovun 4PTəhrzadg S.- sı). Teatr tamapaları, opera, balet, kino musiqisi əsasında (E. Qriqin cPer Guntə dramına yazdırı musiqi, Q. Qarayevin “Yeddi gezələ, 4İldı- rımlı yollarlaq baletlərindən S. və s.) S.-lar var. SUKAN 1) Gəmi S.-ı——gəminin hərəkətini idarə etmək ucun quruluq, tpaquli ox ətrafında dəndərilə bi- lən ləvhədən ibarətdir (tpaquli S.). adətən gəminin arxa (bə”zən burun hissəsində) quraidı- rılır. aquli S.-dan əlavə şuialtı qayıqlarda (paquli mӱstəvidə hərəkə- ti idarə etmək ucun ӱfuqi S. da olur. Yava Hərəkətdə idarəetməni yaxiyı- lapdırmaq və gedipsiz manevretmə ucun aktiv S, (avar vintli) iplədi- lir. 2) S. aviasiyada—(bax Ha- va sukanlaqı, Qaz sukanı. Z) Avt o- mobil S.-ı—bax Suӱkan-idarəetmə mexanizmi. CYKAH-HHAPƏETMƏ MEXANİZ- Mİ—relssiz təkərli mapınların hərəkətinə istiqamət vermək ucun me- xanizm. Əksər mapınlarda avtomo- bil S.-i.m.-ndən istifadə olunur. Bu- ra sukan mexanizmi və intiqalı da- xildir (bax Avtomobil). Muasir ma- pınlarda sukan mexanizmi sonsuz. vint və diyircək, sonsuz-vint və sektor, yaxud vint və qaykadan iba- rət kinematik bənddir. Bir cox avto- mobil və avtobus modellərində hun- ravlik və Ya pnevmatik S.-i.m. gӱc- ləndiriciləri tətbiq olunur. Su- kan intiqalı sukan trapesiya- sı əmələ gətirən linglər sistemin- dən ibarətdir (bax Yapıtidırma ipək., ASE, 1 cild, səh. 80—81). SCUKUNƏT—bax Hərəkət. SUKUNƏT KUTLƏSİ, məxsusi kutlə—nisbi sukunət halında olan maddə hissəciyinin kutləsi. SUKUT ZONASI—1) akusti - kada (akustik gəlkə zonası)—guc- lu mənbədən (top atəii, partlayıl və s,) yayılan səsin etidilmədiyi sa-

hissəsində

hə. Mənbəyə nəzərən bu sahədən yaxın- da və uzaqda səs etidilir. S.z. Yer səthində mənbəyi əhatə edən RY3KYH olmayan halqa formasında olur. Bə”- zən iki və daha cox S.z. muiahidə edilir. Birinci S.z.-nın daxili ra- diusu 20—80 km, bə”zən 150- km, xari- ci radiusu 150—400 km olur. "3. atm.-də səsin refraksiyası nəticəsin- də yaranır: atm.-in aiyarı qatlarında temp-r hundurlukdən asılı olaraq aza- lır |15—20 km hundurlukdə—(ə0? — 75*S-yə) catır), səs dalqaları Yer səthindən uzaqlalaraq yuxarıya meyl edir. 40—60 km hundurlukdə temp-r yenidən artır (0—309S-yə qədər), səs ptuaları alparıya doqru əyilir, S.z.- nın quripayanı olur, Yer səthinə ca- tır və anomal epidilmə zonası ya- ranır. Səs puçalarının bir necə də- fə Yer səthindən qayıtması zamanı iki və daha cox S.z. olur. Kulək səs iqualarının, S.z.-nın formasını təh- if edir, bəzən halqa qapalı olmur.

əsin anomal yayılmasından istifa- də edərək atm.-in orta qatlarının temp-ru tə”yin edilir. Səs (ultrasəs) okeanda yayılarkən analoji mənzərə yaranır. 2) radiofizikada— fəza oblastı: bu oblastda radioapa- ratın verdiyi siqnallar qəbuledi- ciyə catmır və ya bu oblasta yaxın və uzaq olan siqnallardan olduqca

zəif olur. SULALƏ (ər. “1u..)—monarxiya dəv- lətlərində eyni bir nəsildən (ailə-

dən) olmaqla bir-birini taxtda irsən əvəz etmii bir necə monarx (məs., Azərb.-da — Eldəgəzlər, PLirvaniah- lar, Səfəvilər, Rusiyada—Romanov- lar, Avstriya— Macarıstanda Habs- burqlar, Fransada—Valua və Burbon- lar və s.). SULEYMAN, Solomon (2 —e.ə. təqr. 928)—İsrail-Yəhudi padiqahlı- qının hekmdarı (e.ə. 965—e.ə. 928 |, peyqəmbər. Davudun oqlu və hakimiyyət iqəriki (e.ə. 967—965|. Bibliyada ya- zıldıqına gərə qeyri-adi mudrikliyi ilə əhrət qazanmızidı. Bibliyanın bir necə kitabının muəllifi hesab olunur. Dini rəvayətə gərə, heinanna- ın və quiların dilini bilirmii. iranda adı cəkilir. S. obrazına klassik TPərq, o cӱmlədən Azərb. ədə- biyyatında muraciət olunmupdur. SULEYMAN ARAHXSEYN ORLU, Qacaq Suleyman (1872, unnu- kn Fizuli r-nunun Əhmədalılar k.— 6.4.1917, Cənubi Azərb.-ın PQahqasım G.)—19 əsrin sonu, 20 əsrin əvvəllə- rində Azərb.-da kəndli hərəkatının fəal iptirakcılarından biri. Utpaq- lıqda muzdurluq etmi, sonralar kənd- li hərəkatına qopulmut, 1891 ilin yazında həbs edilmipdi. PPutpa qala- sına aparılarkən qacmıtt və Qacaq Nəbinin dəstəsinə qopqulmutidu. 1909 ildən Nəbinin dəstəsinə baqicılıq etmipdir. Qəbriz usyanı zamanı əksinqilabi quvvələrin darmadaqın edilməsində və usyancıların silahla təchizində S.-ın dəstəsi muhum rol asələ vir, ki dəstə beyuk | cevrilmitdi (1917 nı nəfər). 1910—17 illərdə a si Cənubi Azərb.-da, həmcinin Qara- barda, axcıvanda hekumət qoptun his- sələrini, bəy, xan dəstələrini dəfə- lərlə məqlubiyyətə uqratmılpdı. 1917 il aprelin 5 və 6-da, Cəbi Azərb.-da Acıdərə adlı yerdə S. car sərhəd mu- hafizə qopunları və İran xanları-

““.“—-——

ı |

nın birlətmiti dəstələri ilə dəyui- də həlak olmupdur. |

SULEYMAN BƏY BİCƏN ORLU (7—1492)— Aqqoyunlu sərkərdəsi. 1480 ildə Aqqoyunlu torpaqlarına soxul-

nun Misir sultanı Qait bəyi (11468 — 96| məqlub etmiit və Diyarbəkirdə mehkəmlənmitidi. Bayşuinqur Mirzə-

nin Hakimiyyəti dӧvrundə əmir əl- umərə (əmirlər əmiri) kimi əlkəni idarə etməyə balplamıtdı. 1492 ildə Rustəm Mirzənin qotunları ilə Bər- DƏ Yaxınlıqında baiy vermiiy deyuidə məqlub olan C. Diyarbəkirə qacmıiq, orada əldurulmutidur. Kanuni) (Avropa ədəbiyyatında M ə H- təməm Suleyman) (27.4.1495— 6.9.1566, Sigetvar) — turk sultanı (1520—66|. 1 S.Q.-nin yeritdiyi fəal iptqalcılıq siyasəti nəticəsində Os- manlı imperiyası dəvrunun əp qud- rətli devlətinə cevrilmiii və ərazisi xeyli genitlənmitdi (bax Avstriya— Turkiyə mӱharibələri (16—18 əsrlər), əvi—Osmanlı muharibələri|. Za- qafqaziya uqrunda İranla inadlı mu- barizə aparmıil, 1553 ildə Azərb.-a yu- rupledərək Qarabaqı və Naxcıvanı tut- mupldu. 1 S, Q.-nin hakimiyyəti devrun- də əlkənin daxili vəziyyətini nizama salmaq məqsədilə qanunlar məcəlləsi (qanunnamə) tərtib edilmitdi. Məs- cidlərin, saray və qalaların ippasına xususi fikir vermiptdir. 1 S.Q. Ma- carıstana yurupq zamanı əlmupdur. SULEYMAN DARELARI–İran yay- lasının it.-ində, Pakistan və Əfqa- nıstanda daqlar. 600 xm nərə uza- nan bir necə silsilədən ibarətdir. Hund. 3441 m-ə qədərdir. Əsasən, əhəng dapı və qumdapıdan təikil olun- mutdur. Quru cəl və daq səhraları landiaftı ustundur. PQ.-də musson mepələri və savannalar var. SULEYMAN MİRZƏ İSGƏNDƏRİ — İran demokratik hərəkatı xadimi. İran inqilabının (1905—11|1) fəal iptirakcısı və əncӱmənlərin təiki- latcılarından biri idi. Dəfələrlə məclisə deputat secilmiitdi. 1922—23 illərdə milli burjuaziya, mӱtərəqqi əhvali-ruhiyyəli mulkədar və ziyalı- ların mənafeyini mudafiə edən bir necə siyasi qruplaqimanı birlətdir- mipl Milli blokun sol cinahına bapcılıq etmitdi. 1923—24 illərdə maarif naziri olmuidu. İran Xalq Partiyasının banilərindən biri və sədri idi. - SULEYMAN RUSTƏM (Suleyman Əliabbas oqlu Rustəmzadə, d. 12.3.1906, Bakı) — Azərb. sovet iqairi, dramaturq, ictimai xadim. Azərb.SSR xalq tairi (1960). Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1976). Azərb.SSR əməkdar incəsənət xadimi A (1943), SSRİ (1950) “1 nə Azərb.SSR (1970) (| 4 Dəvlət mukafatı, = Resp. Lenin kom- “ – sö somolu mukafatı (1970) laureatı. 1940 ildən Sov, İKİ uzvu. Dəmirci ailəsində doqulmup- dur. N. anan ad. Sənaye Texni- gumunda (1922—24), Bakı Darulmuəl- liminində (1924—25) oxumuit, 1925 ildə Azərb. Devlət Un-tinin PTərq fa-

1*,c. 9

su

| ə

SULEYMAN STALSKİ

təhsilini 1-ci Moskva Dəvlət Un-ti- nin ədəbiyyat fakultəsində davam et- dirmitdir. cGənc iiciə, “Komsomolu, 4Gənc bolpevikə, c Maarif və mədə- niyyətə və s. qəzet və jurnallarda əməkdaqilıq etmiiil, M. Əzizbəyov ad. Azərb. Dəvlət Dram Teatrının direk- toru (1937—38), FƏdəbiyyat və incəsə- nətə qəzetinin redaktoru (1955—56) olmutidur.

Ədəbi fəaliyyətə Hələ sənaye tex- nikumunda oxuduqu zaman bailamıq, aCimnaz xanım yuxudadırq (1922) adlı birpərdəli komediya yazmıstidır. cUnudulmuli gəncə adlı ilk mətbu ıe"pH 1923 ildə “Maarif və mədəniy- yətə (indiki cAzərbaycang) jurnalın- da dərc olunmutdur. Həmin vaxtdan devrun murəkkəb ədəbi-ictimai həya- tında fəal iitirak etmii, “Gənc Qı- zıl Qələmlər İttifaqıjnın (1925) təpkilatcılarından olmupdur. 1928 —29 illərdə Azərb. Proletar Tan. ları Cəmiyyətinin (APYC) məs”ul ka- tibi illəmitdir. FƏləmdən nəpqəyək adlı ilk pe”r kitabı 1927 ildə nər edilmitpdir. Sosializm ideyalarını, dəvrun inqilabi əhvali-ruhiyyəsini beyuk ehtirasla. ədəbiyyata gətirmək, poeziyanı gӱndəlik ictimai-siyasi ha- disələrin in"ikasına cevirmək, HH- qilabi nikbinlik cƏləmdən nəpqəyəv kitabının batllıca xususiyyətləri idi. *Addımlar (1930), “Səsə, *Atəqə (1932) pe"r kitabları S.R.-in siyasi lirik pair kimi puxtələtdiyini, poetik gəruii dairəsinin genitilən- diyini gestərirdi. cQolsuz qəhrəmanı (1928), eKomcoMonə, c“Partizan Əliə (1933), c“cBakı misraları (1934) kimi lirik-epik poema və pe”rlərində tpan- rin lirik həyəcanları daha konkret və realist mahiyyət dapıyır. Xalqla, zamanla baqlılıq, quruculuq ehtirası onun lirik qəhrəmanının xarakteri ucun səciyyəvidir. Həmin motivlər S.R.-in “Gecənin romantikasızt, e€lllu- rindirə, cUlduzlarg (1934), cCapa- yevg (1935) kimi me"pnəpuunə daha poetik əksini tapmıpnpdır. cYaxtı Yolda (1932) poeması sosialist əmə- yi və kollektivinin yeni insanın mə”- nəvi tərbiyəsindəki roluna həsr edil- mipdir. Bəyuk Vətən muharibəsi il- lərində və sonralar S.R, sovet xal- qının fatizmə qariı qəhrəmanlıq mӱbarizəsini tərənnum edən əsərlər |4Andə (1941), *Gun o gӱn olsun kim, cApa və poctalyonə, “Qafqaz ordusu, cQəhrəmanın vəsiyyətiz, € Mən istərəmə (1942), *Koroqluk (1943) və s. te"rlər: c İldırımə (1942), “Qafurun qəlbig (1959), cƏzizlərdən əzizlərəq (1965) poemaları | yazmıpdır. Muharibə RƏBPY Yaradıcılıqında Cənubi Azərb, xalqının həyat və mӱbarizəsinə həsr olunmunq əsərlər xususi yer tutur: c Təbriz ile/rləri?k silsiləsi, 4İki sahilə kitabı (1949).

Muharibədən sonrakı dovrdə manp sulh Bə demokratiya uqrunda muӱbari- zəyə, partiyaya və Leninə bir sıra iye”rlər həsr etmitdir. Poetik mono- LOQ İYƏKLİNDƏ Yazılmınt F* Biz kommu- nistlərikə (1949) tpe"rində sosialist humanizmi, kommunistlərin yeni dunya urrunda mӱbarizəsi tərənnum olunur. 60—80-ci illər S.R.-in yaradıcılı. qında Yeni inkipaf mərhələsidir. Bu illərdə pyair ictimai-siyasi və məhəbbət lirikasının gəzəl HYMYHƏ- lərini yaratmıldır: cGunəpli sa-

KY-TƏCHHƏ daxil əə ə. 1929 ildən

09

hillərdək (1963), ebahap pquncələ- riq (1964), *Bir az da Və əən (1965 ), 4“Kecilməmii yollarla (1970), cXəzərimin səhəri (1976), eYpəiuMuHu gəzuyləə (1977), “Vətən təranələri (1980), * Mənim gӱnətpimə (1981) və s. kitabları. S.R. dəəə sahəsin- nə nə calınmınqdır. O, kollektiv- ləmədən bəhs edən cYanqınq (H. Nə- zərli ilə ə 1930) pyesinin, kol- xoz kəndinə, həsr olunmupq cDurnaq (1948) komediyasının mӱəllifidir. cQacaq Nəbiə (1940) mənzum pyesində xalq qəhrəmanının bədii obrazını yaratmıi, Azərb. kəndlilərinin cariz- mə qariqı muӱbarizəsinin real ləvhə- lərini təsvir etmiptdir. S.R. Niza- minin “Sirlər xəzinəsiəni, PT, Rus- tavelinin “Pələng dərisi geymii pəh- ləvanə poemasının bir hissəsini, A. S. Puljkin, A. S. Qriboyedov, M. Y. Lermontov, T. Q. PQ1evcenko, V. Ma- yakovski, Nazim Hikmət, U. Uitmen və b.-nın bir sıra əsərlərini Azərb. dilinə cevirmitdir. Əə dəni SSRİ xalqları dillərinə, habelə bir sıra xarici dillərə tərcumə olunmupdur. AKP-nin 29-cu qurultayında AKTI MK uzvluyunə namizəd, 30-cu qurulta- Yında AKP MK uzvu secilmitdir. Azərb.SSR Ali Sovetinin 1-ci caqırıll) deputatı, 8—11-ci caqı- rımlq Azərb.SSR Ali Sovetinin sədri- dir. 3 dəfə Lenin ordeni, 2 bapqa or- den və medallarla təltif edilmiidir. Əsərləri: Secilmiqp əsərləri, 1—4, B., 1969—72, Secilmiit əsərləri, 1981, İzbrannoe, M., 1976: İzbrannoe, 1978: Jeleznıe stpoki, M.., 1982,

Əd.: Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, 5 cilddə, c. 3, B., 1957, Azərbaycan sovet ədəbiyyatı tarixi, 2 cilddə, B., 1967: Mu bariz pair (məqalələr toplusu), B., 1956, Zeynallı A., Kecilməmipt yollarla, B., 1970, Ocerk istorii azerbandjanskoİ, s ovetskon literaturı, M., 1963: Mamed Arif Dadailzade, Azerbabbdjan- skan literatura, M., 1979,

SULEYMAN SANİ—bax Axundov Su- leyman li bəy otlu.

M. B., B..

SULEYMA STALSKİ (18.5.1869, indiki Dar.MSSR, Qasımkənd r-nu- nun Apqaqı Stal nəs "cut

aulu — 23.11.1937,

orada, Mahacqala- |

da dəfn edilmii- dir)—ləzgi sovet apqıq-painri, Daqıs- tanın xalq ipanri (1934). Ləzgi so- vet poeziyasının banisidir. Beyuk Oktyabr sosialist inqilabının və Ru- siyada Vətəndat mu- an (1918— | 20) iltirakcısıdır. İnqilabdan əv- vəl Bakı neft mə"dənlərində və Sə- mərqənd dəmir yolunda fəhləlik et- mipt, muzdur olmutpdur. 1925 ildən Darıstan MTİK-nə uzv secilmint, 1930 ildə k-za yazılmılldır. İnqilabaqə- dərki yaradıcılıqında ictimai zӱlm və ədalətsizliyə e”tiraz əsas yer tu- Di Sovet hakimiyyəti illərində

enin partiyasını, yeni, azad həyatı tərənnum etmitdir. Folklor ən"ənə- lərinə əsaslanan c“Daqıstanə (1935—36) poema-xronikası məphurdur. Azərb. dilində də tie"rlər qapmutdur. M. Qorki sovet yazıcılarının 1-ci qu- rultayında S.S.-ni “20 əsrin Homeriə adlandırmımpdır. Lenin ordeni ilə təltif edilmiiqdir. c“Azərbaycan-

SUZGƏC

97

da birillik ot və kolcuqdur. Sadə yar- paqları nevbəli duzulur. Qeyri-mun- təzəm cicəkləri salxımda yerləpir. Meyvəsi ikiyuvalı, yastı qutucuqdur. Yer kurəsində 600-dək, SSRİ-də 30, o cumlədən Azərb.SSR-də 11 nəvu mə"lumdur. Bə”zi nevlərinin kəekuӱndə saponin olduqundan ƏRFƏMKƏTHDH"H dərman kimi istifadə olunur. Deko- rativ bitkidir.

SUDOTU FƏSİLƏSİ (Polygalaceae) —-ikiləpəli bitki fəsiləsi. Ot, kol- cuq, lianalar, bə”zən alcaqboylu aqac- lardır. Sadə, tamkənarlı yarpaqları nəvbəli duzuçlur. İkicinsiyyətli qey- ri-muntəzəm cicəkləri salxım, sun- bulvarı və supurgəvarı cicək qrupun- da yerlətpir. Meyvəsi qutucuqdur. 14 cinsi (900-dək nevu) var: SSRİ-də, həmcinin Azərb.SSR-də yalnız sudotu cinsinin nevlərinə təsaduf olunur. Bə”zi nevləri dərman, dekorativ və qi- da bitkisi kimi istifadə edilir. SUJET (fr. “suğet—məenay )—1) ə n ə- biyyatda—epik, lirik və drama- THK əsərlərdə, kinoda bir-biri ilə baqlı və ardıcıl surətdə bapq verən Həyat hadisələrinin inkipaf xətti. 4S.əz terminini ədəbiyyatda ilk dəfə 17 əsrdə P. Kornel və N. Bualo tətbiq

etmitppqlər. Məvzӱnun acılmasının əsas vasitəsi olan S.-də həyatın sə- ciyyəvi ziddiYYƏət və munaqipqələri,

insanların qarpılıqlı munasibətlə- ri, insan xarakterləri əz bədii ifa- dəsini tapır. Duyun, zirvə və acılınp S. xəttinin inkipafının əsas kom- ponentləridir. 2) Təsviri sə- n ətdə—bədii əsərdə təsvir edilən və cox vaxt əsərin adında ifadəsini tapan muəyyən Hadisə, əhvalat, vəziy- yət. Məvzudan fərqli olaraq S, əsə- rin ideyasının konkret, ətraflı və obrazlı pəkildə acılmasıdır. Məi- pqət janrında və tarixi janrda yara- dılmın əsərlər ucun xususi S. mu- rəkkəbliyi səciyyəvidir.

Əd. Rəfili M. Ədəbiyyat nəzəriy- yəsinə giriti. B., 1958, Timofeev mn. İ., Osnovı teorii literaturı, M.,

1971, Pospelov Q. N., Teorin lite- raturı, M., 1978,

SUZEREN (fr. zileqayp—ali)—orta əsrlərdə Qərbi Avropada iri feodal— əzundən vassal asılılıqında olan ərazinin həkmdarı, ali senyoru (kra- lı, hersoqu, knyazı). S. hakimiyyəti onun vassala bəxiil etdiyi torpaq mulk- ləri əsasında meydana gəlmiidi. SUZERENLİK — feodalizm devru- ucun səciyyəvi olan pəxsi və haki- miyyət mӱnasibətləri sistemi: suzeren- lə (senyorla) vassal arasında muqavi- lə pəklində təzahur edirdi. S. mu- nasibətlərinin əsasını feodal mul- kiyyətinin iyerarxiya strukturu təpt- kil edirdi: bu, hakim sinfi ÖYTƏB bir vahid kimi birlətdirir və onla- rın iri feodallar (krallar, hersoq- lar, qraflar və s.) hesabına siyasi (hərbi, məhkəmə və s.) iplərdə ustun- luyunu tə”min edirdi. Mərkəzlətdi- rilmit dəvlətin yaranması ilə haki- miyyət səlahiyyəti tədricən kralın əlində cəmlətirdi.

Guclu və daha zəif vassal dəvlət- lər arasındakı beynəlxalq-huquqi mu- nasibətlər də S. formasında quru-

675 | SUZƏNƏK, qonoreya (yun. bopӧq- rhoia, gonösz-ToxyM -- rh€6 — axbıpaM),

perelo y—əsasən, sidik-cinsiyyət orqanlarının selikli qitpqasını zə-

ASE—7, c. 9

dələyən infeksion xəstəlik, zəhrəvi xəstəliklər qrupundandır. Terədici- sini (TOHOKOFX) 1879 ildə A. Neyser tapmıtpdır. Cinsi yolla yayılır, qey- ri-cinsi yolla utaqlar doqruti zamanı xəstə anadan (qonokokk utaqrın gəzu- pə dupqub blennoreya tərədir, yaxud qız upaqının cinsiyyət orqanına duӱ- pur) və ya xəstənin ətyalarından (dəsmalından, yataqından və s.) isti- fadə etdikdə yoluxurlar S. xəstəli- yində immunitet yaranmır: hər bir in- san bir necə dəfə xəstələnə bilər: irsi deyil. İnkubasiya dəvru 3—5 gun- dur. Sidik-cinsiyyət orqanlarının selikli qippasına dultimuti TOHOKOKK tez bir zamanda coxalaraq iltihabi proses yaradır. Bu da iltihabi in- filtrata, irinli ifrazata səbəb olur. Xəstəlik uzun muddət davam etdikdə infiltrat capıqlanır, nəticədə si- dik kanalı daralır. Capıqlaplma ki- tpilərdə xaya artımlarında, qadın- larda isə fallop borularında gec- məzliyə səbəb olur, bu da sonsuzluqla nəticələnir. Xəstəlik oynaqların, sinir sisteminin zəifləməsinə səbəb olur. Dӱzgӱn mualicə aparılmadıq- da, yaxud rejim gəzləmədikdə, xəstə- lik xronik hala gecir, alkoqolun tə"sirindən, ədviyyatlı, turitulu, duzlu qidalardan proses daha da kəs- kinləptir.

Kiizilərdə S. Qonokokklar əvvəl- cə uretranı zədələyir. 3—5 gundən sonra kəskin iltihab( uretrit) tərənir Xəstəlik qaqppınma, geynəmə, siyimə za- manı aqrı və sidik kanalından irin- li ifrazatın axması ilə baptlayır. Uretranın xarici dəliyinin dodaq- cıqları ədemlətir, Xronik uretrit spirtli ickilərin, cinsi əlaqənin tə"sirindən kəskinlətə bilər. Diaq- noz laboratoriya muayinəsinə əsasən qoyulur. S. sidik kanalıpın capıqlı daralması, parauretral yolların, xaya artımının (epididimit), toxum kisəsinin iltihabı, prostat vəzinin kəskin və xronik iltihabı və s. aqır- lapmalar verə bilər. Hər iki xaya artımının zədələnməsi sonsuzluqla nəticələnir.

Qadınlarda S. cox nəzərə carpma- dan, sust davam edir və aqrı hissi tərətmir, 2—3 həftə gizli davam edir: Hec bir əlaməti olmadıqrından xəstə qadınlar həkimə muraciət et- mirlər, infeksiya mənbəyi kimi sar- lam adamları yoluxdururlar. Qadın- larda S.-in iki nəvu: sidik-cinsiyyət orqanlarının apaqı :poe"bənin S.-i (uretranın, uttaqlıq boynu kanalı- nın, bartolin vəzilərinin, duz baqır- sarın zədələnməsi) və qalxan S, (ymar- lıq cisminin, utaqlıq borularının, Yumurtalıqların və kicik canaq peri- tonunun zədələnməsi) ayırd edilir. Amar ı plə”bənin S.-ində siyimə za- manı geynəmə və sancı, sidiyin tez- tez xaric olması və s. mutpahidə olu- nur. Utaqlıq boynu zədələndikdə ra- dından pis iyli, irinli-selikli və bə”zən qan qarıpmın ifrazat gəlir, qarnın apaqı hissəsində aerılar tə- rəyir, uretranın dəliyi qızarır, edemlətir. Utpaqlıq boynundan irin- li-qanlı ifrazatın axması duz ba- qırsaqın S.-inə səbəb ola bilər. Diaq- noz laboratoriya muayinəsinə əsasən qoyulur.

Qalxan S. zamanı qarnın appa- qı hissəsində aqrılar, qanaxma olur, aybapı pozulur, iltihabi proses uplaq-

lıq artımlarına kecdikdə xəstənin umumi halı pislətir, temp-r yuksə- lir. S.-in bu forması sonsuzluqla nəticələnir. Qızlarda S. cox vaxt 2—8 yaplarında mutpahidə edi- lir. İnfeksiya, adətən xəstə analar- dan, dayələrdən və utpaqla sıx təmas- da olan digər xəstə qadınlardan qey- ri-cinsi yolla gecir. S. qızlarda vulvanı, vaginanı və sidik kanalını zədələyir. Cox vaxt duz baqırsaq da xəstələnir. Xəstəlik kəskin baitla- yır: vulvada aqrı və gəynəmə, sidik və nəcis ifrazı aqrılı olur, irinli ifrazat axır, cinsiyyət dodaqları ədemlətir. Utaqın umumi vəziyyəti pozulur, temp-r yӱksəlir, əzginlik, zəiflik və bə”zən anemiya mu də edilir. Mualicəsi: antibiotik- lər, sulfanilamid preparatları, spesifik və qeyri-spesifik immuno- terapiya, fizioterapiya, yerli muca- licə vəs. Profilaktikası: pqəxsi gigiyena qaydalarına əməl et- mək, təsadufi cinsi ,. yaxınlıqdan uzaq olmaq və s. Dəri-zəhrəvi dispan- serlər və veneroloji kabinetlər belə xəstələrə nəzarət edir, onları mua- licəyə cəlb edir, əhali arasında ya- yılmasının qarptqısını alır.

Ədə Hacıyev R., Davatda- rova M., Huseynzadə H., Zəhrəvi xəstəliklər, B., 78, Jukov V. Venericeskie bolezni, Riqa, 3, C Y3ƏHM-—naxbınyıbı NeKOpaTHB 124440. Pambıq parca, yaxud ipəkdən hazır- lanıb binanın daxili divarlarının bəzəklərində tətbiq edilir. Parca uzərində ipək saplarla iplənmint xon- calar (medalyon), cicək motivləri, quti təsvirləri S.-nin xarakterik orna- mentləridir. Tacikistan, Əzbəkistan və Azərb.-da genii yayılmındır. CY3ƏP (Seq(Hya)—suzərlər əsilə= sindən qutp cinsi. Bədəninin uz. 13— 15,5 sm-dir. Lələkləri bel tərəfdə ar- dır. Quyruq lələkləri aqacdələndə ol- duru kimi sərtdir. Atacın gəevdəsin- də paquli dayanıb, onun qabırı al- tındakı cӱcӱlərlə qidalanır. 9 nə- vu var, Avropa, Asiya, Afrika və Ame- rika mepələrində yayılmındır. SSRİ-də 3, o cӱmlədən Azərb.SSR-də 2 nəvu—adi C. (C. familiaris), T bi- sa barmaq S. (S. Iqapshudasbiya) var. Quru aqacların yarıqlarında

uzəltdiyi yuvaya 4—7 yumurta qoyur,

—15 gun kurt yatır.

CY3ƏPnƏP (Certhiidae) — c ə p uə- kimilər dəstəsinə aid qu:i fəsi- ləsi. 2 cinsi var. CY3KƏMH, b nTp (düp. filtre, COH lat. Ei1sqap, hərfi mə”"nası—gecə)— suzucu arakəsmənin (məsaməli struk- turlu təbii və ya sun"i material )a- xud mə”mulatın) kəməyi ilə bərk və maye Ad fazadan ibarət muxtəlif cinsli sistemləri ayırmaq, qatılayp- dırmaq və ya =ppəffaflaitdırmaq ucun aparat. Bundan əlavə, ionitlərin kə- məyi ilə məhlulları mineral duzlar- dan təmizləmək, polimer ionları fraksiyalarına ayırmaq və s., habelə Muəyyən tezlikli səs və ya elektromaq- nit dalqalarını buraxmaq və Ya tu- tub saxlamaq ucun qurqu və aparatlar (bax Akustik sӱzgəc, Elektrik suz- gəci, İstilik sӱzgəci, İmzmıq sӱzgə- ci) da S. adlanır. Suzuləcək sis- temlərin nəvundən asılı olaraq maye ə (şuspenziyanı suzmək çcun) və qaz S.-inə (aerozolları ayırmaq və qazları təmizləmək ucun) ayrılır.

=“

98

CY3MƏ

VA AA

rə "ee Ayri ə və

d ttin

ini. Fi m dı / Hin

” "a ə iv r” | te ə 4

O ar ən mn Nen Fasiləsiz təsirli diskli sӱzgəc: /—sek- siyalar, 2—suzucu elementlər—disklər: 3—paylayıcı qurulus, 4—vakuum mənbə- yi ilə birlətzdirmək və filtratı sistem- dən cıxarmaq ucun boru kəməri:s 5—sı- xılmıny hava verən boru gəmərləri: 6— cəkuntunu cıxarmaq ucun bıcaqlar. Ən sadə S. suzucu arakəsmə ilə iki hissəyə bəlunən qabdır. Maye (qaz) S.-in hissələri arasında yaradılan təzyiqlər fərqinin təsirindən bərk hissəcikləri tutub ezundə saxlayan arakəsmədən kecir. Maye S.-lər iip prinsipinə gərə dəvri (buraya tutum, vərəq S.-lər, filtr-pres və patronlu S. daxildir) və fasiləsiz (barabanlı, diskli, lentli, bopqabvarı və karusel S.-lər) tə"sirli S.-lərə ayrılır. Qaz S.-ləri (mӱstəvi suzucu səthli və ba- tareyalı S.-lər) fasiləsiz tə”sirli aparatlardır. Bax həmcinin Suzmə (filtrasiya), SuLlun təmizlənməsi, Biosuzgəc, Bakterial sӱzgəclər. SUMZMƏ—sud məhsulu. Azərb.-da xalq arasında S. hazırlamaq ucun qatıqa, yaxud ayrana bir qədər duz qatıb tor- baya təkur və hundurdən asırlar. Bə”- zi yerlərdə torba yap otun ustundə uzərinə aqrır da qoyulmaqla bir necə gӱn ərzində suzulur. Suyu suzulduk- dən sonra qalan məhsula S. deyilir. Qatıq S.-si yaqlı olduqundan daha dadlı sayılır. Qatıq S.-sini, həmci- nin qurudub saxlayırlar (bax Qurut). Sənaye usulu ilə S. uzsuz sud və qaymaq (yaqlılıqı 50—5596) qatıtıqına ter- mofil streptokokk mayası əlavə et- məklə hazırlanır. Yaqlılırı 1596 -ə qədərdir.

Ədə Rəcəbov Q. Ə., Azərbaycanda sud məhsulları hazırlanmasının xalq usulları, Azərbaycan etnoqrafik məcmuə- si, 1P buraxılıpt, B., 1977.

SUxUZMƏ, filtrasiya—maye və ya qazı buraxan, bərk hissəcikləri isə əzundə saxlayan suzucu arakəsmə (SA) vasitəsilə suspenziya və aero- zolları ayırma prosesi. S. ucun xu- susi aparat.və suzgəclərdən istifadə edilir. S. zamanı suspenziyadan ay- rılan Hissəciklər cekuntu qatı əmə- lə gətirir. Cox əezlu, eləcə də qatılı- qı az olan narın dispert suspenziya- ların bərk Hissəcikləri SA-nin mə- samələrini tutur. Bunun qarpısını almaq və ya azaltmaq ucun diatomit, perlit, asbest, selluloz və s. bu kimi maddələr geturuӱlur. SA-dən gecən mayeyəsuzuntu (filtrat) deyilir. emp-r yuӱksəldikcə suspenziyanın ez- luluyu azaldıqından S, sur"əti ar- tır. S. nəticəsində alınan cekuntu- nun məsaməliliyi ya sabit qalır (s ı- xılmayan coəkuntu), ya da azalır (sıxılan cəƏkuntu). S. sənaye və laboratoriyalarda (o cӱmlədən, qazla- rın da təmizlənməsində) geniiq tət- biq olunur.

SUZULƏN VİRUSLAR —bax Virus- Fü

ap.

SUZULMƏ—mayenin (neftin, suyun) və ya qazın (havanın, ləbii qazların) yer altında təbii qrunt laylarında- kı məsaməli muhit icərisində hərə- kgəti. Suyun qruntdan və hətta beton- dan (məs,, torpaq və beton bəndlərdə) sızıb kecməsinə də S. deyilir. Səna-

= Ye və laboratoriya ppəraitində aparı-

lan analoji proseslər suzmə (filtra- siya) adlanır. SUİTA (fr. zi(e, hərfi mə"nası— sıra, ardıcıllıq)—silsilə instru- mental musiqinin əsas formalarından biri. S.-da, adətən bir-birinə kont- rast mustəqil hissələr umumi bədin ikir əsasında vəhdət təkil edir. onata və simfoniyadan fərqli ola- raq S.-nın hissələri mahnı, rəqslə bilavasitə barlı olur, burada təsvi- riliyə genin yer verilir. 17 əsrin daa formalatmın klassik ӱ. allemanda, kuranta, sarabanda, jiqa rəqslərindən ibarətdir. 17—18 əsrlərdə S.-ya həmcinin menuet, qa- vot, burre, paspye, polonez rəqsləri, prelud, uvertura, ariya, rondo və s. pyeslər daxil idi. S.-nın butun his- sələri, adətən eyni tonallıqda olmupt, lutnya, klavesin, orkestr və s. ucun nəzərdə ÇU Yun: 19—20 əsrlərdə orkestr S.-ları yaradılmhıtdır. Cox zaman belə S.-lar proqramlı olur (N. Rimski-Korsakovun 4PTəhrzadg S.- sı). Teatr tamapaları, opera, balet, kino musiqisi əsasında (E. Qriqin 4Per Guntə dramına yazdırı musiqi, Q. Qarayevin “Yeddi gezələ, cİldı-

rımlı yollarlaq baletlərindən S. və s.) S.-lar var. SUKAN 1) Gəmi S.-ı——gəminin

hərəkətini idarə etmək ucun quruluq, tpaquli ox ətrafında dəndərilə bi- lən ləvhədən ibarətdir (tpaquli S.). . adətən gəminin arxa hissəsində (bə"zən burun hissəsində) quratdı- rılır. PTaquli S.-dan əlavə sualtı qayıqlarda paquli mӱstəvidə hərəkə- ti idarə etmək ucun ӱfuqi S. da olur. Yava hərəkətdə idarəetməni yaxiyı- lapdırmaq və gedipsiz manevretmə ucun aktiv S, (avar vintli) iptlədi- lir. 2) S. aviasiyada—(bax Ha- va sukanlaıı, Qaz sukanı. Z) Avt o- mobil S.-ı—bax Sukan-idarəetmə mexanizmi. : SUKAN-İDARƏETMƏ MEXANİZ- Mİ—relssiz təkərli mapınların hərəkətinə istiqamət vermək ucun me- xanizm. Əksər matınlarda avtomo- bil S.-i.m.-ndən istifadə olunur. Bu- ra sukan mexanizmi və intiqalı da- xildir (bax Avtomobil). Muasir ma- pınlarda su kan mexanizmi sonsuz-vint və diyircək, sonsuz-vint və sektor, yaxud vint və qaykadan iba- rət kinematik bənddir. Bir cox avto- mobil və avtobus modellərində hid- ravlik və Ya pnevmatik S.-i.m. gӱc- ləndiriciləri tətbiq olunur. Su- kan intiqalı sukan trapesiya- sı əmələ gətirən linglər sistemin- dən ibarətdir (bax Yapıtpidırma ipək., ASE, 1 cild, səh. 80—81). SCXUKUNƏT—bax Hərəkət. SUKUNƏT KUTLƏSİ, məxsusi kutlə—nisbi sukunət halında olan maddə hissəciyinin kutləsi. SUKUT ZONASI—1) akusti - kada (akustik KƏNKƏ zonası )—guc- lu mənbədən (top atəii, partlayıil və s,) yayılan səsin epidilmədiyi sa-

hə, Mənbəyə nəzərən bu sahədən yaxın-

da və uzaqda səs etidilir. S.z. Yer səthində mənbəyi əhatə edən RY3KYH olmayan halqa formasında olur. Bə”- zən iki və daha cox S.z. muahidə edilir. Birinci S.z.-nın daxili ra- diusu 20—80 km, bə"zən 150. km, ağır ci radiusu 150—400 km olur. .Z. atm.-də səsin refraksiyası nəticəsin- də yaranır: atm.-in aiarı qatlarında temp-r hundurlukdən asılı olaraq aza- lır (15—20 km Hundurlukdə—(50? — 75*S-yə) catır), səs dalqaları Yer səthindən uzaqlalaraq yuxarıya meyl edir. 40—60 km hundurlukdə temp-r yenidən artır (0—302S-yə qədər), səs pquaları alparıya doqru əyilir, S.z.- nın qurpayanı olur, Yer səthinə ca- tır və anomal eiyidilmə zonası yYa- ranır. Səs pquualarının bir necə də- fə Yer səthindən qayıtması zamanı iki və daha cox S.z. olur. Kulək səs iqualarının, S.z.-nın formasını təh- if edir, bə”zən halqa qapalı olmur.

əsin anomal yayılmasından istifa- də edərək atm.-in orta qatlarının temp-ru tə”yin edilir. Səs (ultrasəs) okeanda yayılarkən analoji mənzərə yaranır. 2) radiofizikada— fəza oblastı: bu oblastda radioapa- ratın verdiyi siqnallar qəbuledi- ciyə catmır və ya bu oblasta yaxın və uzaq olan siqnallardan olduqca

zəif olur. SULALƏ (ər. -1u..)—monarxiya dəv- lətlərində eyni bir nəsildən (ailə-

dən) olmaqla bir-birini taxtda irsən əvəz etmii bir necə monarx (məs., Azərb.-da — Eldəgəzlər, PLirvaniah- lar, Səfəvilər, Rusiyada—Romanov- lar, Avstriya— Macarıstanda Habs- burqlar, Fransada—Valua və Burbon- lar və s.). SULEYMAN, Solomon (? —.ə. təqr. 928)—İsrail-Yəhudi padiqahlı- qının hekmdarı (e.ə. 965—e.ə. 928 |, peyqəmbər. Davudun oqlu və hakimiyyət iqəriki (e.ə. 967—9651. Bibliyada ya- zıldıqına gərə qeyri-adi mudrikliyi ilə ipəhrət qazanmızidı. Bibliyanın bir necə kitabının muəllifi hesab olunur. Dini rəvayətə gərə, heyvanla- ın və qullların dilini bilirmiti. iranda adı cəkilir. S. obrazına klassik TPərq, o cӱmlədən Azərb. ədə- biyyatında muraciət olunmutdur. SULEYMAN ARAHXSEYN ORLU, Qacaq Suleyman (1872, indi- kn Fizuli r-nunun Əhmədalılar k.— 6.4.1917, Cənubi Azərb.-ın PQahqasım K.)—19 əsrin sonu, 20 əsrin əvvəllə- rində Azərb.-da kəndli hərəkatının fəal iptirakcılarından biri. Uqpaq- lıqda muzdurluq etmi, sonralar kənd- li hərəkatına qopulmusn, 1891 ilin yazında həbs edilmipdi. Puta qala- sına aparılarkən qacmıtt və Qacaq Nəbinin dəstəsinə qopulmuttdu. 1909 ildən Nəbinin dəstəsinə baqicılıq etmippdir. Təbriz usyanı zamanı əksinqilabi quvvələrin darmadarın EDİLMƏSİNDƏ BƏ usyancıların silahla təchizində S.-ın dəstəsi muhum rol oynamıtidı. Getdikcə bu dəstə beyuk quvvəyə cevrilmitdi (1917 ildə 1500 nəfər). 1910—17 illərdə S.-ıi dəstə- si Cənubi Azərb.-da, həmcinin Qara- baqda, axcıvanda hekumət qopun his- sələrini, bəy, xan dəstələrini dəfə- lərlə məqlubiyyətə uqratmılpdı. 1917 il aprelin 5 və 6-da, Cənubi Azərb.-da Acıdərə adlı yerdə S. car sərhəd mu- hafizə qopunları və İran xanları-

ə x— 5 — üə

nın birlətmitt dəstələri ilə deyçti- də həlak olmupiidur. SULEYMAN BƏY BİCƏN ORLU (?—1492)— Aqqoyunlu sərkərdəsi, 1480 ildə Aqvqoyunlu torpaqlarına soxul- nun Misir sultanı Qait bəyi (1468 — 96| məqlub etmiiq və Diyarbəkirdə mehkəmlənmiidi. Bayşinqur Mirzə- nin hakimiyyəti dӧvrundə əmir əl- YMƏpə (əmirlər əmiri) kimi elkəni idarə etməyə balplamıtidı. 1492 ildə Rustəm Mirzənin qopunları ilə Bər- DƏ Yaxınlıqında bai vermiiy deyuidə məqlub olan C. Diyarbəkirə qacmıiq, orada əldurulmusidur. SULEYMAN | QANUNİ (Süleyman 1 Kapipy:) (Avropa ədəbiyyatında M ə H- təməm Suleyman) (27.4.1495— 6.9.1566, Sigetvar) — turk sultanı (1520—661. 1 S.Q.-nin yeritdiyi fəal ippqalcılıq siyasəti nəticəsində Os- manlı imperiyası dəvrunun əp qud- rətli devlətinə cevrilmiiy və ərazisi xeyli geniilənmitdi |bax Avstriya— Turkiyə muharibələri (16—18 əsrlər), Səfəvi—Osmanlı muӱharibələri|y. Za- qafqaziya uqrunda İranla inadlı mu- barizə aparmıil, 1553 ildə Azərb.-a yu- rupledərək Qarabaqı və Naxcıvanı tut- mupldu. 1 S, Q.-nin hakimiyyəti dəvrun- də əlkənin daxili vəziyyətini nizama salmaq məqsədilə qanunlar məcəlləsi (qanunnamə) tərtib edilmitdi. Məs- cidlərin, saray və qalaların ippasına xususi fikir vermiisdir. 1 S.Q. Ma- carıstana yurupq zamanı əlmupdur. SULEYMAN DARELARI–İran yay- lasının it.-ində, Pakistan və Əfqa- nıstanda daqlar. 600 km nərə uza- nan bir necə silsilədən ibarətdir. Hund. 3441 m-ə qədərdir. Əsasən, əhəng dapı və qumdapıdan təikil olun- mupdur. Quru cəl nə nar səhraları landpaftı ustundur. PT.-də musson mepələri və savannalar var. SULEYMAN MİRZƏ İSGƏNDƏRİ (ab) də O4d2) (1873—dekabr, 1943) — İran demokratik hərəkatı xadimi. İran inqilabının (1905—11|1) fəal iptirakcısı və əncӱmənlərin təqiki- latcılarından biri idi. Dəfələrlə məclisə deputat secilmindi. 1922—23 illərdə milli burjuaziya, mӱtərəqqi əhvali-ruhiyyəli mӱlkədar və ziyalı- ların mənafeyini mudafiə edən bir necə siyasi qruplaqimanı birlətdir- mipl Milli blokun sol cinahına baicılıq etmiidi. 1923—24 illərdə maarif naziri olmupidu. İran Xalq Partiyasının banilərindən biri və sədri idi. | | SӰLEYMAN tən (Suleyman

bbas oRl ustəmzadə, Dd.

zaman : 12.3.1906, Bakı) — Azərb. sovet iqairi, dramaturq, ictimai xadim. Azərb.SSR xalq tairi (1960). Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1976). Azərb.SSR əməkdar incəsənət xadimi (1943). SSRİ (1950) və Azərb.SSR (1970)

s.

— xoşa | / 4 Dəvlət mukafatı, 0. əd. Resp. Lenin kom- duma vq mə mukafatı

ı somolu (1970) laureatı. 1940 ildən Sov, İKP uzvu. Dəmirci ailəsində doqulmut- dur. N. ə “q .. 20 57

nda (1922—24), Bakı Darulmuəl- DA (1924— 25) oxumuqn, 1925 ildə Azərb. Dəvlət Un-tinin PTərq fa-

19,c.9

SULEYMAN STALSKİ

kultəsinə daxil olmuptdur. 1929 ildən təhsilini 1-ci Moskva Dəvlət Un-ti- nin ədəbiyyat fakultəsində davam et- dirmitdir, “Gənc iiciə, “Komsomolu, “Gənc bolpevikə, c Maarif və mədə- niyyətə və s. qəzet və jurnallarda əməkdatlıq etmit, M. Əzizbəyov ad. Azərb. Dəvlət Dram Teatrının direk- toru (1937—38), FƏdəbiyyat və incəsə- nətə qəzetinin redaktoru (1953—56) olmusdur.

Ədəbi fəaliyyətə Hələ sənaye tex- nikumunda oxuduqu zaman baiqylamıi, aCimnaz xanım yuxudadırq (1922) adlı birpərdəli komediya yazmındır. cUnudulmuni gəncə adlı ilk mətbu tpe"ri 1923 ildə “Maarif və mədəniy- yYətə (indiki FcAzərbaycanə) jurnalın- da dərc olunmutidur. Həmin vaxtdan devrun mӱrəkkəb ədəbi-ictimai həya- tında fəal iitirak etmii, “Gənc Qı- zıl Qələmlər İttifaqıjnın (1925) təpkilatcılarından olmundur. 1928 —29 illərdə Azərb. Proletar aaa ları Cəmiyyətinin (APYC) məs”ul ka- tibi illəmitdir. FƏləmdən nəpqəyək adlı ilk ppe”r kitabı 1927 ildə nər edilmitpdir. Sosializm ideyalarını, dəvrun inqilabi əhvali-ruhiyyəsini beyuk ehtirasla. ədəbiyyata gətirmək, poeziyanı gӱndəlik ictimai-siyasi ha- disələrin in"ikasına cevirmək, HH- qilabi nikbinlik cƏləmdən nəpqəyəv kitabının batlıca xususiyyətləri idi. *Addımlar (1930), “Səsə, *Atəqpə (1932) pe"”r kitabları S.R.-in siyasi lirik ppair kimi puxtələtdiyini, poetik geruiq dairəsinin genitilən- diyini gestərirdi. cQolsuz qəhrəmang (1928), * Komsomolqı, c“Partizan Əliə (1933), “Bakı misraları (1934) kimi

lirik-epik poema və pe”rlərində pplai- gə

rin lirik həyəcanları daha konkret və realist mahiyyət dapıyır. Xalqla, zamanla baelılıq, quruculuq ehtirası onun lirik qəhrəmanının xarakteri boş səciyyəvidir. Həmin motivlər

.R.-in “Gecənin romantikasızt, 41Pi- rindirə, €Ynayanapə (1934), cCapa- yevg (1935) kimi pe”rlərində daha poetik əksini tapmındır. cYaxtı Yolda (1932) poeması sosialist əmə- yi və kollektivinin yeni insanın mə"- nəvi tərbiyəsindəki roluna həsr edil- mipdir. Bəyuk Vətən muharibəsi il- lərində və sonralar S.R. sovet xal- qının faitizmə qaripı qəhrəmanlıq mubarizəsini tərənnum edən əsərlər |*Andə (1941), *Gun o gӱn olsun kim, cApa və poctalyonə, “Qafqaz ordusu, cQəhrəmanın vəsiyyətiz, € Mən HCTƏDƏMƏ (1942), “Kopornyə (1943) və s. te"rlər: c İldırımə (1942), 4“Qafurun qəlbik (1959), *Əzizlərdən əzizlərəq (1965) poemaları | yazmıpdır. Muharibə devru Yaradıcılıqında Cənubi Azərb. xalqının həyat və mӱbarizəsinə həsr olunmuiy əsərlər xususi yer tutur: c Qəbriz ipeqrləriz silsiləsi, 4 İki sahilə kitabı (1949).

Muharibədən sonrakı devrdə tpair sulh və demokratiya uqrunda mubari- zəYə, partiyayYa və Leninə bir sıra iye”rlər həsr etmipdir. Poetik mono- LOQ İƏKLİİNADLDƏ Yazılmıs “Biz kommu- nistlərikə (1949) iye"rində sosialist humanizmi, Kommunistlərin yeni dunya uqrunda mӱbarizəsi tərənnum olunur. 60—80-ci illər S.R.-in yaradıcılı- qında yeni inkitaf mərhələsidir. Bu illərdə pqair ictimai-siyasi və məhəbbət lirikasının gəzəl HYMYHƏ- lərini yaratmıldır: cGunəpli sa-

09

hillərdək (1963), “Bahar cələ- riq (1964), *Bir az da məhəbbətdənə (1965 ), 4“Kecilməmii yollarla (1970), cXəzərimin səhəri (1976), eYpəiuMuH gəzuyləək (1977), “Vətən təranələri (1980), “Mənim gӱnətimə (1981) və s, kitabları. S.R. Damat idi sahəsin- də də calıtnmhpiidır. O, kollektiv- ləymədən bəhs edən cYanqınə (H. Nə- zərli ilə birgə, 1930) pyesinin, kol- xoz kəndinə həsr olunmupq e€/iypHas (1948) komediyasının mӱəllifidir. 4“Qacaq Nəbi (1940) mənzum pyesində xalq qəhrəmanının bədii obrazını yaratmıt1, Azərb. kəndlilərinin cariz- mə qariqı muӱbarizəsinin real ləvhə- lərini təsvir etmipdir. S.R, Niza- minin c“Sirlər xəzinəsi9ni, PT, Rus- tavelinin “Pələng dərisi geymiiy pəh- ləvanə poemasının bir hissəsini, A. S. Putkin, A. S. Qriboyedov, M. Y. Lermontov, T. Q. PTevcenko, V. Ma- yakovski, Nazim Hikmət, U. Uitmen və b.-nın bir sıra əsərlərini Azərb. dilinə cevirmitdir. Əsərləri SSRİ xalqları dillərinə, habelə bir sıra xarici dillərə tərcumə olunmupdur. AKP-nin 29-cu qurultayında AKTI MK uzvluyunə namizəd, 30-cu qurulta- Yında AKP MK uzvu secilmitdir. Azərb.SSR Ali Sovetinin (1—11-ci caqırıll) deputatı, 8—11-ci caqı- rımq Azərb.SSR Ali Sovetinin sədri- dir. 3 dəfə Lenin ordeni, 2 bapqa or- den və medallarla təltif edilmiiidir.

Əsərləri: Secilmitp əsərləri, c. 1—4, B., 1969—72, Secilmin əsərləri, B., 1981, İzbrannoe, M., 1976: İzbrannove, B,. 1978: Jeleznıe stooki, M., 1982,

Əd.: Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, 5 cilddə, c. 3, B., 1957, Azərbaycan sovet ədəbiyyatı tarixi, 2 cilddə, B., 1967: Mu riz pair (məqalələr toplusu), B., 1956, Zeynallı A., Kecilməmipt yollarla, B., 1970, Ocerk istorii azerbaӱdjanskoİ, s ovetskoN literaturı, M., 1963: Mamed Arif Dadaiyzade, Azerbadjan- skal literatura, M., 1979.

SULEYMAN SANİ—bax Axundov Su- ua bəy otlu. | SULEYMA STALSKİ (18.5.1869, indiki Dar.MSSR, Qasımkənd r-nu- nun Apaqı Stal mimə nu aulu — 23.11.1937, orada, Mahacqala- | da dəfn edilmii- dir)—ləzgi sovet apqıqapairi, Daqıs- tanın xalq ppairi (1934). Ləzgi so- Vet poeziyasının banisidir. Beyuk Oktyabr sosialist inqilabının və Ru- siyada Vətəndat mu- 20 (1918 — | | 20) iltirakcısıdır. İnqilabdan əv- vəl Bakı neft mə”dənlərində və Sə- mərqənd dəmir yolunda fəhləlik et- mippt, muzdur olmupdur. 1925 ildən Daqıstan MTK-nə ӱzv secilmitt, 1930 ildə k-za Yazılmıtdır. İnqilabaqə- dərki yaradıcılıqında ictimai zӱlm və ədalətsizliyə e”tiraz əsas yer tu- Do. Sovet hakimiyyəti illərində enin partiyasını, yeni, azad həyatı tərənnum etmitdir. Folklor ən"ənə- lərinə əsaslanan c“Daqıstanə (1935—36) poema-xronikası məthurdur. Azərb. dilində nə me"pnəp rcınsymayp. . Qorki sovet yazıcılarının 1-ci qu- rultayında S.S.-ni €20 əsrin Homeriə adlandırmıpdır. Lenin ordeni ilə təltif edilmiidir. “Azərbaycan-

”

CY3MƏ

N ə XX

ANS

AD “ci dad A” “Aa "47:70 673

QU.

q nn "müz Hürr -K — vi Kət" - An = EE”

| dz

4 zı

. .. Li "

b . q

EY |

ir Bi: / Lə” ba - g, —– 4 Yu. .. r b ol çü | I" "2 | Hr. nail AK ii İ o - il a dı I 1 E |. | N b 247) “BARI un 1 a uk = İl ii is = iyl ki I . ə ü L “

SA AK Dİ ə AAB, ALİ, Fasiləsiz tə"sirli diskli sӱzgəc: /—sek- siyalar, 2—suzucu elementlər—disklər|: 3—paylayıcı quruluq: 4—vakuum mənbə- yi ilə birləpdirmək və filtratı sistem- dən 2. ucun boru gəməriy 5—sı- xılmı hava verən boru kəmərləri: 6— cəkuntunu cıxarmaq ucun bıcaqlar,

Ən sadə S. suzucu arakəsmə ilə iki hissəyə bəlunən qabdır. Maye (qaz) S.-in hissələri arasında yaradılan təzyiqlər fərqinin tə"sirindən bərk hissəcikləri tutub ezundə saxlayan aragəsmədən kecir. Maye S.-lər ii prinsipinə gərə dəvri (buraya tutum, vərəq S.-lər, filtr-pres və patronlu S. daxildir) və fasiləsiz (barabanlı, diskli, lentli, botqabvarı və karusel S.-lər) tə”sirli S.-lərə ayrılır. Qaz S.-ləri (mӱstəvi suzucu səthli və ba- tareyalı S.-lər) fasiləsiz təsirli aparatlardır. Bax həmcinin Suzmə (filtrasiya), Suyun təmizlənməsi, Biosuzgəc, Bakterial suӱzgəclər. SXMZMƏ—sud məhsulu. Azərb.-da xalq arasında S hazırlamaq ucun qatıra, yaxud ayrana bir qədər duz qatıb tor- baya tekur və hundurdən asırlar. Bə"- zi Yerlərdə torba yap otun ustundə ӱzərinə aqkır dai qoyulmaqla bir. necə gӱn ərzində suzulur. Suyu suzulduk- dən sonra qalan məhsula S. deyilir. Qatıq S.-si yaqlı olduqundan daha dadlı sayılır. Qatıq S.-sini, həmci- nin qurudub saxlayırlar (bax Qurut). Sənaye usulu ilə S. uzsuz sud və qa ymaq (yaqlılıqı 90—5596) qatıtpıqına ter- mofil streptokokk mayası əlavə et- məklə hazırlanır. Yaqlılıqı 1594 -ə qədərdir.

Ədə Rəcəbov Q. Ə., Azərbaycanda sud məhsulları hazırlanmasının xalq usulları, Azərbaycan etnoqrafik məcmuə- si, PT buraxılıpt, B., 1977.

SUZMƏ, filtras i, a—maye və ya qazı buraxan, bərk Hissəcikləri İSƏ əzZUNDə saxlayan suӱzucu arakəsmə (SA) vasitəsilə suspenziya və aero- zolları ayırma prosesi. S. ucun xu- susi aparat-və suzgəclərdən istifadə edilir. S. zamanı suspenziyadan ay- rılan Hissəciklər cəkuntu qatı əmə- lə gətirir. Cox əzlu, eləcə də qatılı- tI az olan narın dispert suspenziya- ların bərk hissəcikləri SA-nin mə- samələrini tutur. Bunun qarttısını almaq və Ya azaltmaq ucun diatomit, perlit, asbest, selluloz və s. bu kimi maddələr gəturulur. SA-dən gecən mayeyə suzuntu (filtrat) deyilir.

Emp-r yӱğsəldikcə suspenziyanın ez- luluyu azaldıqından S. sur”əti ar- tır. Se. nəticəsində alınan cəkuntu- nun məsaməliliyi ya sabit qalır (s ı- xılmayan cekuӱntu), ya da azalır (sıxılan cӧkuntu). S, sənaye və laboratoriyalarda (o cӱmlədən, qazla- rın da təmizlənməsində) geniiy tət- biq olunur.

SUZULƏN VİRUSLAR—bax Virus-

. lar, |

SUZULMƏ—mayenin (neftin, suyun)

və ya qazın (havanın, təbii qazların)

= yer altında təbii qrunt laylarında-

kı məsaməli mӱhit icərisində hərə- gəti, Suyun qruntdan və hətta beton- dan (məs., torpaq və beton bəndlərdə) sızıb gecməsinə də S. deyilir. Səna-

Y ye və laboratoriya pəraitində aparı-

İİ lan oni proseslər suz.mə (filtra- || siya

| | SUİTA (fr, zi((e, hərfi mə”nası—

— sıra, ardıcıllıq)—silsilə

adlanır.

instru- mental musiqinin əsas formalarından biri. S.-da, adətən bir-birinə kont- rast mӱstəqil hissələr umumi bədin Q əsasında vəhdət təpikil edir.

onata və simfoniyadan fərqli ola- raq S.-nın hissələri mahnı, rəqslə bilavasitə barlı olur, burada təsvi- riliyə geniti yer verilir. 17 əsrin ortalarında formalaqimını klassik s, allemanda, kuranta, sarabanda, jiqa rəqslərindən ibarətdir. 17—18 əsrlərdə S.-ya həmcinin menuet, qa- vot, burre, paspye, polonez rəqsləri, prelud, uvertura, ariya, rondo və s. pyeslər daxil idi. S.-nın butun his- sələri, adətən eyni tonallıqda olmupt, lutnya, klavesin, orkestr və s. ucun nəzərdə tutulmutdur. 19—20 əsrlərdə orkestr S.-ları yaradılmıtdır. Cox zaman belə S.-lar proqramlı r (N. Rimski-Korsakovun 4PTəhrzadg S.-

sı). Teatr tamapqaları, mə balet, kino musiqisi əsasında (E. Qriqin musiqi,

ə Guntə dramına yazdıqı Q. Qarayevin 4“Yeddi gəzələ, 4“İldı- rımlı yӧllarlaq baletlərindən və s.) S.-lar var. SUKAN —1) Gəmi S.-ı—gəminin hərəkətini idarə etmək çcun quruluq, paquli ox ətrafında dəndərilə bi- lən levhədən ibarətdir (paquli C.). , adətən gəminin arxa Hissəsində (bə”zən burun hissəsində) qurapdı- rılır. aquli S.-dan əlavə sualtı qayıqlarda ppaquli mӱstəvidə hərəkə- ti idarə etmək ucun ӱfuqi S, da olur. Yavaiqy hərəkətdə idarəetməni yaxtı- lappdırmaq və gedipsiz manevretmə ucun aktiv S. (avar vintli) iptlədi- lir. 2) S. aviasiyada—bax Ha- va sukanları, Qaz sӱkanı. Z) Avto-

mobil S.-ı—bax Sukan-idarəetmə mexanizmi. |

SUKAN-İDARƏETMƏ MEXANİZ- Mİ—relssiz təgərli mapqınların

hərəkətinə istiqamət vermək ucun me- xanizm. Əksər mapınlarda avtomo- bil S.-i.m.-ndən istifadə olunur. Bu- ra sukan mexanizmi və intiqalı da- xildir (bax Avtomobil). Muasir ma- pınlarda su kan mexanizmi sonsuz-vint və diyircək, sonsuz-vint və sektor, yaxud vint və qaykadan iba- rət kinematik bənddir. Bir cox avto- mobil və avtobus modellərində hid- ravlik və ya pnevmatik C.-H.M. KYN- ləndiriciləri tətbiq olunur. Su - kan intiqalı sukan trapesiya- sı əmələ gətirən linglər sistemin- dən ibarətdir (bax Yapıtdırma ipək. SE, 1 cild, səh. 80—81).

SCUKUNƏT—bax Hərəkət.

SUKUNƏT KUTLƏSİ, məxsusi kutlə—nisbi sukunət halında olan maddə Hissəciyinin kutləsi. SUKUT ZONASI—1) akusti- kada (akustik gəlgə zonası)—guc-

lu mənbədən (top atəpti, partlayınq A

və s,) yayılan səsin etidilmədiyi sa-

S..

hə. Mənbəyə nəzərən bu sahədən yaxın- da və uzaqda səs etidilir. S.z. Yer səthində mənbəyi əhatə edən duzgun olmayan halqa formasında olur. Bə”- zən iki və daha cox S.z. muttahidə edilir. Birinci S.z.-nın daxili ra- diusu 20—80 km, bə"zən 150. km, xar - ci radiusu 150—400 km olur. S... atm.-də səsin refraksiyası nəticəsin- də yaranır: atm.-in aiaqrı qatlarında temp-r hundurlukdən asılı olaraq aza- lır |15—20 km Hundurlukdə—(50" — 75*S-yə) catıry, səs dalqaları Yer səthindən uzaqlaqaraq yuxarıya meyl edir. 40—60 km hundurlukdə temp-r yenidən artır (0—30*S-yə qədər), səs iuaları ataqıya doqrru əyilir, S.z.- nın quriayanı olur, Yer səthinə ca- tır və anomal eiyidilmə zonası ya- ranır. Səs ppualarının bir necə də- fə Yer səthindən qayıtması zamanı iki və a cox S.z. olur. Kulək səs iqualarının, S.z.-nın formasını təh- rif edir, bə”zən halqa qapalı olmur. əsin anomal yayılmasından istifa- də edərək atm.-in orta qatlarının temp-ru tə”yin edilir. Səs (ultrasəs) okeanda yayılarkən analoji mənzərə yaranır. 22 radiofizikada— fəza oblastı: bu oblastda radioapa- ratın verdiyi siqnallar qəbuledi- ciyə catmır və ya bu oblasta yaxın və uzaq olan siqnallardan olduqca zəif olur. SULALƏ (ər. 4Yu.-)—monarxiya dəv- lətlərində eyni bir nəsildən (ailə- dən) olmaqla bir-birini taxtda irsən əvəz etmiti bir necə monarx (məs., Azərb.-da — Eldəgəzlər, Pyirvaniqah- lar, Səfəvilər, Rusiyada—Romanov- lar, Avstriya— Macarıstanda Habs- burqlar, Fransada—Valua və Burbon- lar və s.). SULEYMAN, Solomon (2? —e.ə. təqr. 928)—İsrail-Yəhudi paditahlı- qının hekmdarı (e.ə. 965—e.ə. 928 |, peyqəmbər. Davudun oqlu və hakimiyyət pəriki (e.ə. 967—965). Bibliyada ya- zıldıqına gərə qeyri-adi mudrikliyi ilə ppehrət qazanmıqdı. Bibliyanın bir necə kitabının mӱəllifi hesab olunur. Dini rəvayətə gərə, heyvanla- ın və qupların dilini bilirmip. uranda adı cəkilir. obrazına klassik PTərq, o cumlədən Azərb, ədə- biyyatında muraciət ol nmutdur. SULEYMAN ARAHUSEYN ORLU, Qacaq Suleyman (1872, indi- ki Fizuli r-nunun Əhmədalılar k,— 6.4.1917, Cənubi Azərb.-ın PQahqasım Kk.)—19 əsrin sonu, 2 əsrin əvvəllə- rində Azərb.-da kəndli hərəkatının fəal iptirakcılarından biri. Utpaq- lıqda muzdurluq etmipi, sonralar kənd- li hərəkatına qopqulmutt, 1891 ilin yazında Həbs edilmitdi. PTutpa qala. sına aparılarkən qacmısqi və Qacaq Nəbinin dəstəsinə qopulmuttdu. 1909 ildən Nəbinin dəstəsinə iqcılıq etmipdir. Təbriz usyanı zamanı əksinqilabi quvvələrin napmanarbıH EDİLMƏSİNDƏ VƏ usyancıların silahla təchizində S.-ın dəstəsi muhum rol yı ad TYB cevrilmitidi 17 illə nəfər), 1910—17 illərdə S.-ın ki si Cənubi Azərb.-da, həmcinin Qara. batda, axcıvanda hekumət qopqun His- sələrini, bəy, xan dəstələrini dəfə. lərlə məqlubiyyətə uqratmıtdı. 1917 il aprelin 5 və 6-da, Cənubi Azərb.-da cıdərə adlı Yerdə S, car sərhəd MY- hafizə qopunları və İran xanları -

SULEYMAN STALSKİ

99

nın birlətmitn dəstələri i

də həlak olmuxidur. pn Müə nelyin- SUTLEYMAN BƏY BİCƏN ORLU (7—1492)— Atqoyunlu sərkərdəsi. 148() ildə Aqqoyunlu torpaqlarına soxul- nun Misir sultanı Qait bəyi 1468 — 96) məqlub etmii və Diyarbəkirdə mehkəmlənmiptdi. Bayşunqur Mirzə- nin hakimiyyəti dəvrundə əmir əl- umərə (əmirlər əmiri) kimi əlkəni idarə etməyə baiplamıtdı. 1492 ildə Rustəm Mirzənin qopunları ilə Bər- də yaxınlıqında bapq vermit dəyuidə məqlub olan S. Diyarbəkirə qacmıit, orada eldurulmuzidur.

CYRE)MAH 1 QANUNİ (Süleyman 1 Kapip:) (Avropa ədəbiyyatında Me H- təmpəm Suleyman) (27.4.1495— 6.9.1566, Sigetvar) — turk sultanı 11520—661. 1 S.Q.-nin yeritdiyi fəal ipqalcılıq siyasəti nəticəsində Os- manlı imperiyası dəvrunun əp qud- rətli devlətinə cevrilmiit və ərazisi xeyli genitlənmitdi |bax Avstriya— Turkiyə mӱharibələri (/6—18 əsrlər), Səfəvi—Osmanlı Atyhapu6ənəpul. 3a- qafqaziya uqrunda İranla inadlı MY- barizə aparmıpt, 1553 ildə Azərb.-a yu- rupledərək Qarabaqı və Naxcıvanı tut- muptdu. 1 S. Q.-nin hakimiyyəti dəvrun- də elkənin daxili vəziyyətini nizama salmaq məqsədilə qanunlar məcəlləsi (qanunnamə) tərtib edilmitdi. Məs- cidlərin, saray və qalaların intpasına xususi fikir vermipidir. 1 S.Q. Ma- carıstana yurupq zamanı əlmupdur. SULEYMAN DARLARI—İran yay- lasının pp.-ində, Pakistan və Əfqa- nıstanda daqrlar. 600 km 1 uza- nan bir necə silsilədən ibarətdir. Hund. 3441 m-ə qədərdir. Əsasən, əhəng dapı və qumdapqıdan təpkil olun- mupldur. Quru nən və daq səhraları landtaftı ustundur. PT.-də musson metələri və savannala var. SULEYMAN MİRZƏ İSGKƏNDƏRİ (ig CI Iş 2. ok42) (1873—dekabr, 1943) — Hpan demokratik hərəkatı xadimi. İran inqilabının (1905—11) fəal iptirakcısı və əncumənlərin TƏHİKH- latcılarından biri idi. Dəfələrlə məclisə deputat secilmitidi. 1922— 23 illərdə milli burjuaziya, mutərəqqi əhvali-ruhiyyəli mulkədar və ziyalı- ların mənafeyini mudafiə edən bir necə siyasi qruplaplmanı birləttdir- mipl Milli blokun sol cinahına bapcılıq etmitdi. 1923—24 illərdə maarif naziri olmutidu. İran Xalq Partiyasının banilərindən biri və sədri idi. | SULEYMAN RUSTƏM (Suleyman Əliabbas oqlu Rustəmzadə, d. 12.3.1906, Bakbı) — a” Azərb. sovet ppairi,

dramaturq, ictimai

ən Azərb.SSR xalq pairi (1960). Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1976). Azərb.SSR əməkdar İNCƏSƏNƏT xadimi (1943). SSRİ (1950) 1Cc və Azərb.SSR(1970) | 4 Dəvlət mukafatı, | | —- Resp. Lenin kom:- ə. “-” somolu mukafatı (1970) laureatı. 1940 ildən Sov.İKP uzvu. Dəmirci ailəsində doqulmu:- dur. N. Nərimanov ad. Sənaye Texni- kumunda (1922—24), Bakı Darulmuəl- liminində (1924—25) oxumupt, 1925 ildə Azərb. Dəvlət Un-tinin PDərq fa-

ə cə

bə

19, c, 9

kultəsinə daxil olmutdur. 1929 ildən təhsilini 1-ci Moskva Dəvlət Un-ti- nin ədəbiyyat fakultəsində davam et- dirmitdir, 4“Gənc ipciF, “Komsomolu, cGənc boltevikə, - Maarif və mədə- niyyətə və s. qəzet və jurnallarda əməkdatlıq etmiti, M. Əzizbəyov ad. Azərb. Deəvlət Dram Teatrının direk- toru (1937—38), FƏdəbiyyat və incəsə- nətə qəzetinin redaktoru (1955—96) olmutdur.

dəbi fəaliyyətə hələ sənaye tex- nikumunda oxuduqu zaman bailamıin, aCimnaz xanım yuxudadırq (1922) adlı birpərdəli komediya yazmıtidır. cUnudulmuti gəncə adlı ilk mətbu ile”ri 1923 ildə -“ Maarif və mədəniy- yətə (indiki cAzərbaycangı) jurnalın- da dərc olunmutdur. Həmin vaxtdan HƏBDYH murəkkəb ədəbi-ictimai həya- tında fəal iptirak etmii, “Gənc Qı- zıl Qələmlər ttifaqıznın (1925) təpkilatcılarından olmupldur. 1928 — 29 illərdə Azərb, Proletar 19 ları Cəmiyyətinin (APYC) Məc”yn ka- tibi ipləmitidir. cƏləmdən nəpqəyək adlı ilk per kitabı 1927 ildə nətir edilmitdir. Sosializm ideyalarını, dəvrun inqilabi əhvali-ruhiyyəsini bəyuk ehtirasla ədəbiyyata gətirmək, poeziyanı gӱndəlik ictimai-siyasi ha- disələrin in"ikasına cevirmək, in- qilabi nikbinlik cƏləmdən nəpqəyəc kitabının batlıca xususiyyətləri idi. c“Addımlar (1930), “Səsə, *Atəpə (1932) :pe"r kitabları S.R.-in siyasi lirik tpair kimi puxtələpitdiyini, poetik gəruti dairəsinin KEHHHLTƏH- diyini gəstərirdi. FQolsuz qəhrəmanı (1928), *Komsomolqa, “Partizan Əliv (1933), “Bakı misraları (1934) kimi lirik-epik poema və pe”rlərində 118n- rin lirik həyəcanları daha konkret və realist mahiyyət dapıyır. Xalqla, zamanla baqlılıq, quruculuq ehtirası onun lirik qəhrəmanının xarakteri ucun səciyyəvidir. Həmin motivlər S.R.-in “Gecənin romantikasık, 4P1i- rindirə, cUlduzlarg (1934), €Hana- yevə (1935) kimi ipe”rlərində daha poetik əksini tapmıqipdır. cYaxtpı yoldatq (1932) poeması sosialist əmə- yi və kollektivinin yeni insanın mə”- nəvi tərbiyəsindəki roluna həsr edil- mipdir. Bəyuk Vətən muharibəsi il- lərində və sonralar S.R, sovet xal- qının faiizmə qarpı qəhrəmanlıq mӱbarizəsini tərənnӱm edən əsərlər |“ Andə (1941), “Gun o gӱn olsun kim, cAna və poctalyone, “Qafqaz ordusu, c Qəhrəmanın vəsiyyətiə, F Mən istərəmə (1942), *“Koroqeluq (1943) və c. me"pnəp, cİldırımə (1942), “Qafurun qəlbik (1959), *FƏzizlərdən əzizlərəq (1965) poemaları) yazmıtlidır. Muharibə dəvru yaradıcılıqrında Cənubi Azərb. xalqının həyat və mubarizəsinə həsr O”IYHMYUI əsərlər xususi yer tutur: c Təbriz pe/rləriz silsiləsi, 4“İki sahilə kitabı (1949),

Muharibədən sonrakı devrdə tpair sulh və demokratiya uqrunda mubari- zəyə, partiyaya və Leninə bir sıra iye"rlər həsr etmitdir. Poetik mono- LOQ PƏKLİNDƏ Yazılmıtl c“ Biz kommu- nistlərikə (1949) tpe"rində sosialist Humanizmi, kommunistlərin yeni dunya uqrunda mӱbarizəsi tərənnum olunur. 60—80-ci illər S.R.-in yaradıcılı- qında Yeni inkipaf mərhələsidir. Bu illərdə ppair ictimai-siyasi və məhəbbət lirikasının gezəl numunə lərini yaratmındır: c“Guӱnətli sa-

hillərdəm (1963), Bahar dupquncələ- riq (1964), “Bir az da məhəbbətdənə (1965 ), “Kecilməmin yollarla (1970), cXəzərimin səhəriə (1976), *Urəyimin gəzuyləə (1977), “Vətən təranələri (1980), * Mənim gunətimə (1981) və s. kitabları. S.R. Dranatur iy sahəsin- də nə calılmıpdır. O, kollektiv- ləyimədən bəhs edən 4Yanqınə (H. Nə- zərli ilə birgə, 1930) pyesinin, kol- xoz kəndinə, həsr olunmup €/İypHaş (1948) komediyasının mӱəllifidir. cQacaq Nəbiq (1940) mənzum pyesində xalq qəhrəmanının bədii obrazını yaratmıpt, Azərb. kəndlilərinin cariz- mə qaripı mubarizəsinin real ləvdhə- lərini təsvir etmitdir. S.R, Niza- minin “Sirlər xəzinəsiəni, PT, Rus- tavelinin *Pələng dərisi geymip pəh- ləvanə poemasının bir Hissəsini, A. S. Pupkin, A. S. Qriboyedov, M. Y. Lermontov, T. Q. PTevcenko, V. Ma- yakovski, Nazim Hikmət, U. Uitmen və b.-nın bir sıra ual pi dilinə cevirmitdir. Əsərləri SSRİ xalqları dillərinə, Habelə bir sıra xarici dillərə tərcumə olunmutdur. AKP-nin 29-cu qurultayında MK uzvluyunə namizəd, 30-cu qurulta- yında AKP MK uzvu secilmintdir. Azərb.SSR Ali Sovetinin (1—11-ci caqırınq) deputatı, 8—11-ci caqı- rıqp Azərb.SSR Ali Sovetinin sədri- dir. 3 dəfə Lenin ordeni, 2 bapqa or- Den və medallarla təltif edilmitdir.

Əsərləri: Secilmitp əsərləri, c. 1—4, B., 1969—72, Secilmiit əsərləri, B., 1981, İzbrannoe, M., 1976: İzbrannove, B,. 1978, Jeleznıe strogi, M., 1982

Əd.: Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, 5 cilddə, c. 3, B., 1957: Azərbaycan sovet ədəbiyyatı tarixi, 2 cilddə, B., 1967: Mu bariz pair (məqalələr toplusu), B., 1956, Zeynallı A., Kecilməmipt yollarla, B., 1970, Ocerk istorin aze djanskoNv, s ovetskon literaturı, M., 1963: Mamed Arif Dadaiqrzade, AzerbaNvdjan- skan literatura, M., 1979.

SULEYMAN SANİ—bax Axundov Su- leyman Rzaqulu bəy otlu. ə SULEYMAN CTAnCKİV (18.5.1869, indiki Dar.MSSR, Qasımkənd r-nu- nun Apyaqı Stal su re

ayaıy — 23.11.1937, r orada, Mahacqala- |: na dəfn edilmipi- Bö dir)—ləzgi sovet aptıq-pairi,Daqıs- tanın xalq ipairi (1934). Ləzgi so- vet poeziyasının banisidir. Beyuk Oktyabr sosialist inqilabının və Ru- siyada Vətəndai mu- haribəsinin (1918 — 20) iptirakcısıdır. İnqilabdan əv- vəl Bakı neft mə”dənlərində və Sə- mərqənd dəmir yolunda fəhləlik et- mir, Muzdur olmutidur. 1925 ildən Datıstan MİK-nə uzv secilmin, 1930 ildə k-za yazılmınpldır. İnqilabaqə- dərki Yaradıcılıqında ictimai zӱlm və ədalətsizliyə e"tiraz əsas yer tu- tur. Sovet hakimiyyəti illərində Lenin partiyasını, yeni, azad həyatı tərənnum etmitdir. Folklor ən"ənə- lərinə əsaslanan Di 359 (1935—36) poema-xronikası məthurdur. Azərb. dilində də pe"rlər qapmutdur. M. Qorki sovet yazıcılarının 1-ci qu- rultayında S.S.-ni 420 əsrin Homeri adlandırmılndır. Lenin ordeni ilə təltif edilmiidir. cAzərbaycan-

100

SUL EYMANİ

filmə istehsal etdiyi “Mahnı belə yaranırı filmi S.S.-yə həsr olun- mutidur.

ər ərləri: PPeqrlər, “Daqrıstan

dəoİiyYatı antologiyası k | : 1959: İzbranidə, M. dən. Əd. Xəlilov P., SSRİ xalqla- rı ədəbiyyatı, H. 1, nəpqr. 2, B., 1975, Tİ a- vi .. Suleyman .... Azər- dilində ineyrləri, 4 ay ş 1967, F1: Aqasn ə ə Osas: skiNn. Jiznh i tvorcestio, Maxankala, 1969, Korabelınikon Q., Cyhncü- man Stalıskinİ, M., 1979. FGULEYMANİ—bax Civə 2-xglorid. SULEYMANİYYƏ CAMESİ —orta əsr turk me"marlıq abidəsi. İstambulda, hundur təpə ӱzərində tikilmiyidir (1550—57, me"mar Sinan). 1 Sultan Suleymanın gəstərityi ilə inita edil- mipy S.c. derdminarəli məscidlərin ilk numunəsidir. Məscidin nəhəng salonu (sah. 6963 m, hund. 53 mm) guӱn- bəzlə (diamstri 26,5 m) əertulmuit, iki Yandan alcaq qalereyalarla dov- rələnmitdir. İncə oyma naxıitlar- la bəzədilən sultan kursusu (maksu- ra), mehrab və minbər aq mərmərdən- dir. S.c.-nin aq mərmərlə dəptənmitl həyətini qalereyalar dəvrələyir. Qa- lereyaların sӱtunları cəhrayı qranit, av mərmər və porfirdəndir. Dərd minarədən ikisi həyətin, ikisi isə ibadət salonunun kunclərində yerlə- izir. İbadət salonuna bitiyyən 3 iyyə-

..

1-4 = —- -–

r g 4 sl lə.“ N ə el İ ri — : . kö lə il hə Ayman (Ön nə dua aa o a ii əə A bella ax ara YA “azı id, ik | ” —– Dua... Q : 2

rəfəli minarələr daha ucadır (Hund. 76 m). Minarələrin icərisindən hər pərəfəyə ayrıca pilləkən qalxır. Məscidin baqında QT Sultan Suleyma- nın turbəsi yerlətir (1559—60, me”- mar Sinan).

Əd. Miller GO,, İskusstvo Tur- pii, M.—L., 1965, Petrosan O. A., YOsupov A. R., Qorod na Ddvux konti- nentax, M., 1977: Kosa 51pap, | Apkaqay,1968. SULEYMANLI–Azərb.SSR Cəbra- yıl r-nunda kənd. S. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən 14 km i1M.- da, Qarabaq silsiləsinin ətə-ində- dir. ƏH. 566 (1985): uzumculuk və hey- vandarlıqla məpqquld Orta məktəb, klub, kitabxana, tibb məntəqəsi var. SULEYMANOV Alı Suleyman oqlu (1880, indigi Qazax r-nunun Atkeynək k.—1.5.1959, orada)—Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1949). 1931—59 illərdə Qazax r-nundakı c Komsomolg k-zunda kolxozcu, briqadir ipləmitdir. 1948 ildə toxumculuq sahəsində yuksək əmək gestəricilərinə nail olmuipidur. Azərb.SSR Ali Sovetinin (Z-cu caqı- rıpp) deputatı olmuiydur.

kahı

tox" ER

ALDI İLİ lm

LA Dİ iə Pa, ki əl 1. 3” m ə "aa ıı

SULEYMANOV Ələkbə

zər Baqır oqlu (l.31.12.1916, Erm.SSR -NU- nun Qatar k.t i ə q

və qaz yataqları- NIN miilənilməsi sahəsində sovetali- (1964) lə aka e.d. = ,İT . (1965). Azərb.SSR əməkdar elm və texnika xa- dimi (1954), Azərb. R əməklar mu- haidisi (1969) və əməkdar isft usta- sı (1941). SSRİ Devlət mukafatı | laursatı (1950, 1952, 1969). SSRİ-pin əxri neftcisi (1966). 1939 ildən ov.İKP uavu. Qubkin ad. Moskva Neft İn-tunu (1953) və SSRİ Neft Sənayesi Akademiyasını (1953) bitir- mipdir. c“Azərneftə Birliyinin bal mӱhəndisi və rəisi (1959—65), Azərb. SSR Neftcıxarma Sənayssi naziri- nin birinci muavini (1965—68), “Azərneft birliyinin (1968—72) və Umumittifaq cXəzərdənizneftqazə sə- pnaye birliyinin rəisi (1972—1980) və- zifələrində calıpmısqtdır. 1980 il- dən “Dənizlayihəneftqazə Elmi-Tədqi- qat İn-tunda direktor muavinidir. S.-un birqrup mutəxəssislə hazırla- dıqı dərinlik nasosu ilə neftcıxar- ma usulunun rekonstruksiyasına imkan

ak. avadanlıq SSRİ-də geni tət- biq edilmipdir. Azərb.SSR Ali So- vetinin (4, 6, 7 və 8-ci caqrırıqi) və SSRİ Ali Soveti- nin (9-cu carı- rıpyq) deputatı ol- mupdur. 1961 il- dən AKP MK uzv- luyçnə namizəd, 1971—80 illərdə isə AKP MK-nın uzvu idi. Lenin ordeni, 3 baiqqa or- den və medallarla təltif olunmuil- dur.

Əsərləri: Razrabotka neftanıx — mestorojdeniNn skva- diametra, B., 965:

" Ləl. *. Q = q I | 5 mi “Aa ə “ Tr m ə... rə *

maloqo Prakticeskie rascetı pri tekuiem i ka-

jinami

pitalınom remonte skvajin (batiqa mçəl- liflərlə birlikdə), M., 1983.

SULEYMANOV Əmiraslan (1878, Ta- zax qəzasının Orta Salahlı k.—16. 2.1918, orada)— Azərb.-da Sovet haki- miyyəti uqrrunda mubariz. 1904 ildən

ə İKİ uzvu. 1895 ildən Bakıda, Balaxanıda mexaniki z-dda iiiləmii və fəhlə hərəkatına qopulmutdur. S. Bakı proletariatının 1903 il iyul, 1904 il dekabr tə"tillərində itptirak etmipdir. c-Hummətə bolte- vik təppqkilatının fəal xadimlərin- dən idi. 1906 ildə Neft Sənayesi Fəh- lələri İttifaqı İdarə hey"ətinin uzvu secilmitpdi. S. 1917—18 illərdə Bakı Komitəsinin tappırıqı ilə Qa- zax qəz.-nda partiya ipqyi aparmıiq, Qazax, Tovuz, PPamxor, Qovlar, - Zəyəm və s. yerlərdə Qırmızı qvardiya dəs- tələrinin yaradıcılarından olmui- dur. Əksinqilabcılar tərəfindən el- durulmuidur.

Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 2, B., 1964, Miralayev Q. S.,, Azərbaycanın qır-

mızı qaardiyacıları pə qırmızı parti- zanları, B., 1920, Kazisv M. A., İz istorii repoleipnonnon borıbı Bakin- BƏLƏ nponerapnara (1905—1910 rr.), B.,

SULEYMANOV İdris Həsən oqlu (d. 12.2.1915, ipdiki Qasım İsma - yılov 1p.)— Sopet qaşıma yadın İttifaqı Qəhrəma- ild nı (13.12.1942), ley- tenait. 1943 ildən Sov.İKP "any, 1036 ildə ODCT Ordusuna caqırıl- mıppdır. 1942 ildə Pimali Qafqazda Mozdok yaxınlı- qında gedən dӧyӱii- lərdə vzvod koman- diri olan S. duii- mən tanklarının hucumunun dəf edilməsində igidlik gestərmitdir. Bu deyutidə S. arır Yaralanmınl və sol gəzunu itirmii- dir. S. 1943—46 illərdə Qasım İsma- yılov r-n hərbi komissarlıqrında iit- ləmitdir. Ordudan buraxıldıqdan (1946) sonra Qasım İsmayılov r-n ic- timai tə”minat ppo"bəsinin mudiri ol- muqdur. 1969 ildən ittifaq əhəmiyyət- li fərdi pensiyacıdır. SULEYMANOV İsgəndər İsa oqlu (1927, indiki Tovuz r-nunun Qovlar "ə m Təc.— 27.9.1934, To-

vuz) — Sosialist

Əməyi Qəhrəmanı (1950). 1952 ildən Sov.İKP uzvu. 1942 —84 illərdə Tovuz r-nu Telman ad. k-z- da sədr, Tovuz Ra- Yon XDS İcraiyyə Komitəsinin sədri, AKP Fuzuli RK- | NIN 1-ci katibi, PTamxor k. t. idarə- sinin rəisi, Tovuz- da k.t. məhsullarının alınması, sa- tıtpı və keyfiyyəti uzrə bat devlət mufəttipi vəzifələrində ipləmit- dir. 1949 ildə lambıqcılıq sahəsində YӰğsək əmək gəstəricilərinə nail ol- muldur. Dr Ali Sovetinin utatı (Ə-cu caqırıpi) olmuzidur. SULEYMANOV Mana 3 ray (d. Z.3.1912, indiki İsmayıllı r-nu- nun Lahıc k.)—Azərb. sovet yazıcı- . M. Əzizbəyov ad. AzNKİ-ni bi- tirmit, neft ustası, muhəndis iptlə- midir. Geologiya-mineralogiya elm- ləri namizədi (1941), Az.NKİ-nin do- sentidir (1939 ildən). Bakı neftci- lərinin həyatından bəhs edən -4Yerin sirri? (1947), cDalqalar qoynunda (1956), “Fırtına (1958) romanları- nın mӱəllifidir. “Zirvələrdək (1968) romanı dar-mə”dən itqcilərinə həsr olunmutpdur. Kəhnə Bakı Haqqında c Eplitdiklərim, oxuduqlarım və gər- dӱklərimdəng adlı yazısı var (eAsəp- baycanə, 1984, XI 3—4). Bə"zi əsərləri SSRİ xalqları dillərinə, habelə xarici dillərə tərcumə edilmipydir. E. Heminquey, C, London, O" Henri, Moem, P. Abrahams, C. Steynbek r bə”zi gərlərini orijinal- | iliscədən | “ua dən) Azərb, dilinə ce- Əsərləri: Daltalar roin 1077: Yepun cuppi, B., 1980: Hİ Sənan b.) kin ayri, B., 1980: Na lone voln. CYRE)MAHOB Səttar Mutəllib oqlu (d. 6.1.1911, Bakı) — sovet geoloqu

ə 9,

CY/Ih

101

Geologiya-mineralogiya e,d. (1958), prof. (1960). Azərb.SSR ik M . fatı laureatı (1978). 1941 ildən Con İKP uzvu. S, Orconikidze ad. Mos- kva Geoloji-Kəpfiyyat İn-tunu bi- tirmiyidir (1936). Yakutiyada, həmci- nin Azərb.SSR-də filiz və qeyri-fi- liz yataqlarını tədqiq etmipdir. Azərb. Dəvlət Geologiya İdarəsinin bap muhəndisi və rəisi samur.

1946 ildən S. M. Kirov ad, -da mӱəllimlik edir (1960 ildən faydalı qazıntılar kafedrasının mudiri-

dir). Əsərləri Azərb.SSR-in faydalı qazıntı Yataqları və onların yerləi- mə qanunauyqunluqlarına həsr olun- mupdur. Elmi kadrların yetitpdiril- MƏCHHHƏ xidməti var. 2 c“PTərəf ni- pqanıq ordeni və medallarla təltif olunmujdur.

Əsərləri: Faydalı qazıntı ya- taqlarının geologiyası, B., 1969, Me- tallogeniya, B., 1975, Qeoloqiceskie us- lovin obrazovanin i razmetdenin xromi- tovoqo orudenenil v ofiolitovoNn polose M. Kanvkaza, B., 1967, Qealoqinla rtutnıx mestorojdeniN M. Kavkaza, B., 1974,

SULEYMANOV Suleyman Baqır or- lu (1899, indiki Arkcabədi r-nunun - Uzeyirkənd k.—29. ə - 11.1978, orada) — | Cu Sosialist Əməyi ii Qəhrəmanı (1958). Yi Beyuk Vətən muha- fu: ribəsinin iptirak-– ii cısı. 1930—68 il- | Cəi.2 lərdə Aruatənn İd” p-HyHnaKbı elllədbərəs k-zunda kolxoz səd- ri, təftiti komis- siyasının sədri, bapl coban ipilə- mipdir. 1957 ildə heyvandarlıq sahəsində yuksək əmək gestəricilərinə nail olmutdur. Qır- mızı Əmək Bayraqı ordeni və medal- larla təltif edilmitdir. 1968 il- dən ittifaq əhəmiyyətli fərdi pen- siyacı idi. SULEYMANOVA Alagoz Məmmədəli qızı (1920, indiki Aqdam r-nunun Zən- gitpalı k. — 6.2, 1978, orada) — Co- sialist Əməyi Qəh- rəmanı (1951). 1949 ildən Sov.İKP uz- vu. 1936—72 illər- də Aqdam r-nundakı Orconikidze ad. k-zda kolxozcu, manqabaticısı i11-

ləmiidir. 1950 il- 
dəpambıqcılıq sa-

Həsində yuksək əmək gəstəricilərinə nail olmumdur. 2 dəfə Lenin ordeni və medallarla 2. edilmiidir. 1972 ildən ittifaq əhəmiyyətli fər- di pensiyacı idi. : SULEYMANOVA Elmira Teymur qı- zı (d. 17.7.1937, Bakı )—sovet kimya- cısı. Kimya e.d. (1980). 1975 ildən Sov. İKP uzvu. 1967—71 illərdə Azərb.SSR EA kimya elmləri bəlmə- sinin elmi katibi olmuit, 1982 ildən Azərb.SSR EA Neft-Kimya Prosesləri İn-tunda laboratoriya mudiridir. Əsas tədqiqatları incə uӱzvi sintez ilə neft-kimya xammalları əsasında muxtəlif qiymətli maddələrin (Yana- caq, sintetik kaucuk istehsalı ucun monomerlər və əlavələr, sintetik ətirli maddələr və s.) alınma çsulla-

ə

rı və prosesləri- || ii nin tədqiqi, ha- 9 zırlanması və tət- biqi sahəsindədir. || Onun aldıqı bir | sıra ətirli mad- 7? dələr əsasında ha.

zırlanmınl ZAL isə lər c Kimya-7/8 |

IV Beynəlxalq sər- gisinin (Moskva) fəxri diplomuna | layiq gərulmuit-

dur.

Əsərləri: 4YVİTOTH issledovanil v oblasti sinteza i razrabotki propessa polucenin alkiliiklanonovə, 4Neftexi- milə, XIX, 6, 1979, Fİssledovanil B oblasti sinteza i ximiceskix prevrapye- nin alipikliceskix uqlevodorodov i ix proizvolnıx*, Azərb. kimYa jurnalı, Nə 4, 1979.

SULEYMANOVA Fatma Həmzə qızı (23.12.1912, PTulla—2.12.1978, Bakı) —

motor yanacaqı və yl yaqları sahəsində | 3 sovetq alimi. Tex- | | nika e.d. (1964) = ula Azərb. | CP Hennər MYKa-

fatı laureatı : (1970). SSRİ-nin əməkdar ixtiracı- sı (1979). 1942 il- dən Sov.İKP uzvu. Leninqrad Avto- mobil oları İn- tunu itirdikdən (1934) sonra Azərb.SSR Avtomobil Nəql. Nazirliyi sistemində dəli vəzifələrdə calıpqmındır. Azərb. SSR EA Neft Kimyası Prosesləri (1952—65) və Apqarlar Kimyası in-t- larında (1965—70) laboratoriya mudi- ri ipləmitn, 1970 ildən emrunun so- nunadək C. İldırım ad. AzPİ-də av- tomobillər kafedrasının mudiri ol- mutpidur. Elmi tədqiqatları, əsasən, motor yaqları və yanacaqlarının mux- təlif atpqarlar vasitəsilə keyfiyyəti- nin yaxtılatdırılmasına və onla- rın istifadə iqəraitindəki tədqiqinə aiddir. Bə"zi yeni apqqar nəvlərinin (AzNİİ-7, AzNİİ-8, İXP-Z88, İXİ- 476, SB-Z və s.) tədqiqində iitirak etmitidir. 15 mӱəllif ipəhadətnaməsi almındır. Yuksək ixtisaslı kadrla- rın hazırlanmasında xidməti olmui- dur. Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni, qPPərəf nipanıq ordeni və medallar- la təltif edilmitdir.

SULEYMENOV Oljas Əmərovic (d. 18.5.1936, Alma-Ata)—qazax sopet 1pan- ri. Rus dilində yazır. Umumitti- faq Lenin komsomolu mukafatı lau- reatı (1967). 1969 ildən Sov.İKP uzvu. Qazaxıstan Dəvlət Un-tinin geologiya fakultəsini (1959) bitir- midir. c Torpaq, insana TƏ"aHM erTlə (1961) poeması Y. Qaqarinə həsr edil- miidir. cYel qanadlı atlar (1961), cNurlu gecələrə (1962), 4Gun doqan- nas (1964), “Meymun ili (1967), “Gil kitabə (1969), “Dəyirmi ulduz (1975) və s. tle”r kitablarının muçəllifi- dir. Fəlsəfi dupquncə, vətəndaii- lıq ruhu, publisistiklik, emosional- lıq S. poeziyasının səciyyəvi cəhət- ləridir. Kinossenariləri, filologi- Yaya dair əsərləri var. Qazaxıstan Kinematoqrafcılar İttifaqı İdarə Hey"ətitin birinci katibi olmuzidur (1981—83). Qazaxıstan Yazıcılar

İttifaqı İdarə Hey”ətinin birinci katibidir (1983 ildən, 1971—81 il- lərdə katibi olmuidur). SSRİ Ali Sovetinin (11-ci caqırıpp) deputa-

tıdır. Əsərləri: Pye”rlər, B., 1975, Az i N, Alma-Ata, 1975: Opredelenie be-

reqa, Alma-Ata, 1979, Transformapil oq- nl, Alma-Ata, 1983.

SULEYSİNLƏR (S1q:dae)—gəmiri- cilər dəstəsindən məməli heyvan fə- siləsi. S.-in qazıntı halında qalıq- ları Oliqosen dəvrundən mə”lumdur. Bədəninin uz. 9 sm-dən 20 sm-ə qədər- dir. Bədəninin ust tərəfi kurən-qo- nur və ya bozdur. S.-in 6 cinsi mə”- lumdur. Avrasiyanın metlə və meizə- cəllərində, Afrikanın, Yaponiyanın metpə və savannalarında yayılmın- lar. SSRİ-də 5, o cumlədən Azərb. CCP-nə 2 nepy nap. /larnapna, Hnanınbır və kolluqlarda məskən salır. Bir qismi aqracda budaq və yarpaqlardan yuva tikir, digəri isə koquilarda yapayır. Meyvə və toxumlarla qida- lanır. Qıp yuxusuna gedir. Bə”zən baqtcılıqa zərər vururlar.

SULS (ər. ::)—bədii xətt nəvӱ. Ərəb əlifbasındakı klassik altı xətt nevunə daxildir. S.-un hərfi mə”- nası cӱcdə birə deməkdir. Bu xətdə Hər hərfin ucdə bir hissəsi əyri, qa- lan hissəsi duz cizgidən ibarət olur. S. 10 əsrdə ərəb xəttatı Əbu Əli Mə-

N Pıq

1 q

CƏ ə, Suls xəttindən numunə.

həmməd ibn Mutlə tərəfindən yara- dılmısidır. 14 əsrə qədər butun əl- yazmalarında, sonralar isə ən cox di- ni kitabların mətnində, Quran sər- lepvhələrində istifadə edilmipidir. SULUGƏN, suri k—piqment. Qur- qulun və dəmir S.-ləri var. Qurqru- iun S.-i rypryuıya 2,4-oksiddən Pb.O, ibarətdir, acıq narıpncıdan qırmızıya qədər olur. Korroziyaya qarplı lak-boya cəkiləcək səthləri astarlamaq ucun implədilir. Zəhərli- dir. Dəmir S. təbii piqməntdir. Əsas kompopsiti dəmir Z-oksiddir, Ee, Oz. İiiıq, qələvi və turiquların tə"sirinə qarilı davam gətirmək ucun lak-boya materiallarına qarısidırılır. SULH, beypəlxalq sulh — xarici siyasətin qeyri-zorakı yol- larla yeridilməsinə və uzərinə gə- turulmuli (adztən muçqavilə ilə moh- gəmləndirilmidi) əhdəliklərə riayət olunmasına əsaslanan xalqlar və dəv- lətlər arasındakı munasibətlər: dov- lətlər arasında mutəpəkkil silahlı mubarizənin olmaması. Xalqlar ara- sında daimi S. kommunizm cəmiyyYƏTİ- nin beynəlxalq siyasət prinsipidir. Beynəlxalq munasibətlərdə muha- ribəsiz həyat idealının kəku qədim zamanlara gedib cıxır. 17—18 əsr-

102

lərdə mӱtərəqqi mӱtəfəkkirlər huquq bərabərliyini və xalqların suveren- liyinə hərməti beynəlxalq munasibət- lərin əsas prinsipi e”lan etmitdilər. 18 əsr Fransa utopistləri gestərir- dilər ki, mӱharibələri dəf etmək ucun millətlərin sosial qurulutunu umumi mӱlkiyyət əsasında dəyitdir- mək lazımdır. Napoleon muharibələ- rindən sonra (1815) Avropada pasi- fist hərəkatı meydana gəldi. Həmin hərəkat muharibə aparılması qayda- larının humanistlətdirilməsi haq- qında, beynəlxalq mubahisələrin və munaqitələrin dinc yolla həll etil- məsi haqqında konvensiya və sazitlə- rin (məs., 1899 və 1907 il Haaqa kon- vensiyaları) iplənib hazırlanmasın- da muəyyən rol oynamındır.

əsrin 40-cı illərinin ortala- rından fəhlə sinfi militarizm və mӱharibələrə qariqı fəal mubarizə aparır. QT İnternasional S. uqrunda mӱbarizəni fəhlə sinfinin azadlırı uqrunda mubarizənin tərkib hissəsi kimi qiymətləndirirdi. 20 əsrin əv- vəlində beynəlxalq sosialist hərəka- tı, bolteviklər partiyası milita- rizmə qarpı S. taktikasını irəli surmuttlər. Birinci dunya muharibə- si illərində V. İ. Lenin nroleta- riatın sosialist inqilabı ilə əlaqə- dar S. məsələsini ipləyib hazırla- mıtdır. 1917 ilin martında cUzaq- dan məktublardak V. İ. Lenin qeyd edirdi ki, yalnız proletar dəvləti c..sul hə nail olmaq, həm də impe- rialist sulhunə deyil, ...həqiqətən məhkəm və demokratik sulhə nail ol- maqiqtidarındadıru (V. İ. Lenin, Əsər. tam kulliyyatı, c. 31, səh. 61).

Beyuk Oktyabr sosialist inqila- bının qələbəsi ilə dunya siyasətin- də məhkəm, demokratik S.-ə dənuin baplandı. Sovet həkumətinin ilk aktı olan Sull atıla dilaidə de- mokratik S. proqramı yeni beynəlxalq munasibətlər prinsipi—sosialist və kapitalist sistemlərinin dinc yana- ptı yalpaması prinsipi ilə uzvu su- rətdə baqlanmıniddı. Muharibə vasitə- lərinin daqıdıcı quvvəsinin misli gərunməmiti dərəcədə artması nəti- cəsində S. məsələsi uӱmumbətər prob- leminə cevrilmitdir ki, onu da həll etmək ucun e”tiqadından və siyasi gə- rupilərindən asılı olmayaraq hər kə- sin S..-uӱ qorumaq naminə hHərəkətləri- ni birlətdirmək zəruridir.

Sur"ətlə silahlanmanın dayandı- rılması və tərksilah, hərbi blokla- rın və muharibə ocaqlarının ləqv edilməsi, təcavӱz və beynəlxalq ez- baptınalıq aktlarına muqavimət gəs- tərmək, beynəlxalq əməkdatlıqı in- hniaf etdirmək S.-un ilkin ppərt- lərindəndir. Sovet dəvlətinin, di- gər sulhsevər quvvələrin beynəlxalq munasibətlərdə tərksilah və dinc əməkdailıqın inkipafı uqrunda mu- barizəsi nəticəsində 70-ci illərin 1-ci yarısında S.-u və muxtəlif ic-- timai qurulutpu olan dəvlətlərin dinc Yanaptı Yapamasını tə"min etmək mə- sələsi real iqəkil almındı. Hel- sinkidə 33 Avropa dəvləti, ABPİY və Kanadanın ipqirakı ilə 1975 ildə imzalanmınq Avropada təhlukəsizlik və əməkdatlıqa dair Yekun aktı bu- nun parlaq ifadəsidir. Sovet İttn- faqı və digər sosialist dəvlətləri gərginliyi zəiflətmək və tərksilaha

SӰLH MANİFESTİ

nail olmaq yolunda konkret lar irəli surur, nӱvə muharibəsi təhlu- kəsini aradan qaldırmaq və S.-u tə”- min etmək ucun geniit tədbirlər proq- ramı hazırlayıb həyata kecirirlər. Sov.İKP-nin 24, 25-ci qurultayların- da qəbul olunmuqi SulV proqramı bu- na subutdur. Sov.İKP-nin 26-cı qu- rultayında Sulh proqramının daha da təkmillətdirilməsi və genitlən- dirilməsi qərara alıpnmıs, gestəril- mitdir ki, S.-u qarumaq beynəlxalq sahədə indi ən muhum vəzifədir. Sov.İKP MK-nın noyabr 1982 il və iyun 1983 il, aprel 1984 il plenumla- ında qeyd olunmutdur ki, Sovet

ttifaqı indiki nəslin və gələcək nəsillərin sakit, dinc gələcəyini TƏ”MHH etmək ucun əzundən asılı olan butun ipləri gerəcək, nə mumkunsə edəcəkdir.

1984 ilin iyun ayında QİLİP uzvu olan əlkələrin Moskvada gkecirilmipt mupavirəsində qəbul olunmutt c Sul- hun qorunub saxlanması və beynəlxalq iqtisadi əməkdaplıqə adlı Bəyanna- mədə qeYD olunmutidur ki, sulhu ro- ruyub saxlamaq və məhkəmləndirmək

zrə sə”ylərin birlətdirilməsi indi ƏMİYİLƏKİNDƏN Daha cox a ridir. SULH MANİFESTİ- (4 kommu- nist və fəhlə partiyası numayəndə- lərinin 1957 il Moskva, muppavirə- sində qəbul olunmuqi sənəd. Mani- fest siyasi və dini əqidələrindən asılı olmayaraq butun əlkələrin xopniyyətli adamlarını istilik-nu- və mӱharibəsinin qarpısını almaq uqrunda mӱbarizəyə qopulmaqa carı- rır və bətəriyyətin umdə arzusunu ifadə edərək gestərirdi ki, € Myha- ribə labud deyildir, muharibələrin qarpısını almaq olar, sulhu muda- fiə etmək və məhkəmləndirmək mum- kundur?m.. Manifestdə qeyd edilirdi ki, əgər dunyapın butun sulhsevər quvvələri durmadan silahlanmanın qariptısını almaq, nӱvə silahının istehsalı, sınarı və tətbiqini qa- daqan etmək, hərbi blokları burax- maq, kollektiv təhlӱkəsizlik və dinc yanalpı yalpamaq uqrunda fəal muba- rizəyə qopularsa, muharibə tərəfdar- larını vaxtıpda cilovlamaq və yeni dunya lariyəsinin qaripısını al- maq olar. S.m.-pi butun marksist-le- IHHuH MV Fanəl, bəyənmindir. SULH MUQAVİLƏSİ—muharibə və- ziyyətini dayapdıran beynəlxalq muqa- vilə nevuy bax həmcinin Beynəlxalq muqavilə. |

SULH PAKTI-–-SSRİ numayəndə he) ərin BMT: Bam məclisinin 4- cu sessiyasında (1949) irəli sӱrduyu və 5 beyuk dəvlət tərəfindən (SSRİ,

1, Cin, B. Britaniya və Fran- sa) imzalanması təklif olunan sulh mӱqaviləsinin layihəsi. Beyuk dəv- lətlərin zor ipilətmək və hədə-qorxu siyasətindən imtina etməsini, devlət- lərarası mubahisə və ixtilafların dinc vasitələrlə nizama salınması- nı nəzərdə tuturdu. Sulh tərəfdar- larının, dunyanın buӱqun mutərəqqi qӱvvələrinin qızqın səylərinə bax- mayaraq, NATO uzvu olan devlətlərin mӱqaviməti ӱzundən SSRİ-nin bu xe- yirxah təklifi qəbul olunmadı. SULH PROQRAMI —dunya inkipa- fının muasir mərhələsində SSRİ- nin tarili siyasət xətti, Sov.İKP- nin 24—26-cı qurultaylarında i1- lənib hazırlanmındır.

S.p. V. İ. Leninin ictimaiquru- lutplları muxtəlif olan devlətlərlə dinc. Yanatpı yatamaq prinsipinə əsas- lanır. c“Muharibələrin qurtarması, xalqlar arasında sulh, soyrunculuqa və təcavuzlərə son qoyulması—bizim idealımızdırə (Lenin V. İ., Əsər. tam kӱlliyyatı, c. 26, səh. 395), So- vet devləti inkipafının butun mər- hələlərində bu ideala sadiq qalmıpp- dır. İkinci dunya muharibəsindən sonrakı dəvrdə Sovet İttifaqı sur”- ətlə silahlanmanın məhdudlatdırıl- masına və tərksilaha yənəldilmiin 100-dən cox muxtəlif təklif irəli sӱrmuqidur. Son 15 ildə SSRİ-nin təiəbbusu ilə tərksilah sahəsində, in- di də quvvədə olan, 30-dək ikitərəfli və coxtərəfli muqavilə və sazip bar- lanmındır. Kommunist partiyası və Sovet devləti sulh, xalqların azad- lıqı və təhlӱkəsizliyi uqrunda muba- rizənin əsas istiqamətlərinin varis- liyini Sovet hakimiyyətinin ilk xa- rici siyasət sənədindən—Sulh haq- qında dekretdən Sov.İKP 24-cu qu- rultayının irəli surduyu Sulh proq- qon qədər gətirib catdırmıntdır.

ənub-1Pərqi Asiyada və Yaxın PLərq- də muharibə ocaqlarını ləev etmək və bu r-nlarda vəziyyətin siyasi yolla nizama salınmasına gəmək gəstərmək, Avropada gərginliyin zəiflədilmə- sinə və sulhə doqrru əsaslı dənui ya- ratmaq, nuvə silahını, kimyəvi və bakterioloji silahları qadaran edən mӱqavilələr baqlamaq, dunyanın MYX- təlif r-nlarında nuvə silahı sax- lanmayan zonalar yaradılmasına KƏ- MƏK ETMƏK, sur"ətlə silahlanmanın dayandırılması uqrunda mubarizəni gӱcləndirmək, hələ də qalmaqda olan mӱstəmləkə rejimlərini ləev etmək haqqında BMT-nin qərarlarını ta- mamilə həyata kecirmək, irqcilik və apartheyd təzahurlərinə qaripı muba- rizə aparmaq, Oinc yanamı yaiamaq prinsipinə əməl edən butun dəvlət- lərlə qariqılıqlı faydalı əməkdai1- lıq munasibətlərini genipləndirmək təklifləri 24-cu qurultayda qəbul edilmiil S.p.-nın əsasını təpkil edirdi. ov.İKP-nin 25-ci qurultayı S. p.-nı daha da inkipaf etdirərək sulh və beynəlxalq əməkdatlıq, xalqların azadlıqı və istiqlaliyyəti uqrunda gələcək mubarizənin yeni və daha ge- iipt proqramını irəli surdu. Qurul- tay buna caqırdı ki, sulhu məhkəm- LəƏTMəkK ippinə qardaiy sosialist dev- lətlərinin rə fəal kəməyini guc- ləndirmək, sulh ucun təhlӱkəli olan sӱr"ətlə silahlanmanın dayandırıl- masına nail olmaq, tərksilaha kecmək, beynəlxalq gərginliyin zəiflədilmə- sini dərinlətdirmək ucun butun təd- birləri gərmək, ӱmumavropa mulpazi- əsinin Yekun aktının tamamilə hə- Yata kecirilməsi xətti Yeritmək, Asiya dəvlətlərinin birgə sə”yləri əsasında bu qit”ədə təhlukəsizliyi tə”min st- mək, beynəlxalq munasibətlərdə zor implətməmək haqqında umumdunda muqa- viləsi baqlanmasına calıpqmaq, mus- təmləkə zulmu sisteminin butun qa- lıqlarının, muӱstəmləkəcilik və irq- cilik ocaqlarının tamamilə ləqvini cox muhum beynəlxalq vəzifələrdən biri hesab etmək, beynəlxalq iqtisadi mӱnasibətlərdə huquq bərabərsizliyi- nin, istismarın butun təzahurlərinin RDƏFBHHƏ HaH/ olmaq vaçibdir.

SUMUKLU BALIQLAR

103

“ə ə a a a a aa xaya sən eq x daldyadabeaıs-— — o

S.p.-nın batplıca mə”nası ny sosializm sisteminin qӱdrətinə," irs liyinə və fəallırına, onun butun tərəqqipərvər və sulhsevər qӱvvələr- Lə getdikcə məhkəmlənən ittifaqına arxalanaraq, beynəlxalq munasibət- lərin inkipafında soyuq muhari-

DƏN ictimai qurulutiları MYXTƏə-

lif olan dəvlətlərin dinc İaHamıbı Yapamasına DL nenvyuu yaratmaq- Dan ibarətdir. ov.İKP 26-cı qu- rultayında qeyd edilmiiydir ki,

p. beynəlxalq ipəraitin əsaslı surət- də saqlamlaiidırılması uqrunda mu- barizədə e?tibarlı kompas olmui- dur və olaraq qalır. Sulhun qorun- masını beynəlxalq sahədə baqtlıca vəzifə sayan qurultay yeni beyuk təd- birlər sistemi-—-80-ci illər ucun S.p. irəli surdu. Qurultayda bir da- ha qeyd olundu ki, Sovet xarici si- Yasət proqramı gərginliyi zəiflət- MƏK prosesinin davam etdirilməsi, sӱr ətlə silahlanmanı dayandırmaq uqrunda mӱbarizə proqramıdır. yıh- sevər xarici siyasət xəttinə sadiq qalan Sovet İttifaqı sonrakı il- lərdə bir sıra yeni təkliflər irə- li surmilp, BMT Baqi Məclisinin tərksilaha dair ikinci xususi ses- siyasında (1982, iyun) nuvə silahı- nı birinci itlətməmək barədə əh- DƏLİK geturmuidur. Vartava muqa- viləsi iptirakcıları olan dəvlət- lərin Siyasi məsləhət komitəsinin Praqa mutpavirəsində (1983, yanvar) sosialist əlkələri yeni sulh təptəb- busu ilə cıxın etdilər. Sov.İKP

K-nın iyun (1983) plenumunda bir daha qeyd edilmipdir ki, vet İt- tifaqı indiki nəslin və gələcək nə- sillərin sakit, dinc gələcəyini TƏ"- min etmək ucun əzundən asılı olan 7 tədbirləri gərəcəkdir. Sov.

MK-nın kov (1984) plenumun- da Sov.=İKP MK-nın Öamı katibi, SSRİ Ali Soveti Rəyasət Hey"əti- nin sədri K. U. Cernenko demitdir: c“Sov.İKP və Sovet dəvləti nӱvə mu- haribəsinin qaripısını almaq, yer uzundə sulhu qoruyub məhkəmlətmək ucun cox beyuk sə”Y gəstərirlər. Biz dunya siyasətində gərginliyi aradan qaldırmaqa, sur”ətlə silahlanmanı cilovlamaqa, əlkənin təhlukəsizliyi- ni etibarlı pəkildə tə/min etməyə ardıcıllıqla və təpəbbuskarlıqla calınplırıqə. | SULH TƏRƏFDARLARI HƏRƏKA- TI—muxtəlif millətlərə, siyasi və dini əqilələrə mənsub adamları bir- ləpdirən, muharibə və militarizmə qariqı, sulh, təhlukəsizlik və xalq- lar arasında əməkdatlıq uqrunda mu- barizə aparan kutləvi beynəlxalq hə- rəkat. İkinci dunya muharibəsindən sonra beynəlxalq aləmdə quvvələr nis- bətinin demokratiya və sosializmin xeyrinə dəyitiməsi pəraitində və yeni DA İbƏ təhlukəsinə cavab olaraq meydana gəlmipdi. Qəpkilati cəhət- dən sulh tərəfdarlarının 1-ci YMyMAYH)a konqresində (1949, r. Paris—Praqa) formalatmındır. 7 əlkədən gəlmiii 2 mindən artıq nu- mayəndənin iptirakı ilə kecirilmiil bu konqresdə Sulhu mudafiə haqqında mani qəbul edildi, Umumdunya Sulh Purasının (USİT) Daimi ko- mitəsi secildi, beynəlxalq Sulh mu- kafatları tə”sis olundu. 1950 ildə S.t.H. xətti ilə Stokholm muracnət- naməsinin imzalanması uqrunda kam-

paniya gecirildi, 1951 ildə S.t.H.-nın ittirakcıları bəpəriyyəti yeni muha- ribə təhlukəsindən xilas etmək məq- sədilə Sull paktını imzalamara caqrırdılar. SSRİ və digər sosia- list əlkələri bu caqrırı-a birinci səs verdilər (bax Sulhu mudafiə qa- nunu).

Muasir dəvrdə S.t.H. tərksilaH, beynəlxalq gərginliyin zəiflədilmə- si, dunyada məhkəm sulh yaradılması uqrunda mӱbarizədə muhum rol oynayır.

Qərbi Avropada orta mənzilli yeni nӱvə raketlərinin yerləqidirilməsi barədə NATO-nun qərarı, ABİL hakim dairələrinin sosializm birliyinə qar- iı Hərbi qariıdurma və soyuq muha- ribə siyasətini dircəltmək cəhdləri ilə əlaqədar son vaxtlar S.t.H.-nın yeni mərhələsi baplanmısidır. Avro- pada təhlӱkəsizlik və əməkdaqilıra dair MYLABHDƏHHH HUHTHDaK"biCbi OTaH dəvlətlərin siyasi və ictimai xadim- lərinin 1983 ilin fevralında Vyana- da “Avropada muharibə təhlukəsini necə aradan qaldırmalıq devizi al- tında gecən konfransı, sulhsevər quv- vələrin 1983 ilin iyununda cSulh və həyat uqrunda, nuvə mӱharibəsinə qar- Hlhib pquarı altında Praqada kecən YMYMAYH)a məclisi S.t.h.-nın muhum tədbirlərindən olub beyuk beynəlxalq əhəmiyyət kəsb etmipdir. SSRİ-nin, digər sosialist əlkələrinin beynəl- xalq gərginliyin zəiflədilməsinə yənəldilmi:i yeni sulh təklifləri, QİYİ-nin ӱzvu olan əlkələrincSul- hun qorunub saxlanması və beynəl- xalq iqtisadi əməkdaplıqgı Bəyanna- məsi (1984) S.t.H.-nın daha da genipi- lənməsində Ə rol oynamıpdır. SULH HAQQINDA DEKRET—-Sovet hakimiyyətinin ilk dekretlərindən biri, 1917 il oktyabrın 26-da (noyab- rın 8-də) ikinci Umumrusiya Sovet- lər qurultayında qəbul edilmipdi. Layihəsini V. İ. Lenin hazırlamıpl və onu qurultaya sulh haqqında mə”- ruzəsində təqdim etmitdi. S.H.D. butun xalqlara və həkumətlərə ilhaq və kontribusiyadan imtina etmək ipər- tilə umumi sulh baqlamaq haqqında dərhal danıtıqlara batilamaq tək- liflərindən ibarət idi. Burada dinc danımıqlar zamanı 3 ay muddətinə barıpıq baqlamaq təklif olunur- du. Tarixdə ilk dəfə Beynəlxalq sulh və dinc əməkdatlıq siyasəti, prole- tar beynəlmiləlciliyi, butun xalq- ların tam huquq bərabərliyinin ta- nınması, onların milli və dəvlət mustəqilliyinə hərmət, batpqa elkələ- rin daxili iplərinə qarınmamaq ki- mi yeni prinsiplər e”lan edilmisidi.

Rusiya və xarici əlkələrin xalq- ları S.h.D.-i alqınladılar. Azərb,- da 1917 ilin noyabrında fəhlə və əs- gərlərin yYıqıncaqlarında və mitinq- lərində (məs., PYahtaxtı kəndində və s.) S.H. D.-i bəyənən qətnamələr qəbul edildi.

Sov. İKP və Sovet dovləti Leni- nin S.H.D.-ini, Sull proqramını rəhbər tutaraq, xalqlar arasında əda- lətli və demokratik sulh siyasətini ardıcıl olaraq həyata keci irdər. SULHU MUDAFİƏ QANU y — sulhun R olunmasına dair qanun, SSRİ Ali Soveti tərəfindən 1951 il martın 12-də Sulh tərəfdar- larının 2-ci konqresinin (1950, Var- iava) cButun əlkələrin parlament- lərinəə muraciətinə cavab olaraq

qəbul edilmindir. Qanun muharibə təbliqatını bəiəriyyətə qariyı aqır cinayət sayır və muharibə təbliin- də gӱnahkar olan iyəxslərin cinayət məs”uliyyətinə alınmasını nəzərdə tutur. Digər sosialist əlkələrində də 4“S.m.q.ə məvcuddur. SSRİ-nin təpəbbusu ilə, cmuharibə təbliqatı qanunla qadaqan olunmalıdır mud- dəası BMT Bai Məclisinin mӱlki və siyasi huquqlara dair paktında da (1966) əz əksini tapmıtpdır.

SUMUXK—onurqalı heyvanlarda və insanda skeletin əsas hissəsi. Uzun, qısa, yastı və qarınmıq formalarda olur. Uzun S.-lər beyuk əlcudə və sur"ətli hərəkət olan yerlərdə (məs., ətraflarda) təsaduf edilir və ling vəzifəsini gərur. Qısa sumuklər az dərəcədə hərəkət, elastiklik BƏ MƏh- kəmlik tələb olunan yerlərdə (məs., biləkdə, ayaq Xa yerlə- iqirlər. Yastı S.-lər ya bopluqla- rın divarını təikil edərək qoruyu- cu vəzifə datıyır (məs., gəllənin beyin hissəsi S.-ləri), ya da əzələlə- rin baqlanması ucun istinad vəzi- fəsini gərur (məs., gӱrək S.-u), Qa- rımıq S.-lərdə isə yuxarıda gestə- rilən Ssləran bəzi əlamətləri olur (məs., gicgah və uz S.-ləri). S. mik- roskopik qurulutpa gərə toxuma- sından ibarətdir, bu da birləptdi- rici toxumanın bir nəvu olub S. hy- ceyrələrindən və ara maddədən təipp- kil olunmupdur. Fiziki quruluylu- HA KƏDƏ kompakt və sungəri maddədən ibarətdir. Hər iki maddə S. səfhə- lərindən əmələ gəlir. S. toxuması kalsium mubadiləsində fəal iipti-

ak edir. MMUK DƏYƏNƏYİ–sumuyun sın- ması, catlaması və s. travmatoloji zədələr nəticəsində, zədə yerində əmə- lə gələn və sınıqı bitipdirən to- “xuma. S.d., əsasən, : en vasitəsi- lə, zədədən 3—4 ə sonra muəyyən vdilir. | ra SUMUK UNU—heyvan sumuklərin- dən hazırlanan məhsul: k.t. heyvan- larına verilən əlavə mnneral yem. Sumuyun kəvrəkləpməsi ucun ӱzvi həlledicilərlə sumukdən yaq cıxarı- lır, narın uyudulur, sonra sumuklər- dən yapılqanlı maddələr və jelatin ayrılır. S.u. mineral maddələrlə, xӱsusən kalsium və fosforla zəngin- dir. 1 kq S. u.-nda 245 q kalsium, 118 ə fosfor omar aramalın yem rasponu- na gundə 40—100 q, davarın yeminə 8—20q S.u. əlavə edilir. Kombinə edilmin yemin tərkibinə umumi yem En 196 -n ər S.u. qatılır. SUMUKLU BALIQLAR (Teleostei) —balıq dəstəustu. Skeleti su - nənnup, əəə amfiseldir (hər iki tərəfdən basıqdır), gəllədə su- mukləpmə coxdur. Bədəninin uz. 1 sm-dən 5 m-dək olur. Uzəri pulcuq - larla, yaxud tikanvarı cıxıntılar və ləvhələrlə ertuludur, digərlə- rində nsə dəri cılpaqdır. S.b.-ın əksəriyyətində ao soqancıqı var- dır, daha qədim S.b.-da isə arteriya konusu qalmıtdır. S.b6, Br Trias- da təəkkul tapmınlar. | kak ingipaf etmit balıqlardır. S.b.-a 40-dək dəstə aiddir ki, bunlar da muça- sir balıqların 9096-dən coxunu əha- tə edir. Butun su həvzələrində yayıl- mıpdır. Ayrıcinsiyyətlidir: yalnız bə"ziləri hermafroditdir. Ma yalanma xaricdə (kuruləyir, erkək balıq ku-

104

CYMYK/IY QANOİDLƏR

runu mayalayır), bə"zilərində daxil- nə (diri bala doqur) gedir. S.b.-ın bə”ziləri bitki, digərləri isə heyva- ni yemlə qidalanır, digər balıqlarda parazitlik edənləri də var. Sənaye əhəmiyyətli balıqların əksəriyyəti S.b.-a aiddir. SUMUKLU QANOİDLƏR (holostei) — pquauzgəcli balıqların xususi qru- pu. Sumuklu balıqlarla qıqırdaqlı qanoidlər arasında gecid forma təii- kil edir. Kəllə skeleti, cənə və qəl- səmə aparatları şumuklu balıqlar ti- pində qurulmutjdur, lakin alt cənə qıqırdaqlı qanoidlərdəki kimi cox- ny miqdarda sӱmuklərdən ibarətdir. .q. ilk dəfə Permin sonunda ehti- mal ki, ali qıqırdaqlı qanoidlərdən əmələ gəlmitlər. Mezozoyda S.q.-in 7 dəstəsi yapamın və Paleogenin ƏB- vəlində məhv olmuplar. Hazırda 2 dəstəsi Yatayır. SUMURGƏN FƏSİLƏSİ Elpaseae)—ikiləpəli bitki fəsilə- si. Bir, iki və coxillik ot, az hal- da yarımkol, kol, arac və lianalar- dır. Uzəri cod tukludur. Cicəklə- i nəvbəli, az halda tək-tək yerləir. ....ə uox ə. fındıqca, az hal- ucuqdur. 2 mindən cox (100-dək cinsi), SSRİ-də 350, o Sa k Azərb.SSR-də 85 nəvVu məlumdur. Balverən, rəngverən, dekorativ, yem bitkisi, tibdə istifadə olunan, elə- cə də alaq və zəhərli nəvləri mə"lum- dur. S.f.-nin bir cox tropik və sub- tropik aqac və kollarından qiymət- Lİ oduncaq, yeməli meyvə, dərman mad- Hnəcn Au CYHBYRn (Ər:sa)—cicək qrupu: uzun- sOV sunbul oxu uzərində yerlətən oturaq cicəklərdən (sadə S.), yaxud ir necə cicəyi olan sunbulcuklər- dən (mӱrəkkəb sunbul) ibarətdir. Ba- qayarpaqı, səhləbcicəklilərin coxu “ə s əə S.-ə, Ola, arpa, covdar və —. llar murəkkəb S.-ə malikdir. SUNVUL— Qız burcunun a r Vizual ulduz əlcusu 1-dir. İpıqlı- ar ıı 740 nədə uox, OH- . parsegk məsafədədir. SUNBULQIRANLAR (Citellus, YAXUD permophilus) — sincablar fəsiləsin- Dən gəmirici heyvan cinsi. Bədəni- nin uz. :0—40 sm, quyruqu, adətən bə- Dəninin yarısının uz.-undan qısa olur. Acıq-qum rəngində, tund-qonu- rumtul-boz rəngdədir. Ust tərəfdən xallı, yaxud xırda ləkəli və tund 30- laqlıdır. 1Pimal *arımkurəsinin du- zənlik, tundra və daqların acıq land- CC tında məskən salır. Dunyada 20) İ-də 10 nəvu var. Gunduz həyatı gecirir, Qıp yuxusuna gedir. Əsasən, koloniyalarla yapayır. Təhlukə hiss etdikdə dayapır və ezunə xas olan fi- təfənzər səslər cıxarır. -Bitki ilə qidalanır, toxum ehtiyatı toplayır. İldə 1 dəfə coxalır: 5–-8 bala do-

(Voqqa-

7)

qur. S. taxılların təhlukəli zərər- vericisidir, bir sıra xəstəliklərin təbii dapıyıcısıdır. İri nəvləri xəz sənayesi obyektidir. Qazıntı qa- lıqları Miosendən mə"lumdur. SUNBULCİCƏK (Hyacinthus)—san- baqcicəklilər fəsiləsindən coxillik soqanaqlı bitki cinsi. Yarpaqları rozet halında toplanmıntdır. Cicək- ləri sunbulvarı salxımda yerlətir. İTərqi Aralıq dənizi əlkələrində ya- banı halda bitən bir novu — iqərq S.-i (N. oqyepsa15) məlumdur. 15 əsrin əvvəllərindən becərilir. S. sortları rəngi, əlcusu, forması və cicək salxımının sıxlıqı ilə xa- rakterizə olunur. SSRİ-nin c. his- səsində, o cӱmlədən Azərb.SSR-də mart—aprel, SSRİ-nin Avropa his- səsinin mərkəzi r-nlarında isə may aylarında cicəkləyir. SUNDU–-Azərb.SSR PQamaxı r-nun-

da kənd. S. sovetliyinin mərkəzi. R-n

mərkəzindən 95 km 11.-də, Sundu pla- tosundadır. ƏH. 2910 (1985), uzumcu- luk və heyvandarlıqla məpqquldur. Hləpa6 a-ay, orta məktəb, mədəniyyət evi, kitabxana, kinoqurqu, xəstəxa- nay meqmarlıq abidələrindən məscid (14 əsr), arxeoloji abidələrdən or- ta əsrlərə aid mararalar var.

SUN”İ ARIRLIQ (kosmosda) —kosmik gəmi hey"əti ucun Yerdəki- nə yaxın həyat ippəraitinin yaradıl- masını tə”min edən sun”i arırlıq. Uzunmuddətli kosmik ucuilar ucun bəyuk əhəmiyyətə malikdir. Qısamud- dətli S.a. gəminin kutlə mərkəzinə tə”cil verən reaktiv muhərriklər va- sitəsilə yaradılır: uzunmuddətli S.a. ucun kosmik gəmi (və ya onun tər- kib hissələri) əz oxlarından biri- nin ətrafında fırladılır. Bir- birinə trosla birləndirilmiit iki kosmik gəmidə S.a. yaratmaq ucun on- lar umumi kutlə mərkəzi ətrafın: da fırlandırılmalıdır. Bu hal- da birlədirici tros uz.-nun dəynii- dirilməsi yolu ilə S.a.-ı tənzim et- mək olur.

SUN”İ BUZ—suyu soyuducu qurqu- lar vasitəsilə dopdurmaqla alınan buz. S.b. buz z-dlarında hazırlanır. Rusiyada ilk S.b, z-du 1892 ildə ti- gilmiidir. S.b. blok, tava, kristal (qar) və s. iəklində olur. Əsasən, ye- Yinti səpayesində (ət-sud, balıq səna- yesi və s.), idmai qurqularında, həm- cinin sənaye soyuducularında istifa- də edilir. Bə"zən səhvən quru buza da S.b. deyilir. |

SUN"İ QİDALANDIRMA — qida məhsullarının orqapizmə parenteral yolla (vena daxilinə, dərialtıpa), zond vasitəsilə və fistuladan yeridil- məsi. Xəstələr yemək yeyə bilmədikdə S.q.-dai PӧtiFADƏ edilir. Bu məqsəd lə nazik mə”də aopdundan

(burun-ud- laqdai salınır),

fistuladan (cərra-

s

Sunbulqıranlar: 1 ==sarı sunbulqıran: 2— xalxal suibulqı rap,

hi yolla mə”dədən, yaxud baqırsaqdan deppik acılır) istifadə olunur. Pa- renteral yolla qidalandırmada dərn- altına və venadaxilinə fizioloji məhlullar, qlukoza və s. yeridilir. Qida məhsulları kimi qandan, qanın plazma və serumlarından da istifadə edilir. S.q. kəskin qusma və ishalda da tətbiq olunur.

SUN”İ QURRULAR—yolların mux- təlif maneələrlə (cay, dərə, yarqan BƏ s.) kəsitdiyi yerlərdə dӱzəldilən qurquların ipqərti adı. Ən cox yayıl- mızi S.q.—kerpu, viaduk, estakada, torpaq qalaqı altından gecən subu- raxan borular, tunel və s.-dir. CYH”M DƏRİ – təbii dəri əvəzinə istifadə edilən polimer maternal. S.d.-dən ayaqqabı, paltar, bai geyim- ləri, xırdavat ipeyləri və bə”zi tex- niki mə”mulatlar hazırlanır. S.d. istehsal ӱsuluna gərə ayaqqabı re- zipi, ayaqqabı və qalantereya karto- nu və yumiaq dəriyə ayrılır. Ayaqqa- bı rezinindən, əsasən, ayaqqabı alt- lıqı hissələri hazırlanır. Belə rezinin istehsalı kaucukun inqre- diyentlərlə qarımqdırılması, qarı- ulıqın formalanması (kalandrdan ke- cirmə və s. ӱsullarla), xam pəstahla- rın alıpması və vulkanlatdırma əməliyyatlarından ibarətdir. Ayaqqa- bı və qalantereya kartonları isteh- salında xammal kimi selluloz və pam- bıq lifləri, təbii dərinin xırda tullantıları geturulur. Lifli ma- teriallar kanifol yapıtiqaiları, bi- tum-kanifol emulsiyası və latekslər-

lə yapıldırılır. Onları preslə- məklə sıxlapdırır, qurudur və ga- landrdan kecirirlər. Bu usulla alı-

nan dəri kartonlar ayaqqabıların da- xili Hissələri ucun istifadə edilir. Yumiaq S.d. parca, trikotaj, toxun- mamın materiallar, kaqız və s.-ni ərtuk əmələ gətirən, rezin yapıppqai- ları və latekslər, polivinilxlorid pastası, poliamid, poliefiruretan və s. ilə e"mal etməklə alınır. Xas- sələri yumpaq təbin dərinin xassələ- ripə yaxın olan Sd. sintetik dəri adlanır.

Ədaİlhin S. N., BerniteəehVvi M. X., İskusstiennıs koji, M., 1953,

SUN”İ DİLLƏR –təbii fərqli olaraq, muəyyən məqsədlə tər- tiO olunmuli xususi dillər. Təbii dillərin ayrı-ayrı funksiyalarını yerinə yetirən S.d. 2 curdur: inifor- masiya dili pə beynəlxalq gəməkci dil. S.d.-ii yaradılması ideyası, əsasən, latın dilinin beynəlxalq ro- lupun zəiflədiyi 17—18 əsrlərdə mey- dapa cıxmınidır. Volanyuk (1880), esperanto (1887), oksidental (niter- nunrue, 1922), nonuan (1928) ən sox ya- yılmın S.d.-dir. SUN"İ ƏSAS—bax Əsas.

SUN"İ İPƏK —təbni sellulozun kim yəzi eymalı yolu ilə alınan sun"i lif- lərdən hazırlanmın ipək. Təbin ipə- yə oxtayır. Muhum povləri asetat MPƏYİ VƏ viskoz ipəğdir. Onların sa- pı, tirasetilsellulozun, yaxud qismən sabunlamidırılmın asetilsellulozun ӱzvi Həlledicilərdə (metilenxlori din .spirtlə tarımıqında, asetonla) məhlulundan sap mapınlarında ha- zırlanır (bax Asetat lifləri, Vis-

koz lif). | SUN"İ YARINYARDIRMA — k.q. bitkilərini suvarma çsulu, Belə su-

dillərdən

SUN”İ XƏZ

105

varmada su sahəyə maqınlar və apa- ratlar vasitəsilə yaqıqil kimi səpə- lənir. S.y. usulu ilə suvarmada istə- nilən torpaq qatını suvarmaq olur: əsasən, torpaq suları yer səthinə ya- xın olan sahələrdə tətbiq edildik- də yeraltı suların səviyyəsinin qalx- masının və torpaqların iporlailma- sının qarpısını alır. S.,y. usulu ilə suvarmada torpaqla bərabər bit- KHHHH torpaqustu hissəsi rutubətlə- nir, havanın kisbi nəmliyi artır, bitkilərdən buxarlanan suyun miqdarı azalır. S.y. usulu ilə kyepə torpaqa məhlul halında verilə bilər, belə halda guӧrənin səmərəli istifadə olunması xeyli yaxitılapqır. S.y. yey- lu ilə suvarmada pırımlarla, yaxud zolaqlarla suvarmaya nisbətən suya 30—3596 qənaət olunur, k.t. bitkilə- rinin məhsuldarlıqı 15—2096 artır. CYH”MH YEDİZDİRMƏ — ana sudu kifayət qədər olmadıqda sudəmər uppa- qı baqqa qidalarla (utaqlar ucun Hazırlanan sıyıqlar) yedizdirmək. SUN”İ KOMET—kosmik raket tra- Yektoriyasının muəyyən nəqtəsində ra- get bortundan uraxılan natrium buxarlarının əmələ gətirdiyi bulud. Raketin ucutunu optik mutahidə etmə- yə və onun trayektoriyasının parametr- lərini muəyyənlətdirməyə, habelə MYX- təlif elmi tədqiqatlar aparmara im- kan verir. Atomar halda olan natrium buxarları muəyyən dalqa uzunluquna malik Ğunaiti ipıqını intensiv səpə- lədiyi ucun, Hətta nisbətən parlaq səma fonunda, iptıq sӱzgəcindən isti- fadə etməklə, onu gərmək olur. SUN”İ KOSMİK OBYEKT ORBİT- LƏRİ —kosmik aparatların (KA) hərəkət trayektoriyaları. Təbii mən- pəli səma cisimlərinin orbitindən, əsasən, aktiv Hissəsinin, yə”ni KA- nın reaktiv mӱhərrik gӱcu ilə hə- rəkət etdiyi Hissəsinin olması ilə fərqlənir. Lakin S.k.o.o. dedikdə, cox vaxt passiv ucuti hissəsi Qır THB MyhəppHK Mutə TomiyManaH həpə- kət) nəzərdə tutulur. . A-nın hərəkəti gey cismi yaxın- lıqında əz xarakterinə gərə aipaqrı- dakı orbitlərə ayrılır: obyektin yanından gecmə orbiti, peyk orbiti və enmə (kəskin və ehmal) orbiti. KA orbitləri qabaqcadan muəyyən edilib hesablanır. Lakin muhərrik reji- mi hesablanmınq rejimdən labud ola- raq fərqləndiyi ucun qabaqcadan qə- bul olunmuli variant tam dəqiq ye- rinə yetirilmir və orbit arasıgə- silmədən dəyipikliyə uqrayır. Buna gərə də KA-nın gerunən hərəkətini əlcmək və bu əlcmələrə əsasən real orbit parametrlərini muəyyən etmək lazım gəlir. Bu məqsədlə radiotex- niki usullardan daha cox istifadə olunur. Yerə yaxın KA-nın hərəkəti isə, əlavə olaraq, KA-nın bucaq koor- dinatlarını tə”yin etməyə imkan ve- rən muppahidələr əsasında, habelə lazer uzaqlıqelcənləri vasitəsi ilə əlcul

SU yi LİFLƏR—təbii uzvi poli- merlərdən (oduncaq sellulozu, pam- bıq lifi, heyvan və bitki məniəli

zulallar və s.) hazırlanan kimyəvi liflər, məs., viskoz lif, mis-ammon- yak lifi, asetat lifləri, zulali sun"i liflər. Hidrat sellulozdan iba- rət olan viskoz və mis-ammonyak lar: lərinə hidratsellulozli

ləri də deyilir. Polimer məhlulu sap .

mapınının diametri 0),06—0,8 mm olan depiklərindən (bax Filyer) ke- cirilib (quru və yap usulla) e”mal edilməklə toxuculuq və ya kord sapı, ya da iptapel lifi pqəklində buraxı- lır. Kigiyenik xassələrinin yuksək- liyinə, ucuzluquna və xammal ehtiya- tının bolluquna gərə istehsalı ar- tırılır. S.l. sənaye ucun ilk dəfə Fransada alınmıppdır (1891). SUN”İ MAYALAMA — məməlilərdə və quplarda xususi alətlərin kəməyi ilə spermatozoidlərin dili fərdin cinsiyyət orqapına yeridilməsi. Ba- lıqlarda Sm. zamanı kurunu sperma ilə qarıqldırıb inkubasiya. edirlər. K.t. heyvanlarında S.m.-nın nəzəri və praktiki əsaslarını ilk dəfə so- vet alimi İ. İ. İvanov iləmiyidir. S.m. qiymətli tərədicilərdən daha geni istifadə etməyə və tez bir mud- dətdə heyvanların cinsinin )AXIIBI- lapdırılmasına imkan yaradan usul- dur. S.m. zamanı erkək fərddən bir dəfə alınan sperma ilə 10—20 və da- ha cox dipi fərdi mayalamaq olur. Bundan əlavə təbii cutləpqmə zamanı yoluxan bir sıra xəstəliklərin (vib- rioz, trixomonoz, infeksion vagi- nit, brusellyoz və s.) qariqısını al- maq ucun S.m. əhəmiyyətlidir. S.m. dunyanın bir cox əlkələrində, əsasən, qaramalda daha geniit, at və qoyunlar- da az tətbiq olunur.

S.m., əsasən, 5 mərhələdə aparılır: erkək fərddən sperma alınması, spermanın keyfiyyətinin yoxlanması, onun duruldulması, mayalamaya qədər saxlanması və dipi fərdin cinsiyyət orqanına yeridilməsi. Son vaxtlar spermanın ən apaqı temp-rda donduru- lub uzun muddət saxlanması və sonra- dan S.m.-da istifadə edilməsi iitin- də beyuk nailiyyətlər əldə edilmiyn- dir. SSRİ-də, o cumlədən Azərb.SSR- də G.t. heyvanlarını S.m. planlı dəv- lət tədbiridir. Bunu damazlıq ocaq- ları və S.m. st.-ları həyata gecirir. CYH”H RADİOAKTİVLİK—–sun"n yolla alınmısi radioaktiv izotopla- rın radioaktivliyi. S.r.-i İren və Frederik Jolio-Kurilər kəpf et- miiz (1934), 2141 -- 4Ne — Z0r İn nӱvə reaksiyasından sun"i yolla alın- Mblur fosfor izotopunun f-radioak- tivliyin yeni novu olan pozitron ra- dioaktivliyinə (I p — 2051-- 5 “- v) MA/IHK OHTAYFYHY XKeCTƏpMHüNTp. C.p.- in eyrənilməsi nəticəsində radioak- tivliyin digər nevləri də tapılmıiq- dır (bax Radioaktivlik). 2000-dən cox radioaktiv izotopların təqr. 300 -u təbii, qalanı isə muxtəlif nuvə reak- siyalarından alınmıi sun"i radio- aktiv izotoplardır.

SUN”İ SECMƏ—hər hansı cinsdən, yaxud sortdan və tasərrufat cəhətdən daha qiymətli olan heyvan və bitkinin yetipdirmə məqsədi ilə secilməsi. S.s. terminini 1859 ildə C. Darvin təklif etmiidir. S.s. Horobin və metodiki olur. Kortəbii S.s. anlayıntını 4. Darvin belə izah edir- di, hələ ibtidai maldarlar və əkin- cilər daha qiymətli Heyvan və bitki- ləri qoruyub saxlamaqa, onlardan nə- sil almaqa cəhd gəstərmiitlər. Nəsil- dən-nəslə yaxtı heyvanların qorunub saxlanması suru yetipdirməyə, Yaxtı toxumun əkilməsi isə məhsulun da- ha da artmasına səbəb olurdu. Orqa-

nizmlərin təsərrufat-faydalı xas- sələrini gucləndirən, yaxud zərər- li əlamətləri (insanın nəqteyi-nəzə- rincə) zəiflədən butun mutasiyalar cinsdə, ya da sortda avtomatik olaraq dərinləpqmiil və yayılmımnqdır. Eyni zamanda cins və sort ucun zərərli meyllər az qiymətli fərdlərin elimi- nasiyası erkexanlə aradan qaldırıl- mıtldır. Kortəbii S.s. mexanizminə və nəticələrinə gərə təbii. yaxındır.

Metodiki S.s.-dən 18 əsrin 2-ci yarısından k.t.-nın intensivlən- dirilməsi ilə əlaqədar Avropada is- tifadə etməyə baplamımdlar. Kortəbii S.s.-dən məqsədyənlu olması ilə fərq- lənir. Metodiki S.s. kӱtləvi və fər- di metodiki secmə ipəklində aparı- lır. Fərdi metodiki secmə daha sə- Məpəzn Hp, bu zaman hər bir valideyn forması təkcə əzunəməxsus keyfiy- yətinə gərə deyil, həm də bu keyfiy- yətləri nəslə vermək qabiliyyətinə gə- rə qiymətləndirilir. Bir qayda olaraq cins (sort) əz formasını nə qədər kəskin dəyittir və insanın tələbatına yaxttı uyqunlatırsa, onun ətraf muhi- tə uyqunlapması bir o qədər pis olur. Buna gerə də orqanizmin optimal in- kipafını tə”min etməklə biotexniki tədbirlər vasitəsilə ev heyvanları və becərilən bitkilər ucun sun”i yalpa- yılil muhiti .. lazımdır: bu da cinsin (sortun) fenotipdə genetik cə- hətdən ona xas Olan xususiyyətlərini daha tam aikara cıxarır və S.s.-nin səmərəliliyini artırır. SUN”İ TƏNƏFFUS—hava catıqi- mazlıqında, yaxud tənəffus pozqun- luqlarında tənəffus yollarına hava - və ya oksigen yeritmə usulu. Normal iləraitdə oksigen arkciyərlərə nəfəs aldıqda daxil olur. Avciyərlərin tə-

secməyə

“bii ventilyasiyası pozulduqda (bə”zi

xəstəliklərdə, sudaboqulanlarda və s.) traxeya intubasiyasından istifadə edilir. S.t. əl ilə (qaz ehtiyatı olan kisəni ritmik sıxmaqla) və xususi aparatla aparılır. Əl ilə aparılan S.t.-də nəfəsalma fəal, n rmə isə qeyri-fəal olur. S.t.-un nisbətən sadə usulları reanimasiyada tətbiq

Olu Ur.

SUN”İ XƏZ—təbii xəzlərə oxtadı- lan xovlu toxuculuq mə"mulatı: tri- kotaj mapınlarında, toxuculuq dəz- gahlarında və yapıtpdırma usulu ilə hazırlanır. Təbii xəzlərə (su samuru, dələ, yenot, tulku və s. xəz- lərinə) oxpadılan parca S.x. və uzunxovlu trikotaj S.x.-lər daha KEHHUI yayılmımdır. S.x. əsasdan və xovdan ibarətdir. S.x.-in rəngi, na- xıtpplları, xovunun yerlətməsi de- MƏK olar ki, tamamilə oxtadıldı- qı təbii xəzdəki kimi olur. S.x.-in əsası ucun pambıq, bə”zən də sintetin saplardan, xov ucun isə muxtəlif monosaplardan, yaxud kompleks polia- mid və poliefir viskoz lifləri və asetat liflərindən, uzunxovlu S.x.- lərdə isə poliakrilnitpril liflə- rindən istifadə edilir. Mӱxtəlif rəngli və naxılplı S.x.-lər isteh- sal edilir. S.x.-dən palto və digər YCT geyimləri, papaq və s. tikiliypin- də, həmcinin uzluk və astarlıq ma- Co kimi istifadə edilir. SUN”İ İYAN—uzərində altıbucaq- lı dibciklər preslənmin nazik mum ləvhələr. Cərcivəyə bərkidilib pə- təyə qoyulan Sli. arı ilanları qur-

106

CYHHK

qusunda ara Divar hesab edilir, C.m. zavod usulu ilə hazırlanır. Muasir maptınların zırladıqı Si. ləv- Hələrinin əlcusu (mm-lə) 410 x 260- dır. 1 kq-da 14— 16 bu cur ləvhə olur. Slp.-ın tətbiqi arıların ipini sur"”ətləndirir və yungullətdirir: arı ailələrinin məhsuldarlıqrını yӱksəldir.

SUNİK, Sisakan—Zaqafqaziyada tarixi ərazi. Ermənistanla Arsax arasında, Sevan gəlundən c.-da yerlə- pən S. 12 vilayətdən ibarət idi. Al- ban (Qafqaz) tarixcisi Movses Kalan- katlının c Alban tarixiəz əsərində cSunestanə kimi də adı cəkilir. Er- mənistanın Roma və Sasanilər ara- sında bəlutidurulməsindən (387) sonra Albaniya, bə”zən də Atropatenadan ası- lı vəziyyətə dupən S., muəyyən dəvr- lərdə əz mustəqilliyini saxlaya bil- mipdi. S. iqtisadi və siyasi cəhətdən guclu olmupdur. Deyӱti zamanı təqr. 20 min suvari cıxaran S.-lə Hətta Parfiya Ariyqakiləri və Sasanilər də hesablapır, Dərbənd kecidinin qorun- ması S. feodallarına tapiırılır- dı. Movses Kalankatlı və Stepanos Orbelyan ilk alban həkmdarı Aranı S.-lə baqlayırlar. Onların mə"luma-

tına gərə Parfiya həkmdarı Valar-.

pak 1 əsrdə “Sisakın nəslindən olan Aranız Albaniyaya hakim tə"yin et- mitpdi. S. hakimləri Əhəmənilərə, eləcə də Ermənistana tabe olmamaq siyasəti yurudurdulər. 5 əsrdən Ermə- nistan mərzbanları S, knyazların- dan tə"yin olunurdu. Sasanilər əley- hinə 450—451 illər usyanı zamanı S. knyazı Vasak İran tərəfinə kec- di. 6 əsrdə S.-də nestorianlıq yayıl- mıpdı. Bizans—İran muharibələri Dəvrӱndə C. İran məevqeyində durur" du. Kilsə-iyerarxiya cəhətdən S., ye- piskopları alban katolikosları tə- əbədi təsdiq olunurdu. 591 ildə “DMƏHHCTaH İran və Bizans arasında 2-ci dəfə bəlutpdurulərkən Ğ, Caca- nilərin tabeliyində qaldı. Ərəb hu- cumları ərəfəsində S. Arran və Gur- custanın bir hissəsi ilə birlikdə xəzərlər tərəfindən iptal olunmuni- du. 654 ildə ərəblər S.-ə soxuldu. Babək hərəkatı zamanı S. knyazı Va- sak ərəblərə qaripı Babəkdən yardım istədi. Ərəb qopununu məqlub edən Babək Vasakın qızı ilə evləndi.

10 əsrin 2-ci yarısında S.,-də mər- kəzi Qafan ip, olan Sunik carlıqı təpəkkul tapdı. 12 əsrdə S.-i Səl- cuqlar iptal etdi,

Əd.: İstorin aqvan Moisel Kaqankat- vapi, per. s arm., SPB, 1861, Adoni .. Armenil v əpoxu KEOstiniana, SPB, 1908: İstoril episkopa Sebeosa, per. s arm., Erevan, 1939, FavstosBuzand, İstorin Armenii, per. s arm., Erevan, 1953, Trever K. V., Ocerki po istorii i kulıture KavkazskoN Albanii, M.—L..,

1959, Buniltov Z. M., Azerba B vi —İX vv., B., 1965, klan

SUNGƏRVARI DƏMİR, dəmir sӱngər i—bilavasitə dəmir fili- zi və ya onun konsentratlarından alı- nan parcalar ipəklində, yaxud tozvarı məhsul, bu məqsədlə dəmir filizi və ya onun konsentratındakı oksidlər maye NIN ƏMƏLƏ GƏLMƏSİ temp-run- dan apaqı temp-rda karbonla və ya karbon oksidi ilə reduksiya edilir. Alınan dəmirdə həllolmupi karbon və qeyri-metal qatınqıqlar (boiy filiz suxuru) olur.

SUNGƏRLƏR (RoqyEeqa) — onurqasız heyvanlar tipi. 4 dəstədən ibarət bir sinfi HD) var. S. coxhuceyrə- li heyvanların ən primitiv numa- yəndəsidir. Qipik S.-in bədəni qədəh və silindriəkilli olub substrata yapınmıtdır. S. ikiqatlı (xarici qatı Yastı epitelidən və daxili qatı xususi yaxalıq humeyrələrdən ibarət- dir) heyvanlardır. ki qatın ara- sında mezoqleya qatı var. Kanal sis- teminin inkipafına və xoanositlərin yerlətməsinə gərə S.-in qurululpunun uc tipi ayırd edilir: askon, sikon və leykon. 5000-dək nəvu var. Əksəriyyəti oturaq həyat gecirir. 8000—850() m-dək dərinlikdə rast gəlir. PTimal və Uzaq ərq dənizlərində 300-dən cox, Qara dənizdə 30, Azərb.SSR-in itirin sula- rında 3, Xəzər dənizində 1 HƏBY MƏ"- lumdur. Detrit, diatom yosunlar və bakteriyalarla qidalanır. Əksəriyyə- ti hermafroditdir. Təsərrӱfat kəhə- miyyəti azdır. S.-dən təbabətdə və tex- niki məqsədlər ucun istifadə olunur. Ən qədimqalıqları Kembri dəvrundən əvvəlki cəkuntulərdə rast gəlir, SUNGU—tufəng, karabin, avtomat və s. luləsinin aqız hissəsinə bər- kidilən soyuq silah. 17 əsrdə Fran- sada meydana cıxmındır. Sovet Si- lahlı Quvvələrində bıcaq formalı (avtomata, snayper tufənginə bərki- dilən) və tiyəli (karabinə bərkidilən) S.-lər var. SMNNƏ (ər. =.—adət, ən”ənə, qanun)— Məhəmməd peyeəmbər və onun kəlam- ları haqqındakı hədisləri təpjkil edən cmuqəddəs rəvayətlərə məcmusu, sunnilik məzhəbipə etiqad edən mu- səlmanların muqəddəs kitabları. 7—9 əsrlərdə Məhəmmədin tərəfdar- ları yaratmıllar. Muxtəlif Sa - lərin və ictimai qrupların numayən- dələri əz mənafelərini mudafiə edən S.-lər UYDUrnutllar, 9—10 əsr- lərdə on minlərlə hədis (din, əxlaq, fiqh və s. uzrə) toplanaraq S. adı ilə kulliyyatda təshih edilmiin- dir. Ən mə”təbəri Buxarinin cƏl- cami əs-səhihə kitabı (7275 Hədis- dən ibarətdir) hesab olunur. SUNNƏT—orlan utaqlarıpın təna- sul uzvundə cərrahiyyə əməliyyatı apa- rılması. S. adəti hələ ibtidai icma qurulupunda orlan ulpaqları yetkin- ləpərkən onları muxtəlif fiziki sı- naqdan (aclıq, dəri cərtmə, sunnət, diiplərin sındırılması və s.) gecir- məklə mupayiət olunan adətlə əlaqə- dar meydana gəlmitdir. Qədim misir- lilər, həbəitlər və sami xalqları ara- sında geniiy yayılmındı. Avstraliya, Okeaniya və AFrikanın bir sıra xalq- larında qalmındır. S. yəhudilərdə dini mənsubiyyəti təsdiq edən ritual (adətən utpaqın gӱnӱndə) kimi icra olunur. Ərəblər arasında isla- maqədərki bir cox adət kimi S, də sonralar islam dinini qəbul etmipy xalqlar arasında musəlmancılıq əla- məti kimi yayılmındır.

Əd. Lafarq P., Obrezanie, eqo sopialınoe i reliqioznoe znacenie. Kri- tika iudenskov reliqii, M., 1962, Keri- movq. M., İPPariat i eqo sopialınoe su p- nosth, M., 1978.

SCUNNİ—sunnilik qad edən mӱsəlman. SUNNİLİK—islam dinində ən ge- HHHI yayılmıtd ortodoksal təriqət. 7—8 əsrlərdə Xilafət daxilində gedən dini-siyasi mubarizə ipqəraitin-

—

məzhəbinə e”ti-

də meydana gəlmipt, 9 əsrdə tam forma- latmıspdır. rk rın əksəriy- yəti sunnidir. S. tərəfdarları Qu-

anla yapatpı sunnənin də muqəddəsli- kən ilk derd xəlifənin qanunili- yini qəbul edirlər. S.-də musəlman icmasının bacısı (imam-xəlifə) məsələsinin həllində formal olaraq cbutun icmanın razılıqız əsas getu- rulur, iqiəlikdə isə yalnız Əli və onun varislərinin imamlırı qanuni sayılır. S.-in 4 məzhəbi vardır. 8 əsrin sonu—9 əsrin əvvəllərində S.- də şufilik, 18—19 əsrlərdə isə vəh- Habilik cərəyanları “meydana gəldi. 19—20 əsrlərdə S.-də islahatcılıq və yenilətdirmə istiqaməti gӱcləndi. S.- in mӱqəddəs mərkəzləri Məkkə və Mə- dinə pəhərləridir.

Əd. Belyayev Y. A., Musəlman tə- riqətləri (tarixi ocerklər), B., 1958: Masse A., İslam, B., 1964: Klimo- vic L. M., İslam, M., 1965, Petru- pevskiN İ. P., İslam v İrane v Uİ— XV vv., L., 1966, Bartolıd V. V., Rabotı po istorii islama i arabskoqo xa- lifata, M.,.1966 (bax həmcinin İslam mə- qaləsinin ədəbiyyatına).

SUPRƏK (Areqa)—taxıllar fəsi- ləsindən birillik ot cinsi. Hund. 100 sm-dək olur. Cicək qrupu daqınıq supurgəcikdir. Dunyada və SSRİ-də 3, o cumlədən Azərb.SSR-də 2 nəvu var. Alaq bitkisidir. Nax.MSSR-də or- ta S,, Talın r-nlarında aralı S. cay və arx kənarında rast gəlir. Y Utu anımı rəngə boyamaqda iplədilir. SUPURGƏĞULU, qurucicək (Helichrysum, Helipterum və s.)—mu- rəkkəbcicəklilər fəsiləsindən bir necə bitki cinsi. Coxillik ot və yarımkoldur. Yarpaqları uzunsov ku- rəkvarıdır. Cicəkləri ikicinsiyyət- lidir. Odotu cinsi (Nehshqu- sum) daha genin yayılmımpdır. Avro- pa, Asiya, xususilə Cənubi Afrika və Avstraliyanın isti və mulayim zo- nalarında 500-dək, SSRİ-də 15, o cum- lədən Azərb.SSR-də 9 nevu mə"lum- dur. Bir cox novu dekorativ bitki kimi istifadə olunur. Bə"zi nəvlə- İNDƏN ƏD kisəsi və qaraciyər ilti- habında ədqovucu maddə kimi isti- ada edilir, | CPURGƏOTU (Xeranthemum) — My- rəkkəbcicəklilər fəsiləsindən biril- LİK Ot cinsi. Yarpaqları tamkənar- lı, bozumtul aq rəngdə, lanset for- malıdır. Cicəkləri tək-tək ox ucun- da Yerlətir. Dunyada 6—7 nəvu mə”- lumdur. SSRİ-də 5, o cumlədən Azərb. SR-də 4 nevu var. Daplı-cınqıllı quru yamaclarda rast gəlir. Bəzək i1p- lərində, sӱpurgə dӱzəltməkdə istifa- DƏ Br SURVƏ (Bay(uya)—dodaqcicəklilər fə- siləsindən bitki cinsi. Coxillik və birillik otlar və ya kolcuqlardır. İkidodaqlı cicəkləri sunbul və ya su- purgə cicək qrupuna oxtpayır. Toxumu yumurtavarı, yaxud dəyirmidir. = sən, tropik və subtropik əlkələrdə 700, SSRİ-də quru daq yamaclarında 80, o cumlədən Azərb.SSR-də 27 novu bitir. S.-nin muxtəlif nəvlərindən gӱlcuӱlukdə, ətriyyat sənayesində və dərman bitkisi gimi istifadə edi- lir. Ən cox yayılanı dərman S.- sidir (5. oğHstpa1:6), bənəviyəyi ci- cəkli Yarımkoldur. Yarpaqlarında

efir yarı, alkaloidlər və apqı mad- dəsi var. ) arpaqlarından hazırlanan cəvhər aqız bopluqunun, qırtlaqrın

SURMƏ GƏəBƏLƏKLƏRİ

107

— —— : | = 1

xəstəliklərində buzutidurucu və il- tihab əleyhinə dərman kimi istifadə edilir.Ənbər S.-si (5. zeyaqea) cəh- rayı-yasəməni, yaxud aq cicəkli bitki- dir. Ukraynanın c.-unda, Krımda, Orta Asiyada, Qafqazda, o cӱmlədən Azərb.SSR-də bitir. Cicək qrupundan farmakologiyada, qənnadı, likər və tӱtӱn sənayesində iiplədilən efir ya- qı alınır. Bə”zi nevləri dekorativ bitkidir.

CYP"ƏT (MexaHH Ka 2za)—həpəkə- tin kinematik xarakteristikaların- dan biri. Bərabərsur”ətli duzxətli hərəkətdə C, yerdəyitmənin bu yerdə- yiiməyə sərf olunan mӱddətə (() nis-

—

— — bətidir: o = 12 z A. İxtiyari hərə- at ə — neqtənin yerdəyiiməsi, q radius vek- torudur). S. vektordur, hərəkət tra-

yektoriyasına toxunan istiqamətdə yə- nəlir. İxtiyari dəyitənsur”ətli hə- rəkətdə orta S. və ani S.-dən istifa- də edilir. S.-in Dekart koordinat sistemində oxlar uzrə toplananları F ıdı dik üz oxlarla xı” Vat? ov dını do | əmələ gətirdiyi bucaqların kosinusu “A

U i o ——–ihjs=j—e—==—= rə S. o = V od) BB ə? dusturu ilə hesablanır. S., umumi halda, ixtiyari sin zamana gərə dəyinnməsini rən kəmiyyət kimi ipilənir. SUR”ƏTLƏR QUTUSU —aparan valın fırlanma tezliyi sabit olduqda etur- mə nisbətini dəyiiqmək Yolu ilə apa- rılan valın fırlanma tezliyini də- yitidirmək ucun iplədilən coxbəndli mexanizm. Ayrıca bir gəvdədə (qutu- da) və ya digər mexanizmlərlə birlik- də umumi gəvdədə yerlətdirilmiinl ditili əturuculərdən ibarətdir. 4S.q.ə termini ilə yanapı əturuculər 2//tpu/- şu (məs., avtomobilin aparan təkərlə- rinin intiqalına daxil olan mexanizm ucun) termini də ipilədilir. SUR"ƏTLİ YAZI —təsərrufat, inzi- bati və diplomatik karguӱzarlıqla əla- qədar yazı prosesini sur”ətləndirmək ucun yaradılmın kursiv iyəkilli əl yazısı (bax Kursiv, 2-ci mə"nada), SUR"ƏTLİ KİNOӦCƏKMƏ—saniyədə 64—300 kadr tezliklə kinocəkmə, kino plyongasını fasiləli hərəkət etdirən mexanizmləri olan kino aparatları ilə cəkilir. Standart tezlikli (24 kadr|san) kinocəkmə ilə muqayisədə S.k. vahid zaman ərzində cəkilən o6- yektin daha cox Hərəkət Dazalarını qeyd etməyə imkan verir. S.k. ilə cə- gilən sujet ekranda standart proyek- siya tezliyi ilə numayiiq etdirildik- də real obyektin hərəkəti yavapıdıl- mııtp tempdə canlandırılır. S.k.-dən muxtəlif filmlərin Yaradılması pro- sesində, məs., maketdən kipo cəkdikdə maketin hərəkət edən elementlərinin (su, tustu və s.) sur"ətini cəkilən səhnənin xətti miqyasları ilə uzlai1- dırmaq lazım gəldikdə, hərəkətin ya- vapıdılması effektipi əldə etmək məqsədi ilə və s. hallarda istifadə edilir. S.k. o qədər də beyuk olmayan sur”ətlə bayi iri hadisə və proses- ləri (insan və heyvan hərəkətlərini,

F , —-dir. Toplananlarına gə- o

prose- gestə-

mapın və mexanizm ipini və C.-HH) təlqiq etməyə kemək edir. SCRİX (2aqq:sh)—İsvecrədə Surix gəlu və Limmat cayı sahilində HTƏ- hər. Surix kantonunun inz.m. Əh. 380 min (1982, iqəhərətrafı ilə 720 min). Nəql. qovpaqı, gəmi dayanacarı. Əl- kənin beyuk sənaye, ticarət və maliy- yə mərkəzi. Mapınqayırma və metal e”malı, kimya, toxuculuq, tikit, ka- qız, poliqrafiya sənayesi: un-t, po- litexnik məktəb, beynəlxal1 munasi- bətlər in-tu, muzeylər, beynəlxalq aeroport (Klotendə) var. Kelt-alman yapayıni yeri Turikumun əsasında ya- ranmındır. əhər kimi 929 ildən mə”lumdur. 19 əsr—20 əsrin əvvəlində inqilabi muhacirət (o cӱmlədən rus- ların) mərkəzlərindən biri olmup1- dur. 1916 ilin fevralından 1917 ilin martınadək V. İ. Lenin S.-də yapamıtidır. Me"marlıq abidələri: Qrosmunster (12—15 əsrlər) v Frau- munster (13—14 əsrlər) roman-qotik kilsələri, Vasserkirxe qotik kilsəsi (1479—84), ratua (1694—98), gildiya evləri (17—18 əsrlər). 19 əsrdə S.-də neoklassik və neorenessans ӱslublu bi- nalar ustun olmutdur. 20 əsrdə S. muasir İsvecrə me”marlıqı və ipə- hərsalma sənətində mӱtərəqqi istiqa- mətin mərkəzlərindən biridir. CYPHX KƏRY (Taqqeshzee)— İsvec- rədə gel. Qədim buzlaq cəkəkliyində 406 m Hund.-dədir. Uz. 40 km, eni 1— 4 km, sah. 68,5 km, dərinliyi 143 m-ə qədərdir. Gəmiciliyə yararlıdır. Ba- lıqcılıq inkipaf etmiidir. Ku- rott var. Surix 11. gəlun 1İm.-q, sa- ilindədir. SURGUQOLU—carxqolu-surungəc me- xanizminin detalı, porienin və ya malqoın surungəcinin irəli-geri Hərə kətini dirsəkli valın fırlanma hə- rəkətinə cevirmək ucundur. S.-nun dirsəkli vala birləqidirilən Hissəsi carxqolu bailıqı, mӱqabil (əks) his- səsi isə porien (və ya surungəc) ba1- lıqı adlanır. SURGUN VƏ KƏCCURTMƏ—sovet ci- nayət huququna gərə cinayət cəzası nəvləri. Surgun məhkumu yappa- dıqı yerindən uzaqla:idırmaqla Hekm- də gestərilmiiy muəyyən yerdə məcburi qaydada məskun etməkdir. Azərb.SSR cinayət qanunvericiliyinə gərə surgu- nun mӱddəti 2 ildən 5 ilə qədərdir. Əlavə cəza tədbiri kimi surgun yal- nız qanunda xususi gəstərilmi hal- larda tətbiq edilə bilər. Surgun 18 yappına catmamınlar, hamilə qadın- lar və himayəsində 18 yapınadək upla- qı olan qadınlar barəsində tətbiq edilmir. Surgun cəkən ipəxslərin ii iqəranti əmək qanunvericiliyi ilə ni- zamlanır. Surgun muddətindəki ii vaxtı ӱmumi əmək stajına və ixtisas uzrə əmək stajına daxil edilir. . Kəcurtmə—1) məhkumu muəy- yən yerlərdə yapamasını qadaran et- məklə yapadıqı yerini uzaqlapdır- maq. Sovet cinayət huququnda kəcurt- mə həm əsas, həm də əlavə cəza kimi tət- biq olunur. Azərb.SSR cinayət qanun- vericiliyinə gərə KƏHYDTMƏHHH muӱd- dəti 1 ildən 5 ilə qədərdir. Kecurt- mədən boyun qacırma kəcurtmənin cə- gilməmiiy mӱddətinin surgun ilə əvəz olunmasına səbəb olur. SSRİ-də kə- curtmə cəza nəvu kimi nadir hallar- da tətbiq edilir.

2) Səlahiyyətli hakimiyyət orqanla- rı tərəfindən əcnəbilərin elkədən,

yaxud onun hər hansı bir ərazisindən məcburi uzaqlaqidırılması, həmin əl- kənin ərazisinə gəlməsinə icazə ve- rilməməsi. Muharibə zamanı xarici vətəndatilar (dutimən devlətin yaxud onun muttəfiqlərinin vətəndatları) kutləvi ipəkildə kecurulur. Kapitalist əlkələrində gecurtmə cox zaman cxopagəlməzə xarici vətən- dailara qaripı repressiya (cəza təd- biri) xarakteri alır. SURMƏ—muxtəlif bitkilərdə surmə gəbələklərinin tərətdiyi cox yayıl- mıit xəstəlik. Ən cox taxılları, həm- cinin zanbaqcicəklilər, qərənfilci- cəklilər, cətircicəklilər, xailxa1- kimilər və qırxbuqum fəsiləsinə aid bitkiləri zədələyərək bitki orqanla- rının bir Hissəsini və ya onu butun- luklə zədələyərək xəstələndirir. Sur- mə gəbələkləri ixtisaslaimıiy para- zitlərdir: onların bu və ya bapqa nə- vu muəyyən bitkiyə uyqunlaparaq an- caq onu zədələyir. Ən cox zərərverən nevləri ataqıdakılardır: bueda və vələmirin bərk S.-si, arpanın dail S.-si və covdarın bərk S.-si, butda, arpa, darı, covdar və qarqıdalının toz S.-si, buqda və vələmirin gəvdə S.-si, qarqıdalının qovuqlu C.-CH. Soqanın S.-si genii yayılmın xəstəlik olub, cox vaxt gey soqanı məhv edir. Azərb.SSR-də S. xəstəlik- ləri duzənlik zonasından baiylayaraq yuksək dar zonasına qədər geniiy ya- yılmındır. Mu barizətədbir- ləri: xəstəliyədavamlı sortlar ək- mək, aqrotexniki tədbirlərə əməl et- mək. Surmə sporları ilə yoluxmuni toxum materialını səpindən qabaq dər- manlamaq. SURMƏ (turkcə zaqqppe)—stibium ele- mentinin gukurdlə birlətməsi, 5 H.5.. Təbii mineralı stibnit və ya antimo- nit adlanır (bax Stibium filizlə- ri). S. cox qədimdən mə”lumdur. İPPərq əlkələrində eramızdan təqr. il əvvəl qab-qacaq hazırlanmasında isti- danə edilmiidir. Misirdə hələ e.ə. 19 əsrdə S. toz ovuntusu halında qaip və kiprikləri qaraltmaq ucun kosme- tik maddə kimi iilədilmitdir. S.- dən həmcinin, qalaycılıq, zərgərlik və s.-də, mətbəə piriftlərinin hazır- lanmasında genit istifadə olunur. Azərb.-da xalq arasında S. gəz qapaq- larında yara, iti, habelə dəri xəstə- likləri, yanıq və s. mualicəsində nilədilir. CYPMƏ KƏBƏHTƏKnƏPH (üUstilagi- payev)—bazidili gəbələklər sırası. Cicəgli bitkilərdə surmə xəstəliyi terədirlər. sən, taxıl bitki- lərini zədələyərək k.t.-na beyuӱk zə- rər vururlar. 42 cinsi (700-dək ne- vu), o cumlədən Azərb.SSR-də 9 cin- si (79 nəvu) mə”lumdur. S.g. dunyanın hər yerində geni yayılmınddır. S.g.- nin sporları xlamidospo adlanır: cicək, yarpaq, gəvdə və bə - zən geklərdə əmələ gəlin. Bitkinin xlamidospor əmələ gələn hissəsi par- calanır və cox vaxt bu hissələr kə- murləpmii “və hislə əertulmuti kimi gerunur. S.g. cucərməsinə gərə ə- siləyə bəlunur: ustilaginalar (1Y5- I1arypaseae) və tilletiyalar (T:Pen- aseae). S.g.-nin inkipaf mərhələsi haploid (bazidiya və bazidosporlar) və diploid (hiflər və xlamidospor- lar) fazalarının nəvbələtqməsindən ibarətdir. Diploid faza əsas olub bazidosporların birlətməsindən bai-

FDE NA AR a mı tə : |

108

SURPRİZ

layır və xlamidosporlarda nӱvələrin reduksion bəlunməsi ilə qurtarır. SURPRİZ (fr. ziqrq/ze)—gezlənilmə- dən edilmit yaxıtılıq, xopiq xəbər və ya səz, geəzlənilməz hədiyyə və s.

SURREALİZM (fr. surreralisme — realizmin fovqu)—20 əsr bədii mə- dəniyyətində avanqardist cərəyan: 20- ci illərdə Fransada tətpəkkul tap- mıtpidır. Yazıcılardan G. Apolli- ner (4“S.ə terminini də ilk dəfə o iplətmipdir), L. Araqon, P. Eluar, R. Desnos və 6., rəssamlardan M. Ernst, P. Rua, A. Masson, M. Dutpan, S. Da- li, İ. Tangi və ö., kinematoqrafcı-

lardan L. Bunyuel və J. Dulak S.- in banilərindəndirlər. Surrealist- lər instinktləri, xəstə əhvali-ruhiy- yəni, sayıqlama, dəhttətli qarabasma

S. Dali. FVətəndam muharibəsinin qa- baqcadan hiss edilməsiə?. 1936. İncəsənət muzeyi. Filadelfiya. ABİ1.

və eybəcər re”yaları bədii yaradıcı- lıqın baitlıca mənbəyi və estetik prinsipi sayırdılar. S.-in əsasını qoyanlardan birinin fikrincə cru- hi xəstələr əsl surrealistlərdirə. Surrealistlər dunyaya qarma-qarınıq hadisələr meydanı kimi baxır, hadi- sələr arasındakı məntiqi baqlılıqrı subyektiv assosiasiyalarla əvəz edir- dilər. 30-cu illərdə ədəbiyyatda tənəzzulə urramıt, L. Araqon, P. Elu- ar və ondan uzaqlaqimıtdılar. 1940-cı illərin əvvəllərindən S.-in mərkəzi ABİT iz A. BperoH, M. Hyman, C. Hans, H. TaHkH Bə Ö. eyp- realistlər buraya kəcmutdulər.

ƏƏ: Auanpeen /l Q., Siorrealizm, M., 1972, Kanrepena T., Dadaizm i skərrealizm, v kn.: Modernizm. Analiz n kritika osnovnıx napravleniV, M., 980.

SURTKU YARELARI—maipın, mexa- niam, muhərrik, sənayə avadanlıqı, cihaz və s.-nin surtunən Hissələrini yaqlamaq ucun iplədilən neft yarla- rı və sintetik yaqlar. Əsas S.y. bun- lardır: a) daxili yanma muhərriklə- ri ucun motor yarları, aziasiya Yar- ları, avtotraktor yaqları (avtol), di- zel yaqları: b) sənays avadanlırı. və cihazlar ucun sənaye yaqları, cihaz Tar napvı, B) beyuk yuk altında ipilə- yən mexanizmlər ucun transmissiya yarqları: q) poripenli buxar maınla- rı ucun silindr yarları: e) buxar və su turbinləri ucun turbin yarları:|: d) hava kompressorları və soyuducu mapınlar ucun kompressor yarqları

və s. Bax həmcinin Konsistent sӱrt- ku yaqları, Surtku materialları. SURTKU MATERİALLARI—yatla- Yıcı tə”"sirə malik olan maddələr. Mapın və cihazların, həmcinin təz- Yiq altında itiləyən metalların sur- tunən hissələrini yaqlamaq ucun i11- lədilir. Texnikada neftdən alınan maye yaqlar (bax Neft yaqları), sin- tetik yaqlar, bərk maddələr (qrafit, molibden-sulfid, muxtəlif polimer- lər), qazaoxtar maddələr (hava, kar- bohidrogen buxarları, metanın halo- genli teərəmələri) və həmcinin səthi aktiv maddələr (sabun, qliserin) S.m. kimi itlədilir. S.m. aqreqat halın- dan, xassə və tətbiq sahəsindən asılı olaraq muxtəlif nəv və qruplara bə- lunur. Muasir mapqın və cihazlarda iplədilən S.m.-nın istismar xassə- lərini yaxtılaqidırmaq ucun xususi atpqarlardan istifadə edilir. SURTMƏ— yerli qan dəvranına tə”- sir edən mualicə usulu. Muxtəlif məlhəmlər, maye dərmanlar, yodlu, spirtli məhlullar lazım olan na- hiyəyə surtulur və masaj edilir. Bu zaman yerli qan devranı sur"ətlənir, fəal hiperemiya bali verir: aqrılar, spazmlar azalır, iltihabi proses sorulur. Yerlm qan dəvranının poz- qunluqunda, əzələ-sinir aqrıların- da və s. xəstəliklərdə tətbiq edilir. SURTMƏ DƏZGAHI—yastı və si- lindrik səthlərin nazik tamamlama e”malı ucun metalkəsmə dəzgahı. Əməliyyat ӱzəri cilalayıcı və ya ta- mamlayıcı materiallarla ərtulən surtuc ə kəməyi ilə aparı- lır. Phaquli S.d. (xarici səthlərin e”malı ucun) və ӱfuqi S.d. (həm xa- rici, həm də daxili səthlər ucun) məvcuddur. S.d. 14-dək təmizlik sip- inə uyqun səth almaqa imkan verir, CRTUMNMƏ — toxunan cisimlərin nisbi yerdəyiiməsi və ya cismin mux- təlif hissələrinin bir-birinə nisbə- tən yerdəyinməsi zamanı yaranan me- xaniki mӱqavimət. Birinci halda S, karici S., ikinci halda isə d a- kili S., adlanır. Toxunan cisim- lər bir-birinə nisbətən sukunətdə olduqda yaranan S.-yəsukunət S.- si, hərəkətdə olduqda isə kinematik S. deyilir. Hərəkət novundən asılı olaraq sӱruqimə və diyirlənmə S.-si məvcuddur. Bunlar muvafiq olaraq suğunət, surulimə və diyirlənmə S, quvvələri ilə xarakterizə olunur. S. quvvələri hərəkət istiqamətinin əksinə yeənələn və elastik quvvələr kimi elektromaqnit təbiətli quvvə- lərdir. S. quvvələrinin əsasını to- xunan cisimlərin molekullararası elektrik qariyılıqlı tə"siri təgil edir. Sukunət S. quvpəsinin maks. qiy- MƏTİ, ƏDƏDİ QİYMƏTCƏ cismi sukunət halından cıxaran qupvəyə bərabər- dir. Xarici quvvə hərəkət nəticəsin- də meydana cıxan S. quvpəsiti taraz- lampdırdıqda cisim duzxətli bəra- bərsur"ətli hərəkət edir. Quru səth- lər arasında surutimə S.-si halın- da yaranan S. quvvəsi (R.) bu səthlə- rin kələ-keturluyundəi, nisbi sur"- ətlərindən və səthləri bir-birinə sıxan quvvənin normal toplananın- dan (M,) asılıdır. Muçəyyən dəqiq-

liklə S. quvvəsi E, =jX dusturu ilə

ifadə olunur (x—S. əmsalı adlanır). Təbiətdə və texnikada S. həm fayda- lı, Həm də zərərli olur. S. maın

və mӱhərriklərdə tərpənən hissələ- rin hərəkətə gəlməsinə, tə”sirin mux- təlif usullarla bir hissədən o bi- ri hissəyə əturulməsinə və s.-yə im- kan yaradır. Digər tərəfdən, matı- nın Hərəkətdə olan Hissələri S. nə- ticəsində qızır, apınır və sıra- dan cıxır. S.-ni azaltmaq ucun to- xunan hissələrin səthləri cilalanır və onların arasına surtku yaqları cəkilir. Texnikada diyircəkli və kӱurəcikli yastıqların genit tətbi- qi diyirlənmə S. quvvəsinin surun- mə sӱrtӱnmə quvvəsindən xeyli az ol- ması ilə əlaqədardır. SURTUNMƏ ƏMSALI — surtuӱnmə quvvəsinin (R)təzyiq quvvəsinə (M)olan nisbəti: i=R/C. S.ə, surtunən cisim- lərin materialından, onların səth- ləripin necə e"mal olunmasından və təmizlənməsindən asılıdır. CYPYPM (?—?2)—Azərb. pqairi (15 əsrin sonu — 16 əsrin 1-ci rubu). İsmayıl Xətai sarayına yaxın olmutldur. Təzkirələrdə divanı oldu- qu qeyd edilir. Bəzi ppe”rləri Resp. Əlyazmalar Fondunda muhafizə olu- nur: 10-a qədər ppe”ri isə turk alimi . Ergunun cBektati tpairləri və nəfəsləri antologiyasına salınmın- dır. S. orijinal sənətkarlıq uslubu- na malik bir ipair, hurufiliyin təbliratcılarından olmupidur. Nəsi- minin iste"dadlı davamcısı və opun irsinin varisi kimi tanınmıtdır. Aptiqanə qəzəlləri də var. S. ezundən sonrakı ipairlərin yaradıcılırqına tə"sir gəstərmitidir: M. Fuzuli onun 3 qəzəlinə nəzirə yazmıpdır, Sultan Səlim Təbrizi tutduqdan sonra Turki- Yəyə getməyə məcbur olmutt, orada da əlmutdur.

Ədə Araslı H., Bəyçk Azərbay- can pairi Fuzuli, B., 1958: Azərbaycan ədebiyyatı tarixi, 3 cilddə, c. 1, B., 1960, Kulizade Z., Xurufizm i eqo pred- staviteli v Azerbabdjane, B., 1970,

SURU — 1) Davranılında qaritı- lıqlı əlaqə olan, bir nəvə mənsu məməlilər qrupusz yə”ni muəyyən vaxt- da eyni cur davranan, cox vaxt fəal- lıq ritmi eyni olan (məs., balinala- rın eyni vaxtda suyun uzunə cıxma- sı) və vahid hərəkət istiqamətinə ma- lik heyvanlar. S. yaratmaq balina- kimilər, cut və təkdırnaqlılar, Mey- munlar ucun daha cox xarakterikdir. S.-nun tərkibi və boyukluyu AƏİHH" kəndir. Ədəbiyyatda 4S.əv termipi DA- ha gepniti mə”nada bir cox heyvanın

bir yerə toplanmasına aid edilir. Məs., cəyirtkə S.-su, balıq S.-su. 2) Ayrı-ayrı təsərrufatlarda saxlan-

maq, kegəldilmək və otarılmaq çcun formalatmıln heyvan qrupu. lik istiqamətli qaramal S.-su (naxır), qoyun S.-su və at S.-su (ilxı) və s. olur. 3) əz ba. eyni cinsdən olan heyvanların umumi miqdarı. O-- nun beyukluyu, tərkibi və bu tərgib- dən ibarət olan qrupların munasibə- tinin dəyinməsi təsərrufatın qariyı- Ya qoyduru tələbatdap asılıdır.

CYPYHƏHnƏP, reptililər (Keri yha)—onurqalı heyvanlar sin- fi. Muasir S. onurqalı heyvanların Mezozoy erasında nisbətən geniiy in - kipaf etmiti qrupudur. S.-in əksə- riyyəti Tabatir dovrunun sonunda məhv olmutdur. Suda-quruda YaiYa- yap qədim əcdadlarından fərqli ola- raq quruda coxalıb inkipaf et- məyə uytunlapan ilk quru onurralı -

SURİİMƏLƏR | |

larıdır. S. qzulalla (sarı ilə) zən- gin, ə. rypyMarnan Myhadbu3aə edən, atmosfer havası ilə əlaqə yarada bi: lən məhkəm pərdəli iri yumurta qo- yurlar. S.-in embrionları ucun (həm- cinin quplar və məməlilər) rutpeym pərdəsi, o cӱmlədən amnion xarakte- rikdir. Buna gərə də S.-i qupplar və məməlilərlə birlikdə ali onurralı- lar srupuna—amniotlara aid edir- lər. S.-in beyni az inkipaf etmipi- dir, qan devranı qarınlıqdır, bədən temp-ru dəyipjkəndir, əksəriyyətinin dərisi vəzisizdir, qərni pulcuqlar- la ertuludur, skeleti sumuklətimiii-

dir. Muasir S.-in kəlləsi bir pey- sər cıxıntısı ilə onurraya birlə- ptir. Ən beyin və beyincik yaxiqı in-

kipaf etmipdir. Suda-quruda yala- yanlara nisbətən tənəffus orqanla- rı yaxtlı inkipaf etmittdir. Ypə- yi uckameralıdır.

S.-in əksəriyyəti torpaqustu həyat kecirir. Dəyipnkən bədən temp-ru 8— 62S-yə enəndə hərəkətdən qalırlar. 40*S-dək istiyə davamlıdırlar. S,- in coxu heyvani qida ilə qidalanır- lar, S.-in əksəriyyəti yumurta qoymaq- la coxalır, bə”ziləri yumurtadiri- doqan, yaxud diridorandır. İnkuba- siya devru 1—2 aydan bir ilə qədər və Daha cox olur. Bə”zi gərtəngkələ- lərə partenogenez xasdır. Bir qayda olaraq muasir S. nəsil qayrısına qal- mır. Muasir S.-in 4 dəstəyə (pulcuqlu- lar, tısbaqalar, timsahlar və dimdik-

batplılar) mənsub 6500-dən cox nəvu:

mə”qlumdur. SSRİ-də pulcuqlular və tısbaqalar. dəstəsi yayılmıtqdır. | S.-in əcdadının (qazıntı halında tapılmız nəvlərinin) kӱtlə və əlcu- su olduqca nəhəng olmutdur. Azərb. SSR-də Mingəcevir, Eldar Duzu və Binəqədi qazıntılarında yalnız muasir S.-in nəvmuxtəliflikləri apkar edilmiidir. * S.-in təcrubi əhəmiyyəti beyuk- dur. Onlar təbiətdə qiymətli ov hey- vanları ucun yemdirlər. Timsahla- rın, iri ilanların və gərtənkələ- lərin dərisindən cemodan, portfel,

=

vi

mi.

FL:

Quti 1—KYPSƏ:

2—boz gekkon, 3—hatteriya (tuatara):

ӧz varan: 6—bataqlıq tısbatası, 7—yaptılqarın

ayaqqabı və s. hazırlanır. Bəzi tıs- batqaların əti və yumurtası, bə”zi tropik əlkələrdə timsah, varan, iqua- na və digər iri gərtəngələlərin və s. əti yeyilir. Kərtənkələlərin ək- səriyyəti cuculəri, bir cox ilanlar isə zərərli gəmiriciləri məhv et- diyinə gərə əhəmiyyətlidir. Bir cox ilan nəvlərinin zəhəri qiymətli dər- man preparatları hazırlamaqda is- tifadə olunur. Bə”zi S.-in sayı kəs- kin azalmı(p, nəsli gəsilmək uzrə- dir: qorunurlar.

SURUNGƏNLİK, kr ip (ing. sqeer) —adi muddətli -sınaqlar zamanı qa- lıq deformasiyası yarada bilən quv- vəyə nisbətən az quvvə tə”sirindən ma- terialın zamana gərə yavaqil artan plastik deformasiyası. S. gərginlik- lər relaksasiyası ilə mupayiət olu- nur. Praktiki olaraq S, butun kon- struksiya materiallarına Polad və cuqunda S, yalnız yuksək temp-rda (3002S-dən artıq) əhəmiy- yət kəsb edir, temp-r yuksəldikcə in- tensivlətir. Ərimə temp-ru apaqı olan metallarda (qurqutpun və alu- miniumda), beton, aqac və yuksək po- limer materiallarda (rezin, kaucuk və plastik kutlədə) S. otaq temp-run- da batp verir. Betonun S,-i onun cya- pındanə asılı olub, hazırlandı- rı andan batlanır(: beton təzə olduq- ca onun S.-i də yuksək olur. SURUNGƏC,surg u—dӱzxətli isti- qamətləndiricidə surutpən carxqolu- surgӱqolu mexanizminin detalı: por- tpenin pistonqolu ilə məhkəm və sur- guӱqolu ilə oynaqlı birlətir, S, uzu- nuna quvvəni surguqoluna, eninə quv- BƏHH HCƏ istiqamətləndiriciyə eturur. SURXMİYMƏ —elastik cismin qatları- NIN (arasındakı məsafə sabit qalmaq- la) bir-birinə nisbətən yerdəyittmə- sindən ibarət deformasiya. Kubun qarpılıqlı uzlərində qiymətcə əə: bər, istiqamətcə əks olan toxunan gər- ginliklər (t) tə”sir etdikdə (tək, a) AVSF kvadratı A *V ”S”F” rombu ipək- lini alır. Kubun deformasiyası gi- HHK olduqundan onu deformasiyadan

4—əlvan gərtəncik: gərtənkələ.

xasdır. :

109

sonra elə dəndərmək olar ki, yeni A*F” oturacaqı əvvəlki AYY oturacaqı ilə ust-ustə dutsun (pək. 6). Bu hal- da AR oturacaqına paralel olan qat- lar eyni istiqamətdə surutiduklərin-

8 “tö

dən baxılan deformasiya S. adlanır, VV" yerdəyitməsi VS uzunun AR də nisbətən mutləq S.-si, y Öyvarbı C. öy- carı, (s qu isə nisbi S. adlanır. u bu- CARI KİCİK olduqundan (s * = olur. S.-də Huk qanunu t=Sç iqəklindədir (burada S—baxılan material ucun S.-də elastiklik moduludur). SURXLİYMƏ, asinxron elek- trik mapınların.da–stato- run dolaqlarından axan dəyiptən cərə- yanın yaratdırı maqnit sahəsinin fırlanma tezliyi (p,) ilə mapının rotorunun fırlanma tezliyi (p) ara- sındakı fərqin ”1|-ə olan nisbəti: 5=(t—p)/t.. S. asinxron elektrik mapınlarının yukunu və itp rejimi- ni xarakterizə edir: generator reji- mi (540, pn=”i), mӱhərrik rejimi (02541, 4-1): elektromaqnit tor- moz rejimi (55 1: sahənin və retofun fırlanma istiqamətləri bir-birinin əksinədir).

SURXİYMƏ YATARI—val və ya ox- ların dayaqı. S.y.-nda valın boynu bilavasitə dayaq səthi boyunca suru- pqur. Yataqa duttən y: HCTHTAMƏTH- Nə gerə radial və ox ali ay- rılır. Radial S.y. adətən iki yaxud daha cox icliyi olan oymaq ppəklində hazırlanır. Onlar valı tamamilə və ya qismən əhatə edir. Belə yataqlar, əsasən, mayeli və ya yarımmayeli sur- tunmə rejimində iplləyir. Yaq detik- DƏN, icliklərdə acılmıpt novcuqtlar- la və s. ilə verilir. Radial S.y.-la- rından vaqon bəndləri, daxiliyanma mӱhərriklərinin dayaqları, turboge- neratorlar və s,-də istifadə edilir. Ox S.Y. seqment seykənək yataqlardır: tərpənməz və ya diyirlənən dayaq yas- tıqlarından (sektorlar dəstindən du- zəldilmit) və fırlanan valda seykə- NəƏK diski, yaxud halqasından ibarət- dir. Bunlardan turbo- və hidrogene- rator dayaqlarında geni istifadə edilir. S.y.-ları yaqlama rejiminə gərə hidrodinamik və hid THK, TA- SOZHHAMHK BƏ TaaOCTaTHK (CYPTKY İarbı ət hava və ya neytral qaz odda etirir) və bərk (qatı) surtku yaqlı S.y.-larına ayrılır. Bax həmcinin Yataq, Yataq materialları. SURUİYMƏLƏR — aqırlıq TYBBƏCH- nin tə"siri ilə yumpaq suxur kutlə- CHHHH yamac boyu apaqıya suruitərək yerini dəyiiməsi. Abraziya, eroziya, amınma, suffoziya, seysmik hadisə- lər və b. təbii proseslər,. həmcinin Yerin geoloji pqəraitini nəzərə al- madan insan tərəfindən təsərrufat məqsədi ilə gerulən iplərin tə”siri. nəticəsində yaranır. S., əsasən, su- saxlayan (gilli) və sulu (qumlu-cın- QILLI və s,) suxur laylarının ust- YCTZƏ Yerlətdiyi yamaclarda p ve- rir. Suxur layları yatımının yama-

110

cın meyl istiqamətinə uyqun gəlmə- si və ya onların həmin istiqamət- də catlarla kəsilməsi S.-in inkiiia- fına tə"sir edir.

S. əkin sahələrinə, sənaye muəs- sisələrinə, yapayınıl məntəqələrinə və s. bəyuk zərər vurur. Onlarla mu- barizə etmək ucun sahilbərkitmə və drenaj qurqularından istifadə olu- nur, yamaclar Yerə dirək vurulması və aqac əkilməsi yolu ilə bərkidilir və digər itlər gərulur. Azərb.SSR- də S.-lər, əsasən, Bakı ii. r-nunda, Beyuk Qafqazın c. və 1/m.-iq, yamac- larında yayılmıqdır.

Əd. Emelılnova E. P., Osnov- nıe zakonomernosti opolznevıx propes- sov, M., 1972, İsmailov T. A., Ka- taloq opolznen Bolıpoqo Kavkaza, B., 1975: Opolzni. İssledovanie i ukreplenie, per. s anql., M., 1981,

SURFƏ (Qaqua)—cucӱlərdə yumurta mərhələsindən sonrakı inkipaf dev- ru. S. mərhələsində cuculər inten- siv qidalanır, beyuyur və vaxtapırı bir necə dəfə (3—25) qabıq dəyinir: bu proses onlarda cyap sayılır. Cu – culərin S.-ləri mӱqtliflir. Kə- pənək S.-si tırtıl adlanır. S. mər- hələsi cuculərdə ən uzunmuddətli və əsas czərərverməqz dəvrudur. Bir cox qıllı qurdlar və molyusklar ucun xarakter olan troxofora S.-si sər- t uzən olur. Suda-quruda yailayan- ların əksəriyyətində su, yetkin heyvanlarda isə quru həyatına uyqun- latppmıtndır. CYCƏH (lris)—cycəHKHMHTƏDP dbəcn- ləsindən coxillik bitki cinsi. Yar- paqları xətvarı və ya oraqvarı olub, kəkumsovlu ot bitkisidir. AR, sarı, bənəviəyi və s. cicəkləri 300-dən cox rəng calarına malikdir. Meyvəsi qu- tucuqdur. Pimal yarımkurəsində 200-dək, SSRİ-də 60, o cӱmlədən Azərb. SSR-də 26 nəvu var (11 nəvu Azərb. SSR ucun endemdir). Guӱrcu S.-i (1. (bepsa), qəlləng S. (1. elegan- tisima), Top ny S. (QT. reticulata) hə s. dekorativ bitkidir. S.-dən qədim zamanlardan xalq təbabətində isti- fadə olunur. 9 nəvu SSRİ-nin cQır- mızı kitabəına daxil edilmidir. CYCƏH HAFDI, C ycəH na r—Asəpö. SSR-in Zəngilan r-nunda, Bərkulpad silsiləsində dar. Oxcu cayının saq sahilindədir. *Hund. 1304 m. Mepə

var. CYCƏHBƏP, öarəbBəp (Alisma)— susənbər fəsiləsindən coxillik bit- gi cinsi. Yarpaqları tamkənarlı- dır. Cicəkləri ikicinsiyyətli olub, paxəli salxımda toplanmındır. Mey- vəsi birtoxumludur. PPimal yarım- kӱrəsinin mulayim paqlarında və Avstraliyada 9—10, SSRİ-də 6, o cum- lədən Azərb.SSR-də 3 novu mə"lumdur. Yol S.-inin (A. ryapearo-adlasa) kəkӱmsovu nipasta ilə zəngindir. S. bitkisində dəripi qıcıqlandıran maddə var) təzə halda heyvana vermək zərərdir, qurudulduqda zəfərini iti- rir. Bə”zən dekorativ bitki kimi be- cərilir. SİMSƏNKİMİLƏR FƏSİLƏSİ (Qq:- 4aseae)—birləpəli bitkilər fəsilə- si. Kəkumsovlu, soqanaqlı coxillik otlar, bə”zən yarımkollardır. Yarpaq- ları xətvarı və ya qılıncvarıdır. Cicəkləri ikicinsiyyətlidir. Meyvə- si qutucuqdur. Cənubi Afrikada və erikanın tropik və subtropiklə- rində 60 cinsi (1400 HƏBY), ESRİ də

SURFƏ V cinsi sa novu), o cumlədən Azərb. SSR-də 3 cinsi (38 nəvu) var. 13 nevu

Azərb.SSR ucun endemdir. Əksəriy- yəti (susən, zə"fəran və s. cinslərin nəvləri) dekorativ bitkilərdir. SUTƏMURDOV— Azərb.SSR Ləngəran r-nunun Gərmətuk sovetliyində kənd. R-n mərkəzindən 2 km c.-da, Lənkəran ovalıqındadır. ƏH. 2985 (1985 )/.Təpə- vəzcilik və caybecərmə ilə mətquldur. Cay f-ki, orta məktəb, mədəniyyət evi, kitabxana, ulpaq baqcası, tibb məntəqəsi) me”marlıq abidələrindən məscid (19 əsr) var. | SUTUN—6bina konstruksiyasında yuk- saxlayan :paquli dayaq. Adətən en gə- siyi dairəvi olur. Dirək-tir konst- ruksiyası kimi mӱxtəlif xalqların me”marlıqında qədim dəvrlərdən tət- biq edilən S. me”marlıq kompozisiya- sının əsas elementlərindəndir. Əv- vəllər S.-dan yalnız dam (həmcinin mərtəbəarası) ərtukləri, sonralar isə taq və gӱnbəzlər ucun də dayaq kimi istifadə olunmutpdur. Klassik me"- marlıq orderlərində S.-un əsas his- səsi olan gevdə sadə, yaxud murəkkəb əsas (baza) uzərində durur, adətən yu- xarıya doqru naziklətir və kapitellə tamamlanır. Qədim PTərq və antik dəvr me"marlırında binaların fasad (bax Peripter, Portik, Pro- piley) və daxili (bax Peristil) kom- pozisiyalarında geniti tətbiq edil- mipdir. Karkaslı binalarda S. ona səykənmin və ya birləpudirilmi— digər hissələrdən (tir, rigel, ferma və s.- dən) dupqən arırlırı saxlamaq ucun əsas karkas elementidir. S. daii, də- mir-beton, metal və aqacdan olur. Bə”- zi abidələr S. :pəklində ucaldılır. Bax həmcinin Rostral sutun. SUTUN BAİPİYLIRI—bax Kapitel. SUTUNCUQLU BALTA–sutuncuqlu qazıma qurqusunun iplək orqanı: qa- zıma, suxur sutununu massivdən qo- partmaq və Yer səthinə olduqu kimi (numunə olaraq) qaldırmaq ucundur. S.b. dəstinə (bə"zən sutuncuqlu qazı- ma aləti də deyilir) apaqıdakı His- sələr daxildir: baltanın gӧvdəsi, suxurqaldırıcı (və ya numunə boru- su), baltabapyı, suxurqırıcı, əkskla- panlı kecirici, suxur tutqacı və mər- gəzlətdirici yivli keciricilər. Qa- zımanın geoloji-texnoloji ipəran- tindən, qazılacaq suxurların fizi- ki-mexaniki xususiyyətlərindən, qu- yunun dərinliyi və diametrindən və s.-dən asılı olaraq S.b. muxtəlif tiplərdə hazırlanır. SSRİ-də ge- niiq yayılmıli S.b. tipləri bunlar- dır: KDİM-190,5/80: e€Henpaə, 4Si- lurə, eKeMöpnə, ellnyrons, AKY-3 və s. Azərb.SSR-də Saatlı sahəsində və Kola y.a.-nda layihə dərinliyi 15 km olan quyulardakı sutuncuqlu qa- zıma itlərində cMantiyak (KDM- 195-215, 9/60) alətlər sistemindən is- tifadə olunur. Bax həmcinin Qazı- ma baltası. |

SUTUNCUQLU QAZIMA–bərk fay- dalı qazıntılar kəpfiyyatında, həm- cinin muhəndis-geoloji axtarın n11- lərində sutuncuqlu balta komplekti ilə aparılan və suxur numunəsini (gerpi) quyu dibindən olduqu kimi qaldırmaq ucun istifadə edilən fır- lanma qazıması. S.q.-da quyudibi hal- qavarı (bax Qazıma) qazılır. Qazı- ma zamanı nasos vasitəsilə quyuya yu- yucu məhlul (bax Gilli məhlul) vu- rulur və qazılmıiy suxur quyudan cı-

xarılır (itək.). Adi qazıma qurqula- rı (bax Qazıma qurrisu) ilə qazılır, onların kəməyi ilə baltabaiı quyuya endirilir, qaldırılır və Ya fırlan-

..—”

El Di

mni

" h ə “ə

m.

——” R” ə”, “r ii

aa P

d ən

“əzrə ə

Yarar arar ara

alaram,

ə

ə 2 ə -

“ 1 ən R

. Acə 3

Sutuncuqlu qazımada 55 M suxur nӱmunəsinin (s qazılması sxemi: C I 1—baltabapı: 2—su xyp HYMYHƏCHM, 3—su- xurqəbuledici boru: 4—kecirici: 92—qa- zıma boruları KƏ- MƏDH.

dırılır. Mə”dən suxurlarının sərt- liyindəy və abraziv xassələrindən ası- lı olaraq muxtəlif sutuncuqlu balta tipləri tətbiq edilir.

SUXUR QIRIMYIQLIRI, qırı- ilıq əmələgəlmə—tektonik de- formasiya nəticəsində layların əzi- lərək qırıtnıq əmələ gətirməsi pro- sesi. S.q. morfoloji əlamətlərinə gərə tam və ya xətti (qolomorf), fa- siləli (idiomorf) və aralıq tipli olur. Qam və ya xətti qırı- ipqıqlıq uzun dar antiklinal və singlinallardan, fasiləli qı- rıpıqlıq, əsasən, muxtəlif for- malı antiklinallardan (gunbəz, qey- ri-duzgun cizgili qalxım və s.), aralıq tipli qırıpıq- lıq csandıqə formalı antiklinal- ların novpəkilli sinklinallarla nəvbələmməsindən ibarətdir. Kine- matik əmələgəlmə iməraitinə gerə qay- ma, basılma, umumi əzilmə və dərin- lik (yaxud nətaimsrfogen) S.q.-na bə- lunur. Qayma S.q. qədim metamor- fik bunevrənin ayrı-ayrı enmin və qalxmınl qaymaları uzərində cəkmə ortuk suxurlarının əzilməsi zama- nı əmələ gəlir: platformalara və geosinglinalların kənarlarına xas- dır. Basılma S.q. dərin batma iəraitində az sıxlıqlı (məs., xun Və ya yuksək plastiklikli (məs., gil laylar dəstəsində materialın bir yer- dən sıxılaraq digər yerlərə basıl- ması ilə əmələ gəlir: geosinglinal- lara (əsasən, ən cəgəklərə) və platfor- maların ən dərin ayilmit hissələ-

rinə xasdır. Umumi əzilmə S.q. laylara paralel sıxılmanın, dərinlik (yaxud metamorfogen)

S.q. (muxtəlif dərəcəli, formalı və istiqamətli qırıpıqlardan ibarət- dir) suxurların axım ipəraitində həcmi quvvələrin tə"siri altında Əmələ gəlir: yalnız geosinklinal sa- hələr ucun xarakterikdir. Qırınıq- lıq deformasiyaları faydalı qazın- tıların konsentrasiyasına və yatım xarakterinə tə”sir gestərdiyindən

.Q.-NIN eyrənilməsinin nəzəri və praktiki əhəmiyyəti var. “T.- nın eyrənilməsinin MYyacırp M€TO/- larından biri tektonik modelləi- dirmədir.

"əxxmxmxxxmımmmı1mımtnsnmn———x————————a————o———x——n——————.

SUXUR ƏMƏLƏGƏTİRƏN MİNRE- RALLAR—suxurun tərkibinə daimi zəruri komponent kimi daxil olan minerallar. Əsasən, silikatlar, alu- mosilikatlar, karbonatlar və c- fatlardan nbarətdir. Hər genetik şuxur qrupunun əzunə məxsus S.ə.m.-ı olur. Maqmatik suxurlar ucun kvars, cəl ipatları, piroksenlər, amfibol- lar, mikalar və s., cekmə suxurlar ucun kalsit, dolomit, gil mineralla- rı, xalsedon və s., metamorfik suxur- lar ucun, adətən, silikatlar, Həmci- nin disten, andaluzit, kordiyerit, xlorit, serpentin və s. xarakterikdir. SXXURLAR—mineraloji və kimyə- BH tərkibi qismən sabit mineralla- rın təbii aqreqatları. Yer qabıqı- nı təpkil edən mustəqil gutlələr əmələ gətirir. S.-ın strukturu və teksturu mineral dənələrinin for- ması, əlcusu və qarpılıqlı yerləi- məsindən asılıdır. S. məntəyinə KƏ- rə 3 qrupa ayrılır: maqmatik (pus- gurmə), cəkmə və metamorfik. Yer qa- bıqı həcminin 9096 -ini maqmatik və metamorfik, 1096-ini cəkmə S. təp- kil edir. Lakin Yer səthi sahəsinin 75296-i cəkmə S.-dır.

Maqmatik suxurlar maqmanın so- Yumasından əmələ gəlir. Onların əsas suxur əmələ gətirici mineral- ları alumosilikatlar və silikatlar- dır (cel ipatı, kvars, mika və s.). Maqmatik S. silisium turpusu ilə zəngin olur: 51O,-in miqdarına gə- pə turt (51O,—6596-dən cox), orta (55—6596 ) və əsasi (55926-dən az) .. xurlara bəlunur. Ultraturtp (SİiÖ, ilə cox zəngin), ultraəsasi (təoki- bində coxlu MrO, 4596-dən az 5(O, iptirak edir) və qələvi (qələvi me- tallarla zəngin) S. da mə”lumdur. Cəkmə suxurlar dəniz və kontinental cəkuntulərin Yer səthində və onun ya- xınlıqında nisbətən apaqı temp-r və təzyiq iyəraitində dəyipqməsi nəti- cəsində əmələ gəlir, uc əsas genetik qrupa bəlunur: qırıntı S. (brekci- ya, konqlomerat, qum, alevrit), gil- li S., hemogen, biohemogen və orqa- nogen S. Cəkmə S.-ın kimyəvi tərki- bi maqmatik S.-a nisbətən daha yuk- sək diferensiasiyaya malik olması, suxur əmələ gətirən komponentlərin miqdarının geniipy diapazonda də- yipməsi, suyun, karbon qazının, Y3- vi karbonun coxluqu və s. ilə fərq- lənir. Metamorfik suxurlar qabıqında cəkmə və maqmatik Ü.-biH dəyintməsi (metamorfizmi) HƏTHHƏCHH- də əmələ gəlir. Metamorfik S.-ın tərkibi ana cəkmə və ya maqmatik S.- ın tərkibinə yaxın olur, lakin on- larda yenidənkristallama və ya me- tasomatoz prosesində coxlu filiz elementləri toplapqaraq filiz yataq- ları əmələ gətirə bilər. Muasir mə - nada 4S.ə terminini ilk dəfə 1798 ildə rus mineraloqu və kimyacısı Vu s 2930 KULTYTMATIRSIN SUXURLARIN ARALANM SI—su- xurların təbii və ya sun i parcalan- masından əmələ gələn blok, qayma və qırıntıların xarakterik formaları. Aralanma cekmə suxurlarda, əsasən, litogenez prosesində, həmcinin suxur- ların apınması və deformasiyası za- manı əmələ gələn catlarla, kk suxurlarda lavanın və intruzi i nən o iyikcə və sıxlaqiması ilə, metamorfik suxurlarda suxurların deformasiyası ilə əlaqədar Yaranır)|

er.

SUXURLARIN TEKSTURU

dӱzbucaq, kub, paralelepiped, levhə, prizma, sutun, kӱrə, detpəkiəkilli, tilli və s. formalarda olur.

SUXURLARIN YATIMI–Yer qa- bıqında suxurların forması və fə- zada vəziyyəti. Cekmə. və metamorfik suxurlar, adətən, təqr. paralel səth- lərlə hududlanan təbəqə və ya lay 1pək- lində yatır. Cəkmə suxurlar pozulma- MbiHi ilk yatımda, əsasən, horizontal yerlətir. Pozulmanın xarakterindən asılı olaraq S.y. Z əsas qrupa ayrı- lır: qırıpıqlıq, yaxud plikativ (lay- ların tamlıqı pozulmur), qırılma, yaxud dizunktiv (laylar qırılır) və əvvəlcə əmələ gəlmipt suxur qatları- na maqmatik kutlə, yaxud yuksəkplas- tikli suxurun (duz, gips) girməsi ilə əlaqədar pozulma formaları. Muxtə- lif yailı təbəqələr kompleksində S.y.-nda iki əsas nəv ayrılır: uyqun yatım və qeyri-uyeun yatım. Ayrı-ay- rı layların fəzada vəziyyəti layların yatım elementləri ilə muəyyən edilir. Maqmatik suxurlar ərtuk, axım, gun- bəz, batolit, lakkolit, mHTOK, damar, dayka və s. əmələ gətirir. S.Y.-na aid məsələləri struktur geologiya eyrə-

nir. CYXYPHAPbIH LAYLANMASI — suxurların mineraloji tərkibi, rəngi və s. əlamətlərinə gerə fərq- lənən ayrı-ayrı laylardan rənin olunması. Cəkmə və vulkanogen-cek- mə sӱxurların coxuna xasdır. Ce- kuntu əmələgəlmə mӱhitinin dinami- gn və fiziki-kimyəvi ptəraitinin dəyitilməsi ilə əlaqədar, yaxud cek- mə maternalın qeyri-bərabər gətiril- məsi nəticəsində əmələ gəlir. S.l, suxur qatlarının laylanması və su- xurun lay daxilində laylanmasına ayrılır, layların qalınlıqrına, on- lar arasındakı sərhədlərin xassələ- rinə, layların əlaqələrinə, ardıcıl- lıqına və s.-yə gərə təsnif edilir. SUXURLARIN METAMORFİZM (yun. teqatoqrhbota1:—cevrilməyə mə”- uz qalıram, pəklimi dəyitirəm)— ə qabıqı və mantiyada suxurların qurulupunun, teksturunun, mineralo- jni və kimyəvi tərkibinin dərinlik fluidləri, temp-r və təzyiqin tə”siri ilə xeyli dərəcədə dəyinməsi. 4S,.m.ə terminini 1883 ildə ingilis geoloqu C. Layel imlətmildir. S.m. suxurlar ərimədən kristal halında tektopik dislokasiyalarla, bə"zən maqmatik gutlənin qalxması ilə əlaqədar bail verir. Dislogasiyalar Yerin dərin zonalarına Yayılaraq qalxan fluid axınlarının əmələ gəlməsinə və temp- run yӱksəlməsinə təgan verir, maqma- tizmi, S.m.-ni inkitpaf etdirir, en- dogen yataqları əmələ gətirir. Me- tamorfik suxurların mineraloji tərkibini tə yin edən S.m. amilləri temp-r, təzyiq və bə”zən fluidlərin tərxibinə dəxil olan qazların (N,O N,, SO,, SO, SN,, N,5, S1,, E, və s.) kimyəvi potensialıdır. S.m yalnız ucucu komponentlərin (N,O, SO,, O,) miqdarının dəyitilməsilə gedirsə izokimyəvi, digər komponentlərin (KuyO, Ma,O, SaO və s.) miqdarının dəyitməsilə əlaqədardırsa allokimyə- vi adlanır. S.m. suxurların bəyuk həcmini (regional metamorfizm)əha- tə edir, yaxud məhdud (puskurmə su- xurlarla kontaktına aiddirsə—kon- takt metamorfizm, yarıqlara aiddir- sə—yarıqyanı metamorfizm adlanır) olur. S.m.-ndən, xususilə kontakt me-

111

tamorfizmdən coxlu filiz yataqları əmələ əə | SUXURLARIN MƏSAMƏLİLİYİ— suxurlardakı bopluqların məcmusu. S.m.-nin miqdarı butun məsamələr həcminin suxurun umumi Həcminə olan nisbətilə ifadə edilir. Suxur- lardakı məsamələr əlcusunə gərə sub- kapillyar (0,2 mk-dan kicik), kapill- Yar (0,2—100 mk) və yuksək kapillyar (100 mk-dan beyuk) olur. Neft geolo- giyasında S.m. 2 yerə ayrılır: ef- fektiv (neft və qazla tutulmuii mə- samələrin məcmusu) və dinamiki (MYƏİ- yən təzyiq və temp-rda maye və ya qazın Hərəkət edə bildiyi məsamələrin həc- mi). Məsaməlik torpaqda və kəvrək suxurlarda (qum, gil və s.) daha yuk- sək (60—80946 və daha cox) olur. S.m.- nin əyrənilməsi nəticələrindən fay- dalı qazıntı isi neft və qaz) eh- tiyatlarının hesablanmasında, on- ların iplənilmə texnologiyasının secilməsində və s. istifadə edilir. SUXURLARIN NƏM TUTUMU suxurların muəyyən miqdar suyu udmaq və əzundə saxlamaq qabiliyyəti. Nəm tutumu əmsalı ilə xarakterizə olu- nur. S.n.t. maks. hiqroskopik (su- xurun buxarla doymutit havadan al- dıqRı maks. suyun miqdarı), maks. mo- lekulyar (suxur hissəciklərindəki : hiqroskopik və pərdə sularının maks. miqdarı), kapillyar (kapillyar su- xurlarda və hissəciklərin ətrafın- da molekulyar quvvələrin saxladı- I suyun miqdarı), tam (su ilə tam doymup suxurdakı suyun maks. miqda- rı) olur. Suxurlar su saxlayan (gil, torf, lil və s.), zəif su saxlayan (mer- gel, tabapir, gilli qum və s.) və su saxlamayan suxurlara (cınqıl, ca- qıl, iri dənəli qum və s.) bəlunur. SUXURLARIN STRUKTURU—su- xurun mineral dənələrinin əlcusu və formasından, kristallatma dərə- cəsindən, kristalların əz araların- da və pqupə ilə birləmmə usulundan və s, asılı olan əlamətlərinin məc- musu. Strukturun morfoloji vahidi mineral dənəsidir. S.s. onların mən- ipəyi ilə sıx əlaqədar olur. SUXURLARIN SӰKECİRİCİLİ- Yİ—suxurların sukecirmə qabiliyyə- ti, suxurlardakı məsamə və catların əlcusu, miqdarı və xarakterindən ası- lıdır. Suyu yaxtı gecirən suxurla- ra iri dənəli qum, cınqıl, caqıl, kecirməyənlərə isə gil, catsız meta- morfik, kristallik və sıx cekmə su- xurlar daxildir. S.s. suxurun vahid en gəsiyi sahəsindən suzulən suyun miqdarına bərabər olan suzulmə əm-

salına g m təyin edilə bilər. Bu asılılıq irsi formulası ilə ifadə edilir: 0=kQ, 0—suzulmə sur"ətiy g—

suzulmə əmsalı: 1—təzyiq qradiyenti (hidrostatik təzyiqlər fərqinin (1) suzulmə yolunun uz.-na (2) olan nis-

bətinə bərabərdir ( rı. Təzyiq qra-

diyenti vahidə bərabər olduqda suzul- mə sur"əti suzulmə əmsalı ilə eyni- ləpir (o=g). S.s. həmcinin sugecir- MƏ və pyezogecirmə əmsalları ilə ifadə edilə bilər. S.s. su təchizatı məqsədi ilə yeraltı suların axtarı- izyı və kətfində, hidrotexniki qurqu- ların quraidırılmasında, muxtəlif tipli yeraltı suların istismarında və s, istifadə edilir.

SUXURLARIN TEKSTURU (lat. Sex(iqa—toxuma, qurului)—suxur qu-

112

SUHEYLİ

rulutunun onun tərkib hissələrinin istiqaməti, nisbi yerləpməsi və pay- laimasından asılı olan əlamətləri- nin məcmusu. S.t.-nun mineraloji va- hidi mineral aqreqatdır. Məs., mas- CHB tekstur, pistvarı tekstur və s. SMHEYLİ (əsl familiyası Əli- yev) Ələkbər Fərəculla oqlu (1879, Bakı—26.2.1927, Bakı)— Azərb. akt- yoru. Səhnə fəaliyyətinə 1906 ildə Bakıda həvəskar dram truppasında balilamıtddır. dram əsərlərində, opera və musiqili komediyalarda oy- namın, bir sıra tamatalarda qadın olları ifa etmiitdir. Rolları: afizə (4“Pəri Yazın Ə, B. Haqver- diyev), Cahan xala, hamamcı (c“Artın mal alanə, 4O. olmasın, bu olsunı, U. Hacıbəysv), Hurzad (“Evliykən su- bayı, Z. Hacıbəyov), Suleyman papa

(“Akif bəyə, Namiq Kamal), Hacı Həsən (*Əlulərə, C. Məmməlquluza- də) və s. S. Bakı Azad Təmqid-Təblak

Teatrının təpkilində fəal ipiti- rak etmiit, teatrın aktyoru və rejis- sӧru olmutidur: burada FOrada elə, burada belək (M. A. Əliyev), 4cİnqi- lab pqərarələriz, “Sabirin məhkəmə- si? (H. Abbasov) və s. əsərləri tama- paya əə. SUHRƏVƏRD, Suhravərd--Cə- nubi Azərb.-da orta əsr yattayıt mən- təqəsi, pəhər. Zəncan yaxınlıqında, Həmədana gedən yolun uzərində yer- ləpirdi. Həmdullah Qəzvininin mə"- lumatına gərə 14 əsrdə xarabalıqa cevrilmitidi. Ehtimal ki, monqol hu- cumları zamanı daqıdılmındır. SUHRƏVƏRDİ Əbunnəcib Əbdulqa- hir ibn Abdulla (1097, Suhrəvərd—8. 1168, Baqdad)— Azərb. mutəfəkkiri, sufiliyin gerkəmli numayəndəsi. Bar- dadda Nizammiyyə mədrəsəsində təh- sil almıtdır. Həmin mədrəsədə dərs demiti və bir muddət (26.05.1150—62) ona balpcılıq etmipdir. S.-nin Dəc- lə sahilində ribat və mədrəsəsi var- mıpt. S. FTəsəvvufə dair muridlərin əxlaqıq (FAbad əl-muridin fi-t-tə- səvvufə), *Cıraqların qəribəsi (4Qə- rib əl-məsabi “ və b. traktatların mçəllifidir. S. sufiliyin mə"tədil qoluna mənsub olmutdur. Onun fik- rincə, təsəvvuf ipəriətdən bailayıb, təriqətdən gecərək, həqiqətdə sona ye- tir. Birinci mərhələ elm, ikinci mərhələ əməl, ucuncu mərhələ isə ila- hi vergi ilə səciyyələnir.

Ədə Məmmədov Z. C., XPT əsr- də yatpamıtp bə"zi Azərbaycan muӱtəfək- girləri. Azərb.SSR EA Xəbərləri (tarix, fəlsəfə və huquq seriyası, Ab 3, 1968, y e= nə onun, Azərbaycanda X1—XP11 əsr- lərdə fəlsəfi fikir, B., 1978: sə Lə s vəli cüzi də

AIFFE ə al

SUHRƏVƏRDİ Əbulfutuh Yəhya ibn Həbəpt (1154, Suhrəvərd—1191, Hə- ləbu—Azərb. filosofu, jiraqiliyin banisi, iair. İlk təhsilini Mara- qada almıiy, İsfahan, Diyarbəkr, - Konya və s. ipəhərlərdə yappamıtdır.

-NİN peripatetizm, sufilik və i11-

raqiliyə həsr edilmi təqr. 50 əsəri məqlumdur. F*Qısa risalələrg (cət- Təlvihatı), “Həqiqətə dair baxıtları (cəl-Ləməhat fi-l-həqaiqə), “Qarlpı- Ya qoyulmuti məsələlərə, cəl-Mutarə- hatə) və b. kitablarında məntiq, me- tafizika və təbiyyat məsələləri 1Pərq peripatetizmi məvqeyindən araqpdı- rılmıtdır. S, Aristotelin tə"li- minə yaradıcı yanaqparaq, fəlsəfi

kateqoriyaların yeni təsnifatını ver- mipdir. O, substansiya, gəmiyyət, gey- fiyyət, nisbət və Hərəkətə mustəqil Kateqoriyalar kimi baxmıkt, zaman, məkan, maligiyyət, vəziyyət, tə”sir və tə”sirlənmə kateqoriyalarını isə nis- bət kateqoriyası tərkibinə daxil et- mipdir.

“Cəbrayıl qanadlarının avazıq (“Lvaz-e pər-e Cəbrail), “Qızrqın əqlə (“Əql-e sorxə), “Bir gun sufi camaat- la birlikdək (cRuzi ba camaat-e su- fiyanə), *Epqip həqiqəti, yaxud attiq- lərin munisik (chəqiqət əl-iiq, ya mu- NİS əluippaqtj) və s. traktatları su-

i ədəbiyyatının səciyyəvi HYMYHƏ- lərindəndir.

S. Fİiqıq hekayələrik (4 Heyakil ƏH-Hypə), “İpqraq hikməti (4 Hikmət əl-ipraq), -İpıqa dair traktate (4*Ri- sale-yi pərtov-paməg) və kitabla- rında orijinal bir tə”lim olan i1- raqiliyin əsaslarını ipləyib hazır- lamıpdır. İpraqiliyə gərə butun məvcudat mutləq vahid ipıqdan emana- siya yolu ilə meydana cıxmın ipıq- lardan və onların gəlgələrindən iba- rətdir. İiiraqiliyin ontologiyası ippıq və qaranlıqın ikilik sistemi- nə əsaslanır. Bu spesifik xususiyyət zəəduitiliyin tə"siri altında for- malapmıtndır. Lakin Qədim ərq dini-fəlsəfi fikrindən fərqli ola- raq, S.-nin tə”limində qaranlıq (gəl- gə) ipıqa nisbətən məvcuddur.

. İctimai bərabərlik ideyası təbliq edir, lakin feodal zulmunun həkm surduyu devrdə bunun “mumkun olmadıqını anlayır, Həqiqi xotibəxt- liyə ipıqlar aləmində yetipiləcə- yinə ӱmid bəsləyirdi. S. islam ideo- loqlarının tə”qibinə mə”ruz qalmıpq, DİNSİZLİK və etiqad pozqunluqu us- tundə təqsirləndirilib, 37 yapında e”dam edilmindir (O cƏldurulmuti filosofə adı ilə məiyhurdur). ə nin zəngin irsi ipraqilik fəlsəfə- sinin əsaslarını eyrənməkdən əlavə, peripatetizm və sufizm məsələlərinin tədqiqi ucun də qiymətli mənbədir. Onun əsərləri PTəmsəddin PTəhrəzuri (?—1250), İbn Kəmmunə (13 "ə Tyr- bəddin PYirazm (1236—1311), Vədud Təbrizi (7—1524), Sədrəddin P/irazi (?7—1640) və mӱsəlman PTərqi əlkələ- rinin baiqa filosofları ucun ər- nək olmutdur.

Ər. ə v Mənon ə PDihabun, din Yəhya əvərlinin fəlsəfi me p- ləri, Azərb SSR EA əsərləri (tarix, fəlsəfə və huquq seriyası), X 2, 1969: yenə onun, İihabəddin Yəhya Suhrə - vərdinin həyat yolu, yeni orada, Xr 3, 1974: yenə onun, Azərbaycanda X1—Xİ1 əsr- lərdə fəlsəfi fikir, B., 1978,

SUHRƏVƏRDİ Huseyn PPahid (1893, Benqaliya, Midnapur—5.12.1963, Li-

van, Beyrut)—Pakistan siyasi və dəv- yay

lət xadimi. İxtisasca huquqiqunas idi. Xilafət Hərəkatında miptirak etmitidir. 1950 ilin martında Xalq Musəlman Cəmiyyətinə (sonralar Xalq Cəmi yyana bapcılıq etmtin, 1956—57 illərdə Pakistanın alu paziri ol- mutdur. 1958 il cevrilipindən son- ra S.-Yə siyasi fəaliyyət qadaqan edil-

mipdi. |

SUHRƏVƏRDİ P/ihabəddin Əbuh əfs Əmər ibn Məhəmməd(1145, Suhrəvərd— 1234, Baqdad)— Azərbaycan mutəfəkki- ri, gergəmli sufi. Fiqh, təsəvvӱf, dil, ədəbiyyat və s. elmləri əmisi Əbunnəcib Suhrəvərdidən və 6. əyrən-

mipdir. Baqdadda bap PTeyx rutbəsini tutan xilafətin ictimai-siyasi həyatında fəal iptirak etmipdir, S.-nin əsərlərində sufilərin əxlaq normalarının, mə”nəvi keyfiyyətləri- nin, davranıql qaydalarının mufəs- səl pərhi verilmitdir. Sufiliyin monoteist sistemini Yaratmıil, sufi- lərin psixologiyasını, ruha dair baxıtilarını umumilətdirmidir. S.-yə gerə insan mə”nəviyyatını kamil- ləidirdikdə haqqa (Allaha) yaxınla- ilır. S, təsəvvufdə insan ilə Alla- Hın vəhdətini, eyniyyətini qəbul edən panteist baxhıinları rədd etmipdir. S.-nin *İman nəsihətlərinin intası və yunan qəbahətlərinin ifilasız (“Rətif ən-nəsaih əlimaniyyə və kəpf əl-fədaih əl-yunaniyyəə) kitabında peripatetik fəlsəfə tənqid olunmuii- dur. S. Aristotelə və PTərqdə onun davamcılarına qarpqı cıxmhıpdır.

Ədə Məmmədov Z. C., Əbuhəfs CyhpənəpnuHuH “həyatı və əsərlərinə dair, Azərb.SSR EA Xəbərləri (tarix, fəlsə- fə və huquq seriyası), ə 1, 1974: yenə onun, Azərbaycanda XT—XN1 əsrlərdə fəlsəfi fikir, B., 1978.

SFAKS (,54-) — Tunisdə izəhər. Sfaks vil.-nin sənaye-nəql. və inz.M. Qabes kerfəzi sahilində psrt. D.Y. st. Aeroport. Əh. 171,5 min (1975). Toxuculuq, kimya, metal e”malı, yeyin- ti, dəri-ayaqqabı sənayesi muəssisəa-

ləri, İES, me"marlıq abidələri, ar- xeoloji muzey var. 9 əsrdə salın- mıpipdır.

SFALERİT (yun. phalerös—eypyın-

kən, aldadıcı)—sulfidlər sinfinə aid mineral. Kimyəvi tərkibi 25, Fe, Mn, Sa, S4, So və s. qatıptıqla- rı olur. Kubik sinqoniyada kristal- lalpır. 2p5-in heksaqonal modifika- siyası vursit adlanır. tetraedr və dodegkaedr formalı kristallar, də- nəli aqreqatlar əmələ gətirir. Rəng- siz, qonur, sarı, qara və s. olur. Al- maz parıltılıdır. Sərtliyi 4.5—4, sıxlıqı 3900—4100 kəym?. S., əsasən hidrotermal və cekmə yataqlarda əmə-

lə gəlir. Muhum 2p (tərkibinin 67,126-i) filizidir. Azərb.SSR-də DQMV-də, Balakən, Gədəbəy, Daijkə- sən və s. r-nlarda var.

“SFATӰL SERİ, (C“Əlkə iqurasız) — Bessarabiyada millətci burjua- mӱlkədar əksinqilabi orqanı (1917,

noyabr—1918, noyabr). C məqsədi Bessarabiyada Sovetlərin hakimiyyə- tipi yıxmaq, burjua-mӱlkədar qurulu- punu saxlamaq idi. 1917 ilin deka- brında Bessarabiyanı c Mollaviya xalq resp.-sıq e"lap etmitidi. 4S.S.ə9-nin KƏMƏK ucun Qərb dəvlətlərinə mura- ciətindən sonra Antantanın yardımı ilə Rumıniya qopunları Bessarabi- aya soxuldu. 1918 il noyabrın 27-də (dekabrın 10-da) 4S.s.ə-nin tərkibi- NİN cəmi 2596-nin iptirak etdiyi nc- lasda Bessarabiyanın Rumıniyaya bir- ləpməsi haqqında qərar qəbul olundu. Rumıniya kralının dekreti ilə 4S.s.ə buraxıldı. Sovet hekuməti rəs biyanın ilhaq olunması faktını hec vaxt qəbul etməmiidir.

Kr hən termininin sino- SFERA (yun. erhaqqa—kurə)—1) qa- palı səth. 2) Fəaliy yət ti hər hansı peyin yayılma həddi. 3) PPərant, ictiman muhit. Azərb, dilində olan ədəbiyyatlarda cox zaman S, mə"nasın-

kk —ö7xxx——-—n.əa axcn————ı—n-....——————————c

da csahəə sozu iplədilir (məs, sal şahəsi, xidmət sahəsi).

SFERA—verilmiiq fəza HƏTTƏCMHnƏH (mərkəzdən) bərabər uzaqlıqda olan nəqtələr coxluqu. Mərkəzlə S.-nın hər hansı nəqtəsini birlətdirən par- caya onun radiusu (K) deyilir. Səthi 5=4lN” dusturu ilə hesablanır. S.- NIN tənliyi duzbucaqlı koordinat sistemində (x—a)?-- (u—b)24-(2—su= =? iəklindədir (a, I, s sfera mər- KƏZİNİN koordinatlarıdır). Mərkəzi koordinat batlanqıcında olan S. tən- liyi x?-- 24-22= 2 pəklindədir (bax Sferik triqonometriya). |

SFERİK ABERRASİYA—linza sət- hinin sferikliyi ilə əlaqədar yara- nan qusur. Bu qusurun optik sistemlə- rin hazırlanması zamanı yarana bi- ləcək xətalarla əlaqəsi yoxdur. Lin- zanın batp optik oxu (b.o.o.) uzərin- dəki A nəqtəsindən cıxan paraksial iptıq dəstəsinin mərkəzi iquaları lin- zadan kecdikdən sonra 6.0.0. A, HƏTTƏ- sində, Kənar ipquaları isə A, nəqtə-

, HCTeh-

sində gəsir. Bu səbəbdən 6.o.o, per- pendikulyar yerləpmitn ekranda (E)A nəqtəsinin xəyalı təhriflə (muəyyən radiuslu dairə kimi) alınır. Belə təhrif S.a. adlanır. SFERİK ASTRONOMİYA — astro- metriyanın bəlməsi: ulduzların, Gu- nəpin, Ayın və b. gey cisimlərinin gӧy sferasında vəziyyəti və hərəkəti ilə əlaqədar məsələləri riyazi usul- larla tədqiq edir. S.a. hələ qədimdə yaranmıql və astronomik hadisələri eyrənmək ucun ilk addım olmundur. Əsas anlayıqlslı gey sferasıdır. Bu sferanın tətbiqi gey cisimlərinə dor- ru olan istiqamətlər arasındakı ri- yazi munasibətləri sadələtdirməyə (murəkkəb fəza təsəvvurlərini sfera səthindəki sadə fiqurlara kəecurərək, 4“S.a.ə adı buradandır) imkan verir. S.a.-da ufuqi, ekvatorial və eklip- tik koordinat sistemləri th (bax Goy koordinatları). Muxtəli koordinat sistemləri arasında əlaqə sferik triqonometriya dusturları vasitəsilə yaradılır. S.a.-nın muhum məsələlərindən biri vaxtın əlcul- məsidir. Bunun əsasını təbii hadi- sələr— Yerin ez oxu ətrafında fır- lanması və Gunəi ətrafına dolan- ması təpkil edir. Birinci, yaz bə- rabərliyi neqtəsinə nəzərən ulduz və ya Gunəi guӱnunu, ikinci isə tropik ili tə”yin edir. Bu, S.a,-nı funda- mental astrometriya, gey mexanikası və Yerin əyrənilməsi ilə əlaqələndi- rir. S.a. Ayın librasiyasını nəzərə almaqla koordinatların təyini ilə əlaqədar məsələləri (planetlərarası ucutilar və kosmonavtların Aya en- məsi ucun muhumdur), Guӱnəiin və Ayın tutulmasını, Ayın ulduzları ərt- məsini, planetlərin Gunəi diskin- dən kecməsini, mulmahidələr əsasın- da astronomik sabitləri, presessiya, nutasiya, aberrasiya və s. hadisələri nə eipəHnmp.

Ədl Kazakov S. A., Kurs sferi- yz astronomii, 2 izd., M.—L., 1940)

ACE”—8, s. 9

SFİNKS

113

Kucikov K. A,, Kypc sfericeskoni astronomii, M., 1969, Blajko S,, N.,

Kurs prakticeskoN astronomii, 4 izd., M., 1979,

SFERİK KOORDİNATLAR —–sfera uzərində M nəqtəsinin vəziyyətini tə”- yin edən tq, 0, f ədədləri. Belə tə”yin edilir: qeyd edilmii O nəqtəsindən qarpılıqlı perpendikulyar Ox, Ox, Oq oxları kecirilir. q ədədi O və M neqtələri arasındakı məsafə, 6 bucaqı OM vektoru ilə Oq oxunun musbət istiqaməti arasındakı, f isə musbət Ox oxunun saat əqrəbinin ək- sinə OX vektoru ilə YCT-YCTƏ AYIHƏ- nədək nə qədər denduyunu gestərən bu- caqdır (X nəqtəsi M neqtəsinin xOm mӱstəvisi uzərindəki proyeksiyası- dır). Dӱzbucaqlı Dekart koordinat- ları ilə S.k. arasındakı əlaqə x = mr sin Ö cos q, yr sin Ösin q, z — mr cos Ü ipəklindədir. SFERİK TRİQONOM ETRİYA — sferik ucbucaqın tərəfləri ilə bu- caqları arasındakı asılılıqrı 67- rənən riyazi fənn. Bu asılılıq sin a — Sin b (1) sin A sin B cos a cos b cos cHsin b sin c cos A, (2) so5 A = —so5 V soz S--

-- sin B sin C cos a, (3) sin a cos B cos b sin c— —sin b cos C cos A, (4) sin A cos b-cos B sin C-- --sin B cos C cosa

tpəklindədir(A, I, C — uӱcbucaqın bu- caqları, a, b, C HCƏ- tərəflərinin uzun- luqlarıdır). Duz- bucaqlı sferik uc- bucaq (4 =9029, a— hipotenuz, F və s katetlər) ucun (1), (2) və (4) |

5p I=5p a 51p BV

cos 4=s05 F so5s

sin acos B — cos b sin c

(6) (7) (8)

pəklindədir. S.t. astronomiyanın tə- ləbatı ilə mustəvi triqonometriyadai cox əvvəl yaranmındır. (6)—(8) dus- turları və onların uçmumilənmələri hələ Mənadaya və K. iya məlum idi. Yunan alimləri korbucaqlı sfe- rik uçcbucaqların həllini duzbucaq- lıya gətirminlər. Nəsirəddin Tusi korbucaqlı sferik çcbucaqların hən- linin butun hallarını araidırmıli və iki ən cətin halı ilk dəfə həll etmit, (1) dusturunu Əbulvəfa, (2) dusturunu alman riyaziyyatcısı Re- knmomontan, (3) dusturunu F. Viyet, (4) və (5) dusturlarını L, Eyler tapmıpidır.

SFERİK JCHCBUCAQ-–fəzanın hər hansı uc nəqtəsini cut-cut birləd- dirən uc bəyuk danrə qovsunun əmələ gətirdiyi həndəsi fiqur (bax Sferik triqonometriya1:.

SFERİK FUNKSİYALAR —xususi funksiyaların bir novu: sferik səth- lərlə əhatələnmil fəza oblastında fiziki hadisələri eyrənməyə və sfe- rik simmetriyaya malik fiziki məsə- lələrin həllinə tətbiq edilir (bax Xuşusi funksiya).

SFERİK COXHƏDLİLƏR—bax Le- jandr coxhədliləri.

(5)

Cq) EPO... (iyn. sphaira—Kypə)—Kypə- yə və ya sferaya (həndəsi mənada) aid- lik bildirən murəkkəb səzlərin tər- kib hissəsi (sferoid, sferolitlər

68: S.).

COEPÖHA (cebepo... —iyn. eidos—Ke-

runuli)—basıqlıqı kicik olan yastı- lanmıti fırlanma ellipsoidi, sfe- raya yaxın olan səth. SFEROKONUS — saxsı qab nevu. PQar gevdəli, apaqı hissəsi iyini (du tip qablar həm də pqarkonusvarı qab- lar adlanır), gəvdəsi uzunsov və otu-

sferokonus 1, 2 —mapnapnm sferokonuslar əcpnəp): 3, 4—mapkoHytBapnı Bə

Beyləqandan tapılmızn nu-

munələri: (1X—X1

oturacaqlı sferokonusdar (XI—XII

əcpnəp).

racaqı yastı formalı muxtəlif HƏB- ləri var. Dar boqazlı. və kicik arız- lı olur. S: tipli qablar Pərq elkə- lərində genii yayılmındı. Azərb.- ın Beyləqan, Bakı, Gəncə, Qəbələ, 1Pamaxı və s. orta əsr pəhərlərində də istehsal olunmuqi S. qablar xu- susi gildən duzəldilmin, mehkəm ÖH- imirilmili, əsasən cızma, basma və yapma naxıplarla bəzədilmindir. 9—10 əsrlərə aid qablar nisbətən sa- də, 12—13 əsrlərə aid qablar isə zən- gin naxıllanmıpdır. Bu qablarda civə, ətir, yar, dərman, neft saxlanma- sı, onlardan cıraq və s. kimi istifa- də edilməsi haqqında mulahizələr meəv-

Za | ül SFEROLİTLƏR (sfero...-- yun. 1 Hoz —dai)—radial-iqualı quruluqilu ki- cik kӱrələr. Cox nazik iynəvarı kris- talların aqreqatlarını təpiyqkil edir. Maqmatik və cekmə suxurlarda təsa- duf edilir. Əsasi maqmada oxitar tə- rəmələr variollar adlanır. Cekmə suxurlarda karbonat, manqan-dəmir, osfat, xalsedon və s.-dən ibarət S.-ə tk edilir. | 1 SFEROSOMLAR (sfero... yun. 530pa —bədən)—bitki Huceyrələrindəki qra- nulalar. Bə"zi tədqiqatcılar onları ribosom yıqımı, batqaları endoplaz- matik ipəbəkə hissəsi kimi qəbul edirlər. SFİNKS, Qvineya pavianı (Raryo rar:o)—pavianlar cinsindən ensizburun meymun. Bədəninin uz. 65—70 sm, quyruqu 50—55 sm-dir. Tuku qırmızımtıl-qəhvəyi, sıx və uzundur) uzu, qulaqları, əli, pəncəsi qara, otu-

-

114

raq dəyənəyi al-qırmızıdır. Seneqal- da və Qvineyada yapayır. 20—40 fərd- dən ibarət surulərlə gəzir, aqacda yatır. Bitki kəkləri, meyvə, xırda heyvanlar, quqp yumurtaları Yeyir.

SFİNKS (yun. 5rhipx)—1) Qədim Misirdə ipir bədənli və insan baip- lı (adətən fir onun portreti), ya- xud mӱqəddəs heyvan bailı fantastik varlıqı təsvir edən heykəl. Devru- muӱzədək qalmıntl S.-lərin ən beyuyu Cizədə (Misir), Xefren ehramının yaxınlıqındakı cBeyuk sfinksədir

in

Lİ

SİR ənin

ız i 2

a x Di" zi “ ə

Lu ildi "aa. az E”: A” R "a “um Ak" : təm İRİ, ii ə . ii “o. v = isi "şə Al 1 qət içi... — dara ə) -R , “dağına s Fu" yə b Eu m = L

nra”

(e.ə. 28 əsr). 2) Qədim Yunan mifolo- giyasında pir bədənli, qanadlı fan- tastik qadın. Əfsanəyə gərə Fiva 11:,- nin girəcəyində məskən salmıi S.., yolculara belə bir tapmaca deyirmii: cO nədir ki, səhər dərdayaqlı, gu- norta ikiayaqlı, axpam ucayaqlı olurə. QTapmacanı tapa bilməyənləri S. eldurərmip. Fiva p.-ndən gələn Edip tapmacanı tapmınq və demii- dir ki, bu insandır, utlaqlıqda HMƏKHƏİHD, Yetkinlikdə iki ayaqla kə- zir, qocalıqda əlinə əsa alır. S. ca- vabı etitdikdə əzunu qayadan atmıp. dır (bapqa rəvayətə gerə onu Edip əldurmutdur). Məcazi olaraq S. tap- (|aca, mӱəmmalı adam mə”nasını verir, SFİNKTOZOA (5 iskəqoa əzl kəsilmii heyvan sinfi: ipərti olaraq sӱngərlər tipinə aid edilir. 30-dək nevu olmupdur. Karbondan Tabaiir dəvrunun sonunadək tək-tək, yaxud ko- loniyalarla Yapqamıtlar. Hund. 20 sm- DƏK olub. Əhəngli, məsaməli skeleti un və Ya silindriqəkillidir. FRAGİSTİKA (yun. sphragis—Me- hur), sigilloqrafiya (var. sigi İum — MəƏhyYp “ ...zpaqbufa) — nalı, metal, sumuk və s.-dən hazırlanmıiq məhurləri, habelə onların qızıl, gӱmul, qalay, surquc, saxsı, kaqız VƏ s. ӱzərindəki əkslərini eyrənən keməkci tarix fənni. Ən qədim mə- hurlərdən e.ə. 4-cu minilliyin axır- larında Qədim PTərqdə (1Pumer, Mi- sir və s.) istifadə olunmutdur. Si- lindr formalı bu məhurlərin ək- SİNİ almaq ucun onları gil ləevhə us- qundə diyirlədirdilər. Antik dovr- DƏ və erkən orta əsrlərdə itamp və ӱzӱk məhurlər geni yayıldı. 18 əsr- də S. rəsmi sənədlərin dəvrunu və onların həqiqiliyini mMçəyyənlə:tdi- rən bir sahə kimi formalajtmaqa bal1- ladı. 19 əsrin axırlarından arxeo- LOJİ qazıntılar zamanı tapılan Kӱlli miqdarda məhurlərin (Qədim

SFİNKS

Misir, Mesopotamiya, Hindistan, Yu- nanıstan, İran, Rusiya və s.) tədqiqi ilə S. onların xronoloji təsnifatı əsasında dəvlət tə"sisatlarının for- malapması və inkipafını əyrənən elm sahəsinə cevrildi. S. material- ları təsviri sənət, heraldika, numiz- matika, epiqrafika, siniflərin və dəvlətin yaranması, qədim cəmiyyətlə- rin ideologiyası, ticarət yolları, iqtisadi və mədəni əlaqələri əyrənmək ucun cox ƏD. Arxeolo- ji tədqiqatlar zamanı Azərb.-da cox- lu məhur, Habelə uzərində onların əksi olan kulli miqdarda saxsı qab, kirəmit və gnl levhələr tapılmıl- dır. S. sur"ətlə inkipaf edir.

Ədə Kamenieva E. İ., Ustvo- qov N. V., Russkal sfraqistikai qeralı- dika, M., 1974: Masimon İ. S., Novıe naxodki pecateN əpoxi bronzı s nizovib M “ConeTcKas apxeonoruno, 1981,

SXAKAYA Mixail (Mixa) Qriqor- yevic (partiya təxəllusu: Barsov, Qurgen və s.) (4.5.1865, indiki Gurc.SSR Gegeckori r-nunun Xunsi g.—19.3.1950, Moskva: Tbilisidə dəfn

| edilmiidir)—sovet dəvlət və partiya

xadimi. 1898 ildən Sov.İKP uzvu. Tiflis, Kutaisi, Batum və s. yerlərdə inqilabi ip aparmıip, 4Mesame-dasiı s.-D. tipkilatının yaradıcılarından olmuit, 1898 ildən RSDFP-nin Yeka- terinoslav komitəsində, cYujnı rabo- ciə qəzetində ipləmitdir. 1903 il- dən RSDFP Qafqaz İttifaq Komi- təsinin rəhbərlərindən idi. Həmin ilin payızında Bakıda RSDFP-nin 2-ci qurultayının ipi haqqında mə”- ruzə ilə cıxıtp etmitdir. 1904—05 illərdə Tiflis, Bakı və s. yerlərdə inqilabi ip aparmındır. RSD - nin Z, 5-ci qurultaylarının numayən- dəsi olmutdur. 1907—17 illərdə Ce- nevrədə yapamın, 2-ci İnternasiona- lın 7-ci (QPtutqart) konqresinə RSDFP-dən numayəndə secilmitdir. 1917 ilin aprelində V., İ. Leninlə birlikdə Rusiyaya qayıtmıtıi, Qafqaz Əlkə Sovetinin, RSDF(buP Qafqaz Əlkə Komitəsinin, Tiflis Komitəsi- nin uzvu olmuzidur. 1921—22 illər- də RSFSR həkumətində Gurc SSR- in Xumayəndasi, 1923—Z30 illərdə Gurc.SSR MİK ət Heyyətinin sədri və ƏSFSR MİK sədrlərindən biri, SŞRİ MİK Rəyasət Heyətinin, Gurcustan K(6)P MK-nın, 1920 ildən Kominternin İcraiyyə Komitəsinin, 1931 ildən Beynəlmiləl Nəzarət Ko- missiyasının uzvu idi. Partiyanın 10—11, 13, 15—17-ci qurultayları- nın, Kominternin 2—7-ci konqreslə- ripin numayəndəsi, SSRİ Ali Sove- tipin (1—3-cu caqırınvj) deputatı ol- muidur. Lenin ordeni ilə təltif edilmiidir.

ƏÖ,: Maxeyaunn A. B, Muxa lixa- kal, M., 1968,

SXALTӰ BO — Gurc.SSR-də urəhəp (1953 ildən). Balneoloji kurort. D.Y. st, Kutaisi 11.-nin 9 km-liyində, Sxal- tubo cayı dərəsindədir. Yayı isti (or- ta temp-r avqustda 24*S), qıpı yum- ipaqdır (orta temp-r də əə Əə

llik yaqıntı təqr. 1400 mm. Ət-sud kombinatı, kimya, bullur, tikinti hissələri, meyvə ipirəsi z-dları, qa- lantereya f-ki, cay f-kləri birliyi: Gurc.SSR Elmi-Tədqiqat Kurortolo-

giya və Fizioterapiya İn-tunun fi- lialı, elkətunaslıq muzeyi və s, var. Sxaltubo cayı dərəsində subtermal və zəif radioaktiv sular cıxır. Suyu icilir, vanna və inhalyasiya edilir. S.-da, əsasən, qan devranı, dayaq-hə- rəkət orqanları, sinir sistemi, kine- koloji və s. xəstəliklərə tutulanlar mualicə olunur.

CXEHMCTCKANM, X Hu Ay p a—Kypv. SSR-də cay. Rioni cayının qolu. Uz, 176 km, hevzəsinin sah. 2120 km?. Su- varmada istifadə olunur.

SXİDAM (Əshyedat) — Niderlandda iəhər. Cənubi Hollandiya əyalətin- dədir. Nive-Maas (Reyn cayının qo- lu) cayının sahilində port. ƏH. 75,2 min (1979). Gəmiqayırma, elektrotex- nika, yeyinti şənayesi var. SXİZOFRENİYA—bax P/izofreniya. SXİNVALİ (1934—61 illərdə Sta- liniri)—Gurc.SSR-də ipəhər. Cə- nubi Osetiya MV-nın mərkəzi. Bəyuk Liaxvi cayı sahilindədir. D.Y. st. c Emalprovodı, *“Elektrovibromaiyinaə,

avtobus tə”miri, mexanika, kimya 3-D-

ları, taxta-palban kombinatı, tikip f-ki, yeyinti, tikinti materialları sənayesi, Gurc.SSR EA-nın Cənubi Osetiya elmi-tədqiqat in-tu, pedaqo- ji in-t, G.t. texnikumu, tibb, musiqi və rəssamlıq məktəbləri, dram teat- rı, əlkəpunaslıq muzeYİ var. SXİNVALİ DƏFİNƏSİ — Cənubi Osetiya MV-nın Sxinvali it, yaxın- lıqında tapılmın (1909) son Tunc dəvrunə aid dəfinə. 18 tunc əliyadan —10 muxtəlif formalı balta, 5 qa- lın bilərzik (tədqiqatcılar guman edirlər ki, bilərziklər ticarətdə pul əvəzi ilədilmiindir) və 3 əmək alətindən ibarətdir. U zəri Həndəsi fiqurlar və Heyvan rəsmləri ilə bə- zədilmili bu dəyuit baltaları Ko

və Kolxida mədəniyyətləri ucun xa- rakterikdir. Bu tip baltalara, Azərb, (.SR-də də rast gəlinir. SXOLASTİKA zə scholastica, yun. scholastikos: schole—e-ii ceh6əT, MƏK- təb)—dini fəlsəfə tipi: teologiyaya ustunluk vermək, ehkamcı ilkin ipərt- ləri rasionalist metodika ilə bir- ləidirmək və 6 məntiq problem- lərinə maraq S.-nın səciyyəvi cəhət- ləridir. Orta əsrlərdə ən cox Qərbi Avropada iki etmiindir. S.-nın kəkləri son antik fəlsəfəsinə, xu- susilə Proklın gəruillərinə gedi cıxır. Erkən S,.-ya (9—13 əsrlər) neo- platonizmin tə”siri olmutidur (Ken- terberili Akselm, İbn Sina, İbn Rupid). “Klassikə S. devrundə (14—15 əsrlər) exristianlıq aristotelizmik (Beyuk Albert, Akpinalı Foma) ustun idi. 15—16 əsrlərdə katolik (neosxo- lastiklər, ispaniyalı iyezuit F. Sua- res) və protestant (F. Melanxton) ilahiyyatcılar arasındakı mubahisə- lər əslində katolik kilsəsinin Re- formasiyaya qarlı mӱbarizəsini əks etdirirdi. Yeni dəvrun qabaqcıl.fəl- səfi tə”limlərinin (Dekart, Hobbs, Lokk, Kant, Hegel və b.) tə"siri ilə S.-nın əvvəlki məvqeyi sarsıldı. 19 əsrdən mӱxtəlif katolik (tomizm, Platon-Avqustin məktəbi və b.) və pro- testant məktəblərini birlətdirən S.- ya maraq artdı.

Ədə Traxtenberq O. V., Ocerki po istoriim zapadno-sepropehskoN sredneve- kopov- filosofin, M., 1957: Sokolov S. S., Srednevekovan filosofia, M.., 1979.

115

T— Azərb. əlifbasının 24-cu,

| rus əlifbasının 20-ci Hərfi:

muasir

Azərb. ədəbi dilində bu hərflə ifa- də olunan kar, diləenu, partlayan sa- iparəsi.

MHTHH Yazılınqı Kirill

4 m. ———. ALT

| nın : 1 :

n r. RARBARARR yə . m *"

| ” q I

—“““4— — — ır EA ma

= h— –- - -—-— —— ——

I 2. : :

(kə f o,

T at "R | vu 1 “2 x

1 211 4 A. | h

YA ƏDLİYYƏ YK =

“um İ = i “ə 8: L.. 8

|" ə İn

| İk m = radan

“Tə həpdiyHMH MYXTƏTHİN )a3bl CÜCTEMDNƏ-

rində təkamulu.

əlifbasından kəturulmuidur. Sə- zun əvvəlində, ortasında və sopunda iilənir.

TABA Q— Azərb.-da məzilətdə itlədi- nən qab, Aqacdan hazırlanır, təknəyə nisbətən dayaz və yunguldur. Xəmir yoqurmaq, cerək və s. ərzaq məhsulları saxlamaq ucun istifadə edilir. Həm əl usulu ilə, həm də xususi dəzgahda dӱzəldilir. Azərb.-da erkən orta əsr- lərdən istifadə edildiyi mə lumdur: Qonipu 1Pərq və Qafqaz xalqları ara- sında da genin yayılmımlmdır. Kec- miidə Orta Asiya xalqlarında Q. dənəvər və səpələpən peylərin (taxıl, un, qum və s.) elcu qabı kimi də i11- lədilmiidir. TABALMA—metal, Yaxud ərintinin, bapqlıca olaraq polad və cuqunun ter- mik emal nəvuq Q. ilə əvvəlki e mal- lar nəticəsində dayanıqsız halda olan metal strukturu tarazlıq halın- dakı struktura cevrilir. Bunun ucun metal muəyyən temp-ra qədər qızdırı- lır, həmin temp-rda bir qədər saxla- nıldıqdan sonra Yavapq-Yaza11 (məş, karbonlu polad saatda təqr. 50—100*S sur"əqlə) soyudulur. Q. metalın e mal olunma qabiliyyətini: yaxitıla:idır- maq, plastikliyini yӱkğsəltmək, metal- də qalıq gərginliyini aradan gətur- mək və s, məqsədlərlə aparılır. Pro- səs alovlu sobalarda Yerinə Yetirilir. TABASARAN DİLİ —tabasaranlı- ların dili. Darıstan dillərinə da-

V*,c. 9

xildir. Bu dildə 72 min adam danı-

ipır (1979). 1P1m, və c. dialektləri.

var. Aqul və ləzgi dillərinə yaxın-

dır. Səs tərkibində 5 sait, 55 samit.

var. İsimlər iquurlu (insanlar) və pmuursuz varlıqlar kimi 2 cinsdə qrup- lapır, Hallanma formaları zəngin- dir. Cӱmlə. nominativ və erqativ qu- rulutpludur. Leksikasında batqa dil- lərdən kecmə səzlər coxdur. 1932—38 illərdə latın əlifbasından istifadə

—k olunmuyi, 1938 ildən rus qrafikası

əsasında əlifba yaradılmıpdır.

Əd. Maqometov A. A., Tabasa- ranskiNi azık, Tbilisi, 1965, İzıki Azii i Afriki, |kn.1, İ1, M., 1979.

TABASARANLILAR — Daq.MSSR-in c.-iq,-ində yappayan xalq. 75 min nəfər- dir (1979). Tabasaran dilində, əksə- riyyəti həmcinin rus, Azərb. və ləzgi dillərində danınırlar. Dindarları musəlmandır. Mədəniyyət və məirkətlə- rinə gərə ləzgilərə yaxındırlar. Əsa- sən əkincilik və maldarlıqla məpqeul- durlar. Sənətkarlıq, xususilə xalca- cılıq inkipaf etmiidir. X.t., elm və mədəniyyət sahəsində calıtqan ali təh- silli mutəxəssisləri yetitmitdir.

ƏƏ.: Narodı Kavkaza, t. 1, M., 1960.

TABAİPYİR — karbonat suxurların zəif sementlətmin, narın dənəli nə- vu. Əsasən, kalsium-karbonatdan iba- rətdir. Təbii T., əsasən, mikroorqa- nizmlərin kalsit skeletinin hissələ- rindən təpkil olur. Mineraloji tər- kibində kalsit (90—9996 ), qismən gil mineralları, pirit və s. iptirak edir. Sıxlırı 2,70—2,.72 q/sm3?, Məsa- məliyi 45—5096-dir. T. 30—500 .c və daha dərində toplanan yarıbərkimiyi dəniz lilidir. Təbiətdə geni yayıl- mıidır. Sement, əhəng, soda, iquliə istehsalında, (pəkərin təmizlənməsin- də, yazı təbatirinin hazırlanmasın- da, tibdə və s.-Də iplədilir. Ar və qara T. (İtaliya damlı adlapır) rəsm materialı kimi istifadə olunur. Ya- taqları SSRİ, Fransa, B. Britaniya və Danimarkada var.

TABAİYİR SİSTEMİ (DƏVRU)— Mezozoy qrupunun apaqıdan ucuncu sistemi. Yer tarixinin Mezozoy era- SININ ucuncu devrunə muvafiqdir. Radioloji mə“lumatlara gerə T.d. 135— 137 mln. il bundan əvvəl baitla- mıiy, təqr. 70 mln. il davam etmiidir. Mustəqil sistem kimi ilk dəfə 1822 ildə Belcika geoloqu J. Omalius d"Allua Paris həvzəsində ayırmıil- dır. T.s. iki ite"bəyə beəlunur: alt və ust. Alt 1pe"bə 6 (Berrias, Valan-

jin, Qoteriv, Barrem, Apt, Alb), ust ilə”bə isə 7 mərtəbədən (Senoman, Tu- ron, Konyak, Santon, Kampan, Maast- rixt, Danimarka) ibarətdir. T.d.- nun birinci yarısı ӱmumiyyətlə qalx- ma hərəkətlərinin ustunluyu ilə sə- ciyyələnir. Aezpya birinci yarısı- nın sonunda (Alb əsrində) enmə pro- sesi baallamıit, Ust Tabatirdə daha inkipaf etmipt və bəyuk transqres- siYa (Yer tarixində ən beyuӱk transqres- siyalardan biri) ilə mutpayiət olun- mupdur. T.d.-nun sonunda yenidən qalxma hərəkətləri baiq vermiii və Danimarka əsrində dəniz həevzələri xeyli kicilmitpdir. İntensiv, qırı- iptıq əmələgəlmə prosesləri, əsasən, Sakit okean geosinklinal quritparın- da olmupdur. T,d.-nun ortalarında PPərqi Asiyada qırıpıq əmələgəlmə prosesləri qurtarmıpldır. Sonrakı hərəkətlər Oxotyanı zonanı əhatə etmitdir. T. d.-nun sonunda Amerika And d-rının pt. hissəsi və Qayalı daqlar formalatmıtdır. Aralıq də- nizi geosinklinalında tektonik hərə- kətlər zəif olmutdur. T.d.-ndə iri Yarıqlar əmələ gəlmii (xususilə c. materiklərində), Qondvananın parca- lanma prosesi tamamlanmıpdır. - ӱst Tabaiirdə guclu vulkan puskurmələri olmutidur. T.s. cekuntulərində əhəng- daiyıya cevrilmip əhəngli və əhəng- li-gilli lil, mergel və yazı tabaipi- ri (adı da buradan gəturulmutdur) ustunluk təipkil etmitdir. Onurra- sızlardan ammonit və belemnitlər da- ha da inkiaf etmiit, inoseramlar, əyri kirpilər, onurqalılardan suru- nənlər genii yayılmıtidır. Ciftli məməlilər meydana gəlmitidir. :T.d.- nun sonunda surunənlarin coxu, am- monitlər, belemnitlər və s. qırıl- mıtidır. T.d.-nun florası cılpaqto- xumluların və qıjıkimilərin ustun- luyu ilə xarakterizə olunur. T.d.-ndə ilk dəfə ertulutoxumlular meydana gəlmiii və inkitpaf etmipdir. T.s. - cokuntuləri butun kontinentlərdə ya- Yılmındır. SSRİ ərazisində PPərqi Avropa platformasında, Krım, Kar- pat və Qafqazın daqlıq sahələrində geni sahə tutur. T.s. cəkuntulərinin Azərb.SSR-də Beyuk və Kicik Qafqazda və Nax.MSSR-də cıxıtları var: Qu- Sa-Xəzəryanı sahədə və Kur-Araz ova- lıqında qazma quyularında acılmı|t- dır. Terrigen, karbonat və maqmatik suxurlardan ibarətdir. Bu cekuntu- lərdə T.d.-nə xas onurqasız heyvanla- rın, əsasən, butun nӱmayəndələrinin il, (dailalmın) qalıqları var.

116

T.s, cekuntulərində bir cox qazıntı yataqları (kəmur, ne duz, boksit, qalay, qurqutun, və s.) aiqkar edilmitdir. TABELİLİK, tabelilik əla- qəsi—bir sintaktik unsurun (səz və ya cumlənin) batqasından formal asılılıqı, T.-in əsas nevləri (zlaii- ma, idarə və yanamimadır. Tabeli mu- Hi cumlələr, seəz birlətmələri . əsasında yaradılır: tabeli murək- kəb cumlələrdə baip və budaq cumlələr bir-biri ilə baqlayıcı, baqlayıcı səz və ya ipəkilci, yaxud təkilci (əsasən, pərt pəkilcisi) ilə baqlanır. TABES, tabes dorzalis—si- filis xəstəliyində sinir sistemi zə- dələnmələrinin gecikmiti forması. TABESİZLİK, tabesizlik əla- qəs i—cumlə və ya səz birləptmələri- nin qrammatik cəhətdən asılı olmayan zvləri arasındakı sintaktik əlaqə. abelilikdən fərqli olaraq, T.-də mu- rəkkəb cӱmlənin tərkib hissələri bir- biri, ilə birlətdirmə, ziddiyyət və belutidurmə əlaqələri vasitəsilə bar- lanır. Həmcins uzvlu murəkkəb cum- lələrdə baqlayıcıları durqu iptarə- təri əvəz edir. TABET Antuan Jorj, Tabit Avn- tun (13.6.1907, ivan, Bhamdun— 16.5.1964, Moskva)— Livan me”marı və ictimai xadimi, publisist. cXalqlar arasında sulhu məhkəmlətməyə gərəv Beynəlxalq Lenin mukafatı laureatı (1961). 1936—48 illərdə Livanda 4 İ-nin dostları cəmiyyətinin sədri, 1949 ildən Livan Milli Sulh PTurasının sədri, 1950 ildən Umum- dunya Sulh PQurasının Rəyasət Hey”- ətinin ӱzvu olmupdur. TABƏKSİLTMƏ—qtablama əməliyya- tından sonra aparılan termik e”mal prosesi. T. ucun tablanmıiy ərinti atpaqı behran nəqtəsi rin kicik temp-radək qızdırılıb həmin temp-rda bir qədər saxlandıqdan son- ra hava və ya su ilə soyudulur. 4Q.m termini adətən poladın termik e"ma- lına aid edilir. Əlvan metallarda T. sun"i kehnəlmə (bax Metalların kehnəlməsiy) adlandırılır. T. po- ladda məhkəmlik, plastiklik və zər- bə ezluluyu xassələrinin optimal uyqrunluqunu əldə etmək məqsədi ilə aparılır. T. nəticəsində tablamadan yaranan daxili gərginlik tamamilə və ya qismən aradan qaldırılır. T. amarsı (120—250" C), opra (300 —400” C) və yuksək (450—650*S) tempi-rlarda aqarılır. TABİDZE Qalaktion Vasilyevic (18. 11.1892, Kutaisi yaxınlıqında, HCkvi-

Tə t, qaz, civə

isi k, — 17.Z.1959, Tbilisi) — gurcu sovet ipanri,. Gurc. SSR xalq ipairi (1933), Gurc. SSR EAakad. (1944), İlk kitabı 1914 ildə ( nəir olunmutdur. €1 ayə (1908), cDor, ey gunəi yə (1910) pie”rlərində azaDlıq ruhu, xal- qın qələbəsinə inam i guӱcludur. İlk devr yaradıcılıqına dekadentlik və simvo- lizm də tə”sir gəstərmiidir (FC Artist me"pnəpnə toplusu, 1919). Beyuk Okt- yabr sosialist inqilabını, Gurcus- tanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsini alqımlamındır |*İdeyaı (1923), *Biz

TABELİLİK

—guӱrcu pairləriq (1925) me”pnəpn, cCon Ridə (1924) poeması |. 4“Devrı (1930), “İnqilabi Gurcustanə (1931) poemalarında, “Vətən həyatımdırı (1941, nətri 1943) toplusunda sosia- lizm quruculuqunu, sovet xalqının ƏMƏK rəpadətini tərənnӱm etmitdir. 1935 ildə Parisdə antifaiist konq- resdə ittirak etmit, qayıtdıqdan son- ra xarici əlkə zəhmətketlərinin hə- Yat və mӱbarizəsinə həsr olunmut pe”rlər (cv Avropa xatirələri. silsi- ləsi) yazmımdır. Muharibə dəvru və ondan sonrakı illər yaradıcılırın- da (FSilaha sarılın, qardatları, cBiz qalib gələcəyikə, “Qəlblərin bir- LİYİMə, “Qızıl meydanı, € MocKBaə, cSulh uqrundag və s. pe”rləri) sovet vətənpərvərliyi, sulh və demokratiya uqrunda mubarizə məvzusu muhum yer tutur. T. lirik ipair kimi də tanın- mııpdır. Pe”rləri SSRİ xalqları dillərinə, o cӱmlədən Azərb. dilinə, bir cox xarici dilə tərcumə olunmuti- dur. Lenin ordeni, Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və medallarla təltif edilmindir. Tbilisidə heykəli qo- yulmuldur.

Əsərləri: Stixotvorenil i poz- mı, M., 1958, Stixotvorenin, M., 1978: Lirika. Tbilisi, 1982, Stixotvorenil,

izd., L., 1983.

Əd. Xəlilov IL, CCPH xanrna- rı ədəbiyyatı, H. 1, nətr 2, B., 1975: Marqvelatdvili Q.,, Qalaktion Tabidze. Ocerk jizni i tvsrcestva, Tbi- lisi, 1973, İstoril qruzinskonN sovstskov literaturı, M., 1977,

TABİDZE Titsian Yustinovic (2.4. 1895, indiki Gurc.SSR, Van r-nunun PQuamta g.—1937)—gurcu sovet pqairi. c Mavi buynuzları (1915) simvolist iyairlər qrupunun tətpkilatcıların- dandır. Sovet devrundə Gurcustanda sosializm quruculuqunu, vətənpərvər- lik və xalqlar dostluqunu tərənnum edən əsərlər yazmındır (4“Rion-portə (1928) və s. poemaları, “Vətənə, 4Tbi- Lİsİ gecəsiə, “Yeni Kolxida, c Ap- reldə əkinə, “A. Pupjinəz, € EpMəHH- standaə, “Daqıstan baharı və s. iqe”r- nəpul. T.-nip novator poeziyası gurcu sovet pye”rinin inkipafına tə"sir gəstərmitdir.

Əsərləri: Stixotvorenil i pov- ii Da 1964, Sa, lalısi 1967,

e 11 ikopa . ..

Ta6ınse, /L.. 1971. "ə

TABİLAKA—Qafqaz Albaniyasında yapayıli məntəqəsi. Ptolemeyin cCoq- rafi tə"limnamə əsərində adı cəki- lir. Gerr və Kaysi (K a s) cayları arasında yerlətdiyi gostərilir. Yeri muəyyənlətidirilməmiyindir.

Əda Trever G. V., Ocerki po is- torii i ə xos Kapkazskov Albanii,

TABIN-BӦQDO-ӦLA— Altayın c.-it,- ində, SSRİ, MXR və Cin sərhədində nar massivi. Metamorfik ipist və qra- nitlərdəpn təgil olunmutidur. Əsas zirvəsi Nayramdaldır (4356 m). buzlaq (umumi sah. 160 km?) var. Ya- maclarında darq-tundra bitkiləri, cay

dərələrində qara (pam meipələri ya- yılmıtidır. TABLAMA—metalı bohran nəqtəsi

temp-rundan atqı olmayan temp-ra- dək qızdırıb, həmin temp-rda bir qə- dər saxladıqdan (əgər zəruridirsə) sonra sur”ətlə soyutmaqla aparılan termik emal prosesi. Poladların məhkəmləndirilməsində T. prosesin-

36

ittirak etmi TABOR “ndir.

dən daha cox istifadə edilir, bu hal- da poladda yuksək bərklikli mcarten- cum strukturu (austenitin - par ca- lanma məhsulları olmayan) alınır. Karbonlu poladlarda austeniti par- calamadan minimal soyutma sur"əti (T.-nın bəhran sur”əti adlanır) san- də 150—3002 S-dir. Buna gərə də be- lə poladları tablayıcı maye kimi soyuq sudan istifadə etməklə sur"”ət- lə soyudurlar. Legirlənmiiy polad- larda T.-nın behran sur"əti kicik- dir, martensit strukturu daha yavap soyutma yolu ilə əldə edilir. T. nə- qicələri xarici amillərdən, əsasən, tablayıcı muhitdən (yə"ni su, yaq, əridilmiit duz) və təzyiqdən də ası- lıdır. Soyutma təraitindən asılı- olaraq isə fasiləli, pilləli, izoter- mik və səthi T. nevləri vardır. Fa- siləli T.-da poladların T. gərginli- yi azalır, daxili gərginliklərin TƏ"- sirindən polad mə"mulatın forma və əlculəri az dəyitir. Pilləli T.-da poladın (əsasən, legirlənmiti polad) termik gərginliyi azalır, T. catla- rı əmələ gəlməsinin qarpısı alı- nır. İzotermik T.-da poladların kon- struksiya mehkəmliyi, zərbə əzluluyu və s., səthi T.-da isə poladın yeyilmə- Yə davamlılıqrı, bərkliyi və yorulma- ya qaroplı məhkəmliyi artır. Tablan- mı poladın kəvrəkliyi yӱksək oldu- qundan, bir qayda olaraq opun tabını alırlar (bax Tabalma): bu zaman onun əzluluyu və plastikliyi artır, bərk- liyi və məhkəmliyi isə azalır. T. əməliyyatına əlvan metallardan alu- minium, maqnezium və nikel ərinti- ləri daha cox uqradılır. Belə ərin- tiləri tabladıqdan sonra otaq temp- runda və ya daha yuksək temp-rda Keh- nəlmə əməliyyatına (bax Metalların kehnəlməsi) uqradırlar. Nəticədə on- ların məhkəmliyi və bərkliyi artır, plastikliyi isə aaqı duptur. TABRET (öp. tablette ə “nu bərk dərman forması. Əczacılıq:z-d- larında dərman və əlavə maddələri (nipqasta, iqəgər, natrium-xlorid, spirt və s.) presləməklə hazırlanır. Yastı, oval, iki tərəfi qabarıq ipə- kildə duraxılı y TABL (Fr. aeai, Hərfi mə”nası —ipəkil, elanlar ucun ləvhə)—uzə- rində ipıq siqnalları və ya yazıla- rı ilə mə lumat verilən ləvhə. *Nəq- liyyat-dispetcer xidmətində, idman A (yarıpın nəticələ- əstərmək un), reklamlarda TA S.-Də əfğan ... r E- TABMEN (Tibpap) Qarriyet (təqr. 1820, Merilend ptatı, raya. 3.1913, Hiy-Topx urrarsı, O6epn) — ABİP-da zənci gələliyi əleyhinə mu- bariz, zənci xalqının qəhrəman qadı- nı, Kəelə ailəsində doqulmutdur. Təqr. 1849 ildə əsarətdən qacaraq abolisio- nizm hərəkatına qopulmutpdur. 50-ci illərdə 19 dəfə quldar cəpub iqqatla- rına getmii, pəxsən 300-dən artıq kə- ləni azad etmipdir. ABİQ-da Vətənda:p muharibəsi devrundə (1861—65) Pimal ordusunda kətifiyyatcı və tibb bacı- sı olmutdur. 1863 ilin yayında 750 gələnin azad edilməsi əməliyyatında

. Qabur (cexcə (Aboq)—1 cex, polyak, rumın və li x məpkə. 2) Kazaklarda kecmitydə qo- pun dutpərgəsi, 3) Bir hissəsi qohum olan qaracı koəcu, 4) Kecmitidə turk qopqun belməsi—batalyon.

=

|

ə ən TAVRİYA 117

Naxcıvanda | ıvan və Ermənistan: - Mama İӱyəti uqrunda mubarizə za.

nı A, nskinin baicılıq et- diyi partizan dəstəsi “Qırmızı sə

sənayesi var. 1420 ildə salır | TABORA (Tahoqa)— Tanzanidm dır. hər. Tabora vil.-nin inz.m.

iqatı. Əh. 24,6 min (1974). K.t. r-nu-

nun ticarət-bəlutdurmə mə | Metal e”malı və yeyə sӧpayesi DA. TABORL ULA p— hyc mӱharibələrində (1419—34) inqilabi antifeodal cina- hın nӱmayəndələri. T.-ın antifeodal kəndli-plebey ideologiyasının əsa- sında xiliazm dururdu. T.-ın capqnik- lərə (burger-cəngavər cinahı) qarpı mӱbarizəsi 1434 ildə birincilərin məqlubiyyəti ilə bata catdı (T.-ın MY- dəəə 1437 ilədək davam etmipdi), (Polineziya dillərində)—si- niflərə qədərki cəmiyyətdə muəyyən qadaqanlar sistemi: məs. polineziya- lılarda allahlara və ruhlara aid bu- tun muqəddəsipeylərdən, bapcılara və kahinlərə məxsus əiyalardan istifa- də etmək qadaqan idi. Məvhumi təsəv- vurlərə gerə, T.-nun pozulması guya fəvqəltəbii quvvələr tərəfindən cə- zalandırılırdı. T. insan həyatının muhum sahələrini (xususilə nikah— ekzoqamiya normalarına riayət olun- masını) tənzimləyirdi. Totemizmlə baqlı olan T. ehtimal ki, fərdin davranıtpını kollektivin mənafeyinə tabe etmək tələbatı ilə əlaqədar yaran- mıtdır. T.-nun qalıqları muasir dinlərdə də mevcuddur. Dilci- likdə dini etiqad, məvhumat, ko- bud ifadə iplədilməsi qorxusu və s. ilə əlaqədar qadaran olunmupiy səezlər. Bə”zi qədim tayfalarda elumun, xəstə- liklərin, allahların, ruhların və s.- nin adını cəkmək Yasaq sayılırdı. Əx- laq normalarına zidd səzlər də T.-ya daxildir. T.-ları əvəz etmək məqsədi- lə evfemizmlərdən istifadə olunur. TABULATLAR (Tahıp1aqa)—nəsli gkə- silmii mərcan polipləri yarımsin- fi. Son Kembridən Permədək yaila- mımplar. Koloniyaları iri, kollu, yaxud yerə səriləndir. Skeleti əhəng- daplı tərkiblidir. Korallitin da- xilində ufuqi, qıfabənzər altlıq- lar, bə"zən də radialdiqəkilli aragkəs- mələr (septalar), septal cıxıntı- lar olur. Korallitlər bir-birilə gezcuklər, yaxud biflətdirici ru- cuqlarla əlaqədardır: 7 dəstəyə mən- sub 160-dək cinsi olub, Paleozoy ce- guntulərinin stratiqrafiyasını ey-

ənmək ucun əhəmiyyətlidir.

ABULATӰURA (fr. qaIyabiqe, alm. Tahiyakiq, lat. Kabiya—ləvhə, cədvəl) —14—18 əsrlərdə Qərbi Avropada so- lo instrumental musiqinin hərf və rəqəmlər vasitəsilə qeydə alınma bis- temi. T.-nın forma və qaydaları mu- siqi alətində calmaq texnikası ilə baqlı olmutdur. Səslərin davamiyyə- ti və pauzalar xususi iparələrlə gəs- tərilmitpdir: Yaxın və Orta P1ərqdə musiqinin ayrı-ayrı səslərinin ədcəd ərfləri ilə qeydə alındıqı mə lum-

dur. Orta əsrlərdə əl-Kindi, əl-Cəa- bi və 6. alim və .-musiqipqunaslar T. Yaratmıplar. Səfiəddin Urməvinin

udun sim və pərdələrinə muvafiq tər- tib etdiyi T. daha mӱkəmməl olmui-

D.yY. ron- E

"TAB

dur. Tədricən T. daha aydın və mukəm- məl olan yeni not yazısı ilə əvəz olunmudur.

TABULYATOR (nar. tabula— nenhə, MƏABƏ/V, )asbl HTH. KOMMYTaCHİa TaHe- lində yıqılmınd proqrama əsasən ida- rəolunan və perforasiyalı kartlarda təsvir olunmunq informasiyanı avto- matik iiyləyərək nəticələri kaqrız lent, yaxud xususi blanklara kəcurən perforasiyalı hesablama maptını. lektromexaniki və elektron T.-lar olur. T.-da toplama və cıxma əməllə- ri daha effektiv icra olunur. Vurma və belmə əməlləri isə uyqun olaraq, əsasən, toplama və cıxma əməllərinin coxqat yerinə yetirilməsi ilə aparı- lır. T.-la, həmcinin mətni informa- siya da iplənilir. T.-lar rəqəmlə hesablayan elektron mapınlarla bir- likdə də istifadə olunur. T.-un hesab- lama suӱr"əti perfokartların ona verilmə sur”əti ilə (dəq-də 150 kar- ta qədər) tə”yin edilir.

and. ... ya b sianfosfat turiusunun etil efiri (SN,),M C,H.O )b(O )CN. rəngsiz ma- yennp, 2302 S-də qaynayır, —502S-də əriyir, sıxlıqı 1,087 q/sm? (209S)- dir. Suda 1296, uzvi həlledicilərdə yaxptlı həll olur. T. sinir sistemi- ni iflic edən zəhərləyici maddədir): su ilə tədricən Hidroliz olunur. Qə- ləvilərin, ammonyak və aminlərin su- lu məhlulları ilə reaksiyaya girir, bu reaksiyadan T.-u deqazasiya etmək

ucun istifadə olunur. Deqazasiya məhsulları zəhərlidir. T. fosfor xloroksidi (ROSL,) ilə dimetila-

min Hidrogen-xlorid duzundan, etil spirti və kalium-sianiddən alınır. .qun havada əldurucu qatılıqı 0,4 mq/l (1 dəq), maye halda dəriyə du:1- dugkdə isə 50—70 mq/kq-dır. T.-dan qorunmaq ucӱn əleyhqazdan istifadə olunur. (iniaatda)— qalınlırı uzunluqundan və enindən bir necə də- fə kicik olan, adətən yastı və ya ona yaxın formalı yuksaxlayan Konstuk- siya, yaxud konstruktiv element. Cox vaxt əyilməyə 22 Muasir in- ilaatda dəmir-beton T,-lardan gepiiil istifadə olmur. TAVA DARELAR— yastı zirvəli, bə”- zən pilləli və sıldırım yamaclı daqlar. Səthi bərk və ainınmaya da- vamlı suxurlardan təpkil olunmu|i- dur. Relyefində T.d. ustunluk təi- kil edən genii ərazilər Tava ol- gələr (məs., SSRİ-də Turqay və Ustyurd platoları, Cənubi Ameri- kada (arru platosu və s.) adlanır. TAVAN, ipalarda—bina or- tuyunun alt səthi, Hamar, yaxud rel- yefli (cıxıntılı, kessonlu və s.) olur. Me"marlıq baxımından T.-ın formasını dəyitmək ucun dekorativ cıxıntılar, asma T. və s. element- lər əlavə edilir. Muasir ictiman binalarda T. ucun alt hissəsi deko- rativ bəzəklərlə iplənmiiy dəmir- beton tavalardan istifadə olunur. Zəngin dekorlu binalarda T. yapma- naxınlar, dekorativ rəsmlər və mo- zaikalarla bəzədilir. TAVAR SAZ—sazın bir novu, beyuӱk sazın digər adı. Bə”zən ana saz da

deyilir. |

TAVDA— RSFSR Sverdlovsk və Tu- men vil.-lərində cay. Tobolun sol qo- lu. Lozva və Sosva tk bir- ləpməsindən əmələ gəlir. Uz. 719 km,

(1605—89)—fransız səyyahı,

1631—68 illərdə 6 dəfə PDərqə (əsasən ”

hevzəsinin sah. 88 100 km?, Əsas qol- Pelımdır. Atac axıdılır. Gəmici- liyə yararlıdır. Tavda ipi. T, sahiu lindədir.

TAVDA-RRSFSR Sverdlovsk vil.-n- nə məhəp. Tavda r-nunun mərkəzi. Tav- da cayında gəmi dayanacaqı. D.y. st. Mepə sənayesi mərkəzidir. Arac e”ma- lı və faner kombinatları, hidroliz z-du, gəmiqayırma muəssisələri: odun- carın mexaniki e”malı texnikumu var. TAVERNY (Taveriner) Jan Batist

taçir.

İran, Azərb., Hindistan) səfər et- mi, xeyli varlandıqdan sonra Fran- sada malikanə və baron titulu almıit, gəzdiyi əlkələr haqqındakı qeyd və xatirələrini yazmaq ucun xususi ta- rixci tutmupydu. Həbər nə Naxcı- van, Culfa, Təbriz, Dərbənd, PTama- xı, Ərdəbil və s. iqəhərlərdə olmupt, Azərb.-da ticarət, sənətkarlıq və s. barədə mə"lumat vermiidir.

Ədə Polievktov M. A., Evro- peNskie putepestvenniki X1İ1—XU 11 vv. po Kavkazu, Tiflis, 1935 TAVKVERİ—funksional diiyi cicək- li ipərab uzumu sortu. Azərb.-a PTərqi Gurcustandan (1852—54 illərdə) gə- tirilmitdir. Vegetasiya dəvru 217 gundur. Sentyabrın axırında yeti- pir. Tam yetitimii gilələri tund-gey rəngdədir. PTirəsində 18,396 pyəkər, 5—6 q/l turpu var. Ha-dan 130—140 s məhsul yıqılır. Azərb.SSR uzum sort- ları standartına daxildir. Kirov- abad—Qazax zonasında T.-yə səhv ola- ra: kaxet sortu da deyilir.

AVӦT — antifriksion konsistent surtku materialı, solidolun kəhnəl- MHL adı. TAVR, Toros (Toqoz"Laq)— Qurkiyə- nin c,-unda dar sistemi. Uz. təqr. 1000 km, hund. 3726 m-ə qədərdir. Əsasən, əhəngdapı, metamorfik və kristal- lik pistlərdən təpkil olunmundur. Qərbi T., Mərkəzi T., PTimali T. və s. hissələrə əlunur. Yamaclarında subtropik cəllər, səhralar, həmnuə- yapıl metpələr, kolluqlar, iynəyar- paqlı meiqələr və cəmənliklər var. T. bir sıra dərə və kecidlərlə (Dəc- lə və Fərat caylarının dərəsi, Kilm- kiya darvazası və s.) gəsilmitdir. TAVRİDA— Krımın Rusiyaya birlə- dirilməsindən (1783) sonra car heku- mətinip Krım y-a-na verdiyi ad. Krı- mın qədim əhalisi tavrların adın- dan gəturulmunidur.

TAVRİYİAN Mikael Arsenyevic (27. 5.1907, Bakı—17.10.1957 a Aa. məpi sovet di nərt. SSRİ xalq ar- tisti (1956). SSRİ Devlət gə laureatı (1946, 1951). Leninqrad Kon- servatoriyasını bitirmindir (1932— alto, 1934—dirijorluq uzrə). 1935 ildən Ermənistan Opera və Balet rının dirijoru ə nnnən öam dirijor) olmu : epertuarına cQəhrəman qızı (A. Stepziyan , €AHynıs

(A. Qiqranyan), “11 Arpakə (T. Cuxac- yan), “Riqolettov (C. Verdi), c“İolan- taq (P, Caykovski) və s. operalar, elə- cə də simfonik əsərlər daxil idi. SSRİ Ali Sovetinə (4-cu caqırıpt) deputat secilmiidir. Lenin ordeni və Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təltif edilmiidir. TAVRİYA-–EEKrım y-a-nın 16 əsrdən yayılmıs adı. 19 əsrdə—20 əsrin əv- vəlində Tavriya qub.-nın pitc. r-nları da T. (PTimali Tavriya) adlanırdı.

118

TAVRİYA DARLARI—Krım daqla- rının qədim adı.

TAVRİYA SARAYI, Leninqrad- d a—rus klassisizmi abidəsi (1783— 89, memar İ. Y. Staron). Knyaz Q, A. Potyomkin ucun tikilmiidi. Təntələ- li qəbullar və Haram iənlikləri ucun nəzərdə tutulan T.s. 3 mustəqil kor- pusa bolunur: səkkizbucaqlı gunbəz- li zaldan və ikiqat sırasutunlu bo- Yӱk qalereyadan ibarət mərkəzi korpus, həmcinin həyətin kənarlarında yer- ləmərək kecid Fligelləri ilə mərkə- zi korpusla birlətdirilmi:i 2 xid- mət korpusu. Vaxtilə sarayın bapi ra- pısı Yaxınlıqında kanal vasitəsilə Neva cayı ilə birlətən kicik liman olmutdur.

1906—17 illərdə T.s.-nda Dəvlət dumasının iclasları kecirilmiti- dir. Fevral burjua-demokratik in- qilabından (1917) sonra etroqrad Fəhlə və Əsgər Deputatları Soveti (avqustadək), Muvəqqəti həkumət (iyu- ladək) burada yerlətirdi. V. İ. Lenin 1917 il aprelin 4(17)-də T.s.-nda bol- ieviklərin yıqıncaqında c Hazırkı inqilabda proletariatın vəzifələri haqqındaz (FAprel tezisləriz) mə"ru- zə etmitdir. 1918 ildə T.s.-nda 3-cu Umumrusiya Sovetlər qurultayı, RK(b)P-nin 7-ci qurultayı, Kominter- nin 2-ci konqresi kecirilmipidir. Leninqrad Ali Partiya Məktəbi bu-

qz yerlətir. TAVRİYA SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI — Krımda sovet resp.-sı (1918, mart—aprel). Tavri- ya MİK-in dekretlərinə əsasən ya- radılmıqsldı. RSFSR-in tərkibinə daxil idi. Sovet hakimiyyətinin dek- retlərini həyata kecirməyə baplamıitn, vet Rusiyasının mərkəzi r-nlarına Ə mln. puddan cox ərzaq gəndərmii- di. Brest eyAhyuyu (1918) məprnəpn- ni pozan tmaniyYa qopqunu aprelin 18-də Tavriya SSR-ə soxuldu. Apre- lin sonunda Aluttada əksinqilabi qi- Yam qalxdı, MİK-in və XKS-nin uzv- lərinin coxu gullələndi. Aprelin 30-da Tavriya SSR suqut etdi. TAVRLAR— Krımın (Tavriya) c. his- səsinin qədim əhalisi. Ən qədim abi- dələri e.ə. 9 əsrə aid edilir. Maldar- lıq, ovculuq, balıqcılıqla məpqul olmutplar:, toxuculuq və tunctəkmə ilə də tanıip idilər. Məhkəmləndiril- mtip məsgənlərdə yapyayırdılar. Xer- sones, Bospor dəvlətlərinə qariı mu- rizə aparırdılar. 1 əsrdən qoniyu tayfalarla (tavr-skif və 6.) qayna- yıb-qarıtimıilar. . TAVRLI PRӦFİL Qyun. T (tau) hər- finin adından)|—en kəsiyi HTə- killi olan metal mə”mulat. Cox vaxt pəstahı yayma və ya presləmə yolu ilə hazırlanır. T. p.-dən iniaat kons- truksiyalarında və mapınqayırmada istifadə edilir. TAVTOLFGİYA (yun. Kaiqooryaq Sai- (ӧ—eyni--...logiya)—mə”naca eyni və ya bir-birinə yaxın səzlərin, fikir- lərin təkrarı. Bədii dildə Q.-dan ifadəni quvvətləndirmək məqsədilə istifadə olunur. Lakin eyni sez, ifa- də və ya fikrin dənə-dənə təkrarı sezculuYə gətirib cıxarır və bədii

əsər ucun ciddi nəqsan sayılır. TATAVERD — Azərb.SSR artuni r-nunda (DQMV) kənd. T. sovetliyi-

nin mərkəzi. R-n mərkəzindən 43 km C.-Q.-Də, Dar ətəyindədir. 632 (1985), uzumculuk, taxılcılıq, hey-

TAVRİYA DALRALARI

vandarlıq və tərəvəzciliklə məpqul- dur. Orta məktəb, klub, kitabxana, tibb məntəqəsi var. Bəyuk Vətən mu- ə .. olmut həmyerlilə- rin pərəfinə abidə qoyulmusidur. TAQAL dili iba Tor ns H, 1959 ildən Filippin dili və ya pi- lipino)—taqalların dili. İndone- ziya dillərinə daxildir. T.d.-ndə təqr. 10 mln. adam danınır (1978). V məhəlli dialekti var. İltisaqi dil- dir. Leksikasında sanskrit, Cin, ispan və ingilis dillərindən alın- ma səzlər coxdur. Umummilli ədəbi dil Manila dialekti əsasında for- malapmıtidır (17 əsrin sonu—18 əsrin əvvəli). 18 əsrin ortalarına dək dravid yazısından istifadə olun- muli, sonradan latın qrafikasına gecilmitidir.

Əd. Krus M., Pka

rban L İ., TaqalıskiV izık, M., 1966,

TAQALLAR (ezlərini taqaloq ad- landırırlar) — Filippində (Luson a.-nın mərkəz və q.-inin əsas əhalisi) xalq. 10,3 mln. nəfərdir (1978). Taqal dilində danınırlar (zəngin ədəbiy- yatları var). Əkincilik, balıqcılıq- na məpqul olurlar: hermə və toxucu- luq da inkipaf etmitdir. Katolik- dirlər, bir qismi protestantdır. TATAHA), Beiyk TaraHa)—üHə- nubi Uralda, Celyabinsk vil. ərazi- sində daq silsiləsi. Uz. 25 km, maks. Hund. 1177 mm (Kruqlitsa d.). Kristal- lik ptist və kvarsitlərdən təkil olunmut:idur. Yamaclarında meipələr Apam, kukpar, tozaqracı) var. TAQANROQ—RSFSR Rostov vil.-ndə iəhər. Azov dənizinin Taqanroq kər- fəzi sahilində port. D.y. st. ƏH. 289 min (1984). Mapıpqayırma, qara me- tallurgiya, kimya, Yeyinti, yungul, tikinti materialları sənayesi: ra- diotexnika və pedaqoji in-tlar, tex- nikumlar, tibb və musiqi məktəbləri, əlkəpqunaslıq muzeyi, dram teatrı, iəkil qalereyası, A. P, Cexovun ev- muzeyi, tarix-ədəbiyyat muzey-qoruqu var. T. yaxınlıqrında pəhərin almap zapistlərindən azad edilməsində arxanı Dərd yuz on altıncı Azərbaycan diviziyasının və 130-cu Taqanroq diviziyasının ppərəfinə “1943-cu ildə Taqalroq iqəhəri və Ros- tov vilayəti xilaskarlarının PTohrət memorialıq monumseptal abidəsi qoyul-

"OR ən r "LA İL h =“, k”

| ı = Mə 1 m yasın . m

Kanan i məə bəl

Taqanroq yaxınlıqında clo-cı (Azərbaycan) və 130-cu Ta- qanroq diviziyalarının maəda xatirə abidəsi. 1980. Hey- . Yamilov.

gəltəraqi E.

8 ZD finit, 3 207

Tə c A” : i t bs İ.B a" əli a |e) LE 4 İ Bi I 1 əüu : 4 Y ə - ə ı “ k ar m. əəən h iv “ 4 Ku ə” 4 ə

.rL—ırn——o—————xxıux ————...—.—dcSD”sSzDm5nN.—,—-—

mulpd 1980, Heykəltəramq E. PTami- oh, tr lar V. İ. Qriqor, İ. V. Qriqor, muhəndis-konstruktor B. N. Sidelkovski). T.-da Bakı, cəsi var. TATAHPÖT KƏRFƏZİ— Azov dəni- zinin itm.-it, hissəsində ən iri kər- fəz. T.k.-ni Azov dənizindən Dolqaya və Belosarayskaya dilləri ayırır. Uz. təqr. 140 km, eni 31 km, orta də- ipliyi təqr. 5 m-dir. T.k.-nə Don, Xalmius, Mius və Eya cayları təku- lur. Dekabrdan martadək donmuiy olur. Əsas portları: Jdanov, Qaqanroq. TAQAR MƏDƏNİYYƏTİ—Yenisey ca- yının apaqı və yuxarı Həvzəsində e.ə. əsrlərə aid arxeoloji mədəniy- yət. Yenisey cayındakı Taqar a.-nın adındandır. Q.m. ucun at qopqu lə- vazimatı, tunc əmək alətləri, skif tipli silahlar, tupc gӱzgӱ, incəsə- nətdə vəhiti heyvan surətində duzəl- dilmi:i ətyalar və s. səciyyəvidir. E.ə. Z əsrdən dəmirin yerli istehsalı

Bakıda Taqanroq ku-

balplanmıtidır. Kurqanlar, yaptayın yerləri, mə"dən qalıqları, qayaustu rəsmlər apkar edilmitdir. Əhali

toxa əkinciliyi və maldarlıqla məi1- qul olmutdur.

Əds Qripin GKO. S., Proizvodstvo v taqarskuqo əpoxu, M.—L., 1960 (Mate- rialı i issledovanil po arxeoloqii SSOSR, 490). Clenova N. L., Proisxojde- nie i rannal istorin plemen taqarskov kulıturı, M.—L., 1967,

TAQIM—bax Vzvod. TAQӦDA—Qafqaz Albaniyasında ya- tpayvil məntəqəsi. Ptolemeyin cCor- rafi tə"limnaməg əsərində adı cə- kilir. Kurun Qafqaz d-rından bail- layan tim. qollarından biri ilə İbe- riya arasında olduqu gestərilir. Ye- ri dəqiq muçəyyənlətdirilməmindir. Əd. Trever K. V., Ocerki po is- torii i kulıture KavkazskoN Albanin,

M.—L., 1959 TAQӦR Rabindranat (T Haku p P o- bindronath) (7.5.1861, əlkə- tə—7.8.1941, Kəlkətə)—hind yazıcısı, ictimai xadim. Bepqal dilində yaz- mımdır. Nobel mukafatı laureatı (1913). Milli azadlıq hərəkatı xa- dimi ailəsində doqulmuidur. Kəl- gətədə və London un-tində oxumunl- dur. Əsərləri 1875 ildən cap edilir. “Axiam mahnıları (1882) adlı per kitabında vəhdəti-vӱcud ideyaları ——AjKGDt" əks olunmudur. ə cSəhər mahnıları (1883), 4“PTəkillər və mahnılarə(1884) ie”r toplularında, c Təbiətin intiqa- mıq (1884) dra- mında nikbin ruh gucludur. “Bibhi sahiliqv (1883) və cMudrik , Racaq (1885) tarixi ro- manlarında istib- dad əleyhinə cıx- mıtdır. 80-ci il- lərin əvvəlindən KEHHHI ictimai-si- yasi fəaliyyət ges- tərmii, c“Brahmo Samacə dini-isla- hat və maarif cə- miyyətinin katibi əlmutidur (1884— 1911). 90-cı il- lərdə yazdıqı he-

TARIZADƏ

119

kayə və fəlsəfi dramlarını, Hu - timan-siyasi məqa- lələrini redaktə etdiyi cPTadxonaz ədəbi-ictimai jur- nalında dərc et- dirmitdir.

da hind fəlsəfəsi VƏ MƏDƏNİ ƏH”ƏHƏ-

bin qabaqcıl cərə- yanla ilə sıx baqlı olan humanist həyat səcdəga- hıq konsepsiyası formalaptır.

19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllərin- də yYazdıqı ppe"rlərdə təbiət, məhəbbət və vətəndailıq lirikası əsas yer tu- tur. PLair benqalları zulm və istib- dada qarpı Nubarar. yə səsləyirdi: cAnlar (4900), “Bəhrələrə (1901) me”p kitabları. cFQum dənəsiə (1902), “Fə- lakətə (1905) sosial-məiftət romanla- rında, *Daqılan tifaq (1903) poves- tində feodal ailə əxlaqı ilə demo- kratik meyllər arasındakı konflikt psixoloji inandırıcılıqla gəstə- rilmitdir. 1905 ildən benqal milli azadlıq hərəkatının rəhbərlərindən olmupt, vətənpərvər ruhlu pe”rlər yazmıpnqdır. Lakin hərəkat silahlı mubarizə xarakteri aldıqda ondan uzaqlazimıt, maarifcilik fəaliyyəti gəstərmitldir. cQoraq (1907—10) ro- manında, *İntiqamə (1909), “Myhidn- zəkarlıq qalasıq (1911) pyeslərində T. dinindən və kastasından asılı olmayaraq, butun hindliləri milli istiqlaliyyət uqrunda mubarizədə bir- liyə carırmınldır.cGitancaliə GUŞ ban mahnıları, 1912), “Baqbanə, *Ke- cən quplarə lirik pe”r topluları T.-a genitl tehrət gətirmitdir. Hə- min toplulardakı pe”rlər ucun fəl- səfi duiquncə və yuksək emosional- lıq səciyyəvidir. “Durna qatarı (1914—16) tpe”r silsiləsində Birin- ci dunya mӱharibəsinin baplanması ilə əlaqədar bətəriyyətin taleyi ӱcӱn narahatlıq əksini tapmhıildır. cEv və dunyaq (1915—16) romanında mMil- li azadlıq hərəkatının liberal rəh- bərliyi ilə kəndlilər arasındakı ixtilaflar təsvir olunur. 3

20-ci illərdə Avropa, Asiya və Amerikaya səyahət etmii, c Millətci- likə adlı kitabında Qərb və PTərq povinizminin militarist mahiyyətini acıb gestərmitdir. 1930 ildə SSRİ-yə gəlmi, Sovet dəvlətinin nailiyyYƏT- lərini, onun sulhsevər siyasətini Yuk- sək qiymətləndirmitdir (Rusiya haq- qında məktublar kitabı, 1931). 20-ci illərin sonundan siyasi gəruӱtləri daha radikal mahiyyət kəsb etmitdir (“Derd hissə romanı, 1934 və s.). adan ə (1936), €AxımaM Hiyacbis (1938), 1Pəfaə, An KYHYHAƏ?, “Con pe”rlərg (həp yay 1941) pe"r kitabla- rında T. bir daha dini-icma dana: tizmi təhlukəsinə qaripı mubarizəyə caqırmıtadır. Yaradıcılıqı ben- qal və ӱmumiyyətlə hind ədəbiyyatın- da tənqidi realizmin, muasir bental

ədəbi dilinin təməkkulundə muhum jJ2 T.-un cCanaqanama- /£ —– s) me”pu (1911) hun- 2 HMHHHƏ "€BPH/MMH- /2275 mədəniyyəti 724

rol oynamıtdır. naq (“Xalqın ru

distanın milli dir. Yaradıcılıqı dunya xəzinəsinə daxil olmuit, bir cox dillərə, o cӱmlədən dilinə tərcumə olunmundur.

əsərləri

Anadan

T.-un bu dəvr poeziyasın-"

ləri, həmcinin Təp-”

zərb. =

olmasının 100 illiyi umumdunya miq- yasında qeyd edilmitidir.

Əsərləri: Baban, B., 1961, Se- cilmip əsərləri, c. 1—8, B., 1963—67, Cos., r, 1—12, M., 1961—65: Coöp. cov.,

t. 1—4, M., : : |

Əd: Məmməd Arif, Beyuk Hind ədibi, onun FcSecilmiti əsərləriəndə, C. 1, B., 1967, Qnatok-Danilıcuğ A. II, Pağuuupanar Tarop, M., 1961, Pa- bindranat Taqor. K stoletik) so dnn roj- denil, M., 1961

TAR, me” marlıqdar—–divarlar- da pəncərə və qapı yerlərinin, Yaxud iki dayaq (sutun, dirək və s.) arasın- dakı bopluqun ustunu ertmək ucun əyrixətli ərtuk konstruksiyası, Ya- rımdairə, catma, nalvarı və s. For- malarda olur. Datdan hərulur və ya metal, arqac və dəmir-betondan hazır- lanır., T., əsasən, sıxılmaya inləyir və uzərinə dutən iaquli yuğləri da- yaq, kontrfors və dartqılara (iki dayaqa seəykənən və dartılmaya iilə- yən millərə) eturur. Q.-dan binalar- da ərtuklərin, kərpulərdə apırım- ların yuksaxlayan elementi kimi is-

tifadə edilir. Konstruktiv sistemi- Ti?

nə gərə T. iparnirsiz (oynaqsız) və iki-uc tparnirli iln olur. La- yihələndirilmə zamanı T.-ın əyri- liyi, oxları elə geturulur ki, dai- mi yuk altında (T.-ın əz cəkisi, ona səykənən ərtuyun, damın və s. arırlı- qı) T.-da ancaq sıxıcı quvvə yaran- sın. Bu halda onun en kəsiyinin ən az əlcusu alınır.

T. ilk dəfə Qədim PPərq me”marlı- qında (dalidan) meydana gəlmiit, son- ralar antik Roma tikililərində (bi-

nalarda, akveduklarda, zəfər T.-la- rında) geni:p istifadə edilmiidi. Musəlman PT1ərqinin, O cumlədən

Azərb.-ın orta əsr me"marlırında əsasən catma T.-lar tətbiq olunmu1- dur. Catma T.-lar seysmik təsirlərə bəyuk mӱqaviməti, apırma qӱvvəsinin azlıqı və s. ilə səciyyələnir. Catma T.-ların əyriləri iki, Yu BƏ dərd- mərkəzli olur. T.-a dekorativ forma vermək ucun Pərq me"marlıqında el- lips əyrisi hissələrindən də istifa- də edilirdi: bu da Q. əyrisinin axı- cı, ahəngdar və məehkəm olmasını Tə"MHH edirdi (Sultaniyyədəki Əlcay- tu Xudabəndə turbəsinin, Bakıdakı Pirvaniahlar sarayı aisamblının catma T.-ları). Formasına, qurulu- puna, tə”yinatına, tikinti materia- lına və s. əlamətlərə gərə orta əsr- lərdə Azərb. me”marlıqında 90-dək nəvu tətbiq olunmuttdur.

Əd. Muradxanov H. S., Statik həll olunan sistemlərin inpaat mexani- kası, B., 1972 Llizade T. M., Narod- noe zolcestvo Azerbandjana i eqo proqres- sivnıe tradiiii, B., 1963.

TAR QƏLİBİ—qubbə, taq və ya guӱn- bəzlərin tikintisi zamanı onları sax- lamaq və konstruksiyasına dӱzgӱn əy- rixətli forma vermək ucun muӱpəqqəti qurulan mutəhərrik qəlib. Adətən tax-

sə . R “ ə

Rigelli-carpazdı taq qəlibi,

tadan, bə”zən poladdan hazırlanır, Beyuk apıırımlarda (məs., iriatı- rımlı kərpulərdə) mӱrəkkəb muhən- disi qurulutia malikdir. T.q.-ndən tədricən azad olmaq ucun xususi vasi- tələrdən (məs., pazlardan, domkratlar- dan və sə istifadə edilir. Ən cox iplənən T.q. konstruksiyası dayaqlı və rigelli-carpazlı nevlərdir. TAR SİSTEMİ—sutunlar vəya digər nəv dayaqlar ӱzərində duran eyni əl- culu və formalı taqlar sırası. T.s.- ndən cox vaxt bina divarları boyu acıq qalereyalarda istifadə olunur. TARAR—bə”zi Yaxın PTərq əlkələ- rində, o cumlədən Azərb.-da məvcud olmupq əlcu (cəki) vahidi və ver- gi, Elxanilər dəvrundə geniiy yayıl- mıtpdı. Əlcu vahidi kimi bir T. 100 Təbriz məninə (295 kq) bərabər idi. Vergi kimi əhalidən natural iqəkil- də toplanılırdı. Həcmi qeyri-muçəy- yən idi. Xanlıqlar dəvruӱndə əsasən əlcu vahidi kimi iplədilirdi. TAa- xıl, dӱyu və s. əlculməsində istifa- də edilən T.-ın Həcmi (tutumu) ayrı- ayrı yerlərdə 20 olurdu (məs., amaxı xanlıqında bir Q. 400 kq, digər xanlıqlarda isə 240—600 kq idi). Bə”zən bir T. toxum səpilən əkin sahələrinə də T. deyilirdi. TARARBAİYI— Azərb.-da xanlıqlar devrundə məvcud olmuiy vergi. Xa- nədan torpaqlarında becərilən taxıl- dan alınırdı. Xanlırın xususi mə”- muru olan qisimdar tərəfindən məhsulun miqdarı dəqiqlətdirilir və hər taqrar hesabına onun muəyyən hissə- si devlətin xeyrinə kecirilirdi. TARBƏND EV—4Azərb.-da xalq yapa- yıp evi. Tavanı yarımsilindrik və gumbəz formalı olan dat ertuklu T.e-in divarları taebənd hund.-nə- dək qaldırılır, sonra taqbənd ilə divar arasında əmələ gələn boiyluq Hai qırıntıları, torpaq və s. ilə doldurularaq yastı dam ptəklinə sa- lınırdı. Divarlarının qalınlırı təqr. 1 m-ə catan T.e.-in qapı və pən- cərəsi ən divarda qoyulurdu. 2 mər- təbəli T.e.-lərin, adətən 1-ci mərtə- bəsi təsərrufat, 2-ci mərtəbəsi isə yapayıli otaqlarından ibarət idi. T.e.--də camaxatan və taxca olurdu. 20 əsrin əvvəllərinədək istifadə edilmitdir.- TARE-BOSTAN —İranda Sasanilər sulaləsinin ov iqamətgahı. Kirman- mah 1p1.-nin 5 km-liyindədir. Qayada capılmın kicik (385, sah. 5,80 m x 6,79 m) və bəyuk (təqr. 600: sah. 7,49 x 6,79 m) maqaradan ə ətdir. Qaqlı maqaraların divar və fasadları Sa- sani :mahlarının həyatı, tacqoyma mərasimi və s. mevzularda monumen- tal relyef təsvirləri ilə bəzədilmiii- dir. Kicik maqarapın yaxınlıqında 4 əsrə aid qaya relyefi YANMA TARI XAN (7.8.1890, Təbriz—13.10. 1921, Məihəd)—İran milli azadlıq hərəka xadimlərindən biri. Bax Məhəmməd Taqı xan Pesyan. TARI (YAHBAZİ—bax Simurr. TARIZADƏ Əli (AİR Tiflis— 4.2.1966, Bakı)— Zaqafqaziyada Sovet hakimiyyəti və sosializm quruculuqu uqrunda bariz. 1906 ilin iyunun-

—- lan Sov.İKP uzvu. 1903 ildən inqi-

labi hərəkata qontulmunldur. “€ hYM- mətəin Tiflis, Naxcıvan, Culfa və s, 1i,-lərdəki (pe"bələrinin yaradıl- masında fəal iptirak etmit, İran- da azərb. fəhlələr arasında inqila-

120

TARIZADƏ

| bi ip aparmıpdır. i 1918 — 21 “illər-

də Borcalı qəza-

i sında partiya əzək- i lərinin təiykilat- ( cısı olmuii, Gədə- | bəy, Gəncə və Qazax- | da gizli ii -apar- mıppdır. Tiflis

nin uzvu secilmiin- dir (1921), Gurcus- tanda Sovet haki- miyyətinin qələbə- sindən sonra Gurc. K(b)P Borcalı qəza komitəsinin katibi, Kənd Təsərrufat Kooperasiyası idarə hey”ətinin sədri, Zaqafqaziya devlət ticarət idarəsin- də ple"bə mudiri illəmindir (1921— 29). V, İ, Leninin cıxıiy etdiyi 9- cu Umumrusiya Sovetlər qurultayın- da iptirak etmiidir. Erm.SSR ictimai tə"minat komissarı, Erm. K(6)P Vedi r-n komitəsinin katibi, “Qızıl PTəfəqə qəzetinin redaktoru və s, vəzifələrdə calıjtmındır (1929—46). Pensiyaya cıxandan (1946) sonra Bakıya kecmutidur. 1957—66 illərdə Respublika İnqilabi Pehrət PLurasının sədri, 1959—63 illərdə eyni zamanda Azərb.SSR i Soveti- nin sədri olmutdur. Azərb.SSR Ali Sovetinin deputatı (5—6-cı caqı- rım) idi. Dəfələrlə ZSFSR MİK- nin, Azərb. K(b)P, Kypu, K(ö)l və

Erm, K(6)P MK-larının, Azərb.SSR S

Ali Soveti Rəyasət Heyətinin uzvu sini sir. 2 Qırmızı Əmək Bayra- qı ordeni, həmcinin Qırmızı Bayraq ordeni və medallarla təltif olun- mupdur. Bakıda adına kucə var.

Əd. Əsədov Ə. B., Əli Tatızadə, B., 1973. TARIZADƏ Zərəngiz Əliqulu qızı (d. 16.3.1927, Bakı )—sovet terapev- ti. Tibb e.d. (1967), . prof. (1969). Sə- hiyyə ə”lacısı VƏ) Terapiya sa- əsində ilk azərb. | qadın e.d. N. Nəri- |iJ manov ad. Azərb. || "Cİ - Dəvlət Tibb İn-tu- |" nun qospital tera- ə piya kafedrasının mi prof. (1969). Təd- qiqatı, əsasən, kar- | diologiyanın ak- 07 . tual məsələlərinə, Tezislər A pecır.-na YpəK-/aMap xəstəliklərinin yayılması və gedipinin xususiyyətlə-

rinə, ӱrəyin itpemik xəstəliyinin profilaktika və reabilitasiyasına və s. həsr olunmupydur.

TARIZADƏ Suleyman İsmayıl oqlu

(1905, Yelizavetpol, indiki —13.9.1960, Kirsibad, edilmitdir)— Azərb. sovet aktyoru, Azərb.SSR əməkdar artisti ( 1943). Səhnə fəaliyyətinə 1929 ildə Azərb. Gənc Tamatacılar Teatrında baqla- mıpt, həmin ildən emrunun axırına- dək Azərb. Dəvlət Dram Teatrında cı- xınp etmiidir. T.-nin yaradıcılı- qında lirik, faciəvi razlar əsas Yer tutmutpdur. O, xususilə C. Ula6- barlının əsərlərində uqurlu obraz- xar yYaratmınidır: Baxıqı, İbad (41905-ci ildək,

Alması). Digər rolları: Romeo (ePo-

meo və Culyettaə, V. ekspard, Fer- dinand (4 Məkr və məhəbbətə, F. 1Pil- ler), Rauf (4 Həyatə, M. İbrahimov),

irovabad

cOd gəliniz,

İnqilab Komitəsi- İK

ii kino sənətinin

Bakıda dəfni

PTiruyə (“Fərhad və PYirinə, S. Vur- qun), komissar, Polad Qartal (* Eskad- anın məhviə, “Polad Qartalə, A. Korneycuk) və s.

TARIZADƏ Taqı Ələkbər oqlu (d. 4.9.1923, Bakı)—sovet epidemioloqu. Tibb e.d. (1965),prof. (1965). Səhiyyə ə”lacısı (1954). Azərb.SSR əməkdar elm xadimi (1981). 1950 ildən Sov, P uzvu. Azərb.SSR Səhiyyə Nazir- liyinin Elmi-Tədqiqat Tibbi Parazi- tologiya və Tropik Təbabət İn-tunun

Karsitoru (1962—66, 1981), eyin za- manda . Nərimanov ad. Azərb. Dev- lət Qibb İn-tunun epidemiologiya

kafedrasının mudiridir (1966). Təd- qiqatı, əsasən, leptospiroz, malyari- ya, helmintozlar və salmonellyoz xəs- təliyinin mӱalicə və profilaktika- sına həsr olunmutidur. Azərb.SSR Epidemioloqlar, Mikrobioloqlar və Parazitoloqlar Elmi Cəmiyyətinin sədridir (1974 ildən). Kadrlar ha- zırlamasında xidməqi var. 41Pərəf nipanıq ordeni və medallarla təltif onyHMyuuyp.

Əsəri: Epidemiologiya (Dərslik), B., 1957, Leptospiroz xəstəliyi, B., 1964: Yolukunu batırsaq xəstəlikləri, B., 1977, Epidemiologiyadan təcrubə məpyEə- lələrinə hissə, B.,

TARIZADƏ Tofiq Mehdiqulu orlu (d. 7.2.1919, Bakı)— Azərb. sovet re- jissoru. Azərb. SSR xalq artisti (1976). Azərb.SSR və Cecen-İnqusi MSSR əməkdar in- CƏSƏNƏT xadimi (1960, 1964). Azərb. | enin komsomolu mukafatı laureatı (1970). 1944 ildən Sov.İKP uzvu. Be- | yuk Vətən muhari- || bəsi iptpirakcısı. Umumittifaq Dev- lət Kinematoqrafiya İn-tunu bitir- mipdir (1954). T.-pinc Uzaq sahillər- nəs (1958, 1959 ildə Kiyevdə kecirilən DA kipo festivalında mu- kafata layiq gərulmutidur), “Yeddi oqrul istərəmə (1970) filmləri Azərb. ən yaxiı icmuӱnələ- rindəndir. Digər filmləri: c“Goruiih (1955), eMareo anKonep (1959), eMən rəqs edəcəyəmıə (1963), “Arpın mal alanu (1966), “Mən ki, gəzəl deyildimh (1967, A. Quliyev və R. Əsgərovla bir- gə), “Qızıl qazə (1972), “Dədə Qor- qudə (1975), *Evin Künc (1978: te- leviziya filmi), “Babamın babası- nın babası (1981) və s. T. bə”zi dı də ssenari mӱəllifidir. Azərb, SSR Ali Sovetinin (6-cı uarbipbiui)

nan b" todiki təvsiyələr, 1—3

0.

4Dədə Topryav dbunüunən Kanp. Pexx. T, . nFbli3anə.,

deputatı olmusidur. Oktyabr İnqi- labı, *PQərəf niyanızj ordenləri və medallarla təltif edilmipidir. TARIZADƏ Heydərəli Hacıməcid oqlu (1888, Tiflis—sentyabr, 1918, Dərbənd)— Zaqafqa- qumu | ziyada Sovet haki- | mMİYYƏTtİi uqrunda muӱ- bariz. 1905 ildən Sov.İKP uzvu. Bi- rinci rus inqilabı devrundə (1905—07) | Tiflisdə tə til s və numayiilərin | təigilində, bolipe- BHK € hyMMƏT? TƏllİ- kilatı Tudinnc mə”- bəsinin yaradılma- sında iitirak et- k

mipdir. RSDFP Balaxanı r-n komi- təsinin, Neft Sənayesi Fəhlələri İttifaqı İdarə Hey” ətinin uzvu ol- mupdur (1906—09). T. bir muddət İranda inqilabi iiq aparmıit, sonra Tiflisdə partiya ipipi davam etdir- mi, cHummətə təqiiqkilatının məh- kəmləndirilməsitdə (1910—17), Bakı- da və Azərb.-ın bir sıra r-nlarında Sovet hakimiyyəti qurulmasında ii1- tirak etmitydir (1917—18). Bakı XKS onu Daqıstana Sovet hakimiyyətinin qurulmasına yardım gəstərmək ucun gendərmitdi (1918, irqə) T.-“Hum- mətə təppkilatı Dərbənd iie"bəsinin fəaliyyətini bərpa etmiit, Dərbənd Hərbi İnqilab Komitəsi və XKS-nin uzvu, Əmək, Torpaq komissarı, Dər- ənd Sovetinin sədr muavini və s. vəzifələrdə calıpmıqidır. Dərbənd- də Sovet hakimiyyəti muvəqqəti yı- xıldıqdan sonra əksinqilabcılar T.- ni vəhiqicəsinə əldurmuiylər. Dər- bənddə adına gucə və s. var. TARIYEV Adil Cəlil otlu (d. 25. 5.1928, indiki İlic r-nunun Xok K.) —Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1949). 1952 ildən Sov.İKP uzvu. 1945—57 illərdə İlic r-nundakı Əzizbəyov ad. k-zda (1957 ildən tutunculuk s-zu) manqabatcısı, sədr muavini, sədr ipləmiiy, 1957 ildən həmin s-z- da aqronomdur. 1948 ildə tutunculuk sahəsində yuksək əmək gestəricilə- rivə nail olmundur. ARIYEV Əyyub iça ikin oqlu (27. 1.1911, Bakı—17.1.1966, Moskva) — neft-mə"dən itilə- qr əə ot" ri sahəsində so- | vet alimi, Texnika e.D. (1966), prof. (1955). Azərb.SSR əməkdar elm ə tex- nika xadimi (1964)- | SSRİ Dovlət mu- | q Laureatı | (1942, 1947, 1952). 1940 ildən Sov, | İKP uzvu. M.Əziz- | bəyov ad. Azərb. Sənaye İn-tunu (in- 20 diki AzNKİ) bitirmitidi

b

kafatı

(1932). Muhəndis-konstruktor, turbinlə qa- zıma təcrubi kontorunun direktoru,

Uraldakı Permneft kombinatında baiq mӱhəndis və rəis (1942—45) i1i- ləmiidir. 1947—-60 illərdə neft cı- xarma idarələrində muhum vəzifə- lərdə calıqimılldır. 1962—66 illər- də Qubkin ad. Moskva Neft Kimyası və Qaz Sənayesi İn-tunda elmi nilər uzrə prorektor və qazıma kafedrası- nın mudiri olmuidur. T. mutəxəssis- lərlə birlikdə vibrasiya qazıması,

Ban ————————

ikigevdəli, maili BƏ KyTT azıma usul- larını tipləmindir. O, SSRİ ..

-DƏ Yə boburun (qazıma turbininin) R — cılarından biri olmui, ABPQ, ran-

sa, İtaliya və s. əlkələrin firma- larında onun istehsalına lisenziya verilmitdir. T. SSRİ-də cioxgevdəli qazıma ӱsulunu ipləmit (Brusseldə Umumdunya sərkisində qızıl medal alıhiydır) və Həyata gecirmindir. Hindistan, Braziliya və Argentina- nın milli neft sənayesinin inkipa- fında T.-in rolu olmuzndur. O, Hin- distan lan Neft Komitəsinin dai- mi məsləhətcisi idi. 4-c Roma 1955) və 5-ci (Nyu-York, 1999) ə dunya neft konqreslərində qazımaya dair mə ruzə etmiidir. 6-cı Umum- dunya neft konqresinin qazıma bəl- məsinin sədri (1963), SSRİ Milli Neft Komitəsinin uzvu, YMyMAYH)a neft kopqresləri daimi ipurasında SSRİ-nin daimi pumayəndəsi olmuit- dur. Neft və Qaz Sənayesi Elmi Tex- nika Cəmiyyəti Rəyasət Hey"ətinə uzv və oranın Qazıma bəlməsinə sədr se- cilmipdir. 3 Qırmızı Əmək Bayraqı

ordeni, “PLərəf nipanıq ordeni və |

medallarla təltif olunmuzndur. Sovet yazıcısı A. P. Illrein T.-n cən savadlı və ziyalı Azərb. muhən- disiə adlandırmınndı. Ədl PteVn A. P., Povestı o TOM, KAK voznikaort sojetı, M., 1965, s. 177— 178, Lisicgin S. M., Vıdakpdiesli

delteli otecestvennon neftinoİN nauki i texniki, M., 1967,

TARIYEV İbrahim Taqı oqlu (1894, Qazax qəzasının Əksuzlu k.—1938) — Azərb.-da Sovet hakimiyyəti uqrun: da mӱbariz. 1919 ilin aprelindən Sov. İKP uzvu. Fevral burjua demokra- tik ipqilabından (1917) sonra bol- pevik c Hummətə təqkilatının fəa- liyyətinə qopqulmuii, Tovuz iəhər İc- raiyyə Komitəsinin sədr Mӱavini se: cilmitdir. Qazax qəzasında və Gən- cə—Tiflis d.Y. xəttində gizli in- qilabi ilp aparmıpy, mӱsavat həkumə- ti tərəfindən tutulmuit, həbsxanadan qacdıqdan sonra Tiflis və Borcalı- da zəhmətkeiylər arasında inqilabi təblirat aparmın, gizli ədəbiyyat Yay- mıptidır (1918—20). Azərb.-da Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən sonra Qo- vuz qəza İcraiyyə Komitəsinin sədri, Nuxa qəza partiya komitəsinin Kati- bu ZSFSR MHK karnön, YHKÇ(ö) Zaqafqaziya Əlkə Komitəsinin (ZƏK) iv”bz mudiri, SSRİ-nin Zaqafqaziya uzrə fəvqəl"adə xalq rabitə komissa- rı, AK(bUP Naxcızan Vilayət Komi- təsinin katibi, Gəncə mahal Komitə- sinin katibi və s. vəzifələrdə iiplə- midir. Partiyanın 12, 17-ci qurul: taylarının numayəndəsi idi. T. ri, SSR, ZSFSR MİK-lərinin, UİK(b)P ZƏK və AK(b)P MK uzvu secilmii?- dir. Qırmızı Bayraq ordeni ilə təl- tif edilmiidir.

TARIYEV Məmməd Taqı oqlu (A. 28:

4.1921, gecmiii Samux (indiki lar) r-nunun Samux k.Y— Azərb. CO- vet dilcisi. Filologiya e.d. (1968),

prof. (1968). Azərb.SSR əməkdar elm xadimi (1981). 1944 ildən Sov.İKP uzvu, S. M. Kirov ad. ADU-nun rus dilciliyi kafedrasının mudiri (1964—70), M. F. Axundov ad. AP . nin rektoru (1970—72) olmupldur, 1972 ildən həmip in-tun mçasir pay dili kafedrasının mudiridir. *. rus dilinin leksika və qrammatika-

TARIYEV

sına, milli məktəblərdə tədrisi mə- sələlərinə dair tədqiqatların, Azərb. məktəbləri ucun rus dili dərslik və proqramlarının muəllifidir. Onun rəhbərliyi və bilavasitə iptirakı İLƏ coxcildli “Azərbaycanca-rusca lu- qətə hazırlapır. Rus dilciliyi prob- lemlərinə dair umumittifaq elmi konfranslarında, SSRİ muəllimlə- rinin 3-cu qurultayında (Moskva, 1978) mə"ruzələr etmtiidir. Elmi kadrlar hazırlanmasında xidməti var. AKP 28-ci və 30-cu qurultaylarının numayəndəsi olmutidur. Qırmızı Əmək Bayraqı, Qırmızı Ulduz ordenləri və medallarla təltif edilmiiydir.

Əsərləri: Qlaqolınaln frazeoloqil sovremennoqo russkoqo izıka, B., 1960, Russko-azerbabdjanskiN frazeoloqiceskiV slovarh, B., 1974: Slojnopodcinennıe predlojenin s opredelitelıpım pridatoc- nım v sovremennom russkom lzıke (Komp- leksnıNn analiz), B., 1983.

TARIYEV Taqı Əzizaqa oqlu (d. 7. 11.1917,

Bakı)— Azərb. soqet rəssa-

“ mı. Azərb.SSR xalq rəssamı (1982). Azərb.SSR əməkdar incəsənət xadimi (1962). Azərb. Dev- lət Rəssamlıq Tex- nikumunda (1931— 35) və Moskva Rəssamlıq İn-tun- da (1940—41) oxu- mulidur. Tematik tablolar, natur- mort, portret, mən- zərə və məiipət səh- nələrinin muəllifidir. Azərb. so- vet realist boyakarlıqının yaradı- cılarından olan T. portret ustası kimi daha məthurdur. Yaradıcılı- qında tarixi məvzular və tarixi pəxsiyyətlərin təsiri (“Koroqrlu dəs- gahız triptixi, 1944), əmək adamla- rının obrazı və əməyin tərənnumu (4“Poladəridənə, 1957, C“Qaynaqcız, 1959), norMa təbiətin təsviri (FBakıı, 1947, “Gey gələ, 1954, “Qarlı yollar. Estakada9, 1960) muhum yer tutur. Azərb. rəssamlıqında İ. Leninin obrazını ilk dəfə T. yaratmındır. Onun 4V. İ. Lenin Kremldə ii ota- qındaq tablosu (1940) Bakı və Mos- kva sərgilərində mӱvəffəqiyyət qa- zanmınidır. T. Fransa, İspapiya, Turkiyə, Yunapıstan, İtaliya, Tupis, Məraketi, Sepeqal və s, əlkələrdə

olmuiy və onların həyatına dair tab- lolar

cəkmiidir. c Kolxoz bazarır

T. Ə. Taqıyeqev.

“H. Cavidin portretik 1973, Azər- baycan Dovlət İYəkil Qalereyası. Bakı.

121

(1933), 4“ Avtoportretə (1944), 4Rəssam S. Bəhlulzadənin portreti (1955), 4“Qarayanız qızı (1957), “Xalq pairi C. Byprynə (1967), e€HəHə də, baba da mənimdirə (1969), “Rəssam Sultan Mə- həmmədin portretik (1971), 4“H. Capi- din portretiə (1973), “Abpteron silsi- ləsiz (1979—83), “El gezəliə (1982), cUtpaqlıq xatirələri (1983) ən yaxiqı əsərlərindəndir. Tabloları SSRİ- nin və bir sıra xarici əlkələrin pqə- hərlərində (Praqa, Pekin, Dakar, Bar- dad və s.) numayitt etdirilmitdir. Əsərləri Pərq Xalqları İncəsənə- ti Muzeyi (Moskva), R. Mustafayev ad. Azərb. Devlət İncəsənət Muzeyi, Azərb. Dovlət PTəkil Qalereyası və s. muzeylərdə saxlanılır. 4PTərəf ni- panıq ordeni və medallarla təltif olunmuyidur. :

Ədiə Həbibov N., Taqı Tarmien, B., 1900, Hana don M., Tarı: Taruen, M., 1939.

TARIYEV Hacı Zeynalabdin Taqı oqlu (yanvar, 1838, Bakı—1.9.1924, Bakı yaxınlıqındakı Mərdəkan k.) — Azərb.-ın ən iri kapitalistlərin- dən biri. Əvvəllər bənna itpləmiit- dir. Q. 1872 ildə neftcıxarma iiii- nə kapital qoymuiq və sahibkarlıq fəaliyyətinə bailamıtldı. Əvvəllər cFSarkisov qardapları və Taqıyevə firmasının paycısı olan T. 1886 il- də Sarkisovların da Hissəsini ala- raq firmanın vahid sahibkarına cev- ri, 1897 ildə Bakıda FTarıyev . Z. lifli maddələrin e”malı çarə Qafqaz səhmdar cəmiyyətini, 1900 il- də istehsala baplamıi toxuculuq f-kini, 1911 ildə “Xəzər manufaktu- ra cəmiyyətiəni, 1916 ildə 4 Taqıyev balıq sənayesi səhmdar cəmiyyətiəni təptkil etmitdi. T.-in Azərb.-da və Daqıstanda balıq e”malı və callək z-dları, iri soyuducuları, vətəgələrə və ticarətə xidmət edən gəmiləri və s, muəssisələri vardı. T. yerli kapitalistlərlə birlikdə 1914 ildə Bakı ticarət bangını yaratmını və bank ipurasının sədri secilmitdi. T. Azərb.-da məktəblər (həmcinin, qızlar məktəbi) acdırmısi, milli teatr binası tikdirmit, burjua is- tiqamətli qəzeq və jurnalların nəpri- nə (eKacnuv, c Həyatı, cFuyizatı və 6.), əəən cəmiyyətlərinə, milli kadrların azırlanmasına vəsait sərf etmiidir. T. milli burjuaziya- nın mənafeyini gudməklə yanapı, həm- cinip cmillətin bıapcısı, atası ki- “ə mi ipehrətlənmək niyyə- tində olmupdur. Fəhlələrin amansız istismarı nəticəsində T. Rusiyanın ən parlı ipəx- siyyətlərindən birinə cev- rilmiidi, tam olmayan mə”lumata gərə 1917 ilin axırlarında, T.-in ga- pitalı 30 mln, manata ca- tırdı. Aqır ti iyərai- ti, əmək haqqının azlı- qı, mudiriyyətin əzbapı- nalıqı və s, T. muçəssisə- lərində bir sıra numaynin və tə qtillərin bal ver- məsinə səbəb olmupddu. Azərb. burjuaziyasının digər numayəndələri kimi T. ipqilabi hərəkata qar- ilı mubarizə aparan irti- cacı quvvələri mudafnə

122

TARIYEV

etmipdir. Butun vasitələrlə car həkumətinə xidmət gestərən T. ən yuksək titul və rutbələr, orden və medallarla təltif olunmuidu. 1917 — 20 illərdə Sovet Hakimiyyətinə qarpı MTOƏRT-Ə aparmılpdır. Azərb.-da So- vet hakimiyyətinin qələbəsindən sonra T.-in mӱəssisələri millilətdirildi. T.-in elumu munasibəti ilə € KOMMY- nistə qəzetində (1924, 13 sentyabr) nekroloq verilmiitdi.

TARIYEV Həbib Huseyn oqlu (1903, indiki Tovuz r-nunun Əlimərdanlı

K.—16.7.1960, To- vuz) — Sosialist Əməyi Qəhrəmanı

1948). 1942 ildən

ov.İKP uzvu. 1921 —60 illərdə Tovuz r-nu Mansurlu kənd sovetinin sədri, Tovuz Rayon XDS icraiyyə komitəsi K.T. me ÖəcHHHH MY- diri, həmin komi- tənin sədri və s. vəzifələrdə iiilə-

midir. 1947 ildə butun k.t. məhsul-

larının istehsalı sahəsində yuksək əmək gəstəricilərinə nail olmuidur. TARIYEV Pyamil (1977,

Mikayıl oqlu indiki Fuzuli r-nunun ƏH- mədalılar k.— 5.1981, Sumqayıt) | ---Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1950). 1966 ildən Sov. İKP uzvu. 1934—63 illərdə Fuzuli R Ey Horadiz 1TS-ndə traktor- cu, 1963—81 illər- də Sumqayıt alumi- nium z-dunda elek- trolizci iiləmiti- = dir. 1949 ildə pam- baqcılıq sahəsində yuksək əmək gəs- LU a HaHMn onMymuyp. TARIYEV PQamxal Kərim oqlu (d. 15.4,1922, Jdanov

r-nunun PTahsevən k.) — sovet Fizio-

nory. Biologiya

e.d. (1970), prof.

(1979), Azərb.SSR

EA m. uzvu (1976). 1944 ildən Sov. İKP uzvu. Beyuk Vətən muharibəsi iptirakcısı. M. V. OMOHOCOB ayn. MDU-nu bitirmiil- dir (1953). 1956 il- dən Azərb. SSR EA | V Fiziologiya İn- tunda analizatorların muqayisəli və yap fiziologiyası laboratoriyasının rəhbəri, həmcinin 1970 ildən in-tun elmi itlər uzrə direktor muavinidir. Tədqiqatı, Filogenetik və ontogene- THK HHKHUla lil-sintez funksiyasının xususiyyət- lərinin tədqiqi, təkamul fiziologi- yası sahəsindədir. Kadr hazırlanma- sında xidməti var. T. fiziologiya elmləri uzrə Rumıniya (1970), AFR (1971), Macarıstan (1980) və s. elkə- lərdə, həmcinin Bakıda (1981) geci- rilmiiq beynəlxalq konqreslərdə cı- xıni etmitidir. Qırmızı Ulduz, 4P1ə- rəf nitpanıq ordenləri və medallar- la təltif olunmuiidur. Əsərləri: Filoqeneticeskan i ontoqeneticeskal əvolopin interopeptin=

devrlərində beynin təh- er

nıx vlinnnN na qlikemiceskie reakiii u poznonocnıx jivotnıx, B., 1976: Fono- van əlektriceskad aktivnostı mozqa plodov krolikov raznıx vozrastnıx srokon, 4 Jur- nal pıstpeV nervnoV deatelınosti im. İ.P. Pavlovaz, t. 32, 3, 1982 (sovm. s dr.).

“TARIYEV BALIQ SƏNAYESİ, — Azərb.-da fəaliyyət gestərmii səhm- dar cəmiyyəti. 1916 ildə H. Z. Tarı- Yev Yaratmıqldı. Cəmiyyətin 12 mln. manat-əsas kapitalının ucdə ikisi Ta- qıyevə məxsus idi. Cəmiyyətin Azərb.- da və Darıstanda balıq e"malı və cəl- lək istehsalı z-dları, muxtəlif iri soyuducuları, vətəgələrə xidmət edən donanması vardı. Birinci dunya mu- haribəsində 4“Rıbakə səhmdar cəmiyyə- tilə birlikdə Abiyerondan 11m.-dakı butun vətəgələri ez inhisarına al- mıpqpidı. Azərb.-da Sovet hakimiyyəti- nin qələbəsindən sonra cəmiyyətin muəssisələri millilətdirildi. “TARIYEV H. Z. və K?ə — Azərb.-da fəaliyyət gestərmiti neft sənayesi və ticarəti səhmdar cəmiyyəti. 1917 ilin fevralında H. Z. Taqıyev tə”- sis etmipdi. Cəmiyyətin 3,5 mln. ma- nat əsas kapitalı olmutidu. Cəmiy- yYətin neft mə”dənləri Ramana, Sa- buncu və Bibiheybətdə yerləiirdi. Azərb.-da Sovet hakimiyyətinin qə- ləbəsindən sonra cəmiyyətin MYƏCCH- sələri milliləitdirildi. TARIYEVA Mirvari Məmməd qızı (d. 20.1.1918, indiki Stepanakert)— sovet cərrahı. Tibb əv ə e.d. (1969), prof. (1970). 1947 ildən Sov.İKP uzvu. N. Nərimanov ad. Azərb. Devlət Tibb İn-tunun 1-ci qos- pital – cərrahiyyə kafedrasında assi- sent, dosent, 1979 ildən fakultə və — 52 qospital - cərrahiy:- 77” yə kafedrasının prof. Tədqiqatı, əsasən, ed yollarının qaraciyər və qarın bopluqu orqanla- rının cərrahi mualicəsinə həsr olunmlidur. Qaraciyər və ed yYolla- rının diaqnostikasında ilk dəfə olaraq radioizotop usulundan isti- fadə etmiidir. Əsəri: Oslojnenil

r du "

fəsadlarına,

jelcno-ka-

mennov bolezni, B., 1978

TARIYEVA Sayalı Abdulla (d.

qızı 1.5.1920, PQulla 11,)—sovet te- əxa rapevti. Tibb e.d. | = (1968), prof. (1969), | səhiyyə ə”lacısı | (1973). 1971 ildən i Sov.İKP uzvu. N. (ii Nərimanov ad. o ən Dəvlət | Tibb İn-tunun 2-ci = fakultə terapiyası DƏH, kafedrasının mu- ən diridir (1980). ci Qədqiqatı, urək-

ik damar patologiya- rev-

3

“= rt sına, əsasən, matologiyaya həsr olunmuztdur. TARIYEVA Huru Səməd qızı (d. 5.7.1925, Qax r-nunun Qax Mural k.)— Azərb.SSR tutun ustası (1972). So- sialist Əməyi Qəhrəmanı (1978). Qəh- rəman ana (1966). 1945 ildən Qax r-nunun c“Qələbər k-zunda tutuncu i11- ləyir. 1977 ildə tutunculuk sahəsində yuksək əmək gestəricilərinə nail

olmutdur. Oktyabr İnqilabı ordeni ilə təltif edilmitdir.

TARIYEVA 1Pevkət Əzizaqa qızı (d. 11.6.1926, Bakı)—sovet tarixcisi. Tarix e.d. (1967). – Azərb.SSR EA Ta- rix İn-tunun aspi-

ranturasını qur- | tardıqdan sonra elmi iptci, bal

elmi itci (1948 —58), PTərqiqunas- lıq İn-tunda bai elmi HUHHH HULƏ- midir (1958—76), 1976 ildən Azərb. | SSR EA Yaxın və Orta PTərq Xalqla- = rı İn-tunda Azərb.-ın |Pərq olkələ- ri ilə tarixi əlaqələri i16"bəsinin (1981 ildən Cənubi Azərb. pi”bəsi- nin) mudiridir. İranın, həmcinin Cənubi Azərb.-ın yeni və ən yeni ta- rixi, milli azadlıq hərəkatı, aqrar munasibətlər və s. məsələlərin təd- qiqatcılarındandır.

Əsərləri: X1X əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində İranda torpaq mulkiy- yəti formaları və torpaqdan istifadə qaydaları, B., 1964, XTX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində İran kəndlilərinin vəziyyəti, B., 1969: Napionalıno-osvobo- ditelınoe dvijenie v İraiskom AzerbaN- djane, n 1917—1920 rr., B., 19565, Illehx Moxammed Xinbani i napionalhno-osvobo- ditelınoe dvijenie v İranskom Azerbaİd- jane v 1917—1920 rr. (K stoletik) so dniİ rojdenin Xinbani), v kn.: İran. İstoril i sovremennostı, M., 1982,

TARLABİYAN—Azərb.SSR İsmayıl- lı r-nunda kənd. T. sovetliyinin mər- kəzi. R-n mərkəzindən 40 km it.-də, Ni- yaldaq silsiləsinin ətəyindədir. ƏH. 232 (1985), heyvandarlıq və taxılcı- lıqla məpquldur. Səkkizillik mək- təb, kitabxana, tibb məntəqəsi var.

TARLAR MARARASI— Azərb.SSR-də Paleolit devrunə aid arxeoloji abi- də. Hadrut r-nu (DQMV) ərazisində, Qurucayın sol sahilindədir. T.m. stratiqrafik planına, tapılmıil maddi mədəniyyət qalıqlarına gerə

SSRİ-də və Yaxın PQərqdə mustye abi-

Taqlar maqarası tapıntıları:q 1, 2—

levallua itiucluları: 3, Ü, 7, 10—nu-

pəklənmitt levalkua itiucluları: 4, 5, 9—mustYye itiucluları: I—qappov.

|

dələri icərisində coxtəbəqəli nadir dtmərkələrdəndir. 1964 ildən eyrəvi- lir. Q.m. bir-birinə baqlı gezlərdən (salon) ibarətdir: :iərq salonunda torpaq cokuntusu (bura yapayıid ucun əlveritpli olduqundan ibtidai insan- lar məhz bu salonda yapamılar) mu- əyyən edilmindir, qərb salonu isə acıq qayadan ibarətdir. 6 mədəni təbəqə (2,

3, 45, 4”, 5 nə 6) amxap onynuyınayp. İkincidən 6auıra ə təbəqələrdə ocaq layları var, Mədəni təbəqələr- DƏN 5 minə yaxın dai mə”mulatı və 6 mindən cox fauna qalıqları tapıl- mıqdır. Levallua və mustye itiuclu- ları, qapov tipli alətlər coxluq təiy- kil edir. T.m. materialları Azərb., Qafqaz və Yaxın PYərqin mustye mədə- niyyətlərinin səciyyəvi xususiyyətlə- rini muəyyən etməkdə, onların əlaqələ- rinin tədqiqində cox zəngin mənbədir.

Əd.Cəfərovə.Q,, Tatlar mustye

dutərgəsi Haqqında, Azərb.SSR EA-nın Xəbərləri (tarix. fəlsəfə və huӱtuq se- riyası), 1977, F3: yenə onun, Leval- luazskie ostrokonecniki Taqlarskon pepye- rı, KSİA AN SSSR, 1981, v. 165: yenə onun, Mustherskan kulvtura Azerbavd- Ha ə materialam TaqlarskovN peperı). TARLI KƏRPU –əsas yӱuksaxlayan konstruksiyaları taq və ya qubbə iqək- lində olan kərpu. Belə konstruksi- yanın dayaqlarına yalnız ilyaquli de- yil, həm də ufuqi quvvələr (dafiə quvvələri) tə”sir gestərir və taqlar, əsasən, sıxılmaya ipləyir. Daidan tikilən T.gk.-lər cox qədimdən mə"- lumdur. Hazırda belə kerpulər cox vaxt dəmir-betondan və ya poladdan qurulur. T.g.-lərdə hərəkət yolu yuk- saxlayan . konstruksiyanın, adətən, yuxarı hissəsində yerləlir. Bax həm- cinin K it. TARTAVAN, meqmarlıqda—fə- za konstruksiyası, tikililərin taxta- puppu, yaxud ertuyu. Həndəsi formalı olub əyrixətli qabarıq səthlərdən ya- rapır. Taq kimi T. da yuk altında tppaquli quvvələri, əsasən dayaqlara ve- rib. sıxılmaya ipləyir. En kəsiyin- də T. cevrənin, ellipsin, parabola- nın bir hissəsidir. Silindrik, xac- varı, qapalı, hamar, gӱnbəzli (parus- lu) formaları var. Ən sadə və ge- nip yayılmıpq nəvu paralel qoyulmu dayaqlara (divar, sırasutun və s.) sey- kənən silindrik T.-dır. Əsas T. for- malarının coxsaylı nevləri (catma, sӱrulikən, cəlləkvarı, pətəkvarı və s.) əyrilərin muxtəlifliyi, qəliblərin sayı, rcl və s. ilə muəyyən edi- lir. Ən qədimi cyalancız adlandırı- lan T.-dır. Burada hergunun ufuqi sıraları bir-birinin ustundən ası- laraq apırma quvvəsi (təzyiqi) ya- ratmırlar.

E.ə. 4—Z3-cu minilliklərdə Misir və Mesopotamiyada silindrik T,-lar meydana gəlmii, sonradan Qədim Roma meqmarlıqında yayılmımdır. Qədim Romada silindrik T. ilə yanapı qa- palı, xacvarı Q.-lar, Bizansda silin- drik, yelkənli, xacvarı T.-lar tətbiq edilirdi. Azərb., Hindistan və Hin- də, həmcinin Orta Asiya və Yaxın İPərq əlkələrində orta əsrlərdə, əsasən catma T.-lar yayılmılidı. T. qədim devrlərdən daiy və kərpicdən qurapk- dırılmıdır. 19 əsrin 2-ci Yarısıl- dan metal konstruksiyalı Q.-lar Mey" dana gəlmii, 20 əsrdə monolit və YIR- ma dəmir-beton 1.-ların mӱrəkkəb

TAİLAND

konstruksiyalı muxtəlif tipləri ya- radılmıtadır.

Əd: Kuznepov A. V., Svodı i ix dekor, M., 1935.

TAZ—RSFSR-in Yamal-Nen Muxtar Mahalında (Tumen vil.) cay. Uz. 1401 km, həvzəsinin cah, 190 min km?, Si- bir Uvallarından bailanır, Kara dənizinin Qaz kerfəzinə togulur. Qar, qismən qrunt suları ilə qidala- nır. Oktyabrdan iyunadək donmuiy olur. Əsas qolları: Beyuk PYirta, Xudosey, Tolka və Caselkadır. Liyaqı axını gəmiciliyə yararlıdır. Balıq- la zəngindir, TAZ YARIMADASI—Qərbi Sibir dӱzənliyinin iim.-ında y-a.. Tumen vil.-nin ərazisində, Ob və Taz gər- fəzləri arasındadır. Uz. təqr. km, eni 100 km-dir. Tundra bitkilə- i ilə ər ün TAZ KƏRFƏZİ—Kara dənizində kerfəz. Taz və Qıdan y-a-rı arasın- dadır, Uz. təqr. 330 km, eni 45 km, sahilləri ovalıqdır. Yarımsutgalıq ən (hund. O,7 m-əqədər) olur. Kerfəzə ağ və Pur qalnapbı TƏKY/YD. TAZABAQYAB MƏDƏNİYYƏTİ—Xa- rəzmdə Tunc dəvrunə (e.ə. 2-ci minil- liyin ortaları—2-ci yarısı) aid ar- xeoloji mədəniyyət. Qaraqalpaq MSSR- də Tazabaqyab ganalı ətrafındakı abidələrə gerə adlandırılmındır. Cənubi Aralyanı ərazidə yerli əha- linin Cənubi Uralyanıdan gəlmələr- lə—gərtmə qəbirlər mədəniyyəti və Andronovo mədəniyyətini təmsil edən- lərlə qaynayıb-qarımlması nəticəsin- də formalatmıtdır. Yatayıiq evlə- ri dirəklər ustundə qurulmuti yarım- qazmalardan ibarətdir. Əhalinin əsas məptuliyyəti suvarma əkinciliyi və maldarlıq olmutpdur. Əməg alətləri və silahlar tuncdan, nadir halda dapdan idi. Qablar dayaz, əllə duӱzəl- dilmip, gəsmə və titamplanmıpn hən- dəsi naxınqlarla bəzədilmiiidir. Ə2g. Tolstov S. P., Po drevnim delıtam Oksa i Aksarta, M., 1962, İ tm- na M. A., O mestə tazabaqhlbskoİ kulhtu- rı sredi gӱlıqur stepnoV bronzı, 6Sovet- skad aztnoqrafilə, 1967, I 2.

cTAZƏ XƏBƏR(B—həftəlik ictimai siyasi, iqtisadi qəzet. İlk nəmrəsi 1912 il mayın 22-də, sonuncusu 1915 il mayın 23-də Bakıda (fasilələrlə) cıxmındır, Liberal-burjua ideya istiqamətli = T.x.ə-də əsasən rəsmi xəbərlər, e”lanlar, ticarət reklam- ları cap edilirdi. Redaktoru və na- piri Qədir Heydərov idi.

“TA3Ə hƏ)AT?—yHnənuK HUTHMAR- siyasi, iqtisadi, ədəbi qəzet. Bakıda a Kaspiq mətbəəsində |ilk nemrəsi 1907 il aprelin 1-də, sonuncusu 1908 il oktyabrın 7-də (cəmi 439 nemrə)Y| nəitr edilmiiydir. cT.hə milli bur- juaziya ideyalarını, panislamizmi təbliq etmipi, fəhlələrin istisma- rını pərdələməyə calısimıt, qadın azadlıqına və 4“ Molla Nəsrəddinə jurnalına qarilı cıxmınqdır. Re- daktoru Hapımbəy Vəzirov, naptiri h. Z. Tarkıyev idi.

TAZİYANƏ (far. =: |s—qamcı, qır- manc)—1Pərq, o cumlədən Azərb. poe- ziyasında kicik satirik pe”r forma- sı. Əsasən, 4—6 misradan ibarətdir. Azərb. ədəbiyyatında T.-nin klassik nӱmunələrini M. Ə. Sabir yaratmıi1- dır: onun T.-lərində burjua və mul- kədarlar, cəhalət və gerilik, car mə”-

123

imin ət ta iə na hə ——j mən Run

murları ifiza edilir. Alropa ədə- biyyatındakı eniqrama uyqun gəlir. TAZI (ər. .)2)—tazılar qrupundan iri ov itləri cinsi, Atla antilop (ahu, ceyrai), tulkӱ, doviyan, bə” zən də canavar ovpunda istifadə edilir. Vətəni Qədim Suriyadır, sonralar Ərəbistan və İranda yetitdirilmini- dir. SSRİ-də Orta Asiyada, Qaza- xıstanda, PQimali Qafqazda, Həit- tərxan vil.-də yettidirilir, Qulaq- ları uzun, sallaq, quyruqu nazik, uc dairəvidir. Rəngi (bə“zən ləkəli), qara, boz və s. olur.

TAZILAR (Sape5 UepaNsy) — geyӱn PYimal yarımkurəsində burc. əə SSR-də butun ili gərunur (bax Ul-

duz xəritəsi TAİ DİLLƏRİ—Tanlandda, Laos-

00 da, Cənubi Cində, Pimali Vyetnam-

da və Hirmanın iym.-i,-ində yayıl- mı qohum dillər qrupu. T.d.-ndə təqr. 60 mln. adam danıyır (1978), Bu qrupa Tai (siam) dili, Laos di- li, Birma dili, cjuan dili (CXR, ə və s. dillər daxildir. T.d. cuzi fonetik və leksik fərqlərə ma- lik 3 qrupa (iim., mərkəz və c.-q.) bə- XƏ Ca qrupu dillərinin coxu- .. HEY məməli yazı sistemi var. 28 yazılı abidələri 13 əsrə aiddir. TAİ (CMAM) AHnV-— khov-rannə- rin (Gənə dili, Tailandın əsmi dili. Qai dillərinə daxildir. u dildə təqr. 24 mli, adam danıtır (1978). 4 dialektə (mərkəz, iym,, 1LM.- iy, və c.) bolunur. Ədəbi dil mərkəz dialektinə əsaslanır. Səs tərkibin- də 24 sait (18 sadə sait, 6 diftonq) və 20 samit par. Morfemlər, adətən, birhecalıdır. 5 mə”na tonu məvcud- dur. Tipoloji cəhətdən kəksəzlu dillərə aiddir. Morfologiyası ana- litik xarakterlidir. Yazısı cənu- bi Lind yazısına əsaslanır (1283). Əd: Morev L. N., Plam 10O. A., Fomiceva M. F., TaniskiV azık,

M., 1961,

TAİZ (AZ) — Yəmən Ərəb Respubli- kasında iqəhər. Ticarət-nəql. mər- gəzidir. Aeroport. Əh. 100 min (1978), Metal qablar z-du, qənnadı f-ki, me – marlıq abidələri (7—14 əsrlər) var.

TAİLAND, Tailand Krallı- r bi (The Kinghom of Thailand, Tan AH- lində Pratet-Tai) (1939 və 1946—49 illərdə Siam).

Umumi mə”lumat. Cənub-Y/Qərqi Asiyada devlət. Əsasən, ind-Cin y-a-nın mərkəzi, Malakka y-a-nın

ilm. Hissəsindədir. Q.-dən Birma, i1.-dən Laos və Kampuciya, c.-dan Ma- layziya ilə həmsərhəddir. C.-da Siam kerfəzi, c.-q.--də Andaman dənizi ilə əhatələnir. Sah. 514 min km”. Əh, 49,5 mln. (1983). İnzibati cəhətdən 72 canqvadaya (əyalətə) bəlunur. Pay- taxtı Banqkok it,-dir,

5.17

124

TAİLAND

Devlət qurulumlu. T. konstitusiya- lı monarxiyadır. 1978 il Konstitu- siyası quvvədədir. Devlət bacısı kraldır. Qanunverici hakimiyyəti kral və ikipalatalı parlamnet—milli qanunverici məclis (senat və numayən- dələr palatasından ibarətdir) həyata gecirir. İcra hakimiyyəti həkumətə məxsusdur.

Təbnət. Ərazinin yarıdan coxu al- caq duӱzənliklərdir (o cӱmlədən Me- nam ovalıqı). P1m.-da və q.-də Kxunt- xanvə Tanentaunci və s, daqlar, 11.-də Korat platosu, c.-1i1.--də Kravan və Danqrek d-rı yerlətir. Faydalı qa: zıntıları: qalay (ehtiyatı 1,2 mln. t), volfram, qurqupqun, sing, barit, dəmir və manqan filizləri, qonur kemur, neft və s. İqlimi subekvato- nal, m essilur. Orta illik temp-r 92-29: -dir. İllik yaqıntı 3000 mm-ə qədərdir (Menam ovalıqında 900 mm-dən az). Əsas .cayları Menam, Mekonq və Saluindir. Qırmızı, sarı, qəhvəyi, alluvial və s. torpaqlar Ya- yılmıtidır. Ərazinin Z/5-u melələr- lə ertuludur. Yarpaqını təekən tro- pik (musson) mepələr ustundur. Hey- vanları: fil, insanabənzər meymun, pələng, bəbir, maral, antiloplar və s. Coxlu quti, surunən, balıq və s. var. Milli parklar yaradılmınndır.

Əhali. t. coxmillətli (30-dan cox xalq yapayır) elkədir. Əhalinin 5096 - dən coxu tai (bax Tailər) xalqları- dır. Laolar, cinlilər, vyetnamlı- lar, khmerlər və 6. da yatayır. Rəs- mi dil tai dilidir. Rəsmi din bud- dizmin c. qoludur: mӱsəlman, daosist və xristianlar, həmcinin qədim ən - ənəvi e”tiqadlarını saxlayanlar da var. İiləyən əhalinin təqr. 8096 -i k.t.-nda (1983), 2,296-i sənayedə, təqr. 1796-i nəql. və xidmət sahələrində və s. calıtnır (1978). Əhalinin təqr. 5 mln.-u pəhərlərdə yaqayır (1980), Orta sıxlıq 1 km?-də təqr. 96 nəfər- dir (1983). İqisizlərin sayı təqr. 2096-dir (1983). İri iəhərləri: Banq- kok (təqr. 5,4 mln. nəfər, ətrafı ilə birlikdə: 1983, Cianqmay, Korat və s.

Tarixi ocerk. T. ərazisi Appaqı Paleolitdə məskunlatmındır. 1—2 əsrlərdə yerli mon tayfalarının İLK kicik dəvlətləri meydana gəldi. 12 əsrin sonu—13 əsrin əvvəllərində lim.-dan gələn tai tayfaları yerli əhali ilə qaynayıb qarıiydılar, ilk beyuk Sukotai dəvləti |YUNESKO- nun qərarı ilə Sukotai i1.-nin (ta- rixi qoruqdur) Abidələri bərpa edi- lir (1979)| yarandı (1238). Buddizm Yayıldı. 1350 ildə T. ərazisində Siam (Ayutiya) devləti tətpəkkul tapdı.

əsrdə Siamın ərazisi daha da ge- nipləndi. Siam 16 və 18 əsrlərdə Birma ilə muharibə aparmıt, bir muddət Birmanın tə”siri altında olmundu. 19 əsrdə İngiltərə və Fran- sa Siama qeyri-bərabər mӱqavilələr qəbul etdirdilər. 1896 ildə Siam İN- giltərə və Fransanın nufuz dairə- lərinə bəlundu. 19 əsrin 80—90-cı illərində Rusiya—Siam əlaqələri ge- nipləndi, Rusiya diplomatiyasının fəaliyyəti nəticəsində Siam siyasi mӱstəqilliyini saxlaya bildi. 19 əs- rin sonu—20 əsrin əvvəlində Siamda bir sıra burjua islahatları geci- rildi. 1932 ildə devlət cevriliti nəticəsində konstitusiyalı monarxiya Yaradıldı. 1939 ildə əlkə T. adını aldı. T. İkinci dunya muharibəsin-

də Yaponiyanın muttəfiqi kimi cı- xıpi edirdi. 1954 ildə təcavuzkar SEATO blokuna qopuldu. T. Vyetnam, Laos, Koreya və Kampuciyaya qarpı ABİQ ın təcavuzundə iitirak etmiit- dir. 1947 ildən T.-da (fasilələrlə) hərbi diktatura rejimi hekm surur- du. 1971—77 illərdə 7 dəfə hərbi cevriliin olmutdur. T. ABLT, Yapo- niya və Qərbi Avropa elkələri ila

sıx əməkdaiylıq edir. T. Kampuciya lifətci tanımaqdan Partiyası (1974), Tailand Kom- Kampuciya minist Partiyası və s. Siyasi parti-

Xalq Respublikasını boyun qacıraraq ezunun

hu qalıqlarının sərəncamına nepə mipdir. Bu, iki olkə arasında gər- ginliyi artırmındır. 1941 ildə SSRİ ilə diplomatik munasibətlər yaratmımdır. ASELN-ın yanyayp. Siyasi partiyalar. Tan milli partiyası (1969), Demokra- tik partiya (1947) osial fəaliyyət partiyası (1974. 1981 ilin martından ən beyuk muxa- partiyalır): Tai anr

ilə sərhəd ərazilərini Polpot guӱru- yalar bir qayda olaraq seckilər zama-

2 alt

5 —. 4 bunu O 65” Mehoneton "lhamba 0

üə İnthanon d A bu bil 8, / nü ı s 2576" KLamphu 7) ə Tavİınur məl E I 4 |

1:

o | Yuttayodin

taankhalog| | Cu hümhq h Miama Tar, el , 2320.

| cə əə

“rn A ə ə Naklonrat, asima €ypun

7 x

Ph

r)

iy: Hi 12

|

Q

ill İm

va/dq Iki İk.

N

n aym

1875 Ty tanenTTyayr

4 i LL) | I eu Nant “ə m R l pibəlir nı k hetnabun du. -İlhiyhsay

amutprakan |—5. ə o Conburi

əz : yanxhupü | =

———. y O o. İL .—

TAİLAND

illi | | |

limin“ gerf |

m -m- ml:

“ il

=k q. --

| ə | ChEHhüsasyün Nanlanlano “ ya —

- sü Thunhün) ə Sanonnanhon s =

=

axks ıı cə Yasotlon

yın qoruq /, No D -Coyyaphum /|

ə ik A vi honna AR il

və AD in m R Ca s əs R "a : | ii, " 2

ə itin

il "n I. —. - ğu b

Banqkokda Vat Arun Budda mə"bədinin əsrin 1-ci yarısı.

nı fəaliyyət gəstərir. Həmkarlar it- tifaqlarının fəaliyyəti qadaqandır.

İqtisadi-coqrafi ocerk. T. inki- iaf edən aqrar-sənaye əlkəsidir. İqti-

sadiyyatı xarici (Yaponiya, ABPİT1 və s.) kapitaldan asılıdır. Torpaqların coxu mӱlkədarlara məxsusdur. K.t.-

nın əsas sahəsi əkincilikdir. Cəltik (1980 ildə 9,9 mln. ut), qarqıdalı, pəkər qamhını, kaucuk, qəhvə, pambıq, tutun, subtropik və tropik meyvələr və s. becərilir. İpəkcilik və heyvan- darlıqla məpqul olunur. Balıq evla- nır. Qiymətli oduncaq istehsal edi- lir. Mə”dən, metallurgiya, aqac e”ma- lı, toxuculuq, yeyinti, kimya, neft- kimya, mapplınqayırma (avtomobilquraid- dırma, traktorquratdırma və s.)və s. sənaye sapələri var. Kustar sənətkar- lıq inkipaf etmiiydir. D.y.-larının uz. 3,8 min km, avtomobil yollarının z. 44 min km, boru kəmərlərinin uz. 0.6 min km-dir (1979). Dəniz ticarət donanmasının tonnajı 535 min brut- to registr t-dur. Əsas dəniz portu Banqkokdur. Beynəlxalq aeroportları: Donq-Mıanq (Banqkok yaxınlırında), Xatyay (c.-da). Duyu, kaucuk, ptəkər, qalay filizi, oduncaq və s. ixrac edi- lir. Yanacaq, maplın və avadanlıq, sənaye xammalı və s. idxal olunur. Əsas ticarəti Yaponiya, ABPİT, XFR, Niderland, Səudiyyə Ərəbistanı ilə- dir. Pul vahidi batdır. Səhiyyə. 1975 ildə T.-da əhalinin hər min nəfərinə dulpən doqum sayı 43,4, əlum sayı 10,8, har min nəfər diridoqulana gərə upya: əlumu 24,4 olmutpdur. Əlkədə infeksion və pa- razitar patologiya geni yayılmıpq, malyariya, vərəm, onkoloji, urək-Dda- mar, mə”də-baqırsaq, zəhrəvi xəstə- liklərə də təsaduf edilir. T.-da 43 min carpayılıq (əhalinin Hər min nəfərinə 1,2 carpayı) 438 xəstəxana mӱəssisəsi, ambulatoriya, poliklini- ka, 48 min həkim (əhalinin 7,2 min nə- fərinə 1 həkim), 663 stomatoloq, 1,9 min əczacı, 7,1 tibb bacısı var (1971). Maarif və elmi idarələr, yaplı upaqlar ucun məktəbəqədər əssisələr var. Qəhsil muddəti ibtidai məktəblərdə (icbari) /, or- ta məktəblərdə Ə, texniki-peiqə mək- təblərində 1—3 ildir. Dərslər tai ədəbi dilində aparılır. Banqkokda 5 un-t, Milli Kitabxana, Milli Mu- zey var. Elmi idarələr sistemi 1939— illərdə yaradılmındır. Əlkə-

TAİLAND

də elmi fəaliyyəti Hokumət və Milli Tədqiqatlar İIllypa- sı istiqamətləndi- rir. Ən beyӱk elmi cəmiyyət Siam El- mi Cəmiyyətidir (1904).

Mətbuat, radio verilimləri, te- leviziya. Muhum gundəlik qəzetləri tai dilində—Dey- li nyusı,c Qai ratı,

4“Siam ratə, HH- gilis dilində — € DaHTKOK POSTU,

e Neyiin revyuə Cin dilində —“Sinsyan jibaoUg, Q. milli radio verilifləri st. 1930, Q. tele- viziyası 1955 il-

dən fəaliyyət gəs-

tərir. T. Xəbərlər Agentliyi (ANQ) 1977 ildə yaradılmıpndır.

Ədəbiyyat, İlk abidələri 13 əs- rin sonu—14 əsrin əvvəllərinə aid salnamə xarakterli daiq kitabələr- dir. Ən qədim epiqrafik abidə F*Rama Kamhengin stelasızdır (1292). T. ədəbiyyatı 19 əsrin sonunadək Hind ədəbiyyatının guӱclu tə”siri altın- da olmutjrdur. Klassik ppe”r dini-məd- hiyyə xarakteri daptımındır.

YMYMH KƏDYHYIY.

=

irlardə epik poema 4Veduk həyatı, cv Yuanların məqlubiyyətiz, *Pralog) və lirika inkipaf etmiidi. 17 əsrin

2-ci yarısı—18 əsrdə lirik itairlər-

dən Siprat, Maharatcakru, Tammati- bet tanınmıtnlar. Bu dəvr ədəbiyya- tında muxtəlif məzmunlu hekayətlər-

dən ibarət tcərcivəli povestlər deyi- lən əsərlər muhum yer tutur. 18 əsrin sonlarında dunyəvi məvzulara maraq artdı, nəsr inkipaf etdi (Cauprayya Praklanqın FRacatiratg tarixi roma- nı və s.),. Sunton PununF Kun Canq və

125

Kun Penu, *Pra Lpaymanik, kral 1 Ramanın Fİnaog porsuq, Pra Ma- hamontrinin *1Pahzadə Landayı sati- rik poeması 19 əsr T. ədəbiyyatının gӧrkəmli nӱmunələridir. 20 əsrin 30- cu illərində realizm intitar taplı (Sibu apa, Lao Kamhom, Acin Panca- pan, bəni Saupvaponq, Manat Tyanra- yonq, İtsara Amantakun, qadın yazıcı Tamayanti və b.-nın sosial roman və hekayələri).

Me"marlıq və təsviri sənət. T, bə- dii mədəniyyətinin ən qədim abidələ- ri Neolit və Qunc devrlərinə aiddir (keramika mə”mulatı, qaya rəsmləri). 13 əsrdən milli incəsənət formalai1- mIIP1, cvatə adlanan məbəd kompleks- ləri tikilmiidir (kəndə Ma- xatat məbədi, 1345). Siam devləti- nin təpəkkulu dəvrundə (14—19 əsr- lər) T.-da duzbucaqlı planlı iiəhər- lər salınmıil, Banqkok, Ayutiya və 6. iqəhərlərdə coxrəngli mozaikalar, di- var rəsmləri və oyma naxıllarla bə- zədilən evatə və saraylar tikilmii, coxlu heykəltəratlıq əsərləri yara- dılmıqidır. 14 əsrdən divar boyakar- lıqı (tempera ilə) mə"lumdur. 19 əs- rin sonunlan T.-da Qərbi Avropa və Amerika bədii ən”ənələri yayılmıii- dır. 20 əsrin. 2-ci yarısından mutərəq- qi rəssamlar (boyakarlar Fua Xarabi- tak, Tavi Nandakvan, heykəltərai Hyen Yimsari, qrafik Manita Pu Ari) mil- li incəsənətin ən”ənəvi xususiyyətlə rini qorumaqa sə”y gəstərirlər. Xalq sənətində lak boyakarlıqı, lakdan və camın gəenundən mə”mulatlar hazır- lanması, aqac uzərində bədii oyma, gumuli ӱzərində dəymə, toxuculuq və s. ii yer tutur.

usiqi. Qədim zamanlardan T.-da dini və s. mərasimlər, gənd bayramla- rı musiqi ilə mutiaynət edilmindir. Musiqi əsərləri, əsasən, sadə ritmli olub cox zaman iti tempdə ifa olu- nur. Musiqi alətləri: skripka tipli sau donq, sau o, sau sam say, syounq,

Banqkok

Tailand. 1. iyəhəri,

4. Banqkog. Aza

2. Banqkokun mərkəzi Hissəsi. 3. Uzən bazar. dlıq abidəsi.

126

khim, tyakau (simli), khlıy, pinay, kHen, ranad yok, ranad thum, vonq Ma), thon (nəfəs) və s. T.-da instrumental ansambllar genii yayılmıpidır. Mua- sir T. bəstəkarlarından Montri Tra-

mote, Naris, muqənnilərdən U, Su- kanthamalai, T. Aylın, C . Duryabhand və b. tanınmıpylar.

Teatr. Q. klassik teatrının mən- iyəyi hind sposu *Ramayanamnın T. va- riantı*Ramakiyanı ilə baqlıdır. *Ra- makiyangın motivləri uzrə Z klassik tamaa nəvu formalatmıpdır: kon (maskalı pantomima tsatrı), nanq (kəlgə teatrı), lakon (klassik dram). Lakon tamaialarında ən”ənəvi klassik

epizodlar balaqana yaxın xalq kome- P

diyaları ilə vəhdət təpkil edir. La- konun nevlərindən olan like və nora— muasir xalq tamaialarıdır. T.-da daimi teatr yoxdur. Zərif sənətlər departamenti nəzdində həvəskarlar truppası fəaliyyət gestərir.

Əd. Pendlton R. L., Qeoqrafil Tailanda, per. s anql., M., 1966: Kor- nep V., Literatura Tailanda, M., 1971, yenə onun, Tailand: studentı i poli- tika. 70-e qodı, M., 1981: Berain Ə. O,, İstorin Tailanda, M., 1973: Sovremennın Tailand. Spranocnik, M., 1976, Zarubej- man Azin. KӦYqo-Vostocnan Azin, M., 1979 (serin “Stranı i narodız).

TAİLAND KOMMUNİST PARTİ- YASI (TKP, Pak kommunist xenq pratettay)—1942 ildə marksist qrupla- rın gizli iyəraitdə kecirilən 1-ci qurultayında yaradılmılidır. İkin- ci dunya muharibəsi devrundə yapon mӱstəmləkəcilərinə qartı silahlı mӱbarizədə fəal iiytirak etmiidir. 1946 ildə TKP leqal fəaliyyətə kec- di, 3 uzvu parlamentə numayəndə se- cildi: TKP əz orqanını—cMaxacon qəzetini nmpr etdirməyə baiyladı. 1947 il hərbi cevriliiindən sonra yenə gizli ii pyəraitinə kecməyə məc- bur olmutdur. 1965 ildən həokumət əleyhinə silahlı mubarizə aparır. TKP numayəndə Heyəti Kommunist BƏ Fəhlə partiyalarının beynəlxalq Moskva muppavirələrində (1957, 1960) ittirak etmiidir. 60-cı illərdən TKP rəhbərliyi Cin Kommunist Par- tiyası liderlərinin tə”siri altına dupərək, beynəlxalq kommӱnist hərə- katından uzaqlaqipimındır. TAİLƏR — Tai dillərində danından xalqlar qrupu. Cənubi Cin, Hind-Cin əlkələri və ran 1Pərqi Hindistan- da yatpayırlar. Umumi sayları təqr. 60 mln. nəfərdir (1978). Q. qrupuna khontailər (siamlılar: 19 mln.), lao- lar (11 mln.), cjuanlar (10 idi ianlar (2 mln.), builər (1,V8 mln.), dunlar (1 mln.), taylar (0,7 mln.), lilər (0,55 mln.) daxildirlər. VDR, Tailand və Birmanın im. r-nların- da digər xırda xalqlar (nealar, fut- haylar və 6.), həmcinin Laosda cdaqlı tailərə (umumi sayları 2 mln. nə- fər), Hindistanın 11m.-11.-ində khma- tilər (10 min nəfər) yapayırlar.

Əd.: Narodı |Oqo-Vostocnov Azii) M.. 1966: İnvnanova E. V. Tahvskise Ha” rodı Tailanda, M.. 1970 (lit.), Zarubej" nan Azila, KӦqo-Vostocnan Aqil, M., 1979 (seril 4Stranı i narodı?).

TAİROV Alsksandr Yakovlevic (6: 7.1885, Romnı—25.9.1950, Moskva)— rus sovet rejissoru. RSFSR xalq artisti (1935). 1 ildən aktyorluq, 1908 ildən rej.-luq fəaliyyətinə Gal lamımdır. 1914 ildə A. Koonen və

“O. Uayld), *Fedraı (1922,

TAİLAND KOMMUNİST PA RTİYASI

bir qrup gənc ak- tyorlarla birlikdə Moskvada Kamera Teatrını yarat- mı, əmrunçi co- 708 nuna qədər bu tea- |

tra rəhbərlik et- || miidir. T. gəhnə teatr formaları- na, iaturalizmə, sun"iliyə qariqı cıxmıiq, ciddi, YUĞsək ideyalı re- pertuar yaparmara | CƏ”) gəstərmitdir. Ən ipaları: 4 Fiqaronun O. Bomapırne),

yaxtı TaMa-

Tolyə (1915, “Salomeyaq (1917, J. Ra- sin), “Nikbin faciə (1933, Vs. Vitn- nevski), “Madam Bovariq (1940, Q. Floberin romanı uzrə), “Qoca (1946, M. Qorki) və s.

— Əsəri: Zapiski rejissera, Stathi, besedı, reci, pishma, M., 1970. TAİTİ (Tah:(:)—Sakit okeanda, Cə- MİYYƏTt adaları qrupunda ən beyuk ada, Fransanın mulkudur. Sah. 1042 km?. Əh. 95,6 min (1977). Əsasən, taitili- lərdir. Cinlilər, fransızlar və 6. yapayır. Ada iki dar massivindən (Hund. 2241 m-dək) ibarətdir. Mərcan rifləri ilə əhatə olunmusqidur. İllik yarıntı 1400 mm. Rutubətli tropik me- iələr var. Kokos palması, banan, iyə- kər qamını, ananas və s. becərilir. Mirvari cıxarılır. Balıq ovlanır. Fransa Polineziyasının inz.m. və əsas portu Papeete T.-dədir. TAYA—sıx yıqılmıiq ot, pambıq, ya- xud KYTƏil kutləsi. Tər formalarda yıqılır. Girdə Q.-nın hund. 5—7, apaqı hissəsində dairə- si 12—20, uzunsov T.-nın eni 4,5—5,5, uz. 8—25, hund. 6—7 m olur. TAYAVURAN MAYIN —quru otu və ya kuləpi tayalamaq ucun maiyın. Q.m.- dan peyini, dəni, silosu və s.-ni Yuk- ləmək ucun də istifadə edilir. Bu məqsədlə onlar dəyitdirilə bilən ii orqanları (plana, cəmcə və qarmaqlı tutucu) ilə təchiz edilir. T.m.-a CHY-0.5: PF-0,5: SP1R-O,5 və s.-ni misal gəstərmək olar. T.m.-ların ii orqanları muxtəlif formalarda ha- zırlanır. SNU-0,5 markalı T.m. ppa- na, qarmaqlı tutucu, itələyici səth (divar) və qaldırıcı hidrosilindr- lərlə təchiz edilmiidir. Bunun yuk-

7 - ə A, q TT

muxtəlif -

hissəsində ppəhər. Tayvan əyalətinin inz.m. İri nəql. qoviları (dəniz avan, portu Szyulundur). Əh. 2,1 mln. (1976)- Metallurgiya, maiınqayırma (gəmi- qayırma, elektronika və s.), kimya, sement, arqac e"malı, kaqız, Yeyinti, yungul sənaye mӱəssisələri var. Kam- fora istehsal edilir. Ətrafında kəmur,.cıxarılır.

TAYVAN (Cin Dində Hərfi Mə". nası—terraslı dəniz sahili), F or- MO 3 a—CaKuT okeanda ada. Cinin materik hissəsindən Tayvan borazı ilə ayrılır. Penxu a-rı ilə birlik- də CXR-in Tayvan əyaləti ərazisini təpkil edir. Uz. (1p.-dan c.-a) 394 km, eni 140 km-ə qədər, sah. təqr. 36 min km?-dir. ƏH. 18,2 mln. (1982), təqr. 9996-i cinlilərdir. T.-ın ən qədim əhalisi qaopan tayfaları ol- mutidur. Cinlilərin T.-a ilk hərbi səfəri 230 ildə baiq vermindir. 14 əsrdən T.-ın yerli əhalisi cinlilər tərəfindən assimilyasiya olunmuiq- dur. İnz.m. Tayvey (11:.-dir.

Ada boyu Tayvan daqları (Hund. 3997 m-dək) uzanır. Q.-də sahilboyu dӱzənlikdir. Faydalı qazıntıları: neft, dap kəmur, təbii qaz, qızıl, miş, kukurd. İqlimi HIM.-na CyÖTpo- pik, c.-da tropik mussondur. İllik yaqıntı 1500—5000 mm. Tez-tez tay- funlar olur. Adanın yarıdan coxu mepədir. İqtisadiyyatı sənaye-aqrar xarakterlidir. Qoxuculuq, radioelek- tronika (əsasən, qurapdırma), gə- miqayırma, yeyinti (əsasən ipəkər), kimya və neft-kimya, neftayırma, se- ment, aqac e”malı, poladəritmə, alu- minium sənayesi var. T. dunyada ən iri kamfora istehsalcısı və ixra- catcısıdır. Cəltik (ildə 2 dəfə məhsul), iqəkər cuqunduru, batat, tro-

pik meyvələr, cay və s. becərilir. Heyvandazlıq (əsasən, donuzculuq) və balıqcılıqla məpqul olunur. D.Yy.-

larının uz. 5 min k.c, avtomobil yol- larının uz. 17 min km-dir. İri port- ları: Szilun, Qaosyun.

T. 13 əsrdən Cin dəvlətinin tər- kibində indi. 1895—1945 illərdə Ya- poniyanın hakimiyyəti altında ol- mulidur. yaradıldıqdan (1949) sonra qomidancıların (bax Qomin- Onu) sıqınacaq yerinə cevrildi. T.- ın qomindan həkuməti 1954 ildə ABPİPİ ilə qarpılıqlı təhlukəsizlik har- qında muqapilə (1979 ildə yenidən təs- hur olunmuidur) baqlamıidır. 1971 ilin oktyabrına qədər T. BMT-də qey- ri-qanuni olaraq CXR-in yerini tu-

turdu. Qərbi Laropanın kapita- g list əlkələri, ABİQ və Yaponiya ilə

genin iqtisadi əlaqələr saxlayır.

PF-0,5 mar- kalı tayapu- paH-iyKnələH mapyın.

qaldırma qabiliyyəti 0,5 t-dur. Dən və 6. səpələnən materialları yuğləmək ucun cemcəsinin həcmi O,5 olur. Tayavuran-yuğləyən maiyın traktorla aqreqatlanır (iyək.). –

TAYBEY — Cində, Tayvan a.-nın iyc.

I is tori 5

Cin həeky MəTMHRH €”TMpas3nappına Gax- mayaraq, ABİQ iki Cin siyasəti yerit- məkdə davam edir və T.-a hərbi yar- dımı artırır.

Əd. Toder F. A., Tabvanı i eqo M., 1978. TAYVAN BORAZI, Tayvanxay- sya, Formoza boqazı–—Asi-

= ya materikinin it. sahili ilə Tayvan

a. arasında boqaz. Cənubi Cin və İyər- qi Cin dənizlərini birlətdirir.

| Uz. təqr. 360 km, ən dar yeri təqr. 130

km, ən dayaz yeri farvaterdə 50 m-dir.

Coxlu ada var. Portları: Qaosyun, Fuqtou, Syamın (Cin). R ə TAYQA (turk dillərində tayqa—me- iəli daqlar)—İPTimal mulayim q

ipaqın iynəyarpaqlı meptələri. Pi fəsiləsinin eyni, yaxud muxtəlif

.x— R...u—— ını

aqac nӧvlərindən (kuknar, aq am, qarapam, sidr və s.), bə"zən də az miq- darda yarpaqlı aqacların qarını- qından təikil olunmustidur. al, termini həmcinin PTimal mӱlayim qurpaqın coqrafi yarımzonaların- dan birinin adıdır. Zonallıq prin- sipinə əsasən 3 hissəyə (iim., orta və c.) bəlunur. Burada qıpi soyuq, qar ƏPİYİY Uzunmuddətli, ipaxtasız dəvr nisbətən qısa (orta tempi-r iyulda 10—18"S), Yaqıntı buxarlanmadan cox olur. T. 1Pimali Avrasiya və 1Pima- li Amerikada cox geniiy sahə tutur: Avropanın, Asiyanın, YPimali Ame- rikanın, Sakit okean sahilboyunun daqlıq r-nlarında var. T.-ubin. HM. ə kontinental iqlim iqəraitində naha (im.-a (Qaymır y-a-nda 72? nim.e.- ndən 1im.-da) qalxır, c. sərhədi dəniz iqlimi iyəraitində 42? (im.e. yaxınlı- qına (Yaponiyada Honsu a.) catır, SSRİ ərazisinin təqr. 1/3-i T. yarım- zonasına və buradakı muvafiq dar- Melllə "PALTARIM aiddir, daqlarda beyuk massivləri Sibirdə və Uzaq |Pərqdədir. T. butun materiklərdə mepələrin im, sərhədini təiykil edir. Sənaye əhəmiyyətli oduncaqın əsas hissəsi T.-dadır. T. həmcinin opuy- luq təsərrufatı bazasıdır. TAYQA--RSFSR Kemerovo vil.-ndə iəhər. D.y. qovpaqı. D.y. pəql. MYƏC- sisələri, yungul və yeyinti sənayesi: d.y. nəql. texnikumu var. Tikinti ma- terialları istehsal olunur. TAYQA FAUNASI—tayqada yaiqama- qa uyrunla:imıni heyvanlar. T.f. tun- dra faupasından zongin, enliyarpaqlı məpə faunasından yoxsuldur. T.f. cun həyat “toraitinin xӱsusiyyətləri, ir, yaxud bir cox nevdən ibarət ara- cın nisbi eyniliyi, aqac toxumları- nın verdiyi məhsulun azalıb-coxal- ması, kolluqların butəev yarusunun olmaması, mamır-libyə ertuyunun eyni cur olması və s,-dən ibarətdir. T.f. bapqa zonalarla yanamlı tayqada da məskunlapan geniit yayılmıt nəvlər- dən (tulku, canavar, samur, gəlincik BƏ C,), əsasən, enliyarpaqlı mepələrə xas, lakin tayqanın xeyli Hissəsinə yayılmhıii meiyə və meiiqə-cəmən nӧvlə- rindən (kicik və adi qonurdiil, boz doviqan, sican, dələ, safsar, nəcib maral, cuӱyur və s,), tundra və tayqaya məxsus nəevlərdən (iimal maralı), mepə nəvlərindən (qunduz, sincab, qonur ayı), tayqa nəvlərindən təkil olunmusdur. PQimali Amerikanın du- zənlik tayqasında tipik Amerika iov- ləri (Amerika dovianı, Pensilvani- ya tarla sicanı, Amerika samuru, Ka- nada vataqı), yaxud Avrasiyadakı nov- lər (sıqın, Arktika qopurdiiyi), Ya da yalnız Amerikada təsadӱf edilən cins- lərin nəvləri rast gəlir. Arealına gərə Asiya, Avrasiya, Avrasiya— Ame- rika, Amerika formalarını ayırmaq olar. Tayqada gəmiricilər (4296 -dək), cuӱcuyeyənlər (2526) ustunluk təikil edir. Quplardan Sibir xoruzu, bonazi tetrası, sidr qupu, bir necə aqacdələn nevu, tukluayaq Yapalaqlar və s. olur. Avrasiyanın T.f.-na adi gӱrzə və di- ridoqan gərtənkələ kimi 2 nov gəlib cıxmhipdır. İnsan fəaliyyəti nəticə sində (meələri kəsmə, yanqınlar) T.f. əsaslı surətdə dəyitilmii (bir HƏB apTMbilil, digəri azalmıi), yeni nəvlər məskunlətınldır (adi daq- sicanı, tetra quplu). TAYQULP, "birəlli — su icmək

hum sənaye mərkəzidir. Qara metal- lurgiya, aqır mapıpnqayırma, kimya, dəri və Yeyinti sənayesi, 6— 17 əsrlə- rə aid me"marlıq abidələri var. Ət- rafında dap gəemur, dəmir filizi cıxarılır. E.ə. 11—8 əsrlərdən mə”-

lumdur.

TAYLAYİDIRMA, heyvaidar- lıqda — keyfiyyətli nəsil almaq məqsədi ilə damazlıq ucun ayrılmınn heyvanlardan valideyn cӱtləri secil- məsi. Ən muhum usuldur. Heyvandar- lıqda secmə ilə sıx baqlıdır (bax Senmə), Homoken (eynicinsli) və he- terogen (muӱxtəlifcinsli) T, məv- cuddur. Eynicinsli T.-da bədən qurululpu və məhsuldarlıqına gorə, cox vaxt mətipəyinə gӧrə bir-birinə oxpar torədici və diti heyvanlar se“ cilirrmuxtəlifcinsli T.-da konstitusiya tipinə, məniyəyinə və məh- suldarlıq xususiyyətlərinə gərə mux- təlif heyvanlar secilir. Homogen T. xususilə bir necə nəsil boyunca apa- rıldıqda gələcək nəsildə yararlı ox- ar formaların saxlanmasına, məh- kəMlənmMəsİn ə və artmasına nail olu- nur. Heterogen T. yeni tipli heyvan yetiidirilməsi (valideynlərin qiy- mətli keyfiyyətlərini nəzərə almaq- la), valideyilərdəki qusurların nə- sildə aradan qaldırılması, irsi əla- mətlərin zənginlətdirilməsi, gələcək nəsillərdə irsilik əmsalının yӱksəl- dilməsi məqsədi ilə aparılır.

TAYLOR, Qeylor (Tuyoq) Eduard Bernett (2.10.1832, London—2.1.1917, Uellinqton, Somersepiir)—ingilis etnoqrafı, ibtidai icma mədəniyyə- tinin tədqiqatcısı. 1883 ildən Oks- ford un-tində inləmiit, etnoqrafi- ya kafedrasının ilk “əə onMyul- dur (1896). H. Spenser və 6. ilə bir- likdə mədəniyyət tarixində və etno- qrafiyada təkamӱl məktəbinin yara- dıcısıdır. Dinin məniəyinin ani-

mistik ə in ipləmiidir (bax Animizm). Tədqiqatlarında ideəa- list tutmutdur.

enre

TA)MAHOB İsatay (1791—iyul, 1838) —19 əsrin 30-cu illərində Bukgey Or- dasında (Qazaxıstan) antifeodal və mӱstəmləkəcilik əleyhinə ӱsyanın rəh- bəri. 1836 ildə Maxambet Umetisov və b, ilə birlikdəqazax gəndliləri- nin usyanına baicılıq etmitidi. 1837 ildə onun dəstəsində 2 min silahlı atlı var idi. Həmin ilin, oktyabrın- da Ordanın hakimi Cahangir xanın qərargahını muhasirə etsə də, MY- vəffəqiyyət qazanmadı. 1837 ilin so- punda usyancılar mərlub oldular, T. KHHHK dəstə ilə Kicik juza gedərək oranı Rusiyadan ayırmaqa calıplan sultan Kaip-Qali İqiimova qopuldu. Car qopun dəstəsi ilə toqquqima zama- nı oldurulmuidur.

TAYMER (ing. |(teq, (te— vaxtı, zamapı qeyd etmək)—rəqəmlə Lesabla- yan mamında (RHM) idarəedici proq- rama zamai intervallarını (muddət- lərə uyqun iiyarələri) verən aparat (tənzimlənən tezlikli impulsların kalibrləildirilminy generatoru) və proqram vasitələri. RHM-i mӱvəqqəti dayandırma sisteminə muəyyən tezlik- lə (konkret zaman anlarında)tə"sir et-

TAYMIR (DOLQAN-NEN) MUXTAR MAHALI 197 ə ————. kk”

uUcun iilənən qab, Azərb.-da, əsasən, məklə idarəedici proqramın yıryn

parc adı ilə məlumdur. icra proqramı (əgər uyqun dayandırma TAYYUAN--Cində Fınxs cayı (Xu- siqnalı maskalanmamınisa) iə salı-

anxe hovzəsi) sahilində “ 1Pan- nır. O da oz popbəsində matındakı

si əyalətinin inz,m, Əh. 2, mln. proqramın icrasını dayandırır, ya-

(1974), Nəql, qovipaqı, Ӧlkənin muӱ- xud ipləmə prosesindən tamam cıxa-

rır. Q. real zaman miqyasında iiləyən R.HM-lərdə muəyyən zaman anlarında uyqun proqramları avtomatik itə sal- maq ӱcӱn genin istifadə olunur, TAYMIYR (DOLQAN-NEN) MUXTAR MAHALI–-RSFSR Krasnoyarsk əlkə- sində muxtar mahal. 1930 il dekabrın 10-da təipkil edilmindir. Sah, 861,2 min km?, Əh. 52 min (1984, 1 yanvar). 3 r-nu, Qiməhəri, 1 tq, var. Mərkəzi Dudinga (11.-dir.

Təbiət. Mahalın ərazisi Qutb dairəsindən 1im.-da yerlətir: (im,- da Kara və Laptevlər dənizləri ilə

Təbii mənzərə.

əhatələnir. Əraziyə Taymır y-a (Ye- nisey və Xatanqa kerfəzləri arasın- dakı adalarla birlikdə), Orta Si- bir Yaylasının im. hissəsi, Sever- naya Zemlya arxipelaqı, Qərbi Sibir dӱzənliyinin bir hissəsi daxildir. Faydalı qazıntıları: mis-nigel fi- lizləri, daiq koəmur, qaz və s, Arktika və subarktika “iqliminə malikdir, Or- ta lemp-r yanvarda —329S, iyulda 2—132S-dir. İllik yaqıntı 110—350 mm. Coxillik donutluq genin yayıl- mıtidır. Əsas cayları Yenisey (amarbı axını), Pyasina, Xatanqa. Coxlu gəl (ən beyuyu Taymır) var. Torflu-qley- li tundra torpaqları yayılmıtidır. Mahalın ərazisi Arktika, tundra və

Dudingka, Dəniz portu mepə-tundra zonasındadır. Heyvanla- rı: ilimal maralı, dar qoyunu (cu- bun), iimal tulkusu, aq ayı, sunti, morj, aq delfin və s. Yayda tundra zonasında coxlu gecəri qupi olur. Əhali, Muxtar mahalda ruslar (təqr. 8096 ), dolqanlar (1294 ), nenlər (626 ), nqanasanlar pə 6. yapayırlar. Orta sıxlıq 1 km?-də O,Obnəfərdir (1984). 1Pəhər əhalisi 6524-dir. Əl-

128

kə tabeliyində olan Norilsk 111, ma- halın ərazisindədir.

Təsərrufat. Sənaye istehsalında mə"dən və balıq sənayesi qabaqcıl yer tutur. Təsərrufatın ən”ənəvi sahələ- ri maralcılıq (75,1 min maral var, 1981), xəzli Heyvan ovu və balıqcı- lıqdır. Sudluk heyvandarlıq və xəz- lik heyvanyetitdirmə təsərrufatları yaradılmısidır. Energetika bazası Ust-Xəntay SES-i (Xantayka cayında) və İES-dir. Əlvan metallurgiya in- kipaf etmitdir. Mə”dən-metallurgiya kombinatı (Norilsk), balıq e”malı z-dları (Dudinka, Xatanqa, Ust-Port) var. Əsas nəql. caylar (Yenisey, Xa-

Talnax qəsəbəsi.

qanqa), dəniz (PTimal dəniz yolu), ha- va yolları və d.y. (dunyada ən ucqar tim.-da cəkilmili Dudinka —Norilsk — Qalnıx d.Y., 122 km) ilədir. Əsas portları: Dӱdinka, Dikson, Xatanqa. Qaz kəməri ( Messoyaxa— Norilsk) var. Yukdattımadza maral və itlərdən də is- tifadə edilir. Qırmızı Əmək Bayra- qı (1971) və Xalqlar dostluqu (1972) ordenləri ilə təltif olunmupidur. Mədəni quruculuq. Dudinkada zo0-

baytarlıq texnikumu, əlkəpqunaslıq muzeyi var. c“Sovetski Taymır (1932) mahal qəzeti cıxır. Yerli radio ve- rilipləri rus, nen, dolqan və nqana- san dillərində aparılır. Moskva və Krasnoyarskdan radio verilipləri retransdyasiya olunur. TAYMIR YARIMADASI— Asiyanın ən 1im. yarımadası. Kara dənizinin Yenisey kərfəzi və Laptevlər dənizi- nin Xatanqa kerfəzi arasında, Tay- mır Muxtar Mahalı ərazisindədir. T.y.-nın ucqar (im. cıxıntısı Celyu- skin burnudur (77*43" ipim.e., SSRİ- nin materikdə ən pm. nəqtəsi), c. sər- hədi Orta Sibir yaylasının 11m. cı- xıntısından kecir. Uz. təqr. 1000 km, eni 500 km-dən coxdur. Sah. təqr. 400 min km?, T.y.-nın cox hissəsi ovalıq- la dır (əsasən, PTimali Sibir ovalı- “ə m. hissədə c.-q.-DƏN (LM.-P1,-Ə Bırranq daqları (hund. 1146 m-dək) uzanır. İqlimi sərtdir, hər yerdə coxillik donutluq suxurları Yayıl- mıpdır. İllik yaqıntı 115—230 mm. İri cayları: Pyasina, Y —. Bə Aura- qı Taymıra, Xatanqa. Tundra bitki- ləri ustundur. Yarımadanın c.-u sey- pa mepəlikdir. |

AYMİR GƏLCU—–—Taymır y-a-nda gəl. Bırranq d-rındadır. Uz. 250 km, sah, 4560 km2?, dərinliyi 16 m-ə qədərdir. Qar və yaqı:i suları ilə qidalanır. İldə 3 ay buzdan azad olur. Gələ Yuxa- rı Taymıra cayı təkulur, gəldən Appa- qı Taymıra cayı axır.Cılpaqca, ala balıq, muksun və s. balıqlar var.

TAYMIR. YARIMADASI

TAYMIRA—RSFSR Krasnoyarsk əl- kəsində cay. Uz. təqr. 840 km (digər mə”lumatlara gərə 638 km), həvzəsi- nin sah. 124 min km", Bırranq d-rın- dan balanır. Taymır gəelunə təkulur. Sentyabrdan iyunadək donmuit olur. Balıq ovlanır.

TAYNAN—Cində Tayvan əyalətində təhər. Tayvan a.-nın c.-q.-indədir. Əh. 537 min (1976). Nəql. qovpaqı. İn- kipaf etmiti k.t. r-nunun ticarə"- sənaye mərkəzidir. Yeyinti, kimya, to- xuculuq, mapınqayırma sənayesi var. Yaxınlıqında duz cıxarılır. TA)HMYT (Tynemouth) — B. Bprra- niyada pəhər. Nort-Taynsayd konur- basiyası tərkibində- dir. Əh, 68,8 min (1971). Pimal dənizi sahilində.balıqcılıq portu. Araq e”manbı, Yeyinti və tikiti səna- yesi var, | TAYPİN CUSYANI (1850 — 64) — Cində mancur hekmranlı- qına və Feodal zul- munə qarilı kəndli muharibəsi. Usyanın hazırlanmasında Xun Syusyuanın 1843 ildə yaratdıqı Baytandixoy leqal xristian dini təppkilatı bəyuk rol oynadı. T.u. 1850 ilin yayında Szintyan r-nunda (Quansi əyaləti) bailandı. Usyancılar 1853 ilin martında Nankini aldılar (ppə- hər T.u.-nın mərkəzi oldu). 1853— 56 illərdə Mərkəzi Cində beyuӱk bir ərazini tutaraq əz dəvlətlərini ya- ratdılar. 1856—58 illərdə usyan rəh- bərləri arasındakı ziddiyyətlərin KƏCKHH/ƏHMMƏCHHAHƏH istifadə edən mancur həkuməti həmin ərazinin bir hissəsini geri aldı. 1860—61 illər- də taypinlər Szyansu və Cjeszyan əya- lətlərində məhkəmləndilər. 1862 il- dən ingkilis-fransız mudaxiləcilə- ri mancur həkumətinə yardım gestə- rirdilər. 1864 ilin iyununda Nankin iz.-nin tutulması və Q.u. rəhbərlə- rinin əldurulməsi taypinlər dəvlə- tinin suqutuna səbəb oldu. Taypin- lərin muqaviməti 1868 ilin avqustu- nadək davam etmipdir. TAYFA—sinifli cəmiyyətə qədərki dəvrdə insanların sosial və etnik birliyinin əsas formalarından biri. T. insanların qəbilədən beyuk olan birliyidir. T. uzvləri qan qohumlu- qu ilə bir-birinə baqlı olur, bir ne- cə qəbilə və fratriyaya bəlunur. T. daxilində hər bir qəbilə mustəqil so- sial istehsal vahidi olaraq qalır. T.-nın digər əlaməti umumi ərazi, muəyyən iqtisadi birliyin, kollektiv ovculuq və qaritılıqlı yardım ən ənə- lərinin, vahid dilin (dialektin), en- doqamiyanın olmasıdır. T. təsərrufat fəaliyyətinin, ibtidai mədəniyyətin inkitafına, adamların birləiməsi- nə, dilin təkmilləiməsinə kəmək et- midir. T.-nı idarə etmək ucun 1. purası yaranmıldı. Hələ qəbilə dəv- rundə T.-nın bə/zi elementləri meydana gəlmipdi. Qəbilənin əsas əlaməti olan ekzoqamiya ən azı iki qəbilə arasında daimi əlaqənin məvcudluru- nu tələb edirdi, T.-nın ergən mərhə- ləsinə Avstraliya aborigenlərini, son mərhələsinə isə Pimali Amerikanın hindi tayfalarını gəstərmək olar. T.

sinifli cəmiyyətdə də məvcud idi. Mulki təbəqələtmə, ə Yanların və hərbi baicıların rolunun artması, tayfa ittifaqlarının yaranması Q.- nın daqılmasına səbəb olmutdur. T. qalıqları quldarlıq, feodal və kapi- talist mӱnasibətləri dəvrundə də mev- cud olmutdur. Hazırda gecəri bədə- vilər, tuareqlər, kӱrdlər, əfqanlar və 6. xalqlar arasında T. munasibət- ləri qalmaqdadır. Əd.: bax Qəbilə məqaləsinin ədəbiy-

yatına.

TAYFI— Azərbaycanda xalq seleksi- yası yolu ilə alınmıpil iqərab uzumu sortu. Azərb.SSR-də, xususilə Naxcı- vanda aq və cəhrayı T. sortları be- cərilir. Tənəyi gӱclu boy atır, cicəyi ikicinsiyyətlidir. egetasiya dəvru 167 gundur. Tam yetitimit gilələri ae və cəhrayı rəngdə olur. PQirəsində 18,176. nrəkəp, 6,6 q/l turpqu var. Hər ha-dan 150—200 s-dək məhsul yıqılır. Oktyabrın əvvəllərində yetitpir. Tur. SSR və Tac.SSR uzum sortları stan- dartına daxildir. |

TAYFUӰN (ing. Surhoop, Cin dilində tay fın —beyuk kӱlək)—Sakit okea- nın q.-ində (Ekvatordan iim.-da) yara- nan (əsasən, yayda və payızda) tropik siklonlarının yerli adı. Hind-Cin, Cin, Koreya sahillərinə catır, bə"- zi hallarda Sovet Uzaq PQTərqinin ha- va pəraitinə tə”sir edir. Orta hesab- la ildə təqr. 30 dəfə təkrar olunur. Sur”əti saatda 30—50 km, bə”zən 100 km-dən cox olur. T. daqıntılara, daii- qınlara, beyuӱk dəniz dalqalarının yaranmasına və s. səbəb olur. TAYXANİYAN —Cinin u-HHMƏ narnap. Uz. 400 km, maks. hund. 2027 m-dir. Qneys, qranit, tpist və əhəngdatıdan təpkil olunmuttdur. Muhum iqlim ayı- rıcıdır. Mussonların əlkənin daxi- li hissələrinə yayılmasına manecilik tərədir. PT, yamaclarında enliyarpaq- lı meipələr var. Dat kəmur, qrafit, asbest yataqları aikar edilmitdir. TAYXӰ —Cində gəl. Yanszı cayından c.-da, Beyuk Kanaldan q.-dədir. Sah, 2,2 min km?, Gəmiciliyə yararlıdır. Suvarmada istifadə edilir. Balıq- la zəngindir. Yanszı və Beyuk Kanal- la birlətdirilmitdir. TAYCHCJOU, Taysyan—Cinin pt.- ində Szyansu əyalətində ppəhər. Əh. 100 mindən coxdur (1971). Tunyan ka- nalında port. Pambıq parca, ipək, pəkər, unuyutmə, yaq sənayesi, cay e"ma- LI, CƏLTİKTƏMİZLƏMƏ muçəssisələri var. Donuz dərisi apılanır: cod tuk (donuz uxkc) istehsal edilir, TAYCHCJU N—Cində təhər. Tayvan əya- lətindədir. D.y. qovpaqı. ƏH. 561 min (1976). Muӱhum ticarət-sənaye mərkəzi- dir. Mapınqayırma, ppəkər, kaqız, toxuculuq, gimya sənayesi var. Kamfo- ə Hər o

AYIYET— RSFSR İrkutsk vil.-ndə iqəhər. Taypet r-nunun mərkəzi. D.). qovpaqı. Avtomobil tə"miri, tppalhop- durma və hidroliz z-dları, mika f-ki, meiqə və yeyinti sənayesi mӱəssisələri var. Baykal — Amur magistralının applanqıc məntəqəsidir. TAKA— Banqladepi Xalq Respublika- sının 100 paysaya bərabər pӱl vahi- di. 1972 il yanvarın 1-dən Rupini əvəz etmiyidip.

TAKAMATSU— Yaponiyada pqəhər, Sin- koku a.-nın sahilboyundadır. s əə inz.m. Port. ƏH, 306 min (1977). D.y. bərəsi vasitəsilə

Honsu a.-ndakı Uno ip, ilə əlaqələ- nir. Maınqayırma, yeyinti, aqac e malı, selluloz-karız sənayesi var, TAKELAJ (hollandca yanə il. mi ipləri)—gəmidə ranhoutu saxla- maq, siqnalları qaldırmaq, qayıqla- rı suYa endirmək, yӱkqaldırma itp- lərini yerinə yetirmək ӱcun baqla- yıcı vasitələr toplusu (tros, zəncir, cubuq və s.). Tərpənməz (məs, BaHT- lar) və mӱtəhərrik (məs., yӱkqaldırma ipi və trosları) nevləri var. İnitaat, qurapdırma və digər iplərdə aqır Yuğlərin qaldırılmasında tətbiq olunan Yukqaldıran qurqu və mexanizm- lərdə iplədilən tros, strop, zəncir- lərə də birlikdə T. deyilir. TAKİN KӦDO HMAYN (təxəllusu: əsl adı U Lun) (23.3.1876, Pyi it. yaxınlıqında, Vale—27.7.1964, Ran- qun)—Birma Yazıcısı, ədəbiyyatiqu- nas, ictimai xadim. “Xalqlar arasın- da sulhu məhkəmlətməyə gərəv Beynəl- xalq Lenin mukafatı laureatı (1954). 1Pe"rlərində, dini şuӱjetlər əsasın- da yazdıqı dramatik əsə lərində (“Qhilaəq, *Upaka və Ma Shavah və s.), məqalə, esse və ocerklərində Bir- manın tarixi kecmiiqini, milli azad- lıq ideyalarını tərənnum etmipdir. cCənab aun Hmaynın eyudləriv (1915—21) roman-pamfleti, filolo- ji və tarixi tədqiqatları var. 30- cu illərdə vətənpərvər və inqilabi- demokratik qӱvvələri birləidirən c“Dobama asiayonı (c Bizim Birmaə) siyasi təpkilatının muəssislərin- dən olmupidur, Karma sulh purası- nın prezidenti (1952 ildən) və Umum- dunya Sulh PTurasının uzvu (1953 ildən) olmupdur.

ə opovQ. P., Takin Kodo Xmaӧn,

M., 1 .

TAKİR TORPAQLAR, takı rlar (turk dillərində takır—hamar, duz, cılpaq) — səhra və yarımsəhralarda yastı, gilli cəkəkliklərdə əmələ gə- lən torpaq tipi. Profilində aydın secilən iki qat—bərk gilli ust qat (V—10 sm qalınlıqda) və poranlırı olmayan laylı qaysaq qat var. T.t. ən cox Orta Asiyada gilli səhralarda, xususilə Amudərya və Sırdərya cayla- rının deltalarında yayılmındır. Azərb.SSR-də tipik. T.t. yoxdur. La- kin Xəzərsahili zolaqda, xususilə Siyəzən—Sumqayıt r-nunda relyefin cəkək elementlərində ləkələr iqək- lində təsadu edilən takırabənzər torpaqlar var. T.t.-dan, əsasən, qıp otlaqları kimi istifadə olunur. TAKOMA (Tasopa)— ABPQ-da, Vapinq- ton pttatında ipəhər. Pyucetl aukd kerfəzində port. Əh. 158 min (1980) Atqac e"malı, mapınqayırma, kimya, əlvan metallurgiya, Yeyinti sənayesi, gəmi tərsanələri var.

TAKO RAD b (Takorad i)—Tanana Ce- kondi-Takoradi 11.-nin bir Hissəsi. TAKSİ (fr. kaxy, lat, taxo—THİMƏ- tini muəyyən edirəm), taksomo- t o r—getdiyi yolun haqqı taksom?t- rə əsasən edənilən sərniiyin və Ya Yuk avtomobili. Eyni zamanda həm yuk, həm də sərnimin dapıyan T.-lər də var. T. kimi seriya ilə buraxılan, həmci- nin kopstruksiyasında T.-yə məxsus xӱsusiyyətlər nəzərə alınmıiy əlim avtomobillərdən istifadə olunur. İLK T.-lər Londonda 1903 ildə, Peterburq- da 1907 ildə ipləməyə batplamızidır. T. dayanacaqlarında xususi ipyarələr qoyulur, bə”zən dayanacaqlar rabitə va-

ASE—9, c. 9

TAKSONOMİK ƏLAMƏTLƏR

sitələri olan dispetcer məntəqələri və siqnalizasiya qurquları ilə təchiz olunur. Marirut Q.-ləri də var. Bə”- zi iəhərlərdə cekspres-T.ə adlanan nəql. hərəkəti təpkil olunur. Belə Q.-lər dayanacaqlara daxil olmur, 119- hər daxilində Hərəkət edərək sərni- iinləri kucənin istənilən yerində matpına mindirir. TAKSİSLƏR (yun. (Ax:15—yerlətmə) —sərbəst hərəkət edən mikroorqanizm- lərin və ibtidai bitkilərin, həmci- nin coxhuceyrəli orqanizmlərin bir sıra hӱceyrələrinin (zoospor, sperma- tozoidlər, leykositlər) və hӱceyrənin ayrı-ayrı Hissələrinin (nӱvə, plas- tid) hərəki reaksiyası. T. ipıqrın totaksis), -temp-run (termotaksis), rutubətin (Hidrotaksis), maye cərəya- nı (reotaksis), elektrik cərəyanı (qalvanotaksis), zədələnmə (travmotak- sis), kimyəvi (xemotaksis), mexaniki (barotaksis) və 6. qıcıqlandırıcıla- rın tərətdiyi birtərəfli qıcıqlan- manın tə”sirindən bat verir. T.-in xarakteri qıcıqlandırıcının tə"si- rinin intensivliyindən və orqaniz- min vəziyyətindən asılı olaraq dəyi- itə bilər. T.-i tropizmdən fərqlən- dirmək lazımdır. TAKSODİLƏR Taxoma toxumlu iynəyarpaqlı birevli bitki- lər fəsiləsi. Əksəri hundur arqaclar- dır. PTərqi Asiya və nmali Ameri- Kana 9 cinsi (15—16 nəvu) bitir: bir cinsi Qasmaniyada təsadu edilir. Əksər cinslərinə SSRİ-də rast gəli- nir. Azərb.SSR-də 4 cinsi—kripto- meriya, sekvoyya, bataqlıq sərvi və kunninqamiya cinsləri dekorativ bit- ki kimi becərilir. Oduncaqı muxtə- lif məqsədlər ucun itlədilir. TAKSOMETR (lat. (Kaxo—qiymətini muəyyən edirəm--.,,metr)—qəbul olun- muii tarif əsasında taksinin get- diyi məsafənin haqqını (pulunu) av- tomatik olaraq tə"yin edən cihaz, T. diyircəkli mexaniki sayqacdan iba- rətdir. Əturuculər qutusunun apa- rılan valına ditli reduktor vasi- təsilə birlətmii elastik valdan itə dupur. T.-i ipləyən avtomobil dayan- dıqda həmin muddətdə matının bo0:i1- dayanma haqqını muəyyən etmək ucun sayqacı saat mexanizmi ipə salır. Bundan əlavə T. avtomobilin umumiy- yətlə və sərnitinlə getdiyi (T. ro- ipqulmupt halda) məsafəni və ii gunu ərzində ӱmumi və sərnitinlə gedi- lən yodun haqqını hesablayır. TAKSON—xususilətmitn (ayrılmıpp) canlılar qrupu) təsnifat iyerarxiya- sında taksonomik kateqoriyalar ara- sında muəyyən bir dərəcə (ranq) kimi məvqe tutur. Məs., qara qarra (Soquiz soqope) arealında iki fərqli popul- yasiya əmələ gətirir. Hər populyasiya ayrı-ayrılıqda sistematiklər tərə- findən yarımnəv (Soquiz soqope soqo- pe və S, s. soqayx) kimi qəbul edil- mipdir. Qara qarra elə orqanizmlə qrupuna daxildir ki, onda ixtənif kateqoriyalardan olan bir sıra tak- son birlətmiidir, (Soqun5 — cins, Soquydae—fəsilə, RazzeqyEoqtae5 — dəs- tə, Auev—sinif, Shoqdasa—tip). T.- un 2 xarakter xususiyyəti var. T. for- mal surətdə ayrılmınl taksonomik ka- teqoriya vahidindən (məs., nevdən) real məvcud olan, Yaxud məvcud olmupp konkret zooloji, yaxud botaniki o6- yekt kimi fərqlənir. Umumiyyətlə, nəv T. deyil, lakin qara qarqa nəvu T.

129

hesab edilir. T. ilk nəvbədə sistema- tiklər tərəfindən rəsmi qəbul edil- məlidir, yə”ni o muəyyən ranq tutma- lıdır, yalnız bundan sonra obyekt T. olur. Bu 2-ci xususiyyətdir. TAKCOHÖMU) (iyH. tAxis—nyay- luip, sıra-–-pӧpoz — qanun)—bitkilə- rin əəə nəzəriyyəsi. 1813 ildə O. Dekandol təklif etmiptdir. Son vaxtlara qədər T. və sistematika bir- birinin sinonimi hesab edilirdi. Muasir devrdə T. orqanizmlərin təs- nifat nəzəriyyəsi və təcrubəsi, siste- matika isə orqanizmlərin muxtəlif- liyi haqqında elm kimi qəbul edil- mitpdir. Məs., populyasiya anlayını fikri, nəvlərin sayının necə artma- sı, nəv strukturunun izahı və popul- yasiyanın təkamulundə rolu biologi- yaya T. ilə daxil olmutdur. Sistema- tika orqanizmləri, onların muxtə- lifliyini və qarpılıqlı əlaqələrini eyrənirsə, T. neəvlərin yaranması pro- seslərini, təkamӱl amillərini, po- pulyasiya strukturunu və biocoqrafi- yanı eyrənir. Alfa-taksonse- miya adlı 1-ci mərhələdə, əsasən, yeni nevlərin təsvirinə və onların təxmini olaraq hansı cinsə aid oldu- FYHY muəyyənlətdirməyə, beta-tak- sonomiya adlı 2-ci mərhələdə qariılıqlı əlaqələrin nəv və yuksək taksonomik dərəcələr səviyyəsində da- ha dəqiq izahına, mehkəm təsnifa- tın yaranmasına, 3-cu mərhələ olan qamma-taksonomiyada isə, əsasən, nəvdaxili dəyipkənliyə, mux- təlif təkamul tədqiqatlarına və can- lı aləmin muxtəlifliyinin izahına diqqət verilir. TAKSONOMİK ANALİZ—ayrıqayrı orqanizm qruplarını yeni baxımdan təsnif etmək və onları yeni mə”lu- matla tamamlamaq. Bu, orqanizmlər haqqında mə”lumatın artması və sis- tematikanın inkiyyafı ilə əlaqədar əvvəlki sistemləri yenidən gezdən ge- cirmək nəticəsində yaranır. T.a. nev, eləcə də muəyyən qrupların butun tak- sonomik kateqoriyaları səviyyəsində aparıla bilər. Bir qrup orqanizm taksonlarına yeni neqteyi-nəzərdən baxmaq məqsədi ilə aparılan T.a. Təd TM də adlanır. TAKSONOMİK ƏLAMƏTLƏR —muəy- yən bir 5: bapqa bir taksondan fərqləndirən hər hansı xususiyyət, .Ə. uzun zaman ərzində gedən təbii secmənin məhsuludur. T.ə.-in 5 tipi məvcu , 1-ci tip morfoloji əla- mətləri, 2-ci tip maddələr mucbadilə- si xususiyyətlərini, 3-cu tip ekolo- ji əlamətləri, 4-cu tip etoloji əla- mətləri, 5-ci tip coqrafi əlamətləri və s. əhatə edir. Taksonomiya təcru- bəsi gəstərir ki, T.ə.-in taksonomiya ucun əhəmiyyəti muxtəlifdir: onlar- dan bə”ziləri qohumluqun davamlı əlamətləridir, digərləri isə davam- sızdır. Hər əlamətin qiyməti onun informasiya məzmunundan asılıdır. Buna gerə də təsnifatda bir əlamətə cox, digərinə az qiymət verilir. B cur secilmənin klassik usulu əlcub- bicmə adlanır. Məs., onurqalılar tipi, məməlilər sinfi, yırtıcılar dəstəsi əsas əlamətlərini adlarında əks etdirir. Təsnifat ucun yararlı T.ə. onların dəyipməsinin tədqiqi və nisbətən stabil və dəyinqən əlamətlə- rin aikara cıxarılması ilə muəyyən- ləpdirilir. Bir cox T.ə. (məs., kim- yəvi, xromosom, fizioloji və etoloji

130

TAKSONOMİK KATEQORİYALAR

“— —mbƏƏ————OKOÖKX——xuıXxc————orX.x—..Ç....— “— — —— ——. .......

xӱsusiyyətlər və s. təsnifat ucun cox qiymətlidir. Bioloji sistematikanın tənqidciləri bu əlamətlərin secilmə- sinə qariplı cıxırlar və elə bir uni- versal cobyektivə əlamət tapmaq istə- yirlər ki, o elmi iqəxsi meyldən (fi- kirlərdən) xilas etsin. Bir zaman zu- lalların fizioloji və kimyəvi ox- marlıqı, DNT strukturunun temp-ra davamlılıqı, karioloji fərqlər, ye- ni xromosom aparatının sayı və key- fiyyətinə umid bəslənirdi. Sonralar genosistematika cərəyanı mey- dana cıxdı. Onun məqsədi butun can- lılarda DNT qurulupqunun universal- LIRINI TƏ”yin etməkdən ibarətdir. Sistematikada bu cərəyanın əsasını yenə də əlamətlərin muqayisəsi usulu təpkil edir. Məs., Hər hansı cucunun czərindəki xal, xromosom dəstinin və ya zulalının səciyyəvi xususiyyət- ləri, yaxud DNT molekulunun qurulu- iqu təsnifat nəqteyi-nəzərindən tama- milə bərabərhӱquqlu əlamətlərdir. Odur ki, universal əlamət yoxdur və mə”lum deyildir: təsnifatda klassik usullar ustunluk təiikil etməkdə da- vam edir.

TAKSONOMİK KATEQORİYALAR— taksonomiyada tətbiq edilən anlayıni- lar. Sistematikada bir ərazinin or- qanizmləri eyrənilərkən umumi əla- mətləri olan oxiyar fərdlər toplusu rast gəlir. Nəevu təkil edən belə fərdlər toplusu baqa əlamətlərə malik fərdlər toplusundan aipkar fərqlənir. Mə”lumdur ki, yalnız eyni nəvdən olan və cinsi yolla coxalan fərdlər bir-biri ilə cutləptir,-ayrı- ayrı nev fərdləri arasında cutləi- mə getmir. Bir cox umumi əlamətlərə malik nəvləri taksonun daha yuksək ranqı (dərəcəsi) olan cinsə daxil edirlər. Cipslər isə fəsilədə birlətdirilir və i.a. Taksonların bir-birinə tabe olan formalarının bu qayda ilə yӱksəlməsi təsnifatda iyerarxiya sistemi adla- nır. Bu sistem əsasında fərdlər, onun zirvəsində isə bu sistemin bu- tun dərəcələrinin tabe olduqu tak- son durur. İyerarxiyanın əsası ilə zirvəsi arasında muxtəlif taksonlar yerləmir ki, bunların hər birinin tərkibinə əzundən atpaqrı səviyyədə duran bir və ya bir necə takson da- xildir və o əzundən yӱksəkdə duran mərtəbəyə tabedir. Belə duzululi t a K- sonomik iyerarxiya, onun ayrı-ayrı mərtəbələri isə tak s o- nomik ranqlar adlanır. Hər bir ranqın taksonları həmin T,k,-a aiddir. Q.k.-ın iyerarxiyasını ilk dəfə K. Linney yaratmındır.

Yeni nevlər yarandıqca və bu nəv- lər arasında qohumluq əlaqələri ba- rədə biliklər artdıqca nəvlərin tak- SONOMİK vəziyyətini (yerini) daha də- QİQ gestərməyin zəruriliyi meydana cıxdı. Hu, gestərilən yeddi kateqo- riYapnın bəluiməsi və əvvəlki kateqo- riyaların adlarıpa eyeryə (Super), Yaxud cyarımə (5ib) sezlərinin əla- və olunması və yeni kateqoriyaların Yaranması ilə əldə edilmiindir. Be- ləliklə, dəstəustu, yarımdəstə, fə- siləustu, yarımfəsilə, triba və s. Kateqoriyalar yaranmısidır. Bə "zi tə- biəppunaslar əlavə bolgu kimi infra- sinif, infradəstə terminlərindən də istifadə etmiilər. Paleontoloqlar DƏSTƏ və sinif arasında kaqorta ka- teqoriyası qiplədirlər.

Muasir təsnifatda muxtəlif əhə- miyyətli 20-dən artıq kateqoriya var. Onlar 3 qrupa bəlunur: nev kateqo- riyası, nev daxilində populyasiya- ları gestərən kateqoriyalar və yuk- şək taksonların kateqoriyası. TAKSOFON, avtomat tele- f o n—icərisinə muəyyən qədər pul (bir və ya bir necə sikkə) salmaqla telefon danıtıqları ucun avtomat aparat. SSRİ-də yerli (pəhər, kənd)

ən pş

mər ot

sağər ə

cs onə — ğım pr - = “ əl " ad. 7

Yerli rabitə ucun AMT-69 (SSRİ) tip- li divar taksofonu: /—daxıl bəlməsi:

2—mikrotelefon borusu: 3—gəvdə: 4— elektrik dəevrəsi bloku ilə birlikdə pul-nəzarət qurqusu bəlməsi, 5—nem-

rəYıqan.

və pqəhərlərarası rabitə ucun T.-lar iplədilir. İstənilən T.-un əsas tər- kib Hissəsi elektrik dəvrəsi bloku olan pul-nəzarət qurqusu və daxıl- dan ibarətdir. Elektrik dəvrəsi blo- kuna gəestərilən qovpaqlar daxildir: T.-u telefon st. ilə birlətdirən və ayıran kommutasiya-caqırınd qovtpa- qı, nitqi qəbul edib eturən danınıq qoviları, sikkəni qəbul edib, əlcusu- NƏ, KӰUTLƏSİNƏ və s.-yə gərə ona nəza- rət edən, habelə telefon ilə mikro- telefon borusu mikrofonunun kom- mutasiyasını Həyata kecirən pul-nə- zarət qovpaqı. SSRİ-də telefon nem- rəsi uc itarədən cox olmayan xususi idarələrlə (məs., yanqın—01: tə”cili yardım—03) T.-la danıtıqlar pul-

—bax Xanə.

TAKTAKİ YVİLİ Otar Vasilyevic (d. 27.7.1924, Tiflis)—gurcu sovet bəstəkarı, ictimai | xadim. SSRİ xalq artisti (1974), Le- nin mukafatı lau- reatı (1982). SSR Devlət mukafa- tı laureatı ( 1951, 1952, 1967). 1951 ildən Sov.İKP uz- vu. SSRİ Bəstəkar- lar İttifaqının katibi(1957 ildən). 1965—83 illərdə | Gurc.SSR mədəniy- ə yət naziri olmutdur. Gurcu sovet musiqisinin gərkgəmli xadimlərindən olan T.-nin 4-Mindiyaə (1961), € AlbiH oqurlanmasıə (1974) operaları, cRus- tavelinin izi iləə (1964), “Nikoloz Baratatviliə (1970) oratoriyaları, simfoniyaları, instrumental konsert- ləri məphurdur. Digər əsərləri: bir- pərdəli operalardan ibarət c uc həyatə (1972) triptixi, “Arvadbazə (1978), ac İlk məhəbbətə, -Mususiq (hər ikisi 1981) komik operaları, Gurc.SSR Devlət himni (1945) və s. Pedaqoji fəaliyyət gəstərir (1966 ildən prof. ). SSRİ Ali Sovetinə (4—6, 11-ci ca-

qırıq) deputat secilmitdir. 2 dəfə Lenin ordeni, Oktyabr İnqilası, Qır- mızı Əmək Bayraqı ordenləri və me- dallarla təltif edilmiildir.

Əd. Polakova L., Otar Takta. kipvili, 2 izd., M., 79,

TAKTAİY (təxəllusuş əsl familiya- sı Taktapev) Hadi Xeyrullovic (1.1.1901, indiki Mordva MSSR, Tor- beyevo r-nu, Sırkıdı k.—8.12.1931, Kazan)—tatar sovet pqaairi. “Torpa- qın evladlarıə (1921) mənzum faciə- sində burjua-mӱlkədar muhiti tənqid edilir. *Əsrlər və dəqiqələrə (1924) poemasında V. İ. Leninin əlumundən doqan umumxalq gədəri əksini tap- mımdır. İnqilab, yeni insanın for- malapması “Sırkıdı kəndiə, €Ty- fandan sonrat (hər ikisi 1924), eMə- həbbət e”tirafıə (1927), *Alsuv 1929) poemalarının, *Gəemulmutn silahlarə (1927), =Puc olmunq: gəzəllikə (1928) dramlarının, “Subh nəsimiə (1928— 29, bitməmipdir) romanının əsas məvzularıdır. “Gələcəyə məktubə (1930—31) lirik-epik poeması, kənd- də kollektivlətmədən bəhs edən cKa- milə (1930) dramı və s. əsərləri var,

Əsərləri: Stixotvorenilni pozmı,

M., 1955, Veka i minutı, Kazanh, 1977: Saylanma əsərlər, Kazan, 1976,

Əd.: İstorin tatarskoN sovetskoğ li- teraturı, M., 1965. TAKTHKA, həpörnə (iyH. takti- Ka—qopunları duzmək sənəti, (Azvb— qopun dӱzurəm)—Lərb sənətinin tərkib hissəsi, deyupqun muxtəlif qolun nəvləri tərəfindən aparıl- ması, hazırlıqı, nəzəriyyəsi və prak- tikası məsələlərini əhatə edir. T. nəzəriyyəsi dəyuptun qanunauyrunluq- larını, xarakter və məzmununu təd- qiq edir, onun hazırlanması və apa- rılması usullarını ipləyib hazır- layır, bəlmələrin, hissə və birləni- mələrin deyuti xususiyyətlərini və imkanlarını eyrənir, T. praktika- sı komaldirlarin, qərargah və qopun- ların deyutpə hazırlıqrı və deyupqun aparılması uzrə fəaliyyətini, MƏB- cud ipəraitə aid rəqəm və gestəricilə- rin daim dəqiqlətdirilməsini, qərar- ların qəbul edilməsini və tabelikdə olanlara caqdırılmasını, Deyupqun planlampdırılması və hazırlırını dəyӱit əməliyyatları aparılmasını. Hissə və birlətmələrin idarə edil- MƏCHHH, deyuti əməliyyatının təchiza- tını əhatə edir. Mӱxtəlif qopqun (quvvə) nevlərinin (HHQ, HDQ, HHM qopunları) T.-sı ilə yanatı olaraq umumi T.-nı (əsasını q ru qopunla- rının T.-sı təpgil edir) da fərqlən- dirirlər. Burjua dəvlətlərinin hərb NƏZƏrİiYYƏSİNDƏ Ə.məliYYat sənəti MƏ- sələlərinin bir hissəsi (€BeiyK tak- tikaə) Q.-ya aid edilir. T, əməliyyat sənəti və hərbi strategiya ilə dialek- TİK və qarpılıqlı əlaqədə olub onla- rın mӱddəalarını rəhbər tutur. T.- nın coxəsrlik tarixi 20 əsrin əvvə- linədək (digər qoptun nəvləri yarana- nadək) quru qopqunlarının və həb inkiiyafını əks etdirmitdir. Mua- sir dəvrdə qopunların raket-nuvə silahı ilə təchizi taktiki komandan- lıqa daha beyuk miqyaslı vz əhəmiy- etmək imkanı

yətli vəzifələri həll

verir. 2) İctimai və siyasi mubarizə- NİN vasitə və usulları, bu və ya di. gər məqsədə catmaq yolları: hər hansı bir iyəxsin xətti-hərəkəti,

m“ ———- ——— — —

.:5—. 5...

TAKFARİNAT (lat. Tasqaq(paz) (9

24)—17—24 illərdə TPimali Afri kada (Numidiya nə Mapretaniyada) Roma əleyhinə usyanın rəhbəri, Əs- “TƏH pumidiyalımdır. Əvvvəllər Roma ordusunda xidmət etmiindi. T.sın əhbərlik etdiyi usyancı dəstələri

oma ordusu ӱslubunda tətgkil olun- muidu, Usyan əsl muharibəyə cevril- di, Romalılar usyancılar ə. iki legion gӧndərməyə məcbur oldu- lar. Usyan ili, T. isə Avziya yaxınlıqında ( anperanınla) nelyui- də həlak oldu. TAGİL–- RSFSR-in Sverdlovsk vil,- ndə cay. Qura cayının saq qolu, Uz. 414 km, həvzəsinin sah, 10,1 min km?, Orta Ural d-rından batlanır. Su anbarları var. TAKİL QARAMALI—s dluӱk qaramal cinsi. 18—19 əsrlərdə Baki agil quberniyasında yerli heyvanların Xol- moqor və Hollandiya cinsləri ilə cuӱt- lətdirilməsi nəticəsində yaradıl- mıpidır. Rəngi qara, qara-ala, qırmı- zı, boz və qonurdur. Buqaların diri cəkisi 700—900 gq, inəkləri 400.—500 kq-dır. Hər inəkdən 3500—3800 kq sud saqılır: yaqlılıqı 4, (0—4, 294 - dir. Sverdlovsk, Celyabinsk, Tumen və Perm vil.-lərində coxaldılır, TAL Mixail Nehemyevic (Dd. 9.11. 1936, Riqa) —sovet tpahmatcısı, SSRİ qrossmeysteri və beynəlxalq qrossmey- ster (1957), SSRİ əməkdar idman us- tası (1960), jurnalist, I eski DƏV-

lət un-tini bitirmistidir (1958). SSRİ cempionu (1957, 1958, 1967, 1972, 1974, 1978), dunya cempionu

(1960—61), 8 umumdunya ipahmat olim- piadasında (1958—82) və 6 Avropa cempionatında (1957—80) SSRİ yır- ma komandasının uzvu. Bir necə beyuk beynəlxalq yarıtida (Surix — 1959: Bled—1961: Sarayevo və Palma—19664, Tallin—1971, 1973, 1977, Monreal— 1979 və s.) qələbə qazanmınldır. 1960 —70 illərdə 4PQahmatə jurnalının (Riqa) redaktoru olmuqidur. 4“ PQərəf nipanıf ordeni ilə təltif edilmii1- dir.

Əsərləri: V oqonı ataki, M., 1978 (sovm. s V. Damskim), Koqda ojivajot fiqurı, M., 1983.

TAL (hollandca (ayye)—asma, yukqal- dırıcı qurqu. Vuciiad və arabacıq- ir. Əl ilə iplədilən,

elektrik və ya pnev- matik intiqallı T.- 9) lar var, Əl ilə iillə- İ dilən Q.-lar stasionar

və səyyar olur (izək.) yukqaldırma qabiliy- yəti O,1— 10 t, qal- , dırma Hund. 3—12 m- | Cİ dir. Elektrik İ.-bi- /) İİİ nın Yukqaldırma qa- Kəs biliyyəti O,25—10 ?t, qaldırma hund. 4—30 m-dir:u bir və ya iki relsli asma yolla hə- rəkət edir. Birrels- li arabacıqları olan elektrik T.-ı tel- ) fer adlanır. Pnev- 2.7 matik T.-dan )aHFbiH cəhətdən təhlukəli muhitdə yuk qaldır-

Əl ilə iplədilən son- suz-vintli tal.

TALAS VİLAYƏTİ

maq (O0,1 ut-dək) ucun istifadə edi- np, Q. sənaye muəssisələri sexlərin- də, anbar, tə"mir e"malatxanası, gə- Mİ və s.-də mӱstəqil yӱkqaldırma qur- qusu kimi, həmcinin qaldırıcı kran, monorels Yӱk arabacıqları və s.-də

qaldırma mexanizmi kimi iptlədilir. TALA— Azərb.SSR-in Zaqatala r-nun- da cay. Qapıx (Alazan) cayının sol qolu. Uz. 40 km, hopzəsinin sah. 410 km". Bat Qafqaz silsiləsinin c. ya- macından (2800 s hyHA.-nən) 6aımna- nır. Alazan-Həftəran vadisində, Qa- nıxa catmadan axarı qurtarır. Da-p- qınlar zamanı Muqanlı cayı ilə bir- lətərək Qanıxa qovutur. Suvarmada istifadə edilir. TALA—mepənin ortasında cox da iri olmayan aqacsız acıq sahə. Əsa- sən insan fəaliyyəti nəticəsində əmə- lə gəlir. Relyefdən, dəniz səviyyəsi- nin yuksəkliyindən, məhəllin cəhət- lərindən asılı olaraq T.-da Ya cəmən, Yaxud da bozqır (step) bitkiləri us- tunluk təikil edir. Bə”zən k.t. bit- kiləri əkilir. T.-dan bicənək kimi də istifadə olunur. Kicik Qafqazın dar meptələrində, əsasən az meyilli yamaclarda cox rast gəlir. TALA (yaxud Samoa dolları)—Qər- bi Samoanın 100 seneyə ləğ pul vahidi. 1967 il iyulun 10-dan Samoa funtunu əvəz etmitdir. QALABI — Azərb.SSR Quba r-nunun Talabıqınlaq sovetliyində kənd. R-n mərkəzindən 28 km c.-i1,-də, Dar ətə- yindədir. ƏH, 412 (1985). Əsas təsər- rufatı baqcılıqdır, Səkkizillik məktəb var. Kəndin i1,-ində orta əsr- lərə aid yatpayıtl yeri alkar olun- mulidur. Mədəni təbəqənin qalınlı- qı 2 m-dən coxdur. Yapayıltn yerindən cay daplarından tikilmiii divar qa- lıqları, təndirlər, itirsiz və ppirli gil qab qırıqları aikar edilmiptdir. Tapıntılar T. ərazisində təqr. 8—16 YT yapayıti olduqunu gestərir. T BIQI İYLAQ— Azərb.SSR Qu -nunda kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. -n mərkəzindən 18 km c.-11,-də, dar ətəyindədir. ƏH, 862 (1985). Əsas təsər- ufatı baqcılıqdır. Orta məktəb var. ALAQ, təlaq (ər, əylə — öomaMmar, bolanma)—islam dinində nikahın pozulması qaydası, PTəriətə gərə an- caq kimilərin nikahı pozub, arva- dını bopamaq huququ vardı. Bunun ucun ərin muvafiq kəlamı ipahidlə- rin yanında çc dəfə ucadan təkra etməsi kifayət idi. T. zamanı nikap muqaviləsindəki bopama haqqı (mehr) və cehiz geri qaytarılırdı. TALALAR — Azərb.SSR Balakən r-nun- da kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən 4 km q.-də, Alazan-Həf- təran vadisindədir. Əh. 2036 (1985): tutunculuk, baramacılıq, taxılcılıq və heyvandarlıqla məquldur. Orta məktəb, mədəniyyət evi, kitabxana, ki- noqurqu, doqum evi, tibb məntəqəsi var. Bəyuk Vətən mucharibəsində hə- lak .. həmyerlilərin iqərəfinə abidə qoyulmutdur. TALALİXİN Viktor Vasilyevic (18. 9.1918, Saratov vil.-nin indiki Volsk r-nunun Teplovka k.—27.10. 1941, Po- dolsk yaxınlıqında)—qırıcı təyya- əci, gicik leytenant (1938), Sovet rara Qəhrəmanı (1941). Beyuk Və- tən muharibəsində ilk hava tarancı- larından biri. 1938 ildən XİLKGİ uzvu. 1937 ildən Sovet ordusunda xid- mət etmiyidir. Sovet—Finlandiya mu-

131

it-h-6E— N |

haribəsinin (1939—40) itpti olmutdur. 1941 il avqustun 2.2 Moskva yaxınlıqında alman faiqist- lərinin bombardmancı təyyarəsini ta- ran edərək vurub salmıtdır. Sonrakı doyçilərdə dӱymənin daha 5 təyyarə- sini məhv etmiidir. T. hava deyçitun- də həlak olmutidur. Lenin ordeni, Qırmızı Bayraq ordeni və Qırmızı Ulduz ordeni ilə təltif olunm mayp. Moskvada dəfn edilmitdir. mərəkə p1.-ndə Q.-ə abidə qoyulmui, ad. gӱcə (Moskvada) və gəmi var. TALANT — qabiliyyətlərin yӱksək inkitaf səviyyəsi. Bax həmci- nin Qabiliyyət, İste”dad. TALANT (yun. (ALapkop, ilkin mənası —cəki, tərəzi)—Qədim Yunanıstan, Misir, Babilistan, İran və Kicik Asiyanın digər vil.-lərinin ən beyuk cəki və pul-hesab vahidi. Qədim Yuna- nıstanda T, 60 minaya bəlunurdu. So- lonun islahatı (e.ə. 594 il) ilə cəki- si 26,2 kq (Makedoniyalı İsgəndər zamanı—25,9 kq) guӱmuit olan gicik Attika T.-ı tətbiq edilmiiy və genit yayılmındı. Egin T.-ı 37 gq olmutt- dur. Babilistan-Assuriya enuy cHCTe- mində T. 30,3 kq-a bərabər idi. TALAS—Qırq.SSR və Qazax.SSR-də cay. Uz. 661 km, həvzəsinin sah. 52,7 min km?, Karakol və Uckopoy cayla- rının birlətməsindən əmələ gəlir, Muyunkum səhrasının qumluqlarında qurtarır. Buzlaq və qar suları ilə qidalanır. Suvarmada istifadə edi- lir. Ustundə su anbarı var. Talas ə Cambul (,-ləri T. sahilindədir. TALAS—Qırq.SSR-də iəhər, Talas vil.-nNin mərkəzi. Yar, pivə z-dları, tikitp f-ki, Frunze ayaqqabı isteh- salı birliyinin filialı, SES, tibb məktəbi, yaxınlıqında Manas mav- zoleyi var. TALAS ALATAUSU—Qərbi Tyanitan- da dar silsiləsi. Cox hissəsi Qırr. SSR-dədir. Uz. təqr. 270 km, Hund. 4482 m-ə qədərdir. Yal hissəsində buz- laqlar, yamaclarında cəl, meiə-cə- mə n-çəl landiaftı var. TALAS VİLAYƏTİ — Qırr.SSR-də vil. 1980 il sentyabrın 3-də təikil edilmitdir. Resp.-nın im.-q.-ini tu- tur. Sah. 257 min km2, ƏH. 272 min (1983, 1 yanvar). 6 r-nu, 2 ipəhəri, 4 itq var, Mərkəzi Talas i1.-dir. Təbiət. Relyefi, əsasən, daqlıqdır (Qırqızıstan Alatausu, Talas Ala- tausu, Susamırtau, Fərqanə, Pskem, Catğal silsilələri və s.). Maks. hund. 4503 c. Faydalı qazıntıları: polimetal filizlər, surmə, Kugurd kolcedanı, dapduz, muxtəlif nəv tikinti materialları. İqlimi kəskin kontinentaldır. Orta temp-r —15-dən —69*S-yə qədər, iyulda 15—252S-dir. İllik yarıntı 300—400 mm. Ən bəyuk cayları Talas, Catgal və Narındır. Su anbarları (Kirov, Toktoqul və s.) var. Gelləri Beidaiq, Karasudur. Çəl və cəmən-cəl landiyaftları us- tundur. Talas Alatausunun ilm. ya- maclarında kuknar-aq tpam mepələri- nə rast gəlinir. 3400—3600 m-dən YU- xarıda qlyasial-nival quriyarı Yer- lətir. İlan, tısbara, gərtənkələ, tulku, canavar, cel pipziyi, oxlu kir- pi, porsuq, ayı, Bamar, qayagecisi, dələ, qırqovul, dar kəkliyi, — və s. var. Qoruqlar yaradılmızdır. d alan. Qırqızlar, rus = lər, ukraynalılar, | : yapayır. Orta sıxlıq 1 kəb-də 1046

132

nəfərdir. PTəhər əh. 2494, ri Qalas və Karakuldur. Təsərrufat. T.v. resp.-da isteh- sal olunan eləktrik enerjisinin 4026-indən coxunu verir. Toktoqul və Kurpsay kimi iri SES-lər tikil- miidir. Yeyinti, yungul və əlvan me- tallurgiya sənayesi inkipaf etmiil- dir. Yeyinti sənayesi, əsasən, yerli Gg.T, xammalının e”malı ilə məpqul- dur. Yungul sənaye Talasdakı tikip və ayaqqabı f-kləri ilə təmsil olun- mupdur. PTəhərlərlə və əksər r-n mərkəzlərində məipət xidməti kombi- natları, Catkal r-nunda əlvan me- qallurgiya mӱəssisələri var, Tikin- ti materialları istehsal olunur. K.t.-nda qoyunculuq, ətlik-sudluk hey- vandarlıq, tutunculuk və taxılcılı- qın muhum əhəmiyyəti var. Kartof, tərəvəz və yem bitkiləri əkilir. At- cılıq, donuzculuq, qutculuq və arı- cılıqla mətqul əlunur. Əsas nəql. nə- vu avtomobildir. Vil.-in q.-ində Qa- zvax.SSR-lə sərhəd boyu 17 km uz.-nda d.y. xətti uzanır. Hava nəql. var. Mədəni quruculuq. Vil.-in 137 umumtəhsil məktəblərində 70 min ipa- gird oxumutdur (1979/80),. 170 kut- ləvi kitabxanası, 180 klub mçəssi- səsi, 100 kinoqurqusu var (1983). TALASSOKRATİK DƏVRLƏR (Yer tarixində) —dəniz sahələrinin xeyli geniplənmə devrləris quru sa- hələrinin cox beyuməsi ilə xarakte- rizə olunan geokratik devrlərlə MY- qayisə edilir. T.d. Yer səthinin cox hissəsində enmənin ustunluk tətpkil etdiyi tektonik sikllərin ortaları- na uyqun gəlir. T.d. ərzində, əsasən, dəniz cəekmə qatları toplanmhıpdır. T.d.-ə Orta Kembri, Ust Silur, Or- ta və Ust Devon, Alt Karbon və Ust Tabatir aid edilir. TALASSOKRATON (iyu. thilassa— dəniz--Kqasoz—quvvə, guc)—okean yata- RININ tektonik davamlı, az muӱtəhər- rik sahəsiz ərazisində abissal duzən- liklər geniiq yayılmındır. cT.ə ter- minini 1955 ildə Avstraliya geoloqu R. Feyrbric okeanların geologiyası- nın eyrənilməsi ilə əlaqədar tək- lif etmiiydir. TALASSOTERAPİYA (yun. (Hayazzva— dəniz--terapiya) — iqlim mualicəsi- nin (klimatoterapiya) bir boəlməsi: dənizgənarı kurortlarda iqlim (Hava vannası, gӱnəiq mӱalicəsi, dəniz ha- vasında gəzmək) və su mualicəsi (də- nizdə cimmək) proseduralarını komp- leks surətdə eyrənir. | TALBOT (Tayboq), Tolbot Uilyam Henri Foks (11.2.1800, Dorsetitir, Melberi-Haus—17.9.1877, iltitir, Cippenem yaxınlıqında) — ingilis alimi, fotoqrafiyanın ixtiracıla- rından biri. London Kral Cəmiyyə- tinin uzvu (1831). T. kalotipiya usu- lunu (neqativdən təsvirlərin poziti- və kəcurulməsi) ipləyib hazırlamıqi (1841), ilk dəfə 1843 ildə təsvi i be- yutməklə pozitiv cap usulunu həyata kecirmitdir. Fizika, riyaziyyat, astronomiya və arxeologiyaya dair bir sıra əsərlərin muəllifidir. ALVAR—tikili nəvu. Adətən dərd və ya altı dirək uzərinə duzulmui gəndələn dəpəmələrdən qurulur. T.-ın ustunə ot-ələf, saman və s. yıqılır (tənək (uzum) T.-ı da olur), altından isə gəlgəlig məqsədi ilə də istifadə olunur. Azərb.-ın aran r-nları ucun daha cox səciyyəvidir. Bə”zi zonalar-

PTəhərlə-

TALASSOKRATİK DƏVRLƏR

——..—

da ləm, kulafirəngi, gətil və s. an- iri da mə”lumdur.

TALVEQ (alm. Talveg, Tal—nənə-- C/ed— yol)—dərə, qobu, yarqan dibi- nin ən dərin hissələrini birlətdi- rən xətt.

TALQAR—Qazax.SSR Alma-Ata vil.- ndə iəhər. Talqar r-nunun mərkəzi. Tikii və gecə f-kləri, spirt, itərab, yaq z-dlarıs K.T. və k.t.-nın mexanik- ləpdirilməsi texnikumları, tibb məktəbi var. Tikinti materialları istehsal olunur. TALDI-KURQAN—Qazax.SSR-də ipə- hər. Taldı-Kurqan vil,-nin mərkəzi. Cunqariya Alatausunun endaqlıq his- səsində, Karatal cayı sahilindədir. D.y. er, Əh, 103 min (1984). Akkumulya- tor z-du, mebel f-ki, yeyinti, yungul, tikinti materialları sənayesi, pe- daqoji in-t, texnikumlar, tibb mək- təbi, muzey və s. var. TALDI-KURQAN VİLAYƏTİ—Qazax. SSR-də vilayət. 1967 il dekabrın 23- də təpkil edilmiidir (ilk dəfə 1944 ildə Yaradılmıii, 1959 ildə ləekv olun- mutdu). PT.-də Cinlə həmsərhəddir. Sah, 118,5 min km?, ƏH, 695 min (1984, 1 yanvar). 12 r-nu, 5 tpəhəri, 10 titq var. Mərkəzi Taldı-Kurqan it,-dir.

nət. Vil. resp.-nın c.-it.-in- də yerlətir. Ərazinin cox hissəsini qum tirələri, ip. və c.-p.-ini Cunqa- riya Alatausu d-rı (Hund. 4442 m-dək) tutur. İqlimi gəskin kontinental- dır. Orta temp-r yanvarda —5-dən (uM.-na) 09S-yədək (c.-da), iyulda 25— 27*S-dir. İllik yaqıntı 128 mm-dən (duzənlik sahələrində) 700—800 mm- dəkdir (daqlarda). Muhum cayları: İli, Karatal, Aksu, Lepsı və s. Ən beyuk gəlləri: Balxai (pt, Hissəsi), Alakol, Jalanatkol, Sasıkkol, Uya- lı. Coxlu mineral bulaq var. Qonur səhra-cəl, 55 603, aubir Hla- balıdı, daq-cel-“pabalıdı, qara, tund daq-meypə, daqr-cəmən torpaqları yayıl- mıpdır. Bitki ertuyu cox yerdə quru cəl, yarımsəhra və səhra tiplidir. Daqlarda metiələr, subalp və alp cə- mənləri var. Cayların subasar Hissə- siqdə və gəl sahillərində tuqay meppə- lərinə rast gəlinir. Canavar, tulku, qumluq dovtanı, sayqak, cəldonuzu, qonur ayı, porsuq, qayakecisi, arxar, maral, qırqovul, dar kəkliyi, qaz, ə dək və s. var, Gəllər və İli ". balıqla zəngindir.

Əhali. Əsasən qazaxlar, ruslar, ukraynalılar və koreyalılar yalpa- yır. Orta sıxlıq 1 km?-də 5,9 nəfər- dir. Pəhər əhalisi 4296 -dir. PTəhər- ləri: Taldı-Kurqan, Tekeli, Panfi- lov, Sarkand, Usitobe,

Təsərrufat. Yeyinti və yungul sə- naye ingipaf etmitdir. Avkac e"malı, mapınqayırma və metal e"malı muəs- sisələri var. Tikinti materialları istehsal olunur. Muhum sənaye mər- kəzləri: Tekeli, Taldı-Kurqan, Uli- tobe və s. Energetikası gətirilmə ke- murə əsaslanır. Polimetallar cı- xarılır. Suvarma və dəmyə əkin- ciliyi, ətlik-sudluk və ətlik-yunluq heyvandarlıq inkipaf etmitdir. Dən- li (buqda, arpa və s.), texniki (ptəkər cuqunduru və s.), tərəvəz-bostan və yem bitkiləri, kartof əkilir. Baqcı- nbir BƏ uӱzumculukğlə mətqul olunur. Qaramal, davar, donuz, at, dəvə sax-

lanılır. Quqiculuq və qcılıq inkipaf etmiidir. Kurort təsərru- fatı yaradılmıtndır. Vil.-dən Tur-

kustan—Sibir d.y., Alma-Ata—Tal- dı-Kurqan—Semipalatinsk avtomobil yolu kecir. Cay və hava nəql. var. T.- K.v. Lenin ordeni ilə təltif olun-

mutidur (1973).

Mədəni quruculuq və səhiyyə. Vil.- də pedaqoji in-t, orta ixtisas məktəb- ləri, muzeylər və s. var. “Oktyabr tuıh (4Oktyabr bayraqıv, 1944, qazax di- lində) və “Zarya kommunizmaq (1944) vil. qəzetləri cıxır. Yerli radio verilitiləri ilə yanaplı, Moskva və Alma-Atadan radio və televiziya ve- rilitləri retranslyasiya edilir. Ara- san-Kapal balneoloji kurortu var, TALDOM—RSFSR Moskva vil.-ndə ipəhər. Taldom r-nunun mərkəzi. D.y. st. Ayaqqabı, tikiti f-kləri, texnolo- ji avadanlıq, sud z-dları, quticuluq kombinatı, mepə sənayesi muəssisəsi: əlkəpqunaslıq muzeyi var. TALEYRAN, Taleyran-Peri- qor (TaPeuqap4-Reqqroq4) PParl Mo- ris (13.2.1754, Paris—17.5.1838, Pa- ris)— Benevent knyazı (1806— 15), Di- no hersoqu (1817 ildən), Fransa dip- lomatı və dəvlət xadimi. Dini təh- sil almıpt, abbat, baiy vikari, Yepis- kop olmutdur. 1789 ildə Bai ptatla- ra secilmit, YHYHMY silk numayəndə- lərinə qopulmutidur. Kilsə əmlakı- nın millətin sərəncamına verilmə- sinə dair dekretin (1789, noyabr) tə- iəbbuscusu olmuii, monarxiya devril- dikdən (1792, avqust) və onun kral sa- rayı ilə əlaqəsi apkar olunduqdan sonra muhacirət etmitdi. Direktori- ya dəvrundə vətənə qayıtmıp (1796), 1797—99 illərdə xarici ilər naziri olmup, On səkkiz brumer cevriliytinə KƏMƏK etmiidir. Konsulluq və 1 Na- poleon imperiyası dəvrundə yenidən xarici ipplər naziri olmuiydur (1799— 1807). Birinci bərpa dəvrun- də (1814—15), həmcinin həkumətə batp- cılıq etmitidir. T. bir cox beynəl- xalq problemlərin Həllində muhum rol oynamılldır. Prinsipsiz siyasətci, fırıldaqcı və var-dəvlət hərisi ol- masına baxmayaraq, bəyuk diplomatik bacarıqı sayəsində T. bir sıra beynəl- xalq məclislərdə Fransanın məvqeyi- nin məhkəmlənməsinə nail olmupdur.

Əsəri: Memuarı, M., 1959.

Əd. tarle E. V., talehran, Soc,, t. 11, M., 1961. TALER (Tayeq)—qədim gumuti sikkə: ilk dəfə 1518 ildə Cexiyada (Yoaxim- stalda, indiki Yaximov, CSSR) gə- silmitdir. 4Q.ə adı da buradan əmə- lə gəlmitdir. 1555 ildən pul vahidi kimi “ Muqəddəs Roma imperiyasın- daə, sonralar Polpqa, İsvec, Fransa, Turkiyə və s.-də ipplədilmitdir. Əv- vəlcə cəkisi 28—29 q xalis gumui ol- mutidur. 4Q.ə adı bə"zi dəyipiklik- lərlə İtəliyada (tallero), Niderland- da (daalder), İspaniyada (dalero), in- gilisdilli və digər əlkələrdə (dol- lar) cəkisi təqr. 1 unsiya (27—30 q) olan iri gumuti sikkə mə”nasında iiplədilmidir. : TALİ-BARZU—Əzb.SSR-də, Səmər- qənddən 6 km c.-da, eramızın ilk əsr- lərindən 8 əsrə, qədər mevcud olmut pəhər yeri. T.-B. eramızın əvvəllə- rində mehkəmləndirilmitt yappayıit məntəqəsi idi, 5—6 əsrlərdə daxilin- də Narınqala tikilmitpdi. 5—7 əsr- lərdə yazılı mənbələrdə adı cəgilən və ərəblər tərəfindən daqıdılan Riv- dad pt, ehtimal ki, T.-B. imip. Gil

BUNU nusnük.A .:7.....uuuunsununuunuunnn

TALIBOV

133

qablar, soqd yazısı və heykəltəratlıq nӱmunələri tapılmıldır. TALİYA (lat. Thayeya)—qədim yunan mifologiyasında muzalardan biri, komediyanın himayəcisi. Xaritlər- dən biri də T. adlanırdı. TALİYEV . Valeri İvanovic (22.2. 1872, Lukoyanov, indiki Qorki vil.— 21.2.1932, Moskva)—sovet, botaniki. Xarkov un-tinin oln (1900 ildən), 1919 ildən Petrovsk k.t. aka- demiyasının (indiki K. A. Timiryazev ad. Moskva k.t. akademiyası) prof. ol- mupdur. Tədqiqatı botaniki coqrafiya məsələlərinə, təkamӱl nəzəriyyəsinə, bitkilərin biologiya və morfologi- yasına və s. həsr edilmitdir. Vita- lizmə və antidarvinizmə qarptı fəal mubarizə aparmıtdır. Rusiyada təbi- əti mӱhafizə ideyasının ilk təbli- qatcılarından biridir. Əsərləri: Osnovı botaniki v zvo- lopionnom izlojenii, 7 izd., M.—L., 1933: Opredelitelı vıspyix rastenin Ev- ropeNskoV casti SSSR, 9 izd., M., 1941, TARMHOÖH (nar. talio, talionis—snnHa- yətə bərabər cəza)—icma cəmiyyətin- də Yaranmın cəza prinsipi. Vurul- MyI ziyana gərə təqsirkara eyni zi- yanı yetirməkdən ibarət idi. T. Ham- murapi qanunlarında, qədim yəhudi huququnda daha aydın ifadə olunmuii, on iki cədvəl qanununda qismən sax- lanılmındı. T.-un məqsədi qan in- tiqamını məhdudlaidırmaq idi. Yeni dəvrdə T. ideyaları İ. Kantın, H. Hegelin gerutilərində, həmcinin bur- jua cinayət huququ elmində əksini tapmıpdır.

TALİTSA—RSFSR Sverdlovsk vil.- Ni TALIBLI İsmayıl Məmmədəli orlu Kirov-

ndə pəhər. Talitsa r-nunun mərkəzi. Pıtma cayı sahilindədir. Meilə, yun- gӱl və mikrobiologiya sənayesi, mejpə təsərrufatı texnikumu var,

TALIBZADƏ Kamal Abdulla PTaiq S

Bakı )— Azərb. so- | vet ədəbiyyatiquna- k” sı, tənqidci. Filo- "CİNİ logiya e.d. (1966), 157 prof. (1972), Azərb, "Mi SSR EA M. uzvu (Y (1980). Azərb.SSR 7 əMəKHnap elm xadi- | mi (1982). 1947 il- dən Sov.İKİ uzvu. Abdulla PLaiqim or- ludur. Azərb.SSR EA Nizami ad. Ədə- biyyat və Dil İN- stitutunun (1969 ildən Ədəbiyyat İn-tu) direktor mua- vini olmutdur (1960—81). 1981 ildən əmin in-tun tənqid tarixi it0”bəsi- nin mudiridir. Azərb. Yazıcılar İttifaqının tənqid bəlməsinə rəhH- bərlik etmiidir (1957—73). T. 20 əsr Azərb. ədəbiyyatında romantizm probleminə və ədəbi tənqidin inki- iaf yollarına, Azərb.-rus ədəbi əla- qələrinə həsr olunmuti monoqrafiya- ların, Azərb. sovet ədəbiyyatına dair ədəbi-tənqidi məqalə, ocerk və port- retlərin muəllifidir. Ə cildlik cAzərbaycan ədəbiyyatı tarixi?Unin 2-ci cildinin (1960) muəllif və redaktor- larındandır. Elmi kadrlar hazır- lanmasında xidməti var. Əsərləri: Abbas Səhhət, B., 1955, M. Qorki və Azərbaycan ədəbiyyatı, B., 1959: XX əsr Azərbaycan ədəbi tənqidi (1905—1917 illər), B., 1966: Ədəbi irs və varislər, B., 1974: Sənətkarın məX- siyyəti, B., 1980: Azərbaycan ədəbi tənqi- dinin tarixi, B., 1984,

TALIBLI Beyukaqa Mirqasım ORLU (22.3.1897, Salyan—1939)— Azərb.-da Sovet hakimiyyəti uqrunda mubariz, yazıcı. 1918 ilin oktyabrından Sov. İKP uzvu. Petroqrad Texnologiya İn-tunda oxuyarkən inqilabi hərəkata qopulmuzidur (1917). Beyuk- Oktyabr sosialist ipqilabında ititirak etmiit, Petroqrad və Moskvada Mӱsəlman İit- ləri Komissarlıqında, RSFSR Xalq Milli İpllər Komissarlırında 119 = bə mudiri ipyləmiiydir (1917—20). Azərb.-da Sovet hakimiyyətinin qələ- bəsindən sonra Azərb. Xalq FKM komissarının muavini, XTİQ- nin sədri, ZSFSR Xalq FKM komis- sarı, ZSFSR MİK katibi, Azərb. SSR xalq ədliyyə komissarı, Mərkəzi statistika idarəsinin mudiri, Azərb. SSR prokuroru və s. vəzifələrdə ca- lıpmın (1920—37), F“ Azerbaydjans- kaya bednotaz, * Kommunistə, c Yeni fi- kirə və s. qəzetlərin redaktoru ol- Myuuayp. -“Yaxpı məsləhət hər iyeydən yaxpıdırə adlı ilk hekayəsi 1912 ildə dərc edilmiiydir. 4 Qəvbəz, “Qırx zopaz, “Qayınananın kələyiz, “Xeyir İ1z8, Erkək Tukəzbanə və s. yumoris- tik-psixoloji novellalarında, cDİi- rəkə (1930) povestində burjua-mulkə- dar muhiti, onun tər-təkuntuləri if- nra olunur. Azərb.SSR və ZSFSR MİK-lərinin uzvu secilmittdir. Əsərləri: Secilmit əsərləri, B., 1960: Secilmiti əsərləri, B., 1983, Ras- skazı, B., 1958: Rasskazı, B., 1982, d: Azərbaycan sovet ədəbiyyatı ta- rixi, 2 cilddə, c. 1, B., T.Quliyev

N., Gezəl Hekayələr, Azərbaycan, 1962, 10.

(21.3.1698, Bakı— 23.7.1967, abad)— Azərb. so- vet aktyoru. Azərb. SR xalq artisti (1940). 1918 ildən səhnə fəaliyyətinə || batlilamınidır. Ya- 5 radıcılıqrının ilk dovru Azərb. Dram Teatrı ilə baqlıdır. 1922 il- dən Bakı Azad Tən-

qid-Təbliq Teat- rında, 1932 ildən əmrunun sonuna- dək Kirovabad Dəvlət Dram Teatrın- da iiləmiidir. Q.-nın yaratdıqı

obrazlar emosionallıqı, rəngarəng- liyi ilə fərqlənmitdir. Əsas rolla- rı: Hatəmxan ara (F Musyə Jordan və

dərviii Məstəli iahə, M. . Axun- lov), Hacı Səməd aqa (“Bəxtsiz ca- vanı, Ə. B. Haqverdiyev), Peyx Nəs-

rullah, (eƏnynəpə, c.

Məmmədquluza-

İ.M. Talıblı Pyahbazov

Həkimi, İ.

n (4“Gaz Səfərli) rolunda,

də), İmamyar, Hacı Əhməd, Salamov, Əbu Ubeyd (4“Yaparə, “Almasə, 41905-ci ildəə, 4Od gəliniə, C. Cabbarlı), Vidadi, İbrahim xan (*Vaqifə, S. Vurqun), Suleyman (c Həyatə, M. İbra- himov), Kərəmov (“Qoyə, S. Rəhman), Yaqo (4 Otellov, V. PTekspir), Jorj Danden (4“Jorj Dandenə, J. B. Mol- yer), bələdiyyə rəisi (4 Mufəttipə, N. Qoqol), Zimzimov (4*Pepoz, Q. Sunduk- yan) və s. Kinofilmlərdə cəkilmiii- dir (“Onu baqıplamaq olarmı? və s.).

Əd. Baqıronv B., 60 il xalqın xidmətində, B., 1981.

TALI BOV Mirzə Əbdurrəhim (1834, Təbriz—10.Z3.1911, Teymurxaniqura, in- =? F diki Buynaksk)— | | Azərb. maarifci- si, alim və yazıcı. Dulgər ailəsində doqulmupl, ilk təh- silini Təbrizdə almıtl, fars və | ərəb dillərini mu- kəmməl mənimsə- it mipdir. Təqr. 30 ya- i , 4 tında Rusiyaya kəec- | əra di Hyu, təhsilini |: izə Tiflisdə davam et- | ni dirərək rus, ingi- lis və fransız dillərini eyrənmiii- dir. T. burada yolcəkmə idarəsində i11- ləmii, az sonra yol tikintisi kontoru acmı1i, Pimali Qafqazda Qafqaz— Stavropol ipose yolu və s. yollar cək- miidir. Daqıstanda xalq RADIR ca- Həsində muhum itlər gərmuii, € KHTA- bi-fizik, ya Hikməti-təbiyyəz (c Fizi- ka kitabı, yaxud Təbiətin hikmətib) və s. dərsliklər cap etdirmiidir. 1907 ildə İranın birinci Milli Məclisinə deputat secilmiyi, lakin məprutə ilə iahlıqrın bir araya sıt- madıqını bildirərək, deputatlıqdan imtina etmitdir. T.-un ədəbi, ictimai-siyasi. və fəl- səfi gərtilərinin formalatmasına , Axundovun beyuk tə”siri ol- mupdur. İlk orijinal bədii əsəri “Kitab yuklu epipəkə (1888) alleqorik romanında əxlaq, idrak və tərbiyə mə- sələlərindən danılılır, maarifci- lik ideyaları təbliq olunur, xalq ha- kimiyyətinin mutləqiyyətdən ustunluyu gəstərilir. c“Səfipeyi-Talibi, ya Ki- tabi-Əhmədə (c“ Talibinin gəmisi, ya- xud Əhmədin kitabı, c. 1—2, 1894— 95) əsəri Yaxın və Orta PTərqdə ipeh- rət qazanmıtndır. Biliyə caqıran bu əsər Azərb. ədəbiyyatında utaqların həyatından bəhs edən ilk kitabdır. Onun davamı olan c Məsail ul-həyatə (“Həyat məsələlərim, 1906) əsərinin qəhrəmanı ali təhsilli mӱhəndis, dev- runqabaqcıl mӱtəfəkkiridir. O, İra- pın geriliyini, islam cəhalətpərəst- liyini, ipah istibdadını cəsarətlə ifia edir, mutləqiyyət quruluunu TƏFB etməyəcaqırır, sosializmdən rəR- bətlə dapıtır. T.-un Dəmavənd darı- nın zirvəsinə xəyali ekspedisiyadan bəhs edən yarımfantastik 4 Məsalik ul-məhsininə (*Xeyirxahların yolu, 1905) əsərində mənhumat, istibdad, tuӱ- feylilik, əcnəbipərəstlik pislənilir. cİzahat dər xususi azadig (4“ Azadlıq haqqında izahatə, 1906) kitabında xal-

qın ehtiyaclarından, kӧnstitusiyadan,

millət məclisinin faydasından, Məc-

| lis nӱmayəndələrinin vəzifələrindən

danınılır. *Siyasəti-Talibim (cTali- binin siyasəti?ə, 1911) publisistik

134

TALIBOVA

əsərində Qərb dovlətlərinin mustəm- ləgəcilik siyasəti ifila edilir, İran vətənpərvərlərinin əlkəni gerilik- dən qurtarmaq yolundakı axtarı"ila- rından bəhs olunur.

T. feodalizmi zənqid etməklə bəra- bər, kapitalist istehsal ӱsulunun da istismar uzərində qurulduqunu gestə- rirdi. T. insanların maddi və huquq bərabərliyinin qızrın mudafiəcisi idi. Onun fikrincə gələcəkdə c“Qır- mızı cumhuriz adlı ədalətli cəmiyyət yaranacaq və bu cəmiyyəti butun mil- lət və xalqların bərabərhӱquqlu nu- mayəndələrinin təmsil olunduqu umum- dunya parlamenti idarə edəcəkdir. Q.- un Coxcəhətli ədəbi-elmi fəaliyyəti- nin Azərb. və İran ictimai fikrinin əmi. xususilə İran inqila- bı (1905—11) ideyalarının təpəkku- lundə muhum rolu olmuidur.

Əsəri: Kitab yuklu epipək, B., 1979.

Ədə Qasımzadə F.,., əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, B., 1974, Mənafi M., Mirzə Əbdurrəhim Ta- lıbon, B., 1977, Kocərli F., Azər- baycan ədəbiyyatı, c. 2, B., 1981,

TALIBOVA Bahar Məhərrəm qızı (d. 17.3.1927, indiki İlic r-nunun Attaqı Aralıq k.)—Sosialist Əmə- yi Qəhrəmanı (1969). Nax. MSSR pam- bıq ustası (1959). 1960 ildən Sov, İKP uzvu. 1951—75 illərdə İlic r-nunun M. Huseynzadə ad. k-zunda golxozcu, manqabatipcısı olmuit, 1975 ildən kolxozcudur. 1959 ildə pam- bıqcılıq sahəsində yuksək əmək ges- təricilərinə nail olmuiydur. Sov. İKP 22—24-cu qurultaylarının nu- mayəndəsi olmui, AKP 25—27-ci qu- rultaylarında AKP MK uzvu secil- mi, Rİ Ali Sovetinin deputa- tı (4—7-ci caqırıpt) olmutdur. Qır- mızı Əmək Bayraqı, Oktyabr İnqi- labı ordenləri və medallarla təl- tif edilmiidir.

TALIBOVA Xavər Ara qızı (d. 1924, Lənkəran r-nunun Xolmili k.)—So- sialist Əməyi Qəhrəmanı (1966). 1945 ildən Sov.İKP uzvu. 1941—75 illər- də Lənkəran r-nundakı Jdanov ad. k-zda (1964 ildən s-z) mӱhasib, sədr, Jdanov ad. s-zun direktoru və s. və- zifələrdə itləmiti, 1975 ildən Xol- mili kənd XDS-nin sədridir. 1965 il- də tərəvəzcilik və caycılıq sahəsində yuksək əmək gəstəricilərinə nail ol- muiydur. Azərb.SSR Ali Sovetinə de- putat (4—6-cı caqırın) secilmiii- dir. AKP 26, 28-ci qurultaylarının numayəndəsi olmutdur. *PQərəf ni- anı ordeni və medallarla təltif edilmiidir.

TALIZİN Nikolay Vladimirovic (d. 28.1.1929, Moskva)—sovet dovlət və partiya xadimi, Texnika e.d. (1970), prof. (1976). SSRİ Dəvlət mukafatı laureatı, (1968, 1975). 1960 ildən Sov. İKP uzvu. SSRİ rabitə nazi- rinin muavini, bi- rinci muavini ra- bntə naziri (1965— 80), SSRİ Nazir- lər Soveti səd- rinin muavini, "il SSRİ-nin QİYİY-də numayəndəsi (1980)—85) olmuiydur. 1985 ilin OKT- yabrından SSRİ Nazirlər Ssveti sədrinin birinci muavini və SSRİ

Ləvlət Plan Komitəsinin sədridir. 1981 ildən Sov, İKP MK uzvu, 1985 tk setiirindan Sov, İKİ MK iyasi Burosu uzvluyunə namizəddir. SSRİ Ami Coneraruu (d0-- 1 in YƏ: qırıti) deputatıdır. Uc orlen və medallarla təltif edilmiptdir. TALISTAN— Azərb.SSR İsmayıllı r-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən Z km :im.-1i,-də, dar ətəyindədir. ƏH. 1531 (1985): taxıl- cılıq, tutunculuk və Heyvandarlıqla mətiquldur. PQirə sexi, heyvandarlıq kompleksi, orta məktəb, mədəniyyət ezi, kitabxana, utlaq barcası var,

7 əsrə aid Cavaniir qalası Ta- lıstan kg. yaxınlırındadır. TALISTAN ABİDƏLƏR İ— Azərb. SSR İsmayıllı :11.-ndən 4 km i.-da Talıstan k. yaxınlıqında yapqayıti yerləri və qəbiristanlardan ibarət arxeoloji kompleks. Talıstan cayı- nın sol sahilindəki yatayıtıq yeri və qəbir abidələrindən metal əiyya- lar, silahlar, zəngin keramika nu- munələri (təkayaq və təkqulplu vaza- lar, su tungləri və s.) tapılmıl- dır. QTalıstan cayının saq sahilin- dən isə coxlu pirsiz və iqirli sax- sı qablar (bardaq, kup, səhəng, cıraq, kasa, xeyrə və s. qırıqları) apkar edilmildir. Tapıntılar bu ərazi- də hələ e,ə. 2—1 əsrlərdə yaypayıti ol- duqunu gəstərir.

QALI İ1— Azərb.SSR-də fiziki-cor- rafi vilayət. Bax Lənkəran.

TALI İY — Azərb.SSR Mardakert r-nunda (DQMV) kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən 35 km iim.-da, dar ətəyindədir. ƏH. 1906 (1985), uzum- culuk, pambıqcılıq və heyvandarlıq- la məpquldur. Orta məktəb, mədəniy- yət evi, kitabxana, kinoqurqu, tibb məntəqəsi: me”marlıq abidələrindən 12 əsrə aid Urek məbədi var. TALIİY— Azərb.SSR Sabirabad r-nu- nun Abdulyan sovetliyində kənd. R-n mərkəzindən 30 k.m i1.-də, duӱzənlikdə- dir. ƏH. 1252 (19H5), taxılcılıq, pam- bıqcılıq və heyvandarlıqla məpqul- dur. Orta məktəb, mədəniyyət evi, gi- tabxana, tibb məntəqəsi var. –

TALI IY DARLARI, Ta nbm, Lənkərandaqları–—Qafqazın c.4i.-ində, Azərb.SSR-də dar sistemi. Lənkəran fiziki-coqrafi vil.-nin daelıq hissəsi. Xəzər dənizindən Lən- kəran ovalıqı ilə ayrılır. C.,q, və

im.-q.-də İran ərazisi ilə əhatələ-

nir. Sah, təqr. 3 min km?, Bə”zi təd- qiqatcılar T.d.-nı Kicik Qafqazın, digər tədqiqatcılar isə Elburs dar sisteminin davamı hesab edir. T.d. 11M.-q.-DƏN C.-11.-ə bir-birinə paralel istiqamətdə uzanan Talıpi silsiləsi, Peitəsər silsiləsi və Burovar sil- siləsindən ibarətdir. Bunlardan ən uzunu (təqr. 100 km) və hunduru Talın silsiləsidir. Silsilələr bə"zi yer- lərdə bir-biri ilə gəndələn qollarla birlətərək qapalı cəkəkliklər (Yar- dımlı, Zuvand və s.) əmələ gətirmiii- dir. Paleogenin fliiq və vulkanogen suxurları və əsasi intruziyaların- dan təpkil olunmutdur. Ərazi, əsa- sən, yayı quraq gecən mulayim-isti iqlimə malikdir. Qalıti silsiləsi- nin yuksək hissələri soyuq və quraq iqlimi ilə fərqlənir. Orta temp-r yanvarda—6-dan 1*S-yədək, iyulda 15— 21*S-dir. İllik yarıntı 300—400 mm- dən (Talıt silsiləsinin yuksək his- sələrində) 1900 mm-ə (Qalıiy silsilə-

sinin c.-pp.-ində) qədərdir. Cayları (Vilət, Lənkəran, Təngərud və s.) Xə- zər Hevzəsinə aiddir. Daq-sarı, qonur dar-meptə, qəhvəyi daq-metlə və s. torpaq- lar yayılmıtidır. Bitki ərtuyu 3ƏH- gin və mӱxtəlifdir. Daqların, əsasən, 11, ətəklərində və yamaclarında Hir- kan tipli subtropik meptələr, bundan yuxarılarda enliyarpaqlı meitələr (pa- lıd, fıstıq və s.) genipt yer tutur (bax Talımq memələri). 1600 — 1800 m- dən yӱksəkdə cəmən və cəl bitkiləri inkipaf etmitdir. Heyvanları: cəl- donuzu, vatlaq, porsuq, dələ, tulku və s. Hirkan qoruqu və Zuvand yasaq- lıqrı yaradılmındır. Subtropik bit- kilər (cay, sitrus), tərəvəz, ӱzum və s. becərilir, Yay və qıti otlaqları var, Əd. Əliyev A. Ə., Həsənov H. K., Talıpın landpaftı, B., 1972, Safarov İ. S., Subtropiceskie le- sa Talıpa, B., 1979), Azizbekov Iİ, və or Qeoloqil i vulkanizm Talıpla,

TALIİNY DİLİ —talıjların dili. İran dillərinin iim.-q. yarımqrupu- na aiddir. Azərb.SSR-də 4 əsas itivə- si (Astara, Lerik, Lənkəran, Masal- lı) var. Analitik dillərdəndir, Morfologiyasında flektivlik əla- mətlərinə də təsaduf edilir. Sin- taktik əlaqələrdə qoima və əenluklər- dən geni istifadə olunur. Tə”sirli fe"llərin kecmiit zaman formaları- nın coxunda cumlə erqativ qurulul- ludur. Yazısızdır. dl Miller B. V., TalıpsiskiA izık, M., 1953: İzıki narodov SSSR, t. 1, M., 1966, Azıki Azii i Afriki, |gn.) 2. M., 1978, Mamedov N. X., PTuvin- skiN dialekt talıpskoqo azıka (avtoq ped). kənd. dis.), B., 1971. TALINY MEPYƏLƏRİ—Azərb.SSR- də Talıti daqlarında və qismən /İƏH- kəran ovalırında yerləttən mepqələr. Dəniz səviyyəsindən 2200 mm yuksəkli- yədək yayılaraq 150 min La sahəni Ty- tur. Burada Hirkan tipli subtropik mepələr məvcuddur. Diabar mӱstəsna olmaqla Talıqida 36900 ha-lıq sahədə 1167 nəv bitki qeydə alınmındır, Nev zənginliyinə gərə Talın Qafqa- zın 18 flora əyaləti sırasında bi- rinci yeri tutur. Buradakı 150 nev aqac və kolun 36 nevu endemdir, Ta- lımın Hirkan mepələrində Xəzər lələyi, Hirkan armudu və ipək akasi- yasının məvcudluqu bu metələrin vax- tilə PTərqi Asiya və Himalay flora- sı ilə genetik əlaqəsi olduqunu ges- tərir. T.m. buzlapmaya mə"ruz qalma- dıRı ucun o devrun flora nuçmunələ- ri qismən qorunub saxlanmındır. Bu isə dunya florasının tədqiqində be- yuk tarixi və elmi əhəmiyyətə malik- dir. T.m.-ndə Yayılan xarakter aqac nəvlərindən dəmiraqacı, ilyabalıd- yarpaq palıdı, ipək akasiyasını, Xə- zər lələyini, Hirkan pqumipadını, adi qozu, Hirkan əncirini, Qafqaz xirniyini və s. gestərmək olar. Kol cinslərindən əzgil, yemitpan, alca, murdarca, nar, Kolxida ipqumpadı, bi- gəvər, danaya və s. mettələrin əsas kom- ponentləri olub, mepqə altını tutur- lar. Talım darlarında mepələrin ya- yılmasında paquli qanunauyqunluq məvcuddur. Bu qurtaqlar duzən, ayları dar, orta dar, yuxarı dar, subalp-me- ilə və daq-cəmən qurtpaqlarına ayrı- lır. Hər qurtpaqın əzunə məxsus bit- ki qruplapması vardır. Dӱzən zona- da qızılaqrac, yalanqoz, ppabalıdyar- paq palıd, dəmiraqac edifikator ol-

TALIMİNSKAYA

135

gHk-.-—— —- |

duqu halda, bu cinslərə yuxa , Mə li m, ar əəə ap. ar Yuxarı daq-mepə qurpaqında 11 palıdı, aqc aqayın, fıstıq Ku təkil edir. | II

Ədə QadmjienV, . |

1979: Cağıaq vısokoqorin. Hə B., ə TR toz 50” , Subtropiceskie TALIİY MƏLİKLİYİ—18—19 əsr- lərdə Qarabaqın datrlıq ərazisində məvcud olmupt feodal hakimliyi. Mər- kəzi indiki Mardakert r-nundakı Talıpq k. (adı da buradandır) idi. Xəmsə mahalına daxil olan T.m.-nin mərkəzi siyasi hadisələrlə əlaqədar sonralar Gulustan k.-nə (indiki PPa- umyan r-nu) kecuruldu (bax Gulustan məlikliyi).

TALIPY OVALIRI—bax Lənkəran ovalıqı.

TALIINY SİLSİLƏSİ—Azərb.SSR- in c.-1ii,.-ində daq silsiləsi (SSRİ- nin İranla devlət sərhədi silsilə- nin yal Hissəsindən gecir), Qalıı darqlarını təpkil edən silsilələr- dən biri, onun ən c. və yuksək hissəsi. C.-p.-də PTindanqalası (PPandanqala- sı) d.-ndan batlanır və Peptəsər sil- siləsinə paralel (bu silsilələr bir- birindən eni 15 km-ə catan cəkəklik- lərlə ayrılır) ijtm.-q. istiqamətində uzanır. Uz. təqr. 100 km. Ən yӱksək zirvələri, Marayurd (2509 m), Kemur- gey (2492 m), Qızyurdu (2433 m) və s. Silsilənin c.-p.-i Azərb.SSR-in ən cox yarıntılı yerlərindəndir (ildə 1900 mm-dək). T.s.-nin Yӱksək Lissələ- rində iqlim soyuq və quraqdır. Vi- lə, Lənkəran, Təngərud cayları T.s.- ndən bailanır. Mepqələr, daq-ksero- fit bitkiliyi inkipaf etmitidir. TALIN1 USYANI (1629)— Talıpl kəndlilərinin və ipqəhər yoxsulları- nın İran aralırına və yerli feodal- lara qartı cıxını. 1629 ilin Ya- yında batpilayan usyan tezliklə ətraf əraziləri də burudu. Usyanda təqr. 30 min nəfər iptirak edirdi. Səfəvi hekmdarı ppah Səfi |1629—42) us- yancılara qarı Astara hakimi Sarı xanın komandası altında qopun gən- dərdi. Deyutlərin birində təqr. yed- di min tələfat verən usyancılar mər- lubiyyətə uqradılar. Xalq kutlələri- nin hakim sinfə qariı guclӱ cıxın- larından olan T. u. amansızlıqla ya- tırıldı.

Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 1, B., 1961, PetrupevskiNn İ. P., Narodnoe nosstanie v Qilane v 1629 q. Ucenıe za- piski İV AN SSSR, t. 3, M., 1951.

TALINY USYANI (1831)—Talıpi əyaləti əhalisinin car mə”murlarına və yerli feodallara qarı usyanı. Car mə”murlarının, xususən əyalət komendantlarının, həmcinin Yerli feodalların əzbatınalıqı və zora- kılıqı, kəndlilərin arır vəziyyəti, xəzinə və feodalların xeyrinə topla- nan kulli miqdarda mukəlləfiyyətlər və s, usyanın baplanmasına səbəb ol- muppdu. Car həkuməti tərəfindən sı- xıpdırılan Talıiy bəyləri, naib və mollaların narazılıqı da usyanın yetitməsində muəyyən rol oynamınqdır. Əz quvvələrini toplayan bu ictimai qruplar, əyalət komendantı İlinski- nin tə”qibindən hələ 1826 ildə İrana qacmıqi Talıtpq xanı Mir Həsən xanı Dina rəhbərlik etməyə carırdılar.

halisinin əksəriyyəti kecmiiy xan ne-

kərlərindən ibarət olan Əmburan k. Tdancıların dayaq məntəqələrindən irinə cevrildi. 1831 il martın 5-də Mir Həsən xan 20 atlı ilə sərhədi gecərək Talıpq d-rına tərəf irəli- lədi. Mir Həsən xan Lənkərana yaxın- lapargən Allar, Drıq və Lənkəran mahalları kəndlilərinin bir hissəsi vəziyyətlərinin yaxtpılaqqacarı uhi- di ilə ona qopuldular. Martın 9-dək Talıq xanlıqı mahallarının coxunu həyəcan burudu. Usyancılar xanlırın xeyli hissəsini tutdular. Lakin əyalət əhalisinin cox hissəsi ӱsyanda ipti- rix etmədi. Bir sıra yerli bəylər, əmcinin Lənkəranın və ətraf kənd- lərin əhalisi silahlanaraq rus qolu- nu tərəfində vurupurdu. Martın 14- də 800 nəfərdən artıq usyancı dəstəsi Lənkəran ətrafında car qopununu sıxıtidırmaq istədi, lakin yerli əha- lidən ibarət milis quvvəsinin kəməyi- lə geri oturduldu. relin əvvəllə- rində qiyam yatırıldı. Mir Həsən xan yenə İrana qacdı. Ayrı-qyrı ic- timai qruplar arasında ziddiyyətlə- rin kəskinləptməsi, usyana batcılıq edən xanların onu əz sinfi mənafe- lərinə tabe etmələri və s. usyanın mər- lubiyyətinə səbəb oldu.

Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 2, B., 1964,

TALIPY XANLIRIB-Y8 əsrin orta- larında Azərb.-da yaranmıip feodal dəvləti. Gilan, Ərdəbil, Qaradaq, Cavad xanlıqları və Salyan sultan- lıqrı ilə həmsərhəd idi. Mərkəzi əv- vəllər Astara, sonralar isə Lənkəran it. idi. T.x.-nda əhali əkincilik (xu- susilə cəltikcilik) və maldarlıqla məpqul olurdu. Balıqcılıq və arı- cılıq da təsərrufat həyatında mu- Hum yer tuturdu. T.x.-nda yuksək key- fiyyətli duyu sortları (sədri, akulə, yetim bilgicri, ənbərbu və s.) yetiii- dirilirdi. Lənkəran, Astara, Qızıl- aRac xanlırın əsas ticarət mərkəzlə- ri idi. Əkincilik texnikasının pri- mitivliyi və sun"i suvarma sisteminin demək olar ki, olmaması uzundən T.x.- nda k.t. zəif inkitpaf etmiindi. Digər xanlıqlarda olduqu kimi T.x.-nda da əhali arır vəziyyətdə ya- ayırdı. Q.x.-nda 19 adda vergi və mӱkəlləfiyyət (malcəhət, vucuhat, ix- racat, ələfə, qonalqa, ulaq, bigar və s.) mevcud idi. Vergi toplayan mə"murla- rın ezbapınalıqı kəndlilərin feo- dal torpaqlarından qacmasına səbəb olurdu. Qalımq xanları sulaləsinin banisi Səfəvi nəslinə mənsub olan Ərdəbilli Seyid Abbas idi. İranda bat verən qarıpıqlıqlar zamanı Ta- lhipa gələn Seyid Abbas yerli feodal- larla yaxınlıq etmit, 1736 ildə Na- dir pahın hakimiyyətini tanımıiy və sonralar oqlu Camalı Kara xan) onun xidmətinə gəndərmiidi. Nadir mah rəsmi fərmanla Seyid Abbası Talı- ub nəsli hakimi e "lan etmiidi. Ha- dir ipyah eəlduruldukdən (1747) sonra Azərb.-da yaranmıtq mustəqil xanlıq- lardan biri də T.x. idi. Seyid Abbas əldukdə yerinə Qara xan kecdi. Qara xan Talıtpın iqtisadi və siyasi qudrətini mehkəmlətmək ucun bir sıra tədbir- lər həyata kecirdi: daimi qoptun təi- kil etdi. Talıtda torpaq sahələri- nin əksəriyYYəti xan nəslindən olma- yan yerli feodalların əlində idi. Qara xan həmin feodalların iqtisadi və siyasi qudrətini qırmaq məqsədilə mərkəzi hakimiyyətlə hesablatmayan-

ların torpaqlarını musadirə etdi: İran təhlukəsindən qorunmaq məqsədi- lə paytaxtı Lənkərana kecurdu və abadlıq iiyləri apardı. Bu tədbirlər iəhərin ticarət və mədəniyyət mərkəzi- nə cevrilməsinə ppərait yaratdı. Qara xan xarici siyasətdə Rusiyaya meyl gestərirdi. Bu, bə”zi İran ha- kimlərini, xususilə gilanlı Hidayət xanı narahat edirdi. 1768 ildə Hi- dayət xan 12 min nəfərlik qopqunla Talıpa soxuldu. PQindan qalasına cəkilən Qara xan bir muddət muqapi- mət gəstərsə də, Hidayət xana təslim olmaq məcburiyyətində qaldı. Hidayət xan coxlu xərac alaraq Qara xapı azad etdi. Qara xan Gilan təcavuzunə qariqı yardım almaq məqsədilə qarda- plı Kərbəlayı Sultanı kicik silahlı dəstə ilə Qubalı Fətəli xanın xid- mətinə cəndərdi. Beləliklə T.x. Quba xanlıqından asılı vəziyyətə duydu. Fətəli xanın vəfatından sonra Qa- ra xan mustəqil siyasət yurutməyə baii- ladı. Qara xanın vəfatından sonra yerinə oqlu Mir Mustafa xan |1786— 1814) kecdi. Hərbi cəhətdən nisbətən zəif olan T.x. ucun İran ciddi təh- lukə tərədirdi. Ata Məhəmməd ipah Qacarın hucumu ərəfəsində Mir Mus- tafa xan Rusiyaya meyl edən Azərb. xanlarına məktub yazaraq İrana qar- iı birgə mubarizə, aparmaqa hazır olduqunu bildirdi. 1795 ildə Ata Məhəmməd pah Qacar Talıpa hucum etdi. Mir Mustafa xan duimmənə muqa- vimət gestərmək iqtidarında olmadı- qı ucun Lənkəran əhalisini Sarı a.-na kecurub mudafiə məvqeyi tuldu. İran qopunları getdikdən sonra Ta- lıpa qayıdan Mir Mustafa xan 1795 ilin sentyabrında əz nuçmayəndəsi Za- man bəyi PTimali Qafqaza rus gene- alı Qudovicin yanına, oktyabrda isə Kərbəlayı Əsədulla bəyi Peterburqa gəndərdi. 1796 il martın 12-də Kər- bəlayı Əsədulla bəy T.x.-nın Rusiya- nın himayəsinə qəbul edilməsi haq- qında Mir Mustafa xanın rə dii İP Yekaterinaya təqdim etdi, 1800 il- də T.x. Rusiyanın himayəsinə qəbul olundu. Mir Mustafa xanın on "H- dən sonra Mir Həsən xan |1814—26) hakimiyyətə kecdi.

1826 ildə car həkumətinin fərma- nı ilə T.x. ləev edildi.

Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 1, B., 1961, Əsədov F. S,, Talıp xanlırının əmə- lə gəlməsi tarixinə dair, Azərb.SSR EA Xəbərləri (tarix, fəlsəfə və huquq seri- yası), 1966, Xə 22 Abdullaenv Q. B,, İz istorin Severo-Vostocnoqo Azerbav- djana sn 60—80 rr. XVIII veka, B., 1958: yenə onun, Azerbavdjan v XU İT və- = vzanmootnopenid eqo s RossieV, B.,

TALINYİNSKAYA Cahan Rza qızı (1909, Lənkəran—1.3.1967, Bakı )— Azərb. sovet mutənnisi. Azərb.SSR əməkdar artisti (1940). İfacılıq fəa- liyyətinə 1927 ildən baiylamıqdır. Estrada artistlərinin 1-ci Umumitti- faq musabiqəsinin laureatı (1939, Moskva) idi. Azərb. (1934—42) və Əz- bəkistan (1942—44) Devlət filarmo- niyalarının solisti olmuidur. T. Tiflis Azərb. Teatrında (1944—46), Azərb. Musiqili Komediya Teatrında (1947—49) cıxıqi etmitdir: Yelli, Sənəm (“Artın mal alanə, 4O olma- sın, bu olsunə, U. Hacıbəyov), Nar- gilə (“Gezun aydınə, F. Əmirov), La- lə (CDurnacj, S. Rustəmov) və s. O, Cabbar Qaryaqdı oqlu, S. PPupinski

136

kimi xanəndələrin yaradıcılıqından bəhrələnmii, Azərb. xalq musiqisinin improvizasiya ən”ənələrini davam et- dirmipdir. T. Azərb. xalq mahnıları və muqamların (xususilə Qatar, Se- gah, Bayatı-1Piraz) mahir ifacısı kimi tanınmınidır. SSRİ-nin bir cox ipəhərində konsertlər vermitdir. TA Tbilli A P — Asəpö6.CCP-HH c.-ipt.-in- də, həmcinin İranın :im.-ında yatla- yan xalq. Qədim yerli tayfaların nə- sillərindəndirlər. Dilləri talınq dilidir. Azərb.SSR-dəki T., ədəbi dil kimi Azərb. dilindən də istifadə edirlər. Dindarları musəlmandır. Azərb.SSR-də T. maddi BƏ MƏ"HƏBH mə- dəniyyətləri bir-birinə yaxın olan azərb.-la demək olar ki, qaynayıb-qa- rıtimımqlar. Əsas məpqquliyyətləri əkincilikdir (sitrus bitkiləri, baqr- cılıq, tərəpəzcilik, meyvəcilik)| mal- darlıq da (xususilə daqlarda) inki- ma db etmitdir. Sənaye sahəsində də calınırlar. Ziyalıları yetiplmiii- dir. İranda yatpayan T. (təqr. 90 min, 1978) əkincilik, baqcılıq, maldar- lıqla mətquldurlar.

Əd.: Narodı Kavkaza, t. 2, M., 1962,

TALIMMİKAYILLILAR, Ta” lıpmikeyillilər — Səfəvi lərin Hakimiyyətə kecməsində xun rol oynamıt qızılbaiların tərkibi- nə daxil olan irandilli talıiy tay- falarından biri. T. adı ilə 17 əsrin əvvəllərindən mə"lumdurlar. Yarım- gəcəri həyat surən T. 19 əsrin orta- larında 600 alacıqdan ibarət idilər. Hazırda əsasən, Cənubi Azərb.-da ya- payırlar. TALINY-MURAN MƏDƏNİYYƏTİ— Talıi d-rı və Muqan duzundə yayıl- MbiHui Azərb.-ın son Tunc və ilk DƏə- mir dəvrlərinə (e. ə. 14—7 əsrlər) aid arxeoloji abidələr kompleksi. İlk dəfə 1890 ildə fransız arxeo- loqu Jak de Morqan indiki Lerik əə dar k.-lərində və 1901 ildə k və Henri de Morqan qardatları Talıpq qəbiristanlarında qazıntı- lar zamanı apkar etmiilər. T.-M.m.- nin yayıldıqı ərazidə yapayıni məs- gənləri, torpaq kurqanları qeydə alınmın, təsadufi tapıntılar top- lanmıqidır. Daqlıq hissədə Veri, Tulu və s. qəbiristanları ucun dol- menvarı sərdabalar, altında sərdaba və Ya dapp qutu qəbirlər olan kurqan- lar, adi əlculu da qutu qəbirlər xarakterikdir. Bə”zən qəbirlər krom- lexlə əhatələnmiidir. Yoxsul və zən- gin avadanlırı olan qəbirlərdə əlu- lər kollektiv, qopa və tək-tək (əsasən bukulu, oturdulmuil və bə”zən uza- dılmıpnq vəziyyətdə) dəfn edilmiil- dir. T.-M.m. ucun tunc və dəmirdən hazırlanmımn uzun qılınc (rapira- varı tiyələri, yəhərvarı bailıqı olan qılınclar), Ən Asiya ucun xa- rakterik xəncərlər, habelə baltalar, ox və nizə ucları səciyyəvidir. Gil qablar, əsasən, iquyrəsiz və naxınisız- dır: bə”ziləri Naxcıvan mədəniyyəti ucun xarakterik caydantipli qablar formasındadır. Dairəvi oturacaqlı ikiqulplu qədəhlər rit-Mikena mə- dəniyyətinə aid gil qablara yaxındır. T.-M.m.-nə aid arxeoloji materialla- rın bir sıra əlaməti bunların Qaf- qaz ərazisindəki baiqa həmdəvr mə- dəniyyətlərdən daha cox Ən Asiya ucun xarakterik olduqunu geəstəriry Yerli tayfaların On Asiya (Suriya, Fələ-

TALIİYLAR

4 1 ur “di | | |

“ Qə il il 4

5:1: | 5 8:1 I ib = -

E |

Bər ön = ..-.... a - — Hr m ə 4 a rn —— xur... "yə "ə. = = —- ——-

=

n (1 ar

Talıp-Muqan mədəniyyəti: 1—tunc

qılınc (Uzuntəpə): 2—tunc qılınc tiyəsi:

Mi m 3 A” = -—

hə S . Kəsə ə nbr I

———.—.—. ən aaa 4 yə s ti də sda YR

.. = c Hu,

ə

ə - XA AL"

ki ƏKƏ

“ə — — x

də. L - = R a eli x –

(Veri), Z3—aypara pəkilli relyef bəzəyi olan tunc xəncər (Veri), 4—qəvsvarı

bapqllıqlı tunc xəncər (Coni), 5—tunc (Uzuntəpəzu, 7—tunc ox ucu (Bepu), dəstəkli dəmir qılınc (Uzuntəpə): ucu (Uzuntəpəy: 12—qızıl ləv

(Tulu):

stin və s.) və Aralıq dənizi r-nları ilə genipq iqtisadi-mədəni əlaqələri- ni əks etdirir. Darlıq yerlərdə əhali maldarlıqla, dӱzənlikdə isə əkinci- liklə məpqul idi. Metal istehsalı və e”malının yuksək inkitafı nəzərə carpır. Metal mə”mulatına gərə, təd- qiqatcılar Talıp r-nunu Qafqazdakı 5 muhum metallurgiya r-nlarından biri hesab edirlər. Sənətkarlıq, xu- susilə dulusculuq, toxuculuq və s, xeyli inkitiaf etmiiydi.

Ədə Mahmudov F. R., Talıp mə M uranın qədim mədəniyyətinə aid arxeo- loji materiallar, Azərb.SSR EA Xə- bərləri (tarix, fəlsəfə və hutuq seri- yasıy, 1970, 22: Djafar-zade İ. M., Əlementı arxeoloqiceskoV kulh- turı drevne Muqani, İzv, AN Azerb. SSR, 1946, v. 4, 9.

TALIİYXANOVLAR — Talıtq xanlı- qının irsi sahibkarları: inqilabdan əvvəl Azərb.-da (Bakı qub.-nın Lən- kəran qəzasında) iri mulkədar nə- sillərindən biri. Təqr. 70 min desya- tinlik latifundiyası, həmcinin ba- lıq vətəgələri, mepələri var idi. T. torpaqlarının bir hissəsini H. Z. Taqıyevə, 1916 ildə isə rus sənayecisi A. İ. Putilova satmımdılar. Q.-ın torpaqlarında dəfələrlə kəndli cı- xıları bali vermindir. Azərb. İn- qilab Komitəsinin 1920 il 5 mayta-

A—dəmir qılınc

10—dəmir nizə ucu (Tulu):

həcikdən asma (Veri):

14—sərnic tipli gil qab (Coni), 15—gil bardaq (Uzuntəpə): rəngli gil xeyrə (Veri).

balta (Əsxənəkəran), 6—tunn ox ucu tiyəsi (Coni), 9—tunc 11—tunc nizə 13— bockavarı gil muncuq 16—qara

rixli dekretinə əsasən bu torpaqlar və Mər musadirə edilmitdir. TALYON (Tarhop) Mariya (23.4. 1804, Stokholm—22.4. 1884, Marsel)— italyan balet ar- : tisti. Romantizm — əə dəvru balet teatrı- nın gərkəmli nu- mayəndələrindən : biri. 1822 ildən Vyanada, 1827—35 = illərdə Parisdə cıxın etmiiidir. Silfida (F“Silfn- daə, J. PTneytshof- fer) partiyası ona YMYMAYH)a məhpər 457 qazandırmıtidır. // “*

T. rəqsi yeni ifadə vasitələri ilə zənginləivdirmindir. Onun yaradı-

cılıqı balet sənətidin inkipafına muhum tə”sir gestərmitdir. J. Perro T.-nin ifası ucun S. Puninin musi- qisi əsasında 4Pa-de-katrə (1845) və cParisin munsifliyiə (1846) baletlə- rini yaratmındır.,

TAnK (ant. Talk, ər. ral. Kimyəvi tərkibi Mg |5:4O.,1:

(ON),. Mg Fe, Ni, Al nə ə ə

oluna bilir. Muxtəlif nəvləri var: minnesotant, villemseit, steatit. Mo NOKLİNİK sinqoniyada kristallapır. Vərəqvarı və ya narın dənəli sıx aq

Yi) — mine-

TALLİN DƏNİZ PORTU

137

reqatlar, nadir hallarda levhəvarı kristallar əmələ gətirir. Rəngi mux- təlif calarlı ar və yapıl olur. ə dəf parıltılıdır. Sərtliyi 1, sıx- lıqı 2776—2824 kqym?, Sənaye yataq- ları SSRİ (Orta Uralda, PTərqi Sa- yanda və s.), Kanada, ABİY, Fransa və s. elkələrdə mə”lumdur. Azərb, SSR-də, əsasən, serpentinlərin yayıl- DIRI sahələrdə rast gəlir. Rezin, ka- qız, lak-boya və s. sənaye sahələrində, tibdə, texnikada, əsasən, keramikada istifadə olunur.

TALKA (TayKay)—Cilidə pqəhər. Tal- ka əyalətinin inz. m. D.y. qovtpaqı. Aeroport. Əh. 129 min (1978). Kibrit f-ki, ayaqqabı, kaqız, qənnadı, spirt- araq, unucYutmə, metallurgiya muəssi- sələri = 1692 ildə salınmındır. TALKAUANO (Taysahiapo) — Cilidə, Konsepsion əyalətində ipəhər. Sakit okean sahilində port. Aeroport. ƏH. 204 min (1978). Mapınqayırma, neft- kimya və yeyinti sənayesi muəssisələ- ri var. Balıqcılıq mərkəzidir. Ya- xınlıqında (Uacipato) iri qara me- tallurgiya kombinatı yerləplir. TALGE— Xəzər dənizindəki adalar- dan birinin qədim adı. Roma muəl- lifi Pomponi Melanın (1 əsr) cYe- rin təsviriə əsərində adı cəkilir.

Onun yazdıqına gerə T. adası cox | məhsuldar olmusidur. Tədqiqatcılar |

T.-ni Cələkən a., Manqınlaq yaxın- lıqındakı adalardan biri, Piral- lahı (Artyom), hətta Abtleronla ey- nilətdirirlər. T.-nin Qafqaz Alba- niyasının mӱqəddəs əyalətlərindən biri olması ehtimal edilir. Hələ- lik dəqiq lokalizə olunmamıidır. Əd. AmpolıskinN 8. H., K coo6- meni anticnoqo avtora ob ostrove TAL- qe, DAN Azerb.SSR, 1958, Me 2: Aliev K., Kavkazskan Albanil, B., 1974. TALLİN (kecmil R evel)—Est, SSR-in paytaxtı. Muhum sənaye, elm və mədəniyyət mərkəzi, Nəql. qoviyarı. Dəniz portu. Aeroport. Fin kərfə- zinin c. sahilindədir. Dəniz iqli- minə malikdir. “Orta temp-r fevral- da —6?S, iyulda 16,62S. İllik Yarın- tı 599 mm. Sah. 145,8 km?, Əh. 458 min (1984). 4 inzibati r-na bəlunur. T.-in adı yazılı mənbələrdə ilk dəfə 1154 ildə cəkilir. Rus salnamə- lərində Kolıvan (eston xalq eposunun qəhrəmanı Kalevin məhəpy), Skandi- naviya xronikalarında Lindanise ad- lanırdı. 1219 ildə danimarkalılar mpəhəri tutmuli və o vaxtdan Reval (Revel) adlanmınzdır) lakin estonlar iəhərə T. (Taapq |)ppa— Danimarka pəhəri) deyirdilər. 13—16 əsrlərdə Danimarkanın, Livopiya və Qevton ordenlərinin, 1561 ildən İsvecin ha- kimiyyəti altında idi. 1710 ildə Ru- siyaya birlətdirilmindir. 1870 ildə Tallin—Peterburq d.). acıldı, T. iri sənaye mərkəzinə cevrildi. 20 əsrin əvvəlində marksist dərnəkləri, - 1904 ildə RSDFP komitəsi Yarandı. proletariatı Rusiyada 1905—07 illər inqilabında fəal iitirak etmitadir. 1917 il oktyabrın 26-da (noyabrın. də) T.-də Sovet hakimiyyəti quruldu. Lakin 1918 il fevralın 25-də alman qopunları ipəhəri ipqal etdi. 1918— 40 illərdə T. burxua Estoniyasının paytaxtı idi. 1940 ilin avqustundan Est.SSR-in paytaxtıdır. Beyuk Vətən mӱharibəsi zamanı alman faizistləri .i iptal etmip, 1944 il sentyabrın 2-də sovet qopunları ipəhəri duiq

—.—.. r “ ə N N mə. -- I . u ilən | R. mu

2. R. mar ır rvı..

Tallin. 1. İnzibati mərkəz. 2. Oleviste qotik kilsəsi (15—16 əsrlər), | qala

burcləri və kəhnə binalar. Z. Qala divarları. 4. Aerovaezal binası. 1980.

məndən təmizləmipdir. T. Lenin or- deni (1970), 1 dərəcəli Vətən muha- ribəsi ordeni (1984) ilə təltif olun- mulpdur.

T. mapınqayırma (maptınqayırma, ekskavator və gəmi tə”miri z-dları), kimya (kimya kombinatı, kimya-əcza- cılıq z-du), meə, arac e”malı və sel- luloz-karız (faner-mebel, selluloz- kaqız kombinatları, eksperimental mebel f-ki), yungul (pambıq parca kombinatı, trikotaj və tikip istehsa-

lat birlikləri), tikinti materialla: .

rı, yeyinti (qənnadı f-ki, balıq, sud məhsulları, ət-konserv və un kombinat- ları) və s. sənaye sahələri var. SSRİ-. də ən iri dəniz ticarəti portların- dan biridir. Turizm mərkəzidir. 1Pəhərin plan quruluqipunda əsas yer tutan Kehnə iəhər 2 mustəqil His- sədən ibarətdir: Yuxarı ipəhər və As:pa- qı iəhər. Yuxarı iəhərdə qəsr (13— 16 əsrlər), gecmiiy qubernator sarayı (indiki Est.SSR Nazirlər Sovetinin binası, 1767—73), Est.SSR Ali So- vetinin binası (1920—22), Dom kil- səsi (13—18 əsrlər), gkecmit rus qu- berniya məhkəmə binaları ansamblı (1784—92) yerləplir. Azparı iməhəpnə Raekoya (ratutpalı) meydanı ansamb-

lı (15—17 əsrlər), Niquliste (13—18 "pal Puxavaymu ( Muqəddəs ruh: 14—17 əsrlər), Oleviste (15—16 əsr-

lər) qotik kilsələri, qotika uslubun- da Beyuk gildiya ə və Qara bai- lar birliyi (15—16 əsrlər) binaları, 15—16 əsrlərə aid yatpayılnd evləri qalmıqidır. 19 əsrin 2-ci yarısın- dan T.-in iəhərkənarı r-nları meyda- na gəlmiitdir (1—2 mərtəbəli evlər, eklektik ruhda və cmodernə uslubunda binalar). 30-cu illərdə T. me”marlı- qında funksionalizm əlamətləri ya- ranmıtidı (Rəssam evi, 1934). Beyuk Vətən muharibəsi illərində (1941—45) T. binalarının coxu daqrıdılmıntdı. Muharibədən sonra iyəhər bərpa edil-

di, yeni -Yapayıtt r-nları salındı: cViruz (1972) və “Olimpiya (1980) mehmanxanaları tikildi. 1966 ildə Kehnə ipəhər dəvlət muhafizə zonası e”lan edilmiidir. T.-də V. İ. Lenin (1950), Mm. İ. Kalinin (1950), Y. A. Nikonov (1960) və 6.-na abidə qoyul- mui, 41924-cu il dekabrın 1-də eston proletarlatının silahlı usyanı :p9- rəfinə abidəə (1975), “Sovet hakimiy- Yəti uqrunda mubarizlərəə xatirə an- samblı (1-ci nəvbəsi, 1975) yaradıl- mıpidır. Me”marlıq irsinin qorunu saxlanmasındakı nailiyyətlərə gərə T.-ə Avropanın qızıl medalı veril- mipdir (1980).

T.-də 4 ali məktəb, Est.SSR EA, Devlət kitabxanası, 13 muzey, 5 teatr, filarmoniya, kinostudiya və s. fəa- LİYYƏT gestərir. Fİxtulextə (4Axlpam qəzetiə, 1944, eston dilində) Bə €Be- cerni Tallinə (1972) ipəhər qəzetlə- ri cıxır.

T.-də 5230 carpayılıq 23 xəstəxana: mӱəssisəsi (1940 ildə 2,2 min carpayı- lıq 13 xəstəxana muəssisəsi), 2515 hə- kim (1940 ildə 282, 5587 orta tibb ipicisi (1940 ildə 0,6 min) var (1978).

Əd.: Tallin. Əniiklopediceskin spra- vocnik, Tallin, 1980: Tallin. Spravoc- nik, 2 izd., Tallin, 1982,

TALLİN DƏNİZ PORTU—Tallin kərfəzinin cənub sahilində ticarət portu. Estoniya dəniz gəmiciliyi ida- rəsinin baza portudur. 1219 ildə ya- radılmındır. Beyuk Vətən muhari- bəsi illərində butun Hidrotexniki qurquları və binaları daqıdılmıpit- ı, mӱharibədən sonra bərpa olun- mupi, Yeni kərpulər, anbarlar tikil- mi, qaldırıcı-nəql. texnikası iplə salınmımdır. Portda gəmilərə KƏ- mur, pambıq, kaqız, sement, qənd, kim- yəvi məhsullar və s. yӱklənir və on- lardan ippaldılır. Q.d.p.-na hər il İKİ minədək sovet və xarici gəmi gə-

138

TALLİUM

lir. Port dəniz xətləri vasitəsilə PPimali Avropa, Afrika və Aralıq dənizi portları ilə əlaqə saxlayır. Helsinki portu ilə mӱntəzəm sərni- ipin XƏTTH, CƏDHHUMHH vaqzalı var. 4Pərəf nipanıq ordeni ilə təltif

AY,

TALLİUM (nar. Thallium), Tl—knm- yəvi element. Elementlərin dəvri sisteminin 1P qrupundadır, at. n. 81, at. k. 204,37-dir: təzə kəsiyi par- laq boz rəngdə gərunən, kumupqu-ar, yumiaq metaldır: 303,62S-də əriyir, 1457*S-də qaynayır, sıxlıqı 11,85 q|sm”-dir. Nadir tapılan səpələn- mip elementlərdəndir. Yer qabırqın. Da orta miqdarı 4,5-10—5 06 -AMp. Tə- bii element iki sabit izotopdan—

ə3Q| (29,596 ) və 299T| (70,594 ) ibarət-

dir. Erikilaktin izotopu var (29”Q1|— 0411), un"i yolla alınmıpi 11 izoto- pundan ən MYİYMY 204T|-dur. T.-u in- gilis alimi U. Kruks kəpf etmiii- dir (1861). T. oksigen və halogenlər- lə otaq temp-runda, kukurd və fos- forla isə qızdırıldıqda reaksiyaya girir. Nitrat turiqusunda yaxıı, sulfat turiusunda pis, xlorid tur- ptusunda cətin həll olur, bar, oksalat və asetat turpqularında həll olmur. Qələvi məhlulları və hidro- genlə rajid ya girmir. Oksigenlə əsas birləmmələri tallium 1-oksid Tİ,O və tallium Z-oksiddir T1,O- -T1,O və birvalentli T.-un nitrat, sul- fat və karbonat duzları suda yaxıı, xromat, bixromat və halogenid duzla- rı (tallium 1-fluorid mustəsna ol- maqla), eləcə də T1, Oz pis həll olur. Sənayedə texniki T. əlvan metalların və dəmirin sulfidli filizləri əri- diləndə yapapı məhsul kimi alınır. Texnikada əsasən birlətimə ipəklində iplədilir. T1.Oz bə”zi optik pqupə nəvlərinin tərkibinə daxildir. Bitki və heyvanların toxumalarında T. (hey-

vanlarda orta hesabla 4. 107994 ) olur. İnsan, qida və sud ilə gӱndə təqr. 1,6 əxz, hava ilə (O,5 mk? T. alır. Sənayedə T. və onun birləpmələri ilə duzgun davranmadıqda zəhərlənmə bapq verə bilir.

Əd.: Qarayev Z., Qeyri-ӱzvi kimya, B., 1983, Zelikman . N., Meer- son Q. A., Metallurqin redkix metal- lov, M., 1973: Saviipgin EB. Mm. Burxanov T. S., Redkie metallı i splavı, M., 1980.

TALLӦM (yun. (ha|105—cavan budaq, cucərti, zoq)—tallomlu bitkilərə (bax İbtidai bitkilər) xas olan, gevdə və yarpaqları olmayan ibtidai bitki- lər (yosunlar, gəbələklər, MiİKkKSomi- setlər, pibyələr).

TALLOMLU BHTKMnRƏP—d6ax Hö- tidai bitkilər.

TAnMA (Talma) Fransua Jozef (15. 1.1763, Paris—19.10.1826, Paris)— fransız aktyoru. Səhnə fəaliyyəti- nə 1787 ildən 4 Komedi Fransezə te- atrında baplamhıiidır. Bəeyuk Fran- sa inqilabının ilk gӱnlərindən teatr vasitəsilə inqilabi ideyaları təbliq etməyə sə"y gestərmit, “Respublika teatrıhnın rəhbəri olmutdur: 1799 ildən yenidən *“Komedi Fransezədə cı- xıni etmitdir. T. yaradıcılıqında TPekspir faciələrinin qəhrəmanları (Otello, Makbet, Hamlet) əsas Yer tut- mutdur. Faciə aktyoru olan T. klas- sisizmə xas mӱcərrəd umumilətdirmə- lərdən uzaqlapyaraq obrazların tarixi

verən qayıtma, Q.d.q.

F. J. Talq-

ma Hamlet

(a Hamletəı, B.

PPekspir) ro- ny nna,

və etnoqrafik konkretliyinə calıpl- mı, səhnə kostyumu və qrim sahəsin- də islahatlar aparmıtdır. TALMӰD (qədim yəhudi dilində hər- fi mə”nası—eyrənmə)—iudaizmin ep- kamcı, dini-etik və huquqi muddəala- rının kulliyyatı. E.ə. 4—eramızın 5 əsrində yaranmıldır. T.-da insanın allahdan asılılırı, sosial qanun- qaydanın dəyitməzliyi, səbirlilik, batqa dindən olanlara nifrət təlqin edilir. İstismarcılar tarix boyu T.- dan yəhudi zəhmətketlərinin sinfi iquurunu kutləpdirmək və onların sosial fəallıqını boqmaq məqsədilə istifadə etmiiilər. TALNOYE—USSR Cerkassı vil.-ndə iəhər. Qalnoye r-nunun mərkəzi. D.Y. st. Sud-konserv, cərək məhsulları kombinatları, metal məmulatı, ti- kinti materialları, cınqıl, iyəkər və s. z-dlar, yeyinti sənayesi muəssisə- ləriqs iniaat texnikumu var. TALSA (Tulsa)— ABLI-na məhəp, Ok- Arkanzas cayı sa- hilindədir. Avtomobil yolları qov- parı, ƏH. 356 min (1980). Neft-qaz istehsalı r-nunun mçhum sənaye və maliyyə mərkəzlərindəndir. Neft və qaz e/ymal olunur. Radiselektron, mapınqayırma, aviasiya sənayesi, kim- ya, toxuculuq muçəssisələri, un-t var. Neft və qaz kəmərləri qovpaqıdır. TAM ARTIM—coxdəyitənli funk- siyanın arqumentlərin Aa. luq Ax

artımlarına (sıfırdan fərqli) uyqun artımı. TAM DAXİLİ QAYITMA—əipıq optik sıx mӱhitdən optik seyrək mu- Hitə kecdikdə dulimə bucarının mu- əyyən qiymətində sərhəd səthindən ba Sarı verdiyi duӱ1i- mə bucarının ən kicik qiyməti T.d. q.-nın limit bucaqı adlanır və sın- ma qanunundan (51P ilsin r — n,/nı), TƏ - yin olunur. t=902 olduqda 1=2, və

sin 2, =tə/na olur. T.d.q. iqərtinə gərə

popu, olmalıdır (n,—birinci, p2— ikinci mӱhitin sındırma əmsalları, i nə q isə muvafiq olaraq, AYHMƏ və sınma bucaqlarıdır). T.d.q. zamanı dutqən itpıq İKİNCİ (optik seyrək) mu- Hitə gecmədən tamamilə birinci (op- tik sıx) muhitə qayıdır. Qayıtma iki muhit sərhədində ideal mustəvi səth- bali vermədiyindən ipqıq dalra uz.

lahoma pitatında,

dən | tərtibində məsafə qədər ikidci mu- Hitə daxil olaraq Yenidən birinci

qayıdır.

muhitə DƏYƏRLİ Sİ KKƏ—bax Pul,

TAM

Sikgkə. R TAM DİFER ENSİAL—coxdəyitənli

Q(x, i, 2, funksiyasının

= Əbd dua 2Qdəa df — 2– Ax -- 5 - du 4 Z:Aq---ə

iəkildə ifadəsi (bu ifadə /-in Af (x k Az, x. Aziz £ Az,...)— — f (x, v, z, ...) akı tam artımından y (Ax )71 (Lu) (Aq)2-E.n ifadəsinə nəzərən sonsuz m.” rə-

əHHp), 6 1A—— Xi xq dər fərqlənir), burad x ör":

funksiyanın xususi tərəmələri, 4/— tam diferensialı, Ax, Di, D2... isə X, i, 2,,. sərbəst dəyitənlərinin ar- tımlarıdır. T.d. həm də / funksiya sının tam artımının xətti Hissəsi- dir (bax Diferensial Hesabı). TAM ƏYRİLİK, Qauss əyri- liyi—səthin əz nəqtəsinin muəy- yən ətrafında əyilmə əlculərindən biri. Bai əyriliklərin hasilinə bə- rabərdir (bax Əyrilik). Mӱustəvi cun T.ə. sıfırdır (sfera ucun sa- bitdir və radiusun tərs qiymətinə bə-

abərdir). . TAM MA A DƏ YƏRİ—bax Məhsu

lun maya dəyəri, TAM RASİONAL FӰNKSİYA—bax MƏ— və x1, ... x, dəyi-

Rasional finksiya. TAM TƏR

pənlərindən asılı //=E (1, xı...) xn) funksiyasının (-yə gərə terəməsi,

qazar

dusturu ilə hesablanır.

TAM FƏZA—Kopinin yıqılca əla - məti (bax Limit) ədənilən metrix fəza, Kafi qədər beyuk / və t ucun x,

BƏ x,, neqtələri arasındakı məsafə olduqca kicikdirsə, Xi...) Xa" NƏQTƏ-

lər ardıcıllıqı fəzada, duz xəti və mustəvi ӱzərində fundamental ar- dıcıllıq adlanır. Nəqtədər ardı- cıllıqRının limitinin varlırı- ucun onun fundamental ardıcıllıq olması zəruri və kafidir (Kopi əla- məti). Evklid fəzası, xətti fəza Qa, Iy parcasında gəsilməz funksi-

yalar fəzası və Hilbert fəzası T. f.-

dır. TAM FӰNKSİYA—butun kompleks mӱstəvidə analatik funksiya. Məs.,

n . də bazı az söxhəmnnc, sin z,

cos z Bə e”, Concya yaarnaınmıım peqtə məxsusi nəqtədir. / (x) funksiyası- nın T.f. olması ucun zəruri və kafi itqərt ən azı bir nəqtə (2,) ucun

lim

N so alar. TAMAY Mendes (Tapauo Mepde2) Arnaldo (d. 29.1.1942, Quantanamo it.) — Kuba Respublikasının təyyarəci- kosmonavtı. Podpolkovnik. Kuba Res- publikasının qəhrəmanı (1980). Sovet İttifaqı Qənrəmanı (1980). 1967 il- dən Kuba uzvudur. 1978 ildən Y. A. Qaqarin ad. kosmonavtlar hazır- layan mərkəzdə c-İnterkosmos- Pro- qramı uzrə ucuiza hazırlaiqmın, pi- lotlu c“Soluzə gəmisinin və “Sallut” orbital st.-nın proqramına uyqun Tə - lim kursu kecmitdir. 1980 il sen- tyabrın 18-də *Soyuz-Z38ə kosmik gəmisi

yuu —kjkigj-jm"- (| ə (21/1p1=0

ilə Y. V. Romanen- | ko ilə birlikdə) tədqiqatcı kosmo- navt kimi ucu:tda olmu . Beynəl- xalq hey ət c“Salyut- bə — c“Soyuz-376 — — c“Soyuz-Z8z orbi- tal kompleksində (hey”əti L. İ. Lo- pov və V. V. Rlumin) birgə tədqiqat və eksperimentlər pro- qramını yerinə ye- " tirdikdən Sonra senty ə TAMALE (Tapaye)—Qanada uməhəp. |Pimal vil.-nin inz.m. Əh, 120 min (1970). Avtomobil yolu T.-ni Atlantik okeanı sahilləri ilə əlaqələndirir. K.t. r-nunun ticarət mərkəzidir. Toxu- culuq, Yeyinti, mapınqayırma sənayesi

var. TAMAMLA MA EMALI, mapın- qayırm a D a—maqpın detallarının mexaniki emalının sonuncu HHHUI əməliyyatları. T.e. nəticəsində detal- ların forma və əlculərində yuksək dəqiqlik əldə edilir, səthinin keyfiy- yəti yaxpılatdırılır. Nazik yonma, icyonma, frezləmə, pevinqləmə, təmiz pardaqlama, yetirmə, surtmə, cilalama, honinqləmə və superfinitləmə T.e.-na aid edilir. Yonqar cıxarmadan səthin emalı əməliyyatları (cəkmə, vərdənə- ləmə, kalibrləmə, qırma axını ilə e”mal və s.) da T.e.-na daxildir. . TAMAMLIQ—–cumlənin ikinci dərə- cəli ӱzvlərindən biri: ip və hərəkə-

tin obyektini bildirir, xəbəri, eləcə

də batqa cumlə ӱzvlərini izah edir. Mə”naca iki nəvu (vasitəli T., vasi- təsiz T.) var. Vasitəli T., əsasən, fe”- li xəbərə aid olub, yənluk, yerlik və lmıxıtlıq hallarında iiylənən səzlər- lə (əsasən, isimlərlə) ifadə edilir. Vasitəsiz T. isə tə”sirli yə ifa- də edilən xəbərə aid olub, uzərində ip və hərəkətin icra olunduqu obyek- ti bildirir.

Əd.: Muasir Azərbaycan dili, 3 cild- də, c.- 4, B., 81. TAMAN YARIMADASI, Taman (adıge dilində temen—bataqlıq səzun- dən)—Ən Qafqazın q.-ində, RSFOR- in Krasnodar əlkəsində y-a. Beyuk Qaf- qazın q.“1i1m.-q. davamında yerləpiir. Qara və Azov dənizləri, Kerc boqazı ilə əhatələnir. Sah. 2000 km?, Sahil- ləri alcaqdır. Kerfəzlərlə gəsil- mipdir. Səthi duzənlikdir. Palcıq vulkanları, acı-tpor gəllər var. Ta- xıl, uzum, meyvə becərilir.

T.y.-nda nadir abidə—e.ə. 3—2 əsrlərə aid qədim ibadətgah aiykar olunmutidur (1977), | TAMAN ORDUSUNUN YURMUİYU (1918)—Taman y-a-ndakı sovet qopun- larının Sovet Ordusunun əsas quvvə- ləri ilə birlətmək ucun Pyimali Qafqazın dutmən tərəfindən tutul- mupi r-nlarından qəhrəmancasına ke- cib getməsi. Sovet qopunlarının əsas quvvələrinin Armavirə cəgilməsi nə- ticəsində Verxneabakanskaya və Ton- nelnaya r-nunda mӱhasirə vəziyyətinə dulimuti Taman ordusu (komandanı İ. İ. Matveyev, en dəstənin rəisi Y. İ. Kovtyux) cox cətin iəraitdə Gurcu- stan menievik həkumətinin qopunla- rını və aqqvardiyacıları darmadarın edərək 500 km-lik yolu qət etdi, Mu- hasirədən cıxdı və Armavir r-nunda

abrın 26-da Yerə

4 Z.1878, Yekaterinodar,

TAMBOV VİLAYƏTİ

1Pimali Qafqazdakı sovet qopunları- nın əsas qrupu ilə birləidi. T.o.Y. . Serafimovicin “Dəmir axın romanında (1924) təsvir olunmuzdur. Ədə Qorlon V. P., Qeronceskin poxod, 2 izd., M., 1967. TAMANYAN Aleksandr İvanovic (16. indiki Kras- nodar— 20.2.1936, Yerevan)—erməni so- vet me”marı. Ermənistan xalq me”ma- rı (1924). SSRİ Devlət mukafatı laureatı (1942). Peterburq Rəssamlıq demiyasını bitirmitdir (1904). Yerevanın yenidən qurulmasının ilk bap planını (1924) yaratmıtq, Lenin- akan (1925), Ecmiədzin (1927—28) və b. pəhərlərin planlapdırma layihə- lərini vermiidir. T. orta əsr erməni me”marlıqından yaradıcılıqla isti- fadə etmindir (Erm.SSR Həkumət evi, 1926—41, A. A. Spendiarov ad. Opera və Balet Teatrı, 1926—53). Erm.SSR me”marlıqının formalaiq- masında T.-ın muhum rolu olmutdur. TAMARA, Tamar (12 əsrin 60-cı illərinin ortaları—1207)—Gurcu- stan caricası |1184—1207)|, Gurcu- stan carı 111 Georginin qızı. 1185 ildə Vladimir-Suzdal knyazı And- rey Boqolyubskinin oqlu Yuriyə ərə getmilp, iki il sonra botpanmıpdı. 1189 ildə Baqrationların osetin qolundan olan David Soslaniyə ərə getmitidi (sonuncu nikahdan Geor- gi Lata adlı oqlu, Rusudan adlı qızı olmuqidur). Q.-nın hakimiyyə- ti dəvrundə Gurcustan carlıqının hərbi-siyasi qudrəti yuksəlmiiy, əra- zisi genippilənmitdi, Q. dəvlət ixi- lərini ali devlət ppqurasının (cDar- bazik) iptirakcıları ilə birlikdə həll edirdi. İri feodalların mə- nafeyini mudafiə edən T. gurcu daq- lılarının usyanlarını amansızlıq- na yatırmındı. 1192 ildə T. PTirvan- ınah 1 Axsitan və atabəy Məhəmməd Ca- han Pəhləvanın oqlu Əmiran Ӧmər ilə DOSTLUQ apa yaratmıpdı. T.-nın devrundə Azərb. və Gurcustan arasın- da muttəfiqlik mӱnasibətləri olmuii- dur. T. elm və incəsənətə hamilik edir, yollar cəkdirir, karvansaralar, qalalar, kikədt və s. tikdirirdi. PT. Rustaveli “Pələng dərisi geymiin

pəhləvanı poemasını T.-ya həsr et- MHUHIHP. Ədə Pərifli M. X., Azərbay-

can 1X—XP əsrlərdə, Azərb.SSR EA TAa- rix İnstitutunun əsərləri, c. 12, 1957: İstorin Qruzii, 4 izd., Tbilisi, 1967: Quseİnov R. A., Alinrov S, S., İz istorii stoznıx otnopeniNn Azerbag- djana i Qruzii n XP v., Ucenıe zapiski MV i SSO Azerb.SSR (seril istorii i filosofii), 1977, k 4.

TAMARA XANIM (təxəllusu: əsl adı və familiyası Tamara Artyomov- na Petrosyan) (d. 29.3.1906, Fər- qanə vil., Qorcako- BO TƏC. ) — 036ƏK so- vet rəqqasəsi, mu- FƏHHH, ezbək pro- fessional rəqsinin yaradıcı larından biri. SSRİ xalq Gi artisti (1956). AR SRİ Devlət mu- | kafatı laureatı | (1941). 1941 ildən . as. on İKP uzvu, s. illiyYətcə ermənidir. Səhnə fə L. yətinə 1919 ildən mn “1936

139

ildən Əzbəkistan Devlət Filarmoni- yasında solist, 1941 ildən həmcinin bədii rəhbər, baletmeyster kimi fəa- liyyət gəstərmitdir. Repertuarına ər- əb, turk, əfqan, hind, gӱrcu, Azərb., erməni vəs. xalqların rəqsləri daxil onMyuuyp. T.x. mahnı-rəqs miniaturu janrını yaratmıp, ifa etdiyi rəqs- lərin əksəriyyətinin qurulutunu ver- miidir. Xarici əlkələrdə qastrolda olmutidur. Lenin ordeni, 6 baiqa or- den və ə təltif edilmitdir. TAMARAİYENİ—Gurc.SSR Cənubi Osetiya MV-nin Sxinvali ip, yaxın- lıqındakı T. kəndi ərazisində mustye mədəniyyətinə aid duӱtərgə. Əksəriyyə- ti andezitdən hazırlanmınpl 53 ədəd dai mə”mulatı (nukleuslar, levallua qəlpə əri və itiucluları, qapov tip- li alətlər, kəsicilər, diili-gəzli alətlər və s.) tapılmıddır. Alətlə- in coxu levallua texnikası əsasında

azırlanmındır. Ədə Lobin V. P., Mustherskie kulıturı Kavkaza, L., 1977.

TAMATAVE (Tapaqaue) — Madaqaskar Demokratik Respublikasında ppəhər. Tamatave əyalətinin inz.m. Əlkənin iri dəniz portu. Əh. 60 min (1972). Yeyinti və metal e”malı muəssisələri, neft e”malı z-du var. K.t. məhsulla- rı (duyu, qəhvə, banan) və qrafit ixrac edilir.

TAMAİYA —muasir teatrda qurulutcu rej.-un rəhbərliyi ilə teatr kollek- tivinin (aktyor, dekorator-rəssam, bəs- təkar və 6.) yaratdıqı səhnə əsəri. Səhnə Mizeklarinın muəyyənlətdiril- məsi və tərtibatı (butaforiya, rekvi- zit) T.-nın baqilıca ipərtlərindən olsa da, T.-nın tempi və ritmi yal- nız aktyorların beyuk ilhamla oyna- masından asılıdır (bax Aktyor sənə- ti). T.-nın hazırlanması əsərin (pyes, opera, balet) secilməsindən baplanır, məpqlərdə davam edir, axırıncı mər- hələ—son mətiq tamatpacılar qariı- sında kecirilir və T, ittirakcıla- rının əz məqsədlərinə nə dərəcədə nail olduqlarını aydınlaqdırmara imkan yaradır (bax həmcinin Teatr, Rejissor sənəti, Teatr-dekorasiya sənəti).

TAMBӦV–RSFSR-də ipəhər. Tambov vil.-nin mərkəzi. Sena cayı (Volqa hevzəsi) sahilində gəmi dayanacarı. İLİ. və avtomobil yolları qoviparı. Əh, 290 min (1984). İri sənaye mər- kəzi. Sənayenin qabaqcıl sahəsi ma- ipınqayırma və metal emalıdır (kim- ya sənayesi avadanlıqı, cihazlar və s, istehsal olunur). Kimya, tikip, ayaq- qabı, yeyinti, mebel sənayesi, tikinti materialları muəssisələri, İEM, 2 ali məktəb, 2 teatr, əlkəpqunaslıq mu- zeyi, iqəkil qalereyası var. 1636 ildə salınmınnqdır.

Me”marlıq abidələri: Pokrov kil- səsi (1768), Qostinı dvor (Rastabazar,: 18 əsr), Kazan monastırının yay kil- səsi (1818). Sovet devrundə geniyi ti- kinti ipləri aparılmıtn, ictimai binalar tikilmipdir. T.-da V. İ. Leninə (1967), Beyuk Vətən muharibə-

sində həlak olmui tambovlu deyçicu-

lərə (1970) abidələr qoyulmutidur. TAMBӦV VİLAYƏTİ — RSFSR-in tərkibindədir. 1937 il sentyabrın 27-də təppkil edilmitidir. 4,3 min k.m2, Əh. 1327 min (1984 1 yanvar). 23 r-nu, 8 ipəhəri, 13 ilpq var.

mət. T.v. PQərqi Avropa duzən- liyindədir. Mərkəzi Qaratorpaq iq-

140

tisadi r-nuna daxildir. Səthində hamar suayırıcılar cay dərələri ilə nəvbələpnir. 1P.-ində Privoljye yuk- səkliyinin qolları (hund. 214 m-dək) yerləpir. İqlimi mulayim kontipen- taldır. Orta temp-r yanvarda— 10,5”S- dən (c.-q.-də)—11,52S-yə qədər (i1.-də), iyulda 19,5*S-dən (iim.-da) 20,5”S-yə (c.-da) qədərdir. İllik yaqıntı 450— 500 mm. Cayları: Spa, Voronej və onların qolları, Voropa, Savala, Bityuq, Matıra. Qara torpaqlar, boz meə və alluvial-cəmən torpaqları yayılmılidır. Ərazinin 10956-i me- pələrdir 1plam, palıd, tozaqacı və b6:). Heyvanları: ayı, canavar, tulku, qa- ban, sincab, dələ və s. Coxlu quiy var.

Əhali. Əsasən," ruslardır. Orta sıxlıq 1 km?-də 39 nəfərdir. PTəhər əh. 707 mindir (1984). PPəhərləri: Tam- bov, Micurinsk, Moriyansk, Rasska- zovo, Kotovsk və s.

Təsərrufat. T.v. sənaye-aqrar r-nu- dur. Mapınqayırma və metal e”malı, yӱngul və yeyinti sənayesi inkiyaf etmimpdir. Enerketikası, əsasən, Ggə- tirilmə yanacaqa əsaslanır. Kimya və toxuculuq sənayesi avadanlıqı, avtomobil və traktor detalları və ehtiyat hissələri, cihazlar, MƏHLHƏT soyuducuları və s. istehsal olunur. Kimya sənayesi, rezin-asbest MƏ”My- naTbi, 60)a, naK, MHHEDPa/ K YÖPƏ BƏ C. MYƏCCHCƏ.TƏDH Bap. Yeyinti sənayesi (pəkər, ət, un-yarma, yaq-pendir, kon- serv və s.) yerli xammala əsaslanır. Yungul sənayenin ən”ənəvi sahəsi to- xuculuqdur. Kamvol-mahud kombina- tı, trikotaj, gen-dəri, xəz, tikiit, ayaqqabı və s. muçəssisələr var. Kər- pic, yıqma dəmir-beton və s. istehsal olunur. Sənaye mərkəzləri: Tambov, Micurinsk, Moriqansk, Kotovsk, Ras- skazovo. Əsasən, dənli (burda, cov- dar, arpa, darı, vələmir), texniki (təkər cuqunduru, gӱnəbaxan) bitki- lər və kartof əkilir, Ətlik-sudlug heyvandarlıq inkiaf etmiidir. Qa- ramal, donuz, davar saxlanır. Elek- triklətidirilminn Moskva—Ryazan— Micurinsk— Voronej—Rostov-Don n.). vil.-in ərazisindən gecir. Gəmicilik- də Sna cayından istifadə olunur. Hava nəql. var. Vil, Lenin ordeni ilə təltif olunmutdur (1967).

Mədəni qurӱculuq. Vil.-də 4 ali məktəb, Moskva Mədəniyyət İn-tunun ni 30-dək orta ixtisas məktəbi, ir necə elmi idarə, muzeylər (o cum- lədən Micurinskdə İ. V. Micurinin ev muzeyi), 3 teatr, filarmoniya və C, fəaliyyət gəstərir. c“Qambovskaya pravdahk (1917) və cKomsomolskoye znamyaq (1938) vil. qəzetləri cıxır. Yerli radio verilinləri ilə yanapı Umumittifaq Radiosunun və Mərkəzi Televiziyatın proqramları traislya- siya olunur.

TAMBUKAN GƏLU, Beyuk Tam- buka n—Pimali Qafqazda iqor kol. Pyatiqorsk 11.-nin 12 km-liyindədir. Sah. 1,87 km2, dərinliyi 1,5-dən 3,1 m-dəkdir. Dibində lilli palcıq (pal- cıq mualicəxanalarında istifadə olunur) qatı var.

TAMBUR (fr. kaphopq, far. 2/—2, ƏR: y ə, hərfi mə”nası—baraban)—1) bi- na və qurquların girəcəyində balaca kəməkci sahə (kӱləkdən və soyuqdan mu- hafizə edir). 2) D.Y. vaqonunda eyni məqsədlə dӱzəldilən meydanca. TAMBYPVIH (öp. tambourin)—1) cu- lindrik formalı kicik təbil (hund.

TAMBYKAH KƏVİY

| mm dəp cox olur). T. təqr. 11 əsrdə Provapsda meydana gəlmindir (Pro- vais təbili də adlanır). 2) Hu bəlas məniəli qədim fransız rəqsi, fleyta və T.-in mutayiəti ilə ifa olunurdu. TAMEREA—qadim turkdilli xalqlarda və mopqollarda ipəxsi mӱlkiyyət ni- ipanı, məhurq sonralar xanın məhuru vurulmuti rəsmi sənəd və ya fərman, Muxtəlif əyalara (silah və s.), Ha- belə heyvanlara vurulurdu (bax Dam- qa). Monqol pipqalına (13 əsr) mə”ruz qalmıni əlkələrdə, o cӱmlədən Azərb.- da geniti yayılmıtidı. Monqolların tacirlərdən, sənətkarlardan, muxtə- lif istehsal sahələrində calıilan- lardan pulla topladıqları vergi də T. adlanırdı. T. cox vaxt icarəyə verilir və muqatiə usulu ilə Həyata kecirilirdi. Ticarət və sənətkarlı- qın ipkipyafına ciddi maneə tərə- dən T. İranda, o cumlədən Azərb.-da 1565 ildə Səfəzi həkmdarı 1 Təhma- sib tərəfindən ləqv edilmiiydir. TAMİL DİLİ — tqamillərin dili. Dravid dillərinin c. qrupuna daxil- dir. T.d.-ndə 47,8 mln. adam danıtır (1978), P1m., 1i. və q. dialektləri M, və İYri Lanka dialektlərindən se- cilir. İlk yazılı abidələri e.ə. 1 əsr —eramızın 2 əsrinə aiddir. Yazı və danımıq dilləri bir-birindən xeyli fərqlənir. Muasir ədəbi dil danıntıq formasına yaxınlapır. Əlifbası brahmiyə əsaslanır.

za: Andrononv M. S., Qrammati- ka tamilıskoqo iazıka, M., 1966, İzıki Azii i Afriki |kn.Y 2, M., 1978.

TAMİL ƏDƏBİYYATI — ttqamillə- rin ədəbiyyatı. Eramızın 1-ci minil- liyinin əvvəlinə aid ilk mə”lum abi- dələrində (“Səkkiz antologiyaə, “On nəqməq ipe?r topluları) məhəbbət li- rikası muhum yer tutur. Tiruvallu- var (4—5 əsrlər) məthur cTirukuralg hikmətamiz beytlər toplusunu yarat- mıtidır. 1-ci minilliyin 2-ci yarı- sında poeziyada buddizm və caynizmin tə"siri nəzərə carpır (İlanqonun 4Qolbaq haqqında povestə poeması və s. ), Sundarar, Manikkavataqar, Sekkilar və b. blakti ideyalarını təbliq et- miilər. Kambanın (12 əsr) cRamaya- nav poeması orijipal səciyyə dapı- yır. 12—14 əsrlərdə dunyzavi saray ədəbiyyatı intimar tapdı (Ottakkut- tan, Puhajendi və b.). 15—18 əsrlər- də dini poeziya inkgitaf etmiiidi. 19 əsrdə Maarifcilik ideyaları ya- yıldı, yeni ədəbi janrlar, foomalar yarandı. S. Vedanayaqam Pillai ilk tamil romanının muəllifidir. Sup- piramaniya Baradi 20 əsrin əvvəlin- də mutərəqqi pebrin inkitafında mӱhӱm *rol oynamıiidır. Muasir ya- zıcılardan K. Kalki, R. Maha- devan, M. Varadaracan və 6. sosial roman, Pudumeypittan tənqidi-rea- list nopella janrını inkiyaf et- dirmiiilər.

Əd.: İstorin indiӦskix literatur, M., 1964, Osnovnıe proizvedenin inost- ranno xudojestvennon literaturı. Li- toratura stran zarubejnoqo Vostoga, M.,

zı

TAMİLLƏR--Cənubi Asiyada xalq. Əsaszn Hipdistanda (Tamilnad iita: tında—44 mln.-dan cox: 1978), PTri Lankada (Z mln.-a yaxın) və s. elkə- lərdə (1 mln.-dan cox) yaiyayırlar. Tamil dilində danınırlar. Dindar- ların əksəriyyəti hinduist, bir qis-

mi musəlmandır. Təqr. 8096-i k.t.-nda ipləyir: ipəkcilik, gənatılama və metaltəkmə ilə də məpruldurlar. TAMİLNAD (Hindistanda ttamil- lərin yerlətdiyi tarixi vil.-in adın- dan), 1969: ilədək Mədrə s— Hin- distanın c.-unda, Benqal kerfəzi sahilində (iitat. Sah. 130 min km?, Əh, 48,3 mln. (1981), əsasən, tamil- lərdir. İnz, m. Mədrəs pq.-dir. Də- nizyanı dӱzənliyi və Dekan yaylası- nın c. gənarını tutur. İqlimi tro- pik mussondur. İllik yaqıntı 600— 1200 mm-dir (daqlarda 2500 mm-dək), Ən bəyuk cayı Kaveridir. Tropik me- mənəp var. Cəltik, burda, qarqrıdalı, yerfındıqı, pambıq, iyəkər qamıptı, TYTYH, qəhvə, cay və s. yetitdirilir, Qaramal, davar saxlanır. Balıq ov- lanır. Taxta-palban tədaruk edilir. Duz (dəniz suyundan), liqnit, boksit, maqnezit cıxarılır. Toxuculuq, Ye- yinti, dəri, mapqınqayırma, qara me- tallurgiya sənayesi, SSRİ-nin gə- məyi ilə tikilmii Neyqeli komplek- si və aluminium z-du (Metturda) var. Tikinti materiallarının, xususilə sementin beyuk istehsalcısıdır. Sə- nətkarlıq inkipaf etmitdir. Muhum sənaye mərkəzi və portu Mədrəsdir. TAMM İqor Yevgenyevic (8.7.1895, Vladivostok—12.4.1971, Moskva)—so- | | vet fiziki. SSRİ EA akad. (1953, m. uzvu 1933). Sosia- list Əməyi Qəhrəma- nı (1953). SSRİ Devlət mukafatı laureatı (1946, 1953), Nobel muka- fatı laureatı (1958). Əsas əsər- ləri kvant mexani- kasına və onun tət- biqinə, ittalanma nəzəriyyəsinə, kos- mik pqualar nəzəriyyəsinə və nӱvə zər- rəciklərinin qarlpılıqlı tə"sirinə aiddir. İpıqın bərk cisimlərdə sə- pilməsinin kvant nəzəriyyəsini və elektronlardan səpilməsinin nəzəriyyə- sini vermii, kristalın səthində elek- tronların xususi halının (c Qamm sə- viyyələrink) məvcud olmasını gestər- mi, nӱvə quvvələri nəzəriyyəsini in- kipaf etdirmii, muhitdə sur"ətlə hə- rəkət edən elektronun iqalanma nəzə- riyyəsini yaratmını (İ, M. Frankla birgə), termonuvə reaksiyalarını al- maq ucun maqnit sahəsində yerləttdi- rilmii qızdırılmı:i plazmadan is- tifadə etməyi təklif etmitdir (A. D. Saxarovla birgə). T. fizika sahəsin- də elmi məktəb yaratmıtdır. Lenin ordeni, Qırmızı Əmək Bayraqı orde- ni və medallarla təltif olunmutdur Əsəri: Sobvbr, i —? Mi Bək obr. naucnıx trudov, Tt ƏƏ.: Vospominanin ob İ. E. Tamme, M., 1981. TAMMERFORS (Taqteq(boqa)—Fin- landiyanın Qampere (1,-nin isvec Dİ- lində adı.

TAMMSAARE (təxəllusuş əsl fami-.

liyası X an zen) Anton (30.1.1878, Albu nahiyəsi, indiki Est.SSR-in Payde r-nu—1.3.1940, Tallin)—eston yazıcısı. Tənqidi realizmin numayən" dəsidir. Kənd mevzusu yaradıcılı- qında muhum yer tutur: c“İki ər-ar- vad və tənha kippiq (1902), “Qocalar və cavanları (1903) povestləri, cKır- boy malikanəsinin sahibi? (1922),

TANQUTLAR

| 141

aPeklalı yeni pqeytanə (1939) pos ları və s. Becildlik € hərurər hə ədalətə (192633) epopeyasında 19 əs. rin 70-ci illərindən 20 əsrin 30-cu illərinədək eston cəmiyyətinin epik mənzərəsi Yaradılmıtldır. Psixoloji 4Yudifə (1921) və fattizmi ifita edən “Kral upuyurə (1936) pyesləri var.

. Əsərləri: Sobr. soc., t. 1—6, M.., 1966—68, Na sledstvii. Molodıe duppi, Za certoN. Povesti, Tallin, 1980.

Əd. Siİimisker L., Jiznı ii tvorcestvo A. X. Tammsaare, M., 1978, TAMPA (Tapra)—ABİPP-ın c.-pq.-ində, Florida itatında tləhər. Meksika kərfəzi sahilində port, Əh. 269 min (Sent-Pitersberq :1i. və pəhərətrafı ilə təqr. 1,6 mln, 1980). Kimya, yeyin- ti, gəmiqayırma sənayesi, siqar və me- tal e"malı mucəssisələri:, un-t var, Turizm mərkəzidir.

TAMPERE, Tammerfors (fin dilində Tapreqe, İsvec dilində Tapp- peqroqqz)— Finlandiyanın c.-q.-ində, Hyame lyanisində iqəhər. Nəql, qov- paqı, iri sənaye mərkəzidir. Əh, 166 min (ətrafı ilə birlikdə 250 min, 1977). Mapınqayırma, toxuculuq, sel- luloz-karız, kimya, dəri-ayaqqabı sə- nayesi, SES, un-t (1925 ildən), texno- loji un-t, hesablama mərkəzi, V. İ. Lenin muzeyi və s. var. 1905 və 1906 illərdə RSDFP-nin 1-ci və 2-ci (4Bi- rinci Umumrusiyaz) konfransları T.- də kecirilmitdir. Me”marlıq və xa- tirə abidələri: baiiq kilsə (1902—07), vaqzal (1939), yazıcı A. Kivinin abi- dəsi və T.-nin mərkəzindəki Hyame kerpusundə 4 alleqorik fiqur (heykəl- Təpanı V. Avaltonen), V. İ. Leninin T.-də olmasına həsr edilmiinq xatirə levhəsi (1982). | TAMPİKO (Taqarqso)— Meksikanın ppim.-1p.-ində, Qamaulipas 2 məhəp. IlanyKO cayı mənsəbində iri mən portu. Əh. 240 min (1978). T, əlkədə ən iri neftcıxarma və ər e”malı r-nunun mərkəzidir. Neft e"malı, neft-kimya, yeyinti, metal e”malı sənayesi var. TAMPLİYERLƏR (fr. keprPeq, temp- Ye—mə”bəd, mə"bədcilə rik ruhani-cəngavər ordeninin uzvləri, 1. ordeni 1-ci səlib yurupundən sonra ziyarətciləri qorumaq ucun Qudsdə Ya- adılmındı (təqr. 1118, yaxud 1119). axın 1Pərqdə və Avropada boyuk tor- paq sahələri ələ kecirmit orden xey- li sonra bəyuk sələmciyə və bankirə cevrilmitdi. 1307 il oktyabrın 13-də Fransada T.-in əksəriyyəti həbs edil- di və aqır itpgəncələrdən sonra məlv edildi (1310). 1312 ildə Roma papası V Kliment T. ordenini LƏRV etdi. TAMPON (fr. saprop, hərfi mə na- sı—tıxac)—qanaxmanı saxlamaq, ya- xud yaranın mehtəviyyatını yıqmaq ucun iplədilən 5 (yumru, zolaq- lı) steril -tənzif. TA MPONAJ (fr. tamponnage, tam- rop—qapaq, tıxac)—mə dən şuxurla- rına xususi məhlulların ə gil, bitum, silikat, sintetik Er vurulması prosesi. Mə dən ənə də və Hidrotexniki inilaatda tə suxurları massivini bərkitmək, : cinin hidroizolyasiya ertuyu BƏ .. trasiyaya qartı ərtuk (yeraltı sula- rın mə”dən qazmalarına və ya filtra siya axınlarının hidrotexniki qurqu- ların bunevrəsinə gecməsinin qaritı- sını almaq məqsədi ilə) Yaratmaq

ucun iplədilir. PTaxta tikintisində mə dən laqımları qazımadan əvvəl T. ipləri aparılır. Hidrotexniki qur- qular tikintisində T. bunəvrədəki quyu vasitəsilə yerinə yetirilir. Yum- ppaq, dayanıqsız suxurlara məhlul 6o- rularla (onlar suxura salınır) yeri- dilir. Bax həmcinin Sementləmə (q a- zımada), TAMTAM, tam-tam (səs təqlidinə əsaslanan termin, Hindistan xalqla- rı dilindən geturulmutidur)—zərb musiqi aləti. Qədim zamanlardan Asiya əlkələrində məbədlərdə isti- fadə olunmutidur. T. mərkəz hissə- Yə doqru bir qədər qabarıq, diametri 600— 1500 mm olan yastı levhədən iba- rətdir: ucları kecədən olan toxmaq- larla səsləndirilir. TAMTAMA—İranda, Urmiya gelun- dən 20 km 1im.-da marara dutpərgəsi (dəniz səviyyəsindən 1700 m yuksəklik- də). Arxeoloji qazıntılar zamanı 24 ədəd daiq mə”mulatı (mustye dəv- runə aid qəlpə və levhələr) və fauna qalıqları (maral, əkuz və at sӱmuklə- ri) ailkar edilmindir. T.-dan nean- dertal adamının omba sumuyunun qa- lıqı da tapılmızdır.

Əd.: Paleolit Blijneqo i Sredneqo Vostoka, L., 1978, TAN—Cində imperator sulaləsi (618—907). 7 əsr—8 əsrin ortaları- na qədər fəal daxili və xarici siya- sət yeritmii, 8 əsrin ortalarından zəifləməyə batlamıvndır. əndli uşyanı nəticəsində suqut etmiydir. TANA, Sana, Dembea-—Efiopiyada gəl. Efiopiya yaylasında, 1830 m yuk- səklikdədir. Uz. 75 km, eni 70 km-ə qədərdir. Sah. 3100—3600 km?: ilin fəsillərindən asılı olaraq dəyitir. Maks. dərinliyi 70 m-dir. Coxlu ada (ən beyuyu Dek) var. T.-ya coxlu cay tekulur, QT.-dan Mavi Nil (Abbay) axır. Balıqla zəngindir. Gəmicili- yə Vrarlıdır. TANAİLİDİ Panfiliya Nikolayevna (1892, Qars—1937, Bakı)—sovet aktri- sası. Milliyyətcə yunandır. Cəhmə fəaliyyətinə Tiflisdə batlamıi, yu- nan və Azərb. teatr tamatpalarında cıxhip etmipidir. T. rəqqasə kimi də tanınmınldır. 1921 ildən Tiflis 5 Dram Teatrının, 1925 ildən M. Əzizbəyov ad. Azərb. Devlət Dram Teaqrının aktrisası olmudur. Rol- ları: Gulcahan (4 Nadir ilahı, E Nə- rimanov), Emiliya (“ Otelloə, V. 1Peks- pnr), Asya (*“Arpın mal alanə, U. Ha- cıbəyov), Fatmansa (4 Almase, C. Cab- barlı), Pamama qarı (“Pəri caduı, Ə. B. Haqverdiyev) və s. Kinoda cə- kilmitdir (4İsmətə, “Almasə və s.). TANAİS—Don (qədim yun. Tanais) cayı mənsəbində qədim ipqəhər. Qalıq- ları Rostov 11.-nin 25 kmm-liyindədir. E. ə. Z əsrdə salınmılnqdır. Muhum ticarət mərkəzi olmupdur. E.ə. 1 əc-” rin axırlarında Q.-i Bospor pad- pahı Polemon darıtmıit, lakin tez- liklə bərpa edilmitdi. 2—3 əsrin 1-ci yarısında cicəklənmə dəvru ge- cirmitidir. 3 əsrin 40-cı illərində qotların tayfa ittifaqı T.-i tama- milə daqıtmınlar. 4 əsrin 2-ci ya- rısında bərpa edilmiti, 5 əsrin əv- vəllərinə kimi mevcud olmuipidur. Son tədqiqatlar nəticəsində (1983) T.-dən coxlu maddi mədəniyyət numu- nəsi (o cumlədən neftlə dolu amfora- lar və s.) apkar olunmutdur. Ardı- cıl arxeoloji tədqiqatlar davam et-

29.9.1929,

dirilir. 1961 ildən arxeoloji mu- zey-qoruqdur.

Əd.. Pelov D. B., Tanaisi Nij- nin Don v 11—Y1U vv. do n.ə., M., 1970: yenəonun, Tanais ii NijniNn Don v pervıe veka natpen ərı, M., 1972, Bett- qerB., Amforı s nadpislmi iz Tanaisa, 4 Sovetskal arxeoloqinə, 1981, XI 4.

TANAKA Giiti (6.Z.1863, Xaki — Tokio)— Yaponiya dəvlət və hərbi xadimi, general, baron (1920). 1918—21 və 1923—24 illərdə hərbi nazir. Sovet Uzaq PQərqinə yapon hərbi mudaxiləsinin rəhbərlərindən olmutdur. 1927—29 illərdə bat na- zir, xarici iplər naziri və mustəmlə- gələr naziri olarkən qatı irticacı daxili və xarici siyasət yeritmiii- dir (1928 il martın 15-də kommunist- lərin kutləvi surətdə həbs edilməsi, sol həmkarlar təpgilatlarının bu- raxılması və s.). TANANARİVE (Tananarive) — Mana- qaskar Demokratik Resp.-sının pay- taxtı, bax Antananarivu. TAHTA (Tan ga)—TaHsaHH)ana məhəp. Tanqa vil.-nin inz.m. Hind okeanın- da port.. D.y. cr. Əh, 144 min (1978 ). Yeyinti və toxuculuq sənayesi, metal- lurgiya, metal e”malı, aqac e”malı sənayesi muəssisələri var. Sizalbe- cərmə r-nunun mərkəzidir. TANQAJ (fr. kapeade—kil yırqalan- ması)—ucup aparatının ( məs., təyya- rənin), yaxud gəminin bapiq kəendələn (ufuqi) ətalət oxuna nəzərən bucaq hə- əkəti. T. bucaqı—ucuii aparatı və Ya gəminin uzununa oxu ilə ӱfuqi mus- təvi arasındakı bucaqdır. T. bucaqı və momenti aparatın həndəsi və kon- struktiv parametrlərinə gerə hesab-

lanır və bu xət kəlmaz hadisəni azaltmaq un tədbir gerulur. TANQANİK (Tan ganyika) — İIlləpru

Afrikada Zair, Tanzaniya, Zambiya və Burundi ərazilərində gel. 773 M Tisaklikdədir. Uz. təqr. 650 km, eni 40—80 km. Sah. 34 min km?, Dərin- liyinə (maks. 1470 m) gerə dunyada Baykaldan sonra ikinci gəldur. Hev- zəsinin sah. 244,5 min km?-dir. T.-ya Malaqarasi, Ruzizi və s. caylar tə- kulur. Lukuqa cayı vasitəsilə Lua- laba cayına axarı var. Bəzən seyi1- lər muppahidə olunur. Faunasının təqr. 7596 -i endemikdir. Hippopotam, timsah, coxlu uzən quplar var. Ba- lıq ovlanır. Gəmiciliyə yararlı- dır. Portları: Kiqoma (Tanzaniya), Bujumbura (Burundi), Kalima (Za- ir). 1858 ildə ingilis səyyahları R. Berton və C. Spik kəpf etmilər. TANQANİKA (Tapeapu:Ka) — PTərqi aman Tanzaniya Birləpmin Res- publikasının materik Hissəsinin alı.

TANQLA—–Cində, Tibet yaylasında daq silsiləsi. Uz. təqr. 700 km, maks. hund. 6096 m (Basudan-Ula d.). Bir necə massivdən ibarətdir. Qar və buz- laqlar var. Yuksək daqlıq səhra və cəl lapdiaftına malikdir. T.-dan Sikan-Tibet avtomobil yolu (T. aptı- rımı(z Hund. 6180 m) kecir.

TANQO (isp. (apso)—muasir bal rəq- si. Musiqi elm 2/4-dir. T.-nun rit- mik qurulupu xabaneraya yaxındır. 20 əsrin əvvəllərində butun dunyada Ar- gentina T.-su adı ilə populyar idi. TANQUTLAR (əezlərini mi, minya adlandırırlar: Cin dilində dans- yan)—1) Tibet-Birma xalqları qru- pu. 10 əsrdə Cinin indiki Qansu və

142

TANDEM

PTansi əyalətləri ərazisində Si Sya dəvləti yaratmınldılar. Yazıları olmu:i, Xara-Xoto qazıntılarından mə”lum olan . mədəniyyət yaratmılidı- lar. 11 əsrdə uyqurların Betbalık əyalətini zəbt etmiii və Tanqu dəv- lətinin əsasını qoymutpdular. Mon- qol ipqtalından (1227) sonra T.-ın bir hissəsi tibetlilərin tərkibi- nə daxil olmuiy, qalanları isə mon- qollar və cinlilər tərəfindən assi- milyasiya edilmitlər. 13 əsrdə mon- qolların Hucumlarında iptirak et- mii T.-ın bir hissəsi sonralar Azərb.- da məskunlatmındı. 2) Rus ədəbiy- yatında 1930 illərə qədər Sinxay əya- lətində yapayan tibetlilərə verilən ad.

Ədə Kıcanov E. İ., Ocerki is- torii tapqutskoqo qosudarstva, M., 19681: Bartolıd V. V., Soc.,t. 5, M., 1968,

TANDEM (ing. (apdep)—eyni tipli qurqu və ya qovpaqların (məs., por-

ipyenli mapınlarda silindrlərin, nasosların, x) 4 velosipedlər- də oturacaqların) ardıcıl olaraq

bir həndəsi ox uzərində yerlətiməsi. Məc., Hü prosesi bir ox uzərində yer- ləpmip iki və ya uc silindr arasında paylanmınd poriyenli maiqına (butun poriqenlər bir carxqolunu ipylədir) T.-matpın deyilir.

TANEYEV Sergey İzanovic (25.11. 1856, Vladimir—19.6.1915, Moskva vil., indiki Zveniqorod r-nunun Dyud- kovo k.)—rus bəstəkarı, pianocu, pe- daqoq, musiqipunas. Toskva konserva- toriyasını bitirmiqldir (1875). Pia- nocu kimi konsertlərlə cıxıi etmiil- dir. 1878 ildən Moskva konservatori- yasında dərs demitdir (1881 illən prof., 1885–-89 illərdə direktor). Mutərəqqi əqidəli iyəxsiyyƏT olan 1905 ildə tə"tilci tələbələrin huquq- larını mudafiz etmii, konservato- riyanın murtəcə rəhbərliyi ilə mu- naqimə nəticəsində professor hey"- ətinlən cıxmındır. T. 1880-ci il- lərdə Ukrayna, Qafqaz xalqlarının xalq mahnılarını nota salmıp1, eləcə də Pimali Qafqaz musiqi folkloru- nun tədqiqi ilə məeul olmupdur. T.-in polifoniya problemlərinə həsr etdiyi musiqi nəzəriyyəsinə dair əsər- lərinin muhum əhəmiyyəti vardır., 1. FOresteyaə (1895) operasının, *Də- məpqli İoannu (1884) kantatasının, 4 simfoniya, kamera ansamblları— simli kvartet, trio və kvintetlər, coxlu xor və romansların muəllifi- dir. QT.-in yaradıcılıqı rus musiqi tarixində muhum mərhələ təiykil edir.

Əsərləri: Ucenie o kanone, M. 1029, PodlvijnoN kontrapunkt Stroqoqo pisvma, M., 1959: Dnevniki. 1894—1909,

v 3-x kn., kn. 1—2, M., 1981—82,

əd: P. İ. CankovskiNn, S. İ. Taneev, Pisvma, M.. 1951: Korabelhniiko- va L., S. İ. Taneep v MoskovskoNV konser- vatorii, M., 1974: Bernandt 2 Ba C. H. Taneen, M., 1983.

TANER (Tapeq) Haldun (d. 16.3.1916, İstambul)—turk yazıcısı. vYapasın demokratiya (1949), ePhqixaneyə Yaqıpy yarırdıg (1953), 4*On ikiyə bir dəqiqə qalırg (1954), *“Sanponun səhər gəzin- tisim (1969) və s. hekayə kitabların: da, *Azadlıqdakılaru (1957), eləyim” man fırlanırdıg (1953), *Kepanlı Əli lastanız (1964), *Vətan xilaskarı PTabanı (1967), *Sərsəm qocanın piy- ləkər qarısı (1971) və s. pyeslərin- də aktual sosial problemlər Qaldı- rılır. Bə”zi hekayələri Azərb. di-

linə tərcumə edilmipdir. Bakıda olmutdur (1967). *Cahatpumul inqi- labə məqaləsində (eBakı qəz., 1967, 20 sentyabr) Beyuk Oktyabr sosialist inqilabının qumumdunya əhəmiyyətini Yӱksək qiymətləndirmitdir. Əsərləri: Bez odnoN mipinutı dve- Hanuarb, M., 1965, Rasskazı, M., 1971. Əd. Qasımova S., Haldun Ta- nerin Hekayələri haqqında bə"zi qeydlər,

aTurk filologiyası məsələləri? kita- bında, B., 1980. TAH)KEP (3:3) — MəparcıınH (1m.-

ında, Cəbəluttariq boqazı sahilində pəhər. Tanjer əyalətinin inz.m. D.y. st. Aeroport. ƏH. 186 men (1973). Ye- yinti, toxuculuq, sement sənayssi muəs- sisələri: me"marlıq abidələri, muzey- lər və s. var. T.-in əsasını e.ə. 2-ci minillikdə finikiyalılar qoymuilar.

(44 R. il ət ( HH

ə ə (2 .. u

Hə “ * - |

zə ə d

2026:

TANZANİYA (Tapqtapqa), Birlənqmisi Tanzaniya Respublikası (Yl:ed Ke- public of Tanzania).

Cmumi mə”lumat. PQərqi Afrikada dəvlət. Millətlər Birliyi tərkibin- dəlir. T.-nın ərazisi materik (Tan- qanikay) hissədən və adalardan (Zənzi- bar və Pemba a-rı) ibarətdir. P1m.- lan Uqanda, 11m.-1.-dən Keniya, c.-dan Mozambik, c.-q.-dən Malavi və Zambi- ya, 1im.-q.-dən Burundi və Ruanda ilə həmsərhədlir. PT.-də Hind okeanı, q.- nə Tanqanika, c.-q.-də Nyasa (Malavi), tim.-da Viktoriya gəlləri ilə əhatə: lənir. Sah. 945,1 min km?, ƏH,. 18.5 mln. (1982). İnzibati cəhətdən 20 vil.-ə (materik Hissə), Ə əyalətə (Zən- zibar a.-nda 3, Pemba a.-nda 2 əyalət) bəlunur. Paytaxtı Darussəlam 11.-dir.

Dəvlət quruluiyu. Q. resp.-dır. 1977 il Konstitusiyası quvvədədir. Dovlət və həkumət baicısı 5 il mud- dətinə secilən prezidentdir. O, həm- cinin silahlı quvvələrin bais koman- danıdır. Qanunverici hakimiyyət prs- zidentə və birpalatalı parlamentə— Milli Məclisə məxsusdur. İcra ha- kimiyyətini vitse-prezident və nazir- lərdən ibarət həkumət (kabinst) həya- ta kecirir.

1979 ildə TR.-nın ada hissəsinin Konstitusiyası təsdiq edilmiiydir. Həmin Konstitusiyaya gərə Zənzibar və Pembaya muxtariyyət verilmitdir. T.-nın ada hissəsinin 5 il mӱddətinə secilən prezidenti eyni zamanla Yən- zibarın İnqilabi PTurasının sədri- dir. Ali qanunverici hakimiyyət orqa- nı Numayəndələr iqurası (səlahiyyət mudləti 5 ildir), icra hakimiyyəti orqanı Zənzibarın İnqilabi tpurası- dır (səlahiyyət mӱddəti Ə illir).

Təbiət. Q. ərazisinin cox Hissəsi 1|Pərqi Afrika yaylasındadır (Hhuid. cox yerdə 1000—1500 m). Yaylala ən yӱksək qalxmalar vulkanlardır: Ki- limancaro (5695 M, Afrikada ən İYK- sək nəqtə), Runqvq (3175 mu, Hər ikisi sənmuli), Meru (4567 m, puskurən),

kə ə —— Banan??? " ə ər

Çoxlu genip vulkan kraterləri (Nqo- ronqoro və s.) var. Hind okeanının sahilboyu dar ovalıqdır. Faydalı qazıntıları: almaz, daiq kemur, də- mir filizi, qızıl, qalay, volfram, nikel, mis, duz, qrafit və s. İqlimi ekvatorial-mussondur. Orta temp-r ən isti ayda (oktyabr, yaxud noyabr) yay- lanın daxili hissələrində 27*S. ən soyuq ayda (iyul, yaxud avqust) 12— 22*S-dir. İllik yaqıntı 250—1500 mm. Cayları qısa və astapalıdır, Ən iri cayları Rufici və Ruvuma- dır. Afrikanın ən iri gəlləri— Viktoriya, Tanqanika və Nyasanın bir hissəsi T. ərazisindədir. Əsasən, qəh- vəyi-qırmızı və qırmızı-qonur tor- paqlar yayılmıtidır. Ərazinin cox hissəsi savannalar və seyrək mepəlik- dir. Yӱksək daqların yamacları hə- mitpəyaitıl rutubətli mepələr, daha yuxarılar dar cəmənləri ilə ertulu- dӱr. Heyvanları: fil, gərgədan, bege- mot, antiloplar, zebr, zurafə, aslan, bəbir, meymun, timsah, ilan və s. Cox-

lu qupq, ipərat (o cӱmlədən sese milcəyi) zar. Milli parkları: Serengeti, Nqoronqoro, Leyk-Manya- ra və s.

Əhali. Əhalinin təqr. 9894 -i iyərqi bantu xalqlarına daxil olan afri- kalılardır. Hindlilər, pakistanlı- lar və ərəblər də yapayır. Devlət di- li suahili və ingilis dilləridir. Dindarların əksəriyyəti ən”ənəvi di- ni eqtiqadlarını saxlayır: mӱsəlman və xristianlar da var. İpiiləyən əha- linin 90945-dən coxu k.t.-nda calıdır (1979). Muhum ipəhərləri: Darussə- lam (870 min nəfər: 1980), Zənzibar, Tanqa, Mvanza və s.

Tarixi mə”lumat. T. ərazisi ən qəlim dəvrdən məskunlamındır. Burada aikar olunmuitq qədim insan- ların qalıqları və kobul dail alət- lər 3 mln. il əvvələ ail edilir. Era- mızın əvvəlində T. ərazisində ban- tu və Nilboyu tayfaları yaiyayırdı. 7—8 əsrlərdə buraya ərəblər kecub gəldilər. 16 əsrdə T.-ya gələn portu- qalları 18 əsrdə ərəblər sıxındır- dılar. 19 əsrin əvvəlində Zənzibar və Tanqanikanın 1i, hissəsi Məsqət sultanlarının hakimiyyəti altında idi. 1884 ildə Almaniya Tanqanika- nın materik hissəsini ital etdi. 1890 ildə Zənzibar uzərində B. Bri- taniya protektoratı yaradıldı. xalqı ipqalcıların əsarətinə qariı dəfələrlə silahlı mubarizəyə qalxdı (1888 —89, 1891—97, 1905—07 illər /S- yanları). Tanqanika 1920 ildən B. Bri- taniyanın mandatı altında, 1946—6 illərdə isə ingilis idarə uçsulu sax- lanılmaqla BMT-nin qəyyumluqunda idi. T.-da milli azadlıq hərəkatının genitlənməsi nəticəsində 1961 ildə Tanqanika, 1963 ildə Zənzibar istiq-

.laliyyət qazandı. 1964 ildə Tanqanika

və Zənzibar birlətərək Birlətmin Tanzaniya Resp.-nı yaratdılar. T. he: guməti antiimperialist və bloklara qopulmamaq siyasəti yeridir. BM1- nin uzvudur (1961). 1961 ilin deka" brından SSRİ ilə diplomatik əlaqə saxlayır. Hər iki əlkə arasında iq” tisadi və mələni əməkdailıq geniiylə- nir. 1981 illə Birləptmi= Tanzaniya Respublikası Milli Məclisinin, Q. ildə isə Tanzaniya Birlətmin Ees publikası İnqilabi Partiyasının nu" mayəndə hey”ətləri SSRİ-də (o CӱM" lədən Azərb, SSR-də) olmuidur.

TANZANİYA

143

= — sv? Y T.A-H / A7-£r— — / minə —Vakklteeray ya=g1=u Cə ə ıl 4 iz s di = "bir r — =

. ə rb əə

Neoronqoro krateri O

Elncu xil $

) —y

o : rə or —= sxemə

il m

1

..

— Ma kumbako

) ii Dodoma

1 “a cu 1 u ə, py CV. Taha ma ==

“əə “ə 2570 7

TAN :

. I

/ əl ın (|

2) CD ||

2 Jaro, x ə nn... ona,

- 1 —YM “kokpt məə = 4 . 1— ənzubar 6,:0— Və) a zənziVaR-

—

ük ku o — cə “yer İAPYUÇATAM—

/

ə ə DƏ" Lindi £/ 2 Nacinqvea

229 o.

Y 2 = | YTıbode = o q”i

1 Kilimancaro Tanzaniyanın Zənzibar və Pemba adalarındakı əyalətlərinin inzibati sərhədləri kostarilmaminidir

İnqilabi Partiyanın 1984 ilin avqustunda gecirilmii nəvbədənkənar qurultayında əlkənin gələcək sur”ətli inkipafı və ədalətli cəmiyyətqurul- ması məsələlərinə xususi diqqət ye- tirilmipdir.

Siyasi partiyalar, həmkarlar it- tifaqları. HNamaca mapindu- z i—(CCM: İnqilabi partiya)—elkə- də yeganə və hakim partiyadır: 1977 ildə Tanqanika Afrika Milli İtti- faqı (TANU ) və Afro-PYirazi Parti- yasının (AP1P) birləiməsi əsasında yaradılmıtdır. Tanzaniya fəh- lələri ittifaqı (1978).

İqtisadi-coqrafi ocerk. T. iqti- sadi cəhətdən “ao inkipaf ə aqrar əlkədir. mumi MİLLİ GƏLİ- par 3690 -ini k.t. verir (1981). İqti- sadiyyatında xarici kapitaldan ası- lılıq qalır. rilir. Xarici banklar, sıqorta i11- ləri, əsas ticarət tpirkətləri mMil- liləpdirilmiipdir. Mə”dən və e mal sənayesi, nəql., rabitə, energetika, ixracat, idxalat və s. DƏVLƏTİN nəza- rətindədir. K.t.-nın əsas sahəsi bit- kicilikdir. T. sizal (1981 ildə 74 MİN t) istehsalında dunyada Brazi- liyadan sonra 2-ci yerdədir. Pambıq, qəhvə, mixək, cay, tutun, qarqrıdalı, butda, cəltik, darı və s. becərilir.

e milcəyi olmayan r-nlarda hey- vandarlıqla məpqul olunur. 13,2 mln. qaramal, 10 mln. davar var (1981). İl- də 280 min t balıq ovlanır. Mə”dən sənayesi, əsasən, ixracat ucun HHLTƏ- yir. Almaz (1981 ildə 47,3 kq), qızıl,

.t. Kooperativlətdi--

qalay, duz cıxarılır. Neft e"malı, toxuculuq, ayaqqabı, yeyinti, arav e”Ma- lı, tikinti materialları, kimya, me- tallurgiya, metale”malı sənayesi muəs- sisələri və s. var. 1979 ildən dəzgah istehsalına baqilanmıindır. 1981 ildə 790 mln. ket-saat elektrik enerjisi istehsal edilmindir. D.y.-larının uz. təqr. 4 min km, avtomobil yolla- ının uz. təqr. 26 min km-dir (1980).

as dəniz portu Darussəlamdır (yuk dəvriyyəsi 3,6 MnH. m, 1981). ellər: xalq aeroport (Darussəlam, Kiliman- caro, Dodoma) var. Qəhvə, pambıq, sizal, ədviyyat, cay, almaz və s. ixrac edilir. Mapın və avadanlıq, neft və neft məhsulları, ərzaq, metal və s. idxal olunur. Əsas ticarəti*B. Bri- taniya, AFR, ABİT, Yaponiya və s. əl- gələrlədir. SSRİ T. ilə iqtisadi əməkdatlıq edir. Pul vahidi T. tpil- linqidir. .

Səhiyyə. 1969 ildə T.-da əhalinin hər min nəfərinə duiiən doqum sayı 47, umumi elum sayı 22, Hər min nəfər diri doqulana gərə utaq əlumu 162 olmutpdur. Orta emur 41 ildir. Əlkə- də infeksion və parazitar xəstəlik- lər ustunluk təkil edir. T.-da di- zenteriya, epidemik hepatit, zəhrə- vi xəstəliklər, uiqaq infeksiyası, vərəm, traxoma genii yayılmınqdır. Tanqanikada 18 min carpayılıq (əha- linin hər min nəfərinə 1,4 carpayı) 112 xəstəxana, 1,3 min dispanser, 494 həkim (əhalinin hər 28 ,3 min nəfə- rinə 1 Həkim), 33 diiq həkimi, 34 əq- zacı, 396 mama, 925 tibb bacısı (1973),

Zənzibarda 875 carpayılıq 4 dəvlət xəstəxanası, 43 həkim (əhalinin hər 8 ,2 min nəfərinə 1 Həkim), 2 dii hə- kimi, 3 əczacı, 25 mama, 192 tibb 6a- cısı var. Həkim kadrları Darussə- lam un-tinin tibb fakultəsində, Ma- kerer və Uqanda tibb in-tlarında Ha- zırlanır. | Maarif. 1970 ildə əhalinin 7594 - dən coxu savadsız idi. 1973 ildə T. yailıla arasında savadsızlırın ləqvi sahəsində apardıqı iplərə gə- rə N. K. Krupskaya ad. Beynəlxalq mu- kafat almıtdır. Utaqlar 7 yaiın- dan məktəbə qəbul edilirlər. Təhsil muddəti ibtidai məktəblərdə 7, orta məktəblərdə 6(4--2), texniki-pepyə mək- təblərində 1—5 ildir. Darussəlamda orta texniki təhsil verən texniki kollec, un-t, Milli mərkəzi kitabxa- na, un-t kitabxanası, Milli muzey, Zənzibarda Dəvlət muzeyi var. Mətbuat, radio veriliiyləri, tele- viziya. Gӱndəlik qəzetləri: suahili dilində—FUxuruq (1961): ingilis di- lində —FDeyli Nyusə (1972). Darus- səlamda T. radiosu (1956), Zənzibar- da T. və Zənzibar radiosu (1964), te- leviziya studiyası (1973) fəaliyyət

gestərir. T. informasiya agentliyi PQTİXATA 1976 ildə yaradılmıtdır. Ədəbiyyat. T. ədəbiyyatı suahili

və ingilis dillərində inkipqaf edir. Suahili dilində ədəbiyyatın tarixi 18 əsrin əvvəllərindən baplanır. Klassik ədəbiyyatın (18 əsr—20 əs- in əvvəli) əsas janrı olan poezi- Yada islam dininin tə”siri gucludur. Utendi (epik və didaktik məzmunlu ie”rlər), məqazi (peyrəmbər və onun əs- habələri haqqında hekayələr) və mə- iairi (aptiqanə və ya siyasi pe"rlər) əsas poetik formalar idi. Fəlsəfi) sosial və ədəbi esselərin, publisis- THK BƏ avtobioqrafik əsərlərin muəl- lifi R. PTaaban yeni ədəbiyyatın ən gərkəmli numayəndəsidir. Suahili di- lində ədəbiyyatın inkipafında dunya ədəbiyyatından tərcumələr muhum rol oynayır. 20 əsrin -cı illərindən inkitpaf edən ingilisdilli ədəbiyyat- da kəskin sosial Hə qaldırı- lır (P. P. Palanqo, Q. alimuqoqo və b.-nın roman və povestləri). Me”marlıq və təsviri sənət. T.- nın Kondoa, Kisesi, Tambala, Mvanza r-nlarındakı maqaralarda Yuxarı Pa- leolit və Neolit devrlərinə aid qaya rəsmləri atpkar edilmiidir (fantas- tik heyvan təsvirləri, ov və deyuli səhnələri). Ərəb iptalı dəvrundə salınmıni nəhəənəpnə orta əsrlər- dən coxlu məscid, saray, Yapayıint ev- ləri qalmıtdır (Kilva-Kisivanidə- ki Bəyuӱk məscid, 12—15 əsrlər). Av- ropa mustəmləkəciliyi dəvrundə (19 əsrin sonu) iri ipəhərlər (Darussə- lam) və ticarət mərkəzləri (Mopi, Dodoma) inkitpaf etmitdir. Atac və gildən Heykəltəraiqlıq nӱmunələri ge- nipq yayılmıldır. 1964 ildən mevzu baxımından xalq həyatı və məniyəti ilə barlı olan milli boyakarlıq mək- təbi formalatmındır. S. C. Ntiro- Nun portret və kənd həyatı levhələri, Macanın naturmortları, F. K. Mzangi və T. F. Abdullanın məiiət kompozisiyaları fərqlənir. eatr, Mustəmləkəcilik illərində Darussəlam, Nioporopu, Apyıma məhəp- lərində daimi binaları olan ingilis əvəskar teatr truppaları fəaliyyət gəstərmipdir.Əlkə istiqlaliyyət qa-

TANIMA

Tanzaniya. 1. Kilimancaro darı. 2. Darussəlam pəhəri. 3. Zənzibar pəhərindən kerunutt. 4. Arutpa pəhərinin kçcələrin- dən biri. 5. Sizal lifinin qurudulması. 6. Mvadui rayonunda almaz mə dəni. 7. Kilva-Kisivanidə Beyuk məscidin qalıq-

ları. 12—15 əsrlər. 8. Kənd yapayıpq məskəni. 9. Masai tayfasından qadın. 10, Qadın fiquru. Atac. Etnoqrafiya və İbtidai İcma Tarixi Muzeyi, Hamburq.

zandıqdan sonra ingilis və suahili dillərində yerli mevzularda tamayila- lar hazırlayan Afrika kollektivləri yaradıldı. 1967 ildə Darussəlam un- tində teatr ppe“bəsi acılmın, 1968 ildə gənclərdən ibarət səyyar truppa təpkil edilmitdir.

Əd. Cijov N. N., Tanzanil, Mə 1972, Sovremennıe literaturı Afriki. Vostocnal i (Ojnan Afrika, M., 1974,

aiman D., Sovremennal Qanzznil, M., 1977 Qarcarnik S., Samai bolh- tyan kladovll v mire, per. s polhskoqo, M., 1979, Obhedinennai Respublika Tan- zaniln. Sprapvocnik, M., 1980, Afrika, Vostocnal i (Ojnal Afrika, M., 1981 (seril, 4“Stranı i narodıq).

TANIMA, tanınmaq ucun təqdim etmərkistintaq hərəkəti, ilahidə (zərər cəkmi məxcə, myöhə edilən tiəxsə, muӱqəssirə) təqdim edi- lən pəxslər, peylər (əigalar) və s. icərisindən bapiq vermiit cinayətlə əlaqədar, yaxud əvvəllər ona tanıip olan obyekti tanımaqa imkan vermək məqsədilə aparılır. Mustəntiq tanı- yan pəxsi T. ucun təqdim ONYHMYIN itəxsin (predmetin) xarici gorunuiyu və nipanələri haqqında və Həmin (ləx- si (predmeti) nə kimi pipəraitdə gər- məsi barəsində qabaqcadan dindirir. Tanınmalı olan piəxs onup xarici gerunutqu ilə oxtar batqa tpəxslərlə birlikdə, tanınmalı predmet isə mum- kun qədər eyni nəvdən olan predmetlər icərisində tanıyacaq ipəxsə gestəri- lir. T, Lal (aahidlərinin iptirakı ilə aparılır. QT.-nın aparılması və onun nəticələri haqqında protokol cinayət ipində subut kimi qiymətlən-

11. Tayfa bapcısının qrafiya muzeyi, Berlin-Dalem.

dirilir. Q.-nı aparma qaydası sovet cinayət-prosessual qanunvericiliyi

ilə nizamlanır (bax məs., Azərb.SSR *Syalibdaə

Cinayət Prosessual Məcəlləsi, mad- dələr 177—179). |

TAH)YT (TAN/UG, Telegrafska Agen- ci)a Nova Yiroz1amyya), Yeni Yuqo s- laviya Teleqraf Agent- li y i—YSFSR-in informasiya agent- liyi. 1943 ildə Yaytse 11.-ndə yaradıl- mı, 1944 ildən Helqraddadır. Ol- kəpin qəzet, jurnal, radio və telv- viziyasını daxili pə xarici siyasət məsələlərinə dair informasiya ilə tə”min edir.

TANK Maksim (təxəllusu| pə familiyası Yevgeni S gkurko) (d. | 17.9.1912, indiki Minsk vil., Myadel r-nunun Pilkov- ipina k.)--belorus sovet ppairi. BSSR xalq pairi (1968),

əsl adı İvapovic

BSSR EA akad. (1972). Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1974). Lenin mu: kafatı (1978) və

SSRİ Dəevlət muka fatı (1948) laursea- tı. 1936 ildən Sov.İKP uzvu. Belo- rusiya Yazıcılar İttifaqı İdarə Hey”ətinin birinci katibi (1966 il- dən), SSRİ Yazıcılar İttifaqı İdarə Heyətinin katibidir (1976 il- dən). Qərbi Belorusiyada inqilabi Hə- rəkatda fəal ipttirak etmidir. cMərhələlərdək (1936), “Doraqacı al- tındaz (1938) ipe”r kitabları, € Hapouo

taxtı.

Makonde tayfası. Aqac. Vanyampezi tayfası. Etno- (1937) poeması Qərbi Belorusiya zəh- mətkəplərinin mubarizəsinə, “Yanukg (1943) poeması, “Silahı itiləyinə, “Odlu səma arasındanə (hər ikisi 1945) tpe”r kitabları Bə- yuk Vətən muharibəsinə həsr olun- muzidur. *Bilsinlərə (1948), 4P1im- HƏK iziəFj (1957), “Mənim gundəlik cərəyimə (1962), “Bir udum suq (1964), c İpıqa etiq olsunq (1972), eHapos iamlarıq (1977) və s. ipe"r kitabla- rının muəllifidir. Bir sıra ile" ri Azərb. dilinə tərcumə olunmu)- dur. SSRİ Ali Sovetinin (7—11-ci caqırın) deputatıdır. 4 dəfə Lenin ordeni, Oktyabr İnqilabı ordeni, 4 baiqa orden və medallarla təltif edilmiidir.

Əsərləri: İzbr. proizv., t. 1—2,

M., 1971: Procitan i peredan druqomu: Stixi i pozmı, M., 1981: Narocanski sosnı, M., 1982,

TANK (ing. kapk, əsas mə”nası—bak, tutum, cən)—deyuli meydanında muxtə- lif hədəfləri məhv etmək ucun silah- ları və yuksək mutəhərriklik qabi- liYYƏəti olan, butev zirehli, tırtıllı deyuti mapını, İlk zirehli deyui mapınının muxtəlif layihələrini Rusiyada V. D. Mendeleyev və 6. (1911—15), B. Britaniyada De Mol (1912), Avstriya-Macarıstanda Q. Bur: itın (1913) verminlər. A. A. Poro- xovipikovun yaratdıqı ilk F Vezdexodə T.-ı 1915 il mayın 18-də sınaqdan Ge- cirildi. T.-ın əsas hissə və avadan- lıqı fırlanan qulləli zireh gevdə, muhərrik, idarəetmə intiqalları olan transmissiya, Hərəkət edən hissə, si- lahlar kompleksi, mulpahidə və tupq

T-54 tankının sxemi: /1—prikali

pulemyot, 2—mupahidə cihazı: ili nay, 4—komandir ucun lyuk: 5=— komandir ucun oturacaq, 6—muhərrik: 7—əturu- culər qutusu) 8— planetar dəndərmə me- xanizmi, 9—aparıcı təkər: 10— )ana- caq bakıy //—tırtıllı lent: 12— dayaq vərdənəsi: 13—istiqamətləndirici təkər: 14—ndarəetmə pedal və lingləri: 15—su- rucu-mexanik ucun oturacaq, /6—deyupt ey pcaTbı, 1/7—hərəkət istiqamətində atəp acan pulemyotun mazqalız 18—top: /9—

teleskopik nipangah,

lama cihazları, elektrik avadanlıqı, rabitə vasitələri, yanrqından və atom partlayınpından mӱhafizə sistemlə- ridir. Gəevdənin daxili uc bəlmədən ibarətdir (idarəetmə, deyuii, muӱhər- rik-transmissiya bəlmələri). Təkmə qullə 360* fırlana bilir. Silah kom- pleksi əsas silahdan (90—152 mm-lik hamar və ya yivli luləli top) və can- lı quvvələri məhv etmək ucun yardım- cı silahdan (adi pulemyot və irika- librli zenit pulemyotları), deyui sursatı komplektindən, tupilama və mulahidə (o cumlədən qaranlıqda gər- mə) cihazlarından ibarətdir. Bir sı- ra T.-larda tankvuran idarəolunan ra- getlər də yerlətdirilir. Hərəkətdə atəiin dəqiqliyi ucun muasir T-55, T-62, T-72 (CCPH), M60-A1 (ABI), c“Hiftenə (İngiltərə), “Leopard (AFR) T.-larında silah sabitlətdi- riciləri, T.-ı su altında (4—6 mm də- rinlikdə) surmə vasitələri olur. 1935—37 illərə qədər T.-ın yalnız gӱlləyədavamlı zirehi olurdu. Tank- luran toplar meydana cıxdıqdan sonra 100— 200 mm qalınlıqda zirehi olan T.-lar yaradıldı. Maks. sur"əti saat- da 41—65 km-dir. Kəifiyyat aparmaq ucun yungӱl T. (kutləsi 20 ?t-dək), motoatıcı qopunları gӱcləndirmək və dupimənin atəi vasitələrini, canlı qӱvvələrini məhvetmək ucun orta arır- ATAN (40 m-nəK), Ya T.-ları ir Mӱbarizə ucun aqır (40 tl-dan artıq T.-lar tətbiq edilir. Sovet T-34, KV, İS-2, T-62, T-72 T.-ları muvafiq dəvrlərin ən mӱkəmməl T.-larıdır.

unların yaradılmasında konstruk- torlardan J. Y. Kotinin, N. L. DU- xovun, M. İ. Kopkinin, A. A. Moro- zovun və 6.-nın bəyuk rolu olmutdur. T. yӱksək keyfiyyətlərinə gərə dəyuiq- də quru qopunlarının əsas zərbə quv- vəsi rolunu oynayır.

AC E— 10, x, 9

3—ante-

Əd. Rotmistrov P. A., Vreml

i tanki, M., 1972, yenə onun, Qanki na voNne, 4 izd., M., 1975, Tanki i tanko- vıe voiska, M., 1980,

TANK QOİYUNLARI —quru qopqunla- rının bir nəvu, Beyuk atəiiq KYHYHƏ və zərbə quvvəsinə, yuksək hərəkət və manevr qabiliyyətinə, həmcinin zireh- li mudafiəyə malikdir. Tank, motor- lu atıcı (mexaniklətdirilmiid), ra- ket, artilleriya və s. beəlmələri, His- sələri və birlətmələrindən ibarət- dir. Dutimən mӱdafiəsini yarmaq (mus- təqil və digər qopqun nəvləri ilə bir- gə) və hucumu bəyӱk dərinlikdə apar- maq, ehtiyatları məhv etmək, ərazi tutmaq və onu əldə saxlamaq, deyuti və əməliyyatı suӱr”ətlə balta catdırmaq məqsədi dapıyır. SSRİ-də avtomobil və zirehli tank (1942 ilədək), zireh- li tank və mexanikləidirilmiinli qo- iunlar (1953 ilədək), zirehli tank qopunları (1959 ilədək) adlanırdı. 1960 ildən T.q. adlanır.

TANK HUCUMUNDAN MUDAFİƏ —duiilmən tankları və zirehli ma- itınlarının həmləsini dəf etmək, onları məhv etmək ucun tədbirlər kompleksi. Quru qoptunlarında hər cur deyuiy əməliyyatı zamanı muda- fiənin əsasını təikil edir. Birin- ci dunya muharibəsi devrundə tankla- rın yaradılması ilə əlaqədar meydana gəlmiidir (əsas mubarizə vasitəsi səhra artilleriyası idi). Muasir T.h.m.-də əsas mӱbarizə vasitələri tankvuran idarəolunan raketlərdən, Həmcinin tankvuran vasitələr qrupun- dan, atəii vasitələri sistemindən, tankla mubarizə ucun ehtiyat quvvələ- rindən, muxtəlif maneələr sistemin- dən və s.-dən ibarətdir.

TANKA— yapon poeziyasının qədim janrlarından biri. 31 hecalı (5--74- 4-5--74-7) beimisralı, qafiyəsiz li-

“ ” uu. . ӧz) də İZ “CC (= ə –- əəə dər x ə "A ə rı: is £ “m qq Zə zə neşkoo”ür əli 7. 5" əmi, af: dör “ə” ” c , i “ə z "da uşaq?” aa səsi yt” 44 F

rik pe”r. Məhəbbət və təbiət nHpHKa- sı T.-ların əsas məvzusu idi. Hələ “Man yesyuz antologiyasında (8 əsrin 2-ci yarısı) T.-lar baitlıca yer tu- turdu. Sonralar 15 əsrədək zadəgan poeziyasının yeganə janrı olmuiq- dur. 15—18 əsrlərdə renqa, xokku ki- mi yeni janrlar T.-nı sıxıidır- mılpdı. T. İsikava və 6. T.-nı yeni obraz və sosial məvzularla zəngin- ləidirmiidir.

. Mətnlər: Nərgizin bircə ləcə- Yi, B., 1980, Aponskie patistipial, M., 1971, Manheso, t. 1—3, M., 1971—72,

TANKVURAN ARTİLLERİYA—tank və s. zirehli hədəfləri, habelə acıq məvqelərdəki atəiy vasitələrini və canlı quvvələri məhv etmək ucun ar- tilleriya. Q.a.-ya səhra topları, əzu- gedən artilleriya qurqruları, təpmə- yən toplar və tankvuran idarəolunan reaktiv mərmilər (raketlər) daxil- dir. T.a.-nın əsgs xususiyyətləri— yax- im manevr etməsi, sur”ətli atəipti, mərmilərinin duzxətli trayektoriya- ya, beyuk bailanqıc sur”ətinə, yuksək zirehdetimə qabiliyyətinə malik ol- masıdır.

TANKVURAN İDARƏOLUNAN RE- AKTİV MƏRMİLƏR—tank və baqiqa zirehli hədəflərlə mubarizə aparmaq ucun silahlar. T.i.r.m. 20 əsrin 50-ci illərində yaradılmındır. Əsas his- sələri: kumulyativ tə”sirli deyçi baplıqı, reaktiv mӱhərrik, tupqlama və idarəetmə cihazları, ucuiyda sa- bitləpdirmə orqanları və s.-dir. Mərmi radio və telesiqnallarla ida- rə edilir, 400—600 mm qalınlıqda zirehi detir. T.i.r.m.-i əzugedən ma- iınlardan, sayyar qurqrulardan, ver- tolyotlardan buraxmaq mumkundur. Be- lə raketlərin sur”əti səs sur”ətindən az və cox olur.

146

TANKVURAN TUFƏNG

ə aaa 7”) r .— =

TANKVURAN TUFƏNG—zirehli hə- dəfləri vurmaq ucun luləsi yivli odlu silah. İlk T.t. Birinci dunya muha- ribəsinin axırında meydana cıxmıi- dı. SSRİ-də T.t.-lərin yeni sistem- lərini Beyuk Vətən muharibəsi ərə- fəsində V. A. Deqtyarov və S. Q. Si- monov yaratmıtidılar. Bu T.t.-lər 300 m məsafədən 35 mm-lik zirehi depirdi. 1945 ildən T.t.-lər qumbara- qal əvəz olunmutidur. TANKER (ing. tanker, tank—crcrepH, cən, tutum)—rezervuarlarında maye, yarımmaye və səpələnən yӱklər (neft, benzin, spirt, surtku və qida İarna- rı, iərab, mayeləindirilmiin qaz, ye- yinti məhsulları və s.) daiıyan gəmi. T.-ə yuk qapalı boru kəməri ilə dol- durulur və T.-dən gəmi nasosları ilə bopaldılır. T.-in yukgəturmə qa- biliyyəti 500 min ?t-a qədər, subası- mı isə 590 min ?t-a qədər ola bilər. Əd. Rodionov N. N., Sovremen- nıe tankerı. L., 1980, TAHKOAPÖM (mauk--iyH. drömos— qacıli, qacıtp yeri)—tank və b. tır- tıllı deyuti mapınlarını surməyi əyrənmək ucun xususi sahə. Yatayıi məntəqələrindən, yollardan, rabitə, elektrik xətlərindən uzaqda yerləptir, relyefi muxtəlif olur. T.-da cur- bəcur maneələr, dar kecidlər, xəndək uzərindən dar kərpulər, niptangah- lar və s. dӱzəldilir. Tankların hə- rəkətini izləmək və onlarla əlaqə sax- lamaq ucun T. avtomatik idarəetmə sistemləri və s. vasitələrlə təchiz edilir. TANGE Kendzo (d. 4.9.1913, İmaba- ri)—yapon me”marı. Me”marlıq təh- silini Tokio un-tində almındır. Xirosimada tikdiyi Sulh xatirə mər- kəzi (1949—56) T.-yə geni iəhrət qa- zandırmındır. 1950—60-cı illərdə Le Korbuzyenin tə”siri ilə Yaratdıqı binalarda həcmin ifadəliliyinə nail olmull (Kurasikidə ipəhər salonu, 1960), iriapqırımlı konstruksiyala- rın ekspressiv imkanlarından isti- anə etmitidir (Tokioda “Gimnaziumə

inası, 1963—64, muqəddəs Məryəm kafedral kilsəsi, 1964). 1961 ildə Tokionun yenidən qurulması layihəsi-

ni hazırlamıtdır. Sidzuogka 11.-ndə- ki 18 mərtəbəli Radio-qəzet mərkəzi (1970) və s. coxmərtəbəli binaların layihəsini vermitdir. 1971 ildə ke- cirilmiii “Yaponiyanın gələcək sima- sı və 21-ci əsrdə yapon xalqının Ya- poniyada Həyatı adlı me”marlıq mu- sabiqəsində T.-nin layihəsi ən Yaxiı layihələrdən hesab edilmidir.

Əsəri: Arxitektura İponii,

1975. TANGENS (lat. (apdep—toxunan)— triqonometrik funksiyalardan bi- ri. (ə ilə piarə edilir. Duzbucaq- lı ucbucaqda iti bucaqın T.-i həmin bucaq qarpısındakı katetin biti- izik katetə nisbəti, yaxud iti bacarın sipusunun kosinusuna onisbətidir. TANĞENSİAL TƏ”CİL—bax Təcil. TANGENSLƏR TEOREMİ-triqono- metriyanın muhum teoremlərindən oi- ri: ucbucaqın iki tərəfinin (4 və b) uz.-nu uyqun bucaqların (A və V) yarımcəmi və yarımfərqinin tapgens- ləri ilə əlaqələndirir:

A-EV

akı. “ o A—B

a—f /

2

M.,

(“5

Bu dusturu alman riyaziyyatcısı Regiomontan vermitidir.

TANGENSbFİD—tangensin bucaqın qiymətindən asılı dəyinməsini təs- vir edən mustəvi əyri. Sonsuz sayda konqruyent əyridən ibarətdir. Bun- ların biri digərini Ox oxu boyun-

ca l-nin misli qədər surutdurmək- lə alınır. T. Ox oxunu li (və ya—180222) nəqtələrində kəsir (= 1,

a kk

TANNİN (fr. tannin, Kapasq—dəri- ni apılamaqu—zulallarla və bir cox baitqa təbii polimerlərlə (selluloz, pektin maddələri) məhkəm rabitə əmə- lə gətirmək qabiliyyəti olan, bitki- lərdə genii yayılmın fenol birləit- mələri qrupu. Hazırda molekul kut- nəcu 500—3000 və tərkibində fenol Hidroksili olan təbii birləimələr T.-ə aiddir. Bitki məntəli apıla- yıcı maddələr tannid adlanır. T. 2 sinfə bəlunur: 1) coxatomlu spirtlərlə əmələ gələnlər, məs., qlu- koza (hidroliz olunan T.), 2) fenol birləimələrinin kondensasiya- sı ilə əmələ gələnlər: məs., katexin- lər (hidroliz olunabilmə- yən və ya kondensasiya olunmup T.). T. apı bitkiləri- nin kəkundə, oduncaqında, Yarpaqında və meyvəsində olur. T. dərinin aipı- lanmasında, pambıq parcaların boyan- masında və tibdə (buzucu maddə ki- mi) ptilədilir.

amMənim

U, Tansıkbayev. | SSR Mədəniyyət Nazirliyi. Dapkənd.

mahnımı.

TANNU-OLA—Tuva MSSR-in c.-unda nar silsiləsi. Yuxa ı Yenisey həvzəsi cayları ilə Ubsu-Nur gəlc həvzəsi arasında suayırıcıdır. Uz. təqr. 300 km, maks, hund. 3061 m. Memənəp (sidr, Tapa maM), "67 BƏ yӱksək darlıq tundra bitkiləri yayılmınndır.

TANRIQULULAR — Azərb.SSR Yev- lax r-nunda kənd. T. sovetliyinin mər- kəzi, R-n mərkəzindən və Yevlax d.y. st.-ndan 35 km 11m.-q.-də, Kurək cayı- nın sahilində, duzənlikdədir. ƏH. 1771 (1985), pambıqcılıq, taxılcı- lıq, heyvandarlıq və baramacılıq- la məiquldur. Orta məktəb, klub, kitabxana, kinoqurqu, upyaq baqcası,

xəstəxana var. TANRIYOXUİNY AYYIRIMI

Azərb.SSR-də daq apırımı. Murovdar silsiləsində, 2500 m-dən Yӱksəkdə Yer- lətir. Tərtər və Gəncə caylarının

hevzələrini bir-birilə əlaqələndirən

yol T.a.-ndan kecir. | TANSIKBAYEV Ural (14.1.1904, Daikənd—18.4.1974, Nukus) — əzbək sovet boyakarı. SSRİ xalq rəssamı (1963). SSRİ Rəssamlıq Akademiyası- nın həqiqi ӱzvu (1958). Penza Rəssam- lıq Məktəbini bitirmiitdir (1929). 1940-cı illərdən yaradıcılırında Sovet Əzbəkistanının təsviri muhum yer tutmuli, muasirlik ruhu ilə alpı- lanmı1i mənzərə-tablolar yaratmın- dır (c“Doqma yurdumə, 1951, zb.SSR İncəsənət Muzeyi, Daikənd: cKayrak- Kum SES-ində səhərə, 1957, Pyərq Xalqları İncəsənəti Muzeyi, Mosk- vay “Carvak tikintisindəə, 1970, SSRİ Rəssamlar İttifaqı, Moskva). Teatr rəssamlıqı və monumental boyakarlıq (Moskvada XTNS-də Əzb.SSR pavilyo- nunun pannosu, 1952—54) sahələrində də fəaliyyət gəstərmitdir. Lenin or- deni, 4 baiqa ordenlə, həmcinin ME- dallarla təltif olunmudur.

TANTA ((::5)— MƏR-də, Nil cayı deltasında ipəhər. Qarbiya Myhağa- zasının inz.m. D.y: və avtomobil Yol- ları qovpaqı. Əh. 285 min (1976). Pambıqtəmizləmə, toxuculuq və yeyinti (pambıq yarı, sud) sənayesi muəssisə- ləri var. Kustar sənətkarlıq ingi-

iqaf etmiidir.

TANTAL (Tapha- 1o5)—qədim yunan mi fologiyasında Lidiya və ya Fri- giya padiqahı, Zev- sin oqlu. Allah- ları məclisə də”vət edərək oqlu Pelop- sun ətindən biili- rilmiti xərəyi on-

lara yedirtdiyinə gerə, yeraltı tor- paq səltənətində

əbədi cəzaya məh- kum edilmindi| 60- qazına qədər suda duran və aracdan asılan meyvələri gerən T. susuzlu- qunu və aclırını dəf edə bilmirdi, cunki, dodarını uzatdıqca su cəgi- lir, meyvəli budaq isə aralanırdı.*T. əzabıq ifadəsi bu-

radan dır. | ANTAL (lat. Tap- sahil), Ta—kimyəvi

1972. Əz6.

TAPİOKA

147 in AK r 0...”

element. Elementlərin devri sis-

teminin U qrupundadır: at.n, 73, at.k. 180,948-dir: geyumtuləcalan poladı- 203 plastik metaldır: 2996*S-də əri- Yir, 53002S-də qaynayır: sıxlıqı (202S-də) 16,6 q|s -dir. Oksidlətmə dərəcəsi—1-dən 5-ə qədər olan birləil- Mələr verir. Təbii R. sabit ("Ta (99,9926 ) və radioaktiv *89Ta (0,01294) izotoplarından ibarətdir. Sun”i yol- la 15 radnoaktiv izotopu alınmıqp- dır. T.-ı İsvec kimyacısı A. Q. Eke- berq kəpf etmii (1802), qədim yunan mifologiyasının qəhrəmanı Tanta- lın adı ilə adlandırılmıpidır. Ye tabıqında Kӱtləcə orta miqdarı 23.

10 "7775 -dir. 17 əsas mineralı və 60-

dan artıq tantallı mineral məlum" dur (bax Tantal filizləri). Adi ipz- raitdə Q. kimyəvi cəhətdən az aktiv- dir (niobiuma oxiayır): 2802S-də ok- sidləməyə batlayır. Yalnız bir ca- bit oksidi var: (Ta,O,). Hidrogenlə 0*S-yə yaxın temp-rda bərk məhlul əmələ gətirməsi Q.-ın plastikliyinin itməsinə səbəb olur və onun plastik- liyi, ancaq 800—1200”S temp-rda yuk- sək vakuum altında Hidrogen cıxdıq- dan sonra bərpa dən Azotla 300*S- yə yaxın temp-rda ok məhlul və nit- illər (QayM və TaC), xlor, brom və yodla 250*S-dən yuxarıda, fluorla isə otaq temp-runda halogenidlər (TaH, tipli) əmələ gətirir. Korroziyaya qar- iyı son dərəcə davamlılırı ilə fərq- lənir. T. turipularının (metatantalat N:TaO,, ortotantalat N.TaO,) duzla- rınatantalatdeyilir (ən mӱhum- ləri KTaOz və CaTaO:-dur), T. isteh- salının təqr. 6095 —7596 -i elektron lampaları detallarının hazırlanma- sına sərf olunur. Ondan vakuumda və ya tə”sirsiz qaz mӱhitində 1700*S-dən yuksək temp-rda itləyən sobaların qızdırıcıları və digər konstruk- siya hissələri, həmcinin duzləndiri- cilər, elektrolitik kondensatorlar və s. hazırlanır, matpınqayırma sə- nayesində və xususi ərintilər isteh- salında istifadə edilir. T.-ın bə”zi birlətmələri yaxiı katalizatsrdur Əd.: son Q. A., Metallurqin redkix msetallov M., 1973, Saviikin E. M., Bur-

xanov T. S., Redkie metallı i splavı, M., 1980,

TANTAL ƏRİNTİLƏRİ —–tantalın niobium, volfram, molibden, vana- dium, sirkonium, nafizun vəs. ele- mentlərlə ərintisi. Aqressiv və maye metal muhitlərində hərarətə və korro- ziyaya davamlılıq xassələrinin yuksək olması ilə secilir. T.ə.-ndən raket soploları, reaktiv mӱhərriklərin və elektrik vakuum cihazlarının detal- ları və s. hazırlanır.

TANTAL FİLİZLƏRİ — tərkibin- dən Ta-mn alınması texniki cəhət- dən mumkun, iqtisadi cəhətdən MƏT- sədəuyqrun hesab edilən təbii KHM)ƏBH aqreqatlar. T.f.-nə (bunlarda Ta,O, : MCI,O,.=1 olur) və kompleks tantal- niobium filizlərinə (bax Niobium filizləri) ayrılır. T.f.-nin muhum mineralları: kolumbit-taptalit (30— 4596 -n Ta,O,), manqan-tantalit (45— 8096 -i Ta:O,), tqqantalit, vocinit (Ta, 5p, Mp).O, (60—8 596 -i TaqO,) və s. Niobiumla yanapı Ta istehsal edilən taptal-niobium filizlərinin MYİYM mineralları: kolumbit (5—3090 -i TaşOş): rarserronur (Ca, TR, U): (Nb, Ta),O4(E, ON)-n N,O (8 —28 24-i TazO,)

109c, 9

Yelikman A. N., Meer-

və s. T.f.-nin bir necə nəv sənaye və genetik tipli yataqları olur: nadir metal peqmatitləri, tantallı qranit- lər, karbonatitlər, səpintilər. Xa- ricdə ən beyuk yataqları Kanada (Ma- nitoba və Bernik-Leyk), Braziliya (Paraiba, Riu-Qrandi-du-Norti), Zair (PLaba) və s. əlkələrdədir.

TANTALİT imi — kimyəvi ele- ment -- yun, 141ho—dai) — mineral. Kimyəvi tərkibi (Re, Mp) (Ta, MI),Os. Rombik sinqoniyada kristallaiyır. Sərbəst kristallar, iqualı, sıx dənə- li aqreqatlar halında tapılır. Sərt- liyi 6—6,5: sıxlıqı 520(0—8 200 kq/m?. Rəngi qara, bozumtul, qonur və qır- mızımtıl-qaradır. Qranit tipli su- xur və peqmatitlərlə əlaqədardır. Sənayedə, adətən, T.-in səpinti yataq- larından istifadə olunur. Ta və MI

ilizidir.

TANTAL-NİOBATLAR mineral qrupu. Əsas mineral əmələ gətirici komponentləri Ta və MI-dur. Umumi

formulu A BAX A —Ca” ", TR5F, U47, Th? F, Na”, Fe2F, Mn2”, Mg2- B—Nb5F, Ta5" (Ti3”, Sn””, Fe3H qarılpqıqı da olur): 4—0*2-. OH”, E-. T.-n.-a 100-dən cox mineral da. xildir. Muhum mineralları: kolum- bit, tantalit, loparit, piroxlor və s. T.-n., adətən, xırda zərrələr əmələ gə- tirir. Rəngi qara, tund-qonur, qonuru- sarı olur. PQupə və qatran parıltı- lıdır. Sərtliyi 4,5—8: sıxlıqı tər- kibindəki Ta və T1|-ın miqdarından asılı olaraq 3500—9000 xq/m?., T.-n. qranit və nefelinli siyenitlərdə ak- sessor mineraldır: qranit peqmatit- lərində, qələvi peqmatitlərdə, karbo- natitlərdə və s. yuksək konsentrasi- yalar əmələ gətirir. Ta, Nb Bə TR almaq ucun xammaldır,

TANTİA TӦPİ (əsl adı Ramcan- dra Panduranq) (təqr. 1814— 18.4.1859, Sipri)— Hindistanda xalq usyanının (1857—59) balicılarından biri. Usyana Nana Saliblə birlikdə qopulmudur. Lakhnau i:.-nin muda- fiəsi zamanı ingilis ordusuna guӱclu zərbə endirmiii, sonralar partizan mӱharibəsinə baicılıq etmiidir. Qvalior zəmindarı Man Sinqh tərə- findən ingilislərə satılmıiy və edam edilmitidir.

TANTYEM (fr. (ap(|bte—pay, hissə) —səhmdarlar cəmiyyətinin, sıqorta iirgətlərinin, bankların və digər kapitalist muəssisələrinin idarə hey”əti ӱzvlərinə və direktorlarına xalis 009: faiz iəklində ver- diyi mӱkafat. İmperializm dəvruidə daha geni yayılmındır. TANİYAN—Cinin iim.-ında, Xeybey əyalətində ipəhər. D.y. st. İri sənaye mərkəzi. Əh. 1,6 mln. (1975). Qara me- tallurgiya, mampınqayırma, toxuculuq, yeyinti sənayesi, d.y. nəql. in-tu var. T. r-nunda daiq kəmur cıxarılır. 1976 il zəlzələsindən cox zərər cək- mipidir. |

TAO YUAN-MİN (Tao Tsyan: 365—427)—Cin manpır. Devrumuzə- dək 160 ie”ri və bir necə mənsur fəl- səfi əsəri gəlib catmındır. Əsər- lərində insanları mə”nəvi kamilli- yə və xeyirxahlıqa səsləmitidir. “PTaftalı baqıq utopik əsəri var. Yaradıcılıqı Hin və qontu xalqlar poeziyasının inkipafına təsir gəstərmiidir.

Əsərləri: Lirika, M., 1964: Sti- xotvorenin, M., 1972,

ƏVdlin L., Tao KYanımini

eqo stixotvorenil, M., 1967,

TAP QARAQOYUNLU — Azərb.SSR Qasım İsmayılov r-nunda kənd. T.Q. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzin- dən 25 km c.-da, dӱzənlikdədir. ƏH. 1771 (1985), uzumculuk və heyvandar- lıqla mətpquldur. Orta məktəb, klub, kitabxana, tibb məntəqəsi var. TAPA — İndoneziya, Okeaniya və Af- rikanın bə”zi xalqlarında, Mərkə- zi və Cənubi Amerika hindilərində parcanı əvəz edən material. T. hazır- lamaq ucun aqac qabıqı təmizlənir, suda isladılır və arac toxmaqla də- yəclənilir. T.-nı rəngləyir, uzərin- də boyalarla ipəkil cəkir və ya xususi itamplarla naxınq vururlar. T.-dan geyim, deiyənəcək və s. ucun istifadə edilirdi.

TAPAJOS (Tapağös) — Braziliyada cay. Amazon cayının saq qolu. Uz. təqr. 2200 km, həvzəsinin sah. 487 min km?, Juruena (uz. təqr. 1000 km) və Telis- Piris caylarının birləiməsindən əmələ gəlir. Yaqıt suları ilə qi- dalanır. San-Luis :1.-nədək gəmici- liyə Yararlıdır. TAPANHA—qısaluləli fərdi odlu silahların umumi adı. Bax həmci- nin Mauzer, Naqan, Pistolet, Re- volver.

TAPDIQ (təxəllusuy əsl familiyası Tapdıqov) İlyas Oruc olu (d. 30. 11.1934, Gədəbəy r-nunun Əli İs- mayıllı k.)—Azərb. sovet ipairi. Resp. Lenin komsomolu mukafatı lau- reatı (1972). 1971 ildən Sov. İKP uzvu. “Bulaq bapındah (1958), eBup eiqin ipimipəyiə (1966), Bir gulun rəHuəcvə (1971), FQızlar, qaqayıları (1977) və s. kitablarında muçasirlərin mə”nəvi aləmi, təbiət gəzəllikləri tə- rənnum edilir. F Kəndimizin cobanı (1955), *Arxalı daqlarıə (1962), 4HCim- naz oynayır (1967), *“Mepənin mahnı- sı ( 1973), *Qocaq doviang (1982) və s. kitabları uplaq və gənclərə həsr olun-

mutdur. E. Mejelaytis, P. Brovka, Y. Raynis, A. İsahakyan və 6.-ndan tərcumələri var. Əsərləri SSRİ

xalqları dillərinə, bə "zi xarici dil- lərə tərcumə edilmiidir. Əsərləri: Əksim nə qəlbim, 1968, Cicəklərim, gӱllərim. B., 1979: Vozhmi meni za ruku, M., 1981.Əzçmlə gerup,B., 1984.

TAPDIQ COBAN — qədim Azərb.

kukla tamatası pevu, *Kilimarasız- pın repertuarına daxil olan “Q.c.ə- ın sӱjetini ailə-məmdət məsələləri, mə”pəvi-əxlaqi problemlər təikil edirdi. Qamaianın personajları Tap- dıq coban, Ceyran xanım, onun əri Nə- cəf və qızı Zuleyxadır. Məzəli ha- disələrdən ibarət bu tamaada Ceyran KİMİ Yungul xasiyyətli xanımlar KY- luiq hədəfinə cevrilirdi. Kipi kuk- lalara papaq qoyulur, quriaq baqla- nır, carıq-corab geydirilirdi: qadın kuklalara isə əlvan və yaraıqlı don

geydirilir, yaxalarına zinət iyeyləri taxılırdı.

Ədə Məmməd Arif. Azərbaycan xalq tsatrı, Sscilmtin əsərləri, c. : H.. 1970, Allahinerdiyenv M., , 1078.

Azərbaycan xalq teatrı tarixi, B.

TAPİOKA (portuqal dilində (arqosa, tupi-quarani Hindilərinin dilindən kəturulmuidur), manioka sa-

148

TAPİRLƏR

D . ——)) €mo.o.4...““N“ ” — — ——— H————,.,—.,.Ç

qos u—minioka bitkisinin kək yum- rusu nipastasından alınmıiy yarma, Orqanizm T.-nı yaxiı həzm edir, on- dan sup, sıyıq və s. hazırlanır. Əsa- sən, tropik Asiya, Afrika və Cənubi Amerikada istehsal edilir. Bəzən sa- qonun bir sıra sortlarına (məs., Bra- ziliya saqosu) da deyilir.

TAPİRLƏR (Tarqq:dae)—təkdırnaq- lılar dəsqəsindən məməli heyvan fə- siləsi. Yəndəmsiz, lakin cəld Heyvan- lardır. Gevdəsi iri, ətrafları qısadır. Ust dodarı kicik xortum iəklindədir. Rəngi tund-qonurdur, ca- vanları xallıdır. Bədəninin uz. 18 0—250 sm, suysununun hund. 75— 120 sm, cəkisi 200—300 kq-dır. Mərkə- zi və Cənubi Amerikada, HəHyö-lləpru Asiyada 5 novu yayılmındır. Hin - distan T.-i (T. :padsiz) Amerika nəvlərindən iriliyi, tukunun qısa və belində iri aq ləkə olması ilə fərq-

Hindistan tapiri.

lənir. Durqun su həvzələri olan ru- tubətli bataqlıq meiyələrdə yaplayır), yaxpı uzur. Ot Yeyir. Boqazlıq dəv- ru 400 gundur: 1 bala doqur. Yerli əhalinin ov obyektidir. Dərisindən və ətindən istifadə olunur. Sayı azalmaq uzrədir,

TAPINTI, hHuquqda—itmip ppe- yi apkar etmə. Sovet mӱlki huququna gerə peyi tapan onun mulkiyyətcisi olmur. O, tapıntı barədə ipeyi iti- rən iqəxsə dərhal xəbər verməli və tapılan ipeyi ona qaytarmalı, yaxud milis idarəsinə və ya kənd xalq de- putatları Sovetinin icraiyyə komitə- sinə, idarədə, mӱəssisədə və ya nəql.- da tapıldıqda isə muvafiq təpkila- tın mudiriyyətinə təhvil verməlidir. PPeyi itirən pəxs 2 həftə ərzində ta- pılmadıqda, itmiiy tpeyi qəbul edən təppkilatın mudiriyyəti onu milis idarəsinə və ya kənd xalq deputatları Sovetinin icraiyyə komitəsinə verir: tapılmıni ipeylər orada 6 ay muddə- tində saxlanılır. PTeyi itirən ipəxs gestərilən muddət ərzində tapılma- dıqda iiey əvəzsiz olaraq dəvlət muӱl- kiyyətinə kecir. Tapılmıit pieyi qay- taran, yaxud təhvil verən iqəxsin haqq almaq huququ yoxdur, lakin o, T.-nın saxlanılması və təhvil verilməsi ilə əlaqədar cəkdiyi xərclərin edə- nilməsini tələb edə bilər. TAPMACA—pifahi xalq ədəbiyya- tı janrlarından biri. Mənzum və mənsur olur. Hər hansı bir əiiya, ha- DİSƏ və ya məfhumun bənzətmə, bədii sual Yolu ilə, qəsdən dolayı və təzal- lı pəgildə məcazi ifadəsi olan T. nəzərdə tutulan əiyya, halisə və ya məf- humun bir əsas əlamətini ezundə əks etlirir. Bu da onun tapılmasına yar-

dım gəstərir. T.-da həyat hadisələ- rini həssas mutpahidə bacarırı, xal- qın bədii təfəkkuru və bədii dilinin incəlikləri uzvi vəhdətdə təzahur edir. T. dunyanın əksər xalqlarının tpifahi yaradıcılıqında məvcuddur. O, Azərb. folklorunun da ən KEHHÜN Yayılmınq janrlarındandır.

Mətnlər: Azərbaycan tapmacaları, B., 1928: Tapmacalar, B., 1967, Tapmaca- lar, B., 1972, Azərbaycan klassik ədəbiyya- tı kitabxanası, 20 cilddə, c. 1, B., 1982.

Əd. Əfəndiyev P., Azərbaycan iifahi xalq ədəbiyyatı, B., 1981, Mi t- rofanopa V. V., Russkie narodnıe zaqadki, L., 1978.

TAPİIRIQ, tapiırıq muqa- viləsi—mulki huquq muqaviləsi, həmin muqaviləyə gərə bir tərəf (və- kalət alan) digər tərəfin (vəkalət verənin) adından və onun hesabına muəyyən huquqi hərəkətləri etməyi əz əhdəsinə geturur. SSRİ-də T. vətən- dapların və təiyikilatların bayiqa iəxslərin keməyi ilə mulki dəvriy- yədə imptirakı (əqd barlanması və s.) vasitələrindən biridir. Vəkalət ala- na Huquqi hərəkətləri həyata kecirmək ucun vəkalətnamə verilir. Qanunla və ya mӱqavilə ilə haqq verilməsi nəzər- də Xutulluqda, vəkalət verən vəkalət alana hHaqq verməyə borcludur. TAR, Thar–Cənubi Asiyada, Hind cayının sol sahili boyunda səhra və yarımsəhra tipli duzənlik. Antro- pogen mətiyəlidir. Sah. təqr. 300 min km?, Relyefində qum tirələri, dunlər ustundur, barxanlara rast gəlinir. qlimi tropikdir. İllik yaqıntı 90—200 mm. Tez-tez toz fırtınaları olur. Kicik gəllər, iqoranlıqlar və takırlar var. Qrunt suları ilə zən- gindir. Bitki ərtuyu seyrəkdir. Otə laq heyvandarlırı inkityaf etmiii- dir. Suvarma əkinciliyi ilə məii- qul olunur. TAR (far. )2—tel, sap, sim)—1) miz- rabla calınan Azərb. musiqi alə- ti. Məniəyi Yaxın PQərq xalqları ilə baqlı olan T.-ın adına Fərruxi Sis- tani, Baba Tahir (10—11 əsrlər), Qət- ran Təbrizi (11 əsr), Fuzuli (16 əsr) və b. iairlərin əsərlərində rast gə- linir. 19 əsrin 2-ci yarısına kimi T.-ın beiq simi, zəif səsi, məhdud texniki imkanları olmuqidur. 19 əsrdə gərkəmli Azərb. tarzəni Sadıq

Əsəd oqlu T.-ı təkmillətdirərək onu virtuoz musiqi alətləri səviyyə- sinə qallırmımdır. Muasir Azərb, T.-ı ӱzərinə balıq dərisi cəkilmii V8-ə bənzər canaqdan (boyӱğ və kicik canaq), uzərində 22 pərləsi olan uzun qoldan (bə”zən canaqa yaxın əlavə 2— 3 qamın pərdə də duzəllirlər), aiqıq- lar Yerlətqən gəllə hissədəp ibarət- dir. Canaq cox zaman tut, gəllə Hissə isə qoz aqracından hazırlanır. T.-ın 11 simi var: qopa ar, sarı və kək sim- lər əsas, qalan 5 simi (2 cut zəng sim-

lər və kək sim) rezonans simlərdir. Xalq musiqisinin ifasında si (1p N), notlu əsərlərin ifasında isə do (yp S), muqam “operalarında lya (1p A) kekundən istifadə olunur. Diapazo- nu kicik oktavanın do səsindən ikin- ci oktavanın lya səsinə qədərdir. T,- ın səsi apaqı registrdə gur, dolqun, yuxarı registrdə aydın və cingilti- lidir. T. sazandalar ansamblı, Azərb, xalq calqı alətləri ansamblları və ork.-nin tərkibinə daxildir. Solo alət gimi T.-dan genit istifadə olu- nur. P1, Axundov, M. C. Əmirov, Q.

irimov, M. Mənsurov, B. Mənsurov, H. Məmmədov, Ə. Dadaiqov və 6. Azərb,- ın məphur tarzənləri kimi tanın- mılplar. Q. İran, Ermənistan, Orta Asiya, Daqıstan və Gurcustanda da gennin yayılmıpidır. 2) Ərəblərdə zərb musiqi alətis saqanaqrına metal halqalar kecirilmiit dəf.

Ədil Rəhmətov Ə., Azərbaycan xalq calqı alətləri, B., 1975: Orxan- bəyli O., Tar tədrisinin metodikası, B., 1975, Əbdulqasımov V., Xalq caltqı aləti tarın tarixindən, Azərb. SSR EA Xəbərləri Sələbiyyat, dil və in- cəsənət seriyası), 1977, : Y € TƏ- m ov S., Tar məktəbi, 8-ci nəpir, B.: 1983: Abdullaepa S., Narodnıe muzı-

2” HHCTPyMEHTbi Asepöaitıpkana, B.

TAPA (ran. tara, əp. 35,5 )—əMrəə- nin qablaiidırılması, saxlanması və dapınması ucun mə”mulat. Təkrar is- tehsal prosesipin fasiləsizliyini TƏ"MİN edən maddi iyərtlərdən biri- dir. Məhsulların istehlakcılara cat- dırılması prosesində əmtəəni itki- DƏN Qoruyur, onun kəmiyyət və keyfiy- YƏTİNİ saxlayır, yӱkləmə-bopaltma ii- lərinin mexaniklətdirilməsinə, an- bardan, Nəql. vasitələrindən səmərəli istifadəyə iərait yaradır. Uc qrupa bəlunur: daxili (istehlak), sex (za- voddaxili) və xarici (nəql.). T. taxta, Karton-Kaqız, metal, ipuiyə, plastik VƏ polietilen və s.-dən Hazırla- TARA—RSFSR Novosibirsk və Omsk vil.-lərində cay. İrtılpın sar qolu. Uz. 806 km, həvzəsinin sah, 18300 km?, Vasyuqanye dӱzənliyindən bailanır. arınıq mənbədən qidalanır. Aprel- DƏN iyunadək gursuludur. Oktyabr- Dan mayadək donmuiz olur. Gəmici- LİYƏ yararlıdır, : TARA-RSFSR Omsk vil.-ndə mə- pər. Tara r-nunun mərkəzi. İrtıiy ca- Yı sahilində gəmi dayanacarı. Ət, Yar-pendir, dəyirman kombinatları, balıq, pivə, gərpic z-lları, ayaqqa- bı və tikti f-kləri var. K.t. mapın- ları Hissələri, lənsovuran matın- lar və s. istehsal olunur. T. 1594 il- DƏ salınmındır.

TARABİ Mahmud (2?—v, 1238 )—1238 ildə Buxarada mopqollara pə yerli ə yanlara qariyı iri antifeolal us- Yanının rəhbəri. Tarab k.-ndə sənət- kar ili, Qərəfdarları ilə Buxaraya gələn Q.-yə yerli əməkcilər və yaxın gənllərin əhalisi də qopullu. Haki- MİYYƏTİ Ələ kecirən T. əzunӱ xəlifə = lan etli. Ruhanilərin, mə"murla- rın, yerli ə”yanların coxu urəhəp- DƏP qovuldu, bə "ziləri e"dam olunlu. uxaradan qacmıpt fsodallar və mon- qol sərkərdələri T.-yə qariyı cıxdı- lar. Monqol qopunu darmadaqın elil- li, lakin T, və yaxın geməkcisi PDəm- səddin Məhbubi doyutidə həlak ol-

TARİFLƏR

149 - v ......—KK— : ə

dular. Bundan sonra usyan amansız- lıqla yatırıldı. TARAVA (Qaqaxa)—Kiribatinin pay- taxtı. Əh. 18 mindən cox (1981). Əsas ticarət mərkəzidir. Kopra, fosfat istehsal və ixrac edilir. TARAZLIQ (statikada)–—cismin zaman kecdikcə ez hərəkət halını saxlaması. Fırlanma hərəkəti etmə- Yən cismin T.-ı ucun ona tə"sir elən butun quvvələrin 2 əvəzləyicisi sıfra bərabər olmalıdır (RÜ). By zaman cisim, Ya sukunətdə, ya da bərabər- r ətli dӱzxətli hərəkətdə olur. arici tə"sir nəticəsində itən T. tə"sir kəsildikdən sonra bərpa olu- nursa DayYanıql I, olunmursa dayanıqsız T. adlanır (bax Mexaniki sistemin tarazlıqı). TARAKANLAR, Yuyuruklər (Blattoptera, laxya Blattodea)—qyuy dəstəsi. Bədəni yastıdır. Baiı, bel- qabarı levhə ilə ertulmutidur. Atqzı gəmirici tiplidir. Ust qanadları qismən sərtdir. 3000-dək, SSRİ-də 55, o cumlədən Azərb.SSR-də 8 HƏBY yayılmındır. T.-ın nəvundən ası- lı olaraq inkipafı 2 aydan 3—4 ilə qədərdir. Azərb.SSR-də evlərdə q a- ra Q.vəkurənitT., təbii ipəralt- də isə Misir T.-ı vətund T. ən cox təsaduf edilir. Əsasən, gecələr fəal olurlar. Xəzəllərin altında, torpaqda, cərəkxanalarda, evlərdə və s. yapayır. Dai kemur dovrundən məqlumdur. Bə”zi T. xəstəlikləri və helmintləri yayırlar. Muba rizə tədbirləri sanitariya-profi- laktika və kimyYəvi usullarladır. TARAKƏN—Azərb.SSR-in (Yardım- lı r-nu) İranla sərhədində nar. Ta- lıppd silsiləsində, Kemurkey d,-ndan iyM.-q.-dədir. Hund. 2350 m. Ətəklə- ində mspyələr var. TARAN Hali tank və dəniz deyu- iqundə tətbiq olunan usul. Havada T. fFuzelyaj, qapad və vintlə duyimən təyyarəsinə vurulan zərbəyə (bəzən deyuii sursatı tukəndikdən sonra) deyilir, Tankla T.-da tankın K ƏDMƏ- si ilə dulimən tankına yaidan və ya arxadan zərbə vurulur. Havada və taik- la Q. yalnız istisia hHallarda— dupimən təyyarəsili (tankını) baqa yolla məhv edə bilmədikdə tətbiq edi- lir. Dənizdə T. duqtmən gəmisini ba- tırmaq ucun ona yandan vurulan 3əp- bədir. Qədimdə qala divarını dei1- mək ucun istifadə olunan metal uc- luqlu tir də T. adlanırdı. TARANTELLA (ptal. (aqap(e|"a, Ta- ranto 1p.-nin adından)—cəld tempdə ifa olunan coiqun xarakterli ital- yan xalq rəqsi. Musiqi əlcusu 3/8, 6/8, 12/8-dir. T.-pın ritmik pəkli ucun aramsız trpollar səciyyəzidir. Q. gitara, tamburil, kastanyet, bəzən mahpı ilə mulpaynət olunur, C. Ros- sini, F. List, F. PTopen, M. Qlinka, P. Caykovski, S. Prokofyev, Azərb. bəstəkarlarından S. Ələsgərov və 6. ə, formasında əsərlər bəstələxtinlər. TARANTO (Taqaq(o)—İPtaliyada, Anu- liya nil.-idə ipəhər. Taranto gərfəzi sahilində port. Taranto əyalətinin inz.m. Oh, 246,8 min (1978). Cənubi İtaliyanın iri sənaye mərkəzlərin: dəndir. Qara metallurgiya, koks-kim- ya, gəmiqayırma, sement, peft emalı, yeyinti səpayesi, dənin suyunu ppirin- lamidirən z-d var. Dəzkah, elektrik motorları, k.t. mapınları istehsal olunur. Balıq ovlapqır.

TARANCI (Taqapsq) Cahid Sidqi (4.10.1910, Diyarbəkir — 13.10.1956, Vyana, Anqarada dəfn edilmindir)— turk ppairi. “*Əmrumdə sukut (1933), “Otuz beiq yap (1946) lirik ppe/r ki- tabları ilə tanınmıpdır. Turk ədə- biyyatında “Yeni pe?”rvin yaradıcıla- rındandır. Xalq tpe”ri səpkisində də Yazmıpipdır. 4“ Arzudan gəzəlg (1952), c“Sonrasız (nəpri 1957) və s. pe”r ki- tabları var. cZiyaya məktublarəın- da (nəpri 1957) ədəbi-estetik gərui- ləri əksini tapmıtidır. Sonralar ie”rlərində bədbinlik, umidsizlik meəvzuları bailıca yer tutmuidur. 1957 ildə Turkiyənin ən, yaxiyı uan- ri e”lan edilmindir. Bə”lai ipe”rləri Azərb. dilipə tərcӱmə olunmuidur.

Əsəri: Stixi, v kn.: Ha Typeukxoh pozzin XX vega, M., 1979.

TARASOVA Alla Konstantinovna (6. 2.1898, Kiyev—5.4.1973, Moskva)— = rus sovet aktrisa- sı. SSRİ xalq ar- tisti (1937). Sosi- alist Əməyi Qəhrə- manı (1973). SSRİ Dovlət mukafatı laureatı 11941, 1946 (2 dəfə), 1947, 19491. 1954 ildən Sov.İKP uzvu. 1916 ildən Moskva Bəda- ye Teatrında cı- xı1 etmiidir. İfası emosnonal- lıqı, səmimiliyi, psixoloji dəqiqli- Yi, Yӱksək temperamenti ilə fərqlən- midir. Ən yaxiqı rolları: Anya, Sonya və Yelepa Andreyevna, İrina və Maqpa (4“Albalı baqız, *Vanya dayı, cuc bacıqk, A. Cexov), Negina, Kru- cipina (4 İste”dadlar və pərəstipkar- larə, cGunahsız muqəssirlərə, i Ostrovski), Tatyana, Varvara (c Duti- mənlərə, cYaylaq qoniquları, M. Qor- ki), Mariya Stuart (“Mariya Stuartı, F. illər) və s. Anpa (c“ Anna Kare- nipam, L. Qolstoy) rolunu xususi mə- harətlə oypnamımdır. Kinoda cəkil- mipdir. SSRİ Ali Sovetinin (3—5-ci carırın) deputatı olmutidur. 2 dəfə Lepip ordepi, Oktyabr İnqilabı or- deii, 2 baliqa orden və medallarla təltif edilmiiydir. Əd.: Alla Konstantinovna Tarasova, Dokumentı i nospominanil, M1., 1978, TAPBATAH (Marnota sibirica)—kəmu- ricilər dəstəsipin marmotlar fəsilə- sindən məməli heyvani. Bədəninin uz, 60 sm-dək olur. Volqaboyundan Kam- catgaya qədər col və yarımsəhralarda kolopiyalarla Yatayır. Qısi yuxusuna gedir, Mӱxtəlif ot və taxılların cavan zoqlarını yeyir. İldə 1 dəfə (3—4 bala) balalayır. TARBAQATAY — Qazax.SSR-ip iq.-pi- də, Ciilə sərhəddə dar silsiləsi. Ald- kol pə Zaysan gelləri arasındadır. Uz. təqr. 300 km, maks. huid. 2992 aş (Qastau d.). İPist, əhənkdəlı, qumda- iı, qrapnitlərdən təpgil olunmuli- dur. Karst inkipaf eltxipidir. Yamac- ları yarımsəhra və cəld bilgiləri ilə ertulmulidur. Mepələr par, TARDENUA MƏDƏNİYYƏTİ - – son Mezolit dəvruӱnə (e.ə. 7—4-cu minil- liklər) aid arxsoloji mədəniyyət. Frapsanınlim.-ında Fer-an-Tardenua (La Tere-en-Tardenois) ur-mini ətra- fındakı duiyərkələrin adı ilə adlan- dırılmındır. Fransadan əlavə, Bel-

cika, İngiltərə və AFR-də də yayıl-

mıtlidır. Q.m. dutpərgələri əsasən, qum təpələrdə Yerləimiiy, ovculuq, balıqcılıq, yıqıcılıqla məpqul

olan tayfalara məxsus olmuidur. Mik- rolitlər — caxmaqdatıdan ox ucluqu və oraq dipi kimi istifadə edilən miniatӱr alətlər (trapesiya, ucbucaq, dairəvi və s.) xarakterikdir.

Əd. Monqant A, La Arxeoloqpa Catiddov Evropı. Kamennın vek, M.,

TARDUİYİLƏR—6—8 əsrlərdə Turk xaqanlıqına (Altaydan c.-q.-də) da- xil olan tayfaların Hərbi-inzibati birliyi. Orxon-Yenisey abidələrin- də adı cəkilir. TARİM—Cipin q.-ində a) (Mərkə- zi Asiyada ən uzun). Uz. 2030 km (Yar- kənd cayının (Qaraqorum D-rından baplanır) mənbəyindən), Həvzəsinin sah. 951,5 min km?, Təklə-Məkan səh- rasının im, kənarı bsyu axır. Ak- su və Xotan cayları ilə birlətdik- dən sonra 4 Q.ə adlanır. Bə”zi illər- də Qaraburangeldən (11:,-dəki ioraplı- qa qədər axır. Orta və aqa-ı axınla- rında məcrası vəziyyətini qez-tez də- yipiry mӱrəkkəb delta əmələ gətirir. Əsas qolu vasitəsi ilə suyunun bir hissəsi Qoncadərya cayına (Lobnor gelunə təkulur) axır. İkinci qəlu c.-a dənərək Qaraburangelə catır. Əsasən qar, yaqın və buzlaq suları ilə qidalanır. Qıtda donur. Balıq- la zəngindir. Suvarmada istifadə olunur. TARİF DƏRƏCƏSİ —tarif cədvə- linin əsas upsurlərindən biri. Fəh- lənin ixtisasına muvafiq ona T.d. verilir. T.d.-nin verilməsi tələb- ləri tarif-ixtisas soraq kitabna- sında muəyyənlətdirilmindir. TARİF MAAİYLARI– bax Tarif sistemi. | TARİF SİSTEMİ—SSRİ-də əməyin edənilməsinin təikilində -muhum un- sur, əməyin sahələr uzrə, sahələr və mӱəssisələr daxilində, r-nlararası planlapdırılmasında, eləcə də fəh- lələrin mukafatlı əmək haqqı siste- minin piylənilməsində əsasdır. T.s.- nin əsasını ataqıdakılar təqkgil edir: fəhlələr ucun—tarif dərəcəsi, rt cədvəli, tarif-ixtisas soraq kitabcası, rəhbər, muhəndis-texnik iicilər və qulluqcular ucun—vəzifə mamdplarıplın sxemləri və qulluqcu- larıp vəzifələrini əhatə edəi ixti- sas soraq kitabcasıs, bundan əlavə, T.s.-nə əmək haqqına edilən muxtəlif əmsallar, Uzaq PTimal r-nlarında və ona bərabər tutulan yerlərdə pipləyən- lərin əmək haqqıpa əlavələr daxil- dir. Fəhlələr ucun tarif dərəcələri- pi və qulluqcuların vəzifə malila- rıpı SSRİ hekuməti XİHİMİY ilə azılama əsasında muəyyən edir. ARİF CƏDVƏLİ—bax Tarif sis- temi, TARİF-İXTİSAS SORAQ KİTAB- HASI — pormativ sənadi: kitabcada muəyyən sahədə geruləcək ilərin və bu apilərin ixtisas xarakteristikası, fəhlələrdən tələb olunan bilik, is- tehsal sərintəsi və s. kestərilir. SSRİ-də 1968 ildən Vahid T.-i.s.k. quvvədədir. TARİFLƏR (fr. qaq, ər, “li a? — izah etmə, muəyyən eTMƏ)— istehsal hə pəxsi istehlak xidmətləri (məh- sulu) ucun qiymət muəyyənləidiril- məsinin geniny yayılmın forması)

150

— — ———“€XX3“——————————X——XV“"““...-.-.-2-2-.((((.85..........

edənitt və rusum sistemindən ibarət- dir. Butun ictimai nəql. nəvlərinin yuk və sərnitin dapımaları, rabitə və məniqət xidmətləri, mənzil-kom- munal muəssisələri və s., həmcinin elektrik və istilik enerjisi ucun ) Muəyyənlətdirilir. T. daxili və beynəlxalq (məs., rabitə və nəql.-da) ola bilər: T.-dən əmək haqqı sistemin- də və gəmruk ipində istifadə edi- lir. T.-in iqtisadi əsası xidmət xərc- ləridir. Nəql. T.-i hava, d.y., avto- mobil, dəniz, cay, ipəhər elektrik (met- ro, tramvay, trolleybus və s.) nəql,- nda yuk və sərnitpin dapımaları ucun muəyyənlətdirilir. SSRİ-də yuk T.-i uzrə qarizılıqlı hesablatmalar, əsa- sən, dəvlət, həmcinin koop. muəssisə və təppkkilatları arasında həyata ke- cirilir. D.y. nəql.-nın yuk T.-i bu- tun d.y. pqəbəkəsi ucun vahiddir. Ta- rif dərəcələri yuklərin noəvunə, mə- safəyYə, dapıma sur”ətinə, gendəri- lən yuklərin həcminə (vaqon və kontey- ner yuğləri, xırda yuklər) və d.y.- na ə fərqləndirilir. Su nəql.-nda yuk T.-i iki dərəcəlidir: dəniz və cay həvzələri uzrə fərqləpdirilir. Dəniz nəql.-nda Q., əsasən, SSRİ port- ları arasındakı daptımalarda tət- biq edilir, xarici portlarla əlaqə- də isə fraxtdan istifadə olunur. Avtomobil nəql.-nın yuk T.-i muttə- iq resp.-lar ӱzrə fərqləndirilir.

vtomobilin yukgəturmə qabiliyyə- tindən iitadə dərəcəsinə gərə yӱklər 4 dərəcəyə ayrılır və bu-

na muvafiq olaraq T.-in həcmi fərq- ləndirilir (4-cu dərəcənin T.-i 1- ci dərəcənin T.-indən iki dəfə yuk- səkdir). Adamların və baqajın dapı- ması uzrə sərnitin T.-i beynəlxalq, daxili, iqəhərətrafı və ppəhər yol- ları ucun muəyyən olunur. SSRİ d.)., DƏNİZ BƏ ual) nəql.-nda daxili ipəhər- lərarası və digər sərniiiin T.-i hə- rəkət surətindən və yerlərin konfort- luqundan asılı olaraq fərqləndi- rilir. PTəhərətrafı sərnipyin nəql.- nda spesifik quruluii m. olan T. fəaliyyət gəstərir. PTəhər nəql.- nda, adətən, bir dərəcəli T.-dən is- tifadə olunur. Butun nəql. nəvlərin- də muxtəlif formalı guzəqitli T. tətbiq edilir. Rabitə muəssisə- ləri T. vasitəsilə muxtəlif kateqo- riyalı (əhaliyə, muəssisə və təiki- latlara) məktub, teleqram, baqlama gəndərilməsi, telefon danıpıqları- nın tətikili və s. uzrə xidmətləri ic- ra edirlə. Əhaliyə gestəri- lənxidmətucun T.-in muəyyən xususiyyəti var. Pərakəndə qiymətlər kimi, onlar da əhali ilə muçəssisələr arasındakı munasibətləri tənzimlə- yir. Pullu xidmətlərin əsas qrupu təsərrufat hesabının tə”min edilmə- sini nəzərə almaqla T. (qiymətlər) uzrə yerinə yetirilir. SSRİ-də əsas xidməqlər ucun T. yuksək sabitliyi ilə səciyyələnir.

ƏƏ,: Pose M. Q., Penı na bıtovıe usluti, M., 1976: Kreӧinin A, “ Transportnıe tarifı v SSSR, M.., 1978: Penoobrazovanie i tarifı na perepozki ava avtomobilınım transportom,

TARİX—1) təbiətdə və cəmiyyətdə in- kipaf prosesi. Məs., Kainatın T.-i, Yer kurəsinin T.-i, ayrı-ayrı elm- lərin—kimyanın, fizikanın, riyaziy- yatın, incəsənətin və s.T.-i var. 2) İNn- san cəmiyyətinin kecmitini konkret

TARİX

və Hərtərəfli eyrənən elm. Kecmit g cəmiyyətin hazırkı vəziyyətini və gələcək perspektivini dərk etmək məq- sədilə eyrənilir. Marksizm klassik- ləri ctarixı termininin birinci, ge- nipq mə”nada batpa dupulməsini nəzər- DƏ tutaraq yazmındılar: 4Bizim bil- diyimiz yeganə bir elm, tarix elmi- dir. Tarix iki cəhətdən nəzərdən ke- cirilə bilər, onu təbiət tarixi ilə insanlar tarixinə bəlmək olar, Lakin bu iki cəhət bir-biri ilə qırılmaz iqəkildə SANIB (Marks K.,, Engels F,, ecilmiiq əsərləri, c. 1, B., 1978, səh. 5). Marksist-lenin- ci T. elmi insan cəmiyyətinin inki- pafını F...son dərəcə muxtəlif cə- hətləri və ziddiyyətləri olan vahid və qanunauyeun bir proses kimi.,..ə eyrə- nir (Lenin V. İ., Əsər. tam kul- liyyatı, c. 26, cəh. 61). əmiyyətin T.-i Yer kurəsinin, tə- biətin T.-inin davamıdır və Yer zərində insanın əmələ gəlməsi ilə aplandıqına gərə bətəriyyətin T.-i hesab olunur. Cəmiyyətin Q.-i muxtə- lif proseslərin və hadisələrin, ay- rı-ayrı fərdlərin, insan kollektiv- lərinin, butun bələri yyətin konkret və coxcəhətli fəaliyyətinin, hərəkət- lərinin məcmusundan ibarətdir. Bə- iəriyyət sadə dapq alətlər hazırla- maqdan, təbiət qӱvvələrindən asılı olmaqdan və onlara kor-koranə sita- yipy etməkdən təbiət və cəmiyyətin in- kipaf qanunlarını dərk etdiyi sə- viyyədə puurlu ptəkildə dəyiiməyə qə- dər tarixi Yol kecmiidir. Eyni za- manda maddi istehsalın və ictimai munasibətlərin inkipafı ilə əlaqə- dar ibtidai kollektivlərdən bailaya- raq kommunizm cəmiyyəti quran insan- ların birliyinə qədər uzun və son dərəcə mӱrəkkəb inkitpaf prosesi batp vermipdir. Bu inkipaf prosesi o6- yektiv xarakter dapıyır. Cəmiyyətin inkipafına bir-birilə murəkkəb dia- lektik vəhdətdə olan bir cox amil— bazis və ustqurumun inkipaf səviyyə- si, ta muhit, əhalinin sıxlırı və artımı, sinfi mubarizə, xalqlar arasındakı unsiyyət beyuk təsir gəs- tərmitdir. Bu inkipafın mucəyyənedi- ci amili maddi istehsaldır, İsteh- sal usulu məhsuldar qӱvvələri və is- tehsal munasibətlərini əhatə edir. Tarixi prosesin obyektiv cəhəti olan cəmiyyətin maddi Həyatı birin- cidir, ictimai ituur isə ikincidir. Cəmiyyətin həyatı və onun T.-i insan- ların pquurlu fəkliyyətində meyda- na cıxır. Hər bir cəmiyyətin icti- mai iqucuru və ona xas olan ustqurum unsurləri onun ictimai varlıqrını, birinci nəvbədə onda hakim mӧovqe tutan iqtisadi bazisi əks etdirir. əmiyyətin inkipaf sur”əti getdik- cə artır. İbtidai icma quruluptu yuz min illər, quldarlıq və feoda- lizm quruluqiları əsrlərlə davam et- ir Sonrakı mərhələlərin sur”- əti da yuksək olmutidur. Təbiətlə insanlar arasında daim meydapa gələn və daim aradan qaldırılan ziddiy- yətlər və cəmiyyət daxilindəki zid- diyyətlər prosesi cəmiyyətin ipnkiqia- fının daxili mənbəyidir. Antaqo- nist formasiyalarda cəmiyyətin maddi istehsal qӱvvələrinin istehsal muna- sibətlərinə uyrun gəlməməsi ezunu sinfi mubarizədə gestərir. Bu muba- rizənin yuksək təzahuru sosial inqi- labdır.

T.-in yaradıcısı olan xalq kut- lələri cəmiyyətin iqtisadi, siyasi və mə”nəvi inkipafında həlledici rol oynayır. T.-də xalq kӱtlələrinin ro- lu sosialist inqilabı, sosializm və kommunizm quruculuqu dəvrundə daha da fəallatır. Sosialist inqilabı dunya tarixinin geditini kəkundən dəyinlir, sinifsiz cəmiyyətə kecidin baplanqıcını qoyur. İnkipaf pro- sesi muxtəlif xalqlarda və mӱxtəlif əlkələrdə fərqli olmuiydur) T.-də nisbi durqunluq, hətta mӱvəqqəti tə- nəzzul dəvrləri, bə”zən isə daha in- tensiv inkinyaf mulpahidə edilir. Eyni əsrdə və eyni əlkə cərcivəsində tarixi inkipaf bə”zən qeyri-bərabər olur. Eyni inkipaf mərhələsində olan xalqlarda və əlkələrdə də fərq- li cəhətlər məvcuddur. Tarixi inki- ipafın umumi meyli ictimai iqtisadi formasiyaların dəyitməsindən iba- rətdir. Hazırda iki bailıca forma- siya—sosializm və kapitalizmlə yana- pı, bir sıra xalqlarda (Afrika və Asiyanın bə”zi xalqlarında) feoda- lizm ukladı qalmıntqdır. Muasir cə- miyyət əz inkipafının yeni devrunə —kommunizm cəmiyyəti qurmaq devrunə qədəm qoymuiqdur. Bu cəmiyyətdə dunya xalqlarının inkipaf səviyyəsində butun əsas fərqlər tədricən aradan qaldırılacaq və tarixi prosesin bir-

liyi həqiqətən umumdunya xarakteri alanı.

insan cəmiyyətinin kecıniyini eyrənən elmdir. Batqa elmlər kimi T. elmi də inkinaf boyu bəpəriyyə- tin təcrubəsini əzundə cəmlətdir- miiidir, onun məzmunu, eyrəndiyi predmet xeyli geniiylənmiyi və zən- ginləpmiidir. Umumdunya T.-i bə- itəriyyətin maddi və mə”nəvi həyatı- nın minillik təcrubəsini qoruyub saxlamıpidır. Bu proses lap qədim- də iifahi Yaradıcılıqda, e.ə. 4-cu minilliyin sonu—3-cu minilliyin əv- vəlindən isə yazılı abidələrdə bap- lamındır. Ən qədim tarix əsərləri Misirdə, Pumerdə, Akkadda, Bizans- da və Qədim 1Pərqin bapqa əlkələ- rində baii vermii hadisələrin xro- nikası və icmalı idi. SSRİ-də ən qədim yazılı tarixi abidələr Urartu mixi Yazılarıdır. Səzun əsl mə”na- sında ilk Q, əsəri hesab edilən 4TAa- rixt kitabının muəllifi Herodot ctarixin atasım adlanır,

Məhdud mə”nada elm kimi T. ic- timai elmlər sisteminə daxildir. O uzun muddət təsviri və empirik xarakter daqımısi, yalnız sonralar insan cəmiyyətinin qurulutunu, əla- qələrini, tarixi prosesin mexanizmi- ni eyrənməyə balpllamımdır, 19 əsrdə sosial-iqtisadi Q. meydana gəldi və marksizmin tə”siri altında sosial- iqtisadi proseslərin, munasibətlərin T.-inə cevrildi. Cəmiyyətin konkret və coxcəhətli həyatı T. elminin pred- .MeTİ olmuiidur. T. elmi ucun cəhət cəmiyyətin konkret tarixini eyrənməkdir. Bu zaman T. kecmitin Və muasir devrun faktlarına əsasla- nır (bax Tarixi mənbələr). Faktla- rın toplanması, sistemlətdirilməsi və bir-biri ilə əlaqədə təhlili T. ELMİNİN daxili əsasını təpkil edir. Cəmiyyətin T.-ini marksistcəsinə baia DuiİməKk ucun faktlar diqqətlə top- lanmalı və eyrənilməlidir. Həm də bu zaman c...ayrı-ayrı faktları de- yil, təhlil edilən məsələyə aid fakt-

TARİX İNSTİTUTLARI

151

————————”q-Nk–jk—eəə ———————k-jDK ak — 0 0 0. əəə aa ada

ların hec bir istisnaya yol vermədən butun məc- musunu gətuӱrmək lazımdır (yenə orada, c. 92, səh. 394). Faktların toplanması Q.-in elm kimi yalnız bir cəhətini təpykil edir. Lakin T, sadəcə təsvir, Yaxud rəvayətlə kifa- yətlənmir, faktların əsasında cəmiy- yətin həyatında ayrı-ayrı hadisələrin, proseslərin mahiyyətinin dərk olun- masına və butevluklə cəmiyyətin in- kipafının spesifik qanunlarının kəifinə gəlib cıxır. K, Marks və F. Engels cəmiyyətin tarixi inkitpa- fının əsas qanunlarını kəpf etdik- dən sonra Q. əsl elmə cevrildi. Nə-

zəri umumilətdirmələr, toplanmıqp və tədqiq olunmutt faktların və xu- susi nəticələrin butev halda dərk

edilməsi T.-in bir elm kimi ikinci cəhətini təpikil edir. Bu iki cəhə- tin vəhdətinin hər hansı ippəkildə pozulması cəmiyyətin T.-inin dərk- edilmə prosesinin təhrifinə səbəb olur. Vulqar sosiologizm, vulqar ma- terializm, volyuntarizm, empirizm be- lə təhrifciliyin təzahurudur. Cəmiy- yətin T.-inin elmi dərkedilmə meto- dunu butun ictimai elmlər tədricən ipləyib hazırlamınlar. 19 əsrin or- talarınadək tarixcilər, əsasən, meta- fizik metoddan istifadə edirdilər. Buna gərə də onların cıxardıqları nəticələr tam xarakter daqtpımırdı. Əsl elmi metodun olmaması T.-in inkitpafını ləngidirdi. Yalnız dia- lektikanın materializmlə birləimə- si—marksizmin meydana gəlməsi cə- miyyətin T.-inin eyrənilməsinin hə- qiqi elmi metodunu yaratmaqa imkan verdi. İctimai həyatın faktlarının və proseslərinin eyrənilməsinin zə- ruri ipərti tarixilikdir. Tarixi- lik prinsipinə biganəlik tarixi ger- cəkliyin təhrifinə aparıb cıxarır.

İ. Lenin gəstərirdi ki, iczyi- cmai elm məsələsində ən etibarlı cəhət əsas tarixi rabitəni unutmamaq- dır, hər bir məsələyə tarixdə mə”- lum bir hadisənin nə cur əmələ gəl- diyi, həmin Hadisənin əz inkipafın- Da nə kimi əsas mərhələlərdən kecdi- Yi baxımından yanamaqdır və onun bu inkipafı nəqteyi-nəzərinə əsasla- nıb həmin iteyin indi nə hala duidu- yuӱnə nəzər salmaqdır (bax yenə orada, c. 39, səh. 73). |

T. partiyalı elmdir. Tarixcilərin partiyalılıqı, hadisələrə sinfi mu- nasibəti hər ipeydən əvvəl onların nəzəri ӱumumilətdirilmələrində əzu- nu gəstərir. İ. Lenin yazırdı: 4...Sinfi mubarizə uzərində qurul- mup bir cəmiyyətdə cbitərəfə -sosial elm ola bilməzə (yenə orada, c. 23, cəh, 43).

Cəmiyyətin tarixi inkipafının mӱtərəqqi ən”ənələrinə qariı duran mӱrtəce siniflər əsl elmi T.-in in- kipafına mane olurlar. Bir sıra muasir burjua tarixciləri tarixi proseslərin obyektiv xarakterini HH- kar edir, cəmiyyətin mӱtərəqqi inki- iqafı anlayıpını cdəvrilikə, 4s0- sial dəyipiklikə və s. ideyalarla əvəz etməyə calıntırlar. Burjua ta- rixciləri T.-i və onun qariısında duran vəzifələri muxtəlif məvqedən qiymətləndirirlər. Onlar Q.-i sənət, elm və incəsənətin birləiməsi, TƏ” fəkkurun xususi forması hesab edir lər. İnqilabcı siniflər və partiya- lar, qabaqcıl ictimai təlim və nə-

zəriyyələr isə T, elminin tərəqqisinə KƏMƏK gestərirlər. Marksizm-leni- nizm T.-i əsl elmə cevirmiii və onun sur”ətli tərəqqisini tə”min etmitdir.

Muasir T. elmi rıayrı bel- mələrdən və hissələrdən ibarətdir. Umumdunya T.-i formasiyalar uzrə ibtidai icma cəmiyyətinin T.-inə, Qə- dim T.-ə, Orta əsrlər T.-inə, Yeni Q.-ə, Ən yeni T.-ə, məkan-coqrrafi prin- sip ӱzrə genitt, bir-birilə tarixi

əlaqəsi olan beyuk r-nların regional T.-inə (məs., Avropa T,-i, Yaxın və Orta PTərq T.-i, Qafqaz T.-i, Orta

Asiya T.-i), ayrı-ayrı əlkələrin və xalqların T.-inə (Fransa T.-i, SSRİ T.-i, ərb, T.-i və s.) bəlunur. Bə- iər Q.-inin ayrı-ayrı cəhətlərinin eyrənilməsi T. elminin muxtəlif sa- hələrinin (iqtisadi T.., siyasi T., hərbi T., fəhlə hərəkatı T.-i və s.) yaranmasına səbəb olmutdur. Kəmək- ci tarix fənləri xususi qrup təit- kil edir. T.-in ӱzvi hissələri olan arxeologiya və etnoqrafiya mustəqil elmlərə cevrilmitdir. T. elminin ta- rixini tarixiunaslıq eyrənir.

Cəmiyyətin inkipaf qanunlarını yalnız T. elminin nailiyyətləri əsasında ifadə etmək mumkundur. Buna gərə də T. elmi, bapqa ictimai elmlərlə yanapı, cəmiyyətin həyatı- na rəhbərliyin elmi əsası kimi mu- hum rol oynayır. Marksist-leninci T. elmi bilavasitə insanların kom- munist tərbiyəsinə tə”sir gestərir. Bu elm kecmipin muhum hadisələri, mӱtəfəkkirlər və qəhrəmanlar har- qında sənədli əsərlər Yaradır, in- sanları istismara və istismarcıla- ra qarpı nifrət, sosialist vətənpər- vərliyi və proletar beynəlmiləlci- liyi ruhunda tərbiyə edir. Muasir mӱrtəce tarixpqunaslıq isə tarixi faktları təhrif edərək adamlara antikommunizm, irqcilik ideyaları apılamara, xalqlar arasında dutimən- ciliYi qızımdırmaqa calınır,

SSRİ-də və batqqa sosialist əl- kələrində marksist-leninci tarixitu- naslıq sur ətlə inkipaf edir. So- vet İttifaqında T. elmi sahəsində tədqiqatlar SSRİ EA-nın, muttəfiq resp.-ların elmlər akademiyaları- nın elmi tədqiqat tarix in-tların- da, un-tlərdə, tarix muzeylərində və s.-də aparılır. Tarix jurnalları nəpr olunur. Muxtəlif əlkələrin tarixciləri arasında elmi əlaqələ- ri Beynəlxalq tarix elmləri komitə- si (sovet tarixcilərini Sovet İtti- faqı tarixcilərinin beynəlxalq ko- mitəsi təmsil edir) nizamlayır. Ko- mitə tarixcilərin beynəlxalq konqres- lərini kecirir.

Azərb.-da Q. elmi zəngin irsə malikdir. Orta əsrlərdə musəlman tarixpqunaslıqıpın inkipafında Azərb. tarixcilərinin muhum rolu olmutidur. A. Bakıxanov T. elmini ən yuksək mə”nəvi elmlərdən biri say- mımpdır. Sovet hakimiyyəti illərin- də Azərb.-da marksist-leninci T. el-

-mi inkipaf etmitdir. Sovet T. el-

minin muhum problemlərinin ipilən- məsində Azərb. tarixciləri fəal iip- tirak edirlər. Azərb.-da T. elminin inkipafı haqqında ətraflı mə”lu- mat ucun bax xususi Azərbaycan So- vet Sosialist Respublikası cildi- nin tarix elmi bəlməsinə.

ud: Marks K. nə Eukxenc F., Kommunist Partiyasının manifesti,

B., 1980: Marks K., Siyasi iqtisadın tənqidinə dair,Marks K. və Engels F., Secilmiit əsərləri, c. 1, B., 1978: yenə onun, Kapital, c. 1, B., 1969, c. 2—3, B., 1956—60, Engels F., Təbiə- tin dialektikası, B., 1966: yenə onun, Anti-Durinq, B., 1967, yenə onun, Ai- lənin, xususi mulkiyyətin və dəvlətin mənpəyi, B., 1971, Lenin V. İ., Əsər- ləri (bax Mə"lumat cildi, H. 1, səh. 591— 597, Andropov Y. V., Secilmiiy nitq- lər və məqalələr, nəpr 2, B., 1983: Cer- nenko KG. U., Secilmipt nitqlər BƏ MƏ" qalələr, B., 1983, Azərbaycan tarixi, c. 1—2, B., 1960—64: c. 3, H. 1, B., 1973: Vsemirnal istorin, v 13-ti t., t. 1—12, M., 1955—79, İstoril SSSR. S drevneitik vremen do napix dneİi, t. 1—11, M., 1966 — 80: Erofeev N. A., Ctotakoe istorial, M., 1976, Kosalapov V. V., Metodo- loqin i loqika istoriceskoqo issledovanil, Kien, 1977, Esipcuk N. M., İstori- ceskal realınostı kak predmet poznanii, Kien, 1978: Nemirovskin A. İ.,, U istokov istoriceskoN mısli, Voronej, 1979, Jukov E. M., Ocerki metodolo- qii istorii, M., 1980,

TARİX ENSİKLOPEDİYALARI vəluqətləri–—tarixə və ona ya- xın bilik sahələrinə dair sistem- ləpdirilmitt mə”lumat verən elmi- soraq nətrləri. Butəvlukdə umumdun- Ya tarixinə, muəyyən tarixi dəvrlərə ayrı-ayrı qit"ələrin, əlkələrin, xalq- ların tarixinə, tarixin muxtəlif bəlmələrinə (mədəniyyət, dil tarixi və s.), tarixi hadisələrə (məs., Beyuk Oktyabr sosialist inqilabına) dair ensiklopediyalar var. T.e.-nda ppəxsiy- yətlər, tarixcilər haqqında bioqra- fik mə”lumatlar, habelə illustrasiya və xəritələr də verilir. Universal, hərbi ensiklopediyalarda, bioqrafik, diplomatik luqətlərdə və s.-də də tad- rixə aid xeyli material olur. Tarix luӱqətlərinə yaxın nətrlər 16—18 əsr- lərdə cıxmındır. 18 əsrdə rus tarix- cisi V. N. Tatipipev cFRusiya tarix, coqrafiya, siyasi və mulki luqətiəni (Ne 1—3, SPB, 1793) hazırlamıtqdı (“Ku Dənə qədər catdırılmıpldı). 1790—98 illərdə Rusiyada 14 hissədən ibarət “Tarix luqətiz buraxılmıni- dır. 19 əsrdə—20 əsrin əvvəlində nər edilən lurətlərdən yalnız S. A. Kareyevanın tərtib etdiyi c Məktəb ta- rix luRətiz umumtarixi xarakter da- ptıyırdı. 1961—76 illərdə SSRİ-də ilk marksist tarix ensiklopediyası— cSovet tarix ensiklopediyasız nər edilmitdir.

Xarici elkələrdə muxtəlif xarak- terli T.e. və luqətləri buraxılmın-

dır. TARİX İNSTİTUTLARI—1) SSRİ EA-nın Tarix İnstitutu 1936 ildə Kommunist akademiyasının TAa- rix in-tu və EA-nın Tarix-arxeoqra-

İYa in-tu əsasında yaradılmısidı.

SRİ xalqlarının, Avropa, PPimali və Cənubi Amerika əlkələrinin tari- xini eyrənirdi. 1968 ildə SSRİ EA- nın SSRİ tarixi və Umumi tarix in-tlarına ayrılmındır. 2) SSRİ EA--ın SSRİ Tarixi İn- stitutu SSRİ tarixi problemlə- rini eyrənməklə mətiqul olan mərkəzi elmi tədqiqat muəssisəsidir. Moskva- dadır. 25 bəlməni birlətdirən 5 iiv”- bəsi (sovet cəmiyyətinin tarixi,SSRİ- nin Oktyabr inqilabına qədərki S ər tarixi, xususi tarix fənləri, SSRİ- nin və Rusiyanın xarici siyasət tari- xi, SSRİ xalqları tarixinin umumi problemləri) var. İn-t qədim zaman- lardan indiyədək SSRİ tarixinin

aaa

TAPHX HHCTHTYTY

problemlərini tədqiq edir, elmi əsər- ləri və tarixi mənbələri capa hazır- layır, əlkə miqyasında SSRİ tarixi sahəsindəki tədqiqat iplərini əla- qələndirir, elmi diskussiyalar, mu- zakirələr, konfranslar təpqkil edir, xarici əlkələrin alimləri ilə əlaqə- lər yaradır. İn-tun Leninqrad nre”- bəsi, aspiranturası var. “İstoriya SSSRə jurnalı (1957 ildən) və vaxta- iqırı nəirlər—cİistoriceskiye zapis- kiə (1937 ildən), FcArxeoqraficeski yejeqodnikə (1958 ildən), cİstoriya i istorikiz? (1965 ildən) buraxır. 3) SSRİ EA-nın Umumi Tarix İnstitutu Avropanın xarici əlkələrinin, Amerika və Afrika el- kələrinin tarixini eyrənməklə məii- qul olur. Moskvadadır. Tədqiqatla- rının balıca istiqamətləri: tarix elminin marksist-leninci metodolo- giyası, umumdunya tarixi prosesinin nəzəri problemləri, qabaqcıl ictimai quvvələrin sosial tərəqqi uqrunda mu- barizəsi, dunya sosializm sisteminin tarixi, inkiplaf etmiti kapitalist əlkələrinin tarixi, kapitalizmə qə- dərki formasiyaların tarixi, beynəl- xalq fəhlə və azadlıq hərəkatı tari- xi, beynəlxalq mӱnasibətlərin tarixi və aktçal problemləri, Sov.İKP-nin və sovet devlətinin xarici siyasəti və s. Elmi əsərləri capa hazırlayır, SSRİ-də umumi tarix sahəsindəki tədqiqat itpilərini əlaqələndirir. As- piranturası var. Sosialist əlkələri ilə elmi əlaqələr saxlayır. cVestnik drevney istoriim (1937 ildən), c“Nova- ya i noveyiaya istoriyaə (1957 ildən) jurnalları və 6. dəvri nətrlər — c“Sredniye vekaə, *Vizantiyski vremen- HHKə, € AMEPHKAHCKH yejeqodiikə, cYe- jeqodnik germanskoy istorii?, € DpaH- suzki yejeqodnikə, c“Problemı bri- tanskoy istorin*, “Problemı ispan- skoy istoriiz, “Problemı italyanskoy istoriik məcmuələrini buraxır. Tarix Məsələləri SSRİ EA-nın |Pərqiqunaslıq (1932), Slavyaniqunas- lıq (1946), Beynəlxalq fəhlə hərəka- tı (1966), Afrika (1961), Latın Ame- rikası (1961), Uzaq TPərq (1966), Ame- rika Birləpqmitn İP1tatları və Kana- da (1967) in-tlarında da iyylənilir. Butun muttəfiq resp.-ların EA-la- rında tarix in-tları (o cӱmlədən Azərb. SSR EA-nın Tarix İnstitu- tu), muxtar resp.-larda tarix, dil və ədəbiyyat in-tları var. Moskvada Sov.İKP MK yanında Marksizm-Le- ninizm İnstitutu (muttəfiq resp.- ların KP MK-ları, Moskva və Le- ninqrad (iəhər və vil. komitələri Ya- nında filialları var. Azərb.SSR- də Azərbaycan KP MK yanında Parti- ya Tarixi İnstitutu) Fəaliyyət gəs- tərir. 1967 ildə SSRİ iri Ha- zirliyinin Hərbi Tarix İn-tu yara- dılmıpidır. | TARİX İnstitutu, Azərb. SSR EA Tarix İnstitutu —resp.-da tarixiunaslıqın elmi mər- kəzi. Bakıdadır. Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbv Cəmiyyətinin (1923), Azərb. Devlət Elmi-Tədqiqat İn-tunun (1929), SSRİ EA Zaqafqaziya filialı Azərb. iə ”bəsinin (1933) tarix, etnoqrafiya, arxeologiya belməsi əsasında 1935 il- də SSRİ EA Azərb. filialının tər- kibində Tarix, etnoqrafiya, arxeolo giya in-tu kimi yaradılmıstdır. Azərb.SSR EA təikil edildikdən (1945) sonra onun tərkibinə daxil ol:

mutdur. 1950 ildə həmin in-t Tarix və fəlsəfə in-tu adlandırıldı. 1954 ildə isə Fəlsəfə və huquq bəlməsi ayrıldıqdan sonra mustəqil T.i.-na cevrildi. İn-tun 8 iiv”bəsi, elmi arxivi, aspiranturası var. 1974 ildə in-tun nəzdində Arxeologiya və etno- qrafiya bəlməsi |10 iqə”bə, 3 elmi qrup (numizmatika, epiqrafika, ant- ropologiya) və 2 laboratoriyadan iba- rətdirY| yaradıldı. 1983 ildən bəlmə- nin arxeoloji mərkəzi fəaliyyət gəs- tərir. İn-tda Azərb. ərazisində ib- tidai icma qurulutlu, burada təttək- kӱl tapmıpi ən qədim dəvlətlər, feo- dal munasibətlərinin yaranması və inkitpafı, orta əsrlər deəvru, Azərb.- ın Rusiya ilə birləndirilməsi, ka- pitalist munasibətlərinin meydana gəlməsi və inkipyafı, fəhlə hərəka- tının geniplənməsi, Sovet hakimiy- yətinin qələbəsi və sosializm qurucu- luqu, Beyuk Vətən muharibəsi, inki- ipaf etmitt sosializm cəmiyyəti və kommunizm quruculuqu və s, məsələ- lər tədqiq olunur. İn-tda, həmcinin Azərb. xalqının tarixi kecmiptini, zəngin maddi və mə”nəvi mədəniyyəti- ni eyrənmək məqsədi ilə geni arxeo- loji, etnoqrafik və etnososioloji tədqiqatlar aparılır. Bu məqsədlə resp.-nın r-nlarıpa mӱntəzəm elmi ekspedisiyalar tətpkil edilir. İn-t 3 cildlik c Azərb. tarixini nəir et- məpdir (Azərb. və rus dillərində, 1958—75). Doqquz cildlik FAzərbaycan tarixiəni hazırlayır. İn-t Moskva, Lepinqrad, Tbilisi, Yerevan və s, il2- Hərlərin elmi muəssisələrilə əlaqə- lər saxlayır və bir sıra ittifaq əhə- miyyətli problemlər ӱzərində MYIHTƏ- rək tədqiqat aparır. İn-tun muxtəlif vaxtlarda FƏsərlərik cap edilmiini- dir. T.i.-nda doktorluq dissertasiya- ları mudafiəsi uzrə ixtisasla:idı- rılmısq elmi pura fəaliyyət gestə- rir Azərb.SSR EA akad.-ləri Z, M. unyadov, C. B. Quliyev, Ə. Ə. Əli- zadə, Ə. S. Sumbatzadə, İ. A. Husey- nov, m. uzvləri Ə, N, Quliyev, -Z. İ. İbrahimov və b. T.i.-nda itləmitlər. Azərb.SSR EA m. uzvləri İ, H. Əli- yev, M. Ə. İsmayılov, Q. Ə. Mədətov T.i.-nda calınlırlar. İn-tda 20-dən cox e.D., 70-dən cox elmlər namizədi calınır Dİ TARİX MUZEYLƏRİ—bətər cəmiy- yətinin ipkipafını əks etdirən mad- di və mə”pəvi mədəliyyət abidələri- nin toplanılması, saxlanılması, ey- rənilməsi və təbliri ilə məpqul olan elmi mӱəssisələr. T.m, xususiyyətləri- nə gərə bir necə qrupa bəlunurlər: umumtarix muzeyləri (muçəyyən əlkə- nin, resp.-nıi, iqəhərin və s, tarixi- nə həsr olunmui muzeylər), xususi tarix fənlərinə aid muzeylər (arxeo- logiya muzeyi, etnoqrafiya muzeyi, antropologiya muzeyi), tarix elminin mӱstəqil sahələrinə aid muzeylər (hər- bi tarix muzeyləri). Tarixi abidələ- rin toplanması kortəbii surətdə qə- dimdəp bailamındır. Qiymətli arxi- tektura ansamblları olan saraylarda, qəsrlərdə, mə”bədlərdə misilsiz CƏHƏT nӱmunələri cəmləimiidi. Kritdə Knoss sarayı (e.ə. 16 əsr), Aplpur 11.-ndə məbəd kitabxanası (e.ə. 11 əsr), Nipeviya saray kitabxanası (e.ə. 7 əsr) xususilə məhur idilər. Brita- niya muzeyi (1753, London), Fransa milli tarix muzeyi (1837, Sen-Jer- men an-Le), ABİT milli muzeyi (1875:

Vatpinqton), Turk və islam mədəniyyə- ti muzeyi (1923, İstambul), Topqapı muzeyi (1938: İstambul) və s. dunyanın məphur umumtarix muzeylərindəndir. Rusiyada 16 verdə Silah palatası ya- radıldı. 1714 ildə ilk rus kutləvi muzeyinin— Kunstkameranın əsası qo- yuldu (1719 ildə acılmındır). Er- mitajda da tarixi abidələr topla- nırdı. 1872 ildə Rusiya tarix muze- yinin—indiki Mərkəzi Dəvlət SSRİ Tarixi Muzeyinin əsası qoyuldu (1883 ildə acılmıtndır). Beyuk Oktyabr so- sialist inqilabından sonra T.m.-nin genii ipəbəkəsi yaradıldı (bax Azər- baycan Tarixi Muzeyi, Lenin muzeyi, İnqilab muzeyi). Sovet T.m. beyӱk el- mi tədqiqat və kutləvi tərbiyə ipi aparmaqla tarixi bilikləri, tarix elminin nailiyyətlərini təbli edir- lər. T.m. əsərlər, məcmuələr, monoqra- fiyalar, kitabcalar, kataloqlar və s. nətiqr edirlər. SSRİ Silahlı Quvvə- lərinin Mərkəzi Muzeyi (1919, Mos- kva) və Mərkəzi Hərbi Dəniz Muzeyi (1709: Lepipqrad) SSRİ-nin ən beyӱk hərbi tarix muzeyləridir.

TARİX CƏMİYYƏTLƏRİ —peptəkar və həpəskar tarixcilərin kənullu ictimai təpkilatları. Əsas məqsədi milli və yerli (lokal) tarixi eyrən- mək, mənbələri toplamaq və nəir et- dirməkdir. Bə”zi T.c. umumdunya ta- rixinin eyrənilməsi, tarixiqunaslıq, tarixin metodologiyası və s. ilə də məimeul olur. T.c. 16—17 əsrlərdə Qərbi Avropada meydana gəlmiit, 19— 20 əsrlərdə fəaliyyəti daha genitlən- mipdi. Amerika Tarix Assosiasiyası (1884), B. Britaniya Tarix Assosiasi- Yası (1906) və Fransa Tarix Cəmiyyəti (1834) kapitalist əlkələrinin nufuz- lu T.c.-ndəndir. Polta (1886) və Ma- carıstan (1867) T.c., zəngin təcrubəyə malikdirlər. Asiyada və Pimali AF- rikada Q.c. 20 əsrin 1-ci yarısında (Yaponiyada 19 əsrdə) meydana gəl- 207 (Turk Tarix Qurumu, 1931 və s.).

Rusiyada ilk T.c. 1759 ildə Ar- xapgelskdə təpkil olunmutdur. Son- ra Rusiyanın tarixini və gecmipvini ӧyrənən Moskva cəmiyyəti (1804), Pe- terburqda Rusiya arxeologiya cəmiy- yəti (1846) və Rusiya tarix cəmiyyəti (1866), Kiyepdə salnaməci Nestorun tarix cəmiyyəti (1872), Kazan un-ti nəzdində arxeologiya, tarix və etno- qrafiya cəmiyyəti (1878), Tiflisdə Qafqaz arxeologiya cəmiyyəti (1873) və s. yaradıldı. 19 əsrin sonu— 20 əsrin əzvəlində Rusiyada 120-dən cox T.c. Fəaliyyət gestərirdi. Beyuk Okt- yabr sosialist inqilabından sonra T.c.-pin Fəaliyyəti gentpləindi və Yepi elmi muəssisələr yaradıldı. 1925 ildən Moskva Marksist Tarix- cilər Cəmiyyəti, 1930 ildə Marksist Diyariqunaslar Cəmiyyəti və s. təi1- kil olundu. 1923—29 illərdə Azər- baycapı Tədqiq və Tətəbbo Cəmiyyə- ti fəaliyyət gestərmiidir. TARİXİ VƏ MƏNTİQİ—maddi alə- min muhum inkinaf cəhətləri və onu dərk etməyin idrak metodlarından biri. Qarixi metod predmetin meydana gəlməsini, muxtəlif inkitaf mərhə- lələrini, onun əlaqələrini, konkrst tarixi təzahur formalarını əks et- dirir. Məntiqi metod isə onun məz- mununu, zəruriliyini, qapunauyqunlu- qunu nəzərdə tutur. T. və M. metodlar vəhdətdə olur.

TARİXİ GEOLOGİYA

Obyektiv gercəkliyin hər bir ha- disəsinin tarixinin eyrənilməsi, ey- ni zamanda onun mahiyyətinin aikara cıxarılmasına imkan verir. Məntiqi metod tarixi metodun yolunu gəstərir, onu istiqamətləndirir, tarixi metod İSƏ MƏNTİQİ Metodu dərk etmək vasitə- sidir. Hadisənin tarixiliyi eyrənil- məzsə, onun nəzəriyyəsi də ola bilməz.

Məntiqi metod obyekti Həm onun muhum əlaqələri cəhətdən əks etdirir, həm də predmetin tarixini anlamaqa imkan verir. Tarixi metodla məntiqi metodun nisbətində tarixi metoda la- qeydlik subyektivizmə səbəb olur. TARİXİ J —təsviri sənətin əsas janrlarından biri. Tarixi ha- disələri və piəxsiyyətləri, cəmiyyətin tarixindəki ictimai əhəmiyyətli tə- zapurləri əks etdirir. Tarixi məvzӱ- da tablolar, divar rəsmləri, relyef və dairəvi heykəltəratilıq əsərləri, dəzgah qrafikası T.j.-ın əsas nevlə: ridir. Q.j. cox vaxt təsviri sənətin digər janrları—məiət, portret,

F. Qoyya. 41808-ci il mayın 3-nə gecən gecə YCİaM- cıların gullələnməsiz. Təqr. 1814. Prado. Madrid.

mənzərə, xususilə batal janrı ilə təmasda inkipyaf edir.

T.j.-ın rutpeymləri qədim dovr- lərdən mə”lumdur. Qədim Misir və Mesopotamiyada tarixi hadisələr rel- yef və divar rəsmlərində təcəssum olunurdu (hekmdarın hərbi qələbələ- ri, onun hakimiyyətə gəlməsi, deəyuit, Yuruli səhnələri və s,). Qədim Yuna- nıstanda kecmii hadisələr mifoloji obrazlarla yanalı real qəhrəmanların umumilətdirilmin ideal təsvirləri ilə də ifadə edilirdi. Orta əsrlərdə Avropada dini gerulilərin hakim ol- Duqu ipəraitdə cox vaxt dini sujetlə- rə tarixi hadisələr kimi baxılır, real hadisələr isə nadir hallarda təsvir olunurdu. Tarixi-batal və ta- rixi-məniqət xarakterli təsvirlərə Asiya incəsənətində daha cox rast gə- linir. Qarixi gercəkliyin əlamətləri Hindistan, İndoneziya. Birma və Kam- puciyanın orta əsr divar rəsmləri və relyef təsvirlərində əksini tapmı- dır. Qarixi-məipət sujetləri 7 əsr- dən Cin, 11—12 əsrlərdən Yaponiya boyakarlıqında, 15 — 16 əsrlərdən Azərb., İran, Orta Asiya və Hindi- stan (*“Baburnaməə, 16 əsrin sonu) miniatӱrlərində təsvir olunmutdur.

J. təsviri sənətdə janr kimi Re-

nessans dəvrundə Avropada Yaranmıyl-

dır. 16—19 əsrlə- rin rəssam ə hey- kəltəratlarından Mikelancelo (e Ha- vidə heykəli, 1501— 04, Florensiya Rəs- samlıq Akademiya- sı), Rafael (411 Yulinin portretiə, təqr. 1511, UF- itsi qalereyası, lorensiya), N. ussen (*Germani- KİN Əlumuə, təqr. 1628, İncəsənət in- tu, Minneapolis), D. Velaskes (4 Bre- danın təslimi, ə Prado, Mad- rid), Rembrandt (“Gecə köxiTü nə. əməl riə, 1642, Amsterdam Devlət Mu- zeyi), J. L. David (v Horatsilərin andı, 1784, Luvr, Paris), F. Qoyya (41808-ci il mayın 3-nə gecən gecə ə usyancıların guӱl- nənəHMƏCHə, təqr. 1814, Prado), E. De- nakpya (eAsannpır öappH Kana za p naə, 1830, Luvr), K. Bryullov (-“Pompei- NİN SON gunu, 1330—33, Rus muze-

Martos (Moskvada K. Minin və D. Pojarskinin abi- dəsi, 1804— 18), O. Roden (“Kale vətən-

daplarıər, heykəl qrupu, 1884—88, Ka- lə 11.), A. A. İva-

nov (*İsanın xalqa gərunməsiə, 1837— Ə7, Qretyakov qale- reyası, Moskva), Y. Mateyko (“Qrunvald vurutimasıq, 1878, Milli muzey, Var- utana) və 6. T.j.-a beyuk fəlsəfi məzmun, vətənpərvərlik ideyaları gətirmiiy, tarixi hadisələ- Bə və xarakterlərin acılmasında mu- cm rol oynamınlar. Tarixdə xalqın rolunun, tarixi hadisələrin inkiita- fında qanunauyqunluqların və zid- diyyətlərin muəyyən — edilməsində rus Di rəssamları V. İ. 6, Surikov, İ. Y. Re- pin, V. V. Vere:i- pagin, M.M, Anto- kolski, V, M. Vas- netsov, V, A. Sero- vun xususilə beyuk xidməti olmuidur. Tarixə marksist- leninci munasibət mevqeyindən yana- ian sovet T.j.-ı (İ. İ. Brodski, M. B. Qrekov, B. V. İohanson, Kukrı- nikslər, Vl, A, Se- rov və b.) xalqla- rın azadlıq muba- | | “Müa rizəsinin mahiyyə- | Şİ GS-- THHH BƏ sinfi xa- k əə PAKTEPHEH aubı6 xec- Zə tərir, gənc nəslin mu, h, Abat vətənpərvərlik və yoz, r, proletar beynəlmi-

ə

yi, Leninqrad), İ..

n la y ev. Mustafayev ad. Azərbaycan Devlət İncəsənət Muzeyi.

İ. Y. Repin. “Zaporojyelilər Tӱrkiyə sultanına

1878— 1891. Rus muzeyi Leninqrad.

ləlciliyi ruhunda tərbiyə edilməsində MYİYM rol oynayır.

.j. Azərb. təsviri sənətində DƏ

əzuӱnə məxsus Yer tutur. Orta əsr Azərb. kitab miniatӱrlərində, Təbriz miniatur məktəbinə mənsub rəssamla- rın əsərlərində, sujetli xalca kom- pozisiyalarında, 18 əsr PQəki xanla- rı sarayının divar əsmlərində, M. Q. İrəvani, M. M. Nəvvab nə 6. rəs- samların yaradıcılıqında tarixi adisə BƏ ipqəxsiyyətlərin təsvirinə rast gəlinir. Muasir Azərb. təsviri sənət ustaları T.j.-da əsərlər yarat- mıplar (M. Abdullayev, T. Salahov, S. Salamzadə, T. Taqıyev, E. Rzaqu- liyev, Ə. Məmmədov, Nəcəfqulu və 6.). S. PTərifzadənin “Babəkə, Əbdulxa- lıqın “Qacaq Nəbiə, V. Nərimanbə- yovun 4“ Xotibəxt gələcək naminəə, N. Əbdurrəhmanovun “Lenin səzuə, b. Mirzəzadənin € Kehnə neft mə”dən- lərindəə tabloları T.j.-da yaradıl- mıpq əsərlərdəndir.

Əd. Həbibov H., Azərbaycan so- vet rəssamlırı, B., 1966: Russkan istori- ceskal jivopisı do oktabra 1917 qoda, | Alhbom|, M., 22 Zimenko V,, Co- BeTCKas istoriceskal jivopish, M., 1970, TARİXİ GEOLOKİYA — geologiya- nın bir sahəsi: Yer qabıqının və bu- tunlukdə Yerin inkipaf tarixini və qanunauyrunluqlarını eyrənir. T. G.-NIN əsas məsələsi Yer səthi geəru- Nupqunun və ondakı uzvi aləmin tə- kamulunu bərpa və nəzəri izah etmək,

7 ? | /|

Yuz Dr

hq ki i v Hə R. Q

. piş Kü bə “m “İr damənin" “al r La R.

4Əbədi dostluq. Tiflis, 1783-cu ilə.

Bakı.

154

həmcinin Yer qabıqının daxili struk- turlarının əmələgəlmə tarixini və onlarla əlaqədar endogen prosesləri aydınlaidırmaqdır. Q.g. əz tədqiqat- larında palsontologiya, litologiya, fasial apaliz, petroqrafiya, minera- logiyYa, mӱtləq Yas:iın tə yini, tekton (1- ka, geofizika və s. geoloji fəplə- rin mə”lumatlarına istinad edir. T.g.-nın əsasını stratiqrafiya və pa- leocoqrafiya təppkil edir. T.g.-nın bir elm kimi formalaiması təkamul nəzəriyyəsinin keologiyada tətbiqi dəvrunə (19 əsrin 2-ci yarısıs C. Darvinin əsərləri meydana cıxdıqdan sonra) təsadӱf edir. TARİXİ MATERİALİZM (tarixin materialistcəsinə anlapılması)—cə- miyyətin inkipqafı haqqında marksist pəzəriyyə və onun dərk olunma metodo- logiyası, Q.m.-in predmeti cəmiyyət, tarixi prosesin umumi qanunları və hərəkətverici qӱvvələridir. T.m, marksist-leninci lın tərkib hissəsi, həmcinin ictimai elmlər sis- teminin spesifik kompopentidir. T.m. dialektik materializmlə uzvi baqlı- dır. Dialektik və tarixi materia- lizmin vəhdəti T,m.-in elm kimi nis- bi mӱstəqil xarakterini inkar et- mir. T.m. dialektik materializmin umumfəlsəfi prinsiplərini rəhbər tutaraq və tarixin əz faktlarına, materialına əsaslanaraq insanların ictimai varlıqrının onların icti- mai iquuruna munasibəti məsələsini həll edir. T.m.-in yaradıcıları K. Marks və F. Engels sospologiyanı cəmiyyət haqqında Həqiqi elm səviyyə- sinə qaldırmınlar. T.m. marksizmin umumsosioloji nəzəriyyəsi kimi so- sial sistemin struktur unsurlərinin spesifikliyini, onların qarpılıqlı təqsirinin xarakterini, ictimai in- kipaf qapunlarını və onların təza- hur mexanizmini acıb gəstərir. Mark- sizmin meydana gəlməsinədək cəmiyyət haqqında baxımlarda idealizm hekm sururdu. Marksaqədərki materialist- lər—A. Smiq, D. Rikardo, A. Sen-Si- mon, PT. Furye, O, Tyerri, F. Minye, N. Q. Cernıtevski, N. A. Dobrolyu- bov və b. ictimai həyatı materialist- cəsinə baqla duliməmiylər. T.m.-in so- sial ilkin iqərtləri ictimai idrak və proletariatın sinfi mubarizə ucun geniii imkanlar acan və sosial ger- cəkliyin obyektiv dərkinə ictimai tə- ləbat yaradan kapitalizmin inkipafı ilə baqlıdır. K. Marksa və F. En- gelsə qədər tarixi zərurət və ictimai inkipaf ideyaları irəli surulmui (C. Viko, G. Hegel), əmək-dəyər nə- zəriyyəsi (Smit, Rikardo) yaranmıpi, siniflər mubarizəsi kəilf edilmii (Tyerri, Minye, R. Gizo), utopik ip29- kildə olsa da sosializmin bə”zi cə- ətləri irəlicədən sezilmiiidi (T. Mor, Furye, Sen-Simon, R. Ouen və b.). Lakin T.m. nəzəriyyəsinin bair- lıca muddəalarını 19 əsrin 40-cı illərində K. Marks və F. Engels iii- ləyib hazırlamılqlar. T.m.-in əsas prinsiplərini onlar ilk dəfə “Alman ideologiyasımnda irəli surmuzlər. “Fəlsəfə yoxsulluquRt, “Kommunist partiyasının manifestiə, “Lui Bona- partın on səkkiz brumeri əsərlərinin marksist tarix konsepsiyasının iiilə- nib hazırlanmasında rolu beyukdur.

M.-in Qısa, eyni zamanda butev xa-

rakteristikası ilk dəfə K. Marksın “Siyasi iqtisadın tənqidinə dairə

TARİXİ MATERİALİZM

əsərinin giritiində verilmiyidir. Marksizmin baniləri T.m.-i muӱxtəli sosial proseslərin və tarixi hadisə- lərin, hər peydən əvvəl kapitalist sisteminin iqtisadi strukturunun evy- rənilməsinə tətbiq edərək həqiqiliyi- ni subuta yetirdilər. K. Marksın *Ka- pitalgının capdan cıxması ilə T.m.- in elmi mə ttəbərliyi tamamilə subut olundu (bax Lenin V. İ., Əsər. tam kӱlliyyatı, c. 1, səh. 142— 143). T.m. fəlsəfənin və cəmiyyətiyu- naslıqın inkipafında əsl cevriliil oldu. İctimai varlıq, ictimai ipçur, ictimai-iqtisadi formasiya, istehsal usulu, məhsuldar qӱvvələr, istehsal mӱnasibətləri, bazis, ustqurum, sosi- al inqilab, ictimai pçur formaları .M.-İN əsas kateqoriyalarıdır. T.m.- in ən muhum prinsipləri aaqrıdakı- lardır: cəmiyyət həyatında ictimai varlırın ictimai iquura nisbətən ilkin olması, sonuncunun ictimai həyatda fəal rolus cəmiyyətin iqti- sadi strukturu olmaqla butun insan- lar arasındakı munasibətləri muəy- Yən edən, bunların obyektiv təhlili ucun əsas yaradan istehsal munasi- bətlərini ictimai munasibətlər məc- MyCYHnaH a)bıpMar, cəmiyyətə tarixi yanaitma, yə”ni tarixdə inkipafı qə- bul etmək və onu qanunauyqun təbii- tarixi hərəkət prosesi kimi, ictimai- iqtisadi formasiyaların bir-birini əvəz etməsi kimi baia dutimək. T.m,-ə gerə, tarixi insanlar, zəhmətkei kut- lələr yaradır, onların fəaliyyətinin əsasında duran motiv və səbəbləri isə həyatın maddi iqəraitində axtar- maq lazımdır. Həmin prinsiplərin tətbiqi nəticəsində əvvəlki tarixi və sosioloji nəzəriyyələrdə tarixin idealistcəsinə anlatılması və xalq kӱtlələrinin tarixdə rolunu nəzərə almamaq kimi nəqsan aradan qaldı- rıldı. Bununla da mucərrəd fəlsə- fi-tarixi tə”limlərin yerini icti- mai inkipaf haqqında elmi nəzəriy- yə tutdu. *İnsanlar əzlərinin tari- xini əzləri yaradırlar, lakin insan- ların və məhz insan kӱtlələrinin ar- zularını muəyyən edən nədir, bir-bi- rinə zidd ideyalar və cəhdlər nəyə gərə toqqupur, butun insan cəmiyyət- lərində butun bu toqquiqmaların məc- musu nədən ibarətdir, maddi həyat is- tehsalının obyektiv ipəraiti, yə”ni insanların butun tarixi fəaliyyəti ucun zəmin yaradan bu iqərait nədən ibarətdir, bu ipərantin inkipafı qanunu nədən ibarətdir,.— Marks butun bu məsələlərə diqqət vermiiy və tarixi, son dərəcə muxtəlif cəhətləri və zid- diyyətləri olan vahid və qanunauyqun bir proses kimi elmi surətdə eyrənmək yolunu gestərmitdirə (Lenin V. İ., Əsər. tam kulliyyatı, c. 26, səh. 61), T.m. elmi çəmiyyətiqunaslıqın, ta- rix elminin, siyasi iqtisadın, hy- quqiqunaslıqrın, incəsənət nəzəriyyə- sinin və s. nəzəri-metodoloji əsası- nı təikil edir, T.m. Həm cəmiyyəti təbiətdən idealistcəsinə ayırmaqın, həm də onları naturalistcəsinə ey- niləidirməyin əleyhinədir. Cəmiyyə- tin spesifikliyi hər ipeydən əvvəl sosial sistemi tətikil edən ictimai mӱnasibətlərdə və bəptəriyyətin ya- ratdıqı mədəniyyətdə ifadəsini ta- pır. Həmin sistemin xarakteri, nə- ticə etibarilə, əmək vasitələrində, məhsuldar quvvələrdə maddi təsbit olunmuiy təbiət uzərində hekmranlıq

dərəcəsi ilə muəyyən olunur. İsteh- sal, yə”ni məhsuldar qӱvvələrin fəa- liyyəti və inkipqafı cəmiyyətin fun- damental əsasıdır. T.m. iqtisadiy- yatı tarixin fəal quvvəsi kimi qələ- mə verən vulqar materializmdən fərq- lənir. T.m. mӱxtəlif ictimai hadi- sələrin nisbi mustəqilliyini və spe- sifikliyini nəzərə almarı tələb edir. Mə”nəvi həyatın maddi həyat- dan, ustqurumun bazisdən, butun so- sial sistemin istehsal usulundan asılılıqı birtərəfli bala dupul- məməlidir. T.Mm. cəmiyYƏTİN inkiiya- fında, vaxtı catmıiy sosial prob- lemlərin həllində ideyaların, sub- yektiv amillərin bəyuk rolunu əsas- landırır. Lakin maddi istehsal hə- mipə ictimai hadisələrin butun Tə rəflərinin qariqılıqlı tə sirinin əsasıdır və son NƏTİCƏDƏ CƏMİYYƏTİN xarakterini və tarixi prosesin umu- mi istiqamətini muəyyən edir, T.m.- in ən muhum kateqoriyası olan icti- mai-iqtisadi formasiya anlayıiyı hər bir ictimai-iqtisadi formasi- yanı butun unsurləri bir-biri ilə uzvi barlı olan murəkkəb sosial sis- tem kimi araidırır. Bazis və ust- qurum hər bir formasiyanın xususiy- yətini, onun digər formasiyalardan keyfiyyət fərqini TAM və doOlRUN sSə- ciyyələndirir. Sinfi yanaima T.m.-ə dəvlətin təbiətini elmi cəhətdən muəyyən etməyə əsas vermitidir. Qari- xi inkipafın elmi anlayınında Be- yuk Oktyabr sosialist inqilabının meydana gətirdiyi yeni cəmiyyətin so- sial ideallarının və mənəvi sərvət- lərinin yaranması məsələsi muhum ə tutur. T.m,-də umumi tarixi inkiila konsepsiyasının muhum dunyageruiu və metodoloji əhəmiyyəti var. T.m. nəzəriyyəsi tarixi prosesin anlayıl- masında həm fatalizmin, həm də vol- yuntarizmin ifrat cəhətlərini ara- dan qaldırmaqa gəmək edir. İnsan- lar tarixi ez iradələrinə əsasən ya- ratmırlar, cunki hər bir Yeni nəsl ondan əvvəl yaranmhıpi muəyyən obyek- tiv iəraitdə fəaliyyət gestərir. Hə- min obyektiv maddi ipərait və qanun- lar sosial fəaliyyət ucun muxtəlif imkanlar yaradır. İmkanların hə- yata kecirilməsi və deməli, tarixin real gedipi insanların fəaliyyə- tindən və təpəbbusundən, inqilabi və mutərəqqi quvvələrin mutəpəkkil- liyindən və birliyindən asılıdır. Buna gərə də tarixin konkret gedi- ipini irəlicədən muəyyən etmək MYM- KYH deyil, o fəaliyyətdə, muxtəlif qӱvvələrin, amillərin və hadisələ- rin mubarizəsində təəkkul tapır. T.m. proletariatın inqilabi sinfi mӱbarizəsi praktikası, sosializm cəmiyyətinin inkitpaf tələbləri ilə uzvi baqlıdır. T.m.-in inkipafı- NIN əsası yeni tarixi təcrubənin top- lanması, ictimai idrakın Yeni nan- liyyətləridir.

T.m.-in bilə bı V. İ. Le- ninin nəzəri irsinin rolu MHCH/TCH3- dir. V. İ. Lenin əsas diqqəti ə tariatın sinfi mubarizəsi vəzifələ- ri baxımından inqilabi hərəkatın obyektiv iəraitinin təhlili metodla- rına verərkən təkcə maddi inkiilə səviyyəsini, sosial mӱnasibətlərin xa- rakterini, cəmiyyətin sinfi struktu- runun spesifikliyini deyil, həmcinin kutlələrin iquurunun, psixologiyası- nın, əhvali-ruhiyyəsinin vəziyyətini

T

ARİXİN DƏYİYİMƏ XƏTTİ

155

də nəzərə almıpldır. V. İ. Lenin ta- rixi prosesdə subyektiv amilin rolu məsələsini ipləyib hazırlamıpp, in- qilabi hərəkatda elmi nəzəriyyənin beyuk rolunu, gutlələrin, siniflə- rin, partiyaların, ayrı-ayrı ptəxsiy- yətlərin yaradıcı təpəbbusunun əhə- miyyətini əsaslandırmıtdır. O, so- sialist inqilabı nəzəriyyəsini və proletariat diktaturası, mədəniyyət və mədəni inqilab tə”limini inkipaf etdirmii, kommunizm yaranmasının bir sıra metodoloji prinsiplərini, SSRİ-də sosializm quruculuqu proqramını ippləyib ha- zırlamındır,

Kommunist və fəhlə partiyaları, marksist alimlər T.m.-i dunya inqi- labi hərəkatının, sosialist sistemi- nin inkipafı təcrubəsini nəzərə almaqla ingipaf etdirirlər. İdeo- loji mӱbarizədə T.m.-ə qarpı burjua sosial-fəlsəfi və sosioloji konsep- siyalar durur. T.m. gestərir ki, ka- pitalizm son antaqonist sinifli for- masiyadır, on NİZM ictimai ərə sı əvəz edəcək və kapitalizmdən sosializmə kecid Yalnız sosialist inqilabı və proleta- riat diktaturası vasitəsilə mumkun- dur. Burjua sosioloqlarının əksə- riyyəti T.m.-in məhz bu konsepsiyası- nı qəbul etmirlər. Marksist sosioloq və filosoflar burjua sosiologiyası- nı tənqid edərkən onun konkret nai- liyyətlərini, məsələn, mutərəqqi so- sioloqların kapitalizmin tənqidinə yənəlmiyi zəngin faktik materialı- nın elmi əhəmiyyətini nəzərə alır- lar. T.m.-in idealist təhriflərinin tənqidi muasir sa və csolə təftittci- liyə qarilı kəskin ideoloji mubari- zədə MyhyM əhəmiyyət kəsb edir.

TARİXİ MƏKTƏB—19 əsrin orta- H

larında Almaniyada yaranmın vulqar burjua siyasi iqtisadı cərəyanı. T. M.-HH meydana gəlməsi burjua-muӱlkə- darların klassik burjua siyasi iq- tisadının hakim siniflər ucun mu- nasib olmayan elmi muddəalarına, gӱclənən fəhlə hərəkatına və onun mənafeyini əks etdirən sosialist nə- zəriyyələrinə (utopik sosializm və elmi sosializmin ilk addımlarına) qarpı reaksiyası idi. Adı vulqar- tarixi metoddan geturulmutidur, onun nəzəriyyəciləri bu metodu siyYasi iqti- sada daxil etməyə cəhd gəestərmitlər. Banisi V. Roper, gərkəmli numayən- dələri B. Hildebrant və K. Knis ol- mutdur. T.m. sosial-iqtisadi hadisə- lərin tarixi xarakterini səzdə e ti- raf etsə də tarixi metodun kəməyi ilə istehsal vasitələri uzərində xu- susi mulkiyyətin və kapitalist istis- marının əbədiliyi haqqındakı tezisi əsaslandırmaqa calıpırdı. Q.m. nu- mayəndələri butun kapitalist elgələ- İ ucun umumi olan obyektiv iqtisa- i qanunlarıç məvcudluqunu inkar edir və hər bir əlkənin iqtisadi in- kitaf yolunun təkraredilməzliyini hər vasitə ilə subuta calımpırdılar. T.m. cəmiyyətin iqtisadi həyatının qa- nunauyqun xarakterini inkar etməklə mӱcərrəd tədqiqat metoduna əsaslanan siyasi iqtisadın umumi nəzəriyyəsini belə inkar etmit, onu milli iqtisa- diyyat adlanan nəzəriyYə ilə əvəz et- mipidi. Bu səbəbdən də K. Marks T.m.-i siyasi iqtisadın məzarı kimi xarak- terizə etmitpdir |İzafi dəyər oa ə $ yələri (*Kapitalmın QU cildi), H. Ə,

formasiyası y

zəruri olaraq kommu- f

B., 1974, səh. 5331. 19 əsrin 70—80-ci illərində T.m. eulqar siyasi iqtisa- dın subyektiv-psixoloji, sosial-huqu- qi və bir sıra digər cərəyanları ilə sıxıpdırılmhıntndı. T.m:--in bir sıra ideyalarından muasir burjua siyasi iqtisadında istifadə olunur. TARİXİ MƏNBƏLƏR—tarixi . pro- sesi əks etdirən və bətpər cəmiyyəti- HHH gecmitpini eyrənməyə imkan verən sənədlər. T.m.-ə xalqların mə”nəviy- atı, adət-ən”ənələri, dilləri və s. haqqında mə”lumat verən və dəvrumu- zə qədər gəlib catmıtp maddi-mədə- niYYət abidələri və yazılı sənədlər daxildir. Cəmiyyətin tarixi inkiiya- fını elmi ipəkildə dərk etmək ucun T.m.-in forma və məzmunu dialektik vəhdətdə əyrənilməlidir. btidai ic- ma devrunə aid mənbələrin əksəriyyYəti arxeologiyanın əyrəndiyi maddi mə- dəniyyət abidələrindən ibarətdir. Sinfi cəmiyyətlərin tarixinin tədqi- qində, əsasən, yazılı mənbələrdən is- tifadə olunur. T.m. meydana gəlmə ormalarına, məzmun və məqsədlərinə gerə fərqlənir və ipərti olaraq bqru- pa beəlunur: yazılı, maddi-əiiyavi, et- noqrafik, dilcilik, tıifahi, kino-fo- no-foto sənədləri. Cotqrafiya, antro- pologiya və s. elmlərin mə”lumatla- rından da T,.m. kimi istifadə edi- lir. Sənədli T.m.—aktlar, statistik sənədlər, qanunlar və s. muəyyən devr- də cəmiyyətin dəqiq mənzərəsini yarat- maqa imkan verir. Hekayə xarakterli T.m.-də (salnamələr, xronikalar, ta- rixi dastanlar və s.) hadisələr muəl- lifin ezu duiqunduyu kimi verildi- yinə və bə”zən təhrif olunduquna gerə onlardakı mə”lumatlar hec də tam mə”- təbər hesab edilmir. Etnoqrafik (xalqların məipəti, adətləri və s. aqqında məlumatlar), dil və folk- loriqunaslıq (dastanlar, əfsanələr, bılinalar, naqıllar, mahnılar və s.) materialları muhum T.m.-dir.

Cəmiyyət inkipaf etdikcə yazılı

mənbələr artır və T.m.-in yeni nəv- ləri yaranır. Səsyazan foto-kino apa- ratlarının ixtirası xususi sahə- nin fi onə sənədlərinin ya- ranmasına səbəb olmuqidur. T.m.-in yaranması, təsnifatı, muəllifləri- nin muəyyənlətdirilməsi, dəqiqliyi, mə”təbərliyi, tamlırı və s, ilə mən- bəiunaslıq məpəeul olur. TARİXİ HUQUQ MƏKTƏBİ—19 əs- rin 1-ci yarısında huquq elmində cə- rəyanlardan biri. Xususilə Almaniya- da inkitaf etmiidi. Feodal qayda- qanunlarını mudafiə edirdi. Adəti huququn ən muhum mənbəyi e”lan etmit və məcəllələitdirmənin əleyhinə cıx- mıdır. Banisi H. Huqo olmupdur. T.h.m.-nə gərə huquq uc inkitpaf mər- Hələsi kecir: xalq icərisində adət hu- ququ normalarının kor-təbii yaranma- sız, huquqiqunas alimlərin ppərh etdi-. yi huququ məcəllələtdirilmin huquq. T.h.m. nӱmayəndələri Roma Huququnun əyrənilməsini huquqiqunaslıqrın əsas məqsədi hesab edirdilər.

Sonralar T.H.m. millətci cgerma- nistlərə və burjua-liberal cpandek- tistlərə cərəyanlarına ayrılmıpdı. T.H.m.-nin murtəce-millətci ideyala- rından alman faitistləri geniti is- tifadə etmiilər. 2 TARİXİ CORRAFİYA —muəyyən əl- kənin, yaxud ərazinin fiziki, iqti- sadi və siyasi coqrafiyasının kec- mimini əyrənən tarixi-coqrafi bi-

liklər sahəsi. Coqrafiya tarixindən

fərqli olaraq T.c. gecmip devrlərin konkret coqrafiyasını tədqiq edir, Təbiət və cəmiyyətin qaraiılıqlı əla- qəsini, muxtəlif tarixi mərhələlər- də təsərrufat fəaliyyətinin coqra- fi mӱhitə, coqrafi amillərin isteh- sala və etnogenezə tə”sirini də eyrə- nir. T.c.-nın yaranması Renessans və Bəyuk corrafi kəiflərlə (15—16 əsrlər) əlaqədardır. T.c.-nın metod- ları icərisində tarixi-coqrafi gə- siklər metodu muhum rol oynayır. T. c. etnoqrafiya, arxeologiya, toponi- mika və s. elmlərin mə”lumatların- dan və metodikasından da istifadə edir. Tarixi-coqrafi tədqiqatlar tə- biətdən elmi istifadə və coqrafi provnozlatdırma problemlərinin həl- lLiİNnə kəməklik gəstərir. Da T.c.-nın əsasını 19 əsrdə A. Bakı- xanov qoymutdur. O, Azərb.-da qədim yapayıll yerlərinin muəyyənlətdi- rilməsi və eyrənilməsi ilə məpqul olmuppdur. Mirzə Camal Qarabai, Mirzə Adıgezəlbəy və 6.-nın əsərlə- rində də T.c.-ya aid məlumatlara rast gəlinir. Sovet hakimiyyətinin qələ- bəsindən sonra Azərb.-ın qədim və orta əsr pəhərləri, qalaları, tica- rət yolları, əhalisinin sayı və tər- kibi eyrənilmitdir. Bu idə V. V. Bartold, A. Y. Krımski, V. F. Mi- norski, Ə. Ələkbərov, M. PT1ərifli, Z. Bunyadov, Ə. Huseynzadə və 6.-nın xidməti var. Azərb.-ın qədim və or- ta əsr xəritələrinin tərtibi ilə əla- qədar T.c. məsələləri daha geni ey- rənilir.

Əd. Jequlin VB. ceskal qeoqrafil, L., 1975, TARİXİLİK—obyektiv həqiqəti el- mi surətdə dərk etmək prinsipi. T.-ə gərə obyektiv həqiqət zaman daxilin- də dəyipir, inkitpaf edir. T. dialek- tik materialist dunyabaxıpının ən MYhYM cəhətlərindəndir. 18 əsrdə orta əsr tarix elminin empirizminə və teologiya providensializminə qar- ipı mubarizədə meydana gəlmiti, Vol- ter, Russo, Didro, Hegel, Sen-Simon və b.-nın, inqilabi demokratizmin VƏ s. cərəyanların numayəndələrinin fəlsəfi-tarixi konsepsiyalarında tə- pəkkul tapmıtdır. T. prinsipinin bərqərar olmasında ictimai və təbiy- at elmlərinin nailiyyətləri muhum rol oynamıtdır. Lakin marksizmə qə- dərki T, metafizik inkiptaf nəzəriy- yəsinə əsaslanır, burjua cəmiyyətini sosial tərəqqinin son məqsədi sayır- dı. Dialektik və tarixi materializ- min meydana gəlməsi ilə T. universal xarakter və aydın məzmun kəsb etmiit- dir. Marksist-leninci T. tarixin arxaiklətdirilməsi və ya modernizə olunmasının əleyhinədir. Hadisələ- rə konkret-tarixi baxımdan yanaima marksist-leninci partiyaların fəa- liyyəti, onların burjua ideologiya- sına qariı mubarizəsi ucun bəyuӱn əhəmiyyətə malikdir. TARİXİN DƏYİİYMƏ XƏTTİ—təq- vim tarixinin fərqi 1 gun, saatla- rın gestəripti isə eyni olan məntəqə- lərin sərhədlərini ayırmaq ucun Yer kcrəsi səthində cəkilmiiy ipərti xətt. Səyahət zamanı ayın gunlərini də- rur hesablamaq ucundur. Tarix bu xət- DƏN pqərqdə qərbə nisbətən 1 gun qı- sadır. PTərqə hərəkət edən səyahətci- NN kecdiyi məntəqələrdə yerli vaxt- lar sayəhətə cıxdıqı məntəqənin yer-

S., İstori-

156

TAPHXHH MATEPHAV/IHCTHƏCHHƏ AH/TAHIbI/TMACBbI

li vaxtından ket-gedə beyuӱk olur. T, d.x.-ni qərbdən ipərqə gecəndə təqvim gӱnlərini hesablayarkən bir gun dala qayıdır, iqərqdən qərbə doqru hərə- kət edərkən kecdikdə isə təqvim gunu – nun ustunə bir gӱn əlavə edilir. TARİXİN MATERİALİSTCƏSİNƏ ANLAMMLILMASI—bax Tarixi ma- terializm.

TARİXİIYUNASLIQ—1) tarix elmi- nin tarixi, həmcinin muəyyən devrə, məvzuya həsr olunmuiy tədqiqatların məcmusu (məs., Hol Oktyabr sosia- list inqilabının Q.-ı), sosial-sin- fi və ya milli baxımdan daxilən vəh- dət tiipkil edən tarixi əsərlər (məs,, marksist T., fransız T.-ı) toplusu.

Hələ yazının meydana gəlməsinə qədər butun xalqlarda bəsit tarixi biliklər və tarixi təsəvvurlər ol- mutlpidur. Siniflərin və dəevlətin ya- ranması ilə tarixi biliklərə tələbat artdı, yazının Meydana gəlməsi isə bunları toplamaqra imkan verdi. An- tik T. tarixi təfəkkurun inkila- fında muhum mərhələ idi. Bu devrun siyasi tarixini əks etdirən ən yaxlı əsərlər yunan tarixciləri Herodota və Fukididə məxsusdur. LPolibinin əsərlərində ilk dəfə umumdunya ta- rixi anlayımpı iilədilmiidir. An- tik T.-da Tatsit, Plutarx və 6.-nın əsərləri əhəmiyyətli yer tuturdu. La- kin tarixi tərəqqi ideyası antik ta- rixi fikrə yabancı idis tarix ya reqressiv proses, ya da eyni mərhələ- lərin dəvri təkrarı kimi təsvir olu- nurdu. Feodalizm dəvru Q.-ına pro- videpsialist baxımlar (hadisələrin ilahi quvvə tərəfindən terədilməsi) xas idi. Bu dəevrdə tarixi təfəkku- run xarakterini feodal-kilsə ideo- logiyası muəyyən edirdi. Orta əsr- lərdə feodal-xristian T.-ına Bib- liyanın, mӱsəlman T.-ına Quranın beyuk tə”siri olmuidur. Bu devrdə tarixi əsərlərin ən geniiy yayılmıid formaları agioqrafik (mӱqəddəslərin həyatından bəhs edən) ədəbiyyat, an- nallar, cumumdunya tarixləriz, ӱmum- dunya tarixinin icmalları və xroni- kalar idi. 14 əsr ərəb tarixcisi İbn Xəldun hadisələrin sadə təsvirini verməkdən daha irəli gedərək onların səbəb əlaqələrini acmaqa tətəbbus gəstərmindir. Orta əsr Azərb. T.-ı da (Məhəmməd Naxcıvani, Həsənbəy Rumlu, İsgəndər Munii) musəlman T.-ının umumi ən”ənələrinə əsasla- nırdı. Burjua tarixi fikrinin il- kin mərhələsi olan Renessans T.-ı tarixi inkipafın qapunauyqunluqla- rını dərk etməyə cəhd gəstərirdi. Burjua T.-ının inkipafında təbii huquq, romaptizm və pozitivizm tə" limlərinin, qtarixi huquq məktəbi və “skeptik məktəbə pumayəndələrinin Muəyyən rolu olmutiidur. Marksizmə qədərki tarixi fikir rus ipqilabcı- demokratlarıpın konsepsiyalarında əzunun yuksək inkipaf mərhələsinə catmıpidı.

Tarixi dərketmədə muəyyən irəli- ləyinə baxmayaraq, marksizmə qədər- ki Q. cəmiyyətin əsas inkitaf səbəb- lərinin izahında idealist mӧəvqedə dururdu. Tarixin materialist anla- yıpının kəmtfi ictimai həyatın dərk olunmasında dəpuii yaratdı. Mark- SİZM gəstərdi ki, tarixin Hərəkət- verici quvvələri maddi istehsalla, muxtəlif istehsal ӱsullarının msy- dapa gəlməsi, inkiyyafı və məhvi ilə

muəyyən edilir. Marksist tarix eld- minin inkipafında K. Marksın cKapitalgk əsərinin cox bəyӱk əhəmiy- Yəti olmutdur. K. Marks “Fransada sinfi mubarizəəm, “Lui Bonapartın on səkkiz brumeriə, F. Engels cAl- maniyYada kəndli muharibəsicz, cAi- LƏNİN, Xӱsusi mӱlkiyyətin və dəvlə- TİN MƏNİYƏYİF VƏ s, əsərlərində dia- lektik-materialist metodun konkret tarixi problemlərə tətbiqinin numu- nələrini verminlər. V, İ. Leninin əsərləri marksist tarixi fikrin in- kipafında yeni mərhələnin bailan- qıcını qoydu. V. İ. Lenin ictimai elmlərin, o cӱmlədən tarix elminin nəzəri-metodoloji əsaslarını, sosia- list və burjua inqilablarında, fəh- lə, demokratik və milli Cczadlıq hə- rəkatlarında xalq kӱtlələrinin rolu problemlərini iiləyib hazırlamıpl, burjua və reformist T.-a qar- ilı mӱbarizədə dunya tarixi pro- sesinin marksist konsepsiyasını in- kipaf etdirmiild və zənginləitdir- məidir

Rusiyada Beyuk Oktyabr sosialist inqilabının qələbəsi marksist isti- qamətli T.-ın butev bir əlkənin ta- rix elmində hakim istiqamətə cevril- məsinə ipərait yaratdı. Sovet tarixci- lərinin ilk nəsli burjua T.-ının əsas nəzəri muddəalarını—tarixi idealizmi, pluӱralizmi, tarixi kec- mimpin modernlədirilməsini və prob- lematik məpduӱudluqunu CİDDİ TƏNQİD etdi. Marksist-leninci metodologi- yanın daha da inkiptaf etdirilməsi, təftiici, ehkamcı və millətci ta- rixi konsepsiyalara qaripı mubarizə sovet T.-ında muhum yer tutur.

Tarix elmi kimi T, da məkan, qOF- rafi, xronoloji və struktur prin- siplərinə gərə bəlunur. Umumdunya tarixi T.-ından bəyuk regionların, yaxud ayrı-ayrı elkələrin tarixini eyrənən fənlər ayrılır.

2) Tarix elminin bir sahəsi, Ta- rixi tədqiqatların problematikası- nın dəyinməsini, tarix elminin nə- zəri və metodoloji prinsiplərinin inkitafını, elmi tarixi təfəkku- run sosial əsasını və funksiyası - nI, tarixi konsepsiyaların snifi məzmununu, tarixi mənbələrin HC- tifadəsi və təhlili metodlarını 6)- rənir. Muəyyən deəvr daxilində tarix elminin tarixini əyrənərkən T.-ın xronoloji prinsipindən istifadə olunur (məs,, Orta əsrlər Q,-ı, so- sinalizm dəvru T.-ı və s,).

Əd.: Ocerki istoriin istoriceskoNn nauki v SSSR, t. 1—4, M., 1955—606, S a- xarov A. M., İstorioqrafild istorin SSSR. DosonetskiNn period, M., 1978, İs- toril istoriceskon pluki vn SSSR. Sovet- skiNV perpod, M., 1980: Papiro A. L.,

İstorioqrafin s lrspipepiix vremen po XVIII neka, /I., 1982 TARIVERDİYEV Heydər Əliəkbər

oqlu (1880—1921)—İranda fəhlə və kommunist Hərəkatı xadimlərindən biri (bax Heydərxan Əmioqlu).

TARYEVA Yelena Vladimirovia (1906 —24.7.1962, Bakı)—rus sovet aktrisa- sı. Azərb.SSR xalq artisti (1996). Moskva, Arxangelsk, Qbilisi, Ədessa və s. ipəhərlərin teatrlarında itndə- mi, 1938—62 illərdə Azərb. Rus Dram Teatrının aktrisası olmuidur. T., əsasən xarakterik obrazların ifacısı kimi tapıpmhpiidı. Rolları: Apfusa Tixonovna, Dompa Pantelsi-

etmiyydir. Qırmızı

na, Qlafira Fir- sovna (“Qurdlar və qoyunlara, “İste”– dadlar və pərəs- tipkarlarə, “Son qurbanə, A. Ost- rovski), Severova (“Moskva xarakte- im, A. Sofronov), Yotya (4 Maqtenka, A. Afinogenov), Vera nənə (4Ye- ganətk, A. Alyoilin) və s. TARKOӦVSKİ Arseni Aleksandrovic gə 25.6.1907, Yelizavetqrad, indiki irovoqrad)—rus sovet iyairi, tərcuӱ- MƏCİ. “Qar qabaqrık (1962), € Myəknə, (1969), 4PQe”rlərə (1974), “Qıpy gunuçə (1980), *Muxtəlif illərin ippe“rlərig (1983) nə s. kitablarında MƏ” HƏBH-ƏX- laqi kamillik tərənnum olunur. SSRİ xalqları ədəbiyyatından, o cӱmlədən Azərb. poeziyasından (Rəsul Rzanın caLenink poeması və s.) tərcӱmələr Əmək Bayrarı ordeni və medallarla təltif olun- muidur.

Əsərləri: Gəzəl Gulayim Haq- qında popest, B., 1970: İzbrannoe. Stixo- TBODEHHH, pozmı, perevodı, M., 1982. TARLA—k.t.-nda nəvbəli əkin sahə- lərinə beəlunmu iqum yerləri, həMsun- nin k.t. bitkilərinin becərilməsi ucun istifadə edilən sahə. TARLAQORUYUCU MEMİYƏ ZOLAQ- LARI—tarlaların sərhəddi boyun- ca və tarla daxili nəpvbəli əkin sa- hələrinin kənarı ilə salınmıppq me- iqələr. Qoruyucu meqpəsalma sisteminə daxildir. Q.m.z. ucun 3—5 cərgədə palıd, gəyru:i, tozaqracı, aq akasiya və s, (əsas cinslər), cəkə, arcaqayın, armud, alma (əlaqədar cinslər) və s. aqac cinsləri əkilir. Q.m.z. sel axın- larının qaripısıpı alır, kuclu KY- ləklərin tə“sirini azaldaraq torpa- RI eroziyadan qoruyur, onun su, temp-r və qida rejimini yaxiılasadırır, sahələrdə qarın bərabər paylanması- na və tədricən əriməsinə inərant ya- radır, torpaqdan rutubətin buxar- lanmasını azaldır. Butun bunlar k.t, bitkilərinin məhsuldarlıqını Yuksəldir. Muçəyyən edilmiindir. ki, T.m.z. ilə əhatə edilmiti tarlada k.t. bitkilərinin (xususən taxılın, pam- bıqın, tərəvəzin) məhsulu acıq sa- hədəki tarlaya pisbətən 20— 2525 ar- tıq olur.

Rusiyada T.m.z. ilk dəfə 1809 il- də salınmındır. Q.m.z. haqqında 29 aprel 1921 ildə V, İ. Lenin tərəfin- dən imzalanmıd cQuraqlıqa qarpı mӱbarizə haqqındak qərarın, eləcə də Sov,İKP MK və SSRİ Nazirlər Sovetinin 1948 və 1967 illərdə qəbul etdiyi qərarların bəyug əhəmiyyəti olmutidur. T.m.z.-pın salınması so- sialist əlkələrindən — YuqoslapiyaA, Polta, Rumıniya, Macarıstan, Bol- qarıstan və s., kapitalist elkələrin dən—ABİQ, Kanada, İtaliya, Fransa, B. Britaniya və s. də cox ipikimaf etmiidir.

Azərb.SSR-də ilk meta zolaqı 1030 ildə Lənkərai— Astara ronları arazisində yaradılmıti, sopralar Qu ba—Xacmaz aonasında, Bakıda, Gi rovabadda, Pamaxıda, Muqan duzundə, Qarabaqda, Qonua və Qazax renlarında 12 denlət TARLAOTU

mləmpə zolaqı salıpnmıpidır. ( Liqoziz) —

taxıllar

TAPTY

157

fəsiləsindən coxillik, az H

illik bitki cinsi, Xırda, ə li sunbulcukləri supurgəvarı cicək qrupunda toplanmıtidır, Dunyada 200-dək, SSRİ-də 30-dan cox, O cum- lədən Azərb.SSR-də 8 Nəvӱ mə”lum- dur. Əsasən, mepəliklərdə, su həv- zələrinin kənarlarında yayılmıin- dır. Azərb.SSR-də genipt yayılmıtn yastıyarpaq T.-nun muhum yem əhəmiyyəti var. Bə”zi nəvləri deko- pur ilin.

ARLAHILIQ — əkinnilik sahələ- rindən biri: tarla bitkilərinin, əsa- sən, birillik yazlıq və payızlıq bit- kilər (dənli, texniki—pəkər cuqun- duru, kətan, pambıq və s., yem, bostan bitkiləri, kartof) məhsulunun isteh- salı. Cox vaxt bitkiciliklə eynilət- TARLE Y V

V Yevgeni iktorovic (8.11. 1875, Kiyev—5.1.1955, Mos —S tarixcisi, SŞRİ dəq : — — EA akad. (1927). SSRİ Devlət mu- kafatı laureatı (1942, 1943, 1946). Kiyev un-tini bi- TupMuu (1896), Te- 85 Tepöypr (coHpa /le- ninqrad), Quryev və Moskva un-tlərin- də iiləmiiidir. 1905—07 illər in- qilabının tə”si- ri altında erus |

məktəbi” tarixciləri arasında ilk

dəfə olaraq fəhlə sinfinin tarixi- ni tədqiqatlarının mərkəzinə qoy- mutdur. Beyuk Oktyabr sosialist in- qilabının mahiyyətini birdən-birə bala dutiməmitdir. T.-nin Fransa fəhlə sinfinin inqilabi mubarizəsi haqqındakı əsərlərinin bəyuk elmi əhəmiyyəti olmuqdur. Tarixi ipəxsiy- yətlər (C. Kanninq, L. Qambetta, Na- poleon, Qaleyran, Kutuzov və b.) haq- qında əsərləri var. Kollektiv əsər- lər, ali məktəblər ucun dərsliklər hazırlanmasında iiptirak etmiidir. T.-nin əsərləri faktik materialın zənginliyi, tədqiqatın dərinliyi, par- laq bədii uslubu ilə secilir. T. ge- nitq publisistik və təbliqat fəaliyyə- ti də gəstərmindir. 1948 ildə Bakı- da olmuit, muhazirələr oxumundur.

bir sıra xarici un-tin fəxri doktoru, Britaniya Akademiyasının M. ӱzvu, Norvec EA-nın həqiqi uzvu idi, 3 dəfə Lenin ordeni, 2 bailqa ordenlə təltif edilmidir.

Əsəri: Soc., t. 1—12, M., 1957—62,

Ədə Capkevic E. İ., Evqenid Viktorovic Tarle, M., 1977: Vospomina- nil o E, V. Tarle, M., 1981, TARN (Taqp)—Fransada cay. Haron- nanın saq qolu, Uz. 379 km, həvzəsi- nin sah, təqr. 15 min km?, Mərkəzi Fransa massivinin c.-P.-indən ba11- lanır., PQəlaləlidir. Gəmiciliyə Ya- rarlıdır. SES-lər var. Montoban, lbi ip.,-ləri T. sahilindədir. TARNӦBJEQ (TaqpoIqqes)—Poliqada iəhər. Tarnobjeq voyevodalıqının inz. m. Visla cayı sazilindədir. Əh. 34 ə (1977). Mapınqayırma sənayesi var. Yaxınlıqında kukurd cıxarılır. TAPHÖB)KET VOYEVODAL IRI (Voflevvodztivo Taqpohq2ezG1e)—Poliqa- NIN cC.-p.-ində inzibati vilayət. Sah. 6,3 min km2, Əh. 535 min (1980), itə- həp əh. 32,174 -dir. İnz.m.— Qarnobjeq ip. Kukurd cıxarılır, Sulfat tur-

ptusu, superfosfat, karbon-sulfid is- tehsal olunur. Mapınqayırma və ye- YİNTİ sənayesi var. K.t.-nla xırda

ərdi təsərrufat ustunluk təikil edir. K.t, torpaqları 380 min /:4-dır. Ərazinin 2996 -i mepyəlikdir (əsasən, pam), Ətlik-sudluk heyvandarlıq in- kipaf etmipdir. Buda, iqəkər cuqrun- duru, kartof və s, əkilir. TARNUV (Taqpocx)—Polpiqada ipəhər. Tarnuv voyevodalıqının inz.m. ƏH. 107 min (1981). Kimya sənayesi, ma- ihtnqayırma sənayesi muəssisələri| = Tı = ə ə kil-

əsr) və ratupqa (16 əsr) var,

TARNUV VOYEVODALIRI (VVofe- vrödztvvo Tarnövvskie)—Ilonuranbı c.-1p.- ində, Visla cayının saq sahilində inzibati vilayət, Sah. 4,2 min km?, ƏH. 607 min (1980). İQəhər əh. 32,694 –dir. İnz.m. Tarnuv (i.-dir. Sənaye-aqrar vilayətdir. Kimya, maınqayırma, ye- YİNTİ sənayesi, metalyayan z-d var. Xə- rək duzu cıxarılır. K.t.-nda xırda təsərrufatlar ustundur. 288 min La K.T. torpaqı var. Ərazinin 2094 -i me- ipəlikdir, Ətlik-sudluk heyvandarlıq id təppkil edir.

"ARPAN, Avropa vəhii atı (Equus caballus gmelini)—eB arbı ya- rımnəvu. Ehtimala gərə bəzi ev at-

larının əcdadıdır. T. əvvəllər SSRİ-nin Avropa Hissəsinin cəl- lərində və bir sıra Avropa əlkə-

rində genii yayılmıpiydı. 19 əsrin 70-ci illərinədək Ukraynada rast gəlirdi. nsanlar tərəfindən qı- rıldırı ucun və ev heyvanları su- rusu coxaldıqından nəsli kəsilmisi- dir. Cətin əhlilətməindi . Boyu ki- cik olmuidur (suysununun hund. 116— 136 sm). Məhkəm bədəni, boz və qara zolaqlı beli, qara yalı və quyruqu ilə fərqlənmitdir. q

TARPEY QAYASI (Baxipi Tarpeium) --Qədim Romada Kapitoli təpəsinin q. tərəfində dik sıldırım. Əlumə məhkum edilmiiy cinayətkarları bu- radan o

TARRAQONA (1 aqqaropa)—İspaniya- da iqəhər. Tarraqona əyalətinin inz. m. D.Y. qovpaqı. Əh. 107 min (1976). Gə- miqayırma tərsanələri, meyvə konser-

Vİ, KAaRIZ, Tӱtӱn sənayesi var, PQərab, meyvə ixrac edilir. Balıq ovlanır.

TARRASA (Taqqaza)—İspaniyada ipə- hər. Kataloniya əyalətindədir. ƏH, 139 min (1970). Mahud, pambıq par- ca istehsal olunur, Elektrotexnika sənayesi inkipaf etmiidir.

TARS, Gəzlu qullə (Gözlü Ku- |e)— Tarsus i, (Turkiyə) ətrafında e.ə. 6-CI minillik—eramızın 3—4 əsrlərinə aid coxtəbəqəli yatpayın yeri, Q.-ın e.ə. 6—5-ci minilliklər- nə Neolit yaptayıh yeri olduqu muəy- Yən edilmindir. E.ə, 4-cu minillik- də Ӱbeyd mədəniyyətinin tə”siri guc- LƏNMİİ, e.Ə. 3-cu minillikdən me- tal istehsalı gepiplənmitdir. Yer təbəqələrdən ellin və Roma dəvrlə- rinə AA A—eramızın 3—4 əsrləri) aid qəbirlər aikar olunmutidur, TARTAR (Qaqsaqoz)—qədim hs MH- fologiyasında Yerin təkində bopluq əlulər səltənəti, Zevs devirdiyi uti- tanları oraya atırmıpq, TARTAS–RSFSR Novosibirsk vil.- ndə cay. Om cayının (İrtıp həvzəsi) saq qolu. Uz. 566 km, hevzəsinin cah, 16200 km?, Qa hiapıq mənbədən qida- lanır. Oktyabrdan mayadək donmuiY

olur. Gəmiciliyə yararlıdır. Arac axıdılır.

TARTESS (yəhudi və Finikiya di- lində Tariiiiq, Yun. Taq(ez505)—an- tik ən”ənəyə gerə İspaniyanın c.-un- da qədim (iəhər və dəvlət. Q.-in əsa- sı gərunur, e.ə. 1100 ildən sonra qo- yulmutidur. T. indiki Əndəlis və Myp- siyanın ərazisini tuturdu. E.ə. 700— 500 illər arası T.-in yuӱksəliit dəv- ru idi. E.ə. təqr. 900 ildə karfagen- lilər iipqeal etmiiy və ehtimal ki, darıtmın–lar.

TARTİNİ (Taq(ıp:) Cuzeppe (8.4. 1692, Pirano, İstriya — 26.2.1770, Paduya)—italyan skripkacısı, bəs- təkar, musiqi nəzəriyyəcisi, pedaqoq. Əsasən, Paduyada Sant-Antonio kil- səsi kapellasında iiləmiidir. T. Paduya skripka məktəbinin baicısı olmu:i, skripka ifacılıqını yeni virtuoz usullarla zənginlədirmiin, inkipaf etdirmitdir. Skripka ucun konsert va sonataların (xususilə 4 İb- lis sonatasıə məphurdur), “Musiqi haqqında traktatı (1754), c Musiqi bəzəkləri haqqında traktatı (1782) nəzəri əsərlərinin muçəllifidir. TARTRAT TURİYUSU —iki asimmet- rik karbon atomu olan ikiəsaslı R— caxır turiuşu.

TAPTY —Ecr.CCP-nə məhəp. Tartu r-nunun mərkəzi. Emayıgi cayı sahi- lində port. D.y. və avtomobil yolla- rı qovpaqı. ƏH. 110 min (1984).

Muasir T.-nun yerində daimi ya- nra ibn yeri 5 əsrdə yaranmındır. cƏtən illərin dastanı jnda T. Yur- yev adı ilə təqr. 1030 ildə xatırla- nır. 1224—1893 illərdə rəsmi adı Derpt olmutdur. 1582 ildən Poliqa- ya, 1624 ildən İsvecə, 1721 ildən Ru- siyaya kecmipldir. 1893—1919 illər- də Yuryev, 1919 ildən Tartu adlan- mınpdır. 1917 il oktyabrın 25-də (no- Yabrın 7-də) T.-da dinc yolla Sovet hakimiyyəti quruldu. Vətəndai mu- haribəsi illərində almanlar və ar estonlar iqəhəri tutmutidular. 1940 il iyulun 21-də T.-da Sovet hakimiy- yəti bərpa olundu, Bəyuk Vətən mu- haribəsi zamanı T. alman-falist i11- qalı altında olmuii (1941 il, 254 iyul —1944 il, 25 avqust), muharibədən sonra bərpa edilmindir. T. Xalqlar dostluqu ordeni ilə təltif olunmuil-

T. resp.-nın ikinci sənaye və mə- dəniyyət mərkəzidir. Yeyinti, Yungul, matınqayırma və metal e”malı sənaye- si iln etmtidir. Tikinti mate- rialları istehsal olunur. Poliqra- fiya sənayesi, Tartu universiteti, k.t. akademiyası, muzeylər, teatr və s. var.

Q.-da 13—14 əsrlərdən qotik us- lubda tikilmii Yaani kilsəsi, Pyotr və Pavel baiq kilsəsi qalmındır. Binaların coxu klassisizm uslu- bundadır: inzibati binalar ansamb- lı (o cumlədən ratupta, hazırda 112- hər sovetinin binası, 1789) və yapa- Yınq binaları, un-tin əsas korpusu (1809) və s. Sovet devrundə yeni ya- ua İblll r-nları salınmıi, ictimai binalar tikilmiidir (“Vanemuyneə teatrının yeni binası, 1967, Maar- Yamıyza xəstəxanası, 1970, Estoniya g.T. akademiyasının tədris korpusu, 1970, un-t yataqxanaları, 1971, 1974). T.-na V. İ. Lenin (1952), K. M. Ber (1886), M. B. Barklay-de-Tolli (1849), N. N, Burdenko (1952), N. İ. Piro-

158

Adə (b, R. Kreytsvald (1953) və b.-na abidə TER TAPTY YHMBEPCHTETV —CCPH-nə qədim ali məktəblərdən biri, 1632 ildə Tapryzna Academia Gustaviana anbı Mə yaradılmıpi, 1710 ilədək fasilələrlə fəaliyyət gestərmip, 1802 ildə (Hə- min ildən Derpt un-ti:y 1893 ildə iyə- hərin adı dəyitildiyi uӱcun Yuryev, 1918 ildən T.u.) yenidən acılmınndır. T.u.-nin 11 fakultəsi, qiyabi mHe”- bəsi, aspiranturası, 83 kafedrası, hesablama mərkəzi, 13 laboratoriya- sı, nəbatat baqı, 3 muzeyi, kitabxana- sı (3,5 mln.-dan cox kitab), elmi-təd- qiqat umumi və molekulyar patologi- ya in-tu və s. var (1983). Burada 7,5 mindən cox tələbə təhsil alır, 1000- dən cox muəllim, o cӱmlədən SSRİ Tibb və Pedaqoji EA-larının, həmci- nin Est. SSR EA-nın 13 akad, və m. uzvu, 100-dən cox prof. və e.d., 450- DƏN cox dosent və e.n, iiləyir (1982/83). Un-t “Elmi əsərlərə (1893) və s. nəlir edir. 1982 ildə yaradılmasının illiyi geni qeyd edilmindir. Qır- mızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təl- tif olunmutdur (1967).

Əd.: TartuskiN qosudarstvennıN uni- versitet, Tallin, 1982,

TARUNİYƏHR (1979 ilədək Cəlal-

abad) — Əfqanıstanın c.-iy.-ində Nələr. Nanqarhar əyalətinin inz.m. ƏH. 50 min (1970). Muhum nəql. və ti-

carət-bəlulidurucu məntəqə. Kabil cayı dərəsizdəki iri vahənin (mə- gər qamhıipqı, xurma aqacı, sitrus və dənli bitkilər) mərkəzidir. SSRİ- nin kəməyi ilə vahədə irriqasiya sis- temi yaradılmındır. Un-t var, TARUSA-RSFSR aluqa vil.-ndə pəhər. Tarusa r-nunun mərkəzi. Oka cayında gəmi dayanacaqı. Bədii tikmə f-ki, məipət kimyası a-duşipəkil ra- lereyası, yaxınlıqında rəssam V. D. olenovun ev-muzeyi və s. var. 1246 ildən mə“lumdur. TAPYTMHO MANEVRİ (1812)—Və- tən muharibəsində (1812) rus ordusu- nun Moskvadan Tarutino k.-nə cəkil- məklə etdiyi aldadıcı Hərəkət (17 sentyabr—3 oktyabr). M. İ. Kutuzovun rəhbərliyi ilə kecirilmitdir. Sent- yabrın 14-də rus ordusu Moskvadan ge- ri, cəkildi və Moskva cayını gecdik- dən sopra qəflətən q.-ə tərəf dendu. Sentyabrın 19-da rus ordusu Podols- ka, iki gun sonra Krasnaya Paxra kəndi r-nuna gəldi. Rus qopunupu gezdən itirən Napoleon onun yerini yalnız sentyabrın 26-da muӱzyyən edə bildi. Kutuzov kehnə Kaluqa yolu ilə yenidən gizli ipəkildə (əsasən gecə- lər) geri cəkilməyə bailayaraq okt- Yabrın 3-də Tarutino kəndində dayan- DI və Yeni deyuli məvqeyi tutdu. T.M. nəticəsində Kutuzov rus ordusunu guc- ləndirə bildi, Tuladakı silah zavo- dunu və Kaluqadakı təchizat bazası- nı qoruyub saxladı, digər yerlərdəki rus romyHnapbı ilə rabitəni muhafi- . stdi, TARFAYA (435 )— Mərakeiydə iəhər. Tarfaya alətinin inz.m. Atlantik eanı sahilində port, Əh. 1,1 min (1971). SES var. Balıq ovlanır. TARXAN (?—836)— Babək hərəkatı- nın fəal iitirakcısı, sərkərdə. Məptəcə turkdur. 835 ildə T. ərəb qo- iyunlarının komandanı Afqain Hey- dər ibn Kavusa ərzaq və sursat gətirən karvana hucum edib, getikciləri qır-

TARTU UNİVERSİTETİ

mıtp və karvanı ələ gkecirərək ərəb- ləri cıxılmaz vəziyyətə salmılidı. Afitin Babəkin yanında bəyuk nufu- zu olan T.-ı hər vəchlə aradan gətur- məyə calınırdı. 836 ildə T. qıpplt, əzunun Maraqa yaxınlıqında yerlə- pyən kəndində kecirmək ucun Babəkdən icazə aldı. Bundan xəbər tutan AF- ipin İshaq ibn İbrahim adlı casusu- nu gendərərək T.-nı gecə yatdırı yer- də əldurtdurdu.

Əd. Buniltov Z. M., Azerban- djan v UP—Y1X vv., B., 1965,

TARXAN HORİZONTU— Orta Mio- senin alt horizontu. Ust Maykopla yə horizontu arasında yerlətir. 1918 ildə N. İ. Andrusov Kerc y-a-n- dakı Tarxan burnunda ayırmıtdır. Əsasən, əhəngli gillərdən ibarətdir. Zaqafqaziyada (o cumlədən Azərb. SSR-də), Kerc, Taman, Krasnovodsk a yayılmıqidır. Qalınlıqı 8—25 Ar | TARXANOV (əsl familiyası Mosk- vin) Mixail Mixaylovic (19.9.1877, Moskva—18.8.1948, Moskva)—rus so- vet aktyoru, rejissor. SSRİ xalq ar- tisti (1937). SSRİ Dəvlət mukafa- tı laureatı (1943). Sənətiqunaslıq doktoru (1939). 1947 ildən Sov.İKP 7 . M. Moskvinin qardaqplı,. Səh- nə fəaliyyətinə 1898 ildən bailamıin, 1922 ildən Moskva Bədaye Teatrının aktyoru olmutidur. Rolları: Qrado- boyev, Dikoy (*Qızqın urəkə, “Tufan, A. Ostrovski), Famusov .(4“Aqıldan 6ənaəş, A, Qriboyedov), Furnacov (4Pa- zuxinin əlumuə, M. Saltıkov-P1ed- rin), Semyon Semyonovic, Osip Mi- ronıc (414—69 nəmrəli zirehli qa- tarı, c“Muhasirəz, Vs, İvanov) və s, Pedaqoji fəaliyyət gestərmitdir (1939 ildən prof.). 2 dəfə Lenin or- deni, Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və medallarla təltif edilmipidir.

Ədl. Zaqorskin M., Mm. M. Tar- xanov, M.—L., 1946,

TASA MƏDƏNİYYƏTİ—Orta Mi- sirdə e.ə. 6—5-ci minilliyin əvvəl- lərinə adi Neolit mədəniyyəti, Əhali ibtidai əkincilik (ikicərgəli butda və arpa becərmək), həmcinin ovculuq və balıqcılıqla məptqul olmutidur. Os- teoloji qalıqlar cox azdır. Əluləri dəri və həsir arasında bukulu vəziy- yətdə dəfn etmiidər. T.m. ucun dar dibli duz sturacaqlı camlar, qulplu parclar, dairəvi oturacaqlı qıf for- malı aqzı olan qararəpgli zınqrovva- rı qədəhlər səciyyəzidir. Əmək alət- ləri caxmaq və əhəngdatıdan dӱzəldil- miiq yastı kərkibaltalar, oraq diii- ləri, dəpdatı, surtkəc nə s.-dən iba- rətdir. T.m. Orta Misirin qədim əkiin- cilərinə məxsusdur.

Əd. ClaAPild Q., İHpennehmufi Boc- TtoOK n Spsete nopıx raskopok, per. S anql.,

M., 1956

TASADAYLAR — Filippinin Minda- nao a.-nda yapayan tayfa. 1971 ilin əvvəllərində aipkar edilmiilər. Say- ları 50 nəfərdən azdır (1978). T. icmasında təbəqəltmnmə, qəbilə bait- cısı, əmlak bərabərsizliyi pə s. yox- dur. T. arasında exloqamiya guclu- dur. Heyvap əti yeməyən, ancaq balıq ovu ilə mətiqul olap Q. ox-kaman, nizə və s. silahlardan istifadə et- mirlər.

TASKXULA H—kipi baiq geyim nəvu. Kecmiidə bir sıra Yaxın PTərq el-

gəsində, o cumlədən Azərb.-da yalı və qoca kipilər, əsasən, gecə papaqı kimi istifadə etmiiylər. .Qund qar- cadan tikilmii T.-ın ӱzəri rəngli ipək sap ilə mӱxtəlif naxıllarla bəzədilirdi (bax həmcinin Kulah). TASMALI–— Azərb.SSR Qax r-nun- da kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən 18 km q.-də PQəki— Zaqata- la avtomobil yolu kənarında, Alazan- Həftəran vadisindədir. ƏH. 1212 (1985), tutunculuk, baqcılıq, barama- cılıq və heyvandarlıqla məpquldur. Orta məktəb, mədəniyyət evi, kitabxa- na, xəstəxana, ullaq baqcası var. TASMAN (Tazptap) Abel Yanszon (1603, Qroningen əyaləti, Lutgeqast— oktyabr 1659, Cakarta)— holland də- niz səyyahı. Okeaniya (1642—43) və Avstraliyanı (1644) tədqiq edən eks- pedisiyaların rəisi olmuiidur. T, cnamə”lum cənub qitəsiniə axtarmaq məqsədi ilə təpqkil olunmuii 1-ci eks- pedisiya zamanı Van-Dimen Torpa- qının (1853 ildən Tasmaniya adla- nır) c. və ii, sahillərini, Tonqa, Fici a-rını, Bismark arxipelaqını və s. yerləri, 2-ci ekspedisiyasında isə Avstraliyanın iym. və (ym.-q. sa- hillərini kipf etmiidir. Avstrali- ya ilə Yeni Zelandiya arasındakı də- nizə və bir sıra baqiha obyektlərə T.-nın adı verilmiptidir. TASMANİYA (Taztapqa)— Avstraliya- nın c.-q, sahilləri yaxınlırında ada, Materikdən Bass boqazı vasitəsilə ayrılmımdır. Ətrafıpdakı adalar- la (Kinq, linders və s.) birlikdə Avstraliya İttifaqı tərkibində titat- dır Sah. 68,3 min km2, Əh, 407 min (1976), əksəriyyəti B. Britaniya, Hol- landiya və Avropanın bir cox eəlkə- sindən gəlmə anqlo-avstraliyalılar- dır. Yerli əhali olan tasmaniyalı- ları muӱstəmləkəcilər məhv etmiilər. Adada metislər də yaiayır. Maks. hund. 1617 m. İqlimi iim.-da subtro-

PİK, c.-da mulayim, rutubətlidir. Hayları qısa, coxsulu və astanalı- dır. Buzlaq məmiəli gəllər

var. Ev- kalipt meiələr yayılmıtidır. Dər və polimetal filizləri, mis, qalay vəs. cıxarılır. Əlvan metallurgiya, selluloz-karız, toxuculuq və yeyinti sənayesi inkipaf etmiidir. Sement, diyircəkli Yataq z-dları, meiiə və arac e”malı, kimya mӱəssisələri, elektrik st..-Ları var. Buqda, yem bitkiləri, tərəvəz əkilir. Bakcılıqla məpqul olunur. Qoyun, qaramal, donuz saxla- nılır.

Adanı 1642 ildə Holland dəniz

səyyahı A. Tasman kətif etmitdir. 1788 ildə Van-Dimen Torpaqı adı ilə İngiltərənin mulku e"lan olunmuii, 1825 ildə mӱstəmləkəyə ceprilmiidi. 1853 ildə Tasmanın ippərəfinə T. ad- lapdırıldı. 1855 ildə T. əzunuida- rə huququ almındır. 19 əsrin 2-ci yarısında T.-da qızıl hasilatı sur"- ətlə artdı, d.Y. pəbəkəsi, gəmiqayırma inkipaf etdi. 80-ci illərdə ilk həm- karlar ittifaqları meydana gəlli. Avstraliya İttifaqı yaradıldıqdan (1901) sonra T. sitat kimi onun tər- KHÖHHƏ daxil oldu. TASMANİYA DƏNİZİ (Tasman Sea) —Sakit okeanın Avstraliyanın it. sahillərində kənar dənizi. Bass 60- Razı vasitəsilə Hind okeanı ilə əla- qələnir. Maks. dərinliyi 6015 x. Cərh sularının temp-ru avqustda 9—23*S, fevralda 15—27" S-dir. Duzluluqu

— 0 = =

TATARISTAN MUXTAR SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI 159

35—35,596 dir. Yarımgunluk . Maznap (hynn. 5,3 m-dək) Olu aa. la zəngindir. Muhum portları: Sid- ney, Brisben, Nyukasl (Avstraliya), Oklend, Nyu-Plimut (Yeni Zelandi- ya). T.d. Tasmanın iərəfinə adlan- dırılmısidır.

TASMANİYA DİLLƏRİ—”tasmanı- yalıların yaxın qohum dilləri. Av- striya alimi V. PPmidt T.d.-nin 5 Avstraliya alimi S. Vurm isə cəmi 2 dildən ibarət olduqunu gəstərmipt- lər. Q.d.-ndə qrammatik MƏ”Ha ilti- saqi və analitik vasitələrlə ifadə olunur. Fe”lin hal, zaman ə J.. = teqoriyaları yoxdur. Sifət mustəqil nitq hissəsi kimi formalamıpdır. Leksikasında Avstraliya dillərandən gecmə səzlər var. Amerikan dilcisi C.Qrinberq T.d.-nin fərz olunan hind- ə okean iri dil ailəsinə aidli- yi ehtimalını irəli surmutilur. TASMANİYALILAR = ” rak a.-nın )epnH əhannc, 19 əsrin əvvə- lində bir necə min nəfər idi. 1803— 76 illərdə ingilis muӱstəmləkəciləri T.-ı tamamilə qırmıtlar. Təsərru- fat, texnika, mədəniyyətin inkipafı- na gerə ən geridə qalmıpi etnik qrup- lardan biri idi. T.-ın mənitələri, dil və ləhcələri, ictimai quruluii- ları demək olar ki, eyrənilməmizi- dir. T.-ın dini e”tiqadları haqqın- dakı ər ziddiyyətlidir. TASSİLİN-ACER — Beiyk Səhrada (Əlcəzair) muxtəlif dəvrlərə aid (e.ə. 6-cı minillikdən iplayaraq) qayaustu təsvirlər kompleksi olan yay- la. Neolit dəvrunə aid əmək alətlə- ri və keramika nӱmunələri tapılmıpi- dır. Buradan dəymə usulu və rənglə cəkilmiyi 15 mindən cox maskalı adam, heyvan (fil, zurafə, gərgədan, vəhli əkuz, antilop, dəvəquttu və s.) təsvir: ləri, ov, muharibə, heyvan suruləri- nin qovulması səhnələri, mӱxtəlif iparələr və s. apkar və tədqiq edil- mipdir. T.-A. rəsmləri Azərb.-da Qobustan qayaustu təsvirlərinin qə- dim nӱmunələri ilə oxpyardır.

Əd.: Lot A., B poiskax fresok Tas- silin-Adjera, per. s frani,, L., 1973: Qaudno A. T., PDivilizamii Saxarı, per. s frani,, M., 1977.

TACCO (Tazvo) Torkvato (11.3.1544, Sorento—25.4.1595, Roma) — italyan pairi. Son dəvr italyan Renessansı- nın gərkəmli numayəndəsidir. Ruhi xəstəliyə tutulmuti, dəlixanaya salın- mıtpdı (1579—86). Yaradıcılıqında Renessans, klassisizm və barokko pse- ziyası uslubları əksini tapmhipdır. Panteist geruilərlə apılanmın cAmintav (1573, nətri 1580) pastoral dramında məhəbbətin qudrəti tərən- num olunur. Bailıca əsəri olan cQof- Fredog (1574—75, 1580 ildə €Asan edilmii Yerusəlimg adı ilə tam HƏ- kildə nəpr olunmusidur) poemasında Renessans humanizmi daha bariz ifadə olunmutdur. Lakin poemanın 2-ci re- daksiyasında (“Fəth edilmiiy Yerusə- limə, 1593) dunyagəruӱpquӱndəki ziddiy- Yətlər, dindarlıq ruhu daha gucludur. Poetikaya dair mənsur traktatları var. Yaradıcılıqı 17—18 əsrlər Qər- bi Avropa ədəbiyyatına əhəmiyyətli tə sir gəstərmitdir.

Əsərləri: Aminta, M.—L., 1937, Aminta, Otrıvok. Osvobojdennın İe- rusalim. Otrıvok. Stixi, v gn.: Evropei- skie poztı Vozrojdenin, M., 1974.

Əd. Mokulıskin S. S., İtalı- inskan literatura. Voӧzrojdenie i Pros- vetenie, M., 1966.

TACTATY PA (anu. Tastatur, Taste— klavip, duymə), dӱyməli nəm- rəyıqa n—telefon nəmrəsi yıqmaq ucun dӱyməli qurqu: telefon aparatla- rı, telefon kommutatorları, nəzarət- sınaq cihazları və s.-də quraiydırı- lır. Adətən, T.-da 10 əsas dӱymə (onlar- dan hər biri onluq rəqəmlərdən biri ilə iparə edilir) və hərflərlə ni- ianlanmıp bir pezə əlavə dӱymə olur. Duyməni basanda qəbuledici qurquya— məs., avtomat telefon st.-sına (ATS-ə) muvafiq siqnal daxil olur və yıqıl- mıpyq nəmrə onda qeyd edilir: T.-nın, MƏS., 7 dӱyməsini ardıcıl basmaqla caqrılan abonentin 7 iparəli tele-

OH HƏMpƏCHHH ATC-ə ərypmək olur. T.-da san-də 7—8 nəmrə yıqmaq olar ki, bu da diskli nemrəyırandakı sӱr ərən təqr. 10 dəfə coxdur. TAT DİLİ—tatların dili. İran dillərinin c.-q. yarımqrupuna daxil- dir. Bu dildə SSRİ-də 15 minə ya- xın adam danıpqır (1979). Fars və tacik dillərinə yaxın analitik dil- dir. Turk dillərindəki ahəng qanunu- na mӱvafiq olan saitlərin assimilya- siyasına meyl nəzərə carpır. Dini mən- əzənə gərə uc Qmusəlman (Azərb.

SR-də), yəhudi və xristian| dialek- ti və fonetik, qrammatik, leksik cə- Hətdən fərqlənən ləhcələri var. Tat- yəhudi dialekti Dar. MSSR-in ədəbi dillərindəndir. T.d.-ndə qədim İran dillərinə məxsus bir sıra arxaik formalar qalmıtdır. Yazıda 1938 ilədək latın əlifbasıqdan istifadə olunmuti, sonra rus qrafikasına ke- cilmitdir.

Ədəl Hacıyev M. İ., Tat dili- nin Qonaqkənd ləhcəsi, B., 1971: Mil- ler B. V., Tatı, ix rasselenie i qovorı, B., 1929: Qronberq A. L., İzık seve- roazerbzİdjanskix tatov, L., 1963: İzı- ki Azii i Afriki, |kn.| 2, M., 1978. “TATAI (“Taya 5op5 Rutə)— Hindista- nın ən iri milli inhisarcı qrupu. 19 əsrin sonunda Bombey taciri Cam- iyed Tatanın ticarət firmasından əmələ gəlmipidir. Fəaliyyəti, əsasən, aqır sənayedə cəmlətmidir. 4“T.m ən iri ipəxsi eksportculardan biri- dir. Qrupa e€Tara sanz prayvitə tpirkə- ti baqpcılıq edir—gapitalının 8391 - i Tata ailəsi uzvlərinə məxsusdur. TATABAHIA (Tatab: nya)— Mavappıc- tanda iyəhər. Komarom medyesinin inz. m. D.Y. qovipaqı. Əh. 77 min (1981). Ta- tabanya qonur kəmur Həvzəsinin mər- kəzidir. Kimya sənayesi, 2 İES var. Aluminium əridilir. Mə"dən maın- ları, tikinti materialları isteh- sal olunur.

TATALAR— Azərb.SSR Jdanov r-nu- nun Eyvazlılar sovetliyində kənd. R-n mərkəzindən 25 km im.-da, Mil dӱzӱndədir. Əh. 1919 (1985): Heyvan- darlıq, pambıqcılıq və taxılcılıq- la məpquldur. Klub, tibb məntəqəsi var. Beyuk Vətən muharibəsində hə- lak olmui həmyerlilərin :pərəfinə abidə qoyulmuyttdur.

TATAR BORAZI— Asiya : materiki ilə Saxalin a. arasında boraz. Yapon və Oxot dənizlərini birləpdirir. Uz. 663 km, eni c.-da 324 km, 1im.-da 40 km-ə qədər, ən dar yerində (Nevel- skoy boqazında) 7,3 km-dir. Ən dayaz yeri 7,2 m (farvaterdə). T.b.-nın (im. hissəsi Amur limanı adlanır. Qıir-

da donur. Əsas portları: Sovetskaya Qavan, Aleksandrovsk-Saxalinski, Va- nino, Xolmsk və s. Balıq ovlanır, TATAR DİLİ—Ural və Volqaboyun- da yapayan tatarların dili. Turk dillərinin qıpcaq qrupuna daxildir, Bu dildə SSRİ-də 5443 min adam da- nıpır (1979). Əsasən, 4 bəyuӱk dialek- tə (orta və ya mərkəz, q. və ya Mippar, iy. və ya Sibir) bəlunur. T.d. digər turk dillərinə nisbətən yazısı qədim olan dillərdəndir. Bir sıra leksik- fonetik və .qrammatik xususiyyətləri ilə bapqa turk dillərindən fərqlə- nir. Muasir ədəbi T.d. 19 ortaların- da formalatmaqa baqplamındır. T.d.- ndə dodaq ahəngi, bir qayda olaraq, gəzlənilmir. Umumturk €, O, € CaHT- lərinə i, u, u saitləri uyqun gəlir. Canlı danıpqıq dili ilə baqlı fo- netik hadisələr genii yayılmıpdır. İsmin kəmiyyət, mənsubiyyət, muəyyən- lik, xəbarlik və hal kateqoriyaları var. Sifətlər hallanmır. Fe”l for- maları zəngindir. Məsdər bapqırd və xakas dillərindən batqa hec bir turk dilində iptlənməyən -ırqa, -erqə, -ar- qa, -ərqə, -rqa, -rqə və -maska, -məskə (inkərda) pəkilciləri ilə duzəldi- lir. ba 1927 ilədək ərəb, sonra latın əlifbalarından istifadə olun- mupdur: 1939 ildən rus qrafigası əsasında əlifba yaradılmıtdır.

Əd. Zeynalov F., Turkologiya- nın əsasları, B., 1981, İzıki narodov SSSR, t. 2, M., 1966: Sovremennın ta- tarsgiV literaturnın izık |c. 1—2), M 1969—71, İsslelovanil po azıku, Kazanh, 1977.

TATARBUNAR USYANI (1924)—Bes- sarabiyanın c.-unda zəhmətketlərin Sovet hakimiyyətini bərpa etmək, SSRİ ilə yenidən birlətmək uqrunda Rumıniya ipqalcılarına qarpitı si- lahlı cıxını (15—18 sentyabr). Us- yanın səbəbi SSRİ-nin umumi rə"y sorqusu kecirmək haqqında təklifin- dən Rumıniya həkumətinin boyun qa- cırması və mustəmləkə siyasəti ye- ritməsi idi. Usyancılar Moldaviya Sovet Resp.-sı yaradılması uqrunda mӱbarizə aparırdılar. Kral Rumıni- yası usyanı silah gucunə yatırdı: 3 min nəfərdən cox usyancı həlak ol- du, coxlu adam həbs edildi. Muxtə- lif əlkələrin elm və mədəniyyət xa- dimləri (A. Barbus, R. Rollan, T. Drayzer, A. Eyntteyn, B. Pou, L. Ara- qon və 6.) həbs olunmul usyancıların mudafiəsinə qalxdılar. İctimaiyyə- THH təzyiqi altında məhkəmə usyancı- ların coxuna bəraət qazandırdı. TATARISTAN MUXTAR SOVET SO- SİALİST RESPUBLİKASI (Ta- tarstan Avtonomiale Sovet Sopialis- tik Respublikası), Tatarıstan (Tatarstan)—RSFSR Əyan mux- tar respublika. 1920 il mayın 27-də təpkil olunmutidur. PTərqi Avropa dӱzənliyinin ip.-ində, Volqa cayının orta axını boyunda yerləpir. Sah. 68 min km?. ƏH. 3475 min (1983, 1 yan- var). 37 r-nu, 18 pəhəri, 22 pitq var. Paytaxtı Kazan it.-dir.

Devlət qurulumqu. Tatar. MSSR fəhlə, kəndli və ziyalıların sosia- list ӱmumxalq dəvləti, muxtar sovet sosialist resp.-sıdır. Quvvədə olan Konstitusiyası 1978 il mayın 31-də qəbul edilmitdir. Ali dəvlət haki- MİYYƏTİ orqanı 5 il muddətinə secilən birpalatalı Tatar.MSSR Ali Sove- tidir (sessiyalararası dəvrdə onun

tatarskomu

160

TATARISTAN MUXTAR SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI

Rəyasət Hey"əti). Ali Sovet resp. he- kumətini— Nazirlər Sovetini təpkil edir. Yerli devlət hakimiyyəti orqan- ları əhalinin 2,5 il mӱddətinə seəc- diyi ipqəhər, r-n, qəs. və kənd xalq de- putatları Sovetləridir. Tatar.MSSR Ali məhkəməsini Tatar.MSSR Ali Soveti 5 il mӱddətinə secir. Tatar. MSSR Prokurorunu SSRİ Banı pro- kuroru 5 il mӱddətinə tə”yin edir.

Təbiət. Relyefində Predvolj- ye (Volqa cayının saqe sahilində), Predkamye (Kama cayından iim.- da) və Zakamye (Kama cayından c.-da və c.-i1.-də) Hissələri ayrılır. Ərazinin təqr. 9096 -i alcaq duӱzənlik- dir. Ən yuksək yerlər Buqulma-Bele- bey (343 m-dək) və Volqaboyu yuksəklik- ləridir. Predvoljye və Vyatka-Kama suayırıcısı yarqanlarla cox kəsil- mipdir. Volqa-Ural neftli-qazlı sahəsinin bir hissəsi T. ərazisində- dir. Bentonit, gips, cınqıl, torf və s. faydalı qazıntı yataqları, mine- ral bulaqlar var. İqlimi mulayim kontinentaldır. Orta temp-r Yanvarda —13-dən (c.-q.-də) — 14,8”S-yədək (tim.- a.-də), iyulda 18.6-dan (lim.-da) 19,62S- yədəkdir (c.-da). İllik yaqıntı 400— 450 mm. Ən bəyuk cayları Volqa, Kama, Belaya və Vyatkadır. Kuybıiev su an- barının bir Hissəsi T.-dadır. Qara, alluvial, cimli-podzol və boz meylə torpaqları yayılmındır. Resp. əra- zisinin 2095 -ə qədəri meptədir. Cana- var, tulku, dovpan, Sibir xoruzu, dovlaq və s. var. Cay və gelləri ba- lıqla zəngindir. 1960 ildə Volqa- Kama qoruqu yaradılmındır.

Hali. Əhalinin təqr. Yarısı 7704- tarlardır (1641,6 min, 1979), həm- cinin ruslar (1516 min), cuvatlar (147,1 min), mordvalar (təqr. 29,9 min),

TATARISTAN MSSR |

42

və. | ə İk Pis

VasılyavoSu-/ "|

"ran

cu .2 a

177228 o Ayla

== = ” = bə. ə" EyVısokaya Qora dvm, ir ə . : a əl 206 m gə 2” iH geyevo 5

FL A3AH : Tfempembu “004 R Uslon “ə”

dA Ümüd uu

Ter nalılar (28,6 min), udmurtlar (25,3min)və b. xalqlar da yapayır. Or- ta sıxlıq 1 km-də təqr. 51 nəfərdir (1981). PPəhər əhalisi təqr. 6096-dir. 2 ipəhərləri: Kazan (1010 min: 1981), Brejnev, Almetyevsk, Nijne- kamsk və s. İYəhərlərin təqr. yarısı Sovet hakimiyyəti illərində yaran- mıpidır.

Tarixi ocerk. İndiki T. ərazisi erkən Paleolit devrundə (təqr. 100 min il əvvəl) məskunlatmısidır. Bu- ranın ilk sakinləri muasir marilə- rin, mordvaların və udmurtların uzaq əcdadları olan findilli tayfa- lar idi. Eramızın 3—4 əsrlərində burada batqa tayfalar, o cӱmlədən qədim turkdilli tayfalar da məskun- laidılar. 8—10 əsrlərdə T.-da məs- gən salan bulqarlar baiqa tayfaları tabe edərək Volqa-Kama Bulqarısta- nını yaratdılar. 10—13 əsrlərdə feodal munasibətləri inkityaf etdi. Hləhəpnəpnə sənətkarlıq və metallur- giya yayılmınidı, bulqarların əz ya- zısı, ədəbiyyat və incəsənəti var idi. 1177 ildə Kazanın əsası qoyuldu. Vol- qa-Kama Bulqarıstanı əhalisinin yuk- sək MƏDƏNİYYƏTİ, ƏKİNCİLİK, sənətkar- lıq vərdiiyləri Volqaboyu və Ural ta- tarlarının məiiyət və mədəniyyətində Hifz olunmuqidur. Volqaboyu bulqar- ları və b. xalqlar monqol-tatar ii1- qallarına ciddi muqavimət gestər- miplər. 1241 ildə Volqa-Kama Bul- qarıstanı Qızıl Ordaya tabe edildi. 14—16 əsrlərdə yerli bulqarların və digər etnik komponentlərin əsasında Kazan tatarlarının təpəkkulu bai-

ladı. 15—16 əsrlərdə T. ərazisi Ka- zan xanlıqına daxil idi. Kazan Yu- ruqiləri (1545—52) nəticəsində xan- lıq Rus dəvlətinə birlətndirildi. Ta-

my till: Şe au yesbəs iL er

"ə, q

"ü Y 1 =—==əyu 1 =Ayateniı ye = 219*

EPatəxiyeDrayanı, Hd “Ül yisə eL/ T gö idx- Texnupuda inn

ə = ə = “ən / x əzər Boqatıye Sabı Lubyanı o

ki

F m.

V

o ilfnüyu

= ——

AKornoulxoaao ə ə sı Rıbnaya Sloboda /is = əy ə

hb Uz “a

tarlar S. Razinin və Y. Puqacovun bapcılıqı ilə kəndli muharibələ- rində fəal iptirak etmiiylər. 1708 ildə Kazan qub. təikil olun- du. 19 əsrin ortalarında T.-da 1,6 mln. MƏTƏ əhali (1/3-i tatarlar) ya- iyayırdı. İqtisadiyyatla yanatı mədə- niyyət də inkiptaf edirdi. 1804 ildə Kazan universiteti acıldı. 60-cı illərin burjua islahatları kapita- lizmin inkipafına ppərait yaratdı və tatar burjua millətinin forma- lapmasını suӱr”ətləndirdi. 19 əsrin sonunda Kazanın sənaye muəssisələ- rində 60 min (1917 ildə 100 min) rus və tatar fəhləsi inləyirdi. 80-ci il- lərdə Kazanda N. Y. Fedoseyevin rəh- bərliyi ilə ilk marksist dərnəklər yarandı. 1887 ildə Kazan un-tinə da- xil olan V. İ. Lenin inqilabi fəa- liyyətə bapladı. 1897 ildə ilk s.-d. qrupu, 1903 ildə 4“İskram məsləkli RSDFP komitəsi yarandı. 1917 il oktyabrın 26-da (noyabrın 8-də) Ka- zanda Sovet hakimiyyəti quruldu. 1918 —19 illərdə aqqvardiyacılar T. əra- zisini iki dəfə tutdular. 1919 ilin iyununda T. tamamilə arnapnaH TƏMH3- ləndi. URMİK və RSFSR XKS-nin 1920 il 27 may tarixli dekreti ilə RSFSR tərkibində Tat.MSSR yara- dıldı. 1920 il sentyabrın 26—27-də resp.-nın ilk Sovetlər qurultayı oldu. Sənayelətdirmə, kollektivlətmə və mədəni inqilab T.-ın butun sosial- iqtisadi həyatını dəyitdi. 1940 ildə 1913 ilə nisbətən 12 dəfə cox sənaye məhsulu buraxılırdı Fahlələrin sayı artır, milli kadrlar yaranırdı. 30-cu illərdə k-z quruluqtu qalib gəl- di. K.t.-nın inkitafındakı nailiy- yətlərə gərə resp. 1934 ildə Lenin ordeni ilə təltif olundu. Sosialist

a.

Puqacofo

Yİ

=

də —

ki ur ü “ə BU Axktanıya =

Muslumovo , ən so” b *

= er uba dl x s = c = = | İz ii ili" e if “ə Z” GAnucmodo Uc MA Bakal 9 hə . g |bıiyevski Zaton — iz | - j İBulo. 55 dı . 190 ə RuseğisAktai = a = Kirya Bumurestiy” | iy. ——-1 R asi” Ki A ıı. o Xӧyin. "M... (s s P ç e - : 3 FHüduuisölli Au HEK bu m. Calil z /

r ə : = -

zy “68 500 M 2 ob ƏKuybıiyev St.Baqryaj - Yeltovo = : . | ALİBTKASA “ə 324 - ezӧna SÜQA, DƏ Bunisk | Cu Balarnıye Mataki Aksubaysvo əzə a də ç r lopa Yar HMİ “fi v 3 ĞI el il | k “ 2 : ə “əl . ə = – = O əə Se Tetyunny gülü əs Ankc leaq St.Alparovo Sa Nӧrayğina (inniba yevdoyӱ ə | u Gӧz q 2 | Sui “Zi ““ Ha ff Bus"Tapranu FT 12 o Hu. I “Ə Hu A R, gər ə şe, XHapubadı s lu b = m” Ceremiyan x – = Cu mu 2 dü R Mü si Kooo / vİyk VYad0 : kö “əl = I məə raPinə, ı s x: Leninoqorek- ən iə | | : de tk R y , E ÜN ə, Qum ba O |= iə muALllyi urovo Lə dn Hİ – I i ba iyk ann ün ın” 26 a 3 ra kg k A 7 “4 | tk r it Den müsa, – Rona, o ka Ad “ə b CepağıHOBC ki — Ci o Ӱç ik 210 1 2 -HA Ni ü “az Lri “Pa – "ə —/ —=== Cerdaklı Novoceremii əə s s LT ni , CE o x lakın i, 0“ = ə 7 de o AİİS yiyə ENnjnetrontsgi ( “x ə As ə “— —— o — əf s” yı | R -H of MӰLYANOVSK bə Zubovka su Çi “ I ee 1 = E. Karsun r - iF— - : ə . D = ) . feulyanods—F İMİTROVQRADUT? ş | əl —.”” YY. ğ “ə "ğı -1 D | “r Loipoj ku Nsa Rh . m SA . . 4 kk — — m Ürün nül” “Tomi — Ansakovo * 4 = Y— rek ysn, AS ə —— yiyə ən. ULU PA — - = ə “= = ə 2 | o yen v UN | İqnatov ə. 7 O OUVİYLAYƏTİ QU uxodop Çixapsayası “o/ İl A 4 x

Hu

—

TATARISTAN MUXTAR SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI 161

Tatarıstan MSSR. 1. Kazan. Sahilboyu. 2. Brejnev pəhəri. 4. Kama avtomobil zavodunun kabinə yıqma sexində. 59. Nijnekamsk

kolxozunun naxırı. 7. Menzelinsk rayonu. Musa Cəlil ad. kolxozun tarlasında.

versitetinin əsas binası. Me"mar Siqal.

dəyipiklikləri prosesində tatar so- sialist milləti formalaidı. Beyuk Vətən muharibəsi (1941—45) illərin- də T. 5350 ketləri cəbhədə və arxa- da qəhrəmanlıq gəstərdilər. 200 ta- tarıstanlı dəyuticu (o cӱmlədən M//sa Cəlil) Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq gəruldu, 100 mindən cox deyulicu orden və medallarla təlti olundu. Mӱharibədən sonrakı illər- də T.-da si və qaz sənayesi sur”ətlə inkipafa batladı. 1976 ildə Kama avtomobil zavodu istifadəyə verildi. T. MSSR kommunizm quruculuqun- dakı nailiyyətlərinə və yYaranması- nın 50 illiyi munasibəti ilə 1970 ildə Oktyabr İnqilabı ordeni, SSRİ- nin təpikilinin 50 illiyi munasibə- ti ilə 1972 ildə Xalqlar dostluqu or- deni ilə təltif edilmiidir.

Xalq təsərrufatı. Q. inkitaf et- miipq sənaye və iri k.t. resp.-sıdır. Neft hasilatı, sintetik kaucuk, muXx- təlif nov uzvi kimya məhsulları, kinofotomaterial, tibb preparatla- rı, mapınqayırma, yupgul və Yeyinti sənayesi məhsulları istehsalı uzrə ixtisaslaptmıpidır. Q. iqtisadiyyatı nın inkipafında neft yataqlarının (Puqurovo, Bavlı, Zainsk və s.) səl fi və sur"ətlə mənimsənilməsinin ƏƏ” yuk əhəmiyyəti olmudur. T.-nın SSRİ-nin muhum neft bazalarından birinə cevrilməsində Azərb. qa ləri muhum rol oynamınlar. ər . Sibirdə yeni neft yataqlarının istis- marı ilə əlaqədar pecn.-HbiH YM) ac faq neft hasilatındakı xususi cəki . get-gedə azalır. Neftlə birlikdə qaz

ASE—11, c. 9

P. Q. Pyatnitski. 9. 10. L. A. Fəttahov. 4/Pəhərdən qayıdanlarə. 1963—64. 11.

sından səhnə, Q, Kamal ad. Tatarıstan Akademik Dram Teatrı.

da cıxarılır. Qaz, əsasən, Minniba- yevo qaz-benzin z-dunda e”mal edilir. Kazan, Zainsk, Urussu, Brejnev və Nijnekamskda gӱclu İES-lər tikil- miidir. Nijnekamsk neft-kimyanın iri mərkəzidir. Kazanda uӱzvi sintez, sintetik kaucuk, əczacılıq, V. BV. Kuy- bıpyev ad. kimya, M. Vaxitov ad. məi- ət kimyası z-dları, Mendeleyevskdə kimya z-du var. Brejnev 11.-ndə SSRİ- də ən iri arır yuk mapınları z-du— KamAZ tikilmiidir. Maiınqayırma- nın muhum mərkəzi Kazandır (kom- pressor, aviasiya, ə və nəql. ava- danlıqları, tibbi cihazlar, qaz apa- ratları z-dları və s.). Buqulmada neft avadanlıqları, Cistopolda saat, Yelabuqada boru gəmərlərində imilədi- lən armaturlar, Zelenodolskda soyu- ducular, Zainskdə avtomobil təkər- ləri istehsal olunur. Yungul sənaye- nin ən iri muəssisələri Kazan, Zele- nodolsk və Cistopoldadır. Faner istehsalına gərə resp. əlkədə qabaq- cıl yerlərdən birini tutur. Yeyniti səpayesinin ət, sud, yaq-pendir, ipəkər sahələri ingitaf etmiidir.

T. taxıl və heyvandarlıq məhsul- ları istehsalı sahəsində ixtisas- lapmıpidır. Resp. ərazisinin 3/4-ə qədəri G.t. ucun yararlıdır. Dənli bitkilər (buqda, covdar və s.), texniki bitkilər (təkər cuqunduru və s.), yem bitkiləri, kartof və tərəvəz əkilir. Baqcılıqla məqul olunur. Ətlik:- sudluk heyvandarlıq inkipaf etmiii- dir. Qaramal, donuz və davar saxlanı- lır. Xəzlik heyvan yetitdirilir. Tyur- culuq və arıcılıqla məqul olunur.

Komsomolsk rayonu. 3. Nijnekamsk. İntaatcılar prospekti. neft-kimya kombinatı. 6. Menzelinsk rayonu. cYarıqiv

R. V. İ. Ulyanon-Lenin ad. Kazan Uni-

Kazanda Musa Cəlilin abiləsi. 1966. Heykəltərai V. Y. “Sənmut ulduzları (K. Tincurin) tamata-

T. ərazisindən Moskva—Kazan— Sverdlovsk d.y. xətti kecir. Volqa, Kama, Vyatka və Belaya caylarından gəmicilikdə istifadə edilir. Avto- mobil və hava nəql. var. “Drujbaz neft kəməri resp.-nın C.-11.-indən ba:ilanır.

Səhiyyə. 1913 illə T.-da 4989 car- payılıq (əhalinin hər min nəfərinə 2,4 carpayı) 98 xəstəxana, 13 ambula- toriya, 46 felditer məntəqəsi, 456 hə- kim (əhalinin Hər 30 min nəfərinə 1 həkim), 850 orta tibb ipcisi var idi. İnfeksion xəstəliklər (traxoma, və- rəm, baqırsaq infeksiyası və s.) ge- inti yayılmıldı. Sovet hakimiyyəti illərində traxoma tamamilə ləəkv edil- mili, vərəm, baqırsaq infeksiyası ilə xəstələnmə halları xeyli azalmıiq- dır. Resp.-da 41,1 min carpayılıq (əha- lipin Hər 10 min nəfərinə 119 carpa- yı) 286 xəstəxana, 381 ambulator-po- liklinika muçəssisəsi, 1735 feldier: mama məntəqəsi, 355 qadın məsləhətxa- pası və utpaq poliklinikası, 11 min həkim, ZƏ min orta tibb iiicisi var (1981). Həkim kadrları Kazan Tibb İn-tunda və 10 tibb məktəbində hazır- lanır. Məphur kurortları: Bakiro- vo və İjevskiye Miperalpnıye Vodı.

Xalq maarifi və mədəni-maarif mӱəssisələri. 1914/15 dərs ilində T.

ərazisindəki ӱmumtəhsil məktəblə- rində 117,2 min, orta ixtisas mək- təblərində 1,7 min ipagird, 3 ali

məktəbdə 3,5 min tələbə oxuyurdu. 1981/82 dərs ilində Tat.MSSR-in umumtəhsil məktəblərində 552 min, orta texniki peiqə məktəblərində 29

162

min, orta ixtisas məktəblərində 61 min pyagird, 13 ali məktəbdə (o cum- lədən Kazan universiteti, Aviasiya in-tu, konservatoriya və s.), Moskva Energetika İn-tunun Kazan filialın- da, Moskva Neft-Kimya və Qaz Səna- yesi İn-tunun Leninoqorsk və Almet- yevskdəki axiam fakultələrində 73 min tələbə təhsil alırdı. Resp.-da 1754 kitabxana, 2570 klub mӱəssisəsi, 2474 kinoqurqu, 9 teatr (o cӱmlədən opera və let, dram, gənc tamaiyacı - lar, kukla teatrları), 10 muzey (o cum- lədən Kazanda və enino-Kokuqikinoda V. Leninin ev-muzeyləri), sirk, aaa və s. fəaliyyət gestərir 1982). Elmi idarələr. 1917 ilədək T.-da elmi tədqiqatlar, əsasən, Kazan un- tində (1804) və Kazan Baytarlıq İn- tunda (1873) aparılırdı. 1880 ildə azan Fizika-Riyaziyyat Cəmiyyəti, 1901 ildə Bakterioloji in-t fəali)- yətə baplamındır. Əsas elmi idarə SSRİ EA-nın Kazan filialıdır.

Mətbuat, radio veriliiyləri, te- leviziya. Tatar dilində cSosialistik Tatarstanı (c“Sosialist Tatarıstanı p, 1918), ca Qatarstan yailereə (4“Tatarıs- tan gəncləri, 1920), Yal lenincız (“Gənc leninciə, 1924), rus dilində cSovetskaya Tatariyaı (1917), *Komso- molets Tatariiz (1919) resp. qəzetlə- ri cıxır. Resp. radio və televiziya verilitləri tatar və rus dillərində aparılır. Umumittifaq Radiosunun və Mərkəzi Televiziyanın veriliti- ləri translyasiya olunur.

Ədəbiyyat. Yazılı tatar ədəbiy- yatı qədim tarixə malikdir. Anonim cKisekbaiz dastanı, Qutbun cXosrov və PYirin (1342) poeması, Xarəzmi- nin “Məhəbbətnamə (1354), Mahmud Bulqarinin dini-didaktik c“Cənnət yoluq (1370), Seyf Sərainin ca“Gulus- tanı (Sə”dinin eyniadlı əsərindən təbdil, 1391) əsərləri, Məhəmməd- yarın 4“Mərdlərin təhfəsim (1539), c Ӱrəklərin nuru (1542) poemaları və s. mӱhafizə olunmutdur. Orta əsr- lər tatar ədəbiyyatının inkipafına klassik turkdilli Orta Asiya və Azərb., habelə ərəb və fars ədəbiyyat- larının guclu tə”siri olmutdur. Bu devr ədəbiyyatında sufilik ən”ənələ- nə ətli idi. Kazan xanlıqının

usiyaya birlətdirilməsindən (1552) sonra T. ədəbiyyatının inkipafın- da yeni dəvr baplandı. Mutərəqqi rus Mədəniyyəti ilə təmas artdı. 18—

əsrlərdə demokratik ideyalar, maa- rifcilik hərəkatı vus"ət aldı (11 Mərcani, X. Faizxanov, K. Nasiri, Miftahəddin Aqemolla və b.). 19 əs- rin sonu—20 əsrin əvvəlində prole- tar ədəbiyyatı yaranmaqa baqiladı (Q. Guləhmədov, X. Yamatev). 20 əsr tatar ədəbiyyatına tənqidi-realist və inqilabi-demokratik rus, həmcinin Azərb. ədəbiyyatının, o cӱmlədən Tatarıstanda geni yayılmın 4 Mol- La Nəsrəddinə jurnalının muhum tə siri olmuqdur. Bu dəvrdə Q. Tu- kayın yuksək vətəndaitlıq ruhlu poe- ziyası, habelə A. İbrahimov, M. Qa- iri, Kamal Qəliəsgər, Əmirxan

ateh, Kamal PTərif və 6.-nın yara- DICILIRI tatar ədəbiyyatını zən- ginlətdirdi. Tatar sovet ədəbi yyatı muasir həyatla sıx əlaqədə təpəkkul tapırdı. Onun baniləri Q. İbrahimov, M. Qafuri, Q. Kamal və b.-nın əsərlə- rində inqilab, Vətəndai muharibəsi

TATARISTAN MUXTAR SOVET SOSİ

və Yeni həyatquruculuqu mevz ları əsas yer tuturdu.“Tatar sovet ədə iyyatının inkipafında TİL. Usmanov, Ə. P1a- mov, H. Taktaı, K. Nəcmi, F. Bur- nal, N. İsanbet, H. Tufan, T. Giz- zət, K. Tincurin, F. Kərim, M. Əmir, b. Qumərov, A. Kutuy və 6.-nın muhum rolu olmutdur. Musa Cəlilin qəhrə- manlıq və mərdlik poeziyası dunya izehrəti qazanmıtdır. Ə. Absalamov, S. Həkim, 11. Bikcurin, Q. Akulov, R. Feyzullin, Q. Axunov və 6. iair və yazıcılar tanınmıplar. Alərb. və ta- tar yazıcılarının bir sıra əsəri qarilılıqlı surətdə tatar və Azərb. dillərinə tərcumə olunmutdur. Me”narlıq və təsviri sənət. T. ərazisindən tapılmıti ən qədim incə- SƏNƏT nӱmunələri Neolit (caxmaq da- ilından Heyvan və quti fiqurları, hən- dəsi ornamentli keramika yə, və Tunc (qablar və bəzək əiyyaları devrlərinə aillir. 10—13 əsrlərə aid bulqar ipəhərlərindən (Suvar, Bilyar, Bulqar və s.) arac istehkam- ların, yatpayıti evlərinin - qalıqla- bə alikar edilmiidir. Qızıl Orda əkmranlıqı dəvrundə (13 əsrin or- talarından) uslub cəhətdən Orta Asi- ya me”marlıqı ilə baqlı olan qala- lar, saraylar, məscidlər (Bulqarda “Qara imarətə adlanan cӱmə məscidi, 14 əsr), turbə və hamamlar (Bulqarda cQırmızı imarəti adlanan hamam, 14 əsr) tikilmitdir. Binalar freska rəsmləri, rəngli kapı bəzəkləri, daqp və suvaq uzərində oyma naxıtlarla bə- Zədilirdi. Kazan xanlıqının Rusiya- ya birlətdirilməsindən sonra tikinti rus me”marlıqı istiqamətində inki- itaf etmitdir | azan kremli, əsas tikililəri 16 əsr). 18 əsr me”marlıqı- na barokko uslubu qismən tə”sir et- mip, 19 əsr tikililərində rus klas- sisizmi ruhu ustun olmutdur (Kazan un-ti, 1825—30-cu illər). 19 əsr—20 əsrin əvvəllərində me”marlıqda ek- lektika geni yayılmıtdı. Bəzək əp- yaları (əsasən kumutidən), qızılı tikmələr, dail ӱzərində oyma, dəri mə”mulatı, xovsuz xalcalar xalq deko- rativ-tətbiqi sənətinin genii yayıl- mhip nəvləridir. Professional təsvi- ri sənət 19 əsrin sonundan formalaql- mara baplamıtdır. 20 əsrin əvvəllə- rində ilk ar dən (M. Tane- yev, Q. Qumerov əaliyyət gəstərmiiz- lər. Sovet hakimiyyəti illərində T.- da coxlu Yaiayını evi, ictimai bina və qurqu tikilmiidir (Kazanda mət- buat evi, 1933—37, Musa Cəlil ad. Tatarıstan Opera və Balet Teatrı, 1933—56, V. İ. Lenin ad. .stadion, 1960, cay vaqzalı, Sov.İKP vil. ko- mitəsinin binası, Hər ikisi 1962, sirk, 1967). 1920—30-cu illərdə mil- li rəssamlıq kadrları formalaip- mıtidır (boyakar, heykəltərai və qra- rik B. İ. Urmance, heykəltərap S, S. xun, boyakar N. K. Vəliullin, qra- fiklər B. M. Almenov, F. 11. Tahi- rov). 1939 ildə Tat. MSSR Sovet Rəs- samları İttifaqı (1968 illən Tat. MSSR Rəssamlar İttifaqı) yaradıl- mıppdır. 1950—70-ci illərdə boyakar- lıqda tarixi-inqilabi, məiiət (X. XL Yakubov, İ. V. Rafiqov, Q. A. Rəhman- qulova, L. A. Fəttahov, İ. M. Xə- lilullov), portret (V. İ. Kudelkin, S. A, Rotnitski), mənzərə (N. D. Kya- netsov, K. Maksimov) janrları, heykəltəratlıq (B. İ. Urmance, N. İ Adilov, R. X. Ne"mətullina, V. M,

ALİST RES PUBLİKASI

.YV.k-B-———jjj "—"Ə—KRHƏKAĞ————————I—B—ӧA?——–—B———————"— "k.

Məlikov), monumental-dekorativ sənət (S. M. Bubennov) inkitpaf etmipdir.

Musiqi. Beyuk Oktyabr sosialist inqilabına qədər . xalq musiqisi yalnız izifahi ən”ənəyə malik olmur və instrumental muppayiətsiz birsəs- li mahnılarla təmsil edilmipidir, İki hissəli lirik mahnılar (asta və cəld tempdə), eləcə də kənd (avıl koye) və ipəhər (peher koye) mahnıları ge- niiq yayılmıtidır. T. mahnıları pen- tatonikaya əsaslanır. Musiqi alətlə" ri: kuray, kubız, saz, surqay, qarmon, skripka, mandolina, domra, qusli, T, xalq mahnıları 19 əsrin axırların- dan toplanmıii, nota salınmınydır, Professional musiqi mədəniyyəti in- qilabdan sonra təpəkkul tapmıtdır. N. Jiqanovun c“Altunsacı (1941), 4Cə- lilə (1956) operaları, R. Yaxinin fp. ilə ork. ӱcӱn konserti və romansları, M. Muzəffərov, F. Axmetov Bə A, Monasıpovun simfoniyaları geniiy iqəhrət qazanmıtldır. Musiqi xadim- ləri: A. Abbasov, Bayrapqeva, A. İzmayılova, Q. Kaybitskaya, S. Sadı- kova, M. Bulatova, F. Nəsrəddinov və b. Resp.-da M. Cəlil ad. opera və balet teatrı, filarmoniya (nəzdin- də mahnı və rəqs ansamblı, simfonik ork.), bəstəkarlar ittifaqı, konser- vatoriya, Z orta ixtisas musiqi mək- təbi və s. fəaliyyət gəsterir.

Teatr. 19 əsrin sonu—20 əsrin əv: vəllərində ilk .həvəskar truppalar meydana gəlmipt, 1907 ildə professio- nal-“Səyyarətruppası yaradı ə Bu truppada məihur aktyorlardan Q,

ariyev, S. Gizzatullina-Voljskaya, B. Bolqarski, Q. Bolqarskaya, K. Tin- rin, Z. Sultanov cıxın etmiplər. 1920 ildə muxtəlif teatr kollektiv: lərinin əsasında zanda cBirinci Nӱmunəvi Tatar Dəvlət Truppasız acılmın, teatr tezi (1923) fəhlə-gənclər teatrı (1932), səyyar teatr (1933) fəaliyyətə baplamıqdır. İlk T. milli öaneru —elliy pazeə (1911, F. Yarullin) 1945 ildə tamaplaya qo- yulmutidur. T. teatrlarının repe tuarına milli dramaturqlarla (X. Vahidov, A. Gilyazov, 111, Xusaninov, D. Valeyev və b) yanapı klassik BƏ mӱasir rus, sovet, xarici əlkə dra- maturqlarının əsərləri daxildir. T. səhnəsində hələ inqilabdan əvvəl N. Nərimanovun cNadir iiahə, N. B. Və- zirovun Məsabətif əxrəddinə pyeslə- ri oynanılmıit, H. Ərəblinski, M. A. Əliyev, Əbulfət Vəli bu tamapa- larda cıxısqi etmitilər. nqilabdan sonra C. Cabbarlı, nar və 6.-nın pyesləri, Q. Qarayevin “İldırımlı yollarla, A. Məlikovun “ Məhəbbət əfsanəsi baletləri, R. Hacıyevin c Romeo qontpumdurq operettası tama- iaya qoyulmutdur. Teatr xadimləri:

. Abcəlilov, F. Xalitov, Q. P/amu- kov, PT. Biktemirov, F. İlskaya, Q. Bulatova, PP. Kamal, R. Ziqaniyna, B. Minkina və 6. Resp.-da Q. Kamal ad. və tarıstan Devlət Dram Teatrı, V. . Kacalov ad. Rus Dram Teatrı (1791 ildən), gənc tamaacılar te- atrı və s. fəaliyyət gestərir. 1981 ildə resp.-da kinematoqrafcılar it- tifaqı yaradılmındır.

Ədil Xəlilov P.,. SSRİ xalqları ədəbiyyatı, H. 2, nəpro 2. B., 1977: Lenin i Qatarin. Sb. dokumentov, materialov

İ vospominani8, 2 izl., Kazanh, 1970: İs- torin Qatarskon ASSR, 2 izd., Kasanb, 1980, Heropun TaTapcKod coBeTCKoOfİ nHTe"

TAUER

163

raturı, M., 1965, Xasanov X. X,, rRe- volopil 1905—1907 v Tatarii, M.., 1965: Tatarı Sredneqo Povoljha i Priuralha, M., 1967, Qavnullin M., Tatarskad literatura i publipistika nac. XX v., Kazanh, 1968: İstorin sovetskoN mnoqona- pionalınovV literaturı, t. 1—6, M., 1970-— 714, Ocerki istorii partiinoV orqaniza- pii Tatarii, Kazanh, 1973: Abdullin Q., Tatarskal prosvetitelıskan mıslh, Ka- zanh, 1976, Abdullin M.İ., Batı- ev S. Q., Tatarskan ASSR: realınosth i burjuaznıe mifı, Kazanh, 1977, Vale- ev M. F., Leninskan politika partin v devstvii, M.. 1979, Pveti, mov Tatarstan, Kazanh, 1980, Tataril—novan stroga bioq- rafii, Kazanh, 1981: Narodnoe xozanst- vo Tatarskov ASSR v deslton patiletke, Kasanb, 1982, Fainbe r q A. B., Xu- dojniki Tatarii, L., 1983.

TATARLAR-–-Tat.MSSR-in əsas əha- lisi (1642 min, 1979). SSRİ-də umu- mi taladı 6317 min nəfərdir (Azərb. SSR-də 31,4 min: 1979). Xarici Asi- yada 20 min tatar (Turkiyədə 10 min nəfər) yapayır. Tatar dilində da- nımırlar. indarları musəlman- dır.“ Q.ə etnonimi ilk dəfə 6—9 əsr- lərdə Baykal gəlundən c.-i1.-DƏ kə- cəri Həyat surən monqol tayfaları arasında meydana gəlmiptdir. 13 əsr- də tatar-monqol itpealları dəvrundə T.-ın adı avropalılara da mə”lum oldu. 16—19 əsrlər rus mənbələrində bir cox tӱrkdilli xalqlara və Rusi- yanın ucqarlarında yapayan bir sı- ra xalqlara da T. deyilirdi. 15— 16 əsrlərdə T.-ın muxtəlif feodal dəv- lətləri (Kazan, Həptərxan, Krım, Sibir və s. xanlıqları) yarandı. Bu dəvrdə Q.-ın Kazan, Mipari, Kasi- mov, Krım, Sibir, Həttərxan və s. qrupları təpəkkul tapdı. T. Orta

olqa və Uralboyunda nisbətən cox- durlar: burada iqtisadiyyat və MƏMƏ" niyyətləri daha genitp inkipaf et- mitidir. əsrin axırlarında T. burjua milləti kimi təpəkkul tap- mhiplar. BəyYuk Oktyabr sosialist inqilabıpa (1917) qədər T.-ın əsas hissəsi əkincilik, Həptərxan Q.-ı isə əsasən heyvandarlıq və balıqcı- lıqla məpqul olmupylar. 19 əsrin so- nu—20 əsrin əvvəllərində T.-ın ək- sər qrupları Orta Volqa və Uralbo- yu T.-ı ilə qaynayıb-qarıpmınlar. Beyuk Oktyabr sosialist inqilabın- dan sonra T. muxtariyyət əldə etdilər (bax Tatarıstan Muxtar Sovet So- sialist Respublikası) və sosialist milləti kimi formalatdılar. So- vet hakimiyyəti illərində T.-ın iq- tisadiyyat, məipət və mədəniyyətlə- rində əsaslı dəytpiklik ball verdi. Onların yarıdan coxu ipəhərlərdə yapayır, sənaye, elm və MƏDƏNİYYƏT CA- həsində calınırlar.

Əd.: İstoril Tatarskon ASSR, 2 rü Kazanı, 19860) Myxame€e 4 əə bü Tatarı-mipari, M., 1972, kən X. X., Farmirovanie tatarsko | ur. aa no napii, Kazanhı, 1977: X .. a Kon - X., Proisxojdenie tatari ən dk. Priuralıl, Kazanh, 1978, ə D. M., Rasselenie i cislennostı ssa pevoljsko-priuralhskon İstorinas əş rpatbuqec kofi o6nacTu v xvlr xx

Sonetskan ətnoqrafilə, 1980,

TATARLI—– Azərb.SSR PQTamxor r- nunda kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən 12 km q..-də, nar ətə- yindədir. Əh. 1782 (1985), uzumculuk və heyvandarlıqla məpquldur. Orta məktəb, klub, kitabxana, tibb məntə- qəsi var,

11", c. 9

TATARMƏHLƏ — Azərb.SSR Neft- cala r-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkəzi, R-n mərkəzindən 15 km (1m.-q.- də, Kur cayının sahilində, Cənub- rik PTirvan duzundədir. ƏH. (1985), pambıqcılıq, permidarlıq və taxılcılıqla məpquldur. İbti- dai məktəb, klub, kitabxana, tibb man- TƏTƏCH Bap, TATAPCK — RSFSR Novosibirsk vil.-ndə tpəhər. Tatarsk r-nunun mər- kəzi. D.y. qovpaqı. D.y. nəql. muəssi- sələri, mexaniki, tərab, ticarət ava- danlıqı və tikinti materialları z-D- ları, tikipp və gecə ayaqqabı f-kləri, elevator, qupi əti kombinatı gə TATİİYİYEV Vasili Nikitic (29.4. 1686, Pskov yaxınlıqında— 26.7.1750, indiki Moskva vil.-nin Boldino k.)— rus devlət xadimi, tarixci. PTimal mӱharibəsinin (1700—21) iptirak- cısı olmut, Uralda dəvlət adlar - nı idarə etmiin (1720—22, 1734—37) Yekaterinburq (indiki Sverdlovsk iy,.-nin əsasını qoymutidur. 1741—45 illərdə Hətptərxan qubernatoru idi. Rusiyada ilk dəfə tarixi mənbələri nəprə hazırlamıtn, etnoqrafiya və mənbəpqunaslıqın inkipafının əsa- sını qoymupdur. Rusiya tarixinə dair ilk uӱumumilətdirici əsər yazmıit, ilk rus ensiklopedik lurətini tər- tib etmitpdir. Rus tarixiqunaslıqrın- da birinci dəfə olaraq insan cəmiy- yətinin inkipafındakı qanunauyqun- luqları tapmara, dəvlət hakimiyyəti- nin yaranması səbəblərini əsaslandır- maqa cəhd gestərmiindir. Tarixi pro- sesi cəqli maariflənmə.mnin inkitia- ı ilə əlaqələndirmiit, mutləqiyyət tərəfdarı olmutdur. Rusiya tarixini ilk dəfə T. dəvrlətdirmitdir. Əsərləri: İstoril Rossinskal,

t. 1—7, M.—L., 1962—68: İzbr. proizv., L., 1979.

Ədl Kuzımin A., Tatiev, M., 1981. TATI EV, bəyuk ev— Azərb.-da xalq yapayıln evi. Yapayıt otaqı və təsərrufat tikililərindən ibarət idi. Otaq kvadrat və ya duzbucaqlı planda olub, sah. təqr. 50—60 m2-ə catırdı. Daidan tikilən T.e.-in damı yastı olurdu. Divar boyunca və ortada araq dirəklər, onların ustunə isə divar- lara paralel tirlər qoyulurdu. Tir- lərə gəndələn taxta cvillərg duzu- lur, ustunə kuləiq deiyənir, onun us- tunə isə 0,8—1.m qalınlıqında tor- paq təkulurdu. T.e.-də adətən, beyuk ailələr yapayırdı. Belə evlər əsasən, 5 Lerik r-nunda, qismən də Naxcıvanda olmuttdur.

TATLAR— Azərb.SSR-in Xəzər dəni- zi sahillərində, Daq. MSSR-in c,.- unda və İranın Qəzvin r-nunda ya- iayan xalq. SSRİ-də 22 min nəfər- dir (1979). Tat dilində (Azərb.SSR-də həm də Azərb. dilində) danıpırlar. Mədəniyyət və məinətlərinə gerə, de- mək olar ki, azərb.-dan fərqlənmir- lər. Ən ənəvi məpquliyyətləri əkin- cilik və baqcılıqdır. Xalcacılıq, misgərlik və s. də inkitnaf etmiin- dir. Sənaye sahəsində də calımnırlar. Dindarları musəlman, xristian və nudaistdir. 4 Qatə səzunun məniəyi ba- rədə muxtəlif mulahizələr mevcuddur. Bəzi tədqiqatcılara gərə ctabe ppaxsa, cqulə, ckafirə, cxariciz, ckasıbı, coturaq həyat KeuHpəH ipəxsə, €ƏKHHuHƏ, =cpəhərliq və s, mə”nalarda ilədil- MH ctatə sezu əvvəllər etnik ad ol-

mamıpdır. Bu termin cox sonralar İran dillərindən birində danıtan muəyyən bir xalqın adına cevril- mipdir.

Əd.: Juze P. K., K vılsnenik) znaq cenin slova ctatə, B., 1930: Narodı Kav- kaza, t. 2, M., 1962, Lopkevic F. D., Termin ctatə kak ətnonim v Sredned Azii, İrane i Zakavkazhe, FSovetskal ətnoqrafilə, 1971, E3: Matatov M, E., K voprosu o tatskom ətnose, yenə orada, 1981, 5,

TATLI— Azərb.SSR Qazax r-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən 31 km c.-p.-də, Gəncə— Qazax dӱzənliyindədir. Əh, 1473 (1985): uzumculuk, heyvandarlıq və taxıl- cılıqla məpquldur. Orta məktəb, mədəniyyət eviy kitabxana, tibb mən- təqəsi var. TATRA DARLARI (Taqqu)—Qərbi Karpat d-rının mərkəzi hissəsində massiv. Vaq və Qornad caylarının də- ləri ilə Yuksək T.d. (maks. hund. 6595 m, Gerlaxovski-1Ptit d.: r- pat d-rında ən yuksək nəqtə) və Alcaq T.d.-na (maks. hund. 2043 m) ayrılır. TYKCƏKT.A. Alp relyef forma- larına malikdir, əsasən, qranit, qra- nodiorit və əhəngdatılardan təpkil olunmutpdur. Alcaq T.d. ucun garst lyef ormaları xarakterikdir. aqların yamacları meiyə, subalp və alp cəmənləri ilə ərtuludur. Meteo- roloji rəsədxana, xalq parkı var. Tu- rizm inkitpaf etmipdir. T.d. Gӱrort r-nudur. Poronin kurortunda V. İ. Leninin ev-muzeyi yaradılmındır. TATUİRLƏMƏ (ing. qaqoo, fr. ta- (opeq—bədənə ipəkillər deydurmək: ilkin mənbəyi—polineziya dillərin- dən)u—tatuirovka —dəri altına rəngli maddə yeritməklə pəkil dey- dӱrmək. T. taxta, sumuk, yaxud metal iynələrlə edilir. Cənub-Pərqi Asiya, Okeaniya xalqları, PTimali və Cənu- bi Amerika hindiləri arasında geni Yayılmımnldı. Həddi-buluqa catmıtp gənclərin dəzumluluyunu sınamaq ki- mi qədim adətlə əlaqədardır. İbtidai icma davrundə yalnız bəzək məqsədi ilə deyil, həm də ipəxsin hansı tayfa- Ya, qəbiləyə, totemə mənsub olduqunu, yapını və s, gəstərmək ucun bədənə iəkil deydururdulər. Bə”zi tədqiqat- cılara gərə T. hələ qədim zamanlar- dan Qafqazda, o cumlədən Azərb.-da da mevcud olmutdur. Bədəndə bəzək və xatirə nipanı məqsədi ilə iiəkil- deydӱrmə kimi mənfi hallara indi də təsaduf edilir. T. zərərli adət- dir. Q. zamanı dəridə qanqren, guzaz, sifilis və s. xəstəliklər bapq verə bilər. T.-ni cərrahi usulla yox etmək olar. Həmin nahiyənin dərisi gəturu- lur, tikiii qoyulur, yaxud dəri gecu- rulur. Q.-ni lazer iqualarının gə- məyi ilə, habelə diatermokoaqulyasiya usulu ilə də pozmaq olar. Əds Volkova N. Q., ObıcaNn ta- tuirovgi i raskraski tela na Kanvkaze, c“Sovetskal ətnoqrafilə, 1981, I 5.

TAUER, Touer (ing. (oceq—qullə) — Londonda Temza sahilində qəsr- qala, Ən qədim hissəsi olan FAR qulləq təqr. 1078—85 illərdə tikilmiidir. 17 əsrədək T. kralın iqamətgahların- dan biri idi. İngiltərənin əsas dev- lət həbsxanası da rəsmən 1820 ilədək burada yerlətirdi. T.-də İngiltə- rənin bir sıra yӱksək vəzifəli dev- lət xadimləri eldurulmutlər. T. 1820 ildən muzey-cəbbəxanadır.

164

TAYH

TAUN—insan və heyvanlarda kəskin infeksion xəstəlik, karantin xəs- təliklərə aiddir. Terədicisi T. MHKpoöy 41yp (Pasteurella pestis), 1894 ildə fransız alimi A, Yersen və ya- pon alimi S. Kitazato kəif etmiiq- lər. T. məkrobları 100"S-də 1 dəq mud- dətində məhv olur. T. epidemiyaları devri olaraq dunyanın bir cox əlkə- sini əhatə edirdi. 1-ci pandemiya 6 əsrdə PTQərqi Roma imperiyasında bali vermitp və bir cox əlkəni əhatə et- mipdi. “Qara əƏlumə adlanan 2-ci pandemiya 14 əsrdə, 3-cu pandemiya isə 19 əsrin sonunda olmutndur (xəs- təliyi dəniz gəmilərindəki sicovul- lar yaymınl və dunyanın 100-dən ar- tıq portunda epidemiya baiq vermin- di). 14 əsrdən bailayaraq Rusiyada (o cumlədən bir necə dəfə Moskvada), 19 əsrdə Zabaykalyedə, Zaqafqaziyada, Prikaspidə, 19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllərində Odessada və Qara dəni- zin bapqa portlarında (bunu da si- covullar yaymındı), 20 əsrdə isə Hin- distanda T.-un genin epidemiyası qeydə alınmındır.

T. təbii ocaqlarla xarakterizə olunur, səhra, cəl və daq landiaftı ilə əlaqədardır. Gəmiricilərin muəy- Yən nevu ocaqlarda epizootik prosesin uzanmasına kəmək edir, lakin batqa gəmiricilər, doӧviqan, dəvə və s. məmz- lilər də xəstəliyi insanlara yoluxdu- ra bilərlər. Amil sinantrop gəmiri- cilərin populyasiyasına daxil olduq- Da epidemioloji təhlukə daha da ar- tır. İnsanlar əsasən heyvanlardan transmissiv (birələr vasitəsilə), na- dir halda kontakt yolu ilə (əsasən, xəstə heyvanların cəmdəyini doqra-

diqda, yoluxurlar. T. pnevmoniyası- nın bubon formasının (ikincili ar- ciyər Q.-u) aqırlatması nəticəsində

infeksiya hava-damcı yolu ilə yayı- laraq ətrafdakılar ucun təhlӱkəli olan ilkin arciyər T.-u terədir. İn- feksiya dəridən, yuxarı tənəffus yol- larının selikli qitasından, KƏSYH konyunktivasından və s. yolla orqa- HHƏMƏ daxil olur. T.-un inkubasiya dəvru 2—6 gundur. Xəstəlik kəskin batlayır. Titrətmə, bapqaqrısı, yuk- sək temp-r (40*S) olur, uzun dərisi hiperemiyalapır, cox vaxt beyin qi- (pasının zədələnməsi əlaməti mupa- hidə olunur. Bubon formasında MYX- təlif lokalizasiyalı aqrılı xiyə- rəklər əmələ gəlir: aqciyər forma- sında aqciyər iltihabı baiq verir. Gedipi arır olur. Laboratoriya diaq- nostikası ucun trii və sero- loji usuldan istifadə olunur. M u a- LlİCƏsSİi: streptomisin və s. antibio- tiklə. Profilaktikası: tə-

ii ocaqlarda epidemioloji axtarıii- lar (epizootoloji muayinə və s.), di- ri vaksinlə peyvənd etmək, gəmirici- ləri və birələri qırmaq. Epidemik ocaqlar təzahur etdikdə xəstələrin qospitalizasiyası, xəstələrlə təmas- da olanları təcrid edib profilakti- ka mӱalicə tədbirləri aparmaq, dezin-

eksiya etmək, karantin qoymaq" və s.

Zeyvanlarda T. iti gediiili

KLİNİK əlamətlərin mӱxtəlifliyi və Yӱksək əlum halları ilə xarakterizə olunan infeksion xəstəliklər qrupu- Dur. Dəvələrdə və qızılbalıq arda

u bakteriyalar, xərcənglərdə isə patogen gəbələklər terədir. Alimen- tar və aerogen yolla kecir. Heyvan yapından, cinsindən asılı olmayaraq

T.-a tutulur. İnfeksiya mənbəyi xəs- tə heyvanlardır. Viruslar onların sekret və ekskrementləri vasitəsilə xarici mӱhitə yayılır: infeksiya əmcinin virusa yoluxmupt sudan, yem- DƏN, dəƏəmədən, peyindən, qan, ət, dəri, cəmdək və heyvan dayanan yerlər- DƏN DƏ kecə bilər. Heyvaplar qısa mӱddətdə qırılır. Heyvandarlıqa bə- Yuğ iqtisadi zərər vurur. Mu bari- ZƏ tədbirləri: imm n serumla peyvənd, karantin, xəstə Heyvanları

kəsmək, cəmdəkləri yandırmaq, vaksin- “ƏMƏK,

Ədl Kozlov M. P., Cuma. Pri- roDdnan ocaqopostıh, əpizootoloqii,zpidemi- cesgie prolvlenil, M., 1979: Spravocnik prakticeskoqo praca, pod red. A. İ. Vo- poöbena, M., 1882

“TAYH TM)AMblə—1771 uni. CEHT- yabrında, taun epidemiyası zamanı oskvada xalq usyanı, Səbəbi ac- LIQ və polis eəzbatınalıqı idi. Us- Yancılar Moskva arxiyepiskopu Amv- rosini əldurub, Kremli tutmara cəhd gəstərmipdilər. Həkumət qopunla- rı ilə 3 gunluk kucə dəyutilərindən sonra usYan yatırılmıtidı. TAUN ƏLEYHİNƏ RESPUBLİKA STANSİYASI, S. A. İmaməli- Yevad. Azərb. taun əleyhi- nə stansiya—SSRİ Səhiyyə Na- zirliyinin mӱəssisəsi. 1934 ildə Azərb.SSR Virusologiya, Mikrobio- logiya və Gigiyena İn-tunun nəzdin- DƏKİ taunla mubarizə laboratoriya- SININ əsasında təpkil olunmutdur. St.-nın əsas problemləri taun xəstə- liyinin təbii ocaqlarını aikar edib onların epizootoloji xususiyyətlə- rini əyrənmək, butun kompleks təd- birləri muəyyənlətdirib həyata ge- cirmək, batqa karantin xəstəliklə- rin (vəba, qarayara, tulyaremiya və s.) ərazi xususiyyətlərini mçəyyənlətdi- rib profilaktik tədbirlər aparmaq və s.-dir. St.-da epidemioloji me”6ə, 4 laboratoriya (zooloji, bakteriolo- ji, vəba və taun xəstəliyi amilini gəzdiricilər və onlarla mubarizə) var. St.-da 2e.d., 12 elmlər namizədi calıtdır (1984). 1968 ildə st.-ya S, A. İmaməliyevin adı verilmitdir. TAYHC (Tovrnes) Carlz (d. 28.7.1915, Cəpubi Karolina, Qrinvill 1p.)—ame- rikan fiziki. Nobel mukafatı lau- reatı (1964). Amerika Fizika Cəmiyyə- tinin prezidenti (1967 ildən). 1967 ildən Kaliforniya un-tinin fizika pqo”bəsinin rəhbəridir. Əsas əsərləri kvant elektronikasına aiddir. A. M, Proxorov və N, G. Basovdan xəbərsiz ilk kvant geperatorunu—mazeri ya- ratmıni, optik kvant generatorunun (lazerin) Yaradılması imkanını əsaslandırmın (A. PQavlov ilə bir- likdə), kosmosda mazer effektini kətpf etmiidir.

Əsərləri: V rus. per. Polucenie koqerentnoqo izlucenin s pomoid bio aTOMON i molekul (Nobelenskan lekinia), *Uspexi fizicesgix naukə, 1966, t. 88, vn. Z: Mole- kulı i plotnıv oblaka p mejzvezdnom prostranstvae, yenə orada, 1974, t. 112, n. 2, (sovm. s dr.).

TAURAGE—Lit.SSR-də pəhər. Tau- rage r-nunun mərkəzi. D.y. st. Hesab- layan mapın elementləri, keramika, yeyinti və metə sənayesi muçəssisələri: politexnikum, xalq teatrı var. 1812 ildə Tauroqge konvensiyası (Rusiya- Prussiya konvensiyası) T.-da imza-

lanmımdır. 16 əsrdən məlumdur, TAU-SA QIZ (Scorzonera tau-saghyz)— mӱrəkkəbcicəklilər fəsiləsinin bir novu. Hund. 40—50 sm-dək olan yarım- koldur. Dar xətvarı Yarpaqları roze- tə toplanmıtidır. Hicək qrupu səbət- dir. Meyvəsi dənvarıdır. Tyanilan, Pamir-Alay ərazisində rast gəlir, Kək və gəvdəsində sud kimi aər ipirə —kaucuk var, Azərb.SSR-də buna ya- xın nəvlərdən enliyarpaq T., qəəng T., yunlu T. və s. mə”lumdur. TAUTİNİNKLƏR (Litva dilində IaiIpipKaz, hərfi mə”nası—millət- ci)—Litva tautininklər ittifaqı- nın—iri burjuaziya, mӱlkədarlar və qolcomaqlar partiyasının uzvləri, Partiya 1908 ildən Litva demokratik partiyasının saə qanadı kimi yaran- maqa baiplamhıptdı. Liderləri A. Sme- tona və b. idi. Q. 1926 ildə xristan- demokratlar partiyası və murtəce zabitlərlə birlikdə devlət cevrili- izi edərək, fatist həkuməti yarat- mıtpdılar. Smetonanın diktator re- jimi Kommunist partiyasına və fəh- lə təpkilatılarına divan tuturdu, Litvada faitist diktaturası devril- dikdən (1940) sonra A. Smetona və T.- in baqa rəhbərləri Almaniyaya qac- dılar. Bəyuk Vətən muharibəsi illə- rində Q.-in 6ə”annəpu faitistlərlə əməkdailıq etmipdir, Muhacirətdəki T. antisovet fəaliyyət gestərirlər. TAUTOMERLİK (yun. tautös—həmımn -Hteqo5—pay, hissə)—tez dənər quru- lupq izomerliyi. T. qabiliyyəti olan maddələr yaranmıqp tarazlıqda bir-bi- rinə cevrilə bilən iki (və ya bir necə) izomerlərin—tautomerlərin qarınrı- qından ibarət olur. Prototrop triad (uc atomlu sistemdə protonun miqra- siyası) T. daha genipt yayılmınidır. Bu nəv T.-ə keto-enol, imin-enamin

tautomerləri və s, aiddir: —. “C..6—c- —- Zİ nz” 1 | OH ğ- OH

Keto forma Enol forma Xe-

dii |

N ME NHR İmin Enamin forma forma

Anionotrop T. (mənfi yuklu ATOM və Ya atomlar qrupunun miqrasiyası) allilhalogenidlər, allil spirtləri

və onların terəmələrində muiahidə olunur:

|. | / | | h-S—S=Ӧ — ——S—–

| çak S “

(H = halogen, ON, OSOK).

Əsasən (məs., NSM də) tautomerlə- rİN olması spektral usulla təyin edilir.

Bir cox maddələr iki sıra tərə- mələr əmələ gətirir ki, bu da iki mum- Kun tautomer formaya uyqun gəlir, bu hadisə T. ilə deyil, maddənin iki- qat reaksiya qabiliyyəti ilə əlaqə- dardır Çə Mezomeriya).

TAUFER (Taiqeq) İrji (ad. 5.7.1911, Boskovitsey—cex papiri, CSSR xalq sənətgarı (1975). CSSR Devlət muka- fatı laureatı (1974). 1930 ildən Ce- xoslovakiya KP-nın uzvu. Sosialist realizminə tərəfdar olan Cexoslova- kiya yazıcıları cəmiyyətinin (4“Blokə)

= = ar o iə

TAXIL ELEVATORU

165

muəssislərindəndir (1935). cAv mah Bə MaTə (1933), “Pemikotorpax" larə (1938) pe”r kitablarında, FSar- lıqla qal, SSRİz (1935) poemasında fatizmə və imperialist muharibə- lərinə nifrət, fəhlə sinfinin qələ- bəsinə inam əksini tapmıtdır. Ya- radıcılıqında sovet məvzusu muhum yer tutur: cQəhrəmanlıqə (1957), cMəv- zu-yaddaypg | poemaları, €Can- naməq (1958) toplusu. cSonet (1961), c İllik halqaları (1972), cƏllərimi dinləyinə (1976), “Ardı varı (1979) c Hindilərə (1980) və s. ppe”r kitab- ları, “Partiya, insanlar, nəsillərə o 2) adlı xatirələri, S. Neyman, . Nezval və 6. haqqında tədqiqatları var. V. Mayakovski, V. Xlebnikov, Rəsul Rza və 6. sovet iairlərindən tərcӱmələr etmitdir.

Əsərləri: İlləpr. " | poema, B. 1964, Stixi, M. lər sa TAFONOӦMİYA (yun. (arhoz—qəbir, basdırılma --potpozv—qanun) — paleon- tologiyanın bir belməsi. Orqanizm qalıqlarının basdırılma prosesinin qanunauyrunluqlarını tədqiq edir. T. orqanizm məhv olduqdan sonra onun

toplanmalarını (tanatosenoz, nekro- senoz), yerdəyinməsini, basdırılma- sını (ta enoz), datlatmasını

(fossillətməsini), oriktosenozun ƏMƏ- lə gəlməsini eyrənir. Kecmiti biose- nozların onların Həyat ipəraitinin, cəkuntu toplanma proseslərinin bərpa edilməsində T.-nın əhəmiyyəti var. T. geoloji salnamənin natamamlıq sə- bəblərini anlamaq ucun qiymətli mə”- lumat verir. T.-nın əsas mӱddəaları 1910—57 illərdə İ. A. Yefremovun əsərlərində iiylənib hazırlanmıil-

dır.

TAFT (Tak) Uilyam Houard (15.9. 1857, Ohayo tptatı, Sinsinnatı—8.Z. 1930, Vapinqton)— ABİQ devlət xa- dimi. İxtisasca huquqiqunas olmu1- dur. 1901—04 illərdə Filippinin ik natoru, 1904—08 illərdə AB1PP-ın hərbi naziri idi. 1909—13 illərdə Respublikacılar partiyasından ABİ1 prezidenti olmutdur. 1921 ilin ok- tyabrından ABİT Ali Məhkəməsihin sədri idi. SSRİ ilə diplomatik mu- nasibətlər yaratmaqın əleyhilə ol- mulidur.

TAFTA —kətan toxunutilu zərif ipək parca. Muxtəlif rəngli ipək saplar- dan milə-mil və ya xırda zolaqlı toxuma texnologiyası əsasında toxu- nur. Bənəviəyi, qırmızı, qəhvəyi, gey və s. rənglərdə saya, yaxud sadə naxıit- lı hazırlanır. Əsasən, PTərq əlkələ- rində istehsal edilirdi. 16—19 əsr- lərdə T. istehsalı Azərb.-da (PLama- xı, Təbriz, Gəncə, Bakı və s.) geniiy yayılmınidı. 17—19 əsrlərdə Azərb.- dan Rusiyaya ixrac olunan mallar ara- sında T. parcalar da vardı. 1.-Dan qadın ust paltarı və məiiyətdə iilə- dilən muxtəlif ərtuklər hazırla- nırdı, | TAFT—HARTLİ QANUNU—ABPQ-da əmək mӱnasibətlərini nizamlayan qa- nun (1947), AB1P-da əmək barədə quv- vədə olan əsas qanunvericilik aktla- rından biris həmkarlar ittifaqları- nı və fəhlə hərəkatını sarsıtmaq və zəhmətketilərin huquqlarıpı məhdud- lapdırmaq məqsədilə irticacı HHİH- sarcı dairələrinin tə siri altında qəbul olunmuidur. Senator R. A. ba və nӱmayəndələr palatasının uzvu “ə, Hartlinin adı ilə baqlıdır. T.-H.q.

həmkarlar ittifaqlarının daxili hə- yatına dəvlətin mudaxiləsini qanuni- ləidirmipdir. Sonralar T.-H.q.-na həmkarlar itər ari huquqla- rını daha da məhdudlaidıran və on- ların daxili ipinə dəvlətin muda- xiləsini gӱcləndirən digər əlavələr qəbul edilmitidir. TA XEÖMETP (iyH. tachys, tachöos— sur”ət4-...mepr)u—ufuqi və paquli öy- caqları əlcmək ucun geodezik alət, Texniki teodolit hən də T.-dir. Kon- struksiyasına gərə T. iki novdur: dai- rəvi T. və avtomat T. Dairəvi 1. ilə meyl bucaqları və məsafələr (məsafə- əlcənlə) əlculur: nəqtələrin nisbi yuksəkliyi və xətlərin ufuqi proyeksi- yası isə hesablama ilə tə”yin edilir. Avtomat taxeometrlər nisbi yӱksəklik və xətlərin ufuqi proyeksiyası, hesa- bat aparmadan durbinin gərui sahə- sində gərunən xususi əyri xətlərlə diaqramla) tamasa uzrə tə”yin edilir. . taxeometrik planalmada iplədilir. TAXİATAİY — Qaraqalpaq MSSR-də

ipəhər. Amudərya cayı sahilindədir.

D.y. qovpaqı. Mexaniki təmir və av- tomobil tə”miri z-dları, DRES, tica- rət-iqtisadiyyat texnikumu var. Ti- kinti materialları istehsal olunur. TAXİKARDİYA (yun. tachys—Tres-- Kaqaa—uӱrək)—ӱurək yıqılmalarının tezləpməsi. Sinus və paroksizmal T. ayırd edilir. Fizioloji səbəbdən, həmcinin patoloji vəziyyətlərdən ası- lıdır. T.-nın əmələ gəlməsində urəyYə sinir və humoral tə”sirin rolu beyuk-

TAXİN MİLCƏKLƏR (Tashp:(dae) — ikiqanadlı qısabıqcıqlı cucu fəsi- ləsi. 5000-dən nəvu mə”lumdur. Azərb. SSR-də 100-dən cox nevu var. Nektar və ətirli pehlə qidalanır. Suӱrfələ- ri cuӱculərin kəpənək tırtıllarının daxili parazitidir. Q.m. bir cox zə- rərli cuculərin təbii dupmənləri olub, onların sayını tənzimləməklə boyuk xeyir verirlər. Becək və qulara- girənlərdə tufeyli Həyat sururlər. Bə”zı novləri muxtəlif əlkələrdə Golorado kartof bəcəyi, yapon bəcə- yi və s. zərərvericilərlə bioloji mubarizə məqsədi ilə iqlimə uyqrun- laidırılmımndır.

TAXİPNSE (yun. Kashӱ—tez, qısa -- pno/—rənədədiye), polipinoe—ritm pozulmadan sur”ətli səthi tənəffus. Klinik əlamətsiz (dodaqların geyər- məsi, bədənin məcburi vəziyyəti və s.) mupayiət olunan inspirator təngnə- fəsliyin bir nəvudur. Sarlam adam- larda T. fiziki iii və ya sinir qıcıq- lanmasında mulpahidə edilir. TAXİSTOSKODL bun. (Ash:5oz—iti- sur”ətli--5Koreo — baxıram) — gərmə qıcıqlandırıcılarını (hərf, sez, rəqəm, həndəsi fiqur və s.) tez gəstə- rən cihaz. Psixologiyada T, vasitəsilə qavrayımlın və bu zaman gəstərilən diqqətin sur”ət və dəqiqli- yi muəyyən edilir.

TAXIL ANBARI–—taxıl saxlamaq ucun bina və ya qurqu. Anbar taxılı nəm cəkməyə və cuӱcərməyə qoymur, xəstə- liklərdən və zərərvericilərdən qo- ruyur. T.a.-nda taxılın keyfiyyəti- nə nəzarət edilir. QTutumundan, tə-

yinatından, taxılın saxlanma mud- dətindən asılı olaraq SSRİ-də mux- təlif T.a. tipləri (yəni sadə k-z an-

barlarından tutmupi yuksək mexanik- lapdirilmiyi taxıl elevatorlarına- dək) tikilir. Muasir T.a.-ları tutu-

mu 25—100 min ?t Bə daha cox olan əsasən, dəmir-betondan hazırlanan və tamamilə mexaniklətidirilminil iri qurqulardır. Bax həmcinin Taxıl elevatoru. TA xıl BHPƏRƏPH (Chactocnema, ShquzopeNd4ae)—yarpaqyeyən ecəklər fəsiləsindən cucu cinsi. Ən cox 6 ə- yuk T.b. (Sh, alsiya) və adi T.6. (Öh. hoqkepz5) yayılmızidır. Mədə- ni və yabanı dənli bitkilərə verər vurur. Hər yerdə yayılmındır. - ilı yetkin mərhələdə xəzəllərin al- tında gecirir. Bəcəklər Yarpaqlar- la qidalanır. Dipi fərdlər ez yu-- murtalarını bitkinin kekunə Yaxın, toxumalarına və ya torpaqa qoyur. Surfələri gevdəni zədələyir və tələf edir. 12—14 gӱndən sonra torpaqra ke- cərək orada puplatır. .6.-nə qarı profilaktiki və kimyəvi mubarizə aparılır.

ƏƏ.: Tocne xnobBC., M,, A pce H be ena M. B, ə. Q. S., 3amurTa rastenin, M., 1979.

TAXIL BIRLICALARI (Ooqsa- A:op)—uzunbıq becəklər fəsiləsin- dən cucu cinsi. Dunyada 330-dan cox, SSRİ-də 110-dək, o cӱmlədən Azərb. SSR-də 26 nəevu yayılmıtdır. Mux- təlif taxıllara zərər verir. Qınpı yetkin və surfə mərhələsində torpaq- da kecirir. Surfələri torpaqda ya- payaraq dənli bitkilərin kəku ilə qidalanır. Qıtpı kecirmitp surfə- lər yayın axırlarında pup mərhələ- sinə kecir. T.b6.-na qarilı aqrotexni- ki və kimyəvi muçbarizə aparılır.

da. PəspelovS. M. Arsenh- ena M. V. Qruzdev Q. S., Zapyita rastenin, M., 1979.

TAXIL BƏCƏKLƏRİ (Carabidae)— bəcəklər fəsiləsi. SSR İ-də 2300-dən cox nəvu var. Azərb.SSR-də ən cox Zabrus tenebrioides Bə Zelongatus Hən- ləri yayılmındır. Dənli bitkilərə surfə və yetkin mərhələdə zərər verir- lər. T.6. qara və ya tund-qəhvəyidir (zift parcası rəngində). Bədəni yoqun və qabarıqdır. Qanadustluklərində uzununa yerlələn nəqtələrdən ibarət zolaqlar var. Uz. 14—16 mm-dir. Qı- izı surfə mərhələsində əkin sahələ- rində kecirir. Becəklər sutul dənlə- rə zərər verir. Mayın əvvəllərində surfələr pup mərhələsinə kecir və onun inkipafı iki həftə surur. Ən cox dəmyə əkin sahələrində təsadӱf edilir. T.b.-nə qarilı aqrotexniki və kimyəvi mubarizə aparılır.

Ə0.: HocnenoB C. M. A pcCeH b- ena M. B, Tpyamemn İL, C., daluıra rasteniN, M., 1979.

TAXIL ELEVATORU—taxılı sax- lamaq və onu lazımi kondisiya (tə- mizlik, nəmlik və s. gestəricilər uzrə keyfiyyət normaları tələbatına uyqun) halına catdırmaq ucun qurru. Təyinatlarından asılı olaraq T.e.- ları qəbuledici (taxılı Kk-z və s-3- lardan qəbul edir), istehsal xarakter- li (dəyirman, yarma z-du və s. də ti- kilir), daimi və muvəqqəti (liman, d.y. məntəqələrində) olur (ipək.). Ele- vatorda taxıl duzbucaqlı, coxbucaq- lı və ya dairəvi en kəsiyə malik qul- lələrdə saxlanılır. Dairəvi qullə- nin diametri 6—7 .m, hund. adətən, 30 m olur. T.e.-larının tutumu 15 min- dən 150 min t-a qədərdir. Q.e. lentli transportyor (dapıyıcı), kurək, cev- rilən calov, pnevmatik sovurucu qur-

TAXIL MƏNƏNƏSİ

(I Qa:

ə ” En

m .

—

Qəbuledici taxıl elevatorunun (qçllə

korpuslarının tutumu 50 min "tp-dur)

sxemi: /—mi binası, 2—qullə korpus-

ları, 3—qəbuledici anbar, 4—taxıl qu-

ruducusu,) 2—taxıl Quruducusunun oca- qı, 6—seperatorlar: 7—tərəzi.

qu, dəpeturucu boru, tərəzi, dənin tərkibində olan yungul qarılnıqları TƏMİZLƏMƏK ucun ventilyasiya qurqu- ları, hava və dən təmizləyən maın- larla təchiz edilir. Elevatorların texnoloji və pəql. avadanlıqları, əsasən, ityci binanın daxilində yer- ləidirilir. Taxıl qəbuledici qurqu- lardan transportyorlarla ii binası- nın yuxarısına qaldırılır, orada cəkilir, təmizlənir, taxıl quruducu- larında qurudulur, sonra isə bəluti- durucu mərtəbələrə verilərək oradan saxlanmaq ucun qullələrə paylanılır. Qullələrdə havanın temp-runu əlcmək ucun muxtəlif səviyyələrdə istilik əlcənlər, taxılı dezinfeksiya etmək, eləcə də aktiv ventilyasiya etmək ucun qurqular quraidırılır. Muasir ele- vatorlarda demək olar ki, Ma:yitın BƏ ME- xanizmlərin butun idarəetmə ipləri avtomatlappdırılmıldır. İlk T.e. 1845 ildə ABPQ-da (Rusiyada Nijni Novqorodda 1887 ildə) tikilmiii-

dir. |

TAXIL MƏHƏHƏCM (Sehizaphis gra- pypa) — mənənələr yarımdəstəsindən bitkiyeyən sorucu cucuş taxıl bitki- lərinin zərərvericisi. Yumurta mər- hələsində əkinlərdə bitki uzərində qımlayır. Surfələr yazda cıxır. Tez- LİKLƏ qanadsız diiilərə cevrilir və partenogenez yolla coxalır. İldə 10— 15 nəsil verir. T.m. ilə yoluxmut yarpaqlar saralır, quruyur, beyumək- dən qalır. T.m.-nə qarpı aqrotexniki VƏ KimYəvi mubarizə aparılır.

Əd. Pospelov SS. M. .Arsenı–

eva M. V, Qruzdev Q. S., Zapita rasteniN, M., 1979,

TAXIL MİLCƏKLƏRİ (Chloropi dae) — rpıca6bıFuqbir ii ikiqanadlılar dəstəsindən fəsilə. Bədəninin uz, Mm, rəngi boz, qara, yaxud qara zolaqlı sarıdır. Dunyada 1500-dən cox, SSRİ-də 400-dək, o cumlədən Azərb.SSR-də 100-dən cox HƏBY İalııa- yır. Qılı yumurta, surfə, bə”zən yet- kin mərhələdə kecirir. Surfələri dənli bitkilərin ya paqlarının qol- tuq hissəsində, sun ul buqumunda və gevdəsinin icərisində inkipaf edir və pup mərhələsinə kecirlər. Bə?zi

M. saprofaq həyat surur. Azərb.SSR-

DƏ dənli bitkilərə ən cox İsvec mil- cəyi, Yappılgez milcək və meromiza zərər vurur. T.m.-nə qarpı aqrotex- NİKİ və kimyəvi mubarizə aparılır.

Əd. Pospey əz ponesonC. M,, A pce Hb“

rasteniN, M., ə ə Q. S., Vana

—

TAXIL MİYYARHISI (Serhiz pyg“ tapsiz)—gevdə miparcıları fəsilə- sindən (Serh:dae) vyuy HeBy, bədəni nazik, qarıncıqı uzərində acıq-sarı zolaqlar var. Uz. 8—9 mm, rəngi qa- radır. Taxılın, cavan aqac və kol- ların gəvdələrində gizli inkipaf edir, dipti fərdlər yumurtaqoyanı vasitəsilə gəvdənin buqumundan yuxa- rı hissəsini cmiparlayırqı (adı da buradandır) və oraya bir-bir yumurta qoyur (50-dək). Surfə gevdə icərisin- də inkitpaf edir. İldə 1 nəsil ve- rir. Ən cox dənli bitkilərə zərər vu-

rur. T.m.-na qarpı aqrotexniki və kimyəvi ə aparılır. TAXILBİHƏN MAİYIN— yetimin

taxılı (dənin mum yetitkənliyi dəv- rundə) bicib tirə ipəklində yerə sərən mapın. Hissə-hissə yıqımda tətbiq olunur. T.m. bicib-dapıyan hissə, cəh-

za .

a

1—JVS-6 və 2—JVN-6 markalı taxıl- İCƏN mapyınlar.

rə, kəsən aparat, bitki ayıranlar, transportyor, itpci hissələrini hərə- kətə gətirən mexanizm, nizamlayıcı- lar, cərcivə, qopqu və asqıdan iba- rətdir. Kəsən aparat cəhrənin verdiyi taxılı mapının tam geturumundə bicib əə Y3ƏpHHƏ yayır, transportyor isə həmin kutləni ma- pyının bir tərəfindən tirə iəklində yerə tekur. Quruduqdan sonra onu xu- susi yırıcı mapqına yıqıb aparır, ya- xud taxıl kombaynı yıraraq deyub tə- mizləyir. SSRİ-də JRS-4,9 və JVS-6 (pqək. 1) markalı qotma (traktorla aq- reqatlatır), JV-15 markalı yarımas-

Qı: ən . Ku

ə ii

ə yar —

ə b ç/ 5. 4 ah

13

SK-5 4Nivat markalı əzugedən taxılyıqan kombaynın sxemi: taxılbicənin ipnekisz 3—taxıldeyən baraban: 4—sinek: toru, 7—muhərrik, 8—kulətsilkələyici: 9—qotmanlayı:

my

ii SSRİ m 54 illərdə dayandırılmındır. Ha-

ma və JNS-6-12, JVN-6 (mək. 2), JVN-10 markalı asma (SK-4, SK-5 və SKD-5 taxıl kombaynları ilə aqreqat- lapır) T.m.-lardan istifadə edilir. T.mӱ-ların məhsuldarlıqı saatda 6 ha-dəkdir. Yuxarıda adları cəkilən T.m.-lardan əlavə xususi maptınlar— cəltikbicən, cətənəbicən, dənli-paxla- lı bitkiləri və iəgər cuqunduru to- xumluqunu bicən mapınlar da bura-

xılır. . TAXILDƏYƏN MA İYI N— yıqılmıqi taxılı deyərək, dəni sunbuldən cı- xaran mapın. İlk T.m. 17 əsrdə mey- dana gəlmitdir (Rusiyada ilk taxıl- dəyən qurqu 1653 ildə tikilmipdir). Dənin kuləiq və s. qatıqıqlardan tə- mizlənmə dərəcəsinə gərə, əsasən, sadə və mӱrəkkəb T.m.-lar olur. Sadə T.m.- da taxıl yalnız deyulur. Bunlar ba- aban və dekadan ibarətdir. Murəkkəb .mM. taxılı həm deyur, həm də dəni kӱlə, pufə və s. qatıpqıqlardan tə- mizləyir və 2—3 nəvə ayırır. Bunlar- da dəyӱm aparatı, kulətsilkələyici, 8 dəntəmizləyici, transportyorlar var- dır. Taxılın birbaiya kombaynla yı-

EILMası usuluna gkecməklə əlaqədar

-də Q.m.-ların istehsalı 1950—

zırda qarqıdalı, cətənə, kətan, dənli- paxlalı bitki toxumluru və s. deyən xӱsusi tə yinatlı mapınlar istehsal edilir. Həmin bitkiləri dəyən mapın- lar əlavə avadanlıqla (bir və ya bir necə baraban, bitki kӱtləsini verən aparat, toxumları təmizləyən və ce- pidləyən quruluiqlar və s. ilə) təc- iz edilir. |

TAXILYIRAN KOMBA YN—taxı- lı bicən, deyən, dənləri bunkerə te- kən, kuləiq və pufəni qotmanlayan, Yaxud, tarlaya atan mapın: dənli bit- ki məhsulunun birbata yıqımında (eyni vaxtda həm bicir, həm də taxılı deyur) və ya hissə-hissə yıqımında (taxılbicən mapınla bicilmit ta- xılı yıqıb deyur) iplədilir. T.k.- IN İLK nӱmunələri 19 əsrin axırın- da ABPQT-da hazırlanmındır. usi- Yada ilk T.k.-ı aqronom A. R. Vlasen- ko ixtira etmip və 1868 ildə sınaq- dan kecirilmiidir.

SSRİ-də 1929 ildən baptlayaraq c* Kommunarə, S-1, S-2, S-6 və RSM-8 markalı qopulan, SK-Z, SK-4 marka- lı əzugedən və NK-4 asma T.k.-ları buraxılmındı . 1970 illərdən SK-5 c Nivaə (pək.), SKD-5 *Sibiryakə, SK-6 SKP-4, cəltikyıqan kombaynlar

cKolosə əzugedən T.k.-lar, SKPR-6 və s.

/—taxıldeyən: 2— 5—bunger: 6—taxıl elena- cı: /0—xəlbir: // —ventil=

yator: 12—nəqliyyat diski: 13—transportyor,

TAXOMETP

167

—— MTYTAXOMETR 16

buraxılır. Bunlar sin-də 4—6 xə Ta- xıl dəymək qabiliyyətinə malikdir. T.g.-lar, əsasəi, apyaqıdakı hissələr- dən ibarətdir: bicib datıyan (kəsici

aparat, cəhrə, YİNekK transportyoru, maili transportyor), taxıldeyən apa- rat (deyucu baraban, barabanaltı—

. deka), kuləisilkələyici: təmizləyici

(alt və ust xəlbir, ventilyator, maili taxta, iinek və dən elevatoru), kuləi qotmanlayıcı: bunker, mӱhərrik, ida- rəetmə kabinəsi: hərəkət (yeriii) or- qanı. Q.k.-ın texnoloji prosesi: kom- bayn Hərəkət edərkən cəhrə taxılı əyir və onu kəsici aparata verir: burada bicilən taxıl iinek ilə maili trans- portyora verilir, transportyorla bi- terə, oradan da deyən aparata eturu- lur. Baraban və deka arasında deyӱl- muii kutlədəki dənin bir qismi deka- dan TƏMİZLƏYİCİYƏ kecir, qalan qarı- ilıq isə kuləisilkələyiciyə eturulur: burada dən kuӱlətdən ayrılaraq tə- mizləyiciyə, oradan isə dən elevatoru ilə bunkerə təekulur. TAXILLAR FƏSİLƏSİ (Roaseae və ya Sqapipeae)—birləpəli bitki fəsi- ləsi. Bir, iki və ya coxillik otlar- dır, bə”zən kolvarı, yaxud aqacabən- zər formaları olur. Meyvəsi, dəndir. Yarpaqları ensiz xətvarı olub para- lel damarlıdır. İkicinsiyyətli, bə”- zən bircinsiyyətli cicəkləri supurgə, sunbuləbənzər supurgə (yalancı sun- bul), qıca, sunbul cicək qrupunda toplanmılpdır. Kevdəsi silindrvarı, dikduran, yerəyatan və s. formadadır. Gəvdəsinin Hun bopdur: hund. 1 sm- dən bir necə m-ə qədər (qamını 9 m), bə”zən daha cox (bambuk 40 m-dək) olur. T.f.-nin nӱmayəndələri kollan- masına gərə seyrək (cəmən pipik- quyruqu, coban toxmaqı, cəmən qırtı- cı və s., sıxcimli (umlan) və 6. formada olur.

T.f. ərtulutoxumluların ən beyuk fəsilələrindən biridir. Yer kurəsin- də 600 cinsi (10000-dək nevu), SSRİ- də 150 cinsi (1000-dək nəvu), o cum- lədən Azərb.SSR-də 121 cinsi (500- dək nevu) məqlumdur. T.f.-nin numa- yəndələri Hər yerdə yayılmıtidır. İn- san həyatında onun əhəmiyyəti beyuk- dur. Becərilən əsas taxıl bitkiləri —buqda, cəltik, qarqıdalı, vələmir, covdar, arpa, darı, sorqo və b. (bax Dənli bitkilər), həmcinin ipəkər qa- mıpı T.f.-nə aiddir. Yabanı və becə- rilən nəvləri heyvanlar ucun İe€M- dir (bax Yem bitkiləri). T.f. texni- ki bitki kimi əsas yer tutur. Onlar- dan nitasta, spirt, aromatik yaqlar, kaqız, tikinti Materialı və s, alı- nır, kanat (yoqun ip, kəndir), həsir və s. hazırlanır. T.f.-nə bir sıra dərman və dekorativ bitkilər də aid- dir. T.f.-nin bir cox nevləri torpaqı və qumu bərkitmək ucun istifadə edi- lir, digər nevləri isə Həə T.o.- nə aid nevlərin bir qismi Abperon əsə Trisetaria linearis), digəri isə 1ax. MCCP (Məc., Heteranthelium pili- Eeqapp) ucun endemikdir.

TAXILC |YLIQ, taxılcılıq təsərrufatı—taxılın isteh- salı, bəlunməsi və satını. Qaxıl istehsalı dənli və dənli-paxlalı bit- kilərin becərilməsinə əsaslanır. T. insanlar ucun əsas qida mənbəyi olmaq- la, maldarlıqrı quvvətli yem və Yeyin- ti sənayesini xammalla tə min edən k.t. sahəsidir. İnqilabaqədərki Rusi- yada T. ekstensiv və azməhsuldar idi,

1913 ildə dəpli pə dənli-paxlalı bit- kilər 104,6 mln. La (əkin sahəsinin 88,596-ni), 1909—13 illərdə taxıl yıqımı orta hesabla 72,5 mln. ti, yə ”- ni Ha-dan 6,9 s təkil edirdi. Rusiya hər il umumi taxıl yıqımının 15— 2696 -ni ixrac edirdi. Cox vaxt, xusu- silə quraqlıq illərdə bu vəziyyət əl- kədə aqkır ərzaq catınmazlıqına sə- bəb olurdu. Birinci Dunya muhari- bəsi (1914—18 illər) Rusiyanın T.- ına bəyuk ziyan vurdu.

İpqilabdan sonra T. SSRİ-də hər- tərəfli inkipaf etdi. 1924—28 il- lərdə SSRİ-də orta hesabla taxıl məhsulu ha-dan 7,6 s oldu. Beyçk Və- tən muharibəsi illərində (1941—45) faitistlər SSRİ-nin T.-ına beyuӱk ziyan vurdular. İt qal olunmupt əra- zilərdə k.t.-nın maddi-texniki baza- sı, MTS və s-zların coxu daqıdıl- mıtidı. Muharibədən sonrakı bərpa illərində T. nəinki əpvəlki səviyyəyə catdı, hətta onu da etub gecdi. Belə ki, 1956—60 illərdə hər il orta he- sabla 121,5 mln. t, 1971 ildə 191,0 mln. t, 1983 ildə 240 mln. /” taxıl toplanmısidır. SSRİ-də taxıl isteh- salı, əsasən, RSFSR-də, USSR-də, Qazax.SSR-də mərkəzlətmitdir. Əlkə- mizdə yuksək taxıl məhsulu yıqılma- sında Sov.İKP 26-cı qurultayının, may (1982), noyabr və iyun (1983) ple- numlarının beyuk rolu olmupidur.

T. dunyanın qədim təsərrufat sa- hələrindən biridir. Arxeoloji qa- zıntılardan və tədqiqatlardan aydın olmutidur ki, İraqda, Qədim Misir- də, Cində, PTQərqi Avropada yatpayan xalqlar T.-la qədimdən mətpqul olmui1- lar. Zaqafqaziya və Orta Asiya (indi- ki Turkmənistan SSR) ərazisində e.ə. 5—4-cu minilliklərdə taxıl əkilir- di. Azərb.-da T.-ın tarixi 7 min iL- dən coxdur. Azərb.SSR-in Xocalı, Qo- bustan, ingəcevir, Kultəpə, Xan- lar, Xınıslı və s. yerlərində apa- rılan qazıntılardan tapılan qalıq- lar bunu bir daha subut edir. Bunla- rın icərisində saxsı qablar, taxıl dənləri, vəl, daii həvənglər, caxmaq dapından və mal qabırqalarından du- zəldilən oraqlar, əl dəyirmanı (kir- kirə) və s. vardır. Ən qədimdən isti- fadə olunan taxıl bitkiləri burda, arpa və darıdır. Sonralar isə cəltik, vələmir, qarqılalı və cov- dar əkilməyə baplanmıtndır. Buqda- nın 14 nevunun 270-dən artıq nevmux- təlifliyi və yӱzlərcə forması var- dır.

Azərb.-da T.-ın genti inkipafı Beyuk Oktyabr sosialist inqilabın- dan soira bailayır. Belə ki, 1920 ildə Azərb.-da 440 min ?t taxıl isteh- sal edilmiindisə, 1960 ildə bu rəqəm

725,2 min t-a, 1984 ildə isə 1163 min t-a catdı. Taxıl istehsalının artmasına

baxmayaraq dunya əhalisinin ucdə bir hissəsi ərzaqdan korluq cəkir. Buna gərə də Atayanın hər Yerində yuksək məhsuldar buqda, arpa, cəltik, qar- qıdalı və s, sortlar yaradılır, ye- ni taxıl bitkiləri (tritikali) mə- dəni bitgilər sırasına daxil edilir, yabanı taxıl bitkilərinin genetika fondundan Hibridləidirmədə isti- fadə olunur.

Ha-dan 3—4 s artıq taxıl (qarqı- dalısız) alınmasını tə”min edən sortların əkini beyuk əhəmiyyət kəsb edir. Bu sahədə və taxılların becə"

rilməsi qaydalarının eyrənilməsi ilə bir cox elmi-tədqiqat idarələri məiqul olur. T.-ın tətkilati, mexa- nikləiidirmə və texnologiyasının nəzəri və təcrubə məsələləri muttə- fiq resp.-ların bir cox k.t. jurnal- larında ipıqlandırılır.

12-ci bepillikdə SSRİ-də orta hesabla hər il 250—255 mln. 7” taxıl istehsal qarnımı Taxıl bitki- lərinin əkin sahəsi 128 mln. La-dır. Gələcəkdə hər adambapına 1 pt taxıl istehsal edilməsi nəzərdə tutulur.

1980 ildə dunyada 1570) mln. ?t ta- xıl istehsal olunmupdur. Qarqrıda- lı və arpa istehsalı xususilə art- mıpdır. Ərzaq ucun taxıl istehsa- lı da artırılır. Buqda istehsalı, əsasən, Avropada, PQimali Amerika- da və Asiyada mərkəzlətmitdir. Du- yunun əsas istehsalcıları Asiya əl- kələri, qarrıdalı istehsalcıları 1Pimali Amerikadır. Sosialist əl- kələrində taxıl istehsalının xu- susi cəkisi ilbəil artır. SSRİ, CXR, ABİP və Hindistan ən cox ta- xıl istehsal edən əlkələrdir. Bur- danın əsas ixracatı ABPQ-ın, Ka- nadanın, Avstraliya İttifaqının və Argentinanın payına dupqur. SSRİ iri eksportculardandır. Dunya butda mədaxilinin yarısı Asiya əlkələri- nin payına duitur. Asiya əlkələri arasında əsas DuyYӱ eksportcuları Birma, Hindistan və Tailand, Afri- ka əlkələri arasında isə Misirdir.

İntensiv heyvandarlıqın inkipya- fı ilə əlaqədar dunyada yem taxılı ticarəti də artır (bax Əkincilik, Kənd təsərrufatı). TAXO, Teju (isp. Tayo, portuqal- ca Teyoy— İspaniya və Portuqaliyada cay. Uz. 1010 km, həvzəsinin sah. 81 min km2, Universales d-rından baip- lanır, Atlantik okeanına təkulur. Əsasən, yaqrıni suları ilə qidalanır. Gəmiciliyə yararlıdır. SES və su anbarları var. Toledo, Santaren, Lissabon pi.-ləri T. sahilindədir. TAXOGENERATOR (iyn. tachos — tezlik, CYD”ƏT “- xevepamop )—həp haH- sı mapın və ya mexanizm valının (ro- torunun) fırlanma tezliyinin ani qiy- mətini elektrik siqnalına Cevirən generator tipli mikroelektromahtmın. T.-un ipi generator rotorunun fır- lanma bucaq tezliyinin onun e.h.q. ilə olan mutənasibliyinə (tə”sirlən- mə selinin sabit qiymətində) əsasla- nır. Dəyipən (sinxron və asinxron) və sabit cərəyan T.-larına ayrılır. Sabit cərəyan T.-u kollektorlu KH- cik mapındır, tə”sirlənmə seli sa- bit maqnitlə və ya mustəqil dolaqla yaradılır. Sinxron tipli T. rotoru sabit maqnit olan kicik sinxron ma- iından ibarətdir. Asinxron T.-lar daha genin yayılmındır. Belə T.-un konstruksiyası icibo1i qısaqapanmınl rotorlu asinxron elektrik muhərri- kindəki kimidir. T. muxtəlif avto- matika qurqularında, hesablama tex- nikasının elektromexanika qurqula- rında və s.-də fırlanma tezliyinin elektrik vericisi kimi tətbiq edilir. TAXOMETR (yun. (Aashoz — tezlik, sur”ət--...mepr)—maptın və mexanizm- lərin fırlanan detallarının bucaq sur”ətini (fırlanma tezliyini) elcən cihaz. Mexaniki mərkəzdənqacma, maq- nit, elektrik, stro kopik, elektron inteqrallayıcı, maqnit-induӱksion, tezlik-impuls, inevmatik və s, T.-lər

TAXT

vardır. Mexaniki mər- gəzdənqacma Q.-ində valda xususi yukləri dapıyan oynaqlı ling- ləri olan surulikən mufta (ptək.) quraytı dırılır. Val bər- lanarkən yuklər Ta- razlapipdırıcı yayın tə”sirini aradan qal- dıraraq muftanı val rə hərəkət etdirir.

uftanın val uzə-

Mexaniki rindəki vəziyyəti va- mərkəzdənqac: dın fırlanma tezli- ma taxomet- : | rin kinema: YİNƏ uyeun gəlir və o tik sxemiy /=—- LİNG SİSTEMİ İLƏ Gəs- yӱklər) — təricinin (hesablama linglər, 3— cihazının) oxuna ətu- CYDYUTƏH muf- ulur. T.-in vlcma

qay 4—-valq Həddi 0-dan 1000000

dəvr)/dəq-dəkdir. Kec- təriciləri avtomatik yazan T.-ə tax o= Sia deyilir. ,

TAXT—1) hunduryerdə qoyulan zəngin bəzədilmip kursu—rəsmi mərasimlər- də padpahın, carın, kralın yeri: I hakimiyyət simvolu (4T.-a -cıxmaqu— padpahlıqa batqlamaq).

TAXTA QUTU QƏBİRLƏR — Azərb. SSR-də Mingəcevir arxeoloji komp- leksində apkar olunmupdur. Əsasən, katakombalar icərisində təsaduf edilmitdir. Bu qəbirlər materialı- nın zənginliyi, silah, qutuda qopa skelet olması ilə fərqlənir. T.q.q. ucun təqr. 2x2,5 m elcuşundə dərdkunc cala qazılmın, 30—40 sm dərinlikdə iki tərəfdən qəbirboyu 20—Z30 sm enin- də rəf duӱzəldilmiidir. Cala sonra təqr. 1,5 m dərinlətdirilmipdir. Taxta qutu (tabut) qəbir calasının muəyyən tərəfində yerlətdirilmiin- dir. Qutunun ustundə və ətrafında qablar, xəncər, bıcaq və s. qoyulmuii- dur. İcərisində qılınc, xəncər, bı- caq, pqutpə və guӱmutt qablara, bəzək ieylərinə də təsaduf edilmippdir. T.q.q.-də əlulər muxtəlif istiqamətdə, bukulu (cox hallarda uz-uzə, bə”zən də biri oturdulmupt vəziyyətdə) dəfn olunmupdur. Zəngin və qiymətli zi- nət tpeylərilə birlikdə sərdaba icə- risində yerlətdirilmit T.q.q.-lər cox guman ki, ə”yan-zadəgan numayəndələ- rinə məxsus imipt.

Əd.. Aslanav Q. M., 1—QTU əsrlər Qafqaz Albaniyasının maddi mədəniyyət tarixindən, * Qafqaz Albaniyası tarixi məsələlərin məcmuəsində, B., 1962, TAXTABƏND—tikilən və ya tə”mir olunan hundur bina və ya digər ti- kililərin qabaqında (tə”mir və ya tikinti iplərinin aparıldıqı sət- hə paralel) taxta-palbandan, yaxud metaldan dӱzəldilən muvəqqəti qu- ruluti, İpləyən fəhlələrin durması, intpaat material və alətlərinin qo- yulması ucundur. Əsasən, binanın xa- rici səthində ip aparıldıqda qu- rulur. Muasir initaatda sənaye usul- larının inkipafı, ilərin mexa-

niklətdirilməsi, konstruktiv ele- mentlərin irilətdirilməsi nəticə- sində metaldan hazırlanmıint asan

istismar olunan və yıqılıb-sekulə bilən Yungul inveptar T.-lərdən is- tifadəyə kecilmitdir. T. element- ləri divara angkerlə bərkidilir. TAXTABİTİLƏR—bax Yarımsərt- qanadlılar.

TAXTAKƏRPC — Azərb.SSR-də cay. Yan silsilədən batlanır. Dəvəci

r-pu ərazisindən axır. Aqzıbirca- la gəlunə təkulur. Uz. 25 km, hevlə- sinin sah. 122 km?. Mӱvəqqəti axarlı- dır. Yaqıpp suları ilə qidalanır. rman istifadə edilir. TAXTALAR YERİ–- Azərb.SSR Za- qatala r-nunun Sabuicu k.-idən 1,5 km 1im.-ph.-də, Dindi daqı yamacında orta əsrlərə aid yapayın yeri. Sah. 3 ha yaxındır. Arxeoloji axtarın/ lar zamanı (1971) 11—13 əsrlərə aid dapq divar qalıqları, ocaq yerləri, pirli və iptirsiz gil qab qırıqları apkar edilmitdir. Azərb.-ın bə”- zi r-nlarında cəltik zəmilərində cbazıqlarla (vkəbərə) sərhədlənən sa- hələrə ctaxtaq deyilir. Yatayıit ye- rinin T.y. adlanması da ehtimal ki, bununla əlaqədardır.

Ədl Qədirol F. V., Taxtalar yeri abidəsi haqqında, Azərbaycanın maddi

mədəniyyəti, c. 9, B., 1980), TAXTAMİYYARLAYAN DƏZGA H, aqackəsən cərcivə — avkac

tirləri uzununa miptarlamaqla dor- rayan mapın. Kəsici aləti xususi cərcivəyə bərkidilmiti bir necə mi- iardan ibarətdir. Hərəkət xarakte- rinə gərə dəzgahlar duz trayektoriya- lı və qapalı əyrixətli trayektoriya- lı olur. Miparlar ppaquli və ya ufu- qi Yerlətir, fasiləsiz və ya nenpH veritli olur. Əsas parametrləri— mipar dəzgahının yan dayaqları ara- sındakı məsafə (tirlərin ən beyuk diametrinə uyqun), miparın gediptii, dirsəkli valın fırlanma sur?əti, dirsəkli valın bir dəvrundə tirin gediti (kəsilmə yolu) və dəzgah in- tiqalının gucudur. SSRİ-də hazır- da qurapdırılan T.d.-larda iki da- yaq arasındakı məsafə (miptarlanan tirlərin ən beyuk diametri bununla mӱəyyən edilir) 350—1100 mm, mipta- rın gediti yolu 200—700 mm, 1 də- qiqədə gediii sayı 300—600, əsas in- tiqalının gӱcu 1359 kvt-dəkdir.

TAXTA-YYALBAN DAPYIYAN GƏ- Mİ—anbarlarında (trumlərindəy) və yuxarı geyərtəsində taxta-palban da- pıyan gəmi. Əvvəllər bu məqsədlə adi gəmilərdən istifadə olunurdu. 20 əs- rin əvvəllərində Rusiyada, sonra Al- maniyada və digər əlkələrdə meydana cıxmıindır. Q.-p1.d.g.-nin suyacekmə dərinliyi, aqac materialının əlavə uzmə qabiliyyəti sayəsində (baiqa quru yӱklər datıyan eynielculu gəmilərə nisbətən) daha coxdur (bu gestərici ataxtacpalban İyKy markasıq adla- nır). 10—35

Muasir T.-ii.d.g.-lər MİN 7, Yuk gəturə bilir.

TA XTA-LIA "BAH TƏAAPYKY HLI- LƏRİ —aqacların ilkin e”malı, yə”- ni kəsilməsi, dapınması və taxta- palban anbarlarında qismən e”mal olunması proseslərindən ibarətdir. Umumiyyətlə tədaruk iplərinə sərf olunan xərclərin 25—3096 -i aqacla- rın kəsilməsi, budanması, nəvlərə ayrılıb itabellərə vurulması və nəqlolunma məntəqələrinə toplanma- sı iiplərinə, 5—1096 -i bilavasitə nəql. iplərinə, 15—2096 -–i anbarlar- la əlaqədar iplərə və 40—459, mux- təlif kəməkci əməliyyatlara gedir. SSRİ-də T.-i. t.i.-nə aid butun əmə- liyyatlar mexaniklətdirilmiidir. Aqacların kəsilməsində və ilkin tə- mizləmə-doqrama piplərində benzin- motorlu və elektrik-motorlu mipar- lardan, ilkin dapınmasında xusu-

si sipərlər, bucurqadlar pə qopqu na- sitələri ilə təchiz olunmuit traktor- lardan, aqacların ilkin emalında muxtəlif sayyar və stasionar avadan- lıqdan (aqac gəvdələrini budamaq ucun aqreqatlar və səyyar mapqınlar- dan), taxtalpalban tədaruku muəssi- sələrində qoyulmupt taxta mipyarla- yan dəzgahlardan, iipalkəsən dəzgah- lardan, aqac materialını maiyınla- ra yӱkləmək və bopqaltmaq ucun xusu- si mapınlardan və s.-dən istifadə olunur. Bunlardan əlavə, mapın və mexanizmlərdən istifadənin effek- tivliyini yuksəltmək məqsədi ilə, muxtəlif koməkci vasitə və qurqular —estakadalar, kranaltı yollar və s. də qurapdırılır. Metpə ipəraitində maqqın və mexanizmlərə texniki xid- mət gəstərmək və onları tə”mir etmək ucun profilaktoriyalar, tə”mir e”ma- latxanaları və s. olur,

Əd2 Tatarinop V. P., Lesaza- qotovki, M., 1979. TA XUA, Me” Ma p biT A a—Ömia,

yaxud hər hansı bir tikilinin di- varında acılmız oyuq. Heykəl, vaza qoymaq, qurma tikaf və s. yerlətdir- mək ucun dӱzəldilir. Bə”zən divarın bəzək elementi kimi də tətbiq edilir, Yapayıti evlərində Q.-dan qab-qacaq və digər ətyalar saxlamaq ucun isti- fadə olunur, adətən T.-nın ənunə ha- ca pərdə, onun batına isə rəngbərəng pərdəbapı tutulurdu. Azərb.-da cox yayılmındı. TAHA MAHMUD (- = ad5) Əli (1902, Mənsurə—1949)—ərəb tpairi (Misir). Misirdə romantik ədəbi məktəbin yaradıcılarındandır. Məhəbbətin, doqma təbiətin tərənnumu lirikası- nın əsas məvzularıdır: “Sərgərdan dənizciə (1934), “Sərgərdan dənizci- nin gecələriq (1940), c“Ğul və ipərabı (1943), *–Geri dənən ehtiras (1945), cPQərq və qərbə (1947) və s. toplula- rı. Vətəndaitqlıq və vətənpərvərlik ruhlu pe”rlər də yazmındır. cQəhrə- man ipəhərə tpe”ri Stalinqrad vurui- masına həsr olunmuydur. . Əsəri: Stixi, v kn.: Stixi poztov Eqipta, M., 1956.

Yd2 Koparenv N. K., Pisateli Eqipta. XX vek., M., 1975 (lit.). TAHA HUSEYN ( və 45) (14.11.1889, Yuxarı Misir, Maqaqa it. yaxınlı- qında, Kilu k.—28.10.1973, Qahirə) —ərəb yazıcısı, ədəbiyyatiqunas, ta- rixci (Misir). Misir Dӧvlət muka- fatı laureatı (1959). Qahirədə Ərəb Dili Akademiyasının prezidenti (1965 ildən), Qahirə un-tinin prof. (1919 ildən), İsgəndəriyyə un-tinin rektoru (1943—46 illərdə), Misirin

maarif naziri (1950—52 illərdə) olmupdur. Q.H. ərəb ədəbiyyatında tənqidi realizmin banilərindəndir.

cGunlərə (H. 1—2 (1929—39), H.:3 (1972)|, “Yayda (1932) avtobioqrafik əsərlərində, “Qumru qutiunun caqırı- pyıq (1934) povestində, c“Əzabkeilər Yer zərindəz (1948) hekayə toplusunda istismar və sosial ədalətsizlik əley- Hinə e/tiraz əksini tapmıqdır. 1967 ildə “Xatirələrəi nər edilmindir. Klassik və muasir ərəb ədəbiyyatına, tarixə dair tədqiqatları var. Uc YA- iından kor olmuzidur. h

Əsərləri: Dni, 2 izd., M., 1958) Zov qorlipı, M., 1961.

Ədl Koparen N. K., Pisateli Eqipta. XX vek, M., 1975 (lit.).

TACİKİSTAN ASTROF

169

ma — --- .....,.,.,.,.......——— —kınılydın — —— ———

“TAhMP BƏ 3Ə hPƏs:—d6up csrpa TYPK- dilli xalqlar arasında geniit yayıl- mıp orta əsrlər lirik-epik dastanı. Əzbək, tӱrkmən, tatar, uyqur, Azərb., turk və s. versiyaları məvcuddur. Bu versiyaların coxunun sujet əsa- sı oxlpardır. Tədqiqatcılar dastanı, sonralar əsli unudulmut yazılı astral əsərin folklorlatmıppq varian- tı hesab edirlər. Dastanın əsas idəe- yası feodal istibdadına qarizı, haqq- ədalət uqrunda mubarizədir. Azərb, variantında Zəhrənin atası var-dev- lət, taxt-tac hərisi, zalım həkmdar Hatəm Sultan əhd-peymanı pozur, əv- vəl qardaplı Əhməd Vəziri əldurur, sonra da hakimiyyətdə ona rəqib cıxa- caqından qorxub, qardapı oqlu Tahi- ri vətənindən didərgin salır. Tahir təqibə, hədə və cəzalara baxmayaraq, məhəbbətinə sadiq qalır, qartısına cıxan maneələri xeyirxah adamların, sazının və səzunun kəməyi ilə dəf edir, nəhayət, Zəhrə ilə gərupqur, vusala Yetir, atasının intiqamını alır. Dastandakı obrazlar simvolik səciyyə dapıyır: Hatəm Sultan qaran- lıqın, zӱlmətin, gecənin rəmzi, Zəh- rə eyniadlı ulduzun, Tahir isə Ayın antropomorfizmidir. cT. və Z.ə mev- zusu yazılı ədəbiyyatda da iplənmiii- dir (ezbək pptairi Səyyadi, turkmən pairi Mollanepes və 6.). Dastan rus, ingilis, alman dillərinə tərcumə olunmutt, SSRİ-də onun əsasında ope- ra və bədii film yaradılmındır.

Mətnlər? Azərbaycan dastanla- rı, ə cilddə, c. 2, B., 1965, Azərbaycan məhəbbət dastanları, B., 1979,

Əd. Təhmasib M. H., Azərbaycan xalq dastanları (orta əsrlər), B., 1972.

TAHİRİLƏR DƏVLƏTİ—821—873 illərdə Xorasanda feodal dəvləti, Əsasını Tahir ibn Huseyn (821—822| qoymupdur. O, 809—813 illərdə xə- lifə Harun ər-Rəpidin oqulları Mə”mun və Əmin arasında gedən mu- barizədə Mə”muna Baqdadı və xəli- fəliyi ələ kecirməkdə kəmək gəstər- mip, xəlifə bunun əvəzində Tahir ibn Huseyni Baqdad ordusunun rəi- si, 821 ildən isə Xorasanın valisi təyin etmiidi. Tahir ibn Huseyn Xorasan vil.-ni mustəqil dəvlətə ce- virməyə calıpırdı. Mə”mun 822 il- də Tahir ibn Huseyni zəhərlədib əl- durtmup, lakin yerli feodallarla ziddiyyətlərdən cəkinərək, onun oqlu Talxanı Xorasanın valisi etmipdi. Talxanın |822—823|, xu- susilə Abdullanın (828—844| haki- miyyəti devrundə Tahirilər xəlifə- Yə formal tabecilik gestərsələr də, əslində Xorasan və ona bitiiyik əya- lətlərin mustəqil hakimləri idilər. P Tahirin dəvrundən 1844—862| tənəz- zuӱlə uqrayan T.d., sulalənin numayən- dəsi Məhəmmədin hakimiyyəti zamanı 1862—873| daha da zəiflədi. Bundan istifadə edən Səffarilər sulaləsi- nin |861—900| banisi Yəqub ibn Leys 873 ildə T.d.-nin varlırına son qoydu.

Əd.y İstorin İrana s drevnenpix vre" men do konda XU1İP veka, L., 1958) B os- vort K. Z., Musulımanskie dinastii, M., 1971,

TAHİROV Aslan Nəzər oqlu (1.5.

1898, indiki Salyan iq.—5.10.1972, üə ən cərrahı. Tibb e.d. (1955), prof. (1957). Azərb.SSR əmək-

dar həkimi (1960), Azərb.SSR əmək-

təyin"

dar elm xadimi (1966). 1943 ildən Sov.İKP uzvu, Beyuk Vətən muhari- bəsi iptirakcısı. 1954—66 illərdə Bakı it.-nin bati cərrahı, eyni zaman- da 1963 ildən N. Nərimanov ad. Azərb. Dəvlət Tibb İn-tunda 2-ci fakultə cərrahiyyə kafedrasının mudiri ol- mutdur. Tədqiqatı, əsasən, cərrah- lıqın aktual məsələlərinə həsr edil- midir.

Əsəri: Sudhba orHecTpenbHbiX HHO- rodnıx tel v tkanlax oporno-dviqatelh- HOTO arınapara Hn tkanevan reakiii, B., 1954.

Cəfər oqlu Typ.CCP, Aımra6an) — ii nəeft-mə”dən iiilə- | ri sahəsində sovet alimi. Azərb.SSR EA m. uzvu (1983), texnika e.d. (1973), prof. (1974). 1955 ildən Sov.İKİ uz- vu. M. Əzizbəyov ad, Azərb, Sənaye İn-tunu (indiki ALanki) bitirdik- dən (1952) sonra Azərb. SSR A | elmi muəssisələ- rində ipləmitdir. 1960 ildən Azərb. SSR EA Dərin Neft və Qaz Yataqları Problemləri İn-tunda laboratoriya rəhbəridir. Əsas tədqiqatları neft- qaz laylarında səthi hadisə və ka- pillyar effektlərə yuksək təzyiq və temp-run tə”siri, neft-qazın bircins- li və qeyri-bircinsli laylardan su ilə sıxınidırıb cıxarılması mexa- nizminin eyrənilməsinə həsr olunmuii- dur. Layların neft-qaz veriminin ar- tırılması və neft-qaz hasilatının intensivləipdirilməsi məsələlərinin Həllinə aid tədqiqat ipləri aparmıpt, coxlaylı neft yataqlarının iiplən- məsi və tənzim edilməsi məsələlərini təcrubi usulla eyrənmindir. : Əsərləri: Blinnie davlenin i temperaturı na molekulirnıe SB/EHHR i kapillirnıe- əffektı, B., 1975, Nef- teotdaca qlubokozaleqakinix plastov, M., 1981 (bapqaları ilə birgə), Nefteotda- ca neodnorodnıx plastov, B., 1983 (bapi- qaları ilə birgə).

TAHİRCAL—Azərb.SSR-də cay. Sa- mur cayının saq qolu. Yan silsilə- dən baplanır. Qusar r-nu ərazisindən axır. Uz. 32 km, həvzəsinin sah. 175 km2?, Qar, yaqrınq və Yeraltı sularla qidalanır.

TAM (far. s2)—1) hakimiyyət rəmzi olan bap geyimi. Qiymətli metallar- dan (əsasən qızıldan) dӱzəldilən T. lar coxlu dai-qati və mirvari ilə bə- zədilirdi. Tiara, dOiadema, cələng və s. formalarda olurdu. İlk dəfə Qədim dunya dӧəvlətlərində (PTumer, Qədim Misir, Qədim Roma və s.) is- tifadə edilmiit, sonralar isə Qərbi Avropada inkitpaf etmiiq feodalizm dəvrundə geni yayılmındı. Azərb.- da da hələ qədimdən mə”lumdur. Azərb, ustalarının duzəltdikləri T.-lar qiymətli sənət nӱmunələridir. 2) Qa- dın bəzəklərinə daxil olan ədii zərgərlik mə”mulatı. Dunyanın mux- təlif yerlərində ayrı-ayrı forma- larına təsaduf edilir. Azərb.-da qadın Q.-ları (cıqqalıgul T., cut- qabarı T. və s.) qiymətli metaldan dai- rəvi formada duzəldilib dapq-qaii- larla (almaz, zumrud və s.) bəzədi- lirdi, Əsasən ppəbəkə usulu ilə ii1-

TAHİROV Nəriman (d. 24.2.1928,

İZİKA İNSTİTUTU

nənən belə T.-lar ppəhər qadınları ucun xarakterik olub Qarabaq, |Qir- van, Pəki və Bakıda daha genii ya- yılmındı: Balakən, Qax və Zaqatala- da qırırsan formalı, papaq ipəklin- də T.-lar da hazırlanmındır. Toy mərasimlərində gəlinin baiına qoyu- lan bu cur T.-lar təkmə qəlib usulu ilə gӱmutidən dӱzəldilir, əlvan dayy- qalpla bəzədilirdi. T.-ın perimetri boyunca bərkidilmipq bədii zəncir- lər onun ortasındakı cay-ulduzəla birlənərək bədii tor əmələ Kiri. Bu cur Q.-lar monumeptallıqı, məh- kəm forması ilə diqqəti cəlb edir, TAC BOİYALMASI, elektrik tac ı—guӱclu qeyri-bircins elektrik sahələrində və atm. təzyiqindən ki- cik olmayan təzyiqlərdə yaranan mus- təqil qaz bopalması. İonlaqcmıpn = qa- zın intensiv ipqıqlanması elektrodun səthinə bilavpasitə yaxın sahəsində (atacə adlanan təbəqədə) bait verir. T.b. yӱksək gərginlikli elektrikətur- mə xətlərində meydana cıxan əlavə enerji itkisinə səbəb olur və radio- maneələr, akustik kuylər, televiziya qəbulunda maneələr yaradır. Bu tə”si- ri azaltmaq ucun muxtəlif usullarla (məs., naqilin diametrini beyuӱtməklə) T.b.-nın baiq verdiyi gərginliyin qiy- məti artırılır. Q.b.-ndan elektron- ion texnologiyasında (təmiz qazlar alınmasında və s.-də), həmcinin elek- trik suzgəclərində istifadə edilir. TAC DAMARLAR—bax Urək.

TACƏDDİN ƏLİYYAH TƏBRİZİ, Tac əd-din Xacə Əlitah Təbrizi (?, Təbriz—1324, Ucan: Təbrizdə dəfn edilmitdir)— Elxani Heəkmdarları Məhəmməd Xudabəndə Əlcaytu (1304—16| və Əbu Səid Baha- dur xanın |1316—35)| vəziri. Əvvəl- lər tacir olmuii, qabiliyyət və baca- rıqına gərə Rəmidəddin Fəzlullahın təklifi ilə vəzir tə”yin edilmiiydi. Baqdad, Təbriz, Sultaniyyə iqəhər- lərində geniyl tikinti iləri apar- mıpldır. Bə”zi mənbələrdə onun həm də me”mar olması gəstərilir (Təbriz- dəki Əliimah məscidinin və Sulta- niyyədəki Əlcaytu Xudabəndə turbə- sinin muçəllifi). T.Ə.T. əzunun tik-

dirdiyi Əlitah məscidinin mehra- bı enundə dəfn edilmiitdir. TACİK DİLİ —taciklərin dili.

İran dillərinin c.-q. yarımqrupuna daxildir. Bu dildə SSRİ-də min adam danıpqır (1979), PT1m, (muça- sir ədəbi dilin əsasını təpjil edən Səmərqənd və Buxara ipivələri), mər- kəz və ya Yuxarı Zərəfiqan, c. və c.- p., yaxud Dərvaz dialekt qruplarına belunur. Flektiv-analitik dildir. Hallanma və cins kateqoriyaları yox" dur. Hal əlaqələri sintaktik vasitə- lərlə ifadə olunur. İnkitpaf et- mip fe”l sistemi analitik formalar- la zəngindir. Luqət tərkibində ərəb, ӧzbək və rus dillərindən gecmə səzlə də coxdur. İlk Yazılı abidələri əsrə aiddir. Yazıda 1930 ilədək ərəb əlifbasından istifadə olunmutdur. SSRİ-də 1930 ildən latın, 1940 il- dən isə rus qrafikası əsasında əlif- ba yaradılmıtdır. Əd.: İzıki narolov SSSR, t. 1, M.,

ə Azıki Azni i Afriki, | kn. Y 2, M.,

ӧ.

TACİKİSTAN ASTROFİZİKA İN- STİTUTU–Tacikistan SSR EA-nın elmi-tədqiqat muəssisəsi (Dutpənbədə- dir), 1932 ildə tə”sis edilmitt Sta-

yx şs E ”

170

linabad astronomiya rəsədxanası əsa- sında yaradılmılpdır (1958). Təlqi- qat dairəsi: meteorların, kometlə- rin, dəyimən ulduzların eyrənilməsi, astrometriya və ulduz astronomiya- sı, Əsas alətləri: 70 sm-lik reflek- tor, 40 sm-lik astroqraf. İnstitutda fotoqrafik meteor patrulları, ra- diologasiya meteor patrulu, ionosfer stansiyası və s. fəaliyyət gəstərir. İn-t cBulletenə (1951), *Kometlər və meteorlarə jurnalını (1957) nətr edir. Qırmızı . Əmək Bayraqı ordeni ilə təltif edilmipdir (1969). TACİKİSTAN DEPRESSİYASI Hissar-Alay, Pamir və Hindiqutp dar sistemləri ilə əhatə olunmuz dara- rası cəkəklik. Bunəvrəsi Kembri- dən əvvəlki kristallik suxurları və Paleozoy-Alt Triasın terrigen- karbonat, vulkanogen-cəkmə və intru- ziv suxurlarından təpkil olunmutql- dur. Cəekmə ertuyu 2 kompleksə bəlu- nur: platforma və orogen. Plat- orma kompleksi platforma ce- kəkliyini dolduran rəngbərəng kon- tinental laqun və dəniz cəkuntulə- rindən (1,5—4 km), orogen qırmı- zı rəngli molasslardan (3—4-dən 6— V km-dək) ibarətdir. T.d.-nın struk- tur planı Mezo-Kaynozoyda dəyinmə- mipdir. Neogen və Antropogen Hu- dudunda konsedimentasion cəkəklər və qalxımlar dislokasiyaya uqramıpq, Tacikistan virqamiyasının murək- kəb qırıpıq və ertuӱk qurulutlu nar sistemləri yaranmıtpdır. Mezo-Kay- nozoy ertuyundə neftli-qazlı hori- zontlar, təbii qaz, qazıntı kəmur, yanar pist, daii duz, tikinti material- ları di mə”lumdur.

vdə.

RESPUBLİKASI vetii Sopialistii cikistan, | Cmumi mə"lumat. SSRİ tərkibin-

də muttəfiq respublika. 1924 il okt- abrın 14-də Əzb.SSR tərkibində ac.İSSR kimi təpkil edilmiit,

1929 il oktyabrın 16-da Tac.SSR-ə cevrilmitdir. 1929 il dekabrın 5-də bilavasitə SSRİ tərkibinə daxil olmuppdur. Orta Asiyanın c.-i1,-in- dədir. Q.-də və pm,-da Əzb.SSR və Qırq.SSR, ipt,-də Cin, c.-da Əfqanıs- tanla həmsərhəddir. Sah. 143,1 min km?, ƏH, 4239 min (1983, 1 yanvar). Paytaxtı Dupqənbə 1p.-dir. Tərkibinə Daqlıq Bədəxtan MV, 3 vilayət (Kul-

(Respublikain So- Tocikiston), T a –-

yab, Kurqan-Təpə, Leninabad) daxil- dir. 43 r-nu, 18 :pəhəri, 49 pttq var (1983).

Dəvlət qurulumu. Tac.SSR fəhlə, kəndli və ziyalıların sosialist YMYM- xalq dəvləti, SSRİ tərkibində mut- təfiq sovet sosialist resp.-sıdır. Quvvədə olan Konstitusiyası 1978 il aprelin 14-də qəbul edilmitdir. Ali devlət hakimiyyəti orqanı 5 il mud-

II ə ——QB1-|”

TACİKİSTAN DEPRESSİYASI

dətinə secilən birpalatalı Tac.SSR Ali Sovetidir (sessiyalararası dəvr- də onun Rəyasət Hey”əti). Ali Sovet resp. həkumətini— Nazirlər Soveti- ni təpkil edir, qanunlar verir və s. Vil. r-n, təhər, təhərlərdə r-n, qəs. və qıplaqlarda yerli hakimiyyət or- qanları, 2,5 il mӱddətinə secilən mu- vafiq xalq deputatları Sovetləri- dir. 18 yappı tamam olmuiy vətəndait- ların secmək və secilmək huququ var. Ali məhkəmə orqanı Tac.SSR Ali Sovetinin 5 il muddətinə secdiyi resp. Ali məhkəməsidir. Ali məhkə- mə 2 məhkəmə kollegiyası (mulki və cinayət ipləri uzrə) və plenum tərki- bində fəaliyyət gəstərir. Tac.SSR Prokurorunu SSRİ Bai prokuroru 5 il muddətinə tə”yin edir,

Tac.ŞSR-in dəvlət gerbi, bayra- qı və himni var.

Təbiət. T. ərazisinin 9091-indən coxu daqlıqdır, təqr. 1/2-ində Hunda. 3000 m-dən artıqdır. Resp.-nın HM. kənarında Kurama silsiləsi və Mo- qoltau d-rı (Qərbi Tyanpan) ilə Tur- kustan silsiləsi arasında Fərqanə vadisinin (cəkəkliyinin) q. hissəsi

ə T.-ın mərkəzi hissəsini issar-Alay dar sistemi (Alay, Tur- kustan, Zərəftan, Hissar silsilə-

ləri və s.) tutur, Turkustan və Zərəf- pan silsilələri arasında Zərəfitan cəkəkliyi (dərəsi) yerlətir. Resp.- nın pt. hissəsi Pamir daq sisteminə (Elmlər Akademiyası silsiləsində Kommunizm piki—7495 m, T.-da və SSRİ-də ən yuksək zirvə) daxildir. T.-ın cӱ-q, issəsindəki (Hissar- Alaydan c.-da, Pamirdən q.-də) dar silsilələri (Qaratau, Cilantau və s.) tədricən Pənc və Amudərya cayla- rı boyundakı dӱzənliklərə tərəf al- calır. Bu silsilələr arasında ge- niti dərələr (Hissar, Vaxiq və s.) var. Q. ərazisi, əsasən, Paleozoy ue- kuntulərindən təpjil olunmuntdur. İYKCƏK seysmikliyə malikdir, Fayda- lı qazıntıları: əlvan və nadir me- tallar, kəmur, neft, təbii qaz, daii- duz, tikinti Materialları və s. Cox- lu mineral bulaq var. İqlimi konti- nentaldır. Yuksəklik iqlim quritpaq- larına malikdir. Orta temp-r yan- varda resp.-pın c.-q. və HİM, hüccənə- rdan dərələrdə və dar ətəklərində

S-dən —2*S-yədək, Pamirdə —202S

və daha aiaqı (mӱtləq minimum temp-r —63"C), iYulda c.-q.-dəki lərələ DƏ 30"S (mutləq maks. temp-r 482S), Hə mirdə 0O”S-dir. İllik yaqıntı, əsa- cəH, 150—300 mm (bə”zi yerlərdə 100 mm-dən də az), Hissar silsiləsinin c. yamaclarında 1600 mm-ə qədərdir. Muasir buzlatima (Fedcenko, Qrumm- Qrjimaylo buzlaqları və s.) sah. 8,5 min km?-dir. Əsas cayları Amudərya (Vaxi qolu ilə), Sırdərya və Zərəf- iandır. T. hidroenerji ehtiyatına (32,6 mln. ket) gerə SSRİ-də RSFSR- dən sonra 2-ci yerdədir. Gellərinin coxu amirdə və Hissar-Alay d-rın- dadır. Q.-ın c.-q. və tim. hissələrin- dəki duzənliklərdə və alcaq darlıq yerlərdə boz torpaqlar (bu torpaqlar- da sun”i suvarma pəraitində pambıq və s. becərilir), orta daqlıqda (1600 —2800 m) dar-qəhvəyi, yuksək daqlıq- da (2800 m-dən artıq Hund.-də) yuksək daqlıq cəmən-cel, cel, səhra-cel tor- paqları geniiy yer tutur, T."da 5 min- dən cox bitki nevu var. Ot və yarım: kol bitkiləri ustundur. P1m, və kənar

Mərkəzi Pamir darlarında,

c-q. Hissələri səhra qurtaqına aid- dir. Orta daqlıq yerlərdə aqac-kol bitkiləri inkiaf etmitidir (150-dən cox aqac və kol nəvu var). Mepitələr (0O,4 mln. La) ərazinin 396 -ini tutur, Daq mepələrinin yarısı ardıc (Or- ta Asiyada arca adlanır) nəvlərin- dən ibarətdir. Yabanı meyvə (qoz, ən- cir, alma, pӱstə, badam və s.) aqacı və kolları ilə zəngindir. Yuksək daqlıq qurpaqda yuksək darlıq cəmən, cal və səhralatmırlt cəl bitkiləri yayılmındır. T. ərazisində 81 məmə- li heyvan, 354 quti, 49 surunən, 40 ba- lıq, 7—8 min hətpərat nəvu mə”lum- dur. Ceyran, buruqbuynuz keci, arxar, Buxara maralı, bəbir, ayı, cəldonu- zu, kələz, qırqovul, dovdaq, ular, kər- kəs və s. var. Qoruq və yasaqlıqlar ya- radılmınldır.

Əhali. Əsas əhalisi taciklərdir (58,896 , 1979), əzbəklər (22,996 , ruslar (10,496 ), tatarlar, almanlar, qırrız- lar, ukraynalılar, yəhudilər, turk- mənlər, qazaxlar və 6. xalqlar da ya- payır. Orta sıxlıq 1 km?2-də təqr. 30 nəfərdir (1983). Əhalinin 58,697: -r fəhlə və qulluqcular, 41,196-i isə kolxozculardır. uhum məhəpnəpn: Dupənbə—930 min (1983), Leninabad, Kurqantəpə, Kulyab və s.

Tarixi ocerk. T.-da qədim insan təqr. 200 min il bundan əvvəl Yyaila- mir. PTimali və Cənubi T.-da appaqı Paleolitə aid alətlər tapıl- mıpdır. Paleolit, Mezolit və Tunc devru abidələri T.-nın qədim mədəniy- yət mərkəzlərindən olduqunu gostə- rir. E.ə, 9—6 əsrlərə aid yazılı və arxeoloji materiallar da bunu subut edir. T. ərazisi Sotrd və Baktriyanın lkin) zvi tərkib hissəsi idi. E.ə. 329 ildə T, Makedoniyalı İsgəndərin hucumuna mə”ruz qaldı. T.-nın bir hissəsi sonralar Selevkilər dəvləti- nə və Yunan-Bəlx padiahlıqına da- xil olmupdu. Əsas din zərdutitilik olsa da, manilik və buddizm də yayıl- mılldı. 6 əsrin ortalarında turk xalqları butun Orta Asiyanı fəth etdilər. 6—7 əsrlərdə feodalizm muӱ- nasibətlərinin yaranması ilə iqtisa- nn İyxcənnm bapq: verdi. Taciklərin vahid xalq kimi formalatması əsr- lər boyu davam etmitidir. Tacik xal- QININ etnogenezində soedilər, ustru- panalılar, fərqanəlilər, baktriya- lılar, toxarıstanlılar və sak tayfa- ları muhum rol oynamınlar. Bu xalq- ların və tayfaların uzunmuddətli birləpməsi, digər etnik qrupların assimilyasiyası və vahid dil əsasında 9—10 əsrlərdə tacik xalqının etnik əsası formalapdı, 9 əsrin sonunda

—-———

TACİKİSTAN SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI

Samanilər devləti yarandı. Bu dəvr- də taciklərin maddi və mə”nəvi mə- dəniyyəti sur ətlə inkipaf edirdi. Tacik (fars-dəri) dili ərəb dilini sıxhildıraraq, elmi, ədəbi və dəvlət dilinə cevrildi. Tacik və fars klassik ədəbiyyatının banisi Rudəki, 4PPahnaməənin muəllifi Fir əvsi, ensiklopedist alim İbn Sina, filo-

sof-pair Əmər Xəyyam, Hafiz, Cami 2

və b. dunya iqəhrəti qazandılar. Kəskinləpqən sinfi mubarizə, feo- dal cəkiinmələri və kecərilərin Hu- cumu nəticəsində zəifləyən Samani- lər dəvləti 9Ӱ9 ildə suqut etdi. 12 əsrin ortalarında Qurilər dovləti yarandı. Onun əhalisinin əksəriy- yəti daqlı tacik tayfaları idi. Qu- rilər dəvlətinin suqutundan (1206) sonra taciklər təqr. 800 il ərzində mӱxtəlif despotik feodal dəvlətlə- rinin tərkibində olmupilar. 19 əsrin 2-ci yarısında Önü Asi- ya Rusiyaya birləptdirildi. İndiki T.-nın (im. r-nları və Pamirin cox hissəsi Turkustan gen.-qubernatorlu- quna daxil edildi: mərkəz və c. r-nla- ı Buxara əmirliyinə daxil idi. Bəylər və feodallar əlkənin həya- tında hakim mӧvqe tuturdular. Sə- nayenin inkitafı ilə yerli burjua- ziya və fəhlə sinfi yaranmaqra baila- dı. Rusiyanın tərkibinə daxil olan Xocənt qəzasındakı xırda f-k və z-d- larda bir necə yuz yerli fəhlə calı- pırdı. Car həkumətinin mustəmlə- kəci siyasətinə baxmayaraq Orta Asi- yanın, o cumlədən T.-nın Rusiyaya birlətdirilməsi mutərəqqi əhəmiyyə- tə malik idi. Taciklər və regionun bapqa xalqları rus xalqının inqila- bi mubarizəsinə cəlb olundular, Ru- siYada 1905—07 illər inqilabının təqsiri altında T.-da inqilabi mu- barizə gucləndi, s.-d. qrupları ya- randı. 1905 ildə Xocəntdə d.y. fəhlə- lərinin tə tili oldu, Xocənt qarni- zonunun rtn biri usyan qal- dırdı. Xalq cıxıtnları T.-nın xey- li hissəsini əhatə etmitdi. Birin- ci dunya muharibəsi T.-da da vəziy- Yəti xeyli tunraxpdırdı. Orta Asi- ya usyanı (1916) dəvrundə, iyulun 4-də Xocəntdə car qopunları ilə qanlı toqqutpima bat verdi. Fevral burjua- demokratik inqilabının (1917) tə - siri ilə mitinqlər, numayitlər ol- dӱ, Sovetlər yarandı. Lakin burada da Sovetlərdə rəhbərliyi ilk vaxtlar eser və meniteviklər ələ kecirmiydi. Fəhlə və əsgər deputatları Sovetləri ilə yanalı Musəlman deputatları Sovetləri, həmcinin Musəlman zəh- mətkepləri ittifaqı da yaranmındı. 1917 il martın 31-də (aprelin 13-də) Turkustan gen.-qubernatorluqunun LƏR- vi demokratik quvvələrin beyuk qələ- əsi oldu, lakin hakimiyyət burjua Muvəqqəti həkumətinin Qurkustan ko- mitəsinin əlinə kecdi. Beyuk Oktyabr sosialist inqilabının tə siri altın- da Turkustan zəhmətketləri silahlı mӱbarizəyə qalxdılar. 1917 ilin sonu —1918 ilin əvvəlində Q.-nın (im. r-n- larında və Pamirdə Sovet hakimiy- əti quruldu. T.-nın Buxara əmirli- inə daxil olan qalan ərazilərində Sovet hakimiyyəti 1920 ildə, PDərqi Buxarada isə 1921 ildə qələbə caldı. 1918 ildə Orta Asiyada Qurkustan MSSR, 1920 ildə Buxara və Xarəzm Xalq Sovet Resp.-ları yaradıldı, Orta Asiya resp.-larının milli dəv-

lət sərhədlərinin muəyyənlətdiril- məsi ilə əlaqədar 1924 il sentya cn 27-də Əzb,SSR daxilində Tac.MSSR yaradıldı. 1925 ildə 1Pimali Pamir ərazisi Daqlıq Bədəxtan MV kimi ac.MSSR-ə daxil edildi. İndiki T.-ın pim. r-nları Əzb.SSR-ə daxil edildi və 1926 ildə Xocənt dairəsin- də qirlandirildi. 1924 il noyabrın 6-da ali hakimiyyət orqanı—Tac. MSSR İnqilab Komitəsi yaradıldı, Dupənbə resp.-nın paytaxtı oldu. 1925 il martın 15-də Tac. MSSR e”lan edildi. T. kapitalist inkipaf mər- hələsini kecmədən cəmiyyətin sosia- listcəsinə yenidən qurulması Yoluna qədəm qoydu. 1926—29 illərdə k.t. mu- haribədən əvvəlki səviyyəyə catdı. Birinci bepillikdə onlarla iri mӱəssisə, sex tikildi, reep.-ya təc- rubəli sovet və partiya ipciləri, mӱtəxəssislər gəndərildi. RSFSR, Ukrayna, Əzbəkistan və Zaqafqaziya- nın ali məktəblərində, z-dlarında minlərlə tacik təhsil aldı, ixtisas- lara yiyələndi. İqtisadiyyat və mədə- niyyətin inkipafında qazanılmıiz nailiyyətlər Tac.MSSR-in muttəfiq resp.-ya cevrilməsinə ppərait yaratdı. 1929 ilin iyununda SSRİ MİK resp,- nın iqtisadi və mədəni inkitpafı haqqında T. həkumətinin mə”lumatı- nı dinlədi və Tac.MSSR-in muttəfiq resp.-ya cevrilməsini qərara aldı. -cu Umumtacikistan Fəvqəl”adə So- vetlər qurultayında (1929, oktyabr) Tac.MSSR-i Tac.SSR-ə cevirmək haq- qında bəyannamə qəbul olundu. SSRİ

MİK 1929 il dekabrın 5-də bӱ qərarı.

təsdiq etdi və T. muttəfiq resp. hu- ququnda SSRİ tərkibinə daxil oldu. T.-nın 4-cu Sovetlər qurultayı (1931, fevral) Tac.SSR Konstitusiyasını qəbul etdi.

Q.-da sosializm quruculuqunun bə- yӱk cətinlikləri və spesifik xusu- siyyətləri var idi. Bu, əsasən iqtisa- di və mədəni gerilikdən, sənaye mər- kəzlərinin və fəhlə sinfinin olmama- sından irəli gəlirdi. Butun bunlara baxmayaraq T.-da da yeni cəmiyyət Ya- radılması Leninin sosializm quru- culuqu planı əsasında gedirdi. So- sializm quruculuqu vəzifələrinin həllində qardai sovet resp.-ları T.-a beyuk kəmək gestərirdilər. Muhari- bədən əvvəlki bepilliklərdə T.-da sənayelətdirmə həyata kecirildi, mua- sir, coxsahəli sənaye yaradıldı. Mua- sir sənayenin yaradılması iqtisadi və mədəni geriliyin sur”ətlə aradan qaldırılmasının maddi əsası oldu. 1940 ildə sənaye istehsalının umumi həcmi 1913 ilə nisbətən 8,8 dəfə artmısidı. 1940 ilədək kəndli təsər- rufatlarının 98,796-i k-z-larda bir- ləimiindi. K.t.-nın kollektivləimə- si nəticəsində kəndin siması dəyii di, k-z qurulupu əhalinin kəskin ehtiyaclarına son qoydu. Sosialist iqtisadiyyatının muvəffəqiyyətli in- kippafı mədəni inqilabın həyata ke- cirilməsi ucun əlveriiydli ipərait ya- ratdı. 30-cu illərdə resp.-da savad- sızlıq ləRv olundu, milli ziyalı kadrları yetimdi. Tacik qadınları sosializm cəmiyyətinin tam Huquql uzvləri oldu. Q.-da sosializm cəmiy- yəti, əsasən, quruldu. Tacik xalqı sosialist milləti kimi təpəkkul tap- dı. Tac.SSR-in 1937 il Konstitusi- yası resp.-da sosializmin qələbəsini qanunvericilik yolu ilə təsbit etdi,

171

Beyuk Vətən muharibəsi illərində butun sovet xalqı kimi T. zəhmətkei- ləri də eəlkənin mudafiəsinə qalx- ƏR Muharibənin ilk aylarında

SRİ-nin qərb r-nlarından T.-a xey- li sənaye isin kecuruldu. Resp, əhalisi cəbhəyə hər cur yardım gəs- tərirdi. T.-da tətpkil olunmuit hərbi hissələr muxtəlif cəbhələrdə vuru- iurdu. Cəbhədəki qəhrəmanlıqına gə- rə Q.-dan 49 nəfər deyuticu Sovet Hr- tifaqı Qəhrəmanı adına layiq gerul- mulp, 14 nəfər PLəhrət ordeninin hər uc dərəcəsi ilə və 50 mindən cox də- yulicu orden və medallarla təltif edilmisdir.

Muharibədən sonrakı illərdə resp.-nın x.t. sur”ətlə inkipaf et- mipdir. 1950 ildə sənaye istehsalı muharibədən əvvəlkinə nisbətən 1,5 dəfə artmıil, 1955 ildə sənayenin umu- mi məhsulu 1940 ildəkindən 2,8 dəfə cox olmuidu. Bepinci beiillikdə (1951—55) k-zlarda əmək məhsuldar- lıqı 3396 yuksəlmit, 1955 ildə 400 min tp pambıq istehsal edilmiiqdi, Pambıqcılıqın və x.t.-nın balqlqa sahələrinin inkipafındakı nailiy- yətlərinə gərə Tac.SSR 19956 un ne- kabrın 22-də Lenin ordeni ilə təl- tif olundu. İnkipaf etmiiy sosia- lizm devrundə T. əməkciləri muhum nailiyyətlər qazanmıtllar. Resp.-da 300-dən cox iri mapınqayırma, ener- getika, əlvan metallurgiya, elektro- texnika, kimya, yungul, yeyinti və s, sənaye mӱəssisələri var. Sənaye resp.- nın x.t.-nda aparıcı yer tutur. Sə- naye istehsalının inkitaf sur. - tinə gərə T. İngiltərə, Fransa, AFR, İtaliya və Yaponiyanı etub kecmii- dir. 1981 ildə resp.-nın milli gəli- | 1980 ilə nisbətən 396 artmıtmdır,.

ht.-nda fəhlə və qulluqcuların sa- yı 962 min nəfər, k-zların ictimai təsərrufatında calıtan kolxozcu- ların sayı 223,9 min nəfər olmui1- dur. Sənaye istehsalı 1981 ildə 6,726 yuӱksəlmindir. Sovet hakimiyyətinin qələbəsinədək əhalisinin 9394 -dən co- xu savadsız olan T.-da indi hər uc nəfərdən biri təhsil alır, Resp.-da umumi orta təhsilə kecilmiidir. Ta- cik xalqının yaradıcı quvvələrinin və iste”dadının dircəlməsi və sur”- ətlə inkipafı, ədəbiyyat, incəsənət və mədəniyyətinin cicəklənməsi ucun

ər cur pərait yaranmıtidır.

SSRİ-nin yaradılmasının 50 il- liYi və x.t.-nın inkipafındakı mu- vəffəqiyyətlərinə gərə Tac.SSR 1972 ildə Xalqlar dostluqu ordeni, resp, yaradılmasının və TKP-nin 50 illi- yi munasibəti ilə 1974 ildə Oktyabr İnqilabı ordeni ilə təltif edil- miidir.

Tacikistan Kommunist Partiyası (TKP)—Sov,İKP-nin tərkib hissəsi, kommunizm quruculuqunda T, əməkci- lərinin avanqardıdır. Tacikistanda ilk s.-d. qrupları Rusiyada 1905—07 illər inqilabı dəvrundə yaranmıirq, 1917 ilin sonu— 1918 ilin əvvəlində bolpevik təpkilatı kimi formalaii- mıpl, Q.-da Sovet hakimiyyətinin qu- rulması və mehkəmlənməsinə baicı- lıq etmipdir, Partiya tətkildatla- rının məhkəmlənməsində bolievik- lərdən Y. A. İvanitski, D. T. Deka: nov, C. Zakirov, X. Usmanov, A, Ra- himbəyov, R. Eqamberdiyev və 6, fəal rol oynamıldır. Orta Asiya sovet resp.-larında milli dəvlət sərhədlə-

172

inin muəyyənlətdirilməsindən və zb.SSR tərkibində Tac.MSSR-in təpkilindən sonra T. vil. partiya təppkilatı yaradıldı. UİK(bUP MK

Siyasi Burosunun qərarı ilə 1929 il noyabrın 25-də Əzbəkistan K(b)P-nin T. vil, təpkilatı TK(b)P-yə cevril-

di, Bu dəvrdə TK(b) 3848 kommunist var idi.

UİK(6)P MK-nın rəhbərliyi al- tında T. partiya təpkilatı zəhmət- keppllərin basmacılıqa qariyı, Və- təndaii muharibəsi dəvrundə daqı- dılmıtp Xx.t.-nın bərpası, ilk sə- naye mӱəssisələrinin tikintisi və mə- dəniyyət ocaqlarının yaradılması ur- runda mubarizəsinə rə bərlik etdi. 1930 il iyunun 6—15-də Duptənbədə TK(b)P-nin 1-ci təsis qurultayı ol- du. Qurultay TK(b6)P-nin yaranmasını təppkilatca bapa catdırdı. TK(b)P- nin rəhbərliyi ilə muharibədən əv- vəlki bepilliklərdə resp.-da sənaye- ləpdirmə, kollektivləiimə, mədəni inqilab həyata kecirildi. UİK(b)P MK resp. partiya təpkilatına hər- tərəfli nəzəri və əməli kəməklik ges- -tərirdi. 20—30-cu illərdə B. V. Tol- PıIqQO, M. D. Huseynov, s K. PTaduns, U. Apurov, D. Z. Protopopov, İ. İs- mayılov və b. resp.-da rəhbər partiya ipi aparmınlar. Beyuk Vətən muha- ibəsi (1941—45) illərində hərbi issə və birlətmələrin tətpkili, resp. iqtisadiyyatının hərbi qaydada yeni dən qurulması TK(6)P-nin fəaliyyə- tində əsas yer tuturdu. Q. kommunist- lərinin yarıdan coxu cəbhəyə getmi- di. TK(b)P-nin fəaliyyətinin yax- pılaqidırılmasında UİK(b6)P MK- nın 1942 il 7 oktyabr (“Tacikistan K(b)P MK və vil. komitələrinin iti Haqqında) və 1944 il 13 dekabr (* Qa- cikistan K(b)P MK-nın iti haqqın- dam) tarixli qərarlarının həlledi- ci rolu oldu.

uharibədən sonrakı dəvrdə TKP səqylərini x.t.-nın daha da inkiptaf etdirilməsi, sosializm quruculuru"- nu bapa catdırmaq və kommunizm quru- culuqunu genitiqləndirmək urqrunda mubarizəyə yenəltdi. “Sov.İKP 23-cu qurultayı qərarlarının yerinə Yeti- .... sahəsində Tacikistan KP MK- nın ipi haqqında Sov.İKP MK-nın 1968 il 17 dekabr tarixli qərarı TKP-nin fəaliyyətində muhum əhəmiy- yət kəsb etdi. İnkipaf etmiiy sosia- lizm devrundə TKP resp. əməkcilə- rinin səqylərini kommunizmin maddi- texniki bazasının yaradılması uR- runda mubarizəyə yənəldir. TKP-nin 116 115 uzvu və 4359uzvluyə namizədi birlətdirən 4855 ilk təpkilatı var (1985, yanvar).

Tacikistan Lenin Kommunist Gənc- lər İttifaqı (TLKKİ)—XİLKGİ- nin tərkib hissəsi, onun qabaqcıl dəs- tələrindən biridir. İlk komsomol əzəkləri 1918 ildə T.-nın im, r-nla- rında, qalan yerlərdə isə Buxarada xalq inqilabının qələbəsindən (1920) sonra meydana gəlmitidi. 1925 ildə Əzbəkistan LKGİ-nin T. vil. komi- təsi yaradıldı: 1930 ilin aprelində TLKGİ-yə cevrildi. T. komsomolu Sovet Hakimiyyətinin qələbəsi və məh- kəmləndirilməsində, resp.-NIN səna- yelətdirilməsində, k.t.-nın kollek- tivlətməsində və mədəni inqilabın həyata gecirilməsində fəal rol oyna- mıtdır. Bəyuk Vətən muharibəsi il- lərində 40 min komsomolcu cəbhədə

sıralarında

TACİKİSTAN SOVET SOSİAL İST RESPUBL

vurutmutdur. Onlardan 9 min nəfəri 11 və medallarla təltif edilmiit, 13 nəfərinə Sovet İttifaqı TəhpəMa- nı adı verilmiindir. Muharibədən sonrakı Əiiipliklərir T. komsomol- cuları x.t.-nın daha da inkipyaf etdirilməsində yaxından ititirak et- mipdir. T. komsomolu kommunizm cə- miyyəti quruculuqunda TKP-nin muba- riz keməkcisidir. Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təltif olunmuit- Dur (1975), TLKGİ-nin 697 473 uzvu birlətdirən 6626 ilk təpkilatı var (1985, yanvar). Tacikistan Həmkarlar İttifaq- ları (THİ)–SSRİ həmkarlar İt- tifaqlarının tərkib hissəsidir. T.- da ilk həmkarlar ittifaqı təikila- tı 1917 ilin martında Xocəntdə ya- ranmındır. Beyuk Oktyabr sosialist inqilabının qələbəsindən sonra kut- ləvi surətdə həmkarlar ittifaqı tzi1- kilatları yaranmaqa bailadı. Vətən- da muharibəsi dəvrundə həmkarlar ittifaqları aqqvardiyacılara və bas- macılıqa qariplxi mӱbarizənin təi1- kilində, Qızıl Ordu hissələrinin Yaradılmasında iitirak etmitlər. 1925 ilin martında Tac.MSSR həm- karlar ittifaqlarının Təikilat bu- osu yaradıldı. 1926 ilin aprelində Hİ-nin 1-ci qurultayı oldu. partiyanın rəhbərliyi altında resp.- nın sənayelətdirilməsində, k.t.-nın kollektivləimməsində, fəhlə və zi- yalı kadrlarının hazırlanmasında, mədəni inqilabın həyata kecirilmə- sində imtirak etmiy, sosializm ya- rımpının, zərbəciliyin, Staxanov hə- rəkatının təikilatcısı olmutdur. Beyuӱk Vətən muharibəsi illərində THİ təsərrufatın hərbi qaydaya ke- cirilməsində, T.-a kecurulmun sənaye mӱəssisələrinin istifadəyə verilmə- sində, SSRİ-nin ipqal olunmun D-H- larından kecurulmuli əhalinin yer- ləidirilməsində beyuk it gəermui- dur. Muharibədən sonrakı dəvrdə həm- karlar ittifaqları T.-da iqtisadiy- yat və mədəniyyətin daha da yuksəli- iində iptirak etmiit, sosializm ya- rınpının, əməyə kommunist munasibə- ti hərəkatının, Yenilikcilik BƏ HX- tiracılıq hərəkatının təpəbbuscusu olmutidur. THİ əmək məhsuldarlırı- nın yuksəldilməsi, əməkcilərin ii və Həyat iyəraitinin yaxpılaqidırıl- ması ucun səylə calıdır. T.Nİ-nin 1405126 uzvu birlətdirən 8727 ilk təppkilatı var (1985, yanvar).

İKASI

Xalq təsərrufatı. T. sənaye-aqrar resp.-dır. SRİ-nin X.T, KOMPLek- sində T. pambıqcılıq, əlvan və na- dir metal filizləri, hasilatı, yun- gul və yeyinti sənayesi r-nlarından biri kimi tanınır. Əlkənin əsas zəriflifli pambıq istehsalı baza- sıdır. Sənaye məhsulunun həcmi 1922 ildəkinə nisbətən 1982 ildə 898 dəfə (1940—83 illərdə 20 dəfə), k.t. məh- sulunun həcmi 1981 ildə 14,2 dəfə artmınidır. 1924—8O0 illərdə x.t.- na 13042 mln, manat əsaslı vəsait qo- yulmupdur.

Sənayenin umumi məhsulunun 3196 -i əsas istehsal fondlarının, 8096 -i atır sənayenin payına dupqur. Arır sənayenin əsas sahələri eləktroenerge- tika, mə”dən, əlvan metallurgiya, ma- ppınqayırma və metal emalı, tikinti materialları sənayesidir. Resp.-da təqr. 300 iri sənaye muəssisəsi var. Elektroenergetika sur”ətlə inkipaf etdirilir. Vaxt cayında Nurek SES-i, Vaxiq SES-ləri kaskadı, Sır- dərya cayında Kayrakkum SES-i, Var- zob cayında (Kafirnihanın sar qolu) Varzob SES-ləri kaskadı, Yavan İES-i və s. tikilmitdir. Roqun və Baypazin SES-ləri tikilir (1983). Yanacaq sənayesinin əsası kəmurcı- xarmadır. Təbii qaz, neft, əlvan və nadir metallar və s. cıxarılır. Əl- van metallurgiya sənayesinin ən iri mçəssisəsi aluminium z-dudur (Perap). Matınqayırma və metal e”malı mu- əssisələrində k.t. və toxuculuq səna- yesi mapınları, transformatorlar, avtomobil və traktorlar ucun ehtiyat hissələr, məipət soyuducuları və s. istehsal olunur (Dutpənbə, Leninabad, Kanibadam, İsfara və s.). Kimya səna- yesi inkipaf etdirilir. Mineral gӱbrələr istehsal edilir. Elektro- kimya z-du tikilmiidir (Yavan). Ti- kinti materialları sənayesi muhari-- bədən sonrakı dəevrdə inkiitafa baiq- lamısidır. Yungul sənayenin əsas sa, hələri pambıqtəmizləmə, toxuculuq (pambıq və ipək parcalar, trikotaj)- xalcacılıq, tikitt, dəri-ayaqqabı sə- nayesi, qalantereyadır. Əsas mərkəz- ləri: Dupənbə, Leninabad, Kayrakkum- Il və s. AM ipək istehsalı- a ildə 354 tut) gərə esp. SSRİ-də Əzb.SSR, bərə R və Gurc.SSR-dən sonra 4-cu yerdədir. Ye- Yinti sənayesi (konsern, iparab, Yar- TH), ət, sud, tutun və s.) umumi sənaye məhsulunun təqr, 1/4-ipi verir. Bit-

Mu huӱm sənaye mə hsulları istehsalı

1913 1940 | 1950 | 1970 1980 1982

Elektrik enerjisi, mln. kvt, saat — 62,1 | 169,5 | 3237,8113591 |12042 Mineral gubrələr Sizərti vahidlə),

min t — == = 252 390 411 Guc transformatorları, min kva — — — 1379 | 2962 3030 Məippət soyuducuları, min ədəd ən — — 129,6| 143,1| 132,7 İpıq texnikası avadandırı, mln, AS

manat = zə — 10,5 17,0) 10.9 Sarıma mapınları, ədəd — ə — ə 659 680 Yıtma dəmir-beton konstruksiyalar

və məmulatlar, min m" = -— ə 627,5| 937 999 Pambıq lifi, min tp 0,6 60,9 711 935 | 288 295 Xalca və xalca məmulatı, mln, ab — EL bü 32 10,2 10,9 Alt və ust trikotaj paltarları,

mln, ədəd — 0, 5 0,7 :9.31 11,2 11,8 Dəri ayaqqabı, mln. cut ... 2 08 6.1 ?. 7,9 KoHcepBƏəp, MAH. IHləpTu ÖaHka — 13.9 3013 1728) 269.2İ 291 Yay pərabı, mln. dal 03 0.5 | 3.5 53 5,4

TAHHKHCTAH SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI

o Ata, F C : . ə I —,. ik a. - | Ma, “əv bd

ARA ks

bı

Reqar. Tacikistan aluminium zavodunun elektroliz

sexində.

ki yaqı (RSFSR, USSR, Əzb.SSR və Mold.SSR-dən sonra SSRİ-də 5-ci yer) istehsalı inkipaf etmitdir.

T.-nın k.t. coxsahəlidir. Umumi g.t. məhsulunun təqr. 7194 -ini bit- kicilik, 2976 -ini heyvandarlıq verir (1981). 159 k-z, 279 s-z və 91 təsərru- fatlararası muçəssisə və təpqkilat var (1983). 1981 ildə k.t.-nda 32,9 min traktor, 3,4 min pambıqyıqan mapın, 26,9 min yuk avtomobili və coxlu di- gər k.t. texnikasından istifadə edil- mipdir. K.t.--na yararlı torpaqlar 4,2 mln. ha-dır (O,8 mln. La-ı iqum ye-

| kim, 26200 orta

Əkin sahələri, min La tibb ipcisi, sana-

toriya, istirahət

evləri və pansio-

- Tibb kadrları T.

Umumi əkin sahəsi 494 807 765 796 767 tibb in-tunda, 6

O cӱmlədən: | orta tibb məktə-

dənli bitkilər 438 567 321 247 171 bində hazırlanır.

Toxumu bitkilər 37 161 266 | 313 317 Məihur kurortla- cӱmlədən: I: - :

naMöbır 27 106 254 305 308 Bana Ta im,

Tərəvəz-bostan bitkilə- Ə, iə r -

PA sə koptod 6 2 27 91 35 mə, PQaambarı və s,

Yem bitkiləri 13 55 161 205 243 Xalq maarifi

ri, 3,3 mln. Fa-ı otlaqlar). Suvarı- lan torpaqların sah. 1913 ildə 211 min La-dan 1982 ildə 635 min La-a cat- dırılmıtpdır. Coxlu suvarma kanal- ları (Beyuk Hissar, Beyuk Fərqanə, Pimali Fərqanə, Vaxi və s.) cəkil- mii, su anbarları (Kayrakkum, Nurek, Fərhad və “” yaradılmıtdır. Əsas k.t. bitkisi pambıqdır. Tu- tun, ətiriah, kətan, kuncut, burda, arpa, cəltik və s. əkilir. Muhum k.t. sahələrindən biri də baqcılıq və uzumculukdur. 1981 ildə 929,4 min 7” (1913 ildə 32 Mun m, 1940 ildə 172 min t) pambıq, 325 min m taxıl, 256 min t meyvə və giləmeyvə, 201 min ?t uzum yıqılmıtdır. Ətlik-yunluq və ətlik- sudluk heyvandarlıq inginaf etmiit- dir. 1,3 mln. qaramal (0,ə mln. inək), 1 mln, davar, 0,1 mln, donuz var (1982). Quticuluq, atcılıq, qaragul qoyunculuqu BƏ HHTƏK"HHHKZƏ MəliFy olunur. Daxili Yukdapımada avto- mobil nəql. əsas yer tutur- Avtomo- bil yollarının uz. 14,b6 min km, n.).- larının uz. 470 km (1982), su Yolla- rının (Amudərya, Pənc və Vaxpi cay- ları) uz. 300 km dir (1983). Hava Nəql. inkitaf etmiidir. Boru kəməri Nəql. (təbii qaz) var. Kelif (Əfqanıs- tan)— Duiənbə qaz kəməri cəgilmin-

ğış

hiz is ə z

“alar ə” n / 25 . i i. yi ğ İb, y

ə I u, la ”

dir. T.-da Cənubi Tacikistan ərazi- istehsal komplek- si yaradılır. Səhiyyə. 1980 il- də T.-da əhalinin hər min nəfərinə dulplən doqum sayı 37, əlum sayı 8,1, hər min nəfər di- ridoqulana gərə R“ ÇU yar enyMy 1913 ş ə ilə nisbətən 7 də- fə azalmızidır. Orta əmur 73 (il-

/ dir. Taun, vəba, | təbii cicək, qayı- r dan yatalaq, vis- seral leytimanioz, traxoma tamamilə nərB ser r- Brusellyoz, diF-

teriya, vərəm və s. xəstəliklər xeyli azalmıntidır. T.-da baqırsaq infeksiyası, helmintoz, askaridoz və s, xəstəliklərə rast gəlmək olur. Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən əvvəl əhaliyə tibbi yar- dım gestərilmirdi, mualicə ilə yal- nız ara həkimləri məpqul olurdu. 1913 ildə T. ərazisində 40 carpayı- lıq 1 xəstəxana, 11 ambulatoriya, 19 həkim var idi. T.-da 39645 carpayı- lıq (əhalinin hər 10 min nə əoaə 98,9 carpayı) 281 xəstəxana mucəssi- səsi (o cumlədən 57 dispanser), 465 həkim-feldiqer məntəqəsi, 9500 hə-

BƏ mədəni-maarif mӱəssisələri. 1897 ildə muasir T. ərazisində yapayan əhalinin yalnız 2,326 -i savadlı idi. Bəeyuk Oktyabr sosialist inqilabı tacik xalqı qar- iısında maarifin və milli mədə- niyyətin inkipafına doqru genii yol acdı. 1982/83 dərs ilində resp.-nın 3,1 min ӱmumtəhsil məktəbində 1,1 M/IH,, 38 orta ixtisas məktəbində 39, 2 min, 79 texniki peipə məktəbində 37,5 min ipagird, 10 ali məktəbində 57,9 min tələbə təhsil alırdı. T.-da 1,7

7 – – —q-q—j-kӧhm -————..

173

min kitabxana (o cӱmlədən Firdevsi ad. Tac.SSR Devlət Kitabxanası), 15 muzey (o ii Behzad ad. resp, Birlətimiit arix-Əlkəpqunaslıq və Təsviri Sənət Muzeyi, S. Ayni ad. ədəbiyyat Muzeyi və s.), 1,4 min klub mӱəssisəsi və s. fəaliyyət gəstərir. Bax həmcinin Daqlıq Bədəxian Mux- tar Vilayəti, mədəniyyət bəlməsi, Elm və elmi idarələr

Təbiyyat və texnika elmləri. Qə- dim dəvrdə taciklərin əcdadları mis, dəmir, qurqutpun, qızıl, gumuti və qiymətli daplardan istifadə edir- dilər. cAvestaəda gey cisimlərinin hərəkəti, vaxtın tə”yini və bəzi ri- yazi qaydalar haqqında mə”lumat ve- rilmitdir. Orta Asiyada quldarlıq və feodalizm devrlərində ipəhərsal- ma, sənətkarlıq, əkincilik, mədəniy yət inkitpaf etmiiy, abidələr yaradıl- mıpidır. 9—11 əsrlərdə Orta Asiya elmi fikir mərkəzlərindən biri idi, 11—14 əsrlərdə Xarəzm, Buxara və s. pəhərlər elmi mərkəzlərə cevrildi. 15 əsrdə Səmərqənddəki Uluqbəy rə- sədxanası dunya ipehrəti qazandı. T.- ın orta əsrlərdəki elmi İbn Sina, Biruni, Əmər Xəyyam və 6. gərgəmli alimlərin adı ilə baqlıdır. 14— 15 əsrlərdə iniyaat texnikası və M€”- marlıq inkitpaf etdi. 15 əsrin 2-ci yarısından 17 əsrədək tacik alimlə- ri İran, Turkiyə və PTQimali Hindis- tanda fəaliyyət gəstərirdilər. Orta Asiya Rusiya ilə birlətdirildikdən sonra rus alimlərinin gkəməyi ilə ərazinin coqrafiyası, geologiyası,

lora və faunası eyrənildi.

ovet hakimiyyəti qurulduqdan son- ra isə T.-ın təbiiq sərvətləri və is- tehsal quvvələri sistematik eyrənil- məyə baplandı. 20-ci illərdə Duttpən- bə hidrometeorologiya st., Umumitti- faq Bitkicilik İn-tunun təcrubə st. və s. yaradıldı. 30-cu illərdə Var: zob dar-botanika, Kurqan-təpə pambıq- Yonca seleksiya-təcrubə st.-ları və Dutpənbədə parazitologiya st., fiziki usullarla mualicə, vərəm və s. in-t- lar tə sis edildi. 1941 ildə SSRİ EA-nın T. filialı yaradıldı. Beyӱk Vətən muharibəsi illərində T.-a kə- curulmull elmi idarə və alimlərin fəaliyyəti elmin inkipafına kəməkn etdi. 1951 ildə Tac.SSR EA təsis edildi.

Geologiya in-tunda resp. ərazisi- nin geoloji qurulutu və faydalı qa- zıntıları ilə əlaqədar tədqiqatlar aparıldı. Q. alimləri Orta Asiya və Qazaxıstan alimləri ilə birlikdə Yer qabırını və Yerin Yuxarı man- tiyasını kompleks tədqiq etdilər.

"TRU Zəlzqləyə davam- ilə lı Tikinti və Seys-

= mologiya İn -tu T.-da və onunla həmsərhəd ərazilər- də zəlzələnin balp verməsinin qanu- nauyqunluqlarını,

zəlzələ ilə əlaqə- dar Yer səthinin tədricən hərəkəti- ni və s.-ni əyrə- nir. Hu HH-T KYH- lu zəlzələlərin tədqiqi sahəsində SSRİ-də bai MY- əssisədir (1967).

Resp. EA-nın Ast- rofizika İn-tu

orta məktəb,

174

meteor və kometləri eyrənən əsas mər- gəzlərdən biridir. | S. U. Umarov ad, Fizika-Texnika İn-tunda, T. un-tində və s, ali mək- təblərin fizika kafedralarında bərk cisimlərin, yarımkecirici və poli- merlərin fizikası, mayelərin mole- kulyar nəzəriyyəsi və molekulyar akus- tika, elektronika və s.-yə dair tədqi- qatlar aparılır, Tac.SSR EA-nın Riyaziyyat İn-tunda və un-tin riyaziy- yat kafedrasında, əsasən, sistem tən- liklərin sərhəd məsələləri, xususi tərəməli diferensial tənliklərin nəzəriyyəsi və s, eyrənilir. . imyaya dair tədqiqatlar Kimya İn-tunda, un-tin, tibb in-tunun və s, ali məktəblərin muvafiq kafedra- larında aparılır. SSRİ BA ilə birlikdə T.-da coqrafiya sahəsində kompleks tədqiqatlar aparılır. Cor- rafiya cəmiyyəti, təbii sərvətlərin mulafizəsi və rasional istifadəsi- nin T. ppe”bəsi yaradılmıptdır, Bit- kilərin Fiziologiyası və Biofizika- sı İn-tunun əməkdaiları bitkilərin həyat fəaliyyətinin mexanizmini və s. tədqiq edir. Pamir Biologiya İn-tu Pamirin bioloji ehtiyatını əyrənir. 4.-ın heyvanlar aləmi Zoologiya və Parazitologiya İn-tunda tədqiq edi- lir. Qastroenterologiya İn-tunda həzm orqanlarının patologiyası problem- ləri, Yorpaqiqunaslıq İn-tunda pam- ıq, taxıl və s. bitkilərin istehsal texnologiyasının təkmillətdirilmə- si, pambıq nəvlərinin və s. seleksi- yasına dair tədqiqatlar aparılır. Texnika sahəsindəki axtarıtlar elmi“qədqiqat in-tlarında və ali mək- təblərdə cəmlənmipdir. Mapınqayır- ma, elektronika, elektroenergetika, sənayenin avtomatla:pidırılması, av- tomobil nəql.-nın texnikası və s. sahə- lərə aid tədqiqat ipləri də gərulur. İctimai elmlər Fəlsəfə. Tacik xalqının qədim və zəngin fəlsəfəsi yaxın qariılıq- lı tə ”sirdə olduqu xalqların icti- mai fikri ilə sıx əlaqədə forma- lapmındır. Tacik-fars fəlsəfi ikri Hind və yunan əkən ilə aqlı olmutdur. 9 əsrədək İran fəl- səfəsi zəminində, zərduitiliyin tə”- siri altında inkipaf etmiidir. Ərəb iptalı və islamın yayılmasın- dan sonra İran-ərəb xalqlarının mə”- nəvi mədəniyyəti yaxın unsiyyətdə ol- muptdur. Rudəkinin, Dəqiqinin, Fir- deəvsi, Əbubəkr, Razi, İbn Sina, Əmər Xəyyam, Sənayi, Əttar, Sə”di, Hafiz, Cami və 6.-nın yaradıcılıqrı Dunya mədəniyyətinə təhfədir. 16—18 əsrlərdə Binai, Vasifi, Hilali, Sa- Yid Masifi və 6. muçtərəqqi meyllərin ifadəcisi olmuplar, 19 əsrin 2-ci yarısında Orta Asiyanın Rusiyaya birlətdirilməsindən sonra qabaqcıl rus ictimai fikrinin tə”siri ilə ta- cik xalqının ictimai fikrində maa- rifcilik yarandı (banisi ƏLlməd Da- ni). Sosializm quruculuqu dəvrundə marksizm-leninizm klassiklərinin əsərləri tərcumə və nəpr olundu. 40- cı illərdə marksist-leninci fəlsəfə sahəsində elmi tədqiqat ipi tacik xalqının fəlsəfi və ictimai-siyasi fikir tarixi problemləri, dialektik və tarixi materializm, elmi kommu- NİZM, ateizm məsələləri uzrə aparıl- maqa bapladı. Sosialist ictimai MY- nasibətləri, ictimai varlıq ilə ic- timai pquurun qarpılıqlı əlaqəsi, ta-

rixi ingipafın obyektiv qanunauyeun- luqu və insanların pquurlu fəaliyyə- Tİ və s, məsələlər T, alimlərinin diqqət mərkəzindədir. Əsas fəlsəfi tədqiqat mərkəzləri Tac.SSR EA-nın fəlsəfə bəlməsi və resp. ali məktəb- lərinin fəlsəfə kafedralarıdır.

arix elmi. Q.-da tarixi bilik- lər qədimdən əə Tİ öamnaMmbılm- dır. 9—10 əsrlərdə Samanilər dəv- rundə tacik və ərəb dillərində cox- lu tarixi əsər Yezılmınqdı. Onların icərisində əhəmməd Naripahinin cBuxara tarixiz və c Həekmdarların kitabı 5 əsərləri daha qiymətli- dir. Təbəri, Rəptidəddin. qə əcp), Mirxond (15—16 əsrlər), uzbexon (17 əsr) və 6.-nın əsərləri T. tarixinə dair zəngin mənbələrdir. 19 əsr ta- rixpqunaslıqrının gərkəmli numayən- dəsi Əhməd Donipq feodalizm qurulu- pqunu kəskin tənqid edirdi. T.-ın və taciklərin tarixinin elmi surətdə əyrənilməsi Beyuk Oktyabr sosialist inqilabından sonra baplamındır. T. Dəvlət un-tinin (1948) hə Tau.CCP EA-nın (1951) yaranması tarix elmi- nin inkipafına təkan verdi. T.-nın sovet tarixpqunaslıqı istehsal muna- sibətlərinin, sinfi mubarizə tarixi- nin, xalq kutlələrinin rolunun təd- QİQİNƏ Əsas diqqət yetirir.cTacik xal- qQININ tarixi (c. 1—3), “Tacikistan SSR tarixiə, “Tacikistan Kommunist Partiyası tarixinin ocerkləriə, FTa- cikistan fəhlə sinfinin tarixiə (c. 1—2) və s. kollektiv əsərlər ya- zılmındır.

Orta Asiya resp.-ları, Qazaxıstan, Moskva və Leninqrad tarixciləri ilə elmi əlaqələr geniplənir. “Qara- təkin və Darvaz tacikləriz, “Taci- kistanın maddi mədəniyyətiz, “Orta Asiya respublikalarında Sovet ha- kimiyyətinin qələbəsi və s. əsərlər bu əməkdaplıqın nəticəsidir. Resp.

tarixciləri SSRİ tarixinə, milli

dəvlət quruculuquna və s. sahələrə dair uӱumumilətdirilmiit əsərlər Ya-

radılmasında iptirak edirlər. Qey- :

ri-kapitalist, sosialist inkitaf yo- lu təcrubəsinin umumilətdirilməsi

— Sovet T.-ı tarixinin əyrənilməsinin ,

balıca yekunudur. Tarix elmi cahə- sində əsas tədqiqatlar Tac.SSR EA-

nın Tarix İn-tu və TKP MK yanında Partiya Tarixi İn-tunda, həmcinin |

ali məktəblərin tarix kafedraların- da aparılır.

İqtisadiyyat elmi. T.-da iqtisadi fikrin meydana gəlməsi erkən orta əsrlərə aid edilir. Lakin T.-ın iqti-

sadi problemlərinin iptlənməsinə İan- İB

nız Bəyuk Oktyabr sosialist inqila- bından sonra bailanmılndır. 20-ci illərdə dərc edilmiit əsərlərdə resp. iqtisadiyyatının kompleks xarakte- ristikasını verməyə təpəbbus gəestə- rilmipdir. 30—40-cı illərdə əlkə- nin aparıcı elmi mərkəzləri iqtisadi geriliyin aradan qaldırılması yol- larının mucəYYən edilməsində beyuk xidmət gəstərmitlər. 50-ci illərin əvvəllərindən resp.-da milli iqtisad- cı kadrların formalatması ilə bə- yuk iqtisadi problemlərin tədqiqinə imkan yaranmındır. Resp.-da siyasi iqtisad, x.t.-nın tarixi, məhsuldar quvvələrin inkippafının və yerlət- dirilməsinin uzunmuddətli proqnoz- lapdırılması, ictimai istehsalın effektliyi, x.t.-nın sur”ət və pro- porsiyaları, x.t, sahələrinin iqtisa-

TACİKİSTAN SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI

diyyatı, planlatdırmanın iqtisadi- iyazi metodları və s. problemlər sa- əsində tədqiqatlar aparılır. İqti- sadi tədqiqatların əsas mərkəzləri: Tac.SSR EA İqtisadiyyat İn-tu, Məh- suldar Quvvələrin Əyrənilməsi L1u- rası, Tac.SSR Dəvlət Plan Komitə- sinin Elmi Tədqiqat İqtisadiyyat və Planlapdırmanın İQqtisadi-Riyazi Metodları İN-tu və s.

Huquq elmi. T.-da huquq elmi Sovet hakimiyyəti illərində inkiptaf et- mipdir. T. Un-tinin 1949 ildə yara- dılmıp huquq fakultəsi huquq el- minin inkipafında muhum rol oyna- yır. Huquqpqunas alimlər Sovet dəvlə- ti və huququnun tarixi və nəzəriyyə- sinə, mulki huquqa və təsərrufat hu- ququna həsr olunmupq əsərlər cap et- dirmitlər. Devlət və huquq qurucu- luqunun, dəvlət idarəciliyinin icti- mai munasibətləri huquqi cəhətdən ni- zamlanmasının elmi əsasları, SSRİ Konstitusiyası və Tac.SSR Konsti- tusiyası baxımından dəvlət və huqu- qun inkipaf qanunauyqunluqları ey- rənilir. Elmi tədqiqatlar un-tin hu- quq Takulikinin, Tav,CCP EA Ta- rix İn-tunun Sovet dəvləti və hy- ququ bəlməsində, ədliyyə nazirliyinin elmi tədqiqat məhkəmə ekspertizaları laboratoriyasında aparılır.

Elmi idarələr. Sovet hakimiyyəti illərində Q.-da elmi idarələrin ge- nipi ppəbəkəsi yaradılmındır. Resp.- da ən bəyuk elmi idarə Tacikistan SSR Elmlər 0 anorr. Bun- dan əlavə, ali məktəblər, Həmcinin sahə elmi-tədqiqat in-tları da sənaye, K.T,, səhiyyə, xalq maarifi və sosia- list mədəniyyətinin planlatdırılma: sı və inkitpaf etdirilməsi problem- ləri uzərində ipləyirlər. Resp.-nın elmi idarələri və 10 ali məktəbində V,5 min elmi iptci, o cumlədən 186

Bi m

nı "arı . |“ "rx

CofəveFotov ge

R Mu lz ən İz. m azı saysa METRO. ə Rə = qar - — yaza emim şm”. -

un

“ı.

ə

Duptənbə. Tacikistan SSR EA Rəyasət ey"ətinin binası, 1934—36. Me"mar S. V. Kutin.

e.D., 2500 e.n., Tac.SSR EA-nın 40 hə- QİQİ VƏ mӱxbir uzvu fəaliyyət gestə- rir. Q. alimləri bapqa muttəfiq resp." ların, o cumlədən Azərb.SSR-in, Həmcinin CSSR, BXR, ABPT, B. Bri- taniya, Hindistan, Əfqanıstan, Fran- sa, Yaponiya və s. əlkələrin alimlə- ri ilə sıx elmi əlaqə saxlayırlar.

Mətbuat, radio veriliiyləri, tele“ viziya. Belyk Oktyabr sosialist in” qilabınadək tacik xalqının ez mət- buatı yox idi. Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən sonra T.-da milli kita və qəzet-jurnal nəpri inkisaf ti rilmitdir. T.-da ilk mətbəə 192

TACİKİSTAN SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI

ildə Dutptənbədə,

ilk nəptriyyat—T. Dəvlət kitab nətp

ziyyatı 1025 ildə ik "TK tacik qəzeti cİdi tocikə (4 Qacikin bayramız) 1925

il martın 15-də Dupvənbədə (Əzbəkis- H

tan K(b)P Tacik Təpkilat Buros nun orqanı | cıxmıldır. 1982 ildə T.- umumi tirajı 6 mln. nusxəyədək olan 733 adda kitab və bropqur, birdəfəlik tirajı 1350 min nusxə olan 66 adda qəzet və illik tirajı təqr. 20,3 mln. nӱsxə olan 69 adda jurnal və s. dəv- ri nəptrlər buraxılmıtdır. Resp. qəzetləri: tacik dilində—c Tociki- stoni S.ovetiə (FSovet Tacikistanık, 1925, 1955 ilədək İdi tocikgadı ilə) c Komsomoli Tocikistonv (“Tacikistan komsomoluəj, 1930), a*Pioneri Toci- kistonə (* Tacikistan pioneri, 1930), cMaorif və mədəniyyətə (1932): rus DİLİNDƏ—c“ Kommunist Tadjikistana (1 9383, c Komsomolets Tadjikistanam (1938), əzbək dilində—4Sovet Toci- KHCTOHHS (1929). Myhy jurnalları: € KOMMyHHCTH TouHKHCTOHə (“Qacikis- TaH KOMMyHHCTHə, 1936), “Canon Illapkə (“PQərqin səsiə, 1938), *Zanoni Toci- kistonə (*“ Qacikistan qadını, 1951), cXorputttakə (FKirpiə, 1953) və s. Tacikistan Teleqraf Agentliyi 1933 ildə yaradılmıtdır. Radio ve- riliplərinə 1928, televiziya veri- liplərinə 1959 ildən baplanmıtdır. Ədəbiyyat. T. ədəbiyyatının tari- xi qədimdir. PTifahi xalq yaradı- cılıqı zəngindir. Qədim və klassik (9—15 əsrlər) tacik ədəbiyyatı İran, habelə hind və mӱsəlman ədəbi ən”ənə- ləri ilə barlı olmutdur. Tacik-fars ədəbiyyatının banisi Rudəki, onun davamcıları Firdevsi və İbn Sina- nın əsərlərində dərin humanizm, İYK- sək vətənpərvərlik ruhu hakimdir. F. Gurganinin cVis və Ramin poe- masında, Nasir Xosrovun pe”rlərin- də, Əmər Xəyyamın rubailərində in- sanpərvərlik, tpəxsiyyət azadlıqrı ide- yaları əksini tapmıpdır. Sə”di, Y. Yakani, Hafiz və Kamal Xocəndinin əsərlərində zulm və istibdad ifiya olunur. 15 əsrdə Səmərqənd, Buxara və Herat kimi ədəbi mərkəzlər yaran- dı. Ə. Caminin yaradıcılıqı bu devr poeziyasının zirvəsidir. 16—18 əsr- lərdə Muqifiqi, Fitrət Zərduz, Va- sifi, Sayido Nəsəfi, Hilali, Zəbun- nisə və BiOil xalqın arzu və istəklə- rini, onun haqq və ədalət uqrunda mu- barizəsini tərənnum etmitlər. Orta Asiyanın Rusiyaya birlətdirilməsi tacik ədəbiyyatında yeni mərhələnin baplanqıcı oldu. ƏLlməd Danii, PTa- hin, Sevda, Sami, Mirzə Sirəc, Hey- rət, Əsiri, Ədzi və 6.-nın əsərlərin- də əmirlik masqaraya qoyulur, muӱtərəq- qi ideyalar, qabaqcıl rus və dӱnya mə- dəniyyəti təbliq olunurdu. T.-da So- vet hakimiyyətinin qələbəsi ədəbiyya- tın inkipafında yeni dəvr acdı. S Ayni tacik sovet ədəbiyyatının bani- sidir. 20-ci illərdə basmacılara, sa- vadsızlıqa və qadın huquqsuzluquna qarpı mubarizə, yeni həyatın tərən- Xumu ədəbiyyatın əsas məvzuları oldu eyrəv Suleymani, S. Cəvhərzadə, M. əhimi, M. Əminzadə, C. İkrami, R. Cəlil və 6.). Ə. La/luti tacik ədəbiy- yatında siyasi lirikanın əsasını qoydu. 30-cu illərdə sosialist realiz- mi prinsiplərinə əsaslanan tacik ədəbiyyatı məzmun və formaca zəngin- ləpdi, hekayə, povest, roman, dram, komediya janrları təpəkkul tapdı.

PTərqin istiqlaliyyəti, sosializm qu- ruculuqu, xalqlar dostluqu və beynəl- miləlciliyin tərənnumu istər yaiylı nəsl nӱmayəndələrinin (S. Ayni, Ə. La- uti, M. Rəhimi, Ə. Həmdi, Ə. Mun- zim, Suheyli), istərsə də gənc ədəbi quvvələrin (M. Tursunzadə, H. Kə- rim, Ə. Deloti, S. Uluqzadə, M. Mir- iəkər, H. Yusifi və 6.) yaradıcılıq qayəsi oldu. Beyuk Vətən muharibəsi illərində Ə. Lahuti, Z. Cevhəri, M. Tursunzadə, B. Rəhimzadə, F. Niyazi,

Nəzərov və 6. sovet adamlarının fatizmə nifrətini, qələbə əzmini tərənnӱm edən pe”rlər yazdılar. 40- cı illərin sonunda nəsr və pe”rin butun janrlarında diqqətəlayiq nai- liyyətlər əldə edildi (M. Tursunza- də, S. Ayni, M. Miritəkər və 6.-nın əsərləri). 50—60-cı illərdə ədəbiyya- ta gənc ədəbi qӱvvələr gəldi (P. Ta- lis, F. Məhəmmədiyev, M. Kanoat, Q. Mirzə, F. Ənsari, Ə. Qəhhari, M. Fərhad, R. Hadizadə, Q. Kiram, L. PTirəli, Sərban, U. Kuhzad, S. Tursun, Gulnəzər, Gulruxsar və b.). Utpaq ədəbiyyatı (M. Miriəkər, Gul-

cəhrə, U. Rəcəb, R. Amanov, Ə. Hacı Və O.), dramaturgiya (S. Hani, F. Niyazi, C. İkrami, H. Sadiq, Q. Ab-

Dulla, S. Səidmuradov, PT. Qiyamov, . Bəxti) inkipaf edir. Marksist ədəbi tənqid və ədəbiyyatiqunaslıq (S.

Ayni, Ə. Mirzəyev, N. Mu 11. Huseynzadə, R. Haptım, M. kurov, E. Mirzəzadə, S. Təbarov, A. Seyful-

layev və b.) təpəkkul tapmıtdır. c Qa- cik naqıllarıq kitabı, fars-tacik poeziyası klassiklərinin bəzi əsər- ləri, S. Ayninin romanları, Ə. La- huti, M. Tursunzadə və M. Miriəkə- rin pe”r kitabları, habelə digər ta- cik pair və yazıcılarının bir sı- ra əsəri (“Qardapq səsiə, “Pamir ci- cəkləriə kitabları və s.) Azərb. di- linə, Azərb. pair və yazıcılarının əsərləri isə tacik dilinə tərcumə onyHMyuuyp.

Me”marlıq, təsviri və dekorativ tətbiqi sənət. T. ərazisindəki ən qə- dim incəsənət abidələri (PPTərqi Pa- mirdəki PQaxtı mararasında qaya rəsm- ləri) Mezolit, yaxud Erkən Neolit dəvrlərinə aiddir. Əhəmənilər dəv- ru tikililərindən qədim Bəlxin ciy gərpicdən yatayıpq evlərinin xara- balitları (Qalayi-mir, e.ə. 6—4 əsr- lər) muhafizə olunmutdur. Bu dəv- run təsviri sənəti haqqında Amudər- ya dəfinəsi ən təsəvvur yaradır. ə—8 əsrlərdə Q. ərazisində iqəhərlər meydana gəlmipdir (Pəncikənd və s.). Ərəb ipqalı və əlkədə islam dininin yayılması ilə əlaqədar T.-da məscid, minarə, mədrəsə, rbə, xanəgah və s. tikilmipdir. MəLləmməd Bəimqiar məqbərəsi 11—14 əsrlər tacik monu- mental me/marlıqının nailiyyətlə- rini əks etdirir. 14—17 əsrlərdə T. meqmarlırı yuksək inkitpaf devru ke- cirmip (Kulyabda Mir Seyid Həmə- dani məqbərəsi, 14—17 əsrlər: Ura- Tubədə Sər-i məzar ansamblı və s.), 18—19 əsrlərdə tikintidə ictimai binalar (məhəllə və kənd məscidləri, hamamlar) və eyvanlı yaptayın– evlə- ri ustun olmutdur. Təsviri sənətdə ornamental kompozisiyalar (nəbati, həndəsi və epiqrafik motivlər) ge- nip yayılmıt, 15 əsrdən Herat mi- niatur məktəbinin, 16—17 əsrlər- dən isə Buxara və Səmərqənddə Orta Asiya miniatur boyakarlıqı məktəb-

2 a "Lu" b "ə R Hn gi R. r mz a s. y - Kərə . nın -—— : “ə. Hə ə Hu 1 = dü...” cə

iL

Ah. yə

m. " "a

" əs N

T = “ə 44, i Lİ - - mr Təb sud. 2. Si R - --- . R “1 . Tarı. "a, fi m = I R “ “ sl m. dq 12 Key

IC a 2: ik.

əə ti r

. , mə f k = . Rə | q əra 2 H 1 z q 1 R Nİ x | “ R di Malı . fi: | iL " a sı * x” ə. - d . E c il ə" ii i "R Ad Li "ə = ə ə R I R R x . “ Vi AL”, b ami Vİ 1 = ı mərmi E2

- , k m... . k “ ru “ 1 ( ə“ i ge İ Ӱ” dı işə alı ə

m

“ nu R 22 SD ? kk s R. B 2 r: b b I ı-

ış

CC IQ AL əladı, Hə b EE İTİL du Qin EL == ie”

İskodar kəndindəki məscidin mehrabı.

Fraqment. Atac. Bədii oyma. 10—11 əcp-

lər. Behzad adına Respublika Birləq-

mipt Tarix:Əlkəpqunaslıq və Təsviri Sənət Muzeyi. Du:pənbə.

lərinin (Mahmud Muzəhhib, Avaz Məhəmməd, Məhəmməd Murad Səmər- qəndi və b.) inkipqafı ilə əlaqədar miniatur sənəti yuksəliyi dəvrunə catmıtidı. Sovet T.-ının me”marlı- qı qısa muddətdə genip inkipaf yo- lu kecmiit, birmərtəbəli gilmehrə evlərdən ibarət qıtplaqlar abad :p9- hərlərə cevrilmitdir (Dupənbə, Le- ninabad, Kulyab, Kurqan-Tubə və s.). Yeni pəhərlər salınmın (Nurek, Re- qar, Yavan), seysmik cəhətdən davamlı binalar tikilmipdir. Tac.SSR-in ya- ranması (1929) ilə.əlaqədar Duӱptənbə pt, Q.-ın bədii mərkəzinə cevrilmiir, T. Rəssamlar İttifaqının təpkilat burosu yaradılmındır. im illərə Y. Burtsev, A. Apturov, A. Kamelin, M. Xopməhəmmədov, B. PQahnazarov, Y. Cemodurov və 6. rəssamlar fəaliy- yət gəstərmitlər. Bəyuk Vətən muha- ribəsi illərində (1941—45) T.-da qrafika daha genit yayılmın (Təm- viqat və siyasi plakatlar), muharibə- dən sonra dəzgah boyakarlıqı (A. li. rov, F. Salmanov, A. Kamelin və 6.) ilə yanapqı monumental-dekorativ (S. Zaxarov, İ. Əbdurəhmanov) və teatr- dekorasiya (M. Muxin, M. P/ipulin) sənətləri, kitab qrafikası (B. Sereb- ryanski, P. Zobnin), Heykəltəratlıq (Y. Tatarinova, Jumaqazin, O. Axunov) inkipaf etmipdir. Rəssam- lardan A. Əmincanov, Ə. Rəhimov, P. Falbov, Z. Həbibullayev, X. Xui- vaxtov, S. Qurbanov, R. Əddurəpidov, T. Səidmuradov və 6.-nın əsərləri fərdi xususiyyətləri ilə diqqəti cəlb edir. Dekorativ-tətbiqi sənət bədii toxuculuq, xalcacılıq, tikmə, kera- mika, zərgərlik və s. ilə təmsil olu- ə Y. Baratbəyov, M. Alimov, O.

urəddinov, R. Yuldaptov, Y. Raufov, S. Sahibov, Z. Bəhrəddinova və b. xalq sənətinin ən yaxtı numunələrini ya- ratmısplar.

Musiqi. Qədim tarixə malik, zən- gin və coxcəhətli T. musiqisində xal- qın həyatı, məitpəti, əmək fəaliyyə- ti əksini tapmıtldır, Xalq musiqi-

176

TACİKİSTAN SSR ELMLƏR AKADEMİYASI

ğ————–—LTR"–———jq gj —AƏ— —GƏ—ƏBGƏGƏGƏGƏ —"h"i———ƏQ——AQLQ”“—i—"-–—q”t”——thqJkliətng——t———-ekği-kprstt——ip—jhejkj-— ki "xmRFİMİİİ

si opərti olaraq tpimal (Leninabad vil.), mərkəz (Hissar, Kulyab, Qarm) nə Pamir (Daqlıq Bənəxman MB) yec- lublarına ayrılır. Xalq qəhrəman- lıq dastanı cGoroqluq mahnıvarı recitativlə, dumbrakın (2 simli mu- siqi aləti) mutpayiəti ilə oxunur. Mərasim mahnıları, xususilə li- rik mahnı janrı genin yayılmıin- dır (bayt –lirik mahnı forması, qə- ibi—qəriblərin mahnıları və s.). Qacik professional musiqisi sazan- da, mapriqxan, makomcular birliklə- ri olan Səmərqənd, Buxara və Heratda daha yӱksək inkilaf səviyyəsinə cat- mıqidı. Tacik və ezbək klassik mu- ÜHTHCHHHİ zirvəsi iapimakom—b6 ma- komun birləiməsindən ƏMƏLƏ GƏLƏN silsilə əsərdir. Makomun hər bəlmə- si nokal (nəsr) və instrumental (mup- kilot) hissədən ibarətdir. Musiqi alətləri: Kaiqar rubabı, tənbur, gicak, dutor, dumbrak (simli), nay, gərnay, surnay, kupinay (nəfəs), tab- lak, naqora, doyra, kayrok (zərb), cəng və s. Pamirdə setar, pənctar, tutək yayılmıtidır. Tacik musiqisi haq- qında Ə. Fərabi, İbn Sina, Ə. Ca- mi və b.-nın əsərlərində mə”lumat vardır. T.-da Sovet hakimiyyəti qu- rulduqdan sonra xalq musiqisi ən”- ənələrinin inkilafı ilə yanatı ye- ni musiqi janrları |4“Vose usyanız (1939, S. Balasanyan) operası, cİki qızılğulə (1941, A. Lenski) balet, simfonik əsərlər və s.| meydana gəl- midir. T,-da musiqi texnikumu (1929), filarmoniya (1938: tərkibində xalq calqı alətləri orkestri, 1947: rubab- calanlar ansamblı, 1940, mahnı və rəqs ansamblı, 1940), musiqi elmi- tədqiqat kabinəsi (1938), bəstəkarlar ittifaqı (1940) və s. təpkil edilmini- dir. c- Qahir və Zehrək (1944, A. Len- ski), cPulat və Gulrum, cRudəkik, cAyniz (1957, 1976, 1978, PT, Sayfid- DİNOV), * Komde və Madanı (1960, 3. PYahidi), *Perakə (1970, S. Xamrayev) operaları, FDutənbəli qız (1967, ahidi) operettası, Y. Ter-Osi- pov, A. Yadigarov, M. Atoyev, A. Sa- liyev, D. Dustməhəmmədov və 6.-nın simfoniyaları məphurdur. Musiqi xadimləri: muqənnilər—Q. Fazilo- va, A. Babakulov, H. L/evlanova, C. Muradov, L. Kabirova, xalq hafiz- ləri—X. Rizo, M. Bahadurov, O. Ha- ithımov, xalq musiqisi ifacıları—Q. Qulaməliyev, A, Alayev, N. PTaulov, dirijorlar—İ. Abdullayev, A. Ka- malov, F. Saliyev və 6. Resp.-da ope- ra və balet teatrı, 2 musiqili kome- DİYa teatrı, musiqili dram teatrı, sinronik ork., cĞultəng estrada an- samblı və s. fəaliyyət gəstərir. Teatr. Əmək prosesləri ilə baqlı mahnı , VƏ rəqslərdə, islamaqədərki DİNİ ayin və mərasimlərdə teatr ele- mentləri olmutdur. E.ə. 1 əsrə aid KOMİK aktyor maskası (Topraqqala, Xarəzm) və Əfrasiyabdakı ossuaoi- Dən tapılmın əllərində teatr mas- kaları tutan 4 insan fiquru təsviri tacik teatrının qədim tarixi oldu- qӱnu gestərir. Toy və s. mərasimlərdə aMonqol QIZI, *Qocam, € HəpBHuşəpə VƏ S, KOMİK tamatalar oynanılmıpp, xalq sənəti əsasında czocabazim kukla teatrı, masqarabazlar teatrı meydana gəlmitdir. Orta Asiyada qastrolda Tən, pyc, Asəpö, və tatar truppaları --da əzfəaliyyət sənətinin yaranması- na tə sir gəstərmiitdir, 1919 ildə Xo-

cəntdə, sonralar Kanibadam, Ypa-Ty- bə, İsfara i,-lərində həvəskar teatr- lar Yaranmıtqdır. 1929 ildə Duqpənbə- də ilk professional dram teatrı (Ha- zırda Ə. Lahuti ad, Tacikistan Dram Teatrı), 1932 ildə Leninabadda mu- siqili dram teatrı təpkil edilmiyi- dir. 30-cu illərdə resp.-nın digər beyuk təhər və r-n mərkəzlərində professional teatrlar acılmıil, 1936 ildə Duiqənbədə musiqili teatr nəzdin- də balet truppası yaradılmındır. 1933 ildə ilk dəfə coxpərdəli 4Mu- barizəm (A. Usmanov) dramı, sonralar c Məkr və məhəbbətə (1937, F. PT1il- nep), ebehrarnə (1938, S. Səidmuradov və İ. İsmayılov), 41Podmonı (1939, S. Uluqzadə), *Rustəm və Səhrabı (1941, A. Pirməhəmmədzadə və V. Volken- iteyi) və s. tamatpaya qoyulmuqdur. 50—70-ci illərdə resp. teatrlarının repertuarı milli, rus, sovet və xari- ci ƏHKƏ dramaturqlarının əsərləri ilə zənginlətmitdir. Qeatr xadim- ləri: M. Qasımov, Ə. Burhanov, N. Volckov, Q. Valamatzadə, L. Zahido- va, M. Sabirova, D. Muradov, B. Əlifbəyova, M. Vahidov, S, Tuybaye- va, M. Burhanov və 6, T. səhnəsində S. Vurqunun “Xanları, M. S. Ordu- badinin 4Bepi manatlıq gəling pyeslə- ri, Q. Qarayevin *İldırımlı yollar- lak baleti tamataya qoyulmutdur. Resp.-da 12 professional teatr fəa- liyyət gestərir.

Kino. 1929 ildə ilk tacik kino- jurnalı gestərilmii, 1930 ildə Du- mənbədə “Tacikkinogv tresti yaradıl- mıtpdır. FƏmirlər ələrkənə (1932, rej, L. Pecorina) ilk tacik bədii filmidir. 30-cu illərdə eMyhaunpə, cDostlar Yenidən gərupqurlərg (rej. K. Yarmatov), “Baqi (rej. İ. Dostal) kimi bədii və sənədli filmlər cə- kilmiidir. Bəyuk Vətən muharibəsi illərində Duppənbəyə kəcurulmui 4So- yuzdetfilmə kinostudiyası ilə bir- likdə “Timurun andıı, cQacikistan oqluz və s. filmlər yaradılmındır. 50—70-ci illər T. kinosu ucun yeni məvzu və janrların itplənməsi, bədii əsərlərin ekranlapdırılması, mil- li kinodramaturgiya və rejissura- nın Yaranması səciyyəvidir. T. kino- sunun inkipafında rej.-lardan K. Yarmatov, B. Kimyagərov, T. Sabirov, A, Rəhimov və b.-nın beyuk xidməti olmutidur. T. kinosunun ən yaxtmı filmləri: cDoxunda, 4“PQairin tale- yesə, *Rustəm və Səhrabə, “Səyavuti və Sudabəqə (1957, 1959, 1971, 1976, rej. B. Kimyagərov), cSələmcinin əlumuə, cXəyanətə, “*İfitan, “Uzaqdan gəlmiti qadınə, *Əlum dərəsində gəruliə (1966, 1967, 1969, 1978, 1980, rej. T. Sabi- rov), *Kul altında odı, c“Gecədə ul- duzə (1967, 1972, rej. A. Rəhimov), cDuplet atəpə (1979, M. Aripov), c Muӱhafizəcik (1979, Ə. Xamrayev) və s. Sənədli kino sahəsində də nailiyyət- lər əldə edilmiidir. T.-da multip- likasiya, televiziya filmləri, 1971 ildən “Kaltakə (4“Dəyənəkə) satirik kino jurnalı cəkilir. | Yapıpdırma pəkil, bax cəh.192-193.

Əd.. Xəlilov P., SSRİ xalqla- rı ədəbiyyatı, H. 2, nətr 2, B., 1977: Bra- qinskin İM. S., Ocerki iz istorii tad- jikskoV literaturı, /İyman6e, 1956, ? e- nə onun, İz istorii persidskovV i tad- jikskoV literatur, M., 1972: Voroni- na V. L., Narodnal arxitektura Severno- to Tadjikistana, M., 1959: İskusstvo tadjikskoqo naroda, t. 1—3, Duizanbe,

1956—65: Bertelhs E. Ə., İstorild persidsKo-tadjikskoN literaturı, M., 1960: İstoria tadjikskoqo naroda, t. 1—3, M., 1963—65, Ocerki istorii Kommu- nisticeskoN partii Tadjikistana, 2 izd., Dutanbe, 1968) Nurdjanoӧv N., Tad.- jikskiNn teatr, M.. 1968: Djurabaev S., Kinaiskusstvo Sanetskoqa Tadjikista- na, M., 1970, İstoril sonetskoİN mnoqona- iionalınoN literaturı, t. 1—6, M., 1970— 744 İrkaev M., İstoril qrajdanskon vonnı v Tadjikistane (2 izd.Y, Duqtanbe, 1971, VeselovskiNn V. Q., Qend- lin D. D., Arxitektura Sovetskoqo Tad- jikistana, M., 1972, Qafuron B. Q., Tadjiki. Drevneİntyal, drevnal i sredne- vegovan istorin, M., 1972, İstorin ra- boceqo klassa Tadjikistana (1917—1970 Rq.), t. 1—2, Dupanbe, 1972—73: Muzı- kalhnan jiznh Sovetskoqo Tadjikistana, v. 1 —2, Dupanbe, 19740—75: Cvırı L., A.. Tadjikskie vvelirnıe ukrapenil, M.. 1977, KaAromatov F., Nurd- j ə non N., Muzıkalınoe HCKyCCTBO İla- mira, M., 1978: Akademin nauk Tadjik- skon SSR, Dupqanbe, 1979, Nabiev R., N., Sovetskin Tadjikistan, M., 1982: İstoril Tadjikskoin SSR, 2 izd., Du- ppanbe, 1983.

TACİKİSTAN SSR ELMLƏR AKA- DEMİYASI—–Tac.SSR-in ali elmi idarəsi. 1951 ildə SSRİ EA-nın Ta- cikistan filialı əsasında yaradıl- mımpdır. Dupqənbədədir. Qərkibində 1 Fəxri akad., 20 akad., 29 M. ӱzv var (1983). Prezidenti M. S. Asimovdur (1965). Sn ərdə 3 bəlmə (fizika- riyaziyyat, biologiya:y geologiya-kim- ya bəlməsi), 16 elmi-tədqiqat in-tu, Z elmi-tədqiqat (po ”bəsi, Pamir biolo- ji bazası, məhsuldar quvvələri eyrə- nən pura, hesablama mərkəzi, elmi kitabxana (1 mln. 400 mindən cox ki- tab) və s. fəaliyyət gəstərir. EA-da 4174 elmi ipci, o cuӱmlədən 79 e.D. və prof., 598 e.n. və dosent calınır. “Məqruzələrə, “Xəbərlər və s. elmi jurnallar (tacik və rus dillərində) və s. nəpr edir (1983).

TACİKİSTAN UNİVERSİTETİ, V. İ, Lenin ad.—Tac.SSR-in ən beyuk ali təhsil muəssisəsi. 1948 ildə yaradılmıtdır. Duptənbədədir. 1957 ildə un-tə V. İ. Leninin adı verilmindir. T.u.-nin tərkibində 11 dəəə qiyabi, axpam və hazırlıq ipə”bələri, aspirantura, 68 kafedra, 3 problem və 1 hesablama laboratori- yası, nəbatat baqı, elmi-tədqiqat bəl- məsi, kitabxana (700 minədək kitab) var. Un-tdə 12 minədək tələbə oxuyur, 860-dək muəllim və elmi iiici, o cuӱm- lədən Tacikistan SSR EA-nın 10 aka- demiki və m. uzvu, 28 prof. və e.D., 375 dosent və e.n, izləyir (1983). Un-t “Elmi əsərlər (1952) nəpr edir. TACİKLƏR (əzlərini tocik ad- landırırlar)—Tac.SSR-in əsas əha- lisi (2237 min), millət. Umumi Ssay- ları təqr. 6 mln. nəfərdir: SSRİ-də 2893 min (1979). Əzb.SSR və Qırr. SSR-də, həmcinin Əfqanıstanda (3 mln.) və İranda (40 min) da yapayır- lar. Tacik dilində danınırlar. Ta- cik xalqı e.ə. 2-ci minilliyin sonu —1-ci minilliyin əvvəllərində Avro- Asiya cəllərindən Orta Asiyaya keəcu gəlmii irandilli tayfaların Tunk dəvru tayfaları ilə qaynayıb-qarıi- ması nəticəsində tətpəkkul tapmara baplamıqldır. Sonrakı devrlərdə T.-in etnogenezində baktriyalılar, soqdlar, saklar, toxarlar, eftalilər, turk etnik qrupları və 6. muhum rol oynamıtlar. Samanilər dəvrundə (9 — 10 əsrlər) T.-in etnik əsasının və

TAC-MAHAL

177

tacik dilinin formalapqması balta catmılndır. Tacik xalqı Orta Asi- yanın qonipu turkdilli xalqları ilə sıx əlaqədə təpəkkul tapmıyl və inki- paf etmipdir. Orta əsrlərdə bir sıra umumi etnik əlamətlərə malik T, və əzbəklərin tarixi bir-birinə yaxın olmuiq və 6. dəvrdə onların yaratdıqları mədəni sərvətlər hər iki xalqa mənsubdur. 19 əsrin 1-ci ya- rısı və 20 əsrin əvvəllərində Ta- cikistanın tim.-ı Rusiyanın (1868) tərkibinə daxil olmuit, cənubu isə Buxara xanlıqının hakimiyyəti al-

tında qalmındı. Sovet hakimiyyəti :

illərində T. sosialist milləti kimi təpəkkul tapmıiy, iqtisadi və mədə- ni həyatları tərəqqi etmilpdir. Din- darları musəlmandır (bax həmcinin Tacikistan Sovet Sosialist Res- publikası).

ƏƏ.2 Narodı Sredvev Azni i Kazax- stana, t. 1, M., 1962, İstoriln tadjikskon naroda,t. 1—3,M.,1963—65:- Bartolıd V. V., Tadjiki. İstoriceskin ocerk, Soc., t. 2, c. 1, M., 1965 Qafurov B. Tadjiki, M., 1972, NabievR. N., So- vetskin Tadjikistan, M., 1982.

TACİR—bax Tacirlər.

TACİR KAPİTALI–—bax Qicarət kapitalı. TACİRLƏR — xususi mulkiyyətin

həkmranlıqrı iəraitində ticarətlə məptqul olan xususi sosial təbəqə. Ta- cir mənfəət geturmək, yə”ni əmtəəni sonradan satmaq məqsədilə satın alır və beləliklə istehsalcı ilə istehlak- cı (yaxud, muxtəlif nəv əmtəə isteh- salcıları) arasında vasitəcilik edir. Ticarət vasitəciləri (dəllal- lar) ibtidai icma munasibətlərinin daqıldıqı dəevrdə meydana gəlmitdir, lakin T.-in cəmiyyətin sosial struk- turunun muhum elementinə cevrilmə- si yalnız sinfi cəmiyyətlərdə olmuit- dur. T. qədim dunyanın bir cox sin- fi cəmiyyətlərinin (Karfagen, el- linist devlətlər, Qədim Yunanıstan, Roma və s.) iqtisadiyyatında muhum rol oynamınlar. Erkən orta əsrlərdə ərəb əlkələrində, Hindistanda, Cində T.-in mevqeyi xeyli quvvətlənmiidi. 11—12 əsrlərdən T.-in ən cox Yayıl- mhip tipi səyyar tacir olmutidur. Qər- bi Avropada, xususilə iri ticarət-sə- nət mərkəzlərində Tİ. coxalmıidı. Onlar xususi əsrperı N la (gil- diya və s.) birlətirdilər. 1. sələm- cilik və icarədarlıqla da məptqul olurdular. Feodalizmin darıldıqı və kapitalist munasibətlərinin Yaran- dıqı devrdə T.-in fəaliyyəti xusu- silə beyuk əhəmiyyət kəsb edirdi. Məh- təkir T. xırda əmtəə istehsalcılarpı- nın bəyuk hissəsini istismar edərək onların məhsulunu satın alır, onla- rı xammalla təchiz edir, mə mulat- larını satır və cox hallarda, əs- lində kapitalist-sahibkarlara, m4- nufaktura sahiblərinə cevrilirdi- lər (bax Ticarət kapitalı). Beyuk motrari kəqiflərdən sonra Qərbi Av- ropa T.-i Amerika, Asiya, Afrika el- kələrini əz ticarət fəaliyyəti dairə- sinə cəlb edir və onların istisma- rında fəal iptirak edirdilər. İri ticarət izirkətləri (məs., Ost-H ind mirkəti) yaranırdı. 16— |8 əsrlərdə T. ilkin kapital Yıqrımı prosesində fəal itptirak edərək burjuaziya sin-

inin formalaiması mənbələrindən 5. cevrilirdilər.

ASE—12, c. 9

etmii xalatddilm dr. miyyətində əz mustəqilliklərini us, sənaye kapitalı və sənaye burjuaziyası ən plana cıxmındır.

mperializmdə ticarətə iri kapita- list inhisarları nəzarət edir. T. mus- təqil ticarət aparan ən ənəvi tip KH- mi, əsasən, pərakəndə ticarətdə qal- mıtplar, lakin burada da ticarət MY" əssisələri tərəfindən sıxındırı- lırlar. 19 əsrdə bə zi sənlə ə yarımmustəmləkələrdə Yerli 1.-dən komprador burjuaziya təbəqəsi yaran- mhpipdır.

s –da e.ə. 2— 1-ci minilliklər- də sənətkarlıqın əkincilikdən ay- rılması və ipəhərlərin meydana Gəl- məsi ilə T.-in tədricən sosial qrup kimi formalatmasına itərait Ya- ranırdı. Muhum tranzit-garvan Yol” ları çzərində yerləllən qədim Atro- patena və Albaniya pəhərləri beynəl- xalq ticarət mərkəzləri ilə sıx əla- qə saxlayırdı. Bu ticarətdə Yerli 14 də yaxından iptirak edirdilər. “*60- dal istehsal mӱnasibətləri məhkəm- ləndikcə sənətkarlar da xırda T. kimi cıxhii edir və varlandıqca cox- ları yalnız ticarətlə məptul olur- dular. Orta əsrlərdə Azərb.-da iri T. xususi ticarət ipirkətlərində (vor- taqlıqəda) birləpirdilər. Bu iyirkət- lər, əsasən, topdansatıipla məptul idilər, muhum ticarət mərkəzlərin- də xususi pe”bələri olurdu, cek sis- temi genip yayılmıtidı. T. arasın- dan dəvlətlə vasitəcilik edən xusu- si tacirbatı (c“ Məlik ut-tuccarə) secilir və ya təqyin olunurdu. Q. ara- sında guclu sosial-diferensiasiya mevcud idi. İri T. xoca və səvdəgər adlanırdı. Orta və xırda T., əsasən, pərakəndə satınqla məpqul olurdular. Ticarət kapitalı ilə baqlı olan Azərb. feodal dəvlətləri (Elxanilər, Qaraqoyunlular, Aqqoyunlular, xusu- silə Səfəvilər) həmitpə T.-in məna- feyini qorumulplar. Səfəvilər dəv- rundə Azərb. T.-i xarici ticarətdə də r iptirak edirdilər. Rusiyaya

irlətdirildikdən sonra Azərb, iqti- sadiyyatı umumrusiya, onun vasitəsi ilə isə Avropa bazarlarına cəlb olun- du. Rusiyanın ayrı-ayrı ipəhərlərin- də kecirilən yarmarkalarda Yaxından

İn kippaf,

-iptirak edən Azərb. T.-i eyni zamanda

PTərq və Qərb əlkələri arasında apa- rılan ticarətdə bir nəv vasitəci ro- ny oyna Urdılar

TACIBAYEV Əbdilda (d. 4.2.1909, Qızıl Orda pt. )—qazax sovet ipairi, dramaturq, ədəbiyyatiunas. 1939 il- dən Sov.İKP uzvu. “Yeni ahəngə (1933), ehyuyMə (1934), e€Kyuə (1935), 4 Mə- qamlarə (1942), “Səmimi qəlbdənə (1949), “Adalarə (1958), c“Dunəndən bugunəqt (1964), “Qayaq (1967), “Qədim zəngə (1973), “Tellər (1979) və s. ppe”r və poema kitablarının, FLqcaqayını (1938, M. Auezovla birgə), 4“Hicək- nəH, cəhpas (1952), eMaipas (1957), “Sevən ӱrəklərə (1964), *FSıldırımg (1966) və s. pyeslərin muəllifidir. Qazax sovet ədəbiyyatına dair əsərləri var. Qazaxıstan Yazıcılar İttifaqı İdarə Hey ətinin katibi (1934 ildən) və sədri (1939—44) olmutdur. Okt- yabr İnqilabı ordeni, Z baiqa orden və medallarla təltif edilmitidir.

Əsərləri: Stixi. Pozmı. Phe- sı, Alma-Ata, 1957, Berezı pumat, Al- ma-Ata, 1969: Bıloe. Stixi i pozmı, Al-

ma-Ata, 1979,

Əl İstorin kazaxskov literaturı t. s 20-ə, 1971. ..

TACLI GƏYƏRCİNLƏR (Sopqa)— geyərcinlər fəsiləsindən quiy cinsi. Batında yelpiktpəkilli kəkili var (adı da buradandır). Muasir geyər- cinlərin ən irisidir: bədəninin ya, 80 sm-ə catır. Rəngi Keyumtul və qır-

Taclı geyərcin (Somqa uysboqya),

mızı calarlıdır. 3 nəvu var. Yeni Qvineya və ona qonpyu a-larda Yaptayır. Atacda duzəltdiyi yuvaya 1 yumurta qoyur. Meyvə, giləmeyvə və s. ilə qi-

dalanır. TACLI

? —1538/40, lətinin siyasi

XANIM (əsl adı PTahbəyim, 1Piraz)u—Səfəvilər dəv- əyatında muhum rol oynamımnq qadın, 1 PPah İsmayılın (1501—24) arvadı. Caldıran vurui- masında (1514) imptirak etmiidir. Bə”zi muçəlliflərə gərə dəyuii zama- nı Osmanlılara əsir dutpən T.x.-son- ralar vətənə qacmara mӱvəffəq ol- Digərləri isə onun arır Ya-

mutidu. H Ya- alanaraq arxaya cəkildiyini və : bə yaxınlıqında Səfəvi dutpərgə

- I : ər. sinə gətirildiyini gəstərirl 1 Təhmasibin həkmdar seçilməsində T.x. xususi rol oynamındır. aray cəkinmələrində Yaxından uran - edən T.x. sonralar 1 Təhmasibin a sının zəhərləndirilməsində Tər ləndirilərək PTiraz i1,–--nvə surgu olunmuit və orada da əlmutidur. əd. Onullahi S. M.. Təzzı xanım, Azərb.SSR BA Xəbərləri ə

— . . 1

ncəsənət seriyası), 1981, :

Ət .. ı . 6 v — Azerbaidjanskov

qosudarstvo Sefevidov v XXU1 veke, B., 1981. TAC-MA HAL—Boyux Morollar dəv. ru. hind me”marlıqının gərkəmli lupa Hindistanın Arpa m, Y xınlırında,

Camna cayının sahilin- dədir. Morol həkmdarı .

Cahan ila T.-M. turbəsini arvadı Mumtaz Ma han Banu Bəyimin qəbri

cə tikdirmii (1630—52), sonralar Cahan mnahb ezu də

həmin turbədə , dəfn edilmitdir. Turbəni turk un Ustad Məhəmməd İsa Əfili — (səmərqəndli Məhəmməd : 2 , | tambullu Xan Rumi ilə cap b və bəzək ipilərini PTiraz, /*8 la" riz, Dəməiq, Baqdad və Vӱzar lm, ları germutilər. Muntəzəm tu arlıq beyuk baq icində salınmı1p 25 ansamblının (məscid, ə iəək .. s.) əsas tikilisi olan t.-M. bepgunbəzli məhtətəm

binadan ( a təqr. 74 m) və kӱnclərindəki 4 M

178

TAPPAİR

Tac-Mahal. Təqr. 1630— 52,

rədən (Hund. 45 m) ibarətdir. Turbə- nin divarları cilalanmıntq aq mər- mərdən tikilmiii, əlvan və qiymətli daplarla (əqiq, mirvari, sədəf, kəh- rəba, zumrud, yaqut və s.) inkrustasi- Ya edilmitidir. İncə mutənasibliyi, beyuk emosional obrazlılıqrı ilə sə- ciyyələnən T.-M. planına və həcm-mə- kan həllinə gərə Azərb.-ın Səfəvilər dəvru gӱnbəzli tӱrbələri ilə genetik baqlı “b.

TAİYAİR—Krımda, Baxcasaray p1.- ndən 6 km c.-1p.-də, uzərində qırmızı rənglə " cəkilmipl deyuӱii səhnələri, adam, heyvan, bitki və s. təsvirləri olan qaya. Qazıntılar zamanı ust Pa- leolitdən 16 əsrə aid 10 mədəni təbə- qə muəyyənlətldirilminl, coxlu maddi mədəniyyət nӱmunələri aqtkar olun- mupdur. Tapıntılar, Krımda hey- vanları əhlilətpdirilməsinin Me- zolit, maldarlıqın meydana gəlmə- si və əkinciliyə gecilməsinin Neo- lit dəvrundən baplandıqını ehti- mal etməyə əsas verir.

Ədl KraNnnov D. A., Hemepnan stolnka Tap-Air kak osnova periodizanii poslepaleoliticeskix kulhtur Krıma, M.—L., 1960 (MHA No 91).

TAYYAӰ 3— Tur.SSR-də pəhər. Ta- iauz vil.-nin mərkəzi. Resp.-nın 101m.- ında, Tapauz vahəsindədir. D.y. st. Əh. 95 min (1983). Pambıqtəmizləmə, yar, pivə, sud, k.t. mapınları tə”- miri, tikinti materialları, sınaq dəmir-beton mə”mulatı z-dları, ət, cerək məhsulları kombinatları, xal- ca, tikipi, qənnadı f-kləri, k.t. tex- nikumu, tibb və pedaqoji məktəblər, musiqili dram teatrı var. TAİYAӰZ VİLAYƏTİ. Tu .SSR-də vilayət. 1970 il dekabrın 14-də təii- kil olunmutdur. Sah. 73,6 min km?, Əh. 595 min (1983, 1 yanvar). 8 r-nu, 1 ipəhəri, 7 iptq var. Mərkəzi Taia- uz 11.-dir. əbiət. T.v. Amudərya cayının appa- qı axınının sol sahilində, Qaraqum səhrasındadır. Səthi, əsasən, duzən- .. . İqlimi kəskin kontinental- . Ərta temp-r iyulda 27*S, yanvar- da —6eb-dir. İllik yaqıntı 100 As. Takırlar, boz, tpporan və cəmən tor-

paqları Yyayılmhıtdır. Saksaul, qum akasiyası, yovpan, cəmən bitkiləri və tuqay mepqələri var. Heyvanları: tulku, cana- var, ceyran, doviyan, gə- miricilər, qul və s. Amudərya cayı balıqla zəngindir.

Hali. Vil.-də turk- mənlər, əzbəklər qazax- lar, ruslar və 6. xalqlar yapayır. Orta sıxlıq 1 x.M3-nə 8,1 nəfərdir. PQa- hər əh. 3096 dir. (1983).

Təsərrufat. K.t. xam- malını e”mal edən yun- gӱl (pambıqtəmizləmə və s.) və yeyinti (yar-piy, ət, sud və s.) sənaye sahələri ustundur. Metal emalı və tikinti materialları sənayesi var. Ən iri sə- naye muəssisələri Tailya- uzdadır. Elektrik ener- jisini Taxiatat DRES- indən (Əzb.SSR) alır. T.v. Resp.-nın muhum pambıqcılıq və heyvan- darlıq r-nlarındandır. Suvarma əkinciliyi inkitppaf etmiii- dir. Pambıq, yem bitkiləri, cəltik, ar- pa, kuncut, kartof, tərəvəz-bostan bit- kiləri və s. əkilir. Baqcılıq və uzumculuklə məpqul olunur. Qaramal, at, qarağul qoyunu, dəvə və s. sax- lanılır. İpəkcilik inkitaf etmii- dir. D.y., avtomobil, hava və boru kəməri nəql. var. T.v. Lenin ordeni ilə təltif olunmutdur (1974).

Mədəni quruculuq. Vil.-də 3 orta ixtisas məktəbi, pionerlər sarayı, mu- siqili dram teatrı və s. fəaliyyət gəstərir. “Kommunizm yYolıq (1932, turgmən dilində) və “Qaptauzskaya pravdav (1941) vil. qəzetləri cıxır. Yerli radio və televiziya verilinləri ilə yanapı, Moskva və Aztpqabad proq- ramları retranslyasiya olunur. TAİYKENBA YEVLƏR — əezbək sovet sirk artistləri ailəsi, kəndirbazlar. İqamberdıyev Taipjenbay (Z.Z. 1866, Əndican—9.2.1963, Daikənd). RSFSR və Əzb.SSR xalq artisti (1939). Əmək Qəhrəmanı (1937). 1942 ildən Sov.İKP uzvu. 1942 ildə sirk kollektivi yaratmıt, 1949 ilədək ona rəhbərlik etmipdir. Abidcan T — Qatpkenbay İqamberdıyevin oqlu (d. 11.1915, Asaka). Əzb.SSR xalq artis- ti (1961). 1949 ildən T. kollektivi- nin rəhbəri Kəmaləddin T.— TQaikenbay İqamberdıyevin nəvəsi (d. 28.10.1929, Asaka). Əzb6.SSR əməkdar artisti (1966). 1954 ildən Sov.İKP uzvu. 1965 ildən cƏzbək kəndirbazla- rıq attrakşionuna rəhbərlik edir. TAİY-KUMİR—Qırq.SSR Opi vil.- ndə ipəhər. Narın cayının sahilin- dədir. D.y. st. Kərpic z-du var. Dai kəmur cıxarılır.

TAİTIQ MƏDƏNİYYƏTİ — Cənubi Sibirdə Dəmir dəvrunə (e.ə. 1 əsr— eramızın 5 əsri) aid arxeoloji mə- dəniyyət. Orta Yenisey həvzəsində (Mi- nusinsk cəkəkliyi, Krasnoyarsk r-nu və Kemerovo vil.-nin ip.) yayılmı1- dır. Taqtıq cayı sahilindəki qəbi- ristanın adı ilə adlandırılmıid- dır. Apkar edilmiiy sərdaba və tor- paq qəbirlərdə əlulər yandırılaraq dəfn olunmutdur. T.m. tayfaları e.ə. 2—1 əsrlərdə Mərkəzi Asiyadan gəl-

mə turkdilli qyanqunyamlarla qaypa- yıb-qarıplmıtt Taqar mədəniyyəti dəv- ru əhalisinin nəsilləridir. Qəbir: lərdən uz maskaları, qablar, heyvan heykəlcikləri və s. aipkar edilmiir- dir. Təsərrufatları maldarlıq va əkincilik idi.

Əd. Kızlasov L. R., Tapqtık-

skan zpoxa p istorin Xakassko-Minusin= skoV kotlovinı, M., 0. TBİLİSİ (1936 ilədək Tiflis)— Gurc.SSR-in paytaxtı. SSRİ-nin iri sənaye, elm və mədəniyyət mərkəzlərin- dən biriş nəql. qoppaqı. Tbilisi ce- kəkliyində, Kur cayının hər iki sa- hilində, 406—522 m yӱksəklikdədir. Orta temp-r -yanvarda (),52S, iyulda 24,2*S-dir. İllik yaqıntı 510 mm. ƏH. 1340 min (1984, 1 yanvar).

Arxeoloji mə”lumatlara gərə ppə- hərin ərazisi e.ə. 4—3-cu minillik- lərdə məskunlatmındır. İlk dəfə salnamədə ppəhər-qala kimi eramı- zın 4 əsrində xatırlanır. T. adı (gurcucə tbili—isti) kukurdlu is- ti su mənbələri ilə əlaqədardır. Gur- custanın PTərqi Zaqafqaziya, İran, Ermənistan və Suriya ilə birlətdi- rən ticarət yolları uzərində yerləi- məsi T.-nin inkipafına beyuk tə”sir gəstərmitdir. Car T Vaxtanq Qorqasa- lın (ə. 502) dəvrundə Pərqi Gurcus- tanın iri iqtisadi mərkəzinə cev- rilmiiydi. 6 əsrdə Kartli carlıqı- nın paytaxtı idi. 7 əsrin ortaların- da ərəblər Gurcustanın bir hissəsi- ni ipqal etdilər: 8 əsrin 30-cu illə- rindən T. ərəb əmirinin (bax Tif- lis əmirliyi) iqamətgahı oldu. 1122 ildə Qurucu Davidin dəvrundə T. azad edildi və birlətmi:tn gurcu dəvləti- nin paytaxtına cevrildi. 12—13 əsr- lərdə T. HÜR iqtisadi və mədəni mər- kəz idi. əhər 14 əsrdə Teymurun, 15—17 əsrlərdə Osmanlı və Səfəvi qopunlarının daqıdıcı yurutilərinə mə”ruz qalmındır. 1 PTah Abbasın hucumu pəhərə daha aqır zərbə vur- mutidu.

1801 ildə PTərqi Gurcustanın Ru- siyaya birlətiməsindən sonra T. Gur- custan (1846 ildən— Tiflis) qub.-nın inz.M., Qafqazda rus qoptunlarının bali komandanının, 1845 ildən car canipininin iqamətgahı oldu. 1819 ildə Q.-də ilk gurcu qəzeti c“Sakart- velos qazetikv (c“Gurcustan qəzetiz) nəprə batilamıtidır. 19 əsrin 60-cı illərində Zaqafqaziyada d.y. cəkili- pi ilə əlaqədar tpəhərin iqtisadi in- kipafı gucləndi. M. Qorki 1891 il- də Q.-də Zaqafqaziya d.y.-nun baiq e”ma- latxanalarında itləmiin, ilk hekayə- si *Makar Cudraənı burada cap et- dirmiidir. Sənayenin inkitafı ilə gurcu, azərb., erməni və xalqlar icərisindən fəhlələrin sayı artdı: dəmiryolcular arasında rus fəhlələ- ri cox idi. 1887 ildə T.-də c Fəhlə ittifaqız, 1892 ildə s.d. tətkilatı (“Mesame-dasiəz), 1901 ildə RSDFP komitəsi Yarandı. Həmin ilin yazın- da Q. fəhlələrinin siyasi numayiiyi

olmuidur (bax Tiflis numayimi (/2901)). 1903 ilin martında T.-də Qafqaz s.-d. təpkilatlarının 1-ci

qurultayı kecirildi. T. proletariatı Rusiyada 1905—07 illər inqilabında fəal iitirak etmitdir. Fevral bur- jua-demokratik inqilabı (1917) dev- rundə Yaranmı:i fəhlə, əsgər və kənd- li deputatları Sovetlərində rəhbər- lik menipeviklərin əlinə kecdi: (1ə-

TBİLİSİ

179

= a

(vvvy113111 "Ysrtt111111111 əla CC “1133311 "TY yy aa

m m a m "şı aş R bu..—..5.n..

i c “ " “ 1 “ 4 “ 1 l

Tbilisi. 1. Celyuskincilər adına kerpu. 1935. Me"mar N. P. Severov. Muhəndislər K. S. Zavriyenbf, N. A. Sla-

vinski. 2

staveli prospektindən gərunuit. Z. Gurcustan KP MK-nın binası.

. Pəhərin kəhnə hissəsində Dare-

can sarayı. 5. Kecmitp 4PP1eytanbazarədan gerunuit. 6. İdman sarayı. 1961. Me"marlar V. Aleksi-Mesxiptvili, Y.

hərdə əksinqilabi Xuşisi Zaqafqazi- ya Komitəsi təpkil edildi. 1921 il fevralın 25-də Gurcustan zəhmətkeih- ləri Qızıl Ordunun kəməyi ilə men- pevik həkumətini devirib Sovet ha- kimiyyəti qurdular. T. Gurc.SSR-in paytaxtı oldu. Gurcu mədəniyyəti xadimlərindən A. və İ. Cavcavadzelər, N. Barataii- vili, A. və G. Seretelilər, Z. Pa- liaivili və b., Azərb. və erməni mə- dəniyyətinin numayəndələrindən M. F. Axundov, M. PT. Vazeh, A. A. Bakı- xanov, C. Məmmədquluzadə, X. Abov- yan, Q. Sundukyan, H. Tumanyan və Ö. burada yapayıb yaratmıtlar. N. Hə- rimanov, Abdulla PQaiq, Niyazi (T.- nin fəxri vətəndatı secilmiidir), R. Behbudov, akad. Z. Xəlilov və 6. T.-də anadan olmuiylar. 1958 ildə T.- nin 1500 illiyi qeyd edilmiidir. resp. sənaye məhsulunun 1/3-ə qədərini verir. Muhum sənayə, sahə- ləri: mapınqayırma və metal e malı, yungul və yeyinti. Ən iri mapınqa- yırma və metal e”malı muəssisələri: elektrovozqayırma, aviasiya, dəzgah- qayırma, k.t. mapqınları, ipqərabcılıq avadanlıqı, elektrotexnika, cihazqa- yırma, teleqraf aparaturası, cuqun- təkmə, elektrik vaqonları tə miri z-dları. Yungul sənaye muəssisələrin- də ipək və yun parcalar, qalantereya, tikipx və trikotaj məmulatları, dəri ayaqqabı və s. istehsal olunur. Yeyin- ti sənayesi ipərab-konyak, iyampan 112- rabı, tutun, yaq-piy, cərəkbitfirmə, qənnadı mə”mulatı, pivə-spirtsiz ic- gilər, yaq-pendir, sud, ət e malı və s. mӱəssisələrdən ibarətdir. Arac e Ma- lı, tikinti materialları, iquiyə, ciİ- ni-saxsı, əczacılıq, poliqrafiya sə- nayesi var. Termal sular əsasında oranjereya-parıik kombinatları Ya- radılmıtdır. T. magistral avtomobil və D.Y.-la- rının kəsiiydiyi iri nəql. qoviyarı,

12*, c.9

Kasradze. Muhəndis D. Kacana.

hərbi Gurcustan yolunda son məitə- axan ka yolları T.-ni SSRİ-nin butun iri mərkəzləri ilə birlətdi- rir. İPəhərdaxili nəql. (avtobus, tramvay, trolleybus) inkitaf etmipt- dir. Metropoliten, kanat yolları (Z asma və 1 funikulyor) var. Qaz kə- mərləri vasitəsi ilə PTimali Qafqaz- dan və Bakıdan (Qaradaq) təbii qaz nəql. edilir. T. su anbarının (4 Tbi- lisi dəniziəz) bir hissəsi ipəhərin ərazisindədir.

T. Kur cayının vadisində və ona bitipik daqətəyi sahədə salınmı:n- dır. PTəhərin c.-1i. hissəsində ensiz kucələrdən, 2—3 mərtəbəli kərpic ev- lərdən ibarət Kəhnə ipəhər yerləir. Burada qədim icqala olan Narınqala- nın ucuqları (qədim Hissəsi 4 əsr, sonrakı tikililəri 16—17 əsrlər), Ancisxati dati kilsəsi (6 əsr), Metex məbədi (1278—93), Sioni kafedral bali kilsəsi (6—7 əsrlər), car Rosto- mun hamamları (17 əsr) qalmındır. 19 əsrdən yeni itəhər (indiki T.-nin mərkəzi hissəsi) inkitaf edir. T.-də geniiy miqyasda bərpa iiləri aparı- lır. Həkumət evi (1938—53), sirk (1940), idman sarayı (1961), *İveriyaə mehmanxanası (1967), k.t. in-tu (1967), cAraqviz restoranı (1970), T. filar- moniyasının ar zalı (1971), mər- kəzi teleqraf (1978), -“Burevestniki idman kompleksi (1980) itəhərin ən yaxiqı tikililərindəndir. T.-də PT. Rustaveli (da1i, mərmər, 1942, heykəl- tərap K. Merabitvili), V. İ. Lenin (tunc, 1956, heykəltərai V. Topuridze) qranit, 1983, peykəltərinmar M. Ki- pinani, L. Popxadze), . F. Axundov (tunc, qranit, 1958, heykəltərat K. Merabitqvili), A. S. REriboyedov (tunc, 1961, Heykəltərait M. Merabitvili), David Quramipvili (cuqun, 1965, hey- gəltəraii M. Berdzenitvili), Vaxtanq Qorqasal (tunc, qranit, 1967), Niko Pirosmandivili (tunc, 1975, hər iki

əsər heykəltəraii E. Amapqukelinin- dir) və b.-na abidə qoyulmupi, € araqvili qəhrəmanı monumenti (dair, 1961, mӱəllifi A. K. Bakradze) və cAna Gurcustanə heykəli (aluminium, 1963, heykəltərail E. Amaptukeli) ucaldılmhındır. 1982 ildə T.-də M. F. Axundovun xatirə kompleksi acıl- mıpdır. Kompleksə M. Axundo- vun abidəsi (tunc, heykəltərai Q. Ka- caya) və yazıcının ev muzeyi (cGur- cu və Azərb. xalqlarının dostluq eviəmj) daxildir.

Muhum elm və mədəniyyət mərkəz- lərindən olan T.-də 110 elmi idarə, o cӱmlədən Gurcustan SSR Elmlər Akademiyası və onun in-tları, bota- nika barı və s., 11 ali məktəb, o cum- lədən Tbilisi universiteti, poli- texnik in-t, k.t., tibb in-tları, A. S. Pupikin ad. Pedaqoji İn-t (Azərb. fakultəsi var), konservatoriya, Rəs" samlıq Akademiyası və s. fəaliyyət gestərir. PTəhərdə 126 kutləvi kitab- xana (ən beyuyu K. Marks ad. Gurc. SSR Devlət Kitabxanası), coxlu mu- zey (V. İ. Lenin mərkəzi muzeyinin filialı, Gurc.Dəvlət Muzeyi, Gurc. İncəsənət Muzeyi, Z. Paliaitvilinin, İ. Cavcavadzenin ev-muzeyləri və b.), 16 teatr—opera və balet, dram (PT. Rustaveli ad. və K. Marcaniiyvili ad. gurcu, rus, erməni), musiqili komedi- ya, gənc tamaipacılar, kukla teatrla- rı və s., sirk, filarmoniya, Resp. pionerlər sarayı, gənc texniklər və gənc təbiyyatcılar st.-ları, utpaq D.y. və s. var (4984). 19 əsrin sonu— 20 əs- rin 1-ci yarısında Tiflis Azərbay- can Teatrı fəaliyyət gestərmitydir.

T.-də resp. nəiriyyatı, Gurc. Sovet Ensiklopediyasının Banı re- daksiyası, televiziya mərkəzi, Gurc. İnformasiya Agentliyi (Gurcinform) və s. fəaliyyət gəstərir, 12 resp. qə- zeti (o cumlədən Azərb. dilində cSo- vet Kurcustanız), 24 jurnal, 4Tbi-

180

TBİLİSİ UNİVERSİTETİ

lisiə (1922, kurtu dilində) və 4“Vecer- ni Tbilisi (1923) ipəhər axtpam qə- zetləri cıxır.

T.-də 15,5 min carpayılıq (əhali- nin hər 10 min nəfərinə 142,5 carpa- yı) 56 xəstəxana muəssisəsi (1940 il- də 4,4 min carpayılıq 28 xəstəxana muəssisəsi), 164 ambulatoriya-poli- klinika mӱəssisəsi, 14 sanitariya-epi- demioloji st., 12,6 min həkim (1940 ildə 2,26), 16,1 min orta tibb ipptci- si (1940 ildə 2,3 min) var (1980). 1P9- hərin ərazisindəki mineral su mən- bələrindən muxtəlif xəstəliklərin mualicəsi ucun istifadə olunur. T. elkənin iri turizm mərkəzlərindən- dir. Buradan onlarla umumittifaq turist marirutu kecir. Turist baza- ları, motel, kempinq var.

Əd.: Revolopionnov proploe Tbi- lisi, Tbilisi, 1964: virkvelin T., Tbilisi, M., 1969, Djaopvili V. P1., Tbilisi. Əkonomiko-qeoqrafice- skiİ ocerk, Tbilisi, 1971, Tbilisi. Pu- tevoditelh, Tbilisi, 1977,

TBİLİSİ UNİVERSİTETİ—Gurc. SSR-in ən beyuk ali təhsil muəssisə- si. 1918 ildə yaradılmıpdır. T.u.- nin 21 fakultəsi, qiyabi,, axlpam və hazırlıq ite”bələri, aspiranturası, 137 kafedrası, 2 elmi-tədqiqat in- tu, 11 problem və elmi-tədqiqat labo- ratoriyası, kitabxanası (3 mln.-dək

kitab) var. T.u.-ndə 16 minədək tələbə Sob

oxuyur, 2 minədək mӱəllim və elmi iici, o cumlədən SSRİ EA-nın 5 m. uzvu, Gurc.SSR EA-nın 48 akad.və m. uzvu, 204 e.d. və prof., 770 e.n. və dosent ipləyir (1983). Un-t “Əsərlər

rətpadəti, zəngin mə”nəvi keyfiyyətlə- ri təsvir və tərənnum olunur. c Tyor- kin odunyadaq (1954—63) satirik poe- masında sosialist cəmiyyətinin inki- ipafına əngəl tərədən laqeydlik, bu-

kratizm, formalizm .kimi mənfi allar tənqid atətinə tutulur. cQeyd dəftərcəsindən pte”rlərə (1961), 4Bu ərin lirikasından, 1959—1967 (1967) toplularında, 4 Yeni pe?rlər- dənə (1969) silsiləsində həyat haqqın- da fəlsəfi dupquncələr əsas yer tu- tur. Nəsr və ədəbi-tənqidi əsərləri də var. Əsərləri SSRİ xalqları dillə- rinə, o cumlədən Azərb. dilinə və bir cox xarici dilə tərcumə edil- mipdir. Azərb. sovet ədəbiyyatını Yӱksək qiymətləndirmitdir. — cılıqına dair Azərb. dəvri mətbua- tında məqalələr dərc olunmupdur. cNovı mirg jurnalının bai redlc- toru (1950—54 və 1958—70), SSRİ Yazıcılar İttifaqı İdarə Hey?əti- nin katibi (1950—54, 1959—71), Avro- pa Yazıcılar Birliyinin vitse-prezi- denti (1963—68) olmutdur. Sov.İKP- nin 19-cu qurultayında MTK uzvu, 22-ci qurultayında MK uzvluyunə Ha- mizəd secilmitdir. 3 dəfə Lenin or- deni, 4 bapqa orden və medallarla təltif edilmipdir.

Əsərləri: Ufuqlərdən utfuqlə- rə, B., 1966: Vasili Tyorkin, B., 1985: r. soc., t. 1—5, M., 1966—71: İzbr, soc., M., 1981, Zapas oqni, zaloq tepla... Publipistika, M., 1983.

Əd.: Rus sovet ədəbiyyatı tarixi, B., 1976, Turkon A., Aleksandr Tvardov- skin, 2 izd., M., 1970: Makedonov A., TvorceskiN putı Tvardovskoqo, M.,

nər edir (1936). Mətbəəsi (1923) və 1981

nəptriyyatı (1933) var. T.u. Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təltif olunmuttdur (1970). TVARDӦVSKİ Aleksandr Trifono- vic (21.6, 1910, indiki Smolensk vil. Poctnok r-nunun Zaqorye xutoru— 18.12.1971, Moskva vil., Krasnaya Pax- ra Yaxınlırında: | oskvada dəfn edilmindir) — rus sovet ppairi, icti- | ... — Lenin qukafatı (1961), SSRİ Deəvlət muka- fatı (1941, 1946, 1947, 1971) laurea- tı. 1940 ildən Sov, İKP uzvu. Kənddə yeni həyat qurucu- luquna həsr olunmut “Sosializmə yolı (1931), *Giriptə (1933), “Muraviya əl- kəsiə (1936) poemalarında, 4PPe”r top- lusu. 1930—35ə (1935), *Kənd xronika- Cbl9 (1939), e3aropieə (1941) me”p kitab- TapbıH na, e€Konxoa cənpnHHH KYHNƏ/İH- 15 (1932) povestində kolxoz kəndinin yeni adamlarından bəhs edilir. Beyuk Vətən muharibəsi illərində cəbhə qə- Zetlərində calınmımndır. “Vasili Yorkin (Deəyuticu haqqında kitab)ı (1941—45) poemasının məzəli, həyatı macəralarla dolu, iən lirik qəhrə- manı Vasili Tyorkinin simasında T. sovet əsgərlərinin umumilətdiril- Mipq obrazını yaratmındır. Yol us- TYHAƏ eBə (1946) rnoeMacbıH na ailəsi maniyaya qovulmutit sovet əsgərinin bəyuk gədəri əks etdirilmindir. Mu- haribədən sonrakı bərpa və quruculuq iplərindən bəhs edən lirik-publisis- THK € Yöyrzəpnən ydoyrnəpəə (1950—60) poemasında sovet adamlarının əmək

TVEN (Tcuaya) Mark Qtəxəllusuy əsl adı və familiyası Semyuel Lenqhorn Klemens (Cle-

mens)l (30.11.1835, | Missuri tptatı, Florida k.—21.4. 1910, Konnektikut itatı, Reddinq)— | amerikan yazıcı- sı. ABİT ədəbiyya- tında tənqidi rea- | lizmin banilərin- || dəndir. Huquqiunas ailəsində dorul- mulpidur. Atasının əlumundən sonra Mə məktəbi buraxmıpt, 12 yapından əmək fəaliyyətinə batilamısi, mӱrəttib ia- girdi, losman, reportyor, qızılaxta- ran olmutdur. Ədəbi yaradıcılıqa felyetonlar və yumoristik hekayələr- lə bailamınqdır. 80-ci illərə qədər yazdıqı əsərlərində | Avropaya və Fə- ləstinə səyahətindən bəhs edən cSadə- ləvhlər xaricdəv (1869) kitabı, Uzaq Qərbdən danıtnan c Mətinlərə (1872) avtobioqrafik əsəri, € KehHƏə və yeni ocerklərə (1875) hekayə kitabı və s.) Amerika demokratiyasına yumoristik- satirik munasibət ifadə olunmutdur. ac Qızıl suyuna cəkilmiiy əsrə (1873: C. Uornerlə birgə) romanında ABPT- da Vətəndat muharibəsindən sonrakı siyasi məhtəkirlik, riyakarlıq və fırıldaqcılıq dəvru əksini tapmıi-

dır. Dunya upttaq ədəbiyyatının klassik əsərlərindən olan avtobioq- rafik “Tom Soyerin macəraları

(1876) və “Heklberri Finnin macəra- larıq (1884) sosial-tənqidi romanla- rında ulaq qəlbinə məxsus həssaslıq, səmimiyyət, ӱrəyiacıqlıq, dostluq ki-

mi mənəvi-əxlaqi sifətlər burjua gercəkliyinin antihumanist tamahkar- lıq, mənfəətpərəstlik, riyakarlıq və qəddarlıqına qariqı qoyulur. 4 PTahza- də və dilənci (1882), *“Konnektikutl

yankilər Arturun sarayındaq (1889

tarixi povestlərində sosial iyerar- xiya, imtiyaz və sədlər rədd edilir. Kəskin satirik ruhlu son əsərlərin- də |4Gedliberqi- pozan adam (1899) hekayəsi, “Sirli namə”lum ipəxsə (nəip- ri 1916) povesti, 4“Linc məhkəməsi birlətmit tptatlarıə, “General Fan- stonun mudafiəsinəq və s. publisis- tik məqalələriy burjua cəmiyyətinə inamsızlıq əks olunmutdur. Əsərlə- ri dunya xalqları dillərinə, o cum- lədən Azərb. dilinə (20 əsrin əvvəl- lərindən) tərcumə olunmut, ekran- laopdırılmındır.

Əsərləri: Secilmit hekayələr, B., 1953, Tom Soyerin macəraları, B., 1959: PYahzalə və dilənci, B., 1968, Hekl- berri Finnin macəraları, B., 1975: Sobr, soc., t. 1—12, M., 1959—61, Sobr. soc., t. 1—8, M., 1980: Rasskazı, M,. 1982:

Əd. Pıxlı İ., XX əsr xarici ədəbiyyat tarixi, B., 1974: Starpev A., Mark Tven i Amerika |M., 19631, L e=- vidova İ., Mark Tven. Biblioqrafi- ceskin ukazatelh, M., 1974: Literaturnal istorin Soedinennıx PYtatov Ameriki, T. 2—3, M., 1978—79.

TBEP— Kanunuun m.-HnH 1931 ilədək

adı. TVER KNYAZLI EI—13—15 əsrlər- də PTimal-PTərqi Rus torpaqlarında feodal dəvləti. 13 əsrin 30—40-cı illərində Pereyaslavl knyazlıqından ayrılmınldı. Mərkəzi Tver it. idi. 13 əsrin 60-cı illərində Tver knyazı Yaroslav Yaroslavic Vladimirdə bə- yuk knyaz taxtını ələ kecirdi və ge- ni birlətpdirmə siyasətinə sə”y gos- tərdi. T.k.-nın guclənməsindən ehti- yat edən Qızıl Orda Moskva knyazla- rının tərəfini saxlayırdı. Tver knyazlarının rus torpaqlarının bir- ləidirilməsi prosesinə batpcılıq et- mək səyləri nəticəsində Tver bir muddət monqol-tatar zulmunə qarpı azadlıq mӱbarizəsinin mərkəzinə cev- ildi. 1327 ildə Tverdə və baiqa ipə- ərlərdə baplayan usyanı Qızıl Orda amansızlıqla yatırdı. T.k. bu zər- bədən sonra əzunə gələ bilmədi və 14 əsrin 2-ci yarısında bir necə knyazlı- qa parcalandı. Tver və Moskva knyaz- lıqları arasında gedən mubarizə sonuncunun qələbəsi ilə qurtardı. 1485 ildə T.k. Moskva knyazlıqına birlətdirildi. TVERTSA- RSFSR Kalinin vil.-n- də cay. Volqa cayının sol qolu. Uz. 188 km, heəvzəsinin sah. 6510 km?. Qa- rıtpıq mənbədən qidalanır. Noyabrdan aprelədək donmut olur. PTluzlər var. Torjok və Kalinin it.-ləri T, sahi- lindədir. TVİST (ing. Kmuyk, hərfi mə”nası — burma)—muasir bal rəqsi. 20 əsrin 60-cı illərində yayılmıtndır. y- siqi əlcusu 4/4, tempi sur”ətlidir. Amerika zənci muqənnisi C. Ceker T.-in ən məphur ifacılarından ol- mupdur. Bir cox xarici əlkə, həmci- nin sovet bəstəkarı (A. Babacanyan və b.) estrada mahnılarında T. rit- mindən istifadə etmiillər. TEATR (yun. (heagbqop—tamapta yeri: tamapa) — incəsənət nəvu, İctimai ipquur formalarından olan T. bədii yaradıcılıqın baiqa nevləri kimi gercəkliyi, insanların gercək aləm

TEATP

181

və biri-birlərinə munasibətlərini əks etdirir, həyatın bədii in”ikası- nı yaradır. T. sənətinin tətəkkulu bəiqəriyyətin inkitpaf tarixi, zehni- mənəvi axtarınları ilə barlıdır. T. sənətinin tərəqqisi və tənəzzulu ictimai Həyatda T.-ın tutduqu yer cə- miyyətin sosial qurulutpunun xususiy- yətlərindən, mə”nəvi tələblərindən asılıdır. QT. dəvrun qabaqcıl ideya- larını dərk edərək humanist ideal- lar uqrunda mubarizə apardıqda, in- sanın daxili aləminin murəkkəbliyi- ni, onun ictimai meyllərini dərindən və dӱzgӱn ipqəkildə acdıqda bədii vus”- ətə nail olur. T. xalqın estetik mənəvi və siyasi tərbiyəsində MYİYM rol oynayır. Q.-ı incəsənətin digər nevlərindən fərqləndirən bailıca xӱsusiyyət burada bədii obrazın ipp, əməl, hadisə vasitəsilə yaranmasıdır. Bədii səhnə obrazları yalnız ippti- rakcıların əməllərində, tərəfi-mu- qabillərin munasibətlərində və bun- ların nəticəsində tərəyən hadisələr- də təpəkkul tapır. T.-ın digər əsas xususiyyəti ondan ibarətdir ki, bura- da bədii obrazlar canlı aktyorların mə”nəvi və fiziki keyfiyyətlərindən yaranır. T. tamapasının əsasını dram əsərləri təpqkil edir. T.-ın mu- hum inkipaf mərhələləri bəyuk dra- maturqların adı, mӱtərəqqi dramatur- giya ilə yaxından baqlıdır. Dram əsərləri səhnə təcəssumundə yeni este- tik mə”na kəsb edir. Səz, nitq T.-ın əsas ifadə vasitələrindəndir. T.-da nitq dialoq və monoloq (cdaxili mono- loqu da var) formalarında olur. T. kollektiv sənətdir. T. tamapası rej.- un rəhbərliyi altında və rej. niyYƏ- tinə muvafiq aktyor, rəssam, bəstəkar (bəzən xoreoqraf) və 6.-nın birgə cə İH nəticəsində yaranır. Tamatadakı Hadisələr zaman (temp, ritm, emosional gərginliyin gucclən- məsi və azalması) və məkan (səhnə mey- dancasından istifadə, səhnə mizanı, dekorasiya və s.) daxilində bait verir. Tamapanın əyani obrazı dekorator- əssamın rəsmləri, teatr konstruksi- aları, kostyum, ipqıq, teatr texnika- sı vasitəsi ilə yaradılır (bax Teatr- dekorasiya sənəti). T.-ın mahiyyəti aktyorun yaradıcılıqında təcəssӱm edir (bax Aktyor sənəti). Rejissor ipi tamapanın hazırlanmasında bə- yuk əhəmiyyətə malikdir. Rej. yaradı- cılıqı muxtəlif sistemlərə əsasla- nır (bax Rejissor sənəti, Stani- slavski sistemi). Musiqili T.- da əhvalatlar drama xas umumi qanun- lara əsaslanan musiqi dramaturgiyası

vasitəsilə təcəssum olunur. Musiqili .

səhnə əsərlərinin : hər bir nəvuӱndə (opera, balet, operetta, mӱzikl) bu umumi qanunlar əsərin tələb etdiyi ifadə vasitələrinə muvafiq əksini tapır.

Tarixi ocerk. İnsanların hələ ibtidai icma qurulupqu dəvrundəki fəaliyyətində, qədim oyun və mərasim- lərdə T. sənəti elementlərinə təsa- duf olunur. İbtidai insan həyat ha- disələrini, məitət və əmək qayqıları- nı, varlıq haqqındakı sadələvh, bə”- 3ƏH MƏBhyMH təsəvvurlərini cxeyirə BƏ €məpə TYBBƏHƏDHH iradəsi və muba- rizəsi tərzində gestərmək istərkən onları təxsilətmii obrazlarda can- landırmıt, bundan ətru təpbih, al- leqoriya unsurlərindən, yamsılamaq və cildə girmək vasitələrindən isti-

fadə etmipdir. Tədricən bu prosesə seəz, dialoq, pantomima, rəqs, musiqi əlavə olunmu:i, ifadə vasitələri zən- ginlətmipdir. Kutləvi bayramların xususi təpkil olunmu tamaplaya cev- rilməsi, dini mərasim xususiyyətlə- rinin get-gedə zəifləməsi, qəhrəman- ların kutlədən ayrılması prosesi ədəbi dramın yaranmasına zəmin ol- muidur. Bu proses qədim yunan T.-ın- da aydın ifadə olunmuidur. Artıq e.Ə. 5 əsrdə iqtisadi-MəƏDənİi cicəklən- mə AənUYEY yapayan ellin ipəhərlə- rində T. ictimai-tərbiyəvi əhəmiyyəti olan bəyuk sənət ocaqına cevrilmiii- di. Tamapalar umumxalq bayramı xa- rakteri dapıyır, acıq səma altında- kı nəhəng amfiteatrlara on minlərlə tamapacı toplapırdı. Esxil, So- fokl, Evripidin faciələrində əfsa- nəvi qəhrəmanların, allahların o6b- razı yaradılmıit, əxlaq və vətəndaii- lıq normaları, sosnal-siyasi ideal- Mü əz əksini tapmıpdı. Bu dəvrdə itəhər və kəndin alpaqı təbəqələrinin həyatından komik səhnəcikləri ifa edən mim tamapaları xalq improvi- zasiya teatrı kimi meydana gəlmiit, sonralar Yaxın PTərq əlkələri və Romada geniipq yayılmıtdı. Roma T.- ında yeni tamatpa nəvləri, o cӱmlədən mifoloji sujet əsasında musiqili əqs tamapası yaranmıpdı. Qədim Tərq əlkələrində (Hindistan, Cin, İndoneziya, Yaponiya və s.) zəngin və rəngarəng tamaipa formaları məvcud idi. T.-ın ilkin formalarında insa- nın umumilətdirilmiit pqəkildə KƏC- tərilməsi prinsipi ustunluk təikil etmit, bununla əlaqədar daimi tip- maskalar yaranmıqidı. Bu prinsip orta əsr xalq meydan tamapaları ucun də səciyyəvi olmutdur. Qərbi Avro- pada gistrion, jonqlyorlar, Rusiyada skomoroxlar, PTərq əlkələrində mas- qarabazlar xalq T.-ını təmsil etmip- lər. Mirakl və misteriya tamapaları dini məzmunlu olsa da, həvəskar akt- yorlar buraya dӱnyəvi motivlər, ko- mizm, məimət realizmi daxil edirdi- lər. 14—16 əsrlərdə bir sıra əlkə- lərdə (İtaliya, Fransa, lmaniya və s.) orta əsr T.-ının ən demokratik nəvlərindən olan fars yuksək inki- ppaf etmii, ilk Avropa professional teatrı — maska komediyası (del arte komediyası) yaranmıpdı. Renessans dəvrundən T.-ın əsasını artıq ədəbi əsərlər təpkil etməyə batlamhpipdı. Mədəniyyətin umumi inkipafı T.-ın muxtəlif nəvlərə (16—17 əsrlərin ayrıcından opera, 18 əsrin ortala- rından balet, 19 əsrin ortalarından operetta) ayrılmasına və mustəqil in- kipaf etməsinə. zəmin oldu. Renessans dəvrundə antik T. ən”ənə- ləri milli xalq incəsənəti ən ”ənələ- ri ilə əlaqələndirilərək dircəldil- mipdi. V. DVkopar, M. Servantes, Lope de Veqa, P. Kaldero? və 6.-nın pyeslərində tarixi hadisələr kəskin sosial və siyasi toqqupmalarda veril- mipt, dupqunən və fəaliyyət gestərən, əz həyati məqsədlərinə nail olmara qadir olan fərdlər en plana cəkil- mipdir. Renessans realizmi meyllə- rinin tə”siri ilə aktyor sənəti epin vus”ətə, ehtiraslılıqa, daxili ener- jiyə malik olmuiy, pəxsiyyətin mə”- nəvi aləminin acılmasına maraq ya- ranmıldı. Səyyar aktyor truppala- rından batqa Avropa əlkələrində ki cəmiyyətləri (məs., Londonda

V. PPekspirin vQlobusə T.-ı) və ya T. antreprizaları kimi sabit muəs- sisələr meydana gəlmitpdi. T.-ın yeni yuksəlitt mərhələsi klassisizm ilə baqlıdır. Aktyor sənətinə tədri- cən apılanmıtp sosial tipikləmə, təcəssumetdirmə kimi keyfiyyətlər Avropa T.-ının inkipafına tə”sir gəstərmitdir. 18 əsrin 2-ci yarısın- da T. burjua maarifciliyi ideyala- rını ifadə etmiptdir. Q. Lessinq, F. PLiller (Almaniya), D. Didro, p. O. Bomarpe, L. Mersye (Fransa), H. Fildinq, R. Peridan (B. Britani- ya), K. Qoldoni (İtaliya) və V. Boqus- lavskinin (Polpa) dramaturgiyasın- da antifeodal ideologiya, realist və romantik meyllər gucludur. Akt- yorlardan D. Qarrik, K. Ekqof, , PQreder maarifcilik CEHTHMEHTA/IH3- mi əsasında islahatlar apararaq ifa- cılıq sənətində təbiilik prinsipi- ni irəli surmulər. Klassisizmin behranı və romantik meyllərin - anması faciə aktyorlarından F. alma, S. Siddons, İ. Flekk və b.- nın yaradıcılıqında əz əksini tap- mıtpdır. 18—19 əsrlərin ayrıcın- na Ğam BEPMHMI sosial və siyasi pro- seslərin nəticəsində tamaiyacı kon- tinkenti dəyipilmiit, teatr pəbəkə- si genitlənmindi.

49 əsrin 1-ci yarısı T. sənətində romantizmin meydana gəlməsi, xusu- silə onun mutərəqqi rolunun quvvət- lənməsi ilə əlamətdardır. BY dəvr, dramaturqlardan C. Bayron, 11. PPel- li və Qutskovun, aktyorlardan E. Kin, Frederik-Lemetr və b.-nın ya- radıcılıqı usyankarlıq ruhu, həti= TƏT axtarıpları ilə səciyyələnir, Romantizm dəvru Q.-ında MİLLİ ƏY“ nəməxsusluq, xəlqilik, tarixilik, ic- timai tərəqqi uqrunda mubarizə ruhu hakimdir. 19 əsrin 2-ci Yarısından Avropa və Rusiyada səhnə realizmi quvvətlənmin, T.-la ictimai həyat ara- sındakı əlaqələr sıxlatmhndı. Bu devr eyni zamanda mustəqil rej. sənə- tinin formalatması, tamaialarda bədii ansambl və fikir birliyinin, ideya istiqamətinin Yaranması və tə- cəssumuc İLƏ əlamətdardır. Bu əla- mətlər əsrin axırlarında rus teat- rında daha qabarıq ifadə olunmup1- dur. 1898 ildə təsis edilmipq oskva Bədaye Teatrı səhnə sənəti tarixin- də yenilik olmuil, teatrın rəhbərlə- ri—K. Stanislavski və V. Nemiro- vic-Dancenko həyat həqiqətini, rea- lizm və demokratizm prinsiplərini yaradıcılıq proqramı kimi irəli surmuti və bu prinsiplərə cavab verən tamatpalar hazırlamılar. 19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllərində H. Haupt- MaH, B. Illoy, A. irəli C. Qolsuӱ- orsi, Rusiyada A. Yutitkin, Qoqol,

. Turkenev, A. Suxovo-Kobılin, A. K. Tolstoy, A. Ostrovski, N. Tolstoy, A. Cexov, M. Qorki, Azərb.-da isə M. F. Axundov, N. B. Vəzirov, Sd Haqverdiyev, C. Məmmədquluzadə və 6.- nın dramaturgiyası T.-da realizmin inkitpafına tə sir gestərmitdir. 22 əsrin. axırlarından T.-da burjua m. siri, realizmi məhdudlamdırı cə” rif etmək, realist dramı ani, Tan rakterli pyeslərlə əvəz etmək c -— ri guclənmindi. T. naturalizmnn numayəndələrindən E. Zolya, 10N gur qardapları və bu axına qariı cə” xınz etmiplər. Bu dəvrdə T.-da - volizm (M. Meterlink, E. Verharn

b.

Teatr. 1. Milanda FLa Skalaq teatrı. 1778. Me"

182 TEATR | |

Fr h ə.

mar

i i i ə 1 = gӧ ni q ri "xr: aaa: Hi EN Hə ah

C. Pyermarini.

i : ə 22 DA mu

A-TUR : am | :

= "da “us. 1 “ei 3 m zə "" q

Plan. 2, Moskvada Bəyuk teatr. 1821—24.

mü ə ƏY, “4

Meə"mar O. İ. Bove (me"mar A. A. Mixaylovun layihəsindən istifadə olunmutdur). Plan. Z. Bakıda Azərbaycan Opera

və Balet Teatrı. 1911, Me"mar N. XG.

və b.) meydana gəlmiidi. Realizmin yeni formaları azad teatrlar tərə- findən tətbiq olunurdu ( əla A. Antuan, O. Bram, M. Reynhardt). Muasir T.-ın novatorluq niyyətləri ilə qədim xalq teatrı ən”ənələri V. Meyerxoldun yaradıcılıqında uzvi surətdə birlətmiyndi.

Bəyuk Oktyabr sosialist inqila- bının qələbəsindən sonra teatr yeni və daha yuksək inkitaf mərhələsinə qədəm qoydu. İnqilabdan əvvəlki T.- ın mutərəqqi ən”ənələri, realist və demokratik keyfiyyətləri xəlqilik, partiyalılıq prinsipləri ilə zən- ginləmdi. Coxmillətli sovet teat- rı dunya miqyasında T. mədəniyyəti- nin mərkəzinə cevrildi. 20-ci illər- də sovet dramaturgiyası yaranmıi- dır (K. Trenyov, V. Bill-Beloserkov- ski, Vs. İvanov, C. Cabbarlı və b.). Sovet teatrının gergəmli rej.-la- rından K. Stanislavski, V. Nemiro- vic-Dancenko, V. Meyerxold, Y. Vax- tanqov, A. Tairov, aktyorlardan V. Rıjova, Y. Turcaninova, V. Paien- naya, A. Ostujev, İ. Moskvin, M. Tarxanov, V. Kacalov, sonralar Y. Zavadski, A. Diki, İ. Bersenyev, N. Oxlopkov, B. PQukin, A. Tarasova, A. Stepanova və 6.-nın fəaliyyətin- DƏ sosialist realizmi metodu əsasın- da inkipqaf edən sovet T.-ının yuk- CƏK nailiyyətləri əz əksini tapmıpq- dır. Coxmillətlilik sovet T.-ını

ərqləndirən cəhətlərdəndir. Sovet akimiyyəti illərində Ukrayna (rej. və aktyorlardan A. Kurbas, Q. Yura, .. Bucma, M. Krumelnitski, N. Uj- vi), Belorusiya (E.Mirovic, B. Pla- tonov, Q. Qlebov), Ermənistan (V. Acemyan, R. Nersesyan, A. Avetisyan), Gurcustan (K. Marcaniivili, A. Axmeteli, V. Ancaparidze, A. Xora- va), Azərbaycan (M. A. Əliyev, Sidqi

- T,

RuHulla, M. Davudova, İ. Hidayət- zadə), Latviya (A. Amtman-Briyedit, L. Berzin, 1 Osis), Litva (B. Dau- quvetis), Estoniya (A. Lauter) T.- ları yuksək səviyyəyə qalxmın, əvvəl- lər T. mədəniyyəti olmayan xalqların sənəti inkipaf etmiidir. Avropa əlkələri və ABC da yeni 1, Foriklarınız inkipafı cox mu- rənjə və. rəngarəngdir. Rej.-lardan . Dullen, L.Juve, J. Pitoyev (Fran- sa), E. Burian (Cexoslovakiya), E. Piskator, B. Brext (Almaniya) 20— 30-cu illərdə T.-da novatorluq ax- tarıpilarına baicılıq etmiilər. Fajizm uzərində qələbədən sonra T.- da demokratik meyllər vus”ət almıin- dır. Xalq kutlələrinin humanist və sosial məqsədləri, kapitalist Həyat tərzinin ziddiyyətləri italyan neo- realist T.-ında ifadə olunmunldur (E. De Filippo və b.). J. P. Sartr, J. Anuy, A. Kamyu fransız Muqavi- mət hərəkatı ileyaları əsasında mil- li intellektual dram ən”ənələrini bərpa etmiin, ti A Barsak, J. L. Barro və 6. muhum bədii prob- lemlərə toxunmutlar. 50-ci illərin axırlarında cabsurd teatrıq (dra- maturqlar E. İonesko, S. Bekket və yaranmınidır. Burjua əlkələri T.-larında demokratik meyllərlə ya- napı muhafizəkar mepipan ideolo- giyasının təsiri ilə qazanc məqsəd- li, əyləncə xarakterli təmayullər də təzahur edir. Akademik ən”ənələrə malik klassik repertuarlı teatrlar, məphur aktyorlar bunlara qarpı cı-

xhııp edirlər Meyer, J Bar- ro, C. Gilqud, L. Olivye, V. Li, M. Redqrev, E. Evans və 6.). PTekspirin

və faciələrinin tamaiya- ları dunya ptpehrəti qazanmıtldır (Pekspir Kral Teatrı, rej., P. Bruk, aktyorlardan P. Skofil ,

komediya

Bayev, Plan.

b.). ABİQ-da 60-cı illərdə Brodvey teatrlarına qarpqı cFBrodveydən gə- narə muçtərəqqi eksperimental teatr- lar meydana gəlmipdi. ABİT T. mə- dəniyyətində un-t Q.-ları muhum rol oynayır. Kapitalist əlkələrinin mu- tərəqqi T. sənəti murtəce cərəyanlar- lə daimi mubarizə aparmalı olur. Sosialist əlkələri T.-ları la gər- kəmli nailiyyətlər qazanmhipdır. Asiya, Afrika və Latın Amerikası elkələri istiqlaliyyət əldə etdikdən sonra onların ən”ənəvi milli teatr formalarının inkipafı ucun im- kanlar yaranmılidır. T. haqqında ətraflı mə”lumat ucun bax Sovet Sosialist Respublikaları İ tti- faqı məqaləsinin, Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası cildinin, muttəfiq və muxtar resp.-lar, eləcə də xarici əlkələr haqqındakı məqa- lələrin Teatr bəlmələrinə. Qeatr me”marlıqı. İlk T. binaları təqr. e.ə. 6 əsrdə Qədim Yunanıstanda meydana gəlmii, ta- mapacılar ucun əsasən amfiteatr formasında sıralar uzrə duzulmu oturacaq yerləri, tamananın gestə- rilməsi ucun isə dairəvi meydanca- sı olan acıq T. tipi aaa dı. Bu tipli T. binaları sonralar Qədim Romada daha cox yayılmıvdı. Coxyaruslu tamapa zalı və piiptar arxasında, dərinlikdə yerlətən səh- nəsi olan muasir tipli T. binaları 17—18 əsrlərdə İtaliyada yaranmıi- dır. 18 əsrdən T. binaları ipəhər- lərin me”marlıq ansamblının mu- hum dominantına cevrilir: London- da c“Kovent-Qardenı (1732), Milanda c.Ta Skalaqg (1776—78), Moskvada Bə- İYK teatr (1824), Parisdə cQran0- Onepav (1875) və s. 19—20 əsrlərdə binaları səhnə janrlarına mu- vafiq tikilməyə baplanmındır (ope-

a Q.-ı, dram T.-ı, kugla T.-ı və s.). uasir T. binalarının intasında ən"ənəvi və muasir me”marlıq forma- larından, Yeni iniyaat materialla- rı və konstruksiyalarından istifa- də edilir, binalar murəkkəb texni- ki avadanlıqla təchiz olunur. Acıq T. binaları da hazırla geniş(i yayıl mıtidır (Moskva, Kiyev, Bakı və s. il.-lərdə Ya:lıl teatrlar). Azərb-la ilk T. binası 1858 .. rada meqmar Q. Hacıbababəyov tərəfindən inia olunmustidur. Bakıda isə ilk teatr binasını 1880 ildə H. Z. Ta- qrıyev tikdirmimdir. Burada dram tamapaları ilə yanatı ilk Azərb. opera və musiqili komediyaları ta- mapaya qoyulmutidur. 1960 ilədək Azərbaycan Dram Teatrının tamapa- ları həmin binada gəstərilmitdir (1960 ildən bu binada Azərbaycan Mu- siqili Komediya Teatrı Yerlətir). Azərbaycan Opera və Balet Teatrının binası 1911 ildə, indiki Azərb, Dram Teatrının binası 1960 ildə istifa- dəyə verilmiidir. Əd: Marks K. ni Ənqelıs F. Ob iskusstve, |4 izd.1, t. 1—2, M., 1983: Lenin V. İ., O literature i iskusst- Be, Ə izd., M., 1979: Cə ik ƏrovC., Azər- və teatrı ii, B., 1974, ƏMMƏDOV .. eat duӱuptuncələri, B., 197, Avdeev A. in teatra, M.—L., 1959: İstarin sovetskoqo dramaticaskoqo teatra, t. 1—6, M., 1966 — 71 Stanislavskii K. S., Sobvr. soc., t. 1—8, M., 1954—1961: İstoril za- padnoenropenNskoqo teatra, t. 1—6, ə 1956—1974, Vilar J., O tsatralınov tradiiii, per. s frani,., M., 1956: Dj i- veleqov A. K., İtalhanskan narodnan .komedin, 2 izd., M., 1962, Markov P,, O teatre, t. 1—2, M., 1973—1974: Mare- palıh M., Putı teatra, per. s frani,, M., 1982,

“*TEATRə—aylıq illustrasiyalı jur- nal. SSRİ Mədəniyyət Nazirliyi və SSRİ Yazıcılar İttifaqının orqa- nı. 1937 ildən Moskvada nəitr edi- lir. 1930—33 illərdə “Sovetski teatrə, 1933— 36 illərdə c Teatr i dra- maturqiyak adı ilə cıxmıplYdır (1942—44 illərdə nəpri dayandırıl- mımdır). 4Q.ə teatriqunaslıq prob- lemlərini, əlkəmizin, O cumlədən Azərb. teatrlarının fəaliyyətini impıqlandırır, resenziyalar, teatr xadimləri haqqında ocerklər, xarici teatrlar haqqında Yazılar və s. verir. Tirajı 40 min nusxədir (1984). TEATR MASKALARI —aktyorun YaY- nə taxdıqı xususi əiya, ertuk. T.m- nda insan sifəti, heyvan, fantastik, yaxud mifoloji varlıqın batı təs- vir olunur. Karqız, papye-mate və s. materiallardan duzəldilir. Antik teatrda T. m. aktyorun mimikasını əvəz etmii, muxtəlif əhvali-ruhiy- yəni (kədər, sevinc və s.) əks etdir- mipdir. Qədim Roma teatrlarında T.m.-ndan, əsasən, xalq improvizasiya səhnəciklərində (atellan) istifadə olunmutidur. 16—18 əsrlərdə italyan Maska komediyasında genit Yayılmıt- Dı. 17 əsrdən T.m. Avropa teatrla- ında aradan cıxmaqa baplamıtddır. .m. Asiya xalqlarının (İndoneziya, Hindistan, Yaponiya) ən”ənəvi teatr- larında genit yayılmıtdır (20 əsr teatrında T.m. cox vaxt maskayabən- zər qrimlə əvəz olunur). Qədim za- manlardan 19 əsrə qədər Azərb.-da Xalq oyunları və mərasim tamaipyala- rında (FKos-kosav, €Keuən pəhləvanı vəs.). T,m.-ndan istifadə edilmitdir.

TEATR FESTİVALI

183

TEATR MUZEYİ, C. Cabbarlı a m. Azərbaycan Dəvlət Teatr Muz ey i— Azərb. teatrı tarixinə Dair sənəd və materiallar toplayan və qoruyan elmi, mədəni-ma- arif muəssisəsi. 1926 ildə Azərb. Dram Teatrı foyesində təikil edil- miiq sərgi ilə əsası qoyulmuil, 1927 ildə Azərb.SSR Xalq Maarif Komis- sarlıqının qərarına əsasən acılı- iı olmusyidur. T.m. 1928—34 illərdə Dəvlət muzeyinin (indiki Azərb. Ta- rixi Muzeyi) ipəe”bəsi kimi fəaliyyət gəstərmindir. 1934 ildən mustəqil

.Muzeydir. T.m.-nin yaradılmasında U.

Hacıbəyov, C. Cabbarlı, A. M. P1Əə- rifzadə, H. Q. Sarabski, S. Ruhul- la, PT. Məmmədova, M. A. Əliyev, A. K. PTərifov (ilk direktoru) və 6.-nın xidməti olmutidur. Muzeyin arxiv- memuar, foto-neqativ, eskiz-maket 110”- bələri var. T.m.-nin fondunda təqr. 210 min eksponat saxlanılır. Muzey mədəni-kӱtləvi iplər aparır, sərgi- lər, mӱhazirə və muzakirələr keci- rir. Umumittifaq (Moskva, Lenin- qrad, Tbilisi) və umumdunya (Paris, 1936: Brussel, 1958) sərgilərinin ipp- tirakcısı olmutdur. 1935 ildə muze- Yə C. Cabbarlının adı verilmindir. TEATR SƏNƏTİ İNSTİTUTU, A. V. Lunacarski ad. Deəvlət Teatr Sənəti İnstitutu --SSRİ-nin ən bəyuk teatr in-tla- rından biri. Moskvadadır. Əsası 1878 ildə qoyulmutidur (Musiqili dram in-tu adı ilə). 1935 ildən indi- ki adını daiıyır. İn-tda gerkəm- Li teatr sənəti ustalarından N. Bersenev, L. M. Lavrovski, L. M. Leo- nidov, N. P. Oxlopkov, Y. A. Zavad- ski, R. V. Zaxarov, N. V. Petrov, A. D. Popov, O. İ. Pıjova, İ. M. Ra- yevski, teatriqunaslardan Q. N. Bo- yaciyev, A. K. Civeleqov, S. S. Mogul- ski, P. A. Markov və 6. dərs demiplər. İn-tun hey”ətipdə (1983/84) aktyor, rejissor, musiqili teatr, teatriqunas- lıq fakultələri, baletmeysterlər və teatr pedaqoqları belməsi (fakultə huququnda), tədris teatrı, aspiran- tura, 19 kafedra, kitabxana (200 min- dən artıq kitab, jurnal, not və s.) fəaliyyət gəstərir. 1983/84 dərs ilin- də in-tun əyani fakultələrində təqr. 837 (o cӱmlədən təqr. 100 xarici əl- kə tələbəsi), qiyabi fakultəsində 900- dən artıq tələbə oxumuiidur. İn-tda 262 mӱəllim, o cӱmlədən 39 prof. və elmlər doktoru, 97 dosent və elmlər namizədi ipləmitdir. İn-tda İ. M. Tumanov, A. A. Qoncarov, M. O. Knebel, B. A. Pokrovski, İ. V. İl- yinski, N. İ. Sats, A. G. Obraztso- va, B. İ. Rostotski, Q. İ. Qoyan, V. V. Vasilyev, Y. S. Maksimova və 6. dərs deyirlər. Azərb. teatr xadimlə- indən A. İsgəndərov, M. Məmmədov, R Kazımov, Ə. əə və b. burada təhsil almınlar. İn-t Qırmızı Əmək Bayraqı (1971) və Xalqlar Dostluqu (1979) ordenləri ilə təltif olun- mupidur. | Əo.: THTHC, M., 1980.

TEATR TƏ HSİLİ—teatr sənəti sa- həcm nə neuəkap artist, rejissor, rəssam, teatriqunas və s. ipcilər ha- zırlayan təhsil sistemi. T.t. Qədim Romada meydana gəlmiidir (e.ə. 1 əsr). 8 əsrdə Cində ilk T.t. muəssisə- si yaradılmındır. Renessans dəv- "ə teatrda aktyor sənətkarlıqını

truppalara rəhbərlik edən aktyor və dramaturqlar eyrədirdilər. Orta əsr- lərdə Qərbi Avropada aktyorlar hazır- lanması sahəsində pedaqoji sistem iplənib hazırlanmındı. Bu sistem 15— 16 əsrlərdə Avropanın, 17 əsrdə isə Rusiyanın tədris ocaqlarında ge- ni yayılmınidı. 18 əsr—19 əsrin əv- vəllərində Paris, Vyana, Variyava, Florensiya və s. i1.-lərdə teatr mək- təbləri meydana gəlmiindi. Burjua teatrının bəhranı (18 əsrin 2-ci ya- rısından) T.t.-nə də tə”sir gəstərmini- di. Rusiyada ilk teatr məktəbinin əsası 1673 ildə Moskvada qoyulmuii- dur. 1773 ildə Moskva tərbiyə evi nəz- dində zərif sənətlər (dram, balet, vokal, instrumental musiqi) sinif- ləri acılmındı. 1809 ildə bu sinif- lərin əsasında Moskva Teatr Məktə- bi (hazırda M. S. PLepkin ad. Teatr Məktəbi) təsis olunmutidur. T.t.-n- də realist təmayulləri M. S. PPep- kin inkitaf etdirmindir. SSRİ- də T.t.-nin yaranması və inkitpafı K. S. Stanislavski, V. İ. Nemirovic- Dancenko, Y. B. Vaxtanqov, V. E. Meyer- xold, A. Y. Vaqanova və 6.-nın adı ilə baqlıdır. Muttəfiq resp.-lar- da teatr kadrlarının hazırlanma- sı ipinə U. Hacıbəyov, PT. Məmmə- dova, A. Quqanov, A. İsgəndərov, Ka- zım Ziya, R. Təhmasib, Q. Almaszadə, V. A. Acemyan, V. M. Balyuna, A. A. Vasadze, A. A. Xorava, M. M. Sər ielnitski, C. A. HuranTypalena, B. M. Sklyarenko, Q. P. Yura və 6. xey- li əmək sərf etmiilər. Sovet haki- miyyəti illərində ali və orta ixti- sas teatr təhsili mucəssisələri :yə- bəkəsi yaradılmıti, bir sıra kon- servatoriya və incəsənət in-tlarında

teatr fakultələri təkil olunmu1- dur. A. V. Lunacarski ad. Devlət Teatr Sənəti İn-tu və B. V. PQukin

ad. Qeatr Məktəbində (Moskva), elə- cə də Leninqrad Teatr, Musiqi və Ki- nematoqrafiya İn-tunda milli akt- yor studiyaları fəaliyyət gestərir.. Digər sosialist əlkələrində də xu- susi teatr məktəbləri var. Kapitalist əlkələrində və inkitaf etməkdə olan əlkələrdə aktyorların və digər ya- radıcı iicilərin hazırlanması iiyi, adətən teatr truppalarında, kinostu- diyalar, konservatoriyaların dram iqə”bələri və un-tlərin humanitar" fa- kultələrində aparılır. Alərb.-da T.t. sistemi Sovet hakimiyyəti illərində yaradılmıtidır (bax Azərbaycan İn- cəsənət İnstitutu və Bakı Teatr Texnikumu məqalələrinə).

TEATR FESTİVALI, baxıit, musabiqə, olimpiada—teatr sənəti nailiyyətlərinə baxıldı. Mən- iyəyi Qədim Yunanıstandakı Olimpi- ya oyunları, orta əsr trubadur və min- nezingerlərinin yarıtiları və s. ilə baqlıdır. T.f. Avropada 18 əsrin axırlarından yayılmaqa bailamın)- dır. Əvvəllər təntənəli yurui, numa- yipilərdən ibarət olmuiy, sonralar, muəyyən hadisələrlə əlaqədar teatral- lapidırılmı:i kutləvi tamaiyalara cevrilmitdir. R. Vaqnerin operala- rına həsr olunmut Bayroyt festival- ları (1882 ildən hər il Bayroytda), PTekspir tamapalarının festivalla- rı (muntəzəm olaraq 1886 ildən Strat- ford-on-Eyvonda), “Praqa baharı (1946 ildən), Edinburq teatr və mu- siqi festivalı (1947 ildən), Avinyon festivalı (1947 ildə J. Vilar tərə-

184

TEATR-DEKORASİYA SƏNƏTİ

indən qoyulmupdur), *“Dubrovnik yay HӧkkənIn (1950 ildən), i florensi a mayıq (1951 ildən) SAD Çİ . 1960 ildən muntəzəm olaraq ADR (1966 il- dən), BXR (1968 ildən) və Yuqoslaviya- da (1971 ildən) upaq teatrları fes- tivalları, RSR (1958, əbu İXP 1962 ildən), CSSR (1964 ildən), Mac.

R (1971 ildən) və a (1972 ildən) kukla teatrları festivalları kecirilir. SSRİ-də Vətəndat muha- ribəsi illərində (1918—20) musabi- qələr (əsasən, pyeslərin) təpjil edi- lirdi. 1930 ildə Moskvada SSRİ xalqlarının Umumittifaq incəsənət və teatr olimpiadası kecirilmitidir (16 teatr, o cӱmlədən Azərbaycan Dram Teatrı iptirak etmiptdir). 1936 il- dən gecirilən ədəbiyyat və incəsənət dekadalarında professional BƏ 63- fəaliyyət kollektivlərinin musiqili və dram tamapalarına geni yer ve- rilmipdir (bax SSRİ xalqlarının incəsənət və ədəbiyyat dekadaları və gӱnləri). 30-cu illərin ortalarında sırf teatr sənətinə dair festival- lar təpkil edilməyə baplanmıpdır. Bir sıra Umumittifaq T.f.-ları SSRİ tarixindəki əlamətdar hadisə- lərlə əlaqədardır (Beyuk Oktyabr sosialist inqilabının 50 illiyi, V. İ. Leninin anadan olmasının 100 illiyi, SSRİ təpqkil olunmasının 50 illiyi və s.). SSRİ xalqları ilə qardap sosialist elkələri xalqları- nın dostluqu əlaməti olaraq Polpta, Bolqarıstan, Macarıstan, Cexoslova- kiya, Rumıniya və ADR-in klassik və muasir dramaturqlarının əsərlərin- dən ibarət Q.f.-ları kecirilir. Mun- təzəm olaraq sirk və estrada sənətinə baxıt-musabiqələr, yeni sirk əsərlə- rinə, estrada artistlərinə baxındlar, gənc opera və balet artistlərinin Umumittifaq festivalı və s. təpkil

olunur.

TEATR-DEKORASİYA SƏNƏTİ —de- korasiya, əlbəsə, qrim, ipqıq, mebel, butaforiya və s. vasitəsilə səhnə ta- mapasının əyani obrazının yaradıl- ması sənəti. İncəsənətin sintetik HƏB- lərindən olan teatrda tamapanın bə- dii tərtibatı əsərin ideya məzmunu- nun acılmasında muhum rol oynayır. Rəssam əsərin məzmununa və rejissor ipinə əsaslanaraq, hadisələrin cərə- yan etdiyi dəvru, yerli və milli KO- loriti səhnədə canlandırır, əsərin janrına və uslubuna uyqun dekorasiya, əlbəsə, ipıq və s. bədii təsvir və

- tə: q-f =. nsdsn : 7 , " Rü BL 7 , F ər Ki “əəə s

: “a

ə

ş xm , vey m

c kas 8 “ə , o

= : I

ə

"

, ras

4Cəhənnəm?. 17 əsrin sonu. Fransa teatrına

I" 7", IB 428, əz u da 4 kn m "On rm oh. Dr ki TURLARA Ktiş - vi Toru :YIs Tə. 3 “r q Y ə bəd. Şi. zi ə dəm. vi .. 4 daa sk 1 Abu –-

ifadə vasitələrin- dən istifadə edə- rək obrazların fərdi xarakteris- tikasını daha dol- qun nəzərə catdı- rır, T.-d.s. me”mar- lıq və təsviri sə- HƏTHH vəhdətinə əsaslanır. Bədii tərtibat tamapa- nın ayrılmaz tər- kib hissəsi olmaq- la yanalptı, olun bə- dii-emosional quv- vəsini artırır. T.-d.s.-nin mən- tpəyi qədim, tarixi zəngin və coxcəhət- lidir. Hələ ən qə-

rında T.-d.s. un- surlərindən (əlbə- sə, maska və s.) is- tifadə olunmutdu. Antik yunan və Qə- | dim Roma teatrlarında hadisələrin cərəyan etdiyi məkanı konkretlətdi- rən dekorlar tətbiq edilirdi. Orta əsrlərdə Avropa və PTərq əlkələrin- də teatr tamapalarında ipərti-sim- volik dekorasiya-

lara genitt yer ve- rilirdi. Renessans dəvrundən baila- yaraq Qərbi Avropa teatrında realist təmayullər guӱclə- nir, səhnədə muhi- ti əyanilətdirən dekorasiyalar in- tipar tapır. 18— 19 əsrlərdə Qərbi Avropa əlkələrin- də, xususilə Fran-

sa, İtaliya və İNn- giltərədə T.-D.s. sahəsində MYİYM

yeniliklər meydana gəldi. Paris teatr- larında tamapqacı- ları heyrətə salan cme”cuzələrə—yan- qın, dəniz fırtı- nası və s. canlan- dırmaqra imkan ve- rən qurqular, mMç- : rəkkəb, coxplanlı dekorasiyalar, pa- vilyonlar, muxtəlif memarlıq ele- mentləri, zəngin və dəbdəbəli əlbəsə

Həsə tətbiq edildi. 19 əsrdə teatr sənəti tarixində yeni, realist meyllərin gӱclənməsi sahəsində klassik rus teatrının, xususilə Moskva Aka- demik Bədaye Teatrının muhum xidməti olmuit- dur. Bu devrdə rus T.- d.s.-nin inkitpafı V. D.

T.

Polenov, V. M. Vasnet- sov, K. A. Korovin, M. A. Vrubel, A. N. Benua, N. K. Rerix, A. Y. Qolovin BƏ 6. rəssamların yara- dıcılıqı ilə balı- dır.

20 əsrdə dunya incə- sənətinin və teatrının rəngarəng, mӱrəkkəb və ziddiyyətli inkiptaf mən- zərəsi muxtəlif bədii axtarıtplar və kəpfdər-

dekorasiya,

Lə dim xalq oyunla- üş 7

zr ə ssil i

F. F. Fedorovski. | | operasına dekorasiya ə ə Bəyuk Teatrı. Moskva,

F. Nərimanbəyov. Min bir gecəə baletinə dekorasiya, Akademik Opera və Balet

ə"

Hə -. R ALIN r R.) 17 ” " R. , |-

aXovantinav (M. P. Musorqski)

lə səciyyələnir. Səhnə tərtibatında həyat həqiqətini real və dəqiq canlan- dıran uslub ilə yanapı, burjua mə- dəniyyətinin ziddiyyətlərini əks etdi- rən bə”zi sırf forma axtarınları

(F. Əmirov) Azərbaycan Devlət eatrı. Bakı. 1979. abstraksionizm və surrealizm kimi modernist cərəyanların təsiri altın- da səhnə obrazlarının bədiilikdən, forma aydınlıqı və ifadəliliyindən məhrum olmasına gətirib cıxarır. Eyni zamanda bir sıra mutərəqqi rəs- samların yaradıcılıqında realist ən”ənələr davam və inkipaf etdiri- lir. Muasir səhnə texnikasının im- kanları xeyli geniplənir, bədii tər- tibatda sintetik materiallar, lumi- nessent (parlaq) boyalar, kollaj, fo- to və kino proyeksiyaları tətbiq olu- nur, xalq yaradıcılıqı, teatr folk- loru ilə əlaqədar elementlərə (məra- sim maskaları, qrim, əlbəsə, gugla və s.) geniti yer verilir.

Beyuk Oktyabr sosialist inqila- bından sonra coxmillətli sovet in- cəsənətində səhnə sənətinin nailiyyət- ləri inkipaf etdirildi, sosialist realizmi metodu qələbə caldı. SSRİ- də milli teatrların təptəkkulu və formalatması prosesində muxtəlif xalqların səhnə mədəniyyəti yuksək nanliyyətlər qazanmılldır (F. F. Fe-

M. F. Axundov ad.

TET

185

dorovski, N. P. Akimonv, V, F. b din, P. V. Vilyams, Y. İ. Pimenov, (RSFSR), S. B. Virsaladze (Gurcus- tan), A. Q. Petritski ( kk gӧ). M. Capfan aa . Musayev (Əzbəkistan), O. Skulme (Latviya) və b.-nın yaradıcılıqında). | Azərb. T.-d.s.-nin inkipafı so- sialist inqilabından sonra genipi vusqət almımpqdır. İnqilabdan əvvəl istər milli mərasim, oyun və meydan tamapalarında, istərsə də profes- sional teatr sənətinin ilk numunə- lərində səhnə tərtibatı əsasən, əl- bəsə, qrim və maska kimi elementlər- dən ibarət olmutdur. İlk profes- sional musiqili və dram tamaptala- rında predmet-əitya “tərtibatı prin- . sipləri əsas yer tutur, dekorasiya, əlbəsə və butaforiyadan istifadə edi- lirdi. Bakı, Gəncə, Naxcıvan və 6. pəhərlərdə devlət teatrlarının təpt- kil olunması ilə əlaqədar Azərb. pro- fessional T.-d.s. yaranmıtpl, pepə- kar teatr rəssamları yetipmitdir. Resp. teatrlarında tamapaya qoyul-

muiq Azərb., rus və digər sovet drama-

turqlarının, eləcə də xarici əlkə yazıcılarının klassik və muasir səh- nə əsərlərinin bədii tərtibatı sahə- sində Əzimzadə, R. Mustafayev, İ. Seyidova, B. Əfqanlı, İ. Axun- dov, S. Yefimenko, N. Fətullayev, S. PYərifzadə, Ə. Fətəliyev və b. rəs- samlar fəaliyyət gəstərmiplər. Azərb. T.-d.s.-nin inkipafında boyakarlar- dan M. Abdullayev, T. Salahov, T. Nərimanbəyov və B. Mirzəzadənin xid- məti olmutdur. , Ədə Safaraliena D. A., Teat- ralhno-dekorapionnoe iskusstvo Sovetsko- qo Azerbaidjana, B., 1968: 50 let sovetskoto iskusstva. Xudojniki teatra, M., 1968: Pojarskan M. N., Russkoe teat- ralhno-dekorapionnoe iskusstvo konpa XTX —nacala XX heka, M., 1970, Davı- dova M. V., Ocerki istorii russkoqo teatralınoqoa iskusstva XUTİP —nacala XX B., M., 1974, Vlasova R. İ., Russkoe teatralhno-dekorapionnoe HCEKYCCTBO HA" cala XX veka, L., 1984, TEATRİYUNASLIQ—teatr tarixi və nəzəriyyəsini eyrənən elm. Mӱstəqil elm sahəsi kimi 20 əsrdə formalai1- mıpdır. İctimai elmlərdən biri olan T. mədəniyyət və məipət tarixi, fəlsəfə, sosiologiya, estetika, psixo- logiya və s. ilə baqlıdır. Q.-ın təd- qiqat mevzusuna dramaturgiya, aktyor, rejissor və dekorasiya sənəti, teatr me”marlıqı, teatr təhsili, teatr iipi- nin tapkili və s. daxildir. Hi haq- qında elm Qədim Yunanıstan və qoma- da yaranmılldır. Qərbi Avropa əlkə- lərində T.-ın yaranması və inkia- fı Renessans dəvru teatr sənətinin yuksək səviyyəsi ilə baqlı olmuptdur. ..-ın mӱntəzəm əeyrənilməsinə 17 əsr- dən baplanılmıtndır. 18 əsr teatr nəzəriyyəsi və səhnə sənətinin yuksə- lip dəvru olmusdur, teatrda 1 rifcilik realizmi estetikası D. DİD- ro, Q. Lessinq, İ. Gəte, F. PQiller və b.-nın əsərlərində dərindən iillən- mipdir. Mutərəqqi T.-ın inkipafı- na marksizm əncəğəni MYİYM TƏ”cHp gəstərmitpdir. 19 əsrdə romantik və tarixi-mədəni metodların inkipafı butun Avropa elkələrində teatr tari- xinə, ayrı-ayrı dəvr və istiqamətlərə, teatr xadimlərinin həyatına dair ə yaranmasına təkan vermiit- di. 1890-cı illərdə alman un-tlərin-

aa-”

də T.-ı əyrəpən xususi kurslar yaran- mıti, Kəln və Kildə elmi-tədqiqat in-tları təpkil edilmindi. Rusiya- da T. 18 əsrdən inkitlaf etməyə bali- lamındır. Rus teatr fikrinin inki- pafında, 19 əsr realist estetikası- nın formalaptmasında inqilabcı de- mokratlar, ilk nəvbədə V. Belinski əsaslı rol oynamıtlar. 19 əsrin axırları — 20 əsrin əvvəllərində marksist tənqid meydana gəldi. Hu is- tiqamətin gerkəmli numayəndələrin- dən G. Plexanov, A. Lunacarski və V. V. Vorovski incəsənət. və teatr mə- sələlərinə dair materiallarla cıxıiz edirdilər. Beyuӱk Oktyabr sosialist inqilabından sonra T. yeni inkipaf mərhələsinə qədəm qoydu. Sovet T.-ı kecmipin mӱtərəqqi estetik fikrinin nailiyyətlərini mənimsəyərək mark- sizm-leninizm estetikası prinsiplə- ri əsasında inkitaf edir. K. Stani- slavski, V. Nemirovic-Dancengo, Meyerxold, N. Petrov, A. Popov, B. Zaxava və b. T.-ı qiymətli əsərlərlə zənginlətdirminlər. Sovet teatrı- nın coxmillətli mədəniyyət kimi ey- rənilməsi Q.-da muhum istiqamətlər- dən birinə cevrilmipdir. 1961—71 illərdə İncəsənət tarixi in-tu (Mos- kva) muttəfiq resp.-ların alimləri ilə birlikdə cSovet dram teatrı ta- rixiə (c. 1—6, 1966—71) əsərini nəqir etdi. Sovet T.-ının yuksəlitində Sov.=İKP MK-nın cƏdəbi-bədii tən- qid haqqında (1972) və Sov İKİ MK iyun (1983) plenumu qərarlarının be- yuk rolu olmutdur.

Azərb.-da Q.-ın əsası 19 əsrdə qo- yulmupdur. M. F. Axundov teatr və dramaturgiya haqqındakı fikurləri ilə Azərb. T.-ının inkipafını isti- qamətləndirmitdir. 20 əsrin əvvəllə- rindən Azərb. teatr tarixi eyrənilmə- yə baplanmın, yerli mətbuatda tama- palar, aktyor və dramaturqlar haqqın- da məqalələr dərc olunmuzdur. Azərb. T.-ının inkipafında N. Nərimanov, N. B. Vəzirov, Ə. B. Haqverdiyev və b.-nın teatr haqqındakı fikirləri əhəmiyyətli rol oynamındır. 1913 il- də N. B. Vəzirovun fəaliyyətinin 40 illiyi ilə əlaqədar nətr edilmiiy kitabcada ilk teatr tamapalarının tarixi haqqında da mə”lumat veril- mipdi. Azərb.-da Sovet hakimiyyəti tӱrulduqlin sonra T. mustəqil elm sahəsi kimi formalaidı. 1923 ildə Azərb. teatrının 50 illiyi munasibə- tilə cAzərbaycan turk teatrının mux- təsər tarixcəsiF (1873— 1923) kitabca- sı nəir olundu. Bu əsər Azərb. teatr tarixini xronoloji qaydada tədqiq edən ilk yazılı sənəddir. 30—50-ci illərdə ə M teatr tənqidi ilə Əziz PTərif, M. bətn, Məmməd Arif, Huseyn Mehdi, Ə. Sultanlı kimi ədəbiyyatitunaslar MəƏTPRUL OL- muplar. Azərb. sovet Q.-ının tətək- gӱly və inkitpafında C. Cəfərovun və . Məmmədovun muçhum xidmətləri var. C. Cərarovun c Azərbaycan dram teatrıq (1959), cAzərbaycan teatrıg (1974) və s. əsərləri Azərb. T. ının muhum nailiyyətidir. Resp.-da T. mə- sələləri ilə Azərb.SSR EA Me”mar- nur və İncəsənət İn-tunun teatr bel- məsi, M. A. Əliyev ad. Azərb. Devlət İncəsənət İn-tunun teatr tarixi ga- fedrası, Azərbaycan Teatr Cəmiyyəti məpqul olur. Azərb. teatrı tarixi, muasir teatr problemləri, mədəni əlaqələr, resp.-nın ayrı-ayrı teatr-

Hə"

larının fəaliyyəti, aktyor və rejis- sorların yaradıcılıqı və s. Azərb. T.-ının əsas tədqiqat . obyektidir (Azərb. T.-ı haqqında ətraflı mə”- lumat ucun bax Azərbaycan Sovet So- sialist Respublikası cildinin Teatr- ipqunaslıq bəlməsinə).

Əd.: İstoril sovetskoqo teatrovedenil,

M., fi.

TEBALDİ (TehHa14:) Renata (d. 1.2. 1922, Pezaro)—italyan mutənnisi (li- rik soprano). 1946 ildən c.Ta SkalaF- nın solisti olmupl, 1950 ildən €Ko- vent-Qardenıv, 4“Metropoliten-operaı (1955 ildən həmcinin solisti), “Qrand- operac və s. teatrlarda cıxıiy etmiii- dir. 20 əsrin gerkəmli mutƏənnilərin- dən olan T.-nin nadir, GƏzZƏL səsi ol- mupdur. Ən yaxtı partiyaları: Leo- nora, Aida, Dezdemona (“Taleyin gu- cuz, c“Aidaə, FOtellov, C. Verdi), MÜ, Tockxa, Uno-U no-caH (€ BoheMaş,

B. cToskaq, 4Cio-Cio-sanə, C. Puccini),

Norma (4“Normau, V. Bellini), Tatya- na (“Yevgeni Oneginə, P. Caykovski). Bir cox əlkədə, o cӱmlədən SSRİ-də qastrolda olmutdur. 1976 ildə səh- nədən uzaqlatmındır. | TEBERDA—Qaracay-Cərkəz MV-ində iəhər. Beyuk Qafqazın im. yamacın- na, 1280—1420 .m yuksəklikdə, Teberda cayının (Kuban əvzəsi) dərəsində, Hərbi Suxumi yolunun ustundə, Cequ- ta d.y. st.-ndan 90 km c.-dadır. İQ- lim kurortudur. Orta temp-r yanvar- na —3”C, avqustda 169 S-dir, illik yaqıntı 690 mm. Sanatoriyalar, ətra- fında alpinist duiqərgələri və tu- ist bazaları var. TEBULOSTMA—1PPərqi Qafqazın ən yuksək nəqtəsi. Yan silsilədə, Aıdi (o icycy cayının mənbəyi ilə Arqun cayının yuxarı axını arasındadır. Hund. 4493 c. Buzlaqlar (təqr. 3 km") var.

TEBTÖH ORDENİ (lat. Oqdo dopiz Sanctae Mariae Teutonicorum), a Tn MAH Ordeni, səlibcilər orde- ni —12 əsrin sonunda səlib yurui1- ləri zamanı Fələstində yaranmıp katolik ruhani-cəngavər ordeni. 1198 ildə papa 111 İnnogenti tərəfindən mustəqil orden kimi təsdiq edilmiit- dir. T.o.-nə zadəgan mənitəli alman əri (rıtsarları) qəbul olu- nurdu. Q.o.-nin baptında emurluk se- cilən qrossmeyster (beyuk magistr) du- rurdu. 13 əsrin əvvəlində Transil- vaniyada, sonra da Ataqı Bislada bərqərar olmupil, getdikcə ərazilərini genipləndirmindi. 1237 ildə Qı- lınclılar ordeninin qalıqları ilə birlətməklə Livoniya ordenini yarat- dı və T.o.-ni daha da gucləndirdi. 14 əsrin sonu—15 əsrin əvvəli 1.0.- nin ən qudrətli dəvru idi. Qrunvald dəyutmundə (1410) T.o. darmadaqrın edildi. 1809 ildə Napoleon ləRv et- mipdi. 1834 ildə Avstriyada bərpa olunmut T.o. ӱzvlərinin sayı məhdud- dur: siyasi nufuzu yoxdur. , TEVTONLAR (lat. Tei(op1, Teikopez) —german tayfaları. E.ə. 2 əsrin s0- nunda Yutlandiya y-a-ndan Qalliyaya hərəkət etmi(il, sonralar kimvrlər və b. tayfalarla birlikdə P/imali İtaliyaya soxulmutlar. E.ə. 102 ildə Roma sərkərdəsi Qay Mari T.-ı tama- milə darmadarın etmitdi. 4T.ə ter- mini cox vaxt germanların adını bildirmək ucun iplədilirdi.

TEQ (kimyada) — tetraetilqurruni(- nun qısaldılmıt baiqa adı,

186

TEQAL

TEQAL (Tera1)—İndoneziyada ptəhər və port. Mərkəzi Yava əyalətində, Ya- va a.-nın 1im. sahilindədir. Batik istehsalının muhum mərkəzidir. ƏH. 106 min (1971). Yeyinti, toxuculuq, metal eqmalı və dəri-ayaqqabı sənaye- si var. T.-dan k.t. məhsulları və par- ca ixrac edilir.

TETY —-Mənyön opelana məhəp. Ken- san-Pukto əyalətinin inz.M. Muhum d.y. qovpaqı. Əh. 1,3 mln. (1975). İpək, kimya, yeyinti, marınqayırma səna- yesi var. Rezin mə”mulatı istehsal edilir. Yaxınlıqında da kəmur və mis filizi cıxarılır. TEQUSİQALPA (Teriştrayra) — Hon- duras Resp.-sının paytaxtı. Əlkənin muhum siyasi, iqtisadi və mədəniy- yət mərkəzi. Coluteka cayının dərə- sində, təqr. 1000 m yӱksəklikdədir. İqlimi tropikdir. Orta temp-r yan- varda 19,6”C, iyulda 22,62S-dir. İl- lik yarıntı 1047 mm. Avtomobil yol- ları qoviaqı, beynəlxalq aeroport. Əh. 300 mindən cox (1980). Araq e”Ma- lı, yeyinti, toxuculuq, tikiii, dəri, ayaqqabı, tutun sənayesi, tikinti ma- terialları və kq istehsalı muəs- sisələri, un-t (1847), akademiya, mil-

ə =

i

r rub. - arı. i

Terycnranna məhəpnHyən xepynym.

li muzey, 18 əsrə aid kilsə var. 16 əsrdə gӱmuti yataqlarının kəifi ilə əlaqədar ispan konkistadorları sal- əb TEZAVRASİYA, qızılın te- zavrasiyası (yun. (Hebaiqӧv — xəzinə)—kapitalizmə qədərki forma- siyalarda və kapitalizmdə xususi pəxslər tərəfindən qızılın xəzinə kimi yıqılması. TEZEY —bax Tesey. TEZİS (yun. (Hev5—muӱddəa, muhaki- mə, tezis)—1) məntiqdə həqiqiliyi su- but olunmalı muddəa. 2) “Triadanın birinci pilləsi. 3) Elmi əsərin, mə- qalənin, mə”ruzənin və i.a. əsas mud- Tezarından biri. TEZKƏSƏN POLAD-– bərkliyi və is- tiliyədavamlılıqı cox olan yuksək Legirlənmiti polad: alət poladının ir nəvu. Əsas legirləyici elementlə- ri volfram, molibden, xrom, vana- Dium və kobaltdır. Polad tablama- dan sonra iki və ya uc dəfə tabəksilt- MƏ əməliyyatından gecirilir. Tabla- Madan sonra poladı 0) S-dən alcaq temp-radək soyudub nitrosementləmə yolu ilə onun gəsmə qabiliyyətini yax- pılampdırırlar. T.p.-dan konstruksi- ya, paslanmayan poladları, odadavam- LI polad və ərintiləri və s.-ni emal ETMƏK ucun alətlər hazırlanır. On- dan diyirləmə yataqları (yuksək yeyil-

və s. qurqular

lən, tezlikartıran da T.s. almır. TEZLİKARTIRAN—kiriptinə veri- lən periodik elektrik rəqslərinin tezliyini tam ədəd dəfə artıran elek- tron (bə”zən elektromaqnit) qurqrula- rı. Qeyri-xətti qurqudan (məs., tran- zistor, varaktor və ya varikap, elek- tron lampası və s.) və elektrik suz- gəcindən (bir və ya bir necə) (barət T.-lardan daha genit istifadə olu- nur. Q. radioverici, tezlik etalonu və s.-də tezliyi stabil olan ifrat yuksəktezlikli rəqslərin alınması uçun tətbiq edilir.

TEZLİKBƏLƏN — giriptinə verilən periodik rəqslərin tezliyini tam ədəd dəfə azaldan elektron qurqusu. T.-lər- dən tezlik sintezatorlarında, kvars və atom saatlarında, televiziya acı- lın generatorlarının sinxronlaip- dırma qurqularında, radiologasiyada və s.-də istifadə olunur. Tezliyi bəl- mək ucun elektron sayqacı, ezutə”sir- lənən sinusoidal rəqs generatoru, tez- liyin fazasını avtomatik gəkləyən qurqusu olan əzutəqsirlənən generator, relaksasiya - generatoru və s. tətbiq edilir. |

TEZLİKLƏR ZOLARI, tezlik lərinburaxılınzolaRrı–, tezliklər diapazonuy bu intervalda elektrik devrəsinin (sӱzgəc, guӱclən- dirici və s.) cıxıptındakı rəqslərin amplitudunun giritindəki rəqslərin amplituduna olan nisbəti muəyyən həd- dən apaqı dupmur. T.z.-nın əsas pa- rametrləri zolaqın eni və T.z. həd- dində amplitud-tezlik xarakteristi- kasınnı (ATX-nın) qeyri-muntəzəmli- yidir. Zolaqın" eni ATX Hissəsinə (rəqslər amplitudunun onun maks. qiy- mətindən 0O,707-dən az olmayaraq fərq- lənən intervalına) uyqun yuxarı və apaqı sərhəd tezliklərinin fərqi ilə muəyyən edilir. Muxtəlif qurru- ların T.z. onların tətbiq yerinə gə- rə tə”yin edilir. TEZLİKƏLCƏN—periodik proseslə- rin (rəqslərin) tezliyini əlcmək ucun cihaz. Mexaniki rəqslərin tezliyi vibrasiyalı mexaniki T.-lə və ya ce- virici (mexaniki rəqsləri elektrik rəqslərinə cevirən) ilə birgə istifa- də edilən elektrik T.-i ilə əlculur. Sadə vibrasiyalı mexaniki T.-in iyi prinsipi rezonans hadisəsinə əsasla-

mə tpəraitində iplədilən və 400— 900*S-dək qızan) hazırlanmasında da istifadə edilir.

TEZLİK, rəqs tezliyi—vahid zamandakı tam rəqslərin sayı (Y/). Harmonik rəqslər ucӱn /=1/T dusturu ilə ifadə olunur ( —rəqs periodu- dur). Beynəlxalq vahidlər sistemində h?pmcaə (hc) əlculur. lektro- tex nikad a—dəyipən cərəyanın iiddətinin, elektrik sahəsinin in- tensivliyinin, maqnit induksiyasının və s, dəyiiimə siklləri sayının za- mana olan nisbətidir. TEZLİK TELEQRAFLAMASI —də- yitlən cərəyanlardan istifadə etmək- lə teleqraf elektrik siqnallarının rast xətləri ilə eturulməsi usulu.

.T.-nNIN kanal təpkil edən aparat- ları (bax Coxkanallı rabitə) tonal tezlikli 1 standart telefon kanalın- da bir və ya bir necə (24-dək və daha cox) teleqraf kanalını almaqa imkan verir (bax Tonal teleqraflama). TEZLİK XARAKTERİSTİKASI— xətti dinamik sistemin amplitud, faza, həssaslıq və ya hər hansı baii- qa parametrinin, onun giripinə da- xil olan sinusoidal rəqslərin tez-

ə liyindən asılılı-

. RqINI ifadə edən xarakteristika.Am- plitud-tezlik, fa- za-tezlik və s. xa- rakteristikaları- na ayrılır. Am- plitud-tez- lik xarakte- ristikası qurqunun cıxınmın- dakı sinusoidal rəqslərin ampli- tudunun, onun tez- liyindən asılılı- qıdır. Xətti dina- mik sistemin cı- xıtp və girit har- MOHHK rəqsləri arasındakı faza surutiməsinin gi- rip rəqslərinin tezliyindən asılı- lıqı faza-ttezlik xarakte-

istikası adlanır.

EZLİK HCEVİRİCİSİ—1) Elek- trotexnikada — elektrik gər- ginliyinin (cərəyanının) tezliyini dəytidirən qurqu. T.c. idarəolunan

elektrik intiqalının və maqnit guc- E = . ləndiricilərinin qida sistemlərin- NIR. Elektrik rəqslərinin tezliyini də muxtəlif tezlikli iki və daha cox ӰLCMƏK ucun elektromexaniki, elek- dəyinən cərəyan sistemlərini uzlaipi- TRODİNAMİK, elektron, elektromaqnit,

aqnitoelektrik T.-lərdən istifadə

dırmaq ucun və s, məqsədlərlə isti- fadə edilir. Statik, elektromatın və kombinə edilmii Q.c. məvcuddur. Statik T.c. elektromaqnit və ventil- li olur. Ə2)Radiotexnikada— radio siqnalının tezliyini dəyitdirmək ucun istifadə olunan elektron qurru- vu. T.c.-nin girininə iki muxtəlif tezlikli elektrik rəqsi (gərginlik və ya cərəyan) verilir. T.c.-nin cıxı- iqındakı rəqslərin tezliyi giriilə ve- rilən rəqslərin tezliklərinin fərqi (qəbuledicilərdə), cəmi (vericilərdə) və ya onların iyktəif kombinasiya- ları ola bilər. Q.c. tranzistor və ya tezlikcevirən lampa uzərində qurul- li surətdə tə”sir gestərməsini qəbul mulp tezlik qarıqidırıcısından və .edən dini-fəlsəfi tə”lim. Allahın tezlik generatorundan (heterodindən )/ axirətdə olmasını qəbul etməklə T. ibarətdir. Tezlik cevrilməsi ilə əla- panteizmdən, dunyadakı butun Hadisə- qədar olan bir sıra radiotexnikiqur- lərdə onun bilavasitə ipttirakını qular—tezlik sintezatoru, tezlikbo- qəbul etməklə Ovizmdən fərqlənir.

edilir. Radiotezlik və ifrat yuksək tezlik diapazonlarında elektromaq- nit rəqslərinin tezliyi rezonans, he- terodin, rəqəmli və s. elektron T.-i (dalqaəlcənlər) ilə əlculur. Əlcmə

xətası 10 12=- 5.1071 olan tezlik etalonları və standartları yuksək də- qiq numunəvi Q.-lərin bir nəvudur. Mapqın və mexanizmlərin vallarının fırlanma tezliyini elcən cihaz tta- xometr adlanır.

TEİZM (yun. (Heb—allah)—fevqəl- təbii vucud olmaqla ptəxsi allahın varlıqrını, onun zəka, iradə ilə bu- tun maddi və mə nəvi proseslərə giz-

TEYMUR

187

T. klerikalizmin, teologiya və fi- deizmin ideoloji əsasıdır. T. iuda- izm, xristianlıq və islam dinləri cərcivəsində inkipaf etmipdir. T. terminini ilk dəfə ingilis filoso- fu R. Kedvort ipnlətmiidir (1743). TE)REPMRƏP (Theileria)—Theilerii- Aae fəsiləsindən parazit ibtidailər cinsi. Retikulo-endoteli sistemi hu- ceyrələrində və heyvan eritrositlə- rində parazitlik edir. Teylerioz xəs- təliyini tərədən bir sıra T. təsvir olunmuadur. Qaramalda T. appiya(a, T. raqua, 1. mutans, T. dispar, T. sergenti, TOİYH BƏ Keunnəpnə T. ovis, T. hirci, T. recondita, pimal maralla- rında T. tarandirangiferis: nHKəp Ma- rallarda T. sequy və s. xəstəlik tərə- dir. T.-i gəzdirənlər iksod gənələri- dir. T. istiqanlı heyvanların orqa- nizmində illərlə, gənələrdə isə 1 nəsil verənədək qala bilir.T. istiqan- lı sahibin orqanizminə T.-i gəzdirən gənənin tuӱpurcəyi ilə qidalanma za- manı kecir. TEYLERİӦOZ—heyvanların transmis- siv qan xəstəliyi. Qərədicisi teyleri cinsindən olan ibtidailərdir. Qər- bi Avropa, Asiya və Afrikanın bir cox əlkələrində yayılmıtdır. SSRİ- də Orta Asiya resp.-larında və Qaza- xıstanda, Zaqafqaziya və Pimali Qaf- qazda təsaduf edilir. Xəstəliyin ke- ciriciləri, əsasən, hialomma cinsin- dən olan gənələrdir. Xəstəlik gənə vasitəsilə gecdikdə inkubasiya dəvru 9—12, qanla kecdikdə 19 gun olur. Xəstə heyvanların limfatik vəziləri beyuyur, temp-ru yӱksəlir, anemiya, ək-damar və həzm sistemi pozulur, əstəlik kəskin gediidə 4—7 gun, ya- rımkəskin geditidə 16 gӱnədək davam edir. Xəstə heyvanlar arasında elum 60—8076 Bə daha coxdur. Muali- cəsi: kimyəvi preparatlardan—xino- sid, biqumal, plazmosid, sulfantrol, akaprin və simptomatik vasitələr. TEYLOR (Tauyoq) Bruk (18.8.1685, Midlseks, Edmonton—29. 12. 1731, Lon- don)—ingilis riyaziyyatcısı. London Kral Cəmiyyətinin uzvu (1712). Funk- siyanı quvvət sırasına ayırmaq ucun umumi dustur vermit (bax Teylor sı- rası), simin rəqsinə dair məsələnin riyazi eyrənilməsinin baplanqıcını qoymutidur. Sonlu fərqlər nəzəriyyəsi- HHH əyrənilməsində beyuk rolu olmuyi- dur. Q. perspektiv, yırqalanma mərkə- zi, mərminin ucutu, maqnitlərin təsiri, kapillyarlıq də də əsərlər Yazmıtdır. auyoq) Elizabet (d. 27.2. London)—amerikan kino akt-

qaripılıqlı və s. sahələ TEYLOR ( 1932,

risası. 1939 ildə ailəsi ilə birlik- də ABİT-a kecmulidur. 1943 ildən ki- noda cəkilir. 50-ci illərdən ABİT- ın ən populyar ckino uldurlirmən Dan" dır. cGunəpq altında (1951), cAY- venqoq (1953), “Fil gəzintisiə, €Pari- sodiyaə (hər ikisi 1954), “Gəzlənil- mədən gecən yaydag (1960), *Batterfild kӱcəsi, Və (1960), *Kleopatrag (1963), cVirciniya Vulfdan kim qorxurə (1966), *Məzhəkəcilərə, *PQıltaqqızın yumpalmasıq (hər ikisi 1967), 4P1ə- hərdə yeganə oyunə (1970), *Guzgu cat- ladıq (1981), -“PTəxsi həyatə (1983) və s. filmlərdə cəkilmitdir. Dəfə- lərlə Amerika Elm və Kino Sənəti Akademiyasının 4Oskarı mӱkafatına layiq gərulmuitdur.

TEYLOR DUSTURU —x=a nəqtəsində

p—tərtibli /"? (a) terəməsi olan E(xu funksiyasını x—a fərqinin də- rəcələrinə nəzərən t dərəcəli cox- hədli təklində təsvir edən

Kaya) : PA) (saya

ə - ə (x—a)” 4: Kİ ə — — €) (x—a)" R, (x)

nl

AYCTyYDy, ÖypaHa R,(x) ifadəsi a nəq-

təsinin ətrafında (x—v) fərqinə na-

zərən yuksək tərtibdən sonsuz kicilən- ğ n

dir, yəni K, (x)=a, (x)(x—4) Bə xoda

iyərtində, a, (x)—0. T.d. təqribi esab-

lamada və funksiyanın tədqiqində

tətbiq edilir. TEYLOR SIRASI—x=a nəqtəsində butun tərtibdən tərəmələri olan /(x) funksiyasının

f(a)-- j (x—a) -- ə (x—a) Dad.

Qıusd T nl I)

sırası. Bir cox halda mərkəzi a nəq- təsi olan intervalda /(x) Funksiya- sına Yıqılır:

(x—a) 2-9,

so /4k)(a) 187 1) = :=—=a):* 2 (o) k=0 xil O a) (2) By aycrypy B. Te/4op nəurp eTAnmpMunüI- dir (1715). K, (x)=/(x)—5, (x) fərqi

(1)-in qalıq həddi adlanır (5, ilk

p4- 1 həddii cəmidir). ip E. (x)= () p əsa

olduqda (2) doqrudur. T.s. 2 P Af-df 4 di. /

—— “İsa iəklində də yazılır: a=0 ucun T.s,

nl

(ə /Ko)- 40, 2. 0 za (p) az | : o atın.

pəklindədir (bax Mokloren sırası). T.s. funksiyanın tədqiqi və təqribi Hesablamalar ucun guclu vasitədir. TEYLORİZM —-əməyin təikİilİi BƏ is- tehsalın idarə edilməsi sistemi, 19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllərində ABIII-na yaranmımdlddır. Elm və texni- kanın nailiyyətlərindən istifadə et-

məklə fəhlə sinfinin istismarını gӱcləndirmək və maksimum izafi də- yər geturmək məqsədi gudur. Amerika mӱhəndisi F. U. Teylorun (R. CU. Tau- |oq, 1856— 1915) adı ilə baqlıdır. Tey- lorun və onun davamcılarının iiilə- yib hazırladıqı sistem əməyin təpugşi- li və normalaidırılması, istehsalın idarə edilməsi, iinci qӱvvəsinin se- cilməsi, yerlətdirilməsi və haqqının ədənilməsi metodlarının məcmusun- dan ibarətdir, əmək məhsuldarlırı- nın və intensivliyinin xeyli artma- sına yenəldilmindir. V. İ. Lenin Teylor sistemini ctər təkduӱrməyin cel- miə sistemiə (Əsər. tam gkulliyyatı, c. 23, səh. 20), insanı maqpının əsa- rəti altına almaq sistemi (yenə orada, c. 24, səh. 395) adlandırmındır. V. İ, Lenin Teylor sisteminin ziddiyyətlə və ikili xarakterinə diqqət .yetirə- rək, ondakı səmərəli unsurləri uzə cıxarmaq və onlardan yaradıcılıqla xt tala etməyi təvsiyə etmiiydir. V,. İ. Lenin onları c... ipi vaxtının qısaldılması ilə, istehsalda və əmək təpkilində yeni usullardan zəhmət kei əhalinin ipi quvvəsinə hec bir zərər dəymədən istifadə edilməsi iləm (yenə orada, c. 36. səh. 154) birləit- dirməyi tələb etmitdir. T.-in V. İ. Lenin tərəfindən təhlili və bu sis- temdən istifadəyə dair tevsiyələri SSRİ-də əməyin elmi təikili əsasla- rının iplənilməsində bəyuk rol oy- namhpipdır. T. kapitalist əlkələrində tətbiq olunan muasir əməyin təpkili sistemi ucun də əsas olmuiy və məhsul- dar quvvələrin, xususilə elmi-texni- ki inqilabın inkitafındakı dəyi- iikliklərin təqsiri altında təka- mul etmipdir.

-TEYMƏNİLƏR—Əfqanıstanda yapta- yan xalq. Caharoymaq tayfa birliyi-

nə daxildirlər. Dindarları musəl- mandır (bax Caharoymaq). TEYMUR, Əmir Teymur, Tey-

murləng, Topal Teymur (49. 4.1336, indiki Qati- qadərya vil.-nin Xoca İlqar k.—18. 2.1405, Otrar i1.: Səmərqənddə Əmir Teymur məqbərəsin- də dəfn olunmui- dur)—Orta Asiya devlət xadimi, sər- gərdə, əmir. Tey- murilər imperiya- sının banisi. Turkləimiti bar- las tayfasından- dır. 1361 ildə run yanında xidmətə girmiiy və Qaqadərya vil.-ni = idarə etmiit- dir. Sar dizindən və ciynindən al" dıqrı yaradan ayaqı qatlanmadırına gərə ona cTeymurləngə (Topal Teymur) ləqəbi verilmitiidi. Səmərqənd və Bəlx hakimi Huseynlə ittifaq bar- layıb, uzun muddət - Toqluq Teymura və onun oqlu İlyas Xocaya qariı mu- barizə aparmıtqdır. 1366 ildə T. və Huseyn Səmərqənddə sərbədarilər us- yanını yatırdılar. Hakimiyyət uR- runda mubarizədə 1370 ildə Huseynə qalib gələn T. əmir titulu qəbul edə- rək Cingiz xanın nəsli adından Ma- vəraunnəhri tək idarə etməyə bapla- dı. Səmərqənd dəvlətin paytaxtı ol- du. T. hakimiyyətini məhkəmləndir- məkdə kecəri ə”yanlara, oturaq Feo- dallara, xususilə musəlman ruhani

Toqluq Teymu-

188

TEYMUR ELCİN

lərinə arxalanırdı. 1380 ildən T.- un ipptalcılıq yurutiləri daha da geniiləndi. 1 ildə o, Sultaniyyə- ni tutub Təbrizə, Naxcıvana, Qarsa, Tiflisə, P1əkiyə, Qəbələyə, Qarabaqa hucum etmip, 1387 ildə Salmas, Ur- miyə və Maraqadan gecib Gilana, ora- dan isə Səmərqəndə qayıtmındı. T.

sonralar cbetp illikə (1392 ildən) və : Yeyii illikə (1399 ildən) yurutilər f

zamanı da Azərb.-a hucum etmitdi. Uzun mubarizədən sonra Qızıl Orda xanı Toxtamıta qalib gəlib xanlı- qın paytaxtı Saray Bərkəni və s. iyə- hərləri talamıt, 1398 ildəHindista- na hucum edərək Dehlini tutmupdu. T. 1400—01 illərdə Sivas, it və Baqdadı iiyeal etmipi, Anqara vuru:4- masında (1402) Turkiyə, sultanı İl- dırım Bayazidə qalib gəlmiizdi (1Pir- vanpah 1 İbrahim və PTəki hakimi Sidi Əhmədin hərbi dəstələri də T.- tərəfində vurupturdu). 1404 ildə T, Səmərqəndə qayıtmı:l, Cinə hucum ərəfəsində xəstələnib əlmutdur.

.qun ippqalcılıq, talancılıq məq- sədi dapıyan hərbi yurutpləri bir cox xalqın sosial-iqtisadi və mədəni in- kipafına zərər vurmupdu. İptal olunmuit yerlərin əhalisinə dəhttətli divan tutulurdu: 1383 ildə İsfahan- da 70 min, 1401 ildə Baqdadda 90 min adam qılıncdan gecirilmiyldi. Mu- haribələr zamanı əldə edilmipt Bap- devlət, əsir alınmın me”marlar, sə- nətkarlar və s. Mavəraunnəhrə“ gen=- DƏ kr, orada (xususilə Səmərqənd- x dəbdəbəli saraylar, məscidlər və s. tikilirdi. |

Ədə Məmmədov R., Piriyev V., Teymurləngin Əlincə səfəri, €EnM və həyatə, 1977, F9, ANkubovskiN A. 10., Timur, c“Voprosı istoriiz, 1946, CC 8—9: Alizade A. A., Sopialıno- akonomiceskan i politiceskan istoria Azerbagdjana X1P—XQTU vv., B., 1956: Novoselıpev A. P., Ob istoqrices-

koN openke Timura, cVoprosı istoriiz, 1973, Nə 2. —

TEYMUR ELCİN (Teymur Suleyman oqlu Əliyevin təxəllusu:z d. 28.3. 1924, PTupqa)— Azərb. sovettpairi. 1945 ildən Sov.İKP uzvu. FQar qız (1955), cQulaq asın danıpımə (1960), “Qız- ulduz, Yapar və Nur nənəq (1962), c Bahar, adlar, utaqlarə (1966), cUslaq- laraq (1968), *Səzlər, nəqmələr, narıl- ə“ yanıltmaclargı (1969), “Laylalarə (1971), eIHəkəpuM, nyayMmə (1977), eTor- py" öaöaHsıH “Harbın araqbışs (1982) Bə s. ile”r və poema kitabları utaqlara həsr olunmulpdur. Bir sıra ppe/yrlərinə mahnı bəstələnmitdir. K. Cukovski, S Mapıuax və Ö.-HHAH TƏPMYMƏTƏpH (eToparFa)bıH HƏFMƏCHə kKHTaÖBI, 1979) var. Əsərləri SSRİ xalqları dillə- rinə və bir sıra xarici dilə tərcumə edilmipdir. ərb.SSR Nazirlər So- vetinin Devlət Radio və Televiziya Verilitləri Komitəsinin sədri (1957 —64), Azərb. KP MK Təbliqat və Təqi- viqat PPe bəsinin mudiri (1964—75) vəzifələrində ipləmipdir. Azərb. SSR mədəniyyət nazirinin muavinidir (1975 ildən). Azərb.SSR Ali Soveti- nin (O—8-ci caqırıli) deputatı ol- muldur. 2 orden və medallarla təl- tif ən.

TEYMUR MAHMUD (ə ka 2) (16.6. 1894, Qahirə—25.8.1973, İsvecrə) — ərəb yazıcısı (Misir). Qahirədə Ərəb DİLİ akademiyasının həqiqi uzvu. Misir ədəbiyyatında realist novella

“gələn T.M.

janrının banilərindəndir. Yaradı- cılıqına A, P. Cexovun və G. de Mopassanın tə"siri olmutdur. Rea- list hekayə |“PQeyx Cӱmə və bapqa he- kayələrə, *“Miptvallı dayı və baqiqa hekayələrə (hər ikisi 1925), “Kucə musiqicisiə (1953) və s. topluları), roman |4“PQamruxq (1958), “Mavi fə- nərlərə (1960)) və pyeslərin muəlli- idir. Ədəbiyyatiqunaslıqa dair əsər-

ləri var. Əsərləri: Hekayələr, cAzərbay- canı, 1957, Xə 3, Hekayələr, “Misir heka-

yələriq kitabında, B., 1957 Sinie fonari, “ da Alizade Ə. A., Maxmud Tev- mur, M., 1983. TEYMUR MƏLİK (13 əsrin 1-ci ya- rısı)—Xocənt hakimi, sərkərdə. Mon- qolların Orta Asiyaya hucumu zama- nı Xocənti tərk etməyə məcbur olan T.M. Sırdəryadakı adalardan birin- də tikdirdiyi qalaya cəkilmiiy (1220, aprel) və duplmənlə mubarizə apar- mıpdı. Onun dəstəsi Urgənc pt.-nin mudafiəsinə fəal kəmək gestərirdi. 1220 ildə ə dəstəsinə qalib rəzmtah Cəlaləddinlə birlikdə Xorasan və Əfqanıstanda monqollara qariı mubarizəni davam etdirdi. T.M.-i monqollar əldur-

, Pevx Djuma,

970

. .. "

MYLLAYD. , TEYMURİLƏR—1370—1507 illərdə

Teymurilər dəvlətində hakimiyyətdə olmup sulalə. Banisi Teymur idi. Teymur hələ saqlıqında dəvləti orlan- ları və nəvələri arasında bəlutidur- mulpdu. T.-in gergəmli numayəndələ- ri: Teymur 1370—1405), PPahrux 11409—47, 1396—1409 illərdə Xora- san hakimi), Uluqbəy (1447–—-49: 1409— 47 illərdə Mavəraӱnnəhr hakimi), Əbu Səid (1458—69. 1451—58 illərdə Mavəraunnəhr hakimiy. 1500 ildə Məhəmməd Pyeybani batida olmaqla Ke- cəri əzbəklər Mavəraunnəhri tutdu- lar. Xorasan T.-in əlində qaldı: bu- ranı 1470—1506 illərdə Sultan Hu- seyn Baykara, 1506—07 illərdə. Badi əz-Zaman idarə etmiptdir. 1507 ildə Məhəmməd Pyeybani Heratı tutdu. T. nəslindən olan Babur 1526 ildə Hin- distanda Beyuk Morollar sulaləsi- nin (1526— 1858) əsasını qoydu. TEYMURİLƏR --Əfqanıstanda yaila- yan xalq. Caharoymaq tayfa birliyinə daxildirlər. Dindarları musəlman- dır. T.-in bir hissəsi İranda (Xora- sanda) yapayır (bax Caharoymaq). TEYMURİLƏR DƏVLƏTİ—orta əsr feodal devləti (1370—1507). Banisi Teymur idi. Teymurun hakimiyyətinin son illərində Mavəraunnəhr, Xarəzm, Xorasan, Pəncab, Ara, Dəb və Zaqafqaziyanı əhaqə edirdi.Teymur ippral etdiyi əlkələri oqlanlarına— Xorasan, Curcan, Mazandaran və Sis- tanı (mərkəzi— Herat) PQahruxa,Qərbi İran, Azərb., İraq və Ermənistanı (mərkəzi— Qəbriz) Mirantaha, Cənubi anı (mərkəzi—PTiraz) Ӧmər pteyxə, Əfqanıstan və ptimali Hindistanı (mərkəzi—Qəznə, sonra Bəlx) Pirmə- həmmədə soyurqal vermipdi. Ayrıca dəvlət aparatı, qopunu olan bu ulus- ların mərkəzi dəvlətə tabeliyi, əsa- sən, toplanan verginin bir hissəsi- ni gendərməkdən və əmirin Hərbi yuӱrulilərində iptirakdan ibarət idi. Mərkəzi dəvləti, əsasən, icra, maliy- yə və hərbi iqqlərə baxan divanlar idarə edirdi. Din, pqəriət və məhkə- mə iplərinə qazı və ipeyxulislam ba"

xırdı. T.d. hərbi-feodal zuӱlmu Y3ə- rində qurulmutdu, Kəskin sosial zid-: diyyətlər sinfi mubarizəyə səbəb olur- du. Eyni zamanda dal cəkgipmələ- ri də gӱclənirdi. 1507 ildə Məhəm- məd PYeybaninin bapcılıq etdiyi ke- cəri əzbəklər Orta Asiya və Xorasa- nı tutdular: T.d. suqut etdi.

Əd. Bartolıd V. V., Uluqbek İ eqo vreml, da. T 7. 2, M., 1964: İz istorii Uluqbeka, Tapykent, 1965, İsto- ril UzbekskoN SSR s drevnenVtpix vremen da napix dneN, Tapykent, 1974.

TEYMURLƏNG—bax Teymur. TEYMURMUSKƏNLİ—Azərb.SSR Qu- badlı r-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən 15 km :pm.-q.- də, Bərgutpad cayının sahilində, dar ətəyindədir. ƏH. 254 (1985), heyvan- darlıq və taxılcılıqla məptruldur. Orta məktəb, klub, kitabxana, ti Məntəqəsi m. TE)VMYPTALInHAP — Hpanna (əcacən Guӱrkan əyalətində) yapayan turgdilli tayfa, qacarların ə Dindar- ları musəlmandır. Əsasən maldar- lıqla məmul olurlar. TEYYYEBAİNİ —e.ə. 7 əsrin 1-ci Ya- rısı—b əsrin əvvəllərində MƏBMYA olmutp Urartu ptəhəri. Narınqala xa- rir Yerevan ətrafındakı

rmir-Blur təpəsindədir. B. B. Pn- otrovskinin apardıqı qazıntılar (1939 ildən) zamanı monumental bina qalıqları (təqr. 150 e”malatxana, ta- xıl və caxır anbarları və s.) ai- kar edilmitdir. Planlı, muxtəlif tipli yapayıtp evlərindən ibarət iə- hər Narınqala ətrafında yerlətir- di. T. Urartu canitininin iqamətga- Hı olmӱtdur. PTəhərdə əsasən, sənət- kar və əkincilər yappamıtidır. T.-dən coxlu silah, sənətkarlıq numunələri, bəzəklər, muxtəlif gətirilmə əilya- lar, mixi yazılı gil levhələr və s. tapılmıpdır. T.-ni e.ə. təqr. 585 ildə skiflər və yerli tayfalar da- qıtmıtidılar. T. tapıntıları Ermə- nistan Tarixi Muzeyində (Yerevan) və Ermitajda (Leninqrad) saxlanılır.

Əd.: Karmir-Blur, t. 1—3, Erevan,

1950—55, PiotrovskiNn B. B., He“ kusstvo Urartu 8—6 vv. do n.ə., L., 1962:

BEEKOHOH . M., Urartskie pisv" mai dokumentı, M.—L., 1963, Arutgən- an N. V., Novıe urartskie nadpisi, Erevan, 1966,

TEYIYYONLAR USYANI—1771—1802 illərdə Vyetnamda kəndli muharibə- si. Usyan, Cin və Nquyen klanlarının ara muharibələrindən daha cox zərər

cəkən Qeytpon r-nunda baplandı. Cin- lilərlə ittifaqa girən usyancılar uc qardap—Nquyen Nyak, Nquyen Hue

və Nquyen Lının batcılıqı :ilə 1776—80 illərdə Nquyenlərə qariı bir sıra hərbi yurutilər təpkil et- dilər və onları Siama qovdular. 1784 ildə teylponlar Cənubi Vyetnama soxulmupl Siam ordusunu darmada- qın etdilər. 1786 ildə onlar YYima- li Vyetnama yurupl təpkil edərək cinlilərin hakimiyyətinə son qoydu- lar. Əlkə teyponların hakimiyyəti altında birlətdi. Nquyen Hue e3Y” nu Kuanq Cunq adı ilə imperatore lan etdi. 1788 ildə T.u.-nın yeni mərhə- ləsi baplandı. 1789 ildə Kuanq CUnN- qun baptcılıqı ilə usyancılar əlkəyə soxulmuti 200 minlik mancur ordu- sunu darmadaqın etdilər. lkənin mustəqilliyini tə min etdikdən son- ra teylponlar kəndlilərin xeyrinc

iqtisadi islahatlar kecirməyə batla- dılar. 1792 ildən teyponlar devləti suquta uqramaqa bapladı. 1802 ildə uyen Anın bapcılıq etdiyi cənub feodalları Fransanın yaxından kə- ə2TEKA (yun. (heK2e—saxlanılan yer, anbar, yemik)—kulliyyat və onun sax- landıqı yerə, inaya aid murəkkəb səzlərin tərkib hissəsi (məs., disko- teka, kartoteka, Filmoteka və s.). TEKELİ—Qazax.SSR Taldı-Kurqan vil.-ndə itəhər. D.y. st. Qurqupun-sink kombinatı, kərpic z-du, trikotaj və tikipz f-kləri var. Tikinti material- ları istehsal olunur. TEKKEREY (Thaskeqau) Uilyam Mey- kpis (18.7.1811, Hindistan, Kəlkətə— 24.12.1863, London)—ingilis yazıcı- sı. 19 əsr ingilis realist romancı- lar nəslinin gərkəmli numayəndələ- rindəndir. Varlı mustəmləkə məqmuru ailəsində doqulmutt, Kembric un-tin- də oxumulpdur (1829—30). Uzun muddət səyahət €TMHH, jurnalist və kərika- tӱracı rəssam olmutidur. Burjua cə- miyyətinin sosial və mənəvi-əxlaqi eybəcərliklərinin iftası T. yaradı- cılıqının əsas ideya-bədii en. dur: “Cnoönap KHrTaöbiə (1847), ellləh- rətpərəstlik yarmarkası (1848),c Pen- dennisə (1850), cNyukomlarə (1855) və s. romanları, *Ketrinə (1840) poves- ti. “XX PT əsr ingilis yumoristləriə (1853) adlı ədəbi-tənqidi ocerklər kitabı, parodiyaları, məktubları var. T. muxtəlif ipərtiliklərdən, mifolo- ji motivlərdən, parodiya və rəmzlər- dən istifadə etməklə, sosial satira- nın və realizmin təsir gucunu ar- tırmıtp, satirik-yumoristik romanın yeni nevunu yaratmıtdır. Marksizm klassikləri T.-in yaradıcılırını KCƏK THİMƏTTƏHAHDMHULTƏD. . Ə ə ə Sobr. ənə t. 1—12, M., g "ə yenizarova M. Y. və bat- ranapnı, XIX əsr xarici ədəbiyyat tarixi, B., 1964: İvapeva V., TekkereN- satirik, M., 1958, yenə onun, Anqlii- skiN realisticeskiN roman XIX veka v eqo sovremennom zvucanii, M., 1974, TEKLE Afevork (d. 22.10.1932) — efiop boyakarı, qrafik, heykəltərait. SSRİ Rəssamlıq Akademiyasının fəx- ri uzvu (1983). London un-tinin zə- rif sənətlər fakultəsini bitirmiit- dir (1953). T. portret-alleqoriyalar AHA Efiopiyaə, 1963), mənzərələr, -akvarellər və kitab illustrasiyala- rı cəkir, bədii tərtibat və monumen- tal dekorativ sənət (Əddis-Əbəbədə- ki Afrika evinin vitrajları, 1961— 63), habelə heykəltəratilıqla (knyaz Makonnenin at ustundə monumenti, tunc, 1960-cı illər, Əddis-Əbəbə) məpqul olur. T.-nin yaradıcılıqın- da Afrika xalqlarının istiqlaliyyət mubarizəsi muhum Yer tutur. TEKODONTLAR (Thesodopia)—ar- xozavrlar yarımsinfindən nəsli Kə- silmip surunən heyvan tam dəstəsi. Trias dəvrundə yatlpamınlar. İki dəs- təsi (psevdozuxilər və fitozavrlar) varmı. Butun T.-ın diilərinin Qu- rulupu umumi olub, alveollarda Yer- ləpmipdir. Yırtıcı imipt. bə zilə- ri iki ayaq uzərində hərəkət etminq lər. T. təkamӱl cəhətdən muhum qrup- dur. Timsahlar, dinozavrlar"və ucan gələzlər, həmcinin qullar T.-naH TƏ- itilər. | | ə EKC (nar. (exo—toxuyuram, hərurəm) —sapların və ya liflərin qalınlı-

TEKTONİK ƏRTUK

qıNI xarakterizə edən xətti sıxlıq vahidi (onların kutləsinin DƏ nisbəti). 1 T.=1 q/km=1 mq/m. SSRİ- də 1956 ildən tətbiq edilir.

TEKSTOVİNİT—sun”i dəri nəvӱ: pambıq parcaların (bez və ya mitkal ӱzərinə polivinilxlorid ərtuyu cək- məklə alınır. Mebel və avtomobil-

lərin oturacaqlarına uz cəkmək, TA- lantereya mə”mulatları hazırlamaq

və s. n istifadə edilir. | TEKSTOLİT lat. Çexbiz—parca -- Yun. 1(hoz—dat) — sintetik qatran

(birlətdirici maddə) hopdurulmuiil bir necə qat parcadan (doldurucudan) ibarət laylı plastik material. Dol- durucu hazırlamaq uçcun iplədilən liflərin təbiətindən asılı olaraq adi T. (əsasən, pambıq, sun”i və sin" tetik uzvi liflər), speklotekstolit və asbotekstolit (asbest lifi) nəvlə- ri vardır. Birlətdirici maddə ki- mi, əsasən, fenol-formaldehid qat- anları, krezol- və ksilenol-alde- id, karbamid qatranları, poliamid və s. iptlədilir. T.-in əzu asbo-və stek- lotekstolitlərdən xeyli yunguldur (sıxlıqı 1,3—1,4 q/sm?), istiliyi az kecirir, mexaniki e”mal olunur, və- rəq, mil və boru iəklində istehsal edilir. T.-dən dili carx, yataq (pod- iipnik) icliyi, qasnaq, oymaq, elektro- texniki detallar (məs., paylayqidı- rıcı ləevhə) və s. istehsalında, as- botekstolit isə friksion material kimi və raketlərin istilik muhafi- zəsində ipplədilir. TEKSTOLOGİYA (lat. textus—nap- ca, birləlmə, mətn--...logiya)—bax Mətniyuӱnaslıq, TEKSTU RA—polikristallarda kris- talların, bərk amorf cisimlərdə isə molekulların nizamlı duzulupqunun muəyyən istiqamətdə ustunluk tətikil etməsi, Bu, materialların xassələ- rində anizotroplura səbəb olur. T. me- xaniki gərginliyin, istiliyin, elekt- rik və maqnit sahələrinin tə”sirin- dən əmələ gəlir. İki nəvdur: muçəy- yən oxa nəzərən T., mustəviyə nəzərən T. Kutləvi kristallamma, adsorbsi- ya, faza kecidi, materialların mux- təlif vasitələrlə emalı və s. za- manı yaranır. T. uzrə hazırlanmıi materiallardan texnikada geniiy is- tifadə edilir. TEKTANDER (7—1614)—Stefaı Ka- kptiın bəlicılıqrı ilə alman impera- toru 1 Rudolfun (1552—1612) Səfə: pilər sarayına gəndərdiyi səfirli- Yin katibi. 1602 ildə Praqadan yola dulmən numayəndə hHey”əti Moskva— Volqa— Xəzər yolu ilə 1603 ildə Lən- kərana catdı. Kakai Lənkəranda əl- duyundən səfirliyə T. baicılıq et- di. T. 1 PQah Abbasla Osmanlı impe- riyası əleyhinə ittifaq baqlamaq ba- rədə. danıplıqlar apardıqdan sonra 1604 ildə vətənə dəndu. Oqun 1 Ru- dolfa təqdim etdiyi gundəliyində Azərb. ipəhərləri, yerli əhalinin məpt- quliyyəti, adət və ən”ənələri, Xəzər dənizi, Səfəvi—Osmanlı muharibə- ləri və s. haqqında da mə”lumat var. Əd.. Putepestvenniki ob Azerbab- djane, B., 1.

TEKTOGENEZ—Yer qabıqının tek- tonik strukturlarını əmələ gətirən tektonik hərəkət və proseslərin məc- musu. cT.ə terminini 1930 ildə alman geoloqu E. Harman kr etmitdir. TEKTӦNİK QIRILMA, tekto-

189

nik yarılma — Yer qabıqında tektonik hərəkətlər və suxurların deformasiyası zamanı yaranan cat. T.q. zamanı ayrılmınq suxur parca-

ları onun qanadlarını əmələ gəti- ) rir. Qırılma qanadlar yerini dəyit-

mədən (tektonik cat) və dəyitməklə (qırılma yerdəyitməsi) bat verə bi- lər. Yerdəyitimə ilə bap verən T,q, bir necə cur olur: ufuqi yerdəyitnmə (qanadların ppaquli və maili HNaT Y3- rə ufuqi yerdəyinməsi), fay (qırı- lıb-dutimə), əks fay (qırılıb-qalxma), yeməkdir, tektonik ərtuk və s. .q.-nın əlcusu və yerdəyinmənin amp- litudu muxtəlif olur. Yerdəyitmədən baqi verən tektonik catlar bir necə m-dən cox olmur. Qırılma yerdəyin- məsinin uz. bir necə Om olan catdan Yer qabıqını və Yer mantiyasının ust hissəsini kəsən dərinlik yarıq- larınadək ola BƏR, TEKTONİK DEFORMASİYA—Yerin dərinlik quvvələrinin tə”siri ilə su- xur kutlələrinin həcminin, yatım formasının, daxili strukturunun də- yipməsi. İstiqamətləndirilmin quv- vələrin tə”sirindən uc nev deforma- siya əmələ gəlir: elastik, plastik və qırılma. Yer qabıqında ən cox plas- tik və qırılma deformasiyaları ya- yılmıpdır. Plastik deformasi- yada mineralların ayrı-ayrı dənələ- ində translyasiya yerdəyitlməsi ilə anaptı dənələrin birinin digərinə nisbətən diferensial yerdəyiptməsi də 6am verir. Qırılma deformasiya- sı mineral dənələrinin xırdalanma- sı, cat, yarıq və s.-nin əmələ gəlmə- si ilə mutpayiət olunur. TEKTONİK YARILMA–iri qırıl- ma pozulması. Beyuk uzunlura və enə malik olub, dərinliklərə qədər yayı- lır. Adətən lar tektonik struk- turların arasında baiy verir və uzun

muddətdə inkiYyaf edir. Bax Tekto-

nik qırılma,

TEKTONİK KONTAKT—muxtəlif yalplı, tərkibli və məniəli suxur- ların tektonik qırılma səthi uzrə toxunması. T.k. ucun suxurların əzilməsi, brekciyalatması, səthində şӱrtunmə cizgilərinin və surtunmə aynasının olması xarakterikdir. TEKTONİK ƏRTUK —altdan az me- yilli, yaxud hamar səthlə hududlan- mı1P VƏ əz əvvəlki yerindən hHorizon- tal istiqamətdə bir necə km-dən 100 və daha cox km-dək yerini dəyimii qalın (bir necə yuz m-dən bir necə km- dək) suxur kompleksi. Əsasən, muxtə- lif yaqilı geosinklinal sistemlərin ərazisində rast gəlir. T.e. bunevrə- sində yatan və muhum horizontal Yer- dəyitiməyə məqruz qalmayan suxurlar avtoxton, T.e. suxurları isə allox- ton adlanır. T.e. və onun bunəvrəsi- nin eyniyaplı suxurları əksər hal- larda tərkibinə, əmələgəlmə iqəraitinə gərə kəskin fərqlənir və qırımtıq- TİBIFbIH muxtəlif paleocoqrafi 30- nalarına aid olur. Ortuyun geosing- linal sistemlərdə ba:p verən eninə horizontal sıxılma və bu geosinkli- nallardan yaranan daqları təpkil edən suxurların aqırlıq quvvəsinin təqsiri ilə suruttməsi nəticəsində əmələ gəlməsi guman edilir. T.e. ilk dəfə 19 əsrin axırında Alp d-rın- da təsvir edilmitdir. SSRİ-də iri 1.e.-lər Karpat d-rında, Qafqaz, Ypan, Tianmanna və. Koryak yaylasın- da muəyyən edilmipdir. Azərb.SSR-

190 TEKTOHHK XƏPHTƏ

də Basqal (İsmayıllı r-nu) və Ast- raxankada (PLamaxı r-nu) var. TEKTONİK XƏRİTƏ —ayrı-ayrı re- gionların, yaxud butun Yer kurəsi ərazisində Yer qabıqının qurulupu- nu təsvir edən və onun inkitpafının əsas mərhələlərini əks etdirən xəri- təs geofiziki və s. mə”lumatlardan istifadə edilərək geoloji xəritə us- tӱndə tərtib olunur. İki əsas kateqo- riyaya bəlunur: struktur T.x. (tekto- HHK strukturların morfologiyasını əks etdirir) və sırf T.x. (morfologi- ya ilə yanaptı onların əmələgəlmə ta- rixini, inkipaf mərhələlərini və maqmatizmin tektonika ilə əlaqəsini əks etdirir). T.x. Yer qabıqının bu və ya digər sahəsinin geosinklinal (yӱksək mӱtəhərrik) vəziyyətdən nisbə- tən mehkəmlənmit qırhipıqlıq vəziy- yətinə gecməsi vaxtına gərə (əsas qı- rıtzpıqlıq epoxasının yatpına gərə) aparılan rayonlapdırma prinsipi əsasında tərtib olunur. Okeanların geologiyasının əeyrənilməsi ilə əla- qədar olaraq T.x.-nin tərtibinin yeni prinsipi hazırlanmındır. TEKTÖHHK hƏPƏKƏTHƏ P— Yer qa- bıqında və əsasən, Yerin mantiyasın- da fəaliyyət gestərən və qabıqdakı suxurları deformasiya edən quvvələ- rin Yer qabıqında yaratdıqı mexani- ki hərəkətlər: eyni vaxtda cox beyuk ərazini əhatə edir. Geodezik əlcu ipləri ilə muəyyən edilmitdir ki, butun Yer səthi fasiləsiz hərəkətdə- dir. Bu hərəkətlərin sur”əti ildə 1/100-dən bir necə 10 mm-lərə qədər- dir. T.H. deformasiyaya məruz qalan suxurların kimyəvi tərkibi, mineral tərkibi və daxili quruluqpu ilə əla- qədardır. Təzahur forması, əmələgəl- mə dərinliyi, yaranma mexanizmi və səbəblərinə gərə mӱxtəlif olur. T.H. epeyrogenik və orogenik, yavat (əsri) və tez, ufuqi və ilaquli, yəenəldil- mi və ehtizazi, bapvermə vaxtına gərə muasir, yeni və qədim T.H.-ə ay- rılır. T.H. nəticəsində Yer səthinin siması dəyitir. TEKTӦNİK CƏKƏKLƏR—tektonik hərəkətlərin Yer qabıqkında yaratdıqı cəkəklərin umumi adı. Yer qabırı təkamulunun muxtəlif mərhələlərin- də muxtəlif quvvələrin tə”sirindən yaranır və eyniyatilı qalxımlarla əlaqədar olur. Bir necə qrup T.c. ay- rılır: geosinklinal, kənar (yaxud ən), daqarası, platformadaxili, həm- cinin irsi və qoyulmuqt., Muasir T.c-.ə dərin okean novları, Xəzər dənizin- dəki Orta Xəzər və Cənubi Xəzər coə- kəkləri və s. misal ola bilər. TEKTONİKA (yun. keKkop:Gӧ8—tikin- TİYƏ aid olan), geotektonika— geologiya elminin bir sahəsi: Yer qa- bıqı qurulupunu, onun Yerin HHKH- pafı ilə əlaqədar olan mexaniki tek- tonik hərəkətlərin və deformasiyala- ər tə”siri ilə dəyitməsini eyrənir. . bir sıra geoloji elmlərlə (strati- qrafiya, petroqrafiya, litologiya, pa- leocoqrafiya, faydalı qazıntılar haqqında elm) əlaqədardır. T.-nın bir necə mustəqil bəlməsi var: umumi, ya- xud morfoloji T. (struktur geologi- Ya), regional T. tarixi T.., genetik, yaxud nəzəri T., mӱqayisəli T., ekspe- rimental İ., HEOTEKTOHHKa BƏ C. Y M y- MH, faxyaMopdomnoox T. lito- sferin kicik və orta miqyaslı struk- tur elementlərinin muxtəlif tiplə- rini eyrənir.RegionalT, struk-

tur formaların Yer qabıqının ay- rı-ayrı sahələrində yaxud litosfer- də muasir yayılmasını tədqiq edir, geoloji planalma və keofiziki me- tadların mə”lumatlarına əsaslanaraq tektonik rayonlappdırma məsələləri- ni ipləyib hazırlayır. Qarixi T. tektonik hərəkətlərin, Yer qabı- qının və onun ayrı-ayrı elementləri- nin əmələgəlmə tarixini eyrənir, inkipafın əsas mərhələlərini və onun umumi qanunauyqunluqlarını ay- dınlapdırır. Tarixi T. fasiya və qalınlıq, fasilə və qeyri-uyqrunluq, formasiya analizlərindən və həcm me- todundan istifadə edir. Regional T. və tarixi T.-nın materialları tekto- nik xəritələrin tərtibində iplədi- lir. Genetik, yaxud nəzəri T. Yer qabıqı strukturlarının umumi inkipaf nəzəriyyəsini yaratmaq məqsə- di ilə regional və tarixi T.-nın mucəy- yənlətdirdiyi Yer qabıqı və onun strukturlarının inkitpaf qanunauy- qunluqlarını umumilətdirir. Həm- cinin struktur analiz metodundan istifadə edərək tektonik hərəkətlə- rin səbəblərini və tektonik pozӱlma- ların ayrı-ayrı nevlərinin əmələgəl- mə mexanizmini tədqiq edir. M uqa- yisəli T. metodu bir sinfin coxlu struktur elementlərini, onların ti- pomor xususiyyətlərini aydınlai1- dırmaq və inkitpaf ardıcıllıqını təyin etmək ucun muqayisəli eyrənir. Eksperimental T. muxtəlif tipli strukturların mənipəyini ay- dınlatpdırır. Genetik T. məsələlə- rinin tədqiqi Q.-nın yeni sahəsini (tektonofizika) yaratmhıptldır. Bu sa- Hə bərk cismin fizikası və reolo- giya qanunlarını tətbiq etməklə tek- tonik strukturların əmələ gəlməsi- nin fiziki iqəraitini aydınlaqdır- maq və fiziki-riyazi modellərini qurmaq ilə məpqul olur. Neotek- tonika Yer tarixində yeni (Neogen- Antropogen) tektonik hərəkətləri və onların yaratdırı strukturları geo- morfoloji metodlarla eyrənir.

T. faydalı qazıntıların axtarı- pptının və kəpfinin səmərəli istiqa- mətləndirilməsinə imkan yaratdırın- dan bəyuk praktik əhəmiyyətə malik- dir. Yer qabıqının ust laylarının strukturu və yeni tektonik hərəkətlə- rin intensivliyi haqqındakı mə”lu- matlar muxtəlif muhəndisi qurrula- rın (kanal, SES və s.) tikintisində nəzərə alınır.

T. haqqında ilk əsərlərə 17 əsrdə (N. Steno və 6.) rast gəlinir: bir elm kimi əsası stratiqrafiya və faydalı qazıntıların geologiyasının nailiy- yətləri ilə əlaqədar 19 əsrdə qoyul- mupidur. T.-nın bir elm kimi forma- laimasında və inkitafında xarici əlkə (L. Bux, A. Humboldt, B. PQtu- der, L. Eli de Bomon, C. Holl, C. De- na, Lu Kober, H. PQtille, S. Bub- nov və b.) və rus, sovet alimlərinin (M. V. Lomonosov, N. A. Qolovkinski, A. P. Karpinski, A. P. Pavlov, M. A. Usov, V. A. Obrucev, A. D. Arxan- gelski, = Patski, A. V. Peyev, M. M. Tetyayev, V. V. Belousov, A. L, Yaniin, M. V. Muratov, A. A. Boqda- nov, V. Y. Xain, P. N. Kropotkin və 6.) əsərlərinin bəyuk rolu olmuppdur. SSRİ-də tektonik tədqiqatlar SSRİ EA geologiya və Yerin fizikası in-t- larında, SSRİ EA Sibir belməsi tektonika və geofizika in-tunda,

SSRİ EA filiallarının və muttə- fiq resp.-ların EA-nın Geologiya in-tlarında, un-tlərdə, SSRİ Geolo- giya Nazirliyinin elmi-tədqiqat in-t- larında, neft sənayesi nazirliyində və s. aparılır, Azərb.SSR-də tədqi- qatlar Azərb.SSR EA Geologiya in-tun- da, Azərb. neft və kimya in-tunda, S. M. Kirovad. ADU-da və b. elm ocaq- larında aparılır. Azərb. SSR-də

T.-nı Ə. Ə. Əlizadə, Ə. PQıxəli- bəyli və 6. eyrənminlər. Əd. Məmmədov T. Ə,, Kəri-

mov V., Umumi və regional geotektoni= ka, B., 1982: Pıxalibevli Ə. 11, n np., Osnovnıe certı tektoniki Azer-

baddjana (obhasnitelınan zapiska), B., 1981: Tektoniceskal karta Azerbaӧdjan-

skov SSR. Masitab 1:500000, 1980, K o- sıqin İO. A., Tektonika, M., 1983,

TEL— Azərb.SSR Xacmaz r-nunun Nab ran sovetliyində kənd. R-n mərkəzin- dən 66 km im.-da, Yalama d.y. st.-n- dan 10 km aralı, Samur-Dəvəci ova- lıqındadır. Əh. 438 (1985): toxumcu- luq və balıqcılıqla məpquldur. Sək- kizillik məktəb, klub, kinoqurqu, tibb məntəqəsi, arxeoloji abidələr- dən orta əsrlərə aid Yapqayı- yeri var, TELAVAR — Azərb.SSR Yardımlı r-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkə- zi. R-n mərkəzindən 23 km 11mM.-i1,.-də, Yardımlı—Ləkin avtomobil yolu kə- narında, Burovar silsiləsinin ətə- yindədir. Əh, 988 (1985), uzumculuk və 250 Tyra rta məktəb, klub, kitabxana, ti( MƏHTƏ- qəsi, rabitə mHə”öəcun var. TELAVİ—Gurc.SSR-də ipəhər. Te- lavi r-nunun mərkəzi. Baramaacma, tikiii və corab 5 barama to- xumu, konserv, dəmir-beton, sud 3-D- ları, ət, ipist-mərmər kombinatları: pedaqoji in-t, k.t.-nın mexanikləinq- dirilməsi və elektrikləddirilməsi texnikumu, tibb və musiqi məktəblə- ri, dram teatrı, tarix-etnoqrafiya muzeyi, turist bazası var. TELAYBA—Qafqaz Albaniyasında ya- Ha İb məntəqəsi. Bax Teleba. TELE... (yun. tele—yaar, yaara)—yaar- Tblr, ĞəİYK məsafədə fəaliyyət bildi- rən mӱrəkkəb səzlərin tərkib hissə- si (məs., teleqraf, televiziya). TELEAVTOMATİK SİSTEM —aeto- matik idarəetmə sistemi nevus bu sistemdə idarəolunan obyekt və idarə- edici qurqular bir-birindən uzaqda yerləttir və onlar arasında informa- siya mӱbadiləsi telemexanika vasitə- ləri ilə həyata gecirilir. TELEBA, Telayba—Qafqaz Alba- niyasında yaqayıld məntəqəsi. Pto- lemeyin cCoqrafi tə”limnaməqt əsə- rində adı cəkilir. Soana cayının mənsəbində yerlətdiyi gestərilir. Yeri muəyyənlətdirilməmiidir.

Əd. Trever K. V., Ocerki po is- torii i gulhıture Kavkazskon Albanii, M.—L., 1959.

TELEVİZİYA (tele,..4-lat. u|9O— gərmə)—hərəkət edən təsvirlərin ra- dioelektronika vasitələrilə məsafəyə erilili ilə əlaqədar elm və texnika sahəsi. Q.-da təsvirin elementlərinin ardıcıl verilməsi prinsipi qəbul edilmitdir. Bu prinsipi 19 əsrin axırlarında Portuqaliya alimi A. di Payva (1878) və rus alimi P. İ. Bax- metyev (1880) bir-birindən xəbərsiz təklif etmiplər. Bunun ucun veri- "HM məntəqəsində təsvirin elementlə-

ri ardıcıl elektrik siqnallarına cevrilir (təsvirin analizi), sonra siqnallar rabitə kanalları vasitəsi- lə qəbul məntəqəsinə eturulur və bu- rada elektrik siqnalları yenidən təs- virə cevrilir (təsvirin sintezi). Təs- virin analizi və sintezi prosesləri sinxron və sinfaz bat verməlidir. t informasiyanın (siyasi, mədəni, el- mi, tədris və s.) yayılmasında ən kut- ləvi vasitələrdəndir. T., həmcinin elmi muəssisələrdə, texniki və s. tət- biqi məqsədlərlə (məs., sənayedə, nəql.- da dispetcerlətdirmə və nəzarət sis- temlərində, Kosmik və nuvə tədqiqat- larında, hərbi iplərdə və s.) istifa- də olunan əsas rabitə vasitələrindən biridir. T.-nın inkipaf perspektivi kassetli kinonun, stereoskopik tele- viziyanın, coxrakurslu T.-nın və s, həyata kecirilməsi ilə əlaqədardır. Bax həmcinin Sənaye televiziyası, Qapalı televiziya sistemi, Sual- tı televiziya, Kosmoviziya, İnter-

viziya. TELEVİZİYA ANTENASI — təsvir və onu mutpayiət edən səsin radiosiq- nallarının verilməsi (verici) və qə- bulu (qəbuledici) ucun antena. T.a. metrlik və desimetrlik diapazonlar- da istifadə olunur. Verici T.a.-nın istiqamətlənmə diaqramı və guclənmə əmsalı vibratorların qartılıqlı yerlətməsindən və onların qidalanma sxemindən asılıdır. Verici T.a. ufu- qi simmetrik vibratorlar sistemin- dən ibarətdir və istiqamətlənmə dia- qramı ufuqi mӱstəvidə dairəvi, ipaqu- li mӱstəvidə isə ləcəkvarıdır (lə- cəklər Yer səthi boyunca istiqamətlə- nir). Verici T.a. turniket, panel və radial tiplidir. Bunların guclənmə əmsalı metrlik dalqalarda 10—15-ə, desimetrlik dalqalarda isə 30—40-a catır. Qəbuledici T.a. xarici (fər- di və ya kollektiv istifadəli antena- lar) və daxili (otaq T.a.) olur. Xari- ci T.a.-nın tezlik zolaqı geniii ol- duqundan muxtəlif kanallarda iiilə- yən televiziya mərkəzlərinin siqnalla- rını bir antena ilə qəbul etmək mum- kundur. Daxili T.a. televiziya mər- kəzinə yaxın yerlətən televiziya qə- buledicilərində istifadə edilir. TELEVİZİYA BORUSU —bax Veri- ci televiziya borusu, Qəbuledici te- leviziya borusu. .

TELEVİZİYA VERİLİİYİ—kutləvi informasiya və təbliqat, tərbiyə və maarif, həmcinin əhalinin mədəni istirahətini təppkil etmək vasitələ- rinpdən biri. SSRİ-də və digər so- sialist elgələrində T.v. KOMMUNİST nə fəhlə partiyalarının, dəvlət orqan- larının fəaliyyətini, zəhmətkeiylə- rin kommunizm və sosializm qurucu- luqunda iptirakını itıqlandırır, sosialist həyat tərzinin mahiyyətini izah edir, ictimai rəyin formalait-

masına, kutlələrin ideya-mə HƏDH və estetik tərbiyəsinə Yardım kə. təb-

sulhsevər xarici siyasətimizin liqinə xidmət edir.

SSRİ-də təsvirin məsafəyə ve- rilməsi sınaqlarına hələ Sovet ha- kimiyyətinin ilk illərində bailan- mıtpdır. 1921 il aprelin 18-də Nij- pi Novqorod pt. radio laboratoriya- sında cekranda hərəkət edən təsvirinə yaradılması xəbərini sindən V. İ. Lenin həmin qurqunun daha da təkmil- ləidirilməsini və sonrakı təcrubə- lər barədə ona məqlumat verilməsini

TELEVİZİYA SƏNƏTİ

xahit etmipdi. 1931 il oktyabrın 1- dən Leninqrad, Odessa, Kiyev və di- gər ppəhərlərdə mexaniki (hərəkət et- məyən), 1932 ildən hərəkət edən təs- virlər (telekino) verilitinə, 1934 ildən isə səsli T.v.-nə batlanmıid- dır. SSRİ-də təcrubə məqsədilə ilk T.v. 1938 ildə Leninqradda gestəril- mipp, 1939 ildən Moskva və Lenin- qradda mӱntəzəm T.v.-lərinə baiyla- nılmındır. Beyuk Vətən muharibəsi illərində T.v. dayandırılmındı. 945 il mayın 7-də muharibədən son- rakı devrun ilk T.v, olmuti, həmin il dekabrın 15-dən Avropada ilk də- ə Moskva televiziya mərkəzi iptə

plamıtdır. 1948 ildən studiyadan- əda T.v.-lərinə bailanılmındır. 1951 ildə Mərkəzi Televiziya Studiya- sı, 1954 ildən isə onun redaksiyala- rı (ipe”bələri) yaradılmhipldır. 1954 ildə Moskvada ilk rəngli T.v. sınaq- dan gkecirilmitdir. 1956 ildən 2-ci proqram istifadəyə verilmiit, bunun- la da sovet televiziyası coxproqramlı olmutpdur. 1957 ildə SSRİ Kənana Soveti yanında Radio Veriliptləri və Televiziya Komitəsi yaradılmındır. SSRİ 1961 ildən Beynəlxalq Televi- ziya Təpkilatının uzvudur (bax İn- terviziya). Sonrakı illərdə sovet te- leviziyası beyuk tərəqqi yolu kecmiit, onun texniki imkanları və beynəlxalq nufuzu artmıpdır.

Kommunist partiyası və Sovet he- kuməti televiziyanın inkitafına, T.v.-lərinin ideya-siyasi, bədii-texni- ki səviyyəsinin yӱksəldilməsinə, tər- biyəvi əhəmiyyətinə, rəngarəngliyinə, keyfiyyətinin yaxptılatidırılmasına daim qayqı gestərirlər. SSRİ Nazir- lər Soveti yanında Radio Verilitlə- ri və Televiziya Komitəsi SSRİ Na- zirlər Sovetinin İttifaq-Resp. Dev- lət Televiziya və Radio Verilipləri Komitəsinə cevrilmindir. Sovet te- leviziyası sisteminə mərkəzi, resp, və yerli (elkə və vil.) T.v.-ləri da- xildir. Mərkəzi Televiziyanın veri- lipləri 6 proqramlıdır. Bunlardan ikisi əlkənin uzaq r-nları ucundur. 1-ci proqram, əsasən, Umumittifaq in- formasiya, ictimai-siyasi, bədii T.v.- dir, SSRİ-də 20-dən cox televiziya mərkəzi, yuzə yaxın €Opöumav st., c Ekrang peyki və s, vasitəsilə T.v.-ni qəbul edən 850 qurqu var (1984).

Azərb.SSR-də Q.v.-lərinə 1956 il- dən baplanmıtqadır. Resp. Telepvizi- ya Komitəsi nəzdində Bakı və Naxcı- van 1p1.-lərində yerlətən telestudiya- lar ipləyir. Resp. ərazisini T.v. ilə təmin etmək ucun 100-ə Yaxın televi- ziya retranslyatorundan istifadə olu- nur. Retranslyatorların əksəriyyəti radiorele xətti vasitəsilə Bakı te- leviziya mərkəzi ilə əlaqələndirilir. Resp. partiya tipkilatı T.v.-lərinin ileya-siyasi səviyyəsini yӱksəltmək və keyfiyyətini yaxplılatdırmaq məqsədi ilə mӱntəzəm tədbirlər gerur. Yeni “Oktyabrə studiyası və c Qelsteatrı fəaliyyət gəstərir. Azərb. Televiziya- sı resp. zəhmətkəilərini Sov.İKP 26-cı və AKP 30-cu qurultaylarının qərarlarında, Sov. İKP MK-nın iyun (1983) və AKP MK-nın iyul (1983) plenumlarında qaritıya qoyulmui və- zifələri həyata gkecirməyə ruhlandı- rır, qabaqcıl təcrubəni təbliq edir, adamların sovst vətənpərvərliyi və kommunizm ruhunda tərbiyəsinə xid- mət gəstərir.

550 m).

191

Xaricdə ilk muntəzəm T.v.-nə 1936 ildə B. Britaniya və Almaniyada, 1941 ildə ABPT-da iplanmıpidır. Sosi- alist əlkələrində və inkittaf etməkdə olan əlkələrdə T.v.-ni dəvlət idarə- ləri, inkitzqaf etmiiy kapitalist əl- gələrində isə həm də xususi ticarət- reklam Ty ğı həyata kecirirlər. TELEVİZİYA QULLƏSİ — yuxarı ucunda televiziya, radio verilipii, radioteleqraf və radiorele rabitə- si antenaları yerlətdirilən ppaqu- li qurqu. Butun kommunikasiyalar və qaldırıcı, habelə elektron ava- danlıqı T.q.-nin icərisində yerlə- izir. Dunyada ən hundur qullələrdən biri hesab olunan Umumittifaq te- leviziya texniki mərkəzinin Mosk- vadakı (Ostankinoda) Oktyabrın 50 illiyi ad. qulləsinin hund. 540 m- dir (ən hunduru Toronto T.q.-dir— Bakıda tikilitiinə batilan- mıip T.q.-nin hundurluyu 310 m ola- caqdır. Qulləpin ucaldırı sahə Xəzər d.-nin səviyyəsindən 166 mm Hundurdə yerlətir.

TELEVİZİYA KANALI —metrlik və desimetrlik dalqalar diapazonunda muəyyən edilmiit tezliklər zoları. Təsvir və onu muptayiət edən səsin ra- diosiqnallarının muəyyən tezliklər- də əturulməsi ucundur. SSRİ-də te- leviziya verilitnləri ucun 48,5—100 Mhc, 174—230 Mhc və 470— 1000 M.S tezlik diapazonları ayrılmındır. Bu diapazonlarda cəmi 78 Q.k. yerlətir. TELEVİZİYA MƏRKƏZİ —?Ӱtelevizi- ya verilivləri proqramlarının ya- radılması və təpkili ucun televi- ziya stansiyası. Bax həmcinin Tele- viziya.

TELEVİZİYA RASTRI—birtam kad- rın acılın sətirləri vasitəsilə te- leviziya ekranında yaradılan ipəkil. TeleviziYa verilinlərində T.r. duz- bucaqlı formada olur: eninin hundur- luyunə nisbəti (kadr formatı) adətən 4:3-ə nisbəti kimidir. Videosiqnal ol- madıqda və ya onun qiyməti sabit qal- dıqda kineskop ekranında T.r. bəra- bər tərzdə ipıqlanan dӱzbucaqlı ki- MH KƏDYHYD. | TELEVİZİYA SƏNƏTİ —televiziya- nın meydana gəlməsi ilə əlaqədar ya- ranmın bəlin fəaliyyət və ictimai-si- yasi informasiya neplərinin məcmu- su. Radio, kino, teatr, estrada, eləcə də devri mətbuatın bir sıra muhum əlamət pə keyfiyyətlərini ezundə cəm- ləpdirən T.s. qudrətli, orijinal ii- formasiya, təbliqat və estetik tərbiyə vasitəsidir. T.s. kutləvi informasiya və təbliqat pasitələrinin mustəqil bir qolu kimi cox qısa vaxt ərzində tə- iəkkul tapmıtpdır. Texnikanın ingi- pafı, sosial və estetik informasiya- ya artan tələbat, eləcə də dӱnyanın siyasi və iqtisadi mənzərəsi, ideolo- ji qarpıdurma T. s.-nin sur”ətlə yYet- ginləiməsi və yayılmasına guclu tə- kan vermiidir. Televiziya muxtəlif hadisələri kutləvi tamaiyaya cevirə- rək gercək həyat hadisələrini, eləcə də incəsənətin əvvəldən hazırlanmını və ya onun muxtəlif nəevləri vasitəsi- lə translyasiya zamapı yaranan for- malarını (konsert, teatr tamapyası, kinofilm və s.) reproduksiya edə bi- lir. Bu funksiyasına gərə televiziya tamapası yaradıcı və kommupikativ proseslərin vəhdətinə əsaslanan este- tik keyfiyyət dapıyır. O, rejissor və operatora, hadisə yerindən birba-

192

TELEVİZİYA SİQNALI

tpa reportaj aparan ptərhciyə muxtə- lif ifadə vasitələrindən (montaj, rakurs, intonasiya, hadisələrin kom- pozisiyası və s.) istifadə edərək: ve- rilipin daha tə”sirli olmasına, ha- disələrin ideya-siyasi, sosial-psixo- loji və estetik mə”nasının daha də- rindən cӱzə cıxarılmasına imkan ve- rir. Muxtəlif hadisələri, konsert nəmrələrini, tamapta və kinofilmlər- dən fraqmentləri birləpdirən vahid televiziya tamaipaları geniit tətbiq olunur: bayram konserti proqramları (“Mavi ipıqə), aparıcı və onun mu- “sahiblərinin sehbətlərindən, dialoq- larından, sənədli və ya bədii kino- film fraqmentlərinin gestərilməsin- dən ibarət elmi, elmi-populyar və incəsənət mə”lumatı xarakterli veri- liplər (c Həqiqətlər, muəmmalarə, €Cə- yahətcilər klubuqə, “Heyvanlar aləmin- nəs, “Musiqi Kkemkyə, “Teatr gəruip- nəpHə, “Kino panoramı və s.). Tele- viziyanın imkanlarını nəzərə alaraq kəhnə kinoxronikanı montaj etməklə sənədli televiziya filmləri hazır- lanmınpdır: Sovet devlətinin tarixi- nə həsr olunmutp cYarıməsrlik sal- naməv (50 filmdən ibarətdir), “Qırx betpinci ilin qhipı və baharı, € beiyk xalqın həqiqətiv və s. 70-ci illərdə aparıcı ilə geni auditoriya ara- sında gedən yaradıcı dialoq prinsi- pi əsasında silsilə və seriya veri- liplər yaradılmıtpldır (“Səmimi qəlbdənə, €Əcxəp xatirələriə, 4“Bepil- liyin qəhrəmanları və s.). Ən”ənəvi sənədli kinoya yaxın olan sənədli te- leviziya kinosu televiziya proqramla- rı kontekstində yeni psixoloji və es- tetik mə”na kəsb edir (“Kosmik əsr. Salnamədən səhifələrə, € KOMMYHHCT- lərə və s.). SSRİ televiziya veri- lipləri proqramında c Zaman, cDun- ya bu gӱnə, cBeynəlxalq panoramə, 49- cu studiyaə kimi verilitlər infor- masiya zənginliyinə, aktuallırına, siyasi və iqtisadi məsələlərin əzunə- məxsus ptərhinə gərə Xin yer tutur.

T.s. mustəqil sənət sahəsi kimi 50- ci illərin ortalarında formalapi1- maqa baplamıpnt, 60—70-ci illərdə yetkinləpmiddir. Bu dəvrdə onun muxtəlif nov və janrları muəyyən- ləpmipdir: televiziya filmi, te- leviziya tamapası (dram, opera, ba- let), televiziya povesti, cbir aktyo- run teatrıq və s. T.s.-nin coxcəhət- liliyinə baxmayaraq, məhz silsilə və seriya formaları bu sənətin MYİYM sahələrindən birinə cevrilmiiidir. SSRİ-də silsilə və seriya formala- rı artıq 50-ci illərin ortalarında meydana gəlmip (4PT1ən viktorina, 4PQən və hazırcavablar klubuzq), 60— 80-ci illərdə bu verilinlərin ən”- ənələri davam etlarilinidir idrq lotov, “Nə? Harada? Nə vaxt?ə, 4Sə- nədli ekranə, cHunərə, c“Milyonla- rın Lenin universitetiə və s.). 50- ci illərdə televiziya kukla teatrı, televiziya kukla filmləri yaradıl- mıpdır. Coxseriyalı ilk bədii te- leviziya filmi (CAtəqti uzərimizə getururukə) 1965 ildə yaradılmıpt, kr cƏ”lahəzrətin adyutantı (19 də cKelgələr gunorta yox blə (1972), “Baharın on yeddi anı (1973), cƏbədi caqırınə (1976), 4İnqilab- dan doqulmuqtpe (1977), F“Sahillərə (1980) cKarl Marks. Gənclik illəri (1980), “Nikkolo Paqanini (1982), c“SİTA bunu bildirməyə vəkil edil-

mipdir (1984) və s. uqurlu filmlər cəkilmitdir. |

— Azərb.-da televiziya verilitləri 1956 ildən muntəzəm gəstərilir. cAzər- baycan bəstəkarlarının portretləriə, “Azərbaycan ədəbiyyatının klassiklə- pH, “Lenin mukafatı laureatları və s. silsilə veriliplər ilk proq- ramla da əhəmiyyətli yer tutmupdur. 0—80-ci illərdə Azərb.-da T.s. in- kipaf etmit, rəngarəng televiziya proqramları yaradılmıntdır: caGunun ekranıə, “Qitələr, hadisələrə, €İlna- netimizin mənzərəsiə, “Səyahətə, 4Sar- lamlıqə, ədəbiyyat, incəsənət və xalq yaradıcılıqı haqqında mitədir və- riliplər və s. Azərb. T.s.-ndə bədii (“Ad gunu, “Dantenin yubileyi, “Evin kiptisiə, c Qəkcə adanı ezunlə apara bilməzsənə, € Ӱzeyir Hacıbəyov. Uzun əmrun akkordlarıq), sənədli (coxse- riyalı c“Sovet Azərbaycanının salna- məsi?z) və multiplikasiya (c“İlhamə, cGeycək Fatmaə, cPlastilin qarqrav və s.)televiziya filmləri, televiziya teatrı (4“Ӧtən ilin son gecəsiə, 4“Yol- lar gəruttəndəz, “Qatarda, “Səni axta- rıramı və s.) kimi yeni sahələr inki-

af edi : SRİ ilə sosialist əlkələri ara- sında T. s. əsərləri mӱntəzəm muba- dilə olunur. cNəyin bahasına olursa olsunə, “Dərd tankcı və itə (PXR), cMate Boriə (Mac.XR), “Hans Baym- ler, kameradə (ADR) və s. filmlər sovet televiziya tamaqtacılarının rəqbətini qazanmıldır. Sosialist əl- kələrində məittətin aktual problemlə- rinə, mepipanlıqla mubarizəyə ə olunmupt filmlər yaradılır (SSRİ- nə “Bizim qonpularq silsiləsi). Kapitalist əlkələrində T.s. daim imperialist ideologiyanın təsiri altında olub, kapitalizmin qorunub- saxlanmasına, kӱtlələrin hakim dai- rələrə munasib ruhda tərbiyə olun- masına xidmət edir. Burada T.s. ki- no prokatı ilə kəskin rəqabətdə in- kipaf etmitpdir. T.s.-ndə qazanc məq- sədli filmlərin yaradılmasına be- yuk diqqət verilir. Eyni zamanda T.s.- ndə muhum sosial problemlər qaldı- ran əsərlər də meydana gəlir. Tele- viziya ucun C. Pristli, C. Osborn (B. Britaniya), F. Moriak, A. Morua (Fransa), R. Poya (ABİH) Bə 6. cceHa- rilər yazmıplar. Televiziya film- lərindən 4“Leonardo da Vincinin hə-

yatıj, 4“Kamillaə, c“Kolomba (İta- liya), “Forsaytlar haqqında saqaə, cOrson Uellsin qeyd dəftərcəsiə və

cOrson Uellslə dunya səyahətiə (B. Britaniya), “Sehrli fleytaə, €Mə- rasimə (İsvec) xeHHur mehpər rasaH- mıpdır. T.s.-ndə siyasi, tarixi-si- yasi və sosial problemlərə həsr olun- mutp əsərlər, eləcə də orta səviyyəli burjua ailəsinin gӱndəlik həyatın- dan bəhs edən xususi silsilə forma- ları—cserialəlar beyuk yer tutur. Burjua televiziyasının dutpkunluk, qorxu, tənhalıq, zorakılıq, muharibə təbliqratı aptılayan, uydurma faktlar- la ideoloji qartpıdurmanı dərinləp1- dirən, tamapacılarda sosializmə myö- hə, dəzumsuzluk və nifrət oyadan ve- riliplərindən fərqli olaraq sovet televiziyası xalqlar arasında dost- luq, elm, maarif, sosial-iqtisadi tə- rəqqi, saqlam və nikbin kommunist dunyagəruçitu, humanist sənət ideal- ları, fəal həyat məvqeyini təbliq edir.

Ədi (Orovskib A. İ7., Borep" kih R. A., Osnopı telepizionnoİ jurna= listiki, M., 1966: Baqirov Ə,, Be men H., TenenuneHMe—X mek. İlonnTruka.

İsgusstvo, Moralı. M., 1968: Baqirov Ə. Q., Ocerki teorii” televidenil, M., 1973: Problemı televidenil, M., 1976:

Metodoloqiceskie problemı izucenil te=- levidenin i radiovetpanil. Sb. stateM, M., 1981, Televidenie əzəra, seqodni, zan- tra, v, 1—2, M., 1981—82, Sabapini- kova E. S., Tretvhe rojdenie. Puti raz- vitil televizionnoqo teatra, M., 2.

TELEVİZİYA SİQNALI –tərkibin- də kineskopun ekranında acılıi za- manı elektron piquasının əksgediil izlərini səndurən sətr və kadr im- pulsları olan videosiqnal (parlaq- lıq siqnalı). T.s.-na kineskop acı- lıplarının sətr və kadr sinxron- latadırıcı impulslarını daxil et- məklə ar-qara televiziyanın tam T.s. alınır. Tam rəngli T.s.-na əlavə ola- raq rənglilik və rəng sinxronlaytlma- sı impulsları da daxildir. TELEVİZİYA SINAQ CƏDVƏLİ— televiziya təsvirlərinin keyfiyyətinə vizual nəzarət etmək ucun cədvəl. Monoxrom (ar-qara) televiziya təsviri ucun SSRİ-də 402495 cədvəli qəbul edilmitdir. Cədvəl dəqiqliyi, aydın- lıqı, həndəsi təhrifləri və gon- trastlıqı, təsvirin parlaqlıq dərəcə- sini, kadr acnılıptının sinxronlait- ma dəqiqliyini təyin etməyə, həmcinin təsvirin təhrif olunması səbəbləri- ni muəyyənlətdirməyə və istər butun- luklə televiziya traktının, istərsə də onun ayrı-ayrı hissələrinin (məs., televizorun) optimal sazlanmasına nail olmaqa imkan verir. Rəngli te- leviziya təsvirlərinin sazlanması ucun balqa cədvəl tətbiq olunur. TELEVİZİYA FİLMİ—televiziya verilitləri ptəbəkəsi ilə gestəril- mək ucun yaradılan film. T.f.-ndə televiziyanın texniki imkanları və tamapacıların televizor ekranında- kı təsvirləri qavrayabilmə xususiy- yətləri nəzərə alınır. 4“T.f.ə anlayı- pı, adətən, kinocəkmə aparatı vasi- təsilə kino plyonkasına cəkilmit filmlərə, 70-ci illərin ortalarından isə həmcinin maqnit videofonoqram- larına (təsvir və səsin videomaqnito- fon vasitəsilə maqnit levtinə kəcu- rulməsi) aid edilir. T.f. bədii qu- rulupuna—cumumi planların sayca az olmasına, kadrda təsvirin kicik de- tallarının verilməməsinə, kadrda sıxlıq diapazonunun kicikliyinə və təsvirdəki kontrastlıqın zəifliyinə gerə kinofilmlərdən fərqlənir. T.F.- nin kino metodları ilə cəkilitində həm 35 mm, həm də 16 mm-lik neqativ və dənər kinoplyonkalardan istifadə olunur. Qəsvirin maqnit lentindən kinoplyonkaya (və əksinə) kecurulməsi metodu da var. Bax həmcinin Televi- ziya, Televiziya sənəti. TELEVİZOR (tele...4-lat. u|o—ba- xıram), televiziya qəbul- edicisi–—televiziya verilitlləri proqramlarının təsvir BƏ CƏC MYHA- yiət siqnallarını eyni zamanda qəbul edən, gӱcləndirən, yenidən təsvirə və səsə cevirən radioqəbuledici. Siqnal- lar televiziya antenası ilə T.-un ki- riptinə verilir. T.-lar ar-qara və rəng- li, stasionar və daptınan olurlar. SSRİ-də istehsal olunan T.-lar metr- lik (48,5—100 Mhs, 174—230 Mhsc 12 kanallı) və desimetrlik (470— 1000 Mhc, kanalların sayı 60-dan yuxarı -

Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/1-ci hissə

Mündəricat

(5,67032 :-0,00071)-10 8 vt/(me?-K*)

: cl) 5/ 4-cç

——K=1--L=A=İ-1=İ—k——0—K—E—k=N=ı

4

—

Naviqasiya menyusu

Axtar