Changes

[[Kateqoriya:S]]{{Dövlət xadimi

[[Kateqoriya:{{padleft:|1|{{PAGENAME}}}}]][[Kateqoriya:Şəxslər (familiya sırası ilə)|Orlat Seyid Əli]][[Kateqoriya:1826-cı ilədək Şəki hakimləri, xanları və s.]]

| adı                          = Seyid Əli Orlat

{{Dövlət xadimi

| orijinal adı                =  

| adı                          = Seyid Əli  

| orijinal adı                = ''Orlat Seyid Əli''

| portret                      = Şəki xanları və xanzadələri.jpg

| portret                      = Şəki xanları və xanzadələri.jpg

| izah                        = Şəki xanları, yaxud xanzadələri (şərti), - Şəki xan sarayında firiz (divar rəfi - irəf) üzərində miniatür.

| izah                        = Şəki xanları, yaxud xanzadələri (şərti), - Şəki xan sarayında firiz (divar rəfi - irəf) üzərində miniatür.

| şəklin ölçüsü               = 290

| portretin ölçüsü             = 300

| titul                        = [[Şəki hökmdarlığı|Şəki hökmdarı]]

| titul                        = [[Şəki hakimliyi|Şəki hökmdarı]]

| dövr əvvəl                  = ən geci sentyabr, 1393

| dövr əvvəl                  = ən geci sentyabr, 1393

| dövr son                    = yanvar 1399

| dövr son                    = yanvar 1399

| varisi                      =  

| varisi                      =  

| milliyyəti                    =  

| milliyyəti                    =  

| dini                        = İslam

| dini                        = islam

| doğum tarixi                =  

| doğum tarixi                =  

| doğum yeri                  =  

| doğum yeri                  =  

| vəfat tarixi                = {{vəfat tarixi|1399|01|}}

| vəfat tarixi                = {{vəfat tarixi|1399|1|}}

| vəfat yeri                  = Əlincə|Alıncaq qalası ətrafında

| vəfat yeri                  = Əlincə|Alıncaq qalası ətrafında

| dəfn yeri                    =  

| dəfn yeri                    =  

| uşağı                        = Seyid Əhməd Orlat

| uşağı                        = Seyid Əhməd Orlat

}}

}}

'''Seyid Əli Orlat''' — XV əsrin 4-cü rübündə hakimiyyətdə olmuş Şəki hökmdarı. [[Şəki dövləti|Şəki-Kaxet]] hökmdarı [[II Axsartan|II Axsartandan]] (1104) və 1017-ci ildə Kiş qalasının müdafiəsinə başçılıq etmiş Asat və Şot qardaşlarından sonra tarixi mənbələrdə adı çəkilən ilk Şəki hökmdarıdır. Əgər adında daşıdığı “seyid” titulu onun Məhəmməd peyğəmbərin nəslindən olmasını göstərirsə, adına əlavə edilən “orlat” kəlməsi onun monqol mənşəli orlat tayfasından çıxmasını bildirməkdədir. Tarixi mənbələrdə Seyid Əli Orlatın adına ilk dəfə 1393-cü ilin sentyabr ayında baş verən hadisələrin təsvirində təsadüf edilir. Göstərilir ki həmin vaxt o, Şəkiyə hücum edən teymurilərin qarşısında duruş gətirə bilməmiş, iqamətgahını tərk edərək dağlara qaçmışdır. Ehtimal var ki, bundan sonra Seyid Əli ilə teymurilər arasındakı münasibətlər bir müddət yaxşı olmiş, lakin Əmir Teymurun oğlu Miranşah (Əmiranşah) tərəfindən Şəkiyə cəza dəstəsinin göndərilməsi və Şəkini talan etdirməsi nəticəsində yenidən pisləşmiş, daha sonra Seyid Əli intiqam üçün gürcülərlə birlikdə, teymurilərin mühasirəndə olan Alıncaq (Əlincə) qalasının müdafiəçilərinə kömək üçün Naxçıvana müvəffəqiyyətli yürüş etmiş, lakin geri dönərkən, Alıncaq qalası yaxınlığında baş vermiş toqquşma zamanı - 1399-cu ilin yanvar ayında, Miranşahın oğlu Əbubəkr mirzə ilə təkbətək döyüşdə rəqibinin atdığı oxun boynuna sancılması nəticəsində həlak olmuşdur.

== Tarixi mənbələrdə 1384-cü ildən 1396-cı ilin payız mövsümünədək — Seyid Əli Orlatın adının ilk dəfə çəkilməsinədək, Şəki hökmdarlığına dair məlumatlar==

=== Əmir Teymurun İran yürüşlərinə başlaması və bir məktubunda 1384-cü il hadisələrindən bəhs edərkən “Şəki əmiri” ifadəsini işlətməsi ===

 

=== Əmir Teymurun İran yürüşlərinə başlaması ===

XIV əsrin 70-ci illərində Orta Asiyada – Cağatay ulusunun qərb hissəsində, hakimiyyəti ələ keçirən Əmir Teymur, ömrünün sonuna qədər yalnız baş əmir olsa da, əslində, tarix səhnəsində yeni bir imperiyanın bünövrəsini qoymuş oldu. O, 1384-cı ildə ilk İran yürüşünü edir və Zəncana qədər irəliləyir<ref>''Zeynəddin bin Həmdullah Qəzvini''. Bakı, 1990, səh.: 48.</ref>. Lakin tezliklə geri dönür və bir ildən sonra ikinci İran yürüşünə başlayır. Onun təxminən 1386-cı ilin 2-ci yarısında Mazandaran hakimi Seyid Əli Kiyaya göndərdiyi məktubunun əvvəlində hər iki yürüşün bəzi təfərrüatı xatırlanır və buna əsasən də məlum olur ki Əmir Teymur ikinci İran yürüşünə 1385-ci ildə başlamamışdan öncə, həmin istiqamətdəki, o cümlədən Cənubi Qafqazdakı hakimlərlə əlaqə yaratmış, onları tərəfdaşlığa dəvət etmiş, əvəzində isə, bir çoxundan, o cümlədən hansısa ''“Şəki əmiri”''ndən, yaxud ''“Şəki əmirləri”''ndən rədd cavabı almışdır. Heç şübhəsiz ki bu Əmir Teymurun 1384-cü ildəki birinci İran yürüşü zamanı baş vermişdi. Məktubda adları sadalanan, Əmir Teymura qarşı şərti koalisiya yaratmış yerli hakimlərin idarəçiliyindəki ərazilərin nəyə görə 1384-cü il yürüşündən kənarda qaldığının və nəyə görə Əmir Teymurun o vaxt Zəncandan irəliyə gedə bilmədiyinin səbəbi isə həmin sənəd əsasında  aydınlaşır: Əmir Teymurun 1-ci İran yürüşü zamanı da Kiçik Lor hakimi Məlik İzzəddin, Cəlair padşahı Sultan Əhməd (1382–1393; 1405–1412), “''Kürdüstan məlikləri''”, Gürcü çarı V Baqtrat (1360–1393), Şirvanşah İbrahim (1382–1417) və Şəki hökmdarı (yaxud: əmir(lər)i) Əmir Teymura qarşı birgə mübarizə apara bilərdilər. Bəli, sonralar Əmir Teymur öz xatirələrində etiraf edir ki:

XIV əsrin 70-ci illərində Orta Asiyada – Cağatay ulusunun qərb hissəsində, hakimiyyəti ələ keçirən Əmir Teymur, ömrünün sonuna qədər yalnız baş əmir olsa da, əslində, tarix səhnəsində yeni bir imperiyanın bünövrəsini qoymuş oldu. O, 1384-cı ildə ilk İran yürüşünü edir və Zəncana qədər irəliləyir<ref>''Zeynəddin bin Həmdullah Qəzvini''. Bakı, 1990, səh.: 48.</ref>. Lakin tezliklə geri dönür və bir ildən sonra ikinci İran yürüşünə başlayır. Onun təxminən 1386-cı ilin 2-ci yarısında Mazandaran hakimi Seyid Əli Kiyaya göndərdiyi məktubunun əvvəlində hər iki yürüşün bəzi təfərrüatı xatırlanır və buna əsasən də məlum olur ki Əmir Teymur ikinci İran yürüşünə 1385-ci ildə başlamamışdan öncə, həmin istiqamətdəki, o cümlədən Cənubi Qafqazdakı hakimlərlə əlaqə yaratmış, onları tərəfdaşlığa dəvət etmiş, əvəzində isə, bir çoxundan, o cümlədən hansısa ''“Şəki əmiri”''ndən, yaxud ''“Şəki əmirləri”''ndən rədd cavabı almışdır. Heç şübhəsiz ki bu Əmir Teymurun 1384-cü ildəki birinci İran yürüşü zamanı baş vermişdi. Məktubda adları sadalanan, Əmir Teymura qarşı şərti koalisiya yaratmış yerli hakimlərin idarəçiliyindəki ərazilərin nəyə görə 1384-cü il yürüşündən kənarda qaldığının və nəyə görə Əmir Teymurun o vaxt Zəncandan irəliyə gedə bilmədiyinin səbəbi isə həmin sənəd əsasında  aydınlaşır: Əmir Teymurun 1-ci İran yürüşü zamanı da Kiçik Lor hakimi Məlik İzzəddin, Cəlair padşahı Sultan Əhməd (1382–1393; 1405–1412), “''Kürdüstan məlikləri''”, Gürcü çarı V Baqtrat (1360–1393), Şirvanşah İbrahim (1382–1417) və Şəki hökmdarı (yaxud: əmir(lər)i) Əmir Teymura qarşı birgə mübarizə apara bilərdilər. Bəli, sonralar Əmir Teymur öz xatirələrində etiraf edir ki:

{{Sitat2|

{{Sitat2|

Lakin müttəfiqlərə qarşı Qızıl Orda xanı Toxtamışın (1380-1396) timsalında ikinci bir fövqəldüşmənin də peyda olması ilə bu “koalisiya” dağıldı. Onların ərazilərinin isə Əmir Teymur tərəfindən tezliklə və asanlıqla işğal edilməsi üçün şərait yarandı.

Lakin müttəfiqlərə qarşı Qızıl Orda xanı Toxtamışın (1380-1396) timsalında ikinci bir fövqəldüşmənin də peyda olması ilə bu “koalisiya” dağıldı. Onların ərazilərinin isə Əmir Teymur tərəfindən tezliklə və asanlıqla işğal edilməsi üçün şərait yarandı.

=== Şəkinin talan edilməsi ===

===1386-cü ilin payız-qış mövsümündə Əmir Teymur tərəfindən Şəkinin talan edilməsi ===

1385-ci ilin əvvəllərində Toxtamış xanın 90 minlik ordusu Şirvandan keçərək<ref>1482 –1483-cü illərdə Şirvan şəhərlərində Cəlair sultanı Qiyasəddin Əhmədin adından sikkə kəsilirdi (Bax: ''М. А. Сейфеддини.'' Монетное дело и денежное обращение в Азербайджане ХII-ХV вв. ч.2, Баку, 1981, стр.: 224). 1385-ci ildən ta h.1390-cı ilə qədər isə burada Qızıl Orda xanı Toxtamışdan qeyri, digər hökmdarın adından sikkə zərb edilməyib. Deməli, Şirvan 1385-ci ilə qədər rəsmən, Cəlairlərin, bundan sonra isə Qızıl Ordanın ərazisi imiş.</ref> Azərbaycana soxuldu. Qızıl Ordalılar Təbrizi 8 gün mühasirədə saxlayıb son nəhayətdə onu hiylə ilə ələ keçirə bildilər. Əmir Teymur isə eyni vaxtda Kiçik Lor və Kürdüstana yürüş etdi<ref>F. Mestopskiyə görə, Teymurləng həmin vaxt Toxtamış xanla qarşılaşmaqdan çəkinmişdir; bax: ''Foma Mestopski''. Teymurləngin və onun xələflərinin tarixi. Bakı, 1956, səh.: 11.</ref>. Az müddətdən sonra Qızıl Ordalılar Azərbaycan vilayətindən əsir götürdükləri 200 min nəfərlə birlikdə geri döndülər. Bu zaman Əmir Teymur əvvəlcə, öz adamlarından bir qrupunu, hələ ilk İran yürüşü zamanı onun tərəfinə keçmiş olan Cəlair əmirlərindən Adil ağa ilə Təbrizə göndərdi. Onlara qarşı heç bir ciddi müqavimətin baş vermədiyini gördükdən sonra isə özü də ordusunun əsas hissələri ilə birlikdə bura gəldi.

1385-ci ilin əvvəllərində Toxtamış xanın 90 minlik ordusu Şirvandan keçərək<ref>1482 –1483-cü illərdə Şirvan şəhərlərində Cəlair sultanı Qiyasəddin Əhmədin adından sikkə kəsilirdi (Bax: ''М. А. Сейфеддини.'' Монетное дело и денежное обращение в Азербайджане ХII-ХV вв. ч.2, Баку, 1981, стр.: 224). 1385-ci ildən ta h.1390-cı ilə qədər isə burada Qızıl Orda xanı Toxtamışdan qeyri, digər hökmdarın adından sikkə zərb edilməyib. Deməli, Şirvan 1385-ci ilə qədər rəsmən, Cəlairlərin, bundan sonra isə Qızıl Ordanın ərazisi imiş.</ref> Azərbaycana soxuldu. Qızıl Ordalılar Təbrizi 8 gün mühasirədə saxlayıb son nəhayətdə onu hiylə ilə ələ keçirə bildilər. Əmir Teymur isə eyni vaxtda Kiçik Lor və Kürdüstana yürüş etdi<ref>F. Mestopskiyə görə, Teymurləng həmin vaxt Toxtamış xanla qarşılaşmaqdan çəkinmişdir; bax: ''Foma Mestopski''. Teymurləngin və onun xələflərinin tarixi. Bakı, 1956, səh.: 11.</ref>. Az müddətdən sonra Qızıl Ordalılar Azərbaycan vilayətindən əsir götürdükləri 200 min nəfərlə birlikdə geri döndülər. Bu zaman Əmir Teymur əvvəlcə, öz adamlarından bir qrupunu, hələ ilk İran yürüşü zamanı onun tərəfinə keçmiş olan Cəlair əmirlərindən Adil ağa ilə Təbrizə göndərdi. Onlara qarşı heç bir ciddi müqavimətin baş vermədiyini gördükdən sonra isə özü də ordusunun əsas hissələri ilə birlikdə bura gəldi.

Şirvan və Şəki vilayətinin əmirləri, hamısı ki qarşıdurma göstərirdilər, əzilmiş oldular və onlar ki Aləm Pənahın'' (Ə. T.-un) ''dərgahına iltica gətirdilər, vilayət və nahiyələri onlara tapşırılmış oldu.<ref>عبدالحسين‌ نوائي‌، اسناد و مكاتبات تاريخي  ايران از تيمور تا شاه اسماعيل، تهران-‌١٣٤١و ۱۳۵۶ ,səh. 54 – 57</ref>  

Şirvan və Şəki vilayətinin əmirləri, hamısı ki qarşıdurma göstərirdilər, əzilmiş oldular və onlar ki Aləm Pənahın'' (Ə. T.-un) ''dərgahına iltica gətirdilər, vilayət və nahiyələri onlara tapşırılmış oldu.<ref>عبدالحسين‌ نوائي‌، اسناد و مكاتبات تاريخي  ايران از تيمور تا شاه اسماعيل، تهران-‌١٣٤١و ۱۳۵۶ ,səh. 54 – 57</ref>  

}}

}}

Nizaməddin Şami və Şərafəddin Əli Yəzdinin eyniadlı əsərlərinə – “Zəfərnamələr”ə, görə Əmir Teymur Tiflisi fəth etməsindən və Gürcü çarı Baqratı əsir götürməsindən sonra Şəki ölkəsininin ərazisi ilə hərəkət edərək “''Qəbələ məkanına''” çatmış, sonra Sorxab qalasını tutmuş və Kür çayını keçərək Qarabağa qışlamağa getmişdir. “Zəfərnamələr”ə görə Əmir Teymur Şəki ölkəsi ərazisindən keçərkən, |“''lakzi''”lərə (ləzgilər) hücum etmiş, bu ölkənin hər yerinə, o cümlədən ''Ağcəb'', ''Səkğut'' vilayətlərinə talançı dəstələr göndərmişdir.

Nizaməddin Şami və Şərafəddin Əli Yəzdinin eyniadlı əsərlərinə – “Zəfərnamələr”ə, görə Əmir Teymur Tiflisi fəth etməsindən və Gürcü çarı Baqratı əsir götürməsindən sonra Şəki ölkəsininin ərazisi ilə hərəkət edərək “''Qəbələ məkanına''” çatmış, sonra Sorxab qalasını tutmuş və Kür çayını keçərək Qarabağa qışlamağa getmişdir. “Zəfərnamələr”ə görə Əmir Teymur Şəki ölkəsi ərazisindən keçərkən, “''lakzi''”lərə (ləzgilər) hücum etmiş, bu ölkənin hər yerinə, o cümlədən ''Ağcəb'', ''Səkğut'' vilayətlərinə talançı dəstələr göndərmişdir.

Əmir Teymur 1387-ci ilin yaz fəslinin əvvəllərinə qədər Qarabağda qaldı. və Burada Şirvanşah Şeyx İbrahim layiqli hədiyyələrlə onun yanına gəldi və hörmətlə qarşılandı. Əsir düşmüş Gürcü çarı V Baqrat isə hiylə işlədərək qaçdı.

Əmir Teymur 1387-ci ilin yaz fəslinin əvvəllərinə qədər Qarabağda qaldı. və Burada Şirvanşah Şeyx İbrahim layiqli hədiyyələrlə onun yanına gəldi və hörmətlə qarşılandı. Əsir düşmüş Gürcü çarı V Baqrat isə hiylə işlədərək qaçdı.

Əmir Teymur yayda Göyçə gölü ətrafına yaylamamağa qalxır. Daha sonra isə həmin tərəflərdə Cəlairlərin yeganə müqavimət ocağı olan Alıncaq qalasının mühasirəsində şəxsən iştirak edir. Lakin heç bir müvəffəqiyyət qazana bilmir. O, qışı Rey yaxınlığında keçirməyi planlaşdırdığı vaxt xəbər gəlir ki, Toxtamış xanın qoşunları Buxara və Səmərqəndə yürüş edibdir. Buna görə də Əmir Teymur öz ordusu ilə təcili surətdə geri qayıtmağa məcbur olur.

Əmir Teymur yayda Göyçə gölü ətrafına yaylamamağa qalxır. Daha sonra isə həmin tərəflərdə Cəlairlərin yeganə müqavimət ocağı olan Alıncaq qalasının mühasirəsində şəxsən iştirak edir. Lakin heç bir müvəffəqiyyət qazana bilmir. O, qışı Rey yaxınlığında keçirməyi planlaşdırdığı vaxt xəbər gəlir ki, Toxtamış xanın qoşunları Buxara və Səmərqəndə yürüş edibdir. Buna görə də Əmir Teymur öz ordusu ilə təcili surətdə geri qayıtmağa məcbur olur.

Əmir Teymurun Orta Asiyaya dönməsindən sonra isə düz 6 il ərzində Azərbaycan və İraq-i Əcəm vilayətlərində anarxiya mövcud oldu. Belə ki bu müddət ərzində, Cəlair sultanı Bağdaddan kənara çıxmadı və sözü gedən vilayətlərin idarəsini yerli əyanların öhdəsinə buraxdı.

Əmir Teymurun Orta Asiyaya dönməsindən sonra isə düz 6 il ərzində Azərbaycan və İraq-i Əcəm vilayətlərində anarxiya mövcud oldu. Belə ki bu müddət ərzində, Cəlair sultanı Bağdaddan kənara çıxmadı və sözgedən vilayətlərin idarəsini yerli əyanların öhdəsinə buraxdı.

== Tarixi mənbələrdə ==

== Tarixi mənbələrdə Seyid Əli Orlatın adı çəkilən bəhslər və məlumatlar ==

=== Əmir Teymurun Şəkiyə II hücumu ===

=== Əmir Teymurun Şəkiyə II hücumu ===

}}

}}

==== Vəfatı ====

==== Həlak olması ====

Müttəfiqlər geri qayıtmaqda ikən yolda Miranşahın oğlu Əbubəkr mirzənin başçılığı altında Təbrizdən “''ilğar''” edən ordu arxadan onlara çatır. Müttəfiqlər bunu görən kimi geri dönüb teymurilərin üstünə gedirlər. Seyid Əli Orlat isə mərkəzdən irəli çıxıb intiqam almaq üçün gənc Əbubəkr mirzəni üstünə şığıyır. Lakin bu zaman, təsadüfən, Əbubəkr mirzənin atdığı oxlardan biri Seyid Əlinin dəbilqəsinin zireh ətəyini deşərək boynuna sancıldı və  

Müttəfiqlər geri qayıtmaqda ikən yolda Miranşahın oğlu Əbubəkr mirzənin başçılığı altında Təbrizdən “''ilğar''” edən ordu arxadan onlara çatır. Müttəfiqlər bunu görən kimi geri dönüb teymurilərin üstünə gedirlər. Seyid Əli Orlat isə mərkəzdən irəli çıxıb intiqam almaq üçün gənc Əbubəkr mirzəni üstünə şığıyır. Lakin bu zaman, təsadüfən, Əbubəkr mirzənin atdığı oxlardan biri Seyid Əlinin dəbilqəsinin zireh ətəyini deşərək boynuna sancıldı və  

{{Sitat2|

{{Sitat2|

{{Sitat2|

{{Sitat2|

[Sultan Tahir]  elə ki Seyid Əlini o vaqiə yıxdı, gürcülərlə birlikdə Gürcüstan tərəfə fərar etdi və ondan sonra Bağdada – atasının yanına getdi; və Əmirzadə Əbubəkr sabiq qayda üzrə yenə Alıncaq qalasının mühasirəsinə müqərrər buyurub və Seyid Əli Şəkinin başını bədənindən ayırtdırıb atasının yanına gətirdi və bu səbəbə bir nökəri Səmərqəndə'' (– əslində, Hindistana) ''göndərdilər; Nizamuddin Sami, Zafar-nama. — Histoire des conquetes de Tamer-Ian intitulee Zafaruama par Nizamuddin Sami. Edition critique par Felix Tauer, t. I: Texte persan du Zafarnama, Praha, 1937; t. II: Introduction, commentaire, index, Praha, 1956, səh.: 148.

[Sultan Tahir]  elə ki Seyid Əlini o vaqiə yıxdı, gürcülərlə birlikdə Gürcüstan tərəfə fərar etdi və ondan sonra Bağdada – atasının yanına getdi; və Əmirzadə Əbubəkr sabiq qayda üzrə yenə Alıncaq qalasının mühasirəsinə müqərrər buyurub və Seyid Əli Şəkinin başını bədənindən ayırtdırıb atasının yanına gətirdi və bu səbəbə bir nökəri Səmərqəndə'' (– əslində, Hindistana) ''göndərdilər; Nizamuddin Sami, Zafar-nama. — Histoire des conquetes de Tamer-Ian intitulee Zafaruama par Nizamuddin Sami. Edition critique par Felix Tauer, t. I: Texte persan du Zafarnama, Praha, 1937; t. II: Introduction, commentaire, index, Praha, 1956, səh.: 148.

}}  

}}

Şərəfəddin Əli Yəzdi isə yazır ki,  

Şərəfəddin Əli Yəzdi isə yazır ki,  

{{Sitat2|

{{Sitat2|

Amma elə ki gürcülər qalib olmuş idilər və Təbriz ləşgəri qovulub, şahzadə də geri qayıtdı və sağ-salamat bu təhlükəli yerdən kənara çıxdı; və gürcülər'' [də] ''öz məkanlarına qayıtdılar; 348b – 349b، شرف الدين على يزدى، ١٩٧٢</ref>.  

Amma elə ki gürcülər qalib olmuş idilər və Təbriz ləşgəri qovulub, şahzadə də geri qayıtdı və sağ-salamat bu təhlükəli yerdən kənara çıxdı; və gürcülər'' [də] ''öz məkanlarına qayıtdılar; 348b – 349b، شرف الدين على يزدى، ١٩٧٢</ref>.  

 

Əbubəkr mirzə özü sağ-salamat Təbrizə – Əmiranşahın yanına, qayıdır və bundan sonra onlar bir adamı Əmir Teymurun yanına yollayırlar ki, onu da son hadisələrdən xəbərdar etsinlər.

Əbubəkr mirzə özü sağ-salamat Təbrizə – Əmiranşahın yanına, qayıdır və bundan sonra onlar bir adamı Əmir Teymurun yanına yollayırlar ki, onu da son hadisələrdən xəbərdar etsinlər.

{{Şəkidə hakimiyyətdə olmuş şəxslər}}

{{Şəkidə hakimiyyətdə olmuş şəxslər}}

{{Yaxşı məqalə}}

 

{{Yoxlanılmış məqalə}}