14.470
edits
Changes
Jump to navigation
Jump to search
Səhifəni 'Kateqoriya:A{{Dövlət xadimi |azərbaycan dilində adı = Atrnerseh |adın orijinalı = |portret = |portretin ölçüsü = |izah = |titul = Şəki dövləti|Ş...' ilə yarat
[[Kateqoriya:A]]{{Dövlət xadimi
|azərbaycan dilində adı = Atrnerseh
|adın orijinalı =
|portret =
|portretin ölçüsü =
|izah =
|titul = [[Şəki dövləti|Şəki hökmdarı]] <br><small> (ranların çarı – {{sfn|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=41}})
|bayraq =
|dövr əvvəl = ən geci 906-cı il
|dövr son = ən tezi 944-cü il
|sələfi = [[Qriqor Hammam]]
|xələfi = [[İşxan Əbu Əbdülmalik]]
|doğum tarixi =
|doğum yeri =
|ölüm tarixi =
|ölüm yeri =
|sülalə = [[Mehranilər]]
|atası = [[Qriqor Hammam]]
|anası =
|həyat yoldaşı = [[Dinar]]
|uşaqları = [[İşxan Əbu Əbdülmalik]]
|imzası =
}}
'''Atrnerseh''', yaxud '''Adarnerse''' — [[Şəki dövləti|Şəki hökmdarı]] və [[Qafqaz Albaniyası|Albaniya]] çarı. Mənbələrdə adı ilk dəfə 906-cı, sonuncu dəfə isə 944-cü ildə baş vermiş hadisələrin təsvirində çəkilmişdir. Alban çarı [[Qriqor Hammam|Qriqor Hammamın]] oğlu, Girdman knyazı [[Sahak Sevada|Sahak Sevadanın]] qardaşı, [[Tao-Klarceti]] hakimi, eristavlar-eristavı [[III Adarnase (Tao-Klarcet)|III Adarnersenin]] qızı [[Dinar|Dinarın]] əri, özündən sonra Şəki hökmdarı olmuş [[İşxan Əbu Əbdülmalik]]in atası idi.
==Həyatı və siyasi fəaliyyəti==
===906/907-ci il tarixli Tatev monastırının mülki haqqında sənəddə adının çəkilməsi===
[[Stepanos Orbelyan|Stepanos Orbelyanın]] “Sünik vilayətinin tarixi”ndə Atrnersehin Albaniya knyazları Saak və Qriqor Yesaye ilə birlikdə və Albaniya katolikosu [[Katolikos II Simeon|Simeonun]] (902-923) iştirakı ilə 906/907-ci ildə təsdiq etdiyi [[Tatev monastırı|Tatev monastırının]] mülki haqqında sənəddən bəhs edilir{{sfn|Moisey Kalankatuklu.|2006|p=378}}.
===906-cı il hadisələrində “heretilərin çarı", yaxud "patrik Adarnerse”===
[[Şəkil:Vejini tower, Georgia.jpg|thumb|320px|right||[[Vecini]] kəndinin yaxınlığında qüllə.]]{{Yer xəritəsi+|Gürcüstan|width=400|float=left||caption=Abxaz çarı III Konistantinin 906-cı il yürüşü ilə bağlı mənbələrdə adı çəkilən bəzi yerlər müasir Gürcüstan xəritəsində|places=
{{Yer xəritəsi~|Gürcüstan|lat_deg=41|lat_min=42|lon_deg=45|lon_min=49|mark=Castlesymbol.svg.png|marksize=18|label_size=120|position=right|label=Vecini<br/>qalası}}
{{Yer xəritəsi~|Gürcüstan|lat_deg=42|lat_min=03|lon_deg=45|lon_min=37|mark =Set01-church1.svg.png|marksize=22||label_size=100|position=right|label=[[Alaverdi_monastırı|Alavedi]]}}
{{Yer xəritəsi~|Gürcüstan|lat_deg=41|lat_min=50|lon_deg=44|lon_min=44|mark =Set01-church1.svg.png|marksize=22||label_size=100|position=left|label=Cvari}}
{{Yer xəritəsi~|Gürcüstan|lat_deg=42|lat_min=08|lon_deg=44|lon_min=6|mark =|marksize=6||label_size=100|label=Bredza}}
{{Yer xəritəsi~|Gürcüstan|lat_deg=42|lat_min=14|lon_deg=44|lon_min=02|mark =|marksize=6||label_size=100|position=left|label=Eredvi}}
}}[[Şəkil:Alaverdi (4).jpg|thumb|300px|left|[[Alaverdi monastırı]] — İddialara görə ХI əsrdə [[Böyük Kverike]] köhnə Müqəddəs Georgi kilsəsinin yerində bu monastırı tikdirmişdir. Hansı ki 906-cı ildə abxaz çarı III Konistantin Şəkidən sülhlə geri döndükdən sonra həmin Müqəddəs Georgi kilsəsində dini ayinləri icra etmiş, sabahı gün Vecini qalasını yola düşüb, Vecini qalasını dağıtdırmışdır.]]
[[Şəkil:JvariAugust2008.jpg|thumb|320px|right||[[Cvari monastırı]] – 906-cı ildə burada Şəki hökmdarı Atrnerseh ilə abxaz çarı III Konistantin və Kaxeti xorepiskopu I Kviriki arasında barışıq əldə olunmuşdur.]]
906-cı ildə Abxaz çarı [[III Konstantin, abxaz çarı|Konstantin]] və Kaxeti xorepiskopu<ref name=Q8 group=qeyd/> [[I Kvirike]] Şəki ərazisinə daxil olaraq Vecini qalasını mühasirəyə aldılar. Vecini qalası Şəkinin Kaxetiya ilə sərhəddəki ilk qalalarından biri hesab olunurdu; {{Bax|#Orta əsr gürcü mənbələrində Şəki çarlığı ilə Kaxeti arasındakı tarixi sərhədlər|green}}
Eredvi kəndindəki kilsənin kitabəsində göstərilir ki, 906-cı ilin yayında abxaz çarı III Konstantin
{{sitat|Heretiyə daxil oldu, heretilərin çarını qaçmağa məcbur etdi, oradan sülhlə geri döndü, [[Alaverdi monastırı|Alavedidə]] ibadət etdi, [[Bredza|Bredzada]] gecələdi, bir daha qalxdı və Vecini qalasını dağıtdı{{sfn|Гунба М. М. |2012|}}.}}
Bu hadisə “Kartli salnaməsi”ndə (“Matiane kartlisay”da) aşağıdakı şəkildə təsvir edilir:
{{sitat2|Xorepiskop Kvirike abxaz çarı Kostantini çağırdı; Heretiyə daxil oldular və Vecini qalasını mühasirə etdilər. Abxaz çarı yuxarı tərəfdən, Kvirike isə aşağıdan qalaya doğru hərəkət etdi. Az qalmışdı ki qalanı ələ keçirələr, onda patrik Adarnerse gəldi, cümə günü [[Cvari monastırı|Cvaridə]] sülh bağladılar; (Adarnerse) abxaz çarına Arişi və Qavazanini, Kvirikeyə isə Orçobini verdi. Barışıqdan sonra geri döndülər. Abxaz çarı Kostanti Alaverdiyə gedib [[Müqəddəs Georgi|Müqəddəs Georgiyə]] dua etdi və onun [[ikona]]sını qızıla tutdu{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=144}}.}}
===909-cu il hadisələrində “Albaniya çarı Atrnerseh”===
Erməni katolikosu və tarixçisi [[Ohanes Drasxanakertli]] müəllifi olduğu “Ermənistan tarixi”ndə Albaniya çarı Atrnersehin adını çəkir; Ovanes Drasxanakertli 909-cu ilin yayında Ermənistandan baş götürüb “Qafqazın şimal-şərqinə” – Albaniya knyazı Saakın (Sevedanın) və Albaniya çarı Atrnersexin yanına qaçmışdır<ref>{{Harvnb|Иованнес Драсханакертци.|1986|p=}}{{oq|ru|И так как злые набежники коварных поработителей продолжали наводнять нашу страну, поэтому я, повелением господа скитаясь из города в город, прибыл в край Восточный – Алванк к великому ишхану Сааку и к царю их Атрнерсеху, что на северо-востоке Кавказа, ибо и они из нашего народа и паства пажити нашей. }}</ref>.
===Xayzan şəhərindəki “çar Adzarnarse”===
X əsr ərəb müəllifi [[İbn Rüstə]]nin yazılma tarixi ən geci 930-cu il hesab olunan əsərində göstərilir ki,
{{Sitat2|([[Sərir]]) hökmdarının qalasının sağından uca dağlar və sıx meşəliklər arasında yol uzanır. Bu yol ilə 12 mərhələyə Xayzan adlı şəhərə yetişmək olar. Bu şəhərdə Adzarnarse adlanan çar var, o, üç dinə sitayiş edir – cümə günü müsəlmanlarla, şənbə günü yəhudilərlə, bazar günü isə xristianlarla ibadət edir. Hər kimsə, kimə çar olmaq nəsib olsa, qərar verir: «Bu dinlərin bütün tərəfdarları başqalarını öz dininə dəvət edir və hər biri hesab edir ki, məhz, o haqq yolundadır, onun sitayiş etmədiyi din isə yalandır; mən isə bütün dinlərə sitayiş edirəm, deməli bütün dinləri doğru hesab edirəm<ref>{{Harvnb|Ибн Рустэ.|1903|p=}}{{oq|ru|По правую сторону крепости тянется дорога из этой крепости между высокими горами и многочисленными лесами. Путь по этой дороге в 12 остановок до города по имени Хайзан (a: Cod.: «Хайдан». Cf. Beladh: 204 ann., a; Istakhri 186 ann., Ibn-Khord. 125 seq.). В этом городе есть царь называемый Адзарнарсе (b: Konstant. 1.1. 199, 209, 218, Andranase Mas'oudi II, 68 таким именем (адернерсе) называет царя страны «Шакин» (Шекки)), исповедующий три религии: в пятницу он молится с мусульманами, в субботу с евреями, а в воскресенье с христианами. Всякий, кому придется быть царем, решает: «Все последователи этих религий призывают к своей вере, и каждый считает, что истина в руках его, а вне его религии ложь; а я исповедую все религии, так что и постигаю истину всех религий».}}</ref>.}}
Mənbəni ruscaya tərcümə edən Karaulova Adzarnarseni Məsudidə adı çəkilən Şəki hökmdarı Adernerse olduğunu qeyd edir. IX əsr ərəb coğrafiyaşünası [[İbn Xordadbeh]] 846-886-cı illər arasında yazdığı “Yollar və ölkələr” əsərində Cənubi Qafqaz ərazisini təsvir edərkən Sanariyadan sonra qərbə doğru ardıcıllıqla əl-Baq, Kisal (Kasak), Абхаз, Qələ'ət əl-Cərdiman, Xayzan və Şəkkinin gəldiyini göstərir{{sfn|Ибн Хордадбех.|1986|p=165}}. Buradan da aydın olur ki, İbn Rüstədə adı çəkilən Xayzan Şəkidən bir qədər qərbdə yerləşirmiş. Şirinbəy Hacıəli mənbələrdə buna qədər hələ Şəki şəhərinin adının çəkilmədiyini əsas götürərək, Şəkinin ilk paytaxtının Xayzan şəhəri olması ehtimalını irəli sürür və hesab edir ki, Xayzan şəhəri ən azından Şəki dövlətinin yay iqamətgahı hesab edilə bilər{{sfn|Əliyev Ş. H.|2007|p=165}}.
===944-cü ildə “şəkililərin hökmdarı Atrnerseh” (adının mənbələrdə son dəfə çəkilməsi)===
X əsr ərəb tarıxçisi və coğrafiyaşünas-səyyahı [[Məsudi]] isə Şəki vilayətinin Sanariya ilə Qəbələ arasında yerləşdiyini, vilayət əhalisinin xristian olduğunu, lakin vilayətdə ticarət və s. işlərlə məşğul olan müsəlmanların da yaşadığını göstərməklə yanaşı həm də qeyd edir ki, onun kitabının yazıldığı vaxt – 944-cü ildə, şəkililərin hökmdarı Atrnerseh ibn Hamam idi<ref name=Q9 group=qeyd/>.
Bununla da tarixi mənbələrin Atrnerseh haqqında 38 illik (906-944) dövrü əhatə edən məlumatları bitir, Məsudidən sonra mənbələrdə Atrnersehin 944-cü ildən sonrakı həyatı və fəaliyyəti barədə heç bir məlumat yoxdur.
{{Orta əsr gürcü mənbələrində Şəki çarlığı ilə Kaxeti arasındakı tarixi sərhədlər}}
===Adının “Albaniya tarixində” çəkilməməsi və bunun ehtimal olunan səbəbi===
“Albaniya tarixi”nə görə Qriqor Hammamdan sonra hakimiyyətə oğlu Sahaq Sevada gəlmişdir:
{{sitat2|Sevada adlanan Sahaq igid və bacarıqlı olduğu üçün Girdıman və [[Parisos]] vilayətlərini özünə tabe etdi və quldurları ram edərək [[Corayget|Coraygetin]] ağası oldu. O, maarifin tərəfdarı idi və öz evində müəllim saxlayırdı. Erməni çarı Smbat dəfələrlə onunla döyüşürdü, lakin onu özünə tabe edə bilmədi{{sfn|Moisey Kalankatuklu.|2006|p=336}}.}}
Yuxarıda 906/907-ci il tarixli Tatev monastırının mülki haqqında sənəddə və 909-cu il hadisələrində Sahak Sevedanın adının çəkilməsi, ikincidə "Albaniyanın böyük knyazı" kimi təqdim edilməsi barədə məlumat verildi. Onun həqiqətən, Girdimana hakim olması, Coraygeti tutması, erməni çarı ilə mübarizə etməsi erməni mənbələri tərəfindən də təsdiqlənir. Bununla yanaşı, erməni mənbələrində Saak barədə daha dəqiq və daha ətraflı məlumatlar var. Məsələn, Ovanes Drasxanakertli Saakın erməni çarı [[II Aşot|II Aşotun]] (914—928/929) qayınatası və müttəfiqi olduğunu göstərir. Bununla yanaşı Ovanes Drasxanakertli məlumat verir ki, Saakın Coraygetdəki ([[Ağstafaçay]] ətrafı) qalaları tutması, bu mahalı öz knyazlığının ərazisinə qatması kürəkəninin xoşuna gəlməmiş, qayınatasının üzərinə qoşun yeritmiş, sonda təslim olan Saakın və Saakın oğlu Qriqorun gözlərini çıxartdırmışdır {{sfn|Иованнес Драсханакертци, ГЛАВА LI|1986|p=336}}.
“Albaniya tarixi”ndə Qriqor Hammamın 5 oğlunun olması göstərilsə də, onlardan yalnız 3-nün adı çəkilir; böyük oğlu Əbu Əlinin digər oğlu Smbat tərəfindən öldürülməsi qeyd edildikdən sonra, yalnız bir oğlunun – Saak Sevadanın evladlarının, nəvə-nəticələrinin adları açıqlanır, Atrnersex və 5-ci oğlu barədə isə heç nə deyilmir, nəinki, onların övladları barədə. Buna diqqət yetirməyən bəzi tədqiqatçılar, çox vaxt Şəki hakimi Atrnersexi və onun oğlu İşxan Əbu Əbdülmaliki müvafiq olaraq, “Albaniya tarixi”ndə adları çəkilən Saak Sevedanın nəvələri Atrnersex və Seveda İşxanla eyniləşdirməyə cəhd edirlər, bəzən isə Moisey Kalankatuklunun “qeyri-dəqiqliyə” yol verməkdə günahlandırmağa çalışırlar<ref>{{Harvnb|Əliyev Ş. H.|2007|p=85, 90}}{{oq|ru|Bəzi müasir tədqiqatçılar bu məlumatlara, habelə Məsudinin “şekinlər şahı Adarnerse ibn Hammam” haqqında məlumatına istinad edərək Adarnersehin I Qriqor Hammamın oğlu və varisi hesab etmişlər. Əslində isə A.Y.Krımskinin qeyd etdiyi (109, s. 376) və yuxarıda göstərdiyimiz kimi, Adarnerseh II Qriqor Hammamın oğlu, Sahaqın nəvəsi, I Qriqor Hammamın nəticəsi idi... M.Kalankatuklu isə öz konsepsiyasında qeyri-dəqiqliyə yol verərək “İşxan adlanan
Sevadanı” Adarnersehin qardaşı, II Qriqor Hammamın oğlu olduğunu yazırdı (31, s. 203; , III, 19).}}</ref>.
“Albaniya tarixi”ndə Qriqor Hammamın yalnız bir oğlunun – Saak Sevadanın, evlad və nəvə-nəticələrinin adlarının açıqlanmasının səbəbi isə bu ola bilər ki, kitabın son cildi yazılarkən, Saak Sevadanın nəticəsi İoan Senekerim hələ sağ idi{{sfn|Əliyev Ş. H.|2007|p=99}} və hansısa ərazinin<ref name=Q10 group=qeyd/> hakimi idi. Məhz bu amil “Albaniya tarixi”ndə onun nəsil şəcərəsinə daha çox diqqət yetirilməsinə, özünün isə padşah kimi təqdim edilməsinə səbəb ola bilərdi<ref>{{Harvnb|Moisey Kalankatuklu.|2006|p=336}}{{oq|ru|Sevadanın iki oğlu var idi – Qriqor və Davud. Qriqor dünyaya İşxan adlanan Sevadanı və Adarnersehi gətirdi. İşxan dünyaya dörd oğul gətirdi: Yovhannesi, Qriqoru, Adarnersehi və Filippi. Allah – təala İşxanın böyük oğlu Senekərim adlanan Yovhannesi seçib onu çarlığa layiq gördü. Allah – təalanın buyruğu ilə Senekərimin vasitəsilə çoxdan yox olmuş çarlığı bərpa etdirdi. İran şahı onu təmtəraqlı və qiymətli hədiyyələrlə təltif etdi və ona öz atasının tacını və atını göndərdi. Elə həmin il Davud adlı Yunan magistir (A.Y.Krımski “Davud adlı Yunan magistri”ni gürcü mənbəsi “Kartlis tsxovreba”ya görə 966-cı ildə vəfat etmiş David Magistros ilə eyniləşdirir və buna sasən Senekərimin 960-965-ci illər arasında “çoxdan yox olmuş çarlığı” bərpa etdiyini müəyyənləşdirir, – {{Harvnb|Əliyev Ş. H.|2007|p=93}} ) və allahsevər ərə gözəl tac və çar əbasını göndərib, ona hörmət göstərdi və katolikos onun çarlığına öz razılığını verdi.}}</ref>.
===Həmçinin, bax:===
*[[Şəki dövləti]].
== Qeydlər ==
{{Siyahı sütunlarla|2|
{{İstinad siyahısı
|group=qeyd
|refs=
<ref name=Q8>''Xorepiskop''— sanar hakimlərinin titulu. İlk dövrlərdə Sanariya xorepiskopları dini hakimiyyətlə yanaşı, dünyəvi hakimiyyəti də əllərinə almış, bundan sonra sanarlara rəhbərlik edərək Kaxetiyanın birləşdirilməsinə və erkənfeodal gürcü dövlətinin – [[Kaxeti knyazlığı]]nın yaranmasına nail olmuşlar. Nəticədə bu dövlətin başında duran knyazlar ənənəvi qaydada xorepiskop titulu qəbul edirdilər. Xorepiskop titulu artıq teokratik funksiyasını itirmiş, feodal dövlətinin dünyəvi başçısının tituluna çevrilmişdir. {{Harvnb|Картлис Цховреба|2008|p=167, qeyd 33}}</ref>
<ref name=Q9>Məsudidən azərbaycan dilinə edilən bir tərcümədə: Azər ibn Nəbih ibn Məhacir, — {{Harvnb|Vəlixanlı N. M.|1974|p=61}}</ref>
<ref name=Q10>İbn Havqəl X əsrin ortaları üçün öz kitabında həm Əbu Əbdülməlik adı ilə tanınan Şəki hökmdarı Asxasın adını və həm də ətraf vilayətlərin Sanxarib adlı 3 hakiminin adını çəkir. Bunlardan birincisi Rab ərazisini idarə edən ibn Suvar adı ilə tanınan Sanxarib, ikincisi Xacin hakimi Sanxarib. 941-957-cü illər arasında Şəki hakimi [[Salarilər dövləti]]nə bac olaraq ildə 1 milyon dirhəm, Rab ərazisini idarə edən Sanxarib 300 min dirhəm və əlavə hədiyyələr, Xacın hakimi isə 100 min dirhəm və əlavə olaraq 50 min dirhəm dəyərində atlar və hədyyələr verirdi (səh.:105). Bunlar – Şəki hakimi Asxas və 2 Sanxarib eyni dövrdə yaşamışlar. 3-cü Sanxarib isə Sanariya hakimi kimi təqdim olunur (səh.: 99) ({{Harvnb|Караулова П. А.|1903|p=99,105}}) və bunun hakimiyyətdə olduğu dövr İbn Havqəlin kitabının yazıldığı illərə – X əsrin 70-ci illərinə, gedib çıxa bilər. Buna görə də Rub ərazilərinin hakimi Sanxaribi Sanariya çarı Sanxariblə eyniləşdirmək mümkündür. [[Aqafangel Krımski]] də İbn Həvqəldəki Rab ərazisini Sanariya ilə, Rab ərazisini idarə edən Sanxaribi, Sanariya çarı kimi təqdim edilən İbn Suvar Sanxarib ilə və “Albaniya tarixi”ndəki Sevadanın oğlu Sənəkərim ilə eyniləşdirir ({{Harvnb|Əliyev Ş. H.|2007|p=94}}). Çatışmayan yalnız bir şey qalır, o da Sənəkərim adlı çarın Sanariyada hakimiyyətdə olmasını təsdiqləyən digər mənbələrdir.</ref>
}}
}}
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|4}}
==Ədəbiyyat==
# {{kitab3
| müəllif = Мусхелишвили Д. Л.
| hissə =
| hissənin linki =
| başlıq = Из исторической географии восточной Грузии (Шаки и Гогорена)
| orijinal =
| link =
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| nəşr =
| yer = Тбилиси
| nəşriyyat = Мацниереба
| il = 1982
| том =
| страницы =
| столбцы =
| страниц =
| seriya =
| isbn =
| doi =
| тираж =
| ref = Мусхелишвили Д. Л.
}}
#{{kitab3
| müəllif = Moisey Kalankatuklu.
| hissə =
| hissənin linki =
| başlıq = Albaniya tarixi
| orijinal =
| link = http://www.history.az/pdf.php?item_id=20100102052006191&ext=pdf
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| nəşr =
| yer = Bakı
| nəşriyyat = Avrasiya - Press
| il = 2006
| cild =
| səhifə =
| sütunlar =
| səhifələr =
| seriya =
| isbn = 9952-421-52-2 ISBN 978-9952-421-52-1
| doi =
| tiraj = 10000
| ref = Moisey Kalankatuklu.
}}
#{{məqalə
|müəllif = Гунба М. М.
|başlıq = Ередвская надпись - О походе царя абхазов Константина в Эрети
|link = http://www.abaza-duney.ru/files/abazgika/eredvskaya_nadpis.pdf
|dil = ru
|nəşrin müəllifi =
|nəşr =
|tip =
|yer = М.
|nəşriyyat = Аква-Абаза
|il = 2012
|том =
|выпуск =
|страницы =
|isbn =
|issn =
|ref = Гунба М. М.
|bibcode =
|arxiv =
|pmid =
}}
#{{kitab3
| müəllif =
| hissə =
| hissənin linki =
| başlıq = Картлис Цховреба
| orijinal =
| link = http://bagrationi.org/wp-content/uploads/2013/12/KartlisCxovreba.pdf
| vikimənbə =
| cavabdeh = Главный редактор академик Роин Метревели
| nəşr =
| yer = Тбилиси
| nəşriyyat = Артануджи
| il = 2008
| том =
| страницы =
| столбцы =
| страниц =
| seriya =
| isbn =
| doi =
| тираж =
| ref = Картлис Цховреба
}}
#{{kitab3
| müəllif = Иованнес Драсханакертци.
| hissə =
| hissənin linki =
| başlıq = История Армении
| orijinal =
| link = http://www.vostlit.info/Texts/rus/Drash/frametext5.htm
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| nəşr =
| yer = Ереван
| nəşriyyat =
| il = 1986
| том =
| страницы =
| столбцы =
| страниц =
| seriya =
| isbn =
| doi =
| тираж =
| ref = Иованнес Драсханакертци.
}}<br />{{kitab3
| müəllif = Иованнес Драсханакертци.
| hissə = ГЛАВА LI
| hissənin linki = http://www.vostlit.info/Texts/rus/Drash/text6.phtml
| başlıq = История Армении
| orijinal =
| link =
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| nəşr =
| yer = Ереван
| nəşriyyat =
| il = 1986
| том =
| страницы =
| столбцы =
| страниц =
| seriya =
| isbn =
| doi =
| тираж =
| ref = Иованнес Драсханакертци, ГЛАВА LI
}}
#{{kitab3
| müəllif = [[İbn Rüstə|Ибн Рустэ.]]
| hissə = Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Адербейджане: V. Ибн Рустэ
| hissənin linki =
| başlıq = Книга драгоценных камней
| orijinal = Китaб-ал-а'лaк-ан-нефuса
| link =
| vikimənbə =
| cavabdeh = пер. Н. А. Караулова
| nəşr = Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа
| yer = Тифлис
| nəşriyyat =
| il = 1903
| том = 32
| страницы =
| столбцы =
| страниц =
| seriya =
| isbn =
| doi =
| тираж =
| ref = Ибн Рустэ.
}}
#{{kitab3
| müəllif = Ибн Хордадбех.
| hissə =
| hissənin linki =
| başlıq = Книга путей и стран.
| orijinal = Китаб ал-масалик ва-л-мамалик
| link =
| vikimənbə =
| cavabdeh = пер. Н. М. Велихановой
| nəşr =
| yer = М.
| nəşriyyat =
| il = 1986
| том =
| страницы =
| столбцы =
| страниц =
| seriya =
| isbn =
| doi =
| тираж =
| ref = Ибн Хордадбех.
}}
# {{kitab3
| müəllif = Əliyev Ş. H.
| hissə =
| hissənin linki =
| başlıq = Şimal-Qərbi Azərbaycan: ingiloylar (I kitab: Ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək)
| orijinal =
| link = http://history.az/pdf.php?item_id=20110817051503205&ext=pdf
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| nəşr =
| yer = Bakı
| nəşriyyat = [[Təhsil nəşriyyatı|Təhsil]]
| il = 2007
| cild =
| səhifə =
| sütunlar =
| səhiflər =
| seriya =
| isbn =
| doi =
| tiraj = 1000
| ref = Əliyev Ş. H.
}}
{{Şəkidə hakimiyyətdə olmuş şəxslər}}
[[Kateqoriya:Qafqaz Albaniyası]]
{{Yaxşı məqalə}}
|azərbaycan dilində adı = Atrnerseh
|adın orijinalı =
|portret =
|portretin ölçüsü =
|izah =
|titul = [[Şəki dövləti|Şəki hökmdarı]] <br><small> (ranların çarı – {{sfn|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=41}})
|bayraq =
|dövr əvvəl = ən geci 906-cı il
|dövr son = ən tezi 944-cü il
|sələfi = [[Qriqor Hammam]]
|xələfi = [[İşxan Əbu Əbdülmalik]]
|doğum tarixi =
|doğum yeri =
|ölüm tarixi =
|ölüm yeri =
|sülalə = [[Mehranilər]]
|atası = [[Qriqor Hammam]]
|anası =
|həyat yoldaşı = [[Dinar]]
|uşaqları = [[İşxan Əbu Əbdülmalik]]
|imzası =
}}
'''Atrnerseh''', yaxud '''Adarnerse''' — [[Şəki dövləti|Şəki hökmdarı]] və [[Qafqaz Albaniyası|Albaniya]] çarı. Mənbələrdə adı ilk dəfə 906-cı, sonuncu dəfə isə 944-cü ildə baş vermiş hadisələrin təsvirində çəkilmişdir. Alban çarı [[Qriqor Hammam|Qriqor Hammamın]] oğlu, Girdman knyazı [[Sahak Sevada|Sahak Sevadanın]] qardaşı, [[Tao-Klarceti]] hakimi, eristavlar-eristavı [[III Adarnase (Tao-Klarcet)|III Adarnersenin]] qızı [[Dinar|Dinarın]] əri, özündən sonra Şəki hökmdarı olmuş [[İşxan Əbu Əbdülmalik]]in atası idi.
==Həyatı və siyasi fəaliyyəti==
===906/907-ci il tarixli Tatev monastırının mülki haqqında sənəddə adının çəkilməsi===
[[Stepanos Orbelyan|Stepanos Orbelyanın]] “Sünik vilayətinin tarixi”ndə Atrnersehin Albaniya knyazları Saak və Qriqor Yesaye ilə birlikdə və Albaniya katolikosu [[Katolikos II Simeon|Simeonun]] (902-923) iştirakı ilə 906/907-ci ildə təsdiq etdiyi [[Tatev monastırı|Tatev monastırının]] mülki haqqında sənəddən bəhs edilir{{sfn|Moisey Kalankatuklu.|2006|p=378}}.
===906-cı il hadisələrində “heretilərin çarı", yaxud "patrik Adarnerse”===
[[Şəkil:Vejini tower, Georgia.jpg|thumb|320px|right||[[Vecini]] kəndinin yaxınlığında qüllə.]]{{Yer xəritəsi+|Gürcüstan|width=400|float=left||caption=Abxaz çarı III Konistantinin 906-cı il yürüşü ilə bağlı mənbələrdə adı çəkilən bəzi yerlər müasir Gürcüstan xəritəsində|places=
{{Yer xəritəsi~|Gürcüstan|lat_deg=41|lat_min=42|lon_deg=45|lon_min=49|mark=Castlesymbol.svg.png|marksize=18|label_size=120|position=right|label=Vecini<br/>qalası}}
{{Yer xəritəsi~|Gürcüstan|lat_deg=42|lat_min=03|lon_deg=45|lon_min=37|mark =Set01-church1.svg.png|marksize=22||label_size=100|position=right|label=[[Alaverdi_monastırı|Alavedi]]}}
{{Yer xəritəsi~|Gürcüstan|lat_deg=41|lat_min=50|lon_deg=44|lon_min=44|mark =Set01-church1.svg.png|marksize=22||label_size=100|position=left|label=Cvari}}
{{Yer xəritəsi~|Gürcüstan|lat_deg=42|lat_min=08|lon_deg=44|lon_min=6|mark =|marksize=6||label_size=100|label=Bredza}}
{{Yer xəritəsi~|Gürcüstan|lat_deg=42|lat_min=14|lon_deg=44|lon_min=02|mark =|marksize=6||label_size=100|position=left|label=Eredvi}}
}}[[Şəkil:Alaverdi (4).jpg|thumb|300px|left|[[Alaverdi monastırı]] — İddialara görə ХI əsrdə [[Böyük Kverike]] köhnə Müqəddəs Georgi kilsəsinin yerində bu monastırı tikdirmişdir. Hansı ki 906-cı ildə abxaz çarı III Konistantin Şəkidən sülhlə geri döndükdən sonra həmin Müqəddəs Georgi kilsəsində dini ayinləri icra etmiş, sabahı gün Vecini qalasını yola düşüb, Vecini qalasını dağıtdırmışdır.]]
[[Şəkil:JvariAugust2008.jpg|thumb|320px|right||[[Cvari monastırı]] – 906-cı ildə burada Şəki hökmdarı Atrnerseh ilə abxaz çarı III Konistantin və Kaxeti xorepiskopu I Kviriki arasında barışıq əldə olunmuşdur.]]
906-cı ildə Abxaz çarı [[III Konstantin, abxaz çarı|Konstantin]] və Kaxeti xorepiskopu<ref name=Q8 group=qeyd/> [[I Kvirike]] Şəki ərazisinə daxil olaraq Vecini qalasını mühasirəyə aldılar. Vecini qalası Şəkinin Kaxetiya ilə sərhəddəki ilk qalalarından biri hesab olunurdu; {{Bax|#Orta əsr gürcü mənbələrində Şəki çarlığı ilə Kaxeti arasındakı tarixi sərhədlər|green}}
Eredvi kəndindəki kilsənin kitabəsində göstərilir ki, 906-cı ilin yayında abxaz çarı III Konstantin
{{sitat|Heretiyə daxil oldu, heretilərin çarını qaçmağa məcbur etdi, oradan sülhlə geri döndü, [[Alaverdi monastırı|Alavedidə]] ibadət etdi, [[Bredza|Bredzada]] gecələdi, bir daha qalxdı və Vecini qalasını dağıtdı{{sfn|Гунба М. М. |2012|}}.}}
Bu hadisə “Kartli salnaməsi”ndə (“Matiane kartlisay”da) aşağıdakı şəkildə təsvir edilir:
{{sitat2|Xorepiskop Kvirike abxaz çarı Kostantini çağırdı; Heretiyə daxil oldular və Vecini qalasını mühasirə etdilər. Abxaz çarı yuxarı tərəfdən, Kvirike isə aşağıdan qalaya doğru hərəkət etdi. Az qalmışdı ki qalanı ələ keçirələr, onda patrik Adarnerse gəldi, cümə günü [[Cvari monastırı|Cvaridə]] sülh bağladılar; (Adarnerse) abxaz çarına Arişi və Qavazanini, Kvirikeyə isə Orçobini verdi. Barışıqdan sonra geri döndülər. Abxaz çarı Kostanti Alaverdiyə gedib [[Müqəddəs Georgi|Müqəddəs Georgiyə]] dua etdi və onun [[ikona]]sını qızıla tutdu{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=144}}.}}
===909-cu il hadisələrində “Albaniya çarı Atrnerseh”===
Erməni katolikosu və tarixçisi [[Ohanes Drasxanakertli]] müəllifi olduğu “Ermənistan tarixi”ndə Albaniya çarı Atrnersehin adını çəkir; Ovanes Drasxanakertli 909-cu ilin yayında Ermənistandan baş götürüb “Qafqazın şimal-şərqinə” – Albaniya knyazı Saakın (Sevedanın) və Albaniya çarı Atrnersexin yanına qaçmışdır<ref>{{Harvnb|Иованнес Драсханакертци.|1986|p=}}{{oq|ru|И так как злые набежники коварных поработителей продолжали наводнять нашу страну, поэтому я, повелением господа скитаясь из города в город, прибыл в край Восточный – Алванк к великому ишхану Сааку и к царю их Атрнерсеху, что на северо-востоке Кавказа, ибо и они из нашего народа и паства пажити нашей. }}</ref>.
===Xayzan şəhərindəki “çar Adzarnarse”===
X əsr ərəb müəllifi [[İbn Rüstə]]nin yazılma tarixi ən geci 930-cu il hesab olunan əsərində göstərilir ki,
{{Sitat2|([[Sərir]]) hökmdarının qalasının sağından uca dağlar və sıx meşəliklər arasında yol uzanır. Bu yol ilə 12 mərhələyə Xayzan adlı şəhərə yetişmək olar. Bu şəhərdə Adzarnarse adlanan çar var, o, üç dinə sitayiş edir – cümə günü müsəlmanlarla, şənbə günü yəhudilərlə, bazar günü isə xristianlarla ibadət edir. Hər kimsə, kimə çar olmaq nəsib olsa, qərar verir: «Bu dinlərin bütün tərəfdarları başqalarını öz dininə dəvət edir və hər biri hesab edir ki, məhz, o haqq yolundadır, onun sitayiş etmədiyi din isə yalandır; mən isə bütün dinlərə sitayiş edirəm, deməli bütün dinləri doğru hesab edirəm<ref>{{Harvnb|Ибн Рустэ.|1903|p=}}{{oq|ru|По правую сторону крепости тянется дорога из этой крепости между высокими горами и многочисленными лесами. Путь по этой дороге в 12 остановок до города по имени Хайзан (a: Cod.: «Хайдан». Cf. Beladh: 204 ann., a; Istakhri 186 ann., Ibn-Khord. 125 seq.). В этом городе есть царь называемый Адзарнарсе (b: Konstant. 1.1. 199, 209, 218, Andranase Mas'oudi II, 68 таким именем (адернерсе) называет царя страны «Шакин» (Шекки)), исповедующий три религии: в пятницу он молится с мусульманами, в субботу с евреями, а в воскресенье с христианами. Всякий, кому придется быть царем, решает: «Все последователи этих религий призывают к своей вере, и каждый считает, что истина в руках его, а вне его религии ложь; а я исповедую все религии, так что и постигаю истину всех религий».}}</ref>.}}
Mənbəni ruscaya tərcümə edən Karaulova Adzarnarseni Məsudidə adı çəkilən Şəki hökmdarı Adernerse olduğunu qeyd edir. IX əsr ərəb coğrafiyaşünası [[İbn Xordadbeh]] 846-886-cı illər arasında yazdığı “Yollar və ölkələr” əsərində Cənubi Qafqaz ərazisini təsvir edərkən Sanariyadan sonra qərbə doğru ardıcıllıqla əl-Baq, Kisal (Kasak), Абхаз, Qələ'ət əl-Cərdiman, Xayzan və Şəkkinin gəldiyini göstərir{{sfn|Ибн Хордадбех.|1986|p=165}}. Buradan da aydın olur ki, İbn Rüstədə adı çəkilən Xayzan Şəkidən bir qədər qərbdə yerləşirmiş. Şirinbəy Hacıəli mənbələrdə buna qədər hələ Şəki şəhərinin adının çəkilmədiyini əsas götürərək, Şəkinin ilk paytaxtının Xayzan şəhəri olması ehtimalını irəli sürür və hesab edir ki, Xayzan şəhəri ən azından Şəki dövlətinin yay iqamətgahı hesab edilə bilər{{sfn|Əliyev Ş. H.|2007|p=165}}.
===944-cü ildə “şəkililərin hökmdarı Atrnerseh” (adının mənbələrdə son dəfə çəkilməsi)===
X əsr ərəb tarıxçisi və coğrafiyaşünas-səyyahı [[Məsudi]] isə Şəki vilayətinin Sanariya ilə Qəbələ arasında yerləşdiyini, vilayət əhalisinin xristian olduğunu, lakin vilayətdə ticarət və s. işlərlə məşğul olan müsəlmanların da yaşadığını göstərməklə yanaşı həm də qeyd edir ki, onun kitabının yazıldığı vaxt – 944-cü ildə, şəkililərin hökmdarı Atrnerseh ibn Hamam idi<ref name=Q9 group=qeyd/>.
Bununla da tarixi mənbələrin Atrnerseh haqqında 38 illik (906-944) dövrü əhatə edən məlumatları bitir, Məsudidən sonra mənbələrdə Atrnersehin 944-cü ildən sonrakı həyatı və fəaliyyəti barədə heç bir məlumat yoxdur.
{{Orta əsr gürcü mənbələrində Şəki çarlığı ilə Kaxeti arasındakı tarixi sərhədlər}}
===Adının “Albaniya tarixində” çəkilməməsi və bunun ehtimal olunan səbəbi===
“Albaniya tarixi”nə görə Qriqor Hammamdan sonra hakimiyyətə oğlu Sahaq Sevada gəlmişdir:
{{sitat2|Sevada adlanan Sahaq igid və bacarıqlı olduğu üçün Girdıman və [[Parisos]] vilayətlərini özünə tabe etdi və quldurları ram edərək [[Corayget|Coraygetin]] ağası oldu. O, maarifin tərəfdarı idi və öz evində müəllim saxlayırdı. Erməni çarı Smbat dəfələrlə onunla döyüşürdü, lakin onu özünə tabe edə bilmədi{{sfn|Moisey Kalankatuklu.|2006|p=336}}.}}
Yuxarıda 906/907-ci il tarixli Tatev monastırının mülki haqqında sənəddə və 909-cu il hadisələrində Sahak Sevedanın adının çəkilməsi, ikincidə "Albaniyanın böyük knyazı" kimi təqdim edilməsi barədə məlumat verildi. Onun həqiqətən, Girdimana hakim olması, Coraygeti tutması, erməni çarı ilə mübarizə etməsi erməni mənbələri tərəfindən də təsdiqlənir. Bununla yanaşı, erməni mənbələrində Saak barədə daha dəqiq və daha ətraflı məlumatlar var. Məsələn, Ovanes Drasxanakertli Saakın erməni çarı [[II Aşot|II Aşotun]] (914—928/929) qayınatası və müttəfiqi olduğunu göstərir. Bununla yanaşı Ovanes Drasxanakertli məlumat verir ki, Saakın Coraygetdəki ([[Ağstafaçay]] ətrafı) qalaları tutması, bu mahalı öz knyazlığının ərazisinə qatması kürəkəninin xoşuna gəlməmiş, qayınatasının üzərinə qoşun yeritmiş, sonda təslim olan Saakın və Saakın oğlu Qriqorun gözlərini çıxartdırmışdır {{sfn|Иованнес Драсханакертци, ГЛАВА LI|1986|p=336}}.
“Albaniya tarixi”ndə Qriqor Hammamın 5 oğlunun olması göstərilsə də, onlardan yalnız 3-nün adı çəkilir; böyük oğlu Əbu Əlinin digər oğlu Smbat tərəfindən öldürülməsi qeyd edildikdən sonra, yalnız bir oğlunun – Saak Sevadanın evladlarının, nəvə-nəticələrinin adları açıqlanır, Atrnersex və 5-ci oğlu barədə isə heç nə deyilmir, nəinki, onların övladları barədə. Buna diqqət yetirməyən bəzi tədqiqatçılar, çox vaxt Şəki hakimi Atrnersexi və onun oğlu İşxan Əbu Əbdülmaliki müvafiq olaraq, “Albaniya tarixi”ndə adları çəkilən Saak Sevedanın nəvələri Atrnersex və Seveda İşxanla eyniləşdirməyə cəhd edirlər, bəzən isə Moisey Kalankatuklunun “qeyri-dəqiqliyə” yol verməkdə günahlandırmağa çalışırlar<ref>{{Harvnb|Əliyev Ş. H.|2007|p=85, 90}}{{oq|ru|Bəzi müasir tədqiqatçılar bu məlumatlara, habelə Məsudinin “şekinlər şahı Adarnerse ibn Hammam” haqqında məlumatına istinad edərək Adarnersehin I Qriqor Hammamın oğlu və varisi hesab etmişlər. Əslində isə A.Y.Krımskinin qeyd etdiyi (109, s. 376) və yuxarıda göstərdiyimiz kimi, Adarnerseh II Qriqor Hammamın oğlu, Sahaqın nəvəsi, I Qriqor Hammamın nəticəsi idi... M.Kalankatuklu isə öz konsepsiyasında qeyri-dəqiqliyə yol verərək “İşxan adlanan
Sevadanı” Adarnersehin qardaşı, II Qriqor Hammamın oğlu olduğunu yazırdı (31, s. 203; , III, 19).}}</ref>.
“Albaniya tarixi”ndə Qriqor Hammamın yalnız bir oğlunun – Saak Sevadanın, evlad və nəvə-nəticələrinin adlarının açıqlanmasının səbəbi isə bu ola bilər ki, kitabın son cildi yazılarkən, Saak Sevadanın nəticəsi İoan Senekerim hələ sağ idi{{sfn|Əliyev Ş. H.|2007|p=99}} və hansısa ərazinin<ref name=Q10 group=qeyd/> hakimi idi. Məhz bu amil “Albaniya tarixi”ndə onun nəsil şəcərəsinə daha çox diqqət yetirilməsinə, özünün isə padşah kimi təqdim edilməsinə səbəb ola bilərdi<ref>{{Harvnb|Moisey Kalankatuklu.|2006|p=336}}{{oq|ru|Sevadanın iki oğlu var idi – Qriqor və Davud. Qriqor dünyaya İşxan adlanan Sevadanı və Adarnersehi gətirdi. İşxan dünyaya dörd oğul gətirdi: Yovhannesi, Qriqoru, Adarnersehi və Filippi. Allah – təala İşxanın böyük oğlu Senekərim adlanan Yovhannesi seçib onu çarlığa layiq gördü. Allah – təalanın buyruğu ilə Senekərimin vasitəsilə çoxdan yox olmuş çarlığı bərpa etdirdi. İran şahı onu təmtəraqlı və qiymətli hədiyyələrlə təltif etdi və ona öz atasının tacını və atını göndərdi. Elə həmin il Davud adlı Yunan magistir (A.Y.Krımski “Davud adlı Yunan magistri”ni gürcü mənbəsi “Kartlis tsxovreba”ya görə 966-cı ildə vəfat etmiş David Magistros ilə eyniləşdirir və buna sasən Senekərimin 960-965-ci illər arasında “çoxdan yox olmuş çarlığı” bərpa etdiyini müəyyənləşdirir, – {{Harvnb|Əliyev Ş. H.|2007|p=93}} ) və allahsevər ərə gözəl tac və çar əbasını göndərib, ona hörmət göstərdi və katolikos onun çarlığına öz razılığını verdi.}}</ref>.
===Həmçinin, bax:===
*[[Şəki dövləti]].
== Qeydlər ==
{{Siyahı sütunlarla|2|
{{İstinad siyahısı
|group=qeyd
|refs=
<ref name=Q8>''Xorepiskop''— sanar hakimlərinin titulu. İlk dövrlərdə Sanariya xorepiskopları dini hakimiyyətlə yanaşı, dünyəvi hakimiyyəti də əllərinə almış, bundan sonra sanarlara rəhbərlik edərək Kaxetiyanın birləşdirilməsinə və erkənfeodal gürcü dövlətinin – [[Kaxeti knyazlığı]]nın yaranmasına nail olmuşlar. Nəticədə bu dövlətin başında duran knyazlar ənənəvi qaydada xorepiskop titulu qəbul edirdilər. Xorepiskop titulu artıq teokratik funksiyasını itirmiş, feodal dövlətinin dünyəvi başçısının tituluna çevrilmişdir. {{Harvnb|Картлис Цховреба|2008|p=167, qeyd 33}}</ref>
<ref name=Q9>Məsudidən azərbaycan dilinə edilən bir tərcümədə: Azər ibn Nəbih ibn Məhacir, — {{Harvnb|Vəlixanlı N. M.|1974|p=61}}</ref>
<ref name=Q10>İbn Havqəl X əsrin ortaları üçün öz kitabında həm Əbu Əbdülməlik adı ilə tanınan Şəki hökmdarı Asxasın adını və həm də ətraf vilayətlərin Sanxarib adlı 3 hakiminin adını çəkir. Bunlardan birincisi Rab ərazisini idarə edən ibn Suvar adı ilə tanınan Sanxarib, ikincisi Xacin hakimi Sanxarib. 941-957-cü illər arasında Şəki hakimi [[Salarilər dövləti]]nə bac olaraq ildə 1 milyon dirhəm, Rab ərazisini idarə edən Sanxarib 300 min dirhəm və əlavə hədiyyələr, Xacın hakimi isə 100 min dirhəm və əlavə olaraq 50 min dirhəm dəyərində atlar və hədyyələr verirdi (səh.:105). Bunlar – Şəki hakimi Asxas və 2 Sanxarib eyni dövrdə yaşamışlar. 3-cü Sanxarib isə Sanariya hakimi kimi təqdim olunur (səh.: 99) ({{Harvnb|Караулова П. А.|1903|p=99,105}}) və bunun hakimiyyətdə olduğu dövr İbn Havqəlin kitabının yazıldığı illərə – X əsrin 70-ci illərinə, gedib çıxa bilər. Buna görə də Rub ərazilərinin hakimi Sanxaribi Sanariya çarı Sanxariblə eyniləşdirmək mümkündür. [[Aqafangel Krımski]] də İbn Həvqəldəki Rab ərazisini Sanariya ilə, Rab ərazisini idarə edən Sanxaribi, Sanariya çarı kimi təqdim edilən İbn Suvar Sanxarib ilə və “Albaniya tarixi”ndəki Sevadanın oğlu Sənəkərim ilə eyniləşdirir ({{Harvnb|Əliyev Ş. H.|2007|p=94}}). Çatışmayan yalnız bir şey qalır, o da Sənəkərim adlı çarın Sanariyada hakimiyyətdə olmasını təsdiqləyən digər mənbələrdir.</ref>
}}
}}
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|4}}
==Ədəbiyyat==
# {{kitab3
| müəllif = Мусхелишвили Д. Л.
| hissə =
| hissənin linki =
| başlıq = Из исторической географии восточной Грузии (Шаки и Гогорена)
| orijinal =
| link =
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| nəşr =
| yer = Тбилиси
| nəşriyyat = Мацниереба
| il = 1982
| том =
| страницы =
| столбцы =
| страниц =
| seriya =
| isbn =
| doi =
| тираж =
| ref = Мусхелишвили Д. Л.
}}
#{{kitab3
| müəllif = Moisey Kalankatuklu.
| hissə =
| hissənin linki =
| başlıq = Albaniya tarixi
| orijinal =
| link = http://www.history.az/pdf.php?item_id=20100102052006191&ext=pdf
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| nəşr =
| yer = Bakı
| nəşriyyat = Avrasiya - Press
| il = 2006
| cild =
| səhifə =
| sütunlar =
| səhifələr =
| seriya =
| isbn = 9952-421-52-2 ISBN 978-9952-421-52-1
| doi =
| tiraj = 10000
| ref = Moisey Kalankatuklu.
}}
#{{məqalə
|müəllif = Гунба М. М.
|başlıq = Ередвская надпись - О походе царя абхазов Константина в Эрети
|link = http://www.abaza-duney.ru/files/abazgika/eredvskaya_nadpis.pdf
|dil = ru
|nəşrin müəllifi =
|nəşr =
|tip =
|yer = М.
|nəşriyyat = Аква-Абаза
|il = 2012
|том =
|выпуск =
|страницы =
|isbn =
|issn =
|ref = Гунба М. М.
|bibcode =
|arxiv =
|pmid =
}}
#{{kitab3
| müəllif =
| hissə =
| hissənin linki =
| başlıq = Картлис Цховреба
| orijinal =
| link = http://bagrationi.org/wp-content/uploads/2013/12/KartlisCxovreba.pdf
| vikimənbə =
| cavabdeh = Главный редактор академик Роин Метревели
| nəşr =
| yer = Тбилиси
| nəşriyyat = Артануджи
| il = 2008
| том =
| страницы =
| столбцы =
| страниц =
| seriya =
| isbn =
| doi =
| тираж =
| ref = Картлис Цховреба
}}
#{{kitab3
| müəllif = Иованнес Драсханакертци.
| hissə =
| hissənin linki =
| başlıq = История Армении
| orijinal =
| link = http://www.vostlit.info/Texts/rus/Drash/frametext5.htm
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| nəşr =
| yer = Ереван
| nəşriyyat =
| il = 1986
| том =
| страницы =
| столбцы =
| страниц =
| seriya =
| isbn =
| doi =
| тираж =
| ref = Иованнес Драсханакертци.
}}<br />{{kitab3
| müəllif = Иованнес Драсханакертци.
| hissə = ГЛАВА LI
| hissənin linki = http://www.vostlit.info/Texts/rus/Drash/text6.phtml
| başlıq = История Армении
| orijinal =
| link =
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| nəşr =
| yer = Ереван
| nəşriyyat =
| il = 1986
| том =
| страницы =
| столбцы =
| страниц =
| seriya =
| isbn =
| doi =
| тираж =
| ref = Иованнес Драсханакертци, ГЛАВА LI
}}
#{{kitab3
| müəllif = [[İbn Rüstə|Ибн Рустэ.]]
| hissə = Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Адербейджане: V. Ибн Рустэ
| hissənin linki =
| başlıq = Книга драгоценных камней
| orijinal = Китaб-ал-а'лaк-ан-нефuса
| link =
| vikimənbə =
| cavabdeh = пер. Н. А. Караулова
| nəşr = Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа
| yer = Тифлис
| nəşriyyat =
| il = 1903
| том = 32
| страницы =
| столбцы =
| страниц =
| seriya =
| isbn =
| doi =
| тираж =
| ref = Ибн Рустэ.
}}
#{{kitab3
| müəllif = Ибн Хордадбех.
| hissə =
| hissənin linki =
| başlıq = Книга путей и стран.
| orijinal = Китаб ал-масалик ва-л-мамалик
| link =
| vikimənbə =
| cavabdeh = пер. Н. М. Велихановой
| nəşr =
| yer = М.
| nəşriyyat =
| il = 1986
| том =
| страницы =
| столбцы =
| страниц =
| seriya =
| isbn =
| doi =
| тираж =
| ref = Ибн Хордадбех.
}}
# {{kitab3
| müəllif = Əliyev Ş. H.
| hissə =
| hissənin linki =
| başlıq = Şimal-Qərbi Azərbaycan: ingiloylar (I kitab: Ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək)
| orijinal =
| link = http://history.az/pdf.php?item_id=20110817051503205&ext=pdf
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| nəşr =
| yer = Bakı
| nəşriyyat = [[Təhsil nəşriyyatı|Təhsil]]
| il = 2007
| cild =
| səhifə =
| sütunlar =
| səhiflər =
| seriya =
| isbn =
| doi =
| tiraj = 1000
| ref = Əliyev Ş. H.
}}
{{Şəkidə hakimiyyətdə olmuş şəxslər}}
[[Kateqoriya:Qafqaz Albaniyası]]
{{Yaxşı məqalə}}