MediaWiki:Azərbaycanlılar üçün mənbəyə bax

{{Xalq
|adı           = Azərbaycanlılar
|şəkil= <!-- please If you want to remove some person, delete him from infobox, but not delete infobox itself  -->

|ümumi sayı    =  30<ref name="world-enc-cul-day-l">Azerbaijanis, page 70. // Worldmark Encyclopedia of Cultures & Daily Life{{oq|en|Population: Estimated '''40-70 million''' worldwide: Republic of Azerbaijan, 8.2 million; Iran, estimated 18 million; Georgia, Dagestan, Russia, China, Iraq, Germany, Sweden, United Kingdom, Canada, United States and Australia.}}</ref> – 50<ref name="az-mil-ens-379">Diaspor, səhifə 379. // [[Azərbaycan Milli Ensiklopediyası]]. 25 cilddə. Məsul katib akademik [[Tofiq Nağıyev|T. M. Nağıyev]]. [http://www.ebooks.az/book_hJTyWQZD.html?fb_action_ids=699610220157828&fb_action_types=og.likes "Azərbaycan" cildi]. Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi, 2007, 884 səhifə. ISBN 9789952441017{{oq|az|Azərbaycan Respublikası da daxil olmaqla dünyanın 70–dək ölkəsində təqr. 35 milyona yaxın azərbaycanlı yaşayır.}}</ref> milyon

|dili          = [[Azərbaycan dili]] 
|dini          = [[İslam]] 
|qohum xalqlar = [[Türkdilli xalqlar]]
|qeyd          = 
}}

'''Azərbaycanlılar''' ({{lang-az2|آذربایجانلیلار}})  —  [[Azərbaycan]]da, həmçinin Şimal-Qərbi [[İran]]da yaşayan əhalinin əsas hissəsini təşkil edən [[Türk dilləri|türkdilli]] [[Etnos|xalq]]. Ümumi sayı 30 milyon nəfərdən çoxdur<ref>{{cite web|author=Joshua Project|url=http://www.joshuaproject.net/affinity-blocs.php?rop1=A015|title=Ethnic People Groups of the Turkic Peoples Affinity Bloc|publisher=Joshua Project|language=|date=|accessdate=2009-03-03|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CUJDrMJ|archivedate=2011-08-25}}</ref>. 

Azərbaycan və İrandan başqa, həm də indiki [[Rusiya]] ([[Dağıstan]]), [[Gürcüstan]] ([[Borçalı]]), [[İraq]]<ref>Большая советская энциклопедия. Третье издание. В 30 томах. Главный редактор: А. М. Прохоров. Том 1: А — Ангоб. Москва: Государственное научное издательство «Большая Советская Энциклопедия», 1969, стр. 278.</ref> və [[Türkiyə]] ([[Qars]] və [[İğdır]]) ərazisində yaşayırlar{{Bax|#Məskunlaşma|green}}. 

[[Antropologiya|Antropoloji]] cəhətdən [[Avropoid]] irqinin [[Kaspi yarımtipi|Kaspi tipi]]nə aiddirlər{{Bax|#Antropologiya|green}}.

[[Azərbaycan dili|Azərbaycan dilində]] danışırlar.

Dindarları əsasən [[İslam]] dininin [[Şiəlik|şiə]] təriqətindədirlər (yalnız [[Cəfərilik|Cəfəri məzhəbində]]).
  
Müasir azərbaycan etnosunun [[Cənubi Qafqaz]] və Şimal-Qərbi İran ərazisində formalaşması prosesi çoxəsrlik bir proses olmuş və əsasən, XV əsrin sonlarında başa çatmışdır<ref name="ИВ_2002">[http://www.kulichki.com/~gumilev/HE2/he2510.htm История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века.] М., «Восточная литература», 2002. ISBN 5-02-017711-3</ref>.

== Məskunlaşma ==

Azərbaycanlılar saylarının çoxluğuna görə [[Qafqaz]]da birinci, Gürcüstan və İranda<ref name="CIA Ethnic groops">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2075.html|title=Field Listing :: Ethnic groups|work=[[The World Factbook]]|publisher=[[MKİ]]|language=en|accessdate=2012-05-23}}</ref> isə ikinci xalqdır. [[Azərbaycan]]ın özündə isə 8,2 milyona yaxın (2009) azərbaycanlı yaşayır (ölkə əhalisinin 91,6%-i)<ref name="Azer2009">[http://web.archive.org/web/20121130101713/http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/en/AP_/1_5.xls Azərbaycan əhalisinin 1979, 1989, 1999, 2009-cu illər siyahıyaalınması]</ref>.

[[İran]]da azərbaycanlılar  əsasən, [[Qərbi Azərbaycan ostanı|Qərbi Azərbaycan]], [[Şərqi Azərbaycan ostanı|Şərqi Azərbaycan]], [[Ərdəbil ostanı|Ərdəbil]]<ref name="iranazerbaijanis">[http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+ir0052) Iran. Azarbaijanis]</ref> və [[Zəncan ostanı|Zəncan]]<ref name="iranazerbaijanis" /> ostanlarında çoxluq təşkil edirlər. Həmçinin, [[Kürdüstan ostanı|Kürdüstan ostanının]] şərq rayonlarında ([[Qürvə]] şəhəri yaxınlığındakı kəndlərdə)<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/322153/Kordestan Kordestan в Британнике] {{ref-en}}</ref>, [[Həmədan ostanı]]nda<ref name="iranazerbaijanis" /><ref>[http://www.hamedanmiras.ir/en_site/mardom-zaban.htm hamedanmiras.ir]</ref> və [[Qəzvin ostanı]]nın şimal rayonlarında yaşayırlar<ref name="iranazerbaijanis" />. [[Tehran]], [[Kərəc]] və [[Məşhəd]] şəhərlərində də böyük azərbaycanlı  icmaları var. [[İran azərbaycanlıları|İranda yaşayan azərbaycanlıların]] ümumi sayı, müxtəlif hesablamalara görə, 12 milyondan 16 milyona nəfərə qədər.<ref name="ethno_report">[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=azb Ethnologue report for language code: azb<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref><ref name=autogenerated2>[http://www.unpo.org/content/view/7884/144/ UNPO&nbsp;— Southern Azerbaijan<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref><ref name=autogenerated1>[http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=27947 Islamic Fundamentalism In Azerbaijan: Myth Or Reality?&nbsp;— The Jamestown Foundation<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref><ref>[http://www.unpo.org/content/view/7884/144/ Southern Azerbaijan]</ref><ref>[http://www.eurasianet.org/departments/culture/articles/eav041503.shtml IRAN’S AZERI QUESTION: WHAT DOES IRAN’S LARGEST ETHNIC MINORITY WANT? Afshin Molavi:4/15/03 A EurasiaNet Commentary]</ref>

[[Rusiya]]da azərbaycanlılar, dədə-babadan, [[Dağıstan]]ın cənubunda [[Dağıstan azərbaycanlıları|yaşayırlar]]. Dağıstanda yaşayan azərbaycanlıların ümumi sayı [[Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınması (2010)|2010-cu il siyahıyaalmasına]] görə 130,9 min nəfər olmuşdur. Dağıstanda azərbaycanlılar azsaylı yerli xalqlardan biri kimi rəsmən  tanınmışlar<ref name="Постановление">{{cite web|url=http://lawru.info/base89/part7/d89ru7364.htm|title=ПОСТАНОВЛЕНИЕ ГОССОВЕТА РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН ОТ 18.10.2000 N 191 О КОРЕННЫХ МАЛОЧИСЛЕННЫХ НАРОДАХ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН|publisher=lawru.inf|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CUWRkhi|archivedate=2011-08-25}}</ref>. Hal-hazırda onlar Dağıstanın [[Dərbənd rayonu]]nda çoxluq təşkil  edirlər (58 %) və  həm də kompakt şəkildə [[Tabasaran rayonu|Tabasaran]] (18 %), [[Qızlar rayonu|Qızlar]] (2,35 %) və [[Rutul rayonu|Rutul]] (1,56 %) rayonlarında yaşayırlar<ref name="Даг2010">[http://dagstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/dagstat/resources/cafa4e00421f0cb8805fcc2d59c15b71/%D0%92%D0%9F%D0%9D+%D1%82%D0%BE%D0%BC3.rar Перепись 2010 года. Дагстат. Том 3]</ref> . Azərbaycanlıların sovet dövründəki ölkədaxili miqrasiya prosesi, Azərbaycandan və keçmiş SSRİ-nin digər respublikalarından postsovet emiqrasiyası ona gətirib çıxarıb ki, bu gün azərbaycanlılar  az, yaxud çox dərəcədə Rusiyanın əksər regionlarında məskunlaşıblar.  [[Rusiya azərbaycanlıları|Rusiyada yaşayan azərbaycanlıların]] ümumi sayı  [[Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınması (2002)|2002-ci il siyahıyaalmasına]]<ref name="perepis2002.ru">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463|title=Всероссийская перепись населения 2002 года|language=ru|publisher=Федеральная служба государственной статистики|accessdate=2009-12-29|archiveurl=http://www.webcitation.org/616BvJEEv|archivedate=2011-08-21}}</ref> görə 621 840 nəfər idi.

[[Gürcüstan azərbaycanlıları|Gürcüstanda azərbaycanlılar]] əsasən, [[Kvemo Kartli]] bölgəsində (225 min nəfər, 2002; yaxud 45%), başqa sözlə, ölkənin cənub-şərqi və mərkəzi rayonlarında: [[Marneuli bələdiyyəsi|Marneulidə]] (98 min nəfər, 2002), [[Qardabani bələdiyyəsi|Qardabanidə]] (50 min nəfər), [[Bolnisi bələdiyyəsi|Bolnisidə]] (49 min nəfər), [[Dmanisi bələdiyyəsi|Dmanisidə]] (19 min nəfər) yaşayırlar. Bu dörd rayonda onlar tamamilə, yaxud əhəmiyyətli dərəcədə çoxluq təşkil edirlər (müvafiq olaraq, 83 %, 44%, 66%, 67%). Bundan başqa onlar [[Kaxeti]] bölgəsinin rayonlarında da yaşayırlar (40 min nəfər, 2002; yaxud 10%): [[Saqareco bələdiyyəsi|Saqareco]] (18 min, yaxud 32%), [[Laqodexi bələdiyyəsi|Laqodexi]] (11 min, yaxud 22%), [[Telavi bələdiyyəsi|Telavi]] (8 min, yaxud 12%), həmçinin, [[Şida Kartli]] bölgəsində (6 min, yaxud 1,8%) (o cümlədən [[Kaspi bələdiyyəsi|Kaspi]] (4 min, yaxud 8%), [[Kareli bələdiyyəsi|Kareli]] (1 min,  yaxud 2,3%) və s.), [[Msxeta-Mtianeti]] bölgəsində (2 min, yaxud 1,8%), əsasən [[Msxeta bələdiyyəsi|Msxeta]] rayonunda. Azərbaycanlıların bir hissəsi isə  [[Tbilisi]]də (11 min, yaxud 1%),  Kvemo Kartli bölgəsinin inzibati mərkəzində — [[Rustavi]] şəhərində (5 min, yaxud 4%) və digər yerlərdə yaşayırlar<ref>[http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/92/Georgia_Census_2002-_Ethnic_group_by_major_administrative-territorial_units.pdf Перепись населения Грузии 2002. Этносостав]''(на англ. яз.)''</ref>.

[[Qarabağ münaqişəsi]]nin başlanmasına qədər, [[Ermənistan]]ın əksər rayonlarında [[Ermənistan azərbaycanlıları|azərbaycanlı kəndləri]] vardı. Rusiya imperiyası əhalisinin 1897-ci il siyahıyaalınmasına əsasən, həmin vaxt [[İrəvan]] şəhərində 12&nbsp;359 nəfər,  yaxud şəhər əhalisinin 42,6%-i azərbaycan dilini  (siyahıyaalmada: tatar dili) ana dili hesab etmişdi<ref name="1897ереван">Перепись населения Российской империи 1897 года. [http://demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=570 Население Еревана.]</ref>. O cümlədən, XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində İrəvan şəhəri əhalisinin 49%-i azərbaycanlılardan ibarət olmuşdu<ref>{{BEEL|Эривань}}</ref>. [[XIX əsr]]in sonunda İrəvan qəzasında 77 min nəfər azərbaycan dilini ana dili hesab edirdi<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=569 Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской империи кроме губерний Европейской России]</ref>.  SSRİ əhalisinin 1979-cu il siyahıyaalınmasına əsasən, həmin vaxt Ermənistanda 160&nbsp;800 nəfər (bütün əhalinin 5,3%-i) azərbaycanlı yaşadığı halda<ref>Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения Армянской ССР</ref>,  SSRİ əhalisinin 1989-cu il siyahıyaalınmasında Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların sayı cəmi 84&nbsp;860 nəfər (bütün əhalinin 2,5%-i)<ref name="АрмНац">Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения Армянской ССР</ref> olmuşdur. Bu da ki  Qarabağ münaqişəsinin başlanmasından sonra azərbaycanlıların kütləvi şəkildə Ermənistanı tərk etməyə məcbur edilmələri ilə əlaqədar idi. [[XXI əsr]]in əvvəllərində, Ermənistanın rəsmi məlumatlarında orada hələ 8 min nəfərə yaxın azərbaycanlının yaşadığı göstərilsə də, [[Tomas de Vaal]]ın fikrincə,  həqiqətdə, Ermənistanda cəmi bir neçə yüz nəfərdən çox azərbaycanlı yoxdur<ref name="де Ваал">[http://news.bbc.co.uk/hi/russian/in_depth/newsid_4664000/4664621.stm Чёрный Сад]. Томас де Ваал. гл. 5</ref>.

[[Türkiyə]]də azərbaycanlılar, dədə-babadan, Ermənistanla sərhəd rayonlarında: [[Qars azərbaycanlıları|Qars]], [[İğdır ili|İğdır]] illərində və Şenkaya ilçəsində yaşamaqdadırlar. Postsovet dövründə  azərbaycanlıların Azərbaycandan emiqrasiyası nəticəsində isə Türkiyənin digər şəhərlərində də, hətta ABŞ-ın bir çox şəhərlərində də azərbaycanlılar məskunlaşıblar.

[[Türkmənistan]]da isə azərbaycanlılar  kompakt şəkildə [[Türkmənbaşı]] və [[Aşqabad]]<ref>Р.Назаров. [http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1201781640 Национальные диаспоры в Туркменистане]</ref> şəhərlərində yaşayırlar.

==Etnogenez==
[[Böyük Sovet Ensiklopediyası]]na görə azərbaycanlıların etnogenezində qədim [[Atropatena]] və [[Qafqaz Albaniyası]]nın yerli əhalisi ilə yanaşı, bura b.e.ə. I minillikdə və  b.e.nın I minilliyində gəlib çıxmış [[İran dilləri|irandilli]] və [[Türk dilləri|türkdilli]] tayfalar  ([[kimmerlər]], [[hunlar]], [[bulqarlar]], [[xəzərlər]], [[oğuzlar]], [[peçeneqlər]] və s. ) iştirak etmişdir<ref>[http://gatchina3000.ru/great-soviet-encyclopedia/bse/003/058.htm Азербайджанцы] — статья из Большой советской энциклопедии.</ref>.

[[Britannika Ensiklopediyası]]na görə azərbaycanlılar qarışıq etnik mənşəyə malikdirlər – azərbaycanlıların etnogenezində iştirak etmiş ən qədim element isə Şərqi [[Zaqafqaziya]]nın yerli əhalisi və bir də ola bilsin İranın şimalında yaşamış irandilli [[midiyalılar]] olmuşdur. Bu əhali [[Sasanilər]] sülaləsinin hakimiyyəti dövründə (b.e. III—VII əsrlərində) farslaşmışdı. Əhalinin türkləşməsi isə,  hesab edilə bilər ki, [[XI əsr]]də regionun  [[səlcuqlar]] tərəfindən tutulması ilə başlamış və bu proses sonrakı əsrlərdə türk xalqlarının yeni miqrasiya axınları, o cümlədən, [[XIII əsr]]dəki Monqol istilaları dövründə kütləvi köçləri ilə (monqol ordusunun tərkibində olan və həm də monqol hücumları nəticəsində köç edib başqa ölkələrə sığınmağa məcbur olan xalqların əksər hissəsi türk idi) davam etmişdir<ref name="britanika">{{Mənbədən|Britannica|http://www.britannica.com/EBchecked/topic/46833/Azerbaijani|başlıq=Azerbaijani}}{{oq|en|The Azerbaijani are of mixed ethnic origin, the oldest element deriving from the indigenous population of eastern Transcaucasia and possibly from the Medians of northern Persia. This population was Persianized during the period of the Sāsānian dynasty of Iran (3rd–7th century ce). Turkicization of the population can be dated from the region’s conquest by the Seljuq Turks in the '''11th century and the continued influx of Turkic populations in subsequent centuries, including those groups that migrated during the Mongol conquests in the 13th century'''. (The greater portion of the tribes that formed the Mongol forces or were stimulated by the Mongol conquest to migrate were Turkic.)}}</ref>. Britannikdə etnik azərbaycanlıların dominant irsi  komponenti,  XI əsrdə oğuzların hücumları vaxtında Azərbaycana gəlib çıxmış türklər hesab edilir<ref name="britanika_5">{{Mənbədən|Britannica|http://www.britannica.com/EBchecked/topic/46781/Azerbaijan|başlıq=Azerbaijan}}{{oq|en|Ethnic Azerbaijanis combine in themselves the dominant Turkic strain, which arrived in Azerbaijan especially during the Oghuz Seljuq migrations of the 11th century, with mixtures of older inhabitants—Iranians and others—who had lived in Transcaucasia since ancient times.)}}</ref>.

Böyük Laruss ensiklopedik lüğətinə görə, ''"azərbaycanlılar XI əsrdə türkləşmiş qədim irandilli əhalinin törəmələridirlər"''<ref name="Larousse">''Grand Dictionnaire Encyclopédique Larousse'' (1982). Page 921, ISBN 2-03-102301-2 (retrieved 17 February 2007).</ref>.

Azərbaycan xalqının etnogenezi məsələsinə az-çox ümumi xarakteristika verənlər – Sergey Tokarov<ref>{{Kitab3
|müəllif        = Токарев С. А.
|başlıq     = Этнография народов СССР: исторические основы быта и культуры
|том     = 
|nəşriyyat = Изд-во Московского университета
|il = 1958
|страницы  = 295-296
|isbn  = 
}}{{oq|ru|происхождение азербайджанцев&nbsp;— вопрос сравнительно ясный. Это народ смешанного состава. Древнейший слой его составляет, очевидно, аборигенное население Восточного Закавказья&nbsp;— [[каспии]] и албанцы, возможно, также мидийцы Северного Ирана. Это население в связи с культурным преобладанием Ирана в эпоху Сасанидов было иранизировано, а в XI&nbsp;в., в годы сельджукского завоевания, началась его тюркизация}}</ref>, [[Anatoli Novoseltsev]]<ref name="Новосельцев">{{Kitab3
|müəllif        = Новосельцев А.&nbsp;П.,  Пашуто В. Т.,  Черепнин Л. В.
|başlıq     = Пути развития феодализма
|том     = 
|nəşriyyat = Наука
|il = 1972
|страницы  = 21
|isbn  = 
}}{{oq|ru|нынешние азербайджанцы&nbsp;— также отюреченные потомки части древних племён кавказской Албании и иранцев южного Азербайджана. Другие же предки азербайджанцев, принесшие тюркский язык,&nbsp;— огузские племена, в свою очередь, представляют собой продукт сложного тюркско-иранского синтеза}}</ref> və Sakinat Hacıyeva<ref name="Sakinat">{{Kitab3
|müəllif        = Гаджиева С. Ш. 
|başlıq     = Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в
|том     = 
|nəşriyyat = Наука
|il = 1990
|страницы  = 8-9
|isbn  = 5020167614 
|isbn2  = 9785020167612
}}{{oq|ru|Азербайджанцы как народ сложились в результате длительного исторического развития, постепенной консолидации местных древних племён (албанцев, удинов, каспиев, талышей и др.) с пришлыми в разные периоды тюркоязычными племенами&nbsp;— гуннами, огузами, кыпчаками и&nbsp;т.&nbsp;д.,&nbsp;— и, по существующему в науке мнению, смена коренных языков населения тюркским разговорным языком здесь относится к XI—XIII&nbsp;в. В свою очередь, тюркоязычные племена были довольно пёстрыми по своим этническим компонентам, объединяя множество других, отчасти более древних племён, впоследствии участвовавших в этногенезе не только азербайджанцев, но и целого ряда других тюркоязычных народов. Надо полагать, что в этнической истории Азербайджана оставили заметный след и оседавшие в Южном Азербайджане племена каракоюнлу («чёрнобаранные») и аккоюнлу («белобаранные»), в государства которых в XV&nbsp;в. входили «азербайджанские земли к югу от Кубы»}}</ref>, qeyd edirlər  ki, azərbaycanlılar qarışıq mənşəli xalq olmaqla, etnogenezində regionun həm yerli aborigen əhalisi, həm də türk elementləri iştirak etmişdir.

O ki qaldı azərbaycanlıların etnogenezində qədim [[Qafqaz albanları|albanların]] iştirak edib-etməməsi məsələsinə, Suren Yeremyanın fikrincə, qədim Albaniya əhalisinin  müsəlmanlaşmış hissəsi, regiona gələn türk tayfalarının içində assimilyasiya məruz qalmış, beləliklə, müasir azərbaycan xalqı təşəkkül tapmışdır<ref>{{Kitab3
|müəllif       = 
|başlıq     = Очерки истории СССР: кризис рабовладельческой системы и зарождение феодализма на территории СССР III-IX вв.
|том     = 
|nəşriyyat = Изд-во Академии наук СССР
|il = 1958
|страницы  = 330
|isbn  = 
}}{{oq|ru|По мере того, как тюркские кочевые племена утверждались на зимних пастбищах Кура-Араксинской низменности, мусульманизированная часть аборигенного населения древней Албании ассимилировалась пришлыми тюркскими племенами. Так образовалась современная азербайджанская народность}}</ref>.

Rusiyalı etnoloq Viktor Şnirelman, özünün {{lang-ru|«Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье»}} adlı kitabında iddia edir ki, "''erkən orta əsrlər Albaniya və [[Cənubi Azərbaycan]]  (Atropatena) tarixinin qarışdırılması üçün heç bir elmi əsas yoxdur. Qədim dövr və erkən  orta əsrlərdə o yerlərdə fərqli əhali qrupları yaşamış, nə mədəni, nə ictimai,  nə də dil cəhətdən bir-birləri ilə bağlılıqları olmamışdır"''<ref>{{Kitab3
 |müəllif          = Шнирельман В.А.
 |hissə          = {{#if:{{{часть|}}}|{{{часть}}}}}
 |başlıq       = Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье
 |cavabdeh  = Рецензент: Алаев, Леонид Борисович|Л. Б. Алаев
 |yer          = М.
 |nəşriyyat   = Академкнига (издательство)|Академкнига
 |il            = 2003
 |страницы       = {{{1|}}}
 |страниц        = 592
 |isbn           = 5-94628-118-6
 |tiraj          = 2000
}}{{oq|ru|Между тем, никаких научных оснований смешивать раннюю историю Албании и Южного Азербайджана (Атропатены) не имелось. В древности и в раннем средневековье там жили совершенно разные группы населения, не связанные друг с другом ни культурно, ни социально, ни в языковом отношении (Новосельцев, 1991. С. 197).}}</ref>. Lakin, sovet iranşünası Edvin Qrantovski – irandilli xalqların miqrasiya hərəkətinin tədqiqatçısı, b.e.ə. I minilliyin birinci yüzilliyinə  (son tunc və erkən dəmir dövrü) aid Qərbi İran abidələrinin xarakterik xüsusiyyətlərinə əsasən, Albaniya və Atropatenanın ortaq mədəniyyətə malik olduğunu qeyd edir<ref name="История иранских племён">{{Kitab3|müəllif = Edvin Qrantovski|başlıq     = Ранняя история иранских племён Передней Азии|cild = |nəşriyyat = Восточная Литература|il = 2007|səhifələr  = 423-424|isbn  = }}</ref>. Digər sovet tarixçisi Kamilla Trever də hesab etmişdir ki, b.e.ə. VI-V əsrlərə aid arxeoloji tapıntılar, albanlarla midiyalıların mədəni yaxınlığını söyləməyə imkan verir<ref name="Кавказская Албания">{{Kitab3|müəllif =  |başlıq = Очерки по истории Кавказской Албании|cild = |nəşriyyat = М.-Л.|il = 1959|səhifələr  = |isbn  = }}</ref>.

ХI-ХIII əsrlərdə türkdilli oğuz tayfalarının Cənub-Şərqi Qafqaza yayılması nəticəsində yerli əhalinin çox hissəsi türkləşir və azərbaycan xalqının formalaşması prosesi başlayır<ref name="ИВ_2002"></ref><ref name="feod">{{Kitab3
|müəllif        = Новосельцев А.&nbsp;П.,  Пашуто В. Т.,  Черепнин Л. В.
|başlıq     = Пути развития феодализма (Закавказье, Средняя Азия, Русь, Прибалтика)
|nəşriyyat = Наука
|il          = 1972
|страницы     = 56-57
}}{{oq|ru|Можно признать, что отдельные тюркские этнические группы попадали сюда на всём протяжении второй половины I тысячелетия н. э., а может быть и раньше. Однако не они изменили этнический облик Восточного Закавказья и положили начало сложению современного азербайджанского тюркоязычного народа. Причиной перемен явилось нашествие огузов в XI в. […] С основанием Сельджукской империи огузы распространились по всему Ирану, но особенно интенсивно обосновывались в Малой Азии и нынешнем Азербайджане. Причины этого не только в том, что сюда, на рубежи мусульманского мира, стягивалось наибольшее число этих новых «воинов ислама». Гораздо большее значение имело то обстоятельство, что в этих областях царила наибольшая этническая пестрота, и потому тюркизация нашла подходящую почву. […] Процесс сложения азербайджанской народности, особенно в пределах Закавказья, ещё недостаточно ясен.}}</ref>. Lakin oğuz tayfalarının özləri də türk-iran sintezinin kompleks məhsulu idilər<ref name="Новосельцев"/>. Başqa sözlə, oğuz tayfası türklərin yerli  uqorlar və irandilli [[Sarmatlar|sarmat]] mənşəli tayfalar ilə qaynayıb-qarışması nəticəsində təşəkkül tapmışdır<ref>{{Kitab3
|müəllif        = Mixail Artamov
|başlıq     = История хазар
|nəşriyyat = Филологический факультет Санкт-Петербургского государственного университета
|il          = 2002
|страницы     = 419
|isbn         = 5846500323 
|isbn2         = 9785846500327
}}{{oq|ru|Термин «огуз» первоначально был нарицательным обозначением племени и с числительным детерминативом применялся для наименования союзов племён, таких, например, как уйгуры — токуз-огуз — девять племён, карлуки — уч-огуз — три племени. Впоследствии он потерял своё первоначальное значение и стал этническим наименованием племён, образовавшихся в Приаральских степях в результате смешения тюркютов с местными племенами угорского и сарматского происхождения.}}</ref> (Böyük Sovet Ensiklopediyasına əsasən, bəzi türk və qədim monqol tayfalarının irandilli [[Saklar|sak]] – [[Massagetlər|massaget]] tayfaları ilə qaynayıb-qarışması nəticəsində<ref>{{Kitab3
|müəllif        =
|başlıq     = Большая советская энциклопедия
|nəşriyyat = Государственное научное издательс︣тво
|il         = 1954
|страницы     = 513
|isbn         =5846500323
|isbn2         = 9785846500327
}}{{oq|ru|ОГУЗЫ (гузы, узы) — союз племён, существовавший в Приаралье в 6—11 вв. на основе смешения нек-рых тюркских и древнемонгольских племён с частью сакско-массагетских; победившей оказалась при этом тюркская речь.}}</ref>). Etnik müxtəliflik türkləşmə üçün zəmin oldu<ref name="feod"/>. İosif Oranski<ref>{{Kitab3
|müəllif        = 
|başlıq     = Основы иранского языкознания: древнеиранские языки
|том     = 
|yer = М.
|nəşriyyat = Наука
|il = 1979
|страницы  = 49
|isbn  = 
}}{{oq|ru|начиная с XI—XIII&nbsp;вв. (с эпохи сельджукского и&nbsp;— особенно&nbsp;— монгольского завоевания) происходит процесс распространения тюркских языков в северо-западных областях [[Иранское нагорье|Иранского нагорья]], в Азербайджане. [[Иранские языки|Ираноязычное]] население этих областей переходило постепенно на тюркскую (азербайджанскую) речь, и лишь относительно небольшая часть этого населения сохранила до наших дней свои иранские языки&nbsp;— [[татский язык|татский]], [[талышский язык|талышский]], [[тати (язык)|диалекты Северо-западного Ирана]]}}</ref> və [[Natalya Volkova]]<ref>{{Kitab3
|müəllif        = Волкова Н. Г. 
|başlıq     = Кавказский этнографический сборник
|nəşriyyat = Изд-во АН СССР
|yer = М.
|hissə = Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв.
|том = 4
|il          = 1969
|страницы     = 18
|isbn         = 
}}{{oq|ru|В Восточном Закавказье к XIV&nbsp;в. в результате нескольких миграционных потоков тюркоязычных народов произошла языковая ассимиляция коренного населения этой территории, значительная часть которого стала говорить по-азербайджански}}</ref> qeyd edirlər ki, türk tayfalarının bir neçə miqrasiya axını nəticəsində  yerli əhalinin dili assimilyasiya məruz qalmış və yerli əhali türk dilində (azərbaycan dilində) danışmağa başlamışdır. [[Vladimir Minorski]] qeyd edir ki, azərbaycan türk dilinin xarakterik xüsusiyyətləri fars intonasiyasına uyğundur,  vokal harmoniyadan imtina, – qeyri-türk mənşəli türkləşmiş əhali göstərir<ref>{{Kitab3
|müəllif       =  [[Vladimir Minorski|V. Minorsky]] 
|hissə       =Ādharbāyjān
|başlıq     = The Encyclopaedia of Islam
|nəşriyyat =Brill
|том    =1
|il          = 1986 
|страницы     = 190-191
|isbn         = 90-04-08114-3
}}{{oq|en|In the beginning of the 5th/11th century the Ghuzz hordes, first in smaller parties, and then in considerable numbers, under the Seljuqids occupied Azerbaijan. In consequence, the Iranian population of Azerbaijan and the adjacent parts of Transcaucasia became Turkophone... The population in its great majority speaks the local dialect of "Adharbaydjan Turkish". The characteristic features of the latter are Persian intonations and disregard of the vocalic harmony, reflect the non-Turkish origin of the Turkicised population.}}</ref>.

Türkdilli azərbaycan etnosunun formalaşması prosesi, "Şərq Tarixi"nə ({{lang-ru|«Истории Востока»}}) görə (2002), əsasən, [[XV əsr]]də başa çatmışdır<ref name="ИВ_2002"></ref>. Bir sıra tədqiqatçılar Səfəvilərin hakimiyyətdə olduğu dövrdə şiəliyin qəbul edilməsini azərbaycan xalqının formalaşmasında həlledici faktor hesab edirlər<ref name="XAVIER">{{cite news | title= IRAN I. LANDS OF IRANn|publisher=[[Encyclopædia Iranica|Iranica]]| url=http://www.iranicaonline.org/articles/iran-i-lands-of-iran|author=XAVIER DE PLANHOL}}{{oq|en|This unique aspect of Azerbaijan, the only area to have been almost entirely “Turkicized” within Iranian territory, is the result of a complex, progressive cultural and historical process, in which factors accumulated successively (Sümer; Planhol, 1995, pp. 510-12) The process merits deeper analysis of the extent to which it illustrates the great resilience of the land of Iran. The first phase was the amassing of nomads, initially at the time of the Turkish invasions, following the route of penetration along the piedmont south of the Alborz, facing the Byzantine borders, then those of the Greek empire of Trebizond and Christian Georgia. The Mongol invasion in the 13th century led to an extensive renewal of tribal stock, and the Turkic groups of the region during this period had not yet become stable. In the 15th century, the assimilation of the indigenous Iranian population was far from being completed. The decisive episode, at the beginning of the 16th century, was the adoption of Shiʿite Islam as the religion of the state by the Iran of the Safavids, whereas the Ottoman empire remained faithful to Sunnite orthodoxy. Shiʿite propaganda spread among the nomadic Turkoman tribes of Anatolia, far from urban centers of orthodoxy. These Shiʿite nomads returned en masse along their migratory route back to Safavid Iran. This movement was to extend up to southwest Anatolia, from where the Tekelu, originally from the Lycian peninsula, returned to Iran with 15,000 camels. These nomads returning from Ottoman territory naturally settled en masse in regions near the border, and it was from this period that the definitive “Turkicization” of Azerbaijan dates, along with the establishment of the present-day Azeri-Persian linguistic border—not far from Qazvin, only some 150 kilometers from Tehran.}}</ref><ref>{{Kitab3
|müəllif        =Olivier Roy
|başlıq     = The new Central Asia: the creation of nations
|том     = 
|link       = http://books.google.com/books?id=HHMdAAAAMAAJ&q=inauthor:%22%D0%A1%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D1%82+%D0%A8%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0+%D0%93%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D0%B5%D0%B2%D0%B0%22&dq=inauthor:%22%D0%A1%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D1%82+%D0%A8%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0+%D0%93%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D0%B5%D0%B2%D0%B0%22&hl=ru&ei=aSRwTsbhLYzP4QSQxKmgCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CC8Q6AEwAQ
|nəşriyyat =I.B.Tauris
|il = 2000
|страницы  = 6
|isbn   = 
|isbn2  = 9781860642784
}}{{oq|en|“The mass of the Oghuz Turkic tribes who crossed the Amu Darya towards the west left the Iranian plateau, which remained Persian, and established themselves more to the west, in Anatolia. Here they divided into Ottomans, who were Sunni and settled, and Turkmens, who were nomads and in part Shiite (or, rather, Alevi). The latter were to keep the name “Turkmen”for a long time: from the 13th century onwards they “Turkised”the Iranian populations of Azerbaijan (who spoke west Iranian languages such as Tat, which is still found in residual forms), thus creating a new identity based on Shiism and the use of Turkish. These are the people today known as Azeris.”}}</ref>. "Şərq Tarixi"nə ({{lang-ru|«Истории Востока»}}) əsasən, [[türklər]]lə azərbaycanlılar arasındakı etnik sərhəd [[XVI əsr]]ə qədər müəyyənləşsə də, amma o vaxt hələ tam dəqiqləşməmişdi<ref name="ИВ_2002"></ref>. Novolsev bununla bağlı qeyd edir ki,  ''"Səfəvi İranı ilə  [[Osmanlı İmperiyası]] arasında yaranmış sərhəd, əsas xüsusiyyətlərində elə türklərlə azərbaycanlılar arasındakı etnik sərhədi əks etdirməkdədir"''<ref name="feod"/>. Türk tayfalarının Cənubi Qafqaza köçürülməsi XVI—XVII əsrlərə qədər davam etmiş, həmin dövrdə yarımköçəri [[Şahsevənlər|şahsevən]] və [[Padarlar|padar]] tayfaları isə [[Muğan düzü|Muğan]]a köçürülmüşdü<ref name="Волкова Н. Г.">{{Kitab3
|müəllif = Волкова Н. Г. 
|hissə = Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв.
|başlıq = Кавказский этнографический сборник
|nəşriyyat = Изд-во АН
СССР
|yer = М.
|том = 4
|il = 1969
|страницы = 4
|isbn = 
}}</ref>.

{{Şəkillər sırası2|ş1=182|Azerbaijani man with prayer beads.jpg|ş2=150|Azeri girl from Shemakha.jpg|mətn=Azərbaycanlı kişi və azərbaycanlı qadının fotoşəkilləri, XIX əsrin ikinci yarısında çəkilmişdir|align=left}}

Rusiyada, azərbaycanlıların mənşəyi haqqında ilkin elmi təsvir hələ XIX əsrin sonu — XX əsrin birinci yarısında meydana çıxmışdı. Məsələn, [[Rusiya İmperiyası]]nda nəşr olunan [[Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğəti]] yazır ki,  ''"Azərbaycan tatarları&nbsp;— türk-səlcuqların və [[Hülakü xan]]ın (XIII əsr) türk-monqol ordusunun törəmələri, amma ki əhəmiyyətli dərəcədə həm də türkləşmiş iranlılardırlar"''<ref>{{BEEL|Россия/Население/Россия в этнографическом отношении}}</ref>. [[1926]]-cı il [[BSE]]-sinə görə isə ''"Xilafətin tənəzzülü dövründə Cənub-Şərqi Qafqaza mərhələ-mərhələ türk elementlərinin infiltrasiyası başlayır. Yerli əhali (albanlar) işğalçılar tərəfindən ya məhv edilir, ya da dağlara sıxışdırılır. Qeyd olunan XIII&nbsp;əsr monqol istilaları və sonrakı Teymurləng, türkmən, türk-osmanlı işğalları və digər işğallar nəticəsində Cənub-Şərqi Qafqazın şərq hissəsində son olaraq türk (azəri) elementi təşəkkül tapdı"''<ref>{{Kitab3
|müəllif       = 
|başlıq     = Большая советская энциклопедия
|том    = 1
|yer      = М.
|nəşriyyat = Советская энциклопедия
|il = 1926
|страницы  =660
|isbn  = 
}}</ref>''.

Sergey Tokarevə görə: ''"azərbaycanlıların mənşəyi&nbsp;— məsələ nisbi aydındır. Bu xalq qarışıq tərkiblidir. Qədim kökü — [[kaspilər]] və albanlar, ola bilər ki, həm də Şimali İran midiyalıları, onu açıq-aydın Cənub-Şərqi Qafqazın aborigen əhalisi olduğunu göstərir. Bu əhali Sasanilər dövründə İranın mədəni üstünlüyü ilə əlaqədar iranlılaşmışdı, amma XI&nbsp;əsrdə səlcuq istilaları illərində onun türkləşməsi başlamış"''  və monqol istilaları dövründə də davam etmişdi<ref>{{Kitab3
|müəllif        = Токарев С. А.
|başlıq     = Этнография народов СССР: исторические основы быта и культуры
|том     = 
|nəşriyyat = Изд-во Московского университета
|il = 1958
|страницы  = 295-296
|isbn  = 
}}</ref>.

İosif Oranski qeyd  edir ki, ''"XI—XIII əsrlərdən  (səlcuq və xüsusiılə, monqol istilaları dövründə) başlamaqla, [[İran yaylası]]nın şimal-qərb ərazilərində, Azərbaycanda türk dilinin yayılması prosesi getdi. Bu vilayətlərin [[İran dilləri|irandilli]] əhalisi tədricən, türkcə  (azərbaycanca) danışmağa keçdi,  bu əhalinin yalnız çox da böyük olmayan bir hissəsi bu günə qədər öz iran dilini ([[Tat dili|tat]], [[Talış dili|talış]], [[Tati dili|Şimal-Qərbi İran dialektləri]]) saxlamışdır"''<ref>{{Kitab3
|müəllif        = 
|başlıq     = Основы иранского языкознания: древнеиранские языки
|том    = 
|yer =М.
|nəşriyyat = Наука
|il = 1979
|страницы  = 49
|isbn  = 
}}</ref>.''

Dağıstanlı alim  Sakinat Hacıyeva yazır:

{{Sitatın əvvəli}}
Azərbaycanlılar  uzun tarixi inkişaf, yerli qədim tayfaların (albanlar, udinlər, kaspilər, talışlar və s.) regiona gələn türkdilli tayfalarla — hunlarla, oğuzlarla, qıpçaqlarla və bu kimi digər tayfalarla tədricən konsolidasiyası (birləşməsi) nəticəsində xalq olaraq təşəkkül tapmışdır,&nbsp;— və elmdə mövcud olan fikrə görə,  əhalinin yerli dilinin türk danışıq dili ilə əvəz edilməsi burada XI—XIII&nbsp;əsrlərdə baş vermişdir. Öz növbəsində, türk tayfaları öz etnik komponentlərinin zənginliyindən məmnun idilər,  birləşmiş çoxlu başqa, qismən daha qədim tayfalar sonda nəinki azərbaycan xalqının, həm də bir sıra türkdilli xalqların etnogenezində iştirak etdilər.  Göstərmək lazımdır ki, Azərbaycanın etnik tarixində dərin iz buraxmış və Cənubi Azərbaycanda mövcud olmuş [[Qaraqoyunlu dövləti|qaraqoyunlu]] və [[Ağqoyunlu dövləti|ağqoyunlu]] tayfalarının XV əsr dövlətlərinə Qubadan cənuba doğru azərbaycan torpaqları daxil idi<ref name="Sakinat2">{{Kitab3
|müəllif        = Гаджиева С. Ш.
|başlıq     = Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в
|том     = 
|nəşriyyat = Наука
|il = 1990
|страницы  = 8-9
|isbn  =  5020167614 
|isbn2  = 9785020167612
}}</ref>.
{{Sitatın sonu}}

Novoselsev qeyd edir ki,  ''"indiki azərbaycanlılar&nbsp;— həm də Qafqaz Albaniyasının qədim tayfalarının türkləşmiş hissəsinin və Cənubi Azərbaycanın irandilli qədim tayfalarının türkləşmiş hissəsinin davamçılarıdırlar. Azərbaycanlıların digər əcdadı — onlara türk dilini gətirən oğuz tayfası, öz növbəsində türk-iran sintezinin kompleks məhsulu idi"''<ref>{{Kitab3
|müəllif        = Новосельцев А.&nbsp;П.,  Пашуто В. Т.,  Черепнин Л. В.
|başlıq     = Пути развития феодализма
|том     = 
|nəşriyyat = Наука
|il = 1972
|страницы  = 21
|isbn  = 
}}</ref>. Maraqlıdır ki, türkdilli köçəri tayfalarında monqoloid qarışığı olsa da, buna baxmayaraq,  indiki azərbaycanlılar antropoloji cəhətdən hind-əfqan irqinin şimal variantına uyğun gəlirlər. Azərbaycanlıların etnik tarixinə diqqət yetirən Valeri Alekseyev və Yulian Bromley,  Azərbaycan ərazisindəki  Azərbaycana məxsus ərazi qruplarından heç birində hər hansı əhəmiyyətli dərəcədə monqoloid qarışığı müəyyənləşdirə bilməmişlər və bu qənaətə gəlmişlər ki,  ''"türkcə danışmağa keçmək fiziki tipin dəyişilməsi və yerli əhalinin — qədim Midiya etnik qrupu törəmələrinin, yeni gələnlərlə əvəz edilməsi ilə müşayiət olunmamışdır. Azərbaycanlıların dərin və qədim etnik kökləri, həm də etnoqrafik  materiallarla müəyyənləşir"''<ref>{{Məqalə
|müəllif        = Алексеев В. П.
|başlıq   = К изучению роли переселений народов в формировании новых этнических общностей
|nəşr    = Советская этнография
|nömrə    = 2
|il = 1968
|страницы  = 40-41
|isbn  = 
}}</ref>.

== Etnoqrafik qruplar və tayfa qrupları ==

[[Şəkil:Shahsevan girls from a rich family.jpg|thumb|250px|Varlı şahsevən ailəsinin qızları. Fotoqraf: A.V.Sevryuqin
Azərbaycan etnosunun elə etnoqrafik qrupları var ki, onlar təsərrüfat, mədəniyyət və məişətdə bir çox xüsusiyyətlərinə görə xeyli fərqlənirlər. Azərbaycanlıların bəzi etnoqrafik qrupları isə XIX əsrin sonuncu rübünə qədər mövcud olmuşdu<ref>{{Kitab3
|müəllif        = Волкова Н. Г. 
|başlıq     = Кавказский этнографический сборник
|nəşriyyat = Изд-во АН СССР
|yer = М.
|hissə = Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв.
|том = 4
|il          = 1969
|страницы     = 24
|isbn         = 
}}</ref>.]]
* [[Ayrımlar]]&nbsp;— Azərbaycanın qərbində (Gəncə və ətrafında, Daşkəsən və Gədəbəy rayonlarında), Kiçik Qafqaz dağlarında<ref name="Советская энциклопедия">{{cite news | title=Азербайджанцы |publisher=Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. 1969—1978.| url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/61914/Азербайджанцы| lang=ru}}</ref> məskunlaşıblar.
* [[Əfşarlar]]&nbsp;— 24 oğuz tayfasından biridir. Bu tayfanın müasir təmsilçiləri azərbaycan etnoqrafik qrupu hesab olunur<ref>Richard V. Weekes. Muslim peoples: a world ethnographic survey. AZERI. Стр. 56</ref><ref name="ethnomuseum" >Российский этнографический музей. [http://www.ethnomuseum.ru/glossary/?афшары Афшары].</ref> və onlar həm də İranın hər yerində məskundurlar. 
* [[Bayat tayfası]]&nbsp;— oğuz tayfası, həm azərbaycanlıların və həm də [[türkmənlər]]in subetnik qrupudur<ref>Российский этнографический музей. Глоссарий. [http://www.ethnomuseum.ru/glossary/?%C1%E0%FF%F2%FB%201 Баяты]</ref>.
* [[Qaradağlılar]]&nbsp;— İranın şimal-qərbindəki Qaradağ yaylasında məskundurlar. Əsasən heyvandarlıqla məşğul olmaqla, yarımköçəri həyat tərzi keçirirlər. Mədəni cəhətdən qonşuları olan ''şahsevənlərə'' yaxındırlar<ref name="Советская энциклопедия"/>. Yeddi tayfaya bölünürlər<ref>{{Kitab3
|müəllif        = 
|başlıq     = Народы Передней Азии
|hissə    = Азербайджанцы, армяне, айсоры
|nəşriyyat = Изд-во Академии наук СССР
|yer = М.
|il          = 1957
|страницы     = 284
|isbn         = 
}}</ref>.
* [[Qızılbaşlar]] — türk köçəri tayfa birləşməsi. İran və Azərbaycan ərazisinə XV—XVI əsrlərdə köçmüşlər. İranda və Əfqanıstanda məskunlaşıblar.  [[Şamlı (tayfa)|''Şamlı'']], [[Rumlu tayfası|''rumlu'']], ''[[ustaclı]]'', [[Təkəli tayfası|''təkəli'']], ''əfşar'', ''qacar'' və ''zülqədər'' tayfalarına bölünürlər<ref>[http://books.google.ru/books?id=nLkMAQAAMAAJ&q=%D1%88%D0%B0%D0%BC%D0%BB%D1%83,+%D1%80%D1%83%D0%BC%D0%BB%D1%83,+%D1%83%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%BB%D1%83,+%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D0%BB%D1%8E,+%D0%B0%D1%84%D1%88%D0%B0%D1%80,+%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D1%80,+%D0%B7%D1%83%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%80&dq=%D1%88%D0%B0%D0%BC%D0%BB%D1%83,+%D1%80%D1%83%D0%BC%D0%BB%D1%83,+%D1%83%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%BB%D1%83,+%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D0%BB%D1%8E,+%D0%B0%D1%84%D1%88%D0%B0%D1%80,+%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D1%80,+%D0%B7%D1%83%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%80&hl=ru&sa=X&ei=RpPsUp2VAqW44ATiuYCICg&ved=0CEMQ6AEwBQ История Востока: Р. Б Рыбаков, Михаил Степанович Капица, Институт востоковедения (Российская академия наук)]</ref>.
* [[Qarapapaqlar]]&nbsp;— əsasən Azərbaycanın qərbində, qismən Gürcüstanda yaşayırlar. ''Tərkəbün'' (digər adı "''borçalı''"dır ki, bu da "xan tayfası" mənasını daşıyır), ''saral'', ''ərəbli'', ''canəhmədli'', ''çaxarlı'', ''ulaclı'' tayfalarına bölünürlər<ref>{{Kitab3
|müəllif       = 
|başlıq     = Народы Передней Азии
|hissə     = Азербайджанцы, армяне, айсоры
|nəşriyyat = Изд-во Академии наук СССР
|yer = М.
|il          = 1957
|страницы     = 286
|isbn         = 
}}</ref>.
* [[Padarlar]]&nbsp;— oğuz tayfalarından biridir. Elxanilərin dövründə Türküstandan Azərbaycana (Arazdan cənuba) köçmüşlər. Müasir Azərbaycan Respublikasının ərazisində isə XVI əsrdə məskunlaşmışlar<ref name="Волкова Н. Г."/></ref>. Onlar təsərrüfat və məişətlərində, xüsusilə, gündəlik yarımköçəri maldarlıq işlərində adət-ənənələrini digər azərbaycan etnoqrafik qruplarından daha uzun müddət saxlaya bilmişlər<ref name="Советская энциклопедия"/>.
* [[Tərəkəmələr]]&nbsp;— azərbaycanlıların ayrıca etnik qrupu<ref>{{Kitab3
|müəllif        = Гаджиева С. Ш.
|başlıq     = Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в
|том     = 
|nəşriyyat = Наука
|il = 1990
|страницы  = 3
|isbn  =  5020167614 
|isbn2  = 9785020167612
}}</ref>, Dağıstanda və Azərbaycanın cənub sərhədi boyu rayonlarda yaşayırlar. "Tərəkəmə" termini ilk olaraq etnik, tayfa adı kimi işlədilmişdi. Amma XIX əsr&nbsp;— XX əsrin əvvəllərində bu termin daha çox Azərbaycanda köçəri maldarlıqla məşğul olan əhali üçün, "köçərilər" sözünün qarşılığı olaraq istifadə edildi<ref name="Sakinat"/>.
* [[Şahsevənlər]]&nbsp;— əsasən İranda<ref name="Советская энциклопедия"/> və Arazdan cənubda Cəbrayıl düzündə məskunlaşıblar<ref name="Институт">{{cite web|url=http://www.history.az/pdf.php?item_id=20100816020426434&ext=pdf|title=Кавказский этнографический сборник|publisher=www.history.az|author=Институт этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CUXHXYU|archivedate=2011-08-25}}{{oq|ru|Когда же Давид Строитель в начале XII в., усиливая военную мощь Грузии, поселяет в стране 45 тыс. кипчакских семей, то тем самым образуется значительный массивы тюркоязычного населения. Период наступления персидских шахов на Грузию оставляет след поселением в 1480-х гг. азербайджанцев по южным рубежам страны — по р. Акстафе, Дебет и др. (казахская, памбакская и шурагельская группы)...}}</ref>. ''İnanlı'', ''bağdadi'', ''usanlu'' və başqa tayfalara bölünürlər<ref>{{Kitab3
|müəllif        = Савина В. И. 
|hissə       =Этнонимы и топонимии Ирана
|başlıq     = Ономастика Востока
|yer        = М.
|nəşriyyat = Наука
|il = 1980
|страницы  = 151
|isbn  = 
}}</ref>. Aleksandr Yerisyanın yazdığına görə, [[Qazax qəzası]]nın (indiki [[Qazax rayonu|Qazax]], [[Ağstafa rayonu|Ağstafa]] və Azərbaycanın [[Tovuz rayonu|Tovuz]] rayonları) yaşayış yerlərinin adlarında — Qədirli və [[Qaralar (Tovuz)|Qaralal]] toponimlərində, adları  qalmaqda olan ''qədirli'' və ''qaralal'' tayfaları da şahsevənlərin qolları hesab olunmuşlar<ref name="Имя и этнос">{{Kitab3
|müəllif        =  Волкова Н. Г.
|hissə    =Этнонимия в трудах экономического обследования Кавказа 1880-х годов
|başlıq     = Имя и этнос: общие вопросы ономастики, этнонимия, антропонимия, теонимия, топонимия: сборник
|nəşriyyat = Ин-т этнологии и антропологии
|yer         =М.
|il          = 1996
|страницы     = 24-30
|isbn         =5-201-00825-9 
}}</ref>.

S.Zelenskinin verdiyi məlumata görə Yelizavetpol quberniyasının [[Zəngəzur qəzası]]nda 7 azərbaycan tayfa qrupu varmış: ''sofulu'', ''dərzili'', ''saralı'', ''puşanlı'', ''giyili'', ''xocamusaqlı'', ''baharlı''<ref name="Имя и этнос"/>. Etnoqraf və qafqazşünas Mark Kosven qeyd edir ki, keçmişdə azərbaycanlılar arasında aşağıdakı qruplaşmalar ola bilərdi: cavanşir, dəmirçihəsənli, təklə və muğanlıya bölünənlər, daha sonra&nbsp;— ''cəbrayıllı'', ''sarcalı'', ''sofuli'', ''gəyili'', ''xocal-səhli'', ''ciyilli'', ''dələgərdə'', ''kəngərli'', ''imirli'' və s.<ref>{{Kitab3
|müəllif        =Косвен М. О.
|başlıq     = Этнография и история Кавказа: исследования и материалы
|nəşriyyat = Изд-во Восточной литературы
|yer        = М.
|il          = 1961
|страницы     = 21
|isbn         = 
}}</ref>.

== Etnonim ==

=== Endoetnonim ===

[[Şəkil:Karapapak.jpg|thumb|right|180px| Qarapapaq  tayfasının nümayəndələri. Etnik qrup tərkəbün, saral, ərəbli, can-əhmədi, çaxarlı, ulaçlı tayfalarına bölünür]]
Əslində, Azərbaycan xalqının keçmişdə özünü necə adlandırması məsələsində heç bir ortaq fikir yoxdur. Belə ki, adının özü ictimai inkişaf səviyyəsində müəyyənləşmişdi. Məsələn, yarımköçəri həyat tərzi keçirən və patriarxal-qəbilə münasibətlərinin qalıqlarını saxlayan əhali, özlərini tayfalarının, yaxud irsi mənsubiyyətlərinin adı ilə adlandırırdılar (əfşar, təkəli, kəngərli, ayrım və s.). Məskunlaşmış kənd və şəhər əhalisinin iqtisadi sahədə fəaliyyəti, Azərbaycanın ayrı-ayrı kiçik regionları səviyyəsində, dar çərçivədə məhdudlaşırdı, çox vaxt iqtisadi işlərdə bir-birindən fərqlənmək üçün özlərini ərazi əsasında da adlandırırdılar (şirvanlı, qarabağlı, şəkili, qubalı və bakılı). [[Ələsgər Ələkbərov (arxeoloq)|Ələsgər Ələkbərov]] sonuncunu, buna qədərki, kiçik Azərbaycan xanlıqları dövründəki, parçalanmaların qalığı hesab edir.  Eyni zamanda dini əlamətlərə görə "müsəlman" adlanma da vardı. Məsələn,  şair [[Mirzə Ələkbər Sabir]] uşaq yaşında yazdığı ilk şeirində öz milliyyətini "türək"<ref>{{Kitab3
|müəllif =   [[Mirzə Ələkbər Sabir]]
|başlıq =Hop-hopnamə
|nəşriyyat = Şərq-Qərb
|link = http://www.anl.az/el/s/mes_h2.pdf
|том =
|il = 2004
|səhifələr = 
|səhifə = 37 (PDF-də)
|isbn = 
}}{{oq|az|Babam sünni, nənəm şiə, dürək mən,<br/>Nə farsam mən, nə hindəm mən, '''türək''' mən.
}}</ref><ref>{{Məqalə
|müəllif        = Alxan BAYRAMOĞLU
|başlıq   = MİRZƏ ƏLƏKBƏR SABİR
|nəşr    = AYB-nin "Azərbaycan" jurnalı
|link    = http://www.azyb.net/cgi-bin/jurn/main.cgi?id=3297
|nömrə    = 1
|il = 2008
|səhifə  = 
|isbn  = 
}}{{oq|az|Babam sünni, nənəm şiə, dürək mən,<br/>Nə farsam mən, nə hindəm mən, '''türək''' mən.
}}</ref> (yaxud "türk"<ref>{{cite web|url=http://www.hophopname.com/?page=inpage&sid=MTIxNDA3MTEwMTk3NTI0Nw==|title=Satirik parçalar|author=Mirzə Ələkbər Sabir|archiveurl=}}{{oq|az|Babam sünni, nənəm şiə, dürək mən,<br/> Nə farsam mən, nə hindəm mən, '''turkəm''' mən!
}}</ref>), kimi göstərsə də, böyüyəndə öz həmvətənlərinə "müsəlman" deyə müraciət etmişdi<ref name="Alekperov">{{Kitab3
|müəllif = [[Ələsgər Ələkbərov (arxeoloq)‎|Алекперов А. К.]]
|başlıq = Исследования по археологии и этнографии Азербайджана
|yer = Баку
|nəşriyyat = Изд-во АН Азербайджанской ССР
|il = 1960
|страницы = 72-73
|isbn = 
}}</ref>.

Azərbaycanın tarixi şəxsiyyətlərin və mədəniyyət xadimlərinin azərbaycanlılara, azərbaycan xalqına müraciət formaları da fərqlidir.  Qubalı [[Fətəli xan]] [[1782]]-ci il tarixli məktubunda, qarabağlı [[İbrahimxəlil xan]]a işarə olaraq  "azərbaycanlı" terminindən istifadə etmişdi<ref>{{Kitab3
 | başlıq      = Грамоты и другие исторические документы XVIII столетия, относящиеся к Грузии (с 1769 по 1801 год)
 | link        = http://books.google.de/books?id=BCAHAwAAQBAJ&pg=PA22&dq=%22Адырбайджанцу%22&hl=ru&sa=X&ei=A3eVU9HBBeLm7Aaj7oCgDg&redir_esc=y#v=onepage&q=%22Адырбайджанцу%22&f=false
 | cavabdeh = Под ред.  А. А. Цагарели
 | yer         = {{СПб.}}
 | il           = 1902
 | том           = II, выпуск II
 | страницы      = 22
}}</ref>. Onun həmdövrü, şair və Qarabağ xanlığının vəziri [[Molla Pənah Vaqif]] isə əksinə, Azərbaycanı yalnız  köçəri tayfaların "[[el]]"lərinə bölürdü. Yazıçı və filosof-materialist [[Mirzə Fətəli Axundov]] isə azərbaycanlılara müraciətlərində "qafqazlı", "müsəlman" və "tatar" adlarından istifadə etmişdi.

Azərbaycanlılar arasında "azərbaycanlılar", yaxud "azərbaycan türkləri" termini ilk dəfə [[1891]]-ci il tarixli  [[Kəşkül (qəzet)|"Kəşkül"]] adlı liberal Bakı qəzetində  ortaya atılmış (İran-Rusiya sərhədinin hər iki tayında yaşayan xalqın təyin olunması üçün)<ref name="Сахаров-центр">{{cite web|url=http://www.sakharov-center.ru/publications/azrus/az_002.htm|title=Русское правление, модернизаторские элиты и становление национальной идентичности в Азербайджане|publisher=sakharov-center.ru|author=Тадеуш СВЕНТОХОВСКИЙ|archiveurl=http://www.webcitation.org/66MKBElo0|archivedate=2012-03-22}}</ref> və XIX əsrin sonundan bu termin [[Yelizavetpol quberniyası]]nda özünüadlandırma kimi yayılmağa başlamışdı<ref>{{Kitab3
 |müəllif          = Шнирельман В.А.
 |hissə          = {{#if:{{{часть|}}}|{{{часть}}}}}
 |başlıq       = Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье
 |cavabdeh  = Рецензент: Алаев, Леонид Борисович|Л. Б. Алаев
 |yer          = М.
 |nəşriyyat   = Академкнига (издательство)|Академкнига
 |il            = 2003
 |страницы       = {{{1|}}}
 |страниц        = 592
 |isbn           = 5-94628-118-6
 |tiraj          = 2000
}}{{oq|ru|
Сам термин «азербайджанские тюрки» был впервые введен в 1891 г. либеральной бакинской газетой «Кашкюл» в борьбе за новую идентичность, которая могла бы успешно соперничать с простонародной «мусульманской» (Swietochowski, 1995. Р. 34), и с конца XIX в. этот термин стал распространяться в Елисаветпольской губернии в качестве самоназвания (Swietochowski, 1991. Р. 59; Altstadt, 1992. Р. 78- 79).}}</ref>. Həmin vaxt görkəmli Azərbaycan ictimai xadimi, jurnalist [[Məhəmməd ağa Şahtaxtinski]] də [[Kaspi (qəzet, 1881)|"Kaspi" qəzetinin]] səhifələrində eyni nöqteyi-nəzərdən  çıxış etmişdi<ref>{{Kitab3
|müəllif =   [[Əlisöhbət Sumbatzadə|Сумбатзаде А. С.]]
|başlıq =Азербайджанцы, этногенез и формирование народа
|nəşriyyat ="Элм"
|том =
|il = 1990
|страницы = 281
|isbn = 5-8066-0177-3
}}</ref>.

[[1905-ci il Rusiya inqilabı|Birinci Rusiya inqilabının]] məğlubiyyətə uğramasından sonra azərbaycanlılar üçün "türklər" adından istifadə olunmasına başlandı. Onu [[Füyuzat (jurnal)|"Füyuzat"]] jurnalı ətrafında birləşmiş azərbaycan burjuaziyasının rəhbərləri irəli sürmüşdülər və Osmanlı İmperiyasına rəğbət bəsləyirdilər<ref name="etno">{{Kitab3
|müəllif = [[Ələsgər Ələkbərov (arxeoloq)‎|Алекперов А. К.]]
|başlıq = Исследования по археологии и этнографии Азербайджана
|yer = Баку
|nəşriyyat = Изд-во АН Азербайджанской ССР
|il = 1960
|страницы = 74-75
|isbn = 
}}</ref>. "Türklər" termini daha çox siyasiləşmiş termin idi<ref>{{Kitab3
 |müəllif          = Шнирельман В.А.
 |hissə         = {{#if:{{{часть|}}}|{{{часть}}}}}
 |başlıq       = Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье
 |cavabdeh  = Рецензент: Алаев, Леонид Борисович|Л. Б. Алаев
 |yer          = М.
 |məşriyyat   = Академкнига (издательство)|Академкнига
 |il           = 2003
 |страницы       = {{{1|}}}
 |страниц        = 592
 |isbn           = 5-94628-118-6
 |tiraj          = 2000
}}{{oq|ru|Все же вплоть до начала XX&nbsp;в. местное кочевое население называло себя, как правило, по племенной принадлежности, а оседлые жители&nbsp;— по названию местности. Иногда использовали такие термины как «мусульмане» или «татары», а вначале XX&nbsp;в. в моду стал входить политизированный термин «тюрки». Правда, по признанию М.&nbsp;Э.&nbsp;Расул-заде, некоторые жители Азербайджана считали себя иранцами, будучи носителями иранской культуры. Но термин «азербайджанцы» до революции никогда не применялся (Расул-заде, 19906. С. 48; Алекперов, 1960. С. 73—74). В переписке большевистских лидеров в 1920&nbsp;г. использовались термины «татары» или «бакинские татары» (Казанджян, 1997. С. 28—29, 36—37). Даже в начале 1920-х гг. название ещё не устоялось, и в работе одного и того же автора его можно было встретить в формах «Адербейджан», «Азербейджан» и «Адзербейджан» (см., напр., Самойлович, 1924).}}</ref>. Bu termini [[müsavat]]çı tarixçi-ideoloqlar və onların kolleqaları öz millətçilik maraqlarına uyğun olaraq geniş şəkildə işlətdilər<ref name="etno"/>. Bununla belə, o vaxt Azərbaycanın bəzi sakinləri [[Məmmədəmin Rəsulzadə]] kimi, özlərini iranlı hesab edirdilər (V.Şnirelmanın iddiasına görə, guya İran mədəniyyətinin varisləri sayılmaq üçün)<ref name="Шнирельман,34">{{Kitab3
 |müəllif          = Шнирельман В.А.
 |hissə          = {{#if:{{{часть|}}}|{{{часть}}}}}
 |başlıq       = Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье
 |cavabdeh  = Рецензент: Алаев, Леонид Борисович|Л. Б. Алаев
 |yer          = М.
 |nəşriyyat   = Академкнига (издательство)|Академкнига
 |il            = 2003
 |страницы       = {{{1|}}}
 |страниц        = 592
 |isbn           = 5-94628-118-6
 |tiraj          = 2000
}}</ref>.

[[1917]]-ci ildə [[Açıq söz (qəzet)|"Açıq söz"]] qəzetinin səhifələrində "Azəri həmvətənlər" adlı bir mənzum hekayə dərc olundu<ref>{{Kitab3
|müəllif =  [[Əlisöhbət Sumbatzadə|Сумбатзаде А. С.]]
|başlıq =Азербайджанцы, этногенез и формирование народа
|nəşriyyat ="Элм"
|том =
|il = 1990
|страницы = 282
|isbn = 5-8066-0177-3
}}</ref>.  1926-cı il Ümumittifaq siyahıyaalınmasında azərbaycanlılar hələ "türk" adı ilə qeydə alınsalar da<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr_nac_26.php Всесоюзная перепись населения 1926 года]</ref>, növbəti 1939-cu il siyahıyaalınmasında onlar "azərbaycanlı" adı ilə qeydə alınıblar<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_39.php Всесоюзная перепись населения 1939 года.]</ref>. "Azərbaycanlılar" etnonimi, yalnız 1936-cı ildən etibarən geniş şəkildə istifadə edilməkdədir<ref>{{Kitab3
|müəllif = [[Ələsgər Ələkbərov, arxeoloq‎|Алекперов А. К.]]
|başlıq = Исследования по археологии и этнографии Азербайджана
|yer = Баку
|nəşriyyat = Изд-во АН Азербайджанской ССР
|il = 1960
|страницы = 71
|isbn = 
}}</ref><ref>Фарид Алекберли. Кто мы, от кого произошли и куда идем?, «Зеркало», 8 Август, 2009, Баку{{oq|ru|
До 1936 года, жители демократической Азербайджанской Республики (1918—1920) и Азербайджанской Советской Республики были официально известны как турки … … потеряв нашу национальную самоидентификацию, мы застряли в дебатах на тему, кто мы, то есть происходим ли мы от шумеров, талышских племен, албанцев, мидийцев или какой-либо иной этнической группы. И не будет конца этим утомительным и глупым дебатам, если мы не признаем, что наше истинное этническое происхождение скрыто за невыразительным термином «Азербайджанцы». Мы происходим в основном от тюрков, а также курдов, татов, лезгинов и т. д..}}</ref><ref>{{Kitab3
 |müəllif          = Шнирельман В.А.
 |hissə          = {{#if:{{{часть|}}}|{{{часть}}}}}
 |başlıq       = Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье
 |cavabdeh  = Рецензент: Алаев, Леонид Борисович|Л. Б. Алаев
 |yer          = М.
 |nəşriyyat   = Академкнига (издательство)|Академкнига
 |il            = 2003
 |страницы       = {{{1|}}}
 |страниц        = 592
 |isbn           = 5-94628-118-6
 |tiraj          = 2000
}}{{oq|ru|Название «азербайджанцы» входило в обиход постепенно; даже в 1920-е годы применялись термины «азербайджанские тюрки» или «азербайджанские татары», и это было официально зафиксировано на Всесоюзном тюркологическом съезде в 1926 г. Например, первый председатель Совнаркома Азербайджанской Республики Н. Нариманов (1870—1925) до конца своихдней называл себя «тюрком». Только после 1936 г. термин «азербайджанцы» полностью обрел право на существование.}}</ref>.




== Qeydlər ==
<div class="references-small">
<references group=q/>
</div>

== İstinadlar ==
{{İstinadlar|2}}




{{Yaxşı məqalə}}

[[Kateqoriya:Azərbaycanlılar| ]]
[[Kateqoriya:Azərbaycanda yaşayan xalqlar]]
[[Kateqoriya:Gürcüstanda yaşayan xalqlar]]
[[Kateqoriya:İranda yaşayan xalqlar]]
[[Kateqoriya:Rusiyada yaşayan xalqlar]]
[[Kateqoriya:Türkiyədə yaşayan xalqlar]]