40.804
edits
Changes
Jump to navigation
Jump to search
Sətir 1:
Sətir 1: − + + − + − + − 21 apreldə Nadir şah Şəki, yaxud Nuxa sığnağına hücum etdi, lakin əks-tərəfin güclü müqaviməti ilə qarşılaşdı və ordusunu geri çəkməyə məcbur oldu. Bu döyüşdə üsyançılardan cəmi 40 nəfər, onun ordusundan isə 100-dən çox adam həlak oldu. Sığnağı ala bilməyən şah, şəkililərin evlərinin yandırılmasına, həyətlərindəki ağacların kəsilməsinə göstəriş verdi. Bununla yanaşı, şirin vədlərlə üsyançıların könlünü ələ almağa və öz tərəfinə çəkməyə də çalışırdı. + − 6 mayda Nadir şah öz ordusunu Şəkinin 14 – 15 km-dəki Belyazin adlı yerə apardı və oradan isə Yar adlı yerə üz tutmaq niyyətində idi. 1 iyunda sığnaq istisna olmaqla artıq bütün Şəkiyə nəzarət edirdi. Sonra 15 minlik yüngül ordu ilə Şəkidən Dağıstana keçdi və bir gündən sonra Şəkiyə geri döndü, daha sonra isə sığnağı tuta bilmədən, ordusu ilə Şəki hüdudlarını tərk etdi.+ + + + + − + Sətir 40:
Sətir 45: − + Sətir 59:
Sətir 64: − + − + − + Sətir 69:
Sətir 74: − + − + − + Sətir 89:
Sətir 94: − + − + Sətir 174:
Sətir 179: + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + Sətir 583:
Sətir 665: − # {{kitab3+ − | müəllif = Мухаммад-Казим. − | hissə = − | hissənin linki = − | başlıq = '''Наме-йи аламара-йи нäдири (Микроукрашающая надирова книга)''' − | orijinal = − | link = − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = − | yer = М. − | nəşriyyat = Наука − | il = 1966 − | том = III − | səhifə = − | sütunlar = − | страниц = 327 − | seriya = − | isbn = − | doi = − | tiraj = − | archiveurl = − | archivedate = − | ref = Мухаммад-Казим − }} − # {{kitab3 − | müəllif = Козлова А.Н. − | hissə = {{abbr|'''Мятеж Сам-мирзы второго в Ардебиле и дела Мухаммада, сына Сурхая'''|İstinad edilən səhifəyə keçid|0}} − | hissənin linki = https://archive.org/details/2011.-rsnoog-w/page/n49/mode/1up − | başlıq = Неизвестные сведения о Дагестане в уникальной рукописи Мухаммад Казима «Наме-йи Аламара-йи Надири» («Мироукрашающая история Надира») − | orijinal = − | link = − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = Министерство образования и науки РФ, Дагестанский государственный университет − | yer = Махачкала − | nəşriyyat = Издательство ДГУ − | il = 2011 − | cild = − | səhifə = − | страницы = 98 – 99 − | страниц = 132 − | seriya = − | isbn = − | doi = − | tiraj = − | archiveurl = https://web.archive.org/web/20230325032324/https://instituteofhistory.ru/media/library/publication/files/%D0%9A%D0%BE%D0%B7%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D0%90.%D0%9D._%D0%9D%D0%B5%D0%B8%D0%B7%D0%B2%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D1%81%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BE_%D0%94%D0%B0%D0%B3%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B5._%D0%9C%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%87%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B0_2011._RSNOOgW.pdf − | archivedate = 25 Mar 2023 − | ref = Козлова А.Н. (11) − }} − #: {{kitab3 − | müəllif = Козлова А.Н. − | hissə = {{abbr|'''События, происшедшие в Дагестане. Весть о прибытии румийских воинов в Карс'''|İstinad edilən səhifəyə keçid|0}} − | hissənin linki = https://archive.org/details/2011.-rsnoog-w/page/106/mode/1up − | başlıq = Неизвестные сведения о Дагестане в уникальной рукописи Мухаммад Казима «Наме-йи Аламара-йи Надири» («Мироукрашающая история Надира») − | orijinal = − | link = − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = Министерство образования и науки РФ, Дагестанский государственный университет − | yer = Махачкала − | nəşriyyat = Издательство ДГУ − | il = 2011 − | cild = − | səhifə = − | страницы = 106 – 107 − | страниц = 132 − | seriya = − | isbn = − | doi = − | tiraj = − | archiveurl = https://web.archive.org/web/20230325032324/https://instituteofhistory.ru/media/library/publication/files/%D0%9A%D0%BE%D0%B7%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D0%90.%D0%9D._%D0%9D%D0%B5%D0%B8%D0%B7%D0%B2%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D1%81%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BE_%D0%94%D0%B0%D0%B3%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B5._%D0%9C%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%87%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B0_2011._RSNOOgW.pdf − | archivedate = 25 Mar 2023 − | ref = Козлова А.Н. (12) − }} Sətir 936:
Sətir 944: − # {{ŞXT-1958|16-17|ref=Kərim ağa Fateh}}+ − #: {{ŞXT-1958|20|ref=Kərim ağa Fateh (2)}}
63904 dəyişikliyi Mammadov2 (Müzakirə) tərəfindən geri qaytarıldı.
'''Şəki üsyanı''' (1743–1746) — 1743-cü ilin payızında Hacı Çələbinin rəhbərliyi altında Şəkidə başlamış anti-İran üsyanı, Nadir şah əleyhinə üsyan və milli azadlıq hərəkatı. 1746-cı ilin əvvəllərində Hacı Çələbinin Nadir şahın sülh təklifini qəbul etməsi ilə başa çatmışdır.
'''Şəki üsyanı''' (1743–1746) — 1743-cü ilin payızında Hacı Çələbinin rəhbərliyi altında Şəkidə başlamış anti-İran üsyanı, Nadir şah əleyhinə üsyan və milli azadlıq hərəkatı. 1746-cı ilin əvvəllərində Hacı Çələbinin Nadir şahın sülh təklifini qəbul etməsi ilə başa çatmışdır.
==Haqqınbda məlumatlar==
==Haqqında məlumatlar==
1743-cü ildə Şəkidə Nadir şaha qarşı üsyanın başlaması barədə Məhəmməd Kazımın, Molla Məhəmməd əl-Carinin, Kərim ağa Şəkixanovun və digər müəlliflərin əsərlərində məlumat var. Lakin sonuncu bu üsyanı Şəki məliyi Məlik Nəcəfqulu ilə vəkil Hacı Çələbi arasındakı ziddiyyətlərin inikası kimi təqdim edirsə{{Sfn|Kərim ağa Fateh|1958|s=17}}, birinci və ikinci müəlliflər isə 1743-cü ildə Şirvanda və ətrafında baş vermiş Səfi mirzə (Sam mirzə) üsyanının Şəkini də əhatə etdiyini göstərirlər{{sfn|Мухаммад-Казим|1966|сс=131a-131b}}{{sfn|Козлова А.Н. (11)|2011|сс=98-99}}<sup>,</sup>{{sfn|Molla Məhəmməd əl-Cari (1)|1997|s=42}}. 20 dekabr 1743-cü il tarixdə Sam mirzənin ordusu Şamaxı yaxınlığında şah ordusuna məğlub oldu. Bundan sonra Sam mirzənin müxtəlif yerlərdəki, o cümlədən Qəbələdəki və Şəkidəki tərəfdarlarının ailəvi məhv edilməsinə göstəriş verildi. Şirvanda çox adam öldürüldü{{sfn|Мухаммад-Казим|1966|сс=131a-131b}}{{sfn|Козлова А.Н. (11)|2011|сс=98-99}}, lakin cəza dəstəsinin Şəkiyə gəlib çıxıb-çıxmaması məlum deyil.
1743-cü ildə Şəkidə Nadir şaha qarşı üsyanın başlaması barədə Məhəmməd Kazımın, Molla Məhəmməd əl-Carinin, Kərim ağa Şəkixanovun və digər müəlliflərin əsərlərində məlumat var. Lakin Kərim ağa Şəkixanov bu üsyanı Şəki məliyi Məlik Nəcəfqulu ilə vəkil Hacı Çələbi arasındakı ziddiyyətlərin inikası kimi təqdim edirsə, birinci və ikinci müəlliflər isə 1743-cü ildə Şirvanda və ətrafında baş vermiş Sam mirzə üsyanının Şəkini də əhatə etdiyini göstərirlər. 20 dekabr 1743-cü il tarixdə Sam mirzənin ordusu Şamaxı yaxınlığında şah ordusuna məğlub oldu. Bundan sonra Sam mirzənin müxtəlif yerlərdəki, o cümlədən Qəbələdəki və Şəkidəki tərəfdarlarınin ailəvi məhv edilməsinə göstəriş verildi. Şirvanda çox adam öldürüldü, lakin cəza dəstəsinin Şəkiyə gəlib çıxıb-çıxmaması məlum deyil.
Şəki üsyanı 1743-cü ilin payızında başlasa da Nadir şah yalnız 1745-ci ilin aprel ayının əvvəlində bu işlə ciddi məşğul olmağa imkan tapdı və göstərilən tarixdə Kür çayını keçərək Şəkiyə yürüş etdi{{sfn|Левиатов В.Н (03)|1948|с=99}}{{Bax|#Y.Senyukovun məlumatı|2}}. Onun ordusunda 100 min adam vardı, lakin döyüşçülərin sayı 30 – 35 mindən çox deyildi{{sfn|Левиатов В.Н (04)|1948|с=100-101}}{{Bax|#Yusup Qasımovun məlumatı|2}} və bu yürüş Rusiya İmperiyası tərəfindən diqqətlə izlənilirdi{{sfn|Бутков П.Г. (часть первая 36) |1869|с=232}}{{Bax|#Rusiyanın narahatçılığı|2}}, {{Bax|#General-leytenant Dmitri Yeropkinin cəsusları|2}}.
Şəki üsyanı 1743-cü ilin payızında başlasa da Nadir şah yalnız 1745-ci ilin aprel ayının əvvəlində bu işlə ciddi məşğul olmağa imkan tapdı və göstərilən tarixdə Kür çayını keçərək Şəkiyə yürüş etdi. Onun ordusunda 100 min adam vardı, lakin döyüşçülərin sayı 30-35 mindən çox deyildi. Nadir şahın Şəkiyə yürüşü Rusiya İmperiyası tərəfindən diqqətlə izlənilirdi.
21 apreldə şah Şəki, yaxud Nuxa sığnağına hücum etdi, lakin əks-tərəfin güclü müqaviməti ilə qarşılaşdı və ordusunu geri çəkməyə məcbur oldu. Bu döyüşdə üsyançılardan cəmi 40 nəfər, onun ordusundan isə 100-dən çox adam həlak oldu. Sığnağı ala bilməyən şah, öz adamlarına şəkililərin evlərinin yandırılmasını, həyətlərindəki ağacların kəsilməsini əmr etdi. Bununla yanaşı, şirin vədlərlə üsyançıların könlünü ələ almağa və öz tərəfinə çəkməyə də çalışırdı. Nə cəza tədbirləri, nə də ki şirin vədlər sığnaq müdafiəçilərinin təslim olması ilə nəticələnmədi{{sfn|Левиатов В.Н (03)|1948|с=99}}{{Bax|#Vasili Bratişşevin məlumatı|2}}.
6 mayda Nadir şah öz ordusunu Şəkinin 14 – 15 km-dəki Belyazin adlı yerə apardı və oradan isə Yar adlı yerə üz tutmaq niyyətində idi{{sfn|Левиатов В.Н (04)|1948|с=100}}{{Bax|#Yusup Qayuçevin məlumatı|2}}.
1 iyunda sığnaq istisna olmaqla artıq bütün Şəkiyə nəzarət edirdi{{sfn|Левиатов В.Н (05)|1948|с=102}}{{Bax|#Vasili Çerkasovun məlumatları|2}}.
Sonra 15 minlik yüngül ordu ilə Şəkidən Dağıstana keçdi və bir gündən sonra Şəkiyə geri döndü{{sfn|Левиатов В.Н (05)|1948|с=103}}{{Bax|#HFyodr Matveyevin məlumatları|2}}.
Daha sonra isə sığnağı tuta bilmədən, ordusu ilə Şəki hüdudlarını tərk etdi{{sfn|Левиатов В.Н (05)|1948|с=103}}{{Bax|#Aşur Ağayevin məlumatları|2}}.
===İran – Osmanlı müharibəsinin (1743–1746) başlanması və Şirvanda Sam mirzənin üsyanı===
===İran – Osmanlı müharibəsinin (1743–1746) başlanması və Şirvanda Sam mirzənin üsyanı===
1743-cü ilin yayında Nadir şah 375 minlik ordu ilə Osmanlı ərazisi olan İraqi-Ərəbdə doğru hərəkətə keçdi. 5 avqustda Kərkükü mühasirəyə aldı və tutdu{{sfn|Lockhart L. (01)|1938|p=228}}. 3 sentyabrda oradan Mosula doğru hərəkət etdi. Şəhəri uzun müddət mühasirədə saxladı, lakin ələ keçirə bilmədi{{sfn|Lockhart L. (012)|1938|p=229}}. Ordunun bir hissəsi isə 8 sentyabrda Bəsrəni mühasirəyə götürmüşdü{{sfn|Lockhart L. (014)|1938|p=235}}, mühasirə dekabrın 8-i, axşam saatlarınadək davam etdi<ref name=Q1 group=qeyd/> və tərəflər arasında hərbi əməliyyatların dayandırılması haqqında razılaşmanın əldə edilməsi ilə başa çatdı{{sfn|Lockhart L. (015)|1938|p=229}}.
1743-cü ilin yayında Nadir şah 375 minlik ordu ilə Osmanlı ərazisi olan İraqi-Ərəbdə doğru hərəkətə keçdi. 5 avqustda Kərkükü mühasirəyə aldı və tutdu{{sfn|Lockhart L. (01)|1938|p=228}}. 3 sentyabrda oradan Mosula doğru hərəkət etdi. Şəhəri uzun müddət mühasirədə saxladı, lakin ələ keçirə bilmədi{{sfn|Lockhart L. (012)|1938|p=229}}. Ordunun bir hissəsi isə 8 sentyabrda Bəsrəni mühasirəyə götürmüşdü{{sfn|Lockhart L. (014)|1938|p=235}}, mühasirə dekabrın 8-i, axşam saatlarınadək davam etdi<ref name=Q1 group=qeyd/> və tərəflər arasında hərbi əməliyyatların dayandırılması haqqında razılaşmanın əldə edilməsi ilə başa çatdı{{sfn|Lockhart L. (015)|1938|p=229}}.
Nadir şah İraqi-Ərəbdə Mosul və Bəsrənin mühasirəsi işi ilə məşğul olarkən – 11 oktyabr 1743-cü il tarixdə, Şirvandan bəd xəbər aldı ki, Məhəmməd bəy və Sam mirzənin başçılıq etdiyi üsyançılar Şirvan bəylərbəyi Heydər xanı öldürmüş və Yeni Şamaxını tutmuşlar{{sfn|Lockhart L. (013)|1938|p=231}}. Məhəmməd bəy Qazıqumux hakimi Surxay xanın oğlu idi, hansı ki həmin Surxay xan 1728 – 1734-cü illərdə Osmanlı dövlətinin Şirvandakı canişini olmuşdu. Sam mirzə isə hələ bir müddət əvvəl Ərdəbildə peyda olmuş və orada özünə tərəfdar toplamağa cəhd etmişdi. Lakin şahın adamları onu tutub burnunu kəsmiş, daha sonra sərbəst buraxmışdılar. Bundan sonra isə Sam mirzə Dağıstana gedərək gözləmə mövqeyi tutmuşdu. O, 1743-cü ilin yazında və yayında şimal-qərb əyalətlərində şah mühəssilinin xüsusi fəallıq göstərməsi səbəbindən mərkəzi hakimiyyətə qarşı narazılığın yüksək həddə çatdığını görüb hərəkətə keçmək vaxtının yetişdiyini qət etdi, Dərbənd və Təbəsaran əhalisini üsyana təhrik etməyə başladı. Onu Surxay xanın oğlu Məhəmməd bəy də dəstəklədi. Onları susdurmaq üçün Nadir şahın göstərişi ilə Şirvan bəylərbəyi Heydər xan Dağıstana yola düşdü. Lakin o, Dağıstana çatmamış Şabranda üsyançıların əlinə keçdi. Məhəmməd bəy və Surxay xanın başına 20 min nəfər tərəfdar toplaşdı və onlar bəylərbəyinin iqamətgahı olan Yeni Şamaxını döyüşsüz tutdular{{sfn|Lockhart L. (017)|1938|p=239}}.
Nadir şah İraqi-Ərəbdə Mosul və Bəsrənin mühasirəsi işi ilə məşğul olarkən – 11 oktyabr 1743-cü il tarixdə, Şirvandan bəd xəbər aldı ki, Məhəmməd bəy və Sam mirzənin başçılıq etdiyi üsyançılar Şirvan bəylərbəyi Heydər xanı öldürmüş və Yeni Şamaxını tutmuşlar{{sfn|Lockhart L. (013)|1938|p=231}}. Məhəmməd bəy Qazıqumux hakimi Surxay xanın oğlu idi, hansı ki həmin Surxay xan 1728 – 1734-cü illərdə Osmanlı dövlətinin Şirvandakı canişini olmuşdu. Sam mirzə isə hələ bir müddət əvvəl Ərdəbildə peyda olmuş və orada özünə tərəfdar toplamağa cəhd etmişdi. Lakin şahın adamları onu tutub burnunu kəsmiş, daha sonra sərbəst buraxmışdılar. Bundan sonra isə Sam mirzə Dağıstana gedərək gözləmə mövqeyi tutmuşdu. O, 1743-cü ilin yazında və yayında şimal-qərb əyalətlərində şah mühəssilinin xüsusi fəallıq göstərməsi səbəbindən mərkəzi hakimiyyətə qarşı narazılığın yüksək həddə çatdığını görüb hərəkətə keçmək vaxtının yetişdiyini qət etdi, Dərbənd və Təbəsaran əhalisini üsyana təhrik etməyə başladı. Onu Surxay xanın oğlu Məhəmməd bəy də dəstəklədi. Onları susdurmaq üçün Nadir şahın göstərişi ilə Şirvan bəylərbəyi Heydər xan Dağıstana yola düşdü. Lakin o, Dağıstana çatmamış Şabranda üsyançıların əlinə keçdi. Məhəmməd bəy və Surxay xanın başına 20 min nəfər tərəfdar toplaşdı və onlar bəylərbəyinin iqamətgahı olan Yeni Şamaxını ələ keçirdilər{{sfn|Lockhart L. (017)|1938|p=239}}.
“Car salnaməsi”ndə göstərilir ki,
“Car salnaməsi”ndə göstərilir ki,
=====Y.Senyukovun məlumatı=====
=====Y.Senyukovun məlumatı=====
1745-ci ilin mart ayında (Yuli təqvimi ilə mart-aprel) Həştərxandan Nadir şahın Şəkidəki düşərgəsinə – Rusiya rezidenti V.Bratişşevin yanına, yola düşən Rusiya səfiri Y.Senyukov 19 apreldə (Yuli təqvimi ilə 8 apreldə) Dərbənddən Rusiya xarici işlər nazirliyinində çalışan həmkarına məlumat göndərir ki,
1745-ci ilin mart ayında (Yuli təqvimi ilə mart-aprel) Həştərxandan Nadir şahın Şəkidəki düşərgəsinə – Rusiya rezidenti V.Bratişşevin yanına, yola düşən Rusiya səfiri Y.Senyukov 19 apreldə (Yuli təqvimi ilə 8 apreldə) Dərbənddən Rusiya xarici işlər nazirliyində çalışan həmkarına məlumat göndərir ki,
{{Sitat2|Şah isə indi Şəki yaxınlığında Kürün bu tərəfində dayanıb və tezliklə oradakı meşəni qırıb piyadalardan hər cür istifadə edərək Şəki camaatını silahla məhv etmək niyyətindədir...{{sfn|Левиатов В.Н (03)|1948|с=99}}.}}
{{Sitat2|Şah isə indi Şəki yaxınlığında Kürün bu tərəfində dayanıb və tezliklə oradakı meşəni qırıb piyadalardan hər cür istifadə edərək Şəki camaatını silahla məhv etmək niyyətindədir...{{sfn|Левиатов В.Н (03)|1948|с=99}}.}}
{{Sitat2|Bizim qaldığımız müddətdə<ref name=Q6 group=qeyd/> İran şahı düşərgəsini bir yerdən başqa yerə, yaxınlıqdakı təzə yerə köçürdü. İki dəfə diqqət yetirdim ki, onun düşərgəsində bütün adamların sayı yüz min nəfər ola bilər, ancaq döyüşçülərin sayı heç otuz beş mini keçə bilməzdi<ref name=Q7 group=qeyd/>. Üstəlik, mən soruşdum ki, iranlılar niyə Xəzər dənizinin yanında və Türkiyə sərhədinin yaxınlığında olan əyalətləri belə xarabalığa çevirirlər, bu ərazilərə niyə bu qədər ziyanlıqlar vururlar? Bu sualımın cavabında mənə dedilər ki, “''İran şahı Xorasana böyük bolluq və sərvət gətirib. Bu vilayətlər və əyalətlər isə vaxtı ilə ruslardan və türklərdən müharibə ilə alındığına görə şah bu vilayət və əyalətlərdə elə pis vəziyyət yaratmaq istəyir ki, bir qazanda on ev yemək bişirsin. İndinin özündə də şahın fərmanı ilə Həmədana gedən adamlara o vilayətdən üç yüz iyirmi min tümən yığmaq əmr edilib, əgər çatmazsa, əvəzində xalça, palaz, qab-qacaq götürülməlidirlər. Qiymətə görə əgər bu kifayət etməzsə, o zaman adamları girov götürüb başqa adamlara satmaq istəyirik. Şah Ərdəbil vilayətindən altı yüz min, Şamaxıdan üç yüz altmış min tümən toplanılmasını əmr edib. Onun ordusunda kiçikdən böyüyədək hamı ağlayır, deyirlər ki, biz burada xidmət etməyə məcburuq və pul üçün arvad-uşağımızı [acından] öldürürük''”{{sfn|Левиатов В.Н (04)|1948|с=100-101}}.}}
{{Sitat2|Bizim qaldığımız müddətdə<ref name=Q6 group=qeyd/> İran şahı düşərgəsini bir yerdən başqa yerə, yaxınlıqdakı təzə yerə köçürdü. İki dəfə diqqət yetirdim ki, onun düşərgəsində bütün adamların sayı yüz min nəfər ola bilər, ancaq döyüşçülərin sayı heç otuz beş mini keçə bilməzdi<ref name=Q7 group=qeyd/>. Üstəlik, mən soruşdum ki, iranlılar niyə Xəzər dənizinin yanında və Türkiyə sərhədinin yaxınlığında olan əyalətləri belə xarabalığa çevirirlər, bu ərazilərə niyə bu qədər ziyanlıqlar vururlar? Bu sualımın cavabında mənə dedilər ki, “''İran şahı Xorasana böyük bolluq və sərvət gətirib. Bu vilayətlər və əyalətlər isə vaxtı ilə ruslardan və türklərdən müharibə ilə alındığına görə şah bu vilayət və əyalətlərdə elə pis vəziyyət yaratmaq istəyir ki, bir qazanda on ev yemək bişirsin. İndinin özündə də şahın fərmanı ilə Həmədana gedən adamlara o vilayətdən üç yüz iyirmi min tümən yığmaq əmr edilib, əgər çatmazsa, əvəzində xalça, palaz, qab-qacaq götürülməlidirlər. Qiymətə görə əgər bu kifayət etməzsə, o zaman adamları girov götürüb başqa adamlara satmaq istəyirik. Şah Ərdəbil vilayətindən altı yüz min, Şamaxıdan üç yüz altmış min tümən toplanılmasını əmr edib. Onun ordusunda kiçikdən böyüyədək hamı ağlayır, deyirlər ki, biz burada xidmət etməyə məcburuq və pul üçün arvad-uşağımızı [acından] öldürürük''”{{sfn|Левиатов В.Н (04)|1948|с=100-101}}.}}
====General-leytenant Dmitri Yeropkin cəsusları====
=====General-leytenant Dmitri Yeropkinin cəsusları=====
Kizlyar ölkəsindəki rus qoşunlarının komandanı general-leytenant Dmitri Yeropkin Nadir şah ordusunun yerdəyişmələri və gücü haqqında daha ətraflı məlumata malik olmaq üçün Dərbəndə və başqa yerlərə tacirlər, yaxud hansısa məxfi şəxslər göndərirdi. Onlar Kizlyara geri dönən kimi əldə etdikləri məlumatları Dmitri Yeropkinə çatdırırdılar. Həmin adamlardan biri olan Terek zadəganı Vasili Çerkasov ona aşağıdakıları bildirmişdi:
Kizlyar ölkəsindəki rus qoşunlarının komandanı general-leytenant Dmitri Yeropkin Nadir şah ordusunun yerdəyişmələri və gücü haqqında daha ətraflı məlumata malik olmaq üçün Dərbəndə və başqa yerlərə tacirlər, yaxud hansısa məxfi şəxslər göndərirdi. Onlar Kizlyara geri dönən kimi əldə etdikləri məlumatları Dmitri Yeropkinə çatdırırdılar. Həmin adamlardan biri olan Terek zadəganı Vasili Çerkasov ona aşağıdakıları bildirmişdi:
=====Vasili Çerkasovun məlumatları=====
======Vasili Çerkasovun məlumatları======
{{Sitat2|Mən Dərbənddə olarkən<ref name=Q8 group=qeyd/> öz Rusiya tacirimiz Qreçenindən eşitdim ki, İran şahı indi öz ordusu ilə Şəki yaxınlığındakı düşərgədə dayanaraq ona qarşı çıxan şəkililərə nəzarət etməkdədir və onun qoşunları üç kəndi böyük tələfatla ələ keçirə bilib. Sonra o, bir xan və iki sultanı və onlarla birlikdə bir neçə qoşunu Böyuk Şəkiyə göndərib və o kəndə hücum etməyi əmr edib, hansı ki həmin kəndin meşələr ilə böyük dağlar arasında bir yolu vardı və başqa yolu yox idi. Əmrə uyğun olaraq şahın göndərdiyi ordu yuxarıda adı çəkilən Böyük Şəki kəndinə hücuma keçib. Və bu şəkililər meşələrin içindən, dağların arasından çıxaraq onları qırıblar, üstəlik, bir xanı və bir sultanı da öldürüblər, amma adlarının nə olduğunu bilmir. Şahın özü isə həmin vaxt dağda dayanıb baxırmış və ordusunun böyük tələfata uğradığını görən kimi geri çəkilməyi əmr edib. Sonra bütün vəzirlərini və sərkərdələrini eyni vaxtda yanına çağıraraq hamısını danlayıb, deyib ki siz mənə sədaqətlə xidmət etmirsiniz və belə bir kiçik kəndi də tuta bilmirsiniz, düşünməyin ki, mən buradan gedəcəyəm, əksinə, hamınızı burada öldürəcəyəm, amma [Böyük Şəkini] tutmadan buradan geri dönməyəcəyəm. Daha sonra əlavə edib ki, özünüz də görürsünüz ki, bir tərəfimizdə türklər, bir tərəfimizdə rus ordusu var. Və buranın kimin idarəsinə keçəcəyini bilmirəm, amma mən artıq hamınızı atıb İsfahana getməyə məcburam{{sfn|Левиатов В.Н (04)|1948|сс=101-102}}.}}
{{Sitat2|Mən Dərbənddə olarkən<ref name=Q8 group=qeyd/> öz Rusiya tacirimiz Qreçenindən eşitdim ki, İran şahı indi öz ordusu ilə Şəki yaxınlığındakı düşərgədə dayanaraq ona qarşı çıxan şəkililərə nəzarət etməkdədir və onun qoşunları üç kəndi böyük tələfatla ələ keçirə bilib. Sonra o, bir xan və iki sultanı və onlarla birlikdə bir neçə qoşunu Böyük Şəkiyə göndərib və o kəndə hücum etməyi əmr edib, hansı ki həmin kəndin meşələr ilə böyük dağlar arasında bir yolu vardı və başqa yolu yox idi. Əmrə uyğun olaraq şahın göndərdiyi ordu yuxarıda adı çəkilən Böyük Şəki kəndinə hücuma keçib. Və bu şəkililər meşələrin içindən, dağların arasından çıxaraq onları qırıblar, üstəlik, bir xanı və bir sultanı da öldürüblər, amma adlarının nə olduğunu bilmir. Şahın özü isə həmin vaxt dağda dayanıb baxırmış və ordusunun böyük tələfata uğradığını görən kimi geri çəkilməyi əmr edib. Sonra bütün vəzirlərini və sərkərdələrini eyni vaxtda yanına çağıraraq hamısını danlayıb, deyib ki siz mənə sədaqətlə xidmət etmirsiniz və belə bir kiçik kəndi də tuta bilmirsiniz, düşünməyin ki, mən buradan gedəcəyəm, əksinə, hamınızı burada öldürəcəyəm, amma [Böyük Şəkini] tutmadan buradan geri dönməyəcəyəm. Daha sonra əlavə edib ki, özünüz də görürsünüz ki, bir tərəfimizdə türklər, bir tərəfimizdə rus ordusu var. Və buranın kimin idarəsinə keçəcəyini bilmirəm, amma mən artıq hamınızı atıb İsfahana getməyə məcburam{{sfn|Левиатов В.Н (04)|1948|сс=101-102}}.}}
Vasili Çerkasov daha sonra Dərbənddə Nadir şahın Şəkidən göndərdiyi çapardan öyrəndiyi aşağıdakı məlumatları general-leytenant Dmitri Yeropkinin nəzərinə çatdırıb:
Vasili Çerkasov daha sonra Dərbənddə Nadir şahın Şəkidən göndərdiyi çapardan öyrəndiyi aşağıdakı məlumatları general-leytenant Dmitri Yeropkinin nəzərinə çatdırıb:
{{Sitat2|Şahdan İran düşərgəsinə<ref name=Q9 group=qeyd/>, Fətəli xanın yanına gələn çapar mənim olduğum katib çadırına girdi. Şah haqqında söhbət etdik. O, mənə şahın Şəki camaatını məhv etdiyini bildirdi. Dedi ki yalnız bircə kənd qalıb və şah bir xanı ordu ilə birlikdə həmin kəndi tutmaq üçün saxlayıb və özü isə mən yola düşən günün ertəsi<ref name=Q10 group=qeyd/> ordusu ilə Qazıqumuxa – usmi mülkünə, getmək niyyətində idi{{sfn|Левиатов В.Н (05)|1948|с=102}}.}}
{{Sitat2|Şahdan İran düşərgəsinə<ref name=Q9 group=qeyd/>, Fətəli xanın yanına gələn çapar mənim olduğum katib çadırına girdi. Şah haqqında söhbət etdik. O, mənə şahın Şəki camaatını məhv etdiyini bildirdi. Dedi ki yalnız bircə kənd qalıb və şah bir xanı ordu ilə birlikdə həmin kəndi tutmaq üçün saxlayıb və özü isə mən yola düşən günün ertəsi<ref name=Q10 group=qeyd/> ordusu ilə Qazıqumuxa – usmi mülkünə, getmək niyyətində idi{{sfn|Левиатов В.Н (05)|1948|с=102}}.}}
=====Anonim şəxsin məlumatları=====
======Anonim şəxsin məlumatları======
9 iyun (Yuli təqvimi ilə 28 may) 1745-ci il tarixdə Kizlyara gəlib çıxan digər şəxs, hansı ki o, Nadir şahın düşərgəsində olmuşdur, bildirmişdir ki,
9 iyun (Yuli təqvimi ilə 28 may) 1745-ci il tarixdə Kizlyara gəlib çıxan digər şəxs, hansı ki o, Nadir şahın düşərgəsində olmuşdur, bildirmişdir ki,
{{Sitat2|İran şahı Şəkidən geri çəkildi və düşərgəsini Qazıqumux yolu üzərində qurdu. Bu yerdə nə qədər dayanacağı və buradan hara gedəcəyi hələ bilinmir{{sfn|Левиатов В.Н (05)|1948|с=102}}.}}
{{Sitat2|İran şahı Şəkidən geri çəkildi və düşərgəsini Qazıqumux yolu üzərində qurdu. Bu yerdə nə qədər dayanacağı və buradan hara gedəcəyi hələ bilinmir{{sfn|Левиатов В.Н (05)|1948|с=102}}.}}
=====Fyodr Matveyevin məlumatları=====
======Fyodr Matveyevin məlumatları======
16 iyun (Yuli təqvimi ilə 5 iyun) 1745-ci il tarixdə Kizlyara gələn Həştərxan quberniyasının tərcüməçisi Fyodr Matveyev general-leytenant Dmitri Yeropkinə bildirdi ki,
16 iyun (Yuli təqvimi ilə 5 iyun) 1745-ci il tarixdə Kizlyara gələn Həştərxan quberniyasının tərcüməçisi Fyodr Matveyev general-leytenant Dmitri Yeropkinə bildirdi ki,
{{Sitat2|Biz şahın düşərgəsində olarkən, Kizlyar sakini tacir Yusup Qasımovun yola düşməsindən 3 gün sonra – yəni mayın 12-də (Qriqori təqvimi ilə 23 may), İran şahı cəmi üç günlük azuqə götürərək on beş minlik yüngül ordu ilə Surxayın ixtiyarında olan dağlara üz tutdu, amma həmin yerin hara olduğunu blmirəm. Sadəcə o, həmin yerdə heç kimi tapmadı və hər şeyi yandırdı, taxılları əzdi, bağları doğradı və on nəfərə yaxın dağ sakinini əsir götürdü, digər sakinlər isə dağlarda qalxmışdılar və şah onlara yuxarıda təsvir ediləndən artıq heç nə edə bilmədi. Bir gün sonra o, düşərgəyə qayıtdı və əsir götürülmüş on nəfərdən adəti üzrə bəzisinin gözlərini çıxartdırdı, bəzisini isə öldürtdürdü{{sfn|Левиатов В.Н (05)|1948|с=103}}.}}
{{Sitat2|Biz şahın düşərgəsində olarkən, Kizlyar sakini tacir Yusup Qasımovun yola düşməsindən 3 gün sonra – yəni mayın 12-də (Qriqori təqvimi ilə 23 may), İran şahı cəmi üç günlük azuqə götürərək on beş minlik yüngül ordu ilə Surxayın ixtiyarında olan dağlara üz tutdu, amma həmin yerin hara olduğunu blmirəm. Sadəcə o, həmin yerdə heç kimi tapmadı və hər şeyi yandırdı, taxılları əzdi, bağları doğradı və on nəfərə yaxın dağ sakinini əsir götürdü, digər sakinlər isə dağlarda qalxmışdılar və şah onlara yuxarıda təsvir ediləndən artıq heç nə edə bilmədi. Bir gün sonra o, düşərgəyə qayıtdı və əsir götürülmüş on nəfərdən adəti üzrə bəzisinin gözlərini çıxartdırdı, bəzisini isə öldürtdürdü{{sfn|Левиатов В.Н (05)|1948|с=103}}.}}
=====Aşur Ağayevin məlumatları=====
======Aşur Ağayevin məlumatları======
17 iyun (Yuli təqvimi ilə 6 iyun) 1745-ci il tarixdə isə uzden<ref name=Q11 group=qeyd/> Aşur Ağayev general-leytenant Dmitri Yeropkinə bunları deyib:
17 iyun (Yuli təqvimi ilə 6 iyun) 1745-ci il tarixdə isə uzden<ref name=Q11 group=qeyd/> Aşur Ağayev general-leytenant Dmitri Yeropkinə bunları deyib:
{{Sitat2|Bu gün harada olduğu bilinməyən Nadir şahın təkrar edəcəyi bir hücum müqabilində bu tərəflərdə olan bütün əsgərlərini götürüb islam əsgərinə qoşmaq niyyətində olan Hacı Çələbinin məktubunu Sizə göndərmişik{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild|2010|ss=26, 27}}{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild (02)|2010|ss=478-475}}{{Sfn|Tahirova G.|2010|s=65}}{{Sfn|Tahirova G., 2013}}.}}
{{Sitat2|Bu gün harada olduğu bilinməyən Nadir şahın təkrar edəcəyi bir hücum müqabilində bu tərəflərdə olan bütün əsgərlərini götürüb islam əsgərinə qoşmaq niyyətində olan Hacı Çələbinin məktubunu Sizə göndərmişik{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild|2010|ss=26, 27}}{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild (02)|2010|ss=478-475}}{{Sfn|Tahirova G.|2010|s=65}}{{Sfn|Tahirova G., 2013}}.}}
===Hacı Çələbi xanın Osmanlı dövlətinə məktubu ===
====Hacı Çələbi xanın Osmanlı dövlətinə məktubu====
Hacı Çələbi xanın hicri 1168-ci ildə (18.10.1754–07.10.1754) Osmanlı dövlətinə göndərdiyi məktubunda 1743 – 1746-cı il hadisələrinə bir daha nəzər yetirilir və göstərilir ki,
Hacı Çələbi xanın hicri 1168-ci ildə (18.10.1754–07.10.1754) Osmanlı dövlətinə göndərdiyi məktubunda 1743 – 1746-cı il hadisələrinə bir daha nəzər yetirilir və göstərilir ki,
{{Sitat2|Nadir şah saysız-hesabsız əsgərləri ilə Şirvan və Dağıstan mahalını işğal etməklə böyük dağıntılar törətmişdir. Buraya da ardı-arası kəsilməyən yürüşlər etmiş, doqquz ay mühasirədə saxlamışdı. Lakin Allah bizə kömək oldu... Nadir şahın ölümündən sonra İranın müxtəlif yerlərində xanlıqlar müstəqil fəaliyyət göstərməyə başladı... Osmanlı dövləti hələ qədimdən bəri, ehtiyac olduqda, Dağıstan, Şirvan və onun ətrafındakı xanlara hər zaman kömək etmişdir{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild|2010|ss=26, 27}}{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild (02)|2010|ss=478-475}}{{Sfn|Tahirova G.|2010|s=65}}{{Sfn|Tahirova G., 2013}}.}}
{{Sitat2|Nadir şah saysız-hesabsız əsgərləri ilə Şirvan və Dağıstan mahalını işğal etməklə böyük dağıntılar törətmişdir. Buraya da ardı-arası kəsilməyən yürüşlər etmiş, doqquz ay mühasirədə saxlamışdı. Lakin Allah bizə kömək oldu... Nadir şahın ölümündən sonra İranın müxtəlif yerlərində xanlıqlar müstəqil fəaliyyət göstərməyə başladı... Osmanlı dövləti hələ qədimdən bəri, ehtiyac olduqda, Dağıstan, Şirvan və onun ətrafındakı xanlara hər zaman kömək etmişdir{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild|2010|ss=26, 27}}{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild (02)|2010|ss=478-475}}{{Sfn|Tahirova G.|2010|s=65}}{{Sfn|Tahirova G., 2013}}.}}
===Sığnaq və “Gələsən, görəsən” haqqında ===
====Sığnaq və “Gələsən, görəsən” haqqında ====
Kiş kəndindən bir neçə kilometr şimalda, Kiş çayının mənbəyinə yaxın tərəflərdə sığnaq yerləri hələ də durur və həmin sığnaqların bəzilərində 18-ci əsrə aid mədəni təbəqələr var. Həmçinin, Qurcana çayının mənbəyinə yaxın ərazidə də yaşayış yerinin izləri var. Lakin Nadir şahın 3 dəfə hücum etdiyi, 9 ay mühasirədə saxladığı sığnağın yeri hal-hazırda qeyri-məlumdur. 19-cu əsr Şəki tarixçiləri ənənəvi olaraq “Gələsən, görəsən”nin adını çəkirlər. Lakin indiki “Gələsən, görəsən” qalası deyilən Orta əsr istehkamının daxilində və ətrafında 2023-cü ildə AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi Xəqani Alməmmədovun başçılığı altında ərazidə aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı orada XVI əsrdən sonrakı dövrlərə aid heç bir mədəni təbəqə aşkar edilməmişdir. Buna görə də bu qənaətə gəlinmişdir ki, qala 1551-ci ildə Şah Təhmasib tərəfindən dağıdıldıqdan sonra bir daha bərpa edilməmiş və yenidən istifadə olunmamışdır. Mümkündür ki, 19-cu əsr Şəki tarixçiləri “Gələsən, görəsən” deyərkən, konkret olaraq bu qalanı nəzərdə tutmurdular, əslində bu qaladan şimalda yerləşən sığnaqlar kompleksini nəzərdə tuturdular. Həqiqətən də, Hacı Seyid Əbdülhəmid öz əsərində bir yerdə “Gələsən, görəsən”i vadi adı kimi{{sfn|Hacı Seyid Əbdülhəmid|1958|s=26}}, digər yerdə isə dağ adı kimi{{sfn|Hacı Seyid Əbdülhəmid|1958|s=27}} təqdim edir. Kərim ağa Şəkixanov da, Hacı Seyid Əbdülhəmid də “Gələsən, görəsən” adının yanında “qala” sözünü yalnız mənbəyi “Tarix-i aləm-arai Abbasi” olan hekayətdə işlədirlər, başqa heç yerdə yanaşı işlətmirlər, sanki bunu qala adı kimi yox sığnaqlar komleksinin adı kimi təqdim edirlər.
Kiş kəndindən bir neçə kilometr şimalda, Kiş çayının mənbəyinə yaxın tərəflərdə sığnaq yerləri hələ də durur və həmin sığnaqların bəzilərində 18-ci əsrə aid mədəni təbəqələr var. Həmçinin, Qurcana çayının mənbəyinə yaxın ərazidə də yaşayış yerinin izləri var. Lakin Nadir şahın 3 dəfə hücum etdiyi, 9 ay mühasirədə saxladığı sığnağın yeri hal-hazırda qeyri-məlumdur. 19-cu əsr Şəki tarixçiləri ənənəvi olaraq “Gələsən, görəsən”nin adını çəkirlər. Lakin indiki “Gələsən, görəsən” qalası deyilən Orta əsr istehkamının daxilində və ətrafında 2023-cü ildə AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi Xəqani Alməmmədovun başçılığı altında ərazidə aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı orada XVI əsrdən sonrakı dövrlərə aid heç bir mədəni təbəqə aşkar edilməmişdir. Buna görə də bu qənaətə gəlinmişdir ki, qala 1551-ci ildə Şah Təhmasib tərəfindən dağıdıldıqdan sonra bir daha bərpa edilməmiş və yenidən istifadə olunmamışdır. Mümkündür ki, 19-cu əsr Şəki tarixçiləri “Gələsən, görəsən” deyərkən, konkret olaraq bu qalanı nəzərdə tutmurdular, əslində bu qaladan şimalda yerləşən sığnaqlar kompleksini nəzərdə tuturdular. Həqiqətən də, Hacı Seyid Əbdülhəmid öz əsərində bir yerdə “Gələsən, görəsən”i vadi adı kimi{{sfn|Hacı Seyid Əbdülhəmid|1958|s=26}}, digər yerdə isə dağ adı kimi{{sfn|Hacı Seyid Əbdülhəmid|1958|s=27}} təqdim edir. Kərim ağa Şəkixanov da, Hacı Seyid Əbdülhəmid də “Gələsən, görəsən” adının yanında “qala” sözünü yalnız mənbəyi “Tarix-i aləm-arai Abbasi” olan hekayətdə işlədirlər, başqa heç yerdə yanaşı işlətmirlər, sanki bunu qala adı kimi yox sığnaqlar komleksinin adı kimi təqdim edirlər.
==Ədəbiyyat==
==Ədəbiyyat==
# {{ŞXT-1958|16-17|ref=Kərim ağa Fateh}}
#: {{ŞXT-1958|20|ref=Kərim ağa Fateh (2)}}
# {{kitab3
| müəllif = Мухаммад-Казим.
| hissə =
| hissənin linki =
| başlıq = '''Наме-йи аламара-йи нäдири (Микроукрашающая надирова книга)'''
| orijinal =
| link =
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| nəşr =
| yer = М.
| nəşriyyat = Наука
| il = 1966
| том = III
| səhifə =
| sütunlar =
| страниц = 327
| seriya =
| isbn =
| doi =
| tiraj =
| archiveurl =
| archivedate =
| ref = Мухаммад-Казим
}}
# {{kitab3
| müəllif = Козлова А.Н.
| hissə = {{abbr|'''Мятеж Сам-мирзы второго в Ардебиле и дела Мухаммада, сына Сурхая'''|İstinad edilən səhifəyə keçid|0}}
| hissənin linki = https://archive.org/details/2011.-rsnoog-w/page/n49/mode/1up
| başlıq = Неизвестные сведения о Дагестане в уникальной рукописи Мухаммад Казима «Наме-йи Аламара-йи Надири» («Мироукрашающая история Надира»)
| orijinal =
| link =
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| nəşr = Министерство образования и науки РФ, Дагестанский государственный университет
| yer = Махачкала
| nəşriyyat = Издательство ДГУ
| il = 2011
| cild =
| səhifə =
| страницы = 98 – 99
| страниц = 132
| seriya =
| isbn =
| doi =
| tiraj =
| archiveurl = https://web.archive.org/web/20230325032324/https://instituteofhistory.ru/media/library/publication/files/%D0%9A%D0%BE%D0%B7%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D0%90.%D0%9D._%D0%9D%D0%B5%D0%B8%D0%B7%D0%B2%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D1%81%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BE_%D0%94%D0%B0%D0%B3%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B5._%D0%9C%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%87%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B0_2011._RSNOOgW.pdf
| archivedate = 25 Mar 2023
| ref = Козлова А.Н. (11)
}}
#: {{kitab3
| müəllif = Козлова А.Н.
| hissə = {{abbr|'''События, происшедшие в Дагестане. Весть о прибытии румийских воинов в Карс'''|İstinad edilən səhifəyə keçid|0}}
| hissənin linki = https://archive.org/details/2011.-rsnoog-w/page/106/mode/1up
| başlıq = Неизвестные сведения о Дагестане в уникальной рукописи Мухаммад Казима «Наме-йи Аламара-йи Надири» («Мироукрашающая история Надира»)
| orijinal =
| link =
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| nəşr = Министерство образования и науки РФ, Дагестанский государственный университет
| yer = Махачкала
| nəşriyyat = Издательство ДГУ
| il = 2011
| cild =
| səhifə =
| страницы = 106 – 107
| страниц = 132
| seriya =
| isbn =
| doi =
| tiraj =
| archiveurl = https://web.archive.org/web/20230325032324/https://instituteofhistory.ru/media/library/publication/files/%D0%9A%D0%BE%D0%B7%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D0%90.%D0%9D._%D0%9D%D0%B5%D0%B8%D0%B7%D0%B2%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D1%81%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BE_%D0%94%D0%B0%D0%B3%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B5._%D0%9C%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%87%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B0_2011._RSNOOgW.pdf
| archivedate = 25 Mar 2023
| ref = Козлова А.Н. (12)
}}
# {{kitab3
# {{kitab3
| müəllif = Lockhart L.
| müəllif = Lockhart L.
| ref = Левиатов В.Н (05)
| ref = Левиатов В.Н (05)
}}
}}
# {{kitab3
# {{kitab3
| müəllif = Lokkart L.
| müəllif = Lokkart L.
}}
}}
# {{Sayta istinad2|url=http://az.gumilev-center.ru/s-ki-xanligi-il-osmanli-munasib-tl-ri/ |author =Tahirova G. |authorlink= |title=Şəki xanlığı ilə Osmanlı münasibətləri |subtitle= |deadlink= |archiveurl=https://web.archive.org/web/20200928120739/http://az.gumilev-center.ru/s-ki-xanligi-il-osmanli-munasib-tl-ri/ |archivedate=28 Sep 2020 |lang=az |showlang=|responsible= |website=Центр Льва Гумилева в Азербайджане |websiteurl=http://az.gumilev-center.ru/ |type= |date=2013 |accessdate= 01.05.2024|quote= |quoteup= |description= |ref= Tahirova G., 2013}}
# {{Sayta istinad2|url=http://az.gumilev-center.ru/s-ki-xanligi-il-osmanli-munasib-tl-ri/ |author =Tahirova G. |authorlink= |title=Şəki xanlığı ilə Osmanlı münasibətləri |subtitle= |deadlink= |archiveurl=https://web.archive.org/web/20200928120739/http://az.gumilev-center.ru/s-ki-xanligi-il-osmanli-munasib-tl-ri/ |archivedate=28 Sep 2020 |lang=az |showlang=|responsible= |website=Центр Льва Гумилева в Азербайджане |websiteurl=http://az.gumilev-center.ru/ |type= |date=2013 |accessdate= 01.05.2024|quote= |quoteup= |description= |ref= Tahirova G., 2013}}
# {{ŞXT-1958|26-27|ref=Hacı Seyid Əbdülhəmid}}
# {{ŞXT-1958|26-27|ref=Hacı Seyid Əbdülhəmid}}