Changes

==Haqqında məlumatlar==

==Haqqında məlumatlar==

1743-cü ildə Şəkidə Nadir şaha qarşı üsyanın başlaması barədə Məhəmməd Kazımın, Molla Məhəmməd əl-Carinin, Kərim ağa Şəkixanovun və digər müəlliflərin əsərlərində müəyyən məlumatlar var. Lakin sonuncu bu üsyanı Şəki məliyi Məlik Nəcəfqulu ilə vəkil Hacı Çələbi arasındakı ziddiyyətlərin inikası kimi təqdim edirsə{{Sfn|Kərim ağa Fateh|1958|s=17}}, birinci və ikinci müəlliflər isə 1743-cü ildə Şirvanda və ətrafında  baş vermiş Sam mirzə (Səfi mirzə) üsyanının Şəkini də əhatə etdiyini göstərirlər{{sfn|Мухаммад-Казим|1966|с=131b}}{{sfn|Козлова А.Н. (11)|2011|с=99}}^,{{sfn|Molla Məhəmməd əl-Cari (1)|1997|s=42}}. 20 dekabr 1743-cü il tarixdə Sam mirzənin ordusu Şamaxı yaxınlığında şah ordusuna məğlub oldu və bundan sonra Sam mirzənin müxtəlif yerlərdəki, o cümlədən Qəbələdəki və Şəkidəki tərəfdarlarının ailəvi məhv edilməsinə şahdan göstəriş gəldi. Şirvanda çox adam öldürüldü{{sfn|Мухаммад-Казим|1966|сс=131a-131b}}{{sfn|Козлова А.Н. (11)|2011|с=99}}, lakin cəza dəstəsinin Şəkiyə gəlib çıxıb-çıxmaması məlum deyil. Yalnız məlumdur ki, bu hadisələrdən sonra Nadir şah birinci dəfə Şəkiyə 1744-cü ilin dekabr ayının əvvəllərində uğursuz yürüş etmiş və 500 nəfər itki verərək geri çəkilmişdir{{sfn|Арунова М.Р. (2)|1958|сс=213-214}} {{Bax|#Nadir şahın Şəkiyə birinci yürüşü (dekabrın birinci yarısı, 1744)|2}}. Şahın 1745-ci ilin mart ayının əvvəllərində etdiyi ikinci yürüşü də uğursuz oldu{{sfn|Арунова М.Р. (2)|1958|сс=214-215}} {{Bax|#Nadir şahın Şəkiyə ikinci yürüşü (2 – 4 mart, 1745)|2}}. Nəhayət, şah 1745-ci ilin mart ayının 29-da Şəkiyə üçüncü yürüşünü etdi{{sfn|Мухаммад-Казим|1966|с=137a}}{{sfn|Козлова А.Н. (12)|2011|с=106}}{{sfn|Левиатов В.Н. (Е.Сенюков)|1948|с=99}}{{Bax|#Nadir şahın Şəkiyə üçüncü yürüşü (29 mart – iyunun əvvəlləri, 1745)|2}}, {{Bax|#Y.Senyukovun məlumatı|2}}. Onun ordusunda 100 min adam vardı, lakin döyüşçülərin sayı 30 – 35 mindən çox deyildi{{sfn|Левиатов В.Н. (Юсуп Касымов)|1948|сс=100-101}}{{Bax|#Yusup Qasımovun məlumatı|2}}.

1743-cü ildə Şəkidə Nadir şaha qarşı üsyanın başlaması barədə Məhəmməd Kazımın, Molla Məhəmməd əl-Carinin, Kərim ağa Şəkixanovun və digər müəlliflərin əsərlərində müəyyən məlumatlar var. Lakin sonuncu bu üsyanı Şəki məliyi Məlik Nəcəfqulu ilə vəkil Hacı Çələbi arasındakı ziddiyyətlərin inikası kimi təqdim edirsə{{Sfn|Kərim ağa Fateh|1958|s=17}}, birinci və ikinci müəlliflər isə 1743-cü ildə Şirvanda və ətrafında  baş vermiş Sam mirzə (Səfi mirzə) üsyanının Şəkini də əhatə etdiyini göstərirlər{{sfn|Мухаммад-Казим|1966|с=131b}}{{sfn|Козлова А.Н. (11)|2011|с=99}}^,{{sfn|Molla Məhəmməd əl-Cari (1)|1997|s=42}}. 20 dekabr 1743-cü il tarixdə Sam mirzənin ordusu Şamaxı yaxınlığında şah ordusuna məğlub oldu və bundan sonra Sam mirzənin müxtəlif yerlərdəki, o cümlədən Qəbələdəki və Şəkidəki tərəfdarlarının ailəvi məhv edilməsinə şahdan göstəriş gəldi. Şirvanda çox adam öldürüldü{{sfn|Мухаммад-Казим|1966|сс=131a-131b}}{{sfn|Козлова А.Н. (11)|2011|с=99}}, lakin cəza dəstəsinin Şəkiyə gəlib çıxıb-çıxmaması məlum deyil. Yalnız məlumdur ki, bu hadisələrdən sonra Nadir şah birinci dəfə Şəkiyə 1744-cü ilin dekabr ayının əvvəllərində uğursuz yürüş etmiş və azı 500 nəfər itki verərək geri çəkilmişdir{{sfn|Арунова М.Р. (2)|1958|сс=213-214}} {{Bax|#Nadir şahın Şəkiyə birinci yürüşü (dekabrın birinci yarısı, 1744)|2}}. Şahın 1745-ci ilin mart ayının əvvəllərində etdiyi ikinci yürüşü də uğursuz olmuşdur{{sfn|Арунова М.Р. (2)|1958|сс=214-215}} {{Bax|#Nadir şahın Şəkiyə ikinci yürüşü (2 – 4 mart, 1745)|2}}. Nəhayət, şah 1745-ci ilin mart ayının 29-da Şəkiyə üçüncü yürüşünə başladı{{sfn|Мухаммад-Казим|1966|с=137a}}{{sfn|Козлова А.Н. (12)|2011|с=106}}{{sfn|Левиатов В.Н. (Е.Сенюков)|1948|с=99}}{{Bax|#Nadir şahın Şəkiyə üçüncü yürüşü (29 mart – iyunun əvvəlləri, 1745)|2}}. Onun ordusunda 100 min nəfər vardı, lakin döyüşçülərin sayı 30 – 35 mindən çox deyildi{{sfn|Левиатов В.Н. (Юсуп Касымов)|1948|сс=100-101}}{{Bax|#Yusup Qasımovun məlumatı|2}}.

21 apreldə şah Şəki, yaxud Nuxa sığnağına hücum etdi, lakin əks-tərəfin güclü müqaviməti ilə qarşılaşdı və ordusunu geri çəkməyə məcbur oldu. Bu döyüşdə üsyançılardan cəmi 40 nəfər, onun ordusundan isə 100-dən çox adam həlak oldu. Sığnağı ala bilməyən şah, öz adamlarına evlərin yandırılmasını, həyətlərdəki ağacların kəsilməsini əmr etdi. Bununla yanaşı, şirin vədlərlə üsyançıların könlünü ələ almağa və öz tərəfinə çəkməyə də çalışırdı. Lakin şahın nə cəza tədbirləri, nə də ki şirin vədləri sığnağı ələ keçirməsinə kömək etmədi{{sfn|Левиатов В.Н. (Василий Братищев)|1948|с=99}}{{Bax|#Vasili Bratişşevin məlumatı|2}}{{sfn|Арунова М.Р. (2)|1958|с=215}}.  

21 apreldə şah Şəki, yaxud Nuxa sığnağına hücum etdi, lakin əks-tərəfin güclü müqaviməti ilə qarşılaşdı və ordusunu geri çəkməyə məcbur oldu. Bu döyüşdə üsyançılardan cəmi 40 nəfər, onun ordusundan isə 100-dən çox adam həlak oldu. Sığnağı ala bilməyən şah, öz adamlarına evlərinin yanındakı bağların, tarlaların məhv  edilməsini əmr etdi. Bununla yanaşı, şirin vədlərlə üsyançıların könlünü ələ almağa və öz tərəfinə çəkməyə də çalışırdı. Lakin şahın nə cəza tədbirləri, nə də ki şirin vədləri onun sığnağı ələ keçirməsinə kifayət etmədi{{sfn|Левиатов В.Н. (Василий Братищев)|1948|с=99}}{{Bax|#Vasili Bratişşevin məlumatı|2}}{{sfn|Арунова М.Р. (2)|1958|с=215}}.  

6 mayda Nadir şah öz ordusunu Şəkinin 14 – 15 km-dəki Belyazin adlı yerə apardı və oradan isə Yar adlı yerə üz tutmaq niyyətində idi{{sfn|Левиатов В.Н. (Юсуп Гаючев)|1948|с=100}}{{Bax|#Yusup Qayuçevin məlumatı|2}}. 1 iyunda sığnaq istisna olmaqla artıq bütün Şəkiyə nəzarət edirdi{{sfn|Левиатов В.Н. (Василий Черкасов)|1948|с=102}}{{Bax|#Vasili Çerkasovun məlumatları|2}}. Sonra 15 minlik yüngül ordu ilə Şəkidən Dağıstana keçdi və bir gündən sonra Şəkiyə geri döndü{{sfn|Левиатов В.Н. (Федор Матвеев)|1948|с=103}}{{Bax|#Fyodr Matveyevin məlumatları|2}}. Daha sonra isə sığnağı tuta bilmədən, ordusu ilə Şəki hüdudlarını tərk etdi{{sfn|Левиатов В.Н. (Ашур Агаев)|1948|с=103}}{{Bax|#Aşur Ağayevin məlumatları|2}}.

6 mayda Nadir şah öz ordusunu Şəkinin 14 – 15 km-dəki Belyazin adlı yerə apardı və oradan isə Yar adlı yerə üz tutmaq niyyətində idi{{sfn|Левиатов В.Н. (Юсуп Гаючев)|1948|с=100}}{{Bax|#Yusup Qayuçevin məlumatı|2}}. 1 iyunda sığnaq istisna olmaqla artıq bütün Şəkiyə nəzarət edirdi{{sfn|Левиатов В.Н. (Василий Черкасов)|1948|с=102}}{{Bax|#Vasili Çerkasovun məlumatları|2}}. Sonra 15 minlik yüngül ordu ilə Şəkidən Dağıstana keçdi və bir gündən sonra Şəkiyə geri döndü{{sfn|Левиатов В.Н. (Федор Матвеев)|1948|с=103}}{{Bax|#Fyodr Matveyevin məlumatları|2}}. Daha sonra isə sığnağı tuta bilmədən, ordusu ilə Şəki hüdudlarını tərk etdi{{sfn|Левиатов В.Н. (Ашур Агаев)|1948|с=103}}{{Bax|#Aşur Ağayevin məlumatları|2}}.

===İran – Osmanlı müharibəsinin (1743–1746) başlanması və Şirvanda Sam mirzənin üsyanı (1743)===

===İran – Osmanlı müharibəsinin (1743–1746) başlanması və Şirvanda Sam mirzənin üsyanı (1743)===

===Nadir şahın Şəkiyə birinci yürüşü (dekabrın birinci yarısı, 1744)===

===Nadir şahın Şəkiyə birinci yürüşü (dekabrın birinci yarısı, 1744)===

Nadir şah 1743-cü ildə öz imperiyasının müxtəlif yerlərində baş vermiş üsyanları 1744-cü il boyu bir-bir amansızlıqla yatırsa da, həmin ilin sonunda hələ Şəkidə mərkəzi hakimiyyətə qarşı üsyan davam edirdi. 9 oktyabr 1744-cü il tarixdə şah Qarsda idi və qışı keçirmək üçün oradan Bərdəyə yola düşdü. Lourens Lokkart Nadir şahın tarixçilərinin əsərlərinə istinad edərək şahın 6 dekabrda{{sfn|Lockhart L. (003)|1938|p=248}}, Rusiya rezidenti Vasili Bratişşev isə 13 dekabrda{{sfn|Арунова М.Р.|1958|с=214}} Bərdəyə çatdığını göstərir. Amma sonuncu, şahın Şəkidən gəldiyini və üstəlik, Şəkidə ağır məğlubiyyətə uğradığını da vurğulayır. Əgər hər iki tarix doğrudursa, o zaman hesab edə bilərik ki, Nadir şah 6 dekabrda Bərdəyə çatdıqdan 1 – 2 gün sonra Şəkiyə yürüşə çıxmış və 13 dekabrda Bərdəyə geri dönmüşdür. Əks-halda isə belə düşünməliyik ki, Nadir şah əslində Qarsdan Şəkiyə, Şəkidən isə Bərdəyə gəlmişdir və onun Bərdəyə gəldiyi deyilən tarixlərdən biri səhvdir...

Nadir şah 1743-cü ildə öz imperiyasının müxtəlif yerlərində baş vermiş üsyanları 1744-cü il boyu bir-bir amansızlıqla yatırsa da, həmin ilin sonunda hələ Şəkidə mərkəzi hakimiyyətə qarşı üsyan davam edirdi. 9 oktyabr 1744-cü il tarixdə şah Qarsda idi və qışı keçirmək üçün oradan Bərdəyə yola düşdü. Lourens Lokkart Nadir şahın tarixçilərinin əsərlərinə istinad edərək şahın 6 dekabrda{{sfn|Lockhart L. (003)|1938|p=248}}, Rusiya rezidenti Vasili Bratişşev isə 13 dekabrda{{sfn|Арунова М.Р.|1958|с=214}} Bərdəyə çatdığını göstərir. Amma sonuncu, şahın Şəkidən gəldiyini və üstəlik, Şəkidə ağır məğlubiyyətə uğradığını da vurğulayır. Əgər hər iki tarix doğrudursa, o zaman hesab edə bilərik ki, Nadir şah 6 dekabrda Bərdəyə çatdıqdan 1 – 2 gün sonra Şəkiyə yürüşə çıxmış və 13 dekabrda Bərdəyə geri dönmüşdür. Əks-halda isə belə düşünməliyik ki, Nadir şah Qarsdan Şəkiyə, Şəkidən isə Bərdəyə gəlmişdir və onun Bərdəyə gəldiyi deyilən tarixlərdən biri səhvdir...

Rusiya rezidenti Vasili Bratişşev 24 dekabr (Yuli təqvimi ilə 13 dekabr) tarixdə Nadir şahın Alfavutdakı (Alpout? Bərdə yaxınlığındakı kənd?) düşərgəsindən öz ölkəsinə göndərdiyi məktubunda şahın “''üsyançı təbəələrini, hansı ki Şirvanda baş vermiş çaşqınlıqdan indiyə qədər İrana qarşı düşmənçilik və narahatçılıq nümayiş etdirirlər, onları itaətə gətirmək üçün''” Şəkiyə yürüş etdiyini göstərir. Daha sonra bildirir ki, yürüş başlayarkən, Şəkinin bir neçə nəfər kəndxuda şah ordusunun yaxınlaşmasından qorxuya düşüb şahın düşərgəsinə üzrxahlığa gəldi və bundan sonra əvvəlki kimi şahın sadiq təbəələri olacaqlarına söz verib and içdilər. Xəyanətlərinə görə onlar xələtlər, 6 min rubl (rus puluna tərcümə olunub) aldılar və öz mülklərinə buraxıldılar. “''Onların ardınca şəkililərin ərzaq ehtiyatlarını əllərindən almaq üçün xüsusi (qarətçi?) dəstə göndərildi, lakin şəkililər yaşamaq uğrunda mübarizədə yerlərində möhkəm durdular və iranlıları geri çəkilməyə məcbur edərək onlar tərəfindən evlərinin dağıdilmasına imkan vermədilər''”. Bunu görən Nadir “''cinayətkarları qol gücü və silahla cəzalandırmaq''” qərarına gəldi. O, on beş minlik ordu ilə meşələrdən və dağlardan keçərək kəndə üz tütdü, Bratişşev yazır ki, həmin kənddə heç 200-dən çox şəkili yaşamırdı “''və şah hər vasitə ilə rəqiblərini məhv etməyə çalışırdı, amma üç gün ərzində onlara zərrə qədər də zərər vura bilmədi, yalnız söyüş söyməkdən başqa''”... Şəkililərin köməyinə dağıstanlılar gəlib çatdılar və  Nadir geri çəkilməyə başladı. Şəkililər geri çəkilən şah ordusuna hücum etdilər. Ordunun arxasını qoruyan əfqan dəstəsi sürətli hücuma məruz qaldı; Nadirin döyüşçüləri, V.Bratişşevin qeyd etdiyi kimi, müqavimət haqqında düşünə bilmədilər və yalnız canlarını xilas etməli oldular. Güllələr Nadirin yanından uçurdu; şahın yanındakılardan bir neçə nəfər öldürüldü, “''Əlahəzrət bundan çox qorxurdu''”. Ciddi qadağalara baxmayaraq, ordu “''harada bir yol gördüsə''” həmin yoldan dağılışdı. Bu hadisə zamanı yaralıları nəzərə almasaq, şah 500 nəfər itirdi. Üstəlik, “''qaçan döyüşçülər, sürəti artırmaq üçün yüklərini yol boyu atdılar, yalnız canlarını qorudular; beləliklə, əlahəzrət, Şəki təbəələrinin yanından acı biabırçılıqla geri döndü''” və 1 dekabr (Qriqori təqvimi ilə 13 dekabr) 1744-cü il tarixdə Alfavuta gəlib çıxdı{{sfn|Арунова М.Р. (2)|1958|сс=213-214}}.

Vasili Bratişşev 24 dekabr (Yuli təqvimi ilə 13 dekabr) tarixdə Nadir şahın Alfavutdakı (Alpout? Bərdə yaxınlığındakı kənd?) düşərgəsindən öz ölkəsinə göndərdiyi məktubunda şahın “''üsyançı təbəələrini, hansı ki Şirvanda baş vermiş çaşqınlıqdan indiyə qədər İrana qarşı düşmənçilik və narahatçılıq nümayiş etdirirlər, onları itaətə gətirmək üçün''” Şəkiyə yürüş etdiyini göstərir. Daha sonra bildirir ki, yürüş başlayarkən, Şəkinin bir neçə kəndxudası şah ordusunun yaxınlaşmasından qorxuya düşüb şahın düşərgəsinə üzrxahlığa gəldi və bundan sonra əvvəlki kimi şahın sadiq təbəələri olacaqlarına söz verib and içdilər. Xəyanətlərinə görə onlar xələtlər, 6 min rubl (rus puluna tərcümə olunub) aldılar və öz mülklərinə buraxıldılar. “''Onların ardınca şəkililərin ərzaq ehtiyatlarını əllərindən almaq üçün xüsusi (qarətçi?) dəstə göndərildi, lakin şəkililər yaşamaq uğrunda mübarizədə yerlərində möhkəm durdular və iranlıları geri çəkilməyə məcbur edərək onlar tərəfindən evlərinin dağıdilmasına imkan vermədilər''”. Bunu görən Nadir “''cinayətkarları qol gücü və silahla cəzalandırmaq''” qərarına gəldi. O, on beş minlik ordu ilə meşələrdən və dağlardan keçərək kəndə üz tütdü, Bratişşev yazır ki, həmin kənddə heç 200-dən çox şəkili yaşamırdı “''və şah hər vasitə ilə rəqiblərini məhv etməyə çalışırdı, amma üç gün ərzində onlara zərrə qədər də zərər vura bilmədi, yalnız söyüş söyməkdən başqa''”... Şəkililərin köməyinə dağıstanlılar gəlib çatdılar və  Nadir geri çəkilməyə başladı. Şəkililər geri çəkilən şah ordusuna hücum etdilər. Ordunun arxasını qoruyan əfqan dəstəsi sürətli hücuma məruz qaldı; Nadirin döyüşçüləri, V.Bratişşevin qeyd etdiyi kimi, müqavimət haqqında düşünə bilmədilər və yalnız canlarını xilas etməli oldular. Güllələr Nadirin yanından uçurdu; şahın yanındakılardan bir neçə nəfər öldürüldü, “''Əlahəzrət bundan çox qorxurdu''”. Ciddi qadağalara baxmayaraq, ordu “''harada bir yol gördüsə''” həmin yoldan dağılışdı. Bu hadisə zamanı yaralıları nəzərə almasaq, şah 500 nəfər itirdi. Üstəlik, “''qaçan döyüşçülər sürəti artırmaq üçün yüklərini yol boyu atdılar, yalnız canlarını qurtardılar; beləliklə, əlahəzrət, Şəki təbəələrinin yanından acı biabırçılıqla geri döndü''” və 1 dekabr (Qriqori təqvimi ilə 13 dekabr) 1744-cü il tarixdə Alfavuta gəlib çıxdı{{sfn|Арунова М.Р. (2)|1958|сс=213-214}}.

===Nadir şahın Şəkiyə ikinci yürüşü (2 – 4 mart, 1745)===

===Nadir şahın Şəkiyə ikinci yürüşü (2 – 4 mart, 1745)===

Nadir şah 1745-ci ilin yanvar ayının 10-da ordusunun bir hissəsini Cavad yaxınlığında Kür çayı üzərindəki körpüdən keçirib Dağıstana sürətli yürüşə başladı{{Sfn|Мухаммад-Казим|1966|с=136a}}{{Sfn|Козлова А.Н. (11b)|2011|с=105}}. Qış vaxtı hücum dağıstanlılar üçün gözlənilməz oldu və onlar, Nadir şahın tarixçilərinin yazdıqlarına görə, müqavimət göstərə bilmədilər və tabe olmağa məcbur oldular. Bundan sonra şah Dərbəndə getdi, Qurban bayramı günü – 14 yanvar 1745-ci il<ref name=Q1 group=qeyd/> tarixdə, Dağıstanda qənimət götürülmüş çoxlu mal-qara və qoyun-keçi ilə geri döndü{{Sfn|Мухаммад-Казим|1966|с=136b}}{{Sfn|Козлова А.Н. (12)|2011|с= 106}}. Martın 2-də yenidən Şəkiyə yürüş etdi{{sfn|Арунова М.Р. (2)|1958|сс=213-214}}.

Nadir şah 1745-ci ilin yanvar ayının 10-da ordusunun bir hissəsini Cavad yaxınlığında Kür çayı üzərindəki körpüdən keçirib Dağıstana sürətli yürüşə başladı{{Sfn|Мухаммад-Казим|1966|с=136a}}{{Sfn|Козлова А.Н. (11b)|2011|с=105}}. Qış vaxtı hücum dağıstanlılar üçün gözlənilməz oldu və onlar, Nadir şahın tarixçilərinin təbirincə, müqavimət göstərə bilmədilər və tabe olmağa məcbur oldular. Bundan sonra şah Dərbəndə getdi, Qurban bayramı günü – 14 yanvar 1745-ci il<ref name=Q1 group=qeyd/> tarixdə, Dağıstanda qənimət götürülmüş çoxlu mal-qara və qoyun-keçi ilə geri döndü{{Sfn|Мухаммад-Казим|1966|с=136b}}{{Sfn|Козлова А.Н. (12)|2011|с= 106}}. Martın 2-də yenidən Şəkiyə yürüş etdi{{sfn|Арунова М.Р. (2)|1958|сс=213-214}}.

2 mart (Yuli təqvimi ilə 19 fevral) 1745-ci il tarixdə Vasili Bratişşev Nadir şahın Şəkidəki düşərgəsindən öz ölkəsinə göndərdiyi məktubunda göstərirdi ki, Nadir şah havanın kəskin pisləşməsinə, qalın qar yağmasına, çovğuna və ərzaq çatışmamazlığına baxmayaraq, ''“üsyankar Şəki camaatının toplaşdığı sığnaqlara, yaxud dağlardakı möhkəm yerlərə gedir''”. Ordunun ön dəstəsi meşəni təmizləmək üçün balta ilə hərəkət edir. “''İran düşərgəsi elə bir yoxsulluq və yorğunluq vəziyyətinə düşüb ki, bunu təsvir etmək mümkün deyil''”, yemək bahalaşdı “''və onu axtarmaq və tapmaq üçün bir yer də yoxdur''”.

2 mart (Yuli təqvimi ilə 19 fevral) 1745-ci il tarixdə Vasili Bratişşev Nadir şahın Şəkidəki düşərgəsindən öz ölkəsinə göndərdiyi məktubunda göstərirdi ki, Nadir şah havanın kəskin pisləşməsinə, qalın qar yağmasına, çovğuna və ərzaq çatışmamazlığına baxmayaraq, ''“üsyankar Şəki camaatının toplaşdığı sığnaqlara, yaxud dağlardakı möhkəm yerlərə gedir''”. Ordunun ön dəstəsi meşəni təmizləmək üçün balta ilə hərəkət edir. “''İran düşərgəsi elə bir yoxsulluq və yorğunluq vəziyyətinə düşüb ki, bunu təsvir etmək belə mümkün deyil''”, yemək bahalaşdı “''və onu axtarmaq və tapmaq üçün bir yer də yoxdur''”.

Şəkililərin möhkəmləndiyi dağlardan yarım mil aralıda yerləşən düşərgədən şah vaxtaşırı olaraq onlara hücum etmək üçün qoşun göndərdi, “''amma indi diqqətəlayiq bir şey əldə edə bilmirəm''”. Şəkililərin əsas qalası “Gələsən və Görəsən” (yəni “gələcəksən, görəcəksən!”) adını aldı.  

Şəkililərin möhkəmləndiyi dağlardan yarım mil aralıda yerləşən düşərgədən şah vaxtaşırı olaraq onlara hücum etmək üçün qoşun göndərdi, “''amma indi diqqətəlayiq bir şey əldə edə bilmirəm''”. Şəkililərin əsas qalası “Gələsən və görəsən” (yəni “gələcəksən, görəcəksən!”) adını aldı.  

Kiçik Şəkidən bir neçə nəfər kəndxuda itaətlərini bildirmək üçün Nadir şahın düşərgəsinə gəldi. Nadir onlara xələt verdi və tapşırdı ki, “''Şəki kəndxudalarının başçısı Hacı Çələbini İran sarayına gəlməyə razı salsınlar''”. Bununla belə, Hacı Çələbi kifayət qədər azuqə və digər ləvazimatlara malik olmaqla möhkəm oturmuşdu və “''könüllü olaraq şaha tabe olmağa meylli deyildi''”{{sfn|Арунова М.Р. (2)|1958|сс=214-215}}.  

Kiçik Şəkidən bir neçə nəfər kəndxuda itaətlərini bildirmək üçün Nadir şahın düşərgəsinə gəldi. Nadir onlara xələt verdi və tapşırdı ki, “''Bütün şəkililərin başçısı Hacı Çələbini İran sarayına gəlməyə razı salsınlar''”. Bununla belə, Hacı Çələbi kifayət qədər azuqə və digər ləvazimatlara malik olduğuna görə yerində möhkəm oturmuşdu və “''könüllü olaraq şaha tabe olmağa meylli deyildi''”{{sfn|Арунова М.Р. (2)|1958|сс=214-215}}.  

Çox güman ki, Nadir şahı Şəkiyə ikinci yürüşü qısamüddətli olmuşdur. Belə ki Məhəmməd Kazım onun məhərrəm ayının sonunda – 4 martda, Bərdəyə qayıtdığını və 20 gün Bərdənin qərb tərəflərində olduğunu yazır{{Sfn|Мухаммад-Казим|1966|с=137a}}{{Sfn|Козлова А.Н. (12)|2011|с=106}}<ref name=Q1b group=qeyd/>.

Çox güman ki, Nadir şahı Şəkiyə ikinci yürüşü qısamüddətli olmuşdur. Belə ki Məhəmməd Kazım onun məhərrəm ayının sonunda – 4 martda, Bərdəyə qayıtdığını və 20 gün Bərdənin qərb tərəflərində olduğunu yazır{{Sfn|Мухаммад-Казим|1966|с=137a}}{{Sfn|Козлова А.Н. (12)|2011|с=106}}<ref name=Q1b group=qeyd/>.

===Nadir şahın Şəkiyə üçüncü yürüşü (29 mart – iyunun əvvəlləri, 1745)===

===Nadir şahın Şəkiyə üçüncü yürüşü (29 mart – iyunun əvvəlləri, 1745)===

Nadir şah mart ayının 29-da ordusunu Ərəş tərəfdən Kürün sol sahilinə keçirib Şəkiyə üçüncü yürüşünə başladı və iyun ayınadək Şəki ərazisində qaldı.

Nadir şah mart ayının 29-da ordusunu Ərəş tərəfdən Kürün sol sahilinə keçirib Şəkiyə üçüncü yürüşünə başladı və iyun ayınadək Şəki ərazisində qaldı.

{{Sitat2| [Nadir] Kür çayının şimal tərəfində bol su və ot olduğunu görəndə sözgedən ayın<ref name=Q2 group=qeyd/> iyirmi beşində (29 mart 1745) Kürdən keçərək Ərəş hüdudlarına daxil oldu... Şəki yaylaqları üç aya yaxın dünya fatehinin iqamətgahına çevrildi. Cauza ayının axırlarında (yaz fəslinin sonunda) hərəkət cilovunu Şəki hüdudlarından döndərib, yenidən Kür çayını keçdi{{sfn|Левиатов В.Н. (Мирза Мехти хан Астрабади)|1948|с=97}}, {{sfn|Мухаммад-Казим|1966|с=137a}}{{sfn|Козлова А.Н. (12)|2011|с=106}}.}}

{{Sitat2| [Nadir] Kür çayının şimal tərəfində bol su və ot olduğunu görəndə sözgedən ayın<ref name=Q2 group=qeyd/> iyirmi beşində (29 mart 1745) Kürdən keçərək Ərəş hüdudlarına daxil oldu... Şəki yaylaqları üç aya yaxın dünya fatehinin iqamətgahına çevrildi. Cauza ayının axırlarında (yaz fəslinin sonunda) hərəkət cilovunu Şəki hüdudlarından döndərib, yenidən Kür çayını keçdi{{sfn|Левиатов В.Н. (Мирза Мехти хан Астрабади)|1948|с=97}}, {{sfn|Мухаммад-Казим|1966|с=137a}}{{sfn|Козлова А.Н. (12)|2011|с=106}}.}}

Lakin bu əsərlərdə iki-üç ay ərzində Şəkidə cərəyan etmiş hadisələr haqqında başqa heç nə deyilmir<ref name=Q3 group=qeyd/>, şahın Şəkiyə birinci və ikinci yürüşü ilə bağlı isə bircə kəlmə belə işlədilmir, hansı ki digər mənbələrdə və arxiv materiallarında Şəkidə Nadir şaha qarşı müqavimət göstərilməsi və şahın uğursuzluğu haqqında yetərincə məlumata rast gəlmək mümkündür. Bu ona görə belədir ki, birinci əsər Nadir şahın sağlığında qələmə alındığına görə müəllif şahın uğursuzluqlarının üstündən sükutla keçməyə məcbur idi, əks-halda şahın qəzəbinə düçar ola bilərdi. İkinci əsər isə Nadir şahın ölümündən sonra tamamlansa da, onun əsas mənbələrindən biri, elə birinci əsər olmuşdur.  

Lakin bu əsərlərdə iki-üç ay ərzində Şəkidə cərəyan etmiş hadisələr haqqında başqa heç nə deyilmir<ref name=Q3 group=qeyd/>, şahın Şəkiyə birinci və ikinci yürüşü ilə bağlı isə bircə kəlmə belə işlədilmir, hansı ki digər mənbələrdə və arxiv materiallarında Şəkidə Nadir şaha qarşı müqavimət göstərilməsi və şahın uğursuzluğu haqqında yetərincə məlumata rast gəlmək mümkündür. Bu ona görə belədir ki, birinci əsər Nadir şahın sağlığında qələmə alındığına görə müəllif şahın uğursuzluqlarının üstündən sükutla keçməyə məcbur idi, əks-təqdirdə şahın qəzəbinə düçar ola bilərdi. İkinci əsər isə Nadir şahın ölümündən sonra tamamlansa da, onun əsas mənbələrindən biri, elə birinci əsər olmuşdur.  

====“Car salnaməsi”ndəki məlumat====

====“Car salnaməsi”ndəki məlumat====

{{Sitat2|(1744-cü ilin payızında Nadir şah) Babaratmaya gəlir, burada yerləşir. Ordusunun bir hissəsini Şəki üzərinə göndərir. Şəkililər Şirvanla birlikdə Çələbi xan Nuxalının başçılığı ilə onun (Nadir şahın) tabeliyindən çıxmışdılar. Döyüşlər bir aydan çox davam edir. Təhməz (Nadir şah) ordusu ilə Göynüyə gəlir, lakin onun əlinə bir şey keçmir, sonra Nuxanın səngərinə hücum edir. Çox vuruşur, lakin onu ala bilmir. Ancaq Şəkini<ref name=Q4 group=qeyd/> yandırır. Bəziləri öldürülür, bəziləri əsir alınır, bəziləri qarət olunur, lakin onlar ac olsalar da səngərlərində qalırlar. Bundan sonra Təhməz ordusu ilə Muğana gedir...{{sfn|Molla Məhəmməd əl-Cari (2)|1997|s=45}}.}}

{{Sitat2|(1744-cü ilin payızında Nadir şah) Babaratmaya gəlir, burada yerləşir. Ordusunun bir hissəsini Şəki üzərinə göndərir. Şəkililər Şirvanla birlikdə Çələbi xan Nuxalının başçılığı ilə onun (Nadir şahın) tabeliyindən çıxmışdılar. Döyüşlər bir aydan çox davam edir. Təhməz (Nadir şah) ordusu ilə Göynüyə gəlir, lakin onun əlinə bir şey keçmir, sonra Nuxanın səngərinə hücum edir. Çox vuruşur, lakin onu ala bilmir. Ancaq Şəkini<ref name=Q4 group=qeyd/> yandırır. Bəziləri öldürülür, bəziləri əsir alınır, bəziləri qarət olunur, lakin onlar ac olsalar da səngərlərində qalırlar. Bundan sonra Təhməz ordusu ilə Muğana gedir...{{sfn|Molla Məhəmməd əl-Cari (2)|1997|s=45}}.}}

=====Y.Senyukovun məlumatı=====

====Y.Senyukovun məlumatı====

1745-ci ilin mart ayında (Yuli təqvimi ilə mart-aprel) Həştərxandan Nadir şahın Şəkidəki düşərgəsinə – Rusiya rezidenti V.Bratişşevin yanına, yola düşən Rusiya səfiri Y.Senyukov 19 apreldə (Yuli təqvimi ilə 8 apreldə) Dərbənddən Rusiya xarici işlər nazirliyində çalışan həmkarına məlumat göndərir ki,  

1745-ci ilin mart ayında (Yuli təqvimi ilə mart-aprel) Həştərxandan Nadir şahın Şəkidəki düşərgəsinə – Rusiya rezidenti V.Bratişşevin yanına, yola düşən Rusiya səfiri Y.Senyukov 19 apreldə (Yuli təqvimi ilə 8 apreldə) Dərbənddən Rusiya xarici işlər nazirliyində çalışan həmkarına məlumat göndərir ki,  

{{Sitat2|Şah isə indi Şəki yaxınlığında Kürün bu tərəfində dayanıb və tezliklə oradakı meşəni qırıb piyadalardan hər cür istifadə edərək Şəki camaatını silahla məhv etmək niyyətindədir...{{sfn|Левиатов В.Н. (Е.Сенюков)|1948|с=99}}.}}

{{Sitat2|Şah isə indi Şəki yaxınlığında Kürün bu tərəfində dayanıb və tezliklə oradakı meşəni qırıb piyadalardan hər cür istifadə edərək Şəki camaatını silahla məhv etmək niyyətindədir...{{sfn|Левиатов В.Н. (Е.Сенюков)|1948|с=99}}.}}

=====Vasili Bratişşevin məlumatı=====

====Vasili Bratişşevin məlumatı====

24 apreldə (Yuli təqvimi ilə 13 apreldə) Rusiya rezidenti Vasili Bratişşev Nadir şahın Şəkidəki düşərgəsindən Kizlyar komendantı knyaz Obolenskiyə aşağıdakı məxfi məlumatı göndərib:  

24 apreldə (Yuli təqvimi ilə 13 apreldə) Rusiya rezidenti Vasili Bratişşev Nadir şahın Şəkidəki düşərgəsindən Kizlyar komendantı knyaz Obolenskiyə aşağıdakı məxfi məlumatı göndərib:  

{{Sitat2|Zati-aliləri, son bir neçə gün ərzində burada baş verənləri nəzərinizə çatdırım ki, şah düz üç gündür ki ona müqavimət göstərməkdə davam edən üsyançıları ram etmək üçün Şəki sığnağına yaxınlaşıb, piyadalardan istifadə edərək sığnağa güclü hücum edib. Yalnız çətin dağlıq yerlərin arxasında və rəqiblərin sərt müqaviməti nəticəsində qırxa qədər adamın öldürülməsi, yaxud əsir götürülməsi istisna olmaqla, uğur qazana bilmədi. Əksinə, iranlılara dəyən ziyan xeyli çox idi, yüzdən çox adam öldürüldü və bir neçə adam isə yaralandı{{sfn|Левиатов В.Н. (Василий Братищев)|1948|с=99}}. Bu səbəbdən də əlahəzrət onları – şəkililəri, itaətə gətirmək üçün başqa yollar seçdi və evlərinin yaxınlığında yerləşən bağların, taxıl sahələrinin məhv edilməsini, ağacların kəsilməsini əmr etdi ki, bu da faktiki olaraq həyata keçirilir. Şəki camaatı isə bağlarının, taxıl sahələrinin viran qalmasına baxmayaraq, öz başçıları Hacı Çələbinin rəhbərliyi altında əzmlə möhkəm dayanır və həqiqətən də şaha tabe olmaq istəmir{{sfn|Арунова М.Р. (2)|1958|с=215}}.}}   

{{Sitat2|Zati-aliləri, son bir neçə gün ərzində burada baş verənləri nəzərinizə çatdırım ki, şah düz üç gündür ki ona müqavimət göstərməkdə davam edən üsyançıları ram etmək üçün Şəki sığnağına yaxınlaşıb, piyadalardan istifadə edərək sığnağa güclü hücum edib. Yalnız çətin dağlıq yerlərin arxasında və rəqiblərin sərt müqaviməti nəticəsində qırxa qədər adamın öldürülməsi, yaxud əsir götürülməsi istisna olmaqla, uğur qazana bilmədi. Əksinə, iranlılara dəyən ziyan xeyli çox idi, yüzdən çox adam öldürüldü və bir neçə adam isə yaralandı{{sfn|Левиатов В.Н. (Василий Братищев)|1948|с=99}}. Bu səbəbdən də əlahəzrət onları – şəkililəri, itaətə gətirmək üçün başqa yollar seçdi və evlərinin yaxınlığında yerləşən bağların, taxıl sahələrinin tamamilə məhv edilməsini, ağacların kəsilməsini əmr etdi ki, bu da faktiki olaraq həyata keçirilir. Şəki camaatı isə bağlarının, taxıl sahələrinin viran qalmasına baxmayaraq, öz başçıları Hacı Çələbinin rəhbərliyi altında əzmlə möhkəm dayanır və həqiqətən də şaha tabe olmaq istəmir{{sfn|Арунова М.Р. (2)|1958|с=215}}.}}   

Hacı Çələbi özü də şahdan “''iltifat məktubları''” alırdı, hansı ki, həmin məktublarda onu “''inandırmaq üçün çoxlu vədlər vardı''”. Lakin nə vədlər, nə də hədələr kömək etmədi: “''bu üsulların hər ikisi səmərəsiz olaraq qalır''”, – V.Bratişev yazır{{sfn|Арунова М.Р. (2)|1958|с=215}}.

Hacı Çələbi özü də şahdan “''iltifat məktubları''” alırdı, hansı ki, həmin məktublarda onu “''inandırmaq üçün çoxlu vədlər vardı''”. Lakin nə vədlər, nə də hədələr kömək etmədi: “''bu üsulların hər ikisi səmərəsiz olaraq qalır''”, – V.Bratişev yazır{{sfn|Арунова М.Р. (2)|1958|с=215}}.

=====Yusup Qayuçevin məlumatı=====

====Yusup Qayuçevin məlumatı====

6 may (Yuli təqvimi ilə 25 aprel) 1745-ci il tarixdə Nadir şahın Şəkidəki düşərgəsindəki rezidentin yanından Kizlyar komendantı knyaz Obolenskinin yanına yola düşən tərcüməçi Yusup Qayuçev isə məxfi dəftərxanaya bunları bildirir:

6 may (Yuli təqvimi ilə 25 aprel) 1745-ci il tarixdə Nadir şahın Şəkidəki düşərgəsindəki rezidentin yanından Kizlyar komendantı knyaz Obolenskinin yanına yola düşən tərcüməçi Yusup Qayuçev isə məxfi dəftərxanaya bunları bildirir:

{{Sitat2|İran şahı öz ordusu ilə Şəkidən on beş verst aralıda olan Belyazin adlı yerə getdi və oradan Yar adlı yerə üz tutacaq və şahdan indi heç bir qorxu yoxdur, o, daha uzaqdadır və onun yanında olan ordu cəmi otuz minlikdən ibarətdir {{sfn|Левиатов В.Н. (Юсуп Гаючев)|1948|с=100}}.}}

{{Sitat2|İran şahı öz ordusu ilə Şəkidən on beş verst aralıda olan Belyazin adlı yerə getdi və oradan Yar adlı yerə üz tutacaq və şahdan indi heç bir qorxu yoxdur, o, daha uzaqdadır və onun yanında olan ordu cəmi otuz minlikdən ibarətdir {{sfn|Левиатов В.Н. (Юсуп Гаючев)|1948|с=100}}.}}

=====Yusup Qasımovun məlumatı=====

====Yusup Qasımovun məlumatı====

20 may (Yuli təqvimi ilə 9 may) 1745-ci il tarixdə tərcüməçi Yusup Qayuçevin adaşı tacir Yusup Qasımov, hansı ki Rusiya səfiri Y.Senyukovun başçılıq etdiyi diplomatik  heyətinin tərkibində Şəkidə Nadir şahın düşərgəsində olmuşdur, bunları yazır:  

20 may (Yuli təqvimi ilə 9 may) 1745-ci il tarixdə tərcüməçi Yusup Qayuçevin adaşı tacir Yusup Qasımov, hansı ki Rusiya səfiri Y.Senyukovun başçılıq etdiyi diplomatik  heyətinin tərkibində Şəkidə Nadir şahın düşərgəsində olmuşdur, bunları yazır:  

{{Sitat2|Bizim qaldığımız müddətdə<ref name=Q6 group=qeyd/> İran şahı düşərgəsini bir yerdən başqa yerə, yaxınlıqdakı təzə yerə köçürdü. İki dəfə diqqət yetirdim ki, onun düşərgəsində bütün adamların sayı yüz min nəfər ola bilər, ancaq döyüşçülərin sayı heç otuz beş mini keçə bilməzdi<ref name=Q7 group=qeyd/>. Üstəlik, mən soruşdum ki, iranlılar niyə Xəzər dənizinin yanında və Türkiyə sərhədinin  yaxınlığında olan əyalətləri belə xarabalığa çevirirlər, bu ərazilərə niyə bu qədər ziyanlıqlar vururlar? Bu sualımın cavabında mənə dedilər ki, “''İran şahı Xorasana böyük bolluq və sərvət gətirib. Bu vilayətlər və əyalətlər isə vaxtı ilə ruslardan və türklərdən müharibə ilə alındığına görə şah bu vilayət və əyalətlərdə elə pis vəziyyət yaratmaq istəyir ki, bir qazanda on ev yemək bişirsin. İndinin özündə də şahın fərmanı ilə Həmədana gedən adamlara o vilayətdən üç yüz iyirmi min tümən yığmaq əmr edilib, əgər çatmazsa, əvəzində xalça, palaz, qab-qacaq götürülməlidirlər. Qiymətə görə əgər bu kifayət etməzsə, o zaman adamları girov götürüb başqa adamlara satmaq istəyirik. Şah Ərdəbil vilayətindən altı yüz min, Şamaxıdan üç yüz altmış min tümən toplanılmasını əmr edib. Onun ordusunda kiçikdən böyüyədək hamı ağlayır, deyirlər ki, biz burada xidmət etməyə məcburuq və pul üçün arvad-uşağımızı [acından] öldürürük''”{{sfn|Левиатов В.Н. (Юсуп Касымов)|1948|сс=100-101}}.}}

{{Sitat2|Bizim qaldığımız müddətdə<ref name=Q6 group=qeyd/> İran şahı düşərgəsini bir yerdən başqa yerə, yaxınlıqdakı təzə yerə köçürdü. İki dəfə diqqət yetirdim ki, onun düşərgəsində bütün adamların sayı yüz min nəfər ola bilər, ancaq döyüşçülərin sayı heç otuz beş mini keçə bilməzdi<ref name=Q7 group=qeyd/>. Üstəlik, mən soruşdum ki, iranlılar niyə Xəzər dənizinin yanında və Türkiyə sərhədinin  yaxınlığında olan əyalətləri belə xarabalığa çevirirlər, bu ərazilərə niyə bu qədər ziyanlıqlar vururlar? Bu sualımın cavabında mənə dedilər ki, “''İran şahı Xorasana böyük bolluq və sərvət gətirib. Bu vilayətlər və əyalətlər isə vaxtı ilə ruslardan və türklərdən müharibə ilə alındığına görə şah bu vilayət və əyalətlərdə elə pis vəziyyət yaratmaq istəyir ki, bir qazanda on ev yemək bişirsin. İndinin özündə də şahın fərmanı ilə Həmədana gedən adamlara o vilayətdən üç yüz iyirmi min tümən yığmaq əmr edilib, əgər çatmazsa, əvəzində xalça, palaz, qab-qacaq götürülməlidirlər. Qiymətə görə əgər bu kifayət etməzsə, o zaman adamları girov götürüb başqa adamlara satmaq istəyirik. Şah Ərdəbil vilayətindən altı yüz min, Şamaxıdan üç yüz altmış min tümən toplanılmasını əmr edib. Onun ordusunda kiçikdən böyüyədək hamı ağlayır, deyirlər ki, biz burada xidmət etməyə məcburuq və pul üçün arvad-uşağımızı [acından] öldürürük''”{{sfn|Левиатов В.Н. (Юсуп Касымов)|1948|сс=100-101}}.}}

=====General-leytenant Dmitri Yeropkinin cəsusları=====

====General-leytenant Dmitri Yeropkinin cəsusları====

Kizlyar ölkəsindəki rus qoşunlarının komandanı general-leytenant Dmitri Yeropkin Nadir şah ordusunun yerdəyişmələri və gücü haqqında daha ətraflı məlumata malik olmaq üçün Dərbəndə və başqa yerlərə tacirlər, yaxud hansısa məxfi şəxslər göndərirdi. Onlar Kizlyara geri dönən kimi əldə etdikləri məlumatları Dmitri Yeropkinə çatdırırdılar. Həmin adamlardan biri olan Terek zadəganı Vasili Çerkasov ona aşağıdakıları bildirmişdi:

Kizlyar ölkəsindəki rus qoşunlarının komandanı general-leytenant Dmitri Yeropkin Nadir şah ordusunun yerdəyişmələri və gücü haqqında daha ətraflı məlumata malik olmaq üçün Dərbəndə və başqa yerlərə tacirlər, yaxud hansısa məxfi şəxslər göndərirdi. Onlar Kizlyara geri dönən kimi əldə etdikləri məlumatları Dmitri Yeropkinə çatdırırdılar. Həmin adamlardan biri olan Terek zadəganı Vasili Çerkasov ona aşağıdakıları bildirmişdi:

======Vasili Çerkasovun məlumatları======

=====Vasili Çerkasovun məlumatları=====

{{Sitat2|Mən Dərbənddə olarkən<ref name=Q8 group=qeyd/> öz Rusiya tacirimiz Qreçenindən eşitdim ki, İran şahı indi öz ordusu ilə Şəki yaxınlığındakı düşərgədə dayanaraq ona qarşı çıxan şəkililərə nəzarət etməkdədir və onun qoşunları üç kəndi böyük tələfatla ələ keçirə bilib. Sonra o, bir xan və iki sultanı və onlarla birlikdə bir neçə qoşunu Böyük Şəkiyə göndərib və o kəndə hücum etməyi əmr edib, hansı ki həmin kəndin meşələr ilə böyük dağlar arasında bir yolu vardı və başqa yolu yox idi. Əmrə uyğun olaraq şahın göndərdiyi ordu yuxarıda adı çəkilən Böyük Şəki kəndinə hücuma keçib. Və bu şəkililər meşələrin içindən, dağların arasından çıxaraq onları qırıblar, üstəlik, bir xanı və bir sultanı da öldürüblər, amma adlarının nə olduğunu bilmir. Şahın özü isə həmin vaxt dağda dayanıb baxırmış və ordusunun böyük tələfata uğradığını görən kimi geri çəkilməyi əmr edib. Sonra bütün vəzirlərini və sərkərdələrini eyni vaxtda yanına çağıraraq hamısını danlayıb, deyib ki siz mənə sədaqətlə xidmət etmirsiniz və belə bir kiçik kəndi də tuta bilmirsiniz, düşünməyin ki, mən buradan gedəcəyəm, əksinə, hamınızı burada qırdıracağam, amma [Böyük Şəkini] tutmadan buradan geri dönməyəcəyəm. Daha sonra əlavə edib ki, özünüz də görürsünüz ki, bir tərəfimizdə türklər, bir tərəfimizdə rus ordusu var. Və buranın kimin idarəsinə keçəcəyini bilmirəm, amma mən artıq hamınızı atıb İsfahana getməyə məcburam{{sfn|Левиатов В.Н. (Василий Черкасов)|1948|сс=101-102}}.}}

{{Sitat2|Mən Dərbənddə olarkən<ref name=Q8 group=qeyd/> öz Rusiya tacirimiz Qreçenindən eşitdim ki, İran şahı indi öz ordusu ilə Şəki yaxınlığındakı düşərgədə dayanaraq ona qarşı çıxan şəkililərə nəzarət etməkdədir və onun qoşunları üç kəndi böyük tələfatla ələ keçirə bilib. Sonra o, bir xan və iki sultanı və onlarla birlikdə bir neçə qoşunu Böyük Şəkiyə göndərib və o kəndə hücum etməyi əmr edib, hansı ki həmin kəndin meşələr ilə böyük dağlar arasında bir yolu vardı və başqa yolu yox idi. Əmrə uyğun olaraq şahın göndərdiyi ordu yuxarıda adı çəkilən Böyük Şəki kəndinə hücuma keçib. Və bu şəkililər meşələrin içindən, dağların arasından çıxaraq onları qırıblar, üstəlik, bir xanı və bir sultanı da öldürüblər, amma adlarının nə olduğunu bilmir. Şahın özü isə həmin vaxt dağda dayanıb baxırmış və ordusunun böyük tələfata uğradığını görən kimi geri çəkilməyi əmr edib. Sonra bütün vəzirlərini və sərkərdələrini eyni vaxtda yanına çağıraraq hamısını danlayıb, deyib ki siz mənə sədaqətlə xidmət etmirsiniz və belə bir kiçik kəndi də tuta bilmirsiniz, düşünməyin ki, mən buradan gedəcəyəm, əksinə, hamınızı burada qırdıracağam, amma [Böyük Şəkini] tutmadan buradan geri dönməyəcəyəm. Daha sonra əlavə edib ki, özünüz də görürsünüz ki, bir tərəfimizdə türklər, bir tərəfimizdə rus ordusu var. Və buranın kimin idarəsinə keçəcəyini bilmirəm, amma mən artıq hamınızı atıb İsfahana getməyə məcburam{{sfn|Левиатов В.Н. (Василий Черкасов)|1948|сс=101-102}}.}}

{{Sitat2|Şahdan İran düşərgəsinə<ref name=Q9 group=qeyd/>, Fətəli xanın yanına gələn çapar mənim olduğum katib çadırına girdi. Şah haqqında söhbət etdik. O, mənə şahın Şəki camaatını məhv etdiyini bildirdi. Dedi ki yalnız bircə kənd qalıb və şah bir xanı ordu ilə birlikdə həmin kəndi tutmaq üçün saxlayıb və özü isə mən yola düşən günün ertəsi<ref name=Q10 group=qeyd/> ordusu ilə Qazıqumuxa – usmi mülkünə, getmək niyyətində idi{{sfn|Левиатов В.Н. (Василий Черкасов)|1948|с=102}}.}}

{{Sitat2|Şahdan İran düşərgəsinə<ref name=Q9 group=qeyd/>, Fətəli xanın yanına gələn çapar mənim olduğum katib çadırına girdi. Şah haqqında söhbət etdik. O, mənə şahın Şəki camaatını məhv etdiyini bildirdi. Dedi ki yalnız bircə kənd qalıb və şah bir xanı ordu ilə birlikdə həmin kəndi tutmaq üçün saxlayıb və özü isə mən yola düşən günün ertəsi<ref name=Q10 group=qeyd/> ordusu ilə Qazıqumuxa – usmi mülkünə, getmək niyyətində idi{{sfn|Левиатов В.Н. (Василий Черкасов)|1948|с=102}}.}}

======Anonim şəxsin məlumatları======

=====Anonim şəxsin məlumatları=====

9 iyun (Yuli təqvimi ilə 28 may) 1745-ci il tarixdə Kizlyara gəlib çıxan digər şəxs, hansı ki o, Nadir şahın düşərgəsində olmuşdur, bildirmişdir ki,  

9 iyun (Yuli təqvimi ilə 28 may) 1745-ci il tarixdə Kizlyara gəlib çıxan digər şəxs, hansı ki o, Nadir şahın düşərgəsində olmuşdur, bildirmişdir ki,  

{{Sitat2|İran şahı Şəkidən geri çəkildi və düşərgəsini Qazıqumux yolu üzərində qurdu. Bu yerdə nə qədər dayanacağı və buradan hara gedəcəyi hələ bilinmir{{sfn|Левиатов В.Н. (05)|1948|с=102}}.}}

{{Sitat2|İran şahı Şəkidən geri çəkildi və düşərgəsini Qazıqumux yolu üzərində qurdu. Bu yerdə nə qədər dayanacağı və buradan hara gedəcəyi hələ bilinmir{{sfn|Левиатов В.Н. (05)|1948|с=102}}.}}

======Fyodr Matveyevin məlumatları======

=====Fyodr Matveyevin məlumatları=====

16 iyun (Yuli təqvimi ilə 5 iyun) 1745-ci il tarixdə Kizlyara gələn Həştərxan quberniyasının tərcüməçisi Fyodr Matveyev general-leytenant Dmitri Yeropkinə bildirdi ki,  

16 iyun (Yuli təqvimi ilə 5 iyun) 1745-ci il tarixdə Kizlyara gələn Həştərxan quberniyasının tərcüməçisi Fyodr Matveyev general-leytenant Dmitri Yeropkinə bildirdi ki,  

{{Sitat2|Biz şahın düşərgəsində olarkən, Kizlyar sakini tacir Yusup Qasımovun yola düşməsindən 3 gün sonra – yəni mayın 12-də (Qriqori təqvimi ilə 23 may), İran şahı cəmi üç günlük azuqə götürərək on beş minlik yüngül ordu ilə Surxayın ixtiyarında olan dağlara üz tutdu, amma həmin yerin hara olduğunu blmirəm. Sadəcə o, həmin yerdə heç kimi tapmadı və hər şeyi yandırdı, taxılları əzdi, bağları doğradı və on nəfərə yaxın dağ sakinini əsir götürdü, digər sakinlər isə dağlarda qalxmışdılar və şah onlara yuxarıda təsvir ediləndən artıq heç nə edə bilmədi. Bir gün sonra o, düşərgəyə qayıtdı və əsir götürülmüş on nəfərdən adəti üzrə bəzisinin gözlərini çıxartdırdı, bəzisini isə öldürtdürdü{{sfn|Левиатов В.Н. (Федор Матвеев)|1948|сс=102-103}}.}}

{{Sitat2|Biz şahın düşərgəsində olarkən, Kizlyar sakini tacir Yusup Qasımovun yola düşməsindən 3 gün sonra – yəni mayın 12-də (Qriqori təqvimi ilə 23 may), İran şahı cəmi üç günlük azuqə götürərək on beş minlik yüngül ordu ilə Surxayın ixtiyarında olan dağlara üz tutdu, amma həmin yerin hara olduğunu blmirəm. Sadəcə o, həmin yerdə heç kimi tapmadı və hər şeyi yandırdı, taxılları əzdi, bağları doğradı və on nəfərə yaxın dağ sakinini əsir götürdü, digər sakinlər isə dağlarda qalxmışdılar və şah onlara yuxarıda təsvir ediləndən artıq heç nə edə bilmədi. Bir gün sonra o, düşərgəyə qayıtdı və əsir götürülmüş on nəfərdən adəti üzrə bəzisinin gözlərini çıxartdırdı, bəzisini isə öldürtdürdü{{sfn|Левиатов В.Н. (Федор Матвеев)|1948|сс=102-103}}.}}

======Aşur Ağayevin məlumatları======

=====Aşur Ağayevin məlumatları=====

17 iyun (Yuli təqvimi ilə 6 iyun) 1745-ci il tarixdə isə uzden<ref name=Q11 group=qeyd/> Aşur Ağayev general-leytenant Dmitri Yeropkinə bunları deyib:  

17 iyun (Yuli təqvimi ilə 6 iyun) 1745-ci il tarixdə isə uzden<ref name=Q11 group=qeyd/> Aşur Ağayev general-leytenant Dmitri Yeropkinə bunları deyib:  

{{Sitat2|İran şahı on beş gün əvvəl Şəkini almadan bütün qoşunları ilə Kür çayını keçərək Gəncə yaxınlığındakı Şatqor (Şamxor?) adlı yerə üz tutdu. Və orada dayandı və bundan on gün əvvəl ona (Şamxal Eldara) və digər Dağıstan rəhbərlərinə fərmanlar göndərib onları qeyd olunan ərazidəki düşərgəsinə ziyafətə dəvət etmişdi{{sfn|Левиатов В.Н. (Ашур Агаев)|1948|с=103}}.}}

{{Sitat2|İran şahı on beş gün əvvəl Şəkini almadan bütün qoşunları ilə Kür çayını keçərək Gəncə yaxınlığındakı Şatqor (Şamxor?) adlı yerə üz tutdu. Və orada dayandı və bundan on gün əvvəl ona (Şamxal Eldara) və digər Dağıstan rəhbərlərinə fərmanlar göndərib onları qeyd olunan ərazidəki düşərgəsinə ziyafətə dəvət etmişdi{{sfn|Левиатов В.Н. (Ашур Агаев)|1948|с=103}}.}}

====Bağdad canişini Əhməd xanın Osmanlı vəzirinə məktubu ====

===Rusiyada narahatçılğın aradan qalxması===

 

 

===Bağdad canişini Əhməd xanın Osmanlı vəzirinə məktubu ===

Nadir şahın Şəkiyə yürüşü Rusiya İmperiyası ilə yanaşı, Osmanlı dövlətində də izlənilirdi. Məsələn, hicri 1158-ci ildə (03.01.1745–23.01.1746) Osmanlı dövlətinin Bağdadakı canişini Əhməd xanın möhürü ilə Osmanlı vəzirinə göndərilmiş məktubda göstərilirdi ki, Nadir şahın Şirvan əyalətinə hücumu zamanı Hacı Çələbi adlı bir nəfərin həmin ərazidəki kəndlərin kəndxudaları ilə birləşərək iki dəfə Nadir şahın qoşununu məğlub etmiş, üçüncü dəfə Nadir şah Hacı Çələbinin üzərinə iki xanın başçılığı altında 10 mindən çox əsgər göndərsə də Hacı Çələbi onları da məğlub etmişdir{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild|2010|ss=26, 27}}{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild (02)|2010|ss=478-475}}. Əhməd xanın məktubundan o da  məlum olur ki, Hacı Çələbinin yardım üçün Osmanlı dövlətinə məktubla müraciət etmiş və həmin məktub Bağdaddan Əhməd xanın özü tərəfindən Osmanlı sarayına göndərilmişdir:  

Nadir şahın Şəkiyə yürüşü Rusiya İmperiyası ilə yanaşı, Osmanlı dövlətində də izlənilirdi. Məsələn, hicri 1158-ci ildə (03.01.1745–23.01.1746) Osmanlı dövlətinin Bağdadakı canişini Əhməd xanın möhürü ilə Osmanlı vəzirinə göndərilmiş məktubda göstərilirdi ki, Nadir şahın Şirvan əyalətinə hücumu zamanı Hacı Çələbi adlı bir nəfərin həmin ərazidəki kəndlərin kəndxudaları ilə birləşərək iki dəfə Nadir şahın qoşununu məğlub etmiş, üçüncü dəfə Nadir şah Hacı Çələbinin üzərinə iki xanın başçılığı altında 10 mindən çox əsgər göndərsə də Hacı Çələbi onları da məğlub etmişdir{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild|2010|ss=26, 27}}{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild (02)|2010|ss=478-475}}. Əhməd xanın məktubundan o da  məlum olur ki, Hacı Çələbinin yardım üçün Osmanlı dövlətinə məktubla müraciət etmiş və həmin məktub Bağdaddan Əhməd xanın özü tərəfindən Osmanlı sarayına göndərilmişdir:  

{{Sitat2|Bu gün harada olduğu bilinməyən Nadir şahın təkrar edəcəyi bir hücum müqabilində bu tərəflərdə olan bütün əsgərlərini götürüb islam əsgərinə qoşmaq niyyətində olan Hacı Çələbinin məktubunu Sizə göndərmişik{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild|2010|ss=26, 27}}{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild (02)|2010|ss=478-475}}{{Sfn|Tahirova G.|2010|s=65}}{{Sfn|Tahirova G., 2013}}.}}

{{Sitat2|Bu gün harada olduğu bilinməyən Nadir şahın təkrar edəcəyi bir hücum müqabilində bu tərəflərdə olan bütün əsgərlərini götürüb islam əsgərinə qoşmaq niyyətində olan Hacı Çələbinin məktubunu Sizə göndərmişik{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild|2010|ss=26, 27}}{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild (02)|2010|ss=478-475}}{{Sfn|Tahirova G.|2010|s=65}}{{Sfn|Tahirova G., 2013}}.}}

====Hacı Çələbi xanın Osmanlı dövlətinə məktubu====

===Hacı Çələbi xanın Osmanlı dövlətinə məktubu===

Hacı Çələbi xanın hicri 1168-ci ildə (18.10.1754–07.10.1754) Osmanlı dövlətinə göndərdiyi məktubunda 1743 – 1746-cı il hadisələrinə bir daha nəzər yetirilir və göstərilir ki,  

Hacı Çələbi xanın hicri 1168-ci ildə (18.10.1754–07.10.1754) Osmanlı dövlətinə göndərdiyi məktubunda 1743 – 1746-cı il hadisələrinə bir daha nəzər yetirilir və göstərilir ki,  

{{Sitat2|Nadir şah saysız-hesabsız əsgərləri ilə Şirvan və Dağıstan mahalını işğal etməklə böyük dağıntılar törətmişdir. Buraya da ardı-arası kəsilməyən yürüşlər etmiş, doqquz ay mühasirədə saxlamışdı. Lakin Allah bizə kömək oldu... Nadir şahın ölümündən sonra İranın müxtəlif yerlərində xanlıqlar müstəqil fəaliyyət göstərməyə başladı... Osmanlı dövləti hələ qədimdən bəri, ehtiyac olduqda, Dağıstan, Şirvan və onun ətrafındakı xanlara hər zaman kömək etmişdir{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild|2010|ss=26, 27}}{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild (02)|2010|ss=478-475}}{{Sfn|Tahirova G.|2010|s=65}}{{Sfn|Tahirova G., 2013}}.}}

{{Sitat2|Nadir şah saysız-hesabsız əsgərləri ilə Şirvan və Dağıstan mahalını işğal etməklə böyük dağıntılar törətmişdir. Buraya da ardı-arası kəsilməyən yürüşlər etmiş, doqquz ay mühasirədə saxlamışdı. Lakin Allah bizə kömək oldu... Nadir şahın ölümündən sonra İranın müxtəlif yerlərində xanlıqlar müstəqil fəaliyyət göstərməyə başladı... Osmanlı dövləti hələ qədimdən bəri, ehtiyac olduqda, Dağıstan, Şirvan və onun ətrafındakı xanlara hər zaman kömək etmişdir{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild|2010|ss=26, 27}}{{Sfn|Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində, I cild (02)|2010|ss=478-475}}{{Sfn|Tahirova G.|2010|s=65}}{{Sfn|Tahirova G., 2013}}.}}

====Sığnaq və “Gələsən, görəsən” haqqında ====

===Sığnaq və “Gələsən, görəsən” haqqında ===

Kiş kəndindən bir neçə kilometr şimalda, Kiş çayının mənbəyinə yaxın tərəflərdə sığnaq yerləri hələ də durur və həmin sığnaqların bəzilərində 18-ci əsrə aid mədəni təbəqələr var. Həmçinin, Qurcana çayının mənbəyinə yaxın ərazidə də yaşayış yerinin izləri görünür. Lakin Nadir şahın 3 dəfə hücum etdiyi, 9 ay mühasirədə saxladığı sığnağın yeri hal-hazırda qeyri-məlumdur. 19-cu əsr Şəki tarixçiləri ənənəvi olaraq “Gələsən, görəsən”nin adını çəkirlər. Lakin indiki “Gələsən, görəsən” qalası deyilən Orta əsr istehkamının daxilində və ətrafında 2023-cü ildə AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi Xəqani Alməmmədovun başçılığı altında ərazidə aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı orada XVI əsrdən sonrakı dövrlərə aid heç bir mədəni təbəqə aşkar edilməmişdir. Buna görə də bu qənaətə gəlinmişdir ki, qala 1551-ci ildə Şah Təhmasib tərəfindən dağıdıldıqdan sonra bir daha bərpa edilməmiş və yenidən istifadə olunmamışdır. Mümkündür ki, 19-cu əsr Şəki tarixçiləri “Gələsən, görəsən” deyərkən, konkret olaraq bu qalanı nəzərdə tutmurdular, əslində bu qaladan şimalda yerləşən sığnaqlar kompleksini nəzərdə tuturdular. Həqiqətən də, Hacı Seyid Əbdülhəmid öz əsərində bir yerdə “Gələsən, görəsən”i vadi adı kimi{{sfn|Hacı Seyid Əbdülhəmid|1958|s=26}}, digər yerdə isə dağ adı kimi{{sfn|Hacı Seyid Əbdülhəmid|1958|s=27}} təqdim edir. Kərim ağa Şəkixanov da, Hacı Seyid Əbdülhəmid də “Gələsən, görəsən” adının yanında “qala” sözünü yalnız mənbəyi “Tarix-i aləm-arai Abbasi” olan hekayətdə işlədirlər, başqa heç yerdə yanaşı işlətmirlər, sanki bunu qala adı kimi yox sığnaqlar kompleksinin adı kimi təqdim edirlər.  

Kiş kəndindən bir neçə km şimalda, Kiş çayının mənbəyinə yaxın tərəflərdə sığnaq yerləri hələ də durur və həmin sığnaqların bəzilərində 18-ci əsrə aid mədəni təbəqələr var. Həmçinin, Qurcana çayının mənbəyinə yaxın ərazidə də köhnə yaşayış yerlərinin izləri durur. Lakin Nadir şahın 3 dəfə hücum etdiyi, 9 ay mühasirədə saxladığı sığnağın yeri hal-hazırda qeyri-məlumdur.  

 

 

19-cu əsr Şəki tarixçiləri də ənənəvi olaraq “Gələsən, görəsən”nin adını çəkirlər. Lakin indiki “Gələsən, görəsən” qalası deyilən Orta əsr istehkamının daxilində və ətrafında 2023-cü ildə AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi Xəqani Alməmmədovun başçılığı altında ərazidə aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı orada XVI əsrdən sonrakı dövrlərə aid heç bir mədəni təbəqə aşkar edilməmişdir. Buna görə də bu qənaətə gəlinmişdir ki, qala 1551-ci ildə Şah Təhmasib tərəfindən dağıdıldıqdan sonra bir daha bərpa edilməmiş və yenidən istifadə olunmamışdır. Mümkündür ki, 19-cu əsr Şəki tarixçiləri “Gələsən, görəsən” deyərkən, konkret olaraq bu qalanı nəzərdə tutmurdular, əslində bu qaladan şimalda yerləşən sığnaqlar kompleksini nəzərdə tuturdular. Həqiqətən də, Hacı Seyid Əbdülhəmid öz əsərində bir yerdə “Gələsən, görəsən”i vadi adı kimi{{sfn|Hacı Seyid Əbdülhəmid|1958|s=26}}, digər yerdə isə dağ adı kimi{{sfn|Hacı Seyid Əbdülhəmid|1958|s=27}} təqdim edir. Kərim ağa Şəkixanov da, Hacı Seyid Əbdülhəmid də “Gələsən, görəsən” adının yanında “qala” sözünü yalnız mənbəyi “Tarix-i aləm-arai Abbasi” olan hekayətdə işlədirlər, başqa heç yerdə yanaşı işlətmirlər, sanki bunu qala adı kimi yox sığnaqlar kompleksinin adı kimi təqdim edirlər.  

Kərim ağa Şəkixanova görə,   

Kərim ağa Şəkixanova görə,   

{{Sitat2|İran şahı Nadir şah Çələbi xanın o hərəkətlərin və əməllərin eşidib, qoşun götürüb, Hacı Çələbi xana tənbeh əzmiylə Şəki vilayətinə gəlibdir. Hacı Çələbi xan da Noxunun adamların götürüb “Gələsən, görəsən”ə gedibdir. Nadir şah da “Gələsən, görəsən” dağının damənində Gavan<ref name=Q13 group=qeyd/> [adı] ilə mövsüm yerdə nüzul edibdir. Hacı Çələbi xanın adamları gecələr gəlib, miyani-meşələrdən tüfəng atıb, şahın ordusuna xəsarət veribdirlər. Nadir şah oradan intiqal edib, Noxunu yandırıb, bir sahəti-vəsiədə mütəməkkin olub (geniş bir sahədə yerləşib) bir neçə kərrə “Gələsən, görəsən”ə qoşun göndərib, qalib ola bilməyib, müraciət edib, İran tərəfinə gedib, Muğan [adı] ilə məşhur yerdə nazil olub, sakin olubdur{{sfn|Hacı Seyid Əbdülhəmid|1958|s=27}}.}}

{{Sitat2|İran şahı Nadir şah Çələbi xanın o hərəkətlərin və əməllərin eşidib, qoşun götürüb, Hacı Çələbi xana tənbeh əzmiylə Şəki vilayətinə gəlibdir. Hacı Çələbi xan da Noxunun adamların götürüb “Gələsən, görəsən”ə gedibdir. Nadir şah da “Gələsən, görəsən” dağının damənində Gavan<ref name=Q13 group=qeyd/> [adı] ilə mövsüm yerdə nüzul edibdir. Hacı Çələbi xanın adamları gecələr gəlib, miyani-meşələrdən tüfəng atıb, şahın ordusuna xəsarət veribdirlər. Nadir şah oradan intiqal edib, Noxunu yandırıb, bir sahəti-vəsiədə mütəməkkin olub (geniş bir sahədə yerləşib) bir neçə kərrə “Gələsən, görəsən”ə qoşun göndərib, qalib ola bilməyib, müraciət edib, İran tərəfinə gedib, Muğan [adı] ilə məşhur yerdə nazil olub, sakin olubdur{{sfn|Hacı Seyid Əbdülhəmid|1958|s=27}}.}}

===Üsyanın başa çatması===

===Üsyanın başa çatması===