"MediaWiki:Azərbaycanlılar" səhifəsinin versiyaları arasındakı fərqlər

Şəki Ensiklopediyası səhifəsi
Jump to navigation Jump to search
Sətir 69: Sətir 69:
 
|il = 1990
 
|il = 1990
 
|страницы  = 8-9
 
|страницы  = 8-9
−
|isbn  = 5020167614, 9785020167612
+
|isbn  = 5020167614  
 +
|isbn2  = 9785020167612
 
}}{{oq|ru|Азербайджанцы как народ сложились в результате длительного исторического развития, постепенной консолидации местных древних племён (албанцев, удинов, каспиев, талышей и др.) с пришлыми в разные периоды тюркоязычными племенами&nbsp;— гуннами, огузами, кыпчаками и&nbsp;т.&nbsp;д.,&nbsp;— и, по существующему в науке мнению, смена коренных языков населения тюркским разговорным языком здесь относится к XI—XIII&nbsp;в. В свою очередь, тюркоязычные племена были довольно пёстрыми по своим этническим компонентам, объединяя множество других, отчасти более древних племён, впоследствии участвовавших в этногенезе не только азербайджанцев, но и целого ряда других тюркоязычных народов. Надо полагать, что в этнической истории Азербайджана оставили заметный след и оседавшие в Южном Азербайджане племена каракоюнлу («чёрнобаранные») и аккоюнлу («белобаранные»), в государства которых в XV&nbsp;в. входили «азербайджанские земли к югу от Кубы»}}</ref>, qeyd edirlər  ki, azərbaycanlılar qarışıq mənşəli xalq olmaqla, etnogenezində regionun həm yerli aborigen əhalisi, həm də türk elementləri iştirak etmişdir.
 
}}{{oq|ru|Азербайджанцы как народ сложились в результате длительного исторического развития, постепенной консолидации местных древних племён (албанцев, удинов, каспиев, талышей и др.) с пришлыми в разные периоды тюркоязычными племенами&nbsp;— гуннами, огузами, кыпчаками и&nbsp;т.&nbsp;д.,&nbsp;— и, по существующему в науке мнению, смена коренных языков населения тюркским разговорным языком здесь относится к XI—XIII&nbsp;в. В свою очередь, тюркоязычные племена были довольно пёстрыми по своим этническим компонентам, объединяя множество других, отчасти более древних племён, впоследствии участвовавших в этногенезе не только азербайджанцев, но и целого ряда других тюркоязычных народов. Надо полагать, что в этнической истории Азербайджана оставили заметный след и оседавшие в Южном Азербайджане племена каракоюнлу («чёрнобаранные») и аккоюнлу («белобаранные»), в государства которых в XV&nbsp;в. входили «азербайджанские земли к югу от Кубы»}}</ref>, qeyd edirlər  ki, azərbaycanlılar qarışıq mənşəli xalq olmaqla, etnogenezində regionun həm yerli aborigen əhalisi, həm də türk elementləri iştirak etmişdir.
  
Sətir 108: Sətir 109:
 
|il          = 2002
 
|il          = 2002
 
|страницы    = 419
 
|страницы    = 419
−
|isbn        = 5846500323, 9785846500327
+
|isbn        = 5846500323  
 +
|isbn2        = 9785846500327
 
}}{{oq|ru|Термин «огуз» первоначально был нарицательным обозначением племени и с числительным детерминативом применялся для наименования союзов племён, таких, например, как уйгуры — токуз-огуз — девять племён, карлуки — уч-огуз — три племени. Впоследствии он потерял своё первоначальное значение и стал этническим наименованием племён, образовавшихся в Приаральских степях в результате смешения тюркютов с местными племенами угорского и сарматского происхождения.}}</ref> (Böyük Sovet Ensiklopediyasına əsasən, bəzi türk və qədim monqol tayfalarının irandilli [[Saklar|sak]] – [[Massagetlər|massaget]] tayfaları ilə qaynayıb-qarışması nəticəsində<ref>{{Kitab3
 
}}{{oq|ru|Термин «огуз» первоначально был нарицательным обозначением племени и с числительным детерминативом применялся для наименования союзов племён, таких, например, как уйгуры — токуз-огуз — девять племён, карлуки — уч-огуз — три племени. Впоследствии он потерял своё первоначальное значение и стал этническим наименованием племён, образовавшихся в Приаральских степях в результате смешения тюркютов с местными племенами угорского и сарматского происхождения.}}</ref> (Böyük Sovet Ensiklopediyasına əsasən, bəzi türk və qədim monqol tayfalarının irandilli [[Saklar|sak]] – [[Massagetlər|massaget]] tayfaları ilə qaynayıb-qarışması nəticəsində<ref>{{Kitab3
 
|müəllif        =
 
|müəllif        =
Sətir 115: Sətir 117:
 
|il        = 1954
 
|il        = 1954
 
|страницы    = 513
 
|страницы    = 513
−
|isbn        =5846500323, 9785846500327
+
|isbn        =5846500323
 +
|isbn2        = 9785846500327
 
}}{{oq|ru|ОГУЗЫ (гузы, узы) — союз племён, существовавший в Приаралье в 6—11 вв. на основе смешения нек-рых тюркских и древнемонгольских племён с частью сакско-массагетских; победившей оказалась при этом тюркская речь.}}</ref>). Etnik müxtəliflik türkləşmə üçün zəmin oldu<ref name="feod"/>. İosif Oranski<ref>{{Kitab3
 
}}{{oq|ru|ОГУЗЫ (гузы, узы) — союз племён, существовавший в Приаралье в 6—11 вв. на основе смешения нек-рых тюркских и древнемонгольских племён с частью сакско-массагетских; победившей оказалась при этом тюркская речь.}}</ref>). Etnik müxtəliflik türkləşmə üçün zəmin oldu<ref name="feod"/>. İosif Oranski<ref>{{Kitab3
 
|müəllif        =  
 
|müəllif        =  

03:34, 13 iyun 2020 versiyası

Azərbaycanlılar
Ümumi sayı
30[1] – 50[2] milyon
Dili

Azərbaycan dili

Dini

İslam

Qohum xalqlar

Türkdilli xalqlar


Azərbaycanlılar (az-ərəb: آذربایجانلیلار) — Azərbaycanda, həmçinin Şimal-Qərbi İranda yaşayan əhalinin əsas hissəsini təşkil edən türkdilli xalq. Ümumi sayı 30 milyon nəfərdən çoxdur[3].

Azərbaycan və İrandan başqa, həm də indiki Rusiya (Dağıstan), Gürcüstan (Borçalı), İraq[4] və Türkiyə (Qars və İğdır) ərazisində yaşayırlar.

Antropoloji cəhətdən Avropoid irqinin Kaspi tipinə aiddirlər.

Azərbaycan dilində danışırlar.

Dindarları əsasən İslam dininin şiə təriqətindədirlər (yalnız Cəfəri məzhəbində).

Müasir azərbaycan etnosunun Cənubi Qafqaz və Şimal-Qərbi İran ərazisində formalaşması prosesi çoxəsrlik bir proses olmuş və əsasən, XV əsrin sonlarında başa çatmışdır[5].

Məskunlaşma

Azərbaycanlılar saylarının çoxluğuna görə Qafqazda birinci, Gürcüstan və İranda[6] isə ikinci xalqdır. Azərbaycanın özündə isə 8,2 milyona yaxın (2009) azərbaycanlı yaşayır (ölkə əhalisinin 91,6%-i)[7].

İranda azərbaycanlılar əsasən, Qərbi Azərbaycan, Şərqi Azərbaycan, Ərdəbil[8] və Zəncan[8] ostanlarında çoxluq təşkil edirlər. Həmçinin, Kürdüstan ostanının şərq rayonlarında (Qürvə şəhəri yaxınlığındakı kəndlərdə)[9], Həmədan ostanında[8][10] və Qəzvin ostanının şimal rayonlarında yaşayırlar[8]. Tehran, Kərəc və Məşhəd şəhərlərində də böyük azərbaycanlı icmaları var. İranda yaşayan azərbaycanlıların ümumi sayı, müxtəlif hesablamalara görə, 12 milyondan 16 milyona nəfərə qədər.[11][12][13][14][15]

Rusiyada azərbaycanlılar, dədə-babadan, Dağıstanın cənubunda yaşayırlar. Dağıstanda yaşayan azərbaycanlıların ümumi sayı 2010-cu il siyahıyaalmasına görə 130,9 min nəfər olmuşdur. Dağıstanda azərbaycanlılar azsaylı yerli xalqlardan biri kimi rəsmən tanınmışlar[16]. Hal-hazırda onlar Dağıstanın Dərbənd rayonunda çoxluq təşkil edirlər (58 %) və həm də kompakt şəkildə Tabasaran (18 %), Qızlar (2,35 %) və Rutul (1,56 %) rayonlarında yaşayırlar[17] . Azərbaycanlıların sovet dövründəki ölkədaxili miqrasiya prosesi, Azərbaycandan və keçmiş SSRİ-nin digər respublikalarından postsovet emiqrasiyası ona gətirib çıxarıb ki, bu gün azərbaycanlılar az, yaxud çox dərəcədə Rusiyanın əksər regionlarında məskunlaşıblar. Rusiyada yaşayan azərbaycanlıların ümumi sayı 2002-ci il siyahıyaalmasına[18] görə 621 840 nəfər idi.

Gürcüstanda azərbaycanlılar əsasən, Kvemo Kartli bölgəsində (225 min nəfər, 2002; yaxud 45%), başqa sözlə, ölkənin cənub-şərqi və mərkəzi rayonlarında: Marneulidə (98 min nəfər, 2002), Qardabanidə (50 min nəfər), Bolnisidə (49 min nəfər), Dmanisidə (19 min nəfər) yaşayırlar. Bu dörd rayonda onlar tamamilə, yaxud əhəmiyyətli dərəcədə çoxluq təşkil edirlər (müvafiq olaraq, 83 %, 44%, 66%, 67%). Bundan başqa onlar Kaxeti bölgəsinin rayonlarında da yaşayırlar (40 min nəfər, 2002; yaxud 10%): Saqareco (18 min, yaxud 32%), Laqodexi (11 min, yaxud 22%), Telavi (8 min, yaxud 12%), həmçinin, Şida Kartli bölgəsində (6 min, yaxud 1,8%) (o cümlədən Kaspi (4 min, yaxud 8%), Kareli (1 min, yaxud 2,3%) və s.), Msxeta-Mtianeti bölgəsində (2 min, yaxud 1,8%), əsasən Msxeta rayonunda. Azərbaycanlıların bir hissəsi isə Tbilisidə (11 min, yaxud 1%), Kvemo Kartli bölgəsinin inzibati mərkəzində — Rustavi şəhərində (5 min, yaxud 4%) və digər yerlərdə yaşayırlar[19].

Qarabağ münaqişəsinin başlanmasına qədər, Ermənistanın əksər rayonlarında azərbaycanlı kəndləri vardı. Rusiya imperiyası əhalisinin 1897-ci il siyahıyaalınmasına əsasən, həmin vaxt İrəvan şəhərində 12 359 nəfər, yaxud şəhər əhalisinin 42,6%-i azərbaycan dilini (siyahıyaalmada: tatar dili) ana dili hesab etmişdi[20]. O cümlədən, XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində İrəvan şəhəri əhalisinin 49%-i azərbaycanlılardan ibarət olmuşdu[21]. XIX əsrin sonunda İrəvan qəzasında 77 min nəfər azərbaycan dilini ana dili hesab edirdi[22]. SSRİ əhalisinin 1979-cu il siyahıyaalınmasına əsasən, həmin vaxt Ermənistanda 160 800 nəfər (bütün əhalinin 5,3%-i) azərbaycanlı yaşadığı halda[23], SSRİ əhalisinin 1989-cu il siyahıyaalınmasında Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların sayı cəmi 84 860 nəfər (bütün əhalinin 2,5%-i)[24] olmuşdur. Bu da ki Qarabağ münaqişəsinin başlanmasından sonra azərbaycanlıların kütləvi şəkildə Ermənistanı tərk etməyə məcbur edilmələri ilə əlaqədar idi. XXI əsrin əvvəllərində, Ermənistanın rəsmi məlumatlarında orada hələ 8 min nəfərə yaxın azərbaycanlının yaşadığı göstərilsə də, Tomas de Vaalın fikrincə, həqiqətdə, Ermənistanda cəmi bir neçə yüz nəfərdən çox azərbaycanlı yoxdur[25].

Türkiyədə azərbaycanlılar, dədə-babadan, Ermənistanla sərhəd rayonlarında: Qars, İğdır illərində və Şenkaya ilçəsində yaşamaqdadırlar. Postsovet dövründə azərbaycanlıların Azərbaycandan emiqrasiyası nəticəsində isə Türkiyənin digər şəhərlərində də, hətta ABŞ-ın bir çox şəhərlərində də azərbaycanlılar məskunlaşıblar.

Türkmənistanda isə azərbaycanlılar kompakt şəkildə Türkmənbaşı və Aşqabad[26] şəhərlərində yaşayırlar.

Etnogenez

Böyük Sovet Ensiklopediyasına görə azərbaycanlıların etnogenezində qədim Atropatena və Qafqaz Albaniyasının yerli əhalisi ilə yanaşı, bura b.e.ə. I minillikdə və b.e.nın I minilliyində gəlib çıxmış irandilli və türkdilli tayfalar (kimmerlər, hunlar, bulqarlar, xəzərlər, oğuzlar, peçeneqlər və s. ) iştirak etmişdir[27].

Britannika Ensiklopediyasına görə azərbaycanlılar qarışıq etnik mənşəyə malikdirlər – azərbaycanlıların etnogenezində iştirak etmiş ən qədim element isə Şərqi Zaqafqaziyanın yerli əhalisi və bir də ola bilsin İranın şimalında yaşamış irandilli midiyalılar olmuşdur. Bu əhali Sasanilər sülaləsinin hakimiyyəti dövründə (b.e. III—VII əsrlərində) farslaşmışdı. Əhalinin türkləşməsi isə, hesab edilə bilər ki, XI əsrdə regionun səlcuqlar tərəfindən tutulması ilə başlamış və bu proses sonrakı əsrlərdə türk xalqlarının yeni miqrasiya axınları, o cümlədən, XIII əsrdəki Monqol istilaları dövründə kütləvi köçləri ilə (monqol ordusunun tərkibində olan və həm də monqol hücumları nəticəsində köç edib başqa ölkələrə sığınmağa məcbur olan xalqların əksər hissəsi türk idi) davam etmişdir[28]. Britannikdə etnik azərbaycanlıların dominant irsi komponenti, XI əsrdə oğuzların hücumları vaxtında Azərbaycana gəlib çıxmış türklər hesab edilir[29].

Böyük Laruss ensiklopedik lüğətinə görə, "azərbaycanlılar XI əsrdə türkləşmiş qədim irandilli əhalinin törəmələridirlər"[30].

Azərbaycan xalqının etnogenezi məsələsinə az-çox ümumi xarakteristika verənlər – Sergey Tokarov[31], Anatoli Novoseltsev[32] və Sakinat Hacıyeva[33], qeyd edirlər ki, azərbaycanlılar qarışıq mənşəli xalq olmaqla, etnogenezində regionun həm yerli aborigen əhalisi, həm də türk elementləri iştirak etmişdir.

O ki qaldı azərbaycanlıların etnogenezində qədim albanların iştirak edib-etməməsi məsələsinə, Suren Yeremyanın fikrincə, qədim Albaniya əhalisinin müsəlmanlaşmış hissəsi, regiona gələn türk tayfalarının içində assimilyasiya məruz qalmış, beləliklə, müasir azərbaycan xalqı təşəkkül tapmışdır[34].

Rusiyalı etnoloq Viktor Şnirelman, özünün rus.: «Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье» adlı kitabında iddia edir ki, "erkən orta əsrlər Albaniya və Cənubi Azərbaycan (Atropatena) tarixinin qarışdırılması üçün heç bir elmi əsas yoxdur. Qədim dövr və erkən orta əsrlərdə o yerlərdə fərqli əhali qrupları yaşamış, nə mədəni, nə ictimai, nə də dil cəhətdən bir-birləri ilə bağlılıqları olmamışdır"[35]. Lakin, sovet iranşünası Edvin Qrantovski – irandilli xalqların miqrasiya hərəkətinin tədqiqatçısı, b.e.ə. I minilliyin birinci yüzilliyinə (son tunc və erkən dəmir dövrü) aid Qərbi İran abidələrinin xarakterik xüsusiyyətlərinə əsasən, Albaniya və Atropatenanın ortaq mədəniyyətə malik olduğunu qeyd edir[36]. Digər sovet tarixçisi Kamilla Trever də hesab etmişdir ki, b.e.ə. VI-V əsrlərə aid arxeoloji tapıntılar, albanlarla midiyalıların mədəni yaxınlığını söyləməyə imkan verir[37].

ХI-ХIII əsrlərdə türkdilli oğuz tayfalarının Cənub-Şərqi Qafqaza yayılması nəticəsində yerli əhalinin çox hissəsi türkləşir və azərbaycan xalqının formalaşması prosesi başlayır[5][38]. Lakin oğuz tayfalarının özləri də türk-iran sintezinin kompleks məhsulu idilər[32]. Başqa sözlə, oğuz tayfası türklərin yerli uqorlar və irandilli sarmat mənşəli tayfalar ilə qaynayıb-qarışması nəticəsində təşəkkül tapmışdır[39] (Böyük Sovet Ensiklopediyasına əsasən, bəzi türk və qədim monqol tayfalarının irandilli sak – massaget tayfaları ilə qaynayıb-qarışması nəticəsində[40]). Etnik müxtəliflik türkləşmə üçün zəmin oldu[38]. İosif Oranski[41] və Natalya Volkova[42] qeyd edirlər ki, türk tayfalarının bir neçə miqrasiya axını nəticəsində yerli əhalinin dili assimilyasiya məruz qalmış və yerli əhali türk dilində (azərbaycan dilində) danışmağa başlamışdır. Vladimir Minorski qeyd edir ki, azərbaycan türk dilinin xarakterik xüsusiyyətləri fars intonasiyasına uyğundur, vokal harmoniyadan imtina, – qeyri-türk mənşəli türkləşmiş əhali göstərir[43].

Türkdilli azərbaycan etnosunun formalaşması prosesi, "Şərq Tarixi"nə (rus.: «Истории Востока») görə (2002), əsasən, XV əsrdə başa çatmışdır[5]. Bir sıra tədqiqatçılar Səfəvilərin hakimiyyətdə olduğu dövrdə şiəliyin qəbul edilməsini azərbaycan xalqının formalaşmasında həlledici faktor hesab edirlər[44][45]. "Şərq Tarixi"nə (rus.: «Истории Востока») əsasən, türklərlə azərbaycanlılar arasındakı etnik sərhəd XVI əsrə qədər müəyyənləşsə də, amma o vaxt hələ tam dəqiqləşməmişdi[5]. Novolsev bununla bağlı qeyd edir ki, "Səfəvi İranı ilə Osmanlı İmperiyası arasında yaranmış sərhəd, əsas xüsusiyyətlərində elə türklərlə azərbaycanlılar arasındakı etnik sərhədi əks etdirməkdədir"[38]. Türk tayfalarının Cənubi Qafqaza köçürülməsi XVI—XVII əsrlərə qədər davam etmiş, həmin dövrdə yarımköçəri şahsevən və padar tayfaları isə Muğana köçürülmüşdü[46].

Azerbaijani man with prayer beads.jpg
Azeri girl from Shemakha.jpg
Azərbaycanlı kişi və azərbaycanlı qadının fotoşəkilləri, XIX əsrin ikinci yarısında çəkilmişdir

Rusiyada, azərbaycanlıların mənşəyi haqqında ilkin elmi təsvir hələ XIX əsrin sonu — XX əsrin birinci yarısında meydana çıxmışdı. Məsələn, Rusiya İmperiyasında nəşr olunan Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğəti yazır ki, "Azərbaycan tatarları — türk-səlcuqların və Hülakü xanın (XIII əsr) türk-monqol ordusunun törəmələri, amma ki əhəmiyyətli dərəcədə həm də türkləşmiş iranlılardırlar"[47]. 1926-cı il BSE-sinə görə isə "Xilafətin tənəzzülü dövründə Cənub-Şərqi Qafqaza mərhələ-mərhələ türk elementlərinin infiltrasiyası başlayır. Yerli əhali (albanlar) işğalçılar tərəfindən ya məhv edilir, ya da dağlara sıxışdırılır. Qeyd olunan XIII əsr monqol istilaları və sonrakı Teymurləng, türkmən, türk-osmanlı işğalları və digər işğallar nəticəsində Cənub-Şərqi Qafqazın şərq hissəsində son olaraq türk (azəri) elementi təşəkkül tapdı"[48].

Sergey Tokarevə görə: "azərbaycanlıların mənşəyi — məsələ nisbi aydındır. Bu xalq qarışıq tərkiblidir. Qədim kökü — kaspilər və albanlar, ola bilər ki, həm də Şimali İran midiyalıları, onu açıq-aydın Cənub-Şərqi Qafqazın aborigen əhalisi olduğunu göstərir. Bu əhali Sasanilər dövründə İranın mədəni üstünlüyü ilə əlaqədar iranlılaşmışdı, amma XI əsrdə səlcuq istilaları illərində onun türkləşməsi başlamış" və monqol istilaları dövründə də davam etmişdi[49].

İosif Oranski qeyd edir ki, "XI—XIII əsrlərdən (səlcuq və xüsusiılə, monqol istilaları dövründə) başlamaqla, İran yaylasının şimal-qərb ərazilərində, Azərbaycanda türk dilinin yayılması prosesi getdi. Bu vilayətlərin irandilli əhalisi tədricən, türkcə (azərbaycanca) danışmağa keçdi, bu əhalinin yalnız çox da böyük olmayan bir hissəsi bu günə qədər öz iran dilini (tat, talış, Şimal-Qərbi İran dialektləri) saxlamışdır"[50].

Dağıstanlı alim Sakinat Hacıyeva yazır:

Azərbaycanlılar uzun tarixi inkişaf, yerli qədim tayfaların (albanlar, udinlər, kaspilər, talışlar və s.) regiona gələn türkdilli tayfalarla — hunlarla, oğuzlarla, qıpçaqlarla və bu kimi digər tayfalarla tədricən konsolidasiyası (birləşməsi) nəticəsində xalq olaraq təşəkkül tapmışdır, — və elmdə mövcud olan fikrə görə, əhalinin yerli dilinin türk danışıq dili ilə əvəz edilməsi burada XI—XIII əsrlərdə baş vermişdir. Öz növbəsində, türk tayfaları öz etnik komponentlərinin zənginliyindən məmnun idilər, birləşmiş çoxlu başqa, qismən daha qədim tayfalar sonda nəinki azərbaycan xalqının, həm də bir sıra türkdilli xalqların etnogenezində iştirak etdilər. Göstərmək lazımdır ki, Azərbaycanın etnik tarixində dərin iz buraxmış və Cənubi Azərbaycanda mövcud olmuş qaraqoyunlu və ağqoyunlu tayfalarının XV əsr dövlətlərinə Qubadan cənuba doğru azərbaycan torpaqları daxil idi[51].

Novoselsev qeyd edir ki, "indiki azərbaycanlılar — həm də Qafqaz Albaniyasının qədim tayfalarının türkləşmiş hissəsinin və Cənubi Azərbaycanın irandilli qədim tayfalarının türkləşmiş hissəsinin davamçılarıdırlar. Azərbaycanlıların digər əcdadı — onlara türk dilini gətirən oğuz tayfası, öz növbəsində türk-iran sintezinin kompleks məhsulu idi"[52]. Maraqlıdır ki, türkdilli köçəri tayfalarında monqoloid qarışığı olsa da, buna baxmayaraq, indiki azərbaycanlılar antropoloji cəhətdən hind-əfqan irqinin şimal variantına uyğun gəlirlər. Azərbaycanlıların etnik tarixinə diqqət yetirən Valeri Alekseyev və Yulian Bromley, Azərbaycan ərazisindəki Azərbaycana məxsus ərazi qruplarından heç birində hər hansı əhəmiyyətli dərəcədə monqoloid qarışığı müəyyənləşdirə bilməmişlər və bu qənaətə gəlmişlər ki, "türkcə danışmağa keçmək fiziki tipin dəyişilməsi və yerli əhalinin — qədim Midiya etnik qrupu törəmələrinin, yeni gələnlərlə əvəz edilməsi ilə müşayiət olunmamışdır. Azərbaycanlıların dərin və qədim etnik kökləri, həm də etnoqrafik materiallarla müəyyənləşir"[53].

Etnoqrafik qruplar və tayfa qrupları

Varlı şahsevən ailəsinin qızları. Fotoqraf: A.V.Sevryuqin Azərbaycan etnosunun elə etnoqrafik qrupları var ki, onlar təsərrüfat, mədəniyyət və məişətdə bir çox xüsusiyyətlərinə görə xeyli fərqlənirlər. Azərbaycanlıların bəzi etnoqrafik qrupları isə XIX əsrin sonuncu rübünə qədər mövcud olmuşdu[54].
  • Ayrımlar — Azərbaycanın qərbində (Gəncə və ətrafında, Daşkəsən və Gədəbəy rayonlarında), Kiçik Qafqaz dağlarında[55] məskunlaşıblar.
  • Əfşarlar — 24 oğuz tayfasından biridir. Bu tayfanın müasir təmsilçiləri azərbaycan etnoqrafik qrupu hesab olunur[56][57] və onlar həm də İranın hər yerində məskundurlar.
  • Bayat tayfası — oğuz tayfası, həm azərbaycanlıların və həm də türkmənlərin subetnik qrupudur[58].
  • Qaradağlılar — İranın şimal-qərbindəki Qaradağ yaylasında məskundurlar. Əsasən heyvandarlıqla məşğul olmaqla, yarımköçəri həyat tərzi keçirirlər. Mədəni cəhətdən qonşuları olan şahsevənlərə yaxındırlar[55]. Yeddi tayfaya bölünürlər[59].
  • Qızılbaşlar — türk köçəri tayfa birləşməsi. İran və Azərbaycan ərazisinə XV—XVI əsrlərdə köçmüşlər. İranda və Əfqanıstanda məskunlaşıblar. Şamlı, rumlu, ustaclı, təkəli, əfşar, qacar və zülqədər tayfalarına bölünürlər[60].
  • Qarapapaqlar — əsasən Azərbaycanın qərbində, qismən Gürcüstanda yaşayırlar. Tərkəbün (digər adı "borçalı"dır ki, bu da "xan tayfası" mənasını daşıyır), saral, ərəbli, canəhmədli, çaxarlı, ulaclı tayfalarına bölünürlər[61].
  • Padarlar — oğuz tayfalarından biridir. Elxanilərin dövründə Türküstandan Azərbaycana (Arazdan cənuba) köçmüşlər. Müasir Azərbaycan Respublikasının ərazisində isə XVI əsrdə məskunlaşmışlar[46]</ref>. Onlar təsərrüfat və məişətlərində, xüsusilə, gündəlik yarımköçəri maldarlıq işlərində adət-ənənələrini digər azərbaycan etnoqrafik qruplarından daha uzun müddət saxlaya bilmişlər[55].
  • Tərəkəmələr — azərbaycanlıların ayrıca etnik qrupu[62], Dağıstanda və Azərbaycanın cənub sərhədi boyu rayonlarda yaşayırlar. "Tərəkəmə" termini ilk olaraq etnik, tayfa adı kimi işlədilmişdi. Amma XIX əsr — XX əsrin əvvəllərində bu termin daha çox Azərbaycanda köçəri maldarlıqla məşğul olan əhali üçün, "köçərilər" sözünün qarşılığı olaraq istifadə edildi[33].
  • Şahsevənlər — əsasən İranda[55] və Arazdan cənubda Cəbrayıl düzündə məskunlaşıblar[63]. İnanlı, bağdadi, usanlu və başqa tayfalara bölünürlər[64]. Aleksandr Yerisyanın yazdığına görə, Qazax qəzasının (indiki Qazax, Ağstafa və Azərbaycanın Tovuz rayonları) yaşayış yerlərinin adlarında — Qədirli və Qaralal toponimlərində, adları qalmaqda olan qədirli və qaralal tayfaları da şahsevənlərin qolları hesab olunmuşlar[65].

S.Zelenskinin verdiyi məlumata görə Yelizavetpol quberniyasının Zəngəzur qəzasında 7 azərbaycan tayfa qrupu varmış: sofulu, dərzili, saralı, puşanlı, giyili, xocamusaqlı, baharlı[65]. Etnoqraf və qafqazşünas Mark Kosven qeyd edir ki, keçmişdə azərbaycanlılar arasında aşağıdakı qruplaşmalar ola bilərdi: cavanşir, dəmirçihəsənli, təklə və muğanlıya bölünənlər, daha sonra — cəbrayıllı, sarcalı, sofuli, gəyili, xocal-səhli, ciyilli, dələgərdə, kəngərli, imirli və s.[66].

Etnonim

Endoetnonim

Qarapapaq tayfasının nümayəndələri. Etnik qrup tərkəbün, saral, ərəbli, can-əhmədi, çaxarlı, ulaçlı tayfalarına bölünür

Əslində, Azərbaycan xalqının keçmişdə özünü necə adlandırması məsələsində heç bir ortaq fikir yoxdur. Belə ki, adının özü ictimai inkişaf səviyyəsində müəyyənləşmişdi. Məsələn, yarımköçəri həyat tərzi keçirən və patriarxal-qəbilə münasibətlərinin qalıqlarını saxlayan əhali, özlərini tayfalarının, yaxud irsi mənsubiyyətlərinin adı ilə adlandırırdılar (əfşar, təkəli, kəngərli, ayrım və s.). Məskunlaşmış kənd və şəhər əhalisinin iqtisadi sahədə fəaliyyəti, Azərbaycanın ayrı-ayrı kiçik regionları səviyyəsində, dar çərçivədə məhdudlaşırdı, çox vaxt iqtisadi işlərdə bir-birindən fərqlənmək üçün özlərini ərazi əsasında da adlandırırdılar (şirvanlı, qarabağlı, şəkili, qubalı və bakılı). Ələsgər Ələkbərov sonuncunu, buna qədərki, kiçik Azərbaycan xanlıqları dövründəki, parçalanmaların qalığı hesab edir. Eyni zamanda dini əlamətlərə görə "müsəlman" adlanma da vardı. Məsələn, şair Mirzə Ələkbər Sabir uşaq yaşında yazdığı ilk şeirində öz milliyyətini "türək"[67][68] (yaxud "türk"[69]), kimi göstərsə də, böyüyəndə öz həmvətənlərinə "müsəlman" deyə müraciət etmişdi[70].

Azərbaycanın tarixi şəxsiyyətlərin və mədəniyyət xadimlərinin azərbaycanlılara, azərbaycan xalqına müraciət formaları da fərqlidir. Qubalı Fətəli xan 1782-ci il tarixli məktubunda, qarabağlı İbrahimxəlil xana işarə olaraq "azərbaycanlı" terminindən istifadə etmişdi[71]. Onun həmdövrü, şair və Qarabağ xanlığının vəziri Molla Pənah Vaqif isə əksinə, Azərbaycanı yalnız köçəri tayfaların "el"lərinə bölürdü. Yazıçı və filosof-materialist Mirzə Fətəli Axundov isə azərbaycanlılara müraciətlərində "qafqazlı", "müsəlman" və "tatar" adlarından istifadə etmişdi.

Azərbaycanlılar arasında "azərbaycanlılar", yaxud "azərbaycan türkləri" termini ilk dəfə 1891-ci il tarixli "Kəşkül" adlı liberal Bakı qəzetində ortaya atılmış (İran-Rusiya sərhədinin hər iki tayında yaşayan xalqın təyin olunması üçün)[72] və XIX əsrin sonundan bu termin Yelizavetpol quberniyasında özünüadlandırma kimi yayılmağa başlamışdı[73]. Həmin vaxt görkəmli Azərbaycan ictimai xadimi, jurnalist Məhəmməd ağa Şahtaxtinski də "Kaspi" qəzetinin səhifələrində eyni nöqteyi-nəzərdən çıxış etmişdi[74].

Birinci Rusiya inqilabının məğlubiyyətə uğramasından sonra azərbaycanlılar üçün "türklər" adından istifadə olunmasına başlandı. Onu "Füyuzat" jurnalı ətrafında birləşmiş azərbaycan burjuaziyasının rəhbərləri irəli sürmüşdülər və Osmanlı İmperiyasına rəğbət bəsləyirdilər[75]. "Türklər" termini daha çox siyasiləşmiş termin idi[76]. Bu termini müsavatçı tarixçi-ideoloqlar və onların kolleqaları öz millətçilik maraqlarına uyğun olaraq geniş şəkildə işlətdilər[75]. Bununla belə, o vaxt Azərbaycanın bəzi sakinləri Məmmədəmin Rəsulzadə kimi, özlərini iranlı hesab edirdilər (V.Şnirelmanın iddiasına görə, guya İran mədəniyyətinin varisləri sayılmaq üçün)[77].

1917-ci ildə "Açıq söz" qəzetinin səhifələrində "Azəri həmvətənlər" adlı bir mənzum hekayə dərc olundu[78]. 1926-cı il Ümumittifaq siyahıyaalınmasında azərbaycanlılar hələ "türk" adı ilə qeydə alınsalar da[79], növbəti 1939-cu il siyahıyaalınmasında onlar "azərbaycanlı" adı ilə qeydə alınıblar[80]. "Azərbaycanlılar" etnonimi, yalnız 1936-cı ildən etibarən geniş şəkildə istifadə edilməkdədir[81][82][83].



Qeydlər

İstinadlar

  1. ↑ Azerbaijanis, page 70. // Worldmark Encyclopedia of Cultures & Daily Life
  2. ↑ Diaspor, səhifə 379. // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. 25 cilddə. Məsul katib akademik T. M. Nağıyev. "Azərbaycan" cildi. Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi, 2007, 884 səhifə. ISBN 9789952441017
  3. ↑ Joshua Project. "Ethnic People Groups of the Turkic Peoples Affinity Bloc". Joshua Project. 2011-08-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-03-03.
  4. ↑ Большая советская энциклопедия. Третье издание. В 30 томах. Главный редактор: А. М. Прохоров. Том 1: А — Ангоб. Москва: Государственное научное издательство «Большая Советская Энциклопедия», 1969, стр. 278.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. М., «Восточная литература», 2002. ISBN 5-02-017711-3
  6. ↑ "Field Listing :: Ethnic groups". The World Factbook (English). MKİ. İstifadə tarixi: 2012-05-23.
  7. ↑ Azərbaycan əhalisinin 1979, 1989, 1999, 2009-cu illər siyahıyaalınması
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Iran. Azarbaijanis
  9. ↑ Kordestan в Британнике  (ing.)
  10. ↑ hamedanmiras.ir
  11. ↑ Ethnologue report for language code: azb
  12. ↑ UNPO — Southern Azerbaijan
  13. ↑ Islamic Fundamentalism In Azerbaijan: Myth Or Reality? — The Jamestown Foundation
  14. ↑ Southern Azerbaijan
  15. ↑ IRAN’S AZERI QUESTION: WHAT DOES IRAN’S LARGEST ETHNIC MINORITY WANT? Afshin Molavi:4/15/03 A EurasiaNet Commentary
  16. ↑ "ПОСТАНОВЛЕНИЕ ГОССОВЕТА РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН ОТ 18.10.2000 N 191 О КОРЕННЫХ МАЛОЧИСЛЕННЫХ НАРОДАХ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН". lawru.inf. 2011-08-25 tarixində arxivləşdirilib.
  17. ↑ Перепись 2010 года. Дагстат. Том 3
  18. ↑ "Всероссийская перепись населения 2002 года". Федеральная служба государственной статистики. 2011-08-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-12-29.
  19. ↑ Перепись населения Грузии 2002. Этносостав(на англ. яз.)
  20. ↑ Перепись населения Российской империи 1897 года. Население Еревана.
  21. ↑ Эривань // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — 1890—1907
  22. ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской империи кроме губерний Европейской России
  23. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения Армянской ССР
  24. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения Армянской ССР
  25. ↑ Чёрный Сад. Томас де Ваал. гл. 5
  26. ↑ Р.Назаров. Национальные диаспоры в Туркменистане
  27. ↑ Азербайджанцы — статья из Большой советской энциклопедии.
  28. ↑ Azerbaijani — Mənbə:Encyclopædia Britannica
  29. ↑ Azerbaijan — Mənbə:Encyclopædia Britannica
  30. ↑ Grand Dictionnaire Encyclopédique Larousse (1982). Page 921, ISBN 2-03-102301-2 (retrieved 17 February 2007).
  31. ↑ Токарев С. А. Этнография народов СССР: исторические основы быта и культуры. — Изд-во Московского университета, 1958. — С. 295-296.
  32. ↑ 32,0 32,1 Новосельцев А. П., Пашуто В. Т., Черепнин Л. В. Пути развития феодализма. — Наука, 1972. — С. 21.
  33. ↑ 33,0 33,1 Гаджиева С. Ш. Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в. — Наука, 1990. — С. 8-9. — ISBN 5020167614. — ISBN 9785020167612.
  34. ↑ Очерки истории СССР: кризис рабовладельческой системы и зарождение феодализма на территории СССР III-IX вв.. — Изд-во Академии наук СССР, 1958. — С. 330.
  35. ↑ Шнирельман В.А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Алаев, Леонид Борисович. — М.: Академкнига (издательство), 2003. — 592 с. — 2.000 nüsx. — ISBN 5-94628-118-6.
  36. ↑ Edvin Qrantovski Ранняя история иранских племён Передней Азии. — Восточная Литература, 2007. — Səhifələrin sayı:  423-424.
  37. ↑ Очерки по истории Кавказской Албании. — М.-Л., 1959.
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 Новосельцев А. П., Пашуто В. Т., Черепнин Л. В. Пути развития феодализма (Закавказье, Средняя Азия, Русь, Прибалтика). — Наука, 1972. — С. 56-57.
  39. ↑ Mixail Artamov История хазар. — Филологический факультет Санкт-Петербургского государственного университета, 2002. — С. 419. — ISBN 5846500323. — ISBN 9785846500327.
  40. ↑ Большая советская энциклопедия. — Государственное научное издательс︣тво, 1954. — С. 513. — ISBN 5846500323. — ISBN 9785846500327.
  41. ↑ Основы иранского языкознания: древнеиранские языки. — М.: Наука, 1979. — С. 49.
  42. ↑ Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв. // Кавказский этнографический сборник. — М.: Изд-во АН СССР, 1969. — Т. 4. — С. 18.
  43. ↑ V. Minorsky Ādharbāyjān // The Encyclopaedia of Islam. — Brill, 1986. — Т. 1. — С. 190-191. — ISBN 90-04-08114-3.
  44. ↑ XAVIER DE PLANHOL. "IRAN I. LANDS OF IRANn". Iranica.
  45. ↑ Olivier Roy The new Central Asia: the creation of nations. — I.B.Tauris, 2000. — С. 6. — ISBN 9781860642784.
  46. ↑ 46,0 46,1 Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв. // Кавказский этнографический сборник. — М.: Изд-во АН СССР, 1969. — Т. 4. — С. 4.
  47. ↑ Россия/Население/Россия в этнографическом отношении // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — 1890—1907
  48. ↑ Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия, 1926. — Т. 1. — С. 660.
  49. ↑ Токарев С. А. Этнография народов СССР: исторические основы быта и культуры. — Изд-во Московского университета, 1958. — С. 295-296.
  50. ↑ Основы иранского языкознания: древнеиранские языки. — М.: Наука, 1979. — С. 49.
  51. ↑ Гаджиева С. Ш. Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в. — Наука, 1990. — С. 8-9. — ISBN 5020167614. — ISBN 9785020167612.
  52. ↑ Новосельцев А. П., Пашуто В. Т., Черепнин Л. В. Пути развития феодализма. — Наука, 1972. — С. 21.
  53. ↑ Алексеев В. П. К изучению роли переселений народов в формировании новых этнических общностей // Советская этнография. — 1968. — № 2. — С. 40-41.
  54. ↑ Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв. // Кавказский этнографический сборник. — М.: Изд-во АН СССР, 1969. — Т. 4. — С. 24.
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 55,3 "Азербайджанцы" (русский). Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. 1969—1978.
  56. ↑ Richard V. Weekes. Muslim peoples: a world ethnographic survey. AZERI. Стр. 56
  57. ↑ Российский этнографический музей. Афшары.
  58. ↑ Российский этнографический музей. Глоссарий. Баяты
  59. ↑ Азербайджанцы, армяне, айсоры // Народы Передней Азии. — М.: Изд-во Академии наук СССР, 1957. — С. 284.
  60. ↑ История Востока: Р. Б Рыбаков, Михаил Степанович Капица, Институт востоковедения (Российская академия наук)
  61. ↑ Азербайджанцы, армяне, айсоры // Народы Передней Азии. — М.: Изд-во Академии наук СССР, 1957. — С. 286.
  62. ↑ Гаджиева С. Ш. Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в. — Наука, 1990. — С. 3. — ISBN 5020167614. — ISBN 9785020167612.
  63. ↑ Институт этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая. "Кавказский этнографический сборник". www.history.az. 2011-08-25 tarixində arxivləşdirilib.
  64. ↑ Савина В. И. Этнонимы и топонимии Ирана // Ономастика Востока. — М.: Наука, 1980. — С. 151.
  65. ↑ 65,0 65,1 Волкова Н. Г. Этнонимия в трудах экономического обследования Кавказа 1880-х годов // Имя и этнос: общие вопросы ономастики, этнонимия, антропонимия, теонимия, топонимия: сборник. — М.: Ин-т этнологии и антропологии, 1996. — С. 24-30. — ISBN 5-201-00825-9.
  66. ↑ Косвен М. О. Этнография и история Кавказа: исследования и материалы. — М.: Изд-во Восточной литературы, 1961. — С. 21.
  67. ↑ Mirzə Ələkbər Sabir Hop-hopnamə. — Şərq-Qərb, 2004. — Səh.: 37 (PDF-də).
  68. ↑ Alxan BAYRAMOĞLU MİRZƏ ƏLƏKBƏR SABİR // AYB-nin "Azərbaycan" jurnalı. — 2008. — № 1.
  69. ↑ Mirzə Ələkbər Sabir. "Satirik parçalar". (#parameter_ignored); (#cite_web_url)
  70. ↑ Алекперов А. К. Исследования по археологии и этнографии Азербайджана. — Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1960. — С. 72-73.
  71. ↑ Грамоты и другие исторические документы XVIII столетия, относящиеся к Грузии (с 1769 по 1801 год) / Под ред. А. А. Цагарели. — 1902 — Т. II, выпуск II. — С. 22.
  72. ↑ Тадеуш СВЕНТОХОВСКИЙ. "Русское правление, модернизаторские элиты и становление национальной идентичности в Азербайджане". sakharov-center.ru. 2012-03-22 tarixində arxivləşdirilib.
  73. ↑ Шнирельман В.А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Алаев, Леонид Борисович. — М.: Академкнига (издательство), 2003. — 592 с. — 2.000 nüsx. — ISBN 5-94628-118-6.
  74. ↑ Сумбатзаде А. С. Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. — "Элм", 1990. — С. 281. — ISBN 5-8066-0177-3.
  75. ↑ 75,0 75,1 Алекперов А. К. Исследования по археологии и этнографии Азербайджана. — Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1960. — С. 74-75.
  76. ↑ Шнирельман В.А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Алаев, Леонид Борисович. — М., 2003. — 592 с. — 2.000 nüsx. — ISBN 5-94628-118-6.
  77. ↑ Шнирельман В.А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Алаев, Леонид Борисович. — М.: Академкнига (издательство), 2003. — 592 с. — 2.000 nüsx. — ISBN 5-94628-118-6.
  78. ↑ Сумбатзаде А. С. Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. — "Элм", 1990. — С. 282. — ISBN 5-8066-0177-3.
  79. ↑ Всесоюзная перепись населения 1926 года
  80. ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года.
  81. ↑ Алекперов А. К. Исследования по археологии и этнографии Азербайджана. — Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1960. — С. 71.
  82. ↑ Фарид Алекберли. Кто мы, от кого произошли и куда идем?, «Зеркало», 8 Август, 2009, Баку
  83. ↑ Шнирельман В.А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Алаев, Леонид Борисович. — М.: Академкнига (издательство), 2003. — 592 с. — 2.000 nüsx. — ISBN 5-94628-118-6.



Şablon:Yaxşı məqalə

Mənbə — "https://shaki.info/wiki/index.php?title=MediaWiki:Azərbaycanlılar&oldid=6182"