Şəki qəzası

Şəki qəzası (Nuxa qəzası) — 1840–1929-cu illər arasında Cənubi Qafqazda mövcud olmuş inzibati ərazi. İnzibati mərkəzi Nuxa şəhəri idi. Cənubi Qafqazın Rusiya İmperiyasının tərkibində olduğu dövrdə – 22 (10) aprel 1840 il tarixli “Zaqafqaziyada inzibati islahat qanunu”na əsasən, Şəki əyalətinin yerində və Kaspi vilayətinin tərkibində yaradılmışdır. Kaspi vilayətinin 1846-cı ildə ləğv olunmasından sonra, əvvəl Kaspi vilayətinin yerində yaradılmış Şamaxı quberniyasının (1859-cu ildən Bakı quberniyası) tərkibində saxlanılsa da, 1867-ci ilin sonunda Bakı quberniyasının tərkibindən çıxarılaraq yeni yaradılmış Yelizavetpol quberniyasının tərkibinə verilmişdir. 1873-cü ildə ərazisinin bir hissəsində ayrıca bir qəza – Ərəş qəzası, təşkil edilmiş və bununla da ərazisi yarıbayarı kiçildilmişdir.

Şəki qəzası
qəza – inzibati ərazi
Digər adı:	Nuxa qəzası
İnzibati  mərkəz:	Nuxa
Yaranma  tarixi:	22 aprel 1840(1840-04-22)
Ləğv  olunma  tarixi:	8 aprel 1929 (88 il mövcud olub)
Coğrafi  region:	Cənubi Qafqaz
Əhali:	120555 nəfər, 1897-ci il, 107049 nəfər, 1926-cı il
Sahəsi:	3808,7 km² (3346,7 verst²) (1897)
Daxili inzibati bölgü:	Nuxa şəhəri, Aşağı Göynük, Vartaşen, Cəfərabad, Qutqaşen, Nic və Xaldan dairələri (1926)
Xəritədə
Şəki qəzası, 1928-ci il.
Gerbi
Şəki qəzasının gerbi (1843)
Nə vaxt hansı dövlətin inzibati ərazisi idi:
Rusiya İmperiyası, Kaspi vilayəti 1840–1846 Rusiya İmperiyası, Şamaxı/Bakı qub. 1846–1867 Rusiya İmperiyası, Yelizavetpol qub. 1867–1917 Zaqafqaziya DFR, Yelizavetpol qub. 1918 Azərbaycan Resp., Gəncə qub. 1918–1920 Azərbaycan SSR 1920–1922 ZSFSR, Azərb. SSR 1922–1924 SSRİ, ZSFSR, Az. SSR 1924–1929

Qəza Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə (1918-1920) və Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının ilk 9 ili ərzində də inzibati-ərazi kimi mövcud olmuşdur. 1929-cu ildə ləğv edilmiş, ərazisi yeni yaradılmış Zaqatala-Şəki mahalına daxil edilmişdir.

Qəza 1840 – 1846-cı illərdə “Şəki qəzası”, 1846 – 1918-ci illərdə isə “Nuxa qəzası” adlanmışdı. 1918 – 1929-cu illərdə qəza həm “Nuxa qəzası” və həm də “Şəki qəzası” adlanıb. Məsələn, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə parlament müzakirələrində qəzanın adı “Şəki qəzası” şəklində işlədilirdi. 1925-ci ildən 1929-cu ilə qədər – qəzanın ləğv edilməsinə qədər, qəzanın rəsmi qəzeti olan “Şəki fəhləsi” qəzetində qəzanın adı “Şəki qəzası” olaraq göstərilir. Lakin paralel olaraq eyni dövrə aid rusca statistik mənbələrdə qəzanın adı həm də “Nuxa qəzası” göstərilməkdə davam edirdi.

Tarixi coğrafiyası

Qəzanın hüdudları

1819-cu ildə Şəki xanlığı ləğv edilərkən və yerində Şəki əyaləti yaradılarkən, xanlıq dövründə olduğu kimi, əyalətin də ərazisi şimalda Qafqaz sıra dağlarına, qərbdə Bləcik kəndindən sonra Alazan çayına, cənubda Kür çayına, Zərdab kəndinə, şərqdə Göyçay çayına qədər uzanırdı. Amma Şəki qəzasının qərb sərhədi heç vaxt Alazan çayına çatmayıb, Acınohur gölünün ortasındah keçiib. 1883-cü ildə qəza ərazisində Ərəş qəzası təşkil edildikdə isə sahəsi 2 dəfəyə yaxın kiçilmişdi. Nuxa qəzasının Ərəş qəzası ilə sərhədi də sabit olmayıb. Məsələn, 1902-ci il xəritəsində Nuxa qəzasının ərazisində göstərilən Böyük Dəhnə, Kiçik Dəhnə və onların ətrafındakı bəzi kəndlər 1903-cü il xəritəsində Ərəş qəzası ərazisində göstərilib. Ərəş qəzası Azərbaycan SSR dövründə əvvəl inzibati mərkəzin adına uyğun olaraq “Ağdaş qəzası” adlandırılmış, sonra – 1926-cı ildə isə ləğv edilmişdir. 1926-cı ilə aid statistik məlumatlardan aydın olur ki, həmin vaxt keçmiş Ağdaş qəzası ərazisinin bir hissəsi (Xaldan dairəsi) Nuxa qəzasında, bir hissəsi isə (Ağdaş dairəsi, Ağdaş şəhəri və s.) Göyçay qəzasında olub.

Daxili inzibati bölgü

XIX əsrin sonları XX əsrin əvvəlləri

Nuxa qəzası —1902-cü il

1891-ci ilin “Kavkaski Kalendar”ında Nuxa qəzasının 4 polis dairəsinə bölünməsi və həmin dairələr barədə aşağıdakı məlumatlar dərc edilmişdir:

Polis dairənin		Sahə					Kənd evlərinin sayı
nömrəsi	inzibati mərkəzin adı	Km²Verst²	Desyatin	Mil²	Km²	İcma sayı	50-dək ev	50-100 ev	100-200 ev	200-dən çox ev	Kənd sayı	Evlər	Kişilər	Qadınlar	Kişi-qadın birlikdə	Milli çoxluq
	Nuxa şəhəri										şəhər	5.268	14.462	11.432	25.894
I	Aşağı Göynük	765 179	79.770	15 1825	871 248	13	7	6	6	6	25	3.763	13.107	10.240	23.347	Azərbaycanlılar və az sayda erməni və ləzgilər
II	Cəfərabad – Xoy	1055 198	109.997	21 1823	1201 173	17	25	9	6	6	46	3.903	11.519	9.708	21.227	Azərbaycanlılar və ermənilər
III	Vartaşin	561 219	67.832	13 1456	741 107	13	16	5	6	5	32	4.040	11.312	9.293	20.605	Azərbaycanlılar və azsayda udin və yəhudilər
IV	Qutqaşin	777 137	81.184	16 2106	886 194	15	12	7	6	6	31	4.662	14.379	11.561	29.940	Azərbaycanlılar və azsayda erməni və ləzgilər
Сəmi		3253 233	338.783	67 2210	3201 222	58	60	27	24	23	134	21.636	64.779	52.234	117.013

Belə cədvəllər sonrakı illərdə çap olunmış “Kavkaski Kalendar”larda da var, amma əlavə olaraq, Nuxa qəzası dairələrində yaşayan əhalinin milli mənsubiyyəti üzrə də cədvəllər verilmişdir. Həmin cədvəllərdən həm də məlum olur ki, I dairənin adı Babaratma, II dairənin adı Əliar, III dairənin adı Ərmənit, IV dairənin adı isə Aydın-Qışlaqdır. Məsələn, 1894-cü ilin “Kavkaski Kalendar”ında aşağıdakı kimi göstərilir:

Qəza, yaxud dairənin		ruslar		almanlar		farslar		ermənilər		yəhudilər		gürcülər		azərbaycanlılar		kürəlilər		Digər millətlər		Cəmi
№-si	adı	k.	q.	k.	q.	k.	q.	k.	q.	k.	q.	k.	q.	q.	k.	q.	k.	q.	k.	q.	k.	k+q
	Nuxa şəhəri	8	18	1	2	77	60	2616	2050			33	17	11704	9268	12	8	11		14462	11432	25894
I	Babaratma							1708	1427					10899	8489	501	324	1318	10240	13108	10240	23348
II	Əliar							2612	2205					8787	7411	45	29	75		11519	9708	21227
III	Ərmənit							2501	2128	893	851	1	1	5862	4614	795	597	1260	1102	11312	9293	20605
IV	Aydın-Qışlaq							904	812					9939	7606	1071	829	2465	2314	14379	11561	25940
Cəmi		8	18	1	2	77	60	10341	8622	893	851	34	18	47191	37398	2424	1787	3811	3488	64780	52234	117014

Nuxa qəzası —1903-cü il

1913-cü ildə qəzada 30 kənd icması vardı:

Əlyar — Əlyar kəndi. Aşağı Göynük — Göynük kəndi, Baş Göynük — Baş Göynük kəndi, Bidend — Bidend kəndi, Biləcik — Biləcik kəndi, Bum — Bum kəndi, Vəndam — Vəndam kəndi, Vartaşin — Vartaşin kəndi, Daşbulaq — Daşbulaq kəndi,

Dəhnə — Böyük Dəhnə kəndi, Cəirli — Cəirli kəndi, Cəlut — Cəlut kəndi, Cunut — Cunut kəndi, Zaraqan — Zaraqan kəndi, Zərif — Zərif kəndi, Zəyzit — Zəyzit kəndi, Qalacıq — Qalacıq kəndi, Kamerocan— Kamerocan kəndi, Qoxmuq — Qoxmuq kəndi,

Küngüt — Baş Küngüt kəndi, Kutqaşin — Kutqaşin kəndi, Küsnət — Küsnət kəndi, Nic — Nic kəndi, Oxut — Oxut kəndi, Padar — Padar kəndi, Sultan Nuxa — Sultan Nuxa kəndi, Filfili — Filfili kəndi, Xalxal — Xalxal kəndi, Xaçmaz — Xaçmaz kəndi kəndi,

1926-cı ildə

1926-cı ildə isə qəza ərazisi inzibati cəhətdən 7 hissəyə bölünmüşdü. Bunlardan biri Nuxa şəhəri, 6-sı isə (Aşağı Göynük, Vartaşen, Cəfərabad, Qutqaşen, Nic, Xaldan) dairə idi.

“Şəki fəhləsi” qəzeti, 24.01.1925 (№6 (393)); qəzet Şəki qəza Kommunist (b) firqəsi, icraiyyə komitəsi nəşr əfkarı.

“Şəki fəhləsi” qəzeti, aprel, 1929 (№24 (692)); qəzet Şəki qəza K (b) F, icraiyyə komitəsi və Həmkarlar ittifaqının orqanı.

Statistik məlumatlar

1897-ci il ensiklopediyasında Nuxa qəzası haqqında məlumat (ixtisarla)

"Nuxa qəzasının sahəsi 3346.7 verst², başqa sözlə 3808,7 km²-dir. Əhalisi 1 yanvar 1896-cı il tarixdə 94767 nəfər (51552 kişi; 43215 qadın) idi. Nuxa qəzası nisbətən varlı, sənayenin və ticarətin inkişaf etdiyi qəzalardandır. Qəzanın xarakterik cəhətlərindən biri də burada əhalisi çox olan kənlərin olmasıdır. Məsələn, Xaçmazda 4557, Baş Göynükdə 5084, Vəndamda 4323 nəfər adam yaşayır. Əhalinin məşğuliyyətində taxılçılıq, xüsusilə çəltik əkib-becərmək, bağçılıq, ipəkçilik əsas yer tutur. Qəzanın əhalisi çox olan kəndlərindən biri – Nic kəndi, hansı ki bu kənddə 5084 nəfər adam yaşayır, bağçılıq, ipəkçilik və əkinçilik sahəsində nəinki Nuxa qəzasında, hətta bütün quberniyada ən irəlidədir. Qəzada 1894-cü ildə 89,5 desyatin sahədə tütün əkilmiş və 1128 pud məhsul götürülmüşdür. Barama becərilməsi işində isə Nuxa qəzası Zaqafqaziyada birinci yerdədir. Qəzada 1893-cü ildə 81740 pud, 1894-cü ildə isə 89900 pud barama istehsal edilmişdir. Nic kəndində fındıq bağlarının sahəsi 9 desyatinə çatır. Vəndam kəndi isə alması ilə məşhurdur. Qəzada 1894-cü ildə 44930 vedrə çaxır istehsal olunmuşdur. 1891-ci ildə qəzada, Nuxa şəhəri istisna olmaqla, 5676 at, 938 eşək və qatır, 23500 baş inək, 7650 baş camış, 47850 qoyun, 3250 keçi, 660 donuz vardı. Qəzada 8 ibtidai kənd məktəbi, 5 erməni-qriqorian kilsə məktəbi, 1 pravoslav kilsəsi, 44 erməni-qriqorian kilsəsi, 2 monastır, 261 məscid, 3 sinaqoq fəaliyyət göstərirdi. Qəza əhalisinin 69,6%-i azərbaycanlılar, 15,7%-i ermənilər, 7,8 %-i udinlər, 4,6-i kürəlilər (Samur çayı hövzəsinin ləzgiləri), 1,9%-i yəhudilərdir, yerdə qalan hissə isə gürcülərdən və qaputlilərdən(?) ibarətdir. Əhalinin 74,5% müsəlmandır. Əhalinin 73,5% sünni məzhəblidir. Əhalinin 22,7% erməni-qriqorian məzhəblidir. Nuxa şəhərində 25 min nəfər adam yaşayır. Onların 81%-i azərbaycanlı, 18%-i isə ermənilərdir. Şəhərdə barama emalı işi çox inkişaf etmişdir. Şəhərdə 45 baramaaçan zavod, 4 kərpic zavodu, 8 dulusçuluq emalatxanası, 4 dabbağxana və 3 sabunbişirmə sexi var. Şəhərdə həmçinin, dördillik şəhər məktəbi, 2 erməni kilsə məktəbi, 1 pravoslav kilsəsi, 3 erməni-qriqorian kilsəsi, 28 məscid, xəstəxana, həkim və aptek də fəaliyyət göstərir".

Nuxa qəzası 1917-ci idə

1917 ilin “Kavkaski Kalendar”ına görə Nuxa qəzasının ərazisi 3685 verst² (4201 km²), əhalisi 133505 nəfər idi. Əhalinin 73819 nəfəri (55,3%) kişi, 59686 nəfəri (44,7%) qadın, 131132 nəfəri yerli sakin, 2373 nəfəri müvəqqəti yaşayanlar olub. Qəzanın əsas əhalisi azərbaycanlılar (93557 nəfər və ya 70,1%) idi. Bundan başqa, qəzada 17751 (13,3%) erməni, 7861 müsəlman dağlı əhalisi (5,9%), 1831 (1,4%) rus qeydiyyata alınmışdı. Qəzanın mərkəzi Nuxa şəhəri (əhalisi 52243 nəfər) idi. 20 əsrin əvvəlində qəzada yüzdən çox ipəkəyirmə müəssisəsi vardı.

1926-cı ilə aid statistik məlumatlarda Nuxa qəzası əhalisinin sayı və etnik tərkibi

Dairənin, yaxud şəhərin adı	Cəmi	azər- baycan- lılar	ermənilər	tatlar	talışlar	ləzgilər	udinlər	avarlar	saxurlar	ceklilər	xınalıqlar	gürcülər	kürdlər	ruslar	ukraynalılar	dağ yəhudiləri
Nuxa şəhəri	22.944 (100%)	20.764 (90,5%)	1.565 (6,8%)	18(0,1%)	-	185 (0,8%)	-	-	-	-	-	37 (0,2%)	-	195 (0,8%)	34 (0,1%)	3 (-0,1%)
Aşağı Göynük dairəsi	17.912 (100%)	16.701 (93,2%)	6 (0,1%)	-	-	1.154 (6,4%)	-	-	-	-	-	1 (- 0,1%)	-	-	-
Vartaşen dairəsi	15.260 (100%)	11.485 (75,3%)	1.336 (8,8%)	-	1 (-0,1%)	103 (0,7%)	356 (2,3%)	31 (0,2%)	291 (1,9%)	590 (3,9%)	67 (0,4%)	2 (-0,1%)	1 (-0,1%)	19 (-0,1%)	-	899 (5,9%)
Cəfərabad dairəsi	15.693 (100%)	14.271 (90,9%)	305 (1,9%)	-	-	977 (6,2%)	-	-	-	-	-	-	-	23 (0,1%)	19 (0,1%)	-
Qutqaşen dairəsi	13.394 (100%)	13.231 (98,8%)	133 (1,0%)	-	-	5 (-0,1%)	-	-	-	-	-	-	-	8 (-0,1%)	-	1 (-0,1%)
Nic dairəsi	12.926 (100%)	9.350 (72,3%)	571 (4,4%)	-	-	118 (0,9%)	2.083 (16,1%)	-	-	-	-	2 (-0,1%)	-	690 (5,3%)	46 (0,4%)
Xaldan dairəsi	8.920 (100%)	8.276 (92,8%)	91 (1,0%)	3 (-0,1%)	2 (-0,1%)	332 (3,7%)	-	-	3 (-0,1%)	-	-	7 (0,1%)	3 (-0,1%)	23 (0,3%)	-	7 (0,1%)
Cəmi	107.049 (100%)	94.078 (87,9%)	4.007 (3,7%)	21 (0,1%)	3 (-0,1%)	2.874 (2,7%)	2.439 (2,3%)	31 (0,1%)	294 (0,3%)	590 (0,6%)	67 (0,1%)	49 (0,1%)	4 (0,1%)	958 (0,9%)	99 (0,1%)	910 (0,9%)

Həmçinin bax

• Şəki əyaləti
• Zaqatala-Şəki mahalı
• Nuxa okruqu

Ədəbiyyat

1. Массальский В. М.^(ru) Нуха // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — 1890—1907

   (Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, Том XXI, стр.: 431-432, С.-Петербург, 1897.)

2. Rəşid bəy Əfəndiyev. Nuxa qəzasındakı asarü-ətiqələr haqqında, Bakı-1925.