"Şövkət Sürəyya Aydəmir" səhifəsinin versiyaları arasındakı fərqlər
| Sətir 1: | Sətir 1: | ||
| − | [[Kateqoriya: | + | [[Kateqoriya:{{padleft:|1|{{PAGENAME}}}}]][[Kateqoriya:Şəkinin tarixi haqqında məlumat verən müəlliflər]][[Kateqoriya:Şəkidən çıxmış şair və yazıçılar]] |
{{Yazıçı | {{Yazıçı | ||
|Adı = Şövkət Sürəyya Aydəmir | |Adı = Şövkət Sürəyya Aydəmir | ||
| Sətir 21: | Sətir 21: | ||
|Milliyət = | |Milliyət = | ||
|İxtisası = | |İxtisası = | ||
| − | |Təhsili = | + | |Təhsili = Moskva İqtisadi və İctimai Elmlər Məktəbi (–1923) |
|Fəaliyyəti = | |Fəaliyyəti = | ||
|Fəaliyyət illəri = XX əsr | |Fəaliyyət illəri = XX əsr | ||
| Sətir 34: | Sətir 34: | ||
}} | }} | ||
| − | '''Şövkət Sürəyya Aydəmir''' ( | + | '''Şövkət Sürəyya Aydəmir''' (1897–1976) — məşhur türk yazıçısı, mütəfəkkir, iqtisadçı, tarixçi və müəllim. 1919 – 1920-ci illərdə [[Nuxa|Nuxada]] müəllimlik etmiş, 1920-ci ilin martında Nuxadan Qarabağa yola düşən könüllülər dəstəsinin komandanı olmuş və o zaman bir xalq qəhrəmanı kimi məşhurlaşmışdır; həmin ilin 30 aprel tarixində XI Qızıl Ordunun Nuxaya daxil olmasını da öz gözləri ilə görmüş və bu hadisələrin hamısını daha sonralar öz əsərində ətraflı təsvir etmişdir. O cümlədən, 1920-ci il sentyabrın 1-də Bakıda öz işinə başlayan Şərq xalqlarının I qurultayında Nuxa şəhərindən göndərilmiş nümayəndə kimi iştirak edib. Həmçinin, 1932-ci ildə Türkiyədə nəşrə başlayan [[:tr:Kadro Dergisi|“Kadro”]] adlı jurnalın yaradıcılarından və [[:tr:Kadrocular|''Kadro hərakatının'']] rəhbərlərindən də biri olub. Yaşlaşdığı zaman, yazıçılığa başlamış, türk tarixində əhəmiyyətli rolu olan şəxsiyyətlər barədə əsərlər yazmışdır. Öz həyatından bəhs etdiyi [[:tr:Suyu Arayan Adam|“Suyu arayan adam”]] (1959), Atatürk və İsmət İnönü dövrləri haqqında hər biri 3 cildlik [[:tr:Tek Adam (kitap)|“Tək adam”]] (1963-65) və [[:tr:İkinci Adam|“İkinci adam”]] (1966-68) adlı kitabları onu bir yazıçı kimi məşhurlaşdırıb. |
| − | + | Şövkət Sürəyya müxtəlif dövrlərdə fərqli ideologiyaların tərəfdarı olmuşsa da, onun əsas məqsədi Türkiyənin qurtuluşu və irəliləməsi idi. Gəncliyində turancı, 1925 – 1927-ci illər arasında Türkiyə Kommunist Partiyası idarəçisi, 1927-ci ildən sonra isə [[:tr:Kemalist|kamalist]] rejimin tərəfdarı və qurucusu kimi fəaliyyət göstərmişdir. | |
| + | |||
| + | == Haqqında məlumatlar == | ||
| + | 1897-ci ildə Ədirnədə Balkan köçkünü, torpaqsız bir ailənin uşağı kimi anadan olub. Atası Mehmet ağa, vaxtilə, Bolqarıstanın Deliorman adlı yerində torpaq sahibi, varlı bir adam olmuşsa da, sonradan bütün var-dövlətini itirmişdi və Ədirnədə bağbanlıq edirdi. Anası savadlı bir adam olan Şaziylə xanım idi. | ||
| + | |||
| + | === Təhsili === | ||
| + | Şövkət Sürəyya oxuyub-yazmağı anasından öyrənib. | ||
| + | |||
| + | Bir müddət [[:tr:Kuleli Askeri Lisesi|Küleli Hərbi Liseyində]] daxil olsa da təhsilini yarımçıq buraxıb. | ||
| + | |||
| + | Daha sonra [[:tr:Edirne Rüştiyesi ve Öğretmen Okulu|Ədirnə rüştiyəsi və müəllim məktəbində]] (bugünkü Ədirnə Liseyində) təhsil alıb. | ||
| − | + | 1923-cü ildə Moskvada İqtisadi və İctimai Elmlər Məktəbini bitirib. | |
| − | == | + | === Hərbçi fəaliyyəti === |
| − | + | Birinci dünya müharibəsinin (1914 – 1918) əvvəllərində könüllü olaraq orduya yazılıb, Qafqaz cəbhəsində vuruşub və yaralanıb. Türk ordusunun Qafqaz cəbhəsindən geri çəkilməsindən sonra Ədirnəyə qayıdıb. Ədirnənin yunanlar tərəfindən işğalı zamanı isə bir müddət yerli müqavimət hərəkatında iştirak edib. Həmçinin, 1920-ci ilin martında Nuxadan Qarabağa yola düşən könüllülər dəstəsinin komandanı olub. | |
| − | |||
| − | ===Nuxada=== | + | === Nuxada fəaliyyəti === |
| − | 1918-ci | + | 28 may 1918-ci il tarixdə qurulmuş Azərbaycan Cümhuriyyətində ilk günlərdən təhsilin inkişaf etdirilməsi üçün Türkiyədən müəllim kadrlar istənilmişdir. Türkiyədən Nuxaya göndərilmiş müəllim isə Şövkət Sürəyya oldu. Şövkət Sürəyya Nuxaya gedərkən, vaxtilə, mütaliə etdiyi [[:tr:Müfide Ferit Tek|Müfidə Feritin]] [[:tr:Aydemir (roman)|"Aydəmir"]] adlı turançılığı təbliğ edən romanındakı qəhrəmanın adını – “Aydəmir”i, özünə soyadı götürdü. Xatirələrində də yazdığı kimi |
{{Sitat2| | {{Sitat2| | ||
''O gündən sonra mənim adım Aydəmir oldu. Çünki Turanda idim və mən də bir Aydəmir idim.''<ref name="old.525.az">[http://www.anl.az/down/meqale/525/2010/noyabr/140211.htm ''Vilayət Quliyev''. 525-ci qəzet.-2010.- 6 noyabr.- S.24-25.]</ref>. | ''O gündən sonra mənim adım Aydəmir oldu. Çünki Turanda idim və mən də bir Aydəmir idim.''<ref name="old.525.az">[http://www.anl.az/down/meqale/525/2010/noyabr/140211.htm ''Vilayət Quliyev''. 525-ci qəzet.-2010.- 6 noyabr.- S.24-25.]</ref>. | ||
}} | }} | ||
| − | |||
| − | 1920-ci ilin martında Qarabağ erməniləri qiyam etmişdilər. “''Qarabağ kimin əlində isə, Kür vadisinə və Azərbaycan düzənliklərinə o yuxarıdan baxa bilər''” – deyə bu regionun ölkə üçün strateji əhəmiyyətini dəqiq qiymətləndirən | + | Şövkət Sürəyya Nuxada yerli ziyalılarla, ilk növbədə tanınmış din xadimi və alim Axund Fərəcullah Pişnamazzadə ilə dostluq əlaqələri qurur. Həmin dövrdə şəhərdəki əsas təhsil müəssisəsi dərslərin rusca aparıldığı Nuxa progimnaziyası idi. Məktəbə Rusiyada universitet bitirmiş Məmməd Əfəndizadə rəhbərlik etsə də iki-üç nəfərdən başqa qalan müəllimlər rus və qeyri millətlərin nümayəndələri idilər. Təhsilin milliləşdirilməsinə ilk növbədə bu progimnaziyadan başlanıldı. Şövkət Sürəyyanın yazdığına görə, ideyanın əsas müəlliflərindən biri kimi ortaya düşdüyündən bir müddət sonra yalnız türk dili, ədəbiyyat, tarix deyil, coğrafiya, hətta həndəsə dərslərini də özü aparmalı olub. |
| + | |||
| + | 1920-ci ilin martında Qarabağ erməniləri qiyam etmişdilər. “''Qarabağ kimin əlində isə, Kür vadisinə və Azərbaycan düzənliklərinə o yuxarıdan baxa bilər''” – deyə bu regionun ölkə üçün strateji əhəmiyyətini dəqiq qiymətləndirən Şövkət Sürəyya, özünün yazdığı kimi, Nuxa könüllülərinin Əsgəran savaşına yollanmalarının təşəbbüskarı olmuş və hərb təcrübəsi olan kiçik zabit kimi onlara rəhbərlik etmişdir. | ||
| − | Bir neçə gün içərisində | + | Bir neçə gün içərisində Nuxadan və kəndlərindən Qarabağın müdafiəsinə getmək istəyən dörd yüzdən çox könüllü toplanmışdı. Dəstəyə rəhbərlik gənc müəllim Aydəmirə həvalə olunur. Şəhər əhalisi adından ona at və mauzer hədiyyə edilir. Bütün bunları o, özü sonradan belə təsvir edir: |
{{Sitat2| | {{Sitat2| | ||
''Ata mindim, dəstənin önünə keçdim. Qaladan çıxıb şəhərin ana küçəsi ilə düzənliyə tərəf enməyə başladıq. Qabaqda uca səslə təkbir edənlər gedirdi. Yolların kənarları, pəncərələr, balkonlar, divarların, ağacların, damların üstü yüzlərlə qışqıran, ağlayan, alqışlayan qadın, kişi, qoca, cavan və uşaqlarla dolmuşdu''<ref name="old.525.az"/>. | ''Ata mindim, dəstənin önünə keçdim. Qaladan çıxıb şəhərin ana küçəsi ilə düzənliyə tərəf enməyə başladıq. Qabaqda uca səslə təkbir edənlər gedirdi. Yolların kənarları, pəncərələr, balkonlar, divarların, ağacların, damların üstü yüzlərlə qışqıran, ağlayan, alqışlayan qadın, kişi, qoca, cavan və uşaqlarla dolmuşdu''<ref name="old.525.az"/>. | ||
}} | }} | ||
| − | Qarabağ uğrunda savaşda | + | Qarabağ uğrunda savaşda Nuxa könüllüləri 15 qurban verdilər. Əvəzində isə qələbəni Şuşada bayram etdilər. Şövkət Sürəyya hətta [[Gövhər ağa]] məscidinin minbərindən nitq söyləyib. |
| − | + | Şövkət Sürəyya 30 aprel 1920-ci il tarixdə XI Qızıl Ordunun Nuxaya necə daxil olduğunu da öz gözləri ilə görüb: | |
{{Sitat2| | {{Sitat2| | ||
''Arıq atların qoşulduğu sınıq-salxaq arabalara qarmaqarışıq şəkildə əşyalar, çadırlar, pulemyotlar yığılmışdı. Atlılarla piyadalar biri-birinə qarışmışdı. Kimin əsgər, kimin zabit, kimin komandan olduğunu təyin etmək mümkün deyildi''<ref name="old.525.az2">[http://www.anl.az/down/meqale/525/2010/noyabr/141238.htm Vilayət Quliyev. 525-ci qəzet.- 2010.- 14 noyabr.- S.24-25.]</ref>. | ''Arıq atların qoşulduğu sınıq-salxaq arabalara qarmaqarışıq şəkildə əşyalar, çadırlar, pulemyotlar yığılmışdı. Atlılarla piyadalar biri-birinə qarışmışdı. Kimin əsgər, kimin zabit, kimin komandan olduğunu təyin etmək mümkün deyildi''<ref name="old.525.az2">[http://www.anl.az/down/meqale/525/2010/noyabr/141238.htm Vilayət Quliyev. 525-ci qəzet.- 2010.- 14 noyabr.- S.24-25.]</ref>. | ||
| Sətir 72: | Sətir 82: | ||
===Batumda və Moskvada=== | ===Batumda və Moskvada=== | ||
| − | Şövkət Sürəyya Batumda Kommunist partiyasına üzv olur. Sonra orada bir müəllim həmkarının bacısı ilə | + | Şövkət Sürəyya Batumda Kommunist partiyasına üzv olur. Sonra orada bir müəllim həmkarının bacısı ilə evlənir və bu evliliyi ömrünün sonuna qədər davam edir. Daha sonra Batumdan Moskvaya gedərək xeyli türk tələbəsinin də təhsil aldığı Şərq Zəhmətkeşləri Kommunist Universitetinə qəbul olundu. İqtisadi və İctimai Elmlər Məktəbində iqtisadçı ixtisası üzrə təhsili alıb. 1923-cü ildə Türkiyəyə geri döndü. |
===Yenidən Türkiyədə=== | ===Yenidən Türkiyədə=== | ||
| − | Şövkət Sürəyya | + | Şövkət Sürəyya Türkiyəyə döndükdən sonra [[:tr:Aydınlık (dergi)|“Aydınlıq” jurnalında]] kommünist fikirləri təbliğ edən məqalələrini dərc etdirməyə başlayır. 1924-cü ildə onun [[:tr:Sadrettin Celal Antel|Sədrəddin Cəlal Antel]] ilə birlikdə hazırladığı [[:tr:Lenin ve Leninizm|Lenin və leninizm]] adlı kitabı çap olunur. 1925-ci ildə – Türkiyə Kommunist Partiyasının üçüncü qurultayında, partiyanın Mərkəzi Komitəsinin yeddi üzvündən biri seçilir. |
| − | Türkiyə Fəhlə və Kəndli partiyasının ({{lang-tr|Türkiye İşçi ve Çiftçi Fırkası'nın }}) 1 may tarixində “Bütün ölkələrin proletariatı birləşin” yazılı broşüra paylamasına görə həyata keçirilən “1925-ci il həbsləri ({{lang-tr|1925 Tevkifatı}})” nəticəsində jurnal | + | Türkiyə Fəhlə və Kəndli partiyasının ({{lang-tr|Türkiye İşçi ve Çiftçi Fırkası'nın }}) 1 may tarixində “Bütün ölkələrin proletariatı birləşin” yazılı broşüra paylamasına görə həyata keçirilən “1925-ci il həbsləri ({{lang-tr|1925 Tevkifatı}})” nəticəsində jurnal qapadılır, Aydəmir isə Ankara İstiqlal Məhkəməsində, o dövrün bir çox kommunistləri ilə birlikdə mühakimə olunur və 10 illik həbs cəzasına məhkum edilir. Şövkət Sürəyyanın partiya yoldaşlarından biri olmuş Nazim Hikmətə isə o vaxt 15 ilik cəza verilir.<ref>[https://web.archive.org/web/20160304041745/http://www.halksahnesi.org/incelemeler/uksk_nazim/uksk_nazim.htm Hikmet Akgül, Ulusal Kurtuluştan Sosial kurtuluşa (1921-1928).]</ref>. Şövkət Sürəyya həbsxanada ikən “Müasir Türkiyənin iqtisadi inkişaf istiqamətləri” adlı növbəti kitabını yazır, lakin bu əsəri çap edilmir. Afyon türməsində ilyarım həbsdə qaldıqdan sonra 29 oktyabr 1927-ci ildə elan edilən ümumi əfv nəticəsində azadlığa buraxılır. [[:tr:1927 Tevkifatı|“1927-ci il həbsləri”]] ({{lang-tr|1927 Tevkifatı}}) zamanı yenidən həbs edilsə də bu dəfə vaxtında bəraət ala bilir və azadlıqda qalır. Bundan sonra kommunizm xəttindən ayrılır və bir növ milliyyətçi kommunizm anlayışını müdafiə etməyə başlasa da Türkiyə üçün ən etibarlı ideyanın ''kamalizm'' olması qənaətinə gəlir. Sonra Türkiyə Kommunist partiyasının üzvlüyündən çıxır. Kommunistlər isə əvəzində onu partiyanı polisə satmaqda günahlandırırlar. |
| − | 1928-ci ildə dövlət məmuru olaraq Ankarada işə | + | 1928-ci ildə dövlət məmuru olaraq Ankarada işə başlayır. 1951-ci ilə qədər pedaqoq və iqtisadçı kimi müxtəlif dövlət vəzifələrində çalışıb. |
| − | 1932-ci ildə Atatürkün təklifi ilə Yaqub Qədri Qaraosmanoğlu ilə birlikdə “Kadro” jurnalını | + | 1932-ci ildə Atatürkün təklifi ilə Yaqub Qədri Qaraosmanoğlu ilə birlikdə “Kadro” jurnalını çıxartmağa başlayıb. Jurnal bağlanıldığı zaman Ankara Ticarət məktəbində müdir olan Aydəmir, bu vəzifəsində 1936-cu ilə qədər çalışıb. Sonra 2 il Ankara Bələdiyyəsində iqtisad müdiri, daha sonra isə İqtisadiyyat nazirliyində məmur olub və İsmət İnönünün etibarını qazanıb. Kommunist keçmişi səbəbiylə daima sıxışdırılsa da, uğurları səbəbiylə yüksəlib. |
| − | 1951-cü ildə təqaüdə çıxdıqdan sonra yazıçılığa | + | 1951-cü ildə təqaüdə çıxdıqdan sonra yazıçılığa başlayıb. |
| − | 25 mart 1976-ci il tarixdə Ankaradakı evində vəfat | + | 25 mart 1976-ci il tarixdə Ankaradakı evində vəfat edib.. Ankara bələdiyyə sədrinin əmri ilə tabutu Türkiyə bayrağına sarılı olaraq dəfn edilib. Yaşadığı evin yanından keçən küçəyə isə adı verilib. |
== Əsərləri == | == Əsərləri == | ||
21:52, 24 mart 2021 versiyası
| Şövkət Sürəyya Aydəmir | |
|---|---|
| Şevket Süreyya | |
 | |
| Şövkət Sürəyya Aydəmir | |
| İlk adı | Şövkət Sürəyya |
| Təxəllüsü | Aydəmir |
| Doğum tarixi | 1897 |
| Doğum yeri | Ədirnə, Osmanlı İmperiyası |
| Vəfatı | 25 mart 1976 (79 yaşında) |
| Vəfat yeri | Ankara |
| Atası | Mehmet |
| Anası | Şaziylə |
| Təhsili | Moskva İqtisadi və İctimai Elmlər Məktəbi (–1923) |
| Fəaliyyət illəri | XX əsr |
Şövkət Sürəyya Aydəmir (1897–1976) — məşhur türk yazıçısı, mütəfəkkir, iqtisadçı, tarixçi və müəllim. 1919 – 1920-ci illərdə Nuxada müəllimlik etmiş, 1920-ci ilin martında Nuxadan Qarabağa yola düşən könüllülər dəstəsinin komandanı olmuş və o zaman bir xalq qəhrəmanı kimi məşhurlaşmışdır; həmin ilin 30 aprel tarixində XI Qızıl Ordunun Nuxaya daxil olmasını da öz gözləri ilə görmüş və bu hadisələrin hamısını daha sonralar öz əsərində ətraflı təsvir etmişdir. O cümlədən, 1920-ci il sentyabrın 1-də Bakıda öz işinə başlayan Şərq xalqlarının I qurultayında Nuxa şəhərindən göndərilmiş nümayəndə kimi iştirak edib. Həmçinin, 1932-ci ildə Türkiyədə nəşrə başlayan “Kadro” adlı jurnalın yaradıcılarından və Kadro hərakatının rəhbərlərindən də biri olub. Yaşlaşdığı zaman, yazıçılığa başlamış, türk tarixində əhəmiyyətli rolu olan şəxsiyyətlər barədə əsərlər yazmışdır. Öz həyatından bəhs etdiyi “Suyu arayan adam” (1959), Atatürk və İsmət İnönü dövrləri haqqında hər biri 3 cildlik “Tək adam” (1963-65) və “İkinci adam” (1966-68) adlı kitabları onu bir yazıçı kimi məşhurlaşdırıb.
Şövkət Sürəyya müxtəlif dövrlərdə fərqli ideologiyaların tərəfdarı olmuşsa da, onun əsas məqsədi Türkiyənin qurtuluşu və irəliləməsi idi. Gəncliyində turancı, 1925 – 1927-ci illər arasında Türkiyə Kommunist Partiyası idarəçisi, 1927-ci ildən sonra isə kamalist rejimin tərəfdarı və qurucusu kimi fəaliyyət göstərmişdir.
Haqqında məlumatlar
1897-ci ildə Ədirnədə Balkan köçkünü, torpaqsız bir ailənin uşağı kimi anadan olub. Atası Mehmet ağa, vaxtilə, Bolqarıstanın Deliorman adlı yerində torpaq sahibi, varlı bir adam olmuşsa da, sonradan bütün var-dövlətini itirmişdi və Ədirnədə bağbanlıq edirdi. Anası savadlı bir adam olan Şaziylə xanım idi.
Təhsili
Şövkət Sürəyya oxuyub-yazmağı anasından öyrənib.
Bir müddət Küleli Hərbi Liseyində daxil olsa da təhsilini yarımçıq buraxıb.
Daha sonra Ədirnə rüştiyəsi və müəllim məktəbində (bugünkü Ədirnə Liseyində) təhsil alıb.
1923-cü ildə Moskvada İqtisadi və İctimai Elmlər Məktəbini bitirib.
Hərbçi fəaliyyəti
Birinci dünya müharibəsinin (1914 – 1918) əvvəllərində könüllü olaraq orduya yazılıb, Qafqaz cəbhəsində vuruşub və yaralanıb. Türk ordusunun Qafqaz cəbhəsindən geri çəkilməsindən sonra Ədirnəyə qayıdıb. Ədirnənin yunanlar tərəfindən işğalı zamanı isə bir müddət yerli müqavimət hərəkatında iştirak edib. Həmçinin, 1920-ci ilin martında Nuxadan Qarabağa yola düşən könüllülər dəstəsinin komandanı olub.
Nuxada fəaliyyəti
28 may 1918-ci il tarixdə qurulmuş Azərbaycan Cümhuriyyətində ilk günlərdən təhsilin inkişaf etdirilməsi üçün Türkiyədən müəllim kadrlar istənilmişdir. Türkiyədən Nuxaya göndərilmiş müəllim isə Şövkət Sürəyya oldu. Şövkət Sürəyya Nuxaya gedərkən, vaxtilə, mütaliə etdiyi Müfidə Feritin "Aydəmir" adlı turançılığı təbliğ edən romanındakı qəhrəmanın adını – “Aydəmir”i, özünə soyadı götürdü. Xatirələrində də yazdığı kimi
|
O gündən sonra mənim adım Aydəmir oldu. Çünki Turanda idim və mən də bir Aydəmir idim.[1]. |
|
Şövkət Sürəyya Nuxada yerli ziyalılarla, ilk növbədə tanınmış din xadimi və alim Axund Fərəcullah Pişnamazzadə ilə dostluq əlaqələri qurur. Həmin dövrdə şəhərdəki əsas təhsil müəssisəsi dərslərin rusca aparıldığı Nuxa progimnaziyası idi. Məktəbə Rusiyada universitet bitirmiş Məmməd Əfəndizadə rəhbərlik etsə də iki-üç nəfərdən başqa qalan müəllimlər rus və qeyri millətlərin nümayəndələri idilər. Təhsilin milliləşdirilməsinə ilk növbədə bu progimnaziyadan başlanıldı. Şövkət Sürəyyanın yazdığına görə, ideyanın əsas müəlliflərindən biri kimi ortaya düşdüyündən bir müddət sonra yalnız türk dili, ədəbiyyat, tarix deyil, coğrafiya, hətta həndəsə dərslərini də özü aparmalı olub.
1920-ci ilin martında Qarabağ erməniləri qiyam etmişdilər. “Qarabağ kimin əlində isə, Kür vadisinə və Azərbaycan düzənliklərinə o yuxarıdan baxa bilər” – deyə bu regionun ölkə üçün strateji əhəmiyyətini dəqiq qiymətləndirən Şövkət Sürəyya, özünün yazdığı kimi, Nuxa könüllülərinin Əsgəran savaşına yollanmalarının təşəbbüskarı olmuş və hərb təcrübəsi olan kiçik zabit kimi onlara rəhbərlik etmişdir.
Bir neçə gün içərisində Nuxadan və kəndlərindən Qarabağın müdafiəsinə getmək istəyən dörd yüzdən çox könüllü toplanmışdı. Dəstəyə rəhbərlik gənc müəllim Aydəmirə həvalə olunur. Şəhər əhalisi adından ona at və mauzer hədiyyə edilir. Bütün bunları o, özü sonradan belə təsvir edir:
|
|
Ata mindim, dəstənin önünə keçdim. Qaladan çıxıb şəhərin ana küçəsi ilə düzənliyə tərəf enməyə başladıq. Qabaqda uca səslə təkbir edənlər gedirdi. Yolların kənarları, pəncərələr, balkonlar, divarların, ağacların, damların üstü yüzlərlə qışqıran, ağlayan, alqışlayan qadın, kişi, qoca, cavan və uşaqlarla dolmuşdu[1]. |
|
Qarabağ uğrunda savaşda Nuxa könüllüləri 15 qurban verdilər. Əvəzində isə qələbəni Şuşada bayram etdilər. Şövkət Sürəyya hətta Gövhər ağa məscidinin minbərindən nitq söyləyib.
Şövkət Sürəyya 30 aprel 1920-ci il tarixdə XI Qızıl Ordunun Nuxaya necə daxil olduğunu da öz gözləri ilə görüb:
|
|
Arıq atların qoşulduğu sınıq-salxaq arabalara qarmaqarışıq şəkildə əşyalar, çadırlar, pulemyotlar yığılmışdı. Atlılarla piyadalar biri-birinə qarışmışdı. Kimin əsgər, kimin zabit, kimin komandan olduğunu təyin etmək mümkün deyildi[2]. |
|
1920-ci il sentyabrın 1-də Bakıda keçirilən Şərq xalqlarının I qurultayına Nuxadan göndərilmiş nümayəndə kimi iştirak etdi. Bu qurultay onun kommunizmə marağını artırdı. Qurultaydan 10 gün sonra, yenə Bakıda keçirilmiş Türkiyə Kommunist Partiyasının toplantısında da iştirak edən Şövkət Sürəyya, bu ideologiyanı öyrənmək həvəsinin gücü ilə Milli mübarizəyə qatılmaq əvəzinə, Nuxaya dönməyi üstün tutdu.
O, Nuxada Sitarə adlı bir qızı sevirdi. Bu qız Cənubi Azərbaycandan anası ilə gəlib Nuxada məskunlaşmışdı;
|
|
Sitarə bir sultandı. Könlümün sultanı. İllərcə yuxuma girən, taleyimin aradığı dilbər hər halda o idi... Bəlkə əzəldən bir-birimizə nəsib olmaq üçün yaranmışdıq. Bəlkə də nağıllardakı kimi bir dərviş xəbərimiz olmadan eşq badəsini ikimizə də içirmişdi. Bəlkə dağları, dənizləri qismətimə qovuşmaq üçün aşmışdım? – üstündən otuz il keçəndən sonra dəruni bir duyğu ilə yazılan bu sətirlər Aydəmirin o zamankı hisslərinin ani, ötəri olmadığını bir daha sübuta yetirir[2]. |
|
Lakin qızı başqa oğlana nişanlayırlar, Şövkət Sürəyyaya isə Nuxanı tərk edib əvvəl Tiflisə, sonra isə Batuma gedir.
Batumda və Moskvada
Şövkət Sürəyya Batumda Kommunist partiyasına üzv olur. Sonra orada bir müəllim həmkarının bacısı ilə evlənir və bu evliliyi ömrünün sonuna qədər davam edir. Daha sonra Batumdan Moskvaya gedərək xeyli türk tələbəsinin də təhsil aldığı Şərq Zəhmətkeşləri Kommunist Universitetinə qəbul olundu. İqtisadi və İctimai Elmlər Məktəbində iqtisadçı ixtisası üzrə təhsili alıb. 1923-cü ildə Türkiyəyə geri döndü.
Yenidən Türkiyədə
Şövkət Sürəyya Türkiyəyə döndükdən sonra “Aydınlıq” jurnalında kommünist fikirləri təbliğ edən məqalələrini dərc etdirməyə başlayır. 1924-cü ildə onun Sədrəddin Cəlal Antel ilə birlikdə hazırladığı Lenin və leninizm adlı kitabı çap olunur. 1925-ci ildə – Türkiyə Kommunist Partiyasının üçüncü qurultayında, partiyanın Mərkəzi Komitəsinin yeddi üzvündən biri seçilir.
Türkiyə Fəhlə və Kəndli partiyasının (türk.: Türkiye İşçi ve Çiftçi Fırkası'nın ) 1 may tarixində “Bütün ölkələrin proletariatı birləşin” yazılı broşüra paylamasına görə həyata keçirilən “1925-ci il həbsləri (türk.: 1925 Tevkifatı)” nəticəsində jurnal qapadılır, Aydəmir isə Ankara İstiqlal Məhkəməsində, o dövrün bir çox kommunistləri ilə birlikdə mühakimə olunur və 10 illik həbs cəzasına məhkum edilir. Şövkət Sürəyyanın partiya yoldaşlarından biri olmuş Nazim Hikmətə isə o vaxt 15 ilik cəza verilir.[3]. Şövkət Sürəyya həbsxanada ikən “Müasir Türkiyənin iqtisadi inkişaf istiqamətləri” adlı növbəti kitabını yazır, lakin bu əsəri çap edilmir. Afyon türməsində ilyarım həbsdə qaldıqdan sonra 29 oktyabr 1927-ci ildə elan edilən ümumi əfv nəticəsində azadlığa buraxılır. “1927-ci il həbsləri” (türk.: 1927 Tevkifatı) zamanı yenidən həbs edilsə də bu dəfə vaxtında bəraət ala bilir və azadlıqda qalır. Bundan sonra kommunizm xəttindən ayrılır və bir növ milliyyətçi kommunizm anlayışını müdafiə etməyə başlasa da Türkiyə üçün ən etibarlı ideyanın kamalizm olması qənaətinə gəlir. Sonra Türkiyə Kommunist partiyasının üzvlüyündən çıxır. Kommunistlər isə əvəzində onu partiyanı polisə satmaqda günahlandırırlar.
1928-ci ildə dövlət məmuru olaraq Ankarada işə başlayır. 1951-ci ilə qədər pedaqoq və iqtisadçı kimi müxtəlif dövlət vəzifələrində çalışıb.
1932-ci ildə Atatürkün təklifi ilə Yaqub Qədri Qaraosmanoğlu ilə birlikdə “Kadro” jurnalını çıxartmağa başlayıb. Jurnal bağlanıldığı zaman Ankara Ticarət məktəbində müdir olan Aydəmir, bu vəzifəsində 1936-cu ilə qədər çalışıb. Sonra 2 il Ankara Bələdiyyəsində iqtisad müdiri, daha sonra isə İqtisadiyyat nazirliyində məmur olub və İsmət İnönünün etibarını qazanıb. Kommunist keçmişi səbəbiylə daima sıxışdırılsa da, uğurları səbəbiylə yüksəlib.
1951-cü ildə təqaüdə çıxdıqdan sonra yazıçılığa başlayıb.
25 mart 1976-ci il tarixdə Ankaradakı evində vəfat edib.. Ankara bələdiyyə sədrinin əmri ilə tabutu Türkiyə bayrağına sarılı olaraq dəfn edilib. Yaşadığı evin yanından keçən küçəyə isə adı verilib.
Əsərləri
- Tək adam (Atatürkün həyatı barədə), 3 cilddə (bioqrafiya);
- İkinci adam (İsmət İnönü haqqında), 3 cilddə (bioqrafiya);
- Makedoniyadan Orta Asiyaya Ənvər paşa, 3 cilddə (bioqrafiya);
- Suyu arayan adam (avtobioqrafiya);
- Menderesin dramı? (bioqrafiya);
- İnqilab və kadro (məqalə);
- Lenin ve leninizm (müştərək kitab);
- Dünya iqtisadiyyatında Türkiyə (öyrənmə-araşdırma);
- İqtisadi mübarizədə kənd müəllimi (məqalə);
- Xalq üçün iqtisad bilgisi (məqalə);
- Türkiyə iqtisadiyyatı (öyrənmə-araşdırma, dərs kitabı);
- Torpaq oyanırsa (roman);
- Çevrilişin məntiqi və 27 may qiyamı(təhlil);
- Qəhrəmanlar doğulmalıydı (roman);
- Qırmızı məktublar və son yazılar (məktublar-məqalələr);
- Lider və demaqoq (təhlil).