39.100
edits
Changes
Jump to navigation
Jump to search
Sətir 1:
Sətir 1: − {{Ensiklopedikləşdirilməli}} [[Kateqoriya:{{padleft:|1|{{PAGENAME}}}}]]{{Tarixi dövlət+ − |adı = Şəki dövləti+ − |özünüadlandlrma = + − |status = Çarlıq+ − |himn =+ − |bayraq = Rani bayrağı.gif+ − |bayraq_haqqında = Rani bayrağı<ref name=Q20 group=qeyd/> + − |gerb = Şəkinin gerbi.jpg+ − |gerb_haqqında = [[Şəki xanlarının sarayı]]nın tavanında [[Sfinks (yunan)|Sfinks]] təsviri<ref name=Q21 group=qeyd/>. + − |xəritə = Kingdom_of_Kakheti-Hereti.svg+ − |xəritə_haqqında = Birləşmiş Şəki-Kaxeti (Hereti-Kaxeti) ərazisi gürcü mənbələrinə əsasən. Xəritədə birləşməyə qədərki Şəki-Kaxeti sərhəddi də göstərilir.+ − |p1 = Qafqaz Albaniyası+ − |flag_p1 = Flag of Caucasian Albania.jpg+ − |p2 = + − |flag_p2 = + − |p3 = + − |flag_p3 =+ − |p4 =+ − |flag_p4 =+ − |yarandı = ən geci VII əsrin ortaları+ − |ləğv oldu = [[1117]]+ − |s1 = Gürcüstan çarlığı+ − |flag_s1 = BagrationCOA.JPG+ − |s2 = Şirvanşahlar dövləti+ − |flag_s2 = Shirvan.png+ − |s3 = Hülakülər dövləti+ − |flag_s3 = Flag_of_the_Ilkhanate.svg+ − |s4 = + − |flag_s4 = + − |paytaxt = Xayzan, [[Şəki (əski)|Şəki]], [[Telavi]] (XI əsrin ikinci yarısında), [[Kiş (Şəki)|Kiş]] (XII əsrin əvvəllərindən)+ − + − |dil = + − − − − − − − − − − − |rəhbərlərin_titulu2 = − |rəhbər2 =[[#İşxan Əbu Əbdülmalik|İşxan Əbu Əbdülmalik]] − |hakimiyyət_ili2 = − |rəhbərlərin_titulu3 = − |rəhbər3 = [[#Çariça Dinar|Dinar]] − − |rəhbərlərin_titulu4 = ranlar və kaxlar çarı, yaxud Şəki-Kaxeti hökmdarı − − − − − − − − − − − − − − − − |rəhbər9 = [[#1117-ci ildə Şəkinin müstəqilliyinə son qoyulması və bundan sonra Qriqol oğullarının (qriqolisdzelərin) Gürcüstanın ictimai-siyasi həyatında yeri|Asat Qriqol oğlu və Şot Qriqol oğlu]] − − − − − − − − |din = [[xristianlıq]], [[islam]] − |əlavə_parametr1 = İndiki dövlətlər − |parametrin_məzmunu1 = {{AZE}}<br>{{GEO}}<br>{{RUS}} − − − |Etap1 = Hökmdarlığın meydana çıxması − |Tarix1 = ən geci VII əsrin ortaları − |İl1 = − |Etap2 = [[III Baqrat]] tərəfindən tutuldu − |Tarix2 = 1008; 1010-1014/1015 − |İl2 = − |Etap3 = Kaxeti ilə birləşdi − |Tarix3 = ən geci 1032/1038-ci ildən − |İl3 = − |Etap4 = Kaxeti IV David tərəfindən tutuldu − |Tarix4 = − |İl4 = 1104 − |Etap5 = Kiş qalası IV David tərəfindən tutuldu − |Tarix5 = − |İl5 = 1117 − |Etap6 = − |Tarix6 = − |İl6 = − |Etap7 = − |Tarix7 = − |İl7 = 1490 − |əvvəl = Qafqaz Albaniyası − |ə1 = − |ə2 = − |ə3 = − |ə4 = − |ə5 = − |ə6 = − |ə7 = − |sonra = Gürcüstan çarlığı − |son1 = Şirvanşahlar dövləti − |son2 = Hülakülər dövləti − |son3 = − |son4 = − |son5 = − |son6 = − |son7 = − + − '''Şəki dövləti'''{{sfn|Mahmudov Y. M.|2005|p=22}}{{sfn|Əliyev Ş. H.|2007|p=2, 6, 8, 82, 89, 100, 197}}; '''Şəki məlikliyi'''{{sfn|Fərzəlibəyli Ş. F.|2003|p=7}}{{sfn|Azərbaycan tarixi, II cild|2007|p=269}}; '''Şəki şahlığı'''{{sfn|Şərifli M. X.|2013|p=75}}{{sfn|Əliyev Ş. H.|2007|p=28, 29, 30}}; '''Şəki çarlığı'''{{sfn|Əliyev Ş. H.|2007|p=99, 107, 108, 120, 121, 122, 125, 127, 129, 130, 131,}}<ref name=Q1 group=qeyd/> — indiki [[Azərbaycan Respublikası]] ərazisinin şimal-qərbində, [[Gürcüstan Respublikası]] ərazisinin şərqində və [[Rusiya Federasiyası]]nın [[Dağıstan Respublikası]] ərazisinin cənubunda ən geci VII əsrin ortalarından 1117-ci ilə qədər mövcud olmuş dövlət.+ + − Mənbələrdə ilk olaraq ərəblərin VII əsrin ortalarında Cənubi Qafqaza etdikləri yürüşlərindən bəhs edilərkən adı çəkilir. Gürcü mənbələrinə əsasən Şəkidə [[VIII əsr]]in ortalarında knyazlıq formalaşmış, [[IX əsr]]in əvvəlləri üçün bu çarlığa çevrilmişdir. [[Alban ölkəsinin tarixi |“Albaniya tarixi”ndə]] isə Şəki hökmdarlığının mövcud olması ilk dəfə yalnız IХ əsrin ortaları üçün xatırlanır {{Bax|#Hökmdarlığın meydana çıxması və anonim hakimlər|green}}. + + − IХ əvvəllərində Şəki hökmdarı [[Qriqor Hammam]]ın oğlu Atrnerseh, həmin əsrin ortalarında Atrnersehin oğlu İşxan Əbu Əbdülmalik olmuşdur. XI əsrin onuncu illərinin əvvəlləri üçün isə mənbələrdə çariça [[Dinar (çariça)|Dinar]]ın adı çəkilir. Dinar Atrnersehin arvadı və İşxan Əbu Əbdülmalikin anası idi, XI əsrin onuncu illərində onun 90-dan çox yaşı olmalı idi. + − XI əsrin birinci rübündə Şəki iki dəfə gürcü çarı [[III Baqrat]] (1008–1014/15) tərəfindən tutulmuş, onun ölümündən sonra (1014/15) isə müstəqilliyi bərpa olmuş, az sonra – XI əsrin otuzuncu illərinin əvvəllərindən geç olmayaraq [[Kaxeti]] ilə birləşmişdir. Bu gürcü mənbələrində “''Hereti-Kaxeti''”, yaxud “''Kaxeti''”, digər mənbələrdə isə əvvəlki kimi yenə də “''Şəki''” yaxud, “''Albaniya''”, adlanmış, hökmdarları isə artıq “''ranların və kaxların çarı''” titulunu daşımışdır<ref>{{Harvnb|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=41}} {{oq|ru|Официальная титулатура правителя этого новообразованного царства, которого летопись обычно упоминает как «царя кахов» или «царя Кахети», была – «царь ранов и кахов» .}}</ref>. Birləşməyə qədər isə Şəki hökmdarlarının titulu “''ranların çarı''”<ref>{{Harvnb|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=42}} {{oq|ru|Таким образом, официальным титулом царя Эрети, по древнегрузинским источникам был «царь ранов».}}</ref>, yəni “''albanların çarı''” olmuşdur. Birləşmə 1104-cü ilə qədər – gürcü çarı [[IV David]] tərəfindən Kaxetinin tutulmasına qədər davamlı olmuş, birləşmiş dövlətin birinci hökmdarı Böyük Kvirikedən sonra onun bacısının oğlu, nəvəsi, nəticəsi və ən nəhayətdə kötücəsi hakimiyyətdə bir-birlərini əvəz etmişlər.+ − 1117-ci ildə isə IV David Şəkinin yerli knyazı Qriqolun Asat və Şot adlı iki oğlunun sığındığı Kiş qalasını da tutaraq Şəki dövlətinin müstəqilliyinə son qoydu. Bundan sonra gürcü çarlarının rəsmi, yaxud qeyri-rəsmi titulları sırasına “''ranların çarı''”, yaxud “''Şəki çarı''” titulu da əlavə olundu. + + − 1117-ci ildə Şəkinin müstəqilliyi uğrunda Kiş qalasının müdafiəsinə başçılıq etmiş Asat Qriqol oğlunun oğlu Qriqol Asat oğlu isə 61 il sonra 1178-ci ildə Şəkidə mərkəzi hakimiyyətə qarşı baş vermiş üsyanın rəhbərlərindən biri olmuş, onun oğlu Asat [[Böyük Tamara|çariça Tamaranın]] (1184-1213) dövründə əvvəlcə Hereti eristavı, sonra ali orqanın üzvü olmuş, Asatın oğlu Qriqol isə atasından sonra Hereti eristavı vəzifəsini tutmuşdur.+ − XIII əsrin birinci rübündə Şəki ərazisi [[Şirvanşahlar dövləti]]nin, daha sonra – XIV əsrin əvvəllərində isə ayrıca vilayət kimi [[Hülakülər dövləti]]nin Azərbaycan adlı bölgəsinin tərkibində idi<ref>{{Harvnb|Рашид ад-Дин.|1971|p=42}} {{oq|ru|Азербайджан — с вилайетами и со следующими наибствами — 1040 федданов:+ − * З.нуз.ф (Зунуз?) — 30 федданов;+ − * Меренд — 20 федданов; − * Хой — 30 федданов; − * Салмас — 20 федданов; − * Михран-Руд — 20 федданов; − * Хишт-Руд — 30 федданов; − * Гарм-Руд — 20 федданов; − * Мерага — 50 федданов; − * Ардебиль — 50 федданов; − * Ахар — 30 федданов; − * Серав — 50 федданов; − * Вилайет Пишкин — 50 федданов; − * Нахичеван — 100 федданов; − * Вилайеты Карабаг, Муган, Арран и '''Шеки''' — 300 федданов; − * К.рби — 50 федданов; − * Армения — 50 федданов; − * Арунк Дул — 30 федданов; − * Сард Руд — 30 федданов; − * Уджан 20 федданов; − * Халхал — 30 федданов; − * Шахруд — 30 федданов.}}</ref>. XIV əsrin son rübündə isə Şəkinin müstəqilliyi bərpa olunmuş, 1117-ci ildə ləğv edilmiş Şəki dövlətinin yerində [[Şəki hökmdarlığı]] meydana çıxmışdır. − ==Adlanması==+ − [[Şəkil:Bagratids 11century BSE ru.png|thumb|300px|left|Сənubi Qafqaz XI əsrin əvvəllərində, Şəki dövləti “Albaniya çarlığı” adı ilə göstərilir, - Böyük Sovet ensiklopediyası]] − Müasir gürcü tarixçilərindən [[David Musxeleşvili]] hesab edir ki, ərəb mənbələrində adı çəkilən Şəki çarlığı, gürcü mənbələrində Hereti, erməni və Bizans mənbələrində isə Albaniya çarlığı kimi göstərilir. David Musxeleşviliyə görə gürcülər bu dövləti ən yaxın qonşularının, qədim [[Qafqaz Albaniyası|alban]] tayfalarından biri olan herlərin adı ilə, ərəblər bu dövləti paytaxtı {{abbr|Şəki|XVIII əsrin ortalarına qədər Nuxa - indiki Şəki şəhərinin yaxınlığında mövcud olmuş şəhər|Şəki (əski)|3}} şəhərinin adı ilə, ermənilər və bizanslılar isə onu bu yerdə daha əvvəl mövcud olmuş Albaniya çarlığının adı ilə tanıyırmışlar<ref>{{Harvnb|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=38}}{{oq|ru|Названия этого царства грузины производили от имени ближайших их соседей, древнеалванского племени эров, арабы − от имени столицы, г. Шаки. Армяне же и византийцы назвали его так потому, что оно возникло територии бывшаго Алванского царсва.}}</ref>. David Musxeleşvili bununla yanaşı olaraq həm də qeyd edir ki, nədənsə, “[[Kartlis tsxovreba]]”da da «''bəzən “Hereti” termininin əvəzinə “Şəki” termini işlədilir''»<ref>{{Harvnb|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=37}}{{oq|ru|Интересно отметить, что грузинские источники также употребляют иногда термин Шаки (КЦ, I, 383) вместо термина Эрети (ЛЦ, I, 383).}}</ref>; ''«gürcü mənbələrində X əsrə qədər Hereti knyazlığı barədə heç bir məlumat yoxdur»''<ref>{{Harvnb|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=36}}{{oq|ru|До Х века никаких сведений об Эретском княжестве в грузинских источниках мы не встречаем.}}</ref>.+ − + + − Şəki dövləti tarixinin öyrənilməsi üçün ən əhəmiyyətli ilkin mənbə rolunu oynayan və XIV əsrə qədərki tarixi hadisələrdən bəhs edən “Qədim Kartlis tsxovreba” müxtəlif dövrlərdə, ayrı-ayrı müəlliflər tərəfindən yazılmış, bir-birini tamamlayan 10 məqalədən ibarətdir; XV—XVII əsrlərə aid redaktə variantları var, son redaktəsi isə XVIII əsrdə edilib. “Qədim Kartlis tsxovreba”da yer adı kimi “Şəki” sözünə yalnız 1 dəfə – XI əsr müəllifi Cauanşer Cauanşerianinin qələmə aldığı “Vaxtanq Qorqasalın həyatı” adlı məqalədə, “''Şakix''” şəklində təsadüf edilir{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=112}}; 1 yerdə – XI əsr gürcü tarixçisi {{link-interwiki|az=Sumbat Davitisdze|az_mətn=Sumbat Davitisdzenin|başqa_dil=en|başqa_dildə_başlıq=Sumbat Davitis Dze}} “Baqrationilərin tarixi və hekayəsi”ndə isə etnos adı kimi “şaklar” sözü işlədilir{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=229}}. Bunlar istisna olmaqla “Qədim Kartlis tsxovreba”da Şəki ərazisi “Hereti”, Şəki əhalisi isə “herlər” adı ilə təqdim olunur.+ − + + − ===Şəkinin adı çəkilən ilk tarixi hadisələr və Şəkidən çıxmış Albaniya katolikosları===+ + − + − IX əsr ərəb tarixçisi [[əl-Bəlazuri]] VI əsrdə baş vermiş hadisələrdən bəhs edərkən, göstərir ki İran şahı [[I Xosrov Ənuşirəvan]] öz hakimiyyəti dövründə (531-579) «''Arran torpağında {{abbr|“'''Şəkkən'''”|Şəki|0}}, {{abbr|Kəmibəran|Kambisena|2}} qapılarını və Dudaniyyə qapılarını saldırdı''»{{sfn|əl-Bəlazuri|2005|p=106}}. Bu Şəkinin adı çəkilən ilk iki tarixi hadisələrdən biridir<ref name=Q2 group=qeyd/>. + − Şəkinin adı çəkilən ikinci ilk tarixi hadisə isə erməni katolikosu [[II İovannes]]in öz katolikosluğu dövründə – 557-574-ci illərdə, Albaniya katolikosu [[Katolikos Abbas|Abbasa]] (551-595) ünvanladığı məktubunda Şəki yepiskopu [[Ambakum]]un da adını çəkməsidir<ref>{{Harvnb|Moisey Kalankatuklu.|2006|p=130}}{{oq|ru|Mənim xeyirxah, ədalətli, Allahsevər və sevimli qardaş və peşə yoldaşlarıma – Albaniya katolikosu cənab Abbasa, bahalat yepiskopu Moiseye, Qələbə yepiskopu Qriqora, Amaras yepiskopu Hromrika, Balasakan (Beyləqan) yepiskopu Trimoteye, '''Şəki yepiskopu Ambakuma''', Girdiman yepiskopu Yovhankaya Böyük Konqmank yepiskopu Qevonda – ermənilər katolikosu İovannes, Taron yepiskopu Abraham, çar iqamətgahının yepiskopu Qriqor, Tayk yepiskopu Stepannos, Orxorunik yepiskopu Maştos, Vənənd yepiskopu Givt, Assuriya yepiskopu Abdişo, Amatunilərin yepiskopu Rap, Rştunilərin yepiskopu Kristofor, Mokk yepiskopu Sekundos və bütün qalan erməni yepiskoplarından salam və ehtiram!...}}</ref>. Məktubdan aydın olur ki, artıq 557-574-cü illər arasında Alban kilsəsinin tabeliyində olan 8 yepiskopluqdan birinin adı Şəki imiş və Şəki yepiskopun adı isə Ambakum imiş. Bundan sonra “Albaniya tarixi”ndə daha bir Şəki yepiskopunun – [[Katolikos Yeliazar|Yeliazarın]]<ref name=Q3 group=qeyd/>, və bir də Şəkidə kiçik keşiş olmuş [[Katolikos Mikayıl|Mikayılın]] adları göstərilir. Bunlardan birincisi 683-689-cu illərdə, ikincisi isə 707-744-cü illərdə Albaniya katolikosu idi və hər ikisi katolikos kürsüsünə əyləşənə qədər Şəkidə dini fəaliyyətlə məşğul olmuşlar. Adları çəkilənlərdən sonra Albaniya katolikos kürsüsü hələ 1000 il mövcud olsa da bu kürsüdə Şəkidən bir nəfər belə oturmamışdır, o cümlədən, Albaniya katolikosuna tabe olan sonrakı Şəki yepiskop və keşişlərinin adları da məlum deyil.+ + − + + − “Albaniya tarixi”ndə Şəkinin vilayət, yaxud şəhər olması ilə bağlı heç bir qeyd yoxdur. Əvəzində isə VII əsr erməni müəllifi [[Ananiya Şiraklı]] “[[Aşxaratsuyts]]”da Şəkini [[Qafqaz Albaniyası]]nın bir vilayəti olaraq göstərir<ref>{{Harvnb|Армянская География|1877|p=}} + − {{oq|ru|Албания заключает в себе следующие провинции: 1. Иехни, 2. Бех, 3. Камбечан, 4. '''Шаке''', 5. Востани-Марцпан, 6. Дашти-Баласакан.}}</ref>. O cümlədən, VIII əsr erməni tarixçisi {{link-interwiki|az=Gevond|az_mətn=|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Гевонд}} da Şəkinin adını vilayət adı kimi çəkir – o, VII əsrin sonlarında Cənubi Qafqazda xəzərlərin hücumuna məruz qalmış vilayətlərin adlarını sadalayarkən, Şəkinin adını da göstərir və bu vilayətin Albaniya vilayəti olduğunu qeyd edir<ref>{{Harvnb|Гевонд|1862|p=}}{{oq|ru|Собрав сильное войско, Хаган поручив его полководцу своему, Ражу-Тархану, из поколения Хатирлитбера, и отправил на страну нашу, находившуюся под управлением Езида. Рассыпавшись по северной стороне большой реки Куры, Хазары овладели многими областями: Хеджар, Kaгa, Остани, Марзпаньян, Габанд, Гегаву, '''Шаке''', Биес, Хени, Камбехчан, Хозмас — все области агванские.}}</ref>. − + + − Şəkinin Albaniyanın bir vilayətindən, müstəqil bir hökmdarlığa çevrilməsi mənbələrdə ilk olaraq VII əsrin ortalarında baş vermiş bəzi tarixi hadisələrin təsvirində göstərilir. Məsələn, Bəlazuri yazır ki, [[Osman ibn Əffan]]ın xəlifəliyi zamanı (644-656) [[Salman ibn Rəbiə]]nin komandanlığı altında Qafqaz Albaniyasına gələn ərəblər [[Kür çayı]]nı keçərək [[Çuxur Qəbələ|Qəbələ]]ni tutmuş, sonra isə {{abbr|“'''''Şəkkən'''''”|Şəki|0}} və {{abbr|“''Kəmibəran''”|Kambisena|0}} hökmdarları ilə vergi ödəmələri şərti ilə müqavilə bağlamışdırlar{{sfn|əl-Bəlazuri|2005|p=113}}. + − Gürcü mənbələrinə görə isə VIII əsrin ortalarında keçmiş gürcü eristavlığı Heretinin, yəni qədim alban kantonu Şəkinin yerində, Hereti knyazlığı formalaşmış, daha sonra bu çarlığa çevrilmişdir<ref>{{Harvnb|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=66}}{{oq|ru|Второй этап иверо-алванских политических взаимоотношений заканчивается к средине VIII века, когда образовалось феодальное княжество (позднее – царство) Эрети, которое включало в себя, кроме территории бывшего эриставства Эрети, также древнеалванский кантон Шаки}}</ref>. Başqa sözlə, VI əsrdə Iberiya çarı [[I Vaxtanq |Vaxtanq Qorqasali]] (440 — 502) öz çarlığının ərazisinə qatdığı qədim alban çarlığının bəzi kantonlarından ibarət Hereti eristavlığını təsis etmiş{{sfn|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=66}}, Kaxeti çarı {{link-interwiki|az=Müqəddəs Arçil|az_mətn=Arçilin|başqa_dil=en|başqa_dildə_başlıq=Archil of Kakheti}} hakimiyyəti dövründə – 736-786-cı illərdə isə onun himayəsi altında {{link-interwiki|az=Taron|az_mətn=Tarondan|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Тарон}} Şəki vilayətinə köçmüş üç qardaş<ref>{{Harvnb|Картлис Цховреба|2008|p=112}}{{oq|ru|Усилились сарацины на земле Рана. Завоевали Газир и Армению. А Маслама воевал с греками. Племянники же Адарнасе Слепого, трое братьев, что выжгли глаза брату отца своего, прибыли из Тарона в Шаких и обосновались там по велению Арчила, ибо все пределы Кавказа до Рана были обезлюдены. Эрети же и Кахети спаслись из-за обилия лесов. И утвердились трое братьев там до самой Гулгулы..}}</ref><ref name=Q4 group=qeyd/> Arçilin özünün (786) və oğlunun ölümündən (807) sonra vilayətin müstəqilliyinə nail olmuş və çar adlanmışdırlar{{sfn|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=35, 36}}. Şəkiyə köçmüş üç qardaşın, yaxud onların nəslindən olması ehtimal edilən sonrakı Şəki hökmdarlarının genealogiyası bir qədər mübahisəlidir; bir sıra tədqiqatçılar onları Baqratilərdən, digərləri isə Mehranilərdən, yaxud Mehranilərin sələflərindən hesab edirlər<ref>{{Harvnb|Лордкипанидзе М. Д., § 2. Эрети|1988|p=}}{{oq|ru|Вопрос о генеалогии поселившихся в Шаки (Эрети) трех братьев и связях последующих эретских князей с ними вызывает разногласия между исследователями. Ряд исследователей относят их к Багратидам ( Минорский, Туманов, Бердзенишвили, Папуашвили, Мусхелишвили), другая – к Михранидам или их предшественникам (Броссе, Довсет, Буниятов и др.). Обзор источников и литературы по данному вопросу см.: Папуашвили Т. Г. Из политической истории Эрети, с. 64—68. }}</ref>. + + + − “Alban ölkəsinin tarixi”ndə isə Şəkidə hökmdarlığının mövcud olması faktı bir qədər də gec, yalnız IX əsrin ortaları üçün, özü də ötəri olaraq tanınır: təxminən, 820-853 arasında Albaniya katolikosu olan [[Katolikos IV Davud|Davudun]] həmdövrü olmuş hansısa Şəki hökmdarından bəhs edilir, amma adı çəkilmir<ref>+ − − + + − XI əsrin son rübünün əvvəlində naməlum müəllif tərəfindən yazılmış “Tarix-i əl-Bab”a görə xəlifə [[Məmun]] (813-833) [[Xalid ibn Yəzid əş-Şeybani]]ni Azərbaycan, Arran və Ermənistana vali göndərdiyi zaman Şəki əhalisi üsyan qaldırmış və onun nümayəndəsini (amilini) öldürmüşdür.+ − {{sitat2|Xalid onlara qarşı hərəkət etdi, baxmayaraq ki onlar Xalidə gecə vaxtı hücum etdilər, Xalid onları məğlubiyyətə uğratdı və onlardan çoxunu öldürdü. Onlar sülh təklif etdilər, Xalid onlarla ildə 500 min dirhəm ödəmələri şərti ilə sülhə razılaşdı və girov adamlar götürüb getdi{{sfn|Минорский В. Ф.|1963|p=}}<ref name=Q5 group=qeyd/>.}}+ − Hadisənin təsvirində Şəki hökmdarının adı çəkilməsə də, fəaliyyəti qabarıq şəkildə hiss edilir. Aydındır ki, Xalidlə sülh bağlayan və ona ildə 500 min dirhəm ödəməyə boyun olan Şəki ağsaqqalları yox, hansısa Şəki hökmdarı ola bilərdi. − + + + + − “Alban ölkəsinin tarixi”ndə ({{Harvnb|Мовсес Каланкатуаци.|1985|p=}}) Səhl ibn Sunbat haqqında və ona aid ola biləcək yalnız aşağıdakı məlumatlar var:+ − *Səhl ibn Sunbatın knyaz titulu daşıması;+ − *Səhl ibn Sunbatın “böyük knyaz” və “igid” olması; − *Səhl ibn Sunbatın Zərmihr padşah nəslindən olan knyaz Eranşahik Smbatın oğlu olması; − *Səhl ibn Sunbatın qardaşlarının olması və döyüşə qardaşları ilə birlikdə getməsi; − *Səhl ibn Sunbatın 821/22-ci ildə Bərdədən çıxıb Amaras vilayətini qarət edən, min nəfərə qədər əsir alıb Mets İranika yeparxiyasına aid Şikarkar məntəqəsində möhkəmlənən ərəblərə öz qardaşları və öz qoşunu ilə səhərçağı hücum edərək əsirləri azad etməsi, ərəblərdən çoxunu qılıncdan keçirərək qalanını qaçırtması; − *837/838-ci ildə Bağdaddan Albaniyaya gələn onikiminlik ərəb süvari qoşununu məğlub etməsi; − *837/838-ci ildə [[Babək|Babəyi]] tutub ərəblərə təslim etməsi, əvəzində isə xəlifə tərəfindən “Erməniyə, İberiya və Albaniya” üzərində ali hakimiyyətin ona verilməsi; − *Qelam havarını zəbt etmiş Sünik hakıminin [[Hayk]] (Haykazuni<ref name=Q6 group=qeyd/>) nəslindən olması və onun da adının Səhl olması<ref name=Q7 group=qeyd/>; − *Səhl ibn Sunbatın Babəyi ərəblərə təslim etməsindən cəmi 1 il sonra “Erməniyə, İberiya və Albaniya” hakiminin “hökmdarlar ağası” [[Hovannes]]in olması. − Ərəb mənbələri Səhl ibn Sunbat haqqında “Alban ölkəsinin tarixi”ndəki məlumatları təsdiqlənməklə yanaşı, həm də Səhl haqqında daha ətraflı əlavə məlumatlar verir. Ən əhəmiyyətli məlumatlar aşağıdakılardır: − *Səhlin iştirak etdiyi Babəyin tutulma səhnəsi daha geniş təsvir edilir; − *Səhlin Kazac adlı şəhərin sahibi olması və Babəklə bu şəhərdə qarşılaşması; − *837-ci ildə Araz boyunca uzanan torpaqların Səhl ibn Sunbata məxsus olması; − *Səhl ibn Sunbatın Babəyi təslim etməsi müqabilində xəlifədən “batriklərin başçısı” titulu və xeyli pul alması; − *O cümlədən, Səhlin oğlu [[Müaviyə ibn Səhl|Müaviyə]]yə Babəyin qardaşını ərəblərə təslim etdiyi üçün də mükafat verilməsi; − *Səhlin daha əvvəl – 835-ci ildə, həqiqətən də ərəblərə qarşı vuruşması və qalib gəlməsi; − *“Alban ölkəsinin tarixi”ndən fərqli olaraq, Səhl ibn Sunbatın həm də “əl-Ərməni” kimi təqdim edilməsi. − “Alban ölkəsinin tarixi”ndə Səhl ibn Sunbatın əcdadı kimi təqdim edilən Zərmihr bütün tədqiqatçılar tərəfindən vaxtilə, mehrani Vardanın arşak xanədanından 60 nəfəri nahara dəvət edərək, onlara "zəhərli çörək" verib hamısını məhv edərkən sağ buraxdığı yeganə nümayəndənin adı hesab edilir. Lakin unutmaq olmaz ki, “Alban ölkəsinin tarixi”ndə padşah nəslindən olan daha bir Zərmehrin də adı çəkilir: Deyləm hakiminin oğlu Zərmehr-e Varaz Kürdəkeyan, – o, qardaşı Məhəmməd-e Şiruyan ilə birlikdə Albaniyada Albaniya çarının bağışladığı torpaqlarda məskunlaşmışdı{{sfn|Moisey Kalankatuklu.|2006|p=296, 300}}, 703-705-ci illər arasında baş tutmuş Bərdə kilsə qrultayında iştirak etmişdir. + − Səhl ibn Sunbata xəlifə tərəfindən “Erməniyyə, İberiya və Albaniya üzərində” ali hakimiyyətin verilməsini göstərən “Alban ölkəsinin tarixi”ndə, cəmi 1 il sonra adı çəkilən 3 ölkə hakiminin artıq “hökmdarlar ağası” Hovannesin olması qeyd edilir. Bundan sonra tarix səhnəsində uzun müddət Səhl ibn Sunbatın adına təsadüf olunmur. Yalnız X əsrin ikinci yarısı – X əvvəllərində yaşamış erməni tarixçisi [[Tovma Artsruni]], 980-ci ildə yazmağa başladığı əsərində Səhl ibn Smbatın 854-cü ildə [[Xaçın knyazlığı|Xaçın]] hakimi [[Atrnerseh]] və [[Artsak]]dakı [[Ktiş qalası|Ktiş]] hakimi [[Yesai Əbu Musa|Yesai əbu Musa]] ilə birlikdə ərəb sərkərdəsi [[Buğa əl-Kəbir]] tərəfindən tutularaq [[Xilafət]]in paytaxtına aparıldığını yazır<ref>{{Harvnb|Dowsett C.|1957|p=463}}{{oq|en|Among theprisoners captured by Boga al Kabir in 854 John Catalicos and Tovma Arcrunimention three Albanian princes: Atrnerseh, lord of Xacen, Sahl son of Smbat, lord of Sake, and Esay Abu Muse, lord of Ktis in Arcax..}}</ref>. Lakin eyni hadisə barədə məlumat verən ərəb mənbəsi Samirəyə göndərilənlərin adları arasında Səhlin yox, oğlunun – Arran patriki Müəvviyə İbn Səhl, ibn Sunbatın adını çəkir{{sfn|Ибн-ал-Асир|1940|p=}}. Mümkündüqr ki, Tovma Artsruni mətndə Müəvviyənin adını buraxmış, əvəzində mətndə yalnız Müəvviyənin atasının adı qalmışdır; əgər belədirsə, deməli, Tovma Artsruninin Şəki hakimi kimi təqdim etdiyi şəxs, [[İbn əl-Əsir]]də Arran batriki kimi göstərilir; Səhl ibn Sunbat isə Babəyi ərəblərə təslim edəndən 1 il sonra artıq həyatda olmamışdır.+ − Tarixi mənbələrdə Səhl ibn Sunbat haqqında olan məlumatlar yalnız onun [[Araz çayı]] ətrafındaki fəaliyyəti ilə bağlı olmaqla məhdudlaşsa da, Tovma Artsruninin Səhl ibn Sunbatı birdən-birə Şəki hakimi kimi təqdim etməsi həqiqətən də mübahisə doğurur. Lakin bir çox tədqiqatçılar bunu ciddi qəbul edirlər. O cümlədən, [[Vladimir Minorski]] də Şəki vilayəti hüdudlarının Sunbatman adlı qalada qurtarmasının və bu qalanın adının da “Sunbat evi” mənasını daşımasının birbaşa Səhl ibn Sunbatla əlaqəli ola biləcəyini əsas götürərək, Tovma Artsruninin yazdığını – yəni Səhl ibn Sunbatın Şəki hakimi olmasını ciddi qəbul edir<ref>{{Harvnb|Minorsky V.|1953|p=506}}{{oq|en|The exact origin of Sahl 4 is not explicitly stated. Thomas Artsruni, III,_§ 11, calls him ruler of Shak'e,5 and we must remember that the Hudud al-'Alam, after having spoken of Shakkl, refers (§ 36, 32) to ' Sunbatman, a town at the farther end of Shakki, with a strong fortress '. The name Sunbat-mdn means' Sunbat's house ' and is likely to refer to the home of Sahl's ancestors.}}</ref>.+ − {{əsas|Səhl ibn Sunbat}} − {{əsas|Müaviyə ibn Səhl}} − + + − “Albaniya tarixi” görə isə 886-cı ildə “mömin knyaz Hammam” tənəzzül etmiş Albaniya çarlığını bərpa etmişdir. Qriqori Hammamın Mehranilər sülaləsinin davamçısı olması aşağıdakı nəsil şəcərəsindən aydın görünür: {{Bax|#Mehranilərin, o cümlədən, Qriqori Hammamın nəsil şəcərəsi|green}} + + − Qriqor Hammamın bərpa etdiyi Albaniya çarlığına Kürün sol sahilindəki ərazilərin, o cümlədən, Şəkinin də daxil olub-olmaması barədə mənbələrdə konkret heç nə deyilmir<ref name=Q22 group=qeyd/>. Yalnız məlumdur ki, Hammamın əvvəlcə oğlu, sonra isə nəvəsi X əsrdə Şəkidə hakimiyyətdə olmuşdur. + − + + − '''906/907-ci il tarixli Tatev monastırının mülki haqqında sənəddə adının çəkilməsi.''' [[Stepanos Orbelyan]]ın “Sünik vilayətinin tarixi”ndə Atrnersehin Albaniya knyazları Saak və Qriqor Yesaye ilə birlikdə və Albaniya katolikosu [[Katolikos II Simeon|Simeonun]] (902-923) iştirakı ilə 906/907-ci ildə təsdiq etdiyi [[Tatev monastırı]]nın mülki haqqında sənəddən bəhs edilir{{sfn|Moisey Kalankatuklu.|2006|p=378}}.+ − + − {{Yer xəritəsi+|Gürcüstan|width=400|float=left||caption=Abxaz çarı III Konistantinin 906-cı il yürüşü ilə bağlı mənbələrdə adı çəkilən bəzi yerlər müasir Gürcüstan xəritəsində|places=+ − {{Yer xəritəsi~|Gürcüstan|lat_deg=41|lat_min=42|lon_deg=45|lon_min=49|mark=Bild.gif|marksize=18|label_size=120|label=Vecini<br/>qalası}}+ − {{Yer xəritəsi~|Gürcüstan|lat_deg=42|lat_min=03|lon_deg=45|lon_min=37|mark =Set01-church1.svg|marksize=22||label_size=100|label=[[Alaverdi monastırı|Alavedi]]}}+ − {{Yer xəritəsi~|Gürcüstan|lat_deg=41|lat_min=50|lon_deg=44|lon_min=44|mark =Set01-church1.svg|marksize=22||label_size=100|label=Cvari}}+ − {{Yer xəritəsi~|Gürcüstan|lat_deg=42|lat_min=08|lon_deg=44|lon_min=6|mark =|marksize=6||label_size=80|label=Bredza}} − {{Yer xəritəsi~|Gürcüstan|lat_deg=42|lat_min=14|lon_deg=44|lon_min=02|mark =|marksize=6||label_size=80|label=Eredvi}} − }} − − '''906-cı il hadisələrində “heretilərin çarı”, yaxud “patrik Adarnerse”.''' 906-cı ildə Abxaz çarı {{link-interwiki|az=III Konstantin, abxaz çarı|az_mətn=III Konstantin|başqa_dil=en|başqa_dildə_başlıq=Constantine III of Abkhazia}} və Kaxeti xorepiskopu<ref name=Q8 group=qeyd/> {{link-interwiki|az=I Kvirike|az_mətn=|başqa_dil=en|başqa_dildə_başlıq=Kvirike I of Kakheti}} Şəki ərazisinə daxil olaraq Vecini qalasını mühasirəyə aldılar. Vecini qalası Şəkinin Kaxeti ilə sərhəddəki ilk qalalarından biri hesab olunurdu; {{Bax|#Tarixi coğrafiyası|green}} − − Eredvi kəndindəki kilsənin kitabəsində göstərilir ki, 906-cı ilin yayında abxaz çarı III Konstantin − {{sitat|Heretiyə daxil oldu, heretililərin çarını qaçmağa məcbur etdi, oradan sülhlə geri döndü, [[Alaverdi monastırı|Alavedidə]] ibadət etdi, {{link-interwiki|az=Bredza|az_mətn=Bredzada|başqa_dil=ce|başqa_dildə_başlıq=Бредза}} gecələdi, bir daha qalxdı və Vecini qalasını dağıtdı{{sfn|Гунба М. М. |2012|}}.}} − − Bu hadisə “Kartli salnaməsi”ndə (“Matiane kartlisay”da) aşağıdakı şəkildə təsvir edilir: − {{sitat2|Xorepiskop Kvirike abxaz çarı Kostantini çağırdı; Heretiyə daxil oldular və Vecini qalasını mühasirə etdilər. Abxaz çarı yuxarı tərəfdən, Kvirike isə aşağıdan qalaya doğru hərəkət etdi. Az qalmışdı ki qalanı ələ keçirələr, onda patrik Adarnerse gəldi, cümə günü [[Cvari monastırı|Cvaridə]] sülh bağladılar; (Adarnerse) abxaz çarına Arişi və Qavazanini, Kvirikeyə isə Orçobini verdi. Barışıqdan sonra geri döndülər. Abxaz çarı Kostanti Alaverdiyə gedib {{link-interwiki|az=Müqəddəs Georgi|az_mətn=Müqəddəs Georgiyə|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Георгий Победоносец}} dua etdi və onun [[ikona]]sını qızıla tutdu{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=144}}.}} − <center><gallery mode=packed heights= "250px" widths= "450px" > − Şəkil:JvariAugust2008.jpg|[[Cvari monastırı]] – 906-cı ildə burada Şəki hökmdarı Atrnerseh ilə abxaz çarı III Konistantin və Kaxeti xorepiskopu I Kvirike arasında barışıq əldə olunmuşdur. − Vejini tower, Georgia.jpg|[[Vecini]] kəndinin yaxınlığında qüllə. − Alaverdi (4).jpg|[[Alaverdi monastırı]] — ХI əsrdə [[Böyük Kvirike]] köhnə Müqəddəs Georgi kilsəsinin yerində tikdirmişdir. Hansı ki 906-cı ildə abxaz çarı III Konistantin Şəkidən sülhlə geri döndükdən sonra həmin Müqəddəs Georgi kilsəsində dini ayinləri icra etmiş, sabahı gün Vecini qalasını yola düşüb, Vecini qalasını dağıtdırmışdır. − </gallery></center> − − '''909-cu il hadisələrində “Albaniya çarı Atrnerseh”'''. Erməni katolikosu və tarixçisi {{link-interwiki|az=Ovanes Drasxanakertli|az_mətn=|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Ованес Драсханакертци}} müəllifi olduğu “Ermənistan tarixi”ndə Albaniya çarı Atrnersehin adını çəkir; Ovanes Drasxanakertli 909-cu ilin yayında Ermənistandan baş götürüb “Qafqazın şimal-şərqinə” – Albaniya knyazı Saakın (Sevedanın) və Albaniya çarı Atrnersexin yanına qaçmışdır<ref>{{Harvnb|Иованнес Драсханакертци.|1986|p=}}{{oq|ru|И так как злые набежники коварных поработителей продолжали наводнять нашу страну, поэтому я, повелением господа скитаясь из города в город, прибыл в край Восточный – Алванк к великому ишхану Сааку и к царю их Атрнерсеху, что на северо-востоке Кавказа, ибо и они из нашего народа и паства пажити нашей. }}</ref>. − − '''Xayzan şəhərindəki “çar Adzarnarse”. '''X əsr ərəb müəllifi [[İbn Rüstə]]nin yazılma tarixi ən geci 930-cu il hesab olunan əsərində göstərilir ki, − {{Sitat2|({{link-interwiki|az=Sərir|az_mətn=Sərir|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Серир}}) hökmdarının qalasının sağından uca dağlar və sıx meşəliklər arasında yol uzanır. Bu yol ilə 12 mərhələyə Xayzan adlı şəhərə yetişmək olar. Bu şəhərdə Adzarnarse adlanan çar var, o, üç dinə sitayiş edir – cümə günü müsəlmanlarla, şənbə günü yəhudilərlə, bazar günü isə xristianlarla ibadət edir. Hər kimsə, kimə çar olmaq nəsib olsa, qərar verir: «Bu dinlərin bütün tərəfdarları başqalarını öz dininə dəvət edir və hər biri hesab edir ki, məhz, o haqq yolundadır, onun sitayiş etmədiyi din isə yalandır; mən isə bütün dinlərə sitayiş edirəm, deməli bütün dinləri doğru hesab edirəm<ref>{{Harvnb|Ибн Рустэ.|1903|p=}}{{oq|ru|По правую сторону крепости тянется дорога из этой крепости между высокими горами и многочисленными лесами. Путь по этой дороге в 12 остановок до города по имени Хайзан (a: Cod.: «Хайдан». Cf. Beladh: 204 ann., a; Istakhri 186 ann., Ibn-Khord. 125 seq.). В этом городе есть царь называемый Адзарнарсе (b: Konstant. 1.1. 199, 209, 218, Andranase Mas'oudi II, 68 таким именем (адернерсе) называет царя страны «Шакин» (Шекки)), исповедующий три религии: в пятницу он молится с мусульманами, в субботу с евреями, а в воскресенье с христианами. Всякий, кому придется быть царем, решает: «Все последователи этих религий призывают к своей вере, и каждый считает, что истина в руках его, а вне его религии ложь; а я исповедую все религии, так что и постигаю истину всех религий».}}</ref>.}} − − Mənbəni ruscaya tərcümə edən Karaulova Adzarnarseni Məsudidə adı çəkilən Şəki hökmdarı Adernerse olduğunu qeyd edir. IX əsr ərəb coğrafiyaşünası [[İbn Xordadbeh]] 846-886-cı illər arasında yazdığı “Yollar və ölkələr” əsərində Cənubi Qafqaz ərazisini təsvir edərkən Sanariyadan sonra qərbə doğru ardıcıllıqla əl-Baq, Kisal (Kasak), Абхаз, Qələ'ət əl-Cərdiman, Xayzan və Şəkkinin gəldiyini göstərir{{sfn|Ибн Хордадбех.|1986|p=165}}. Buradan da aydın olur ki, İbn Rüstədə adı çəkilən Xayzan Şəkidən bir qədər qərbdə yerləşirmiş. Şirinbəy Hacıəli mənbələrdə buna qədər hələ Şəki şəhərinin adının çəkilmədiyini əsas götürərək, Şəkinin ilk paytaxtının Xayzan şəhəri olması ehtimalını irəli sürür və hesab edir ki, Xayzan şəhəri ən azından Şəki dövlətinin yay iqamətgahı hesab edilə bilər{{sfn|Əliyev Ş. H.|2007|p=165}}. − − '''944-cü ildə “şəkililərin hökmdarı Atrnerseh” (adının mənbələrdə son dəfə çəkilməsi).''' X əsr ərəb tarıxçisi və coğrafiyaşünas-səyyahı [[Məsudi]] isə Şəki vilayətinin Sanariya ilə Qəbələ arasında yerləşdiyini, vilayət əhalisinin xristian olduğunu, lakin vilayətdə ticarət və s. işlərlə məşğul olan müsəlmanların da yaşadığını göstərməklə yanaşı həm də qeyd edir ki, onun kitabının yazıldığı vaxt – 944-cü ildə, şəkililərin hökmdarı Atrnerseh ibn Hamam idi<ref name=Q9 group=qeyd/>. − − Bununla da tarixi mənbələrin Atrnerseh haqqında 38 illik (906-944) dövrü əhatə edən məlumatları bitir, Məsudidən sonra mənbələrdə Atrnersehin 944-cü ildən sonrakı həyatı və fəaliyyəti barədə heç bir məlumat yoxdur. − − '''Adının “Albaniya tarixində” çəkilməməsi və bunun ehtimal olunan səbəbi.''' “Albaniya tarixi”nə görə Qriqor Hammamdan sonra hakimiyyətə oğlu Sahaq Sevada gəlmişdir: − − − − Yuxarıda 906/907-ci il tarixli Tatev monastırının mülki haqqında sənəddə və 909-cu il hadisələrində Sahak Sevedanın adının çəkilməsi, ikincidə "Albaniyanın böyük knyazı" kimi təqdim edilməsi barədə məlumat verildi. Onun həqiqətən, Girdimana hakim olması, Coraygeti tutması, erməni çarı ilə mübarizə etməsi erməni mənbələri tərəfindən də təsdiqlənir. Bununla yanaşı, erməni mənbələrində Saak barədə daha dəqiq və daha ətraflı məlumatlar var. Məsələn, Ovanes Drasxanakertli Saakın erməni çarı {{link-interwiki|az=II Aşot|az_mətn=II Aşotun |başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Ашот II Железный}} (914—928/929) qayınatası və müttəfiqi olduğunu göstərir. Bununla yanaşı Ovanes Drasxanakertli məlumat verir ki, Saakın Coraygetdəki ([[Ağstafaçay]] ətrafı) qalaları tutması, bu mahalı öz knyazlığının ərazisinə qatması kürəkəninin xoşuna gəlməmiş, qayınatasının üzərinə qoşun yeritmiş, sonda təslim olan Saakın və Saakın oğlu Qriqorun gözlərini çıxartdırmışdır {{sfn|Иованнес Драсханакертци, ГЛАВА LI|1986|p=336}}. − “Albaniya tarixi”ndə Qriqor Hammamın 5 oğlunun olması göstərilsə də, onlardan yalnız 3-nün adı çəkilir; böyük oğlu Əbu Əlinin digər oğlu Smbat tərəfindən öldürülməsi qeyd edildikdən sonra, yalnız bir oğlunun – Saak Sevadanın evladlarının, nəvə-nəticələrinin adları açıqlanır, Atrnersex və 5-ci oğlu barədə isə heç nə deyilmir, nəinki, onların övladları barədə. Buna diqqət yetirməyən bəzi tədqiqatçılar, çox vaxt Şəki hakimi Atrnersexi və onun oğlu İşxan Əbu Əbdülmaliki müvafiq olaraq, “Albaniya tarixi”ndə adları çəkilən Saak Sevedanın nəvələri Atrnersex və Seveda İşxanla eyniləşdirməyə cəhd edirlər, bəzən isə Moisey Kalankatuklunun “qeyri-dəqiqliyə” yol verməkdə günahlandırmağa çalışırlar<ref name=Q24 group=qeyd/>. + − “Albaniya tarixi”ndə Qriqor Hammamın yalnız bir oğlunun – Saak Sevadanın, evlad və nəvə-nəticələrinin adlarının açıqlanmasının səbəbi isə bu ola bilər ki, kitabın son cildi yazılarkən, Saak Sevadanın nəticəsi İoan Senekerim hələ sağ idi{{sfn|Əliyev Ş. H.|2007|p=99}} və hansısa ərazinin<ref name=Q10 group=qeyd/> hakimi idi. Məhz bu amil “Albaniya tarixi”ndə onun nəsil şəcərəsinə daha çox diqqət yetirilməsinə, özünün isə padşah kimi təqdim edilməsinə səbəb ola bilərdi<ref>{{Harvnb|Moisey Kalankatuklu.|2006|p=336}}{{oq|ru|Sevadanın iki oğlu var idi – Qriqor və Davud. Qriqor dünyaya İşxan adlanan Sevadanı və Adarnersehi gətirdi. İşxan dünyaya dörd oğul gətirdi: Yovhannesi, Qriqoru, Adarnersehi və Filippi. Allah – təala İşxanın böyük oğlu Senekərim adlanan Yovhannesi seçib onu çarlığa layiq gördü. Allah – təalanın buyruğu ilə Senekərimin vasitəsilə çoxdan yox olmuş çarlığı bərpa etdirdi. İran şahı onu təmtəraqlı və qiymətli hədiyyələrlə təltif etdi və ona öz atasının tacını və atını göndərdi. Elə həmin il Davud adlı Yunan magistir (A.Y.Krımski “Davud adlı Yunan magistri”ni gürcü mənbəsi “Kartlis tsxovreba”ya görə 966-cı ildə vəfat etmiş David Magistros ilə eyniləşdirir və buna sasən Senekərimin 960-965-ci illər arasında “çoxdan yox olmuş çarlığı” bərpa etdiyini müəyyənləşdirir, – {{Harvnb|Əliyev Ş. H.|2007|p=93}} ) və allahsevər ərə gözəl tac və çar əbasını göndərib, ona hörmət göstərdi və katolikos onun çarlığına öz razılığını verdi.}}</ref>.+ + − + − + − X əsr erməni tarixçisi, katolikos {{link-interwiki|az=Ananiya Mokasi|az_mətn=|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Анания Мокаци}} yazır ki, Х əsrin 40-cı illərində Albaniyada + − [[Şəkil:Ibn Xaykal.png|thumb|300px|right|X əsrin ikinci yarısında [[İbn Havqəl]] tərəfindən tərtib olunmuş bu xəritədə Şəki də göstərilir.]] − − İşxanniki Stepannos Orbelean da “Albaniya hökmdarı” kimi tanıyır{{sfn|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=38}}. + − “Kartli salnaməsi”ə görə + − {{sitat2|Heretidə İşxanikin çarlığına qədər onun bütün sələfləri qeyri-pravoslav idilər. İşxanik isə eristavlar-eristavı {{link-interwiki|az=II Qurgen, eristavlar-eristavı|az_mətn=Qurgenin|başqa_dil=en|başqa_dildə_başlıq=Gurgen II of Tao}} bacısının oğlu idi, onun anası [[Dinar, çariça|Dinar]], onu pravoslav etdi. Həmin vaxt Bərdə və Azərbaycan [[salarilər]] tərəfindən tutuldu{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=144}}.}}+ − − İşxanın həm də “Əbu Əbdülmalik” adı ilə tanındlğını göstərən digər mənbədən isə məlum olur ki, o, 941-957-cü illər arasında [[Salarilər dövləti]]nə ildə 1 milyon dirhəm bac verirmiş{{sfn|Ибн Рустэ.|1903|p=99,105}}. − − Müasir erməni tədqiqatçılardan Qriqor Qriqoryanın yazdığına görə 962-ci ildə yeni Albaniya katolikosunun seçilməsi münasibəti ilə təşkil olunmuş mərasimdə İşxan da iştirak etmiş və hətta pravoslav məzhəbindən imtina etmişdir{{sfn|Григорян Г. М.|1972|p=223}}. − − Bununla da tarixi mənbələrin və müasir tədqiqatçıların İşxan Əbu Əbdülmalik haqqında qısa bir dövrə – X əsrin ortalarına təsadüf edən məlumatları bitir. Lakin tarixi mənbələrdə İşxan Əbu Əbdülmalikdən sonra yalnız 1010-cu il üçün növbəti Şəki hökmdarının – onun anasının adı çəkilir. Bu nöqteyi-nəzərdən İşxan Əbu Əbdülmalikin hakimiyyət dövrü 1010-cu ilədək davam edə bilərdi. − − XI əsrin son rübünün əvvəlində naməlum müəllif tərəfindən yazılmış “Tarix-i əl-Bab”a görə 981/982-ci ildə şirvanşah [[Məhəmməd ibn Əhməd]] (881-991) Qəbələni ələ keçirmiş, Qəbələ hakimi Əbdülbar ibn Ənbası əsir götürmüşdür. Bu hadisədən düz 10 il sonra, 992-ci ildə – Məhəmməd ibn Əhmədin qardaşı [[Yəzid ibn Əhməd]]in hakimiyyəti dövründə (991-1027), Qəbələ mahalında şirvanlılarla şəkililər arasında böyük müharibə baş vermiş, döyüşlərdə şirvanşahın vəziri Həbəşi və Şirvanın adlı-sanlı sərkərdələrinin 400 süvarisi həlak olmuşdur{{sfn|Минорский В. Ф. (3)|1963|p=}}. − − {{əsas|İşxan Əbu Əbdülmalik}} − − ====Çariça Dinar==== − − [[Şəkil:Saint_Queen_Dinar.jpg|thumb|300px|left|Dinar ağ atın belində – [[Kreml (Moskva)| Moskva kremlinin]] mərmər palatası, taxt-tac zalının şimal tərəfdəki divarında şəkil. Müasir gürcü ikonoqrafiyasında da analoji obraz təsvir olunur.]] − “Kartli salnaməsi”nə görə gürcü çarı [[III Baqrat]] (1008–1014/15<ref name=Q11 group=qeyd/>) (abxaz çarı II Baqrat (975-1014/15)) atası Qurgenin ölümündən sonra (1008) Heretini tutmuş və bura Əbu Lalanı mtivar (knyaz) təyin etmişdir. Lakin Baqrat gedən kimi, heretililər Kaxeti xorepiskopu Davidin (976-1010) tərəfinə keçmiş və David Heretini tutmuşdur. − Kaxeti xorepiskopu Davidin ölümündən sonra (1010) III Baqrat yenidən Heretini tutmuş və çariça Dinarı əsir götürürmüşdür{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=149}}. − − Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, çariça Dinar Atrnersehin arvadı və İşxan Əbu Əbdülmalikin anası idi və o, oğlu İşxan Əbu Əbdülmalikə pravoslav məzhəbini qəbul etdirmişdi. Əsir götürüldüyü zaman isə onun 90-dan çox yaşı olmalı idi{{sfn|Əliyev Ş. H.|2007|p=97}}. − − XI əsr gürcü tarixçisi {{link-interwiki|az=Sumbat Davitisdze|az_mətn=|başqa_dil=en|başqa_dildə_başlıq=Sumbat Davitis Dze}} yazır ki, III Baqratın ölümündən sonra (1014, yaxud 1015), oğlu − {{sitat2|{{link-interwiki|az=I Georgi (Gürcüstan çarı)|az_mətn=I Georginin|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Георгий I (царь Грузии)}} hakimiyyəti dövründə Heret-Kaxeti ölkəsi müstəqillik əldə etdi, [[aznaur]]ların xəyanətinə görə eristavlar tutuldu və əvvəlki hakimlər öz ölkələrinə sahib oldular{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=228}}.}} − − Burada adları çəkilməsə də çariça Dinarın və Kaxeti xorepiskopu III Kvirikenin (sonralar [[Böyük Kvirike]] adlandı) 4-5 ildən sonra müvafiq olaraq Şəkidə və Kaxetidə yenidən hakimiyyətə qayıtmalarına işarə olunur. “Kartli salnaməsi”ə görə III Baqrat çariça Dinarı əsir götürdükdən 1 il sonra Kaxeti xorepiskopu III Kvirikeni də əsir götürmüş və özü ilə sarayına aparmışdı{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=149}}. Lakin bundan sonra tarixi mənbələrdə yalnız III Kvirikenin həyat və fəaliyyəti haqqında məlumatlar var, çariça Dinar haqqında isə heç bir məlumat yoxdur. − − Hesab edilir ki o, XV – XVI əsrin əvvəllərinə aid rus povestlərindən birinin – “İberiya çariçası Dinara haqqında povest”in baş qəhrəmanidir. − − Həmçinin iddia edilir ki, o, [[Qafan]] şəhəri yaxınlığında yerləşən [[Vahanvəng]] monastırında dəfn olunub və qəbri də indi orada durur{{sfn|Григорян Г. М.|1972|p=222, 223}}. − − {{əsas|Dinar, çariça}} − − ====Şəkililər 1021/22-ci ildə Bizans-gürcü müharibəsində ==== − − 1014-cü ildə başlamış və 1023-cü ilə qədər davam etmiş [[Bizans-gürcü müharibəsi]]ndə Şəki ordusu 1021/22-ci ildə gürcü çarı I Georginin müttəfiqi kimi Bizans imperatoru II Vasiliyə qarşı iştirak etmişdir. − − Sumbat Davitisdzenin yazdığına görə − − {{sitat2|Georgi... [[Trialeti]]yə gəldi, Vasili də Trialetiyə yaxınlaşdı. Onlar qarşılaşan zaman, Georgi öz ordusunu yenidən gücləndirdi, belə ki sanarlar və şaklar (şəkililər) də gəldilər. Bunu görən Vasili Trialetidən geri döndü... {{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=229}}.}} − − − {{Panorama şəkil − |Şəkil = Şəkil:Skylitzes. Basil II vs Georgians cropped.jpg − |en = 4370 − |hündürlük = 1260 − |izahı = Bizans-gürcü müharibəsinə aid miniatür; sol tərəfdə II Vasili, sağ tərəfdə isə təqib olunan I Georgi. − |ölçü = 360 − }} − {{əsas|Bizans-gürcü müharibəsi}} − − ====Şəki ilə Kaxetinin birləşməsi və Arevmanel sülələsinin hakimiyyət dövrü==== − Şəkinin qərbində yerləşən Sanariya/Kaxetinin hakimləri XI əsrin birinci rübünün ortalarına qədər “xorepiskop” titulu daşıyırdılar. Belə ki ilk dövrlərdə Sanariya xorepiskopları dini hakimiyyətlə yanaşı, dünyəvi hakimiyyəti də əllərinə almış, bundan sonra sanarlara rəhbərlik edərək Kaxetinin birləşdirilməsinə və erkənfeodal gürcü dövlətinin – [[Kaxeti knyazlığı]]nın yaranmasına nail olmuşdular. Nəticədə bu dövlətin başında duran knyazlar ənənəvi qaydada xorepiskop titulu qəbul edirdilər. Xorepiskop titulu artıq teokratik funksiyasını itirmiş, feodal dövlətinin dünyəvi başçısının tituluna çevrilmişdir{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=167, qeyd 33}}. − − Yuxarıda məlumat verildi ki III Baqrat çariça Dinarı əsir götürdükdən 1 il sonra Kaxeti xorepiskopu III Kvirikeni də əsir almış və özü ilə sarayına aparmışdır; hər ikisi III Baqratın ölümündən sonra sərbəstlik əldə edərək yenidən öz ölkələrinə sahib olmuşlar. Bundan təxminən, 20 il sonrakı hadisələri təsvir edən tarixi mənbələrdə isə III Kvirike artıq xorepiskop kimi yox “ranları və kaxların çarı” kimi təqdim edilir. Nəzərə alsaq ki “rani” gürcü dilində Qafqaz Albaniyasına verilən adlardan biridir{{sfn|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=42}} və Şəki dövləti həm də “Albaniya”, Şəki hökmdarları isə “Albaniya çarları” kimi tanınırdı, o zaman məlum olur ki, III Kvirike dövründə Şəki ilə Kaxeti birləşmişdir. − − David Musxeleşvili hesab edir ki, Şəki ilə Kaxeti konkret olaraq 1008-ci ildə birləşmiş, lakin bu birləşmə elə həmin il III Baqratın Heretini, sonra isə Kaxetini tutması nəticəsində davamlı olmamış, lakin XI əsrin iyirminci illərində bərpa olunmuşdur{{sfn|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=40, 41}}. Şirinbəy Hacıəli isə birləşmənin 1014-cü ildən sonra baş verdiyini ehtimal edir{{sfn|Əliyev Ş. H.|2007|p=80, 94}}. İlk mənbələrdə isə 1008-ci ildə III Baqratın Heretini tutmasından sonra ta XI əsrin otuzuncu illərinədək Şəki ilə Kaxetinin birləşməsi ilə bağlı heç bir məlumat yoxdur. − − Şəki ilə Kaxetinin birləşməsindən sonra meydana çıxan yeni dövlət gürcü mənbələri istisna olmaqla, digər mənbələrdə “Şəki”, yaxud “Albaniya” adlanıb{{sfn|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=42, 43}}. Bu birləşmə 1104-ci ilə qədər – gürcü çarı [[IV David]] tərəfindən Kaxetinin tutulmasına qədər davamlı olmuş, III Kvirikedən sonra onun bacısının oğlu, nəvəsi, nəticəsi və ən nəhayətdə kötücəsi hakimiyyətdə bir-birlərini əvəz etmişlər. {{Bax|#Arevmanelilərin nəsil şəcərəsi|green}} − − =====Böyük Kvirike===== − − Tarixi mənbələrdə ilk dəfə olaraq 1032 – 1037/38-ci illər arasında baş vermiş hadisənin təsvirində Kvirike “ranların və kaxların çarı” və “Böyük Kvirike” kimi təqdim olunur{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=154}}. Erməni tarixçisi Vardan Arevelsi (Böyük Vardan) Böyük Kvirikeni Albaniya çarı kimi tanıyır{{sfn|Вардан Аревелци.|1861|p=}}. 1037/38-ci il Tiflisin mühasirəsi zamanı Böyük Kvirike artıq həyatda yox idi. “Kartli salnaməsi”nə görə o, ov zamanı hansısa osetin qul tərəfindən qətlə yetirilmişdir, səbəbi də bu imiş ki, hansısa döyüşdə osetin çarını öldürmüşdür{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=154}}. Nümuzmatikada Böyük Kvirikenin adı olan 3 dənə sikkə məlumdur: {{Bax|#Nümuzmatika|green}} − − {{əsas|Böyük Kvirike}} − − ===== Qaqik===== − [[Şəkil:Khirsa monastery.jpg|thumb|270px|right|[[Tibaani|Tibaani (Xirsa)]] kəndindəki [[Xirsa monastırı]]. {{Yer xəritəsi+|Gürcüstan Kaxeti|width=270|float=|caption=||places= − {{Yer xəritəsi~|Gürcüstan Kaxeti|lat_deg=41|lat_min=34|lon_deg=46|lon_min=00|mark =Set01-church1.svg|marksize=22||label_size=100|label=[[Xirsa monastırı|Xirsa <br />monastırı]] }}}} Müasir Kaxeti (Gürcüstan) xəritəsində Xirsa monastırının yeri ]] − Böyük Kvirikenin övladı olmadığı üçün onun ölümündən sonra hakimiyyətə bacısı oğlu Qaqik keçdi. Böyük Kvirikenin başqa bacısının əri Aşot Marileli – Alazan çayının mənbəyi yaxınlığında yerləşən Marelisi qalasının sahibi də hakimiyyətə iddialı idi{{sfn|Мкртумян Г.|1981|p=96}}. − − Yuxarıda qeyd edilən Tiflisin 1037/38-ci il mühasirəsi isə “Kartli salnaməsi”nə görə Kürün sağ sahili tərəfdən gürcü çarı {{link-interwiki|az=IV Baqrat|az_mətn=IV Baqratın|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Баграт IV}} (1027—1072), solsahildən – İsani qalası tərəfdən, Kaxeti çarı Qaqikin “kaxetilərin və heretilərin” ordusu ilə şəhərə yaxınlaşması ilə başlamış və iki il davam etmişdir. Sonda IV Baqrat [[Tiflis əmirliyi|Tiflis hakimi]] Cəfər ibn Əli ilə sülh bağlamış, bundan sonra bəzi Kaxeti əyanlarını, o cümlədən hakimiyyətə iddialı olan Aşot Marilelini də öz tərəfinə çəkərək Kaxetiyə hücum etmişdir. Mikel və Qabriel dağında baş vermiş toqquşmada IV Baqrat qalib gəlir, [[Tianeti]]yə qədər irəliləyir, burada Böyük Kvirikenin tikdirdiyi məşhur Bodoci sarayını yandırır. Lakin öz ölkəsində [[Kldekari]] eristavı Liparitin (1021—1059) qiyamından ehtiyatlanaraq geri dönməyə məcbur olur{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=154, 155}}. Bundan sonra IV Baqrat Liparita qarşı illərlə mübarizə aparmış, Qaqik isə canlı qüvvə sarıdan Liparita köməyini əsirgəməmişdir. − [[Şəkil:Inscription of Khirsa2.jpg |thumb|300px|left| Xirsa monastırının divarındakı relyef xaçı; müasir erməni tarixçisi Hamlet Mkrtumyana görə relyef xaçının sol qanadında, iki sətirlik gürcü dilində yazının tərcüməsi belədir: “''Ya İsa, çar Qaqiki şöhrətləndir!''”{{sfn|Мкртумян Г.|1981|p=101}}. ]] − 1046-cı ildə Tiflis əmiri Cəfər ibn Əlinin ölümündən sonra sağsahil Tiflis əhalisi şəhərin bu hissəsini IV Baqrata döyüşsüz təslim etdi. Sol sahildəki İsani qalası müdafiəçiləri isə Kür çayı üzərindəki körpünü dağıdaraq IV Baqratı şəhərin bu hissəsinə buraxmadılar. Bu zaman Qaqik İsani qalasının müdafiəçilərinin köməyinə gəldi və IV Baqratla danışıqlara gedərək qalanın onun əlinə keçməsinə imkan vermədi{{sfn|Əliyev Ş. H.|2007|p=106}}. − − “Tarix-i əl-Bab”da 1049-cu il hadisələrindən bəhs edilərkən [[Şəddadilər dövləti]] ərazisində “kafirlərə” qarşı tikilmiş sərhəd qalalarının adları bir-bir sadalanır və onlardan üçünün – Tatiyan, Muckank və al-Baydau qalasının təyinatının məhz Şəki hakimlərindən gözlənilən təhlükənin qarşını almaq olduğu qeyd olunur. Daha sonra göstərilir ki, 1053-cü ildə Şəddadi hakimi [[Əbüləsvar Şavur]] (1022-1067) gürcülərin hansısa “Bəsrə” adlanan qalasını tutmuş, qalanı “adamlarla, ərzaqla və silahla gücləndirmişdir”{{sfn|Мунадджим-Баши|1957|p=}}. Eyni ildə Şirvanşah [[Salar ibn Yezid|Sallar ibn Yəzid]] (1050 — 1063) isə Şəki ilə Şirvan arasına yerləşən “Maluq”, yaxud “Baluq” adlı qalanı silah gücünə tutmuş, orada qarnizon, silah və ərzaq yerləşdirərək qalanın müdafiə qabiliyyətini gücləndirmiş, əlavə olaraq qalanın yaxınlığında qala kimi bir şəhər də saldırmış və həmin şəhəri məskunlaşdıraraq orada Cümə məscidi tikdirmişdir{{sfn|Минорский В. Ф. (2)|1963|p=}}. Maluq qalası kimi Bəsrə qalasının da Şəki ərazisində olması ehtimal edilir və bu nöqteyi-nəzərdən 1053-cü ildə Şirvanşah Sallar ibn Yəzid ilə Şəddadi Əbüləsvar Şavurun eyni vaxtda Şəkiyə hücum etmələri inandırıcı görünür. − − Nümuzmatikada Qaqiqik adı olan sikkə məlumdur: {{Bax|#Nümuzmatika|green}} − − {{əsas|Qaqik (Şəki-Kaxeti hökmdarı)}} − − ===== I Axsartan===== − [[Şəkil:Kvetera1.jpg|thumb|250px|right|[[Kvetera]] şəhər-qalasının içindəki Kvetera kilsəsi bu gün. ]] − − '''IV Baqratın Şəki-Kaxeti qalalarını tutması.''' IV Baqratın əbədi rəqibi, Şəki-Kaxetinin isə müttəfiqi olan Liparitin 1059-cu ildə [[Konstantinopol]]da ölməsindən sonra IV Baqrat Şəki-Kaxeti qalalarını bir-bir ələ keçirməyə başladı. Alp Arslanın birinci Gürcüstan yürüşünə (1064-1065) qədər IV Baqrat [[Kvetera]] və Naxçivani<ref name=Q18 group=qeyd/> qalaları istisna olmaqla, artıq bütün Hereti və Kaxeti qalalarını tutmuşdu{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=158}}. − − '''Tiflisi və açarlarını qəbul etməsi və satması.''' “Tarix-i əl-Bab”a görə 1062-ci ildə Tiflisin tanınmış adamlarından bir qrupu Şəddadi hökmdarı Əbüləsvar Şavurun yanına gedərək Tiflisin açarlarını ona təqdim edirlər və ondan xahiş edirlər ki, kim olur olsun, bir nəfəri göndərsin qalanı təslim edək. Çünki Tiflis hakimi Cəfər ibn Əli ölüb, özündən sonra iki oğlu qalıb – Mənsur və Əbul Xeyc; və onlar arasında qalada hakimiyyət üstündə dava gedir. Əhali onların hər ikisini qaladan qovub. Gələnlər Əbüləsvar Şavurdan Tiflisə adamlar, ərzaq və silah göndərməsini istəyirdilər. Əbüləsvar Şavur əvvəlcə onların təkliflərini qəbul etsə də onun vəziri onu bu fikrindən daşındırır. Bundan sonra Əbüləsvar Şavur Tiflisin açarlarını gələnlərə qaytarır. Tiflisdən gələnlər geri dönürlər və bu açarı və qalanı Şəki hökmdarı Axsartan ibn Qaqikə verirlər, Axsartan onları qəbul etmiş, onlara yaxşı hədiyyələr vermiş və yola salmişdir. Bundan sonra Axsartan onu Rum hökmdarına çoxlu pula satır və Rum hökmdarı ləngimədən ora mühafizəçilər göndərir, oranın adamlarını ərzaq və silahla təchiz edir{{sfn|Мунадджим-Баши|1957|p=}}. − − '''Şəddadi hökmdarı Əbüləsvar Şavurun Vecinini tutması və buna cavab reaksiyası.''' Şəddadi hökmdarı Əbüləsvar Şavur 1062-ci ildə Tiflisdən imtina etsə də elə 1063–1067-ci illər arasında [[Şirvanşahlar dövləti|Şirvana]] qarşı dəfələrlə qarətçi yürüşlər etmiş, yalnız birinci yürüşü zamanı 50 mindən çox adamı əsir götürmüşdür. − − “Tarix-i əl-Bab”a görə Əbüləsvar Şavur 1065-сi ildə isə alınmaz bir qala hesab edilən Vecinini mühasirəyə alır; qalanın yaxınlığında öz düşərgəsini salır və zor yolu ilə qalanı tutub ora öz adamlarını yerləşdirir. Bundan sonra [[Gəncə]]yə qayıdır və ordusunu evə buraxır. Bu zaman – 1065-ci ilin oktyabr ayında, alanlar böyük dəstələrlə Bab-Allandan çıxıb Şəki və Xazrana gəlirlər. − − {{Sitat2|Bundan sonra onlar “''dinsiz şəkililər''”lə birlikdə Arran ərazisinə hücum etdilər. Onlar Arranın hər yerində vurnuxur, müqavimətə rast gəlmədən onun dağlarında və düzlərində azğın basqınlar edərək qətl və qarətlər törədirdilər. Sərhəd vilayəti olan [[Şəmkir]]in girişində onlar 200 nəfərdən çox din yolunda könüllü-döyüşçünü öldürdülər. Onlar həmçinin Gəncə qapılarına basqın etdilər və ətraf kəndlərdə kimi tapdılarsa hamısını öldürdülər. Əbüləsvar hərbi rəisləri ilə birlikdə Gəncədə yerləşmişdi və onların gözünə görünməyə, döyüşməyə cəsarət etmədilər. Sonra lənətə gəlmiş düşmənlər Bərdəyə yollandılar və onun qapıları önündə üç gün qaldılar. Onlar vilayətə basqınlar etdilər və onun sərhədlərini keçərək Araz çayı yaxınlığındakı Xanakinə çatdılar. Arran ölkəsindən onlar çoxlu sayda - sayagəlməz miqdarda müsəlmanı və onların müttəfiqlərini əsir götürdülər”{{sfn|Мунадджим-Баши|1957|p=}}{{sfn|Əliyev Ş. H.|2007|p=110}}.}} − − '''Daskarat əl-Hüseyn qalasına sahib olması.''' “Tarix-i əl-Bab”a görə 1067-ci ilin aprel ayında “''C.rx.sri ibn Kurki''” şirvanşaha qarşı açıq-aşkar çıxış edərək, yaxud şirvanşaha qarşı üsyan edərək qoşun ilə Şəkiyə getmiş, Daskarat əl-Hüseyn qalasını ələ keçirmiş, öz qoşununu ilə birlikdə qardaşını və oğlunu ora yerləşdirmiş, lakin sonda qalanı Şəki hökmdarı Axsartan ibn Qağikə vermişdir. Şirvanşah qoşun toplayıb bu qalanı geri almağa getsə də uğur qazana bilməyərək kor-peşman Yəzidiyəyə qayıtmışdır{{sfn|Минорский В. Ф. (2)|1963|p=}}. − − '''Alp Arslanın yanına gedərək islamı qəbul etməsi.''' [[Sədrəddin əl Hüsayni]]nin “Əxbar əd-daylat əs-selcuqiyyə” əsərindəki 1067/1068-ci il hadisələrindən bəhs edilən bölmədə Şəki hökmdarı Axsartinlə bağlı aşağıdakı məlumatlar var: − − {{sitat2|460-cı (1067/1068-cı) ildə Abxazın Baqrat adlı çarı [[Bərdə]]yə hücum etdi<ref name=Q17 group=qeyd/>, bu isə müsəlman şəhərlərindən biri idi. Buna görə sultan ([[Alp Arslan]] (1063 — 1072)) Abxaz ölkəsinə yürüşə qərar verdi. Yürüşün ön dəstəsinə Say-Teqin [[sərkərdə]]lik edirdi. Rum əsgərlərindən ən igidləri franklar və Şəkidən olan piyadalar idilər. Şəki isə — bu bir dairə, hansı ki Axsitan knyazlıq edirdi. Şəki dairəsi meşələr və kolluqlarla zəngin idi, hansı ki Rum və Abxaz əsgərləri gizlənirdilər. Sultan neftatanlarla həmin kolluqları yandırmağı əmr etdi və onlar bunu etdilər. Bu zaman sultan bu kolluqların arasında iki qala gördü – mıxlarla bir-birinə bənd edilmiş dəmir lövhələrdən (atbak) tikilmişdilər. Amma ki ora atın üstündə qalxmaq mümkün deyildi və sultan bunu araşdırdıqdan sonra onları tutmaq fikrindən daşındı. − − Həmin iki qalanın sahibləri ilə Şəki məliyi arasında köhnə ədavət vardı. Buna görə qalaların sahibləri çıxıb sultanın yanına gəldilər, islamı qəbul etdilər və qalalarını təslim etdilər. Bundan sonra sultan başqa qalaları tutmaq üçün bu ölkənin içərisinə girdi və o vaxta qədər ölkəni qarət etdi ki, həmin vaxta qədər heç kim o qədər sərvət toplaya bilməmişdi, əgər bunların hamısı yazılarsa gözlər oxumaqdan yorular. Sultanın iqamətgahına frankların başçısı və bir dəstə süvari ilə Şəkinin sahibi Axsitan gəldi. O astanada dayandı və sultan dedi: «''Ona kömək edin gəlsin və ona xidmət edin, çünki o əsilli-nəsilli hökmdardır''». − [[Şəkil:AlpArslan.PNG|thumb|300px|left|Alp Arslan]] − Bu zaman o, tələm-tələsik sultanın yanına gəldi, o, dedi: «''Təcrübəm mənə öyrətdi ki, öz adamlarımdan və yolumdan dönüm, amma sənin taxtının astanasına məni heç də bu gətirmədi, mənim məqsədim islam dinini qəbul etmək, həm də xristianlıqla bağlı əlaqələrimdən və düşüncələrimdən imtina etməkdir''». Sultan taxtından durdu, onun qabağına getdi, qucaqladı və başından öpdü. Axsitan sultanın ayağından öpdü, hər ikisi təsirlənərək ağladılar və onların ürəklərində mehribançılıq atəşi alovlandı. − − Və məlik Axsitan «Allahdan başqa tanrı yoxdur, [[Məhəmməd]] (Allahın ona rəhməti və salamı olsun) onun qulu və onun rəsuludur», - kəlmeyi-şəhadətini dedi. Sultan öz xəzinəsindən qiymətli daşları götürüb Axsitanın başından səpdi, bundan sonra isə ona fəxri və məxsusi hörmət göstərdi, onu öz atına otuzdurdu. Onların qarşısından atlarından enən əmirlər və xaciblər keçdilər, daha sonra onlar içi yaxşı şeylərlə dolu dəbdəbəli padşah çadırına girdilər. − − Sultan ona din alimi göndərdi ki islamın qanunlarını, namaz qılmağı və Quran surələrini öyrətsin. O, əmr etdi onu sünnət etsinlər və bu vilayətlərin idarəsini ona təhvil verdi<ref>{{Harvnb|Садр ад-Дин Али ал-Хусайни.|1980|p=185, 186}}{{oq|ru|'''Второй поход великого султана 'Адуд ад-Даула Абу Шуджа" Алп-Арслана в ар-Рум''' − − В 460 году1 а царь Абхаза по имени Бакрат совершил набег на ал-Барда'а, а это один из городов в стране мусульман. Тогда султан укрепился в своем намерении и устремился в страну Абхаз. Командующим авангардом был Сау-Тегин. Самыми храбрыми из воинов ар-Рума [были] франки (ал-фарандж) и пешие воины из Шаки. А Шаки — это округ, где княжил Ахситан. Округ Шаки богат лесами и чащами, в которых [и скрывались] разбойники ар-Рума и Абхаза. Султан приказал нефтеметателям поджечь эти чащи, и они сделали это. И увидел султан среди этих чащ две крепости, построенные из железных плит (атбак), (л. 26а) [скрепленных] медными гвоздями. Однако подобраться верхом на конях к этим крепостям было невозможно, и султан, осмотрев их, оставил надежду [завладеть ими]. − − Между владетелем этих двух крепостей и маликом Шаки была давняя вражда. [Поэтому] владетель крепостей вышел к султану, принял ислам и сдал обе крепости. После этого султан углубился в эту страну и прошел ее, захватывая [новые] крепости, и грабил страну до тех пор, пока не собрал здесь столько [добра], что глаза устали бы, если бы описать [все] это. К султанскому двору прибыли повелитель франков (малик ал-фарандж) и [владетель] Шаки Ахситан с некоторым числом всадников. Он остановился у порога, и султан сказал: «Помогите ему сойти и служите ему, ибо он владыка знатного происхождения». − − Когда он спешился и вошел к султану, он сказал [следующее]: «Опыт научил меня [оставить] заблуждение, [свойственное] людям, а к твоему трону меня привело не что иное, как представление о вере ислама, [возникшее] в моем воображении, а также твердая решимость порвать с христианством все мои связи и помыслы». Султан сошел с трона, встретил его, обнял и поцеловал в голову. Ахситан поцеловал ногу султана, и оба они не выдержали и заплакали, и в их сердцах загорелось пламя [чувств]. − − И малик Ахситан признал свидетельство «нет божества, кроме Аллаха, а Мухаммад, да благословит его Аллах и да приветствует,— раб Его и посланник Его». Султан осыпал Ахситана драгоценными камнями из своей сокровищницы, а после того как оказал ему почет и [знаки] уважения, посадил его на своего коня. Перед ними прошли сошедшие с коней эмиры и хаджибы, а потом они вошли в шатер, наполненный царской роскошью и разным добром. − − Султан послал к нему факиха, который обучил бы его канонам ислама, молитве и сурам Корана. Он приказал подвергнуть его обрезанию и вручил ему управление этими областями.}} .</ref>.}} − {{Şəkillər sırası2|ş1=270|Khornabuji Fortress, Georgia.jpg|mətn= [[Xornabuci qalası]] {{Yer xəritəsi+|Gürcüstan Kaxeti|width=270|float=|caption=||places= − {{Yer xəritəsi~|Gürcüstan Kaxeti|lat_deg=41|lat_min=28|lon_deg=46|lon_min=05|mark =Castlesymbol.svg|marksize=22||label_size=100|label=[[Xornabuci qalası|Xornabuci<br />qalası]] }} − {{Yer xəritəsi~|Gürcüstan Kaxeti|lat_deg=41|lat_min=54|lon_deg=45|lon_min=07|mark =Castlesymbol.svg|marksize=22||label_size=100|label=[[Boçorma]] }} − {{Yer xəritəsi~|Gürcüstan Kaxeti|lat_deg=41|lat_min=47|lon_deg=45|lon_min=09|mark =Castlesymbol.svg|marksize=22||label_size=100|label=[[Ucarma]] }} − {{Yer xəritəsi~|Gürcüstan Kaxeti|lat_deg=42|lat_min=03|lon_deg=45|lon_min=05|mark =Castlesymbol.svg|marksize=22||label_size=100|label=<br/>[[Kvetera]] }} − {{Yer xəritəsi~|Gürcüstan Kaxeti|lat_deg=42.027722|lat_min=|lon_deg=45.418392|lon_min=|mark=Castlesymbol.svg|marksize=22||label_size=100|label=Naxçivani}} − {{Yer xəritəsi~|Gürcüstan Kaxeti|lat_deg=41|lat_min=42|lon_deg=45|lon_min=49|mark =Castlesymbol.svg|marksize=22||label_size=100|label=Vecini qalası}} − }} Müasir Kaxeti ölkəsi (Gürcüstan) xəritəsində Kvetera, Naxçivani, Vecini, Boçorma, Ucarma və Xornabuci qalasının yeri |align=left|color=#E0D0D0}} − − '''Xornabuc və Aradeti qalalarını Şəddadilərdən, Boçorma və Ucarmanı isə IV Baqratdan döyüşsüz geri alması.''' “Kartli salnaməsi”nə görə Alp Arslanın bu yürüşü ərəfəsində Axsartan öz ölkəsinin ərazisinin çox yerinə nəzarəti itirmiş, əlində yalnız “''azacıq əmlak''” qalmışdır. Ölkənin didebulları IV Baqrataın tərəfində idilər və ölkəni ona təslim etmək istəyirdilər<ref name=Q16 group=qeyd/>. Hamısı qalalarını buraxıb Qafqaz dağlarına qaçmışdılar. Belə bir vəziyyətdə IV Baqrat Kaxetini tutmaq üçün yürüşə başladı. İlk olaraq Vecini eristavı Sirkvalelinin üzərinə qoşun göndərdi. Gedənlər sülhlə qayıtdılar və sultan Alp Arslanın yürüşə başlaması səbəbindən qalanı tuta bilmədiklərini, yaxud tutub əllərində saxlaya bilmədiklərini məruzə etdilər. Bunu eşidən IV Baqrat ləngimədən öz ölkəsinə geri döndü. Axsartan isə Alp Arslanın tərəfinə keçdi, ona çoxlu hədiyyələr apardı, dinindən döndü, sünnət etdirdi və xərac verməyi boynuna götürdü. Alp Arslan isə istər IV Baqrataın adamları tərəfindən, istərsə də Axsartanın öz adamları tərəfindən tərk edilmiş bütün qalaları ona qaytardı. Üç həftədən sonra Alp Arslan IV Baqrata qarşı yürüşə başlayır. Bu yürüşdə Axsartan Alp Arslanın tərəfində iştirak edir<ref>{{Harvnb|Картлис Цховреба|2008|p=159}} {{oq|ru|А затем он выдал замуж дочь своей сестры за персидского султана. Через три года выступил султан неожиданно, обошел Ран и вступил в Эрети. А дидебулы страны той (Эрети) были сторонниками (царя) и преданными Баграту. В это время царь Кахети Ахсартан, сын Гагика, был с небольшим имуществом (или находился с небольшим имуществом). Все оставили крепости свои и бежали в Кавказские горы. В это время царь Баграт находился в походе, намереваясь взять Кахети, и войско свое он послал вперед к вежинскому эриставу Цирквалели. Вернулось (войско) с миром, и доложили (царю) о вступлении султана и (о том, как) бросили крепости. Вернулся (Баграт) немедля в страну свою Картли. А Ахсартан перешел на сторону султана. Преподнес ему большие дары, оставил (христианскую) веру (принял ислам), совершил обряд обрезания и обещал платить харадж, а султан передал ему все (те) крепости, которые были покинуты (их владетелями): как людьми царя абхазов, так и (людьми) самого Ахсартана. А через три недели направился он против царя абхазов. Примкнули к нему царь армян Квирике, тбилисский эмир и Ахсартан, вошли вместе с ним в Картли через Джачви. }} </ref>. − − Altı həftə davam etmiş bu yürüşdən sonra Sultan Alp Arslan Tiflis və ətrafındakı ərazilərin idarəsini Şəddadi hakimi Fəzl ibn Şavurun ixtiyarına buraxır. 1068-ci ilin avqustunda Fəzl ibn Şavur 33 minlik qoşunla Tiflisə gələrək həmsərhəd Kartli vilayətlərini qarət etməyə başlayır. Lakin IV Baqrat onu Silkan dağı yaxınlığında haqlayaraq ağır məğlubiyyətə uğradır. Mühasirədən və təqibdən çox çətinliklə canını qurtaran Fəzl ibn Şavur cəmi 15 süvari ilə Kaxetinin Erso vilayətinə keçə bilir. Burada qarşısına çıxan sakinə əvvəlcə özünü Fəzlin elçisi kimi təqdim edir, guya Fəzl ibn Şavur IV Baqrata qalıb gəlib və bu xəbəri Axsartana çatdırmaq üçün onu Axsartanın yanına göndərib. Lakin onu dərhal tanıyırlar və cavab verirlər ki, “''sən Fəzlin elçisi deyilsən, Fəzlin özüsən!''”. Fəzl ibn Şavurun onu gizlətməsi müqabilində qızıl-gümüş, var-dövlət təklifini qəbul etməyən sakin, onu Jaletiyə – Mesx aznauru İsak Toloşelisdzenin yanına, İsak isə onu Telaviyə – Axsartanın yanına aparır. Axsartan Fəzli [[Xornabuci qalası|Xornabuci]] və Aradeti<ref name=Q15 group=qeyd/> müdafiəçilərinə göstərir və hər iki qalanı döyüşsüz geri alır. Sonra isə Fəzli IV Baqrata təhvil verir, əvəzində [[Boçorma]] və [[Ucarma]]nı IV Baqratdan döyüşsüz geri alır{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=160, 161}}. − − “Tarix-i əl-Bab”da Fəzl ibn Şavurun Şəki hökmdarı Axsarxana əsir düşməsi səhnəsi “Kartli salnaməsi”ndən bir qədər fərqlidir. “Tarix-i əl-Bab”a görə Fəzl ibn Şavur bütün adamları həlak olduqdan sonra azıb səhvən “''Şəki-Curzan''” batriklərindən biri olan İvan ibn Lifaritin (Liparitin) kəndinə gedib çıxıbmış. Fəzl ibn Şavur İvan ibn Lifaritin yanında bir saat qalır, sonra İvan ibn Lifarit onu “''lənətə gəlmiş Axsartan ibn Qaqiqin''” yanına aparır. Fəzl ibn Şavur Axsartanın yanında olanda, Axsartan “''xəyanət yolu''” seçir və onu həbs edib bir neçə gün saxlayır, sonra isə “''Apxaz hakiminə''” verir{{sfn|Мунадджим-Баши|1957|p=}}. − − '''Maluq qalasını tutması, lakin əlində saxlaya bilməməsi.''' “Tarix-i əl-Bab”a görə 1071-ci ilin payızında Axsartin Maluq qalasını şəxsən özü müsəlmanların əlindən almış, oraya öz “''müavinini''” rəhbər təyin etmişdir. Bundan sonra – Şirvanşah [[I Fəribürz]] (1063-1096) ilə Şəddadi hökmdarı Fəzl ibn Şavur qalanı birlikdə geri almaq üçün öz aralarında razılığa gələrək qalanı mühasirə edirlər və 1072-ci ilin iyun ayında qalanı ələ keçirib bünövrəsinə qədər sökürlər; orada olan bütün “''dinsizləri''” – qalanın bütün müdafiəçilərini isə qətlə yetirirlər{{sfn|Минорский В. Ф. (2)|1963|p=}}. − − Bu arada - hicri 464-cü ildə (1071/1072) Şirvanşah I Fəribürzun qardaşı Qucaxam ibn Sallar Şəkidə vəfat etmiş, onun nəşi Şəkidən Yəzidiyyətə aparılaraq orada dəfn edilmişdir. Qucaxam 1068-ci ildən qardaşına qarşı çıxırdı, sonra isə Dağıstana qaçmışdı{{sfn|Минорский В. Ф. (2)|1963|p=}}. − − '''Rustaviyə və Losobani qalasına sahib olması.''' Yuxarıda – Qaqik haqqında bölmədə ({{Bax|#Qaqik|green}}), IV Baqrat ilə Kldekar eristavı Liparit arasasında mövcud olmuş davamlı mübarizə haqqında məlumat verildi. IV Baqrat və Liparitin ölümlərindən sonra isə onların varisləri II Georgi (1072–1089) və İvane (1059—1074) bir-birləri ilə mübarizə edirdilər. Axsartin isə məhz, bu mübarizədən yararlana bilərək 1073-cü ildə isə Losobani qalasına sahib olur. Buna qədər isə o, [[Rustavi]]ni öz ərazisinə qata bilmişdir{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=162, 163}}{{sfn|Əliyev Ş. H.|2007|p=117}}. − − [[Şəkil:Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah.jpg|thumb|270px|left|Məlikşah]] − '''Məlikşahın yanına getməsi və ikinci dəfə islamı qəbul etməsi.''' Alp-Arslan vəfatından sonra (1072) Səlcuqilər dövlətində hakimiyyətə gələn oğlu [[I Məlikşah|Məlikşahın]] dövründə səlcuqilərin Gürcüstana yürüşləri xeyli intensivləşdi. “Çarlar-çarı Davidin həyatı” adlanan ХII əsr anonim gürcü mənbəsinə görə II Georgi 1082-ci ildə ölkəsindəki “''xristianları xilas etmək üçün''” [[İsfahan]]a – Məlikşahın yanına getməyə məcbur olur. Mənbəyə görə Məlikşah II Georgini sevimli oğlu kimi qarşılamış, Gürcüstana hücumları dayandırmağa söz vermiş, Kaxeti və Heretini ona vermiş və üstəlik, Kaxetini ələ keçirə bilməsi üçün ona böyük ordu da qoşmuşdur. Buna görə də II Georgi Kaxetiyə gəlir və Vecini qalasını mühasirə edir. Lakin qarın yağması ilə əlaqədar mühasirə baş tutmur. II Georgi ilə gələn türk ordusu isə Qabırrı çayı ətrafındakı ərazilərdə qışlayır. Bu zaman Axsartan Məlikşahın yanına gedir və yenidən islam dinini qəbul edir. “''Bu yolla o, Kaxetini sultandan alır''” {{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=182, 183}}. − − {{əsas|I Axsartan}} − − ===== II Kvirike ===== − [[Şəkil:Zedazeni_church.jpg|thumb|300px|right|[[Zedazeni monastırı]]]] − ХII əsr erməni tarixçisi {{link-interwiki|az=Samuel Anesi|az_mətn=|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Самуел Анеци}} 1082-ci il üçün Şəki çarı Kverikenin adını çəkir{{sfn|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=43}}. “Çarlar-çarı Davidin həyatı” adlanan ХII əsr anonim gürcü mənbəsinə görə − − {{sitat2|Kaxetidə Kviriki çarlıq edirdi, çarlıq etməyə layiq kişi, öz düşüncələrinə hakim, əsil xristian idi. Allah çar Davidə imkan verdi, o, Zeda-Zedeni qalasını Kvirikidən aldı{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=185}}.}} − − Zeda-Zedeni (Zedazeni) qalası Tiflisin şimalında idi və “Kartlis tsxovreba”nın XVI əsr redaktəsində (“Çariça Annanın siyahısı”) çar Davidin həmin qalanı 1003-cü ildə ələ keçirməsi göstərilir{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=206, qeyd 54}}. − − {{əsas|II Kvirike (Şəki-Kaxeti hökmdarı)}} − − ===== II Axsartan ===== − − “Çarlar-çarı Davidin həyatı”na görə, Gürcü çarı IV David Zeda-Zedeni qalasını II Kvirikenin əlindən aldıqdan bir il sonra (1104) II Kvirike vəfat etdi; − {{sitat2|Kaxlar ([[kaxetililər]]) taxta onun qardaşı oğlu II Axsartanı otutdurdular. Lakin əmisindən tam fərqli olaraq Axsartan çarlara məxsus əlamətlərə malik olmayan boşboğaz, qanunsuz bir insan idi... Bizim kaxlar çarı kimi qeyd etdiyimiz bu Axsartanı, Heretidən olan didebulilər<ref name=Q12 group=qeyd/> – Arişani və Baram qardaşları və onların dayıları Kavtar Baram oğlu, tutub çara (IV Davidə) təhvil verdi. Çar (IV David) Hereti və Kaxetini tutdu, Ersuxidə böyük döyüş oldu, hansı ki həmin döyüşdə o, (IV David) parlaq bir qələbə qazandı; o zaman kiçik ordu və azsaylı süvari ilə o sultanın saysız-hesabsız süvarilərin məhv etdi; bizi Gəncə atabəyi və düşmənlərlə birlikdə Kaxeti ölkəsindən olan əsgərlərin böyük hissəsi əhatəyə almışdı...{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=185, 186}}.}} − − ==== 1117-ci ildə Şəkinin müstəqilliyinə son qoyulması və bundan sonra Qriqol oğullarının (qriqolisdzelərin) Gürcüstanın ictimai-siyasi həyatında yeri==== − − [[Şəkil:David_IV_map_de.png|thumb|400px|right|Gürcü çarı IV Davidin işğal etdiyi ərazilər, ilbəil.]] − [[Şəkil:Davit_Agmashenebeli.jpg|thumb|200px|left|Gürcü çarı IV Davidin (Qurucu David) Gelati monastırında şəkli]] − 1117-ci ildə IV David Şəkinin yerli knyazı Qriqolun Asat və Şot adlı iki oğlunun sığındığı Kiş qalasını da tutaraq Şəki dövlətinin müstəqilliyinə son qoyur. − − “Çarlar-çarı Davidin həyatı” adlanan ХII əsr anonim gürcü mənbəsinə görə 1117-ci ildə IV David − − {{sitat2|Qriqolun oğulları Asat və Şotu tutdu və Kiş qalasını ələ keçirdi{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=189}}.}} − − 1125-1223-cü illər arasında yazılmış “Hökmdarların tarixi və mədhi” adlı anonim gürcü mənbəsində 1178-ci ildə gürcü çarı III Georgiyə qarşı Heretidə baş vermiş üsyanın rəhbərlərindən biri kimi Qriqol Asat oğlunun da adı çəkilir; o, həlledici döyüşdə atının öldürülməsi səbəbindən yıxılaraq yaralanmışdır{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=252}}. − − “Hökmdarların tarixi və mədhi”nə görə [[Böyük Tamara|çariça Tamaranın]] (1184-1213) hakimiyyətə başladığı ilk illlərdə Hereti eristavı Asat Qriqol oğlu idi. Daha sonra o, ali orqanda vəzifə almış, oğlu Qriqolu isə öz yerinə Hereti eristavı qoymuşdur{{sfn|Картлис Цховреба|2008|p=257, 258}}. − − Beləliklə, məlum olur ki, 1117-ci ildə Şəkinin müstəqilliyi uğrunda Kiş qalasının müdafiəsinə başçılıq etmiş Asat Qriqol oğlunun oğlu Qriqol Asat oğlu 61 il sonra 1178-ci ildə Şəkidə mərkəzi hakimiyyətə qarşı baş vermiş üsyanın rəhbərlərindən biri olmuş, onun oğlu Asat isə çariça Tamaranın dövründə əvvəlcə Hereti eristavı, sonra ali orqanın üzvü, Asatın oğlu Qriqol isə atasından sonra Hereti eristavı olmuşdur. − − ==== Gürcü çarlarının rəsmi, yaxud qeyri-rəsmi titulları sırasına “ranların çarı”, yaxud “Şəki çarı” titulunun əlavə edilməsi==== − − 1117-ci ildə sonra gürcü çarlarının rəsmi, yaxud qeyri-rəsmi titulıarı sırasına “''ranların çarı''”, yaxud “''Şəki çarı''” titulunu da əlavə olundu. Məsələn, IV David XII əsrin əvvəllərində verdiyi fərmanlarından birində özünü “''abxazların və kartvellərin, ranların və kaxların çarı''” adlandırır {{sfn|Əliyev Ş. H.|2007|p=122}} − − [[Təbriz]]də aşkar edilmiş Gürcüstanın tanınmış adamlarının rəsmi məktub nümunələrindən ibarət 1219-cu ilə aid “Məktublar məcmuəsi”ndəki bir nümunədə David (IV David?) “''Abxaz, Şəki, Alan və Rus çarlar çarı''”; digərində hansısa (anonim) gürcü çarı “''Gürcü, Abxaz, Alan, Şəki və Xəzər çarlar çarı''”; üçüncündə isə çariça Tamaranın oğlu çar Georgi-Laşa “''Abxaz, Şəki və Alan çarlar çarı''” kimi göstərilir. XII əsr Şirvan şairi [[Fələki Şirvani]] gürcü çarı I Demetrenin ölümünə yazdığı qəsidəsində onu “Abxaz və Şəki şahlar şahı” adlandırırdı{{sfn|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=59, 60}}. − − ==Nümuzmatika== − [[Şəkil:III 2.jpg|alt=Coin of Kvirike III|thumb|Böyük Kvirikenin kəsdirdiyi sikkə.]] − Nümuzmatikada Böyük Kvirikenin adı olan 3 dənə sikkə məlumdur. Bunlar 2012-2013-cü illərdə – ikisi [[Çuxur Qəbələ]]də, biri isə [[Sisian]]da ([[Ermənistan]]) tapılmışdır. İslam nümuzmatik ənənələrinə uyğun olaraq sikkələrdə [[kəlmeyi-şəhadət]], [[Abbasilər xilafəti|xəlifə]]nin adı da həkk olunub. Ermənistanda tapılan sikkənin metal təlkibi 60 % [[gümüş]], 40 %-i isə [[mis]]dən ibarətdir. Sikkələrin bir üzündə Kvirikenin adı, titulu, atasının adı ərəb hərfləri ilə ərəb dilində üç sətrdə belə həkk olunub: − − {{sitat2|əl məlik əl adil Abu-l Fadl K.rki bin Davud{{sfn|Акопян А.В., Варданян А.Р.|2013|p=43}}}} − − Böyük Kvirikenin xələfi olmuş Qaqikin sikkələrinin də bir üzündə ad və titulları ərəb dilində həkk olunmuşdur{{sfn|Акопян А.В.|2016|p=10}}. − − ==Tarixi coğrafiyası== − − {{Yer xəritəsi+|Azərbaycan Şəki-Kaxeti sərhədi IX-X əsrin əvvələrində|width=300|float=left||caption=David Musxeleşviliyə görə gürcü mənbələri IX əsr -X əsrin əvvəlləri üçün Şəki-Kaxeti sərhəddini bu şəkildə göstərir.|places= − {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan Şəki-Kaxeti sərhədi IX-X əsrin əvvələrində|lat_deg=41|lat_min=42|lon_deg=45|lon_min=49|mark=|marksize=8|label_size=100|label=[[Vecini]]}} − {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan Şəki-Kaxeti sərhədi IX-X əsrin əvvələrində|lat_deg=41|lat_min=51|lon_deg=45|lon_min=51|mark =|marksize=8||label_size=100|label=[[Qavazi]]}} − {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan Şəki-Kaxeti sərhədi IX-X əsrin əvvələrində|lat_deg=41.447544|lat_min=|lon_deg=45.376357|lon_min=|mark =Set01-church1.svg|marksize=20||label_size=100|label=[[Keşikçidağ monastırı|Qareci<br/>monastır <br/>kompleksi]]}} − {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan Şəki-Kaxeti sərhədi IX-X əsrin əvvələrində|lat_deg=41|lat_min=35|lon_deg=45|lon_min=55|mark =|marksize=8||label_size=80|label=<br/>Yuxarı Bodbe}} − {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan Şəki-Kaxeti sərhədi IX-X əsrin əvvələrində|lat_deg=41|lat_min=33|lon_deg=45|lon_min=52|mark =|marksize=8||label_size=80|label=<br/><br/>Aşağı Bodbe}} − {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan Şəki-Kaxeti sərhədi IX-X əsrin əvvələrində|lat_deg=41.6066|lat_min=|lon_deg=45.9334|lon_min=|mark =Set01-church1.svg|marksize=20||label_size=100|label=[[Bodbe monastırı]]}} − }} − David Musxelişvili Orta əsr gürcü mənbələrinə əsəsən Şəki çarlığının tarixi sərhədlərini aşağıdakı şəkildə göstərir: − {{Sitat2|Qərb tərəfdən Şəki, necə ki biz artıq bilirik, Sanariya ilə, yəni Kaxeti knyazlığı ilə həmsərhəd idi. IX - X əsrin birinci yarısı üçün təxmini sərhəd xəttini gürcü tarixçilərinin göstərdiyi kimi qəbul edə bilərik: [[Alazan vadisi]]ndə [[Vecini]] və [[Qavazi]] (Axalsopeli) kəndlərindən bir qədər qərbdə; [[Qabırrı çayı]] vadisində − [[Keşikçidağ monastırı|Qareci monastırından]] və Bodbe kəndindən bir qədər şərqdə. Şərq tərəfdən Şəki kiçik Qəbələ çarlığı ilə həmsərhəd idi. Əgər Qəbələnin – Albaniyanın qədim paytaxının, yerləşdiyi ərazi məlumdursa ([[Çuxur Qəbələ]] kəndi yaxınlığında...), onda, təxmini hesab edə bilərik ki, Şəki ilə Qəbələ sərhədi hardasa Əlciqan çayı zonasından (Gürca-dağ? - dağ silsiləsi) keçirdi... Şimalda sərhəd rolunu, əlbəttə ki, Qafqaz Sıra dağları oynayırdı, amma heç bir şübhə ola bilməz ki, Dağıstanın cənub-qərb rayonları çarlığın tərkibinə daxil idi. O ki qaldı cənub sərhədlərinə, [[İstəxri]] (933) və “[[Hüdud əl-aləm]]”dəki məlumatları nəzərə alaraq ehtimal etmək olar ki, Kür çayı Şəkinin cənub sərhədi olmuşdur<ref>{{Harvnb|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=37}}{{oq|ru|C запада Шеки, как мы уже знаем, граничил с Санарией, т. е. Кахетским княжеством. Приблизительную линию границы в IХ – первой половине Х века можно представить по данным грузинских историков: в Алазанской долине она проходила немного западнее сел. Веджини и Гавази (Ахалсопели); на Иорском плато − немного восточное Гареджийского монастря и сел. Бодбе. С востока Шаки граничил с маленьким царством Кабалой. Так как местоположение Кабалы, древный столицы Алвании, известно (около сел. Чухур_Кабала Куткашенского р-на Аз. ССР), то приблизительно можно считат, что граница между Кабалой и Шаки проходила где-то в зоне р. Алджиган-чая (Гюрджа-даг? – хребет и гора)... На севере границей служил, конечно, Кавказский хребет, причем, нет сомнения, что и юго-западный район Дагестана входил в состав этого царства. Что касается южной границы, то, учитывая сведения Иcтахри (933 г.) и Худуд ал-алама (983 г.), можно было бы предположить, что она проходила по Куре.}}</ref>.}} − − [[Şəkil:Cənubi Qafqaz XI əsdə.jpg|thumb|300px|right|Qafqaz XI əsrin əvvəllərində, Şəki dövləti "Albaniya çarlığı" adı ilə göstərilir, Travelgeorgia.ru]] − − Şirinbəy Hacıəliyə görə isə Orta əsr gürcü mənbələri Şəki/Heret çarlığının sabit sərhədlərini aşağıdakı şəkildə təsvir edir: − {{Sitat2|Şərqdə İori çayı mənsəbi, Əyri çayın mənsəbinədək Alazan çayı, Əyri çay; qərbdə Debed çayının Xrami ilə birlikdə Kürə qovuşduğu mənsəbi (Ağstafa rayonu ərazisi), Xunanın qarşı tərəfindən Samebis-xevi çayının İoriyə qovuşduğu mənsəbinədək uzanan sərhəd xətti, Samebis-xevi çayı boyunca Şuamta dağlarınadək, dağın əks tərəfində Turdos-xevi çayı boyunca Qulqulayadək, Ştoris-xevi çayı; şimalda Dağıstan, Didoeti, Tuşeti boyunca Qafqaz dağları; cənubda Kür çayı{{sfn|Əliyev Ş. H.|2007|p=94}}.}} − − 982/983-cü ildə yazılmış anonim mənbədə – “[[Hüdud əl-aləm]]”də, Şəki 70 [[fərsəx]] uzunluğu olan bir vilayət kimi təqdim edilir. Mənbədə Şəki ilə Tiflis arasında uzunluğu 20 fərsəx olan {{abbr|Sanar|Kaxeti|2}} vilayətinin yerləşməsi, Qəbələnin isə Şəki-Şirvan-Bərdə arasında olması, Şəki vilayəti əhalisinin müsəlman olması, amma burada həm də “''kafir''”lərin yaşaması, vilayət hüdudlarının Arranın paytaxtı [[Bərdə]] şəhərinin qapısı qarşında yerləşən və nə vaxtsa rusların düşərgəsi olan<ref name=Q13 group=qeyd/> Mübarəki adlı böyük kəndən başlamaqla (“''əvvəli-həddi''”) Sunbatman adlı möhtəşəm qala-şəhərdə bitməsi (“axiri-həddi Şəki”), vilayət ərazisində Bərdədən çox da uzaqda olmayan Suq əl-Cəbəl adlı şəhərin olması da qeyd edilib{{sfn|Hudud al-'Alam|2015|p=144}}. [[Vladimir Minorski]] hesab edir ki, Sunbatman qala-şəhərinin adı “Sunbatın evi” mənasını daşıyır və birbaşa Səhl ibn Sunbatla bağlıdır<ref>{{Harvnb|Minorsky V.|1953|p=506}}{{oq|en|The name Sunbat-man means' Sunbat's house ' and is likely to refer to the home of Sahl's ancestors.}}</ref><ref>{{Harvnb|Hudud al-'Alam|2015|p=400}}{{oq|en|The name Sunbat-man may have the meaning of “the house of Sunbat”,...}}</ref>. − − − − Vaxuşti Baqrationi Böyük Kivirike dövründə Kaxetinin 3, Heretinin isə 4 eristavlıqdan ibarət olduğunu göstərir. Onun fikrincə, Şəki-Kaxeti ərazisində yerləşən − *'''1-ci eristavlıq''' – inzibati mərkəzi Rustavi olmaqla bütün Kuxeti ərazisini (''Kaxeti''), − *'''2-ci eristavlıq''' – inzibati mərkəzi Kvetera olmaqla Ucarmadan yuxarıdakı əraziləri (''Kaxeti''), − *'''3-cü eristavlıq''' – inzibati mərkəzi Pankisi, yaxud Marili olmaqla Hereti sərhədlərindən başlayaraq Qafqaz dağlarınadək uzanan ərazləri əhatə edirdi (''Kaxeti''); − *'''4-cü eristavlıq''' – inzibati mərkəzi Xornabuci, yəni Xoranta olmaqla Kisixlə birlikdə, Kuxeti hüdudlarına qədər Alazan ilə Kür çayı və Hereti dağları arasındakı Qaret-Kaxeti (Daxili Kaxeti) ərazisini (''Şəki/Hereti''), − *'''5-ci eristavlıq''' – inzibati mərkəzi Vecini olmaqla Kisix hüdudlarından yuxarıdakı Turdo çayı ilə Kür çayı və Hereti dağları arasındakı ərazini (''Şəki/Hereti''), − *'''6-cı eristavlıq''' – inzibati mərkəzi Maçsi olmaqla Maçis-tsxali (Mazımçay) çayından aşağıdakı və Şakixi ilə Xunzaxi daxil olmaqla Alazanın şərqindəki əraziləri (''Şəki/Hereti''), − *'''7-ci eristavlıq''' – inzibati mərkəzi Ştori olmaqla, Ştori çayından Maçis-tsxaliyə qədər, Didoeti də daxil olmaqla Alazanın şimal-şərqindəki əraziləri əhatə edib (''Şəki/Hereti''). − − Gürcü tədqiqatçılarından [[Mariam Lordkipanidze]] hesab edir ki, görünür bu məsələdə Vaxuştinin mənbəsi “Kartli salnaməsi” olmuşdur. Məsələn, orada XI əsrin 40-cı illərində IV Baqratın Kaxetiyə (Kaxetiyə və Heretiyə) hücum etməsindən bəhs edilərkən, həmin vaxt onun Pankisi eristavı Varcanisdzeni, Xornabuci eristavı – Vaçeni (Qurgen Berinin oğlu), Ştori və Maçeli eristavı – Cedini (Qoderzinin bacısı oğlu) əsir götürməsi barədə məlumat verilir, Alp Arslanın dövrünə aid bəhsdə isə Vecini eristavı Sirkvalelinin adı çəkilir. Vaxuşti eristavlıqlarının adlarını sadalayarkən yalnız həmin mənbədə adları çəkilən eristavların idarə etdikləri eristavlıqların adlarını göstərmişdir. Amma ehtimal etmək olar ki, digər eristavlıqlar da mövcud olmuşdur; məsələn, − *'''8-ci eristavlıq''' – Arişi eristavlığı (''Şəki/Hereti''), − *'''9-cu eristavlıq''' – Kiş eristavlığı (''Şəki/Hereti'') və s<ref>{{Harvnb|Лордкипанидзе М. Д., § 2. Эрети|1988|p=}}{{oq|ru|Видимо, в качестве источника Вахушти пользовался «Матиане Картлиса», которое извещает, что в 40-х гг. XI в. царь Баграт IV вступил в Кахети (в Кахети и Эрети) и захватил Степаноза Варджанисдзе, эристава Панкиси, Ваче, сына Гургена Бери — эристава Хорнабуджи, Джеди, сына сестры Годердзи — эристава Штори и Мачели, Вахушти совершенно справедливо исключает из состава Эрети Панкисское эриставство и называет только те эриставства собственно Эрети, эриставов которых пленил царь Баграт. Во время нашествия султана Алп-Арслана упоминается вежинский эристав Цирквалели. Можно предположить, что в Эрети были и другие эриставства (напр., эристави Ариши, эристави Гиши и др.). Примечательно, что с эриставствами совпадают епархии — Хорнабуджи, Вежини, Гиши были в то же время епископскими центрами. Поэтому такое административное деление представляется вполне реальным, тем более, что и другие грузинские политические единицы также делятся на эриставства.}}</ref>. − − “Tarix-i əl-Bab”da [[Kldekari]] eristavı İvan ibn Lifaritin (Liparitin) “''Şəki-Curzan''” batriki kimi təqdim edilməsinə{{sfn|Мунадджим-Баши|1957|p=}} görə isə − − *'''10-cu eristavlıq''' – Kldekari eristavlığının (''Şəki/Hereti'', yaxud ''Kaxeti'') adını da bu siyahıya əlavə etmək olar. − − {{Yer xəritəsi+|Qafqaz 1060|width=450|float=left||caption=|places=Qafqazın 1060-cı il xəritəsində Şəki ilə Xunzaxın yeri. − − {{Yer xəritəsiR~ − |Qafqaz 1060 − |caption= − |label= − |lat_deg=42.45 − |lon_deg=46.70 − |width=450 − |float=left − |alt= − |areas= − |rama=2 − |ramacolor=#ff0000 − |ramawidth=60 − |ramaheight=60 − |radius=22 − |caption= − }} − {{Yer xəritəsiR~ − |Qafqaz 1060 − |caption= − |label= − |lat_deg=41.40 − |lon_deg=47.20 − |width=450 − |float=left − |alt= − |areas= − |rama=2 − |ramacolor=#ff0000 − |ramawidth=60 − |ramaheight=44 − |radius=22 − |caption= − }}}} − Şirinbəy Hacıəli isə Vaxuşti Baqrationinin Şəki ilə birlikdə Xunzaxı da Maçin eristavlığına aid etməsi ilə razılaşmır. Onun fikrincə, {{Sitat2|Avar Koysu çayının aşağı axarında yerləşən Xunzax heç bir halda Qafqaz dağlarının cənub yamacında yerləşən Şəki ilə birlikdə kiçik bir eristavlığa tabe etdirilə bilməzdi. Ən azı ona görə ki, müvafiq dövrdə Xunzax (Xumrac) Şimali Qafqazda ən güclü və nüfuzlu çarlıq olan Sahib əs-Sərir ölkəsinin paytaxtı idi. Digər tərəfdən, Xunzaxın Şəki və Maçin eristavlığından çox-çox uzaqda yerləşməsi, habelə bunların arasında dördüncü Ştori eristavına tabe etdirilmiş Didoetinin yerləşməsi Xunzaxın Maçin eristavlığı tərkibində olmasını mümkünsüz edir. Fikrimizcə, mətndəki “Xunzax” əvəzinə Şəki yaxınlığında yerləşən “Xayzan” oxunmalıdır{{sfn|Əliyev Ş. H.|2007|p=101, 102}}.}} − − ===Etnik tərkib === − Tədqiqatçıların fikrincə, XI əsr gürcü tarixçisi Sumbat Davitisdze sanarlar ilə şakları eyni xalq kimi göstərir<ref>{{Harvnb|Лордкипанидзе М. Д., § 1. Кахети|1988|p=}} {{oq|ru|Грузинский историк XI в. Сумбат Давитисдзе считает цанаров идентичными шакам; А по Сумбату Давитисдзе, царь Георгий привел на помощь «цанаров и шаков». Следовательно, здесь «кахи» и «цанары» являются идентичными понятиями.}}</ref>. − − Lakin, əgər sanarların etnik mənşəyi mübahisəli hesab olunursa və bir sıra tədqiqatçılar onları Qafqaz xalqlarının [[Nax-Dağıstan dilləri|şərq qurupua]] aid edir, digər tədqiqatçılar isə onları gürcü hesab edirlərsə<ref>{{Harvnb|Лордкипанидзе М. Д., § 1. Кахети|1988|p=}} {{oq|ru|В специальной литературе является спорным вопрос об этническом происхождени племени цанар. Ряд авторов причисляет их к восточной группе кавказских народов, ряд — к грузинской. В пользу грузинского происхождения племени цанар, на наш взгляд, говорит как топонимика края, так и указания армянских и арабских первоисточников. При этом следует учесть то обстоятельство, что, в то время когда цанары активизируются на политической арене, они бесспорно являются составной частью грузинского историко-культурного мира. Арабские авторы, касаясь операции Хабиба ибн-Масламы в пределах Грузии, Санарию упоминают вместе с другими грузинскими административными единицами. Армянский историк Вардан цанаров считает грузиноязычным племенем, что вполне подтверждает грузинская эпиграфика края. Хеви (Цанарети) входила в паству Цилканской кафедры, существующей с VI в., где богослужение, как во всем Мцхетском католикосате, велось на грузинском языке, что и подтверждается грузинскими надписями Гарбанской церкви. Находясь во главе борьбы с арабами и организации земель Кахети в самостоятельное государство, цанары, грузины по языку, церкви, то есть историко-культурному облику, служили делу создания грузинского государства (княжества) Кахети.}}</ref>, Sumbat Davitisdzedə adı çəkilən şakların – yəni şəkililərin, alban tayfası olması üzərində heç bir mübahisə yoxdur. Gürcü tədqiqatçıları da hesab edirlər ki, − − {{sitat2|gürcü və xarici yazılı mənbələrində tarixi Hereti əyaləti “Ran”, “Albaniya”, “Şaki” adı ilə təqdim olunur. “Ranlar” Orta əsr gürcü mənbələrində bir alban tayfası adıdır. Alban tayfası həmin mənbələrdə həm də herlər kimi xatırlanır, buna görə də ranlar və herlər identik anlayışdır<ref>{{Harvnb|Лордкипанидзе М. Д., § 2. Эрети|1988|p=}} {{oq|ru|Историческая провинция Эрети в грузинских и иностранных письменных источниках встречается и под названием «Ран», «Алвания», «Шаки». Ранами в грузинских средневековых источниках называлось одно из алванских племен. Алванские племена в тех же источниках упоминались и как эры, поэтому раны и эры, согласно источникам, — идентичные понятия. При этом Д. Мусхелишвили заключает, что грузинское «царство Эрети» равнозначно «царству Шаки» арабских источников и «царству Алвания» армянских и византийских источников. Название этого царства грузины произвели от имени своих ближайших соседей, древнеалванского племени эров, арабы — от имени столицы — г. Шаки. Армяне и византийцы называли его Алванией потому, что оно возникло на территории бывшего Алванского царства.}}</ref>.}} − − David Musxeleşviliyə görə, − {{sitat2| ...əgər V əsr üçün Hereti eristavlığı ərazisində əsasən alban-iber əhalinin yaşadığını, cənub hissəsində həm də ermənilərin məskunlaşdığını söyləmək mümkündürsə, X əsrin ortaları üçün, hansı ki bu vaxt herlərin xalkedonizmə keçməsi artıq başa çatmışdır, bu ərazinin bütün əhalisi, kiçik erməni icması ilə birlikdə tamamilə gürcüləşmişdir{{sfn|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=367}}.}} − − Daha sonra David Musxeleşvili Şəkinin Şərqi Gürcüstanda adi bir gürcü vilayəti olmasının sübutu kimi erməni tarixçisi Vardanın “''Şəki quqarlar vilayətidir''” yazdığını əsas göstərərək monoqrafiyasını bitirir{{sfn|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=367}}. − − Lakin, digər tədqiqatçı Quram Qumba, Vardanın “Aşxarasuys” əsərinin üç əlyazma nüsxəsində heç də “''Şəki quqarlar vilayətidir''” yox, əslində “''Şəki qarqarlar vilayətidir''” yazıldığını, erməni tarixi-ədəbiyyatında “qarqarlar” əvəzinə “quqarlar” yazılması ilə bağlı bunun yeganə fakt olmadığını, başqa belə faktlara da təsadüf edildiyini göstərir{{sfn|Гумба Г.||p=66}}, daha sonra qeyd edir ki, “Aşxarasuys”da “Albaniya” və “Qarqarasik” sözləri “Şəki” sözünün ekvivalentidir; David Musxeleşvilinin Vardandan iqtibas gətirdiyi cümlənin ən doğru tərcüməsi isə “''Şəki Qarqarsikdir''”, yəni “''Şəki Albaniyadır''” mənasındadır{{sfn|Гумба Г.||p=73}}. − − ==Şəki və Şəki-Kaxeti hökmdarları narrativ mənbələrdə necə təqdim edilirlər?== − {| class="wikitable" − |- − ! Hökmdarın adı!! Hakimiyyətdə olduğu dövr!! “Şəki hökmdarı” kimi !! “Albaniya çarı” kimi göstərilir!! “Ereti çarı” kimi !!“Kaxeti çarı” kimi!!“ranların və kaxların çarı” kimi − |- − | Anonim || [[Osman ibn Əffan]]ın <br />xəlifəliyi dövründə (644-656)|| əl-Bəlazuri |||| || || − |- − | Anonim || Albaniya katolikosu [[Katolikos IV Davud|IV Davud]]<nowiki/>un katolikosluğu dövründə (təxminən, 820-853-cü illər) ||“Alban ölkəsinin tarixi”|||| || || − |- − | [[Səhl ibn Sunbat]] <br /><br><small>([[Müaviyə ibn Səhl]]) ||822-854, yaxud 822-838/839<ref name=Q19 group=qeyd/> <br /> <br><small>(838/839-854)||Tovma Artsruni <br /><br />-||“Alban ölkəsinin tarixi”<br /> <br><small>(İbn əl-Əsir)|| || || − |- − − | [[Qriqor Hammam]]|| IX əsrin 2-ci yarısı|| ||“Alban ölkəsinin tarixi”;<br />Stepanos Taronetsi; <br />Stepanos Orbelian || |||| − |- − | [[Atrnerseh (Şəki hökmdarı)|Atrnerseh]] ||ən geci 906-cı ildən — ən tezi 944-cü ilə qədər|| Məsudi || Hovanes Drasxaakertsi||Eredvi kəndindəki kilsənin kitabəsi; <br /> “Kartli salnaməsi” |||| − |- − | [[İşxan Əbu Əbdülmalik]]|| ən tezi 1044-cü ildən — ən tezi 944-dən ən geci 1110-cu ilə qədər|| İbn Həvqəl|| Stepanos Orbelian; <br /> Konstantin Porfiroqent; <br /> Ananiya Mokatsi ||“Kartli salnaməsi”|||| − |- − | [[Dinar (çariça)|Dinar]]|| ən geci 1010-cu ildən — ən tezi 1114/1015-ci ilə qədər|| || ||“Kartli salnaməsi”|||| − |- − | [[Böyük Kvirike]] ||ən geci 1032/1038-ci il — ən geci 1037/1038|| ||Vardan|| || “Kartli salnaməsi”|| “Kartli salnaməsi” − |- − | [[Qaqik (Şəki-Kaxeti hökmdarı)|Qaqik]] ||ən geci 1037/1038-ci il — 1058-ci il||“Tarix-i əl-Bab”|| || || “Kartli salnaməsi” || − |- − | [[I Axsartan]] ||1058-ci il – 1082-ci il||Sədrəddin Əli əl-Hüseyni; <br /> “Tarix-i əl-Bab”|| || ||“Kartli salnaməsi” || − |- − | [[II Kvirike (Şəki-Kaxeti hökmdarı)|II Kvirike]] ||1082-ci il — 1004-cü il||Samuel Anesi|| || ||“Çarlar-çarı Davidin həyatı”|| − |- − | [[II Axsartan]] ||1004|||| || ||“Çarlar-çarı Davidin həyatı”|| − |- − | Asat Qriqol oğlu və Şot Qriqol oğlu||?—1117|| || || || || − |} − − ==Mehranilərin, o cümlədən, Qriqori Hammamın nəsil şəcərəsi== − {{nəsil ağacı/baş|style=font-size:75%;}} − {{nəsil ağacı| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı| | | | | |111| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |111=Mehran|boxstyle_111=background-color: #faa;}} − {{nəsil ağacı| | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | }} − {{nəsil ağacı| | | | | |111| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |111=Armayel|boxstyle_111=background-color: #faa;}} − {{nəsil ağacı| | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı| | | | | |111| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |111=Vard|boxstyle_111=background-color: #faa;}} − {{nəsil ağacı| | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı| | | | | |111| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |111=Vardan|boxstyle_111=background-color: #faa;}} − {{nəsil ağacı| | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı| | | | | |111| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |111=Vard|boxstyle_111=background-color: #faa;}} − {{nəsil ağacı| | | | | | |)|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı| | | | | |111| | | |112| | | |113| | | | | | | | | | | | | | | |111=[[Varaz Qriqor|Varaz-Qriqor]]|112=Şuşik|113=Varazman|boxstyle_111=background-color: #faa;|boxstyle_112=background-color: #faa;|boxstyle_113=background-color: #faa;}} − {{nəsil ağacı| | | | || |)|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|-|v|-|-|-|-|.| | | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı| | | | | |111| | | |112| | | |113| | |114| | | | | | | | | | | |111=[[Varaz Peroz|Varaz-Peroj]]|112=[[Cavanşir]]|113=Yezad-Xosrov|114=Varazman|boxstyle_111=background-color: #faa;|boxstyle_112=background-color: #faa;|boxstyle_113=background-color: #faa;|boxstyle_114=background-color: #faa;}} − {{nəsil ağacı| | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı| | | | | |111| | | |112| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |111=[[Varaz Trdat|Varaz-Tiridat]]|112=Sparma|boxstyle_111=background-color: #faa;}} − {{nəsil ağacı| | | | | | |)|-|-|-|-|-|+|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı| | | | | |111| | | |112| | | |113| | | | | | | | | | | | | | | |111=[[II Vardan|Vardan]]|112=Qaqik|113=?|boxstyle_111=background-color: #faa;|boxstyle_112=background-color: #faa;|boxstyle_113=background-color: #faa; }} − {{nəsil ağacı| | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı| | | | | |111| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |111=[[Narse]]|boxstyle_111=background-color: #faa;}} − {{nəsil ağacı| | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı| | | | | |111| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |111=[[I Qaqik]]|boxstyle_111=background-color: #faa;}} − {{nəsil ağacı| | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı| | | | | |111| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |111=[[I Stepanos]]|boxstyle_111=background-color: #faa;}} − {{nəsil ağacı| | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı| | | | | |111| | | | | | | | | |112| | | | | | | | | | | | | | | |111=[[Varaz Trdat]]|112=Səhl ([[Saak Süni]]?)|boxstyle_111=background-color: #faa;}} − {{nəsil ağacı| | | | | | |)|-|-|-|-|-|.| | | | | |!| | | | | | | | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı| | | | | |111| | | |112| | | |113| | | | | | | | |114| | | | |111=Stepannos|112=Sparam|113=Adarnerseh<ref name=Q14 group=qeyd/>.|114={{link-interwiki|az=I Qurgen, iberiyalı|az_mətn=I Qurgen|başqa_dil=fr|başqa_dildə_başlıq=Gourguen Ier d'Ibérie}} |boxstyle_111=background-color: #faa;|boxstyle_112=background-color: #faa;}} − {{nəsil ağacı| | | | | | | | | | |,|-|^|-|-|v|-|-|'| | | | | | | | | | |!| | | | | | }} − {{nəsil ağacı| | | | | | | | | |111| | |112| | | | | | | | | | | |113| | | |111=[[Qriqor Hammam]]|112=Abuset Qriqor|113={{link-interwiki|az=III Adarnase, Tao-Klarcetli|az_mətn=III Adərnerse|başqa_dil=en|başqa_dildə_başlıq=Adarnase III of Tao}}|boxstyle_111=background-color: #afa;|boxstyle_112=background-color: #afa;}} − {{nəsil ağacı| | | | | | | | |,|-|^|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | | |)|-|-|-|.}} − {{nəsil ağacı| | | | | | | |111| |112| |113| |114| |115| | |116| | |117| |111=[[Saak Sevada]]|112=Əbu Əli|113=Smbat|114=|115=[[Atrnerseh (Şəki hökmdarı)|Atrnerseh]]|116=[[Dinar (çariça)|Dinar]]|117={{link-interwiki|az=II Qurgen, eristavlar-eristavı|az_mətn=Qurgen|başqa_dil=en|başqa_dildə_başlıq=Gurgen II of Tao}}|boxstyle_111=background-color: #afa;|boxstyle_112=background-color: #afa;|boxstyle_113=background-color: #afa;|boxstyle_114=background-color: #afa;|boxstyle_115=background-color: #afa;}} − {{nəsil ağacı| | | | | |,|-|-|^|v|-|-|-|v|-|-|-|-|-|-|-|v|-|-|.|`|-|-|-|^|-|-|-|-|.}} − {{nəsil ağacı|119| |111| |112| |113| |114| |115| |116| |117| ||118| | | | | |111= Qriqor|112= Davud|113=I Şahanduxt|114={{link-interwiki|az=I Smbat Saakyan|az_mətn=|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Смбат I Саакян}}|115=[[İoann Sənəkərim]]|116={{link-interwiki|az=Sahakanuş|az_mətn=|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Саакануйш}} |117={{link-interwiki|az=II Aşot|az_mətn=|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Ашот II Железный}} |118=[[İşxan Əbu Əbdülmalik]]|119=Vatçaqan|boxstyle_111=background-color: #afa;|boxstyle_112=background-color: #afa;|boxstyle_113=background-color: #afa;|boxstyle_115=background-color: #afa;|boxstyle_116=background-color: #afa;|boxstyle_118=background-color: #afa;|boxstyle_119=background-color: #aff;}} − {{nəsil ağacı| |!| | | | |)|-|-|-|.| | | |)|-|-|-|(| | | | | | | |`|-|-|-|'| | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı|117| | |111| |112| |113| |114| | | | | | | |111=Atrnerseh|112=İşxan Sevada |113=Seveda|114={{link-interwiki|az=Vasaq|az_mətn=|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Васак}}|117=Kousçaq|boxstyle_111=background-color: #afa;|boxstyle_112=background-color: #afa;|boxstyle_113=background-color: #afa;|boxstyle_114=background-color: #afa;|boxstyle_117=background-color: #aff;}} − {{nəsil ağacı| |!| | | |,|-|-|-|v|^|-|-|v|-|-|-|.|`|-|-|.}} − {{nəsil ağacı|117| |111| |112||113| |114| |115| |116| | | ||111=Sənəkərim|112=[[Böyük Qriqor|Qriqor]]|113=Atrnerseh|114=Filipp|115= II Katranida|116={{link-interwiki|az=I Qaqik (Ermənistan çarı)|az_mətn=I Qaqik|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Гагик I}}|117=Filipp|boxstyle_111=background-color: #afa;|boxstyle_112=background-color: #afa;|boxstyle_113=background-color: #afa;|boxstyle_114=background-color: #afa;|boxstyle_115=background-color: #afa;|boxstyle_117=background-color: #aff;}} − {{nəsil ağacı| |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |)|-|-|-|+|-|-|-|.| | | | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı|111| | | |112| | | | | | | | | | | |113| |114| |115| |116|111=Seveda|112=Sofya|113={{link-interwiki|az=Ovhanes Smbat|az_mətn=|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Ованес-Смбат}} |114={{link-interwiki|az=IV Aşot (Cəsur)|az_mətn=IV Aşot|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Ашот IV Храбрый}}|115=|116={{link-interwiki|az=Senekerim Arsuni|az_mətn=Senekerim|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Сенекерим Арцруни}} |boxstyle_111=background-color: #aff;|boxstyle_112=background-color: #aff;|boxstyle_113=background-color: #afa;|boxstyle_114=background-color: #afa;|boxstyle_115=background-color: #afa;}} − {{nəsil ağacı| |)|-|-|-|-|-|(| | | | | | | | | | | | | |!| | | |!| | | |)|-|-|-|'| | | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı|111| | | |112| | | | | | | | | | | |113| |114| |115| |116|111=[[Sənəkərim]]|112=[[II Şahanduxt]]|113={{link-interwiki|az=I Ruben|az_mətn=|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Рубен I}}|114={{link-interwiki|az=II Qaqik (Ermənistan çarı)|az_mətn=II Qaqik|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Гагик II}} |115={{link-interwiki|az=Məryəm, vaspurakanlı|az_mətn=Məryəm|başqa_dil=en|başqa_dildə_başlıq=Mariam of Vaspurakan}} |116={{link-interwiki|az=I Georgi (Gürcüstan çarı)|az_mətn=I Georgi|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Георгий I (царь Грузии)}} |boxstyle_111=background-color: #aff;|boxstyle_112=background-color: #aff;|boxstyle_113=background-color: #afa;|boxstyle_114=background-color: #afa;|boxstyle_115=background-color: #afa;}} − {{nəsil ağacı| |)|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|.| | | |,|-|-|-|v|-|-|-|+|-|-|-|(}} − {{nəsil ağacı|111| |112| |113| |114| |115| |116| |117| |118| |119| | 111=[[II Qriqor]]|112=Smbat|113=Seveda|114=Kürike|115=Kata|116={{link-interwiki|az=IV Baqrat|az_mətn=|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Баграт IV}}| 117={{link-interwiki|az= Quranduxt|az_mətn=|başqa_dil=en|başqa_dildə_başlıq=Gurandukht, daughter of George I of Georgia}} |118={{link-interwiki|az= Kata (I Georginin qızı)|az_mətn= Kata|başqa_dil=en|başqa_dildə_başlıq=Kata, daughter of George I of Georgia}} |119=Marta|boxstyle_111=background-color: #aff;|boxstyle_112=background-color: #aff;|boxstyle_113=background-color: #aff; |boxstyle_114=background-color: #aff;|boxstyle_115=background-color: #aff;|boxstyle_116=background-color: #afa;|boxstyle_117=background-color: #afa;|boxstyle_118=background-color: #afa;|boxstyle_119=background-color: #afa;}} − {{nəsil ağacı| |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı|111| |112| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |111=Şuşik|112=Kata|boxstyle_111=background-color: #aff;|boxstyle_112=background-color: #aff;}} − {{nəsil ağacı| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | }} − {{nəsil ağacı/son}} − − ==Arevmanelilərin nəsil şəcərəsi== − {{nəsil ağacı/baş|style=font-size:75%;}} − {{nəsil ağacı| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı|111| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |111={{link-interwiki|az=I Fadl, xorepiskop|az_mətn=I Fadl|başqa_dil=en|başqa_dildə_başlıq=Padla I of Kakheti}}|boxstyle_111=background-color: #faa;}} − {{nəsil ağacı| |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı|111| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |111={{link-interwiki|az=I Kvirike, xorepiskop|az_mətn=I Kvirike|başqa_dil=en|başqa_dildə_başlıq=Kvirike I of Kakheti}}|boxstyle_111=background-color: #faa;}} − {{nəsil ağacı| |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı|111| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |111={{link-interwiki|az=II Fadl, xorepiskop|az_mətn=II Fadl|başqa_dil=en|başqa_dildə_başlıq=Padla II of Kakheti}}|boxstyle_111=background-color: #faa;}} − {{nəsil ağacı| |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı|111| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |111={{link-interwiki|az=II Kvirike, xorepiskop|az_mətn=II Kvirike|başqa_dil=en|başqa_dildə_başlıq=Kvirike II of Kakheti}}|boxstyle_111=background-color: #faa;}} − {{nəsil ağacı| |)|-|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı|111| | |112 | | | | | | | |113| | | | | | | | | | | | | | | |111={{link-interwiki|az=David, xorepiskop|az_mətn=David|başqa_dil=fr|başqa_dildə_başlıq=David de Kakhétie}}|112=Fadl|113={{link-interwiki|az=I Qurgen, alban çarı|az_mətn=1 Qurgen|başqa_dil=fr|başqa_dildə_başlıq=Gourgen Ier d'Aghbanie}}|boxstyle_111=background-color: #faa;|boxstyle_112=background-color: #faa;}} − {{nəsil ağacı| |)|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | |!| | | | | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı|111| | | | | | | |112| | |113| | | | | | | | | | | | | | | |111=[[Böyük Kvirike]]|112=Zolakertel|113={{link-interwiki|az=David, Lori çarı|az_mətn=David|başqa_dil=fr|başqa_dildə_başlıq=David Ier de Lorri}}|boxstyle_111=background-color: #faa;|boxstyle_112=background-color: #faa;}} − {{nəsil ağacı| |,|-|-|-|v|-|-|-|v|-|^|-|v|-|-|'| | | | | | | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı|111| |112| |113| |114| | | | | | | | | | | | | |111=[[Qaqik (Şəki-Kaxeti hökmdarı)|Qaqik]]|112={{link-interwiki|az=II Qurgen, Lori çarı|az_mətn=II Qurgen|başqa_dil=fr|başqa_dildə_başlıq=Gourgen II de Lorri}}|113=Smbat|114=Adarnaze |boxstyle_111=background-color: #afa;|boxstyle_112=background-color: #afa;|boxstyle_113=background-color: #afa;|boxstyle_114=background-color: #afa;}} − {{nəsil ağacı| |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı|111| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |111=[[I Axsartan]]|boxstyle_111=background-color: #afa;}} − {{nəsil ağacı| |)|-|-|-|.| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı|111| |112| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |111=[[II Kvirike (Şəki-Kaxeti hökmdarı)|II Kvirike]]|112=|boxstyle_111=background-color: #afa;|boxstyle_112=background-color: #afa;}} − {{nəsil ağacı| | | | | |!| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |}} − {{nəsil ağacı| | | | |111| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |111={{link-interwiki|az=II Axsartan|az_mətn=II Axsartan|başqa_dil=fr|başqa_dildə_başlıq=Aghsartan II de Kakhétie}}|boxstyle_111=background-color: #afa;}} − {{nəsil ağacı/son}} − − == Qeydlər == − {{Siyahı sütunlarla|2| − {{İstinad siyahısı − |group=qeyd − |refs= − <ref name=Q1>Rusca mənbələrdə: − *''Şəki knyazlığı'' ({{Harvnb|Усейнов М. А.|1951|p=162}}; {{Harvnb|Восканян С. С.|2002|p=26}}; {{Harvnb|Пономарев Б. Н.|1966|p=420}}; {{Harvnb|Минорский В. Ф.|1963|p=116}}; {{Harvnb|Шихсаидов А. Р.|2010|p=66}}; {{Harvnb|Маковельский А. О.|1967|p=237}}; {{Harvnb|Исмаил М. А.|1995|p=17}}), − *''Şəki çarlığı'' ({{Harvnb|Алиев Ш.|2013|p=}}; {{Harvnb|Мамедова Ф. Дж.|2005|p=395, 397}}; {{Harvnb|Греков Б. Д.|1953|p= }}; {{Harvnb|Дружинин Н. М.|1956|p=649, 975}}; {{Harvnb|Историческая география Азербайджана|1987|p=64}}; {{Harvnb|Гумба Г.||p=72-73}}; {{Harvnb|Ольденбург С. Ф.|1934|p=302}}), − *''Şəki əmirliyi'' ({{Harvnb|Исмаил М. А.|1995|p=23}}.)</ref> − <ref name=Q2>[[Ziya Bünyadov]]un “Azərbaycan IIV-IX əsrlərdə” kitabında «''ilk dövrlərin ən yaxşı və mötəbər məxəzlərindən biri hesab olunan Bəlazuridən (əl-Bəlazuridən) götürül''»məsi göstərilməklə belə bir cümlə getmişdir: «''Bundan sonra I Qubad özü Arrana gəldi, burada Beyləqan, Bərdə, Qəbələ, Dərbənd və Şəki şəhərlərini salıb möhkəmləndirdi''» ({{Harvnb|Bünyadov Z. M.|2007|p=52}}). Bu Şəkinin adının bir qədər də əvvəlki tarixi hadisələrin təsvirində çəkilməsi kimi qəbul edilə bilərdi. Lakin müvafiq hissənin Hikmət Əkbərov tərəfindən edilmiş tam tərcüməsində Şəkinin adı yoxdur: «''Onun ardınca (Şah) Qubad buraya gəldi. Arranda Beyləqan şəhərini və ölkənin əsas şəhəri sayılan Bərdəni və Qəbələni- yəni Xəzər şəhərini saldırdı. Daha sonra o, Şarvan vilayəti ilə Alan qapısı arasında çiy kərpicdən sədd tikdirdi və həmin çiy kərpicdən tikilmiş səddin boyunca 360 şəhər saldırdı ki, bu şəhərlər də Bəbu-l-Əbvab salınandan sonra dağıdıldı.''» ({{Harvnb|əl-Bəlazuri|2005|p=105}})</ref> − <ref name=Q3>Mixitar Qoş Yeliazarın arxiepiskop rütbəsindən katolikos seçildiyini göstərir ({{Harvnb|Moisey Kalankatuklu.|2006|p=386}}.)</ref> − <ref name=Q4>“Kartlis tsxovreba”da Arçilin iki çay arasında Nuxpati şəhər-qalasını tikdirməsi də qeyd olunur: {{oq|ru| И построил (Арчил) в междуречье город-крепость Нухпати. Нухпатийцы же были язычниками и природы хищной, но Глухой посек их множество. И силой крестил их Арчил, – {{Harvnb|Картлис Цховреба|2008|p=112}}.}} Əlbəttə ki Nuxpatini mənbələrdə adı XVII əsrdən etibarən kiçik kənd kimi çəkilən və yalnız XVIII əsrin ortalanında şəhərə çevrilən Nuxa ilə eyniləşdirmək mümkün deyil. Şirinbəy Hacıəli də hesab edir ki, gürcü mənbəsində açıq-aydın şəkildə Nuxpatinin Şəkidə yox, Kaxetidə yerləşdiyi göstərilir ({{Harvnb|Əliyev Ş. H.|2007|p=78}}).</ref> − <ref name=Q5>Münəccimbaşı hadisənin tarixini 820-ci il göstərir və bütün tədqiqatçılar bunu ciddi qəbu ediblər. Lakin, məsələ burasındadır ki, Xalid Cənubi Qafqazda ən azı 4 dəfə qubernator olmuşdur (813/814-cü ildə, 828-832-ci illərdə, az müddət 841-ci ildə və bir daha xəlifə [[əl-Vasiq]]in (842-845) dövründə) ({{Harvnb|Ter-Ghewondyan|1976|p=28}}) və Xalidin 820-ci ildə Cənubi Qafqazda olması barədə heç bir məlumat yoxdur. Buna görə də, Şəki əhalisinin Xalidə qarşı üsyan etdiyi tarix 813/814-cü il üçün daha uyğun görünür.</ref> − <ref name=Q6>“Haykazun” Qeqarkunikdə hakimiyyətdə olan knyaz sülaləsinin adı idi; onlar özlərini əfsanəvi Hayk nəslindən olduqlarını iddia edirdilər. ({{Harvnb|Иованнес Драсханакертци, XXI-XXX|1986|p=...(qeyd: 124)}}. Albaniya tarixində Qriqor Hamamın oğlu Əbu Əlinin də Haykazun olması göstərilir: {{oq|en| Спустя четыре года, когда Новый год совпал со святой Пасхой, был убит своим родичем Смбатом князь Алуанка Апу Али hАйказуни, – {{Harvnb|Мовсес Каланкатуаци.|1985|p=}} }}</ref> − <ref name=Q7>821—831/832-ci illərdə Qelam-Qeqarkunik vilayətinin hakimi [[Saak Süni|Saak]] idi. O, Sünik knyazı Vasakın kiçik oğlu idi.</ref> − <ref name=Q8>''Xorepiskop''— sanar hakimlərinin titulu. İlk dövrlərdə Sanariya xorepiskopları dini hakimiyyətlə yanaşı, dünyəvi hakimiyyəti də əllərinə almış, bundan sonra sanarlara rəhbərlik edərək Kaxetinin birləşdirilməsinə və erkənfeodal gürcü dövlətinin – [[Kaxeti knyazlığı]]nın yaranmasına nail olmuşlar. Nəticədə bu dövlətin başında duran knyazlar ənənəvi qaydada xorepiskop titulu qəbul edirdilər. Xorepiskop titulu artıq teokratik funksiyasını itirmiş, feodal dövlətinin dünyəvi başçısının tituluna çevrilmişdir. {{Harvnb|Картлис Цховреба|2008|p=167, qeyd 33}}</ref> − <ref name=Q9>Məsudidən azərbaycan dilinə edilən bir tərcümədə: Azər ibn Nəbih ibn Məhacir, — {{Harvnb|Vəlixanlı N. M.|1974|p=61}} </ref> − <ref name=Q10>İbn Havqəl X əsrin ortaları üçün öz kitabında həm Əbu Əbdülməlik adı ilə tanınan Şəki hökmdarı Asxasın adını və həm də ətraf vilayətlərin Sanxarib adlı 3 hakiminin adını çəkir. Bunlardan birincisi Rab ərazisini idarə edən ibn Suvar adı ilə tanınan Sanxarib, ikincisi Xacin hakimi Sanxarib. 941-957-cü illər arasında Şəki hakimi [[Salarilər dövləti]]nə bac olaraq ildə 1 milyon dirhəm, Rab ərazisini idarə edən Sanxarib 300 min dirhəm və əlavə hədiyyələr, Xacın hakimi isə 100 min dirhəm və əlavə olaraq 50 min dirhəm dəyərində atlar və hədyyələr verirdi (səh.:105). Bunlar – Şəki hakimi Asxas və 2 Sanxarib eyni dövrdə yaşamışlar. 3-cü Sanxarib isə Sanariya hakimi kimi təqdim olunur (səh.: 99) ({{Harvnb|Ибн Рустэ.|1903|p=99,105}}) və bunun hakimiyyətdə olduğu dövr İbn Havqəlin kitabının yazıldığı illərə – X əsrin 70-ci illərinə, gedib çıxa bilər. Buna görə də Rub ərazilərinin hakimi Sanxaribi Sanariya çarı Sanxariblə eyniləşdirmək mümkündür. [[Aqafangel Krımski]] də İbn Həvqəldəki Rab ərazisini Sanariya ilə, Rab ərazisini idarə edən Sanxaribi, Sanariya çarı kimi təqdim edilən İbn Suvar Sanxarib ilə və “Albaniya tarixi”ndəki Sevadanın oğlu Sənəkərim ilə eyniləşdirir ({{Harvnb|Əliyev Ş. H.|2007|p=94}}). Çatışmayan yalnız bir şey qalır, o da Sənəkərim adlı çarın Sanariyada hakimiyyətdə olmasını təsdiqləyən digər mənbələrdir. </ref> − <ref name=Q11>234 год грузинского хроникона соответствует 1014 году. По сообщению Аристакэса Ластивертци, Баграт скончался в 464 году армянского летосчисления, что соответствует 1015 году (см . Э. Такаишвили, указ. русский перевод, с. 161, прим. 2; К. Н. Юзбашян, комментарии к указ. переводу Аристакэса, с. 114, прим. 22({{Harvnb|Картлис Цховреба|2008|p=240, qeyd 129.}}).</ref> − <ref name=Q12>ДИДЕБУЛИ (от груз, “диди” - большой, великий) - лицо, принадлежавшее к высшему слою феодального класса, который уже в VII-IX вв. образовали дид-диди азнауры. Когда в XV в. феодальная аристократия сложилась в отдельное сословие тавадов, среди них дидебули тавады или просто дидебулы, букв, вельможи, являлись обладателями наиболее обширных владений и высших должностей; в начале XVIII в. в Картли дидебулами почитались главы пяти-шести наиболее крупных феодальных домов.([http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XVIII/1700-1720/Zakony_Wachtang_VI/glossar.htm ]).</ref> − <ref name=Q13>Ruslar Bərdəni 943-cü ildə tutmuşdular.</ref> − <ref name=Q14>[[Ziya Bünyadov]] “Albaniya tarixi” kitabında Adarnerseh barədə qeyd edir (III kitab, 118-ci qeyd): «''Adərnersə ibn İshaq əl Xaçinin adı Təbəridə (III, s. 1416) rast olunur''» ({{Harvnb|Moisey Kalankatuklu.|2006|p=378}}).</ref> − <ref name=Q15>Tarixçiliyə məlum olan {{link-interwiki|az=Aradeti qalası|az_mətn=“Aradeti” adlı qala|başqa_dil=ka|başqa_dildə_başlıq=არადეთის ციხე}} XVII əsrdə tikilib və indiki [[Gürcüstan|Gürcüstan respublikası]]nın [[Şida Kartli]] ölkəsinin [[Kareli bələdiyyəsi|Kareli bələdiyyə rayonu]] ərazisindəki {{link-interwiki|az=Aradeti|az_mətn=|başqa_dil=ka|başqa_dildə_başlıq=არადეთი}} kəndindədir. Bu yer həm Kaxeti hüdudlarından bir qədər kənardır və həm də Şəddədilər dövlətinin nüfuz dairəsindən. Ehtimal etmək olar ki “Kartli salnaməsi”ndə adı çəkilən Aradeti, onunla birlidə adı çəkilən və yeri məlum olan [[Xornabuci]]dən çox da uzaqda deyildir.</ref> − <ref name=Q16> IV Baqratın söy kökü bir tərəfdən [[Qriqor Hammam]]a gedib çıxırdı və o, əvvəlki Şəki hökmdarları ilə – Atrnerseh və İşxan Əbu Əbdülmalik ilə uzaq qohumluq əlaqələrinə malik idi: {{Bax|#Mehranilərin, o cümlədən, Qriqori Hammamın nəsil şəcərəsi|green}} </ref> − <ref name=Q17>Göstərilən ildə və göstərilən ilə yaxın illərdə IV Baqratın Bərdəyə hücum etməsi ilə bağlı digər mənbələrdə, o cümlədən gürcü mənbələrində heç bir məlumat yoxdur. Çox güman ki burada söhbət IV Baqratdan yox, əslində 1065-ci ilin oktyabr ayında Arrana yürüş etmiş, o cümlədən Bərdəni 3 gün mühasirədə saxlamış şəkililərlərlə allanların birgə yürüşündən gedir: {{Bax|#Şəddadi hökmdarı Əbüləsvar Şavurun Vecinini tutması və buna cavab reaksiyası|green}} </ref> − <ref name=Q18>[[Vaxuşti Baqrationi]]yə görə Naxçivani qalası Ştoris-Xevi çayının Alazan çayına töküldüyü yerdə idi ({{Harvnb|Картлис Цховреба|2008|p=177, qeyd 250.}})</ref> − <ref name=Q19>Yuxarıda qeyd edildiyi kimi ({{Bax|#Səhl ibn Sunbat, yaxud Müaviyə ibn Səhl (?)|green}}) Səhl ibn Sunbata xəlifə tərəfindən “Erməniyyə, İberiya və Albaniya üzərində” ali hakimiyyətin verilməsini göstərən “Alban ölkəsinin tarixi”ndə, cəmi 1 il sonra adı çəkilən 3 ölkə hakiminin artıq “''hökmdarlar ağası''” Hovannesin olması qeyd edilir. Bundan sonra tarix səhnəsində uzun müddət Səhl ibn Sunbatın adına təsadüf olunmur. Yalnız X əsrin ikinci yarısı – X əvvəllərində yaşamış erməni tarixçisi [[Tovma Artsruni]], 980-cı ildə yazmağa başlıadığı əsərində Səhl ibn Smbatın 854-cü ildə [[Xaçın knyazlığı|Xaçın]] hakimi [[Atrnerseh]] və [[Artsak]]dakı [[Ktiş qalası|Ktiş]] hakimi [[Yesai Əbu Musa|Yesai əbu Musa]] ilə birlikdə ərəb sərkərdəsi [[Buğa əl-Kəbir]] tərəfindən tutularaq [[Xilafət]]in paytaxtına aparıldığını yazır ({{Harvnb|Dowsett C.|1957|p=463}}{{oq|en|Among theprisoners captured by Boga al Kabir in 854 John Catalicos and Tovma Arcrunimention three Albanian princes: Atrnerseh, lord of Xacen, Sahl son of Smbat, lord of Sake, and Esay Abu Muse, lord of Ktis in Arcax..}}). Lakin eyni hadisə barədə məlumat verən ərəb mənbəsi Samirəyə göndərilənlərin adları arasında Səhlin yox, oğlunun – Arran patriki Müəvviyə İbn Səhl, ibn Sunbatın adını çəkir( {{Harvnb|Ибн-ал-Асир|1940|p=}}). Mümkündüqr ki, Tovma Artsruni mətndə Müəvviyənin adını buraxmış, əvəzində mətndə yalnız Müəvviyənin atasının adı qalmışdır; əgər belədirsə, deməli, Tovma Artsruninin Şəki hakimi kimi təqdim etdiyi şəxs, [[İbn əl-Əsir]]də Arran batriki kimi göstərilir; Səhl ibn Sunbat isə Babəyi ərəblərə təslim edəndən 1 il sonra artıq həyatda olmamışdır. </ref> − <ref name=Q20>Şəki hökmdarlarının “ranlar çarı” titulu daşıması səbəbindən bu bayrağın Şəki dövlətinə aid olması ehtimalı var.</ref> − <ref name=Q21>19-cu əsrdə Şəki xanlığının gerbi olması ilə bağlı iddialar var, Sfinksin yunan mifologiyasına aid olması və 1010—1029-cu illər arasında tikilmiş [[Svetitsxoveli kafedralı|Svetitsxoveli]] kilsəsinin divar rəsmlərində də anoloji təsvirə təsadüf edilməsi, bu təsvirin xristianlıq dövründən Şəkinin gerbi olması ehtimalını doğurur. [[Şəkil:Here_be_monsters.jpg|thumb|left|200px|1010—1029-cu illər arasında tikilmiş [[Svetitsxoveli kafedralı|Svetitsxoveli]] kilsəsinin divar rəsmlərində Sfinks təsviri.]] </ref> − <ref name=Q22>Bəzi tədqiqatçılara görə Qriqor Hammam Hereti knyazlarından ilk olaraq – 893-cü ildə, çar titulu qəbul etmiş hökmdardır {{oq|ru|Из эретских князей титул царя в 893 г. принимает князь Амам (Папуашвили Т. Г. Из политической истории Эрети, с. 70—71) – {{Harvnb|Лордкипанидзе М. Д., § 2. Эрети|1988|p=}}.}}. Şirinbəy Hacıəli isə David Musxelişviliyə istinad edərək {{link-interwiki|az=Eredvi|az_mətn=Eredvi|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Ередви}} kəndindəki kilsənin kitabəsində Hammamın adının çəkildiyini göstərir ({{Harvnb|Əliyev Ş. H.|2007|p=82}}). Lakin David Musxelişvili Eredvi kəndindəki kilsənin kitabəsində Hammamın adının çəkildiyini yox, yalnız “''herlər çarının varisi''” ifadəsinin işləndiyini yazır və əlavə edir ki, herlər çarının varisi, yəni ki Hammamın varisi deməkdir ({{Harvnb|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=38}}). Yuxarıda Eredvi kəndindəki kilsənin kitabəsinin mətni iqtibas gətirilib və orada nə Şirinbəy Hacıəlinin yazdığı kimi Hammamın adı var, nə də David Musxelişvilinin yazdığı kimi “''herlər çarının varisi''” ifadəsi. İqtibas gətirilən mətndə heretililərin çarından, yəni Atrnersehdən söhbət gedir ({{Harvnb|Гунба М. М. |2012|}}): {{Bax|#Atrnerseh|green}}</ref> − <ref name=Q24>Ş.Əliyev yazır: ''Bəzi müasir tədqiqatçılar bu məlumatlara, habelə Məsudinin “şekinlər şahı Adarnerse ibn Hammam” haqqında məlumatına istinad edərək Adarnersehin I Qriqor Hammamın oğlu və varisi hesab etmişlər. Əslində isə A.Y.Krımskinin qeyd etdiyi (109, s. 376) və yuxarıda göstərdiyimiz kimi, Adarnerseh II Qriqor Hammamın oğlu, Sahaqın nəvəsi, I Qriqor Hammamın nəticəsi idi... M.Kalankatuklu isə öz konsepsiyasında qeyri-dəqiqliyə yol verərək “İşxan adlanan Sevadanı” Adarnersehin qardaşı, II Qriqor Hammamın oğlu olduğunu yazırdı (31, s. 203; , III, 19)''.{{Harvnb|Əliyev Ş. H.|2007|p=85, 90}}. R.Mustafa da öz məqaləsində səhvə yol verərək “Albaniya tarixi”ndə adı çəkilən Atrnerseh barədə yazıb ki, “''məhz bu Adarnerse ərəb mənbələrindəki Şəki hökmdarı kimi qeyd olunan Azərnərsədir''” {{Harvnb|Rəşad M.|2022|s=108}}</ref> − + − + − | müəllif = [[Yaqub Mahmudov|Mahmudov Y. M.]]+ − | hissə = + − | hissənin linki = + − | başlıq = Azərbaycan: qısa dövlətçilik tarixi − | orijinal = − | link = http://www.tarix.gov.az/kitablar/Mahmudov-Y-Qisa_devletch-dovtar.pdf − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = − | yer = Bakı − | nəşriyyat = Təhsil − − | cild = − | səhifə = − | sütunlar = − − | seriya = − | isbn = − | doi = − | tiraj = 1000 − | ref = Mahmudov Y. M. − − − − | hissə = − | hissənin linki = − − + − + − + − + − + − + − + − + − + − | seriya =+ + + − + − + + + + + − + − + − + − + − + − + − + − + − | doi = − | tiraj = 1000 − | ref = Əliyev Ş. H. − }} − #{{kitab3 − | müəllif = Fərzəlibəyli Ş. F. − | hissə = − | hissənin linki = − | başlıq = XV əsr Azərbaycan dövlətlərinin quruluşu − | orijinal = − | link = http://www.history.az/pdf.php?item_id=20100722120332154.pdf − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = Təkmilləşdirilmiş II nəşri − | yer = Bakı − | nəşriyyat = "Elnur-P" mətbəəsi. − | il = 2003 − | cild = − | səhifə = 7 − | sütunlar = − | səhiflər = − | seriya = − | isbn = − | doi = − | tiraj = 500 − | ref = Fərzəlibəyli Ş. F. − }} − #{{kitab3 − | müəllif = − | hissə = − | hissənin linki = − | başlıq = Azərbaycan tarixi − | orijinal = − | link = http://www.anl.az/el/Kitab/254549.pdf − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = − | yer = Bakı − | nəşriyyat = Elm − | il = 2007 − | cild = II − | səhifə = − | sütunlar = − | səhiflər = 608 − | seriya = − | isbn = 978-9952-448-34-4 − + + + − + − + + − + − + − + − + − + − + + − + + + − + − + − + − + − + + + + + + + + + + + + + − + − + − + + + − + − + − + − + − + − + − | seriya = + − + − + + + + + − + − + − + − + − + − | nəşriyyat = ВолГУ − | il = 2002 − | том = − | страницы = − | столбцы = − | страниц = 409 − | seriya = − | isbn = − | doi = − | тираж = − | ref = Восканян С. С. − }} − #{{kitab3 − | müəllif = Пономарев Б. Н., и др. − | hissə = − | hissənin linki = − | başlıq = История СССР с древнейших времен до наших дней − | orijinal = − | link = http://books.google.az/books?id=_Xq7AAAAIAAJ&q=%22%D0%BA%D0%BD%D1%8F%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE+%D0%A8%D0%B5%D0%BA%D0%B8%22&dq=%22%D0%BA%D0%BD%D1%8F%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE+%D0%A8%D0%B5%D0%BA%D0%B8%22&hl=ru&sa=X&ei=xKOHU6a7G-OH4gT064DACQ&ved=0CCoQ6AEwAA − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = − | yer = − | nəşriyyat = Наука − | il = 1966 − | том = 1 − | страницы = 420 − | столбцы = − | страниц = − | seriya = − | isbn = − | doi = − | тираж = − | ref = Пономарев Б. Н. − }} − #{{kitab3 − | müəllif = Минорский В. Ф. − | hissə = − | hissənin linki = − | başlıq = История Ширвана и Дербенда X-XI веков − | orijinal = − | link = http://www.vostlit.info/Texts/rus13/Sirvan_Derbend/posl11.phtml?id=1894 − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = − | yer = М. − | nəşriyyat = Издательство восточной литературы − | il = 1963 − | том = − | страницы = − | столбцы = − | страниц = 296 − | seriya = − | isbn = − | doi = − | тираж = − | ref = Минорский В. Ф. − }} − #:{{kitab3 − | müəllif = Минорский В. Ф. − | hissə = − | hissənin linki = − | başlıq = История Ширвана и Дербенда X-XI веков − | orijinal = − | link = http://www.vostlit.info/Texts/rus13/Sirvan_Derbend/text.phtml?id=1893 − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = − | yer = М. − | nəşriyyat = Издательство восточной литературы − | il = 1963 − | том = − | страницы = − | столбцы = − | страниц = 296 − | seriya = − | isbn = − | doi = − | тираж = − | ref = Минорский В. Ф. (2) − − #:{{kitab3 − | müəllif = Минорский В. Ф. − | hissə = − | hissənin linki = − | başlıq = История Ширвана и Дербенда X-XI веков − | orijinal = − | link = http://www.vostlit.info/Texts/rus13/Sirvan_Derbend/text.phtml?id=1893 − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = − | yer = М. − | nəşriyyat = Издательство восточной литературы − | il = 1963 − | том = − | страницы = − | столбцы = − | страниц = 296 − | seriya = − | isbn = − | doi = − | тираж = − | ref = Минорский В. Ф. (3) − }} − #{{kitab3 − | müəllif = Шихсаидов А. Р., Аликберов А. К., Бобровников В. О. − | hissə = − | hissənin linki = − | başlıq = Дагестан и мусульманский Восток: сборник статей − | orijinal = − | link = http://books.google.az/books?id=5iE5AQAAIAAJ&q=%22%D0%BA%D0%BD%D1%8F%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE+%D1%88%D0%B0%D0%BA%D0%BA%D0%B8%22&dq=%22%D0%BA%D0%BD%D1%8F%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE+%D1%88%D0%B0%D0%BA%D0%BA%D0%B8%22&hl=ru&sa=X&ei=s7WHU4vGJKev7Aa59oHQAQ&ved=0CC8Q6AEwAQ − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = − | yer = − | nəşriyyat = Издательский дом Марджани − | il = 2010 − | том = − | страницы = 66 − | столбцы = − | страниц = 430 − | seriya = − | isbn = − | doi = − | тираж = − | ref = Шихсаидов А. Р. − }} − #{{kitab3 − | müəllif = Маковельский А. О. − | hissə = − | hissənin linki = − | başlıq = История логики − | orijinal = − | link = http://books.google.az/books?id=wC1IAAAAMAAJ&q=%D0%A8%D0%B5%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D0%BD%D1%8F%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE&dq=%D0%A8%D0%B5%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D0%BD%D1%8F%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE&hl=ru&sa=X&ei=EsCJU6j1Guag7Abk2YGQCA&ved=0CCkQ6AEwADgK − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = − | yer = Москва − | nəşriyyat = Наука − | il = 1967 − | том = − | страницы = 237 − | столбцы = − | страниц = 501 − | seriya = − | isbn = − | doi = − | тираж = − | ref = Маковельский А. О. − }} − #{{kitab3 − | müəllif = [[Mahmud İsmayılov|Исмаил М. А.]] − | hissə = − | hissənin linki = − | başlıq = История Азербайджана (Краткий обзор с древней до 1920 г.) − | orijinal = − | link = http://axc.preslib.az/ebooks/pdf/76.pdf − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = − | yer = Баку − | nəşriyyat = Азербайджанское государственное издательство − | il = 1995 − | том = − | страницы = − | столбцы = − | страниц = − | seriya = − | isbn = 5-552 01428-6 − | doi = − | тираж = − | ref = Исмаил М. А. − }} − #{{məqalə − |müəllif = Алиев Ш. − |başlıq = Ингилойцы – кто они? − |link = http://www.gumilev-center.az/ingilojcy-kto-oni-sh/ − |dil = ru − |nəşrin müəllifi = − |nəşr = − |tip = − |yer = − |nəşriyyat = − |il = 2013 − |том = − |выпуск = − |страницы = − |isbn = − |issn = − |ref = Алиев Ш. − |bibcode = − |arxiv = − |pmid = − }} − #{{kitab3 − | müəllif = [[Fəridə Məmmədova (tarixçi)|Мамедова Ф. Дж.]] − | hissə = − | hissənin linki = − | başlıq = Кавказскии Албания и албаны − | orijinal = − | link = http://erevangala500.com/upload//kitab2/Kavkazskaya%20Albaniya2.pdf − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = − | yer = Баку − + − | том = − | страницы = − | столбцы = − | страниц = − | seriya = − | isbn = 9952-8073-0-9 − | doi = − | тираж = 500 − | ref = Мамедова Ф. Дж. − }} − #{{kitab3 − | müəllif = Греков Б. Д. − | hissə = − | hissənin linki = − | başlıq = Очерки истории СССР 9 - 13 вв. − | orijinal = − | link = http://history-library.com/index.php?id1=3&category=istoriya-rossii&author=grekov-bd&book=1953&page=286 − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = − | yer = М. − | nəşriyyat = Академии наук СССР − | il = 1953 − | том = 3 − | страницы = − | столбцы = − | страниц = 998 − | seriya = − | isbn = − | doi = − | тираж = − | ref = Греков Б. Д. − }} − #{{kitab3 − | müəllif = Дружинин Н. М., Греков Б. Д. − | hissə = 1 − | hissənin linki = − | başlıq = Очерки истории СССР − | orijinal = − | link = http://books.google.az/books?ei=pMWJU8L5OvGI7Aay0IDoBg&hl=ru&id=xx4KAQAAIAAJ&dq=%D0%A8%D0%B5%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D0%BA%D0%BD%D1%8F%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5&focus=searchwithinvolume&q=%22%D0%A8%D0%B5%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D1%86%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE%22 − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = − | yer = М. − | nəşriyyat = − | il = 1956 − | том = 3 − | страницы = 649, 975 − | столбцы = − | страниц = − | seriya = − | isbn = − | doi = − | тираж = − | ref = − }} − #{{kitab3 − | müəllif = − | hissə = − | hissənin linki = − | başlıq = Историческая география Азербайджана − | orijinal = − | link = https://books.google.az/books?id=DIhpAAAAMAAJ&q=%D0%A8%D0%B5%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D1%86%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE&dq=%D0%A8%D0%B5%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D1%86%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE&hl=ru&sa=X&ei=qLeJU5npDOyB7Qae8oCADg&ved=0CCoQ6AEwAA − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = − | yer = Баку − | nəşriyyat = Ėлм − | il = 1987 − | том = − | страницы = 64 − | столбцы = − | страниц = 146 − | seriya = − | isbn = − | doi = − | тираж = − | ref = Историческая география Азербайджана − }} − #{{məqalə − |müəllif = Гумба Г. − |başlıq = Кавказская Албания по «Ашхарацуйцу» Вардана Вардапета (XIII в.) − |link = http://lraber.asj-oa.am/4623/1/1986-9(64).pdf − |dil = ru − |nəşr = Լրաբեր Հասարակական Գիտությունների − |tip = − |il = − |ay = − |число = − |том = − |nömrə = 9 − |страницы = 72-73 − |ref = Гумба Г. − |issn = 0320-8117 − }} − #{{kitab3 − | müəllif = Ольденбург С. Ф., Крачковский И. Ю. − | hissə = − | hissənin linki = − | başlıq = Сергею Федоровичу Ольденбургу: к пятидесятилетию научно-общественной деятельности, 1882-1932 : сборник статей − | orijinal = − | link = http://books.google.az/books?id=7zsWAAAAMAAJ&q=%22%D1%86%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE+%D1%88%D0%B5%D0%BA%D0%B8%22&dq=%22%D1%86%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE+%D1%88%D0%B5%D0%BA%D0%B8%22&hl=ru&sa=X&ei=j8yEU-XHDpSQ4gSEk4GAAg&ved=0CCoQ6AEwAA − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = − | yer = − | nəşriyyat = Изд. Академии наук СССР − | il = 1934 − | том = − | страницы = 302 − | столбцы = − | страниц = 642 − | seriya = − | isbn = − | doi = − | тираж = − | ref = Ольденбург С. Ф. − }} − #{{kitab3 − | müəllif = əl-Bəlazuri − | hissə = Kitəb futuhi-l-buldən; Ərməniyyənin fəthi − | hissənin linki = − | başlıq = Orta əsr ərəb mənbələrindən Azərbaycan tarixinə aid materiallar − | orijinal = − | link = http://www.history.az/pdf.php?item_id=20100622043237741&ext=pdf − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = − | yer = Bakı − | nəşriyyat = Nurlan − | il = 2005 − + − + − + − + + + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − | səhifə = + − | sütunlar = − | səhifələr = − | seriya = − | isbn = ISBN 978-9952-34-085-3 − | doi = − | tiraj = 25000 − | ref = Bünyadov Z. M. − }} − #{{kitab3 − | müəllif = Moisey Kalankatuklu. − | hissə = − | hissənin linki = − | başlıq = Albaniya tarixi − | orijinal = − | link = http://www.history.az/pdf.php?item_id=20100102052006191&ext=pdf − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = − | yer = Bakı − | nəşriyyat = Avrasiya - Press − | il = 2006 − | cild = − − | seriya = − | isbn = 9952-421-52-2 ISBN 978-9952-421-52-1 − | doi = − | tiraj = 10000 − | ref = Moisey Kalankatuklu. − }} − #{{kitab3 − | müəllif = − | hissə = − | hissənin linki = − | başlıq = Армянская География VII века по Р. Х (приписывавшаяся Моисею Хоренскому) − | orijinal = − | link = http://vehi.net/istoriya/armenia/geographiya/04.html#_ftnref50 − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = − | yer = СПб. − | nəşriyyat = − | il = 1877 − | том = − | страницы = − | столбцы = − | страниц = − + − + + + − + − + − | hissə = + − | hissənin linki = − − + − + − + − + − + + + − + − + − + − + − + − | seriya = + − + − + + + + + − #{{cite book | authorlink = | last = Ter-Ghewondyan | first = Aram | others = Transl. Nina G. Garsoïan | title = The Arab Emirates in Bagratid Armenia | publisher = Livraria Bertrand | location = Lisbon | year = 1976 | url = | oclc = 490638192| | ref = harv}}+ − #{{kitab3 − | müəllif = Мовсес Каланкатуаци. − | hissə = Книга третья − | hissənin linki = http://www.vehi.net/istoriya/armenia/kagantv/aluank3.html − | başlıq = История страны Алуанк − | orijinal = − | link = − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = − | yer = Ереван − | nəşriyyat = − | il = 1985 − | том = − | страницы = − | столбцы = − | страниц = − | seriya = − | isbn = − | doi = − | тираж = − | ref = Мовсес Каланкатуаци. − }} − #{{məqalə − |müəllif = Dowsett C. − |başlıq = A Neglected Passage in the "History of Albanians" − |link = http://intersci.ss.uci.edu/wiki/eBooks/Articles/A%20Neglected%20Passage%20Dowsett.pdf − |dil = en − |nəşr = − |tip = Bulletin of the School of Oriental and African Studies —University of London − |il = 1957 − |ay = − |nömrə = 3 − |page = 463 − |ref = Dowsett C. − |issn = − }} − #{{kitab3 − | müəllif = Ибн-ал-Асир − | hissə = − | hissənin linki = − | başlıq = Тарих-ал-камиль (полного свода истории) − | orijinal = − | link = http://www.vostlit.info/Texts/rus/Athir_2/text3.phtml?id=7968 − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = − | yer = Баку − | nəşriyyat = АзФан − | il = 1940 − | том = − | страницы = − | столбцы = − | страниц = − | seriya = − | isbn = − | doi = − | тираж = − | ref = Ибн-ал-Асир − }} − − + − + − + Sətir 1.393:
Sətir 362: − + − + − | pages = + − | columns = + − | allpages = + − | seriya = − | isbn = 978-0-906094-03-7 − | doi = − | tiraj = − − }} − #{{məqalə |müəllif = [[Vladimir Minorski|Minorsky V.]]. |başlıq = Caucasia IV |link = http://bnk.institutkurde.org/images/pdf/HLV4E3D9MY.pdf ||nəşr = Bulletin of the School of Oriental and African Studies |nəşriyyat = University of London |il = 1953 |pages = |нömrə= 3 |alpages = | ref =Minorsky V.}} − #{{kitab3 − | müəllif = Иованнес Драсханакертци. − | hissə = − | hissənin linki = − | başlıq = История Армении − − − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = − | yer = Ереван − | nəşriyyat = − | il = 1986 − | том = − | страницы = − | столбцы = − | страниц = − + − + − }}+ − #:{{kitab3+ − | müəllif = Иованнес Драсханакертци. − | hissə = XXI-XXX − | hissənin linki = http://www.vostlit.info/Texts/rus/Drash/frametext3.htm − | başlıq = История Армении − | orijinal = − | link = − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = − | yer = Ереван − | nəşriyyat = − | il = 1986 − | том = − | страницы = − | столбцы = − | страниц = − | seriya = − | isbn = − | doi = − | тираж = − | ref = Иованнес Драсханакертци, XXI-XXX − }} − #:{{kitab3 − | müəllif = Иованнес Драсханакертци. − | hissə = ГЛАВА LI − | hissənin linki = http://www.vostlit.info/Texts/rus/Drash/text6.phtml − | başlıq = История Армении − | orijinal = − | link = − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = − | yer = Ереван − | nəşriyyat = − | il = 1986 − | том = − | страницы = − | столбцы = − | страниц = − | seriya = − | isbn = − | doi = − | тираж = − | ref = Иованнес Драсханакертци, ГЛАВА LI − }} − #{{kitab3 − | müəllif = [[İbn Rüstə|Ибн Рустэ.]] − | hissə = Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Адербейджане: V. Ибн Рустэ − | hissənin linki = − | başlıq = Книга драгоценных камней − | orijinal = Китaб-ал-а'лaк-ан-нефuса − | link = − | vikimənbə = − | cavabdeh = пер. Н. А. Караулова − | nəşr = Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа − − | nəşriyyat = − | il = 1903 − | том = 32 − | страницы = − | столбцы = − | страниц = − | seriya = − | isbn = − | doi = − | тираж = − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − | issn2 = 2792-0909 − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + + + − + − | hissə = + − | hissənin linki = − | başlıq = Картлис Цховреба − | orijinal = − | link = http://bagrationi.org/wp-content/uploads/2013/12/KartlisCxovreba.pdf − | vikimənbə = − | cavabdeh = Главный редактор академик Роин Метревели − | nəşr = − | yer = Тбилиси − | nəşriyyat = Артануджи − | il = 2008 − | том = − | страницы = − | столбцы = − | страниц = − | seriya = − | isbn = − | doi = − | тираж = − | ref = Картлис Цховреба − }} − #{{məqalə − |müəllif = Караулова П. А. − − |link = − |dil = ru − |nəşrin müəllifi = − |nəşr = − |tip = СМОМПК − |yer = Тифлис − |nəşriyyat = − |il = 1908 − |том = − |выпуск = 38 − |страницы = − |isbn = − |issn = − |ref = Караулова П. А. − |bibcode = − |arxiv = − |pmid = − }} − #{{kitab3 − | müəllif = Vəlixanlı N. M. − | hissə = − | hissənin linki = − | başlıq = IX-XII əsr ərəb coğrafiyaşünas-səyyahları Azərbaycan haqqında − + − + − + − + + + − + − + − + − + − + − | seriya = + − + − + + + + + − + − | müəllif = Вахушти Багратиони+ − | hissə = + − | hissənin linki = + − | başlıq = История царства Грузинского+ − | orijinal = + − | link = http://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/3067/1/Istoria_Carstva_Gruzinskogo.pdf+ − | vikimənbə = + − | cavabdeh = Перевел, снабдил предисловием, словарями и указателем Н. Т. Накашидзе+ − | nəşr = + − | yer = Тбилиси+ − | nəşriyyat = Мецниереба+ − | il = 1976 − | том = − | страницы = − | столбцы = − | страниц = − | seriya = − | isbn = − | doi = − | тираж = − | ref = Вахушти Багратиони − }} − #{{kitab3 − | müəllif = Григорян Г. М. − | hissə = − | hissənin linki = − | başlıq = Очерки истории Сюника. IX—XV вв. − | orijinal = − | link = http://havatamk.ru/wp-content/uploads/2015/03/Grigorsyun.pdf − | vikimənbə = − | cavabdeh = Отв. ред. X. А. Торосян, Б. А. Улубабян − | nəşr = − | yer = Ереван − | nəşriyyat = Издательство АН Армянской ССР − | il = 1990 − | том = − | страницы = − | столбцы = − | страниц = − | seriya = − | isbn = 5—8080—0042—4 − | doi = − | тираж = − | ref = Григорян Г. М. − }} − #{{məqalə − |müəllif = Гунба М. М. − |başlıq = Ередвская надпись - О походе царя абхазов Константина в Эрети − |link = http://www.abaza-duney.ru/files/abazgika/eredvskaya_nadpis.pdf − |dil = ru − |nəşrin müəllifi = − |nəşr = − |tip = − |yer = М. − |nəşriyyat = Аква-Абаза − |il = 2012 − |том = − |выпуск = − |страницы = − |isbn = − |issn = − |ref = Гунба М. М. − |bibcode = − |arxiv = − |pmid = − }} − #{{məqalə − |müəllif = Григорян Г. М. − |başlıq = Новонайденные надписи Ваанаванка − |link = http://hpj.asj-oa.am/1790/1/1972-1(215).pdf − |dil = ru − |nəşrin müəllifi = − |nəşr = Ист.-филол. журн. − |tip = − |yer = − |nəşriyyat = − |il = 1972 − |том = − |nömdə = 1 − |выпуск = − |страницы = 215-229 − |isbn = − |issn = − |ref = Григорян Г. М. − |bibcode = − |arxiv = − |pmid = − − − | müəllif = Вардан Аревелци. − | hissə = − | hissənin linki = − | başlıq = Всеобщая история Вардана Великого − | orijinal = − | link = http://www.vostlit.info/Texts/rus11/Vardan/frametext3.htm − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = − | yer = М. − | nəşriyyat = − | il = 1861 − | том = − | страницы = − | столбцы = − | страниц = − | seriya = − | isbn = − | doi = − | тираж = − | ref = Вардан Аревелци. − − − |müəllif = Мкртумян Г. − |başlıq = Царство Кахети-Эрети и армяно-грузинские отношения (XI в.—начало XII в.). − |link = http://lraber.asj-oa.am/4218/1/1981-11(95).pdf − |dil = ru − |nəşrin müəllifi = − |nəşr = Լրաբեր Հասարակական Գիտությունների − |tip = Ист.-филол. журн. − |yer = Bakı − |nəşriyyat = − |il = 1981 − |том = − |nömdə = 11 − |выпуск = − |страницы = 95-105 − |isbn = − |issn = 0320-8117 − |ref = Мкртумян Г. − |bibcode = − |arxiv = − |pmid = − − − − + − + − + − + − + − + − + − + − + − }}+ − #{{məqalə+ − |müəllif = − |başlıq = Ахмед ибн Лютфуллах (Мунадджим-Баши) "Джами ад-Дувал"; Ибн ал-Азрака ал-Фарики из "Истории Майяфарикина" − |link = http://www.vostlit.info/Texts/rus17/Achmed_Dede/text2.phtml?id=12780 − |dil = ru − |nəşrin müəllifi = Перевод с арабского Мамедова А. Дж. − |nəşr = Труды института истории − |tip = − |yer = Баку − |nəşriyyat = − |il = 1957 − |том = Том XII − |nömdə = − |выпуск = − |страницы = − |isbn = − |issn = − |ref = Мунадджим-Баши − |bibcode = − |arxiv = − |pmid = − }} − #{{kitab3 − | müəllif = Садр ад-Дин Али ал-Хусайни. − | hissə = − | hissənin linki = − | başlıq = Ахбар ад-даулат ас-сельджукийа − | orijinal = − | link = http://www.vostlit.info/Texts/rus/Selguk/s3.phtml − | vikimənbə = − | cavabdeh = − | nəşr = − | yer = М. − | nəşriyyat = Восточная Литература − | il = 1980 − | том = − | страницы = − | столбцы = − | страниц = − | seriya = − | isbn = − | doi = − − − }} − #{{kitab3 − |müəllif = Рашид ад-Дин. − |başlıq = Переписка − |link = http://www.vostlit.info/Texts/rus16/Rasidaddin_perepiska/frametext5.htm − |nəşriyyat = Наука − |yer = Москва − |il = 1971 − |страницы = − | ref = Рашид ад-Дин. − }} − #{{kitab3 − | müəllif = Лордкипанидзе М. Д. − | hissə = Глава VI, Возникновение новых феодальных государств; § 1. Кахети − | hissənin linki = http://www.nplg.nukri.org/work/Ocherki_istorii_gruzii/Ocherki_istorii_gruzii_II/6/1.htm − | başlıq = Очерки истории Грузии − | orijinal = − | link = http://studydoc.ru/doc/3852837/ocherki-istorii-gruzii.-tom-2 − | vikimənbə = − | cavabdeh = АН ГССР, Ин-т ист., археол. и этнографии − | nəşr = − | yer = Тбилиси − | nəşriyyat = Мецниереба − | il = 1988 − | том = 2 − | страницы = − | столбцы = − | страниц = 580 − | seriya = − | isbn = − | doi = − | тираж = 20 000 − | ref = Лордкипанидзе М. Д., § 1. Кахети − }} − #:{{kitab3 − | müəllif = Лордкипанидзе М. Д. − | hissə = Глава VI, Возникновение новых феодальных государств; § 2. Эрети − | hissənin linki = http://www.nplg.nukri.org/work/Ocherki_istorii_gruzii/Ocherki_istorii_gruzii_II/6/2.htm#_ftn9 − | başlıq = Очерки истории Грузии − | orijinal = − | link = http://studydoc.ru/doc/3852837/ocherki-istorii-gruzii.-tom-2 − | vikimənbə = − | cavabdeh = АН ГССР, Ин-т ист., археол. и этнографии − | nəşr = − | yer = Тбилиси − | nəşriyyat = Мецниереба − | il = 1988 − | том = 2 − | страницы = − | столбцы = − | страниц = 580 − | seriya = − | isbn = − | doi = − | тираж = 20 000 − | ref = Лордкипанидзе М. Д., § 2. Эрети − }} − #{{məqalə − |müəllif = Акопян А.В. − |başlıq = Язык и письмо монет христианско-мусульманского пограничья Кавказа IX-XIII вв. − |link = https://www.academia.edu/26127611/%D0%AF%D0%B7%D1%8B%D0%BA_%D0%B8_%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%BE_%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D1%82_%D1%85%D1%80%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BC%D1%83%D1%81%D1%83%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%BF%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%87%D1%8C%D1%8F_%D0%9A%D0%B0%D0%B2%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%B0_IX-XIII_%D0%B2%D0%B2._Language_and_Script_of_the_Coins_From_the_Christian-Islamic_Frontiers_of_Caucasus_in_9th-13th_cc._in_Russian_ − |dil = ru − |nəşrin müəllifi = − |nəşr = − |tip = Материалы конференции − |yer = Москва − |nəşriyyat = − |il = 2016 − |том = − |nömdə = − |выпуск = − |страницы = − |isbn = − |issn = − |ref = Акопян А.В. − |bibcode = − |arxiv = − |pmid = − }} − #{{məqalə − |müəllif = Акопян А.В., Варданян А.Р. − |başlıq = Монеты Квирике III, царя Кахети и Эрети − |link = https://www.academia.edu/3931227/Coins_of_Kvirike_III_king_of_Kakheti_and_Hereti − |dil = ru − |nəşrin müəllifi = Государственный Исторический музей − |nəşr = Семнадцатая Всероссийская нумизматическая конференция − |tip = тезисы докладов и сообщений − |yer = Москва, Пущино − |nəşriyyat = − |il = 2013 − |том = − |nömdə = − |выпуск = − |страницы = 43 − |isbn = − |issn = − |ref = Акопян А.В., Варданян А.Р. − |bibcode = − |arxiv = − |pmid = + + + + + + + + + + − == Həmçinin bax ==+ − * [[Şəki (tarixi ərazi)]] − * [[Hereti]] − == Xarici keçidlər ==+ − *[http://www.iranicaonline.org/articles/sakki-district ENCYCLOPÆDIA IRANICA. ŠAKKI.] − {{Şəkidə hakimiyyətdə olmuş şəxslər}} − {{Yoxlanılmış məqalə}} −
Zaman bəy Şeyxəlibəyov (başlanğıc kodu nəzərdən keçir)
21:54, 6 may 2024 versiyası
, Bazar ertəsi 21:54Nəzərə çarpan dəyişiklik yoxdur.
[[Kateqoriya:{{padleft:|1|{{PAGENAME}}}}]][[Kateqoriya:Şəxslər (familiya sırası ilə)|Şeyxəlibəyov Zaman bəy]][[Kateqoriya:Şəkidən çıxmış görkəmli şəxslər]][[Kateqoriya:Şəkidən çıxmış jurnalistlər]][[Kateqoriya:Şəkidən çıxmış dövlət xadimləri]][[Kateqoriya:Şəkidən çıxmış diplomatlar]]{{Şəxs
|Adı = Zaman bəy Şeyxəlibəyov (Şixəlibəyov)
|Tam adı = ''Şeyxəlibəyov Zaman bəy Şeyxəli bəy oğlu''<br>{{dil-ru|Заманбек Шихалибеков}}
|Piktoqram = diplomat
|Şəkil = Zaman_bəy_Şeyxəlibəyov2.png
|Şəklin ölçüsü =
|Şəklin izahı = Zaman bəy Şeyxəlibəyov.
|Digər adı =
|Doğum tarixi = {{Doğum tarixi|1838|11|7}} (26 oktyabr)
|Doğum yeri = [[Nuxa]], [[Şəki əyaləti]], {{Rusİmp}}
|Vəfat tarixi = {{Vəfat tarixi və yaşı|1904|5|6|1838|11|7}} (23 aprel)
|Vəfat yeri = Daşkənd, Türküstan ölkəsi, {{Rusİmp}}
|Vəfat səbəbi =
|Dəfn yeri =
|Vətəndaşlığı =
|Həyat yoldaşı =
|Uşağı = İsa bəy (1856–?), Hacıağa bəy (1859–?) [[İbrahim bəy Şeyxəlibəyov| İbrahim bəy (?–1915)]]
|Partnyoru =
|Atası =
|Titulu = dövlət müşaviri
|Anası =
|Milliyəti =
|Dini =
|İxtisası =
|Təhsili =
|Fəaliyyəti =
|Fəaliyyət illəri =
|Tanınır =
|Mükafatları = {{4-cü dərəcəli Georgiyev xaçı}} {{Şöhrət ordeni komandoru (Tunis)}}
|İmzası =
|şəhərlər =
|Saytı =
|Commons =
|valyuta =
|əlavə_parametr =
|parametrin_məzmunu =
|sahəsi =
|əhali =
|idarəetmə_forması = [[Monarxiya]]
|sülalə = [[mehranilər]], [[arevmanelilər]]
|rəhbərlərin_titulu = ranlar çarı, yaxud Şəki hökmdarı
|rəhbər1 = [[#Atrnerseh|Atrnerseh]]
|hakimiyyət_ili1 =
|hakimiyyət_ili3 =
|rəhbər4 = [[#Böyük Kvirike|Böyük Kvirike]]
|hakimiyyət_ili4 =
|rəhbərlərin_titulu5 =
|rəhbər5 = [[#Qaqik|Qaqik]]
|hakimiyyət_ili5 =
|rəhbərlərin_titulu6 =
|rəhbər6 = [[#I Axsartan|I Axsartan]]
|hakimiyyət_ili6 =
|rəhbərlərin_titulu7 =
|rəhbər7 = [[#II Kvirike|II Kvirike]]
|hakimiyyət_ili7 =
|rəhbərlərin_titulu8 =
|rəhbər8 = [[#II Axsartan|II Axsartan]]
|hakimiyyət_ili8 =
|rəhbərlərin_titulu9 = Kiş qalasının rəhbərləri
|hakimiyyət_ili9 =
|rəhbərlərin_titulu10 =
|rəhbər10 =
|hakimiyyət_ili10 =
|rəhbərlərin_titulu11 =
|rəhbər11 =
|hakimiyyət_ili11 =
|əlavə_parametr2 =
|parametrin_məzmunu2 =
|qeyd =
}}
}}
'''Zaman bəy Şeyxəlibəyov''' (1838–1904) — XIX əsrin ikinci yarısında Şərqi Türküstanda/Qərbi Çində və Mərkəzi Asiyada fəaliyyət göstərmiş məşhur diplomat, dövlət xadimi və tərcüməçi. 1877-ci ilin ikinci yarsından sonra Rusiya İmperiyasında – Türküstan general-qubernatorunun dəftərxanasında, əvvəl tərcüməçi, sonra baş tərcüməçi vəzifəsində çalışmış, həyatının son illərində Rusiya İmperiyasının {{link-interwiki|az=Dövlət müşaviri|az_mətn=dövlət müşaviri |başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Статский советник}} ({{dil-ru|статский советник}}) mülki rütbəsinə malik olmuşdur{{Sfn|Офицеры РИА|}}, hansı ki bu mülki rütbə general-mayor və polkovnik hərbi rütbələri arasındakı şərti hərbi rütbəyə uyğun idi.
==Həyat və fəaliyyəti==
7 noyabr (26 oktyabr) 1838-ci il tarixdə [[Nuxa|Nuxada]] (indiki Şəki) anadan olub{{Sfn|Tahirzade A.|2016|p=|loc=}}.
===Nuxada===
1860-cı ildə tərtib edilmiş “Nuxa şəhərindəki müsəlman bəylərinin və dövlət məmurlarının siyahısı”nda adı 35-ci sırada – 22 yaşlı {{link-interwiki|az=quberniya katibi|az_mətn=quberniya katibi |başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Губернский секретарь}} mülki məmur rütbəsini daşıyan şəxs kimi, qeyd edilib{{Sfn|Список беков и чиновников мусульманского вероисповедения гор. Нухи|1860|p=|loc=}}<ref name=Q1 group=qeyd/>.
1860 – 1867-ci illərdə Nuxa qəza məhkəməsində katib{{Sfn|Кавказский календарь|1860|с=21|loc=Отд. V}}{{Sfn|Кавказский календарь|1861|с=347|loc=}}{{Sfn|Кавказский календарь|1863|с=319|loc=}}{{Sfn|Кавказский календарь|1864|с=24 (on-line 340)|loc=}}{{Sfn|Кавказский календарь|1865|с=27 (on-line 414)|loc=}}{{Sfn|Кавказский календарь|1866|с=29 (on-line 491)|loc=}},
1868 – 1872-ci illərdə Yelisavetpol Dairə Məhkəməsinin Nuxa barışdırıcı şöbəsində məhkəmə icraçısı ({{dil-ru|судебный пристав}}) vəzifəsində çalışıb{{Sfn|Кавказский календарь|1868|с=36 (on-line 514)|loc=}}{{Sfn|Кавказский календарь|1869|с=40 (on-line 536)|loc=}}{{Sfn|Кавказский календарь|1871|с=51 (on-line 523)|loc=}}{{Sfn|Кавказский календарь|1872|с=52 (on-line 523)|loc=}}.
===İstanbulda===
1872-cı ildən sonra xeyli qafqazlının içərisində Türkiyəyə mühacirət edib<ref name=Q2 group=qeyd/>.
1873 – 1875-ci illər arasında Osmanlı dövlətinin nümayəndəsi kimi İstanbuldan Şərqi Türküstana göndərilən rəsmi nümayəndələr arasında olmuş, 1875-ci ildə Kaşğara yetişmiş Osmanlı hərbi yardımını bütün yol boyu – İstanbuldan Kaşğaradək, müşayiət etmişdir{{Sfn|Əlizadə Z.|2014|s=|loc=}}.
===Yeddişəhərdə (Kaşğarda)===
1876-cı ilin dekabr ayı üçün Zaman bəyin adı Çindən müstəqilliyini elan etmiş Yeddişəhər (Kaşğar) dövlətinin əmiri {{link-interwiki|az=Yaqub xanın|az_mətn=Yaqub xanın |başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Магомет Якуб бек Бадаулет}} etibarlı nümayəndəsi olaraq – “Zaman xan əfəndi” kimi çəkilir{{Sfn|Куропаткин А.Н.|1879|с=7|loc=}}<ref name=Q3 group=qeyd/>.
1877-сi ildə məşhur rus səyyahı və coğrafiyaşünası Nikolay Prijevalskiy Şərqi Türküstana etdiyi səyahətində qarşılaşdığı Zaman bəy haqqında öz gündəliyində dəfələrlə bəhs etmiş, həmçinin, geri dönərkən Zaman bəyə səmimi təşəkkür məktubu yazdığını da gündəliyində sonda qeyd etmiş və səyahətinin uğurla başa çatmasında Zaman bəyin xüsusi rolunu vurğulamışdır{{Sfn|Пржевальский Н.М.|1947|с=139 (прм. 18)|loc=}}.
1877-ci ilin sonunda Yaqub xanın ölümündən və Yeddişəhər dövlətinin Çin tərəfindən tam işğal edilməsindən sonra Zaman bəy Daşkəndə gedib.
===“Şəki” adı “Kartlis tsxovreba”da===
===Daşkənddə===
1877 – 1900-cu illərdə Daşkənddə – Türküstan general-qubernatorunun dəftərxanasında əvvəl tərcüməçi{{Sfn|Фёдоров Г.П. (XXI)|2013|с=875|loc=}}, sonra baş tərcüməçi{{Sfn|Офицеры РИА||p=|loc=}} vəzifəsində çalışıb.
1900-cü il noyabr ayının 18-də (5-də) öz xahişi ilə Türküstan general-qubernator dəftərxanasının baş tərcüməçisi vəzifəsindən azad olunub{{Sfn|Офицеры РИА||p=|loc=}}.
==Tarixi==
====Daşkənddə işləyərkən diplomatik səfərlərdə iştirak etməsi====
1877 – 1878-ci illərdə Rusiya İmperiyasının Əfqanıstandakı diplomatik heyətində yer alıb{{Sfn|Пржевальский Н.М.|1947|с=138|loc=}}.
[[File:Эмир Бухары Мир-Сеид-Абдул-Ахад в окружении русских офицеров.jpg|thumb|left|350px|Sağdan birinci Zaman bəy, mərkəzdə Buxara xanı.]]
[[Fayl:Zaman bəy Şıxəlibəyov2.jpg|350px|thumb|Sağdan birinci Zaman bəy, mərkəzdə Buxara xanı, 1896-cı il, Moskva.]]
{{Şəkillər sırası2|ş1=400|Kishchurchsideview.JPG|mətn= ''Kiş kilsəsi. [[Alban ölkəsinin tarixi|“Albaniya tarixi”nə]] görə hələ I əsrdə həvari [[Müqəddəs Yelisey|Yelisey]] Giş kəndində [[kilsə]] tikmişdir. Bundan üç əsr sonra [[Mesrop Maştots]] (361/362 - 440) bir müddət bu kənddə [[missionerlik]] fəaliyyəti ilə məşğul olmuş, gedərkən, şagirdlərindən birinə müqəddəs xaçın zərrəciyini vermişdir. Mesropun getməsindən sonra onun şagirdləri basqına məruz qalmış və öldürülmüşlər. Kənd əhalisi isə öldürülənlərin qəbri üzərində dördbucaqlı sövmə tikir. Daha üç əsr keçəndən sonra [[Cavanşir]]in (616-681) qardaşı [[Varaz Peroz]] həmin sövməni təmir etmək istəyir, lakin günbəzini sökə bilmir. Varaz Perozdan sonra, əvvəl Şəki yepiskopu, 683-689-cu illərdə isə Albaniya katolikosu olmuş [[Katolikos Yeliazar|Yeliazar]] sövmənin günbəzini sökür və Mesropun gətirdiyi müqəddəs xaç zərrəciyini tapır.'' |align=left|color=#E0D0D0}}
1892-сi ildə Rusiya imperatoru {{link-interwiki|az=III Aleksandr|az_mətn= III Aleksandrın|başqa_dil=ru |başqa_dildə_başlıq=Александр III}} ({{h.o.}}1881 – 1894) dəvəti ilə Peterburqa səfər edən və sonra isə öz ölkəsinə geri dönən Buxara xanı {{link-interwiki|az=Seyid Əbdüləhəd xan|az_mətn=Seyid Əbdüləhəd xanı |başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Сеид Абдулахад-хан}} ({{h.o.}}1885 – 1910) bütün yol boyu müşayiət etmiş şəxslərdən biri olub (Seyid Əbdüləhəd xan geri dönərkən – 19 fevral 1893-cü il tarixdə, Bakıdan keçmiş, gecələmək üçün Bakıda Zaman bəyin həmyerlisi olan Həsən bəy Nəbibəyovun evinə düşmüşdür{{Sfn|Наш Баку||p=|loc=}}).
1900-cü ilin iyun ayında Minvoda bir aylıq istirahətə getmiş Buxara xanı Seyid Əbdüləhəd xanı bütün istirahəti boyu müşayiət edib{{Sfn|Абдирашидов Д.|2011|с=121|loc=}}.
====Daşkənddə işləyərkən qəzetdə fəaliyyəti====
1878 – 1882-ci illərdə “Türkistan vilayətinin qəzeti”nin ədəbi əməkdaşı olub{{Sfn|Assanova B.S.|2018|с=10|loc=}}<ref name=Q4 group=qeyd/>.
===Şəkinin adının ilk dəfə vilayət kimi çəkilməsi===
===Mülki rütbələri===
1860-ci ildə {{link-interwiki|az=quberniya katibi|az_mətn=quberniya katibi |başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Губернский секретарь}}{{Sfn|Кавказский календарь|1860|с=21|loc=Отд. V}},
1863-cü ildə {{link-interwiki|az=kollej katibi|az_mətn=kollej katibi |başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Коллежский секретарь}}{{Sfn|Кавказский календарь|1863|с=319|loc=}},
===Hökmdarlığın meydana çıxması və anonim hakimlər===
1867-ci ildə {{link-interwiki|az=titulyar müşaviri|az_mətn=titulyar müşaviri |başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Титулярный советник }}{{Sfn|Кавказский календарь|1866|с=29 (on-line 491)|loc=}},
1897-сi ildə {{link-interwiki|az=Kollej müşaviri|az_mətn=kollej müşaviri|başqa_dil=ru |başqa_dildə_başlıq=Коллежский советник}} rütbəsinə malik olub{{Sfn|Россия и Палестина|2018|с=200|loc=}}.
Daha sonra isə ona {{link-interwiki|az=Dövlət müşaviri|az_mətn=dövlət müşaviri |başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Статский советник}} ({{dil-ru|статский советник}}) rütbəsi verilib{{Sfn|Офицеры РИА||p=|loc=}}.
===Təltif və mükafatları===
* 4-cü dərəcəli Georgiyev xaçı<ref name=Q5 group=qeyd/>;
* Tunisin “Şöhrət” ordeni (1897){{Sfn|Абдирашидов Д.|2011|с=105|loc=}}.
Həmçinin, 1897-ci ildə İranın 2-ci dərəcəli “Şiri-Xurşid” ordeni ilə təltif edilməsi üçün isə Rusiya tərəfindən diplomatik təqdimat verilib{{Sfn|Россия и Палестина|2018|с=200|loc=}}.
{{Harvnb|Мусхелишвили Д. Л.|1982|p=37}}{{oq|ru|Мовсес Каланкатваци в первой четверти IХ века упоминает некоего “владителя Шаки”.}}</ref><ref>{{Harvnb|Moisey Kalankatuklu.|2006|p=341}}{{oq|ru|Katolikos [[Katolikos III Moisey|Movses]] yarım il kürsüdə oturdu. [[Katolikos IV Davud|Katolikos Davud]] iyirmi səkkiz il kürsüdə oturdu. O, Qəbələ yepiskopluğundan seçilmişdi. O, '''Şəki hökmdarının''' qanunsuz nikahına xeyir-dua vermişdi.}}</ref>.
====Ərəblərə qarşı üsyan====
===Görünüşü===
Nikolay Prijevalskiy Zaman bəyi belə təsvir edir: “Görünüşünə görə kök, orta boylu, qarayanız, iri burunlu; təxminən 40 yaşında{{Sfn|Хмельницкий С.И.|1950|с=194|loc=}}.
===Vəfatı===
6 may (23 aprel) 1904-cü il tarixdə – 65 yaşında, Daşkənddə vəfat edib{{Sfn|Tahirzade A.|2016|с=|loc=}}.
====Səhl ibn Sunbat, yaxud Müaviyə ibn Səhl (?)====
===Ailəsi===
[[File:Bəylərin siyahısı, 1860.jpg|thumb|left|300px|1860-cı ildə tərtib edilmiş “Nuxa şəhərindəki müsəlman bəylərinin və dövlət məmurlarının siyahısı”nın bir səhifəsi.]]
====Atası====
1860-cı ildə tərtib edilmiş “Nuxa şəhərindəki müsəlman bəylərinin və dövlət məmurlarının siyahısı”nda atası praporşik Şeyxəli bəy Hacı bəy oğlu vəfat etmiş şəxs kimi qeyd edilsə də{{Sfn|Список беков и чиновников мусульманского вероисповедения гор. Нухи|1860|p=|loc=ряд: 35}}, 1866–1880-ci illərdə tərtib edilmiş [[Qazıxana dəftəri|“Qazıxana dəftəri”ndə]] onun 1869-cu ilin mart ayının 21-i tarixdə sağ olması və həmin vaxt oğlu Zaman bəyin kəbini kəsilərkən oğlunun vəkili olması göstərilib{{Sfn|Qazıxana dəftəri-1|2008|s=151|loc=}}.
====Qardaşları====
'''Bala bəy'''; 1860-cı ildə tərtib edilmiş “Nuxa şəhərindəki müsəlman bəylərinin və dövlət məmurlarının siyahısı”nda 20 yaşlı şəxs kimi qeydə alınıb{{Sfn|Список беков и чиновников мусульманского вероисповедения гор. Нухи|1860|p=|loc=}}.
'''Mehdi bəy bəy'''; 1860-cı ildə tərtib edilmiş “Nuxa şəhərindəki müsəlman bəylərinin və dövlət məmurlarının siyahısı”nda 16 yaşlı şəxs olaraq qeydə alınıb{{Sfn|Список беков и чиновников мусульманского вероисповедения гор. Нухи|1860|p=|loc=ряд: 35}}. 1866–1880-ci illərdə tərtib edilmiş “Qazıxana dəftəri”ndə onun 1 noyabr 1870-ci il tarixdə Abdulla İbrahim oğlunun qızı Əfruzla evlənməsi qeydə alınıb{{Sfn|Qazıxana dəftəri-6|2008|s=143|loc=}}. Mehdi bəy 1873–1874-cü illərdə Yelisavetpol Dairə Məhkəməsində tərcüməçi vəzifəsində çalışmışdır{{Sfn|Кавказский календарь|1873|с=51 (on-line 323)|loc=}}{{Sfn|Кавказский календарь|1874|с= 40 (on-line 365)|loc=}}. 11 sentyabr 1874-cü il tarixdə – 30 yaşında, uzun sürən xəstəlikdən sonra Nuxada vəfat edib{{Sfn|Qazıxana dəftəri-4|2008|s=41|loc=}}.
'''İbrahim bəy'''; 1860-cı ildə tərtib edilmiş “Nuxa şəhərindəki müsəlman bəylərinin və dövlət məmurlarının siyahısı”nda 10 yaşlı şəxs olaraq qeydə alınıb{{Sfn|Список беков и чиновников мусульманского вероисповедения гор. Нухи|1860|p=|loc=ряд: 35}}. 1866–1880-ci illərdə tərtib edilmiş “Qazıxana dəftəri”ndə onun 7 noyabr 1871-ci il tarixdə Mustafa bəy Hacı Şəmsəddin bəy oğlunun qızı Ballı bəyimlə evlənməsi qeydə alınıb{{Sfn|Qazıxana dəftəri-2|2008|s=138|loc=}}. 1 noyabr 1870-ci il tarixdə qardaşı Mehdi bəyin kəbin mərasimində qardaşının vəkili kimi iştirak edib{{Sfn|Qazıxana dəftəri-6|2008|s=143|loc=}}. İbrahim bəy 1874-cü ildə Zaqatala dairəsinin idarə aparatında tərcüməçi işləyirdi{{Sfn|Кавказский календарь|1874|с= 141 (on-line 466)|loc=}}. 19 avqust 1876-cı il tarixdə – 26 yaşında, uzun sürən xəstəlikdən sonra Nuxada vəfat edib{{Sfn|Qazıxana dəftəri-3|2008|s=49|loc=}}.
'''Məhəmməd bəy'''; 1860-cı ildə tərtib edilmiş “Nuxa şəhərindəki müsəlman bəylərinin və dövlət məmurlarının siyahısı”nda 8 yaşlı şəxs olaraq qeydə alınıb{{Sfn|Список беков и чиновников мусульманского вероисповедения гор. Нухи|1860|p=|loc=ряд: 35}}. 23 noyabr 1871-ci il tarixdə qardaşı İbrahim bəyin kəbin mərasimində qardaşının vəkili kimi iştirak edib{{Sfn|Qazıxana dəftəri-2|2008|s=138|loc=}}.
====Mehranilər sülaləsinin hakimiyyət dövrü====
====Arvadı====
Zaman bəy azı iki dəfə evlənsə də mənbələrdə onun yalnız bir nikahı haqqında məlumat var. O, 21 mart 1869-cu il tarixdə sabiq [[Şəki xanlığı|Şəki xanları]] [[İsmayıl xan|İsmayıl xanın]] qızı və [[Məhəmmədhəsən xan|Məhəmmədhəsən xanın]] qız nəvəsi Səkinə bəyimlə evlənib<ref name=Q6 group=qeyd/>. Səkinə bəyim Zaman bəydən 20 yaş böyük idi və bu evlilik 9 ildən çox davam etməmişdir<ref name=Q7 group=qeyd/>.
====Övladları====
1860-cı ildə tərtib edilmiş “Nuxa şəhərindəki müsəlman bəylərinin və dövlət məmurlarının siyahısı”nda Zaman bəyin 4 yaşlı İsa bəy və 1 yaşlı Hacıağa bəy adlı oğullarının adları qeyd edilib.
1876-cı ildə vəfat etmiş qardaşı İbrahim bəyin adını verdiyi oğlu [[İbrahim bəy Şeyxəlibəyov]] rus ordusunun poruçiki olub, Birinci Dünya müharibəsində – 25 (12) iyul 1915-ci il tarixdə, döyüşdə ağır yaralanıb və həmin yaradan da vəfat edib{{Sfn|«Русское слово»|12 июль 1915|p=|loc=}}.
=====Atrnerseh=====
=== Həyat və fəaliyyətinin öyrənilməsi ===
19-cu əsrin 4-cü rübündən etibarən Rusiyanın Şərq tarixçiləri Zaman bəyin özü haqqında, onun səyahətlərdə və diplomatik danışıqlarda ruslara köməyi haqqında kifayət qədər məlumatlı olublar{{Sfn|Пржевальский Н.М.|1947|с=138 (прм. 18)|loc=}}. Azərbaycanda isə Zaman bəy Şeyxəlibəyovun həyat və fəaliyyətinin araşdırılmasına çox gec başlanılmışdır; ilk elmi-publisistik məqaləni 2014-cü ildə geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, AMEA Şəki Regional Elmi Mərkəzinin direktoru [[Zəkəriyyə Əlizadə]] (1936-2016) tarixi ədəbiyyata, professor [[Ədalət Tahirzadə|Ədalət Tahirzadənin]] ona təqdim etdiyi arxiv sənədlərinə istinadla yazıb. Bundan sonra Rusiyada yaşayan tarixçi-tədqiqatçı Eldar İsmayılov Moskva arxivlərindən Zaman bəy Şeyxəlibəyovun şəxsi işini tapıb və həmin işin surətini Zəkəriyyə Əlizadəyə göndərib. Lakin 2016-cı ildə Zəkəriyyə Əlizadənin vəfatından sonra Eldar İsmayılovun ona göndərdiyi Zaman bəy Şeyxəlibəyovla bağlı materiallar da itib. Həmin şəxsi işdən yalnız Zaman bəyin təvəllüd və ölüm tarixləri məlumdur ki, hansı ki Ədalət Tahirzadə 2016-cı ildə “Tarix” dərgisində (İstanbul Universitetinin nəşri) türkcə dərc olunmuş “Sultan Əbdüləzizin Şərqi Türküstan-Kaşğar Xanlığına göndərdiyi zabit” adlı məqaləsində bu şəxsi işə istinad edərək Zaman bəyin təvəllüd və ölüm tarixlərini göstərmişdir. Zəkəriyyə Əlizadədən və Ədalət Tahirzadən sonra Azərbaycanda Zaman bəyin həyat və fəaliyyətini bir də 2020-ci ildə [[Aydın Məmmədov (jurnalist)|Aydın Məmmədov]] tədqiq etmişdir. Həmin ildə onun “Şəkinin tanımadığımız məşhuru – Zaman bəy Şeyxəlibəyov” adlı məqaləsi “Mədəniyyət” qəzetində çap olunmaqla yanaşı, o, Vikipediyanın rusca böməsində, həmçinin özünün [[Şəki Ensiklopediyası|Şəki Ensiklopediyasında]] da Zaman bəy Şeyxəlibəyov haqqında məqalə hazırlamışdır.
== Qeydlər ==
{{Siyahı sütunlarla|2|
{{İstinad siyahısı
|group=qeyd
|refs=
<ref name=Q1>Lakin daha sonrakı bəzi rəsmi sənədlərdə Zaman bəyin atasının adı Şeyxəli kimi yox, “Hacı bəy” kimi, bir sənəddə isə “Hacı xan” {{Harvnb|Генеалогическое общество Алматы}} kimi göstərilir...
{{sitat2|Sevada adlanan Sahaq igid və bacarıqlı olduğu üçün Girdıman və [[Parisos]] vilayətlərini özünə tabe etdi və quldurları ram edərək {{link-interwiki|az=Corayget|az_mətn=Coraygetin|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Дзорапор}} ağası oldu. O, maarifin tərəfdarı idi və öz evində müəllim saxlayırdı. Erməni çarı Smbat dəfələrlə onunla döyüşürdü, lakin onu özünə tabe edə bilmədi{{sfn|Moisey Kalankatuklu.|2006|p=336}}.}}
Şəki əyalətinin 1824-cü il kameral siyahıyaalınmasında – bəylərin siyahısında, Hacı bəy Hacı Rəsul bəy oğlu qeydə alınıb {{Harvnb|Камералное описание|1824|с=|loc=}} ki, bu Hacı Rəsul bəy isə çox güman ki, [[Hacı Çələbi xan|Hacı Çələbi xanın]] əmisi oğlu Şeyxəlinin oğludur. Belədirsə, deməli, Zaman bəy də Hacı Çələbi xanın əmisi oğlu Hacı Şeyxəlinin nəslindəndir.</ref>
<ref name=Q2>Q.P.Fyodorov yazır ki, {{sitat2|Уроженец Нухи, Заманбек во время турецкой войны 1876 года, будучи совсем юным, эмигрировал в числе очень многих кавказцев в Турцию. Возвратиться обратно он боялся, ожидая репрессий русских властей, и остался в Константинополе со своими братьями... Султан... в числе четырех-пяти человек, отправленных в Кашгар, был и Заманбек {{Harvnb|Фёдоров Г.П. (XXI)|2013|с=874}}.}}
Lakin Zaman bəyin 1876-cı ildə Türkiyəyə mühacirət etməsi doğru görünmür. Çünki, o, 1875-ci ildə artıq Kaşğarda idi. Bundan başqa, Türkiyə-Rusiya müharibəsi də 1876-cı ildə başlamamışdı, 1877-ci ildə başlayıb. </ref>
{{əsas|Atrnerseh (Şəki hökmdarı)}}
<ref name=Q3>Rus səyyahı {{link-interwiki|az=Nikolay Prjevalski|az_mətn=Nikolay Prjevalski |başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Пржевальский, Николай Михайлович}} (1839 – 1888) 1877-ci ildə Şərqi Türküstandakı Robnor gölü istiqamətində səyahətə başlayarkən ilk dəfə 13 – 16 (1 – 4) may tarixləri arasında Yaqub xanın nümayəndəsi olan Zaman bəylə qarşılaşıb {{Harvnb|Пржевальский Н.М.|1947|с=5|loc=}}.
=====İşxan Əbu Əbdülmalik=====
[[Zəkəriyyə Əlizadə|Zəkəriyyə Əlizadənin]] məqaləsində isə göstərilir ki, 8 iyun 1872-ci il tarixdə Zaman bəy Yeddişəhər dövləti ilə Rusiya İmperiyası arasında bağlanmış 5 bəndlik ticarət sazişinin hazırlanmasında və ruslarla danışıqlarda iştirak etmişdir {{Harvnb|Əlizadə Z.|2014|s=24–25|loc=}}. Əgər 1872-ci il tarixi doğrudursa, onda, deməli, Zaman bəy 1872-ci ilədək Türküyədən Kaşğara gəlib? Ola bilər ki, söhbət 1872-ci ildən yox, əslində 1877-ci ilin əvvəllərindən gedir. Belə ki, 1876-cı ilin sonu, 1877-ci ilin əvvəllərində Rusiya İmperiyası ilə Yeddişəhər dövləti arasında danışıqlar aparılmış, Zaman bəy də danışıqlarda Yeddişəhər dövlətini təmsil etmişdir {{Harvnb|Куропаткин А.Н.|1879|с=10–13|loc=}}.</ref>
<ref name=Q4>Özbək və qazax dillərində ilk qəzet olan “Türkistan vilayətinin qəzeti” ({{dil-uz|{{link-interwiki|az=Turkiston viloyatining gazeti|az_mətn=“Turkiston viloyatining gazeti”|başqa_dil=uz|başqa_dildə_başlıq=Turkiston viloyatining gazeti}}}}; {{dil-kk|{{link-interwiki|az=Türkistan uəlayatının qazeti|az_mətn=“Түркістан уәлаятының газеті”|başqa_dil=kk|başqa_dildə_başlıq=Түркістан Уәлаятының Газеті}}}}) Türküstan general-qubernatorluğu dəftərxanasının rusca rəsmi “Turkestanskiye vedomosti” ({{dil-ru|«Туркестанские ведомости»}}) qəzetinə əlavə olaraq 1870 – 1882-ci illərdə Daşkənddə çap olunub. Qəzet həftədə iki dəfə qazax, iki dəfə isə özbək dilində çıxırdı. Qəzetdə əsasən rus dilindən tərcümələr dərc olunurdu. Qazax dilində məqalələri redaktor Şahmərdan İbrahimov və yanındakı ədəbi işçilər – Zaman bəy Şeyxəlibəyov, Yusup Qazıbəyov, Hasan Janışevtar hazırlayırdılar. Qazax versiyasının hazırlanmasında əsas işi bu dörd nəfər görmüşdür {{Harvnb|«Түркістан уалаятының газетінде»|с=122 – 123|loc=}}.</ref>
{{sitat2|hökmdar Atrnersehin oğlu, mömin çar mübarək Hammamın nəvəsi İşxanik padşahlıq taxtına oturdu.}}
<ref name=Q5>Zaman bəyin fotoşəkilinə əsasən onun 4-cü dərəcəli Georgiyev xaçı ilə təltif olunduğunu güman etmək olar; belə ki sinəsindəki nişanlardan biri Georgiyev xaçına çox bənzəyir.</ref>
<ref name=Q6>[[Qazıxana dəftəri|“Qazıxana dəftəri”ndə]] Səkinə bəyim Məhəmmədhəsən xanın qızı kimi təqdim olunur {{Harvnb|Qazıxana dəftəri (2)|2008|s=41|loc=}} və {{Harvnb|Qazıxana dəftəri (3)|2008|s=102|loc=}}. Əslində isə o, Məhəmmədhəsən xanın qız nəvəsi olmaqla Şəki xanı İsmayıl (?–1819) xanın qızıdır və İsmayıl xanın qızı Səkinə bəyimin Zaman bəyə ərə getməsi barədə [[Hacı Seyid Əbdülhəmid|Hacı Seyid Əbdülhəmiddə]] də məlumat var {{Harvnb|Şəki xanlığının tarixindən|1958|s=31|loc=}}.</ref>
<ref name=Q7>13 mart 1878-ci ildə Səkinə bəyim Mirzə bəy Sultanovun oğlu Həsən xanla ailə qurub {{Harvnb|Qazıxana dəftəri-5|2008|s=102|loc=}}. </ref>
===İnzibati ərazi vahidləri – eristavlıqlar ===
}}
}}
}}
}}
== İstinadlar ==
== İstinadlar ==
{{İstinadlar|2}}
{{İstinad siyahısı|2}}
==Ədəbiyyat==
==Ədəbiyyat==
{{Siyahı sütunlarla|2|
{{Siyahı sütunlarla|2|
#{{kitab3
# {{Sayta istinad|url=https://www.ria1914.info/index.php/%D0%92%D1%8B%D1%81%D0%BE%D1%87%D0%B0%D0%B9%D1%88%D0%B8%D0%B5_%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D1%8B,_%D1%82%D0%B5%D0%BA%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F_%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%B8%D1%8F,_1900,_%D0%BD%D0%BE%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8C |author = |authorlink= |title=Высочайшие приказы, текстовая версия, 1900, ноябрь |subtitle=Ноября 5-го дня, в Ливадии. |deadlink= |archiveurl=https://web.archive.org/web/20191230114625/https://www.ria1914.info/index.php/%D0%92%D1%8B%D1%81%D0%BE%D1%87%D0%B0%D0%B9%D1%88%D0%B8%D0%B5_%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D1%8B,_%D1%82%D0%B5%D0%BA%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F_%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%B8%D1%8F,_1900,_%D0%BD%D0%BE%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8C |archivedate= 21 Apr 2019 - 30 Dec 2019|lang=ru|showlang=yes|responsible= |website=Офицеры русской императорской армии |websiteurl=https://www.ria1914.info/ |type= |date=1900 |accessdate= 06.05.2022|quote= |quoteup= |description= |ref=Офицеры РИА}}
# {{məqalə
| müəllif =[[Ədalət Tahirzadə|Tahirzade A.]]
| başlıq = Sultan Abdulaziz'in Doğu Türkistan-Kaşğar Hanliği'na gönderdigi subay
| il = 2005
| səhiflər =
}}
# {{kitab3
| müəllif = Мусхелишвили Д. Л.
| başlıq = Из исторической географии восточной Грузии (Шаки и Гогорена)
| orijinal =
| orijinal =
| link =
| link =
| vikimənbə =
| dil = tr
| cavabdeh =
| cavabdeh =
| nəşr =
| nəşrin müəllifi =
| yer = Тбилиси
| nəşr = Türkçe Tarih
| nəşriyyat = Мацниереба
| tip = dergi
| il = 1982
| yer =
| том =
| nəşriyyat =
| страницы =
| il = 2016
| столбцы =
| cild =
| страниц =
| buraxılış = Aralıq
| nömrə = 2
| səhifələr =
| isbn =
| isbn =
| issn =
| doi =
| doi =
| тираж =
| bibcode =
| ref = Мусхелишвили Д. Л.
| arxiv =
| pmid =
| ref = Tahirzade A.
| archiveurl =
| archivedate =
}}
}}
# {{kitab3
# {{kitab3
| müəllif = Əliyev Ş. H.
| müəllif =
| hissə =
| hissə =
| hissənin linki =
| hissənin linki =
| başlıq = Şimal-Qərbi Azərbaycan: ingiloylar (I kitab: Ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək)
| başlıq = Nuxa şəhərindəki müsəlman bəylərinin və dövlət məmurlarının siyahısı
| orijinal =
| orijinal = Список беков и чиновников мусульманского вероисповедения гор. Нухи
| link = http://history.az/pdf.php?item_id=20110817051503205&ext=pdf
| link =
| vikimənbə =
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| cavabdeh =
| nəşr =
| nəşr =
| yer = Bakı
| yer = Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix arxivi, fond 10, op. 1, s/v 79
| nəşriyyat = [[Təhsil nəşriyyatı|Təhsil]]
| nəşriyyat =
| il = 2007
| il = 1860
| cild =
| cild =
| səhifə =
| səhifə =
| sütunlar =
| sütunlar =
| səhiflər =
| səhifələr =
| seriya =
| seriya =
| isbn =
| isbn =
| doi =
| doi =
| tiraj =
| tiraj =
| ref = Azərbaycan tarixi, II cild
| archiveurl =
| archivedate =
| ref = Список беков и чиновников мусульманского вероисповедения гор. Нухи
}}
}}
#{{kitab3
# {{Sayta istinad|url=https://genealogiya.kz/sluzhashhie-chinovniki-semirechenskoj-oblasti/ |author = |authorlink= |title=Служащие (чиновники) Семиреченской области |subtitle= |deadlink= |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201020094323/https://genealogiya.kz/sluzhashhie-chinovniki-semirechenskoj-oblasti/ |archivedate=20 Oct 2020 |lang=ru |showlang=yes|responsible= |website=Генеалогическое общество Алматы |websiteurl=https://genealogiya.kz/ |type= |date= |accessdate= 06.05.2022|quote= |quoteup= |description= |ref=Генеалогическое общество Алматы }}
| müəllif =[[Məmmədəli Şərifli|Şərifli M. X.]]
# {{kitab3
| müəllif = Составленоно капитаном Харченновым и поручиком Скоржинским
| hissə =
| hissə =
| hissənin linki =
| hissənin linki =
| başlıq = IX əsrin II yarısı – XI əsrdə Azərbaycan feodal dövlətləri
| başlıq = Камералное описание жителей города Нухи и Шекинской провинции
| orijinal =
| orijinal =
| link = http://elibrary.bsu.az/books_200/N_203.pdf
| link =
| vikimənbə =
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| cavabdeh =
| nəşr =
| nəşr =
| yer = Bakı
| yer = Dövlət Tarix Arxivi, fond 24; Опис №1, № 162
| nəşriyyat =
| nəşriyyat =
| il = 2013
| il = 1824
| cild =
| cild =
| səhifə =
| səhifə =
| səhiflər =
| sütunlar =
| səhifələr =
| seriya =
| seriya =
| isbn =
| isbn =
| doi =
| doi =
| tiraj =
| tiraj =
| ref = Şərifli M. X.
| archiveurl =
| archivedate =
| ref = Камералное описание
}}
}}
#{{kitab3
# {{Книга:Кавказский календарь|автор= |ссылка=https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825040#?page=449 |год=1860 |страницы= 21 (Отд. V) | archiveurl=https://web.archive.org/web/20191203155844/https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825040#?page=449 | archivedate=13 Mar 2017 - 3 Dec 2019 }}
| müəllif = Усейнов М. А.
# {{Книга:Кавказский календарь|автор= |ссылка=https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825039#?page=345 |год=1861 |страницы=347 | archiveurl=https://web.archive.org/web/20191203160125/https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825039#?page=345 | archivedate=13 Mar 2017 - 3 Dec 2019 }}
| hissə =
# {{Книга:Кавказский календарь|автор= |ссылка=https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825037#?page=317 |год=1863 |страницы=319 | archiveurl=https://web.archive.org/web/20191203160352/https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825037#?page=317 | archivedate=13 Mar 2017 - 3 Dec 2019}}
| hissənin linki =
# {{Книга:Кавказский календарь|автор= |ссылка=https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825036#?page=340 |год=1864 |страницы=24 (on-line 340) | archiveurl= https://web.archive.org/web/20201020064440/https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825036#?page=340| archivedate= 7 Nov 2016 - 20 Oct 2020}}
| başlıq = Памятники азербайджанского зодчества
# {{Книга:Кавказский календарь|автор= |ссылка=https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825035#?page=414 |год=1865 |страницы=27 (on-line 414) | archiveurl=https://web.archive.org/web/20191203160310/https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825035#?page=414 | archivedate=4 Mar 2016 - 3 Dec 2019 }}
# {{Книга:Кавказский календарь|автор= |ссылка=https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825034#?page=491 |год=1866 |страницы= 29 (on-line 491) | archiveurl=https://web.archive.org/web/20191203160104/https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825034#?page=491 | archivedate=8 Oct 2016 - 3 Dec 2019}}
# {{Книга:Кавказский календарь|автор= |ссылка=https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825032#?page=514 |год=1868 |страницы= 36 (on-line514)| archiveurl=https://web.archive.org/web/20191203160434/https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825032#?page=514 | archivedate=7 Nov 2016 - 3 Dec 2019 }}
# {{Книга:Кавказский календарь|автор= |ссылка=https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825031#?page=536 |год=1869 |страницы=40 (on-line 536) | archiveurl=https://web.archive.org/web/20201116194926/https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825031#?page=536 | archivedate=7 Nov 2016 - 16 Nov 2020 }}
# {{Книга:Кавказский календарь|автор= |ссылка=https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825029#?page=523 |год=1871 |страницы=51 (on-line 523) | archiveurl=https://web.archive.org/web/20200627223749/https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825029#?page=523 | archivedate=7 Nov 2016 - 27 Jun 2020 }}
# {{Книга:Кавказский календарь|автор= |ссылка=https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825028#?page=523 |год=1872 |страницы=52 (on-line 523) | archiveurl= https://web.archive.org/web/20191203160239/https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825028#?page=523| archivedate=7 Nov 2016 - 3 Dec 2019 }}
# {{Cite web2|url=https://mytashkent.uz/2013/09/12/moya-sluzhba-v-turkestanskom-krae-fedorov-g-p-1870-1910-3/ |author = Фёдоров Г.П.|authorlink= |title=Моя служба в Туркестанском крае (1870 – 1910 года) |subtitle=Часть двадцать первая |deadlink= |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201023054047/https://mytashkent.uz/2013/09/12/moya-sluzhba-v-turkestanskom-krae-fedorov-g-p-1870-1910-3/ |archivedate=13 Sep 2016 - 23 Oct 2020 |lang=ru |website=https://mytashkent.uz/ |date=2013 |accessdate= 06.05.2022 |ref=Фёдоров Г.П. (XXI)}}
# {{Книга:Кавказский календарь|автор= |ссылка=https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825027#?page=323 |год=1873 |страницы=51 (on-line 323) | archiveurl=https://web.archive.org/web/20191203160316/https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825027#?page=323 | archivedate=7 Nov 2016 - 14 Jan 2021 }}
# {{Книга:Кавказский календарь|автор= |ссылка=https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825026#?page=365 |год=1874 |страницы=40 (on-line 365) | archiveurl=https://web.archive.org/web/20191203155857/https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825026#?page=365 | archivedate=7 Nov 2016 - 3 Dec 2019 }}
#:{{Книга:Кавказский календарь|автор= |ссылка=https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825026#?page=466 |год=1874 |страницы=141 (on-line 466) | archiveurl=https://web.archive.org/web/20191203155857/https://dlib.rsl.ru/viewer/01003825026#?page=466 | archivedate=7 Nov 2016 - 3 Dec 2019 }}
# {{məqalə
| müəllif = [[Zəkəriyyə Əlizadə|Əlizadə Z.]]
| başlıq = Prjevalskinin borclu olduğu şəkili – Zaman bəy Şıxəlibəyov
| orijinal =
| orijinal =
| link = https://books.google.az/books?ei=5VyEU4WHBqeD4gSS8oGoBg&hl=ru&id=qW5YAAAAMAAJ&dq=%D0%A8%D0%B5%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE&focus=searchwithinvolume&q=%22%D0%BA%D0%BD%D1%8F%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0+%D0%A8%D0%B5%D0%BA%D0%B8%22
| link = https://525.az/news/19770-prjevalskinin-borclu-oldugu-sekili-zaman-bey-sixelibeyov
| vikimənbə =
| dil = az
| cavabdeh =
| cavabdeh =
| nəşr =
| nəşrin müəllifi =
| nəşr = 525-ci qəzet
| tip = qəzet
| yer =
| yer =
| nəşriyyat = Гос. изд-во архитектуры и градостроительства
| nəşriyyat =
| il = 1951
| il = 2014
| том =
| cild =
| страницы =
| buraxılış = 7 iyun
| столбцы =
| nömrə =
| страниц =
| səhifələr =
| isbn =
| isbn =
| issn =
| doi =
| doi =
| тираж =
| bibcode =
| ref = Усейнов М. А.
| arxiv =
| pmid =
| ref = Əlizadə Z.
| archiveurl = https://web.archive.org/web/20201228044340/https://525.az/news/19770-prjevalskinin-borclu-oldugu-sekili-zaman-bey-sixelibeyov
| archivedate = 28 Dec 2020
}}
}}
#{{kitab3
# {{kitab3
| müəllif = Восканян С. С.
| müəllif = Куропаткин А.Н.
| hissə =
| hissə =
| hissənin linki =
| hissənin linki =
| başlıq = Очерк истории армяно-азербайджанских этнополитических отношений
| başlıq = Кашгария. Историко-географический очерк страны, ее военные силы, промышленность и торговля
| orijinal =
| orijinal =
| link = https://books.google.az/books?id=ZIcjAQAAMAAJ&q=%D0%92+X%E2%80%94+XI+%D0%B2%D0%B2.+%D1%81%D1%83%D1%89%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%BE+%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%B6%D0%B5+%D0%A8%D0%B0%D0%BA%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D0%BA%D0%BD%D1%8F%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE+%D1%81%D0%BE+%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B5%D0%B9+%D0%B2+%D0%A8%D0%B0%D0%BA%D0%BA%D0%B8+(%D0%A8%D0%B5%D0%BA%D0%B8)&dq=%D0%92+X%E2%80%94+XI+%D0%B2%D0%B2.+%D1%81%D1%83%D1%89%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%BE+%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%B6%D0%B5+%D0%A8%D0%B0%D0%BA%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D0%BA%D0%BD%D1%8F%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE+%D1%81%D0%BE+%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B5%D0%B9+%D0%B2+%D0%A8%D0%B0%D0%BA%D0%BA%D0%B8+(%D0%A8%D0%B5%D0%BA%D0%B8)&hl=ru&sa=X&ei=a12EU8SCCJLZ4QTmk4HQCg&ved=0CC4Q6AEwAA
| link = http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Kuropatkin_A_N_II/vved.htm
| vikimənbə =
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| cavabdeh =
| nəşr =
| nəşr =
| yer =
| yer = {{СПб.}}
}}
| nəşriyyat =
| nəşriyyat =
| il = 2005
| il = 1879
| cild =
| cild =
| səhifə = 106
| səhifə =
| sütunlar =
| sütunlar =
| səhiflər = 336
| səhifələr =
| seriya =
| seriya =
| isbn =
| isbn =
| doi =
| doi =
| tiraj = 200
| tiraj =
| ref = əl-Bəlazuri
| archiveurl = https://web.archive.org/web/20200806135903/http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Kuropatkin_A_N_II/vved.htm
| archivedate =17 May 2017 - 6 Aug 2020
| ref = Куропаткин А.Н.
}}
}}
#{{kitab3
# {{kitab3
| müəllif = [[Ziya Bünyadov|Bünyadov Z. M.]]
| müəllif = Пржевальский Н.М.
| hissə =
| hissə =
| hissənin linki =
| hissənin linki = https://archive.org/download/20220114_20220114_2343
| başlıq = Azərbaycan VII-IX əsrlərdə
| başlıq = От Кульджи за Тянь-Шань и на Лоб-Нор
| orijinal =
| orijinal =
| link = http://www.tarix.gov.az/kitablar/Bunyadov%20Z%20%20Azerbaycan%20VII-IX%20esrlerde.pdf
| link =
| vikimənbə =
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| cavabdeh = под ред. и со вступительной статьей Э.М. Мурзаева
| nəşr =
| nəşr =
| yer = Bakı
| yer = Москва
| nəşriyyat = Şərq-Qərb
| nəşriyyat = ОГИЗ Государственное издательство географической литературы
| il = 2007
| il = 1947
| cild =
| cild =
| səhifə =
| səhifə =
| sütunlar =
| sütunlar =
| səhifələr =
| səhifələr =
| seriya =
| seriya =
| isbn =
| isbn =
| doi =
| doi =
| тираж =
| tiraj =
| ref = Армянская География
| archiveurl = https://web.archive.org/web/20220114234545/http://91.144.189.235/fulltext/Kultshi.pdf
| archivedate = 14 Jan 2022
| ref = Пржевальский Н.М.
}}
}}
#{{kitab3
# {{məqalə
| müəllif = Гевонд
| müəllif = Assanova B.S.
| başlıq = Қазақ мерзімді баспасөзінің қалыптасуы мен дамуының мерзімді басылымдардың рөлі
| başlıq = История халифов
| orijinal =
| orijinal =
| link = http://www.vostlit.info/Texts/rus11/Gewond/frametext2.htm
| link = http://rmebrk.kz/journals/4640/19077.pdf
| vikimənbə =
| dil = kaz
| cavabdeh =
| cavabdeh = Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
| nəşr =
| nəşrin müəllifi =
| yer = СПб.
| nəşr = Хабаршы Вестник Bulletin («tарих және саяси-әлеуметтік ғылымдар» сериясы)
| tip =
| yer = Алматы
| nəşriyyat =
| nəşriyyat =
| il = 1862
| il = 2018
| том =
| cild =
| страницы =
| buraxılış =
| столбцы =
| nömrə =2 (57)
| страниц =
| səhifələr = 10
| isbn =
| isbn =
| issn =
| doi =
| doi =
| тираж =
| bibcode =
| ref = Гевонд
| arxiv =
| pmid =
| ref = Assanova B.S.
| archiveurl =https://web.archive.org/web/20201231201756/http://rmebrk.kz/journals/4640/19077.pdf
| archivedate = 31 Dec 2020
}}
}}
# {{kitab3
#{{kitab3
| müəllif =
| müəllif =
| hissə = § 36. Arminiya and Arran
| hissə = «Түркістан уалаятының газетінде» публицистиканың қалыптасуы
| hissənin linki = https://books.google.com.tr/books?id=0Ct1CQAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=hudud+al-alam.+the+regions+of+the+world+a+persian+geography&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwjBqeLWgc_QAhVmDJoKHV-sA5wQuwUIIzAB#v=snippet&q=SHAKKI&f=false
| hissənin linki = https://engime.org/publicistikali-shifarmashili-negizderi.html?page=7
| başlıq = Hudud al-'Alam 'The Regions of the World'
| başlıq = Қазақ публицистикасының баспасөз бетінде қалыптасуы
| orijinal =
| orijinal =
| link =
| link =
| yer =
| yer =
| nəşriyyat =
| nəşriyyat =
| il = 2015
| il =
| volume =
| cild =
| səhifə =122 – 123
| sütunlar =
| səhifələr =
| ref = Hudud al-'Alam
| orijinal =
| link = http://www.vostlit.info/Texts/rus/Drash/frametext5.htm
| seriya =
| seriya =
| isbn =
| isbn =
| doi =
| doi =
| тираж =
| tiraj =
| ref = Иованнес Драсханакертци.
| archiveurl = https://web.archive.org/web/20200420130928/https://engime.org/publicistikali-shifarmashili-negizderi.html?page=7
| archivedate =20 Apr 2020 - 20 Jun 2020
| ref =«Түркістан уалаятының газетінде»
| yer = Тифлис
| ref = Ибн Рустэ.
}}
}}
# {{cite web | last =Наш Баку|url=https://www.ourbaku.com/index.php/%D0%92%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D1%82%D1%8B_%D1%8D%D0%BC%D0%B8%D1%80%D0%B0_%D0%B1%D1%83%D1%85%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%A1%D0%B5%D0%B8%D0%B4_%D0%90%D0%B1%D0%B4%D1%83%D0%BB-%D0%90%D1%85%D0%B0%D1%82_%D0%91%D1%83%D1%85%D0%B0%D0%B4%D1%83%D1%80-%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B0_%D0%B2_%D0%91%D0%B0%D0%BA%D1%83_(1892,_1893%D0%B3.%D0%B3.) |title=Визиты эмира бухарского Сеид Абдул-Ахат Бухадур-хана в Баку (1892, 1893г.г.) |author= |date= |website=https://www.ourbaku.com/ |publisher= |language=ru |accessdate= |archiveurl =https://web.archive.org/web/20201021161440/https://www.ourbaku.com/index.php/%D0%92%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D1%82%D1%8B_%D1%8D%D0%BC%D0%B8%D1%80%D0%B0_%D0%B1%D1%83%D1%85%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%A1%D0%B5%D0%B8%D0%B4_%D0%90%D0%B1%D0%B4%D1%83%D0%BB-%D0%90%D1%85%D0%B0%D1%82_%D0%91%D1%83%D1%85%D0%B0%D0%B4%D1%83%D1%80-%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B0_%D0%B2_%D0%91%D0%B0%D0%BA%D1%83_(1892,_1893%D0%B3.%D0%B3.) |archivedate =21 Oct 2020 |ref = harv}}
# {{məqalə
# {{məqalə
| müəllif = Rəşad M.
| müəllif = Абдирашидов Д.
| başlıq = Albaniya/Arranın Varisi Şəki və Səlcuqlu Dövləti İlə Münasibətləri
| başlıq = Аннотированная библиография туркестанских материалов в газете «Таржумāн» (1883 – 1917)
| orijinal =
| orijinal =
| link = https://www.demokrasiplatformu.com/dergi/article/view/230/222.pdf
| link = http://web.l.u-tokyo.ac.jp/tokyo-ias/nihu/publications/cers05/cers05_fulltext.pdf
| dil = az
| dil =
| cavabdeh =
| cavabdeh =
| nəşrin müəllifi =
| nəşrin müəllifi =
| nəşr = Demokrasi Platformu Dergisi
| nəşr = CERS
| tip = jurnal
| tip = jurnal
| yer =
| yer =
| nəşriyyat =
| nəşriyyat =
| il = 2022
| il = 2011
| cild =
| cild =
| buraxılış = Haziran-June
| buraxılış =
| nömrə = 11/36
| nömrə = 5
| səhifələr = 101-128
| səhifələr =
| isbn =
| isbn = 978-4-904039-29-08
| issn = 1305-4600
| issn =
| doi =
| doi =
| bibcode =
| bibcode =
| arxiv =
| arxiv =
| pmid =
| pmid =
| ref = Rəşad M.
| ref = Абдирашидов Д.
| archiveurl = https://web.archive.org/web/20221130123821/https://www.demokrasiplatformu.com/dergi/article/download/230/222/948
| archiveurl = https://web.archive.org/web/20201231190811/http://web.l.u-tokyo.ac.jp/tokyo-ias/nihu/publications/cers05/cers05_fulltext.pdf
| archivedate = 30 Nov 2022
| archivedate = 31 Dec 2020
}}
}}
#{{kitab3
# {{kitab3
| müəllif = Ибн Хордадбех.
| müəllif =
| hissə =
| hissə =
| hissənin linki =
| hissənin linki =
| başlıq = Книга путей и стран.
| başlıq = Россия и Палестина: научные и культурные связы
| orijinal = Китаб ал-масалик ва-л-мамалик
| orijinal =
| link =
| link = http://www.rasl.ru/e_editions/russia_palestina_2018_full.pdf
| vikimənbə =
| vikimənbə =
| cavabdeh = пер. Н. М. Велихановой
| cavabdeh =
| nəşr =
| nəşr =
| yer = М.
| yer = Сант-Петербург
| nəşriyyat =
| nəşriyyat =
| il = 1986
| il = 2018
| том =
| cild =
| страницы =
| səhifə =
| столбцы =
| sütunlar =
| страниц =
| səhifələr =
| seriya =
| seriya =
| isbn =
| isbn = 978-5-336-00236-2
| doi =
| doi =
| тираж =
| tiraj =
| ref = Ибн Хордадбех.
| archiveurl = https://web.archive.org/web/20191101083354/http://www.rasl.ru/e_editions/russia_palestina_2018_full.pdf
| archivedate =1 Nov 2019
| ref = Россия и Палестина
}}
}}
#{{kitab3
# {{məqalə
| müəllif =
| müəllif =
| başlıq = Сведения об убитых и раненых в ПМВ офицерах...
|başlıq = Сведения арабских географов IX и X веков по Р.Х. о Кавказе, Армении и Адербейджане: VII, ал-Мукаддасий; VIII, Масуди; IX, Ибн Хаукал
| orijinal =
| orijinal =
| link =
| link = https://www.ria1914.info/index.php/Сведения_об_убитых_и_раненых_в_ПМВ_офицерах_по_данным_газеты_«Русское_слово»,_июль_1915г.
| vikimənbə =
| dil = ru
| cavabdeh =
| cavabdeh =
| nəşr =
| nəşrin müəllifi =
| yer = Bakı
| nəşr = Русское слово
| tip = газета
| yer =
| nəşriyyat =
| nəşriyyat =
| il = 1974
| il = 12 июль 1915
| том =
| cild =
| страницы =
| buraxılış =
| столбцы =
| nömrə =
| страниц =
| səhifələr =
| isbn =
| isbn =
| issn =
| doi =
| doi =
| тираж =
| bibcode =
| ref = Vəlixanlı N. M.
| arxiv =
| pmid =
| ref = «Русское слово»
| archiveurl = https://web.archive.org/web/20200606075851/https://www.ria1914.info/index.php/%D0%A1%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BE%D0%B1_%D1%83%D0%B1%D0%B8%D1%82%D1%8B%D1%85_%D0%B8_%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D0%BD%D1%8B%D1%85_%D0%B2_%D0%9F%D0%9C%D0%92_%D0%BE%D1%84%D0%B8%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%85_%D0%BF%D0%BE_%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%BC_%D0%B3%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%82%D1%8B_%C2%AB%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%C2%BB,_%D0%B8%D1%8E%D0%BB%D1%8C_1915%D0%B3.
| archivedate = 23 May 2019 - 6 Jun 2020
}}
}}
#{{kitab3
# {{cite web | last =|url=https://azadaz.com/xeber/4720/veten-menim-icimdedir |title=Vətən mənim içimdədir |author=Teymurqızı T. |date=16/04/20 |website=https://azadaz.com/ |publisher=Azadaz.com |language= az|accessdate= |archiveurl =https://web.archive.org/web/20201226140757/https://azadaz.com/xeber/4720/veten-menim-icimdedir |archivedate =26 Dec 2020 |ref = harv}}
# {{QD|151|ref=Qazıxana dəftəri-1}}
#: {{QD|138|ref=Qazıxana dəftəri-2}}
#: {{QD|49|ref=Qazıxana dəftəri-3}}
#: {{QD|151|ref=Qazıxana dəftəri (2)}}
#: {{QD|102|ref=Qazıxana dəftəri (3)}}
#: {{QD|41|ref=Qazıxana dəftəri-4}}
#: {{QD|102|ref=Qazıxana dəftəri-5}}
#: {{QD|142|ref=Qazıxana dəftəri-6}}
# {{kitab3
| müəllif = Хмельницкий С.И.
}}
#{{kitab3
}}
#{{məqalə
}}
#{{kitab3
| müəllif = Əhməd Zəki Vəlidi.
| hissə =
| hissə =
| hissənin linki =
| hissənin linki =
| başlıq = Azərbaycanın tarixi coğrafiyası
| başlıq = Николай Михайлович Пржевальский (1839-1888)
| orijinal =
| orijinal =
| link = https://turuz.com/storage/Turkologi/Tarix/2014/1026-_Turkoloji_Tarix_Azerbaycanin_Tarixi_Coghrafiyasi_Ehmed_Zeki_Velidi_Urmu_Turuz_2014.pdf
| link = https://archive.org/download/20220115
| vikimənbə =
| vikimənbə =
| cavabdeh =
| cavabdeh =
| nəşr =
| nəşr =
| yer = Bakı
| yer = Ленинград
| nəşriyyat = Təhsil
| nəşriyyat = Молодая гвардия
| il = 2009
| il = 1950
| cild =
| cild =
| səhifə =
| səhifə =
| sütunlar =
| sütunlar =
| səhiflər =
| səhifələr =
| seriya =
| seriya =
| isbn =
| isbn =
| doi =
| doi =
| tiraj = 500
| tiraj = 50000
| ref = Əhməd Zəki Vəlidi.
| archiveurl =
| archivedate =
| ref = Хмельницкий С.И.
| тираж =
| ref = Садр ад-Дин Али ал-Хусайни.
}}
}}
# {{ŞXT-1958|31}}
# http://www.iuhrdf.org/tr/2017/02/04/osmanli-devletinin-dogu-turkistana-yardimi-ve-cin-isgali/
# https://www.iyigunler.net/sultan-abdulhamid-han-ve-dogu-turkistan-makale,2407.html
# http://isamveri.org/pdfsbv/D00120/1983-1987_13/1983-1987_13_HALACOGLUY.pdf
# https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2134771
}}
}}
{{Yoxlanılmış məqalə}}
[[az:Zaman bəy Şeyxəlibəyov]][[ru:Шихалибеков, Заман бек]][[uz:Zamonbek Shayxalibekov]]
[[az:Şəki dövləti]][[ca:Herèthia]][[cs:Heretie]][[de:Heretien]][[en:Kingdom of Hereti]][[es:Reino de Hereti]][[fi:Hereti]][[fr:Héréthie]][[he:הרתי]][[hr:Kraljevina Heretija]][[it:Erezia]][[ka:ჰერეთის სამეფო]][[ko:헤레티]][[lt:Heretija]][[nl:Hereti]][[pt:Reino de Hereti]][[ru:Шекинское царство]][[tr:Hereti Krallığı]][[uk:Гереті]][[xmf:ჰერეთიშ ომაფე]]