Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/1-ci hissə üçün mənbəyə bax

= : cl) 5/ 4-cç = 
: | 5 ə. əri o 2 2 ybastӧnav, ə . = Qokar 
Ennedi = mə A/Merob axa hi?ər6səp- P | 
u Ey y Ə0-DəbbaçUkurti / AtbarayD |, di 
"450 21 əə / /42-DamərӱCdə = eb balim 
| zi ab | 1 0,. kk ki 
yaylası 21 ə” R ə 2 : İsə k r3— s 
21 ” pır ————y————— = – HA. , uk 
əmma zz ər | dm. 6- cı asta ln o 9 m 2” İ E | = 
gӱrə aa | II iH M im uH R YİMALİ-XARTUM KASSALAKE Akordat === 
€“ |, mTuMA nh L fə OmdurmAN II iə —— YA “acı 
: 1 | | Ruvoyba | ə ” Dİ YARTUM - TL / 
m” D A P dy R s ə həpasə xsl ( “əə Auliya - 
 KDORD O)F d,d də .. dərə) 
Əl-Fater 1 q / “sək SUMER 
= m, —— ( = Əd-Dueym A: 
“= Darfur əra “= 
ə m = xsi Var Pyan ə” 
ə, . — 2 “ * 1 c 
Mappa a, 3088” f Q ə ə zə m, m“ 
yaylası Xə ( ƏH-Həhyağ.—.. ə £— ə mi 
: bala lə | kəsib" IDillinc ik “əə "əl 
— 0 HƏHVYy BİÖİH “— | ” | , Temadinq d. | 


“Mu Haçər-Bançə 
DAR FUR 









in Hü 


Dİ. k OR DӰS 












— 





| 
-F əs AL 5 
Deym Zubeyr 





2 — bı? 


Cənub /-- 


—q 






144 
































duqlı : il. 
FAN 2 dӱ 
r x 
/ c = “ə” yn” 
R = Su “ə 
əə Mi” H H ə = uc 
“72 1 Mələkal T ƏDDİS-ƏBƏBO,, 
“ = i ə 































) = 












= “ 
sar mnfli parnın 2. zə 
4 QƏRBİ A 
ӰU "Eqo XCENVATORİAL| 4X 
v Tüxüupü yel - | 
mö “ə S- ƏYALƏT 4UBA | 
? "ed Yambio Yə ə” O 
AK əıa 
= yes? Farace T:: – Nimule* 3187 ef 
— —— — ə M di idi" 
| Səudiyyə Ərabistanı bə nü” nə : y : A N D A 1 
avbeet, mika, gips və s, İqlimi iim.- saxlamınlar, qalanları xristian- 


da tropik səhra (orta aylıq temp-r 
1,5—352S: illik yaqıntı 200 mm-dək), 
c.-da ekvatorial mussondur (orta ay- 
lıq temp-r 23—309S: illik yaqıntı 
500— 1400 mm). Ən beyuk cayı Nildir. 
Coxlu mӱvəqqəti su axarları var. 
Torpaq ərtuyu (im.-da və q.-də zəif in- 
kipaf etmiidir. C.-da, əsasən, fer- 
ralitli və alferritli qırmızı, qır- 
mızı-qonur torpaqlar Yayılmındır. 
Əlkənin (im.-ında bitki ərtuyu yox 
dərəcəsindədirz c.-da tək-tək arac- 
ları olan Yuksəkotlu savannalar var. 
Bə”zi c. və daqlıq r-nlarda tropik 
mepələrə rast gəlinir. Antilop, zu- 
rafə, fil, bəbir, aslan, ləvəqulu, 
marabu, piton, timsah, sese milcəyi 
və s. var. Caylar balıqla zəngindir. 
Milli parklar yaradılmındır. 
Əhali. Əhalinin yarıdan coxu, 
əsasən, əlkənin 1im. r-nlarında ya- 
payan ərəblərdir. Nil vadisində nu- 
biyalılar, 1im.-i.-də beçalar (dil- 
lzri kutit dillərinə aiddir), c.- 
da nilboyu dillərində, q. sərhədləri 
boyunda isə Mərkəzi və Pərqi Sudan 
dillərində danınlan Xalqlar yaxipa- 
yır. Dəvlət dili ərəb dilidir. Əha- 
linin 7096-indən coxu musəlmandır: 
2596-i ən"ənəvi dini e"tiqadlarını 


dır. İiiləyən əhalinin təqr. 8594-i 
k.t.-nda calınır (1981). Orta sıxlıq 
1 km2?-də 7,8 Hə ərdir (1981). Hləhəp 
əhalisi 1396-dir. İri ipəhəri Xartum 
(Omdurman və PTimali Xartum ilə 
birlikdə)—1,2 mln.-dan cox (1980). 

Tarixi mə”lӱmat, S. ərazisi Dahi 


dəvrundən məskunlatmıdır (bax 
Xartum mədəniyyəti). Muasir C. 
ərazisinin xeyli hissəsi (qədimdə 


Xuii əlkəsi, 10 əsrdən Nubiya) qədim 
misirlilərə qohum sami-hami və gu- 
iit tayfaları ilə məskunlatmıpi- 
dı. E.ə. təqr. 8 əsrlə isə Napata dəv- 
ləti yarandı. 4 əsrin əvvəllərində 
S.-ı Aksum kö ari ilqal et- 
di. b əsrdən xristianlıq, 7 əsrdən 
isə elkəyə ərəblərin muhacirəti ilə 
islam dini Yayılmaqa baptladı. 14 
əsrin sonu—16 əsrin əvvəllərində 

ərazisində sultanlıqlar yaraplı. 
1820—22 illərdə S.-ı, o ə 
periyasının vassalı olan Misir nit- 
qal etdi. 60-cı illərin sonu—70-ci 
illərin əvvəllərində S.-da İngiltə- 
rənin tə siri gӱcləndi. Yadellilərin 
zӱlmӱnə və milli əsarətə qariqı baiy- 
lanmın geniiy xalq hərəkatını (bax 
Məhdicilər hərəkatı) İngiltərə — 
Misir ordusu yatırdı (1898), 1899 











| (or. “ila "3 I bi A İT 5 ALAN 
—" i .... ) R”. A s. = –— 


də 
r zə 


“ 
Adu 
lə 
ə. : 


—phgh 


7 7 
-..—-ır-ı-x ğıızıı-ıxn. 


Sudan. 1. Nubiya səhrası ərazisində Nil cayının gerunutpu. 2. Nil cayında balıq vətəgəsi. ə. Mavi Nil əyalətində 


otlaq 4. Xartum ppəhəri. 
sərdabadan tapılmıiy piyalələr. 


divarı. E. ə. 5 əsr. 8. Meroedən tapılmıni bilərzik. Qızıl, mina, E. ə. 


ildən S. İngiltərə— Misir Sudanı 
adı ilə B. Britaniya və Misirin mu1- 
tərək malikanəsi (kondominium)e"lan 
olundu: S. əslində İngiltərənin mus- 
təmləkəsinə cevrildi. 

20 əsrin 20-ci illərində və xusu- 
silə İkinci dunya muharibəsindən 
(1939—45) sonra əlkədə milli azadlıq 
Hərəkatı genitləndi. 1956 il yanva- 
rın 1-də S. mustəqil resp. e”lan olun- 
du. Həmin ildə SSRİ ilə diploma- 
tik munasibətlər yaradıldı. 1958 il- 
də mӱrtəce quvvələr əlkədə hərbi dig- 
tatura rejimi yaratdılar: parlament 
buraxıldı, siyasi partiyaların fəa- 
liyyəti qadaqan olundu, lemokratik 
quvvələr təqib edildi. Hərbi reji- 
min hakimiyyəti devrundə S.-ın,im- 
perialist dəvlətlərindən asılılıRrı 
gucləndi. 1969 ildə S. ordusunun de- 
mokratik əhvali-ruhiyyəli zabitləri- 
nin inqilabi cevrilini nətiçəsində 
mӱrtəce rejim devrildi: Sudan De- 
mokratik Resp.-sı (SDR) yaradıldı- 
qı elan edildiy əlkədə mutərəqqi 
sosial-iqtisadi və siyasi dəytipiklik- 
lər Həyata gecirildi, sosialist əlkə- 
ləri ilə munasibətlər geniiyləndi. 
Lakin daxili murtəce quvvələrin, 
eləcə də imperialist dairələrinin 
təxribatcılıq fəaliyyəti, həmcinin 
demokratik qӱvvələr arasındakı ixti- 
laflar SDR-in mutərəqqi inkitpafı- 
na getdikcə daha artıq mane olurdu. 
1971 ildə sol əhvali-ruhiyyəli zabit- 
lərin dəvlət cevriliti cəhdi boiya 
cıxdı: cevriliil iitirakcıları və 
onlara kəməkdə təqsirləndirilən Su- 
dan Kommunist Partiyası amansız 
cəza tədbirlərinə mə”ruz qaldı. S.-ın 
imperialist dəvlətləri ilə əlaqələ- 
ri gӱcləndi və əlkədə kapitalist in- 
kipaf yoluna meyl artdı. Siyasi və 


əsr 
Munxen. 


ictimai hayatı islamlatdırmaq cəhd- 
ləri qӱvvətləndi. Son illərdə S.-da 
hakim rejimə qariqı mӱqavimət hərə- 
katı gӱcləndi. 1985 ilin aprelində 
S.-da dəvlət cevrilitii bat verdi, 
hakimiyyətə hərbcilər kecdi. 

Siyasi partiyalar və həmkarlar 
ittifaqları. SudanSosialist 
İttifaqı (SSİ)—1972 ildə ya- 
ralılmınn, 1985 il aprel cevrili- 
ipindən sonra buraxılmıpqidır: elcxə- 
də yYekanə leqal və haxim siyasi tə1P- 
kilat idi. Sudan Kommunist Parti- 
yası. Sudan Fəhlə Həmkar- 
lar İttifaqlarının fFe- 
derasiyası — 1950 ildə təsis 
elilmitpdir. Umumdunya Həmkarlar 


 İttifaqları Federasiyasına daxil- 


dir. 

İqtisadi-coqrafi ocerk. S., iqti- 
sadiyyatı zəif inkipaf etmin aqrar 
əlkədir. Təbii ehtiyatları az eyrə- 
nilmitdir. Torpaqların icarəyə Ke- 
turulməsi geni” yayılmınidır. G.t.- 
nın muhum sahəsi pambıqcılıqdır. 
Pambıq, əsasən, Ar Nil və Mavi Nil 
cayları arasındakı sahədə əkilir. 
Kalıp, yerfındıqı, darı, kuncut, 
buqda, iqəkər qamıqpı, xurma və s. 


yetiidirilir. S. dunyala istehsal olu- 


nan qummiarabikin 9094-ə qədərini 
verir. Heyvandarlıq KeHəpu XapaK- 
terlidir. Qaramal, lavar, dəvə və s, 
saxlanılır. Nil cayı və onun qolla- 
rınla balıq ovlanır. Sənaye zəif in- 
kipaf etmiidir. K.lt. xammalını 
e”mal edən mӱəssisələr ustundur. Qi- 
kinti materialları, istehlak malla- 
rı istehsal olunur. Atbara, Port-Su- 
dan və Pimali Xartumda neft və me- 
tal eqmalı mӱəssisələri var. SSRİ- 
nin kəməyi ilə 4 k.t. məhsulları 
e”malı 3-du, 2 taxıl elevatoru və s. 


5. Xartumda Sudanlı Mehdinin məqbərəsi. 19—20 əsrlər. 6. Meroe ipəhərinin cənubundakı 
7. Meroedə padpah Arnekamanın təsviri olan relyef. Allah Apedamak məbədinin cənub 
Misir İncəsənəti Davlət 


Kolleksiyası. 


sənaye obyekti tikilmitdir. 1979 il- 
də ABPQ-ın *PYevronə tpirgəti elkənin 
mərkəzi r-nlarında neft yataqları 
kəiif etmiitdir. D.y.-larının uz. 
təqr. 5 min k.m, avtomobil yollarının 
uz. 21,2 min km, daxili su yolları- 
nın uz. təqr. 6 mini km-dir (1982). 
1978 illə Port-Sulan—Xartum neft 
məhsulları kəməri cəkilmiidir. Bey- 
nəlxalq aeroportu Xartumdadır. İri 
dəniz portu Port-Sudandır. Pambıq, 
qummiarabik, qəhvə, dəri və s. ixrac, 
mapın və avadanlıq, peft, ərzaq və s. 
idxal edilir. Xarici ticarəti, əsa- 
sən, B. Britaniya, AFR, Yaponiya və 
ABİQ ilədir. Pul vahidi S. funtudur. 
Səhiyyə. 1971 illə S.-da əhalinin 
hər min nəfərinə dupiən doqum sayı 45, 
əlum sayı 20, hər min nəfər dirido- 
qulana gərə uttaq elumu 130 olmuni- 
dӱr. Orta emur kipilərdə 44,6, ra 
dınlarda 46,9 illir. İnfeksion və 
parazitar xəstəliklər gepili yayıl- 
mhipdır. S.-da 15,4 min carpayılıq 
(əhalinin hər min nəfərinə 1,1 car- 
payı) 122 xəstəxana, 606 dispanser, 
1,3 min Həkim (əhalinin Hər 12,5 min 
nəfərinə 1 həkim), 77 dpi həkimi, 
371 əczacı, 16 minə yaxın orta tibb 
ipcisi var (1973). Həkim kadrlar 
Xartum Un-tinin tibb fakultəsində 
hazırlanır. 
— Maarif, 1956 ilədək əhalinin 
yalnız 596-i oxuyub-yazmaqı bacarır- 
dı. Əlkə istiqlaliyyət qazanlıqdan 
sonra xalq maarifi haqqında qanun 
qəbul edildi. Təhsil icbari deyil. 
Təhsil mudləti ibtidai məktəblərdə 6: 
orta məktəblərdə 6 (34-3), texipki pe- 
itə məktəblərində 3—4 ildir. Xartum- 
da un-t, politexnik və k.t. in-tları 
var. Beyuk kitabxanaları: Xartumda 
un-t kitabxanası, Omdurmanda kut- 


nara pq 


Bo ——pjikq—-aqkc=Dxfjkjtij"Jİgisiə—- ana x. ə = 
= 2 ğaqy-—JFB—Ikjı ma 
a 


64. 


ləvi kitabxana, Muhum muzeyləri: 
Xartumda C. milli muzeyi, Etnoqrafi- 
ya zəli, Meroedə muzey-qoruq. 
buat, radio verilimiləri, te- 
leviziya. Ӧlkədə ərəb dilində guçndə- 
lik cƏl-Əyyamə (1953), 4Əs-Səhafaə 
(1962), həftəlik FƏl-Quvvət əl-Mu- 
səlləhəə (1969) qəzetləri və s. cıxır. 
Sudan Nyus Eycensi (SUNA) infor- 
masiya agentliyi 1970 ildə yaradıl- 
mımpdır. Devlət tərəfindən nəzarət 
edilən radio (1940) və Devlətin ixti- 
yarında olan televiziya (1962) veri- 
lipləri idarələri Omdurmandadır. 
Ədəbiyyat. İlk mə"lum ədəbi nu- 
munələr 10 əsrə aiddir. Orta əsrlər 
S. ədəbiyyatı klassik ərəb ədəbiyya- 
tı zəminində inkipaf etmiptdi 
(bax Ərəb mədəniyyəti. Ədəbiyyat). 
19 əsrin sonlarında Yəhya əs-Səlya- 
vi və b. mӱstəmləkəcilik əleyhinə mç- 
barizəni tərənnum etmipt, ərəbləri 
birliyə cnaqırmıtlar. Əbd əl-Qədir 
əl-Muxtar S. ədəbiyyatında ilk pye- 
sin muəllifidir. Əbu Cukkuda, Əli 
Əhmədani, Həmzə əl-Malik Tunbul, 
Yusif Bətir ət-Ticani və 6. poeziya- 
nı inkipaf etdirmiptlər. İkinci 
dunya mӱharibəsindən sonra milli 
azadlıq mubarizəsi və sosial tərəq- 
qi məvzuları geni yayıldı (Tac 
əs-Sirr Həsən, Məhəmməd əl-Fayturi 
və 6. ppairlər, Məhəmməd Əhməd Məh- 
cub, ət-Təyib Zərruk, Əbu Bəkr Xa- 
lid, əz-Zubeyr Əli, Salah Əhməd İb- 
rahim və b. nasirlər). S. ədəbiyyatın- 
dan bə”zi numunələr Azərb. dilinə 
tərcumə olunmupdur. 
e”marlıq və təsviri sənət. S.-ın 
ən qədim incəsənət abidələri Neolit 
dəvruӱnə aiddir (gildən Heyvan fiqur- 
ları, yapma keramika, qaya təsvirlə- 
ri). E.ə. 2-ci minillikdə S. incəsə- 
nəti Qədim Misir mədəniyyəti isti- 
qamətində inkipaf etmitpidir. S.-da 


xristianlıqın yayılması ilə (6 əs- S 
rin 2-ci yarısından) əlaqədar tikil- 


mipp kilsələr me”marlıqı və divar 
rəsmlərinə gərə qibtilərin incəsə- 
nətinə yaxın olmutidur. 15—16 əsr- 
lərdə Qərbi S.-da dap me”marlırı in- 
kipaf etmipdi. 19—20 əsrlərdə xalq 
yapayın evlərinin ən xarakterik ti- 
pi ciy kərpicdən tikilmiiy komalar 
olmupdur. pa me"marlıqı tipin- 
də binalar əsrin ortalarınadək 
iri yapayıpt mərkəzlərində (Xartum 
və s.) cəmlənmitdi. 1956 ildən sonra 
sənaye və yapayıtt binalarının plan- 
lı tikintisi geniplənmitdir. Xalq 
sənəti aqac heykəltərailıqı, gildən 
kicik plastika əsərləri, mis BƏ KY- 
Mym illin Dİ ətiyalar, də- 
ri mə”"mulatları hazırlanması və s. 
ilə təmsil olunur. 20 əsrin ortala- 
rından milli dəzgah incəsənəti ya- 
ranmıpdır (Heykəltəratlar M. Kua, 
A. Hamid, boyakarlar X. Abbas, M. 
O, Bəpir, qrafik A. A. Burhan), 
Teatr. 1936 ildə S.-da teatr cə- 
miyyəti təpkil edilmitdir. 1940 il- 
DƏN kӱtləvi tamatpalar verilmitdir. 
1950 ildə teatr cəmiyyətinin əsasında 
ərəb dilində tamapalar gestərən dram 
və musiqi susa fəaliyyətə bap- 
lamınpdır., Əlgədə muasir Sudan teat- 
rı, Xartum truppası, bir necə xalq 
rəqs ansamblı fəaliyyət gestərir. 
Kino. 1968 ildə S.-da tədris və 
xroniga filmləri istehsal edən gi- 
də izərəsi əə 1969 il- 
cimidlər və arzularə (rej. ər- 
Rəpid Məhdi) adlı ilk tammetraj- 


 SUDAN DİLLƏRİ 


lı bədii film buraxılmıtdır. 
Kino prokatı və filmlərin idxalı 
iqəxsi iirkətlərin əlindədir. cNə- 
sillərin mubarizəsiə, cQardatlar 
arasında ixtilafə (1972, 1973, hər 
nki filmin rej. A. Hapim), *Tacucı 
(1983, rej. Qadalla) və s. bədii film- 
lər cəkilmipdir. 


Ədl. Demidcik V. P., Sudansğal 
literatura XX vh., Duqanbe, 1972: Demok- 
raticesgkan Respublika Sudan, Spravoc- 
nig, M., 1973, Voblikov D. R., Pec- 
publika Sudan. 1956—mağ 1969 r., M., 
1978, Sorokin A. A., Aqrarnın vop- 
ros v Sudana, M., 1979, BockarevQ. 

n Sopialınan struktura sudanskoqo qo= 
roda, M.. 1980, Qusarov V. İ., Sopi- 
Apono ikonominesiof razvitie Sudana, 


SUDAN DİLLƏRİ--20 əsrin 1-ci 
yarısında afrikapqunaslıqda Sudan- 
da yayılmın dilləri bildirmək ucun 
iplədilən termin. S.d.-nin mustə- 
qil qohum dil ailəsi olması fikri- 
ni alman dilcisi K. lən irəli 
surmutadu. Sonralar bu muçlahizənin 
yanlıtplıqı düş yetirildi və ame- 
rikan alimi C. Qrinberqin 50—60-cı 
illərdəki tədqiqatlarından sonra S.d. 
termini tədriclə aradan cıxmaqa batp- 
ladı. Muasir genealoji təsnifatda 
Nil-Bəyuk səhra dillərinin yarım- 
qruplarını bildirən ipərqi və mər- 
gəzi S.d. terminləri iplədilir. 
Ədl Pavlenko A. P., Sudanskin 
izık, M., 1965, Kondratov A., Zemla 
lodev—zemla lzıkov, M., 1974. 


SUDAN İSTİFADƏ —dəvlətin mus- 
təsna mulkiyyətində olan sulardan (su 
obyektlərindən) 50 ETMƏ. COBET 
qanunvericiliyində Si. nevləri ama- 
qıdakılardan asılıdır: istifadə 
məqsədlərindən, istifadə usulundan| 
texniki ipərtlərdən: oy obyektlərinin 
tala verilməsi ppərtlərindən, 

.i. huququnun yaranması əsasların- 
dan (birinci—su obyektini bilavasi- 
tə devlət isifadəyə verdikdə və ikin- 
ci—sudan istifadə edən tərəfindən 
verildikdə). Butun su hevzələrindən 
umumi istifadə (cimmək ucun, mal- 
qara suları və s.) pulsuzdӱr və buna 
dəvlət orqanlarının xususi icazəsi 
tələb olunmur. Xususi məqsədlə sudan 
istifadəyə dəvlət orqanları icazə 
verməlidir: istifadə pullu da ola 
bilər. İstifadəcilər sulardan səmə- 
rəli istifadə və mӱhafizə tələblə- 
rinə riayət etməlidirlər. Fəaliyyəti 
su hevzələrinin zibillənməsinin mu- 
hafizəsi tələblərinə cavab verməyən 
yeni və bərpa edilmin it ləri, 
sexləri, aqretatları istismara qəbul 
etmək qadaqandır. Əgər muhafizə tə- 
ləbləri pozularsa, cirkab suların 
axıdılması məhdudlapdırılmalı, 
dayandırılmalı, yaxud qadaqan edil- 
məlidir və bu haqda muhafizə orqanla- 
rı xəbərdar edilməlidir. Su nəql.-ı, 
AaRac axıtma, k.t. və s.-nin tullantı- 
larından suları ilan iə etmək ucun 
də S.i. sahəsində tələblər sistemi mu- 
əyyən edilmipdir. alə tələblə- 
rinə .riayət etməməkdə təqsirləndiri- 
lənlər intizam, inzibati və cinayət 


SUDAN MCTMGARƏ T. HYHVY (1890). 


fqaziyada, o cumlədən Bakı və 
Yelizavetpol qub.-larında suvarma 
qaydalarını ilətdirmiti sənəd. 
1890 il dekabrın 3-də car həkuməti 
“Zaqafqaziyada su uzərində huquq və 
torpaqların suvarılması haqqında 


—————ıxqçKXxıEıznnaıxıcz———cı ıı. 


qanunə vermitdi. Qanun iki hissə- 
dən: cƏsasnaməə və “Qaydalarədan iba- 
pər idi. FƏsasnaməədə su sahibliyi 
və su ӱzərində huquq, suvarma uzrə 
inzibati bəlgu, su idarələrinin qu- 
rulupqu və vəzifələri, suvarma uzrə 
vəzifəli pqəxslərin (mirab, cuvar, su 
vəkilləri) Huquqları, sudan istifa- 
də qaydaları və s. əksini tapmındı. 
“Qaydalarə isə sudan istifadə huqu- 
quna aid muӱddəaları əhatə edirdi. 

.İ.Q.-na əsasən suvarma idarə siste- 
mində xususi dəevlət orqanları sayı- 
lan su mufəttiti, muhəndisi və vəki- 
li vəzifələri yaradılmıtdı. S.i.q. 
su məsələsində zəhmətkeiy kəndlilərin 
deyil, torpaq sahiblərinin, kənd bur- 
juaziyasının mənafeyini mudafiə et- 
MHHI BƏ kənddə ictiman iqtisadi mu- 
nasibətləri daha da gəskinləidir- 
qmitdi. S.i.q. Azərb. tarixində suvar- 
ma qaydalarını rəsmilətdirən ilk 
qanun aktı idi. 


Ədə Talıbzadə İ. A., XTX əsr 
nə XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda 
suvarma və sudan istifadə, B., 1980. 


SUDAN KOMMUNİST PARTİYA- 
s (SKP, ələ kol cv, 1)—1946 
ildə yaradılmın, uzun muddət € Mun- 
li azadlıq uqrunda Sudan hərəkatız 
adı altında gizli fəaliyyət gəstər- 
mippdir. 1956 ildə SKP-nin 3-cu qu- 
rultayında partiyanın proqramı qə- 
bul olundu, SKP Sudanın milli is- 
tiqlaliyyətinin məhkəmləndirilməsi, 
milli demokratik inqilabın HHKH- 
mağ etdirilməsi uqrunda mubarizədə 
əlkənin mutərəqqi vətənpərvər quvvə- 
lərinin birlətpdirilməsi sahəsində 
fəal ipp aparmıtdı. 1964 ildə hər- 
i diktatura devrildikdən sonra SK 
acıq fəaliyyətə bapladı. Lakin 1965 
ildə mӱrtəce quvvələrin hakimiyyəti 
ələ alması ilə yenidən gizli fəaliy- 
yətə gecdi. 1967 ildə SKP-nin gizli 
pəraitdə kecmii 4-cu qurultayında 
partiyanın nizamnaməsi" və yeni proq- 
ramı qəbul olundu. 1969 ildə murtə- 
ce rejim devrildikdən sonra Okp 
yenidən acıq ii bapladı: kom- 
ne tlir həkumətin tərkibnnə secil- 
dilər. Lakin Sudan mnlli demokra- 
tik Hərəkatı daxilindəki ixtnlaf- 
lar və irtica quvvələrinin fitnəkar- 
lıqları SKP-nin fəaliyyətini cətin- 
ləqidirdi. 1971 ildə S sol əhva- 
li-ruhiyyəli zabitlərin muvəffəqiy- 
yətsizliklə nəticələnmii silahlı 
devlət cevrilipi cəhdinə kəmək gos- 
tərməkdə ittiham olunaraq gutləvi 
tə qiblərə və cəza tədbirlərinə mə"- 
ruz qaldı. SKP-nin bir necə rəhbəri, 
o cumlədən SKP MK Batp katibi Məh- 
cub e"dam edildi. SKP yenidən giz- 
li eni yətə gecdi. 

numayəndə hey"əti Kommunist 
və fəhlə partiyalarının beynəlxalq 
Moskva mutpavirələrində (1960, 1969) 
ititirak etmin və qəbul olunan sənəd- 
.. bəəimindir. SKP K Baiy ga- 
tibi Məhəmməd İbrahim Nuquddur. 
Mərkəzi orqanı cəl-Meydanə qəzeti- 


dir. x 

SUDAN OTU, sudan sorqosu 
(Boqrhit bidapepze)—taxıllar fəsi- 
ləsinin sorqo cinsindən birillik yem 
bitkisi. Coxyarpaqlı gevdədən ibarət 
kol (hund. 0,5—3 x) əMmənə gətirir. 
Yarpaqları lansetiəgillidir. Meyvə- 
si dənlimeyvədir. Yabanı halda Afri- 
kada (Nil vadisində) rast gəlir. Qər- 
bi Avropada, 1Pimali və PQərqi Afri- 


cy3 


65 


kada, Hindistanda, PTimali və PTərqi 
Amerikada, Avstraliyada, SSRİ-nin 
Avropa hissəsinin c.-i, r-nlarında, 
Qazaxıstanda, Altay əlkəsində, Uzaq 
= ƏRQDƏ Yem bitkisi kimi becərilir. 
Yapıl kutlə, quru ot və silos halın- 
da heyvanlara verilir. 100 k? quru 
otda 57 yem vahidi və 7,4 q protein 
əlan . yapıl kutlə, 50—80 
ru ot, 6—13 s toxum yıqılır. 
SUDAN HAQQINDA İNİLTƏRƏ — 
ə, ln (1899, 1953) 
—bax ngiltərə—Misi . 
pu (1899, ər r saziilə 
SUDANLAR —azoboyaların bir qru- 
pu. Suda həll olmur, lakin bitki və 
heyvan yaqlarında, karbohidrogen- 
lərdə və bə”zi battqa uzvi birlətmə- 
lərdə həll olur. Spirtli lakları, 
plastik kutlələri, mumu, ipamı və s. 
boyamaq Uzun .tplədilir. Mikrosko- 
piİYAada yaq hissəciklərinin aydın go- 
ruӱnməsi ucun onları S, vasitəsilə 
boyayırlar. 
SӰDANLI MEHDİ, Mə 
Əhməd (12.V.1844, Nil 
Lebab a.—22.6.1885, Xartum yaxın- 
lıqında)—1881 ildə PQərqi Sudan- 
da bapqlamıpi xalq usyanının balpcı- 
sı. x. və Xartumda dini təhsil 
almıp, mmaniyyə dərvip ordeni- 
nə qopulmutdu. 1881 ildə əzunu mehy- 
i elan edərək Sudanda Turkiyə—Mi- 
sir həkmranlıqına və ingilis mus- 
təmləkəcilərinə qarpyı milli azadlıq 
mӱbarizəsinə bapcılıq etmitdi. 1883 
ildə Kordofan vil.-NİN mərkəzi əl- 
Xbeydi (əl-Əbyəd), 1885 ildə isə əlkə- 
nin əksər ərazisini azad edərək Mehdi- 
cilər dəvlətinin əsasını qoymutidu. 
SUDANLILAR--Sudanın ppm. birə. 
sinin ərəb dilində danıptan əsas əha- 
lisi (bax Şudan məqaləsinin əhali 
bəlməsi, həmcinin ərəblər). 
SUDET DARLARI ((polyakca və cex- 
və Sudety, am, Sudeten), Kp k o H O- 
ın e—Cexoslovakiya, Polpa və ADR- 
nə narnap. İIIIM.-m.-nən Hexn)a massi- 
BHHH əhatələyir. Uz. 300 km-dən cox- 
dur. Maks. hund. 1602 m (Snejka d.). 
Əsasən, qranit, qneys, pqist, həmcinin 
vulkanik suxurlardan təpkil olun- 
mupdur. Metələr və cəmənliklərlə 
ertuludur. Milli parklar, kurort- 
lar var. Turizm və xizək idmanı in- 
kipaf etmipdir. 
SUDOӦVAYA VİİYNYA—USSR Lvov 
vil.-ndə pqəhər. Sudovaya Vipnya d.3. 
st.-Ndan 2 km aralıdır. Qarınıq yem, 
tikinti materialları z-dları, yeyin- 
ti sənayesi mӱəssisələri: zoobaytarlıq 
texnikumu, tarix-əlkəpqunaslıq muzeyi 
var. 1230 ildən mə"lumdur. 
SӰ DOQDA—RSFSR Vladimir vil.- 
ndə ptəhər. Sudoqda r-nunun mərkəzi. 
PQipə-lif z-du, gətanəyirmə f-ki 
var. 1552 ildə salınmıntdır. 
SUDƏYƏN—axının artıq kinetik 
enerjisini azaltmaq Ta MACCHB Ta- 
va: suaiıranın atpaqı byefində (bax 
Byef) məcranın dibinə dətənir. Ar- 
tıq enerjinin azaldılmasını inten- 
sivləpdirmək ucun sudeyən yerlərdə 
cox vaxt quyu, divar və s. xususi qur- 
qular da duzəldilir. 
SӰDRABKALN Yanis (əsl adı və fa- 
miliyası Arvid Sudrabkalns, 
1925 ilədək ArvidPeyn e) (17.5.1894, 
İncukalns, indiki Riqa r-nu—4.9. 
1975, Riqa)—latıt sovet pairi. Lat. 
SSR xalq piairi (1947), Lat.SSR EA 
akad. (1973). Sosialist Əməyi Qəhrə- 
manı (1974). SSRİ Dəvlət mukafatı 


ACE”—ə, t. 0 


həMMƏN 
Halbınna, 


laureatı (1948). 1951 ildən Sov.İKP 
uzvu. “Qanadlı Armadaə (1920) ppe”r 
toplusunda insanları qardatlıra 
caqırmıtnidır. Beynəlmiləlcilik və 
sovet vətənpərvərliyi, sulh uqrunda 
mubarizə sovet devru yaradıcılı- 
RININ ƏSAaS Nətularıdır: cQardat 
ailədə (1947), “Yenə də baharı (1964), 
c Pəncərə qabarındakı Gəyrulə (1969) 
və s. kitabları. Azərb.-a əsr olun- 
muiq pe”rləri, Azərb. ədəbiyyatına 
dair məqalələri var. Bə”zi pe"rləri 
Azərb. dilinə tərcumə edilmiyindir. 


SSRİ Ali Sovetinin (7—8-ci carı- .- 
rıti) deputatı olmuqidur. 3 dəfə Le- 
nin ordeni, 3 baqa orden və medal- : 


larla təltif edilm iidir. 


Əsərləri: İzbr., M.—L., 1948, 


su miqdarını toplayan, basqı yara- 
dan Lidrotexniki qurqulardan və bas- 
qı sayəsində hərəkət edən su axını- 
nın enerjisini elektrik enerjisinə 
cevirən hidroturbindən ibarətdir. 
Mexaniki fırlanma enerjisi hLid- 


Stixi, M., 1964: Dve novellı, Riqa, 1971, 


Ədə Trofimov R., Putı pozta, 
Riqa, 1964, 


SӰDRABU-ECUS, (təxəllusu, əsl adı * 


Eduard Zilber) (11.9.1860, indiki 
Oqre r-nu, Vidzeme—30.1.1941, Mos- 
kva)—latıip sovet yazıcısı. Latın 
sovet ədəbiyyatının banilərindəndir. 
Rusiyada 1905—07 illər inqilabın- 
da iptirakına gərə tə"qib olunan S. 
E. 1907 ildə Bakıya gəlmiit, 1920 ilə- 
dək burada mӱəllimliklə yanatı, in- 
qilabi fəaliyyətini də davam etdir- 
mip, Sovet hakimiyyəti uqrunda əldə 
silah mӱbarizə aparmıpdır. Bakı 
Kommunasının mӱvəqqəti suqutundan 
(1918, 31 iyul) sonra İvan Sirmays adı 
ilə gizli fəaliyyətə kecmipt, əvvəlcə 
PPəki, sonra isə Salyan məktəblərində 
dərs demitpdir. 1924 ildən Moskvada 
yapamhıtidır. cLə"nətə gələsən, kec- 
mipə (1921), *Quzqunlarqə (1923), cBa- 
taqlıq dumanındaı (1925) povestlərin- 
nə narı burjua millətciləri tən- 
QİD olunur. c“Fırtınadan əvvələ 
(1922) mənzum romanında latın pro- 
letariatının inqilabi mubarizəsi ək- 
sini tapmıqldır. Məvzusu Azərb. hə- 
yatından alınmın əsərləri (c-Yunisə 
povesti, 1922 və s.) var. 

Əsərləri: İzbr., 1955: 
CudnoV Dauga, Riqa, 19 

Əd.: İstoril latıtiskoN literaturı, 
t. 1, Riqa, 1971, 
SUDUR— Azərb.SSR Qusar r-nunda 
kənd. S. sovetliyinin mərkəzi. R-n mər- 
kəzindən 65 km q.-də, dar ətəyindədir. 
Əh. 638 (1984), Əsas təzrrufatı 
heyvandarlıqdır. Orta məktəb, klub, 
kitabxana, -tibb məntəqəsi var. 
SUDUR APIRIMI–Bai Qafqaz 
silsiləsində daq apırımı. Azərb, 
SSR (Pəki r-nu) ilə Daq. MSSR ara- 
sındakı sərhəddədir. Hund. 2822 m. 
SUDURCUQ—bax Suluq. 
SU-ELEKTRİK STANSİYALARI 
KASKADI—cayın axını boyunca 
bir-birindən mçəyyən məsafədə yer- 
ləmimii və əz aralarında su təsərru- 
fatı rejiminin umumi olması ilə 
əlaqələnmiii SES-lər qrupu. S.-e.s.k. 
cayın energetika ehtiyatlarından tam 
istifadə etməyə, axının tənzimlənmə 
dərəcəsini yӱksəltməyə imkan verir. 
Bu da SES-lərin umumi guӱcunu və 
hasilatını artırır, ayrı-ayrı SES- 
lərin gӱcuӱnun manevr edilməsi itə- 
raitini yaxpılan?dırır. SSRİ-də 
ən beyuk S.-e.s.k. Yenisey cayında ya- 
radılmıtdır. Onun kaskadlarının 
sayı 9, umumi gӱcu 30 Qet-dan coxdu 
SU-ELEKTRİK STANSİYAS 
(SES)—su axını enerjisini elek- 
trik enerjisinə cevirən qurqu və ava- 
danlıqlar kompleksi. SES muəyyən 


Riqa, 





Məcra su elektrik stansiyasının sxemi: 


1—bənd: 2—surguç: 3—yuxarı byefin mak- 

simal səviyyəsi: 4—yuxarı byefin :mini- 

mal səviyyəsi: 5—hidravlik qaldırıcı: 

b6—zibiltutan tor, 7—hidrogenerator: 

8—hidravdik turbin, 9—apaqı byefin 

minimal səviyyəsi: /0—maksimal daqiqın 
səviyyəsi. 


rogenerator vasitəsilə elektrik ener- 
jisinə cevrilir. Verilmiyi sahədə 
cayın səviyyəsini artıran bənd və ya 
derivasiya vasitəsilə basqı yaradı- 
lır. SES-in mapqın zalında hidro- 
aqreqatlar, kəməkci avadanlıq, av- 
tomatik nəzarət və idarəetmə qurulupt- 
ları yerlətdirilir. İdarə mərkə- 
zində operator-dispetcer pultu olur. 
Yuksəldici transformator yardım- 
nı stansiyası SES binasında, ayrı- 
ca binada və ya acıq meydancada qoyu- 
la bilər. SES-lər guclu (250 Met-dan 
cox), orta guclu (25 Mat-a qədər), ki- 
cik guclu (5 Met-a qədər) olur. SES- 
in gӱcu suyun yuxarı və altarı səviy- 
Yələri arasındakı fərqdən, hunpo- 
turbinlə imiplədilən su sərfindən 


asılıdır. Maks. su təzyiqinə gərə 
SES-lər yuksək basqılı (60 m-dən 
cox), orta basqılı (25 m-dən 60 m-ə qə- 


dər) və alcaq basqılı (Z m-dən 25 m-ə 
qədər) olur. Su ehtiyatlarının top- 
lanması və itlənməsi sxemlərinə ge- 
rə məcra SES-inə, bəndli SES-ə, de- 
rivasiya SES-inə, Hidroakkumulya- 
siya SES-inə və qabarma su-elektrik 
stansiyasına ayrılır. SES qurqula- 
rı tərkibinə gəmiqaldırıcı, balıq- 
eturucu qurqular və habelə gelun ap- 
TbiT suyunu uraxan qurqular da da- 
xildir. SES-lərin f.i.ə. 0,92-ə catır. 


Bax həmcinin Elektrik stansiyası. 


Ədl İlhinıx İ. İ., Qidrozlek- 
trostanpii, M., 1982. 


SUZ (indiki P1 u (i)—İranın c. və 
c.-q.-ində qədim ipəhər. E.ə. 3-cu MHH- 
illiyin 2-ci ni minilli- 
yin 1-ci rubundə S. iqəhəri Elam dəvlə- 
tinin paytaxtı idi. 19 əsrin sonla- 
rından S.-da arxeoloji qazıntılar 
aparılmıst, 4 sahə muəyyənlətdiril- 
mipdir. Bunlardan qala (akropol) 
sahəsi Elam, qalanları isə Əhəməni 
(Həxamənepi), Selevki və Parfiya 
devrlərinə aiddir. Eneolit təbəqəsin- 
dən (e.ə. 4-cu minilliyin ortaları) 
dapy alətlər, mis əpyalar, qablar və s. 
tapılmıpydır. E.ə. 3-cu minilliyin 


66 


SUZANBARI 





1-ci yarısına aid təbəqədən qablar, 


metaldan təkmə formaları, mis alət S 


və silahlar, tunc və qızıl əpiyalar, 
piktoqrafik yazılar və s. apkar edil- 
mipdir. E.ə. 639 ildə assuriyalılar 
S.-u talan etmit, mə"bədləri isə da- 
qıtmındı. E.ə. 6 əsrin ortalarında 
Saralan Elamı tutduqdan sonra S. 

həmənilərin qıt iqamətgahı olmuii- 
du. E.ə. 330 ildə Makedoniyalı İs- 
gəndərin ipqalından sonra S.-da yu- 
nanlar məskunlapdı. Selevkilər dəv- 


rundə S.-da mustəqil hakimiyyət ya- 
randı. E.ə. 1 əsrdən S. parfiyalıla- 
ra tabe oldu. 


Elam incəsənətinin S.-dan tapıl- 
mıtp gərkəmli əsərləri (Napir-Asu- 
nun tunc heykəli və s.) və elamlıla- 
rın esopotamiyaya yurutpləri vax- 
tı zəbt etdikləri abidələr (Naram- 
sinin stelası, Hammurapinin yazı- 
lı stelası) S.-un Elamın paytaxtı 
olduqu devrə aiddir. S. ərazisində 
apkar edilmisti tapıntıların ən son 
devru eramızın 9—10 əsrlərinə tə- 
saduf edir. S.-dan tapılmıpt yazı- 
lı abidələrin (Akkad padpahı Na- 
ramsin ilə muqavilə, Elam padiah- 
larının kitabələri və s.) bəyuӱk el- 
mi əhəmiyyəti vardır. 


Əd.: bax Elam məqaləsinin ədəbiyya" 
tına, 


SUZANBARI—bax Nilufər. 
SUZANBARI FƏSİLƏSİ (Nym- 
rhaeaseae)—ikiləpəli bitki fəsilə- 
si. Coxillik, kekumsovlu su bitkilə- 
ridir. Su uzərində uzən saplaqlı yar- 
paqları nəvbəli duzulur. İkicin- 
siyyətli iri (diametri sm-dək) ci- 
cəkləri tək-tək yerlətir. Arktika- 
da, Antarktikada səhra və hundur dar- 
lardan qa hər yerdə 4 cinsi (60- 
dək nevu) məqlumdur. SSRİ-də suzan- 
baqı (nilufər) və sarı suzanbaqı 
cinslərinin nəvləri, həmcinin Uzaq 
PTərqdə evriala cinsi (qədimdən Cin- 
də yeməli toxumuna gərə becərilir) 
yayılmıpmdır. Oranjereyada viktori- 
ya cinsinin nəvlərini coxaldırlar. 
Alimlər son 2 cinsi xususi fəsiləyə 
Karan) ayırırlar. Bə”zən ka- 
mboları, panagulləkimiləri və 
Vaqsyauaseae-nı S.f.-nə birləndirir- 


lər. | 
SӰZQӰN MƏDƏNİYYƏTİ — Qərbi 
Sibirin metpə zonasında Tunc dəv- 
unə aid (e.ə. 2-ci minilliyin 2-ci 
O zısı) yerli arxeoloji mədəniyyət- 
lərdən biri. Tobolsk p. Yaxınlıqın- 
dakı Suzqunda qurbangah yerinin adı 
ilə adlandırılmıtdır. Tamamilə 
ornamentlərlə bəzədilmiiy yastı dib- 
li iri qablar S.m. ucun səciyyəvidir. 
S.m. abidələri Tobolskinin İrtıii 
sahilində yerlətmindir, ayrı-ayrı 
keramika numunələri Obboyu r-nla- 
rının (im.-ında da mə”lumdur və Ta- 
sn kərfəzinə qədər yayılmındır. 
SӰZDAL—RSFSR Vladimir vil.-n- 
də ptəhər. Suzdal r-nunun mərkəzi. 
Kamenka cayının sahilindədir. Tu- 
rizm mərkəzidir. S. coxlu me”marlıq 
abidələri olan ən qədim rus ipəhər- 
lərindəndir. 1024 ildən mə"lumdur. 
12 əsrin 1-ci yarısında Rostov-Suz- 
dal gnyazlıqının mərkəzi, 13 əsrdən 
mustəqil Suzdal knyazlıqının, 14 əs- 
rin 1-ci yarısında isə Suzdal-Nij- 
ni Nov knyazlırının paytaxtı 
olmutpdur. Əsas me"marlıq abidələ- 
ri: Kremlin ərazisində—Rojdestvo 
kilsəsi (1222—25), arxiyerey sarayı 


(15—18 əsrlər), zəng qulləsi (1635), 
.“ın mərkəzi hissəsində və ətrafın- 
da — Spas-Yevfimi |16—17 əsrlər: 
Preobrajeniye kilsəsi (1564), Uspe- 
niye kilsəsi (1525), monastırın əra- 
zisində knyaz D. M. Pojarskinin qəb- 
riy, Rizpolojeniye |16—19 əsrlər: 
baiq kilsə (16 əsr), eMyrənnəc napBsa- 
zalarə (1688)|, Pokrov |16—18 əsr- 
lər: bap kilsə (1510—18), Blaqovei- 
peniye kilsəsi (təqr. 1518)| monas- 
tır ansamblları və s. S. c-PTərəf ni- 
tpanıq ordeni ilə təltif olunmu1i1- 


dur (1974). 

SUZDAL KNYAZLIRI — P/imal- 
Pərqi Rus knyazlıqlarında biriqz 
Vladimir-Suzdal knyazlıqından ay- 
rılmıtndı. Suzdal 1217 ildə mustə- 
qil knyazlıqrın paytaxtı oldu. 1218 
ildə beyuk knyaz Yuri Vsevolodovic 
S. k.-nı Beyuk Vladimir knyazlıqrı- 
na birlətdirdi. 1238 ildə S.k. yeni- 


dən udel kKnyazlıqı oldu. 1341 ildə 
Nijni-Novqorod-Qorodets knyazlıqrı 
S.k.-na birlətdirildi. 

SӰZDAL-NİJNİ NӦVQOROD 


KNYAZLIRI — iim.-ip.-i rus torpa- 
qında yerlətirdi. 1341 ildə monqol-ta- 
tarlar Nijni Novqorod və Qorodets 
iəhərlərini Suzdal knyazlırına ver- 
dikdən sonra yaranmındı. 14 əsrin 
1-ci yarısından paytaxtı Nijni Nov- 
qorod idi. Suzdal-Nijni Novqorod 
knyazları Bəyuk Vladimir knyazı ti- 
tulu uqrrunda Moskva knyazları ilə 
mubarizə aparırdılar. 1388 ildə Nij- 
ni Novqorod knyazları Qoxlpamıtın 
Moskva ӱzərinə hӱcumunda ittirak 
etdilər. 1392 ildə Bəyuk Moskva 
knyazlırı Nijni Novqorodu tutdu və 
o vaxtdan Volqaboyunu əldə saxladı. 
SUZİANA (indiki Xuzistan) 
=-antik mənbələrdə Karun və Kepxa 
cayları arasındakı duzənlik ərazi- 
yə verilən ad. Suz (1.-nin adından- 
dır. S. c.-da Fars kərfəzi, c.-q.-də 
Dəclə cayının mənsəbi, c.-it.-də Per- 
sida, p.-də Elimaida ilə həmsərhəd 
olmutdur. S.-da duyu becərilirdi. 
Uzumculuk geni yayılmıtdı:q tar- 
lalar kanal və cay suları ilə suva- 
rılırdı. Qədimdə S,-da neft cıxa- 
rılırdı. S.-nı satrap (varın) 
idarə edirdi. Makedoniyalı İsgən- 
dər S.-nı zəbt etdikdən sonra satrap 
Abuliti əz vəzifəsində saxlamıni- 
dı. İsgəndərin vəfatından sonra 
S. mustəqillik qazandı. 


SUZLUQ— Azərb.SSR Kəlbəcər r-nun- X 


da daq. Murovdaq silsiləsinin c. 
yamacındadır. hyun. 2857 M. Vİ, hə 
q. ətəklərində mepələr var. 
SUİ-QƏSD--cinayət terədilməsi mər- 
hələlərindən biri. Sovet cinayət hu- 
ququna gərə bilavasitə cinayət tərət- 
məyə yenəldilmiiy, lakin təqsirkarın 
iradəsindən asılı olmayan səbəblər- 
dən bapa catdırılmamıin qəsdən edil- 
mii hərəkətdir. Təqsirkarın əz cəh- 
dini həyata gkecirmək ucun zəruri 
hesab etdiklərinin hamısını yerinə 
yetirib-yetirməməsindən asılı olaraq 
qurtarmınd və qurtarmamıii S.-q., se- 
cilmii vasitələrdən asılı olaraq 
yararlı və yararsız S.-q. ola bilər. 
S.-q.-ə gərə cəza muvafiq cinayət us- 
tundə məs"uliyyəti nəzərdə tutan qa- 
nuna əsasən tə"yin olunur: bu zaman 
hərəkətlərin xarakteri və ictimai 
təhlukəlilik dərəcəsi, cinayətkar qəs- 
din həyata kecirilməsi dərəcəsi və 
cinayətin bappla catdırılmaması sə- 
bəbləri nəzərə alınır. 


SUİLANLARI, sunlanıkin- 
milər (Soyibqy4ae)—ilanlar dəs- 
təsindən surunənlər fəsiləsi. Bədə- 
ninin uz. 3,5 m-dək olur. Cənə, diii, 
qanadvarı və damaq sumukləri uzə- 
rində coxlu diiqi var, bəzilərinin 
dtiiləri zəhərli olur. Rəngi cox vaxt 
əlvandır. 1500 nevu əhatə edən 300- 
dək cinsi mə"lumdur. SSRİ-də 42, 
o cӱmlədən Azərb.SSR-də 18 nəvu var. 
Butun materiklərdə (Antarktidadan 
baiqa) yayılmındır. Yerdə, aracda, 
suda-quruda və suda yatpayır. Bə”zi 
nəvləri insanı DİLLƏDİKDƏ ƏLUMLƏəƏ 
nəticələnir. İri S. balıq, gərtəngə- 
lə, quii və onun yumurtaları, xırda 
S. muxtəlif onurqasızlarla, o cum- 
lədən molyusk və soxulcanla qidala- 
nır. Əsasən, yumurtaqoymaqla, bə zən 
də yumurta diridoqmaqla coxalır. 
SUİNBERN (OmlpBiqpey Alcernon 
Carlz (5.4.1837, . London— 10.4,1909, 
London yaxınlıqında, Patni)—in- 
gilis tairi, dramaturq, tənqilci. 
Prerafaelitlərə yaxın olmunpidur. 
a“PPe"”rlər və balladaları (1866) top- 
lusu muhafizəkar burjua tənqidi: 
nin kəskin hӱcumuna mə”ruz qalmıpl- 
dı. 4“ İtaliya nəqmələrir (1867), *Subh 
nəqmələriə (1871) toplularında istib- 
dadı, kilsəni ifiya etmiit, mənəvi 
və siyasi azadlıq uqrunda nə 
xaqırızaddır. Faciələri (aPTatel- 
yarə, 1865: *Bosuellə, 1874, “Mariya 
Stuarte, 1881), C. Bayron, V, PTekspir, 
V. Huqo, C. Dikkens və 6. haqqında 
ədəbi-tarixi əsərləri var. 
SUİTİLƏR—pərayaqlılar dəstəsin- 
dən məməlilərin iki əsiləsinin 
umumi adı. Vaxtilə S.-in əcdadı qu- 
ruda yapamılidır. Muhitin təlri- 
cən pisləiməsi nəticəsində onların 
bə"”zi nəvləri tamam məhv olmupi, bir 
qismi isə su muhitinə uyqrunlataraq 
muasir devrə qədər qalmımtlar. Bədə- 
ni əksərən uzunsov olur. S. Atlantik 
və Sakit okeanın soyuq sularında, 
PPimal Buzlu okeanında, Antarktida- 
dA və bir sıra daxili sularda yapa- 
yır. Əsl S.-in (Rhos:dae) qulaq sey- 
vanı yoxdur. ətrafları pərə cevril- 
miidir. 20-dək, SSRİ-də 9, o cumlə- 
dən Xəzər dənizində 1 nəvu—Xəzər 
suitisi (Rhoza sazrysa) yatpayır. 
Bədəninin uz. 140 sm-dək, cəkisi b 
kq-a qədərdir. S. sənaye əhəmiyyəti az 
olan balıq, ilbiz və xərcənglərlə 
qidalanır. Dərisi və piyi qiymətlidir. 
əzər dənizinin Pimal hissələrində 
qıni zamanı ovlanır. Abteron y-a-nın 
ətrafındakı Jiloy a.-nda, ah Di- 
lində və 6. adalarda təsaduf edilir. 
SU Y—Cində imperator sulaləsi (581 
—618). S.-un hakimiyyəti dəvrundə 
Cinin itm. və q. əraziləri birləidi- 
rilmit (989), mərkəzi hakimiyyət 
məhkəmləndirilmiil, təcavuzgar MYha- 
ribələr aparılmıidı. Kəndli usyan- 
ları (611—618) və feodal ara 
mӱharibələri nəticəsində suqut st- 


mitidi. 

SUYARQAN MƏDƏNİYYƏTİ — Xa- 
rəzmdə Tunc devru (e.ə. 2-ci minil- 
lik) mədəniyyəti. 1945 ildə aikar 
edilmitidir. Məsgən yeri Amudərya 
cayının qədim Akcadərya deltası- 
nın qolu boyunca yerlətirdi. Yaiya- 
Tom evləri əvvəlcə yerustu, sonra isə 
duzbucaqlı yarımqazmadan ibarət 
olmutpdur. Əhalisi suvarma əginci- 
liyi və maldarlıqla məptqul idi. 
Əmək alətləri daiy və tuncdan hazır- 
lanmındır. S.m. ucun yastı dibli, 


qısa boqazlı və girdə gevdəli ituy- 
rələnmniy saxsı qablar xarakterikdir. 

Əd. Tolstov S. P. İtina M. 
A., Problema surqanskov kulhturı, 4So- 
vetskal arxeoloqilə, 1960, MI 1, 


SUYUN AERASİYASI —bax Aerasi- 
Ya, 

S YUN YUMİYALDILMASI—–bax 
Mod cy. 


SUYUN TƏMİZLƏNMƏSİ—təbii su 
təcpizatı mənbələrindən su kəmərinə 
verilən suyun keyfiyyətini muəyyən 
edilmi norma geəstəricilərinə cat- 
dırmaq məqsədi ilə aparılan texno- 
loji proseslər kompleksi. S.t.-nə 
aid ilk mə”lumata Hindistanda təqr. 
4 min il bundan əvvəl sanskrit di- 
lində yazılmıii tibb kitabında (c-Ue- 
ruta Sanqitaə) təsadӱf olunur. Hip- 
pokrat xəstəlik bat verməsin deyə 
qaynanmın su icməyi məsləhət gərur- 
du. S.t. ucun ilk stansiya 1829 ildə 
Londonda (Rusiyada ilk dəfə 1888 
ildə Peterburqda) tikilmitdi. 

Su, su kəmərinə verilməzdən əvvəl 
koaqulyasiya, cekdurmə və sӱzmə yolu 
ilə durulaqdırılır, zərərsizləidi- 
rilir (maye xlor, xlorlu əhəng və ya 
ozonla). Kimyəvi tərkibi qənaətlən- 
dirici olduqda yeraltı sular təkcə 
klorla və ya ultrabənəviyəyi pqualar- 
la zərərsizlətdirilir. Suyu yumtpalt- 
maq ucun su əhəng və ya soda ilə e”mal 
edilir, yaxud ionit suzgəcdən (bax 
İonitlər) kecirilir. Tərkibindəki 


qazlardan (karbon qazı, Hidrogen- 
sulfid və metandan, fluor artıqın- 


dan) və radioaktiv maddələrdən su 
aerasiya yolu ilə, aktivləpdirilmii 
aluminium-oksidindən suzməklə, :dez- 
aktivasiya ilə təmizlənir. Su ak- 
tivləpdirilmipt kəmur, ozon, xlor 
4-oksid və ya kalium-permanqanatla 
dezodorasiya edilir. S.t. ucun rea- 
gent və dezinfeksiya qurqularından, 
qarıqldırıcı, cəkduӱruӱcu və s.-dən 
istifadə edilir (bax. həmcinin Şu La- 
zırlırı, xi təcHizatı). 
SUYUN ORLANMASI — suyun 
xlor və onun birlənmələri ilə e”ma- 
lı icməli suyu zərərsizləpdirmək 
ucun ən cox yayılmıpt usul. S.x. sər- 
əst xlorun və onun birləptmələri- 
nin mikrobların ferment sistemini 
daqıtması xassəsinə əsaslanır. İcmə- 
li suyu zərərsizlətdirmək ucun xlor, 
xlor 4-oksid, xloramin və xlorlu 
əhəngdən istifadə olunur. Xlorla- 
madan sonra suya duiqən mikrobları 
məhv etmək məqsədi ilə suya xlor 
artıqlaması ilə (qalıq xlor) qatı- 
lır. S.x.-ndan 30 dəq sonra, qalıq 
sərbəst xlorun suda miqdarı 0,Z mq/l- 
dən az olmamalıdır. Bəzi. hallarda 
su iki dəfə (suyun təmizlənməsindən 
əvvəl və sonda) xlorlanır. S.x.-ndan 
sonra suda ona pis iy və dad verən 
maddələr olarsa, belə hallarda xlor- 
lamadan əvvəl suyu ammonyakla və ya 
ammonium duzları ilə e”mal edirlər. 
Cəl ipəraitində icməli suyu zərər- 
sizlətdirmək ucun də su xlorlanır. 
Axar suları, uzguculuk hovuzları- 
nın suyunu zərərsizlətdirmək, is- 
tehsalat sularını rəngsizlətdirmək, 
dəmirsizlətdirmək və s. məqsədlə də 
xlorlamadan istifadə olunur. 
SUYUN İYİRİNLƏYİYDİRİLMƏSİ 
—icməli (duzsuz) və təsərrӱfat əhə- 
miyyətli su almaq ucun təbii suların 
tərgibindəki duzların miqdarının 
azaldılması (adətən 1 q/l-dək) prose- 
si. Əsasən, arid, Habelə quraqlıq sa- 


5*, c. 9 


SUKKULENTLƏR 


hələrdə Yerləpqən və Yerin quru sət- 
inin təqr. 6096-ini tətikil edən 
40-dan artıq əlkədə ilirin su catıi1- 
mır (hesablamalara gerə dunyada su 
catıtimazlıqı 21 əsrin əvvəllərində 
ildə 120—150-109 m? olacaqdır). 
SSRİ-də cayların cox hissəsi az 
əhali yapayan pimal r-nlarının pa- 
yına dupqur. SSRİ-nin cənub r-nla- 
rında (Orta Asiya, Qazax.SSR, ərb. 
SSR və s.) isə pirin su cathiimazlı- 
qı hiss edilir. Yer kӱrəsindəki bu- 
tun su ehtiyatlarının 9894-ni tipkil 
edən duzlu (tərkibində 10 q/l-dən ar- 
tıq duz olan) və portəhər (2—10 q/l) 
okean, dəniz və yeraltı suları iii- 
rinlətdirməklə iqyirin su catıptmaz- 
lıqı aradan qaldırıla bilər. PTi- 
rin suyu cox olan r-nlardan suyu boru 
kəməri və ya kanallarla gətirməklə də 
bu catıptmazlırı ləqv etmək olar. 
Məs., SSRİ-də İrtıim—Qaraqanda ka- 
nalı (uz. təqr. 460 km), Qaraqum ka- 
nalı (1300 km) Sakur -Azperoi ka- 
nalı (178 km), Kur— Abiqeron (148 km) 
və s. su kəmərləri cəkilmipdir. La- 
kin yerlərdə li. suyun icməli su 
mənbələrindən kəmərlərlə uzaq məsa- 
fəyə verilməsindən a yuya bapa 
gəlir. Aqreqat halını dəyitdirməklə 
(distillə, dondurma yolu ilə), həm 
də dəyipdirmədən (Hiperfiltrasiya, 
yaxud əksinə osmos, ion mubadiləsi, 
zvi həlledicilərlə suyun ekstraksi- 
ionların məsaməli elektrodlar- 
da sorbsiyası və s.) suyu pirinləi- 
dirmək mumkundur. S.p. usullarına 
muvafiq olaraq muxtəlif si itirin- 
ləidirici qurqu tipləri mevcuddur. 


Əd.: bak Sumirinləidirici məqalə- 
sinin ədəbiyyatına, 


SUYFӰN--RSFSR Primorye əlkə- 
sində və Cində cay. Yapon dənizinin 
Amur kərfəzinə təkulur. Uz. 245 km. 
Yaqıp suları ilə qidalanır. Dekabr- 
dan aprelədək donmupt olur. Yayda və 
payızda dapır. Ussuriysk p. S. sa- 


hilindədir 
CYK (5ik) Yosef (4.1.1874, Krteco- 
vitse—29.5.1935, Praqa yaxınlıqında, 
Benepov)—cex bəstəkarı, skripkacı. 
İlk dəvrdə cex klassiklərinin (xusu- 
silə A. Dvorjakın) ən"ənələrini da- 
vam etdirmitpdir. Sonrakı əsərlərin- 
də ekspressionizm nələri var. S. 
2 simfoniyanın (1899, 1906), *Praqaq 
(1904) və s. simfonik poemaların, ka- 
mera-vokal və instrumental əsərlərin 
mӱəllifidir. S. cCexiya kvartetiz- 
nin (1891—1933) uzvu olmuti, solist 
kimi , konsertlər vermitdir. 
SUKARNO (ZiKaqpo) Əhməd (6.6.1901, 
Yava a., Surabaya (pl, —21.6.1970, Ca- 
karta)—İndoneziya ə 
İCTİMAİ VƏ Dov- 
lət xadimi. cXalq- 
lar arasında sul- 
hu məhkəmlətməyə 
gərək Beynəlxalq 
Lenin mukafatı 
laureatı (1960). 
Muəllim ailəsin- 
də anadan olmui- 
dur. 1925 ildə Ban- | 
dunq texnoloji in- 
tunu bitirmiidir. 
ndoneziya". Mil- ə 
nn llaprTıfacbıhbın (HMİ, 1927) 6ann- 
lərindən biri və onun sədri olmuii- 
du. Xalq arasında cBunq 
Karnov adı ilə məphur id ndo- 
neziyada Hollandiya mustəmləkə hekm- 


rə 






ə 


67 


ranlıqına qarpı mubarizədə ipti- 
ak etdiyinə gərə 1929—31 illərdə 
əbs, 1933—42 illərdə isə surgun 
edilmitidi. 1932 ildə İndoneziya Lar- 
tiyasına (1931 ildə İMP-nin əvəzin- 
də yaradılmınqdı) daxil olmuiy və 
onun sədri secilmiidir. 1945 ildə 
İndoneziya Resp.-sının istiqlaliy- 
yətini e”lan etmit, onun ilk prezi- 
denti olmutdur. Bandunq gərk 
nın (1955) caqırılması tətəbbuscu- 
lərindən biri idi. 1963 ildə S,-ya 
cinqilabın beyuk rəhbəriə tiqulu ve- 
rilmii və o, əmurluk prezident e”lan 
edilmipdi. Lakin 1965 il 30 sent- 
yabr hadisələri (bax İndoneziya. Ta- 
rixi ocerk) nəticəsində əlkədə hər- 
bi-burokratik rejimin Yaradılması 
ilə S,-nun siyasi fəaliyyəti məhdud- 
lapdırılmıinq və o, 1966 ildə (rəs- 
mən 1967 ildə) hakimiyyətdən uzaqlai- 
dırılmındı. 1956 ildə SSRİ-də (o 
cӱmlədən Azərb.SSR-də) rəsmi səfər- 
də olmutdu:, Sovet İttifaqı və di- 


gər sosialist əlkələri ilə munasi- 


bətlərin genitpləndirilməsi tərəfda- 
rı idi. 
Əsərləri: İndonezil 
M., 1956, Sarina, M., 1958. 
Ədə Kapipa M. S., Maletin 
N. P., Sukarno. Politiceskan bioqrafil, 
M., 1980. 


SUKACOV Vladimir Nikolayevic 
(7.6.1880, Xarkov qub.-nın Aleksan- 
drovka k.—9.2.1967, Moskva)—sovet 
botaniki, mepəcisi və coqrafiyacı- 
sı. İ EA akad. (1943, m. uzvu, 
1920), Sosialist Əməyi Qəhrəmanı 
(1965). 1937 ildən Sov.İKİ uzvu, 
1919—41 illərdə Peterburq Meltəci- 
lik İn-tunda ezunun təptkil etdiyi 
dendrologiya və bitki sistematikası 
kafedrasına lıq etmitdir. 1941 
ildə SSRİ EA sistemində Mepə İn- 
tunu (SSRİ EA Sibir filialının 
indiki V. N. Sukacov ad. Memə hə 
Atac Eqmalı İn-tu) təptjil etmipt, 
1959 ilədək orada metpəpqunaslıq ka- 
Fedrasızı anın rəhbəri olmupdur. 

. biogeosenologiyanın banisi, fi- 
tosenoz təlimi, onun quruluppu, təs- 
nifatı, dinamikası, muhitlə və onun 
heyvanlar aləmi ilə qaripılıqlı əla- 
qəsinin banilərindən biridir. S.-un 
dendrologiya, cəməncilik, paleobota- 
nika və stratiqrafiyaya dair elmi ipp- 
ləri fitosenologiya tədqiqatları ilə 
sıx baqlıdır. Umumrusiya (indiki 
Umumittifaq) Botanika Cəmiyyətinin 
təpkilatcı uzvu (1915 ildən), prezi- 
denti (1946, fəxri prezidenti, 1964 
ildən), Polpa EA-nın uzvu (1959) və 
Cexoslovakiya Əkincilik emiya- 
sının m. uzvӱ idi (1927). 3 dəfə 
Lenin ordeni, 2 bapqa orden və medal- 
larla təltif edilmipdir. N. M. 
Prjevalski, P. P. Semyonov-Tyan- 

anski, V. V. Dokucayev ad. Qızıl 
medallara layiq gərulmutpdur. 
SU KKULİ EHTRƏP (naT. succulentus— 
itirəli)—ətli, pqirəli yarpaqlı (aqa- 
va, aloye və s.) və ya gӧvdəli (kaktus- 


obvinlet, 





lar, bə"zi sudləyənlər) coxillik bit- 
kilər: itlərin xususi tipi. 
S., əsasən, 


imali, Mərkəzi və Cənu- 
bi Amerikada, Cənubi qışa Əh 
ra, yarımsəhra və savannalarda bi- 
tirlər. S. iptıqsevən, gecbəyuӱyən bit- 
gilərdir. S.-in bə"zisi (kaktus, aloye) 
dekorativ bitki, aqava isə toxucӱluq 
sənayesi ucun xammal verən bitki Kimi 
becərilir. Bə”zi nəvləri heyvanlar 
ucun Yemdir. SSRİ-də Krımda, Orta 


– 


68 


CYKKYP 


Asiya resp.-larında, Zaqafqaziyada, o 
cӱmlədən Azərb.SSR-də S.-in bir cox 
2” introduksiya edilir. 
SӰKKUR--Pakistanda, Sind əyalə- 
tində iəhər. Hind cayı sahilində- 
dir. Əh, 158 min (1972). D.y.st. Toxu- 
culuq, yeyinti, metal e”malı sənayesi 
ə, Sənətkarlıq inkitaf dir. 
CYKPE (Bisqe) Antonio Xose (Z.2. 
1795, Venesuela, Kumana—4.6.1890, 
Kolumbiya)— Amerikadakı İspani- 
ya mustəmləkələrinin istiqlaliyyəti 
uqrunda MyhapHöəHuH (1810—26) pəh- 
bərlərindən biri, S. Bolivarın ya- 
xın silahdapı. General (1818), mar- 
tal (1824), Ekvadora (1822) və Peru- 
ya (1824) azadlıq yuruiqunə baqicılıq 
etmil, ispan itptalcıları uzərində 
muhum qələbələr qazanmındı. Bolivi- 
ya resp.-sının yaradılmasında (1825 
6 avqust) muӱhum rol oynamıpt, 
ilin aprelindən onun mӱvəqqəti pre- 
zid olmuidur. 1828 ilin mayında 
| Beyuk Kolumbiyaya muhacirət etmipi, 

1829 ilin fevralında buraya hucum 
edən Peru mudaxiləcilərini məlu- 
biyyətə uqratmınidı. 1830 ildə Beyuk 
Kolumbiya Milli Bə an pre- 
zidenti secilmiptdi. ui-qəsdcilər 


əldurmutidur. 

Hələbə Bexiniyada pəhər, Vene- 
suelanın 1pm.-11.-ində pqtat, Ekvador- 
da isə pul vahidi S.-nin HləpəbHHə 
a Kadar : 

CYKPE (Sucre)— bonuBu)aHbiH pəcMH 
paytaxtı (1825 ildən). Cukisaka de- 
partamentinin inz.m. Mərkəzi Kor- 
dilyer d-rının yamaclarında Pil- 
KOMA İO cayının dərəsində, 2700 4 İYK- 
səklikdədir. İqlimi tropikdir. Öp 
ta temp-r yanvarda 122S, iyulda 98S,. 
İllik yaqıntı 706 mm. Əh. 68,4 min 
(1980). D.y.st., avtomobil yolları qov- 
paqı, aeroport. Neft e”malı, sement, 
yeyinti, aqac e”malı sənayesi, İES: 
şə (1624 ildən) var. 1538 ildə La- 
lata adı ilə ispanlar salmındır. 
Sonralar Cukisaka, 1839 ildən S, 
(A. X. Sukrenin pərəfinə) adlandı- 
rılmındır. 
SUKRE (isp. zisqe)— Ekvadorun pul 
vahidi. 1884 ildə tədavulə ə 
mhipdır. 1S. 100 sentavoya, 39 S. ABİP- 
ın 1 dollarına bərabərdir (1982). 
SUKSESSİYA (lat. zisse550—yeri- 
ni tutmaq, əvəz etmək)—muhitin muəy- 
yən hissəsində bir fitosenozun di- 
gəri ilə ardıcıl əvəz olunması. İl- 
. gin S, və ikincili S, olur. Qumluq- 
ları . ə bitki basması ilkin 


., istifadəsiz k.t. torpaqlarında 
bitki və heyvanların məskən salması 
ikincili S.-dır. 
SUGƏTURUCU QURRU, sugəotu- 
r uc u—hidroenergetika, su təchi- 
vatı, irriqasiya və s. məqsədlər ucun 
səthi və yeraltı mənbələrdən su gətc- 
rən hidrotexniki iri S.q.-lar adə- 
tən baiqa Hidrotexniki qurqularla 
irlikdə tikilir və butun qurqular 
kompleksi sugeturən qoviyaq adlanır. 
S.q. kanal, borӱ kəməri, tunel və s. 
suaparana lazımi miqdarda və keyfiy- 
ətdə su buraxmalıdır. SES, su təc- 
izatı sistemi və irriqasiya S.q.-la- 
rına bəlunur: SES S.q.-su alcaq bas- 
QILI və dərinlik, su təchizatı sis- 
teminin S.q.-su mənbələrinə gərə cay, 
su anbarı, gəl, dəniz və s. tipli, ir- 
riqasiya S.q.-ları isə bəndli və bənd- 
siz olur. Su təsərrufatı sistemin- 
də S.q, bap qurqu da adlanır. Yeral- 
tı suları Yer səthipə qaldırmaq ucun 


1826 beh 


paquli (qazıma quyusu, ppaxta quyusu) 
və an (xəndəkvarı, laqım) S.q.-lar, 
habelə kaptaj qurqularından isti- 
fadə edilir. 
UĞULU (Qeptpa)—sugulu əsilə- 
sindən coxillik bitki .cinsi. Xırda, 
suda ӱzən, yaxud suya batan yapıl bit- 
gidir. Yarpaqları dəyirmi, uzunsov- 
dur. Birevli cicəkləri yan cibcik 
adlanan cicək qrupunda yerləptir. 
1—6 toxumlu meyvəsi acılmayandır. 
Yer kӱrəsində 10-dək, SSRİ-də, həm- 
cinin Azərb.SSR-də 3 nəvu yayılmıii- 
dır. Durqrun və sakit axan pirin su- 
larda inkipyaf edir. Suda uzən quip- 
lar, donuz və balıqlar ucun yaxtı 
Yemdir. 
SUL—orta əsrlərdə Dərbənd yaxın- 
lıqında kicik qala. Ərəb coqrafi- 
yapqunas-səyyahlarının (İbn Xordad- 
, İstəxri və b. əsərlərində B a 6 
Sul kimi adı cəkilən S.-dan al- 
ban Dara, erməni və Suriya mən- 
bələrində Col, Cor, Sur kimi bəhs 
olunur. Bə”zi tədqiqatcıların fik- 
rincə turkdilli col (cul) tayfası- 
nın adı ilə əlaqədardır (bax həmci- 


nin Cul). | 
SӰLA—USSR-də cay. Dneprin sol 
qolu. Uz. 363 km, həvzəsinin sah. 18,5 


-min km?, Orta Ural yuksəkliyindən 


baplanır. Dneprboyu ovalıqla axır. 
Kremencuq su anbarına təkulur. Əsa- 
sən, qar suları ilə qidalanır. Qıppi- 
da donur. A:yaqı axınında gəmici- 


liyə yararlıdır. Romnı və Lubnı 
iləri . sahilindədir. 
CYABECM (Sulavesi), Cene6ec 


nəH H 3 H—CynabecH, KannManTaH BƏ 
Mindanao a-rı arasında Sakit okea- 
nın dənizi. Sah. 453 min km?, Maks. 
dərinliyi 5914 m-dir. İlboyu səth su- 
larının əy 28”C, duzluluqu 
34,6966 olur. Səth axınları Minda- 
nao axınının (suyu S.-yə qovur və nə- 
ticədə S.-də su) səviyyəsi Malayya ar- 
xipelaqının batiqa dənizlərinə nis- 
bətən yuksək olur) tə”siri adtında 
əmələ gəlir. S. vasitəsilə Sakit okea- 
nın səth və aralıq suları Hind okea- 
nına axır. Yarımgunluk qabarmalar 
(hund. 3 m-dən cox) olur. Muchum port- 
ları: Manado (Sulavesi a.) Bə Tapa- 
kan (Kalimantan a.). 
CYRABECM (Sulavesi), Cene6ec 
(Seyehez)— Malayya arxipelaqında mu- 
rəkkəb konfiqurasiyalı ada. İndo- 
neziya ərazisidir. Sah. təqr. 170 min 
km?, əh. 10,4 mln. (1980). Qranit, qneys, 
əhəngdapı və s, təipkil olunmusdur. 
əthi daqlıqdır (maks. hund. M, 
Rantekombola d.). Puskurən vulkan- 
lar (Klabat, Soputan) var. İqlimi 
subekvatorial, musson, (İim.-da ekva- 
torialdır. Caylar və coxlu gəllər 
var. Rutubətli tropik mepələr, sa- 
vannalar yayılmıtdır. Faunası en- 
demik, Hindistan-Malayya və Avstra- 
liya nevlərindən ibarətdir. Nigel və 
dəmir filizi yataqları var. Ədviyyat, 
hindqozu, qəhvə, kaucuğlu bitkilər 
Haa nir Balıq ovlanır. Əsas 
pəhərləri: Ucunqpandanq, Manado. 
SULAK —Daq.MSSR-də cay. Uz. 144 
km, həvzəsinin sah. 15,2 min km", Bə- 
yuk Qafqaz d-rından baplanır. Avar 
Koysusu və Andi Koysusu caylarının 
birləiməsindən əmələ gəlir. Xəzər də- 
nizinə təkulur. Əsasən, tər suları ilə 
qidalanır. Aprel—sentyabrda gursulu 
olur. Suvarmada, Mahacqala, as- 
piysk, Buynaksk, Qızılyurd ip.-ləri- 
nip su təchizatında istifadə edilir, 


Ustundə Ciryurd və Cirgey SES-ləri, 
s anbarları var. Miatli və İrqanay 
iləri tikilir (1983). 
SULLA (Biya) Lutsi Korneli (e.ə. 
(138—78)–-Qədim Roma sərkərdəsi və 
siyasi xadimi. E.ə. 9Z ildə pretor, 
e.ə. 88 ildə konsul secilmiidir. E.ə. 
86 ildə U1 Mitridat uzərində qələbə 
calmıztidı. Vətəndaqi muharibəsində 
Qay Mariya qalib gəlmiit, e.ə. 82 ildə 
diktator olmupii, kutləvi terror (bax 
Proskripsiya) həyata gkecirmiy, butəv 
tayfaların (sankitlərin, etruskla- 
rın) qırqınını tərətmipdi. E.ə. 79 
ildə S. səlahiyyətindən əl cəkmiiydi. 
SULTAN, soltan (ər. :y4.., turk- 
cə 5iYbap—hakim, həkmdar)—musəl- 
man əlkələrində ali hekmdarın ti- 
tulu. Turkiyədə 1922 ilədək, Məra- 
keəiidə 1957 ilədək saxlanılmınjdı. 
13 əsr—16 əsrin əvvəlində və 1914— 
22 illərdə isir həkmdarları S. 
adlanmınlar. Qərbi Afrikanın mu- 
səlman əlkələrindəki ali feodal- 
lar, Oman həekmdarı, Cənubi Ərə- 
bistanda bə”zi qəbilə batcıları S. 
titulu dapıyırlar. 16—19 əsrlərdə 
İran və Azərb.-da rutbəcə xandan 
apaqıda duran və kicik hakimliklə- 
rə bapcılıq edən feodallara da S. 
deyilirdi (məs. Ərəi S.,-ı, İlisu 
.-I və C.). 

SULTAN BALIRI—bax Barabul- 
kalar. 

SULTAN BURNU, Zıq burnu— 
Azərb.SSR-də, Xəzər dənizi sahilin- 
də, Abteron y-a-nın c.-unda, Bakı 
buxtasının ip.-indədir. Abperon yait- 
lı əhəngdatpı, gil və qumlardan təp- 
kil olunmuidur. Səthi qumlu cə- 
kuntulərlə ertuludur. Zıq ppt bu- 


adadır. 
ULTAN VƏLƏD (Bi (ap Ueyek) Mə- 
həmməd Bəhaəddin (1226, Qaraman— 


11.11.1312, vəzi ə q: pairi. C. 
Ruminin oeludur. ufi tərbiyəsi 
almıpq, 


sonralar məvləvilik təriqə- 
tinin peyxi olmui, atasının tə”"limi- 
ni yaymınqdır. Farsca divanın, 3 məs- 
nəvidən (4 İbtidanaməz, *İntəhanaməə, 
€ PyöaöHaMəs) ibarət “Vələdnaməq poe- 
masının (1291—1301) mӱəllifidir. 
Divanındakı 15 turkcə qəzəl, poema- 
nın 1-ci və 3-cu Hissələrindəki csəl- 
cuq ipe”rlərnə kimi məphur olan 
turkcə beyt və parcalar Kicik Asiyada 
turg dilində tarixi mə”lum olan ilk 
pe”rlərdən sayılır. *Maarifı adlı 
farsca mənsur risaləsi var. 


Əd. Qarbuzova B. C., 
srednevekopon Turiii, L., 1963. 


SULTAN ƏHMƏD CAMESİ— turk 
me”marlıqının gerkəmli abidələrin- 
dən biri. İstambulda sultan 1 Əhmə- 
din əmri ilə tikilmiipdir (1609— 16, 
me”mar Məhəmmədaqa). b minarəli 
S.Ə.c.-ndə eyni vaxtda 35 min adam 
namaz qıla bilir. Nəhəng ibadət ca- 
lonu iri gunbəzlə (diametri 24,3 m) 
ertulmutidur. Mərkəzi gunbəzi gunc- 
lərdən kicik gӱnbəzlər, yanlardan isə 
yarımguӱnbəzlər əhatə edir. İbadət 
salonunun interyeri coxlu pəncərə ilə 
ipıqlandırılmın, xəttatlıq numu- 
nələri ilə, gey və yapıl rəngli ka- 
iılardan qurapdırılmın naxıllar- 
la bəzədilmitdir. S.Ə.c.-ni cGey ca- 
mez də adlandırırlar. Məscidin oyma 
naxımpllı mərmər mehrabına Kə "6ənə- 
kn qara daiydan bir parca bərkidil- 
miipdir. Salonun icində, girip su- 
tunlarının yanında fəvvarələr du- 


Poztı 


Ii. m 





İstambulda Sultan Əhməd camesi. 1609— 1616, Memar 43 
əma , 


Məhəmmənara. 


zəldilmipdir. Məscidin gunbəzli qa- 
lereyalarla əhatələnmip həyətində də 
fəvvarə var. S.Ə.c. bitkin və ahəng- 
dar kompozisiyası ilə diqqəti cəlb 
edir. 

Əd.ə Miller KOƏ., İskusstvo Tur- 
ili, M.—L., 1965, Petrosan GƏ. A., 
Osupov A. R., Qorod na dvux kontinen- 
tax, M., 1977. 

SULTAN YAQUB (7?—1490) — Aqqo- 
yunlu hekmda (1478—90|, Uzun Hə- 
sənin oqlu. S.Y. dəvrundə Atqoyunlu 
dəvlətinə hucum edən Misir sultan- 
lıqı məqlubiyyətə uqradıldı (1480): 
Aqqoyunluların asılılıqından cıx- 
maqa calıtnan Gurcustana hucumlar 
edildi. S.Y. Səfəvilərə qarpı PT1ir- 
vanpahlarla ittifaqda idi, Osmanlı 
imperiyası ilə sӱlh munasibətləri 
saxlamaqa calıqtırdı. S.Y. zamanın- 
da orduda odlu silahlardan istifa- 
də olunmaqa baplanmımndı. Bayandur 
bəy, Sofi Xəlil, Suleyman bəy Bican 
oelu kimi gərkəmli sərkərdələr ye- 
tiqppimitpdi. Devrunun ziyalı ipəxsiy- 
yətlərindən və poeziya həvəskarı olan 
S.Y.-un sarayında tipe"r məclisi fəa- 
liyyət gestərirdi: əzӱ də ipe"r yazır- 
dı. Bir cox elm və mədəniyyət xadim- 
lərini himayə edən S.Y. dəvrundə yeni 
mədrəsələr acılmı:i, abadlıq iiylə- 
ri geniplənmitidi. Qəbrizdəki zən- 
gin kitabxanası və xəstəxanası olan 
c Həpt behittə (c“Səkkiz cənnətə) sa- 
ray kompleksi (1483) gəezəl me mar- 
lıq abidəsi idi. S.Y.-un əlumundən 
sonra Aqqoyunlu dəvlətinin suqutu 
sur”ətləndi. 

SULTAN MƏHƏMMƏD (1470-ci il- 
lərin sonu, Təbriz—1555, Təbriz)— 
Azərb. miniatӱr rəssamı. 16 əsr Təb- 
riz miniatur məktəbinin baptcısı. 
Bu məktəbin formalaiması və inki- 
ppafı bilavasitə S.M.-in yaradıcı- 
lıqı ilə baqlıdır. Təbrizdə PYah 
İsmayılın saray kitabxanasında ni1- 
ləmiii, onun oelu 1 Təhmasibə rəssam- 
lıq sənətini əyrətmiiyl, uzun mӱddət 
saray e"malatxanasının rəhbəri ol- 
mupdur. S.M. əlyazmaları ucun il- 
lustrasiyalar, real həyat hadisələ- 
rini əks etdirən miniaturlər, port- 
retlər yaratmıtmt, sujetli xalcalar 
və bədii parcalar ucun eskizlər cək- 
mipdir. S.M.-in əsərləri dar mə”- 
nada illustrasiya məhdudluquna qa- 
panıb qalmır. Rəssam poetik suje- 
ti genip təbiət mənzərəsi və real ha- 
disələr fonunda verməklə sujetin 
ideya məzmununu daha geniti əks etdi- 


SULTANBUD TƏPƏLƏRİ 


yatla baqlayan mus- 
təqil bədii əsər 
yaradır. S.M.-in 
ən axiı miniatur- 
ləri 1 Təhmasib 
hazırlanmıpinl 
irdəvsinincPQah- 
naməz kitabında 
(1537, hoyrroH KOn- 
leksiyası, Nyu- 
Topk, bir hissəsi 
Metropoliten-mu- 


tibatına xepəllləpr- 
də kitab sənətinin 
nəfis numunələrin- 
dən olan. Nizami 
aXəmsəəsində (1539 

ii mu- 
zeyi, London) və s. 
əlyazmalarında toplanmhındır. Bun- 
dan bapqa Leninqradda (M. Y. Sal- 
tıkov-Pedrin ad. kitabxana), İs- 


tambulda (Topqapı sarayı muzeyi), 
Vapinqton, London, Paris, rakov 
və b. ipəhərlərin muzey və ki- 


tabxanalarında S.M.-in sujetli 
miniatӱrləri, kitab illustrasiyala- 
rı və portret əsərləri saxlanı- 
lır. S.M.-in bədii əsərlərə cəkdiyi 
və PTərq miniatur sənətinin nadir nu- 
munələrindən olan c“Keyumərzin məc- 
lisiə, cZehhakın e”dam edilməsiə, 
caRustəmin Rəxti gəməndlə tutması, 
cSam Mirzənin kef-musiqi məclisi, 
c Meyxanadaə, “Ov səhnəsiə, cSultan 
Səncər və qarız, “Bəhram-Gur ovda, 
c Məhəmmədin me”racıə9, 4“PLirin ci- 
mərkən Xosrovun ona tamapta etməsiz 
və s. əsərləri bədii obrazların, təs- 
vir vasitələrinin pqux, dekorativ 
ifadəliliyi, emosional tə”sir quvvəsi 
ilə diqqəti cəlb edir. S.M.-in coxlu 
tələbəsi və davamcısı olmupdur (Mir 
Seyid Əli, Mir Zeynalabdin Təbrizi, 
oqlanları Mirzə Əli Təbrizi, Mə- 
Ləmmədi və b.). rb. miniatur sənə- 
tinin ingipaf zirvəsini təiykil edən 
S.M. yaradıcılıqı orta əsr mənbələ- 
rində, eləcə də muasir Avropa və so- 
vet sənətiqunaslıqında yuksək qiymət- 
ləndirilmiidir. 

Yapıqldırma ptəkil, bax səh.192-193 


Əd. Kerimonv K., Sultan Muxam- 
med i ero mkona, M., 1970, Nepina iskus- 
stva narodov SSSR, t. 3, M., 1974: 


SULTAN dələri (?7—1503)— Aqqoyun- 
lu həkmdarı |1499—1503|, Sultan 
Yaqubun m ədək əldurul- 
dugdən (1497) sonra hakimiyyət utrun- 
da Məhəmməd Mirzə və 6. mahəanənəp- 
lə mӱbarizə aparmıtidı. 1500 ildə 
Əlvənd Mirzə ilə aralarında baqlan- 


“mıiy saziiyə əsasən Aqqoyunlu dəvləti 


iki hissəyə bəlundu. Qızıluzən cayı 
sərhəd olmaqla İraq-i Əcəm, İraq-i 
Ərəb, Fars və Kirman S.M.-ın ha- 
kimiyyətinə kecdi. 1503 ildə 1 PTah 
İsmayıl tərəfindən Həmədan yaxın- 
lıqında məqlub edilən S.M.-ın əra- 
zisi Səfəvilər dəvlətinə qatıldı. 
SULTAN SƏNCƏR MƏQBƏRƏSİ— 
12 əsr Orta Asiya me"marlıqının 
gərgəmli abidəsi (me”mar Məhəməd 
ibn Atsız əs-Səraxsi). Tur.SSR-in 
Mərv ə Məehtəiqəm kunbəz- 
li binanın kubiəkilli ataqı His- 
səsi taqlı qalereya ilə tamamlanır. 
Qalereyada kərpic duzumundən yara- 


rən, onu muasir hə- | 


zeydədir), Hafizin t 
*Divanxgında (1530 | 
illər), bədii tər-– | 


69 


dılmızp ornamentlər və gəc uzərində 
oyma naxıplar qalmıtdır. Qalere- 
yaya acılan 8 pəncərə binanın hun- 
dur zalını (36 m) ipıqlandırır. 
Zalın ustu nervurlu və ikiqat uzluk 
cəkilmill gunbəzlə ertulmutidur. 
S.S.m.-nin kapı uzluklu xarici gun 
bəzi qalmamındır. 

SULTAN TOYUR (Porphyrio porp- 
huqqo)—durnakimilər dəstəsinin su 
fərələri fəsiləsinə aid qupy HƏBY. 
Bədəninin uz. 45 sm-dək olur. Bataq- 
lıqda yapadıqı ucun barmaqları cox 
uzundur. Alnı lələksiz, dimdiYİ və 


ayaqları qırmızı, lələkləri bənəviiə- 


yi rəngə calan geyumtul-yapıldır. 
ə ik. Afrika, Cənubi Asiya, Kiri 
liya, Yeni Zelandiya və Qərbi Po- 
lineziyada yayılmılpdır. SSRİ-də 
Daq.MSSR, Azərb.SSR və Tur.SSR-də 
yapayır. Azərb.SSR-də, əsasən, Qı- 





zılaqac və Aqgəl deVlLəT qoruqların- 
da muhafizə edilir. Qamıpi ӱzərində 
tikdiyi yuvaya 5—7 yumurta qoyur. Bit- 
ki ilə qidalanır. xtalı qıpqa de- 
zumsuzdur. SSRİ-də ovlanması qada- 


qandır. 
SULTAN YBE/C (?—1374)—Cəlairi 
hekmdarı Qaz Bax YPeyx Uveys. 
SULTANBUD TƏPƏLƏRİ— Azərb. 
SSR Jdanov r-nunda, 3 eli s-zun 
ərazisində arxeoloji abidə. İki tə- 
pədən ibarətdir. Yerustu material- 
lar əsasən erkən və inkipaf etmitt 
orta əsrlər dəvrunə and muxtəlif 
tipli saxsı qab qırıqlarından iba- 
rətdir. Tunc və ilk Dəmir devrunə 
andqab qırıqlarına da təsaduf olun- 
muppdur. S.t. vahid kompleksdən iba- 





i n -ü 
Me. d- a o 
“r.a. 
dz bə k 
zi QA m. "da L əfi. ə “. : 
my 





üş 


70 





rət coxtəbəqəli yatpayıni yeridir. 
SULTANƏLİ MƏİYHƏDİ Şı 
ӧdə), Məvlanə Sultan Əli 
Məthədi Nizaməddin (1433, 
Məthəd—1520, Məihəd) — orta əsr 
İran xəttatı. Yaxın və Orta PTərqdə 
xəttatlıq sənətinin gərkəmli numayən- 
dəsi. Bir muddət Səmərqənd hakimi 
Əbu Səidin sarayında calıqlmın), son- 
ra Herata gecərək orada beyuk xəttat- 
lıq məktəbi yaratmındır. Hələ car- 
lıqında € KarHönəp rHönəcHə, € XƏTTaT- 
lar sultanıq ləqəblərini qazanmıi), 
Ə. Nəvai, Ə. Cami, Behzad və 6. 
sənətkarlarla yaxın dost olmutidur. 
Nəvai (1493), Əmir Xosrov Dəhləvi 
(1496) və Nizami (1510) “Xəmsəələri- 
nin, Nəvainin ilk cDivanıı (1465/66, 
M. Y. Saltıkov-|Pedrin ad. kitabxa- 
na, Leninqrad) və daha uc FDivanəvı- 
nın (Biruni ad. Əzbəkistan PTərqiqu- 
naslıq İn-tu, Datkənd), Sə”dinin 
“Divanəı (Topqapı muzeyi, İstambul) 
və s. əsərlərin uzunu kecurmutdur. 
S.M.-nin zəngin bədii irsindən dev- 
rumuzədək 50 kitab və ppe”r parcala- 
ı gəlib catmhpildır. Onun xətti ilə 
yazılmıtp Sə”dinin € BycTaHə DƏ 
və Hatifinin c“Teymurnaməq (1515 
əsərləri, Əmir PQahinin F“Divanıı (16 
əsrin əvvəli) Azərb.SSR EA Respub- 
lika Əlyazmaları Fondundadır. 
S.M.-nin uzunu gecurduyu bir cox əsər 
London, Paris, Berlin, Qahirə, Teh- 
ran və 6. iəhərlərin muzey və kitab- 
xanalarında saxlanılır. Me”marlıq 
abidələrinin dekorativ tərtibatı sa- 
həsində (binaların kitabələri və s.) 
fəaliyyət gestərmitdir. sm. həm də 
pair olmuit, qəzəl, qitə və rubailər 
yazmıtidır. PTe”rlə yazdıqı c“Qəvaidi 
xututə (“Xətt qaydalarıq) adlı risa- 
ləsində xəttatlıqın tarixindən və nə- 
zəri məsələlərindən bəhs etmipidir. 
Əd. Kazi Axmed, Traktat o kal- 
liqrafax i xudojnikax, M.—L., 1947. 


SULTANİYYƏ--İranın itm.-q.-ində 
qəs. Zəncan—Qəzvin yolundan 6 km c.- 
da, dəniz səviyyəsindən 1650—1770 s 
yuksəklikdədir. Əh. təqr. 4,5 min nə- 
fərdir (1970). S. orta əsrlərdə Azərb.- 
ın məthur pqəhərlərindən olmupidur. 
PPəhərin əsası ildə xani 
"ə Arqun xanın devrundə 
11284—91) qoyulmutidur. S.-yə tikinti 
ipləri aparmaq məqsədilə Təbriz, Ma- 

qa, Ərdəbil və s. iəhərlərdən bura- 
a ailəsilə birlikdə .. me”mar, 
bənna və 6. sənətkar kəcurulduӱq tez- 
liklə hasarının uz. 12 min addım 
olan yapqayıj məntəqəsi salındı. 130 
ildə Elxani həkmdarı Sultan Əlcay- 
tu Xudabəndə |1304— 16 | oqlu Əbu Cən- 
din anadan olması munasibəti ilə 
məhəri abadlapdırıb əz pqərəfinə 
S. adlandırdı və paytaxtı Təbrizdən 
buraya kecurdu. S.-də təkcə vəzir Rə- 
pid əd-din Fəzlullah min evlik bə- 
yuk bir məhəllə saldırmındı. S. 
haqqında Həmdullah Qəzvini (14 əsr), 
Klavixo (15 əsr), Adam Oleari, Pyar- 
den, Tavernye (17 əsr) və b. mə”lumat 
vermitlər. 

ə ticarət mərkəzinə cevri- 
lən S.-dən Baqdad, Dəməpq, Xorasan, 
Dərbənd, PTiraz, Cin, Hindistan BƏ 
s. yerlərə ticarət yolları kecirdi. 
Azərb. və İranda istehsal olunan 
ipək parcalar, xalcalar və s. S. ba- 
zarında satılırdı. Klavixonun mə”- 
lumatına gərə S.-yə Hindistandan 
coxlu ədviyyat, Gilan və PYamaxıdan 


SULTANƏLİ MƏYYHƏDİ 


ipək parca, Pirazdan tafta, Xora- 


sandan pambıq və pambıq parca, mux- R 


təlif rəngli qumai gətirilirdi. 
S. vasitəsi ilə Gilandan muta və 
Turkiyəyə ipək aparılırdı. S. Be- 
yuk Moskva knyazlıqı, Hindistan, 
Suriya, İraq, Turkiyə və s, dəvlət- 
lərlə ticarət edirdi. S.-də hər il 
yarmarka təpkil olunurdu. PTəhərin 
ətrafında qızıl, miş, civə və s. ya- 
taqları vardı. 

Əbu Səidin dəvrundə |1316—35) 
paytaxt yenidən Təbrizə kecuruldu. 
Paytaxtın Təbrizə kecurulməsi S.- 
nin tənəzzulunə səbəb oldu. 1334 il- 
nə S.-də mərkəzi hakimiyyətə qarpiqı 
balp vermint qiyamı Əbu Səid zorla 
yatıra bildi. Elxanilərin suqutun- 
dan sonra Cəlairilər və Cobanilər 
arasında gedən mubarizədə S. əldən- 
ələ gecdi. 1385 ildə S.-ni Teymur i1- 
qal etdi. PPəhərin idarəsi bir mud- 
dət Teymuri Əmər Mirzə, sonralar 
isə Əbu Bəkr Mirzənin tabeliyində 
qaldı. Teymurun oqlu Miraniah S.- 
də xeyli tikili daqıtdırdı. 17 əsr- 
də S. artıq kəndə cevrilmiidi. Qa- 
carlar dəvrundə S.-ni yenidən bər- 
pa etmək cəhdləri nəticəsiz qaldı. 
19 əsrin əvvəllərində Fətəli ilah 
S.-də yay sarayı tikdirmiidi. 19 əs- 
rin sonunda bali vermiti zəlzələ nə- 
ticəsində S. xeyli daqrıldı. 

S.-də orta əsrlərə aid me”marlıq 
abidələrindən Əlcaytu Xudabəndə 
turbəsi, Cələbi orlu turbəsi (14 
əsr), Molla Həsən turbəsi (16 əsr) 
və s. qalmıpqdır. 

Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 1, B., 1961, 
Piriyev V. Z., Azərbaycan Hulakulər 
devlətinin tənəzzçlu dəvrundə (1316— 
1360-cı illər), B., 1978, Ali-zade 
A. A., Sopialıno-əkonomiceskan i poli- 
ticeskan istorin Azerbaadjana XİT—XPTUM 
vv., B., 1955, Useİnov M., Breta- 
nipkiNn"L., Səlamzade A., İsto- 
ril arxitekturı Azerbaidjana, M., 1963) 
Muradov V. Q., Arxitektura i planiv 
rovka qoroda Sultanide po zarisovke 
XVI neca, Han.AH Asep6.CCP (cepna nn- 
teraturı, izıka i iskusstva), 1972, XI 21 
Le Strange, The Lands of He Eastern 
Calupate, Mesopotamia, Persia and Cant- 
ral Asia, London, 1966, S:a 3" 1765, Da 

- fəye lən də 6 Dgeə 
SULTANLI Əli Abdulla otlu (25. 
12.19006, Naxcıvan—19.7.1960, Bakı) 
— Azərb. sovet ədəbiyyatiqunası, pe- 
daqoq. Filologiya e.d. (1946), prof. 
(1947). 1957 ildən Soz.İKİP uzvu. 
APİ-nin filologiya fakultəsinin 
dekanı (1934), ADU-nun xarici ədə- 


4 biyyat kafedrasının mudiri (1941— 


Bo, filologiya fakultəsinin dekanı 
(1950—52, 1957—59) olmutidur. Azərb.- 
da xarici ədəbiyyat uzrə ali məktəb 
kursunun yaradılmasında S.-nın mu- 
hum xidməti var. Azərb. dilində an- 
tik, orta əsrlər və Renessans dəvru 
ədəbiyyatına dair ilk muntəxabatla- 
rın və dərsliklərin muəllifidir. 
Azərb. və Qərbi Avropa ədəbi əlaqə- 
lərinə |*M. F. Axundov və Molyer 
(1939), “Kitabi-Dədə TAR BƏ rə- 
dim yunan eposlarıq (1946), “Nizami 
və Qərbi Avropa ədəbiyyatıq (1947) 
və s.)|, Azərb. dramaturgiyasının ta- 
rixi və nəzəriyyəsinə (c Azərbaycanda 
xanr xpambış, 1945: € Y. Hacıbəyovun 
dramaturgiyası, 1945 və s.) dair təd- 
qiqatları var. 3 cildlik cAzərbaycan 
ədəbiyyatı tarixi2ənin (1957—60) mu- 
əlliflərindən və 2-ci cildinin re- 
daktorlarındandır. 





Əsərləri: Antik ədəbiyyatı ta- 
ixi, B., 1958: Azərbaycan dramaturgi- 
yasının inkipafı tarixindən, B., 1964, 
Məqalələr, B., 1971. 


SULTANLI Q-sultanın 


etdiyi monarxiya devləti. | 
UL Ni QƏNİZADƏ—bax 


baticılıq 


SULTANMƏCİD 
Qənizadə Sultanməcid. 
SULTANOV Abbas Aealarbəy otlu 


(9.3.1895, indiki Azərb.SSR-in Qu- 
badlı ipq.—1937)— Azərb.-da Sovet 
hakimiyyəti uqrunda mubariz. 1917 
ilin iyulundan Sov.İKİ uzvu. Qori 
gimnaziyasını bitirdikdən (1915) son- 
ra Kiyev un-tinin tibb fakultəsinə 
daxil olmun, tələbələrin inqilabi 
hərəkatına qopulmutndur. 1917 ildən 
Zəngəzurda inqilabi ip aparmındır. 
Azərb.-da Sovet hakimiyyətinin qələ- 
bəsindən sonra Zəngəzur inqilab ko- 
mitəsi sədrinin muavini, Azərb.SSR 
Xalq Daxili İplər Komissarlırın- 
da v"bə mudiri, Qubadlı qəza parti- 
ya komitəsində və AK(bӱP Qaradonlu 
r-n komitəsində məs"ul katib, Bapi 
siyasi-maarif idarəsinin sədri, 1932 
—37 illərdə Azərb. Elmi-Tədqiqat 
Pambıqcılıq İn-tunun direktoru və s. 
vəzifələrdə ipləmitdir. 
SULTANOV Ara İsmayıl oqlu (1901, 
Bakı—12.6.1936, Guӱrc.SSR-in Axalt- 
sixe 1i1,)— Azərb.-da Sovet hakimiyyəti 
uqrunda mubariz. 1919 ildən Sov.İKP 
uzvu. S. 1917 ildə fəhlə hərəkatına 
qopulmutidur. Daxili əksinqilaba və 
xarici mudaxiləcilərə qariı vurup- 
malarda ittirak etmitidir. 1920—33 
illərdə Hacıqabul və PTamxor qəza 
inqilab komitələrinin sədri, Azərb. 
diviziyasında (1pe”bə rəisi, Gəncə ma- 
al partiya komitəsinin katibi, 
Azərb.SSR xalq maarif komissarı, 
AK(6)P MK-nın ikinci gatibi və s. 
vəzifələrdə ipləmipdir. 1933—36 
illərdə Gurc. K(b)P Axaltsixe r-n 
partiya komitəsinin katibi olmu1- 
ə AK(6)P MK, Gurc. K(b)P MK, 
İK(6)P Zaqafqaziya Əlkə Komitə- 
sinə, Azərb.SSR və ZSFSR MİK- 
lərinə uzv secilmitdir. 
SULTANOV Baxım İsmayıl oqlu 
(10.9.1894, indiki Erm.SSR Danza- 
ver k.—4.10.1977, Bakı )—sovet neft- 
ci geoloqu. Geologiya-mineralogiya 
e.d. (1962), prof. (1962). Azərb.SSR 
əməkdar elm xadimi (1964). SSRİ- 
nin fəxri neftcisi (1971). 1926 nl- 
də Don Politexnik İn-tunu bitir- 
mipdir. 1920—Z39 illərdə c Azərneftə 
birliyinin “Qaradaqneftə trestin- 
də iiləmipdir, muxtəlif illərdə 
orta texniki peiptə məktəblərində, 
1949—52 illərdə S. M. Knrov ad. 
ADU-da dərs demipdir. Azərbaycan 
SSR EA İ. M. Qubkin ad. Geologi- 
ya İn-tunda bapl elmi iici (1944— 
47), M. Əzizbəyov ad. Azərbaycan Sə- 
naye İn-tunda neft və qaz yataqları- 
nın geologiyası və kəpfiyyatı ga- 
fedrasının dosenti (1947 illən) və 
prof. (1962 ildən) olmutidur. Neft 
yataqlarının axtarıntı, kəifiyya- 
tı, yerlətməsi, Hidrogeologiyası 
və Hidrogimyası sahəsində tədqiqat- 
lar aparmımldır. Elmi kadrların 
hazırlanmasında xidməti var. Qır- 
mızı Əmək Bayraqı ordeni və medal- 
larla təltif olunmuztdur. 


Əsəri: İzmenenil ximiceskoqo sos- 
tava nefti Apoyerona pod vozdevstviem 
qidroximiceskix i qidroqeoloqiceskiJ 
faktorov, Trudı Veesooznoqo Soveta Po 
proisxojdenik) nefti, M., 1960 


SULTANOV Qədir Məmməd otlu ( 
31.12.1918, Cənubi Azərb.-ın ə 
(p1,)—sovet paleon- 
. toloqu. |Geologiya- 
mineralogiya e.d., 
prof. (1956), Azərb. 
SSR EA m. uzv 
(1968). 1944 ildən 
Sov. İKP uzvu. Be- 
44: yuk Vətən muharibə- 
1 sinin iptirakcı- 
i sı. 1954 ildən S. 
M. Kirov ad. ADU- 
da paleontologiya, 
pə geologiya və 
SSRİ geologiyası 
mudiri, eyni za- 
iplər uzrə prorek- 
və 1965—71) ol- 
ildən paleobiogeokimya 
problem laboratoriyasının əhbə- 
ridir. Tədqiqatı, əsasən, zərb.- 
da Miosen və Abiyeron yailı cəekun- 
tulərin fauna və stratiqrafiyasının 
eyrənilməsinə, paleontologiyada mu- 
rəkkəb biosenoloji, paleoekoloji me- 
todun tətbiqinə və təkmillətndiril- 
məsinə, paleontoloji qalıqların ey- 
rənilməsində fiziki-kimyəvi metod- 
ların tətbiqinə, qədim dəvrlərin pa- 
leocoqrafiyasına həsr edilmiiydir. 
geoloji-paleontoloji tədqiqatla- 
rın yeni inkityaf istiqamətini mu- 
əyyənlətdirmit və SSRİ-də ilk dəfə 
U-da paleobiogeokimya problem la- 
boratoriyası acmıtpqdır. SSRİ-də rus 
dilində ilk paleontoloji luqətin 
mӱəllifidir. Azərb.SSR-də paleogeo- 
loqlar və paleobiogeokimyacılar mək- 
təbi yaratmıldır. Kabil Politexnik 
İn-tunda məsləhətci olmutdur (1971— 
72). S.-un elmi kadrlar hazırlanma- 
sında xidməti var. Geoloqların 22 
(Dehli, 1964) və 53-uy (Praqa, 1968) 
CUmumdunya konqreslərində mə”ruzə ilə 
cıxınn etmitdir. Umumdunya paleon- 
toloqlar ittifaqının vitse-preziden- 
ti olmutdur (1964—72). 


Əsərləri: Stratiqrafil i fauna 
verxneqo miopena Vostocnoqo Azerbagdja- 
na, B., 1953: Apperonskin lrus Azerban- 
djana, B., 1964: Paleobioqeoximiceskie 
issledovanin molleskov verxneqo plio- 
pena Vostocnoqo Azerbağdjana i sopre- 
mennoqo Kaspil (sovm. S. A. İsaevım), 
B., 1971, Sultanov K. M., İsaev 
S. A., Paleobioqeoximil molleoskov Azer- 
bahdjana, B., 1982, 


SULTANOV Eynəli bəy (1863, Naxcı- 
vhan—1935, Tbilisi)— Azərb. yazıcı- 
sı, publisist, ictimai xadim. Tiflis 
klassik gimnaziyasını bitirmiii 
(1883), qabaqcıl rus və Qərbi Avropa 
mədəniyyətini dərindən MƏHHMCƏMHHİ- 
dir. 19 əsrin 80-ci illərindən Nax- 
cıvanda maarif və mədəniyyət sahə- 
sində fəaliyyət gəstərmipdir. S.-un 
təpəbbusu və rəhbərliyi ilə Naxcı- 
BaH na FZiyalılar məclisiə, c“Musəl- 
man incəsənət və dram cəmiyyəti 
təpkil edilmiyll, dram tamapaları 
gəstərilmipdir. 20 əsrin əvvəlin- 
dən cZakavkazyer, -Novoye obozreniyeə, 
c“Kavkazə, *Sankt-Peterburqskiye vedo- 
mostiə və s. mətbuat orqanlarında 
c“Denmuti musəlmanın duipuncələrir, 
cİfiaedici məktublark batlıqları 
ilə dərc etdirdiyi yuksək vətəndaii- 
lıq cəsarəti ilə yazılmın məqalə- 
lərində, -Dəhtətli intiqamə, cXan, 
nə xanı, cSeyidlərə, cAcı masqaraq 
və s. hekayələrində, -“Tatarkaz (“ Azər- 
baycan qızır, 1884) pyesində xalq 





kafedralarının 
manda elmi 

toru (1956—60 
muli, 1965 


ılə “vür” 





SULTANOV 


dutpmənlərik adlandırdıqı hakim 
siniflərin ezbaptınalıqı, dini fa- 
natizm, cəhalət və movhumat, qadın 
huquqsuzluqu kəskin tənqid olunur. 


Sovet dəvrӱndə Tbilisidə mədəni-maa- | 


rif və mətbuat sahəsində calıpqmıil, 


uU “Dan ulduzu jurnalında fəal əmək- İ : 


daplıq etmitdir. Məmmədqulu- 
zadə S.-un yaradıcılıqrını yuksək 
qiymətləndirmi:i, onu ƏSYHYH ilk 


muəllimi adlandırmındır. Naxcı- 
vanda adına məktəb var. 


Əsəri: Secilmiiy hekayələri, B., 
1966. in 


Ədə Mirəhmədov Ə., Alim və 
jurnalist, “Elm və Həyatə, 1970, (01, 
Maksudov İ. Q., Jiznh i tnorcestvo 
Binə Sultanova (avtoref. kand. dis.), 
SULTANOV Əjdər Əliabbas oqlu 
(dekabr, 1909, Bakı— 10.1.1962, Bakı) 
Eu tilanın”nltma — Azərb. sovet akt- 
" | yoru. Azərb.SSR 
xalq artisti (1949). 
1942 ildən Sov, 
= İKP uzvu. Bakı Te- 
/) atrTexnikumunubi- 
tirmitdir (1928). 
Səhnə fəaliyyəti- 
— nə 1926 ildə Bakı 
Turk İqici Tear: 
rında baqlamıit, 
sonralar Kirovabad 
Dram Teatrında 
— 1 (1933—37) və Azərb. 
Dram I aha (1939—62) cıxın et- 
midir. S. yuksək səhnə mədəniyyəti- 
nə, gur və gəzəl səsə, aydın diksiya- 
ya malik sənətkar olmupdur. Yarat- 
dıqı obrazlar həyatiliyi, mudrikli- 
yi və mə”"nəvi paklıqı ilə fərqlən- 
mipdir. Rolları: Lukonin (“Bizim 
iəhərli oqlanə, K. Simonov), Larin 
(4İlic Buxtasıə, C. Məcnunbəyov), 
Cingiz (4 Epiq və intiqamə, S. S. Axun- 
dov), Orsino, Kassio, Leont (4On 
İKİNCİ Gecət?, €OÖTennoə?, €Tbim naqı- 
lıq, V. Pekspir), Vanya dayı (“Vanya 












Ə, Ə. Sul- 
tanov Or 
sino (“On 
ikinci gecə, 

V. Peksiir) (Cə 
rolunda. Gӧr 
F içi 


dayıc, A. Cexov), dərvip (4PTeyx Sən”- 
anə, H. Cavid) və 6. Qırmızı Əmək 
Bayraqı, aPTərəf nipanızq ordenləri 
və medallarla təltif edilmitdir. 

SULTANOV Əzəl Cəfər oqlu 15 
12.1905, Pəki)—sovet geoloqu. - 
logiya-mineralogiya e.d. (1944), prof. 
(1949), Azərb.SSR EA akad. (1959: 
m. ӱzv 1958). 1946 ildən Sov.İKP uz- 
vu. 1939—56 illərdə S. M. Kirov ad. 
ADU-da (1952—56 illərdə prorektor 
və cəkmə suxurlar petroqrafiyası ga- 
fedrasının mudiri) və M. Əzizbəyov 
ad. Azərb. Neft və Kimya İn-tunda 
dərs de imir. 1945—49 və 1958—70 
illərdə Azərb.SSR EA Geologiya İN- 








| prof, 


*" qiqatı, 


AR YƏ əc bn . 


71 


tunun direktoru ol- 
mupdur. Cəkmə və 
vulkanogen - HƏKMƏ 
məniəli qeyri-fi- 
liz yataqlarının 
və tikinti mate- 
riallarının eyrə- 
nilməsi, neft və 
qaz Yataqlarının 
 axtarıtı və onla- 
rın proqnozu sahə- 
sində tədqiqatlar 
aparmıtdır, Beyuk 

" Qafqazın c. ətək- 
lərinin mis, gӱmuyi-sink və polime- 
tal yataqlarının, həmcinin Azərb. 
SSR-in Paleozoy, Mezozoy və Kayno- 
zoy cəkuntulərinin litologiyasını 
əyrənmitdir. Balakən-Zaqatala filiz 
yataqlarının acılmasında iptirak 
etmipdir. Onun rəhbərliyi və iptti- 
rakı ilə Azərb.SSR-in orta miqyaslı 
litoloji, faydalı qazıntılar, Dər- 
RYHHY devr cekuntulərinin geoloji- 
litoloji xəritələri, həmcinin Azərb. 
SSR-in qrunt və təzyiqli sularının 
hidrogeoloji xəritələri tərtib edil- 
mipdir. Azərb.SSR-in geologiyasına 
aid coxcildli əsərin muəlliflərin- 
dən və redaktorlarından biridir. 
Elmi kadrların hazırlanmasında 
xidməti var. Bolqarıstanda Balkan- 
Karpat geoloji assosiasiyasında və 
gillərin eyrənilməsi və tədqiqinə 
dair X Umumittifaq plenumunda mə"- 
uzə ilə cıxın etmiiydir. Qırmızı 
Əmək Bayraqı ordeni və medallarla 
təltif olunmupdur. 


Əsərləri: Litoloqila produktiv= 
noİ tolpyi Azerbandjana, B., 1949: Li- 
toloqil produktivnov tolpi Anmepon- 
skoqo poluostrova, M., 1958: Litoloqil 
melovıx otlojeniV koqo-vostocnoN casti 
Bolıpoqo Kavkaza, M., 1960: Litoloqil 
akcaqilıskix otlojeniV Azerbavdjana, 


SULTANOV Əlisəttar Əliabbas o- 
lu (11.11.1903, Bakı—2.3.1970, Ba- 
kı)—sovet anatomu. Tibb e.d. (1941), 
1943). Səhiyyə ə”lacısı (143) 
Azərb.SSR əməkdar həkimi MT 
və əməkdar elm xadimi (1962). 194 
ildən Sov.İKP uzvu. 1949—70 il- 
lərdə N. Nərimanov ad. Azərb. Dev- 
lət Tibb İn-tunun məhkəmə tibbi ka- 
fedrasının mudiri olmupdur. Təd- 
əsasən, 6011 vena sistemində 
kollateral qan devranı, yenidorul- 
mutiların aqpaqı ətraflarında əzələ 
qrupunun inkitpafı və beyinə qansız- 
ma nəticəsində terənən qəfil əlum 
və onun məhkəmə tibbində əhəmiyyəti 
və s, məsələlərə həsr edilmitdir. 
SULTANOV əhim Sultanməhəmməd 
oqlu (d. 20.6.1912, Cənubi Azərb., 
Ərdəbil Şeran Kəhpənan 
k.)— Azərb. sovet pərqiqunası. Prof, 
(1972), Azərb.SSR əməkdar elm xa- 
dimi (1982). ADU-nun kimya fakul- 
təsini bitirmitdir (1939). Fars di- 
lini mӱkəmməl bilən S. Beyuk Və- 
tən muharibəsi illərində Qızıl Or- 
du sıralarında hərbi ərinə və 
jurnalist tpləmipdir. Muharibədən 
sonra ipərqpqunaslıq sahəsində fəaliy- 
yət gestərmitidir. 1950—60 illərdə 
ADU-nun ptərqiqunaslıq fakultəsinin 
dekanı olmutdur. 1950 ildən un-tin 
Yaxıa PQərq dilləri kafedrasının 
mudiridir. Fars dili tarixi, mua- 
sir fars dili və onun tədris metodi- 
kası sahəsində tədqiqatların, ali və 
orta məktəblər ucun fars dili dərs" 


72 





liklərinin myyəllifidir. Elmi və 
pedaqoji kadrlar 

xidməti ar. cKəlilə və Dimnə, “Qa- 
busnaməz, Sə”dinin cGulustanə, Ca- 
minin cBaharıstanə, Nəsirəddin Tu- 
sinin cƏxlaqi-Nasiriz əsərlərini 
Azərb. dilinə tərcumə etmindir. €İllə- 
rəf nityanıq ordeni və medallarla 
təltif olunmuidur. 

Əsərləri: Sə”di yaradıcılıqın- 
da cGulustanə, B., 1961, Fars dili təd- 
risinin metodikası, B., 1973: Nizami 
əsərləri dili luqətinin tərtib prinsip- 
ləri, B., 2, 

SULTANOV Fərəc Zeynal oqlu (1862, 
Cəbrayıl qəzasının Saracıq k.—1914, 
Tiflis)—Rusiyada marksist təmayullu 
inqilabi hərəkatın iptirakcıların- 
dan biri. Qori mӱəllimlər seminari- 
yasını bitirdikdən (1881) sonra Tif- 
lisdə Aleksandr muəllimlər in-tuna 
daxil olmutdur. Həkumət əleyhinə 
gizli dərnəkdə itptirakına və mark- 
sist ruhlu ədəbiyyatın təbliqinə gerə 
1882 ildə həbs edilmitdi. Axtarın 
zamanı S.-da sosialist məzmunlu ki- 
tabca və car P Aleksandrı əldurən 
narodovolcuların mӱhakiməsi zamanı 
cəkilmipl fotopəkil tapılmıtdı. 
Həbsdən buraxıldıqdan sonra 1889 
ilədək polis nəzarəti altında olmui- 
dur. 1887—88 illərdə Naxcıvanda 
muəllim keməkcisi, sonra əmrunun 
axırına , kimi Tiflisdə Zaqafqaziya 
Dəmir Yolu İdarəsində ipləmitdir. 

Ədə Samedov V., Rasprostrane- 
nie marksizma-leninizma v Azerbaİdja- 
ne, m, 1, B., 1902, Mupaoen O. M., 
Kanan Hn osepo (Ouepku), B., 1979. 
SULTANOV Hacıbəy Fərəculla oqlu 
(d. 20.9.1921, Bakının PPatan k.) — 
sovet astronomu. | “: 
Azərb.SSR EA akad. 
(1972), Fizika-ri- 
yaziyyat e.d. (1968). 
Azərb.SSR əməkdar 
elm və texnika 
xadimi (1966). 1945 
ildən Sov.İkKP 
uzvu. Azərb.SSR EA | 
vitse-prezidenti | 
(1976—81), Pamaxı 
Astrofizika Rəsəd- 
xanasının (PQAR) 
direktoru (1960— 
81) olmutdur. 1981 ildən 1YAR-da 
mə” öə MYAHPHAHP. İƏMHH pəcəunxa- 
nanın yaradılmasına və orada 2 m-lik 
teleskopun qurulmasına batcılıq et- 
mipdir. Əsas ipləri gey mexanika- 
sına və Gunət sisteminin kosmoqoni- 
yasına aiddir. S. Mars və Yupiter 
arasında vaxtilə məvcud olan hipo- 
tetik planetin parcalanmasından as- 
teroidlərin yaranmasına aid alman 
astronomu H. Olbersin hipotezini 
dəqiq araptdıraraq, gəstərmiiydir ki, 
bu fərziyyə kicik planetlərin pay- 
lanmalarındakı qanunauyqunluqları 
izah etmir. Protoplanet maddəsinin 
təkamӱlu nəticəsində yaranan ilkin 
nəhəng və sonlu sayda cisimlərin ar- 
dıcıl parcalanması nəticəsində ki- 
cik planetlərin yaranması Hipotezi- 

ni inkəipaf etdirmiii, bu cisimlərin 
fəzada vəziyyətini və orbitinin for- 
masını tə“yin etmipdir. 1964 ildən 
Umumittifaq Astronomiya-Geodeziya 
Cəmiyyəti Azərb. belməsinin sədri 
və Beynəlxalq Astronomiya İttifaqı- 
nın zaudur. 

SULTANOV Həmid Həsən oqlu (26. 
ə.1889, Qazax qəzasının Pınıx Ay- 





azırlanmasında 





= AK(b)P M 


| olmupi . 1920 
AK(6)P MK, RK(b)P Qafqaz Əlkə Ko- Ə 


SULTANOV 


rım k.—1938)— so- 
vet dəvlət və par- 
tiya xadimi, 1907 
ilin anvarın- 
dan Sov.İKP Ya- 
vu. Neft Sənayesi 
Fəhlələrinin Həm- 
karlar İttifaqı- 
nın yaradıcıla- 
rındandır. 1900 
ildə Tiflis gimna- 
ziyasına daxil ol- 
mulp, 1905 ildə tə- 
ləbələrin inqilabi 
imtirak etmidir. 


cıxıplarında 
1906 ildə Bakıya gəlmiti, Balaxanıda 
iiləmitidir. 1907—09 illərdə Ramana 


mə"dənlərində calınan S. fəhlə tə”- 
tillərinin təipgkilatcılarından ol- 
mutdur. 1909 ildə Almaniyaya muhaci- 
rət etmit, Leypsiq Politexnik İn-tu- 
nu bitirmindir (1913). 1914—17 il- 
lərdə Bakıda bir sıra neft mə”dənin- 
də mӱdir muavini və mudir HUHƏMHDLİ, 
fəhlələr arasında inqilabi ip: apar- 
mhıipdır. Fevral burjua-demokratik 
inqilabından (1917) sonra bolptevik 
c Hummətə təpkilatının Mərkəzi Ko- 
mitəsinin, 1917 ilin dekabrından Ba- 
kı Soveti İcraiyyə Komitəsinin uzvu 
secilmitdir. Qırmızı qvardiya dəs- 
tələri mərkəzi Qərargahının məs”ul 
katibi, Bakı pt, və onun r-nlarının 
Hərbi İnqilab Komitəsinin uzvu idi. 
Bakı XKS-nin qəza muӱvəkkillərindən 
biri, Bakı qəzası Kəndli Deputat- 
ları Soveti İcraiyyə Komitəsinin 
sədr muavini olan S. Azərb.-da so- 
sialist , tədbirlərinin həyata keci- 
rilməsində sə”ylə calınmındır. Ba- 
kı kommunasının muvəqqəti usun. 
dan sonra RK(b)P Həptjttərxan qub. Ko- 


= mitəsi yanında Musəlman Kommunist- 


ləri Bəlməsinin sədri itləmiidir. 
1919 ilin iyulunda RK(b)P MK S.-u 


| gizli ipy aparmaq ucun Bakıya gən- 


dərdi. 1919 ilin sonu—20 ilin əvvə- 
lində ə Qafqaz Əlkə Komitəsi, 

K, Qafqaz Əlkə Komitəsi 
Hərbi İnqilab Qərargahının uzvu ki- 
mi S. fəal siyasi-tətikilati ii apar- 
mıtmpdır. Musavat həkumətinə tarpı 
silahlı usyanın təppkilatcılarından 
il aprelin 27-də 


mitəsinin Bakı Burosu və Mərkəzi 
fəhlə konfransı adından mucsavat he- 
kumətinə və parlamentinə hakimiyyə- 
tin N. Nərimanov bada olmaqla bol- 
peviklərə verilməsini tələb edən ul- 
timatum təqdim etmiidir. Azərb.-da 
Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən son- 
ra Azərb. Muvəqqəti İnqilab Komitə- 
sinə uzv secilmiiyi, xalq daxili ii1- 
lər komissarı, İran Kommunist Par- 
tiyasının katibi, xalq sənaye və tn- 
carət komissarı, AXTİPQT-nın sədri, 
Nax.MSSR XKS-nin sədri, ƏSFSR 
MİK katibi, Azərb.SSR xalq kommu- 
nal təsərrufatı komissarı və s. və- 
zifələrdə ipləmtidir. Dəfələrlə 
AK(b)1 MK-nın və burosunun, 
XİK(b)P Zaqafqaziya Əlkə Komitə- 
sinin, Azərb.SSR, ZSFSR, SSRİ 
MİK-lərinin uzvu secilmitfvdir. 
Azərb.-ın sənaye və iqtisadiyyatına 
dair bir sıra əsərin mӱəllifi olan 
S. resp.-da x.t.-nın bərpası və ingi- 
mpafında muhum rol oynamıidır. 
Qırmızı Bayraq, Qırmızı Əmək Bay- 
raqı ordenləri ilə təltif edilmii- 
dir. Ad. gəmi-bərə, kucə (Bakı) və s. 
var. 


Əsərləri: KratkiN ocerk razvi" 


til nekotorıx otrasleh promınlennosti 
Azerbabdjana, B., 


lennostı i ee perspektinı v Azerbaidja- 
ne, B., 1928: Pipevala industril Zakav- 
kazıl, B., 1932, Azərbavlgan v borhbe za 


gulhturnıe doroqi, B., 1934, 
O: Mən allza də N. B., Həmid 


Sultanov, B., 


SULTANOVA Ayna Mahmud qızı 
(1895, indiki Dəvəci r-nunun Pirə- 
bədil k.—1938)— | = R. 
Sovet dəvlət BƏ ic- 
timai xadimi, ilk 
inqilabcı azərb. | 
qadınlardan biri. 
Q. M. Musabəyovun 
bacısı, H. H. Sul- 
tanovun həyat Yol- 
dapı. 1918 ilin 
iyunundan Sov. İKP = 
uzvu. 1912 ildə “ca, 
Bakıda c Mӱqəddəs /Q c 
Ninaə gimnaziyası- 1 ) 
Hbl ÖHTHDMHMI BƏ hə- 
min məktəbdə dərs demipdir. 1917— 
1918 illərdən inqilabi hərəkata qo- 
pulmutdur. Bakı kommunasının su- 
-qutundan (1918) sonra Həptərxana get- 
mip, RK(buP Həptərxan qub. komitə- 
sinin mӱsəlman bəlməsi Rəyasət Hey”- 
ətinin uzvu və Zaqafqaziya musəlman- 
larının ipləri uzrə komissarlıqda 
maarif pe”bəsinin mudiri olmupqdur. 
1919 ilin avqustunda partiya S.-nı 
Moskvaya, Y. Sverdlov ad. Kommunist 
un-tində oxumaqa gendərmiiy, eyni 
zamanda o, RSFSR Xalq Xarici İit:- 
lər Komissarlıqında Yaxın PTərq ite”- 
bəsinin katibi ipləmitdir. Azərb.- 
da Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən 
sonra AK(b)P MK aparatında qadın- 
lar ipe"bəsinin tə"limatcısı, fəhlə 
və kəndli qadınlar i16"bəsi mudiri- 
nin muavini, sonra mudiri vəzifələ- 
 rində calıqmı, 4“1Pərq qadınım (in - 
diki cAzərbaycan qadını) jurnalı- 
nın ilk redaktoru olmupdur. 1930— 
37 illərdə S. Azərb.SSR xalq maarif 
komissarının muavini, Zaqafqaziya 
Həmkarlar İttifaqları PQurası mə- 
dəniyyət bəlməsinin mudiri ZA 
Moskvada Qırmızı Professura İN- 
tunda oxumutt, UXİK(b) əlinə 
lkə Komitəsində qadınlar bəlməsi- 
nin mudiri və kutləvi təpviqat 1pe”- 
bəsi mudirinin muavini, Azərb.SSR 
xalq maarif komissarı, sonra xalq 
ədliyyə komissarı vəzifələrində ip 
ləmipdir. AK(b)P MK, UİK(b)P 3a- 
tanda Əlkə Komitəsi, AK(buP 
MNK Rəyasət Hey"ətinin uzvu. Azərb. 
MİK Rəyasət Hey"ətinin, Zaqafqaziya 
MİK-in uzvu secilmipdir. Qırmızı 
Əmək Bayraqı ordeni ilə təltif olun- 
mutdur. 

Ədəs Sultanova H., Ayna Sulta- 
nova, B., 1965: yenə onun, Avna Sul- 
tanova, B., 1972, 


SULTANOVLAR—inqilabdan əvvəl 
Azərb.-da iri muӱlkədar nəsilləri. 
Beyuk torpaq sahibkarları Zaqatala 
dairəsində (İlisu sultanlarının 
nəslindən idilər), Yelizavetpol, Gey- 
cay, Nuxa qəzalarında yapayırdılar. 
Yelizavetpol qəzasında 10 min, Gey- 
cayda 15 min, Nuxada 7 min, Zaqatala 
dairəsində 15 min desyatindən ar- 
tıq torpaqları olmutidur. S.-ın tor- 
paqlarında dəfələrlə silahlı kəndli 
cıxınları bat vermitdi. Azərb. İn- 
qilab Komitəsinin 1920 il 5 may ta- 








1923, Naxkran i eqo 
zəkonomika, B., 1927: Masloboİnaa promıt- 


SULFATAZALAR 


73 





rixli dekretinə əsasən S.-ın mulk və 
torpaqları musadirə edilmiidir. 
cy ny (ulu Cakıı ron sa: 
lararası dəniz. Filippin, Palavan, 
Kalimantan və Sulu a-rı arasında- 
dır. Sah. 335 min km2, Maks dərin- 
liyi 5576 m. C. sahilləri ucun mər- 
can rifləri xarakterikdir. Səth su- 
larının temp-ru qıppda təqr. əzəl 
yayda 29*S-dir. Duzluluqu 33—34,59/,4- 
dir. Yarımsutkalıq qabarmalar (Hund. 
2—3 m) olur. Balıq ovlanır. Əsas 
portları: İloilo (Panay a.), Zam- 
boanqa (Mindanao a.), Sandakan (Ka- 
limantan a.) və Puerto-Prinsesa (Pa- 
lavan a.). 

SULU (Biyi)— Malayya arxipelaqında, 
Kalimantan və Mindanao a-rı ara- 
sında adalar qrupu. Filippin əra- 
zisidir. Qəqr. 400 adanı və rifi 
birlətdirən 2 adalar zəncirini və 
13 adalar qrupunu əhatə edir. Ən bə- 
yӱkləri: Xolo, Tavitavi. Sah. 2,7 min 
km?, əh. 300 min (1975). İri adaları, 
əsasən, kristalik suxurlardan təpjil 
olunmutdur. Maks. hund. 790-m (Xolo 
a.-nda),. İqlimi rutubətli, ekvato- 
rialdır (illik yaqıntı 2000—3200 
mm). Həmiəyattıl tropik mepələr 
var. Cəltik, qarqıdalı, Hindqozu be- 
cərilir. Balıq ovlanır, mirvari əldə 
edilir. Əsas pəhəri Xolodur. 
SULU BOӦOYA — bax Akvarel. 
SULUQ, sudurcuq— dərinin məh- 
dud edemi| tez tərəyib, tez də (bir ne- 
cə saat, yaxud gun) kecir. Muxtəlif 
əlcudə olur, qaqpınma və geynəmə ilə 
mutpayiət edilir. Xarici qıcıqlar- 
dan, orqanizmin bə”zi qida maddələ- 
rinə və dərmanlara qartı hissiyya- 
tının artmasından (allergiya) əmə- 
lə gəlir. Əvrə xəstəliyində də muӱ- 
pahidə olunur. 
SULUKİDZE Aleksandr (Cama) 
Qriqoryevic (13.11.1876, indiki Gurc. 
SSR-in Sulukidze p.— 2.6.1905, Ky- 
taisi)—petpəkar inqilabcı, ilk gur- 
cu marksist ədəbiyyatpiqunaslarından 
biri. Zadəgan ailəsindən idi. 1895 
ildə c“Mesame-dasiz s.-d. təpqkilatı- 
na, 1896 ildə Kutaisi s.-d. qrupuna 
daxil olmutpdur. Tiflisdə və Bakı- 
da (1897) inqilabi ipp aparmındır. 
1897—99 illərdə Moskva un-ti huquq 
fakultəsinin azad dinləyicisi ikən, 
tələbə marksisit dərnəyinə daxil ol- 
mupdur. 1900—01 illərdə Tiflis 
fəhlələrinin tə"tilinə, Batumda 
fəhlə dərnəyinə rəhbərlik etmipt, 
aBrdzolaq təzetinin əməkdaiı ol- 
muqpdur. 1902—03 illərdə S.-nin bi- 
lavasitə iptirakı ilə Kutaisi, Su- 
xumi, Ciatura və s. yerlərdə lenin- 
ci-iskracı təpkilatlar, komitələ 
yaradılmıppddı. 1903 ildə RSDF 
Qafqaz İttifaq Komitəsinin yara- 
dıcılarından, c“Proletariatis br- 
Ozolah təzetinin təpkilatcıların- 


dan və redaktorlarından biri ol- 
muppdur. RSDFP-nin 2-ci qurulta- 
yından (4903) sonra bolpevik idi. 


aleqal marksistlərvin, burjua 
millətcilərinin, menpeviklərin ba- 
xıtplarını tənqid edən bir sıra nə- 
zəri əsərin muəllifidir. 

Ədə Əbanoidze L. E., A. Pu- 
lukidze, Tbilisi, 1965: Qruzinskie stra- 
nipı leninianı, Tbilisi, 1970. 
SULUKİDZE (1936 ildək X on i)— 
Ğurc.SSR-də ppəhər. Sulukidze r-nu- 
nun mərkəzi. İpəksarıma və cay f-k- 
ləri, polimer tara 3-du: K.t.-NIN Me- 
xaniklətdirilməsi və elektrikləidi- 


rilməsi texnikumu, xalq teatrı, əlkə- 
ipunaslıq muzeyi var. A.Q. Sulukidze- 
nin iərəfinə adlandırılmınldır. 
SULUT Azərb.SSR İsmayıllı 
r-nunda kənd. S. sovetliyinin mərkə- 
zi. R-n mərkəzindən 45 km pt,-də, daq 
ətəyindədir. ƏH. 1012 (1985), uzumcu- 
luk və heyvandarlıqla məpquldur. 
Orta məktəb, klub, kitabxapa, tibb 
məntəqəsi var. | : 
SULUT ABİDƏLƏRİ — Azərb.SSR 
İsmayıllı r-nunun Sulut k.-ndə və 
onun ətrafında orta əsrlərə aid Ya- 
Ia İbiu yeri, ovdan (buzxana), cӱmə 
məscidi (S.a.-nin (1im.-q.-ində Qıjı- 
lıq adlı yerdə), qala, məqbərə və s.- 
dən ibarətdir. S.a.-nin HIM.-hiH Ha 
(Xirəki adlı sahədə) mudafiə səd- 
lərinin qalıqları, Aqsu cayının 
saq qolu olan Sulut cayının boqrazın- 
da Haram qalası və Qırxotaq qəsri, 
bir qədər aralıda isə Fitdar qalası 
kompleksi yerlətir. Arxeoloji qa- 
zıntılar zamanı S.a.-ndən zəngin 
maddi mədəniyyət nӱmunələri, o cum- 
lədən muxtəlif saya və ipirli saxsı 
qab qırıqları, 13—15 əsrlərə aid mis 
və kumuti sikkələr tapılmınqdır. 
Əd. Osmanov F. L., İsmayıllı 
rayonunun bə"zi orta əsr abidələri haqqın- 
da, Azərb.SSR EA Xəbərləri (tarix, fəl- 
səfə və huquq seriyası), 1972, Xı Z. 
SULUTƏPƏ NEFT YATARI — Abltpe- 
ron y.-a-nın iim.-q.-ində, Bakı :1.- 
ndən 12 km məsafədə yerləpir. Yataq 
mustəqil braxiantiklinal qırınıqla 
əlaqədar olub, Binəqədi—Caxnaqlar— 
Sulutəpə qırhipıqlıqı xətti cӱzərin- 
dədir. Yataqın qurulutunda Paleogen, 
Miosen və Pliosen cəkuntuləri ii1- 
tara edir. Yataq sənaye miqyasında 
1932 ildən iplədilir. Neft Məhsul- 
dar qat cəkuӱntulərindədir. Neftin 
xyc.u. 0,830—0,920-dir. Yataqın pers- 
pektivi Məhsuldar qat, Miosen və Pa- 
leogen cəkuntuləri ilə əlaqədardır. 
Kİ ilk gunu qoyunun 
arız sudundən hazırlanan Yemək. Qo- 
yun doeduqdan sonra suluxu kəsilib 
gəturuӱlur və icindəki su bopaldı- 
lır. Sulux təmiz yuyulduqdan sonra 
qoyunun aqız sudu ona saqılır, aqzı 
bərk baqrlanıb qorda (xırda gezlər- 
lə qatıpıq olan kӱl) bipirilir. Bipi- 
Mum S. kətəməzin dadını verir. 
Əd. Rəcəbov Q. Ə., Azərbaycanda 
SÇD məhsulları hazırlanmasının xalq 
csulları, Azərbaycan etnoqrafik məcmuə- 
si, NT buraxılın, B., 7 
SULFANİL TURİYUSU, p-amin- 
gal ə mə 
kristal maddəs 280—300”S-də parcala- 
nır, suda az (20*S-də 100 q suda 1 2) 
həll olur. S.t. daxili duzdur, onun 
amin qrupu sulfoturiqu qalıqı ilə 
neytrallapmıtn olduqundan mineral 
turiqularla duz əmələ gətirmir, la- 
kin sulfoqrupunu qələvilərlə ney- 
trallapdırmaq olar. S.t.-nun amidi 
(sulfanilamid və ya aq streptosid 
adlanır), eləcə də bə”zi tərəmələri, 
məs., albusid, sulfidin, sulfadime- 
zin, sulfazol və s. tibdə iplədilir. 
Laboratӧriyada S.t. nitritlərin tə"- 
yin edilməsi və bə”zi metalların (os- 
mium, rutenium və s.) aikara cıxa- 
rılmasında iplədilir. 
SULFANİLAMİD PREPARATLA- 
RI, sulfanilamidlər — 
sulfanil turpusundan alınan an- 
timikrob maddələr qrupu. S.p.-nın 
antibakternal tə”sirini 1934—35 il- 
lərdə alman alimi Q. Domaqk muəy- 


yən etmitdir. Kimyəvi qurulutluna 
gərə paraaminobenzoy turpusuna (PA 
BT) yaxındır. Əsasən, bakteriosta- 
tik və qismən bakterisid tə”sirlidir. 
S.p. muxtəlif infeksion xəstəliklə- 
rin (qrip, angina, pnevmoniya, qı- 
zıl yel, meningit, dizenteriya, sep- 
sis, irinli proseslər və s.) mualicə- 
sində geniti tətbiq edilir. PQəkərli 
-diabetin mualicəsində ki 
S.p. antimikrob xassəli olmaqla 
rabər insan orqanizminə də tə”sir gəes- 
tərir. S.p. cox iplətdikdə allergik 
reaksiya, ӱrəkbulanma, qusma, nevrit, 
bӧyrəklərin funksiyadan dutiməsi və s. 
bat verə bilər. S.p. ancaq həkim məs- 
ləhəti ilə tə”yin edilir. 

Ədə MapkovskiNn M. D., Le- 
karstvennıe sredstva, 7 izd., c. 2, . 
1977, Farmakoloqil, pod red., Q. E. Bat- 
raka, Kien, 1981. 

SULFAT ANHİDRİDİ, kukurd 
6-oksid, 5O:—otaq temp-runda 
rəngsiz qazdır. Bərk S.a. alfa-, be- 
ta-, qamma və delta-modifikasiyala- 
rında olur. Onların ərimə temp- 
rları muvafiq olaraq 16,8, 32,5, 62,3 
və 9592S-dir. Həmin modifikasiya- 
lar bir-birindən 8O0: kristalları- 
nın forması və polimerlətimə dərə 
cələri ilə fərqlənir. Rutubətli ha- 
Baza 5O, tustulənir (buxarlanaraq ha- 
vada N.5O, damcıları əmələ gəti- 
rir). Sənayedə kukurd qazını katali- 
tik oksidlətdirmə yolu ilə alınır. 
Sulfat turpqusu, oleum, susuz NMOz 
və s. ra iplədilir, 
SULFAT SELLULOZU —oduncarı 
natrium-hidroksidin natrium-sulfid- 
lə qarıpplıqının suda məhlulunda təz- 
yiq altında (sulfat usulu ilə) e”mal 
etməklə alınan selluloz, 
SULFAT TURİYUSU, N,5O,—quvvət- 
li ikiəsaslı turpu. Susuz S.t. adi (pə-- 
raitdə rəngsiz, iysiz, Yaqabənzər aqır 
mayedir, sıxlıqrı 1,9203 q/sm9-dir, 
10,45*S-də donur, 296,292S-də qaynayır. 
Su ilə istənilən nisbətlərdə qarı- 
iyır. Qatı S.t. demək olar ki, butun 
metallarla reaksiyaya girib, muvafiq 
duz (sulfat) əmələ gətirir, idro- 
gen-yodidi, qismən də Hidrogen-bro- 
midi oksidlətdirib, sərbəst halogenə 
cevirir, qızdırıldıqda butun metal- 
ları (qızıl və platin mustəsna ol- 
maqla) oksidlətdirir. Durulatdı- 
— S.t. gərginlik sırasında 
idrogendən solda yerləqlən butun 
metallarla (qurqutpundan baqa) reak- 
siyaya girir. S. t. almaq n əsas 
xammal, təbii sulfidlərin (pirit, 
kolcedan) yandırılmasında əmələ gə- 
lən kukurd qazıdır (5O,). Bu qazı 
kontakt və ya qullə usulu ilə sul- 
fat anhidridinə 5O, cevirərək suda 
həll etməklə S.t. alırlar. S.t. kimya 
sənayesinin əsas məhsullarından bi- 
ridir. Ondan mineral gubrə (super- 
fosfat, ammonnum-sulfat), muxtəlif 
turpu, duz, dərman, yuyucu maddə, bo- 
ya, sun"i lif, partlayıcı maddə və s. 
istehsalında geni istifadə edilir. 
S.t. metallurgiyada (məs., uran fak. 
zini parcalamaq çcun), neft məhsul- 
larının təmizlənməsində və s. MƏQsəd- 
lə, həmcinin quruducu maddə kimi 
implədilir. Dӱnyada hər il 100 mln. 
tona yaxın S.t. istehsal olunur. 
SULFAT TURİYUSU SƏNAYESİ — 
bax Kimya sənayesi. | 
SULFATAZALAR, sulfohid- 
ralazalar—hidrolazalar sin- 
findən fermentlər: orqanizmdə sul- 


74 


SULFATLAR 





fat turpusunun murəkkəb efirləri- 
HH hidroliz və kataliz edir. 
SULFATLAR—sulfat turiusunun 
N.5O, duzları və rin Duzları 
normal (məs., K,5O, 


q |) və Ya turii (bi- 
ə yaxud huapocyadbarT, Məc., 
H O.) ola bilər. Onlar bərk kris- 
tal maddələrdir. Təbiətdə geni ya- 
yılmın normal duzları—təbin sul- 
fatlar 160-a yaxın mineral əmələ gə- 
tirir (gips, selestin, anqlezit və s.) 
və Yer qabıqının təqr. 0,1-ini təp- 
kil edir. Turi S.-dan turpularda 
həll olmayan bir sıra oksidləri məh- 
lul halına kecirmək ucun istifadə 
edilir. Efirləri də normal EO5O, 
OK və ya turi KO5BO,ON ola bilər 
(burada K uzvi radikaldır). Onlar 
rəngsiz mayelərdir, uzvi sintezdə al- 
killətDdirici maddə kimi ipllədilir. 
SULFİD TURİYUSU—bax Hidro- 
gen-sulfid. | | 
SULFİD FİLİZLƏRİ — metal- 
ların kukurdlə birləpmələrindən 
ibarət təbii mineral aqreqatlar. S, 
f.-nə həmcinin metalların selenli, 
tellurlu, arsenli birlənqmələri aid- 
dir. S.f.-ndə qeyri-metal mineral- 
lar (kalsit, kvars, bə”zən barit, mi- 
kalı minerallar və s.) da ola bilər. 
S.f.-nin coxunda Rt, Au, Ag, Cd, Zn, 
Ze, Te qatınıqları olur. 4. sadə, 
monometal, polimetal olur. Polimetal 
S.f. daha genit yayılmıtndır. S,f. 
Ni, Co, Cu, Zn, Pb, Mo, Bi, Sb hə 
Hg-yH.arıbiHMaCbi YHYH MYİİYM MƏHĞƏAHD. 
SULFİDLƏR—kukurdun metallar və 
bə”zi qeyri-metallarla əmələ gətirdi- 
yi kimyəvi birlətmələr. Metal S.-i 
sulfid turpusunun N.5 duzlarıdır. 
Normal (məs., Ma,5) və tӱr (məs., 
MCaN5) ola bilər. Sənayedə təbii S.-i 
Yanlırnaqla əlvan metal və 5O, alı- 
nır. Qələvi-torpaq metalların S.-i 
luminofor əə. S.-dən bir 
coxu (məs., S458, 2p5) yarımkecirici- 
dir. Molibden, titan və toriumun 
S.-n surtku materialıdır. Fəsfor 
S.-i flotasiya reagentləri və fos- 
for-uzvi insektisidlər istehsalında 
iplədilir. | 
SULFİT ANHİDRİDİ, kukurd 
qazı, 5O,—xarakterik kəskin iyli, 
əngsiz qaz, —10,5*S-də mayeləpir, 
ə”C-nə donur. Vulkan qazlarının 
tərkibində var. Sənayedə kukurd fi- 
lizlərini (məs., piriti) yandırmaq- 
la alırlar. Əsasən, sulfat turlpusu- 
nun istehsalında, eləcə də reduksiya- 
edici, aqardıcı, konservləpdirici, 
soyuducu maddə kimi və b. məqsədlə 
iplədilir. Zəhərlidir. İit binala- 
rının havasında İ,Ü mq/m?-dən ar- 
tıq S.a. olmasına icazə verilmir. 
SULFİT SELLULOZU — oduncaqı 
kalsium- (maqnezium, natrium- və ya 
ammonium) bisulfit məhlulu ilə 
təzyiq altında (sulfit usulu ilə) 
e"mal məklə alınan selluloz. 
SULFİT TURİYUSU, N,5O,—iki- 
əsaslı zəif turtu. Ancaq durulai- 
dırılmıt məhlulları məlumdur): 
gəskin iylidir. İki sıra duz əmələ 
gətirir: normal duz “zər tə və 


turp duz (hidrosulfitlər). S.t. quv- 
vətli reduksiyaedicidir, Havada sax- 
ladıqda tədricən sulfat turpusuna 
cevrilir. Xlor və hipoxlorit kimi 
quvvətli oksidlətdiricilərin təsi- 
rinə davam gətirməyən materialların 
aqardılmasında iiplədilir. 

SULFİTLƏR—sulfit turmuşunun 
N.5O.: duzları. İki cur olur: umumi 


formulu M,50O, olan normal S. və 
əya dopuyr MHSO, onaH Typın 
(b. və ya hidroşilfitlər (burada 

birvalentli metaldır). Toxuculuq 
sənayesində parcalara naxın basıl- 
masında və boyaqcılıqda (KHSO,, 
CaN50O)), oduncaq sellulozunun is- 
tehsalında (Sa(N5ZO:),Y, fotoqrafi- 
yada, uzvi sintezdə və s, iilədilir. 
SULFİTLƏİYDİRMƏ, yeyinti 
sənayesind ə--sulfit anhidridi 
(5 O,), sulfit turpusu (N.5O,), habelə 
natrium-hidrosulfit (MaN5 O,) vasi- 
təsilə meyvə və tərəvəzin konservlə- 
dirilməsi. Turtu muhitində kutləcə 
0, 1—0,22956 qatılıqlı sulfitlər meyvə 
və tərəvəzi xarab edən kif gəbələyi- 
ni və mayanı məhv edir. Quru (kukurd 
qazı ilə) və ya yat (zəif məhlulda) 
ӱsullarla aparılır. Əsasən, qıip ay- 
larında e”mal olunacaq meyvə yarım- 
fabrikatlarını (pure, tpirə, butev 
və ya doqranmıpl meyvə və giləmeyvə) 
Yayda və payızda sulfitləitdirirlər: 
SSRİ-də utpaq və pəhriz qida məhsul- 
larını S.-yə icazə verilmir. S, di- 
gər konservlətdirmə usulları (don- 


durma, pasterizasiya, sterilizasiya 
və s.). İLƏ əvəz olunur. 
SULFO..., 9.,, (lat. sulphur, 


5ybiq—kukurd)—kimyəvi, tibbi, tex- 
niki və s, terminlərdə kukurdə aid- 
lik bildirən səzənu, məs., Sulfo- 
turqaular, şulfatlar. 

SӰLFO QRUPU, sulfoksi qru- 
pu, sulfoksil, —5O,ON—sul- 


O 
fon Nsz və hidroksil —ON 
“o | 


qruplarından ibarət birvalentli 
qrup: alkilhidrosulfat turpuları 
SO,OH BƏ sulfoturiӱuların 
E5O,ON funksional qrupudur. 
SULFODUZLAR—oksigenli turpu- 
ların duzlarına oxiyayan, lakin tər- 
kibcə onlardan oksigen atomlarının 
yerini kukurd atomlarının tutması 
ilə fərqlənən birlətmələr. S. ter- 
mini əvəzinə: cox vaxt tioduzlar ter- 
mini dilir Un. vhӧop—kukurd). 
, 


 SULFOKSİ sulfoogk- 
sidlə r—tərkibində iki ӱzvi ra- 
dikalla birləpqmiit O qrupu olan 


kukurd-ӱuzvi birlətmələr) rəngsiz 
əzlu maye və ya kristal maddələrd (b, 
məs., dimetilsulfoksid (CH,)5 : 
Spirtdə, efirdə (homoloji sıranın 
ə numayəndələri suda da) həll olur. 
uvvətli turpularla duzaoxlpar məh- 
sul əmələ gətirir, məs., R,SO.HCİ. 
Adətən, uzvi sulfidləri (tioefir- 
ləri) oksidləindirmə yolu ilə alı- 
nır. Dimetilsulfoksid həlledici 
kimi iiplədilir. 

SULFOKSİL--sulfo qrupunun bali- 


qa adı. 

SULFOLAYNYDIRMA—–uzvi birləi- 
mələrdə karbon atomu ilə ik 
aaa atomunun sulfoqrupla 
(—50O:N) əvəz olunması, S. tӱzvi mad- 
dələrə sulfat turizusu, oleum və ya 
sulfat anhidridinin tə"sirilə apa- 
rılır. Əsasən aromatik birləmmələr 
sulfolatdırılır, məs., 

SuN4:-- N.5O,—*S.N,50N-- Nə 


Alifatik birləimələrə sulfoqrupu 
dolayı yolla (məs., halogenli tərəmə- 
lərin halogenini əvəz etməklə) daxil 
edilir. S. və sulfoxlorlaqidırma 
muhum sənaye prosesləridir, hər iki 


prosesdən sulfoturiqu, iondəyilən 
qatran və s. istehsalında geniiy is- 
tifadə olunur. . 
SULFON TURİYULARI —sulfo- 
turmjmuların bəaiqa adı. 
SULFONATLAR — sulfoturiula- 
rın duzları. Ən cox iilədilənləri 
qələvi metalların S.-ı, əsasən, nat- 
riumun alkilsulfonatlarıdır. On- 
lardan yuyucu maddələr istehsalında 
səthi aktiv maddə və surtku yaqları 
ucun aiqar kimi istifadə edilir. 


SULFOTURİYULAR, sulfon 
turipuları, K5O,ON — moleku- 
lunda karbon atomuna birləimil 


sulfo q upu (—5O,ON) olan uzvi bir- 
ləimə ( —-alifatik və ya aromatik 
sıranın Y3BH radikalıdır). Suda 
yaxiı həll olan, adətən, kristal qu- 
rulutlu, hiqroskopik maddədir. Tur- 
iuluqu mineral turiularınkına ya- 
xındır. Karbohidrogenləri sulr - 
laidırmaqla, sulfoxloridləri (E5O, 
Cl) hidroliz etməklə və s. usullar- 
la alınır. S. yuyucu maddələr, boya, 
ionit, dərman (MƏC,, Gə səra 
preparatları) və s. istehsalında i11- 
lədilən muhum yarımməhsullardır. 
SULFURİLHALOGENİD — kukur- 
dun oksohalogenidləri: umumi tər. 
mulları 5O,X,-dir (burada X—S1, 


Vq, Y və ya E—dir). so, atomlar 


qrupu sulfuril adlanır (lat. 
ıİrhiq—kukurd4-yun. huӱye—materi- 
ya sezundən). Sulfurilfluorid 5O, 
R,-rəngsiz qazdır,—552S-də mayelə- 
pir,—136*S-də bərkiyir, suda az həll 
olur, kimyəvi aktivliyi beyuӱg deyil- 
dir. Sulfurilxlorid 50O,S1,—gəs- 
kin iyli rəngsiz mayedir —54,79S-də 
donur, 69,22S-də qaynayır, havada hun- 
ə. nəticəsində tustulənir. Səna- 
edə katalizator (aktiv kemuӱr, KaM- 
fora) iitirakı ilə xlor və kugurd 
qazından alınır. Uzvi birləinmələ- 
rin sintezində xlorlapdırıcı mad- 
də kimi iiilədilir. ... C. nə 
MƏ""YMAYD, məs., sulfurilxlorflu- 
roid, ə ə pexç 
SULFHİDRİL QRUPU,tiol qru- 
p u—uzvi birləmmələrin 8 N—qrupu. 
Reaksiyayagirmə qabiliyyəti yuksək və 
cox muxtəlifdir: asanlıqla oksid- 
ləpərək disulfid, sulfen, sulfin 
turpuları, yaxud sulfoturiqular əmə- 
lə gətirir, alkillipdirmə, asilləpk 
diriz, tiol-disulfid mubadiləsi reak- 
siyalarına daxil olub merkaptid (aqır 
metal ionları ilə reaksiyaya girdik- 
də), merkaptal və ya merkaptol (alde- 
hid və ketonlarla reaksiyaya girdik- 
də) terədir. S.q.-nun biokimyəvi pro- 
seslərdə muhum rolu var. Məs.,|qluta- 
tionun S.q. orqanizmdə yabancı ӱzvi 
birlətmələrin zərərsizlətdirilmə- 
sini, peroksidlərin reduksiyasını, 
qlutationun koferment funksiyaları- 
nın Yerinə yetirilməsini tə”min edir. 
SUMAQ (Ehcz)—sumaqkimilər fəsi- 
ləsindən bitki cinsi. Yarpaqı təeku- 
lən və ya həmiiqəyatıl kol, yaxud gi- 
cik aqacdır. Hund. 0,5—12, bə”zən 20 
m-dək olur. Tək və ya ikicinsiyyətli 
cicəkləri supurgə cicək qrupunda yer- 
lətir. Meyvəsi xırda cəyirdəkdir. 
PTimali Amerika, Ən və Pərqi Asiya, 
Afrika: və ə ə 60-dək (bapqa 
mə”lumata gərə nəvu, SSRİ-də, 
həmcinin Azərb.SSR-də 1 nevu—a iz ı 
C.-nı (Rh. coriaria) sap. Yarpaqında 
4224-ə qədər apı maddəsi olur. Bə”zi 


SUMBATZADƏ 


75 


nevlərindən Yuksəkkeyfiyyətli lak, 
mum və apqı maddəli preparatlar alı- 
nır. Bir qismi zəhərlidir. Dekora- 
tiv bitkidir. Xalq təbabətində S.-ın 
Yarpaqlarından və meyvəsindən cay ki- 
mi dəmləmə və spirtli damcı for- 
masında mə"də-baqırsaq, ishal, pəkər 
və s. xəstəliklərin mualicəsində is- 
tifadə olunur. Azərb. kulinariyasın- 
da muxtəlif yeməklərdə və itirniyyat 
məmulatı hazırlanmasında da iplə- 
dilir. S. bitkisinin yarpaqlarından 
z-D usulu ilə tanin turipusu isteh- 
sal olunur. 
SUMAQKİMİLƏR, 
lər (Apasaqfaseae)—ikiləpəli bit- 
ki fəsiləsi. Arac, kol, bə"zən liana- 
lar, az halda kolcuqdur. Bə”zi cinsi- 
nin oduncaqında qatranlı maddə var. 
Yarpaqları nevbəli duzulur. Xır- 
da, ikicinsiyyətli cicəkləri supur- 
gəvarı cicək qrupunda yerləpir. Mey- 
vəsi cəyirdəkvarı, yaxud fındıqva- 
rıdır. Hər iki yarımkurənin tro- 
piklərində 500 nevu (80-dək cinsi), 
SSRİ-də 6, o cӱmlədən Azərb.SSR-də 
4 nevu var. S.-ə meyvəsi və toxumu ye- 
yilən (pustə, manqo və s.), lakverən 
(sumaq nəvləri və s.), aqpiı maddəsi 
olan (sumaq və kvebraxo nevləri), həm: 
cinin qatran, kitrə, bitki mumu, ye 
Yinti və texniki yar-boyaq maddələri, 
dərman, qiymətli oduncaq və s. fay- 
dalı məhsullar alınan bitkilər aid- 
dir. Bə"zi nevlərin tərkibində zə- 
hərli və ya yandırıcı maddə var. Bir 
cox nəevləri dekorativ bitki kimi 
becərilir. 
SUMAK (Bipas) İma (əsl adı və 
familiyası İmperatris Cavarri 
,Chavarri) (d. 10.9.1928, İcogan)— 
hindi-ispan mənpəli Peru murən- 
nisi. Nadir diapazonlu səsə malik- 
dir (bəm ini zil sopranoya- 
dək). 1943—54 illərdə Limada Hin- 
di mahnı ansamblının solisti ol- 
mutpdur. 1954 ildən ABPT-da yapayır. 
S.-ın repertuarına inklərin, hin- 
di gecua qəbiləsinin mahnıları, elə- 
cə də zənci və Boliviya mahnıları, 
klassik romans və ariyalar daxil- 
dir. SSRİ-nin bir cox iqəhərində, 
o cumlədən Bakıda konsertlər ver- 
mipdir (1960). 
SUMAROKOV Aleksandr Petrovic 
(25.11.1717, Peterburq—12,10.1777, 
Moskvay—rus yazıcısı, rus ədəbiy- 
yatında klassisizmin gərkəmli HYMA- 
yəndəsi. Qədim dvoryan nəslindəndir. 
Peterburqda ilk pepəkar rus teatrı- 
nın ilk direktoru olmutdur (1756— 
61). 1759 ildən c“Qrudolyubipzaya pce- 
laq adlı ilk rus ədəbi jurnalını 
Həmp etdirmitdir. cXorevə (1747), 
ca Hamletə (1748), “Sinav və Truvorə 
(1750) və s. faciələrin, komediyala- 
rın, lirik nərmə, təmsil, egloqa, 
epiqram vəs. pe"rlərin mӱəllifidir. 
Əsərlərində mӱlkədar əzbatınalı- 
qını, burokratizmi və rupivətxor- 
luqu İfiya etmiiidir. 

Əsəri: İzbr., proizv., L., 1957, 

Əd.: Rus ədəbiyyatı (XU11 əsr), B., 
1958: Serman . 4F., RusskiN klassi- 
pizm, L., 1973: Berkov II. H., Hcro- 
rin russkovV komedin XU 1 veka, L., 1077, 
Stennik K). V., Sumarokonv, v kn.: İs- 
ea aa literaturı, v 4-g t., t. 1, 


CYMATPA (Sumatra )— Mazağ)la ap- 
xipelaqının q. Hissəsində, Beyuk 
Zond a-rı qrupunda ada. İndonezi- 
yanın ərazisidir. Sah. təqr. 435 man 


HYCTƏKHMH- 


— daldı... fə. 


km?. ƏH. 28 mln. (1980). Relyefi q.- 
də darlıq, (P1.-də alluvial duӱzənlik- 
dir. Coxlu vulkan, o cӱmlədən pus- 
kӱrən vulkanlar (Kerinci—3805 m 
və s.), həmcinin palcıq vulkanları, 
karstlı yaylalar var. Təqr. 150 min 
km? sahə bataqlıqdır. Sahilboyu zo- 
na və cayların deltaları qabirmali. 
rın tə"sirinə mə"ruz qalır. İqlimi 
ekvatorial, daimi rutubətlidir. Əsas 
cayları: Musi, ari, İnderagiri, 
Tunar Ən iri geəlu Tobadır. Əra- 
zinin 2/3-si meptələrdir. Milli park- 
lar var. Neft, təbii qaz, kemur və s, 
cıxarılır. Tropik əkincilik (cəl- 
tik, kaucuklu bitkilər, cay, qəhvə, 
tutun və s.) inkipaf etmindir. Ba- 
lıq ovlanır. Dekorativ tətbiqi sənə- 
tin ən”ənəvi nevlərindən hermə, toxu- 
culuq və zərkərlik Alar r Əsas 
pəhərləri: Palembanq, Padanq, Medan. 
SUMAX— xovsuz xanua HəBY. Kəepy- 
HYüruə hepyiy, yaxud sunbulu xatır- 
ladan cqayıqı adlı texniki usulla 
toxunur. İlk istehsal mərkəzi PTir- 
van (PQamaxı) zonası olan S. sonra- 
lar Azərb.-ın digər yerlərində, elə- 
cə də İran və Daqrıstanda yayılmın- 
dır. S.-ların arasahə kompozisiyası. 
ə fi R "R Tü C 









Sumax. 19 əsr. Quba. Azərbaycan Tarixi 

Muzeyi. Bakı. 
bayuk elculu medalyonlar (coxbucaqlı, 
dӱzbucaqlı, rombitəkilli), stilizə 
edilmitp nəbati motivlər, bə”zən də 
heyvan və qui təsvirləri ilə bəzədi- 
lir. Enli arahaiyiyə quripaqı S-napıbt 
elementlərlə formalaian cdolanqacə 
(meandr) adlı kənar Haiiyə ilə əha- 
tələnir. 18—20 əsrlərdə Azərb.-da 
(Quba, Qusar və s.) toxunmuny ən Yax- 
ipı S. nçmunələri SSRİ-nin (o cum- 
lədən Azərb.-ın), eləcə də xarici əl- 
gələrin bir cox muzeylərində (Lon- 
londakı Viktoriya və Albert muzeyi, 
Vapinqtondakı Tekstil-muzey, Nyu- 
Yorkdakı Metropoliten-muzey və s.) 
saxlanılır. 

Əd. Kərimov L., Azərbaycan xəl- 
cəsi, c. 1, B.—L.. 1961, A bdullaqva 
N., Kovronoe iskusstvo Azerbandjana, 
B., 1971, Alieva K., Bezvorsovıe kov- 
rı, B., 1983, 

SӰ MBA (Bitpbay— İndopeziyada ada. 
Kicik Zond a-rı qrupundadır. Sah, 
11.2 min km?, əh. 290 min (1971). Vul- 
kanik və kristallik suxurlardan, 
mergel və əhəngdatıdan təipkil olun- 
mulpdur. Subekvatorval musson iqlimə 


malikdir. İllik yaqıntı 1500— 2500 
mm. Həmitəyatıl mepqələr, savan- 
nalarla ərtӱludur. Qəhvə, tutun, so- 
ya, yerfındıqı becərilir. Kopra is- 
tehsal olunur. Əsas pəhəri Vaynqa- 


Tı , : 
SUMBAVA (ZipHaca)— Kicik Zond 
a-rı qrupunda ada. İndoneziyanın 
ərazisidir. Sah. “ 13,3 min km?, 
ƏH. 540 min (1971). Coxlu buxtaları, 
sahilində mərcan rifləri var. Rel- 
yefi daqlıq, hund. 2821 m (fəaliyyət- 
də olan Tambora vulkanı). Subekva- 
torial musson iqlimə malikdir. Orta 
illik yaqıntı 1200 mm. Kolluqlar, 
savannalar, tik mepələri ustunluk 
təpkil edir. . Duyu, soya, qarqıdalı 
və s. becərilir. Qutun, qəhvə planta- 
siyaları var. Heyvandarlıq inkitlaf 
un cac urəhəpn Paöanbpıp. . 
SUMBAT QANUNLARI —erməni hu- 
quqiqunası Sumbat Sparapetin (1208— 
76) 1265 ildə rə edilmin qanun- 
lar kӱlliyyatı. S.q.-nın mənbəyi Mxi- 
tar Qoiaun qanunnaməsi olmupldur. 
S.q.-nda cinayətə gerə aqır ipgəncələr 
(odda yandırma, dap-qalaq etmə və s.) 
nəzərdə tutulmupdu. 
SUMBATA—qara və ya tund-yapıl 
rəngli, xırdadənəli mə dən suxuru|) 
korund, maqnetit, sulfidlər və kəv- 
rək mikalardan ibarətdir. S. par- 
daqlama və cilalamada təbii abraziv 
material kimi ipllədilir. 
SUMBATA DAİYI —narın, xırda 
dənəli qara, qara-boz və tund-yaptıl 
rəngli suxur. Tərkibi, əsasən, korund, 
maqnetit, xlorit, pirit və s. mineral- 
lardan ibarət olur. Tərkibində 6094 - 
dək korund olan S.d. təbii abraziv 
materialıdır. Sərtliyi 7—8. Əsa- 
sən, mərmərdə (linza, iptok, damar 
pəklində), nadir hallarda qabbro, 
norit, qranitdə və onların yerlət- 
dirici suxurlarla kontaktında rast 


gəlir. 
SUMBATZADƏ Əlisəhbət Sumbat 
oqlu (d. 21.1.1907, Bakı yaxınlıqın- 
dakı Əmircan k.) 
—sovet tarixcisi, 
tərqpiqunas. Tarix 
e.d. (1948), prof. | 
(1954), Azərb.SSR | 
EA akad. (1958: | 
m. ӱzv 1955). Azərb. 
SSR əməkdar elm || 
xadimi (1958). 1956 
ildən Sov.İKP 
qzvu. S. Fətəliza- 
ənin oqlu. Bakı 
mӱəllimlər semi- 
nariyasını (1926) 
və 1Pərq fakultəsini bitirmitdir 
(1929), 1926— illərdə ibtidai və 
1929—57 illərdə isə ali məktəblərdə, 
Azərb.SSR EA Tarix və Fəlsəfə İn- 
tunda ipləmitpdir. Azərb.SSR EA- 
nın vitse-prezidenti (1957—59), İqti- 
sadiyyat İn-tunda (ie"bə mudiri (1959 
—63), Yaxın və Orta PQərq Xalqları 
İn-tunun (1963—69), Tarix İn-tunun 
direktoru (1970—72), Azərb.SSR EA 
İctimai elmlər belməsinin akad.- 
katibi (1970—81) olmutidur: 1982 il- 
dən İctimai elmlər uzrə Elmi Məqlu- 
mat Mərkəzində :ple" mudiridir. 
Əsasən Azərb.-ın sosial-iqtisadi ta- 
rixinin (19—20 əsrin əvvəlləri) təd- 
qiqatcısı olan S. uc cildlik cAzər- 
baycan tarixiənin (1958—75), 4“ Azər- 
baycanın Rusiya ilə birlətqdirilməsi 
və onun mutərəqqi iqtisadi və mədəni 
nəticələriz (B., 1955, rusca), “SSRİ 





16 


SUMQAYIT 





tarixiznin 4-cu cildi (M., 1967): 
cZaqafqaziyada Sovet hakimiyyətinin 
qələbəsiə (Tbilisi, 1971), “Beyuk Okt- 
yabrın tarixi təcrubəsiz ə 1975), 
€T eipn-KarmTanHCT HHKHma yolu və 
muçasirlikə (Ulan-Bator, 1977), *Beyuk 
Oktyabr və Sovet Azərbaycanının iq- 
tisadiyyatının və mədəniyyətinin ci- 
cəklənməsiər (B., 1977), “Muasir dəvr- 
də Sovet Azərbaycanının iqtisadiy- 
yatının inkitpafı (B., 1980), “Sovet 
tarix elmi 1975—1979-cu illərdə 
(M., 1980) və s. kollektiv əsərlərin 
Mizaliflərindən və redaktorların- 
dandır. Elmi kadrlar hazırlanma- 
sında bəyuk xidməti var. SSRİ əra- 
zisində kapitalizmin yaranması uzrə 
problem komissiyalarının, elm və 
texnika sahəsində Lenin mukafatları 
komitəsi tarix bəlməsinin uzvu ol- 
mupdur. İttifaq, beynəlxalq simpo- 
zium, konfrans və konqreslərdə (Dati- 
kənd—1957, Moskva—1960, Tehran— 
1966: Dupənbə—1968: Moskva—Lenin- 
qrad—1970, Apqabad—1972, Berlin— 
1973, Ulan-Bator—1974, San-Fran- 
sisko—1975, Edinburq—1978: Buxarest 
—1980 və s.) məruzələrlə  cıxını 
etmitdir. AKP-nin 22-ci qurultayın- 
da MK uzvluyunə namizəd secilmiit- 
dir. Azərb.SSR Ali Sovetinin (5-ci 
caqırın) deputatı və Rəyasət Hey”- 
ətinin br 59—63) olmuyid 12 
cildlik -“SSRİ tarixiənin 1 re- 
daksiya hey”ətinin, ASE elmi redak- 
SsiİYa purasının uӱzvudur. Qırmızı 
Əmək Bayraqı ordeni və medallarla 
təltif edilmiiidir. 

Əsərləri: Selhskoev xoznistvo 
Azerbaidjana v XT1X v., B., 1958: Kubin- 
skoe nvosstanie 1837 q., B., 1961, Promıpt- 
lennosth Azerbaidjana v XTX v., B., 1964: 
Sopial ıno-zkonomiceskie predposılki po- 
bedı Sovetskon vlasti v Azerbaidjane, 
M., 1972, Ob izucenin istorii razvitoqo 
sopializma na materialax Azerbaidjan- 
skoV SSR, Fcİstoril SSSRə, 1977, X 2. 
. Əd.: Ə. S. Sumbatzadə, Biblioqrafi- 
ya, B., 1979, 

SUMQAYIƏQT— Azərb.SSR-in m.-HHMNƏ 
cay. Pamaxı, Abteron r-nları və 
Sumqayıt ipiəhər sovetliyi ərazisin- 
dən axır. Uz. 198 km, həvzəsinin sah. 
1751 km?. Bap Qafqaz silsiləsinin c. 
Yamacından (2000 m hund.-dən) baqpla- 
nır. Yuxarı axınında Quzducay, Qoz- 
lucay, Cəngicay da adlanır. Xəzər də- 


nizinə təkulur. Muhum qolları: Ci- 


gil,Kənda.Əsasən,yaqıpq suları ilə qi- 
dir. suvari istifadə olunur. 
SUMQAYIT--Azərb.SSR-də urəhə 
(1938—49 illərdə ppt). Bakıdan 35 

Q 





Sumqayıt pəhərindən gerunumi, 


kəl 





ul b R A 


km 11M.-Q.-də, Xəzər dənizinin q. sa- 
hilində, Sumqayıt cayının mənsəbin- 
də, duzənlikdədir. Bakı— Rostov d.y.- 
nda st, Bakı—Mahacqala— Rostov av- 
tomobil yolu kənarındadır. Sah, 83 
km2?. Nasoslu və İiopar iztq-ləri S, 
iəhər soveti tabeliyindədir. Əhali 
sayına gərə Bakı və Kirovabaddan son- 
ra resp.-da 3-cu pəhərdir. ƏH. 231,1 
min (1983). İqlimi quru subtropikdir. 
Orta Temir /t tarda 3,12S, avqustda 
24,9*S-dir. İllik yaqıntı 185 mm. S. 
ucun 1im. kuləyi—xəzri və c. kuləyi 
— gilavar xarakterikdir. 

Əvvəllər kicik yaqpayıqi məntəqəsi 
olan S. 1938 ildə Bakı neft sənayesi- 
ni elektrik enerjisi ilə tə”min edə- 
cək İES tikintisilə :itq-yə cevril- 
midir. 1941 ilin fevralında İES- 
in (resp.-da ilk İEM) 1-ci bloku 
istifadəyə verilmitdir. Beyuk Vətən 
muharibəsinin baqilanması ilə əlaqə- 
dar S.-da tikinti itləri muvəqqəti 
dayandırıldı. 1944 ildə S,-da yeni- 
dən quruculuq itilərinə bailanıldı. 
1946 ildən bunəvrəsi qoyulan boru- 
prokat z-dunun 1947—53 illərdə bir 
necə sexi, sonra isə sintetik kaucuk 
və aluminium z-dlarının yardımcı 
sexləri istifadəyə verildi. S. qəs. 
tədricən inkiaf edib məhəpə / cev- 
rildi. Azərb.SSR Ali Sovetinin 1949 
il 21 noyabr tarixli qərarı ilə S. 
r-nu ləqv olundu və o, resp. tabeli- 
yində iqəhər e"lan edildi. .Tudviqsha- 
fen (AFR) və Piteiti (RSR) S.-la 
qardatilaimınnd ppəhərlərdir. 

S. Azərb.SSR-in Bakıdan sonra 
ikinci sənaye iqəhəri, Sovet hakimiy- 
yəti illərində Yaradılmıti ən iri 
sənaye mərkəzidir. Resp. sənaye məh- 
sulunun təqr. 1094-ini verir (1982). 

nayesində kimya və metallurgiya 
sahələri əsas yer tutur. Resp.-nın 
kimya, qara və əlvan metallurgiya 
sənayesi muəssisələrinin coxu bu- 
radadır (Sumqayıt kimya sənaye is- 
tehsal birliyi, Sumqayıt cӱzvi sin- 
tezə istehsal birliyi, Sumqayıt ai- 
qarlar zavodu, Sumqayıt superfos- 
fat zavodu, Sumqayıt sintetik 
kaucuk zavod .. Azərbaycan boru-pro- 
kat zavodu, Sumqayıt aluminium 
zavodu). Tikinti materialları is- 
tehsalı inkipaf etmitdir (iqutpə 
və. dəmir-beton mə”mulatı z-dları, 
tikinti materialları, polimer ti- 
kinti materialları və evtikmə KOM- 


binatları). Bakı elektrik-məimət 
cihazları istehsalat birliyinin 
yar-pendir, cerək- 


kompressor 3-DU. 


m” 
4 ç 


bulka və yerli is- 








rı, balıq z-du (Na- 
soslu), qənnadı və 
toxuculuq f-kləri, 
2 İES, elektrik 
ptəbəkəsi və s. var. 
Tramvay (1959 il- 
dən) yollarının uz. 
21,5 km, trolley- 
bus (1962 ildən) 
xətlərinin uz. 35,8 
km-dir (1982). 
S.-ın iəhərsal- 
ma strukturuna ge- 
rə (ipəhər 1949 il- 
dən tikilir: me- 
marlar M. Husey- 
nov, M. Datiyev, 
O. İsayev, V. Xvat- 
= Kova və b.) sənaye 
r-nları yaizayıti 





tehsal kombinatla-*" 


zonasından ayrılmıtpdır. Yatpayıtp 
r-nlarında 5 mərtəbəli evlər us- 
tundur (dənizə norpy getdikcə 
9—12 mərtəbəli əə artır). Mə- 
dəniyyət sarayı (1958, memar M. 
Əliyev), ticarət mərkəzi (1971, me”- 
marlar A. Salamova, Y. Tolstono- 
qov), 12 mərtəbəli Yaqtayıtq binası 
(1974, me”mar A. Salamova), Dostluq 
sarayı (1981, memar Ə. Novruzi), 
Kimyacılar sarayı (1984, me”mar T. 
Xanlarov) və s. ən yaxttı tikililə- 
rindəndir. S.-da V. İ, Leninə tunc, 
dai, 1956, heykəltəraplar T. Məmmə- 
dov, Ə. Eldarov) və N. Nərimanova 
tunc, qranit, 1964, Heykəltəraii M, 

irqasımov), C. Cabbarlıya (qranit, 
1964, heykəlteral E. Huseynova) abidə 
qoyulmutdur. 

İPəhərdə AzNKİ-nin filialı, Ali 
Texniki məktəb, kimya-texnologiya və 
politexnik texnikumlar, tibb və mu- 
siqi məktəbləri, elmi-tədqiqat in-t- 
ları olan elmi ppəhərcik, S, tarixi 
muzeyi, H. Ərəblinski ad. dram teat- 
rı, kӱtləvi kitabxana, 19 klub 
mӱəssisəsi, 14 kinoqurqu, 10 min ta- 
matacı tutan stadion və s. var (1983). 
Azərb. və rus dillərində “Sosialist 
Sumqayıtız (FSosialisticeski Sum- 
qaitı) qəzetləri cıxır. 

S.-da 1835 carpayılıq 7 birlətimiti 
xəstəxana, 5 dispanser (vərəm, onko- 
loji), dəri-zəhrəvi, psixo-nevroloji, 
həkim, bədən tərbiyəsi, sanitariya-epi- 
demioloji st., 691 həkim, 1446 orta 
tibb ipcisi var (1983). 

Əd..Sadıx ov H., Dostluq k 
B., 1977, D ş laeva ə bəsə ri, 
industrialının qiqant Azerbabdjana, 
B., 1962, Axundov Q,, Sumqait, B. 
1966. , 
SUMQAYIT ALUMİNİUM ZAVO- 
DU, Azərbaycan Kommu- 
nist Partiyasının 60 il- 
liyi ad. (SAZ)—Azərb.SSR əlvan 
metallurgiya sənayesinin ilk və ən be- 
Yuk mӱəssisəsi. Tikintisinə 1949 ildə 
(əsas təqyinatını muəyyən edən isteh- 
sal sexlərinin—elektroliz sexinin 
və civəduzləndirici yarımstansiyanın 
tikintisinə 1952 ildə) baiplanmıpq, 
1955 il martın 8-də ilk əlvan metal 
kulcə—ilkin aluminium alınmınnt- 
dır. 1959—60 illərdə ikinci seriya- 
sının korpusları tikilmiil, 1964 il- 
də elektroliz sexinin alumini 
məftil istehsal edən ӧnu Xan 1968 
ildə məiiyət soyuducuları ucun buxar- 
landırıcı istehsal edən sexi, 1974 
ildə Alumldjun və latun metallardan 
qab-qacaq istehsal edən sexi, 1976 ildə 
təkrar aluminium kulcəsi istehsal 
edən sexi, 1977 ildə həmin sexin me- 
tal tullantılarından latun və mis 
gӱlcələri istehsal edən 1pe"bəsi iplə 
dumtmutidur. Kulcə formasında mux- 
təlif markalı ilkin aluminium, yas- 
tı guӱlcələr və məftillər, gӱlcə və 
silindrik formada genitil cepiddə 
aluminium ərintiləri, məipət soyu- 
ducuları ucun muxtəlif markada və 
əlcudə aluminium buxarlandırıcı- 
ları, məipqətdə miylədilən istehlak 
malları, təkrar əlvan metal tullan- 
tılarından istehsal olunan bir necə 
markada aluminium və latun kulcələ- 
ri və s. istehsal edir. 13 nəv məhsulu, 
yaxud butun məhsulun 75,594-i Dəvlət 
keyfiyyət nippanı ilə bu axılır 
(1983). 1970—83 illərdə istehsal həc- 
mi iki dəfədən cox artmıpdır. Məh- 
sulları xarici elkədərə də ixrac 








 CYMTAIbIT CV 


PERFOSFAT ZAVODU | | 77 





olunur. SAZ elm və texnikanın mua- 
sir səviyyəsində qurulmuttdur. Pers- 
pektivdə bir necə yeni məhsul nevu- 
nun istehsalı nəzərdə tutulmutpdur. 
SUMQAYIT AİYQARLAR ZAVODӰ- 
Azərb.SSR neft e”malı və neft kim- 
Yası sənayesi muəssisəsi. SSRİ-də 
amrap istehsalına gərə ən beyuk z-d- 
dur. BFK və İXP-101 markalı aiyqar- 
lar, sulfidalkilfenol və formalin 
istehsal edir. 1957 ildə Sov.İKP 
XXP qurultayı ad, Bakı neftayırma 
z-du tərkibində Sumqayıtda aiqar 
istehsal edən AZNİİ-7 qurqusunun 
təməli qoYulmuzt, 1960 ildə ilk məh- 
sul vermitdir. 1966 ildə həmin qur- 
qu əsasında mustəqil S.a.z. yaradıl- 
mhpip, BFK-1 atqarı istehsal edən 
eex ippə salınmısldır. 1968 ildə for- 
malin, 1970 ildə yeni yuksək effekt- 
li BFK ajqarı istehsalına batplan- 
mıpdır. 1975 ildə BFK-1 apqarı 
istehsalı əsasında daha təkmil İXP- 
101 apqarı buraxılıtı təpkil olun- 
mupdur. İXP-101 alpqarı resp.-da bu- 
raxılan dizel surtku yaqlarına əlavə 
etmək uçcundur. Digər aqarlar əlkə- 
nin bir cox pqəhərlərinə gəndərilir. 


Devlət keyfiyyət nipanı ilə buraxı-. 


lan formalin resp.-nın ehtiyacını 
ədəməklə yanapı Erm.SSR, Gurc.SSR 
və Pimali Qafqaz ptəhərlərinə də 
yola salınır. 

SUMQAYIT DRAM TEATRI, I. 
Ərəblinski ad. Sumqayıt 
Devlət Dram Teatrı—1969 
ildə təpkil edilmitt, € Mycio 2Kop- 
dan və dərviiti Məstəli ppahə (M. F. 
Axundov) pyesinin tamapası ilə acı- 
lıvsı olmutdur. Teatrın repertua- 
rına klassik və muasir Azərb., rus, 
xarici əlkə dramaturqlarının pyes- 
ləri daxildir. ƏH yaxtı tamaiyala- 






rı: FPoladəridənlərə (Q. Bokarev), 
ac Maskaradə (M. Lermontov), “€ Mycv- 
bəti-Fəxrəddinə (N. B, “ər “CəH 
nə ucun yapayırsan?ə (H. Seyidbəyli 
və İ. Qasımov), “Solqun cicəklərə, 
cVəfalı Səriyyəə (C. Cabbarlı), 
cMəktubə (P. Pancev), *İlahi gӧmedi- 
yaz (İ. PTtok), “Ayıl, bax bu dunya- 
yaə (*“Sabirı, H. Nəzərli), €BYTYH 
PTərq bilsinə (N, Həsənzadə: Sov. İKP 
26-cı qurultayına həsr olunmuki teatr 
tamapalarına Umumittifaq baxıtın 
diplomu, 1981), “Afatə (H. Cavid) 
və s. Qeatrda bir muddət Azərb.SSR 
xalq artistləri R. Əfqanlı, B. PDə- 
kinskaya, Azərb.SSR əməkdar artist- 
ləri H. Sadıqzadə, E. Hatımzadə, 
Azərb.SSR əməkdar incəsənət xadimi 
M. Fərzəlibəyov ipləmitlər. Hazır- 
da (1984) teatrda aktyorlardan Azərb. 
SSR əməkdar artisti H. Mehbalıye- 
va, S. Sadıqova, A. Bəpqirqızı, İ. 
Həsənova, V. Əliyev, V. Kərimov, Ə 
Nurəliyev, R. Almuradov, K. Abdul- 
layev və 6. fəaliyyət gestərirlər. 
SUMQAYIT KİMYA ZAVODU —bax 
Sumqayıt kimya sənaye istehsal bir- 
liyi. 

SUMQAYIT KİMYA KOMBİNATI 
—bax Sumqayıt cӱzvi sintezı isteh- 
sal birliyi. 

SUMQAYIT KİMYA SƏNAYE İS- 
TEHSAL BİRLİYİ, M. Əzizbə- 
yov ad.—SSRİ kimya sənayesinin 
iri muəssisələrindən biri, Sumqa- 
yıt kimyasının ilki. CSoyuzxlorı 
umumittifaq sənaye birliyinə daxil- 
dir. 1979 ildə yaradılmındır. Bir- 
liyin əsasını təpkil edən Sumqa- 
yıt kimya z-dunun tikintisinə 1943 
ildə bailanmıpnl, 1945 ildə ilk məh- 
sul—kaustik soda alınmıdır. Bir- 
lik kaustik soda və xlor, səthi aktiv 


Sumqayıt Dram teatrı. tamatpalardan səhnələr" 1, FMusibəti-Fəxrəddin? (N. B. 


Vəzirov): 2. aButun PPərq bilsing (N. Həsənzadə): 


Z, aTribunalv (A. Makayonok): 


4. 4aQəribə missis Sevicə (C, Patrik). 


maddələr istehsalı uzrə ixtisaslai- 
mıiidır: bunlardan bapqa, bitkilə- 
ri qoruyan kimyəvi maddələr, xlor 
parafinlər, aluminium-xlorid ka- 
talizatoru və s. də buraxır. Birli- 
yin əsas məhsulu—sulfanol səthi ak- 
tiv maddəsi yuyucu tozlar istehsalın- 
da əsas xammaldır: ondan neftcıxar- 
mada, yungul sənayedə, tikinti mate- 
rialları istehsalında geniii isti- 
fədə olunur. Məhsulları əlkənin 
ir cox yerlərinə, habelə xaricə gən- 
dərilir. Muəssisə muasir texniki 
avadanlıqlarla təchiz edilmiiydir. 

SUMQAYIT KİMYA SƏNAYE MUCƏS- 
SİSƏLƏRİ İSTEHSAL BİRLİ- 
/H—CCPFV Kimya Sənayesi Nazirli- 
yinin Sumqayıtdakı 3-d və təiykilat- 
larını birlətdirməklə yaradılmıin- 
dır (1971). Birliyə 1971 ilədək mus- 
təqil mӱəssisə kimi fəaliyyət gəstə- 
rən atpaqrıdakı z-d və təqkilatlar da- 
xil idi: M. Əzizbəyov ad. Sumqayıt 
kimya z-du, Sumqayıt superfosfat 
z-du, Oktyabr inqilabının 50 illiyi 
ad. Sumqayıt kimya kombinatı, 2 
nəmrəli tə”mir-tikinti quraidırma 
idarəsi. Bunlar kimya sənayesinin 
mӱxtəlif sahələrini əhatə edirdi: bu 
da muxtəlif umumittifaq sənaye bir- 
likləri, elmi-tədqiqat və layihə in-t- 
larının istehsalın idarə olunma- 
sında bilavasitə iptirakını tələb 
edirdi. Bununla əlaqədar SSRİ Kim- 
ya Sənayesi Nazirliyi 1979 ildə Bir- 
liyə daxil olan mucəssisələri ayırıb 
mustəqil muəssisələrə və təpkilatla- 
ra cevirdi və nəticədə aipaqıdakı 
mӱəssisələr yarandı: M. Əzizbəyov ad. 
Sumqayıt kimya sənaye istehsal bir- 
liyi, Oktyabr İnqilabının 50 illi- 
yi ad. Sumqayıt cӱzvi sintezi is- 

tehsal birliyi, Sumqayıt şuperfos- 
fat zavodu, Sumqayıt yuyucu maddə- 
lər z-du, Sumqayıt mexaniki tə”mir 
z-du, 2 nəmrəli təmir z-du, 2 nəmrəli 
tə”mir-tikinti quraqdırma idarəsi. 
SUMQAYIT SİNTETİK KAYUYK 
ZAVODU, Sovet Azərb.-ının 


40 illiyi ad.—Azərb.SSR neft 


kimYası sənayesi muçəssisəsi. 1935 il- 
də Azərb. sintetik kaucuk təcrubə 
z-du yaradılmıidı: 1941 ildə sinte- 
tik spirt və kaucuk sexlərinin ti- 
kintisinə baplanmınn, lakin muha- 
ribə ilə əlaqədar dayandırılmıq1- 
dı. 1945 ildə yenidən tikintiyə bayi- 
landı və 1952 ilin avqustunda etil 
spirti sexləri kompleksi istifadə- 
yə verildi. Həmin ildə SSRİ-də ilk 
dəfə olaraq 3-dda neft qazlarının 
e”malı əsasında sintetik etil spir- 
ti alınmaqa batlandı. 1957 ildə mo- 
nometr və butadien-stirol kaucuku 
istehsal edən sexləri itə salındı, 
Z-d sintetik etil və izopropil spir- 
ti, etil-benzol, stirol, butadien, izo- 
butilen, butadien-stirol kaucugu, 
butadien-stirol lateksi və butilka- 
ucuk istehsal edir. Texniki izopro- 
pil spirti və BS-50 butadien-stirol 
lateksi Dəvlət keyfiyyət nityanı ilə 
buraxılır. Məhsulu əlkənin 145 iipə- 
hərinə və xarici əlkələrə gendəri- 
lir. Z-dun mӱrəkkəb texnoloji pro- 
sesləri ən muasir nəzarət vasitələri 
və avtomatik nizamlayıcılarla təc- 
hiz olunmudur. 

SUMQAYIT SUPERFOSFAT ZA- 
VODU, SSRİ-nin 60 illi- 
yi ad.—SSRİ kimya sənayesinin iri 
mӱəssisələrindən biri. Tikintisinə 
1958 ilin noyabrında baxtplanmıiq, 





78 


hü. udi 


SUMQAYIT “CZVİ SİNTEZə STEHSAL BİRLİYİ 





ilk sulfat turpusu sexi 1962 ilin 
yanvarında, ən bəyuk sadə superfos- 
t sexi 1 ildə, dənəvər super - 
əc sexi 1964 ildə, fluorlu alumi- 
nium sexi 1966 ildə, ikipilləli kon- 
taktlapma metodu ilə ipləyən sul- 
fat turpusu sexi (SK-25) 1975 ildə 
ipə salınmıppdır. Z-dun 5 əsas və 6 
kəməkci sexi var. Sadə və dənəvər 
super at, sulfat turpusu (akku- 
mulyator turpqusu, oleum) və fluorlu 
aluminium istehsal edir. Zaqafqazi- 
yada fosfor gubrəsi istehsal edən ye- 
ganə muçəssisədir. Əsas məhsulu resp.- 
dan əlavə Erm.SSR-ə, Gurc.SSR-ə, 
PTimali Qafqaza, İrkutsk vil.-nə də 
gəndərilir. 1973 ildən z-dda mikro- 
elementli (bor-manqanlı) yeni nəv 
gӱbrə istehsal edilir. İstehsal pro- 
sesləri yӱksək dərəcədə mexanikləiı 
dirilmitl və avtomatlapdırılmınlt- 
dır. 1962—83 illərdə sulfat turpu- 
su istehsalı 10 dəfə, mineral gubrə 
istehsalı 31 dəfədən cox artmındır. 
SUMQAYIT 4UZVİ SİNTEZI is: 
TEHSAL BİRLİYİ, Oktyabr 
inqilabının 5 illiyi 
ad.-SSRİ kimya sənayesinin HPH MYƏC- 
sisələrindən biri. ildə yara- 
dılmıpdır. Onun əsasını təikil 
edən kimya kombinatının tikintisinə 
1960 ildə baplanmıpt, 1963 ildə ilk 
texnoloji obyekt—qazı fraksiyalara 
ayıran qurqu, sonrakı illərdə digər 
sexləri ipqə dulimulipdur. 1965 ildə 
neft-kimya kombinatı adlandırıl- 
mhılpdı. Sonralar adı bir necə dəfə 
dəyitpdirilminr, əlif idarə və 
nazirliklərin, o cumlədən 1979 ilə- 
dək Sumqayıt Kimya Sənaye Muəssi- 
sələri İstehsal Birliyinin tabeli- 
yində olmutdur. 1979 ildə indiki 
adla yenidən təppkil edilmipidir. 
Plastik kutlələr və sintetik qatran- 
lar (polietilen, epoksid və poliefir 
qatranları) istehsalı uzrə ixtisas- 
laptmıtpdır: bu məhsulların mono- 
merlərini (epixlorhidrid, propilen- 
OKSİD), uzvi sintez və ada 
sintezi məhsulları (benzol, izobu- 
tilen, poliizobutilen, divinil, p 
pilenqlikol) da buraxır. Umumiyyət- 
nə 40 anna məhsul istehsal edir. 
Məhsulları eəlkənin 200-ədək ppəhəri- 
nə, həmcinin xaricə də gendərilir. 
Mӱəssisədə ən muasir istehsəl texno- 
logiyasından istifadə olunur. 
aSUMİTOM Ou— Yaponiyanın sənaye- 
maliyyə qrupu. 20 əsrin əvvəllərin- 
də yaradılmındır. 4S.ə-nun maliyyə 
mərkəzi Sumitomo bankdır. Nufuz 
dairəsinə sıqorta ixirkətləri, me- 
tallurgiya, kimya və elektrotexnika 
sənayesi, mapınqayırma, ticarət da- 


xildir. 

SUMİTOMO BANK—Yaponiyanın ən 
bəyuk kommersiya banklarından biri. 
aSumitomoq sənaye-maliyyə qrupunun 
kredit mərkəzi. 1895 ildə yaradıl- 
mıtdır. Bap kontoru Osaka i1,-ndə- 
dir. S.b. cəlb edilmi depozitlərin 
və verilmit kreditlərin məblərinə, 
eləcə də mənfəətinin həcminə gərə 
Yaponiyanın kommersiya bankları ara- 
sında 1-ci yeri tutur. Yaponiyanın 
beynəlxalq hesablapmmaları sahəsində 
əsas banklardandır. Ӧlkədə 188 me"- 
bəsi, xaricdə 17 (pe"bə və numayəndə 
liyi var. Balans məbləəri 39,7 mlrd. 
dollardır (1980), SSRİ Xarici Qi- 
carət Bankı və digər sosialist əl- 
gələrinin bankları ilə korrespon- 
densiya əlaqəsi saxlayır. 


CY Mbi—YCCP-nə ipəhər. Sumı vil.- 
nin mərkəzi. Peyol, Sumka və Strel- 
ka caylarının birlətdiyi yerdədir, 

.y.st. Aeroport. Əh, 252 min (1984). 
esp.-nın muhum ni mərkəzlərin- 
dəndir. Əsas sənaye sahələri: mapın- 
qayırma, yeyinti, yungul. Kimya, ti- 
kinti materialları və mebel muçəssisə- 
ləri, pedaqoji in-t, orta ixtisas mək- 
təbləri, zir, teatr, filarmoniya 
və s. var. 1652 ildə salınmındır. 
SӰMI VİLAYƏTİ—USSR-də vil. 
1939 il yanvarın 10-da təpykil edil- 
mippdir. Sah. 23,8 min km?, Əh. 1435 
min (1984, 1 yanvar). 18 r-nu, 45 tpəhə- 
ri, 20 pptq var. Mərkəzi Sumı pt.-dir. 

əbiət. Vil.. USSR-in (im.-1p.-in- 

də yerlətir. Cox hissəsini Dasir- 
br ovalıq tutur. Maks. Hund, 2 
m. İqlimi mӱlayim kontinentaldır. 
İllik yaqıntı . 45 () mm. Muhum 
Xə Desna, Sula, Psyol, Vorsk- 
la. Qara və cimli-podzol torpaqlar 
yayılmıtpdır. Ərazinin 2095 -ə qədə-= 
ri mepqə və kolluqlardır. Canavar, 
sıqın, sincab, tulku, a noBluaH, 
adi daqsicanı, tetra qupu, Sibir 
xoruzu, boz kəklik və s. var. 

Hali. Əsasən, ukraynalılar və 
ruslardır. Orta sıxlıq 1 km?-də 60,3 
nəfərdir. PT1əhər əh. 3776-nup. Mu- 
hyM məhəpnəpu: 
ka və s. 

Təsərrufat. Əsas sənaye sahələri: 
yeyinti, mapınqayırma və metal e”ma- 
lı, yungul. S.v.-ni elektrik enerji- 
si ilə mı, Axtırka, Postka, Ko- 
notop İEM-ləri və Əmiyov DRES-i 
(Xarkov vil.) tə”min edir. Energeti- 
ka təsərrufatı təbii qaz və gətirmə 
kəmurə əsaslanır. Neft cıxarılır. 
Yeyinti sənayesinin ppəkər, ət və ət 
konservləri, 5” pendir və sud sahə- 
ləri inkitpaf etmitpdir. Maptqınqa- 
yırma və metal e"malı mucəssisələrin- 
də kimya sənayesi ucun avadanlıq, 
elektron mikroskopları, nasoslar, 
kompressorlar, kəmur və MƏ"ZƏH Cə- 
nayesindəki prosesləri avtomatlapi1- 
dıran aparatlar, poliqrafiya mapın- 
ları və s. istehsal olunur. Kimya MY- 
əssisələri Postka, Sumı və Svessa- 
dadır. Yungul sənayenin toxuculuq, 
THKHHI, dəri-ayaqqabı və xəz-dəri sa- 
hələri inkipaf etmipdir. Metpə və 
atac e”malı, mebel, cini-saxsı səna- 
yesi mӱəssisələri var. Tikinti mate- 
rialları istehsal olunur. K.t.-nda 
taxılcılıq, cuqundurculuq, kənaf- 
cılıq, kartofculuq, tərəvəzcilik 
və ətlik-sudluk heyvandarlıq muhum 
yer tutur. Gunəbaxan və Yem bitkilə- 
ri də əkilir, Qaramal, donuz, davar 
saxlanılır. Quqiculuq, balıqcılıq 
və arıcılıqla məpqul olunur. D.). 
və avtomobil nəql. inkimaf etmiit- 
dir. Hava və boru gəməri nəql. var. 
S.v. Lenin ordeni ilə təltif olun- 
muldur (1967) 

Mədənin quruculuq, Vil.-də 2 pe- 
daqoji in-t, Xarkov politexnik in- 
tunun filialı, bir necə elmi idarə, 
5 muzey, musiqili dram teatrı fəa- 
liyyət gəstərir. Ukrayna dilində e€/le- 
ninska pravdav (1917) vil. qəzeti cı- 
xır. Yerli radio və televiziya veri- 
lipləri ilə yanapı resp. və U mum" 
ittifaq radiolarının, resp. televi- 
ziyası və Mərkəzi Televiziyanın ve- 

əri etranslyasiya olunur. 
SUMLA (fin dilində varsinaissu- 
opayay15eq—əslində suomi) qədim 
fin tayfası. Eramızın 1-ci minil- 


umı, Konotop, PTost-- 


liyin əvvəllərində Finlandiyanın 
c.-q,. sahillərində yapamıtlar. Suo- 
milərin rus salnaməsində adı. 12 əs- 
rin ortalarından İsvecə tabe edil- 
mipdilər. Sonralar bapqa tayfalar- 
la birlikdə fin xalqının yaranma- 
sında iptirak etmitlər. 
SU-MOTOR İDMANI–bax Motor- 
lu qayıq idmanı. 
SUMPİTAN—İndoneziya və Malay- 
Ziyada yayılmıtq silah nəvuy ox atan 
boru. S. bambuk və ya icərisi ovul- 
mupi aqacdan dӱzəldilirdi (uz. 2,5 m, 
diametri 2—3 sm).Zəhərli ox çfur- 
məklə atılırdı. Xırda ov heyvanla- 
rını ovlamaq ucun ilədilirdi. Tay- 
falar arasında gedən deyuizy zamanı 
da istifadə edilirdi. | 
SUN—Cində sulalə və imperiya (960— 
12791. Banisi Cjao Kuanin (960— 
976 | və onun xələfi Tay-Szunun 1976— 
997) hakimiyyəti devrundə əlkənin 
mərkəzi Hakimiyyətə tabe edilməsi 
ALƏ gedən mubarizə nəticəsində 
inin 11m, və gəda əksər rlər S. 
imperiyasında birlətdirildi. OH- 
qol ipqalından (1279) sonra Cində 
Yuan sulaləsinin əsası qoyuldu. 
SӰNA, Sun— Kareliya MSSR-də 
cay. Uz. 280 km, hevzəsinin sah. 7670 
k.M?, Kivi-Yarvi gəlundən batlanır. 
Kondopoqa kərfəzinə təekulur. As- 
tanalı və iəlaləlidir. Qarıtqıq mən- 
bədən qidalanır. Aqac axıdılır. Su- 
yunun bir hissəsi kanal vasitəsilə 
un SES-inə axıdılır. 
SUNAY (Bipau) Cəvdət (10.2.1900, 
Trabzon—22.5.1982, Anqara)—Turki- 
yə hərbi və dӧvlət xadimi, ordu gene- 
ralı (1959). 1917 ildə hərbi litseyi, 
1930 ildə hərbi akademiyanı bitir- 
mipdir. Milli azadlıq muharibə- 
sində (1919—22) iptirak etmiidir. 
1950—60 illərdə Bai qərargahın ope- 
rativ idarəsi rəisinin muavini, son- 
ra isə həmin idarənin rəisi və Bal 
qərargah rəisinin muavini olmupl- 
dur. 1960 il mayın 27-də dəvlət cev- 
rilippindən sonra quru qopunları- 
nın komandanı, sonra Bait qərarga- 
hın rəisi, 1966—73 illərdə Turki- 
yə Resp.-sının prezidenti idi. CCPH- 
də (o cӱmlədən Azərb.SSR-də) rəsmi 
dostlӱq səfərində olmupdur (1969). 
SUNAMİ (yaponca)—əsasən, guclu 
sualtı zəlzələ, qismən vulkanik pus- 
kurmə və digər tektonik proseslər 
nəticəsində okean səthində yaranan 
nəhəng dalqalar. Yayılma sur"”əti 
50—1000 km/saat. Hund. acıq okean - 
da 2—3 m, sahil yaxınlıqında 10— 
50 m və daha coxdur. S. qurunun icə- 
rilərinə soxularaq beyuk daqıntı- 
lara səbəb olur. Əsasən, Sakit okean- 
da mutpahidə edilir. S. ilə əlaqədar 
təqr. 1000 hadisə mə”lumdurqz bunun 
100-u (məs., Yaponiya sahilləri Ya- 
xınlıqında (1933), Kamcatkada, Ku- 
ril a-rında (1952) və s.) faciə ilə 
nəticələnmipdir. 40—50-ci illərdə 
ABİY, Yaponiya və SSRİ-də S.-nin 
yaxınlaapmasını xəbər verən xususi 
st.-lar ipəbəkəsi yaradılmıpdır. 


Ədl Petnikov N. A., : 
M., 1981. an 


SӰNQARİ, Sunxuatszyan—Ci- 
nin (11Mm.-i1.-ində cay. Amur cayının ən 
iri saq qolu. Uz. 1870 km, hevzəsinin 
sah. 524 min km”, Hanbayitan yaylasın- 
dan baplanır. PQərqi Mancuriya 
d-rından gecdikdən sonra Sunlyao və 
Santszyan dӱzənliklərində qollara ay- 








CYOHCH 


79 


rılır. Əsasən, yaqıti suları ilə qi- 
dalanır. Yayda suyu coxalır. Noyabr- 
dan aprelədək donmuti olur. Mənsə- 
bində orta su sərfi 2500 m?/san. Gi- 
rin (t.-ndən apaqı gəmiciliyə yarar- 
lıdır. SES var. Girin, Xarbin, Szya- 
musı iy.-ləri S, sahilindədir. 
SUNDANLILAR, sundlar (ez- 
lərini sunda adlandırırlar) — 
Yava a.-nın Q.-ində (xususilə darlıq 
hissədə) yappayan xalq. Təqr. 19 mln. 
nəfərdir (1975). Dil (İndoneziya 
dillərinə aiddir) və mədəniyyət cə- 
hətdən yavalılara yaxındırlar. Din- 
darları musəlmandır, qədim dini 
ettiqadlarını saxlayanlar da var, 
Əgincilik, həmcinin heyvandarlıq 
və sənətkarlıqla məpquldurlar. S.- 
2 badui etnoqrafik qrupu da var. 
SUNDSVALL (Bipd5ua11)— İsvecdə 
iqəhər. Baltik dənizinin Botnik Kep- 
fəzi sahilində port. ƏH. 94 min (1977). 
İri meiə sənayesi mərkəzidir. Sel- 
luloz-kaqız, mapınqayırma və alumi- 
nium sənayesi var. 
SUNDUKYAN Qabriel Mkrtıcevic 
(11.7.1825, Tbilisi—29.Z.1912, orada) 
—erməni yazılcısı, ə ka 
dramaturq. Epmə- 
ni ədəbiyyatında /* 
tənqidi realizmin 
banilərindəndir. 
Peterburq un-tinin 
tarix - filologiya 77” 
ə inan Pərq — 
pə”bəsini bitir , : 
Muu (1850), fars , 
poetikasına dair 
namizədlik disser- 
tasiyası mudafiə 
etmipdir. 1850 il- | 
dən Tiflisdə Qafqaz canittininin dəf- 
tərxanasında mutərcim, sonra isə 
Qafqaz yol idarəsində təsərrufat məe”- 
bəsinin mudiri ipləmiidir. Ədəbi 
fəaliyyətə 60-cı illərdə batlamıit- 
dır. Erməni teatrının təpgilatcı- 
larından olan S.-ın teatr gəruttləri- 
nin formalatmasında rus dramatur- 
giyasının, xususilə A. Ostrovski ilə 
ptəxsən tanhiplıqının muhum rolu ol- 
Myuruyp. İlk pyesi (- Axtam səbri xe- 
yir olarə) 1869 ildə tamappaya qoyul- 
mutpdur. S. komediya janrını məitət 
vodevili cərcivəsindən cıxararaq, 
ictimai umumilətdirmə səviyyəsinə 
yuksəltmitdir. 4 Xatabala. (1866), 
aDaha bir qurbanə (1870), 4Pepogv 
(1871), “Daqılan tifaq (1873), €Əp- 
arvadı (1888), “Vəsiyyətnamə (1912) 
və s. komediyalarında burjua-muӱlkə- 
dar həyatının eybəcərlikləri, daxi- 
li ziddiyyətləri, tacirlərin fırıl- 
daqcılıqı ifiya olunur. cVarenka- 
nın axpamıq (1877) povestində, fel- 
yeton və publisistik əsərlərində is- 
tismara, ədalətsizliyə qariqı cıx- 
mıtpdır. Əsərlərində Azərb. folk- 
lor nӱmunələrindən, atalar səzu və 
məsəllərindən, xalq mahnılarından 
(orninnatla) istifadə etmipidir. 
aXatabalahq, 4*Pepoq pyesləri Azərb. 
səhnəsində tamapyaya qoyulmutdur. Er- 
mənistan Dram Teatrı (Yerevan) E. 
adınadır. 

Əsərləri: Pepo, B., 1927, İzb- 
rannoe, M., 1953, : 

Ədə Xəlilov IL, CCPH xanrna- 
rı ədəbiyyatı, H. 1, nətr. 2, B., 1975: 

bov Q., Qabriəl Sundukan, Erevan, 

1956: Aruteonin S., Qabrizl Sunduk- 
in, Erevan, 1976. 


SUNƏRGİZİ—bax Kalqta. 








 bitirmitdir. 1894 





SӰNJA—RSFSR-də cay. Terek ca- 
yının saq qolu. Uz. 278 km, hevzəsi- 
nin sah. 12200 km?, Beyuk Qafqaz 
d-rının im. yamacından batilanır. 
Qarıpıq mənbədən qidalanır. Lil- 
lidir. Suvarmada istifadə .. 
Tpoənbı Bə TynepMmec u.-rəpn C. cahn- 
lindədir. 

SӰNJA SİLSİLƏSİ—Ən Qafqazda 
silsilə. Uz. təqr. 140 km. Maks. hund. 
926 m (Zamanqul d.). PTistli gillər- 
dən və qumdapılardan təpkil olun- 
mutpdur. Daq cəlləri, q. hissədə cə- 
mənliklər və enliyarpaqlı meptə sa- 
hələri var. | y 

SUN YAT EN, Sunİ-syan, Sun 
Cjun ian, Sun Ven (12.11. 
1866, Quandun əya- : s m 
ləti, Syantan (in- 2 
digi Cjunitan) qə- 
zası — 12.3.1925 
Pekin, Nankində 
dəfn edilmiidiry 
—Cin inqilabcı- 
demokratı. Kəndli 
ailəsində anadan de 
olmuzidur. 1892 xn- 6” 706 
də .Syanqanda (Hon- Ç, 
konq) tibb in-tunu || Cə: 





ildə yaratdıqı Bu 
Sincjunxoy HHTH.TA 2H TƏHİMHATDİHDİH 
Mynədbdbərv /)ərcna cynah/ıbi HPİXDİİİPİH- 
dan (1895) sonra əvvəlcə Yaponiyaya, 
cöHpa ABİl və Qərbi Avropa əlkələ- 
rinə muhacirət etmiidi. 1905 ildə 
Yaponiyada əsasını qoyduqu Tunmey- 
xoy Umumcin inqilabi təpkilatı- 
nın rəhbərliyi ilə Cinin muxtəlif 
əyalətlərində silahlı cıxıtnlar bat 
vermitdi. Ucan usyanının (1911) 
qələbəsindən sonra vətənə qayıtmıit 
və Cin resp.-sının prezidenti se- 
cilmipdi. Lakin xarici və daxili 
murtəce quvvələrin təzyiqi ilə tez- 
liklə prezidentlik vəzifəsini tərk 
etmipdi (1912). 1912 ildə Qomindan 
partiyasını yaratmıpt, o, qadaqan olun- 
duqdan sonra yenidən muhacirət etməyə 
məcbur olmutdu. 1917 illə Cinə qa- 
yıtmıt və Cənubi Cin İnqilabi hə- 
kumətinə batptcılıq etmitdi. 

V. İ. Lenin S.Y.-in fəaliyyəti- 
nə yuksək qiymət verməklə yanapqı, 
onun gərutplərinin utopik xarakte- 
rini də gestərmipdi. Beyuk Oktyabr 
sosialist inqilabı S.Y.-ə beyuk tə”- 
sir etmiti, onun ictimai-siyasi dun- 
yageruiqundə əsaslı dənuti yaratmıt- 
dı. 1923 ildən SSRİ ilə sıx əmək- 
dailıq siyasəti yeritmit, 1924 ildə 
ezunun uc əsas siyasi istiqamətini 
(SSRİ ilə sarsılmaz dostluq, Cin 
Kommunist Partiyası ilə ittifaq: 
fəhlə-kəndli kutlələrinə arxalan- 
maq) e"lan etmitidi. 

4-cu XUmumazərbaycan Sovetlər qu- 
rultayında (1925, mart) R. Ə. Axindov 
S.Y.-in vəfatı munasibətilə beyuk 
mə"ruzə ilə cıxıtn etmiidir. 


Əsəri: İzbr. proizv., M., 1964, 
Ədə Efimov Q. V., Sunı Ltsen, 
Popsk puti. 1914—1922, M., 1981. 


SUNGİR DUİYƏRGƏSİ— Vladimir 
p. yaxınlıqında, Klyazma cayının 
sol sahilində ust Paleolitə aid ya- 
ipayıip yeri. Təqr. 25 min il bundan 
əvvələ aid edilir. 3 mədəni tabəqə qey- 
də alınmımdır. Arxeoloji qazın- 
tılar (1956—75) zamanı ocaq yerlə- 
ri, yapayıti tikililəri, mamont, 1i1- 
mal ayısı, bizon, vəhipi at, maqara 





4 yurutilərə mӱvəffəqiyyətlə 


piri və s. heyvan sӱmӱklərinin qalı- 
RI və əmək alətləri atikar olunmuii- 
dur. S.d.-ndə upqaqların bəzəklərlə 
qoppa dəfninə təsaduf edilmii, si- 
lahlar, həmcinin insan skeleti ta- 
pılmıpdır. Materiallar əsasında 
ilk dəfə Paleolit dəvrunun paltarı 
bərpa edilmitdir. 

Ə0.: Bader O. N., Raskopki na Sun- 
qire v 1973 q., v kn.: Vostocnal Evropa v 
əpoxu kamni i bronzı, M., 1976, yenə 
onun, İtoqi issledovaniVv Sunqirl v 
1974 q., v sb.: Problemı sovetskov arxeo- 
loqii, M., 1978. 


SUNLYAO, Mancuriya RY - 
zənliyi — Cinin 11m,-İ1,-ində, 
Sunqari və Lyaoxe cayları Həvzələ- 
rində duzənlik. Sah. təqr. 300 min 
km?. Cox yerdə hund. 200—300 m. Əsa- 
sən, alluvial və gəl cəekuntulərin- 
dən təpkil olunmutdur. Cəl və me- 
ipə-cəl sahələri var. Qarqıdalı, cəl- 
tik və s. əkilir. Q.-ində otlaqlar var. 
Beiyk iəhərləri: PTenyan, Xarbin, 
Cancun və s. 
SUNSZİ, Su nu(e.ə. 6—5 əsrlər)— 
Qədim Cin sərkərdəsi və hərbi nəzə- 
riyyəcisi. E.ə. 514—496 illərdə pad- 
ipahlıqının sərkərdəsi olmu11, Cu, 
Si və Szin padtahlıqlarına qariı 
baticı- 
lıq etmitdi. Hərbi ipqə dair trak- 
tatın (muharibə ilə siyasətin əla- 
qəsi, qələbənin amilləri, strategi- 
ya.və taktika haqqında) munllifilir. 
SUN SİNLİN (1890, PPTanxay ——30.5. 
1981, Pekin)—Cin dəvlət, siyasi və 
ictimai xadimi. || ə m "in 
cXalqlar arasında - 
sulhu mehkəmlətmə- 
yə gərəə Beynəlxalq 
Lenin mukafatı 
laureatı (1951). 
Sun Yatsenin arva- 
dı. CXR Mərkəzi 
Xalq Həkuməti PTu- 
asının (1949— 
4) Bə YMyMuHH 
Xalq Numayəndələ- 
x Məclisi Daimi 
omitəsinin sədr 
muavini (1954—59 və 1975—81), CXR- 
in sədr muavini (1959—75) və UXR-in 
fəxri sədri olmutdur (1981), 1953 
ildən Umumcin Qadınlar Federasiya- 
sının fəxri sədri, 1954 ildən Cin— 
Sovet Dostluqu Cəmiyyətinin sədri 
(sonralar fəxri sədri) idi. Umum- 
dunya Sulh urası Burosunun Y3- 
vu secilmitdi (1950). 
SUNTAR-XAYATA — Yak.MSSR və 
RSFSR Xabarovsk əlkəsində dar sil- 
siləsi. Aldan, İndigirka və Oxot 
dənizi Hevzəsi caylarının suayırı- 
cısıdır. Uz. 450 km, maks. Hund. 
2959 m (Mus-Xaya d.). Buzlaqlar, mettə- 
lər. daqlıq tundra sahələri var. 
SUOYARVİ—Karel MSSR-də ipəhər. 
Suoyarvi gelunun sahilindədir. D.Y. 
qovtpaqı. Karton, qutppculuq f-kləri, 
SUD z-du, mettə sənayesi və M.İ. nəql. 
iri ər 
SUOMİLƏR (5:otp:)—finlərin əz- 
lərinə verdikləri ad. Rus salnamə- 
lərində sumlar kimi adları cəki- 
lir. Finlandiya dəvləti Suomi 
də adlanır. 








SUOӦNSİ (5uapzea)—B. Britaniya- 
da, Cənubi Uelsdə iqəhər. Bristol 
kerfəzi sahilindədir. Cənubi Uels 


nam kəmur həvzəsi yaxınlırında 
port. Əh. 188 min (1978). Əlvan me- 
tallurgiya, gimya sənayesi, elektro- 


80 


 SUƏLCƏN 


kk dl Ad 1, 





texnika və mapınqayırma muəssisə- 
ləri var. 

SUƏLCƏN—su sərfini əlcmək ucun 
cihaz. Bax Sərfəlcən. 
SUPARİBAR — Azərb.SSR Astara 
r-nunda kənd. S. sovetliyinin mərkə- 
zi. R-n mərkəzindən 3 km q.-də, Lən- 
kəran ovalıqındadır. Əh, 831 (1983): 
tərəvəzcilik, caybecərmə və heyvandar- 
lıqla məpquldur. Orta məktəb, mədə- 
niyyət evi, kitabxana, kinoqurqu, tibb 
məntəqəsi var. 

SUPER... (lat. zireq—yuxarıdan, us- 
tundə)—yuxarıda, nəyinsə ustundə 
olan, yuksək keyfiyyət və dərəcə, batp- 
cılıq mə”nalarını bildirən murək- 
kəb səzlərin tərkib hissəsi (suler- 


arbitr, superstrat və s.). 

YTEPAPEHTP (cunep...--apöump)— 
Myöahucəliə apöumpaxöa baxılarkən 
hakimlər arasında ziddiyyət olduqda 
tərəflərin secdiyi, yaxud qanunla mu- 
əyyən olunmuti qaydada tə”yin edilən 


akim. 

SUPERVİDİKON H(eunep...-- suöu- 
kon)—yuklərin toplanması, təsvirin 
fotokatoddan Hədəfə kecurulməsi və 
yavap elektronlarla kommutasiya olun- 
ması (təsvirin hədəfdən oxunması) 
prinsipində ipləyən verici televi- 
ziya borusu. S. hədəflərinin konst- 





Supervidikonun 
supersilikon (ey hədəflərinin qurului 
sxemi: 1—tedeviziya obyektiq 2—obyektiv| 
3—giritp pəncərəsi (lifli-optik disk): 
3—fotokatod: 53—fotoedektronların tra- 
yektoriyalarıy 6—təsviri getӱrmə sek- 


(a), sekvidikon (6) v 


siyasının anodu: 7—siqnal ləvhəsi: 8— 
hədəf, 9Ӱ—kommutasiyaedici elektron 
pcasıy, Y0—oxunma seksiyasının elek- 
tron-optik sistemi: //=-sekvidikon hədə- 
fi cismində fotoelektronun yaratdıqrı 
ikinci elektronların trayektoriyaları: 
12—supersilikon hədəfinin bazası (l- 
tipli 51): 1/3—r-tipli keciriciliyi olan 
elementlərdən mozlika: /4—bəelçcu 5:O, 
qatıy 15—rezistiv ərtuk. 


ruksiyasına gərə fərqlənən iki nəv 


borunu birləpdirir—sekvidi- 
kon (SV) və supersilikon 
(SS). SV ilk dəfə 1963 ildə, SS 


isə 1966 ildə ABPT-da yaradılmıitq- 
dır. İp prinsipinə gərə S. vidiko- 
na oxtar olub, təsvirin kəcuӱrulməsi 
bəlməsinə gərə ondan fərqlənir. 
S.-da giriti pəncərəsi kimi təsvi- 
rin kecurulməsi belməsində “ (sek- 
siyasında) elektronların elektrosta- 
tik fokuslatmasını Yaradan lifli- 
optik DOkkxərdan istifadə edilir. 
Fotokatodla hədəf arasındakı 6o11- 
luqda təsviri dapıyan fotoelektron- 
lar -—10 kev enerjiyə qədər sur”ətlə- 
nir SV-da onlar siqnal ləvhəsindən 
(qalınlıqı O,1--0,2 mkm AY təbəqə) 
gecib hədəfin icərisinə daxil olur 
və ez yolundakı dielektrikdə iyotər 


liahidəci, 


yuklənmit siqnal ləvhəsinə ucaraq hə- 
dəfdə musbət potensiallı relyef 
əmələ gətirən ikinci elektronlar ya- 
radır. SS-da QLUAMUTTBOMMAD siqnal 
ləvhəsi olan hədəfin bazasına (p- 
tipli 51) duӱiqur və silisiyumda elek- 
tron-deiyik cutu yaradır. Depiklər 
hədəfin r-tipli keciriciliyə malik 
sahələrinə diffuziya olunur və ora- 
da musbət potensiallı relyef yara- 
dır. Alınan elektron təsviri kom- 


.mutasiyaedici elektron ilçası ilə 


oxunur. S.-un Hədəfində təsvirin 
siqnalı xeyli guclənir (SV-da 30— 
100 dəfə, SS-da 1500— 2500 dəfə). S. 
Yuksək həssaslıqa malikdir və yalnız 
superortikondan geri qalır. 
SUPERVİZOR, supervayzer 
(ing. zirequ(5oq, hərfi məqnası—mu- 
nəzarətci)—muasir rəqəm- 
lə hesablayan mapınların (RHM) 
və ya hesablama sistemlərinin mul- 
tiproqramlı (coxproqramlı) iti re- 
jiminin təpkili ucun idarəedici 
proqram (və ya proqramlar komplek- 
si). S. məsələlərin uӱstunluk dərəcə- 
sindən asılı olaraq onların proq- 
ramlarının icra ardıcıllıqını 
idarə edir, həll prosesində fasilə- 
ləri təpkil edir və ӱmumiyyətlə he- 
sablama prosesinin idarə olunmasın- 
da əsas rol oynayır. y 
SUPERİKONOSKOP (eynep...--ukxo- 
noskop)—elektron yӱklərinin toplan- 
ması və təsvirin fotokatoddan di- 
elektrik hədəf uzərinə kecurulməsi- 
nə əsaslanan verici televiziya boru- 
su. S. 1933 ildə sovet alimləri P. V. 
imofeyev və P, V. PQmakov tərəfin- 
dən ixtira edilmitdir. Əvvəlki S.- 
dan fərqli olaraq muasir S.-da ipı- 
qahəssas mozaika butəv fotokatod və 
hədəflə əvəz edilmitdir. S.-da yuklə- 
rin və hədəfdə potensial relyefin ya- 
ranması ikinci elektron emissiyası 
nəticəsində bait verir. S.-da təsvirin 
keyfiyyətli eturulməsi obyekt 
1000 lk ipıqlandırıldıqda tə”min 
edilir. S.-un əsas mənfi cəhətlərin- 
dən Oiri təsvirin mərkəzində cqara 
ləkəninə yaranmasıdır. Onu yox etmək 
ucun xususi kompensasiyaedici (kor- 
reksiyaedici) siqnallardan istifadə 
edilir Həssaslıqrı kafi olmadırı 
ucun 20 əsrin 70-ci illərindən daha 
təkmil verici televiziya boruları 
ilə, məs,, la tikonla əvəz olunur. 
SUPERMARKET (ing. zireqtpaqKke(6)— 
gundəlik tələbat malları (əsasən ər- 
zaq) ticarəti uzrə iri əzunəxidmət 
maqazası, kapitalist ticarətinin tə- 
mərkuzlətdirilməsinin muasir for- 
malarından biri. İlk dəfə 1930 ildə 
ABİPİQ-da meydana gəlmit, 60-cı il- 
lərdən Qərbi Avropa əlkələrində eyp”- 
ətlə yayılmaqa batilamhapdır. S. bə- 
yuk ticarət zalları və muxtəlif ce- 
pidli malları olan marazadır. Əsa- 
sən, iri ticarət ipirkətləri—ticarət 
mərkəzləri və digər pərakəndə tica- 
rət birlikləri sistemində təpgil 
edilir. Əmtəələrin kӱtləvi satını- 
nı Həyata gecirir. Sosialist əlkələ- 
rində gundəlik tələbat malları ti- 
carəti uzrə iri əzunəxidmət maraza- 
ları fəaliyyət gestərir (məs., SSRİ- 
də universamlar, ADR-də kaufhal- 
lelər və s.). Y 
SUPERORTİKON (super...--orti- 
konu—yuklərin toplanmasına, təsvi- 
rin fotokatoddan ikitərəfli hədəfə 
kecurulməsinə, onun yavalp elektron- 
larla kommutasiyasına (təsvirin hə- 


dəfdən oxunmasına) və siqnalın ikin- 
ci elektron artıranında guӱcləndiril- 
məsinə əsaslanan muasir televiziyada 
geniti yayılmınt verici televiziya 
borusu. S. 1946 ildə amerikan alim- 


lərn A. Roze, P. Veymer və H. Lou 
tərəfindən ixtira edilmiidir. S,-un 





kə" 1 —— | : 
II : fi C 79: 


OV: I px. ııı RAY ni 
“300 0 “” 1? 4180 7200 2808 
Superortikon: /— yarımpəffaf fotoga- 
tod: 2—elektronları suӱr”ətləndirən hal- 
qavarı elektrod: 3—-puqptə kolbaqs 4—iki- 
tərəfli hədəf: 5—elektronları tormoz- 
layan elektrod: b—uӱcuncu anod: 7—ikin- 
ci anod: 8—birinci anod: 9—idarəetmə 
elektrodu: /0—qızdırılan katod: 11— 
ikinci elektron artıranı:s 1/2—korrek- 
siyaedici sareac, /3—fokuslayıcı sar- 
EAC, /4— elektron pucuasının meyl sarra- 
cıy Ey—yuk rezistoruq, 1,,—hədəfə du- 

r 
pən elektron pquası: 4, –birinci anoda 


duptən elektron pquası: 7 —fFotokatod- 
dan hədəfə elektronlar seli. 
əsas qovppaqı yarımkecirici təbəqədən 
və xırdastrukturlu metal tordan iba- 
rət ikitərəfli hədəfdir: bu cur kon- 
struksiya ilk dəfə 1939 ildə sovet 
alimi Q. V. Braude tərəfindən təklif 
edilmitdir. S. digər televiziya bo- 
rularından daha həssas olub, geniti 
iphıqlandırma diapazonunda ipləyir. 
SUPERPOZİSİYA PRİNSİPİB 
kvant mexanikasının fundamental 
prinsipi. S.p. qeyri-mçəyyənlik prin- 
sipi ilə birlikdə kvant mexanikası- 
nın riyazi aparatını muəyyən edir. 
S.p.-nə gərə sistem ||n, fə,--f,,- dal- 
qa funksiyaları ilə təyin olunan 
hallarda ola bilərsə və bu hallarda 
sistemi xarakterizə edən ixtiyari / 
fiziki kəmiyyəti uyqun olaraq /,, 
Qa...Eh TİYmətlərini alırsa, belə sis- 
tem tu, Fəz F, funksiyalarının 
xətti kombinasiyasından alınmıil 
f = Saf: --Safa--ŞF, -H .ə (1) dalra 
funksiyası ilə tə”yin olunan halda da 
olar və bu halda / fiziki kəmiyyəti 
yalnız 74, fyı... A qiymətlərindən bi- 


rini ala bilər. Burada S,, Sa Ş.. 


ixtiyari sabitlərdir və onların mo- 
dullarının kvadratı uyqun olaraq 
/ fiziki kəmiyyətinin /4, fə)... ... 


qiymətini alması ehtimalına bərabər- 
dir. S.p. klassik fizikada da məv- 
cuddur, lakin bu, fundamental ol- 
mayıb, daha umumi dinamik prinsip- 
dən (hərəkət tənliklərinin xətqili- 
yindən) alınan prinsipdir. Klassik 
və kvant mexanikasında S.p.-ni ifadə 
edən (1) dusturu eynidir, S.p.-nin məz- 
munu isə mӱxtəlifdir. Məs., dalqa 
ƏDƏDLƏRİ G| VƏ Gs OLAN İKİ mӱstəvi dal- 
qanın superpozisiyasından alınmıtp 
dalqa da mustəvilir. Kvant mexani- 
kasına gərə bunun dalqa ədədi kx yal- 
NIZ K1, Yaxud kӱ qiymətlərini ala bi- 
lər. Klassik fizikada isə dala ədə- 
HH Ki—Kş “€ K “ k(--k, arasında 6 

mumkun qiymətləri ə, ə 
CYHEPCTPAT (cunep...4-nar. stra- 
Sip—təbəqə)—şubstratın əksi: yer- 
li dilin tə"siri ilə assimilyasiyaya 





İləli gəlmə dilin qalib dildə mu- 
afizə edilən unsurləri (məs., fars 
dilində ərəb S.-ı, rus dilində qədim 
slavyan və orta latın S.-ları). S.-ın 
tə"siri, əsasən leksikada (alınma səz- 
lər, kalkalar) və sintaksisdə (yazı- 
lı nitq ucun səciyyəvi olan mӱrəkkəb 
cӱmlələr və s. konstruksiyalar) nə- 
zərə carpır. 

SUPERFİNİİY (super,..4-ing. b1- 
nish—TaMaMnaMa, €”"Man)—nəcrah cərT- 
hinin bulevlə nazik tamamlama e"ma- 
lı. S. prosesi pardaqlamadan sonra 
daha cox sıqallı səth almaq ucun 
aparılır (əməliyyat əlculərin dəqiq- 
liyini dəyitmir), S. xususi dəzgah- 
larda mikroovuntu abraziv material- 
dan hazırlanan bulevlərlə yerinə 
yetirilir. | 
SUPERFOSFAT—ən cox yayılmın 
mineral fosfor gubrəsi. Turiu xas- 
səlidir. İkiqat S. apatit, yaxud fos- 
foritə ortofosfat turpusu ilə tə"- 
sir etməklə alınır: tərkibində 45— 
4892, R.O, olur. Adi S.-dan tərkibin- 
də gipsin olmaması ilə fərqlənir. 
Bu isə onun daiınma, saxlanma, tor- 
paqa verilmə xərcini azaldır. Də- 
nəvər iqəkildə buraxılır. S, butun 
torpaqlara səpindən əvvəl və səpin 
zamanı gubrə və əlavə yemləmə kimi 
verilir. Qələvi və neytral torpaqlar- 
na xususilə effektlidir. Turiq tor- 
paqda gubrədəki ortofosfat turpusu 
bitkilərin cətin ala bildiyi alumi- 
nium və dəmir fosfatlarına cevri- 
lir. Belə hallarda S.-ın tə"sirini 
artırmaq məqsədi ilə əhəngləpdiril- 
mili torpaqa verməzdən əvvəl ona 
fosfor unu, əhəng, tabatir, curuntç 
qatırlar. 2 | 
SUPERHETERODİN RADİOQƏBUL- 
EDİCİ (super... 4- heterodin)—qəbul 
olunan radiosiqnalın detektirlənmə- 
sinə qədər, modulyasiya qanununu də- 
yipqmədən, dapqıyıcı tezliyi dəyitdi- 
rilən (azaldılan) radioqəbuledici. 
et siqnalların Yuksəkkeyfiyyətli 
qəbulunu tə”min edir. Superheterodin 
radioqəbulu 1918 ildə E. Armstronq 
(ABPQ) və L. Levi (Fransa) salan 
dən təklif olunmupdur. S.r.-nin əsas 
ustunluyu onun aralıq tezlik guclən- 
diricisinin, hər dəfə qəbul olunan 
siqnalın tezliyindən asılı olaraq, 
təkrar tənzimlənməyə ehtiyacının ol- 
mamasıdır. Ona gərə də S.r.-nin 
geklənməsi sadədir, coxkonturlu suz- 
gəclərdən istifadə etmək, tezliyə ge- 
rə avtomatik kəkləməni və guclənmə- 
nin avtomatik tənzimlənməsini əldə 
etmək mumkundur. S.r.-nin catıima- 
mazlıqı—tezlik cevrilməsi zamanı 
əlavə qəbul kanallarının yaranması- 
dır. Bunun aradan qaldırılması ucun 
yuksək tezlik traktının seciciliyi- 
ni artırmaq və s. lazımdır. 
SUPƏRİSİ — mifoloji surət. PTər- 
qi slavyanlar, xususən ukraynalılar 
və cənub rusları arasında (ru sal- 
ka adı ilə) genii yayılmıqidı. ( 
surətində məhsuldarlıq (cəl S.), su 
(cay S.), cnatəmizg əlulər (əsasən su- 
da boqulmuii qadın) və s. ruhların 
cizgiləri birlətdirilir. Bir sıra 
|Pərq xalqlarında, o cӱmlədən azərb. 
arasında su mələyi, su sona- 


sı kimi də tanınmınn S, ilə əla- 
qəda inam qalıqları məvcuddur. 
SUPPOZİTORİ (lat, suppositori- 


iız—aqpaqıla yerlətən), mualicə 
plam ı—kakao yaqının qarınırın- 
dan hazırlanan dərman forması. Adi 


AC E— 6, ç. 9 


SURAXANI ATƏYİGƏDƏSİ 


halda silindr və ya konus pəklində 
olur, bədən temp-runda isə tez əriyir. 
Duz baqırsaqa, Yaxud utaqlıq yolu- 
na yeridilir. Yerli və sorularaq umu- 


mi Asu gestərir. 
SӰPPORT, suport (ing. və fr. 
support, son lat. 5irroqsqo—tuturam, 


saxlayıram)—metalkəsmə dəzgahının 
(məs., torna dəzgahının) iplək orqa- 
nı, e”mal zamanı kəsən aləti və ya 
mə”mulatı bərkitmək və Hərəkət etdir- 


MƏK CC ndur. 
SUPREMUM (lat, supremum—əH İyK- 
sək, ən uca)—həqiqi ədədlər coxlu- 


qunun (E) yuxarı sərhədi. zir E kimi 
ipparə edilir (bax İnfimum). 
SUR Abdulla—bax Abdulla Sur. 
SUR (,,2)—Livanda ipəhər və port. 
Aralıq dənizi sahilində, Cənubi 
Livan muhafazasındadır. Əh. 14 min 
(1975). D.y. və avtomobil yolu vasitə- 
silə Beyrut ip, ilə əlaqələnir. Kus- 
tar sənətkarlıq mərkəzidir. Arxeolo- 
ji ox. var (tarixi ucun bax Tir). 
SURA--SSRİ-nin Avropa hissəsin- 
də cay. Volqanın sak qolu. Uz. 841 km, 
hevzəsinin sah. 67,5 min km?. Volqa- 
boyu yӱksəkliyindən bajplanır. No- 
yabrdan aprelədək donur. Alpları axı- 
nında gəmiciliyə yararlıdır. Atac 
axıdılır. Su təchizatında istifa- 
də edilir. 
SURABAYA ə sikhayi) — İndonezi- 
yada ikinci (Cakartadan sonra) beyuk 
təhər. PTərqi Yava əyalətinin inz. M. 
Kali-Mas cayının (Brantasın qolu) 
mənsəbindədir. Əh. 1,6 mln. (1971), 
Nəql. qovparı. Bərə S.-nı Madura 
a. ilə əlaqələndirir. Metal e"malı 
və mapınqayırma, neft e”malı səna- 
yesi, kimya, pqulpə qab z-dları, yeyin- 
ti, toxuculuq, dəri-ayaqqabı, aəac 
ed və sement sənayesi, un-t var. 
SURAJ--ERSFSR Bryansk vil.-ndə 
pəhər. Suraj r-nunun mərkəzi. İput 
cayı sahilindədir. D.y. st. Texniki 
karton, tikipqt f-kləri, meyvə-tərəvəz 
kombinatı, yar-pendir, kərpic z3-d- 
ları, pedaqoji məktəb var. 
CYPAKAPTA, C o n o (Surakarta, So- 
|Yo)— İndoneziyada, Yava a.-nda məhəp. 
Solo cayı sahilindədir. ƏH. 414 min 
(1971). Nəql. qovpaqı. Bədii sənət- 
karlıq mərkəzidir. Manqkuneqaran 
məscidi (16 əsr), ckratong sarayı 


18 əsr) var. 

YPAMM SİLSİLƏSİ, Lixi 
silsiləs iri də dar sil- 
siləsi. Bəeyӱuk və Kicik Qafqaz d-rı- 
nı birləmdirir, Kur cəkəkliyini 
Kolxida ovalıqından ayırır. Hund. 
1926 m-ə qədərdir. Enliyarpaqlı mepiə- 
lər var. Surami atırımı (949 m) 
sahəsindəki tuneldən d.y. kecir. 
SURAT— Hindistanda, Qucarat tita- 
tında, Ərəbistan dənizi yaxınlıqın- 
da ə Əh, 913 Mun (1981). Tapti 
cayı sahilində port. D.y. qovpaqı. 
Bədii sənətkarlıq mərkəzidir. To- 
xuculuq, yeyinti, gaqız sənayesi muəs- 
sisələri var. Hindistanda ilk ingi- 
lis ticarət faktoriyası S.-da yara- 
dəlmikllır (1613). 

SURAXANI —mine 
gen-kukurdludur. zərb.SSR-in Ab- 
HTEDOH y-a-nda, Bakı p1.-nin iim.-i1,.- 
ində, Suraxanıdadır. Abuleron yailı 
əhəngdaptılı, gilli və qumlu suxur- 
larla əlaqədardır. Bir necə quyu va: 
sitəsilə hasil olunan suyun gun- 
dəlik debiti təqr. 30 min l, mineral- 
lapma dərəcəsi 5,4—9,3 q/l-dir. 
SURAXANI — Abtperon y-a-nda ya- 


al s hidro- 


81 


payınt məptəqəsi. Orconikidze r-nu- 
nun mərkəzi. PQəhərətrafı elektrik 
d.y. st. 19 əsrin əvvəllərində S,-da 
neft sənayesi İapaHMara və inkitpa 
etməyə bapladı. 4825 ildə S.-da 1 
aq neft quyusu var idi. 1859 ildə S.- 
da Rusiyada ilk neftayırma z-du is- 
tifadəyə verilmi, 1878—80 illər- 
də Bakı—S.d.y. xətti cəkilmittdi. 
1901 ilin əvvəllərində burada mark- 
sist dərnəyi yaradılmıpl1, sonralar 
bolpeviklərin rəhbərliyi altında 
numayilpt və tə”tillər kecirilmiyndi. 
1908 ildə Neft Sənayesi Fəhlələri 
Həmkarlar İttifaqının ite”bəsi fəa- 
liyyət gestərmipdir. S. fəhlələri 
1913 il umumi iyul tə”tilində, 1914 
il iyun numayiti və mitinqlərində 
iptirak etmitdir. 1917—20 illər- 
də S.-da bir sıra tə/til və numayit- 
lər kecirildi (bax Bakı tə”tillə- 
ə, C.-na € hYMMƏT? bolpevik təpgi- 
latının pə”bəsi, fəhlə deputatla- 
rı Soveti və Qırmızı qvardiya dəs- 
tələri yaradılmıqdı. 1922 ilin ap- 
relində əksinqilabcılar S. neft mə”- 
dənlərində yankın tərətmitdilər. Ba- 
kı fəhlələri yanqının səndurulmə- 
sində beyuk fədakarlıq gestərmit, 
İ. Lenin “Suraxanı neft mə"dən- 
lərinin fəhlələrinə və Myhənöucnə- 
rinəz teleqramında onları bu muna- 
sibətlə təbrik etmitdi. Neft sənaye- 
sinin bərpa və inkiptaf etdirilmə- 
sində də S. fəhlələrinin xidməti 
olmupdur. S.-da 18 əsrə aid Usta PTa- 
kir turbəsi və atəigədə (bax Sura- 
xanı atəigədəsi) talmıpdır. 
S.-da balneoloji və palcıq mua- 
licəxanaları var. Suyu Hidrogen-ku- 
kurdludur. Burada, əsasən oynaq, ət- 


raf sinirlərin xəstəliyinə, habelə 
ӱrək-damar sisteminin sklerozuna 
(baplanqıc dəvrundə) tutulanlar 


mualicə olunur. S.-da 50 carpayı- 
lıq xəstəxana var (1983). 

SURAXANI ATƏYYGƏDƏSİ— Bakı- 
nın Suraxanı qəs.-ndə atəptərəst mə”- 
bədi. Bepguqəli daxili həyəti əhatə 
edən hucrələrdən və həyətin ortasında 
tikilmiii ustu gӱnbəzlə ərtulən dərd- 
bucaqlı cod mə"bədiəndən (ibadətgah- 
dan) ibarətdir. Plan qurulupquna gerə 
iqəhər karvansaralarına oxpiayır. 
c Mӱqəddəs odxun (təbii yanar qazın) 
saxlandıqı ibadətgahda oda sitayiti- 






lə əlaqədar muxtəlif dini ayinlər 
icra edilir, qurbanlar gəsilirdi. 
Həyətin ətrafındakı hucrələrdə isə 
kahinlər, zəvvarlar və xidmətcilər- 
yappayırdı. Abidə me”"marlıq həlli- 
nə gərə hələ Midiya devrundən Azərb.- 


82 


SURAXANI LAY DƏSTƏSİ 





da yayılmıtp od səcdəgkahlarının ti- 
kintisi ilə barlı olan ən"ənələri 
əks etdirir. S.a.-nin əsası pqubhə- 
siz ki, qədim zamanlarda qoyulmu:i- 
dur. Lakin indiki binanı 48 əsrdə 
Hindistanın Multan vil.-ndən gə- 
lən atətpərəst tacir və zəvvarlar 
tikdirmiplər (S.a. xalq arasında 
catəpgahə, chind atəiygədəsin də ad- 
lanır). Hucrələrin ӱzərindəki Hind 
dilində yazılmı:n kitabələrdə atəii- 
gədənin 1713 ildə tikildiyi goəstə- 
rilir. İbadətkah isə ehtimal gi, qə- 
dim atəpgədənin bunevrəsi ustundə 
tikilmi, 19 əsrdə bura qaz boru- 
su cəkilərkən Yenidən qurulmutidur. 


Əd. Salamzade A. V., Arxitek- 
tura Azerbaidjana XU1—X1X vv., B., 
1964: ApurbeNnli S., Ocerk istorii 
srednevekovoqo Baku, B., 1964, 


SURAXANI LAY DƏSTƏSİ (aeyni- 
adlı yapqayıti məntəqəsinin adından)— 
Abteron y-a və Abteron arxipelaqın- 
da Məhsuldar qatın ust 1pe"bəsində 
yuxarıdan birinci lay dəstəsi. İlk 
dəfə 1921 ildə M. V. Abramovic ayır- 
mıpdır. Gillərin qum və alevrit- 
lərlə nəvbələtməsindən ibarətdir. 
Kəsilitində bir necə qumlu horizont 
var. Abteron y-a-nın bə”zi sahillə- 
rində bu horizontlar neftli-qazlı- 
dır. Qalınlıqrı Abieron y-a-nın mər- 
gəzi hissəsində (Balaxanı, Suraxanı, 


Qaracuxur) 350—600 mm, c.-da (Zirə, 
Bahar, 28 Aprel, Qaradaq və s.) 1200— 
1350 m-dir. | 

SURAXANI NEFT 1ATAFDbİ—Aö- 


peron y-a-nda Bakı it,-ndən 15 km i1,- 
də eyniadlı yatayınt məntəqəsi r-nun- 
dadır. Yataq Fatmayı-Zır antikli- 
nal zonası uzərində meridional is- 
tiqamətdə uzanan asimmetrik braxi- 
antiklinal qırhipıqla əlaqədardır. 
Qırhpiıqın it, qanadı 7—269, q. qana- 
dı 4—10* bucaq altında yatır. Stra- 
tiqrafik dərinlik artdıqca layların 
yatım bucaqı artır və qırınıqın 
oxu 11.-ə doqru yerini dəyitir. Qırı- 
ptıq bir sıra fayla muӱrəkkəblətmiit- 
dir. Yataqın geoloji qurulutunda Ab- 
peron, Akcaqıl və Məhsuldar qat cə- 
kuntuləri eyrənilmizidir. Məhsuldar 
qatın kəsilittində 30-dan cox neft- 
li-qazlı istismar obyekti atkar edil- 
miidir. Neftin xus.c. Məhsuldar qa- 
tın ust iv "bəsində O,776 (ust hori- 
soHT"nap/na), 0,800—0,870, anT mte 6ə- 
cuHnə Ü,8590—0,910. 
“:SURAXANI NEFT MƏ”DƏNLƏRİ- 
NİN FƏHLƏLƏRİNƏ VƏ MUHƏN- 
AVMVCRƏPMHƏ?—B. İ. Leninin 1922 
il aprelin 28-də gəndərdiyi teleq- 
ram, Bakının Suraxanı neft-mə”- 
dən r-nunda aprelin 9-dan 10-na ke- 
cən gecə eserlərin tərətdiyi Yanqın 
haqqında A. Serebrovskinin mə"lu- 
matından sonra gəndərilmitdir 
(Əsər.tam.gull.c.94, səh. 288). İlk 
dəfə 1922 il mayın 3-də cBakinski 
abocik qəzetində cap olunmupidur. 
ksinqilabi quvvələr Suraxanıda 
neft mə"dənlərini yandırmaqla gənc 
Sovet həkumətinə zərbə vurmaqa ca- 
lıpqırdı. 3 gun davam edən cətin mu- 
barizə nəticəsində fəhlələr yanqı- 
nı səndurərək beyuk zərərin qaripı- 
sını aldılar. Lenin Bakı 
neftcilərinin əməyini yuksək qiymət- 
ləndirərək yazırdı: cHəyat ucun cox 
bəyuk təhlӱkə ipəraitində yanqını 
sendurmuti olan mə“dənlərin fəhlə və 
mӱhəndislərinin gestərdikləri qeyri- 





adi qəhrəmanlıq və fədakarlıq fakt- 
ları ilə tanın olduqdan sonra, Sovet 
Rusiyası adından Suraxanı neft mə”- 
dənlərinin fəhlə və muhəndislərinə 
təpəkkur etməyi ezumə borc bili- 
rəm. .... fəhlə respublikasının eser- 
aqqvardiyacı dutimənlərinin fasilə- 
siz qəsdlərina baxmayaraq, Sovet res- 
publikası butun cətinliklərdən qa- 

libiyyətlə cıxacaqdırı. 
Suraxanının mərkəzi meydanın 
da V. İ. Leninin barelyefi olan obe- 
lisk qoyulmuidur. Mərmərin ustundə 
teleqramın mətni həkk olunmuzidur. 
SURBARAN (Liqraqap) Fransisko 
(7.11.1598, Fuente de-Kantos, Bada- 
xos—27.8.1664, Madrid)—ispan boya- 
karı. S. yaradıcılırı ucun muqəddəs- 
lərin həyatı məvzusunda kompozisiya- 
lar xususilə xarakterik olmustidur 
(“Papa X Qriqorinin secilməsi vaxtı 
mӱqəddəs Bonaventuranın dua etməsin, 
1629, Drezden PTəkil Qalereyası), Er- 
kən yaradıcılıqrına Karavacco guc- 
lu tə"sir etmiipdir (Sevilya bati kil- 
səsindəki mucqəddəs Pyotr kapellası- 
nın retablosu, 1625), 1630—40-cı il- 
lərdə S. monumental və lakonik ob- 
razlar yaratmıqidır (4 Muqəddəs Lav- 
peHTHə, 1636, Ermitaj, Leninqrad). 
1660-cı illər yaradıcılıqında emo- 
sionallıq guӱclu olmutdur (4 Madon- 
emr. . m 


1 1 






H 
ü. | 
və “7 
Hə ii ATİ . ki 


m" ii 7 | 
q 
| "7 R 


" kü 

Dul YA “tü , 
F. Cypöapan, 4Kənu Bipmmiis. 

Tərp. 1632—33. Metropoliten-muzey 
N yu-York. 

nanın yeniyetməlik devruv, təqr. 1660, 
caCarmıxa cəkilməə, 1660-cı illərin 
əvvəli, hər ikisi Ermitaj). Mifo- 
loji səhnələr, portretlər və natur- 
mortlar da cəkmiptdir. 
SURDAS (təqr. 1483, Dehli yaxınlı- 
qında, Sihin—təqr.1563, Mathura ya- 
xınlıqında, Parasoli k.)—hind (pan- 
ri, muqənni, vaiz. Dunyageru və 
poetik iste"dadı qədim Hind ədəbiyya- 
tı, xususilə *Mahabharata və cRa- 
mayanaqnın tə”siri ilə formalail- 
mıtpdır. Yaradıcılıqı bhaxti hə- 
rəkatı ən"ənələri ilə baqlıdır. c“Sur- 
dasın 1ile"r diyasız lirik-epik poe- 
masında xalq həyatının geniii mən- 
zərəsi əksini tapmındır. 


Əsəri: Mope pozzii Surdasa, ot- 
rıvki, vkn.: Klassiceskan pozzil İndii, 
ən Koren, Vıetnama i İponni, M., 
1977. 


Ədl" Pvetkov KO. V., Surdas i 
eqo pozzin, M., 1979, 

SuURDOKAMERA (lat. ziqdiz—səssiz, 
xəlvət -- kamera) — kosmonavtların 
izolyasiya vəziyyətinə, yə”ni mərkəzi 
sinir sisteminə impulslar axını- 
nın azaldılması pərantinə dezumlu- 
luyunu yoxlamaq ucun divarları səs 
kecirməyən xususi otaq. Kosmik ucuil 
iqəraitinin bə"zi parametrlərini imi- 
tasiya etməyə imkan verdiyindən kos- 
monavtların hazırlanması və secil- 
məsində muhum rol oynayır. 
SURDOPEDAQOGİKA (lat. ziqdi5— 
kar--pedaqogika)— dƏefektologiyanın 
bir sahəsi: kar və zəif eiyidən uilaq- 
ların tə"lim-tərbiyəsi problemlərini 
eyrənir. Eilitmə qabiliyyəti pozul- 
muzp ulpaqlara tə"lim verməyə ilk cəhd 
16—17 əsrlərdə İspaniyada gəstəril- 
mipdir. 18 əsrin axırında Fransa 
və Almaniyada, 1806 ildə isə Rusiya- 
da (Pavlovsk) karlar ucun ilk təd- 
ris mӱəssisələri yaradılmındı. 
Larksizm-leninizm pedaqogikasının 
umumi prinsiplərinə əsaslanan sos- 
vet S.-sı kar və zəif eptidən uptaqla- 
rın hərtərəfli inkitpafına, onlara 
muvafiq bilik və sənət eyrədilməsinə 
xidmət edir. Sopet S.-sı əz tə”lim 
metodlarını təkmillətdirmək məqsə- 
dilə psixologiya, akustika, fiziolo- 
giya, dilpqunaslıq, loqopediya və s. 
elmlərin nailiyyətlərindən istifadə 
edir. Sovet S.-sının mərkəzi SSRİ 
Pedaqoji EA Elmi-Tədqiqat Defekto- 
logiya İn-tudur. Sovet S.-sının in- 
kipafı N. M. Laqovski, F. A. Rau, 
L. S. Vıqotski və 6.-nın adı ilə 
baqlıdır, 

Sosialist və bir sıra kapitalist 
elkələrinin elmi-pedaqoji mərkəz- 
lərində də S.-nın nəzəri və əməli 
problemləri eyrənilir. 

SURƏ (ər. 5 )|–)—Quranın fəsli. Qu- 
randa cəmi 114 S. vardır. Hər S. mux- 
təlif saylı (Z-dən 286-ya qədər) ayə- 
lərə (pe”rlərə) bəlunur. Xronologiya 
və məntiqi ardıcıllıq baxımından 
pərakəndə duzulmuli həp C, ea mətni 
daxilindəki hər hansı bir səz, (məs., 
cBakara—cinəkə, c“Nisət — cqadın- 
larə, *“Yasinə, €Tahasş nə c,), yaxud 
fəslin batlandıqı ilk hərf ilə 
adlandırılmısdır. 

SURƏT (ər. =,,2—uӱz, nusxə), Hu - 
quqda— hər hansı sənədin mətninin 
uzunun dəqiq cıxarılması. SSRİ- 
də notarial qaydada təsdiq olunmui 
S. sənədin əsli ilə (orijinalla) 
eyni hӱquqi quvvəyə malikdir. 
SURƏT, plastik sənətdə — 
bədii əsərin muəllifin oəzu, yaxud 
baiqa - rəssam tərəfindan tiplənmii 
təkrarı. Əsərin surati (əgər S. sax- 
tagarlıq məqsədilə istifadə olunmur- 
sa) orijinaldan iplənmə texnikasına 
və əlcusunə gərə fərqlənə bilər: an - 
caq orijinalın kompozisiyası və usu- 
lu surətdə dəqiq əks olunmalıdır. 
SURƏT (riyaziyyatda)- bax 
Kəsr. 

SURƏT HAFİZƏSİ —– insanın təbiat 
və Həyat levhələrini, səs, iy və ladı 
Yadda saxlamaq və təsəvvurundə can- 
landırmaq qabiliyyəti. Bax Hafizə. 
SURƏTCİXARMA –1) muxtalif ma- 
teriallardan ma"mulat hHazırladıq 
da pəstah uzərində hazırlanacaq mə”- 
muӱlatın “baran (kontur) və ya for- 
masının (həcmcə) alınması prose- 
si. Proses surətcıxaran hissə ilə 
təchiz edilmii torna, frez və 6. dəz- 





SURİYA 


83 


gahlarda, yaxud xususi şirətcıxarma 
dəzgahlarında aparılır. Pəstahda 
profil kontur və ya forma almaq ucun 
iablon, numunə, model və s.-dən isti- 
fadə edilir. 2) Fotoqrafik təsvirin 
cap formasının uçzərinə kecurulməsi 
prosesi. 
SURƏTCİXARMA, sənədlərin 
surətlərinin cıxarıl- 
ması—muxtəlif sənədlərin (oriji- 
Kalların) surətlərinin (kopiyası- 
nın) hazırlanması prosesi. S. lazı- 
mi konstruktor, texnoloji,mə”lumat- 
sorru və s, sənədlərin operativ ha- 
zırlanmasının muhum mərhələlərin- 
dən biridir. İpqıqla, foto, elektro- 
qrafiya, elektron və termosurətcı- 
xarma usulları daha cox yayılmın- 
dır. S. usulu surətin tirajından 
(sayı), onların hazırlanma vaxtın- 
dan, surəthazırlanmanın keyfiyyətin- 
dən və dəyərindən asılı olaraq se- 
cilir. İpıqla S, (diazosurətcı- 
xarma) texniki sənədlərdən surətlər 
hazırlanmasının əsas usullarından 
biridir. Surətləri uzəri diazobir- 
ləpmənin suda məhlulu ilə ərtulmui 
kaqrız, kalka və plyonkada hazırlayır- 
lar. Bu usul diazobirlətmələrin 
ipıqın tə”sirindən boya əmələgətirən 
maddə itirməsi qabiliyyətinə əsaslan- 
mhppdır. İqztıqla S.-da surətlərin 
hazırlanması nisbətən ucuz və tez 
bapa gəlir. Bu usul istənilən for- 
matlı orijinalın surətini almaqa 
imkan verir. Fotosurətcı- 
xarmada (fotoqrafiya prosesinin 
kəməyi ilə S.) daha yuӱksəkkeyfiyyətli 
surətlər alınır. Fotomaterialların 
nisbətən baha olmasına baxmayaraq, bu 
usul surət və cap formaları hazırla- 
maq ucun ən cox yayılmın csul ola- 
raq qalmaqdadır. Elektroqra- 
fiya usulu ilə S. adi kaqızda yuk- 
səkkeyfiyyətli tək-tək surətlər, habelə 
ofset capı ucun cap forması almaqa 
imkan verir. Elektron S. elek- 
trik (qıqılcım) botpalmasının isti- 
lik tə”sirindən istifadəyə əsaslanır. 
Ondan plastik kutlədən hazırlanan 
plyonkada trafaret (rotator) cap for- 
malarının hazırlanmasında geniyi 
istifadə edilir. Termosurət- 
cıxarma cəld S. usullarından 
biridir. Bu usulla çzərində mətn, rə- 
qəm və ya qrafik informasiya olan və- 
rəq orijinalın 3—10 san ərzində su- 
rətini almaq olur. Surətlər əsasən, 
uzəri termohəssas təbəqə ilə ertul- 
mupq yarımpəffaf kaqızda hazırla- 
nır. Bu usulla hazırlanan surətlə- 
rin keyfiyyəti adətən yuksək olmur. 
ənədləri kicik və orta tiraj- 
larla operativ coxaltmaq ucun ope- 
rativ poliqrafiyanın metod və tex- 
niki -vasitələrindən (rotator, hek- 
toqraf, ofset capı ucun mapın) is- 
tifadə edilir. 
SURƏTCİXARMA APARATI —–mux- 
təlif material və sənədlərin surəti- 
ni Hazırlamaq ucun itlədilən apa- 
rat. Surətcıxarma prosesinin prin- 


sipinə gərə S.a., əsasən, ippıqla S.a.- 
na, elektron, foto, elektrofotoqra- 
iya və s. S.a.-larına ayrılır. 


S Rİ-də ipıqla və elektroqrafiya 
usulu ilə S.a.-ları daha cox yayıl- 
mızpdır. Mikrofotosurətcıxarma və 
secmə capı uӱcun baxma-surətcıxar- 
ma aparatları da S..a.-na aid edi- 


lir. Bax həmcinin Surətcıxarma 
(sənədlərin surətlərinin cıxarıl- 
ması). 


ci9 


SURƏTCİXARMA DƏZGAHI—mux- 
təlif materiallardan məmulatlar ha- 
zırlandıqda onların uzərində ıa6- 
lon, numunə, model və certyoj (kopir) 
uzrə əyrixətli və ya yastı səthlər al- 
maq ucun dəzgah. Əsas qoviyarı surət- 
cıxaran hissədir. Bu Hissə kopir uz- 
rə istənilən profil (forma) səthi 
almaq ucun dəzgahda alətin mӱrəkkəb 
hərəkətini təqmin edir. Surətcıxaran 
torna, frez və pardaq dəzgahları ge- 
nipi yayılmıtdır. Naxhitları, hərf, 
rəqəm və s.-ni həkk etmək ӱcӱn iplə- 
dilən dəzgahlar da S.d. adlanır. S.d.- 
nda ekssentriklər, titamplar, fiqurlu 
mebel elementləri və s. hazırlanır. 





SURİYA (,.), Suriya Ərəb 
Respublikası 
(4, zY1 XəaL 4 əz /)) 
Umumi mə”lumat. Yaxın PTərqdə, 
Aralıq dənizinin it, sahilində dəv- 
lət. Qurkiyə, İraq, İordaniya, İsra- 
il və Livan ilə həmsərhəddir. Sah. 
185,2 min km?, 10,4 mln. (1981). 
Paytaxtı Dəməiq it.-dir. S. inziba- 
ti cəhətdən 14 muhafazaya bəlunur. 
Dəvlət qurulumu, S. resp.-dır. 
1973 il Konstitusiyası quvvədədir. 
Devlət batcısı 7 il mucddətinə se- 
cilən prezidentdir. Qanunverici ha- 
kimiyyət orqanı 4 il muddətinə seci- 
lən Xalq Purasıdır (parlament). İc- 
ra hakimiyyətini prezident və Na- 
zirlər Purası həyata kecirir. 
Təbiət. S. ərazisinin cox hissə- 
si q.-dən it.-ə alcalan (1000 m-dən 
500—200 m-dək) yayladır. Əlkənin 
q.-ində bir-birindən meridional is- 
tiqamətdə tektonik cəkəklik vasitəsi 
ilə ayrılmıpq 2 daq massivi uzanır: 
pt. massivi Antilivan D-rı (Hund. 
2814 m-dək) və s., q. massivi isə Cəbəl 
Ənsariyyə silsiləsindən (Hund. 1562 m- 
dək) ibarətdir. Əlkənin c.-q.-ində 
Cəbəl-əd-Durz vulkanik massivi (Hhund, 
1803 m-dək), c.4p.-ində Suriya səhra- 
sının bir hissəsi, (im.-p.-ində Cəzi- 
rə platosu( hund. 200—450 m), Aralıq 
dənizi sahili boyunda ensiz (20—Z0 g.m) 
sahilyanı ovalıq yerləptir. Faydalı 
qazıntıları: neft, təbii qaz, dəmir 
filizi, manqan, xrom, fosforit, as- 
falt, xərək duzu, qonur kemur. İQ- 
limi subtropikdir: sahilboyunda yum- 
paq, rutubətli qıtqı və isti, quru 
yayı olan Aralıq dənizi tipli (orta 
temp-r yanvarda 122, avqustda 272S: 
illik Yaqrıntı təqr. 700 mm), darlıq 
sahələrdə mӱlayim-isti (illik yaqın- 
tı 1500 mm-dək), daxili r-nlarda gon- 
tinental, səhra tiplidir (orta temp-r 
yanvarda 4"S, avqustda təqr. 339SŞ il- 
lik yaqıntı Suriya səhrasında 100 
mm-dək). Yay aylarında isti, quru 
XƏMCHH EKYTƏ)H əsir. Ən bəyӱk cayı Fə- 
ratdır. 1Pm.-i. sərhədi boyu Dəclə 
cayı axır. CHoxlu gəl (əksəriyyəti 
iyordur) var. Əlkənin cox hissəsinin 


bitki ertuyu boz torpaqlarda inkitlaf 
etmiiq yarımsəhra və səhra tiplidir. 
11m.-da və q.-də quru cəl bitkiləri, 
daqlarda isə kol bitkiləri (makvis 
və qarriqa) geni yayılmıtidır. Hey- 
vanları: zolaqlı kaftar, canavar, 
caqqal, karakal, antilop, vəhiti ulaq, 
Suriya ayısı, qayakecisi və s. Coxlu 
gəmirici BƏ həməparT var. 

Əhali, Əsasən, ərəblərdir |o cum- 
lədən təqr. 250 min Fələstin qacqı- 
nı (1980)). Kurdlər, ermənilər, turk- 
mənlər, tӱrklər, cərkəzlər, qaracı- 
lar və 6, xalqlar da yaiayır. Rəsmi 
dil ərəb dilidir. Əhalinin təqr. 
8594-i mӱsəlmandır. İptləyən əhali- 
nin 5096-dən coxu k.t.-nda calıptır 
(1980). QPəhər əhalisi təqr. 5096 -dir. 
Əsas iəhərləri: Dəməpq (1,2 mln. 
1981), Hələb, Homs, Həma və s. 

Tarixi ocerk. S. ərazisi Apları 
Paleolit devrundən məskunlaiqmın- 
dır. E.ə. 3-cu minilliyin 2-ci yarı- 
sı—2-ci minilliyin əvvəlində S.- 
nın əsas əhalisi amori (bax Amori- 
lər) tayfaları olmutlar. E.ə, təqr. 
1500 ildə S. Misir fir”onlarının 
hakimiyyəti altına dupdu. E.ə. 1 
əsrdə kəcəri arami tayfaları S.-ya 
soxuldu və tədricən yerli əhali ilə 
qaynayıb qarıpdı. E.ə. 1-ci minilli- 
yin əvvəlində S. ərazisindəki xırda 
dəvlətlərin ittifaqları yarandı. 
S. e.ə. 8 əsrin 2-ci yarısında Assu- 
riyanın, e.ə. 7 əsrin sonunda Yeni Ba- 
bil padpahlıqının, e.ə. 539 ildə Əhə- 
mənilərin hakimiyyəti altına dutidu. 
E.ə. 333 ildə Makedoniyalı İsgəndə- 
rin yaratdıqı dəvlətin, e.ə. 4 əsrin 
sonunda Selevkilər dəvlətinin, e.ə, 
64 ildən Romanın tərkibinə qatıldı. 
2 əsrdən xristianlıq yayılmaqa öamı- 
ladı. 4 əsrin sonunda S. Bizansın 
əyalətinə cevrildi. 633 ildə S.-ya so- 
xulan ərəb qopunları 640 ildə butun 
əlkəni tabe etdilər. S.-nın ərəb ha- 
kimi Muçaviyə 661 ildə əzunu xəlifə 
e”qlan edərək xilafətin paytaxtını 
Dəməpqə kecurdu. 8 əsrin ortaları- 
nadək S, Əməvilər xilafətinin mə- 
dəniyyət və siyasi mərkəzi oldu. S.-da 
əhalinin ərəblətməsi və islamlaima- 
sı prosesi gӱcləndi. Əməvilər dev- 
rundə əhərlər və ticarət inkitaf 
etdi. Abbasilər xilafəti dəvrundə 
(8 əsrin ortalarından) S. əvvəlki 
əhəmiyyətini itirdi. Abbasilər xila- 
fətinin suqutu prosesində S.-nı Ti- 
linilər ipqal etdi (878), 935 ildə 
İhtidilərin, 969 ildə isə Fotimi- 
lərin tabeliyinə gecdi. 

114. əsrin 2-ci yarısında S.-nın be- 
Yug hissəsini səlcuqlar ipeal etdi: 
hərbi-len sistemi yayıldı. 1098 ildə 
S.-nın 1pm.-q.-ində səlibcilərin An- 
tioxiya knyazlıqı yarandı. 1188 ildə 
Səlahəddin səlibciləri Antioxiya 
knyazlıqının xeyli hissəsindən qovub 
cıxardı. 13 əsrin 2-ci yarısından S, 
Misir məmluklərinin hakimiyyəti al- 
tına dutpdu: 1260 ildə movqolların 
hucumuna mə”ruz qaldı. 14 əsrin 2-ci 
yarısında epidemiyalar, yadelli bas- 
qınları, mərkəzi hakimiyyətin qeyri- 
sabitliyi, aqır vergilər S.-da iqtisa- 
di və mədəni həyatın tənəzzulunə səbəb 
oldu. 1516 ildə S. Osmanlı imperiya- 
sının tərkibinə qatıldı. Osmanlı 
imperiyasının 17 əsrin sonundan Öam- 
lanan umumi bəhranı, mərkəzi Haki- 
miyyətin zəifləməsi, vergilərin art- 
ması, oturaq əhaliyə kecəri bədəvilə- 
rin basqınları S.-da kənd əhalisi- 





| 
ən, ” — 
ku 


Fi 
Q m ə 
1 
Əs-Saqan .X— ———jj. 
F 


fa. —- 


R | Palı upa 
27 = 1 k " Əl-Qaryəteyh ? 
| //, ər D m "1406 isi ə 
də 2629) yal ə 
DQuteyfa "4 dSə6-Biyar 


= 
——-ӧ 





ə 


= 


s ə 


ə ər 
ə l-Bəyyud 


di" 


ə 


( öc-Cürnə “. 
.* " 


ı 


İ 


c əş əzən | s . TSŞA R 
ii inə Çə oh A” cilübm —”— 
-C ə (Zila ə" v yeblir? “—— | 


“ə 


1 Ərəb dəvlətinin ərazisi 


= Qeyd İsrail dəvlətinin sərhəd- 
ləri BMT Baiy məclisinin 29 X11947 


il tarixli 





qararına əsasən gəstə- 


|rilmiuldir 


nin, əkin yerlərinin azalmasına, tez- 
tez aclıqların bat verməsinə KƏTH- 
rib cıxardı. Xarici ticarətdə kapli- 
tulyasiya rejiminin ustunluklərin- 
dən istifadə edən Avropa eznkənəpH 
tacirlərinin rolu artdı. 19 əsrin 
ortalarından Avropa dəvlətlərinin 


.-ya ticarət ekspansiyası və maliyyə. 


kapitalı ixracı gucləndi. 
20 əsrin əvvəlində butun Osmanlı 
imperiyası kimi S. da imperialist 
devlətlərinin yarımmustəmləkəsinə 
cevrildi: əmtəə-pul mӱnasibətlərinin 
inkipyafı, natural təsərrufat və sex 
qurulutunun daqılması gӱcləndi, iri 
xususi torpaq sahibliyi məhkəmləndi, 
ərəb burjua millətciliyi meydana 
gəldi. Beyuk Oktyabr sosialist inqi- 
labı S.-da milli azadlıq hərəkatı- 
nın gӱclənməsinə bəyuk təsir gəs- 
tərdi. 1918 ilin sentyabrında əlkə- 
nin c.-unda Turkiyə əleyhinə usyan 
baplandı. Sentyabrın 30-da Dəmətq 
azad edildi. Ərəblərin cistiqlaliyyə- 
tiz e"”lan olundu. Lakin turk əsarə- 
tini imperialist dəvlətlərinin İƏB- 
vəlcə İngiltərə, sonra isə İngiltərə- 
Fransa sazipinə (1919) əsasən Fran- 
say Həkmranlıqı əvəz etdi. 1920 ilin 
aprelində S, Fransanın mandatlıqı 
altına gecdi (Millətlər Cəmiyyəti 
PQurası Fransanın mandatını 1923 
ildə təsdiq etdi). S. xalqı ipəalcı- 
lara inadlı mӱqavimət gestərdi. 20- 
ci illərin ortalarından milli azad- 
lıq Hərəkatı- yeni mərhələyə qədəm 
qoydu, əri xırda burjua un- 
surləri, zəhmətketi kəndlilər bu ə 
barizəyə daha fəal qopuldular. 1924 
ildə yaradılmın Suriya Kommunist 
Partiyası milli azadlıq hərəkatın- 
na muhum rol oynadı. Millətci bur- 
jua partiyaları yarandı. 1925—27 
illərdə azadlıq usyanı butun S.-nı 
burudu. Fransız ipqalcıları usyanı 
amansızlıqla yatırdılar. KHHHH 
dunya muharibəsində Fransa təslim 
olduqdan sonra (1940, iyun) S. fa- 
pist dəvlətləri— Almaniya və İtali- 
yanın nəzarəti altına dutidu. Əlkə- 


də fatiizmə və eBumus Hakimiyyət or- 
qanlarına qarpı KEHHHLIƏHƏH MYTaBH- 
mət hərəkatı 1941 ilin iyun-iyulunda 
İngiltərə və “Azad Fransag qopun- 
larının faiistləri S.-dan qovmasın- 
da muhum rol oynadı. | 
1941 il sentyabrın 27-də S.-nın 
istiqlaliyyəti formal e"lan edildi 
(Fransanın mandatı yalnız 1943 ilin 
dekabrında ləkv olundu). 1944 il iyu- 
lun 21—22-də SSRİ ilə diplomatik 
mӱnasibətlər yaradıldı. 1945 ilin 
fevralında S. Həkuməti faiist Al- 
maniyasına və Yaponiyaya muharibə 
e”qlan etdi. S. xalqının inadlı mu- 
barizəsi və SSRİ-nin BMT-də fəal 
diplomatik keməyi nəticəsində İNn- 
giltərə və Fransa qoptunlarını C, 
ərazisindən cıxarmaqa məcbur oldu- 
lar. Sonuncu yadelli əsgərin S. tor- 
paqını tərk etdiyi gun (1946, 17 ap- 
rel) hər il əlkədə milli bayram ki- 
mi qeyd edilir. 1948—49 illərdə S. 
ərəb əlkələrinin İsrail təcavuzu 
əleyhinə hərbi əməliyyatlarında i1- 
tirak etdi. 50-ci illərin ortaların- 
da S.-nın siyasəti acıq antiimperia- 
list xarakter kəsb etdi. S. Misirə 
qapiqı,. İngiltərə— Fransa—İsrail 
təcavuzu (1956) zamanı Misir xalqı- 
na fəal yardım gəstərdi. Ӧlkədə de- 
mokratik hərəkat genipləndi. Suriya 
Kommunist Partiyasının nufuzu art- 
dı, ərəb əlkələri və sosialist dəv- 
lətləri ilə munasibətlər mehkəmlən- 
di. 1958 ilin fevralında S, Misir- 
lə vahid dəvlətdə— Birlətmiint Ərəb 
Respublikasında (BƏR) birləidi. 
1961 ilin sentyabrında S.-da dəvlət 
cevriliti nəticəsində C, BƏP Təpk- 
bindən cıxdı. 1963 ilin martında 
S.-da Ərəb Sosialist Dircəlit Par- 
tiyası (ƏSDP) hakimiyyətə gəldi. Par- 
tiya daxilindəki mubarizə 1966 il 
fevralın 23-də sosial-iqtisadi də- 
yipikliklərin dərinlətdirilməsi 
proqramı ilə cıxhın edən ƏSDİP-nin 
sol, inqilabcı-demokratik cinahının 
qələbəsi ilə bata catdı. 1967 ilin 
iyununda S. İsrailin təcavuzunə mə"- 


ruz qaldı (bax İsrailin ərəb əlkələ- 
rinə qariqı təcavuzu), S. ərazisinin 
bir hissəsi zəbt edildi. ƏSDP-də da- 
xili siyasət və ərəb devlətləri ara- 
sındakı munasibətlər məsələləri uzrə 
ixtilaflar nəticəsində 1970 ildə dəv- 
lət rəhbərliyində dəyitmikliklər edil- 
di. Yeni rəhbərlik mӱtərəqqi sosial- 
iqtisadi dəyiikliklər və əlkə həya- 
tının demokratikləndirilməsi xət- 
tini davam etdirdi. 

1973 il martın 12-də ӱmumxalq re- 
ferendumu nəticəsində qəbul edilmii 
yeni konstitusiyaya əsasən S. sosia- 
list xalq demokratik resp.-sı e lan 
edildi. S. 1973 ilin sentyabrında 
ərəb əlkələri ilə birlikdə İsrail 
əleyhinə hərbi əməliyyatlarda ipti- 
rak etdi. 1974 ildə S. ilə İsrail 
arasında əldə edilmiiy saziii əsasın- 
na nura, edilmi ərazinin bir hissə- 
si S.-ya qaytarıldı. S. İsrail qo- 
iqunlarının ityqal olunmuid butun 
ərəb torpaqlarından cıxarılması və 

ələstin xalqının qanuni huquqları- 
nın tə”min edilməsi əsasında Yaxın 
PPərq bəhranının siyasi Yolla nizama 
salınması, SSRİ və digər sosialist 
devlətləri ilə əməkdatplırın məhkəm- 
ləndirilməsi uqrunda cıxın edir. 
S. həkuməti ABPQ-ın vasitəzciliyi 
ilə Misir və İsrailin imzaladıqı 
Kemp-Devid səvdələtməsini (1979, 26 
mart) qətiyyətlə pisləmiit, ərəb əlkə- 
ləri nӱmayəndələrinin yuksək səviyyə- 
də gecirilmit Baqdad konfransları- 
nın (1978, Dİ qərarlarının hazır- 
lanmasında və həyata gecirilməsində 
fəal rol oynamıpdır. S.-nın SRİ 
və digər sosialist əlkələri ilə əla- 
qələri geniplənir. S. prezidenti Ha- 
fiz Əsədin SSRİ-yə rəsmi səfəri- 
zamanı SSRİ ilə S. arasında dost- 
luq və əməkdatlıq haqqında muqavilə 
imzalanmındır (1980, oktyabr). 
İsrailin Livana qariı Yeni təcavu- 
zunu (1982) və ABPT-ın təhriki ilə 
imzalanmılil İsrail-Livan saziiini 
(1983) qətiyyətlə pisləmii, Fələstin 
xalqının qanuni huquqlarını muda- 
fiə etmək və İsrailin təcavuzkar- 
lıq siyasəti əleyhinə ardıcıl muba- 
rizə aparmaq əzmində olduqunu oOilL- 
dirmitdir. 

Siyasi partiyalar, həmkarlar it- 
tifaqları və digər ictiman təiyki- 
latlar. Ərəb Sosialist Dircəlii 
tr tiası Çün Suriya Kommu- 
nist Partiyası (SKP). Ərəb So- 
sialist İttifaqı (ƏSİ)— 
1964 ildə yaradılmındır. OD 6 
Sosialist Partiyası(əSİ, 
1950). Sosialist-Yunnion- 
cular partiyası (SYP, 1961). 
Tərəqqipərvər Milli Cəb- 
Hə (1972: ƏSDİ: SKP, ƏSİ, ƏSP və 
SYP-i birləpdirir). mum fəh- 
lə Həmkarlar İttifaqla- 
rı Federasiyası—əsası 1938 
ildə qoyulmupdur. Kəndlilə- 


rin Umumi Federasiyası 
(1964). Suriya—Sovet Dost- 
luqu Cəmiyyəti (1967). 


İqtisadi-coqrafi ocerk. S. aqrar 
əlkədir. 60-cı illərdən bailayaraq 
mutərəqqi sosial-iqtisadi DƏYİİYİK- 
liklər həyata gecirilir. Devlət bel- 
məsinin rolu artır. K.t. koop.-ləri 
yaradılır. Aqrar islahat həyata ke- 
cirilir. K.t. ixracatın 2/3-yə qədə- 
rivi verir. Əsasən, pambıq, buqda, 
arpa, mərci, tutun becərilir. Bar- 
cılıq, uzumculuk, bostancılıq, tərə- 


. qadav dӧ ə avafif tə: 


SURİYA 


85 


bə ———.———..”” 


vəzciliklə məitul olunur. Zeytun 
Yetipdirilir. Heyvandarlıq eksten- 
siv xarakter daiıyır. Qaramal, da- 
var, dəvə və s. saxlanılır. Balıq 
ovlanır. Sənayedə xırda və yarım- 
kustar muəssisələr ustundur. Toxucu- 
Luq, yeyinti və tikinti materialları 
sənayesi inkiiaf etmiidir. Əlkə iq- 
tisadiyyatının inkipafında S.-nın 
SSRİ və digər sosialist əlgələri 
ilə əməkdailıqının rolu bӧeyuӱkdur. 
SSRİ-nin iqtisadi və texniki kə- 
məyi ilə S.-da neftcıxarma sənaye- 
CH yaradılmıti, bir sıra muəssisə 
(Fərat cayında hidroenergetika KOM- 
pleksi, Əl-Kəbir cayında su qovipa- 
RtI, azot gӱbrəsi, dəmir-beton ppipa- 
lı z-dları və s.) Lə veril- 
MHu, Laqakiya — Əl-Qamıllı d.y., 
Yuğdək gərginlikli elektrik xətləri 
cəkilmitndir. Neft e"malı, kimya sə- 
nayesi yaradılmıtqdır. Polad prokat, 
traktoryıqma, elektrik motorları, 
akkumulyator, kabel, televizor z-dla- 
rı və s. var. Kustar sənətkarlıq in- 
kipaf etmindir. D.y.-larının uz. 1,7 
min km, avtomobil yollarının uz. 
18,7 min gəlir. (1981). Dəniz portla- 
rı: Latakiya, Qartus, Baniyas. Ən be- 
Yuk aeroport Dəməpqdədir, Boru kə- 
məri nəql. var. İraq və Səudiyyə Ərə- 
bistanındakı neft yataqlarını Bani- 
yas və Tartus portları ilə əlaqələn- 
dirən nəz kəmərləri S. ərazisindən 
kecir. Pambıq məhsulları, dəri, yun, 
vəə və s. ixrac olunur. Maptın, 
avadanlıq və nəql. vasitələri, mineral 
yanacaq, neft məhsulları, metal və me- 
tal mə”mulatları, toxuculuq malları, 
ərzaq və s. idxaledilir. Xarici ti- 
carəti, əsasən, SSRİ və digər sosia- 
list elkələri, Səudiyyə Ərəbistanı, 
Yaponiya, Qərbi Avropa əlkələri və 6. 
ilədir. Pul- vahidi S. funtudur. 
Silahlı quvvələr. S.-nın silah- 
lı qӱvvələri quru qopunları, HHQ 
və HDQ-dən ibarət olub umumi sayı 
227,5 min nəfərdir (1978). Quru qo- 
ipunlarında (HHM hissələri də da- 
xil olmaqla) 200 min nəfər, təqr. 
2600 tank, 1600 zirehli transportyor 
və deyuti mapını, 800 artilleriya si- 
lahı, muxtəlif tipli raketlər və 
s.. HHQ-də 25 min nəfər, təqr. 400 də- 
yuti təyyarəsi, HDQ-də 2,5 min nəfər, 
26 dəyuiq gəmisi var. Silahlar və 
Hərbi texnika xaricdən alınır. Jan- 
darmeriya və sərhəd qoipunları da 
var (umumi sayı 9,5 min nəfər). 


bə I 


"Yİ 


c 7 


—– 2 


Homs məhəri yaxınlıqında qədim suqaldırıcı carx. 





Səhiyyə. 1973 ildə S.-da əhalinin 
hər min nəfərinə duiyən dorum sayı 
47,5, enyM caibi 13,3, hər min nəfər 
diridoqulana gərə uttaq əlumu 22 ol- 
mulidur. Mə”“də-barırsaq, vərəm, polio- 
mielit, ulpaq infeksiyası, zəhrəvi 
xəstəliklər genin yayılmındır. Əl- 
kədə 6,9 min carpayılıq (əhalinin 
hər 10 min nəfərinə 9,3 carpayı) 79 
xəstəxana, 10 dispanser, 3,1 min hə- 
kim (əhalinin hər 10 min nəfərinə 
4 həkim), 682 stomatoloq, 1096 əczacı, 
3 minə yaxın orta tibb itcisi var 
(1977). Tibbi yardım pulludur. Həkim 
kadrlar 2 tibb, stomatoloji və əcza- 
cılıq məktəblərində hazırlanır. 

Maarif. Əlkə istiqlaliyyət qa- 
zandıqdan sonra savadsızlırın lər- 
vinə, xalq maarifinin inkitafına, 
milli kadrların hazırlanmasına 
ciddi diqqət yetirilir. Maarif sis- 
teminə 6 illik ibtidai məktəblər, 3 
illik natamam (hazırlıq) və 3 illik 
tam orta məktəblər, 4 illik texniki 
pepə məktəbləri, Həmcinin pedaqo- 
ji kolleclər, un-tlər və in-tlar da- 
xildir. SSRİ-nin keməkliyi ilə Hə- 
ləbdə texniki pepə təhsili mərkəzi 
yaradılmıpmdır. Bəyuk ali məktəb- 
ləri: Dəmətq, Hələb, Latakiya un-t- 
ləri, Dəmətqdə politexnik in-t, 
PTərq musiqi in-tu, k.t. in-tu və s. Bə- 
yuk kitabxanaları: Dəməpq və Hələb- 
də milli kitabxanalar, Dəməpq un- 
tinin kitabxanası. Muzeyləri: Də- 
Məm Bə Hələbdə milli muzeylər, Əzəm 
sarayı (Xalq sənəti muzeyi) və s. 

Elmi idarələr. Əsas elmi tədqi- 
qatlar Ərəb və Dəməptq akademiyala- 
rında, həmcinin un-tlərin elmi-təd- 
qiqat bəlmələrində aparılır. Əl- 
kədə elmi fəaliyyətə Elm uzrə Ali 
PQura (təbiyyat və texnika sahələrin- 
də), həmcinin İncəsənət, Ədəbiyyat 
və Sosial Elmlər uzrə Ali PTura rəh- 
bərlik edir. SSRİ-nin kəməkliyi 
ilə su-texniki qurquları layihələi- 
dirilmiiz, neft, dəmir filizi və s. 
faydalı qazıntı yataqları tapıl- 
mı1i, 3 k.t. elmi-tədqiqat mərkəzi 
yaradılmındır. “Ərəb ensiklopedi- 
yası nəpriyyatı tə”sis edilmitidir. 

Mətbuat, radio veriliiyləri, te- 
leviziya. Muhum gӱndəlik qəzetləri: 
aTiprinə (1975), 4FƏs-Sauraq (1963), 
€Ən-Bbəəcə (1962), eHunan əlm-lllə "69 
(1934). S. Ərəb İnformasiya Agent- 
liyi (SANA) 1965 ilin iyununda ya- 
radılmınidır. S. radio verilinləri 

və telepiziya ida- 
rəsi (1946), həmci- 
nin S,. ərəb telv- 
viziyası (1960) hə- 
kumətin sərənca- 
mındadır. 

Ədəbiyyat. Qədim 
ədəbiyyat Babilis- 
tan-Asşuriya mədə- 
niyyəti ilə baq- 
lıdır. Ərəbdilli 
S. ədəbiyyatı 8 
əsrdən 19 əsrədək 
umumərəb ədəbiy- 
yatı zəminində (bax 
Ərəb mədəniyyəti. 
Ədəbiyyat) inki- 
itaf etmitdir. 
Klassik ərəb ədə- 
biyyatının gərgəm- 
li numayəndələri 
Əbu Təmmam, Buh- 
turi, Mutənəbbi, 
Əbu Firas S.-da 


Yapayıb-yaratmınqlar. Məərri də mən- 
ipəcə S.-lıdır. 19 əsrdə yayılan Maa- 
rifcilik ideyaları ədəbiyyatın da 
inkitafına təkan verdi. Bu nenp 
umumərəb mədəniyyətinin dircəlit 
yana) devru adlanır. Nasif ən- 
azıcı, Butrus Bustani, Fransis 
Marrai milli mədəniyyətin əsasını 
qoymuti, Ədib İshaq, Curci Zeydan, 
Rizqallah Həssun, Fərəh Antun, Əb- 
duӱrrəhman əl-Kəvakibi və b. maarif- 
cilik ideyalarını inkipaf etdir- 
miplər. 19 əsrədək S. ədəbiyyatı 
klassik poeziya cərcivəsindən uzaq- 
lapmırdı. 20 əsrin əvvəllərində 
Məaruf Əhməd əl-Arnaut, PTakib əl- 
Cəbri, Məhəmməd ən-Nəcər, Xəlil 
Həndavi və Ö. realist əsərlər yazmıpp, 
ədəbiyyatı yeni ideya və janrlarla 
zənginlətdirmitlər. 30 cu illərdə 
poeziya milli azadlıq uqrunda BƏ HM- 
perializmə qarpqı mubarizə silahı- 
na cevrildi (Xeyr əd-Din əz-Zirekli, 


Məhəmməd əl-Bəzm, əəən əbu Riptpa 
Bə 6,), İkinci dunya muharibəsi il- 
lərində Fuad əiq-PQaib, Vəsfi əl- 


Bunni, Hənna Mina və 6. fatizmlə 
mubarizəni, zəhmətketlərin arzu və 
amallarını tərənnum etminlər. 50-ci 
illərdə Mavahib əl-Kəyali, Həsib 
əl-Kəyali, Səid Haurani, P/evqi Bar- 
dadi və 4 sosial məvzularda əsər- 
ə yazdılar. Realist yazıcılardan 
Əbdussəlam əl-Uceyli, Vidad Səkkaki- 


ni, Faris Zərzur, Fadil əs-Sibai, 
Kolet heyl əl-Huri, Adil Əbu P1Ta- 
nab və b., piairlərdən Əhməd Suley- 


man Əhməd, Məhəmməd ər-Həriri, 
Nədim Məhəmməd, Suleyman İsa, Mə- 
həmməd Kamil və ö tanınmıplar. 
60—80-ci illərdə İsrail təcavuzunə 
qarpı mubarizə ədəbiyyatın əsas məv- 
zularından oldu (Əli Cundi, Əli 
Əhməd Səid, Mutaa Səfadi, -Zəkəri 
Tamir, Xani ər-Rahib və 6.). S. pair 
və yazıcılarının bə”zi əsərləri 
Azərb. dilinə tərcumə elixiniidir. 

Me”marlıq və təsviri sənət, S,, 
incəsənətinin ən qədim abidələri 
Neolit devrunə aiddir (Dəmirqapı- 
da qaya təsvirləri və s.). 5—6 əsrlə- 
rin dini tikililərində 3 nefli ba- 
zilikalar (Kalb-Luzexdə bazilika, 
təqr. 480) və mӱxtəlif tip gunbəzli 
bazilikalar (Rusafada kilsə, 569—86) 
əsas yer tutmuidur. Bu dəvrun təs- 
viri sənəti daii və sumuk uzərində 
oyma, mozaika, kitab miniaturu (4 Ra- 
bula inciliə, 586, Laurensian gki- 
tabxanası, Florensiya) ilə təmsil 
olunur. Ərəb ipqalından (7 əsr) son- 
ra orta əsr ərəb cədəniyyətinin 
təməkkul mərkəzlərindən olmuidur. 
Bu dəvrdə coxsutunlu məscidlər (Də- 
məmqdə Əməvilər məscidi, 705—15) 
və istehkamlı saray-iqamətgahlar (Qəsr 
əl-Xeyr əl-Qərbi, 727) tikilmiiy, təs- 
viri sənətdə ellinizm və erkən Bi- 
zans ən”ənələri əksini tapmısidı (Də- 
məpqdə Əməvilər məscidinin mozai- 
kaları, 8 əsr). 10 əsrdən S.-da orta 
əsr ərəb iəhərlərinin siması forma- 
laimı1i, məscid, mədrəsə, məristan 
(xəstəxana), ərtulu bazar, karvansara, 
hamam və s. tikilmiidir. 13—14 əsr- 
lərdə gitab MMHHATYPY İYKCƏnMLİ neB- 
runə catmıni, dekorativ-tətbiqi sənət 
(rəsmli geramika, badii iquttə və me- 
tal mə”mulatlar, aqac uzərində oyma, 
bədii parca) inkitaf etmitidi. S. Os- 
manlı imperiyasına tabe olduqu neBp- 
də (1516—1918) turk me”marlırı ucun 
tipik olan kompozisiya ucsullarına ge- 


ma so ər 


–= — 


SURİYA 











Suriya, 1. 
3. Hələb ppəhəri. : 
Neft e”malı zavodu. 6. SSRİ-nin kəməyi 


zalı. 7. Hələbdə icqala. 12—13 əsrlər. 8. 





Cəzirə platosunun izimal-iərqində. 2. Dəməiqdən bir xepyHyul : 
. Suriyanın ppimal-qərbində yaqpayıti məntəqəsi, 5. Homs. 


ilə tikilmitl Fərat SES-nin mapın 
Dəmətq, Suleymaniyyə məscidi. 1554, 


Meymar Sinan. 9. Məktəbdə coqrafiya dərsində, 


niiy yer verildi. 1920—30-cu illərdə 
tikinti Fransa me"marlırı zəminin - 
də nanın edirdi. 

Muasir S. boyakarlıqınıpn yaradı- 
cıları Tofik Tarik və Mitel Kir- 
iyanın əsərləri istiqlaliyyət uqrun- 
da mӱbarizə ideyaları ilə baqlıdır. 
1950—60-cı illərdə boyakarlıqa mo- 
dernizmin muəyyən tə"siri olmuii- 
dur, bununla yanatı mӱtərəqqi ide- 
yaların Avropa realizmi formala- 
rına, yaxud milli ən"ənələrə uyqun- 
lapdırılması meylləri geni yayı- 
lır (Mahmud Cəlal, Nəim İsmayıl, 
Luai Kayali). Heykəltəratilıq az in- 
kipaf etmindir (Mahmud Cəlal, 
Jak Varde, Məhəmməd Fəthi). 

Musiqi. S. musiqisinin ingitafı 
ərəb musiqi mədəniyyəti ilə barlı ol- 
mutdur. Yalnız 19 əsrin sonu—20 
əsrin əvvəllərində vahid ərəb mədə- 


niyyətinin tənəzzulu prosesində MYC- 
təqil S,. mədəniyyəti yaranmındır. 
S.-nın xalq və ən"ənəvi musiqisi mə- 
qam sistemi ilə səciyyələnir. Xalq 
orkestrinin mupqayiəti ilə ifa olu- 
nan mahnı əsas musiqi janrıdır. 
Ud, rubab, qanun (kanon), kicak və b. 
musiqi alətləri yayılmılidır. Xalq 
orkestrinə Avropa musiqi alətləri 
də (skripka, violoncel, kontrabas) 
daxil edilir. S. musiqisinin dircə- 
lipi 1870 ildə Hələbdə musiqi mək- 
təbinin acılması ilə baqlıdır. 
Muasir S.-da Avropa musiqi mədəniy- 
yətinin nailiyyətləri geni eyrəni- 
lir. Əlkənin musiqi həyatının mər- 
kəzi Dəmətqdir. Dəmətq radiosunda 
2 xalq orkestri yaradılmındır. ro- 
fessional bəstəkarlıq məktəbi HHKH- 
ilaf edir. Bəstəkarlardan Sulh Uəd- 
di (kamera-instrumental ansam llar, 


ərəb xalq melodiyaları əsasında fi. 
və violoncel ucun əsərlər və s.), Dik 
Sukkari (simfoniya və C.), MYFƏHHH- 
lərdən xalq mahnılarının ifacıla- 
rı PTakir Brəhan, Mutiyə ki, Sə- 
bah Fəxri, pianocu Xozvan Zirkli 
muasir S.-nın tanınmınt sənətkarla- 
rıdır. Milli musiqi kadrları Də- 
məpq (1962) və Hələb (1963) konserva- 
toriyalarında hazırlanır. Dəməpq 
konservatoriyası nəzdində kamera or- 
gestri, skripkacılar və violoncelca- 
lanlar ansambӧlları yaradılmındır. 
S. musiqisinin inkipafında 1964 il- 
dən Dəmətq konservatoriyasında i1- 
ləyən sovet, o cumlədən Azərb.SSR mu- 
siqicilərinin xidməti var. 

Teatr. S. teatr sənətinin mənilə- 
yi xalq mərasimi və bayramları ilə 
baqlıdır. Professional teatr 19 əs- 
rin ortalarında yaranmıtndır. 1940- 
cı illərdə Dəməpqdə Əbd əl-Lətif 
Fəthinin batcılıqı ilə yaradıl- 
mı teatr kollektivi ilk dəfə Su- 
riya dialektində tamatalar gestər- 
mipdir. 1956 ildə Rəfiq Cəbri, Nə- 
zər Fuad və Tofiq əl-Atarinin rəhH- 
bərliyi ilə Dəməpqdə yarımprofes- 
sional Azad teatr fəaliyyətə Gamnanbı. 
1956 ildə Hələbdə xalq teatrı, 1957 
ildə xalq pantomima truppası meyda- 
na gəldi. Dəmətqdə Ərəb Milli Dram 
Teatrının acılını S.-nın mədəni 
həyatında muhum Hadisə idi. Teatrın 
truppasında əlkənin ən yaxtı aktyor- 
ları, Qərbi Avropada təhsil almınn 
rej.-lar Əli Aklya Arsan və Əsəd 
Fidda, Moskvada Dəvlət Teatr Sənə- 
ti İn-tunu bitirmit Aleksandr Kin- 
ni calınır. Teatrın repertuarına 
ərəb pyesləri ilə yanaptqı Avropa 
klassiklərinin, rus və sovet drama- 
turqlarının əsərləri daxildir (Hu- 


seyn Həmzənin “Tarla və yaqıtə, Vs. 


Vitinevskinin *Nikbin faciə və s). 
Dəmətqdə həmcinin €Əmi-lllənkə (eTnH- 
kanə) satira teatrı, hərbi teatr, 
Dured Ləham ad. Satira və Kome- 
diya Teatrı, kukla teatrı fəaliyyət 
gestərir. 

Kino. 1928 ildə rej. A. Bədri eKy- 
nahsız məhkum edilminə adlı ilk 
tammetrajlı bədii film yaratmıi- 
dır. 1930—40-cı illərdə e Lləvənır 
CƏMaCbı a/TbiHMaə (1932, pe. H. An- 
syp), eBuvnanbın həkuy mnəs nə € Ka6a- 
re muqənnisiz (1938, 1939, hər iki fil- 
min rej. A, Bədri), € Hum və gəlkəz 
(1948, rej, N. albandar) və s. film- 
lər istehsal edilmisdir. 1964 ildə 
Dəməiqdə kino prokatı və s, ilə məpi- 
qul olan Baiq təpkilat yaradılmıpi- 
dır. 60—70-ci illərin muhum film- 
ləri: cYuk mapınının surucusu 
(1967, rej, B. Vucinic), “Aldadıl- 
mıpplarə (1972, rej. T. Saleh), 4“Bə- 
birə (1972, rej, N, Maleh), “Kafr 
Qasimə (1975, rej. B. Əlvi), “Tələ 
(1980, rej. V. Yusif). Kino xadimlə- 
rindən rej. M. əp-PTahin, B. əs-Sə- 


buni, : Yusif, aktyo lardan M, 
Vasif, X. ər-Rumani, M. əs-Saleh, 
A. ər-Rəpti məphurdur. 


Əd.: due V., 
tinskinNn H., Ysupov D. A ga 
literatura, M., 1964, Doli H ... A 
A., Ocergi istoriin arabskoV literaturı 
novoqo vremeni, Eqipet i Sirin, M. 1973: 
Conpemennas Crprn. Spravocnik, M., 1974: 
İstorin stran Azii i Afriki v noveb- 
4 areml, c. 1—2, M., 1976—79: Vav r- 
non B. V.. Sazonoev A. A., SirinNnskal 
Arabskan Respublika, M., 1981: B o rxa- 
nov A. A., Xudojniki Sirii, M., 1981. 


Qo yn b m- 








Mafaym X. Sirin— | . 
te i narodov, M., 1982. əy 


SURİYA DİLİ—On Asiyanın arami- 
dilli xristianlarının yazılı dili 
(Ə əsrdən), hazırda İran (əsasən, Cə- 
nubi Azərb.-da), İraq, Suriya və s, 
əelkələrdə Yatayan nestorianların, 
Yakovitlərin ibadət dilidir. S.d. 
mənipəcə Edessa tp. r-nundakı (Turki- 
yə) pərqi arami dialektlərindən in- 
tipar tapmıtdır. 5—17 əsrlərə aid 
zəngin ədəbiyyata malikdir. S.d.-nin 
3 muxtəlif yazı nəvu İecTpaHKeno (ən 
qədim), nestorian və yakovit (serto)| 
var. S.d. fonetik tərkibcə və morfo- 
loji qurulutica ivritə yaxındır. 
Leksikasında orta fars, xususilə 
yunan dilindən alınma səzlər coxdur. 


Əd.: p r et l Q. ə” Cc 
“ax, Mİ. 1579. eli M., SiriNnskiNn 


SURİYA KOMMUNİST PARTİYA- 
SI (SKP, sə, səm421.2.əYӱ— Suriya 
və Livan kommunistlərinin vahid təpi- 
kilatı kimi 1924 ildə yaradılmıii- 
dır. SKP təpgil olunduqu gӱndən 
Suriya və Livanın milli istiqlaliy- 
yəti uqrunda mubarizədə iittirak et- 
MHULİH. -nin 2-ci qurultayında 
(1944) partiyanın nizamnaməsi və pro- 
qramı qəbul olunduy, SKP iki mustə- 
qil partiyaya — və /Tivan Kommu- 
nist Partiyasına (LKP) ayrıldı. 
1947 ildə siyasi partiyaların fəaliy- 
yəti qadaran edildikdən sonra hər iki 
partiya yenidən birlətərək Suriya və 
Livan Kommunist Partiyası (SLKP) 
adlandı (1948). 1954 ildə SLKP acıq 
fəaliyyətə bapladı. 1958 ildə Bir- 
ləpmin Ərəb Respublikası (BƏR) ya- 
radılarkən çmumi mərkəzi rəhbərlik 
saxlanmaqla SLKP SKP və LKP-ə ay- 
rıldı. SKP 1963 ildə hakimiyyət ba- 
iına kecmii Ərəb Sosialist Dircə- 
lim Partiyasının (ƏSDİP) həyata ke- 
cirməyə baipladıqı tərəqqipərvər so- 
sial-iqtisadi dəyitiklikləri, Suriya 
həkumətinin antiimperialist xarici 
siyasətini mudafiə etdiyini bildir- 





V. İ, Surikov, 


SURİKOV 


di, SSRİ və digər sosialist əlkələri 
ilə əməkdaplıqı daha na KeHHULƏH- 
dirmək məvqeyindən cıxıpt etdi. 1969 
ildə SKP-nin 3-cu qurultayında par- 
tiyanın iqtisadi və aqrar məsələlə 
uzrə proqramı qəbul olundu. SKP. 
NİN 4-cu qurultayı (1974) partiyanın 
siyasi proqramını təsdiq etdi: nizam- 
namədə bə”zi dəyiptikliklər edildi. 
SKP-nin 5-ci qurultayında (1980) par- 
tiya proqramına əlavələr edildi və 
Yeni nizamnamə layihəsi qəbul olundu. 
kp numayəndə hey”əti Kommunist 
və fəhlə partiyalarının beynəlxalq 
Moskva mupavirələrində (1957, 1960, 
1969) iptirak etmii və onların sə- 
nədlərini bəyənmipdir. SK11 demo- 
ə 5— prinsipi əsasında 
rulmutidur. Ali orqanı q ltay- 
dır. CKİİ MK-nın Bait aranı Xa- 
nun Baqdaidır. Mərkəzi orqanı 4Ni- 
dal əii1-pə”bg qəzetidir. 
SURİYALILAR, Suriya ərəb- 
lər i—Suriyanın əsas əhalisi, mil- 
lət. .. 7 mln.-dan coxdur (1978). 200 
min nəfərdən coxu xaricdə (əsasən 
Cənubi Amerikada) yapayır. Ərəb di- 
linin Suriya dialektində danıptır- 
lar: 8696 –i mӱsəlman, qalanları xris- 
tiandır. S.-ın kicik bir qismi qəbi- 
lə-tayfa mӱnasibətlərini saxlayır. 
Əsas məpquliyyətləri əkincilik, ya- 
rımkəcəri maldarlıqdır: bir hissə- 
Sİ sənayedə calıır. Tarix, təsərru- 
fat və mədəniyyətləri haqqında bax 
Cupufa, Ərəblər məqalələrinə. 
SӰRİKOV Vasili İvanovic (24.1. 
1848, Krasnoyarsk—19.3.1916, Mosk- 
va)—rus boyakarı. Kazak ailəsində 
doqulmuppdur. Peterburq Rəssamlıq 
Akademiyasında oxumutdur (1869— 
75: 1893 ildən həqiqi uzvu). Təhsil 
illərində tarixi boyakarlıqa mura- 
ciət etmi(t, akademik incəsənətin 
pərtiliklərindən uzaqlamaqa sə”y 
gəstərmitdir (“Knyaz məhkəməsiə, 
1874, Tretyakov qalereyası, Moskva). 
1877 ildən Moskvada yatamındır. 


Mӱntəzəm surətdə Sibirə səfərə cıx- 


rn 


aBoyar arvadı Morozovay), 1887, Tretyakov qalereyası. 





87 






? mı, Donda Bən 
Volqada (1901—O03), 
|. Krımda (1913) ol- 
|i mutdur. Almaniya, 
5 Avstriya 
21 (1883—84), İsvec- 
| rə (1897), İtaliya 
| (1900) və İspani- 
İ yaya (1910) səyahət 
 etmipdir. Pered- 
4 vijniklər cəmiy- 
i yətiin və Rus 
Rəssamları İtti- 
faqının uzvu idi. 
1880-ci illərdə S, əzunun ən məphur 
əsərləri olan “Stereles e”"damının 
səhəriv (1881), “Mentikov Beryozo- 
vodaq (1883), “Boyar arvadı Morozovav 
(1887, hamısı Tretyakov qalereyasın- 
dadır)" adlı monumental-tarixi tab- 
lolarını cəkir. Rəssam, əsas ipti- 
rakcısı xalq kutləsi olan bu əsər- 
lərdə xalqın gucunu gestərir, TYEBƏT- 
li xarakterlər yaradır. S. novator 
tipli kompozisiyalarında insan gut- 
ləsinin hərəkəti, duyquların murək- 
kəb qamması, hadisələrin dərin daxi- 
li mə”nasını ifadə edir, rənglərin 
dolqun ahəngdarlıqına nail olur, 
rəng və faktura vasitəsilə obrazın 
psixoloji xarakteristikasını guc- 
ləndirir. 1888 ildə arvadı əldugdən 
sonra S. kəskin ruhi sarsıntı kecir- 
mitp, bir muddət rəssamlıqdan1 əl 
cəkmitdir. Sibirə səfərdən (1889— 
90) sonra yaratdıqı “Qar ppəhərci- 
yinin alınmasıq (1891, Rus muzeyi, 
Leninqrad) tablosunda S. məH, car- 
lam və cəsur xalq kutləsinin obra- 
zını ən plana cəkmitdir. 1890-cı 
illərdə yaratdıqı tarixi tablola- 
rında S, rus xalqının tarixi kec- 
mipinə aid hadisələri (cYermakın 
Sibiri fəth etməsiə, 1895, Rus muze- 
yi), rus deyutculərinin cəsurluru- 
nu (“Suvorovun Alp daqlarını api1- 
ması, 1899, Rus muzeyi) əks etdirir. 
İrtica illərində demokratik ən"ənə- 
lərə sadiq qalan S. “Stepan Razin 


"ə, 








ıl R. 

1 | 
iyə iH c öl 
c AK, Lİ 

/ | 

4 


Ü 


| " 4 R 
| : D “ : 8 


Moskva, 


88 


Ek Yaa ə M du 0 AN 


SURİNAM 





(1903 ildə batlamınpdır: Rus muze- 
yi) əsəri uzərində intləmi(i, 1909 və 
1911 illərdə Puqacova həsr olunmuit 
tablo ucun eskiz və rəsm yaratmıiq- 
dır. S. coxlu akvarel (əsasən mənzərə) 
cəkmiidir. Moskva Rəssamlıq İN-tu- 
na S.-un adı verilmiit, Krasnoyarskda 
ev muzeyi acılmıit və abidəsi (tunc, 
qranit, 1954) qoyulmuidur. 

Əd.. Kemenov V. S., İstorices- 
kal jivopish Surikova. 1870—1880-e qq., 
M., 1963, yenə onun, Vasilii Suri- 
kov. Alhbom, M., 1958. 





CYPMHAM (Suriname), CypnHaM 
Respublikası (Republiek Su- 
riname). 

Yuyuu mə"nymar, HəHyön Amepun- 
kanın (1pm.-11.-ində dəvlət. Q.-dən Qa- 
yana, c.-dan Braziliya, p:.-dən Fran- 
sa Qvianası ilə həmsərhəddir. PTm.- 
dan Atlantik okeanı ilə əhatələnir. 
Sah. 163,3 min km2-dir. Əh. 349 min 
(1981). Paytaxtı Paramaribo it.-dir. 
İnzibati cəhətdən 9 mahala bəlunur. 

Devlət qurulundlu. resp.-dır. 
1975 il Konstitusiyasına gərə dəv- 
lət bapcısı parlamentin 5 il mud- 


dətinə secdiyi prezidentdir. Qanunve- r 


rici hakimiyyət 4 il mӱddətinə seci- 


lən ə parlamentə məxsus- 


cra hakimiyyətini batpp nazirin 
bapcılıqı ilə Nazirlər PQurası 
(Hekumət) həyata kecirir, 1980 il 
fevralın 25-dəki dəvlət cevrilipyin- 
dən sonra hakimiyyət Milli-Hərbi 
PTuraya gecmii, konstitusiyanın quv- 
vəsi dayandırılmıtidır. 1982 ilin 
martından muvəqqəti konstitusiya 
quvvədədir. Y 

Təbiət. C. TBHaHa )a)nacpıHbiH IIM.- 
pt.-indədir (hund. 1280 m-dək, Vilhel- 
min d.). PPm. sahilboyu bataqlıqlı ova- 
lıqdır. Faydalı qazıntıları: bok- 
sit, manqan filizləri, qızıl. İQli- 
mi subekvatorial, isti və daimi ru- 
oan rta aylıq ər, 26— 
28*S, illik yaqıntı 2300—3 mm. 
Cayları: Koranteyn, Koppename, Su- 

inam, Maroni və s. Ərazinin təqr. 
092--i həmitəyatıl mepələrlə ərtu- 
ludur. Heyvanları: meymun, yaquar, pu- 
ma, qarıpqayeyən, tapir və s. Y1oxlu 
qupl və surunən var. 

Əhali. I alanin 195 396-i Hindi- 
standan gəlmələr, 29,196-i eollar, 
14,995 -i indoneziyalılar, 12,926-H zən- 
cilər və hindilər, 6,49,-i cinlilər, 
1,292-i avropalılardır (1979). Rəsmi 
dil Niderland (Holland) dilidir. 
Dindariri mӱsəlman, hinduist və s.- 
dir. Orta sıxlıq 1 km"-də təqr. 4 HƏ- 
fərdir (1980). İri pəhərləri: Para- 
maribo—150 min (1980), Nyiv-Nikgeri. 

Tarixi məlumat. ərazisini 
ilk dəfə 1499 ildə ispan dəniz səy- 
yahı Alonso de Oxedo tədqiq etmip- 
dir. 1551 ildə Niderland tacirlə- 
ri Surinam cayının (adı buradan- 
dır) mənsəbində kicik bir faktori- 


dur. 


du om nn... ilk... illi 





ya yaratdılar. 1553 il- 
dən spaniyanın mulku 
idi: 1630 ildə ingilis- 
lər tutmuqidular. 1667 


( 


m. 
Li 


ildə İngiltərə S.-ı Ye- I 6 —— — x — — LU 
: |/u-Ams 1 = xepu— ==), * ər I d -——— 
HH Amsterd amın (indiki 2 ə iğ ——= a ii oç— 
z : = R ə oL Yİ İY nn - 
Nyu-York) əvəzinə Nider- “kr Qə Kotab : 






landa Ky3əlTə getdi. 1682 
ildə Niderland həku- 
məti S.-ı Vest-Hind 
iirkətinin sərəncamına 


verdi. Afrikadan gəti- 
rilən zənci qulların 
amansız istismarı 17 


əsrin ortalarından baii- 
layaraq S.-da bəyuk usyan- 
lara səbəb oldu. 17 əs- 
rin sonu—18 əsrin əv- 
vəllərində qulların bir 
hissəsi meipələrə cəki- 
lərək, əzlərinin mustə- 
qil icmalarını yaratdı- 
lar. orrnin maronlar 
adlanan ameiqə zənci- 
ləriənin hərbi dəstələri 
1772 ildə Paramaribonu, 
ələ gkecirdilər, 1780 il 
usyanından sonra isə kə- 
ləlikdən azad olmaları 
barədə təminat aldılar 
(S.-da keləlik qəti ola- 
raq 1863 ildə ləəv olun- 
mupdur). 1799 ildə S.-ı İngiltərə 
ələ kecirmit, lakin Amyen sulh mu- 
qaviləsinə (1802) əsasən yenidən Ni- 
derlanda larmaa MƏB olmundu. 
S. 1866 ildə Niderland Qvianası adı 
ilə mustəmləkə statusu almıpdı. 
Yerli əhalinin artan narazılıqının 
qarpısını almaq məqsədilə Niderland 
hekuməti S.-ın mustəmləkə statusun 

əsmən ləqv etməyə məcbur oldu. S. 
1922 ildə Niderland krallıqına 
birlətminl ərazi, 1954 ilin deka- 
brında isə onun tərkib hissəsi e"lan 
edildi. 1975 il noyabrın 25-də is- 
tiqlaliyyət aldı. 1980 il fevralın 
25-də hərbi cevrilipq nəticəsində əl- 
gədə hakimiyyət antiimperialist məv- 
qelərdə duran Milli Hərbi PQuranın 
(MHİP) əlinə kecdi. erika impe- 
rializminin kəməyinə arxalanan da- 
xili irticanın arasıkəsilməz sui- 
qəsdlərinə baxmayaraq MHİPP həkuməti 
əlkədə mutərəqqi islahatlar xəttini 
davam etdirir. Yeni həkumət zəhmət- 
kelp təbəqələrin mənafeyinə cavab ve- 
rən bir sıra muhum tədbirlər həyata 
kecirmittdir. 2 ilin martında 
quvvəyə minmiti mӱvəqqəti konstitu- 
siya əlkədə gedən mӱtərəqqi sosial- 
iqtisadi dəyipikliklərin genitlən- 
dirilməsi /Cun uk imkanlar ac- 
mıtpdır. S.. BMT-nin şu dekabr) 






iz 


və Amerika Dəvlətləri Təpilatının 
uzvudur. 1975 ilin 
noyabrında SSRİ 





ilə diplomatik mu- 
nasibətlər yarat- 
mıtpdır. SSRİ 
ilə S. arasında 
mədəni və elmi 
əməkdatlıq haqqın- 
da mutavilə imza- 
lanmındır (1981). 

Siyasi partiya- 
lar və Həmkarlar 
ittifaqları, 5 
Milli Parti- 
yası—1946 ildə 
yaradılıb. M u- 
tərəqqi Xalq 
Partiyası 


SURİNAM 
bı—yjfyəyiəə —|—–—–—–—–=Y=Y–=— .