6.411
edits
Changes
Jump to navigation
Jump to search
Sətir 1:
Sətir 1: − + + − + + − + − + − + − + Sətir 16:
Sətir 18: − + − + − + − + − + − + − + Sətir 33:
Sətir 35: − + − + − Rəşid bəy İsmayıl oğlu Əfəndizadə 1863-cü ildə Şəki şəhərində ruhani ailəsində anadan olmuşdular. + − O, ibtidai təhsilini Cümə məscidində yerləşən mollaxanada, Əbdürrəzzaq Tahirzadə adlı bir müəllimdən almışdır. 1873-cü ildə məscid məktəbini bitirib, təhsilini rus dilində əvvəl qəza məktəbində, sonra şəhər məktəbində davam etdirmişdir. Rəşid bəy 1879-cu ildə Şəkidə M.F.Axundzadənin “Hacı Qara” komediyasını, sonralar Qori seminariyasında dramaturqun digər komediyalarını tamaşaya qoymuş, eyni zamanda baş rolları ifa etmişdir. − R. Əfəndiyev hələ [[XIX əsr]]in 80-ci illərində [[Qori müəllimlər seminariyası]]nda oxuyarkən dram ilə maraqlanmış, ilk "Qan ocağı" pyesini yazıb məktəb səhnəsində tamaşaya qoymuşdur. − O, [[Mirzə Fətəli Axundov]]dan sonra ilk dramaturqlardan hesab edilir. Bu əsərinin müvəffəqiyyətindən ruhlanan müəllif sonralar da ardıcıl olaraq bədii yaradıcılıqla məşğul olmuşdur. On il [[Qutqaşen]]də müəllimlik etdiyi, 8 il [[Tiflis]] dini işlər idarəsində katib müavini vəzifəsində çalışdığı və nəhayət, 16 il Qori seminariyasında müəllim olduğu zamanlarda heç vaxt yazıçılıqdan uzaqlaşmamış, xüsusilə təlim-tərbiyəyə aid səhnə əsərləri yazmağa səy etmişdir. Rəşid bəy Azərbaycanın məşhur və çalışqan müəllimlərindən idi. Ömrünü məktəb, tərbiyə işinə, dərs kitablarının, uşaqların marağını oxşayan pyeslərin yaranmasına sərf etmişdir. Onun "Uşaq bağçası" adlı əlifba kitabı və "Bəsirətül-ətfal" adlı qiraət kitabı Azərbaycanda şöhrət qazanmış ilk dərs kitablarındandır. O, dəfələrlə İstanbula gedir, düzəltdiyi dərs kitablarını min zəhmət ilə çap etdirirdi.+ − Bununla yanaşı, səhnə əsərləri yazır, bunların birinci növbədə məktəb səhnələrində qoyulmasını təşkil edir, hətta şəxsən artist kimi iştirak edirdi. Rəşid bəyin "Qan ocağı"ndan başqa, "Saqqalın kəraməti", "Qonşu-qonşu olsa, kor qız ərə gedər"1, "Pul dəlisi", "Bir saç telin qiyməti", "Tiflis səfirləri", "Diş ağrısı", "Təbiətdə əhvali-məişət" adlı dramları vardır.+ − Rəşid bəy elmi, maarifi, məktəbi təbliğ edən bir sıra mənzumələr yazmış, rus klassiklərindən ([[Puşkin]], [[Lermontov]], [[Krılov]]) dərs kitablarına münasib parçalar seçib tərcümə etmişdir. Eləcə də farscadan "Rüstəm və Söhrab" əhvalatını ([[Firdovsi]]dən), "Cam" adlı mənzuməsini (Şillerdən) tərcümə etmişdir. Rəşid bəy istər şeir tərcümələrində və istərsə müasir mövzularda yazdığı şeirlərində klassik şeir üslubu və yolu ilə genişdir. Hətta Şilleri də Firdovsinin işlətdiyi vəzndə, mütəqarib ilə tərcümə etmişdir. Rəşid bəy Əfəndiyevin ədəbi və bədii əhəmiyyəti olan əsərləri, demək olar ki, ən çox pyesləridir, xüsusilə əsrimizin əvvəllərində yazılan komediyalarıdır.+ − Bu məzhəkələr nəinki üslub etibarilə, həm də mövzu etibarilə bir silsilə və bir vəhdət təşkil edən əsərlərdir. Bunların hamısında köhnə dünya, köhnə məişət, köhnə zehniyyət təsvir olunur. Əgər "Qan ocağı"nda bir ailə içərisindəki nifaq, fəsad, ədavət, köhnə ailənin çürük bünövrəsi, məktəbə olan cahil və vəhşi əlaqələr göstərilir və ailəyə dəhşətli bir ad: "Qan ocağı" adı verilirsə, "Qonşu-qonşu olsa, kor qız ərə gedər" adlı komediyasında qadın alqı-satqısı, qadınların hüquqsuzluğu və gülünc evlənmək qaydaları təsvir olunur.+ − Geniş yaradıcılıq diapazonuna malik pedaqoq olan Rəşid bəy Əfəndizadə iki hissədən ibarət “Müxtəsər şəriət” dərsliyinin də müəllifidir. O, etnoqrafiya (“Nuxada evlənmək adətləri”, “Qəbələ mahalı”, “Qutqaşen kəndi haqqında bir neçə məlumat” və s.), ədəbiyyatşünaslıq (“Azərbaycan türklərinə məxsus ədəbiyyat”, “Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələri”, “Lev Nikolayeviç Tolstoy”, həmçinin “Seyid Əzim Şirvani” və s.) sahəsində də fəaliyyət göstərmişdir. R.Əfəndizadə Azərbaycan xalq əfsanə və rəvayətləri , adət və ənənələri, eləcə də barədə, xalq sənətkarlığı, coğrafiya və təbabətə aid məlumatlar toplayıb , “Сборник материалов для описания местностей и племён Кавказа” məcmuəsində çap etdirmişdir. Əfəndizadə 1924-cü ildə Azərbaycanın Birinci Ölkəşünaslıq Qurultayının nümayəndəsi və Etnoqrafiya Cəmiyyəti Şəki şöbəsinin elmi katibi seçilmişdir. 1942-ci avqustun 31- də Rəşid bəy Əfəndizadə Şəkidə vəfat etmişdir.<ref>Əsədova Nüşabə. "Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində muzeylərin rolu". IV Respublika elmi konfransının materialları. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində qorunan eksponatlar Rəşid bəy İsmayıl oğlu Əfəndizadə və Məmməd bəy Əfəndiyevin həyat və yaradıcılığının öyrənilməsində mənbə kimi. Bakı, 2014. səh 46-48.</ref>+ − Hal-hazırda Şəki şəhərində ev muzeyi fəaliyyət göstərir.<ref>{{cite web |url=https://www.youtube.com/watch?v=N2-DfPeeVuM |title="Günə doğru". Rəşid bəy Əfəndiyevin ev muzeyi |author=youtube.com |date= 24.05.2016|work= |publisher=[http://youtube.com Youtube.com] |accessdate=2016-05-24 |language=az }}</ref>+ − + − + − Bu əsərdə müəllif maraqlı, həm də təbii əhvalat qurmuşdur. Sövdəgər Qaçay bəy şəhərə çox gəlib gedir. Karvansaralarda, qonaq yerində rahatlıq görmür, evlənmək, burada da bir arvad saxlamaq istəyir. El içində məşhur olan dəllal qadın Cici xanım işə düşür. Zərbəli bəyin qocalmış, çirkin, heç kəsin tamah salmadığı qızı Sonanı ona ərə vermək fikrinə düşür. Qonşu qız Dilbəri göstərib Sonanı ərə vernmək fikrinə düşür. Qonşu qız Dilbəri göstərib Sonanı verirlər. Qaçay bəy aldanır və xərci hədər gedir. Bu əsərdə Sonadan da, Qaçay bəydən də canlı verilmiş surət Mələk arvaddır. Belə qadınlar hamının, varlının da, yoxsulun da, böyüyün də, kiçiyin də evinə məhrəm olan, hər yerə yol tapan, zirək, hiyləgər, lotu, macəraçı qadınlar keçmişdə Azərbaycanın şəhər və kəndlərində məclis, mərəkə axtarırdılar. Təzə xəbəri, ya toy, ya vay xəbərini bu qadınlar bilərdilər. − Xüsusilə kənardan gəlmələr, qız almağa, ya oğlan evləndirməyə gələnlər belə qadınlar üçün yağlı bir şikar kimi mənfəətli müştəri olardılar. Mələk də belə tiplərdəndir. Qaçay bəyə tor quran da, ondan xələt və peşkəş alan da Mələk olur. Qaçay bəy puluna, malına güvənən, heç bir ehtiyacı olmayan, qoçusifət bir mülkədardır. Onu aldatmaq hər adamın hünəri deyil, Mələk də buna cəsarət etməzdi. Ancaq Zərbəli bəyin qızı Sona üçün olan xeyir işdə heç bir qorxu ola bilməz. Çünki qızın qardaşı hər barədə Qaçay bəydən artıq adamdır.+ − Əsərin ən qüvvətli cəhəti məişət, etnoqrafık səhnə və əlamətlərin zənginliyidir. Burada verilən bayatılar, atalar sözü və məsəllərin çoxu ehtimal ki, birinci dəfədir ədəbiyyata, kitaba düşür. Bu parçalarda milli kolorit, adət, ənənə, qədim qaydalar bütün əlvanlığı ilə görünməkdədir. Bu əlvanlığı tiplərin dilinə də aid etmək olar.+ − + − ===Saqqalın kəraməti===+ − "Saqqalın kəraməti"ndə ruhanilərin fırıldaqlarından bəhs olunur. Göyçay çölündə yağışa düşən bir dəstə sövdəgər daldalanmağa yer axtarırlar. Heç kəsin bu yaxınlarda qonaq yeri yoxdur. Çünki, bu yerlərin əhalisi tərəkəmə, köçəri camaatıdır, deməli oturub məskən salmırlar. − Çarvadarların deməyinə görə bu yerin əhalisi ancaq molla, seyid və mərsiyəxanlara hörmət edib qonaq saxlarlar. Qərara gəlirlər ki, sövdəgər Hacı Söhrabı uzun saqqalına, qiyafəsinə görə molla qələmə versinlər və onun sayəsində bir qonaq yeri tapsınlar. Bu "vəzifə" Hacı Söhrab üçün çətin olsa da, razılıq verir. Gəldikləri kəndli evində isə sanki "molla"nı çoxdan gözləyirmişlər. Kənd mollası ilə deyişmə təklif edirlər. Kənd mollası Qulaməli ilə sövdəgər Hacı Söhrab üz-üzə gəlib deyişməli olur.+ − Bu əsərdə də müəllif gülünc vəziyyət yarada bilmişdir. Adamlar bu vəziyyətdən çıxmaq üçün təlaş edib çarə aradıqda isə daha gülünc olurlar. Bu mənada ancaq iki surət Hacı Söhrab və Molla Qulaməli seçilir, komediyanın mərkəzində durarlar. Ancaq əvvəlki pyeslər haqqındakı fıkri burada da təkrar etməyə məcburuq. Çünki hər gülməli əhvalat və hətta gülməli vəziyyət mühüm ictimai hadisəyə toxunmur, həyatda çox rast gəlinən maraqlı və gülməli bir əhvalatı göstərməklə kifayətlənən müəllif komediyanın ictimai məna tərəfinə lazımi diqqət yetirməmişdir.+ − Bu pyeslər oxucu və tamaşaçıya ağızlarda gəzən yüzlərlə maraqlı lətifələrin buraxdığı təsirdən artıq heç nə vermir və verə bilməz. Çünki bu hadisə yalnız sövdəgərlərin deyil, məmurların da başına gələ bilər, yalnız Göyçayda deyil, Xaçmazda da baş verə bilər. Burada canlı insanlar, tamamlanmış xarakterlər olmadığından əhvalat Bədii əsər səviyyəsinə qalxmır. Bu əhvalat bir dərəcəyə qədər Haqverdiyevin "Acından təbib" hekayəsini xatırladır. Orada müəllif iki yarpaqlıq bir yumor ilə kifayətləndiyi halda, Rəşid bəy Əfəndiyev burada bunu bir komediya mövzusu və materialı etmişdir.+ − ===== '''Bəsirət-ül- ətfal''' =====+ − Kitab üç babdan, yəni üç hissədən ibarətdir. Birinci hissə hər bir dərsdən ibarət olan kiçik hekayələrdir ki, bunların da bəzisi nəzm, bəzisi isə nəsr ilə verilmişdir. Kitabın “Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələri” adlanan ikinci hissəsi iki yarımbaşlıqdan ibarətdir. Birinci yarımbaşlıq “Ədəbiyyat” xüsusunda bir para məlumat adlanır. Kitabın ən yaxşı cəhətlərindən biri də budur ki, uşaqlara yazı nümunələri yazının nəsr və nəzm növlərinə-məktub, təbriknamə, dəvətnamə, təziyənamə (başsağlığı) yazmaq qaydasına aid nümunələr, izahlar, şərhlər verilmişdir. Dərsliyin üçüncü hissəsi müsəlman uşaqları üçün təlim və tərbiyə vəzifələrinin ən vacib hesab etdiyi dini qaydalara aiddir. “Hər bir şəxsə xaliqini bilmək fərzdir”,-deyən müəllif yazır ki, “Xalq özü hər yerdə iştirak edir və müşahidə edir”, insanın hər bir əməlini görür. Odur ki, gərək insan uşaqlıq dövründə “dini-İslam” kəmalınca bilsin. Kitabda həmçinin Azərbaycan ədəbiyyatının klassiklərinin bəzilərinin əsərlərindən nümunələr vermişdir. Azərbaycanın klassik şairlərindən M.Füzuli və S.Ə.Şirvanidən bir sıra parçalar verməklə yanaşı, böyük rus şairlərindən İ.A.Krılovun “Ayna və meymun”, “Kəndli və ilan”, “Qurd və pişik”, A.S.Puşkinin “Kaftar”, “Torçu və balıq”, “Hal anası”, “Bağçasaray fontanı”və.s. hekayə və şeirlərinin tərcüməsi də kitabda yer almışdır. Bu şeir, hekayə və rəvayətlərdə vətənin təbiətini sevmək, xalqın məişətini bilmək, məktəbə getmək, elm öyrənmək və s. ön planda qoyulmuşdur. Kitabda kənd təsərüfatı, təbiət və coğrafiyaya aid bir sıra məlumatlar da verilmişdir.+ − ===== '''Uşaq bağçası''' =====+ − [[Şəkil:Kitab. Uşaq Bağçası.jpg|thumb|left]] − Kitabın üz qabığında kitabın adı- “Uşaq bağçası”. Müəllifi: Zaqafqas Darül-müəlliminin müsəlman şöbəsinin elmi-ilahi və lisan (dil) müəllimi Rəşid bəy Əfəndizadə. Rus dilində kitabın dərc olunan mətbəənin adı- Тифлись. Типография “Култура”. 1912. 112 səhfədirdir. Kitabın arxasında rus dilində- Ушагь Бахчаси. (Татарская азбучная книга.) Одобрена Кавкаскимиь Учебными Округами для употребления во всьхь правительственных и частных учебныхь заведениях, вь которых преподается татарский языкь. (Решид беку Эфендиеву-Вероучитель Закавказской учительской Семинарии ) Məktəblərdə oxunmalı türk-qiraət kitabıdır”.Kitab bismilləhir-rəhmanir-rəhim ilə başlayır. Müəllif bu kitabda savad təlimi, oxu texnikasını inkişaf etdirmək məsələləri ilə yanaşı, həm də uşaqların tərbiyə edilməsinə, əxlaqına təsir etməyə xüsusi fikir vermişdir: “Müsəlman millətinin tərbiyeyi-əxlaqına və məlumati-nafiəsinə xidmət edici tazə bir kitabdır. − '''Arvad məsələsi'''+ − “Arvad məsələsi”. Müəllifi: Zaqafqas Darül-müəlliminin müsəlman şöbəsinin elmi-ilahi və lisan (dil) müəllimi Rəşid bəy Əfəndizadə. Qafqaz canişinliyinin mətbəəsində nəşr olunur. 48 səhifədir, Tiflis, 1914-cü il. Ərəb dilində müəllifin çap olunan əsərləri: (“Uşaq-baxçası”, “Bəsirətül-ətfal”, “Rüstəm və Zöhrab”, “Müxtəsər şəriət I cild”, “Müxtəsər şəriət IIcild”, “Müxtəsər şəriət II cild rus dilində”, “Qan ocağı”, “Saqqalın kəraməti”) yazılmışdır. Qiyməti 40 qəpikdir. Kitabın arxasında: rus dilində adı- “Женский вопрось”. Общественное и семейное положение. Мусульманок по шариату. müəllifin rus dilində ünvanı-(Гори, Tифлис губ. Рашид беку Эфендиеву- вероучитель Закавказской Учительской семинарии). Həmçinin rus dilində çap olunan əsərləri: 1. «Ушагъ-бахчаси», 2. «Басиратуль-атфалъ», 3. «Рустамъ и Зорабъ», 4. «Мухтасаръ шариатъ I ч.» , 5. «Мухтасаръ шариатъ II ч.», 6. «Мухтасаръ шариат. II ч. На рус.яз. », 7. «Канъ Оджаги», 8. «Сахкалинъ карамати» , 9. «Добрый соседъ и слепую деву замужъ». Sonda kitabın nəşr olunan mətbəənin adı- Типография Канцелярии Наместника К.И.В. на Кавказъ 1914. Kitabda qadınlara aid dini, tərbiyəvi mövzular və bəzi şeir nümunələri və kitabın sonunda rus şairi A. Puşkinin “Qafqaz” və “Suya qərq olan” şeirləri çap olunmuşdur. − ==Əsərləri==+ − * [[Bəsirətül-ətfal]] − * "Uşaq bağçası" (1898). − * "Qan ocağı", − * "Tiflis səfərləri", − * "Saqqalın kəraməti", − * "Pul dəlisi", − * "Qonşu qonşu olsa kor qız ərə gedər" (komediya), − * "Bir saç telinin qiyməti" (dramla), − * "Qan ağacı" (pyes), − * "Qızıl gül" (mənzum) operettası. − == İstinadlar ==+ − <references/> − {{Vikianbar kateqoriyası|Rashid bey Efendiyev}}+ − [[Kateqoriya:Əfəndizadələr]]+ − [[Kateqoriya:Azərbaycan yazıçıları]]+ − [[Kateqoriya:Azərbaycanlı yazıçılar]]+ − [[Kateqoriya:Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının məzunları]]+ − [[Kateqoriya:Şəkidə doğulanlar]]+ − [[Kateqoriya:Şəkidə vəfat edənlər]]+ + + + + +
Nəzərə çarpan dəyişiklik yoxdur.
[[Kateqoriya:R]]{{Yazıçı
[[Kateqoriya:R]][[Kateqoriya:Şəkidən çıxmış alimlər]][[Kateqoriya:Şəkidən çıxmış şair və yazıçılar]][[Kateqoriya:Şəkidən çıxmış pedaqoqlar]]
{{Yazıçı
|Adı = Rəşid bəy Əfəndiyev
|Adı = Rəşid bəy Əfəndiyev
|Orijinal adı = Rəşid bəy İsmayıl oglu Əfəndiyev<ref>[http://azhistorymuseum.az/index.php?mod=5&id=793]</ref>
|Orijinal adı = Əfəndiyev Rəşid bəy İsmayıl bəy oglu
|Piktoqram = yazar
|Şəkil = Rashid bey Efendiyav.jpg
|Şəkil = Rashid bey Efendiyav.jpg
|Şəkil miqyası =
|Şəkil miqyası =
|Şəkil məlumat =
|Şəkil məlumat = Rəşid bəy Əfəndiyev
|İlk adı =
|İlk adı =
|Təxəllüsü =
|Təxəllüsü =
|Doğum tarixi = {{doğum tarixi|1863|5|24}}
|Doğum tarixi = {{doğum tarixi|1863|5|24}}
|Doğum yeri = [[Nuxa]] ([[Şəki]]), [[Şəki xanlığı]]
|Doğum yeri = [[Nuxa]], [[Nuxa qəzası]], Bakı quberniyası, Rusiya İmperiyası
|Vəfatı = {{vəfat tarixi|1942|8|31}}
|Vəfatı = {{vəfat tarixi və yaşı|1942|8|31|1863|5|24}}
|Vəfat yeri = [[Şəki]]
|Vəfat yeri = [Nuxa]], {{AzSSR}}, {{SSRİ}}
|Vəfat səbəbi =
|Vəfat səbəbi =
|Atası =
|Atası =
|Həyat yoldaşı =
|Həyat yoldaşı =
|Uşaqları =
|Uşaqları =
|Peşəsi = müəllimi, maarifçisi və yazıçısı.
|Peşəsi = müəllim, maarifçi, yazıçısı, etnoqraf
|Vətəndaşlıq =
|Vətəndaşlıq = {{SSRİ}}
|Milliyət = [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]]
|Milliyət = [[azərbaycanlı]]
|İxtisası =
|İxtisası =
|Təhsili = [[Nuxa qəza məktəbi]], [[Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyası]]
|Təhsili = [[Nuxa qəza məktəbi]], [[Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyası]]
|Fəaliyyəti =
|Fəaliyyəti =
|Fəaliyyət illəri = [[XIX əsr]]
|Fəaliyyət illəri =
|Əsərlərinin dili = [[Azərbaycanca]]
|Əsərlərinin dili = [[azərbaycanca]]
|İstiqamət =
|İstiqamət =
|Janr = [[Lirika|lirik]], [[Dramaturgiya|dramatik]]
|Janr = Dramaturgiya, həkayə
|İlk əsəri = "Qan ocağı" pyesi
|İlk əsəri = “Qan ocağı” pyesi
|Mükafatları =
|Mükafatları =
|imdb_id =
|imdb_id =
}}
}}
'''Rəşid bəy İsmayıl oğlu Əfəndiyev''' və ya '''Rəşid bəy Əfəndizadə'''<ref>"Rəşid bəy Əfəndizadə". Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı müntəxəbatı (XIX-XX əsrlər). Üç cilddə. II cild. Bakı: Nasir, 2002. - səh. 317-327.</ref> (d.[[1863]], [[Şəki]] – ö.[[1942]], [[Şəki]]) — XIX-XX əsrlər [[Azərbaycan]] müəllimi, maarifçisi və yazıçısı.
'''Rəşid bəy Əfəndiyev''' (''Əfəndiyev Rəşid bəy İsmayıl bəy oglu'' {{d.}} 24 may 1863-cü il – {{ö.}} 31 avqust 1942-ci il) — azərbaycanlı etnoqraf, pedaqoq, yazıçı və dramaturq.
==Həyat və fəaliyyəti==
==Haqqında məlumatlar==
1863-cü ildə Nuxa şəhərində anadan olub.
===Təhsili===
1870-ci ildə mollaxanada təhsil almağa başlayıb.
1873 – 1878-ci illərdə Nuxa qəza məktəbində təhsilini rus dilində davam etdirib.
1878-ci ildə Zaqafqaziya (Qori) Müəllimlər Seminariyasının müsəlman şöbəsinə daxil olub.
1871-ci ildə – seminariyanın üçüncü kursunda oxuyarkən, müsəlman şöbəsinin müfəttişi A.O.Çernyayevskinin rəhbərliyi ilə dərs proqramlarının tərtibində və azərbaycan dili dərsliklərinin hazırlanmasında fəal iştirak edib.
Tələbəlik illərində klassik Azərbaycan və rus ədəbiyyatını mütaliə etməsi, seminariyanın dram dərnəyində fəal iştirakı onda bədii yaradıcılığa güclü meyil oyadıb.
==Bəzi əsərlərinin məzmunu==
===İş yerləri===
===Qonşu-qonşu olsa, kor qız ərə gedər===
Qutqaşen ibtidai xalq məktəbində başlamışdı. O, burada müdir işlədiyi, həm də dərs dediyi səkkiz il ərzində əhalinin yaşayış tərzi, adət-ənənəsi, mənəvi-psixoloji durumu, folkloru və maddi-mənəvi abidələri ilə ciddi maraqlanırdı. Məktəblərdə dərs vəsaiti olmadığından öz araşdırmalarını və tapıntılarını şagirdlərə öyrədir, onlarda vətən sevgisi, xalqa məhəbbət, milli təəssübkeşlik hissi, elmi biliklərə sönməz həvəs oyatmağa çalışırdı.
O, Azərbaycan məktəblərində tədrisin dövrün tələblərinə uyğun olmasını istəyirdi. Bunun üçün ana dilində dərs kitabları yaradılmasına əsas şərt kimi baxırdı. Rəşid bəy Əfəndiyev yazırdı: “...Mən anladım ki, köhnə məktəb dağılmalıdır. Bu isə yalnız Uşinskinin yeni üsulla olan dərs kitabları kimi öz məktəbimiz üçün ana dilində dərs kitabları tərtib etməklə mümkündür”. Şərəfli tarixi keçmişə, zəngin mədəni irsə, adət-ənənəyə malik olan xalqın cəhalət və dini xurafat məngənəsində ağır həyatı onu sıxırdı. O, çıxış yolunu elmi biliklərin, maarif və mədəniyyətin yayılmasında, xalqın özünü dərk etməsində, öz gücünə və gələcəyinə inamında görürdü.
Rəşid bəy Əfəndiyevin bütün bilik və bacarığını xalqın maariflənməsi işinə, elmi və ədəbi yaradıcılığa həsr etməsi məhz bu böyük vətəndaşlıq duyğuları ilə bağlı idi. Rəşid bəy Əfəndiyev müəllimlik fəaliyyətinə başladığı ilk illərdən ömrünün axırınadək xalqın tarixini, maddi-mənəvi dəyərlərini, adət-ənənəsini, mədəniyyətini öyrənir, dövri mətbuatda elmi məqalələrlə çıxış edirdi.
Rəşid bəy, xüsusilə mükalimələrdə həddən artıq çılpaqlığa, biədəb ifadələrdən geniş istifadəyə imkan verir. Mələk arvadın danışıqları tamam ədəb və nəzakət dairəsindən kənardır. Müəllif bunlarla guya etnoqrafıya, məişət əlaqələrini yazıya köçürmək istəyir. Halbuki, bunlar əsərin naturalist meyllərini daha da qəlizləşdirir, qüvvətləndirir.
Rəşid bəy Əfəndiyev 1888-1890-cı illərdə Nuxa bölgəsi ətrafında — Xaçmaz kəndində yeni üsuli-cədid məktəbi yaradır, orada ana dilini və rus dilini tədris edir. 1892-ci ildə onu Tiflis şəhərindəki müsəlman məktəbinə müəllim vəzifəsinə göndərirlər. O, müəllimliklə yanaşı, həm də Qafqaz Müsəlmanları Ruhani İdarəsində katib müavini və müftinin “Ömər məktəbi”ndə müəllim işləyir.
Tiflis ictimai mühiti onun dünyagörüşündə ciddi təbəddülat yaradır. O, burada M.F.Axundzadənin “təmsilatı”, A.Bakıxanovun, Mirzə Şəfinin ədəbi irsi ilə yaxından tanış olur.
Rəşid bəy Əfəndiyev Tiflisdə Aleksandrovski Müəllimlər İnstitutunda təhsilini davam etdirir. Bundan sonra məktəblərdə dərs vəsaitinə olan ehtiyacı aradan qaldırmaq üçün ana dili dərs kitablarını yazıb nəşr etdirmək arzusunu həyata keçirmək istəyir. Artıq onun on il müəllimlik təcrübəsi və xeyli material toplanması buna imkan yaradırdı. Rəşid bəy Əfəndiyev öz tərcümeyi-halında yazırdı: “Kənddə on il müəllimlik etdiyim zaman rus klassiklərindən Puşkinin, Jukovskinin, Krılovun, Lermontovun, Tolstoyun əsərlərindən müdam tərcümə edib, albomuma çox şey toplamışdım və el ədəbiyyatından bəzi yararlı şeyləri də intixab eləmişdim, həmçinin təcrübədən çıxartmışdım”.
Böyük rus pedaqoqu K.D.Uşinskinin pedaqoji görüşləri, A.O.Çernyayevskinin “Vətən dili” dərsliyi, xüsusilə dahi rus yazıçısı Lev Tolstoyun “Əlifba”, “Yeni əlifba”, “Riyaziyyat” və “Oxu kitabı” ilə yaxından tanışlıq Rəşid bəy Əfəndiyevin milli məktəblər üçün ana dilində dərslik yazmaq həvəsini artırmışdı. O, “uşaqların oxu və yazı prosesində qrammatik qaydalarla tanış olması prinsipi” əsasında “Uşaq bağçası” adlı yeni əlifba kitabı yaratdı. Lev Tolstoyun hekayə və məqalələrindən də doğma dilə çevirib “Uşaq bağçası” dərsliyinə daxil etdi.
Rəşid bəy Əfəndiyev “Uşaq bağçası” əlifba kitabını çapa hazırlayıb 1889-cu ildə İstanbulda kütləvi tirajla nəşr etdirir. O, ikinci dərsliyin “Bəsirət-ül-Ətfal” ədəbiyyat dərsliyinin üzərində böyük həvəslə çalışmağa başlayır.
“Bəsirət-ül-Ətfal” məktəblilər üçün ədəbiyyat kitabı olsa da, bütövlükdə əhatə etdiyi həyat, məişət, dil, bədii ədəbiyyat, kənd təsərrüfatı, təbiət, coğrafiya və sairə məsələlər onu məktəb uşaqlarının ensiklopedik məlumat kitabı kimi səciyyələndirir.
Rəşid bəy Əfəndiyevin pedaqoji fikirlərində ana dili təlimi, qadın təhsili, ailə-məişət problemi, əmək vərdişi, vətənpərvərlik ilə yanaşı, elmi biliklərin təlqini başlıca yer tuturdu. Rəşid bəy Əfəndiyev “Elm tükənməz xəzinədir” məqaləsində elmin böyük fəzilətindən, qüdrətindən danışır. O yazır: “...bizim əsrimizdə elmin qədir və qiyməti hər şeydən alidir. Çünki əvvəldən elm bu halda puldan və parçadan zəngin, topdan və tüfəngdən ötgün, xəncərdən və qılıncdan kəskindir”. O, həmkarlarına kamil insan tərbiyə etmək üçün uşağın fiziki, əqli və əxlaqi tərbiyəsinə diqqət yetirməyi məsləhət gördü.
Nəhayət, “Bəsirət-ül-Ətfal” ədəbi qiraət kitabı 1901-ci ildə Bakıda iki min nüsxə nəşr edilir, İrəvan Quberniyasında, bütün Qafqaz məktəblərində mükəmməl dərslik kimi tədris olunur.
1900-1916-cı illərdə Zaqafqaziya (Qori) Müəllimlər Seminariyasında müəllim işləyən Rəşid bəy Əfəndiyev çoxcəhətli fəaliyyəti ilə diqqəti cəlb edir. Onun dərsdənkənar təşkil etdiyi ədəbiyyat dərnəyi və teatr truppası seminariyada canlanma yaradır.
Ədəbiyyat dərnəyində klassik yazıçıların xatirə gecəsi keçirilir, tələbələrin ilk qələm təcrübələri vaxtaşırı müzakirə olunurdu. Azərbaycan və rus dillərində teatr tamaşaları göstərilirdi. Bütün bu tədbirlər Rəşid bəy Əfəndiyevin ədəbi yaradıcılığının yeni mərhələsinə təsadüf edir.
O, gənclərin zamanla ayaqlaşması, açıq fikirli və mübariz olması üçün yazdığı didaktik, nəsihətamiz hekayələrində vətənə, ana dilinə, təbiətə məhəbbət, işgüzarlıq, xeyirxahlıq, dostluq duyğuları aşılayırdı. Bu dövrdə Rəşid bəy Əfəndiyev M.F.Axundovun komediyalarının təsiri altında yazdığı dram əsərlərinə (“Qan ocağı”, “Tiflis səfərləri”, “Saqqalın kəraməti”, “Qonşu qonşu olsa kor qız ərə gedər”, “Pul dəlisi”, “Bir saç telinin qiyməti”, “Qızıl gül”) kütləvi tərbiyə məktəbi mövqeyindən yanaşırdı. O, feodal cəmiyyəti təsisatının dağılması şəraitində hələ də hökm sürən ətalət, cəhalət və fanatizmin “qaranlığını” yox etməyin, xalqı qəflətdən ayıltmağın yolunu maarifçilik məşəlinin gur şəfəqlərinin aləmi nura qərq etməsində görürdü. Ona görə də elm və maarif xadimi kimi ölkədə məktəb və teatr şəbəkələrinin yaranması, tədris-tərbiyə işinin dövrün tələbinə uyğun təşkili, həmvətənlərinin maariflənməsi qayğısına qalırdı.
Rəşid bəy Əfəndiyev Bakı və Tiflis dövri mətbuatında vaxtaşırı yazdığı məqalələrdə məktəblərdə təlim-tərbiyənin vəziyyəti, qız məktəblərinə biganəlik, dil və məktəb məsələləri barədə tənqidi münasibətini bildirir, ictimaiyyətin diqqətini ümumxalq işinə yönəldirdi. O yazırdı: “Qəza və kəndlərdə məktəblərimiz kütlə ilə sıx əlaqə yaratmayınca, müəllimlərimiz ictimai həyatda fəal iştirak etməyincə, məktəblilərimizin ruhunda əsaslı və dərin bir dəyişiklik əmələ gətirmək çətindir. Bu dəyişikliklərin olmasını həyat bizdən tələb edir. Bu da müəllimlərimizin peşəkar məfkurəyə malik olmalarından, ictimai, siyasi, pedaqoji və digər sahələrə yiyələnməklə fədakarcasına çalışmalarından ibarətdir”.
Rəşid bəy ölkəmizin tarixi keçmişi, folkloru, etnoqrafiyası ilə də ciddi maraqlanmışdır. Qədim abidələr, şifahi xalq ədəbiyyatı, el adətləri, arxeoloji qazıntılar onun diqqət mərkəzində olmuşdur. Tiflisdə rus alimləri ilə sıx yaradıcılıq əlaqələri saxlamışdır. Onların köməyi ilə mötəbər elmi məcmuələrdə məqalələrini dərc etdirmişdir. “Qutqaşın kəndi haqqında bir neçə məlumat”, “Nuxa qəzasındakı xalq səhiyyəsi haqqında material”, “Qəbələ mahalı”, “El ədəbiyyatı” və sairə araşdırmalar Rəşid bəy Əfəndiyevin milli etnoqrafiya elminin yaradılmasında xidmətləri haqqında dolğun təsəvvür yaradır.
Rəşid bəy Əfəndiyev seminariyada xidmətlərinə görə Qafqaz Təhsil Dairəsi tərəfindən medalla təltif olunur. 1915-ci ildə isə onu İrəvan Quberniyası xalq məktəblərinin inspektoru vəzifəsinə təyin edirlər. O, burada qəza və üsuli-cədid məktəblərində təlim-tərbiyə işlərinin təşkilinə və tədrisin keyfiyyətinə nəzarət edir. Eyni zamanda qısamüddətli ixtisasartırma kursları təşkil edir.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Bakı şəhərinə dəvət alır, xalq maarifi sahəsində tədbirlərin həyata keçirilməsi işinə cəlb edilir. Rəşid bəy Əfəndiyev Bakı Kişi Seminariyasının direktoru işləməklə yanaşı, “Maarif Nazirliyi yanında əlifba komissiyasının tərkibində latın qrafikasına keçmək üçün təqdim olunmuş layihələrin müzakirəsində fəal iştirak edir”.
1919-cu ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra Rəşid bəy Əfəndiyev pedaqoji fəaliyyətini dayandırıb doğma Nuxa şəhərinə köçməyə məcbur olur. Burada öz sevimli işindən ayrılmır. Nuxa şəhərində oğlan və qız seminariyasını təşkil edir, bir müddət Pedaqoji Məktəbin direktoru vəzifəsində çalışır. Eyni zamanda SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının elmi işçisi kimi elmi, pedaqoji, ədəbi sahədə axtarışlarını davam etdirir. O, Azərbaycan el ədəbiyyatı nümunələrini toplayır, “Azəri türkləri”nin ədəbiyyatı barədə düşünür, Seyid Əzim Şirvani irsini, L.N.Tolstoyun müdrik bəşəri fikirlərini təbliğ edir.
Nuxa, Qəbələ mahalında elin adət-ənənəsini, məişətini, maddi mədəniyyətini araşdırması, dövri mətbuatda coğrafiya, təbabət, xalq sənəti barədə dərc etdirdiyi elmi məqalələri onun ilk etnoqraf alim kimi milli etnoqrafiya elminin yaradılmasında xidmətlərini aydın təsəvvür etməyə imkan verir. O, 61 yaşında Azərbaycanın I Ölkəşünaslıq Qurultayının nümuyəndəsi və Etnoqrafiya Cəmiyyətinin Şəki şöbəsinin elmi katibi seçilir.
Rəşid bəy Əfəndiyev 1942-ci il avqust ayının 31-də, 79 yaşında Şəkidə vəfat etmiş, orada dəfn olunmuşdur. Rəşid bəy Əfəndiyevin çoxcəhətli fəaliyyəti, xalq maarifi, dramaturgiya, ədəbiyyatşünaslıq, etnoqrafiya və tərcüməçilik xidmətləri həmişə diqqətlə öyrənilmişdir. Ölkəşünaslıq muzeyi, məktəb, kitabxana və küçə onun adını daşıyır. Təntənəli yubileyləri (60, 70, 100) keçirilmiş, əsərləri kütləvi tirajla nəşr olunmuşdur. Rəşid bəy Əfəndiyev Azərbaycan xalqının ictimai fikir tarixində pedaqoq nasir, dramaturq, tərcüməçi və etnoqraf kimi xatirələrdə əbədi yaşayacaqdır.