Sətir 1: |
Sətir 1: |
| Aşağıda [[ASE]]-nin 9-cu cildinin 2021-ci ildə Elmi Spektr açıq elmi platformasının Habitat Tərcümə Layihəsi çərçivəsində [[Fərid Əlibalayev]] və Naqiq Məhəmmədzadə tərəfindən dijitallaşdırılmış mətninin birinci hissəsi (cəmi üç hissədə, ikinci hissəsi [[Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/2-ci hissə|''bu: >>'']], üçüncü hissəsi [[Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/3-cü hissə|''bu: >>'']]) verilir: (1-cildin özünü isə buradan oxuya bilərsiniz: {{ASE|IX|}}) | | Aşağıda [[ASE]]-nin 9-cu cildinin 2021-ci ildə Elmi Spektr açıq elmi platformasının Habitat Tərcümə Layihəsi çərçivəsində [[Fərid Əlibalayev]] və Naqiq Məhəmmədzadə tərəfindən dijitallaşdırılmış mətninin birinci hissəsi (cəmi üç hissədə, ikinci hissəsi [[Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/2-ci hissə|''bu: >>'']], üçüncü hissəsi [[Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/3-cü hissə|''bu: >>'']]) verilir: (1-cildin özünü isə buradan oxuya bilərsiniz: {{ASE|IX|}}) |
| + | |
| + | |
| + | AZ ƏRBAYCAN SOVET ENSİKLO İS, MT b |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Ar” |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | AZƏRBAYCAN SOVET |
| + | ENSİKLOPEDİYASI |
| + | |
| + | |
| + | ON CİLADƏ |
| + | |
| + | {{Siyahı|3| |
| + | |
| + | BMP REDAKTOR |
| + | |
| + | |
| + | CƏQULİYEV |
| + | |
| + | Batpt redaksiya |
| + | |
| + | heyəti |
| + | |
| + | M.H. ABDULLAYEV F. H. ƏHMƏDOV |
| + | H. B. ABDULLAYEV M. Ə. İBRAHİMOV |
| + | F. M. BARIRZADƏ N. S. İBRAHİMOV |
| + | Z. M. BUNYADOV F. Q. KGƏCƏRLİ |
| + | Ə. M. QULİYEV 11.F. MEHDİYEV |
| + | M.P. QULUZADƏ M. Ə. MUSAYEV: |
| + | A. M. DADAPİZADƏ İ. D. MUSTAFAYEV |
| + | Ə. F. DAİDƏMİROV E. Y. SALAYEV |
| + | V. S. ƏLİYEV M. Ə. HUSEYNOV |
| + | H. Ə. ƏLİYEV M. C. CƏFƏROV |
| + | C. Ə. ƏLİYEV C. M.CUVARLI |
| + | A. Ə. ƏFƏNDİZADƏ M. İLİİRƏLİYEV |
| + | |
| + | |
| + | AZƏRBAYCAN SOVET ENSİKLOPEDİYASI NIN |
| + | BA REDAKSİYASI |
| + | 19:5/VNDİ: 86 |
| + | |
| + | |
| + | AZƏRBAYCAN SOVET |
| + | ENSİKLOPEDİYASI |
| + | |
| + | |
| + | SPUTNİK |
| + | FRONTON |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | AZƏRBAYC AN SOVET ENSİKLOPEDİYASI NIN |
| + | BMP REDAKSİYASI |
| + | |9-BAKI: 86 | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ASE ELMİ REDAKSİYA İURASI |
| + | |
| + | |
| + | C. B. QULİYEV (sədr), M. T. ABASOV, Q. A. ABBASOV, Ə. Ə. ABDULLAYEV, |
| + | İ. K. ABDULLAYEV, C. E. ALLAHVERDİYEV, A. Ə. BABAYEV, N. Ə. BABAYEV, |
| + | (Xəzri), S. H. BABAYEV, Ə. S. BAYRAMOV, B. Ə. BUDAQOV, Y. H. QƏMBƏROV., |
| + | D. P. QULİYEV, A. M. DADAİİZADƏ (Baiq redaktorun birinci muavini), İ. H. |
| + | ƏLİYEV, A. H. İBRAHİMOV, İ. Ə. İBRAHİMOV, S. M. İMRƏLİYEV, F. Q. MAQ- |
| + | SUDOV, Ə. Ə. MAHMUDOV, S. C. MEHDİYEV, Ə. M. MİRƏHMƏDOV, A. İ. MUX- |
| + | TAROV, A. Ə. NAMAZOVA, Ə. Ə. ORUCOV, M. L. RƏSULOV, M. M. SALAYEV |
| + | Y. M. SEYİDOV, Z. Ə. SƏMƏDZADƏ, Ə. S. SUMBATZADƏ, H. H. HƏSƏNOV, M. C. |
| + | CAVADZADƏ, PT, Q. CƏRULLAYEV (məsul katib), Ə. PT, (PİXƏLİBƏYLİ, Ə. M. |
| + | PPIXLİNSKİ. |
| + | |
| + | |
| + | AZƏRBAYCAN SSR DƏVLƏT NƏİYRİYYAT, |
| + | POLİQRAFİYA VƏ KİTAB TİCARƏTİ İPLƏRİ KOMİTƏSİ |
| + | AZƏRBAYCAN SOVET ENSİKLOPEDİYASININ BAİQ REDAKSİYASI |
| + | AZƏRBAYCAN SOVET ENSİKLOPEDİYASI |
| + | IX cild |
| + | |
| + | |
| + | Bakı — 1986 |
| + | |
| + | |
| + | QOSUDARSTVENNIİM KOMİTET AZERBAİDJANSKOİ SSR |
| + | PO DELAM İZDATELISTV. POLİQRAFİİ İ KNİJNOİ TORQOVLİ |
| + | QLAVNAN REDAKDİİN AZERBAİDJANSKOL |
| + | SOVETSKOİ ƏNİİKLOPEDİİ |
| + | AZERBAİDJANSKAN SӦVETSKAJ ƏNİİKLOPEDİ4 |
| + | tom |
| + | |
| + | |
| + | (na azerbaddjanskom nzıke) |
| + | |
| + | |
| + | Baku — 1086 |
| + | |
| + | |
| + | s S |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | “SPӰTNİK — gənclərin beynəlxalq |
| + | turizm burosu, sovet gənclərinin tu- |
| + | rist təppikilatı. 1958 ildə yaradıl- |
| + | mıpdır. Xarici elkələrdəki gənclə- |
| + | rin SSRİ-yə, SSRİ gənclərinin isə |
| + | xaricə və SSRİ uzrə turist səfər- |
| + | lərini təpkil edir. 4S.ə Umumdun- |
| + | Ya Demokrat Gənclər Federasiyası |
| + | yanında Beynəlxalq turizm və gənc- |
| + | lər mubadiləsi burosunun (BİTEJ) |
| + | və Beynəlxalq tələbə turizmi uzrə kon- |
| + | fransın uzvudur. 4“S.ə 84 əlkənin |
| + | 514 gənclər, tələbə, turist və 6. təpq- |
| + | kilatı ilə əməkdatlıq edir (1981). |
| + | 4S.5 umumtanınlıq, tə?lim və ixti- |
| + | saslappdırılmıpq (muxtəlif peitə |
| + | nӱmayəndələri ucun) səfərlər həyata |
| + | kecirir, incəsənət festivallarında |
| + | və 6. iri milli və beynəlxalq mədəni |
| + | və idman tədbirlərində ittirak ucun |
| + | triqtlər geəndərir və qəbul edir, |
| + | |
| + | Rİ-də xarici gənclər ucun rus |
| + | dili kursları təpkil edir. 4“S.ə yolu |
| + | ilə kecirilən səyahətlər SSRİ xalq- |
| + | larının adət-ən”ənəsi, mədəniyyəti, |
| + | əlkəmizin təbiəti, tarixi, iqtisadi |
| + | inkitpafı və s. ilə tanıpq olmaqa im- |
| + | kan yaradır. |
| + | |
| + | Azərb.SSR-də bu tədbirləri Azərb. |
| + | |
| + | KGİ MK-nın 4“S.ə Beynəlxalq gənc- |
| + | |
| + | lər turizm burosu Həyata kecirir. |
| + | 1962 ser Yalamada 4S.ə turist du- |
| + | pərgəsi fəaliyyət gestərir. |
| + | “CİYTHMK ATHTATOPAs—YHK(G)TI |
| + | MK və Moskva Komitəsinin “partiya |
| + | və komsomol fəalları, təbliqatcı |
| + | və 25057 ucun ictimai-siya- |
| + | Sİ jurnalı. 1923—47 illərdə Mos- |
| + | kvada nər edilmiit, 1923 ildən ay- |
| + | da 2 dəfə, 1930 ildən ayda 3 dəfə cıx- |
| + | mıtpdır. 4S.a.ə-nın əvəzinə 1958 il- |
| + | dən Sov.İKP MK-nın 2 həftədən bir |
| + | cAqitatorə jurnalı cıxır. |
| + | SPӰT ik KOMMYHHCTA? — |
| + | XİK(6b)P MK-nın partiya fəalla- |
| + | rı, təbliqatcı və təpviqatcılar ucun |
| + | jurnalı. 1921—Z30 illərdə oskva- |
| + | da nər edilmip, 1921 ildən həftə- |
| + | lik olmuiq, 1929 ildən ayda 2 dəfə |
| + | cıxmıtndır. Jurnal partiya nəzəriy- |
| + | yəsi, tarixi, quruculuqu məsələləri- |
| + | ni, partiya təpkilatlarının təcru- |
| + | bəsini ipqıqlandırmındır. |
| + | SRİNAQAR — Hindistanda ptəhər. |
| + | Cammu və Kaimir iqtatının inz.m. |
| + | Celam cayı sahilindədir. ə |
| + | nəql. məntəqəsi. Əh. 404 min (1971). |
| + | Kustar (yun ppal, xalca, aqac uzərində |
| + | oyma, metal uzərində naxıpi) sənət- |
| + | karlıqla məphurdur. Toxuculuq və |
| + | yeyinti sənayesi muəssisələri var. Tu- |
| + | rizm inkipaf etmşşiydir. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | SRXAVƏND--Azərb.SSR Mardakert |
| + | (DQMV) r-nunda kənd. S. sovetliyi- |
| + | nin mərkəzi. R-n mərkəzindən 34 km |
| + | c.-q.-də, daq ətəyindədir. Əh. 1004 |
| + | (1983), heyvandarlıq, taxılcılıq, kar- |
| + | tofculuq və tutunculuklə mətquldur. |
| + | Orta məktəb, klub, kitabxana, kino- |
| + | qurqu, tibb məntəqəsi var. |
| + | |
| + | CC (anm. SS, Schutrstaffeln—Myhabr- |
| + | zə dəstələri)—nasist partiyasının |
| + | imtiyazlı hərbilətdirilminy təpki- |
| + | latı, Almaniyada faltist rejimi- |
| + | nin batlıca dayaqlarından biri. |
| + | Hitlerin 1923 ildə yaradılmıi/ iyəx- |
| + | si muhafizəcilər qrupu əsasında təi1- |
| + | kil edilmiptdi. 193 ildən nasist |
| + | partiyasının mustəqil təpkilatı |
| + | idi. 1944 ildə SS qoptqunlarının sa- |
| + | yı 950 min nəfərə catmıtldı (Z8 di- |
| + | viziya). SS-in funksiyasına cəza və |
| + | terror, xalq kutlələrinin antifa- |
| + | pist cıxhiplarını yatırmaq, irqci |
| + | proqramları həyata kecirmək, total |
| + | casusluq və s. daxil idi. SS xususi |
| + | qəddarlırı İLƏ fərtiənirdi. İkin- |
| + | ci dunya muharibəsindən sonra SS |
| + | təpkilatı qanundankənar e”lan olun- |
| + | mulp, Nurnberq muhakiməsində alman |
| + | fatizminin cinayətgar təikilatı |
| + | kimi məhkum edilmitdir. |
| + | |
| + | CCEHAPM (raz. scenariO, lat. 5seala |
| + | —cəhHə)—1) improvizasiyaya əsasla- |
| + | nan teatrda pyesin qısa (dialoq və mo- |
| + | noloqsuz) məzmunu, baletdə və opera- |
| + | da tamapanın sujet sxemi, libretto- |
| + | su. 2) Kino sənətinin və televiziya- |
| + | nın ifadə vasitələrinin keməyi ilə |
| + | təcəssum etdirilmək ucun nəzərdə tu- |
| + | |
| + | |
| + | tulan ədəbi sər. |
| + | SSİLLA VƏ XARİBDA (5KiPe Ka- |
| + | Sha:Iz5ə, Skilla və arib- |
| + | |
| + | |
| + | d a—qədim yunan mifologiyasına KƏ- |
| + | rə İtaliya ilə Siciliya arasında dar |
| + | dəniz boqazının Hər iki sahilində |
| + | yapayan iki əjdaha. Uzub gecən dəniz |
| + | səyyahlarını məhv edirdilər. 6 baii- |
| + | lı S. gəmilərdən avarcəkənləri qo- |
| + | qarır, X. isə uzaq məsafədən suyu Cab |
| + | maqla gəmiləri udurdu. cS. və X, |
| + | arasında qalmaqəu, yə”ni hər iki tə- |
| + | rəfdən təhlӱkəyə mə”ruz qalmaq ifa- |
| + | dəsi buradandır. |
| + | |
| + | SSİNKLƏR, ssinkkimilər |
| + | (Əstps:dae)—gərtənkələlər dəstəsinin |
| + | ən beyuk fəsiləsi. Dunyada 700, SSRİ- |
| + | də 10, o cӱmlədən Azərb.SSR-də 4 ne- |
| + | vӱ (uzunayaq S., qızılı mabuya, zolaq- |
| + | lı cılpaqgəz və Asiya cılpaqgezu) |
| + | məlumdur. Əksəriyyəti quruda, bə”- |
| + | ziləri aracda və qismən də suda yapiya- |
| + | yırlar. Uzunayaq S. Azərb.SSR fau- |
| + | nasında koramaldan sbnra ən iri gər- |
| + | |
| + | |
| + | tənkələdir: quyruqu ilə birlikdə uz, |
| + | sm-dək olur. Ən xırdası isə |
| + | cılpaqgəez S ə ƏƏ uz. 3,6 sm- |
| + | dir. S.-in bədəni silindrvarı, ya- |
| + | xud yastılaqtmın, bapı konustəkil: |
| + | lidir. Pulcuqlarının hamar, qabar- |
| + | cıqsız olması xarakterik xususiyyə- |
| + | tidir. Yumurta qoymaqla və yumurta |
| + | diridoqmaqla coxalırlar. onur- |
| + | qasızlarla, əsasən, zərərverici cucu- |
| + | lərlə, iriləri kərtənkələ və bəzən |
| + | kicik ilanlarla qidalanır. Sayı azal- |
| + | dıqına gərə SSRİ-nin və Azərb.SSR- |
| + | |
| + | |
| + | in “Qırmızı kitabəlarına daxil |
| + | edilmitdir. |
| + | SSİNTİLYASİYA (lat. zala Pabo |
| + | |
| + | |
| + | —parıldama) — ionlapdırıcı iqua- |
| + | lanmanın tə”siri ilə ssintilyatorda |
| + | yaranan qısamuddətli (10—4—10—3 |
| + | san parıltı) luminessensiya parıl- |
| + | tısı. İlk dəfə U. Kruks mupqahidə |
| + | etmipdir (1903). S.-nın mexanizmi |
| + | lədir: S sintilyatorun atomları |
| + | və ya molekulları yuklu zərrəciklə- |
| + | rin enerjisi hesabına həyəcanlan- |
| + | mı hala kecir: bu zaman normal ha- |
| + | la gecid ippıqın buraxılması—S. ilə |
| + | mulppayiət olunur. S.-nın pqualanma |
| + | spektri və davametmə muddəti lumi- |
| + | nessensiyaedici maddənin təbiətindən, |
| + | parlaqlıqı isə yuklu zərrəciklərin |
| + | enerjisindən və təbiətindən asılı- |
| + | dır. Hər S. bir zərrəciyin tə”siri |
| + | nəticəsidir: bundan S, sayqaclarında |
| + | istifadə edilir. |
| + | SSR İTTİFAQI VƏ MUTTƏFİQ |
| + | RESPUBLİKALARIN QANUNVE- |
| + | RİCİLİK ƏSASLARI (Qanunveri- |
| + | cilik Əsasları)—1) muəyyən sahə ӱzrə |
| + | qanunvericiliyin qurulması prinsip- |
| + | ləri və əz normalarının məcmu- |
| + | su. 2) SSR İttifaqı və muqtəfiq |
| + | resp.-ların birgə səlahiyyətinə aid |
| + | olan məsələlərin huquqi cəhətdən ni- |
| + | zamlanmasında sabitlik yaratmaq ucun |
| + | SSRİ Ali Sovetinin qəbul etdiyi qa- |
| + | nun. Hər bir muttəfiq resp. 63 MƏ- |
| + | cəlləsində, yaxud qanununda qanunve- |
| + | ricilik əsaslarının normalarını |
| + | əks etdirir və onları resp. təsərru- |
| + | fatının, məitpətinin, həyatının spe- |
| + | sifik ipəraitini nəzərdə tutan nor- |
| + | malarla zənginləpndirir və konkret- |
| + | ləpdirir. Azppaqıdakı qanunvericilik |
| + | əsasları mevcuddur: torpaq qanunve- |
| + | riciliyi Əsasları (1968 il degabrıi |
| + | 13-də qəbul edilib, 1969 il iyulun 1- |
| + | dən quvvədədir), su qanunvericiliyi |
| + | Əsasları (1970 il dekabrın 10-da qə- |
| + | bul edilib, 1971 il sentyabrın 1-dən |
| + | quvvədədir), səhiyyə qanunvericiliyi |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | SSR İTTİFAQI REGİSTRİ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Əsasları (1969 il dekabrın 19-da qə- |
| + | bul edilib, 1970 il iyulun 1-dən quv- |
| + | vədədir), xalq maarifi qanunverici- |
| + | ir Əsasları (1973 il iyulun 19-da |
| + | qəbul edilib, 1974 il yanvarın 1-dən |
| + | quvvədədir), əmək qanunvericiliyi |
| + | Əsasları (1970 il iyulun 15-də qəbul |
| + | edilib, 1971 il yanvarın 1-dən quvvə- |
| + | dədir), məhkəmə qurulupqu haqqında |
| + | qanunvericilik Əsasları (1958 il de- |
| + | kabrın 25-də qəbul edilib): mulki qa- |
| + | nunvericilik Əsasları (1961 il ne- |
| + | kabrın 8-də qəbul edilib, 1962 il ma- |
| + | yın 1-dən quvvədədir), ailə və nikah |
| + | qanunvericiliyi Əsasları (1968 il |
| + | iyunun 27-də qəbul edilib, 1968 il |
| + | oktyabrın 1-dən quvvədədir), mulki |
| + | muhakimə ӱsulunun Əsasları (1961 il |
| + | dekabrın 8-də qəbul edilib, 1962 il |
| + | mayın. 1-dən quvvədədir), cinayət qa. |
| + | nunvericiliyi Əsasları (1956 il de- |
| + | kabrın 25-də qəbul edilib), cinayət |
| + | muhakimə usulunun Əsasları (1958 il |
| + | dekabrın 25-də qəbul edilib): islah- |
| + | əmək qanunvericiliyi Əsasları (1969 |
| + | il iyulun 11-də qəbul edilib, 1969 il |
| + | noyabrın 1-dən qӱvvədədir), mepə Ta- |
| + | nunvericiliyi Əsasları (1977 il iyu |
| + | nun 17-də qəbul edilib, 1978 il yan- |
| + | varın 1-dən qӱvvədədir), Yerin təki |
| + | haqqında qanunvericilik Əsasları |
| + | (1975 il iyulun 9-da qəbul edilib): |
| + | inzibati huquq pozuntuları haqqında |
| + | qanunvericilik Əsasları (1980 il |
| + | oktyabrın 23-də qəbul edilib), mənzil |
| + | qanunvericiliyi Əsasları (1980 il |
| + | iyunun 24-də qəbul edilib, 1982 il |
| + | yanvarın 1-dən quvvədədir). |
| + | SSR İTTİFAQI REGİSTRİ —so- |
| + | vet dəniz gəmilərinin hamısına (ta- |
| + | beliyindən asılı olmayaraq) texniki |
| + | nəzarət edən və onların təsnifatı- |
| + | nı aparan orqan. SSRİ Ticarət Gə- |
| + | miciliyi Məcəlləsinə (1968) və SSRİ |
| + | XKS-nin SSR İttifaqı Registri |
| + | haqqındakı qərarına (1931) əsasən |
| + | rzəaliyyət gestərir. Leninqraddadır. |
| + | SSRİ-nin iri portlarında, gəmiqa- |
| + | yırma z-dlarında, həmcinin xarici |
| + | sosialist əlkələrinin, Finlandi- |
| + | yanın və s. dəniz portlarında mufət- |
| + | tiplikləri var. Donanmanın ucotu |
| + | “SSRİ gəmilərinin qeydiyyatı ki- |
| + | tabı.mnda aparılır. Bir sıra gəmi- |
| + | lərə (balıqcılıq k-zlarına və Ya di- |
| + | gər k-zlara, ayrı-ayrı vətəndailara |
| + | məxsus gəmilərə), o cumlədən S |
| + | hərbi-dəniz donanması gəmilərinə |
| + | nəzarət etmir. |
| + | SSRİ—bax Sovet Sosialist Respub- |
| + | likaları İttifaqı. |
| + | SSRİ ALİ MƏHKƏMƏSİ — SSR |
| + | İttifaqının ali məhkəmə orqanı, |
| + | SSRİ məhkəmələrinin, habelə mut- |
| + | təfiq resp.-ların məhkəmələrinin |
| + | məhkəmə fəaliyyətinə nəzarət edir. |
| + | 1924 ildə təpkil edilmitdir. Qanun- |
| + | vericilik təiəbbusu hyryryHa Ma- |
| + | likdir. SSRİ Konstitusiyasına əsa- |
| + | sən (m. 153), SSRİ Ali Soveti tərə- |
| + | findən sədrdən, onun muavinlərin- |
| + | dən, ӱzvlərindən və xalq iclascıla- |
| + | rından ibarət tərkibdə 5 il muddə- |
| + | tinə secilir. Muttəfiq resp.-ların |
| + | ali məhkəmələrinin sədrləri vəzi- |
| + | fəsinə gərə SSRİ A.m.-nin tərkibinə |
| + | daxildirlər. SSRİ A.M.-HHH TƏHKV- |
| + | li və fəaliyyəti SSRİ Ali Məhkə- |
| + | məsi haqqında Qanunla (30 noyabr |
| + | 1979), həmcinin SSRİ, muttəfiq və |
| + | muxtar respublikaların məhkəmə qu- |
| + | Vӱlupu qqında qanunvericilik |
| + | sasları (1958) ilə tənzimlənir. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | SSRİ A.m. Plenum və 3 məhkəmə gol- |
| + | legiyası tərkibində fəaliyyət gestə- |
| + | rir: mulki iplər uzrə, cinayət itiləri |
| + | uzrə və hərbi kollegiya. Kollegiya- |
| + | lar birinci instansiya məhkəməsi |
| + | kimi əz səlahiyyətləri həddində xu- |
| + | susilə muhum ipylərə, nəzarət qayda- |
| + | sında isə muttəfiq resp.-ların ali |
| + | məhkəmələrinin həkm və qərarların- |
| + | dan verilmit ipikayət və protestlərə |
| + | Oaxırlar. Hər kollegiyanın səlahiy- |
| + | Yəti qanunla muəyyən olunmuzidur. Bi- |
| + | rinci instansiya məhkəməsi kimi kol- |
| + | legiyalar ipnə sədr (SSRİ A.M. ha- |
| + | kimlərindən biri) və 2 xalq iclas- |
| + | cısından, digər hallarda isə 3 ha- |
| + | kimdən ibarət tərkibdə baxırlar. |
| + | SSRİ A.m.-nin Plenumu SSRİ |
| + | A.m.-nin Sədrindən, onun mçavinlə- |
| + | rindən, SSRİ A.m.-nin ӱzvlərindən, |
| + | muttəfiq resp.-ların ali məhkəmə- |
| + | lərinin sədrlərindən ibarət tərkib- |
| + | də fəaliyyət gəstərir. SSRİ A.m.- |
| + | nin Plenumu 4 ayda bir dəfədən az |
| + | olmayaraq caqırılır. Plenum SSRİ |
| + | A.m.-nin məhkəmə kollegiyalarının |
| + | qətnamələri, həkmləri, qərardadları |
| + | Zarəsində, habelə muӱttəfiq resp.- |
| + | ların ali məhkəmələri rəyasət he?”əT- |
| + | lərinin və plenumlarının qərarla- |
| + | rı SSR İttifaqı qanunvericiliyi- |
| + | nə zidd olduqda və Ya digər mӱttəfiq |
| + | resp.-ların mənafeyini pozduqda, bu |
| + | qərarlar barədə SSRİ A.m. Sədrinin |
| + | və SSRİ Bam Prokurorunun protest- |
| + | ləri uzrə ipnlərə nəzarət qaydasında |
| + | baxır: SSRİ A.m.-nin məhkəmə kol- |
| + | legiyalarının qətnamələr, həkmlər |
| + | və ya qərardadlar cıxardıqı, yaxud |
| + | da SSRİ A.m. Plenumunun ezu tərə- |
| + | findən qərarlar qəbul olunmuyn ii1- |
| + | lərə yeni acılmınq hallara gərə |
| + | SSRİ Bat Prokurorunun rə”yləri |
| + | uzrə baxır: SSRİ A.m.-nin Plenumu |
| + | məhkəmə təcrubəsini və məhkəmə sta- |
| + | tistikasını umumilətdirir: məhkəmə- |
| + | lərə qanunların tətbiq olunması mə- |
| + | sələləri uzrə rəhbər izahatlar verir: |
| + | SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Hey”- |
| + | ətinə qanunvericilik qaydasında həll |
| + | olunmalı məsələlər və SSRİ qanun- |
| + | larının ipərhi məsələləri uzrə təq- |
| + | dimatlarla muraciət edir və s. Ple- |
| + | numun iclaslarında SSRİ Baiq: Pro- |
| + | kuroru və SSRİ Ədliyyə Naziri mut- |
| + | ləq ititirak etməlidirlər. SSRİ A.m. |
| + | yanında elmi məsləhət 1Purası var. |
| + | SSRİ ALİ SOVETİ--SSRİ-nin ali |
| + | hakimiyyət və yeganə qanunvericilik |
| + | orqanı. SSRİ A.S.-ni əhali gizli səs- |
| + | vermə yolu ilə umumi, bərabər və bir- |
| + | batpa secki huququ əsasında 5 il mud- |
| + | dətinə secir. 21 yajına catmıytil və |
| + | secki Huququndan istifadə edən hər |
| + | bir SSRİ vətəndapı SSRİ A.S.-nə |
| + | deputat secilə bilər. SSRİ A.S.-nin |
| + | apyaqıdakı Kutuqlari var: SSRİ Kon- |
| + | stitusiyasının qəbul edilməsi, onda |
| + | dəyipikliklər edilməsi: SSRİ tərki- |
| + | binə yeni resp.-lar qəbul olunması, |
| + | yeni muxtar resp.-lar və muxtar vil.- |
| + | lər təpgilinin təsdiqi, SSRİ-nin |
| + | dəvlət, iqtisadi və sosial inkitpaf |
| + | planlarının, SSRİ dəvlət budcəsi- |
| + | nin və onun yerinə yetirilməsi haqqın- |
| + | da hesabatların təsdiqi) ona hesabat |
| + | verməli olan SSR İttifaqı orqanla- |
| + | rının təpkili. SSRİ A.S. iki pala- |
| + | tadan—-İİttifaq Sovetindən və Mil- |
| + | lətlər Sovetindən ibarətdir. SSRİ |
| + | A.S.-nə fəhlələr, kolxozcular, sovet |
| + | ziyalılarının nuçmayəndələri, mədə- |
| + | niyyət və maarif ipciləri, devlət və |
| + | |
| + | |
| + | partiya xadimləri secilirlər. Hər |
| + | iki palata bərabər huquqludur. SSRİ |
| + | qanunları SSRİ A.S. tərəfindən və |
| + | ya SSRİ A.S.-nin qərarı ilə geci- |
| + | rilən uumumxalq səsverməsi (referen- |
| + | dum) ilə qəbul edilir. SSRİ A.S. |
| + | qanunvericilik əs ii bilava- |
| + | sitə qanunlar qəbul etməklə və sessi- |
| + | yalar arasındakı devrdə SSRİ A.S. |
| + | Rəyasət Heyətinin qəbul etdiyi fər- |
| + | manları təsdiq etmək yolu ilə həyata |
| + | kecirir. SSRİ A.S. SSRİ A.S.-nin |
| + | Rəyasət Hey”ətini secir, SSRİ həku- |
| + | mətini—SSRİ Nazirlər Sovetini |
| + | təppkil edir, SSRİ Ali Məhkəməsi- |
| + | ni secir, SSRİ Bai Prokurorunu |
| + | təyin edir. | |
| + | |
| + | SSRİ A.S.-nin sessiyaları ildə |
| + | 2 dəfə carırılır. Nəvbədənkənar ses- |
| + | siyalar SSRİ Ali Sovetinin Rəya- |
| + | sət Heyqətinin təpəbbusu, habelə MYT- |
| + | təfiq resp.-ların, yaxud palatalar- |
| + | dan birinin deputatlarının a3bi Yu- |
| + | də bir hissəsinin təklifi ilə ca- |
| + | qırılır. SSRİ Ali Sovetinin və |
| + | onun Rəyasət Hey”ətinin qərarları- |
| + | nın həyata gkecirilməsinə kəemək et- |
| + | mək, devlət orqanlarının və təqikilat- |
| + | larının fəaliyyətinə nəzarət etmək |
| + | ucun deputatlar icərisindən daimi |
| + | komissiyalar secilir. Hər palata |
| + | Mandat komissiyasını, Qanunveri- |
| + | cilik muçlahizələri komissiyasını, |
| + | Plan-budcə komissiyasını, Xarici |
| + | iplər komissiyasını, Gənclər komis- |
| + | siyasını, həmcinin bir sıra sahə |
| + | komissiyalarını yaradır. |
| + | |
| + | Muttəfiq və muxtar resp.-larda |
| + | ali dəvlət hakimiyyəti orqanı muva- |
| + | fiq resp.-nın birpalatalı Ali So- |
| + | vetidir. Bax məs., Azərbaycan SSR |
| + | Ali Soveti. |
| + | |
| + | SSRİ ALİ SOVETİ RƏYASƏT HEY”- |
| + | ƏTİNİN SƏDRİ—SSRİ Ali So:- |
| + | vetinin Rəyasət Hey”ətinə batpcı- |
| + | lıq edən ipəxs. Rəyasət Hey”ətinin ipipi- |
| + | ni təkil edir, istiqamətləndirir. |
| + | onun iclaslarını caqırır və aparır, |
| + | orden və medallarını, SSRİ |
| + | fəxri adlarının verilməsi haqqın- |
| + | da Bala ı təqdim edir. Xarici |
| + | əlaqələrdə SSRİ-ni təmsil edir, xa- |
| + | rici devlətlərin diplomatik numa- |
| + | yəndələrinin e”timadnamələrini və |
| + | əvdətnamələrini qəbul edir. SSRİ |
| + | Ali Sovetinin qanunları və qərar- |
| + | ları, SSRİ Ali Soveti Rəyasət Hey”- |
| + | ətinin fərmanları onun imzası ilə |
| + | (Rəyasət Hey”əti katibinin imzası ilə |
| + | birgə) dərc olunur. |
| + | “SSRİ ALİ SOVETİNİN VEDO- |
| + | MOSTLARIZ—SSRİ Ali Soveti- |
| + | nin Həftəlik rəsmi nəptri. 1938 ildən |
| + | Moskvada qəzet siəklində cıxmıiq, |
| + | 1954 ildən bulleten kimi butun mut- |
| + | təfiq resp. xalqlarının dillərində |
| + | (o cumlədən Azərb. dilində) cıxır. |
| + | c Vedomostlardak SSRİ Qanunları, |
| + | SSRİ Ali Soveti Rəyasət Hey”ətinin |
| + | normativ xarakterli qərar və fər- |
| + | manları, SSRİ Ali )BETHHHH BƏ |
| + | palatalarının fəaliyyəti haqqında |
| + | xəbərlər və s. dərc olunur. Aztiraj- |
| + | lıdır. Muttəfiq resp.-ların Ali |
| + | vetləri və analoji bulletenlə |
| + | nəptr edirlər.(Məs., Azərbaycan SS |
| + | Ali Sovetinin mə”lumatıq) | |
| + | SSRİ ALİ SOVETİNİN KOMİS- |
| + | SİYALARI —bax SSRİ Ali Soveti. |
| + | SSRİ ALİ SOVETİNİN RƏYASƏT |
| + | HEYQƏTİ—SSRİ-də hakimiyyət or- |
| + | qanı. SSRİ Ali Soveti tərəfindən |
| + | hər nəvbəti caqırıptın birinci ses- |
| + | |
| + | |
| + | SSRİ DƏVLƏT BAN Kİ |
| + | |
| + | |
| + | q |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | siyasında deputatlar icərisindən Ali |
| + | Sovetin səl əə MV-AHƏTHHƏ C€uH- |
| + | lir. SSRİ A.S.R.H.-ndə butun MYTTƏ- |
| + | fiq resp.-lar təmsil olunmuyidur: |
| + | hər bir muttəfiq resp.-nın Ali So- |
| + | veti Rəyasət Heyətinin sədri SSRİ |
| + | A.S.R.H. sədrinin muavini secilir. |
| + | CCPH A.S.R.H. SSRİ Ali Soveti |
| + | . Rəyasət Hey”ətinin Sədrindən, Səd- |
| + | rin birinci mucavinindən, sədrin 15 |
| + | muӱavinindən, Rəyasət Heyətinin ka- |
| + | tibindən və Rəyasət Heyətinin 21 uz- |
| + | vundən ibarət tərkibdə secilir. Kon- |
| + | itusiyaya əsasən SRİ A.S.R.H. |
| + | səlahiyyətinə apaqıdakılar daxil- |
| + | dir: SSRİ Ali Sovetinə seckilər |
| + | təyin etmək: SSRİ Ali Sovetinin ses- |
| + | siyalarını caqırmaqy, SSRİ qanun- |
| + | larını təfsir etmək: SSRİ-nin bey- |
| + | nəlxalq muqavilələrini təsdiq və ləev |
| + | etmək, hərbi adlar, diplomatik rut- |
| + | bələr və balpqa sn adlar muəyyən et- |
| + | mək və vermək: Rİ orden və medal- |
| + | larını tə”sis etmək və onlarla təl- |
| + | tif etmək: SSRİ fəxri adlarını |
| + | muəyyən etmək və vermək: SSRİ vətən- |
| + | datlplıqına qəbul etmək: SSRİ vətən- |
| + | daplıqından cıxarmaq və SSRİ və- |
| + | təndapplıqından məhrum etmək, sı- |
| + | tınacaq vermək məsələlərinin həlli: |
| + | amnistiya və bathiplama huququnu hə- |
| + | yata kecirmək: SSRİ-nin diplomatik |
| + | nӱmayəndələrini təyin etmək və geri |
| + | caqırmaq, diplomatik numayəndələ- |
| + | rin eqtimadnamələrini və əvdətnamələ- |
| + | ini qəbul etmək, SSRİ ə |
| + | rasını təpkil etmək, SSRİ Si- |
| + | də Qӱvvələrinin Ali Komandan- |
| + | lıqrını təyin etmək və dəyitdirmək, |
| + | fərmanlar vermək və qərarlar qəbul |
| + | etmək: SSRİ Nazirlər Sovetinin tər- |
| + | kibinə daxil olan ppəxsləri vəzifə- |
| + | dən azad etmək və vəzifəyə təyin etmək. |
| + | Muttəfiq və muxtar resp.-larda da Ali |
| + | Sovetlərin Rəyasət Hey ətləri var. |
| + | Bax məs., Azərbaycan SSR Ali Sove- |
| + | tinin Rəyasət Heyəti. |
| + | dE BAYTARLIQ NİZAMNAMƏ- |
| + | Sİ—bax Baytarlıq. |
| + | SSRİ BA PROKURORU--SSRİ |
| + | Prokurorluqunun ali vəzifəli ipəx- |
| + | siz prokurorluq orqanları sistemi- |
| + | nə batpcılıq-və butun əlkə ərazisində |
| + | |
| + | |
| + | onların fəaliyyətinə rəhbərlik edir. |
| + | 1936—1946 illərdə SSRİ Prokuroru |
| + | adlanmıppidır. SSRİ Konstitusiya- |
| + | |
| + | |
| + | sına (1977) əsasən SSRİ B.p. bila- |
| + | vasitə və ona tabe olan prokurorlar |
| + | vasitəsilə devlətin adından butun |
| + | nazirliklərin, idarələrin, onların |
| + | tabeciliyindəki idarə və muəssisə- |
| + | lərin, yerli Sovetlərin icra və sə- |
| + | rəncam orqanlarının, koop. təiykilat- |
| + | larının qanunlara durust əməl etmə- |
| + | sinə ali nəzarəti, həmcinin vəzifə- |
| + | li pəxslərin və vətəndatların qanun- |
| + | ları durust icra etməsinə nəzarəti |
| + | həyata kecirir. SSRİ B.p.-nu CCPH |
| + | Ali Soveti 5 il mӱddətinə tə Yin edir, |
| + | ona Həqiqi dəvlət ədliyyə mutpaviri |
| + | rutbəsi verilir. SSRİ B.p, muttə- |
| + | fiq resp.-ların prokurorlarını və |
| + | onların təqdimatı ilə muxtar resp., |
| + | diyar,:vid., muxtar vil.-lərin proku- |
| + | ə larını tə”yin edir. SSRİ B.p.-nun |
| + | CP Ann veti Rəyasət Hey ətinə |
| + | və SSRİ Ali məhkəməsinə təqdimat |
| + | vermək huququ var. SSRİ Ali məhkə- |
| + | məsi plenumunun iclaslarında SSRİ |
| + | B.p.-nun iptirakı məcburidir: o, |
| + | hər hansı məhkəmənin qanuni qӱvvəyə |
| + | minmi hekm, qərar, qətnamə və qərar- |
| + | dadına protest verə və onları dayan- |
| + | |
| + | |
| + | dıra bilər (bax inin SSRİ Pro- |
| + | kirorluRu, Nəzarət ). | |
| + | SSRİ BƏCTƏKAP/IAP İTTİFAQI |
| + | 1932—57 illərdə Sovet |
| + | əstəkarları İttifaqı) |
| + | —-SSRİ bəstəkarları və musiqiiyu- |
| + | naslarının ictimai yaradıcılıq |
| + | təpkilatı. 1932 ildə Yaradılmıit- |
| + | dır. İttifaqın əsas vəzifəsi sosia- |
| + | list realizmi prinsiplərini təsdiq |
| + | edən, SSRİ xalqlarının milli mə- |
| + | dəniyyət ən”ənələrini inkipaf et- |
| + | dirən yuksək ideyalı və bədii cəhət- |
| + | dən əhəmiyyətli əsərlərin yaradılma- |
| + | sına, eləcə də bəstəkar və musiqipqu- |
| + | nasların yaradıcılıqının və pro- |
| + | fessional ustalıqının yuksəldilmə- |
| + | sinə nail ədə Ali rəhbər or- |
| + | qanı qurultaydır. 6 qurultayı olmui- |
| + | |
| + | |
| + | ay (1948, 1957, 1962, 1968, 1974, |
| + | 4979), İttifaqın birinci katibi T. |
| + | N. Xrennikovdur (1948 ildən). 2377 |
| + | |
| + | |
| + | ӱzvu var (1984, 1 yanvar). c“Sovetskaya |
| + | muzıkavf vəc Muzıkalnaya jiznə itti- |
| + | faqın mətbuat orqanlarıdır. Nəzdin- |
| + | də “Sovetski kompozitorə nəptriyyatı, |
| + | sovet musiqisini təbliq edən U mumit- |
| + | tifaq bӱrosu və SSRİ Musiqi Fondu |
| + | fəaliyyət gestərir. Lenin ordeni ilə |
| + | təltif olunmutdur (1968). |
| + | |
| + | SSRİ VƏTƏNDATMLARININ ƏSAS |
| + | HUQUQLARI, AZADLIQLARI VƏ |
| + | VƏZİFƏLƏRİ—sovet vətəndatları- |
| + | nın SSRİ Konstitusiyasında, muttə- |
| + | fiq və muxtar resp.-ların Konstitu- |
| + | siyalarında qanunvericiliklə e”lan |
| + | edilmiyi və tə”minat verilmin huquq- |
| + | larının, azadlıqlarının və vəzifə- |
| + | lərinin məcmusu. Sovet cəmiyyətində |
| + | pəxsin Huquqi vəziyyətinin əsasları- |
| + | nı muəyyənləipdirir və vətəndatla- |
| + | rın cari qanunvericiliklə tənzim |
| + | edilən digər huquq və vəzifələri ucun |
| + | əsasdır. Əsas huquq və azadlıqlar axla- |
| + | qıdakılardır: sosial-iqtisadi Hu- |
| + | quqlar və azadlıqlar— əmək h u- |
| + | ququ (keyfiyyətinə və kəmiyyətinə |
| + | uyqun olaraq haqqı edənilən tə”minat- |
| + | lı ip almaq huququ istirahət |
| + | hӱququ (iti gununun qanunla -məh- |
| + | dudlappdırılması, hər həftə istira- |
| + | hət gӱnləri və hər il haqqı edəvilən |
| + | məzuniyyət verilməsi), qocaldıqda, |
| + | XƏSTƏLƏNDİKDƏ, əmək .qabiliyyətini |
| + | itirdikdə (tamamilə və qismən), habelə |
| + | ailə batcısını itirdikdə maddi |
| + | təminat hyryry, təhsil |
| + | |
| + | |
| + | huququ (təhsilin pulsuz olması və y |
| + | |
| + | |
| + | s.)) mənzil huququ, pəxsi |
| + | mulkiyyət İhYTryry, vərə- |
| + | səlik huququ. Siyasi huquqlar |
| + | və demokratik azadlıqlar: sez, mət- |
| + | buat, yıqıncaq, gӱcə yurutiləri və nu- |
| + | mayitpləri azadlıqı, ictimai təpki- |
| + | latlarda və ittifaqlarda birlətmək |
| + | huququ, vətəndaiların secki Hutuq- |
| + | ları (bax həmcinin Senki sistemi, |
| + | Sencki huququ, Demokratik azadlıq- |
| + | lar). Pəxsi hӱquqlar və azadlıqlar: |
| + | pqəxsiyyətin toxunulmazlırı, mənzil |
| + | toxunulmazlırı, yazıppmanın gizli |
| + | saxlanması, vicdan azadlıqı, mut- |
| + | təhimin "mudafiə huququnun tə”min |
| + | edilməsi. Bu huquq və azadlıqlar ir- |
| + | qindən, milliyyətindən və cinsindən |
| + | asılı olmayaraq Sun vətəndatla- |
| + | ra grixtindir ədovet Konstitusi- |
| + | ası SSRİ vətəndatlarına əsl de- |
| + | mokratik huquq və azadlıqlar vermək- |
| + | lə yanapı onların ӱzərinə muhum və- |
| + | zifələr də qoyur: SSRİ vətəndatla- |
| + | rı konstitusiyaya və digər qanunla- |
| + | |
| + | |
| + | ra riayət etməli, əməyə pquurlu muna- X |
| + | |
| + | |
| + | sibət bəsləməli və əmək intizamını |
| + | gəzləməli, sosialist birgəyapayıp |
| + | qaydalarına hərmət etməli, ictimai |
| + | borca vicdanla yanatlmalı, sosialist |
| + | mӱlkiyyətini qorumalı və mehkəmlən- |
| + | dirməlidirlər. Sosialist vətənini |
| + | mudafiə etmək həp bir sovet vətəndatpı- |
| + | nın mӱqəddəs borcudur. Vətənə xəyanət |
| + | ən arır cinayətdir. |
| + | SSRİ QANUNLARI TOPLUSU |
| + | (SSRİ QQ)—1924—37 illərdə SSRİ |
| + | Xalq Komissarları Sovetinin |
| + | |
| + | |
| + | en |
| + | nətri (məcmuəsi). 1938 ildən SSRİ |
| + | Həkumətinin qərarlar kӱlliyyatı |
| + | |
| + | |
| + | nəptr edilir. |
| + | |
| + | SSRİ QIRMIZI XAC VƏ QIRMI- |
| + | ZI AYPARA CƏMİYYƏTLƏRİ İT- |
| + | TİFAQI (SSRİ QX və QACİ)—ya- |
| + | ralılara və xəstələrə, təbii fəla- |
| + | kətdən zərər cəkənlərə, bir sıra xəs- |
| + | təliklərin Yayılmasının qariqısını |
| + | almaq məqsədi ilə səhiyyə tətpkilat- |
| + | larına kəmək etmək ucun yaradıl- |
| + | mı1p kenullu ictimai təptjilat. 1918 |
| + | il avqustun 7-də V. İ. Lenin Qır- |
| + | mızı Xac cəmiyyətinin daxili və bey- |
| + | nəlxalq fəaliyyəti barədə dekret im- |
| + | zalamhındır. 1918 il noyabrın 20-də |
| + | Moskvada cəmiyyət ӱzvlərinin. yıqın- |
| + | caqrında Rusiya Qırmızı Xac cəmiy- |
| + | yətinin MK-sı secilmit və nizamna- |
| + | məsi qəbul edilmipdi. 1923 il mayın |
| + | 29-da “SSRİ Qırmızı Xac və Qırmı- |
| + | zı Aypara Cəmiyyətləri İttifaqı |
| + | Yaradılması haqqında bəyannamə im- |
| + | zalanmınplddır. QX və QACİ tərkibi- |
| + | nə 4 resp.-nın (Azərb.SSR, Tur.SSR, |
| + | Əzb.SSR, Tac.SSR) Qırmızı Aypara |
| + | CƏMİYYƏTİ VƏ 11 resp.-nın Qırmızı |
| + | Xac cəmiyyəti daxildir. SSRİ QX |
| + | və (Cİ ali orqanı Umumittifaq |
| + | qurultayı (1-ci qurultay 1932- ilin |
| + | oktyabrında, 9-cu qurultay 1981 ilin |
| + | mayında olmutpdur), qurultayarası |
| + | dəvrlərdə isə İcraiyyə Komitəsi və |
| + | onun Rəyasət Hey”ətidir. SSRİ QX |
| + | və QACİ pulsuz donorluqun ingitpa- |
| + | fına kəeməklik edir. cSovetski Kras- |
| + | nı Krestə ən Həmp onyEyp (1951 |
| + | ildən). SSR QX və QACİ xarici əl- |
| + | kələrdə epidemiyalara, aclıra və s. |
| + | qaripı, sulh uqrunda geni Hm ana- |
| + | rır. Bir sıra Asiya və Afrika əlkə- |
| + | |
| + | |
| + | lərində Sovet Qırmızı Xac Cəmiy- |
| + | Yətinin xəstəxanaları fəaliyyət gəs- |
| + | tərir. SSRİ QX və QACİ Beynəlxalq |
| + | |
| + | |
| + | cQırmızı Xacə cəmiyyətinin fəaliy- |
| + | ətində, inkiptaf etməkdə olan əlkə- |
| + | lərdə upaqlara kemək ucun BMT-nin |
| + | Utpaq fondunda aktiv iptirak edir. |
| + | Lenin ordeni ilə təltif olunmupt- |
| + | dur (1967). |
| + | SSRİ DƏMİRYOLLARI NİZAM- |
| + | NAMƏSİ—bax Dəmiryolları nizam- |
| + | naməsi. | | |
| + | SSRİ DƏVLƏT ARBİTRAJI—–bax |
| + | Dəvlət arbitrajı. |
| + | SSRİ DƏVLƏT BAYRARI—–bax |
| + | Devlət bayrarı. |
| + | SSRİ DƏVLƏT BANKI —sovet kre- |
| + | dit sisteminin əsas halqası:, vahid |
| + | emissiya, Kredit, hesablatima və kas |
| + | sa mərkəzi, x.t.-na və əhaliyə kredit |
| + | verən və onları maliyyələtdirən əsas |
| + | bank. 1921 ilin oktyabrında V. İ. |
| + | Leninin təpəbbusu ilə RSFSR Dəv- |
| + | lət Bankı Kimi yaradılmıpdır. |
| + | 1923 ildən SSRİ D.B. adlanır. Fəa- |
| + | liyyətinin ilk ilində yalnız kredit |
| + | və hesablaptma əməliyyatları aparır- |
| + | dı. 1922 ildən bank biletləri emis- |
| + | siyası (buraxmaq) huququna malikdir. |
| + | əzinə biletləri və xırda pullar |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | emissiyası da ona həvalə onyHMYmI- |
| + | dur. Əsas vəzifəsi emissiya əməliy- |
| + | yatlarını və pul tədavuluӱnun nizam- |
| + | lanmasını həkumət direktivləri əsa- |
| + | sında həyata gecirməkdir. Muəssisə |
| + | və təpkilatlar arasında hesablai1- |
| + | malar bank aparatının kəməyi ilə |
| + | naqdsız hesablaima qaydasında apa- |
| + | rılır. Əlkədə əmanət kassalarına |
| + | rəhbərlik etmək, eləcə də beynəlxalq |
| + | kredit və hesablailma əməliyyatları |
| + | aparmaq, xarici valyuta və qiymətli |
| + | metallarla əməliyyatları həyata kecir- |
| + | mək Banka həvalə olunmutpidur. SSRİ |
| + | D.B, dunyanın ən iri bankıdır. Onun |
| + | əsas halqası SSRİ-nin butun inziba- |
| + | ti vahidlərində acılmıii ipe”bələr- |
| + | dir. 1984 ilin əvvəlinə təqr. 4,7 min |
| + | idarəsi olmutidur. SSRİ D.B. son |
| + | dərəcə mərkəzlətdirilmitdir. Ban- |
| + | ka İdarə heyəti rəhbərlik edir (səd- |
| + | rini SSRİ Ali Soveti təyin edir). |
| + | SSRİ D.B.-nın vil., diyar və muttə- |
| + | iq resp.-larda kontorları və s. var. |
| + | SRİ DƏVLƏT BANKININ AZƏR- |
| + | BAYCAN RESPUBLİKA KONTORU |
| + | —SSRİ Dəvlət Bankının struktu |
| + | vahidi. 1921 ilin oktyabrında Azərə |
| + | Devlət Bankı adı ilə yaradılmıii- |
| + | dır. Bu munasibətlə V. İ. Lenin N. |
| + | Nərimanova teleqram gendərmiyidi: |
| + | “Arzu elirəm ki, yeni acılan Azər- |
| + | baycan Devlət bankı, qardaiq Sovet |
| + | resp.-sının fəhlələri və kəndliləri- |
| + | nin əlində Yeni iqtisadi siyasət ucun |
| + | məhkəm dayaq olsunq (Əsər. tam kul- |
| + | liyyatı,c.24,səh. 25—26). Kontorun sis- |
| + | teminə 85 idarə, eləcə də Dəvlət əmək |
| + | əmanət -kassalarının geniit HTƏÖƏKƏCM |
| + | daxildir (1983). Kontor resp. iqtisa- |
| + | diyyatının inkipafında əhəmiyyətli |
| + | |
| + | |
| + | rol oynayır. |
| + | |
| + | SSRİ DƏVLƏT EHTİYAT ƏMƏK |
| + | QUVVƏLƏRİ—pəhər və kənd gənc- |
| + | lərindən yeni. fəhlələrin mutəiək- |
| + | kil hazırlanması sistemi. 1940 il |
| + | oktyabrın :2-də SSRİ Ali Sovetinin |
| + | |
| + | |
| + | Rəyasət Heyəti *SSRİ Devlət ehti-- |
| + | |
| + | |
| + | yat əmək qӱvvələri haqqındaq Fərman |
| + | qəbul etmidir. D.e.ə.q.-nin əsas məq- |
| + | sədlərindən biri ixtisaslı fəhlələ- |
| + | rin planauyqun kӱtləvi hazırlanma- |
| + | sı və mutəpəkkil yerlətdirilməsi- |
| + | dir. 1940 ildə 3 tipdə təhsil MYƏCCH- |
| + | səsi yaradılmınqdı: 1) metalcı, Me- |
| + | tallurq, kimyacı, ppaxtacı, neftci |
| + | və s. ixtisaslı fəhlələr hazırlayan |
| + | 2 illik sənət məktəbləri) 2) mapyinist |
| + | kəməkcisi, vaqon və parovozların Tə"- |
| + | miri ӱzrə cilinkər, D.Y. nəql. ucun |
| + | digər murəkkəb ixtisaslı fəhlələr |
| + | hazırlayan. 2 illik d.y. məktəbləri, |
| + | Z) kӱtləvi ixtisaslı fəhlələr hazır- |
| + | layan 6 aylıq f-k-z-d təhsili (FZT) |
| + | məktəbləri. Devlət butun təhsil alan- |
| + | ların tam maddi tə”minatını əz uzə9- |
| + | rinə getӱurmulidur. Sov.İKP MK- |
| + | nın 1953 il Sentyabr plenumunun Qə- |
| + | rarı ilə D.e.ə.q. sistemində K.t.-nın |
| + | mexaniklətidirilməsi məktəbləri Ya- |
| + | radıldı. SSRİ-də tədricən umumi |
| + | orta təhsilə kecilməsi ilə əlaqədar |
| + | 1954 ildən D.e.ə.q. sistemində Yeni tip- |
| + | li təhsil məktibləri–- pula umӱmtəh- |
| + | sil məktəblərini bitirmii gənclər |
| + | cun texniki məktəblər Yaradıldı. |
| + | vvəll |
| + | butun FZT məktəbləri, habelə bait |
| + | idarələrin nəzdindəki stasionar təh- |
| + | sil muəssisələrinin əsas Hissəsi 1959 |
| + | ildən texniki peapə məktəbləri kimi |
| + | yenidən yaradıldı (təhsil muddəti |
| + | 1—3 il, kənd texniki pelə məktəb |
| + | |
| + | |
| + | ni birlətdirir. |
| + | |
| + | |
| + | D.e.ə.q. sisteminə daxil olan |
| + | |
| + | |
| + | SSRİ DƏVLƏT BANKININ AZƏRBAYCAN RESPUBLİKA KONTORU |
| + | |
| + | |
| + | lərində 1—2 il). Həmin ildən D.e.ə. |
| + | T.-HHH təhsil muəssisələri mӱttəfiq |
| + | resp.-ların sərəncamına verildi, |
| + | SSRİ Nazirlər Soveti yanında Bali |
| + | Əmək Ehtiyatları İdarəsi SSRİ Na- |
| + | zirlər Sovetinin Dəvlət Texniki |
| + | Pepə Təhsili Komitəsi (1978 ildən |
| + | SSRİ Devlət Texniki Pepə Təhsili |
| + | Komitəsi) kimi yenidən yaradıldı |
| + | ax Texniki peyiə LA ii |
| + | |
| + | ii DƏVLƏT GERBİ—bax Dəvlət |
| + | gerom. |
| + | SSRİ DƏVLƏT SU FONDU—SSR |
| + | İttifaqı və mutləfiq respublikala- |
| + | rın su qanunvericiliyi Əsasları- |
| + | na (1970) uyqun olaraq SSRİ-dəki bu- |
| + | tun sular (su obyektləri): caylar, gəl- |
| + | lər, su anbarları, digər yerustu su- |
| + | tutarlar və su mənbələri, habelə ka- |
| + | nalların və gəlməcələrin suları, |
| + | yeraltı sular və buzlaqlar, SSRİ- |
| + | nin daxili dəpizləri və digər daxi- |
| + | li dəniz suları, SSRİ-nin ərazi |
| + | şiları (məhəlli dənizi) SSRİ D.s.fF.- |
| + | na daxildir. SSRİ-də butun sular |
| + | dəvlət mӱlkiyyətidİir. |
| + | |
| + | CCp sahəsindəki munasi- |
| + | bətləri SSR İttifaqı, muttəfiq resp. |
| + | orqanları və yerli orqanlar tənzim- |
| + | ləyir. Qanunsuz sərəncam vermək, su- |
| + | lardan istifadə etməkdə və dəvlətin |
| + | sular uzərində mӱstəsna mulkiyyət hu- |
| + | ququnu batqa cur pozmaqda, əzbatına |
| + | didrotexnika ipləri germəkdə, su fon- |
| + | hu obyektlərinin cirklənməsi və zi- |
| + | billənməsində təqsirli olan vəzifəli |
| + | iyəxslər və vətəndailar muəyyən olun- |
| + | muyi -qaydada məs”uliyyət dapıyırlar. |
| + | Bax həmcinin Sudan istifadə. |
| + | SSRİ ELMLƏR AKADEMİYASI |
| + | (SSRİ EAy—SSRİ-nin ali elmi ida- |
| + | DƏCH: elkənin ən gərkəmli alimləri- |
| + | 1724 il yanvarın |
| + | 28-də (fevralın 8-də) 1 Pyotrun ər- |
| + | manı ilə əsası qoyulmut, 1725 ildən |
| + | fəaliyyətə bailamındır. Əvvəlcə Elm- |
| + | lər və Rəssamlıq Akademiyası, 1803 |
| + | ildən TAMEƏPAYUN EA, 1836 ildən İm- |
| + | perator Sankt- eterburq EA, 1917— |
| + | 25 illərdə Rusiya EA, 1925 ilin iyu- |
| + | lundan SSRİ EA adlanmındır. 1934 |
| + | ildə EA Moskvaya kecurulmuidur. |
| + | SSRİ EA dunyanın ən beyuk elm |
| + | mərkəzlərindəndir. nun bayilıca |
| + | vəzifələri butun elm sahələrində |
| + | əsaslı tədqiqatları inkiiyaf etdir- |
| + | məkdən, bilavasitə istehsalatın in- |
| + | kipafı ilə əlaqədar perspektiv el- |
| + | mi tədqiqatları Həyata kecirməkdən, |
| + | texniki tərəqqinin yeni imkanları- |
| + | nı akara cıxarmaqdan, kommunizm |
| + | quruculuqunda elmi nailiyyətlərdən |
| + | da |
| + | |
| + | |
| + | a dolqun istifadə olunmasına kə- . |
| + | |
| + | |
| + | mək etməkdən ra. SSRİ EA 6i- |
| + | lavasitə SSRİ Nazirlər Sovetinin |
| + | tabeliyindədir. SSRİ EA-nın ali or- |
| + | qanı—onun həqiqi (akad.-lər) və m. |
| + | uzvlərinin Umumi yırıncaqrıdır: o, |
| + | əlkədə elmin inkitpafı məsələlərini |
| + | muəyyənləiidirir, akademiyanın fəa- |
| + | liyyətinin əsas təqikilati məsələlə- |
| + | rini Həll edir, EA-nın həqiqi, mӱx- |
| + | bir və əcnəbi ӱzvlərini, yıqrıncaq- |
| + | lararası muddətdə akademiyanın fəa- |
| + | liyyətinə baicılıq etmək ucun 4 il- |
| + | dən bir Rəyasət Heyəti secir. SSRİ |
| + | EA Rəyasət Heyətinin 4 belməsi—f H- |
| + | zikatexnika və riyaziy- |
| + | yat elmləri, kimya-texno- |
| + | logiya və biologiya elm- |
| + | lari, Yer aqqında elm- |
| + | par vəictimai elmlər uz- |
| + | pə belmələri var. Bunlar 16 mə 6ənu |
| + | |
| + | |
| + | 2 izd., M., 1 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | əzundə birlətdirir. SSRİ EA-nın |
| + | tərkibində, həmcinin Sibir tie”bəsi, |
| + | Uzaq PQərq və Ural elmi mərkəzləri, |
| + | 250-dən cox elmi idarə, 200-dən cox |
| + | elmi pura, 170-dən cox elmi 4005 |
| + | na, elmi-tədqiqat donanması və s. fəa- |
| + | liyyət gəstərir (1983). SSRİ EA-nın |
| + | 251 akad.-i, 506 m. uzvu və 106 əcnəbi |
| + | uzvu var (1984). SSRİ EA muttəfiq |
| + | resp.-ların EA-larının fəaliyyətinə |
| + | elmi istiqamət. verir. Akademiyanın |
| + | nəptriyyat fəaliyyəti Redaksiya-Nəiti- |
| + | riyyat PTurasının baicılıqı ilə, əsa- |
| + | sən, 4“Naukaq nəiyriyyatı vasitəsilə |
| + | həyata kecirilir. Əsas jurnalları: |
| + | c“ İzvestiya Akademii nauk CCCPə, |
| + | c“Dokladı Akademii nauk SSSRƏə, “Prn- |
| + | ponas, *Kosmiceskiye issledovaniyaə, |
| + | cNauka v SSSR (rus, ing., alman və |
| + | ispan dillərində). SSRİ EA xarici |
| + | və beynəlxalq elmi təkilatlarla g2- |
| + | nitpp əlaqə saxlayır. SSRİ EA gər- |
| + | kəmli .elmi əsərlər və kəpflər ucun |
| + | qızıl medallar və muckafatlar tə sis |
| + | etmipdir: ali mukafatı M. V. Lomo- |
| + | nosov ad. qızıl medaldır. SSRİ EA |
| + | 2 dəfə Lenin ordeni ilə təltif olun- |
| + | mulidur (1969, 1974). |
| + | |
| + | Prezidentləri: A. P. Karpinski |
| + | (1917—36), V. L. Komarov (1945 ilə- |
| + | dək), S. İ. Vavilov (1951 ilədək), A. |
| + | N. Nesmeyanov (1961 ilədək), M. V. |
| + | Keldıi: (1975 ilədək), A. P. Aleksan- |
| + | drov (1975 ildən). |
| + | |
| + | Əd.. Akademin naugk SSSR, t. 1—2, |
| + | 77, Sovstskal nau ka—itoqi |
| + | ip perspektivı, M., 1982. |
| + | |
| + | |
| + | SSRİ ELMLƏR AKADEMİYASI- |
| + | NIN . KİTABXANASI (EAK) |
| + | SSRİ EA elmi kitabxanalar sistemi- |
| + | nin mərkəzi kitabxanalarından bi- |
| + | ri. Leninqraddadır. Rusiyada ilk |
| + | dəvlət kitabxanası 1713 ildə Peter- |
| + | burqda yaradılmıit, 1725 ildə o, Pe- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | terburq EA-nın sərəncamına veril- |
| + | MƏM V. İ. Lenin 1891 və 1894 il- |
| + | ərdə EAK-da məqul olmupdur. 1921 |
| + | |
| + | |
| + | —24 illərdə EAK Leninin gestərini |
| + | ilə Vasilyev adasında xususi binaya |
| + | kecurulmutidur. EAK-ın və onun Le- |
| + | ninqrad ipəbəkəsinin kitab fondla- |
| + | rında 15 mln.-dan cox kitab var |
| + | (1983). EAK təqr. 100 əlkənin 3000- |
| + | dək elmi idarəsi ilə kitab mucbadi- |
| + | ləsi edir: biblnoqrafik gestərici- |
| + | lər, kitabiunaslıq, kitabxanaiunas- |
| + | lıq və biblioqrafiya məsələlərinə |
| + | dair kulliyyatlar və s. buraxır. Qır- |
| + | mızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təl- |
| + | tif olunmutdur (1964). |
| + | |
| + | SSRİ ELMLƏR AKADEMİYASI- |
| + | NIN SİBİR |10"*BƏSİ (SSRİ EA |
| + | SP1Q)—fizika-texnika, təbiyyat BƏ HT- |
| + | tisad elmləri sahəsində kompleks nə- |
| + | zəri və eksperimental tədqiqatlar |
| + | aparan, Sibir və Uzaq PTərqin məhsul- |
| + | dar qӱvvələrinin inkipqafı ilə əla- |
| + | qədar problemləri həll edən elmi ida- |
| + | rə. 1957 ildə Novosibirskdə yaradıl- |
| + | mıtpdır, 5 filialı (1 ərqi Sibir, |
| + | Buryatiya, Yakutiya, Krasnoyarsk və |
| + | Tomsk), 49 elmi idarəsi, Kutləvi el- |
| + | MN-texnikgi kitabxanası (8 mln. cild), |
| + | 6 xususi konstruktor burosu, Təsptba |
| + | z-du, 70-dək elmi st. var. SSRİ EA |
| + | SP1-də 40 minədək əməkdati, o cuӱmlə- |
| + | dən SSRİ EA-nın 26 həqiqi və 64 m, |
| + | uzvu, 450-dən cox e.d., 4 minə yaxın |
| + | e.n. calıntır (1982). CCPH EA CİH |
| + | sosialist əlkələrinin EA-ları ilə |
| + | birgə tədqiqatlar aparır, ABP1, Fran- |
| + | sa, AFR, Yaponiya alimləri ilə əmək- |
| + | |
| + | |
| + | € € ...K A... —“—““—“ —“ ““” “ “ — —“ |
| + | |
| + | |
| + | dapplıq edir. Elmi jurnallar və əsər- |
| + | lər 25 nəpriyyatı var. Sədri |
| + | akad. V. A. Koptyuqdur (1980 ildən: |
| + | 1957—75 illərdə akad. M. A. Lavrent- |
| + | yev, 1975—80 illərdə akad. Q. İ. Mar- |
| + | |
| + | |
| + | cuk). |
| + | |
| + | PM JURNALİSTLƏR İTTİ- |
| + | FA QI—sovet devri mətbuatı, tele- |
| + | viziya, radio verilitləri, informa- |
| + | siya agentlikləri və nəpqriyyatların- |
| + | da calıtpan pepəkar itcilərin kə- |
| + | nullu ictimai yaradıcılıq təiki- |
| + | latı. 1959 ildə yaradılmındır. 80 |
| + | minə yaxın uzvu var (1984). Ali pəh- |
| + | bər orqanı 5 ildən bir caqırılan qu- |
| + | rultaydır. İttifaqın əsas məqsədi |
| + | Jurnalistlərin kommunizm qurucu- |
| + | luqunda fəal iptirakına, ideya-nə- |
| + | zəri səviyyələrini və peppə ustalıqrı- |
| + | nı 77550 KƏMƏK etmək- |
| + | dir. Təikilati cəhətdən SSRİ J. |
| + | İ. ərazi-istehsalat prinsipi uzrə qu- |
| + | rulmutdur: redaksiyalarda ilk jur- |
| + | nalist təpkilatları, əlkə və vil.- |
| + | lərdə əlkə və vil. təppkilatları, mut- |
| + | təfiq və muxtar resp.-larda resp. it- |
| + | tifaqları yaradılmımndır. SSRİ |
| + | J, İ. Beynəlxalq Jurnalistlər Təp- |
| + | kilatının (BJT) uzvudur. “Za rube- |
| + | jomə həftəliyini, ari rtə, |
| + | 4 Sovetskoye fotoz, “Demokraticeski |
| + | jurnalistə (BJT-nin rus dilində |
| + | nətppri) və Fİnformasionnı vestnikə |
| + | ax na HƏHID Ə |
| + | |
| + | SSRİ YAZICILAR TTİFAQI |
| + | (SSRİ Yİ)— Sovet İttifaqı yazıcı- |
| + | larının kənullu ictimai yaradıcı- |
| + | lıq təpkilatı. 1932 ildə yaradıl- |
| + | mıtdır. Sovet yazıcılarının 1-ci |
| + | Umumittifaq qurultayında (avqust, |
| + | 1934) SSRİ Yİ-nın Nizamnaməsi |
| + | qəbul olundu, sosialist realizmi so- |
| + | vet ədəbiyyatının əsas metodu kimi |
| + | mӱəycənləpdirildi. 9174 ӱzvu var |
| + | (1984, 1 yanvar). SSRİ Yİ-nın ali |
| + | orqanı yazıcıların Umumittifaq qu- |
| + | rultayıdır: 7 qurultayı olmutdur |
| + | (1934, 1954, 1959, 1967, 1971, 1976, |
| + | 1981). Qurultay ittifaqın idarə hey"- |
| + | ətini secir. İdarə heyəti katibliyi, |
| + | o isə gӱndəlik məsələləri həll et- |
| + | mək məqsədilə katiblik burosunu yara- |
| + | dır. SSRİ Yİ İdarə Hey”ətinin ilk |
| + | sədri M. Qorki olmuzidur (1934— |
| + | 36): sonralar SSRİ Yİ-na V. P. |
| + | Stavski, A. A. Fadeyev, A. A. Surkon, |
| + | K. A. Fedin baqicılıq etmiilər. |
| + | 1971 ildən SSRİ Yİ İdarə Hey”- |
| + | ətinin birinci katibi G. M. Mar- |
| + | kovdur. SSRİ Yİ İdarə Heyətində |
| + | muttəfiq resp. ədəbiyyatları, ədəbi |
| + | tənqid, ocerk və publisistika, drama- |
| + | turgiya və teatr, upaq və gənclər ədə- |
| + | biyyatı,“bədii tərcumə, yazıcıların |
| + | beynəlxalq əlaqələri və s. pturalar, |
| + | Umumittifaq bədii ədəbiyyatı təbliq |
| + | burosu fəaliyyət gəstərir. SSRİ Yİ |
| + | sistemində SSRİ xalqları dillərin- |
| + | də və xarici dillərdə 109 ədəbi-bə- |
| + | dii qəzet, jurnal və almanax nəir |
| + | olunur (1982). FLiteraturnaya qazetaə, |
| + | “Sovetski pisatelə nəpriyyatları, ha- |
| + | belə muttəfiq resp. nəpqriyyatları (o |
| + | cuӱmlədən cYazıcıq sə ər M. |
| + | Qorki ad. Ədəbiyyat İn-tu, SSRİ Ədə- |
| + | biyyat fondu, Moskvada A. A. Fade- |
| + | yev ad. Mərkəzi Ədəbiyyat Evi var. |
| + | SSRİ Yİ konfrans və simpoziumlar |
| + | kecirir, yaradıcılıq e”zamiyyətləri, |
| + | mӱzakirələr, seminarlar təpykil edir, |
| + | yazıcılara mӱxtəlif yardım gestə- |
| + | rir, onların iqtisadi və hӱquq məna- |
| + | felərini qoruyur. SSRİ Yİ xarici |
| + | |
| + | |
| + | SSRİ MEDALLARI |
| + | |
| + | |
| + | əlkə yazıcıları ilə yaradıcılıq |
| + | əlaqələrini inkipaf etdirir və MƏh- |
| + | gəmləndirir, sovet ədəbiyyatını yazı- |
| + | cıların beynəlxalq təiykilatlarında |
| + | təmsil edir. DR ordeni ilə təltif |
| + | olunmuyid |
| + | |
| + | SORİ KİNE MATOQRAFHCILAR İT- |
| + | TİFAQI — kino sənəti xadimləri- |
| + | nin (rejissor, kinodramaturq, aktyor, |
| + | operator, rəssam, bəstəkar, səs opera- |
| + | toru, tənqidci, film və ssenari re- |
| + | daktoru) ictimai yaradıcılıq təqiki- |
| + | latı. 1957 ildə Kinematoqrafcılar |
| + | ittifaqının təptkilat komitəsi yara- |
| + | dılmındır. 1965 ildə kinematoqraf- |
| + | cıların tə”sis qurultayında ittifa- |
| + | qın nizamnaməsi qəbul edilmiii və |
| + | idarə heyəti secilmipldir. İttifa- |
| + | qın əsas vəzifəsi kommunizm ideo- |
| + | logiyasını təsdiq- edən, yuksək bədii |
| + | zevqun formalatmasına təsir KOC- |
| + | tərən kino əsərlərinin yaradılması- |
| + | na, COXMİLLƏTLİ KİNO SƏNƏTİNİN İN- |
| + | kipafına, gənclərin ideya-estetik |
| + | tərbiyəsinə, film istehsalı tətpki- |
| + | linin yaxpılaqtpdırılmasına və s. |
| + | nail olmaqdır. i rəhbər orqanı |
| + | Umumittifaq qurultayıdır. 5 qurul- |
| + | tayı olmutdur (1965, 1969, 1973, 1976, |
| + | 1981). İdarə hey”ətinin birinci ka- |
| + | tibi L. A. Kulicanovdur. 6301 uzvu |
| + | var (1984, 1 yanvar). Nəzdində sovet |
| + | kino sənətini təbliq edən buro fəa- |
| + | liyyət gəstərir. “İskusstvo kinoF və |
| + | cSovetski ekranə jurnalları ittifa- |
| + | qın mətbuat s ıdır. |
| + | |
| + | SSRİ KİTABXANASI, V. İ. Le- |
| + | ninad. SSRİ Dəvlət Ki- |
| + | tabxanası — SSRİ milli ki- |
| + | tabxanası, dunyanın ən bəyuӱk kitab- |
| + | xanalarından biri: kitabpqunaslıq, |
| + | biblioqrafiya və kitab tarixi sahə- |
| + | sində elmi-tədqiqat muəssisəsis əlkə |
| + | kitabxanalarının (elmi-texniki ki- |
| + | tabxanalardan baqiqa) metodiki-məs- |
| + | ləhət və tevsiyə biblioqrafiyası mər- |
| + | kəzi. Moskvadadır. 1862 il iyulun |
| + | 1-də Moskvadakı Rumyantsev muzeyin- |
| + | də yaradılmımdır. Əlkədə cıxan bu- |
| + | tun, nəptrlərin məcburi nusxələrini |
| + | alır. V. İ. Lenin 1893 və 1897 illər- |
| + | də kitabxananın qiraət salonunda məti- |
| + | qul olmuii, 1919—21 illərdə onun uz- |
| + | vu kimi buradan dəfələrlə kitab al- |
| + | mıtpdır. 1918 ildən SSRİ K. mərkəzi |
| + | partiya və həkumət orqanlarına, elmi |
| + | idarələrə və digər təiykilatlara ki- |
| + | tab və biblioqrafik informasiya ilə |
| + | xidmət edir. Xarici nəitrləri almaq |
| + | ucun kitabxanaya 1921 ildən pul bu- |
| + | raxılmıptq və o, geni miqyasda beynəl- |
| + | xalq kitab mubadiləsinə batlamıpq- |
| + | dır. 1924 il yanvarın 24-də SSRİ |
| + | K.-na V. İ. Leninin adı verilmipdir. |
| + | Fondunda dunya xalqlarının 247, o |
| + | .cumlədən SSRİ xalqlarının 91 di- |
| + | lində 30 mln. nӱsxədən cox kitab, |
| + | jurnal, qəzet, əlyazma və s. (o cuӱm- |
| + | lədən K. Marksın, F, Engelsin, V. İ. |
| + | |
| + | |
| + | Leninin 100-dən artıq dildə 60 min |
| + | |
| + | |
| + | nӱsxədən cox əsəri, dunya akademiya- |
| + | ları və un-tlərinin elmi əsərləri |
| + | və s.) saxlanır (1982). SSRİ K. cƏsər- |
| + | lərə (1957 ildən), bulletenlər, kul- |
| + | liyyatlar, tevsiyə ədəbiyyatı və s. |
| + | nəpr edir. Lenin ordeni ilə təltif |
| + | |
| + | |
| + | olunmuqp (1945). |
| + | SSRİ KONSTİTUSİYASI (1924)— |
| + | bax ove Konstitusiyaları. = |
| + | SSRİ KONSTİTUSİYASI (1936)— |
| + | bax Sovet Konstitusiyaları. |
| + | |
| + | SSRİ KONSTİTUSİYASI (1977)— |
| + | bax Sovet Konstitusiyaları. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | SSRİ GƏMRUK MƏCƏLLƏSİ |
| + | bax Goemruk məcəlləsi. |
| + | SSRİ MEDALLARI— kommunizm |
| + | quruculuqunda, sosialist Vətəninin |
| + | mӱdafiəsində xususi xidmətlərə ge- |
| + | ə verilən devlət ar ri, SSRİ |
| + | onstitusiyasına gərə (m. 121, bənd 9) |
| + | SSRİ M.-nı SSRİ Ali Sovetinin |
| + | Rəyasət Heyəti tə”sis edir və verir. |
| + | Hər bir medalı tə”sis edərkən SSRİ |
| + | Ali Sovetinin Rəyasət Hey"”əti eyni |
| + | zamanda mӱvafiq medal haqqında Əsas- |
| + | naməni və həmin medalın təsvirini |
| + | təsdiq edir. SSRİ M, ilə təltifet- |
| + | mənin çmumi qaydası həmcinin -“SSRİ- |
| + | nin ordenləri, medalları və fəxri |
| + | adları haqqında Umumi Əsasnaməə |
| + | (1979) ilə nizamlanır. |
| + | SSRİ-nin ataqıdakı medalları |
| + | tə”sis edilmittdir: a) xususi fərq- |
| + | lənmə nipanları: “Qızıl Ulduzə |
| + | medalı, *Oraq və cəkicə qızıl meda- |
| + | "bi, 6) ƏMƏK xidmətlərinə gərə təltif |
| + | etmək ӱcӱn: “Əmək igidliyinə gərəə |
| + | (27.12.1938), FƏməkdə fərqlənməyə gə- |
| + | pəs (27.12.1938), €ƏMməK BeTepaHblıə (18. |
| + | 1.1974), v) sosialist Vətəninin muӱda- |
| + | fiəsində xidmətlərə və digər Hərbi |
| + | xidmətlərə gerə təltif etmək ucun: |
| + | 4aİgidliyə Kxəpəs (17.10.1938), Yuma- |
| + | kov medalı (3Z.Z.1944), c€Heiyu xun- |
| + | mətlərinə gərəə (17.10.1938), Naxi- |
| + | mov medalı (Z.Z.1944), 1 və P dərəcə- |
| + | li “Vətən muharibəsi partizanınaə |
| + | (2.2.1943), “SSR Dəvlət sərhədi- |
| + | nin ketpiyində fərqlənməyə gərə (13. |
| + | 7.1950), 1 və P dərəcəli c“Hərbi xid- |
| + | MƏTHƏ Fərtlənmaya gerəə (28.10.1974), |
| + | 4“SSRİ Silahlı Quvvələrinin vetə- |
| + | ranıə (20.10.1976), *Dəyӱtl əməkdai- |
| + | lıqını məhkəmləndirməyə gərəə (26. |
| + | 5.1979), SSRİ-nin muhuӱm x.t. vəzi- |
| + | fələrinin həyata kecirilməsində xid- |
| + | mətlərə gərə təltif etmək ucun: 4“Cə- |
| + | nub qara metallurgiya muəssisələri- |
| + | nin bərpa edilməsinə gərəv (18.5. 1948) |
| + | 4cDonbas kemӱr ppaxtalarının bərpa |
| + | edilməsinə gərəz (10.9.1947), 4Xam |
| + | torpaqlardan istifadə edilməsinə gə- |
| + | rə ə(20.10.1956), “Baykal-Amur magis- |
| + | tralının tikintisinə gerəə (B8.10. |
| + | 1976), “RSFSR-in Qeyri-qaratorpaq zo- |
| + | nası simasının dəyitpdirilməsinə gə- |
| + | rəə (30.9.1977), “Qərbi Sibirin yeral- |
| + | tı sərvətlərindən istifadə edilməsi- |
| + | nə gerəə (28.7.1978), d) coxutpaqlılı- |
| + | qa və uppaqların tərbiyəsinə gərə ana- |
| + | ları təltif etmək ucun: QT və P də- |
| + | rəcəli “Analıq medalıf (8.7.1944): |
| + | e) vətəndatlıq və qulluq borcunu.yeri- |
| + | nə Yetirərkən gestərilən xidmətlərə |
| + | gerə təltif etmək ucun: “İctimai |
| + | asayipin qorunmasında ə”la xidmət |
| + | etməyə gərək (1.11.1950), cYanqın za- |
| + | manı igidliyə gərəə (31.10.1957), Su- |
| + | da ulanları xilas etməyə gərəə |
| + | (16.2.1957). Beyuӱk Vətən muharibəsi |
| + | devrundə, pəhərlərin və ərazilərin |
| + | mӱdafiəsində, alınmasında və azad |
| + | edilməsində xidmətlərə və fərqlənmə- |
| + | Yə gərə apaqıdakı medallar təsis |
| + | edilmipdir: “Leninqradın mucdafiə- |
| + | sinə gərəə (22.12.1942), “Moskvanın |
| + | mӱdafiəsinə gərəə (1.5.1944), 4Odes- |
| + | sanın mudafiəsinə gərə (22,12, əə |
| + | cSevastopolun mudafiəsinə gərək (22. |
| + | 12.1942), *“Stalinqradın mӱdafiəsinə |
| + | gərəə (22.12.1942), “Kiyevin mudafiə- |
| + | sinə gərəə (21.6.1961), “Qafqazın mu- |
| + | 0. gərək sər ), Mən |
| + | apolyaryesinin mӱdafiəsinə gerəə (o. |
| + | 12.1944), 41941— 1945-ci illərin Be- |
| + | yӱk Vətən muharibəsində maniya |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | R da 24 . 26 27 28 |
| + | |
| + | |
| + | SSRİ medalları. (lentləri taxma qaydasında verilib): 1. Qızıl Ulduzə. 2. cOraq və cəgicə qızıl medalı. |
| + | 3. Fİkidliyə gerəə. 4. Upakov medalı. 5. cDəyçiz xidmətlərinə gərəə. b. Naximon medalı. T. cƏmək igidliyinə gərzv. |
| + | 8. FƏməgdə fərqlənməyə gərək. 9. cRəadətli əməyə gərəə, V. İ. Leninin anadan olmasının 100 illiyi tərəfinə. |
| + | 10. Q dərəcəli *Vətən muharibəsi partizanınak. 11, 11 dərəcəli 4 Vətən muharibəsi partizanınamk. 12. SSRİ dəvlət sər- |
| + | ədinin ketiyində fərqlənməyə gərəə. 13. 1 dərəcəli 4Hərbi xidmətdə fərqlənməyə gərəə. 14. |P dərəcəli c Hərbi xidmət- |
| + | də fərqlənməyə gərəə. 15. *İctimai asayitin qorunmasında ə”la xidmət etməyə gərəə, 16. *Yanqın zamanı igidliyə gərəə, |
| + | |
| + | . 4Suda boqulanları xilas etməyə gərəə. 18. “Leninqradın mӱdafiəsinə gərəz. 19. “Moskvanın mӱdafiəsinə gerək |
| + | 20. 4*Odessanın mudafiəsinə gərəə, 21. “Sevastopolun mӱdafiəsinə gərəə. 22. |
| + | |
| + | |
| + | *Stalinqradın mudafiəsinə gərəəz. 23. 4Ki- |
| + | yevin mӱdafiəsinə gərəə. 24. Qafqazın mӱdafiəsinə gərəə. 25. FSovet Zapolyaryesinin mudafiəsin |
| + | 1945-ci illərin Al |
| + | |
| + | |
| + | muharibəsində qələ |
| + | |
| + | |
| + | . : : Ə Gərəə. 26. 41941— |
| + | yuk Vətən muharibəsində Almaniya ӱzərində qələbəyə gərəət. 27. 41941—1945-ci illərin |
| + | |
| + | nin iyirmi illiyi yubiley medalı. 28. 41941—1945-ci illə |
| + | |
| + | otuz illiyik yubiley medalı. |
| + | |
| + | |
| + | Beyuk Vətən |
| + | rin Bəyuk Vətən muharibəsində qələbənin |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ə - L |
| + | |
| + | vaş c |
| + | |
| + | İZ |
| + | BERLİNA |
| + | |
| + | “ // |
| + | |
| + | |
| + | .. |
| + | |
| + | |
| + | 4 |
| + | ə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | “7177 |
| + | |
| + | |
| + | s. |
| + | 50 51 – I2 53 54 55 56 |
| + | |
| + | |
| + | 29. 4Yaponiya czərində qələbəyə gӧrəə. 30. *Budapeptin alınmasına gərəə. 31. Keniqsberqin alınmasına gərək. 32. 4Vya- |
| + | nanın alınmasına gerəz. 33. “Berlinin alınmasına gərəə. 34. “Belqradın azad edilməsinə gərəə. 35. vFVartpavanın |
| + | azad edilməsinə gərəə. 36. FPraqanın azad edilməsinə gərəə. 37. 41941—1945-ci illərin Bəyuk Vətən muharibəsində rə- |
| + | iadətli əməyə gərəə. 38. FƏmək veteranıq 39. 4SSRİ Silahlı Quvvələrinin veteranı. 40, e/ləiym əməkdaplıqını məh- |
| + | gəmləndirməyə gərəə. 41. 4Cənub qara metallurgiya muəssisələrinin bərpa edilməsinə gӧrəə. 42. Donbas kəmur ppaxtala- |
| + | rının bərpa edilməsinə gərəə., 43. Xam torpaqlardan istifadə edilməsinə gərəə. 44. vBaykal-Amur magistralının |
| + | tikintisinə gerək. 45. “RSFSR-in qeyri-qaratorpaq zonası simasının dəyipdirilməsinə gərəə?. 46. Qərbi Sibirin yer= |
| + | altı sərvətlərindən istifadə edilməsinə gərəə. 47. “FKQO-nun XX illiyiə Yubiley medalı. 48. FSovet Ordusu və Do- |
| + | nanmasının 30 illiyi yubiley medalı. 49. “SSRİ Silahlı Quvvələrinin 40 illiyiq yubiley medalı. 50, “SSRİ Silahlı |
| + | Quvvələrinin 50 illiyiq yubiley medalı. 51. FSSRİ Silahlı Quvvələrinin 60 illiyik yubiley medalı. 52. 4 Sovet mili- |
| + | sinin 50 illiyit yubiley medalı. 59. *Moskvanın 800 illiyinin xatirəsi9z. 54. “Leninqradın illiyinin xatirəsiə. |
| + | 55, 1 dərəcəli FAnalıq medalıə. 56. P dərəcəli FAnalıq medalı. | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ..—3— yu. ə. dı s...” o |
| + | |
| + | |
| + | 12 |
| + | |
| + | |
| + | SSRİ MEMARLAR İTTİFAQI |
| + | |
| + | |
| + | ӱzərində qələbəyə gerəə (9.5.1945), cYa- |
| + | poniya ӱzərində qələbəyə gerəəm (30.9. |
| + | 1945), *cBudapettin alınmasına gerog |
| + | (9.6.1945), “Keniqsberqin alınmasına |
| + | gerək (9.6.1945), *“Vyananın alınması- |
| + | na gerəz (9.6.1945), *Berlinin alın- |
| + | masına gərək (9.6.1945), “Belqradın |
| + | azad edilməsinə gərək (9.6.1945), *Var- |
| + | izavanın azad edilməsinə gərə (9.6. |
| + | 1945), “Praqanın azad edilməsinə KƏ- |
| + | əz (9.6.1945), 4“1941— 1945-ci illərin |
| + | |
| + | eyuk Vətən mӱharibəsində rəpadətli |
| + | əməyə gerəə (b.6.1945). Sovet xalqı- |
| + | nın tarixində mӱhӱm yubileylərlə |
| + | əlaqədar olaraq təltif etmək ucun |
| + | apaqıdakı yubiley medalları. tə sis |
| + | edilmitdir: “Rətadətli əməyə gərə |
| + | (əsgəri rətadətə gərə), 4“V. İ. Leni- |
| + | nin anadan olmasının 100 illiyi iiə- |
| + | rəfinəq (5.11.1969), 41941—1945-ci |
| + | illərin Beyuk Vətən muharibəsində |
| + | qələbənin iyirmi illiyiqj (7.5.1965), |
| + | 41941—1945-ci illərin Beyuk Vətən |
| + | muharibəsində qələbənin otuz illiyi |
| + | (25.4.1975), *Sovet Ordusu və Donan- |
| + | masının 30 illiyYiF (22.2.1948), |
| + | 4“SSRİ Silahlı Quvvələrinin 40 il- |
| + | liyiə (18.12.1957), “SSRİ Silahlı |
| + | Quvvələrinin 50 illiyi (25.12.1967), |
| + | “SSRİ Silahlı Quvvələrinin 60 il- |
| + | liynə (28.1.1978), “Sovet milisinin |
| + | 50) illiyiə (20.11.1967), “Moskvanın |
| + | 800 illiyinin xatirəsiə (20.9.1974), |
| + | cLeninqradın 250 illiyinin xatirə- |
| + | siv (16.5.1957), *Kiyevin 1500 illiyi- |
| + | nin xatirəsiə (6.7.1982). |
| + | |
| + | Medallar sol dəitə ordenlərdən |
| + | sonra taxılır: “Qızıl Ulduzə və qı- |
| + | zıl 4“Oraq və cəgicə medalları or- |
| + | deplərdən və baqqa medallardan yu- |
| + | xarı taxılır: 1 və P dərəcəli cAna- |
| + | lıq medalıf ordenlərdən və digər me- |
| + | dallardan sola, yaxud onlardan aiya- |
| + | qı taxılır. Medalların əvəzinə |
| + | təsdiq olunmuii rəngdə lent taxmaq |
| + | |
| + | |
| + | olar. |
| + | |
| + | SSRİ MEMARLAR İTTİFAQI—–— |
| + | me”marların ictimai yaradıcılıq |
| + | təppkilatı. Moskvadadır. 1932 il- |
| + | də yaradılmındır (1932—55 ilLlər- |
| + | də Sovet Meymarları İ"- |
| + | ti fi qı adlanmındır). 1937 il- |
| + | də Nizamnaməsi qəbul olunmupdur. |
| + | (1970 və 1975 illərdə dəytndirilmin |
| + | və əlavələr edilmiidir). Rəhbər or- |
| + | qanı Kata lır. 7 qurultayı olmui- |
| + | dur (1937, 1955, 1961, 1965, 1970, 1975, |
| + | 1981). İdarə hey”qətinin birinci ka- |
| + | tibi SSRİ xalq me”marı A. T. Pol- |
| + | |
| + | |
| + | yanskidir. SSRİ ,M.i. sovet me”mar-- |
| + | |
| + | |
| + | larının yaradıcılıqına istiqamət |
| + | verir, onların sənətkarlıqının da- |
| + | ha da yӱksəldilməsinə calınır. Mut- |
| + | təfiq resp.-ların me”marlar ittifaq- |
| + | ları, həmcinin muxtar resp., əlkə, |
| + | vil. və ppəhərlərdəki yerli me”marlıq |
| + | təpkilatları SSRİ M.i.-nın tərki- |
| + | binə daxildir. 17492 uzvu var (1984, |
| + | 1 yanvar). Mətbuat orqanı € ApxırTeK- |
| + | tura SSSRə jurnalıdır. Lenin or- |
| + | Deni ilə ətir edilmitidir (1970). |
| + | SSRİ MEMARLIQ AKADEMİYA- |
| + | Sİ —me”marlıq sahəsində ali elmi |
| + | mӱəssisə. 1934—56 illərdə Moskvada |
| + | əaliyyət gəstərinidir. Tərkibində |
| + | elmi-tədqiqat in-tu, Me”marlıq mu- |
| + | zeyi, kitabxana, laboratoriya, e/ma- |
| + | mli HENİVİDaddA filialı |
| + | ua 956 ildə Tikinti və Me”- |
| + | , ıq Akademiyasına cevrilmitdir. |
| + | SSRİ MƏRKƏZİ İCRAİYYƏ KÖ. |
| + | MİTƏSİ — bax y |
| + | |
| + | |
| + | Mərkəzi |
| + | K omitəsi, ı |
| + | |
| + | |
| + | craiyyə |
| + | |
| + | |
| + | SSRİ NAZİRLƏR SOVETİ (1946 |
| + | ilədək SSRİ Xalq Komissarları |
| + | Soveti)— SSRİ devlət hakimiyyəti- |
| + | ninaliicra vəsərəncam orqanı, SSRİ |
| + | həkuməti. SSRİ Ali Soveti tərə- |
| + | findən nəvbəti caqırının birinci |
| + | sessiyasında sədrdən, sədrin birinci |
| + | muavinlərindən və muavinlərindən, |
| + | SSRİ Nazirlərindən, SSRİ dӧvlət |
| + | komitələrinin sədrlərindən ibarət |
| + | tərkibdə təpkil edilir: digər dəv- |
| + | lət idarəciliyi orqanlarının rəhH- |
| + | bərləri də hekumət. tərkibinə daxil |
| + | edilə bilər. SSRİ N.S.-nin tərki- |
| + | binə vəzifəyə gərə muttəfiq resp.- |
| + | ların Nazirlər Sovetlərinin sədr- |
| + | ləri də daxildirlər. SSRİ H, C |
| + | SSRİ Ali Sovsti (sessiyaları ara- |
| + | sındakı devrlə isə Ali Sovetinin |
| + | Rəyasət Hey”əti) tarpısında məs”ul- |
| + | dur və ona hesabat verir. SSRİ N.S. |
| + | əz səlahiyyəti |
| + | sosial-mədəni quruculuqa, rəhbərli- |
| + | Yi tə min edir, xalqın rifah və.mədə- |
| + | NİYYƏTİNİN Yӱksəlməsini tə”min edir, |
| + | elm və texnikanı inkiqaf stdirmək, |
| + | təbii sərvətlərdən səmərəli istifa- |
| + | DƏ etmək və onları qorumaq, pul və |
| + | kredit sistemini məhkəmlətmək və s, |
| + | ucun tədbirlər hazırlayıb həyata ke- |
| + | cirir, SSRİ-nin cari və perspektiv |
| + | devlət iqtisadi və sosial inkipaf |
| + | planlarını, SSRİ Dəvlət Budcəsi- |
| + | ni hazırlayır və SSRİ Ali Sovetinə |
| + | təqdim edir, devlət planının və bud- |
| + | cəsinin həyata kecirilməsi, dəvlətin |
| + | mənafeyini mudafiə, sosialist mul- |
| + | kiyyətini və ictimai asayipi muhafi- |
| + | zə, dəvlət təhlukəsizliyini tə”min et- |
| + | mək ucun tədbirlər gerur: SSRİ Si- |
| + | lahlı Quvvələri quruculuquna, xari- |
| + | ci devlətlərlə əlaqələr, xarici tica- |
| + | rət, SSRİ-nin xarici əlkələrlə iqti- |
| + | sadi, elmi-texniki və mədəni əmək- |
| + | dailıqı sahəsinə umumi rəhbərlik |
| + | edir və s. SSRİ N.S.-nin qərarları |
| + | və sərəncamları SSRİ -nin butun əra- |
| + | zisində hekmən icra edilməlidir. Da- |
| + | ha muhum umumdəvlət əhəmiyyətli mə- |
| + | sələlər barəsində Sov.=İKP MK və |
| + | SSRİ N.S. birgə qərarlar qəbul sdir- |
| + | lər. Muttəfiq və muxtar resp.-larda |
| + | da Nazirlər Sovetləri var. Bax məs., |
| + | Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti. |
| + | SSRİ NAZİRLƏR SOVETİNİN |
| + | SƏDRİ--SSRİ hekumətinin—SSRİ |
| + | Nazirlər Sovetinin baicısı. SSRİ |
| + | Ali Soveti tərəfindən nəvbəti ca- |
| + | qırıpyın Sirk sessiyasında təyin |
| + | olunur. SSRİ Ali Sovetinin taqipı- |
| + | rıqı ilə hekuməti (tərkibini SSRİ |
| + | Ali Soveti təsdiq edir) təpkil edir. |
| + | SSRİ N.S.S. SSRİ hekumətinin bu- |
| + | tun fəaliyyətinə rəhbərlik, dəvlət |
| + | və ictimai təpkilatlarla munasibət- |
| + | də onu təmsil, qəbul olunmuii qərar |
| + | və sərəncamların icrasını və nc- |
| + | raya nəzarəti təpqgkil edir, SSRİ Ali |
| + | Sovetinə həkumətin fəaliyyəti haqqın- |
| + | da hesabat verir və s. SSRİ Ali So- |
| + | veti Rəyasət Heyətinin tapitırıqı |
| + | ilə SSRİ-ni xarici əlaqələrdə təm- |
| + | sil edə Zilor: | |
| + | |
| + | SSRİ ORDENLƏRİ—kommunizm qu- |
| + | ruculuqunda, sosialist Vətəninin mu- |
| + | dafiəsində xӱsusi xidmətlərə, Hə 1- |
| + | cinin Sovet dəvləti və cəmiyyəti qar- |
| + | iqısında digər xususi xidmətlərə |
| + | gərə verilən SSRİ devlət mukafat- |
| + | ları. İlk sovet ordeni—Qırmızı |
| + | r ordeni | indən |
| + | 1918 il sentyabrın 16-da tə”sis edil- |
| + | mipdi. 1920—21 illərdə digər so- |
| + | |
| + | |
| + | daxilində x.t.-na və: |
| + | |
| + | |
| + | vet resp.-larında da deyut orlenləri |
| + | (o cumlədən Azərb.SSR-də Qırmı- |
| + | zı Bayraq ordeni) təsis edilmiyndi. |
| + | SSRİ Konstitusiyasına gərə (m. 121, |
| + | 6. 9) SSRİ o.-ni SSRİ Ali Soveti- |
| + | nin Rəyasət Heyəti tə”sis və onlarla |
| + | təltif edir. SSRİ-nin ataqıdakı |
| + | ordenləri təsis elilmiiydir: a) So- |
| + | vet dəvləti və cəmiyyəti qariısında |
| + | inqilabi xidmətlərə, əmək xidmətlə- |
| + | rinə, sosialist Vətəninin mudafiə- |
| + | sində, xalqlar arasında dostluq və |
| + | əməkdatlıqın inkipafında, sulhun |
| + | məhkəmləndirilməsində və digər xid- |
| + | mətlərə gerə: Lenin ordeni (6.4.1930) |
| + | —SSRİ-nin ən yuksək mukafatı, Ok- |
| + | tyabr İnqilabı ordeni (31.10.1967), |
| + | |
| + | |
| + | Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni (7,ZӰ, |
| + | |
| + | |
| + | 1928), Xalqlar dostluqu ordeni (17,12. |
| + | 1972), *1Pərəf niptanıg ordeni (20.11, |
| + | 1935), 1, P və PT dərəcəli Əmək PTeh- |
| + | rəti ordeni (18.1.1974), 6) sosialist |
| + | vətəninin mӱdafiəsində xidmətlərə və |
| + | digər hərbi xidmətlərə gerə: FQələbəə |
| + | orleni—ən yuksək hərbi orden (8.11, |
| + | 1943), Qırmızı Bayraq ordeni (1.8V. |
| + | 1924), 1, P və P1 dərəcəli Suvorov |
| + | ordeni, 1 və İP dərəcəli Kutuzov or- |
| + | dəni (29.7.1942), 111 dərəcəli Kutuzov |
| + | ordeni (18.2.1943), 1 və P dərəcəli |
| + | Uiiakov ordeni, 1 Bə P dərəcəli Naxi- |
| + | mov ordeni (Z.Z.1944), 1, 1 və İQ dərə- |
| + | cəli Boqdan Xmelnitski ordeni (10.10. |
| + | 1943), Aleksandr Nevski ordeni (29.7. |
| + | 1942), 1 və N dərəcəli Vətən muchari- |
| + | bəsi ordeni (20.5.1942), Qırmızı Ul- |
| + | duz ordeni (6.4.1930), 1, P və 111 də- |
| + | rəcəli “SSRİ Silahlı Quvvələrində |
| + | Vətənə xidmət etməyə gərə ordeni (28. |
| + | 10.1974), 1, I və P1 dərəcəli PT1ehrət |
| + | orleni (8.11.1943), v) coxutpaqlılıra |
| + | və utpaqların tərbiyəsinə gərə anala- |
| + | rı təltif etmək ucun: FQəhrəman anaq |
| + | ordeni, Q, P və P1 dərəcəli FAnalıq |
| + | pərəfiz ordeni (8.7.1944). Hər bir |
| + | orden ucun SSRİ Ali Soveti Rəyasət |
| + | Hey”ətinin təsdiq etdiyi statut var. |
| + | Statutlarda ordenlə təltif edilmək |
| + | ucun lazımi xidmətlər, təltif etmə, |
| + | ordeni gəzdirmə qaydaları və s. muəy- |
| + | yən edilmindir. SSRİ o.-ndən yalnız |
| + | SSRİ Ali Soveti Rəyasət. Hey”ətinin |
| + | qərarına gərə məhrum etmək olar. |
| + | İllustrasiya ucun bax səh, 13— 14. |
| + | Əd.: Ordena -i medali SSSR. Foto= |
| + | alıbom, M., 1982, |
| + | SSRİ PEDAQOJİ ELMLƏR AĞA- |
| + | DEMİYASI “(OSSRİ PEA)-—əlkənin |
| + | pedaqogika elmi sahəsində gerkəmli |
| + | alimlərini və xalq maarifi xadim- |
| + | lərini birlətdirən ali elmi muəssi- |
| + | sə. ilin avqustunda Moskvada |
| + | yaradılmıpqdır. Tərkibində 49 həqiqi |
| + | 3V və 75 m. uzv (M. Meldizadə SSRİ |
| + | EA-nın həqiqi uzvu, A. Abaszadə m. |
| + | Y3BY oxMyunap), 4 mə”üə, 13 elmi-təd- |
| + | THTaT HH-Ty, İO eksperimental məktəb, |
| + | K. D. Uizinski ad. Dəvlət elmi-peda- |
| + | qoji kitabxanası, un-t və pedaqoji |
| + | in-tların pedaqogika mçəllimlərinin |
| + | ixtisasını artıran in-t, elmi arxiv |
| + | və s. var (1984). Prezidenti M. N. |
| + | Konlakovlər 198: ildən). SSRİ PEA- |
| + | |
| + | |
| + | nın ali rəhbər orqanı onun uzvləri- |
| + | nin ildə azı 2 dəfə carırılan umu- |
| + | mi iclası, iclaslararası muddətdə |
| + | |
| + | |
| + | isə prezident bapda olmaqla agade- |
| + | miyanın Rəyasət Hey”ətidir. Mətbuat |
| + | |
| + | |
| + | orqanları: FSovetskaya pedaqogika” |
| + | (1937), c ı psixologii (1955), |
| + | ə |
| + | |
| + | |
| + | *-ya i pikolaq (1946), 20 ya- |
| + | zık v nasionalnoy pqkoleg (1957 ), *De- |
| + | fektologiyaz (1969), €Ksanrə (1970, |
| + | |
| + | |
| + | aQələbə9 ordeni |
| + | (“Qələbəz ordeninin |
| + | lenti digər orden- |
| + | lərin lentlərində |
| + | ayrı taxılır). |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | SSRİ ordenləri. 1. Lenin ordeni. 2. Oktyabr İnqilabı ordeni Z. Qırmızı Bayraq ordeni. 4. T dərəcəli Suvorov |
| + | ordeni. 5. 1 dərəcəli Upqakov ordeni. 6. 1 dərəcəli Kutuzov ordeni. 7. T dərəcəli Naximov ordeni. 8. 1 dərəcəli |
| + | Boqdan Xmelnitski ordeni. 9. 11 dərəcəli Suvorov ordeni. 10. 1 dərəcəli Upuakov ordeni. 11. 11 dərəcəli Kutuzov or" |
| + | deni. 12. 11 dərəcəli Naximov ordeni. 13. P dərəcəli Boqdan Xmelnitski ordeni, 14, dərəcəli Suvorov ordeni, |
| + | |
| + | S, II dərəcəli Kutuzov ordeni. 16. 11 dərəcəli Boqdan Xmelnitoki ordeni. 17. cFAleksandr Nevskiz or deni, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ə dl || u r. | | |
| + | "atını. // |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 18. T nəpəvənu Vətən muharibəsi ordeni. 19. TT dərəcəli Vətən |
| + | muharibəsi? ordeni. 20. Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni, 21, Xalq- |
| + | lar dostluqu ordeni. 22. Qırmılı Ulduza ordeni, 23 | dərəcəli |
| + | “SSRİ Silahlı Quvvələrində Vətanə xidmət etməyə gorzə 24, 11 |
| + | dərəcəli -“SSRİ Silahlı Qunvələrində Vətənə XİDMƏT STMƏYƏ |
| + | gərək. 25. 11 dərəcəli *SSRİ Silahlı Quvpələrində Vətənə xid- |
| + | mət etməyə goroR. 26. 41Pərəf nipanıq ordeni. 27. | dərəcəli |
| + | PYəhrət ordeni, 28. 18 dərəcəli PYəhrət ordeni. 29. 111 dərəcəli |
| + | İTəhrət ordeni. 30. | dərəcəli Əmək PQəhrəti ordeni, 31. 11 dərə- |
| + | cəli Əmək LHlehpəru ordeni. 32, 111 dərəcəli Əmək İH əhpərir: ope |
| + | dəni. 33. sTəhpəvaz aHas opaeni, 34. 1 dərəcəli *Analıq ipərəfiə |
| + | ordeni. 35 .11 dərəcəli €AHanbir məpədbnə ordeni, 36. 111 dərə- |
| + | cəli aAnalıq tpərəfik ordeni, |
| + | |
| + | |
| + | SSRİ TİKİNTİ BANKININ |
| + | |
| + | |
| + | AZƏRBAYCAN RESPUBLİKA KONTORU |
| + | |
| + | |
| + | 15 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | SSRİ EA və SSRİ PEA-nın birgə |
| + | nətri) jurnallarıdır. |
| + | |
| + | SSRİ PROKURORLURU — dəvlət |
| + | orqanı: SSRİ Konstitusiyasına gərə |
| + | (m. 164) butun nazirliklər, dəvlət |
| + | komitələri və baiq idarələr, muəssi- |
| + | sələr, idarə və təpkilatlar, yerli |
| + | xalq deputatları Sovetlərinin icra |
| + | və sərəncam orqanları, k-zlar, koop. |
| + | təpkilatları və digər ictimai təii- |
| + | kilatlar, vəzifəli ipəxslər, habelə |
| + | |
| + | |
| + | vətəndailar tərəfindən qanunlara du- – |
| + | |
| + | |
| + | rust və eyni qaylada riayət olunması |
| + | YAR ali pəzarəti həyata kecirir. |
| + | SRİ P. orqanlarının təpykili və |
| + | fəaliyyət qaydası SSRİ Prokurorluqu |
| + | haqqında Qanunla (1979) nizamlanır. |
| + | Sovet prokurorluqu (dəvlət proku- |
| + | rorluqu) URMİK-in qərarı ilə 1922 |
| + | il mayın 28-də yaradılmıtpdır. 1933 |
| + | ilədək prokurorluq resp. xalq ədliyyə |
| + | komissarlıqları sisteminə daxil idi. |
| + | 1933 ildə SSRİ P. mustəqil orqan |
| + | kimi tə”sis elilli. SSRİ P. orqanla- |
| + | rının fəaliyyətinin təpkilat prinsip |
| + | və məqsəlləri SSRİ Konstitusiyası |
| + | ilə (fəsil 21) muəyyən sdilmindir. |
| + | SSRİ P.-na SSRİ Bai prokurori |
| + | bapcılıq sdir: onu SSRİ Ali Soveti |
| + | ə il muddətinə tə”yin sdlir. SSRİ P. |
| + | tərkibinə Bap Hərbi prokurorluq da |
| + | daxildir: ona SSRİ Bapq prokuroru |
| + | rəhbərlik edir. SSRİ Konstitusiya- |
| + | sına gorə (m. 168) prokurorluq orqan- |
| + | ları yalnız SSRİ Ba prokuroru- |
| + | na tabe olub hər hansı yerli orqan- |
| + | lardan asılı olmadan oz səlahiyyət- |
| + | lərini Həyata kecirirlər. SSRİ P. |
| + | orqanları iinilərinə dərəcəli rut- |
| + | bələr verilir: həqiqi dəvlət ədliyyə |
| + | mulpaviri, 1, N və 11 dərəcəli ədliyyə |
| + | mupaviri (SSRİ Ali Sovstinin Rə- |
| + | Yasət Heyəti verir). |
| + | SSRİ RƏSSAMLAR İTTİFAQI-— |
| + | sovet rəssam və sənətiqunaslarını bir- |
| + | lətdirən ictimai yaradıcılıq təii- |
| + | kilatı. 1957 ildə yaradılmındır. |
| + | b qurultayı olmutdur (1957, 1963, |
| + | 1968, 1973, 1977, 1983). 18475 uzvu var |
| + | (1984, 1 yanvar). Muttəfiq və muxtar |
| + | esi.-ların rəssamlar ittifaqları, |
| + | əmcinin bir sıra diyar, vil. və 1p9- |
| + | Hərlərin yerli rəssamlıq təikilat- |
| + | ları SSRİ R.i.-nın tərkibinə daxil- |
| + | dir. SSRİ R.i. yuksək bədiiliyə ma- |
| + | lLİK incəsənət əsərlərinin yaradıl- |
| + | masına gkəemək gestərir, sərgilər və |
| + | s. təpkil edir. Mətbuat orqanları |
| + | cİskusstvoqz, “Tvorcestvo2j, “Dekora- |
| + | tivnoye iskusstvo SSSRə jurnalla- |
| + | rıdır. SSRİ R.i. İlarə Hey ətinə K. |
| + | F. Yuon (1957—58: 1-ci katib), S. V. |
| + | Gerasimov (1958—64:, 1-ci katib), b. |
| + | V. İohanson (1965—68: 1-ci katib), |
| + | Y. F. Belaiova (1968—71:, sədr) rəh- |
| + | bərlik etmiplər. 1973 ildən sədri |
| + | N. A. Ponomaryov (1971—73 illərdə |
| + | 1-ci katibi), 1-ci katibi T. Salahov- |
| + | dur. Lenin ər n ilə təltif olun- |
| + | mulid (1 y |
| + | SSRİ RƏSSAMLIQ AKADEMİYA- |
| + | SI—sovet təsviri sənətinin gerkəm- |
| + | li xalimlərini birləitdirən və rəs- |
| + | samlıq kadrlarının hazırlanmasına |
| + | elmi-metodik 7:7 edən ali elmi |
| + | MYƏCCHCƏ. on ildə 15747 ƏMR İRCİL- |
| + | mumrusiya Rəssamlıq Akademiyası- |
| + | San İ ə ə ). Moskvadadır. SSRİ |
| + | R.A.-nın tərkibinə 61 həqiqi uzv, 95 |
| + | muxbir uzv və 16 fəxri uzv (mutərəq- |
| + | qi xarici incəsənət xadimlərindən se- |
| + | cilir) daxildir (1984, 1 Yanvar), Ali |
| + | orqanı Umumi yıqıncaqdır. |
| + | |
| + | |
| + | essiya- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | lar arasında akademiyanın fəaliyyə- |
| + | tinə bappida prezident olmaqla Rəyasət |
| + | Hey”əti rəhbərlik edir. Akademiyada |
| + | boyakarlıq, heykəltəraiilıq, qrafika, |
| + | me”marlıq və monumental sənət, deko- |
| + | rativ-tətbiqi sənət ipe”bələri fəaliy- |
| + | yət gestərir. SSRİ R.A.-nın Moskva- |
| + | da Təsviri Sənət Nəzəriyyəsi və Tari- |
| + | xi Uzrə Elmi-Tədqiqat İn-tu, V. İ. |
| + | Surikov ad. Rəssamlıq İn-tu (orta |
| + | əssamlıq məktəbi ilə), Leninqradda |
| + | . Y. Repin ad. Boyakarlıq, Heykəl- |
| + | təratlıq və Me”marlıq İn-tu (B. V. |
| + | İohanson ad. Orta Rəssamlıq Məktə- |
| + | bi ilə), Elmi kitabxana, Elmi-biblio- |
| + | qrafik arxiv, istehsalat e”malatxana- |
| + | ları və laboratoriyaları, Moskva, |
| + | Leninqrad, Kiyev, Bakı, Tbilisi, Ka- |
| + | zan, Frunze, Daiykənd və Riqada yara- |
| + | dıcılıq e”malatxanaları var. SSRİ |
| + | R.A.-nın Dr taniriq M. Gera- |
| + | simov (1947—57), B. V, İohanson |
| + | (1958—62), V. A. Serov (1962—68), N. |
| + | V. Tomski (1968—83), B. S. Uqarov |
| + | (1983 ildən). |
| + | |
| + | Azərb. rəssam və heykəltəraila- |
| + | rından T. Salahov, P. Sabsay (həqiqi |
| + | uzv), M. Abdullaysv, F. Əbdurrəh- |
| + | manov, T. Məmmədov, Ə. Eldarov (mux- |
| + | bir uzv) SSRİ R.A.-na sesecilminylər. |
| + | SSRİ SİLAHLI QUVVƏLƏRİNİN |
| + | MƏRKƏZİ MUZEYİ (SSRİ SQMM) |
| + | — Moskvaladır. Əsası 1919 il ds- |
| + | kabrın 23-də Respublika HİPT-nin |
| + | əmri ilə qoyulmulldur. Əvvəlcə—qQı- |
| + | zıl Ordu və Donanmanın həyatız dan- |
| + | mi sərki-muzeyi olmulndur. 1951 ilin |
| + | fevralından Sovet Ordusunun Mər- |
| + | kəzi Muzeyi adlandırılmındır. |
| + | 1964 il dekabrın 23-dən SŞRİ SQMM |
| + | adlanır. Muzeyin 25 zalında yerləi- |
| + | dirilmii skspozisiyalar Sovet Si- |
| + | lahlı Quvvələrinin tarixini əks |
| + | etdirir, xususi bəlmələr sosialist |
| + | əlkələri ordularının mubariz bir- |
| + | liyinə həsr olunmutdur. Qələbə za- |
| + | lının divarlarında Beyuk Vətən mu- |
| + | haribəsində (1941—45) iptirak etmi |
| + | cəbhə və donanmaların adları, həm- |
| + | cinin hərbi hissə və gəmilərin siya- |
| + | hılarına əbədi qeyd olunmuli dəyu11- |
| + | culərin alları həkk edilmizndir. |
| + | |
| + | uzeyin eReyxstaqda avtoqrafları |
| + | adlı fotostendində 1945 il mayın |
| + | 2-də reyxstaq uzərində avtoqraf qoy- |
| + | muil doymiculərin arasında azərb. |
| + | B. M. Mirtaqıysevin lə adı vardır. |
| + | Qələbə Bayraqı SSRİ SQM M-ndə sax- |
| + | lanılır. SSRİ SQMM Qırmızı |
| + | Ulduz ordeni ilə təltif olunmuin- |
| + | dur (1975). | |
| + | SSRİ TƏYYARƏCİ-KOSMONAVTI |
| + | —SSRİ Ali Soveti Rəyasət Hey”əti- |
| + | nin 1961 il 14 aprel tarixli Fərmanı |
| + | ilə təsis edilmiiy ad.: 4Vostskt gə- |
| + | mi peyklə insanın ilk kosmik ucu- |
| + | punu (12 aprel 1961) qeyd etmək məq- |
| + | sədilə tə "sis edilmindir. Bu ad kos- |
| + | mosa ucmuiy kosmonavtlara verilir, |
| + | İlk dəfə bu ada Y. A. Qaqarin layiq |
| + | gərulmulidur. SSRİ T.-k. adı (gu- |
| + | muli deii nipanı təqdim edilməklə) |
| + | YƏ sovet vətəndaptına verilmiiydir |
| + | (1984). Bax həmcinin Kosmonavt. |
| + | SSRİ TİBB ELMLƏRİ AKADEMİ- |
| + | YASI (SSRİ Ti66 EA)—gerkəmli |
| + | tibb alimlərini birləpdirən ali |
| + | tibb elmi muəssisəsi. 1944 ilin iyun |
| + | ayında təpkil olunmuqidur. Moskva- |
| + | dadır. SSRİ Tibb EA-nın 109 akad. |
| + | (M. A. Topcubaiov da akad. olmutt- |
| + | dur), və 158 m. uzvu (o cumlədən M. |
| + | C. Cavadzadə və A. Ə. Namazova) var |
| + | |
| + | |
| + | . MƏCHHƏ manatla |
| + | |
| + | |
| + | (1984). 1961 ildən Akademiyanın tər- |
| + | kibinə bə ӱzvlər də secilir. |
| + | SSRİ Tibb EA prsəzidenti akad. N. |
| + | N. Bloxindir (1977 ildən). SSRİ |
| + | Tibb EA əsas problemləri: tibbin təc- |
| + | rubi və nəzəri məsələlərini elmi su- |
| + | rətdə ipləmək, tibb və biologiya sahə- |
| + | sində Yuksəkixtisaslı elmi kadrlar |
| + | hazırlamaq, Tibb EA elmi-tədqiqat |
| + | mӱəssisələrinin xarici elmi muəssi- |
| + | sələrlə birlikdə inləməsini tə”min |
| + | etmək və s. |
| + | |
| + | Akademiyanın ali rəhbər orqanı |
| + | |
| + | həqiqi və m. ӱzvlərinin ildə bir ləfə- |
| + | dən az olmayaraq caqırılan Umumi |
| + | iclasıdır. Sessiyalararası dӧvrdə |
| + | Akademiyanın bӱtun fəaliyyətinə Umu- |
| + | mi iclasda 4 il mӱddətinə secilən |
| + | SSRİ Tibb EA Rəyasət Hey”əti rəh- |
| + | bərlik edir. Akademiyanın tərkibinə |
| + | 3 pe”bə daxildir: 7 in-tu olan gigi- |
| + | Yena, mikrobiologiya və epidemiolo- |
| + | giya pe"bəsiz 13 in-tu olan klinik |
| + | THÖÖ mə "6əcM, 9 in-tu olan biologiya |
| + | və tibbi kimya elmləri iie"bəsi, Aka- |
| + | demiya tibb sahəsində gərkəmli el- |
| + | mi əsərlərə və kəpflərə gerə 28 adda |
| + | mukafat tə”sis etmitdir. € BecTHHK |
| + | AMH CCCPə və c“Bulleten eksperi- |
| + | mentalnoy biologii i medisinıə jur- |
| + | nallarını dərc edir. |
| + | SSRİ TİKİNTİ BANKI, əsas- |
| + | lı vəsaitqoyulutunu ma- |
| + | liyyələtdirən U mumit- |
| + | tifaq bankı — SSRİ-də sənaye, |
| + | nəql., rabitə, tikinti sənayesi, dəvlət |
| + | ticarəti, maarif, elm, mədəniyyət, sə- |
| + | hHiyyə, mənzil və kommunal təsərrufa- |
| + | tı mӱəssisələrinin və təpgkilatları- |
| + | nın əsaslı vəsait qoyulutpunu, həmci- |
| + | nin SSRİ-nin digər əlkələrə texni- |
| + | ki Yardımı ilə əlaqədar xaricdəki |
| + | tikinti xərclərini maliyyələtdirən |
| + | dəvlət bankı. 1922 ildə Ticarət-Sə- |
| + | naye Bankı kimi təpkil olunmutdur. |
| + | 1959 ildən indiki adla adlanır. 1961 |
| + | ildən bilavasitə SSRİ Nazirlər So- |
| + | vetinin tabeliyindədir. Bank ttəsər- |
| + | rufat Hesabı əsasında fəaliyyət gəs- |
| + | tərir və əsaslı vəsait qoyulutuna ay- |
| + | rılan vəsaitin dӱzgӱn və effektli |
| + | istifadəsinə, tikinti planlarının |
| + | və istehsal obyektlərinin itə salın- |
| + | ma tappırıqlarının yerinə yetiril- |
| + | nəzarət edir. |
| + | |
| + | Bank vahid mərkəzlətdirilmiti |
| + | sistemdir. Ohun ipinə SSRİ Nazir- |
| + | lər Sovetinin tə”yin etdiyi İdarə |
| + | Hey"əti rəhbərlik edir. Bankın mçəs- |
| + | sisələri pəbəkəsinə daxildir: muӱttə- |
| + | fiq resp., diyar, vil. və muxtar resp. |
| + | kontorları, SSRİ Dəvlət Bankının |
| + | itə"bələri nəzdindəki 1p0"bələr və mu- |
| + | vəkkil məntəqələri. |
| + | SSRİ TİKİNTİ BANKININ |
| + | AZƏRBAYCAN RESPUBLİKA KON- |
| + | TORU-SSRİ Tikinti Bankının |
| + | struktur vahidi. 1959 ildə Sənaye |
| + | Bankı və Kommunal Bankı əsasında |
| + | yaradılmıtdır. Azərb.SSR ərazisin- |
| + | DƏ əsaslı vəsait qoyuluqundan dӱzgӱn |
| + | istifadəyə, əsaslı tikinti planları- |
| + | nın, istehsal obyektlərinin və əsas |
| + | fondların itə salınması taptırıq- |
| + | larının yerinə yetirilməsinə və s. nə- |
| + | zarət edir, əsaslı tikintidə hesab- |
| + | laimaları təpjkil edir, yerinə yeti- |
| + | rilmitp tikinti-qurapqdırma, qazıma, |
| + | geoloji-kəpfiyyat və layihə-axtarıt |
| + | iplərinin, həmcinin podrat və təsər- |
| + | rufat muqavilələrində nəzərdə tulul- |
| + | muiy avadanlıq, konstruksiya, mate- |
| + | rial və digər xərclərin haqqını edə |
| + | |
| + | |
| + | İİ FF sk | |
| + | |
| + | |
| + | 16 |
| + | |
| + | |
| + | bankının 26 |
| + | |
| + | |
| + | yir. Resp.-da tikinti |
| + | fəa- |
| + | |
| + | |
| + | itə”bəsi və 10 mӱvəkkil məntəqəsi |
| + | liyyət gəstərir (1984, sentyabr). |
| + | SSRİ TİCARƏT GƏMİCİLİYİ |
| + | MƏCƏLLƏSİ (TKM) — umumittifaq |
| + | qapunus, ticarət kəmiciliyindən Ya- |
| + | ranan munasibətləri nizamlayan nor- |
| + | malardan ibarətdir. SSRİ Ali So- |
| + | veti Rəyasət Hey ətinin 1968 il 17 sent- |
| + | yabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edil- |
| + | mipidir. T.XM-də kəmilər uzərində |
| + | mulkiyyət huqutu, onların qeydə alın- |
| + | ması, kəmilərə texniki nəzarət, gəmi |
| + | sənədləri na gəmi hey"əti haqqında hu- |
| + | quq pormaları par. SSRİ-lə dəniz |
| + | nəql. donanması dovlət mulkiyyətidir |
| + | Ha HXI isasliplırılmıti NƏQL. TƏFLKİ- |
| + | latlarınıdl -kəmicilik idarələrinin |
| + | əməli idarəcidiyindədir. SSORİ-də |
| + | qicarət kəmiciliyi czərində dəvlət |
| + | mənapətmn SSRİ Dəniz Donanması |
| + | Nazisliyi Həyata kecirir. TEM 309 |
| + | mallani birləidirən 19 fəsildən iba- |
| + | rətdir. Burada yuğlərin və sərniiyin- |
| + | tərin datınmasını nizamlayan qay- |
| + | dalir əsas Yer.lutur. Gəmicilik ris- |
| + | gi ilə əlaqədar munasibətləri nizam- |
| + | layan normalar da sistemləqidiril- |
| + | midir: qəza, KƏMİLƏrinN toqquliması |
| + | nəticəsində dəyən ziyanın ƏHƏHMƏCH, |
| + | dənizdə xilas etməyə gərə haqq, dəniz |
| + | qıqorlası və S,, həmcinin dəniz pro- |
| + | testləri tərtib etmə, pretenziya (tə- |
| + | ləb) və iddia vermə qaydaları. |
| + | SSRİ TİCARƏT-SƏNAYE PALATA- |
| + | Cbi (CC PH T C11)—CCPH-aə 6nM |
| + | və texnikanın tərəqqisinin suӱr"”ət- |
| + | ləiməsinə, xarici ticarətin və iq- |
| + | tisadi əlaqələrin inkipafına kə- |
| + | mək edən ictimai təpkilat. 1932 il- |
| + | nə Umumiltifaq Ticarət Palatası |
| + | “YTII) kimi yaradılmıli, 1972 ildə |
| + | SRİ TSP adı ilə yenidən təikil |
| + | edilmiidir. Palata SSRİ-də xari- |
| + | ci sərgilər tətkil edir, SSRİ-də |
| + | xarici və xaricdə sovet ixtirala- |
| + | rının patentlənməsini Həyata Keci- |
| + | rir, əmtəə nipanlarını qeydə alır, |
| + | SSRİ-dən datınan əmtəələrin mən- |
| + | ipəyi haqqında vəsiqə verir, əmtəələ- |
| + | in keyfiyyətini ekspertiza edir. |
| + | SP muttəfiq resp.-larda, o cuӱmlə- |
| + | dən Azərb.SSR-də də yaradılmıdır |
| + | (1960). Azərb.TSP resp.-nın baiqa |
| + | elkələrlə ticarət, iqtisadi və elmi- |
| + | texniki əlaqələrinin inkitafına |
| + | kgəmək edir, Onuncu betpillikdə Nyu- |
| + | Dehli, Poznan, Zaqreb, Cakarta, Ho- |
| + | qota ipəhərlərində kecirilmin bey- |
| + | nəlxalq sərgi-yarmarkalarda Azərb. |
| + | SSR TSP mustəqil belmələr ilə təm- |
| + | sil olunmut, 15 qızıl medal almıiq- |
| + | dır. Azərb.SSR. TSP istehsalın və |
| + | beynəlxalq əməkdailıqın inkitpafın- |
| + | dakı xidmətlərinə gərə “Qızıl Mer- |
| + | KypHə beynəlxalq mӱkafatına layiq |
| + | gerulmutidur (1980). |
| + | SSRİ TORPAQ FONDU--SSR İt- |
| + | tifaqının devlət sərhədi hӱdudla- |
| + | rındakı butun torpaq. Dəvlət mulkiy- |
| + | yətidir, umumxalq malıdır. SSRİ- |
| + | nin butun torpakı vahid dəvlət tor- |
| + | paq fondunu təitkil edir. Bu, torpaq- |
| + | dan səmərəli, planlı surətdə un |
| + | cəmiyyətin mənafeyi ucun istifadə |
| + | etməyə imkan verir. Devlat hər torpaq |
| + | sahəsinin əsas məqsədli təyinatını |
| + | və Həmin tə”yinata uyqun istifadə qay- |
| + | dasını muəyyən etməklə torpaqı pul- |
| + | suz istifaləyə verir (bax həmcinin |
| + | opnaz Hӱququ, Torpaq məcəlləsi, Tor- |
| + | paqdan istifadə). |
| + | SSRİ t.f. əsas məqsədli tə"yina- |
| + | |
| + | |
| + | tına uyqun olaraq apaqıdakılara bo- |
| + | lunur: 1) k.t. məqsədləri ucun G-z-la- |
| + | rın, s-zların və baiqalarının isti. |
| + | fadəsinə verilən k.t. tə”yYinatlı tor- |
| + | paqlar:q 2) yapayıti məntəqələrinin tor- |
| + | paqları: 3) sənayenin, nəql.-ın, ku- |
| + | rortların, qoruqların torpaqları və |
| + | qeyri-k.t. tə”yinatlı torpaqlar, 4) dəv- |
| + | lət mepə fondunun torpaqları, 5) |
| + | dəvlət su fondunun torpaqları, 6) |
| + | devlət ehtiyatı torpaqları. |
| + | |
| + | SSRİ t.f.-nun və batiqa kateqoriya |
| + | torpaqların Hӱquqi rejimi SSR İt- |
| + | tifaqı və mӱttəfiq respublikaların |
| + | torpaq qanunvericiliyi Əsasları |
| + | (1968) ilə muəyyən edilmitdir. |
| + | SSRİ XALQ KOMİSSARLARI SO- |
| + | |
| + | |
| + | VETİ—bax Xalq Komissarları So- |
| + | veti. |
| + | SSRİ XALQ TƏSƏRRUFATI BA- |
| + | |
| + | |
| + | LANSI —sosialist geniii təkrar is- |
| + | tehsalının miqyasını və sur”ətini əks |
| + | stdirən, elkənin x.t.-nın əsas inki- |
| + | laf nisbətlərini gestərən elmi cəhət- |
| + | dən əsaslandırılmıindy və qarpqpılıqlı |
| + | əlaqədə olan gestəricilər sistemi. |
| + | SSRİ iqtisadiyyatının planlandı |
| + | rılması və təhlili məqsədilə x.t.- |
| + | nın plan və hesabat balansları tər- |
| + | tib edilir. Plan balansında əlkənin |
| + | X.T.-HblH qariıdakı dӧvrdə ingkiiya- |
| + | fının əsas gəstəriciləri muəyyən |
| + | olunur. Hesabat balansı plan tayqilı- |
| + | rıqlarının yerinə yetirilməsinin |
| + | faktiki nəticələrini xarakterizə |
| + | edir, nəvbəti plan balansının tər- |
| + | tibi ucun lazımi analitik materia- |
| + | lı əzundə əks etdirir. Burada plan- |
| + | da nəzərdə tutulmamıiq gəstəricilər |
| + | (əlavə ehtiyat mənbələri, nəzərdə tu- |
| + | tulmamınq itkilər və s. gestərici- |
| + | lər) də ola bilər. SSRİ x.t. 6.-nın |
| + | əsasını məcmu imtimai məhsulun ge- |
| + | HHMI təkrar istehsalı gestəriciləri |
| + | təqikil edir. İctimai məhsulun maddi |
| + | tərkibi, x.t. sahələri arasındakı |
| + | qariqılıqlı maddi əlaqələri, habelə |
| + | ictimai məhsulun və milli gəlirin |
| + | bəlutidurulməsi nisbətləri həmin |
| + | gəstəricilərdə əks etdirilir. SSRİ |
| + | x.t.b.-nda ictimai məhsulun geniii |
| + | təkrar istehsalına təcrid olunmui |
| + | pəkildə deyil, ili qӱvvəsi, əmək vasi- |
| + | tələri və predmetlərinin təkrar isteh- |
| + | salı ilə vəhdətdə baxılır. Beləlik- |
| + | lə, balansda ictimai əmək, ictimai |
| + | məhsulun və milli gəlirin isteh- |
| + | salı, bəlgusu, mubadiləsi, istehla- |
| + | kı və yıqımı vəhdət halında əks et- |
| + | dirilir. SSRİ x.t.b.-nın bəlmələri: |
| + | 1) əmək ehtiyatlarının təkrar isteh- |
| + | salı: 2) natural ifadədə ictimai məh- |
| + | sulun təkrar istehsalı, 3) dəyər ifa- |
| + | dəsində ictimai məhsulun təkrar is- |
| + | tehsalıq 4) milli gəlirin təkrar is- |
| + | tehsalı. |
| + | |
| + | Bu belməlardən hər biri SSRİ |
| + | x.t.b.-nda muvafiq yekun balansı 1pək- |
| + | lində gestərilir: həmin balanslara |
| + | daxildir: x.t.-nda əmək ehtiyatları |
| + | balansı, ictimai məhsulun istehsa- |
| + | lı, istehlakı və yıqımı balansı, |
| + | x.t.-nda ictimai məhsulun və milli |
| + | gəlirin istehsalı, bolgusu, yenidən |
| + | bəlgusu və son istifadəsi balansı: |
| + | məhsulun istehsalı və bəlgusu ba- |
| + | lansı. Hər bir yekun balans isə ez |
| + | nəvbəsində lokal balanslar və cədvəl- |
| + | lər sistemi ilə tamamlanır ki, bunla- |
| + | rın da vəzifəsi təkrar istehsal pro- |
| + | sesinin ayrı-ayrı tərəflərini daha |
| + | ətraflı əks etdirməkdir. Bununla |
| + | yanapı Hər bir logal balans—əlkənin |
| + | |
| + | |
| + | SSRİ TİCARƏT GƏMİCİLİYİ MƏCƏLLƏSİ |
| + | |
| + | |
| + | ayrı-ayrı regionu uzrə əmək ehtiyat- |
| + | ları balansı, x.t.-nın ayrı-ayrı sa- |
| + | hələrində iitcilərin vaxtdan isti- |
| + | fadə balansıy ayrı-ayrı məhsul nəv- |
| + | ləri uzrə maddi balanslar, əhalinin |
| + | pul gəlirləri və xərcləri balansı: |
| + | əsas fondlar balansı və s. mustəqil |
| + | əhəmiyyətə malikdir. Əsas bəlmələ- |
| + | rin bailıca gestəricilərinin bu- |
| + | tun məcmusu x.Tt. balansının yekun |
| + | cədvəlinin məzmununu təpkil edir. |
| + | |
| + | Bunun da bailıca təyinatı sosia- |
| + | list geniiq təkrar istehsalının bu- |
| + | |
| + | tun muhum iroseslərinin qariılıq- |
| + | |
| + | lı əlaqələrini vahid sxemdə əks et- |
| + | |
| + | dirməkdir. SSRİ x.t.b. adətən fak- |
| + | |
| + | tiki qiymətlərlə bir illik dəvr ucun |
| + | |
| + | tərtib olunur: bu la genin təkrar is- |
| + | |
| + | tehsalın real nisbətlərini və qariyı- |
| + | |
| + | lıqlı əlaqələrini muəyyənlətdirmə- |
| + | |
| + | yə imkan verir. X.t.-nın inkitpaf di- |
| + | |
| + | namikasını əeyrənmək məqsədilə mu- |
| + | |
| + | hum gəstəricilər muqayisəli qiymət- |
| + | |
| + | lərlə də hesablanır. SSRİ X.T.Ö.-H- |
| + | |
| + | dakı əsas məlumatlar mulkiyyət for- |
| + | |
| + | maları, əhalinin sosial-ictimai qrup- |
| + | |
| + | ları uzrə gestərilir| bu da sssialist |
| + | |
| + | istehsal mӱnasibətlərinin inkitafı |
| + | |
| + | prosesini təhlil etməyə imkan verir. |
| + | |
| + | SSRİ XALQLARININ İNCƏSƏ- |
| + | |
| + | NƏT VƏ ƏDƏBİYYAT DEKADALARI |
| + | |
| + | VƏ GUNLƏRİ— Moskvada muttəfiq |
| + | |
| + | və muxtar respublikaların incəsənət |
| + | |
| + | və ədəbiyyat sahələrində nailiyyətlə- |
| + | |
| + | rinin numayit etdirilməsi, incəsənət |
| + | |
| + | və ədəbiyyat xadimləri arasındə Ya- |
| + | |
| + | radıcılıq əlaqəsi formalarından |
| + | |
| + | biri. 1950 ilədək incəsənət və ədəbiy- |
| + | |
| + | yat dekadaları mustəqil, 1950— 60-cı |
| + | |
| + | illərdə birgə kecirilmindir. Azərb. |
| + | |
| + | incəsənətinin nailiyyətləri Moskva- |
| + | |
| + | da ilk dəfə 1938 ildə numayin etli- |
| + | |
| + | rilmii, 1950, 1959 illərdə Azərb. |
| + | |
| + | incəsənəti və ələbiyyatı dekadaları |
| + | |
| + | kecirilmindir. 1960 ildən SSRİ |
| + | |
| + | xalqlarının ədəbiyyat və incəsənət |
| + | |
| + | sahəsindəki nailiyyətlərinə baxı |
| + | |
| + | formaları muxtəliflətmin, muttə- |
| + | |
| + | fiq, muxtar resp.-lar, əlkə, vilayət |
| + | |
| + | və iəhərlər arasında genin mədəni |
| + | |
| + | əlaqə xarakteri kəsb etmtipdir. Azərb.- |
| + | |
| + | da RSFSR (1972), Ukrayna (1979), Əz- |
| + | |
| + | bəkistan (1979), eləcə də Ukraynada |
| + | |
| + | (1978), Əzbəkistanda (1980) Azərb, ədə- |
| + | |
| + | biyyatı və incəsənəti gӱnləri, 1975 il- |
| + | |
| + | də Azərb.-da sovet ədəbiyyatı gӱnləri |
| + | |
| + | və s. gecirilmindir. Yazıcı və incə- |
| + | |
| + | sənət xadimlərinin dostluq gərutilə- |
| + | |
| + | ri butun sovet xalqları mədəniyyəti- |
| + | |
| + | nin qəripılıqlı surətdə zənginləimə - |
| + | sinə, zəhmətksiylərin sovst vətənpər- |
| + | vərliyi və beynəlmiləlciliyi ruhunda |
| + | tərbiyə olunmasına keməklik gəs- |
| + | tərir. |
| + | |
| + | SSRİ XARİCİ TİCARƏT BANKI |
| + | —kommersiya kredit idarəsi, SSRİ |
| + | xarici ticarətini kreditlətdirir, |
| + | valyuta əməliyyatları aparır, əmtəə |
| + | ixracı və idxalı, xidmət gestəril- |
| + | məsi uzrə hesablamaları həyata Ks- |
| + | cirir. Rusiya Kommersiya Bankı (1922) |
| + | əsasında fəaliyyətə baitlamındır |
| + | (1924), SSRİ X.T.B. nizamnamə əsa- |
| + | sında fəaliyyət gestərən səhmdarlar |
| + | cəmiyyətidir. SSRİ Dӧevlət Bankı, |
| + | SSRİ Maliyyə Nazirliyi, SSRİ Xa- |
| + | rici Ticarət Nazirliyi, SSRİ Nazir- |
| + | lər Sovetinin Dəvlət Xarici İQtti- |
| + | sadi Əlaqələr Komitəsi, SSRİ Dəvlət |
| + | xarici sıqortası, SSRİ Dəniz Do- |
| + | nanması Nazirliyi, SSRİ Qikginti |
| + | Bankı, Sentrosoyuz və s. onun səhm- |
| + | darlarıdır. Bank əz muttərilərinin |
| + | |
| + | |
| + | —ddC££ a————xxxe—xnt€nı it |
| + | |
| + | |
| + | və muxbirlərinin inkassa, akkredi- |
| + | TİV və Gkecurmə (barat) taptırıqla- |
| + | ərinə Yetirir, |
| + | ksellərlə əməliyyatlar aparı , Xa- |
| + | rici valyutaları satın Bə ə 5. |
| + | ə. muptərilərdən Xarici valyutanı, |
| + | 1YMƏTLİ metalları, qiymətli karız- |
| + | ları VƏ s. QİYMƏTLİ peyləri saxlamara |
| + | gəturӱr, digər bank əməliyyatlarını |
| + | Ep am |
| + | SSRİ HAV MƏCƏLLƏSİ—vahid |
| + | qanunvericilik aktı, SSRİ-nin hava |
| + | | indən istifadə ilə əlaqədar ic- |
| + | timai munasibətləri nizamlayan və |
| + | mӱlki aviasiya və mulki təyyarəciliyin |
| + | fəaliyyət qaydasını muəyyən edən huquq |
| + | BUM sistemindən ibarətdir. |
| + | R İttifaqının H.m. SSRİ Ali |
| + | Soveti Rəyasət Heyətinin 1983 il 11 |
| + | may tarixli Fərmanı ilə təsdiq edil- |
| + | kar. 27 muəyYƏn edilmitdir |
| + | ki, SSR İttifaqı SSRİ ərazisinin |
| + | tr hissəsi olan SSRİ havaqsahəsi |
| + | ӱzərində tam və mustəsna suverenliyə |
| + | malikdir. Məcəllə hava gəmilərinin |
| + | qeydə alınması və ucotu qaydasını, |
| + | onların hey”ətlərinin huquq və vəzi- |
| + | ini, Hava gəmilərinin SSRİ- |
| + | nin Hava sahəsində ucma qaydasını və |
| + | beynəlxalq ucutpları nizamlayır, ucupp |
| + | qaydalarının, hava nəql. vasitələrin- |
| + | dən istifadə qaydalarını və yuglərin |
| + | qorunmasını tə”min edən qaydaların |
| + | pozulmasına gərə inzibati məs”uliyyə- |
| + | |
| + | |
| + | Tİ və s.-ni nəzərdə |
| + | |
| + | :SRİ HƏKӰMƏTİNİN QƏRARLAR |
| + | KULLİYYATI (SSRİ QK)—SSRİ |
| + | Nazirlər Soveti İplər İdarəsinin |
| + | rəsmi nəptri. 1938 ildən nər edi- |
| + | lir. SSRİ QK 2 bəlmədən ibarətdir: |
| + | birincidə SSRİ Nazirlər Sovetinin |
| + | qər Darı həmcinin Sov.İKP MK, |
| + | SSR zirlər Soveti, XİHİMPT, |
| + | UİLKGİ MK-nın birgə qərarləyin |
| + | ikincidə beynəlxalq aktlar (SSR İTt- |
| + | tifaqının baqladıqı muqavilələr, |
| + | |
| + | |
| + | konvensiyalar və s.) dərc olunur. |
| + | |
| + | zər ORRAFİYA əda ar |
| + | |
| + | gecmill adları—Qus coqrafiya cə- |
| + | R 1850 191796), |
| + | |
| + | |
| + | miyyəti (1845 — | İmpe- |
| + | İN Rus cokrafiya cəmiyyəti (1850— |
| + | s y Dəevlət coqrafiya cəmiyyəti |
| + | 1926—38) |—dunyanın ən qədim coqra- |
| + | iya xəbə biri. 577. A |
| + | tərkibindədir. il avqustun 18-də |
| + | F, P. Litke, K. M. Ber, o. II, BpaH- |
| + | gel və b.-nın təpəbbusu ilə tə”sis edil- |
| + | mipdir. Cəmiyyətin ali orqanı hər |
| + | 5 ildən bir caqırılan qurultaydır), |
| + | ultaylararası dəvrdə cəmiyyəti |
| + | lmi pqura (qurultayda secilir) və |
| + | a prezident olmaqla onun Rəyasət |
| + | Hey”əti idarə edir. Cəmiyyət Mərkə- |
| + | ƏH təpkilatdan (Leninqrad), muttə- |
| + | iq resp.-lardakı 14 coqrafiya cəmiy- |
| + | tindən (o cӱmlədən Azərbaycan SSR |
| + | Ccorrafiya cəmiyyəti, 1980 ildə 4-cu |
| + | qurultayı olmutdur), RSFSR-də 1 |
| + | ilialdan və təqr. 100 pte”bədən iba- |
| + | rətdir. Cəmiyyətin fəaliyyətində elmi |
| + | mə”ruzələrin mӱzakirəsi, geniti elmi |
| + | konfransların kecirilməsi, Umumit- |
| + | tifaq coqrafiya qurultaylarının |
| + | (1 ildə 7-ci qurultay, Frunze iz.) |
| + | caqırılması, ekspedisiyaların və |
| + | elmi səfərlərin təpkili, coqrafi |
| + | biliklərin populyarlapdırılması, |
| + | coqrafiyaya aid ən yaxiı əsərlər ucun |
| + | Quxafat (sanin ad.) və medalların |
| + | (Bəyuk, Litke ad., Semyonov-Tyanian- |
| + | SKİ ad., Prjevalsgi ad.) verilməsi |
| + | VƏ s. əsas yer tutur. |
| + | əsrin 50-ci illərində Tiflis- |
| + | |
| + | |
| + | ASE—2, c. 9 |
| + | |
| + | |
| + | sadə və kecurmə mM |
| + | |
| + | |
| + | STABİLLƏYİDİRMƏ |
| + | |
| + | |
| + | də İmperator Rus coqrafiya cəmiyyə- |
| + | tinin Qafqaz pe”bəsi yaradılmıydı. |
| + | ə F. Axundov, İ. Qutqatınlı və |
| + | |
| + | |
| + | pqə”bənin uzvləri olmutlar. |
| + | SSRİ-NİN 20 İLLİYİ. ADINA |
| + | *BULLA-DƏNİZƏ NEFTQAZCI- |
| + | |
| + | |
| + | XARMA İDARƏSİ—Azərb.SSR neft |
| + | və qazcıxarma sənayesi muəssisəsi. |
| + | Qaradaq r-nundadır. FXəzərdənizneft- |
| + | qazsənaye- çmumittifaq birliyinə |
| + | daxildir. 1964 ildə Cənub iriləi- |
| + | dirilmiyl neft mə”dəni kimi Yara- |
| + | dılmın, 1971 ildə FCənubə NQCİ, |
| + | 1972 ildə SSRİ-nin 50 illiyi ad. |
| + | cCənubz NQCİ adlandırılmhındır)" |
| + | 1979 ildən indiki adını dapqıyır. |
| + | Bakıdan 55 km c.-q.-də Bulla-dəniz |
| + | qaz-kondensat yataqını istismar edir. |
| + | 1975 ildən yataqdan qaz kondensatlı |
| + | .. BƏ qaz cıxarılır. Cıxarılan |
| + | məhsul texnoloji qurqularda əlcul- |
| + | dӱkdən sonra qaztəmizləmə məntəqə- |
| + | lərinə daxil olur və sualtı boru gə- |
| + | məri ilə mӱrəkkəb avtomatlapdırıl- |
| + | mılp muhəndis qurrularına nəql edi- |
| + | lir. İdarənin buruqları fərdi də- |
| + | niz əzullərində qurulmutpqdur. Əzul- |
| + | lərdə əmək məhsuldarlıqının yuk- |
| + | səldilməsini tə”min edəcək hər cur |
| + | pərait yaradılmılndır. İiciləri |
| + | dapımaq ucun rahat gəmilərdən isti- |
| + | fadə olunur. Vertolyot meydancası |
| + | tikilmitdir. |
| + | |
| + | SSRİ-NİN TƏİYKİLİ HAQQINDA |
| + | BƏYANNAMƏ—tarixi sənəd: SSRİ- |
| + | nin təikili haqqında mӱqavilə ilə |
| + | yanapı SSR İttifaqının coxmillət- |
| + | li bir dəvlət kimi yaranmasının kon- |
| + | stitusiya əsasını təpqkil etmipdir. |
| + | 1922 il dək rın 29-da RSFSR, YCCP |
| + | BSSR və ZSFSR-in səlahiyyətli HY- |
| + | mayəndələrinin konfransında təs- |
| + | diq edilmii, 1922 il dekabrın 30-da |
| + | isə SSRİ Sovetlərinin 1-ci qurul- |
| + | tayında qəbul edilmipdi. Bəyannamə- |
| + | də kapitalizm əhatəsində sovet resp.- |
| + | larının vahid ittifaq devlətində |
| + | birlətməsi zərurəti gestərilmitdi. |
| + | Bəyannamə 1924 il SSRİ Konstitu- |
| + | siyasına 1-ci bəlmə kimi daxil edil- |
| + | mittdi. |
| + | |
| + | SSRİ-NİN TƏY)İ)İKİLİ |
| + | MUQAVİLƏ—derd sovet sosialist |
| + | resp.-sının— RSFSR, USSR, BSSR |
| + | və ƏZSFSR-in (Gurcustan, Azərb. və |
| + | Ermənistanın) vahid ittifaq dəvlə- |
| + | tində—Sovet ialist Respublika- |
| + | ları İttifaqında birləpməsini təb- |
| + | bit etmiiq sənəd. 1922 il dekabrın |
| + | 29-da RSFSR, USSR, BSSR və ZSFSR |
| + | Sovetləri qurultaylarının secdiyi |
| + | səlahiyyətli nӱmayəndələrin konfran- |
| + | sında qəbul olunm" Əmin il de- |
| + | kabrın -Da İSƏ SSRİ Sovetləri- |
| + | nin 1-ci qurultayında təsdiq edilmipy- |
| + | dir. Həmin muqavilə ilk SSRİ Kon- |
| + | stitusiyasının (1924) tərkib hissə- |
| + | si olmutidur. |
| + | |
| + | Mutavilənin əsasını ittifaq co- |
| + | sialist devlətinin qurulupu haqqın- |
| + | da Lenin prinsipləri təpkil etmitp- |
| + | dir. Muqavilədə SSRİ-nin konstitu. |
| + | siya əsasları əksini tapmıpt, CCPTL. |
| + | nin dəvlət hakimiyyətinin və devlət |
| + | idarəciliyinin ali orqanları, onla- |
| + | rın səlahiyyəti, h iq resp.-la- |
| + | rın vətəndapları ucun vahid itti. |
| + | faq vətəndatlıqı muəyyən edilmii |
| + | hər bir muttəfiq resp.-nın İttifaq" |
| + | dan sərbəst cıxmaq huququ və s. təsbit |
| + | in | |
| + | STABİLİZATOR (lat. |
| + | yanıqlı, sabit) — 1) |
| + | |
| + | |
| + | HAQQINDA |
| + | |
| + | |
| + | stabilis—na- |
| + | Avtomati. |
| + | |
| + | |
| + | 17 |
| + | |
| + | |
| + | k ada—həyəcanlandırıcı tə”sirlərin |
| + | dəyinməsi zamanı tənzimolunan kəmiy- |
| + | yətin verilmiit qiymətini muəyyən də- |
| + | qiqliklə avtomatik sabit saxlamara |
| + | imkan verən qurru. rik cərəyanı, |
| + | gərginlik, maqnit seli, bucaq sur”əti, |
| + | temp-r və s. parametrlərin S.-ları |
| + | məvcuddur. 2) Aviasiyada ucupt |
| + | aparatının havada ufuqi dayanıqlı- |
| + | qını tə”min edən aerodinamik səth. |
| + | 3) tətoqrariyada S. — bax |
| + | Fotoqrafik şabitləidirici. |
| + | |
| + | STABİLİTRON Tunar. stabilis—na)a- |
| + | nıqlı, sabit--(elek)tron| — volt- |
| + | amper xarakteristikasının itlək |
| + | |
| + | |
| + | hissəsi praktik olaraq cərəyan oxuna |
| + | baiqa sezlə cihazdan |
| + | |
| + | |
| + | paralel olan, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Stabilitro- |
| + | nun paramet- |
| + | rik gərgindik | |
| + | |
| + | |
| + | stabilizato- : —i b |
| + | runda qopulma sxemi: S--stabilitrov |
| + | R6—ğ6annacr peancrop, U,—craön nnəmann |
| + | |
| + | |
| + | rilən gərginlik: (O,—stabillətdiril |
| + | mitp gərkinlik. |
| + | gecən cərəyanın iiddəti muəyyən hu- |
| + | dudda dəyipdikdə gərginliyi cox cuzi |
| + | dəyitən qaz bitptalmalı (ion) və ya ya- |
| + | rımkecirici diod, Qazbopalmalı S.- |
| + | un ipi prinsipi qazlarda alovsuz və |
| + | tacpəkilli almaların xassələ- |
| + | rinə əsaslanır. Alovsuz bopalma S,-u |
| + | 60—150 v gərginliyə, taçbotalmalı |
| + | S. 3-102—3-10* v, silisiumlu yarımke- |
| + | cirici S. isə 9—Z300 v gərginliyə He- |
| + | sablanmıpdır. Yarımkecirici S.-un |
| + | |
| + | |
| + | U |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | s “Yı | | Zaur. 6 |
| + | Stabilitronun volt-amper xarakteristi- |
| + | kası: (2, —stabillətpdirmənin nominal |
| + | gərginliyi, / min. və /maks.-gərginlik |
| + | sta ptdirilən sahədə miniaml və mak- |
| + | simal cərəyanlar. |
| + | volt-amper xarakteristikasının ipp- |
| + | lək hissəsi əks-gərginliyin r-p ge- |
| + | cidin elektrik deilməsinə uyqun gə- |
| + | LƏN ensiz sahəsinə dupqur. S., əsasən, |
| + | gərginliyin sabit saxlanılmasında, |
| + | impulsların amplitudunun məhdud- |
| + | lapdırılmasında və potensiometrik |
| + | |
| + | |
| + | qurqularda iplədilir. |
| + | CTA ə (qar. stabilis— |
| + | |
| + | |
| + | ABMHRnnƏulnMP) |
| + | dayanıqlı, sabit)—dəyitlməz ən sabit |
| + | vəziyyət yaratmaq, prosesin sabitliyi- |
| + | Nİ TƏ min etmək və ya hər hansı mad- |
| + | RƏRHHH sabitliyini artırmaq, "MƏC., |
| + | S.—quyudan cıxan nefti qaz- |
| + | sızlapdırdıqdan sonra onda qalmıil |
| + | karbohidrogen qazlarını və yungul |
| + | fraksiyaları cıxarmaq, polimeri |
| + | h—stabilizator qarıpndırmaqla po0- |
| + | limerin xarici tə”sirlərə qarptı da- |
| + | vamlılıqını artırmaq, valyutanı |
| + | S.—pul tədavulunu nizama salmaq |
| + | dəvlət tərəfindən muəyyən təd- |
| + | |
| + | ABİ germək və s. |
| + | STABİLLƏİDİRMƏ— 1) Kosmo- |
| + | navtikada S.—kgutlə mərkəzinin |
| + | ərəkət trayektoriyasını muəyyən edən |
| + | qӱvvələr məvcud olarkən (ucupun be- |
| + | |
| + | |
| + | 18 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | yug təqcil aldıqı hissələrdə (məs., |
| + | mӱhərrik itləyən zaman, enmədə, at- |
| + | mosferdə tormozlanmada və s.) kos- |
| + | MHK ucull aparatının kutlə mərkəzi |
| + | ətrafında bucaq vəziyyətinin idarə |
| + | edilməsi. 2) Avtomatik ida- |
| + | rəetmədə və tənzimləmədə |
| + | S. —idarəolunan kəmiyyətin verilmit |
| + | (zamana gərə sabit) qiymətinin sabit |
| + | saxlanılması (bax həmcinin Avtoma- |
| + | tik tənzimləmə, Əks-rabitə). |
| + | |
| + | STABİLOTRON—qplatinotron və |
| + | əks-rabitə dəvrəsindən ibarət olan, |
| + | tezliyə gerə stabilləpdirilmit if- |
| + | rat Yuksək tezlik (İYT) generatoru. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | q Kİ 7 MİNİ əti ik rib ƏRİ |
| + | Tn izinə trii |
| + | |
| + | q TT cu £ ə” tə 6 |
| + | |
| + | ə : B fi |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | | ğ il |
| + | ii : ə” r |
| + | “Mixi ü |
| + | |
| + | |
| + | b |
| + | |
| + | |
| + | ab = |
| + | , |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | SAMİRİ haa |
| + | Stabilotronun sxemi: 7—platinotron: 2— |
| + | platinotronda rəqslərin guӱcləndirilmə |
| + | istiqaməti, 3—tənzimlənən faza fırla- |
| + | ıcısı:| 4—uducu: 5—stabillətpdirici |
| + | əcmİi rezonator: 6-—rezonatorun porpe- |
| + | ni, 7/—guӱc beluçcusuy, 8—ifrat yuksəktez- |
| + | likli enerji selinin istiqaməti. |
| + | |
| + | |
| + | S.-da əks-rabitə platinotronda həyə- |
| + | canlandırılan İYT-li rəqslərin ener- |
| + | jisinin gӱc belucusundən qismən əks |
| + | olunması və digər tərəfdən həcmi rezo- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 1.24 |
| + | m” |
| + | b dk |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | NAXİ az" Solyono Ee” |
| + | |
| + | |
| + | SU cn |
| + | "Ç İperpatnala- |
| + | |
| + | yn |
| + | rups |
| + | |
| + | |
| + | Zel encun sk: |
| + | Orconik |
| + | |
| + | |
| + | s (a R. 3 |
| + | ə. Q o.r.u Yə 1 |
| + | |
| + | |
| + | ll". = |
| + | . "br “= ik. vı. : “5 |
| + | |
| + | |
| + | 2 o k Bs, İypyr 3. |
| + | Kpac aya Podyans 3 r 323: dz |
| + | |
| + | |
| + | İTRitsa qoruq : Lİ "a ( P A o? 4.1 |
| + | ə Qaqra | - (ÇARI i / |
| + | |
| + | |
| + | ebərda qovunu |
| + | |
| + | |
| + | A I gə dy ki |
| + | |
| + | |
| + | STABİLOTRON |
| + | |
| + | |
| + | natordan əks olunması hesabına hə- |
| + | yata gecirilir. Rezonatordan əks olun- |
| + | ma yalnız onun rezonans tezliyində |
| + | bapp verir, digər tezlikli rəqslərin |
| + | enerjisi uducuya əeturulur. Rezona- |
| + | torun porpenini Hərəkət etdirməklə |
| + | rəqsin tezliyi dəyipdirilir və faza |
| + | fırladıcının kəməyi ilə hər bir tez- |
| + | likdə cıxın gucunun maks, qiymətinə |
| + | nail olunur. S.-un tətbiq sahələri |
| + | maqnetronla eynidir, lakin tezliyin |
| + | idarəedilməsinin narahatlıqına gərə |
| + | 50 nisbətən az iplədilir. |
| + | STAVRİDALAR (Trachurus)—xaHbı- |
| + | balıqıkimilər dəstəsindən balıq cin- |
| + | si. İyəoxiqyar bədəninin uz. 50 sm-dək, |
| + | cəkisi 400 q-dək olur. Quyruq gəvdəsi |
| + | nazikdir. 10-dan artıq nəvu mə”lum- |
| + | dur. Pelagik balıqlardır, məvsӱmdən |
| + | asılı olaraq bir yerdən batqa yerə |
| + | kecurlər. Plankton xərcəngkimilər və |
| + | xırda balıqlarla qidalanır. Vətəkə |
| + | balıqıdır. SSRİ sularında 4 nəvu |
| + | (2 nəvu Baltik, Qara və Azov dəniz- |
| + | lərində, 2 nevu - Yapon dənizində) ya- |
| + | yılmındır. -- |
| + | |
| + | STAVROPOL (1935—43 illərdə Vo- |
| + | ropilovsk)—RSFSR-də ipəhər. Stav- |
| + | ropol əlkəsinin mərkəzi. D.y. st. Av- |
| + | tomobil yolları qovpaqı. ƏH. 287 min |
| + | (1984). Muhum sənaye və inzibati-mə- |
| + | dəniyyət mərkəzlərindəndir. Mapqınqa- |
| + | yırma, kimya, yeyinti və yungul sənaye |
| + | inkipaf etmipdir. Mebel və tikinti |
| + | materialları muəssisələri, poliqra- |
| + | fiya kombinatı, k.t., tibb, pedaqoji, |
| + | |
| + | |
| + | politexnik in-tları, orta ixtisas |
| + | |
| + | |
| + | " kk |
| + | |
| + | |
| + | = |
| + | 4“ |
| + | - 2 |
| + | |
| + | |
| + | Di” 92 |
| + | |
| + | |
| + | —.RaFili |
| + | |
| + | b Kazqulak / |
| + | 7 TEVMOsOKO/R o = | |
| + | İDonskoye Kuqulta |
| + | |
| + | |
| + | | |
| + | |
| + | |
| + | —– |
| + | |
| + | |
| + | YSvetloqrad – 2 |
| + | | Ü |
| + | “082 |
| + | |
| + | |
| + | ........ |
| + | |
| + | |
| + | Serafimoaskoys,b |
| + | — = Mək R |
| + | Blaqodarnı 77 ə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | " = $ : |
| + | Sotnikovskoye do |
| + | |
| + | |
| + | u / u |
| + | |
| + | |
| + | Xər. BTUAT by c |
| + | |
| + | |
| + | “= |
| + | ..“dlemn kifa iCmas) |
| + | |
| + | |
| + | 6. |
| + | / |
| + | s YKucerla SUArzxir |
| + | n 0 L |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | elmi-tədqiqat in-tları, |
| + | |
| + | |
| + | məktəbləri, |
| + | muzeylər, dram teatrı, kukla teatrı |
| + | |
| + | |
| + | və ş. var. 1777 ildə salınmıntqdır. |
| + | STAVROPOL—1964 ilədək Tolyatti |
| + | II. “HHH abi, |
| + | |
| + | STAVROPOL YUKSƏKLİYİ — Ən |
| + | Qafqazın mərkəzi hissəsində plato- |
| + | varı yuksəklik. RSFSR Stavropol |
| + | əlkəsindədir. Kuma-Manıc cəkəkliyi, |
| + | Kuban və Kuma cayları arasındadır. |
| + | Maks. hund. 831 mm (Strijament d.). |
| + | Cay dərələri və qobularla parcalan- |
| + | mılpdır. Gil, qumdapı və əhəngdatı- |
| + | lardan təpkil olunmutpdur. Landiyaf- |
| + | tı cel, melpə-cəl tiplidir. |
| + | STAVROPOL MERİNOSU—zərif- |
| + | yunlu -qoyun cinsi. Stavropol vil. |
| + | *Sovetskoye runoqj damazlıq qoyuncu- |
| + | luq 3-dunda Yaradılmıyzddır, S.m., |
| + | əsasən, yununun uzunluquna gərə fərq- |
| + | lənir. Qoclardan 14—19 kq (ən cox |
| + | 25), qoyunlardan 7—8 kq (ən cox 13) |
| + | yun qırxılır, uz. 8—10 sm, keyfiyyə- |
| + | ti 64—70, təmiz yun cıxımı 40—4394 – |
| + | dir. Qocların cəkisi 100—115 kq, qo- |
| + | yunları 50—55 gq olur. Hər 100 do- |
| + | qar qoyundan 120—140 quzu alınır. Bu |
| + | cinsin qocları yunluq istiqamətli qo- |
| + | yunculurun yaxtıdatdırılmasında |
| + | istifadə edilir. Dəelluk heyvanlar |
| + | Stavropol vil. təsərrufatlarında |
| + | Yetipdirilir. |
| + | |
| + | STAVROPOL ƏLKƏSİ--RSFSR-in |
| + | tərkibinə daxildir. Qafqazın mər- |
| + | gəzi hissəsində və Bey Qafqazın |
| + | ilm. ətəyində yerlətir. 1924 il fev- |
| + | ralın 13-də Cənub-PPərq vil. (əlkəsi) |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | STAVROPOL ƏLKƏSİ |
| + | |
| + | |
| + | 0 30 BÜ EM |
| + | |
| + | |
| + | 222 4 |
| + | 5 |
| + | |
| + | |
| + | SO 9ynöq-Tunea ə |
| + | |
| + | |
| + | c /Caqray sӱ= —x |
| + | |
| + | |
| + | on |
| + | a Svtlloue kə |
| + | |
| + | |
| + | (lor) |
| + | o |
| + | |
| + | |
| + | Kӧcsomoleki |
| + | “ ğu |
| + | |
| + | |
| + | Budyonnovsk nə |
| + | |
| + | |
| + | -Novoselitskoy |
| + | |
| + | |
| + | 21 |
| + | |
| + | |
| + | //) |
| + | yə |
| + | kə |
| + | |
| + | |
| + | İİ A |
| + | evsk Qr Novı Papa y4, |
| + | |
| + | |
| + | 2 |
| + | |
| + | |
| + | ayavsk 2644: |
| + | |
| + | |
| + | ə, |
| + | |
| + | |
| + | 1 ə Da |
| + | ə 27 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | tq S” Vl |
| + | b q |
| + | |
| + | |
| + | dn |
| + | ua |
| + | “dün |
| + | Rü |
| + | “Hu kə |
| + | : kr rir, |
| + | “ü " x. |
| + | r = q |
| + | |
| + | |
| + | | ks. |
| + | u Mahmud-Maktqe8)= ll |
| + | |
| + | |
| + | sün sKayaşla Ec |
| + | I" o 1 — |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | adı ilə təpkil edilmitdir: 1924 il |
| + | oktyabrın 16-dan 1937 il martın 13- |
| + | dək Pimali Qafqaz əlkəsi, 1937 il |
| + | martın 13-dən 1943 il yanvarın 12- |
| + | dək Orconikidze əlkəsi adlanırdı. |
| + | SaH. 80,6 min k.gm?, ƏH. 268 2 min (1984, |
| + | 1 yanvar). 34 r-nu, 22 iməhəpn, 17 nr |
| + | var, Qərkibinə Qaracay-Cərkəz Mud- |
| + | tar Vilayəti daxildir. Mərkəzi |
| + | Stavropol i.-dir. |
| + | |
| + | Təbiət. Mərkəzi hissəsini Stav- |
| + | ropol yӱksəkliyi tutur. Yuksəklik ur.- |
| + | də Terek-Kuma ovalıqı, HM.-Ha HCƏ |
| + | Kuma-Manıc cekəkliyinə qovupur. Dar- |
| + | ətəyi hissəsi terraslı maili duzən- |
| + | liklərlə ballanır. Bir qədər c.-da |
| + | kuest tipli silsilələr uzanır. S.e.- |
| + | nin c, kənarında Suayırıcı silsilə |
| + | (maks. hund. 4046 m, Dombay-Ulgen d.) |
| + | yerləpir. Suayırıcı silsilədən Hi. |
| + | istiqamətində Yan silsilə (maks. hund. |
| + | 0642 m, Elbrus d.) ayrılır. Elbrus |
| + | d.-nda və Suayırıcı silsilədə buzlaq |
| + | sahələri var. Faydalı qazıntıları: |
| + | mis, polimetallar, dai kəemur, təbii |
| + | qaz, neft. S.ə. tikinti materialları |
| + | və mineral bulaqlarla zəngindir. İQ- |
| + | limi kontinentaldır. İllik yaqıntı |
| + | q.-də təqr. 500 mm, 11:.-də mm-ə qə- |
| + | dər, daqətəyi və daqlıq sahələrdə 2000 |
| + | mm-ə qədərdir. Muhum cayları: Kuban, |
| + | Kuma, Yeqorlık, Kanayc. Ən beyuk gel |
| + | Manıc-Qudilodur. Acıq və tund-tpa- |
| + | balıdı, qara, qonur, daq-mepqə və qo- |
| + | nur darq-cəmən torpaqları yayılmıni- |
| + | dır. Ərazinin 596 -ə qədəri meiyədir. |
| + | Cel bitkilərinə rast gəlinir. Muxtə- |
| + | lif nəv gəmirici, yekəqulaq kirpi, |
| + | GƏLİNCİK, tulku, canavar, qamın pi- |
| + | piyi, celdonuzu, nəcib maral, cuyur, |
| + | qonur ayı, vapaq, coxlu quiy və s. var. |
| + | Teberda qoruqu və Qafqaz qoruqunun |
| + | bir hissəsi S.e.-ndədir. |
| + | |
| + | Əhali, Ruslar, ukraynalılar, er- |
| + | mənilər, yunanlar, beloruslar, qara- |
| + | caylılar, cərgəzlər, abazinlər, ose- |
| + | tinlər, kabardinlər və 6. yaiyayır. |
| + | Orta sıxlıq 1 km?-də 33,3 nəfərdir |
| + | (1984). PPəhər əh. 5295 –dir (1984). Mu- |
| + | zə izəhərləri: Stavropol, Pyatiqorsk, |
| + | |
| + | evinnomıssk, Kislovodsk, Herkessk, |
| + | Yessentuki və Mineralnıye Vodı. |
| + | |
| + | Təsərrufat, S.e. 1Pimali Qaf- |
| + | |
| + | qaz iqtisadi r-nunda istehsal olunan |
| + | |
| + | |
| + | sənaye məhsulunun 1/5-ə qədərini ve- S |
| + | |
| + | |
| + | rir. Əsas sənaye sahələri: yeyinti və |
| + | Yungul. Elektroenergetika, maınqa- |
| + | Yırma və kimya sənayesinin də xususi |
| + | cəkisi artır. SSRİ-nin ən iri |
| + | İES-lərindən sayılan Nevinnomıssk |
| + | DRES-i S.ə.-ndədir. Aqır sənaye sa- |
| + | hələrindən 1-ci yeri mapınqayırma |
| + | və metal e”malı tutur. Tikinti mate- |
| + | rialları, meiiə və arac e”malı səna- |
| + | Yesi sahələri var. Yeyinti sənayesi |
| + | Yerli k.t. xammalı əsasında iiləyir. |
| + | Yungul sənaye mərkəzləri: Nevinno- |
| + | mıssk, Budyonnovsk, Pyatiqorsk, Yes- |
| + | sentuki, Svetloqrad, Stavropol, Cer- |
| + | kessk və s. K.t.-nda zərifyunlu qoyun- |
| + | cӱluq və taxılcılıq muhum yer tutur. |
| + | Uvarma əkinciliyi inkipaf etmiii- |
| + | dir. Əsas ərzaq bitkisi öyrnanbıp. |
| + | Qarqıdalı, arpa, vələmir, qarabaltaq, |
| + | cəltik, dənli-paxlalı bitkilər, KYHƏ- |
| + | ÖaxaH, məkəp cuqunluru, |
| + | tan bitkiləri, yem bitkiləri əkilir. |
| + | Baqcılıq və uzumculuklə mətqul olu- |
| + | nur. Qaramal, davar, donuz saxlanı- |
| + | lır. Quiculuq inkitaf etmiiydir. |
| + | C.e.-HnəH Rostov-Don—Bakı, Kavkaz- |
| + | skaya— Divnoye—Elista d.y.-Ları ke- |
| + | cir. Avtomobil nəql, var, Muhum av- |
| + | |
| + | |
| + | 2*,c. 9 |
| + | |
| + | |
| + | tərəvəz-bos- f |
| + | |
| + | |
| + | STAKER |
| + | |
| + | |
| + | tomobil yolları: Moskva—Rostov-Don |
| + | —Mineralnıye Vodı—Bakı, Stavro- |
| + | pol—Teberda, Stavropol — Divnoye, |
| + | Pyatiqorsk—Neftekumsk, Cerkessk— |
| + | Pyatiqorsk. Hava və boru kəməri |
| + | nəql.-nın muhum əhəmiyyəti var. S.ə. |
| + | Lenin ordeni ilə təltif edilmitdir |
| + | (1958). “ |
| + | Mədəni Hӱruculuq və səhiyyə. S.e.- |
| + | ndə 7 ali məktəb, bir cox elmi-təd- |
| + | qiqat mӱəssisəsi, Stavropolda əlkə- |
| + | iyunaslıq və təsviri sənət muzeyləri, |
| + | Pyatiqorskda M. Y. Lermontov muzey- |
| + | qoruqu, Kislovodskda N. A. Yaro- |
| + | ienko rəsm muzeyi və s. muzeylər, 4 |
| + | teatr, sirk və s. fəaliyyat gestərir. |
| + | c“Stavropolskaya pravdaq (1917), 4Mo- |
| + | lodoy leninetsə (1934), c“Kavkazskaya |
| + | zdravnitsag (1960) əlkə qəzetləri cı- |
| + | xır. Yerli radio və televiziya veri- |
| + | lipləri ilə Yanaplı Moskvadan ve- |
| + | PERU retranslyasiya olunur. |
| + | SSRİ-nin əsas kurortlarından |
| + | olan Kislovodsk, Yessentuki, Jelez- |
| + | novodsk, Pyatiqorsk kurortları, həm- |
| + | cinin Teberda kurortu S.e. ərazisin- |
| + | dədir. Turizm inkilaf etmipdir. |
| + | STAVROPOL SOVET RESPUBLİ- |
| + | KASI—1918 il yanvarın 1(14)-də |
| + | Stavropol qub.-nda Sovet hakimiyyə- |
| + | ti qurulduqdan sonra qub.-nın adı. |
| + | Əzunu RSFSR-in bir hissəsi e”lan |
| + | etmindi. PTQimali Qafqazın 1-ci So- |
| + | vetlər "qurultayının (1918 il, 5—7 |
| + | iyul) qərarı ilə S.S.R. Pyimali Qaf- |
| + | qaz Sovet Respublikasına daxil ol- |
| + | |
| + | |
| + | mutpdu. | |
| + | STAQNASİYA (fr. zeagpabop, lat. |
| + | |
| + | |
| + | |afpo—dayandırıram), iqtisa- |
| + | diyyatda–—istehsalda, ticarətdə |
| + | və.s.-də durtqunluq. - |
| + | |
| + | STADİON n. 6(ӧbop—yarınlar |
| + | |
| + | |
| + | y |
| + | |
| + | kecirilən yer)—kompleks idman ya- |
| + | rıpiplarının kecirilməsini tə”min |
| + | edən qurqu. S.-un tərkibinə əsas mey- |
| + | danca və tamalacılar ucun tribuna- |
| + | lar, qacıyi yolları, Yungul atletika |
| + | sahələri, idman-oyunları və gimnas- |
| + | tika yarıpqları kecirmək ucun xususi |
| + | meydanca və salonlar, yardımcı qur- |
| + | qular daxildir. İlk S.-lar Qədim Yu- |
| + | nanıstanın Olimpiya, Afina və s. |
| + | iəhərlərində ZN Rio-de- |
| + | Janeyrodakı Sraziliya) cMarakanaı |
| + | |
| + | ey dunyada, oskzvadakı V. İ. |
| + | Lenin ad. Mərkəzi S., Leninqraddakı |
| + | S. M. Kirov ad. S., Kiyevdəki r. |
| + | S.-u SSRİ-də, Bakıdakı V. İ. Lenin |
| + | ad. respublika S.-u Azərb.SSR-də ən |
| + | beyuk S.-lardır. Ərtulu S.-lar da |
| + | ir. | |
| + | STADİON, Moskvada V. İ. |
| + | Lenin ad. Mərkəzi sta- |
| + | di on — dunyanın ən bəyuk idman |
| + | komplekslərindən biri. 1955- -56 il- |
| + | lərdə Lujnikidə tikilmit, 1976—79 |
| + | illərdə burada yenidənqurma iləri |
| + | gerulmulidur. Kompleksə təqr. 140 id- |
| + | man qurqusu, o cӱmlədən Beyuk (103 |
| + | min Yerlik) və Kicik idman arena- |
| + | ları, uzguculuk hovuzu, idman sara- |
| + | Yı, universal idman zalı, ulaq sta- |
| + | dionu, tennis ipəhərciyi ( acıq |
| + | kort), məpqlər ucun ərtulu buz meydan- |
| + | ca (FKristalə), 30 idman zalı, 10 |
| + | utbol meydancası, 4 yungul atleti- |
| + | ka kompleksi, basketbol, voleybol, qo- |
| + | rodki və s. oyunlar çcun təqr. 80 mey- |
| + | danca, oxatma idmanı ucun xususi |
| + | sahə və s. daxildir. S.-da istehsalat |
| + | eqmalatxanaları, moto-mexvniklətdir- |
| + | mə bazası, mətbəə, mualicə-bədən tər- |
| + | biyəsi dispanseri, tibb kabinetləri, |
| + | |
| + | |
| + | 19 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | idman muzeyi, *Sportfilmg laborato- |
| + | riyası, mehmanxana və s. var. Burada |
| + | idmanın 30-dan cox nəvu uzrə məpq |
| + | və yarılmylar, o cӱmlədən dunya və Av- |
| + | ropa cempionatları, SSRİ xalqları |
| + | spartakiadalarının final yarıila- |
| + | rı, həmcinin tamaiqa tədbirləri (kon - |
| + | sertlər, buz ӱzərində balet, yeni il |
| + | iənlikləri və s.) kecirilir, daimi |
| + | məpq edənlərin (9—75 yailı) sayı |
| + | 23—30 minə catır. Mərkəzi stadion |
| + | 22-ci Olimpiya oyunlarının (1980) |
| + | əsas S.-u olmuiy, burada yungul atleti- |
| + | ka, gimnastika, voleybol, su polosu, |
| + | dzyudo, futbol uzrə yarıtlar geciril- |
| + | mil, idmanın muxtəlif nəvləri ӱzrə |
| + | coxlu SSRİ, Avropa, dunya, Olimpiya |
| + | rekordları muəyyən edilmitdir. |
| + | muasir me”marlıqın gerkəmli |
| + | numunələrindəndir. Layihə muəllif- |
| + | ləri—me”marlar A. V. Vlasov, İ. Y. |
| + | |
| + | |
| + | Rojin, N. N. Ullas, A. F. Xryakov, |
| + | mӱhəndislər V. N. Nasonov, N. M, |
| + | Reznikov, V. P. Polikarpov Lenin |
| + | |
| + | |
| + | kafatına layiq gərulmutilər (1959). |
| + | STADİON, V.İ. Lenin ad. res- |
| + | publika stadionu — Azərb, |
| + | SSR-də ən bəeyuk idman kompleksi. |
| + | İnipasına 30-cu illərdə batlanmınq, |
| + | 1941—48 illərdə ip dayandırılmıiq, |
| + | 1949—51 illərdə davam etdirilmiil- |
| + | dir. S.-un acılıı 1951-ci il sent- |
| + | yabrın 6-da olmutdur. Kompleksə 40 |
| + | min tamaiacı ucun tribunaları olan |
| + | əsas meydanca, əlavə futbol, voleybol, |
| + | həndbol meydancaları, idman sarayı, |
| + | yungul atletika maneji, sarlamlıq |
| + | zonası, həkim kabineti, ulpaq idman |
| + | məktəbi, mehmanxana, yeməkxana və s. |
| + | daxildir. Uzguculuk hovuzu və tennis |
| + | kortunun tikilməsi nəzərdə tutulmuin- |
| + | dur. S. muasir texniki qurqularla |
| + | təchiz əhli dir, Kompleksin idman |
| + | qurquları burada yungul atletika, |
| + | Bə basketbol, voleybol, gӱləiymə, |
| + | aqırlıq qaldırmaq, gimnastika uzrə |
| + | beynəlxalq, Umumittifaq, resp. yarıpi- |
| + | larının, spartakiadaların, həmci- |
| + | NİN genip miqyaslı ictimai-mədəni |
| + | tədbirlərin gecirilməsinə imkan ve- |
| + | rir. S.-da kecirilən beynəlxalq ya- |
| + | rıtmlarda (26 Bakı komissarının xa- |
| + | tirəsinə həsr edilmin ən”ənəvi bey- |
| + | nəlxalq yungul atletika yarınları |
| + | və s.) bir cox əlkələrin idmancıla- |
| + | rı iptirak edirlər. |
| + | |
| + | STAJ—bax Əmək stajı. |
| + | |
| + | STAZ (yun. 5645:5 — hərəkətsizlik), |
| + | durqunlu q—fizioloji məhtəviy- |
| + | yatın borulu orqanların mənfəzində |
| + | dayanması. Məs., qanın S.-ı—hemos- |
| + | taz (kapillyar, yaxud venoz), sidiyin |
| + | S.-ı—limfostaz, kalın S.-ı—kop- |
| + | rostaz adlanır. Damarların inner- |
| + | vasiyası pozulduqda kimyəvi və fizi- |
| + | Kİ amillərin tə”sirindən və S. əmələ |
| + | gəlir. Sabit S. hemostaz toxumanın |
| + | nekrozuna səbəb ola bilər. |
| + | STAYER (ing. zEausq, hərfi mə”na- |
| + | sı—dəezumlu adam)—uzaq məsafələ- |
| + | ri (məs., yungul atletika qacını və |
| + | Ya konkisurmə idmanında , 000, |
| + | 1 m və s.) qət etmək uzrə ixtisas- |
| + | laimız idmancı. |
| + | |
| + | STAKER (ing. 5EasKeq: 5(ask—qalaq- |
| + | lamaq)—muxtəlif yӱkləri qalaq ha- |
| + | lında yıqmaq ucun səyyar konveyer. |
| + | Taxta-palban anbarlarında qısa |
| + | aqac materiallarını qalaqlamaq ucun |
| + | ərsinli, səpələnən materiallar |
| + | (qum, cınqıl, filiz, gemur və s.) sax- |
| + | lanılan . anbarlarda lentli S.- |
| + | dən istifadə olunur. S. enli rels Yo- |
| + | |
| + | |
| + | i |
| + | ) |
| + | l |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | STALAKTİT, |
| + | |
| + | |
| + | 20. |
| + | |
| + | |
| + | CTAKKATO |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | lunda Hərəkət edir. Onunla yıqılan |
| + | |
| + | |
| + | qalaqların Hhund. bəzən 30—35 m-ə |
| + | |
| + | |
| + | TAL | |
| + | |
| + | CTAKKATO (rar. staccato, stacca- |
| + | qe—ayırmaq, qoparmaq) musiqi- |
| + | d ə—səslərin qısa, qırıq-qırıq ifa |
| + | edilməsi. ZSassa(o sezu ilə, yaxud not- |
| + | ların altında və ya ustundə nəqtə |
| + | qoyulmaqla iparə olunur. |
| + | STALAQMİT (yun. 5(ayatpa—damcı) |
| + | —maqara və s. yeraltı karst bolplu- |
| + | qunun dibindən inkitpaf edən konus- |
| + | pəkilli, sutunvarı və s. formalı |
| + | |
| + | |
| + | . əhəngli mineral teərəmə. Maqaranın |
| + | |
| + | |
| + | dibinə damcılayan, karbon qazı ilə |
| + | doymup sulardan kalsium-karbonatın |
| + | cəkməsi nəticəsində yaranır. S. aila- |
| + | qıdan yuxarıya doqru beyuyur və cox |
| + | vaxt stalaktitlərlə birləpqərək su- |
| + | ar a araş” əmələ gətirir. |
| + | TARAKTVIT (iyn. stalaktös—naMubı- |
| + | damcı sızılmın)—karst maqarala- |
| + | rının tavanından cubuq, boru, buz |
| + | luləsi formasında inkilna edən |
| + | əhəngli mineral tərəmə. Maqaranın |
| + | tavanından damcılayan karbon qazı |
| + | ilə doymuti sudan kalsium-karbonatın |
| + | cəkməsi nəticəsində yaranır. Bə”zən |
| + | buxarlanmanın iptirakı ilə əmələ |
| + | gələn dӱz və gips S.-lərinə də rast |
| + | gəlinir. . |
| + | muqərnəs (ər. |
| + | yayxə—yapma karnizlə bəzədilmi |
| + | meqmarlıqda, prizmavarı fiqur |
| + | tpəklində dekorativ detal. Bir-biri- |
| + | nin ustundə cərgə ilə yerləiqən cı- |
| + | xıntılardan ibarət olur (maqrarala- |
| + | rın tavanında sızan damcılardan |
| + | əmələ gələn əhəngli tərəməni xatır- |
| + | ladır). Orta əsr ərəb əlkələri, İran, |
| + | Orta Asiya, Azərb. me”marlırı ucun |
| + | xarakterik olan S., adətən tromnp, |
| + | yarımgunbəz, taxca taqının ustundə |
| + | yerlətdirilir, karniz əmələ gətirir. |
| + | |
| + | |
| + | “227 tilafları haqqında, |
| + | ak mokratiya milli məsələni necə bapa |
| + | tən dupqur??, *“Anarxizm Ya (4 |
| + | , Partiyanın 4—5-- |
| + | |
| + | |
| + | zəriyyəcisi və təb- |
| + | liqatcısı, Sovet |
| + | : İttifaqı, Qəhrəma- |
| + | iə nı (1945), Sosia- |
| + | (| list Əməyi -Qəhrə- |
| + | Min) manı (1939), Sovet |
| + | 5571 İttifaqı Maripa- |
| + | 4 lı (1943), ovet |
| + | : İttifaqı Kar " |
| + | 2 nuccuMycy (1940). |
| + | 1898 ildən Sov. |
| + | İKP uzvu. Kustar |
| + | cəkməci ailəsində |
| + | |
| + | CC doqulmutpdur. Tori. |
| + | ruhani məktəbini bitirib (1894) Tif- |
| + | lis pravoslav seminariyasına daxil |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | “olmulidur. Zaqafqaziyada, yallamıpt |
| + | |
| + | |
| + | rus marksistlərinin tə”siri ilə in- |
| + | qilabi hərəkata qopqulmun, gizli dər- |
| + | nəkdə K. Marks, F. Engels, V. |
| + | Lenin və G. V. Plexanovun əsərləri- |
| + | ni eyrənmipldir. c“Mesame-dasiu s.-D. |
| + | təpkilatının inqilabi qanadına |
| + | mənsub idi. 1899 ildə inqilabi fəa- |
| + | liyyətinə gərə seminariyadan cıxa- |
| + | rılmılpdı. 1901 ildə gizli fəaliy- |
| + | yətə kecmiti və o vaxtdan peypəkar in- |
| + | qilabcı olmutidur. 1898 ildən RSDFP |
| + | Tiflis Komitəsinin uzvu olan S.. |
| + | Gurcustanda s.-d. dərnək və təpkilat- |
| + | larının yaradılmasında, *Brdzolaı, |
| + | a“Proletariatis brdzolaqk qəzetləri- |
| + | nin nəprində fəal iptirak etmitidir. |
| + | RSDFP Qafqaz İttifaq Komitəsi- |
| + | nin uzvu olmu, onun tapipırıqı ilə |
| + | 1904 ilin iyun və noyabr aylarında |
| + | Bakıya gəlmitdir. Bakı fəhlələ- |
| + | rinin 1904 il dekabr umumi təqtili- |
| + | nin rəhbərlərindən olmutiqdur. S. |
| + | Zaqafqaziyada 1905—07 illər inqila- |
| + | bının bilavasitə ipttirakcısı idi. |
| + | Bu illərdə bolpevizmin strategiya |
| + | və taktikasını mudafiə edən və əsas- |
| + | landıran bir necə kitabca, məqalə, |
| + | vərəqələr (4Qısaca olaraq partiya ix- |
| + | c Sosial-de- |
| + | |
| + | |
| + | sosializm? |
| + | |
| + | |
| + | və s.) yazmıpdır. |
| + | |
| + | |
| + | 215 ci qurultaylarının numayəndəsi ol- |
| + | SD: yu, Ə-ci qurultaydan sonra Bakıya |
| + | |
| + | |
| + | v gendərilmiidir. |
| + | |
| + | |
| + | Burada menievik- |
| + | lərə qarpı, boltevik Bakı Komitə- |
| + | |
| + | |
| + | “Zİ sinin yaradılması uqrunda mubari- |
| + | |
| + | |
| + | zədə iptirak etmiiy, Bibiheybətdə |
| + | partiya təplpkilatcısı olmutdur. cBa- |
| + | kinski proletariz qəzeti nəir edilən |
| + | gizli boltevik mətbəəsinin təiyki- |
| + | latcılarından idi, *“Qudokə qəzeti- |
| + | nin nəirində bəyuk rol oynamın- |
| + | |
| + | |
| + | — |
| + | | dır. Həmin qəzetlərdə, həmcinin par- |
| + | |
| + | |
| + | il |
| + | |
| + | |
| + | ud, kkal |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Stalaktit. Bakıdakı Pirvanpahlar sa- |
| + | rayı kompleksindəki Divanxananın ba:i- |
| + | taqından detal. 15 əsr. |
| + | |
| + | |
| + | STALİN (əsl familiyası C u q a11- |
| + | vili) İosi issarionovic (21.12, |
| + | 1879, Qori—5.3.1953, Moskva)—Kom- |
| + | munist partiyasının, DƏvləti- |
| + | nin, beynəlxalq kommunist və fəhlə |
| + | hərəkatının rəhbər xadimlərindən bi- |
| + | ri, marksizm-leninizmin gergəmli nə- |
| + | |
| + | |
| + | tiyanın FSosial-demokratə qəzetində |
| + | |
| + | |
| + | XX cap etdirdiyi itlərə Q “Rusiya |
| + | * 2 Sosial-Demokrat Fəhlə P |
| + | |
| + | 695 London qurultayı Dinin qeyd- |
| + | 2 ləri)ə, c“Partiya |
| + | |
| + | = vəzifələrimizə, “Qafqazdan məktubə, |
| + | 4 2 Cİqtisadi terror və fəhlə |
| + | |
| + | |
| + | artiyasının |
| + | ə və bizim |
| + | |
| + | |
| + | hərəkatı |
| + | və s.) gerkəmli publisist və marksiz- |
| + | min təbliqatcısı kimi cıxın etmipt, |
| + | Bakı bolpevik təplkilatının takti- |
| + | ka xəttini ipləyib hazırlamıp, men- |
| + | peviklərə, eserlərə, damnaklara və |
| + | yerli təsviyəcilərə qaritı barıtmaz |
| + | mubarizə aparmındır. S. Bakıdakı |
| + | |
| + | əaliyyət, devru haqqında yazırdı: |
| + | 4Mən orada, Bakıda ikinci inqilabi |
| + | deyuti təcr i aldım (Əsərləri, c. |
| + | 8, səh. 190). Bununla belə həmin il- |
| + | lərdə maxistlərin və otzovistlərin |
| + | |
| + | mətləndirilməsində səhvlərə yol |
| + | vermipdir. S. 1910 ildə həbs oluna- |
| + | raq Bakıdan surgun edilmiktdir (1902 |
| + | |
| + | |
| + | —13 illərdə 7 dəfə həbs olunmupt, 6 |
| + | dəfə surgun edilmizn, 5 dəfə surgun- |
| + | dən qacmıpdır). Lakin surgundən |
| + | qacaraq 1911 ilin yayında Peterburqa |
| + | gəlmiii, partiyanın 6-cı (Praqa) |
| + | konfransında secilmitt MK-nın ic- |
| + | lasında (1912, yanvar) qiyabi olaraq |
| + | RSDFP MK-nın və Rus burosunun |
| + | tərkibinə daxil edilmiydir. 1912— |
| + | 13 illərdə Peterburqda iptləmiii, |
| + | cZvezdaqk, “Pravda qəzetlərində əmək- |
| + | daplıq etmiyil, Krakov mumavirəsinin |
| + | (1912) iptirakcısı olmutdur. Bu |
| + | dəvrdə yazdıqı *Marksizm və milli |
| + | məsələk əsərində milli məsələnin |
| + | həllinin Lenin prinsiplərini ipqıq- |
| + | landırmın, opportunist tmədəni-mil- |
| + | li muxtariyyətə tər ə əc tənqid et- |
| + | miqyidir. V. İ: Lenin bu əsərin bəyuk |
| + | |
| + | |
| + | . -nəzəri və siyasi əhəmiyyətə malik ol- |
| + | |
| + | |
| + | durunu gəstərmipdir. 1913 ilin fev- |
| + | ralında S. Turuxan elkəsinə surgun |
| + | olundu. Mutləqiyyət devrildikdən son- |
| + | ra 1917 ilin martında Petroqradad qa- |
| + | yıdan S. RSDF(b)P MK Burosunun |
| + | tərkibinə və FPravdaz redaksiyasına |
| + | daxil edildi. S. burjua-demokratik |
| + | inqilabının beyuyub sosialist inqi- |
| + | labına kecməsinə dair Lenin xəttinin |
| + | tətil an idi. RSDF(6)P- |
| + | nin 7-ci Ӱmumrusiya (Aprel) konf- |
| + | ransında (1917) MK ər secilmiyi, |
| + | 6-cı qurultayda (1917) –-nın siyasi |
| + | hesabatı və. siyasi vəziyyət haqqında |
| + | mə”ruzə ilə cıkgınq etmitdir. S. Beyuk |
| + | Oktyabr sosialist inqilabının ha- |
| + | zırlanmasının və kecirilməsinin |
| + | əal iptirakcısı olmupdur: MK |
| + | iyasi Burosuna, Hərbi-İnqilabi |
| + | Mərkəzə və Petroqrad HİK-inə da- |
| + | xil idi. 2-ci U mumrusiya Sovetlər |
| + | qurultayında S. xalq milli iplər KO- |
| + | missarı secilmil (1917—22), eyni |
| + | zamanda Xalq Dəvlət s bi OMEC- |
| + | sarlıqına (1920 ildən Fəhlə-Kəndli |
| + | ii əttipliyi) batcılıq etmipdir |
| + | (1919—22). Vətəndat muharibəsi : və |
| + | xarici . qbn mudaxilə devrunlə |
| + | (1918—20) S. resp. HİPT, Cənub ərb, |
| + | Cənub-Qərb cəbhələrinin HİPT uzvu, |
| + | Fəhlə-Kəndli Mudafiə PPurasında |
| + | URMİK-in numayəndəsi olmupt, əzunu |
| + | partiyanın gergəmli hərbi-siyasi xa- |
| + | dimi kimi gestərmitidir. Bərənnanı |
| + | muharibəsindən sonra x.t.-nın bərpa- |
| + | sında və yeni iqtisadi siyasətin hə- |
| + | Ata gecirilməsində fəal calınnmıp, |
| + | əmkarlar ittifaqları haqqında dis- |
| + | kussiyada Lenin platformasında Tü |
| + | mudur. 1920 ilin s rında AK(b) |
| + | K-nın plenumunda, AK(b)P Mərkəzi |
| + | və Bakı komitələrinin, RK(b)P MK |
| + | Qafqaz Burosunun birlətmist icla- |
| + | sında cıxıtn etmittdir. RK(b)P-nin |
| + | 10-cu qurultayında (1921) S. cParti- |
| + | yanın milli məsələdə nəvbəti vəzi- |
| + | fələriz haqqında mə”ruzə etmitdir. |
| + | 1922 ilin aprelində. MK plenumunda |
| + | S. MK-nın Bam katibi secildi və |
| + | 30 ildən cox bu vəzifədə qaldı. |
| + | Milli-dəvlət quruculuqu sahəsində |
| + | əəə ipcilərdən biri kimi S. |
| + | SSRİ-nin yaradılmasında iptirak |
| + | edirdi. Lakin ilk vaxtlar bu yeni |
| + | və mӱrəkkəb vəzifənin həllində səhvə |
| + | yon BepMHU, cmuxtariyyətlətdirmək |
| + | | .-ların muxtariyyət huququ |
| + | ilə FSR-ə daxil olması) layihə- |
| + | sini irəli surmupdu. V. İ. Lenin bu |
| + | layihəni tənqid edərək vahid ittifaq |
| + | devləti yaradılması planını əsas- |
| + | : dı. Tənqidi nəzərə alan O. |
| + | Lenin ideyasını tamamilə mudafiə |
| + | |
| + | |
| + | STALİN |
| + | |
| + | |
| + | 21 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | etdi və RK(6)P. MK-nın tapiptırıqı |
| + | ilə 1-ci Umumittifaq Sovetlə qu- |
| + | rultayında (1922, dekabr) SSRİ-nin |
| + | – təpkili- haqqında mə"ruzə etdi. |
| + | Partiyanın 12-ci qurultayında |
| + | (1923) . MK-nın təptjilat hesaba- |
| + | tı və milli məsələ haqqında mə”ruzə- |
| + | lərlə cıxıpt etdi. |
| + | |
| + | Partiya kadrlarını cox gəzəl ta- |
| + | nıyan V. İ, Lenin onların tərbiyə- |
| + | sinə bəyuk tə”sir gəstərir, əə |
| + | keyfiyyətləri nəzərə alınaraq: kadr- |
| + | ların umumi partiya ipinin məna- |
| + | feyinə uyqun yerlətdirilməsinə ca- |
| + | lıpırdı. |
| + | |
| + | V. İ. Lenin “Qurultaya məktubə- |
| + | unda S.-in partiyanın ən gərkəmli |
| + | xadimlərindən olduqunu gəstərməklə |
| + | bərabər yazırdı: Yol. Stalin bap |
| + | katib olandan sonra əz əlinə hədsiz |
| + | hakimiyyət toplamımdır və mən onun |
| + | həmin hakimiyyətdən həmipə kifayət |
| + | qədər ehtiyatla istifadə edə biləcə- |
| + | yinə əmin deyiləm (Əsər. tam kulliy- |
| + | yatı, c. 45, səh. 379). O, məktuba əlavə- |
| + | sində gəstərirdi: “Stalin olduqca ko- |
| + | buddur və biz kommunistlər icərisin- |
| + | də, əz. aramızdakı munasibətlərdə ta- |
| + | mamilə dəzuləqbilən bu . nəqsan baip |
| + | katib vəzifəsində dezulməz olur. Bu- |
| + | na gerə də mən yoldaplara təklif |
| + | edirəm Stalinin həmin vəzifədən nə |
| + | usulla baiqa ipə gecirilməsi uzərin- |
| + | də fikirlətsinlər və həmin vəzifəyə |
| + | |
| + | |
| + | bapqa elə bir adam təyin etsinlər ki, |
| + | |
| + | |
| + | o, butun bapqa keyfiyyətlərə malik |
| + | olmaqla Stalin yoldapdan ancaq bir |
| + | ustunluklə fərqlənsin, yə"ni daha rəf- |
| + | tarlı, daha qərəzsiz, yoldaptlara qar- |
| + | ilı daha nəzakətli və daha diqqətli |
| + | olsun, az pqıltaqcı olsun və i.a.ə (ye- |
| + | nə orada, səh. 380), RK(b)P 13-cu ry- |
| + | ultayının (1924 | |
| + | -hey"ətləri V. İ. Leninin məktubu ilə |
| + | tanıt edildi. Ӧlkədəki mӱrəkkəb BƏ- |
| + | viyyət, trotsgizmlə mubarizənin gkəs- |
| + | kinləpməsi və pqəxsi xidmətləri nə- |
| + | vərə alınaraq, tənqiddən nəticə cıxar- |
| + | maq pərti ilə S.-i Batp katib vəzifə- |
| + | sində saxlamaq məqsədəuyqun sayıldı, |
| + | V. İ. Leninin vəfatından sonra |
| + | S. partiyanın və dəvlətin. daxili və |
| + | xarici siyasət xəttinin iplənib ha- |
| + | zırLlanmasında, təsərrufat və mədəni |
| + | quruculuq planlarının Həyata Keum- |
| + | ilməsində, əlkənin mudafiə qabiliy- |
| + | ok məhkəmləndirilməsində fəal |
| + | iptirak etmipdir. Leninizmin dup- |
| + | mənlərinə qarptı barınmaz mubarizə |
| + | aparan S, trotskizmin, saq opportu- |
| + | nizmin ideya-siyasi cəhətdən darma- |
| + | daqın olunmasında, SSRİ-də sosia- |
| + | lizmin qələbəsinin mumkunluyu haq- |
| + | qında Lenin tə”liminin mudafiəsin- |
| + | də, partiyanın birliyinin mehkəmlən- |
| + | dirilməsində gərkəmli rol oynamınl- |
| + | r. Lenin ideyalarının : RİNDƏ |
| + | .-HH €. .leHHHH3MHH əsasları haqqındak |
| + | 1924), eTporcxus )oxca , leninizm?ə |
| + | 1924), “Leninizm məsələlərinə dairı |
| + | 1926), “Bir daha partiyamızdakı so- |
| + | sial-demokrat təmayulu haqqındakı |
| + | (1926), *UİK(6)P-də saq təmayul haq- |
| + | qındak (1929), *SSRİ-də aqrar siyasət |
| + | |
| + | |
| + | məsələlərinə dairə (1929) və s. əsərlə- |
| + | |
| + | |
| + | ə |
| + | |
| + | |
| + | rinvin muçhuӱm əhəmiyyəti olmudur. |
| + | Sosializm quruculuquna dair Le- |
| + | nin planının — sənayelətdir | |
| + | k.t.-nın kollektivlətməsinin, mədəni |
| + | inqilabın həyata gecirilməsində S.-in |
| + | xidmətləri beytkdur. Kollektivlət- |
| + | mənin gedipində yol verilmin səhv- |
| + | lər və əyintilər ucun S, də məs”uliy- |
| + | |
| + | |
| + | butun numayəndə. |
| + | liplərdə fəal |
| + | |
| + | |
| + | QRAD VURUYİMASI |
| + | |
| + | |
| + | yət dapıyırdı. Lakin partiyanın S.- |
| + | in ipptirakı ilə KƏPAYİY qəti tədbir- |
| + | lər nəticəsində bu səhvlər dӱzəldildi. |
| + | |
| + | Yaxınlatan muharibə təhlӱkəsi |
| + | ptəraitində və Hett Vətən muhari- |
| + | bəsi illərində SSRİ-nin itabir |
| + | qabiliyyətinin məhkəmləndirilməsi, |
| + | fatpist Almaniyasının və milita- |
| + | rist Yaponiyanın darmadaqın olun- |
| + | masının tətpkili sahəsində partiya- |
| + | nın coxcəhətli fəaliyyətində S, rəh- |
| + | bər kimi itpptirak etmitidir. Bunun- |
| + | la belə, muharibə ərəfəsində S. fa- |
| + | pist Almaniyasının SSRİ-yə ehti- |
| + | mal olunan hucum vaxtının mçəyyən- |
| + | ləpdirilməsində səhvə yol gerilik |
| + | di. 1941 il mayın 6-da S.SSRİ XKS |
| + | sədri, iyunun 30-da Devlət Mudafiə |
| + | Komitəsinin sədri, iyulun 19-da xalq |
| + | mudafiə komissarı, . avqustun 8-də |
| + | SSRİ Silahlı Quvvələrinin Ali |
| + | Bapq Komandanı təyin olunmupdu. |
| + | S., Sovet devlətinin baicısı kimi |
| + | Tehran 148, Krım (1945) və Pots- |
| + | dam (1945) konfranslarında ipti- |
| + | rak etmipdir. | |
| + | |
| + | Mtharibədak sonrakı dəvrdə par- |
| + | tiya və Sovet hekuməti zəhmətkeilə- |
| + | ri daqılmıp təsərrufatın bərpası |
| + | və daha da inkipafı uqrunda mubari- |
| + | zəyə səfərbər etmit, SSRİ-nin və |
| + | dӱnya sosializm sisteminin beynəl- |
| + | xalq məvqelərinin mehkəmləndiril- |
| + | məsinə, beynəlxalq kommunist və əh |
| + | nə hərəkatının inkipafına, muӱstəm- |
| + | ləkə və asılı əlkə xalqlarının azad- |
| + | lıq mӱbarizəsinin mӱdafiəsinə, bu- |
| + | tun dӱnyada xalqların sulh və təhlu- |
| + | kəsizliyinin tə"min olunmasına ye- |
| + | nəldilmipl xarici siyasət xəttini |
| + | neHmənəH həyata kecirmitdir. S. |
| + | |
| + | |
| + | par- |
| + | tiya MK-sının Bait katibi və SSRİ 11 |
| + | |
| + | |
| + | Nazirlər Sovetinin sədri kimi bu |
| + | |
| + | |
| + | .-in fəaliyyətində mӱsbət cəhət- |
| + | lərlə yanapı nəzəri və siyasi səhv- |
| + | |
| + | |
| + | .lər də olmut, onun xarakterinin bə"- |
| + | zi mənfi xrosiyyəəri eəzunu ges- |
| + | |
| + | |
| + | tərmipdir. İ., Leninin vəfatın- |
| + | dan sonrakı illərdə S. ӱnvanına de- |
| + | yilən tənqidi qeydlərlə hesablaitır- |
| + | dısa, sonralar partiya Həyatının və |
| + | kollektiv rəhbərliyin Lenin prin- |
| + | siplərindən uzaqlatmaqa, partiyanın |
| + | və xalqın muӱvəffəqiyyətlərində əz ro- |
| + | n |
| + | .-HH ipəxsiyyətinə pərəstii yarandı. |
| + | Bu, sosialist qanunculuqrunun kobud |
| + | iqəgildə pozulmasına səbəb oldu, par- |
| + | tiyanın fəaliyyətinə, Mini, qu- |
| + | Rucu q ipİNə CİDDİ ZİYan vurdu. |
| + | əz İKM-nin 20-ci qurultayı (1956) |
| + | pəxsiyyətə pərəstitipi marksizm-leni- |
| + | nizmin ruhuna, sosializmin təbiətinə |
| + | yabancı bir hal kimi pislədi. Sov. |
| + | | MK-nın 4“PTəxsiyyətə pərəstitt |
| + | |
| + | və: onun nəticələrinin aradan qaldı |
| + | rılması haqqındak 1956 il 30 - iyun |
| + | tarixli qərarında S,-in fəaliyyətinə |
| + | hərtərəfli və obyektiv qiymət, pəxsiy- |
| + | |
| + | |
| + | yətə pərəstipin geni tənqidi veril- |
| + | |
| + | |
| + | di. PTəxsiyyətə pərəstit sovet qurulu- |
| + | punun sosialist mahiyyətini, B. |
| + | İKİ-nin marksist-leninci xarakteri- |
| + | ni və onun leninci xəttini dəyindir- |
| + | mədi və -dəyildirə bilməzdi və sovet |
| + | cəmiyyətinin ingipafının qanunauy- |
| + | qun gediptini dayandırmadı. Sov.İ |
| + | ia həyatının və kollektiv rəh- |
| + | bərliyin . |
| + | iz bərpasını və na HHKHMHAa- |
| + | ını tə"min edən tədbirlər sistemi |
| + | hazırlayıb həyata gecirdi. |
| + | |
| + | |
| + | iptirak etmiidir.. |
| + | |
| + | |
| + | u ipipirtməyə bapladı. Tədricən |
| + | |
| + | |
| + | enin norma və prinsiplə- |
| + | |
| + | |
| + | S. 1919—52 illərdə UİK(b6)P MK |
| + | Siyasi Rurosunun, 1952—53 illərdz |
| + | Sov İKP M Rəyasət Heyətinin, |
| + | 1925—43 illərdə Kominternin İc- |
| + | |
| + | aiyyə Komitəsinin, 1917 ildən |
| + | RMİK-in, 1922 ildən SŞRİ MİK- |
| + | in uzvu idi. SSRİ Ali Sovetinin (1—" |
| + | 3-qy “zarbipbiui) deputatı olmutdur. 3 |
| + | dəfə Lenin ordeni, 2 €Tənəöəə op ne- |
| + | ni, 3 Qırmızı Bayraq ordeni, 1-ci |
| + | dərəcəli Suvorov ordeni, həmcinin |
| + | medallarla təltif edilmiptdir. Qı - |
| + | zıl meydanda dəfn olunmuidur. |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: Əsərləri, c. 1—13, |
| + | B., 1946—51: Leninizm məsələləri, B., |
| + | 1953, Sovet İttifaqının Beyuk Vətən |
| + | muharibəsi haqqında, B., 1953, SSRİ-də |
| + | sosializmin iqtisadi problemləri. B., |
| + | |
| + | |
| + | 1954. |
| + | |
| + | Əd.: İstorila KPSS, t. 1—5, M., |
| + | 1964—80: İstoril vtoron mirovon vognı. |
| + | 1941—45, t. 1—12, M., 1973—82, |
| + | |
| + | |
| + | STALİNQRAD — Volqoqrad |
| + | 1925—61 illərdə adı. |
| + | |
| + | STALİNQR VURUYYMASI (1942 |
| + | —“43)—Bəyuk Vətən muharibəsində |
| + | (1941—45) sovet qopunlarının Sta- |
| + | linqradı mudafiə etmək və Stalin- |
| + | qrad istiqamətində alman-faiist qrup- |
| + | lapmalarını darmadaqın etmək uzrə |
| + | kecirdiyi mudafiə (1942, 17 iyul— |
| + | 18 noyabr) və hucum (1942, 19 noyabr — |
| + | 1943, 2 fevral) əməliyyatları. S.v.- |
| + | nda m təlif vaxtlarda Stalinqrad, |
| + | Cənub-Pərq, Cənub-Qərb, Don cəbhələ- |
| + | rinin, Voronej cəbhəsinin sol cinah |
| + | qopunları, Volqa hərbi donanması |
| + | və Stalinqrad HHM korpus r-nu his- |
| + | sələri iptirak etmiitlər. Avropada |
| + | ikinci cəbhənin acılmamasından is- |
| + | tifadə edərək Hitler komandanlıqı |
| + | ərq cəbhəsində sə"yləri artırmıpq, |
| + | sovet-alman cəbhəsinin c. cinahında |
| + | geni HƏ kecmipdi. Stalinqrad |
| + | |
| + | |
| + | HT.-HHH |
| + | |
| + | |
| + | Y3əpHHƏ hYuyM YHYH 6-vbi anMaH OpAv- |
| + | su (komandanı F. Paulus) ayrılmınq |
| + | dı. Umumiyyətlə, dutpmənin quvva- |
| + | |
| + | |
| + | ləri sovet qopunlarından adamların |
| + | Ə gərə 1,7 dəfə, artilleriya və |
| + | tankların sayına gərə 1,3 ə, təy- |
| + | Yarələrin sayına gərə isə 2 dəfədən |
| + | də: cox ustun idi. Stalinqradın hu- |
| + | dudlarında 4 mudafiə zoları yara- |
| + | dılmındı. Avqustun 10-da sovet qo- |
| + | iqunları Donun sol sahilinə cəkil- |
| + | dilər, mudafiə məvqeyi tutaraq dui- |
| + | məni dayandırdılar. Hələ iyulun 31- |
| + | də alman-fapist komandanlpıqı 4-cu |
| + | tank ordusunu Qafqazdan Stalinqrad |
| + | istiqamətinə gəndərmipdi, almanla- | |
| + | rın c.-q.-dən ppəhərə soxulmaq təhlu- |
| + | gəsi yaranmıtidı. Bu: istiqamətdən |
| + | pəhəri mudafiə ucun yeni cəbhə—Cə- |
| + | nub-PTərq cəbhəsi (komandanı A, İ. |
| + | Yeryomenko) yaradıldı. Cəbhənin qo- |
| + | punları avqustun 9—10-da əks-həmlə |
| + | ilə almanların 4-cu tank ordusunu |
| + | mӱdafiəyə gecməyə məcbur etdi. |
| + | qqustun 19-da dulimən yenidən hucuma , |
| + | : O, Q.-DƏN VƏ C.-Q.-DƏN eyni - |
| + | zamanda zərbə vurmaqla Stalinqradı |
| + | ələ kecirmək istəyirdi. Hətta alman- |
| + | ların 14-cu tank korpusu S |
| + | dın pm.-ında Volqaya cıxa bildi, |
| + | vet nları dutpmənə :im.-dan cinah |
| + | əxa zərbələri vuraraq dutimən quӱvvəsi- |
| + | ni yayındırdılar və bu, pqəhərin mu- |
| + | dafiəcilərinin vəziyyətini yungul- |
| + | lətpdirdi. – Lakin dutpmən dətӱipə Ye- |
| + | ni quvvələr—8-ci və 3-cu ru- . |
| + | mın ordularını daxil etdi. Sentya- |
| + | brın sonunda Stalinqrad ӱzərinə huӱ- |
| + | cumda duӱimənin 80-dən cox diviziya“ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ə STALİNQRAD VURUİMASI |
| + | |
| + | |
| + | STALİNQRAD VURUTLİMASI |
| + | SOVET QOPUNLARININ ƏKS-HUCUMU (1942, 19 noyabr-1948, 2 fevral) |
| + | |
| + | |
| + | dü" |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | “lili CoBeT suvari qopunlarının fəaliyyəti |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | . —— |
| + | A hi ç Tərəflərin aviasiyalırının fəaliyyəti |
| + | : c Olqoanka |
| + | “2 -ı m . |
| + | 2 : uzada ə" . |
| + | . ”.: 1. ” |
| + | 2 rB.Üp. Frolovaç, : | |
| + | 22 Miqulinskaya İMtcənəpu VN EDON CƏBHƏSİ .2 |
| + | H Be uencxa ya | N / bh Or. Er |
| + | Serafimovaic | m / 2 |
| + | | ba 2 Or, Kremenskaya | “r, N |
| + | CiVertnecirskaya y qv.sg | "2 Qarnaya Proleyka 2 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Kacalinskaya |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | = |Btk |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | | ə | |
| + | ə qz Oul AR | |
| + | = rl Cun. bh Üp. “üə iH |
| + | Tə qəfbo "elə İlovlinskayaggfb |
| + | = m də 4-2 L |
| + | . lidt2-Oler.. . . n |
| + | |
| + | |
| + | ( ve |
| + | | Dubovka “a |
| + | |
| + | |
| + | (ks AR |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | pin 4| : ( |
| + | ə “lu. .. "FET z F bar 1 5 |
| + | : ə də “ gəspr "Sə əza ağ ÖN ə |
| + | SULİRAXAĞLDA Hə O uc ə — = |
| + | | CANÇAKAN ə / “a La |
| + | “Kr VU: ə en ”) | | |
| + | g 2 ( 5 4 hD / ü Ün. av = gər = |
| + | fremoao si / TALİNQRAD |
| + | |
| + | |
| + | Qalac-Don yt. TOr quatalarimnin |
| + | bi Hissəry |
| + | |
| + | |
| + | ə) (əzə re İs |
| + | Kale ayna 2 öl: ” “2 . ə (dra: ü0 |
| + | "El Cil Ç Tə a-ı 2 - i. , |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | kn |
| + | ER nücunü Md İK |
| + | L. £ “oğlı m. q |
| + | |
| + | |
| + | —j”je”. |
| + | |
| + | |
| + | Cu |
| + | |
| + | |
| + | tk. “ka |
| + | |
| + | |
| + | İlh Ə /S |
| + | |
| + | |
| + | KB Ora |
| + | mg: Can g. = |
| + | ü h Üp. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | (22.11-0ən) |
| + | |
| + | |
| + | 4 HD qrevələrinin Si ə |
| + | Bir. Hissası | ki |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 4 |
| + | um |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | = Sovet qopyunlarının zərbə istiqamətləri |
| + | = (19 noyabr—11 dekabr |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Dӱiymən qopyunlarının əks-zərbələri və geri |
| + | HƏKHHTMƏCH |
| + | |
| + | |
| + | —— —=— —— || dekabr gӱnӱn sonuna cəbhə xətti |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Stalinqrad ətrafında mӱhasirəyə alınmıin |
| + | |
| + | ə qӱvvələrini xMlas etmək məqsədi ilə 12—–23 |
| + | dekabrda alman-faiyist qopunlarının zərbə |
| + | istiqamətləri |
| + | 23 dekabr kӱnun sonuna sovet qoyunlarının |
| + | |
| + | vm" Həziyyəti |
| + | |
| + | “=== Sovet qoiunlarının zərbə istiqamətləri |
| + | (16-30 dekabr) |
| + | |
| + | ishala 30 dekabr gçnӱn. sonuna cəbhə xətti |
| + | |
| + | iə Bolqa hərbi donanması ə : = |
| + | MӰHASİRƏYƏ ALINMIN1/ ALM -F QNLAR |
| + | |
| + | Muhasirəyə alınmı:i alman-fainst qruplaiy- : ? x 9 QLMAN-FAİİST QOPQUNLARI |
| + | malarının darmadaqın edilməsi QRUPLAPPMASININ LƏRV EDİLMƏSİ (1943 il, 10 yanvar-3 fevral) |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Rə |
| + | 1 0 4 Ar nay |
| + | |
| + | |
| + | “ə... Er |
| + | ə Sa ə C |
| + | “ e |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | mr— |
| + | |
| + | |
| + | ediyaya Axtube | iə |
| + | Zaplaqnoyed |
| + | — as... |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | | == Sovet qopunlarının zərbə istiqamətləri |
| + | == (10 yanvar-2 fevral) |
| + | |
| + | |
| + | ————ıa Alman-faiqist qoiunların əks-zərbələri |
| + | ӱ—— Və geri cəkilməsi |
| + | |
| + | |
| + | | Cəbhə xətti |
| + | =x—u——xg= |2 yanvar gӱnӱn sonuna |
| + | 6 yanvar gӱnçn sonuna |
| + | 25 yanvar gunun sonuna |
| + | |
| + | |
| + | Alman-faiqist qruplaplmasının təslim |
| + | olması |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | STANDARTLAMİDIRMA |
| + | |
| + | |
| + | 23 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | sı iptirak edirdi. PTəhərin bilava- |
| + | sitə mӱdafiəsi 62-ci (V. İ. Cuykov) |
| + | və 64-cu, (M. S. ə, ordulara |
| + | tapppırılmhindı. əhərdə iiddətli |
| + | gӱcə deyuliləri bailandı. Duilmən |
| + | daha iki dəfə dar sahədə Volqaya |
| + | cıxsa da, orada mehkəmlənə bilmədi. |
| + | Sovet qopunları mudafiə dəvrundə |
| + | beyuk mətinlik və ppucaət gestərə- |
| + | pək dutimənin əsas qruplaqimasını |
| + | əldən saldılar və əks-hucum ucun əl- |
| + | veritili :pərait yaratdılar. |
| + | S.v.-nın hucum mərhələsi ərəfə- |
| + | sində dupimən qopunlarına qarı uc |
| + | sovet cəbhəsinin (Cənub-Qərb, Don və |
| + | Stalinqrad) qopqunları adamların sa- |
| + | yında 1,1, tank və əzuyeriyən artille- |
| + | riya silahlarının sayında 2,2, dəyuil |
| + | təyyarələrinin sayında 1,1 dəfə us- |
| + | tunluyə malik idilər. Əks-hucum no- |
| + | 77 19-da Cənub-Qərb və Don cəb- |
| + | ələri qopunlarının zərbələri ilə |
| + | baplandı. Noyabrın 20-də Stalinqrad |
| + | cəbhəsinin qopunları da hucuma kec- |
| + | dilər və duppmən mudafiəsini yardı- |
| + | lar. C.-q. və c. istiqamətlərindən hu- |
| + | cumu inkipaf etdirən sovet qopunla- |
| + | rı duimənin butun Stalinqrad qrӱp- |
| + | lapmasını muhasirəyə aldılar. Noya- |
| + | brın 23-də Cənub-Qərb və Stalinqrad |
| + | cəbhələrinin səyyar dəstələri Kalac, |
| + | Sovetski, Marinovka r-nunda birləil- |
| + | dilər və dutpmənin 22 diviziyası və |
| + | 160-dan cox hissəsi (330 min nəfər |
| + | əsgər və zabit) mӱhasirəyə duqidu. Hə- |
| + | min gun alman-faitist qopunlarının |
| + | Raspopindəki qruplapqması da təslim |
| + | oldu. Alman-fatiist komandanlıqrı- |
| + | nın əz qopunlarını muçhasirədən cı- |
| + | xarmaq tədbirləri nəticə vermədi. |
| + | Dekabrın sonunda sovet qopunları |
| + | Stalinqrad ətrafında geni hucuma |
| + | gecərək dutlpməni 150—200 km geri |
| + | “oturtdular, bu, muhasirədəki duttmən |
| + | qruplatmasını ləqv etməyə imkan ver- |
| + | di. 91 min nəfər duttmən əsgər və |
| + | zabiti əsir alındı, təqr. 140 min nə- |
| + | fər isə hucum dəvrundə məhv edildi. |
| + | Sovet qopunlarının Stalinqrad ətra- |
| + | fında əks-hucumu nəticəsində alman- |
| + | ların 6-cı və 4-cu tank, 3-uy Bə 4-uy |
| + | rumın, 8-ci italyan orduları darma- |
| + | daqın olundu, duӱtmmən qopunları Vol- |
| + | qadan q.-ə geri oturduldu. S.v. İkinci |
| + | dunya mӱharibəsində ən iri vuruylma- |
| + | lardan idi. 200 gun surən S.v.-nda |
| + | fatist bloku- ələnlər, yaralılar, |
| + | əsir duptən və xəbərsiz itənlərlə bir- |
| + | gə təqr. 1,5 mln. əsgər və zabit (sovet- |
| + | alman cəbhəsindəki quvvələrinin 1/4 |
| + | hissəsi) itirdi. |
| + | S.v.-ndakı qələbə bəyuk hərbi və |
| + | siyasi əhəmiyyətə malik idi. Bu qələ- |
| + | bə Beyuk Vətən muharibəsində dənuӱ- |
| + | pqun baplanqıcı oldu. S.v. nəticə- |
| + | sində Sovet Silahlı Quvvələri stra- |
| + | teji təpəbbusu əz əllərinə aldılar. |
| + | .v.-nda qələbə Sovet İttifaqı və |
| + | onun Silahlı Quvvələrinin beynəl- |
| + | xalq nufuzunu qaldırdı. Avropa xalq- |
| + | ları itptalcılara qartı fəal muba- |
| + | rizəyə qalxdılar. S.v.-nda məelubiy- |
| + | yət faitist Almaniyasına beyuk mə”- |
| + | nəvi-siyasi zərbə oldu, onun siyasi |
| + | məvqeyini sarsıtdı, onu əz əlaltı- |
| + | larının gəzundən saldı. Yaponiya |
| + | SSRİ-yə qarpı muharibə planların- |
| + | dan mӱvəqqəti olaraq imtina etməyə |
| + | məcbur oldu, Turkiyə hakim dairələ- |
| + | r ndə bitərəfliyə meyl - gӱcləndi. |
| + | .vV.-nda qələbə butun sovet xalqının |
| + | qələbəsi, qələbənin ilhamcısı və təp- |
| + | kilatcısı isə Kommunist Partiyası |
| + | |
| + | |
| + | idi. S.v.-nın on minlərlə ipqtirak- |
| + | cısı orden və medallarla (o cumlə- |
| + | dən 4“Stalinqradın mudafiəsinə gərəv |
| + | medalı ilə) təltif olunmuit, 112 nə- |
| + | fər Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı- |
| + | na layiq gərulmutidur, Stalinqrada |
| + | (indiki Volqoqrad) qəhrəman-pəhər |
| + | fəxri adı verilmiptdir (1965). S.v. |
| + | qəhrəmanlarının pərəfinə Mamayev |
| + | kurqanda xatirə abidəsi kompleksi |
| + | ucaldıdmındır (1963—67). S.v.-nda |
| + | azərb. dəyutiylər DƏ İGİDLİKLƏ vu- |
| + | ruptmutilar. Azərb.-dan olan 1500 Hə- |
| + | fərdən artıq dəyuticu “Stalinqradın |
| + | mudafiəsinə gərəə medalı ilə təl- |
| + | tif olunmutdur. Bu vurujmada H. |
| + | Aslanovun tank polku və Y. Quliyevin |
| + | komandir muavini olduqu sӱvari kor- |
| + | pusu fərqlənmitlər. S.v.-nda həmci- |
| + | nin azərb. zabit və deyuticulərdən A. |
| + | Axundov, B. Abbasov, M. Qəribov, M. |
| + | İsrafilzadə, A. Əliyev, N. Əliyev, B. |
| + | Ələsgərov, Ə. Kərimov, B. Muxtarov, |
| + | A. Mustafayev, Həmidov, Ə. Hu- |
| + | seynov, PT. Huseynov, M. Cəfərov və 6. |
| + | qəhrəmanlıq gestərmiylər. |
| + | |
| + | S.v.-nda qələbənin 40 illiyi en- |
| + | kəmizdə təntənə ilə qeyd olunmutdur. |
| + | |
| + | |
| + | Ədəa Sarkisov A., Azərbaycan- |
| + | lılar Stalinqrad vurupmalarında, B., |
| + | 1947, İstoril vtoroN mirovon voinıq. |
| + | 1939—1945, t. 5—6, M., 1975—76: Cu 4A- |
| + | kov V. İ., Srajenie veka, M., 1975: ye- |
| + | nə onun, Ot Stalinqrada do Berlina, |
| + | M., 1980, Sider İ.,, Katastrofa na |
| + | Volqe, per. s nem., M.. 1965, JukovQq. |
| + | K., Vospominanil i razmıplenil, t. 2, |
| + | 3 nan., M., 1978, asilevskibh A. |
| + | M.. Delo vsenN jizni, 3 izd,, 1978: |
| + | Culnon, A. S,, StalinqradskiN dnev- |
| + | nik. 1941—1943, 2 izd., Volqoqrad, 1979: |
| + | Krılb,v N. İ., Stalinqradskin rubej, |
| + | M.. 1979: Samsonov A. M.,-Stalin- |
| + | qradskan bitva, 3 izd., M., 1983. |
| + | |
| + | |
| + | CTATH)ÖBA-BÖHT)A (Stalovra-VVola)— |
| + | Poltada təhər. San cayı sahilində- |
| + | dir. Əh. 47 min (1977). Metallurgiya |
| + | z-du, mapınqayırma, Yeyinti sənayesi |
| + | var. Qikinti materialları istehsal |
| + | |
| + | |
| + | olunur. |
| + | STALSKİ Suleyman—bax Suleyman |
| + | Stalski. | |
| + | |
| + | STAMBOLİYSKİ Aleksandr Stoime- |
| + | nov (1.3.1879, Pazarcik mahalı, Sla - |
| + | vovitsa—14.6,1923, orada)—Bolqarıs- |
| + | tan siyasi və dəvlət xadimi. Almani- |
| + | |
| + | |
| + | yada təhsil almınqdı. 1902 ildən Bol- db |
| + | |
| + | |
| + | qarıstan Xalq Əkincilik İttifaqı- |
| + | nın (BXƏİ) liderlərindən olmutdur. |
| + | 908 ildə Xalq məclisinin, 1911 il- |
| + | də Beyuk xalq məclisinin deputatı |
| + | secilmitdi. Bolqarıstan həkumətinin |
| + | almanpərəst siyasətinə qaritı cıxdı- |
| + | qına gərə 1915 ildə emurluk həbs cə- |
| + | zasına məhkum olunmuii, lakin orduda |
| + | və xalq arasında beyuk nutuzuna gə- |
| + | rə 1918 ilin sentyabrında həbsdən bu- |
| + | raxılmındı. S. 1919 ilin yanvarın- |
| + | dan koalisiyalı, 1920 ilin mayından |
| + | isə BXƏİ numayəndələrindən ibarət |
| + | birpartiyalı həkumətdə bap nazir və- |
| + | zifəsini tutmupi, demokratik xarak- |
| + | terli bir sıra islahatlar həyata ke- |
| + | cirmitdir. SSRİ ilə diplomatik mu- |
| + | nasibətləri nizama salmaqa səy gəs- |
| + | tərmitdir. İleoloji cəhətdən xırda |
| + | burjua demokratı məvqeyində durmuti- |
| + | dur. 1923 il iyunun 9-da fatist cev- |
| + | aaa Cə ə S. hekuməti dev- |
| + | rildi, 4“. isə vəhqpicəsinə əlduruldu. |
| + | STAMBӦLӦV Ste an (31.1.1854, V |
| + | liko-Tırnovo — 6.7.1895, Sofiya) — |
| + | Bolqarıstan siyasi -və devlət xadimi. |
| + | 1 illərdə məclisinin |
| + | |
| + | |
| + | deputatı olmupt, 1886 ildə nazir və- |
| + | zifəsi tutmulidu. Alman ppahzadəsi |
| + | A. Battenberq taxtdan salındıqdan |
| + | sonra (1886, avqust) regent purasına |
| + | baicılıq etmitdi. 1886—87 illər- |
| + | də Xalq Liberal Partiyasının lide- |
| + | ri idi. 1887—94 illərdə əlkədə |
| + | diktatura rejimi yaratmıpydı. Xari- |
| + | ci siyasətdə Avstriya-Macarıstan və |
| + | Almaniyaya meyl edirdi. Geniipl xalq |
| + | kutlələrinin təzyiqi altında 1894 |
| + | ilin mayında vəzifəsindən kənar edil- |
| + | miidi. Saray xəfiyyəsi tərəfindən |
| + | əldurulmullddur. |
| + | CTAMMHOAMRƏDP (nar. stamen, sta- |
| + | minis—can -- iyH. €idos —HƏB)—HHHƏKNƏ |
| + | iyəklini NXƏİHMMHUI €PpKƏKMHK, TO3uyr |
| + | ƏMƏNƏ KƏTHPMƏK TaÖH-H)İƏTHHH HTHDMHH- |
| + | nup. Can, nynuyr, ratapdıbir HƏKnTHHNƏ |
| + | olur: yaxud hec bir funksiyası olmur, |
| + | ya da ləcəkitəkilli tərəməyə, Yaxud da |
| + | iəktaqlıqa verilir, |
| + | “STANDARD OYL.KӦMPANİ (NYU- |
| + | u EPCH)ə (Standard Oil Company (Me |
| + | Yeqzeu)|— ABPP-ın neft inhisarı: 1973 |
| + | ildən *Ekson Korporeyinə adlanır. |
| + | STANDART (ing. 5Eapdaqa—norma, nu- |
| + | munə, əlcu)—genipl mə”nada— digər |
| + | yektlərlə muqayisə ӱçun əsas kimi |
| + | qəbul edilən numunə, etalon, model) |
| + | standartlaidırma çzrə normativ- |
| + | texniki sənəd—standartlapdırma o6- |
| + | yektinə dair norma, qayda və tələblə |
| + | kompleksini muəyyən edir və səlahiy- |
| + | yətli orqanlar tərəfindən təsdiq edi- |
| + | lir. SSRİ-də S. dəvlət S.-ına, sahə |
| + | S.-ına, resp. S.-ına, mӱəssisə və bir- |
| + | liklərin S.-ına ayrılır. SSRİ-də |
| + | QİYİİ1 S.-ı da tətbiq edilir. S,-la |
| + | yanallı məhsulun konkret nevləri, |
| + | markaları, artikulları ucun texniki |
| + | ipərtlər də qӱvvədədir. S.-lar tə”yina- |
| + | tına gərə, də fərqləndirilir. Bun |
| + | S.-lara mӱntəzəm olaraq yenidən ba- |
| + | xılır, elm, texnika və istehsalın son |
| + | nailiyyətlərinə muvafiq ər |
| + | STANDART KVADRATİK MEYL |
| + | —bax Kvadratik mə . | |
| + | STANDARTLAYİİDI A—standart- |
| + | ların muçəyyən olunması və tətbiqi |
| + | prosesi. Elm və texnika, sənaye və k. |
| + | t. istehsalı, tikinti, nəql., mədəniy- |
| + | yət, səhiyyə və x.t.-nın digər sahələ- |
| + | rində, həmcinin beynəlxalq ticarət- |
| + | də istifadə. olunan və gələcəkdə də- |
| + | ələrlə tətbiq edilə bilən konkret |
| + | məhsul, norma, tələb, metod, termin, |
| + | iparə və s. S.-nın obyektləridir. S. |
| + | istehsalın inkipaf sur"”ətinə və sə- |
| + | viyyəsinə əhəmiyyətli dərəcədə tə”sir |
| + | gəstərir. S. iplərinə SSRİ Nazir- |
| + | lər Sovetinin Dəvlət Standartlar |
| + | Komitəsi rəhbərlik edir. SSRİ-də |
| + | Dəvlət S. sistemi fəaliyyət gəstərir. |
| + | S.-nın əsas vəzifəsi məhsulun, xam- |
| + | malın, materialın, yarımfabrika- |
| + | tın və komplektlətdirici mə”mulat- |
| + | ların texniki səviyyəsinə və keyfiy- |
| + | yətinə olan tələbləri, həmcinin məh- |
| + | sulun layihələtdirilməsi və isteh- |
| + | salı sahəsində norma, tələb və metod- |
| + | ları muəyyən etmək, unifikasiyanı |
| + | inkitpaf etdirmək və s.-dən ibarətdir. |
| + | Sosialist S.-sı qabaqlama və komp- |
| + | leks metodlara əsaslanır. QİYİ1 cər- |
| + | civəsində S. məsələləri ilə S. uzrə |
| + | daimi komissiya, sahə daimi komis- |
| + | siyaları, S. uzrə in-t və QİYİT ka- |
| + | tibliyinin S. =te"bəsi məptquldur. |
| + | Kapitalist əlkələrində S. iplərini |
| + | milli təpkilatlar aparır. Beynəlxalq |
| + | S. coxcəhətli elmi-texniki və iqtisa- |
| + | di əməkdaplıqın inkipafı ilə baq- |
| + | |
| + | |
| + | 24 |
| + | |
| + | |
| + | CTAHEB |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | lıdır. S. sahəsində iri beynəlxalq |
| + | təpkilatlar (məs., Beynəlxalq Stan- |
| + | |
| + | |
| + | dartlalidırma Təpkilatı) fəaliyyət | |
| + | |
| + | |
| + | gəstərir. |
| + | |
| + | STANEV Yemilian (təxəllusuş əsl |
| + | adı və familiyası Nikola Stoy a- |
| + | nov (14.2.1907, Veliko-Tırnovo—15. |
| + | Z,1979, Sofiya) — bolqar yazıcısı. |
| + | BXR Sosialist Əməyi Qəhrəmanı |
| + | (1967, 1977). Bolqarıstan xalq mədə- |
| + | |
| + | |
| + | niyyət xadimi (1966). Dimitrov muka- | |
| + | |
| + | |
| + | fatı laureatı (1965). 1944 ildən Bol- |
| + | qarıstan KP-nın uzvu. 4“Cəlbedici |
| + | |
| + | ipıqları (1938), “Xəyalpərəstg (1939), |
| + | cAdi gӱnlər və bayramlarq (1945) he- |
| + | |
| + | |
| + | kayə kitablarında, “Paftalı oqrusuz İ |
| + | əyalət . |
| + | |
| + | |
| + | (1948) povestində cansıxıcı |
| + | həyatı təsvir olunur. c“İvan Konda- |
| + | revə (kitab 1—2, 1958—64) romanı |
| + | 1923 il sentyabr antifailst usyanı |
| + | dəvrundə bolqar xalqının həyat və |
| + | mubarizəsindən bəhs edir. “Preslav |
| + | knyazı Sibina haqqında əfsanə (1967), |
| + | cDəccalə (1970), “Tixik və Nazariz |
| + | (1977) tarixi povestləri var. |
| + | Əsərləri: İzbrannoe, M., 1970: |
| + | Poxititelı persikov. Koqda TaeT HHef Hn |
| + | druqie rasskazı, M., 1981. |
| + | STANİOL (anM. Stauniol, nar. stan- |
| + | pit—qalay)—qalaydan və ya onun qur- |
| + | quppunla ərintisindən hazırlanan na- |
| + | zik (O0,008—0O,12 mm) vərəq, yaxud lent. |
| + | Elektrotexnikada kondensator hazır- |
| + | lanmasında, Yeyinti məhsullarının |
| + | qablappdırılmasında və s. məqsədlqr- |
| + | lə imnlədilir. Sənaye praktikasında |
| + | S. aluminium folqa ilə əvəz olunur. |
| + | STANİSLAV— İvano-Frankovsk i.- |
| + | nin 1962 ilədək adı. |
| + | STANİSLAV VİLAYƏTİ — İvano- |
| + | Frankovsk vilayətinin 1962 ilədək |
| + | |
| + | |
| + | TANİSLAVSKİ (əsl familiyası |
| + | Alekseyev) Konstantin Sergeye- |
| + | vic(17.1.1863, Mosk- : |
| + | va—7.8.1938, Mosk- |
| + | va)—rus sovet akt- | |
| + | yoru, rejissor, pe- |
| + | daqoq, teatr nəzəriy- |
| + | yəcisi. SSRİ xalq | |
| + | artisti (1936). S. |
| + | teatr haqqında mua- |
| + | sir elmin banisi, |
| + | teatr tarixində İLK |
| + | bitkin məktəb, ar- |
| + | dıcıl təlimin Ya- |
| + | radıcısıdır (bax Sa 4 |
| + | Stanislavski sis- Mus zə | |
| + | temi). S. aktyor kimi ilk dəfə 1877 |
| + | ildə ev tamatalarında, sonralar |
| + | cAlekseyev dərnəyində oynanılan vo- |
| + | devil və operettalarda cıxı- etmiii- |
| + | dir. 1888 ildə rej. A. Fedotov, mu- |
| + | qənni və pedaqoq F. Komissarjevski |
| + | ilə birlikdə yaratdıqı 4İncəsənət |
| + | və ədəbiyyat cəmiyyəticnin bir cox ta- |
| + | mapalarında cıxıiy edərək gerkəmli |
| + | aktyor kimi tanınmındır. 1898 ildə |
| + | V. İ. Nemirovic-Dancengo ilə bir- |
| + | likdə Moskva Bədaye Teatrını təii- |
| + | kil etmitpdir. Həyat həqiqəti, mua- |
| + | sirlik, demokratizm ideyaları, xəl- |
| + | qilik, yuksək realist ifa teatrın bə- |
| + | dii-estetik və yaradıcılıq prinsip- |
| + | ləri idi. Dunya səhnə sənətində yeni |
| + | cərəyanın təməlini qoyan bu teatrın |
| + | yaranması A. Cexovun cQarayı əsəri- |
| + | nin tamatpasından baitlanmındır |
| + | (1898: rej.-lar S. və Nemirovic-Dan- |
| + | cenko). M. Qorkinin dramaturgiyası |
| + | teatrın rəyin xəttini muəyyənlətdir- |
| + | miidir. S.-nin Nemirovic-Dancenko |
| + | ilə birgə hazırladıqı bir sıra tama- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | (| sənət həyatım, B., 1963: |
| + | |
| + | |
| + | Tü... |
| + | I" |
| + | |
| + | |
| + | ü C |
| + | |
| + | |
| + | .. i |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | K.S. Stanislavski Satin(4Həyatın |
| + | dibində, M. Qorki) rolunda, |
| + | |
| + | |
| + | iya (4 Arıldan bəlaə, 1906, A. Qribo- |
| + | yedov, “Nazik yerdən yəynəpə, 1902, H. |
| + | Turgenev və s.) rej. zipinin novator- |
| + | luqu ilə fərqlənmiidir. S.-nin akt- |
| + | yorluq iste”dadı muxtəlif xarakter- |
| + | li səhnə obrazlarında acılmındır: |
| + | PQtokman (“ Doktor PTtokmanə, H. İb6- |
| + | sen), Satin (4 Həyatın dibində, M. |
| + | Qorki), Astrov, Veriinin (“Vanya da- |
| + | yıəj, “Uc bacız, A. Cexov), Famusov |
| + | (“Aqıldan bəlaə, A. Qriboyedov) və b. |
| + | S.-nin sovet devrundə yaratdıqı ta- |
| + | malalar orijinallırı, səhnə təcəs- |
| + | sumunun kamilliyi ilə yanaipı sosial |
| + | kəskinliyi ilə də fərqlənmiptdir. |
| + | S.-nin rəhbərliyi ilə hazırlanmın |
| + | 414—69 nəmrəli zirehli qatar (1927, |
| + | Vs. İzvanov) pyesinin tamatpası sovet |
| + | teatrının inkilpafında və sosia- |
| + | list realizmi metodunun bərqərar ol- |
| + | masında muhum hadisəyə cevrilmiii- |
| + | dir. S. musiqili teatr sahəsində də |
| + | islahatlar aparmındır. 1918 ildən |
| + | Beyӱk tarın opera studiyasına (son- |
| + | oralar K. S. Stanislavski və |
| + | |
| + | emirovic-Dancenko ad. Moskva Mu- |
| + | siqili Teatrı) rəhbərlik etmiit, 1935 |
| + | ildə opera-dram studiyası yaratmıii- |
| + | dır. S.-nin fəaliyyəti sovet rejis- |
| + | sorluq və aktyorluq məktəbinə beyuk |
| + | |
| + | |
| + | tə"sir gestərmitdir. Lenin ordeni . |
| + | |
| + | |
| + | və Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni ilə |
| + | ir edilmittdir. |
| + | |
| + | Əsərləri: Etika, B., 1956, Mənim |
| + | : Sobr, soc., t. |
| + | 1—8, M., 1954—61, Mol jiznh v iskusst- |
| + | ne, M., 1983, i |
| + | |
| + | Əd. Məmmədov M., Bəyuk vətən- |
| + | nam, nah sənətkar, B., 1963, Kristi |
| + | Q., Stanislavski məktəbi əsasında akt- |
| + | yor tərbiyəsi, B., 1979, Qorcakov N., |
| + | Rejissersgkie urogki K. S. Stanislavsko- |
| + | qo, 3 izd., M.. 1952: Krıjipkiv Q., |
| + | VelikiN reformator spenı, M., 1962, |
| + | LunacarskiNn A. V., Sobr. soc., t. |
| + | 93. M., 1964: Stroeva M. N., Rejis- |
| + | serskie iskanin Stanislavskoqo, |kn. 1— |
| + | 2, 1898—19381, M., 1973—77, G un 6 H p s- |
| + | kov N. N., Mirovoe znacenie Stanislav- |
| + | skoqo, M., 1974: Polakova E, İ., |
| + | StanislavskiN, M., 1977, Stanislavskin— |
| + | reformator opernoqo iskusstva: Materia- |
| + | lı, dokumentı, 2 izd., M., 1983. |
| + | |
| + | |
| + | STANİSLAVSKİ SİSTEMİ—K. S. |
| + | Stanislavskinin tipləyib hazırladı- |
| + | qı səhnə yaradıcılıqrı nəzəriyyəsi və |
| + | metodologiyasının iqərti adı. *..s. |
| + | Stanislavski, onun sələfləri və muca- |
| + | sirlərinin, dӱnya teatr sənətinin gər- |
| + | kəmli xadimlərinin Yaradıcılıq və |
| + | pedaqoji təcrӱbəsinin uӱmumiləindi- |
| + | rilməsi kimi meydana gəlmiiydir. |
| + | S.s.-nin inkiptafı bilavasilə Mosk- |
| + | va Bədaye Teatrı və onun studiyala- |
| + | rının fəaliyyəti ilə baqlıdır. S.s. |
| + | səhnə sənətində Stanislavskinin c Ya- |
| + | |
| + | |
| + | ipama məktəbiəz adlandırdıqı realist |
| + | cərəyanın nəzəri ifadəsidir. Bu sis- |
| + | temin ən muhum estetik tələbi əsl |
| + | bədii həqiqət axtarıqnqıdır. Stanis- |
| + | lavskiyə gerə teatr həyatın mexaniki |
| + | surətini deyil, onun in ikasını Ya- |
| + | radır, həyat hadisələrinin sintezini |
| + | numayii etdirməklə iquura və Hissə |
| + | tə"sir gestərir. Qeatrın əsas məqsədi |
| + | cinsan ruhunun həyatını yaratmaqdan |
| + | ibarətdir. Bundan ətru aktyor səhnədə |
| + | həqiqi hisslər, fikirlərlə Yaplama- |
| + | lıdır. Bu isə psixotexnika utsulla- |
| + | rını (cməqsədə, cdiqqətə, 4i116, cana |
| + | XƏTTF, ctəsəvvurə, cemosional Yaddaiyə, |
| + | ctempə, critmə və s.) eyrənmək Yolu ilə |
| + | əldə edilir. Stanislavski səhnədə |
| + | daxilən yapama prosesinə beyuk əhə- |
| + | miyyət vermiti, lakin aktyorun zahiri |
| + | texnikasını, duyqularını ifadə et- |
| + | mək bacarıqını da yuksək qiymətlən- |
| + | dirmitdir. Aktyor gӱclu və məlahət- |
| + | li səsə, aydın tələffuzə, Yaxptı plas- |
| + | tikaya, cevik bədən hərəkətlərinə ma- |
| + | lik olmalıdır. Stanislavski 30-cu |
| + | illərdə materialist dunyageruçiçnə, |
| + | İ. Secenov və İ. Pavlovun ali sinir |
| + | fəaliyyəti tə”liminə əsaslanaraq ro- |
| + | lun daxili mə"nasına yiyələnmək ucun |
| + | hərəkətin fiziki təbiətinin əsas |
| + | pərtlərdən olduqunu gestərmipdir. |
| + | Sovet teatrında aktyor tərbiyəsinin |
| + | və bədii praktikanın əsasını tətgil |
| + | edən S.s. xarici əlkə teatrlarının |
| + | fəaliyyətində də geniit tətbiq olunur. |
| + | Ədl Kristi Q., Stanislavski mək- |
| + | təbi əsasında aktyor tərbiyəsi, B., 1979, |
| + | bax həmcinin Stanislavski K. S. məqalə- |
| + | sinin ədəbiyyatına. |
| + | STANİTSA—1) SSRİ-də kecmit ka- |
| + | zak vil.-lərinin ərazilərində kənd |
| + | tipli yapayıtt məntəqəsi. S.-da numa- |
| + | yəndəli dəvlət hakimiyyəti orqanı xalq |
| + | deputatlarının stanitsa ovetidir. |
| + | 2) Rusiyada 17—18 əsrlərdə kazakla- |
| + | ın məskən saldıqı yer. |
| + | TANİTSIN (əsl familiyası G e- |
| + | ze) Viktor Yakovlevic (2.5.1897, Ye- |
| + | katerinoslav, indiki Dnepropetrovsk |
| + | —23.12.1976, Moskva)—rus sovet akt- |
| + | yoru, rejissor. SSRİ xalq artisti |
| + | (1948). SSRİ Devlət mukafatı lau- |
| + | reatı (1947, 1949, 1951, 1952). 1954 |
| + | ildən Sov.İKP uzvu. 1924 ildən Mos- |
| + | kva Bədaye Teatrında cıxın etmiii- |
| + | dir. Ən yaxtı rolları: Andrey Pro- |
| + | zorov (4 Uc bacı, A. Cexov), Repeti- |
| + | lov (4“Aqıldan bəlaə, A. Qriboyedov), |
| + | Stiva Oblonski (“Anna Kareninaz, |
| + | L. Tolstoyun əsəri uzrə), inspektor |
| + | Mic (“Zəngli saat ucun solo, O. Zaq- |
| + | ralink) və b. S. *“Pikvik klubu (1934, |
| + | . Dikkens), “İdeal ərə (1946, O. |
| + | Uayld), “Mariya Cryaprə (1957, O. |
| + | PPiller) və s. əsərləri tamaplaya qoy- |
| + | mupidur. Pedaqoji fəaliyyət gestər- |
| + | midir (1948 ildən prof). 3 ordenlə, |
| + | eləcə də medallarla təltif edil- |
| + | mitpdir. |
| + | STANKE-DİMİTRӦV —Bolqarıstan- |
| + | da, Kustəndil mahalında iqəhər. Cer- |
| + | man cayı sahilindədir. Əh. 45 min |
| + | (1975). Tutun e”malı mərkəzidir. Əc- |
| + | zacılıq, cihazqayırma, meyvə konser- |
| + | vi, tikiiy sənayesi, İES var. Yaxın- |
| + | lıqında kemur cıxarılır. |
| + | STANKU (5sapsi) Zaxariya (7.10.1902, |
| + | Teleorman qəzası, Salciya—5.12.1974, |
| + | Buxarest)—rumın yazıcısı, siyasi |
| + | xadim. RSR Dəvlət mukafatı laurea- |
| + | tı (1954). RSR EA akad. (1955). 1945 |
| + | ildən Rumıniya KP-nın uzvu (1964 |
| + | ildən MK uzvu). 1969 ildən ROR Dəv- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | lət iqurasının ӱzvu olmutdur. Yara- |
| + | dıcılıqra pe”rlə baplamıltdır: “bı |
| + | də nəqmələrə toplusu (1927). cAyaqya- |
| + | lınf (1948), “Acı kəklərə (c. 1—5, |
| + | 1958—59), *Dəli mepək (1963), aQa- |
| + | paubi Keuyə (1968), r BƏ İaFbttlb |
| + | (1969) romanlarında Rumıniya həya- |
| + | tının geniyi sosial və -siyasi mənzə- |
| + | rəsi əksini tapmıtidır. 1966—74 il- |
| + | lərdə RSR Yazıcılar İttifaqının |
| + | sədri olmutdur. Bə”zi hekayələri |
| + | Azərb. dilinə tərcumə edilmitdir- |
| + | |
| + | Əsərləri: Veter i dojdh, M., |
| + | 1973, Kostandina. Kak il teba l:obil. Po- |
| + | |
| + | |
| + | vesti, M., 1974, Boson, M., 1977: Pro- |
| + | stıe pn M., 1980. |
| + | STANNİN (uar. stannum — rana))— |
| + | |
| + | |
| + | mineral. Kimyəvi tərkibi Si,Ee5p5, |
| + | |
| + | |
| + | (27,596-i Sn). Zn, Sb, Cd, Pb nə Ag |
| + | qatınlıqları olur. Kubik (yuksək- |
| + | temperaturlu S.) və tetraqonal (al- |
| + | caqtemperaturlu S,) sinqoniyalarda |
| + | kristallaptır. Sıx dənəli gkutlələr, |
| + | psevdotetraedr və daha mӱrəkkəb for- |
| + | malı cilalı dənələr əmələ gətirir. |
| + | Rəngi zeytunu-boz olur. Metal pa- |
| + | rıltılıdır. Sərtliyi 3—4,5, sıxlı- |
| + | qı 4300—4500 kq/m?. Hidrotermal ya- |
| + | taqlarda, nadir hallarda peqmatit |
| + | və qreyzenlərdə rast gəlir. Ən boyuk |
| + | yıqımları SSRİ və Boliviyadadır. |
| + | STANOVӦY SİLSİLƏSİ — İHləpru |
| + | Sibirdə daq silsilələri sistemi. |
| + | Olyokma cayının orta axınından Ucur |
| + | cayının mənbəyinə qədər təqr. 700 km |
| + | zanır. Maks, hund. 2412 m. PTimal |
| + | uzlu okeanı ilə Sakit okean hevzə- |
| + | ləri arasında suayırıcıdır. Əsasən, |
| + | kristallik iptist və qneyslərdən təpt- |
| + | kil olunmutdur. Kızıl, nadir me- |
| + | tallar və dəmir filizi yataqları var. |
| + | İqlimi sərt kontinentaldır. İllik |
| + | yaqıntı təqr. 500 mm. S.s.-ndən Lena |
| + | və Anur caylarının qolları baplanır, |
| + | STANSİYA (lat. 5(aIo — dayanma, |
| + | dayanacaq)—1) nəql.-ın dayanacaq mən- |
| + | təqəsi, habelə bu məntəqənin qurqu pə |
| + | avadanlıq kompleksi (yalnız quru |
| + | nəql,.-ında). İki belə məntəqə arasın- |
| + | dakı məsafəyə də (məs., təhər nəql. |
| + | xətlərində) S. deyilir. 2) Hər hansı |
| + | sahədə muəyyən əraziyə xidmət edən, |
| + | muvafiq avadanlıqla təchiz olunmuii |
| + | mӱntəzəm mutpahidə və tədqiqat aparan |
| + | muəssisə. Məs., meteoroloji st., sa- |
| + | nitariya-epidemioloji st. 3) Hər han- |
| + | sı nəql. vasitəsinin paylaqpdırılma |
| + | maa (ixs. tramvay S.-sı). |
| + | TANSİYA QOVİYARI (SES -də)— |
| + | suyun potensial enerjisini bilavasi - |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Derivasiya SES stansiya qovtpaqının |
| + | sxemi: /—basqı hovuzu, 2—zibilsaxla- |
| + | yan tor: 3—turbin su kəməri: 4—SES bi- |
| + | Hacı, 5 suaparan kanal: 4BS—atpaqı |
| + | byefin səviyyəsi: I—su basqısı |
| + | |
| + | |
| + | ii |
| + | 3 ba ak vn" ri bii |
| + | |
| + | |
| + | = ca AK |
| + | |
| + | |
| + | .HSTARAXOVİTSE |
| + | |
| + | |
| + | STAROSELYE |
| + | |
| + | |
| + | tə elektrik enerjisinə cevirən deri- |
| + | vasiya SES qurqularından ibarət |
| + | kompleks. S.q. basqı hovuzu (basqısız |
| + | derivasiyanı turbin su kəmərləri ilə |
| + | əlaqələndirir) və ya mӱvazinət cənin- |
| + | dən (basqılı derivasiya ilə turbin su |
| + | gəmərlərini əlaqələndirir), turbin |
| + | kəmərindən (suyu basqı hovuzundan və |
| + | ya mӱvazinət cənindən qurbinlərə B€- |
| + | rir), SES binasından (Hidroaqreqat, |
| + | yuksəldici transformator, kommuta- |
| + | siya qurqruları və idarəetmə pultunun |
| + | qoyulduqu yer), suaparan kanaldan (tur- |
| + | binlərdən cıxan suyu SES-in alaqı |
| + | byefi sahəsindəki cay məcrasına ve- |
| + | rir) ibarətdir. Bax həmcinin Bəndə, |
| + | Derivasiya. |
| + | |
| + | STAPEL (hollandca zEarey)—tikil- |
| + | MƏKDƏ olan gəminin saxlandırı yer. |
| + | Adətən su səviyyəsindən hundur mey- |
| + | danca iqəklində olur (su səviyyəsindən |
| + | aaqıda yerləiqən gəmiqayırma və tə”- |
| + | mir yerlərinə dok deyilir). |
| + | STARA-ZAQӦRA—Bolqqrıstanda mə- |
| + | hər. Stara-Zaqora mahalının inz.m. |
| + | Əh. 136 min (1980). Matınqayırma, |
| + | kimYa, yeyinti, toxuculuq sənayesi var. |
| + | STARAYA RӰSSA—RSFSR Novqorod |
| + | vil.-ndə ipəhər. Staraya Russa r-nunun |
| + | mərkəzi. Polist cayında gəmi dayana- |
| + | carı. D.y. st, Avtomobil yolları qov- |
| + | paqı. Kimya mapınqayırması, cihaz- |
| + | qayırma, kətan e”malı, itirə-cəvhər, |
| + | kərpic və Ö. z-dlar, axpam mexanika |
| + | texnikumu, əlkəpqunaslıq muzeyi, F. |
| + | M. Dostoyevskinin xatirə ev muzeyi |
| + | var. Balneoloji və palcıq kurortu- |
| + | dur. 11 əsrdən mə"lumdur. 1 dərəcəli |
| + | Vətən muharibəsi ordeni ilə təltif |
| + | edilmitdir O, | |
| + | STARA-PLANİNA, Balkandar- |
| + | lar ı—Bolqarıstanda, Balkan y-a- |
| + | nın 1im,-ında dar silsiləsi. Q.-dən |
| + | ur.-ə ya. 5992 km, Hund. 2376 m-ə (Bo- |
| + | tev d.) qədərdir. Kristallik iiist, |
| + | qranit, əhəngdatı, qumdapı və s. tə11- |
| + | kil olunmuldur. İqlimi mӱlayim, |
| + | rӱtubətlidir. İllik yaqıntı 800— |
| + | 1100 mm. Əsasəi, palıd, vələs, iynə- |
| + | yarpaqlı, qaraplam mepələri, həmittə- |
| + | lanıb kolluqlar yayılmızidır. Fay- |
| + | dalı qazıntıları: kəemur, mis, dəmir, |
| + | sing, Qurquplun ə s. Qr kalan |
| + | qurulutidu pə relyefinə gerə issəyə |
| + | (Qərbi s.p. Orta si, və PTərqi |
| + | S.-P.) bəlunur. S,-P.-da milli park, |
| + | Bolqarıstan milli azadlıq hərəkatı- |
| + | na Həsr olunmutit abidələr var. |
| + | |
| + | (5 (aqashocuyse) — |
| + | Polipada iəhər. Kamenna cayı sahi- |
| + | lipdədir. ƏH. 48 min (1977). Avtomo- |
| + | bilqayırma və arac e"malı mçəssisə- |
| + | |
| + | |
| + | CTAPMTU | |
| + | |
| + | STARİTSA--ERSFSR Kalinin vil.- |
| + | ndə iəhər. Staritsa r-nunun mərkəzi. |
| + | Staritsa d.y. .st.-ndan 12 km aralı- |
| + | dır. Volqa cayı sahilində gəmi daya- |
| + | nacarı. Kətan z-du, tikip f-ki, me- |
| + | xaniki z-Dd: 16—18 əsrlərə aid Me"- |
| + | |
| + | |
| + | marlıq abidələri (Uspeniye kilsəsi Xm |
| + | |
| + | |
| + | və ş.) qar. 1297 ildən mə"lumdur. : |
| + | ŞTARI KRIM--USSR Krım vil.- |
| + | ndə iəhər. Feodosiyadan 26 km ara- |
| + | lı dar iqlim kurortu. Dəmir-beton |
| + | mə"mulatı 3-du, tikip f-ki, yeyinti |
| + | sənayesi muəssisələri: yazıcı A, S. |
| + | Qrinin ev-muzeyi, vərəmli xəstələrin |
| + | mӱalicəsi ucun sanatoriya var. |
| + | S.K. monqol-tatar ipqalından (13 |
| + | əsr) əvvəl meydana gəlmipdir. 14 əsrə- |
| + | dək Solxat, Krımın Rusiyaya birləi- |
| + | dirilməsinə (1783) qədəp Əski Krım |
| + | adlanırdı, 13 əsrdən Qızıl Orda- |
| + | |
| + | |
| + | 25 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | nın Krım ulusunun mərkəzi olmuii- |
| + | dur. 13—15 əsrlərdə Qərbi Avropa ilə |
| + | rus knyazlıqları və Orta Asiya ara: |
| + | sında ticarət yolunun tranzit məntə |
| + | qəsi idi. Sənətkarlıq da inkipaf |
| + | etmitpdi. 14 əsrə aid karvansara, məs- |
| + | cidlərin qalıqları, o cӱmlədən Əz- |
| + | bək xanın 1314 ildə tikdirdiyi məs- |
| + | cid, mədrəsə, zərbxana və s. qalıqları |
| + | alpkar edilmitdir. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. İkobson A. L., Krım v sred- |
| + | nie veka, M., 1973. |
| + | |
| + | |
| + | STARI OSKOL—RSFSR Belqorod |
| + | vil.-ndə ipəhər. Starı Oskol r-nunun |
| + | mərkəzi. Oskol cayı sahilindədir. |
| + | D.y. və avtomobil yolları qovtpaqı. Əh. |
| + | 148 min (1984). Dəmir filizi cıxarı- |
| + | lır. Mapınqayırma, tikinti mate- |
| + | rialları muəssisələri, mebel f-ki, ye- |
| + | yinti sənayesi, texnikumlar, tibb mək- |
| + | təbi, əlkəpqunaslıq muzeyi, xalq teat- |
| + | rı var. 1593 ildə qala kimi salın- |
| + | |
| + | |
| + | nlar |
| + | |
| + | STARI SAMBOR—USSR Lvov vil.- |
| + | ndə pəhər. Starı Sambor r-nunun mər- |
| + | kəzi. Dnestr cayı sahilindədir. D.y. |
| + | st. Mebel kombinatı, pendir z-du və |
| + | s. var. 11 əsrdən mə"lumdur. |
| + | STARIYE DOROGİ—BSSR Minsk |
| + | vil.-ndə iəhər. Starıye Dorogn r-nu- |
| + | nun mərkəzi. D.Y. st. Sənaye və yeyinti |
| + | kombinatları, yaq z-du, xalq dram |
| + | teatrı var. | : |
| + | STAROB nCK—YCCP Voroppilov- |
| + | qrad vil.-ndə pqəhər. Starobelsk r-nu- |
| + | H mərkəzi. Aydar cayı (Severski |
| + | Dəeksin qolu) sahilindədir. D.y. st. |
| + | Avtomobil tə"miri, dəmir-beton mə”-- |
| + | mulatı z-dları, yeyinti və yungul sə- |
| + | naye muəssisələriy sovxoz-ltexnikum, |
| + | tibb məktəbi, əlkətunaslıq muzeyi |
| + | kr Di ildə salınmhipdır. |
| + | STARӦVSKİ Vladimir Nikonovic |
| + | (Z.5.1905, indigi Komi MSSR-in Po- |
| + | mozdino k.—20.10.1975, Moskva)—so- |
| + | vet iqtisadcısı-statistiki. SSRİ EA |
| + | m. ӱzvu (1958). Sosialist Əməyi Qəh-. |
| + | rəmanı 00 1939 illən Sov.İKP |
| + | uzvu. 1940—48 illərdə Mərkəzi Sta- |
| + | tistika İdarəsinin rəisi lə SSRİ |
| + | Nazirlər Soveti sədripin muavini, |
| + | 1948—75 illərlə SSRİ. Nazirlər So- |
| + | veti yanında MSİ-nin rəisi olmui- |
| + | dur. Əsas əsərləri statistika və ucot |
| + | |
| + | |
| + | məsələlərinə həsr olunmutidur. 1961 |
| + | ildən ov.=İKP MK-nın “Mə kəzi |
| + | Təftit Komissiyasının uzvu, SSRİ |
| + | |
| + | |
| + | Ali Sovetinin deputatı (6—8-ci ca- |
| + | qırhpi) olmutidur. 3 dəfə Lenin or- |
| + | deni, 4 digər orden və medallarla |
| + | təltif edilmiidir. |
| + | |
| + | STARODUӰ 5—RSFSR Bryansk vil.- |
| + | ndə iqəhər. Starodub r-nunun mərkəzi. |
| + | Babinets cayı (Dnepr həvzəsi) sahi- |
| + | lindədir. D.Yy. st. Yeyinti, yungul sə- |
| + | nayesi, əlkəpunaslıq muzeyi var. 11 |
| + | əsrdən ir. | ə |
| + | STAROKONSTANTİNOV — USSR |
| + | elnitski vil.-ndə ptəhər. Starogon- |
| + | stantinov r-nunun mərkəzi. Sluc ca- |
| + | yı sahilindədir. D.y. və avtomobil |
| + | yolları qovpaqı. Yeyinti sənayesi mu- |
| + | əssisələri, məipqət malları f-ki, |
| + | dəmir-beton ppallar z-du var. 1525 |
| + | |
| + | |
| + | ildə salınmınndır. |
| + | STAROSELYE—Krımda, Baxcasaray |
| + | m. yaxınlıqında maqara. Tapıntılar |
| + | Mustye mədəniyyətinə aiddir. S.-lən |
| + | capacaqlar, itiuclular, qapov tipli |
| + | əmək alətləri və s. apqkar edilmiil, 60 |
| + | minə yaxın heyvan sumuyu, həmcinin |
| + | Mustye devrunə aid uttaqın (1,5—2 |
| + | |
| + | |
| + | 26 |
| + | |
| + | |
| + | STAROSELSKİ |
| + | |
| + | |
| + | yallı) qəbri tapılmındır. Ustpaqın |
| + | neandertal tipli insanlardan fərqli |
| + | olması, onu neandertallardan daha |
| + | kamil insana— Noto sapiens Kenun |
| + | |
| + | rması olduqu muəyyənlətdirilmiin- |
| + | dir. Maqaradan yalı adamın sumuk |
| + | qalıqları da tapılmındır. S.-dən |
| + | əldə olunmuiy kəllə əsasında M. Ge- |
| + | rasimov Mustye devru adamının xa- |
| + | rici gerunultunu bərpa etmitdir. |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: İssledovanie ə |
| + | mu, Kiev, 1979. vanie paleolita v Krı |
| + | |
| + | |
| + | STAROSELSKİ Dmitri Semyonovic |
| + | (1832—11.3.1884, Tiflis)—gen.-ley- |
| + | tenant, senator (1878—84). 1857 ildən |
| + | hərbi xidmətə bapplamıldır. Qaf- |
| + | qaz iqəhərləri idarəsinin rəisi (1863 |
| + | —72), Bakı qubernatoru (1872—76), |
| + | Qafqaz canipinliyi bal idarəsinin |
| + | rəisi (1877 ildən) olmutdur. 1872 |
| + | ildə “Bakinskiye İzvestiyaq qəzetinin |
| + | əsasını qoymutidur. cƏkincik qəzeti- |
| + | nin senzorluqunu ӱzərinə geturərək |
| + | onun quberniya mətbəəsində cap edil- |
| + | məsinə (1875—77) və yayılmasına kə- |
| + | mək etmiidir. H. B. Zərdabi S.-nin |
| + | |
| + | |
| + | xidmətlərini yuksək qiymətləndir- |
| + | miipdir. |
| + | Əd. Zərdabi H. B., Secilmit |
| + | |
| + | |
| + | əsərləri, B., 1960: FƏkincitk. 1875—1877 |
| + | (tam mətni), B., 1979, səh. 191—92: G ə- |
| + | yupov Z:, “Qırmızı qubernatorgun |
| + | ti 4 Kommunistə, qəzeti, 23 yanvar |
| + | |
| + | |
| + | START (ing. 5Eaq(—batplamaq, ipə |
| + | salmaq) idmand a—idmancıların |
| + | yurupyə, qacıila, ӱzməyə və s. yarıplara |
| + | baplamaq ucun Hazır vəziyyətdə dur- |
| + | duqları Yer, bu yer S. xətti adlanır. |
| + | START, texnikada—ucui apa- |
| + | ratı (UA) yerindən qalxan zaman ucu- |
| + | iptun baplanqıc anı: təyyarə və ya rake- |
| + | tin qalxdıqı, ucupta batladıqı yer. |
| + | UA-nın hərəkət istiqamətindən ası- |
| + | lı olaraq S,. paquli, maili və ӱfuqi |
| + | nəvlərə ayrılır. Raketlərin bura- |
| + | xılma qurqusunun yerlətdiyi məvqe- |
| + | yə gərə S. yerustu (suustu), yeraltı |
| + | (sualtı) və asılı (havada) ola bilər. |
| + | START YOLU—start qurqusundan ara- |
| + | landıqdan sonra oallistik raketin |
| + | start vəziyyətini saxlamaqla ptaquli |
| + | hərəkət etdiyi yol hissəsi. S.y.-nda |
| + | ucu bir necə san davam edir. Ballis- |
| + | tik raketlərin pyaquli ucuttu kosmo- |
| + | dromun start kompleksi ilə (dapıyı- |
| + | cı raketlər ucun), tpaxta və ya cy- |
| + | altı qayıqlardan buraxıldıqda (məs., |
| + | deyӱti raketləri) isə xususi avadan- |
| + | lıq vasitəsilə-tə"min olunur. PTaquli |
| + | ucuti atm.-in sıx təbəqələrindən kec- |
| + | dikdə enerji itkisini azaltmara və |
| + | raketin gəvdəsinə dulmən gərginlik- |
| + | ləri apaqı salmara imkan verir. |
| + | |
| + | START KOMPLEKSİ —kosmodromun |
| + | əsas obyektlərindən biri: raketlərin |
| + | buraxılması ucun bir və ya bir necə |
| + | start meydancası olur. S.k.-nə ra- |
| + | getlərin startqabaqrı yoxlanılması- |
| + | nı və buraxılmasını tə”min edən ida- |
| + | rəetmə məntəqəsi, start stolu, dapı- |
| + | Yıcı raketləri və kosmik obyektləri |
| + | təchiz etməkdən etru yanacaq kompo- |
| + | inin saxlandıqı anbarlar və |
| + | dig tasionar qur-ular daxildir. |
| + | START M EYDANC ASI— raketlərin |
| + | buraxıldıqı sahə: uzərində raketbu- |
| + | raxma sistemi olan qurqu. Kosmodro- |
| + | mun Start kompleksinin bir hissəsi- |
| + | ni təpkil edir. S.m.-nda bə”zən qu- |
| + | raidırma-sınaq korpusunda yoxlanı- |
| + | lıb qurapdırılmaq uçun hazırlan- |
| + | |
| + | |
| + | Mı1P1 ayrı-ayrı raket pillələrindən |
| + | raketlərin ptaquli yıqılması, həmci- |
| + | BANA: ydalı yukun raketə birləidi- |
| + | iMməsi iləri də yerinə yetirilir. |
| + | START RAKET MYR RRİKİ- ucuna |
| + | aparatının startını (Yerdən qalx- |
| + | masını) suӱr”ətləndirmək ucun ona |
| + | qurapdırılmıni kəməkci raket mu- |
| + | hərriki. Aparatın əsas mӱhərrikinə |
| + | nisbətən iiiləmə muddətinin xeyli |
| + | az olması və dartı quvvəsinin boyuk- |
| + | luYu ilə fərqlənir. S.r.m. kimi adə- |
| + | tən dartı quvvəsi onlarca kn-a, iiilə- |
| + | mə mӱddəti bir necə san-yə bərabər |
| + | olan bərkyanacaqlı raket muchərrik- |
| + | lərindən, bə”zən isə mayeyanacaqlı |
| + | raget muhərriklərindən istifadə |
| + | edilir. S.r.m. təyyarə, hundurluk təd- |
| + | qiqat raketləri, qanadlı rakeqlər |
| + | və s.-də tətbiq olunur. Cox vaxt da- |
| + | ipıyıcı raketlərin birinci pillə |
| + | muhərriklərini də S.r.m. adlandı- |
| + | rırlar (bax Coxpilləli raket). |
| + | CTAPTEP (nn. starter—cmapm ce3yH- |
| + | nəH)—MyhəppHKHH HHTƏCA MA CHCTEMH- |
| + | HHH Əcac arperarTbı, MyhəppHK Ba/biHbi |
| + | onun itə salınması ucun zəruri olan |
| + | tezliyə qədər fırladır. Əsas qovipaq- |
| + | ları: mӱhərrik, reduktor, S. valını |
| + | əsas mӱhərrik valına qoyan və ondan |
| + | ayıran qurqu, ipəsalıcı (əzu muӱstə- |
| + | qil iinə duӱttə bilməyən S.-də). İpi |
| + | prinsipinə gərə ətalətli, birbatpa tə”- |
| + | sirli və kombinəli olur. |
| + | START-STOP APARATI (ətart -- |
| + | ing. 5or—dayandırmaq)—verici və qə- |
| + | buledici miri fasilələrlə |
| + | kəsik-Kəsik iipləyən hərfcapedən 7pe- |
| + | leqraf aparatı. S.-s.a. ilə istənilən |
| + | iparə Yeddi elektrik siqnalı gəndər- |
| + | məklə etuӱrulur: birinci siqnal iptə- |
| + | salıcı (start), bepp siqnal itparənin |
| + | kodu və sonuncu siqnal-stop. Bu cstart- |
| + | stop kombinasiyasıv sinxron ipləyən |
| + | paylapdırma mexanizminin bir dəvru |
| + | ərzində gəndərilir və qəbul olunur. |
| + | .-s.a.-ndan teleqraf rabitəsi xətlə- |
| + | rinin uc məntəqələrində və yavatp |
| + | sur"ətli etӱrmə sistemlərində isti- |
| + | |
| + | |
| + | falə Bor. |
| + | TARCEVӦ MƏDƏNİYYƏTİ (Ugaqse- |
| + | uo)—Yuqoslaviyada (Belqrad yaxınlı- |
| + | qında) Neolit dəvrcu (e.ə. 5000—4000) |
| + | arxeoloji mədəniyyəti. S. ucun cay |
| + | sahillərində qazma və yerustu evlər- |
| + | dən ibarət məskənlər səciyyəvidir. |
| + | Keramikası duz oturacaqlı, kurə və |
| + | yarımkuӱrə formalı qablar, ayaqlı |
| + | kasalardan ibarətdir: səthi batıq və |
| + | cıxıntılarla bəzənmitt və yaxtı bo- |
| + | yanmıqlidır. Dal və sӱmӱkdən əmək |
| + | alətləri, gildən insan, heyvan he,- |
| + | gəlcikləri və s. tapılmındır., Əsas |
| + | mətquliyyətləri əgincilik və maldar- |
| + | lıq olmutdur. |
| + | |
| + | Əd. MonqavNt A. A., Arxeoloqin |
| + | ƏSR Evropı. Kamennın vek. M,, |
| + | |
| + | |
| + | STARİYİNA—1) SSRİ Silahlı Quv- |
| + | vələrinin serjant (1940 ilə qədər aiya- |
| + | qı komanda) Hey”ətində ən yӱksək rut- |
| + | bə. 1935 ildən tətbiq olunmutdur. S. |
| + | rӱtbəsi SSRİ HDD-nda ba gəmi |
| + | starpinası rutbəsinə uyqundur. 2) |
| + | SSRİ Silahlı Quvvələrində (rota və |
| + | ya batareyada) vəzifəli iqəxs. Əsgəri |
| + | daxili intizam və qaydaların |
| + | lənilməsi, silahın və s. muxəlləfa- |
| + | tın saxlanılması ucun məs”uliyyət |
| + | |
| + | |
| + | dapıyır. |
| + | STASİYA (lat. 56aho— dayanma, oldu- |
| + | |
| + | |
| + | qu yer)—1) populyasiyanın yapadıqı |
| + | yer. 2) Heyvanın və yaxud heyvan nə- |
| + | |
| + | |
| + | gəz- S |
| + | |
| + | |
| + | vunun məhdud dӧevr ərzində, yaxud da |
| + | muəyyən funksiya ucun istifadə etdi- |
| + | İH yapayıti yerinin bir hissəsi. Gun- |
| + | duz, gecə və mevsumi S.-lar, coxalma, |
| + | qidalanma, əlveriisiz iqəraitə dəz- |
| + | MƏK və nəhayət iptərait pislətdikdə |
| + | gecmə S.-ları mə”lumdur. |
| + | |
| + | |
| + | u |
| + | STASİONAR MUHƏRRİK (lat. |
| + | 5abopaqaz—tərpənməz)—baqqa ma- |
| + | pınlara enerji verən muchərrik. |
| + | |
| + | |
| + | Xususi ezul ӱzərində tərpənməz bər- |
| + | kidilir. Əsasən elektrik cərəyanı |
| + | generatorlarını iiyə salmaq ucun is- |
| + | tifadə edidir. |
| + | |
| + | ST SİONAR TƏSADUFİ PRO- |
| + | S ES—bax Təsadufi proses. |
| + | STASİONAR ULDUZ—bax Ulduzlar. |
| + | STASİONAR HAL—sistemi xarakte- |
| + | rizə edən əsas fiziki kəmiyyətin zaman |
| + | kecdikcə dəyipmədiyi hal. Məs., ener- |
| + | jinin muəyyən qiymət aldırı, Yəni |
| + | enerjinin saxlandıqrı hal. S.H.-da |
| + | sistemi xarakterizə edən butun fizi- |
| + | ki kəmiyyətlərin orta qiyməti də zaman |
| + | gecdikcə sabit qalır. | |
| + | CTACMOHAP hƏPƏKƏT, hr z p o- |
| + | dinamikada—maye (qaz) axını- |
| + | nın hər hansı bir nəqtəsində zaman- |
| + | dan asılı olaraq sur”əti, təzyiqi və s. |
| + | karakteristikaları dəyitilməyən hə- |
| + | |
| + | |
| + | rəkət. |
| + | |
| + | STASOV Vasili Petrovic (4.8.1769, |
| + | Moskva—5.9.1848, Peterburq) — rus |
| + | me”marı, son dəvr klassisizm nuçmayən- |
| + | dəsi. 1802—O08 illərdə Fransa və İta- |
| + | liyada me"marlıq sənətini eəyrənmisi- |
| + | dir. Peterburq Rəssamlıq Akademiya- |
| + | sının akad. (1811). 1817 ildən impe- |
| + | rator sarayında tikinti ipplərinə |
| + | nəzarət etmitpdir. Əsas itləri, Sar- |
| + | skoye Seloda (Pupkində) cuqun dar- |
| + | vaza (1817—21), Manej (1819—21), |
| + | Beyuk Cani reya (1820—23), Mosk- |
| + | vada ərzaq anbarları (layihəsi 1821, |
| + | tikintisi 1835 ildə qurtarmıpdır) |
| + | və s. 1820-ci illərin sonu—1830-cu |
| + | illərdə S. Peterburqda Preobrajeni- |
| + | ye (1827—29) və Troitsa (1828—35) |
| + | kilsələrini tikmiti, Napoleon uza- |
| + | rində qələbə rəmzi olan Narva (1833) |
| + | və Moskva (1834—38) zəfər darvaza- |
| + | larını ucaltmıntdır. |
| + | |
| + | |
| + | Ədə PilavskiNn VB. İ., Zod- |
| + | cin V, P. Stasov. 1769—1848, |L., 19701. |
| + | |
| + | |
| + | STASOV Vladimi Vasilyevic (14.1. |
| + | 1824, Tlerepöypr— 23.10.1906, Teter- |
| + | burq)—rus təsviri sənət və musiqi tən- |
| + | qidcisi, incəsənət tarixcisi, arxqo- |
| + | loq.. EA-nın fəxri uzvu (1900). S. 19 |
| + | əsr rus demokratik mədəniyyətinin ger- |
| + | kəmli xadimlərindəndir. Huquqitpu- |
| + | naslıq məktəbini bitirmitdir (1843). |
| + | 1847 ildən ədəbiyyat, incəsənət, musi- |
| + | qiyə dair məqalələrlə cıxıp etmiit- |
| + | dir. Ensiklopedik biliyə malik S. |
| + | rus və dunya musiqisinə, heykəltərati- |
| + | lıq, me"marlıq, arxeologiya, filo- |
| + | logiya, folkloriunaslıq və s. MƏCƏ - |
| + | lələrə beyuk maraq gestərmitdir. |
| + | S. tənqidi fəaliyyətində V. Belinski, |
| + | A. Gertsen və N. Cernı-pevskinin es - |
| + | tetik prinsiplərinə əsaslanmındır . |
| + | S. realizm və xəlqiliyi mӱtərəqqi in- |
| + | CƏSƏNƏT tcun əsas hesab etmiii, akade- |
| + | mizmə qariı mubarizə aparmıpdır. |
| + | . pheredvijniklərin və 6. rəssamla- |
| + | rın, c“Qudrətli dəstəm bəstəkarla- |
| + | rının yaradıcı həyatında fəal ip- |
| + | tirak etmipdir. M. Antokolski, |
| + | Vasnetsov, V. Vereipiagin, İ. Kram- |
| + | skoy, V. Perov, İ. Repin və b.-nın ya- |
| + | radıcılıqını yuksək qiymətləndir- |
| + | |
| + | |
| + | STATİKA |
| + | |
| + | |
| + | 27 |
| + | |
| + | |
| + | miii, onların əsərlərini təhlil et- |
| + | mipdir. M. Tlinka yaradıcılırı- |
| + | |
| + | |
| + | NIN TƏbLİQCİSİ VƏ TƏDQİQAatTCcıIsSI OL- |
| + | M. Musorqski, |
| + | |
| + | |
| + | I ə |
| + | |
| + | |
| + | muit, A. Borodin, K. |
| + | |
| + | |
| + | V. V. Stasov. |
| + | Rəssam İ, Y. |
| + | Repinin cək- |
| + | diyi portret. |
| + | Rus mu- |
| + | zeyi. Lenin- |
| + | qrad. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Bryullov, A. İvanov, V. Verenliagin |
| + | və haqqında monoqrafiyalar yaz- |
| + | mhipdır. O, D. Velaskes, Rembrandt |
| + | və F. Qoyya yaradıcılıqının rea- |
| + | list ən"”ənələrinin əhəmiyyətini əsas- |
| + | landırmındır. |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: İzbr. soc., t. 1—3, |
| + | M., 1952, Statıi o muzıke, v. 1—5, M., |
| + | 1975—80. |
| + | |
| + | Əd. Lebedev A. K., Solodon- |
| + | nikov A. V., V. V. Stason, M., 1982, |
| + | |
| + | |
| + | STASOVA Yelena Dmitriyevna |parti- |
| + | Ya təxəllusu Varvara İvanov- |
| + | na, Absolyut və c., (15.10.1873, |
| + | Peterburq — 31.12.1966, Moskva)|— |
| + | Rusiya və beynəlxalq fəhlə hərəkatı |
| + | xadimi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı |
| + | (1960). 1898 ildən Sov.İKP uzvu. Le- |
| + | Merdira “Fəhlə sinfinin azadlırı |
| + | ieqrunda mӱbarizə ittifaqında i1- |
| + | ləmipdir. 1901 ildən cİskraənın |
| + | agenti idi. 1904—06 illərdə RSDFP |
| + | MK Pimal burosunun, Peterburq |
| + | komitəsinin, Rus burosunun katibi, |
| + | 1907—12 illərdə MK-nın Tiflisdə |
| + | nӱmayəndəsi olmuqidur. RSDFP-nin |
| + | 6-cı Umumrusiya konfransına ha- |
| + | zırlıq uzrə Rusiya təikilat komissi- |
| + | yasının ӱzvu idi və onun Bakıda Ke- |
| + | cirilən ilk iclasında (1911, sent- |
| + | yabr) iptirak etmitdir. Həbs hə cyp- |
| + | gӱnlərə mə”ruz qalmındır. 1917 ilin |
| + | martından 1920 ilin fevralınadək |
| + | partiya MK-sının katibi idi. Bəyuk |
| + | Oktyabr sosialist inqilabının fəal |
| + | ititirakcılarından olmutdur. 1920 |
| + | ildə bir muddət Bakıda iiləmiin, |
| + | AK(6)P MK-nın qadınlarla ip 110"- |
| + | bəsinin mudiri, TPərq xalqlarının |
| + | 1-ci qurultayında PTərq xalqlarının |
| + | təbliqat və fəaliyyət TPPurasının uz- |
| + | vu secilmii, Turkiyə Kommunist Par- |
| + | tiyasının 1-ci qurultayında iptirak |
| + | etmipdir. 1920—26 illərdə Petro- |
| + | qradda partiya ipində, Kominterndə |
| + | ipləmitdir. Sonrakı illərdə dev- |
| + | lət, partiya ippində calımtmın, elmi |
| + | fəaliyyət gəstərmipdir. Partiyanın |
| + | 6—9, 19—17, 22-ci qurultaylarının |
| + | nӱmayəndəsi olmuti, 7—8-ci qurultay- |
| + | larda MK uzvu secilmindir. URMİ |
| + | və SSRİ MİK uzvu olmuidur. Məqa- |
| + | lə və xatirələrin mӱəllifidir. 4 də- |
| + | fə Lenin ordeni, həmcinin medallar- |
| + | la təltif edilmipdir. Qızıl meydan- |
| + | da Kreml divarı yanında dəfn olun- |
| + | mutdur. |
| + | Əsəri: |
| + | |
| + | |
| + | M., 1969, |
| + | Əd |
| + | |
| + | |
| + | Boqatırskal |
| + | |
| + | |
| + | Vospominanil, |
| + | s Podlapuk IL, |
| + | |
| + | |
| + | simfonil, M., 1977, Jentpinı russkoV |
| + | revoleodin, M., 1982, |
| + | |
| + | |
| + | STATİK BALANSİRLƏMƏ—bax Ba- |
| + | lansirləmə. |
| + | |
| + | STATİK DAYANIQLIQ, elek- |
| + | trik sistemlərinin (ener- |
| + | ji sistemlərinin) sta- |
| + | THK Dayanıqlıqı–—sistemin |
| + | kicik həyəcanlanmalardan sonra bu- |
| + | tun gəstəricilərə gərə (gərginlik, |
| + | tezlik, gӱc və s.) ilkin vəziyyətə (re- |
| + | jimə) qayıtma qabiliyyəti. Enerji |
| + | sistemində S.d.-ıi pozulması uzun |
| + | elektriketurmə xətləri (EOX) vasitə- |
| + | silə beyuk gӱclərin eturuӱlməsi və ya |
| + | reaktiv gӱcun catınmazlıqına gərə |
| + | yuk qoviaqlarında gərginliyin azal- |
| + | ması nəticəsində bat verir. S.d. uzun |
| + | EƏX-ndə nominal gərginliyi artırmaq |
| + | və onların induktiv muqavimətini |
| + | azaltmaqla, iri sinxron mapınların |
| + | tə"sirlənməsini avtomatik tənzimlə- |
| + | məklə, yuk qoviaqlarında sinxron |
| + | kompensator və sinxron elektrik mu- |
| + | hərriki tətbiq etməklə tə”min edilir. |
| + | STATİK SƏVİYYƏ (neft quyu- |
| + | larında) — quyunun istismarı |
| + | uzun muddət dayandırıldıqda ora- |
| + | dakı mayenin səviyyəsi. Adətən ətraf |
| + | quyular ilədiyindən S.s. yatarın hə- |
| + | min sahədəki dinamik lay təzyiqini |
| + | gestərir. |
| + | |
| + | STATİK TƏNZİMLƏMƏ SİSTEMİ |
| + | —qərarlatmıjn rejimdə xətası umu- |
| + | mi halda sıfırdan fərqlənən və o6- |
| + | |
| + | |
| + | yektə tə"sir edən İYKYH qiymətindən |
| + | asılı olan avtomatik tənzimləmə |
| + | sistemi (ATS). PTəkildə qabdakı ma- |
| + | |
| + | |
| + | Yenin səviyyəsinin S.t.s. verilmitdir. |
| + | Və AS MK |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Sadə statik tənzimləmə sistemi: B.—gi- |
| + | |
| + | pun borusus S—siyirtməş 2T7—ling sis- |
| + | |
| + | temi, U—uzgəc, Q—mayeli qab: B.—-cıxın |
| + | orusu. : |
| + | |
| + | |
| + | Cıxın borusu ilə mayenin sərfi art- |
| + | dıqca, onun qabdakı səviyyəsi apaqı |
| + | duiqur, *ӱzgəcin vəziyyəti dəyiitir, |
| + | siyirtmə yuxarı qalxaraq giriiy boru- |
| + | sundan gələn maye axınını artırır. |
| + | Mayenin sərfi B1-dən gələn maye |
| + | axınına bərabər olduqda qərarlaii- |
| + | mıpq vəziyyət yaranır. Bax həmcinin |
| + | Astatik tənzimləmə sistemi. |
| + | STATİK HƏLLOLUNAN SİSTEM |
| + | (inipaatmexanikasın d a)— |
| + | butun qovpaqlarındakı reaksiya quv- |
| + | vələri (dayaq bərkitmələrindəki, mil- |
| + | lərindəki və s.) statika tənlikləri |
| + | ilə həll edilə bilən həndəsi dəyitil- |
| + | məz konstruksiyalar sistemi. Stotik |
| + | həllolunmayan sistemlərdən fərqli |
| + | olaraq, burada dayaqlardakı cəkmə, |
| + | temp-r tə"siri, yıqma və hazırlanma |
| + | zamanı meydana cıxan qeyri-dəqiqlik- |
| + | lər qӱvvələrin paylanmasına və qiymə- |
| + | tinə tə"sir gestərmir. Quvvələrin pay- |
| + | lanması və qiyməti həmcinin sistem |
| + | materialının fiziki-mexaniki xarak- |
| + | teristikalarından və sistem element- |
| + | lərinin en kəsik əlculərindən də ası- |
| + | lı olmur (bax həmcinin İnimaat me- |
| + | xanikası). |
| + | |
| + | |
| + | STATİK HƏLLOLUNMAYAN SİS- |
| + | TEM (inpaat mexanikasın- |
| + | d a)—qovpaqlarındakı reaksiya quv- |
| + | vələri (dayaq bərkitmələrindəki, mil- |
| + | lərindəki və s. daxili qӱvvələr) yal- |
| + | nız statika tənlikləri ilə həll olun- |
| + | mayan və sistemin deformasiyasını |
| + | xarakterizə edən əlavə tənliklərlə |
| + | birlikdə nəzərdən kecirilməsi tələb |
| + | olunan həndəsi dəyipilməz sistem. |
| + | SA lərin zəruri və kafi əlamə- |
| + | ti sistemin həndəsi dəyitilməzliyi- |
| + | nə xələl gətirmədən atılması MYM- |
| + | kun olan artıq (izafi) qovpaqların |
| + | varlıqıdır. Bu artıq qoviaqların |
| + | (bəndlərin) sayına bərabər olan əla- |
| + | və tənliklərin miqdarı həmin sis- |
| + | temin statik həll olunmazlıq dərə- |
| + | cəsini gestərir. Statik hHəllolunan |
| + | sistemlərdən fərqli olaraq, dayaq- |
| + | ların cəekməsi, temp-run tə"siri, ma- |
| + | terialın yırılması : (sıxılması), |
| + | yıqma və hazırlanma zamanı yol ve- |
| + | rilən qeyri-dəqiqliklər və s. nəticə- |
| + | sində S.H.s. elementlərində daxili |
| + | qӱvvələr yarana bilər. Daxili TYBDƏ- |
| + | lərin paylanması yalnız yukdən asılı |
| + | deyil, həmcinin ayrı-ayrı elementlə- |
| + | rin en gəsiyi əlculərinin nisbətin- |
| + | dən, əgər bu elementlər muxtəlif ma- |
| + | teriallardan hazırlanıbsa, olların |
| + | elastiklik modullarının nisbətindən |
| + | də asılı olur. Statik Həll olunan |
| + | sistemlərdə yalnız bir qovitaqın (bən- |
| + | din) pozulması butun qurqunun sıra- |
| + | dan cıxmasına səbəb olduqu halda, |
| + | S.H.s.-lərdə bir və ya butun əlavə |
| + | qovpaqlar sıradan cıxsa da, sistem |
| + | əz həndəsi dəyipməzliyini itir- |
| + | |
| + | |
| + | mir. |
| + | |
| + | STATİKA (yun. *aıGe—cəki Haqqın- |
| + | da, mӱvazinət haqqında tə”lim)—me- |
| + | xanikanın bəlməsi: qӱvvələrin tə"- |
| + | siri altında maddi cisimlərin ta- |
| + | razlıqda olmasını eyrənir. İki his- |
| + | səyə ayrılır: həndəsi S.vəana- |
| + | litik S, Analitik S.-nın əsası |
| + | mumkun yerdəyiimələr prinsipidir. |
| + | Həndəsi S, isə 3 aksioma əsaslanır: |
| + | 1) maddi Hissəciyə tə”sir edən 2 TYn- |
| + | vənin əvəzləyicisi paraleloqram qay- |
| + | dası ilə tə”yin edilir: 2) iki qӱvvə |
| + | bir-biri ilə yalnız ədədi qiymətcə |
| + | eyni olub, bir duz xətt uzərində əks |
| + | istiqamətdə təsir etdikdə tarazlıq- |
| + | da olur: 3) tarazlıqda olan qӱvvələrin |
| + | əlavə edilməsi və Z cıxılması quv- |
| + | vələr sisteminin bərk cismə tə“siri- |
| + | ni dəyitpmir. Bərk cisim S.-sı Hən- |
| + | dəsi S. usulları ilə eyrənilir. Bu |
| + | iki nev məsələnin həllinə gətirilir: |
| + | 1) bərk cismə tə”sir edən qӱvvələr |
| + | sisteminin sadə iqəklə salınması: |
| + | 2) bərk cismə tə”sir edən qӱvvələrin |
| + | tarazlıq iərtlərinin təyini. Elas- |
| + | tik deformasiya olunan cisimlərin, |
| + | maye və qazların tarazlırının zəru- |
| + | ri və kafi pqərtləri elastiklik nə- |
| + | zəriyyəsi, hidrostatika və aerostati- |
| + | kada əyrənilir. S.-nın əsas anlayın- |
| + | ları, qӱvvə, mərkəzə və orta oxa nəzə- |
| + | rən qӱvvə momenti və cut quvvələrdir. |
| + | Quvvələrin və onların momentləri- |
| + | nin mərkəzə nəzərən toplanması vek- |
| + | torların toplanması kimidir. E, quӱv- |
| + | |
| + | |
| + | vələrinin həndəsi cəminə bərabər |
| + | olan KE quvvəsi bu qӱvvələr sisteminin |
| + | bapq vektoru, onların O mərkəzinə nə- |
| + | zərən t,(R,) momentlərinin həndəsi |
| + | |
| + | |
| + | cəminə bərabər olan M, momenti isə |
| + | |
| + | |
| + | həmin mərkəzə nəzərən ba moment |
| + | adlanır və belə yazılır: |
| + | |
| + | |
| + | 28 |
| + | |
| + | |
| + | V = 2R,. M,= Et,(E,. |
| + | |
| + | |
| + | Quvvələr sisteminin sadələtdirilmə- |
| + | si G və M, kəmiyyətlərinin qiymət- |
| + | lərindən asılıdır. Bə /M90 |
| + | olarsa, verilmiii quvvələr sistemi |
| + | momenti M., olan bir cut qӱvvəyə, E*=0 |
| + | və M,.=0 və Ya MəzÜ, R Bə M rapımı- |
| + | lıqlı perpendikulyardırsa, R-ə öə- |
| + | rabər olan əvəzləyici qӱvvəyə gətiri- |
| + | lir. Evj0, M,*0, E və M, qariqılıqlı |
| + | perpendikulyar deyilsə, qӱvvələr sis- |
| + | temi cӱt qӱvvələrin və quvvələr cox- |
| + | luqunun tə"siri ilə əvəz edilir, əvəz- |
| + | . ləyici isə olmur. Bərk cismə tə”sir |
| + | edən qӱvvələr sisteminin tarazlıqda |
| + | olması uçcun zəruri və ə itərt |
| + | E.=0 və M,—0 olmasıdır (bax Mexa- |
| + | niki sistemin tarazlıqı). S. məsə- |
| + | lələrinin qrafik həlli quvvələr uox- |
| + | bucaqlısının və ip coxbucaqlısının |
| + | qurulmasına əsaslanır. |
| + | |
| + | Əd. Xəlilov Z. İ., Nəzəri mexa- |
| + | nika, B., 1955, Məmmədov H., Nəzə- |
| + | ri mexanika, h. 1—2, B., 1962—64, Bə k- |
| + | Tam T., Nəzəri mexanika, B., 1981, |
| + | Tarq S. M., Kratkin kurs teoretices- |
| + | koh mexaniki, 9 izd., M., 1974: LoNinn- |
| + | |
| + | |
| + | skiN L. Q., |
| + | M., 1978, Savin Q. N., Mexanika de- |
| + | |
| + | |
| + | formiruemıx tel, Kiev, 1979. |
| + | |
| + | |
| + | STATİSTİK AN ALİZ—bax Təsadu- |
| + | da ə in statistik təhlili. |
| + | |
| + | TATİSTİK QİYMƏTLƏNDİRMƏ— |
| + | ehtimalların namə”lum paylanması- |
| + | nın təqribi tə”yini usulları. Riyazi |
| + | statistikada geniii istifadə edilir: |
| + | STATİSTİK QRUPLAQYDIRMA, |
| + | qruplatdırma metodu— |
| + | statistik mə”"lumatların iplənilməsi |
| + | və təhlili metodu, bu metoda əsasən |
| + | əyrənilən hadisələrin məcmusu mçəy- |
| + | yən əlamətlərə gerə yekcins qruplara |
| + | və yarımqruplara ayrılır və onlar- |
| + | dan hər biri statistik gestəricilər |
| + | sistemi silə xarakterizə “olunur. S.q. |
| + | qrup və kombinasiya cədvəllərində |
| + | konkret ifadə olunur (bax Statisti- |
| + | ka cədvəlləri). Qruplatiqdırma metodu |
| + | ictimai hadisələrin statistik eyrə- |
| + | nilməsinin batilıca metodudur: təh- |
| + | lil zamanı muxtəlif statistik usul |
| + | və metodlardan istifadədə (məs., mux- |
| + | təlif ӱmumilətdirici gəestərici- |
| + | lərdən, o cӱmlədən orta kəmiyyətlər- |
| + | dən istifadədə) ilkin iqərtdir. Qrup- |
| + | lapdırma metodunun tətbiqinin elmi |
| + | əsasları V. İ. Leninin əsərlərində |
| + | verilmitdir. S.q. tipik, quruluit və |
| + | analitik qruplapdırma nevlərinə ay- |
| + | rılır. Qruplaoidırma metodunun ən |
| + | muhum və cətin vəzifələrindən biri |
| + | sosial-iqtisadi hadisələri tiplərə |
| + | ayırmaq (tipoloji S.q.) və onların |
| + | mӱfəssəl xarakteristikasını vermək- |
| + | |
| + | |
| + | dir. Sovet statistikasının bu sahədə |
| + | bəyi təcrubəsi vardır: məs., SSRİ |
| + | xalq təsərrufatı balansı murəkkəb |
| + | və mufəssəl S.q, sistemini nəzərdə |
| + | |
| + | |
| + | tutur: əhalinin sinfi tərkibinə gərə |
| + | |
| + | |
| + | Ga ma əsas istehsal |
| + | ndlarının təsərrufatın sosial-iq- |
| + | tisadi nevlərinə gərə qruplaqidırıl- |
| + | ması) məcmu ictimai məhsulun qrup- |
| + | lapdırılması və s. |
| + | |
| + | STATİSTİK DİLCİLİK—təbii |
| + | dilin mətndə təzahur edən kəmiyyət |
| + | qanunauyqunluqlarını eyrənən fənn. |
| + | Elmi, bədii, publisist və s. uslub- |
| + | ların xarakterik cəhətləri statis- |
| + | tik yolla daha asan və dəqiq eyrəni- |
| + | lir. Fonem, heca, səz, sintaktik kon- |
| + | struksiya ӱzərində gəmiyyət hesabla- |
| + | |
| + | |
| + | Mexanika jidkosti i qaza," |
| + | |
| + | |
| + | STATİSTİK ANALİZ |
| + | |
| + | |
| + | maları aparıldıqı kimi, həmin va- |
| + | hHidləri tətkil edən hissələrin (sait, |
| + | samit, nitq hissələri, səz birləiq- |
| + | məsi, sadə cӱmlə və s.) də statistik |
| + | təhlilini və itpplənmə tezliyini mucəy- |
| + | yənləmtdirmək olur. Elm və texnika- |
| + | nın sur”ətli inkinafı dəvruӱndə S.d. |
| + | vasitəsi ilə tərtib olunmuiiy tezlik |
| + | luqətlərinin əhəmiyyəti beyukdur. |
| + | Səzlərin və ya sez birlətmələrinin |
| + | ippllənmə tezliyinin qeydə alınması |
| + | ayrı-ayrı ədəbi abidələrin və muəl- |
| + | liflərin uslubi xususiyyətini arait- |
| + | dırmaq ucun dəyərli material verir. |
| + | S.d. mapın tərcӱməsi, detifrləmə, |
| + | stenoqrafiya, rabitə nəzəriyyəsi, həm- |
| + | cinin informatika cahəxəbitdə TƏT- |
| + | biq edilir. Secmə mətndəki kəmiyyət |
| + | gestəricilərini almaq və daha da də- |
| + | qiqlətdirmək ӱcӱn riyazi statisti- |
| + | kadan, informasiya nəzəriyyəsindən, |
| + | ehtimal nəzəriyyəsindən və riyazi |
| + | dilcilikdən də istifadə olunur. |
| + | |
| + | |
| + | Əd.AxundovdaA. A., Riyazi dilnilik, |
| + | B., 1979, Qolovin B. N., İzık i sta- |
| + | tistika, M., 1971, Kasevic V. B., |
| + | Əlementı obiev “linqvistiki, M., 1977. |
| + | |
| + | |
| + | STATİSTİK MEXANİKA — bax |
| + | Statistik fizika. | |
| + | STATİSTİK MODELLƏMƏ USU- |
| + | Lu—bax Statistik sınaq usulu. |
| + | STATİSTİK SİYAHIYAALMALAR |
| + | —bax Siyahıyaalma. |
| + | STATİSTİK SINAQ MUMSULU, |
| + | Monte-Karlo çsӱlu—hesab- |
| + | Lama riyaziyyatının və tətbiqi riya- |
| + | ziyyatın usulu. Təsadufi kəmiyyəti |
| + | modelləməyə əsaslanır. |
| + | STATİSTİK TARAZLIQ — qapalı |
| + | sistemin halı:z bu halı xarakterizə |
| + | edən butun fiziki kəmiyyətlərin or- |
| + | ta qiyməti zamandan asılı deyil. S. |
| + | t. statistik fizikanın əsas anlayıt- |
| + | larından Şi olub, termodinamika- |
| + | dakı termodinamik tarazlıq rolu- |
| + | nu oyxayır. | y | |
| + | STATİSTİK FİZİKA, statis- |
| + | tiİK mexanik a—fizikanın bəl- |
| + | məsiy coxlu sayda zərrəciklərdən iba- |
| + | rət . mikroskopik sistemin (cismin) |
| + | xassələrini həmin zərrəciklərin |
| + | xassələrinə əsasən eyrənir. |
| + | S.f.-nın, kvant mexanikası qa- |
| + | nunlarına tabe olan zərrəciklərdən |
| + | ibarət sistemləri tədqiq edən bəlməsi |
| + | kvantqstatistikasıadlanır. |
| + | Coxlu sayda (Mu) zərrəcikdən iba- |
| + | rət sistemin halını iki cur təsvir |
| + | etmək olar: makrohal, mikro və ya də- |
| + | qiq hal. Makrohal təcrӱbən, əlculən |
| + | enerji (E), həcm (U), temp-r (T), |
| + | təzyiq (R) kimi parametrlərin veril- |
| + | məsi ilə, mikrohal isə onu təikil |
| + | edən zərrəciklərin koordinat (4) və |
| + | impulsunun (R) verilməsi ilə muəyyən |
| + | olunur. Beləliklə, sistemin mikro- |
| + | halı 6 M sayda kəmiyyətlə tə"yin olu- |
| + | nur və-ya 6 M əlculu faza fəzasında |
| + | bir nəqtənin koordinatları ilə ve- |
| + | rilir. Prinsipcə 6 M sayda (sr) ko- |
| + | ordinatlar Hamiltonun kanonik tən- |
| + | liyindən tapılmalıdır. Lakin, zər- |
| + | rəciklərin sayı həddindən cox oldu- |
| + | qundan bu mumkun deyil və sistemin |
| + | mikrohalının (4, r) faza nəqtəsi ət- |
| + | rafındakı asar faza həcminə duimə |
| + | ehtimalı anlayını daxil edilir: |
| + | |
| + | |
| + | duq, p) = r(4, r) adar, |
| + | |
| + | |
| + | burada o(4, r) —sistemin mikroha- |
| + | lının (4, r) neqtəsi ətrafında va- |
| + | hid faza fəzası həcmində olma eh- |
| + | |
| + | |
| + | timalıdır və paylanma funksiyası |
| + | adlanır. |
| + | |
| + | Paylanma funksiyası istənilən |
| + | fiziki kəmiyyətin statistik orta qiy- |
| + | |
| + | |
| + | mətini 7 = | / (4,r) p(q, p) dqdp he- |
| + | |
| + | |
| + | sablamaqa imkan verir. S.F.-da fərz |
| + | olunur ki, zamana gərə orta qiymət |
| + | statistik orta qiymətə ekvivalentdir. |
| + | S.f.-nın əsas məsələsi təcrubədə el- |
| + | culən fiziki parametrlərin və əm- |
| + | salların (istilik tutumu, sıxılma |
| + | |
| + | |
| + | əmsalı və s orta qiymətini hesab- |
| + | lamaqdan ibarətdir. Termodinamik |
| + | funksi- |
| + | |
| + | |
| + | tarazlıq halında paylanma |
| + | yasının fçəvə r-dən asılılırı sis- |
| + | temin enerjisinin ş və r-dən asılı- |
| + | TİbIFbl H/TƏ a olunur: r(4 — |
| + | = (E(a,ruy). Termostatda olan sistem- |
| + | 07774 ən funksiyası Gibb- |
| + | sin kanonik paylanması ilə verilir |
| + | (bax Gibbs paylanması). |
| + | |
| + | S.f. usulları qazlara, mayelərə, |
| + | bərk cisimlərə, atom nӱvəsinə, bio- |
| + | fizikaya və s.-yə tətbiq olunur (bax |
| + | Həmcinin Boze—Eyniteyn statisti- |
| + | kası, Fermi—Dirak statistikası). |
| + | |
| + | Əds Muxtarov A. İ., Statis- |
| + | tik fizika, B., 1960, Anselım A. İ., |
| + | Osnovı statisticeskov fiziki i termo- |
| + | |
| + | |
| + | dinamiki, M., Landau L. D., |
| + | Lifitii E. M., Statisticesgal fizi- |
| + | ka, M., 1976, Kuni F. M., Statisti- |
| + | ceskal fizika i termodinamika, M., 1981: |
| + | Qibbs D. V., Termodinamika. Statisti- |
| + | ceskan mexanika, M., 1982. |
| + | |
| + | |
| + | STATİSTİK HƏLL—bax Statis- |
| + | tik Həllər məzəriyyəsi. |
| + | STATİSTİK HƏLLƏR NƏZƏRİY- |
| + | YƏSİ—riyazi statistikanın və |
| + | oyun nəzəriyyəsinin bəlməsiy Hipo- |
| + | tezlərin statistik yoxlanmasını |
| + | və parametrlərin statistik qiymət- |
| + | ləndirilməsini eyrənir. |
| + | STATİSTİK HİPOTEZ — eyrəni- |
| + | lən hadisənin tabe olduqu qanunauy- |
| + | qunluqlar haqqında təqribi fərziy- |
| + | yə. Ehtimal paylanma qanunauyrunluq- |
| + | larının parametrlərini təyin edir. |
| + | Bir paylanma qanununu tə”yin edən |
| + | S.H. sadə, əks halda mcrəkkəb |
| + | S.H. adlanır və bu, bir necə sadə S. |
| + | h. sinfi kimi gəstərilir. Məs., eh- |
| + | timalın paylanması haqqında Hipo- |
| + | tez normal paylanmadır (bax Hipo- |
| + | tezlərin statistik yoxlanması). |
| + | STATİSTİKA (alm. 5(abzIK, ital. |
| + | stato, coH nar. status —neBnəT)—İ1) ic- |
| + | timai həyatda baqi verən kutləvi (tex- |
| + | niki-iqtisadi, sosial-iqtisadi, sosial- |
| + | siyasi) hadisələrin kəmiyyət qanuna- |
| + | uyqunluqlarını keyfiyyət qanunauy- |
| + | qunluqlarından ayırmadan xarakte- |
| + | rizə edən mə”lumatların toplanıl- |
| + | masına, iplənilməsinə və təhlilinə |
| + | yənəldilmiti ictimai fəaliyyət nə- |
| + | vu. Bu mə"nada S. anlayınqtı sosia- |
| + | list (x.t.) ucotunun aparıcı nevu olan |
| + | S. ucotu anlayılına uyqundur. S.- |
| + | nın aparıcı rolu ondan ibarətdir |
| + | ki, x.t. əhəmiyyəti olan və muhasibat |
| + | ucotu, yaxud operativ ucot yolu ilə |
| + | toplanan butun mə"lӱumatlar son nəti- |
| + | cədə S.-nın kəməyi ilə iplənilir |
| + | və təhlil edilir. 2) İctimai elm sa- |
| + | həsi və buna muvafiq tədris fənni: |
| + | kӱtləvi kəmiyyət nisbətlərinin və qar- |
| + | iplılıqlı əlaqələrin əlculməsi və |
| + | təhlilinin umumi məsələlərini ipərh |
| + | edir. Daha dar mə”nada S.-ya muəyyən |
| + | hadisə, yaxud proseslər haqqında mə”- |
| + | lumatların məcmusu kimi baxılır |
| + | (məs., secki S.-sı haqqında danıdıl- |
| + | |
| + | |
| + | dıqda). Təbiyyat elmlərində S, an- |
| + | layınlqı kutləvi hadisələrin təhli- |
| + | li deməkdir və ehtimal nəzəriyyələri |
| + | metodlarının tətbiqinə əsaslanır |
| + | (bax məs., Statistik fizika). |
| + | |
| + | İlk statistik təcrubələr təqr. dəv- |
| + | lətin yarandırı dəvrə təsaduf edir. |
| + | |
| + | Lakin elm sahəsi kimi xeyli sonra |
| + | yaranmınldır. Onun ballanqıcı 17 |
| + | əsrin sonunda c...mӱəyyən mə”nada sta- |
| + | tistikanın ixtiracısı sayılan U. |
| + | Pettinin...ə (M kr ks K., Kapital, |
| + | c. 1, B., 1969, səh. 275) və ilk dəfə ola- |
| + | raq əhalinin hərəkətindəki qanuna- |
| + | uyqunluqu aiykar etmiil C, Qrauntun |
| + | əsərləri sayəsində yaradılmısi cSi- |
| + | yasi arifmetikaə adlanan elmlə əla- |
| + | qədardır. O devrdə S, hələ siyasi iq- |
| + | tisaddan və digər sosial-iqtisadi fən- |
| + | lərdən ayrılmamıtdı. Muasir S.-dan |
| + | əvvəl gələn digər tarixi 0 neBnərT- |
| + | pqunaslıq fənnidir: alman alimi |
| + | Konringin əsərlərində siyasi arif- |
| + | metika (hesab) ilə eyni zamanda for- |
| + | malatqmaqa baplamıiy və 18 əsrdə, xu- |
| + | susilə Almaniyada, daha sonra Rusi- |
| + | yada inkitplaf etmipdi. Dəevlətipqunas- |
| + | lıqda S.-ya coqrafiya, etnoqrafiya, |
| + | Huquq mə”lumatları və s. ilə birlik- |
| + | də tam ipəkildə baxılırdı. 19 əsrin |
| + | mur Belcika statistiki L. |
| + | A, J. Ketle və onun ardıcılları S. |
| + | sıralarında qanunauyequnluqların |
| + | məvcudluqunu subut etdilər. 19 əsrin |
| + | ikinci yarısı —20 əsrin əvvəllərin- |
| + | də S. sur"ətlə inkitpafa baiyladı. |
| + | Riyazi statistika da elmi fənn kimi |
| + | formalapırdı. S.-nın nəzəriyyə və |
| + | təcrubəsinin zənginlətdirilməsində |
| + | rus alimlərinin (M, V. Lomonoso- |
| + | vun, V. N. Tatipevin, K. İ. Arsen- |
| + | yevin və 6.) xidməti bəyuxdur. 19 əsrin |
| + | ikinci Yarısında zemstvo S.-sı k.t. |
| + | S.-nın yaranmasında və inkitpafında |
| + | beyuk rol oynamımpdır. Burjua S.- |
| + | sının xarakterik xususiyyəti məddah- |
| + | cılıq, kapitalizmin sosial ziddiy- |
| + | yətlərini pərdələməyə və zəhmətkeilq- |
| + | lərin həyat tərzini ipipirtməyə ca- |
| + | lımmaqdır. |
| + | |
| + | Marksist-leninci S.-nın yaran- |
| + | ması və inkipafı S. tarixində ye- |
| + | ni mərhələdir. Marksizm-leninizm |
| + | klassiklərinin, xususilə V, İ. Leni- |
| + | nin əsərlərində S. nəzəriyyəsinin və |
| + | metodologiyasının prinsipial məsələ- |
| + | ləri arapdırılmıpil, iqtisadi təh- |
| + | lildə S. metodlarından istifadə nu- |
| + | munələri verilmiit, sosializm cəmiy- |
| + | yəti pəraitində S.-nın əsas ə |
| + | ri muəyyən edilmitqdir. Sovet S.-sı |
| + | x.t.-nın planlatidırılması ilə uzvi |
| + | surətdə baqlı olmaqla umumxalq xa- |
| + | rakteri dapıyır və ciddi mərkəzləil- |
| + | dirmə prinsipi əsasında qurulur. So- |
| + | sializm cəmiyyəti iəraitində S, va- |
| + | hid x.t. ucotu sisteminin batlıca |
| + | halqası kimi devlət idarəciliyinin |
| + | və x.t-na planlı rəhbərliyin muhum |
| + | vasitələrindən biridir. Butun əlkə |
| + | uzrə S, mə"lumatlarının toplanıl- |
| + | ması, iplənilməsi və təhlili SSRİ |
| + | MSİ (Azərb.SSR-də Azərb.SSR MSİ) |
| + | bapda olmaqla dəvlət S. orqanları |
| + | tərəfindən vahid prinsip, proqram |
| + | və metodologiya uzrə həyata gkecirilir |
| + | bax Mərkəzi Statistika İdarəsi). |
| + | |
| + | ə mə"qlumatları S, kulliyyatların- |
| + | da nər olunur. Sovet S.-nın bai- |
| + | lıca vəzifəsi devlət planlarının |
| + | yerinə yetirilməsi gedittini, sosia- |
| + | list x.t. və mədəniyyətinin inkiiya- |
| + | fını, x.t.-nda məvcud maddi ehti- |
| + | |
| + | |
| + | - |
| + | |
| + | |
| + | H. qudrətli |
| + | |
| + | |
| + | STATSYUK |
| + | |
| + | |
| + | yatları və onlardan istifadəni, x, |
| + | t.-nın ayrı-ayrı sahələri arasında- |
| + | kı nisbəti xarakterizə edən durust, |
| + | elmi əsaslandırılmılp mə lumatla- |
| + | rı toplamaq və vaxtında dəvlət or- |
| + | qanlarına verməkdən ibarətdir. |
| + | |
| + | Muasir S.-nın texniki bazası he- |
| + | sablama mərkəzləri itəbəkəsindən, mə - |
| + | lumat-hesablama və mapqın-hesab sTt.- |
| + | larından ibarətdir. Kibernetika- |
| + | nın sur”ətli inkiiyafı və hesabla- |
| + | yan elektron texnikasının tətbiqi S.- |
| + | nın təpkilinə və statistik təhlil |
| + | metodlarına əhəmiyyətli tə sir ges- |
| + | tərmitpdir. S.-nın muhum nəzəri və |
| + | əməli əhəmiyyəti, muxtəlif sahələrdə |
| + | və bir cox elmi fənlərdə genin |
| + | tətbiqi onun elmi xususiyyətlərin- |
| + | dən və metodundan irəli gəlir. V. İ. |
| + | Leninin tə rifinə gerə csosial-iqti- |
| + | sadi statistika sosial idrakın ən |
| + | vasitələrindən biridirə |
| + | (2 sər. tam kӱlliyyatı, c. 19, səh. 367). |
| + | |
| + | ctimai hadisələrin inkiptaf qanun- |
| + | larının kəmiyyət tərəflərini təhlil |
| + | etmədən onların keyfiyyətlərini dərk |
| + | etmək mumkun deyil. S. sayəsində təh- |
| + | lilin keyfiyyət və kəmiyyət tərəflə- |
| + | rinin vəhdəti daha qabarıq iiəkildə |
| + | təzahur edir. İctimai qanunauyqunluq- |
| + | ları dəqiq təsvir etmək və əlcmək |
| + | S.-nın muhum vəzifələrindən biri- |
| + | dir, lakin yeganə vəzifəsi deyil. S, |
| + | metodologiyası faktorlar məcmusunu |
| + | tədqiq etməyə, butevlukdə proseslərin |
| + | təsvirini verməyə, hadisələrin inki- |
| + | mağ meyllərini və muxtəlif forma- |
| + | larını nəzərə almaqa (V. İ. Lenin |
| + | bunu xususilə qiymətləndirirdi) im- |
| + | kan verir. həmcinin hadisələrin |
| + | səbəbiyyət asılılıqı və qanunauyqun- |
| + | luqunu apkar və təhlil etməyə KƏMƏK |
| + | edir. S. ucun beyuk ədədlər qanunu- |
| + | nun əhəmiyyəti bəyukdur. |
| + | |
| + | . əz funksiyalarını yerinə ye- |
| + | tirərkən kutləvi . mutpahidəsi, |
| + | gestəricilər sistemi, stotistik |
| + | qruplaidırma, statistika cədvəl- |
| + | ləri, çmumilətdirici gestəricilər |
| + | (nisbi və orta kəmiyyətlər, indekslər |
| + | və ki kimi vasitələrdən istifadə |
| + | edir. Muasir S. bir sıra sahə S.- |
| + | sından və kompleks bəlmələrdən iba- |
| + | rət elmi fənlərə ayrılır. SSRİ- |
| + | də qəbul olunmuti elmi təsnifata uy- |
| + | qun olaraq S. apaqıdakı tərkib |
| + | hissələrdən ibarətdir: S.-nın YMYMH |
| + | nəzəriyyəsi (S.-nın çumumi prinsip- |
| + | lərini və metodlarını ipərh edir): |
| + | iqtişadi statistika (x.t.-nın ges- |
| + | təricilər sistemini, quruluqnunu, |
| + | nisbətini, sahələrin və ictimai tək- |
| + | rar istehsalın elementlərinin qar- |
| + | pılıqlı əlaqələrini eyrənir), sa- |
| + | hə S.-sı (əlali statistikası, kənd |
| + | təsərrufatı statistikası, səna- |
| + | ye statistikası və s.) muvafiq x.t. |
| + | sahələrinin gəstəricilər sistemi- |
| + | ni eyrənir və həmin sahələrdəki ic- |
| + | timai-iqtisadi prosesləri təhlil |
| + | edir. Hazırda həyat tərzini və icti- |
| + | mai munasibətlərin muxtəlif tərəf- |
| + | lərini xarakterizə edən sosial sta- |
| + | tistika yaranmaqda və inkipaf et- |
| + | məkdədir. Sovet S.-nın nəzəriyyəsi- |
| + | nin və təcrubəsinin inkipafında |
| + | sovet alimlərindən V. S.Nemcinovun, |
| + | P. İ. Popovun, V, N. SAntrozexinin, |
| + | S. Q. Strumilinin, B. S. Yastrem- |
| + | skinin beyuk xidmətləri var. |
| + | |
| + | Əd. Lenin V. İ., Rusiyada kapita- |
| + | lizmin inkilafı, Əsər. tam |
| + | tı, €, 3, yenə onun, Bizim |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | "Fabrik U |
| + | |
| + | |
| + | 29 |
| + | |
| + | |
| + | zavod statistikası məsələlərinə dair, |
| + | yenə orada, c. 4, yenə onun, Rəqəmlər |
| + | xecTəpHp, yenə orada, c. 23, yenə onun, |
| + | Zemstvo statistikasının en tan. MƏ" |
| + | sələsinə dair, yenə orada, c. 24, yenə |
| + | onun, Statistika və sosiologiya, yenə |
| + | orada, c. 30: yenə onun, Sovet hakimiy- |
| + | yətinin nevbəti vəzifələri, yenə orada, |
| + | q, 86, h a x bi Pe B C., CTATHCTHXAHbİH YMY - |
| + | mi nəzəriyyəsi, B., 1974, Ptuxa M., |
| + | Ocerki po istorii statistiki v SSSR, |
| + | t. 1, M., 1955, StatisticesgiN slovarh, |
| + | M., 1965, StarovskiiN V. N., Teoril |
| + | i praktika sovetskoN qosudarstvennon sta- |
| + | tistiki, M., 1977, Rabuptkin T. V. |
| + | i dr,, Obital teorin statistiki, M., 1981. |
| + | STATİSTİKA MUİYAHİDƏSİ |
| + | qabaqcadan muəyyən edilmiti proqram |
| + | |
| + | zrə kutləvi ictimai hadisələr (məs., |
| + | Diba. siyahıyaalma) haqqında mun- |
| + | təzəm informasiya (mə”lumat) toplan- |
| + | ması: secmə mupiahidə və ucdantutma |
| + | muiahidə formalarında ola bilər. |
| + | Hadisələrin gundəlik qeydiyyatı |
| + | (cari qeydiyyat), yaxud dəvri Yoxlan- |
| + | ması (tədqiqi) yolu ilə Həyata geci- |
| + | |
| + | |
| + | ilir. |
| + | |
| + | STATİ STİKA CƏDVƏLLƏRİ—sta- |
| + | tistika mə”lumatlarının bu, ya di- |
| + | gər gutləvi Hadisə və prosesləri xa- |
| + | rakterizə edən sistematik yerlətdi- |
| + | rilmipq ədədlər pqəklində tərtibi |
| + | usulu. Hər bir S.c.-ndə mubtəda, yə”- |
| + | ni cədvəldə haqqında danınqılan |
| + | yekt, ya obyektlər qrupu və xəbər, yə"ni |
| + | mubtədanı xarakterizə edən əlamət- |
| + | lər olur. S.c. ufqi sətirlərdən və |
| + | ipaquli sutunlardan ibarətdir. Sə- |
| + | tir, adətən, cədvəlin mubtədasını, su- |
| + | tun isə xəbər əlamətləri yazmaq ucun- |
| + | dur. Ufqi və ipaquli xətlərin kəsiyi- |
| + | məsi cədvəlin xanalarını əmələ gə- |
| + | tirir və-bu xanalarda rəqəmlər yazı- |
| + | lır. Hər bir rəqəmin in sətir |
| + | və sutunun baplıqı ilə izah edilir. |
| + | Mubtədanın qurulutpuna gerə S.c. |
| + | sadə, qrup və kombinasiyalı S.c.-nə |
| + | ayrılır. |
| + | |
| + | STATOLİTLƏR—bax Otolitlər. |
| + | STATOR (ing. stator, naT. sto—na - |
| + | yanıram)—elektrik mapınının tər- |
| + | pənməz issəsiy maq sit keciricisi |
| + | və dapıyıcı konstruqsiya funksiya- |
| + | sını yerinə yetirir. S. nӱvədən və |
| + | gəvdədən ibarətdir. Dəyiptən cərəyan |
| + | mapınlarında nӱvə Y3ƏDPHHƏ izol- |
| + | Yasiya lakı cəkilmiiy elektrotexni- |
| + | ki polad vərəqlərdən (0,35—0,5 mm |
| + | qalınlıqında) yıqılır. Nuvənin |
| + | yuvalarında S. dolaqı yerlətdiri- |
| + | lir. Devri cərəyanlardan muhafizə |
| + | ucun S. dolaqının naqilləri bir necə |
| + | paralel birlətdirilminhp məftil- |
| + | dən ibarət olur. |
| + | STATO İSTLƏR (yun. 5(agbӧv—duran, |
| + | dayanan --Kӱ515—qovuq)—1) epitmə |
| + | qovuqcuqları–— onurqrasızların |
| + | mӱvazinət orqanları: x. xa- |
| + | rici ertuyunə girmipq olub, həmcinin |
| + | ertuyun kolbatəkilli ilgəyinə, cӱuxu- |
| + | a oxtayırlar. S.-in daxilində bir, |
| + | yaxud bir necə bərk tərəmə (statolit- |
| + | lər, yaxud otolitlər) olur. 2) Xırda |
| + | piptasta dənələrinin (statolitlərin) |
| + | əmələ gəldiyi bitki hHuceyrələri. |
| + | STATSYӰK Nikolay Arsentyevic (10. |
| + | 9.1917, indiki Xmelnitski vil., Le- |
| + | ticev r-nunun Zavolk k.—22.3.1976, |
| + | |
| + | |
| + | Bakı)—Sovet İttifaqı Qəhrəmanı |
| + | (24.3.1945), starpina. 1945 ildən Sov. |
| + | KP uzvu. 1938 ildə Sovet Ordusuna |
| + | |
| + | |
| + | carırılmıtdır. 1936 ildən da |
| + | Leninneft mə”dənləri idarəsində ii1- |
| + | ləmitidir. Beyuk Vətən mӱharibəsində |
| + | |
| + | |
| + | krayna utrunda gedən deyuilərdə, |
| + | |
| + | |
| + | — I dıbd yni nı I I an yanı. |
| + | |
| + | |
| + | 30 |
| + | |
| + | |
| + | STATUS |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Polta və Almaniyanın azad olunma- |
| + | sında iptirak etmiidir. Oder cayı- |
| + | nın kecilməsində qəhrəmanlıq gəs- |
| + | tərmitidir. Ordudan buraxıldıqdan |
| + | sonra Azərb.-ın neft və qazcıxarma |
| + | sənayesi mӱəssisələrində ipləmitdir. |
| + | Əd.: Azərbaycanın qızıl ulduzları, |
| + | B... 3975. rbay ulduzlar |
| + | STATUS (lat. z(abiz—vəziyyət)—və- |
| + | təndapın, yaxud Hutuqi iqəxsin hu- |
| + | qӱqi vəziyyəti. Bax həmcinin Huquq |
| + | |
| + | |
| + | subyekti. |
| + | |
| + | CTATYC-KBO (var. status quo, həp- |
| + | fi mə”nası—məvcud olan vəziyyət)— |
| + | beynəlxalq huquqda məvcud olan, ya- |
| + | xud mӱəyyən momentdə mevcud olmui |
| + | faktik və ya huquqi vəziyyəti ifadə |
| + | etmək ucun iplədilən termin. |
| + | CTATYT (con nar. statutum, lat. 5Ea- |
| + | SEmo—qərara alıram)—dəvlətlərara- |
| + | sı və beynəlxalq təpkilatların təii- |
| + | kili və fəaliyyəti qaydasını muəy- |
| + | yən edən əsasnamə, nizamnamə, məs., |
| + | Birləmimim Millətlər Təikilatı- |
| + | nın B-ynəlxalq məhkəməsinin S.-u. |
| + | 2) Orta əsrlərdə pəhərlərin və ia9- |
| + | hərdaxili birliklərin (sexlər, tacir |
| + | gildiyaları və s.) huquqi vəziyyətini |
| + | əks etdirən nizamnamə. 3) Hər hansı |
| + | bir "zan haqqında əsasnamə (məs., or- |
| + | den S.-u). 4) B. Britaniya parlamen- |
| + | tinin bə”zi qanunvericilik aktları |
| + | Qməs., Vestminster statutu, 1931), |
| + | ABPQ-da Konqresin bə"zi aktları. |
| + | CTAYPO.RVT (iyn. stauros—xau--lit- |
| + | hoz—dap), stavrolit—silikatlar |
| + | sinfindən mineral. Kimyəvi tərkibi |
| + | Fe? AL-ISiO,1,O,(OH),. Co, Ni sə Mn |
| + | qatımpıqları olur. Monoklinik. sin- |
| + | qoniyada kristallapır. Qısa prizma- |
| + | tik kristallar, xacvarı:ikilətmələr |
| + | əmələ gətirir. Sərtliyi 7—7,5, sıx- |
| + | lıqrı 3650—3770 kq/m”. Rəngi tund- |
| + | qırmızı, qonur, qonuru-qara və s. |
| + | olur. PQupə parıltılıdır. S. kris- |
| + | tallik iistlərə, qneyslərə xas mine- |
| + | raldır. Nadir tapılan ipəffaf kris- |
| + | talları bə”zən mə”mulat - dipı kimi |
| + | |
| + | |
| + | iptlədilir. , ) |
| + | STAFİLOKOKKLAR (yun. staphyle |
| + | — uzum salxımı kokklar)—bəlunər- |
| + | kən uzum salxımına oxtar huceyrə |
| + | topaları əmələ gətirən gkurəli, hərə- |
| + | gətsiz bakteriyalar cinsi. Sporsuz, |
| + | hərəkətsiz, qrammusbətdir. Hӱceyrə: |
| + | ləri dairəvidir (diametri O,6—0,8 |
| + | mkm-dir). S. mӱxtəlif :pəkərləri və |
| + | spirtləri turiquya cevirirlər. S. or- |
| + | qanizmə daxil olub muxtəlif irinli |
| + | yaralar, cibanlar, angina, ӱmumi qan |
| + | sepsisi və s. əmələ gəlməsinə səbəb |
| + | olur. Patogendirlər. Heyvanların və |
| + | insanın dərisində, irində, selikli |
| + | qipada, havada rast gəlirlər. İnsan- |
| + | da 201 infeksiyasını, hey- |
| + | vanla stafilokokkozları tərədir. |
| + | STAFFORD (Stafford) ToMmac (r. 17. |
| + | 9.1930, Oklahoma ptatı, Ueterford)— |
| + | ABHI a navtı, HHQ briqada gene- |
| + | ralı. 1952 ildə ABPİQ Hərbi Dəniz |
| + | Akademiyasını bitirmitdir. 1962 il- |
| + | dən ABPT Aeronavtika və Kosmik Fə- |
| + | zanın Tədqiqi ӱzrə Milli İdarəsi- |
| + | nin (MAZA) astronavtlar qrupuna da- |
| + | xil edilmiptidir. 1965 il dekabrın |
| + | 15—16-da c“Cemini-6ə kosmik gəmisi- |
| + | NİN 2-ci pilotu kimi kosmosa ucmuti |
| + | ee Hluppa ilə birlikdə), 25 saat 51 |
| + | |
| + | ərzində Yer ətrafına 17 dəvr |
| + | etmipdir. 1966 il iyunun 3—6-da cCe- |
| + | mini-9ə kosmik gəmisinin komandiri |
| + | kimi kosmosa ucmuiy (Y., Sernanla bir- |
| + | |
| + | |
| + | likdə), 72 saat 21 dəq ərzində Yer |
| + | ətrafında 45 devrə vurmupidur (1,8 |
| + | mln. km-dən artıq). 1969 il mayın |
| + | 18—26-da “Apollon-109 kosmik gəmi- |
| + | sində Ayın sun”i peyki orbitinə cıx- |
| + | mıpq (C. Yanq və Y. Sernanla birlik- |
| + | də), kosmik gəmidən ayrılan Ay kabi- |
| + | nəsində Ayın səthinə 15 km yaxınlaii- |
| + | mıtdır (Y. Sernanla), 8 saatdan son- |
| + | ra Ay kabinəsi təkrar kosmik gəmi |
| + | ilə birlətmindir. Ucus:i 192 saat 3 |
| + | dəq davam etmitdir. 1975 il iyulun |
| + | 15—25-də EPAS proqramı uzrə F“Apol- |
| + | lonə kosmik gəmisinin komandiri ki- |
| + | mi kosmosa ucmuptidur (D. Sleytlon və |
| + | V. Brandla birlikdə). 217 saat 28 dəq |
| + | davam edən ucu1i zamanı cApollonə 2 |
| + | dəfə cSoyuz-195 sovet kosmik gəmisi |
| + | ilə birlətmitdir. 1975 ildən |
| + | Eduards aviasiya bazasının rəisidir. |
| + | STAXANOV Aleksey Qriqoryevic (Z. |
| + | 1.1906—5.11.1977)—kəemur sənayesi ye- |
| + | nilikcisi, MƏ"NHƏH fanat bı (I |
| + | |
| + | |
| + | ə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | mӱhəndisi, Sosia- |
| + | list Əməyi Qəhrəma- |
| + | nı (1970). 1936 il- |
| + | dən Sov.İKP uzvu. 897 |
| + | Əmək fəaliyyətinə iki |
| + | 1917 ildə batla- | |
| + | mhipdır.1927 ildən ||: |
| + | kəmur sənayesində 2:7. |
| + | calınmıqidır. 1935 | = |
| + | ilin avqustunda S. | |
| + | iplədiyi “Mərkə- 1 |
| + | zi—İrminov itax- z |
| + | tasında(Kadiyevka, " —— |
| + | indiki Staxanov it.) nəvbə ərzində 102 |
| + | t (normadan 14 dəfə artıq) kəmur |
| + | cıxarmındı. S.-un əmək qələbəsi ilə |
| + | butun əelkədə kӱtləvi sosializm yarı- |
| + | iının yeni mərhələsinin—Staxanov |
| + | hərəkatının batlanqıcı qoyulmui- |
| + | dur. SSRİ Ali Sovetinin (1-ci caqrı- |
| + | rıtp) deputatı olmun, 2 dəfə Lenin |
| + | ordeni, Qırmızı Əmək Bayraqı orde- |
| + | ni və medallarla təltif edilmitdir. |
| + | Kadiyevka 1i. 1978 ildən onun iiərə- |
| + | finə Staxanov adlandırılmındır. |
| + | |
| + | |
| + | Əda Qeribe |
| + | staxanovpı, M., 198 |
| + | |
| + | |
| + | STAXANOV (1978 ilədək Kadiyev- |
| + | k a)— USSR Voropiilovqrad vil.-ndə |
| + | pəhər. Kamıtevaxa cayı sahilində- |
| + | dir. D.y. st. ƏH, 109 min (1983). Sovet |
| + | hakimiyyəti illərində iri sənaye |
| + | mərkəzinə cevrilmitndir. Kəmur cı- |
| + | xarılır. Koks-kimya, kimya, metal- |
| + | lurgiya, mapınqayırma, ferroərinti, |
| + | duda, hidroavadanlıq z-dları, kəmur- |
| + | saflatdırma F-ki və s.: Kommunarsk |
| + | mə"dən-metallurgiya in-tunun filia- |
| + | lı, mə"dən texnikumu, tibb və pedaqo- |
| + | ji məktəblər, tarix muzeyi var. 19 |
| + | əsrin ortalarında salınmındır. A. |
| + | Q. Staxanovun ərəfinə adlandırıl- |
| + | mımdır. |
| + | |
| + | STAXANOV HƏRƏKATI–--SSRİ-də |
| + | sosialist istehsalı yenilikciləri- |
| + | nin—qabaqcıl fəhlələrin, kolxoz- |
| + | cuların, muhəndis-texnik ipcilərin |
| + | yeni texnikanı mənimsəməklə əmək |
| + | məhsuldarlıqını yӱksəltmək uqrunda |
| + | kutləvi hərəkatı. 1935 ildə sosia- |
| + | lizm yarımqının yeni mərhələsi kimi |
| + | yaranmıppdır. “Staxanov Hərəkatı |
| + | onun təpəbbuscusu olan Donbas ipax- |
| + | tacısı A. Q. Staxanovun adı ilə |
| + | baqlıdır, Azərb.SSR-də S.h.-nın tə- |
| + | pqəbbuskarları—neft sənayesində Ara |
| + | Ne”mətulla, İsmayıl Mikayıl, Q. Əsə- |
| + | |
| + | |
| + | “ə |
| + | i iyn) |
| + | |
| + | |
| + | pr S., Staxanov i |
| + | |
| + | |
| + | dov, toxuculuq sənayesində K. Rzaye- “a |
| + | |
| + | |
| + | va, M. Nəbiyev, baramaacmada A. Hə- |
| + | |
| + | |
| + | buzucu dərmanlar. Prof |
| + | |
| + | |
| + | sənov, M. Qafarov, duz sənayesində |
| + | M. Musayev, k.t.-nda B. Barırova, Q. |
| + | Səmədov və 6. olmupllar. |
| + | |
| + | S.H.-nın muxtəlif usullarından |
| + | Beyuk Vətən muharibəsi illərində |
| + | istifadə olunmuidur. Bu sahədə qa- |
| + | zanılan təcrӱbə muharibədən sonra |
| + | da oz əhəmiyyətini saxlamındır (bax |
| + | Kommunist əməyi kollektivləri və |
| + | zərbəniləri). |
| + | |
| + | Əd.: bax Sosializm yarımı məqalə- |
| + | sinin ədəbiyyatına. |
| + | |
| + | |
| + | STAXİBOTRİOTOKSİKOZ —heyva H- |
| + | nappbın Stachybotrys alternans ko6ənəyn |
| + | ilə yoluxmuiq qaba yemlərlə zəhərlən- |
| + | məsi, Gəbələyin zəhərli maddələri |
| + | mərkəzi sinir sisteminə və qan damar- |
| + | larının divarına tə”sir edir. S..-a, |
| + | əsasən, atlar, qismən də qaramal və |
| + | donuzlar həssasdır. S. zamanı selik- |
| + | li qipqaların nekrozu, arızın kənar- |
| + | larında nekrotik yaralar, mə”də-ba- |
| + | qırsaq pozqunluqları və s. bapt verir. |
| + | Parenximatoz orqanlarda distrofiya, |
| + | hemorragik diatez, xəstəliyin iti |
| + | gedimində seroz və selikli qitalar- |
| + | da qan saqıntıları olur, limfa və- |
| + | ziləri pipir. Mualicəsi xəs- |
| + | təliyYin əvvəlində aparılmalıdır. |
| + | Antibiotiklər, dezinfeksiyaedici və |
| + | ilakti- |
| + | kası: aqrotexniki tədbirlərə, qaba |
| + | yemlərin (ot, kӱləi) yYıqılması və sax- |
| + | lanılması qaydalarına riayət etmək. |
| + | |
| + | Ədl Staxibotriotoksikoz krupnoqo |
| + | roqatoqo skota, Xarhkon, 1962, İnfekin- |
| + | onnıe bolezni krupnoqo roqatoqo skota, |
| + | COCT, Orlon, M., 1974. |
| + | |
| + | |
| + | STEARİN (fr. 5Ebaq1pe, yun. 5baq— |
| + | piy)—texniki stearin turiuşuy ali |
| + | alifatik karbon (əsasən, stearin və |
| + | palmitin) turilularının qarıpqı- |
| + | eından ibarətdir, aq və ya sarımtıl, |
| + | yarımpəffaf yaqlıtəhər Kutlədir |
| + | 53—65*S-də əriyir, sıxlıqı 0,92 |
| + | *|sm?-dir. Heyvan yarı hidrolizatla- |
| + | ını distillə etməklə və ya bitki |
| + | Yaelarının doymamıqnl turpularını |
| + | idrogenlipdirməklə alınır. P1am |
| + | istehsalında itlədilir. |
| + | |
| + | STEARİN TURİYUSU oktade- |
| + | kan turiusu, SN:(SN,)|5SOON |
| + | —-alifatik sıranın birəsaslı doy- |
| + | mup karbon turpqusu. Rəngsiz kristal |
| + | maddədir: 69,62S-də əriyir, 376,1"C- |
| + | də qaynayır, suda həll olmur,efirdə |
| + | həll olur. S.t. təbiətdə ən geniit ya- |
| + | Yılmın ali alifatik turpulardan |
| + | biridir. S.t.-nun qliseridləri piy |
| + | BƏ yaqların coxunun əsas tərkib His- |
| + | səsidir. S.t.-nun qələvi duzları sa- |
| + | bundur. S.t. ӱzvi sintezdə, analitik |
| + | kimyada (Sa, Mr, 14 tə"yinində), re- |
| + | zin istehsalında və s. iplədilir. |
| + | CTETO3ABPAP (Stegosauria)—ryın- |
| + | canaqlı dinozavrlar yarımdəstəsi. |
| + | Yurada və Tabapir dəvrunun əvvəlin- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | nə yappamıtlar. Daha qədim S. (steli- |
| + | dozavrlar) ehtimal ki, əsasən dal ayaq- |
| + | ları uzərində gəzmi(t, sonrakılar |
| + | isə Yenidən dərdayaqlı hərəkətə qa- |
| + | yıtmıtlar. otyeyən, nisbətən ki- |
| + | cikbatlı nəhəng heyvanlar olmupilar. |
| + | Beli və quyruqu iri sӱmӱk cıxıntı- |
| + | larla ərtulubmult. Qalıqları /PPima- |
| + | li Amerika, Qərbi Avropa, PQimali |
| + | və PQərqi Afrikada tapılmındır. |
| + | STEQOSEFALLAR (Eeroserhayya), |
| + | ertulubailılar — qazıntı |
| + | suda-quruda yatpayanlar. Kəllə qapa- |
| + | qı butəev ertuk təpkil etmiii, bə- |
| + | DƏN İSƏ COX vaxt sumuk qalxanlarla |
| + | ərtulu olmuqidur. Devon — Triasda |
| + | yapamınlar. S.-ı muasir və ya ccıl- |
| + | paqə suda-quruda yaayanlarla muqa- |
| + | yisə edirlər. Bir sıra S, (məs., le- |
| + | pospondillər) muasir suda-quruda ya- |
| + | ilayanlara yaxın olduqundan, S.-ın |
| + | əksəriyyətini labirintodont dəstə- |
| + | ustunə daxil edirlər. |
| + | STEYNBEK (Steinbeck) Uon Ernst |
| + | (27.2.1902, Kaliforniya, Salinas—20. |
| + | 12.1968, Nyu-York)—amerikan yazı- |
| + | cısı. Nobel mukafatı laureatı |
| + | (92): cSonu bilinməyən carpıtnmar |
| + | (1936) romanında, FSicanlar və in- |
| + | sanlar haqqındaq (1937) povestində |
| + | mutərəqqi sosial problemlər qaldı- |
| + | rılır. “Qəzəb salxımlarıq (1939) |
| + | romanında xalqın acınacaqlı Həyatı |
| + | və mӱbarizəsi əksini tapmınpdır. |
| + | cTortilya Flet məhəlləsi (1935) ı |
| + | € KoHcepB Öasapbıə (1945), €lənHəTməH |
| + | PTərqə tərəfə (1952) və s. romanla- |
| + | rında burjua mӱhitində ckicik adam- |
| + | larqın taleyi təsvir olunur. cAy bat- |
| + | dıq (1942) əntifaitist povesti, €hə- |
| + | yəcanlarımızın qınlı (1961) sosial- |
| + | psixoloji romanı var. |
| + | Əsərləri: Mirvari. Povest, €Yn. |
| + | duzə, 1980, XI 1, İzbr. proizv., t. 1—2, |
| + | M., 1981 |
| + | |
| + | |
| + | “ Əd: Fe dorovA. A., Djon Stein- |
| + | bek, M., 1965: Literaturnal istoril Sove- |
| + | dinennıx PTtatov Ameriki, t. 3, M., 1979. |
| + | |
| + | |
| + | STEYNİTS (Z:eyi:2) Vilhelm (14.5 |
| + | 1836, Praqa—12.8.1900, Nyu-York) — |
| + | pahmat ӱzrə ilk dunya cempionu (1886 |
| + | —94), pahmat nəzəriyyəcisi. Vyana |
| + | politexnik in-tunda oxumutdur. 1883 |
| + | ildən ABİP1-da yapamınpdır. 1886 |
| + | ildə İ. Tsukertorta qalib gələrək |
| + | dunya cempionu olmutdur. PQahmat |
| + | oyununun bir sıra məvqelərini nə- |
| + | zəri cəhətdən əsaslandırmındır. A. |
| + | Andersen (1866), M. Ciqorin (1889, |
| + | 1892), İ. Qunsberq (1890—91), E. PPif- |
| + | fers (1896) uzərində, Vyana (1873, |
| + | 1882) və Nyu-Yorkda (1894) kecirilən |
| + | beynəlxalq yarılllarda muӱhum qələbə- |
| + | lər qazanmıpdır. S. 1894 ildə dunya |
| + | cempionu adı uqrunda yarında E. |
| + | |
| + | |
| + | Laskerə uduzmuptdur. |
| + | CTE,)Hn EH (Steinlen) Teofil |
| + | Aleksandr (10.11.1859, Lozanna— 14. |
| + | |
| + | |
| + | 12.1923, Paris)—fransız qrafiki. |
| + | İsvecrədə doqulmupt, Lozannada rəs- |
| + | samlıq məktəbini bitirmitdir. 1882 |
| + | ildən Parisdə yapamıtdır. Əsasən |
| + | litoqrafiya texnikasında ipləmiit, |
| + | kitab və jurnallara illustrasiyalar |
| + | cəkmitdir. S. əsərlərində O. Domye- |
| + | nin ən”ənələrinə əməl edərək ictimai |
| + | bərabərsizliyi, mӱharibənin dəhtət- |
| + | lərini, xalqın inqilabi mubarizəsi- |
| + | ni əks etdirmitdir (“Tə tilə, 1898, |
| + | cXilaskar qadınə, 1903, *Qacqınları, |
| + | ofort, 1916). S. karikatura, plakat |
| + | və boyakarlıq sahələrində də miunə- |
| + | mipdir. Həyatının son illərində |
| + | |
| + | |
| + | 4 |
| + | |
| + | |
| + | STEL NƏZƏRİYYƏSİ |
| + | |
| + | |
| + | *Klartezv jurnalında və € hu Manumeə |
| + | qəzetində calımmıtpdır. |
| + | |
| + | STEKLӦV Vladimir Andreyevic (9, |
| + | 1.1864, Nijni Novqorod, indiki Qor- |
| + | ki 30.5.1926, : |
| + | |
| + | Krım: Leninqradda | |
| + | dəfn edilmiidir) |
| + | —sovet riyaziyyat- |
| + | cısı. Peterburq |
| + | EA akad. (1912: m. | |
| + | uzvu 1902): USSR |
| + | EA akad. (1925). |
| + | 1919—24 illərdə |
| + | SSRİ EA vitse-pre- |
| + | zidenti olmutdur. fi |
| + | Xarkov r ön- Bü |
| + | tirmiit 87), bu- |
| + | rada A, M. "əəə ıı |
| + | novdan dərs almıpdır, |
| + | |
| + | |
| + | — |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 1887 —1906 |
| + | illərdə həmin un-tdə iiləmit, sonra |
| + | |
| + | |
| + | Peterburq un-tinə kecmiptdir. Onun |
| + | təpəbbusu ilə SSRİ EA-nın nəzdində |
| + | Fizika-Riyaziyyat İn-tu Yaradılmın |
| + | (1921) və əmruӱnun ən oranın |
| + | direktoru olmutdur. Bu in-t əsasında |
| + | 1934 ildə SSRİ EN S. adına Ri- |
| + | yaziyyat İn-tu yaradılmıtdır. Əsas |
| + | tədqiqatları riyazi fizikaya və di- |
| + | ferensial tənliklər nəzəriyyəsinə |
| + | aiddir. Riyazi fizikaya dair tədqi- |
| + | qatları istiliyin yayılmasına, fır- |
| + | lanan cismin tarazlıqına, elektro- |
| + | statika məsələlərinə və s. aiddir. |
| + | S. əvvəlçədən verilmiiq ortoqonal |
| + | funksiyalar sisteminə gərə funksi- |
| + | yanın sıraya ayrılınlını tədqiq et- |
| + | midir. Bu tədqiqatın əsasını təph |
| + | Kil edən ortoqonal funksiyalar sis- |
| + | teminin qapalılıqı anlayıptını ilk |
| + | dəfə elmə S. daxil etmiif və nəzəri |
| + | ipləmiitdir. S. funksiyanın hamar- |
| + | lanması usulunu vermin (bax Cmekx- |
| + | lov funksiyası), kvadratura RYeTyp- |
| + | ları nəzəriyyəsi, elastiklik nəzəriy- |
| + | yəsi və Hidromexanika sahəsində də |
| + | tədqiqat aparmındır. S. həmcinin M, |
| + | V. Lomonosov və Q. Qaliley haqqında |
| + | kitzbların, P. L. Cebıtev, N. İ. |
| + | Lobanevski, M. V. Ostroqradski, A, |
| + | M. “MAnYaom A. A. Markov, A. Puan- |
| + | kare və C. Tomsonun Həyat və yaradı- |
| + | cılıqına dair ocerk və məqalələrin, |
| + | fəlsəfəyə dair cRiyaziyyat və onun bə- |
| + | iqəriyyƏət YuYH roluq (1923) əsərinin, |
| + | Amerikaya və geriyə, Təəssuratk (1925) |
| + | kitabının mӱəllifidir. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Vladimirov V.S..M ar- |
| + | k u pp İ, İ., Vladimir Andreevic Stek- |
| + | ə tanin i orqanizator nauki, M., |
| + | |
| + | |
| + | STEKLӦV FUNKSİYASI—veril- |
| + | mip ((x) funksiyası ucun |
| + | |
| + | |
| + | F(x, H)= : ka di |
| + | |
| + | |
| + | bərabərliyi ilə tə”yin edilən |
| + | xsiya, ua h o rənəp kicikdir ki, |
| + | (x, x--h) intervalı /(x)-in təyin |
| + | |
| + | oblastından kənara cıxmır. Veril- |
| + | mip funksiyanı hamarlamaq YHUYH TƏT- |
| + | biq edilir): belə ki, /(x) kəsilməzdir- |
| + | sə, F(x, L)-ın tərəməsi /(x)-inkin- |
| + | dən bir tərtib coxdur. Buna gərə |
| + | lim F(x, 2)—/(x), yəni S.f. kəsilməz |
| + | funksiyanın daha hamar yaxınlaidı- |
| + | rılması ucun tətbiq edilə bilər. /(x) |
| + | inteqrallanandırsa, F (x, L) kəsil- |
| + | məzdir. S.f.-nı elmə V. A. Steklov |
| + | daxil etmitdir (1903). S.f. gə An |
| + | DƏYİYYƏN UCUN də tə”yin edilə bilər. |
| + | STEKLOQRAFİYA na steklo— |
| + | pqupiə -H....qrafiya)— yastı cap prin- |
| + | |
| + | |
| + | funk- |
| + | |
| + | |
| + | 31 |
| + | |
| + | |
| + | siplərindən istifadə etməklə az ti- |
| + | rajlı mətn və sadə rəsmlərin capı |
| + | usulu. S.-da cap forması pqutiə ləvhə |
| + | uzərində hazırlanır: bunun ucun ləv- |
| + | həyə əvvəlcə qrunt cəkilir, ssnra |
| + | onun ӱzərinə orijinal basılır. Qrunt |
| + | qatının komponentləri ilə orijinal |
| + | boyaqının qarippılıqlı kimyəvi tə”si- |
| + | ri nəticəsində capedici elementlər |
| + | əmələ gəlir. S.-nın məhsuldarlırı |
| + | az və təsvir keyfiyyəqi aaqı oldu- |
| + | qundan rotator və rotaprint cap |
| + | usulları ilə əvəz edilir. - |
| + | |
| + | STEKLOPLASTİKLƏR — doldurucu |
| + | maddəsi iqutə liflərdən və yapındı- |
| + | rıcı maddəsi sintetik polimerdən |
| + | ibarət olan kompozisiya materialları, |
| + | PQuipə liflər sap, parca, ip, qaytan, |
| + | kecə və s. pəəklində olur, yapıtidırı- |
| + | cı maddə kimi poliefir, fenol-for- |
| + | maldehid və ya epoksid qatranların- |
| + | dan, cHHCHYM-YƏBH polimerlərdən, |
| + | poliimidlərdən, alifatik poliamid- |
| + | lərdən, polikarosdatandan BƏ C. HCTH- |
| + | fadə edilir. S. çcӱn mexaniki cəhət- |
| + | dən məhkəmliyi və dielektrik xassələ- |
| + | rinin yӱksəkliyi, sıxlıqının nisbə- |
| + | tən az və istikecirmə qabiliyyətinin |
| + | zəif olması, xarici tə"sirlərə, suya |
| + | və kimyəvi reagentlərə qariqı: davam- |
| + | lılıqı xarakterikdir. Hazırlandıq- |
| + | ları polimerlərin təbiətindən asılı |
| + | olaraq 60—400"S temp-r intervalında |
| + | ipylədilə bilər. S. konstruksiya və |
| + | Teərmoizolyasiya materialı kimi səna- |
| + | Yenin bir sıra sahələrində geniiy tət- |
| + | biq olunur. Ondan qayıq, kater, gəmi |
| + | və raket mӱhərriklərinin korpusları, |
| + | avtomobil kuzovları, refrijerator- |
| + | lar, sisternlər, vertolyot pərləri, |
| + | korroziyayadavamlı borular, mӱxtəlif |
| + | mapın və cihaz hissələri, kicik bina- |
| + | lar, hovuzlar və s. hazırlanır, radio |
| + | və elektrotexnikada elektroizolyasi- |
| + | ya materialı kimi istifadə edilir. |
| + | STEKLOTEKSTOLİT (rusca steklo |
| + | — pqupə -- ttekstolit) — tekstolit |
| + | neəvlərindən biri. Sintetik qatran |
| + | hopdurulmuiq pqupə parcadan (doldu- |
| + | rucu maddə kimi) hazırlanan laylı |
| + | plastik kӱtlədir. Birlaylı və cox- |
| + | laylı olur. Toxunma usuluna (məs., |
| + | kord toxunutlu, kətan toxunuttlu, sə- |
| + | tin toxunultlu) və tərkibinə gərə bir |
| + | necə yerə ayrılır. S. istehsalında |
| + | ipqllə liflərdən toxunmuii, adətən, |
| + | bir necə qat birlaylı pquptə parca ge- |
| + | |
| + | |
| + | turulur. S. mӱrəkkəb formalı iri |
| + | konstruksiya hissələri (məs., gəmi |
| + | korpusları) hazırlanmasında, elek- |
| + | |
| + | |
| + | trotexnikada, radiotexnikada (elek- |
| + | troizolyaşiya materialı kimi) və s. |
| + | iplədilir. |
| + | |
| + | STEL—bax Stel nəzəriyyəsi. |
| + | |
| + | STEL NƏZƏRİYYƏSİ —ali bitkilə- |
| + | rinqӱrulutu vəstel (mərkəzi silindr) |
| + | tipləri ilə qarpılıqlı munasibət |
| + | prinsipləri haqqında tə”lim. Stelin |
| + | -cox hissəsini eturucu toxumalar: ksi- |
| + | lem Xan, və floem (lif) təpkil |
| + | edir. Əturucu toxumalar mexaniki |
| + | və parenxim huceyrələrdən ibarət pe- |
| + | risikllə əhatə olunmutdur. İlkin ta- |
| + | bıq stelin ətrafında yerləptir. |
| + | |
| + | S.n. haqqında tə”limi ransız |
| + | -botanikləri F. Van Tigem və A. DUu- |
| + | lio (1886) yaratmıptlar, stel tiplə- |
| + | rinin ilk təsnifatını da onlar ver- |
| + | miplər. S.n. ab ingilis bota- |
| + | niki Q. Brebner (1902), Amerika bo- |
| + | taniki E. Cefrinin (1903, 1917) stel |
| + | tiplərinin əhəmiyyətli surətdə tək- |
| + | milləpidirilmitn təsnifatında ingi- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 32 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | tpaf etdirildi. Daha sonra S.n. alman |
| + | alimi V. Simmerman, sovet alimləri |
| + | K. İ. Meyer və A. L. Taxtacyanın əsər- |
| + | lərində ingipaf etdirilmiiy, stelin |
| + | ontӧgenezdə və bitki filogenezində də- |
| + | yipiklikləri kəstərilmitdir. |
| + | |
| + | STELA (lat. 5eya, yun. 56ey82—sutun) — |
| + | paquli qoyulmui/, |
| + | relyef təsvirli Hanı ləevhə. Qədim |
| + | dunyada (xususilə antik Yunanıstan- |
| + | da) C. təsirust abidə kimi, eləcə də |
| + | hər hansı bir Hadisəni (məs., yeni |
| + | |
| + | |
| + | qanunu) əbədilətdirmək məqsədilə qo- |//Ja |
| + | |
| + | |
| + | Akkad padipa- |
| + | Hhı Naramsi- |
| + | kin Suz tpəhə- |
| + | rindən tapıl- |
| + | mhip qələbə |
| + | stelası. Qır- |
| + | mızı qumda- |
| + | pı. E. ə. təqr. |
| + | 23 əsr. Luvr. |
| + | Paris. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | yulurdu. Muasir incəsənətdə S. for- |
| + | masından muxtəlif məqsədli abidələr |
| + | yaradılmasında da istifadə edilir. |
| + | STELAZİN—bax Triftazin. |
| + | STELLAJ (alm. Stellage, honnaHı |
| + | dilində 5ePade, 5(ePep—qoymaq, yer- |
| + | ləpdirmək)—muxtəlif əiya və mate- |
| + | rial qoymaq və saxlamaq ucun coxya- |
| + | ruslu quruluqi. Rəf, qutu, kroniteyn |
| + | və s. qoyulan bir sıra pplaquli dayaq |
| + | və ya gicik divarlardan ibarətdir. |
| + | Yapayınl binaları, anbar, maraza |
| + | və s.-də qoyulur. Konstruksiya və əl- |
| + | culəri tətbiq sahəsinə, habelə saxla- |
| + | nılan ətya və materialın novu, əl- |
| + | cusu və formasına muvafiq secilir. |
| + | Yeri dəyitdirilə bilən (dərman, alət |
| + | ucun) və səyyar S.-lar var |
| + | CTEnREHBOC (sStellenbosch), C r e z- |
| + | lenb o:i—Cənubi Afrikada Paleo- |
| + | lit mədəniyyəti. Yaxınlıqında dai |
| + | alətləri tapıldıqı Stellenbos m.- |
| + | nin adı ilə adlandırılmındır. S. |
| + | Olduvay mədəniyyətini əvəz etmitidir. |
| + | S.-dan sonra son aiqəl ballanmıpq, |
| + | bunu da faursmit mədəniyyəti adlan- |
| + | dırmınlar. Caydapıdan kobud capma |
| + | alətləri, copperlər, əl capacaqları |
| + | S. mədəniyyəti ucun xarakterikdir. |
| + | S. Cənubi Afrikada ipeəl və aipəl |
| + | devrunu əhatə edir və onun 5 inkimaf |
| + | ha k muəyyən olunmutdur. İndi |
| + | vS. mədəniyyəti? termini əvəzinə cCə- |
| + | nubi Afrikanın ipəl-atpəlgi və ya |
| + | “Cənubi Afrikanın abbevil-apələi |
| + | terminləri itlədilir. |
| + | |
| + | Ədl Klark Dj. D., Doistorices- |
| + | kan Afrika (per. s anql.), M., 1977, Qr o- |
| + | qorhev Q. P., Paleolit Afriki, v kn. |
| + | Paleolit mira, L., 1977. |
| + | |
| + | |
| + | STELLİT (ing. 5:211/(e—firma adı? |
| + | |
| + | |
| + | . lat. 5(ePa—ulduz) — kobalt əsaslı |
| + | |
| + | |
| + | təkmə bərk ərintilər qrupunun umumi |
| + | adı: tərkibində xrom, volfram, sili- |
| + | sium və s. elementlər də olur. Yuxa- |
| + | rı temp-rlarda yuksək bərklik xassə- |
| + | sinə malikdir: yeyilməyə və korroziya- |
| + | ya davamlıdır. S.-dan matın detal- |
| + | ları, qaz turbinləri və alət hazır- |
| + | |
| + | |
| + | kitabəli, Yaxud fi |
| + | |
| + | |
| + | STELA |
| + | |
| + | |
| + | lanmasında istifadə olunur. Tərki- |
| + | |
| + | binə kobalt əvəzinə nikel daxil edil- |
| + | |
| + | mii bərk ərintilər stellitə oxiyar |
| + | |
| + | ərintilər adlanır. |
| + | |
| + | STELMAX Mixail Afanasyevic (24. |
| + | |
| + | 5.1912, indiki Vinnitsa vil., Dyakov- |
| + | | nunu TCbli K., — 27.9.1933, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |) Kiyev) — Ukrayna |
| + | | sovet |
| + | |
| + | |
| + | yazıcısı. |
| + | ii USSR EA akad. |
| + | | (1978). Sosialist |
| + | ii Əməyi Qəhrəmanı |
| + | |
| + | |
| + | 1 (1972). Lenin a- |
| + | 171 fatı (1961), SSRİ |
| + | |
| + | Dəvlət mukafatı |
| + | (1951) lauratı. |
| + | Əsərləri 1936 il- |
| + | dən dərc edilir. |
| + | İlk hekayə kita- |
| + | |
| + | * x... bı (FAqcaqayın pqi- |
| + | rəsiə?k))1944 ildə nəpr olunmutidur.*Be- |
| + | yuk nəsilə (1949—50), *İnsan qanı su |
| + | deyilə (1957), *“Duz-cərəkə (1959) tri- |
| + | logiyası,c Həqiqət və yalanı (1961),FSə- |
| + | nin haqqında duppuncələrə (1969) ro- |
| + | manlarında Bəyuk Oktyabr sosialist |
| + | inqilabına qədərki dəvrdə Ukrayna |
| + | xalqının azadlıq mubarizəsi, 20 əsr |
| + | Ukrayna kəndinin tarixi inkitpaf mər- |
| + | hələləri əksini tapmıldır. “Dərd |
| + | bərəz (1979) romanında muasirlərin |
| + | mə”nəvi aləmi təsvir edilir. Pye"r |
| + | topluları, pyesləri, ədəbiyyatiqunas- |
| + | lıq və folkloripqunaslıq əsərləri |
| + | var. Uppaqlar ucun də yazmındır. |
| + | Əsərləri SSRİ və xarici əlkə xalq- |
| + | ri dillərinə tərcumə edilmiptdir. |
| + | SSRİ Ali Sovetinin (6—10 caqırıin) |
| + | deputatı olmutdur. 3 dəfə Lenin or- |
| + | deni, Oktyabr İnqilabı ordeni, 3 bap- |
| + | qa orden və medallarla təltif edil- |
| + | miidir. |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: Balaca Alyonka, B., |
| + | 1969, Ksovh lodskaln—ne vodipa, M., 1972: |
| + | Mak pvetet, M., .. Sobr. soc., v 5-ti |
| + | T., |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Piskunon V., Triloqil M. |
| + | Stelımaxa, M., 1966, Rudenko-Des- |
| + | nik A., Vernosth qerogkə, M., 1980: Ham |
| + | MixaVlo Stelımax, Kiev, 1982, |
| + | |
| + | |
| + | STEND (ing. stand—na)ar)—1) cəp- |
| + | gi eksponatlarını, kitab, qəzet, cəd- |
| + | VƏL VƏ S.-Nİ Duӱzmək ucun ləvhə, da- |
| + | yaq. 2) Mapın, cihaz və s.-ni yıtmaq |
| + | və ya sınaqdan kecirmək ucun xususi |
| + | rypry. 3) Stend atıcılırı ucun id- |
| + | man meydancası. |
| + | |
| + | CTEHAHAR (Stendhal) |(təxəllusuq əsl |
| + | alı və familiyası Anri Mari Beyl |
| + | (Veuye)| (23.1.1783, ı |
| + | Qrenobl— 23.3. 1842, |
| + | Paris) — fransız |
| + | yazıcısı. Vəkil |
| + | ailəsində doqul-- |
| + | mupdur. 7 yaqpın- |
| + | da ikən anasını |
| + | itirən S. humanist |
| + | və espublikacı |
| + | olan babasının hi- |
| + | mayəsində beyumuti- |
| + | dur. 1799 ildə hər- |
| + | bi nazirlikdə qul- |
| + | luqa girmi, 1 Na- PE = | |
| + | poleonun İtaliya səfərində (1800) |
| + | ittirak etmiidir. 1806—14 illər- |
| + | də intendant kimi Napoleonun bir |
| + | sıra hərbi səfərlərində, o cӱmlə- |
| + | dən Rusiyaya yuruzyidə iptirak etmiit, |
| + | Moskvanın yandırılmasının, Boro- |
| + | dino deyupqunun, fransız ordusunun |
| + | Rusiyadan qacmasının iyahidi olmuii- |
| + | dur. Napoleonun suqutundan (1814) son- |
| + | ra İtaliyaya getmili, karbonarlar |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | | FXudbinin xatirələrik (1832) |
| + | |
| + | |
| + | hərəkatının rəhbərləri ilə əlaqə sax- |
| + | lamın, italyan romantikləri İLƏ )8- |
| + | xınlaylpmıi1, . Bayronla gərupqub |
| + | dostlapmındır. 1821 ildə Fransaya |
| + | qayıtmıpt, ədəbi həyatda fəal iptirak |
| + | etmipdir. 1830 ildə əvvəl Triyestdə, |
| + | sonralar Civitavekkiya (İtaliya) 111.- |
| + | ndə Fransanın konsulu iptləmitdir. |
| + | Bir necə gunluyə Fransaya gələn SS. |
| + | Paris gucələrindən birində qəflətən |
| + | iflicdən əlmutidur. |
| + | |
| + | S.-ın 200-dən cox ədəbi təxəllusu |
| + | olmuti, lakin Stendal (alman sənətiqu- |
| + | nası Vinkelmanın doqrulduru kicik |
| + | pt.-in adıdır) təxəllusu: ilə məphur- |
| + | lapmıtpdır. Bir sıra əsəri əlumun- |
| + | dən sonra nəpr olunmuidur. İlk əsər- |
| + | ləri musiqiyə aiddir |FHaydn, Mot- |
| + | sart və Metastazionun Həyatı (1817), |
| + | “Rossininin həyatıq (1824) və s.Y. C.- |
| + | ın ədəbi yaradıcılıqı fransız tən- |
| + | qidi realizminin ilkin mərhələsidir): |
| + | F İtaliya rəssemlıqının tarixi |
| + | (c. 1—2), FRoma, Neapol, Florensi- |
| + | yaz (hər ikisi 1817), *Məhəbbət haq- |
| + | qındaqk (1822), “Rasin, və PTekspirə |
| + | (1823—25), FRoma gəzintiləri (1829) |
| + | və s. kitablarında idealist estetika- |
| + | ya, ədəbi ehkamlara, epiqoncu klas- |
| + | sisizmə qariplı cıxmıyz, incəsənətin |
| + | ictimai vəzifəsini, realizmi, təbii- |
| + | liyi və həyatiliyi mudafiə etmiii- |
| + | dir. S. 4 romanın mӱəllifidir: cAr- |
| + | mansə (c. 1—3, 1827), Qırmızı və |
| + | qaraz (1831), FParma monastırı |
| + | (1839), *Lusyen Levenə (1834—36: ilk |
| + | nəprində *Qırmızı və Atə, 1855, tam |
| + | nəipri 1929). Həmin əsərlərdə, xu- |
| + | susilə məphur e*Qırmızı və qara |
| + | romanında burjua cəmiyYƏətinin ic- |
| + | timai və əxlaqi curukluyu, Fransa |
| + | burjua inqilabından sonrakı icti- |
| + | mai həyat, mӱtərəqqi, inqilabi quvvə- |
| + | lərlə irtica arasındakı mubarizə |
| + | əksini tapmıpdır. Həm kəhnə, murtə- |
| + | ce quvvələrin nifrəti, həm də yeni |
| + | burjua qaydalarının amansızlıqrı |
| + | ilə qarıqılaqtan yuksək təbiətli, ba- |
| + | carıqlı, ehtiraslı gənc nəsil bu mu- |
| + | barizədə cox vaxt məqlub olur. Hadi- |
| + | sələrə yanapmada tarixilik, vəziy- |
| + | yət və xarakterlərin inandırıcı təs- |
| + | viri, qəhrəmanların psixoloji alə- |
| + | minə dərindən nufuz etmək, dinamik |
| + | ehtirasları, aqıl və hisslərin bar- |
| + | landırı Xuttiləri acıb gestərə bil- |
| + | mək məharəti S. yaradıcılıqının |
| + | səciyyəvi cəhətləridir. S. psixoloji |
| + | romanın ən beyuk ustadlarındandır, |
| + | O, qəhrəmanlarının (Julyen, Fab- |
| + | |
| + | |
| + | İ ritsio və 6.) daxili aləmini ictiman |
| + | |
| + | |
| + | muhitdən, sosial pəraitdən təcrid et- |
| + | mir. FAnri Bryuların həyatım (1835), |
| + | avto- |
| + | bioqrafik əsərləri, FLamyelə (1839— |
| + | 42, bitməmipdir) romanı və s. əsər- |
| + | ləri var. O. Balzak, P. Merime, İ. V. |
| + | Gete, A. S. Putin, L. N. Tolstoy |
| + | və b. S.-ın yaradıcılıqını yuksək |
| + | qiymətləndirmiynlər. cVanina ani- |
| + | Nİz, “Parma monastırın, “Qırmızı |
| + | və qaragv və s. əsərləri ekranlaqdı- |
| + | rılmıpdır. Doqulduqu evdə muzeyi |
| + | yaradılmıldır. |
| + | |
| + | Əsərləri: Qırmızı və qara, B., |
| + | 1940, axıda Eranın Bi 1969: Sobr. soc,, |
| + | 1 ar M., 1959, Sobr. soc,, Tr. 1—12, M., |
| + | |
| + | Əd. Yelizarova M. Y. və bapp- |
| + | qaları, XTX əsr xarici ədəbiyyat tarixi, |
| + | B., 1964, Vinoqradov A. K., Sten- |
| + | nab H eqo vremi, 2 izd., M., 1960: yenə |
| + | onun, Tri pveta vremeni, L., 1981, |
| + | Frid L., Stendalı, 2 izd. M., 1967, |
| + | |
| + | |
| + | STENOKARDİYA |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | STENDAL (5.(ep4daO—ADR-də, Maq- |
| + | deburq mahalında təhər. Lixte ca- |
| + | yı sahilindədir. İri d.y. qoviarı. |
| + | Əh. 38,9 min (1975). Mapınqayırma və |
| + | Yeyinti sənayesi, 13—15 əsrlərə aid |
| + | qotik kilsə var. |
| + | |
| + | STENLİ (Ukalyeu) Henri Morton |
| + | yəsl adı və familiyası Con Rou- |
| + | lends (KocLapd5)| (28.1.1841, Denbi, |
| + | Uels—10.5.1904, London)—jurnalist, |
| + | Afrika tədqiqatcısı. İtkin dutimuti |
| + | D. Livinqstonun axtarınında (1871— |
| + | 72) iptirak etmiiy, Tanqanika gelu |
| + | Yaxınlıqında ona rast gəlmiit nə |
| + | onunla birlikdə gelu tədqiq etmiii- |
| + | dir. 1874—77 illərdə ingilis-ameri- |
| + | |
| + | |
| + | kan ekspedisiyasının baqicısı kimi | |
| + | |
| + | |
| + | Afrikanı it.-dən q.-ə kecmipt, Vikto- |
| + | riya gəlunun təsvirini vermit, Ru- |
| + | |
| + | |
| + | venzori daq massivini, Eduard və Corc | |
| + | gəllərini kəpf etmii, Kagera cayı | |
| + | |
| + | |
| + | nı eyrənmitidir. 1887 —89 illərdə in- |
| + | gilis ekspedisiyasına baqicılıq edə- |
| + | |
| + | |
| + | rək Afrikanı yenidən (q.-dən it.-ə) | |
| + | |
| + | |
| + | gkecərək Aruvimi cayını eyrənmit və |
| + | Eduard gelunun Nil sisteminə aid |
| + | olduqunu muəyyən etmitdir. |
| + | |
| + | |
| + | laləyə S.-nin adı verilmipdir. Ba- |
| + | kıda olmupdur (1871). |
| + | STENLİ İYƏLALƏLƏRİ (Zqapyeu |
| + | EaPv)—Konqo cayının yuxarı axının- |
| + | da, Zair Resp.-sı ərazisində ipəla- |
| + | lələr. Ubundu və Kisanqani d-rı ara- |
| + | sında bir-birindən təxm. 150 km məsa- |
| + | ədə 7 astanası var. Umumi hyHu. |
| + | Ü m-ə catır. H. M. Stenlinin izərə- |
| + | inə adlandırılmındır. |
| + | TENLİVİL—Kisanqani |
| + | nin 1966 ilədək adı. |
| + | |
| + | |
| + | pqəhəri- |
| + | |
| + | |
| + | STENO QANUNU—bax Kristal bu- |
| + | caqlarının sabitlik qanunu. |
| + | CTEHOBAT HEYVANLAR (iyn. ste- |
| + | |
| + | |
| + | — |
| + | |
| + | |
| + | pӧz—məhdud -- bakhӧz dərinlik |
| + | dənizlərdə məhdud diapazonlu dərin- |
| + | likdə yapayan Heyvanlar. S.H. dəniz- |
| + | lərin muəyyən bir zonasında (məs., |
| + | litoral, batial, abissal) yapayırlar. |
| + | |
| + | |
| + | Onların əksinə olaraq evribat hey- |
| + | |
| + | |
| + | təlif dərin- |
| + | .H.-ın yayılma |
| + | |
| + | |
| + | vanlar dənizlərin m |
| + | liklərində yaplayır. |
| + | arealı: məhduddur. |
| + | STENOBİONTLAR (yun. stenös— |
| + | nap, Məhuya--biön, biöntos— )ama)an) |
| + | — yalnız ətraf muhitin nisbətən sa- |
| + | bit təraitində yapaya bilən heyvan və |
| + | bitkilər. Bə”zi ,S. ucun ətraf muhi- |
| + | tin hər hansı bir amili (məs., qida) |
| + | məhdud ola bilər. Batqa S.-ın yalpa- |
| + | ma və yayılması eyni vaxtda bir necə |
| + | amillə məhdudlatmıstdır. S.-a MƏT |
| + | yən bir nəvun nӱmayəndələri ilə bir- |
| + | gə yapamaq qabiliyyəti olan bir cox |
| + | parazitlər və simbiontlar (bax LPa- |
| + | razitizm, Simbioz), okeanın dərin |
| + | qatlarında, maqaralarda, rutubətli |
| + | subtropiklərdə, yuksək daq r-nların- |
| + | da yapayan heyvanlar aiddir. S. evri- |
| + | öuoumnapna Dinə edilir. | |
| + | STENOQALİN HEYVANLAR (yun. 522- |
| + | pӧz—dar, məhdud -- ha |Nlozv—duzlu )— |
| + | suda AŞA artıb-azalmasına |
| + | dəzməyən su heyvanları. Dənizdə və |
| + | tpirinsu həvzələrində yaxpayan heyvan- |
| + | ların coxu S.H.-a aiddir. S.H. evri- |
| + | qalin hey arla muqayisə edilir. |
| + | STENOQR AFİYA (yun. stenös—nap, |
| + | sıx--...qrafiya)—xususi ipyarə, qı- |
| + | saldılmıpd səz və səz birlətmələri |
| + | sistemlərinin kemayilə itifahi nit- |
| + | qi qısa və iti sӱr”ətlə əks etdirən ya- |
| + | zı usulu. Adi yazıya nisbətən S. ya- |
| + | 3biHbi dəfə sur”ətləndirir. S. |
| + | |
| + | |
| + | AS E—3, “, 9 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Konqo ca- |
| + | yının yuxarı axınında bir necə ppə- | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Tiron notları, v.ə.Təsr |
| + | |
| + | |
| + | C.Ӱnllis 1602 Mniiltara |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | F.N. Habelsberger, 1834, |
| + | Almani ya |
| + | |
| + | |
| + | C.R.Qreqq,40880, AB |
| + | bpvf dil |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | M.M.Mvanin, 1858 , Pycala |
| + | |
| + | |
| + | VDSS 1933, |
| + | rus variantı, SSRİ |
| + | |
| + | |
| + | ad |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | VDOQ, Azərb. varkantı, |
| + | Azərb. Ob |
| + | |
| + | |
| + | 22. 72, 02” |
| + | |
| + | |
| + | qədimdən (Afinada e.ə. 350 il: Qədim |
| + | Romada e.ə. 1 əsr—Tiron notları) mə”- |
| + | lum idi. cS.ə terminini elmə 1602 |
| + | ildə C. Uillis (İngiltərə) gətirmint- |
| + | dir. Muasir S. əsasən kursiv (S. Bord- |
| + | |
| + | |
| + | )y— li, İngiltərəs 1789) və həndəsi (C. |
| + | |
| + | |
| + | Uillis, 1602) sistemlər tipinə ay- |
| + | rılır. Həndəsi sistem nisbətən qısa- |
| + | səzlu dillər (məs., ingilis, fransız, |
| + | turk, ispan), kursiv sistemi isə uzun- |
| + | sezlӱ dillər (məs., slavyan, skandinav, |
| + | alman) ucun qəbul edilmitdir. Kur- |
| + | siv sistemində samitlər uçcӱun itarə- |
| + | lər birlətdirici xətlərin geməyi |
| + | ilə uzlaqpdırılan adi yazı element- |
| + | lərindən geturuluӱr. Həndəsi sistem- |
| + | də ipyarələr Həndəsi fiqurlardan iba- |
| + | rət olub, birlətdirici xətlərsiz |
| + | bir-birilə uzlaidırılır. S.-nın |
| + | orfoqrafik, fonetik və digər sis- |
| + | temləri də var. SSRİ-də M, İ, Lape- |
| + | kin DƏ, n. İi. ə (1922), H. |
| + | H. Cokonon (1924) nə 6. tərəfindən |
| + | ə sistemlər yaradılnızndır. |
| + | URMİK RSFSR-də N. N. KOLO- |
| + | un sisteminə əsaslanan vahid dəvlət |
| + | :. (kursiv) sisteminin (VDSS) tət- |
| + | biqi haqqında qərar qəbul etmindir |
| + | (1933). Bu sistemin uӱstunluyu S. nəzə- |
| + | riyyəsinin nisbətən sadəliyində, ya- |
| + | zının standartlapmasında, xətsiz |
| + | kaqızdan istifadə etmək imkanın- |
| + | da, hər dilin əz xӱsusiyyətini nəzərə |
| + | almaqda, yazının durustluyundədir. |
| + | Azərb. S.-sı da VDSS əsasında qu- |
| + | |
| + | |
| + | lmutdur. | |
| + | OTENOQRAFİYA MAPYINI —ste- |
| + | noqrafiya çcun yazı mapını. Steno- |
| + | qramları maqınla yazarkən xususi |
| + | stenoqrafiya iparələrinin yerinə adi |
| + | hərflər və ya hərf birləptməsi (ak- |
| + | kord) iplədilir. Stenoqram ensiz |
| + | (eni bir necə sm) kaqız lentə sə |
| + | sətir (lentin eninə) cap edilir) be- |
| + | ləliklə hər bir sətirdə bir Hərf və |
| + | |
| + | |
| + | | Ah 3 () 5041." (27 m. |
| + | ADI 16L-104) 2UNCUZ |
| + | abc detfEhilklminop |
| + | 416) 7922, |
| + | |
| + | |
| + | rsfTFve ph yge1ppr |
| + | |
| + | |
| + | 46/77 Zə səsi 2.0. — |
| + | |
| + | |
| + | ysh 6 kn | Tr |
| + | |
| + | |
| + | Kay ə aba Var |
| + | |
| + | |
| + | biqəudəjnmzmıy ni lm on odu rst yy |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 33 |
| + | y2 2” |
| + | amfcus |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | causa |
| + | |
| + | |
| + | TİL 1 |
| + | |
| + | |
| + | 006 501 5171 51 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | AN s /us əzӱ |
| + | |
| + | |
| + | r rrs ss (İV vv xy”z “zentrum |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | (1 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | m n s sh hsave rainy money |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Sovetsnan molodemı nastogcivo |
| + | OVLADəVakT ZnanilmI |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | A ef |
| + | |
| + | |
| + | İttifaqı sulhui dayaqıdır |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Sovet |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ya bir akkord Yerlətir. S.m.-nda um |
| + | sur"əti dəq-də 120 və daha cox səzə bə- |
| + | rabər olur. Əl ilə yazılan stenoqram - |
| + | dan fərqli olaraq mapın stenoqra- |
| + | mını hər stenoqrafist oxuya bilər. |
| + | Səsin maqnit yazısı texnikasının |
| + | inkitpafı, xususilə diktofonun mey- |
| + | dana gəlməsi ilə əlaqədar olaraq 20 |
| + | əsrin 50-ci illərindən S.m.-nın bura- |
| + | xılını dayandırılmındır. |
| + | |
| + | CTEHO3 (iyn. stenösis—napanMa, ste- |
| + | poz—dar, sıx)—borulu orqanların |
| + | mənfəzinin, yaxud fizioloji dəlik - |
| + | lərin daralması. Anadangəlmə (in- |
| + | kipaf qusurları), yaxud qazanıl- |
| + | mıpp olur. çalicəsi: cərra- |
| + | hun usulladır (bəzi çrək qusurların- |
| + | |
| + | |
| + | da dəlikləri genəltmək, plastik ope- |
| + | rasitla və s.). |
| + | TENOKARDİYA (yun. stenös—nap, |
| + | |
| + | |
| + | sıx --Kaqdyqa—urək), dəp inaqı, |
| + | det anginası-–-urəyin itpemik |
| + | xəstəliyinin ən cox yayılmıql klinik |
| + | forması. Urək, yaxud dəi nahiyəsin – |
| + | də (bə”zən sol qola, ciyinə də kecir) |
| + | sıxıcı, basıcı tutmalarla muӱppa - |
| + | yiət olunur. İlk dəfə 1768 ildə in – |
| + | gilis həkimi U. Geberd təsvir etmitn- |
| + | |
| + | |
| + | dir. Gərginlik və sakitlik S.-sı |
| + | ayırd edilir. Gərginlik C.- |
| + | sında tutmalar gəzitidikdə, yaxud |
| + | |
| + | |
| + | gərgin fiziki iti gerduӱkdə, isti otaq- |
| + | dan soyuqa, kӱlək tutan yerə cıxdıq- |
| + | da bat verir, sakit vəziyyət aldıqda |
| + | kecib gedir. Sakitlik S.-sında |
| + | aqrılar hec bir fiziki, yaxud si- |
| + | nir gərginliyindən asılı olmur, |
| + | əsasən yuxuda tutur, xəstə aqrıdan |
| + | yuxu ayılır. Tutmalar gərgin- |
| + | lik S.-sında olduqu kimi bir necə |
| + | dəq.-dən sonra (nitroqliserin, yaxud |
| + | validol icdikdə) kecib gedir. Ref- |
| + | lektor vegetativ pozqunluqlarla (də- |
| + | rinin rəngi avazıyır, soyuq tər, nəbz |
| + | zəifləyir və s.), slektrokardioqra- |
| + | |
| + | |
| + | 34 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Fik dəyinikliklərlə mupaynət olu- |
| + | pur. Sakitlik S.-sı gərginlik S.-sın- |
| + | dan daha qorxuludur. S. miokard in- |
| + | farktı ilə nəticələnə bilər. |
| + | |
| + | S. tutması ӱrəyə tac damarlarla |
| + | gələn qanın miqdarı ilə urək əzələ- |
| + | sinin ehtiyacı arasında uyqunsuz- |
| + | luq, yə”ni kəskin koronar qan dəvra- |
| + | nı catınmazlıqı. nəticəsində batp |
| + | verir. Əsasını tac damarların ate- |
| + | rosklerozu, kollagen xəstəliklər, |
| + | aortanın sifilisi və s. təpkil edir. |
| + | Bu orqanik xəstəliglərə damarların |
| + | funksional (spazma) pozqunluqları- |
| + | nın (hipertoniya) qopulması, ya- |
| + | xud ӱrək əzələsinin oksigenə olan tə- |
| + | ləbatının artması (məs., aqır fi- |
| + | ziki ii) aqrıya səbəb olur. Tutmalar |
| + | damarlarda morfoloji dəyitiklik |
| + | olmadıqda da, spazma nəticəsində |
| + | bal verə bilər, məs., reflektor S.- |
| + | da (xolesistitdə, mə”dənin və oniki- |
| + | barmaq baqırsarın xora xəstəliyində) |
| + | S. tutmaları kardialgik aqrılar- |
| + | dan (mӱxtəlif xəstəliklər, məs., nev- |
| + | rozlar, miokarditlər, perikardit- |
| + | lər, osteoxondroz və s. nəticəsində |
| + | urək nahiyəsində ba verən aqrı tut- |
| + | maları) fərqlənir. Mualicəsi: |
| + | əmək, istirahət və yuxu rejimini tən= |
| + | zimləmək, pəhriz mualicəsi, papiros |
| + | muali- |
| + | |
| + | |
| + | cəkməmək, sanatoriya-kurort |
| + | cəsi, tutmalara qaripı dərmanlar (va- |
| + | lidol, nitroqliserin və s.). Urəyin |
| + | |
| + | |
| + | xronik ippemik xəstəliklərində da- |
| + | margenəldən dərmanlar (papaverin, |
| + | noppa, intensain, depo-nitroqlise- |
| + | rin və s.). |
| + | |
| + | Əd.: Urək-damar sistemi xəstəliklə- |
| + | ri və onların qarpısının alınması, |
| + | B., 1980, Mlsnpikov L. A., Mete- |
| + | lipa V. İ., Differeninropvannoe le- |
| + | cenie xronicesgkoN itemiceskonN bolez- |
| + | ni serdia, M., 1974: İstamanova |
| + | T. S.. Doroxonvn P, N., İoffe M. |
| + | Q., Xroniceskan itpemicəeskal bolezih |
| + | serlda, L., 1977 (önön., Kopkymiko |
| + | O. V., Serdecno-sosudistal sistema i voz- |
| + | |
| + | |
| + | rast, M., 1983, |
| + | |
| + | |
| + | STENOTERM HEYVANLAR (yun. 5(e- |
| + | poz—dar--(hqӧəpe— istiy)—yalnız MY- |
| + | əyyən və ya az dəyinkən temp-rda yaqpa- |
| + | maq qabiliyyəti olan dəniz və torpaq |
| + | heyvanları. Muhitin temp-runa yİFyH- |
| + | latan S.H.-da həmin muhntin temp-ru |
| + | |
| + | |
| + | muxtəlif nəv ucun mӱxtəlifdir: is- be |
| + | |
| + | |
| + | tisevən heyvanlar yalnız nisbətən yuk- |
| + | sək temp-rda (adətən, 202 S-dən az ol- |
| + | mayan), soyuqsevən heyvanlar aiqaqı |
| + | temp-rda (bə”zən 0*S yaxın) yaptaya |
| + | bilərlər. S.H. evriterm Heyvanlarla |
| + | mӱqayisə edilir. |
| + | |
| + | CTEHOTÖH ORQANİZMLƏR (Yun. |
| + | 5(epӧv—dar --(ӧroz—yer)—məhdud ya- |
| + | iza yıml yerinə alıpmın heyvan və |
| + | bitkilər. S.o.-ə bitkilərdən qum aka- |
| + | siyası, cil (qumotu), mərcanı, ladan- |
| + | kolu və s., heyvanlardan nazikbarmaq |
| + | sunbulqıran, əb və s. aid- |
| + | dir. Adətən, S.o. stenobiontlar da |
| + | olur, lakin mӱhitin bir cox amillə- |
| + | rinə gərə bə”zən stenobiontluq evri- |
| + | biontluqla əlaqədardır. S.o. evritop |
| + | orqanizmlərlə muqayisə edilir. |
| + | STENOFAGİYA (yun. 5(elbv—dar 4- |
| + | rhağeyp—yemək, ceynəmək) — Heyvanla- |
| + | rın bir nəv qida (monofagiya), yaxud |
| + | onun bir cox nevləri hesabına qida- |
| + | lanması (oli jiya). |
| + | |
| + | STENSİL, stensel (uHK. stencil— |
| + | izablon, trafaret)—qısa (200 iiarəyə- |
| + | dək) və təkrar olunan mətilərin.capı |
| + | YHYH YHBaH mapınlarında istifadə |
| + | |
| + | |
| + | STENOTERM HEYVANLAR |
| + | |
| + | |
| + | olunan cap forması: duzbucaqlı (Y8ə- |
| + | kildə kicik, yastı ləvhədən ibarət- |
| + | dir. |
| + | |
| + | STEPAN RAZİN—bax Razin Stepan |
| + | Timofeyevic. |
| + | |
| + | STEPAN RAZİN—Azərb.SSR Lenin |
| + | (Bakı iqəhər sovetliyi) r-nunda HiTT |
| + | (1936 ildən). S. R. qəs. sovetliyinin |
| + | mərkəzi. R-n mərkəzindən (Sabuncu) |
| + | c.-da, Abieron y-a-ndadır. Təkrar |
| + | xammal istehsalı f-ki, N. Nərimanov |
| + | al. Bakı istehsalat trikotaj birli- |
| + | yinin filialı, 9 orta, 2 texniki-pe- |
| + | iyə məktəbi, texnikumlar, 2 kitabxa- |
| + | na, pionerlər evi, utpaq və stomatolo- |
| + | ji poliklinikalar, infeksion uttaq |
| + | xəstəxanası, qadın məsləhətxanasıt, |
| + | vərəm dispanseri, rabitə qovtpaqrı |
| + | var. Qəsəbəyə Stepan Razinin |
| + | |
| + | |
| + | və s. |
| + | adı verilmiyidir. |
| + | STEPANAVAN (1924 ilədəkCalal- |
| + | |
| + | |
| + | o rn y)—EpM.CCP-nə məhəp. Crena- |
| + | navan r-nunun mərkəzi. Dzoraget ca- |
| + | yının sahilindədir. Yuksəktezlikli |
| + | avadanlıq, pivə, yaq-pendir z-dları, |
| + | corab, xalca, tikiii, mebel f-kləri: |
| + | zoobaytqarlıq sovxoz-texnikumu, xalq |
| + | teatrı, S. P/aumyanın ev-muzeyi var. |
| + | Stepan PQaumyanın ipərəfinə adlandı- |
| + | rılmıqtdır. |
| + | |
| + | STEPANAKERT (1923 ilədək Xan- |
| + | kəndiy)y—Azərb.SSR də ipəhər (1923 |
| + | ildən). DQMV-nin mərkəzi. Bakı— |
| + | Tbilisi d.y. Yevlax—S. qolunun son |
| + | məntəqəsi. Aeroport. Yevlax—Lacın— |
| + | Naxcıvan avtomobil yolu kənarın- |
| + | da, ,Qarqar cayı sahilində, Qarabar |
| + | silsiləsinin 1i, ətəyində, Bakıdan |
| + | 329 km aralıdır. İqlimi mulayim- |
| + | istidir. Orta temp-r Yanvarda—0,22Ş, |
| + | iyulda 22,4*S-dir. İllik yaqıntı |
| + | 535 mm. 8 / |
| + | |
| + | S. Azərb.SSR-in Sovet hakimiy- |
| + | yəti illərində yaradılmınt və inki- |
| + | ilaf etmii sənaye mərkəzlərindəndir. |
| + | DQMV-nin umumi sənaye. məhsulu- |
| + | nun Yarılan coxmunu verir. Yungul |
| + | (Qarabaq ipək kombinatı, ayaqqabı |
| + | və tikiii f-kləri, xalca e"malatxana- |
| + | sı) və yeyinti sənayesi (tərab a-ny, |
| + | sӱd və ət kombinatları və s.) inki- |
| + | iaf etmiidir. Elektrotexnika (ipıq |
| + | texnikası avadanlıqrı), avtomobil |
| + | tə"miri və asfalt-beton z-dları, me- |
| + | l f-ki, tikinti materialları, sə- |
| + | naye, istehsalat və tədris-istehsalat |
| + | kombinatları, elektrik iəbəkəsi və s. |
| + | var. Yevlax—Naxcıvan qaz kəməri S.- |
| + | dan kecir. |
| + | |
| + | PQəhərdə pedaqoji in-t, muçəllim- |
| + | ləri təkmilləidirmə in-tu, sovxoz- |
| + | texnikum, tibb, 2 musiqi, orta texni- |
| + | ki pepqə, utqaq incəsənət məktəbləri, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Stepanakert pəhərindən gərunusi, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | texniki məktəb, tarix-elkəpunaslıq |
| + | muzeyi, dram teatrı, konsert zalı, |
| + | Azərb. Yazıcılar İttifaqının Dar- |
| + | lıq Qarabaq filialı, vil. kitabxa- |
| + | nası, qın və yay kinoteatrları, mə- |
| + | dəniyyət sarayı və s, var. S.-də “Sove- |
| + | takan Karabaxv və “Sovetski Karabaxə |
| + | vil, qəzetləri nəiqr olunur, yerli ra- |
| + | dio verilinləri studiyası fəaliy- |
| + | Yət gəstərir. |
| + | S.-də 800 carpayılıq 68 xəstəxana, |
| + | 35 feldier-mama məntəqəsi, 2 dispan- |
| + | ser (dəri-zehrəvi, vərəm), sanitari- |
| + | ya-epidemioloji st., 210 Həkim, 540 |
| + | orta tibb itcisi var (1983). |
| + | Stepan PTaumyanın izərəfinə ad- |
| + | landırılmhpiydır. |
| + | STEPANAKERT DRAM TEATRI, |
| + | .Qorki ad, Stepanakert |
| + | Devlət Dram Teatrı–—20-ci |
| + | illərdə Stepanakertdə həvəskar dram |
| + | dərnəyi fəaliyyət gesqtərmitdir. 1932 |
| + | ildə Bakı Erməni Teatrının aktyo- |
| + | ru K. Alvaryanın rəhbərliyi ilə Ste- |
| + | panakertdə Devlət teatrı təpkil |
| + | edilmiiq, həmin il cMuhasirəq (V. |
| + | Vaqariyan) pyesinin tamapası ilə |
| + | teatrın acılını olmutdur. 1949 il- |
| + | də Bakı Erməni Teatrının kollekti- |
| + | vinin ӱzvlərindən Q. Arutyunyan, A. |
| + | ar iman yan, T. Saakyan, B. Oaciyan |
| + | və b. S.d.t. truppasına kecmipllər, |
| + | Teatrın inkitpafında ilk illərdə |
| + | burada fəaliyyət gəstərən rej. K. |
| + | Alvaryanın, aktyorlardan A. Melik, |
| + | Asya və Armen Mirzoyanlar, Q. Ca- |
| + | noyan, Jasmen, L. Yeramyan, A. Voskane |
| + | Yan, S. Ovanesyan, İ. Dəlixanyan, M. |
| + | Beroyan və b.-nın xidməti var. Teat- |
| + | rın repertuarına glassik və muasir |
| + | erməni, Azərb., rus, xarici elkə dra- |
| + | maturqlarının pyesləri daxildir. Ən |
| + | Yaxtı tamapaları: cPepo (Q. Sunduk- |
| + | yan), c Xaosə (A. Hlupsan3sanə), ebarna- |
| + | cap dayıə (A. Paronyan), *FƏldurulmuli |
| + | geyərcinə (Nar-Dos), cHamletə, *“Olel- |
| + | lov (V. Pekspir), “Həyatın dibindək |
| + | (M. Qorki), “Sevilə, “1905-ci ildəa, |
| + | cAlmasa, c“Yaparqı (C. Cabbarlı), “Va- |
| + | qifə (S. Vurqun), *Bahar suları və |
| + | cSən həmipqə mənimləsənə (İ. Əfən- |
| + | diyev), c“PQərqin səhəriq (Ə. Məmməd- |
| + | xanlı), “Ailə namusu (H. Muxtarov), |
| + | cAiləq (İ. F. Popov), “Bir: dam al- |
| + | tındaə. (Q. Boryan), c“Qayınanaq (M. |
| + | PQamxalov) və s. 1933 ildə teatrın |
| + | truppasına gərkəmli erməni aktyoru |
| + | apazyan rəhbərlik etmiti, o, də. |
| + | rada Hamlet, Otello və s. səhnə obraz- |
| + | larını yaratmılldır. Muxtəlif il- |
| + | lərdə teatrda M. Korqanyan, T. Mel- |
| + | kumyan, N. Ovsepyan, O. Karapetyan |
| + | və b.cıxıqi etmiilər. Teatrda aktyor- |
| + | lardan Azərb.SSR xalq artistləri b |
| + | Keeopkx fan, M, Ba- |
| + | lasanyan, Asa- |
| + | turyan, B. Ovci- |
| + | yan, Azərb. SSR |
| + | əməkda artist- |
| + | ləri . Qalstyan, |
| + | M. Arutyunyan, M. |
| + | ikaelyan, S. Am- |
| + | zoyan, PT. Qriqor- |
| + | yam, A, KaaymlaHn, |
| + | L. Sarkisyan və 6. |
| + | fəaliyyət gestə- |
| + | rir (1983). Teatrın |
| + | bap rej. A. Ovsep- |
| + | | Yan, bal rəssamı |
| + | s Satryandır. |
| + | “Pərəf nitanız |
| + | ordeni ilə təltif |
| + | edilmitdiır (1982). |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | STEREOAVTOQRAF |
| + | |
| + | |
| + | 35 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Stepanakert dram teatrı. Tamaptalardan səhnələr: 1. e€Hamycə (A, Ill unpnanaanə): |
| + | |
| + | |
| + | 2. :Dairəni genipləndirinə (İ. Qasımov): Z. *Gəlirli yerə (A |
| + | . c Qıp naqıdıq? (V. Pekspir). |
| + | |
| + | |
| + | Ədl Quliyev N., Dostluq və qar- |
| + | daplıq səhnəsi, B., 1979: Alaverdan |
| + | İ., Stepanakertskin qosudarstvennın ar- |
| + | manskiN dramaticeskin teatr im. M. |
| + | Qorıkoqo, B., 1982, |
| + | |
| + | |
| + | STEPANAKERT KURQANLARI |
| + | Azərb.SSR Stepanakert ip. yaxınlı- |
| + | qında Eneolit və Tunc dəvrlərinə aid |
| + | arxeoloji abidə. Bir necə kurqandan |
| + | ibarətdir. 1938—39 illərdə bə"zi |
| + | kurqanlar tədqiq edilmiptdir. Kurqan- |
| + | altı dəfn kameraları dairə forma- |
| + | lı (diametri 4,5 m-dək) olub, dayaz |
| + | xəndəklə əhatələnmipdir. Kameraya |
| + | ip.-dən enli sal datla ərtulmui gi- |
| + | ritp yolu var. Kameralar e.ə. 5—3-cu |
| + | minilliklərdə Zaqafqaziyada geni |
| + | Yayılmıtpt Yapayıtl binalarını xa- |
| + | tırladır. Coxtəbəqəli S.k. kollek- |
| + | tiv dəfn adəti ilə səciyyələnir. Əlu- |
| + | lərin uӱstu gil və xırda cay dapları |
| + | ilə ertulmuӱtdur. E.ə. 3-cuӱ min- |
| + | illiyin əvvəllərinə aid (ilk Tunc |
| + | devru) təbəqədə (Kur-Araz mədəniyyə- |
| + | tinin ilk mərhələsi) upqaq və yaqiplı- |
| + | lar birgə dəfn edilmipdir. Bu, kur- |
| + | qanların ailəvi və ya qəbiləyə məxsus |
| + | dəfn yeri olduqunu gestərir. Ailə- |
| + | nin (qəbilə) uzvləri sol və ya saq yanı |
| + | ustə bukulu, yaxud oturdulmun, ar- |
| + | saqqallar (qəbilə bapcıları) isə ar- |
| + | xası ӱstə uzadılmıpt vəziyyətdə dəfn |
| + | olunmuplar. S.k.-ndan dap gurzlər, |
| + | mis xəncər tiyələri, datp Həvəng, ox |
| + | ucları, sumuk alətlər, qızıl mun- |
| + | cuq və asmalar, muxtəlif keramika |
| + | nӱmunələri və s., həmcinin heyvan su- |
| + | mukləri apkar edilmitdir. |
| + | |
| + | Əd. Qummelı M. İ., Raskopki |
| + | v Naqorno-KarabaxskoN avtonomnon o6b6- |
| + | Un m ə q.. İzvestin AzFAN SSSR, |
| + | |
| + | |
| + | STEPANAKERT PEDAQOJİ İN- |
| + | STİTUTU, Sovet Azərbayca- |
| + | nının 60 illiyi ad.—1973 |
| + | ildə V. İ. Lenin ad. –nin Fi- |
| + | lialı əsasında yaradılmındır. 4 fa- |
| + | |
| + | |
| + | 3*, c, 9 |
| + | |
| + | |
| + | — |
| + | |
| + | |
| + | N. Ostrovski): |
| + | |
| + | |
| + | kӱltəsində erməni dili və ədəbiyyatı, |
| + | Azərb. dili və ədəbiyyatı, tarix, ri- |
| + | yaziyyat, fizika, ibtidai təhsil pe- |
| + | daqogikası və metodikası, umumi tex- |
| + | niki fənlər ӱzrə mӱtəxəssislər ha- |
| + | zırlanır. Qəhsil erməni və Azərb, |
| + | dillərindədir. İn-tun muasir texni- |
| + | ki avadanlıqla təchiz olunmun la- |
| + | boratoriyaları və kabinetləri var. |
| + | |
| + | |
| + | 1984 ilədək əyani və qiyabi ite”bələ- 8 |
| + | |
| + | |
| + | rini 3,5 mindən cox mutəxəssis bitir- |
| + | mipdir. İn-tda 2,4 min tələbə təhsil |
| + | alır, 113 muəllim, o cӱmlədən 3 e.d., |
| + | 40 e.n. və dosent dərs deyir (1983/84). |
| + | STEPANAKERT RAYONU —Əsgəran |
| + | ra Ai dər 1978 ilədək adı. |
| + | STEPANY AN Nelson Georgiyevic |
| + | (15.3.1913, Asəp6.CCP-nn Pulpla “m.— |
| + | 14.12.1944, Latv, Taus. |
| + | |
| + | SSR-in Liyepaya 1. |
| + | yaxınlıqında) |
| + | iki dəfə Sovet İt- |
| + | tifaqı Qəhrəmanı |
| + | (23.10.1942 nə 6.33. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 5 |
| + | |
| + | |
| + | 1945, elumundən |
| + | sonra), podpolkon- |
| + | HHK 1932 |
| + | |
| + | |
| + | ildən Sov.İKP uz- |
| + | vu. 1925 ildə Ba- |
| + | kıya gəlmipt, neft- |
| + | ayırma z-dunda (in- |
| + | diki Sov.İKP 22- |
| + | ci qurultayı al.) ipləmitdir. Bakı- |
| + | da hərbi məktəbdə oxumu:i, 1935 ildə |
| + | Bataysk Mulki Hava Donanması mək- |
| + | |
| + | ini bitirmi, təyyarəci-tə”limatcı |
| + | ipləmitdir. 1941—44 illərdə Odessa |
| + | r-nunda, Baltik donanmasının HHQ |
| + | tərkibində manqa, |
| + | komandiri kimi dəyӱtplərdə iptirak |
| + | etmipdir. S.-ın komandanlıq etdiyi |
| + | |
| + | |
| + | polk təqr. 1500 deyupt ucupqu kecir- ( |
| + | MHL, |
| + | |
| + | |
| + | UD Si, Dutimən gəmisini ba- |
| + | tırmıpi, təyyarəsini vurmutdur. |
| + | PTəxsən S. 239 deyuti ucupqu kecirmizn- |
| + | dir. 1944 il dekabrın 14-də S.-ın |
| + | bapcılıq etdiyi hucumcu təyyarəci- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | i- nun mərkəzi. |
| + | |
| + | |
| + | eskadrilya, polk 6 |
| + | |
| + | |
| + | lər Liyepaya yaxınlıqında 6 duӱtimən |
| + | gəmisini batırmıtdı. S. bu deyutidə |
| + | igidlik gestərmip və qəhrəmancası- |
| + | |
| + | |
| + | | na həlak LU ə dəfə Lenin or- |
| + | ayraq |
| + | |
| + | |
| + | deni, 3 Qırmızı ordeni və me- |
| + | dallarla təltif edilmiidir. Ad. k-z, |
| + | məktəb, gӱcə, gəmi və s. var. PTupla, |
| + | Yerevan, Liyepaya ip.-lərində bustu, |
| + | Bakıda Sov.İKP 22-ci qurultayı ad. |
| + | neftayırma z-dunda S,-ın barelyefi |
| + | olan memorial ləvhə qoyulmutdur. |
| + | |
| + | ƏƏ,: Abbasov M. H., Sovet İttifa- |
| + | qı Qəhrəmanı Nelson Stepanyan, B., 1975: |
| + | Dvajdı QeroİN Sovetskoqo Sooza N. Steə |
| + | panan. Sb. dokumentov i materialov, Ere"= |
| + | van, 1968, |
| + | |
| + | |
| + | STEPANOV Aleksandr Avakovic |
| + | (1908, Azərb.SSR Valrut r-nunun |
| + | Mӱlkçdərə k.—18.12.1976, Sumqayıt)— |
| + | Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1948). |
| + | 1932 ildən Sov.İKP uzvu. Əmək fəa- |
| + | liyyətinə 1921 ildən bailamın, 1932— |
| + | 66 illərdə Hadrut, Arqcabədi və Jda- |
| + | nov r-nlarında k-z sədri, kənd sove- |
| + | tinin sədri, qəsəbə sovetinin sədri, |
| + | pambıq məntəqəsinin mudiri və s. ii1- |
| + | ləmitdir. 1947 ildə pambıqcılıq sa- |
| + | Həsində yuksək əmək gəstəricilərinə |
| + | nail Olmutdur. 1966 ildən İttifaq |
| + | əhəmiyyətli fərdi pensiyacı idi, |
| + | |
| + | STEPANOVA Angelina Osipovna |
| + | (d. 23.11.1905, indiki Xabarovsk əlkə- |
| + | sinin Nikolayevsk- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Amur it.) — rus |
| + | |
| + | sovet aktrisası. |
| + | |
| + | SSRİ xalq artisti |
| + | |
| + | 1960). Sosialist |
| + | |
| + | Əməyi Qəhrəmanı |
| + | |
| + | (1975). SSRİ Dəv- |
| + | |
| + | lət mӱkafatı lau- |
| + | |
| + | ı reatı (1952, 1977). |
| + | = 1952 ildən Sov, |
| + | “ə İKP uzvu. 1924 |
| + | = ildən Moskva Bəda- |
| + | |
| + | |
| + | Ye Teatrının ak- |
| + | SEN R ipncacbi ibip. C.-HbiH |
| + | ifası ucun zahiri ifadə vasitələ- |
| + | rinin dəqiqliyi və lakonikliyi, psi- |
| + | xoloji dərinlik, intellektuallıq |
| + | və s, səciyyəvidir. Rolları: Zinaida |
| + | (*Dayımın yuxusuz, F. Dostoyevski), |
| + | İrina, a (*Uc bacıə, cQaqra- |
| + | İb”, A. Cexov), Lida (4Platon Kre- |
| + | cetə, A. Korneycuk), kralica Yelizave- |
| + | ta (“Mariya Stuartə, F. LPiller), |
| + | Patrik Kempbell (“Sevimli yalancı, |
| + | C. Kilti), Koltsova (4“Fəvqəl”adə sə- |
| + | firə, A. və P. Tur) və 6. Kinoda cə- |
| + | kilmippdir. 2 dəfə Lenin ordeni, |
| + | Oktyabr İnqilabı ordeni, 2 balpqa or- |
| + | den və medallarla təltif edilmitdir. |
| + | STEPNYAK — Qazax.SSR Kokcetav |
| + | vil.-ndə belə Enbekiildersk r-nu- |
| + | |
| + | TOMOÖH/ TƏ"MHPH 3 Ay |
| + | |
| + | |
| + | Bap. |
| + | STERADİAN (İyH. stereös—qHCMH, |
| + | həcmi, fəza-Hradian) — cisim buca- |
| + | rının əlcu vahidi. Qəpəsi ətrafın- |
| + | da bu bucaq xaricinə cəkilmin —.. |
| + | radan radiusunun kvadratına bərabər |
| + | səth ayıran cisim bucaqıdır və ster |
| + | ilə iparə edilir. Tam sfera 4l ster |
| + | cisim bucaqıdır. |
| + | CTEPEO... (iyu. stereös—MəhKəM, sa- |
| + | it tutumlu, məkani)—mӱrəkkəb sez- |
| + | lərin tərkib Hissəsi:z Həcmlilik, ya- |
| + | xud məkan bəlgusunun məvcudluqunu |
| + | clopoumerpatla), sabitlik, dan- |
| + | milik (məs., stereotip) bildirir. |
| + | STEREOAVTӦQRAF (stereo...-av- |
| + | to... E...qraf)—fototeodolitlə plan- |
| + | almada alınan əkillərin qra- |
| + | fomexaniki usulla iplənilməsi, bun- |
| + | |
| + | |
| + | MƏC,, |
| + | |
| + | |
| + | - ə = kə ə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | A Mr gu |
| + | |
| + | |
| + | 36 CTEPEOBOPY |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ların plan və ya xəritəsinin tərtibi dir). S.p. kartoqrafiyada, astronomi- |
| + | ucun universal stereocihaz. Obyekti yada, kristalloqrafiyada və s.-də TaT- |
| + | iki mərkəzi proyeksiyadan ortoqonal biq edilir (bax Kartoqrafik proyek- |
| + | proyeksiyaya gecirərək, uyqun roma mə- cu?anap). |
| + | killərdən içaları ufuqi və paquli STEREOEFFEKT (stereo... -- lat. |
| + | muӱstəvilərdə almaqra imkan yaradır. eyqəssiz—tə”sir, nəticə)—obyektin iki |
| + | S.-ı koordinatoqrafla birləndirərək mustəvi perspektiv təsvirinə bax- |
| + | qrafiki usulla muxtəlif miqyaslı maqla onun həcmli (fəzavi) qavranı- |
| + | ran tərzi edilir. pı, Bunun ucun hər gəz yalnız bir |
| + | STEREOBORU—binokulyar perisko- təsviri germəlidir: təsvirlər gəz- |
| + | pik optik cihaz. İki okulyarlı baxın: dən elə məsafədə yerlətdirilməli- |
| + | boruşundan, tutqacdan (bərgidicidən), dir ki, eyniadlı nəqtələrə muvafiq |
| + | limbdən və ucayaqdan ibarətdir: 10— baxın pquaları kəsiisin: pqəkillər |
| + | 20 dəfə beyudə bilir. Stereobazisi miqyasca bir-birindən 1624 -dək fərq- |
| + | 2 lənə bilər. Birbata, əks və sıfır |
| + | S.-lər olur. Birbaia S. obyekt |
| + | nəqtələrinin fəzadakı həqiqi vəziyyə- |
| + | tinə mӱvafiq olub, sol və saə ipəkil- |
| + | Stereobərӱ: lərə uyqun olaraq sol və saq gezlə ba- |
| + | . 41--baxıi bo- XIldıqda yaranır. PPəgillərin yeri- |
| + | – rusu: 2—tut- Nİ qaripılıqlı dəyitiidikdə əks S |
| + | — tac 3—limby alınır. Onları 902 deəndərdikdə isə |
| + | — 4—ccayaq, 5— sıfır S.-i (təklin yastı qavranı- |
| + | baxım boru- ppı) bap verir. Stereoskopdan istifa- |
| + | EE” 5 də S.-in alınmasını asanlatdırır. |
| + | Dr rəli STEREOİZOMERLİK, fəza izo- |
| + | —— araqatı: A— Merliyi—izom-rliyin bir nə- |
| + | = ppaquli tupla- Vӱ. İzomer maddələrin molekulla- |
| + | = “MA YUYH CƏBHİ- DbiH Ha atomların bir-biri ilə ra- |
| + | = yə mexanizmi, bitə qaydası eyni ikən, onların fə- |
| + | — i— okulyarlar za dӱzulutunun muxtəlif olması. |
| + | “ ala" İki cur S. mə”lumdur: 1) sis-trans- |
| + | . sı: 10—yuxa- Nzomerlik və ya həndəsi izomerlik, |
| + | rı (hesabla- optik izomerlik. Bax həmcinin |
| + | may sonsuz Stereokimya. = |
| + | vint baraba- STEREOKİMYA (stereo,..-Hkimya)— |
| + | nız 7//—apa- kimya elminin bir cahəcu, molekulla- |
| + | ə | vu) Galan rın fəza qurulullunu, həmin qurulu- |
| + | la ə CD SƏ n maddənin fiziki xassələrinə |
| + | “era İİyisnşdı rl ii gəm (statik. S.) və reaksiyaların istiqa- |
| + | - məti ilə sur”ətinə (dinamik S.) tə”- |
| + | (mutahidə aparan iki nəqtə arasın- sirini eyrənir. Əsas eyrənmə obyekt- |
| + | dakı məsafəsi) dəyipkən olduqu ӱcӱn ləri uzvi maddələr, qeyri-uzvi mad- |
| + | təsvir stereoskopik, yə"ni həcmli alı- dələrdən isə kompleks və kompleksda- |
| + | nır. S.-dan sıqınacaq yerlərindən xili (gəlbətinvarı və ya xelat) bir- |
| + | dӱilməni mutpahidə etmək, məhəlli əsla Lin ə sini o . Paster Bər |
| + | eyrənmək və s. ucun istifadə olunur. mutdur . Mçasir S.-nın muhum |
| + | s EREOQRAFİN PROYEKSİYA — sahəsi konformasiya analizidir. S. |
| + | sfera və mustəvinin nəqtələri ara- fəza izomerliyini də (Stereoizomer- |
| + | sındakı uyqunluq. Belə alınır: sfe- lik) eyrənir. Muasir S.-da fiziki- |
| + | a ӱzərindəki S nəqtəsindən batla- kimyəvi və fiziki usullardan genin |
| + | rın S.p.-nın mərkəzi) onun digər istifadə edilir, məs., molekulda |
| + | nəqtələri OS radiusuna perpendi- atomların necə yerlətdiyini eyrən- |
| + | kulyar və S nəqtəsindən gecməyən (adə- mək ucun rentgenoqrafik və elektro- |
| + | tən sferanın O mərkəzindən, yaxud noqrafik usullarla atomlararası mə- |
| + | SS” diametrinin S” ucundan gecən) safələr və valent bucaqları mçəyyən |
| + | muӱsqəviyə pqualarla proyeksiyalanır. edilir. İstər sintetik polimerlərin |
| + | Bӱ zaman sferanın S-dən fərqli hər (məs., polistrol, polipropilen, buta- |
| + | nəqtəsi mӱstəvinin M” nəqtəsinə diep kaucuku və s.), istərsə də təbin |
| + | kecir: belə UD AlL qarpılıqlı bir- irimolekullu birlətimələrin (polisa- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | qiymətlidir nəqtəsi istisnadır: xaridlər, zӱlallar, təbii gaucuk və |
| + | |
| + | | “əs x = s.) xassələri, eləcə də dərman prepa- |
| + | ratlarından bir coxunun aktivliyi |
| + | molegulların fəza quruluqpundan cox |
| + | — asılı olduqundan, polimerlərin is- |
| + | tehsal texnologiyası, bioximya, mo- |
| + | legulyar biologiya, farmakologiya |
| + | və s. ucun S.-nın bəeyuk praktik əhə- |
| + | miyyəti var. |
| + | |
| + | Əd.Potapop V. M., Stereoximin, |
| + | ah ə Ay M,, 1975, TepHedü A., Sovremennan or- |
| + | cӱnki mӱstəvidə ona uyqun nəqtə yox- qaniceskal ximil, v 2-x t., per. s anql., |
| + | dur). S.p.-nın əsas xassələri: 1) Sfe- M.. 1981. |
| + | ra uzərindəki Q cevrəsinə mӱstəvi STEREOKİNO, stereoskopik |
| + | uzərində Q” cevrəsi, S neqtəsindən kin o—tamatacıda ekranda təsvir |
| + | gecən cevrələrə isə duz xətlər, ra- olunan obyektləri həcmli kimi qav- |
| + | diusu sonsuz beyuk olan cevrələr ramaq təsəvvuru (illӱziyası) yarat- |
| + | (iqəgildə u və u”) uyqundur: 2) S.p. maqa imkan verən kinematoqraf no- |
| + | ilə yaradılan uyqunluq konform uy- vu. S.-nu cox vaxt həcmli və ya uc- |
| + | qunluqdur (bax Konform in"ikas), elculu kino da adlandırırlar. Tə- |
| + | |
| + | |
| + | I |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | r |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | yəni bucaqlar saxlanılır (sfera bii iqəraitdə insanın hər gəzu həcm- |
| + | |
| + | |
| + | ӱzərindəki. MMC bucaqı mustəvi li cismi ez rakurs bucaqı altında |
| + | ӱzərindəki 1.”M”M” bucaqına bərabər- gerur və bir gezuӱn tor təbəqəsində |
| + | |
| + | |
| + | əks olunan təsvir o biri gezun tor tə- |
| + | bəqəsində əks olunan təsvirdən fərq- |
| + | li alınır. Bu təsvirlər disparat- |
| + | lıqı ilə fərqlənir, yə”ni təsvirlə- |
| + | ri ust-ustə qoyduqda ozum bir- |
| + | birinin ustunə duiqmur. Eninə dis- |
| + | paratlıq (yə”ni gəz bəbəklərini bir- |
| + | lətdirən xətt boyu konturların duz |
| + | gəlməməsi) nəticəsində təbii fizi- |
| + | oloji stereoeffekt meydana cıx- |
| + | dıqı ucun insan cisimlərin fəzada |
| + | bir-birinə nəzərən yerini MYƏ))ƏH- |
| + | ləixdirir, onların həcmi, relyefi |
| + | və s. əlamətləri barədə təsəvvur əldə |
| + | edir. S. vasitələri, film ayrı-ayrı |
| + | iki nəqtədən cəkildiyi ucun, tamaila- |
| + | cıya ekrandakı eyni obyekti hər gez- |
| + | lə ayrılıqda gərməyə imkan verir. |
| + | Bunun ucun film stereoskopik usul- |
| + | la cəkilir və stereoskopik kinopro- |
| + | yeksiya aparatları ilə proyeksiyala- |
| + | nır. Həcmli təsviri gərə bilmək ucun |
| + | bəzən muvafiq separasiyaedici Op- |
| + | tik vasitələrdən (məs.., gezlugdən) is- |
| + | tifadə olunur. Holoqrafiyaya əsas- |
| + | lanmaqla S. cəkilini "*/zərində ii |
| + | |
| + | |
| + | aparılır. | |
| + | STEREOKOMPARATOR (stereo...-- |
| + | komparator) — stereofotoqrammetrik |
| + | cihaz: -qoppa aerofotopəkildən eyni |
| + | nəqtələrin dӱzbucaqlı koordinatları- |
| + | Hbi (7, U), parallakslar fərqini, uzu- |
| + | nuna və eninə parallakslarını təyin |
| + | etmək ucundur. stereotopoqrafik |
| + | planalmada, fototrianqulyasiya itəbə- |
| + | gələrinin sıxlatdırılmasında, fo- |
| + | toteodolitlə planalmada və s.-DƏ cox |
| + | genin itplədilir. |
| + | |
| + | STEREOMETR (stereo...-- ...metr)— |
| + | yer səthindən, havadan və kosmosdan |
| + | cəkilmini ipəkillərin stereoskopik |
| + | mutpahidəsi zamanı elcmə ucun ii1- |
| + | lLədilən optik-mexaniki cihaz. Topo- |
| + | qrafik xəritə tərtibində, relyefin |
| + | təsviri və depifrlənməsi, fotoqram- |
| + | metrik iplər aparılarkən aeropiəkil- |
| + | dən əlculər gəturmək YÜYH, 1:25000 və |
| + | kicikmiqyaslı aerofototopoqrafik |
| + | planalmada itlədilir. |
| + | STEREOMETRİYA (stereo... -- ... |
| + | metriya)—elementar həndəsənin His- |
| + | |
| + | |
| + | səsi, fəza fiqurlarını eyrənir (bax |
| + | |
| + | |
| + | Planimetriya). |
| + | |
| + | STEREOMUNTƏZƏM POLİMER- |
| + | LƏR—xətti makromolekulu eynitip- |
| + | li kimyəvi bəndlərdən (halqalardan) |
| + | ibarət olan polimerlər. Onlarda |
| + | bəndlərin fəza konfiqurasiyaları |
| + | (eyni və ya muxtəlif ola bilər) qanu- |
| + | nauyqun surətdə muəyyən ardıcıllıq- |
| + | la duzulmulpdur. S.il. iki qrupa: |
| + | izotaktik və sindiotak- |
| + | tik polimerlərə ayrılır. İzotak- |
| + | tik polimerlərdə eynitipli yan əvəz- |
| + | ləyicilər makromolekulun əsas karbon |
| + | atomları silsiləsindən gecən xəyali |
| + | mustəvinin bir tərəfində, sindiotak- |
| + | tik polimerlərdə isə, əks tərəfində |
| + | yerlətir. S.p., yan əvəzləyiciləri in- |
| + | zamsız surətdə yerlətmit eynitərgkib- |
| + | li ataktik polimerlərdən həm |
| + | kristallatma dərəcəsi, həm də fizi- |
| + | ki, mexaniki və termik xassələrinin |
| + | yugsəkliyi ilə fərqlənir. |
| + | CTEPEOHPO )EKTOP (cmepeo ...-- nar. |
| + | proyıcıo—Hpənn aTbiıpaM)—crTe TO- |
| + | qrammetrik cihaz. 39-dək meyl buca- |
| + | qına malik aerofotopəkillərə əsasən |
| + | topoqrafik xəritənin tərtibində iii- |
| + | lədilir. Yer səthinin modeli S.-da |
| + | cevrilmin (dəyipdirilmiti) ppçala- |
| + | rın proyeksiyası prinsipinə əsasən |
| + | alınır. S.-u prof. Q. V. Romanovski |
| + | |
| + | |
| + | STERİLLİK |
| + | |
| + | |
| + | 37 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | təklif etmipdir: qısa olaraq SPR |
| + | |
| + | |
| + | STEREƏS |
| + | STEREOSKOӦP (stereo... -- ...skop) |
| + | —yer səthinin və mӱxtəlif obyektlə- |
| + | pə piəkillərinə baxmaqla onların |
| + | əcmi (ucelculu) təsvirini gərmək |
| + | ucun iplədilən optik cihaz. S. əca- |
| + | sən aeropəkilləri və kosmik iəkil- |
| + | ləri depifrləmək ӱcun iplədilir. |
| + | Əsas nevləri: portativ S. (celə dapı- |
| + | na bilən və cibdə gəzdirilən S., ste- |
| + | reoskopik eynəklər), stolustu S. (qur- |
| + | qusuz S., binokulyar hissəli S. və s.) |
| + | |
| + | |
| + | S. | ayə |
| + | HL İZ |
| + | |
| + | |
| + | tamapacıda təsvirlərin muptahidə- |
| + | si zamanı dərinlik və həcmilik təəs- |
| + | suratı yaradan televiziya sistem- |
| + | ləri. Həcmilik təəssuratı gərmənin |
| + | binokulya xassəsinə əsaslanır. |
| + | Odur ki, S.t.-da eyni bir obyektin təs- |
| + | viri bir-birindən muəyyən məsafədə |
| + | yerləttmiti elə iki mevqedən (verili- |
| + | ppin bazisi) verilir ki, nəticədə o6- |
| + | yektin stereocutunu təpil edən iki |
| + | təsvir alınır. Qəbul zamanı tamalta- |
| + | cıya stereocutun təsvirləri gezlərə |
| + | ayrı-ayrılıqda (sol gəzə sol təsvir, |
| + | car Kəsə isə saq təsvir) tə”sir edir. |
| + | S.t,-dan kutləvi televiziya veriliii- |
| + | lərində (hələlik iplənmək uzrədir) |
| + | və mӱxtəlif praktiki əhəmiyyətli tət- |
| + | biqi sahələrdə istifadə oluna bilər. |
| + | STEREOSKOPİK FOTOAPARAT — |
| + | |
| + | |
| + | bir obyektin stereocut əmələ gətirən: |
| + | |
| + | |
| + | 2 pəklini eyni vaxtda cəkmək . |
| + | fotoaparat. S.f. bir-birindən 65 mm |
| + | məsafədə (insan g bəbəkləri |
| + | arasındakı orta ədə) yerlətən iki |
| + | identik obyektivlə təchiz kur : |
| + | STEREOSPESİFİK no İ ER- |
| + | LƏİYMƏ—fəza qurulupu yuksək də- |
| + | rəcədə nizamlanmıqtl polimerlərin |
| + | (stereomuntəzəm polimerlərin) sinte- |
| + | SHHH TƏ Ki edən polimerlətmə. |
| + | STEREOTİP (stereo...-- yun. Sӱrov— |
| + | numunə, surət, forma)—hundur capda |
| + | cap formasının (yıqı və klipe) su- |
| + | rəti, qalınlıqı 2 mm-dən 25,1 mm- |
| + | dək olan levhələr ptəklində hazırla- |
| + | nır. 18 əsrdə meydana cıxmıpdır. |
| + | Coxtirajlı nəprlərdə genipt istifa- |
| + | də edilir. Hazırlanma tsuluna gərə |
| + | S. tekmə, qalvanoplastik (və ya elek- |
| + | trolitik) və preslənmipt olur. Mate- |
| + | rialı metal, polimer və ya onların |
| + | qarıptıqından ibarət olur. Cap ma- |
| + | pplınının TİPİNƏ uyqun olaraq yastı |
| + | (tigelli və ya yastı cap mapqınları |
| + | ucun), yaxud qevsvarı (rotasiya ma- |
| + | anə ucun) pəkildə hazırlanır. |
| + | STEREOTİPİYA, poliqrafiya- |
| + | Dd a—coxnusxəli nəprlərin capı ucun |
| + | Hundur cap ması surətlərinin |
| + | (stereotiplərin) hazırlanması. Ste- |
| + | rezin levhə pəklində və ya silindr |
| + | |
| + | issəsi formasında olub mətbəə ərin- |
| + | tisindən, misdən və s.-dən, həmcinin |
| + | plastik əə və ya rezindən hazırla- |
| + | nır. Uc |
| + | |
| + | elektrolitik və presli. Birinci |
| + | usulda matrisaya mətbəə ərintisi tə- |
| + | gur, soyuduqdan sonra orijinalın rel- |
| + | yefli formasını alırlar: ikincidə |
| + | qalvanik vannada matrisa tzərinə me- |
| + | tal təbəqəsi (mis, nikel, dəmir) toP- |
| + | lamaqla stereotip ucun ӱst capedici |
| + | təbəqə əldə edilir: uucuncu csulda isə |
| + | stereotip almaq ucun matrisaya qız- |
| + | dırılmıq halda pres altında plas- |
| + | tik gӱtlə ləvhəsi sıxılır. |
| + | |
| + | S. məhsuldarlıqı yuksək olan ro- |
| + | |
| + | tasiya cap mamınları çcun )Ma- |
| + | |
| + | |
| + | . usulu məvcuddur: TƏKMƏ, - |
| + | |
| + | |
| + | lar hazırlamaqa, eyni cӱr forma- |
| + | surətlərdən eyni zamanda bir necə ma- |
| + | pında cap etməyə imkan verir. Mat- |
| + | risaları uzun mӱddət saxlamaq mum- |
| + | kun olduqu ucun S.. kitabların təkrar |
| + | capını asanlaidırır. |
| + | |
| + | STEREOFONİYA (cmepeo... “ yun. |
| + | rhӧpe— səs)—səs mənbələrinin fəza- |
| + | da paylanması effektini saxlamaqla |
| + | səsin elektroakustik cihazlarla etu- |
| + | rulməsi və ya yenidən səsləndirilməsi. |
| + | Səs mənbələri fəzada paylandıqda in- |
| + | sanın epitmə aparatı onların mux- |
| + | təlif yerdə olduqunu təyin edir |
| + | məs., orkestrdə musiqi alətlərinin |
| + | yerini muəyyənlətdirir). radio- |
| + | qəbuledici və kinofilmi mupayiət |
| + | edən ucadandanıtlan səsi yalnız bir |
| + | istiqamətdə pqualandırır və real ha- |
| + | disəyə uyqun radiotranslyasiya zamanı |
| + | fəza effekti yaranmır. S. verilii- |
| + | lərin təbiiliyini artırır. |
| + | orkestrin səsini və musiqi alətləri- |
| + | nin yerləpməsini təbii vermək ucun |
| + | |
| + | |
| + | uc mikrofon ufuqi mustəvidə (qulaq. |
| + | |
| + | |
| + | mənbəyin paquli mustəvidə yerdəyiti- |
| + | məsinə az həssasdır) orkestrin yer- |
| + | ləpməsi boyunca bir-birindən muxtə- |
| + | lif məsafədə qoyulur. Hər koda |
| + | gucləndirici qopulur və siqnal uca- |
| + | dandanıtana ulur. Ucadandanı- |
| + | pan uyqun mik nların qəbul etdiyi |
| + | səsi canlandırır və orkestrdə musiqi |
| + | alətlərinin yerləpqməsinə uyqun fəza |
| + | effekti yaranır. S. stereofonik ki- |
| + | no, stereofonik səsyazma və stereofo- |
| + | nİK səs veriliptində iq edilir. |
| + | STEREOFONİK RADİOVERİLİ |
| + | —dinləyicidə səsin tonu, tembri və |
| + | gurluqu ilə yanatı, səs mənbələrinin |
| + | yeri haqqında da təsəvvur yaradan pro- |
| + | qramların radno ilə veriliti. Bu |
| + | cur verilitdə səslənmə təbii xarak- |
| + | ter alır (bax Binaural effekt). |
| + | Adətən S.r. ultraqısa dalra diapa- |
| + | zonunda aparılır. S.r. proqramı iki |
| + | kanal ilə verildikdə dapıyıcı tez- |
| + | lik vericidə tezliyə gərə kompleks |
| + | stereofonik siqnalla modulyasiya |
| + | edilir. SSRİ-də cpolyar diyi |
| + | yalı sistemə tətbiq edilir. S.r.-in |
| + | qəbulunda stereofonik radioqəbuledi- |
| + | cilərdən istifadə edilir: kvadrafo- |
| + | nik (4-kanallı) S.r. yaradılması is- |
| + | tiqamətində təkmillədirilir. |
| + | STEREOFONİK SƏSYAZMA fono- |
| + | qramı yazılma vaxtı səs mənbələri- |
| + | nin yerləmə istiqaməti haqqında in- |
| + | formasiyaya malik olan səsyazma nə- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Səaslandirimə |
| + | Uckanallı sterqofonik səsyazma və səs- |
| + | ləndirmə sxemi: 7—mikrofon: 2—sosyaz- |
| + | ma kanalı: 3—səsdapıyıcıy 4—səsdatpı- |
| + | yıcının Hərəkətinin imanı .. |
| + | zı cıqırı: 6—fonoqram: 7—səsləndirmə H |
| + | |
| + | |
| + | la |
| + | |
| + | |
| + | kanalı: 8—səsucaldan. |
| + | vӱ. Belə yazının səsləndirilməsində |
| + | cox təbiilik olur. Bu .. fekt |
| + | yazmanın m |
| + | lpən mikrofon larla aparılması və |
| + | yazının muxtəlif nəqtələrdə yerlət- |
| + | dirilmin reproduktorlarla (onların |
| + | |
| + | |
| + | Məs., 6 |
| + | |
| + | |
| + | əlif mevqelərdə yerlə- yala |
| + | |
| + | |
| + | sayı kanalların sayına bərabərdir) |
| + | səsləndirilməsi nəticəsində alınır. |
| + | Kanalların sayı panoramlı və geniit- |
| + | formatlı kinoda cox (bepi), stereofo- |
| + | HHK MƏHHƏT anapaTnapbın na (MATHHTO- |
| + | fon, elektrofon, qəbuledici və s.) isə |
| + | adətən iki getuӱrulur. 20 əsrin 70-ci |
| + | illərindən məmpət aparatlarında 4- |
| + | kanallı kvadrafonik səsyazmadan is- |
| + | tifadə edilir. | |
| + | ST REOFOTOQRAMM ETRİYA —fo- |
| + | toqrammetriyanın belməsisz qopa aero- |
| + | otopəkillərdən istifadə edərək, tə- |
| + | HH və sun"i obyektlərin həndəsi xas- |
| + | sələrini eyrənir. Əsasını stereosko- |
| + | pik mutpahidə təpkil edir. . Me?- |
| + | marlıqda, intaatda, təbabətdə, hərbi- |
| + | mӱhəndis iplərində, kosmik tədqiqat- |
| + | larda və s.-də tətbiq olunur. |
| + | STEREOCUT—eyni obyektin iki gӧrmə |
| + | nəqtəsindən cəgilmiiy iki təsvirinin |
| + | irlətməsi. S.-ə baxarkən (belə ki, |
| + | hər gəz bu təsvirlərdən yalnız birini |
| + | gersun) obyektin həcmli (stereosko- |
| + | pik) pəkli gərunur. S.-dən stereoki- |
| + | noda, ster toqrafiyada, stereosko- |
| + | pik televiziyada, Həmcinin elmi məq- |
| + | |
| + | |
| + | sədlər n istifadə edilir. |
| + | STERİL HEYVANLAR, mikrob- |
| + | suz Hheyvanlar—viruslar, həm- |
| + | cinin makroparazitlər daxil olmaq- |
| + | na 6 mikroorqanizmlərdən azad |
| + | olan heyvanlar. S.H. yetipdirməyə 19 |
| + | əsrin sonunda cəhd gestərilmitdi. |
| + | Hələ L. Paster “Heyvanların həyatı |
| + | mikrobsuz mumkundurmu?ə sualını |
| + | meydana atmındı. 20 əsrin 40-cı il- |
| + | lərində Amerika alimi C. Reynirs |
| + | əməkdapları ilə birgə subut etdilər |
| + | ki, S.h.-ın inkitpafı və coxalması |
| + | ccun əlveritli sun"i ptərait yaratmaq |
| + | olar. İmmunologiyada, bakteriologi- |
| + | yada, virusologiyada, parazitologiya- |
| + | da, eksperimental biologiya və tibbin |
| + | digər ələrində S.H.-dan istifadə |
| + | olunması cox məhsuldar nəticə verdi |
| + | və 20 əsrin 60-cı illərində mustəqil |
| + | elmi fənnin —qnotobiologi- |
| + | yanın yaranmasına səbəb oldu. |
| + | S.H.-ı balanı dan steril su- |
| + | rətdə ayırmaqla (histerotomiya, his- |
| + | terektomiya), yaxud həptərat və quppla- |
| + | rın zərərsizlətdirilən yum parı- |
| + | nı yıqıb sonradan inkubasiya etməklə |
| + | alırlar. Dorulanadək bala steril ol- |
| + | mupsa, bu halda heyvan steril sayı- |
| + | lır. Qnotobiologiyanın mə"lumatları |
| + | gəstərir ki, təbii ptəraitdə normal |
| + | mikroflora simbioz orqanizmlər ucun |
| + | zəruridir: bu sahib orqanizmi vita- |
| + | minlər, aminturtular və həzm r- |
| + | mentləri ilə tə"min edir. SSRİ-də |
| + | ilk S.H. N ildə alınmıtn ə |
| + | STERİLİZASİYA (var. sterilis— |
| + | |
| + | |
| + | | sonsuz)—1) Muxtəlif maddələrin, əpt- |
| + | |
| + | |
| + | yaların, ərzaq məhsullarının və s. |
| + | |
| + | |
| + | canlı mikroorqanizmlərdən tam tə- |
| + | |
| + | |
| + | mizlənməsi. Yӱksək temp-r, mayeləri" |
| + | filtrdən kecirmək S.-nın ən cox Ya- |
| + | yılmıt usuludur. S. operasiya ota- |
| + | qında, anti klər qablapdırı- |
| + | lan sexlərdə ultrabənevitəyi myana- |
| + | rın geməyi ilə aparılır. Kosmik |
| + | gəmilərdə də S. tədbirləri gərulur. |
| + | ) Cinsi S.—cinsi unksiyanın |
| + | ormonal tənziminin saxlamaqla in- |
| + | sanı doqrum qabiliyyətindən cərrahi |
| + | yolla ət etmək. |
| + | |
| + | STERİL TOR—muxtəlif əmi- |
| + | rın sterilizasiyası ucun ipplə- |
| + | dilən aparatlar. Avtoklav, quruducu |
| + | |
| + | |
| + | ikaf və s. S.-lar mə”lumdur. |
| + | STERİLLİK (lat, sterilis—xəscyə, |
| + | |
| + | |
| + | 38 STERİNLƏR |
| + | |
| + | |
| + | sonsuz, barsız)—cinsi yetkinliyə cat- kicik S. Azərb.SSR-də daha cox ya- |
| + | mısi fərdin cinsi coxalmaya qadir yılmıtdır. Adətən, adalarda koloni- |
| + | olmaması. Botanika və bitki- ya halında coxalır. Bakı arxipela- |
| + | cilikdə “S.ə, insan və heyvanlara qının Gil və baiqa adalarında Ya- |
| + | aid edildikdə cdəlsuzluk? kimi ii- payırlar. Yerdə duzəltdiyi yuvaya, |
| + | lədilir. Tibdə və mikrobio- adətən 3—4 yumurta qoyur, 2—3 rtə |
| + | logiyadacS.ıterminindən mçhit- kurt yatır. Xırda balıq və su onur- |
| + | də, orqanizmdə, yaxud hər hansı ma- qasızları ilə qidalanır. |
| + | |
| + | terialda canlı mikroorqanizm və ya STEROİDLƏR —kimyəvi təbiətinə ge- |
| + | onun sporlarının olmadıqını xarak- rə izoprenoidlərə aid olan ӱzvi bir- |
| + | terizə etmək ucun istifadə edilir. ləpmələr sinfi. Siklopentanperhid- |
| + | STERİNLƏR, sterollar—ste- rofenantren (perhidrosiklopentanfe- |
| + | roidlər sinfinə mənsub polisikl nantren— A. Lenincerə gərə) nuvəsi- |
| + | spirtlər. Canlı təbiətdə geniiy ya- nin (steranların) tərəmələridir. Ste- |
| + | |
| + | |
| + | ılmıtdır. S. uzvi həlledicilərdə roidlərin mӱxtəlif nəvləri canlı |
| + | əll olan, suda isə həll olmayan op- təbiətdə genip yayılmıttdır, onlar |
| + | tik aktiv, kristal maddələrdir. S. mikroorqanizmlərdə, bitkilərdə və |
| + | |
| + | |
| + | mikroorqanizm, bitki və heyvanlarda heyvanlarda rast gəlir. |
| + | |
| + | skvalen karbohidrogenindən əmələ gə- Muhum təbii S.-dən ed turptula- |
| + | lir. Molekullarında 27—29 karbon rını, kipi və qadın cinsiyyət hor- |
| + | atomu olur. İnsan və heyvanlarda ən monlarını, bəyrəkustu vəzinin qabıq |
| + | muhum sterin—xolesterin, gəbə- maddəsi hormonlarını gestərmək olar. |
| + | ləklərdə, o cӱmlədən xəmirmayada ən Yuksək bioloji fəallıqa malik olan |
| + | KEHHHI yayılanı—erqosterin, bitki- bə"zi maddələr buraya aiddir. Bu bir- |
| + | - isə fitosterinlər qrupuna mən- lətmələr S.-in bir sinfi olan ste- |
| + | su Yalan və stiqmasterindir., rinlər (xolestrin) mӱstəsna edilmək- |
| + | Ali heyvanlarda S. sinir toxumala- lə, huceyrədə cuzi miqdardadır. |
| + | |
| + | rı, qaraciyər, sperma uӱceyrələri |
| + | |
| + | və s.-də olur. Xolesterin, erqosterin her, s anql., M., 1974: Berezov T. T., |
| + | və f-sitosterindən sənaye miqyasın- Korovkin B. F., Bioloqiceskal xi- |
| + | da steroid hormonları və O qrupu vi- min, M., 1982. |
| + | |
| + | taminləri alınır. | b |
| + | |
| + | CTEPRHHT (unx. sterling)—1) 12 əsr- STETOSKOP (yun. 5(2(hoz—kəeks, si- |
| + | dən penninin ing. adı: 14 əsrin so- nə, də ...skop)—insan və heyvan or- |
| + | nundan funt sterlinq birlətməsin- qanizmində ӱrək tonlarına, tənəffus |
| + | də istifadə edilir. 2) ilis sik- və s. təbii səslərə qulaq asmaq ucun |
| + | gələrinin qanunla muəyyən edilmikt iiylədilən tibbi alət. 1816 ildə aus- |
| + | (916 2/3), kultasiya diaqnostika usulunun bani- |
| + | |
| + | |
| + | Ədl. Lenindjer A., Bioximil, |
| + | |
| + | |
| + | probu: qızıl sikkə probu | |
| + | |
| + | gəli sikkə ər S ). si fransız həkimi R. Laennek (1781— |
| + | STERLİNQ ZONASI—bax Balyu- 18 kəpf etmitdir. | |
| + | |
| + | ta zonaları. STEFAN DӰİYAN (təqr. 1308—20.12. |
| + | |
| + | |
| + | STERLİTAM AK—Bapq.MSSR-də pqə- 1355)—Serbiya kralı (1331 ildən), |
| + | hər. Sterlitamak r-nunun mərkəzi. 1345 ildən car. S. Bizansla uzunmud- |
| + | Belaya cayında gəmi dayanacaqı. D.y. dətli mӱharibələr nəticəsində Ser- |
| + | cr. Əh. min (1983). Kimya və ma- biya ərazisini xeyli genitləndirmiiz |
| + | itınqayırma sənayesinin muhum mər- və Serb—Yunan carlıqını yaratmıpp- |
| + | kəzidir. Yungul sənaye, pedaqoji in-t, dı. 1345 ildə Serbiya arxiyepiskop- |
| + | Ufa neft in-tunun umumtexnika-fa- luqunu patriarxlıq, ezunu isə cserb- |
| + | kӱltəsi, 8 orta ixtisas məktəbi, dram lərin və yunanların carı e”lan et- |
| + | teatrı, əlkəpqunaslıq muzeyi var. miidi. 1 ildə dərc etdirdiyi |
| + | 1919—22 illərdə Bapq.MSSR-in pay- Stefan Dumanın Qanunnaməsi feodal |
| + | taxtı olmupdur. 1766 ildə salın- qaydalarını məhkəmləndirməyə yənəl- |
| + | mıpdır. = dilmiindi. |
| + | CTEPH (5seqpe) Lorens (24.11.1713, STEFAN DUİYANIN QANUNNA- |
| + | İrlandiya, Klonmel—18.3.1768, Lon- MƏSİ —orta əsrlərdə Serbiyada qa- |
| + | don)—ingilis yazıcısı. Sentimen- nunlar məcmuəsi. Serbiya carı Ste- |
| + | talizmin gerkəmli işma əndəsidir. fan Dumanın (1345— 1355) təpəbbu- |
| + | Kembric un-tinin ilahiyyat fakul- su ilə 1349 il yırqıncaqrında qəbul |
| + | təsini bitirmip (1738), kepiplik edilmitdi (1354 ildə əlavələr olun- |
| + | etmipdir. “Centlmen Tristram PTəen- mupdu). 24 siyahısı devruӱmuzədək |
| + | dinin Həyatı və mulahizələriə (c. catmıpdır. S.D.q. hakim feodal sin- |
| + | 1—9, 1760—67) əsəri 18 əsr ailə-məi- fi daxilindəki, həm də bu siniflə |
| + | pət romanı Den əəbi yenəlmindir. kəndlilər və devlət hakimiyyəti ara- |
| + | cFransaya və İtaliyaya əl sında qaripılıqldı munasibətləri |
| + | səyahətə (1768 manında mutləqiy- təsbit edirdi. |
| + | əsə ra “ə ə əksini tapmıpn- STEFAN — BӦLTSMAN QANUNU— |
| + | dır. cYorikin eyudləriə (c. 1—2, tarazlıqda olan pqualanma enerjisi- |
| + | 1760—69) psixoloji manı var. nin həcmi sıxlıqının (r==a1Q", a— |
| + | Əsəri: Fransaya və İtaliyaya sen- sabitdir) və onunla baqlı olan ipça- |
| + | timental səyahət, B., 1973, buraxma qabiliyyətinin ((=oT", 0— |
| + | Əd.: Pıxlı İ. və baptaları, XUPT Stefan-Boltsman sabitidir) muctləq |
| + | əsr xarici ə yat tarixi, B., 70: temp-run (T) 4-cuӱ dərəcəsi ilə mutə- |
| + | Elistratovza A,, AnqliaskiV roman nasibliyini gəstərən qanun. Mutləq |
| + | əpoxn Prosvepdenil, M., 1966. qara cisim ucun doqrudur. Bu qanun |
| + | STERNALAR (Bkeqaplae)—qaqayılar Y. Stefan təcrubədə (1879), L. Bolts- |
| + | fəsiləsinə aid yarımfəsilə. Bədəni- man isə nəzəri (1884) olaraq almıpl- |
| + | nin uz. 20—55 sm olur. Qanadları dı. S.—B.q.-ndan yӱksək Təmirların |
| + | nazik və uzundur. Dimdiyi duz və əlcӱlməsində istifadə olunur. | |
| + | itidir. Sur"ətlə ucur və yaxpı uzur. STEFAN--BӦLTSMAN SABİTİ |
| + | SSRİ-də "kə mənsub 10 nəvu, o (o)—fiziki sabitlərdən biri, mut- |
| + | cumlədən Azərb.SSR-də 4 cinsə mən- ləq qara cismin tarazlıqda olan iqua- |
| + | sub 8 nevu var. Sahil qutilarıdır. lanma enerjisinin həcmi sıxlı- |
| + | ay S.-ı, Xəzər “S,-ı, aqyanaq S, və qInı muəyyən edən qanuna daxildir |
| + | |
| + | |
| + | (bax Stefan—Boltsman qanunu), = |
| + | = (5,67032 :-0,00071)-10 8 vt/(me?-K*) = |
| + | == (5,67032 = 0,00071) :109 er? / (can . |
| + | sm?.K*). |
| + | STEFENSON, Stivenson (Bbe- |
| + | rhepzop) Corc (9.6.1781, Nortamber- |
| + | lend, Uaylem—12.8.1848, Cesterfild, |
| + | Tepton-Haus)—buxarla iiyləyən d.Y. |
| + | nəql.-nın baqilanqıcını qoymu(l in- |
| + | gilis konstruktoru və ixtiracısı. |
| + | 1814 ildən parovozqayırma ilə məii |
| + | qul olmuzidur. S. orijinal konstruk- |
| + | siyalı mə”dən lampasını ixtira et- |
| + | mii (1815), Nyukaslda dunyada ilk |
| + | parovozqayırma z-dunun əsasını qoy- |
| + | muidur (1823). Həmin z-dda onun pəh- |
| + | bərliyi altında cəkilən Darlinqton— |
| + | Stokton d.y., sonra isə Mancestr və |
| + | Liverpul arasındakı d.Y. YUYH na |
| + | rovoz duӱzəldilmiidir. S.-un təklif |
| + | etdiyi d.y.-nun eni (1435 mm) Qərbi |
| + | Avropa d.y.-larında ən cox yayılmıllq |
| + | enuyAYP. |
| + | Əd: B |
| + | Stefenson, |
| + | STEFFENS (Steffens |
| + | koln (6.4.1866, San- |
| + | 1936, Kaliforniya, armel)—ame- |
| + | rikan publisisti. 1900-cu illərin |
| + | əvvəlində e“Zibil epələyənləri ədəbi |
| + | hərəkatına bapcılıq etmitdir. eİllə- |
| + | hərlərin rusvaycılıqı (1904), aGay- |
| + | idarə uqrunda izə, (1906), |
| + | “İntpaatcıları (1909) kitablarında |
| + | burjua devlət aparatı, inhisarcıla- |
| + | Yə fırıldaqcılıqı ifipa olunur. |
| + | 919 ildə Moskvada V. İ. Leninlə |
| + | gerutimutidur. 30-cu illərdə kommu- |
| + | nistlərə yaxınlalmınt, faiizm təh- |
| + | lukəsinə qaripplı cıxmındır. cAvto- |
| + | bioqrafiyamə (1931) əsəri var. |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri Razqrebatelh |
| + | M., 1949, Malıcik na lopadi, L., 1955. |
| + | |
| + | |
| + | STEXİOMETRİYA (yun. *osheyop |
| + | —ilkin, əsas--...metriya)—kimyəvi |
| + | reaksiyaya girən bəsit və murəkkəb |
| + | maddələrin kutlələri (həcmlərn) ara- |
| + | sında miqdari nisbətlər haqqında |
| + | təlim. c“S.ə terminini elmə alman |
| + | kimyacısı İ. Rixter daxil etmipdir. |
| + | S.-nın əsas muldəaları Avoqadro qa- |
| + | nununa, Gey-Lussak qapununa, Həndəsi |
| + | nisbətlər qanununa, kutlənin caxnaH- |
| + | ması qanununa və ekvivalentlər qanu- |
| + | nuna əsaslanır. Stexiometrik hesab- |
| + | lamalar kimya texnologiyasında və me- |
| + | zı giyada genmi tətbiq edilir. |
| + | STEC) gӧ, Boris erieyevic (5.8. 1891, |
| + | indiki ula vil,, anovo k,— 2. |
| + | 4.1969, Moskva) — . “ӧn |
| + | hidroaeromexanika |
| + | və istilik texnika- |
| + | sı sahəsində sovet |
| + | alimn. SSRİ EA |
| + | akad. (1953, m. ӱzvu |
| + | 1946). Sosialist |
| + | Əməyi Qəhrəmanı |
| + | (1961). Lenin mu- |
| + | kafatı laureatı | |
| + | (1957), CCPH Dev- |
| + | lət mukafatı lau- |
| + | reatı (1946). 1921 |
| + | ildən prof. N. Y. |
| + | Jukovskinin izagirdi olmutdur. |
| + | Moskva Ali Texniki Məktəbini bi. |
| + | tirmiidir (1918). S. aviasiya muhər- |
| + | Re İSTİLİK və qazodinamik |
| + | ablanması nəzəriyyəsinin, həmcinin |
| + | muhərriklərin yerustu və Hund. xarak- |
| + | teristikalarının qurulması metodi- |
| + | kasının yaradıcılarından biridir. |
| + | |
| + | |
| + | irqinskib V. S., Djordj |
| + | 1781—1848, M.—L., 1964. |
| + | |
| + | |
| + | Cozef Lin- |
| + | ansisko—9.8. |
| + | |
| + | |
| + | qrAzi, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Əsərlərinlə ilk dəfə hava-reaktiv hə- |
| + | rəkət nəzəriyyəsini ipərh etmitdir. 2 |
| + | dəfə Lenin ordeni, 2 batqa orden və |
| + | medallarla təltif olunmupdur. |
| + | Əd.: C uev F., Creukun, M., 1979. |
| + | |
| + | |
| + | STİBİN, 5IN.—pis iyli rəngsiz |
| + | qaz: —18"C-nə qaynayır, —88*S-də əri- |
| + | yir. Stibium ərintilərinə turpqular- |
| + | la tə”sir etdiklə əmələ gəlir. Asan- |
| + | lıqla alıpqıb yanır. Cox zəhərlidir. |
| + | STİBİUM (lat. Stibium), a HT H- |
| + | M o H, Sb—kKHM)ƏBH eneMeHT. Eeseum- |
| + | lərin dəvri sisteminin U qrupun- |
| + | dandır, at.n. 51, at.k. 121,75, gӱmupqu- |
| + | boz metaldır. Təbii S. iki davamlı |
| + | izotopdan: 1245 (57,2596 ) və :235H |
| + | (42,7576 ) ibarətdir. 20-dən cox ra- |
| + | RHOAKTMB izotopu mə lumdur. Onlar- |
| + | dan ən muhuçmləri :225H, 1245 H və zər |
| + | izotoplarıdır. Metal S. insana cox |
| + | qədimdən mə”lumdur: eramızdan Hələ |
| + | 3 min il əvvəl Babilistanda ondan |
| + | qab-qacaq hazırlayırdılar. S. nis- |
| + | bətən nadir tapılan elementdir. Yer |
| + | qabıqında miqdarı 5.1077994 -dir. S.- |
| + | un 100-dən artıq mineralı var. On- |
| + | lardan ən cox yayılanı və sənaye əhə- |
| + | miYYƏTİ olanı stibnit və ya antimo- |
| + | nitdir 5I,53 (bə”zi PQərq əlkələrin- |
| + | də ondan surmə adı ilə qapı və kir- |
| + | nikləri qara rəngə boyamaq ucun isti- |
| + | fadə edilir). Metal S.-un boz, qara |
| + | və sarı allotropik modifikasiya- |
| + | ları var. Bunlardan yalnız boz kri- |
| + | stal S. davamlıdır. S.-un sıxlıqı |
| + | (20“S-də) 6,69 q/sm2-dir, 630,5*S-də |
| + | əriyir, 1635 1-10*S-də qaynayır, kev- |
| + | rəkdir, deyulub yastılana bilir. Me- |
| + | xaniki xassələri saflıq dərəcəsin- |
| + | dən asılıdır. Kimyəvi cəhətdən qey- |
| + | ri-aktivdir. Birlətpmələrində əsa- |
| + | sən --5, 1-3 və —3 valentlik KƏCTƏ- |
| + | rir. Havada adi | pqəraitdə dəyitmir, |
| + | qızlırıldıqda yanıb 5I,O:, Sb,O, |
| + | və 5I:O, əmələ gətirir. Stibium 3-ok- |
| + | sid 5I,Oz aq rəngdə bərk maddədir, |
| + | amfoter xassəlidir, əsaslılıqrı us- |
| + | tunluk təpkil edir: stibium 4-oksid |
| + | sb,O, uc—və betpvalentli S.-dan iba- |
| + | ət davamlı birləitmədir: stibium |
| + | -oksid 5I,O. turiqu xassəli sarım- |
| + | tıl tozdur. S, un suda az həll olan |
| + | stibit (metaantimonit, N5HO,), sti- |
| + | bat (aHTMMOHaT, HSbO.) və perstibat |
| + | (perantimonat, N5HO,) turpularının |
| + | duzları mə”lumdur. S. tioduzları |
| + | olan ə nitlər və tioantimo- |
| + | HaTnapnaH (Məc,, NaSbS, nə NaSbO:) |
| + | S. istehsalında istifadə. edilir. S. |
| + | metal, əsasən, lehim, mətbəə ərintilə- |
| + | ri, kabel ertuyu, antifriksion ərinti- |
| + | lər, akkumulyator ləvhələri və s, ha- |
| + | zırlanmasında iplədilir. bir- |
| + | ləpqmələrindən optik iquliə, keramika, |
| + | plastik kutlə istehsalında, uzvi sin- |
| + | |
| + | |
| + | tezdə, -qəczacılıq, toxuculuq, rezin, |
| + | lak-boya sənayelərində, pirotexnika- |
| + | da və s, istifadə edilir. S, və onun |
| + | |
| + | |
| + | duzları zəhərlidir. |
| + | |
| + | |
| + | Ədə Qlinka N. L., Obixal ximin, |
| + | L., 1980, SaviipkiNn E. M., Burxa- |
| + | "ə - Tr. S., Redkie metallı i splavı, M., |
| + | |
| + | |
| + | STİBİUM FİLİZLƏRİ—stibiu- |
| + | mun sənayedə istifadə edilməsi tex- |
| + | niki cəhətdən mumkun və iqtisadi cə- |
| + | hətdən əlveripli olan təbii mineral |
| + | aqreqatları. Əsas mineralı antimo- |
| + | nitdir. S.f. 5I, Si, Ne, Av və Ee-un |
| + | mӱrəkkəb sulfidləri (cemsonit, tet- |
| + | raedrit, livinqstonit və s.), “eləcə |
| + | |
| + | |
| + | bin la |
| + | ransa |
| + | |
| + | |
| + | STİRLİNQ DUSTURU |
| + | |
| + | |
| + | də 5f-un oksidləri və oksixlorillə- |
| + | ridir (senarmontit, nadorit). 5I-un |
| + | miqdarı lay filiz kutlələrində 1 |
| + | 1096, damar filiz kuӱtlələrində 3— |
| + | 5096, orta hesabla O0— 2096 olur. Al- |
| + | caq temp-rlu hidrotermal məhlulla- |
| + | raz suxur catlarını doldurması, |
| + | əmcinin suxurların stibiumlu mi- |
| + | nerallarla əvəz olunması nəticəsin- |
| + | də əmələ gəlir. Yataqları SSRİ, Cin, |
| + | Yaponiya, Əlcəzair, Mərakei vəs. əl- |
| + | kələrdə var. Kapitalist elkələrində |
| + | və inkitpafda olan əlkələrdə S.f.-nin |
| + | ehtiyatı 1,6—1,8 mln. ”tt-dur (1974), |
| + | STİBİUMLU ƏRİNTİLƏRtərki- |
| + | binlə stibnum (5) olan ərintilər. 5I |
| + | qurqupun, qalay, bismut və bə”zi bati- |
| + | qa metal ərintilərinin tərkibində |
| + | olur. Qurqutpun və qalayın S.ə.-inə |
| + | podiipnik (bax Babbit) və mətbəə |
| + | ərintisi aildir. Bismutun (8896) |
| + | 5 (1296) ilə ərintisi ez nadir maq- |
| + | nit xassələri ilə secilir. Az miqdar- |
| + | da 5I əlavə edilməsi qurqutpun və qa- |
| + | layın bərkliyini artırır. Yarım- |
| + | gecirici elementlərin geciriciliyi- |
| + | ni muəyyən həddə catdırmaq və s. yuyH |
| + | 56-dən legirləyici əlavə kimi isti- |
| + | falə sir. : |
| + | CTVI BEHCOH (Stevenson) Eana?) Envur |
| + | 21 1900, Los-Anceles — 14.7.196. |
| + | ondon)— ABT1P siyasi xadimi. İxti- |
| + | sasca huquqiqunas odmutdur: 1933 il- |
| + | dən dəvlət. aparatında muxtəlif vəzi- |
| + | fələr dapımındır. 1941—44 illər- |
| + | də dəniz nazirinin xususi kəməkci- |
| + | si, 1945 ildə Dəvlət katibinin kə- |
| + | məkcisi, San-Fransisko konfransın- |
| + | da (1945) ABPQ numayəndə heyətinin |
| + | muppaviri olmuptdur. 1949—53 il- |
| + | lərdə İllinoys ptatının qubernatoru |
| + | idi. 1952 və 1956 illərdə Demokrat- |
| + | lar partiyasından prezidentliyə na- |
| + | mizəd gestərilmitdi. 1961—65 il- |
| + | lərlə AB1P-ın BMT-də daimi numa- |
| + | yəndəsi idi. |
| + | STİVENSON (ötevenson) Robert |
| + | Lyuis (13.11.1850, Edinburq—3.12.1894, |
| + | Samoa, Upolu a.)—ingilis yazıcısı. |
| + | Milliyyətcə potlanddır. Macəra ədə- |
| + | biyyatının gərkəmli nӱmayəndələrin- |
| + | dəndir. “Yeni ərəb gecələriz. (1882) |
| + | adlı ilk hekayələr kitabında arzu |
| + | ilə gercəklik arasındakı ucurum |
| + | fikri əksini tapmıtdır. *Dəfinələr |
| + | adası (1883), *FOqurlanmıtq (1886), |
| + | cDoktor Cekil və mister Haydın, qə- |
| + | ribə əhvalatı (1886), “Qara oxı (1888), |
| + | cBallantrenin sahibi? (1889), FKat- |
| + | rionam (1893) və s. romanlarında ta- |
| + | mahkarlıq, varlanmaq ehtirası pislə- |
| + | nilir, insana inam, yuksək . mə”nəvi |
| + | keyfiy ir onlara qarpiı qoyulur. |
| + | Əsərləri SSRİ-də, dəfələrlə nər |
| + | edilmii və ekranlapdırılmındır. |
| + | Əsərləri: inələr adası, B. |
| + | 1974, Sobr. soc. , t. edi ə |
| + | Ədə Urnov M. V., Na rubeje veə- |
| + | kov, M., 1970: Oldinqton R., Sti- |
| + | venson, M., 1973. |
| + | |
| + | |
| + | STİL (541) Andre (d. 1.4.1921, Hop |
| + | departamenti, Ernyi)–-fransız yazı- |
| + | cısı, publisist, Qonkur akademiyası- |
| + | nın ӱzvӱ (1977). SSRİ Devlət muka- |
| + | atı İ. 1942 dk |
| + | |
| + | -NIN 3v 90— |
| + | 69 illərdə FKP MK ə : nəz Ha- |
| + | Məzən Sab MK uzvu), 195059 illərdə |
| + | chumaniteə9nin redaktoru olmuzndur. |
| + | F İlk zərbək ( 195 1—53 rpxsokulac . |
| + | nın, *Bir-birimizi sabah sevəcəyikə |
| + | (1957), *Ucqung (1960), *Saatın son cə- |
| + | rəyim (1962), FAndrsı (1965), bKim- |
| + | |
| + | |
| + | ” ticəsində Qonorinin əmri ilə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | dir? (1969), eKyaxy ənundəki dostə |
| + | (1977) və s. romaklarınılııı (1961), |
| + | “Səhvən verilmipt gulə (1973) və s. |
| + | hekayə toplularının muəllifidir. |
| + | Zəhmətketlərin Həyat və - mubarizəsi |
| + | yaradıcılıqının əsas mevzusudur. |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: İlk zərbə, B., 1956, |
| + | Roman=—Son. Rasskazı, M., 1978. |
| + | |
| + | |
| + | STİL—bax Uslub. |
| + | |
| + | STİLB (yun. 51bӧ)—parıldayıram, |
| + | ipıq sacıram)—SQS vahidlər sis- |
| + | temində parlaqlıq vahidiy sb və 5 |
| + | ilə iparə olunur. S., hər sm?-i ona |
| + | perpendikulyar istiqamətdə 1 kandel |
| + | ipqıq quvvəsi verən bərabər ipıqla- |
| + | nan mustəvi səthin parlaqlıqıdır. |
| + | İ c6—10" kölə". Az ipilədilir. |
| + | |
| + | STİLİXON (ZiBhsho) Flavi (təqr. |
| + | 360—408)—Roma sərkərdəsi və dev- |
| + | lət xadimi. Əslən vandal idi. İmpe- |
| + | rator 1 Feodosinin dəvrunlə hərbi |
| + | və diplomatik vəzifələrə irəli cə- |
| + | kilmip, onun əlumundən (Z95) sonra |
| + | azyamllı imperator Qonorinin qəyyu- |
| + | mu təyin edilmii, əslində elkəni. |
| + | qərb hissəsinin Hakimi olmundu. |
| + | Britaniyada, Reyndə və Dunayda bar |
| + | barlar uzərində qələbələr qazanmıp" |
| + | dı (402, 406). Saray intriqaları nə- |
| + | əldu- |
| + | |
| + | |
| + | zulmuidur. |
| + | CTMAONETP (HHK. steel —nonan-- |
| + | .əmetr)—metal ərintilərin və mine- |
| + | ralların tərkibinin cəld miqdari |
| + | spektral analizi ucun fotometrik |
| + | qurqulu spektrometr. S.-lə bir necə |
| + | elementin analizinə 10 dəq-dən az paxt |
| + | sərf olunur. Cihazın xətası 524 -ə |
| + | qədərdir. |
| + | STİLTYES (Stielties) Tomas İoan- |
| + | nəs (29.12.1856, Overeysel, Zvolle—31. |
| + | 12.1894, Fransa, Tuluza)—niderland |
| + | riyaziyyatcısı. Peterburq EA m. uz- |
| + | vu (1894). Əsas əsərləri funksional |
| + | kəsilməz kəsrlər nəzəriyyəsinə, mo- |
| + | mentlər probleminə, ortoqonal cox- |
| + | hədlilər nəzəriyyəsinə, təqribi in- |
| + | teqrallamaya və s.-yə aiddir. S. in- |
| + | teqral anlayılmqının umumilətməsini |
| + | araidıraraq S. inteqralını (bax İn- |
| + | teqpal) vermindir. | |
| + | STİLTYES İNTEQRALI—bax İn- |
| + | teqral. |
| + | CTHMYR (nar, stimulus, həpğdur mə”- |
| + | nası—iti uclu cubuq) —Fəkliyyətə |
| + | sevq, xətti-hərəkətin sevqedici səbəbi |
| + | CTHTn-uE)3 (vux, steeplechase, steep-” |
| + | |e—qulla--shaze — yuruli, ilkin mə”- |
| + | nası—qulləyə əə maneələri dəf |
| + | etməklə qacıi)—1) yungul atletikada |
| + | —maneələri dəf etməklə 3000 mm məsa- |
| + | fəyə qacımq 2) atcılıq idmanında— |
| + | maneələri dəf etməklə 4000—7000 m |
| + | məsafələrə at capmaq. | |
| + | STİRLİNQ (ZiqNpə) Ceyms (1692— |
| + | 5.12.1770)–"potland riyaziyyatcısı. |
| + | London Kral Cəmiyyətinin uzvu (1729), |
| + | Ən muhum əsəri FFərqlər usuluzdur |
| + | (1730). Əsərdə qamma-funksiya loqa- |
| + | rifminin asimptotak ayrılıpını |
| + | (S. sırası adlanır) ilk dəfə ver- |
| + | an və sonsuz hasili tədqiq etmipdir. |
| + | . Eylerlə əməkdaplıq etmipdir, |
| + | Stirlinq dӱsturu S. sırasından |
| + | asan alınır (lakin onun əsərlərində |
| + | bu, aikar iqəkillə yoxdur). |
| + | STİRLİNQ DUSTURU—i sayda ilk |
| + | natural ədəd hasilinin (tp Fektoria- |
| + | lın) qiymətini təqribi ifadə edən |
| + | dӱstur: |
| + | |
| + | |
| + | nl1-y 2ann" ee”, |
| + | |
| + | |
| + | 40 |
| + | |
| + | |
| + | burada l"“Z,141, e*2,718. Nisbi xə- |
| + | |
| + | |
| + | tası eo —1-dən kicikdir və qeyri- |
| + | məhdud artdıqda sıfra yaxınlapır. |
| + | Məs., =10 qiymətində i|-3598700, |
| + | halbuki 101—3628800. Bu Halda nis- |
| + | bi xəta 196-dən kicikdir. Buna gərə |
| + | də S.d. p-nin kafi qədər beyuk qiy- |
| + | mətləri ucun əlveritlidir. S.d. eh- |
| + | timal nəzəriyyəsində və riyazi sta- |
| + | tistikada la geniti tətbiq edi- |
| + | HA 7 . Stirlinq tapmıpdır |
| + | |
| + | |
| + | Əd" Fixtenqolıi Q. M., Kurs |
| + | differenpialhınoqo i inteqralınoqo is- |
| + | cislenil, 7 izd., t. 2, M., 1969: Kal b- |
| + | ninskiN L. A. Dobrotin D. A., |
| + | Jeverjeev V. F., Spepialınıb |
| + | or vıspev matematiki dla vtuzov, M., |
| + | |
| + | |
| + | STİRLİNQ MUHƏRRİKİ, xari- |
| + | ciyanma muhərriki—kənar- |
| + | dan gətirilən istilik enerjisini |
| + | regenerasiya yolu ilə faydalı mexa- |
| + | niki iplə cevirən muhərrik. Qızdı- |
| + | rılan hava ilə ipləyən acıq sikl- |
| + | li belə muhərriki 1840 ildə ingi- |
| + | lis ixtiracısı R. Stirlinq (E. 5Iq- |
| + | ling, 1790—1878) iaparmbınınsıp. Mya- |
| + | sir S.m. qapalı regenerativ sikldə |
| + | ipləyir, bu sikl ardıcıl olaraq bir- |
| + | birini əvəz edən 2 izotermik və 2 izo- |
| + | xorik prosesdən ibarətdir. S.m.-ndə |
| + | iplək cisim (Helium və ya hidrogen) |
| + | 10—14 Mn/m? (100—140 kə?/sm?) təzyiq |
| + | altında qapalı fəza icərisində yer- |
| + | ləpir, ip zamanı təzələnmir və yal- |
| + | nız qızma və soyuma nəticəsində əz |
| + | həcmini dəyitdirir. Regenerator bu |
| + | fəzanı sanki yuxarı (isti) və alpaqı |
| + | (soyuq) bəlmələrə ayırır. Yuxarı bəl- |
| + | məyə qızdırıcıdan istilik verilir, |
| + | alpaqı bəlmə isə icərisində su neB- |
| + | ran edən soyuducu vasitəsilə soyudu- |
| + | lur S.m.-nin silindrində 2 porpen |
| + | olur: iplək və sıxıpdırıcı. İsti |
| + | və soyuq bəlmələr bir-birilə qızdı- |
| + | rıcıdan, regeneratordan və soyuducu- |
| + | dan gecən kanallarla birləpdirilir. |
| + | İi: sikli 4-taktlıdır. 1-ci taktda |
| + | sıxıpndırıcı poriyen hərəkətsizdir, |
| + | iplək poriyen isə yuxarıya doqru hə- |
| + | rəkət edib apqaqı belmədəki soyuq iii- |
| + | lək cismi sıxır. Sıxma taktının |
| + | sonunda ipylək porpen dayanır, sı- |
| + | xhppdırıcı poriyen isə attaqıya doqru |
| + | hərəkət edir (2-ci takt baplayır), sı- |
| + | xılmhın soyuq HULTƏK cisim əvvəlcə |
| + | regeneratorda, sonra isə qızdırı- |
| + | cıda qızdırıldıqdan sonra apqarqı |
| + | belmədən yuxarı bəlməyə qalxır, 2-ci |
| + | takt bata gəlir. 3-cu taktda ipplək |
| + | cisim yuxarı belmədə geninlənərək |
| + | faydalı ip gerur. İiplək gediiy za- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 1Pək. 1, Xarici- |
| + | yanma muӱhərriki- |
| + | nin sxemi: 7—is- |
| + | ti bəlmə:z 2—qız- |
| + | dırıcı: 3—sı- |
| + | zan por- |
| + | iyeny 4—regenera- |
| + | tor: 5—soyuducu: |
| + | 6—soyuq bəlmə: |
| + | /—vınn K nopmen, |
| + | 8—xarici kip- |
| + | ləpdirmə: — |
| + | porpenlərin |
| + | ipini sinxron" |
| + | lapdıran dipli |
| + | carx, 7/0—rombik |
| + | mexaniym. |
| + | |
| + | |
| + | STİRLİNQ MUHƏRRİKİ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TPək. 2, Stirlinq mçhərrikinin ip sxe- |
| + | mi: |——sıxılma taktıy, /1—qızdırma |
| + | taktı| 111-–-iplək geditplu QU —soyuma |
| + | taktı: 7—iplək portpen: 2—soyuq belmə: |
| + | 3— regenerator: 4—forsunkalar (odluq- |
| + | lar): 5—sıxımidırıcı porien, 6—isti |
| + | bəlməq /—soyuducu. |
| + | manı hər iki poriten birlikdə aita- |
| + | qıya hərəkət edir. 4-cu taktda itilək |
| + | porten hərəkətsiz qalır, sıxındı- |
| + | rıcı poripen isə yuxarıya hərəkət |
| + | edir: yuxarı bəlmədəki iyilək cisim |
| + | apaqı belməyə daxil olaraq istiliyi- |
| + | nin bir hissəsini regeneratora verir, |
| + | sonra isə soyuducuda tam soyuyur. Nə- |
| + | zəri olaraq, S.m.-nin f.i.ə. istiliyin |
| + | regenerasiya olunmasına gerə Karno |
| + | tsikli ilə ipləyən daxiliyanma mu- |
| + | hərrikinin f.i.ə.-na bərabər ola bi- |
| + | lər, həqiqətdə isə dizelin f.i.ə.-na ya- |
| + | xınlaır. Poripenlərin irəliləmə-qa- |
| + | yıtma hərəkəti rombik mexanizm vasi- |
| + | təsilə fırlanma hərəkətinə cevri- |
| + | lir. ə |
| + | S.m.-ndə yanacaq forsunkalarda yan- |
| + | dırılır. Alov qızdırıcının boru- |
| + | cuqlarına yenəldilir. Yanma izafi |
| + | Hava tpəraitində getdiyi ucun yanma |
| + | məhsullarında, portenli daxiliyan- |
| + | ma muhərriklərindəkinə nisbətən, tok- |
| + | sik maddələr xeyli az olur. S.m. hər |
| + | cur yanacaqla, o cӱmlədən nӱvə yana- |
| + | caqı ilə də iptləyə bilir. Onun tipi |
| + | SƏSSİZ və səlis olması (partlayıplı |
| + | yanma olmadıqı ucun), yuksək €”TH- |
| + | barlılıqı və qənaətliliyi (xususi ya- |
| + | nacaq sərfi. dizelin xususi yanacaq |
| + | sərfinə yaxındır) ilə fərqlənir. |
| + | s mənfi cəhətləri: qabarit eəlcu- |
| + | lərinin və kӱtləsinin beyukluyu, por- |
| + | penli daxiliyanma mӱhərrikinə nis- |
| + | bətən baha baa gəlməsi, sur/ətinin |
| + | artırılmasının cətinliyi, tənzim- |
| + | lənmə və idar nmasının murəkkəb- |
| + | liyi və s.-dir. Yuk avtomobilləri və |
| + | gəmiləri ucun S.m. konstruksiyaları |
| + | nisbətən təkmillətdirilmiiy Xur. |
| + | STİRLİNQİN İNTERPOLYASİYA |
| + | DUSTURU—bax İnterpolyasiya dus- |
| + | |
| + | |
| + | turi. |
| + | |
| + | STİROL, feniletilen, vi- |
| + | npilbenzol—xususn iyli, rəngsiz, |
| + | uzvi maye, 30,6"*S-də əriyir, 145 2*S- |
| + | də qaynayır, sıxlıqı *S-də 0,906 |
| + | a|sm?-dir, suda demək olar ki, həll |
| + | olmur, uzvi həlledicilərin coxu ilə |
| + | istənilən nisbətdə qarımır, asan |
| + | oksidlətir, halogenlərlə birləpir, |
| + | polimerlətir, muxtəlif monomerlər- |
| + | lə birgə polimerlər əmələ gətirir. |
| + | Polimerləpmə otaq temp-runda (bə”zən |
| + | partlayıntla) getdiyindən, saxlandıq- |
| + | da antioksidantlarla (məs., hidroxi- |
| + | |
| + | |
| + | rol və butadien-stirol kaucuku isteh- |
| + | sal olunur. |
| + | CTMPÖR KAYUYKY butadien- |
| + | stirol kaunukuinun batqa alı. |
| + | STIRr—USSR və BSSR-də cay. Prip- |
| + | yat cayının sar qolu. Uz. 494 km, hev- |
| + | zəsinin sah. 12900 xm?. Podol yuksək- |
| + | liyindən baplanır. Qarıpqıq mənbə- |
| + | dək qidalanır. Dekabrdan aprelədək |
| + | donmuti olur. Alpyaqı axınında gə- |
| + | miciliyə yararlıdır. Lutsk 11. C. |
| + | sahilindədir. |
| + | |
| + | STİRİKOVİC Mixail Adolfovic |
| + | (l. 16.11.1902, Peterburq) — istilik |
| + | energetikası və istilik fizikası sa- |
| + | həsində sovet alimi. SSRİ EA akad. |
| + | (1964, m: uzvu 1946). Sosialist Əməyi |
| + | Qəhrəmanı (1972). Leninqrad Texnolo- |
| + | giya İn-tunu bitirdikdən sonra (1927), |
| + | Mərkəzi Elmi-Tədqiqat və Layihə- |
| + | Konstruktor İn-tunda (indiki Qazan- |
| + | Turbin İn-tu) iiləmiidir (1928 — |
| + | 46). Moskva Energetika İn-tunda dərs |
| + | demii (1939—71), SSRİ EA Enepke- |
| + | tika İn-tunda Jit (1939— |
| + | 60). 1962 ildən SSRİ EA Yuksək |
| + | Temp-rlar İn-tunda ppe”bə mudiridir. |
| + | Əsas tədqiqatları istilik-guc qurqu- |
| + | ları və buxar qazanlarının ii pro- |
| + | seslərinin, qaynayan mayelərin yӱksək |
| + | təzyiqlərdə istilikvermə məsələləri- |
| + | nin tədqiqinə və s. həsr olunmutdur. |
| + | 2 Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və |
| + | medallarla təltif edilmiiidir. |
| + | STYӰDENT KRİTERİSİ—bax hu- |
| + | pote in statistik yoxlanması, |
| + | STYUDENT PAYLANMASI —təsa- |
| + | dufi X və U kəmiyyətlərinin T—X/U |
| + | nisbətinin paylanması. Burada |
| + | riyazi gəzləməsi EX=——0 və dispersi- |
| + | yası DX=—1 olan normal paylanmaya |
| + | tabedir. S.p. funksiyası |
| + | |
| + | |
| + | S/(t) “TİC 4 1)/21/V af Ti£12)x |
| + | 2 y “7 nr an |
| + | |
| + | |
| + | dӱsturu ilə hesablanır. S.p, riyazi |
| + | statistikanın bir cox məsələsinə tət- |
| + | biq edilir (bax Ən kicik kvadratlar |
| + | usulu, Xətalar nəzəriyyəsi). — |
| + | |
| + | STOƏDOLA (5:odod1a) Aurel (10.5.1859, |
| + | Liptovski-Mikulai, indiki SR |
| + | ərazisindədir — 25.12.1942, Surix)— |
| + | istilik texnikası sahəsində Slova- |
| + | kiya mӱhəndisi və alimi. 1878 ildə |
| + | Budapetit Politexnik it, 1881 |
| + | ildə Surixdə Ali Texniki əktəbi |
| + | bitirmipdir. Əsas tədqiqatları bu- |
| + | xar və qaz turbinlərinin termodina- |
| + | mik və vaerohidrodinamik nəzəriyyəsi |
| + | və hesablamalarına, avtomatik tən- |
| + | zimləməyə və mərkəzdənqacma kompres- |
| + | |
| + | |
| + | --ı |
| + | |
| + | |
| + | sorlarında devretmə nəzəriyyəsinə |
| + | aiddir. |
| + | Əd." Aurelh Stodola (1859—1942), |
| + | |
| + | |
| + | (Kratkih bioqraficeskiA ocerk), v sb.: |
| + | Maksvell D. K., Vıpneqrad- |
| + | ski İ.A.. Stodola A., Teoril av- |
| + | tomaticeskoqo requlirovanil, M., 1949, |
| + | |
| + | |
| + | STOİSİZM (yun. 4oa—sutunlu ey- |
| + | van)—ellinizmin və Roma fəlsəfə- |
| + | sinin muhum cərəyanlarından biri. |
| + | Məktəbin adı Afinadakı FSəfalı |
| + | |
| + | |
| + | non, uclu butilpirokatexin) və s. sa- Stoyai (bina) eyvanı ilə əlaqədardır. |
| + | bitləptdirilir. Sənayedə S. etilben- Əsas numayəndələri qədim Stoyada |
| + | zolu 500—630"S temp-rda su buxarı (e.ə. 3—2 əsr) — Kitionlu Zenon, |
| + | |
| + | |
| + | axınında katalitik hidrogensizlət- |
| + | dirməklə alınır. S,, əsasən, polisti- |
| + | rol, butadien-stirol kaucuku, poli- |
| + | efir tatarı istehsalında iptlə- |
| + | didir. Azərb,SSR-də (Sumqayıt) sti- |
| + | |
| + | |
| + | . “əbu”. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Tə əmimi, ny. |
| + | |
| + | |
| + | anf, Xrisipp:, Orta Stoyada (e.ə, |
| + | 2—1 əsr)—Panetsi və Posidoni (stoik |
| + | platonizm), Son Stoyada (1—2 əsr), |
| + | Roma S.-ində—Seneka, Epiktet, Mark |
| + | Avreli və 6, idi, S. Heraklitin 02- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ün u— |
| + | |
| + | |
| + | STOKHOLM |
| + | |
| + | |
| + | 41 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | loqos tə”limini yenidən dircəltmiit- |
| + | diz daxilində ilk od, pnevma olan |
| + | aləm—butun ipeylərin kosmik ccazi- |
| + | bəsiniə? yaradan canlı orqanizmdir: |
| + | butun mevcud eylər maddidir (mate- |
| + | riyanın mӱxtəlif dərəcədə kobudluqu |
| + | və incəliyi ilə), peylər və Hadisələr |
| + | kosmosun hər bir dəvri alınması və |
| + | paklaimasından sonra təkrarlanır. |
| + | Etikada S. sinizmə yaxın olmuit, la- |
| + | kin onun mədəniyyətə xor munasibə- |
| + | tini qəbul etməmitdir:y mudrik ipəxs |
| + | təbiət kimi ehtirassız olmalı (apa- |
| + | tiya) və əz eqismətiniz sevməlidir. |
| + | Butun insanlar dunya dəvləti olan |
| + | kosmosun vətəndailarıdır. Stoik kos- |
| + | mopolitizmi nəzəriyyədə butun insan- |
| + | ları dunya qanunu qariısında bəra- |
| + | bər Hesab elirdi. Orta əsrlərdə və |
| + | İntibah dəvrundə S. etikasının bə- |
| + | yuk nufuzu var idi. |
| + | |
| + | Əd. Asmus V. F., Anticnan filo- |
| + | sofin M., 1976, Qanıpev A. N., Kurs |
| + | legpdin po drevneh filosofiin, M.., 1981. |
| + | |
| + | |
| + | STOYANOV Lyudmil (təxəllusuş əsl |
| + | adı və familiyası Georgi Stoyanov |
| + | Zlatarov) (6.2.1886, Blaqoyevqrad |
| + | mahalı, Kovacevitsa—11.4.1973, So- |
| + | fiya)—bolqar yazıcısı, ictimai xa- |
| + | dim. Bolqarıstan EA akad. (1946). |
| + | BXR Sosialist Əməyi Qəhrəmanı |
| + | (1963). Bolqarıstanın xalq mədəniyyət |
| + | xadimi (1963). Dimitrov mukafatı |
| + | laureatı ( 1972). M. Qorki mukafatı: |
| + | laureatı (1972). 1944 ildən Bolqarıs- |
| + | tan KP-nın uzvu. İlk pqe”r kitabla- |
| + | rında |FYol ayrıcında xəyalları |
| + | (1914), *Qılınc və səzg (1917)| simvo- |
| + | lizmin tə”siri duyulur. İnqilabi hə- |
| + | rəkatın tə”siri ilə yaradıcılıqında |
| + | realist meyllər gӱclənmitpdir: “Pol- |
| + | kovnik Matovun gumup toyuz (1933), |
| + | c Vəbaz (1935) povestləri, “Dӱnyəvi |
| + | Həyatı (1939) tpe”r toplusu. Antifaitist |
| + | hərəkatda fəal ipqirak etmiitdir. |
| + | cDan yeri səkuləndək (1945) romanı, |
| + | avtobioqrafik FUpaqlıq. Gənclik. |
| + | Muharibaz (1962—70) trilogiyası var. |
| + | Bə”zi tpe”rləri Azərb. dilinə tərcuma |
| + | edilmitdir. Umumdunya Sulh PPura- |
| + | sının uzvu (1950 ildən) olmupdur. |
| + | Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni ilə |
| + | təltif edilmitdir |
| + | |
| + | Əsərləri: İzbrannoe, M., 1953, |
| + | İzbr. proza, M., 1970. |
| + | |
| + | |
| + | STOKӦVSKİ (5koKocuzK:) Leopold |
| + | (18.4,1882, London—13.9.1977, Hemp- |
| + | pir)—Amerika dirijoru. Atası pol- |
| + | yak, anası potlanddır. Dirijorluqa |
| + | 1908 ildən Londonda batlamıpq, rəh- |
| + | bəri olduqu Filadelfiya ork.-i ilə |
| + | bir cox əlkələrdə qastrolda olmui |
| + | (1914—36), Nyu-Yorkda Amerika sim- |
| + | fonik ork.-ni yaratmıqldır (1962). |
| + | merika ifacılıq uslubunun gergəm- |
| + | li numayəndələrindəndir. Onun reper- |
| + | tuarına Amerika, Qərbi Avropa, rus, |
| + | sovet bəstəkarlarının əsərləri (Həm- |
| + | cinin F, mirovun *PPuru, cKurd |
| + | ovparıqz simfonik muqamları, tAzər- |
| + | baycanı orxası) daxil idi. S. gənc- |
| + | lərdən ibarət simfonik ork., o cum- |
| + | lədən həvəskar ork.-lər yaratmıpdır. |
| + | SSRİ-də qastrolda olmutidur (1958). |
| + | CTOK-OH-TPEHT (Stok |
| + | B. Britaniyada məhəp. Crağıbopnunp |
| + | qraflıqındadır. Trent cayı sahilin- |
| + | də port. Nəql. qovtpaqı. Əh. 257 min |
| + | (1979). FDulusculuq r-nunung (cini- |
| + | saxsı və geramika sənayesi) mərkəzi- |
| + | dir. Mapınqayırma, qara metallurgi- |
| + | |
| + | |
| + | ya sənayesi var. PTin istehsal olunur. |
| + | |
| + | |
| + | e-on-Trent) — |
| + | |
| + | |
| + | STOӦKPORT (ƏtdsKıob)-5B. Britani- |
| + | yada iəhər. Beyuk Mancester qraflı- |
| + | qındadır. ƏH. 292 min (1979). Dəz- |
| + | kahqayırma, kimya sənayesi var. Pam- |
| + | bıq parca ipliyi, toxuculuq sənayesi |
| + | ucun avadanlıq və :iylyapa istehsal |
| + | olunur y : |
| + | |
| + | STOKS rnı) Corc Qabriyel (13. |
| + | V.1819, İrlandiya, Sliqo qraflıqı, |
| + | Skrin—1.2,1903, Kembric)—ingilis |
| + | fiziki. London Kral Cəmiyyətinin |
| + | uzvu (1851), katibi (1854—85), pre- |
| + | zidenti (1885—90), dunyanın bir cox |
| + | akademiyasının uzvu olmutdur. Təd- |
| + | qiqatları muxtəlif muhitlərdə dal- |
| + | qavarı proseslərin eyrənilməsinə, sı- |
| + | xılmayan mayenin stasionar hərəkəti-, |
| + | nə, bərk kurəciyin əzlu mayedə hə- |
| + | rəkətinə (bax Stoks qanunu), optika- |
| + | ya, akustikaya, istilikkecirməyə, qra- |
| + | vitasiyaya və s.-yə aiddir. Kinematik |
| + | ezluluk vahidi stoks onun adını da- |
| + | iyıyır. S.-un vektor analizi sahəsində |
| + | də ipləri var (bax Stoks dӱsturu). |
| + | CTOKC—CIC validlər sistemində |
| + | kinematik əzluluyun vahidi:y s/t və |
| + | 56 ilə iparə olunur. 1 Ş,, sıxlıqı |
| + | 1 q)sm”, dinamik ezluluyu 1 pz (bax |
| + | Puaz) olan muhitin kinematik əzlu- |
| + | |
| + | |
| + | luyudur. 1 st —=1 smysan = 107 |
| + | m/san. Praktikada əsasən santistoks- |
| + | dan (1/100 st) istifadə edilir. C. Q. |
| + | Stoksun iqəərəfinə adlandırılmıii- |
| + | dır. |
| + | |
| + | STOKS QANUNU—qeyri-məhdud ez- |
| + | lu mayeyə salınmrvil bərk kurəciyin |
| + | irəliləmə hərəkəti zamanı onun mə”- |
| + | ruz qaldıqı muqavimət qӱvvəsini (F) |
| + | tə”yin edən qanun: E=——Ӧlrioq (burada |
| + | i—mayenin ezluluk əmsalı, T—KYPpƏ- |
| + | ciyin radiusu, 0—sur”ətidir). Bu dus- |
| + | turu C Q. Stoks cıxarmıpdır |
| + | (1851). S.q. Reynolds ədədinin yalnız |
| + | kicik (E gs ) qiymətlərində doqru- |
| + | dur. S.q.-ndan kolloid kimyada, mo- |
| + | lekulyar fizikada və meteorologiyada |
| + | isifadə olunur. |
| + | |
| + | STOKS DUSTURU—qapalı 1 kontu- |
| + | ru uzrə inteqralı X səthi uzrə in- |
| + | teqralla ifadə etmək ucun dustur. |
| + | |
| + | |
| + | | Pdx 4.Qdy -- Vaq= |
| + | |
| + | |
| + | — ff (90. dR |
| + | - İz əy) sd |
| + | |
| + | |
| + | 28 Q |
| + | *(5—5)aa- |
| + | op öR |
| + | |
| + | |
| + | 1-in və 2-nın isti- |
| + | qaməti uykun olma- |
| + | lıdır. .D. BEK- |
| + | tornal 1iəkildə |
| + | |
| + | |
| + | | adl — |
| + | | |
| + | — |
| + | -İT nrotads |
| + | B |
| + | |
| + | kimi yazılır (4a== |
| + | =R1--OyEk, "— |
| + | bu səth ӱzrə ə |
| + | ci normalın vahid |
| + | vektoru, d/—KoHTy- |
| + | run elementi, 45 |
| + | isə 2 səthinin elə- |
| + | mentidir). S.d.- |
| + | nun fiziki mə”na- |
| + | sı: uzrə vektor |
| + | meydanının sirgul- |
| + | yasiyası bu mey- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 4 ny. 14 |
| + | |
| + | |
| + | tikililərindən coxmərtəbəli |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | danın 2 səthindəki burulqan selinə |
| + | |
| + | |
| + | bərabərdir. S.d.-nu Stoks ver- |
| + | MHUUUTD. |
| + | STӦKHOLM (Stoekholm)—ecneunn |
| + | |
| + | |
| + | paytaxtı, Əlkənin iqtisadi və mədə- |
| + | niyyət mərkəzi. Baltik dənizi sahi- |
| + | lində port. D.y. qovpaqı, 2 aeroport, |
| + | metropoliten var. İqlimi mulayim, |
| + | okean tiplidir. Orta temp-r yanvar- |
| + | da —3"S-yə qədər, iyulda 18"*S-dir. |
| + | İllik yaqıntı 600 mm-dir. Sah. 186,4 |
| + | km? ƏH. 647 min (ətrafı ilə 1,4 min, |
| + | 1982). |
| + | |
| + | Həhəp əzunuidarə orqanı əhali- |
| + | nin 3 il muddətinə secdiyi pəhər mu- |
| + | vəkkilləri məclisidir. Məclis sahə- |
| + | lər uzrə idarə orqanlarına (komitə- |
| + | lərə, puralara) umumi rəhbərlik ucun |
| + | əz tərkibindən 1 il mӱddətinə iyəhər |
| + | kollegiyasını secir, Yerli maliyyə, |
| + | səhiyyə, maarif və s. məsələlərə baxan |
| + | orqanlara bilavasitə rəhbərliyi Məc- |
| + | lisin secdiyi muӱpqavirələr kabineti |
| + | həyata gkecirir. 1968 ildən iəhər ezu- |
| + | nuidarəsinin fəaliyyətinə mərkəzi MY- |
| + | diriyyət nəzarət edir. |
| + | |
| + | PTəhərin salınması haqqında mə”- |
| + | lumat 1252 ilə aiddir: 13 əsrin so- |
| + | nundan kralın daimi iqamətgahı ol- |
| + | 4 əsrin axırlarında əlkənin |
| + | əsas pəhərinə və muhum sənətkarlıq |
| + | mərkəzinə cevrilmipdir. 16—17 əsr- |
| + | lərdə S.-un iqtisadi və siyasi rolu |
| + | yuksəldi. Sənaye cevrilipinin baiy- |
| + | lanması ilə 19 əsrin 60-cı illərində |
| + | S.-da muhum sənaye obyektləri tikil- |
| + | di, əhali sur”ətlə artdı. 1 ildə |
| + | S.-da RSDFP-nin 4-cu (Birlətdiri- |
| + | ci) qurultayı caqırılmıtdır. V. İ. |
| + | Lenin dəfələrlə S.-da olmutdur. |
| + | |
| + | S.-da matpınqayırma, metal e”ma- |
| + | lı, radioelektronika, poliqrafiya, |
| + | yeyinti, əczacılıq, yungul və kimya |
| + | sənayesi var. | |
| + | |
| + | Orta əsr me”marlıq abidələrin- |
| + | dən Storcyurka və Ridlarholmscyur- |
| + | ka roman-qotik kilsələri (Hər iki- |
| + | si 13 əsr) fərqlənir. 17 əsrdə coxlu |
| + | dini və dunyəvi bina tikilmitdir |
| + | (Tyuskacyurga kilsəsi, təqr. |
| + | Drotninqholm sarayı 166 ildən, |
| + | Kral sarayı, 169 —1760). S. me”mar- |
| + | lıqında 18 əsrdən rokogko (birja, |
| + | 1768—76), 19 əsrin sonu—20 əsrin |
| + | əvvəllərində milli romantizm (ra- |
| + | tuppa, 1911—23), 1930 illərdən funk- |
| + | sionalizm (mepə krematoriyası və |
| + | park, 1935—40) uslubları yayılmıi- |
| + | dı. 1950-ci illərdən etibarən ipəhər |
| + | bal plan əsasında tikilir. Muasir |
| + | inzi- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Stokholm iəhərindən geruntir, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 42 |
| + | |
| + | |
| + | bati binalar 11156--62), televiziya |
| + | qulləsi (1964—67), Sergelstorq meyda- |
| + | nında mədəni mərkəz (1966—/3) fərq- |
| + | lənir. S.-da un-t, Kral ali texniki |
| + | məktəbi, tibb-cərrahiyyə in-tu və s. |
| + | ali məktəblər, İsvec Kral EA, Mu- |
| + | həndislik Akademiyası, rəsədxana |
| + | və s. elmi idarələr, muasir incəsə- |
| + | Nət, etnoqrafiya muzeyləri, Kral ki- |
| + | tabxanası (V. İ. Lenin oxucusu ol- |
| + | mupdur), iqəhər və un-t kitabxanala- |
| + | rı, 25-dən cox teatr və s. var. |
| + | STӦKHOLM . MURACİƏTNAMƏSİ |
| + | — Umumdunya Sulh tərəfdarları konq- |
| + | resi Daimi Komitəsinin sessiyasında |
| + | (1950 il, 15—19 mart, Stokholm) qəbul |
| + | olunmuti və atom silahının qadaqan |
| + | olunmasını tələb edən caqırıp. S.m. |
| + | bu qərarın yerinə yetirilməsi uzərin- |
| + | də beynəlxalq nəzarət qoyulmasını, |
| + | atom silahını bu və digər əlkəyə qar- |
| + | ilı iilədən hekumətin hərbi cani |
| + | eqlan olunmasını tələb edirdi. Dun- |
| + | yanın butun mutərəqqi quvvələri tə- |
| + | rəfindən mudafiə olunan S..m.-nə |
| + | qısa mӱddətdə—1950 ilin martından |
| + | —noyabrınadək təqr. 500 mln, nəfə |
| + | (o cumlədən SSRİ-dən təqr, 115, |
| + | mln. nəfər) qopquldu. S.m.-nin 25 il- |
| + | liyi munasibətilə Umumdunya Sulh |
| + | PTurası Rəyasət Heyqətinin 1975 il |
| + | mayın 31-i —iyunun 2-də kecən ses- |
| + | siyası həkumətlərə və dunya ictimaiy- |
| + | yətinə muraciət edib tərksilah uqrun- |
| + | da qӱvvələri birlətdirməyə caqırdı, |
| + | STӦLBOVO SULHU (1617)—fev- |
| + | ralın 27-də Tixvin it, yaxınlırın- |
| + | dakı Stolbovo k.-ndə baqlanmındır. |
| + | Poliqa və İsvec mӱdaxiləsi (17 əsrin |
| + | əvvəli) bopa cıxdıqdan sonra Rusi- |
| + | ya ilə İsvec arasında dinc munasi- |
| + | bətləri nizama salmıdır. uqa- |
| + | viləyə gərə Rusiya İsvecin tutluqu |
| + | torpaqların bir hissəsini geri al- |
| + | dı. S.s.-nun muəyyən etdiyi sər ədlər |
| + | 1Pimal muharibəsinədək (1700—21) |
| + | aa elan |
| + | |
| + | STOLBTSİ SSR Minsk vil.-ndə |
| + | pqəhər. Stolbtsı r-nunun mərkəzi. Ne- |
| + | man cayı sahilindədir. D.Y. st, Sənaye |
| + | və sud kombinatları, Minsk ət kombi- |
| + | natının filialı, meyvə-tərəvəz z-du, |
| + | yeyinti sənayesi muəssisələri var. |
| + | STOӦLBUR-—badımcancicəklilər fə- |
| + | SİLƏsİNİN (pomidor, kartof, bibər, |
| + | badımcan) və bə”zi alaqların (sarma- |
| + | itıq və s.) infeksion xəstəliyi, Tərə- |
| + | dicisi Qusorequsitp virus-3 BHpycy- |
| + | dur. Əlamətləri: bitki saralıb so- |
| + | lur, yarpaqlarının kənarları qır- |
| + | mızımtıl olur, cicəklər deformasi- |
| + | yaya uqrayır, pomidorun meyvəsi bər- |
| + | kiyir, yeməyə yaramır, kartof yumru- |
| + | ları nazik sapvarı cucərtilər ve- |
| + | rir. S.-un virusunu yayan həpəratın |
| + | (vbipvbipava — Hyalesthes obsoletus) |
| + | sӱrfələri alaq 2 kəkuӱndə |
| + | qıplayır, S. Azərb.SSR-də tərəvəz- |
| + | ciliyə beyuk zərər vurur. Mubarim- |
| + | zə tədbirləri: dərin qıp ipu- |
| + | mu aparmaq, alaqları və cırcırama |
| + | surfələrini məhv etmək, S.-a davam- |
| + | lı sori ) ƏKMƏK, |
| + | |
| + | STOLETOV Aleks Qriqoryevic |
| + | (10.8.1839, Vladimir—27.5.1896, Mos- |
| + | kva)—rus fiziki. Bir sıra xarici |
| + | elmi cəmiyyətin uzvu, MDU-nun prof. |
| + | (1873) onuyınayp. |
| + | |
| + | S. fotoeffektin birinci qanu- |
| + | nunu (fotocərəyanın qiymətinin metal |
| + | ləvhəyə dulpən ipıq selinin intensiv- |
| + | LİYİ ilə duz mutənasibliyini) kəif |
| + | etminy, onun tətbiq imkanlarını gəs- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | STOKHOLM MURACİƏTNAMƏSİ |
| + | |
| + | |
| + | tərmit, fotoqle- ri |
| + | ment ixtira etmii, |
| + | fotoelementin yo- |
| + | |
| + | |
| + | rulmasını, foto- |
| + | cərəyanın dutppən |. |
| + | ipıqın tezliyin- | |
| + | |
| + | |
| + | dənasılı olduqunu || |
| + | apkara cıxarmıitn, |// |
| + | qeyri-mustəqil qaz |/// |
| + | bopalmasına dair |
| + | muhum nəticələr | |
| + | almıtdır. | |
| + | |
| + | S. ferromaqnit- |
| + | lərin tədqiq usulu- | |
| + | nu və ferromaqnit cisimlərin maqnit- |
| + | LƏNMƏ əyrisini vermit, bəhran temp- |
| + | ru oblastında maddələrin halını |
| + | TƏRTHT etmipt, elektromaqnit və elek- |
| + | trostatik vahidlərinin nisbətini əlc- |
| + | Mӱiq və iptıqın sur”ətinə yaxın qiy- |
| + | mət almıppdır. |
| + | |
| + | | oskva un-tində fizika labo- |
| + | ratoriyasının rsasını qoymut, Ru- |
| + | siyada fizikanın inkipafında və |
| + | fiziklərin hazırlanmasında bəeyuk |
| + | xidməti olmupdur. |
| + | STOӦLİN--BSSR Brest VİL.-NDƏ tPə- |
| + | hər. Stolin r-nunun mərkəzi. Qorın |
| + | cayının sahilindədir. Y aq-pendir, |
| + | spirt 3-dları, k.t, texnikumu, əlkə- |
| + | iqunaslıq muzeyi var. 17 əsrdə salın- |
| + | mıpdır. |
| + | STOLİPİN Pyotr Arkadyevic (14. |
| + | 4.1862, Drezden, Almaniya—18.9.1911, |
| + | Kiyev)—Rusiya dəvlət xadimi, Qrod- |
| + | no (1902) və Saratov (1903—06) ry- |
| + | bernatoru olmuit, 1906 ildən daxili |
| + | iplər naziri, həm də Nazirlər ppu- |
| + | rasının sədri idi. Rusiyada 1905— |
| + | 07 illər inqilabının yatırılması- |
| + | na rəhbərlik etmit, hərbi-səhra məh- |
| + | kəmələri yaratmıt və e”damları ge- |
| + | nipləndirmindi. S,. həekuməti 2-ci |
| + | Dəvlət dumasını qovaraq Uc iyun dov- |
| + | lət cevrilimi (1907) etmipdi, İn- |
| + | qilabın məelubiyyətindən sonra baiq- |
| + | lanan amansız siyasi irtica devru |
| + | S.-in adı ilə baqlıdır. Xalq ara- |
| + | sında dar aqacı kəndirinə €CTonbi- |
| + | pin qalstukuz deyilirdi. Azərb.-ın |
| + | demokratik mətbuatı onu kinayə ilə |
| + | ӱəstol-ipinə adlandırmıpdır. S. qol- |
| + | comaqların simasında kənddə carizmə |
| + | sosial dayaq yaratmaq məqsədi ilə aq- |
| + | rar islahat gecirmitdi (bax Stolı- |
| + | pin aqrar islahatı). S.-i Kiyev ope- |
| + | ra teatrında eser D. Boqrov elum- |
| + | cul yaralamısqidı. |
| + | STOLİPİN AQRAR İSLAHATI |
| + | Rusiyada kəndli pay torpaq sahibli- |
| + | yi haqqında burjua islahatı, "əpəb- |
| + | buscusu və rəhbəri P. A. Stolılin |
| + | idi. Bailıca aktları 1906 il 9 no- |
| + | yabr fərmanı və onun əsasında 3-c |
| + | Dəvlət dumasının qəbul etdiyi 1910 |
| + | il 14 iYun qanunu idi, İslahat 1917 |
| + | ilin yayında Muvəqqətk hekumətin qə- |
| + | rarı ilə dayandırılmındı. V, İ, |
| + | Lenin islahatın sosial-iqtisadi ma- |
| + | hiyyəti haqqında yazırdı ki, Rusiya- |
| + | DA indiki əkincilikdə təhkimcili- |
| + | yin saxlanması mumkun deyildir və |
| + | onu zorakılıqla daqıtmadan inkipta- |
| + | fa yol acmaq olmaz (bax Əsər. tam |
| + | kulliyyatı, c. 16, səh. 438—439). |
| + | 1905—07 illər inqilabı gestərdi ki, |
| + | icma kənddə mutləqiyyətin hec də tda- |
| + | yaqız deyildir, əksinə, inqilabi |
| + | kəndli hərəkatı ocaqına cevrilmiii- |
| + | dir. Buna gərə də həkumət icmanı |
| + | mudafiə siyasətindən onu darıtmaq |
| + | siyasətinə kecməyə məcbur oldu. S.a.i, |
| + | icmanı daqıtmaq və qolcomaqların |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | simasında kənddə mӱtləqi y yətə — .. |
| + | sial dayaq yaratmaq, ve”tibarsızq |
| + | -nlardan uzaqlalp- |
| + | |
| + | |
| + | iləri mərkəzi |
| + | üns, Sabir, rta Asiya, ... |
| + | və s. milli ucqarları ruslapdır- |
| + | |
| + | |
| + | maqla carizmə siyasi dayaq Yaratmaq |
| + | Mörənmifə gudurdu. İslahatın .. |
| + | kecirilməsində Kəndli bankı muhu |
| + | ynayırdı | . |
| + | .“...— MAHHIHE/IRİH və yerli li- |
| + | beral dairələr Zaqafqaziyada aqrar |
| + | məsələnin həllində yeganə cıxın |
| + | yolunuz S.a.i.-nın tətbiqində KƏBƏ" |
| + | duӱlər. Buna carizmin KƏHYDMƏ əz |
| + | sətinin muvəffəqiyyəti ucun də - |
| + | vasitə kimi baxılırdı. “Yakin car |
| + | həkuməti və 3-cu Dəvlət duması aqrar |
| + | mӱnasibətlərin mӱrəkkəbliyini və tə- |
| + | bii-coqrafi itəraiti bəhanə ərə |
| + | rək, za baha iyan islahatın tətbiqi- |
| + | ni tməqsədəuyrunə saymadı. Bununla |
| + | belə S.a.i, Azərb.-a muəyyən tə”si — |
| + | tərmipdi. Bu, e3 əksini 1912 il ) de- |
| + | kabr və 1913 il 7 iyul aqrar Qanunla- |
| + | rıpda (bax Aqrar islahatlar ), kecur- |
| + | mə siyasətinin xeyli gӱclənməsində |
| + | (1908—12 illərdə Azərb.-a 4085 rus |
| + | kəndli ailəsi kecuӱrulmutidu) tap- |
| + | soyadım cə inəpuHə baxmayaraq, |
| + | islahat aqrar behranı aradan qaldı- |
| + | ra bilmədi və əslində iflasa uera- |
| + | dı. İcmanın daqıdılması yoxsul |
| + | kəndlilərin vəziyyətini daha da pis- |
| + | ləpdirdi. Kəcurmə siyasəti DƏ kg |
| + | lənilən nəticəni vermədi. 1906) |
| + | illərdə. kecən kəndlilərin 1826 -i |
| + | geri qayıtdı. İslahat sinfi ziddiy- |
| + | yətləri və inqilabi bəhranı daha da |
| + | dərinləpdirdi, kutləvi kəndli hə- |
| + | rəkatı genipləndi. Carizmin inqi- |
| + | labi behrandan cıxmaqa son tmidi |
| + | olan Şa.i. bopa cıxdı. V. İ. Lenin |
| + | S.a.i. haqqında yazmıpdır: vBu, ka- |
| + | pitalizmin mənafeyi ucun gkəndli- |
| + | lərə kutləvi zorakılıq edilməsi sa- |
| + | həsində atılan ikinci beyuk addım- |
| + | dır. Bu, kapitalizm ucun mulkə- |
| + | dar usulu ilə ikinci dəfə ctor- |
| + | paqların təmizlənməsidirg (yenə ora- |
| + | da, səh. 272). ü, |
| + | Əd. Lenin V. İ., Əsərləri x |
| + | Mə"lumat cildi, H. 1, səh. 584—585)) |
| + | SSRİ tarixi, c. 2, B., 1963: Orucov |
| + | H. Ə., Stolıpin kecurmə siyasətinin |
| + | Azərbaycana tətbiqi məsələsinə dair, |
| + | aAzərb.SSR EA-nın Xəbərləriqk (ictimai |
| + | elmlər seriyası), 1904, Mə 5: C mn nen b- |
| + | HHKOB C. ə. Arpapuan pedopua Cro- |
| + | lıpina, M., 1973, yenə onun, Aqrar- |
| + | HaH politika samoderjavin v period im- |
| + | perializma, M., 1980. |
| + | STOLUSTU TENNİŞpinq-ponq |
| + | —-torla iki bərabər hissəyə ayrılmıt |
| + | xususi stol uzərində raketkalar və |
| + | sellulomd top vasitəsilə kecirilən |
| + | idman oyunu, həm kipilər, həm qadın- |
| + | lar oynayır. Oyunda 2(1:1), yaxud 4 |
| + | (2:2) nəfər iptirak edir. 19 əsrin |
| + | axırında B. Britaniyada meydana gəl- |
| + | mipdir. SSRİ-də 1929—30 (Azərb. |
| + | SSR-də 1939—40) illərdən yayılmıpt- |
| + | dır. Dəfələrlə SSRİ cempionu |
| + | Azərb. tenniscisi V. Popova 1984 il- |
| + | də Avropanın mӱtləq cempionu (4 qı- |
| + | zıl medal) olmupdur. |
| + | STOMATİT (yun. 4(ӧpa, stömatos— |
| + | aqız)—aqız bopluqunun selikli qi- |
| + | pasının iltnhabı və distrofik də- |
| + | Yipikliyi. İnsanda muxtəlif zə- |
| + | dələrdən, avitaminozdan, iqəkərli dia- |
| + | betdən, ӱrək-damar, sinir sistemi xəs- |
| + | təliklərindən, kəskin və xronik in- |
| + | feksiyalardan, intoksikasiyadan tə- |
| + | |
| + | |
| + | CTPABOH |
| + | |
| + | |
| + | 43 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | rənir. Travmatik S.-i tərədən amil- |
| + | lər: dii dapının toplanması, ka- |
| + | riyesli ditlər, protezlərin, plombun |
| + | duzgun hazırlanmaması, isti qidalar- |
| + | dan əmələ gəlmiii yanıqlar və s. S. |
| + | orqanizmin umumi xəstəliklərindən |
| + | bat verərsə, aqız bopluqunun selikli |
| + | qipasında kəskin və xronik geditli |
| + | aftalar əmələ gəlir. Kəskin af- |
| + | toz S. diatez, virus və mə”də-baqır- |
| + | saq xəstəliyi olan upaqlarda təsaluf |
| + | ediliry bu zaman temp-r yuksəlir, |
| + | Rut ƏTİNDƏ, DODAaq VƏ DamaqıNn selikli |
| + | qipasında ətrafı tund-qırmızı, hal- |
| + | qalanmıp afta əmələ gəlir. Cənəaltı |
| + | limfa vəziləri beyuyur, aqrılı olur. |
| + | Xəstəlik 7—10 gun davam edir. Xr o- |
| + | nik residivli aftoz S. |
| + | yanaqın, dodaqın selikli qipasında, |
| + | dilin yan tərəflərində, dibi boz-sarı |
| + | ərplə ertulmut tək-tək aftalar əmələ |
| + | gəlməsi ilə xarakterizə edilir. Lim- |
| + | fa vəzilərində hec bir dəyipiklik |
| + | olmur. əstəlik —10 gun davam |
| + | edir, sonra aftalar xoralapır. Xora- |
| + | lı S., əsasən, kəskin enterokolitdə, |
| + | mə”də yarasında, anginadan sonra, civə |
| + | və bismӱtla zəhərləndikdə ba verir. |
| + | “Xoralar butun selikli qipanı əha- |
| + | tə edə bilər, bu zaman aqız bopluqun- |
| + | dan pis iy gəlir, coxlu aqız suyu axır. |
| + | Leykoz xəstəliyində aqız bopluqunun |
| + | selikli qipasında və badamcıqlarda |
| + | sonradan xoraya cevrilən aftalar əmə- |
| + | lə gəlir. Bu hal ptua xəstəliyində də |
| + | mupahidə olunur. Mualicəsi və |
| + | profilaktikası: arız boip- |
| + | luqunun sanasiyası, S.-ə səbəb olan |
| + | amilləri aradan qaldırmaq, fiziote- |
| + | rapiya, caytikanı yaqı və s. |
| + | |
| + | Heyvanlarda S. mexaniki, |
| + | termiki və kimyəvi tə”sirlərdən (il- |
| + | kin S.)yaranır, yaxud aq staxibo- |
| + | triotoksikoz və s. yoluxucu xəstəlik- |
| + | lərlə yanapı (ikincili S.) bapq ve- |
| + | rir. Mӱalicəsi: arız bopluqu- |
| + | nun dezinfeksiyası, ikincili C.-Hə |
| + | spesifik mualicə. |
| + | |
| + | Ədl Rıbakov A. İ., İvanov |
| + | V. S., Klinika terapevticeskon stoma- |
| + | toloqii, M., 19 |
| + | STOMATOLFGİYA (yun. 5(ӧtpa, 560- |
| + | tpaqoz—aqrız-H...logiya)—diplərin qu- |
| + | rulupunu, mualicə və profilaktika- |
| + | sını, aqız bopluqunun selikli qipla- |
| + | sının, dilin xəstəliklərini, cənə və |
| + | onu əhatə edən uz, boyun toxumalarını |
| + | əyrənən tibbi əh. Diiylərin plomb- |
| + | lanması və protezlərin dӱzəldilməsi |
| + | tədbirləri də S, məsələlərindəndir. |
| + | Hələ Hippokratın, Qalenin, Selsin |
| + | və 6, alimlərin əsərlərində aqız 6011- |
| + | luqu orqanlarının xəstəliyi təsvir |
| + | olunurdu. 14 əsrdə fransız həkimi |
| + | Gi de Poliak diti cıxartmaq ucun |
| + | alət təklif etmiitdi, 18 əsrin əvvəl- |
| + | lərində S, praktik tibbin sərbəst |
| + | bir sahəsi kimi inkitaf etdi. 20 əs- |
| + | rin əvvəllərində fiziologiya, bio- |
| + | kimya, patologiya və s, fənlərin in- |
| + | kipafı, stomatoloji xəstəliklərin |
| + | etiologiya, patogenez və MYAHMƏCHHƏ |
| + | imkan yaratdı. Muasir S. 4 əsas bəl- |
| + | məyə bəlunur: terapevtik, cərrahi, or- |
| + | topedik, upaq S,-ı. Terapevtik E |
| + | diplərin diaqnostika, mualicə və |
| + | profilaktikası, cərrahi S. təkcə diip |
| + | cıxarmaqla deyil, ya-uəHə nahiyəsində |
| + | lazım olan butun qusurların opera- |
| + | tiv mӱalicəsi, ortopedik S, isə di11- |
| + | lərin, cənənin anomaliyalarını, de- |
| + | formasiya və defektləri ortopedik |
| + | və ortodontik usullarla aradan qal- |
| + | |
| + | |
| + | dırmaqla mətpqrul olur. Bakıda belə |
| + | ixtisasliandırılmınin poliklinika |
| + | fəaliyyət gəstərir. Uttaq S,-sı 20 əsr- |
| + | dən inkiypdafa baplamıtpdır, ymarya- |
| + | rın yap xӱsusiyyətlərinə uyrun ola- |
| + | raq stomatoloji xəstəliklərin mçali- |
| + | cə usulları iplənib hazırlanmıi- |
| + | dır. Stomatoloji xəstələrin muasir |
| + | kompleks mualicəsində fizioterapev- |
| + | tik prosedӱralar, ultrasəs, xususi |
| + | qurqular genin tətbiq olunur. S.-ya |
| + | aid arapdırma və yeniliklər €CTO- |
| + | matologiyaə, F*Sovetskaya stomatologi- |
| + | yaq, *Odontologiya i stomatologiyaə, |
| + | caJurnal odontologii i stomatologii- |
| + | jurnallarında, həmcinin FC Azərbaycan |
| + | tibb jurnalıqnda dərc olunur. |
| + | |
| + | Əd. Bajanov N. N., Stomatolo" |
| + | qil, 2 izl., M., 1978, Rıbakov A. İ., |
| + | İ vanop V. S., Klinika terapevticesa- |
| + | kon stomatoloqii, M., 1980, |
| + | STOӦNHENC te herdə--ək beyuk |
| + | meqalit tikililərdən biri(y, B. Bri- |
| + | taniyanın Solsberi it. yaxınlırın- |
| + | dadır. Uc beyӱk tikilidən ibarət- |
| + | dir. E.ə. 1900— 1700 illərə aid edi- |
| + | lən birinci tikili dairəvi torpaq |
| + | bənddən və xəndəkdən (diametri 97,5 |
| + | m) ibarətdir. E.ə. 1700—1550 illərə |
| + | aid ikinci tikili qədim bəndin icin- |
| + | də iyaquli qoyulmuiq daiların (38 |
| + | cut) iki konsentrik dairəsindən iba- |
| + | rətdir. E.ə. 1500—1400 illərə aid |
| + | ucuncu tikili hund. 8,5 m-dək, cəki- |
| + | si 28 t-dək olan yonulmuiy və yerə ila- |
| + | quli basdırılmıp datlardan, on- |
| + | ların uzərinə uzadılaraq qapalı |
| + | dairə (diametri 30 mm) əmələ gətirən |
| + | dai ləvhələrdən ibarətdir. S. ehti- |
| + | |
| + | |
| + | “mal ki, gӱnmipə sitayit ilə əlaqədar |
| + | |
| + | |
| + | yaradılaraq gey qubbəsini simvolik |
| + | iəkildə təcəssum etmipdir. Bə”zi |
| + | tədqiqatcılar (C. Hokins) S.-i qə- |
| + | dim rəsədxana da hesab edirlər. |
| + | STOPANİ Aleksandr Mitrofanovic |
| + | (21.10,1871, indiki əla vil.-nin |
| + | Usolye - Sibirskoye = | |
| + | m. 23.10.1932, s, |
| + | |
| + | Moskva) — Sovet | | |
| + | partiya və dӧvlət ” |
| + | xadimi. 1893 il- || |
| + | dən Sov.İKP uzvu. ”— |
| + | 1892 ildən ipqila– = |
| + | bi hərəkata qopul- = |
| + | mupdur. Kazan un- b |
| + | tində və Yaroslavl aq |
| + | huquq litseyində |
| + | oxyMyu, cİskrazcq- |
| + | nın agenti olmuit, |
| + | 41Pimal Fəhlə İt- |
| + | tifaqındak ipləmipdir. RSDFP- |
| + | nin 2-ci qurultayının təpgkilatcı- |
| + | larından və numayəndələrindən idi. |
| + | 1903—05 illərdə RSDFP-nin PTimal |
| + | Komitəsinin və Bakı Komitəsinin |
| + | yaradılmasında iptirak etmit, Bakı |
| + | Komitəsinin katibi, Bakıda dekabr |
| + | tə"tilinin (1904) rəhbərlərindən, |
| + | cHummətvin əsərə Bud olmuii- |
| + | dur. 1905—07 illərdə RSDFP Kost- |
| + | roma Komitəsinin katibi, RSDFP- |
| + | nin 5-ci qurultayının (1907) numayən- |
| + | dəsi idi. 190 |
| + | Neft Sənayesi Fəhlələri İttifaqın- |
| + | da iiləmiit, “Qudokə qəzeti redaksi- |
| + | yYasının katibi, Bakı Komitəsinin |
| + | uzvu olmut, c“Volnak jurnalında |
| + | əməkdatlıq və Bakı kooperativ hə- |
| + | rəkatının inkitpafında, yaxından |
| + | iptirak etmipdir. 1917 ildə Bakı |
| + | qub. ərzaq komitəsinin sədri idi. Də- |
| + | fələrlə həbs edilmitdir. Oktyabr |
| + | inqilabı gӱnlərində (1917) Smolnı- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 7—17 illərdə Bakıda d |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | da (Petroqrad) ərzaq komissiyasında |
| + | ipləmiddir. 1918 ildə Terek Sove- |
| + | tində əmək və sənaye komissarı, 1919 |
| + | ildə Ali Hərbi Mufəttitlikdə Hül- |
| + | ləmitpdir. Pimali Tafqaz HİK uz- |
| + | vu (1920), Qafqaz əmək ordusu hərbi |
| + | inqilab purasının uzvu (1921—22) |
| + | olmuqpdur. 1922 ildən RSFSR Ali |
| + | Məhkəməsinin uzvu, 1924—29 illər- |
| + | də RSFSR-in əmək ipləri uzrə pro- |
| + | kuroru, 1930 ildən qocaman bolize- |
| + | viklərin Umumittifaq Cəmiyyəti səd- |
| + | rinin muavini idi. S.-nin Bakı pro- |
| + | letariatının inqilabi hərəkatı və |
| + | iqtisadi vəziyyətinə dair əsərləri |
| + | var. Qızıl meydanda Kreml divarı ya- |
| + | nında dəfn edilmitdir. |
| + | |
| + | Əd:. Jukovskal E., Vseqda s |
| + | Leninım, v kn, U istokov partii, 2 izd. |
| + | M., 1969. |
| + | |
| + | STOPİN (ital. stoppino: stoppa— |
| + | kəpitkə), odəturən qaytan — |
| + | pirotexniki və digər deyuiy sursa- |
| + | tında, fipəng atanda BƏ s.-də odu |
| + | eturmək ucun tezyanan qaytan, Qara |
| + | S. kalium porası hopdurulmupi və |
| + | uzərinə yapıtiqan və barıt səpilmiii |
| + | pambıq saplardan hazırlanır. Aq |
| + | S.-də isə saplara kalnum iporası hop- |
| + | |
| + | |
| + | durduqdan sonra uzərinə qummiara- |
| + | bik səpirlər. Acıq havada 1 .m uzun- |
| + | luqunda qara S, 15—20 san, aq S, isə |
| + | |
| + | |
| + | 45)—50 san ərzində yanır. |
| + | STOP-KRAN (ing. 5(or— dayandırmaq) |
| + | —qatarı tə"cili dayandırmaq ucun |
| + | tormoz kranı: yuk vaqonlarının tor- |
| + | moz meydancasında, sərnipin vaqonla- |
| + | rının tamburunda hava tormozu ma- |
| + | gistralının uzərində qoyulur. S.-k.- |
| + | ın dəstəyini dəndərdikdə sıxılmınn |
| + | hava magistraldan cıxıb qatarın bu- |
| + | tun tormozlarını iipə salır. |
| + | STӦPOR (ing. 4orreq—tıxac, qapaq: |
| + | 5or—qabaqrını kəsmək, dayandırmaq) |
| + | —mexanizm hissələrini dayandıran |
| + | və muəyyən vəziyyətdə saxlayan detal, |
| + | detal hissəsi və ya qurulun. Polad- |
| + | təkmə calovunun dibini barlayan tı- |
| + | xacı idarə edən mexanizmə də S, de- |
| + | yilir. |
| + | |
| + | STORNO (ital. 5*Eoqlo—hesabın kə- |
| + | curulməsi) — muhasibat kəcurməsi| |
| + | bir qayda olaraq qabaqcadap səhv kə- |
| + | curulmutl yazının duzəldilməsində |
| + | istifadə olunur. |
| + | STOROJİNETS—USSR Cernovtsı |
| + | vil.-ndə ptəhər. Storojinets r-nunun |
| + | mərkəzi. Siret cayı sahilindədir. |
| + | “1.1. cr. Aras e"malı muəssisələri, |
| + | pendir, kərpic z-dları: meylə texni- |
| + | KYMY mn | |
| + | |
| + | CTÖPTHHT (storting)— Hopneuxə par- |
| + | lamentin adı. 20 yapını etmuin və- |
| + | təndailar 4 il muddətinə secir. İki |
| + | palatadan laqtinq və odelstinqdən |
| + | ibarətdir. S, devlət budcəsini təs- |
| + | diq edir, qanunlar verir, beynəlxalq |
| + | muqavilələri təsdiq və hekumətin fəa- |
| + | SULU nəzarət edir və s, |
| + | STOTİNKA--BXR-də levin 1/100-nə |
| + | bərabər a nz |
| + | |
| + | STOXASTİK ROSES—bax Təsa- |
| + | |
| + | |
| + | ufi proses. |
| + | |
| + | CTPABOH (sStribön) (e.ə. 64/63, Ama- |
| + | siya—eramızın 23/24)—qədim yunan |
| + | coqrafiyapqunası, tarixci. F Tarixi |
| + | qeydlərə (devrӱmuzədək catmamıdır) |
| + | və cCoqrafiyagv əsərlərinin muəlli- |
| + | fidir. S, əsasən, Eratosfen, Hipparx, |
| + | Polibi, Posidoni və 6. mӱəlliflə- |
| + | rin mə"lumatlarından istifadə et- |
| + | mipdir. 17 kitabdan ibarət olan 4Coq- |
| + | rafiyaə əsərinin 2 kitabı nəzəri |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 44 |
| + | |
| + | |
| + | CTPABHHCKH |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | (riyazi coqrafiya) xarakter daqpıyır. |
| + | alan hissələr isə İspaniya, Qalli- |
| + | ya, Britaniya, İtaliya, PTimali və |
| + | Pərqi Avropa, Yunanıstan, Qara dəniz |
| + | sahilləri, Kicik Asiya, Hindistan, |
| + | Mesopotamiya, Ərəbastan, Misir və s. |
| + | əlkələrin təsvirinə həsr olunmutdur. |
| + | Əsərdə Qafqaz baniyası və Atropa- |
| + | tenanın coqrafi məvqeyi, sərhədləri, |
| + | burada məskunlatmıp tayfalar, əha- |
| + | linin məpquliyyəti, dini gəruiləri, |
| + | onların Pompey və Mark Antoninin |
| + | qopunlarına qarpı mubarizəsi, Atro- |
| + | patenanın Qazaka və Vera it.-ləri, |
| + | alban tayfalarının 26 dildə (ləhcə- |
| + | də) danımmaları, Xəzər dənizi və s. |
| + | haqqında da mə”lumat verilmidir. |
| + | Əsəri: Qeoqrafil (per. i predisl, |
| + | |
| + | Q. A. Stratonovskoqo), L., 1964. əə |
| + | Əd. Aliev K. Q. Anticnı istoc- |
| + | niki po istorii azerbaӧbdjanskoqo naro- |
| + | da, B., 10 ArskinN F. N. , Strabon, |
| + | |
| + | |
| + | STRAVİNSKİ İqo |
| + | (17.6.1882, Oraniyenbaum, |
| + | MOHOCOB ii.—6.4. " |
| + | 1971, Nyu-York: |
| + | Venesiyada dəfn |
| + | olunmudur) — rus |
| + | bəstəkarı, diri- |
| + | jor. Ork. ucun |
| + | cFantastik skersoə |
| + | və “Atəpfətanlıqə |
| + | fantaziyası (hər |
| + | ikisi ilk |
| + | əsərlərindəndir. |
| + | €CHMYDFb dorin |
| + | ellerpyurmas 1911), |
| + | € Myrənnəc öahap? |
| + | (1913) baletləri dunya ppehrəti qa- |
| + | zanmhipdır. S. ildən vaxtapqı- |
| + | rı xaricdə olmupt, 1914 ildə isə Ru- |
| + | siyadan tamamilə kecmutdur: İsvec- |
| + | ə, Fransa, 1939 ildən isə ABPQ-da |
| + | apamıtldır (1945 ildən ABP1 və- |
| + | təndapı). Xaricdə dirijor kimi |
| + | genilp fəaliyyət gəstərmit, 1962 il- |
| + | də SSRİ-də muəllif konsertləri |
| + | ilə cıxır etmipdir. S. yaradını. |
| + | lıqrının ilk dəvrunə N. Rimski- |
| + | Korsakov, M. Musorqski, P. Caykov- |
| + | ski və K. Debussinin tə"siri olmupt- |
| + | dur. Rusiyada yapadıqı dəvrdə S. |
| + | milli folklora—xalq sujetlərinə, |
| + | naqıllara, arxaik nəqrmələrə beyuk |
| + | maraq gestərmiptdir. Əsərlərində |
| + | muasir pəhər məipqət musiqisi əla- |
| + | mətləri də əksini tapmındır: “Toyı |
| + | (1914—23) xoreoqrafik kantatası, |
| + | cTulkunun naqılızq (1916, vokal mu- |
| + | siqi ilə), FƏsgər əhvalatır (1918, |
| + | qiraətci ilə) pantomima baletləri |
| + | və s. 1920-ci illərin əvvəllərində |
| + | C. yaradıcılıqında əmələ KƏNMHUN |
| + | neoklassisizm meylləri 50-ci illərə |
| + | qədər davam etmiildir. Əsərlərində |
| + | barokko dəvru bəstəkarlıq texnika- |
| + | sından, qədim polifoniya və s. uslub- |
| + | lardan istifadə də Həmin il- |
| + | lərdə o, c“PYah Edipə (1927) opera-ora- |
| + | toriyası, “Pəri epupqur (1928: P. Cay- |
| + | kovskinin melodiyalarından istifa- |
| + | də sxunmutdur). aPsalmlar simfoni- |
| + | yasız (1930), skripka ilə ork. (1931) |
| + | və solo 2 fp. un konsertlər, |
| + | 2 simfoniya (1940, 1945), FOrfeyuı |
| + | (1947) baleti, *Dəcəlin sərgӱzəpqlə- |
| + | riə (1951) operası kimi dəyərli kar. |
| + | lər yazmhipdır. 40—50-ci illərdə S. |
| + | yaradıcılıq manerasını yenilətdir- |
| + | mip, əsərlərində əzunə məxsus tərzdə |
| + | do0eş niya uslubunu tətbiq etmiyt- |
| + | dir: FMuqaddəs nərkmələrə (1956), |
| + | |
| + | |
| + | Fyodorovic |
| + | indiki Lo- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | “Aqonə (4Yarıtə, 1957) baleti, “Dini |
| + | matəm mahnıları (1966) və s. S, av- |
| + | tobioqrafik xarakterli ədəbi əsərlə- |
| + | rin Ktəllifidar (“Mənim həyatımın |
| + | DƏ 1963, F“Dialoqları, 1971 |
| + | və s.). |
| + | |
| + | |
| + | Ədl. Kovparı İ., İqorı Stravin- |
| + | skiNİN. Rannee taorcestvo, B., 1969: Zade- |
| + | rapikinNn V,, Polifoniceskoe mıplenie |
| + | İ. Stravinskoqo, M., 1980: Druskin |
| + | M. S., İqorh Stravinskid. Licnosth, |
| + | tvorcestvo, vzqlladı, 3 izd., L., 1982, |
| + | LrustovskiNn B. M., İqorı Stra- |
| + | vinskiNn, 3 izd., L., 1982, |
| + | |
| + | |
| + | STRADİVARİ, Stradivari- |
| + | y c (Stradivari, Stradivarius) AHnronno |
| + | İrərp. 1643 (1648 və ya 1649), Kremona |
| + | —18.12.1737, Kremonay—italyan skrip- |
| + | ka ustası. N. atinin pagirdi. Kre- |
| + | monada iqəxsi e"malatxana acmhipdır |
| + | (təqr. 1667). 1704—25 illərdə ən yax- |
| + | ipı skripkalarını duӱzəltmipdir. S.- |
| + | nin alətləri bədii tərtibatının ka- |
| + | milliyi, zərifliyi, formalarının |
| + | mutənasibliyi ilə fərqlənir. və |
| + | violoncelləri də məphurdur. Moskva- |
| + | dakı Devlət Nadir Musiqi Alətləri |
| + | Kolleksiyasında S.-nin bir necə |
| + | skripka, alto və violoncelləri sax- |
| + | lanılır. S.-nin oqulları Fran- |
| + | cesko (1671—1743) və Ombono |
| + | (1679—1742), eləcə də K, Berqontsi |
| + | oxun tpagirdi olmunlar. |
| + | STRAJESKO Nikolay Dmitriyevic |
| + | (29.12.1876, Odessa—27.6.1952, Kiyev) |
| + | —sovet terapevti. SSRİ EA akad. |
| + | əəə USSR EA (1934) nə CCPH |
| + | ibb EA akad. (1944). Sosialist Əmə- |
| + | yi Qəhrəmanı (1947). Ukrayna Klinik |
| + | Tibb İn-tunun təpgkilatcısı və di- |
| + | rektoru olmutdur (İn-t 1955 ildən |
| + | onun adını dapıyır). Tədqiqatı, əsa- |
| + | sən, ӱrək-damar və həzm sistemi or- |
| + | qanlarının patologiyasına, revma- |
| + | tizmə, sepsisə həsr olunmupdur. V. |
| + | P. Obraztsovla birlikdə ilk dəfə |
| + | olaraq qurək arteriyalarının trom- |
| + | bozunun tam klinik əlamətlərinin |
| + | təsvirini verməklə miokard infark- |
| + | tın diaqnozunu akar etmipdir. |
| + | dəfə Lenin ordeni, 2 baiqa orden və |
| + | medallarla təltif olunmupdur. |
| + | |
| + | Əsərləri: İzbr. trudı, t. 1--2, |
| + | Kiev, 1955—56. |
| + | |
| + | Əd.: Duplenko K. F., Mix- |
| + | nev A. L., N. D. Strajesko, M., 1969. |
| + | STRAJNİK—inqilabdan əvvəl kənd |
| + | yerlərində uryadnikə tabe olan polis |
| + | nəfəri (kepikci, qoruqcu). |
| + | CTPAHVTCKM (Stranitzky) Yozef |
| + | Anton |təqr. 1676, PTtiriya (?)—19. |
| + | 5.1726, Vyanay— Avstriya aktyoru və |
| + | dramaturqu. Avstriya professional |
| + | teatrının banisi. Xalq komik perso- |
| + | najı Hansvurst rolunu ifa etmiit, |
| + | səyyar truppaların rəhbəri olmutdur. |
| + | S.-nin təcəssumetdirmə ustalıqı, gəs- |
| + | kin xalq yumoru, cəsarətli satirik |
| + | eyhamları rəhbərlik etdiyi truppa- |
| + | napa muvəffəqiyyət qazandırmındı. |
| + | 1712 ildə Vyanada ilk Avstriya daimi |
| + | teatrını təqikil etmitdir. |
| + | STRASBӰR, Strasburq (5qa5- |
| + | Hoiqr)— Fransanın it.-ində izəhər. |
| + | İl cayı sahilində port. Apaqı Reyn |
| + | departamentinin inz.m. İri sənaye, |
| + | ticarət və mədəniyyət mərkəzidir. |
| + | Nəql. qovpaqı. Aeroport. Əh. 253 min |
| + | (1975). Avtomobilqayırma, elektrotex- |
| + | nika, gəmiqayırma, yeyinti sənayesi, |
| + | pambıq parca, tiki(i, aqac e”malı, |
| + | dəri mə"mulatı istehsalı muəssisələ- |
| + | ri: un-t, konservatoriya, itəhərətra- |
| + | |
| + | |
| + | fında neft e”malı z-dları, neft- |
| + | kimya və rezin mucəssisələri var. |
| + | STRATE (iyn. strategös, stratös— |
| + | qopun--Adro—aparıram)—1) e.ə. 6 |
| + | əsrin sonu—1 əsrin ortalarında Qə- |
| + | dim Yunanıstanda sərkərdə. Geniii |
| + | hərbi, siyasi və inzibati huquqlara |
| + | malik HAH, ÖƏ”3ƏH Yə ərbi- |
| + | siyasi ittifaqlarına baptcılıq edir- |
| + | di. Xalq iclaslarında 1 illiyə se- |
| + | cilirdi. Zahiri əlamətləri xlamida |
| + | plana oxtar paltar) və cələng idi. |
| + | ) Sərkərdə, strategiyanın bilicisi. |
| + | 3) İctimai və siyasi mubarizəyə rəh- |
| + | bərlik sənətinə yiyələnmiy ilyəxs. |
| + | STRATEJİ SİLAHLAR—-muhari- |
| + | bədə strateji məsələlərin həlli ucun |
| + | nəzərdə tutulan raket-nuӱvə silahı- |
| + | nın muxtəlif nəvləri, texniki vasi- |
| + | tələri, ilarəetmə BƏ təminat sistem- |
| + | ləri. Tə”yinatına gərə strateji hY- |
| + | cum silahı və strateji mudafiə si- |
| + | lahı nevlərinə ayrılır. Strateji |
| + | Hucum silahları (SHS) qitələrara- |
| + | sı ballistik raket kompleksləri, |
| + | sualtı atom-raket qayıqları, chava— |
| + | yerə tipli raketlər və s.-dən ibarət- |
| + | dir. Zədələyici tə”sirinin miqyası- |
| + | na gərə HS—kutləvi qırqın Cu- |
| + | lahıdır. Strateji mudafiə silah- |
| + | larına raketvuran raketlər və ida- |
| + | rəolunan zenit raketləri (adi və nu- |
| + | və dəeyuti batplıqlı), kosmik hucum- |
| + | dan mӱdafiə vasitələri, raketləri |
| + | atkar edən sistemlər və s. daxildir. |
| + | Sovet İttifaqı S.s.-ın istehsalı- |
| + | nın dayandırılması və ya məhdud- |
| + | lapdırılması uqrunda ardıcıl |
| + | mubarizə aparır. CCPH və ABPQ ara- |
| + | sında bu sahədə bir sıra saziilər |
| + | barqlanmınldır (bax Sovet—Amerika |
| + | sazilil ” |
| + | STRATEK YA—1) hərb sənətinin |
| + | tərkib hissəsi, onun ən muhum sahəsi. |
| + | Əlkənin və silahlı quvvələrin muha- |
| + | ribəyə hazırlıqı, mӱharibənin plan- |
| + | lapdırılması və nəzəriyyəsi, həmci- |
| + | nin praktikası məsələlərini əhatə |
| + | edir, muharibənin qanunauyeunluqla- |
| + | rını tədqiq edir, strateji əməliyyat- |
| + | ların hazırlıqı və aparılması ӱsul |
| + | və formalarını iiləyib hazırlayır: |
| + | cəblələrin, ordu və donanmaların |
| + | məqsəd və vəzifələrini mçəyyən edir, |
| + | quvvələrn hərbi əməliyyat meydanla- |
| + | rı və strateji istiqamətlər uzrə bə- |
| + | luppdurur. S. dəvlətin siyasəti ilə |
| + | sıx baqlıdır və onun vəzifələrinin |
| + | yerinə yetirilməsini tə"min edir. S. |
| + | iqtisadiyyatdan, cəmiyyətin iqtisadi |
| + | qurulutundan, istehsalın səviyyəsin- |
| + | dən, xalqın mə”nəvi imkanlarından |
| + | asılıdır. Sovet hərbi S.-sı Kommu- |
| + | nist Partiyasının və Sovet devləti- |
| + | nin siyasətindən cıxın edir. Onun |
| + | muddəaları və tevsiyələri marksizm- |
| + | leninizm əsasında iplənib hazırla- |
| + | nır və silahlı quvvələrin butun nəv- |
| + | ləri ucun məcburidir. Əməliyyat sə- |
| + | nətinə və taktikaya mӱnasibətdə S. |
| + | muəyyənedici rol oynayır, eyni zamanda |
| + | onların imkanlarını da nəzərə alır. |
| + | Burjuaziyanın hərbi S.-sı imperia- |
| + | lizmin mənafeyinə xidmət edir, curuk |
| + | kapitalist sistemlərini məhkəmlət- |
| + | mək və muhafizə etmək, mӱharibə ha- |
| + | zırlıqı və aparılması kimi murtəce |
| + | məqsəd dapıyır. Sovet hərbi S.sı |
| + | digər sosialist devlətlərinin S.-la- |
| + | rı kimi mӱctərəqqi ictimai qurulutpa, |
| + | zəhmətkeilərin sosialist nailiyyət- |
| + | lərinin qorunmasına, butun |
| + | sulh niyinə xidmət |
| + | |
| + | |
| + | Dunyada |
| + | edir, 2) |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | STREYS |
| + | |
| + | |
| + | 45 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | İctimai-siyasi mӱbarizəyə rəhbərlik |
| + | |
| + | |
| + | sənəti. |
| + | |
| + | STRATİQRAFİYA (lat. stratum — |
| + | təbəqə--...qrafiya)—tarixi geologn- |
| + | yanın bir bəlməsi. S.-nın əsas məq- |
| + | sədi Yer qabıqının ayrı-ayrı sahələ- |
| + | ri ucun suxurların ilkin yatma ar- |
| + | dıcıllıqını və yaiy munasibətini |
| + | muəyyənlətldirmək, Yer qabıqının in- |
| + | kitpaf tarixini aydınlatdırmaq, həm- |
| + | cinin struktur geologiya, geoloji |
| + | planalma və axtarınt-kmapfiyyat məsə- |
| + | lələrini həll etmək, butun.Yer kӱrəsi |
| + | ucun umumi nisbi geoloji xronolo- |
| + | giyanın təbii ikalasını yaratmaqdır. |
| + | 19 əsrin 2-ci yarısında əsas geoloji |
| + | sistemlər ayrılmıt və onların Yer |
| + | tarixində ardıcıllıqrı gestərilmizi- |
| + | dir. S.-da muxtəlif metodların (pa- |
| + | leontoloji, spor-tozcuq analizi, izo- |
| + | topla tə”yinetmə, litoloji, geokimyə- |
| + | vi, geofiqiki) tətbiqi umumi strati- |
| + | qrafik iqkalanın yaradılmasına im- |
| + | kan vermitdir. S. ucun ən e”tibarlı |
| + | material paleontoloji qalıqlardır. |
| + | Paleontoloji qalıqlar kifayət etmə- |
| + | dikdə və ya hec olmadıqda layların |
| + | Yatım pəraitlərindən (tektonikadan), |
| + | litoloji və fasial tərkibdən istifa- |
| + | də edilir. S.-nın əsası 17 (Danimarka |
| + | alimi N. Steno) və 19 əsrlə də in. |
| + | gilis geoloqları U. Smit, R. Mur- |
| + | cison, A. Secvik və 6.) qoyulmupdur, |
| + | STRATİQRAFİYA (arxeologn- |
| + | yada)—arxeoloji qazıntılar zama- |
| + | nı təbəqədə tapıntıların yerləptməsi |
| + | əsasında mədəni qalıqların xronolo- |
| + | ji dəvrlətmələrini muəyyən edən me- |
| + | tod. Qapıntılardan duzguӱn nəticələr |
| + | almaq ucun muxtəlif usullardan—ti- |
| + | poloji, botaniki, bioloji, radiokar- |
| + | bon, dendroxronoloji, paleomaqnit |
| + | analizindən istifadə edilir. “Azərb.- |
| + | da mədəni təbəqəsinin qalınlıqı 20 |
| + | m-ə yaxın arxeoloji abidələr (Min- |
| + | gəcevir, Kultəpə, Azıx və s.) ucun |
| + | stratiqrafik tədqiqatlar xususi əhə- |
| + | MHİİƏT kəsb edir. . |
| + | STRATİ QRAFİK ZONA, xrono- |
| + | zon a—uӱmumi stratiqrafik pikala- |
| + | nın mərtəbəyə tabe taksonomik vahi- |
| + | di. Kəsilipdə təkrar olunmayan xa- |
| + | rakterik qazıntı orqanizmləri komp- |
| + | leksinin yapama vaxtına muvafiq tə- |
| + | bəqələri əhatə edir. S.z. qazıntı |
| + | kompleksin bir və ya iki ən xarakte- |
| + | rik nevunun adı ilə adlandırılır. |
| + | S.z.-nın coxu məhəlli əhəmiyyətə ma- |
| + | |
| + | |
| + | likdir. Lakin bə”ziləri bir necə qit- S |
| + | |
| + | |
| + | ədə ayrılır və planetardır. |
| + | |
| + | ST RATO V yn KAH (sər ə um— |
| + | təbəqə, təbəqəli vulkan, qa- |
| + | rıpıq vulkamn—konusu bərki- |
| + | mip, lava axınları isə sementlət= |
| + | mipq və tufa cevrilmit lava qırın- |
| + | tılarının (vulkan bombası, lapil- |
| + | li və s,) nəvbələtməsindən ibarət |
| + | vulkan. Lavanın axması və vulkanın |
| + | partlama fəaliyyəti zamanı əmələ |
| + | gəlir. S. konusunun hund. bir necə |
| + | Yuz m-dən bir necə km-ə catır: krate- |
| + | ri qıf (diametri 2—3 km-dək) for- |
| + | masında olur. S.-a misal olaraq |
| + | SSRİ-də Klyuci Sopkasını, Yaponi- |
| + | yada Fudziyamanı və s. gestərmək |
| + | |
| + | |
| + | olar. |
| + | ST PATOnAY3A—arı -nı stratosfer |
| + | ilə mezosfer arasında kecid təbəqəsi: |
| + | 50—55 km | isəklikdi yerlətir. |
| + | STRATOSTAT — stratosferə ucmaq |
| + | (alkmaq) uxun sərbəst aerostat. Həc- |
| + | mi 105 000 m?-ə qədər ola bilər. 11 km- |
| + | dən artıq hundurə qalxır. Hey"ətlə |
| + | |
| + | |
| + | ddəyitiMməsi (— |
| + | |
| + | |
| + | cduqda hermetik qondolası olur. |
| + | lmi və ya idman məqsədi ilə bura- |
| + | xılır. S.-dan istifadə etmək ideya- |
| + | sı və onun hermetik konstruksiyası- |
| + | nın sxemi ilk dəfə 1875 ildə D. İ. |
| + | Mendeleyev tərəfindən irəli surul- |
| + | muqidur. 1950—60-cı illərdə S..-ın |
| + | ucupqu bir sıra tibbi-bioloji xa- |
| + | rakterli mə”lumatlar almaqa, xilas- |
| + | etmə vasitələrini sınaqdan cıxar- |
| + | maqa imkan verdiyi ucun insanın kos- |
| + | mosa ucutluna hazırlıq sahəsində |
| + | MYhyM mərhələ. olmuamdur. Muasir |
| + | pəraitdə 4S.ə termini yalnız he) - |
| + | ətlə ucan aerostatlara aid edilir. |
| + | STRATOSFER (nar, stratum—Tə6ə- |
| + | qə--yun. zrhayqa—kuӱrə)—atm.-in tro- |
| + | posfer ilə mezosfer arasında tə- |
| + | bəqəsi, 8—16 km-dən 45—559 km-dək |
| + | yӱksəklikdə yerləpir. Temp-run hund.- |
| + | dən asılı olaraq alaqrı təbəqədə az |
| + | 40-dan —80*S-dək), yuxa- |
| + | rı təbəqədə erxması (02S-dək) ilə sə- |
| + | ciyyələnir. S.-də su buxarı azdır. |
| + | Hund, artdıqca ozonun miqdarı coxa- |
| + | lır: maks,. hissəsi 20—30 km Hund.-də- |
| + | dir. S. ucun Aululların olmaması, |
| + | bəyuk sur"ətə (60—100 m/san) malik |
| + | kӱləklər və pırnaqlı axınlar (Ha- |
| + | vanın troposfer və stratosferdə uz. |
| + | 1000 km-ə catan ensiz axın ipəklin- |
| + | 2 bir yerdən bajtqa yerə gəcurulmə- |
| + | si) xarakterdir. |
| + | |
| + | STRATOSFİ Ep, ASTRONOMİYA |
| + | STANSİYASI —stratostatla Yer at- |
| + | mosferinin stratosfer qatına qaldı- |
| + | rılmıin astronomik muplahidə cihaz- |
| + | |
| + | |
| + | ları kompleksi. Astronomik cihazla- İN |
| + | |
| + | |
| + | rı fotokamera, spektroqraf, spektro- |
| + | metr, bolomeqr, rentgen və ya pqua |
| + | sayracları ilə təchiz edilmin 1 və |
| + | ya birlətdirilmiyil 2 teleskopdan |
| + | ibarətdir. Stansiyanın ehmal enməsi |
| + | parapqut sistemi və amortizatorlarla |
| + | tə"min olunur. Ucut yerdəki komanda |
| + | məntəqələrindən və stansiyanın əzun- |
| + | dən verilən radiosiqnallarla idarə |
| + | edilir. S.a.s. Yer atmosferinin tə”si- |
| + | rindən yaranan cətinlikləri (Gunəytp |
| + | və ulduz xəyallarının titrəməsi və |
| + | yayılması, zəif obyektlərin muplahi- |
| + | dəsini cətinlətdirən gunduz geyunun |
| + | parlaqlırı və s.) aradan qaldırmaqa |
| + | imkan vermitdir. S.a.s. ilə gey o6- |
| + | yektləri spektrin Yer atm.-ini gecə |
| + | bilməyən qısadalralı (ultrabənevpə- |
| + | Yi, rentgen və qamma pquaları) o6- |
| + | lastından mutpahidə edilir. İlk |
| + | |
| + | .a.s. 20 əsrin 50-ci illərində, |
| + | SSRİ-də ən beyuk Gunəp S.a.s. 1966 |
| + | ildə (bap guӱzgusunun diametri 50 sm) |
| + | və 1973 ildə (1 mdiametrlə) buraxıl- |
| + | mıtpdır. ABPİT- da gecə muppahidələri |
| + | |
| + | |
| + | ucun, diametri 94 sm olan “Strato- |
| + | skop-2ə S.a.s. yaradılmındır. Beyuk |
| + | S.a.s. 20—30 km, kicik S.a.s, (sərt |
| + | |
| + | |
| + | rentgen pqualarının və qamma-pquala- |
| + | rın mupahidəsi ucun) isə 40 km hun- |
| + | durluyə qaldırılır. Sovet S.a.s. ilə |
| + | Gunəpq atm.-inə dair muhum nəticələr |
| + | alınmıtdır. €CTpaTockon-2ə ilə nə- |
| + | həng ulduzların atm.-ində su buxa- |
| + | rının varlıqı aiykar olunmuptdur. |
| + | S.a.s.-nın muppahidəsi ilə Qalaktika |
| + | nӱvəsinin elcusu və parlaqlıqı tə”- |
| + | yin olunmuil, bə”zi pulsarlar mupahi- |
| + | də edilmilir.. | |
| + | STRAUTMANİS Pyotr Yakubovic |
| + | d. 24.4,1919, indiki Lat.SSR-in |
| + | Uldiqa r-nu)—sovet devlət və par- |
| + | tiya xadimi. 1944 ildən Sov, İKP uz- |
| + | |
| + | |
| + | vu. Kəndli ailəsində doqulm muyp. |
| + | Sov.İKP MK yanında Ali Tapma. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Məktəbini bitir- |
| + | mitidir (1954). 1937 |
| + | ildən qolcomaq |
| + | təsərrufatlarında |
| + | muzdurluq etmiit, |
| + | Latviyada Sovet | |
| + | hakimiyyətinin bər- | |
| + | pasından (1940, |
| + | iyul) sonra komso- |
| + | mol ipyində olmui1- |
| + | dur. Beyuk Vətən |
| + | muharibəsinin i11- |
| + | tirakcısıdır (1941 Ss |
| + | illərdə S.o- |
| + | vet" Ordusunda, 1943—44 illərdə par- |
| + | tizan dəstəsinin komandiri). 194 |
| + | ildən məs"ul partiya, mətbuat və dev- |
| + | lət ipində calıtlmıt, Latviya KP |
| + | MK katibi (1960—65), Lat,SSR Na- |
| + | zirlər Soveti sədrinin birinci mua- |
| + | vini (1965—74) olmutdur. 1974 il- |
| + | dən Lat.SSR Ali Soveti Rəyasət Hey"- |
| + | ətinin sədridir. 1976 ildən Sov.İKP . |
| + | MTK uzvudur. SSRİ Ali Sovetinin |
| + | (7—11-ci ,uarFbipbiui) deputatıdır. |
| + | Oktyabr İnqilabı ordeni, 3 ÖGaımra |
| + | orden, həmcinin medallarla təltif |
| + | edilmitdir. ə |
| + | STRAXOV Nikolay Mixaylovic (15, |
| + | 4.1900, indiki Oryol vil.-nin Bol- |
| + | | | vı xov ui. —13.7.1978, |
| + | Moskva) sovet |
| + | geoloqu, geokimya- |
| + | cı, SSRİ EA-nın |
| + | | akad. (1953, M. yə-. |
| + | | vu 1946). Lenin mu- |
| + | i kafatı laureatı |
| + | 577 (1961), CCPH Hen- |
| + | i lət mӱkafatı lau- |
| + | reatı (1948). SSRİ |
| + | A Geologiya in- |
| + | tunda ipləmitdir |
| + | (1934 ildən). Mua- |
| + | sir litologiyanı |
| + | yaradanlardan biridir. Muqayisəli- |
| + | litologiya usulunu inkitaf. etdir- |
| + | mipdir. Əsas əsərləri Qara dəniz, |
| + | Xəzər dənizi, materik daxili gəllər |
| + | (Aral, Balxat və s.), Həmcinin Sa- |
| + | kit, Atlantik və Hind okeanlarının |
| + | muasir cəkuntulərinin mənipəyinin |
| + | muəyyənlətdirilməsinə həsr edilmii- |
| + | dir. S. litogenezin dərd nevu haq- |
| + | qındakı fikri əsaslandırmıti, dia- |
| + | genez, halogenez və humid filiz əmə- |
| + | ləgəlmə nəzəri) yəsini mipləyib hazır- |
| + | lamıpdır. Bir cox faydalı qazın- |
| + | tıları tədqiq etmipl, Re, Mp, R, U |
| + | vəs. kimyəvi elementlərin qədim. su |
| + | hevzələrində və muasir cay, dəniz və |
| + | okeanlarda yayılma qanunauyqunluqunu |
| + | Əyrənmitdir. 3 dəfə Lenin ordeni, |
| + | 2 Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni, me- |
| + | dallar, həmcinin A. P. Karpinski ad. |
| + | qızıl medalla (1967) təltif olun- |
| + | mutdur. |
| + | |
| + | Əsərləri: Jelezorudnıe faiii i |
| + | ix analoqi v istorii Zemli, M., 1947: |
| + | Osnovı istoriceskon qeoloqii, 3 izd., q. |
| + | 1—2, M.—L.:, 1948, Osnovı teorin lito- |
| + | qeneza, t. 1—3, M., 1960—62, Razvitie li- |
| + | toqeneticeskix iden v Rossini i SSSR, |
| + | M., 1971, , |
| + | |
| + | ƏÖ,: Ctunmpnop B. H, TuMoğe- |
| + | ev P, P., Xolodov V. N., Naucnali |
| + | deltelınostı akademika N. M. Straxova, |
| + | B KH.. EMI: LİTOLOQİN İ -qeoximin |
| + | osadocnıx porod i rud, M., 1975. |
| + | CTPE/)C, CrTpy ic (Struys) Tan Yan- |
| + | sen 1630—94, Ditmari)—holland də- |
| + | nizcisi, səyyah. 1647—56 illərdə iki |
| + | dəfə Avropa və Asiya elkələrinə səya- |
| + | hər etmitdir. 1668 ildən Rusiyada |
| + | qulluqa (Yelkən ustası) girmiii, Pskov, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Qə |
| + | |
| + | |
| + | 46 |
| + | |
| + | |
| + | STREYTS-SETLMENTS |
| + | |
| + | |
| + | ə —————" etE = ======n dk –—-gjt- = |
| + | |
| + | |
| + | Tver, Moskva və Kazanda xidmət et- |
| + | mil, Stepan Razinin Həptərxanı al- |
| + | masının ptahidi olmutdur. Buradan |
| + | Daqıstana qacmınl və əsir alınaraq |
| + | qul kimi satılmındır. 1671 ildə |
| + | azad olunaraq vətəninə qayıda (1673) |
| + | bilmitdi. 1675 ildə holland səfir- |
| + | liyinin tərkibində yenidən Rusiyaya |
| + | gəlmipdir. S. 1676 ildə səyahətnamə- |
| + | sini (164 “r Amsterdamda Hnənup eT- |
| + | dirmitdir. Səyahətnamədə Dər nd, |
| + | PTQamaxı, Bakı, Ərdəbil, PPa ran, Ni- |
| + | Yazabad və s. yapayınn məntəqələri, |
| + | Azərb.-ın iqtisadi və ticarət həyatı, |
| + | Yerli əhalinin adət və ən"ənələri, |
| + | tarixi abidələr və s. haqqında da |
| + | zəngin mə”lumat vardır. |
| + | Əsəri: Tri putetpestvin, M., 1935, |
| + | , Ədil Mahmudov Y. M., Odlar |
| + | Yurduna səyahət, B., 1980, |
| + | STREYTS-SETLMENTS (ing. 5Kkay(a |
| + | Settlements, həpdbin mə"”nası—boqazlar |
| + | ura yapayıld məntəqələri) — |
| + | 1826—1946 illərdə Cənub-PTərqi Asi- |
| + | Yada B. Britaniyanın mӱstəmləkəsi. |
| + | S.-S.-ə Pinanq, Sinqapur, Labuan, |
| + | Kristmas a., Malakkanın Uelsli əya- |
| + | ləti, Naninq knyazlıqı, Malakka tp, |
| + | və Kokos a-rı daxil idi. 1946 və 1948 |
| + | illərdə kecirilmipi inzibati isla- |
| + | hatlar nəticəsində lətv edilmitdir. |
| + | STREKALOV Gennadi Mixaylovic |
| + | (28.10.1940, Moskva vil., Mıtiippi iz.) |
| + | hə — SSRİ təyyarəci- |
| + | k. kosmonavtı. İki |
| + | dəfə Sovet İttifa- |
| + | qı Qəhrəmanı (1980: |
| + | 1984). 1972 il- |
| + | dən Sov.İKP uzvu, |
| + | I Bauman ad. Ali |
| + | Hər Texniki Məktəbi |
| + | bitirib (1965) kon- |
| + | struktor burosunda |
| + | ipləmitdir. 1973 |
| + | ildən kosmonavtlar |
| + | dəstəsindədir. 1980 |
| + | il noyabrın 27-dən |
| + | dekabrın 10 dək *Soyuz T-Zə kosmik gə- |
| + | misi (KG) ilə tədqiqatcı-kosmonavt |
| + | kimi (L. D. Kizim və O Maka- |
| + | rovla) ucutda olmupdur. İkinci da- |
| + | fə S. 1983 il aprelin 20—22-də 4So- |
| + | iya T-və KG ilə (V. G. Titov, A. A. |
| + | epeorosası birgə) kosmosda ucujda |
| + | olmupdur. | |
| + | Ucuncu dəfə S. 1984 il aprelin |
| + | 3-də buraxılmın FSoyuz T-1124 KG |
| + | ilə (Y. V. Malıev və R. Parma ilə) |
| + | kosmosa ucaraq cSalyut-7ə — cSoyuz |
| + | T-10j orbital kompleksi ilə birlik- |
| + | də ucutlu davam etdirmiii, 1984 il |
| + | alrelin 11-də “Soyuz T-10* KG-nin |
| + | enən aparatı ilə Yerə qayıtmındır. |
| + | dəfə Lenin ordeni, Hindistan |
| + | Resp.-sıpın cApoka Cakrag ordeni və |
| + | medallarla təltif olunmupidur. S.-un |
| + | doqulduqu 11.-də onun tunc bustu ko- |
| + | yulmutpdur. Bax həmcinin FŞoyuz Tə, |
| + | c“Salyutə və cSoyuzeə. |
| + | STRELES—16 əsr—18 əsrin əvvəlində |
| + | Rus dəvlətində atmi acan silahla si- |
| + | lahlanmıp əsgər. S. qopqunu iyəhər və |
| + | gəndlərin azad əhalisindən (vergi |
| + | alınmayan) komplektlətdirilirdi. Qo- |
| + | pyun nevunə gərə piyada qopunu hesab |
| + | olunurdu. lərin cuzi HCCƏCH |
| + | (€ YaəHKHTYTaH 1000 qo- |
| + | pununu zətkil edirdi. Rusiyada 17 |
| + | əsrin sonu—18 əsrin əvvəlində S.-lə- |
| + | rik bir Necə ӱsyanı baqi vermiiidi. |
| + | TRELES USYANI (1698) — Moskva |
| + | 1es polklarının usyanı: təhkim- |
| + | cilik zulmunuӱn gӱclənməsi, xidməti |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | cətinliklər və rəislərin sıxhipdır- |
| + | ması nəticəsində bajtlanmıltdı. 1 |
| + | Pyotrun Azov yurutpundə (1695—96) |
| + | imtirak etmipl Moskva 2 |
| + | nin 4 polku 1697 ildə Velikiye Lu- |
| + | Kiyə gəndərildi. Yolda aclıq cəkən |
| + | və atları olmadıqından topları 6z- |
| + | ləri aparan streleslərdən 175-i iii- |
| + | kayət ucun Moskvaya qacdı və ə |
| + | ya Alekseyevna ilə əlaqə yaratdı. İyu- |
| + | nun 6-da streleslər yeni rənslər se- |
| + | cib boyarlara, yadellilərə divan tut- |
| + | maq və Sofiyanı car taxtına cıxar- |
| + | MAQ MƏQSƏDİ İLƏ paytaxta yollandı- |
| + | lar. Usyancılar (4 min nəfər) iyu- |
| + | nun 18-də vurutmada məqlub oldular. |
| + | 1200 nəfərdən cox streles e”dam edil- |
| + | di, 601 nəfər (əsasən, azyapqlılar) |
| + | surgunə gəndərildi. İstintaq və |
| + | e"”damlar 1707 ilədək davam etmipdi. |
| + | STREPTOKOKKLAR (yun. streptös— |
| + | zəncir--kokklar) — kurətəkilli bak- |
| + | |
| + | |
| + | teriyalar. Diametri 0,6—1 mkm-dir. |
| + | Bakteriya hӱceyrəsinin bir istiqa- |
| + | mətdə beəlunməsindən muxləlif uzun- |
| + | |
| + | |
| + | luqda zəncirlər əmələ gəqir. Sporsuz, |
| + | kapsulsuz, hərəkətsiz və qrammusbət- |
| + | dir. PTəkər və spirtləri qıcqırdır. |
| + | di və patogen nəvləri var. |
| + | Saprofit S. insan bədəninin muqavi- |
| + | Məti azaldıqda patogenlətib iltiha- |
| + | bi və irinli proseslərə (qızılyel, |
| + | angina, skarlatina, kəskin revmatizm, |
| + | septik endokardit) səbəb olur, Pato- |
| + | gen nəvləri bir cox zəhərli maddə- |
| + | lər (hemolizin, leykosidin, eritro- |
| + | gen, fnbrinolizin) ifraz edir. Quru |
| + | irində, bəlqəmdə, qapalı yerlərdə, ev |
| + | ətyaları uzərində uzun muddət (4—6 |
| + | |
| + | |
| + | o” PETTOMMİ İN. pqualı gəbələk- |
| + | |
| + | |
| + | dən alınan antibiotik. Muxtəlif mik- |
| + | roblara, xususilə vərəmi tərədən mik- |
| + | robakteriyaya məhvedici tə”sir gəs- |
| + | tərir. Həmcinin taun, dizenteriya, |
| + | baqırsaq cəpləri, stafilokokk, stRrRep- |
| + | TOKOKK, HHEBMOKOKK, QONOKOKK VƏ Me- |
| + | ninqogokka qartı iplədilir. |
| + | STREPTOSİD--sulfanilamid pre- |
| + | paratları qrupundan antibakteriqal |
| + | dərman maddəsi. Bir sıra infeksi- |
| + | on xəstəliklərdə, irinli yaralarda |
| + | tablet, toz, emulsiya, məlhəm. halın- |
| + | da iplədilir. |
| + | |
| + | STRESS (ing. 5(qez5—təzyiq, tə"sir, |
| + | gərginlik) — 1) texnikada—o6b- |
| + | yektə tə”sir gəstərən və onun tpəkli- |
| + | ni dəyitpən xarici qӱvvə. 2)Psixo- |
| + | logiya, fiziologiya və |
| + | tibdə—gəzlənilməz gərgin ppərai- |
| + | tin terətdiyi emosional vəziyyət. Hə- |
| + | tin və təhlӱkəli ipəraitdə, muxtəlif |
| + | fiziki və zehni gərginlik halında |
| + | |
| + | |
| + | ip gərmək, qısa mӱddətdə cox məs”- |
| + | |
| + | |
| + | ul qərar qəbul etmək zərurəti S. və- |
| + | ziyyəti terədir. S, Kanada fizioloq- |
| + | ları U. Kennonun homeostaz və H. |
| + | |
| + | |
| + | Selyenin adaptasiya sindromu (orqa- A |
| + | |
| + | |
| + | nizmin reaksiyalarının əzunəməx- |
| + | sus mudafiə xarakteri dapıması) |
| + | haqqında tə"limləri ilə fizioloji |
| + | cəhətdən əsaslandırılmıpmdır. S, |
| + | insanın fəaliyyətinə mənfi və ya mus- |
| + | bət tə"sir gestərə bilər. S. vəziyyə- |
| + | tində bə”zi adamların fəaliyyəti |
| + | nəingi cox cətinlətir, hətta tam tor- |
| + | mozlanma, yaxud fəaliyyətin pozul- |
| + | ması halı, qavrayıtqda, hafizədə |
| + | təhriflər ba verə bilər. Digərlə- |
| + | rində isə, əksinə, S. vəziyyəti fəal- |
| + | |
| + | |
| + | lıqrı gucləndirə, xususi fikir ay- D |
| + | |
| + | |
| + | dınlıqı və dəqiqliyi terədə bilər. |
| + | Yӱksək ideyalılıq, borc və məs"uliy- |
| + | |
| + | |
| + | yət hissi S. vəziyyətində insanın lav- |
| + | |
| + | ranıpt və hərəkətlərinin pozulma- |
| + | |
| + | sı qarpqısını almaqa kəmək edir. |
| + | Əd.: Cen be T., Crpecc bez distres- |
| + | |
| + | |
| + | .c aurm, M., 1982, Kuraes - |
| + | CN ik L. A., Psixoloqil stressa, M., |
| + | 1983. |
| + | |
| + | |
| + | STRİDİYA (Oz(qea)— molyusklar ti- |
| + | pinin ikitaylılar sinfindən ilbiz. |
| + | Canaqlar bir-birinə barqlayıcı. əzələ- |
| + | lər ilə baqlanır. Substrata yapıiq- |
| + | dırına gərə ayaq və bissus vəzisi re- |
| + | duksiya olunmudur. Suyu suӱzməklə |
| + | qidalanır. Bir S. suyun temp-rundan |
| + | asılı olaraq saatda 1—3 l suyu cy- |
| + | zur. Ayrıcinsiyyətli və hermafrodit- |
| + | dir. İriləri bir necə mln. Yumurta |
| + | verir. S.-nın coxu tropik və subtropik |
| + | dənizlərlə yatpayır. Vətəgə əhəmiyyəti |
| + | var. SSRİ-də Qara dəniz zə Yapon |
| + | dənizində S.-nın beyuk ehtiyatı var. |
| + | Yeyilir. Bir sıra əlkələrdə sun"i |
| + | surətdə artırılır. |
| + | STRİNDBERQ (Strindberg) .VyxaH Av- |
| + | qust (22.1.1849, Stokholm—14.5.1912, |
| + | (631 -Hcsiq yazıcısı, drama- |
| + | turq, publisist. “Qırmızı otaqu |
| + | (1879), “Hemse adasının sakinləriə |
| + | (1887), “Qarabaq oqluq (1887), €Tən- |
| + | har (1903), “Qotik otaqları (1904), |
| + | cQara bayraqlarə (1905) realist ro- |
| + | manları, lirik |4“Əlum rəqsiə (1901), |
| + | ca Kəlgələrin sonatasıə (1907) və s.), |
| + | naturalist |FAta, (1887), “Frəeken |
| + | Yuliya? (1888), *“Dəmətqə yolə trilo- |
| + | giyası (1898—1904) və s.| pyesləri, |
| + | “Mester Ulufə (1872), €XIV Erikə |
| + | (1899), “Qustav Vasa” (1899), *Kristi- |
| + | naq (1903) tarixi dramları, publi- |
| + | sistik əsərləri (“Gey kitabə, c. 1—3, |
| + | 1507—O08) var. Əsərlərində burjua |
| + | cəmiyyətinin sosial və mə"nəvi eybə- |
| + | cərlikləri ifia olunur. Ədəbi-nəzə- |
| + | ri əsərlərində realist sənəti muda- |
| + | fiə etmipdir. Yaradıcılıqı Avropa |
| + | ədəbiyyatına tə”sir gestərmitdir. |
| + | Əd. Neustroee V. P,., Avqust |
| + | Strindberq, v kn.: İstorin zarubejnod |
| + | literaturı konda XQTX—nacala XX a, |
| + | (M.1, 1968: İstorila zapadnoevropeyskoqo |
| + | teatra, t. 5, M., 1970: Avqust Strindberq. |
| + | BiblioqraficeskiN ukazatelh, M., 1981. |
| + | |
| + | |
| + | CTPHHKEP (mk, stringer: string — |
| + | baqlamaq, birlətdirmək)—gəmi, yuyıu |
| + | aparatı, vaqon və s.-nin gevdəsinin |
| + | karkasında uzununa konstruksiya ele- |
| + | menti. Adətən aqkacdan və ya metaldan |
| + | yastı brus pəklində olur. Konstruk- |
| + | siyanın eninə yerlətən elementləri |
| + | (məs., itanhout, bims) ilə birləii- |
| + | dirildikdən (məs., pərcimlə, qaynaqla, |
| + | yapıtidırma yolu ilə) sonra əmələ |
| + | gələn karkas uzərinə govdənin uz |
| + | səthini təpkil edən levhə və qapayı- |
| + | cı Hissələ bərkidilir. |
| + | STRİXNİN—qusdurucu qoz bitki- |
| + | sindən (qarqabukən) alınan alkaloil. |
| + | cı, aq rəngli kristal maddədir, |
| + | suda az həll olur. Mərkəzi sinir sis- |
| + | teminə oyadıcı tə"sir gestərir, Ypə- |
| + | yin, tənəffusun fəaliyyətini artı- |
| + | rır, qan təzyiqini yӱksəldir, vəzilə- |
| + | pə iirə ifrazını gӱcləndirir, |
| + | əzmi Yaxtılaqpdırır, əzələ tonusu- |
| + | nu artırır. Yuksək dozada tetanik |
| + | tutmalara səbəb olur. |
| + | –-TRIY—USSR Lvov vil.-ndə izəhər. |
| + | Strıy boyaya mərkəzi. Strıy cayı- |
| + | nın sahilindədir. D.y. və avtomobil |
| + | yolları qovpaqı. ƏH. 58 min (1983), |
| + | əy. NƏQL. XİDMƏTİ muəssisələri, də- |
| + | mirci-presləmə avadanlıqrı, vaqon |
| + | tə miri, dəmir-beton konstruksiya- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | nap sua arqac e”malı, mahud, TH - |
| + | KHII BƏ Ö, CƏəHal€ MYƏCCHCƏNƏDH, K.T.- |
| + | nın mexaniklətdirilməsi texniku- |
| + | o var. 1396 ildə salınmıtpdır. |
| + | STROBOSKӦP (yun. =qbbozv—fır- |
| + | lanma -- .,.skop)—devri hərəkət edən |
| + | bir obyekti ayrı-ayrı qısa anlarda |
| + | mutpahidə etməyə və buna gərə də hə- |
| + | əkətsiz kimi germəyə, yaxud əksinə, |
| + | ərəkətin ayrı-ayrı fazalarının |
| + | təsvirinə baxmaqla onu arasıkəsil- |
| + | məz kimi geərməyə imkan verən cihaz, |
| + | Oxa bərkidilmii iki diskdən iba- |
| + | rət oyuncaqa da S, deyirdilər (pək.). |
| + | Diskin birində perimetr uzrə bəra- |
| + | bər intervalla eyni prosesin ardıcıl |
| + | fazalarına uyqun ppəkillər, digərinə |
| + | isə hər bir pqəklin gərunməsini TƏ”- |
| + | min edən radial yarıqlar olur. So- |
| + | nuncu diskin qarpısındakı ləvhədə |
| + | yalnız bir yarıqın gəerunməsini tə”- |
| + | min edən pəncərə qoyulur. Oxu fır- |
| + | ladıqda tamatacı pəncərədən hər qı- |
| + | sa anda pəkillərdən ə birini |
| + | gərduyӱ ucun diskret hərəkət arası- |
| + | KƏCH/IMƏ3 KHMH KƏPYEYP. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | "ər gi f a uk |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | STRUVE |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: Materialınal istinai |
| + | s nıe dokazatelhstva v sovetskom uto- |
| + | si propesse, M., 1955, Kurs sovets- |
| + | Koro olovnoqo propessa, t. 1—-2: M., |
| + | 1968—70: Sovetskin uqolovno-propessualı" |
| + | nı zakon i problemı eqo əffektivnosti, |
| + | M., 1979 (sovm. s dr.). |
| + | |
| + | |
| + | STRONGİLOİDO 3—baqırsaq nəma- |
| + | todlarının insanlarda terətdiyi hel- |
| + | mintoz qrupundan xəstəlik. Yetiptmipl |
| + | surfələr dəri, yaxud qida maddələri |
| + | ilə orqanizmə gecərək onu yoluxdurur. |
| + | Nematodlar, əsasən onikibarmaq ba- |
| + | qırsaqda (bə/zən butun baqırsaqlarda) |
| + | parazitlik edir. Yoluxmadan sonra |
| + | xəstədə qızdırma, allergiya (evrə) |
| + | bapl verir. Bir necə gӱndən sonra |
| + | temp-r duiqur, qarın nahiyəsində ar- |
| + | rı, ӱrəkbulanma, bə"zən qusma, ishal |
| + | olur. Xəstəlik nəcisdə, yaxud əddə |
| + | helmint suӱrfələrinin tapılması ilə |
| + | apykar edilir. Mӱalicəsi: tia- |
| + | bendazol, yaxud gensianviolet və s. |
| + | |
| + | |
| + | ofilaktikası: gigiyena |
| + | qaydalarına riayət etmək, yapayınl |
| + | yerlərinin sanitariya abadlırını |
| + | |
| + | |
| + | Tə”MİN etmək, meyvə və tərəvəzi təmiz |
| + | yuyub, ustunə qaynar su gəzdirmək və s. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Astafıev B. A., Ocarki po |
| + | obien patoloqii qelhmintozov celoveka, |
| + | |
| + | |
| + | ə dz M., 1975, Tropiceskie bolezni, pod red. |
| + | |
| + | |
| + | = — —k=E, P. PBuvalovov, M., 1979 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | C ib yə |
| + | |
| + | |
| + | - -– y i 4 q Y |
| + | "m my ri. a 2 iə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Hərəkətdə olan obyektin bir-birinə |
| + | nəzərən sabit intervala gərə surui- |
| + | durulmuti təsvirlərinin arasıkəsil- |
| + | MƏ3 kimi gerunməsinə 1-ci tip stro- |
| + | boskopik effekt deyilir. 2-ci tip |
| + | straboskopik effekt, həqiqətdə dəvri |
| + | hərəkətdə olan obyektin hərəkətsizliyi |
| + | haqqında illuziyanın yaranmasına |
| + | əsaslanır. S.-dan obyektlərin dəvri |
| + | strukturlu hərəkətini eyrənmək, dəv- |
| + | ri prosesləri tədqiq etmək, amplitud |
| + | və impulsların davametmə mӱddətini |
| + | ƏLCMƏK, KİNO və televiziya cəkilii- |
| + | ləri və s, ucun istifadə olunur. |
| + | STROBOSKOPİK Eqyq) EKT—həp |
| + | hansı bir cismi və ya ipəkli arası- |
| + | kəsilmədən deyil, dəvri olaraq, bir- |
| + | birinin ardınca gələn zaman inter- |
| + | vallarında mupqahidə etdikdə (məs, |
| + | iəkli ekrana fırlanan yarıqlı disk- |
| + | lə—obturatorla vaxtapırı proyek- |
| + | siyaladıqda), yaxud qaranlıq otarı |
| + | muəyyən anlarda vaxtapırı ipıqlan- |
| + | dırmaqla cismi və ya iəkli Mymahn- |
| + | DƏ etdikdə əmələ gələn gərmə illuzi- |
| + | yası. S.e. gərmə ətalətinə, |
| + | yə”ni ipəklə baxdıqda mupahidəcinin |
| + | iuurunda yaranan obrazın iqəkil yox |
| + | olluqdan sonra qısa muddət ərzində |
| + | qalmasına əsaslanır. İki ardıcıl |
| + | mupahidə arasındakı vaxt obrazın |
| + | csənmək vaxtından kicik olduqda, ay- |
| + | rı-ayrı anlarda gerunən ipəkillər |
| + | birləpmiyi kimi təbəvvur olunur. |
| + | STROQOӦVİC Mixail Solomonovic |
| + | (29.9,1893, Peterburq—13.2. 1984, Mos- |
| + | kva) sovet huquqiqunası, cinayət pro- |
| + | sesi sahəsində mӱtəxəssis. SSRİ EA m. |
| + | 19 (1939). 1943 ildən Sov, İKP uzvu. |
| + | |
| + | 920 ildən ədliyyə orqanlarında ii1- |
| + | ləMİİL, eyni zamanla elmi pə pedaqoji |
| + | ip aparmıtydır. SSRİ EA Dəvlat və |
| + | Huquq İn-tunun bati elmi ipicisi ol- |
| + | muiydur. Oktyabr İnqilabı ordeni, 3 |
| + | baiqa orden, həmcinin medallarla |
| + | təltif edilmiidir. |
| + | |
| + | |
| + | – STRONSİANİT (ilk dəfə tapıl- |
| + | – dırı (1787) Stroniian (5eqopnap: |
| + | |
| + | |
| + | PTotlandiya) yatayınt məntəqəsinin |
| + | adından)|—mineral. Kimyəvi tərki- |
| + | bi 5q(SOz). Rəngi aq və ya acıq sarı |
| + | olur. SaSO., nadir halda VaAO və |
| + | RIO qatıtqıqları olur. Rombik sin- |
| + | qoniyada kristallapır. Adətən, də- |
| + | NƏLİ, cəlləkiəkilli aqreqatlar, na- |
| + | dir hallarda iynəvarı kristallar |
| + | əmələ gətirir. Sərtliyi 3,5—4, sıx- |
| + | nbirbi 3600 —3800 |
| + | li-GİLLİ cekmə suxurlarda |
| + | |
| + | damarlar pqəklində rast gəlir. |
| + | CTPÖHCHYM (nar, Strontium), Sr— |
| + | kİMYəvi eləmənt. Elementlərin dvv- |
| + | ri sisteminin İP qrupundandır: at.n. |
| + | 38, at.k. 87,62-dir. Bıcaqla asan kə- |
| + | silən yumpaq, plastik, gӱmupqu-aqr me- |
| + | taldır. Birlətmələrində oksidləp- |
| + | mə dərəcəsi, adətən --2-dir. Təbii S, |
| + | 4 sabit izotopun (84UӰq, 865q 87Sr və |
| + | eӱq) qarıpkıqından ibay ətdir (bun- |
| + | lardan 885q, 86,5696 -dir).Sun”i yol- |
| + | la kӱtlə ədədləri 80-dan 97-yə qədər |
| + | olan radioaktiv izotoplar, o cuӱmlə- |
| + | dən **Iq alınmındır (o, uranın bə- |
| + | lunmə prosesində əmələ gəlir). S,-u |
| + | ingilis kimYyacısı A. Krouford PPot- |
| + | landiyada Stroninan yaayıti mən- |
| + | təqəsinin yaxınlıqrında tapılmıni |
| + | stronsianit mineralında muəyyən et- |
| + | mipdir (1790), adı da buradan gətu- |
| + | rulmutdur. S.-un Yer qabırında miq- |
| + | |
| + | |
| + | –y |
| + | darı. 4,0-10 “926-dir. Aktiv element |
| + | olduqundan təbiətdə sərbəst halda ta- |
| + | pılmır. 30-a yaxın mineralı var, |
| + | Sıxlıqı (20*S-də) 2,63 q/sm?, = |
| + | |
| + | |
| + | 770"C, Qan 1380”S-dir: paramaqnit- |
| + | |
| + | |
| + | dir. Havada sur"ətlə oksidlənərək |
| + | ӱzəri stronsium 2-oksid 5qO, pereok- |
| + | sid 5QO, və nitriddən ƏqCӱ ibarət |
| + | sarımtıl pərdə ilə ertulur. Adi itə- |
| + | raitdə oksigenlə birlətərək 5qO əmə- |
| + | lə gətirir. Qızdırlıqla hidrogenlə |
| + | (2 200"S), azotla (5 4009S), fosfor- |
| + | na, kukurdlə, halogenlərlə birləiir, |
| + | metallarla intermstal birlənmələr |
| + | |
| + | |
| + | KİCİK |
| + | |
| + | |
| + | pepup (Məc,, SrPbi, SrAg,, SrHag, Bə c.), |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | kə|m?, Ən cox əhəng- |
| + | |
| + | |
| + | 47 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | maye ammonyakda yaxpı həll olur. S. |
| + | metalı, əsasən, selestin (5q8O,) və |
| + | stronsianit (5QqSO:) minerallarından |
| + | alınır. Onun tətbiq sahələri cox da |
| + | xeHHm deyildir. **5q izotopu atom |
| + | elektrik batareyalarında Ӧ-pqualanma |
| + | mənbəyidir. S. birlətmələrindən lu- |
| + | minofor lazer, fotoelement, odada- |
| + | vamlı və keramika materialları, op- |
| + | tik pqutllə və s. hazırlanmasında is- |
| + | tifadə olunur. **5q biosferi radio- |
| + | aktiv cirkləndirən əsas komponent- |
| + | lərdən biridir. i |
| + | S. mikroorqanizm, bitki və hey- |
| + | vanların tərkib hissəsidir, Dəniz |
| + | yosunlarında 100 q quru maddəyə gv- |
| + | ə hesabladıqda 26—140 mq S. var. |
| + | eyvanlar onu su və qida vasitəsilə |
| + | alırlar. Orqanizmdə, əsasən, sumuk |
| + | toxumalarında toplanır. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Burkov V. V., Podporiq- |
| + | |
| + | |
| + | na. E. K., StronpiV, M., "1962: Taun |
| + | K N L.. Obpyal ximiln, 21 izd., L., |
| + | 1980. |
| + | |
| + | |
| + | STRӦNSİUM SARISI–—–stronsium- |
| + | xromatdan UqSq,O ibarət, limonaox- |
| + | par sarı mineral piqment. İpıqın |
| + | tə”sirinə davamlılıq cəhətdən digər |
| + | xromat piqmentlərindən (qurruyun |
| + | kronu, sink kronu) ustundur, lakin |
| + | uzun muddət Gunət ipıqının tə”si- |
| + | rinə mə/ruz qaldıqda rəngi bir rə- |
| + | dər qaralır. Suda pis, turpqu və qə- |
| + | ləvilərdə yaxpı həll olur. S.s. rəs- |
| + | samlıq boyaları hazırlamaq ucun Hü l- |
| + | lədilir. |
| + | STROFANT (5sqorhap(hiz)—kəndir- |
| + | kimilər fəsiləsindən bitki cinsi. |
| + | Atazipəkilli lianalar, bə”zən kol- |
| + | lardır. Tamkənarlı yarpaqları qar- |
| + | pı-qarpqıya duzulur. İkicinsiyyət- |
| + | li, mӱntəzəm cicəkləri yarımcətir- |
| + | də yerləpir. Tropik Afrika, Mada- |
| + | qasgar, Cənubi və Cənub-PTərqi Asi- |
| + | yada 50—60-dək nəvu mə”lumdur. S.- |
| + | ın qoxumunda olan zəhərli qlikozid- |
| + | lərdən (strofantinlər) tibdə kəskin |
| + | və xronik urək-damar catılnmazlıqı |
| + | xəstəliklərinin mӱalicəsində istifa- |
| + | də olunur. |
| + | STROFOİD (İyH. ströphos—öypyn- |
| + | Myu neHT “- 6idos—kəpyHyu)—uxuməp- |
| + | | ip tibli xətt, duzbu- |
| + | | caqlı Dekart koordi- |
| + | natlarda kanonik tən- |
| + | nu |
| + | u* = xXa | x)|(a — x), |
| + | polyar koordinatlar- |
| + | da isə |
| + | 5 = — aso05 2Ff/s05 F |
| + | pəklindədir: burada |
| + | a—S.-in RO asimi- |
| + | | totu və O polyusu ara- |
| + | Nə sınlakı məsafədir: |
| + | g ON==085-=a. |
| + | STRUVE Vasili Vasilyevic (2.2. |
| + | 1889, Peterburq—15.9.1965, Leninqrad) |
| + | —soӧvet apərqiqunası, SSRİ-də Qəlim |
| + | PQərq tarixi məktəbinin banisi. SSRİ |
| + | EA akal. (1935), Peterburq un tini |
| + | bitirmin (1911), 50 ilə yaxın (1916 |
| + | ildən) həmin un-tdə dərs demii, Qə- |
| + | dim |Pərq tarixi kafedrasının mu- |
| + | diri olmuidur. Ermitajın Misir |
| + | iyə”bəsinin muliri (1918—33), SSRİ |
| + | EA Etnoqrafiya (1937—40), TPərqiu- |
| + | naslıq (1941—50) in-tlarının direk- |
| + | toru, Parqiqunaslıq in-tu Qəlim PTarq |
| + | tarixi (pe”bəsinin mudiri (1959 il- |
| + | lən) ipləmildir. Qədim PTarq cəmiy- |
| + | yətlərinin sosial-iqtisali strukturu |
| + | problemini dunya elmində ilk dəfə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | o.“ — —— “ — —“— —— ——- |
| + | — ——— — xx €“ = = — |
| + | |
| + | |
| + | 48 |
| + | |
| + | |
| + | STRUVE |
| + | |
| + | |
| + | ——tcjjjhhihkq”—hgpkj———t—qkqikə iy ——————————q”ı-t”a-cghhən an |
| + | |
| + | |
| + | S. irəli surmulp və PTumer cəmiyyəti |
| + | haqqındakı mə”lumatlara əsaslanaraq, |
| + | onların erkən quldarlıq cəmiyyətləri |
| + | olduqunu gəstərmitndir. Bailıca təd- |
| + | qiqatları Misir, PLYumer, Urartu, |
| + | İran, Fələstin, Orta Asiya və s. ta- |
| + | rkxa və mədəniyyət tarixinə aiddir. |
| + | |
| + | mumilətdirici “Qədim 1Pərq tari- |
| + | xiz (1941) əsərinin muəllifidir. S. |
| + | bir sıra neBpH nəirlərin və kollek- |
| + | tiv əsərlərin redaktoru, Sovet Ta- |
| + | rix Ensiklopediyası Bajtp redaksi- |
| + | |
| + | |
| + | yasının uzvu idi, Azərb. ucun elmi |
| + | kadrlar hazırlanmasında xidməti |
| + | olmulidur. Lenin ordeni, Qırmızı |
| + | |
| + | |
| + | Əmək Bayraqı ordeni və medallarla |
| + | təltif edilmitdir. |
| + | |
| + | Əd.: Akademik V. V. Struve. Biblio- |
| + | qraficesgkai cnpanka, M., 1959: O an b ne- |
| + | roqqe D. A., Matveev V. V., V. V. |
| + | nə FSovetskan ətnoqrafilə, 1966, |
| + | |
| + | |
| + | CTPY BE Vasili Yakovlevic (15.4- |
| + | 1793, Almaniya, Altona—23.11.1864, |
| + | əə Peterburq) — rus |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | astronomu, geode- |
| + | 3HCT. 25 EA |
| + | akad. (1832, m. uzvu |
| + | |
| + | |
| + | 1822). Tartu un-ti- |
| + | ni filologiya ix- |
| + | |
| + | |
| + | tisası uzrə bitir- |
| + | MHuı (1810), 1811 |
| + | ildən riyaziyyat |
| + | |
| + | |
| + | k və astronomiya ilə |
| + | | məptul olmutpdur. |
| + | 1839—62 ə |
| + | Pulkovo Astrono- |
| + | 2 ME miya Rəsədxanası- |
| + | nın direktoru ipləmitdir. Bu rəsəd- |
| + | xana onun tətpəbbusu ilə yaradılmıi |
| + | və həssas astronomik alətlərlə təchiz |
| + | edilmindir. PTagirdləri ilə birgə |
| + | tərtib etdiyi ulduz kataloqları dun- |
| + | yada ən dəqiq kataloqlar idi. Qopa |
| + | ulduzların dəqiq vəziyyətinin tə"yi- |
| + | ninə dair fundamental iilərinə gerə |
| + | S. astronomiyanın bu sahəsinin bani- |
| + | si sayılır. cQopa ulduzların mikro- |
| + | metrik əlculməsin əsərində 11392 ul- |
| + | duzun bir cox parametrlərinin qiymət- |
| + | lərini vermitdir (1837). Bu gataloq |
| + | London Astronomiya Cəmiyyətinin me- |
| + | dalına layiq gerulmutidur. Lira bur- |
| + | cunun a ulduzunun parallaksının |
| + | qiymətini (0,125”*-0,055”) tə”yin et- |
| + | mipdir. Bu, ӱmumiyyətlə, ulduz pa- |
| + | rallaksının ilk dəfə əlculməsi idi, |
| + | Onun FUlduz astronomiyası barədə |
| + | etudlərgi ulduz astronomiyasının in- |
| + | kipafına beyuk tə”sir gestərmitdir, |
| + | S. Fin kerfəzindəki Qoqland a. ilə |
| + | Yakobitadt 1ip1. arasındakı meridian |
| + | qevsunun (3*35”) əlculməsinə rəhbər- |
| + | lik etmiidir. |
| + | STRӰVE Pyotr Bernqardovic (26.1. |
| + | 1870, Perm—26.2.1944, Paris)—rus |
| + | burjua iqtisadcısı və publisisti, |
| + | cleqal marksizminə baiylıca numayən- |
| + | dəsi. Kaletlər partiyası MK-nın uzvu |
| + | (1905) olmunt, Beyuk Oktyabr sosia- |
| + | "list inqilabını dutiməncəsinəqariı- |
| + | lamın, mӱhacirətdə yappamılidı., Ru- |
| + | siyanın iqtisadi tarixinə dair əsər- |
| + | larində Rusiyanın Qərbi Avropa yolu |
| + | İLƏ gedacayini gestərmili, lakin kənd- |
| + | lilərin var-yoxdan cıxmasının guӱc- |
| + | ləpməsini inkar etmii, əmək dəyər, |
| + | izafi dəyər, proletariatın yoxsullai- |
| + | ması nəzəriyyələrini rədd etmiiiydi. |
| + | V. İ. Lenin S.-ni cxainlərin bayuk us- |
| + | tasız adlandırmın, onun baxhipları- |
| + | nı eburjua ədəbiyyatında marksizmin |
| + | əksİin kimi qiymətləndirmiyndi. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | STRUKATLAR — Herodotun (e.ə. 5 |
| + | əsr) adlarını cəkdiyi altı Midiya |
| + | tayfasından biri. Ehtimala gerə Mi- |
| + | DİYANIN Q.-iİNDƏ yapamıtlar. |
| + | STRUKTӰR (lat. əqisbiqa — quru- |
| + | luiq)—butev bir cisim, obyekt və s.- |
| + | nin tərkib hissələrinin qarippılıqlı |
| + | yerlətmə qaydası və ya əlaqəsi: YMY- |
| + | MİYYƏTLƏ quruluti, yerlətmə, qurulma, |
| + | CTPYKTY oğlexyanı ııı nə |
| + | əzuӱnə oxparlıqını tə”min edən, yə”ni |
| + | muxtəlif xarici və daxili dəyitik- |
| + | liklərdə onun əsas xususiyyətlərini |
| + | saxlayan sabit əlaqələrinin məcmusu. |
| + | Elm və fəlsəfədə S. forma anlayı- |
| + | pqını muəyyənlətdirən larlan bi- |
| + | ri kimi iplənmiitdir. 20 əsrdə dilin, |
| + | etnik birliklərin, ədəbiyyat və incə- |
| + | sənət əsərlərinin, umumən S. munasi- |
| + | bətləri və əlaqələrinin təhlili mu- |
| + | Hum yer tuturdus nəticədə mӱxtəlif |
| + | S. tiplərinin əzunəməxsus eyrənil- |
| + | mə, usul və metodları yarandı (bax |
| + | Strukturalizm). |
| + | |
| + | Muasir elmdə S. anlayhipı adə- |
| + | |
| + | tən sistem və təpkil anlayhitları |
| + | ilə əlaqələndirilir. Dialektik ma- |
| + | terializmdə S.-a məvcud mərhələdə |
| + | idrakın muhum kateqoriyası, lakin |
| + | 63 evristik mə"nasını yalnız dia- |
| + | lektikanın butun kateqoriyalar siste- |
| + | mi ilə sıx əlaqədə acıb gestərən ka- |
| + | teqoriya kimi baxılır. |
| + | STRUKTӰR, iəbəkə, qəfəs— |
| + | muhum cəbri anlayıntfu qismən nizam- |
| + | lanmın coxluqların və iki binar |
| + | əməli olan cəbrlərin xususi nevu. |
| + | Nizam pəbəkəsi dedikdə - elə qismən |
| + | nizamlanıınil coxluq nəzərdə tutu- |
| + | lur ki, onda ixtiyari iki element |
| + | ucun dəqiq yuxarı sərhəd (supremum) |
| + | və dəqiq apyaqı sərhəd (infimum) mev- |
| + | cud olsun. PPəbəkə-cəbr dedikdə bi- |
| + | nar toplama və vurma tə”yin edilmiz |
| + | elə cəbr nəzərdə tutulur ki, |
| + | |
| + | |
| + | arama a-qa=a |
| + | açӧ=I--a a-I=I-a |
| + | |
| + | (a4- bl --Hca-(b-c) (a: b) a.(b-c) |
| + | a(a4-I)=a a-(a bl)-a |
| + | |
| + | |
| + | pərtləri ədənilsin. Nizam itəbəkəsi- |
| + | nin və ipəbəkə-cəbrin ekvivalentliyi |
| + | bundan ibarətdir: iqəbəkə-cəbrin əməl- |
| + | ləri elə qismən nizam munasibəti mu- |
| + | əyyən edir ki, ona nəzərən nizam itə- |
| + | bəkəsi alınır və əksinə, nizam :pəbə- |
| + | kəsi elə toplama və vurmanı tə"yin |
| + | edir ki, onlara nəzərən o iyəbəkə-cəbr |
| + | təipkil edir. |
| + | |
| + | Əd.: Skoarnikov L. A., Əlsmen- |
| + | tı teorii struktur, M., 1970, Varden |
| + | van der B. L., Alqebra, M., 1979, |
| + | |
| + | |
| + | STRUKTӰR GEOLOƏGKİYA—keotekto- |
| + | nikanın bir bəelməsiy, suxurların |
| + | yatım formalarını, tektonik pozul- |
| + | maları və həmcinin bu forcaların |
| + | morfologiyası, məniəyi və Yer qabı- |
| + | qında yayılma qanunauyqunluqlarını |
| + | eyrəpnir. S.g., adətən, kicik və orta |
| + | əlculu struktur formalarla (təbə- |
| + | qə, qırılıq, cat və s.) məqul olur. |
| + | Bir cox faylalı qazıntı yataqları |
| + | (neft, qaz, kemur və s.) struktur |
| + | formalarının muəyYYƏN tipi ilə əla- |
| + | qəlar olluqunlan S.g. nın axtarıil, |
| + | kəifiyyat və istismar ipqlərindlə bə- |
| + | yuk əhəmiyyəti var. S.k. 19 əsrdə ya- |
| + | anmındır. |
| + | CTPYKTY b CXEM—abTOMa1MK TƏHƏHM- |
| + | ləmə sisteminin (ATS nin) muəyyən |
| + | əlamətlərə gərə ayrılmıi tərkib his- |
| + | sələri arasındakı qariılıqlı, əla- |
| + | |
| + | |
| + | qəni istiqamətcə gestərən və sistemin |
| + | dinamik xassələrini ezundə əks etdi- |
| + | rən sxem. İdarəetmə sisteminin S.s.-i |
| + | umumiyyətlə konstruktiv, funksional |
| + | və ya alqoritmik prinsip uzrə quru- |
| + | lur. Avtomatik tənzimləmədə ATS- |
| + | nin dinamik xassələrini tam əks et- |
| + | dirən alqoritmik S.s.-lərdən istifa- |
| + | də edilir. Hər hansı ATS-ni təsvir |
| + | edən diferensial tənliyə gərə onun |
| + | alqoritmik S.s.-ini qurmaq və əksinə |
| + | S.s.-ə gərə ATS-ni təsvir edən dife- |
| + | nsial tənlik qurmaq olar. |
| + | STRUKTӰR XƏRİTƏLƏR—dərinlik- |
| + | də yerləptən hər hansı bir geoloji |
| + | səthic (istinad layı, faydalı qazın- |
| + | tı yatarı və s.) Yatım formasını və |
| + | dərinliyini stratoizogipslərlə təsvir |
| + | edən xəritələr. S.x.-i tərtib edərkən |
| + | geoloji planalma, quyuların qazıl- |
| + | ması və geofiziki tədqiqatlar zamanı |
| + | alınmqpi mə”lumatlardan istifadə |
| + | elilir. Kicik (1:1000000) və iri |
| + | (1:50000 və 1:10000 və daha iri) miq- |
| + | yaslı olur. S.x. axtarıpt, kətfiyyat |
| + | və istismar qazımasının, faydalı qa- |
| + | zıntı ehtiyatının hesablanmasının |
| + | duzgun aparılmasına imkan verir. |
| + | CTPYKTY RALİZM — humanitar bi- |
| + | liklərdə istiqamət. Linqvistika, ədə- |
| + | biyyatiunaslıq, etnoqrafiya, tarix |
| + | Bə b.elm sahələrində struktur metod- |
| + | dan, modellətdirmədən, semiotika |
| + | elementlərindən, formallapdırmadan |
| + | və riyazilətlxmədən istifadə ilə əla- |
| + | qədar 20 əsrin 20-ci illərində meyda- |
| + | na gəlmipdir. S.-in tədqiq obyekti |
| + | iparələr sisteminin məcmusu olan |
| + | mədəniyyətdir (dil, elm, incəsəy.lt, |
| + | mifologiya, reklam). Struktur me10- |
| + | dun əsası: 1) munasibətlərin nisbi |
| + | sabit məcmusu olan strukturu aipkar |
| + | etmək: 2) sistemdəki ӱnsurlərin muqa- |
| + | bilində munasibətlərin metodoloji |
| + | ustunluyunu qəbul etmək: 3) obyektlə- |
| + | rin inkipafından qismən abstraksi- |
| + | ya etmək. İbtidai mədəniyyətin, folk- |
| + | lorun və digər sahələrin eyrənilmə- |
| + | sində S. muhum rol oynamındır. Bu- |
| + | nunla belə 1960-cı illərdə S.-in bə”zi |
| + | konkret elmi mӱddəalarının mutləq- |
| + | ləpdirilməsi, struktur metodun ma- |
| + | terialist dialektikaya qarplpı qoyul- |
| + | ması cəhdləri ilə əlaqədar kəskin |
| + | |
| + | |
| + | ideoloji mubahisələr bali vermii- |
| + | dir. |
| + | STRUKTURALİZM, struktur |
| + | |
| + | |
| + | dilcili k—dilciİilik cərəyanı. |
| + | Muasir Qərbi Avropa və Amerika dil- |
| + | ciliyində dili iparələr sistemi ki- |
| + | mi tədqiq edən cərəyan. 1920—30-cu |
| + | illərdə yaranmılqdır. S.-in əsasıkı |
| + | Praqa məktəbinin numayəndələri (N. |
| + | UŞAQ V. M. Matezius, R. Ya- |
| + | kobson, B. Havrenek və 6.) qoymunlar. |
| + | Onların bu sahədəki gəerutiləri |
| + | F. de Səssur, İ. A. Bodusn de Kur- |
| + | tene, F. F. Fortunatov, E. Sepir |
| + | və 6.-nın əsərlərinin tə”siri ilə ta- |
| + | iəkkul tapmıpdır. Praqa məktəbip- |
| + | də dilin fonoloji sisteminin təs- |
| + | |
| + | |
| + | viri metodları iilənib hazırlan- |
| + | mıppdır. Sonralar bu, morfoloji |
| + | qarpılıqların tədqiqinə də iamil |
| + | |
| + | |
| + | olunmutilur. S.-in Danimarka mək- |
| + | təbi (qlossematika) isə lil formala- |
| + | rını səs substansiyYasını nəzərə al- |
| + | madan təhlil etməyi mumkun sayır. |
| + | S.-in amerpkan qolu deskriptiv dil- |
| + | “ilik adlanır. S.-in tədqiqat metolla- |
| + | rından psixolinqvistikala və sosial |
| + | dilcilikdə də istifadə olunur. Mua- |
| + | sir devrdə S. dilcilikdə riyazi təlqi- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | STURUA |
| + | |
| + | |
| + | 49 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | qat metodlarının tətbiqinə ipərant |
| + | yaratmıtidır (bax Riyazi dilcilik), |
| + | |
| + | |
| + | Ədl Axundov A,, Umumi dilci- |
| + | lik, B., 1979, Osnovnıe napravlenil struk= |
| + | turalizma, M., 1964, Sossor F.d e, |
| + | Kurs obtef liiqvistiki, v eqo kn, Tru- |
| + | R po izıkoznanio, M., 1977, Revzin |
| + | |
| + | : İ., Sovremennal s rukturnan linqvis- |
| + | tika, M., 1977, P emı strukturnoh |
| + | linqvistiki, 1978, M., 1981. |
| + | |
| + | |
| + | STRӰMA, Strimon (yun. Stry- |
| + | mön )— bonrapnıcraH hə Yunanıstanda |
| + | cay. Uz. 415 km, Hevzəsinin sah, təqr, |
| + | 17 min km?, Vitopa d-rından baila- |
| + | nıb Egey dənizinin Strimonikos ker- |
| + | fəzinə təkulur. SES, su anba ları |
| + | var. Kustəndil, Blaqoyevqrad (Bolqa- |
| + | |
| + | |
| + | rıstan), Sere unanıstan) i:.-ləri |
| + | S. dərəsindədir. |
| + | STRUMİLİN, Strumillo- |
| + | |
| + | |
| + | Petrapkevic Stanislav Qusta- |
| + | | VOVİC(29,.1,1877, in- |
| + | diki Vinnitsa vil, |
| + | itinski r-nunun |
| + | Daqikovsı k.—25. |
| + | 1.1974, Moskva)— |
| + | sovet iqtisadcısı, |
| + | SSRİ |
| + | (1931), |
| + | Sosialist Əməyi |
| + | Qəhrəmanı (1967). |
| + | Lenin atı |
| + | ri (1958) və |
| + | SS Dəvlət mu- |
| + | kafatı laureatı |
| + | (1942). 1923 ildən Sov.İKP uzvu. 1897, |
| + | ildən inqilabi fəhlə hərəkatında |
| + | fəal iptirak etmipdir: elmi-publi- |
| + | sistik fəaliyyətə də həmin ildən bap- |
| + | lamın . 1921—37 və 1943—52 il- |
| + | lərdə SSRİ Devlət Plan Komitəsin- |
| + | də, SSRİ EA İqqtisadiyyat İn-tunda |
| + | ipləmipt, 1948—74 illərdə Sov İKP |
| + | MK Yanında İctimai Elmlər Aka- |
| + | demiyasında elmi-pedaqoji ipdə ol- |
| + | muppdur. İqtisadiyyat, statistika, |
| + | planlaipdırma, sosializm siyasi iq- |
| + | tisadı, elmi kommunizm və s. dair |
| + | elmi əsərləri var. 3 dəfə Lenin or- |
| + | deni, Oktyabr İnqilabı ordeni, Qır- |
| + | mızı Əmək Bayraqı ordeni və medal- |
| + | larla təltif edilmipdir, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri" İzbr. proizv., t. 1— |
| + | B, M., 1963—68, Statistika i akonomika, |
| + | M., 1979, Ha planovom fronte, M.., 1980, |
| + | STRӰNİNO—RSFSR Vladimir vil.- |
| + | ndə izəhər. D.y.st. Pambıq parca kom- |
| + | binatı var. |
| + | CTPYUKOBA Raisa Stepanovna (d, |
| + | 5.10.1925, Moskva)—rus sovet balet |
| + | artisti. SSRİ xalq artisti (1959). |
| + | 1962 ildən Sov,İKP uzvu. Moskva |
| + | Xoreoqrafiya Məktəbini bitirdikdən |
| + | (1944) sonra SSRİ Beyuk Teatrının |
| + | solisti olmupdur. Əsas an |
| + | Vnsa (eCəMəpəcna Tənönpə, İH. /I, hep- |
| + | tel), Odetta-Odilliya, ABpopa (€Co- |
| + | Hazap Ke/yə, 4Yatmıp gəzəlu, P. Cay- |
| + | kovski), Jizel (*Jizelə, A. Adan), |
| + | Kitri (FDon Kixotu, L. Minkus), Zo- |
| + | lupxka, Culyetta (FZolulikaz, c OMeo |
| + | və Culyettaə, S. Prokofyev), Mariya |
| + | Elay sə fontanı, B. Asafyev), |
| + | ağaHe (eTa)aHes, A. Xacaturyan) və s, |
| + | Bir cox xarici əlkədə qastrolda ol- |
| + | mupdur. Hira (*Bullur |
| + | bapmaqı, FPodporucik Kijez, 4“ PPope- |
| + | nianaə və s.) cəkilmipdir. 1967 il- |
| + | dən Devlət Teatr Sənəti İn-tunda |
| + | dərs deyir (1978 ildən prof.). €Co- |
| + | vetski baletə jurnalının redak- |
| + | torudur (1981 ildən). Lenin ordeni, |
| + | |
| + | |
| + | ACE-— 4, u, 9 |
| + | |
| + | |
| + | ö tun. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | R. S. Struckova Anpopa (4€larunım |
| + | gezələ, P. İ. Caykovski) rolunda, |
| + | |
| + | |
| + | Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və me- |
| + | dallarla təltif edilmitdir. |
| + | |
| + | STSİENTİZM (lat. 5slelNa—bilik, |
| + | elm)—elmi biliyi ən yuksək mədəni |
| + | sərvət sayan və insanın aləmdə ori- |
| + | yentasiyasının pqərti hesab edən duӱn- |
| + | yagerupqu məevqeyi. S, hər cur elmi |
| + | biliyi deyil, hər teydən əvvəl təbii- |
| + | elmi idrakın nəticə və metodlarını |
| + | nəzərdə tutur. 19 əsrin sonunda ya- |
| + | ranmılpdır. Eyni dəevrdə meydana gə- |
| + | lən antistsientizm elmin imkanları- |
| + | nın məhdudluqunu, onun insanın əsl |
| + | mahiyyətinə zidd olduqunu iddia edir. |
| + | Elmi-texniki inqilab tpəraitində S. |
| + | İLƏ antistsientizmin mubarizəsi kəs- |
| + | kinləpmitdir. S. elmi butun mədə- |
| + | niyyətin mutləq timsalı hesa edirsə, |
| + | antistsientizm muxtəlif sosial anta- |
| + | qonizmlərin bat vermə səbəbini elmi |
| + | bilikdə gerur. S. muasir neopozitizm |
| + | cərcivəsində inkipqaf edən elmi kon- |
| + | sepsiyalarda, muasir burjua cəmiyyə- |
| + | TİNDƏ elmi-Texniki ziyalıların tex- |
| + | nokratik meyllərində təzahur edir. S. |
| + | həmcinin sosial idrakı iyyat elm- |
| + | |
| + | |
| + | ləri səpkisində inkipaf etdirən hu- N |
| + | |
| + | |
| + | manitar bilik numayəndələrinin gə- |
| + | ruplərində də əksini tapır. Antist- |
| + | sientizm məvqeyinə burjua fəlsəfə- |
| + | sinin bə”zi cərəyanları Ssususilə |
| + | ekzistensializm), həmcinin burjua |
| + | humanitar ziyalıları da tərəfdar- |
| + | dırlar. Marksist fəlsəfə elmin so- |
| + | sial rolunu mutləqlətdirən hər iki |
| + | ormanı inkar edir. İctimai əh |
| + | Da elmin mustəsna rolunu qeyd edən |
| + | marksizm-leninizm onu digər ictimai |
| + | pquur formaları ilə əlaqədə aradı- |
| + | rır, bu əlaqənin mӱrəkkəb, coxcəhət- |
| + | li xarakterini gestərir. Marksist- |
| + | leninci fəlsəfə elmin sosial əhəmiy- |
| + | Yətini onun cəmiyyət həyatında mux- |
| + | təlif, bə”zən də ziddiyyətli rolunu |
| + | iərtləndirən konkret sosial sistem- |
| + | lər cərcivəsində qiymətləndirir, |
| + | Əd: Odin Ə.Q., Onun B. Q |
| + | Nauka i kə celoveka, M., 1978: Fedo- |
| + | tova V. Q., Kritika sopiokulıqurnıx |
| + | ornentapin v sovremennoD burjuazno fi- |
| + | dik Spientizm i antisimentizm, M., |
| + | STӰKKO (ital. 5010s0—suvaq, mala) |
| + | — divarların və me”marlıq detalla- |
| + | rının uz səthinə itplədilən s Y H”H |
| + | MƏPMƏD. (, İyannbıpsurbin Bə Ha- |
| + | rınlatdırılmın gipsin zəy və ya- |
| + | pınqanla qarıpqıqından ibarətdir: |
| + | |
| + | |
| + | ül. da... |
| + | |
| + | |
| + | ona bə”zən rmər tozu da qatılır, |
| + | S.-nun hələ Qədim Misirdə iplədil- |
| + | diyi, Qədim Roma me”marlıqında, həm- |
| + | cinin İntibah dəvrundə və Rusiyada |
| + | yeni dəvr (18 əsrdən) incəsənətində |
| + | gen tətbiq olunduqu məlumdur, |
| + | STUPA (sanskrit dilində, əsas mə”- |
| + | nası—təpə, torpaq yıqını, nam ra- |
| + | narbi, ilkin mə”nası—padtpah, yaxud |
| + | bapcının qəbri uӱstundə tikilmiii |
| + | qurqu), Budda memarlırın- |
| + | d a—muqəddəs əpyaları saxlamaq ucun |
| + | tikilən monumental qurqu. Ən erkən |
| + | S.-lar (e,ə. 3—2 əsrlər) uchissəli |
| + | qurululpa malik olmutdur: pilləva- |
| + | rı bunəvrə, beyuk həcmli əsas hissə, |
| + | coxyaruslu cətir formalı yuxarı |
| + | Hissə. S.-lar yarımsferik (Hindis- |
| + | tan, PTri-Lanka), pilləvarı kvadrat |
| + | (PPri-Lanka, Tailand), qulləvarı |
| + | (Vyetnam, Cin), zəngvarı (Birma, a- |
| + | nland, Kampuciya, ndoneziya), bu- |
| + | tılkavarı (Monqolustan, Cin) for- |
| + | malı olur. | |
| + | |
| + | STӰP MH O—RSFSR Moskva vil.-ndə |
| + | məhəp, Stupino ə mərkəzi. D.Y. |
| + | st Əh, 22 min (1984). Metallurgiya |
| + | kombinatı, beton 3-du, karton f-ki, |
| + | Moskva aviasiya-texnologiya in-tunun |
| + | f ialı, tibb məktəbi var |
| + | |
| + | LTURUA İvan (Vano) Fyodorovic |
| + | (30.12.1870, indiki Gurc.SSR Samt- |
| + | edia r-nunun Nabakevi k.—13.4.1931, |
| + | ə her pa . VƏ DƏVLƏT Xa- |
| + | dimi. 1896 ildən Sov.İKP uzvu. Tif- |
| + | lis s.-D. təpkilatının banilərindən |
| + | idi. 1900 ildən Bakıda ipləmipq, |
| + | RSDFİ Bakı Komitəsinin uzvu ol- |
| + | mupl, Bakıda cNinaə (1902—05), Pe- |
| + | terburq (1906) və Vıborqda (1907) giz- |
| + | li ə: mətbəələrində itpləmit- |
| + | dir. Mətbəələrin ipi ilə əlaqədar |
| + | və cProletariz qəzetinin tapptırı- |
| + | qı ilə V. İ. Leninlə geərutmutidur. |
| + | Dəfələrlə həbs və surgunə mə"ruz qal- |
| + | mıpdır. 1908 ildə RSDF Bakı |
| + | Komitəsinin tappırıqı ilə gizli |
| + | mətbəə yaratmıtpdır. Sonralar .Gur- |
| + | |
| + | |
| + | custanda inqilabi fəaliyyət gestər- |
| + | xə, Ka stan əd MK uzvu 1920 |
| + | —21), | (6)I1 aqafqaziya Əlkə |
| + | əzarət Komissiyası partiya kollegi- |
| + | yasının sədri (1921—31: 1922—24 il- |
| + | lərdə həm də resp. xalq torpaq ko- |
| + | missarı) olmutdur. Partiyanın 13— |
| + | 16-cı qurultaylarında MN ƏBY Ce- |
| + | əridir. urc.SSR, ZSFSR və |
| + | ə MİK-lərinin uzvu olmup r. |
| + | STURUA Georgi Fyodorovic (18.6. |
| + | 1884, indiki Gurc.SSR Samtredia |
| + | r-nunun Nabakevi k.—1.4.1956, Tbi- |
| + | lnsi)—sovet dəvlət və partiya xadi- |
| + | mi. 1901 ildən Sov.İKP uzvu, 1902 |
| + | ildən Bakıda ipləmipt, ROD II Hə- |
| + | əz rn. komitəsinin uzvu olmupdur. |
| + | 1 ilədək Bakı Komitəsinin, son- |
| + | ra Moskvada RSDFP MK-nın giz- |
| + | li mətbəələrində iptləmiptdir. Mosk- |
| + | vada dekabr silahlı usyanının (1905) |
| + | iptirakcısı idi. 1 ildə surgun- |
| + | dən qacıb KƏTMRHU, KHəanH nm |
| + | aparmıtpdır. Bakıda 1914 il yay |
| + | umumi tə"tilinin rəhbərlərindən ol- |
| + | Mym, Bakı fəhlələrinin 1917 il |
| + | yanvar tə"tilinin ırlanmasında |
| + | |
| + | əal iptirak etmipdir. 1917—18 il- |
| + | lərdə RSDF(b)P Qafqaz İttifaq Ko- |
| + | mitəsinin, Bakı Sovetinin uzvu ol- |
| + | mupdur. Bakı kommunası devrundə |
| + | Bakı—Petrovsk cəbhəsinin komissa- |
| + | rı idi. Bakıda 1919 il may tə"tili- |
| + | nin hazırlanmasında fəal iptirak |
| + | etmii, oktyabr-noyabrda Guӱrcustanda |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 50 |
| + | |
| + | |
| + | STUCKA |
| + | |
| + | |
| + | menpevik həkumətinə qarptı usyanın |
| + | təpkilatcılarından olmuytdur. 1920 |
| + | ildə AK(b)P MK-nın ipe"bə mudiri, |
| + | katibi itləmitdir. 1921 ildən par- |
| + | tiya və sovet iitində calıjmıl, son- |
| + | ralar Abxaziya vil. partiya komitəsi- |
| + | nin katibi, Gurc.SSR XKS sədrinin |
| + | birinci muavini, Gurcustan Həmkar- |
| + | lur İttifaqları PTurasının, Gurc. |
| + | SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin |
| + | sədri və s. vəzifələrdə iptləmiit, |
| + | 1954—56 illərdə fə İ. Lenin Mər- |
| + | kəzi Muzeyi Tbilisi filialının |
| + | direktoru olmutidur. Gurc.SSR, |
| + | ZSFSR, SSRİ MHK.nəpnunn uzvu |
| + | ənə. Partiyanın 13, 15, 17— |
| + | -ci qurultaylarının nuçmayəndəsi, |
| + | SSRİ Ali Sovetinin (2-ci darııısını |
| + | deputatı olmutdur. 2 dəfə Lenin or- |
| + | deni, 2 bapqa orden və medallarla təl- |
| + | tif edilmitdir. |
| + | STӰCHKA Pyotr İvanovic (26.7.1865. |
| + | indiki Lat.SSR-in Stucka r-nu—25. |
| + | 1.1932, Moskva)—sovet devlət və par- |
| + | tiya xadimi, Latviya KP-nin yaradı- |
| + | cılarından biri. 1895 ildən Sov, |
| + | İKP uzvu. 80-ci illərin sonundan |
| + | inqilabi Hərəkata qopulmuq, həbs |
| + | və suӱrgunlərə mə”ruz qalmıtdır. La- |
| + | tıp s.-d. fəhlə partiyasının 1-ci |
| + | (1904), Latıq əlkəsi S.-d.-sı 1-ci qu- |
| + | rultayının (1906) rəhbərlərindən ol- |
| + | mupdur. İkinci İnternasionalın |
| + | tutqart konqresinin (1907) iptirak- |
| + | cısı olmut, 1907 ildən Peterburqda |
| + | cZvezdaə, “Pravda qəzetlərində, jur- |
| + | nallarda əməkdailıq etmipdir. Fev- |
| + | ral burjua-demokratik inqilabından |
| + | (1917) sonra RSDF(b)P Peterburq Ko- |
| + | mitəsinin, Petroqrad Soveti İcraiyyə |
| + | komitəsinin uzvu idi. Petroqradda |
| + | Oktyabr silahlı usyanının itptirak- |
| + | |
| + | |
| + | cısı olmupdur. 1917 ildən RSOSR H |
| + | |
| + | |
| + | xalq ədliyyə komissarı, 1918—20 il- |
| + | lərdə Latziya Sovet həkumətinin sədri |
| + | (1919—21 illərdə Həmcinin RSFSR |
| + | xalq ədliyyə komissarının muavini), |
| + | 1923 ildən RSFSR Ali Məhkəməsi- |
| + | nin sədri idi. Partiyanın 6—10, |
| + | 14—16-cı qurultaylarının numayən- |
| + | dəsi olmup, 8-ci qurultayda MT Mə Y |
| + | secilmitdir. URM və SSRİ Mİ |
| + | uzvu olmulpdur. Qırmızı Əmək Bayra- |
| + | qı ordeni ilə təltif edilmipidir. |
| + | Qızıl meydanda Kreml divarı yanın- |
| + | da dəfn olunmupdur. Latviya devlət |
| + | un-ti S.-nın adınadır. |
| + | |
| + | S. Dəli və huquq nəzəriyyəsinə, |
| + | |
| + | mulki huquqa aid əsərlərin muəlli- |
| + | |
| + | idir (nəzəri muddəalarındakı bə”- |
| + | zi yanlıti cəhətlər sovet huquq ədə- |
| + | biyyatında tənqid edilmipdir). So- |
| + | vet huququ in-tunun yaradıcıların- |
| + | dan və ilk direktoru (1931 ildən), |
| + | MDU-nun prof. olmupdur. Onun rəh- |
| + | bərliyi ilə 3 cildlik cDevlət hə hy- |
| + | quqensiklopediyasıv (1925—27, 2 nəpqr, |
| + | 1929—30) nəptr edilmipdir. |
| + | |
| + | |
| + | Ədil Dribin L., Znamenosei leni- |
| + | nizma v Latvii, M., 1981, |
| + | |
| + | |
| + | CTYAPA (rrx. stevrard —xəMH bələdci- |
| + | eH), cTyap necca (Hhk, stevvardess |
| + | —təyyarzdə bələdci qadın)—1) sərni- |
| + | tin dəniz gəmisində, təyyarədə ofi- |
| + | siant, yaxud bufetci. 2) İngiltərədə, |
| + | i təsərrufatı idarə edən. |
| + | CTYAPT (Stevvart) /lecMonn CrHup- |
| + | linq (20.4.1924, Xartforditir, Livs- |
| + | den—12.6.1981, London)—ingilis ya- |
| + | zıcısı. MƏM. ori əə ə |
| + | "OnOKH)acbı . olmutdur ən |
| + | 56). FOt ə birə (1951), cNamu- |
| + | |
| + | |
| + | nasib ingilisə (1954), 4Cumə gunu |
| + | adamları (1961) və s. romanları ərəb |
| + | xalqlarının milli azadlıq hərəka- |
| + | tından, istibdad əleyhinə mubarizə- |
| + | sindən bəhs edir. cRolların dəyii- |
| + | məsiə (1965—68) tarixi trilogiyasın- |
| + | da ingilis zadəgan nəslinin timsa- |
| + | lında Britaniya mustəmləkə imperi- |
| + | yasının iflasının sosial-tarixi və |
| + | mə”nəvi səbəbləri gestərilmiidir. |
| + | Yaradıcılıqı Azərb.-da tədqiq olun- |
| + | mutpdur. |
| + | |
| + | Əsərləri: Komnata v raqo, Phe- |
| + | sa, M:, 1959, NepodxodatiNİ anqlicanin, |
| + | M., 1964, Kruqlal mozaika, M., 1973, |
| + | |
| + | Əd. Quliev Q., Tvorcestvo Des- |
| + | monda Stktarta (avtoref. kand. dis.), B., |
| + | 1968: İvapelna V., Anqliiskie dia- |
| + | loqi, M., 1971, |
| + | |
| + | |
| + | CTYAPTHAP (Stuart, Stev-art)—lI ” :- |
| + | landiyada (1371 ildən), sonra həm 1ə |
| + | İngiltərədə kral sulaləsi |1603—49, |
| + | 1660— 1714). Daha məphurları: Ma- |
| + | riya Stuart |1560—67), Yakov 1 |
| + | 11603—251, Kapı 1 11625—491. CoHyH- |
| + | uy, İngiltərə burjua inqilabı (17 |
| + | əsr) nəticəsində e"dam olunmuidur. |
| + | SU, N,O— hidrogenin oksigenlə adi |
| + | pəraitdə davamlı olan sadə kimyə- |
| + | vi birlətməsi. Rəngsiz (qalın təbə- |
| + | qələri geyumtul), dadsız və iysiz ma- |
| + | yedir:z kutləcə 11,1996 hidrogen və |
| + | 88,8196 oksigendən ibarətdir: sıxlı- |
| + | qı 3,982 S-də 1,000 q/sm2-dir. 09S-də |
| + | buza, 1002 S-də.buxara cevrilir. Yerin |
| + | keoloji tarixində, həyatın əmələ |
| + | gəlməsində, planetimizin iqliminin |
| + | formalatmasında suyun rolu cox 66- |
| + | yukdur. Su həmitə həyat mənbəyi ol- |
| + | mupdur. Antik devr filosoflarının |
| + | su haqqında təsəvvurləri Aristotelin |
| + | derd maddə haqqında tə”limində (od, |
| + | lava, torpaq, su) eəz əksini tapmızt- |
| + | dır. 18 əsrin sonuna kimi su ayrıca |
| + | kimyəvi element Hesab olunurdu. |
| + | 1781—82 illərdə ing. alimi Q. Ka- |
| + | vendiip ilk dəfə suyu sintez etmiit, |
| + | 1783 ildə isə A. Lavuazye həmin təcru- |
| + | bələri təkrar edərək suyun hidrogen- |
| + | lə oksigenin birləpməsindən ibarət |
| + | ldu kii gestərmipdir. İng. alim- |
| + | ləri U. Nikolson və A. Karleylelek- |
| + | trik cərəyanının kəməyi ilə suyu |
| + | elementlərinə ayırmıtila (1800). |
| + | Sonralar suyun formulu (H,O) muəy- |
| + | yənlətidirildi. |
| + | |
| + | Su istər k.t.-nda, istərsə də səna- |
| + | yedə zəruri komponentdir. S. təbiətdə |
| + | ən genii yayılmıpy maddədir (Hidro- |
| + | sfer Yer səthinin 7196-ini təkil |
| + | edir). Atm.-də buxar, duman, bulud, |
| + | yaqınl damcıları və qar kristalları |
| + | ipəklində 13—15 min km9-ə yaxın su |
| + | var, Qurunun təqr. 1096-ini daimi buz- |
| + | laqlar tutur. nun kutləsi Hidro- |
| + | sferdəki suyun miqdarına yaxındır. |
| + | Təbii tpəraitdə suda həmipə həll ol- |
| + | mup halda muxtəlif duzlar, qazlar |
| + | və ӱzvi maddələr olur. Suyun 1 x?-ın- |
| + | |
| + | |
| + | da 1 q duz olduqda ipirin su, 25 q duz |
| + | olduqda iportəhər su, bundan cox ol- |
| + | duqda isə iqor su adlanır. Yaqıntı- |
| + | da duzların miqdarı 10—20 mq/kq-a |
| + | catır. | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | larının miqdarı da artır. |
| + | |
| + | |
| + | əniz və |
| + | okean sularında devri sistemin demək |
| + | olar ki, butun təbii elementləri ta- |
| + | |
| + | |
| + | pılmhıtidır. Təbii sularda Həll ol- |
| + | MYHI azot, oksigen, karbon qazı, tə sir- |
| + | siz qazlar, bə”zən hidrogen-sulfid və |
| + | karbohidrogen qazları da olur. Tər- |
| + | kibində deyterium olan aqır sӱ D,O |
| + | (1932 ildə amerikan alimləri VB. Yopi- |
| + | bern və Q. Yuri kətif etmiplər) xusu- |
| + | si əkəmiYYTə malikdir. VB |
| + | sularında hidrogenin radiday 130- |
| + | İL (ZN və ya T) olan |
| + | cəmi 13—20 kq cifrat aqırə su var. |
| + | |
| + | Su universal həlledici, zəif elek- |
| + | |
| + | |
| + | trolitdir, N,OqN --ON" tənliyi |
| + | uzrə dissosiasiya edir. Turitu, əsas |
| + | və mineral duzlardan bir coxunun su- |
| + | da məhlulları dissosiasiya nəticə- |
| + | sində elektrik cərəyanını kecirir. |
| + | Bə”zi maddələr suda həll olunduqda |
| + | onunla dəyinlmə reaksiyasına girir |
| + | (hidroliz). Atomar oksigenin tə siri |
| + | ilə su Hhidrogen-peroksidə cevrilir. |
| + | Fluor onu adi temp-rda parcalayır. |
| + | Su bir cox əsasi oksidlər və anhid- |
| + | ridlərlə reaksiyaya girib, əsaslar və |
| + | turpular əmələ gətirir. Doymamıol |
| + | karbohidrogen molekullarına su bir |
| + | lətdirilməsi sənaye miqyasında spirt, |
| + | aldehid və keton alınmasının əsası- |
| + | nı təiykil edir. |
| + | |
| + | Yeyinti məhsulları və dərman mad- |
| + | dələri istehsalında, yarımkeciri- |
| + | ci və luminoforların bə”zi nevlə- |
| + | rinin hazırlanmasında, nӱvə texni- |
| + | kasında, kimyəvi analizlərdə və bir |
| + | cox sənaye sahələrində distillə olun- |
| + | mup saf sudan istifadə edilir. Su- |
| + | ya olan tələbat sur”ətlə artdıqından |
| + | elkəmizdə cay,: gəl və su mənbələrini |
| + | təmiz saxlamaq son dərəcə zəruridir |
| + | (bax Təbiətin mӱhafizəsi). Orqa- |
| + | nizmdəkisu bitki, Heyvan və mik- |
| + | roorqanizmlərdə maddələr mubadilə- |
| + | sinin getdiyi əsas muhitdir (Hucey- |
| + | rədaxili və huceyrədən kənar): həm- |
| + | cinin bir sıra kimyəvi ferment reak- |
| + | siyalarının substratıdır. Su qi- |
| + | da maddələrinin və mubadilə məhsul- |
| + | larının (qan, limfa) kecurulməsini, |
| + | fiziki istilik tənzimini və Həyat |
| + | ucun lazım olan ligər prosesləri tə"- |
| + | min edir. Ehtimal ki, həyat su muhi- |
| + | tində yaranıb: susuz həyat yoxdur. Su |
| + | catıtnimazlıqrında orqanizmin həyat |
| + | fəaliyyəti pozulur. Heyvanlara bir |
| + | muddət su vermədikdə onlar tələf |
| + | olurlar: itlər qidasız 100 gӱnədək |
| + | susuz isə 10 gundən az yapqayırlar, |
| + | — Suyun. gigiyenik əhəmiy- |
| + | yəti. Su insan bədəninin butun ma- |
| + | ye və toxuma tərkibinə daxil olub, bə- |
| + | dənin təxm. 6576-ini təpkil edi |
| + | |
| + | nsan qidasız bir ay, susuz isə bir |
| + | necə gun yapaya bilər. Su orqanizmin |
| + | həyat fəaliyyəti ucun lazım olan MY- |
| + | hum maddələri (Yana və qeyri-uzvi) |
| + | həll edir, tərkibində olan duzları |
| + | elektrolitik dissosiasiyaya | |
| + | orqanizmdə muxtəlif |
| + | badiləsi prosesində kat |
| + | nu oynayır. |
| + | nsanın suya olan fiznol y |
| + | ləbatı iqlim Məraitinlən asılı oxa. |
| + | par sutkada 3—6 l-ə qədərdir. Təsər- |
| + | rufat, MƏHHTƏT və sanitariya ilelə r |
| + | cun sudan d ər Ə |
| + | aa ua. daha cox istifadə |
| + | Yerlərində 2 ə. |
| + | — sanitariya mədəniyyətin la |
| + | Yəsinin gəstəricisidir. İstif |
| + | nan su epidemioloji cəhətdən |
| + | kəsiz olmalıdır: onda xəstə |
| + | dən bakteriya və viruslar o |
| + | dır. Su ilə bi |
| + | |
| + | |
| + | uqradır, |
| + | maddələr Mu- |
| + | |
| + | |
| + | alizator rolu- |
| + | |
| + | |
| + | adə olu- |
| + | təhlu- |
| + | Lmamalı- |
| + | R sıra xəstəliklər |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | - x |
| + | |
| + | |
| + | (vəba, qarın yatalaqı, dizenteriya |
| + | və s.) yayıla bilər. S,-un epidemio- |
| + | loji cəhətdən təhlukəsizliyini şi |
| + | Həvzələrinin sanitariya mӱhafizəsi |
| + | tə"”min edir. BMT 1981—90 illəri |
| + | icməli su onilliyi e"lan etmitdir. |
| + | = Azərbaycanda qədim zamanlardan |
| + | yeraltı sulardan bulaqlar, əl quyula- |
| + | rı və kəhrizlər vasitəsilə geni1yi is- |
| + | tifadə olunur. Hazırda bunlardan |
| + | əlavə muxtəlif tip su gəturuculər |
| + | (artezian və subartezian quyuları, |
| + | drenlər və s.) vasitəsilə ildə 2,1 mil- |
| + | Yon kub metr yeraltı su xalq təsərru- |
| + | 2. muxtəlif sahələrinin tələ- |
| + | |
| + | tı ucun iplədilir. Respublika |
| + | ərazisində 12000-dən cox artezian və |
| + | subartezian quyusu, 15000-dən cox əl |
| + | quyusu qazılmın və 1000-ə qədər Kəh- |
| + | riz və 72-dən cox qrup su gəturuӱculər |
| + | tikilmiii, yuzlərlə bulaqlar pantaj |
| + | edilmitdir. Yeraltı suların istis- |
| + | mar ehtiyatı respublikanın dӱzənlik |
| + | rayonlarında daha geniti əyrənilmii- |
| + | |
| + | |
| + | dir. Hər il respublika ərazisində |
| + | 600—700 ədəd istismar su quyusu |
| + | (9026-i əkin sahələrinin tələbatı |
| + | |
| + | |
| + | ucun) qazılır. |
| + | |
| + | Yeraltı itirin sulardan Qarabar- |
| + | Mil, Kirovabad, Qazax və Cəbrayıl |
| + | zonalarında geni, Qasım İsmayı- |
| + | lov, PQamxor, Bərdə, Mirbəpqir, Art- |
| + | dam və Akcabədi rayonları sahəsində |
| + | isə, demək olar ki, tam istifadə edi- |
| + | lir. |
| + | |
| + | Ədl NekrasonB. V., Umumi kim- |
| + | ya, B., 1965, Vernadski N V. İ., İs- |
| + | toria prirodnıx vod, İzbr. soc., t. 4, M., |
| + | |
| + | O: Dernqolıp V. F., Mir volı, |
| + | L., 1979: Petrlnon İ. V., Samoe neo- |
| + | bıknovennos vetlestvo v mire, 2 izd., M., |
| + | 1981, Problemı vodnıx resursov, Minsk, |
| + | 1981, Novikov KO., Voda kak faktor |
| + | zdorovhn, M., 1982, |
| + | |
| + | |
| + | SU (fr. zoi)—1) Fransanın qədim |
| + | sikkəsiyz əvvəlcə qızıldan, sonralar |
| + | gӱmutp və misdən kəsilmipdir. .Tiv- |
| + | rin 1|20-nə bərabər idi. Fransanın |
| + | onluq pul sisteminə kecməsilə (1799) |
| + | livrin (frankın) 1/|20-nə bərabər 5 |
| + | santimlik sikkə ilə əvəz edilmiii- |
| + | der. Xalq arasında həmin sikkə 4S.ə |
| + | adlandırılmıtdır. 1947 ildə təda- |
| + | vuldən cıxarılmındır. 2) VSR-də |
| + | donqun 1/100-nə bərabər xırda pul. |
| + | SU ANBARI —əsasən, cay dərələ- |
| + | ində bənd vasitəsilə yaradılan sun”i |
| + | tovuz. SES-lərin ipləməsi, suvarma |
| + | və su təchizatı ucun su toplamaq, |
| + | cayın axımını tənzimləmək, gəmici- |
| + | lik təraitini yaxpılaidırmaq, ba- |
| + | lıq yetipdirmək və s. məqsədlə ya- |
| + | radılır. Dunyala hər birinin həcmi |
| + | 100 mln. m?-dən cox olan təqr, 2,3 |
| + | min, SSRİ-də təqr. 200 S.a, var. |
| + | SSRİ-də ən öelyiy Bratsk şu anba- |
| + | rı (həcmi 169,3 km”, sah. 5470 km), |
| + | Azərb.SSR-də Mingəcevir şu anba- |
| + | rıdır (16,1 km?, 605 km?). |
| + | Əd. Avakan A. D., Paranov |
| + | 22 i dr., Vodoxranilita mira, M., |
| + | |
| + | |
| + | SU BALANSI —atmosferdə, Yer ku- |
| + | rəsində və onun ayrı-ayrı sahələrin- |
| + | də suyun butun gəlir və cıxarının |
| + | nisbəti. S.b. Yerdə su dəvranının |
| + | kəmiyyətcə ifadəsidir. Yerin S.6. |
| + | bərabərliyi ilə səciyyələnir. Burada |
| + | okeanların və qurunun səthinə duӱ:iən |
| + | atm. yaqıntılarının miqdarı (1020 |
| + | mm) okeanların və qurunun səthindən |
| + | buxarlanmanın cəminə (muvafiq ola- |
| + | raq 880 mm, 140 mm) bərabərdir. Cox- |
| + | |
| + | |
| + | das |
| + | |
| + | |
| + | SU EHTİYATLARI |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | illik dəvrdə hər hansı ərazi ucun |
| + | S.b. qurunun səthinə dutiən atm. yaqın- |
| + | tılarının miqdarı buxarlanma və hə- |
| + | min ərazidən olan axım miqdarının |
| + | cəminə bərabər olur. SSRİ ərazisi- |
| + | nin S.b.-nda atm. yarıntıları 531 mm, |
| + | buxarlanma 333 mm, axım 198 mm, |
| + | Azərb.SSR ərazisinin S.b.-nda isə Ya- |
| + | qıntılar 427 mm, buxarlanma 308 mm, |
| + | axım 119 mm (69 mm-i səth axımı, 50 |
| + | mm-i yeraltı axım) təpkil edir. |
| + | SU BİRƏLƏRİ, dafniyalar |
| + | əə ƏDəBİ yarın. |
| + | dəstəsindən ibtidai xərcənglər cin- |
| + | si. Əlcusu 1—3 mm-dir. Pəffaf bə- |
| + | dəninin səthini ənə Hİ canaq .. |
| + | . Ayrıcinsiyyətlidir. Dӱnyada 26, |
| + | CCPH-nə 14, o cӱmlədən Azərb.SSR- |
| + | də 13 nəvu və yarımnovu mə qlumdur. |
| + | PPirin sularda yayılmıtdır. Bak- |
| + | teriya, birhӱceyrəli yosunlar, ibti- |
| + | dailər və detritlə qidalanır. Kər- |
| + | pə balıqların qidasıdır. Balıq z-d- |
| + | larında ovuzlarda artırılır. |
| + | SU BİTKİLƏRİ —suda bitən bit- |
| + | kilər. Su bitkiləri Hidrofitlərə |
| + | və Hidatofitlərə ayrılır. Yalnız |
| + | atpaqı hissəsi suda olan bitkilər hid- |
| + | rofitlər, tamamilə və yaxud cox His- |
| + | səsi suda olan bitkilər Hidatofit- |
| + | lər adlanır. Su muhiti S.b.-ndə bir |
| + | sıra qurului xususiyyətlərinin əmə- |
| + | lə gəlməsinə səbəb olmuyidur: bitki- |
| + | nin kӱtləsi ilə muqayisədə səthinin |
| + | xeyli beyuk olması suda havadakına |
| + | nisbətən az olan, oksigen və digər qaz- |
| + | ların udulmasını yungullətdirir. |
| + | .6.-ndə muxtəlifyarpaqlılıq (he- |
| + | terofilliya) guclu inkitaf etmipq- |
| + | dir. S.b.-ndə kecirici topalarda bo- |
| + | rular ya zəif inkipaf etmiit olur, |
| + | yaxud da hec olmur. S.b.-nin əksəriy- |
| + | yəti coxillikdir, vegetativ Yolla co- |
| + | xalır. Bə”zi S.b. su altında tozla- |
| + | nır, digərlərinin cicəyi suyun ustunə |
| + | qalxır və burada tozlanır. S.b. icə- |
| + | risində faydalıları var. Su həvzə- |
| + | lərinin 63-Ə3YHƏ təmizlənməsində 66- |
| + | yuk rolu var, Bə”zən cox artıb ka- |
| + | nalları və digər su hevzələrini ba- |
| + | sır. S.b.-ni məhv etmək ucun Herbi- |
| + | sidlərdən istifadə edilir. Balıqla-. |
| + | rın yemi olan S.b.-ni yetipdirmək |
| + | an isə Xususi aqrotexnika vardır. |
| + | .b.-nə buynuzyarpaq, su zambaqı, su- |
| + | sənbər, oxyarpaq, acı qıjı, suoxu, su- |
| + | fındıqı, elodeya, bir cox yosunlar |
| + | aiddir. Toxum və meyvələri bir cox |
| + | qupların qidasıdır. |
| + | SU QAZI, sintezqazı—yanaca- |
| + | qın qazlaidırılması məhsulların- |
| + | dan biri. Əsasən SO (4094 ) və N, (5056) |
| + | qazlarından ibarətdir. Guclu yana- |
| + | caqdır (yanma istiliyi 11000 kc/mm2 ya- |
| + | xud 2730 kkalym"-dir). Metil spir- |
| + | TİNİN SİNTƏZİ uUCcӱn də xammaldır. |
| + | SU- QANUNVERİCİLİYİ—SSRİ- |
| + | də sӱların iilədilməsi və muhafi- |
| + | zəsi sahəsindəki munasibətləri nn- |
| + | zamlayan huquq normalarının məc- |
| + | musu. S.q.-nin vəzifələri əhalinin |
| + | və x.t.-nın ehtiyacları ucun sular- |
| + | dan səmərəli istifadə olunmasını |
| + | təmin etmək, suları cirklənməkdən, |
| + | zibillənməkdən və azalmaqdan qoru- |
| + | maq, suların zərəoli tə”sirinin qar- |
| + | pyısını almaq və onu lərv etmək, sӱ |
| + | obyektlərinin vəziyyətini yaxitılai- |
| + | dırmaq məqsədilə su munasibətləri- |
| + | ni nizama salmaq, habelə muəssisələ- |
| + | rin, təpkilatların, ilarələrin və |
| + | vətəndaiların huquqlarını qorumaq, |
| + | su munasibətləri sahəsində qanuncu- |
| + | |
| + | |
| + | 51 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | luqu mehkəmləndirməkdən ibarətdir. |
| + | S.q.-nin muhum aktları apaqıdakı- |
| + | lardır: SSR İttifaqı və muttəfiq |
| + | respublikaların su qanunvericiliyi |
| + | Əsasları (1971 il sentyabrın 1-dən quv- |
| + | vədədir), mӱttəfiq resp.-ların su |
| + | məcəllələri, *Su qanunvericiliyinin |
| + | pozulması ustundə inzibati məs”uliy- |
| + | yət haqqında (1980, oktyabr) və baiyqa |
| + | aktlar. |
| + | |
| + | Azərb.SSR Su Məcəlləsi 1973 il |
| + | yanvarın 1-dən qӱvvədədir. Bax həM- |
| + | cinin Sudan istifadə. |
| + | |
| + | SU QARTALLARI, dəniz qar- |
| + | talları (Nayyaee(iz) — qırqıki- |
| + | milər fəsiləsindən yırtıcı quiy cin- |
| + | si. Bədəninin uz. 7/2—100 sm-dir. |
| + | Acılmıiny halda qanadlarının uz. |
| + | 2—2,.5 m-dək olur. Qartallardan dim- |
| + | diyinin cılpaq olması ilə fərqlənir. |
| + | Dunyada 7, SSRİ-də Z, o cӱmlədən |
| + | Azərb.SSR-də 2 nevu var. Cənubi Ame- |
| + | rikadan baiqa hər yerdə Yayılmıi1- |
| + | dır. Dəniz, gəl və cay sahillərində |
| + | yappayır: 1—3 yumurta qoyur. Balıq, |
| + | qut və leplə qidalanır. Balıqcılıq |
| + | təsərrufatına zərər verir. Sayı |
| + | azalmaqdadır. | |
| + | |
| + | SU QIJILARI (Nudqorqeq:da1ev, |
| + | Nufqor(eq:4:1peley—suda bitən su qı- |
| + | jılarının iki sırasıdır—marsi- |
| + | liyalar (Maqu1eayez) və salviniyalar |
| + | (Zayu:payev). Hər ikisində bir-bi- |
| + | rindən kəskin fərqlənən metaspor və |
| + | mikrospor olmasına gerə bir qrupda |
| + | birləpdirilir. Lakin umumi xusu- |
| + | siyyətləri eyni mənə ilə yox, oxiyar |
| + | |
| + | |
| + | həyat pqərlaitində paralel inkitafla |
| + | əlaqədar olduqundan bu birləilmə |
| + | tərtidir. |
| + | |
| + | |
| + | SU DƏYİRMANI —dət uyutmək ucun |
| + | iplədilən qurqu. Novla hundurdən |
| + | dəyirman pərinin ustunə təkulən su |
| + | pəri ez oxu ətrafınla hərəkətə gəti- |
| + | rir. Kicik AsiYada meydana gəldiyi |
| + | və e. ə. 1 əsrdə Romaya kecdiyi barədə |
| + | məqlumat var. Feodalizm dəvrundə |
| + | əkinciliyin əsas təsərrufat sahəsi |
| + | kimi inkipqafı ilə əlaqədar S.d. da- |
| + | ha genmi yayılmaqa bailadı. S.d. |
| + | Zaqafqaziyada, o cӱmlədən Azərb.-da |
| + | E.ə. 7 əsrdən məvcud olmutidur və |
| + | bə"”zi r-nlarda indi də təsaduf edi- |
| + | 7 (bax Dəyirman). |
| + | SU DƏVRANI—Yerlə (onun atmos- |
| + | ferinlə, hilrosferində və Yer qabı- |
| + | qında) kunəi raliasiyası və arır- |
| + | nbir rynnəcınnH təsiri nəticəsində |
| + | suyun 25 yerdəyitməsi. S.d. |
| + | suyun Yer səthindən buxarlanması, |
| + | onun buxarlandıqı yerdən hava axın- |
| + | ları vasitəsilə baiqa yerə aparılma- |
| + | sı, su buxarının kondensasiyası və |
| + | yaqrıntı halında dutiməsi, su Hevzə- |
| + | lərində, qurunun səthinlə və yer qa- |
| + | bıqı daxilində suyun yerdəyiiməsin- |
| + | dən ibarətdir. |
| + | SU EKONOMAYZERİ--qazan qurqru- |
| + | sunun elementi (bax Egkonomayzer). |
| + | U EROZİYASI —laq suxurları- |
| + | MIN və torpaqların axar sularla yu- |
| + | Yulması və oyulması. Bax Eroziya. |
| + | SU EHTİYATLARI— istifadəyə ya- |
| + | rarlı sular(, cay, gel, kanal, su an- |
| + | barı, ləpiz və okean suları, yeraltı |
| + | sular, torpaqdakı rutubət, buzlaq su- |
| + | ları (buz), atm.-dəki su buxarları |
| + | ƏƏ Yerin S.e. 1454,3 mln. km9- |
| + | dir (M, İ. Lvovicə gərə). Bunun 1370 |
| + | mln. gm?-i Dunya okeanı, təqr. 60 mln. |
| + | Km?-i yeraltı sular 24 mln.km?-i buz- |
| + | laqlar, 230 min km?-i gellər, 82 min |
| + | km-i torpaqdakı rutubət, 1,2 min |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 52 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | km?-i cay suları, 14 min km?-n atm.- |
| + | dəki su buxarlarıdır. S.e.-nın 296 -ə |
| + | qədəri tinrin sulardır ki, bunun da |
| + | yalnız O,396 -indən istifadə etmək |
| + | mumkundur. PYirin su ehtiyatların- |
| + | dan təsərrufatda (su təchizatı, su- |
| + | varma, hidroenergetika, daxili gə- |
| + | micilik, balıqcılıq və s.) genitp is- |
| + | tifadə olunur. S.e. nəzəri olaraq tu- |
| + | gənməzdir: ondan səmərəli istifadə |
| + | edildikdə su dəvranı prosesində fa- |
| + | siləsiz olaraq bərpa olunur. Lakin |
| + | cayların, gəllərin və dənizlərin cir- |
| + | kab sularla xeyli dərəcədə cirglən- |
| + | dirilməsi S.e.-nın keyfiyyətinin |
| + | azalması təhlukəsini Yaradır m? |
| + | cirkab su 40—50 m? təbii cay suyunu |
| + | cirkləndirir və yararsız hala salır). |
| + | Yer kӱrəsində su təchizatı ucun il- |
| + | də 150 km?” su sərf olunur, eyni zaman- |
| + | da cay və gəllərə təqr. 450 km? cirkab |
| + | su axıdıdır. |
| + | |
| + | Azərb.SSR-də S.e.-nın əsas hissə- |
| + | sini cay suları təpkil edir ki, bunun |
| + | da illik həcmi 30,9 km?-dir (20,6 -İ |
| + | qonpqu ərazilərdən gələn cay suları, |
| + | 10,3 km?-i yerli cayların suları). |
| + | |
| + | Əd. Lıvovic M. İ., Mirovıe |
| + | vodnıe resursı i ix budupee, M., 1974, |
| + | Rustamov S, Q., Kapkav R. M., |
| + | Vodnıe sursı AzerbaidjanskoV SSR, |
| + | İzv.AN Azerb.SSR, 1981, 34 6. |
| + | |
| + | SU İDMANI —–su idmanı nəevlərinin |
| + | umumi adı. S.i.-na yelkənli qayıq |
| + | idmanı, motorlu qayıq idmanı, şu |
| + | poloşu, sualtı idman, suya tullanma, |
| + | ӱzguculuk və s. daxildir. |
| + | |
| + | SU İLƏ İSİTMƏ SİSTEMİ—ya- |
| + | itayınıi binalarında, ictimai və sə- |
| + | naye tikililərində ən cox istifadə |
| + | olunan isitmə (qızdırma) sistemi ne- |
| + | vuy bu zaman otaqları icərisindən is- |
| + | ti su gecən isitmə cihazları qızdı- |
| + | rır. Belə sistemə suqızdırıcılar, |
| + | isitmə cihazları (radiatorlar, kon- |
| + | vektorlar, panellər və s.), u kə- |
| + | mərləri, qızdırıldıqda həcmi beyu- |
| + | mupp suyu qəbul edən genitləndiri- |
| + | cilər və baqlama-tənzimləmə armatu- |
| + | ru daxildir. S.i.i. s.-ndə su dəvra- |
| + | nı təbii və mexaniki olur. Birin- |
| + | cidə su sistemin mӱxtəlif yerlərin- |
| + | dəki suyun temp-r (isti və soyuq) və |
| + | sıxlıq fərqi hesabına, igincidə isə |
| + | su sistemdə soyudulmupt suyu suqızdı- |
| + | rıcıya aparan boru kəmərindəki sir- |
| + | Kulyasiya nasosu ilə dəvran edir. |
| + | SU İSTEHLAKI–su mənbələrindən |
| + | kənarda əhali, sənaye və s.-nin muxtə- |
| + | lif ehtiyaclarını ədəmək ucun sudan |
| + | istifadə, S.i. zamanı mənbədə suyun |
| + | miqdarı azalır. S.i. təsərrufatları |
| + | bunlardır: 1) təsərrufat, icməli və |
| + | kommunal S.i.—əhalinin məiiyət ehti- |
| + | yacları (icmək, yemək hazırlamaq |
| + | vəs.) və yapayıt yerlərinin abadlaii- |
| + | . dırılması (kucələri, yappıllıqları |
| + | sulamaq və s.) ilə əlaqədar sudan is- |
| + | tifadə: 2) istehsalat və ya texniki |
| + | S.i.—sənaye, energetika və nəql.-da |
| + | texnoloji məqsədlər (məs., buxar al- |
| + | maq, soyutmaq, məhsulları yumaq) |
| + | ucun, yanqın əleyhinə və s, ehtiyaclar |
| + | dn sudan istifadə. Hər bir adamın |
| + | .bir gӱn ərzində sərf etdiyi suyun |
| + | mnqdarı (yə”ni xususi su sərfi) əhali |
| + | ehtiyacları ucun S.i. əlculərinin |
| + | ə imisadir. |
| + | |
| + | SU KƏMƏRİ—su təchizatı ucun |
| + | |
| + | |
| + | mӱhəndis qurquları kompleksi (bax |
| + | Su kəcəri Mə xacə, Su təchizatı). |
| + | SU KƏMƏRİ İYƏBƏKƏSİ — suyu |
| + | |
| + | |
| + | iplədilən yerlərə (yatayınl binası, |
| + | |
| + | |
| + | SU İDMANI |
| + | |
| + | |
| + | sənaye mӱəssisəsi və s.) aparmaq Y"YH |
| + | su gəməri xətləri (boru kəmərləri) |
| + | məcmusu| şu təchizatı sisteminin |
| + | əsas elementlərindən biri. Ayrıca |
| + | binalara su vermək ucun S.k.i.-nə |
| + | (adətən kucə və gedii yolu boyunca sa- |
| + | lınır) su boruları birlətdirilir. |
| + | Bina daxilində suyu paylayıcı kran- |
| + | lara axıtmaq ucun daxili S.k.i. du- |
| + | zəldilir. Ondan fərqli olaraq bi- |
| + | nadan xaricdə cəkilən əsas S.klp. |
| + | xarici (kucə, həyət) S.klp. adlanır. |
| + | Qurapdırılmasında su kəməri boru- |
| + | ları imlədilir. Boruların tipi |
| + | S.k.vg.-ndə tələb olunan basqı quvvə- |
| + | si, kəmərin cəkilməsi usulu, qruntun |
| + | xarakteri və s.-dən asılı olaraq se- |
| + | cilir. Yeraltı su kəməri boruları- |
| + | nın cəkilitində ən cox cuqun, asbest- |
| + | sement və polad borulardan (bə"zən |
| + | isə dəmir-beton və plastik kutlə bo- |
| + | ruları) istifadə olunur. S.k.p. baq- |
| + | layıcı armaturla (siyirtmə və ven- |
| + | tillə) və su paylaqpdıran qurqularla |
| + | (yanqın Hidrantları və s. ilə) təc- |
| + | hiz edilir. Hidrant və siyirtmələr |
| + | adətən xususi quyularda (yıqma dəmir- |
| + | beton və ya gərpic) qurapdırılır. |
| + | Texniki iərtlərə gerə S.k.p.-ndə su- |
| + | yun təzyiqi yapayın yerlərində 6 aut- |
| + | dan cox olmamalıdır. Suyu coxmər- |
| + | təbəli binalara vurmaq ucun Yerli |
| + | nasos st. duzəldilir. S.k.pp. halqavarı |
| + | (qapalı) və paxələnmiti olur: makis- |
| + | tral xətlərə (suyu təchiz olunan əra- |
| + | zinin ən uzaq r-nlarına tranzitlə |
| + | nəql edən) və paylayıcı ipəbəkəyə ay- |
| + | |
| + | |
| + | rılır. | |
| + | SU MXUALİCƏSİ —sudan mucalicə və |
| + | profilaktika məqsədi ilə istifadə |
| + | edilməsi. S.m. haqqında ilk mə”luma- |
| + | ta hindlilərin təbabətə aid €Aiyp Ve- |
| + | dajsında (cv Həyat kitabım) rast gəl- |
| + | mək olur. i və mineral sulardan |
| + | mualicə, profilaktika və gigiyena |
| + | məqsədi ilə Misirdə, digər ərəb el- |
| + | kələrində, Yunanıstanda, Romada cox |
| + | qədim zamanlardan istifadə edilir- |
| + | di. Hippokrat su ilə muçalicə usulla- |
| + | rını daha da təkmillədirmipt, mux- |
| + | təlif xəstəliklərin mualicəsində ge- |
| + | nip istifadə etmiidir. İbn Sina |
| + | orqanizmi mehkəmləndirmək və bir |
| + | sıra xəstəliklərin qaritısını almaq |
| + | ucun C.M.-HHH beyuk əhəmiyyətini gəs- |
| + | TƏPMHIL/HD. |
| + | |
| + | S.m.-nin elmi əsaslarla tətbiqi |
| + | 19 əsrdən batlamınlır. Rus həkim- |
| + | lərindən A. Ninitin (1825). B. Qrji- |
| + | maylo (1859) suyun orqanizmə fiziolo- |
| + | ji tə”sirini əyrənmindər. Rusiyada |
| + | S.m.-nin klinikalarda tətbiqi F. İ |
| + | İnozemsev, V. İ. Afanasyev, S. P |
| + | Botkin və 6.-nın adı ilə baqlıdır. |
| + | |
| + | Su yuksək istilik tutumu, istilik |
| + | geciriciliyi, konveksiya və muxtəlif |
| + | qazları, duzları həll etmək qabiliy- |
| + | yətinə malikdir. S.m. zamanı dəridə |
| + | yerlətlən sinir ucları (eksteroresep- |
| + | torlar) qıcıqlanır, mineral sular |
| + | tətbiq edildikdə isə ucucu, qazabən- |
| + | zər maddələr (hidrogen-sulfid, gar- |
| + | bon və radon qazları) dəridən və tə- |
| + | nəffus yollarından orqanizmə gecə- |
| + | rək damar divarlarında və daxili |
| + | orqanlarda yerləttlən sinir uclarını |
| + | interoreseptorlar) qıcıqlandırır. |
| + | |
| + | calicə məqsədi ilə tətbiq olunan |
| + | su proseduraları soyuq (202S-dən aiya- |
| + | kı), sərin 332 S), indifferent |
| + | (34—36”S), isti (37—39"S) və qaynar |
| + | (40 S və yuksək) olur. Azərb.SSR-də |
| + | bir sıra balneoloji muəssisələr |
| + | |
| + | |
| + | Suraxa- |
| + | fəaliyyət ges- |
| + | |
| + | |
| + | (İstisu, Turtsu, Qalaaltı, |
| + | |
| + | |
| + | Burnu və s. | |
| + | tərir. S.m. zamanı orqanizmdə biolo- |
| + | ji 043 maddələr yaranır, kompleks |
| + | qıcıqlandırıcılar mərkəzi sinir |
| + | sisteminə nəql olunub reflektor yol- |
| + | la mӱrəkkəb reaksiyalara səbəb olur. |
| + | |
| + | |
| + | nı, PTQıx |
| + | |
| + | |
| + | S.m. muxtəlif Ycynnapna bir sıra |
| + | xəstəliklərin mualicəsində geni |
| + | tətbiq olunur. Kəskin iltihabi xəstə- |
| + | |
| + | |
| + | liklərdə, ateroskleroz və hipertoni- |
| + | yada, urək-damar sisteminin aqır xəs- |
| + | təliklərindəy yaman tiplərdə, qanax- |
| + | malarda, kəskin yoluxucu və bə zi DƏ- |
| + | ri xəstəliklərində S.m.-idən istifa- |
| + | DƏ etmək olmaz. |
| + | |
| + | Əd.: Balhneoterapil pri zabolevanilx |
| + | v detskom vozraste, M., 1980. |
| + | |
| + | |
| + | SU NƏQLİYYATI —su yolları ilə |
| + | yuk və sərnitlin dapyıyan nəql. nəvӱ. |
| + | Bax Dəniz nəqliyyatı, Cay nəqliyyatı. |
| + | SU NİİYANI—kaqız istehsalı pro- |
| + | sesində ona vurulan və yalnız katızı |
| + | ipıqa tutduqda KƏDYHƏH Haxbimi Bə )a |
| + | mətn. S.n. Avropada kaqız istehsa- |
| + | lında 13 əsrdə, Rusiyada isə 17 əsrin |
| + | 2-ci yarısından tətbiq olunmutdur. |
| + | S.n. kaqızın istehsal yeri, mənbəyi və |
| + | tarixinin duzgun muəyyən edilməsi |
| + | ucun əhəmiyyətlidir (məs., ipeleoqra- |
| + | fiyada, diplomatiyada). S.n. kaqızın |
| + | muəyyən yerlərinə və ya butun sahəsinə |
| + | vurulur. S.n. saxta pulu, sənədi, |
| + | markanı və s.-ni aipykara cıxarmaqa |
| + | imkan verir. S.n.-ndan kaqıza bəzək |
| + | vermək aşa də istifadə edilir. |
| + | SU POLOSU, vaterpolo—su |
| + | idmanı oyunu. İki komanda arasınla |
| + | hovuzda, topdan istifadə etməklə K€- |
| + | cirilir. Rəqib qapısına daha cox top |
| + | vuran komanda qalib hesab edilir. S. |
| + | p. 1900 ildən Olimpiya oyunları proq- |
| + | ramına daxildir. S.p. uzrə |
| + | cempionatları 1925 ildən kecirilir. |
| + | Sovet vaterpolcuları Olimpiya oyun- |
| + | ları (1972, 1980), dunya (1975, 1982) |
| + | və Avropa (1966, 1970, 1983) cempion- |
| + | ları olmutlar. Umumittifaq yarıii- |
| + | larında 1937 ildən cıxıpt edən Azərb. |
| + | vaterpolcuları SSRİ xalqlarının |
| + | 2-ci spartakiadasında gumuii medal- |
| + | tar Vani ar. |
| + | |
| + | SU SƏVİYYƏSİ (caylarda və |
| + | gəllərdəy)—cay və gəllərdə sər- |
| + | bəst su səthinin hər hansı ppərti |
| + | ufuti səthə (nisbi S.s.), yaxud dəniz |
| + | səviyyəsinə (mutləq S.s.) nisbətən hun- |
| + | durluyu. İl ərzində S.s.-nin dəyitimə- |
| + | si iqlim pəraitindən asılıdır və |
| + | gəllərdə bir necə sm-dən 2—3 m-ə, iri |
| + | caylarda 5—12 m-ə qədər olur. |
| + | |
| + | CY CYPKYCY, cy ran bi c bi—cy nə |
| + | ya digər mayenin geməyi ilə qazın |
| + | bir fəzadan digərinə ksecməsinə mane |
| + | olan hidravlik quruluti. S.s. sani- |
| + | tariya texnikasında (məs., unitazda), |
| + | qaz-qaynaq avadanlıqında (asetilen ge- |
| + | neratorunda), bə”zən isə buxar-guc |
| + | qurqusunda və qaz anbarı boru gəmər- |
| + | nəpnnnə ap: |
| + | CY TƏCƏPPYDATbi—cy |
| + | rının əyrənilməsi, ucotu, kompleks |
| + | istifadəsinin planlatpdırılması, |
| + | yeraltı və yerustu suların cirklən- |
| + | MƏSİNİN VƏ azalmasının mçhafizəsi |
| + | ilə məptul olan x.t. sahəsi. S.t.-nın |
| + | əsas vəzifəsi x.t.-nın butun sahələ- |
| + | rinn zəruri miqdarda keyfiyyətli su |
| + | /MnƏ tə min etməkdir. X.t. sahələrin- |
| + | (dən su ehtiyatlarına muxtəlif tə- |
| + | dəblər irəli surulduyundən S.t. ti- |
| + | kintisi məsələləri hər sahənin ez |
| + | |
| + | |
| + | ehtiyatla- |
| + | |
| + | |
| + | SU HEYVANLARI |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 53 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | xususiyyəti nəzərə alınaraq komp- |
| + | leks sur. tdə həll edilməlidir. |
| + | SSRİ-də kompleks S.t. | lemi- |
| + | |
| + | |
| + | nin Həlli ucun iqtisadi və texniki |
| + | |
| + | |
| + | Su təchizatı siste- |
| + | mi: Ki təsyardici |
| + | |
| + | |
| + | axtarımlar və tədqiqatlar nəticə" Surra rı? lt |
| + | |
| + | sində hidrotexniki tikintilər apa- təmizləyici qurqu- |
| + | |
| + | rılır. k sovet hidrotexniki ti- lar: 4—təmiz su cə- |
| + | |
| + | kintisi V. İ. Lenin ad. Volxov SES ni: 6—suaparanlar: |
| + | |
| + | olmuptdur. Dnepr SES, Moskva ad. 7—su kəməri pəbə- |
| + | |
| + | kanal, Rıbinsk SES və əsas su qompaq. “kəsi: 8—subastı |
| + | |
| + | larıdır. Muharibədən sonrakı il- ə |
| + | |
| + | lərdə Volqa, Dnepr, Don, Sibir cay- larını dərə və yarrandan gkecirən ak- |
| + | larında, Orta Asiyada, o cumlədən veduklar burada indi də qalmaqdadır. |
| + | |
| + | |
| + | Azərb.SSR-də iri, kompleks su ptəbə- |
| + | gələri tikildi. |
| + | |
| + | Azərb.SSR-də iri su qovpaqları- |
| + | nın lahiyələtdirilməsi və tikilmə- |
| + | si kompleksli aparılır. Hidroener- |
| + | getika, suvarma və balıqcılıq məq- |
| + | sədi ilə Kur cayı ӱzərində Mingəce- |
| + | ir su qovpyaqı intpa edilmit, Bakı |
| + | itələrini icməli və sənaye suyu ilə |
| + | tə min etmək məqsədi , ilə Pollardan |
| + | və Kur cayından ı kəmərləri cəkil- |
| + | mipdir. Azərb.SSR-də əsas artezian |
| + | |
| + | əvzələri Qusar-Dəvəci duzənliyin- |
| + | də, azan-Əyricay vadisində, Kirov- |
| + | abad-Qazax massivində, PTirvan-Qara- |
| + | baq, Mil, Lənkəran və Naxcıvan dar- |
| + | ətəyi duzənliklərindədir. Resp.-nın |
| + | ə X.t.-nda yeraltı sulardan icmək ucun, |
| + | məitpət, texniki və suvarma məqsədi |
| + | ilə genipi istifadə edilir. 1982 ildə edilir. İri piəhər və sənaye obyektlə- |
| + | həmin məqsədlər ucun istifadə edil- rinin S.t.-nda batlıca olaraq səthi |
| + | mip 2379,4 mln. m? yeraltı ipirin (pirin): sular iplədilir. Suyu tə- |
| + | suyun 83,996-i suvarmaya, 416,192-i ic- 6 |
| + | |
| + | |
| + | ii mənbələrdən geturmək, təmizlə- |
| + | MƏK ucun, texniki məqsədlərə sərf mək və aparmaq ucun apaqıdakı qurqu- |
| + | edilmitdir. Əhalini icməli və tex-- |
| + | |
| + | |
| + | b t-- nap Humənnanp: 1) eyrəöynennun ryp- |
| + | |
| + | NİKİ Su İLƏ TƏ MİN ETMƏK ucun HAİ- rynap (MƏC., HAİ, KƏN, məƏHHa ecyrəöyn- |
| + | |
| + | lardan da istifadə edilir. ediciləri, Yeraltı sular ucun su qu- |
| + | .T.--NIN ƏN əsas məsələlərindən |
| + | |
| + | |
| + | ) yusu, kaptaj nə c,), 2) cyiy təmizləyi- |
| + | biri də su həvzələrini sənaye və MƏH- ci qurqulara və iplədicilərə vermək |
| + | iət suları ilə cirklənməkdən qoru- |
| + | maqdır (bax Təbiətin ras |
| + | |
| + | Azərb.SSR-də yeraltı və yerustu |
| + | suların əyrənilməsi və ucotu ilə Azər- |
| + | baycan Elmi-Tədqiqat Hidrotexnika və |
| + | Meliorasiya İn-tu, Azərb.SSR EA |
| + | cə İn-tu, Azərbaycan Elmi- |
| + | Tədqiqat. Su Problemləri İNn-tu, Azər- |
| + | baycan Geologiya idarəsi və s. mə1- |
| + | qul olur. ə : |
| + | |
| + | Əd. Taqıyev M. M., Suvarma me- |
| + | liorasiyası, B., 1961, Kostakov A. |
| + | N., Osnovı meliorapii, M., 1960: İsra- |
| + | filov Q. GƏd., Qruntovıe vodı Kura- |
| + | AraksinskoN nizmennosti, B., 1972, Q a- |
| + | ljdin"Q. A., Rejim orotpenil, M., 1979. |
| + | |
| + | |
| + | SU TƏCHİZATI —əhali, sənaye muəs- |
| + | sisələri, nəql. və s.-nin lazımi KEİ- |
| + | fiyyətli su ilə təchiz edilməsi. S.t. |
| + | məsələlərini həyata KeuHpəH MYhəH- |
| + | dis qurqӱları kompleksinə də S.t. |
| + | (və ya su kəməri) sistemi deyilir. Tə- |
| + | sərrufat-icməli, yaxud kommunal |
| + | (pəhər, qəsəbə, kənd) və texniki S.t,- |
| + | na bəlunur. Bundan əlavə mərkəzləi- |
| + | dirilmiit. (butun su ipilədiciləri- |
| + | nin), krup yaxud r-n (iri r-nda bir |
| + | necə yapayınl məntəqəsinin) və yerli |
| + | |
| + | |
| + | Qazıntılar nəticəsində Novqorodda 11 |
| + | əsrin sonu—12 əsrin əvvəlinə aid tax- |
| + | ta borulardan hazırlanmıp su kəməri |
| + | aikar edilmiqildir. Azərb.-da Qəbələ |
| + | ərazisində hələ 9 əsrdə iqəhəri ceimə |
| + | suyu ilə təchiz etmək ucun saxsı boru- |
| + | lardan ibarət su kəməri xətti olduqu |
| + | apkar edilmitdir. Bakıda, Lahıcda |
| + | və s.-də də qədim su kəmərlərinin |
| + | izləri tapılmhpipdır. a “ə |
| + | yYacup Cy KƏMƏD,ƏPH TƏ"İHHATbIH- |
| + | dan asılı olaraq kommunal və istehsa- |
| + | lat (sənaye yaxud k.t.) kəmərlərinə bə- |
| + | lunur. Ən iri su iplədiciləri me- |
| + | tallurgiya, kimya, neft e”malı səna- |
| + | yeləri, habelə İES-lərdir. S.t. məq- |
| + | sədləri ucun səthi (cay, su anbarı, |
| + | gəl, dəniz) və yeraltı sulardan (qrunt |
| + | və artezian suları, bulaq) istifadə |
| + | |
| + | |
| + | ci qurtular (bax Suyun təmizlənmə- |
| + | si), 4) təmiz su ehtiyatını saxlamaq |
| + | ucun qurqular (bax Subasqı qulləsi |
| + | və cəni): 5)suyu iplədicilərə vermək |
| + | ucun su kəməri sistemi. S.t.-nın YMY- |
| + | mi sxemi (ppək.) konkret pəraitdən |
| + | asılı olaraq dəyiyzpdirilə bilər: |
| + | məs., əgər suyu təmizləməyə ehtiyac yox- |
| + | Yddursa təmizləmə və onunla əlaqədar |
| + | qurqular sxemdən cıxarılır. Bəzən |
| + | ama bını evlərində lə ictimai bina- |
| + | larda isti su təcHizatı sistemi ya- |
| + | radılır. Sənaye si lari ucun |
| + | muəyyən pəraitdə) dəvriyyə S.t., Ha- |
| + | lə sudan ardıcıl istifadə sistem- |
| + | ləri dӱzəldilir. Devriyyə sistemində |
| + | təbii suların cirklənməsinin qar- |
| + | iyısını almaq və ondan səmərəli is- |
| + | tifadə etmək ucun iptlənmipt su e"mal |
| + | edildikdən sonra yenidən itilədici- |
| + | lərə verilir. Sudan ardıcıl istifa- |
| + | də sistemi bir muəssisənin tullantı |
| + | suyunu digərində iplətmək mumkun |
| + | olan hallarda tətbiq edilir. S.t.-nda |
| + | |
| + | |
| + | di sanitariya nəzarətindən kecirilir. |
| + | SSRİ-də mərkəzləpdirilini St |
| + | |
| + | |
| + | (ayrıca bir obyektin) S.t.-na ayrı- olan ipəhər və qəsəbələrin sayı dur- |
| + | lır. Yatayııl yerlərindəki “butun madan artır. |
| + | |
| + | muasir S.t. sistemləri mərkəzləp- Ədə Abramov N. N, Vodosnab- |
| + | dirilmipdir. | jenie, M., 1967, Qidravlika, vodosnab- |
| + | |
| + | |
| + | S.t.-nın bir necə minillik tari- |
| + | xi var. Hələ Qədim Misirdə yer al- |
| + | tından su cıxarmaq ucun ən sadə su- |
| + | qaldırıcı mexanizmlərlə təchiz olu- |
| + | nan cox dərin quyular tikilirdi, bu- |
| + | rada gil, taxta və Hətta metal: (mis, |
| + | qurqullun) borular milədilirdi. Qə- |
| + | dim Romada iri mərkəzlətdirilmint |
| + | – S,t, sistemləri məvcud idi: su kanal- |
| + | |
| + | |
| + | jenie i kanalizapil, 3 nzd,, M., 1980, |
| + | |
| + | SU N (SaPypiya)—durna- |
| + | kimilər dəstəsindən qulp cinsi. Dun- |
| + | yada 4, SSRİ-də 1 nevu (S. chloropus), |
| + | Azərb.SSR-də isə bu nəvun bir yarım- |
| + | ə (G. chloropus chloropus) Mə”siyM- |
| + | |
| + | |
| + | dan balacadır. Alnında qırmızı.pi- |
| + | |
| + | |
| + | lək var. Lələkləri qonurtəhər-zeytu- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ucun nasos stansiyaları, 3) təmizləyi- S.h |
| + | |
| + | |
| + | əhaliyə verilən suyun keyfiyyəti cid- 3 |
| + | |
| + | |
| + | Qapqaldaqa oxtpayır, lakin on= f |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | nu rəngdədir. Yanlarında uzunsov ar |
| + | |
| + | |
| + | zolaq olur. Azərb.SSR-də yuvalayır |
| + | və qıplayır. Sıx qamıplıqda duzəlt- |
| + | diyi yuvaya 6—12 yumurta qoyur. Bitki |
| + | və su onurqasızları ilə qidalanır. |
| + | SU XİZƏYİ İDMANI —su idmanı |
| + | nevuş idmancının xususi xizəklər- |
| + | də yedəkci kater vasitəsilə su uӱzərin- |
| + | də surutməsi. S.x.i.-na slalom, tramp- |
| + | lindən tullanma, fiqurlu surutimə |
| + | və s. daxildir. S.x.i. 20 əsrin 30-cu |
| + | illərindən inkipaf etmiit, ilk dun- |
| + | ya cempionatı 1949 ildə Fransada |
| + | olmutdur. SSRİ-də S.x.i. yarıpları |
| + | 1958, əlkə birincilikləri 1965 il- |
| + | dən genirilir. |
| + | SU HAZIRLIRI—buxar qazanında, |
| + | suqızdırıcı qazanda, yaxud muxtəlif |
| + | texnoloji proseslərdə istifadə edil- |
| + | məzdən əvvəl təbin mənbələrlən gələn |
| + | suyun e”malı. S.H. əməliyyatı İES- |
| + | də, nəql.-da, kommunal təsərrufatı |
| + | və sənaye mӱəssisələrində aparılır. |
| + | Bunun ucun su mexaniki qatıpqıqlar- |
| + | dan (koaqulyasiya, cəkdurmə və sӱzmə |
| + | yolu ilə), dəmir və mis oksidlərindən |
| + | (ion mubadiləsi metodu, sӱzmə yolu |
| + | ilə) və ya onda həll olmutt qazlardan . |
| + | (termik və kimyəvi e”malla təmizlə- |
| + | nir və yumpaldılır (kalsium və |
| + | maqnezium duzlarından təmizləməklə). |
| + | .h. metalların korroziyasının, ərp |
| + | əmələ gəlməsinin, e”mal olunan mate- |
| + | rialın cirklənməsinin və s.-nin qar- |
| + | pısını alır. | |
| + | SU HEYVANLARI, Hidrobi- |
| + | ontla r—həyatı suda gecən heyvan- |
| + | lar. Su muhitinin sıxlıqı hava mu- |
| + | Hitinə nisbətən orta Hesabla 800) də- |
| + | fə cox olur. Suyun sıxlıqından ası - |
| + | lı olaraq heyvanların suda hərəkəti |
| + | təkmillətmindir. S.h.-nda (onur- |
| + | qasızlarda və amr larda) mayalan- |
| + | ma xaricdə gedir. Bəlunmə və tӱmur- |
| + | cuqlanma yolu ilə coxalma yalnız su |
| + | heyvanlarına məxsusdur. Tənəffus |
| + | qəlsəmə və bədən səthi ilə gedir. Pa- |
| + | leontoloji materiallara əsasən Yer |
| + | səthində həyatın inkipafı ilk dəfə |
| + | suda bampllamıpdır. Lakin su ipərai- |
| + | tində heyvanların proqressiv ingi- |
| + | iafı balıqlar sinfindən yuxarı ge- |
| + | də bilməmipdir. İlk su heyvanları |
| + | icərisində onurqalı heyvanların ali |
| + | truplarının olmaması, əsasən suda |
| + | havaya nisbətən həll Olmup oksigenin |
| + | - dəfə az olması ilə izah edilir. |
| + | cdadı suda yapamıtn quruda yapya- |
| + | yan ali heyvan siniflərinin bə”zi |
| + | nӱmayəndələri təkamul prosesi zama- |
| + | nı ikinci dəfə su həyatına gecmiqt- |
| + | lər. Bu cur ikinci S.H.-na pərayaqlı- |
| + | lar, balinalar, sirenlər, bə”zi suru- |
| + | nənlər, becəklər, taxtabitilər, at- |
| + | ciyərlə tənaffus edən bə”zi molyusk- |
| + | lar daxildir. Onlarda oksigenlə tə- |
| + | nəffusetmə xususiyyəti qalmıtl dır. |
| + | S.H. iki əsas qrupa (dəniz və ppirinsu |
| + | heyvanları) bəlunur. Paleontoloji və |
| + | izioloji mə"lumatlar gəstərir ki, |
| + | Muasir iqirinsu heyvanları dəniz hey- |
| + | vanlarından, quruda yapqayan onurra- |
| + | |
| + | |
| + | uv o ibn o |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | z |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | lılar və cuculər iirinsu heyvanla- |
| + | rından əmələ gəlmitlər. |
| + | SU HƏVZƏLƏRİNİN SANİTARİ- |
| + | YA MUHAFİZƏSİ (SHSM)--icməli |
| + | su mənbələrini cirklənmədən qoruyan |
| + | qanunverici, təkilati və sanitar- |
| + | texniki tədbirlər sistemi. SHSM ba- |
| + | rədə ilk devlət qanunu 19 əsrin 70-ci |
| + | illərində B. Britaniyada, 90-cı il- |
| + | lərdə isə Fransada (yeraltı bulaq- |
| + | larla əlaqədar) həyata kecirilmiii- |
| + | dir. SSRİ-də sanitariya muhafizəsi |
| + | zonalarını təpkil edən SHSM qa- |
| + | nunvericiliyi 1928 ildə rəsmilətidi- |
| + | rilmitdir. Ciddi rejimli və məh- |
| + | dudlatdırılmın sanitariya muha- |
| + | izəsi zonası muəyyənlətdirilmiin- |
| + | dir. Birinci zonaya su gəturulən yer |
| + | və su kəmərinin ba qurquları aid- |
| + | dir, bura hasara alınır, sahəsi ya- |
| + | iıllapdırılır. qorunur və tikinti |
| + | ipləri qadaran edilir. İkinci zo- |
| + | naya su təchizatı mənbəyinə tə”sir gəs- |
| + | tərə bilən sahə aiddir. Cayın sahili |
| + | 150—200 m enində yalıllatdırılır |
| + | və sanitariya rejimi gezlənilir. |
| + | SHSM-nə sanitariya-epidemioloji |
| + | st.-lar nəzarət edir. |
| + | Əd. Topcubapov M. A., Ətraf |
| + | mӱhit və saelamlıq, B., 1979, |
| + | SU HARXI–su axını enerjisinin |
| + | tə"sirindən fırlanan ən sadə Hidrav- |
| + | lik muӱhərrik. Hələ cox qədim zaman- |
| + | larda Misir, Hindistan, Cin və di- |
| + | gər elkələrin suvarma sistemlərində, |
| + | sonralar isə su dəyirmanlarını, ki- |
| + | cik istehsalatda maptın və mexanizm- |
| + | ləri hərəkətə gətirmək ucun iplədi- |
| + | lirdi. Gucu, fırlanma tezliyi və |
| + | |
| + | |
| + | .İ.ə. azdır. |
| + | SUAD RƏPBHLU (Suat Derviş) (Təxən- |
| + | luslərin — Xədicə Xətib, |
| + | Suveyda Xətib, Suad ör |
| + | zən) (1903, İstambul—23.7.1972, İs- |
| + | tambul)—turk yazıcısı, ictimai xa- |
| + | dim. “Bəhirənin elcilərik (1923), “Nə |
| + | bir səs, nə bir nəfəs (1923), “Fat- |
| + | manın gunahıə (1924), FƏminə (1931), |
| + | cFosforlu Cevriyək (1948), “Anqara |
| + | Məhöycyə (1958), *“Malikanənin kəlkə- |
| + | ləriə (1969) və s. romanları roman- |
| + | tik məhəbbət və qadın azadlıqı məv- |
| + | zusundadır. Nazim Hikmətlə birgə |
| + | mӱtərəqqi cRəsmli ayə jurnalında |
| + | ipləməsi dunyageruӱptqunə gӱclu təsir |
| + | gəstərmitdir. Turkiyədə ilk mətbuat |
| + | itpciləri həmkarlar ittifaqının təpi- |
| + | kilatcısı və sədri (1939—47) olmuii- |
| + | dur. 1953—63 illərdə muhacirətdə |
| + | yappamıddır. “Mən nə ucun Sovet İt- |
| + | tifaqının dostuyamə (1944) ocerk- |
| + | lər kitabı var. Bir necə dəfə SSRİ- |
| + | də onMymaAyp. |
| + | |
| + | Əsərləri: Fosforlu Cevriyə, |
| + | B., 1964, Anqara məhbusu, B., 1973: Lk- |
| + | bovnıe romanı, M., 1969. |
| + | |
| + | q Anbkaena L. O,, İz istorii |
| + | turepkoqo romana, 20—50-ve qodı XX ve- |
| + | ka, M., 1975, |
| + | |
| + | SUAYIRICI — atm. yaqıntıları- |
| + | nın Yaratdırı axımı muxtəlif is- |
| + | tiqamətlərə yənəlmit iki yamac uzrə |
| + | ayıran xətt. Duzənliklərdə S., adə- |
| + | tən, səthi hamar sahədən ibarət olur. |
| + | Atlantik və PQimal Buzlu okeanları- |
| + | na təkulən cayları Sakit və Hind |
| + | okeanlarına tekulən caylardan ayı- |
| + | ran xətq Yerin Ööanı S.-sı sayılır. |
| + | SUAL İYYARƏSİ—-sual cumləsinin, |
| + | eləcə də ritorik məzmunlu cumlənin |
| + | sonunda (ispan dilində cӱmlənin əv- |
| + | vəlində tərsinə) qoyulan durqu ipyarə- |
| + | si (?). Sitatın sonunda metərizə |
| + | |
| + | |
| + | SU HƏVZƏLƏRİNİN SANİTARİYA MUHAFİZƏSİ |
| + | |
| + | |
| + | icərisində və Ya vərəqin kənarında |
| + | qoyulan Şi. mətndən, yaxud sitatın |
| + | məzmunundan pubhələnməyi bildirir. |
| + | SUALTI ARXEOLOӦGİYA—su (də- |
| + | NİZ, cay, gəl) altındakı qədim və or- |
| + | ta əsr abidələrinin arxeoloji təd- |
| + | qiqatı, Sahillərin su basması, zəl- |
| + | ZƏLƏ VƏ S. NƏTİCƏSİNDƏ su altında qa- |
| + | lan gəmilər, yapayıl yerləri, iiqhər- |
| + | lər, limanlar və s. bu tədqiqatlar za- |
| + | manı eyrənilir. S.a. 20 əsrin əvvəl- |
| + | lərində yaranmıpdır. |
| + | |
| + | Azərb. Tarixi Muzeyində yaradıl- |
| + | mıpp (1968) sualtı arxeoloji tədqi- |
| + | qatlar qrupu Xəzərin q. sahillərin- |
| + | DƏ və su altında orta əsrlərə aid )a- |
| + | iayıpi yerləri (Bəndovan 1, II, Bil- |
| + | gəhport və s.) apkar etmipdir. |
| + | |
| + | Əd. Lanitiki Q., Amforı, za. |
| + | tonuvpyiq korabli, zatoplennıe qoroda |
| + | per, s nem., M., 1982, |
| + | |
| + | SUALTI BETON İİYLƏRİ, su al- |
| + | tı betonlama—su altında yer- |
| + | ləiən qurquya və ya onun elementləri- |
| + | nə beton qarıpıqının dəiyənməsi və |
| + | Ya təkulməsi ilə əlaqədar olan i1- |
| + | lər kompleksi. S.b.i. hidrotexniki |
| + | qurquların tikintisi və tə“miri mud- |
| + | dətini qısaldır, xərcini xeyli azal- |
| + | dır. S.b.i. dok, :iluz, bənd və s, qur- |
| + | quların sualtı Hissələrinin iniqa- |
| + | sında, xəndək və quyuların dibinə |
| + | sukecirməyən yastıqların dəttənmə- |
| + | sində və s.-də tətbiq edilir. S.6b.i:- |
| + | ndə beton qarıpqıqını sudan izolə |
| + | edən və təkulmə dəvrundə onun yuyul- |
| + | masının qariısını alan xususi ӱsul |
| + | |
| + | |
| + | və vasitələrdən istifadə olunur. |
| + | “PTaquli qaldırılan boru usulu ilə |
| + | beton qarıpıqı diametri 200—300 xm |
| + | |
| + | |
| + | olan və apaqı hissəsi əvvəl təekul- |
| + | MYHI, lakin hələ elastikliyini itir- |
| + | MƏMHHI beton kutləsinin icərisində |
| + | yerlətdirilmitn boru vasitəsilə fa- |
| + | siləsiz vurulur. Depənmiit beton kut- |
| + | ləsinin qalınlıqı artdıqca boru yu- |
| + | xarı qaldırılır. Borunun tə”si |
| + | radiusu 6 m-ə qədərdir. Əlculəri |
| + | m-dən cox olan beton qurqular ayrı- |
| + | ayrı bloklara bəlunur və beton eyni |
| + | zamanda bir necə boru vasitəsilə vu- |
| + | rulur. Bir boru vasitəsilə aparılan |
| + | S.b.i.-nin məhsuldarlırı saatda 15— |
| + | 20 m?-dir. Qalxan məhlulg usulu ilə |
| + | aparılan S.b.i.-ndə əvvəlcədən cın- |
| + | qıl doldurulmuit bloklara diametri |
| + | 37—100 mm olan boru vasitəsilə se- |
| + | ment məhlulu vurulur. Borunun məh- |
| + | lula batma dərinliyi azı O,8 mm olur. |
| + | Sement məhlulunun mutəhərrikliyi |
| + | onun boppluqları doldurmasını tə”- |
| + | min etməlidir. S.b.i.-ndə digər usul- |
| + | lardan da istifadə olunur (bax həm- |
| + | cinin Beton iləri). |
| + | |
| + | SUALTI QAYIQ—suyun altında və |
| + | ustundə strateji, operativ-taktiki və |
| + | digər tappırıqları yerinə yetirən |
| + | gəmi. Guclu dəniz donanması olan |
| + | devlətlərdə, o cumlədən SSRİ-də mus- |
| + | təqil hərbi qӱvvə nəvudur. Dərinlikdə |
| + | suyun təzyiqinə davam gətirmək ucun |
| + | S.q. metaldan hazırlanıb, damcıitə- |
| + | killi və ya siqariəkilli formada |
| + | olur. S.q.-ın suyun altına enməsi |
| + | ucun onun ballast sisternləri su ilə |
| + | doldurulmalıdır. Dərinliyin dəyiii- |
| + | dirilməsi və gəminin su uzunə qalx- |
| + | ması ufuqi sukanlar vasitəsilə və |
| + | sonradan ballast sisternlərindəki |
| + | suyun sıxılmını hava və ya qazla kə- |
| + | nar edilməsi yolu ilə baiza gəlir. Su |
| + | ustundə Hərəkət etdikdə atom ensrge- |
| + | tika və Ya dizel qurqularından, də- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | a s axırı iyo xaxaxa “a unu |
| + | —əsq—- -- na q tı —. |
| + | |
| + | |
| + | rinlikdə atom qurquları, Yaxud elek- |
| + | trik akkumulyatorlarından, dərinlik |
| + | az olduqda isə xususi dizel qurqrula- |
| + | rından istifadə olunur. Muasir S.q., |
| + | qəyyinatından asılı olaraq ballis- |
| + | TİK və qanadlı rk lər torpedalar, |
| + | minalar və həmcinin Hidroakustik, |
| + | radiolokasiya və digər radioelektro- |
| + | nİKa aparatları ilə təchiz edilir. |
| + | Strateji S.q.-ların əsas silahı uzaq- |
| + | mənzilli ballistik nuӱvə raketləri- |
| + | dir. Belə gəmilər adətən atom ener- |
| + | getika qurquları ilə təchiz olunduqru |
| + | |
| + | |
| + | ucun okeanda uzun muddət qala bi- |
| + | lirlər. |
| + | İlk S.q.-lar 17 əsrdə quraidı- |
| + | |
| + | |
| + | rılmaqa bailanmıjtdır: Londonda |
| + | ollandiyalı Korneli van Drebbel |
| + | (1620), Rusiyada ixtiracı dulgər Ye- |
| + | fim Nikonov (1724), Pimali Ameri- |
| + | kada Butnell (1776), Fransada R. |
| + | Fulqon (1801). Almaniyada V. Bau- |
| + | er (1850) və 6. tərəfindən. |
| + | |
| + | Mӱasir coxməqsədli atom S..q.-la- |
| + | rının subasımı 5000 7”-dək, sualtı |
| + | sur”əti bə km/saat-a yaxın, enmə də- |
| + | rinliyi 400 m-dəkdir. |
| + | |
| + | SUALTI İDMAN—su idmanı ne- |
| + | vӱz akvalanq və lastlarla muxtəlif |
| + | məsafələrə sualtı uzmək, əvvəlcədən |
| + | muəyyənlətdirilmit istiqamətlər ӱzrə |
| + | sualtı ӱzmək, sualtı turizm, atı |
| + | atıcılıq və s.-dən ibarətdir. S.i. 20 |
| + | r 20-ci illərində yaranmıiq, |
| + | SORİ-də isə 50-ci illərdən inkimaf |
| + | etmiidir. 1958 illən Hər il S.i, |
| + | Bə SSRİ cempionatları kecirilir. |
| + | :SRİ-də S.i. Federasiyası 1959 illə |
| + | yaradılmıntdır,( 1965 ildən Umumdun- |
| + | ya Sualtı Fəaliyyət Konfederasiya- |
| + | sının (KMAS, 1959) uzvudur. |
| + | SUALTI KANYONLAR —okean və |
| + | dəniz dibində yerlətən dərin dərə- |
| + | lər. Adətən, materik dayazlırı və |
| + | materik yamacında yayılmızqdır. |
| + | Uz. 120 km-ə qədər və daha cox, eni isə |
| + | bir necə on km-ə qədər olur. Bə”zi S.k. |
| + | iri cay (Konqo, Hind, Qanq, Amazon |
| + | və s.) dərələrinin sualtı davamıdır. |
| + | SSRİ sahilləri yaxınlırında iri |
| + | S.k.-a Qara dənizdə, Sakit okean BƏ |
| + | Pimal Buzlu okeanı dənizlərində |
| + | rast gəlmək olur. |
| + | |
| + | SUALTI KİNOCƏKMƏ—su altın- |
| + | dakı muxtəlif obyektlərin, sualtı |
| + | HHLTƏPHH BƏ s.-nin kinoya cəkilməsi: |
| + | Adi kino aparatları ilə sualtı qa- |
| + | Yıqların, su dərinlik aparatları- |
| + | NIN illuminatorundan, akvarium və |
| + | s.-nin pəffaf divarından, habelə |
| + | avtonom intiqallarla birlikdə su- |
| + | kecirməyən kameralara (boks) salı- |
| + | nan kino aparatları ilə cəkilir. |
| + | SSRİ-də S.k. ucun ilk kino aparatı |
| + | 1933 ildə yaradılmındır. Akvalam- |
| + | qın kəpfindən sonra S.k. daha genin |
| + | yayıtlmınidı. Texnikanın muasir |
| + | səviyyəsi akvalanqcı uzə bilməyən də- |
| + | rinliklərdə də S.k.-yə imkan verir. |
| + | Bu halda kino aparatı məsafədən İda- |
| + | rə edilir. Cəkilən obyekt zəif iptıq- |
| + | lanarsa S.k. iplərində ipıqlandı- |
| + | rıcı qurqulardan istifadə olunur. |
| + | |
| + | .K. bədii, sənədli, elmi-kutləvi. və |
| + | elmi-tədqiqat filmlərinin cəkili- |
| + | iqtində tətbiq edilir. |
| + | |
| + | SUALTI RABİTƏ KABELİ —dəniz |
| + | və okeanların dibi ilə (bir necə min |
| + | Mdək dərinlikdə) cəkilən uzaq rabi- |
| + | tə kabeli. S.r.k, qitələrarası rabi- |
| + | tədə əsas vasitələrdən biridir. İlk |
| + | S.r.k. 1850 illə Pa-de Kals bokazıq |
| + | |
| + | r , H- |
| + | |
| + | dan (Duvr—Kale xətti) cəkilmizi. |
| + | |
| + | |
| + | SUBANTARKTİKA QURİYARI 55 |
| + | |
| + | |
| + | dir. 1943 ildə S.r.k.-ndə aralıq guc- |
| + | ləndiricilərdən istifadə edilməsi, |
| + | qeyri-məhdud uzunluqlu rabitə xətlə: |
| + | rinin cəkilməsinə imkan verdi. |
| + | |
| + | r.K.-Nİ cəkmək ucun kabel gəmisin- |
| + | dən istifadə edilir. Muasir S.r.k. |
| + | ilə 6 MhHs-ə qədər tezlik zolaqında |
| + | eyni vaxtda 720 telefon danınıırı |
| + | aparmaq mumkundur. S.r.k. polieti- |
| + | len izolyasiyalı koaksial kabeldir. |
| + | Dayaz və sahilboyu sularda cəkilən |
| + | S.r.k.-nin gəmi ləvbəri və trallara |
| + | ilippib qırılmasının və ya qabar- |
| + | ma-cəkilmə vaxtı dapilı qruntlarla |
| + | surtunməsinin qarpısını almaq ucun |
| + | kabel polad zirehlə ərtulur. 700 m- |
| + | dən artıq dərinliklə cəkilən gabel- |
| + | lərdə xarici zireh təbəqəsi olmur və |
| + | aparıcı element funksiyasını bo- |
| + | rupəkilli daxili naqilin (keciri- |
| + | cinin) mərkəzində yerləldirilmiyn |
| + | polad tros yerinə yetirir, Belə ka- |
| + | bellər orta (daxili naqilin diamet- |
| + | ri—8 mm, xarici naqilinki 25 xi |
| + | və beyuk (uyqun olaraq 8 mm və 38 mm |
| + | |
| + | |
| + | əlculu olur. |
| + | SUALTI TELEVİZİYA — sualtı |
| + | muhiti və obyektləri muppahidə etmək |
| + | ucun televiziya. Batmıiq gəmiləri |
| + | axtarmaq, gəminin sualtı Hissəsini, |
| + | hidrotexniki qurqu və sualtı kom- |
| + | munikasiyaları nəzərdən kecirmək, |
| + | dəniz və okeanların heyvan və bitki |
| + | |
| + | |
| + | aləmini eyrənmək, arxeoloji axtarıpq- |
| + | |
| + | |
| + | lar aparmaq və s. ucun tətbiq edilir. |
| + | Bu məqsədlə televiziya kamerası bir |
| + | necə yuz metr dərinliyə salınır, be- |
| + | yuk ərə televiziya kamera- |
| + | sı məsafədən (idarəetmə pultundan), |
| + | kicik dərinliklərdə isə əl ilə idarə |
| + | edilir. S.t. sistemlərinə (qapalı |
| + | sistemlərə aid edilir) apaqıdakılar |
| + | daxildir: sualtı Hissəsinə—verici |
| + | televiziya kamerası, coxqatlı kabel, |
| + | ipıq mənbəyi, fotocəkmə bloku: su- |
| + | ustu hissəsinə—videonəzarət ciha- |
| + | zı, idarəetmə pultu, elektrik cərə- |
| + | yanı mənbəyi. Kamerada verici tele- |
| + | viziya borusu kimi vidikon, CUnepop- |
| + | tikon və s. iplədilir. |
| + | |
| + | SUALTI TUNEL--cay məcrasının |
| + | və ya digər su maneələrinin (məs., də- |
| + | niz kərfəzinin, boqazının) altında |
| + | tikilən qurquz nəql. vasitələrini |
| + | buraxmaq və muhəndis kommunikasiya- |
| + | sını yerlətdirmək ucundur. S.t. adə- |
| + | tən, məcraaltı və qismən də sahil zo- |
| + | nasını kəsir. Profili iki tərəfə |
| + | meylli olur. Eni 20 m və daha coxdur. |
| + | İlk S.t. 1843 ildə B. Britaniyada |
| + | tikilmipdir. Hazırda muxtəlif əl- |
| + | gələrdə 200-dən artıq S.t. cəkilmiyi- |
| + | di Dal həmcinin Tunel). |
| + | SU, TI FAYDALI QAZINTI |
| + | İSTEHSALI—su altından (cay, gəl, |
| + | dəniz və okean dibindən) faydalı qa- |
| + | zıntıların cıxarılması. ya okea- |
| + | nı kӱlli miqdarda mineral ehtiyatla- |
| + | rını əzundə toplayır: məs., Sakit |
| + | okeanın dibindəki dəmir-manqan mi- |
| + | neral tərəmələrində 2,4-1044 772 man- |
| + | qan, 2,8-109 t, kobalt, 9,4-109 t nikel |
| + | və 5,3.109 t mis ehtiyatı olduqu eh- |
| + | timal edilir. İnsanlar cox qədimdən |
| + | bu sərvətlərdən istifadə etmayə cəhd |
| + | etmiplər. E.ə. 11 əsrdə finikiyalı- |
| + | lar dəniz balıqqulaqı cəkuntulərin- |
| + | dən tund qırmızı boyaq istehsalı |
| + | ucun xammal cıxarmıillar. E.ə. 3 |
| + | əsrdə Bosfor kerfəzində Xalka a.-n- |
| + | da 4 m dərinlikdən mis filizi cıxa- |
| + | rılırdı. əsrin axırlarından |
| + | batilayaraq Avstraliya (1870), Brazi- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | liya (1884), Hindistan (1909) sahil- |
| + | lərində qızıl, sonralar ilmənit, ru- |
| + | til, sirkon, monasit səpintiləri mə- |
| + | nimsənilməyə bazlandı. 20 əsrin 20- |
| + | ci illərindən su altından qalay, al- |
| + | maz və dəmir. filizi cıxarılır. |
| + | SSRİ-də dəniz səpintilərinin mənim- |
| + | sənilməsinə 1966 ildə Baltik dənizi- |
| + | nin tp, hissəsindəki, ppelfdə (titan- |
| + | sirkon konsentratları) batlanıldı. |
| + | |
| + | Mədən, geoloji və hidrometeoro- |
| + | loji ipəraitdən, yataqın iplənilmə- |
| + | si dərinliyi və faydalı qazıntı- |
| + | nın HƏBYH/1ƏH asılı olaraq muxtə- |
| + | lif texniki vasitələr və cıxarma |
| + | usulları tətbiq edilir. Sualtı ya- |
| + | taqlar, əsasən, coxcalovlu, Hidrav- |
| + | lik və qreyferli draqlarla iiləni- |
| + | lir. Draqlarla yatarın iplənmə də- |
| + | rinliyi 50 m-dən 1800 m-dək olur. Oke- |
| + | an və dəniz təkindəki Yataqlar yeral- |
| + | tı mə”dən qazmaları və qazıma quyYu- |
| + | ları ilə iplənilir. Sualtı ipaxta- |
| + | ların əksəriyyətində luӱlənin aqvzı |
| + | quruda qoyulduqundan nəqliyyat qaz- |
| + | malarının uz. bir necə km-ə catır. |
| + | Yataqlar bə/zən sun”i a.-larda (məs., |
| + | Yaponiyada FMaykaq tpaxtası) acılır. |
| + | Hazırda sualtı kemur, dəmir fili- |
| + | zi ipaxtaları və qalay mə dənləri is- |
| + | tismar edilir. Sualtı neft və qaz |
| + | yataqlarının istismarı daha geniii |
| + | yayılmıtdır. Su altından neft cı- |
| + | xarmaq ucun Avropada ilk dəniz quyu- |
| + | su 1925 ildə Azərb. SSR-də İlic bux- |
| + | tasında qazılmıpdır (bax Dəniz |
| + | neft mə dəni). |
| + | |
| + | Dəniz suyunda həll olan duz və kim- |
| + | yəvi elementlərin (umumi Pəcmi 48 |
| + | mln. km?-ə catır) fiziki-kimyəvi |
| + | proseslərlə ayrılması da S.f.q.i.-na |
| + | aid edilir. Sənaye miqyasında dəniz |
| + | suyundan natrium-xlorid, .maqnezium |
| + | və brom istehsal edilir: Dəniz suyun- |
| + | da kimyəvi elementlərin konsentra- |
| + | şiyası az olduqundan, onların cıxa- |
| + | rılması iqtisadi cəhətdən əlveriin- |
| + | di deyildir. |
| + | |
| + | Əd. Mero D., Mineralınıe bəoqat- |
| + | |
| + | stva okeana, per. s anql., M., 1969: Dobı- |
| + | ca poleznıx iskopaemıx so dna morev8 i |
| + | okeanov, M., 1970: Texnoloqil dobıci po- |
| + | leznıx iskopaemıx so dna ozer, morev i |
| + | ogeanov, M., 1979, |
| + | SUAHİLİ DİLİ,kisvahili— |
| + | Keniyanın və Tanzaniyanın 2 rəsmi |
| + | dilindən biri. Uqandada, Somali |
| + | resp.-nın c., Mozambikin :im. r-nla- |
| + | rında, Zairin 11.-ində də yayılmıii- |
| + | dır. Bantu dillərinə daxildir. Af- |
| + | rikada ərəb dilindən sonra ən cox ya- |
| + | yılmın dildir: təqr. 50 mln. alam |
| + | DADI Dr (1980). 1980 ildən Şd. |
| + | YUNESKO-nun milək dillərindəndir. |
| + | 20-dək dialekti var. Leksikasında |
| + | ərəb və ingilis dillərindən gecmə |
| + | səzlər coxdur, Yazıda 10 əsrdən ərəb |
| + | qrafikasından istifadə olunmunq, |
| + | 19 əsrin 2-ci yarısından latın qra- |
| + | fikasına kecilmiidir. |
| + | |
| + | Ədl Micina ER. N... | |
| + | M., 1969. E. H., 3labik cyaxnının, |
| + | SUAHİLİLƏR, vasuahililər |
| + | — İPərqi Afrikada (əsasən Keniya, |
| + | Tanzaniya, qismən Mozambikdə, həm- |
| + | cinin yaxın adalarda) yapayan xalq. |
| + | FS.ə adı təqr, 12 əsrdən məvcuddur. |
| + | Orta əsrlərdə S. 1Pərqi Afrikada |
| + | iqəhər-dəvlətlərin |
| + | laliyyətlərini itirmir Kilva, Pate, |
| + | Malindi və 6.) etnik tərkibini təp- |
| + | kil edirdilər. Umumi sayları 1780 |
| + | min nəfərdir (1982). Suahili dilində |
| + | |
| + | |
| + | (18 əsrdə istiq- S |
| + | |
| + | |
| + | danımırlar. Əsas məiquliyyətləri |
| + | əkincilik, sənətkarlıq və ticarətdir, |
| + | bir qismi sənaye mӱəssisələrində ili- |
| + | ləyir. Dindarları mӱsəlmandır. |
| + | Əd.: Narodı Afriki, M., 1954, |
| + | Bruk S. İ., Naselenie mira, M., 1981. |
| + | SUAYYIRAN —axının məcrasında |
| + | yerləiqən və ӱzərindən su axıb təku- |
| + | lən maneə (astana). Yalında (qurqu- |
| + | nun yuxarı kənarında) xususi duzəl- |
| + | dilmii basqısız depik və ya gəzdən |
| + | su axıb tekulən divar da S. adlanır, |
| + | Meliorasiya və hidrotexnikada gul- |
| + | li miqdarda su buraxmaq, hidrometri- |
| + | yada isə kicik su sərflərini əlcmək |
| + | ucun tətbiq olunur. Divarın uzununa |
| + | profilinin gerunupqunə gərə nazik |
| + | divarlı, praktiki tə profil- |
| + | li və enli astanalı (pək.), məcrada |
| + | yerləməsinə və yalının planda gəru- |
| + | nupqunə muvafiq olaraq Arı vər, Ə/- |
| + | rixətli və s. S.-lar var. Suyun axıb |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Suatıranların sxemi: / —nazik divar- |
| + | lı, 2—təcrubi profilli, 3—enli asta- |
| + | nalı suapıranlar: YB—yuxarı byef (su |
| + | səviyyəsi yuxarı olan hissə), AB—apaqrı |
| + | byef (su səviyyəsi apaqı olan hissə): |
| + | 16—-basqı. |
| + | |
| + | TƏKY-“MƏ HlƏpaHTHHƏ Kepə C.-nap BaKy- |
| + | umlu, vakuumsuz, yandan sıxılan, yan- |
| + | dan sıxılmayan, suya batmınq və bat- |
| + | mamın olur. |
| + | |
| + | ƏƏ.: Qidrotexniceskiv |
| + | c. 1—P, M., 1979, |
| + | SUAPMIRAN BƏND—yalı (bax Su- |
| + | atıran)çzərindən su axan bənd. Yerli |
| + | Hidrogeoloji ipəraitdən asılı olaraq |
| + | S.b. beton, dəmir-beton, daiq və arac- |
| + | dan tikilir. Beton və dəmir-beton |
| + | S.b.-in hund. 300 m-ə catır. Su anba- |
| + | rında səviyyəni və aiyan suyun sərfini |
| + | tənzimləmək məqsədi ilə S.b.-in yalı |
| + | tzərində qapılar duzəldilir. |
| + | |
| + | UB... (lat. 50bB—altında, yanında, |
| + | ətrafında)—nəyinsə apaqısında, al- |
| + | tında, yanında olmaq (məs., submarin, |
| + | subtropiklər), tabelilik (məs., sub- |
| + | ordinasiya), qeyri-əsaslıq, ikinci- |
| + | dərəcəlilik (məs., subarenda) mə”na- |
| + | larını bildirən murəkkəb sezlərin |
| + | tərkib hissəsi, |
| + | |
| + | CYBARAbIPFAHbi (Cicuta )—sərTHp- |
| + | cicəklilər fəsiləsindən bitki cin- |
| + | si. Coxillik su, yaxud bataqlıq bit- |
| + | kisidir. Lələkiəkilli yarpaqları |
| + | uzun saplaqlıdır. Xırda ar cicək- |
| + | ləri mӱrəkkəb cətirdə yerlətir. Mey- |
| + | vəsi dəyirmidir. Əsasən, PTimali Ame- |
| + | rikada 10 (bapqa mə”lumata gerə 20- |
| + | dək) novu, SSRİ-də zəhərli S. |
| + | (S. cӱqoza) genin yayılmıqidır. Qaf- |
| + | qazda Abx.MSSR-də bitir. SSRİ flo- |
| + | rasında ən zəhərli bitkilərdən bi- |
| + | ridir. Ən cox payızda və yazda ev hey- |
| + | vanları (qaramal, qoyunlar) zəhər- |
| + | ilər |
| + | 76 lər ARKTİKA işə "yollar, |
| + | arımkurəsində coqrafi quritaq. |
| + | 58—60" ilə 65—67* c.e.-ləri arasın- |
| + | dadır. Sakit, Atlantik və Hind okean: |
| + | larının bir Hissəsini əhatə edir. |
| + | .Q. ucun hava kӱtlələrinin MƏBCYM |
| + | uzrə bir-birini əvəz etməsi xarakte- |
| + | rikdir, qımda Antarktika, yayda isə |
| + | mӱlayim enliklərin hava gkutlələri |
| + | hakimdir. İqlimi soyuqdur. bazamız |
| + | |
| + | |
| + | soorujenin, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | — ve — a — — |
| + | |
| + | |
| + | o |
| + | |
| + | |
| + | — yaqıntı (əsasən, sulb |
| + | |
| + | |
| + | 56 |
| + | |
| + | |
| + | orta temp-ru qıtda —5-dən (ippm.-da) |
| + | —15"S-yə qədər (c.-da), yayda 0—2"S, |
| + | suyun orta temp-ru isə muvafiq ola |
| + | raq —1,5-dən —2*S-yə qədər və 0—2*S- |
| + | dir. İllik yaqıntı 500 mm-dir. Qıp- |
| + | da S.q.-nın akvatoriyası ӱzən buzlar- |
| + | la ertulur, Yayda isə buzlardan tama- |
| + | milə azad olur. Tez-tez covqun, qar |
| + | fırtınaları, duman mutpahidə edi- |
| + | lir. Hund. 10 M-ə catan nanranap xa- |
| + | rakterikdir. Suyun Dӱllulutu il boyu |
| + | az dəyipilir (33— o). S.q. balıq və |
| + | ina ovunun muhum r-nlarındandır. |
| + | u sahəsi planktonlarla zəngindir. |
| + | Adalarda iptibyə, ot və kolluqlar ya- |
| + | yılmhptdır. |
| + | SUBARENDA (sub...--polyakca aqep- |
| + | da—icarə)—sazipi, mӱqavilə, buna, |
| + | əsasən, icarədar mulkiyyətini, ya onun |
| + | bir Hissəsini muəyyən muzdla bapqa |
| + | iqəxsə (subarendatora) muvəqqəti is- |
| + | tifadə ucun icarəyə verir. Bax Tor- |
| + | paq fala |
| + | SUBARKTİKA QURİYARI—1Pimal |
| + | yarıngurəsnvdə coqrafi qurataq. 60— |
| + | * ilə 67—73" ipm.e.-ləri arasında- |
| + | dır. Okeanda : S.q.-nın 4, sərhədi |
| + | məvsumi buzların yayıldıqrı sahələrə |
| + | uyqundur. İqlimi soyuqdur. Orta |
| + | Gəzər ƏH soyuq ayda (yanvar) —5-dən |
| + | (q.-də) —50*S-yə qədər (mərkəzi hissə- |
| + | nə), ən isti ayda (iyul) —10*S-dir. |
| + | Yayda mӱlayim, qıpda Arktika hava |
| + | kӱtlələrinin tə”siri Atӱndur. İllik |
| + | alında dupur) |
| + | 00—500 mm-dir. Qar ertuyu yerdə 8 |
| + | aydan artıq qalır. Daimi donuplluq |
| + | sahələri genip yayılmıptdır, S.q.- |
| + | nın quru sahəsi ucun hidrolakkolit- |
| + | lər, coxbucaqlı tərəmələr, soliflu- |
| + | kasiya ilə əlaqədar relyef formaları |
| + | xarakterikdir, tundra və metə-tund- |
| + | E: zonaları ayrılır. Qurjtaqın okean |
| + | issəsində buz rejimi ilə əlaqədar |
| + | olan proseslərin məvsumiliyi aydın |
| + | nəzərə carpır. Okeanın ust təbəqələ- |
| + | rinin oksigenlə zənginliyi plankton- |
| + | ların inkipafına, bu da ez nəvbə- |
| + | sində balıqların və digər dəniz hey- |
| + | vanlarının coxluqruna ppərant yaradır. |
| + | SUBASAR—cay dərəsinin bitki ər- |
| + | tӱyu olan və dapqın vaxtı su basan |
| + | hissəsi. Cay yataqının eninə inkipya- |
| + | fı və alluvial cekuntulərin toplan- |
| + | ması ilə əlaqədar yaranır. Beyuk du- |
| + | zənlik caylarının dərəsində daha |
| + | yaxtı inkitaf etmitdir: eni 40 km-ə |
| + | |
| + | |
| + | qədər ola bilər. u |
| + | SUVASAR TORPAQLAR—iri cayla- |
| + | rın yatarında alluvial cəkuntulər |
| + | uzərində əmələ gələn torpaqlar. Tor- |
| + | paq əmələgəlmə prosesindən asılı ola- |
| + | raq cimli, cəmən və bataqlıq torpaq- |
| + | larına ayrılır. Cimli torpaqlar |
| + | taxıl və muxtəlif cəmən otları və |
| + | ipıqlı mepələr altında əmələ gə- |
| + | lir. Yungul mexaniki tərkibə, zəif |
| + | su rejiminə və s. malikdir. Cəmən |
| + | torpaqları muxtəlif ot-taxıl bit- |
| + | kiləri altında, yataqrın mərkəzində |
| + | əmələ gəlib, tərkibində nlr humusu |
| + | olur. Strukturu dənəvərdir. ataqlıq |
| + | torpaqlar cay yataqının terrasboyu |
| + | hissəsində otlu və metpə bataqlıqları |
| + | altında əmələ gəlir. Torflu, lilli, |
| + | mepə zonası subasarlarında cox qley- |
| + | lidir. S.t, munbitdir. Tərəvəz, yem |
| + | fitkiləri, cəltik . və s, əkilir. |
| + | SUBAS QULLƏSİ VƏ CƏNİ — |
| + | su təcLlizatı sistemində iplədilən |
| + | qurqular, şu kəməri iəbəkəsində bas- |
| + | qını və sərfi tənzimləmək, su ehti- |
| + | yatı yaratmaq və nasos st,-ları ipqi- |
| + | |
| + | |
| + | SUBARENDA |
| + | |
| + | |
| + | nin qrafikini tənzimləmək YHYHAYP. |
| + | Su basqı qulləsi bak (adətən dəmir- |
| + | beton və polad), dayaq konstruksiyası |
| + | (polad, dəmir-beton, bə”zən kərpic) |
| + | nə ərtukdən ibarətdir. Su istehlakı |
| + | azalan saatlarda nasos st.-ndan vuru- |
| + | lan artıq su, basqı qӱlləsində ton- |
| + | lanır və tələbat artan saatlarda sərf |
| + | olunur. Bakın tutumu onlarla m?-dən |
| + | (kicik su kəmərlərində) minlərlə |
| + | m?-dək (beyuk iəhərlərdə və sənayə su |
| + | kəmərlərində) olur. Su basqı cəninin |
| + | dayaq konstruksiyası olmur, lakin yuk- |
| + | səklikdə qurapdırılır: ondan, əsa- |
| + | SƏN, tənzimləyici tutum kimi, bə”zən |
| + | Yanqın (və ya qəza) ucun su ehtiyatı |
| + | saxlanılmasında istifadə edilir. |
| + | Muasir su təchizatı sistemində də- |
| + | mir-beton Saa daha cox iplədilir. |
| + | SUBASQI CHƏNİ — bax Subasqı |
| + | qulləsi və cəni. |
| + | |
| + | SUBASIMI, gəminin suba- |
| + | SI Mm I—ӱzən gəminin sıxıpdırıb |
| + | cıxardıqı suyun miqdarı. Həcmi S.- |
| + | na (gəminin voterxətdən aparı su |
| + | altında qalan hissəsinin Həcmi, m?-lə) |
| + | və kutlə S.-na (gəminin sualtı his- |
| + | səsinin həcminə dutən suyun kut- |
| + | ləsi, t-la) ayrılır. S. gəminin is- |
| + | tismar-texniki gestəricisidir. |
| + | SUBAİYİ—orta əsrlərdə bə”zi yaxın |
| + | PTərq əlkələrində, o cӱmlədən Azərb.- |
| + | da vəzifə: 1) pəhərdə asayin və əmin- |
| + | amanlıqa nəzarət edən polis rəisi. |
| + | Qazıya tabe idi:s 2) əyalətlərdə len |
| + | torpaq sahəsi olan hərbi feodal. Sulh |
| + | vaxtı yerlətdikləri qəsəbə və qala- |
| + | nın hakimi olan S.-lər muharibə za- |
| + | manı 250—300 nəfərlik suvari dəs- |
| + | |
| + | |
| + | tənin baticısı kimi deyuttlərdə ii- |
| + | |
| + | |
| + | tirak etməyə borclu idilər. |
| + | SUBDOMİNANT (sub...-- dominant), |
| + | musiqidə—major və minor mə- |
| + | qamlarında harmonik funksiya: hə- |
| + | min məqamların 4-cu pərdəsi S, ak- |
| + | kordlarının əsasını təpkil edir |
| + | və S. adlanır: məqamın 2-ci və 6-cı |
| + | pərdəsindən qurulan akkordlar da |
| + | S, ksiyasına aiddir. |
| + | SUBDUKSİYA (sub.:..--lat. AisIo— |
| + | aparma, kecirmə)—Yer qabıqı litos- |
| + | fer plitalarının və mantiya suxur- |
| + | larının cplitalar tektonikasıv an- |
| + | layımına uyqun olaraq bayipqa plita- |
| + | ların kənarları altına girməsi, S. |
| + | dərin fokslu zəlzələ zonalarının |
| + | yaranması və aktiv vulkan adaları |
| + | qəvsunuUn əmələ gəlməsi ilə mutpayiət |
| + | olunur. Muasir S. zonasına Sakit |
| + | |
| + | |
| + | okeandakı Kermadek novu misal ola |
| + | bair. | |
| + | SUBEKVATORİAL QURİYAQLAR— |
| + | |
| + | |
| + | Yerin iki coqrafi quriyaqı. PQimal |
| + | və Cənub yarımkurələrində, ekvato- |
| + | rial qurtaqla tropik quriyaqlar ara- |
| + | sındadır. İqlimində ekvatorial mus- |
| + | |
| + | |
| + | sonlar (qıppı quraq, yayı rutubətli, |
| + | temp-ru daim yuksək) ӱstunluyə malik- |
| + | dir. S.q. yayda (muvafiq yarımgkurə- |
| + | |
| + | |
| + | lərdə) ekvatorial hava gutləsinin, |
| + | qımda passatların (tropik hava) tə"- |
| + | siri altındadır. Orta aylıq temp-q |
| + | 15—322S, illik yaqıntı 250—2 |
| + | |
| + | mm-dir. Yaqıntının 90—9596 -i ya- |
| + | qıiplar devrundə (2—10 ay) r |
| + | |
| + | |
| + | Landiyaft zonaları (daimi rutubət- f |
| + | |
| + | |
| + | li mepələr, mevsumi rutubətli me- |
| + | iələr, rutubətli hundurotlu savanna- |
| + | lar və savanna meiələri, tipik |
| + | savannalar, səhralaptmıtl savannalar |
| + | və savanna metpələri) meridian isti- |
| + | qamətindədir. Heyvanat aləmi ucun |
| + | geviəyən cutdırnaqlılar, yırtıcı- |
| + | |
| + | |
| + | lar, gəmiricilər, termitlər, ikiqa |
| + | nadlılar və zərqanadlı hətərat səciy: |
| + | yəvidir. S.q.-ın okean sularında (səth |
| + | də) temp-r ilboyu təqr. 25*S-dir. Duz- |
| + | luluq ekvatora doqru 372/,,-DƏK aza- |
| + | lır. S.q.-ın landtaftı ə |
| + | əfindən cox dəyitdirilmiidir (xu- |
| + | məs Cənubi və Cənub-PTərqi Asi- |
| + | yada). Bir cox tədqiqatcılar mustəqil |
| + | S.q. ayırmırlar, onların ərazisini |
| + | ekvatorial quriaq və tropik qurilaq- |
| + | larla birlikdə subtropik quritaqlar |
| + | arasında butun zoları tutan iri tro- |
| + | pik qurpaqa daxil edirlər. |
| + | SUBEKVATORİAL İQLİM, sa- |
| + | vanna HT TH M H—CyöÖeKBaTOpHaz |
| + | enliklərin (Ekvatorial Afrika, Cə- |
| + | nubi və Cənub-1Pərqi Asiya, PTimali- |
| + | Avstraliya) iqlimi(y yuksək hava temp- |
| + | ru (orta temp-r ən soyuq ayda 182S, yay |
| + | aylarında 3092 S-dir), onun illik tə- |
| + | rəddudunun apaqı olması və yarın- |
| + | tıların (əsasən, yayda dupqur) cox- |
| + | luqu (2000—2500 mm) ilə xarakteri- |
| + | zə edilir. Ekvatorial iqlimdən qıpp |
| + | məvsӱmunun kəskin quru olması ilə |
| + | fərqlənir. ATM. dəvranı tropik (ek- |
| + | vatorial) mussonların xususiyyətinə |
| + | malikdir. |
| + | CYEMEBƏPH (Polygonum hydroplper)— |
| + | qırxbuqum cinsinə aid birillik ot |
| + | bitkisi. Qurudulmuqt gevdəsindən Ha- |
| + | zırlanan ekstraktdan qankəsici vasi- |
| + | tə kimi istifadə edilir: babasil ipta- |
| + | mının (canestezolə) tərkibinə daxil- |
| + | dir. Azərb,SSR-də su kənarlarında |
| + | genipq yayılmındır. |
| + | SUBYEKT, dilcilikd ə—qram- |
| + | MATHK, MƏHTHTH və semantik anlayı:s- |
| + | ları birlətdirən termin. Məntiqi |
| + | S. mə”lumatın istinad nəqtəsinə uy- |
| + | qun gəlir. Semantik S. isə əlamətin |
| + | |
| + | |
| + | mənsub olduqu obyekti, hərəkətin ic- |
| + | racısını bildirir. Qrammatikada S. |
| + | mubtə |
| + | |
| + | |
| + | dır. | |
| + | |
| + | SUBYEKT bax Subyekt və obyekt. |
| + | SUBYEKT VƏ OBYEKT (lat. subiec- |
| + | tus—öyHeBpənə duran: obiectum— me), |
| + | cisim)—fəlsəfi kateqoriyalar. S. |
| + | anlayıpqı ilk əvvəl (məs., Aristotel- |
| + | də)- xassələri, vəziyyət və hərəkəti |
| + | ifadə edirdi və bu cəhətdən substan- |
| + | siya anlayıtına uyqun gəlirdi. 17 |
| + | əsrdən batplayaraq S, anlayıpqı və |
| + | onunla əlaqədar (O), ən əvvəl qnoseolo- |
| + | Ji mə nada ipləndi. S. dedikdə fəal |
| + | dərk və hərəkət edən, puurlu, ira- |
| + | dəli insan, O. dedikdə isə S.-in id- |
| + | raki və digər fəaliyyətinin Yenəldiyi |
| + | ne) öama dupqulur. Marksizməqədər- |
| + | ki materializm O.-n S.-dən asılı ol- |
| + | mayan mevcudluq sayır və onu obyek- |
| + | tip aləm—dar mə"nada isə, idrak pred- |
| + | meti kimi qəbul edirdi. Lakin mark- |
| + | sizməqədərki materializm S. və O.-in |
| + | qarpılıqlı munasibət |
| + | |
| + | |
| + | tlərini (O.-in |
| + | S.-ə bilavasitə təsiri ilə baqlamıpp1- |
| + | |
| + | |
| + | kret fəaliyyətinin qanuna my |
| + | |
| + | (Ç.-ım fəallıqının horra, rayı) |
| + | hələ meydana cıxarılmamıtdı. İdea- |
| + | listlər S. və O.-in qarptı ı . |
| + | sirini və O.-in isə nə |
| + | əaliyyəti ilə baqlayı |
| + | sında idrakda S.-in fəal |
| + | |
| + | |
| + | ha calıntırdılar. S. və ().- | |
| + | bətdə praktikanın rolu, bu ə sana |
| + | |
| + | |
| + | in tarixdən, S.-in ictim |
| + | |
| + | tindən ə RI haqqında ӧӧYəbi- |
| + | idealizmin (xususən Hegeli : |
| + | ləri qiymətlidir, =) fikir. |
| + | |
| + | |
| + | Dialektik materializm O.-in S.- |
| + | dən asılı olmayaraq mevcudluqundan |
| + | cıxınd edir, lakin həm də onları |
| + | vəhdətdə gəturur. O. S.-in mӱcərrəd |
| + | əksi deyil, cunki fəal surətdə |
| + | O.-i dəyipir, cinsanilətdirirə?ə və |
| + | |
| + | arın qariılıqlı tə”sirinin əsa- |
| + | |
| + | sında ictiman-tarixi praktika du- |
| + | rur. Gercəkliyin cəhət və xassələri |
| + | məhz bu halda praktik və nəzəri |
| + | fəaliyyətin O.-inə cevrilir. Buna |
| + | uyqun olaraq obyektiv reallıq, O. və |
| + | idrak predmetini fərqləndirmək la- |
| + | zımdır. Xarici aləmin dəyitilməsi |
| + | prosesində formalaiqıb dəyiən S.-in |
| + | fəallıqı da bu mevqedən bala du- |
| + | iqulməlidir. Yə”ni, insan yalnız ta- |
| + | rixdə, cəmiyyətdə s olur, buna gerə |
| + | də butun bacarıq və imkanı praktika- |
| + | da formalapmız ictimai varlıqdır. |
| + | Marksizmdə subyektivlik S.-in daxili |
| + | (psixi) halı, O. –-in əksi kimi deyil, |
| + | bu fəaliyyət cərcivəsində O.-in məz- |
| + | mununu yenidən təkrar edən S.-in |
| + | fəaliyyətindən tərəmə kimi ny- |
| + | iqulur. Bununla ə insan qeyri-ix- |
| + | tiyari hərəkət etmir, cunki O. S.-in |
| + | |
| + | əaliyyətinə muəyyən hədd qoyur. Ob- |
| + | ektiv qanunauyqunluqun dərk edilmə- |
| + | si səviyyəsindən asılı olaraq insan |
| + | ipquurlu məqsədlər qariyıya qoyur, on- |
| + | ların əldə edilməsi gediptində həm |
| + | O., həm də S.-in əzu dəyipir. |
| + | SUBYEKTİV AMİL, tarixdə — |
| + | subyektin—gutlənin, siniflərin, par- |
| + | tiyaların, ayrı-ayrı adamların |
| + | yektiv ictimai ptərantin dəyipdiril- |
| + | məsinə, inkipafına, yaxud qorunub |
| + | saxlanmasına yenəldilmit fəaliyyə- |
| + | ti. S.a. kateqoriyası və obyektiv amil |
| + | kateqoriyası, yaxud obyektiv pqərait |
| + | bir-birinə yaxındır. Onların qar- |
| + | pılıqlı fəaliyyəti tarixi materia- |
| + | lizmin bu muӱddəasını acıb gəstərir |
| + | ki, tarixi insanlar, xalq, siniflər |
| + | yaradır. Obyektiv ipəraiti və onun |
| + | inkitaf qanunauyqunluqunu nəzərə al- |
| + | madıqda S.a.-in fəaliyyəti əla, |
| + | gercəkliklə ziddiyyət təpjil edir. |
| + | Lakin S.a.-in butun muxtəlif tərəf, |
| + | forma və xassələrini bilavasitə o6- |
| + | yektiv ptərait ilə izah etmək duzgun |
| + | deyil, cunki S.a. nisbi sərbəst inki- |
| + | tpafa malikdir. S.a. kateqoriyası |
| + | gercəkliyin dəyipdirilməsində prak- |
| + | tikanın əhəmiyyətini acıb gestərir, |
| + | ӱstqurumun, ideoloji və psixoloji |
| + | |
| + | disələrin bazisə əks tə”sirini ay- |
| + | dınlapdırır. S.a,.-in rolunun art- |
| + | ması tarixi prosesin ən muhum sahə. |
| + | tidir. Tarixin beyuk dənutpləri dəv- |
| + | rundə ictimai munasibətlərin dəyiyy- |
| + | dirilməsində S.a.-in həlledici rolu |
| + | olur (əgər onun fəaliyyəti obyektiv |
| + | pəraitin inkipafına uyqundursa). |
| + | İlkin obyektiv pqərtlər olduqda usya- |
| + | nın, inqilabın mӱvəffəqiyyəti S.a.- |
| + | dən, yəni sinfin siyasi iquuru və yet- |
| + | kinliyindən, inqilabcı partiyanın |
| + | rəhbərliyi altında cəsarətli hərəkət |
| + | etməsindən asılıdır. Sosialist inqi- |
| + | labının gediptində və onun qə in- |
| + | dən sonra tarixi prosesdə S.a.-in əhə- |
| + | miyyəti daha da artır. |
| + | |
| + | Əd. Romanenko M. V., Dialek- |
| + | tika obhektivnoqo i subtektivnoqo v us- |
| + | |
| + | |
| + | lovilx razvitoqo sodializma, M., 1981, |
| + | SUBYEKTİV İDEALİZM — ideəa- |
| + | lizmin nəvlərindən biri|z obyektiv |
| + | |
| + | |
| + | idealizmdən fərqli olaraq, subyek- |
| + | tin pquurundan asılı olmayan |
| + | hansı RIN mevcuӱd |
| + | |
| + | |
| + | ır u HH- |
| + | kar edir. Bax həmcinin |
| + | |
| + | |
| + | ealizm. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ər Da |
| + | |
| + | |
| + | SUBSTANSİYA |
| + | |
| + | |
| + | SUBYEKTİV HUQUQ—muəyyən ipəx- |
| + | sin ( iziki və ya hyryrH ipəxsin) gon- |
| + | kret huququ, yə"ni muəyyən tərzdə hə- |
| + | rəkət etmək və digər izəxslərdən muəy- |
| + | yən hərəkətləri (yaxud hərəkətsiz- |
| + | liyi) tələb etmək ucun qanunla təsbit |
| + | edilminil imkan. S.hH.-a malik olan |
| + | məxc bu huququn pozulması arın- |
| + | da əz, hӱququnun Həyata kecirilməsi |
| + | və mudafiəsi ucun dəvlət məcburiy- |
| + | yətinə (məs., məhkəməyə) muraciət edə |
| + | bilər. Dak : |
| + | |
| + | SUBYEKTİVİZM—gercəkliyə obyek- |
| + | tiv yanatmanı nəzərə almayan, təbiət |
| + | və cəmiyyətin obyektiv qanunlarını |
| + | inkar edən dunyakgərupqu məvqeyi. |
| + | idealizmin əsas qnoseoloji mənbələ- |
| + | rindən biridir. S.-in mahiyyəti fəa- |
| + | liyyətin muxtəlif sahələrində, ən |
| + | əvvəl idrak prosesində subyektin fəal |
| + | rolunun mutləqlətdirilməsidir. S.- |
| + | in nӱmayəndələri C. Berkli, D. Yum, |
| + | İ. Q. Fixte olmutlar. S, empirio- |
| + | ekzis- |
| + | |
| + | |
| + | kritisizmin, praqmatizmin, |
| + | tensializmin və s. əsas prinsiplə- |
| + | rindəndir. |
| + | |
| + | |
| + | Praktika və idrakda subyektin |
| + | fəal roluna ustunluk verən mark- |
| + | sizm fəlsəfəsi, eyni zamanda subyekt- |
| + | lə obyektin qarpqılıqlı əlaqəsinin |
| + | məvcudluqu ideyasından cıxıpq edir. |
| + | S. siyasətdə təftipciliyin və volyun- |
| + | tarizmin Fəlsəfi əsasıdır. |
| + | SUBYEKTİVLİK — ayrıca adamın |
| + | (subyektin) nəqteyi-nəzərini, zevq, ma- |
| + | raq və meylini ifadə edən munasibət, |
| + | birtərəflilik, qərəzgarlıq. |
| + | SUBLİMASİYA (son lat. ziİiplaNno |
| + | —yuksəlmə, qalxma: lat. 5iIyipo—hun- |
| + | durə qaldırıram)—bərk cisimlərin |
| + | ərimədən buxarlanması. Məs., nafta- |
| + | lin, brom, yod, buz və 6. cisimlər |
| + | normal təzyiqdə və otaq temp-runda bu- |
| + | xarlanır. buxar əmələgəlmənin |
| + | nəvlərindən biridir. S.-ya sərf dər |
| + | nan enerji S. istiliyi adlanır. S. |
| + | bərk və qaz fazaların birgə mevcud |
| + | olduqu bun temp-r və təzyiqlərdə |
| + | bap verə bilər. Təzyiq ucluk neqtəsinə |
| + | uyqun təzyiqdən kicik olduqda fazalar |
| + | tarazlıqda olur. Bu zaman doymupp |
| + | buxar təzyiqinin (P) teMp-rdan (T) |
| + | asılılıqRı ilə buxarlanma istiliyi |
| + | (A) arasında əlaqə Apa qayanı |
| + | ? ) dT” T(V.—V) |
| + | ifadə olunur. Burada (U,—U.) fa- |
| + | za gecidi zamanı maddə həcminin |
| + | dəyitməsidir. Metalların, ion və mo- |
| + | lekulyar kristalların S.-sı zamanı |
| + | buxar Zəki uyqun olaraq bir atom- |
| + | lu hissəciklərdən, polyar və coxatom- |
| + | lu molekullardan ibarət olur. S.-nın |
| + | əsas kinetik xarakteristikası S, |
| + | sur"”ətidir (vahid zamanda S, |
| + | edən maddənin miqdarı), sur”əti |
| + | temp-rdan və maddənin kimyəvi təbiə- |
| + | tindən asılıdır. S.-nın maks. sur”- |
| + | ətinin temp-rdan və qaz fazasının |
| + | ar ilən asılılıqının mu- |
| + | əyyən edilməsi kosmik aparatların |
| + | istilik izolyasiyasının secilməsi və |
| + | idarə edilməsində muhum rol oynayır. |
| + | S.-dan bərk cisimlərin təmizlənmə- |
| + | sində də istifadə olunur. |
| + | |
| + | SUBOYAR (Nudqoshaq15)—suboyar fə- |
| + | siləsindən su ӱzərində sər Y3ƏH |
| + | ikievli bitki cinsi. Uzun saplaqlı |
| + | yarpaqları rozetdə toplanmıstdır. |
| + | , LƏVhƏptəKİLLİ aq cicəkləri |
| + | bircinsiyyətlidir. Xususi tumur yr |
| + | pəklində suyun dibiidə qıplayır, |
| + | |
| + | |
| + | 57 |
| + | |
| + | |
| + | yayda suyun uzərinə cıxır. İki n |
| + | |
| + | məlumdur: adi S, (N. poqziz-qapae |
| + | Avropa və Asiyanın alə BƏ CAKHT |
| + | axan sularında genin yayılmındır, |
| + | bə”zən akvariumlarda yetildirilir. |
| + | ipubhəli, illsiy a S.-ı (N. |
| + | dubia əvvəllər N. azabysa) ki və |
| + | Cənubi Asiyada bitir. Azərb.SSR-in |
| + | pirin və durqun sularında yayıl- |
| + | |
| + | |
| + | mıpdır. |
| + | SUBOYAR FƏSİLƏSİ (Nudqoshaq|- |
| + | əə su bitkisi fəsilə- |
| + | si. Cicəkləri bircinsiyyətli, bə”zən |
| + | igicinsiyyətlidir. Giləmeyvəyəbənzər |
| + | meyvələri suyun altında qalır. S.f.- |
| + | nin mulayim, tropik və subtropik vi- |
| + | |
| + | |
| + | – layətlərin iqirin və dəniz suların- |
| + | |
| + | |
| + | da 100-dəx, SSRİ-də 7, .o cӱmlədən |
| + | Azərb.SSR-də 1 nəvu məlum Bə"- |
| + | zi nəvləri akvariumlarda yetiidi- |
| + | rilir. Ephayiz, Thayazzqa Bə Halophila |
| + | cinsinə aid nəvlər Hind, Sakit və |
| + | Atlantik okeanlarında geniiy sualtı |
| + | cəngəlliklər əmələ gətirir. |
| + | CYBOPEMHTAR YUYLI (cu... — op- |
| + | bit)—kosmik ucyli “aparatının bal- |
| + | listik trayektoriya ӱzrə, birinci |
| + | kosmik sur”ətdən apaqı sur"ətlə (Ye- |
| + | rin sun”i peyki orbitinə cıxmadan) |
| + | ucupu. S.u. uc hissədən ibarətdir: |
| + | agtiv ucutp (bu zaman dapıyıcı ra- |
| + | getin mӱhərrikləri ipləyir), bal- |
| + | listik trayektoriya uzrə ucuitl, atm.- |
| + | də tormozlanma və enmə. İcərisində |
| + | pilotları olan kosmik ucut aparatı |
| + | ilə S.u. ABPT-da 0 iə proqramı |
| + | uzrə 1961 ildə ə. ,CPH-nə cSoyuzə |
| + | proqramı uzrə ildə olmutdur. |
| + | SUBORDİNASİYA (son lat. subordi- |
| + | natio)—xHAMƏTH HHTH3AM TaİnanapbıHa |
| + | əsasən kicik vəzifəlinin beyuk vəzi- |
| + | əlinin xidməti tabeliyində olması. |
| + | UBORDİNASİYA, fiziologn- |
| + | yada—mərkəzi sinir sisteminin pe- |
| + | riferik sinir sisteminə, həmcinin |
| + | onun bir ppe"bəsinin digərlərinin |
| + | funksional vəziyyətinə daima ki |
| + | diyi tə"sirlər. 4“S.ə terminini 1 |
| + | ildə fransız alimi L. Lapik təklif |
| + | etmipdir. Mərkəzi sinir sisteminin |
| + | S.-lı tə sirləri xronaksiya, refrak- |
| + | tor devr, akkomodasiyalar, labillik |
| + | və s. tərədir. |
| + | SӰ BOTİTSA--Y uqoslaviyada ptəhər. |
| + | Serbiya Sosialist Respublikasında- |
| + | dır. D.Y. və avtomobil yolları qovta- |
| + | qI. . 90 min (1973). Yeyinti, metal |
| + | r sə mir kə, kimya, toxucu- |
| + | Luq, Yungul sənaye, iri mətbəələr var. |
| + | SUBSİDİYA (nar. subsidium — )ap- |
| + | dım, gemək)—kapitalist əlkələrində |
| + | devlətin dəvlət budcəsi vəsaiti he- |
| + | sabına yerli hakimiyyət orqanlarına, |
| + | |
| + | |
| + | huquqi və fiziki itəxslərə, |
| + | devlətlərə, əsasən, pul masında |
| + | isarcı ka- |
| + | |
| + | |
| + | gestərdiyi yardım. S. in |
| + | pitalın nongbeyinə xidmət edir. |
| + | SUBSTANSİYA (lat. zihz(apya—ma- |
| + | hiyyət)—daxili vəhdətliyi cəhətdən |
| + | təhlil edilən obyektin varlıq, mate- |
| + | riya, hissi rəngarəngliyi və xassələ- |
| + | rin dəyipgənliyini danmi, npsbi sa- |
| + | Və mustəqil movcud olan nəyəsə |
| + | Kur etməyə imkan verən son əsas. |
| + | cəyyən konsepsiyaya uyqun |
| + | olaraq bir S. (monizm), iki S. a- |
| + | lizm) və ya cox S. (pluralizm) fərq- |
| + | ə is 4 tarixində S. |
| + | muxtəlif cur ipərh olunm r: şub- |
| + | strat kimi: konkret ə sədri kira |
| + | |
| + | |
| + | xususiyyəti: | məvcudolma qa- |
| + | biliyyəti: re) lərin xəyipilməsinin |
| + | əsası və mərkəziy məntiqi subyekt ki- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | o8 |
| + | |
| + | |
| + | ç SUBSTANTİV BOYALAR |
| + | |
| + | |
| + | —h = SUBSTANTİV voYALB ii |
| + | |
| + | |
| + | mi. Antik fəlsəfədə maddi substrat |
| + | və peylərin dəyinilməsinin ilk əsası |
| + | kimi ppərh edilən muxtəlif S.-lar |
| + | fərqləndirilirdi (məs., Demokritin |
| + | atomları). Hegel S.-nı idealistcə- |
| + | sinə, mutləq ideyanın inkitafında |
| + | Yalnız bir məqam kimi araidırmıi- |
| + | dır. Marksizm fəlsəfəsində S. ma- |
| + | teriya və eyni zamanda ezunun butun |
| + | dəyitilmələritin subyekti, yə”ni duti- |
| + | dӱyu butun formaların fəal səbəbi |
| + | kimi balla duptulur: S. anlayımqında |
| + | materiya pquurun əksi olması cəhət- |
| + | DƏn deyil, onun hərəkət formaları- |
| + | NIN daxili vəhdəti butun fərq və zid- |
| + | diyyətləri (varlıq və pquurun əksliyi |
| + | də daxil olmaqla) cəhətdən əks et- |
| + | ii li. |
| + | |
| + | SUBSTANTİV BOYALAR —materia- |
| + | lın selluloz lifləri uzərində bi- |
| + | lavasitə (rəngab iplətmədən) kifa- |
| + | yət qədər mehkəm adsorbsiya olunan |
| + | sintetik boya maddələri. Guman edi- |
| + | lir ki, b.--ı liflərin uzərində |
| + | saxlayan quzvə, Hidrogen rabitəsi |
| + | və Van-der-Vaals dispers quvvələri- |
| + | dir. Kimyəvi tərkiblərinə gərə C.6.- |
| + | ın coxu azoboyalar qrupuna daxil- |
| + | dir. S.b. hər rəngdə olur. Onların |
| + | suya, tərə və s. davamlılıqını ar- |
| + | tırmaq ucun boyama zamanı məhlula |
| + | xususi bərkidici maddələr qarıpi- |
| + | dırılır. S.b. iplik, viskoz, karız, |
| + | dəri, nisbətən az miqdarda təbii ipək, |
| + | Yun və poliamid liflərini boyamaq |
| + | ucun implədilir. |
| + | |
| + | SUBSTİTӰSİYA (con nar. substitu- |
| + | (o, lat. 5ib5I io—Yerini dəyinirəm, |
| + | əvəzinə tə”yin edirəm), huquqda— |
| + | vəsiyyətnamədə ehtiyat vərəsə (substi- |
| + | tut) tə Yin etmə. Sovet hӱququnda (məs., |
| + | Azərb.SSR Mulki Məcəlləsi, m. 540) |
| + | belə vərəsə, əsas vərəsənin vərəsəlik |
| + | acılana qədər elməsi və ya vərəsəliyi |
| + | qəbul etməkdən boyun qacırması hal- |
| + | larında də”vət edilir. |
| + | |
| + | CY BCTPAT (con nar. substratum, həp- |
| + | fi mə”nası—dəiənək: sib...-Klat. |
| + | 5Eqasit—təbəqə)—hadisələrin umumi |
| + | maddi əsası: nisbi sadə, keyfiyyətcə |
| + | ibtidai maddi əmələgəlmələrin məc- |
| + | musu. Həmin əmələgəlmələrin qariyı- |
| + | lıqlı tə”siri nəzərdən kecirilən sis- |
| + | temin, Yaxud prosesin xassələrini |
| + | iərtləndirir. Ən umumi mə”nada aləm- |
| + | də bai verən butun dəyitikliklərin |
| + | və prosesin formalarının S.-ı hə- |
| + | rəkətdə olan materiyadır. Struktur- |
| + | da, məkan pə zamanda tӱkənməz və son- |
| + | suz olan S. gercəkliyin butun xassə- |
| + | lərinin, əlaqə, qarizılıqlı təsir və |
| + | qanunlarının substansional əsası |
| + | kimi cıxın edir. S. substansiya an- |
| + | layhppına yaxındır (bax həmcinin |
| + | Materiya, Substansiya məqalələrinə). |
| + | SUBSTRAT—gəlmə dilin təsiri nə- |
| + | ticəsində assimilyasiyaya uqrayap Yer- |
| + | li dilin yeni, qalib dildə mӱhafizə |
| + | edilən unsur əri (məs., fransız di- |
| + | lində kelt S.-ı). S.-ın tə”siri dilin |
| + | fonetik, leksik və qrammatik sistem- |
| + | lərində əzunu gəstərir (bax həmci- |
| + | nin Adstrat, Superstrat). |
| + | SUBSTRATLAR—1) biolokiya- |
| + | D a—coturaqə heyvan və ya bitki orqa- |
| + | nizmlərinin, həmcinin mikroorqa- |
| + | nizmlərin yapıtldıqı əiyYalar, Yaxud |
| + | maddələr. 2) biokimyada—fer- |
| + | mentlərin tə”sir etdiyi maddələr. 4S.ə |
| + | termipindən ferment cevrilmələrin- |
| + | də mitirak edən maddələr mubadilə- |
| + | sinin bailanqıc və aralıq məhsul- |
| + | larını (mstabolitləri) gestərmək |
| + | |
| + | |
| + | ucun istifadə olunur. Ferment reak- |
| + | |
| + | |
| + | siyaları zamanı S. fəallataraq re- |
| + | aksiya məhsullarının ayrılması |
| + | nəticəsində parcalanan ferment- |
| + | |
| + | |
| + | xi kompleksi əmələ gətirirlər. |
| + | Zymikrobiologiyada — mik- |
| + | roorqanizmlərin inkitpaf etdiyi qi- |
| + | da muhiti. |
| + | |
| + | SUBTROPİK ANTİSİKLON, |
| + | namiki antisiklon, sub- |
| + | tropik təzyiq maksimu- |
| + | m u—mərkəzi eERiroliklərdə olan |
| + | Yӱksək təzyiq sahəsi. PQimal yarımku- |
| + | rəsində Azor və Havay antisiklonla- |
| + | rı, Cənub yarımkurəsində Cənubi |
| + | Sakit okean, Cənubi Atlantik okeanı, |
| + | Cənubi Hind okeanı antisiklonları |
| + | S.a.-a aiddir. S.a. bə”zən okean aiti- |
| + | siklonu da adlandırılır. |
| + | SUBTROPİK QURİYA QLAR, su 6- |
| + | tropiklər—Yerin iki coqrafi |
| + | qurpaqı. Pimal və Cənub yarımku- |
| + | rələrində təqr. 302 ilə 402 en dairə- |
| + | ləri arasındadır. Qıtida mulayim, |
| + | yayda tropik hava kӱtlələrinin ustun- |
| + | LUYU ilə xarakterizə olunur. Orta |
| + | aylıq temp-r 0—5 ilə 20—25*2S ara- |
| + | sında dəyipilir. Qıti aylarında bə”- |
| + | zən ipqaxtalar olur. Materiklərin q. |
| + | hissələri ucun qızmar quraq yayı və |
| + | rutubətli qıpı olan yarımquru, |
| + | yaxud Aralıq dənizitiinpli |
| + | (Aralıq dənizi sahillərində yerləii- |
| + | diyindən) subtropiklər xa- |
| + | rakterikdir: torpaqları qəhvəyi, bit- |
| + | kiləri makvis, qariqa, ppiblək, friqa- |
| + | nadır. Materiklərin ipit.-ində musson |
| + | iqlimli rutubətli subtro- |
| + | piklər YCTYHAMYDP, torpaqları sa- |
| + | rı-qonur, sarı və qırmızı, bitki |
| + | ərtuyu həmipəyattıl enliyarpaqlı me- |
| + | iə formasiyalarıdır. Materiklərin |
| + | daxili r-nlarındaquru subtro- |
| + | piklər yayılmızdır: torpaqları |
| + | boz və qonur, bitkiləri subtropik səh- |
| + | ra və yarımsəhra tiplidir. S.q.-ın |
| + | daqlıq r-nları yUYH nar MElHƏNƏPH |
| + | (orta qurpaqda), alp cəmənləri və |
| + | buzlaqlar (Yuxarı quripaqda) xarak- |
| + | terikdir. SSR ərazisindəki S.q. |
| + | rutubətlisubtropiklərə |
| + | (Qafqazın Qara dəniz sahillərinin |
| + | mərkəzi və c. hissələri, Kolxida ova- |
| + | lıqrı), yayı quraq gecən Yarımru- |
| + | tubətli subtropiklərə |
| + | Üləhxəbal ovalıqı), Aralıq də- |
| + | nizi tipliyarımquru sub- |
| + | tropiklərə (Qafqazın Qara də- |
| + | niz sahillərinin 1im. hissəsi, Krı- |
| + | mın c. sahili) və quru subtro- |
| + | piklərə (Alazan-Həftəran vadi- |
| + | si, Kur-Araz ovalıqı, Orta Asiya |
| + | səhralarının c. kənarı) ayrılır. |
| + | S.q.-da mədəni landiaft geniin ya- |
| + | yılmıpdır. Okean hissəsi suyunun |
| + | yӱksək temp-ru (15—16*S) və duzlulu- |
| + | qu ilə xarakterizə olunur, canlı alə- |
| + | mi kasıbdır. |
| + | |
| + | SUBTROPİK MEYVƏ BİTKİLƏRİ |
| + | —subtropik zonalarda yetnidirilən |
| + | coxillik həmiəyatıl, yaxud da yar- |
| + | paqı təkulən aqac və kol bitkiləri. |
| + | Zeytun, nar, əncir, xurma, naringi, |
| + | portaqal, limon, yapon əzgili, badam, |
| + | pekan, pustə və s. S.m.b.-nə aiddir. |
| + | S.m.6. botaniki cəhətdən bir-birin- |
| + | dən uzaq, ekoloji baxımdan isə Ya- |
| + | xındırlar. Tropik bitkilərdən fərq- |
| + | li olaraq onlar muəyyən dərəcədə su- |
| + | kunət devru R PYaxtaya az da- |
| + | vamlı (—6 —20"*S) olurlar. S.m.b.- |
| + | nin inkipaf prosesinin tam gecməsi |
| + | və meyvələrinin yetiiyməsi ucun temp-r |
| + | |
| + | |
| + | d i- |
| + | |
| + | |
| + | hə 4000—45002S-dən az olmamalı- |
| + | 1. SSRİ-də Cənubi Krımda |
| + | Gurc.SSR, Azərb.SSR, Erm.SSR, |
| + | Əzb.SSR, Tur.SSR, Tac.SSR və Dar. |
| + | MSSR-in subtropik r-nlarında ye- |
| + | tipdirilir. : |
| + | |
| + | SUBTRӦPİKLƏR (sub...-H yun. (10- |
| + | pikös (kyklos)—neHMə dairəsiy—bə”- |
| + | zən subtropik enliklərə və Ya subtro- |
| + | pik coqrafi qurptaqlara verilən ad. |
| + | SUBURAXAN, suburaxıcı |
| + | qurqu—yuxarı byefdəki (bax Byef) |
| + | tikintiləri tə”mir etmək, su iLƏ Gə- |
| + | tirilmiit cekuntuləri yumaq və s. MƏQ- |
| + | sədi ilə su anbarını bopaltmaq ucun |
| + | qurqu. S. adətən beton bəndin Gəvdə- |
| + | sində (borulu S.), torpaq və dapi bənd- |
| + | lərdə isə bəndin bunevrəsində və ya |
| + | onun dəvrəsində (tunel S.-ı) yerləit- |
| + | dirilir. Buraxılan suyun sərfini |
| + | tənzimləmək ucun S. qapı ilə təchiz |
| + | edilir. | |
| + | SӰVA (5iua)—Fici devlətinin pay- |
| + | taxtı. Viti-Levu a.-nın sahilində- |
| + | dir. Dəniz portu. Əlkənin sənaye, ti- |
| + | carət və mədənəyyət mərkəzi. Əh. təqr. |
| + | 75 min (1982). İqlimi tropik, rutu- |
| + | bətlidir. Orta illik temp-r 249S, |
| + | yaqıntı 3000 mm-dir. Tikinti mate- |
| + | |
| + | |
| + | rialları, yeyinti, sabun səna yesi, |
| + | pəkər z-du var. Turizm inkipaf et- |
| + | midir. |
| + | |
| + | |
| + | SUVAQ—bina Hissələrinin və ya TH- |
| + | kililərin konstruktiv element səth- |
| + | ən intaat məhlulundan (suvaq |
| + | məhlulundan, maladan) yaradılan |
| + | bərkimit hamar təbəqə. Muasir ti- |
| + | kintidə hududlayıcı konstruksiya- |
| + | ların səthini hamarlapdırmaq, son- |
| + | rakı əməliyyatlar (rəngləmə, karız- |
| + | cCƏKMƏ BƏ S.) ucun hazırlamaqdan ətru |
| + | adi S,, izoləedici (oddan, səsdən, |
| + | rentgen pqualarından və s.), ekran- |
| + | lapdırıcı kimi xususi S. və |
| + | tikilinin estetik ifadəliliyini |
| + | gӱcləndirmək ucun dekorativ S., |
| + | nəvlərindən istifadə olunur. Bundan |
| + | əlavə, monolit (yap) və rypy C. HƏB- |
| + | ləri də məvcuddur. Ya suvaq məhlul |
| + | halında yaxılır, quru S. isə əvvəl- |
| + | cədən z-dlarda iri ləevhə və ya vərəq- |
| + | lər halında hazırlanıb sonradan |
| + | səthə yapıtidırılır. |
| + | |
| + | SUVAQ İ(YLƏRİ—bina hissələrin- |
| + | də və ya tikililərdə konstruktiv ele- |
| + | ment səthlərinin (daxili və xarici |
| + | 13 x. tavan, arakəsmə və s.) in- |
| + | paat məhlulu ilə ertulməsi. Moon o- |
| + | lit, Yəni məhlul halında olan yaqp |
| + | suvaqın cəkilməsi cox vaxt və zəhmət |
| + | aparan tp olduqu ucun muasir sənaye |
| + | tikintisindəquru suvaqla əvəz |
| + | |
| + | |
| + | olunur. |
| + | |
| + | SUVAGİL— Azərb.-da orta əcp iama- |
| + | yıii məntəqəsi. İndiki Zaqatala i/t.- |
| + | ndən təqr. 50—60 km itm.-i,-də yerlə- |
| + | pirdi. S. 19 əsrədək İlisu sultan- |
| + | lıqına, sonralar isə Zaqatala dan- |
| + | rəsinə, qub.-sına, qəzasına daxil idi. |
| + | 1929 ildən Zaqatala r-nunun tərki- |
| + | bində olmutdur. Əlveriisiz coqrra- |
| + | fi mevqedə yerləpən S. 1950 ildə |
| + | aqatala it.-nin 20 km-liyinə gəcu- |
| + | rulmut və Yeni Suvagil adlanmıld- |
| + | dır. Əhalisi əsasən saxurlardan iba- |
| + | |
| + | |
| + | Elə, |
| + | |
| + | SUVALKİ (Bima1k1)—Polpanın |
| + | ilm.-i.-ində iiəhər. Carna-Qanca cayı |
| + | sahilindədir. Suvalki voyevodalıqı- |
| + | nın inz.m. Əh, 36 min (1978), Araq |
| + | e”MaHıpı, İeİHHTH CƏHa)€CH hə s. Bap |
| + | SUVALKİ VOYEVODALIRI (C/s. |
| + | icvvödztvo Suvvalkskie) — Tlonmasnbın |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | SUVARMA SİSTEMİ |
| + | |
| + | |
| + | 59 |
| + | |
| + | |
| + | iim.-“i.-ində inzibati vahid. Mazur |
| + | və Suvalki gəlləri Qəkundadır. Sah. |
| + | 10,5 min km?, ƏH, 416 min (1978). İnz. |
| + | m. Suvalki i.-dir. |
| + | |
| + | S.v., əsasən, aqrar r-ndur. Ərazi- |
| + | nin 1/2-i k.t.-na yararlı sahələrdir. |
| + | Covdar, arpa, palqamturp əkilir. |
| + | Ətlik-sudluk heyvandarlıq və donuz- |
| + | culuq inkipaf etmindir. Muhum |
| + | sənaye sahələri yeyinti və arac e"ma- |
| + | |
| + | |
| + | HA |
| + | SUVANNA FӰMA (7.10.1901, Luanq- |
| + | prabanq—10.1.1984, Vyentyan) — Laos |
| + | siyasi xadimi, iiahzadə. Dəfələrlə |
| + | aos kral hekumətinin bali naziri |
| + | (1951—54, 1955—58, 1960—62) olmuyi- |
| + | dur. Laosa dair Cenevrə saziiylə- |
| + | rini (1962) imzalamıpt Muvəqqəti |
| + | koalisiya həkӱmətinin, koalisiya par- |
| + | calandıqdan (1963—64) sonra isə kral |
| + | həkumətinin bal naziri idi. 1972— |
| + | 73 ilə S. F.-nın Laos Vətənpər- |
| + | vər Cəbhəsi ilə apardıqı danımıq- |
| + | lar nəticəsində Vyentyan saziti (1973) |
| + | və onun protokolu imzalanmındı. |
| + | 1974—75 illərdə muvəqqəti Milli |
| + | birlik həkumətinə batcılıq etmii- |
| + | dir. 1975 ildən Laos Xalq Demokratik |
| + | Respublikası baqi nazirinin məsləhət- |
| + | cisi — SSRİ-də olmuidur (1982). |
| + | SUVAR--Volqa-Kama Bulqarıstanın- |
| + | da pəhər (9—14 əsrlər). Xarabalıqı |
| + | Tat.MSSR-in Kuznecika k, yaxınlı- |
| + | qındadır. Yatpayınt evləri, saray bi- |
| + | nası, Keramika, əmək alətləri, si- |
| + | nah, bəzək və s. apkar edilmintdir. |
| + | Sənətkarlıq və ticarət (İran, Xa- |
| + | rəzm, Zaqafqaziya, əə BƏ s. ilə) |
| + | inkitpaf etmipdi. 14 əsrin sonların- |
| + | da əhəmiyyətini itirmiptdir. |
| + | SUVARLAR—PTimali Qafqazın Xə- |
| + | zər dənizi sahillərində yapamıp |
| + | tr dilli tayfa (bax Sabirlər). |
| + | SUVARMA, irriqasiya—meli- |
| + | orasiya nevlərindən biri. S.-da məq- |
| + | səd k.t. bitkilərindən yuksək məhsul |
| + | almaq, torpaqın su, haBa BƏ istilik |
| + | rejimlərini tə"min edib nizamlamaq- |
| + | dır. Vegetasiya dəevrundə bitkinin |
| + | inkipafı ucun torpaqda nəmlik ca- |
| + | tıpmadıqda S.-ya ehtiyac yaranır. |
| + | S. k.t. bitkilərinin suya olan tələ- |
| + | batını tə”min edir, faydalı mikro- |
| + | orqanizmlərin inkipafına imkan |
| + | yaradır, bitkinin qida rejimini, |
| + | boy və inkipafını |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | gӱcləndirir, |
| + | |
| + | |
| + | torpaqın hava rejimini tənzimləyir |
| + | |
| + | |
| + | və məhsuldarlıqı artırır, torpaq- |
| + | da catıpmayan rutubəti tamamlayır. |
| + | Buna devri suvarma yolu ilə nail |
| + | olunur. Devri suvarmada torparın |
| + | aktiv qatında yaradılan rutubət re- |
| + | jimi tələb edilən rӱtubət rejimin- |
| + | dən artıq olmamalı, S. aqrotexniki |
| + | tədbirlərlə əlaqələndirilməlidir. S. |
| + | torpaqda olan qida maddələrini həll |
| + | edib məhlul halına salır və bitki- |
| + | nin ondan istifadə etməsinə iiərait |
| + | yaradır. S. tələb olunan normada ol- |
| + | malıdır, bitkiyə verilən artıq su |
| + | torpaqın munbit qatında olan qida |
| + | maddələrini yuyub torpaqrın alt qatı- |
| + | na apara bilər. Torpaqın rutubət- |
| + | ləndirilməsi və bitkinin su ilə tə”- |
| + | min edilməsi muxtəlif usullarla |
| + | (səthi S., suni yaqıpyaqr- |
| + | dırma, torpaqaltı S., dam- |
| + | cı usulu ilə S. vəs.)aparılır. |
| + | SUVARMA ƏKİNCİLİYİ—k.t. bit- |
| + | kilərinin suvarma pəraitində ye- |
| + | timdirilməsi. K.t. bitkiləri vege- |
| + | tasiya dəvrundə normal nəmliklə tə"- |
| + | min olunmadıqda suvarmaya ehtiyac |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | yaranır. Quraq r-nlarda suvarma bu- |
| + | tun k.t. bitkilərindən sabit və yuk- |
| + | sək məhsul alınmasını tə”min edir. |
| + | |
| + | S.ə. Neolit dəvrundən mə lumdur. |
| + | Qədim PLərq əlkələrində cayların |
| + | daliması İLƏ iLK əkincilik mədəniy- |
| + | yətləri əmələ gəldi. Su yatdıqdan son- |
| + | ra toxumu cəekmuiq lilə basdırır, |
| + | torpaqı ADA bitkiləri |
| + | becərirdilər. S.ə.-nin ibtidai for- |
| + | ması olan toxa əkinciliyi belə yaran- |
| + | mıppdı. İsti, quru iqlimi olan PTərq |
| + | əlkələrində əkincilik sun”i suvar- |
| + | maya əsaslanırdı. F. Engels 6 iyun |
| + | 1853 ildə K. Marksa məktubunda ya- |
| + | zırdı ki, PTərqdə əkincilik suvarma |
| + | əsasında qurulmutidur, həmin suni |
| + | suvarma icmanın, əyalətin və yaxud |
| + | mərkəzi həkumətin iti olmutidur (K. |
| + | Marks i F. Ənqelıs, Socinenil, t. |
| + | 28, str. 221). E.ə. 2-ci minilliyin |
| + | sonları, 1-ci minilliyin əvvəllərin- |
| + | DƏ Azərb.-da su arxlarının (Muran, |
| + | Mil və Qarabaq duzlərində, Naxcı- |
| + | vanda və s. İNDİ də izləri qalmıip- |
| + | dır) cəkilməsi nəticəsində S.ə. da- |
| + | ha da geniplənir. Orta Asiya, Zaqaf- |
| + | qaziya və Cənubi Sibirin qədim su- |
| + | varma r-nlarında aparılan arxeolo- |
| + | ji və tarixi tədqiqatlardan mə”lum |
| + | olmuqidur ki, ibtidai toxa əkinci- |
| + | liyi intensiv tarlacılıra bilavasi- |
| + | tə S.ə.-ndən gecmipdir. Suvarılan sa- |
| + | hələrdə, əsasən cəltik, buqda, qarqı- |
| + | dalı, sorqo, pambıq, Yem, tərəvəz və |
| + | meyvə bitkiləri becərilirdi. |
| + | |
| + | Əksər əlkələrdə (ABPT, Meksika, |
| + | İtaliya, Fransa, Rumıniya və b.) bu- |
| + | tun əkin sahəsinin 1—1596-ini, əf- |
| + | qanıstanda, İranda, VDR-də yarısını |
| + | suvarma əhatə edir. SSRİ-də S.ə., |
| + | əsasən, Apaqı və Orta Volqaboyunda, |
| + | Zavoljyedə, PPimali Qafqazda, Uzaq |
| + | Pərqdə, USSR-in c. vil.-ndə, Orta |
| + | Asiya resp.-larında, Qazax.SSR-də, Za- |
| + | qafqaziyada, o cumlədən Azərb.SSR-də |
| + | (pambıq, taxıl, yem bitkiləri və tərə- |
| + | vəz sahələri, uzumluklər, meyvə bar- |
| + | ları və s.) yerləmir. SSRİ-nin C.ə.- |
| + | ində tətbiq edilən tədbirlər suvarı- |
| + | lan torpaqların munbitliyini, g.t. |
| + | bitkilərinin və əməyin məhsuldarlı- |
| + | qının artırılmasını tə"min edir. |
| + | S.ə. ərazidə paylapdırıcı və suvarma |
| + | kanallarının olması ilə fərqlənir. |
| + | Suvarma ilə torpaqda sun"i olaraq su, |
| + | hava, istilik və qida rejimi nizama |
| + | salınır, torpaqda olan qida element- |
| + | ləri həll edilərək bitkilərin mənim- |
| + | səyə biləcəyi hala cevrilir. |
| + | |
| + | S.ə.-ndə sun"i yaqıpiyakdırma və tor- |
| + | paqaltı suvarma aqrotexniki cəhətdən |
| + | daha əhəmiyyətlidir. S.ə.-ndə duzgun |
| + | qurulmuti nəvbəli əkinlərlə yanajpı |
| + | torpaqın duzgun becərilməsi sistemi |
| + | də lazımdır. :Rİ-də S.ə.-ndə cox |
| + | zəhmət tələb edən ipləri mexaniklə, |
| + | dirmək, əməyin məhsuldarlırını və s. |
| + | artırmaq ucun yeni k.t. mapqınları |
| + | sistemi yaradılmıntdır. |
| + | |
| + | |
| + | Ədə Filimo M. S. pome- |
| + | niə polevıx yaba: M. 1978" s |
| + | SUVARMA NORMASI—butun ve- |
| + | getasiya dəvrundə k.t, bitkilərinin |
| + | tələbatını ƏDƏMƏK ucun 1 La torpaq |
| + | |
| + | |
| + | əsinə verilən suyun miqdarı. S.n. S |
| + | |
| + | |
| + | vegetasiya dəvrundə bitkilərin in- |
| + | kiplaf fazalarında onların su sərf |
| + | etməsinə, suvarılan torpaqlarda su- |
| + | yun itməsinə mӱvafiq olaraq dəvri |
| + | suvarma normalarına bəlunur. Dəv- |
| + | ri ln. mӱəyyən bitki, əkilmin tar- |
| + | |
| + | |
| + | r ə sir müb“ A — oya pula —— |
| + | |
| + | |
| + | lanın 1 ha-na önp suvarma devrundə |
| + | verilən suyun miqdarıdır. Devri |
| + | suvarmalar yaqmurlararası fasilə- |
| + | lərdə torpaqda catılmayan rӱtubəti |
| + | tamamlayır. Suvarılan rayonun iq- |
| + | lim pəraiti ilə sıx əlaqədardır. |
| + | K.t. bitkilərinin beyuməsi və inki- |
| + | iafı uzərində mulpahidə aparmaq- |
| + | la, torpaqdakı su ehtiyatını vaxtın- |
| + | da tə"yin etmək lazımdır. Torpaq və |
| + | iqlim itəraitindən asılı olaraq resp.- |
| + | nın ayrı-ayrı zonalarında hər ha |
| + | ucun umumi S.n. pambıqa 5800—7800, |
| + | taxıla 2900—4700, yoncaya 6000—9600, |
| + | ӱzum baqına 4500—5900, cay plantasi- |
| + | Yasına 3500—4000, tutunə 4000—4500 |
| + | m? arasında gəturulur. S.n. bitkilə- |
| + | rin kək sistemi yerləimən torpaq qa- |
| + | tının rӱtubətini tam tarla su tutu- |
| + | mu həddinə catdıran su miqdarı kn- |
| + | mi muəyyən edilir. Veketasiya devru |
| + | suvarmalarından əlavə, səpinqabaqı |
| + | suvarmalar da aparılır. Bu suvarma- |
| + | lar payız və qın fəsillərində tor- |
| + | paqda nəmlik ehtiyatı yaratmaq və bə- |
| + | rabər cucərti alınmasını tə”min et- |
| + | mək ucundur. Buna qın və yaxud yaz |
| + | aratı deyilir ki, bu da umumi S.n.- |
| + | na daxildir. |
| + | |
| + | Əd. Taqıyev M. M., Suvarma me" |
| + | liorasiyası, B., 1961, Baqrov M. N., |
| + | Krujilin İ. P., Orositelınıe sis " |
| + | temı i ix əkspluatapil, M., 1978, |
| + | |
| + | |
| + | SUVARMA REJİMİ—k.t. bitki- |
| + | lərinin suvarma normasını, suvarma- |
| + | ların sayını və muddətini təyin |
| + | edir. Muəyyən aqrotexniki ipəraitdə |
| + | torpaqın su-hava rejimini tənzim- |
| + | ləyir. Tsrpaqda yaranan S.r. bitkilə- |
| + | rin tələb etdiyi rejimə yaxın olma- |
| + | lıdır. S.r. bitkilərin inkitaf dəv- |
| + | ru və fazalarında onların suya olan |
| + | tələbatını və torpaqın su, qida, duz |
| + | və istilik rejiminin nizamlanması- |
| + | na uyqun olaraq gəturulməlidir. Belə |
| + | uytunluq suvarılan torpaqların MYH- |
| + | bitliyini artırır, k.t. bitkilərin- |
| + | dən yuksək və sabit məhsul geturul- |
| + | məsinə səbəb olur. S.r. bitkilərin |
| + | nəvundən, suvarılan rayonların iqlim |
| + | və torpaq itəraitindən asılıdır: bu |
| + | iqərait dəyitdikdə S.r. də dəyinir. |
| + | Bitkilərin S.r. onlara lazım olan |
| + | Umumi suvarma normasının veketasiya |
| + | dəvrundə paylanmasını nəzərdə tutur, |
| + | dəvri suvarmaların sayını, norma- |
| + | sını və mӱddətini muəyyən edir. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Qalodin Q. A., . |
| + | menu, M., 1979 ə H A.. Rejim oro |
| + | |
| + | |
| + | SUVARMA SİSTEMİ—suyu suvarma |
| + | mənbə yindən geturӱb suvarılan Ələ |
| + | rə paylayan və bitkilərin suvarıl- |
| + | masını tə min edən qurqular. S.s.-nə |
| + | balp su qəbuledici qurqu, ana kanal, |
| + | daimi paylayıcı kanallar, mӱvəqqəti |
| + | kanallar, suvarma tpəbəkəsi, kollek- |
| + | tor-drenaj 1 kəsi, Hidrotexniki |
| + | qurqular daxildir, Ba qəbuledici |
| + | qurqu su tələbatı planında nəzərdə |
| + | tutulmup miqdarda suyu qəbul edib |
| + | |
| + | -S.-nə verir. Suyun əz axını ilə |
| + | axması ucun daimi səviyyənc saxlayır, |
| + | dapqın sularını sistemə buraxmır, |
| + | Su mənbəyindən su S.s.-nə əz axını |
| + | ilə verilir. Su mənbəyinin səviyyəsi |
| + | —*S.-NDƏN COX apaqı olarsa, su sistemə |
| + | nasos qurquları vasitəsilə verilir. |
| + | Su ana kanallar vasitəsilə daimi |
| + | paylayıcı kanallara, buradan isə tə- |
| + | sərrufatlara (k-z və s-zlara) payla- |
| + | nır. Mӱvəqqəti kanallar suyu pay- |
| + | layıcı kanallardan geturub suvarma |
| + | |
| + | |
| + | 60 |
| + | |
| + | |
| + | ptəbəkəsinə verir. Sızmaya və buxar- |
| + | lanmaya gedən itkinin qariısını al- |
| + | maq ucun əksər hallarda S.s. qapalı |
| + | tikilir. Suvarma kanallarının bir |
| + | hissəsi, yaxud hamısı borularla əvəz |
| + | edilir. |
| + | |
| + | ƏdD.: Baqrov M. N., Krujilin |
| + | İ. P., Orositelınıe sistemı i ix Əks- |
| + | ipluatapin, M., 1978. |
| + | |
| + | |
| + | SUVARMA (YƏBƏKƏSİ--suyu suvar- |
| + | ma mənbəyindən suvarılan həya pay- |
| + | layan daimi və muvəqqəti suaparan |
| + | (kanallar) boru Kemərliriy iyəbəkə, |
| + | əthi suvarmada S.ip.-ni ox |
| + | arxlar, tirələr və suvarma iqırımla- |
| + | rı təpkil edir. Mӱvəqqəti kanallar- |
| + | dan su, ox arxlara verilib suvarma |
| + | iırımlarına paylanır. Pırım- |
| + | la suvarmada su cərgə arasında cə- |
| + | kilmitp pırımlardan axıb tpaquli |
| + | istiqamətdə onların dibindən və qis- |
| + | mən divarlarından torpaqa hopur. |
| + | Bə"zən suvarma basdırma usulu |
| + | ilə aparılır: bu usulla suvarmada |
| + | tirələrlə əhatə olunmuzi kicik cahə- |
| + | lərə Vudaxılan su tədricən torpaqa |
| + | hopur. Selləmə suvarmada su tor- |
| + | para tarla uzərində nazik lay halında |
| + | axarkən hopur. Bu usulla, əsasən ta- |
| + | XIL VƏ coxillik bitkilər suvarı- |
| + | lır.Sun”n yaqıtnyaqdırma |
| + | usulunda Sp.-ni yaqıtiyatqdıran ma- |
| + | pınlar və aparatlar, torpaqal- |
| + | tı suvarmada aktiv qatın altında |
| + | qoyulmul borular əvəz edir. Bu boru- |
| + | lar vasitəsilə, əsasən aktiv qat rutu- |
| + | bətləndirilir. Damcı usulu ilə |
| + | suvarmada isə S.p.-ni meyvə ba- |
| + | Rında və uzum plantasiyasında cərgə |
| + | boyunca dirəklərdən asılmıiy poli- |
| + | etiler borular və damcıladıcılar |
| + | təpqkil edir. |
| + | Əd:BaqrozvM.N..Krujilin |
| + | İ. P., Orositelhnıe sistemı i nx əks- |
| + | pluatapil, M., 1978. |
| + | |
| + | |
| + | SU VENİR (fr. zonuepyq)—yadigar ve- |
| + | rilmit hədiyyə, kimin, yaxud nəyinsə |
| + | xatirəsi ilə baqlı pqey. |
| + | SUVERENİTET (suverenlik), dev- |
| + | lət suvereniteti (alm. Sou- |
| + | veranitat, fr. zonueqa:pebe—ali ha- |
| + | kimiyyət)—devlətin ez daxili və xa- |
| + | rici siyasətində mustəqilliyi. Huqu- |
| + | qi mə"nada 4“S.ə terminini ilk dəfə |
| + | 16 əsrdə fransız alimi J. Boden iii- |
| + | lətmitpdir. Muxtəlif sosial-iqti- |
| + | sadi formasiyalarda S. devlət ha- |
| + | kimiyyətinin sosial-sinfi mahiyyə- |
| + | tindən və cəmiyyətin iqtisadi qurulu- |
| + | pundan asılı olaraq muxtəlif mə”- |
| + | na dapıyır. Xalqın tam hakimiyyəti |
| + | sosialist dəvləti S.-inin əsasıdır. |
| + | bilavasitə dəevlət huquqları |
| + | |
| + | |
| + | (o cumlədən suveren huquqları) siste- |Ӱ.- || |
| + | |
| + | |
| + | mində təzahur edir. Dəvlətin tam ix- |
| + | tiyarlı olması həqiqi dəvlət Haki- |
| + | miyyətinin həyata kecirilməsini və |
| + | beləliklə dəvlət S.-ini tə”min edir. |
| + | Dəvlət S.-i devlətə beynəlxalq muna- |
| + | sibətlərdə mustəqil beynəlxalq huquq |
| + | subyekti kimi cıxın etmək imkanı |
| + | verir. SSRİ-nin xarici siyasəti bu- |
| + | TYH dəvlətlərin suveren bərabərli- |
| + | yi də əsaslanır. Bu prinsip |
| + | BMT Nizamnaməsində təsbit edilmini- |
| + | dir. S.-ə hərmət muasir Beynəlxalq |
| + | utuqun və beynəlxalq mӱnasibətlərin |
| + | əsas insiplərindəndir. |
| + | SUVERMƏ—rutubətlə tam doymui su- |
| + | xurların suyunun bir hissəsini aqır- |
| + | lıq qӱvvəsinin tə"siri altında sər- |
| + | q axma Yolu ilə verməsi qabiliyyə- |
| + | |
| + | |
| + | SUVARMA İYƏBƏKƏSİ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ua 7 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ti, S, sӱxurun tam su tutumu ilə mo- |
| + | lekulyar su tutumu arasındakı fərqə |
| + | bərabərdir. |
| + | SUVİROVA Aleksandra Lavrentyev- |
| + | Ha (d. 6, 5.1900, Moskva)—rus sovet |
| + | | mü aktrisası. Azərb. |
| + | SSR xalq artisti |
| + | (1941). Səhnə fəa- |
| + | liyyətinə 1918ildən |
| + | Bakıda ezfəaliy- |
| + | yət dərnəklərində |
| + | bailamıq, 1927 |
| + | 1959 illərdə Azərb, |
| + | Rus Dram Teatrın- |
| + | da CIXI11 ETMHİ- |
| + | dir. S.-nın yaradı- |
| + | cılıqı ucun yuk- |
| + | sək temperament, sə- |
| + | | mimiyyət səciyyəvi |
| + | olmutdur. Rolları: Culyetta, Dezde- |
| + | mona (“Romeo və Culyettav, “Örennov, |
| + | V, PYekspir), Polina (4“Gəlirli yerə, |
| + | A. Ostrovski), Nina (4Maskaradə, |
| + | M, Lermontov), Sofya (4“Aqıldan bə- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | — |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | A. L. Suviro- |
| + | va Dolores (4“ Daqt |
| + | qonaqe, Ye- |
| + | panuka) ponyuna. |
| + | |
| + | |
| + | naə, A, Tpnöolenon), Tar)ana (eMem- |
| + | urannap?, M.. Topkn), AH)a (€ Az6a-sı |
| + | baqıə, A. Cexov), Mehriban, Gulnar |
| + | Iran, “Vaqifə, S. Vurqun) və s. |
| + | UVOROV Aleksaidr Vasilyevic (24. |
| + | 11. 1730, Moskva—18.5.1800, Peter- |
| + | burq)—rus sərkər- |
| + | dəsi, rus hərb sənə- |
| + | tinin banilərindən |
| + | biri. Generalis- |
| + | simus (1799), Rım- |
| + | pik qrafı (1789), |
| + | İtaliya knyazı |
| + | (1799). Hərbci ai- |
| + | ləsində doqulmuyt- |
| + | dur. 1748 ildə hə- |
| + | Ar | qiqi Hərbi xidcə- |
| + | mv Mikola tə baplamısn, 1754 |
| + | |
| + | B 4.” “ildə ilk zabit rut- |
| + | ali bəsi (porucik) al- |
| + | MbiHl, 1756—58 illərdə Hərbi Kolle- |
| + | giyada xidmət ar Yeddiillik |
| + | muharibədə (1756—63) Kunersdorf ya- |
| + | xınlırında vuruqimada (1759), Berlin |
| + | (1760) və Kolberqin (Kolobjeq) (4761) |
| + | alınmasında iptirak etmitdir. 1770 |
| + | ildə gen.-m. rutbəsi almındır. Rusi- |
| + | ya— Turkiyə muharibəsində (1768—74) |
| + | bir sıra ӱzӱrlӱ Yuruilər etmitdir. |
| + | Krım və Kubandakı qopunların go- |
| + | mandanı (1776—79), diviziya koman- |
| + | diri (1785—87) olmutidur. Rusiya— |
| + | Turkiyə muharibəsində (1787—91) rus |
| + | qopunları S.-un komandanlıqı al- |
| + | tında Fokitani və Rımnik yaxınlı- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | qında qələbə qazanmhııtı (1789), İz- |
| + | mail qalasını Hucumla almındılar. |
| + | 1791 ildən Finlandiyada, 1792—-95 |
| + | illərdə Polpada, 1795—96 illərdə |
| + | Ukraynada rus qopunlarına komandan- |
| + | lıq etmipdir. İmperator 1 Pavelin |
| + | tətbiq etdiyn Prussiya kətək qaydala- |
| + | rının əleyhinə cıxdıqrına gərə 1797 |
| + | il fevralın 17-də iste”faya buraxıl- |
| + | mı və Novqorod qub.-nın Koncanskoye |
| + | k.-ndəki malikanəsinə surgun edil- |
| + | miidi. 1798 ildə Rusiya, Fransa əley- |
| + | hinə 2-ci koalisiyaya (B. Britaniya, |
| + | Avstriya, Turkiyə, Siciliya qopa |
| + | krallıqı) daxil olarkən, 1 Pavel |
| + | mӱttəfiqlərin tə”kidi ilə S.-u PYn- |
| + | mali İtaliyada rus qopqunlarının |
| + | bap komandanı təyin etməyə məcbur |
| + | olmuzqidu vax Şuvorovun İtaliya yu- |
| + | ruqiu (1 79 ), Suvorovun İsvecrə yuru- |
| + | uy (1799). |
| + | |
| + | S.-un “Qalib gəlmək elmik əsəri |
| + | nəzəriyyə və praktikanın vəhdətinə |
| + | əsaslanırdı. S. belə hesab edirdi ki, |
| + | eDuӱzpmənə insanpərvərliklə də qalib |
| + | gəlmək olarə, “Təlimdə asan olan |
| + | deyutidə-cətindir, tə”"limdə cətin olan |
| + | dəyçtidə asandırə—-S.-un prinsiplə- |
| + | rindən idi. |
| + | |
| + | S.-un strategiyası qeyri-adi fəal- |
| + | lıqı və qətiyyəti ilə fərqlənmipt- |
| + | dir. S. hucumu strateji əməliyyatın |
| + | əsas usulu hesab edirdi. S. təkcə be- |
| + | yuk strateq yox, həm də misilsiz tak- |
| + | tik idi. Kolonna və daqınıq sıra: |
| + | nın birgə taktikasının təkmilləin- |
| + | dirilməsi S.-un xususi xidməti idi. |
| + | S.-un taktikasında atəpt ilə sungu |
| + | zərbəsi duzgun əlaqələndirilirdi. S. |
| + | vaxtı duzgun qiymətləndirməyi muha- |
| + | ribə aparmarın əsas prinsipi sayırdı. |
| + | Bir sıra elmlərə dərindən bələd olan |
| + | S. alman, Fransız, italyan, polyak, |
| + | turk dillərində danıptır, ərəb, fars |
| + | və fin dillərini qismən bilirdi. |
| + | |
| + | Rİ Ali Soveti Rəyasət Hey”əti- |
| + | nin 1942 il 29 iyul tarixli Fərmanı |
| + | ilə ӱc dərəcəli Suvorov ordeni tə”sis |
| + | 25. UİK(b)P MK və CCPH |
| + | XKS-nin 1943 il 21 avqust tarixli |
| + | |
| + | |
| + | .qərarı ilə Suvorov hərbi məktəbləri |
| + | |
| + | |
| + | yaradılmıpdır. SSRİ-də S. muzeylə- |
| + | i, ona həsr olunmuiq abidələr, ad. |
| + | Yapayıti məntəqələri, kucələr və s. |
| + | var, haqqında film cəkilmitdir. S.- |
| + | un anadan olmasının 250 illiyi |
| + | SSRİ-də genin qeyd olunmundur. |
| + | Əsəri: Nauka pobejdath, M., 1980. |
| + | Ədə Mixanlov O, N., Suvorov, |
| + | 2 izd., M., 19805 Qriqorıvev S., Alek- |
| + | sandr Suvorov, M., 1980, |
| + | SUVӦROV— RSFSR Tula vil.-ndə |
| + | iyəhər. Suvorov r-nunun mərkəzi. Ya- |
| + | xınlıqında Cerepet DRES-i, əyirici |
| + | -Gy Kitab nəpqriyyatı texnikumu var. |
| + | yun və odadavamlı gil cıxarılır. |
| + | SUVOROVUN İSVECRƏ YURUİYU |
| + | (1799)—A. V. Suvorovun komandanlı- |
| + | RI ilə rus qopunlarının PTimali |
| + | İtaliyadan Alp daqlarını amapar |
| + | İsvecrəyə gecməsi (21 sentyabr—8 okt- |
| + | yabr). Sӱzorovun taliya yuruttundən |
| + | sonra B. Britaniya və Avstriya rus |
| + | ordusunun İsvecrədən Reynə geciril- |
| + | MƏSİ KİMİ əsassız strateji plan Ha- |
| + | zırlamınt və Rusiyaya qəbul etdir- |
| + | mipdilər. Rus qopunları korpusu- |
| + | nu xilas etmək ucun Suvorovun qopun- |
| + | ları sentyabrda 5 gun ərzində 150 km |
| + | yolu gecərək Alp daqının ətəkləri- |
| + | nə catdılar. General P. İ. Baqra- |
| + | tionun ən dəstəsi fransız briqada- |
| + | sını geri oturdaraq rus qopunları |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ucun yol acdı. Rus ordusu cətin daq |
| + | apırımlarını gecərək Kur r-nuna |
| + | cıxdı və oradan Avstriyaya qayıtdı. |
| + | S.İ.y. zamanı rus qoptunu əldən və ya- |
| + | ralılarla birgə 4 mindən cox adam |
| + | itirdi, lakin dupməni bundan dərd |
| + | dəfə artıq tələfata uqratdı. S.İ.y. |
| + | nəticə verməsə də əsl igidlik numu- |
| + | nəsi oldu. Suvorovun dediyi kimi, |
| + | ə sungusu Alpı deqlib kecdih. |
| + | |
| + | :İ.y.-nə gərə Suvorova generalissi- |
| + | CH. . CƏK rHİMƏTN MH |
| + | .İ.y.-nç İY HİMƏTnTƏRnMDƏ np. |
| + | SUBӦRVİ İTALİYA YURUİY |
| + | (1799)—A. V. Suvorovun komandanlı- |
| + | qı ilə muttəfiq rus və Avstriya qo- |
| + | punlarının PTimali İtaliyada fran- |
| + | sız qopunlarına qarpqı əməliyyat- |
| + | ları. Aprelin 27—28-də muttəfiq |
| + | qopunları Adda cayı yaxınlıqında |
| + | fransız r (komandanı gene- |
| + | ri Moro) darmadaqın etdilər və |
| + | |
| + | ilana daxil oldular. İyunun 17— |
| + | 19-da Trebbiya cayı yaxınlıqında ge- |
| + | neral Makdonaldın qopunu, ən |
| + | 15-də Novi yaxınlıqında general Ju- |
| + | berin ordusu mərlub edildi. S.İ.y. |
| + | nəticəsində butun PTimali İtaliya, |
| + | Fransa həekmranlıqından azad olun- |
| + | du. Rusiyanın Aralıq dənizi r-nun- |
| + | da nufuzunun artacaqından qorxan |
| + | muttəfiqlər (B. Britaniya) rus or- |
| + | ə. İtaliyadan uzaqlatpdırı |
| + | |
| + | svecrəyə gendərməyi (guya orada ge- |
| + | neral Rimski-Korsakovun komandan- |
| + | lıqı altındakı rus korpusu ilə bir- |
| + | |
| + | |
| + | ləpmək ucun) qərara aldılar. |
| + | |
| + | SU QABARI (Lagenaria iceraria, ƏB- |
| + | vəllər—Q. vilgareis) ra6arkuMHnəp də- |
| + | siləsindən birillik bitki. Vətəni |
| + | Afrikadır. Birevli, bircinsiyyət- |
| + | li cicəkləri yarpaq qoltuqunda tək- |
| + | tək yerlətir. Meyvəsinin uz. 20—90 |
| + | sm, diametri orta hesabla 30 sm- |
| + | dir. Hər igi yarımkurənin tropik |
| + | və St elə qədimdən yetipt- |
| + | dirilir. SSRİ-nin c. r-nlarında, |
| + | o cumlədən Azərb6.SSR-in bir cox |
| + | r-nlarında meyvəsinə gərə, bə”zən də |
| + | n tiv bitki kimi becərilir. |
| + | SUQALDIRICI MAPYIN—mayeni |
| + | (batlıca olaraq suyu) muəyyən hundur- |
| + | luyə qaldırmaq ucun matın. sadə |
| + | S.m.-a mancanaq və dolamacarx misal |
| + | ola bilər. Daha murəkkəb S.m.-lar be- |
| + | iyk həcmdə fasiləsiz su verimini tə”- |
| + | |
| + | |
| + | verildi. Engels |
| + | |
| + | |
| + | I ə YS |
| + | HƏ |
| + | ” 4 r. |
| + | |
| + | |
| + | = qalı heyvanlar sinfi, |
| + | |
| + | 2 == TƏPD3HHAZƏH suda-quruda Yapyamaqa gecən |
| + | İ ilk onurqalılardır. |
| + | |
| + | 7 dkuru tekur, yumurtası |
| + | . rӱpeymləri quruda ingita |
| + | uyqunlapmamınqlar (anamvilər). İn- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | rximed VnNti: | 28—vint, |
| + | min edir. Buraya Arximed vinti, su- |
| + | qaldırıcı carx və noriya aiddir. |
| + | Arximed vinti (itək.) nov (və ya ertuk) |
| + | və vintdən ibarətdir. Vint guӱlək ya- |
| + | xud digər mӱhərriklə fırladılır |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | SUDAK |
| + | |
| + | |
| + | — |
| + | 5————.. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ilıq |
| + | |
| + | |
| + | (təqr. 50 dəvr/dəq). Suyu 3—4 m |
| + | hund.-ə qaldırmaq mumkun olur. |
| + | |
| + | SUQALDIRICI HARX—suyu qal- |
| + | dırmaq ucun texniki vasitə: Y3ƏDPHH- |
| + | də sərbəst asılmıtıl cemcələr olan |
| + | 2—6 m diametrli carx. Carx fırla- |
| + | narkən aqparıda cəmcələrə dolan su |
| + | yuxarıda yerlətən novun uzərində |
| + | cəmcələrdən bollpalır. Cemcə əvəzinə |
| + | bə"zən sərt bərkidilən pərlərdən is- |
| + | |
| + | |
| + | tifadə olunur. | |
| + | Da OLUNUR. və Hokkaylo a-rı |
| + | arasında boqaz. Yapon dənizini Sa- |
| + | kit okeanla birlətdirir. Uz. nı |
| + | 110 km, ən dayaz yeri abnare nə 1 |
| + | |
| + | m. Donmur. Əsas portları: okada- |
| + | te (Hokkaydo a.), Aomori (Honsu a.), |
| + | SUQƏBULEDİCİ — yaxınlıqındakı |
| + | ərazidən qurudulma sistemi vasitə- |
| + | silə yıqılan suyu qəbul edən və ya |
| + | |
| + | |
| + | aparan suaxıdan, sututar və yaxud |
| + | cuxur. Bə”zi hidrotexniki şukəturu- |
| + | c rqulara da S. deyilir. |
| + | |
| + | SUQIZDİRİCİ suyu buxar, is- |
| + | |
| + | |
| + | ti su, qızmar qazlar və elektrik cə- |
| + | əyanı ilə qızdırmaq ucun istidə- |
| + | pdirici aparat. S.-dan (*s/li şu təc- |
| + | izatı,su ilə isitmə sistemlərində, |
| + | buxar qazanına verilən suyu qızdır- |
| + | ma sistemində BƏ C.-TƏ istifadə edi- |
| + | lir. Səthi qızma tipli S, daha cox |
| + | yayılmınldır, burada istilik, qız- |
| + | dırılan suya buxar və ya isti su ilə |
| + | qızdırılan metal boruların səthi |
| + | ilə ayn Kontakt S.-sı (su bila- |
| + | vasitə buxarla və ya isti su ilə qız- |
| + | dırılır) az iptlədilir. Yerli S.-la- |
| + | ra vanna kolongası, spiral boru və s. |
| + | misal ola bilər. |
| + | SUQOVUNYAN— Azərb.SSR Sabir- |
| + | abad r-nunun Kurkəndi sovetliyində |
| + | kənd. R-n mərkəzindən 3,5 km 1lm.-ipp1.- |
| + | də, dӱzənlikdədir. Əh. 3263 (1985): |
| + | pambıqcılıq, taxılcılıq və heyvan- |
| + | darlıqla məpquldur. Səkkizillik |
| + | məktəb, kitabxana, tibb məntəqəsi var. |
| + | SUDABORULMA—asfiksiyanın nəv- |
| + | mӱxtəlifliyi, tənəffus yollarına su |
| + | dolmaqla beyin və batqa toxumaların |
| + | kəskin oksigen catınmazlıqından |
| + | öamı verən elum, Yaxud terminal və- |
| + | ziyyət. Əlum 3—5 dəq-dən sonra tənəf- |
| + | fus və qan devranı dayandıqdan son- |
| + | ra bap verir. S. tipik və yaxud qəfil |
| + | əlum nəticəsində də (urək xəstəliyi, |
| + | kəllənin, boyun fəqərələrinin travma- |
| + | sı və s.) ola bilər. Belə halda elu- |
| + | mun səbəbini məhkəmə-tibb ekspertiza- |
| + | sı ayırd edir. Suda boqulana hadisə |
| + | yerində klinik əlum zamanı gəstəri- |
| + | lən ilk yardım effektli olur: tə- |
| + | |
| + | |
| + | nəffus yollarını sudan azad etmək, |
| + | sun"i aları ӱrəyi masaj etmək |
| + | = və s. Həyat |
| + | |
| + | . sından sonra mӱtləq Həkim nəzarəti |
| + | olmalıdır, əks təqdirdə xəstə aqrci- |
| + | |
| + | |
| + | = Yərlərin ədemindən elə bilər. |
| + | SUDA-QURUDA YAYYAYANLAR, am- |
| + | |
| + | |
| + | unksiyalarının bərpa- |
| + | |
| + | |
| + | fibiyalar (AqarhyIv) (yun. |
| + | H1Ioz—ikili Bəyat Kes ə —OHYp- |
| + | |
| + | |
| + | .-Q.Y. su həyat |
| + | alıqlar kimi |
| + | (kurusu) və |
| + | etməyə |
| + | kipafı metamorfozla gedir. |
| + | da maddələr mubadiləsi cox zəifdir: |
| + | |
| + | |
| + | bədən temp-ru dəyinkən və xarici mu- Və |
| + | |
| + | |
| + | hit temp-runa uyqundur. |
| + | Muasir S.-q.y. 2850 nevdən ibarət |
| + | |
| + | |
| + | 3 dəstədə birlətir: ayaqsız amfibi- |
| + | yalar, quyruqlu amfibiyalar və quy- |
| + | |
| + | |
| + | aqr- 6 |
| + | |
| + | |
| + | .“r.İ.- “ |
| + | |
| + | |
| + | 61 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ruqsuz amfibiyalar. S.-q.y.-ın İyM- |
| + | paq və nəm dərisi tənəffusdə muhum |
| + | rol oynayır. Qaz mӱbadiləsi ucun zə- |
| + | ruri olan dərinin nəmliyi selikli |
| + | vəzilərin ifrazatı ilə tənzim olu- |
| + | nur. Bədənin bel tərəfində iri zə- |
| + | hərli ifrazatı olan serozlu vəzi- |
| + | lər yerlətir. Ən beyin yaxpqı, beyin- |
| + | cik zəif inkipyaf etmiyiidir. Kəllə- |
| + | beyin sinirləri 10 cutdur. Surfələ- |
| + | rində yan xətt orqanı olur. Gəzun ak- |
| + | komodasiyası bullur cismin yerdə- |
| + | yipməsi ilə gedir. Yetkin S.-q.y. |
| + | heyvani yemlə qidalanırlar. Diiqlər |
| + | ovu tutmaq ucundur. Balıqlardan |
| + | fərqli olaraq S.-q.y.--ın xırda ovu |
| + | tutmaq ucun yaphilqan selik ifraz |
| + | edən vəzili, hərəkətli dili var. Yet- |
| + | kin S.-q.y.-ın ciyəri, xoanaları və |
| + | qırtlaq qıqırdaqı olur. Ciyərlə tə- |
| + | Kabus dəri tənəffusu ilə tamamla- |
| + | nır. Surfələrin qan devranı balıq- |
| + | ların qan dəvranına oxtardır. Urə- |
| + | yi uckameralıdır. Yetkin fərdlər- |
| + | də cut gəvdə beyrəyi var. Erkəklərin- |
| + | də cӱt toxumluq, ditilərində cut yu- |
| + | murtalıq ol Kloakaya duppən yu- |
| + | murtahuceyrə yumurta borusu ilə xa- |
| + | ricə ifraz edilir. Cox vaxt 3—4 il- |
| + | liyində cinsi yetkinliyə catır. Yal- |
| + | nız bə"zi S.-q.y. diridoqandır. Coxu |
| + | kuru tekur (3—28 minədək). S.-q.y.- |
| + | ın əksəriyyəti faydalıdır (k.t. bitki |
| + | zərərvericilərini məhv edir). Bir |
| + | cox əlkələrdə qurbaqaların əti yeyn- |
| + | lir, həmcinin fiziologiya təcrubələ- |
| + | ri ucun obyektdir. Qazıntı S.- |
| + | q.Y. muasir S.-q.y.-dan xeyli cox və |
| + | mӱxtəlifdir. S.-q.Y.-ı onurqa və kəl- |
| + | ləsinin qurulupquna gerə təsnif edir- |
| + | lər. Əsas tapıntı yerləri PPimal ya- |
| + | rımkurəsində, ayrı-ayrı tapıntılar |
| + | isə Cənubi Afrika və Hindistanda- |
| + | dır. SSRİ-də Rus platformasının |
| + | c. hissəsində coxdur. |
| + | SUDARILAN— Mingəcevirdə, Kur |
| + | cayının sol sahilindəki eyniadlı |
| + | sahədə Z—13 əsrlərə aid 2 X6-li ya- |
| + | tpayın yeri və qəbiristan (bax həmci- |
| + | nin Mingəcevir arxeoloji komplek- |
| + | si). 1946—53 illərdə aparılan ar- |
| + | xeoloji qazıntılar zamanı erkən |
| + | feodalizm devrunun zəngin arxeolo- |
| + | ji kompleksi—məitpət tikintiləri |
| + | və xristian mə"bədləri |alban (Qaf- |
| + | qaz) kitabələriy, Sasani və Xilafət |
| + | pullarından nbarət inələr aii- |
| + | gar edilmindir. Yalayılı yerindən |
| + | dulus kӱrələri tapılmıiy, yaxınlı- |
| + | qındakı qəbiristanda kup, taxtaqu- |
| + | tu, katakomba və xristian qəbirləri |
| + | tədqiq edilmindir. | |
| + | |
| + | |
| + | Əd: Vahidon R, M., sək |
| + | 11—U1İ əsrlərdə, B., əl Mingəcevir |
| + | |
| + | |
| + | SUDAK—USSR Krım vil.-ndə məhəp. |
| + | . r-nunun mərkəzi. Qara dəniz sahi- |
| + | lindədir. 2 iərab z-du, yeyinti kom- |
| + | inatı, cərək kombinatı, istirahət |
| + | evləri, sanatoriyalar, pansionatlar |
| + | var. Dənizkənarı iqlim Kurortudur. |
| + | |
| + | E.ə. 4 əsrdə indiki S.-ın Yerində |
| + | tavrların yalayınt məskəni vardı. |
| + | 3— 13 əsrlərdə burada ppərqi slavyan- |
| + | lar arasında Suroj kimi tanınmıpt |
| + | ticarət mərkəzi olan yunan iqəhəri |
| + | “uqdeya yerləttmitdi. 13 əsrdə mon- |
| + | qol-tatarlar S.-ı daqıtdı. 13 əsrdən |
| + | Venesiya Resp.-sına, 1365 ildən ge- |
| + | lı ri məxsus idi, 1475 ildə |
| + | S.-I rlər daqıtdılar. 16—18 əsr- |
| + | lərdə Arım xanlıqının iəhəri ol- |
| + | mӱmdur. 14—15 əsrlərə aid genuya- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 62 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | lılara məxs |
| + | yevdəki *So |
| + | marlıq qor |
| + | |
| + | |
| + | şqala (1958 ildən Ki- |
| + | iya muzeyiə tarixi me"”- |
| + | uqunun filialıdır), 16 |
| + | |
| + | |
| + | dairəvi və duzbucaqlı mudafiə qul- | |
| + | |
| + | |
| + | ləsi, qəsr, gӱnbəzli kilsə (sonradan |
| + | Tӱrklər məscidə cevirmiiylər), an- |
| + | bar, qalanın yaxınlıqında liman |
| + | qӱlləsinin və 12 həvari kilsəsinin |
| + | və s. qalıqları var. |
| + | |
| + | |
| + | Ədə SekirinskinN S. A., Ocer- |
| + | Kİ istorii Suroja, Simferopolh, 1955: |
| + | |
| + | |
| + | M. iə n A. L., Krım v srednie veka, |
| + | |
| + | |
| + | CYDAH (əp.əl s) —rapanap, səHqu - |
| + | lər əlkəsi)— Afrikada təbii vilayət. |
| + | Beyuk Səhranın c. sərhədindən 4—8*” |
| + | İ1m.e.-NƏ qədər və Atlantik okeanın- |
| + | De Efiopi Ya yaylasınadək uzanır. |
| + | |
| + | ah. təqr. 5 mln. km?, Qərbi, Mərkə- |
| + | |
| + | |
| + | zi və YLzərqi S.-a bəlunur. Afrika |
| + | platforması ərazisindədir. R kan |
| + | konusları (Marra d., 88 mu S.-da |
| + | |
| + | |
| + | ən yӱksək nəqtə) var. İqlimi subek- |
| + | vatorial, Soy Ən soyuq ayın |
| + | orta temp-ru 20—26*S-dir. İllik |
| + | Yarıntı iim.-dan c.-a 100 mm-dən 2000 |
| + | Mmm-dək artır. Ən beyuӱk cayları: Nil, |
| + | Niger, Seneqal və s. Ən bəyuk gəlu |
| + | LU. Tipik taztetalar, terənə |
| + | ropik mepyələr ustundur. Seneqal, |
| + | Takucia hücə , Qambiya, Mali, Ni- |
| + | ger, Cad, Sudan, Mərkəzi Afrika |
| + | Resp.-sı, Kamerun, Nigeriya Benin, |
| + | Toqo, Qana, Yuxarı Volta, Fil Di- |
| + | pi Sahili, Qvineya Resp.-sı ərazi- |
| + | ləri tamamilə və ya qismən S.-dadır. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | SUDAN (sYəy.P), Sudan Demogk- |
| + | ratik Respublikası |
| + | (4.83 yə 015,—YN, gn). |
| + | |
| + | Umumi mə”lumat, Afrikanın i/m.- |
| + | p.-ində, Qırmızı dəniz sahilində |
| + | dəvlət. Misir, Liviya, Cad, Mərkəzi |
| + | Afrika Resp.-sı, Zair, Uqanda, Ke- |
| + | niya və Efiopiya ilə Həmərtəldir, |
| + | Sah. 2,5 mln. K.M?, ƏH. təqr. mln. |
| + | (1982). Paytaxtı Xartum it.-dir. S. in- |
| + | zibati cəhətdən 8 regiona bəlunur. |
| + | |
| + | Devlət quruluiyu, S. resp.-dır. |
| + | Daimi Konstitusiyası 1973 ildən quv- |
| + | vədədir. Devlət və həkumət bacısı 6 |
| + | il muddətinə secilən prezidentdir: o, |
| + | həmcinin ali bat komandandır. Qa- |
| + | nunverici hakimiyyət prezidentə və 4 |
| + | il mӱddətinə secilən Milli Xalq |
| + | Məclisinə (birpalatalı parlament) |
| + | məxsusdur. Prezidentin dekreti ilə |
| + | Nazirlər Purası buraxılmıp, Res- |
| + | publika PQurası (prezident yanında |
| + | məpvərətci orqan) yaradılmıidır. |
| + | |
| + | Təbiət. ərazisinin cox Hissə- |
| + | si hund. 300—1000 m olan platodur. |
| + | Ancaq q.-də (Darfur platosu) və c.-da |
| + | (Mərkəzi AFrNka yuğsəkliynnin qol- |
| + | ları) Hhund. 3000 m-dən yuxarı olan |
| + | sahələrə rast gəlinir. Əlkənin ən |
| + | yuksək nəqtəsi Kinyeti d.-dır (3187 |
| + | m). Faydalı qazıntıları: dəmir fi- |
| + | lizi, manqan, qızıl, xrom, daiyduz, |
| + | |
| + | |
| + | SUDAN |
| + | |
| + | |
| + | H |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | SUDA II |
| + | 170 0 120 Mü kul” SA ri |
| + | — İ |
| + | zi im miri rnınnnnnndnyınnei-JFuuninaninunurn nın |
| + | Aİ HB HTA 1 Vadi-Halfa De. ə y |
| + | zl | mə İl İTİ TİP M bilib |
| + | də ə) İT EM = * Nnvu ( |
| + | ib ə 5 ud Ne ah PBA LAL |
| + | | 0——" İ Bu MK. I Delq = |
| + | BƏ TRY” Çə İh 5 q nanə dəni) s |
| + | = “ | onqola sa "on |
| + | | D I. |
| + | = Nuxeyla | ıl PL. = ə |
| + | = : cl) 5/ 4-cç = |
| + | : | 5 ə. əri o 2 2 ybastӧnav, ə . = Qokar |
| + | Ennedi = mə A/Merob axa hi?ər6səp- P | |
| + | u Ey y Ə0-DəbbaçUkurti / AtbarayD |, di |
| + | "450 21 əə / /42-DamərӱCdə = eb balim |
| + | | zi ab | 1 0,. kk ki |
| + | yaylası 21 ə” R ə 2 : İsə k r3— s |
| + | 21 ” pır ————y————— = – HA. , uk |
| + | əmma zz ər | dm. 6- cı asta ln o 9 m 2” İ E | = |
| + | gӱrə aa | II iH M im uH R YİMALİ-XARTUM KASSALAKE Akordat === |
| + | €“ |, mTuMA nh L fə OmdurmAN II iə —— YA “acı |
| + | : 1 | | Ruvoyba | ə ” Dİ YARTUM - TL / |
| + | m” D A P dy R s ə həpasə xsl ( “əə Auliya - |
| + | KDORD O)F d,d də .. dərə) |
| + | Əl-Fater 1 q / “sək SUMER |
| + | = m, —— ( = Əd-Dueym A: |
| + | “= Darfur əra “= |
| + | ə m = xsi Var Pyan ə” |
| + | ə, . — 2 “ * 1 c |
| + | Mappa a, 3088” f Q ə ə zə m, m“ |
| + | yaylası Xə ( ƏH-Həhyağ.—.. ə £— ə mi |
| + | : bala lə | kəsib" IDillinc ik “əə "əl |
| + | — 0 HƏHVYy BİÖİH “— | ” | , Temadinq d. | |
| + | |
| + | |
| + | “Mu Haçər-Bançə |
| + | DAR FUR |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | in Hü |
| + | |
| + | |
| + | Dİ. k OR DӰS |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | — |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | | |
| + | -F əs AL 5 |
| + | Deym Zubeyr |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 2 — bı? |
| + | |
| + | |
| + | Cənub /-- |
| + | |
| + | |
| + | —q |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 144 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | duqlı : il. |
| + | FAN 2 dӱ |
| + | r x |
| + | / c = “ə” yn” |
| + | R = Su “ə |
| + | əə Mi” H H ə = uc |
| + | “72 1 Mələkal T ƏDDİS-ƏBƏBO,, |
| + | “ = i ə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ) = |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | = “ |
| + | sar mnfli parnın 2. zə |
| + | 4 QƏRBİ A |
| + | ӰU "Eqo XCENVATORİAL| 4X |
| + | v Tüxüupü yel - | |
| + | mö “ə S- ƏYALƏT 4UBA | |
| + | ? "ed Yambio Yə ə” O |
| + | AK əıa |
| + | = yes? Farace T:: – Nimule* 3187 ef |
| + | — —— — ə M di idi" |
| + | | Səudiyyə Ərabistanı bə nü” nə : y : A N D A 1 |
| + | avbeet, mika, gips və s, İqlimi iim.- saxlamınlar, qalanları xristian- |
| + | |
| + | |
| + | da tropik səhra (orta aylıq temp-r |
| + | 1,5—352S: illik yaqıntı 200 mm-dək), |
| + | c.-da ekvatorial mussondur (orta ay- |
| + | lıq temp-r 23—309S: illik yaqıntı |
| + | 500— 1400 mm). Ən beyuk cayı Nildir. |
| + | Coxlu mӱvəqqəti su axarları var. |
| + | Torpaq ərtuyu (im.-da və q.-də zəif in- |
| + | kipaf etmiidir. C.-da, əsasən, fer- |
| + | ralitli və alferritli qırmızı, qır- |
| + | mızı-qonur torpaqlar Yayılmındır. |
| + | Əlkənin (im.-ında bitki ərtuyu yox |
| + | dərəcəsindədirz c.-da tək-tək arac- |
| + | ları olan Yuksəkotlu savannalar var. |
| + | Bə”zi c. və daqlıq r-nlarda tropik |
| + | mepələrə rast gəlinir. Antilop, zu- |
| + | rafə, fil, bəbir, aslan, ləvəqulu, |
| + | marabu, piton, timsah, sese milcəyi |
| + | və s. var. Caylar balıqla zəngindir. |
| + | Milli parklar yaradılmındır. |
| + | Əhali. Əhalinin yarıdan coxu, |
| + | əsasən, əlkənin 1im. r-nlarında ya- |
| + | payan ərəblərdir. Nil vadisində nu- |
| + | biyalılar, 1im.-i.-də beçalar (dil- |
| + | lzri kutit dillərinə aiddir), c.- |
| + | da nilboyu dillərində, q. sərhədləri |
| + | boyunda isə Mərkəzi və Pərqi Sudan |
| + | dillərində danınlan Xalqlar yaxipa- |
| + | yır. Dəvlət dili ərəb dilidir. Əha- |
| + | linin 7096-indən coxu musəlmandır: |
| + | 2596-i ən"ənəvi dini e"tiqadlarını |
| + | |
| + | |
| + | dır. İiiləyən əhalinin təqr. 8594-i |
| + | k.t.-nda calınır (1981). Orta sıxlıq |
| + | 1 km2?-də 7,8 Hə ərdir (1981). Hləhəp |
| + | əhalisi 1396-dir. İri ipəhəri Xartum |
| + | (Omdurman və PTimali Xartum ilə |
| + | birlikdə)—1,2 mln.-dan cox (1980). |
| + | |
| + | Tarixi mə”lӱmat, S. ərazisi Dahi |
| + | |
| + | |
| + | dəvrundən məskunlatmıdır (bax |
| + | Xartum mədəniyyəti). Muasir C. |
| + | ərazisinin xeyli hissəsi (qədimdə |
| + | |
| + | |
| + | Xuii əlkəsi, 10 əsrdən Nubiya) qədim |
| + | misirlilərə qohum sami-hami və gu- |
| + | iit tayfaları ilə məskunlatmıpi- |
| + | dı. E.ə. təqr. 8 əsrlə isə Napata dəv- |
| + | ləti yarandı. 4 əsrin əvvəllərində |
| + | S.-ı Aksum kö ari ilqal et- |
| + | di. b əsrdən xristianlıq, 7 əsrdən |
| + | isə elkəyə ərəblərin muhacirəti ilə |
| + | islam dini Yayılmaqa baptladı. 14 |
| + | əsrin sonu—16 əsrin əvvəllərində |
| + | |
| + | ərazisində sultanlıqlar yaraplı. |
| + | 1820—22 illərdə S.-ı, o ə |
| + | periyasının vassalı olan Misir nit- |
| + | qal etdi. 60-cı illərin sonu—70-ci |
| + | illərin əvvəllərində S.-da İngiltə- |
| + | rənin tə siri gӱcləndi. Yadellilərin |
| + | zӱlmӱnə və milli əsarətə qariqı baiy- |
| + | lanmın geniiy xalq hərəkatını (bax |
| + | Məhdicilər hərəkatı) İngiltərə — |
| + | Misir ordusu yatırdı (1898), 1899 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | | (or. “ila "3 I bi A İT 5 ALAN |
| + | —" i .... ) R”. A s. = –— |
| + | |
| + | |
| + | də |
| + | r zə |
| + | |
| + | |
| + | “ |
| + | Adu |
| + | lə |
| + | ə. : |
| + | |
| + | |
| + | —phgh |
| + | |
| + | |
| + | 7 7 |
| + | -..—-ır-ı-x ğıızıı-ıxn. |
| + | |
| + | |
| + | Sudan. 1. Nubiya səhrası ərazisində Nil cayının gerunutpu. 2. Nil cayında balıq vətəgəsi. ə. Mavi Nil əyalətində |
| + | |
| + | |
| + | otlaq 4. Xartum ppəhəri. |
| + | sərdabadan tapılmıiy piyalələr. |
| + | |
| + | |
| + | divarı. E. ə. 5 əsr. 8. Meroedən tapılmıni bilərzik. Qızıl, mina, E. ə. |
| + | |
| + | |
| + | ildən S. İngiltərə— Misir Sudanı |
| + | adı ilə B. Britaniya və Misirin mu1- |
| + | tərək malikanəsi (kondominium)e"lan |
| + | olundu: S. əslində İngiltərənin mus- |
| + | təmləkəsinə cevrildi. |
| + | |
| + | 20 əsrin 20-ci illərində və xusu- |
| + | silə İkinci dunya muharibəsindən |
| + | (1939—45) sonra əlkədə milli azadlıq |
| + | Hərəkatı genitləndi. 1956 il yanva- |
| + | rın 1-də S. mustəqil resp. e”lan olun- |
| + | du. Həmin ildə SSRİ ilə diploma- |
| + | tik munasibətlər yaradıldı. 1958 il- |
| + | də mӱrtəce quvvələr əlkədə hərbi dig- |
| + | tatura rejimi yaratdılar: parlament |
| + | buraxıldı, siyasi partiyaların fəa- |
| + | liyyəti qadaqan olundu, lemokratik |
| + | quvvələr təqib edildi. Hərbi reji- |
| + | min hakimiyyəti devrundə S.-ın,im- |
| + | perialist dəvlətlərindən asılılıRrı |
| + | gucləndi. 1969 ildə S. ordusunun de- |
| + | mokratik əhvali-ruhiyyəli zabitləri- |
| + | nin inqilabi cevrilini nətiçəsində |
| + | mӱrtəce rejim devrildi: Sudan De- |
| + | mokratik Resp.-sı (SDR) yaradıldı- |
| + | qı elan edildiy əlkədə mutərəqqi |
| + | sosial-iqtisadi və siyasi dəytipiklik- |
| + | lər Həyata gecirildi, sosialist əlkə- |
| + | ləri ilə munasibətlər geniiyləndi. |
| + | Lakin daxili murtəce quvvələrin, |
| + | eləcə də imperialist dairələrinin |
| + | təxribatcılıq fəaliyyəti, həmcinin |
| + | demokratik qӱvvələr arasındakı ixti- |
| + | laflar SDR-in mutərəqqi inkitpafı- |
| + | na getdikcə daha artıq mane olurdu. |
| + | 1971 ildə sol əhvali-ruhiyyəli zabit- |
| + | lərin dəvlət cevriliti cəhdi boiya |
| + | cıxdı: cevriliil iitirakcıları və |
| + | onlara kəməkdə təqsirləndirilən Su- |
| + | dan Kommunist Partiyası amansız |
| + | cəza tədbirlərinə mə”ruz qaldı. S.-ın |
| + | imperialist dəvlətləri ilə əlaqələ- |
| + | ri gӱcləndi və əlkədə kapitalist in- |
| + | kipaf yoluna meyl artdı. Siyasi və |
| + | |
| + | |
| + | əsr |
| + | Munxen. |
| + | |
| + | |
| + | ictimai hayatı islamlatdırmaq cəhd- |
| + | ləri qӱvvətləndi. Son illərdə S.-da |
| + | hakim rejimə qariqı mӱqavimət hərə- |
| + | katı gӱcləndi. 1985 ilin aprelində |
| + | S.-da dəvlət cevrilitii bat verdi, |
| + | hakimiyyətə hərbcilər kecdi. |
| + | |
| + | Siyasi partiyalar və həmkarlar |
| + | ittifaqları. SudanSosialist |
| + | İttifaqı (SSİ)—1972 ildə ya- |
| + | ralılmınn, 1985 il aprel cevrili- |
| + | ipindən sonra buraxılmıpqidır: elcxə- |
| + | də yYekanə leqal və haxim siyasi tə1P- |
| + | kilat idi. Sudan Kommunist Parti- |
| + | yası. Sudan Fəhlə Həmkar- |
| + | lar İttifaqlarının fFe- |
| + | derasiyası — 1950 ildə təsis |
| + | elilmitpdir. Umumdunya Həmkarlar |
| + | |
| + | |
| + | İttifaqları Federasiyasına daxil- |
| + | |
| + | |
| + | dir. |
| + | |
| + | İqtisadi-coqrafi ocerk. S., iqti- |
| + | sadiyyatı zəif inkipaf etmin aqrar |
| + | əlkədir. Təbii ehtiyatları az eyrə- |
| + | nilmitdir. Torpaqların icarəyə Ke- |
| + | turulməsi geni” yayılmınidır. G.t.- |
| + | nın muhum sahəsi pambıqcılıqdır. |
| + | Pambıq, əsasən, Ar Nil və Mavi Nil |
| + | cayları arasındakı sahədə əkilir. |
| + | Kalıp, yerfındıqı, darı, kuncut, |
| + | buqda, iqəkər qamıqpı, xurma və s. |
| + | |
| + | |
| + | yetiidirilir. S. dunyala istehsal olu- |
| + | |
| + | |
| + | nan qummiarabikin 9094-ə qədərini |
| + | verir. Heyvandarlıq KeHəpu XapaK- |
| + | terlidir. Qaramal, lavar, dəvə və s, |
| + | saxlanılır. Nil cayı və onun qolla- |
| + | rınla balıq ovlanır. Sənaye zəif in- |
| + | kipaf etmiidir. K.lt. xammalını |
| + | e”mal edən mӱəssisələr ustundur. Qi- |
| + | kinti materialları, istehlak malla- |
| + | rı istehsal olunur. Atbara, Port-Su- |
| + | dan və Pimali Xartumda neft və me- |
| + | tal eqmalı mӱəssisələri var. SSRİ- |
| + | nin kəməyi ilə 4 k.t. məhsulları |
| + | e”malı 3-du, 2 taxıl elevatoru və s. |
| + | |
| + | |
| + | 5. Xartumda Sudanlı Mehdinin məqbərəsi. 19—20 əsrlər. 6. Meroe ipəhərinin cənubundakı |
| + | 7. Meroedə padpah Arnekamanın təsviri olan relyef. Allah Apedamak məbədinin cənub |
| + | Misir İncəsənəti Davlət |
| + | |
| + | |
| + | Kolleksiyası. |
| + | |
| + | |
| + | sənaye obyekti tikilmitdir. 1979 il- |
| + | də ABPQ-ın *PYevronə tpirgəti elkənin |
| + | mərkəzi r-nlarında neft yataqları |
| + | kəiif etmiitdir. D.y.-larının uz. |
| + | təqr. 5 min k.m, avtomobil yollarının |
| + | uz. 21,2 min km, daxili su yolları- |
| + | nın uz. təqr. 6 mini km-dir (1982). |
| + | 1978 illə Port-Sulan—Xartum neft |
| + | məhsulları kəməri cəkilmiidir. Bey- |
| + | nəlxalq aeroportu Xartumdadır. İri |
| + | dəniz portu Port-Sudandır. Pambıq, |
| + | qummiarabik, qəhvə, dəri və s. ixrac, |
| + | mapın və avadanlıq, peft, ərzaq və s. |
| + | idxal edilir. Xarici ticarəti, əsa- |
| + | sən, B. Britaniya, AFR, Yaponiya və |
| + | ABİQ ilədir. Pul vahidi S. funtudur. |
| + | Səhiyyə. 1971 illə S.-da əhalinin |
| + | hər min nəfərinə dupiən doqum sayı 45, |
| + | əlum sayı 20, hər min nəfər dirido- |
| + | qulana gərə uttaq elumu 130 olmuni- |
| + | dӱr. Orta emur kipilərdə 44,6, ra |
| + | dınlarda 46,9 illir. İnfeksion və |
| + | parazitar xəstəliklər gepili yayıl- |
| + | mhipdır. S.-da 15,4 min carpayılıq |
| + | (əhalinin hər min nəfərinə 1,1 car- |
| + | payı) 122 xəstəxana, 606 dispanser, |
| + | 1,3 min Həkim (əhalinin Hər 12,5 min |
| + | nəfərinə 1 həkim), 77 dpi həkimi, |
| + | 371 əczacı, 16 minə yaxın orta tibb |
| + | ipcisi var (1973). Həkim kadrlar |
| + | Xartum Un-tinin tibb fakultəsində |
| + | hazırlanır. |
| + | — Maarif, 1956 ilədək əhalinin |
| + | yalnız 596-i oxuyub-yazmaqı bacarır- |
| + | dı. Əlkə istiqlaliyyət qazanlıqdan |
| + | sonra xalq maarifi haqqında qanun |
| + | qəbul edildi. Təhsil icbari deyil. |
| + | Təhsil mudləti ibtidai məktəblərdə 6: |
| + | orta məktəblərdə 6 (34-3), texipki pe- |
| + | itə məktəblərində 3—4 ildir. Xartum- |
| + | da un-t, politexnik və k.t. in-tları |
| + | var. Beyuk kitabxanaları: Xartumda |
| + | un-t kitabxanası, Omdurmanda kut- |
| + | |
| + | |
| + | nara pq |
| + | |
| + | |
| + | Bo ——pjikq—-aqkc=Dxfjkjtij"Jİgisiə—- ana x. ə = |
| + | = 2 ğaqy-—JFB—Ikjı ma |
| + | a |
| + | |
| + | |
| + | 64. |
| + | |
| + | |
| + | ləvi kitabxana, Muhum muzeyləri: |
| + | Xartumda C. milli muzeyi, Etnoqrafi- |
| + | ya zəli, Meroedə muzey-qoruq. |
| + | buat, radio verilimiləri, te- |
| + | leviziya. Ӧlkədə ərəb dilində guçndə- |
| + | lik cƏl-Əyyamə (1953), 4Əs-Səhafaə |
| + | (1962), həftəlik FƏl-Quvvət əl-Mu- |
| + | səlləhəə (1969) qəzetləri və s. cıxır. |
| + | Sudan Nyus Eycensi (SUNA) infor- |
| + | masiya agentliyi 1970 ildə yaradıl- |
| + | mımpdır. Devlət tərəfindən nəzarət |
| + | edilən radio (1940) və Devlətin ixti- |
| + | yarında olan televiziya (1962) veri- |
| + | lipləri idarələri Omdurmandadır. |
| + | Ədəbiyyat. İlk mə"lum ədəbi nu- |
| + | munələr 10 əsrə aiddir. Orta əsrlər |
| + | S. ədəbiyyatı klassik ərəb ədəbiyya- |
| + | tı zəminində inkipaf etmiptdi |
| + | (bax Ərəb mədəniyyəti. Ədəbiyyat). |
| + | 19 əsrin sonlarında Yəhya əs-Səlya- |
| + | vi və b. mӱstəmləkəcilik əleyhinə mç- |
| + | barizəni tərənnum etmipt, ərəbləri |
| + | birliyə cnaqırmıtlar. Əbd əl-Qədir |
| + | əl-Muxtar S. ədəbiyyatında ilk pye- |
| + | sin muəllifidir. Əbu Cukkuda, Əli |
| + | Əhmədani, Həmzə əl-Malik Tunbul, |
| + | Yusif Bətir ət-Ticani və 6. poeziya- |
| + | nı inkipaf etdirmiptlər. İkinci |
| + | dunya mӱharibəsindən sonra milli |
| + | azadlıq mubarizəsi və sosial tərəq- |
| + | qi məvzuları geni yayıldı (Tac |
| + | əs-Sirr Həsən, Məhəmməd əl-Fayturi |
| + | və 6. ppairlər, Məhəmməd Əhməd Məh- |
| + | cub, ət-Təyib Zərruk, Əbu Bəkr Xa- |
| + | lid, əz-Zubeyr Əli, Salah Əhməd İb- |
| + | rahim və b. nasirlər). S. ədəbiyyatın- |
| + | dan bə”zi numunələr Azərb. dilinə |
| + | tərcumə olunmupdur. |
| + | e”marlıq və təsviri sənət. S.-ın |
| + | ən qədim incəsənət abidələri Neolit |
| + | dəvruӱnə aiddir (gildən Heyvan fiqur- |
| + | ları, yapma keramika, qaya təsvirlə- |
| + | ri). E.ə. 2-ci minillikdə S. incəsə- |
| + | nəti Qədim Misir mədəniyyəti isti- |
| + | qamətində inkipaf etmitpidir. S.-da |
| + | |
| + | |
| + | xristianlıqın yayılması ilə (6 əs- S |
| + | rin 2-ci yarısından) əlaqədar tikil- |
| + | |
| + | |
| + | mipp kilsələr me”marlıqı və divar |
| + | rəsmlərinə gərə qibtilərin incəsə- |
| + | nətinə yaxın olmutidur. 15—16 əsr- |
| + | lərdə Qərbi S.-da dap me”marlırı in- |
| + | kipaf etmipdi. 19—20 əsrlərdə xalq |
| + | yapayın evlərinin ən xarakterik ti- |
| + | pi ciy kərpicdən tikilmiiy komalar |
| + | olmupdur. pa me"marlıqı tipin- |
| + | də binalar əsrin ortalarınadək |
| + | iri yapayıpt mərkəzlərində (Xartum |
| + | və s.) cəmlənmitdi. 1956 ildən sonra |
| + | sənaye və yapayıtt binalarının plan- |
| + | lı tikintisi geniplənmitdir. Xalq |
| + | sənəti aqac heykəltərailıqı, gildən |
| + | kicik plastika əsərləri, mis BƏ KY- |
| + | Mym illin Dİ ətiyalar, də- |
| + | ri mə”"mulatları hazırlanması və s. |
| + | ilə təmsil olunur. 20 əsrin ortala- |
| + | rından milli dəzgah incəsənəti ya- |
| + | ranmıpdır (Heykəltəratlar M. Kua, |
| + | A. Hamid, boyakarlar X. Abbas, M. |
| + | O, Bəpir, qrafik A. A. Burhan), |
| + | Teatr. 1936 ildə S.-da teatr cə- |
| + | miyyəti təpkil edilmitdir. 1940 il- |
| + | DƏN kӱtləvi tamatpalar verilmitdir. |
| + | 1950 ildə teatr cəmiyyətinin əsasında |
| + | ərəb dilində tamapalar gestərən dram |
| + | və musiqi susa fəaliyyətə bap- |
| + | lamınpdır., Əlgədə muasir Sudan teat- |
| + | rı, Xartum truppası, bir necə xalq |
| + | rəqs ansamblı fəaliyyət gestərir. |
| + | Kino. 1968 ildə S.-da tədris və |
| + | xroniga filmləri istehsal edən gi- |
| + | də izərəsi əə 1969 il- |
| + | cimidlər və arzularə (rej. ər- |
| + | Rəpid Məhdi) adlı ilk tammetraj- |
| + | |
| + | |
| + | SUDAN DİLLƏRİ |
| + | |
| + | |
| + | lı bədii film buraxılmıtdır. |
| + | Kino prokatı və filmlərin idxalı |
| + | iqəxsi iirkətlərin əlindədir. cNə- |
| + | sillərin mubarizəsiə, cQardatlar |
| + | arasında ixtilafə (1972, 1973, hər |
| + | nki filmin rej. A. Hapim), *Tacucı |
| + | (1983, rej. Qadalla) və s. bədii film- |
| + | lər cəkilmipdir. |
| + | |
| + | |
| + | Ədl. Demidcik V. P., Sudansğal |
| + | literatura XX vh., Duqanbe, 1972: Demok- |
| + | raticesgkan Respublika Sudan, Spravoc- |
| + | nig, M., 1973, Voblikov D. R., Pec- |
| + | publika Sudan. 1956—mağ 1969 r., M., |
| + | 1978, Sorokin A. A., Aqrarnın vop- |
| + | ros v Sudana, M., 1979, BockarevQ. |
| + | |
| + | n Sopialınan struktura sudanskoqo qo= |
| + | roda, M.. 1980, Qusarov V. İ., Sopi- |
| + | Apono ikonominesiof razvitie Sudana, |
| + | |
| + | |
| + | SUDAN DİLLƏRİ--20 əsrin 1-ci |
| + | yarısında afrikapqunaslıqda Sudan- |
| + | da yayılmın dilləri bildirmək ucun |
| + | iplədilən termin. S.d.-nin mustə- |
| + | qil qohum dil ailəsi olması fikri- |
| + | ni alman dilcisi K. lən irəli |
| + | surmutadu. Sonralar bu muçlahizənin |
| + | yanlıtplıqı düş yetirildi və ame- |
| + | rikan alimi C. Qrinberqin 50—60-cı |
| + | illərdəki tədqiqatlarından sonra S.d. |
| + | termini tədriclə aradan cıxmaqa batp- |
| + | ladı. Muasir genealoji təsnifatda |
| + | Nil-Bəyuk səhra dillərinin yarım- |
| + | qruplarını bildirən ipərqi və mər- |
| + | gəzi S.d. terminləri iplədilir. |
| + | Ədl Pavlenko A. P., Sudanskin |
| + | izık, M., 1965, Kondratov A., Zemla |
| + | lodev—zemla lzıkov, M., 1974. |
| + | |
| + | |
| + | SUDAN İSTİFADƏ —dəvlətin mus- |
| + | təsna mulkiyyətində olan sulardan (su |
| + | obyektlərindən) 50 ETMƏ. COBET |
| + | qanunvericiliyində Si. nevləri ama- |
| + | qıdakılardan asılıdır: istifadə |
| + | məqsədlərindən, istifadə usulundan| |
| + | texniki ipərtlərdən: oy obyektlərinin |
| + | tala verilməsi ppərtlərindən, |
| + | |
| + | .i. huququnun yaranması əsasların- |
| + | dan (birinci—su obyektini bilavasi- |
| + | tə devlət isifadəyə verdikdə və ikin- |
| + | ci—sudan istifadə edən tərəfindən |
| + | verildikdə). Butun su hevzələrindən |
| + | umumi istifadə (cimmək ucun, mal- |
| + | qara suları və s.) pulsuzdӱr və buna |
| + | dəvlət orqanlarının xususi icazəsi |
| + | tələb olunmur. Xususi məqsədlə sudan |
| + | istifadəyə dəvlət orqanları icazə |
| + | verməlidir: istifadə pullu da ola |
| + | bilər. İstifadəcilər sulardan səmə- |
| + | rəli istifadə və mӱhafizə tələblə- |
| + | rinə riayət etməlidirlər. Fəaliyyəti |
| + | su hevzələrinin zibillənməsinin mu- |
| + | hafizəsi tələblərinə cavab verməyən |
| + | yeni və bərpa edilmin it ləri, |
| + | sexləri, aqretatları istismara qəbul |
| + | etmək qadaqandır. Əgər muhafizə tə- |
| + | ləbləri pozularsa, cirkab suların |
| + | axıdılması məhdudlapdırılmalı, |
| + | dayandırılmalı, yaxud qadaqan edil- |
| + | məlidir və bu haqda muhafizə orqanla- |
| + | rı xəbərdar edilməlidir. Su nəql.-ı, |
| + | AaRac axıtma, k.t. və s.-nin tullantı- |
| + | larından suları ilan iə etmək ucun |
| + | də S.i. sahəsində tələblər sistemi mu- |
| + | əyyən edilmipdir. alə tələblə- |
| + | rinə .riayət etməməkdə təqsirləndiri- |
| + | lənlər intizam, inzibati və cinayət |
| + | |
| + | |
| + | SUDAN MCTMGARƏ T. HYHVY (1890). |
| + | |
| + | |
| + | fqaziyada, o cumlədən Bakı və |
| + | Yelizavetpol qub.-larında suvarma |
| + | qaydalarını ilətdirmiti sənəd. |
| + | 1890 il dekabrın 3-də car həkuməti |
| + | “Zaqafqaziyada su uzərində huquq və |
| + | torpaqların suvarılması haqqında |
| + | |
| + | |
| + | —————ıxqçKXxıEıznnaıxıcz———cı ıı. |
| + | |
| + | |
| + | qanunə vermitdi. Qanun iki hissə- |
| + | dən: cƏsasnaməə və “Qaydalarədan iba- |
| + | pər idi. FƏsasnaməədə su sahibliyi |
| + | və su ӱzərində huquq, suvarma uzrə |
| + | inzibati bəlgu, su idarələrinin qu- |
| + | rulupqu və vəzifələri, suvarma uzrə |
| + | vəzifəli pqəxslərin (mirab, cuvar, su |
| + | vəkilləri) Huquqları, sudan istifa- |
| + | də qaydaları və s. əksini tapmındı. |
| + | “Qaydalarə isə sudan istifadə huqu- |
| + | quna aid muӱddəaları əhatə edirdi. |
| + | |
| + | .İ.Q.-na əsasən suvarma idarə siste- |
| + | mində xususi dəevlət orqanları sayı- |
| + | lan su mufəttiti, muhəndisi və vəki- |
| + | li vəzifələri yaradılmıtdı. S.i.q. |
| + | su məsələsində zəhmətkeiy kəndlilərin |
| + | deyil, torpaq sahiblərinin, kənd bur- |
| + | juaziyasının mənafeyini mudafiə et- |
| + | MHHI BƏ kənddə ictiman iqtisadi mu- |
| + | nasibətləri daha da gəskinləidir- |
| + | qmitdi. S.i.q. Azərb. tarixində suvar- |
| + | ma qaydalarını rəsmilətdirən ilk |
| + | qanun aktı idi. |
| + | |
| + | |
| + | Ədə Talıbzadə İ. A., XTX əsr |
| + | nə XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda |
| + | suvarma və sudan istifadə, B., 1980. |
| + | |
| + | |
| + | SUDAN KOMMUNİST PARTİYA- |
| + | s (SKP, ələ kol cv, 1)—1946 |
| + | ildə yaradılmın, uzun muddət € Mun- |
| + | li azadlıq uqrunda Sudan hərəkatız |
| + | adı altında gizli fəaliyyət gəstər- |
| + | mippdir. 1956 ildə SKP-nin 3-cu qu- |
| + | rultayında partiyanın proqramı qə- |
| + | bul olundu, SKP Sudanın milli is- |
| + | tiqlaliyyətinin məhkəmləndirilməsi, |
| + | milli demokratik inqilabın HHKH- |
| + | mağ etdirilməsi uqrunda mubarizədə |
| + | əlkənin mutərəqqi vətənpərvər quvvə- |
| + | lərinin birlətpdirilməsi sahəsində |
| + | fəal ipp aparmıtdı. 1964 ildə hər- |
| + | i diktatura devrildikdən sonra SK |
| + | acıq fəaliyyətə bapladı. Lakin 1965 |
| + | ildə mӱrtəce quvvələrin hakimiyyəti |
| + | ələ alması ilə yenidən gizli fəaliy- |
| + | yətə gecdi. 1967 ildə SKP-nin gizli |
| + | pəraitdə kecmii 4-cu qurultayında |
| + | partiyanın nizamnaməsi" və yeni proq- |
| + | ramı qəbul olundu. 1969 ildə murtə- |
| + | ce rejim devrildikdən sonra Okp |
| + | yenidən acıq ii bapladı: kom- |
| + | ne tlir həkumətin tərkibnnə secil- |
| + | dilər. Lakin Sudan mnlli demokra- |
| + | tik Hərəkatı daxilindəki ixtnlaf- |
| + | lar və irtica quvvələrinin fitnəkar- |
| + | lıqları SKP-nin fəaliyyətini cətin- |
| + | ləqidirdi. 1971 ildə S sol əhva- |
| + | li-ruhiyyəli zabitlərin muvəffəqiy- |
| + | yətsizliklə nəticələnmii silahlı |
| + | devlət cevrilipi cəhdinə kəmək gos- |
| + | tərməkdə ittiham olunaraq gutləvi |
| + | tə qiblərə və cəza tədbirlərinə mə"- |
| + | ruz qaldı. SKP-nin bir necə rəhbəri, |
| + | o cumlədən SKP MK Batp katibi Məh- |
| + | cub e"dam edildi. SKP yenidən giz- |
| + | li eni yətə gecdi. |
| + | |
| + | numayəndə hey"əti Kommunist |
| + | və fəhlə partiyalarının beynəlxalq |
| + | Moskva mutpavirələrində (1960, 1969) |
| + | ititirak etmin və qəbul olunan sənəd- |
| + | .. bəəimindir. SKP K Baiy ga- |
| + | tibi Məhəmməd İbrahim Nuquddur. |
| + | Mərkəzi orqanı cəl-Meydanə qəzeti- |
| + | |
| + | |
| + | dir. x |
| + | |
| + | SUDAN OTU, sudan sorqosu |
| + | (Boqrhit bidapepze)—taxıllar fəsi- |
| + | ləsinin sorqo cinsindən birillik yem |
| + | bitkisi. Coxyarpaqlı gevdədən ibarət |
| + | kol (hund. 0,5—3 x) əMmənə gətirir. |
| + | Yarpaqları lansetiəgillidir. Meyvə- |
| + | si dənlimeyvədir. Yabanı halda Afri- |
| + | kada (Nil vadisində) rast gəlir. Qər- |
| + | bi Avropada, 1Pimali və PQərqi Afri- |
| + | |
| + | |
| + | cy3 |
| + | |
| + | |
| + | 65 |
| + | |
| + | |
| + | kada, Hindistanda, PTimali və PTərqi |
| + | Amerikada, Avstraliyada, SSRİ-nin |
| + | Avropa hissəsinin c.-i, r-nlarında, |
| + | Qazaxıstanda, Altay əlkəsində, Uzaq |
| + | = ƏRQDƏ Yem bitkisi kimi becərilir. |
| + | Yapıl kutlə, quru ot və silos halın- |
| + | da heyvanlara verilir. 100 k? quru |
| + | otda 57 yem vahidi və 7,4 q protein |
| + | əlan . yapıl kutlə, 50—80 |
| + | ru ot, 6—13 s toxum yıqılır. |
| + | SUDAN HAQQINDA İNİLTƏRƏ — |
| + | ə, ln (1899, 1953) |
| + | —bax ngiltərə—Misi . |
| + | pu (1899, ər r saziilə |
| + | SUDANLAR —azoboyaların bir qru- |
| + | pu. Suda həll olmur, lakin bitki və |
| + | heyvan yaqlarında, karbohidrogen- |
| + | lərdə və bə”zi battqa uzvi birlətmə- |
| + | lərdə həll olur. Spirtli lakları, |
| + | plastik kutlələri, mumu, ipamı və s. |
| + | boyamaq Uzun .tplədilir. Mikrosko- |
| + | piİYAada yaq hissəciklərinin aydın go- |
| + | ruӱnməsi ucun onları S, vasitəsilə |
| + | boyayırlar. |
| + | SӰDANLI MEHDİ, Mə |
| + | Əhməd (12.V.1844, Nil |
| + | Lebab a.—22.6.1885, Xartum yaxın- |
| + | lıqında)—1881 ildə PQərqi Sudan- |
| + | da bapqlamıpi xalq usyanının balpcı- |
| + | sı. x. və Xartumda dini təhsil |
| + | almıp, mmaniyyə dərvip ordeni- |
| + | nə qopulmutdu. 1881 ildə əzunu mehy- |
| + | i elan edərək Sudanda Turkiyə—Mi- |
| + | sir həkmranlıqına və ingilis mus- |
| + | təmləkəcilərinə qarpyı milli azadlıq |
| + | mӱbarizəsinə bapcılıq etmitdi. 1883 |
| + | ildə Kordofan vil.-NİN mərkəzi əl- |
| + | Xbeydi (əl-Əbyəd), 1885 ildə isə əlkə- |
| + | nin əksər ərazisini azad edərək Mehdi- |
| + | cilər dəvlətinin əsasını qoymutidu. |
| + | SUDANLILAR--Sudanın ppm. birə. |
| + | sinin ərəb dilində danıptan əsas əha- |
| + | lisi (bax Şudan məqaləsinin əhali |
| + | bəlməsi, həmcinin ərəblər). |
| + | SUDET DARLARI ((polyakca və cex- |
| + | və Sudety, am, Sudeten), Kp k o H O- |
| + | ın e—Cexoslovakiya, Polpa və ADR- |
| + | nə narnap. İIIIM.-m.-nən Hexn)a massi- |
| + | BHHH əhatələyir. Uz. 300 km-dən cox- |
| + | dur. Maks. hund. 1602 m (Snejka d.). |
| + | Əsasən, qranit, qneys, pqist, həmcinin |
| + | vulkanik suxurlardan təpkil olun- |
| + | mupdur. Metələr və cəmənliklərlə |
| + | ertuludur. Milli parklar, kurort- |
| + | lar var. Turizm və xizək idmanı in- |
| + | kipaf etmipdir. |
| + | SUDOӦVAYA VİİYNYA—USSR Lvov |
| + | vil.-ndə pqəhər. Sudovaya Vipnya d.3. |
| + | st.-Ndan 2 km aralıdır. Qarınıq yem, |
| + | tikinti materialları z-dları, yeyin- |
| + | ti sənayesi mӱəssisələri: zoobaytarlıq |
| + | texnikumu, tarix-əlkəpqunaslıq muzeyi |
| + | var. 1230 ildən mə"lumdur. |
| + | SӰ DOQDA—RSFSR Vladimir vil.- |
| + | ndə ptəhər. Sudoqda r-nunun mərkəzi. |
| + | PQipə-lif z-du, gətanəyirmə f-ki |
| + | var. 1552 ildə salınmıntdır. |
| + | SUDƏYƏN—axının artıq kinetik |
| + | enerjisini azaltmaq Ta MACCHB Ta- |
| + | va: suaiıranın atpaqı byefində (bax |
| + | Byef) məcranın dibinə dətənir. Ar- |
| + | tıq enerjinin azaldılmasını inten- |
| + | sivləpdirmək ucun sudeyən yerlərdə |
| + | cox vaxt quyu, divar və s. xususi qur- |
| + | qular da duzəldilir. |
| + | SӰDRABKALN Yanis (əsl adı və fa- |
| + | miliyası Arvid Sudrabkalns, |
| + | 1925 ilədək ArvidPeyn e) (17.5.1894, |
| + | İncukalns, indiki Riqa r-nu—4.9. |
| + | 1975, Riqa)—latıt sovet pairi. Lat. |
| + | SSR xalq piairi (1947), Lat.SSR EA |
| + | akad. (1973). Sosialist Əməyi Qəhrə- |
| + | manı (1974). SSRİ Dəvlət mukafatı |
| + | |
| + | |
| + | ACE”—ə, t. 0 |
| + | |
| + | |
| + | həMMƏN |
| + | Halbınna, |
| + | |
| + | |
| + | laureatı (1948). 1951 ildən Sov.İKP |
| + | uzvu. “Qanadlı Armadaə (1920) ppe”r |
| + | toplusunda insanları qardatlıra |
| + | caqırmıtnidır. Beynəlmiləlcilik və |
| + | sovet vətənpərvərliyi, sulh uqrunda |
| + | mubarizə sovet devru yaradıcılı- |
| + | RININ ƏSAaS Nətularıdır: cQardat |
| + | ailədə (1947), “Yenə də baharı (1964), |
| + | c Pəncərə qabarındakı Gəyrulə (1969) |
| + | və s. kitabları. Azərb.-a əsr olun- |
| + | muiq pe”rləri, Azərb. ədəbiyyatına |
| + | dair məqalələri var. Bə”zi pe"rləri |
| + | Azərb. dilinə tərcumə edilmiyindir. |
| + | |
| + | |
| + | SSRİ Ali Sovetinin (7—8-ci carı- .- |
| + | rıti) deputatı olmuqidur. 3 dəfə Le- |
| + | nin ordeni, 3 baqa orden və medal- : |
| + | |
| + | |
| + | larla təltif edilm iidir. |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: İzbr., M.—L., 1948, |
| + | |
| + | |
| + | su miqdarını toplayan, basqı yara- |
| + | dan Lidrotexniki qurqulardan və bas- |
| + | qı sayəsində hərəkət edən su axını- |
| + | nın enerjisini elektrik enerjisinə |
| + | cevirən hidroturbindən ibarətdir. |
| + | Mexaniki fırlanma enerjisi hLid- |
| + | |
| + | |
| + | Stixi, M., 1964: Dve novellı, Riqa, 1971, |
| + | |
| + | |
| + | Ədə Trofimov R., Putı pozta, |
| + | Riqa, 1964, |
| + | |
| + | |
| + | SӰDRABU-ECUS, (təxəllusu, əsl adı * |
| + | |
| + | |
| + | Eduard Zilber) (11.9.1860, indiki |
| + | Oqre r-nu, Vidzeme—30.1.1941, Mos- |
| + | kva)—latıip sovet yazıcısı. Latın |
| + | sovet ədəbiyyatının banilərindəndir. |
| + | Rusiyada 1905—07 illər inqilabın- |
| + | da iptirakına gərə tə"qib olunan S. |
| + | E. 1907 ildə Bakıya gəlmiit, 1920 ilə- |
| + | dək burada mӱəllimliklə yanatı, in- |
| + | qilabi fəaliyyətini də davam etdir- |
| + | mip, Sovet hakimiyyəti uqrunda əldə |
| + | silah mӱbarizə aparmıpdır. Bakı |
| + | Kommunasının mӱvəqqəti suqutundan |
| + | (1918, 31 iyul) sonra İvan Sirmays adı |
| + | ilə gizli fəaliyyətə kecmipt, əvvəlcə |
| + | PPəki, sonra isə Salyan məktəblərində |
| + | dərs demitpdir. 1924 ildən Moskvada |
| + | yapamhıtidır. cLə"nətə gələsən, kec- |
| + | mipə (1921), *Quzqunlarqə (1923), cBa- |
| + | taqlıq dumanındaı (1925) povestlərin- |
| + | nə narı burjua millətciləri tən- |
| + | QİD olunur. c“Fırtınadan əvvələ |
| + | (1922) mənzum romanında latın pro- |
| + | letariatının inqilabi mubarizəsi ək- |
| + | sini tapmıqldır. Məvzusu Azərb. hə- |
| + | yatından alınmın əsərləri (c-Yunisə |
| + | povesti, 1922 və s.) var. |
| + | |
| + | Əsərləri: İzbr., 1955: |
| + | CudnoV Dauga, Riqa, 19 |
| + | |
| + | Əd.: İstoril latıtiskoN literaturı, |
| + | t. 1, Riqa, 1971, |
| + | SUDUR— Azərb.SSR Qusar r-nunda |
| + | kənd. S. sovetliyinin mərkəzi. R-n mər- |
| + | kəzindən 65 km q.-də, dar ətəyindədir. |
| + | Əh. 638 (1984), Əsas təzrrufatı |
| + | heyvandarlıqdır. Orta məktəb, klub, |
| + | kitabxana, -tibb məntəqəsi var. |
| + | SUDUR APIRIMI–Bai Qafqaz |
| + | silsiləsində daq apırımı. Azərb, |
| + | SSR (Pəki r-nu) ilə Daq. MSSR ara- |
| + | sındakı sərhəddədir. Hund. 2822 m. |
| + | SUDURCUQ—bax Suluq. |
| + | SU-ELEKTRİK STANSİYALARI |
| + | KASKADI—cayın axını boyunca |
| + | bir-birindən mçəyyən məsafədə yer- |
| + | ləmimii və əz aralarında su təsərru- |
| + | fatı rejiminin umumi olması ilə |
| + | əlaqələnmiii SES-lər qrupu. S.-e.s.k. |
| + | cayın energetika ehtiyatlarından tam |
| + | istifadə etməyə, axının tənzimlənmə |
| + | dərəcəsini yӱksəltməyə imkan verir. |
| + | Bu da SES-lərin umumi guӱcunu və |
| + | hasilatını artırır, ayrı-ayrı SES- |
| + | lərin gӱcuӱnun manevr edilməsi itə- |
| + | raitini yaxpılan?dırır. SSRİ-də |
| + | ən beyuk S.-e.s.k. Yenisey cayında ya- |
| + | radılmıtdır. Onun kaskadlarının |
| + | sayı 9, umumi gӱcu 30 Qet-dan coxdu |
| + | SU-ELEKTRİK STANSİYAS |
| + | (SES)—su axını enerjisini elek- |
| + | trik enerjisinə cevirən qurqu və ava- |
| + | danlıqlar kompleksi. SES muəyyən |
| + | |
| + | |
| + | Riqa, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Məcra su elektrik stansiyasının sxemi: |
| + | |
| + | |
| + | 1—bənd: 2—surguç: 3—yuxarı byefin mak- |
| + | |
| + | simal səviyyəsi: 4—yuxarı byefin :mini- |
| + | |
| + | mal səviyyəsi: 5—hidravlik qaldırıcı: |
| + | |
| + | b6—zibiltutan tor, 7—hidrogenerator: |
| + | |
| + | 8—hidravdik turbin, 9—apaqı byefin |
| + | |
| + | minimal səviyyəsi: /0—maksimal daqiqın |
| + | səviyyəsi. |
| + | |
| + | |
| + | rogenerator vasitəsilə elektrik ener- |
| + | jisinə cevrilir. Verilmiyi sahədə |
| + | cayın səviyyəsini artıran bənd və ya |
| + | derivasiya vasitəsilə basqı yaradı- |
| + | lır. SES-in mapqın zalında hidro- |
| + | aqreqatlar, kəməkci avadanlıq, av- |
| + | tomatik nəzarət və idarəetmə qurulupt- |
| + | ları yerlətdirilir. İdarə mərkə- |
| + | zində operator-dispetcer pultu olur. |
| + | Yuksəldici transformator yardım- |
| + | nı stansiyası SES binasında, ayrı- |
| + | ca binada və ya acıq meydancada qoyu- |
| + | la bilər. SES-lər guclu (250 Met-dan |
| + | cox), orta guclu (25 Mat-a qədər), ki- |
| + | cik guclu (5 Met-a qədər) olur. SES- |
| + | in gӱcu suyun yuxarı və altarı səviy- |
| + | Yələri arasındakı fərqdən, hunpo- |
| + | turbinlə imiplədilən su sərfindən |
| + | |
| + | |
| + | asılıdır. Maks. su təzyiqinə gərə |
| + | SES-lər yuksək basqılı (60 m-dən |
| + | cox), orta basqılı (25 m-dən 60 m-ə qə- |
| + | |
| + | |
| + | dər) və alcaq basqılı (Z m-dən 25 m-ə |
| + | qədər) olur. Su ehtiyatlarının top- |
| + | lanması və itlənməsi sxemlərinə ge- |
| + | rə məcra SES-inə, bəndli SES-ə, de- |
| + | rivasiya SES-inə, Hidroakkumulya- |
| + | siya SES-inə və qabarma su-elektrik |
| + | stansiyasına ayrılır. SES qurqula- |
| + | rı tərkibinə gəmiqaldırıcı, balıq- |
| + | eturucu qurqular və habelə gelun ap- |
| + | TbiT suyunu uraxan qurqular da da- |
| + | xildir. SES-lərin f.i.ə. 0,92-ə catır. |
| + | |
| + | |
| + | Bax həmcinin Elektrik stansiyası. |
| + | |
| + | |
| + | Ədl İlhinıx İ. İ., Qidrozlek- |
| + | trostanpii, M., 1982. |
| + | |
| + | |
| + | SUZ (indiki P1 u (i)—İranın c. və |
| + | c.-q.-ində qədim ipəhər. E.ə. 3-cu MHH- |
| + | illiyin 2-ci ni minilli- |
| + | yin 1-ci rubundə S. iqəhəri Elam dəvlə- |
| + | tinin paytaxtı idi. 19 əsrin sonla- |
| + | rından S.-da arxeoloji qazıntılar |
| + | aparılmıst, 4 sahə muəyyənlətdiril- |
| + | mipdir. Bunlardan qala (akropol) |
| + | sahəsi Elam, qalanları isə Əhəməni |
| + | (Həxamənepi), Selevki və Parfiya |
| + | devrlərinə aiddir. Eneolit təbəqəsin- |
| + | dən (e.ə. 4-cu minilliyin ortaları) |
| + | dapy alətlər, mis əpyalar, qablar və s. |
| + | tapılmıpydır. E.ə. 3-cu minilliyin |
| + | |
| + | |
| + | 66 |
| + | |
| + | |
| + | SUZANBARI |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 1-ci yarısına aid təbəqədən qablar, |
| + | |
| + | |
| + | metaldan təkmə formaları, mis alət S |
| + | |
| + | |
| + | və silahlar, tunc və qızıl əpiyalar, |
| + | piktoqrafik yazılar və s. apkar edil- |
| + | mipdir. E.ə. 639 ildə assuriyalılar |
| + | S.-u talan etmit, mə"bədləri isə da- |
| + | qıtmındı. E.ə. 6 əsrin ortalarında |
| + | Saralan Elamı tutduqdan sonra S. |
| + | |
| + | həmənilərin qıt iqamətgahı olmuii- |
| + | du. E.ə. 330 ildə Makedoniyalı İs- |
| + | gəndərin ipqalından sonra S.-da yu- |
| + | nanlar məskunlapdı. Selevkilər dəv- |
| + | |
| + | |
| + | rundə S.-da mustəqil hakimiyyət ya- |
| + | randı. E.ə. 1 əsrdən S. parfiyalıla- |
| + | ra tabe oldu. |
| + | |
| + | |
| + | Elam incəsənətinin S.-dan tapıl- |
| + | mıtp gərkəmli əsərləri (Napir-Asu- |
| + | nun tunc heykəli və s.) və elamlıla- |
| + | rın esopotamiyaya yurutpləri vax- |
| + | tı zəbt etdikləri abidələr (Naram- |
| + | sinin stelası, Hammurapinin yazı- |
| + | lı stelası) S.-un Elamın paytaxtı |
| + | olduqu devrə aiddir. S. ərazisində |
| + | apkar edilmisti tapıntıların ən son |
| + | devru eramızın 9—10 əsrlərinə tə- |
| + | saduf edir. S.-dan tapılmıpt yazı- |
| + | lı abidələrin (Akkad padpahı Na- |
| + | ramsin ilə muqavilə, Elam padiah- |
| + | larının kitabələri və s.) bəyuӱk el- |
| + | mi əhəmiyyəti vardır. |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: bax Elam məqaləsinin ədəbiyya" |
| + | tına, |
| + | |
| + | |
| + | SUZANBARI—bax Nilufər. |
| + | SUZANBARI FƏSİLƏSİ (Nym- |
| + | rhaeaseae)—ikiləpəli bitki fəsilə- |
| + | si. Coxillik, kekumsovlu su bitkilə- |
| + | ridir. Su uzərində uzən saplaqlı yar- |
| + | paqları nəvbəli duzulur. İkicin- |
| + | siyyətli iri (diametri sm-dək) ci- |
| + | cəkləri tək-tək yerlətir. Arktika- |
| + | da, Antarktikada səhra və hundur dar- |
| + | lardan qa hər yerdə 4 cinsi (60- |
| + | dək nevu) məqlumdur. SSRİ-də suzan- |
| + | baqı (nilufər) və sarı suzanbaqı |
| + | cinslərinin nəvləri, həmcinin Uzaq |
| + | PTərqdə evriala cinsi (qədimdən Cin- |
| + | də yeməli toxumuna gərə becərilir) |
| + | yayılmıpmdır. Oranjereyada viktori- |
| + | ya cinsinin nəvlərini coxaldırlar. |
| + | Alimlər son 2 cinsi xususi fəsiləyə |
| + | Karan) ayırırlar. Bə”zən ka- |
| + | mboları, panagulləkimiləri və |
| + | Vaqsyauaseae-nı S.f.-nə birləndirir- |
| + | |
| + | |
| + | lər. | |
| + | SӰZQӰN MƏDƏNİYYƏTİ — Qərbi |
| + | Sibirin metpə zonasında Tunc dəv- |
| + | unə aid (e.ə. 2-ci minilliyin 2-ci |
| + | O zısı) yerli arxeoloji mədəniyyət- |
| + | lərdən biri. Tobolsk p. Yaxınlıqın- |
| + | dakı Suzqunda qurbangah yerinin adı |
| + | ilə adlandırılmıtdır. Tamamilə |
| + | ornamentlərlə bəzədilmiiy yastı dib- |
| + | li iri qablar S.m. ucun səciyyəvidir. |
| + | S.m. abidələri Tobolskinin İrtıii |
| + | sahilində yerlətmindir, ayrı-ayrı |
| + | keramika numunələri Obboyu r-nla- |
| + | rının (im.-ında da mə”lumdur və Ta- |
| + | sn kərfəzinə qədər yayılmındır. |
| + | SӰZDAL—RSFSR Vladimir vil.-n- |
| + | də ptəhər. Suzdal r-nunun mərkəzi. |
| + | Kamenka cayının sahilindədir. Tu- |
| + | rizm mərkəzidir. S. coxlu me”marlıq |
| + | abidələri olan ən qədim rus ipəhər- |
| + | lərindəndir. 1024 ildən mə"lumdur. |
| + | 12 əsrin 1-ci yarısında Rostov-Suz- |
| + | dal gnyazlıqının mərkəzi, 13 əsrdən |
| + | mustəqil Suzdal knyazlıqının, 14 əs- |
| + | rin 1-ci yarısında isə Suzdal-Nij- |
| + | ni Nov knyazlırının paytaxtı |
| + | olmutpdur. Əsas me"marlıq abidələ- |
| + | ri: Kremlin ərazisində—Rojdestvo |
| + | kilsəsi (1222—25), arxiyerey sarayı |
| + | |
| + | |
| + | (15—18 əsrlər), zəng qulləsi (1635), |
| + | .“ın mərkəzi hissəsində və ətrafın- |
| + | da — Spas-Yevfimi |16—17 əsrlər: |
| + | Preobrajeniye kilsəsi (1564), Uspe- |
| + | niye kilsəsi (1525), monastırın əra- |
| + | zisində knyaz D. M. Pojarskinin qəb- |
| + | riy, Rizpolojeniye |16—19 əsrlər: |
| + | baiq kilsə (16 əsr), eMyrənnəc napBsa- |
| + | zalarə (1688)|, Pokrov |16—18 əsr- |
| + | lər: bap kilsə (1510—18), Blaqovei- |
| + | peniye kilsəsi (təqr. 1518)| monas- |
| + | tır ansamblları və s. S. c-PTərəf ni- |
| + | tpanıq ordeni ilə təltif olunmu1i1- |
| + | |
| + | |
| + | dur (1974). |
| + | |
| + | SUZDAL KNYAZLIRI — P/imal- |
| + | Pərqi Rus knyazlıqlarında biriqz |
| + | Vladimir-Suzdal knyazlıqından ay- |
| + | rılmıtndı. Suzdal 1217 ildə mustə- |
| + | qil knyazlıqrın paytaxtı oldu. 1218 |
| + | ildə beyuk knyaz Yuri Vsevolodovic |
| + | S. k.-nı Beyuk Vladimir knyazlıqrı- |
| + | na birlətdirdi. 1238 ildə S.k. yeni- |
| + | |
| + | |
| + | dən udel kKnyazlıqı oldu. 1341 ildə |
| + | Nijni-Novqorod-Qorodets knyazlıqrı |
| + | S.k.-na birlətdirildi. |
| + | |
| + | SӰZDAL-NİJNİ NӦVQOROD |
| + | |
| + | |
| + | KNYAZLIRI — iim.-ip.-i rus torpa- |
| + | qında yerlətirdi. 1341 ildə monqol-ta- |
| + | tarlar Nijni Novqorod və Qorodets |
| + | iəhərlərini Suzdal knyazlırına ver- |
| + | dikdən sonra yaranmındı. 14 əsrin |
| + | 1-ci yarısından paytaxtı Nijni Nov- |
| + | qorod idi. Suzdal-Nijni Novqorod |
| + | knyazları Bəyuk Vladimir knyazı ti- |
| + | tulu uqrrunda Moskva knyazları ilə |
| + | mubarizə aparırdılar. 1388 ildə Nij- |
| + | ni Novqorod knyazları Qoxlpamıtın |
| + | Moskva ӱzərinə hӱcumunda ittirak |
| + | etdilər. 1392 ildə Bəyuk Moskva |
| + | knyazlırı Nijni Novqorodu tutdu və |
| + | o vaxtdan Volqaboyunu əldə saxladı. |
| + | SUZİANA (indiki Xuzistan) |
| + | =-antik mənbələrdə Karun və Kepxa |
| + | cayları arasındakı duzənlik ərazi- |
| + | yə verilən ad. Suz (1.-nin adından- |
| + | dır. S. c.-da Fars kərfəzi, c.-q.-də |
| + | Dəclə cayının mənsəbi, c.-it.-də Per- |
| + | sida, p.-də Elimaida ilə həmsərhəd |
| + | olmutdur. S.-da duyu becərilirdi. |
| + | Uzumculuk geni yayılmıtdı:q tar- |
| + | lalar kanal və cay suları ilə suva- |
| + | rılırdı. Qədimdə S,-da neft cıxa- |
| + | rılırdı. S.-nı satrap (varın) |
| + | idarə edirdi. Makedoniyalı İsgən- |
| + | dər S.-nı zəbt etdikdən sonra satrap |
| + | Abuliti əz vəzifəsində saxlamıni- |
| + | dı. İsgəndərin vəfatından sonra |
| + | S. mustəqillik qazandı. |
| + | |
| + | |
| + | SUZLUQ— Azərb.SSR Kəlbəcər r-nun- X |
| + | |
| + | |
| + | da daq. Murovdaq silsiləsinin c. |
| + | yamacındadır. hyun. 2857 M. Vİ, hə |
| + | q. ətəklərində mepələr var. |
| + | SUİ-QƏSD--cinayət terədilməsi mər- |
| + | hələlərindən biri. Sovet cinayət hu- |
| + | ququna gərə bilavasitə cinayət tərət- |
| + | məyə yenəldilmiiy, lakin təqsirkarın |
| + | iradəsindən asılı olmayan səbəblər- |
| + | dən bapa catdırılmamıin qəsdən edil- |
| + | mii hərəkətdir. Təqsirkarın əz cəh- |
| + | dini həyata gkecirmək ucun zəruri |
| + | hesab etdiklərinin hamısını yerinə |
| + | yetirib-yetirməməsindən asılı olaraq |
| + | qurtarmınd və qurtarmamıii S.-q., se- |
| + | cilmii vasitələrdən asılı olaraq |
| + | yararlı və yararsız S.-q. ola bilər. |
| + | S.-q.-ə gərə cəza muvafiq cinayət us- |
| + | tundə məs"uliyyəti nəzərdə tutan qa- |
| + | nuna əsasən tə"yin olunur: bu zaman |
| + | hərəkətlərin xarakteri və ictimai |
| + | təhlukəlilik dərəcəsi, cinayətkar qəs- |
| + | din həyata kecirilməsi dərəcəsi və |
| + | cinayətin bappla catdırılmaması sə- |
| + | bəbləri nəzərə alınır. |
| + | |
| + | |
| + | SUİLANLARI, sunlanıkin- |
| + | milər (Soyibqy4ae)—ilanlar dəs- |
| + | təsindən surunənlər fəsiləsi. Bədə- |
| + | ninin uz. 3,5 m-dək olur. Cənə, diii, |
| + | qanadvarı və damaq sumukləri uzə- |
| + | rində coxlu diiqi var, bəzilərinin |
| + | dtiiləri zəhərli olur. Rəngi cox vaxt |
| + | əlvandır. 1500 nevu əhatə edən 300- |
| + | dək cinsi mə"lumdur. SSRİ-də 42, |
| + | o cӱmlədən Azərb.SSR-də 18 nəvu var. |
| + | Butun materiklərdə (Antarktidadan |
| + | baiqa) yayılmındır. Yerdə, aracda, |
| + | suda-quruda və suda yatpayır. Bə”zi |
| + | nəvləri insanı DİLLƏDİKDƏ ƏLUMLƏəƏ |
| + | nəticələnir. İri S. balıq, gərtəngə- |
| + | lə, quii və onun yumurtaları, xırda |
| + | S. muxtəlif onurqasızlarla, o cum- |
| + | lədən molyusk və soxulcanla qidala- |
| + | nır. Əsasən, yumurtaqoymaqla, bə zən |
| + | də yumurta diridoqmaqla coxalır. |
| + | SUİNBERN (OmlpBiqpey Alcernon |
| + | Carlz (5.4.1837, . London— 10.4,1909, |
| + | London yaxınlıqında, Patni)—in- |
| + | gilis tairi, dramaturq, tənqilci. |
| + | Prerafaelitlərə yaxın olmunpidur. |
| + | a“PPe"”rlər və balladaları (1866) top- |
| + | lusu muhafizəkar burjua tənqidi: |
| + | nin kəskin hӱcumuna mə”ruz qalmıpl- |
| + | dı. 4“ İtaliya nəqmələrir (1867), *Subh |
| + | nəqmələriə (1871) toplularında istib- |
| + | dadı, kilsəni ifiya etmiit, mənəvi |
| + | və siyasi azadlıq uqrunda nə |
| + | xaqırızaddır. Faciələri (aPTatel- |
| + | yarə, 1865: *Bosuellə, 1874, “Mariya |
| + | Stuarte, 1881), C. Bayron, V, PTekspir, |
| + | V. Huqo, C. Dikkens və 6. haqqında |
| + | ədəbi-tarixi əsərləri var. |
| + | SUİTİLƏR—pərayaqlılar dəstəsin- |
| + | dən məməlilərin iki əsiləsinin |
| + | umumi adı. Vaxtilə S.-in əcdadı qu- |
| + | ruda yapamılidır. Muhitin təlri- |
| + | cən pisləiməsi nəticəsində onların |
| + | bə"”zi nəvləri tamam məhv olmupi, bir |
| + | qismi isə su muhitinə uyqrunlataraq |
| + | muasir devrə qədər qalmımtlar. Bədə- |
| + | ni əksərən uzunsov olur. S. Atlantik |
| + | və Sakit okeanın soyuq sularında, |
| + | PPimal Buzlu okeanında, Antarktida- |
| + | dA və bir sıra daxili sularda yapa- |
| + | yır. Əsl S.-in (Rhos:dae) qulaq sey- |
| + | vanı yoxdur. ətrafları pərə cevril- |
| + | miidir. 20-dək, SSRİ-də 9, o cumlə- |
| + | dən Xəzər dənizində 1 nəvu—Xəzər |
| + | suitisi (Rhoza sazrysa) yatpayır. |
| + | Bədəninin uz. 140 sm-dək, cəkisi b |
| + | kq-a qədərdir. S. sənaye əhəmiyyəti az |
| + | olan balıq, ilbiz və xərcənglərlə |
| + | qidalanır. Dərisi və piyi qiymətlidir. |
| + | əzər dənizinin Pimal hissələrində |
| + | qıni zamanı ovlanır. Abteron y-a-nın |
| + | ətrafındakı Jiloy a.-nda, ah Di- |
| + | lində və 6. adalarda təsaduf edilir. |
| + | SU Y—Cində imperator sulaləsi (581 |
| + | —618). S.-un hakimiyyəti dəvrundə |
| + | Cinin itm. və q. əraziləri birləidi- |
| + | rilmit (989), mərkəzi hakimiyyət |
| + | məhkəmləndirilmiil, təcavuzgar MYha- |
| + | ribələr aparılmıidı. Kəndli usyan- |
| + | ları (611—618) və feodal ara |
| + | mӱharibələri nəticəsində suqut st- |
| + | |
| + | |
| + | mitidi. |
| + | |
| + | SUYARQAN MƏDƏNİYYƏTİ — Xa- |
| + | rəzmdə Tunc devru (e.ə. 2-ci minil- |
| + | lik) mədəniyyəti. 1945 ildə aikar |
| + | edilmitidir. Məsgən yeri Amudərya |
| + | cayının qədim Akcadərya deltası- |
| + | nın qolu boyunca yerlətirdi. Yaiya- |
| + | Tom evləri əvvəlcə yerustu, sonra isə |
| + | duzbucaqlı yarımqazmadan ibarət |
| + | olmutpdur. Əhalisi suvarma əginci- |
| + | liyi və maldarlıqla məptqul idi. |
| + | Əmək alətləri daiy və tuncdan hazır- |
| + | lanmındır. S.m. ucun yastı dibli, |
| + | |
| + | |
| + | qısa boqazlı və girdə gevdəli ituy- |
| + | rələnmniy saxsı qablar xarakterikdir. |
| + | |
| + | Əd. Tolstov S. P. İtina M. |
| + | A., Problema surqanskov kulhturı, 4So- |
| + | vetskal arxeoloqilə, 1960, MI 1, |
| + | |
| + | |
| + | SUYUN AERASİYASI —bax Aerasi- |
| + | Ya, |
| + | |
| + | S YUN YUMİYALDILMASI—–bax |
| + | Mod cy. |
| + | |
| + | |
| + | SUYUN TƏMİZLƏNMƏSİ—təbii su |
| + | təcpizatı mənbələrindən su kəmərinə |
| + | verilən suyun keyfiyyətini muəyyən |
| + | edilmi norma geəstəricilərinə cat- |
| + | dırmaq məqsədi ilə aparılan texno- |
| + | loji proseslər kompleksi. S.t.-nə |
| + | aid ilk mə”lumata Hindistanda təqr. |
| + | 4 min il bundan əvvəl sanskrit di- |
| + | lində yazılmıii tibb kitabında (c-Ue- |
| + | ruta Sanqitaə) təsadӱf olunur. Hip- |
| + | pokrat xəstəlik bat verməsin deyə |
| + | qaynanmın su icməyi məsləhət gərur- |
| + | du. S.t. ucun ilk stansiya 1829 ildə |
| + | Londonda (Rusiyada ilk dəfə 1888 |
| + | ildə Peterburqda) tikilmitdi. |
| + | |
| + | Su, su kəmərinə verilməzdən əvvəl |
| + | koaqulyasiya, cekdurmə və sӱzmə yolu |
| + | ilə durulaqdırılır, zərərsizləidi- |
| + | rilir (maye xlor, xlorlu əhəng və ya |
| + | ozonla). Kimyəvi tərkibi qənaətlən- |
| + | dirici olduqda yeraltı sular təkcə |
| + | klorla və ya ultrabənəviyəyi pqualar- |
| + | la zərərsizlətdirilir. Suyu yumtpalt- |
| + | maq ucun su əhəng və ya soda ilə e”mal |
| + | edilir, yaxud ionit suzgəcdən (bax |
| + | İonitlər) kecirilir. Tərkibindəki |
| + | |
| + | |
| + | qazlardan (karbon qazı, Hidrogen- |
| + | sulfid və metandan, fluor artıqın- |
| + | |
| + | |
| + | dan) və radioaktiv maddələrdən su |
| + | aerasiya yolu ilə, aktivləpdirilmii |
| + | aluminium-oksidindən suzməklə, :dez- |
| + | aktivasiya ilə təmizlənir. Su ak- |
| + | tivləpdirilmipt kəmur, ozon, xlor |
| + | 4-oksid və ya kalium-permanqanatla |
| + | dezodorasiya edilir. S.t. ucun rea- |
| + | gent və dezinfeksiya qurqularından, |
| + | qarıqldırıcı, cəkduӱruӱcu və s.-dən |
| + | istifadə edilir (bax. həmcinin Şu La- |
| + | zırlırı, xi təcHizatı). |
| + | SUYUN ORLANMASI — suyun |
| + | xlor və onun birlənmələri ilə e”ma- |
| + | lı icməli suyu zərərsizləpdirmək |
| + | ucun ən cox yayılmıpt usul. S.x. sər- |
| + | əst xlorun və onun birləptmələri- |
| + | nin mikrobların ferment sistemini |
| + | daqıtması xassəsinə əsaslanır. İcmə- |
| + | li suyu zərərsizlətdirmək ucun xlor, |
| + | xlor 4-oksid, xloramin və xlorlu |
| + | əhəngdən istifadə olunur. Xlorla- |
| + | madan sonra suya duiqən mikrobları |
| + | məhv etmək məqsədi ilə suya xlor |
| + | artıqlaması ilə (qalıq xlor) qatı- |
| + | lır. S.x.-ndan 30 dəq sonra, qalıq |
| + | sərbəst xlorun suda miqdarı 0,Z mq/l- |
| + | dən az olmamalıdır. Bəzi. hallarda |
| + | su iki dəfə (suyun təmizlənməsindən |
| + | əvvəl və sonda) xlorlanır. S.x.-ndan |
| + | sonra suda ona pis iy və dad verən |
| + | maddələr olarsa, belə hallarda xlor- |
| + | lamadan əvvəl suyu ammonyakla və ya |
| + | ammonium duzları ilə e”mal edirlər. |
| + | Cəl ipəraitində icməli suyu zərər- |
| + | sizlətdirmək ucun də su xlorlanır. |
| + | Axar suları, uzguculuk hovuzları- |
| + | nın suyunu zərərsizlətdirmək, is- |
| + | tehsalat sularını rəngsizlətdirmək, |
| + | dəmirsizlətdirmək və s. məqsədlə də |
| + | xlorlamadan istifadə olunur. |
| + | SUYUN İYİRİNLƏYİYDİRİLMƏSİ |
| + | —icməli (duzsuz) və təsərrӱfat əhə- |
| + | miyyətli su almaq ucun təbii suların |
| + | tərgibindəki duzların miqdarının |
| + | azaldılması (adətən 1 q/l-dək) prose- |
| + | si. Əsasən, arid, Habelə quraqlıq sa- |
| + | |
| + | |
| + | 5*, c. 9 |
| + | |
| + | |
| + | SUKKULENTLƏR |
| + | |
| + | |
| + | hələrdə Yerləpqən və Yerin quru sət- |
| + | inin təqr. 6096-ini tətikil edən |
| + | 40-dan artıq əlkədə ilirin su catıi1- |
| + | mır (hesablamalara gerə dunyada su |
| + | catıtimazlıqı 21 əsrin əvvəllərində |
| + | ildə 120—150-109 m? olacaqdır). |
| + | SSRİ-də cayların cox hissəsi az |
| + | əhali yapayan pimal r-nlarının pa- |
| + | yına dupqur. SSRİ-nin cənub r-nla- |
| + | rında (Orta Asiya, Qazax.SSR, ərb. |
| + | SSR və s.) isə pirin su cathiimazlı- |
| + | qı hiss edilir. Yer kӱrəsindəki bu- |
| + | tun su ehtiyatlarının 9894-ni tipkil |
| + | edən duzlu (tərkibində 10 q/l-dən ar- |
| + | tıq duz olan) və portəhər (2—10 q/l) |
| + | okean, dəniz və yeraltı suları iii- |
| + | rinlətdirməklə iqyirin su catıptmaz- |
| + | lıqı aradan qaldırıla bilər. PTi- |
| + | rin suyu cox olan r-nlardan suyu boru |
| + | kəməri və ya kanallarla gətirməklə də |
| + | bu catıptmazlırı ləqv etmək olar. |
| + | Məs., SSRİ-də İrtıim—Qaraqanda ka- |
| + | nalı (uz. təqr. 460 km), Qaraqum ka- |
| + | nalı (1300 km) Sakur -Azperoi ka- |
| + | nalı (178 km), Kur— Abiqeron (148 km) |
| + | və s. su kəmərləri cəkilmipdir. La- |
| + | kin yerlərdə li. suyun icməli su |
| + | mənbələrindən kəmərlərlə uzaq məsa- |
| + | fəyə verilməsindən a yuya bapa |
| + | gəlir. Aqreqat halını dəyitdirməklə |
| + | (distillə, dondurma yolu ilə), həm |
| + | də dəyipdirmədən (Hiperfiltrasiya, |
| + | yaxud əksinə osmos, ion mubadiləsi, |
| + | zvi həlledicilərlə suyun ekstraksi- |
| + | ionların məsaməli elektrodlar- |
| + | da sorbsiyası və s.) suyu pirinləi- |
| + | dirmək mumkundur. S.p. usullarına |
| + | muvafiq olaraq muxtəlif si itirin- |
| + | ləidirici qurqu tipləri mevcuddur. |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: bak Sumirinləidirici məqalə- |
| + | sinin ədəbiyyatına, |
| + | |
| + | |
| + | SUYFӰN--RSFSR Primorye əlkə- |
| + | sində və Cində cay. Yapon dənizinin |
| + | Amur kərfəzinə təkulur. Uz. 245 km. |
| + | Yaqıp suları ilə qidalanır. Dekabr- |
| + | dan aprelədək donmupt olur. Yayda və |
| + | payızda dapır. Ussuriysk p. S. sa- |
| + | |
| + | |
| + | hilindədir |
| + | CYK (5ik) Yosef (4.1.1874, Krteco- |
| + | vitse—29.5.1935, Praqa yaxınlıqında, |
| + | Benepov)—cex bəstəkarı, skripkacı. |
| + | İlk dəvrdə cex klassiklərinin (xusu- |
| + | silə A. Dvorjakın) ən"ənələrini da- |
| + | vam etdirmitpdir. Sonrakı əsərlərin- |
| + | də ekspressionizm nələri var. S. |
| + | 2 simfoniyanın (1899, 1906), *Praqaq |
| + | (1904) və s. simfonik poemaların, ka- |
| + | mera-vokal və instrumental əsərlərin |
| + | mӱəllifidir. S. cCexiya kvartetiz- |
| + | nin (1891—1933) uzvu olmuti, solist |
| + | kimi , konsertlər vermitdir. |
| + | SUKARNO (ZiKaqpo) Əhməd (6.6.1901, |
| + | Yava a., Surabaya (pl, —21.6.1970, Ca- |
| + | karta)—İndoneziya ə |
| + | İCTİMAİ VƏ Dov- |
| + | lət xadimi. cXalq- |
| + | lar arasında sul- |
| + | hu məhkəmlətməyə |
| + | gərək Beynəlxalq |
| + | Lenin mukafatı |
| + | laureatı (1960). |
| + | Muəllim ailəsin- |
| + | də anadan olmui- |
| + | dur. 1925 ildə Ban- | |
| + | dunq texnoloji in- |
| + | tunu bitirmiidir. |
| + | ndoneziya". Mil- ə |
| + | nn llaprTıfacbıhbın (HMİ, 1927) 6ann- |
| + | lərindən biri və onun sədri olmuii- |
| + | du. Xalq arasında cBunq |
| + | Karnov adı ilə məphur id ndo- |
| + | neziyada Hollandiya mustəmləkə hekm- |
| + | |
| + | |
| + | rə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ə |
| + | |
| + | |
| + | 67 |
| + | |
| + | |
| + | ranlıqına qarpı mubarizədə ipti- |
| + | ak etdiyinə gərə 1929—31 illərdə |
| + | əbs, 1933—42 illərdə isə surgun |
| + | edilmitidi. 1932 ildə İndoneziya Lar- |
| + | tiyasına (1931 ildə İMP-nin əvəzin- |
| + | də yaradılmınqdı) daxil olmuiy və |
| + | onun sədri secilmiidir. 1945 ildə |
| + | İndoneziya Resp.-sının istiqlaliy- |
| + | yətini e”lan etmit, onun ilk prezi- |
| + | denti olmutdur. Bandunq gərk |
| + | nın (1955) caqırılması tətəbbuscu- |
| + | lərindən biri idi. 1963 ildə S,-ya |
| + | cinqilabın beyuk rəhbəriə tiqulu ve- |
| + | rilmii və o, əmurluk prezident e”lan |
| + | edilmipdi. Lakin 1965 il 30 sent- |
| + | yabr hadisələri (bax İndoneziya. Ta- |
| + | rixi ocerk) nəticəsində əlkədə hər- |
| + | bi-burokratik rejimin Yaradılması |
| + | ilə S,-nun siyasi fəaliyyəti məhdud- |
| + | lapdırılmıinq və o, 1966 ildə (rəs- |
| + | mən 1967 ildə) hakimiyyətdən uzaqlai- |
| + | dırılmındı. 1956 ildə SSRİ-də (o |
| + | cӱmlədən Azərb.SSR-də) rəsmi səfər- |
| + | də olmutdu:, Sovet İttifaqı və di- |
| + | |
| + | |
| + | gər sosialist əlkələri ilə munasi- |
| + | |
| + | |
| + | bətlərin genitpləndirilməsi tərəfda- |
| + | rı idi. |
| + | Əsərləri: İndonezil |
| + | M., 1956, Sarina, M., 1958. |
| + | Ədə Kapipa M. S., Maletin |
| + | N. P., Sukarno. Politiceskan bioqrafil, |
| + | M., 1980. |
| + | |
| + | |
| + | SUKACOV Vladimir Nikolayevic |
| + | (7.6.1880, Xarkov qub.-nın Aleksan- |
| + | drovka k.—9.2.1967, Moskva)—sovet |
| + | botaniki, mepəcisi və coqrafiyacı- |
| + | sı. İ EA akad. (1943, m. uzvu, |
| + | 1920), Sosialist Əməyi Qəhrəmanı |
| + | (1965). 1937 ildən Sov.İKİ uzvu, |
| + | 1919—41 illərdə Peterburq Meltəci- |
| + | lik İn-tunda ezunun təptkil etdiyi |
| + | dendrologiya və bitki sistematikası |
| + | kafedrasına lıq etmitdir. 1941 |
| + | ildə SSRİ EA sistemində Mepə İn- |
| + | tunu (SSRİ EA Sibir filialının |
| + | indiki V. N. Sukacov ad. Memə hə |
| + | Atac Eqmalı İn-tu) təptjil etmipt, |
| + | 1959 ilədək orada metpəpqunaslıq ka- |
| + | Fedrasızı anın rəhbəri olmupdur. |
| + | |
| + | . biogeosenologiyanın banisi, fi- |
| + | tosenoz təlimi, onun quruluppu, təs- |
| + | nifatı, dinamikası, muhitlə və onun |
| + | heyvanlar aləmi ilə qaripılıqlı əla- |
| + | qəsinin banilərindən biridir. S.-un |
| + | dendrologiya, cəməncilik, paleobota- |
| + | nika və stratiqrafiyaya dair elmi ipp- |
| + | ləri fitosenologiya tədqiqatları ilə |
| + | sıx baqlıdır. Umumrusiya (indiki |
| + | Umumittifaq) Botanika Cəmiyyətinin |
| + | təpkilatcı uzvu (1915 ildən), prezi- |
| + | denti (1946, fəxri prezidenti, 1964 |
| + | ildən), Polpa EA-nın uzvu (1959) və |
| + | Cexoslovakiya Əkincilik emiya- |
| + | sının m. uzvӱ idi (1927). 3 dəfə |
| + | Lenin ordeni, 2 bapqa orden və medal- |
| + | larla təltif edilmipdir. N. M. |
| + | Prjevalski, P. P. Semyonov-Tyan- |
| + | |
| + | anski, V. V. Dokucayev ad. Qızıl |
| + | medallara layiq gərulmutpdur. |
| + | SU KKULİ EHTRƏP (naT. succulentus— |
| + | itirəli)—ətli, pqirəli yarpaqlı (aqa- |
| + | va, aloye və s.) və ya gӧvdəli (kaktus- |
| + | |
| + | |
| + | obvinlet, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | lar, bə"zi sudləyənlər) coxillik bit- |
| + | kilər: itlərin xususi tipi. |
| + | S., əsasən, |
| + | |
| + | |
| + | imali, Mərkəzi və Cənu- |
| + | bi Amerikada, Cənubi qışa Əh |
| + | ra, yarımsəhra və savannalarda bi- |
| + | tirlər. S. iptıqsevən, gecbəyuӱyən bit- |
| + | gilərdir. S.-in bə"zisi (kaktus, aloye) |
| + | dekorativ bitki, aqava isə toxucӱluq |
| + | sənayesi ucun xammal verən bitki Kimi |
| + | becərilir. Bə”zi nəvləri heyvanlar |
| + | ucun Yemdir. SSRİ-də Krımda, Orta |
| + | |
| + | |
| + | – |
| + | |
| + | |
| + | 68 |
| + | |
| + | |
| + | CYKKYP |
| + | |
| + | |
| + | Asiya resp.-larında, Zaqafqaziyada, o |
| + | cӱmlədən Azərb.SSR-də S.-in bir cox |
| + | 2” introduksiya edilir. |
| + | SӰKKUR--Pakistanda, Sind əyalə- |
| + | tində iəhər. Hind cayı sahilində- |
| + | dir. Əh, 158 min (1972). D.y.st. Toxu- |
| + | culuq, yeyinti, metal e”malı sənayesi |
| + | ə, Sənətkarlıq inkitaf dir. |
| + | CYKPE (Bisqe) Antonio Xose (Z.2. |
| + | 1795, Venesuela, Kumana—4.6.1890, |
| + | Kolumbiya)— Amerikadakı İspani- |
| + | ya mustəmləkələrinin istiqlaliyyəti |
| + | uqrunda MyhapHöəHuH (1810—26) pəh- |
| + | bərlərindən biri, S. Bolivarın ya- |
| + | xın silahdapı. General (1818), mar- |
| + | tal (1824), Ekvadora (1822) və Peru- |
| + | ya (1824) azadlıq yuruiqunə baqicılıq |
| + | etmil, ispan itptalcıları uzərində |
| + | muhum qələbələr qazanmındı. Bolivi- |
| + | ya resp.-sının yaradılmasında (1825 |
| + | 6 avqust) muӱhum rol oynamıpt, |
| + | ilin aprelindən onun mӱvəqqəti pre- |
| + | zid olmuidur. 1828 ilin mayında |
| + | | Beyuk Kolumbiyaya muhacirət etmipi, |
| + | |
| + | 1829 ilin fevralında buraya hucum |
| + | edən Peru mudaxiləcilərini məlu- |
| + | biyyətə uqratmınidı. 1830 ildə Beyuk |
| + | Kolumbiya Milli Bə an pre- |
| + | zidenti secilmiptdi. ui-qəsdcilər |
| + | |
| + | |
| + | əldurmutidur. |
| + | |
| + | Hələbə Bexiniyada pəhər, Vene- |
| + | suelanın 1pm.-11.-ində pqtat, Ekvador- |
| + | da isə pul vahidi S.-nin HləpəbHHə |
| + | a Kadar : |
| + | |
| + | CYKPE (Sucre)— bonuBu)aHbiH pəcMH |
| + | paytaxtı (1825 ildən). Cukisaka de- |
| + | partamentinin inz.m. Mərkəzi Kor- |
| + | dilyer d-rının yamaclarında Pil- |
| + | KOMA İO cayının dərəsində, 2700 4 İYK- |
| + | səklikdədir. İqlimi tropikdir. Öp |
| + | ta temp-r yanvarda 122S, iyulda 98S,. |
| + | İllik yaqıntı 706 mm. Əh. 68,4 min |
| + | (1980). D.y.st., avtomobil yolları qov- |
| + | paqı, aeroport. Neft e”malı, sement, |
| + | yeyinti, aqac e”malı sənayesi, İES: |
| + | şə (1624 ildən) var. 1538 ildə La- |
| + | lata adı ilə ispanlar salmındır. |
| + | Sonralar Cukisaka, 1839 ildən S, |
| + | (A. X. Sukrenin pərəfinə) adlandı- |
| + | rılmındır. |
| + | SUKRE (isp. zisqe)— Ekvadorun pul |
| + | vahidi. 1884 ildə tədavulə ə |
| + | mhipdır. 1S. 100 sentavoya, 39 S. ABİP- |
| + | ın 1 dollarına bərabərdir (1982). |
| + | SUKSESSİYA (lat. zisse550—yeri- |
| + | ni tutmaq, əvəz etmək)—muhitin muəy- |
| + | yən hissəsində bir fitosenozun di- |
| + | gəri ilə ardıcıl əvəz olunması. İl- |
| + | . gin S, və ikincili S, olur. Qumluq- |
| + | ları . ə bitki basması ilkin |
| + | |
| + | |
| + | ., istifadəsiz k.t. torpaqlarında |
| + | bitki və heyvanların məskən salması |
| + | ikincili S.-dır. |
| + | SUGƏTURUCU QURRU, sugəotu- |
| + | r uc u—hidroenergetika, su təchi- |
| + | vatı, irriqasiya və s. məqsədlər ucun |
| + | səthi və yeraltı mənbələrdən su gətc- |
| + | rən hidrotexniki iri S.q.-lar adə- |
| + | tən baiqa Hidrotexniki qurqularla |
| + | irlikdə tikilir və butun qurqular |
| + | kompleksi sugeturən qoviyaq adlanır. |
| + | S.q. kanal, borӱ kəməri, tunel və s. |
| + | suaparana lazımi miqdarda və keyfiy- |
| + | ətdə su buraxmalıdır. SES, su təc- |
| + | izatı sistemi və irriqasiya S.q.-la- |
| + | rına bəlunur: SES S.q.-su alcaq bas- |
| + | QILI və dərinlik, su təchizatı sis- |
| + | teminin S.q.-su mənbələrinə gərə cay, |
| + | su anbarı, gəl, dəniz və s. tipli, ir- |
| + | riqasiya S.q.-ları isə bəndli və bənd- |
| + | siz olur. Su təsərrufatı sistemin- |
| + | də S.q, bap qurqu da adlanır. Yeral- |
| + | tı suları Yer səthipə qaldırmaq ucun |
| + | |
| + | |
| + | 1826 beh |
| + | |
| + | |
| + | paquli (qazıma quyusu, ppaxta quyusu) |
| + | və an (xəndəkvarı, laqım) S.q.-lar, |
| + | habelə kaptaj qurqularından isti- |
| + | fadə edilir. |
| + | UĞULU (Qeptpa)—sugulu əsilə- |
| + | sindən coxillik bitki .cinsi. Xırda, |
| + | suda ӱzən, yaxud suya batan yapıl bit- |
| + | gidir. Yarpaqları dəyirmi, uzunsov- |
| + | dur. Birevli cicəkləri yan cibcik |
| + | adlanan cicək qrupunda yerləptir. |
| + | 1—6 toxumlu meyvəsi acılmayandır. |
| + | Yer kӱrəsində 10-dək, SSRİ-də, həm- |
| + | cinin Azərb.SSR-də 3 nəvu yayılmıii- |
| + | dır. Durqrun və sakit axan pirin su- |
| + | larda inkipyaf edir. Suda uzən quip- |
| + | lar, donuz və balıqlar ucun yaxtı |
| + | Yemdir. |
| + | SUL—orta əsrlərdə Dərbənd yaxın- |
| + | lıqında kicik qala. Ərəb coqrafi- |
| + | yapqunas-səyyahlarının (İbn Xordad- |
| + | , İstəxri və b. əsərlərində B a 6 |
| + | Sul kimi adı cəkilən S.-dan al- |
| + | ban Dara, erməni və Suriya mən- |
| + | bələrində Col, Cor, Sur kimi bəhs |
| + | olunur. Bə”zi tədqiqatcıların fik- |
| + | rincə turkdilli col (cul) tayfası- |
| + | nın adı ilə əlaqədardır (bax həmci- |
| + | |
| + | |
| + | nin Cul). | |
| + | SӰLA—USSR-də cay. Dneprin sol |
| + | qolu. Uz. 363 km, həvzəsinin sah. 18,5 |
| + | |
| + | |
| + | -min km?, Orta Ural yuksəkliyindən |
| + | |
| + | |
| + | baplanır. Dneprboyu ovalıqla axır. |
| + | Kremencuq su anbarına təkulur. Əsa- |
| + | sən, qar suları ilə qidalanır. Qıppi- |
| + | da donur. A:yaqı axınında gəmici- |
| + | |
| + | |
| + | liyə yararlıdır. Romnı və Lubnı |
| + | iləri . sahilindədir. |
| + | CYABECM (Sulavesi), Cene6ec |
| + | |
| + | |
| + | nəH H 3 H—CynabecH, KannManTaH BƏ |
| + | Mindanao a-rı arasında Sakit okea- |
| + | nın dənizi. Sah. 453 min km?, Maks. |
| + | dərinliyi 5914 m-dir. İlboyu səth su- |
| + | larının əy 28”C, duzluluqu |
| + | 34,6966 olur. Səth axınları Minda- |
| + | nao axınının (suyu S.-yə qovur və nə- |
| + | ticədə S.-də su) səviyyəsi Malayya ar- |
| + | xipelaqının batiqa dənizlərinə nis- |
| + | bətən yuksək olur) tə”siri adtında |
| + | əmələ gəlir. S. vasitəsilə Sakit okea- |
| + | nın səth və aralıq suları Hind okea- |
| + | nına axır. Yarımgunluk qabarmalar |
| + | (hund. 3 m-dən cox) olur. Muchum port- |
| + | ları: Manado (Sulavesi a.) Bə Tapa- |
| + | kan (Kalimantan a.). |
| + | CYRABECM (Sulavesi), Cene6ec |
| + | (Seyehez)— Malayya arxipelaqında mu- |
| + | rəkkəb konfiqurasiyalı ada. İndo- |
| + | neziya ərazisidir. Sah. təqr. 170 min |
| + | km?, əh. 10,4 mln. (1980). Qranit, qneys, |
| + | əhəngdapı və s, təipkil olunmusdur. |
| + | əthi daqlıqdır (maks. hund. M, |
| + | Rantekombola d.). Puskurən vulkan- |
| + | lar (Klabat, Soputan) var. İqlimi |
| + | subekvatorial, musson, (İim.-da ekva- |
| + | torialdır. Caylar və coxlu gəllər |
| + | var. Rutubətli tropik mepələr, sa- |
| + | vannalar yayılmıtdır. Faunası en- |
| + | demik, Hindistan-Malayya və Avstra- |
| + | liya nevlərindən ibarətdir. Nigel və |
| + | dəmir filizi yataqları var. Ədviyyat, |
| + | hindqozu, qəhvə, kaucuğlu bitkilər |
| + | Haa nir Balıq ovlanır. Əsas |
| + | pəhərləri: Ucunqpandanq, Manado. |
| + | SULAK —Daq.MSSR-də cay. Uz. 144 |
| + | km, həvzəsinin sah. 15,2 min km", Bə- |
| + | yuk Qafqaz d-rından baplanır. Avar |
| + | Koysusu və Andi Koysusu caylarının |
| + | birləiməsindən əmələ gəlir. Xəzər də- |
| + | nizinə təkulur. Əsasən, tər suları ilə |
| + | qidalanır. Aprel—sentyabrda gursulu |
| + | olur. Suvarmada, Mahacqala, as- |
| + | piysk, Buynaksk, Qızılyurd ip.-ləri- |
| + | nip su təchizatında istifadə edilir, |
| + | |
| + | |
| + | Ustundə Ciryurd və Cirgey SES-ləri, |
| + | s anbarları var. Miatli və İrqanay |
| + | iləri tikilir (1983). |
| + | SULLA (Biya) Lutsi Korneli (e.ə. |
| + | (138—78)–-Qədim Roma sərkərdəsi və |
| + | siyasi xadimi. E.ə. 9Z ildə pretor, |
| + | e.ə. 88 ildə konsul secilmiidir. E.ə. |
| + | 86 ildə U1 Mitridat uzərində qələbə |
| + | calmıztidı. Vətəndaqi muharibəsində |
| + | Qay Mariya qalib gəlmiit, e.ə. 82 ildə |
| + | diktator olmupii, kutləvi terror (bax |
| + | Proskripsiya) həyata gkecirmiy, butəv |
| + | tayfaların (sankitlərin, etruskla- |
| + | rın) qırqınını tərətmipdi. E.ə. 79 |
| + | ildə S. səlahiyyətindən əl cəkmiiydi. |
| + | SULTAN, soltan (ər. :y4.., turk- |
| + | cə 5iYbap—hakim, həkmdar)—musəl- |
| + | man əlkələrində ali hekmdarın ti- |
| + | tulu. Turkiyədə 1922 ilədək, Məra- |
| + | keəiidə 1957 ilədək saxlanılmınjdı. |
| + | 13 əsr—16 əsrin əvvəlində və 1914— |
| + | 22 illərdə isir həkmdarları S. |
| + | adlanmınlar. Qərbi Afrikanın mu- |
| + | səlman əlkələrindəki ali feodal- |
| + | lar, Oman həekmdarı, Cənubi Ərə- |
| + | bistanda bə”zi qəbilə batcıları S. |
| + | titulu dapıyırlar. 16—19 əsrlərdə |
| + | İran və Azərb.-da rutbəcə xandan |
| + | apaqıda duran və kicik hakimliklə- |
| + | rə bapcılıq edən feodallara da S. |
| + | deyilirdi (məs. Ərəi S.,-ı, İlisu |
| + | .-I və C.). |
| + | |
| + | SULTAN BALIRI—bax Barabul- |
| + | kalar. |
| + | |
| + | SULTAN BURNU, Zıq burnu— |
| + | Azərb.SSR-də, Xəzər dənizi sahilin- |
| + | də, Abteron y-a-nın c.-unda, Bakı |
| + | buxtasının ip.-indədir. Abperon yait- |
| + | lı əhəngdatpı, gil və qumlardan təp- |
| + | kil olunmuidur. Səthi qumlu cə- |
| + | kuntulərlə ertuludur. Zıq ppt bu- |
| + | |
| + | |
| + | adadır. |
| + | ULTAN VƏLƏD (Bi (ap Ueyek) Mə- |
| + | həmməd Bəhaəddin (1226, Qaraman— |
| + | |
| + | |
| + | 11.11.1312, vəzi ə q: pairi. C. |
| + | Ruminin oeludur. ufi tərbiyəsi |
| + | almıpq, |
| + | |
| + | |
| + | sonralar məvləvilik təriqə- |
| + | tinin peyxi olmui, atasının tə”"limi- |
| + | ni yaymınqdır. Farsca divanın, 3 məs- |
| + | nəvidən (4 İbtidanaməz, *İntəhanaməə, |
| + | € PyöaöHaMəs) ibarət “Vələdnaməq poe- |
| + | masının (1291—1301) mӱəllifidir. |
| + | Divanındakı 15 turkcə qəzəl, poema- |
| + | nın 1-ci və 3-cu Hissələrindəki csəl- |
| + | cuq ipe”rlərnə kimi məphur olan |
| + | turkcə beyt və parcalar Kicik Asiyada |
| + | turg dilində tarixi mə”lum olan ilk |
| + | pe”rlərdən sayılır. *Maarifı adlı |
| + | farsca mənsur risaləsi var. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Qarbuzova B. C., |
| + | srednevekopon Turiii, L., 1963. |
| + | |
| + | |
| + | SULTAN ƏHMƏD CAMESİ— turk |
| + | me”marlıqının gerkəmli abidələrin- |
| + | dən biri. İstambulda sultan 1 Əhmə- |
| + | din əmri ilə tikilmiipdir (1609— 16, |
| + | me”mar Məhəmmədaqa). b minarəli |
| + | S.Ə.c.-ndə eyni vaxtda 35 min adam |
| + | namaz qıla bilir. Nəhəng ibadət ca- |
| + | lonu iri gunbəzlə (diametri 24,3 m) |
| + | ertulmutidur. Mərkəzi gunbəzi gunc- |
| + | lərdən kicik gӱnbəzlər, yanlardan isə |
| + | yarımguӱnbəzlər əhatə edir. İbadət |
| + | salonunun interyeri coxlu pəncərə ilə |
| + | ipıqlandırılmın, xəttatlıq numu- |
| + | nələri ilə, gey və yapıl rəngli ka- |
| + | iılardan qurapdırılmın naxıllar- |
| + | la bəzədilmitdir. S.Ə.c.-ni cGey ca- |
| + | mez də adlandırırlar. Məscidin oyma |
| + | naxımpllı mərmər mehrabına Kə "6ənə- |
| + | kn qara daiydan bir parca bərkidil- |
| + | miipdir. Salonun icində, girip su- |
| + | tunlarının yanında fəvvarələr du- |
| + | |
| + | |
| + | Poztı |
| + | |
| + | |
| + | Ii. m |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | İstambulda Sultan Əhməd camesi. 1609— 1616, Memar 43 |
| + | əma , |
| + | |
| + | |
| + | Məhəmmənara. |
| + | |
| + | |
| + | zəldilmipdir. Məscidin gunbəzli qa- |
| + | lereyalarla əhatələnmip həyətində də |
| + | fəvvarə var. S.Ə.c. bitkin və ahəng- |
| + | dar kompozisiyası ilə diqqəti cəlb |
| + | edir. |
| + | |
| + | Əd.ə Miller KOƏ., İskusstvo Tur- |
| + | ili, M.—L., 1965, Petrosan GƏ. A., |
| + | Osupov A. R., Qorod na dvux kontinen- |
| + | tax, M., 1977. |
| + | |
| + | SULTAN YAQUB (7?—1490) — Aqqo- |
| + | yunlu hekmda (1478—90|, Uzun Hə- |
| + | sənin oqlu. S.Y. dəvrundə Atqoyunlu |
| + | dəvlətinə hucum edən Misir sultan- |
| + | lıqı məqlubiyyətə uqradıldı (1480): |
| + | Aqqoyunluların asılılıqından cıx- |
| + | maqa calıtnan Gurcustana hucumlar |
| + | edildi. S.Y. Səfəvilərə qarpı PT1ir- |
| + | vanpahlarla ittifaqda idi, Osmanlı |
| + | imperiyası ilə sӱlh munasibətləri |
| + | saxlamaqa calıqtırdı. S.Y. zamanın- |
| + | da orduda odlu silahlardan istifa- |
| + | də olunmaqa baplanmımndı. Bayandur |
| + | bəy, Sofi Xəlil, Suleyman bəy Bican |
| + | oelu kimi gərkəmli sərkərdələr ye- |
| + | tiqppimitpdi. Devrunun ziyalı ipəxsiy- |
| + | yətlərindən və poeziya həvəskarı olan |
| + | S.Y.-un sarayında tipe"r məclisi fəa- |
| + | liyyət gestərirdi: əzӱ də ipe"r yazır- |
| + | dı. Bir cox elm və mədəniyyət xadim- |
| + | lərini himayə edən S.Y. dəvrundə yeni |
| + | mədrəsələr acılmı:i, abadlıq iiylə- |
| + | ri geniplənmitidi. Qəbrizdəki zən- |
| + | gin kitabxanası və xəstəxanası olan |
| + | c Həpt behittə (c“Səkkiz cənnətə) sa- |
| + | ray kompleksi (1483) gəezəl me mar- |
| + | lıq abidəsi idi. S.Y.-un əlumundən |
| + | sonra Aqqoyunlu dəvlətinin suqutu |
| + | sur”ətləndi. |
| + | |
| + | SULTAN MƏHƏMMƏD (1470-ci il- |
| + | lərin sonu, Təbriz—1555, Təbriz)— |
| + | Azərb. miniatӱr rəssamı. 16 əsr Təb- |
| + | riz miniatur məktəbinin baptcısı. |
| + | Bu məktəbin formalaiması və inki- |
| + | ppafı bilavasitə S.M.-in yaradıcı- |
| + | lıqı ilə baqlıdır. Təbrizdə PYah |
| + | İsmayılın saray kitabxanasında ni1- |
| + | ləmiii, onun oelu 1 Təhmasibə rəssam- |
| + | lıq sənətini əyrətmiiyl, uzun mӱddət |
| + | saray e"malatxanasının rəhbəri ol- |
| + | mupdur. S.M. əlyazmaları ucun il- |
| + | lustrasiyalar, real həyat hadisələ- |
| + | rini əks etdirən miniaturlər, port- |
| + | retlər yaratmıtmt, sujetli xalcalar |
| + | və bədii parcalar ucun eskizlər cək- |
| + | mipdir. S.M.-in əsərləri dar mə”- |
| + | nada illustrasiya məhdudluquna qa- |
| + | panıb qalmır. Rəssam poetik suje- |
| + | ti genip təbiət mənzərəsi və real ha- |
| + | disələr fonunda verməklə sujetin |
| + | ideya məzmununu daha geniti əks etdi- |
| + | |
| + | |
| + | SULTANBUD TƏPƏLƏRİ |
| + | |
| + | |
| + | yatla baqlayan mus- |
| + | təqil bədii əsər |
| + | yaradır. S.M.-in |
| + | ən axiı miniatur- |
| + | ləri 1 Təhmasib |
| + | hazırlanmıpinl |
| + | irdəvsinincPQah- |
| + | naməz kitabında |
| + | (1537, hoyrroH KOn- |
| + | leksiyası, Nyu- |
| + | Topk, bir hissəsi |
| + | Metropoliten-mu- |
| + | |
| + | |
| + | tibatına xepəllləpr- |
| + | də kitab sənətinin |
| + | nəfis numunələrin- |
| + | dən olan. Nizami |
| + | aXəmsəəsində (1539 |
| + | |
| + | ii mu- |
| + | zeyi, London) və s. |
| + | əlyazmalarında toplanmhındır. Bun- |
| + | dan bapqa Leninqradda (M. Y. Sal- |
| + | tıkov-Pedrin ad. kitabxana), İs- |
| + | |
| + | |
| + | tambulda (Topqapı sarayı muzeyi), |
| + | Vapinqton, London, Paris, rakov |
| + | və b. ipəhərlərin muzey və ki- |
| + | |
| + | |
| + | tabxanalarında S.M.-in sujetli |
| + | miniatӱrləri, kitab illustrasiyala- |
| + | rı və portret əsərləri saxlanı- |
| + | lır. S.M.-in bədii əsərlərə cəkdiyi |
| + | və PTərq miniatur sənətinin nadir nu- |
| + | munələrindən olan c“Keyumərzin məc- |
| + | lisiə, cZehhakın e”dam edilməsiə, |
| + | caRustəmin Rəxti gəməndlə tutması, |
| + | cSam Mirzənin kef-musiqi məclisi, |
| + | c Meyxanadaə, “Ov səhnəsiə, cSultan |
| + | Səncər və qarız, “Bəhram-Gur ovda, |
| + | c Məhəmmədin me”racıə9, 4“PLirin ci- |
| + | mərkən Xosrovun ona tamapta etməsiz |
| + | və s. əsərləri bədii obrazların, təs- |
| + | vir vasitələrinin pqux, dekorativ |
| + | ifadəliliyi, emosional tə”sir quvvəsi |
| + | ilə diqqəti cəlb edir. S.M.-in coxlu |
| + | tələbəsi və davamcısı olmupdur (Mir |
| + | Seyid Əli, Mir Zeynalabdin Təbrizi, |
| + | oqlanları Mirzə Əli Təbrizi, Mə- |
| + | Ləmmədi və b.). rb. miniatur sənə- |
| + | tinin ingipaf zirvəsini təiykil edən |
| + | S.M. yaradıcılıqı orta əsr mənbələ- |
| + | rində, eləcə də muasir Avropa və so- |
| + | vet sənətiqunaslıqında yuksək qiymət- |
| + | ləndirilmiidir. |
| + | |
| + | Yapıqldırma ptəkil, bax səh.192-193 |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Kerimonv K., Sultan Muxam- |
| + | med i ero mkona, M., 1970, Nepina iskus- |
| + | stva narodov SSSR, t. 3, M., 1974: |
| + | |
| + | |
| + | SULTAN dələri (?7—1503)— Aqqoyun- |
| + | lu həkmdarı |1499—1503|, Sultan |
| + | Yaqubun m ədək əldurul- |
| + | dugdən (1497) sonra hakimiyyət utrun- |
| + | da Məhəmməd Mirzə və 6. mahəanənəp- |
| + | lə mӱbarizə aparmıtidı. 1500 ildə |
| + | Əlvənd Mirzə ilə aralarında baqlan- |
| + | |
| + | |
| + | “mıiy saziiyə əsasən Aqqoyunlu dəvləti |
| + | |
| + | |
| + | iki hissəyə bəlundu. Qızıluzən cayı |
| + | sərhəd olmaqla İraq-i Əcəm, İraq-i |
| + | Ərəb, Fars və Kirman S.M.-ın ha- |
| + | kimiyyətinə kecdi. 1503 ildə 1 PTah |
| + | İsmayıl tərəfindən Həmədan yaxın- |
| + | lıqında məqlub edilən S.M.-ın əra- |
| + | zisi Səfəvilər dəvlətinə qatıldı. |
| + | SULTAN SƏNCƏR MƏQBƏRƏSİ— |
| + | 12 əsr Orta Asiya me"marlıqının |
| + | gərgəmli abidəsi (me”mar Məhəməd |
| + | ibn Atsız əs-Səraxsi). Tur.SSR-in |
| + | Mərv ə Məehtəiqəm kunbəz- |
| + | li binanın kubiəkilli ataqı His- |
| + | səsi taqlı qalereya ilə tamamlanır. |
| + | Qalereyada kərpic duzumundən yara- |
| + | |
| + | |
| + | rən, onu muasir hə- | |
| + | |
| + | |
| + | zeydədir), Hafizin t |
| + | *Divanxgında (1530 | |
| + | illər), bədii tər-– | |
| + | |
| + | |
| + | 69 |
| + | |
| + | |
| + | dılmızp ornamentlər və gəc uzərində |
| + | oyma naxıplar qalmıtdır. Qalere- |
| + | yaya acılan 8 pəncərə binanın hun- |
| + | dur zalını (36 m) ipıqlandırır. |
| + | Zalın ustu nervurlu və ikiqat uzluk |
| + | cəkilmill gunbəzlə ertulmutidur. |
| + | S.S.m.-nin kapı uzluklu xarici gun |
| + | bəzi qalmamındır. |
| + | |
| + | SULTAN TOYUR (Porphyrio porp- |
| + | huqqo)—durnakimilər dəstəsinin su |
| + | fərələri fəsiləsinə aid qupy HƏBY. |
| + | Bədəninin uz. 45 sm-dək olur. Bataq- |
| + | lıqda yapadıqı ucun barmaqları cox |
| + | uzundur. Alnı lələksiz, dimdiYİ və |
| + | |
| + | |
| + | ayaqları qırmızı, lələkləri bənəviiə- |
| + | |
| + | |
| + | yi rəngə calan geyumtul-yapıldır. |
| + | ə ik. Afrika, Cənubi Asiya, Kiri |
| + | liya, Yeni Zelandiya və Qərbi Po- |
| + | lineziyada yayılmılpdır. SSRİ-də |
| + | Daq.MSSR, Azərb.SSR və Tur.SSR-də |
| + | yapayır. Azərb.SSR-də, əsasən, Qı- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | zılaqac və Aqgəl deVlLəT qoruqların- |
| + | da muhafizə edilir. Qamıpi ӱzərində |
| + | tikdiyi yuvaya 5—7 yumurta qoyur. Bit- |
| + | ki ilə qidalanır. xtalı qıpqa de- |
| + | zumsuzdur. SSRİ-də ovlanması qada- |
| + | |
| + | |
| + | qandır. |
| + | SULTAN YBE/C (?—1374)—Cəlairi |
| + | hekmdarı Qaz Bax YPeyx Uveys. |
| + | SULTANBUD TƏPƏLƏRİ— Azərb. |
| + | SSR Jdanov r-nunda, 3 eli s-zun |
| + | ərazisində arxeoloji abidə. İki tə- |
| + | pədən ibarətdir. Yerustu material- |
| + | lar əsasən erkən və inkipaf etmitt |
| + | orta əsrlər dəvrunə and muxtəlif |
| + | tipli saxsı qab qırıqlarından iba- |
| + | rətdir. Tunc və ilk Dəmir devrunə |
| + | andqab qırıqlarına da təsaduf olun- |
| + | muppdur. S.t. vahid kompleksdən iba- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | i n -ü |
| + | Me. d- a o |
| + | “r.a. |
| + | dz bə k |
| + | zi QA m. "da L əfi. ə “. : |
| + | my |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | üş |
| + | |
| + | |
| + | 70 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | rət coxtəbəqəli yatpayıni yeridir. |
| + | SULTANƏLİ MƏİYHƏDİ Şı |
| + | ӧdə), Məvlanə Sultan Əli |
| + | Məthədi Nizaməddin (1433, |
| + | Məthəd—1520, Məihəd) — orta əsr |
| + | İran xəttatı. Yaxın və Orta PTərqdə |
| + | xəttatlıq sənətinin gərkəmli numayən- |
| + | dəsi. Bir muddət Səmərqənd hakimi |
| + | Əbu Səidin sarayında calıqlmın), son- |
| + | ra Herata gecərək orada beyuk xəttat- |
| + | lıq məktəbi yaratmındır. Hələ car- |
| + | lıqında € KarHönəp rHönəcHə, € XƏTTaT- |
| + | lar sultanıq ləqəblərini qazanmıi), |
| + | Ə. Nəvai, Ə. Cami, Behzad və 6. |
| + | sənətkarlarla yaxın dost olmutidur. |
| + | Nəvai (1493), Əmir Xosrov Dəhləvi |
| + | (1496) və Nizami (1510) “Xəmsəələri- |
| + | nin, Nəvainin ilk cDivanıı (1465/66, |
| + | M. Y. Saltıkov-|Pedrin ad. kitabxa- |
| + | na, Leninqrad) və daha uc FDivanəvı- |
| + | nın (Biruni ad. Əzbəkistan PTərqiqu- |
| + | naslıq İn-tu, Datkənd), Sə”dinin |
| + | “Divanəı (Topqapı muzeyi, İstambul) |
| + | və s. əsərlərin uzunu kecurmutdur. |
| + | S.M.-nin zəngin bədii irsindən dev- |
| + | rumuzədək 50 kitab və ppe”r parcala- |
| + | ı gəlib catmhpildır. Onun xətti ilə |
| + | yazılmıtp Sə”dinin € BycTaHə DƏ |
| + | və Hatifinin c“Teymurnaməq (1515 |
| + | əsərləri, Əmir PQahinin F“Divanıı (16 |
| + | əsrin əvvəli) Azərb.SSR EA Respub- |
| + | lika Əlyazmaları Fondundadır. |
| + | S.M.-nin uzunu gecurduyu bir cox əsər |
| + | London, Paris, Berlin, Qahirə, Teh- |
| + | ran və 6. iəhərlərin muzey və kitab- |
| + | xanalarında saxlanılır. Me”marlıq |
| + | abidələrinin dekorativ tərtibatı sa- |
| + | həsində (binaların kitabələri və s.) |
| + | fəaliyyət gestərmitdir. sm. həm də |
| + | pair olmuit, qəzəl, qitə və rubailər |
| + | yazmıtidır. PTe”rlə yazdıqı c“Qəvaidi |
| + | xututə (“Xətt qaydalarıq) adlı risa- |
| + | ləsində xəttatlıqın tarixindən və nə- |
| + | zəri məsələlərindən bəhs etmipidir. |
| + | Əd. Kazi Axmed, Traktat o kal- |
| + | liqrafax i xudojnikax, M.—L., 1947. |
| + | |
| + | |
| + | SULTANİYYƏ--İranın itm.-q.-ində |
| + | qəs. Zəncan—Qəzvin yolundan 6 km c.- |
| + | da, dəniz səviyyəsindən 1650—1770 s |
| + | yuksəklikdədir. Əh. təqr. 4,5 min nə- |
| + | fərdir (1970). S. orta əsrlərdə Azərb.- |
| + | ın məthur pqəhərlərindən olmupidur. |
| + | PPəhərin əsası ildə xani |
| + | "ə Arqun xanın devrundə |
| + | 11284—91) qoyulmutidur. S.-yə tikinti |
| + | ipləri aparmaq məqsədilə Təbriz, Ma- |
| + | |
| + | qa, Ərdəbil və s. iəhərlərdən bura- |
| + | a ailəsilə birlikdə .. me”mar, |
| + | bənna və 6. sənətkar kəcurulduӱq tez- |
| + | liklə hasarının uz. 12 min addım |
| + | olan yapqayıj məntəqəsi salındı. 130 |
| + | ildə Elxani həkmdarı Sultan Əlcay- |
| + | tu Xudabəndə |1304— 16 | oqlu Əbu Cən- |
| + | din anadan olması munasibəti ilə |
| + | məhəri abadlapdırıb əz pqərəfinə |
| + | S. adlandırdı və paytaxtı Təbrizdən |
| + | buraya kecurdu. S.-də təkcə vəzir Rə- |
| + | pid əd-din Fəzlullah min evlik bə- |
| + | yuk bir məhəllə saldırmındı. S. |
| + | haqqında Həmdullah Qəzvini (14 əsr), |
| + | Klavixo (15 əsr), Adam Oleari, Pyar- |
| + | den, Tavernye (17 əsr) və b. mə”lumat |
| + | vermitlər. |
| + | |
| + | ə ticarət mərkəzinə cevri- |
| + | lən S.-dən Baqdad, Dəməpq, Xorasan, |
| + | Dərbənd, PTiraz, Cin, Hindistan BƏ |
| + | s. yerlərə ticarət yolları kecirdi. |
| + | Azərb. və İranda istehsal olunan |
| + | ipək parcalar, xalcalar və s. S. ba- |
| + | zarında satılırdı. Klavixonun mə”- |
| + | lumatına gərə S.-yə Hindistandan |
| + | coxlu ədviyyat, Gilan və PYamaxıdan |
| + | |
| + | |
| + | SULTANƏLİ MƏYYHƏDİ |
| + | |
| + | |
| + | ipək parca, Pirazdan tafta, Xora- |
| + | |
| + | |
| + | sandan pambıq və pambıq parca, mux- R |
| + | |
| + | |
| + | təlif rəngli qumai gətirilirdi. |
| + | S. vasitəsi ilə Gilandan muta və |
| + | Turkiyəyə ipək aparılırdı. S. Be- |
| + | yuk Moskva knyazlıqı, Hindistan, |
| + | Suriya, İraq, Turkiyə və s, dəvlət- |
| + | lərlə ticarət edirdi. S.-də hər il |
| + | yarmarka təpkil olunurdu. PTəhərin |
| + | ətrafında qızıl, miş, civə və s. ya- |
| + | taqları vardı. |
| + | |
| + | Əbu Səidin dəvrundə |1316—35) |
| + | paytaxt yenidən Təbrizə kecuruldu. |
| + | Paytaxtın Təbrizə kecurulməsi S.- |
| + | nin tənəzzulunə səbəb oldu. 1334 il- |
| + | nə S.-də mərkəzi hakimiyyətə qarpiqı |
| + | balp vermint qiyamı Əbu Səid zorla |
| + | yatıra bildi. Elxanilərin suqutun- |
| + | dan sonra Cəlairilər və Cobanilər |
| + | arasında gedən mubarizədə S. əldən- |
| + | ələ gecdi. 1385 ildə S.-ni Teymur i1- |
| + | qal etdi. PPəhərin idarəsi bir mud- |
| + | dət Teymuri Əmər Mirzə, sonralar |
| + | isə Əbu Bəkr Mirzənin tabeliyində |
| + | qaldı. Teymurun oqlu Miraniah S.- |
| + | də xeyli tikili daqıtdırdı. 17 əsr- |
| + | də S. artıq kəndə cevrilmiidi. Qa- |
| + | carlar dəvrundə S.-ni yenidən bər- |
| + | pa etmək cəhdləri nəticəsiz qaldı. |
| + | 19 əsrin əvvəllərində Fətəli ilah |
| + | S.-də yay sarayı tikdirmiidi. 19 əs- |
| + | rin sonunda bali vermiti zəlzələ nə- |
| + | ticəsində S. xeyli daqrıldı. |
| + | |
| + | S.-də orta əsrlərə aid me”marlıq |
| + | abidələrindən Əlcaytu Xudabəndə |
| + | turbəsi, Cələbi orlu turbəsi (14 |
| + | əsr), Molla Həsən turbəsi (16 əsr) |
| + | və s. qalmıpqdır. |
| + | |
| + | Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 1, B., 1961, |
| + | Piriyev V. Z., Azərbaycan Hulakulər |
| + | devlətinin tənəzzçlu dəvrundə (1316— |
| + | 1360-cı illər), B., 1978, Ali-zade |
| + | A. A., Sopialıno-əkonomiceskan i poli- |
| + | ticeskan istorin Azerbaadjana XİT—XPTUM |
| + | vv., B., 1955, Useİnov M., Breta- |
| + | nipkiNn"L., Səlamzade A., İsto- |
| + | ril arxitekturı Azerbaidjana, M., 1963) |
| + | Muradov V. Q., Arxitektura i planiv |
| + | rovka qoroda Sultanide po zarisovke |
| + | XVI neca, Han.AH Asep6.CCP (cepna nn- |
| + | teraturı, izıka i iskusstva), 1972, XI 21 |
| + | Le Strange, The Lands of He Eastern |
| + | Calupate, Mesopotamia, Persia and Cant- |
| + | ral Asia, London, 1966, S:a 3" 1765, Da |
| + | |
| + | - fəye lən də 6 Dgeə |
| + | SULTANLI Əli Abdulla otlu (25. |
| + | 12.19006, Naxcıvan—19.7.1960, Bakı) |
| + | — Azərb. sovet ədəbiyyatiqunası, pe- |
| + | daqoq. Filologiya e.d. (1946), prof. |
| + | (1947). 1957 ildən Soz.İKİP uzvu. |
| + | APİ-nin filologiya fakultəsinin |
| + | dekanı (1934), ADU-nun xarici ədə- |
| + | |
| + | |
| + | 4 biyyat kafedrasının mudiri (1941— |
| + | |
| + | |
| + | Bo, filologiya fakultəsinin dekanı |
| + | (1950—52, 1957—59) olmutidur. Azərb.- |
| + | da xarici ədəbiyyat uzrə ali məktəb |
| + | kursunun yaradılmasında S.-nın mu- |
| + | hum xidməti var. Azərb. dilində an- |
| + | tik, orta əsrlər və Renessans dəvru |
| + | ədəbiyyatına dair ilk muntəxabatla- |
| + | rın və dərsliklərin muəllifidir. |
| + | Azərb. və Qərbi Avropa ədəbi əlaqə- |
| + | lərinə |*M. F. Axundov və Molyer |
| + | (1939), “Kitabi-Dədə TAR BƏ rə- |
| + | dim yunan eposlarıq (1946), “Nizami |
| + | və Qərbi Avropa ədəbiyyatıq (1947) |
| + | və s.)|, Azərb. dramaturgiyasının ta- |
| + | rixi və nəzəriyyəsinə (c Azərbaycanda |
| + | xanr xpambış, 1945: € Y. Hacıbəyovun |
| + | dramaturgiyası, 1945 və s.) dair təd- |
| + | qiqatları var. 3 cildlik cAzərbaycan |
| + | ədəbiyyatı tarixi2ənin (1957—60) mu- |
| + | əlliflərindən və 2-ci cildinin re- |
| + | daktorlarındandır. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: Antik ədəbiyyatı ta- |
| + | ixi, B., 1958: Azərbaycan dramaturgi- |
| + | yasının inkipafı tarixindən, B., 1964, |
| + | Məqalələr, B., 1971. |
| + | |
| + | |
| + | SULTANLI Q-sultanın |
| + | |
| + | |
| + | etdiyi monarxiya devləti. | |
| + | UL Ni QƏNİZADƏ—bax |
| + | |
| + | |
| + | baticılıq |
| + | |
| + | |
| + | SULTANMƏCİD |
| + | Qənizadə Sultanməcid. |
| + | SULTANOV Abbas Aealarbəy otlu |
| + | |
| + | |
| + | (9.3.1895, indiki Azərb.SSR-in Qu- |
| + | badlı ipq.—1937)— Azərb.-da Sovet |
| + | hakimiyyəti uqrunda mubariz. 1917 |
| + | ilin iyulundan Sov.İKİ uzvu. Qori |
| + | gimnaziyasını bitirdikdən (1915) son- |
| + | ra Kiyev un-tinin tibb fakultəsinə |
| + | daxil olmun, tələbələrin inqilabi |
| + | hərəkatına qopulmutndur. 1917 ildən |
| + | Zəngəzurda inqilabi ip aparmındır. |
| + | Azərb.-da Sovet hakimiyyətinin qələ- |
| + | bəsindən sonra Zəngəzur inqilab ko- |
| + | mitəsi sədrinin muavini, Azərb.SSR |
| + | Xalq Daxili İplər Komissarlırın- |
| + | da v"bə mudiri, Qubadlı qəza parti- |
| + | ya komitəsində və AK(bӱP Qaradonlu |
| + | r-n komitəsində məs"ul katib, Bapi |
| + | siyasi-maarif idarəsinin sədri, 1932 |
| + | —37 illərdə Azərb. Elmi-Tədqiqat |
| + | Pambıqcılıq İn-tunun direktoru və s. |
| + | vəzifələrdə ipləmitdir. |
| + | SULTANOV Ara İsmayıl oqlu (1901, |
| + | Bakı—12.6.1936, Guӱrc.SSR-in Axalt- |
| + | sixe 1i1,)— Azərb.-da Sovet hakimiyyəti |
| + | uqrunda mubariz. 1919 ildən Sov.İKP |
| + | uzvu. S. 1917 ildə fəhlə hərəkatına |
| + | qopulmutidur. Daxili əksinqilaba və |
| + | xarici mudaxiləcilərə qariı vurup- |
| + | malarda ittirak etmitidir. 1920—33 |
| + | illərdə Hacıqabul və PTamxor qəza |
| + | inqilab komitələrinin sədri, Azərb. |
| + | diviziyasında (1pe”bə rəisi, Gəncə ma- |
| + | al partiya komitəsinin katibi, |
| + | Azərb.SSR xalq maarif komissarı, |
| + | AK(6)P MK-nın ikinci gatibi və s. |
| + | vəzifələrdə ipləmipdir. 1933—36 |
| + | illərdə Gurc. K(b)P Axaltsixe r-n |
| + | partiya komitəsinin katibi olmu1- |
| + | ə AK(6)P MK, Gurc. K(b)P MK, |
| + | İK(6)P Zaqafqaziya Əlkə Komitə- |
| + | sinə, Azərb.SSR və ZSFSR MİK- |
| + | lərinə uzv secilmitdir. |
| + | SULTANOV Baxım İsmayıl oqlu |
| + | (10.9.1894, indiki Erm.SSR Danza- |
| + | ver k.—4.10.1977, Bakı )—sovet neft- |
| + | ci geoloqu. Geologiya-mineralogiya |
| + | e.d. (1962), prof. (1962). Azərb.SSR |
| + | əməkdar elm xadimi (1964). SSRİ- |
| + | nin fəxri neftcisi (1971). 1926 nl- |
| + | də Don Politexnik İn-tunu bitir- |
| + | mipdir. 1920—Z39 illərdə c Azərneftə |
| + | birliyinin “Qaradaqneftə trestin- |
| + | də iiləmipdir, muxtəlif illərdə |
| + | orta texniki peiptə məktəblərində, |
| + | 1949—52 illərdə S. M. Knrov ad. |
| + | ADU-da dərs demipdir. Azərbaycan |
| + | SSR EA İ. M. Qubkin ad. Geologi- |
| + | ya İn-tunda bapl elmi iici (1944— |
| + | 47), M. Əzizbəyov ad. Azərbaycan Sə- |
| + | naye İn-tunda neft və qaz yataqları- |
| + | nın geologiyası və kəpfiyyatı ga- |
| + | fedrasının dosenti (1947 illən) və |
| + | prof. (1962 ildən) olmutidur. Neft |
| + | yataqlarının axtarıntı, kəifiyya- |
| + | tı, yerlətməsi, Hidrogeologiyası |
| + | və Hidrogimyası sahəsində tədqiqat- |
| + | lar aparmımldır. Elmi kadrların |
| + | hazırlanmasında xidməti var. Qır- |
| + | mızı Əmək Bayraqı ordeni və medal- |
| + | larla təltif olunmuztdur. |
| + | |
| + | |
| + | Əsəri: İzmenenil ximiceskoqo sos- |
| + | tava nefti Apoyerona pod vozdevstviem |
| + | qidroximiceskix i qidroqeoloqiceskiJ |
| + | faktorov, Trudı Veesooznoqo Soveta Po |
| + | proisxojdenik) nefti, M., 1960 |
| + | |
| + | |
| + | SULTANOV Qədir Məmməd otlu ( |
| + | 31.12.1918, Cənubi Azərb.-ın ə |
| + | (p1,)—sovet paleon- |
| + | . toloqu. |Geologiya- |
| + | mineralogiya e.d., |
| + | prof. (1956), Azərb. |
| + | SSR EA m. uzv |
| + | (1968). 1944 ildən |
| + | Sov. İKP uzvu. Be- |
| + | 44: yuk Vətən muharibə- |
| + | 1 sinin iptirakcı- |
| + | i sı. 1954 ildən S. |
| + | M. Kirov ad. ADU- |
| + | da paleontologiya, |
| + | pə geologiya və |
| + | SSRİ geologiyası |
| + | mudiri, eyni za- |
| + | iplər uzrə prorek- |
| + | və 1965—71) ol- |
| + | ildən paleobiogeokimya |
| + | problem laboratoriyasının əhbə- |
| + | ridir. Tədqiqatı, əsasən, zərb.- |
| + | da Miosen və Abiyeron yailı cəekun- |
| + | tulərin fauna və stratiqrafiyasının |
| + | eyrənilməsinə, paleontologiyada mu- |
| + | rəkkəb biosenoloji, paleoekoloji me- |
| + | todun tətbiqinə və təkmillətndiril- |
| + | məsinə, paleontoloji qalıqların ey- |
| + | rənilməsində fiziki-kimyəvi metod- |
| + | ların tətbiqinə, qədim dəvrlərin pa- |
| + | leocoqrafiyasına həsr edilmiiydir. |
| + | geoloji-paleontoloji tədqiqatla- |
| + | rın yeni inkityaf istiqamətini mu- |
| + | əyyənlətdirmit və SSRİ-də ilk dəfə |
| + | U-da paleobiogeokimya problem la- |
| + | boratoriyası acmıtpqdır. SSRİ-də rus |
| + | dilində ilk paleontoloji luqətin |
| + | mӱəllifidir. Azərb.SSR-də paleogeo- |
| + | loqlar və paleobiogeokimyacılar mək- |
| + | təbi yaratmıldır. Kabil Politexnik |
| + | İn-tunda məsləhətci olmutdur (1971— |
| + | 72). S.-un elmi kadrlar hazırlanma- |
| + | sında xidməti var. Geoloqların 22 |
| + | (Dehli, 1964) və 53-uy (Praqa, 1968) |
| + | CUmumdunya konqreslərində mə”ruzə ilə |
| + | cıxınn etmitdir. Umumdunya paleon- |
| + | toloqlar ittifaqının vitse-preziden- |
| + | ti olmutdur (1964—72). |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: Stratiqrafil i fauna |
| + | verxneqo miopena Vostocnoqo Azerbagdja- |
| + | na, B., 1953: Apperonskin lrus Azerban- |
| + | djana, B., 1964: Paleobioqeoximiceskie |
| + | issledovanin molleskov verxneqo plio- |
| + | pena Vostocnoqo Azerbağdjana i sopre- |
| + | mennoqo Kaspil (sovm. S. A. İsaevım), |
| + | B., 1971, Sultanov K. M., İsaev |
| + | S. A., Paleobioqeoximil molleoskov Azer- |
| + | bahdjana, B., 1982, |
| + | |
| + | |
| + | SULTANOV Eynəli bəy (1863, Naxcı- |
| + | vhan—1935, Tbilisi)— Azərb. yazıcı- |
| + | sı, publisist, ictimai xadim. Tiflis |
| + | klassik gimnaziyasını bitirmiii |
| + | (1883), qabaqcıl rus və Qərbi Avropa |
| + | mədəniyyətini dərindən MƏHHMCƏMHHİ- |
| + | dir. 19 əsrin 80-ci illərindən Nax- |
| + | cıvanda maarif və mədəniyyət sahə- |
| + | sində fəaliyyət gəstərmipdir. S.-un |
| + | təpəbbusu və rəhbərliyi ilə Naxcı- |
| + | BaH na FZiyalılar məclisiə, c“Musəl- |
| + | man incəsənət və dram cəmiyyəti |
| + | təpkil edilmiyll, dram tamapaları |
| + | gəstərilmipdir. 20 əsrin əvvəlin- |
| + | dən cZakavkazyer, -Novoye obozreniyeə, |
| + | c“Kavkazə, *Sankt-Peterburqskiye vedo- |
| + | mostiə və s. mətbuat orqanlarında |
| + | c“Denmuti musəlmanın duipuncələrir, |
| + | cİfiaedici məktublark batlıqları |
| + | ilə dərc etdirdiyi yuksək vətəndaii- |
| + | lıq cəsarəti ilə yazılmın məqalə- |
| + | lərində, -Dəhtətli intiqamə, cXan, |
| + | nə xanı, cSeyidlərə, cAcı masqaraq |
| + | və s. hekayələrində, -“Tatarkaz (“ Azər- |
| + | baycan qızır, 1884) pyesində xalq |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | kafedralarının |
| + | manda elmi |
| + | |
| + | toru (1956—60 |
| + | muli, 1965 |
| + | |
| + | |
| + | ılə “vür” |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | SULTANOV |
| + | |
| + | |
| + | dutpmənlərik adlandırdıqı hakim |
| + | siniflərin ezbaptınalıqı, dini fa- |
| + | natizm, cəhalət və movhumat, qadın |
| + | huquqsuzluqu kəskin tənqid olunur. |
| + | |
| + | |
| + | Sovet dəvrӱndə Tbilisidə mədəni-maa- | |
| + | |
| + | |
| + | rif və mətbuat sahəsində calıpqmıil, |
| + | |
| + | |
| + | uU “Dan ulduzu jurnalında fəal əmək- İ : |
| + | |
| + | |
| + | daplıq etmitdir. Məmmədqulu- |
| + | zadə S.-un yaradıcılıqrını yuksək |
| + | qiymətləndirmi:i, onu ƏSYHYH ilk |
| + | |
| + | |
| + | muəllimi adlandırmındır. Naxcı- |
| + | vanda adına məktəb var. |
| + | |
| + | |
| + | Əsəri: Secilmiiy hekayələri, B., |
| + | 1966. in |
| + | |
| + | |
| + | Ədə Mirəhmədov Ə., Alim və |
| + | jurnalist, “Elm və Həyatə, 1970, (01, |
| + | Maksudov İ. Q., Jiznh i tnorcestvo |
| + | Binə Sultanova (avtoref. kand. dis.), |
| + | SULTANOV Əjdər Əliabbas oqlu |
| + | (dekabr, 1909, Bakı— 10.1.1962, Bakı) |
| + | Eu tilanın”nltma — Azərb. sovet akt- |
| + | " | yoru. Azərb.SSR |
| + | xalq artisti (1949). |
| + | 1942 ildən Sov, |
| + | = İKP uzvu. Bakı Te- |
| + | /) atrTexnikumunubi- |
| + | tirmitdir (1928). |
| + | Səhnə fəaliyyəti- |
| + | — nə 1926 ildə Bakı |
| + | Turk İqici Tear: |
| + | rında baqlamıit, |
| + | sonralar Kirovabad |
| + | Dram Teatrında |
| + | — 1 (1933—37) və Azərb. |
| + | Dram I aha (1939—62) cıxın et- |
| + | midir. S. yuksək səhnə mədəniyyəti- |
| + | nə, gur və gəzəl səsə, aydın diksiya- |
| + | ya malik sənətkar olmupdur. Yarat- |
| + | dıqı obrazlar həyatiliyi, mudrikli- |
| + | yi və mə”"nəvi paklıqı ilə fərqlən- |
| + | mipdir. Rolları: Lukonin (“Bizim |
| + | iəhərli oqlanə, K. Simonov), Larin |
| + | (4İlic Buxtasıə, C. Məcnunbəyov), |
| + | Cingiz (4 Epiq və intiqamə, S. S. Axun- |
| + | dov), Orsino, Kassio, Leont (4On |
| + | İKİNCİ Gecət?, €OÖTennoə?, €Tbim naqı- |
| + | lıq, V. Pekspir), Vanya dayı (“Vanya |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Ə, Ə. Sul- |
| + | tanov Or |
| + | sino (“On |
| + | ikinci gecə, |
| + | |
| + | V. Peksiir) (Cə |
| + | rolunda. Gӧr |
| + | F içi |
| + | |
| + | |
| + | dayıc, A. Cexov), dərvip (4PTeyx Sən”- |
| + | anə, H. Cavid) və 6. Qırmızı Əmək |
| + | Bayraqı, aPTərəf nipanızq ordenləri |
| + | və medallarla təltif edilmitdir. |
| + | |
| + | SULTANOV Əzəl Cəfər oqlu 15 |
| + | 12.1905, Pəki)—sovet geoloqu. - |
| + | logiya-mineralogiya e.d. (1944), prof. |
| + | (1949), Azərb.SSR EA akad. (1959: |
| + | m. ӱzv 1958). 1946 ildən Sov.İKP uz- |
| + | vu. 1939—56 illərdə S. M. Kirov ad. |
| + | ADU-da (1952—56 illərdə prorektor |
| + | və cəkmə suxurlar petroqrafiyası ga- |
| + | fedrasının mudiri) və M. Əzizbəyov |
| + | ad. Azərb. Neft və Kimya İn-tunda |
| + | dərs de imir. 1945—49 və 1958—70 |
| + | illərdə Azərb.SSR EA Geologiya İN- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | | prof, |
| + | |
| + | |
| + | *" qiqatı, |
| + | |
| + | |
| + | AR YƏ əc bn . |
| + | |
| + | |
| + | 71 |
| + | |
| + | |
| + | tunun direktoru ol- |
| + | mupdur. Cəkmə və |
| + | vulkanogen - HƏKMƏ |
| + | məniəli qeyri-fi- |
| + | liz yataqlarının |
| + | və tikinti mate- |
| + | riallarının eyrə- |
| + | nilməsi, neft və |
| + | qaz Yataqlarının |
| + | axtarıtı və onla- |
| + | rın proqnozu sahə- |
| + | sində tədqiqatlar |
| + | aparmıtdır, Beyuk |
| + | |
| + | " Qafqazın c. ətək- |
| + | lərinin mis, gӱmuyi-sink və polime- |
| + | tal yataqlarının, həmcinin Azərb. |
| + | SSR-in Paleozoy, Mezozoy və Kayno- |
| + | zoy cəkuntulərinin litologiyasını |
| + | əyrənmitdir. Balakən-Zaqatala filiz |
| + | yataqlarının acılmasında iptirak |
| + | etmipdir. Onun rəhbərliyi və iptti- |
| + | rakı ilə Azərb.SSR-in orta miqyaslı |
| + | litoloji, faydalı qazıntılar, Dər- |
| + | RYHHY devr cekuntulərinin geoloji- |
| + | litoloji xəritələri, həmcinin Azərb. |
| + | SSR-in qrunt və təzyiqli sularının |
| + | hidrogeoloji xəritələri tərtib edil- |
| + | mipdir. Azərb.SSR-in geologiyasına |
| + | aid coxcildli əsərin muəlliflərin- |
| + | dən və redaktorlarından biridir. |
| + | Elmi kadrların hazırlanmasında |
| + | xidməti var. Bolqarıstanda Balkan- |
| + | Karpat geoloji assosiasiyasında və |
| + | gillərin eyrənilməsi və tədqiqinə |
| + | dair X Umumittifaq plenumunda mə"- |
| + | uzə ilə cıxın etmiiydir. Qırmızı |
| + | Əmək Bayraqı ordeni və medallarla |
| + | təltif olunmupdur. |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: Litoloqila produktiv= |
| + | noİ tolpyi Azerbandjana, B., 1949: Li- |
| + | toloqil produktivnov tolpi Anmepon- |
| + | skoqo poluostrova, M., 1958: Litoloqil |
| + | melovıx otlojeniV koqo-vostocnoN casti |
| + | Bolıpoqo Kavkaza, M., 1960: Litoloqil |
| + | akcaqilıskix otlojeniV Azerbavdjana, |
| + | |
| + | |
| + | SULTANOV Əlisəttar Əliabbas o- |
| + | lu (11.11.1903, Bakı—2.3.1970, Ba- |
| + | kı)—sovet anatomu. Tibb e.d. (1941), |
| + | 1943). Səhiyyə ə”lacısı (143) |
| + | Azərb.SSR əməkdar həkimi MT |
| + | və əməkdar elm xadimi (1962). 194 |
| + | ildən Sov.İKP uzvu. 1949—70 il- |
| + | lərdə N. Nərimanov ad. Azərb. Dev- |
| + | lət Tibb İn-tunun məhkəmə tibbi ka- |
| + | fedrasının mudiri olmupdur. Təd- |
| + | əsasən, 6011 vena sistemində |
| + | kollateral qan devranı, yenidorul- |
| + | mutiların aqpaqı ətraflarında əzələ |
| + | qrupunun inkitpafı və beyinə qansız- |
| + | ma nəticəsində terənən qəfil əlum |
| + | və onun məhkəmə tibbində əhəmiyyəti |
| + | və s, məsələlərə həsr edilmitdir. |
| + | SULTANOV əhim Sultanməhəmməd |
| + | oqlu (d. 20.6.1912, Cənubi Azərb., |
| + | Ərdəbil Şeran Kəhpənan |
| + | k.)— Azərb. sovet pərqiqunası. Prof, |
| + | (1972), Azərb.SSR əməkdar elm xa- |
| + | dimi (1982). ADU-nun kimya fakul- |
| + | təsini bitirmitdir (1939). Fars di- |
| + | lini mӱkəmməl bilən S. Beyuk Və- |
| + | tən muharibəsi illərində Qızıl Or- |
| + | du sıralarında hərbi ərinə və |
| + | jurnalist tpləmipdir. Muharibədən |
| + | sonra ipərqpqunaslıq sahəsində fəaliy- |
| + | yət gestərmitidir. 1950—60 illərdə |
| + | ADU-nun ptərqiqunaslıq fakultəsinin |
| + | dekanı olmutdur. 1950 ildən un-tin |
| + | Yaxıa PQərq dilləri kafedrasının |
| + | mudiridir. Fars dili tarixi, mua- |
| + | sir fars dili və onun tədris metodi- |
| + | kası sahəsində tədqiqatların, ali və |
| + | orta məktəblər ucun fars dili dərs" |
| + | |
| + | |
| + | 72 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | liklərinin myyəllifidir. Elmi və |
| + | pedaqoji kadrlar |
| + | |
| + | xidməti ar. cKəlilə və Dimnə, “Qa- |
| + | busnaməz, Sə”dinin cGulustanə, Ca- |
| + | minin cBaharıstanə, Nəsirəddin Tu- |
| + | sinin cƏxlaqi-Nasiriz əsərlərini |
| + | Azərb. dilinə tərcumə etmindir. €İllə- |
| + | rəf nityanıq ordeni və medallarla |
| + | təltif olunmuidur. |
| + | |
| + | Əsərləri: Sə”di yaradıcılıqın- |
| + | da cGulustanə, B., 1961, Fars dili təd- |
| + | risinin metodikası, B., 1973: Nizami |
| + | əsərləri dili luqətinin tərtib prinsip- |
| + | ləri, B., 2, |
| + | |
| + | SULTANOV Fərəc Zeynal oqlu (1862, |
| + | Cəbrayıl qəzasının Saracıq k.—1914, |
| + | Tiflis)—Rusiyada marksist təmayullu |
| + | inqilabi hərəkatın iptirakcıların- |
| + | dan biri. Qori mӱəllimlər seminari- |
| + | yasını bitirdikdən (1881) sonra Tif- |
| + | lisdə Aleksandr muəllimlər in-tuna |
| + | daxil olmutdur. Həkumət əleyhinə |
| + | gizli dərnəkdə itptirakına və mark- |
| + | sist ruhlu ədəbiyyatın təbliqinə gerə |
| + | 1882 ildə həbs edilmitdi. Axtarın |
| + | zamanı S.-da sosialist məzmunlu ki- |
| + | tabca və car P Aleksandrı əldurən |
| + | narodovolcuların mӱhakiməsi zamanı |
| + | cəkilmipl fotopəkil tapılmıtdı. |
| + | Həbsdən buraxıldıqdan sonra 1889 |
| + | ilədək polis nəzarəti altında olmui- |
| + | dur. 1887—88 illərdə Naxcıvanda |
| + | muəllim keməkcisi, sonra əmrunun |
| + | axırına , kimi Tiflisdə Zaqafqaziya |
| + | Dəmir Yolu İdarəsində ipləmitdir. |
| + | |
| + | Ədə Samedov V., Rasprostrane- |
| + | nie marksizma-leninizma v Azerbaİdja- |
| + | ne, m, 1, B., 1902, Mupaoen O. M., |
| + | Kanan Hn osepo (Ouepku), B., 1979. |
| + | SULTANOV Hacıbəy Fərəculla oqlu |
| + | (d. 20.9.1921, Bakının PPatan k.) — |
| + | sovet astronomu. | “: |
| + | Azərb.SSR EA akad. |
| + | (1972), Fizika-ri- |
| + | yaziyyat e.d. (1968). |
| + | Azərb.SSR əməkdar |
| + | elm və texnika |
| + | xadimi (1966). 1945 |
| + | ildən Sov.İkKP |
| + | uzvu. Azərb.SSR EA | |
| + | vitse-prezidenti | |
| + | (1976—81), Pamaxı |
| + | Astrofizika Rəsəd- |
| + | xanasının (PQAR) |
| + | direktoru (1960— |
| + | 81) olmutdur. 1981 ildən 1YAR-da |
| + | mə” öə MYAHPHAHP. İƏMHH pəcəunxa- |
| + | nanın yaradılmasına və orada 2 m-lik |
| + | teleskopun qurulmasına batcılıq et- |
| + | mipdir. Əsas ipləri gey mexanika- |
| + | sına və Gunət sisteminin kosmoqoni- |
| + | yasına aiddir. S. Mars və Yupiter |
| + | arasında vaxtilə məvcud olan hipo- |
| + | tetik planetin parcalanmasından as- |
| + | teroidlərin yaranmasına aid alman |
| + | astronomu H. Olbersin hipotezini |
| + | dəqiq araptdıraraq, gəstərmiiydir ki, |
| + | bu fərziyyə kicik planetlərin pay- |
| + | lanmalarındakı qanunauyqunluqları |
| + | izah etmir. Protoplanet maddəsinin |
| + | təkamӱlu nəticəsində yaranan ilkin |
| + | nəhəng və sonlu sayda cisimlərin ar- |
| + | dıcıl parcalanması nəticəsində ki- |
| + | cik planetlərin yaranması Hipotezi- |
| + | |
| + | ni inkəipaf etdirmiii, bu cisimlərin |
| + | fəzada vəziyyətini və orbitinin for- |
| + | masını tə“yin etmipdir. 1964 ildən |
| + | Umumittifaq Astronomiya-Geodeziya |
| + | Cəmiyyəti Azərb. belməsinin sədri |
| + | və Beynəlxalq Astronomiya İttifaqı- |
| + | nın zaudur. |
| + | |
| + | SULTANOV Həmid Həsən oqlu (26. |
| + | ə.1889, Qazax qəzasının Pınıx Ay- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | azırlanmasında |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | = AK(b)P M |
| + | |
| + | |
| + | | olmupi . 1920 |
| + | AK(6)P MK, RK(b)P Qafqaz Əlkə Ko- Ə |
| + | |
| + | |
| + | SULTANOV |
| + | |
| + | |
| + | rım k.—1938)— so- |
| + | vet dəvlət və par- |
| + | tiya xadimi, 1907 |
| + | ilin anvarın- |
| + | dan Sov.İKP Ya- |
| + | vu. Neft Sənayesi |
| + | Fəhlələrinin Həm- |
| + | karlar İttifaqı- |
| + | nın yaradıcıla- |
| + | rındandır. 1900 |
| + | ildə Tiflis gimna- |
| + | ziyasına daxil ol- |
| + | mulp, 1905 ildə tə- |
| + | ləbələrin inqilabi |
| + | imtirak etmidir. |
| + | |
| + | |
| + | cıxıplarında |
| + | 1906 ildə Bakıya gəlmiti, Balaxanıda |
| + | iiləmitidir. 1907—09 illərdə Ramana |
| + | |
| + | |
| + | mə"dənlərində calınan S. fəhlə tə”- |
| + | tillərinin təipgkilatcılarından ol- |
| + | mutdur. 1909 ildə Almaniyaya muhaci- |
| + | rət etmit, Leypsiq Politexnik İn-tu- |
| + | nu bitirmindir (1913). 1914—17 il- |
| + | lərdə Bakıda bir sıra neft mə”dənin- |
| + | də mӱdir muavini və mudir HUHƏMHDLİ, |
| + | fəhlələr arasında inqilabi ip: apar- |
| + | mhıipdır. Fevral burjua-demokratik |
| + | inqilabından (1917) sonra bolptevik |
| + | c Hummətə təpkilatının Mərkəzi Ko- |
| + | mitəsinin, 1917 ilin dekabrından Ba- |
| + | kı Soveti İcraiyyə Komitəsinin uzvu |
| + | secilmitdir. Qırmızı qvardiya dəs- |
| + | tələri mərkəzi Qərargahının məs”ul |
| + | katibi, Bakı pt, və onun r-nlarının |
| + | Hərbi İnqilab Komitəsinin uzvu idi. |
| + | Bakı XKS-nin qəza muӱvəkkillərindən |
| + | biri, Bakı qəzası Kəndli Deputat- |
| + | ları Soveti İcraiyyə Komitəsinin |
| + | sədr muavini olan S. Azərb.-da so- |
| + | sialist , tədbirlərinin həyata keci- |
| + | rilməsində sə”ylə calınmındır. Ba- |
| + | kı kommunasının muvəqqəti usun. |
| + | dan sonra RK(b)P Həptjttərxan qub. Ko- |
| + | |
| + | |
| + | = mitəsi yanında Musəlman Kommunist- |
| + | |
| + | |
| + | ləri Bəlməsinin sədri itləmiidir. |
| + | 1919 ilin iyulunda RK(b)P MK S.-u |
| + | |
| + | |
| + | | gizli ipy aparmaq ucun Bakıya gən- |
| + | |
| + | |
| + | dərdi. 1919 ilin sonu—20 ilin əvvə- |
| + | lində ə Qafqaz Əlkə Komitəsi, |
| + | |
| + | K, Qafqaz Əlkə Komitəsi |
| + | Hərbi İnqilab Qərargahının uzvu ki- |
| + | mi S. fəal siyasi-tətikilati ii apar- |
| + | mıtmpdır. Musavat həkumətinə tarpı |
| + | silahlı usyanın təppkilatcılarından |
| + | il aprelin 27-də |
| + | |
| + | |
| + | mitəsinin Bakı Burosu və Mərkəzi |
| + | fəhlə konfransı adından mucsavat he- |
| + | kumətinə və parlamentinə hakimiyyə- |
| + | tin N. Nərimanov bada olmaqla bol- |
| + | peviklərə verilməsini tələb edən ul- |
| + | timatum təqdim etmiidir. Azərb.-da |
| + | Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən son- |
| + | ra Azərb. Muvəqqəti İnqilab Komitə- |
| + | sinə uzv secilmiiyi, xalq daxili ii1- |
| + | lər komissarı, İran Kommunist Par- |
| + | tiyasının katibi, xalq sənaye və tn- |
| + | carət komissarı, AXTİPQT-nın sədri, |
| + | Nax.MSSR XKS-nin sədri, ƏSFSR |
| + | MİK katibi, Azərb.SSR xalq kommu- |
| + | nal təsərrufatı komissarı və s. və- |
| + | zifələrdə ipləmtidir. Dəfələrlə |
| + | AK(b)1 MK-nın və burosunun, |
| + | XİK(b)P Zaqafqaziya Əlkə Komitə- |
| + | sinin, Azərb.SSR, ZSFSR, SSRİ |
| + | MİK-lərinin uzvu secilmitfvdir. |
| + | Azərb.-ın sənaye və iqtisadiyyatına |
| + | dair bir sıra əsərin mӱəllifi olan |
| + | S. resp.-da x.t.-nın bərpası və ingi- |
| + | mpafında muhum rol oynamıidır. |
| + | Qırmızı Bayraq, Qırmızı Əmək Bay- |
| + | raqı ordenləri ilə təltif edilmii- |
| + | dir. Ad. gəmi-bərə, kucə (Bakı) və s. |
| + | var. |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: KratkiN ocerk razvi" |
| + | |
| + | |
| + | til nekotorıx otrasleh promınlennosti |
| + | Azerbabdjana, B., |
| + | |
| + | |
| + | lennostı i ee perspektinı v Azerbaidja- |
| + | ne, B., 1928: Pipevala industril Zakav- |
| + | kazıl, B., 1932, Azərbavlgan v borhbe za |
| + | |
| + | |
| + | gulhturnıe doroqi, B., 1934, |
| + | O: Mən allza də N. B., Həmid |
| + | |
| + | |
| + | Sultanov, B., |
| + | |
| + | |
| + | SULTANOVA Ayna Mahmud qızı |
| + | (1895, indiki Dəvəci r-nunun Pirə- |
| + | bədil k.—1938)— | = R. |
| + | Sovet dəvlət BƏ ic- |
| + | timai xadimi, ilk |
| + | inqilabcı azərb. | |
| + | qadınlardan biri. |
| + | Q. M. Musabəyovun |
| + | bacısı, H. H. Sul- |
| + | tanovun həyat Yol- |
| + | dapı. 1918 ilin |
| + | iyunundan Sov. İKP = |
| + | uzvu. 1912 ildə “ca, |
| + | Bakıda c Mӱqəddəs /Q c |
| + | Ninaə gimnaziyası- 1 ) |
| + | Hbl ÖHTHDMHMI BƏ hə- |
| + | min məktəbdə dərs demipdir. 1917— |
| + | 1918 illərdən inqilabi hərəkata qo- |
| + | pulmutdur. Bakı kommunasının su- |
| + | -qutundan (1918) sonra Həptərxana get- |
| + | mip, RK(buP Həptərxan qub. komitə- |
| + | sinin mӱsəlman bəlməsi Rəyasət Hey”- |
| + | ətinin uzvu və Zaqafqaziya musəlman- |
| + | larının ipləri uzrə komissarlıqda |
| + | maarif pe”bəsinin mudiri olmupqdur. |
| + | 1919 ilin avqustunda partiya S.-nı |
| + | Moskvaya, Y. Sverdlov ad. Kommunist |
| + | un-tində oxumaqa gendərmiiy, eyni |
| + | zamanda o, RSFSR Xalq Xarici İit:- |
| + | lər Komissarlıqında Yaxın PTərq ite”- |
| + | bəsinin katibi ipləmitdir. Azərb.- |
| + | da Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən |
| + | sonra AK(b)P MK aparatında qadın- |
| + | lar ipe"bəsinin tə"limatcısı, fəhlə |
| + | və kəndli qadınlar i16"bəsi mudiri- |
| + | nin muavini, sonra mudiri vəzifələ- |
| + | rində calıqmı, 4“1Pərq qadınım (in - |
| + | diki cAzərbaycan qadını) jurnalı- |
| + | nın ilk redaktoru olmupdur. 1930— |
| + | 37 illərdə S. Azərb.SSR xalq maarif |
| + | komissarının muavini, Zaqafqaziya |
| + | Həmkarlar İttifaqları PQurası mə- |
| + | dəniyyət bəlməsinin mudiri ZA |
| + | Moskvada Qırmızı Professura İN- |
| + | tunda oxumutt, UXİK(b) əlinə |
| + | lkə Komitəsində qadınlar bəlməsi- |
| + | nin mudiri və kutləvi təpviqat 1pe”- |
| + | bəsi mudirinin muavini, Azərb.SSR |
| + | xalq maarif komissarı, sonra xalq |
| + | ədliyyə komissarı vəzifələrində ip |
| + | ləmipdir. AK(b)P MK, UİK(b)P 3a- |
| + | tanda Əlkə Komitəsi, AK(buP |
| + | MNK Rəyasət Hey"ətinin uzvu. Azərb. |
| + | MİK Rəyasət Hey"ətinin, Zaqafqaziya |
| + | MİK-in uzvu secilmipdir. Qırmızı |
| + | Əmək Bayraqı ordeni ilə təltif olun- |
| + | mutdur. |
| + | |
| + | Ədəs Sultanova H., Ayna Sulta- |
| + | nova, B., 1965: yenə onun, Avna Sul- |
| + | tanova, B., 1972, |
| + | |
| + | |
| + | SULTANOVLAR—inqilabdan əvvəl |
| + | Azərb.-da iri muӱlkədar nəsilləri. |
| + | Beyuk torpaq sahibkarları Zaqatala |
| + | dairəsində (İlisu sultanlarının |
| + | nəslindən idilər), Yelizavetpol, Gey- |
| + | cay, Nuxa qəzalarında yapayırdılar. |
| + | Yelizavetpol qəzasında 10 min, Gey- |
| + | cayda 15 min, Nuxada 7 min, Zaqatala |
| + | dairəsində 15 min desyatindən ar- |
| + | tıq torpaqları olmutidur. S.-ın tor- |
| + | paqlarında dəfələrlə silahlı kəndli |
| + | cıxınları bat vermitdi. Azərb. İn- |
| + | qilab Komitəsinin 1920 il 5 may ta- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 1923, Naxkran i eqo |
| + | zəkonomika, B., 1927: Masloboİnaa promıt- |
| + | |
| + | |
| + | SULFATAZALAR |
| + | |
| + | |
| + | 73 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | rixli dekretinə əsasən S.-ın mulk və |
| + | torpaqları musadirə edilmiidir. |
| + | cy ny (ulu Cakıı ron sa: |
| + | lararası dəniz. Filippin, Palavan, |
| + | Kalimantan və Sulu a-rı arasında- |
| + | dır. Sah. 335 min km2, Maks dərin- |
| + | liyi 5576 m. C. sahilləri ucun mər- |
| + | can rifləri xarakterikdir. Səth su- |
| + | larının temp-ru qıppda təqr. əzəl |
| + | yayda 29*S-dir. Duzluluqu 33—34,59/,4- |
| + | dir. Yarımsutkalıq qabarmalar (Hund. |
| + | 2—3 m) olur. Balıq ovlanır. Əsas |
| + | portları: İloilo (Panay a.), Zam- |
| + | boanqa (Mindanao a.), Sandakan (Ka- |
| + | limantan a.) və Puerto-Prinsesa (Pa- |
| + | lavan a.). |
| + | |
| + | SULU (Biyi)— Malayya arxipelaqında, |
| + | Kalimantan və Mindanao a-rı ara- |
| + | sında adalar qrupu. Filippin əra- |
| + | zisidir. Qəqr. 400 adanı və rifi |
| + | birlətdirən 2 adalar zəncirini və |
| + | 13 adalar qrupunu əhatə edir. Ən bə- |
| + | yӱkləri: Xolo, Tavitavi. Sah. 2,7 min |
| + | km?, əh. 300 min (1975). İri adaları, |
| + | əsasən, kristalik suxurlardan təpjil |
| + | olunmutdur. Maks. hund. 790-m (Xolo |
| + | a.-nda),. İqlimi rutubətli, ekvato- |
| + | rialdır (illik yaqıntı 2000—3200 |
| + | mm). Həmiəyattıl tropik mepələr |
| + | var. Cəltik, qarqıdalı, Hindqozu be- |
| + | cərilir. Balıq ovlanır, mirvari əldə |
| + | edilir. Əsas pəhəri Xolodur. |
| + | SULU BOӦOYA — bax Akvarel. |
| + | SULUQ, sudurcuq— dərinin məh- |
| + | dud edemi| tez tərəyib, tez də (bir ne- |
| + | cə saat, yaxud gun) kecir. Muxtəlif |
| + | əlcudə olur, qaqpınma və geynəmə ilə |
| + | mutpayiət edilir. Xarici qıcıqlar- |
| + | dan, orqanizmin bə”zi qida maddələ- |
| + | rinə və dərmanlara qartı hissiyya- |
| + | tının artmasından (allergiya) əmə- |
| + | lə gəlir. Əvrə xəstəliyində də muӱ- |
| + | pahidə olunur. |
| + | SULUKİDZE Aleksandr (Cama) |
| + | Qriqoryevic (13.11.1876, indiki Gurc. |
| + | SSR-in Sulukidze p.— 2.6.1905, Ky- |
| + | taisi)—petpəkar inqilabcı, ilk gur- |
| + | cu marksist ədəbiyyatpiqunaslarından |
| + | biri. Zadəgan ailəsindən idi. 1895 |
| + | ildə c“Mesame-dasiz s.-d. təpqkilatı- |
| + | na, 1896 ildə Kutaisi s.-d. qrupuna |
| + | daxil olmutpdur. Tiflisdə və Bakı- |
| + | da (1897) inqilabi ipp aparmındır. |
| + | 1897—99 illərdə Moskva un-ti huquq |
| + | fakultəsinin azad dinləyicisi ikən, |
| + | tələbə marksisit dərnəyinə daxil ol- |
| + | mupdur. 1900—01 illərdə Tiflis |
| + | fəhlələrinin tə"tilinə, Batumda |
| + | fəhlə dərnəyinə rəhbərlik etmipt, |
| + | aBrdzolaq təzetinin əməkdaiı ol- |
| + | muqpdur. 1902—03 illərdə S.-nin bi- |
| + | lavasitə iptirakı ilə Kutaisi, Su- |
| + | xumi, Ciatura və s. yerlərdə lenin- |
| + | ci-iskracı təpkilatlar, komitələ |
| + | yaradılmıppddı. 1903 ildə RSDF |
| + | Qafqaz İttifaq Komitəsinin yara- |
| + | dıcılarından, c“Proletariatis br- |
| + | Ozolah təzetinin təpkilatcıların- |
| + | |
| + | |
| + | dan və redaktorlarından biri ol- |
| + | muppdur. RSDFP-nin 2-ci qurulta- |
| + | yından (4903) sonra bolpevik idi. |
| + | |
| + | |
| + | aleqal marksistlərvin, burjua |
| + | millətcilərinin, menpeviklərin ba- |
| + | xıtplarını tənqid edən bir sıra nə- |
| + | zəri əsərin muəllifidir. |
| + | |
| + | Ədə Əbanoidze L. E., A. Pu- |
| + | lukidze, Tbilisi, 1965: Qruzinskie stra- |
| + | nipı leninianı, Tbilisi, 1970. |
| + | SULUKİDZE (1936 ildək X on i)— |
| + | Ğurc.SSR-də ppəhər. Sulukidze r-nu- |
| + | nun mərkəzi. İpəksarıma və cay f-k- |
| + | ləri, polimer tara 3-du: K.t.-NIN Me- |
| + | xaniklətdirilməsi və elektrikləidi- |
| + | |
| + | |
| + | rilməsi texnikumu, xalq teatrı, əlkə- |
| + | ipunaslıq muzeyi var. A.Q. Sulukidze- |
| + | nin iərəfinə adlandırılmınldır. |
| + | SULUT Azərb.SSR İsmayıllı |
| + | r-nunda kənd. S. sovetliyinin mərkə- |
| + | zi. R-n mərkəzindən 45 km pt,-də, daq |
| + | ətəyindədir. ƏH. 1012 (1985), uzumcu- |
| + | luk və heyvandarlıqla məpquldur. |
| + | Orta məktəb, klub, kitabxapa, tibb |
| + | məntəqəsi var. | : |
| + | SULUT ABİDƏLƏRİ — Azərb.SSR |
| + | İsmayıllı r-nunun Sulut k.-ndə və |
| + | onun ətrafında orta əsrlərə aid Ya- |
| + | Ia İbiu yeri, ovdan (buzxana), cӱmə |
| + | məscidi (S.a.-nin (1im.-q.-ində Qıjı- |
| + | lıq adlı yerdə), qala, məqbərə və s.- |
| + | dən ibarətdir. S.a.-nin HIM.-hiH Ha |
| + | (Xirəki adlı sahədə) mudafiə səd- |
| + | lərinin qalıqları, Aqsu cayının |
| + | saq qolu olan Sulut cayının boqrazın- |
| + | da Haram qalası və Qırxotaq qəsri, |
| + | bir qədər aralıda isə Fitdar qalası |
| + | kompleksi yerlətir. Arxeoloji qa- |
| + | zıntılar zamanı S.a.-ndən zəngin |
| + | maddi mədəniyyət nӱmunələri, o cum- |
| + | lədən muxtəlif saya və ipirli saxsı |
| + | qab qırıqları, 13—15 əsrlərə aid mis |
| + | və kumuti sikkələr tapılmınqdır. |
| + | Əd. Osmanov F. L., İsmayıllı |
| + | rayonunun bə"zi orta əsr abidələri haqqın- |
| + | da, Azərb.SSR EA Xəbərləri (tarix, fəl- |
| + | səfə və huquq seriyası), 1972, Xı Z. |
| + | SULUTƏPƏ NEFT YATARI — Abltpe- |
| + | ron y.-a-nın iim.-q.-ində, Bakı :1.- |
| + | ndən 12 km məsafədə yerləpir. Yataq |
| + | mustəqil braxiantiklinal qırınıqla |
| + | əlaqədar olub, Binəqədi—Caxnaqlar— |
| + | Sulutəpə qırhipıqlıqı xətti cӱzərin- |
| + | dədir. Yataqın qurulutunda Paleogen, |
| + | Miosen və Pliosen cəkuntuləri ii1- |
| + | tara edir. Yataq sənaye miqyasında |
| + | 1932 ildən iplədilir. Neft Məhsul- |
| + | dar qat cəkuӱntulərindədir. Neftin |
| + | xyc.u. 0,830—0,920-dir. Yataqın pers- |
| + | pektivi Məhsuldar qat, Miosen və Pa- |
| + | leogen cəkuntuləri ilə əlaqədardır. |
| + | Kİ ilk gunu qoyunun |
| + | arız sudundən hazırlanan Yemək. Qo- |
| + | yun doeduqdan sonra suluxu kəsilib |
| + | gəturuӱlur və icindəki su bopaldı- |
| + | lır. Sulux təmiz yuyulduqdan sonra |
| + | qoyunun aqız sudu ona saqılır, aqzı |
| + | bərk baqrlanıb qorda (xırda gezlər- |
| + | lə qatıpıq olan kӱl) bipirilir. Bipi- |
| + | Mum S. kətəməzin dadını verir. |
| + | Əd. Rəcəbov Q. Ə., Azərbaycanda |
| + | SÇD məhsulları hazırlanmasının xalq |
| + | csulları, Azərbaycan etnoqrafik məcmuə- |
| + | si, NT buraxılın, B., 7 |
| + | SULFANİL TURİYUSU, p-amin- |
| + | gal ə mə |
| + | kristal maddəs 280—300”S-də parcala- |
| + | nır, suda az (20*S-də 100 q suda 1 2) |
| + | həll olur. S.t. daxili duzdur, onun |
| + | amin qrupu sulfoturiqu qalıqı ilə |
| + | neytrallapmıtn olduqundan mineral |
| + | turiqularla duz əmələ gətirmir, la- |
| + | kin sulfoqrupunu qələvilərlə ney- |
| + | trallapdırmaq olar. S.t.-nun amidi |
| + | (sulfanilamid və ya aq streptosid |
| + | adlanır), eləcə də bə”zi tərəmələri, |
| + | məs., albusid, sulfidin, sulfadime- |
| + | zin, sulfazol və s. tibdə iplədilir. |
| + | Laboratӧriyada S.t. nitritlərin tə"- |
| + | yin edilməsi və bə”zi metalların (os- |
| + | mium, rutenium və s.) aikara cıxa- |
| + | rılmasında iplədilir. |
| + | SULFANİLAMİD PREPARATLA- |
| + | RI, sulfanilamidlər — |
| + | sulfanil turpusundan alınan an- |
| + | timikrob maddələr qrupu. S.p.-nın |
| + | antibakternal tə”sirini 1934—35 il- |
| + | lərdə alman alimi Q. Domaqk muəy- |
| + | |
| + | |
| + | yən etmitdir. Kimyəvi qurulutluna |
| + | gərə paraaminobenzoy turpusuna (PA |
| + | BT) yaxındır. Əsasən, bakteriosta- |
| + | tik və qismən bakterisid tə”sirlidir. |
| + | S.p. muxtəlif infeksion xəstəliklə- |
| + | rin (qrip, angina, pnevmoniya, qı- |
| + | zıl yel, meningit, dizenteriya, sep- |
| + | sis, irinli proseslər və s.) mualicə- |
| + | sində geniti tətbiq edilir. PQəkərli |
| + | -diabetin mualicəsində ki |
| + | S.p. antimikrob xassəli olmaqla |
| + | rabər insan orqanizminə də tə”sir gəes- |
| + | tərir. S.p. cox iplətdikdə allergik |
| + | reaksiya, ӱrəkbulanma, qusma, nevrit, |
| + | bӧyrəklərin funksiyadan dutiməsi və s. |
| + | bat verə bilər. S.p. ancaq həkim məs- |
| + | ləhəti ilə tə”yin edilir. |
| + | |
| + | Ədə MapkovskiNn M. D., Le- |
| + | karstvennıe sredstva, 7 izd., c. 2, . |
| + | 1977, Farmakoloqil, pod red., Q. E. Bat- |
| + | raka, Kien, 1981. |
| + | |
| + | SULFAT ANHİDRİDİ, kukurd |
| + | 6-oksid, 5O:—otaq temp-runda |
| + | rəngsiz qazdır. Bərk S.a. alfa-, be- |
| + | ta-, qamma və delta-modifikasiyala- |
| + | rında olur. Onların ərimə temp- |
| + | rları muvafiq olaraq 16,8, 32,5, 62,3 |
| + | və 9592S-dir. Həmin modifikasiya- |
| + | lar bir-birindən 8O0: kristalları- |
| + | nın forması və polimerlətimə dərə |
| + | cələri ilə fərqlənir. Rutubətli ha- |
| + | Baza 5O, tustulənir (buxarlanaraq ha- |
| + | vada N.5O, damcıları əmələ gəti- |
| + | rir). Sənayedə kukurd qazını katali- |
| + | tik oksidlətdirmə yolu ilə alınır. |
| + | Sulfat turpqusu, oleum, susuz NMOz |
| + | və s. ra iplədilir, |
| + | SULFAT SELLULOZU —oduncarı |
| + | natrium-hidroksidin natrium-sulfid- |
| + | lə qarıpplıqının suda məhlulunda təz- |
| + | yiq altında (sulfat usulu ilə) e”mal |
| + | etməklə alınan selluloz, |
| + | SULFAT TURİYUSU, N,5O,—quvvət- |
| + | li ikiəsaslı turpu. Susuz S.t. adi (pə-- |
| + | raitdə rəngsiz, iysiz, Yaqabənzər aqır |
| + | mayedir, sıxlıqrı 1,9203 q/sm9-dir, |
| + | 10,45*S-də donur, 296,292S-də qaynayır. |
| + | Su ilə istənilən nisbətlərdə qarı- |
| + | iyır. Qatı S.t. demək olar ki, butun |
| + | metallarla reaksiyaya girib, muvafiq |
| + | duz (sulfat) əmələ gətirir, idro- |
| + | gen-yodidi, qismən də Hidrogen-bro- |
| + | midi oksidlətdirib, sərbəst halogenə |
| + | cevirir, qızdırıldıqda butun metal- |
| + | ları (qızıl və platin mustəsna ol- |
| + | maqla) oksidlətdirir. Durulatdı- |
| + | — S.t. gərginlik sırasında |
| + | idrogendən solda yerləqlən butun |
| + | metallarla (qurqutpundan baqa) reak- |
| + | siyaya girir. S. t. almaq n əsas |
| + | xammal, təbii sulfidlərin (pirit, |
| + | kolcedan) yandırılmasında əmələ gə- |
| + | lən kukurd qazıdır (5O,). Bu qazı |
| + | kontakt və ya qullə usulu ilə sul- |
| + | fat anhidridinə 5O, cevirərək suda |
| + | həll etməklə S.t. alırlar. S.t. kimya |
| + | sənayesinin əsas məhsullarından bi- |
| + | ridir. Ondan mineral gubrə (super- |
| + | fosfat, ammonnum-sulfat), muxtəlif |
| + | turpu, duz, dərman, yuyucu maddə, bo- |
| + | ya, sun"i lif, partlayıcı maddə və s. |
| + | istehsalında geni istifadə edilir. |
| + | S.t. metallurgiyada (məs., uran fak. |
| + | zini parcalamaq çcun), neft məhsul- |
| + | larının təmizlənməsində və s. MƏQsəd- |
| + | lə, həmcinin quruducu maddə kimi |
| + | implədilir. Dӱnyada hər il 100 mln. |
| + | tona yaxın S.t. istehsal olunur. |
| + | SULFAT TURİYUSU SƏNAYESİ — |
| + | bax Kimya sənayesi. | |
| + | SULFATAZALAR, sulfohid- |
| + | ralazalar—hidrolazalar sin- |
| + | findən fermentlər: orqanizmdə sul- |
| + | |
| + | |
| + | 74 |
| + | |
| + | |
| + | SULFATLAR |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | fat turpusunun murəkkəb efirləri- |
| + | HH hidroliz və kataliz edir. |
| + | SULFATLAR—sulfat turiusunun |
| + | N.5O, duzları və rin Duzları |
| + | normal (məs., K,5O, |
| + | |
| + | |
| + | q |) və Ya turii (bi- |
| + | ə yaxud huapocyadbarT, Məc., |
| + | H O.) ola bilər. Onlar bərk kris- |
| + | tal maddələrdir. Təbiətdə geni ya- |
| + | yılmın normal duzları—təbin sul- |
| + | fatlar 160-a yaxın mineral əmələ gə- |
| + | tirir (gips, selestin, anqlezit və s.) |
| + | və Yer qabıqının təqr. 0,1-ini təp- |
| + | kil edir. Turi S.-dan turpularda |
| + | həll olmayan bir sıra oksidləri məh- |
| + | lul halına kecirmək ucun istifadə |
| + | edilir. Efirləri də normal EO5O, |
| + | OK və ya turi KO5BO,ON ola bilər |
| + | (burada K uzvi radikaldır). Onlar |
| + | rəngsiz mayelərdir, uzvi sintezdə al- |
| + | killətDdirici maddə kimi ipllədilir. |
| + | SULFİD TURİYUSU—bax Hidro- |
| + | gen-sulfid. | | |
| + | SULFİD FİLİZLƏRİ — metal- |
| + | ların kukurdlə birləpmələrindən |
| + | ibarət təbii mineral aqreqatlar. S, |
| + | f.-nə həmcinin metalların selenli, |
| + | tellurlu, arsenli birlənqmələri aid- |
| + | dir. S.f.-ndə qeyri-metal mineral- |
| + | lar (kalsit, kvars, bə”zən barit, mi- |
| + | kalı minerallar və s.) da ola bilər. |
| + | S.f.-nin coxunda Rt, Au, Ag, Cd, Zn, |
| + | Ze, Te qatınıqları olur. 4. sadə, |
| + | monometal, polimetal olur. Polimetal |
| + | S.f. daha genit yayılmıtndır. S,f. |
| + | Ni, Co, Cu, Zn, Pb, Mo, Bi, Sb hə |
| + | Hg-yH.arıbiHMaCbi YHYH MYİİYM MƏHĞƏAHD. |
| + | SULFİDLƏR—kukurdun metallar və |
| + | bə”zi qeyri-metallarla əmələ gətirdi- |
| + | yi kimyəvi birlətmələr. Metal S.-i |
| + | sulfid turpusunun N.5 duzlarıdır. |
| + | Normal (məs., Ma,5) və tӱr (məs., |
| + | MCaN5) ola bilər. Sənayedə təbii S.-i |
| + | Yanlırnaqla əlvan metal və 5O, alı- |
| + | nır. Qələvi-torpaq metalların S.-i |
| + | luminofor əə. S.-dən bir |
| + | coxu (məs., S458, 2p5) yarımkecirici- |
| + | dir. Molibden, titan və toriumun |
| + | S.-n surtku materialıdır. Fəsfor |
| + | S.-i flotasiya reagentləri və fos- |
| + | for-uzvi insektisidlər istehsalında |
| + | iplədilir. | |
| + | SULFİT ANHİDRİDİ, kukurd |
| + | qazı, 5O,—xarakterik kəskin iyli, |
| + | əngsiz qaz, —10,5*S-də mayeləpir, |
| + | ə”C-nə donur. Vulkan qazlarının |
| + | tərkibində var. Sənayedə kukurd fi- |
| + | lizlərini (məs., piriti) yandırmaq- |
| + | la alırlar. Əsasən, sulfat turlpusu- |
| + | nun istehsalında, eləcə də reduksiya- |
| + | edici, aqardıcı, konservləpdirici, |
| + | soyuducu maddə kimi və b. məqsədlə |
| + | iplədilir. Zəhərlidir. İit binala- |
| + | rının havasında İ,Ü mq/m?-dən ar- |
| + | tıq S.a. olmasına icazə verilmir. |
| + | SULFİT SELLULOZU — oduncaqı |
| + | kalsium- (maqnezium, natrium- və ya |
| + | ammonium) bisulfit məhlulu ilə |
| + | təzyiq altında (sulfit usulu ilə) |
| + | e"mal məklə alınan selluloz. |
| + | SULFİT TURİYUSU, N,5O,—iki- |
| + | əsaslı zəif turtu. Ancaq durulai- |
| + | dırılmıt məhlulları məlumdur): |
| + | gəskin iylidir. İki sıra duz əmələ |
| + | gətirir: normal duz “zər tə və |
| + | |
| + | |
| + | turp duz (hidrosulfitlər). S.t. quv- |
| + | vətli reduksiyaedicidir, Havada sax- |
| + | ladıqda tədricən sulfat turpusuna |
| + | cevrilir. Xlor və hipoxlorit kimi |
| + | quvvətli oksidlətdiricilərin təsi- |
| + | rinə davam gətirməyən materialların |
| + | aqardılmasında iiplədilir. |
| + | |
| + | SULFİTLƏR—sulfit turmuşunun |
| + | N.5O.: duzları. İki cur olur: umumi |
| + | |
| + | |
| + | formulu M,50O, olan normal S. və |
| + | əya dopuyr MHSO, onaH Typın |
| + | (b. və ya hidroşilfitlər (burada |
| + | |
| + | birvalentli metaldır). Toxuculuq |
| + | sənayesində parcalara naxın basıl- |
| + | masında və boyaqcılıqda (KHSO,, |
| + | CaN50O)), oduncaq sellulozunun is- |
| + | tehsalında (Sa(N5ZO:),Y, fotoqrafi- |
| + | yada, uzvi sintezdə və s, iilədilir. |
| + | SULFİTLƏİYDİRMƏ, yeyinti |
| + | sənayesind ə--sulfit anhidridi |
| + | (5 O,), sulfit turpusu (N.5O,), habelə |
| + | natrium-hidrosulfit (MaN5 O,) vasi- |
| + | təsilə meyvə və tərəvəzin konservlə- |
| + | dirilməsi. Turtu muhitində kutləcə |
| + | 0, 1—0,22956 qatılıqlı sulfitlər meyvə |
| + | və tərəvəzi xarab edən kif gəbələyi- |
| + | ni və mayanı məhv edir. Quru (kukurd |
| + | qazı ilə) və ya yat (zəif məhlulda) |
| + | ӱsullarla aparılır. Əsasən, qıip ay- |
| + | larında e”mal olunacaq meyvə yarım- |
| + | fabrikatlarını (pure, tpirə, butev |
| + | və ya doqranmıpl meyvə və giləmeyvə) |
| + | Yayda və payızda sulfitləitdirirlər: |
| + | SSRİ-də utpaq və pəhriz qida məhsul- |
| + | larını S.-yə icazə verilmir. S, di- |
| + | gər konservlətdirmə usulları (don- |
| + | |
| + | |
| + | durma, pasterizasiya, sterilizasiya |
| + | və s.). İLƏ əvəz olunur. |
| + | SULFO..., 9.,, (lat. sulphur, |
| + | |
| + | |
| + | 5ybiq—kukurd)—kimyəvi, tibbi, tex- |
| + | niki və s, terminlərdə kukurdə aid- |
| + | lik bildirən səzənu, məs., Sulfo- |
| + | turqaular, şulfatlar. |
| + | |
| + | SӰLFO QRUPU, sulfoksi qru- |
| + | pu, sulfoksil, —5O,ON—sul- |
| + | |
| + | |
| + | O |
| + | fon Nsz və hidroksil —ON |
| + | “o | |
| + | |
| + | |
| + | qruplarından ibarət birvalentli |
| + | qrup: alkilhidrosulfat turpuları |
| + | SO,OH BƏ sulfoturiӱuların |
| + | E5O,ON funksional qrupudur. |
| + | SULFODUZLAR—oksigenli turpu- |
| + | ların duzlarına oxiyayan, lakin tər- |
| + | kibcə onlardan oksigen atomlarının |
| + | yerini kukurd atomlarının tutması |
| + | ilə fərqlənən birlətmələr. S. ter- |
| + | mini əvəzinə: cox vaxt tioduzlar ter- |
| + | mini dilir Un. vhӧop—kukurd). |
| + | , |
| + | |
| + | |
| + | SULFOKSİ sulfoogk- |
| + | sidlə r—tərkibində iki ӱzvi ra- |
| + | dikalla birləpqmiit O qrupu olan |
| + | |
| + | |
| + | kukurd-ӱuzvi birlətmələr) rəngsiz |
| + | əzlu maye və ya kristal maddələrd (b, |
| + | məs., dimetilsulfoksid (CH,)5 : |
| + | Spirtdə, efirdə (homoloji sıranın |
| + | ə numayəndələri suda da) həll olur. |
| + | uvvətli turpularla duzaoxlpar məh- |
| + | sul əmələ gətirir, məs., R,SO.HCİ. |
| + | Adətən, uzvi sulfidləri (tioefir- |
| + | ləri) oksidləindirmə yolu ilə alı- |
| + | nır. Dimetilsulfoksid həlledici |
| + | kimi iiplədilir. |
| + | |
| + | SULFOKSİL--sulfo qrupunun bali- |
| + | |
| + | |
| + | qa adı. |
| + | |
| + | SULFOLAYNYDIRMA—–uzvi birləi- |
| + | mələrdə karbon atomu ilə ik |
| + | aaa atomunun sulfoqrupla |
| + | (—50O:N) əvəz olunması, S. tӱzvi mad- |
| + | dələrə sulfat turizusu, oleum və ya |
| + | sulfat anhidridinin tə"sirilə apa- |
| + | rılır. Əsasən aromatik birləmmələr |
| + | sulfolatdırılır, məs., |
| + | |
| + | SuN4:-- N.5O,—*S.N,50N-- Nə |
| + | |
| + | |
| + | Alifatik birləimələrə sulfoqrupu |
| + | dolayı yolla (məs., halogenli tərəmə- |
| + | lərin halogenini əvəz etməklə) daxil |
| + | edilir. S. və sulfoxlorlaqidırma |
| + | muhum sənaye prosesləridir, hər iki |
| + | |
| + | |
| + | prosesdən sulfoturiqu, iondəyilən |
| + | qatran və s. istehsalında geniiy is- |
| + | tifadə olunur. . |
| + | SULFON TURİYULARI —sulfo- |
| + | turmjmuların bəaiqa adı. |
| + | SULFONATLAR — sulfoturiula- |
| + | rın duzları. Ən cox iilədilənləri |
| + | qələvi metalların S.-ı, əsasən, nat- |
| + | riumun alkilsulfonatlarıdır. On- |
| + | lardan yuyucu maddələr istehsalında |
| + | səthi aktiv maddə və surtku yaqları |
| + | ucun aiqar kimi istifadə edilir. |
| + | |
| + | |
| + | SULFOTURİYULAR, sulfon |
| + | turipuları, K5O,ON — moleku- |
| + | lunda karbon atomuna birləimil |
| + | |
| + | |
| + | sulfo q upu (—5O,ON) olan uzvi bir- |
| + | ləimə ( —-alifatik və ya aromatik |
| + | sıranın Y3BH radikalıdır). Suda |
| + | yaxiı həll olan, adətən, kristal qu- |
| + | rulutlu, hiqroskopik maddədir. Tur- |
| + | iuluqu mineral turiularınkına ya- |
| + | xındır. Karbohidrogenləri sulr - |
| + | laidırmaqla, sulfoxloridləri (E5O, |
| + | Cl) hidroliz etməklə və s. usullar- |
| + | la alınır. S. yuyucu maddələr, boya, |
| + | ionit, dərman (MƏC,, Gə səra |
| + | preparatları) və s. istehsalında i11- |
| + | lədilən muhum yarımməhsullardır. |
| + | SULFURİLHALOGENİD — kukur- |
| + | dun oksohalogenidləri: umumi tər. |
| + | mulları 5O,X,-dir (burada X—S1, |
| + | |
| + | |
| + | Vq, Y və ya E—dir). so, atomlar |
| + | |
| + | |
| + | qrupu sulfuril adlanır (lat. |
| + | ıİrhiq—kukurd4-yun. huӱye—materi- |
| + | ya sezundən). Sulfurilfluorid 5O, |
| + | R,-rəngsiz qazdır,—552S-də mayelə- |
| + | pir,—136*S-də bərkiyir, suda az həll |
| + | olur, kimyəvi aktivliyi beyuӱg deyil- |
| + | dir. Sulfurilxlorid 50O,S1,—gəs- |
| + | kin iyli rəngsiz mayedir —54,79S-də |
| + | donur, 69,22S-də qaynayır, havada hun- |
| + | ə. nəticəsində tustulənir. Səna- |
| + | edə katalizator (aktiv kemuӱr, KaM- |
| + | fora) iitirakı ilə xlor və kugurd |
| + | qazından alınır. Uzvi birləinmələ- |
| + | rin sintezində xlorlapdırıcı mad- |
| + | də kimi iiilədilir. ... C. nə |
| + | MƏ""YMAYD, məs., sulfurilxlorflu- |
| + | roid, ə ə pexç |
| + | SULFHİDRİL QRUPU,tiol qru- |
| + | p u—uzvi birləmmələrin 8 N—qrupu. |
| + | Reaksiyayagirmə qabiliyyəti yuksək və |
| + | cox muxtəlifdir: asanlıqla oksid- |
| + | ləpərək disulfid, sulfen, sulfin |
| + | turpuları, yaxud sulfoturiqular əmə- |
| + | lə gətirir, alkillipdirmə, asilləpk |
| + | diriz, tiol-disulfid mubadiləsi reak- |
| + | siyalarına daxil olub merkaptid (aqır |
| + | metal ionları ilə reaksiyaya girdik- |
| + | də), merkaptal və ya merkaptol (alde- |
| + | hid və ketonlarla reaksiyaya girdik- |
| + | də) terədir. S.q.-nun biokimyəvi pro- |
| + | seslərdə muhum rolu var. Məs.,|qluta- |
| + | tionun S.q. orqanizmdə yabancı ӱzvi |
| + | birlətmələrin zərərsizlətdirilmə- |
| + | sini, peroksidlərin reduksiyasını, |
| + | qlutationun koferment funksiyaları- |
| + | nın Yerinə yetirilməsini tə”min edir. |
| + | SUMAQ (Ehcz)—sumaqkimilər fəsi- |
| + | ləsindən bitki cinsi. Yarpaqı təeku- |
| + | lən və ya həmiiqəyatıl kol, yaxud gi- |
| + | cik aqacdır. Hund. 0,5—12, bə”zən 20 |
| + | m-dək olur. Tək və ya ikicinsiyyətli |
| + | cicəkləri supurgə cicək qrupunda yer- |
| + | lətir. Meyvəsi xırda cəyirdəkdir. |
| + | PTimali Amerika, Ən və Pərqi Asiya, |
| + | Afrika: və ə ə 60-dək (bapqa |
| + | mə”lumata gərə nəvu, SSRİ-də, |
| + | həmcinin Azərb.SSR-də 1 nevu—a iz ı |
| + | C.-nı (Rh. coriaria) sap. Yarpaqında |
| + | 4224-ə qədər apı maddəsi olur. Bə”zi |
| + | |
| + | |
| + | SUMBATZADƏ |
| + | |
| + | |
| + | 75 |
| + | |
| + | |
| + | nevlərindən Yuksəkkeyfiyyətli lak, |
| + | mum və apqı maddəli preparatlar alı- |
| + | nır. Bir qismi zəhərlidir. Dekora- |
| + | tiv bitkidir. Xalq təbabətində S.-ın |
| + | Yarpaqlarından və meyvəsindən cay ki- |
| + | mi dəmləmə və spirtli damcı for- |
| + | masında mə"də-baqırsaq, ishal, pəkər |
| + | və s. xəstəliklərin mualicəsində is- |
| + | tifadə olunur. Azərb. kulinariyasın- |
| + | da muxtəlif yeməklərdə və itirniyyat |
| + | məmulatı hazırlanmasında da iplə- |
| + | dilir. S. bitkisinin yarpaqlarından |
| + | z-D usulu ilə tanin turipusu isteh- |
| + | sal olunur. |
| + | SUMAQKİMİLƏR, |
| + | lər (Apasaqfaseae)—ikiləpəli bit- |
| + | ki fəsiləsi. Arac, kol, bə"zən liana- |
| + | lar, az halda kolcuqdur. Bə”zi cinsi- |
| + | nin oduncaqında qatranlı maddə var. |
| + | Yarpaqları nevbəli duzulur. Xır- |
| + | da, ikicinsiyyətli cicəkləri supur- |
| + | gəvarı cicək qrupunda yerləpir. Mey- |
| + | vəsi cəyirdəkvarı, yaxud fındıqva- |
| + | rıdır. Hər iki yarımkurənin tro- |
| + | piklərində 500 nevu (80-dək cinsi), |
| + | SSRİ-də 6, o cӱmlədən Azərb.SSR-də |
| + | 4 nevu var. S.-ə meyvəsi və toxumu ye- |
| + | yilən (pustə, manqo və s.), lakverən |
| + | (sumaq nəvləri və s.), aqpiı maddəsi |
| + | olan (sumaq və kvebraxo nevləri), həm: |
| + | cinin qatran, kitrə, bitki mumu, ye |
| + | Yinti və texniki yar-boyaq maddələri, |
| + | dərman, qiymətli oduncaq və s. fay- |
| + | dalı məhsullar alınan bitkilər aid- |
| + | dir. Bə"zi nevlərin tərkibində zə- |
| + | hərli və ya yandırıcı maddə var. Bir |
| + | cox nəevləri dekorativ bitki kimi |
| + | becərilir. |
| + | SUMAK (Bipas) İma (əsl adı və |
| + | familiyası İmperatris Cavarri |
| + | ,Chavarri) (d. 10.9.1928, İcogan)— |
| + | hindi-ispan mənpəli Peru murən- |
| + | nisi. Nadir diapazonlu səsə malik- |
| + | dir (bəm ini zil sopranoya- |
| + | dək). 1943—54 illərdə Limada Hin- |
| + | di mahnı ansamblının solisti ol- |
| + | mutpdur. 1954 ildən ABPT-da yapayır. |
| + | S.-ın repertuarına inklərin, hin- |
| + | di gecua qəbiləsinin mahnıları, elə- |
| + | cə də zənci və Boliviya mahnıları, |
| + | klassik romans və ariyalar daxil- |
| + | dir. SSRİ-nin bir cox iqəhərində, |
| + | o cumlədən Bakıda konsertlər ver- |
| + | mipdir (1960). |
| + | SUMAROKOV Aleksandr Petrovic |
| + | (25.11.1717, Peterburq—12,10.1777, |
| + | Moskvay—rus yazıcısı, rus ədəbiy- |
| + | yatında klassisizmin gərkəmli HYMA- |
| + | yəndəsi. Qədim dvoryan nəslindəndir. |
| + | Peterburqda ilk pepəkar rus teatrı- |
| + | nın ilk direktoru olmutdur (1756— |
| + | 61). 1759 ildən c“Qrudolyubipzaya pce- |
| + | laq adlı ilk rus ədəbi jurnalını |
| + | Həmp etdirmitdir. cXorevə (1747), |
| + | ca Hamletə (1748), “Sinav və Truvorə |
| + | (1750) və s. faciələrin, komediyala- |
| + | rın, lirik nərmə, təmsil, egloqa, |
| + | epiqram vəs. pe"rlərin mӱəllifidir. |
| + | Əsərlərində mӱlkədar əzbatınalı- |
| + | qını, burokratizmi və rupivətxor- |
| + | luqu İfiya etmiiidir. |
| + | |
| + | Əsəri: İzbr., proizv., L., 1957, |
| + | |
| + | Əd.: Rus ədəbiyyatı (XU11 əsr), B., |
| + | 1958: Serman . 4F., RusskiN klassi- |
| + | pizm, L., 1973: Berkov II. H., Hcro- |
| + | rin russkovV komedin XU 1 veka, L., 1077, |
| + | Stennik K). V., Sumarokonv, v kn.: İs- |
| + | ea aa literaturı, v 4-g t., t. 1, |
| + | |
| + | |
| + | CYMATPA (Sumatra )— Mazağ)la ap- |
| + | xipelaqının q. Hissəsində, Beyuk |
| + | Zond a-rı qrupunda ada. İndonezi- |
| + | yanın ərazisidir. Sah. təqr. 435 man |
| + | |
| + | |
| + | HYCTƏKHMH- |
| + | |
| + | |
| + | — daldı... fə. |
| + | |
| + | |
| + | km?. ƏH. 28 mln. (1980). Relyefi q.- |
| + | də darlıq, (P1.-də alluvial duӱzənlik- |
| + | dir. Coxlu vulkan, o cӱmlədən pus- |
| + | kӱrən vulkanlar (Kerinci—3805 m |
| + | və s.), həmcinin palcıq vulkanları, |
| + | karstlı yaylalar var. Təqr. 150 min |
| + | km? sahə bataqlıqdır. Sahilboyu zo- |
| + | na və cayların deltaları qabirmali. |
| + | rın tə"sirinə mə"ruz qalır. İqlimi |
| + | ekvatorial, daimi rutubətlidir. Əsas |
| + | cayları: Musi, ari, İnderagiri, |
| + | Tunar Ən iri geəlu Tobadır. Əra- |
| + | zinin 2/3-si meptələrdir. Milli park- |
| + | lar var. Neft, təbii qaz, kemur və s, |
| + | cıxarılır. Tropik əkincilik (cəl- |
| + | tik, kaucuklu bitkilər, cay, qəhvə, |
| + | tutun və s.) inkipaf etmindir. Ba- |
| + | lıq ovlanır. Dekorativ tətbiqi sənə- |
| + | tin ən”ənəvi nevlərindən hermə, toxu- |
| + | culuq və zərkərlik Alar r Əsas |
| + | pəhərləri: Palembanq, Padanq, Medan. |
| + | SUMAX— xovsuz xanua HəBY. Kəepy- |
| + | HYüruə hepyiy, yaxud sunbulu xatır- |
| + | ladan cqayıqı adlı texniki usulla |
| + | toxunur. İlk istehsal mərkəzi PTir- |
| + | van (PQamaxı) zonası olan S. sonra- |
| + | lar Azərb.-ın digər yerlərində, elə- |
| + | cə də İran və Daqrıstanda yayılmın- |
| + | dır. S.-ların arasahə kompozisiyası. |
| + | ə fi R "R Tü C |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Sumax. 19 əsr. Quba. Azərbaycan Tarixi |
| + | |
| + | Muzeyi. Bakı. |
| + | bayuk elculu medalyonlar (coxbucaqlı, |
| + | dӱzbucaqlı, rombitəkilli), stilizə |
| + | edilmitp nəbati motivlər, bə”zən də |
| + | heyvan və qui təsvirləri ilə bəzədi- |
| + | lir. Enli arahaiyiyə quripaqı S-napıbt |
| + | elementlərlə formalaian cdolanqacə |
| + | (meandr) adlı kənar Haiiyə ilə əha- |
| + | tələnir. 18—20 əsrlərdə Azərb.-da |
| + | (Quba, Qusar və s.) toxunmuny ən Yax- |
| + | ipı S. nçmunələri SSRİ-nin (o cum- |
| + | lədən Azərb.-ın), eləcə də xarici əl- |
| + | gələrin bir cox muzeylərində (Lon- |
| + | londakı Viktoriya və Albert muzeyi, |
| + | Vapinqtondakı Tekstil-muzey, Nyu- |
| + | Yorkdakı Metropoliten-muzey və s.) |
| + | saxlanılır. |
| + | |
| + | Əd. Kərimov L., Azərbaycan xəl- |
| + | cəsi, c. 1, B.—L.. 1961, A bdullaqva |
| + | N., Kovronoe iskusstvo Azerbandjana, |
| + | B., 1971, Alieva K., Bezvorsovıe kov- |
| + | rı, B., 1983, |
| + | |
| + | SӰ MBA (Bitpbay— İndopeziyada ada. |
| + | Kicik Zond a-rı qrupundadır. Sah, |
| + | 11.2 min km?, əh. 290 min (1971). Vul- |
| + | kanik və kristallik suxurlardan, |
| + | mergel və əhəngdatıdan təipkil olun- |
| + | mulpdur. Subekvatorval musson iqlimə |
| + | |
| + | |
| + | malikdir. İllik yaqıntı 1500— 2500 |
| + | mm. Həmitəyatıl mepqələr, savan- |
| + | nalarla ərtӱludur. Qəhvə, tutun, so- |
| + | ya, yerfındıqı becərilir. Kopra is- |
| + | tehsal olunur. Əsas pəhəri Vaynqa- |
| + | |
| + | |
| + | Tı , : |
| + | SUMBAVA (ZipHaca)— Kicik Zond |
| + | a-rı qrupunda ada. İndoneziyanın |
| + | ərazisidir. Sah. “ 13,3 min km?, |
| + | ƏH. 540 min (1971). Coxlu buxtaları, |
| + | sahilində mərcan rifləri var. Rel- |
| + | yefi daqlıq, hund. 2821 m (fəaliyyət- |
| + | də olan Tambora vulkanı). Subekva- |
| + | torial musson iqlimə malikdir. Orta |
| + | illik yaqıntı 1200 mm. Kolluqlar, |
| + | savannalar, tik mepələri ustunluk |
| + | təpkil edir. . Duyu, soya, qarqıdalı |
| + | və s. becərilir. Qutun, qəhvə planta- |
| + | siyaları var. Heyvandarlıq inkitlaf |
| + | un cac urəhəpn Paöanbpıp. . |
| + | SUMBAT QANUNLARI —erməni hu- |
| + | quqiqunası Sumbat Sparapetin (1208— |
| + | 76) 1265 ildə rə edilmin qanun- |
| + | lar kӱlliyyatı. S.q.-nın mənbəyi Mxi- |
| + | tar Qoiaun qanunnaməsi olmupldur. |
| + | S.q.-nda cinayətə gerə aqır ipgəncələr |
| + | (odda yandırma, dap-qalaq etmə və s.) |
| + | nəzərdə tutulmupdu. |
| + | SUMBATA—qara və ya tund-yapıl |
| + | rəngli, xırdadənəli mə dən suxuru|) |
| + | korund, maqnetit, sulfidlər və kəv- |
| + | rək mikalardan ibarətdir. S. par- |
| + | daqlama və cilalamada təbii abraziv |
| + | material kimi ipllədilir. |
| + | SUMBATA DAİYI —narın, xırda |
| + | dənəli qara, qara-boz və tund-yaptıl |
| + | rəngli suxur. Tərkibi, əsasən, korund, |
| + | maqnetit, xlorit, pirit və s. mineral- |
| + | lardan ibarət olur. Tərkibində 6094 - |
| + | dək korund olan S.d. təbii abraziv |
| + | materialıdır. Sərtliyi 7—8. Əsa- |
| + | sən, mərmərdə (linza, iptok, damar |
| + | pəklində), nadir hallarda qabbro, |
| + | norit, qranitdə və onların yerlət- |
| + | dirici suxurlarla kontaktında rast |
| + | |
| + | |
| + | gəlir. |
| + | SUMBATZADƏ Əlisəhbət Sumbat |
| + | oqlu (d. 21.1.1907, Bakı yaxınlıqın- |
| + | dakı Əmircan k.) |
| + | —sovet tarixcisi, |
| + | tərqpiqunas. Tarix |
| + | e.d. (1948), prof. | |
| + | (1954), Azərb.SSR | |
| + | EA akad. (1958: | |
| + | m. ӱzv 1955). Azərb. |
| + | SSR əməkdar elm || |
| + | xadimi (1958). 1956 |
| + | ildən Sov.İKP |
| + | qzvu. S. Fətəliza- |
| + | ənin oqlu. Bakı |
| + | mӱəllimlər semi- |
| + | nariyasını (1926) |
| + | və 1Pərq fakultəsini bitirmitdir |
| + | (1929), 1926— illərdə ibtidai və |
| + | 1929—57 illərdə isə ali məktəblərdə, |
| + | Azərb.SSR EA Tarix və Fəlsəfə İn- |
| + | tunda ipləmitpdir. Azərb.SSR EA- |
| + | nın vitse-prezidenti (1957—59), İqti- |
| + | sadiyyat İn-tunda (ie"bə mudiri (1959 |
| + | —63), Yaxın və Orta PQərq Xalqları |
| + | İn-tunun (1963—69), Tarix İn-tunun |
| + | direktoru (1970—72), Azərb.SSR EA |
| + | İctimai elmlər belməsinin akad.- |
| + | katibi (1970—81) olmutidur: 1982 il- |
| + | dən İctimai elmlər uzrə Elmi Məqlu- |
| + | mat Mərkəzində :ple" mudiridir. |
| + | Əsasən Azərb.-ın sosial-iqtisadi ta- |
| + | rixinin (19—20 əsrin əvvəlləri) təd- |
| + | qiqatcısı olan S. uc cildlik cAzər- |
| + | baycan tarixiənin (1958—75), 4“ Azər- |
| + | baycanın Rusiya ilə birlətqdirilməsi |
| + | və onun mutərəqqi iqtisadi və mədəni |
| + | nəticələriz (B., 1955, rusca), “SSRİ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 16 |
| + | |
| + | |
| + | SUMQAYIT |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | tarixiznin 4-cu cildi (M., 1967): |
| + | cZaqafqaziyada Sovet hakimiyyətinin |
| + | qələbəsiə (Tbilisi, 1971), “Beyuk Okt- |
| + | yabrın tarixi təcrubəsiz ə 1975), |
| + | €T eipn-KarmTanHCT HHKHma yolu və |
| + | muçasirlikə (Ulan-Bator, 1977), *Beyuk |
| + | Oktyabr və Sovet Azərbaycanının iq- |
| + | tisadiyyatının və mədəniyyətinin ci- |
| + | cəklənməsiər (B., 1977), “Muasir dəvr- |
| + | də Sovet Azərbaycanının iqtisadiy- |
| + | yatının inkitpafı (B., 1980), “Sovet |
| + | tarix elmi 1975—1979-cu illərdə |
| + | (M., 1980) və s. kollektiv əsərlərin |
| + | Mizaliflərindən və redaktorların- |
| + | dandır. Elmi kadrlar hazırlanma- |
| + | sında bəyuk xidməti var. SSRİ əra- |
| + | zisində kapitalizmin yaranması uzrə |
| + | problem komissiyalarının, elm və |
| + | texnika sahəsində Lenin mukafatları |
| + | komitəsi tarix bəlməsinin uzvu ol- |
| + | mupdur. İttifaq, beynəlxalq simpo- |
| + | zium, konfrans və konqreslərdə (Dati- |
| + | kənd—1957, Moskva—1960, Tehran— |
| + | 1966: Dupənbə—1968: Moskva—Lenin- |
| + | qrad—1970, Apqabad—1972, Berlin— |
| + | 1973, Ulan-Bator—1974, San-Fran- |
| + | sisko—1975, Edinburq—1978: Buxarest |
| + | —1980 və s.) məruzələrlə cıxını |
| + | etmitdir. AKP-nin 22-ci qurultayın- |
| + | da MK uzvluyunə namizəd secilmiit- |
| + | dir. Azərb.SSR Ali Sovetinin (5-ci |
| + | caqırın) deputatı və Rəyasət Hey”- |
| + | ətinin br 59—63) olmuyid 12 |
| + | cildlik -“SSRİ tarixiənin 1 re- |
| + | daksiya hey”ətinin, ASE elmi redak- |
| + | SsiİYa purasının uӱzvudur. Qırmızı |
| + | Əmək Bayraqı ordeni və medallarla |
| + | təltif edilmiiidir. |
| + | |
| + | Əsərləri: Selhskoev xoznistvo |
| + | Azerbaidjana v XT1X v., B., 1958: Kubin- |
| + | skoe nvosstanie 1837 q., B., 1961, Promıpt- |
| + | lennosth Azerbaidjana v XTX v., B., 1964: |
| + | Sopial ıno-zkonomiceskie predposılki po- |
| + | bedı Sovetskon vlasti v Azerbaidjane, |
| + | M., 1972, Ob izucenin istorii razvitoqo |
| + | sopializma na materialax Azerbaidjan- |
| + | skoV SSR, Fcİstoril SSSRə, 1977, X 2. |
| + | . Əd.: Ə. S. Sumbatzadə, Biblioqrafi- |
| + | ya, B., 1979, |
| + | |
| + | SUMQAYIƏQT— Azərb.SSR-in m.-HHMNƏ |
| + | cay. Pamaxı, Abteron r-nları və |
| + | Sumqayıt ipiəhər sovetliyi ərazisin- |
| + | dən axır. Uz. 198 km, həvzəsinin sah. |
| + | 1751 km?. Bap Qafqaz silsiləsinin c. |
| + | Yamacından (2000 m hund.-dən) baqpla- |
| + | nır. Yuxarı axınında Quzducay, Qoz- |
| + | lucay, Cəngicay da adlanır. Xəzər də- |
| + | |
| + | |
| + | nizinə təkulur. Muhum qolları: Ci- |
| + | |
| + | |
| + | gil,Kənda.Əsasən,yaqıpq suları ilə qi- |
| + | dir. suvari istifadə olunur. |
| + | SUMQAYIT--Azərb.SSR-də urəhə |
| + | (1938—49 illərdə ppt). Bakıdan 35 |
| + | |
| + | Q |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Sumqayıt pəhərindən gerunumi, |
| + | |
| + | |
| + | kəl |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ul b R A |
| + | |
| + | |
| + | km 11M.-Q.-də, Xəzər dənizinin q. sa- |
| + | hilində, Sumqayıt cayının mənsəbin- |
| + | də, duzənlikdədir. Bakı— Rostov d.y.- |
| + | nda st, Bakı—Mahacqala— Rostov av- |
| + | tomobil yolu kənarındadır. Sah, 83 |
| + | km2?. Nasoslu və İiopar iztq-ləri S, |
| + | iəhər soveti tabeliyindədir. Əhali |
| + | sayına gərə Bakı və Kirovabaddan son- |
| + | ra resp.-da 3-cu pəhərdir. ƏH. 231,1 |
| + | min (1983). İqlimi quru subtropikdir. |
| + | Orta Temir /t tarda 3,12S, avqustda |
| + | 24,9*S-dir. İllik yaqıntı 185 mm. S. |
| + | ucun 1im. kuləyi—xəzri və c. kuləyi |
| + | — gilavar xarakterikdir. |
| + | |
| + | Əvvəllər kicik yaqpayıqi məntəqəsi |
| + | olan S. 1938 ildə Bakı neft sənayesi- |
| + | ni elektrik enerjisi ilə tə”min edə- |
| + | cək İES tikintisilə :itq-yə cevril- |
| + | midir. 1941 ilin fevralında İES- |
| + | in (resp.-da ilk İEM) 1-ci bloku |
| + | istifadəyə verilmitdir. Beyuk Vətən |
| + | muharibəsinin baqilanması ilə əlaqə- |
| + | dar S.-da tikinti itləri muvəqqəti |
| + | dayandırıldı. 1944 ildə S,-da yeni- |
| + | dən quruculuq itilərinə bailanıldı. |
| + | 1946 ildən bunəvrəsi qoyulan boru- |
| + | prokat z-dunun 1947—53 illərdə bir |
| + | necə sexi, sonra isə sintetik kaucuk |
| + | və aluminium z-dlarının yardımcı |
| + | sexləri istifadəyə verildi. S. qəs. |
| + | tədricən inkiaf edib məhəpə / cev- |
| + | rildi. Azərb.SSR Ali Sovetinin 1949 |
| + | il 21 noyabr tarixli qərarı ilə S. |
| + | r-nu ləqv olundu və o, resp. tabeli- |
| + | yində iqəhər e"lan edildi. .Tudviqsha- |
| + | fen (AFR) və Piteiti (RSR) S.-la |
| + | qardatilaimınnd ppəhərlərdir. |
| + | |
| + | S. Azərb.SSR-in Bakıdan sonra |
| + | ikinci sənaye iqəhəri, Sovet hakimiy- |
| + | yəti illərində Yaradılmıti ən iri |
| + | sənaye mərkəzidir. Resp. sənaye məh- |
| + | sulunun təqr. 1094-ini verir (1982). |
| + | |
| + | nayesində kimya və metallurgiya |
| + | sahələri əsas yer tutur. Resp.-nın |
| + | kimya, qara və əlvan metallurgiya |
| + | sənayesi muəssisələrinin coxu bu- |
| + | radadır (Sumqayıt kimya sənaye is- |
| + | tehsal birliyi, Sumqayıt cӱzvi sin- |
| + | tezə istehsal birliyi, Sumqayıt ai- |
| + | qarlar zavodu, Sumqayıt superfos- |
| + | fat zavodu, Sumqayıt sintetik |
| + | kaucuk zavod .. Azərbaycan boru-pro- |
| + | kat zavodu, Sumqayıt aluminium |
| + | zavodu). Tikinti materialları is- |
| + | tehsalı inkipaf etmitdir (iqutpə |
| + | və. dəmir-beton mə”mulatı z-dları, |
| + | tikinti materialları, polimer ti- |
| + | kinti materialları və evtikmə KOM- |
| + | |
| + | |
| + | binatları). Bakı elektrik-məimət |
| + | cihazları istehsalat birliyinin |
| + | yar-pendir, cerək- |
| + | |
| + | |
| + | kompressor 3-DU. |
| + | |
| + | |
| + | m” |
| + | 4 ç |
| + | |
| + | |
| + | bulka və yerli is- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | rı, balıq z-du (Na- |
| + | soslu), qənnadı və |
| + | toxuculuq f-kləri, |
| + | 2 İES, elektrik |
| + | ptəbəkəsi və s. var. |
| + | Tramvay (1959 il- |
| + | dən) yollarının uz. |
| + | 21,5 km, trolley- |
| + | bus (1962 ildən) |
| + | xətlərinin uz. 35,8 |
| + | km-dir (1982). |
| + | S.-ın iəhərsal- |
| + | ma strukturuna ge- |
| + | rə (ipəhər 1949 il- |
| + | dən tikilir: me- |
| + | marlar M. Husey- |
| + | nov, M. Datiyev, |
| + | O. İsayev, V. Xvat- |
| + | = Kova və b.) sənaye |
| + | r-nları yaizayıti |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | tehsal kombinatla-*" |
| + | |
| + | |
| + | zonasından ayrılmıtpdır. Yatpayıtp |
| + | r-nlarında 5 mərtəbəli evlər us- |
| + | tundur (dənizə norpy getdikcə |
| + | 9—12 mərtəbəli əə artır). Mə- |
| + | dəniyyət sarayı (1958, memar M. |
| + | Əliyev), ticarət mərkəzi (1971, me”- |
| + | marlar A. Salamova, Y. Tolstono- |
| + | qov), 12 mərtəbəli Yaqtayıtq binası |
| + | (1974, me”mar A. Salamova), Dostluq |
| + | sarayı (1981, memar Ə. Novruzi), |
| + | Kimyacılar sarayı (1984, me”mar T. |
| + | Xanlarov) və s. ən yaxttı tikililə- |
| + | rindəndir. S.-da V. İ, Leninə tunc, |
| + | dai, 1956, heykəltəraplar T. Məmmə- |
| + | dov, Ə. Eldarov) və N. Nərimanova |
| + | tunc, qranit, 1964, Heykəltəraii M, |
| + | |
| + | irqasımov), C. Cabbarlıya (qranit, |
| + | 1964, heykəlteral E. Huseynova) abidə |
| + | qoyulmutdur. |
| + | |
| + | İPəhərdə AzNKİ-nin filialı, Ali |
| + | Texniki məktəb, kimya-texnologiya və |
| + | politexnik texnikumlar, tibb və mu- |
| + | siqi məktəbləri, elmi-tədqiqat in-t- |
| + | ları olan elmi ppəhərcik, S, tarixi |
| + | muzeyi, H. Ərəblinski ad. dram teat- |
| + | rı, kӱtləvi kitabxana, 19 klub |
| + | mӱəssisəsi, 14 kinoqurqu, 10 min ta- |
| + | matacı tutan stadion və s. var (1983). |
| + | Azərb. və rus dillərində “Sosialist |
| + | Sumqayıtız (FSosialisticeski Sum- |
| + | qaitı) qəzetləri cıxır. |
| + | |
| + | S.-da 1835 carpayılıq 7 birlətimiti |
| + | xəstəxana, 5 dispanser (vərəm, onko- |
| + | loji), dəri-zəhrəvi, psixo-nevroloji, |
| + | həkim, bədən tərbiyəsi, sanitariya-epi- |
| + | demioloji st., 691 həkim, 1446 orta |
| + | tibb ipcisi var (1983). |
| + | |
| + | Əd..Sadıx ov H., Dostluq k |
| + | B., 1977, D ş laeva ə bəsə ri, |
| + | industrialının qiqant Azerbabdjana, |
| + | B., 1962, Axundov Q,, Sumqait, B. |
| + | 1966. , |
| + | SUMQAYIT ALUMİNİUM ZAVO- |
| + | DU, Azərbaycan Kommu- |
| + | nist Partiyasının 60 il- |
| + | liyi ad. (SAZ)—Azərb.SSR əlvan |
| + | metallurgiya sənayesinin ilk və ən be- |
| + | Yuk mӱəssisəsi. Tikintisinə 1949 ildə |
| + | (əsas təqyinatını muəyyən edən isteh- |
| + | sal sexlərinin—elektroliz sexinin |
| + | və civəduzləndirici yarımstansiyanın |
| + | tikintisinə 1952 ildə) baiplanmıpq, |
| + | 1955 il martın 8-də ilk əlvan metal |
| + | kulcə—ilkin aluminium alınmınnt- |
| + | dır. 1959—60 illərdə ikinci seriya- |
| + | sının korpusları tikilmiil, 1964 il- |
| + | də elektroliz sexinin alumini |
| + | məftil istehsal edən ӧnu Xan 1968 |
| + | ildə məiiyət soyuducuları ucun buxar- |
| + | landırıcı istehsal edən sexi, 1974 |
| + | ildə Alumldjun və latun metallardan |
| + | qab-qacaq istehsal edən sexi, 1976 ildə |
| + | təkrar aluminium kulcəsi istehsal |
| + | edən sexi, 1977 ildə həmin sexin me- |
| + | tal tullantılarından latun və mis |
| + | gӱlcələri istehsal edən 1pe"bəsi iplə |
| + | dumtmutidur. Kulcə formasında mux- |
| + | təlif markalı ilkin aluminium, yas- |
| + | tı guӱlcələr və məftillər, gӱlcə və |
| + | silindrik formada genitil cepiddə |
| + | aluminium ərintiləri, məipət soyu- |
| + | ducuları ucun muxtəlif markada və |
| + | əlcudə aluminium buxarlandırıcı- |
| + | ları, məipqətdə miylədilən istehlak |
| + | malları, təkrar əlvan metal tullan- |
| + | tılarından istehsal olunan bir necə |
| + | markada aluminium və latun kulcələ- |
| + | ri və s. istehsal edir. 13 nəv məhsulu, |
| + | yaxud butun məhsulun 75,594-i Dəvlət |
| + | keyfiyyət nippanı ilə bu axılır |
| + | (1983). 1970—83 illərdə istehsal həc- |
| + | mi iki dəfədən cox artmıpdır. Məh- |
| + | sulları xarici elkədərə də ixrac |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | CYMTAIbIT CV |
| + | |
| + | |
| + | PERFOSFAT ZAVODU | | 77 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | olunur. SAZ elm və texnikanın mua- |
| + | sir səviyyəsində qurulmuttdur. Pers- |
| + | pektivdə bir necə yeni məhsul nevu- |
| + | nun istehsalı nəzərdə tutulmutpdur. |
| + | SUMQAYIT AİYQARLAR ZAVODӰ- |
| + | Azərb.SSR neft e”malı və neft kim- |
| + | Yası sənayesi muəssisəsi. SSRİ-də |
| + | amrap istehsalına gərə ən beyuk z-d- |
| + | dur. BFK və İXP-101 markalı aiyqar- |
| + | lar, sulfidalkilfenol və formalin |
| + | istehsal edir. 1957 ildə Sov.İKP |
| + | XXP qurultayı ad, Bakı neftayırma |
| + | z-du tərkibində Sumqayıtda aiqar |
| + | istehsal edən AZNİİ-7 qurqusunun |
| + | təməli qoYulmuzt, 1960 ildə ilk məh- |
| + | sul vermitdir. 1966 ildə həmin qur- |
| + | qu əsasında mustəqil S.a.z. yaradıl- |
| + | mhpip, BFK-1 atqarı istehsal edən |
| + | eex ippə salınmısldır. 1968 ildə for- |
| + | malin, 1970 ildə yeni yuksək effekt- |
| + | li BFK ajqarı istehsalına batplan- |
| + | mıpdır. 1975 ildə BFK-1 apqarı |
| + | istehsalı əsasında daha təkmil İXP- |
| + | 101 apqarı buraxılıtı təpkil olun- |
| + | mupdur. İXP-101 alpqarı resp.-da bu- |
| + | raxılan dizel surtku yaqlarına əlavə |
| + | etmək uçcundur. Digər aqarlar əlkə- |
| + | nin bir cox pqəhərlərinə gəndərilir. |
| + | |
| + | |
| + | Devlət keyfiyyət nipanı ilə buraxı-. |
| + | |
| + | |
| + | lan formalin resp.-nın ehtiyacını |
| + | ədəməklə yanapı Erm.SSR, Gurc.SSR |
| + | və Pimali Qafqaz ptəhərlərinə də |
| + | yola salınır. |
| + | |
| + | SUMQAYIT DRAM TEATRI, I. |
| + | Ərəblinski ad. Sumqayıt |
| + | Devlət Dram Teatrı—1969 |
| + | ildə təpkil edilmitt, € Mycio 2Kop- |
| + | dan və dərviiti Məstəli ppahə (M. F. |
| + | Axundov) pyesinin tamapası ilə acı- |
| + | lıvsı olmutdur. Teatrın repertua- |
| + | rına klassik və muasir Azərb., rus, |
| + | xarici əlkə dramaturqlarının pyes- |
| + | ləri daxildir. ƏH yaxtı tamaiyala- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | rı: FPoladəridənlərə (Q. Bokarev), |
| + | ac Maskaradə (M. Lermontov), “€ Mycv- |
| + | bəti-Fəxrəddinə (N. B, “ər “CəH |
| + | nə ucun yapayırsan?ə (H. Seyidbəyli |
| + | və İ. Qasımov), “Solqun cicəklərə, |
| + | cVəfalı Səriyyəə (C. Cabbarlı), |
| + | cMəktubə (P. Pancev), *İlahi gӧmedi- |
| + | yaz (İ. PTtok), “Ayıl, bax bu dunya- |
| + | yaə (*“Sabirı, H. Nəzərli), €BYTYH |
| + | PTərq bilsinə (N, Həsənzadə: Sov. İKP |
| + | 26-cı qurultayına həsr olunmuki teatr |
| + | tamapalarına Umumittifaq baxıtın |
| + | diplomu, 1981), “Afatə (H. Cavid) |
| + | və s. Qeatrda bir muddət Azərb.SSR |
| + | xalq artistləri R. Əfqanlı, B. PDə- |
| + | kinskaya, Azərb.SSR əməkdar artist- |
| + | ləri H. Sadıqzadə, E. Hatımzadə, |
| + | Azərb.SSR əməkdar incəsənət xadimi |
| + | M. Fərzəlibəyov ipləmitlər. Hazır- |
| + | da (1984) teatrda aktyorlardan Azərb. |
| + | SSR əməkdar artisti H. Mehbalıye- |
| + | va, S. Sadıqova, A. Bəpqirqızı, İ. |
| + | Həsənova, V. Əliyev, V. Kərimov, Ə |
| + | Nurəliyev, R. Almuradov, K. Abdul- |
| + | layev və 6. fəaliyyət gestərirlər. |
| + | SUMQAYIT KİMYA ZAVODU —bax |
| + | Sumqayıt kimya sənaye istehsal bir- |
| + | liyi. |
| + | |
| + | SUMQAYIT KİMYA KOMBİNATI |
| + | —bax Sumqayıt cӱzvi sintezı isteh- |
| + | sal birliyi. |
| + | |
| + | SUMQAYIT KİMYA SƏNAYE İS- |
| + | TEHSAL BİRLİYİ, M. Əzizbə- |
| + | yov ad.—SSRİ kimya sənayesinin |
| + | iri muəssisələrindən biri, Sumqa- |
| + | yıt kimyasının ilki. CSoyuzxlorı |
| + | umumittifaq sənaye birliyinə daxil- |
| + | dir. 1979 ildə yaradılmındır. Bir- |
| + | liyin əsasını təpkil edən Sumqa- |
| + | yıt kimya z-dunun tikintisinə 1943 |
| + | ildə bailanmıpnl, 1945 ildə ilk məh- |
| + | sul—kaustik soda alınmıdır. Bir- |
| + | lik kaustik soda və xlor, səthi aktiv |
| + | |
| + | |
| + | Sumqayıt Dram teatrı. tamatpalardan səhnələr" 1, FMusibəti-Fəxrəddin? (N. B. |
| + | |
| + | |
| + | Vəzirov): 2. aButun PPərq bilsing (N. Həsənzadə): |
| + | |
| + | |
| + | Z, aTribunalv (A. Makayonok): |
| + | |
| + | |
| + | 4. 4aQəribə missis Sevicə (C, Patrik). |
| + | |
| + | |
| + | maddələr istehsalı uzrə ixtisaslai- |
| + | mıiidır: bunlardan bapqa, bitkilə- |
| + | ri qoruyan kimyəvi maddələr, xlor |
| + | parafinlər, aluminium-xlorid ka- |
| + | talizatoru və s. də buraxır. Birli- |
| + | yin əsas məhsulu—sulfanol səthi ak- |
| + | tiv maddəsi yuyucu tozlar istehsalın- |
| + | da əsas xammaldır: ondan neftcıxar- |
| + | mada, yungul sənayedə, tikinti mate- |
| + | rialları istehsalında geniii isti- |
| + | fədə olunur. Məhsulları əlkənin |
| + | ir cox yerlərinə, habelə xaricə gən- |
| + | dərilir. Muəssisə muasir texniki |
| + | avadanlıqlarla təchiz edilmiiydir. |
| + | |
| + | SUMQAYIT KİMYA SƏNAYE MUCƏS- |
| + | SİSƏLƏRİ İSTEHSAL BİRLİ- |
| + | /H—CCPFV Kimya Sənayesi Nazirli- |
| + | yinin Sumqayıtdakı 3-d və təiykilat- |
| + | larını birlətdirməklə yaradılmıin- |
| + | dır (1971). Birliyə 1971 ilədək mus- |
| + | təqil mӱəssisə kimi fəaliyyət gəstə- |
| + | rən atpaqrıdakı z-d və təqkilatlar da- |
| + | xil idi: M. Əzizbəyov ad. Sumqayıt |
| + | kimya z-du, Sumqayıt superfosfat |
| + | z-du, Oktyabr inqilabının 50 illiyi |
| + | ad. Sumqayıt kimya kombinatı, 2 |
| + | nəmrəli tə”mir-tikinti quraidırma |
| + | idarəsi. Bunlar kimya sənayesinin |
| + | mӱxtəlif sahələrini əhatə edirdi: bu |
| + | da muxtəlif umumittifaq sənaye bir- |
| + | likləri, elmi-tədqiqat və layihə in-t- |
| + | larının istehsalın idarə olunma- |
| + | sında bilavasitə iptirakını tələb |
| + | edirdi. Bununla əlaqədar SSRİ Kim- |
| + | ya Sənayesi Nazirliyi 1979 ildə Bir- |
| + | liyə daxil olan mucəssisələri ayırıb |
| + | mustəqil muəssisələrə və təpkilatla- |
| + | ra cevirdi və nəticədə aipaqıdakı |
| + | mӱəssisələr yarandı: M. Əzizbəyov ad. |
| + | Sumqayıt kimya sənaye istehsal bir- |
| + | liyi, Oktyabr İnqilabının 50 illi- |
| + | yi ad. Sumqayıt cӱzvi sintezi is- |
| + | |
| + | tehsal birliyi, Sumqayıt şuperfos- |
| + | fat zavodu, Sumqayıt yuyucu maddə- |
| + | lər z-du, Sumqayıt mexaniki tə”mir |
| + | z-du, 2 nəmrəli təmir z-du, 2 nəmrəli |
| + | tə”mir-tikinti quraqdırma idarəsi. |
| + | SUMQAYIT SİNTETİK KAYUYK |
| + | ZAVODU, Sovet Azərb.-ının |
| + | |
| + | |
| + | 40 illiyi ad.—Azərb.SSR neft |
| + | |
| + | |
| + | kimYası sənayesi muçəssisəsi. 1935 il- |
| + | də Azərb. sintetik kaucuk təcrubə |
| + | z-du yaradılmıidı: 1941 ildə sinte- |
| + | tik spirt və kaucuk sexlərinin ti- |
| + | kintisinə baplanmınn, lakin muha- |
| + | ribə ilə əlaqədar dayandırılmıq1- |
| + | dı. 1945 ildə yenidən tikintiyə bayi- |
| + | landı və 1952 ilin avqustunda etil |
| + | spirti sexləri kompleksi istifadə- |
| + | yə verildi. Həmin ildə SSRİ-də ilk |
| + | dəfə olaraq 3-dda neft qazlarının |
| + | e”malı əsasında sintetik etil spir- |
| + | ti alınmaqa batlandı. 1957 ildə mo- |
| + | nometr və butadien-stirol kaucuku |
| + | istehsal edən sexləri itə salındı, |
| + | Z-d sintetik etil və izopropil spir- |
| + | ti, etil-benzol, stirol, butadien, izo- |
| + | butilen, butadien-stirol kaucugu, |
| + | butadien-stirol lateksi və butilka- |
| + | ucuk istehsal edir. Texniki izopro- |
| + | pil spirti və BS-50 butadien-stirol |
| + | lateksi Dəvlət keyfiyyət nityanı ilə |
| + | buraxılır. Məhsulu əlkənin 145 iipə- |
| + | hərinə və xarici əlkələrə gendəri- |
| + | lir. Z-dun mӱrəkkəb texnoloji pro- |
| + | sesləri ən muasir nəzarət vasitələri |
| + | və avtomatik nizamlayıcılarla təc- |
| + | hiz olunmudur. |
| + | |
| + | SUMQAYIT SUPERFOSFAT ZA- |
| + | VODU, SSRİ-nin 60 illi- |
| + | yi ad.—SSRİ kimya sənayesinin iri |
| + | mӱəssisələrindən biri. Tikintisinə |
| + | 1958 ilin noyabrında baxtplanmıiq, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 78 |
| + | |
| + | |
| + | hü. udi |
| + | |
| + | |
| + | SUMQAYIT “CZVİ SİNTEZə STEHSAL BİRLİYİ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ilk sulfat turpusu sexi 1962 ilin |
| + | yanvarında, ən bəyuk sadə superfos- |
| + | t sexi 1 ildə, dənəvər super - |
| + | əc sexi 1964 ildə, fluorlu alumi- |
| + | nium sexi 1966 ildə, ikipilləli kon- |
| + | taktlapma metodu ilə ipləyən sul- |
| + | fat turpusu sexi (SK-25) 1975 ildə |
| + | ipə salınmıppdır. Z-dun 5 əsas və 6 |
| + | kəməkci sexi var. Sadə və dənəvər |
| + | super at, sulfat turpusu (akku- |
| + | mulyator turpqusu, oleum) və fluorlu |
| + | aluminium istehsal edir. Zaqafqazi- |
| + | yada fosfor gubrəsi istehsal edən ye- |
| + | ganə muçəssisədir. Əsas məhsulu resp.- |
| + | dan əlavə Erm.SSR-ə, Gurc.SSR-ə, |
| + | PTimali Qafqaza, İrkutsk vil.-nə də |
| + | gəndərilir. 1973 ildən z-dda mikro- |
| + | elementli (bor-manqanlı) yeni nəv |
| + | gӱbrə istehsal edilir. İstehsal pro- |
| + | sesləri yӱksək dərəcədə mexanikləiı |
| + | dirilmitl və avtomatlapdırılmınlt- |
| + | dır. 1962—83 illərdə sulfat turpu- |
| + | su istehsalı 10 dəfə, mineral gubrə |
| + | istehsalı 31 dəfədən cox artmındır. |
| + | SUMQAYIT 4UZVİ SİNTEZI is: |
| + | TEHSAL BİRLİYİ, Oktyabr |
| + | inqilabının 5 illiyi |
| + | ad.-SSRİ kimya sənayesinin HPH MYƏC- |
| + | sisələrindən biri. ildə yara- |
| + | dılmıpdır. Onun əsasını təikil |
| + | edən kimya kombinatının tikintisinə |
| + | 1960 ildə baplanmıpt, 1963 ildə ilk |
| + | texnoloji obyekt—qazı fraksiyalara |
| + | ayıran qurqu, sonrakı illərdə digər |
| + | sexləri ipqə dulimulipdur. 1965 ildə |
| + | neft-kimya kombinatı adlandırıl- |
| + | mhılpdı. Sonralar adı bir necə dəfə |
| + | dəyitpdirilminr, əlif idarə və |
| + | nazirliklərin, o cumlədən 1979 ilə- |
| + | dək Sumqayıt Kimya Sənaye Muəssi- |
| + | sələri İstehsal Birliyinin tabeli- |
| + | yində olmutdur. 1979 ildə indiki |
| + | adla yenidən təppkil edilmipidir. |
| + | Plastik kutlələr və sintetik qatran- |
| + | lar (polietilen, epoksid və poliefir |
| + | qatranları) istehsalı uzrə ixtisas- |
| + | laptmıtpdır: bu məhsulların mono- |
| + | merlərini (epixlorhidrid, propilen- |
| + | OKSİD), uzvi sintez və ada |
| + | sintezi məhsulları (benzol, izobu- |
| + | tilen, poliizobutilen, divinil, p |
| + | pilenqlikol) da buraxır. Umumiyyət- |
| + | nə 40 anna məhsul istehsal edir. |
| + | Məhsulları eəlkənin 200-ədək ppəhəri- |
| + | nə, həmcinin xaricə də gendərilir. |
| + | Mӱəssisədə ən muasir istehsəl texno- |
| + | logiyasından istifadə olunur. |
| + | aSUMİTOM Ou— Yaponiyanın sənaye- |
| + | maliyyə qrupu. 20 əsrin əvvəllərin- |
| + | də yaradılmındır. 4S.ə-nun maliyyə |
| + | mərkəzi Sumitomo bankdır. Nufuz |
| + | dairəsinə sıqorta ixirkətləri, me- |
| + | tallurgiya, kimya və elektrotexnika |
| + | sənayesi, mapınqayırma, ticarət da- |
| + | |
| + | |
| + | xildir. |
| + | |
| + | SUMİTOMO BANK—Yaponiyanın ən |
| + | bəyuk kommersiya banklarından biri. |
| + | aSumitomoq sənaye-maliyyə qrupunun |
| + | kredit mərkəzi. 1895 ildə yaradıl- |
| + | mıtdır. Bap kontoru Osaka i1,-ndə- |
| + | dir. S.b. cəlb edilmi depozitlərin |
| + | və verilmit kreditlərin məblərinə, |
| + | eləcə də mənfəətinin həcminə gərə |
| + | Yaponiyanın kommersiya bankları ara- |
| + | sında 1-ci yeri tutur. Yaponiyanın |
| + | beynəlxalq hesablapmmaları sahəsində |
| + | əsas banklardandır. Ӧlkədə 188 me"- |
| + | bəsi, xaricdə 17 (pe"bə və numayəndə |
| + | liyi var. Balans məbləəri 39,7 mlrd. |
| + | dollardır (1980), SSRİ Xarici Qi- |
| + | carət Bankı və digər sosialist əl- |
| + | gələrinin bankları ilə korrespon- |
| + | densiya əlaqəsi saxlayır. |
| + | |
| + | |
| + | CY Mbi—YCCP-nə ipəhər. Sumı vil.- |
| + | nin mərkəzi. Peyol, Sumka və Strel- |
| + | ka caylarının birlətdiyi yerdədir, |
| + | |
| + | .y.st. Aeroport. Əh, 252 min (1984). |
| + | esp.-nın muhum ni mərkəzlərin- |
| + | dəndir. Əsas sənaye sahələri: mapın- |
| + | qayırma, yeyinti, yungul. Kimya, ti- |
| + | kinti materialları və mebel muçəssisə- |
| + | ləri, pedaqoji in-t, orta ixtisas mək- |
| + | təbləri, zir, teatr, filarmoniya |
| + | və s. var. 1652 ildə salınmındır. |
| + | SӰMI VİLAYƏTİ—USSR-də vil. |
| + | 1939 il yanvarın 10-da təpykil edil- |
| + | mippdir. Sah. 23,8 min km?, Əh. 1435 |
| + | min (1984, 1 yanvar). 18 r-nu, 45 tpəhə- |
| + | ri, 20 pptq var. Mərkəzi Sumı pt.-dir. |
| + | |
| + | əbiət. Vil.. USSR-in (im.-1p.-in- |
| + | |
| + | də yerlətir. Cox hissəsini Dasir- |
| + | br ovalıq tutur. Maks. Hund, 2 |
| + | m. İqlimi mӱlayim kontinentaldır. |
| + | İllik yaqıntı . 45 () mm. Muhum |
| + | Xə Desna, Sula, Psyol, Vorsk- |
| + | la. Qara və cimli-podzol torpaqlar |
| + | yayılmıtpdır. Ərazinin 2095 -ə qədə-= |
| + | ri mepqə və kolluqlardır. Canavar, |
| + | sıqın, sincab, tulku, a noBluaH, |
| + | adi daqsicanı, tetra qupu, Sibir |
| + | xoruzu, boz kəklik və s. var. |
| + | |
| + | Hali. Əsasən, ukraynalılar və |
| + | ruslardır. Orta sıxlıq 1 km?-də 60,3 |
| + | nəfərdir. PT1əhər əh. 3776-nup. Mu- |
| + | hyM məhəpnəpu: |
| + | ka və s. |
| + | |
| + | Təsərrufat. Əsas sənaye sahələri: |
| + | yeyinti, mapınqayırma və metal e”ma- |
| + | lı, yungul. S.v.-ni elektrik enerji- |
| + | si ilə mı, Axtırka, Postka, Ko- |
| + | notop İEM-ləri və Əmiyov DRES-i |
| + | (Xarkov vil.) tə”min edir. Energeti- |
| + | ka təsərrufatı təbii qaz və gətirmə |
| + | kəmurə əsaslanır. Neft cıxarılır. |
| + | Yeyinti sənayesinin ppəkər, ət və ət |
| + | konservləri, 5” pendir və sud sahə- |
| + | ləri inkitpaf etmitpdir. Maptqınqa- |
| + | yırma və metal e"malı mucəssisələrin- |
| + | də kimya sənayesi ucun avadanlıq, |
| + | elektron mikroskopları, nasoslar, |
| + | kompressorlar, kəmur və MƏ"ZƏH Cə- |
| + | nayesindəki prosesləri avtomatlapi1- |
| + | dıran aparatlar, poliqrafiya mapın- |
| + | ları və s. istehsal olunur. Kimya MY- |
| + | əssisələri Postka, Sumı və Svessa- |
| + | dadır. Yungul sənayenin toxuculuq, |
| + | THKHHI, dəri-ayaqqabı və xəz-dəri sa- |
| + | hələri inkipaf etmipdir. Metpə və |
| + | atac e”malı, mebel, cini-saxsı səna- |
| + | yesi mӱəssisələri var. Tikinti mate- |
| + | rialları istehsal olunur. K.t.-nda |
| + | taxılcılıq, cuqundurculuq, kənaf- |
| + | cılıq, kartofculuq, tərəvəzcilik |
| + | və ətlik-sudluk heyvandarlıq muhum |
| + | yer tutur. Gunəbaxan və Yem bitkilə- |
| + | ri də əkilir, Qaramal, donuz, davar |
| + | saxlanılır. Quqiculuq, balıqcılıq |
| + | və arıcılıqla məpqul olunur. D.). |
| + | və avtomobil nəql. inkimaf etmiit- |
| + | dir. Hava və boru gəməri nəql. var. |
| + | S.v. Lenin ordeni ilə təltif olun- |
| + | muldur (1967) |
| + | |
| + | Mədənin quruculuq, Vil.-də 2 pe- |
| + | daqoji in-t, Xarkov politexnik in- |
| + | tunun filialı, bir necə elmi idarə, |
| + | 5 muzey, musiqili dram teatrı fəa- |
| + | liyyət gəstərir. Ukrayna dilində e€/le- |
| + | ninska pravdav (1917) vil. qəzeti cı- |
| + | xır. Yerli radio və televiziya veri- |
| + | lipləri ilə yanapı resp. və U mum" |
| + | ittifaq radiolarının, resp. televi- |
| + | ziyası və Mərkəzi Televiziyanın ve- |
| + | |
| + | əri etranslyasiya olunur. |
| + | SUMLA (fin dilində varsinaissu- |
| + | opayay15eq—əslində suomi) qədim |
| + | fin tayfası. Eramızın 1-ci minil- |
| + | |
| + | |
| + | umı, Konotop, PTost-- |
| + | |
| + | |
| + | liyin əvvəllərində Finlandiyanın |
| + | c.-q,. sahillərində yapamıtlar. Suo- |
| + | milərin rus salnaməsində adı. 12 əs- |
| + | rin ortalarından İsvecə tabe edil- |
| + | mipdilər. Sonralar bapqa tayfalar- |
| + | la birlikdə fin xalqının yaranma- |
| + | sında iptirak etmitlər. |
| + | SU-MOTOR İDMANI–bax Motor- |
| + | lu qayıq idmanı. |
| + | SUMPİTAN—İndoneziya və Malay- |
| + | Ziyada yayılmıtq silah nəvuy ox atan |
| + | boru. S. bambuk və ya icərisi ovul- |
| + | mupi aqacdan dӱzəldilirdi (uz. 2,5 m, |
| + | diametri 2—3 sm).Zəhərli ox çfur- |
| + | məklə atılırdı. Xırda ov heyvanla- |
| + | rını ovlamaq ucun ilədilirdi. Tay- |
| + | falar arasında gedən deyuizy zamanı |
| + | da istifadə edilirdi. | |
| + | SUN—Cində sulalə və imperiya (960— |
| + | 12791. Banisi Cjao Kuanin (960— |
| + | 976 | və onun xələfi Tay-Szunun 1976— |
| + | 997) hakimiyyəti devrundə əlkənin |
| + | mərkəzi Hakimiyyətə tabe edilməsi |
| + | ALƏ gedən mubarizə nəticəsində |
| + | inin 11m, və gəda əksər rlər S. |
| + | imperiyasında birlətdirildi. OH- |
| + | qol ipqalından (1279) sonra Cində |
| + | Yuan sulaləsinin əsası qoyuldu. |
| + | SӰNA, Sun— Kareliya MSSR-də |
| + | cay. Uz. 280 km, hevzəsinin sah. 7670 |
| + | k.M?, Kivi-Yarvi gəlundən batlanır. |
| + | Kondopoqa kərfəzinə təekulur. As- |
| + | tanalı və iəlaləlidir. Qarıtqıq mən- |
| + | bədən qidalanır. Aqac axıdılır. Su- |
| + | yunun bir hissəsi kanal vasitəsilə |
| + | un SES-inə axıdılır. |
| + | SUNAY (Bipau) Cəvdət (10.2.1900, |
| + | Trabzon—22.5.1982, Anqara)—Turki- |
| + | yə hərbi və dӧvlət xadimi, ordu gene- |
| + | ralı (1959). 1917 ildə hərbi litseyi, |
| + | 1930 ildə hərbi akademiyanı bitir- |
| + | mipdir. Milli azadlıq muharibə- |
| + | sində (1919—22) iptirak etmiidir. |
| + | 1950—60 illərdə Bai qərargahın ope- |
| + | rativ idarəsi rəisinin muavini, son- |
| + | ra isə həmin idarənin rəisi və Bal |
| + | qərargah rəisinin muavini olmupl- |
| + | dur. 1960 il mayın 27-də dəvlət cev- |
| + | rilippindən sonra quru qopunları- |
| + | nın komandanı, sonra Bait qərarga- |
| + | hın rəisi, 1966—73 illərdə Turki- |
| + | yə Resp.-sının prezidenti idi. CCPH- |
| + | də (o cӱmlədən Azərb.SSR-də) rəsmi |
| + | dostlӱq səfərində olmupdur (1969). |
| + | SUNAMİ (yaponca)—əsasən, guclu |
| + | sualtı zəlzələ, qismən vulkanik pus- |
| + | kurmə və digər tektonik proseslər |
| + | nəticəsində okean səthində yaranan |
| + | nəhəng dalqalar. Yayılma sur"”əti |
| + | 50—1000 km/saat. Hund. acıq okean - |
| + | da 2—3 m, sahil yaxınlıqında 10— |
| + | 50 m və daha coxdur. S. qurunun icə- |
| + | rilərinə soxularaq beyuk daqıntı- |
| + | lara səbəb olur. Əsasən, Sakit okean- |
| + | da mutpahidə edilir. S. ilə əlaqədar |
| + | təqr. 1000 hadisə mə”lumdurqz bunun |
| + | 100-u (məs., Yaponiya sahilləri Ya- |
| + | xınlıqında (1933), Kamcatkada, Ku- |
| + | ril a-rında (1952) və s.) faciə ilə |
| + | nəticələnmipdir. 40—50-ci illərdə |
| + | ABİY, Yaponiya və SSRİ-də S.-nin |
| + | yaxınlaapmasını xəbər verən xususi |
| + | st.-lar ipəbəkəsi yaradılmıpdır. |
| + | |
| + | |
| + | Ədl Petnikov N. A., : |
| + | M., 1981. an |
| + | |
| + | |
| + | SӰNQARİ, Sunxuatszyan—Ci- |
| + | nin (11Mm.-i1.-ində cay. Amur cayının ən |
| + | iri saq qolu. Uz. 1870 km, hevzəsinin |
| + | sah. 524 min km”, Hanbayitan yaylasın- |
| + | dan baplanır. PQərqi Mancuriya |
| + | d-rından gecdikdən sonra Sunlyao və |
| + | Santszyan dӱzənliklərində qollara ay- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | CYOHCH |
| + | |
| + | |
| + | 79 |
| + | |
| + | |
| + | rılır. Əsasən, yaqıti suları ilə qi- |
| + | dalanır. Yayda suyu coxalır. Noyabr- |
| + | dan aprelədək donmuti olur. Mənsə- |
| + | bində orta su sərfi 2500 m?/san. Gi- |
| + | rin (t.-ndən apaqı gəmiciliyə yarar- |
| + | lıdır. SES var. Girin, Xarbin, Szya- |
| + | musı iy.-ləri S, sahilindədir. |
| + | SUNDANLILAR, sundlar (ez- |
| + | lərini sunda adlandırırlar) — |
| + | Yava a.-nın Q.-ində (xususilə darlıq |
| + | hissədə) yappayan xalq. Təqr. 19 mln. |
| + | nəfərdir (1975). Dil (İndoneziya |
| + | dillərinə aiddir) və mədəniyyət cə- |
| + | hətdən yavalılara yaxındırlar. Din- |
| + | darları musəlmandır, qədim dini |
| + | ettiqadlarını saxlayanlar da var, |
| + | Əgincilik, həmcinin heyvandarlıq |
| + | və sənətkarlıqla məpquldurlar. S.- |
| + | 2 badui etnoqrafik qrupu da var. |
| + | SUNDSVALL (Bipd5ua11)— İsvecdə |
| + | iqəhər. Baltik dənizinin Botnik Kep- |
| + | fəzi sahilində port. ƏH. 94 min (1977). |
| + | İri meiə sənayesi mərkəzidir. Sel- |
| + | luloz-kaqız, mapınqayırma və alumi- |
| + | nium sənayesi var. |
| + | SUNDUKYAN Qabriel Mkrtıcevic |
| + | (11.7.1825, Tbilisi—29.Z.1912, orada) |
| + | —erməni yazılcısı, ə ka |
| + | dramaturq. Epmə- |
| + | ni ədəbiyyatında /* |
| + | tənqidi realizmin |
| + | banilərindəndir. |
| + | Peterburq un-tinin |
| + | tarix - filologiya 77” |
| + | ə inan Pərq — |
| + | pə”bəsini bitir , : |
| + | Muu (1850), fars , |
| + | poetikasına dair |
| + | namizədlik disser- |
| + | tasiyası mudafiə |
| + | etmipdir. 1850 il- | |
| + | dən Tiflisdə Qafqaz canittininin dəf- |
| + | tərxanasında mutərcim, sonra isə |
| + | Qafqaz yol idarəsində təsərrufat məe”- |
| + | bəsinin mudiri ipləmiidir. Ədəbi |
| + | fəaliyyətə 60-cı illərdə batlamıit- |
| + | dır. Erməni teatrının təpgilatcı- |
| + | larından olan S.-ın teatr gəruttləri- |
| + | nin formalatmasında rus dramatur- |
| + | giyasının, xususilə A. Ostrovski ilə |
| + | ptəxsən tanhiplıqının muhum rolu ol- |
| + | Myuruyp. İlk pyesi (- Axtam səbri xe- |
| + | yir olarə) 1869 ildə tamappaya qoyul- |
| + | mutpdur. S. komediya janrını məitət |
| + | vodevili cərcivəsindən cıxararaq, |
| + | ictimai umumilətdirmə səviyyəsinə |
| + | yuksəltmitdir. 4 Xatabala. (1866), |
| + | aDaha bir qurbanə (1870), 4Pepogv |
| + | (1871), “Daqılan tifaq (1873), €Əp- |
| + | arvadı (1888), “Vəsiyyətnamə (1912) |
| + | və s. komediyalarında burjua-muӱlkə- |
| + | dar həyatının eybəcərlikləri, daxi- |
| + | li ziddiyyətləri, tacirlərin fırıl- |
| + | daqcılıqı ifiya olunur. cVarenka- |
| + | nın axpamıq (1877) povestində, fel- |
| + | yeton və publisistik əsərlərində is- |
| + | tismara, ədalətsizliyə qariqı cıx- |
| + | mıtpdır. Əsərlərində Azərb. folk- |
| + | lor nӱmunələrindən, atalar səzu və |
| + | məsəllərindən, xalq mahnılarından |
| + | (orninnatla) istifadə etmipidir. |
| + | aXatabalahq, 4*Pepoq pyesləri Azərb. |
| + | səhnəsində tamapyaya qoyulmutdur. Er- |
| + | mənistan Dram Teatrı (Yerevan) E. |
| + | adınadır. |
| + | |
| + | Əsərləri: Pepo, B., 1927, İzb- |
| + | rannoe, M., 1953, : |
| + | |
| + | Ədə Xəlilov IL, CCPH xanrna- |
| + | rı ədəbiyyatı, H. 1, nətr. 2, B., 1975: |
| + | |
| + | bov Q., Qabriəl Sundukan, Erevan, |
| + | |
| + | 1956: Aruteonin S., Qabrizl Sunduk- |
| + | in, Erevan, 1976. |
| + | |
| + | |
| + | SUNƏRGİZİ—bax Kalqta. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | bitirmitdir. 1894 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | SӰNJA—RSFSR-də cay. Terek ca- |
| + | yının saq qolu. Uz. 278 km, hevzəsi- |
| + | nin sah. 12200 km?, Beyuk Qafqaz |
| + | d-rının im. yamacından batilanır. |
| + | Qarıpıq mənbədən qidalanır. Lil- |
| + | lidir. Suvarmada istifadə .. |
| + | Tpoənbı Bə TynepMmec u.-rəpn C. cahn- |
| + | lindədir. |
| + | |
| + | SӰNJA SİLSİLƏSİ—Ən Qafqazda |
| + | silsilə. Uz. təqr. 140 km. Maks. hund. |
| + | 926 m (Zamanqul d.). PTistli gillər- |
| + | dən və qumdapılardan təpkil olun- |
| + | mutpdur. Daq cəlləri, q. hissədə cə- |
| + | mənliklər və enliyarpaqlı meptə sa- |
| + | hələri var. | y |
| + | |
| + | SUN YAT EN, Sunİ-syan, Sun |
| + | Cjun ian, Sun Ven (12.11. |
| + | 1866, Quandun əya- : s m |
| + | ləti, Syantan (in- 2 |
| + | digi Cjunitan) qə- |
| + | zası — 12.3.1925 |
| + | Pekin, Nankində |
| + | dəfn edilmiidiry |
| + | —Cin inqilabcı- |
| + | demokratı. Kəndli |
| + | ailəsində anadan de |
| + | olmuzidur. 1892 xn- 6” 706 |
| + | də .Syanqanda (Hon- Ç, |
| + | konq) tibb in-tunu || Cə: |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ildə yaratdıqı Bu |
| + | Sincjunxoy HHTH.TA 2H TƏHİMHATDİHDİH |
| + | Mynədbdbərv /)ərcna cynah/ıbi HPİXDİİİPİH- |
| + | dan (1895) sonra əvvəlcə Yaponiyaya, |
| + | cöHpa ABİl və Qərbi Avropa əlkələ- |
| + | rinə muhacirət etmiidi. 1905 ildə |
| + | Yaponiyada əsasını qoyduqu Tunmey- |
| + | xoy Umumcin inqilabi təpkilatı- |
| + | nın rəhbərliyi ilə Cinin muxtəlif |
| + | əyalətlərində silahlı cıxıtnlar bat |
| + | vermitdi. Ucan usyanının (1911) |
| + | qələbəsindən sonra vətənə qayıtmıit |
| + | və Cin resp.-sının prezidenti se- |
| + | cilmipdi. Lakin xarici və daxili |
| + | murtəce quvvələrin təzyiqi ilə tez- |
| + | liklə prezidentlik vəzifəsini tərk |
| + | etmipdi (1912). 1912 ildə Qomindan |
| + | partiyasını yaratmıpt, o, qadaqan olun- |
| + | duqdan sonra yenidən muhacirət etməyə |
| + | məcbur olmutdu. 1917 illə Cinə qa- |
| + | yıtmıt və Cənubi Cin İnqilabi hə- |
| + | kumətinə batptcılıq etmitdi. |
| + | |
| + | V. İ. Lenin S.Y.-in fəaliyyəti- |
| + | nə yuksək qiymət verməklə yanapqı, |
| + | onun gərutplərinin utopik xarakte- |
| + | rini də gestərmipdi. Beyuk Oktyabr |
| + | sosialist inqilabı S.Y.-ə beyuk tə”- |
| + | sir etmiti, onun ictimai-siyasi dun- |
| + | yageruiqundə əsaslı dənuti yaratmıt- |
| + | dı. 1923 ildən SSRİ ilə sıx əmək- |
| + | dailıq siyasəti yeritmit, 1924 ildə |
| + | ezunun uc əsas siyasi istiqamətini |
| + | (SSRİ ilə sarsılmaz dostluq, Cin |
| + | Kommunist Partiyası ilə ittifaq: |
| + | fəhlə-kəndli kutlələrinə arxalan- |
| + | maq) e"lan etmitidi. |
| + | |
| + | 4-cu XUmumazərbaycan Sovetlər qu- |
| + | rultayında (1925, mart) R. Ə. Axindov |
| + | S.Y.-in vəfatı munasibətilə beyuk |
| + | mə"ruzə ilə cıxıtn etmiidir. |
| + | |
| + | |
| + | Əsəri: İzbr. proizv., M., 1964, |
| + | Ədə Efimov Q. V., Sunı Ltsen, |
| + | Popsk puti. 1914—1922, M., 1981. |
| + | |
| + | |
| + | SUNGİR DUİYƏRGƏSİ— Vladimir |
| + | p. yaxınlıqında, Klyazma cayının |
| + | sol sahilində ust Paleolitə aid ya- |
| + | ipayıip yeri. Təqr. 25 min il bundan |
| + | əvvələ aid edilir. 3 mədəni tabəqə qey- |
| + | də alınmımdır. Arxeoloji qazın- |
| + | tılar (1956—75) zamanı ocaq yerlə- |
| + | ri, yapayıti tikililəri, mamont, 1i1- |
| + | mal ayısı, bizon, vəhipi at, maqara |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 4 yurutilərə mӱvəffəqiyyətlə |
| + | |
| + | |
| + | piri və s. heyvan sӱmӱklərinin qalı- |
| + | RI və əmək alətləri atikar olunmuii- |
| + | dur. S.d.-ndə upqaqların bəzəklərlə |
| + | qoppa dəfninə təsaduf edilmii, si- |
| + | lahlar, həmcinin insan skeleti ta- |
| + | pılmıpdır. Materiallar əsasında |
| + | ilk dəfə Paleolit dəvrunun paltarı |
| + | bərpa edilmitdir. |
| + | |
| + | Ə0.: Bader O. N., Raskopki na Sun- |
| + | qire v 1973 q., v kn.: Vostocnal Evropa v |
| + | əpoxu kamni i bronzı, M., 1976, yenə |
| + | onun, İtoqi issledovaniVv Sunqirl v |
| + | 1974 q., v sb.: Problemı sovetskov arxeo- |
| + | loqii, M., 1978. |
| + | |
| + | |
| + | SUNLYAO, Mancuriya RY - |
| + | zənliyi — Cinin 11m,-İ1,-ində, |
| + | Sunqari və Lyaoxe cayları Həvzələ- |
| + | rində duzənlik. Sah. təqr. 300 min |
| + | km?. Cox yerdə hund. 200—300 m. Əsa- |
| + | sən, alluvial və gəl cəekuntulərin- |
| + | dən təpkil olunmutdur. Cəl və me- |
| + | ipə-cəl sahələri var. Qarqıdalı, cəl- |
| + | tik və s. əkilir. Q.-ində otlaqlar var. |
| + | Beiyk iəhərləri: PTenyan, Xarbin, |
| + | Cancun və s. |
| + | SUNSZİ, Su nu(e.ə. 6—5 əsrlər)— |
| + | Qədim Cin sərkərdəsi və hərbi nəzə- |
| + | riyyəcisi. E.ə. 514—496 illərdə pad- |
| + | ipahlıqının sərkərdəsi olmu11, Cu, |
| + | Si və Szin padtahlıqlarına qariı |
| + | baticı- |
| + | lıq etmitdi. Hərbi ipqə dair trak- |
| + | tatın (muharibə ilə siyasətin əla- |
| + | qəsi, qələbənin amilləri, strategi- |
| + | ya.və taktika haqqında) munllifilir. |
| + | SUN SİNLİN (1890, PPTanxay ——30.5. |
| + | 1981, Pekin)—Cin dəvlət, siyasi və |
| + | ictimai xadimi. || ə m "in |
| + | cXalqlar arasında - |
| + | sulhu mehkəmlətmə- |
| + | yə gərəə Beynəlxalq |
| + | Lenin mukafatı |
| + | laureatı (1951). |
| + | Sun Yatsenin arva- |
| + | dı. CXR Mərkəzi |
| + | Xalq Həkuməti PTu- |
| + | asının (1949— |
| + | 4) Bə YMyMuHH |
| + | Xalq Numayəndələ- |
| + | x Məclisi Daimi |
| + | omitəsinin sədr |
| + | muavini (1954—59 və 1975—81), CXR- |
| + | in sədr muavini (1959—75) və UXR-in |
| + | fəxri sədri olmutdur (1981), 1953 |
| + | ildən Umumcin Qadınlar Federasiya- |
| + | sının fəxri sədri, 1954 ildən Cin— |
| + | Sovet Dostluqu Cəmiyyətinin sədri |
| + | (sonralar fəxri sədri) idi. Umum- |
| + | dunya Sulh urası Burosunun Y3- |
| + | vu secilmitdi (1950). |
| + | SUNTAR-XAYATA — Yak.MSSR və |
| + | RSFSR Xabarovsk əlkəsində dar sil- |
| + | siləsi. Aldan, İndigirka və Oxot |
| + | dənizi Hevzəsi caylarının suayırı- |
| + | cısıdır. Uz. 450 km, maks. Hund. |
| + | 2959 m (Mus-Xaya d.). Buzlaqlar, mettə- |
| + | lər. daqlıq tundra sahələri var. |
| + | SUOYARVİ—Karel MSSR-də ipəhər. |
| + | Suoyarvi gelunun sahilindədir. D.Y. |
| + | qovtpaqı. Karton, qutppculuq f-kləri, |
| + | SUD z-du, mettə sənayesi və M.İ. nəql. |
| + | iri ər |
| + | SUOMİLƏR (5:otp:)—finlərin əz- |
| + | lərinə verdikləri ad. Rus salnamə- |
| + | lərində sumlar kimi adları cəki- |
| + | lir. Finlandiya dəvləti Suomi |
| + | də adlanır. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | SUOӦNSİ (5uapzea)—B. Britaniya- |
| + | da, Cənubi Uelsdə iqəhər. Bristol |
| + | kerfəzi sahilindədir. Cənubi Uels |
| + | |
| + | |
| + | nam kəmur həvzəsi yaxınlırında |
| + | port. Əh. 188 min (1978). Əlvan me- |
| + | tallurgiya, gimya sənayesi, elektro- |
| + | |
| + | |
| + | 80 |
| + | |
| + | |
| + | SUƏLCƏN |
| + | |
| + | |
| + | kk dl Ad 1, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | texnika və mapınqayırma muəssisə- |
| + | ləri var. |
| + | |
| + | SUƏLCƏN—su sərfini əlcmək ucun |
| + | cihaz. Bax Sərfəlcən. |
| + | SUPARİBAR — Azərb.SSR Astara |
| + | r-nunda kənd. S. sovetliyinin mərkə- |
| + | zi. R-n mərkəzindən 3 km q.-də, Lən- |
| + | kəran ovalıqındadır. Əh, 831 (1983): |
| + | tərəvəzcilik, caybecərmə və heyvandar- |
| + | lıqla məpquldur. Orta məktəb, mədə- |
| + | niyyət evi, kitabxana, kinoqurqu, tibb |
| + | məntəqəsi var. |
| + | |
| + | SUPER... (lat. zireq—yuxarıdan, us- |
| + | tundə)—yuxarıda, nəyinsə ustundə |
| + | olan, yuksək keyfiyyət və dərəcə, batp- |
| + | cılıq mə”nalarını bildirən murək- |
| + | kəb səzlərin tərkib hissəsi (suler- |
| + | |
| + | |
| + | arbitr, superstrat və s.). |
| + | |
| + | YTEPAPEHTP (cunep...--apöump)— |
| + | Myöahucəliə apöumpaxöa baxılarkən |
| + | hakimlər arasında ziddiyyət olduqda |
| + | tərəflərin secdiyi, yaxud qanunla mu- |
| + | əyyən olunmuti qaydada tə”yin edilən |
| + | |
| + | |
| + | akim. |
| + | |
| + | SUPERVİDİKON H(eunep...-- suöu- |
| + | kon)—yuklərin toplanması, təsvirin |
| + | fotokatoddan Hədəfə kecurulməsi və |
| + | yavap elektronlarla kommutasiya olun- |
| + | ması (təsvirin hədəfdən oxunması) |
| + | prinsipində ipləyən verici televi- |
| + | ziya borusu. S. hədəflərinin konst- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Supervidikonun |
| + | supersilikon (ey hədəflərinin qurului |
| + | sxemi: 1—tedeviziya obyektiq 2—obyektiv| |
| + | 3—giritp pəncərəsi (lifli-optik disk): |
| + | 3—fotokatod: 53—fotoedektronların tra- |
| + | yektoriyalarıy 6—təsviri getӱrmə sek- |
| + | |
| + | |
| + | (a), sekvidikon (6) v |
| + | |
| + | |
| + | siyasının anodu: 7—siqnal ləvhəsi: 8— |
| + | hədəf, 9Ӱ—kommutasiyaedici elektron |
| + | pcasıy, Y0—oxunma seksiyasının elek- |
| + | tron-optik sistemi: //=-sekvidikon hədə- |
| + | fi cismində fotoelektronun yaratdıqrı |
| + | ikinci elektronların trayektoriyaları: |
| + | 12—supersilikon hədəfinin bazası (l- |
| + | tipli 51): 1/3—r-tipli keciriciliyi olan |
| + | elementlərdən mozlika: /4—bəelçcu 5:O, |
| + | qatıy 15—rezistiv ərtuk. |
| + | |
| + | |
| + | ruksiyasına gərə fərqlənən iki nəv |
| + | |
| + | |
| + | borunu birləpdirir—sekvidi- |
| + | kon (SV) və supersilikon |
| + | (SS). SV ilk dəfə 1963 ildə, SS |
| + | |
| + | |
| + | isə 1966 ildə ABPT-da yaradılmıitq- |
| + | dır. İp prinsipinə gərə S. vidiko- |
| + | na oxtar olub, təsvirin kəcuӱrulməsi |
| + | bəlməsinə gərə ondan fərqlənir. |
| + | S.-da giriti pəncərəsi kimi təsvi- |
| + | rin kecurulməsi belməsində “ (sek- |
| + | siyasında) elektronların elektrosta- |
| + | tik fokuslatmasını Yaradan lifli- |
| + | optik DOkkxərdan istifadə edilir. |
| + | Fotokatodla hədəf arasındakı 6o11- |
| + | luqda təsviri dapıyan fotoelektron- |
| + | lar -—10 kev enerjiyə qədər sur”ətlə- |
| + | nir SV-da onlar siqnal ləvhəsindən |
| + | (qalınlıqı O,1--0,2 mkm AY təbəqə) |
| + | gecib hədəfin icərisinə daxil olur |
| + | və ez yolundakı dielektrikdə iyotər |
| + | |
| + | |
| + | liahidəci, |
| + | |
| + | |
| + | yuklənmit siqnal ləvhəsinə ucaraq hə- |
| + | dəfdə musbət potensiallı relyef |
| + | əmələ gətirən ikinci elektronlar ya- |
| + | radır. SS-da QLUAMUTTBOMMAD siqnal |
| + | ləvhəsi olan hədəfin bazasına (p- |
| + | tipli 51) duӱiqur və silisiyumda elek- |
| + | tron-deiyik cutu yaradır. Depiklər |
| + | hədəfin r-tipli keciriciliyə malik |
| + | sahələrinə diffuziya olunur və ora- |
| + | da musbət potensiallı relyef yara- |
| + | dır. Alınan elektron təsviri kom- |
| + | |
| + | |
| + | .mutasiyaedici elektron ilçası ilə |
| + | |
| + | |
| + | oxunur. S.-un Hədəfində təsvirin |
| + | siqnalı xeyli guclənir (SV-da 30— |
| + | 100 dəfə, SS-da 1500— 2500 dəfə). S. |
| + | Yuksək həssaslıqa malikdir və yalnız |
| + | superortikondan geri qalır. |
| + | SUPERVİZOR, supervayzer |
| + | (ing. zirequ(5oq, hərfi məqnası—mu- |
| + | nəzarətci)—muasir rəqəm- |
| + | lə hesablayan mapınların (RHM) |
| + | və ya hesablama sistemlərinin mul- |
| + | tiproqramlı (coxproqramlı) iti re- |
| + | jiminin təpkili ucun idarəedici |
| + | proqram (və ya proqramlar komplek- |
| + | si). S. məsələlərin uӱstunluk dərəcə- |
| + | sindən asılı olaraq onların proq- |
| + | ramlarının icra ardıcıllıqını |
| + | idarə edir, həll prosesində fasilə- |
| + | ləri təpkil edir və ӱmumiyyətlə he- |
| + | sablama prosesinin idarə olunmasın- |
| + | da əsas rol oynayır. y |
| + | SUPERİKONOSKOP (eynep...--ukxo- |
| + | noskop)—elektron yӱklərinin toplan- |
| + | ması və təsvirin fotokatoddan di- |
| + | elektrik hədəf uzərinə kecurulməsi- |
| + | nə əsaslanan verici televiziya boru- |
| + | su. S. 1933 ildə sovet alimləri P. V. |
| + | imofeyev və P, V. PQmakov tərəfin- |
| + | dən ixtira edilmitdir. Əvvəlki S.- |
| + | dan fərqli olaraq muasir S.-da ipı- |
| + | qahəssas mozaika butəv fotokatod və |
| + | hədəflə əvəz edilmitdir. S.-da yuklə- |
| + | rin və hədəfdə potensial relyefin ya- |
| + | ranması ikinci elektron emissiyası |
| + | nəticəsində bait verir. S.-da təsvirin |
| + | keyfiyyətli eturulməsi obyekt |
| + | 1000 lk ipıqlandırıldıqda tə”min |
| + | edilir. S.-un əsas mənfi cəhətlərin- |
| + | dən Oiri təsvirin mərkəzində cqara |
| + | ləkəninə yaranmasıdır. Onu yox etmək |
| + | ucun xususi kompensasiyaedici (kor- |
| + | reksiyaedici) siqnallardan istifadə |
| + | edilir Həssaslıqrı kafi olmadırı |
| + | ucun 20 əsrin 70-ci illərindən daha |
| + | təkmil verici televiziya boruları |
| + | ilə, məs,, la tikonla əvəz olunur. |
| + | SUPERMARKET (ing. zireqtpaqKke(6)— |
| + | gundəlik tələbat malları (əsasən ər- |
| + | zaq) ticarəti uzrə iri əzunəxidmət |
| + | maqazası, kapitalist ticarətinin tə- |
| + | mərkuzlətdirilməsinin muasir for- |
| + | malarından biri. İlk dəfə 1930 ildə |
| + | ABİPİQ-da meydana gəlmit, 60-cı il- |
| + | lərdən Qərbi Avropa əlkələrində eyp”- |
| + | ətlə yayılmaqa batilamhapdır. S. bə- |
| + | yuk ticarət zalları və muxtəlif ce- |
| + | pidli malları olan marazadır. Əsa- |
| + | sən, iri ticarət ipirkətləri—ticarət |
| + | mərkəzləri və digər pərakəndə tica- |
| + | rət birlikləri sistemində təpgil |
| + | edilir. Əmtəələrin kӱtləvi satını- |
| + | nı Həyata gecirir. Sosialist əlkələ- |
| + | rində gundəlik tələbat malları ti- |
| + | carəti uzrə iri əzunəxidmət maraza- |
| + | ları fəaliyyət gestərir (məs., SSRİ- |
| + | də universamlar, ADR-də kaufhal- |
| + | lelər və s.). Y |
| + | SUPERORTİKON (super...--orti- |
| + | konu—yuklərin toplanmasına, təsvi- |
| + | rin fotokatoddan ikitərəfli hədəfə |
| + | kecurulməsinə, onun yavalp elektron- |
| + | larla kommutasiyasına (təsvirin hə- |
| + | |
| + | |
| + | dəfdən oxunmasına) və siqnalın ikin- |
| + | ci elektron artıranında guӱcləndiril- |
| + | məsinə əsaslanan muasir televiziyada |
| + | geniti yayılmınt verici televiziya |
| + | borusu. S. 1946 ildə amerikan alim- |
| + | |
| + | |
| + | lərn A. Roze, P. Veymer və H. Lou |
| + | tərəfindən ixtira edilmiidir. S,-un |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | kə" 1 —— | : |
| + | II : fi C 79: |
| + | |
| + | |
| + | OV: I px. ııı RAY ni |
| + | “300 0 “” 1? 4180 7200 2808 |
| + | Superortikon: /— yarımpəffaf fotoga- |
| + | tod: 2—elektronları suӱr”ətləndirən hal- |
| + | qavarı elektrod: 3—-puqptə kolbaqs 4—iki- |
| + | tərəfli hədəf: 5—elektronları tormoz- |
| + | layan elektrod: b—uӱcuncu anod: 7—ikin- |
| + | ci anod: 8—birinci anod: 9—idarəetmə |
| + | elektrodu: /0—qızdırılan katod: 11— |
| + | ikinci elektron artıranı:s 1/2—korrek- |
| + | siyaedici sareac, /3—fokuslayıcı sar- |
| + | EAC, /4— elektron pucuasının meyl sarra- |
| + | cıy Ey—yuk rezistoruq, 1,,—hədəfə du- |
| + | |
| + | r |
| + | pən elektron pquası: 4, –birinci anoda |
| + | |
| + | |
| + | duptən elektron pquası: 7 —fFotokatod- |
| + | dan hədəfə elektronlar seli. |
| + | əsas qovppaqı yarımkecirici təbəqədən |
| + | və xırdastrukturlu metal tordan iba- |
| + | rət ikitərəfli hədəfdir: bu cur kon- |
| + | struksiya ilk dəfə 1939 ildə sovet |
| + | alimi Q. V. Braude tərəfindən təklif |
| + | edilmitdir. S. digər televiziya bo- |
| + | rularından daha həssas olub, geniti |
| + | iphıqlandırma diapazonunda ipləyir. |
| + | SUPERPOZİSİYA PRİNSİPİB |
| + | kvant mexanikasının fundamental |
| + | prinsipi. S.p. qeyri-mçəyyənlik prin- |
| + | sipi ilə birlikdə kvant mexanikası- |
| + | nın riyazi aparatını muəyyən edir. |
| + | S.p.-nə gərə sistem ||n, fə,--f,,- dal- |
| + | qa funksiyaları ilə təyin olunan |
| + | hallarda ola bilərsə və bu hallarda |
| + | sistemi xarakterizə edən ixtiyari / |
| + | fiziki kəmiyyəti uyqun olaraq /,, |
| + | Qa...Eh TİYmətlərini alırsa, belə sis- |
| + | tem tu, Fəz F, funksiyalarının |
| + | xətti kombinasiyasından alınmıil |
| + | f = Saf: --Safa--ŞF, -H .ə (1) dalra |
| + | funksiyası ilə tə”yin olunan halda da |
| + | olar və bu halda / fiziki kəmiyyəti |
| + | yalnız 74, fyı... A qiymətlərindən bi- |
| + | |
| + | |
| + | rini ala bilər. Burada S,, Sa Ş.. |
| + | |
| + | |
| + | ixtiyari sabitlərdir və onların mo- |
| + | dullarının kvadratı uyqun olaraq |
| + | / fiziki kəmiyyətinin /4, fə)... ... |
| + | |
| + | |
| + | qiymətini alması ehtimalına bərabər- |
| + | dir. S.p. klassik fizikada da məv- |
| + | cuddur, lakin bu, fundamental ol- |
| + | mayıb, daha umumi dinamik prinsip- |
| + | dən (hərəkət tənliklərinin xətqili- |
| + | yindən) alınan prinsipdir. Klassik |
| + | və kvant mexanikasında S.p.-ni ifadə |
| + | edən (1) dusturu eynidir, S.p.-nin məz- |
| + | munu isə mӱxtəlifdir. Məs., dalqa |
| + | ƏDƏDLƏRİ G| VƏ Gs OLAN İKİ mӱstəvi dal- |
| + | qanın superpozisiyasından alınmıtp |
| + | dalqa da mustəvilir. Kvant mexani- |
| + | kasına gərə bunun dalqa ədədi kx yal- |
| + | NIZ K1, Yaxud kӱ qiymətlərini ala bi- |
| + | lər. Klassik fizikada isə dala ədə- |
| + | HH Ki—Kş “€ K “ k(--k, arasında 6 |
| + | |
| + | mumkun qiymətləri ə, ə |
| + | CYHEPCTPAT (cunep...4-nar. stra- |
| + | Sip—təbəqə)—şubstratın əksi: yer- |
| + | li dilin tə"siri ilə assimilyasiyaya |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | İləli gəlmə dilin qalib dildə mu- |
| + | afizə edilən unsurləri (məs., fars |
| + | dilində ərəb S.-ı, rus dilində qədim |
| + | slavyan və orta latın S.-ları). S.-ın |
| + | tə"siri, əsasən leksikada (alınma səz- |
| + | lər, kalkalar) və sintaksisdə (yazı- |
| + | lı nitq ucun səciyyəvi olan mӱrəkkəb |
| + | cӱmlələr və s. konstruksiyalar) nə- |
| + | zərə carpır. |
| + | |
| + | SUPERFİNİİY (super,..4-ing. b1- |
| + | nish—TaMaMnaMa, €”"Man)—nəcrah cərT- |
| + | hinin bulevlə nazik tamamlama e"ma- |
| + | lı. S. prosesi pardaqlamadan sonra |
| + | daha cox sıqallı səth almaq ucun |
| + | aparılır (əməliyyat əlculərin dəqiq- |
| + | liyini dəyitmir), S. xususi dəzgah- |
| + | larda mikroovuntu abraziv material- |
| + | dan hazırlanan bulevlərlə yerinə |
| + | yetirilir. | |
| + | SUPERFOSFAT—ən cox yayılmın |
| + | mineral fosfor gubrəsi. Turiu xas- |
| + | səlidir. İkiqat S. apatit, yaxud fos- |
| + | foritə ortofosfat turpusu ilə tə"- |
| + | sir etməklə alınır: tərkibində 45— |
| + | 4892, R.O, olur. Adi S.-dan tərkibin- |
| + | də gipsin olmaması ilə fərqlənir. |
| + | Bu isə onun daiınma, saxlanma, tor- |
| + | paqa verilmə xərcini azaldır. Də- |
| + | nəvər iqəkildə buraxılır. S, butun |
| + | torpaqlara səpindən əvvəl və səpin |
| + | zamanı gubrə və əlavə yemləmə kimi |
| + | verilir. Qələvi və neytral torpaqlar- |
| + | na xususilə effektlidir. Turiq tor- |
| + | paqda gubrədəki ortofosfat turpusu |
| + | bitkilərin cətin ala bildiyi alumi- |
| + | nium və dəmir fosfatlarına cevri- |
| + | lir. Belə hallarda S.-ın tə"sirini |
| + | artırmaq məqsədi ilə əhəngləpdiril- |
| + | mili torpaqa verməzdən əvvəl ona |
| + | fosfor unu, əhəng, tabatir, curuntç |
| + | qatırlar. 2 | |
| + | SUPERHETERODİN RADİOQƏBUL- |
| + | EDİCİ (super... 4- heterodin)—qəbul |
| + | olunan radiosiqnalın detektirlənmə- |
| + | sinə qədər, modulyasiya qanununu də- |
| + | yipqmədən, dapqıyıcı tezliyi dəyitdi- |
| + | rilən (azaldılan) radioqəbuledici. |
| + | et siqnalların Yuksəkkeyfiyyətli |
| + | qəbulunu tə”min edir. Superheterodin |
| + | radioqəbulu 1918 ildə E. Armstronq |
| + | (ABPQ) və L. Levi (Fransa) salan |
| + | dən təklif olunmupdur. S.r.-nin əsas |
| + | ustunluyu onun aralıq tezlik guclən- |
| + | diricisinin, hər dəfə qəbul olunan |
| + | siqnalın tezliyindən asılı olaraq, |
| + | təkrar tənzimlənməyə ehtiyacının ol- |
| + | mamasıdır. Ona gərə də S.r.-nin |
| + | geklənməsi sadədir, coxkonturlu suz- |
| + | gəclərdən istifadə etmək, tezliyə ge- |
| + | rə avtomatik kəkləməni və guclənmə- |
| + | nin avtomatik tənzimlənməsini əldə |
| + | etmək mumkundur. S.r.-nin catıima- |
| + | mazlıqı—tezlik cevrilməsi zamanı |
| + | əlavə qəbul kanallarının yaranması- |
| + | dır. Bunun aradan qaldırılması ucun |
| + | yuksək tezlik traktının seciciliyi- |
| + | ni artırmaq və s. lazımdır. |
| + | SUPƏRİSİ — mifoloji surət. PTər- |
| + | qi slavyanlar, xususən ukraynalılar |
| + | və cənub rusları arasında (ru sal- |
| + | ka adı ilə) genii yayılmıqidı. ( |
| + | surətində məhsuldarlıq (cəl S.), su |
| + | (cay S.), cnatəmizg əlulər (əsasən su- |
| + | da boqulmuii qadın) və s. ruhların |
| + | cizgiləri birlətdirilir. Bir sıra |
| + | |Pərq xalqlarında, o cӱmlədən azərb. |
| + | arasında su mələyi, su sona- |
| + | |
| + | |
| + | sı kimi də tanınmınn S, ilə əla- |
| + | qəda inam qalıqları məvcuddur. |
| + | SUPPOZİTORİ (lat, suppositori- |
| + | |
| + | |
| + | iız—aqpaqıla yerlətən), mualicə |
| + | plam ı—kakao yaqının qarınırın- |
| + | dan hazırlanan dərman forması. Adi |
| + | |
| + | |
| + | AC E— 6, ç. 9 |
| + | |
| + | |
| + | SURAXANI ATƏYİGƏDƏSİ |
| + | |
| + | |
| + | halda silindr və ya konus pəklində |
| + | olur, bədən temp-runda isə tez əriyir. |
| + | Duz baqırsaqa, Yaxud utaqlıq yolu- |
| + | na yeridilir. Yerli və sorularaq umu- |
| + | |
| + | |
| + | mi Asu gestərir. |
| + | SӰPPORT, suport (ing. və fr. |
| + | support, son lat. 5irroqsqo—tuturam, |
| + | |
| + | |
| + | saxlayıram)—metalkəsmə dəzgahının |
| + | (məs., torna dəzgahının) iplək orqa- |
| + | nı, e”mal zamanı kəsən aləti və ya |
| + | mə”mulatı bərkitmək və Hərəkət etdir- |
| + | |
| + | |
| + | MƏK CC ndur. |
| + | SUPREMUM (lat, supremum—əH İyK- |
| + | sək, ən uca)—həqiqi ədədlər coxlu- |
| + | |
| + | |
| + | qunun (E) yuxarı sərhədi. zir E kimi |
| + | ipparə edilir (bax İnfimum). |
| + | SUR Abdulla—bax Abdulla Sur. |
| + | SUR (,,2)—Livanda ipəhər və port. |
| + | Aralıq dənizi sahilində, Cənubi |
| + | Livan muhafazasındadır. Əh. 14 min |
| + | (1975). D.y. və avtomobil yolu vasitə- |
| + | silə Beyrut ip, ilə əlaqələnir. Kus- |
| + | tar sənətkarlıq mərkəzidir. Arxeolo- |
| + | ji ox. var (tarixi ucun bax Tir). |
| + | SURA--SSRİ-nin Avropa hissəsin- |
| + | də cay. Volqanın sak qolu. Uz. 841 km, |
| + | hevzəsinin sah. 67,5 min km?. Volqa- |
| + | boyu yӱksəkliyindən bajplanır. No- |
| + | yabrdan aprelədək donur. Alpları axı- |
| + | nında gəmiciliyə yararlıdır. Atac |
| + | axıdılır. Su təchizatında istifa- |
| + | də edilir. |
| + | SURABAYA ə sikhayi) — İndonezi- |
| + | yada ikinci (Cakartadan sonra) beyuk |
| + | təhər. PTərqi Yava əyalətinin inz. M. |
| + | Kali-Mas cayının (Brantasın qolu) |
| + | mənsəbindədir. Əh. 1,6 mln. (1971), |
| + | Nəql. qovparı. Bərə S.-nı Madura |
| + | a. ilə əlaqələndirir. Metal e"malı |
| + | və mapınqayırma, neft e”malı səna- |
| + | yesi, kimya, pqulpə qab z-dları, yeyin- |
| + | ti, toxuculuq, dəri-ayaqqabı, aəac |
| + | ed və sement sənayesi, un-t var. |
| + | SURAJ--ERSFSR Bryansk vil.-ndə |
| + | pəhər. Suraj r-nunun mərkəzi. İput |
| + | cayı sahilindədir. D.y. st. Texniki |
| + | karton, tikipqt f-kləri, meyvə-tərəvəz |
| + | kombinatı, yar-pendir, kərpic z3-d- |
| + | ları, pedaqoji məktəb var. |
| + | CYPAKAPTA, C o n o (Surakarta, So- |
| + | |Yo)— İndoneziyada, Yava a.-nda məhəp. |
| + | Solo cayı sahilindədir. ƏH. 414 min |
| + | (1971). Nəql. qovpaqı. Bədii sənət- |
| + | karlıq mərkəzidir. Manqkuneqaran |
| + | məscidi (16 əsr), ckratong sarayı |
| + | |
| + | |
| + | 18 əsr) var. |
| + | |
| + | YPAMM SİLSİLƏSİ, Lixi |
| + | silsiləs iri də dar sil- |
| + | siləsi. Bəeyӱuk və Kicik Qafqaz d-rı- |
| + | nı birləmdirir, Kur cəkəkliyini |
| + | Kolxida ovalıqından ayırır. Hund. |
| + | 1926 m-ə qədərdir. Enliyarpaqlı mepiə- |
| + | lər var. Surami atırımı (949 m) |
| + | sahəsindəki tuneldən d.y. kecir. |
| + | SURAT— Hindistanda, Qucarat tita- |
| + | tında, Ərəbistan dənizi yaxınlıqın- |
| + | da ə Əh, 913 Mun (1981). Tapti |
| + | cayı sahilində port. D.y. qovpaqı. |
| + | Bədii sənətkarlıq mərkəzidir. To- |
| + | xuculuq, yeyinti, gaqız sənayesi muəs- |
| + | sisələri var. Hindistanda ilk ingi- |
| + | lis ticarət faktoriyası S.-da yara- |
| + | dəlmikllır (1613). |
| + | |
| + | SURAXANI —mine |
| + | gen-kukurdludur. zərb.SSR-in Ab- |
| + | HTEDOH y-a-nda, Bakı p1.-nin iim.-i1,.- |
| + | ində, Suraxanıdadır. Abuleron yailı |
| + | əhəngdaptılı, gilli və qumlu suxur- |
| + | larla əlaqədardır. Bir necə quyu va: |
| + | sitəsilə hasil olunan suyun gun- |
| + | dəlik debiti təqr. 30 min l, mineral- |
| + | lapma dərəcəsi 5,4—9,3 q/l-dir. |
| + | SURAXANI — Abtperon y-a-nda ya- |
| + | |
| + | |
| + | al s hidro- |
| + | |
| + | |
| + | 81 |
| + | |
| + | |
| + | payınt məptəqəsi. Orconikidze r-nu- |
| + | nun mərkəzi. PQəhərətrafı elektrik |
| + | d.y. st. 19 əsrin əvvəllərində S,-da |
| + | neft sənayesi İapaHMara və inkitpa |
| + | etməyə bapladı. 4825 ildə S.-da 1 |
| + | aq neft quyusu var idi. 1859 ildə S.- |
| + | da Rusiyada ilk neftayırma z-du is- |
| + | tifadəyə verilmi, 1878—80 illər- |
| + | də Bakı—S.d.y. xətti cəkilmittdi. |
| + | 1901 ilin əvvəllərində burada mark- |
| + | sist dərnəyi yaradılmıpl1, sonralar |
| + | bolpeviklərin rəhbərliyi altında |
| + | numayilpt və tə”tillər kecirilmiyndi. |
| + | 1908 ildə Neft Sənayesi Fəhlələri |
| + | Həmkarlar İttifaqının ite”bəsi fəa- |
| + | liyyət gestərmipdir. S. fəhlələri |
| + | 1913 il umumi iyul tə”tilində, 1914 |
| + | il iyun numayiti və mitinqlərində |
| + | iptirak etmitdir. 1917—20 illər- |
| + | də S.-da bir sıra tə/til və numayit- |
| + | lər kecirildi (bax Bakı tə”tillə- |
| + | ə, C.-na € hYMMƏT? bolpevik təpgi- |
| + | latının pə”bəsi, fəhlə deputatla- |
| + | rı Soveti və Qırmızı qvardiya dəs- |
| + | tələri yaradılmıqdı. 1922 ilin ap- |
| + | relində əksinqilabcılar S. neft mə”- |
| + | dənlərində yankın tərətmitdilər. Ba- |
| + | kı fəhlələri yanqının səndurulmə- |
| + | sində beyuk fədakarlıq gestərmit, |
| + | İ. Lenin “Suraxanı neft mə"dən- |
| + | lərinin fəhlələrinə və Myhənöucnə- |
| + | rinəz teleqramında onları bu muna- |
| + | sibətlə təbrik etmitdi. Neft sənaye- |
| + | sinin bərpa və inkiptaf etdirilmə- |
| + | sində də S. fəhlələrinin xidməti |
| + | olmupdur. S.-da 18 əsrə aid Usta PTa- |
| + | kir turbəsi və atəigədə (bax Sura- |
| + | xanı atəigədəsi) talmıpdır. |
| + | S.-da balneoloji və palcıq mua- |
| + | licəxanaları var. Suyu Hidrogen-ku- |
| + | kurdludur. Burada, əsasən oynaq, ət- |
| + | |
| + | |
| + | raf sinirlərin xəstəliyinə, habelə |
| + | ӱrək-damar sisteminin sklerozuna |
| + | (baplanqıc dəvrundə) tutulanlar |
| + | |
| + | |
| + | mualicə olunur. S.-da 50 carpayı- |
| + | lıq xəstəxana var (1983). |
| + | |
| + | SURAXANI ATƏYYGƏDƏSİ— Bakı- |
| + | nın Suraxanı qəs.-ndə atəptərəst mə”- |
| + | bədi. Bepguqəli daxili həyəti əhatə |
| + | edən hucrələrdən və həyətin ortasında |
| + | tikilmiii ustu gӱnbəzlə ərtulən dərd- |
| + | bucaqlı cod mə"bədiəndən (ibadətgah- |
| + | dan) ibarətdir. Plan qurulupquna gerə |
| + | iqəhər karvansaralarına oxpiayır. |
| + | c Mӱqəddəs odxun (təbii yanar qazın) |
| + | saxlandıqı ibadətgahda oda sitayiti- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | lə əlaqədar muxtəlif dini ayinlər |
| + | icra edilir, qurbanlar gəsilirdi. |
| + | Həyətin ətrafındakı hucrələrdə isə |
| + | kahinlər, zəvvarlar və xidmətcilər- |
| + | yappayırdı. Abidə me”"marlıq həlli- |
| + | nə gərə hələ Midiya devrundən Azərb.- |
| + | |
| + | |
| + | 82 |
| + | |
| + | |
| + | SURAXANI LAY DƏSTƏSİ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | da yayılmıtp od səcdəgkahlarının ti- |
| + | kintisi ilə barlı olan ən"ənələri |
| + | əks etdirir. S.a.-nin əsası pqubhə- |
| + | siz ki, qədim zamanlarda qoyulmu:i- |
| + | dur. Lakin indiki binanı 48 əsrdə |
| + | Hindistanın Multan vil.-ndən gə- |
| + | lən atətpərəst tacir və zəvvarlar |
| + | tikdirmiplər (S.a. xalq arasında |
| + | catəpgahə, chind atəiygədəsin də ad- |
| + | lanır). Hucrələrin ӱzərindəki Hind |
| + | dilində yazılmı:n kitabələrdə atəii- |
| + | gədənin 1713 ildə tikildiyi goəstə- |
| + | rilir. İbadətkah isə ehtimal gi, qə- |
| + | dim atəpgədənin bunevrəsi ustundə |
| + | tikilmi, 19 əsrdə bura qaz boru- |
| + | su cəkilərkən Yenidən qurulmutidur. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Salamzade A. V., Arxitek- |
| + | tura Azerbaidjana XU1—X1X vv., B., |
| + | 1964: ApurbeNnli S., Ocerk istorii |
| + | srednevekovoqo Baku, B., 1964, |
| + | |
| + | |
| + | SURAXANI LAY DƏSTƏSİ (aeyni- |
| + | adlı yapqayıti məntəqəsinin adından)— |
| + | Abteron y-a və Abteron arxipelaqın- |
| + | da Məhsuldar qatın ust 1pe"bəsində |
| + | yuxarıdan birinci lay dəstəsi. İlk |
| + | dəfə 1921 ildə M. V. Abramovic ayır- |
| + | mıpdır. Gillərin qum və alevrit- |
| + | lərlə nəvbələtməsindən ibarətdir. |
| + | Kəsilitində bir necə qumlu horizont |
| + | var. Abteron y-a-nın bə”zi sahillə- |
| + | rində bu horizontlar neftli-qazlı- |
| + | dır. Qalınlıqrı Abieron y-a-nın mər- |
| + | gəzi hissəsində (Balaxanı, Suraxanı, |
| + | |
| + | |
| + | Qaracuxur) 350—600 mm, c.-da (Zirə, |
| + | Bahar, 28 Aprel, Qaradaq və s.) 1200— |
| + | 1350 m-dir. | |
| + | |
| + | SURAXANI NEFT 1ATAFDbİ—Aö- |
| + | |
| + | |
| + | peron y-a-nda Bakı it,-ndən 15 km i1,- |
| + | də eyniadlı yatayınt məntəqəsi r-nun- |
| + | dadır. Yataq Fatmayı-Zır antikli- |
| + | nal zonası uzərində meridional is- |
| + | tiqamətdə uzanan asimmetrik braxi- |
| + | antiklinal qırhipıqla əlaqədardır. |
| + | Qırhpiıqın it, qanadı 7—269, q. qana- |
| + | dı 4—10* bucaq altında yatır. Stra- |
| + | tiqrafik dərinlik artdıqca layların |
| + | yatım bucaqı artır və qırınıqın |
| + | oxu 11.-ə doqru yerini dəyitir. Qırı- |
| + | ptıq bir sıra fayla muӱrəkkəblətmiit- |
| + | dir. Yataqın geoloji qurulutunda Ab- |
| + | peron, Akcaqıl və Məhsuldar qat cə- |
| + | kuntuləri eyrənilmizidir. Məhsuldar |
| + | qatın kəsilittində 30-dan cox neft- |
| + | li-qazlı istismar obyekti atkar edil- |
| + | miidir. Neftin xus.c. Məhsuldar qa- |
| + | tın ust iv "bəsində O,776 (ust hori- |
| + | soHT"nap/na), 0,800—0,870, anT mte 6ə- |
| + | cuHnə Ü,8590—0,910. |
| + | “:SURAXANI NEFT MƏ”DƏNLƏRİ- |
| + | NİN FƏHLƏLƏRİNƏ VƏ MUHƏN- |
| + | AVMVCRƏPMHƏ?—B. İ. Leninin 1922 |
| + | il aprelin 28-də gəndərdiyi teleq- |
| + | ram, Bakının Suraxanı neft-mə”- |
| + | dən r-nunda aprelin 9-dan 10-na ke- |
| + | cən gecə eserlərin tərətdiyi Yanqın |
| + | haqqında A. Serebrovskinin mə"lu- |
| + | matından sonra gəndərilmitdir |
| + | (Əsər.tam.gull.c.94, səh. 288). İlk |
| + | dəfə 1922 il mayın 3-də cBakinski |
| + | abocik qəzetində cap olunmupidur. |
| + | ksinqilabi quvvələr Suraxanıda |
| + | neft mə"dənlərini yandırmaqla gənc |
| + | Sovet həkumətinə zərbə vurmaqa ca- |
| + | lıpqırdı. 3 gun davam edən cətin mu- |
| + | barizə nəticəsində fəhlələr yanqı- |
| + | nı səndurərək beyuk zərərin qaripı- |
| + | sını aldılar. Lenin Bakı |
| + | neftcilərinin əməyini yuksək qiymət- |
| + | ləndirərək yazırdı: cHəyat ucun cox |
| + | bəyuk təhlӱkə ipəraitində yanqını |
| + | sendurmuti olan mə“dənlərin fəhlə və |
| + | mӱhəndislərinin gestərdikləri qeyri- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | adi qəhrəmanlıq və fədakarlıq fakt- |
| + | ları ilə tanın olduqdan sonra, Sovet |
| + | Rusiyası adından Suraxanı neft mə”- |
| + | dənlərinin fəhlə və muhəndislərinə |
| + | təpəkkur etməyi ezumə borc bili- |
| + | rəm. .... fəhlə respublikasının eser- |
| + | aqqvardiyacı dutimənlərinin fasilə- |
| + | siz qəsdlərina baxmayaraq, Sovet res- |
| + | publikası butun cətinliklərdən qa- |
| + | |
| + | libiyyətlə cıxacaqdırı. |
| + | Suraxanının mərkəzi meydanın |
| + | da V. İ. Leninin barelyefi olan obe- |
| + | lisk qoyulmuidur. Mərmərin ustundə |
| + | teleqramın mətni həkk olunmuzidur. |
| + | SURBARAN (Liqraqap) Fransisko |
| + | (7.11.1598, Fuente de-Kantos, Bada- |
| + | xos—27.8.1664, Madrid)—ispan boya- |
| + | karı. S. yaradıcılırı ucun muqəddəs- |
| + | lərin həyatı məvzusunda kompozisiya- |
| + | lar xususilə xarakterik olmustidur |
| + | (“Papa X Qriqorinin secilməsi vaxtı |
| + | mӱqəddəs Bonaventuranın dua etməsin, |
| + | 1629, Drezden PTəkil Qalereyası), Er- |
| + | kən yaradıcılıqrına Karavacco guc- |
| + | lu tə"sir etmiipdir (Sevilya bati kil- |
| + | səsindəki mucqəddəs Pyotr kapellası- |
| + | nın retablosu, 1625), 1630—40-cı il- |
| + | lərdə S. monumental və lakonik ob- |
| + | razlar yaratmıqidır (4 Muqəddəs Lav- |
| + | peHTHə, 1636, Ermitaj, Leninqrad). |
| + | 1660-cı illər yaradıcılıqında emo- |
| + | sionallıq guӱclu olmutdur (4 Madon- |
| + | emr. . m |
| + | |
| + | |
| + | 1 1 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | H |
| + | ü. | |
| + | və “7 |
| + | Hə ii ATİ . ki |
| + | |
| + | |
| + | m" ii 7 | |
| + | q |
| + | | "7 R |
| + | |
| + | |
| + | " kü |
| + | |
| + | Dul YA “tü , |
| + | F. Cypöapan, 4Kənu Bipmmiis. |
| + | |
| + | Tərp. 1632—33. Metropoliten-muzey |
| + | N yu-York. |
| + | |
| + | nanın yeniyetməlik devruv, təqr. 1660, |
| + | caCarmıxa cəkilməə, 1660-cı illərin |
| + | əvvəli, hər ikisi Ermitaj). Mifo- |
| + | loji səhnələr, portretlər və natur- |
| + | mortlar da cəkmiptdir. |
| + | SURDAS (təqr. 1483, Dehli yaxınlı- |
| + | qında, Sihin—təqr.1563, Mathura ya- |
| + | xınlıqında, Parasoli k.)—hind (pan- |
| + | ri, muqənni, vaiz. Dunyageru və |
| + | poetik iste"dadı qədim Hind ədəbiyya- |
| + | tı, xususilə *Mahabharata və cRa- |
| + | mayanaqnın tə”siri ilə formalail- |
| + | mıtpdır. Yaradıcılıqı bhaxti hə- |
| + | rəkatı ən"ənələri ilə baqlıdır. c“Sur- |
| + | dasın 1ile"r diyasız lirik-epik poe- |
| + | masında xalq həyatının geniii mən- |
| + | zərəsi əksini tapmındır. |
| + | |
| + | |
| + | Əsəri: Mope pozzii Surdasa, ot- |
| + | rıvki, vkn.: Klassiceskan pozzil İndii, |
| + | ən Koren, Vıetnama i İponni, M., |
| + | 1977. |
| + | |
| + | |
| + | Ədl" Pvetkov KO. V., Surdas i |
| + | eqo pozzin, M., 1979, |
| + | |
| + | SuURDOKAMERA (lat. ziqdiz—səssiz, |
| + | xəlvət -- kamera) — kosmonavtların |
| + | izolyasiya vəziyyətinə, yə”ni mərkəzi |
| + | sinir sisteminə impulslar axını- |
| + | nın azaldılması pərantinə dezumlu- |
| + | luyunu yoxlamaq ucun divarları səs |
| + | kecirməyən xususi otaq. Kosmik ucuil |
| + | iqəraitinin bə"zi parametrlərini imi- |
| + | tasiya etməyə imkan verdiyindən kos- |
| + | monavtların hazırlanması və secil- |
| + | məsində muhum rol oynayır. |
| + | SURDOPEDAQOGİKA (lat. ziqdi5— |
| + | kar--pedaqogika)— dƏefektologiyanın |
| + | bir sahəsi: kar və zəif eiyidən uilaq- |
| + | ların tə"lim-tərbiyəsi problemlərini |
| + | eyrənir. Eilitmə qabiliyyəti pozul- |
| + | muzp ulpaqlara tə"lim verməyə ilk cəhd |
| + | 16—17 əsrlərdə İspaniyada gəstəril- |
| + | mipdir. 18 əsrin axırında Fransa |
| + | və Almaniyada, 1806 ildə isə Rusiya- |
| + | da (Pavlovsk) karlar ucun ilk təd- |
| + | ris mӱəssisələri yaradılmındı. |
| + | Larksizm-leninizm pedaqogikasının |
| + | umumi prinsiplərinə əsaslanan sos- |
| + | vet S.-sı kar və zəif eptidən uptaqla- |
| + | rın hərtərəfli inkitpafına, onlara |
| + | muvafiq bilik və sənət eyrədilməsinə |
| + | xidmət edir. Sopet S.-sı əz tə”lim |
| + | metodlarını təkmillətdirmək məqsə- |
| + | dilə psixologiya, akustika, fiziolo- |
| + | giya, dilpqunaslıq, loqopediya və s. |
| + | elmlərin nailiyyətlərindən istifadə |
| + | edir. Sovet S.-sının mərkəzi SSRİ |
| + | Pedaqoji EA Elmi-Tədqiqat Defekto- |
| + | logiya İn-tudur. Sovet S.-sının in- |
| + | kipafı N. M. Laqovski, F. A. Rau, |
| + | L. S. Vıqotski və 6.-nın adı ilə |
| + | baqlıdır, |
| + | |
| + | Sosialist və bir sıra kapitalist |
| + | elkələrinin elmi-pedaqoji mərkəz- |
| + | lərində də S.-nın nəzəri və əməli |
| + | problemləri eyrənilir. |
| + | |
| + | SURƏ (ər. 5 )|–)—Quranın fəsli. Qu- |
| + | randa cəmi 114 S. vardır. Hər S. mux- |
| + | təlif saylı (Z-dən 286-ya qədər) ayə- |
| + | lərə (pe”rlərə) bəlunur. Xronologiya |
| + | və məntiqi ardıcıllıq baxımından |
| + | pərakəndə duzulmuli həp C, ea mətni |
| + | daxilindəki hər hansı bir səz, (məs., |
| + | cBakara—cinəkə, c“Nisət — cqadın- |
| + | larə, *“Yasinə, €Tahasş nə c,), yaxud |
| + | fəslin batlandıqı ilk hərf ilə |
| + | adlandırılmısdır. |
| + | |
| + | SURƏT (ər. =,,2—uӱz, nusxə), Hu - |
| + | quqda— hər hansı sənədin mətninin |
| + | uzunun dəqiq cıxarılması. SSRİ- |
| + | də notarial qaydada təsdiq olunmui |
| + | S. sənədin əsli ilə (orijinalla) |
| + | eyni hӱquqi quvvəyə malikdir. |
| + | SURƏT, plastik sənətdə — |
| + | bədii əsərin muəllifin oəzu, yaxud |
| + | baiqa - rəssam tərəfindan tiplənmii |
| + | təkrarı. Əsərin surati (əgər S. sax- |
| + | tagarlıq məqsədilə istifadə olunmur- |
| + | sa) orijinaldan iplənmə texnikasına |
| + | və əlcusunə gərə fərqlənə bilər: an - |
| + | caq orijinalın kompozisiyası və usu- |
| + | lu surətdə dəqiq əks olunmalıdır. |
| + | SURƏT (riyaziyyatda)- bax |
| + | Kəsr. |
| + | |
| + | SURƏT HAFİZƏSİ —– insanın təbiat |
| + | və Həyat levhələrini, səs, iy və ladı |
| + | Yadda saxlamaq və təsəvvurundə can- |
| + | landırmaq qabiliyyəti. Bax Hafizə. |
| + | SURƏTCİXARMA –1) muxtalif ma- |
| + | teriallardan ma"mulat hHazırladıq |
| + | da pəstah uzərində hazırlanacaq mə”- |
| + | muӱlatın “baran (kontur) və ya for- |
| + | masının (həcmcə) alınması prose- |
| + | si. Proses surətcıxaran hissə ilə |
| + | təchiz edilmii torna, frez və 6. dəz- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | SURİYA |
| + | |
| + | |
| + | 83 |
| + | |
| + | |
| + | gahlarda, yaxud xususi şirətcıxarma |
| + | dəzgahlarında aparılır. Pəstahda |
| + | profil kontur və ya forma almaq ucun |
| + | iablon, numunə, model və s.-dən isti- |
| + | fadə edilir. 2) Fotoqrafik təsvirin |
| + | cap formasının uçzərinə kecurulməsi |
| + | prosesi. |
| + | SURƏTCİXARMA, sənədlərin |
| + | surətlərinin cıxarıl- |
| + | ması—muxtəlif sənədlərin (oriji- |
| + | Kalların) surətlərinin (kopiyası- |
| + | nın) hazırlanması prosesi. S. lazı- |
| + | mi konstruktor, texnoloji,mə”lumat- |
| + | sorru və s, sənədlərin operativ ha- |
| + | zırlanmasının muhum mərhələlərin- |
| + | dən biridir. İpqıqla, foto, elektro- |
| + | qrafiya, elektron və termosurətcı- |
| + | xarma usulları daha cox yayılmın- |
| + | dır. S. usulu surətin tirajından |
| + | (sayı), onların hazırlanma vaxtın- |
| + | dan, surəthazırlanmanın keyfiyyətin- |
| + | dən və dəyərindən asılı olaraq se- |
| + | cilir. İpıqla S, (diazosurətcı- |
| + | xarma) texniki sənədlərdən surətlər |
| + | hazırlanmasının əsas usullarından |
| + | biridir. Surətləri uzəri diazobir- |
| + | ləpmənin suda məhlulu ilə ərtulmui |
| + | kaqrız, kalka və plyonkada hazırlayır- |
| + | lar. Bu usul diazobirlətmələrin |
| + | ipıqın tə”sirindən boya əmələgətirən |
| + | maddə itirməsi qabiliyyətinə əsaslan- |
| + | mhppdır. İqztıqla S.-da surətlərin |
| + | hazırlanması nisbətən ucuz və tez |
| + | bapa gəlir. Bu usul istənilən for- |
| + | matlı orijinalın surətini almaqa |
| + | imkan verir. Fotosurətcı- |
| + | xarmada (fotoqrafiya prosesinin |
| + | kəməyi ilə S.) daha yuӱksəkkeyfiyyətli |
| + | surətlər alınır. Fotomaterialların |
| + | nisbətən baha olmasına baxmayaraq, bu |
| + | usul surət və cap formaları hazırla- |
| + | maq ucun ən cox yayılmın csul ola- |
| + | raq qalmaqdadır. Elektroqra- |
| + | fiya usulu ilə S. adi kaqızda yuk- |
| + | səkkeyfiyyətli tək-tək surətlər, habelə |
| + | ofset capı ucun cap forması almaqa |
| + | imkan verir. Elektron S. elek- |
| + | trik (qıqılcım) botpalmasının isti- |
| + | lik tə”sirindən istifadəyə əsaslanır. |
| + | Ondan plastik kutlədən hazırlanan |
| + | plyonkada trafaret (rotator) cap for- |
| + | malarının hazırlanmasında geniyi |
| + | istifadə edilir. Termosurət- |
| + | cıxarma cəld S. usullarından |
| + | biridir. Bu usulla çzərində mətn, rə- |
| + | qəm və ya qrafik informasiya olan və- |
| + | rəq orijinalın 3—10 san ərzində su- |
| + | rətini almaq olur. Surətlər əsasən, |
| + | uzəri termohəssas təbəqə ilə ertul- |
| + | mupq yarımpəffaf kaqızda hazırla- |
| + | nır. Bu usulla hazırlanan surətlə- |
| + | rin keyfiyyəti adətən yuksək olmur. |
| + | ənədləri kicik və orta tiraj- |
| + | larla operativ coxaltmaq ucun ope- |
| + | rativ poliqrafiyanın metod və tex- |
| + | niki -vasitələrindən (rotator, hek- |
| + | toqraf, ofset capı ucun mapın) is- |
| + | tifadə edilir. |
| + | SURƏTCİXARMA APARATI —–mux- |
| + | təlif material və sənədlərin surəti- |
| + | ni Hazırlamaq ucun itlədilən apa- |
| + | rat. Surətcıxarma prosesinin prin- |
| + | |
| + | |
| + | sipinə gərə S.a., əsasən, ippıqla S.a.- |
| + | na, elektron, foto, elektrofotoqra- |
| + | iya və s. S.a.-larına ayrılır. |
| + | |
| + | |
| + | S Rİ-də ipıqla və elektroqrafiya |
| + | usulu ilə S.a.-ları daha cox yayıl- |
| + | mızpdır. Mikrofotosurətcıxarma və |
| + | secmə capı uӱcun baxma-surətcıxar- |
| + | ma aparatları da S..a.-na aid edi- |
| + | |
| + | |
| + | lir. Bax həmcinin Surətcıxarma |
| + | (sənədlərin surətlərinin cıxarıl- |
| + | ması). |
| + | |
| + | |
| + | ci9 |
| + | |
| + | |
| + | SURƏTCİXARMA DƏZGAHI—mux- |
| + | təlif materiallardan məmulatlar ha- |
| + | zırlandıqda onların uzərində ıa6- |
| + | lon, numunə, model və certyoj (kopir) |
| + | uzrə əyrixətli və ya yastı səthlər al- |
| + | maq ucun dəzgah. Əsas qoviyarı surət- |
| + | cıxaran hissədir. Bu Hissə kopir uz- |
| + | rə istənilən profil (forma) səthi |
| + | almaq ucun dəzgahda alətin mӱrəkkəb |
| + | hərəkətini təqmin edir. Surətcıxaran |
| + | torna, frez və pardaq dəzgahları ge- |
| + | nipi yayılmıtdır. Naxhitları, hərf, |
| + | rəqəm və s.-ni həkk etmək ӱcӱn iplə- |
| + | dilən dəzgahlar da S.d. adlanır. S.d.- |
| + | nda ekssentriklər, titamplar, fiqurlu |
| + | mebel elementləri və s. hazırlanır. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | SURİYA (,.), Suriya Ərəb |
| + | Respublikası |
| + | (4, zY1 XəaL 4 əz /)) |
| + | Umumi mə”lumat. Yaxın PTərqdə, |
| + | Aralıq dənizinin it, sahilində dəv- |
| + | lət. Qurkiyə, İraq, İordaniya, İsra- |
| + | il və Livan ilə həmsərhəddir. Sah. |
| + | 185,2 min km?, 10,4 mln. (1981). |
| + | Paytaxtı Dəməiq it.-dir. S. inziba- |
| + | ti cəhətdən 14 muhafazaya bəlunur. |
| + | Dəvlət qurulumu, S. resp.-dır. |
| + | 1973 il Konstitusiyası quvvədədir. |
| + | Devlət batcısı 7 il mucddətinə se- |
| + | cilən prezidentdir. Qanunverici ha- |
| + | kimiyyət orqanı 4 il muddətinə seci- |
| + | lən Xalq Purasıdır (parlament). İc- |
| + | ra hakimiyyətini prezident və Na- |
| + | zirlər Purası həyata kecirir. |
| + | Təbiət. S. ərazisinin cox hissə- |
| + | si q.-dən it.-ə alcalan (1000 m-dən |
| + | 500—200 m-dək) yayladır. Əlkənin |
| + | q.-ində bir-birindən meridional is- |
| + | tiqamətdə tektonik cəkəklik vasitəsi |
| + | ilə ayrılmıpq 2 daq massivi uzanır: |
| + | pt. massivi Antilivan D-rı (Hund. |
| + | 2814 m-dək) və s., q. massivi isə Cəbəl |
| + | Ənsariyyə silsiləsindən (Hund. 1562 m- |
| + | dək) ibarətdir. Əlkənin c.-q.-ində |
| + | Cəbəl-əd-Durz vulkanik massivi (Hhund, |
| + | 1803 m-dək), c.4p.-ində Suriya səhra- |
| + | sının bir hissəsi, (im.-p.-ində Cəzi- |
| + | rə platosu( hund. 200—450 m), Aralıq |
| + | dənizi sahili boyunda ensiz (20—Z0 g.m) |
| + | sahilyanı ovalıq yerləptir. Faydalı |
| + | qazıntıları: neft, təbii qaz, dəmir |
| + | filizi, manqan, xrom, fosforit, as- |
| + | falt, xərək duzu, qonur kemur. İQ- |
| + | limi subtropikdir: sahilboyunda yum- |
| + | paq, rutubətli qıtqı və isti, quru |
| + | yayı olan Aralıq dənizi tipli (orta |
| + | temp-r yanvarda 122, avqustda 272S: |
| + | illik Yaqrıntı təqr. 700 mm), darlıq |
| + | sahələrdə mӱlayim-isti (illik yaqın- |
| + | tı 1500 mm-dək), daxili r-nlarda gon- |
| + | tinental, səhra tiplidir (orta temp-r |
| + | yanvarda 4"S, avqustda təqr. 339SŞ il- |
| + | lik yaqıntı Suriya səhrasında 100 |
| + | mm-dək). Yay aylarında isti, quru |
| + | XƏMCHH EKYTƏ)H əsir. Ən bəyӱk cayı Fə- |
| + | ratdır. 1Pm.-i. sərhədi boyu Dəclə |
| + | cayı axır. CHoxlu gəl (əksəriyyəti |
| + | iyordur) var. Əlkənin cox hissəsinin |
| + | |
| + | |
| + | bitki ertuyu boz torpaqlarda inkitlaf |
| + | etmiiq yarımsəhra və səhra tiplidir. |
| + | 11m.-da və q.-də quru cəl bitkiləri, |
| + | daqlarda isə kol bitkiləri (makvis |
| + | və qarriqa) geni yayılmıtidır. Hey- |
| + | vanları: zolaqlı kaftar, canavar, |
| + | caqqal, karakal, antilop, vəhiti ulaq, |
| + | Suriya ayısı, qayakecisi və s. Coxlu |
| + | gəmirici BƏ həməparT var. |
| + | |
| + | Əhali, Əsasən, ərəblərdir |o cum- |
| + | lədən təqr. 250 min Fələstin qacqı- |
| + | nı (1980)). Kurdlər, ermənilər, turk- |
| + | mənlər, tӱrklər, cərkəzlər, qaracı- |
| + | lar və 6, xalqlar da yaiayır. Rəsmi |
| + | dil ərəb dilidir. Əhalinin təqr. |
| + | 8594-i mӱsəlmandır. İptləyən əhali- |
| + | nin 5096-dən coxu k.t.-nda calıptır |
| + | (1980). QPəhər əhalisi təqr. 5096 -dir. |
| + | Əsas iəhərləri: Dəməpq (1,2 mln. |
| + | 1981), Hələb, Homs, Həma və s. |
| + | |
| + | Tarixi ocerk. S. ərazisi Apları |
| + | Paleolit devrundən məskunlaiqmın- |
| + | dır. E.ə. 3-cu minilliyin 2-ci yarı- |
| + | sı—2-ci minilliyin əvvəlində S.- |
| + | nın əsas əhalisi amori (bax Amori- |
| + | lər) tayfaları olmutlar. E.ə, təqr. |
| + | 1500 ildə S. Misir fir”onlarının |
| + | hakimiyyəti altına dupdu. E.ə. 1 |
| + | əsrdə kəcəri arami tayfaları S.-ya |
| + | soxuldu və tədricən yerli əhali ilə |
| + | qaynayıb qarıpdı. E.ə. 1-ci minilli- |
| + | yin əvvəlində S. ərazisindəki xırda |
| + | dəvlətlərin ittifaqları yarandı. |
| + | S. e.ə. 8 əsrin 2-ci yarısında Assu- |
| + | riyanın, e.ə. 7 əsrin sonunda Yeni Ba- |
| + | bil padpahlıqının, e.ə. 539 ildə Əhə- |
| + | mənilərin hakimiyyəti altına dutidu. |
| + | E.ə. 333 ildə Makedoniyalı İsgəndə- |
| + | rin yaratdıqı dəvlətin, e.ə. 4 əsrin |
| + | sonunda Selevkilər dəvlətinin, e.ə, |
| + | 64 ildən Romanın tərkibinə qatıldı. |
| + | 2 əsrdən xristianlıq yayılmaqa öamı- |
| + | ladı. 4 əsrin sonunda S. Bizansın |
| + | əyalətinə cevrildi. 633 ildə S.-ya so- |
| + | xulan ərəb qopunları 640 ildə butun |
| + | əlkəni tabe etdilər. S.-nın ərəb ha- |
| + | kimi Muçaviyə 661 ildə əzunu xəlifə |
| + | e”qlan edərək xilafətin paytaxtını |
| + | Dəməpqə kecurdu. 8 əsrin ortaları- |
| + | nadək S, Əməvilər xilafətinin mə- |
| + | dəniyyət və siyasi mərkəzi oldu. S.-da |
| + | əhalinin ərəblətməsi və islamlaima- |
| + | sı prosesi gӱcləndi. Əməvilər dev- |
| + | rundə əhərlər və ticarət inkitaf |
| + | etdi. Abbasilər xilafəti dəvrundə |
| + | (8 əsrin ortalarından) S. əvvəlki |
| + | əhəmiyyətini itirdi. Abbasilər xila- |
| + | fətinin suqutu prosesində S.-nı Ti- |
| + | linilər ipqal etdi (878), 935 ildə |
| + | İhtidilərin, 969 ildə isə Fotimi- |
| + | lərin tabeliyinə gecdi. |
| + | |
| + | 114. əsrin 2-ci yarısında S.-nın be- |
| + | Yug hissəsini səlcuqlar ipeal etdi: |
| + | hərbi-len sistemi yayıldı. 1098 ildə |
| + | S.-nın 1pm.-q.-ində səlibcilərin An- |
| + | tioxiya knyazlıqı yarandı. 1188 ildə |
| + | Səlahəddin səlibciləri Antioxiya |
| + | knyazlıqının xeyli hissəsindən qovub |
| + | cıxardı. 13 əsrin 2-ci yarısından S, |
| + | Misir məmluklərinin hakimiyyəti al- |
| + | tına dutpdu: 1260 ildə movqolların |
| + | hucumuna mə”ruz qaldı. 14 əsrin 2-ci |
| + | yarısında epidemiyalar, yadelli bas- |
| + | qınları, mərkəzi hakimiyyətin qeyri- |
| + | sabitliyi, aqır vergilər S.-da iqtisa- |
| + | di və mədəni həyatın tənəzzulunə səbəb |
| + | oldu. 1516 ildə S. Osmanlı imperiya- |
| + | sının tərkibinə qatıldı. Osmanlı |
| + | imperiyasının 17 əsrin sonundan Öam- |
| + | lanan umumi bəhranı, mərkəzi Haki- |
| + | miyyətin zəifləməsi, vergilərin art- |
| + | ması, oturaq əhaliyə kecəri bədəvilə- |
| + | rin basqınları S.-da kənd əhalisi- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | | |
| + | ən, ” — |
| + | ku |
| + | |
| + | |
| + | Fi |
| + | Q m ə |
| + | 1 |
| + | Əs-Saqan .X— ———jj. |
| + | F |
| + | |
| + | |
| + | fa. —- |
| + | |
| + | |
| + | R | Palı upa |
| + | 27 = 1 k " Əl-Qaryəteyh ? |
| + | | //, ər D m "1406 isi ə |
| + | də 2629) yal ə |
| + | DQuteyfa "4 dSə6-Biyar |
| + | |
| + | |
| + | = |
| + | ——-ӧ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ə |
| + | |
| + | |
| + | = |
| + | |
| + | |
| + | s ə |
| + | |
| + | |
| + | ə ər |
| + | ə l-Bəyyud |
| + | |
| + | |
| + | di" |
| + | |
| + | |
| + | ə |
| + | |
| + | |
| + | ( öc-Cürnə “. |
| + | .* " |
| + | |
| + | |
| + | ı |
| + | |
| + | |
| + | İ |
| + | |
| + | |
| + | c əş əzən | s . TSŞA R |
| + | ii inə Çə oh A” cilübm —”— |
| + | -C ə (Zila ə" v yeblir? “—— | |
| + | |
| + | |
| + | “ə |
| + | |
| + | |
| + | 1 Ərəb dəvlətinin ərazisi |
| + | |
| + | |
| + | = Qeyd İsrail dəvlətinin sərhəd- |
| + | ləri BMT Baiy məclisinin 29 X11947 |
| + | |
| + | |
| + | il tarixli |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | qararına əsasən gəstə- |
| + | |
| + | |
| + | |rilmiuldir |
| + | |
| + | |
| + | nin, əkin yerlərinin azalmasına, tez- |
| + | tez aclıqların bat verməsinə KƏTH- |
| + | rib cıxardı. Xarici ticarətdə kapli- |
| + | tulyasiya rejiminin ustunluklərin- |
| + | dən istifadə edən Avropa eznkənəpH |
| + | tacirlərinin rolu artdı. 19 əsrin |
| + | ortalarından Avropa dəvlətlərinin |
| + | |
| + | |
| + | .-ya ticarət ekspansiyası və maliyyə. |
| + | |
| + | |
| + | kapitalı ixracı gucləndi. |
| + | 20 əsrin əvvəlində butun Osmanlı |
| + | imperiyası kimi S. da imperialist |
| + | devlətlərinin yarımmustəmləkəsinə |
| + | cevrildi: əmtəə-pul mӱnasibətlərinin |
| + | inkipyafı, natural təsərrufat və sex |
| + | qurulutunun daqılması gӱcləndi, iri |
| + | xususi torpaq sahibliyi məhkəmləndi, |
| + | ərəb burjua millətciliyi meydana |
| + | gəldi. Beyuk Oktyabr sosialist inqi- |
| + | labı S.-da milli azadlıq hərəkatı- |
| + | nın gӱclənməsinə bəyuk təsir gəs- |
| + | tərdi. 1918 ilin sentyabrında əlkə- |
| + | nin c.-unda Turkiyə əleyhinə usyan |
| + | baplandı. Sentyabrın 30-da Dəmətq |
| + | azad edildi. Ərəblərin cistiqlaliyyə- |
| + | tiz e"”lan olundu. Lakin turk əsarə- |
| + | tini imperialist dəvlətlərinin İƏB- |
| + | vəlcə İngiltərə, sonra isə İngiltərə- |
| + | Fransa sazipinə (1919) əsasən Fran- |
| + | say Həkmranlıqı əvəz etdi. 1920 ilin |
| + | aprelində S, Fransanın mandatlıqı |
| + | altına gecdi (Millətlər Cəmiyyəti |
| + | PQurası Fransanın mandatını 1923 |
| + | ildə təsdiq etdi). S. xalqı ipəalcı- |
| + | lara inadlı mӱqavimət gestərdi. 20- |
| + | ci illərin ortalarından milli azad- |
| + | lıq Hərəkatı- yeni mərhələyə qədəm |
| + | qoydu, əri xırda burjua un- |
| + | surləri, zəhmətketi kəndlilər bu ə |
| + | barizəyə daha fəal qopuldular. 1924 |
| + | ildə yaradılmın Suriya Kommunist |
| + | Partiyası milli azadlıq hərəkatın- |
| + | na muhum rol oynadı. Millətci bur- |
| + | jua partiyaları yarandı. 1925—27 |
| + | illərdə azadlıq usyanı butun S.-nı |
| + | burudu. Fransız ipqalcıları usyanı |
| + | amansızlıqla yatırdılar. KHHHH |
| + | dunya muharibəsində Fransa təslim |
| + | olduqdan sonra (1940, iyun) S. fa- |
| + | pist dəvlətləri— Almaniya və İtali- |
| + | yanın nəzarəti altına dutidu. Əlkə- |
| + | |
| + | |
| + | də fatiizmə və eBumus Hakimiyyət or- |
| + | qanlarına qarpı KEHHHLIƏHƏH MYTaBH- |
| + | mət hərəkatı 1941 ilin iyun-iyulunda |
| + | İngiltərə və “Azad Fransag qopun- |
| + | larının faiistləri S.-dan qovmasın- |
| + | da muhum rol oynadı. | |
| + | 1941 il sentyabrın 27-də S.-nın |
| + | istiqlaliyyəti formal e"lan edildi |
| + | (Fransanın mandatı yalnız 1943 ilin |
| + | dekabrında ləkv olundu). 1944 il iyu- |
| + | lun 21—22-də SSRİ ilə diplomatik |
| + | mӱnasibətlər yaradıldı. 1945 ilin |
| + | fevralında S. Həkuməti faiist Al- |
| + | maniyasına və Yaponiyaya muharibə |
| + | e”qlan etdi. S. xalqının inadlı mu- |
| + | barizəsi və SSRİ-nin BMT-də fəal |
| + | diplomatik keməyi nəticəsində İNn- |
| + | giltərə və Fransa qoptunlarını C, |
| + | ərazisindən cıxarmaqa məcbur oldu- |
| + | lar. Sonuncu yadelli əsgərin S. tor- |
| + | paqını tərk etdiyi gun (1946, 17 ap- |
| + | rel) hər il əlkədə milli bayram ki- |
| + | mi qeyd edilir. 1948—49 illərdə S. |
| + | ərəb əlkələrinin İsrail təcavuzu |
| + | əleyhinə hərbi əməliyyatlarında i1- |
| + | tirak etdi. 50-ci illərin ortaların- |
| + | da S.-nın siyasəti acıq antiimperia- |
| + | list xarakter kəsb etdi. S. Misirə |
| + | qapiqı,. İngiltərə— Fransa—İsrail |
| + | təcavuzu (1956) zamanı Misir xalqı- |
| + | na fəal yardım gəstərdi. Ӧlkədə de- |
| + | mokratik hərəkat genipləndi. Suriya |
| + | Kommunist Partiyasının nufuzu art- |
| + | dı, ərəb əlkələri və sosialist dəv- |
| + | lətləri ilə munasibətlər mehkəmlən- |
| + | di. 1958 ilin fevralında S, Misir- |
| + | lə vahid dəvlətdə— Birlətmiint Ərəb |
| + | Respublikasında (BƏR) birləidi. |
| + | 1961 ilin sentyabrında S.-da dəvlət |
| + | cevriliti nəticəsində C, BƏP Təpk- |
| + | bindən cıxdı. 1963 ilin martında |
| + | S.-da Ərəb Sosialist Dircəlit Par- |
| + | tiyası (ƏSDP) hakimiyyətə gəldi. Par- |
| + | tiya daxilindəki mubarizə 1966 il |
| + | fevralın 23-də sosial-iqtisadi də- |
| + | yipikliklərin dərinlətdirilməsi |
| + | proqramı ilə cıxhın edən ƏSDİP-nin |
| + | sol, inqilabcı-demokratik cinahının |
| + | qələbəsi ilə bata catdı. 1967 ilin |
| + | iyununda S. İsrailin təcavuzunə mə"- |
| + | |
| + | |
| + | ruz qaldı (bax İsrailin ərəb əlkələ- |
| + | rinə qariqı təcavuzu), S. ərazisinin |
| + | bir hissəsi zəbt edildi. ƏSDP-də da- |
| + | xili siyasət və ərəb devlətləri ara- |
| + | sındakı munasibətlər məsələləri uzrə |
| + | ixtilaflar nəticəsində 1970 ildə dəv- |
| + | lət rəhbərliyində dəyitmikliklər edil- |
| + | di. Yeni rəhbərlik mӱtərəqqi sosial- |
| + | iqtisadi dəyiikliklər və əlkə həya- |
| + | tının demokratikləndirilməsi xət- |
| + | tini davam etdirdi. |
| + | |
| + | 1973 il martın 12-də ӱmumxalq re- |
| + | ferendumu nəticəsində qəbul edilmii |
| + | yeni konstitusiyaya əsasən S. sosia- |
| + | list xalq demokratik resp.-sı e lan |
| + | edildi. S. 1973 ilin sentyabrında |
| + | ərəb əlkələri ilə birlikdə İsrail |
| + | əleyhinə hərbi əməliyyatlarda ipti- |
| + | rak etdi. 1974 ildə S. ilə İsrail |
| + | arasında əldə edilmiiy saziii əsasın- |
| + | na nura, edilmi ərazinin bir hissə- |
| + | si S.-ya qaytarıldı. S. İsrail qo- |
| + | iqunlarının ityqal olunmuid butun |
| + | ərəb torpaqlarından cıxarılması və |
| + | |
| + | ələstin xalqının qanuni huquqları- |
| + | nın tə”min edilməsi əsasında Yaxın |
| + | PPərq bəhranının siyasi Yolla nizama |
| + | salınması, SSRİ və digər sosialist |
| + | devlətləri ilə əməkdatplırın məhkəm- |
| + | ləndirilməsi uqrunda cıxın edir. |
| + | S. həkuməti ABPQ-ın vasitəzciliyi |
| + | ilə Misir və İsrailin imzaladıqı |
| + | Kemp-Devid səvdələtməsini (1979, 26 |
| + | mart) qətiyyətlə pisləmiit, ərəb əlkə- |
| + | ləri nӱmayəndələrinin yuksək səviyyə- |
| + | də gecirilmit Baqdad konfransları- |
| + | nın (1978, Dİ qərarlarının hazır- |
| + | lanmasında və həyata gecirilməsində |
| + | fəal rol oynamıpdır. S.-nın SRİ |
| + | və digər sosialist əlkələri ilə əla- |
| + | qələri geniplənir. S. prezidenti Ha- |
| + | fiz Əsədin SSRİ-yə rəsmi səfəri- |
| + | zamanı SSRİ ilə S. arasında dost- |
| + | luq və əməkdatlıq haqqında muqavilə |
| + | imzalanmındır (1980, oktyabr). |
| + | İsrailin Livana qariı Yeni təcavu- |
| + | zunu (1982) və ABPT-ın təhriki ilə |
| + | imzalanmılil İsrail-Livan saziiini |
| + | (1983) qətiyyətlə pisləmii, Fələstin |
| + | xalqının qanuni huquqlarını muda- |
| + | fiə etmək və İsrailin təcavuzkar- |
| + | lıq siyasəti əleyhinə ardıcıl muba- |
| + | rizə aparmaq əzmində olduqunu oOilL- |
| + | dirmitdir. |
| + | |
| + | Siyasi partiyalar, həmkarlar it- |
| + | tifaqları və digər ictiman təiyki- |
| + | latlar. Ərəb Sosialist Dircəlii |
| + | tr tiası Çün Suriya Kommu- |
| + | nist Partiyası (SKP). Ərəb So- |
| + | sialist İttifaqı (ƏSİ)— |
| + | 1964 ildə yaradılmındır. OD 6 |
| + | Sosialist Partiyası(əSİ, |
| + | 1950). Sosialist-Yunnion- |
| + | cular partiyası (SYP, 1961). |
| + | Tərəqqipərvər Milli Cəb- |
| + | Hə (1972: ƏSDİ: SKP, ƏSİ, ƏSP və |
| + | SYP-i birləpdirir). mum fəh- |
| + | lə Həmkarlar İttifaqla- |
| + | rı Federasiyası—əsası 1938 |
| + | ildə qoyulmupdur. Kəndlilə- |
| + | |
| + | |
| + | rin Umumi Federasiyası |
| + | (1964). Suriya—Sovet Dost- |
| + | luqu Cəmiyyəti (1967). |
| + | |
| + | |
| + | İqtisadi-coqrafi ocerk. S. aqrar |
| + | əlkədir. 60-cı illərdən bailayaraq |
| + | mutərəqqi sosial-iqtisadi DƏYİİYİK- |
| + | liklər həyata gecirilir. Devlət bel- |
| + | məsinin rolu artır. K.t. koop.-ləri |
| + | yaradılır. Aqrar islahat həyata ke- |
| + | cirilir. K.t. ixracatın 2/3-yə qədə- |
| + | rivi verir. Əsasən, pambıq, buqda, |
| + | arpa, mərci, tutun becərilir. Bar- |
| + | cılıq, uzumculuk, bostancılıq, tərə- |
| + | |
| + | |
| + | . qadav dӧ ə avafif tə: |
| + | |
| + | |
| + | SURİYA |
| + | |
| + | |
| + | 85 |
| + | |
| + | |
| + | bə ———.———..”” |
| + | |
| + | |
| + | vəzciliklə məitul olunur. Zeytun |
| + | Yetipdirilir. Heyvandarlıq eksten- |
| + | siv xarakter daiıyır. Qaramal, da- |
| + | var, dəvə və s. saxlanılır. Balıq |
| + | ovlanır. Sənayedə xırda və yarım- |
| + | kustar muəssisələr ustundur. Toxucu- |
| + | Luq, yeyinti və tikinti materialları |
| + | sənayesi inkiiaf etmiidir. Əlkə iq- |
| + | tisadiyyatının inkipafında S.-nın |
| + | SSRİ və digər sosialist əlgələri |
| + | ilə əməkdailıqının rolu bӧeyuӱkdur. |
| + | SSRİ-nin iqtisadi və texniki kə- |
| + | məyi ilə S.-da neftcıxarma sənaye- |
| + | CH yaradılmıti, bir sıra muəssisə |
| + | (Fərat cayında hidroenergetika KOM- |
| + | pleksi, Əl-Kəbir cayında su qovipa- |
| + | RtI, azot gӱbrəsi, dəmir-beton ppipa- |
| + | lı z-dları və s.) Lə veril- |
| + | MHu, Laqakiya — Əl-Qamıllı d.y., |
| + | Yuğdək gərginlikli elektrik xətləri |
| + | cəkilmitndir. Neft e"malı, kimya sə- |
| + | nayesi yaradılmıtqdır. Polad prokat, |
| + | traktoryıqma, elektrik motorları, |
| + | akkumulyator, kabel, televizor z-dla- |
| + | rı və s. var. Kustar sənətkarlıq in- |
| + | kipaf etmindir. D.y.-larının uz. 1,7 |
| + | min km, avtomobil yollarının uz. |
| + | 18,7 min gəlir. (1981). Dəniz portla- |
| + | rı: Latakiya, Qartus, Baniyas. Ən be- |
| + | Yuk aeroport Dəməpqdədir, Boru kə- |
| + | məri nəql. var. İraq və Səudiyyə Ərə- |
| + | bistanındakı neft yataqlarını Bani- |
| + | yas və Tartus portları ilə əlaqələn- |
| + | dirən nəz kəmərləri S. ərazisindən |
| + | kecir. Pambıq məhsulları, dəri, yun, |
| + | vəə və s. ixrac olunur. Maptın, |
| + | avadanlıq və nəql. vasitələri, mineral |
| + | yanacaq, neft məhsulları, metal və me- |
| + | tal mə”mulatları, toxuculuq malları, |
| + | ərzaq və s. idxaledilir. Xarici ti- |
| + | carəti, əsasən, SSRİ və digər sosia- |
| + | list elkələri, Səudiyyə Ərəbistanı, |
| + | Yaponiya, Qərbi Avropa əlkələri və 6. |
| + | ilədir. Pul- vahidi S. funtudur. |
| + | Silahlı quvvələr. S.-nın silah- |
| + | lı qӱvvələri quru qopunları, HHQ |
| + | və HDQ-dən ibarət olub umumi sayı |
| + | 227,5 min nəfərdir (1978). Quru qo- |
| + | ipunlarında (HHM hissələri də da- |
| + | xil olmaqla) 200 min nəfər, təqr. |
| + | 2600 tank, 1600 zirehli transportyor |
| + | və deyuti mapını, 800 artilleriya si- |
| + | lahı, muxtəlif tipli raketlər və |
| + | s.. HHQ-də 25 min nəfər, təqr. 400 də- |
| + | yuti təyyarəsi, HDQ-də 2,5 min nəfər, |
| + | 26 dəyuiq gəmisi var. Silahlar və |
| + | Hərbi texnika xaricdən alınır. Jan- |
| + | darmeriya və sərhəd qoipunları da |
| + | var (umumi sayı 9,5 min nəfər). |
| + | |
| + | |
| + | bə I |
| + | |
| + | |
| + | "Yİ |
| + | |
| + | |
| + | c 7 |
| + | |
| + | |
| + | —– 2 |
| + | |
| + | |
| + | Homs məhəri yaxınlıqında qədim suqaldırıcı carx. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Səhiyyə. 1973 ildə S.-da əhalinin |
| + | hər min nəfərinə duiyən dorum sayı |
| + | 47,5, enyM caibi 13,3, hər min nəfər |
| + | diridoqulana gərə uttaq əlumu 22 ol- |
| + | mulidur. Mə”“də-barırsaq, vərəm, polio- |
| + | mielit, ulpaq infeksiyası, zəhrəvi |
| + | xəstəliklər genin yayılmındır. Əl- |
| + | kədə 6,9 min carpayılıq (əhalinin |
| + | hər 10 min nəfərinə 9,3 carpayı) 79 |
| + | xəstəxana, 10 dispanser, 3,1 min hə- |
| + | kim (əhalinin hər 10 min nəfərinə |
| + | 4 həkim), 682 stomatoloq, 1096 əczacı, |
| + | 3 minə yaxın orta tibb itcisi var |
| + | (1977). Tibbi yardım pulludur. Həkim |
| + | kadrlar 2 tibb, stomatoloji və əcza- |
| + | cılıq məktəblərində hazırlanır. |
| + | |
| + | Maarif. Əlkə istiqlaliyyət qa- |
| + | zandıqdan sonra savadsızlırın lər- |
| + | vinə, xalq maarifinin inkitafına, |
| + | milli kadrların hazırlanmasına |
| + | ciddi diqqət yetirilir. Maarif sis- |
| + | teminə 6 illik ibtidai məktəblər, 3 |
| + | illik natamam (hazırlıq) və 3 illik |
| + | tam orta məktəblər, 4 illik texniki |
| + | pepə məktəbləri, Həmcinin pedaqo- |
| + | ji kolleclər, un-tlər və in-tlar da- |
| + | xildir. SSRİ-nin keməkliyi ilə Hə- |
| + | ləbdə texniki pepə təhsili mərkəzi |
| + | yaradılmıpmdır. Bəyuk ali məktəb- |
| + | ləri: Dəmətq, Hələb, Latakiya un-t- |
| + | ləri, Dəmətqdə politexnik in-t, |
| + | PTərq musiqi in-tu, k.t. in-tu və s. Bə- |
| + | yuk kitabxanaları: Dəməpq və Hələb- |
| + | də milli kitabxanalar, Dəməpq un- |
| + | tinin kitabxanası. Muzeyləri: Də- |
| + | Məm Bə Hələbdə milli muzeylər, Əzəm |
| + | sarayı (Xalq sənəti muzeyi) və s. |
| + | |
| + | Elmi idarələr. Əsas elmi tədqi- |
| + | qatlar Ərəb və Dəməptq akademiyala- |
| + | rında, həmcinin un-tlərin elmi-təd- |
| + | qiqat bəlmələrində aparılır. Əl- |
| + | kədə elmi fəaliyyətə Elm uzrə Ali |
| + | PQura (təbiyyat və texnika sahələrin- |
| + | də), həmcinin İncəsənət, Ədəbiyyat |
| + | və Sosial Elmlər uzrə Ali PTura rəh- |
| + | bərlik edir. SSRİ-nin kəməkliyi |
| + | ilə su-texniki qurquları layihələi- |
| + | dirilmiiz, neft, dəmir filizi və s. |
| + | faydalı qazıntı yataqları tapıl- |
| + | mı1i, 3 k.t. elmi-tədqiqat mərkəzi |
| + | yaradılmındır. “Ərəb ensiklopedi- |
| + | yası nəpriyyatı tə”sis edilmitidir. |
| + | |
| + | Mətbuat, radio veriliiyləri, te- |
| + | leviziya. Muhum gӱndəlik qəzetləri: |
| + | aTiprinə (1975), 4FƏs-Sauraq (1963), |
| + | €Ən-Bbəəcə (1962), eHunan əlm-lllə "69 |
| + | (1934). S. Ərəb İnformasiya Agent- |
| + | liyi (SANA) 1965 ilin iyununda ya- |
| + | radılmınidır. S. radio verilinləri |
| + | |
| + | və telepiziya ida- |
| + | rəsi (1946), həmci- |
| + | nin S,. ərəb telv- |
| + | viziyası (1960) hə- |
| + | kumətin sərənca- |
| + | mındadır. |
| + | |
| + | Ədəbiyyat. Qədim |
| + | ədəbiyyat Babilis- |
| + | tan-Asşuriya mədə- |
| + | niyyəti ilə baq- |
| + | lıdır. Ərəbdilli |
| + | S. ədəbiyyatı 8 |
| + | əsrdən 19 əsrədək |
| + | umumərəb ədəbiy- |
| + | yatı zəminində (bax |
| + | Ərəb mədəniyyəti. |
| + | Ədəbiyyat) inki- |
| + | itaf etmitdir. |
| + | Klassik ərəb ədə- |
| + | biyyatının gərgəm- |
| + | li numayəndələri |
| + | Əbu Təmmam, Buh- |
| + | turi, Mutənəbbi, |
| + | Əbu Firas S.-da |
| + | |
| + | |
| + | Yapayıb-yaratmınqlar. Məərri də mən- |
| + | ipəcə S.-lıdır. 19 əsrdə yayılan Maa- |
| + | rifcilik ideyaları ədəbiyyatın da |
| + | inkitafına təkan verdi. Bu nenp |
| + | umumərəb mədəniyyətinin dircəlit |
| + | yana) devru adlanır. Nasif ən- |
| + | azıcı, Butrus Bustani, Fransis |
| + | Marrai milli mədəniyyətin əsasını |
| + | qoymuti, Ədib İshaq, Curci Zeydan, |
| + | Rizqallah Həssun, Fərəh Antun, Əb- |
| + | duӱrrəhman əl-Kəvakibi və b. maarif- |
| + | cilik ideyalarını inkipaf etdir- |
| + | miplər. 19 əsrədək S. ədəbiyyatı |
| + | klassik poeziya cərcivəsindən uzaq- |
| + | lapmırdı. 20 əsrin əvvəllərində |
| + | Məaruf Əhməd əl-Arnaut, PTakib əl- |
| + | Cəbri, Məhəmməd ən-Nəcər, Xəlil |
| + | Həndavi və Ö. realist əsərlər yazmıpp, |
| + | ədəbiyyatı yeni ideya və janrlarla |
| + | zənginlətdirmitlər. 30 cu illərdə |
| + | poeziya milli azadlıq uqrunda BƏ HM- |
| + | perializmə qarpqı mubarizə silahı- |
| + | na cevrildi (Xeyr əd-Din əz-Zirekli, |
| + | |
| + | |
| + | Məhəmməd əl-Bəzm, əəən əbu Riptpa |
| + | Bə 6,), İkinci dunya muharibəsi il- |
| + | lərində Fuad əiq-PQaib, Vəsfi əl- |
| + | |
| + | |
| + | Bunni, Hənna Mina və 6. fatizmlə |
| + | mubarizəni, zəhmətketlərin arzu və |
| + | amallarını tərənnum etminlər. 50-ci |
| + | illərdə Mavahib əl-Kəyali, Həsib |
| + | əl-Kəyali, Səid Haurani, P/evqi Bar- |
| + | dadi və 4 sosial məvzularda əsər- |
| + | ə yazdılar. Realist yazıcılardan |
| + | Əbdussəlam əl-Uceyli, Vidad Səkkaki- |
| + | |
| + | |
| + | ni, Faris Zərzur, Fadil əs-Sibai, |
| + | Kolet heyl əl-Huri, Adil Əbu P1Ta- |
| + | nab və b., piairlərdən Əhməd Suley- |
| + | |
| + | |
| + | man Əhməd, Məhəmməd ər-Həriri, |
| + | Nədim Məhəmməd, Suleyman İsa, Mə- |
| + | həmməd Kamil və ö tanınmıplar. |
| + | 60—80-ci illərdə İsrail təcavuzunə |
| + | qarpı mubarizə ədəbiyyatın əsas məv- |
| + | zularından oldu (Əli Cundi, Əli |
| + | Əhməd Səid, Mutaa Səfadi, -Zəkəri |
| + | Tamir, Xani ər-Rahib və 6.). S. pair |
| + | və yazıcılarının bə”zi əsərləri |
| + | Azərb. dilinə tərcumə elixiniidir. |
| + | |
| + | Me”marlıq və təsviri sənət, S,, |
| + | incəsənətinin ən qədim abidələri |
| + | Neolit devrunə aiddir (Dəmirqapı- |
| + | da qaya təsvirləri və s.). 5—6 əsrlə- |
| + | rin dini tikililərində 3 nefli ba- |
| + | zilikalar (Kalb-Luzexdə bazilika, |
| + | təqr. 480) və mӱxtəlif tip gunbəzli |
| + | bazilikalar (Rusafada kilsə, 569—86) |
| + | əsas yer tutmuidur. Bu dəvrun təs- |
| + | viri sənəti daii və sumuk uzərində |
| + | oyma, mozaika, kitab miniaturu (4 Ra- |
| + | bula inciliə, 586, Laurensian gki- |
| + | tabxanası, Florensiya) ilə təmsil |
| + | olunur. Ərəb ipqalından (7 əsr) son- |
| + | ra orta əsr ərəb cədəniyyətinin |
| + | təməkkul mərkəzlərindən olmuidur. |
| + | Bu dəvrdə coxsutunlu məscidlər (Də- |
| + | məmqdə Əməvilər məscidi, 705—15) |
| + | və istehkamlı saray-iqamətgahlar (Qəsr |
| + | əl-Xeyr əl-Qərbi, 727) tikilmiiy, təs- |
| + | viri sənətdə ellinizm və erkən Bi- |
| + | zans ən”ənələri əksini tapmısidı (Də- |
| + | məpqdə Əməvilər məscidinin mozai- |
| + | kaları, 8 əsr). 10 əsrdən S.-da orta |
| + | əsr ərəb iəhərlərinin siması forma- |
| + | laimı1i, məscid, mədrəsə, məristan |
| + | (xəstəxana), ərtulu bazar, karvansara, |
| + | hamam və s. tikilmiidir. 13—14 əsr- |
| + | lərdə gitab MMHHATYPY İYKCƏnMLİ neB- |
| + | runə catmıni, dekorativ-tətbiqi sənət |
| + | (rəsmli geramika, badii iquttə və me- |
| + | tal mə”mulatlar, aqac uzərində oyma, |
| + | bədii parca) inkitaf etmitidi. S. Os- |
| + | manlı imperiyasına tabe olduqu neBp- |
| + | də (1516—1918) turk me”marlırı ucun |
| + | tipik olan kompozisiya ucsullarına ge- |
| + | |
| + | |
| + | ma so ər |
| + | |
| + | |
| + | –= — |
| + | |
| + | |
| + | SURİYA |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Suriya, 1. |
| + | 3. Hələb ppəhəri. : |
| + | Neft e”malı zavodu. 6. SSRİ-nin kəməyi |
| + | |
| + | |
| + | zalı. 7. Hələbdə icqala. 12—13 əsrlər. 8. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Cəzirə platosunun izimal-iərqində. 2. Dəməiqdən bir xepyHyul : |
| + | . Suriyanın ppimal-qərbində yaqpayıti məntəqəsi, 5. Homs. |
| + | |
| + | |
| + | ilə tikilmitl Fərat SES-nin mapın |
| + | Dəmətq, Suleymaniyyə məscidi. 1554, |
| + | |
| + | |
| + | Meymar Sinan. 9. Məktəbdə coqrafiya dərsində, |
| + | |
| + | |
| + | niiy yer verildi. 1920—30-cu illərdə |
| + | tikinti Fransa me"marlırı zəminin - |
| + | də nanın edirdi. |
| + | |
| + | Muasir S. boyakarlıqınıpn yaradı- |
| + | cıları Tofik Tarik və Mitel Kir- |
| + | iyanın əsərləri istiqlaliyyət uqrun- |
| + | da mӱbarizə ideyaları ilə baqlıdır. |
| + | 1950—60-cı illərdə boyakarlıqa mo- |
| + | dernizmin muəyyən tə"siri olmuii- |
| + | dur, bununla yanatı mӱtərəqqi ide- |
| + | yaların Avropa realizmi formala- |
| + | rına, yaxud milli ən"ənələrə uyqun- |
| + | lapdırılması meylləri geni yayı- |
| + | lır (Mahmud Cəlal, Nəim İsmayıl, |
| + | Luai Kayali). Heykəltəratilıq az in- |
| + | kipaf etmindir (Mahmud Cəlal, |
| + | Jak Varde, Məhəmməd Fəthi). |
| + | |
| + | Musiqi. S. musiqisinin ingitafı |
| + | ərəb musiqi mədəniyyəti ilə barlı ol- |
| + | mutdur. Yalnız 19 əsrin sonu—20 |
| + | əsrin əvvəllərində vahid ərəb mədə- |
| + | |
| + | |
| + | niyyətinin tənəzzulu prosesində MYC- |
| + | təqil S,. mədəniyyəti yaranmındır. |
| + | S.-nın xalq və ən"ənəvi musiqisi mə- |
| + | qam sistemi ilə səciyyələnir. Xalq |
| + | orkestrinin mupqayiəti ilə ifa olu- |
| + | nan mahnı əsas musiqi janrıdır. |
| + | Ud, rubab, qanun (kanon), kicak və b. |
| + | musiqi alətləri yayılmılidır. Xalq |
| + | orkestrinə Avropa musiqi alətləri |
| + | də (skripka, violoncel, kontrabas) |
| + | daxil edilir. S. musiqisinin dircə- |
| + | lipi 1870 ildə Hələbdə musiqi mək- |
| + | təbinin acılması ilə baqlıdır. |
| + | Muasir S.-da Avropa musiqi mədəniy- |
| + | yətinin nailiyyətləri geni eyrəni- |
| + | lir. Əlkənin musiqi həyatının mər- |
| + | kəzi Dəmətqdir. Dəmətq radiosunda |
| + | 2 xalq orkestri yaradılmındır. ro- |
| + | fessional bəstəkarlıq məktəbi HHKH- |
| + | ilaf edir. Bəstəkarlardan Sulh Uəd- |
| + | di (kamera-instrumental ansam llar, |
| + | |
| + | |
| + | ərəb xalq melodiyaları əsasında fi. |
| + | və violoncel ucun əsərlər və s.), Dik |
| + | Sukkari (simfoniya və C.), MYFƏHHH- |
| + | lərdən xalq mahnılarının ifacıla- |
| + | rı PTakir Brəhan, Mutiyə ki, Sə- |
| + | bah Fəxri, pianocu Xozvan Zirkli |
| + | muasir S.-nın tanınmınt sənətkarla- |
| + | rıdır. Milli musiqi kadrları Də- |
| + | məpq (1962) və Hələb (1963) konserva- |
| + | toriyalarında hazırlanır. Dəməpq |
| + | konservatoriyası nəzdində kamera or- |
| + | gestri, skripkacılar və violoncelca- |
| + | lanlar ansambӧlları yaradılmındır. |
| + | S. musiqisinin inkipafında 1964 il- |
| + | dən Dəmətq konservatoriyasında i1- |
| + | ləyən sovet, o cumlədən Azərb.SSR mu- |
| + | siqicilərinin xidməti var. |
| + | |
| + | Teatr. S. teatr sənətinin mənilə- |
| + | yi xalq mərasimi və bayramları ilə |
| + | baqlıdır. Professional teatr 19 əs- |
| + | rin ortalarında yaranmıtndır. 1940- |
| + | cı illərdə Dəməpqdə Əbd əl-Lətif |
| + | Fəthinin batcılıqı ilə yaradıl- |
| + | mı teatr kollektivi ilk dəfə Su- |
| + | riya dialektində tamatalar gestər- |
| + | mipdir. 1956 ildə Rəfiq Cəbri, Nə- |
| + | zər Fuad və Tofiq əl-Atarinin rəhH- |
| + | bərliyi ilə Dəməpqdə yarımprofes- |
| + | sional Azad teatr fəaliyyətə Gamnanbı. |
| + | 1956 ildə Hələbdə xalq teatrı, 1957 |
| + | ildə xalq pantomima truppası meyda- |
| + | na gəldi. Dəmətqdə Ərəb Milli Dram |
| + | Teatrının acılını S.-nın mədəni |
| + | həyatında muhum Hadisə idi. Teatrın |
| + | truppasında əlkənin ən yaxtı aktyor- |
| + | ları, Qərbi Avropada təhsil almınn |
| + | rej.-lar Əli Aklya Arsan və Əsəd |
| + | Fidda, Moskvada Dəvlət Teatr Sənə- |
| + | ti İn-tunu bitirmit Aleksandr Kin- |
| + | ni calınır. Teatrın repertuarına |
| + | ərəb pyesləri ilə yanaptqı Avropa |
| + | klassiklərinin, rus və sovet drama- |
| + | turqlarının əsərləri daxildir (Hu- |
| + | |
| + | |
| + | seyn Həmzənin “Tarla və yaqıtə, Vs. |
| + | |
| + | |
| + | Vitinevskinin *Nikbin faciə və s). |
| + | Dəmətqdə həmcinin €Əmi-lllənkə (eTnH- |
| + | kanə) satira teatrı, hərbi teatr, |
| + | Dured Ləham ad. Satira və Kome- |
| + | diya Teatrı, kukla teatrı fəaliyyət |
| + | gestərir. |
| + | |
| + | Kino. 1928 ildə rej. A. Bədri eKy- |
| + | nahsız məhkum edilminə adlı ilk |
| + | tammetrajlı bədii film yaratmıi- |
| + | dır. 1930—40-cı illərdə e Lləvənır |
| + | CƏMaCbı a/TbiHMaə (1932, pe. H. An- |
| + | syp), eBuvnanbın həkuy mnəs nə € Ka6a- |
| + | re muqənnisiz (1938, 1939, hər iki fil- |
| + | min rej. A, Bədri), € Hum və gəlkəz |
| + | (1948, rej, N. albandar) və s. film- |
| + | lər istehsal edilmisdir. 1964 ildə |
| + | Dəməiqdə kino prokatı və s, ilə məpi- |
| + | qul olan Baiq təpkilat yaradılmıpi- |
| + | dır. 60—70-ci illərin muhum film- |
| + | ləri: cYuk mapınının surucusu |
| + | (1967, rej, B. Vucinic), “Aldadıl- |
| + | mıpplarə (1972, rej. T. Saleh), 4“Bə- |
| + | birə (1972, rej, N, Maleh), “Kafr |
| + | Qasimə (1975, rej. B. Əlvi), “Tələ |
| + | (1980, rej. V. Yusif). Kino xadimlə- |
| + | rindən rej. M. əp-PTahin, B. əs-Sə- |
| + | |
| + | |
| + | buni, : Yusif, aktyo lardan M, |
| + | Vasif, X. ər-Rumani, M. əs-Saleh, |
| + | A. ər-Rəpti məphurdur. |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: due V., |
| + | tinskinNn H., Ysupov D. A ga |
| + | literatura, M., 1964, Doli H ... A |
| + | A., Ocergi istoriin arabskoV literaturı |
| + | novoqo vremeni, Eqipet i Sirin, M. 1973: |
| + | Conpemennas Crprn. Spravocnik, M., 1974: |
| + | İstorin stran Azii i Afriki v noveb- |
| + | 4 areml, c. 1—2, M., 1976—79: Vav r- |
| + | non B. V.. Sazonoev A. A., SirinNnskal |
| + | Arabskan Respublika, M., 1981: B o rxa- |
| + | nov A. A., Xudojniki Sirii, M., 1981. |
| + | |
| + | |
| + | Qo yn b m- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Mafaym X. Sirin— | . |
| + | te i narodov, M., 1982. əy |
| + | |
| + | |
| + | SURİYA DİLİ—On Asiyanın arami- |
| + | dilli xristianlarının yazılı dili |
| + | (Ə əsrdən), hazırda İran (əsasən, Cə- |
| + | nubi Azərb.-da), İraq, Suriya və s, |
| + | əelkələrdə Yatayan nestorianların, |
| + | Yakovitlərin ibadət dilidir. S.d. |
| + | mənipəcə Edessa tp. r-nundakı (Turki- |
| + | yə) pərqi arami dialektlərindən in- |
| + | tipar tapmıtdır. 5—17 əsrlərə aid |
| + | zəngin ədəbiyyata malikdir. S.d.-nin |
| + | 3 muxtəlif yazı nəvu İecTpaHKeno (ən |
| + | qədim), nestorian və yakovit (serto)| |
| + | var. S.d. fonetik tərkibcə və morfo- |
| + | loji qurulutica ivritə yaxındır. |
| + | Leksikasında orta fars, xususilə |
| + | yunan dilindən alınma səzlər coxdur. |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: p r et l Q. ə” Cc |
| + | “ax, Mİ. 1579. eli M., SiriNnskiNn |
| + | |
| + | |
| + | SURİYA KOMMUNİST PARTİYA- |
| + | SI (SKP, sə, səm421.2.əYӱ— Suriya |
| + | və Livan kommunistlərinin vahid təpi- |
| + | kilatı kimi 1924 ildə yaradılmıii- |
| + | dır. SKP təpgil olunduqu gӱndən |
| + | Suriya və Livanın milli istiqlaliy- |
| + | yəti uqrunda mubarizədə iittirak et- |
| + | MHULİH. -nin 2-ci qurultayında |
| + | (1944) partiyanın nizamnaməsi və pro- |
| + | qramı qəbul olunduy, SKP iki mustə- |
| + | qil partiyaya — və /Tivan Kommu- |
| + | nist Partiyasına (LKP) ayrıldı. |
| + | 1947 ildə siyasi partiyaların fəaliy- |
| + | yəti qadaran edildikdən sonra hər iki |
| + | partiya yenidən birlətərək Suriya və |
| + | Livan Kommunist Partiyası (SLKP) |
| + | adlandı (1948). 1954 ildə SLKP acıq |
| + | fəaliyyətə bapladı. 1958 ildə Bir- |
| + | ləpmin Ərəb Respublikası (BƏR) ya- |
| + | radılarkən çmumi mərkəzi rəhbərlik |
| + | saxlanmaqla SLKP SKP və LKP-ə ay- |
| + | rıldı. SKP 1963 ildə hakimiyyət ba- |
| + | iına kecmii Ərəb Sosialist Dircə- |
| + | lim Partiyasının (ƏSDİP) həyata ke- |
| + | cirməyə baipladıqı tərəqqipərvər so- |
| + | sial-iqtisadi dəyitiklikləri, Suriya |
| + | həkumətinin antiimperialist xarici |
| + | siyasətini mudafiə etdiyini bildir- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | V. İ, Surikov, |
| + | |
| + | |
| + | SURİKOV |
| + | |
| + | |
| + | di, SSRİ və digər sosialist əlkələri |
| + | ilə əməkdaplıqı daha na KeHHULƏH- |
| + | dirmək məvqeyindən cıxıpt etdi. 1969 |
| + | ildə SKP-nin 3-cu qurultayında par- |
| + | tiyanın iqtisadi və aqrar məsələlə |
| + | uzrə proqramı qəbul olundu. SKP. |
| + | NİN 4-cu qurultayı (1974) partiyanın |
| + | siyasi proqramını təsdiq etdi: nizam- |
| + | namədə bə”zi dəyiptikliklər edildi. |
| + | SKP-nin 5-ci qurultayında (1980) par- |
| + | tiya proqramına əlavələr edildi və |
| + | Yeni nizamnamə layihəsi qəbul olundu. |
| + | kp numayəndə hey”əti Kommunist |
| + | və fəhlə partiyalarının beynəlxalq |
| + | Moskva mupavirələrində (1957, 1960, |
| + | 1969) iptirak etmii və onların sə- |
| + | nədlərini bəyənmipdir. SK11 demo- |
| + | ə 5— prinsipi əsasında |
| + | rulmutidur. Ali orqanı q ltay- |
| + | dır. CKİİ MK-nın Bait aranı Xa- |
| + | nun Baqdaidır. Mərkəzi orqanı 4Ni- |
| + | dal əii1-pə”bg qəzetidir. |
| + | SURİYALILAR, Suriya ərəb- |
| + | lər i—Suriyanın əsas əhalisi, mil- |
| + | lət. .. 7 mln.-dan coxdur (1978). 200 |
| + | min nəfərdən coxu xaricdə (əsasən |
| + | Cənubi Amerikada) yapayır. Ərəb di- |
| + | linin Suriya dialektində danıptır- |
| + | lar: 8696 –i mӱsəlman, qalanları xris- |
| + | tiandır. S.-ın kicik bir qismi qəbi- |
| + | lə-tayfa mӱnasibətlərini saxlayır. |
| + | Əsas məpquliyyətləri əkincilik, ya- |
| + | rımkəcəri maldarlıqdır: bir hissə- |
| + | Sİ sənayedə calıır. Tarix, təsərru- |
| + | fat və mədəniyyətləri haqqında bax |
| + | Cupufa, Ərəblər məqalələrinə. |
| + | SӰRİKOV Vasili İvanovic (24.1. |
| + | 1848, Krasnoyarsk—19.3.1916, Mosk- |
| + | va)—rus boyakarı. Kazak ailəsində |
| + | doqulmuppdur. Peterburq Rəssamlıq |
| + | Akademiyasında oxumutdur (1869— |
| + | 75: 1893 ildən həqiqi uzvu). Təhsil |
| + | illərində tarixi boyakarlıqa mura- |
| + | ciət etmi(t, akademik incəsənətin |
| + | pərtiliklərindən uzaqlamaqa sə”y |
| + | gəstərmitdir (“Knyaz məhkəməsiə, |
| + | 1874, Tretyakov qalereyası, Moskva). |
| + | 1877 ildən Moskvada yatamındır. |
| + | |
| + | |
| + | Mӱntəzəm surətdə Sibirə səfərə cıx- |
| + | |
| + | |
| + | rn |
| + | |
| + | |
| + | aBoyar arvadı Morozovay), 1887, Tretyakov qalereyası. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 87 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ? mı, Donda Bən |
| + | Volqada (1901—O03), |
| + | |. Krımda (1913) ol- |
| + | |i mutdur. Almaniya, |
| + | 5 Avstriya |
| + | 21 (1883—84), İsvec- |
| + | | rə (1897), İtaliya |
| + | | (1900) və İspani- |
| + | İ yaya (1910) səyahət |
| + | etmipdir. Pered- |
| + | 4 vijniklər cəmiy- |
| + | i yətiin və Rus |
| + | Rəssamları İtti- |
| + | faqının uzvu idi. |
| + | 1880-ci illərdə S, əzunun ən məphur |
| + | əsərləri olan “Stereles e”"damının |
| + | səhəriv (1881), “Mentikov Beryozo- |
| + | vodaq (1883), “Boyar arvadı Morozovav |
| + | (1887, hamısı Tretyakov qalereyasın- |
| + | dadır)" adlı monumental-tarixi tab- |
| + | lolarını cəkir. Rəssam, əsas ipti- |
| + | rakcısı xalq kutləsi olan bu əsər- |
| + | lərdə xalqın gucunu gestərir, TYEBƏT- |
| + | li xarakterlər yaradır. S. novator |
| + | tipli kompozisiyalarında insan gut- |
| + | ləsinin hərəkəti, duyquların murək- |
| + | kəb qamması, hadisələrin dərin daxi- |
| + | li mə”nasını ifadə edir, rənglərin |
| + | dolqun ahəngdarlıqına nail olur, |
| + | rəng və faktura vasitəsilə obrazın |
| + | psixoloji xarakteristikasını guc- |
| + | ləndirir. 1888 ildə arvadı əldugdən |
| + | sonra S. kəskin ruhi sarsıntı kecir- |
| + | mitp, bir muddət rəssamlıqdan1 əl |
| + | cəkmitdir. Sibirə səfərdən (1889— |
| + | 90) sonra yaratdıqı “Qar ppəhərci- |
| + | yinin alınmasıq (1891, Rus muzeyi, |
| + | Leninqrad) tablosunda S. məH, car- |
| + | lam və cəsur xalq kutləsinin obra- |
| + | zını ən plana cəkmitdir. 1890-cı |
| + | illərdə yaratdıqı tarixi tablola- |
| + | rında S, rus xalqının tarixi kec- |
| + | mipinə aid hadisələri (cYermakın |
| + | Sibiri fəth etməsiə, 1895, Rus muze- |
| + | yi), rus deyutculərinin cəsurluru- |
| + | nu (“Suvorovun Alp daqlarını api1- |
| + | ması, 1899, Rus muzeyi) əks etdirir. |
| + | İrtica illərində demokratik ən"ənə- |
| + | lərə sadiq qalan S. “Stepan Razin |
| + | |
| + | |
| + | "ə, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ıl R. |
| + | |
| + | 1 | |
| + | iyə iH c öl |
| + | c AK, Lİ |
| + | |
| + | / | |
| + | |
| + | 4 |
| + | |
| + | |
| + | Ü |
| + | |
| + | |
| + | | " 4 R |
| + | | : D “ : 8 |
| + | |
| + | |
| + | Moskva, |
| + | |
| + | |
| + | 88 |
| + | |
| + | |
| + | Ek Yaa ə M du 0 AN |
| + | |
| + | |
| + | SURİNAM |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | (1903 ildə batlamınpdır: Rus muze- |
| + | yi) əsəri uzərində intləmi(i, 1909 və |
| + | 1911 illərdə Puqacova həsr olunmuit |
| + | tablo ucun eskiz və rəsm yaratmıiq- |
| + | dır. S. coxlu akvarel (əsasən mənzərə) |
| + | cəkmiidir. Moskva Rəssamlıq İN-tu- |
| + | na S.-un adı verilmiit, Krasnoyarskda |
| + | ev muzeyi acılmıit və abidəsi (tunc, |
| + | qranit, 1954) qoyulmuidur. |
| + | |
| + | Əd.. Kemenov V. S., İstorices- |
| + | kal jivopish Surikova. 1870—1880-e qq., |
| + | M., 1963, yenə onun, Vasilii Suri- |
| + | kov. Alhbom, M., 1958. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | CYPMHAM (Suriname), CypnHaM |
| + | Respublikası (Republiek Su- |
| + | riname). |
| + | |
| + | Yuyuu mə"nymar, HəHyön Amepun- |
| + | kanın (1pm.-11.-ində dəvlət. Q.-dən Qa- |
| + | yana, c.-dan Braziliya, p:.-dən Fran- |
| + | sa Qvianası ilə həmsərhəddir. PTm.- |
| + | dan Atlantik okeanı ilə əhatələnir. |
| + | Sah. 163,3 min km2-dir. Əh. 349 min |
| + | (1981). Paytaxtı Paramaribo it.-dir. |
| + | İnzibati cəhətdən 9 mahala bəlunur. |
| + | |
| + | Devlət qurulundlu. resp.-dır. |
| + | 1975 il Konstitusiyasına gərə dəv- |
| + | lət bapcısı parlamentin 5 il mud- |
| + | |
| + | |
| + | dətinə secdiyi prezidentdir. Qanunve- r |
| + | |
| + | |
| + | rici hakimiyyət 4 il mӱddətinə seci- |
| + | |
| + | |
| + | lən ə parlamentə məxsus- |
| + | |
| + | |
| + | cra hakimiyyətini batpp nazirin |
| + | bapcılıqı ilə Nazirlər PQurası |
| + | (Hekumət) həyata kecirir, 1980 il |
| + | fevralın 25-dəki dəvlət cevrilipyin- |
| + | dən sonra hakimiyyət Milli-Hərbi |
| + | PTuraya gecmii, konstitusiyanın quv- |
| + | vəsi dayandırılmıtidır. 1982 ilin |
| + | martından muvəqqəti konstitusiya |
| + | quvvədədir. Y |
| + | |
| + | Təbiət. C. TBHaHa )a)nacpıHbiH IIM.- |
| + | pt.-indədir (hund. 1280 m-dək, Vilhel- |
| + | min d.). PPm. sahilboyu bataqlıqlı ova- |
| + | lıqdır. Faydalı qazıntıları: bok- |
| + | sit, manqan filizləri, qızıl. İQli- |
| + | mi subekvatorial, isti və daimi ru- |
| + | oan rta aylıq ər, 26— |
| + | 28*S, illik yaqıntı 2300—3 mm. |
| + | Cayları: Koranteyn, Koppename, Su- |
| + | |
| + | inam, Maroni və s. Ərazinin təqr. |
| + | 092--i həmitəyatıl mepələrlə ərtu- |
| + | ludur. Heyvanları: meymun, yaquar, pu- |
| + | ma, qarıpqayeyən, tapir və s. Y1oxlu |
| + | qupl və surunən var. |
| + | |
| + | Əhali. I alanin 195 396-i Hindi- |
| + | standan gəlmələr, 29,196-i eollar, |
| + | 14,995 -i indoneziyalılar, 12,926-H zən- |
| + | cilər və hindilər, 6,49,-i cinlilər, |
| + | 1,292-i avropalılardır (1979). Rəsmi |
| + | dil Niderland (Holland) dilidir. |
| + | Dindariri mӱsəlman, hinduist və s.- |
| + | dir. Orta sıxlıq 1 km"-də təqr. 4 HƏ- |
| + | fərdir (1980). İri pəhərləri: Para- |
| + | maribo—150 min (1980), Nyiv-Nikgeri. |
| + | |
| + | Tarixi məlumat. ərazisini |
| + | ilk dəfə 1499 ildə ispan dəniz səy- |
| + | yahı Alonso de Oxedo tədqiq etmip- |
| + | dir. 1551 ildə Niderland tacirlə- |
| + | ri Surinam cayının (adı buradan- |
| + | dır) mənsəbində kicik bir faktori- |
| + | |
| + | |
| + | dur. |
| + | |
| + | |
| + | du om nn... ilk... illi |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ya yaratdılar. 1553 il- |
| + | dən spaniyanın mulku |
| + | idi: 1630 ildə ingilis- |
| + | lər tutmuqidular. 1667 |
| + | |
| + | |
| + | ( |
| + | |
| + | |
| + | m. |
| + | Li |
| + | |
| + | |
| + | ildə İngiltərə S.-ı Ye- I 6 —— — x — — LU |
| + | : |/u-Ams 1 = xepu— ==), * ər I d -——— |
| + | HH Amsterd amın (indiki 2 ə iğ ——= a ii oç— |
| + | z : = R ə oL Yİ İY nn - |
| + | Nyu-York) əvəzinə Nider- “kr Qə Kotab : |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | landa Ky3əlTə getdi. 1682 |
| + | ildə Niderland həku- |
| + | məti S.-ı Vest-Hind |
| + | iirkətinin sərəncamına |
| + | |
| + | |
| + | verdi. Afrikadan gəti- |
| + | rilən zənci qulların |
| + | amansız istismarı 17 |
| + | |
| + | |
| + | əsrin ortalarından baii- |
| + | layaraq S.-da bəyuk usyan- |
| + | lara səbəb oldu. 17 əs- |
| + | rin sonu—18 əsrin əv- |
| + | vəllərində qulların bir |
| + | hissəsi meipələrə cəki- |
| + | lərək, əzlərinin mustə- |
| + | qil icmalarını yaratdı- |
| + | lar. orrnin maronlar |
| + | adlanan ameiqə zənci- |
| + | ləriənin hərbi dəstələri |
| + | 1772 ildə Paramaribonu, |
| + | ələ gkecirdilər, 1780 il |
| + | usyanından sonra isə kə- |
| + | ləlikdən azad olmaları |
| + | barədə təminat aldılar |
| + | (S.-da keləlik qəti ola- |
| + | raq 1863 ildə ləəv olun- |
| + | mupdur). 1799 ildə S.-ı İngiltərə |
| + | ələ kecirmit, lakin Amyen sulh mu- |
| + | qaviləsinə (1802) əsasən yenidən Ni- |
| + | derlanda larmaa MƏB olmundu. |
| + | S. 1866 ildə Niderland Qvianası adı |
| + | ilə mustəmləkə statusu almıpdı. |
| + | Yerli əhalinin artan narazılıqının |
| + | qarpısını almaq məqsədilə Niderland |
| + | hekuməti S.-ın mustəmləkə statusun |
| + | |
| + | əsmən ləqv etməyə məcbur oldu. S. |
| + | 1922 ildə Niderland krallıqına |
| + | birlətminl ərazi, 1954 ilin deka- |
| + | brında isə onun tərkib hissəsi e"lan |
| + | edildi. 1975 il noyabrın 25-də is- |
| + | tiqlaliyyət aldı. 1980 il fevralın |
| + | 25-də hərbi cevrilipq nəticəsində əl- |
| + | gədə hakimiyyət antiimperialist məv- |
| + | qelərdə duran Milli Hərbi PQuranın |
| + | (MHİP) əlinə kecdi. erika impe- |
| + | rializminin kəməyinə arxalanan da- |
| + | xili irticanın arasıkəsilməz sui- |
| + | qəsdlərinə baxmayaraq MHİPP həkuməti |
| + | əlkədə mutərəqqi islahatlar xəttini |
| + | davam etdirir. Yeni həkumət zəhmət- |
| + | kelp təbəqələrin mənafeyinə cavab ve- |
| + | rən bir sıra muhum tədbirlər həyata |
| + | kecirmittdir. 2 ilin martında |
| + | quvvəyə minmiti mӱvəqqəti konstitu- |
| + | siya əlkədə gedən mӱtərəqqi sosial- |
| + | iqtisadi dəyipikliklərin genitlən- |
| + | dirilməsi /Cun uk imkanlar ac- |
| + | mıtpdır. S.. BMT-nin şu dekabr) |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | iz |
| + | |
| + | |
| + | və Amerika Dəvlətləri Təpilatının |
| + | uzvudur. 1975 ilin |
| + | noyabrında SSRİ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ilə diplomatik mu- |
| + | nasibətlər yarat- |
| + | mıtpdır. SSRİ |
| + | ilə S. arasında |
| + | mədəni və elmi |
| + | əməkdatlıq haqqın- |
| + | da mutavilə imza- |
| + | lanmındır (1981). |
| + | |
| + | Siyasi partiya- |
| + | lar və Həmkarlar |
| + | ittifaqları, 5 |
| + | Milli Parti- |
| + | yası—1946 ildə |
| + | yaradılıb. M u- |
| + | tərəqqi Xalq |
| + | Partiyası |
| + | |
| + | |
| + | SURİNAM |
| + | bı—yjfyəyiəə —|—–—–—–—–=Y=Y–=— . |
| + | =——K=1--L=A=İ-1=İ—k——0—K—E—k=N=ı= |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | R |
| + | 2 A” |
| + | a |
| + | |
| + | |
| + | Paramaribo məhəpmnxə KY"ə. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | — |
| + | 75 15064İ———— —————— |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | — |
| + | |
| + | |
| + | Əə : : |
| + | ə JKenna:430 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ST qy |
| + | ni |
| + | |
| + | |
| + | Vakeninken Yenni) Boskamal) =— |
| + | ç Onvervaatt)Ə Yo, Müneo |
| + | |
| + | |
| + | == |
| + | — 11 |
| + | -- |
| + | = | |
| + | I |
| + | ii |
| + | 4 |
| + | I |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Göz |
| + | Aatu na £7 |
| + | |
| + | |
| + | : ( |
| + | (4, kopomdoy "q |
| + | =4= |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Zandereyy |
| + | | vitaqron C |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | -– |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | BraunsveqC- = |
| + | = — = |
| + | 1 6— 58 = |
| + | 4 ev miz | |
| + | ət ə Brronoponda 4 |
| + | , Aurora"U ünÜü., = 4 |
| + | ə x |
| + | RMalobbi = ə |
| + | I r "—— 4” me |
| + | 22 ODYumu AÇ |
| + | 6 Qranbori)/ Kottika ə |
| + | Apetina q iz |
| + | / = 0 ə = |
| + | o / "ona" E. |
| + | Pontutu yə 00 |
| + | g 3 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | “di |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | - = / |
| + | 884 Alupi sr 2 4 |
| + | es ə = oro Ho... = |
| + | DƏ: gi məyə gg a |
| + | 23 a” "Up 110 “a 2) |
| + | gə, Arnuxoaau “ze. i ə am. |
| + | kom 2 | m 7 Y m ak s |
| + | a” ili, |
| + | B.E (İL ET A |
| + | Gü" ry, |
| + | |
| + | |
| + | (1946) Kaytm TaHn İllepcary- |
| + | an İndoneziya (1947), Mutə" |
| + | rəqqi Milli Partiya, Su- |
| + | rinam Demokrat Partiya- |
| + | sı, Surinam alq Parti- |
| + | yası (1958), İnqilabiCəbhə |
| + | —1981 ilin noyabrında yaradılıb. |
| + | Antiimperialist məvqelərdə duran və- |
| + | tənpərvər demokratik quvvələri bir- |
| + | dipdirir. Surinam Həmkar- |
| + | lar trnftkexarı Federa- |
| + | siyası|y utərəqqi Fəh- |
| + | lə Təpkilatı (1948). |
| + | İqtisadiyyat. Umumi milli gəli- |
| + | rin 2096-ini mə”dən sənayesi, 596-ini |
| + | e”maledici sənaye, 996 a balıq- |
| + | cılıq və melpə təsərrufatı veri |
| + | (1979). S. boksit cıxa səra |
| + | (1981 ildə 4 mln. tq 9096-i ABPQ-a |
| + | gendərilir) gerə kapitalist əlkə- |
| + | ləri arasında ilk yerlərdən birini |
| + | tutur. Aluminium istehsalı, k.t. |
| + | məhsulları e”malı (təkər, yaq və s.), |
| + | taxta-palban, aqac e"malı muəssisə- |
| + | ləri var. Cəltik, ptəkər qamıtqı, ba- |
| + | nan, sitrus meyvələri, tərəvəz və s. |
| + | becərilir. Qaramal, donuz, dava |
| + | saxlanır. D.y.-larının uz. təqr. 200 |
| + | km, avtomobil yollarının uz. 2,5 min |
| + | km-dir (1977). Əsas dəniz portları |
| + | Paramaribo və Munqo, iri aeropor- |
| + | tu Zandereydir. ksit, aluminium- |
| + | oksid, aluminnum, mepqə material- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | SURXANDƏRYA VİLAYƏTİ |
| + | |
| + | |
| + | 89 |
| + | |
| + | |
| + | ları, K.t. məhsulları və s. ixrac edi- |
| + | lir. Xammal və yarımfabrikatlar, |
| + | yanacaq, avadanlıq və s, idxal olu- |
| + | nur. Ticarəti, əsasən, ABP1, Nider- |
| + | land, AFR, B. Britaniya və s. elkə- |
| + | lərlədir. Pul vahidi Surinam qul- |
| + | denidir. |
| + | |
| + | Səhiyyə. 1972 ildə S.-da əhali- |
| + | nin hər min nəfərinə duppən doqum |
| + | sayı 37,5, əlum sayı 6,1 olmuzidur. |
| + | Əlkədə malyariya, cuzam, baqırsaq |
| + | infeksiyası, vərəm geniiy yayılmın- |
| + | dır. S.-da 1910 carpayılıq (əhali- |
| + | nin hər min nəfərinə 4,5 carpayı) |
| + | 16 xəstəxana muəssisəsi, 180 həkim |
| + | (əhalinin hər 2,3 min nəfərinə 1 Hə- |
| + | gim), 19 diiq həkimi, 16 əczacı, 960 |
| + | orta tibb ikicisi = (1972). Həkim |
| + | kadrları un-tin ti fakultəsində |
| + | hazırlanır. |
| + | |
| + | Maarif. 6—12 yaplı utpaqların |
| + | 6 illik ibtidai təhsili icbaridir. |
| + | Orta umumtəhsil və pepə məktəblə- |
| + | ri ilə Yanaqpı, əlkədə un-t, 1 pedaqo- |
| + | ji və il ilə in-tu fəaliyyət |
| + | gəstərir. Paramariboda Mədəni mər- |
| + | kəz, kitabxana, muzey var. |
| + | |
| + | Mətbuat, radio veriliiyləri, te- |
| + | leviziya. Gundəlik qəzetləri: “De |
| + | vare teydə (1957), “De Vestə (1909). |
| + | Surinams Nivs Agentsxap milli in- |
| + | |
| + | rmasiya agentliyi 1977 ildə yara- |
| + | dılmındır. Radio verilipləri və |
| + | televiziya xidməti idarələri 1965 |
| + | ildən 25. gestərir. |
| + | |
| + | Ədəbiyyat. S. ədəbiyyatı Surinam |
| + | və Niderland dillərində inkitpaf |
| + | edir. X. Sxauten (18 əsr) və Y. Kinq |
| + | (19 əsr) əz pe”"rləri ilə Surinam di- |
| + | lində ədəbiyyatın əsasını qoymuyi- |
| + | lar. 19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllə- |
| + | rində Surinam dili qadaqran olun- |
| + | muӱlidu. 20 əsrin 20—30-cu illərində |
| + | |
| + | iderland dilində yazan A. Helman, |
| + | xususilə mustəmləkəcilik əleyhinə |
| + | inqilabi tpe"rlər muəllifi A. ne Kom |
| + | tanınmınlar. 40-cı illərdə Suri- |
| + | nam dilində ədəbiyyat dircəlməyə |
| + | bapladı. Milli pquurun formalaii- |
| + | masında maarifci İ. A. Q. Kunder- |
| + | sin muhum rolu olmupdur. Ilə |
| + | sa (əsl adı X. F. Zil) yeni S. ədə- |
| + | biyyatının ilk nuçmunələrini yarat- |
| + | mıtpdır. A. Sanqodare, Verlogen |
| + | Bə P, Dobrunun ipe"rlərində sosial |
| + | problemlər əsas yer tutur. Nəsr, əsa- |
| + | |
| + | |
| + | sən, Niderland dilində yaradılır |
| + | (B. Vyanen, L. van Mulir, A. Q. Fer- |
| + | rir və 6 . |
| + | |
| + | |
| + | 5.). |
| + | SURKOV Aleksey Aleksandrovic (13. |
| + | 10.1899, indiki Yaroslavl vil., Rı- |
| + | iz : HHCK r-nu, Ora - |
| + | | nevo k.— 15.6. 1983, |
| + | — Moskva) — rus so- |
| + | vet pairi, ictimai |
| + | xadim. Sosialist |
| + | Əməyi Qaəhrəmanı |
| + | (1969). SSRİ Dev- |
| + | lət mukafatı (1946, |
| + | 1951), Beynəlxalq |
| + | Botev mukafatı |
| + | |
| + | laureatı. |
| + | ildən Sov. |
| + | |
| + | İKP uzvu. Əsərlə- |
| + | | ri 1918 ildən cap |
| + | olunur. “Yapıdları (1934), “Biz belə |
| + | boy atdıqqə (1940) və s. gitablarındakı |
| + | pe”rlər Vətəndaiy mӱharibəsinin qəh- |
| + | rəmanlıq romantikası ilə aiılan- |
| + | mhiidır. Beyuk Vətən muharibəsi dev- |
| + | ru pe"rlərində |“ Moskva yaxınlı- |
| + | tında dekabrə (1942), *“Hucum (1943), |
| + | “Qisas alan Rusiyaə (1944) və s. kitab- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | larıy sovet adamlarının qələbəyə |
| + | inamı, deyçit rəipadəti əksini tap- |
| + | mıpdır. c“Dunyaya sulhə (1950), 4Pərq |
| + | və Qərbə (1957), *İnsanlıq haqqında |
| + | HərMəəs (1961), *Xopbəxtlik nədir? |
| + | (1969) və s. ipe”r kitablarının muəl- |
| + | lifidir. Azərb.-a həsr olunmuit ocerk- |
| + | ləri (“Qara və aq qızıl diyarıə, |
| + | “Neft paytaxtıq) var. Əsərləri bi |
| + | |
| + | sıra dillərə, o cumlədən Azərb. |
| + | dilinə tərcumə olunmusqidur. Muxtə- |
| + | sər Ədəbiyyat Ensiklopediyasının (c. |
| + | 1—9, 1962—78) Baqi redaktoru, SSRİ |
| + | Yazıcılar İttifaqı İdarə Hey"ətinin |
| + | katibi idi (1949 ildən: 1953—59 il- |
| + | lərdə birinci katibi olmudur). |
| + | |
| + | |
| + | (0) Sov.İKP Mərkəzi Təftiiy Komissi- |
| + | |
| + | |
| + | yasının uzvu (1952—56), Sov.İKP |
| + | MK uzvluyunə namizəd (1956—66) se- |
| + | cilmipdi. SSRİ Ali Sovetinin (4— |
| + | 10-cu caqırın) deputatı, Umumdun- |
| + | ya Sulh Purasının uzvu (1953 ildən) |
| + | olmupdur. 4 dəfə Lenin ordeni, 4 |
| + | baiqa orden və medallarla, BXR-in |
| + | Kirill və Mefodi ordeni ilə təltif |
| + | edilmitdir. |
| + | Əsəri: Sobr. |
| + | 1978—80. |
| + | Əd. Reznik O,, Aleksen Surkov. |
| + | Ocerk jizni i tvorcestva, M., 1979, |
| + | SӰ ROJ—rus mənbələrində (14—15 |
| + | əsrlər) Sudak 1p.-nin adı. |
| + | SURRA— Azərb.SSR Sabirabad r-nun- |
| + | da kənd. S. sovetliyinin mərkəzi. R-n |
| + | mərkəzindən 12 km ptm.-pp.-də, Kur |
| + | cayının sahilində, PQirvan duzuӱndə- |
| + | dir. ƏH. 1030(1985): pambıqcılıq, ta- |
| + | xılcılıq və heyvandarlıqla məpqqul- |
| + | dur. .” məktəb, klub, kitabxana var. |
| + | CYPPFH (Curri) Bayram (1862—29.3. |
| + | 1925)— Albaniya siyasi və hərbi xadi- |
| + | mi. Pimali Albaniyada Osmanlı |
| + | hekmranlıqına qarpitı mubarizənin |
| + | (1910—12) və Albaniya usyanının |
| + | (1912) rəhbərlərindən biri. Əlkənin |
| + | istiqlaliyyəti e"lan olunduqdan (1912) |
| + | sonra mӱvəqqəti həkuməti mudafiə |
| + | erMuu, 1920 ildə portfelsiz nazir |
| + | vəzifəsini tutmuzidu. eodal sepa- |
| + | ratcılara və xarici mudaxiləcilə- |
| + | rə qarpqı silahlı mӱbarizənin (1920, |
| + | iyun-avqust) təpkilatcılarından idi. |
| + | Zoqunun feodal-mulkədar qruplay- |
| + | masına qaripı 1924 il usyanında fəal |
| + | iptirak etmit, 1924 ildə T. Noli |
| + | Hekumətində hərbi nazir vəzifəsini |
| + | tutmulidu. Usyan mərlub edildikdən |
| + | sonra mubarizəni davam etdirmiitn- |
| + | di: Draqobin d-rında vuruma za- |
| + | manı həlak olmutdur. |
| + | CYPPOTAT (nar. surrogatus—ənəsH- |
| + | Hə secilmitt, baiqasının yerinə qo- |
| + | yulan)—1) elə bir məhsuldur (yaxud |
| + | predmetdir) ki, bə"zi xususiyyətləri |
| + | mumi olan, lakin keyfiyyətcə ondan |
| + | ə əbrərəkək bapqa bir məhsulu (yaxud |
| + | predmeti) qismən əvəz edir. Məs., 1pə- |
| + | gər S.-ı saxarindir: qəhvə dəninin |
| + | S.-ı arpa, palıd qozası və s.-dir. |
| + | 2) Saxta, saxtalipdırılmı:qn, qəlp |
| + | |
| + | |
| + | məhsul. |
| + | |
| + | SURSK (1953 ilədək Nikolski Xu- |
| + | tor qəs.)—RSFSR Penza vil.-ndə itə- |
| + | hər. Sura cayının (Volqanın qolu) |
| + | sol sahilindədir. Mahud kombinatı, |
| + | spirt və mexaniki-təkmə z-dları var. |
| + | SURXAB—orta əsrlərdə əbrizdə |
| + | gərgəmli ippəxslərin (əsasən ppair- |
| + | lərin) dəfn edildiyi 4 Məqbərət upi- |
| + | pquəra (4“PQairlər məqbərəsiə) qəbi- |
| + | ristanının yerlətdiyi məhəllə. S.-da |
| + | bir necə məscid və təkyə olmuptydur. |
| + | Qətran Təbrizi, Xaqani P/irvani, |
| + | |
| + | |
| + | soc., t. 1—4, M., |
| + | |
| + | |
| + | Fələki PTirvani, Zəhirəddin Fərya- |
| + | bi, Mӱcirəddin Beyləqani, Kəmaləd- |
| + | din Xocəndi, habelə bir cox baltltka |
| + | məphur tplair, alim və din xadimlə- |
| + | rinin qəbri S.-dadır. Həmdullah Qəz- |
| + | vini, Dəvləttiah Səmərqəndi, Nadir |
| + | Mirzə Qacar və b. S. haqqında mə”lu- |
| + | mat vermitlər. Ehtimal ki, S. zəlzələ |
| + | və ya Səfəvi-Osmanlı mucharibələri |
| + | (17 əsr) pəticəsində darılmısdır. |
| + | SURXAY XAN QAZIQUMUXLU (/—- |
| + | 2)— Daqıstan feodalı (18 əsr). Əha- |
| + | linin ah ӱsul-idarəsinə qariı na- |
| + | razılırından istifadə edib Darısta- |
| + | nın c.-unda və PTirvanda hakimiyyəti |
| + | ələ gecirməyə calıdırdı. Muipkur- |
| + | lu Hacı Davud və bir sıra feodal- |
| + | larla ittifaq yaradan S.x.Q. 1721— |
| + | 28 illərdə bir necə dəfə Bakı, Gən- |
| + | cə, Quba və Niyazabada muvəffəqiy- |
| + | yətsiz hucumlar etdi. 1721 ildə PTa- |
| + | maxı S.x. Q. və muttəfiqləri tərə- |
| + | findən qarət olundu. 1734 ildə Na- |
| + | dir pahla deyutidə məqlubiyyətə ut- |
| + | rayan S.x.Q. Daqıstana cəkildi. |
| + | Əd. Aliev F. M., Antiiranskie |
| + | vıstuplenil MH borıba protiv turepkov |
| + | okgkupapii v Azerbaidjane v pervoN polo- |
| + | vine XU PT veka, B., 75. |
| + | SURXAY XAN QALASI— Azərb.SSR |
| + | Vartapen r-nu Yuxarı Filfili k. |
| + | yaxınlıqında tarixi-me"”marlıq abidə- |
| + | si. A. Bakıxanova gərə S.urxay xan |
| + | Qazıqumuxlu tikdirmiindir. Qəsr tip- |
| + | li, duzbucaq formalı qala birmərtə- |
| + | bəli bept otaqdan ibarətdir. Qalanın |
| + | ustu taqbənd formada tamamlanmıpq, |
| + | yan divarları isə mudafiə məqsədi |
| + | ilə taqların əsasından 1 cm Hundur- |
| + | luyə qaldırılmındır. S.q.-nın gn- |
| + | rip Yeri q. tərəfdən idi. Otaqlardan |
| + | Filfilcay dərəsinə cıxmaq ucun ye |
| + | altı yol olmutidur. S.q. kirəc məh- |
| + | lulu, caydaptı və bi:tmizn kərpicdən |
| + | tikilmitpdir. Qaladan ustundə Surxay |
| + | xanın adı olan mis cam və s. maddi |
| + | mədəniyyət numunələri apkar edilmiii- |
| + | dir. Devlət hrəfindək qorunur. |
| + | SURXANDƏRYA — Əzb.SSR-də val). |
| + | Amudəryanın sol qolu. Hissar sil |
| + | siləsinin c. yamacından baiylanan |
| + | Tupalanqdərya və Qarataq caylarının |
| + | birləmməsindən əmələ gəlir. Uz. 175 |
| + | km (Qarataqın mənbəyindən 287 km), |
| + | həvzəsinin sah. 13,5 MHH x24?. YeTyH- |
| + | də Cənubi Surxan su anbarı var. |
| + | SURXANDƏRYA VİLAYƏTİ—Ozb. |
| + | SSR-də vil. 1941 il martın 6-da təii- |
| + | kil edilmliidir. Resp.-nın c.-unda |
| + | yerlətir. C.-da Amudərya cayı boyu |
| + | SSRİ-nin Əfqanıstanla devlət sər- |
| + | |
| + | |
| + | Hədi kecir. Sah. 20,8 min km?, ƏH, |
| + | 1054 min (1984, 1 yanvar), 12 r-nu, 8 |
| + | pəhəri, 3 iitq var. Mərkəzi Qermez |
| + | |
| + | |
| + | i1.-dir. |
| + | |
| + | Təbiət. Vil.-in mərkəzi və c. his- |
| + | cənəpn mu.-naH, q.-Dən və 11m.-q.-dən |
| + | Hissar silsiləsi və onun qolları, |
| + | il1.-dən Babataq silsiləsi, c.-dan Amu- |
| + | dərya vadisi ilə hududlanmıpn duzən- |
| + | likdir. Duzənlikdə qıpl isti, yay qız- |
| + | mar və quraq kecir. İllik yaqıntı du- |
| + | zənlikdə 130— mm, daqlıq sahələr- |
| + | də 445—625 mm. Əsas cayları: Sur- |
| + | xandərya və onun qolları, PTerabad. |
| + | Su anbarları (Cənubi Surxan, Uc- |
| + | qızıl və s.), suvarma kanalları var. |
| + | Boz, cəmən, cəmən-bataqlıq, cimli- |
| + | qonur, acıq-qonur torpaqlar yayıl- |
| + | mıtpdır. Dӱzənliyin bitki ərtuyundə |
| + | efemerlər, daqlarda efemerli taxıl, |
| + | subalp bitkiləri ustundur. Amudər- |
| + | ya vadisində tuqay mepqələrinə, daq- |
| + | |
| + | |
| + | 90 |
| + | |
| + | |
| + | SURXKOTAL |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | larda isə ardıc, pustə və s. aqaclar- |
| + | dan ibarət mepqələrə rast gəlinir. |
| + | Ceyran, qayakecisi, uenunoHyay, hamar, |
| + | canavar, caqqal, tulku, qonur ayı, qır- |
| + | qovul, gəklik, toraray və s. var. Bu- |
| + | xara maralını və ilanları (efa, |
| + | |
| + | |
| + | gӱrzə və s.) mӱhafizə məqsədi ilə 1964 6 |
| + | |
| + | |
| + | ildə qoruq ya adılmındır. |
| + | ali. Əzbəklər, taciklər, ruslar, |
| + | |
| + | tatarlar, tӱrkmənlər və 6. yapayır. |
| + | Orta sıxlıq 1 km?-də Ə0,7 nəfərdir. |
| + | |
| + | əhər əh. 2096-dir. PTəhərləri: Ter- |
| + | mez, Denau, Baysun, PTerabad və ş |
| + | |
| + | Təsərrufat, Əsas sənaye sahələri: |
| + | Yeyinti (yar, meyvə-tərəvəz konservlə- |
| + | ri, ipərab, pivə z-dları, ət-sud kom- |
| + | binatı, dəyirman-kombinat), yungul |
| + | (pambıqtəmizləmə 3-du, tikiit, xalca, |
| + | ipək f-kləri), tikinti materialla- |
| + | rı. Muəssisələrin coxu Termez və |
| + | Denaudadır. Faydalı qazıntı (neft, |
| + | təbii qaz, dappq kəmur, polimetallar) |
| + | yataqları əsasında MƏ DƏn sənayesi |
| + | inkiptaf edir. K.t.-nda pambıqcılıq, |
| + | ipəkcilik, barcılıq, uzumculuk və |
| + | otlaq heyvandarlıqı muhum yer tutur. |
| + | Dənli, tərəvəz-bostan və yem bitkilə- |
| + | ri əkilir. Qaramal, davar (o cumlə- |
| + | dən qaragul qoyunu), donuz, at saxla- |
| + | nılır. Vil.-dən Daikənd—Termez — |
| + | Duppənbə, Termez — Kurqan-Təpə d.y. |
| + | xətləri kecir. Avtomobil nəql. inki- |
| + | mağ erMuum np. Termezdə SSRİ-nin və |
| + | ir sıra xarici əlkələrin Əfqanıs- |
| + | tanla iqtisadi əlaqələrində muhum |
| + | rol oynayan beynəlxalq cay portu var. |
| + | |
| + | .V. Lenin ordeni ilə təlti - |
| + | mupdur (1967). ə |
| + | |
| + | ədəni quruculuq, Vil.-də peda- |
| + | |
| + | QOJİ in-t, pambıqcılıq və uzumcu- |
| + | luklə məpqqul olan 2 elmi st., əlkə- |
| + | ... əl Musiqili dram teat- |
| + | ) s. var. Əzbək dil |
| + | bayraqık (1935), a a |
| + | skoYe znamyaq (1941) vil. qəzetləri cı- |
| + | xır. Yerli radio verilitləri ilə |
| + | yanapı, Umumittifaq və Əzbəkistan |
| + | radiolarının, həmcinin Mərkəzi |
| + | Televiziyanın və Daikənd televizi- |
| + | |
| + | |
| + | Ya studiyasının veriliyilə : |
| + | iH aq i retran- |
| + | slyasiya ol əəə |
| + | |
| + | |
| + | a olunur. |
| + | SU RXKOTAL Pimali Əfqanıstanda |
| + | 2—3 əsrlərə aid atəpgədə kompleksi- |
| + | nin yerlətdiyi təpə. Bapq məbəd Ku- |
| + | ian padtahı Kanipkaya həsr olun- |
| + | mupdur. Buradan heykəl fraqmentlə- |
| + | ri, me marlıq detalları, yunan əlif- |
| + | bası ilə Bəlx dilində yazılar tapıl- |
| + | mıtppdır. Mə"bədlərin arxitektura- |
| + | sında yerli və yunan bəzəkləri y)- |
| + | qunlatpdırılmındır. |
| + | |
| + | Əd. Masson BV. M., R | |
| + | V. A., İstoril Ak pad, ki |
| + | 1964. |
| + | SUS (.-..,.)— Tupisdə iyəhər və port, |
| + | Sus vil.-nin inz.m. ƏH, 70 min (1975). |
| + | Nəql. qovitaqı, Kustar istehsal inki- |
| + | iaf etmiiidir. Toxuculuq və yeyinti |
| + | sənayesi mӱəssisələri, avtomobilqu- |
| + | raidırma z-du, HEC, me"marlıq abi- |
| + | dələrindən ribat (qala, 8 əsr), əl- |
| + | Xələf burcu, istehkam, Beyuk məscid |
| + | (hamısı 9 əs ), Sidi Əli-Ammar məs- |
| + | cidi, əl-Qubbə kəpku (10—11 əsrlər) |
| + | var. E.ə. 9 əsrdə finikiyalılar sal- |
| + | mıidır. |
| + | CYCA) — Azərb.SSR Quba r-nunun |
| + | M kozetliyində kənd. R-n mərkə- |
| + | |
| + | ƏN 22 km q.-də, dar ətəyindədir. |
| + | ƏH. 594 (1985). Əsas təsərrufatı Hey |
| + | vandarlıqdır. Orta məktəb, tibb mən- |
| + | təqəsi, me"marlıq abidələrindən məs- |
| + | cid (1854 il) var. |
| + | |
| + | |
| + | rus dilində cLenin- |
| + | |
| + | |
| + | SUSAYQIMLAQ— Azərb.SSR Xacmaz |
| + | r-nunda kənd. S. sovetliyinin mərkə- |
| + | zi. R-n mərkəzindən 32 km mM.-na, |
| + | Bakı— Moskva d.y. kənarında, Samur |
| + | — Dəvəci ovalıqındadır. Əh. 652 |
| + | (1985), tərəvəzcilik, heyvandarlıq və |
| + | aqcılıqla məpquldur. Səkkizillik |
| + | məktəb, kitabxana, mo məntəqəsi var. |
| + | SUSAMIRTAU—Tyantianda dar sil- |
| + | siləsi. Uz. təqr. 125 km. Maks. hund. |
| + | 4048 m-dir. Qranit və metamorfik |
| + | iistlərdən təpkil olunmutdur. Buz- |
| + | laqlar var. Dar mənin: və dayplı |
| + | Yuksək daqlıq landiyaftları ustundur. |
| + | SUSANİN İvan (ə, 1613)- 17 |
| + | əsrin əvvəlində rus xalqının Polipa |
| + | mudaxiləcilərinə qarpı azadlıq mu- |
| + | barizəsinin qəhrəmanı. 1613 ilin qı- |
| + | pyında polyak ptlyaxta dəstəsi Kostro- |
| + | ma qəzasının Domnino k.-ə.—Roma- |
| + | novların mulkçnə (car Mixail Fyo- |
| + | dorovic burada idi)gedib catmaq ucun |
| + | S.-ni bələdci geturmutdu. S. dəstəni |
| + | bataqlıq meiyədə qəsdən azdırmız və |
| + | buna gerə də əldurulmutidur. S.-in |
| + | qəhrəmanlıqrı bədii ədəbiyyatda və |
| + | . İ. Qlinkanın “İvan Susaninə |
| + | operasında əks etdirilmiptdir. Kos- |
| + | tromadı S.-ə abidə qoyulmuzid r. |
| + | Y-CEHT-MAPVI (S ault S ainte Manə) |
| + | — ABİQ və Kanadada Yuxarı gel ilə |
| + | Huron gəlunu birlətdirən kanallayi- |
| + | dırılmıpt su Yolu. Uc paralel kanal- |
| + | dan ibarətdir, bunların ikisi ABİPP- |
| + | da, biri Kanadadadır. Kanallarla |
| + | ildə təqr. 100 mln. t yuk (əsasən |
| + | taxıl, dəmir filizi) dapınır. |
| + | SUSƏNİ (?—?)—16 əsr Azərb. tpai- |
| + | ri. Həyat və yaradıcılıqı taala |
| + | mə”lumat cox azdır. TPah İsmayıl |
| + | Xətai sarayına yaxın olmupdur. Sa- |
| + | dıq bəy Əfiarın 4“Məcmə ul-xəvasə |
| + | təzkirəsində verilmiit 3 beyt pie”rin- |
| + | dən yaradıcılıqına əzbək ədəbiyya- |
| + | tınNIn tə”siri gerunur. |
| + | SUSƏRCƏSİ (Stpshiz)—sərcəkimilər |
| + | dəstəsinə aid qupl cinsi. Bədəninin |
| + | |
| + | |
| + | uz.17—20 sm, cəkisi 50—80 q olur. Lə- D |
| + | |
| + | |
| + | nəK ertuyu sıxdır. Burun və qulaq |
| + | dəliklərinin dəri qapaqı var, Suyun |
| + | altında uzur, gəzir (15 san-dək qala |
| + | |
| + | |
| + | bilir). Avropa, Afrika, Asiya və |
| + | Amerikada yayılmılndır. SSRİ-də |
| + | 2, adi S.s. və boz S.s., o cӱmlədən |
| + | |
| + | |
| + | Asəpö.CCP-nə 1 neBy—a zu C. (C. cin- |
| + | sLiz) yayılmındır. Yuvasını cay, ka- |
| + | nal və axmazların sahilində qazır: |
| + | 3—7 ar yumurta qoyur. 16 gun kurt ya- |
| + | tır. Su cuculəri, su ilbizləri və xır- |
| + | da balıqlarla qidalanır. |
| + | |
| + | SUSİMA— Koreya bokazında adalar |
| + | qrupu. Yaponiya ərazisidir. Sah. təqr. |
| + | 700 km?. ƏH. 57 min (1973). Hund. 649 |
| + | |
| + | |
| + | m-ə qədərdir. HCəmənliklər və enliyar- | |
| + | |
| + | |
| + | paqlı mepələr var. Kartof, dənli |
| + | bitkilər əkilir. Balıq ovlanır. |
| + | yaxınlıqında məphur Susima viria- |
| + | ması (1905) olmutdur. |
| + | |
| + | SUSİMA BORAZI—–—Koreya borazı- |
| + | nın c.-p. hissəsinin kecmiyi adı: bax |
| + | PQərq kecidi. |
| + | |
| + | SUSİMA VURUİYMASI (1905) — |
| + | Rusiya—Yaponiya muharibəsi (1904— |
| + | 05) dəvrundə rus eskadrası ilə yapon |
| + | donanması arasında purupma (27—28 |
| + | may) Susima borazında Susima a.-rı ya- |
| + | xınlıqında batp vermitdir. Baltik |
| + | dənizindən Uzaq PTərqə geəndərilmit |
| + | və Vladivostoka getmək ucun Susima |
| + | boqazına daxil olmupq 2-ci Sakit |
| + | okean eskadrası və 3-cu Sakit okean |
| + | eskadrasının 1-ci dəstəsi (30 hərbi |
| + | gəmi, komandanı Z. P, Rojestvenski) |
| + | |
| + | |
| + | ilə uz-uzə gələn yapon donanması (121 |
| + | deyuii gəmisi, komandanı X, Toqo) |
| + | həm sayca, həm də silah və texnika- |
| + | nın keyfiyyətinə gərə ustunluyə ma- |
| + | lik idi. Tezliklə dulun zirehli- |
| + | Sİ “Knyaz Suvorovg sıradan cıxdı, |
| + | Z. P. Rojestvenski yaralandı. Koman- |
| + | danlıq kontr-admiral N. İ. Neboqa- |
| + | tova təhvil verildi. Yapon donanma- |
| + | sına əsaslı mӱqavimət gəstərə bilmə- |
| + | yən rus eskadrası S.v.-nda tam mətrlu- |
| + | biyyətə uqrayaraq 20-dən cox gəmi itir- |
| + | di (Vladivostoka yalnızc Almazg krey- |
| + | seri və 2 mina gəmisi gedib cıxa bil- |
| + | di). S.v. Rusiyanın siyasi qurulutu- |
| + | nun curukluyunu, iqtisadi və vərən |
| + | geriliyini gestərdi. V. İ. Lenin S.v. |
| + | haqqında yazırdı: “Bunu hamı gezlə- |
| + | yirdi, lakin hec kəs guman etmirdi |
| + | ki, rus donanmasının məqlubiyyəti |
| + | belə amansızlıqla tar-mar olmaq də- |
| + | rəcəsinə catacaqdır... Bu, muӱtləqiyyə- |
| + | tin yalnız hərbi məelubiyyəti deyil, |
| + | tam hərbi irlasıdırq (Əsər. tam kul- |
| + | liyyatı, c. 10, səh. 266). A. S. Novi- |
| + | kov-Priboyun “Susimaq tarixi epope- |
| + | yası S.v.-na həsr edilmiidir. |
| + | CY-CVITM (Sioux City)—ABIII-na A /o- |
| + | va ittatında pəhər. Missuri cayı sa- |
| + | hilindədir. Əh. 86 min (1970). D.. |
| + | qovpaqrı. Ticarət mərkəzi. Yeyinti sə- |
| + | nayesi var. |
| + | |
| + | SUSİCOVULU (aArvicola terrestris)— |
| + | KƏMHPHMHTƏD AHƏCTƏCHHHH nar cHuaHmna- |
| + | rı Fəs in ən məməli heyvan. Bə- |
| + | dəninin uz. 24 sm-ə, quyruqu 15 sm- |
| + | dək olur. Avropa, PTimali və qismən |
| + | Ən Asiyada yayılmıpndır. SSRİ-də |
| + | əlkənin q. sərhədlərindən it.-ə, Lena |
| + | cayı və Baykal gəlunə qədər, Azərb. |
| + | |
| + | SSR-də, əsasən durqun və yaxud sakit |
| + | axan su hevzələrinin sahillərində |
| + | təsaduf olӱnur. İldə iki-uc dəfə |
| + | balalayır, hər dəfə 2—8 bala doqrur. |
| + | S. bitkiciliyə, batqcılıra və mettəci- |
| + | liyə zərər vurur. Tulyaremiya xəstə- |
| + | liyinin əsas mənbəyi və yayıcısıdır. |
| + | |
| + | ərisi ikinci dərəcoli xəz kimi is- |
| + | tifadə olunur. |
| + | |
| + | ӰSLOV Mixail Andreyevic (21.11. |
| + | 1902, indiki Ulyanonsk vil. Pavlovsk |
| + | F əs r-punun PTaxovsko- |
| + | : R | 1 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ye k. — 25.1,1982, |
| + | Moskva) — Kommu- |
| + | nist partiyası və |
| + | Sovet dəvlət xadi- |
| + | mi, iki dəfə Sosia- |
| + | list Əməyi Qəhrə- |
| + | manı (1962, 1972). |
| + | 1921 ildən Sov, |
| + | İKP uzvu. Kəndli |
| + | aİLƏSİNDƏ dorul- |
| + | AZAD mutidur. Moskva |
| + | ii x.t. in-tunu bitir- |
| + | . Muu (1928), MDU- |
| + | da, Sənaye Akademiyasında dərs demii- |
| + | dir. Trotskini-zinovyevci antinar- |
| + | tiya blokuna, XİK(b)P-də saq təma- |
| + | yuӱlə qaripı mubarizədə fəal iptirak |
| + | ildir. MNKG—FKM aparatında |
| + | (1931—34), SSRİ XKS yanında So- |
| + | vet Nəzarəti Komissiyasında (1934— |
| + | 37) calıtnmıtl, Rostov vil. partiya |
| + | komitəsinin 1pe"bə mudiri, katibi |
| + | (1937—39), Stavropol əlkə partiya |
| + | komitəsinin birinci katibi (1939— |
| + | 44) olmutdur. 1941—44 illərdə Za- |
| + | qafqaziya cəbhəsi PTimal qopqun qru- |
| + | pu hərbi purasının uzvu, Stavropol |
| + | əelkəsi partizan dəstələri qərarga- |
| + | hının rəisi, UİK(b)P M 1944 ə |
| + | SSR uzrə Burosunun sədri (1944— 4 |
| + | |
| + | olmul, 1946—49 illərdə UİK(6)P |
| + | |
| + | |
| + | gӧrk —e- = —— ————qqtdkiriyı == — |
| + | |
| + | |
| + | SUFİLİK |
| + | |
| + | |
| + | 91 |
| + | |
| + | |
| + | MK aparatında itləmitdir (1947 |
| + | ildən MK katibi). 1949—50 azə yə |
| + | “Pravdacnın bap redaktoru idi. 1939 |
| + | —41 illərdə UİK(b)P MTK uzvu ol- |
| + | mupidur. 18-ci Umumittifaq partiya |
| + | konfransında (1941), partiyanın 19— |
| + | 20, 22—26-cı qurultaylarında MK uz- |
| + | BY secilmitdir. 1955 ildən Sov, İKP |
| + | |
| + | 1K Rəyasət Heyətinin zvu, 1966 |
| + | ilin aprelindən Sov.İKP ME Siyasi |
| + | Bӱrosunun uzvu idi. SSRİ Ali Sove- |
| + | tinin (1—10-cu carırıtn) deputatı |
| + | olmuidur. S.-un partiya və elmi fəa- |
| + | LİYYƏTİ sovet cəmiyyətinin inkitafı- |
| + | nın muhum ictimai-siyasi və ideya-nə- |
| + | zəri məsələlərinin, marksizm-leni- |
| + | NİZM nəzəriyyəsinin, muasir dunya ic- |
| + | timai inkitafının, kommunist, fəh- |
| + | LƏ və milli azadlıq hərəkatının ak- |
| + | tual problemlərinin iptlənib hazır- |
| + | lanmasına, mӱrtəce ideologiya ilə, |
| + | saq və sol təftipciliklə mubarizə- |
| + | yə ə edilmitdir. |
| + | |
| + | 1960 ildə Bakıda olmupdur. 5 də- |
| + | fə Lenin ordeni, Oktyabr İnqilabı |
| + | ordeni, 1-ci dərəcəli Vətən muhari- |
| + | bəsi Ordeni və medallarla, SSRİ EA- |
| + | nın K. Marks ad. qızıl medalı ilə, |
| + | BXP, MXP nə CSSR-in ali dəvlət |
| + | mӱkafatları ilə təltif edilmipti- |
| + | dir. Moskvada Qızıl meydanda dəfn |
| + | olunmutdur. Rostov-Don un-ti S.-un |
| + | adınadır. |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: Na putax stroitelh- |
| + | stva kommunizma. Reci i statvi, t. 1—2, |
| + | M., 1977, Delo vsenN partii, M., 1979: |
| + | Marksizm-leninizm i sovremennan əpo- |
| + | Xa, B İ-x T., T. İ, M., 1982. |
| + | |
| + | |
| + | SUSOYUDUCU— istilikdəyitdirici |
| + | aparat. Aparatda su borularda və ya |
| + | borulararası fəzada soyuducu agent ya- |
| + | XYA soyuq duzlu su ilə soyudulur (bax |
| + | Soyuducu qarımıqlar). S.-dan hava |
| + | kondisiyalappdırma qurqularında, ye- |
| + | yinti və kimya ə qazlı su |
| + | avtomatlarında istifadə edilir. |
| + | SUSPENZİYA (son lat. RAM, |
| + | hərfi mə”nası—asılma, lat, vizrepdo |
| + | —-asıram)—maye dispersiya muhitində |
| + | yayılmınq bərk hissəciklərdən (dis- |
| + | pers fazadan) ibarət dispers sistem. |
| + | S. hissəciklərinin əlcusu 10—4 sm |
| + | və daha iri olan sistemlərə aid- |
| + | dir. Hissəcikləri yavai cəkən S.-ya |
| + | asılqan deyilir. Təbiətdə S. tor- |
| + | paq və suxurların su ilə yuyulması, |
| + | su hevzələrinə toz cəkməsi və s, hal- |
| + | larda əmələ gəlir. S.-dan tikinti |
| + | texnologiyasında, karız, plastik kut- |
| + | lə, lak-boya materialları və s, isteh- |
| + | salında istifadə olunur. |
| + | SU-SU REAKTORU—yavapıdıcısı |
| + | və istilikdatpıYIcıIsı adi su olan nu- |
| + | və reaktoru. Suyun yazatpıdıcılıq |
| + | xassəsi yuksək olduqundan S.-s.r.-nun |
| + | aktiv zonası cox yıqcamdır. S..-s.r.- |
| + | ndan energetika və tədqiqat qurqula- |
| + | rı kimi genii istifadə edilir. |
| + | SUSUZLUQ, yan qı—orqanizmin su- |
| + | Ya olan subyektiv tələbi. Səbəbi orqa- |
| + | nizmin susuz qalması, yaxud həddin- |
| + | dən artıq su itirməsi (coxlu tərlə- |
| + | dikdə), coxlu duzlu qida yeyilməsi- |
| + | dir. Orqanizmdə su-duz mubadiləsi- |
| + | ni nizamladıqda S. aradan qalxır. |
| + | Bir sıra xəstəliklərdə də (məs., dia- |
| + | t, beyrək xəstəlikləri və s.) S. mu- |
| + | pahidə olunur. Beyin fəaliyyətinin |
| + | pozeunluqlarında S. hissiyyatı tama- |
| + | milə olmur. Yuksək temp-rlu pəraitdə |
| + | miləyənlərdə də (isti sexlərdə, isti |
| + | iqlimli yerlərdə və s.) kəskin S, mu- |
| + | |
| + | |
| + | iahidə edilir. Belə hallarda orqa- |
| + | nizm coxlu su və duz itirir)y bunlar |
| + | xususi su pəhrizinin kəməyi-ilə bər- |
| + | pa olunur. |
| + | SUSUTUNLU MUHƏRRİK — maye |
| + | axını enerjisini aparılan qovpqa- |
| + | qın (valın, itokun) mexaniki ener- |
| + | jisinə cevirən fFidravlik mӱhərrik. |
| + | Bilavasitə və yaxud eTypyuy MEXa- |
| + | nizm vasitəsilə tə"sir gestərir. S.m. |
| + | hidravlik GTYDNƏTƏBSƏ MAHIbIH/TaPpbiH |
| + | HuLTƏK orqanlarını hərəkət etdirmək, |
| + | maye vuran boru kəmərlərində surgu- |
| + | nu dəndərmək, hidrotexniki qurru- |
| + | larda sipərləri qaldırmaq və s, ucun |
| + | tətbiq edilir. |
| + | SUSXVATİ MARARALARI — Ku- |
| + | taisi it.-dən (Gurc.SSR) 10—12 km |
| + | aralı, Susxvati k.-ndən 1,5 km c.-da |
| + | Mustye dəvrunə aid beli maqara du- |
| + | iərgəsi, Qazıntılar ( 1974—75) 3a- |
| + | manı Tunc maqarasında 24 təbəqə |
| + | (onun betpi Mustye təbəqəsidir) qeydə |
| + | alınmıtidır. Mustye təbəqələrindən |
| + | nukleuslar, qapov tipli alətlər, iti- |
| + | uclular, qəlpələr və s. əldə edilmii- |
| + | dir. Tunc maqarasının 18-ci təbə- |
| + | qəsindən 12—13 yaplı uqpaqın diili |
| + | tapılmıpdır. S.m. alətləri qeyri- |
| + | levellua texnikası əsasında hazır- |
| + | lanmınd və eyni mədəniyyətə aiddir. |
| + | Ədl Tupabramitvili D. |
| + | M., Arxeoloqin BronzovoV petderı i Dvoi- |
| + | noqo qrota. Arxeoloqin i paleoqeoqrafin |
| + | əsrə paleolita Krıma i Kavkaza, M., |
| + | |
| + | |
| + | SӰTKA—bax Gun. |
| + | SUTOPLAYICI SAHƏ, sutopla- |
| + | yıcı həvzə — yaqıntı sularını |
| + | toplayıb, cay yaxud gələ axıdan və su- |
| + | ayırıcı xətlə hududlanmı mn sahə. |
| + | CərhHn Bə yeraltı S.s.-lər var: onla- |
| + | rın sərhədləri demək olar ki, ust- |
| + | ustə duӱtmur. Cayın (gəlun) Hevzəsi |
| + | səthi sutoplayıcı kimi qəbul edilir. |
| + | S.s. səthinin qurulupu (relyefi, gəl |
| + | və bataqlıqların olması və s.) suyun |
| + | axmasına xeyli tə"sir gestərir. |
| + | SUTULLAYICI, sutullayıcı |
| + | qurqu—su anbarından artıq (daip- |
| + | qın) suyu təhlukəsiz buraxmaq, habelə |
| + | cay-su qovipaqında artıq suyu apaqrı |
| + | byefə axıtmaq ucun hidrotexniki qur- |
| + | ə Bənddən kənarda yerlətdirilmi:i |
| + | O.-lar sahil S.-sı adlanır. S.-lar |
| + | səthi, ann və iki yaruslu S.-ya |
| + | bəlunur. Konstruksiyasına gərə :pax- |
| + | tavarı, sifon tipli, xəndəkvarı və |
| + | qulləli olur. |
| + | SUUKSU, Soyuqsu—Krımın c. |
| + | sahilində, paydıa A İbrnarbıH r. İa- |
| + | macları arasında, qismən Artek əra- |
| + | zisində orta əsrlərə (6—10 əsrlər) |
| + | aid arxeoloji abidə. Qazıntılar za- |
| + | manı 6—7 əsrlərə aid sərdaba və sap- |
| + | ma qəbirlərdən toqqa, kəmərdəsti, sır- |
| + | qa, gəhrəba və əqiqdən muncuqlar və s. |
| + | tapılmhipdır. 8—10 əsrlərə aid sal |
| + | nanı qəbirlərindən avadanlıq aqikar |
| + | olunmamındır. Bu da Tavriyada xris- |
| + | tianlıqrın yayılması ilə baqlıdır. |
| + | Alimləri bir qismi S.-yu qotlara, di- |
| + | gərləri sarmat-alanlara aid edirlər. |
| + | Ədi Kropotkin V. V., Moqilv- |
| + | nik Suuk-Su i eqo istoriko-arxeoloqices- |
| + | KO€ znacenie, FSovetskal arxeoloqilv, |
| + | 1959, 61, Dkobson A. L,, Sredneve- |
| + | kovıV Krım, M.—L., 1964. |
| + | |
| + | |
| + | SUFANUVONQ (d. 13.7.1909, Luanq- |
| + | prabanq)—Laos dəevlət və siyasi xa- |
| + | dimi, ptahzadə. İxtisasca yol muhən- |
| + | disidir. Laos xalqının milli azad- |
| + | lıq hərəkatında fəal ippirak et- |
| + | |
| + | |
| + | mipdir. 1945—49 illərdə Laos muvəq- |
| + | qəti həkumətinin xarici illər nazi- |
| + | ri, mudafiə naziri və silahlı quvvə- |
| + | lərin bai komandanı olmudur. 1950 |
| + | ildə Laos Vahid Milli Cəbhəsinin, |
| + | 1956 ildən isə Laos Vətənpərvər Cəb- |
| + | həsinin (1979 ildən Laos Milli Quru- |
| + | culuq Cəbhəsi) MK sədri secilmiid- |
| + | dir. 1962 ildə Gar nazirin muavini, |
| + | iqtisadiyyat və planlaqidırma naziri |
| + | olmupdur. 1976—75 illərdə Milli |
| + | Siyasi Koalisiya PQurasına rəhbərlik |
| + | etmitdir. 1975 ildən Laos Xalq De- |
| + | moğratik Respublikasının (LXDR) |
| + | prezidenti və LXDR Ali Xalq Məcli- |
| + | sinin sədridir. Laos Xalq İnqilab |
| + | Partiyası MK Siyasi Burosunun uz- |
| + | vudur. Dəralirlə SSRİ-də olmuiydur. |
| + | Oktyabr İnqilabı ordeni, F. Jolio |
| + | Kuri ad. Qızıl sulh medalı ilə təl- |
| + | tif edilmidir. |
| + | |
| + | SUFİZM—bax Sufilik. |
| + | SUFİYAN— Azərb.-da tarixi yer: |
| + | qəsəbə. Təbrizin təqr. 40 km-liyində- |
| + | dir. Səfəvi—Osmanlı muharibələri |
| + | dəvrundə S.-da bir necə dəfə iiid- |
| + | dətli vurultma olmuqldur. 1603 il |
| + | sentyabrın 24-də ba vermiiy deyui- |
| + | də Osmanlılar məqlub edildi: turk |
| + | sərkgərdəsi Əli paqtpa əsir alındı. |
| + | Sinan papa Cıqal olunun koman- |
| + | danlıq etdiyi 100 minlik Osmanlı |
| + | qopunu ilə 1605 il noyabrın 7-də baii- |
| + | lanmıt vurupma da Səfəvilərin tam |
| + | qələbəsi ilə nəticələnli, |
| + | |
| + | |
| + | Ədə Raxmani A. A., AzerbaVd- |
| + | jan v konpe XUTi v XU 1 veke (1590—1700 |
| + | qodı), B., 1981, |
| + | |
| + | |
| + | SUFİLİK (ər. 5,2—yun, (2, həp- |
| + | fi mə"nası—yun əbalı)—islam dinin- |
| + | də mistik cərəyan, tə”lim.8 əsrdə İraq |
| + | və Suriyada yaranmıtp, Məqrib elkə- |
| + | ləri və İspaniyada (9 ru İran, |
| + | Azərb. və Orta Asiyada (9—10 əsr), |
| + | Hindistan, Malakka və Sumatrada |
| + | (13 —15 əsr) yayılmıtdır. S.-in sə- |
| + | ciyyəvi cəhətləri bunlardır: idea- |
| + | list metafizikanın (irfanu xususi |
| + | tərki-dunya praktikası ilə birləttdi- |
| + | rilməsiy muridin mistik məhəbbət yo- |
| + | lu ilə allahı dərk etməyə və tədri- |
| + | cən ona qovutimaqa yaxınlatması tə"- |
| + | limi, muridi allaha qovutanadək mis- |
| + | tik yol (təriqət) ilə aparan ustadın |
| + | (murjtid, pir) rolunun muhum olması. |
| + | Sufilər xususi rəqslər və ya duala- |
| + | rın sonsuz təkrarı ilə intuitiv |
| + | idraka, cnurlanmafya, ekstaza cəhd et- |
| + | miplər. S. tə"liminin banisi Zunnun |
| + | əl-Misri (9 əsr, və Əbu Abdullah əl- |
| + | Muhasibi (9 əsr) olmutilar. Sufinin |
| + | allaha catmaq yolunda ani olaraq nur- |
| + | lanması, ekstaz vəziyyətinə gəlməsi |
| + | (hal)tə"limi Əbu-Abdullah əl-Muha- |
| + | sibiyə aid edilir. Məlamətiyyə mək- |
| + | təbi (Nipapur, 9 əsr) daxili paklı- |
| + | RIN QƏSDƏN dinsizliklə (məs., ipərab |
| + | icməklə) əlaqələndirilməsi təlimini |
| + | yaratmıtdı: bu, kənar ipəxslərin tə”- |
| + | nəsinə səbəb olmalı və qurrələnməyin |
| + | qariplısını almalı idi. Cӱneyd Bar- |
| + | dadinin yaratdıqı fəna (sufini fev- |
| + | qəlvarlıqa—bəqaya aparan, onu allaha |
| + | roByurypan) TƏ "HMHHƏ gərə əbədilik |
| + | MYTZƏTHƏ mevcuddur. Cuneydə gərə su- |
| + | finin sirli yolunda ilk pillə—tpə- |
| + | riət, 2-cisi təriqət, 3-uyey həqiqətdir |
| + | (həqiqəti allahda tapmaq). Həllac |
| + | Mənsura gərə sufinin ruhu allah ilə |
| + | real qovutla bilər. Ekstaz anlarında |
| + | o, “Mənəm haqq/ə (allah mənəm) deyə |
| + | qısiqırarmısd:s ona gərə də bid”ətci- |
| + | |
| + | |
| + | 92 |
| + | |
| + | |
| + | SUFINDIRI |
| + | |
| + | |
| + | — ə — ADI: 0000000 |
| + | |
| + | |
| + | likdə təqsirləndirilib e"dam “edil. |
| + | mipdir (922 il). Qəzalinin islahat- |
| + | cılıq fəaliyyəti sayəsində ortodogsal |
| + | islamda S.-in tə"qibi dayandırıldı. |
| + | Sӱhrəvərdi ipraqilik (sirli nurlan- |
| + | ma) təlimini, Həmədani Eynəlqӱzat, |
| + | İbn-əl-Ərəbi və Əhməd Qəzali vəlӧz- |
| + | ti-vucud nəzəriyyəsini yaratmıtlar. |
| + | |
| + | 19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəlində |
| + | LPPərq əlkələrində burjua islahatcı- |
| + | ları feodal irticası ilə baqlı olan |
| + | sufi təpkilatlarına qariı mubari- |
| + | zə aparmıpllar. |
| + | |
| + | |
| + | sufinvskal literatura, M., 1965 (lit.): |
| + | Petrupevskibn İ. İslam vn |
| + | İrane H V11—Xv HH., b. 1966: Reliqin |
| + | i obdestvennan mıslı stran Vostoka, M., |
| + | 19744, Məmmədov Z. C., Azərbaycanda |
| + | əə əsrlərdə fəlsəfi fikir, B.., |
| + | |
| + | |
| + | SUFINDIRI (Tqara), su qoz u— |
| + | sufındıqı fəsiləsindən bitki cin- |
| + | si. Birillik su otlarıdır. Sapva- |
| + | rı Yarpaqları tez təkuləndir, gəv- |
| + | dənin sualtı dӱyӱnlərində inkitpaf |
| + | edir. Gevdə suda ӱzən, muxtəlif yayH- |
| + | luqda piikin cıxıntılı sapları |
| + | olan rombvarı yarpaqların rozetini |
| + | əmələ gətirir. Meyvəsi cəyirdəkdir. |
| + | Bəzən mӱstəqil nev kimi sayılan cox- |
| + | lu forma əmələ gətirən 15-dək nevç |
| + | mə”lumdur. S. sporadik olur, bə"zən |
| + | Avrasiya və Afrikada coxlu miqdarda |
| + | təsaduf edilir. SSRİ-də ənə ur, |
| + | Dnepr, Dnestr çaylarının attarı axar- |
| + | larında, Uzaq PTərqdə, Sibirdə, Qaf |
| + | qazda, o cӱmlədən Azərb.SSR-də yayıl- |
| + | mıpdır. Meyvəsinin qida və yem əhə- |
| + | miyyəti var. |
| + | |
| + | CYqon)ÖP (öp. souffleur, souffler—nə- |
| + | fəs almaq, ufurmək, xəlvətcə demək) |
| + | — teatr itcisi. S. tamatpa və məiqlə- |
| + | rin gedipqini pYesin mətni uzrə izlə- |
| + | Yir və ehtiyac olduqda aktyora rolun |
| + | mətnini sezilmədən xatırladır. |
| + | SUFRAJİSTLƏR (ink. suffrage— |
| + | secki huququ)—qadınlara secki huqu- |
| + | qu verilməsi uqrunda mubarizə aparan |
| + | qadın hərəkatının iptirakcıları. |
| + | S. hərəkatı 19 əsrin 2-ci yarısı— |
| + | 20 əsrin əvvəllərində B. Britaniya, |
| + | ABİT1, Almaniya və bir sıra digər əl- |
| + | gələrdə genin yayılmındı. S. hərə- |
| + | katı.zəhmətkeiq qadınlara arxalanma- |
| + | dıqından və burjua xarakteri dajtı- |
| + | dıqından xususi siyasi əhəmiyyət kəsb |
| + | edə bilmədi. Birinci dunya muhari- |
| + | bəsindən sonra zəhmətketlərin inqi- |
| + | labi mӱbarizəsinin geniflənməsi :19- |
| + | raitində əz mə"nasını itirdi. |
| + | SUFFOZİYA (lat, =i/Rozzo—altı- |
| + | nı qazıma)—suxur qatlarından su- |
| + | zulən suyun həll olan maddələri və |
| + | kicik mineral hissəciklərini yuyub |
| + | cıxarması. S. nəticəsində yeraltı |
| + | bopluqlar əmələ gəlir və ustdə yatan |
| + | suxur qatları cakərək Yer səthində |
| + | diametri 10 m-dək (nadir hallarda |
| + | 100—500 m) olan nəlbəki, qıf, tor və |
| + | s. pəkilli qapalı cəkəklər əmələ gə- |
| + | tirir. S., əsasən, ləss cekuntuləri- |
| + | nin yayıldıqı sahələrdə inkitaf |
| + | edir. Azərb.SSR-də Ceyraicəldə, Acı- |
| + | nohur en daqlıqında, Qobustanda və |
| + | Ləngəbiz-Ələt tirəsində muiyahidə |
| + | |
| + | |
| + | olunur. |
| + | |
| + | SӰXARTO (Zihaqko) (d. 8.6.1921, Cok- |
| + | yakarta yaxınlıqında, Kemusu)—İn- |
| + | dopeziya devlət xadimi, general. |
| + | 1945—49 illərdə İndoneziya xalqı- |
| + | nın Hollandiya mustəmləkəcilərinə |
| + | qariqı silahlı mubarizəsində iptirak |
| + | |
| + | |
| + | Etmipdi. Muharibədən sonra İndo- |
| + | neziya ordusunda bir sıra yuksək" və- |
| + | zifələr datpımıtidır. 1963—65 il- |
| + | lərdə strateji ehtiyat quru qopunla- |
| + | rı komandanı idi. 1965 il sentyab- |
| + | rın 30-da hərbi qrupların hakimiy- |
| + | Yət bapına kecməsindən (bax İndonq- |
| + | ziya. Tarixi ocerk) sonra nazir—qu- |
| + | ru qopunlarının komandanı olmuii- |
| + | dur. 1966 ildə icraedici hakimiy- |
| + | Yət batpcısı, 1967 ildə isə İndonezi- |
| + | Yanın prezidenti vəzifəsini ifa et- |
| + | mipdir. 1968 ildən İndoneziyanın |
| + | prezidentidir. |
| + | SӰ XE-BATOR Damdinı (2.2.1893, |
| + | Setsen-Xana (indiki Suxe-Bator ay- |
| + | | Ed c makı) — 22.2.1923, |
| + | Urqa(indiki Ulan: |
| + | Bator)|— Monqolu- |
| + | | stan siyasi, dəvlət |
| + | və hərbi xadimi, |
| + | Mi Monqolustan Xalq |
| + | iv İnqilab Partiya- |
| + | : sının (MXİP) ba- |
| + | nisi, Monqolustan |
| + | Xalq İnqilabının |
| + | (1921) rəhbəri, Yox- |
| + | Y sul arat ailəsində |
| + | anadan olmuqidur. |
| + | Cin militaristlə- |
| + | ri və yapon agenti Babucabın quldur |
| + | dəstələrinə qariptı dəyutilərdə gəstər- |
| + | diyi qəhrəmanlıqlara gerə ona 4Ba- |
| + | torx (pəhləvan, k ve- |
| + | ilmiidi. 1921 ildə Monqolustan |
| + | alq Partiyasının (MXP: 1925 ildən |
| + | MXİP) 1-ci qurultayında S.-B. MXP |
| + | MK-nın uzvu secildi. 1921 ilin mar- |
| + | tından Mӱvəqqəti xalq həkumətinin |
| + | (iyuldan Daimi Xalq həekumətinin) |
| + | zvu, hərbi nazir və Monqolustan Xalq |
| + | rdusunun (MXO) baiq komandanı |
| + | idi. 1921 ilin martında S.-B.-un |
| + | batpcılıqrı ilə MXO Cin ipitalcı- |
| + | larını, may—avqust aylarında isə |
| + | monqol xalqının KƏMƏİHHƏ gəlmiil |
| + | Sovet Ordusu ilə birlikdə aqqvardi- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | yacı quldur dəstələrini darmadarın |
| + | etmiidi. Qırmızı Bayraq ordeni ilə |
| + | təltif olunmutdur. |
| + | |
| + | | ildə Moskvada RSFSR-lə |
| + | |
| + | |
| + | Monqolustan arasında dostluq haqqın- |
| + | da Sazitpin imzalanmasında itptirak |
| + | etmiiy və V. İ. Leninlə gərutimutidur. |
| + | MXR-də S.-B. ad. orden tə"sis edil- |
| + | miip, Ulan-Batorda heykəli (heykəl- |
| + | tərap Coymbol) və bustu (Heykəltərati |
| + | . Əbdurrəhmanov) qoyulmuli, haq- |
| + | qında bədii film cəkilmiiiddir. |
| + | Ədə Tudə L., Za Polirnov zvez- |
| + | doV. Povesth o Suxz-Batore, |per, s |
| + | monq. |, M., 1968, |
| + | SUXİNİCİ—RSFSR Kaluqa vil.- |
| + | ndə iəhər. Suxinici r-nunun mərkəzi. |
| + | D.y. qovtaqı. Avtomobil tə"miri, gkər- |
| + | pic, tərəvəz konsentratı, pivə z-dla- |
| + | rı, plastik kutlə mə"mulatı, tikiii |
| + | -kləri, D.Y. nəql. mӱəssisələri var. |
| + | UXİYYVİLİ İlya İlic (d. 4.4. |
| + | 1907, Tiflis)—gkurcu sovet balet ar- |
| + | tisti, baletmeyster. SSRİ xalq ar- |
| + | tisti (1958). SSRİ Devlət mukafatı |
| + | laureatı (1949). 1944 ildən Sov. İKP |
| + | uzvu. 1926 ildən rəqqaslıq fəaliyyə- |
| + | tinə bailamısi, Gurc. Opera və Balet |
| + | Teatrının solisti və milli rəqslərin |
| + | quruluyicu baletmeysteri olmuyidu |
| + | (1928 —32, 1935—39 nə 1941—45). H. H. |
| + | Ramiivili ilə birgə 1945 ildə Gurc. |
| + | Xalq Rəqs Ansamblının yaradıcısı |
| + | (1954 ilə qədər solisti), rəhbəri və |
| + | direktorudur. S. c“Partsaq, *Xorumiə, |
| + | ca Kartulik rəqslərində, gӱrcӱ və xev- |
| + | |
| + | |
| + | sur suitalarında qədim xalq rəqs ən”- |
| + | ənələrini, mӱasir rəqslərin plastik- |
| + | liyi və gəzəlliyini saxlamındır, |
| + | Lenin ordeni ilə təltif edilmiidir. |
| + | SӰ XOV Nikolay Dmitriyevic (d. 8. |
| + | V.1914, Saratov vil.-nin Volsk m.) |
| + | — Sovet İttifaqı Qəhrəmanı (41.7. |
| + | 1944), gapitan, 1942 ildən Sov.İKP |
| + | uzvu. 1928 ildə ailəsilə Bakıya gəl. |
| + | mi, Volodarski ad. mexaniki 3-dda |
| + | ipləmiidir. 1937 ildə Sovet Ordu- |
| + | suna caqırılmındır. Bakı aeroglu- |
| + | bunun yetiidirməsi olan S, 1940 il- |
| + | də Odessa təyyarəcilik məktəbini bi- |
| + | tirmildir. Beyuk Vətən muçharibə- |
| + | sində muxtəlif cəbhələrdə 940 hava |
| + | ucullu gecirmi:i, dutimənin 15 təyya- |
| + | rəsini vurub salmınidır. Berlinin |
| + | alınmasında ittirak etmiidir. Or- |
| + | dudan buraxıldıqdan sonra (1959) So- |
| + | cidə rabitə sistemində ipiləmiptdir. |
| + | 1978 ildən fərdi pensiyacıdır. 2 |
| + | Qırmızı Bayraq, 1-ci dərəcəli Vətən |
| + | it haribəsi ordenləri və medallarla |
| + | təlti olunmatadur. |
| + | SUXOY LOQ—RSFSR Sverdlovsk |
| + | vil.-ndə pəhər. Suxoy Loq r-nunun |
| + | mərkəzi. Pıtmma cayı (Ob hevzəsi) |
| + | sahilindədir. Qikinti materialla- |
| + | rı sənayesi, karız f-ki, əlvan metal- |
| + | ların təkrar e"malı və mapınqayır- |
| + | ma z-dları: axiyam sənaye texnikumu, |
| + | tibb məktəbi var. |
| + | |
| + | SUXOMLİNSKİ Vasili |
| + | |
| + | |
| + | Aleksan- |
| + | drovic (28.9.1918, indiki |
| + | |
| + | |
| + | Kirovo- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Qələmini s tral vil. Onufri. |
| + | İLİ Im Yevka r-nunun Ba- |
| + | ə : silyevka k.—2.9. |
| + | |
| + | |
| + | 1970, həmin vil. və |
| + | r-nun Pavlıpi qəs.) |
| + | —sovet pedaqoqu. |
| + | USSR əməkdar mu- |
| + | - əllimi (1969). |
| + | |
| + | Pedaqoji |
| + | EA-nın m. uzvu |
| + | (1968: 1957— 67 il- |
| + | lərdə RSFSR PR- |
| + | |
| + | |
| + | naroxu EA-nın). |
| + | |
| + | | əə Sosialist Əməyi |
| + | Qəhrəmanı (1968). 1943 ildən Sov, |
| + | İ uzvu. Poltava pedaqoji in- |
| + | tunu satan ildir (1939). 1941—45 |
| + | illərdə Beyuk ətən mucharibəsi- |
| + | nin iptirakcısı olmuiiy, 1947 il- |
| + | dən emrunun axırınadək Paavlıpi |
| + | |
| + | |
| + | orta məktəbinin direktoru iiləmiit- |
| + | dir. Məktəb və ailədə kommunist tər- |
| + | biyəsinin nəzəriyyəsi və metodikası, |
| + | iagirdlərin ipəxsiyyət kimi Hərtə- |
| + | rəfli inkipafı, pedaqoji ustalıq |
| + | məsələləri ilə mətqul olmuit, sovet |
| + | pedaqogikasının humanist ideyaları- |
| + | nı təbliq etmiidir. Uziaq iəxsiyyə- |
| + | tinə, ləyaqətinə hərmət, upqaqa məhəb- |
| + | bət və xeyirxahlıq, qayrı və inam, həp |
| + | bir ulpaqda beyuk insan, vətəndaii |
| + | germək arzusu S.-nin zəngin pedaqo- |
| + | ji irsinin əsas məzmununu təqikil |
| + | edir. S. 36 monoqrafiya, 600-dən cox |
| + | məqalə və 1200-dək uiaq hekayəsinin |
| + | muəllifidir. Muəllimlik fəaliyyəti |
| + | dəvrundə Yazdıqı 3700 səhifəlik |
| + | v*Kundəliyininə hər səhifəsini bi |
| + | iqagirdinə hasr etmiidir. 30 məktub- |
| + | dan ibarət məphur cOqluma məktub- |
| + | larə əsəri sovet gənclərinə muraciət- |
| + | dir. c“Urəyimi uptaqlara verirəm |
| + | (1969) əsəri USSR Devlət mukafatı- |
| + | na layiq gerulmuidur (1974). Bir |
| + | necə xarici dil bilan S. marksist- |
| + | leninci pedaqogikanın mahir təbli- |
| + | kEatcısı olmui, ADR, Bolqarıstan, |
| + | Kuba və digər əlkələrdə muhazirələr |
| + | |
| + | |
| + | ondadı a” |
| + | |
| + | |
| + | İs |
| + | |
| + | |
| + | SUCUL BƏCƏKLƏR |
| + | |
| + | |
| + | 93 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | oxumutdur. ABPİT və s. xarici əlkə- |
| + | lərdə əsərləri cap olunmuqdur. |
| + | |
| + | S.-nin iiy təcrubəsi və pedaqoji |
| + | irsi Azərb, məktəblərində də eyrəni- |
| + | lib tətbiq edilir. S.-nin bir sıra |
| + | əsərləri Azərb. dilində nəir edil- |
| + | midir. |
| + | |
| + | S. 2 dəfə Lenin ordeni və Qır- |
| + | mızı Ulduz ordeni ilə təltif olun- |
| + | mu, K. D. Upinski və A. S. Maka- |
| + | renko ad, medallara layiq gerulmuiq- |
| + | dur. |
| + | |
| + | Əsəfləri: Vətəndapın |
| + | sı, B., 1975, Urəyimi utaqlara verirəm, |
| + | nə 1979, O Rosnitanin, Y izd., M., 1979: |
| + | |
| + | ıma kK sınu. HHTa ll am |
| + | Kien, 1979: İzbr. mok. x ə nas. |
| + | |
| + | |
| + | 1979—80, İzbr. pedaqoqiceskie soc., t. |
| + | 1—3, M., 1979—81. |
| + | |
| + | |
| + | SӰ XON (5ishoh) Eugen (d. 25.9.1908, |
| + | Pezinok, Bratislava yaxınlıqında)— |
| + | slovak bəstəkarı. Slovak profes- |
| + | sional musiqisinin banilərindən bi- |
| + | ri. CSSR xalq artisti (1959). CSSR |
| + | evlət mukafatı laureatı (1951, |
| + | 1954, 1959). Bratislava konservatori- |
| + | Yasında oxumutdur. 1933 ildən kon- |
| + | servatoriyada pedaqoji fəaliyyət |
| + | gestərir. İlk əsərləri Klassik ən”- |
| + | ənələrlə baqlıdır zı ucuncSuita— |
| + | balladaq və s.). 1920—30 illər yara- |
| + | dıcılıqına ekspressionizm və klas- |
| + | sisizmin təsiri olmutdur. “Karpat |
| + | torpaqı haqqında psalmə (1938), ca“ Kənd |
| + | simfoniyettasıt (1957) və s. əsərlə- |
| + | rində xalq musiqi folklorundan is- |
| + | tifadə etmipdir. S. ilk milli musi- |
| + | qili dramın (c“Burulqanə, 1949) muəl- |
| + | lifidir. Digər əsərləri: “Svyatop- |
| + | lukə (1959) operası, skripka ilə |
| + | ork. ucun cFantaziya və burleskə |
| + | (1948), “Metamorfozlarq (1953) sim- |
| + | fonik suitası, xor silsilələri, bir |
| + | sıra dram tamataları, kinofilm- |
| + | eyx Musiqi, utPaq musiqisi və s. |
| + | SU XONA-—RSFSR-in Voloqda vil.- |
| + | ndə cay. Yuq cayı ilə birlətərək PTi- |
| + | mali Dvina cayını əmələ gətirir. |
| + | Uz. 558 km, həBsəcHHHH cah, 50,3 min |
| + | km2, Kubena gelundən bailanır. No- |
| + | yabrdan mayadək donur. Kubena gelu, |
| + | PTimali Dvina kanalı, PTeksna cayı |
| + | (Beloye gelundən baplanır, Rıbinsk |
| + | su anbarına tekulur) vasitəsilə Vol- |
| + | qa cayı ilə əlaqələnir: S. L/imali |
| + | Dvina su sisteminə daxildir. |
| + | SUXӰ Mİ—Abx.MSSR-in paytaxtı, |
| + | Qara dənizdə port. Genin buxtanın |
| + | sahilində və ətraf təpələrin yamac- |
| + | larında terlətikodir. D.y.st. Əh, |
| + | 122 min (1983). |
| + | |
| + | Muasir S.-nin yerində e.ə. 6 əsrdə |
| + | yunan tacirləri Dioskuriada i1.-ni |
| + | salmıtdılar. PTəhər eramızın 1 əs- |
| + | rindən Romaya, 6 əsrdən Bizansa, 12 |
| + | əsrdən Genuyaya, 16 əsrdən Turkiyəyə |
| + | məxsus idi. Gurcu salnamələrində |
| + | iəhər Sxum adlanır (ilk dəfə 736 |
| + | ildə adı cəkilmiidir). 1724 ildə |
| + | turklər burada qala (Suxumqala) tik- |
| + | miidilər. S. 1810 ildə Rusiyaya bir- |
| + | ləpdirilmitndir. Abxaz knyazlırı- |
| + | nın ləqvindən (1864) sonra Suxumi |
| + | hərbi vil.-nin mərkəzi idi. 1903 il- |
| + | də RSDFP Batum Komitəsinin Suxu, |
| + | Mİ s.-d. qrupu ən : |
| + | zəhmətketiləri 1905 və 1917 illərin |
| + | inqilabi hadisələrində iiytirak et- |
| + | miplər. 1918 il aprelin 8-də S.-də |
| + | Sovet hakimiyyəti qurulmuil, lakin |
| + | mayın 17-də əksinqilabi Zaqafqaziya |
| + | seyminin qopunları ipəhəri tutmu:t- |
| + | dular. 1921 il martın 4-də usyan qal- |
| + | |
| + | |
| + | Orta temp-r iyulda 24*9S, |
| + | |
| + | |
| + | iə |
| + | |
| + | |
| + | R |
| + | |
| + | |
| + | ra” |
| + | ə... |
| + | |
| + | |
| + | ce 4 ö |
| + | von |
| + | = f |
| + | – : - |
| + | 1 |
| + | |
| + | |
| + | ga ə g |
| + | |
| + | |
| + | ” Hə | |
| + | |
| + | |
| + | doqulma- Cİ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Suxumi məhəpnunəH KƏpYHYmU. |
| + | dırmın Abxaziya zəhmətketləri Qı- |
| + | zıl Ordunun kəməyi ilə tpəhəri azad |
| + | etdilər. C, 1921 ildən Abx. MSSR-in |
| + | paytaxtıdır. |
| + | |
| + | Sovet hakimiyyəti illərində S,. |
| + | muhum mədəni və iqtisadi mərkəzə |
| + | cevrilmiindir. Tutun, konserv, dəri- |
| + | ayaqqabı sənayesi muəssisələri yer- |
| + | li xammalla itpləyir. Cihazqayırma, |
| + | eksperimental qaz aparatları 3-dla- |
| + | rı, Qumista cayında SES var. |
| + | |
| + | S.-də Gurc.SSR EA-nın D. İ. Qu- |
| + | lia ad. Abxaziya Dil, Ədəbiyyat və Ta- |
| + | rix İn-tu, SSRİ Tibb EA-nın Eks- |
| + | perimental Patalogiya və Terapiya |
| + | İn-tu (meymun pitomniki daxil ol- |
| + | maqla), Gurc.SSR Səhiyyə Nazirli- |
| + | yinin Elmi-Tədqiqat Kurortologiya |
| + | və Fizioterapiya li Abxazi- |
| + | ya filialı, Umumittifaq Cay və Sub- |
| + | tropik Bitkilər İn-tunun filialı, |
| + | Gurc.SSR EA-nın Suxumi Botanika |
| + | baqı, pedaqoji in-t, əlkəpqunaslıq |
| + | muzeyi, D. İ. Qulianın ev-muzeyi, |
| + | dram teatrı və s. var. Abx. MSSR Hə- |
| + | kumət evi (1932—39, me”marlar V. A. |
| + | PQuko, V. G. Gelfreyx), F“Abxaziyaə |
| + | mehmanxanası (1938, me”marlar Y.S |
| + | Tony6en, 2. B. Hiykxo), dram teatrı |
| + | (1952, me”mar M. Cxikvadze), Umum- |
| + | ittifaq cay və subtropik bitkilər |
| + | in-tunun filialı (1968, me”mar D. |
| + | Kippidze və b.), “Suxumi sanato- |
| + | riyasının 13 mərtəbəli yataq korpu- |
| + | su (1976, me”marlar Y. Kaxiani, S. |
| + | Sinsabadze) S.-nin ən yaxtı muasir |
| + | tikililərindəndir. |
| + | |
| + | S, iqlim balneoloji kurortdur. |
| + | yanvarda |
| + | 62S-dir: illik yaqıntı 1460 mm. M u a- |
| + | licə vasitələri: iqlim, də- |
| + | nizdə cimmə, əsasən vannalar ucun |
| + | istifadə edilən mineral sular. ən |
| + | də əsasən, tənəffus orqanlarının |
| + | qeyri-vərəm məniyəli xəstəliyinə, si- |
| + | nir sistemi, qan devranı orqanları- |
| + | nın xəstəliyinə tutulanlar muali- |
| + | cə olunurlar. Sanatoriya, istirahət |
| + | evləri və pansionatlar var. S. Qaf- |
| + | qazda və Qara dənizdə (gəmi səyahət- |
| + | ləri) muhum turizm mərkəzlərindən- |
| + | dir. Turist bazaları var. S.-nin ya- |
| + | xınlırındagkı Novı Afon tanın- |
| + | mı turizm r-nudur.. |
| + | |
| + | SUHAVA (Ziseaua)—Rumıniyada möə- |
| + | hər. Sucava judesinin inz.m. ƏH, 74 |
| + | min (1981). Nəql. qovtpaqı. Selluloz- |
| + | kaqız, dəri-ayaqqabı, yeyinti, mapqın- |
| + | qayırma, trikotaj sənayesi: me”mar- |
| + | lıq abidələrindən 14 əsr qəsr xaraba- |
| + | lıqları, 15—17 əsrlərin kilsələri |
| + | (Muqəddəs Georgi, 16 əsr) var. 14—16 |
| + | ə Srtadarında Moldaviya knyaz- |
| + | | paytaxtı olmundur. |
| + | |
| + | SUCİCƏYİ—kəskin infeksion xəstə- |
| + | lik, dəridə sudurcuqların olması və |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | qızdırma ilə xarakterizə edilir. |
| + | Əsasən, 10 yapına qədər uttaqlar xəs- |
| + | tələnir. S.-nə tutulanlarda daimi im- |
| + | munitet Yaranır. Qərədiciləri filtr- |
| + | dən suzulən viruslardır. Xəstəlik |
| + | hava-damcı ilə (xəstə asqırdıqda, əs- |
| + | kurdukdə, danındıqda) yoluxur. İn- |
| + | kubasiya dəvru 11—21 gundur. 5—7 |
| + | gun temp-r 39—39,5*S olur: bədənin |
| + | mӱxtəlif nahiyələrində, əsnək və bu- |
| + | run-udlaqın selikli qiypasında səp- |
| + | gilər əmələ gəlir: səpgilərin ətrafı |
| + | nazik, qırmızı dairəvi sudurcuqla- |
| + | ra cevrilir. Sonradan sudurc qlar |
| + | partlayır, icindəki maye quruyur, qa- |
| + | bıqla ərtulur, qaqlınır. Təkrar səp- |
| + | mə və muxtəlif ipəkilli səpgilər xəs- |
| + | təlik ucun xarakter haldır. Səpgi- |
| + | lər ӱzdə, bapın tuklu hissəsində, |
| + | ətraflarda, ayaqın altında da ola bi- |
| + | lər. Nadir halda arırlatma verir. |
| + | Mualicəsi: xəstəliyin ilk gun- |
| + | lərində yataq rejimi, təmizliyə cid- |
| + | di riayət etmək, səpgilərə brilyant |
| + | yapılı surtmək və s. Profilak- |
| + | tikası: xəstəlik inkubasiya dəv- |
| + | runun son gunundən (səpməyə 1—2 gun |
| + | qalmınq) səpgilərin batladıqrı 5-ci |
| + | gӱnə gimi yoluxa bilər. Bu muddət |
| + | ərzində saqlam utaqları xəst lərdən |
| + | ayırmaq (S.-nin yoluxdurma dərəcəsi |
| + | cox yuksəkdir), təmasda olan uplaq- |
| + | ları 21 gun karantində saxlamaq və s, |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Pvalko A. D., Differen- |
| + | pialhnan diaqnostika vajnevtiix det- |
| + | skix infekpinİ, Voronej, 1980, |
| + | |
| + | |
| + | CYHMA—Asəpö.CCP PTəki r-nunda |
| + | kənd. S. sovetliyinin mərkəzi. R-n |
| + | mərkəzindən 35 km c.-da, PQəki— Yev- |
| + | lax avtomobil yolu kənarında, Acı- |
| + | nohur ən daqlıqrındadır. Əh. 1079 |
| + | (1985), taxılcılıq, tutunculuk, hey- |
| + | vandarlıq və baramacılıqla məptqul- |
| + | dur. Orta məktəb, mədəniyyət evi, |
| + | kitabxana var. |
| + | |
| + | SUCA---RSFSR Kursk vil.-ndə mə- |
| + | hər. Suca r-nunun mərkəzi. Suca cayı |
| + | sahilindədir. Qraktor aqreqatları, |
| + | tikinti materialları z-dları, yeyin- |
| + | ti sənayesi mӱəssisələri, xalca f-ki, |
| + | elevator: baytarlıq texnikumu, musiqi |
| + | məktəbi var. 17 əsrdə salınmındır. |
| + | SUCAQ—qrunt suları yer səthinə cox |
| + | Yaxın, torpaqı daimi izafi rutubətdə |
| + | |
| + | |
| + | 57 lakin bataqlıqa cehvrilməyən |
| + | sahə. |
| + | SUCUQ, bastı x—Nax,MSSR-də |
| + | |
| + | |
| + | (əsasən, Ordubad), həmcinin Erməni- |
| + | standa yapayan azərb.-lar arasında ya- |
| + | Yılmını cərəz. S, hazırlamaq ucun |
| + | qoz ləpələrini sapa duzub, uzərinə |
| + | bəkməz (dopab) qatılmın qatı umac |
| + | cəkib qurudurlar. Xalq arasında S.- |
| + | dan mə”də xəstəlikləri, qanazlırı və |
| + | s.-nin mӱalicəsində istifadə olu- |
| + | nur. Orta əsrlərdə əsas ixracat vəh: |
| + | sullarından sayılırdı. Qafqazın |
| + | Samra Yerlərində, Orta Asiya və Tur- |
| + | kiyədə də yYayılmıpdır. |
| + | |
| + | SUCUL BƏCƏKLƏR (Hiydrophilidae) |
| + | artar dəstəsindən cucu fə- |
| + | SİLƏSİ. 4 minDƏN cox nəvӱ mə”lumdur. |
| + | SSRİ-də 200-dək, o cӱmlədən AzƏBb. |
| + | SSR-də 75 nevu yayılmıtidır. 3, |
| + | 1—50 mm-dir. Bədəni yumurtavarı, |
| + | qanadustluyu qara, parlaqdır. Sucaq |
| + | Yerlərdə Yapayır (adı da buradan- |
| + | dır). Yetkin fərdləri bitki curuntu- |
| + | su, aqcaqanad pupları ilə qidalanır. |
| + | Surfələri yırtıcıdır. S.b. balıqcı- |
| + | lıq təsərrufatında yem mənbəyi kimi |
| + | əhəmiyyətlidir. |
| + | |
| + | |
| + | 04 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | SUİYİRİNLƏY)İDİRİCİ—su/yun iqi- |
| + | rinləidirilməsi çcun qurqu. Əlkə- |
| + | mizdə ilk S, qurqu (distillə tipli) |
| + | 1898 ildə Bakıda (məhsuldarlırı |
| + | 1200—1250 m"/gun) iplə salınmıpl |
| + | və Pollar su gəməri cəkilənədək |
| + | ondan istifadə edilmiptdir. Hazır- |
| + | da dunyada (1979 il) umumi məhsul- |
| + | darlıqı 2 mln. m?/gӱn-dən artıq olan |
| + | 1000-dən cox iri stasionar S, məvcud- |
| + | dur. Bunlardan ən irisi Qazax.SSR-in |
| + | |
| + | evcenko 11.-ində SƏH Kİ bin ib 13 qyl |
| + | duz olan Xəzər dənizi suyunu ptirin- |
| + | ləpidirmək ucun, istilik AES-dən |
| + | alınır) və Kuveytdə (Əl-Kuveytdə) |
| + | tikilmitdir. Məhsuldarlıqından |
| + | asılı olaraq S qurquda bir və ya pa- |
| + | ralel iiləyən bir necə S.-dən isti- |
| + | fadə olunur. Suyun pirinlətdiril- |
| + | məsi ӱsullarından asılı olaraq, əsa- |
| + | sən, distillə, elektrodializ və hi- |
| + | perfiltrasiya tipli S.-lər itilədi- |
| + | lir. Dunyada tppirinlətdirilən suyun |
| + | cox hissəsi distillə S.. qurquları- |
| + | nın payına duiqur. Distillə S.-si |
| + | birpilləli (ipək.1), coxpilləli (bo- |
| + | ruvarı qızdırıcı elementli, yaxud |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Dəstillat milədici yə |
| + | |
| + | |
| + | iə |
| + | “Tay sala anına |
| + | |
| + | |
| + | PPək. 1. Birpilləli distillə supirin- |
| + | |
| + | ləpdiricisinin sxemi: /—buxarlandırı- |
| + | |
| + | cı kameranın gəenvdəsi, 2—qızdırıcı |
| + | |
| + | element: 3—kondensator: 4—nasos: 5—sıc- |
| + | rantıtutan. |
| + | |
| + | |
| + | buxarlandırıcı aparatlı və adiaba- |
| + | tik—ani qaynama tipli) və buxar- |
| + | kompressorlu olur. Birpilləli S.-də |
| + | l iztirin su almaq ucun təqr. 2400 |
| + | kc istilik sərf olunur. Coxpilləli |
| + | S.-də faza kecid istiliyinin regku- |
| + | perasiyası 1 l iiirin suya olan isti- |
| + | lik sərfini 250—300 kc-dək azalq- |
| + | maqa imkan verir. Hiperfiltrasiya |
| + | S.-si duzlu suyu membrana (mustəvi, |
| + | yaxud boruvarı) və ya asetilselluloz, |
| + | yaxud poliamid qatranlardan hazır- |
| + | lanan liflərə vurmaq ucun yuksək |
| + | təzyiq nasosundan (5—10 Mn/m?, yaxud |
| + | 50—100 bar) ibarətdir. Membran |
| + | (lif) osmos təzyiqindən yuksək ək xn- |
| + | də su molekullarını buraxmaq, suda |
| + | həll olan hidratlaimı:qi duz nionla- |
| + | rını isə tutub saxlamaq qabiliyyəti- |
| + | nə malikdir. Elektrodializ S.-si |
| + | (hpək. 2) coxkameralı aparat olub, |
| + | ir tərəfdən kationit, digər tərəf- |
| + | dən anionit membranları olan kame- |
| + | ralardan ibarətdir. Kameralar sabit |
| + | elektrik cərəyan mənbəyi ilə birləni- |
| + | dirilən katod və anod arasında yer- |
| + | ləpdirilmitdir. Tərkibində 2,5—3 |
| + | q)l duz olan 1 l suyu ipirinləndir- |
| + | mək ucun 2 et.saat, q)l duz |
| + | olan 1 l su ucun 5 et.saat elektrik |
| + | enerjisi sərf olunur. Cənub səhra |
| + | r-nlarında və susuz adalarda gunət |
| + | S.-ndan istifadə olunur: belə S.-də |
| + | yay aylarında bir gun ərzində guӱnəi |
| + | |
| + | |
| + | SİPİRİNLƏY)İDİRİCİ |
| + | |
| + | |
| + | PQək. 2. Coxkameralı |
| + | elektrodializ supti- |
| + | rinlətdiricisinin: |
| + | sxemi: Y—anodyu 2— |
| + | katod: 3—anionit |
| + | membran: 4—kationit |
| + | membran: S—“pirin- |
| + | ləpdirilən suy D/M — |
| + | duzlu məhlul. |
| + | |
| + | |
| + | enerjisi duӱpən 1 m2 səthə təqr, 4l |
| + | su verir. |
| + | Əd. Apelıpin İ. Ə., Klatc- |
| + | |
| + | k o V. A., Opresnenie vodı, M., 1968: |
| + | Slesarenko . N., Distillapion- |
| + | nıe opresnitelınıe ustanovki, M., 1980, |
| + | SU (5ie) Ejen (təxəllusus əsl adı |
| + | Mari Jozef) (10.12.1804, Pa- |
| + | ris—3.8.1857, Yuxarı Savoyya depar- |
| + | tamenti, Annesi)—fransız yazıcısı. |
| + | İxtisasca hərbi cərrah olmupidur. |
| + | cParisin sirləri (c. 1—10, 1842— |
| + | 43), *Əlməz yəhudiə (c. 1—10, 1844— |
| + | 45, rus dilində cAqasferə) macəra |
| + | romanlarında chəyatın dibindəki- |
| + | lərgin yoxsulluqu, kubar cəmiyyəti- |
| + | nin riyakarlıqı təsvir olunur. La- |
| + | KİN xalq gӱcӱnə inamsızlırı, bur- |
| + | juaziyanın insanpərvərliyinə umid |
| + | bəsləməsi əsərlərinin ictimai-tənqi- |
| + | di kəsərini zəiflətmiidir. cXalqın |
| + | cupzəpHə (1849—57) romanına və an- |
| + | tiklerikal pamfletlərinə gərə tə”- |
| + | qib olunmuil, 1852 ildə Savoyyaya mu- |
| + | hacirət etmiidir. Bə”zi əsərləri |
| + | ekranlapdırılmıpdır. |
| + | SUBUT, cinayət və mulki |
| + | prosesdə subutlar--cinayət |
| + | ipinin və ya mulki itin duzgun hən- |
| + | li uçun əhəmiyyəti olan hallar haq- |
| + | qında faktik mə”lumatlar. Cinayət |
| + | prosesində S. əsasında cinayət hadi- |
| + | səsinin olub-olmaması, mӱqəssir hesab |
| + | edilənlərin təqsirliyi və təqsirsiz- |
| + | liyi, təqsirli :pəxslərin məs”uliyyət |
| + | dərəcəsi, vurulmuyi ziyanın xarakte- |
| + | ri və miqdarı, həmcinin cinayətin |
| + | ball verməsinə kəmək etmin səbəblər |
| + | və mət it muəyyən edilir. Mulki pro- |
| + | sesdə-S.-ların kəməyi ilə tərəflərin |
| + | VƏ ucuncu ipəxslərin tələb və e”tiraz- |
| + | larını əsaslandıran halların, həm- |
| + | cinin ipin həlli ucun əhəmiyyəti olan |
| + | digər halların olub-olmaması aydın - |
| + | lapdırılır. S.-lar itahid ifadələ- |
| + | rindən, maddi S.-lardan, ekspertlə- |
| + | pas pə”inəpnnnən, istintaq və məhkəmə |
| + | ərəkətləri haqqında protokollardan |
| + | və s, sənədlərdən toplanılır. Cina- |
| + | yə prosesində həmin mə”lumatlar, |
| + | ləmcinin muqəssirlərin ( muttəhimlə- |
| + | rin), pyubhə edilən ipəxslərin, zərər |
| + | cəkmipq ipəxslərin ifadələrindən, |
| + | mulki prosesdə isə tərəflərin və |
| + | ucuncu ipəxslərin izahatlarından |
| + | alınır. PTaynələrdən, anonim məktub- |
| + | lardan və s.-dən S. gimi istifadə |
| + | oluna bilməz. Sun"i surətdə S,-la- |
| + | rın yaradılması, ifadə verməyə məc- |
| + | bur etmə və s. cinayət məs"uliyyətinə |
| + | səbəb olur (Azərb.SSR Cinayət Məcəl- |
| + | ləsi, Mm. 177, 180—181 və s.). Cinayət |
| + | prosesində ittihamedici S. və |
| + | bəraətverici S.,, mӱlki proses- |
| + | də isə muvafiq olaraq iddianın əsa- |
| + | sını muəyyən, yaxud təkzib edən S. |
| + | fərqləndirilir. İpin hallarına mu- |
| + | nasibətdə S. birbata vədola- |
| + | yı S.-a ayrılır. İlk və tərə- |
| + | mə S. da məvcuddur. |
| + | SUBHANVERDİXANOV Abdulla bəy |
| + | —bax Divanbəyoqlu. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | CYbhM (Sübhi) Myecradba (7.2.1882, |
| + | Trabzon vil., Kirəsun 11, —29.1.1921, |
| + | |
| + | — Qara dəniz, Trabzon |
| + | yaxınlırında) |
| + | Turkiyə Kommu- |
| + | nist Partiyası- |
| + | nın (TKP) banilə- |
| + | rindən və rəhbər- |
| + | .lərindən biri. |
| + | Mə"mur ailəsində |
| + | anadan olmuiidur. |
| + | "it İstambul və Sor- |
| + | mn bonna un-tlərini |
| + | kə bitirmitdir. 1908 |
| + | )2. ildə Turkiyəyə qa- |
| + | mə yıtmın, 1910—12 |
| + | Osmanlı Sosialist Par- |
| + | tiyasına daxil olmusi və onun sol |
| + | cinahına rəhbərlik etmipdi. 1912 |
| + | ildə nəipr etdiyi 4“İfhamə qəze- |
| + | TİNDƏ cgənc turklərəin yeritdik- |
| + | ləri daxili və xarici siyasəti |
| + | KƏSKİN tənqid etmitdi. 1913 il- |
| + | DƏ “gənc turklərəin baiq naziri Mah- |
| + | mud PLevkət paiyaya sun-qəsddə itti- |
| + | ham olunaraq 15 il mӱddətinə Həbsə |
| + | məhkum edilmiidi. 1914 ildə Rusiyaya |
| + | qacmıy, Rusiyanın bir cox yerində, o |
| + | cӱmlədən Bakıda olmutdu. Birinci |
| + | dunya muharibəsi (1914—18) balan- |
| + | dıqdan sonra əvvəlcə Kaluqaya, sonra |
| + | isə Urala surgun edilmistidi, Beyuk |
| + | Oktyabr sosialist inqilabından sonra |
| + | Moskvada, Kazanda, Krım və Daii- |
| + | kənddə partiyanın muxtəlif tapjqı- |
| + | rıqlarını Yerinə yetirmipdir. 1918— |
| + | 0 illərdə Rusiya və PQərqin musəl- |
| + | man zəhmətkeiləri arasında Oktyabr |
| + | ideyalarını təbliq edən cYeni dunyav |
| + | qəzetini nəpr etmiidi (əvvəl Mosk- |
| + | vada, sonra Simferopol və Bakıda) |
| + | Kominternin 1-ci konqresinin (1919) |
| + | və Bakıda kecirilən apr xalqları- |
| + | nın 1-ci qurultayının (1920) iiti- |
| + | rakcısı olmuidu. Azərb.-da Sovet ha- |
| + | kimiyyəti qurulduqdan sonra Bakıya |
| + | kəcmutidu. 1920 ildə TKP-nin Bakı- |
| + | da gecirilmi 1-ci qurultayında par- |
| + | tiyanın sədri secilmipdi. S. TKP |
| + | MK-nın 14 uzvu və partiya fəalları |
| + | ilə birlikdə Tӱrkiyəyə qayıdarkən |
| + | turk jandarmları tərəfindən əlduru- |
| + | lub dənizdə batı ılmıtdır. K. |
| + | Marks, F. Engels, v İ. Leninin bir |
| + | necə əsərini turk dilinə tərcumə et- |
| + | mipdi. Bakıda S. adına KY |
| + | |
| + | |
| + | — |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | illərdə |
| + | |
| + | |
| + | cə, Krımə |
| + | na C. an. sanatoriya var. |
| + | Əsəri: Recı na 1 konqresse Komin- |
| + | it PervıNn konqress Kommunis- |
| + | | nte | |
| + | ət, rnapionala, M., 1933, |
| + | Əd. Rozaliy | |
| + | ordu m iyev Y. N., Mustafa |
| + | |
| + | |
| + | o 1966: yenə onun Mustafa |
| + | Subxi—revolopioner, ə ə ərə, |
| + | |
| + | |
| + | aAzia i Afrika seqodniniə, 1983, Ne 4, C o- |
| + | fiyev M. M., Turkiyədə 1918—1923-cu |
| + | illər milli azadlıq hərəkatı Dӧvrӱndə |
| + | marksizm-leninizm ideyalarının yayılma- |
| + | sı, “Yaxın və Orta Həpr əlkələrində |
| + | milli azadlıq hərəkatız kitabında, B., |
| + | 1983: Vodnev V. A. Nacalo politice" |
| + | skon deltelınosti Mustafı Subxi, aNa- |
| + | rodı Azii i Afrikiə, 1982, XI 9, Mete Tun. |
| + | |
| + | |
| + | SUD VƏZİLƏRİ |
| + | |
| + | |
| + | 95 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | gay, Türkiyede sol akımler (1908—1925), |
| + | Ankara, 1978, s. 192—242, |
| + | |
| + | CYBAPH TOLIYH, kananepuia |
| + | — deyӱnq əməliyyatında və hərəkətdə |
| + | minik atından istifadə edən qopun |
| + | nevu. İkinci dunya muharibəsinədək |
| + | (1939—45) quru qopunlarının əsas |
| + | nəvlərindən idi. İlk qeyri-nizami |
| + | S.q.-lar qədim dunyanın quldar dev- |
| + | lətlərində Yaradılmıtdı (e.ə. 4 əsr- |
| + | də Makedoniya ordusunun ən mukəm- |
| + | məl nizami S.q.-u var idi). Qədim |
| + | Hin, skif, monqol-tatar S.q.-ları |
| + | Yuğsək doyunq keyfiyyətlərinə malik |
| + | olmutlar. Albaniya (Qafqaz), Atropa- |
| + | tena, orta əsr Azərb. devlətlərinin |
| + | bir coxunda mӱkəmməl S.q.-lar məv- |
| + | cud idi. Rusiyada ilk nizami S.q.-un |
| + | əsasını 1 Pyotr qoymutidur. Sovet |
| + | S.q.-u Rusiyada vətəndaii muharibəsi |
| + | və xarici hərbi mudaxilə dəvrundə |
| + | Yaradılmındı (bax Suvari ordular). |
| + | Beyuӱk Vətən mӱharibəsinin əvvəlində |
| + | Sovet Ordusunun suvari birlətmələ- |
| + | ri bir sıra bəyuk əməliyyatlarda i1i- |
| + | tirak etmiplər. Kutləvi qırrın va- |
| + | sitələrinin tətbiqi və ordunun motor- |
| + | laidırılması və mexanikləidiril- |
| + | məsi Həyata kecirildikdən sonra S.q. |
| + | TOHIYH HƏBY kimi əksər dəvlətlərdə |
| + | (SSRİ-də 50-ci illərdə) ləev olun- |
| + | |
| + | |
| + | ir |
| + | SUVARİ ORDULAR —sovet suvari |
| + | qopunlarının Vətəndain muharibə- |
| + | |
| + | |
| + | si (1918— 20) devrundə yaradılmın |
| + | ali operativ birlətmələri. İki su- |
| + | vari ordu (1-ci və 2-ci S.o.-lar) yara- |
| + | dılmıpidı. |
| + | 1-ci suvari ordu 1919 il |
| + | noyabrın 17-də Respublika HİPQ-nin |
| + | qərarı ilə S. M. Budyonnının 1-ci |
| + | suvari korpusu əsasında təpkil edil- |
| + | mili 1-ci Suvari ordu Voronej-Kas- |
| + | tornoye əməliyyatında (1919), Donbas |
| + | əməliyyatında (1919) Həlledici rol |
| + | oynamın, 8-ci ordu qopunları ilə |
| + | birgə Taqanroq və Rostovu aqqvardiya- |
| + | cılardan azad etmiyidi. Talk əmMə- |
| + | liyyatında aqların 1-ci Kuban piya- |
| + | da korpusu və general Pavlovun suva- |
| + | riqrupuna, Kiyev əməliyyatında (1920) |
| + | Polita qopunlarına, PTimali Tavriya- |
| + | da vrangelcilərə aqır zərbə vurmuil, |
| + | 1920—21 illərin qıpında Solsahil |
| + | Ukraynasında Maxno bandalarına qar- |
| + | aı deytilər aparmın, sonra PTimali |
| + | Qafqazda general Prjevalskinin ar- |
| + | qvardiyacı ordusunu məqlubiyyətə yr- |
| + | ratmıtidı. 1921 ilin mayında 1-ci su- |
| + | vari ordu ləev Olundu (qərargahı 1923 |
| + | ilin oktyabrınadək saxlanmındı),. |
| + | 2-ci suvari ordu Cənub-Qərb |
| + | cəbhəsi HİPT-nin 1920 il 16 iyul ta- |
| + | rixli əmri ilə (bai komandanın 3 |
| + | iyul tarixli direktivi əsasında) təii- |
| + | kil olunmu:du. Bu orduya dərd su- |
| + | vari diviziyası daxil idi (1920 ilin |
| + | sentyabrında diviziyalardan biri əla- |
| + | hiddə suvari briqadası ilə əvəz olun- |
| + | du ). 1920 ilin iyul-avqustunda 2-ci |
| + | suvari ordu 13-cu ordu ilə birgə |
| + | vrangelcilərin Aleksapdrovska (indi- |
| + | ki Zaporojyeyə) hucumunu dəf edərək |
| + | duimənə gӱclӱ əks-zərbələr endir- |
| + | miiy və onun irəliləyitini dayandır- |
| + | mılidız oktyabrın 1-ci yarısında |
| + | Apostolovo r-nunda Vrangelin zərbə |
| + | qrupu ilə deyuilərin əsas aqırlırı- |
| + | nı əz ӱzərinə geturmuiy, oktyabrın so- |
| + | nunda və noyabrın 1-ci yarısında isə |
| + | PTimali Tavriyada Vrangel qopunla- |
| + | ının darmadarın edilməsində və |
| + | rımın azad olunmasında fəal tpiti- |
| + | |
| + | |
| + | rak etmipdir. 1920 ilin dekabrında |
| + | yenidən təpkil olunaraq 2-ci suvari |
| + | korpusuna cevrilmitdi. |
| + | |
| + | S.o.-ın dəyuli əməliyyatları muda- |
| + | xiləcilərin və aqqvardiyacı qopunla- |
| + | rın darmadaqın edilməsində muhum |
| + | rol oynamıntdır. |
| + | |
| + | Ə0: Budennı N S. M., PronNnden- |
| + | nın puth, kn. 1—3, M., 1959—73, Du- |
| + | pen bak in V. V., Vtoral konnail, M., |
| + | 1968: Qrajdanskal voNna i pvoennal inter- |
| + | vendin v SSSR, Əniiklopedil, M., 1983. |
| + | |
| + | |
| + | CYBE/LI ( 5 ,-1)— MƏP-nə məhəp. |
| + | Qırmızı dəniz sahilində (Suveyiy ka- |
| + | nalının girəcəyinə yaxın) nəə: Cy- |
| + | veyii Hu anasının HHa.M. Əh, 194 |
| + | min (1976). D.y., avtomobil və hava |
| + | yolları qovpaqı. Neft e"malı, neft- |
| + | kimya və yeyinti sənayesi var. S. 1967 |
| + | ildə İsrail təcavuzu və 1973 ilin |
| + | oktyabrında Yaxın PTərqdə hərbi əmə- |
| + | liyyat zamanı cox darılmındı. 1974 |
| + | ildən bərpasına batlanmıpidır. |
| + | SUVEYİQ BƏRZƏXİ (,.,-/2zə) — |
| + | Asiya ilə Afrikanı birləpdirən və |
| + | Aralıq dənizini Qırmızı dənizdən |
| + | ayıran quru zolaqı. Eni 112 km-ə qə- |
| + | dərdir. Səthi gilli duzənlikdir. Q.- |
| + | ində qum dunləri və barxanları var. |
| + | İqlimi subtropik səhra tiplidir. Su- |
| + | veyi kanalı S.b.-ndən kecir. |
| + | SUVEYİİ KANALI (1 iz)—MƏR- |
| + | İN 11m.-iİ1.-ində pluzsuz gəmicilik, ka- |
| + | nalı. Aralıq dənizi ilə Qırmızı |
| + | dənizi əlaqələndirir. S.k. Atlantik |
| + | və Hind okeanlarının portları ara- |
| + | sında ən qısa (Afrika ətrafından |
| + | kecən dəniz yolundan 8—15 min km az) |
| + | dəniz yoludur. S.k. zonası Asiya ilə |
| + | Afrika arasında pərti coqrafi sər- |
| + | Həddir. Kanal 1859—69 illərdə cə- |
| + | kilmiiy, rəsmi acılınqı 1869 il no- |
| + | yabrın 17-də olmutdur. S.k.-nın uz. |
| + | 161 km, eni su səthində 120—150 m, |
| + | dibində 45—6() m, dərinliyi farva- |
| + | terdə 12,5—13 m-dir. Gəmilər kanal- |
| + | dan orta hesabla 11—12 saata gecir. |
| + | |
| + | |
| + | . Muhum portları: Port-Səid, Suveyi |
| + | |
| + | |
| + | və s. S.k. Suveyi, bərzəxindən, onun |
| + | ən alcaq və dar hissəsindən, Aralıq |
| + | dənizinin Menzala laqunundan və bir |
| + | necə gəldən gər Kanal zonasını |
| + | pirin su ilə təchiz etmək ucun Nil |
| + | cayından İsmailiyyə kanalı (İsmai- |
| + | liyYə it, yaxınlıqında iki qola ayrı- |
| + | lır, biri ipm.-da Port-Səidə, digəri |
| + | c.-da S.uveyii 1i.-nədək uzanır) cəkil- |
| + | mmpdir. S. k, əlveripli coqrafi |
| + | mӧvqedə Yerləipir və muhum beynəlxalq |
| + | əhəmiyyətə Lidir. 1982/83 maliyyə |
| + | ilində S.k.-ndan 22,7 min gəmi kec- |
| + | MH, Tərp. 240 Mann. m yuk (90 mln. |
| + | t-u neft) dapınmındır. Kanalda ye- |
| + | nidənqurma itləri gerulur (1984). |
| + | SUVEYİY KƏRFƏZİ Şik -— |
| + | Qırmızı dənizdə kərfəz. Sinay y-a |
| + | ilə Afrika sahilləri arasındadır. |
| + | Uz. təqr. 325 km, eni 15—16km, dərin- |
| + | liYi 80 m-ə qədərdir. Yarımsutkalıq |
| + | qabarmalar (hund. 1,8 m) olur. Suveyi |
| + | kanalı onu Aralıq dənizi ilə əlaqə- |
| + | ləndirir. Əsas portu Suveytdir. |
| + | SMD—məməli heyvanlarda və insanda |
| + | laktasiya dəvrundə sud vəzilərinin |
| + | ifraz etdiyi maye. K.t. heyvanlarının |
| + | sudu qiymətli qida məhsuludur. İnsan- |
| + | ların qidasında, əsasən, inək sudun- |
| + | DƏN COX, Keci, qoyun, dəvə, camı və s. |
| + | sudundən az istifadə edilir. K.t. |
| + | heyvanlarının" sudundən sud-tatıq |
| + | məhsulları, yaq, dondurma alınır. |
| + | Kimyəvi tərkibi və qidalıqına gərə |
| + | |
| + | |
| + | heyvan S.-u muxtəlifdir. S.-un zula- |
| + | lı, əsasən, kazein, laktalbumin və lak- |
| + | toqlobulindən ibarətdir. Zulalların |
| + | xarakterinə gərə kazeinli (inək, Ke- |
| + | ci, qoyun), albuminli (madyan, maral, |
| + | emlppək) S. olur. Kazeinli S.-un zula – |
| + | lında 7595, albuminli S.-un zulalın- |
| + | da isə 50—659, kazein olur. Bioloji |
| + | xassəsinə gərə azöyMuunHn C. KaseHH- |
| + | li S.-dən qiymətlidir. Orqanizm sud |
| + | 575 75—9696 -ipi mənimsəyir. |
| + | Suddə azotlu birlənqmələr (sidik cəv- |
| + | həri, sidik turiusu, kreatinin, ri- |
| + | |
| + | boflavin və c., yaqabənzər maddələr |
| + | |
| + | (fosfatidlər, sterinlər) var. S.-un |
| + | |
| + | tərkibinə Sa, 2 p, So, Si, Mp, Y, Ee, |
| + | |
| + | AT, Cr, Pb, Ti, Ar və s. mikroelement- |
| + | |
| + | lar, vitaminlər, 60-dək fermentlər |
| + | |
| + | (laktaza, proteaza, lipaza, amilaza, |
| + | |
| + | katalaza), hormonlar (oksitosin, pro- |
| + | |
| + | laktin, follikulin, adrenalin, insu- |
| + | |
| + | lin və b.), immun cisimlər, qazlar |
| + | |
| + | (SO,, O,, N., MN|), mikroorqanizmlər |
| + | |
| + | daxildir. S.-un normal mikroflora- |
| + | |
| + | sını bakteriyalar, sud kifi və qaz- |
| + | yaradan bakteriyalar tətikil edir. |
| + | |
| + | Patogen mikrobları məhv etmək ucun |
| + | S. pasterizə edilir (bax Pasteriza- |
| + | siya), qaynadılır. Suddəki butun |
| + | mikrobları məhv etmək ucun o, steri- |
| + | lizə (bax Sterilizasiyay edilir. |
| + | |
| + | SSRİ-də sud z-dlarında pasterizə və |
| + | sterilizə edilmit S.-lər buraxılır. |
| + | |
| + | Pasterizə edilmitl S.-un turpuluqu |
| + | 20—212T (2? Terner), saxlanma mӱddəti |
| + | 2—3 gundur. Sterilizə edilmiiy S, |
| + | 3,296 və 3,596 yaqlılıqda buraxılır, |
| + | saxlanma muddəti 10 gundur. S.-ə guӱn- |
| + | dəlik tələbat beyçklər ucun 250—500 |
| + | q, upaqlar ucun 500—700 2-dır. |
| + | |
| + | S. maldarlıq məhsulları icəri- |
| + | sində əhalinin məitətində ballıca |
| + | yer tutur. S.-dən geniti ipəkildə isti- |
| + | danə Heyvanların əhlilətdirilməsi |
| + | və gil qabların ixtira olunması ilə |
| + | bir dəvrə (e.ə. 3-cu minilliyə) təsa- |
| + | duf edir. Heyvanların əhlilətdiril- |
| + | məsi insana csud və onun məhsulları |
| + | iqəklində yeni, tərkibcə azı ətə bəra- |
| + | bər olan bir yeməli ppey vermiti oldu |
| + | (Engels F., Meymunun insana cev- |
| + | rilməsində əməyin rolu: Marks K. |
| + | və Engels F., Secilmiit əsərləri, |
| + | Uc cilddə, c. Z, B., 1983, səh. 77). |
| + | Azərb.-da maldarlırın meydana gəl- |
| + | məsi ilə əlaqədar, əsasən, inək, ca- |
| + | mıpi1, qoyun və keci S.-undən istifadə |
| + | olunmutdur. Azərb.-da inək yaqı, ca- |
| + | mıpi qatıqı və qoyun pendiri S. məh- |
| + | sulları icərisində daha qiymətli he- |
| + | sab edilir. S.-dən ciy və bitmiti |
| + | halda yavanlıq kimi, həmcinin, mux- |
| + | təlif xərəklərin hazırlanmasında |
| + | istifadə olunur. Lakin S.-dən, əsa- |
| + | sən, e”mal edilərək qatıq, qaymaq, pen- |
| + | |
| + | |
| + | dir, yar, suzmə, por, kəsmik, ayran, |
| + | qurut və s. hazırlanır. |
| + | Ədaə Bunyadov T. Ə., Azərbay- |
| + | |
| + | |
| + | canda maldarlıqrın inkipafı tarixin- |
| + | dən, B., 1969: Rəcəbov Q. Ə., Azərbay- |
| + | canda sud məhsulları hazırlanmasının |
| + | xalq usullarıq, Azərbaycan etnoqrafik |
| + | məcmuəsi, 11 buraxılıpp, B., 1977: Ku- |
| + | qenev P. V., Moloko i molocnıe pro- |
| + | luktı, 2 izd., M., 1981, |
| + | |
| + | |
| + | SUD VƏZİLƏRİ—məməli heyvan- |
| + | larda və insanda cut ekskretor vəzi- |
| + | lər. Cinsi yetitkənliyə catmın diiti |
| + | heyvanlarda və qadınlarda əmizdir- |
| + | mə zamanı sud ifraz edirlər. Erkək |
| + | heyvailarda və kipilərdə S.v. inki- |
| + | pyaf etmir, rudiment Balda qalır. |
| + | Diridoqan məməlilərdə S.v. mӱrəkkəb |
| + | |
| + | |
| + | 06 |
| + | |
| + | |
| + | paxələnən axacaqa malik paylı tərə- |
| + | |
| + | |
| + | mədir. |
| + | |
| + | nsanda sӱd vəziləri cut or- |
| + | qan olub deiy nahiyəsində, dəpq sumu- |
| + | yunun yan tərəflərində, dəri altın- |
| + | da, beyuk dei əzələsinin ən səthində, |
| + | 3—6-cı qabırqa arasında yerləpir. |
| + | S.v.-nin mərkəzində məməcik və onu |
| + | əhatə edən piqmentli dəri nahiyəsi |
| + | (sud vəzi meydancası) yerlətir. Qız- |
| + | larda məməciklər və sud vəzi meydan- |
| + | cası cəhrayı, doqmult qadınlarda isə |
| + | qonur rəngdə olur. Məməciyin uzərin- |
| + | də 10—15 dəlik olur, buradan da sud |
| + | axacaqları acılır. S.v. 15—20 pay- |
| + | dan təpkil olaraq xaricdən piy kap- |
| + | sulu ilə əhatə olunur. Paylar iqua |
| + | kimi duzulərək bir-birindən lifli |
| + | birlətdirici toxuma və piy toxuma- |
| + | sı vasitəsilə ayrılır. S.v. mənttpə |
| + | cəhətcə dəri vəzilərinə, morfoloji |
| + | cəhətcə mӱrəkkəb borulu (alveollu) |
| + | vəzilərə aiddir. |
| + | SUD YARASI, aqızgəlməsi— |
| + | selikli qiipanın (əsasən, aqız botlu- |
| + | qunun) xəstəliyi, terədicisi mayaya- |
| + | bənzər gəbələklərdir. Kandidamiko- |
| + | zun bir formasıdır. Əsasən, sudəmər |
| + | upaqlarda olur, beyuklərdə uzunsu- |
| + | rən aqır xəstəliklər (yatalaqlar, di- |
| + | zenteriya və s.) zamanı təzahur edir. |
| + | S.y. aqız bopluqunun selikli qipla- |
| + | sında sud kimi aq ərplə muppayiət |
| + | olunur, getdikcə beyuyur, aqızda sud- |
| + | lu qidanın izi kimi (adı da bura- |
| + | dandır) gərunur. Ərpi sildikdə ye- |
| + | rində qırmızı, yaxud TaHaMbını cahə |
| + | əmələ gəlir.Mualicəsi: qələvi |
| + | ..... ilə aqız bopluqunu yaxala- |
| + | maq, o26-li yod məhlulu surtmək, vi- |
| + | tamin mualicəsi və s, |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: Spravocnik prakticeskoqo nvra- |
| + | ca, pod red. A. İ. Vorobheva, M., 1982. |
| + | |
| + | |
| + | SUD MƏTBƏXH — CCPH-nə carnaM |
| + | CYHƏMƏD, €YH”H qidalanan və 3 yapına |
| + | qədər xəstə utpaqlar ucun qida qarıpı- |
| + | qı hazırlayan ictimai iaitə muəssisə- |
| + | si. Həkim-pediatr upyaq ucun pəhriz |
| + | tə”Yin edərək muəyyən qida rejimi məs- |
| + | ləhət gerur. S.m. tə"yin olunmut re- |
| + | septə əsasən sanitariya rejiminə və |
| + | texnologiya prosesi qaydalarına cid- |
| + | di əməl edərək qida hazırlayır. |
| + | SUD MƏHSULLARI –suddən hazır- |
| + | lanan yeyinti məhsulları. S.m.-nı |
| + | hazırlamaq ucun sud əvvəlcədən qay- |
| + | nadılır və ya pasterizə edilir, son- |
| + | ra ona təmiz sud turipusu bakteriya- |
| + | ları və ya maya vurulur. S.m.-na gərə |
| + | yarı, pendir, kəsmik, xama, qaymaq, |
| + | kefir, asidofilin, qatıq, ayran, qı- |
| + | mız, sud konservləri və s. aiddir. |
| + | Son zamanlar yaqsızlaidırılmılp |
| + | S.m.-nın, mir sud turtulu ic- |
| + | kilərin və quru S.m.-nın istehsalı |
| + | artırılır. .M.--nın tərkibindəki |
| + | antibiotik maddələr və sud turpusu |
| + | bakteriyaları onlara pəhriz və muça- |
| + | licə xassələri verir. Məs,, asidofi- |
| + | lin (asidofil sudu), qımız və s.-dən |
| + | həzm sistemi, vərəm və s. xəstəliklə- |
| + | rin mualicəsində, kəsmikdən atero- |
| + | skleroz xəstəliyinin profilaktika- |
| + | sında istifadə edilir. |
| + | SUD SEPARATORU —sud |
| + | uzsuz sudə ayırmaq və onu |
| + | ciklərdən təmizləmək |
| + | (bax Separator). |
| + | SUD SƏNAY Sİ, yaq-pendir |
| + | və sud sənayesi—yeyinti səna- |
| + | yesi sahəsi: suddən mӱxtəlif sud məh- |
| + | sulları hazırlayan muəssisələri bir- |
| + | |
| + | |
| + | qaymara, |
| + | ərg hissə- |
| + | ucun maypın |
| + | |
| + | |
| + | SUD YARASI |
| + | |
| + | |
| + | ləpdirir. İnqilaba qədərki Rusiyada, |
| + | o cumlədən Azərb.-da sud, əsasən, |
| + | kustar usulla e”mal olunurdu. 1913 |
| + | ildə umumi sud istehsalı 29,4 mln. |
| + | t, sənaye csulu ilə mumi sud e"ma- |
| + | lı 2,3 mln. t, mal-qara yaqı isteh- |
| + | salı 129 min t.olmuidur. |
| + | |
| + | SSRİ S.s. sənayenin iri sahəsi- |
| + | dir. Əsasən, 30-cu illərdən inkiiya- |
| + | fa batplamındır. 250 nəvə qədər məh- |
| + | ul, onlardan 100 nəvdə pendir, 20 ad- |
| + | Da sӱd konservi (uru və qatı) bura- |
| + | xır. 1983 ildə SSRİ-də 92,1 mln. t |
| + | sud, 1,6 mln. t umumi mal-qara yarı |
| + | və 27,8 mln. t sud hesabı ilə uӱzlu |
| + | sud məhsulları (sud, qaymaq, qatıq, |
| + | suzmə və s.), /44 min ti pendir və yaqlı |
| + | brınza, Azərb.SSR-də 870,7 (1940 il- |
| + | də 274,5) min tz sud, 4,8 (1940 ildə |
| + | 1,4) min tə) mal-qara yası, 193 (1940 |
| + | nanə 4,3) MHH m sud hesabı ilə uzl |
| + | sud məhsulları, 19,8 (1940 ildə 0,4 |
| + | min t pendir və yaqlı brınza isteh- |
| + | sal olunmutdur. Azərb.SSR-də S.s. |
| + | mӱəssisələri Bakıda, Kirovabadda, |
| + | Naxcıvanda, Stepanakertdə, Sumqa- |
| + | yıtda (sud kombinatları), Bərdədə, |
| + | İmitlidə (yae-pendir kombinatları), |
| + | PQəkidə (ət-sud kombinatı) və s. də |
| + | var. Sud və mal-qara yaqının umumi |
| + | istehsalına və sənaye usulu ilə sud |
| + | e"”malına gərə SSRİ dunyada 1-ci ye- |
| + | ri tutur (1983). S.s. mӱəssisələrinin |
| + | əksəriyyətində gundə 50—100—200 m |
| + | sud e”mal edilir, gӱndə 500— 1000 ?t |
| + | .. e”mal edən mӱəssisələr də var. |
| + | |
| + | casir sud kombinatları və z-dları |
| + | kammalı kompleks e”mal edir, geni |
| + | cepiddə məhsul buraxır. |
| + | |
| + | S.s. digər sosialist əlkələrində |
| + | muvəffəqiyyətlə inkipaf edir. 1982 |
| + | ildə umumi sud istehsalı ADR-də 8,2, |
| + | BXR-də 2,4, Mac.XR-də 2,7, XR-də |
| + | 14,8, RSR-də 5,0, CSSR-də 6,0 mln. t |
| + | olmutdur. S.s. kapitalist əlkələrin- |
| + | dən ən cox ABPQ-da (1982 ildə 61,6 |
| + | mln, t sud və 595 min ?t mal-qara ya- |
| + | qı), Fransada (35,9 və 605), AFR-də |
| + | 25,4 və 542), B. Britaniyada (16,4 və |
| + | |
| + | 05), İtaliyada (11,5 və 80) inkiplaf |
| + | etmiidir. ı |
| + | |
| + | SCUD TURİYUSU, ZAL tur- |
| + | pusu, SN.SN (ON) SOON—6birəsas- |
| + | lı oksikarbon turiusu: heyvan, bit- |
| + | gi və mikroorqanizmlərdə maddələr |
| + | mubadiləsinin muhum aralıq məhsu- |
| + | ludur. Suda asan Həll olan rəngsiz |
| + | kristal maddədir. (—) və (--) optik |
| + | aktiv və rasemik qeyri-aktiv forma- |
| + | larda olur. PQLəkərli maddələr mux- |
| + | təlif bakteriyaların tə”siri ilə qıc- |
| + | qırdıqda, məs., sud turituduqda, kə- |
| + | ləm və baiqa tərəvəz porabaya qoyul- |
| + | |
| + | |
| + | duqda, silos basdırıldıqda əmələ |
| + | gəlir. |
| + | |
| + | SUD TURİYUSU BAKTERİYALARI |
| + | (Lactobacterium) — karbohidratları |
| + | |
| + | |
| + | qıcqırdaraq, əsasən, sud turtusu əmə- |
| + | lə gətirən anaerob bakteriyalar qru- |
| + | pu. Sporsuz, hərəkətsiz, qrammusbət- |
| + | dir. C.r.6. 2 qrupa belunur: birtip- |
| + | li, yaxud hemofermentativ və muxtə- |
| + | liftipli, yaxud heterofermentativ. |
| + | Streptokoğklar kimi ceptlpəkillilər |
| + | də qlukoza və laktozanı qıcqırdır, |
| + | suddə və sud məhsullarında sur"ətlə |
| + | qoxa/ısıp. Betabacterium HeBYHƏ MƏHCyÖ |
| + | olanlar qlukoza və maltozanı sud |
| + | turipusuna qədər qıcqırdır. S.t.b. |
| + | bitki qalıqları uzərində, torpaqda, |
| + | rizosferdə, insan və heyvanların ba- |
| + | qırsaqında olur. Sənaye və k.t.-nda |
| + | bəyuk əhəmiyyəti var. |
| + | |
| + | |
| + | SUD TURİYUSUNA QICQIRMA— |
| + | bax Qıcqırma. |
| + | |
| + | SUD (İYƏKƏRİ —laktozanın az Mm- |
| + | lədilən bapqa adı. |
| + | |
| + | SUDLƏYƏN (Eprhoqıa),sudducə, |
| + | sudlu biyan — sudləyəngimilər |
| + | fəsiləsindən bitki cinsi. TəpKnöHH- |
| + | də sud ipirəsi var (adı da buradandır). |
| + | Bir və coxillik ot və kollardır. Yar- |
| + | paqları nəvbəli duzulur. Cicək yan- |
| + | lıqı olmayan cicəkləri bircinsiy- |
| + | yətlidir. Meyvəsi AŞA Yer ku- |
| + | rəsində 2 min, SSRİ-də 170-dən cox |
| + | (əsasən, Orta Asiya və Qafqazda), o |
| + | cumlədən Azərb.SSR-də 37 neəvu mə"- |
| + | lumdur. Bir cox nevunun sud ipirəsi |
| + | zəhərlidirqu yanıqa, gecsaqalan yara- |
| + | ya, gəz, dodaq, burunun selikli qiila- |
| + | sının iltihabına, k.t. heyvanları- |
| + | nın aqır zəhərlənməsinə səbəb olur. |
| + | S.-in bir cox tropik və subtropik nəv- |
| + | lərinin sud iiirəsindən ətriyyatda |
| + | və s. sənaye sahələrində istifadə edi- |
| + | lir. S. dekorativ bitki kimi oran- |
| + | cən: ev və baqlarda becərilir. |
| + | SUDLƏYƏNKİMİLƏR (Eprhoqıa- |
| + | seae) — ikiləpəli bitki fəsiləsi. |
| + | Atac, kol və otlardır. Tərkibində |
| + | sud pirəsi var. Yarpaqları nəvbəli, |
| + | yaxud qartı-qariıya duzulur. Bir- |
| + | cinsiyyətli cicəkləri sunbul cicək |
| + | qrupunda toplanmıtidır. Meyvəsi ry- |
| + | tucuqdur. Tropik və subtropik qur- |
| + | paqlarda 3 minə qədər cinsi (7 min- |
| + | dən cox nəvu) mə”qlumdur. S.-in coxu |
| + | (maniok, gənəgərcək, tunq) faydalı |
| + | bitkilərdir: bir cox nəvunun meyvəsi |
| + | yeməli olduqu ucun becərilir. Sudlə- |
| + | Yən və s. nevlərinin dərman əhəmiyyəti |
| + | var. Bə”zi nevləri tropik və subtro- |
| + | piklərdə dekorativ bitki kimi becə- |
| + | rilir. |
| + | |
| + | SUDL QATI NIQ—sudəmər utpaq- |
| + | ların sun"i və əlavə qidalanması ucun |
| + | suddən hazırlanmı|i məhsul. S.q. sa- |
| + | də, turiq və mӱrəkkəb (kalorili) nəv- |
| + | lərə ayrılır. S.q. yarma (duyu, yulaf, |
| + | qarabapaq) həlimlərini inək sudu və |
| + | ya gefirlə mӱxtəlif nisbətdə qarıii- |
| + | dırmaqla hazırlanır. Kefirlə ha- |
| + | zırlanan S.q. asan həzm olur. Up-iaq |
| + | yeməklərini ev ipəraitində hazırla- |
| + | maq çcun (toz halında) S.q.-lar da is- |
| + | tehsal edilir. S.q. nəvlərindən 4“ Mal- |
| + | yutkaq və s., əsasən, kerpə və vaxtın- |
| + | dan qabaq doqulmu:i uplaqlar ucu, |
| + | cMalıiyə isə 1—2 aylıqdan 1 yaqladək |
| + | olan utaqlar ucundur. Bu S.q.-ların |
| + | tərkibinə quru suddən baiqa bitki |
| + | yaqları, sӱzmə, muxtəlif vitaminlər, |
| + | maltoza və muxtəlif duzlar əlavə edi- |
| + | lir. Bə"zi S.q.-ların tərkibi ana su- |
| + | dunun tərkibinə maksimum yaxınlaiq- |
| + | |
| + | |
| + | un |
| + | |
| + | SUDLUK QARAMAL—bax Qaramal. |
| + | SUDLUPLOV—azərb.-lılar arasın- |
| + | da Yayılmıpy xərək nəvu. Sud və duyu- |
| + | dən hazırlanır. Bitirərkən, həm- |
| + | HHHHH duz, Yar, ədviyyat (sarıkek, |
| + | zə fəran) da iplədilir. Xuruptu qay- |
| + | sava və bitirilmiiy quru balıq olur. |
| + | AYİY yuyulub duz, sarıkek vurul- |
| + | muti sӱdə təkulur və bitənə kimi |
| + | (qarımpqdırmaqla) qaynadılır. Uzəri- |
| + | nə yaq verilir, həmin qazanda və ya |
| + | dibinə xəmir qazmarı salınmıpn baiy- |
| + | qa qazanda dəmə qoyulur. Azərb.-ın |
| + | bə"zi zonalarında sudl Y am, |
| + | sudlu cilov da adlanır. Yaxın |
| + | PTərq, Orta Asiya və Qafqaz xalqları |
| + | arasında da yayılmındır. |
| + | CYAOTY (Polygala)—eyaory fəsilə- |
| + | sindən bitki cinsi. Coxillik, az hal- |
| + | |
| + | |
| + | SUZGƏC |
| + | |
| + | |
| + | 97 |
| + | |
| + | |
| + | da birillik ot və kolcuqdur. Sadə yar- |
| + | paqları nəvbəli duzulur. Qeyri-mun- |
| + | təzəm cicəkləri salxımda yerləpir. |
| + | Meyvəsi ikiyuvalı, yastı qutucuqdur. |
| + | Yer kurəsində 600-dək, SSRİ-də 30, |
| + | o cumlədən Azərb.SSR-də 11 nəvu |
| + | mə"lumdur. Bə”zi nevlərinin kəekundə |
| + | saponin olduqundan ÖƏNFƏMKƏTHDHMH |
| + | dərman kimi istifadə olunur. Deni |
| + | rativ bitkidir. |
| + | |
| + | SUDOTU FƏSİLƏSİ (Royurayasedle) |
| + | —-ikiləpəli bitki fəsiləsi. Ot, kol- |
| + | cuq, lianalar, bə”zən alcaqboylu aqac- |
| + | lardır. Sadə, tamkənarlı yarpaqları |
| + | nəvbəli duzuçlur. İkicinsiyyətli qey- |
| + | ri-muntəzəm cicəkləri salxım, sun- |
| + | bulvarı və supurgəvarı cicək qrupun- |
| + | da yerləpir. Meyvəsi qutucuqdur. 14 |
| + | cinsi (900-dək nevu) var: SSRİ-də, |
| + | həmcinin Azərb.SSR-də yalnız sudoti |
| + | cinsinin nəevlərinə təsaduf olunur. |
| + | Bə”zi nevləri dərman, dekorativ və qi- |
| + | da bitkisi kimi istifadə edilir. |
| + | SUJET (fr. suğfet—Məmnay )—1) ə n ə- |
| + | biyyatda—epik, lirik və drama- |
| + | THK əsərlərdə, kinoda bir-biri ilə |
| + | baqlı və ardıcıl surətdə bapq verən |
| + | Həyat hadisələrinin inkipaf xətti. |
| + | 4aS.ə terminini ədəbiyyatda ilk dəfə |
| + | 17 əsrdə P. Kornel və N. Bualo tətbiq |
| + | |
| + | |
| + | etmiplər. Movzunun acılmasının |
| + | əsas vasitəsi olan S.-də həyatın sə- |
| + | ciyyəvi ziddiyYyYət və munaqiptələri, |
| + | |
| + | |
| + | insanların qariılıqlı munasibətlə- |
| + | ri, insan xarakterləri əz bədii ifa- |
| + | dəsini tapır. Duyӱn, zirvə və acılı=p |
| + | S. xəttinin inkipafının əsas kom- |
| + | ponentləridir. 2) Təsviri sə- |
| + | n ətdə—bədii əsərdə təsvir edilən |
| + | və cox vaxt əsərin adında ifadəsini |
| + | tapan muəyyən Hadisə, əhvalat, vəziy- |
| + | yət. Məvzudan fərqli olaraq S, əsə- |
| + | rin ideyasının konkret, ətraflı və |
| + | obrazlı ptəkildə acılmasıdır. Məi- |
| + | pqət janrında və tarixi janrda yara- |
| + | dılmıpt əsərlər ucun xususi S. mu- |
| + | rəkkəbliyi səciyyəvidir. |
| + | |
| + | Əd. Rəfili M. Ədəbiyyat nəzəriy- |
| + | yəsinə giripi, B., 1958, Timofeev |
| + | L. İ., Osnovı teorii literaturı, M., |
| + | 1971, Pospelov Q. N., Teorin lite- |
| + | raturı, M., 1978, |
| + | |
| + | |
| + | SUZEREN (fr. ziqeqayi—ali)—orta |
| + | əsrlərdə Qərbi Avropada iri feodal— |
| + | əzundən vassal asılılıqrında olan |
| + | ərazinin hekmdarı, ali senyoru (kra- |
| + | lı, hersoqu, knyazı). S. hakimiyyəti |
| + | onun vassala bəxti etdiyi torpaq mulk- |
| + | ləri əsasında meydana gəlmiildi. |
| + | SUZERENLİK — feodalizm devruӱ- |
| + | ucun səciyyəvi olan pəxsi və haki- |
| + | miyyət mӱnasibətləri sistemi: suzeren- |
| + | lə (senyorla) vassal arasında muqavi- |
| + | lə pəklində təzahur edirdi. C. My- |
| + | nasibətlərinin əsasını feodal mul- |
| + | kiyyətinin iyerarxiya strukturu təitp- |
| + | kil edirdi: bu, hakim sinfi butəv |
| + | bir vahid kimi birlətdirir və onla- |
| + | rın iri feodallar (krallar, hersoq- |
| + | lar, qraflar və s.) hesabına siyasi |
| + | (hərbi, məhkəmə və s.) iplərdə ustun- |
| + | luyunu tə”min edirdi. Mərkəzləidi- |
| + | rilmit dəvlətin yaranması ilə haki- |
| + | miyyət səlahiyyəti tədricən kralın |
| + | əlində cəmləptirdi. |
| + | |
| + | Guclu və daha zəif vassal dəvlət- |
| + | lər arasındakı beynəlxalq-huquqi mu- |
| + | nasibətlər də S. formasında quru- |
| + | |
| + | |
| + | Eli. dӧ. |
| + | |
| + | SUZƏNƏK, qonoreya (yun. bopӧq- |
| + | qhoya, opӧzӱ–toxum-- qhgӧ— axıram), |
| + | perelo y—əsasən, sidik-cinsiyyət |
| + | orqanlarının selikli qitpasını zə- |
| + | |
| + | |
| + | ASE—7, c 9 |
| + | |
| + | |
| + | dələyən infeksion xəstəlik, zəhrəvi |
| + | xəstəliklər qrupundandır. Tərədici- |
| + | sini koxa) 1879 ildə A. Neyser |
| + | tapmıpdır. Cinsi yolla yayılır, qey- |
| + | ri-cinsi yolla utpaqlar doqrupy zamanı |
| + | xəstə anadan (qonokokk utaqın gəzu- |
| + | Hə dupqub blennoreya tərədir, Yaxud |
| + | qız utpaqının cinsiyyət orqanına du- |
| + | pqur) və ya xəstənin ətyYalarından |
| + | (dəsmalından, yataqından və s.) isti- |
| + | fadə etdikdə yoluxurlar S. xəstəli- |
| + | yində immunitet yaranmır: hər bir in- |
| + | |
| + | |
| + | lıq artımlarına kecdikdə xəstənin |
| + | umumi Halı pislətir, temp-r yuksə- |
| + | lir. S.-in bu forması sonsuzluqla |
| + | nəticələnir. Qızlarda S. cox |
| + | vaxt 2—8 yaplarında mutpahidə edi- |
| + | lir. İnfeksiya, adətən xəstə analar- |
| + | dan, dayələrdən və uttaqla sıx təmas- |
| + | da olan digər xəstə qadınlardan qey- |
| + | ri-cinsi yolla gecir. S. qızlarda |
| + | vulvanı, vaginanı və sidik kanalını |
| + | zədələyir. Cox vaxt duz baqırsaq da |
| + | xəstələnir. Xəstəlik kəskin baiplla- |
| + | |
| + | |
| + | san bir necə də xəstələnə bilər: yır: vulvada arrı və gəynəmə, sidik və |
| + | irsi deyil. İnkubasiya dəvru 3—5 gӱn- nəcis ifrazı aqrılı olur, irinli |
| + | |
| + | |
| + | dur. Sidik-cinsiyyət orqanlarının |
| + | selikli qippasına dutpmutp qonokokk |
| + | tez bir zamanda coxalaraq iltihabi |
| + | proses yaradır. Bu da iltihabi in- |
| + | filtrata, irinli ifrazata səbəb olur. |
| + | Xəstəlik uzun muddət davam etdikdə |
| + | infiltrat capıqlatır, nəticədə si- |
| + | dik kanalı daralır. Capıqlailma ki- |
| + | tpilərdə xaya artımlarında, qadın- |
| + | larda isə fallop borularında gec- |
| + | məzliyə səbəb olur, bu da sonsuzluqla |
| + | nəticələnir. Xəstəlik oynaqların, |
| + | sinir sisteminin zəifləməsinə səbəb |
| + | olur. Dӱzgӱn mualicə aparılmadıq- |
| + | da, yaxud rejim gəzləmədikdə, xəstə- |
| + | lik xronik ala kecir, alkoqolun |
| + | tə"sirindən, ədviyyatlı, turipulu, |
| + | duzlu qidalardan proses daha da kəs- |
| + | kinləpir. | |
| + | |
| + | Kimyilərdə S. Qonokokklar əvvəl- |
| + | cə uretranı zədələyir. 3—3 gundən |
| + | sonra kəskin iltihab( uretrit) tərənir |
| + | Xəstəlik qaqpınma, geynəmə, siyimə za- |
| + | manı aqrı və sidik kanalından irin- |
| + | li ifrazatın axması ilə baitlayır. |
| + | Uretranın xarici dəliyinin dodaq- |
| + | cıqları ədemlətir, Xronik uretrit |
| + | spirtli ickilərin, cinsi əlaqənin |
| + | tə”sirindən kəskinləə bilər. Diaq- |
| + | noz laboratoriya muayinəsinə əsasən |
| + | qoyulur. S. sidik kanalıpın capıqlı |
| + | daralması, parauretral yolların, |
| + | xaya artımının (epididimit), toxum |
| + | kisəsinin iltihabı, prostat vəzinin |
| + | kəskin və xronik iltihabı və s. aqır- |
| + | lapmalar verə bilər. Hər iki xaya |
| + | artımının zədələnməsi sonsuzluqla |
| + | nəticələnir. |
| + | |
| + | Qadınlarda S. cox nəzərə carpma- |
| + | dan, sust davam edir və aqrı hissi |
| + | tərətmir, 2—3 həftə gizli davam |
| + | edir: Hec bir əlaməti olmadıqrından |
| + | xəstə qadınlar həkimə muraciət et- |
| + | mirlər, infeksiya mənbəyi kimi sar- |
| + | lam adamları yoluxdururlar. Qadın- |
| + | larda S.-in iki nəvu: sidik-cinsiyyət |
| + | orqanlarının altpaqı :pe"bənin Cə |
| + | (uretranın, uttaqlıq boynu kanalı- |
| + | nın, bartolin vəzilərinin, duz bakır- |
| + | sarın zədələnməsi) və qalxan S. (utpaq- |
| + | lıq cisminin, utpaqlıq borularının, |
| + | Yumurtalıqların və gicik canaq peri- |
| + | tonunun zədələnməsi) ayırd edilir. |
| + | Amar ı plə”bənin S.-ində siyimə za- |
| + | manı geynəmə və sancı, sidiyin tez- |
| + | tez xaric olması və s. muptahidə olu- |
| + | nur. ə Paqlıq boynu zədələndikdə qa- |
| + | dından pis iyli, irinli-selikli və |
| + | bəzən qan qarıqmıti ifrazat gəlir, |
| + | qarnın apaqı hissəsində aerılar tə- |
| + | rəyir, uretranın dəliyi qızarır, |
| + | edemlətir. Utpaqlıq boynundan irin- |
| + | li-qanlı ifrazatın axması duz ba- |
| + | qırsaqın S.-inə səbəb ola bilər. Diaq- |
| + | HOS laboratoriya mӱayinəsinə əsasən |
| + | qoyulur. |
| + | Qalxan S. zamanı qarnın appa- |
| + | qı hissəsində aqrılar, qanaxma olur, |
| + | aybalı pozulur, iltihabi proses utlaq- |
| + | |
| + | |
| + | ifrazat axır, cinsiyyət dodaqları |
| + | ədemləpir. Utpaqın umumi vəziyyəti |
| + | pozulur, temp-r yuksəlir, əzginlik, |
| + | zəiflik və bə”zən anemiya mu də |
| + | edilir. Mualicəsi: antibiotik- |
| + | lər, sulfanilamid preparatları, |
| + | spesifik və qeyri-spesifik immuno- |
| + | terapiya, fizioterapiya, yerli MYa- |
| + | licə vəs. Profilaktikası: |
| + | pəxsi gigiyena qaydalarına əməl et- |
| + | mək, təsadufi cinsi . yaxınlıqdan |
| + | uzaq olmaq və s. Dəri-zəhrəvi dispan- |
| + | serlər və veneroloji kabinetlər belə |
| + | xəstələrə nəzarət edir, onları mua- |
| + | licəyə cəlb edir, əhali arasında ya- |
| + | yılmasının qarptqısını alır. |
| + | |
| + | Ədə Hacıyev R., Davatda- |
| + | rova M., Huseynzadə H., Zəhrəvi |
| + | xəstəliklər, B., 78: Jukov V. İ., |
| + | Venericeskie bolezni, Riqa, 3, |
| + | CY3ƏHM-—naxbınyıbı NeKOpaTHB 122440. |
| + | Pambıq parca, yaxud ipəkdən hazır- |
| + | lanıb binanın daxili divarlarının |
| + | bəzəklərində tətbiq edilir. Parca |
| + | uzərində ipək saplarla iplənmint XOH- |
| + | calar (medalyon), cicək motivləri, qup |
| + | təsvirləri S.-nin xarakterik orna- |
| + | mentləridir. Tacikistan, Əzbəkistan |
| + | və Azərb.-da genipi yayılmındır. |
| + | CY3ƏP (Seq(Hya)—suӱzərlər əsilə= |
| + | sindən quti cinsi. Bədəninin uz. 13— |
| + | 15,5 sm-dir. Lələkləri bel tərəfdə ar- |
| + | dır. Quyruq lələkləri aqacdələndə ol- |
| + | duru kimi sərtdir. Atacın gevdəsin- |
| + | də taquli dayanıb, onun qabırı al- |
| + | tındakı cӱcӱlərlə qidalanır. ə nə- |
| + | vu vary Avropa, Asiya, Afrika və Ame- |
| + | rika mepələrində yayılmındır. |
| + | SSRİ-də 3, o cӱmlədən Azərb.SSR-də |
| + | 2 HəBY—a 4 H C. (C. familiaris), Tr bi- |
| + | sa barmaq S. (C. branchydactula) |
| + | var. Quru aqacların yarıqlarında |
| + | puzəltdiyi Yuvaya 4—7 yumurta qoyur, |
| + | 14—15 gun kurt yatır. |
| + | |
| + | CY3ƏPnƏP (Certhiidae) — c ə p uə- |
| + | kimilər dəstəsinə aid quti fəsi- |
| + | ləsi. 2 cinsi var. |
| + | |
| + | CY3KƏU, bu nrTp (öp. filtre, COH |
| + | lat. Ei1sqap, hərfi Mə”Hacbi—KeHƏ)— |
| + | sӱzucu arakəsmənin (məsaməli struk- |
| + | turlu təbii və ya sun"i material ya- |
| + | xud mə”mulatın) kəməyi ilə bərk və |
| + | maye Saz fazadan ibarət muxtəlif |
| + | cinsli sistemləri ayırmaq, qatılai1- |
| + | dırmaq və ya =ppəffaflaitdırmaq ucun |
| + | aparat. Bundan əlavə, ionitlərin kə- |
| + | məyi ilə məhlulları mineral duzlar- |
| + | dan təmizləmək, polimer ionları |
| + | fraksiyalarına ayırmaq və s., habelə |
| + | MYƏ)yƏH tezlikli səs və Ya elektromaq- |
| + | nit dalqalarını buraxmaq və Ya tu- |
| + | tub saxlamaq ucun qurqu və aparatlar |
| + | (bax Akustik sӱzgəc, Elektrik suz- |
| + | gəci, İstilik suzkəci, İzmıq suzgə- |
| + | ci) da S. adlanır. Suzuləcək sis- |
| + | temlərin nəvundən asılı olaraq maye |
| + | S.-ə (şuspenziyanı suzmək çcun) və |
| + | qaz S.-inə (aqrozolları ayırmaq və |
| + | qazları təmizləmək ucun) ayrılır. |
| + | |
| + | |
| + | CY3MƏ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 4 ən zə y ə ə —. |
| + | |
| + | “ğı üə : | ç .. |
| + | Hə ”. |
| + | |
| + | ” CC AN, |
| + | |
| + | AÇ u |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | s = rk iri ku iıA..| |
| + | ş * IV : |
| + | |
| + | |
| + | . : m cəl v N NƏ | "dn. |
| + | VZ VAL |
| + | ə Y ö 2 . “r” ə ə Ə İ i |
| + | |
| + | |
| + | ki z |
| + | ” |
| + | aq b |
| + | ) |
| + | |
| + | “a |
| + | |
| + | |
| + | m 1 |
| + | |
| + | — “x LAF |
| + | |
| + | Cİ |
| + | Qusa |
| + | |
| + | |
| + | ə . ӱn “ğa |
| + | “xx r usul ğu |
| + | |
| + | |
| + | -i mülk iğnə m Ab . |
| + | Fasiləsiz təsirli diskli sӱzgəc: /—sek- |
| + | siyalar, 2—suzucu elementlər—disklər:| |
| + | 3—paylayıcı quruluq, 4—vakuum mənbə- |
| + | yi ilə birlətzldirmək və filtratı sistem- |
| + | dən cıxarmaq ucun boru kəməri: 5—sı- |
| + | xılmın hava verən boru kəmərləri: 6— |
| + | |
| + | ceəkuntunu cıxarmaq çcun bıcaqlar. |
| + | Ən sadə S. suzucu arakəsmə ilə iki |
| + | hissəyə bəlunən qabdır. Maye (qaz) |
| + | S.-in hissələri arasında yaradılan |
| + | təzyiqlər fərqinin tə"sirindən bərk |
| + | hissəcikləri tutub əzundə saxlayan |
| + | arakəsmədən kecir. Maye S.-lər ipi |
| + | prinsipinə gərə dəvri (buraya tutum, |
| + | vərəq S.-lər, filtr-pres və patronlu |
| + | S. daxildir) və fasiləsiz (barabanlı, |
| + | diskli, lentli, bopqabvarı və karusel |
| + | S.-lər) tə"sirli S.-lərə ayrılır. Qaz |
| + | S.-ləri (mustəvi suzucu səthli və ba- |
| + | tareyalı S.-lər) fasiləsiz tə”sirli |
| + | aparatlardır. Bax həmcinin Suzmə |
| + | (filtrasiya), Sulun təmizlənməsi, |
| + | Biosuzgəc, Bakterial sӱzgəclər. |
| + | SU/ZMƏ—sud məhsulu. Azərb.-da xalq |
| + | arasında S. hazırlamaq ucun qatıqra, |
| + | yaxud ayrana bir qədər duz qatıb tor- |
| + | baya tekur və hundurdən asırlar. Bə”- |
| + | zi yerlərdə torba yap otun ustundə |
| + | uzərinə arır daip qoyulmaqla bir necə |
| + | kun ərzində suzulur. Suyu suzuӱlduk- |
| + | dən sonra qalan məhsula S. deyilir. |
| + | Qatıq S.-si yaqlı olduqundan daha |
| + | dadlı sayılır. Qatıq S.-sini, həmci- |
| + | nin qurudub saxlayırlar (bax Qurut). |
| + | Sənaye usulu ilə S. uzsuz sud və qaymaq |
| + | (yaqlılıqı 50—5596) qatımtıqına ter- |
| + | mofil streptokokk mayası əlavə et- |
| + | məklə hazırlanır. Yaqlılırı 1596 -ə |
| + | qədərdir. |
| + | |
| + | Ədə Rəcəbov Q. Ə., Azərbaycanda |
| + | sud məhsulları hazırlanmasının xalq |
| + | usulları, Azərbaycan etnoqrafik məcmuə- |
| + | si, PT buraxılıpt, B., 1977. |
| + | |
| + | SUuUZMƏ, filtrasiya—maye və |
| + | ya qazı buraxan, bərk hissəcikləri |
| + | isə əzundə saxlayan sӱzucu arakəsmə |
| + | (SA) vasitəsilə suspenziya və aero- |
| + | zolları ayırma prosesi. S. ucun xu- |
| + | susi aparat.və suӱzgəclərdən istifadə |
| + | edilir. S. zamanı suspenziyadan ay- |
| + | rılan Hissəciklər cekuntu qatı əmə- |
| + | lə gətirir. Cox əzlu, eləcə də qatılı- |
| + | qı az olan narın dispert suspenziya- |
| + | ların bərk Hissəcikləri SA-nin mə- |
| + | samələrini tutur. Bunun qarpısını |
| + | almaq və ya azaltmaq ucun diatomit, |
| + | perlit, asbest, selluloz və s. bu kimi |
| + | maddələr geturuӱlur. SA-dən gecən |
| + | mayeyəsuzuntu (filtrat) deyilir. |
| + | emp-r yuksəldikcə suspenziyanın ez- |
| + | luluyu azaldıqından S. sur”"əti ar- |
| + | tır. S. nəticəsində alınan cekuntu- |
| + | nun məsaməliliyi ya sabit qalır (s ı- |
| + | xılmayan cəkuntu), ya da azalır |
| + | (sıxılan cəkuntu). S. sənaye və |
| + | laboratoriyalarda (o cumlədən, qazla- |
| + | rın da təmizlənməsində) geniiq tət- |
| + | biq olunur. | |
| + | |
| + | |
| + | SUZULƏN VİRUSLAR—bax Virus- |
| + | lar. |
| + | SUZULMƏ—mayenin (neftin, suyun) |
| + | və ya qazın (havanın, təbii qazların) |
| + | yer altında təbii qrunt laylarında- |
| + | kı məsaməli muhit icərisində həpə- |
| + | gəti. Suyun qruntdan və hətta beton- |
| + | dan (məs,, torpaq və beton bəndlərdə) |
| + | sızıb kecməsinə də S. deyilir. Səna- |
| + | ye və laboratoriya iqəraitində aparı- |
| + | lan analoji proseslər sӱzmə (filtra- |
| + | siya) adlanır. |
| + | SCUİTA (fr. zi((e, hərfi mə"nası— |
| + | sıra, ardıcıllıq)—silsilə instru- |
| + | mental musiqinin əsas formalarından |
| + | biri. S.-da, adətən bir-birinə kont- |
| + | rast mustəqil hissələr ӱmumi bədin |
| + | ikir əsasında vəhdət təpkil edir. |
| + | onata və simfoniyadan fərqli ola- |
| + | raq S.-nın hissələri mahnı, rəqslə |
| + | bilavasitə baelı olur, burada təsvi- |
| + | riliyə geni yer verilir. 17 əsrin |
| + | Stara formalatmın klassik |
| + | — allemanda, kuranta, sarabanda, |
| + | jiqa rəqslərindən ibarətdir. 17—18 |
| + | əsrlərdə S.-ya həmcinin menuet, qa- |
| + | vot, burre, paspye, polonez rəqsləri, |
| + | prelud, uvertura, ariya, rondo və s. |
| + | pyeslər daxil idi. S.-nın butun his- |
| + | sələri, adətən eyni tonallıqda olmuit, |
| + | lutnya, klavesin, orkestr və s. ucun |
| + | nəzərdə tutulmutidur. 19—20 əsrlərdə |
| + | orkestr S.-ları yaradılmıtidır. Cox |
| + | zaman belə S.-lar "pu r |
| + | (N. Rimski-Korsakovun 4PTəhrzadg S.- |
| + | sı). Teatr tamapaları, opera, balet, |
| + | kino musiqisi əsasında (E. Qriqin |
| + | cPer Guntə dramına yazdırı musiqi, |
| + | Q. Qarayevin “Yeddi gezələ, 4İldı- |
| + | rımlı yollarlaq baletlərindən S. |
| + | və s.) S.-lar var. |
| + | SUKAN 1) Gəmi S.-ı——gəminin |
| + | hərəkətini idarə etmək ucun quruluq, |
| + | tpaquli ox ətrafında dəndərilə bi- |
| + | lən ləvhədən ibarətdir (tpaquli S.). |
| + | adətən gəminin arxa |
| + | (bə”zən burun hissəsində) quraidı- |
| + | rılır. aquli S.-dan əlavə şuialtı |
| + | qayıqlarda (paquli mӱstəvidə hərəkə- |
| + | ti idarə etmək ucun ӱfuqi S. da olur. |
| + | Yava Hərəkətdə idarəetməni yaxiyı- |
| + | lapdırmaq və gedipsiz manevretmə |
| + | ucun aktiv S, (avar vintli) iplədi- |
| + | lir. 2) S. aviasiyada—(bax Ha- |
| + | va sukanlaqı, Qaz sukanı. Z) Avt o- |
| + | mobil S.-ı—bax Suӱkan-idarəetmə |
| + | mexanizmi. |
| + | CYKAH-HHAPƏETMƏ MEXANİZ- |
| + | Mİ—relssiz təkərli mapınların |
| + | hərəkətinə istiqamət vermək ucun me- |
| + | xanizm. Əksər mapınlarda avtomo- |
| + | bil S.-i.m.-ndən istifadə olunur. Bu- |
| + | ra sukan mexanizmi və intiqalı da- |
| + | xildir (bax Avtomobil). Muasir ma- |
| + | pınlarda sukan mexanizmi |
| + | sonsuz. vint və diyircək, sonsuz-vint |
| + | və sektor, yaxud vint və qaykadan iba- |
| + | rət kinematik bənddir. Bir cox avto- |
| + | mobil və avtobus modellərində hun- |
| + | ravlik və Ya pnevmatik S.-i.m. gӱc- |
| + | ləndiriciləri tətbiq olunur. Su- |
| + | kan intiqalı sukan trapesiya- |
| + | sı əmələ gətirən linglər sistemin- |
| + | dən ibarətdir (bax Yapıtidırma ipək., |
| + | ASE, 1 cild, səh. 80—81). |
| + | SCUKUNƏT—bax Hərəkət. |
| + | SUKUNƏT KUTLƏSİ, məxsusi |
| + | kutlə—nisbi sukunət halında olan |
| + | maddə hissəciyinin kutləsi. |
| + | SUKUT ZONASI—1) akusti - |
| + | kada (akustik gəlkə zonası)—guc- |
| + | lu mənbədən (top atəii, partlayıl |
| + | və s,) yayılan səsin etidilmədiyi sa- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | hissəsində |
| + | |
| + | |
| + | hə. Mənbəyə nəzərən bu sahədən yaxın- |
| + | da və uzaqda səs etidilir. S.z. Yer |
| + | səthində mənbəyi əhatə edən RY3KYH |
| + | olmayan halqa formasında olur. Bə”- |
| + | zən iki və daha cox S.z. muiahidə |
| + | edilir. Birinci S.z.-nın daxili ra- |
| + | diusu 20—80 km, bə”zən 150- km, xari- |
| + | ci radiusu 150—400 km olur. "3. |
| + | atm.-də səsin refraksiyası nəticəsin- |
| + | də yaranır: atm.-in aiyarı qatlarında |
| + | temp-r hundurlukdən asılı olaraq aza- |
| + | lır |15—20 km hundurlukdə—(ə0? — |
| + | 75*S-yə) catır), səs dalqaları Yer |
| + | səthindən uzaqlalaraq yuxarıya meyl |
| + | edir. 40—60 km hundurlukdə temp-r |
| + | yenidən artır (0—309S-yə qədər), səs |
| + | ptuaları alparıya doqru əyilir, S.z.- |
| + | nın quripayanı olur, Yer səthinə ca- |
| + | tır və anomal epidilmə zonası ya- |
| + | ranır. Səs puçalarının bir necə də- |
| + | fə Yer səthindən qayıtması zamanı |
| + | iki və daha cox S.z. olur. Kulək səs |
| + | iqualarının, S.z.-nın formasını təh- |
| + | if edir, bəzən halqa qapalı olmur. |
| + | |
| + | əsin anomal yayılmasından istifa- |
| + | də edərək atm.-in orta qatlarının |
| + | temp-ru tə”yin edilir. Səs (ultrasəs) |
| + | okeanda yayılarkən analoji mənzərə |
| + | yaranır. 2) radiofizikada— |
| + | fəza oblastı: bu oblastda radioapa- |
| + | ratın verdiyi siqnallar qəbuledi- |
| + | ciyə catmır və ya bu oblasta yaxın |
| + | və uzaq olan siqnallardan olduqca |
| + | |
| + | |
| + | zəif olur. |
| + | SULALƏ (ər. “1u..)—monarxiya dəv- |
| + | lətlərində eyni bir nəsildən (ailə- |
| + | |
| + | |
| + | dən) olmaqla bir-birini taxtda irsən |
| + | əvəz etmii bir necə monarx (məs., |
| + | Azərb.-da — Eldəgəzlər, PLirvaniah- |
| + | lar, Səfəvilər, Rusiyada—Romanov- |
| + | lar, Avstriya— Macarıstanda Habs- |
| + | burqlar, Fransada—Valua və Burbon- |
| + | lar və s.). |
| + | SULEYMAN, Solomon (2 —e.ə. |
| + | təqr. 928)—İsrail-Yəhudi padiqahlı- |
| + | qının hekmdarı (e.ə. 965—e.ə. 928 |, |
| + | peyqəmbər. Davudun oqlu və hakimiyyət |
| + | iqəriki (e.ə. 967—965|. Bibliyada ya- |
| + | zıldıqına gərə qeyri-adi mudrikliyi |
| + | ilə əhrət qazanmızidı. Bibliyanın |
| + | bir necə kitabının muəllifi hesab |
| + | olunur. Dini rəvayətə gərə, heinanna- |
| + | ın və quiların dilini bilirmii. |
| + | iranda adı cəkilir. S. obrazına |
| + | klassik TPərq, o cӱmlədən Azərb. ədə- |
| + | biyyatında muraciət olunmupdur. |
| + | SULEYMAN ARAHXSEYN ORLU, |
| + | Qacaq Suleyman (1872, unnu- |
| + | kn Fizuli r-nunun Əhmədalılar k.— |
| + | 6.4.1917, Cənubi Azərb.-ın PQahqasım |
| + | G.)—19 əsrin sonu, 20 əsrin əvvəllə- |
| + | rində Azərb.-da kəndli hərəkatının |
| + | fəal iptirakcılarından biri. Utpaq- |
| + | lıqda muzdurluq etmi, sonralar kənd- |
| + | li hərəkatına qopulmut, 1891 ilin |
| + | yazında həbs edilmipdi. PPutpa qala- |
| + | sına aparılarkən qacmıtt və Qacaq |
| + | Nəbinin dəstəsinə qopqulmutidu. 1909 |
| + | ildən Nəbinin dəstəsinə baqicılıq |
| + | etmipdir. Qəbriz usyanı zamanı |
| + | əksinqilabi quvvələrin darmadaqın |
| + | edilməsində və usyancıların silahla |
| + | təchizində S.-ın dəstəsi muhum rol |
| + | asələ vir, ki dəstə beyuk |
| + | | cevrilmitdi (1917 nı |
| + | nəfər). 1910—17 illərdə a |
| + | si Cənubi Azərb.-da, həmcinin Qara- |
| + | barda, axcıvanda hekumət qoptun his- |
| + | sələrini, bəy, xan dəstələrini dəfə- |
| + | lərlə məqlubiyyətə uqratmılpdı. 1917 |
| + | il aprelin 5 və 6-da, Cəbi Azərb.-da |
| + | Acıdərə adlı yerdə S. car sərhəd mu- |
| + | hafizə qopunları və İran xanları- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ““.“—-—— |
| + | |
| + | |
| + | ı |
| + | | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | nın birlətmiti dəstələri ilə dəyui- |
| + | də həlak olmupdur. | |
| + | |
| + | SULEYMAN BƏY BİCƏN ORLU |
| + | (7—1492)— Aqqoyunlu sərkərdəsi. 1480 |
| + | ildə Aqqoyunlu torpaqlarına soxul- |
| + | |
| + | |
| + | nun Misir sultanı Qait bəyi (11468 — |
| + | 96| məqlub etmiit və Diyarbəkirdə |
| + | mehkəmlənmitidi. Bayşuinqur Mirzə- |
| + | |
| + | |
| + | nin Hakimiyyəti dӧvrundə əmir əl- |
| + | umərə (əmirlər əmiri) kimi əlkəni |
| + | idarə etməyə balplamıtdı. 1492 ildə |
| + | Rustəm Mirzənin qotunları ilə Bər- |
| + | DƏ Yaxınlıqında baiy vermiiy deyuidə |
| + | məqlub olan C. Diyarbəkirə qacmıiq, |
| + | orada əldurulmutidur. |
| + | Kanuni) (Avropa ədəbiyyatında M ə H- |
| + | təməm Suleyman) (27.4.1495— |
| + | 6.9.1566, Sigetvar) — turk sultanı |
| + | (1520—66|. 1 S.Q.-nin yeritdiyi fəal |
| + | iptqalcılıq siyasəti nəticəsində Os- |
| + | manlı imperiyası dəvrunun əp qud- |
| + | rətli devlətinə cevrilmiii və ərazisi |
| + | xeyli genitlənmitdi (bax Avstriya— |
| + | Turkiyə mӱharibələri (16—18 əsrlər), |
| + | əvi—Osmanlı muharibələri|. Za- |
| + | qafqaziya uqrunda İranla inadlı mu- |
| + | barizə aparmıil, 1553 ildə Azərb.-a yu- |
| + | rupledərək Qarabaqı və Naxcıvanı tut- |
| + | mupldu. 1 S, Q.-nin hakimiyyəti devrun- |
| + | də əlkənin daxili vəziyyətini nizama |
| + | salmaq məqsədilə qanunlar məcəlləsi |
| + | (qanunnamə) tərtib edilmitdi. Məs- |
| + | cidlərin, saray və qalaların ippasına |
| + | xususi fikir vermiptdir. 1 S.Q. Ma- |
| + | carıstana yurupq zamanı əlmupdur. |
| + | SULEYMAN DARELARI–İran yay- |
| + | lasının it.-ində, Pakistan və Əfqa- |
| + | nıstanda daqlar. 600 xm nərə uza- |
| + | nan bir necə silsilədən ibarətdir. |
| + | Hund. 3441 m-ə qədərdir. Əsasən, əhəng |
| + | dapı və qumdapıdan təikil olun- |
| + | mutdur. Quru cəl və daq səhraları |
| + | landiaftı ustundur. PQ.-də musson |
| + | mepələri və savannalar var. |
| + | SULEYMAN MİRZƏ İSGƏNDƏRİ |
| + | — İran demokratik hərəkatı xadimi. |
| + | İran inqilabının (1905—11|1) fəal |
| + | iptirakcısı və əncӱmənlərin təiki- |
| + | latcılarından biri idi. Dəfələrlə |
| + | məclisə deputat secilmiitdi. 1922—23 |
| + | illərdə milli burjuaziya, mӱtərəqqi |
| + | əhvali-ruhiyyəli mulkədar və ziyalı- |
| + | ların mənafeyini mudafiə edən bir |
| + | necə siyasi qruplaqimanı birlətdir- |
| + | mipl Milli blokun sol cinahına |
| + | bapcılıq etmitdi. 1923—24 illərdə |
| + | maarif naziri olmuidu. İran Xalq |
| + | Partiyasının banilərindən biri və |
| + | sədri idi. - |
| + | SULEYMAN RUSTƏM (Suleyman |
| + | Əliabbas oqlu Rustəmzadə, d. |
| + | 12.3.1906, Bakı) — |
| + | Azərb. sovet iqairi, |
| + | dramaturq, ictimai |
| + | xadim. Azərb.SSR |
| + | xalq tairi (1960). |
| + | Sosialist Əməyi |
| + | Qəhrəmanı (1976). |
| + | Azərb.SSR əməkdar |
| + | incəsənət xadimi |
| + | A (1943), SSRİ (1950) |
| + | “1 nə Azərb.SSR (1970) |
| + | (| 4 Dəvlət mukafatı, |
| + | = Resp. Lenin kom- |
| + | “ – sö somolu mukafatı |
| + | (1970) laureatı. 1940 ildən Sov, İKİ |
| + | uzvu. Dəmirci ailəsində doqulmup- |
| + | dur. N. anan ad. Sənaye Texni- |
| + | gumunda (1922—24), Bakı Darulmuəl- |
| + | liminində (1924—25) oxumuit, 1925 |
| + | ildə Azərb. Devlət Un-tinin PTərq fa- |
| + | |
| + | |
| + | 1*,c. 9 |
| + | |
| + | |
| + | su |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | | ə |
| + | |
| + | |
| + | SULEYMAN STALSKİ |
| + | |
| + | |
| + | təhsilini 1-ci Moskva Dəvlət Un-ti- |
| + | nin ədəbiyyat fakultəsində davam et- |
| + | dirmitdir. cGənc iiciə, “Komsomolu, |
| + | 4Gənc bolpevikə, c Maarif və mədə- |
| + | niyyətə və s. qəzet və jurnallarda |
| + | əməkdaqilıq etmiiil, M. Əzizbəyov ad. |
| + | Azərb. Dəvlət Dram Teatrının direk- |
| + | toru (1937—38), FƏdəbiyyat və incəsə- |
| + | nətə qəzetinin redaktoru (1955—56) |
| + | olmutidur. |
| + | |
| + | Ədəbi fəaliyyətə Hələ sənaye tex- |
| + | nikumunda oxuduqu zaman bailamıq, |
| + | aCimnaz xanım yuxudadırq (1922) |
| + | adlı birpərdəli komediya yazmıstidır. |
| + | cUnudulmuli gəncə adlı ilk mətbu |
| + | ıe"pH 1923 ildə “Maarif və mədəniy- |
| + | yətə (indiki cAzərbaycang) jurnalın- |
| + | da dərc olunmutdur. Həmin vaxtdan |
| + | devrun murəkkəb ədəbi-ictimai həya- |
| + | tında fəal iitirak etmii, “Gənc Qı- |
| + | zıl Qələmlər İttifaqıjnın (1925) |
| + | təpkilatcılarından olmupdur. 1928 |
| + | —29 illərdə Azərb. Proletar Tan. |
| + | ları Cəmiyyətinin (APYC) məs”ul ka- |
| + | tibi illəmitdir. FƏləmdən nəpqəyək |
| + | adlı ilk pe”r kitabı 1927 ildə nər |
| + | edilmitpdir. Sosializm ideyalarını, |
| + | dəvrun inqilabi əhvali-ruhiyyəsini |
| + | beyuk ehtirasla. ədəbiyyata gətirmək, |
| + | poeziyanı gӱndəlik ictimai-siyasi ha- |
| + | disələrin in"ikasına cevirmək, HH- |
| + | qilabi nikbinlik cƏləmdən nəpqəyəv |
| + | kitabının batllıca xususiyyətləri |
| + | idi. *Addımlar (1930), “Səsə, *Atəqə |
| + | (1932) pe"r kitabları S.R.-in siyasi |
| + | lirik pair kimi puxtələtdiyini, |
| + | poetik gəruii dairəsinin genitilən- |
| + | diyini gestərirdi. cQolsuz qəhrəmanı |
| + | (1928), eKomcoMonə, c“Partizan Əliə |
| + | (1933), c“cBakı misraları (1934) kimi |
| + | lirik-epik poema və pe”rlərində tpan- |
| + | rin lirik həyəcanları daha konkret |
| + | və realist mahiyyət dapıyır. Xalqla, |
| + | zamanla baqlılıq, quruculuq ehtirası |
| + | onun lirik qəhrəmanının xarakteri |
| + | ucun səciyyəvidir. Həmin motivlər |
| + | S.R.-in “Gecənin romantikasızt, e€lllu- |
| + | rindirə, cUlduzlarg (1934), cCapa- |
| + | yevg (1935) kimi me"pnəpuunə daha |
| + | poetik əksini tapmıpnpdır. cYaxtı |
| + | Yolda (1932) poeması sosialist əmə- |
| + | yi və kollektivinin yeni insanın mə”- |
| + | nəvi tərbiyəsindəki roluna həsr edil- |
| + | mipdir. Bəyuk Vətən muharibəsi il- |
| + | lərində və sonralar S.R, sovet xal- |
| + | qının fatizmə qariı qəhrəmanlıq |
| + | mӱbarizəsini tərənnum edən əsərlər |
| + | |4Andə (1941), *Gun o gӱn olsun kim, |
| + | cApa və poctalyonə, “Qafqaz ordusu, |
| + | cQəhrəmanın vəsiyyətiz, € Mən istərəmə |
| + | (1942), *Koroqluk (1943) və s. te"rlər: |
| + | c İldırımə (1942), “Qafurun qəlbig |
| + | (1959), cƏzizlərdən əzizlərəq (1965) |
| + | poemaları | yazmıpdır. Muharibə |
| + | RƏBPY Yaradıcılıqında Cənubi Azərb, |
| + | xalqının həyat və mӱbarizəsinə həsr |
| + | olunmunq əsərlər xususi yer tutur: |
| + | c Təbriz ile/rləri?k silsiləsi, 4İki |
| + | sahilə kitabı (1949). |
| + | |
| + | Muharibədən sonrakı dovrdə manp |
| + | sulh Bə demokratiya uqrunda muӱbari- |
| + | zəyə, partiyaya və Leninə bir sıra |
| + | iye”rlər həsr etmitdir. Poetik mono- |
| + | LOQ İYƏKLİNDƏ Yazılmınt F* Biz kommu- |
| + | nistlərikə (1949) tpe"rində sosialist |
| + | humanizmi, kommunistlərin yeni dunya |
| + | urrunda mӱbarizəsi tərənnum olunur. |
| + | 60—80-ci illər S.R.-in yaradıcılı. |
| + | qında Yeni inkipaf mərhələsidir. |
| + | Bu illərdə pyair ictimai-siyasi və |
| + | məhəbbət lirikasının gəzəl HYMYHƏ- |
| + | lərini yaratmıldır: cGunəpli sa- |
| + | |
| + | |
| + | KY-TƏCHHƏ daxil əə ə. 1929 ildən |
| + | |
| + | |
| + | 09 |
| + | |
| + | |
| + | hillərdək (1963), ebahap pquncələ- |
| + | riq (1964), *Bir az da Və əən |
| + | (1965 ), 4“Kecilməmii yollarla (1970), |
| + | cXəzərimin səhəri (1976), eYpəiuMuHu |
| + | gəzuyləə (1977), “Vətən təranələri |
| + | (1980), * Mənim gӱnətpimə (1981) və s. |
| + | kitabları. S.R. dəəə sahəsin- |
| + | nə nə calınmınqdır. O, kollektiv- |
| + | ləmədən bəhs edən cYanqınq (H. Nə- |
| + | zərli ilə ə 1930) pyesinin, kol- |
| + | xoz kəndinə, həsr olunmupq cDurnaq |
| + | (1948) komediyasının mӱəllifidir. |
| + | cQacaq Nəbiə (1940) mənzum pyesində |
| + | xalq qəhrəmanının bədii obrazını |
| + | yaratmıi, Azərb. kəndlilərinin cariz- |
| + | mə qariqı muӱbarizəsinin real ləvhə- |
| + | lərini təsvir etmiptdir. S.R. Niza- |
| + | minin “Sirlər xəzinəsiəni, PT, Rus- |
| + | tavelinin “Pələng dərisi geymii pəh- |
| + | ləvanə poemasının bir hissəsini, |
| + | A. S. Puljkin, A. S. Qriboyedov, M. |
| + | Y. Lermontov, T. Q. PQ1evcenko, V. Ma- |
| + | yakovski, Nazim Hikmət, U. Uitmen |
| + | və b.-nın bir sıra əsərlərini Azərb. |
| + | dilinə cevirmitdir. Əə dəni SSRİ |
| + | xalqları dillərinə, habelə bir sıra |
| + | xarici dillərə tərcumə olunmupdur. |
| + | AKP-nin 29-cu qurultayında AKTI |
| + | MK uzvluyunə namizəd, 30-cu qurulta- |
| + | Yında AKP MK uzvu secilmitdir. |
| + | Azərb.SSR Ali Sovetinin 1-ci |
| + | caqırıll) deputatı, 8—11-ci caqı- |
| + | rımlq Azərb.SSR Ali Sovetinin sədri- |
| + | dir. 3 dəfə Lenin ordeni, 2 bapqa or- |
| + | den və medallarla təltif edilmiidir. |
| + | Əsərləri: Secilmiqp əsərləri, |
| + | 1—4, B., 1969—72, Secilmiit əsərləri, |
| + | 1981, İzbrannoe, M., 1976: İzbrannoe, |
| + | 1978: Jeleznıe stpoki, M.., 1982, |
| + | |
| + | Əd.: Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, |
| + | 5 cilddə, c. 3, B., 1957, Azərbaycan sovet |
| + | ədəbiyyatı tarixi, 2 cilddə, B., 1967: Mu |
| + | bariz pair (məqalələr toplusu), B., 1956, |
| + | Zeynallı A., Kecilməmipt yollarla, |
| + | B., 1970, Ocerk istorii azerbandjanskoİ, |
| + | s ovetskon literaturı, M., 1963: Mamed |
| + | Arif Dadailzade, Azerbabbdjan- |
| + | skan literatura, M., 1979, |
| + | |
| + | |
| + | SULEYMAN SANİ—bax Axundov Su- |
| + | leyman li bəy otlu. |
| + | |
| + | |
| + | M. |
| + | B., |
| + | B.. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | SULEYMA STALSKİ (18.5.1869, |
| + | indiki Dar.MSSR, Qasımkənd r-nu- |
| + | nun Apqaqı Stal nəs "cut |
| + | |
| + | aulu — 23.11.1937, |
| + | |
| + | orada, Mahacqala- | |
| + | |
| + | |
| + | da dəfn edilmii- |
| + | dir)—ləzgi sovet |
| + | apqıq-painri, Daqıs- |
| + | tanın xalq ipanri |
| + | (1934). Ləzgi so- |
| + | vet poeziyasının |
| + | banisidir. Beyuk |
| + | Oktyabr sosialist |
| + | inqilabının və Ru- |
| + | siyada Vətəndat mu- |
| + | an (1918— | |
| + | 20) iltirakcısıdır. İnqilabdan əv- |
| + | vəl Bakı neft mə"dənlərində və Sə- |
| + | mərqənd dəmir yolunda fəhləlik et- |
| + | mipt, muzdur olmutpdur. 1925 ildən |
| + | Darıstan MTİK-nə uzv secilmint, 1930 |
| + | ildə k-za yazılmılldır. İnqilabaqə- |
| + | dərki yaradıcılıqında ictimai zӱlm |
| + | və ədalətsizliyə e”tiraz əsas yer tu- |
| + | Di Sovet hakimiyyəti illərində |
| + | |
| + | enin partiyasını, yeni, azad həyatı |
| + | tərənnum etmitdir. Folklor ən"ənə- |
| + | lərinə əsaslanan c“Daqıstanə (1935—36) |
| + | poema-xronikası məphurdur. Azərb. |
| + | dilində də tie"rlər qapmutdur. M. |
| + | Qorki sovet yazıcılarının 1-ci qu- |
| + | rultayında S.S.-ni “20 əsrin Homeriə |
| + | adlandırmımpdır. Lenin ordeni ilə |
| + | təltif edilmiiqdir. c“Azərbaycan- |
| + | |
| + | |
| + | SUZGƏC |
| + | |
| + | |
| + | 97 |
| + | |
| + | |
| + | da birillik ot və kolcuqdur. Sadə yar- |
| + | paqları nevbəli duzulur. Qeyri-mun- |
| + | təzəm cicəkləri salxımda yerləpir. |
| + | Meyvəsi ikiyuvalı, yastı qutucuqdur. |
| + | Yer kurəsində 600-dək, SSRİ-də 30, |
| + | o cumlədən Azərb.SSR-də 11 nəvu |
| + | mə"lumdur. Bə”zi nevlərinin kəekuӱndə |
| + | saponin olduqundan ƏRFƏMKƏTHDH"H |
| + | dərman kimi istifadə olunur. Deko- |
| + | rativ bitkidir. |
| + | |
| + | SUDOTU FƏSİLƏSİ (Polygalaceae) |
| + | —-ikiləpəli bitki fəsiləsi. Ot, kol- |
| + | cuq, lianalar, bə”zən alcaqboylu aqac- |
| + | lardır. Sadə, tamkənarlı yarpaqları |
| + | nəvbəli duzuçlur. İkicinsiyyətli qey- |
| + | ri-muntəzəm cicəkləri salxım, sun- |
| + | bulvarı və supurgəvarı cicək qrupun- |
| + | da yerlətpir. Meyvəsi qutucuqdur. 14 |
| + | cinsi (900-dək nevu) var: SSRİ-də, |
| + | həmcinin Azərb.SSR-də yalnız sudotu |
| + | cinsinin nevlərinə təsaduf olunur. |
| + | Bə”zi nevləri dərman, dekorativ və qi- |
| + | da bitkisi kimi istifadə edilir. |
| + | SUJET (fr. “suğet—məenay )—1) ə n ə- |
| + | biyyatda—epik, lirik və drama- |
| + | THK əsərlərdə, kinoda bir-biri ilə |
| + | baqlı və ardıcıl surətdə bapq verən |
| + | Həyat hadisələrinin inkipaf xətti. |
| + | 4S.əz terminini ədəbiyyatda ilk dəfə |
| + | 17 əsrdə P. Kornel və N. Bualo tətbiq |
| + | |
| + | |
| + | etmitppqlər. Məvzӱnun acılmasının |
| + | əsas vasitəsi olan S.-də həyatın sə- |
| + | ciyyəvi ziddiYYƏət və munaqipqələri, |
| + | |
| + | |
| + | insanların qarpılıqlı munasibətlə- |
| + | ri, insan xarakterləri əz bədii ifa- |
| + | dəsini tapır. Duyun, zirvə və acılınp |
| + | S. xəttinin inkipafının əsas kom- |
| + | ponentləridir. 2) Təsviri sə- |
| + | n ətdə—bədii əsərdə təsvir edilən |
| + | və cox vaxt əsərin adında ifadəsini |
| + | tapan muəyyən Hadisə, əhvalat, vəziy- |
| + | yət. Məvzudan fərqli olaraq S, əsə- |
| + | rin ideyasının konkret, ətraflı və |
| + | obrazlı pəkildə acılmasıdır. Məi- |
| + | pqət janrında və tarixi janrda yara- |
| + | dılmın əsərlər ucun xususi S. mu- |
| + | rəkkəbliyi səciyyəvidir. |
| + | |
| + | Əd. Rəfili M. Ədəbiyyat nəzəriy- |
| + | yəsinə giriti. B., 1958, Timofeev |
| + | mn. İ., Osnovı teorii literaturı, M., |
| + | |
| + | 1971, Pospelov Q. N., Teorin lite- |
| + | raturı, M., 1978, |
| + | |
| + | SUZEREN (fr. zileqayp—ali)—orta |
| + | əsrlərdə Qərbi Avropada iri feodal— |
| + | əzundən vassal asılılıqında olan |
| + | ərazinin həkmdarı, ali senyoru (kra- |
| + | lı, hersoqu, knyazı). S. hakimiyyəti |
| + | onun vassala bəxiil etdiyi torpaq mulk- |
| + | ləri əsasında meydana gəlmiidi. |
| + | SUZERENLİK — feodalizm devru- |
| + | ucun səciyyəvi olan pəxsi və haki- |
| + | miyyət mӱnasibətləri sistemi: suzeren- |
| + | lə (senyorla) vassal arasında muqavi- |
| + | lə pəklində təzahur edirdi. S. mu- |
| + | nasibətlərinin əsasını feodal mul- |
| + | kiyyətinin iyerarxiya strukturu təpt- |
| + | kil edirdi: bu, hakim sinfi ÖYTƏB |
| + | bir vahid kimi birlətdirir və onla- |
| + | rın iri feodallar (krallar, hersoq- |
| + | lar, qraflar və s.) hesabına siyasi |
| + | (hərbi, məhkəmə və s.) iplərdə ustun- |
| + | luyunu tə”min edirdi. Mərkəzlətdi- |
| + | rilmit dəvlətin yaranması ilə haki- |
| + | miyyət səlahiyyəti tədricən kralın |
| + | əlində cəmlətirdi. |
| + | |
| + | Guclu və daha zəif vassal dəvlət- |
| + | lər arasındakı beynəlxalq-huquqi mu- |
| + | nasibətlər də S. formasında quru- |
| + | |
| + | |
| + | 675 | |
| + | SUZƏNƏK, qonoreya (yun. bopӧq- |
| + | rhoia, gonösz-ToxyM -- rh€6 — axbıpaM), |
| + | |
| + | |
| + | perelo y—əsasən, sidik-cinsiyyət |
| + | orqanlarının selikli qitpqasını zə- |
| + | |
| + | |
| + | ASE—7, c. 9 |
| + | |
| + | |
| + | dələyən infeksion xəstəlik, zəhrəvi |
| + | xəstəliklər qrupundandır. Terədici- |
| + | sini (TOHOKOFX) 1879 ildə A. Neyser |
| + | tapmıtpdır. Cinsi yolla yayılır, qey- |
| + | ri-cinsi yolla utaqlar doqruti zamanı |
| + | xəstə anadan (qonokokk utaqrın gəzu- |
| + | pə dupqub blennoreya tərədir, yaxud |
| + | qız upaqının cinsiyyət orqanına duӱ- |
| + | pur) və ya xəstənin ətyalarından |
| + | (dəsmalından, yataqından və s.) isti- |
| + | fadə etdikdə yoluxurlar S. xəstəli- |
| + | yində immunitet yaranmır: hər bir in- |
| + | san bir necə dəfə xəstələnə bilər: |
| + | irsi deyil. İnkubasiya dəvru 3—5 gun- |
| + | dur. Sidik-cinsiyyət orqanlarının |
| + | selikli qippasına dultimuti TOHOKOKK |
| + | tez bir zamanda coxalaraq iltihabi |
| + | proses yaradır. Bu da iltihabi in- |
| + | filtrata, irinli ifrazata səbəb olur. |
| + | Xəstəlik uzun muddət davam etdikdə |
| + | infiltrat capıqlanır, nəticədə si- |
| + | dik kanalı daralır. Capıqlaplma ki- |
| + | tpilərdə xaya artımlarında, qadın- |
| + | larda isə fallop borularında gec- |
| + | məzliyə səbəb olur, bu da sonsuzluqla |
| + | nəticələnir. Xəstəlik oynaqların, |
| + | sinir sisteminin zəifləməsinə səbəb |
| + | olur. Dӱzgӱn mualicə aparılmadıq- |
| + | da, yaxud rejim gəzləmədikdə, xəstə- |
| + | lik xronik hala gecir, alkoqolun |
| + | tə"sirindən, ədviyyatlı, turitulu, |
| + | duzlu qidalardan proses daha da kəs- |
| + | kinləptir. |
| + | |
| + | Kiizilərdə S. Qonokokklar əvvəl- |
| + | cə uretranı zədələyir. 3—5 gundən |
| + | sonra kəskin iltihab( uretrit) tərənir |
| + | Xəstəlik qaqppınma, geynəmə, siyimə za- |
| + | manı aqrı və sidik kanalından irin- |
| + | li ifrazatın axması ilə baptlayır. |
| + | Uretranın xarici dəliyinin dodaq- |
| + | cıqları ədemlətir, Xronik uretrit |
| + | spirtli ickilərin, cinsi əlaqənin |
| + | tə"sirindən kəskinlətə bilər. Diaq- |
| + | noz laboratoriya muayinəsinə əsasən |
| + | qoyulur. S. sidik kanalıpın capıqlı |
| + | daralması, parauretral yolların, |
| + | xaya artımının (epididimit), toxum |
| + | kisəsinin iltihabı, prostat vəzinin |
| + | kəskin və xronik iltihabı və s. aqır- |
| + | lapmalar verə bilər. Hər iki xaya |
| + | artımının zədələnməsi sonsuzluqla |
| + | nəticələnir. |
| + | |
| + | Qadınlarda S. cox nəzərə carpma- |
| + | dan, sust davam edir və aqrı hissi |
| + | tərətmir, 2—3 həftə gizli davam |
| + | edir: Hec bir əlaməti olmadıqrından |
| + | xəstə qadınlar həkimə muraciət et- |
| + | mirlər, infeksiya mənbəyi kimi sar- |
| + | lam adamları yoluxdururlar. Qadın- |
| + | larda S.-in iki nəvu: sidik-cinsiyyət |
| + | orqanlarının apaqı :poe"bənin S.-i |
| + | (uretranın, uttaqlıq boynu kanalı- |
| + | nın, bartolin vəzilərinin, duz baqır- |
| + | sarın zədələnməsi) və qalxan S, (ymar- |
| + | lıq cisminin, utaqlıq borularının, |
| + | Yumurtalıqların və kicik canaq peri- |
| + | tonunun zədələnməsi) ayırd edilir. |
| + | Amar ı plə”bənin S.-ində siyimə za- |
| + | manı geynəmə və sancı, sidiyin tez- |
| + | tez xaric olması və s. mutpahidə olu- |
| + | nur. Utaqlıq boynu zədələndikdə ra- |
| + | dından pis iyli, irinli-selikli və |
| + | bə”zən qan qarıpmın ifrazat gəlir, |
| + | qarnın apaqı hissəsində aerılar tə- |
| + | rəyir, uretranın dəliyi qızarır, |
| + | edemlətir. Utpaqlıq boynundan irin- |
| + | li-qanlı ifrazatın axması duz ba- |
| + | qırsaqın S.-inə səbəb ola bilər. Diaq- |
| + | noz laboratoriya muayinəsinə əsasən |
| + | qoyulur. |
| + | |
| + | Qalxan S. zamanı qarnın appa- |
| + | qı hissəsində aqrılar, qanaxma olur, |
| + | aybapı pozulur, iltihabi proses uplaq- |
| + | |
| + | |
| + | lıq artımlarına kecdikdə xəstənin |
| + | umumi halı pislətir, temp-r yuksə- |
| + | lir. S.-in bu forması sonsuzluqla |
| + | nəticələnir. Qızlarda S. cox |
| + | vaxt 2—8 yaplarında mutpahidə edi- |
| + | lir. İnfeksiya, adətən xəstə analar- |
| + | dan, dayələrdən və utpaqla sıx təmas- |
| + | da olan digər xəstə qadınlardan qey- |
| + | ri-cinsi yolla gecir. S. qızlarda |
| + | vulvanı, vaginanı və sidik kanalını |
| + | zədələyir. Cox vaxt duz baqırsaq da |
| + | xəstələnir. Xəstəlik kəskin baitla- |
| + | yır: vulvada aqrı və gəynəmə, sidik və |
| + | nəcis ifrazı aqrılı olur, irinli |
| + | ifrazat axır, cinsiyyət dodaqları |
| + | ədemlətir. Utaqın umumi vəziyyəti |
| + | pozulur, temp-r yӱksəlir, əzginlik, |
| + | zəiflik və bə”zən anemiya mu də |
| + | edilir. Mualicəsi: antibiotik- |
| + | lər, sulfanilamid preparatları, |
| + | spesifik və qeyri-spesifik immuno- |
| + | terapiya, fizioterapiya, yerli muca- |
| + | licə vəs. Profilaktikası: |
| + | pqəxsi gigiyena qaydalarına əməl et- |
| + | mək, təsadufi cinsi ,. yaxınlıqdan |
| + | uzaq olmaq və s. Dəri-zəhrəvi dispan- |
| + | serlər və veneroloji kabinetlər belə |
| + | xəstələrə nəzarət edir, onları mua- |
| + | licəyə cəlb edir, əhali arasında ya- |
| + | yılmasının qarptqısını alır. |
| + | |
| + | Ədə Hacıyev R., Davatda- |
| + | rova M., Huseynzadə H., Zəhrəvi |
| + | xəstəliklər, B., 78, Jukov V. |
| + | Venericeskie bolezni, Riqa, 3, |
| + | C Y3ƏHM-—naxbınyıbı NeKOpaTHB 124440. |
| + | Pambıq parca, yaxud ipəkdən hazır- |
| + | lanıb binanın daxili divarlarının |
| + | bəzəklərində tətbiq edilir. Parca |
| + | uzərində ipək saplarla iplənmint xon- |
| + | calar (medalyon), cicək motivləri, quti |
| + | təsvirləri S.-nin xarakterik orna- |
| + | mentləridir. Tacikistan, Əzbəkistan |
| + | və Azərb.-da genii yayılmındır. |
| + | CY3ƏP (Seq(Hya)—suzərlər əsilə= |
| + | sindən qutp cinsi. Bədəninin uz. 13— |
| + | 15,5 sm-dir. Lələkləri bel tərəfdə ar- |
| + | dır. Quyruq lələkləri aqacdələndə ol- |
| + | duru kimi sərtdir. Atacın gəevdəsin- |
| + | də paquli dayanıb, onun qabırı al- |
| + | tındakı cӱcӱlərlə qidalanır. 9 nə- |
| + | vu var, Avropa, Asiya, Afrika və Ame- |
| + | rika mepələrində yayılmındır. |
| + | SSRİ-də 3, o cӱmlədən Azərb.SSR-də |
| + | 2 nəvu—adi C. (C. familiaris), T bi- |
| + | sa barmaq S. (S. Iqapshudasbiya) |
| + | var. Quru aqacların yarıqlarında |
| + | |
| + | uzəltdiyi yuvaya 4—7 yumurta qoyur, |
| + | |
| + | —15 gun kurt yatır. |
| + | |
| + | CY3ƏPnƏP (Certhiidae) — c ə p uə- |
| + | kimilər dəstəsinə aid qu:i fəsi- |
| + | ləsi. 2 cinsi var. |
| + | CY3KƏMH, b nTp (düp. filtre, COH |
| + | lat. Ei1sqap, hərfi mə”"nası—gecə)— |
| + | suzucu arakəsmənin (məsaməli struk- |
| + | turlu təbii və ya sun"i material )a- |
| + | xud mə”mulatın) kəməyi ilə bərk və |
| + | maye Ad fazadan ibarət muxtəlif |
| + | cinsli sistemləri ayırmaq, qatılayp- |
| + | dırmaq və ya =ppəffaflaitdırmaq ucun |
| + | aparat. Bundan əlavə, ionitlərin kə- |
| + | məyi ilə məhlulları mineral duzlar- |
| + | dan təmizləmək, polimer ionları |
| + | fraksiyalarına ayırmaq və s., habelə |
| + | Muəyyən tezlikli səs və ya elektromaq- |
| + | nit dalqalarını buraxmaq və Ya tu- |
| + | tub saxlamaq ucun qurqu və aparatlar |
| + | (bax Akustik sӱzgəc, Elektrik suz- |
| + | gəci, İstilik sӱzgəci, İmzmıq sӱzgə- |
| + | ci) da S. adlanır. Suzuləcək sis- |
| + | temlərin nəvundən asılı olaraq maye |
| + | ə (şuspenziyanı suzmək çcun) və |
| + | qaz S.-inə (aerozolları ayırmaq və |
| + | qazları təmizləmək ucun) ayrılır. |
| + | |
| + | |
| + | =“ |
| + | |
| + | |
| + | 98 |
| + | |
| + | |
| + | CY3MƏ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | VA AA |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | rə |
| + | "ee Ayri ə və |
| + | |
| + | d ttin |
| + | |
| + | ini. Fi m dı / Hin |
| + | |
| + | ” "a ə iv r” | te ə 4 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | O ar ən mn Nen |
| + | Fasiləsiz təsirli diskli sӱzgəc: /—sek- |
| + | siyalar, 2—suzucu elementlər—disklər: |
| + | 3—paylayıcı qurulus, 4—vakuum mənbə- |
| + | yi ilə birlətzdirmək və filtratı sistem- |
| + | dən cıxarmaq ucun boru kəməri:s 5—sı- |
| + | xılmıny hava verən boru gəmərləri: 6— |
| + | cəkuntunu cıxarmaq ucun bıcaqlar. |
| + | Ən sadə S. suzucu arakəsmə ilə iki |
| + | hissəyə bəlunən qabdır. Maye (qaz) |
| + | S.-in hissələri arasında yaradılan |
| + | təzyiqlər fərqinin təsirindən bərk |
| + | hissəcikləri tutub ezundə saxlayan |
| + | arakəsmədən kecir. Maye S.-lər iip |
| + | prinsipinə gərə dəvri (buraya tutum, |
| + | vərəq S.-lər, filtr-pres və patronlu |
| + | S. daxildir) və fasiləsiz (barabanlı, |
| + | diskli, lentli, bopqabvarı və karusel |
| + | S.-lər) tə"sirli S.-lərə ayrılır. Qaz |
| + | S.-ləri (mӱstəvi suzucu səthli və ba- |
| + | tareyalı S.-lər) fasiləsiz tə”sirli |
| + | aparatlardır. Bax həmcinin Suzmə |
| + | (filtrasiya), SuLlun təmizlənməsi, |
| + | Biosuzgəc, Bakterial sӱzgəclər. |
| + | SUMZMƏ—sud məhsulu. Azərb.-da xalq |
| + | arasında S. hazırlamaq ucun qatıqa, |
| + | yaxud ayrana bir qədər duz qatıb tor- |
| + | baya təkur və hundurdən asırlar. Bə”- |
| + | zi yerlərdə torba yap otun ustundə |
| + | uzərinə aqrır da qoyulmaqla bir necə |
| + | gӱn ərzində suzulur. Suyu suzulduk- |
| + | dən sonra qalan məhsula S. deyilir. |
| + | Qatıq S.-si yaqlı olduqundan daha |
| + | dadlı sayılır. Qatıq S.-sini, həmci- |
| + | nin qurudub saxlayırlar (bax Qurut). |
| + | Sənaye usulu ilə S. uzsuz sud və qaymaq |
| + | (yaqlılıqı 50—5596) qatıtıqına ter- |
| + | mofil streptokokk mayası əlavə et- |
| + | məklə hazırlanır. Yaqlılırı 1596 -ə |
| + | qədərdir. |
| + | |
| + | Ədə Rəcəbov Q. Ə., Azərbaycanda |
| + | sud məhsulları hazırlanmasının xalq |
| + | usulları, Azərbaycan etnoqrafik məcmuə- |
| + | si, 1P buraxılıpt, B., 1977. |
| + | |
| + | SUxUZMƏ, filtrasiya—maye və |
| + | ya qazı buraxan, bərk hissəcikləri |
| + | isə əzundə saxlayan suzucu arakəsmə |
| + | (SA) vasitəsilə suspenziya və aero- |
| + | zolları ayırma prosesi. S. ucun xu- |
| + | susi aparat.və suzgəclərdən istifadə |
| + | edilir. S. zamanı suspenziyadan ay- |
| + | rılan Hissəciklər cekuntu qatı əmə- |
| + | lə gətirir. Cox əezlu, eləcə də qatılı- |
| + | qı az olan narın dispert suspenziya- |
| + | ların bərk Hissəcikləri SA-nin mə- |
| + | samələrini tutur. Bunun qarpısını |
| + | almaq və ya azaltmaq ucun diatomit, |
| + | perlit, asbest, selluloz və s. bu kimi |
| + | maddələr geturuӱlur. SA-dən gecən |
| + | mayeyəsuzuntu (filtrat) deyilir. |
| + | emp-r yuӱksəldikcə suspenziyanın ez- |
| + | luluyu azaldıqından S, sur"əti ar- |
| + | tır. S. nəticəsində alınan cekuntu- |
| + | nun məsaməliliyi ya sabit qalır (s ı- |
| + | xılmayan coəkuntu), ya da azalır |
| + | (sıxılan cəƏkuntu). S. sənaye və |
| + | laboratoriyalarda (o cӱmlədən, qazla- |
| + | rın da təmizlənməsində) geniiq tət- |
| + | biq olunur. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | SUZULƏN VİRUSLAR —bax Virus- |
| + | Fü |
| + | |
| + | |
| + | ap. |
| + | |
| + | SUZULMƏ—mayenin (neftin, suyun) |
| + | və ya qazın (havanın, ləbii qazların) |
| + | yer altında təbii qrunt laylarında- |
| + | kı məsaməli muhit icərisində hərə- |
| + | kgəti. Suyun qruntdan və hətta beton- |
| + | dan (məs,, torpaq və beton bəndlərdə) |
| + | sızıb kecməsinə də S. deyilir. Səna- |
| + | |
| + | |
| + | = Ye və laboratoriya ppəraitində aparı- |
| + | |
| + | |
| + | lan analoji proseslər suzmə (filtra- |
| + | siya) adlanır. |
| + | SUİTA (fr. zi(e, hərfi mə"nası— |
| + | sıra, ardıcıllıq)—silsilə instru- |
| + | mental musiqinin əsas formalarından |
| + | biri. S.-da, adətən bir-birinə kont- |
| + | rast mustəqil hissələr umumi bədin |
| + | ikir əsasında vəhdət təkil edir. |
| + | onata və simfoniyadan fərqli ola- |
| + | raq S.-nın hissələri mahnı, rəqslə |
| + | bilavasitə barlı olur, burada təsvi- |
| + | riliyə genin yer verilir. 17 əsrin |
| + | daa formalatmın klassik |
| + | ӱ. allemanda, kuranta, sarabanda, |
| + | jiqa rəqslərindən ibarətdir. 17—18 |
| + | əsrlərdə S.-ya həmcinin menuet, qa- |
| + | vot, burre, paspye, polonez rəqsləri, |
| + | prelud, uvertura, ariya, rondo və s. |
| + | pyeslər daxil idi. S.-nın butun his- |
| + | sələri, adətən eyni tonallıqda olmupt, |
| + | lutnya, klavesin, orkestr və s. ucun |
| + | nəzərdə ÇU Yun: 19—20 əsrlərdə |
| + | orkestr S.-ları yaradılmhıtdır. Cox |
| + | zaman belə S.-lar proqramlı olur |
| + | (N. Rimski-Korsakovun 4PTəhrzadg S.- |
| + | sı). Teatr tamapaları, opera, balet, |
| + | kino musiqisi əsasında (E. Qriqin |
| + | 4Per Guntə dramına yazdırı musiqi, |
| + | Q. Qarayevin “Yeddi gezələ, cİldı- |
| + | |
| + | |
| + | rımlı yollarlaq baletlərindən S. |
| + | və s.) S.-lar var. |
| + | SUKAN 1) Gəmi S.-ı——gəminin |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | hərəkətini idarə etmək ucun quruluq, |
| + | tpaquli ox ətrafında dəndərilə bi- |
| + | lən ləvhədən ibarətdir (tpaquli S.). |
| + | . adətən gəminin arxa hissəsində |
| + | (bə"zən burun hissəsində) quratdı- |
| + | rılır. PTaquli S.-dan əlavə sualtı |
| + | qayıqlarda paquli mӱstəvidə hərəkə- |
| + | ti idarə etmək ucun ӱfuqi S. da olur. |
| + | Yava hərəkətdə idarəetməni yaxiyı- |
| + | lapdırmaq və gedipsiz manevretmə |
| + | ucun aktiv S, (avar vintli) iptlədi- |
| + | lir. 2) S. aviasiyada—(bax Ha- |
| + | va sukanlaıı, Qaz sukanı. Z) Avt o- |
| + | mobil S.-ı—bax Sukan-idarəetmə |
| + | mexanizmi. : |
| + | SUKAN-İDARƏETMƏ MEXANİZ- |
| + | Mİ—relssiz təkərli mapınların |
| + | hərəkətinə istiqamət vermək ucun me- |
| + | xanizm. Əksər matınlarda avtomo- |
| + | bil S.-i.m.-ndən istifadə olunur. Bu- |
| + | ra sukan mexanizmi və intiqalı da- |
| + | xildir (bax Avtomobil). Muasir ma- |
| + | pınlarda su kan mexanizmi |
| + | sonsuz-vint və diyircək, sonsuz-vint |
| + | və sektor, yaxud vint və qaykadan iba- |
| + | rət kinematik bənddir. Bir cox avto- |
| + | mobil və avtobus modellərində hid- |
| + | ravlik və Ya pnevmatik S.-i.m. gӱc- |
| + | ləndiriciləri tətbiq olunur. Su- |
| + | kan intiqalı sukan trapesiya- |
| + | sı əmələ gətirən linglər sistemin- |
| + | dən ibarətdir (bax Yapıtpidırma ipək., |
| + | ASE, 1 cild, səh. 80—81). |
| + | SCXUKUNƏT—bax Hərəkət. |
| + | SUKUNƏT KUTLƏSİ, məxsusi |
| + | kutlə—nisbi sukunət halında olan |
| + | maddə hissəciyinin kutləsi. |
| + | SUKUT ZONASI—1) akusti - |
| + | kada (akustik KƏNKƏ zonası )—guc- |
| + | lu mənbədən (top atəii, partlayıil |
| + | və s,) yayılan səsin epidilmədiyi sa- |
| + | |
| + | |
| + | hə, Mənbəyə nəzərən bu sahədən yaxın- |
| + | |
| + | |
| + | da və uzaqda səs etidilir. S.z. Yer |
| + | səthində mənbəyi əhatə edən RY3KYH |
| + | olmayan halqa formasında olur. Bə”- |
| + | zən iki və daha cox S.z. muahidə |
| + | edilir. Birinci S.z.-nın daxili ra- |
| + | diusu 20—80 km, bə"zən 150. km, ağır |
| + | ci radiusu 150—400 km olur. .Z. |
| + | atm.-də səsin refraksiyası nəticəsin- |
| + | də yaranır: atm.-in aiarı qatlarında |
| + | temp-r hundurlukdən asılı olaraq aza- |
| + | lır (15—20 km Hundurlukdə—(50? — |
| + | 75*S-yə) catır), səs dalqaları Yer |
| + | səthindən uzaqlalaraq yuxarıya meyl |
| + | edir. 40—60 km hundurlukdə temp-r |
| + | yenidən artır (0—302S-yə qədər), səs |
| + | pquaları alparıya doqru əyilir, S.z.- |
| + | nın qurpayanı olur, Yer səthinə ca- |
| + | tır və anomal eiyidilmə zonası yYa- |
| + | ranır. Səs pquualarının bir necə də- |
| + | fə Yer səthindən qayıtması zamanı |
| + | iki və daha cox S.z. olur. Kulək səs |
| + | iqualarının, S.z.-nın formasını təh- |
| + | if edir, bə”zən halqa qapalı olmur. |
| + | |
| + | əsin anomal yayılmasından istifa- |
| + | də edərək atm.-in orta qatlarının |
| + | temp-ru tə”yin edilir. Səs (ultrasəs) |
| + | okeanda yayılarkən analoji mənzərə |
| + | yaranır. 2) radiofizikada— |
| + | fəza oblastı: bu oblastda radioapa- |
| + | ratın verdiyi siqnallar qəbuledi- |
| + | ciyə catmır və ya bu oblasta yaxın |
| + | və uzaq olan siqnallardan olduqca |
| + | |
| + | |
| + | zəif olur. |
| + | SULALƏ (ər. -1u..)—monarxiya dəv- |
| + | lətlərində eyni bir nəsildən (ailə- |
| + | |
| + | |
| + | dən) olmaqla bir-birini taxtda irsən |
| + | əvəz etmii bir necə monarx (məs., |
| + | Azərb.-da — Eldəgəzlər, PLirvaniah- |
| + | lar, Səfəvilər, Rusiyada—Romanov- |
| + | lar, Avstriya— Macarıstanda Habs- |
| + | burqlar, Fransada—Valua və Burbon- |
| + | lar və s.). |
| + | SULEYMAN, Solomon (? —.ə. |
| + | təqr. 928)—İsrail-Yəhudi padiqahlı- |
| + | qının hekmdarı (e.ə. 965—e.ə. 928 |, |
| + | peyqəmbər. Davudun oqlu və hakimiyyət |
| + | iqəriki (e.ə. 967—9651. Bibliyada ya- |
| + | zıldıqına gərə qeyri-adi mudrikliyi |
| + | ilə ipəhrət qazanmızidı. Bibliyanın |
| + | bir necə kitabının muəllifi hesab |
| + | olunur. Dini rəvayətə gərə, heyvanla- |
| + | ın və qullların dilini bilirmiti. |
| + | iranda adı cəkilir. S. obrazına |
| + | klassik TPərq, o cӱmlədən Azərb. ədə- |
| + | biyyatında muraciət olunmutdur. |
| + | SULEYMAN ARAHXSEYN ORLU, |
| + | Qacaq Suleyman (1872, indi- |
| + | kn Fizuli r-nunun Əhmədalılar k.— |
| + | 6.4.1917, Cənubi Azərb.-ın PQahqasım |
| + | K.)—19 əsrin sonu, 20 əsrin əvvəllə- |
| + | rində Azərb.-da kəndli hərəkatının |
| + | fəal iptirakcılarından biri. Uqpaq- |
| + | lıqda muzdurluq etmi, sonralar kənd- |
| + | li hərəkatına qopulmusn, 1891 ilin |
| + | yazında həbs edilmipdi. Puta qala- |
| + | sına aparılarkən qacmıtt və Qacaq |
| + | Nəbinin dəstəsinə qopulmuttdu. 1909 |
| + | ildən Nəbinin dəstəsinə baqicılıq |
| + | etmippdir. Təbriz usyanı zamanı |
| + | əksinqilabi quvvələrin darmadarın |
| + | EDİLMƏSİNDƏ BƏ usyancıların silahla |
| + | təchizində S.-ın dəstəsi muhum rol |
| + | oynamıtidı. Getdikcə bu dəstə beyuk |
| + | quvvəyə cevrilmitdi (1917 ildə 1500 |
| + | nəfər). 1910—17 illərdə S.-ıi dəstə- |
| + | si Cənubi Azərb.-da, həmcinin Qara- |
| + | baqda, axcıvanda hekumət qopun his- |
| + | sələrini, bəy, xan dəstələrini dəfə- |
| + | lərlə məqlubiyyətə uqratmılpdı. 1917 |
| + | il aprelin 5 və 6-da, Cənubi Azərb.-da |
| + | Acıdərə adlı yerdə S. car sərhəd mu- |
| + | hafizə qopunları və İran xanları- |
| + | |
| + | |
| + | ə x— 5 — üə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | nın birlətmitt dəstələri ilə deyçti- |
| + | də həlak olmupiidur. |
| + | SULEYMAN BƏY BİCƏN ORLU |
| + | (?—1492)— Aqqoyunlu sərkərdəsi, 1480 |
| + | ildə Aqvqoyunlu torpaqlarına soxul- |
| + | nun Misir sultanı Qait bəyi (1468 — |
| + | 96| məqlub etmiiq və Diyarbəkirdə |
| + | mehkəmlənmiidi. Bayşinqur Mirzə- |
| + | nin hakimiyyəti dӧvrundə əmir əl- |
| + | YMƏpə (əmirlər əmiri) kimi elkəni |
| + | idarə etməyə balplamıtidı. 1492 ildə |
| + | Rustəm Mirzənin qopunları ilə Bər- |
| + | DƏ Yaxınlıqında bai vermiiy deyuidə |
| + | məqlub olan C. Diyarbəkirə qacmıiq, |
| + | orada əldurulmusidur. |
| + | SULEYMAN | QANUNİ (Süleyman 1 |
| + | Kapipy:) (Avropa ədəbiyyatında M ə H- |
| + | təməm Suleyman) (27.4.1495— |
| + | 6.9.1566, Sigetvar) — turk sultanı |
| + | (1520—661. 1 S.Q.-nin yeritdiyi fəal |
| + | ippqalcılıq siyasəti nəticəsində Os- |
| + | manlı imperiyası dəvrunun əp qud- |
| + | rətli devlətinə cevrilmiiy və ərazisi |
| + | xeyli geniilənmitdi |bax Avstriya— |
| + | Turkiyə muharibələri (16—18 əsrlər), |
| + | Səfəvi—Osmanlı muӱharibələri|y. Za- |
| + | qafqaziya uqrunda İranla inadlı mu- |
| + | barizə aparmıil, 1553 ildə Azərb.-a yu- |
| + | rupledərək Qarabaqı və Naxcıvanı tut- |
| + | mupldu. 1 S, Q.-nin hakimiyyəti dəvrun- |
| + | də əlkənin daxili vəziyyətini nizama |
| + | salmaq məqsədilə qanunlar məcəlləsi |
| + | (qanunnamə) tərtib edilmitdi. Məs- |
| + | cidlərin, saray və qalaların ippasına |
| + | xususi fikir vermiisdir. 1 S.Q. Ma- |
| + | carıstana yurupq zamanı əlmupdur. |
| + | SULEYMAN DARELARI–İran yay- |
| + | lasının it.-ində, Pakistan və Əfqa- |
| + | nıstanda daqlar. 600 km nərə uza- |
| + | nan bir necə silsilədən ibarətdir. |
| + | Hund. 3441 m-ə qədərdir. Əsasən, əhəng |
| + | dapı və qumdapıdan təikil olun- |
| + | mupdur. Quru cəl nə nar səhraları |
| + | landpaftı ustundur. PT.-də musson |
| + | mepələri və savannalar var. |
| + | SULEYMAN MİRZƏ İSGƏNDƏRİ |
| + | (ab) də O4d2) (1873—dekabr, 1943) |
| + | — İran demokratik hərəkatı xadimi. |
| + | İran inqilabının (1905—11|1) fəal |
| + | iptirakcısı və əncӱmənlərin təqiki- |
| + | latcılarından biri idi. Dəfələrlə |
| + | məclisə deputat secilmindi. 1922—23 |
| + | illərdə milli burjuaziya, mӱtərəqqi |
| + | əhvali-ruhiyyəli mӱlkədar və ziyalı- |
| + | ların mənafeyini mudafiə edən bir |
| + | necə siyasi qruplaqimanı birlətdir- |
| + | mipl Milli blokun sol cinahına |
| + | baicılıq etmiidi. 1923—24 illərdə |
| + | maarif naziri olmupidu. İran Xalq |
| + | Partiyasının banilərindən biri və |
| + | sədri idi. | | |
| + | SӰLEYMAN tən (Suleyman |
| + | : bbas oRl ustəmzadə, Dd. |
| + | zaman : 12.3.1906, Bakı) — |
| + | Azərb. sovet iqairi, |
| + | dramaturq, ictimai |
| + | xadim. Azərb.SSR |
| + | xalq tairi (1960). |
| + | Sosialist Əməyi |
| + | Qəhrəmanı (1976). |
| + | Azərb.SSR əməkdar |
| + | incəsənət xadimi |
| + | (1943). SSRİ (1950) |
| + | və Azərb.SSR (1970) |
| + | |
| + | |
| + | s. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | — xoşa | / 4 Dəvlət mukafatı, |
| + | 0. əd. Resp. Lenin kom- |
| + | duma vq mə mukafatı |
| + | |
| + | |
| + | ı somolu |
| + | (1970) laureatı. 1940 ildən Sov, İKP |
| + | uzvu. Dəmirci ailəsində doqulmut- |
| + | dur. N. ə “q .. 20 57 |
| + | |
| + | nda (1922—24), Bakı Darulmuəl- |
| + | DA (1924— 25) oxumuqn, 1925 |
| + | ildə Azərb. Dəvlət Un-tinin PTərq fa- |
| + | |
| + | |
| + | 19,c.9 |
| + | |
| + | |
| + | SULEYMAN STALSKİ |
| + | |
| + | |
| + | kultəsinə daxil olmuptdur. 1929 ildən |
| + | təhsilini 1-ci Moskva Dəvlət Un-ti- |
| + | nin ədəbiyyat fakultəsində davam et- |
| + | dirmitdir, “Gənc iiciə, “Komsomolu, |
| + | “Gənc bolpevikə, c Maarif və mədə- |
| + | niyyətə və s. qəzet və jurnallarda |
| + | əməkdatlıq etmit, M. Əzizbəyov ad. |
| + | Azərb. Dəvlət Dram Teatrının direk- |
| + | toru (1937—38), FƏdəbiyyat və incəsə- |
| + | nətə qəzetinin redaktoru (1953—56) |
| + | olmusdur. |
| + | |
| + | Ədəbi fəaliyyətə Hələ sənaye tex- |
| + | nikumunda oxuduqu zaman baiqylamıi, |
| + | aCimnaz xanım yuxudadırq (1922) |
| + | adlı birpərdəli komediya yazmındır. |
| + | cUnudulmuni gəncə adlı ilk mətbu |
| + | tpe"ri 1923 ildə “Maarif və mədəniy- |
| + | yYətə (indiki FcAzərbaycanə) jurnalın- |
| + | da dərc olunmutidur. Həmin vaxtdan |
| + | devrun mӱrəkkəb ədəbi-ictimai həya- |
| + | tında fəal iitirak etmii, “Gənc Qı- |
| + | zıl Qələmlər İttifaqıjnın (1925) |
| + | təpkilatcılarından olmundur. 1928 |
| + | —29 illərdə Azərb. Proletar aaa |
| + | ları Cəmiyyətinin (APYC) məs”ul ka- |
| + | tibi illəmitdir. FƏləmdən nəpqəyək |
| + | adlı ilk ppe”r kitabı 1927 ildə nər |
| + | edilmitpdir. Sosializm ideyalarını, |
| + | dəvrun inqilabi əhvali-ruhiyyəsini |
| + | beyuk ehtirasla. ədəbiyyata gətirmək, |
| + | poeziyanı gӱndəlik ictimai-siyasi ha- |
| + | disələrin in"ikasına cevirmək, HH- |
| + | qilabi nikbinlik cƏləmdən nəpqəyəv |
| + | kitabının batlıca xususiyyətləri |
| + | idi. *Addımlar (1930), “Səsə, *Atəqpə |
| + | (1932) pe"”r kitabları S.R.-in siyasi |
| + | lirik ppair kimi puxtələtdiyini, |
| + | poetik geruiq dairəsinin genitilən- |
| + | diyini gestərirdi. cQolsuz qəhrəmang |
| + | (1928), * Komsomolqı, c“Partizan Əliə |
| + | (1933), “Bakı misraları (1934) kimi |
| + | |
| + | |
| + | lirik-epik poema və pe”rlərində pplai- gə |
| + | |
| + | |
| + | rin lirik həyəcanları daha konkret |
| + | və realist mahiyyət dapıyır. Xalqla, |
| + | zamanla baelılıq, quruculuq ehtirası |
| + | onun lirik qəhrəmanının xarakteri |
| + | boş səciyyəvidir. Həmin motivlər |
| + | |
| + | .R.-in “Gecənin romantikasızt, 41Pi- |
| + | rindirə, €Ynayanapə (1934), cCapa- |
| + | yevg (1935) kimi pe”rlərində daha |
| + | poetik əksini tapmındır. cYaxtı |
| + | Yolda (1932) poeması sosialist əmə- |
| + | yi və kollektivinin yeni insanın mə"- |
| + | nəvi tərbiyəsindəki roluna həsr edil- |
| + | mipdir. Bəyuk Vətən muharibəsi il- |
| + | lərində və sonralar S.R. sovet xal- |
| + | qının faitizmə qaripı qəhrəmanlıq |
| + | mubarizəsini tərənnum edən əsərlər |
| + | |*Andə (1941), *Gun o gӱn olsun kim, |
| + | cApa və poctalyonə, “Qafqaz ordusu, |
| + | cQəhrəmanın vəsiyyətiz, € Mən HCTƏDƏMƏ |
| + | (1942), “Kopornyə (1943) və s. te"rlər: |
| + | c İldırımə (1942), 4“Qafurun qəlbik |
| + | (1959), *Əzizlərdən əzizlərəq (1965) |
| + | poemaları | yazmıpdır. Muharibə |
| + | devru Yaradıcılıqında Cənubi Azərb. |
| + | xalqının həyat və mӱbarizəsinə həsr |
| + | olunmuiy əsərlər xususi yer tutur: |
| + | c Qəbriz ipeqrləriz silsiləsi, 4 İki |
| + | sahilə kitabı (1949). |
| + | |
| + | |
| + | Muharibədən sonrakı devrdə tpair |
| + | sulh və demokratiya uqrunda mubari- |
| + | zəYə, partiyayYa və Leninə bir sıra |
| + | iye”rlər həsr etmipdir. Poetik mono- |
| + | LOQ İƏKLİİNADLDƏ Yazılmıs “Biz kommu- |
| + | nistlərikə (1949) iye"rində sosialist |
| + | humanizmi, Kommunistlərin yeni dunya |
| + | uqrunda mӱbarizəsi tərənnum olunur. |
| + | 60—80-ci illər S.R.-in yaradıcılı- |
| + | qında yeni inkitaf mərhələsidir. |
| + | Bu illərdə pqair ictimai-siyasi və |
| + | məhəbbət lirikasının gəzəl HYMYHƏ- |
| + | lərini yaratmıldır: cGunəpli sa- |
| + | |
| + | |
| + | 09 |
| + | |
| + | |
| + | hillərdək (1963), “Bahar cələ- |
| + | riq (1964), *Bir az da məhəbbətdənə |
| + | (1965 ), 4“Kecilməmii yollarla (1970), |
| + | cXəzərimin səhəri (1976), eYpəiuMuH |
| + | gəzuyləək (1977), “Vətən təranələri |
| + | (1980), “Mənim gӱnətimə (1981) və s, |
| + | kitabları. S.R. Damat idi sahəsin- |
| + | də də calıtnmhpiidır. O, kollektiv- |
| + | ləymədən bəhs edən cYanqınə (H. Nə- |
| + | zərli ilə birgə, 1930) pyesinin, kol- |
| + | xoz kəndinə həsr olunmupq e€/iypHas |
| + | (1948) komediyasının mӱəllifidir. |
| + | 4“Qacaq Nəbi (1940) mənzum pyesində |
| + | xalq qəhrəmanının bədii obrazını |
| + | yaratmıt1, Azərb. kəndlilərinin cariz- |
| + | mə qariqı muӱbarizəsinin real ləvhə- |
| + | lərini təsvir etmipdir. S.R, Niza- |
| + | minin c“Sirlər xəzinəsi9ni, PT, Rus- |
| + | tavelinin “Pələng dərisi geymiiy pəh- |
| + | ləvanə poemasının bir hissəsini, |
| + | A. S. Putkin, A. S. Qriboyedov, M. |
| + | Y. Lermontov, T. Q. PTevcenko, V. Ma- |
| + | yakovski, Nazim Hikmət, U. Uitmen |
| + | və b.-nın bir sıra əsərlərini Azərb. |
| + | dilinə cevirmitdir. Əsərləri SSRİ |
| + | xalqları dillərinə, habelə bir sıra |
| + | xarici dillərə tərcumə olunmupdur. |
| + | AKP-nin 29-cu qurultayında AKTI |
| + | MK uzvluyunə namizəd, 30-cu qurulta- |
| + | Yında AKP MK uzvu secilmitdir. |
| + | Azərb.SSR Ali Sovetinin (1—11-ci |
| + | caqırıll) deputatı, 8—11-ci caqı- |
| + | rımq Azərb.SSR Ali Sovetinin sədri- |
| + | dir. 3 dəfə Lenin ordeni, 2 bapqa or- |
| + | den və medallarla təltif edilmiiidir. |
| + | |
| + | Əsərləri: Secilmitp əsərləri, |
| + | c. 1—4, B., 1969—72, Secilmin əsərləri, |
| + | B., 1981, İzbrannoe, M., 1976: İzbrannove, |
| + | B,. 1978: Jeleznıe stooki, M., 1982, |
| + | |
| + | Əd.: Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, |
| + | 5 cilddə, c. 3, B., 1957, Azərbaycan sovet |
| + | ədəbiyyatı tarixi, 2 cilddə, B., 1967: Mu |
| + | riz pair (məqalələr toplusu), B., 1956, |
| + | Zeynallı A., Kecilməmipt yollarla, |
| + | B., 1970, Ocerk istorii azerbaӱdjanskoİ, |
| + | s ovetskoN literaturı, M., 1963: Mamed |
| + | Arif Dadaiyzade, Azerbadjan- |
| + | skal literatura, M., 1979. |
| + | |
| + | |
| + | SULEYMAN SANİ—bax Axundov Su- |
| + | ua bəy otlu. | |
| + | SULEYMA STALSKİ (18.5.1869, |
| + | indiki Dar.MSSR, Qasımkənd r-nu- |
| + | nun Apaqı Stal mimə nu |
| + | aulu — 23.11.1937, |
| + | orada, Mahacqala- | |
| + | da dəfn edilmii- |
| + | dir)—ləzgi sovet |
| + | apqıqapairi, Daqıs- |
| + | tanın xalq ppairi |
| + | (1934). Ləzgi so- |
| + | Vet poeziyasının |
| + | banisidir. Beyuk |
| + | Oktyabr sosialist |
| + | inqilabının və Ru- |
| + | siyada Vətəndat mu- |
| + | 20 (1918 — | | |
| + | 20) iltirakcısıdır. İnqilabdan əv- |
| + | vəl Bakı neft mə”dənlərində və Sə- |
| + | mərqənd dəmir yolunda fəhləlik et- |
| + | mippt, muzdur olmupdur. 1925 ildən |
| + | Daqıstan MTK-nə ӱzv secilmitt, 1930 |
| + | ildə k-za Yazılmıtdır. İnqilabaqə- |
| + | dərki yaradıcılıqında ictimai zӱlm |
| + | və ədalətsizliyə e”tiraz əsas yer tu- |
| + | Do. Sovet hakimiyyəti illərində |
| + | enin partiyasını, yeni, azad həyatı |
| + | tərənnum etmitdir. Folklor ən"ənə- |
| + | lərinə əsaslanan c“Daqıstanə (1935—36) |
| + | poema-xronikası məthurdur. Azərb. |
| + | dilində nə me"pnəp rcınsymayp. . |
| + | Qorki sovet yazıcılarının 1-ci qu- |
| + | rultayında S.S.-ni €20 əsrin Homeriə |
| + | adlandırmıpdır. Lenin ordeni ilə |
| + | təltif edilmiidir. “Azərbaycan- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ” |
| + | |
| + | |
| + | CY3MƏ |
| + | |
| + | |
| + | N ə |
| + | XX |
| + | : ANS |
| + | |
| + | |
| + | AD “ci dad A” |
| + | “Aa "47:70 673 |
| + | |
| + | |
| + | QU. |
| + | |
| + | |
| + | q nn |
| + | "müz |
| + | Hürr |
| + | -K |
| + | — vi Kət" - |
| + | An = EE” |
| + | |
| + | | dz |
| + | |
| + | |
| + | : 4 zı |
| + | . .. Li " |
| + | b . q |
| + | : EY | |
| + | ir |
| + | Bi: |
| + | / Lə” |
| + | ba - |
| + | g, —– 4 |
| + | Yu. .. |
| + | r |
| + | b ol çü | I" |
| + | "2 | Hr. |
| + | nail AK ii İ |
| + | o - il a dı I 1 |
| + | E |. | N b 247) |
| + | “BARI un 1 |
| + | a uk = İl ii is |
| + | = iyl ki I |
| + | . ə |
| + | ü L “ |
| + | |
| + | |
| + | SA AK Dİ ə AAB, ALİ, |
| + | Fasiləsiz tə"sirli diskli sӱzgəc: /—sek- |
| + | siyalar, 2—suzucu elementlər—disklər|: |
| + | 3—paylayıcı quruluq: 4—vakuum mənbə- |
| + | yi ilə birləpdirmək və filtratı sistem- |
| + | dən 2. ucun boru gəməriy 5—sı- |
| + | xılmı hava verən boru kəmərləri: 6— |
| + | cəkuntunu cıxarmaq ucun bıcaqlar, |
| + | |
| + | Ən sadə S. suzucu arakəsmə ilə iki |
| + | hissəyə bəlunən qabdır. Maye (qaz) |
| + | S.-in hissələri arasında yaradılan |
| + | təzyiqlər fərqinin tə"sirindən bərk |
| + | hissəcikləri tutub ezundə saxlayan |
| + | aragəsmədən kecir. Maye S.-lər ii |
| + | prinsipinə gərə dəvri (buraya tutum, |
| + | vərəq S.-lər, filtr-pres və patronlu |
| + | S. daxildir) və fasiləsiz (barabanlı, |
| + | diskli, lentli, botqabvarı və karusel |
| + | S.-lər) tə”sirli S.-lərə ayrılır. Qaz |
| + | S.-ləri (mӱstəvi suzucu səthli və ba- |
| + | tareyalı S.-lər) fasiləsiz təsirli |
| + | aparatlardır. Bax həmcinin Suzmə |
| + | (filtrasiya), Suyun təmizlənməsi, |
| + | Biosuzgəc, Bakterial suӱzgəclər. |
| + | SXMZMƏ—sud məhsulu. Azərb.-da xalq |
| + | arasında S hazırlamaq ucun qatıra, |
| + | yaxud ayrana bir qədər duz qatıb tor- |
| + | baya tekur və hundurdən asırlar. Bə"- |
| + | zi Yerlərdə torba yap otun ustundə |
| + | ӱzərinə aqkır dai qoyulmaqla bir. necə |
| + | gӱn ərzində suzulur. Suyu suzulduk- |
| + | dən sonra qalan məhsula S. deyilir. |
| + | Qatıq S.-si yaqlı olduqundan daha |
| + | dadlı sayılır. Qatıq S.-sini, həmci- |
| + | nin qurudub saxlayırlar (bax Qurut). |
| + | Sənaye usulu ilə S. uzsuz sud və qa ymaq |
| + | (yaqlılıqı 90—5596) qatıtpıqına ter- |
| + | mofil streptokokk mayası əlavə et- |
| + | məklə hazırlanır. Yaqlılıqı 1594 -ə |
| + | qədərdir. |
| + | |
| + | Ədə Rəcəbov Q. Ə., Azərbaycanda |
| + | sud məhsulları hazırlanmasının xalq |
| + | usulları, Azərbaycan etnoqrafik məcmuə- |
| + | si, PT buraxılıpt, B., 1977. |
| + | |
| + | SUZMƏ, filtras i, a—maye və |
| + | ya qazı buraxan, bərk Hissəcikləri |
| + | İSƏ əzZUNDə saxlayan suӱzucu arakəsmə |
| + | (SA) vasitəsilə suspenziya və aero- |
| + | zolları ayırma prosesi. S. ucun xu- |
| + | susi aparat-və suzgəclərdən istifadə |
| + | edilir. S. zamanı suspenziyadan ay- |
| + | rılan Hissəciklər cəkuntu qatı əmə- |
| + | lə gətirir. Cox əzlu, eləcə də qatılı- |
| + | tI az olan narın dispert suspenziya- |
| + | ların bərk hissəcikləri SA-nin mə- |
| + | samələrini tutur. Bunun qarttısını |
| + | almaq və Ya azaltmaq ucun diatomit, |
| + | perlit, asbest, selluloz və s. bu kimi |
| + | maddələr gəturulur. SA-dən gecən |
| + | mayeyə suzuntu (filtrat) deyilir. |
| + | |
| + | Emp-r yӱğsəldikcə suspenziyanın ez- |
| + | luluyu azaldıqından S. sur”əti ar- |
| + | tır. Se. nəticəsində alınan cəkuntu- |
| + | nun məsaməliliyi ya sabit qalır (s ı- |
| + | xılmayan cekuӱntu), ya da azalır |
| + | (sıxılan cӧkuntu). S, sənaye və |
| + | laboratoriyalarda (o cӱmlədən, qazla- |
| + | rın da təmizlənməsində) geniiy tət- |
| + | biq olunur. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | SUZULƏN VİRUSLAR—bax Virus- |
| + | |
| + | |
| + | :. lar, | |
| + | SUZULMƏ—mayenin (neftin, suyun) |
| + | |
| + | |
| + | və ya qazın (havanın, təbii qazların) |
| + | |
| + | |
| + | = yer altında təbii qrunt laylarında- |
| + | |
| + | |
| + | kı məsaməli mӱhit icərisində hərə- |
| + | gəti, Suyun qruntdan və hətta beton- |
| + | dan (məs., torpaq və beton bəndlərdə) |
| + | sızıb gecməsinə də S. deyilir. Səna- |
| + | |
| + | |
| + | Y ye və laboratoriya pəraitində aparı- |
| + | |
| + | İİ lan oni proseslər suz.mə (filtra- |
| + | || siya |
| + | |
| + | | | SUİTA (fr, zi((e, hərfi mə”nası— |
| + | |
| + | — sıra, ardıcıllıq)—silsilə |
| + | |
| + | |
| + | adlanır. |
| + | |
| + | |
| + | instru- |
| + | mental musiqinin əsas formalarından |
| + | biri. S.-da, adətən bir-birinə kont- |
| + | rast mӱstəqil hissələr umumi bədin |
| + | Q əsasında vəhdət təpikil edir. |
| + | |
| + | onata və simfoniyadan fərqli ola- |
| + | raq S.-nın hissələri mahnı, rəqslə |
| + | bilavasitə barlı olur, burada təsvi- |
| + | riliyə geniti yer verilir. 17 əsrin |
| + | ortalarında formalaqimını klassik |
| + | s, allemanda, kuranta, sarabanda, |
| + | jiqa rəqslərindən ibarətdir. 17—18 |
| + | əsrlərdə S.-ya həmcinin menuet, qa- |
| + | vot, burre, paspye, polonez rəqsləri, |
| + | prelud, uvertura, ariya, rondo və s. |
| + | pyeslər daxil idi. S.-nın butun his- |
| + | sələri, adətən eyni tonallıqda olmupt, |
| + | lutnya, klavesin, orkestr və s. ucun |
| + | nəzərdə tutulmutdur. 19—20 əsrlərdə |
| + | orkestr S.-ları yaradılmıtdır. Cox |
| + | zaman belə S.-lar proqramlı r |
| + | (N. Rimski-Korsakovun 4PTəhrzadg S.- |
| + | |
| + | |
| + | sı). Teatr tamapqaları, mə balet, |
| + | kino musiqisi əsasında (E. Qriqin |
| + | musiqi, |
| + | |
| + | |
| + | ə Guntə dramına yazdıqı |
| + | Q. Qarayevin 4“Yeddi gəzələ, 4“İldı- |
| + | rımlı yӧllarlaq baletlərindən |
| + | və s.) S.-lar var. |
| + | SUKAN —1) Gəmi S.-ı—gəminin |
| + | hərəkətini idarə etmək çcun quruluq, |
| + | paquli ox ətrafında dəndərilə bi- |
| + | lən levhədən ibarətdir (paquli C.). |
| + | , adətən gəminin arxa Hissəsində |
| + | (bə”zən burun hissəsində) qurapdı- |
| + | rılır. aquli S.-dan əlavə sualtı |
| + | qayıqlarda ppaquli mӱstəvidə hərəkə- |
| + | ti idarə etmək ucun ӱfuqi S, da olur. |
| + | Yavaiqy hərəkətdə idarəetməni yaxtı- |
| + | lappdırmaq və gedipsiz manevretmə |
| + | ucun aktiv S. (avar vintli) iptlədi- |
| + | lir. 2) S. aviasiyada—bax Ha- |
| + | va sukanları, Qaz sӱkanı. Z) Avto- |
| + | |
| + | |
| + | mobil S.-ı—bax Sukan-idarəetmə |
| + | mexanizmi. | |
| + | |
| + | SUKAN-İDARƏETMƏ MEXANİZ- |
| + | Mİ—relssiz təgərli mapqınların |
| + | |
| + | |
| + | hərəkətinə istiqamət vermək ucun me- |
| + | xanizm. Əksər mapınlarda avtomo- |
| + | bil S.-i.m.-ndən istifadə olunur. Bu- |
| + | ra sukan mexanizmi və intiqalı da- |
| + | xildir (bax Avtomobil). Muasir ma- |
| + | pınlarda su kan mexanizmi |
| + | sonsuz-vint və diyircək, sonsuz-vint |
| + | və sektor, yaxud vint və qaykadan iba- |
| + | rət kinematik bənddir. Bir cox avto- |
| + | mobil və avtobus modellərində hid- |
| + | ravlik və ya pnevmatik C.-H.M. KYN- |
| + | ləndiriciləri tətbiq olunur. Su - |
| + | kan intiqalı sukan trapesiya- |
| + | sı əmələ gətirən linglər sistemin- |
| + | dən ibarətdir (bax Yapıtdırma ipək. |
| + | SE, 1 cild, səh. 80—81). |
| + | |
| + | SCUKUNƏT—bax Hərəkət. |
| + | |
| + | SUKUNƏT KUTLƏSİ, məxsusi |
| + | kutlə—nisbi sukunət halında olan |
| + | maddə Hissəciyinin kutləsi. |
| + | SUKUT ZONASI—1) akusti- |
| + | kada (akustik gəlgə zonası)—guc- |
| + | |
| + | |
| + | lu mənbədən (top atəpti, partlayınq A |
| + | |
| + | |
| + | və s,) yayılan səsin etidilmədiyi sa- |
| + | |
| + | |
| + | S.. |
| + | |
| + | |
| + | hə. Mənbəyə nəzərən bu sahədən yaxın- |
| + | da və uzaqda səs etidilir. S.z. Yer |
| + | səthində mənbəyi əhatə edən duzgun |
| + | olmayan halqa formasında olur. Bə”- |
| + | zən iki və daha cox S.z. muttahidə |
| + | edilir. Birinci S.z.-nın daxili ra- |
| + | diusu 20—80 km, bə"zən 150. km, xar - |
| + | ci radiusu 150—400 km olur. S... |
| + | atm.-də səsin refraksiyası nəticəsin- |
| + | də yaranır: atm.-in aiaqrı qatlarında |
| + | temp-r hundurlukdən asılı olaraq aza- |
| + | lır |15—20 km Hundurlukdə—(50" — |
| + | 75*S-yə) catıry, səs dalqaları Yer |
| + | səthindən uzaqlaqaraq yuxarıya meyl |
| + | edir. 40—60 km hundurlukdə temp-r |
| + | yenidən artır (0—30*S-yə qədər), səs |
| + | iuaları ataqıya doqrru əyilir, S.z.- |
| + | nın quriayanı olur, Yer səthinə ca- |
| + | tır və anomal eiyidilmə zonası ya- |
| + | ranır. Səs ppualarının bir necə də- |
| + | fə Yer səthindən qayıtması zamanı |
| + | iki və a cox S.z. olur. Kulək səs |
| + | iqualarının, S.z.-nın formasını təh- |
| + | rif edir, bə”zən halqa qapalı olmur. |
| + | əsin anomal yayılmasından istifa- |
| + | də edərək atm.-in orta qatlarının |
| + | temp-ru tə”yin edilir. Səs (ultrasəs) |
| + | okeanda yayılarkən analoji mənzərə |
| + | yaranır. 22 radiofizikada— |
| + | fəza oblastı: bu oblastda radioapa- |
| + | ratın verdiyi siqnallar qəbuledi- |
| + | ciyə catmır və ya bu oblasta yaxın |
| + | və uzaq olan siqnallardan olduqca |
| + | zəif olur. |
| + | SULALƏ (ər. 4Yu.-)—monarxiya dəv- |
| + | lətlərində eyni bir nəsildən (ailə- |
| + | dən) olmaqla bir-birini taxtda irsən |
| + | əvəz etmiti bir necə monarx (məs., |
| + | Azərb.-da — Eldəgəzlər, Pyirvaniqah- |
| + | lar, Səfəvilər, Rusiyada—Romanov- |
| + | lar, Avstriya— Macarıstanda Habs- |
| + | burqlar, Fransada—Valua və Burbon- |
| + | lar və s.). |
| + | SULEYMAN, Solomon (2? —e.ə. |
| + | təqr. 928)—İsrail-Yəhudi paditahlı- |
| + | qının hekmdarı (e.ə. 965—e.ə. 928 |, |
| + | peyqəmbər. Davudun oqlu və hakimiyyət |
| + | pəriki (e.ə. 967—965). Bibliyada ya- |
| + | zıldıqına gərə qeyri-adi mudrikliyi |
| + | ilə ppehrət qazanmıqdı. Bibliyanın |
| + | bir necə kitabının mӱəllifi hesab |
| + | olunur. Dini rəvayətə gərə, heyvanla- |
| + | ın və qupların dilini bilirmip. |
| + | uranda adı cəkilir. obrazına |
| + | klassik PTərq, o cumlədən Azərb, ədə- |
| + | biyyatında muraciət ol nmutdur. |
| + | SULEYMAN ARAHUSEYN ORLU, |
| + | Qacaq Suleyman (1872, indi- |
| + | ki Fizuli r-nunun Əhmədalılar k,— |
| + | 6.4.1917, Cənubi Azərb.-ın PQahqasım |
| + | Kk.)—19 əsrin sonu, 2 əsrin əvvəllə- |
| + | rində Azərb.-da kəndli hərəkatının |
| + | fəal iptirakcılarından biri. Utpaq- |
| + | lıqda muzdurluq etmipi, sonralar kənd- |
| + | li hərəkatına qopqulmutt, 1891 ilin |
| + | yazında Həbs edilmitdi. PTutpa qala. |
| + | sına aparılarkən qacmısqi və Qacaq |
| + | Nəbinin dəstəsinə qopulmuttdu. 1909 |
| + | ildən Nəbinin dəstəsinə iqcılıq |
| + | etmipdir. Təbriz usyanı zamanı |
| + | əksinqilabi quvvələrin napmanarbıH |
| + | EDİLMƏSİNDƏ VƏ usyancıların silahla |
| + | təchizində S.-ın dəstəsi muhum rol |
| + | yı ad |
| + | TYB cevrilmitidi 17 illə |
| + | nəfər), 1910—17 illərdə S.-ın ki |
| + | si Cənubi Azərb.-da, həmcinin Qara. |
| + | batda, axcıvanda hekumət qopqun His- |
| + | sələrini, bəy, xan dəstələrini dəfə. |
| + | lərlə məqlubiyyətə uqratmıtdı. 1917 |
| + | il aprelin 5 və 6-da, Cənubi Azərb.-da |
| + | cıdərə adlı Yerdə S, car sərhəd MY- |
| + | hafizə qopunları və İran xanları - |
| + | |
| + | |
| + | SULEYMAN STALSKİ |
| + | |
| + | |
| + | 99 |
| + | |
| + | |
| + | nın birlətmitn dəstələri i |
| + | |
| + | də həlak olmuxidur. pn Müə nelyin- |
| + | SUTLEYMAN BƏY BİCƏN ORLU |
| + | (7—1492)— Atqoyunlu sərkərdəsi. 148() |
| + | ildə Aqqoyunlu torpaqlarına soxul- |
| + | nun Misir sultanı Qait bəyi 1468 — |
| + | 96) məqlub etmii və Diyarbəkirdə |
| + | mehkəmlənmiptdi. Bayşunqur Mirzə- |
| + | nin hakimiyyəti dəvrundə əmir əl- |
| + | umərə (əmirlər əmiri) kimi əlkəni |
| + | idarə etməyə baiplamıtdı. 1492 ildə |
| + | Rustəm Mirzənin qopunları ilə Bər- |
| + | də yaxınlıqında bapq vermit dəyuidə |
| + | məqlub olan S. Diyarbəkirə qacmıit, |
| + | orada eldurulmuzidur. |
| + | |
| + | CYRE)MAH 1 QANUNİ (Süleyman 1 |
| + | Kapip:) (Avropa ədəbiyyatında Me H- |
| + | təmpəm Suleyman) (27.4.1495— |
| + | 6.9.1566, Sigetvar) — turk sultanı |
| + | 11520—661. 1 S.Q.-nin yeritdiyi fəal |
| + | ipqalcılıq siyasəti nəticəsində Os- |
| + | manlı imperiyası dəvrunun əp qud- |
| + | rətli devlətinə cevrilmiit və ərazisi |
| + | xeyli genitlənmitdi |bax Avstriya— |
| + | Turkiyə mӱharibələri (/6—18 əsrlər), |
| + | Səfəvi—Osmanlı Atyhapu6ənəpul. 3a- |
| + | qafqaziya uqrunda İranla inadlı MY- |
| + | barizə aparmıpt, 1553 ildə Azərb.-a yu- |
| + | rupledərək Qarabaqı və Naxcıvanı tut- |
| + | muptdu. 1 S. Q.-nin hakimiyyəti dəvrun- |
| + | də elkənin daxili vəziyyətini nizama |
| + | salmaq məqsədilə qanunlar məcəlləsi |
| + | (qanunnamə) tərtib edilmitdi. Məs- |
| + | cidlərin, saray və qalaların intpasına |
| + | xususi fikir vermipidir. 1 S.Q. Ma- |
| + | carıstana yurupq zamanı əlmupdur. |
| + | SULEYMAN DARLARI—İran yay- |
| + | lasının pp.-ində, Pakistan və Əfqa- |
| + | nıstanda daqrlar. 600 km 1 uza- |
| + | nan bir necə silsilədən ibarətdir. |
| + | Hund. 3441 m-ə qədərdir. Əsasən, əhəng |
| + | dapı və qumdapqıdan təpkil olun- |
| + | mupldur. Quru nən və daq səhraları |
| + | landtaftı ustundur. PT.-də musson |
| + | metələri və savannala var. |
| + | SULEYMAN MİRZƏ İSGKƏNDƏRİ |
| + | (ig CI Iş 2. ok42) (1873—dekabr, 1943) |
| + | — Hpan demokratik hərəkatı xadimi. |
| + | İran inqilabının (1905—11) fəal |
| + | iptirakcısı və əncumənlərin TƏHİKH- |
| + | latcılarından biri idi. Dəfələrlə |
| + | məclisə deputat secilmitidi. 1922— 23 |
| + | illərdə milli burjuaziya, mutərəqqi |
| + | əhvali-ruhiyyəli mulkədar və ziyalı- |
| + | ların mənafeyini mudafiə edən bir |
| + | necə siyasi qruplaplmanı birləttdir- |
| + | mipl Milli blokun sol cinahına |
| + | bapcılıq etmitdi. 1923—24 illərdə |
| + | maarif naziri olmutidu. İran Xalq |
| + | Partiyasının banilərindən biri və |
| + | sədri idi. | |
| + | SULEYMAN RUSTƏM (Suleyman |
| + | Əliabbas oqlu Rustəmzadə, d. |
| + | 12.3.1906, Bakbı) — |
| + | a” Azərb. sovet ppairi, |
| + | : dramaturq, ictimai |
| + | ən Azərb.SSR |
| + | xalq pairi (1960). |
| + | Sosialist Əməyi |
| + | Qəhrəmanı (1976). |
| + | Azərb.SSR əməkdar |
| + | İNCƏSƏNƏT xadimi |
| + | (1943). SSRİ (1950) |
| + | 1Cc və Azərb.SSR(1970) |
| + | | 4 Dəvlət mukafatı, |
| + | | | —- Resp. Lenin kom:- |
| + | ə. “-” somolu mukafatı |
| + | (1970) laureatı. 1940 ildən Sov.İKP |
| + | uzvu. Dəmirci ailəsində doqulmu:- |
| + | dur. N. Nərimanov ad. Sənaye Texni- |
| + | kumunda (1922—24), Bakı Darulmuəl- |
| + | liminində (1924—25) oxumupt, 1925 |
| + | ildə Azərb. Dəvlət Un-tinin PDərq fa- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ə cə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | bə |
| + | |
| + | |
| + | 19, c, 9 |
| + | |
| + | |
| + | kultəsinə daxil olmutdur. 1929 ildən |
| + | təhsilini 1-ci Moskva Dəvlət Un-ti- |
| + | nin ədəbiyyat fakultəsində davam et- |
| + | dirmitdir, 4“Gənc ipciF, “Komsomolu, |
| + | cGənc boltevikə, - Maarif və mədə- |
| + | niyyətə və s. qəzet və jurnallarda |
| + | əməkdatlıq etmiti, M. Əzizbəyov ad. |
| + | Azərb. Deəvlət Dram Teatrının direk- |
| + | toru (1937—38), FƏdəbiyyat və incəsə- |
| + | nətə qəzetinin redaktoru (1955—96) |
| + | olmutdur. |
| + | |
| + | dəbi fəaliyyətə hələ sənaye tex- |
| + | nikumunda oxuduqu zaman bailamıin, |
| + | aCimnaz xanım yuxudadırq (1922) |
| + | adlı birpərdəli komediya yazmıtidır. |
| + | cUnudulmuti gəncə adlı ilk mətbu |
| + | ile”ri 1923 ildə -“ Maarif və mədəniy- |
| + | yətə (indiki cAzərbaycangı) jurnalın- |
| + | da dərc olunmutdur. Həmin vaxtdan |
| + | HƏBDYH murəkkəb ədəbi-ictimai həya- |
| + | tında fəal iptirak etmii, “Gənc Qı- |
| + | zıl Qələmlər ttifaqıznın (1925) |
| + | təpkilatcılarından olmupldur. 1928 |
| + | — 29 illərdə Azərb, Proletar 19 |
| + | ları Cəmiyyətinin (APYC) Məc”yn ka- |
| + | tibi ipləmitidir. cƏləmdən nəpqəyək |
| + | adlı ilk per kitabı 1927 ildə nətir |
| + | edilmitdir. Sosializm ideyalarını, |
| + | dəvrun inqilabi əhvali-ruhiyyəsini |
| + | bəyuk ehtirasla ədəbiyyata gətirmək, |
| + | poeziyanı gӱndəlik ictimai-siyasi ha- |
| + | disələrin in"ikasına cevirmək, in- |
| + | qilabi nikbinlik cƏləmdən nəpqəyəc |
| + | kitabının batlıca xususiyyətləri |
| + | idi. c“Addımlar (1930), “Səsə, *Atəpə |
| + | (1932) :pe"r kitabları S.R.-in siyasi |
| + | lirik tpair kimi puxtələpitdiyini, |
| + | poetik gəruti dairəsinin KEHHHLTƏH- |
| + | diyini gəstərirdi. FQolsuz qəhrəmanı |
| + | (1928), *Komsomolqa, “Partizan Əliv |
| + | (1933), “Bakı misraları (1934) kimi |
| + | lirik-epik poema və pe”rlərində 118n- |
| + | rin lirik həyəcanları daha konkret |
| + | və realist mahiyyət dapıyır. Xalqla, |
| + | zamanla baqlılıq, quruculuq ehtirası |
| + | onun lirik qəhrəmanının xarakteri |
| + | ucun səciyyəvidir. Həmin motivlər |
| + | S.R.-in “Gecənin romantikasık, 4P1i- |
| + | rindirə, cUlduzlarg (1934), €Hana- |
| + | yevə (1935) kimi ipe”rlərində daha |
| + | poetik əksini tapmıqipdır. cYaxtpı |
| + | yoldatq (1932) poeması sosialist əmə- |
| + | yi və kollektivinin yeni insanın mə”- |
| + | nəvi tərbiyəsindəki roluna həsr edil- |
| + | mipdir. Bəyuk Vətən muharibəsi il- |
| + | lərində və sonralar S.R, sovet xal- |
| + | qının faiizmə qarpı qəhrəmanlıq |
| + | mӱbarizəsini tərənnӱm edən əsərlər |
| + | |“ Andə (1941), “Gun o gӱn olsun kim, |
| + | cAna və poctalyone, “Qafqaz ordusu, |
| + | c Qəhrəmanın vəsiyyətiə, F Mən istərəmə |
| + | (1942), *“Koroqeluq (1943) və c. me"pnəp, |
| + | cİldırımə (1942), “Qafurun qəlbik |
| + | (1959), *FƏzizlərdən əzizlərəq (1965) |
| + | poemaları) yazmıtlidır. Muharibə |
| + | dəvru yaradıcılıqrında Cənubi Azərb. |
| + | xalqının həyat və mubarizəsinə həsr |
| + | O”IYHMYUI əsərlər xususi yer tutur: |
| + | c Təbriz pe/rləriz silsiləsi, 4“İki |
| + | sahilə kitabı (1949), |
| + | |
| + | Muharibədən sonrakı devrdə tpair |
| + | sulh və demokratiya uqrunda mubari- |
| + | zəyə, partiyaya və Leninə bir sıra |
| + | iye"rlər həsr etmitdir. Poetik mono- |
| + | LOQ PƏKLİNDƏ Yazılmıtl c“ Biz kommu- |
| + | nistlərikə (1949) tpe"rində sosialist |
| + | Humanizmi, kommunistlərin yeni dunya |
| + | uqrunda mӱbarizəsi tərənnum olunur. |
| + | 60—80-ci illər S.R.-in yaradıcılı- |
| + | qında Yeni inkipaf mərhələsidir. |
| + | Bu illərdə ppair ictimai-siyasi və |
| + | məhəbbət lirikasının gezəl numunə |
| + | lərini yaratmındır: c“Guӱnətli sa- |
| + | |
| + | |
| + | hillərdəm (1963), Bahar dupquncələ- |
| + | riq (1964), “Bir az da məhəbbətdənə |
| + | (1965 ), “Kecilməmin yollarla (1970), |
| + | cXəzərimin səhəriə (1976), *Urəyimin |
| + | gəzuyləə (1977), “Vətən təranələri |
| + | (1980), * Mənim gunətimə (1981) və s. |
| + | kitabları. S.R. Dranatur iy sahəsin- |
| + | də nə calılmıpdır. O, kollektiv- |
| + | ləyimədən bəhs edən 4Yanqınə (H. Nə- |
| + | zərli ilə birgə, 1930) pyesinin, kol- |
| + | xoz kəndinə, həsr olunmup €/İypHaş |
| + | (1948) komediyasının mӱəllifidir. |
| + | cQacaq Nəbiq (1940) mənzum pyesində |
| + | xalq qəhrəmanının bədii obrazını |
| + | yaratmıpt, Azərb. kəndlilərinin cariz- |
| + | mə qaripı mubarizəsinin real ləvdhə- |
| + | lərini təsvir etmitdir. S.R, Niza- |
| + | minin “Sirlər xəzinəsiəni, PT, Rus- |
| + | tavelinin *Pələng dərisi geymip pəh- |
| + | ləvanə poemasının bir Hissəsini, |
| + | A. S. Pupkin, A. S. Qriboyedov, M. |
| + | Y. Lermontov, T. Q. PTevcenko, V. Ma- |
| + | yakovski, Nazim Hikmət, U. Uitmen |
| + | və b.-nın bir sıra ual pi |
| + | dilinə cevirmitdir. Əsərləri SSRİ |
| + | xalqları dillərinə, Habelə bir sıra |
| + | xarici dillərə tərcumə olunmutdur. |
| + | AKP-nin 29-cu qurultayında |
| + | MK uzvluyunə namizəd, 30-cu qurulta- |
| + | yında AKP MK uzvu secilmintdir. |
| + | Azərb.SSR Ali Sovetinin (1—11-ci |
| + | caqırınq) deputatı, 8—11-ci caqı- |
| + | rıqp Azərb.SSR Ali Sovetinin sədri- |
| + | dir. 3 dəfə Lenin ordeni, 2 bapqa or- |
| + | Den və medallarla təltif edilmitdir. |
| + | |
| + | Əsərləri: Secilmitp əsərləri, |
| + | c. 1—4, B., 1969—72, Secilmiit əsərləri, |
| + | B., 1981, İzbrannoe, M., 1976: İzbrannove, |
| + | B,. 1978, Jeleznıe strogi, M., 1982 |
| + | |
| + | Əd.: Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, |
| + | 5 cilddə, c. 3, B., 1957: Azərbaycan sovet |
| + | ədəbiyyatı tarixi, 2 cilddə, B., 1967: Mu |
| + | bariz pair (məqalələr toplusu), B., 1956, |
| + | Zeynallı A., Kecilməmipt yollarla, |
| + | B., 1970, Ocerk istorin aze djanskoNv, |
| + | s ovetskon literaturı, M., 1963: Mamed |
| + | Arif Dadaiqrzade, AzerbaNvdjan- |
| + | skan literatura, M., 1979. |
| + | |
| + | |
| + | SULEYMAN SANİ—bax Axundov Su- |
| + | leyman Rzaqulu bəy otlu. ə |
| + | SULEYMAN CTAnCKİV (18.5.1869, |
| + | indiki Dar.MSSR, Qasımkənd r-nu- |
| + | nun Apyaqı Stal su re |
| + | |
| + | ayaıy — 23.11.1937, r |
| + | orada, Mahacqala- |: |
| + | na dəfn edilmipi- Bö |
| + | dir)—ləzgi sovet |
| + | aptıq-pairi,Daqıs- |
| + | tanın xalq ipairi |
| + | (1934). Ləzgi so- |
| + | vet poeziyasının |
| + | banisidir. Beyuk |
| + | Oktyabr sosialist |
| + | inqilabının və Ru- |
| + | siyada Vətəndai mu- |
| + | haribəsinin (1918 — |
| + | 20) iptirakcısıdır. İnqilabdan əv- |
| + | vəl Bakı neft mə”dənlərində və Sə- |
| + | mərqənd dəmir yolunda fəhləlik et- |
| + | mir, Muzdur olmutidur. 1925 ildən |
| + | Datıstan MİK-nə uzv secilmin, 1930 |
| + | ildə k-za yazılmınpldır. İnqilabaqə- |
| + | dərki Yaradıcılıqında ictimai zӱlm |
| + | və ədalətsizliyə e"tiraz əsas yer tu- |
| + | tur. Sovet hakimiyyəti illərində |
| + | Lenin partiyasını, yeni, azad həyatı |
| + | tərənnum etmitdir. Folklor ən"ənə- |
| + | lərinə əsaslanan Di 359 (1935—36) |
| + | poema-xronikası məthurdur. Azərb. |
| + | dilində də pe"rlər qapmutdur. M. |
| + | Qorki sovet yazıcılarının 1-ci qu- |
| + | rultayında S.S.-ni 420 əsrin Homeri |
| + | adlandırmılndır. Lenin ordeni ilə |
| + | təltif edilmiidir. cAzərbaycan- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 100 |
| + | |
| + | |
| + | SUL EYMANİ |
| + | |
| + | |
| + | filmə istehsal etdiyi “Mahnı belə |
| + | yaranırı filmi S.S.-yə həsr olun- |
| + | mutidur. |
| + | : ər ərləri: PPeqrlər, “Daqrıstan |
| + | dəoİiyYatı antologiyası k | : |
| + | 1959: İzbranidə, M. dən. |
| + | Əd. Xəlilov P., SSRİ xalqla- |
| + | rı ədəbiyyatı, H. 1, nəpqr. 2, B., 1975, Tİ a- |
| + | vi .. Suleyman .... Azər- |
| + | dilində ineyrləri, 4 ay ş |
| + | 1967, F1: Aqasn ə ə Osas: |
| + | skiNn. Jiznh i tvorcestio, Maxankala, |
| + | 1969, Korabelınikon Q., Cyhncü- |
| + | man Stalıskinİ, M., 1979. |
| + | FGULEYMANİ—bax Civə 2-xglorid. |
| + | SULEYMANİYYƏ CAMESİ —orta əsr |
| + | turk me"marlıq abidəsi. İstambulda, |
| + | hundur təpə ӱzərində tikilmiyidir |
| + | (1550—57, me"mar Sinan). 1 Sultan |
| + | Suleymanın gəstərityi ilə inita edil- |
| + | mipy S.c. derdminarəli məscidlərin |
| + | ilk numunəsidir. Məscidin nəhəng |
| + | salonu (sah. 6963 m, hund. 53 mm) guӱn- |
| + | bəzlə (diamstri 26,5 m) əertulmuit, |
| + | iki Yandan alcaq qalereyalarla dov- |
| + | rələnmitdir. İncə oyma naxıitlar- |
| + | la bəzədilən sultan kursusu (maksu- |
| + | ra), mehrab və minbər aq mərmərdən- |
| + | dir. S.c.-nin aq mərmərlə dəptənmitl |
| + | həyətini qalereyalar dəvrələyir. Qa- |
| + | lereyaların sӱtunları cəhrayı qranit, |
| + | av mərmər və porfirdəndir. Dərd |
| + | minarədən ikisi həyətin, ikisi isə |
| + | ibadət salonunun kunclərində yerlə- |
| + | izir. İbadət salonuna bitiyyən 3 iyyə- |
| + | |
| + | |
| + | .. |
| + | |
| + | |
| + | 1-4 = —- -– |
| + | |
| + | |
| + | r g 4 sl lə.“ N ə el İ ri — : . |
| + | kö lə il hə Ayman (Ön nə dua aa o a ii |
| + | əə A bella ax ara YA “azı id, ik |
| + | | ” —– Dua... Q : 2 |
| + | |
| + | |
| + | rəfəli minarələr daha ucadır (Hund. |
| + | 76 m). Minarələrin icərisindən hər |
| + | pərəfəyə ayrıca pilləkən qalxır. |
| + | Məscidin baqında QT Sultan Suleyma- |
| + | nın turbəsi yerlətir (1559—60, me”- |
| + | mar Sinan). |
| + | |
| + | Əd. Miller GO,, İskusstvo Tur- |
| + | pii, M.—L., 1965, Petrosan O. A., |
| + | YOsupov A. R., Qorod na Ddvux konti- |
| + | nentax, M., 1977: Kosa 51pap, | Apkaqay,1968. |
| + | SULEYMANLI–Azərb.SSR Cəbra- |
| + | yıl r-nunda kənd. S. sovetliyinin |
| + | mərkəzi. R-n mərkəzindən 14 km i1M.- |
| + | da, Qarabaq silsiləsinin ətə-ində- |
| + | dir. ƏH. 566 (1985): uzumculuk və hey- |
| + | vandarlıqla məpqquld Orta məktəb, |
| + | klub, kitabxana, tibb məntəqəsi var. |
| + | SULEYMANOV Alı Suleyman oqlu |
| + | (1880, indigi Qazax r-nunun Atkeynək |
| + | k.—1.5.1959, orada)—Sosialist Əməyi |
| + | Qəhrəmanı (1949). 1931—59 illərdə |
| + | Qazax r-nundakı c Komsomolg k-zunda |
| + | kolxozcu, briqadir ipləmitdir. 1948 |
| + | ildə toxumculuq sahəsində yuksək əmək |
| + | gestəricilərinə nail olmuipidur. |
| + | Azərb.SSR Ali Sovetinin (Z-cu caqı- |
| + | rıpp) deputatı olmuiydur. |
| + | |
| + | |
| + | kahı |
| + | |
| + | |
| + | tox" ER |
| + | |
| + | ALDI İLİ lm |
| + | |
| + | LA Dİ iə Pa, |
| + | ki əl 1. 3” m ə |
| + | "aa ıı |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | SULEYMANOV Ələkbə |
| + | |
| + | zər Baqır oqlu |
| + | (l.31.12.1916, Erm.SSR -NU- |
| + | nun Qatar k.t i ə q |
| + | |
| + | |
| + | və qaz yataqları- |
| + | NIN miilənilməsi |
| + | sahəsində sovetali- |
| + | (1964) lə aka e.d. |
| + | = ,İT . (1965). |
| + | Azərb.SSR əməkdar |
| + | elm və texnika xa- |
| + | dimi (1954), Azərb. |
| + | R əməklar mu- |
| + | haidisi (1969) və |
| + | əməkdar isft usta- |
| + | sı (1941). SSRİ |
| + | Devlət mukafatı | |
| + | laursatı (1950, 1952, 1969). SSRİ-pin |
| + | əxri neftcisi (1966). 1939 ildən |
| + | ov.İKP uavu. Qubkin ad. Moskva |
| + | Neft İn-tunu (1953) və SSRİ Neft |
| + | Sənayesi Akademiyasını (1953) bitir- |
| + | mipdir. c“Azərneftə Birliyinin bal |
| + | mӱhəndisi və rəisi (1959—65), Azərb. |
| + | SSR Neftcıxarma Sənayssi naziri- |
| + | nin birinci muavini (1965—68), |
| + | “Azərneft birliyinin (1968—72) və |
| + | Umumittifaq cXəzərdənizneftqazə sə- |
| + | pnaye birliyinin rəisi (1972—1980) və- |
| + | zifələrində calıpmısqtdır. 1980 il- |
| + | dən “Dənizlayihəneftqazə Elmi-Tədqi- |
| + | qat İn-tunda direktor muavinidir. |
| + | S.-un birqrup mutəxəssislə hazırla- |
| + | dıqı dərinlik nasosu ilə neftcıxar- |
| + | ma usulunun rekonstruksiyasına imkan |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ak. avadanlıq |
| + | SSRİ-də geni tət- |
| + | biq edilmipdir. |
| + | Azərb.SSR Ali So- |
| + | vetinin (4, 6, 7 və |
| + | 8-ci caqrırıqi) və |
| + | SSRİ Ali Soveti- |
| + | nin (9-cu carı- |
| + | rıpyq) deputatı ol- |
| + | mupdur. 1961 il- |
| + | dən AKP MK uzv- |
| + | luyçnə namizəd, |
| + | 1971—80 illərdə |
| + | isə AKP MK-nın |
| + | uzvu idi. Lenin |
| + | ordeni, 3 baiqqa or- |
| + | den və medallarla |
| + | təltif olunmuil- |
| + | dur. |
| + | |
| + | Əsərləri: |
| + | Razrabotka neftanıx |
| + | — mestorojdeniNn skva- |
| + | diametra, B., 965: |
| + | |
| + | |
| + | " Ləl. *. Q = |
| + | q I |
| + | | 5 mi “Aa ə “ Tr m |
| + | ə... rə * |
| + | |
| + | |
| + | maloqo |
| + | Prakticeskie rascetı pri tekuiem i ka- |
| + | |
| + | |
| + | jinami |
| + | |
| + | |
| + | pitalınom remonte skvajin (batiqa mçəl- |
| + | liflərlə birlikdə), M., 1983. |
| + | |
| + | |
| + | SULEYMANOV Əmiraslan (1878, Ta- |
| + | zax qəzasının Orta Salahlı k.—16. |
| + | 2.1918, orada)— Azərb.-da Sovet haki- |
| + | miyyəti uqrrunda mubariz. 1904 ildən |
| + | |
| + | ə İKİ uzvu. 1895 ildən Bakıda, |
| + | Balaxanıda mexaniki z-dda iiiləmii |
| + | və fəhlə hərəkatına qopulmutdur. |
| + | S. Bakı proletariatının 1903 il |
| + | iyul, 1904 il dekabr tə"tillərində |
| + | itptirak etmipdir. c-Hummətə bolte- |
| + | vik təppqkilatının fəal xadimlərin- |
| + | dən idi. 1906 ildə Neft Sənayesi Fəh- |
| + | lələri İttifaqı İdarə hey"ətinin |
| + | uzvu secilmitpdi. S. 1917—18 illərdə |
| + | Bakı Komitəsinin tappırıqı ilə Qa- |
| + | zax qəz.-nda partiya ipqyi aparmıiq, |
| + | Qazax, Tovuz, PPamxor, Qovlar, - Zəyəm |
| + | və s. yerlərdə Qırmızı qvardiya dəs- |
| + | tələrinin yaradıcılarından olmui- |
| + | dur. Əksinqilabcılar tərəfindən el- |
| + | durulmuidur. |
| + | |
| + | Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 2, B., 1964, |
| + | Miralayev Q. S.,, Azərbaycanın qır- |
| + | |
| + | |
| + | mızı qaardiyacıları pə qırmızı parti- |
| + | zanları, B., 1920, Kazisv M. A., İz |
| + | istorii repoleipnonnon borıbı Bakin- |
| + | BƏLƏ nponerapnara (1905—1910 rr.), B., |
| + | |
| + | |
| + | SULEYMANOV İdris Həsən oqlu |
| + | (d. 12.2.1915, ipdiki Qasım İsma - |
| + | yılov 1p.)— Sopet qaşıma yadın |
| + | İttifaqı Qəhrəma- ild |
| + | nı (13.12.1942), ley- |
| + | tenait. 1943 ildən |
| + | Sov.İKP "any, |
| + | 1036 ildə ODCT |
| + | Ordusuna caqırıl- |
| + | mıppdır. 1942 ildə |
| + | Pimali Qafqazda |
| + | Mozdok yaxınlı- |
| + | qında gedən dӧyӱii- |
| + | lərdə vzvod koman- |
| + | diri olan S. duii- |
| + | mən tanklarının |
| + | hucumunun dəf edilməsində igidlik |
| + | gestərmitdir. Bu deyutidə S. arır |
| + | Yaralanmınl və sol gəzunu itirmii- |
| + | dir. S. 1943—46 illərdə Qasım İsma- |
| + | yılov r-n hərbi komissarlıqrında iit- |
| + | ləmitdir. Ordudan buraxıldıqdan |
| + | (1946) sonra Qasım İsmayılov r-n ic- |
| + | timai tə”minat ppo"bəsinin mudiri ol- |
| + | muqdur. 1969 ildən ittifaq əhəmiyyət- |
| + | li fərdi pensiyacıdır. |
| + | SULEYMANOV İsgəndər İsa oqlu |
| + | (1927, indiki Tovuz r-nunun Qovlar |
| + | "ə m Təc.— 27.9.1934, To- |
| + | vuz) — Sosialist |
| + | Əməyi Qəhrəmanı |
| + | (1950). 1952 ildən |
| + | Sov.İKP uzvu. 1942 |
| + | —84 illərdə Tovuz |
| + | r-nu Telman ad. k-z- |
| + | da sədr, Tovuz Ra- |
| + | Yon XDS İcraiyyə |
| + | Komitəsinin sədri, |
| + | AKP Fuzuli RK- |
| + | | NIN 1-ci katibi, |
| + | PTamxor k. t. idarə- |
| + | sinin rəisi, Tovuz- |
| + | da k.t. məhsullarının alınması, sa- |
| + | tıtpı və keyfiyyəti uzrə bat devlət |
| + | mufəttipi vəzifələrində ipləmit- |
| + | dir. 1949 ildə lambıqcılıq sahəsində |
| + | YӰğsək əmək gəstəricilərinə nail ol- |
| + | muldur. Dr Ali Sovetinin |
| + | utatı (Ə-cu caqırıpi) olmuzidur. |
| + | SULEYMANOV Mana 3 ray |
| + | (d. Z.3.1912, indiki İsmayıllı r-nu- |
| + | nun Lahıc k.)—Azərb. sovet yazıcı- |
| + | . M. Əzizbəyov ad. AzNKİ-ni bi- |
| + | tirmit, neft ustası, muhəndis iptlə- |
| + | midir. Geologiya-mineralogiya elm- |
| + | ləri namizədi (1941), Az.NKİ-nin do- |
| + | sentidir (1939 ildən). Bakı neftci- |
| + | lərinin həyatından bəhs edən -4Yerin |
| + | sirri? (1947), cDalqalar qoynunda |
| + | (1956), “Fırtına (1958) romanları- |
| + | nın mӱəllifidir. “Zirvələrdək (1968) |
| + | romanı dar-mə”dən itqcilərinə həsr |
| + | olunmutpdur. Kəhnə Bakı Haqqında |
| + | c Eplitdiklərim, oxuduqlarım və gər- |
| + | dӱklərimdəng adlı yazısı var (eAsəp- |
| + | baycanə, 1984, XI 3—4). Bə"zi əsərləri |
| + | SSRİ xalqları dillərinə, habelə |
| + | xarici dillərə tərcumə edilmipydir. |
| + | E. Heminquey, C, London, O" Henri, |
| + | Moem, P. Abrahams, C. Steynbek |
| + | r bə”zi gərlərini orijinal- |
| + | | iliscədən | |
| + | “ua dən) Azərb, dilinə ce- |
| + | Əsərləri: Daltalar roin |
| + | 1077: Yepun cuppi, B., 1980: Hİ Sənan b.) |
| + | kin ayri, B., 1980: Na lone voln. |
| + | CYRE)MAHOB Səttar Mutəllib oqlu |
| + | (d. 6.1.1911, Bakı) — sovet geoloqu |
| + | |
| + | |
| + | ə 9, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | CY/Ih |
| + | |
| + | |
| + | 101 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Geologiya-mineralogiya e,d. (1958), |
| + | prof. (1960). Azərb.SSR ik M . |
| + | fatı laureatı (1978). 1941 ildən Con |
| + | İKP uzvu. S, Orconikidze ad. Mos- |
| + | kva Geoloji-Kəpfiyyat İn-tunu bi- |
| + | tirmiyidir (1936). Yakutiyada, həmci- |
| + | nin Azərb.SSR-də filiz və qeyri-fi- |
| + | liz yataqlarını tədqiq etmipdir. |
| + | Azərb. Dəvlət Geologiya İdarəsinin |
| + | bap muhəndisi və rəisi samur. |
| + | |
| + | |
| + | 1946 ildən S. M. Kirov ad, -da |
| + | mӱəllimlik edir (1960 ildən faydalı |
| + | qazıntılar kafedrasının mudiri- |
| + | |
| + | |
| + | dir). Əsərləri Azərb.SSR-in faydalı |
| + | qazıntı Yataqları və onların yerləi- |
| + | mə qanunauyqunluqlarına həsr olun- |
| + | mupdur. Elmi kadrların yetitpdiril- |
| + | MƏCHHHƏ xidməti var. 2 c“PTərəf ni- |
| + | pqanıq ordeni və medallarla təltif |
| + | olunmujdur. |
| + | |
| + | Əsərləri: Faydalı qazıntı ya- |
| + | taqlarının geologiyası, B., 1969, Me- |
| + | tallogeniya, B., 1975, Qeoloqiceskie us- |
| + | lovin obrazovanin i razmetdenin xromi- |
| + | tovoqo orudenenil v ofiolitovoNn polose |
| + | M. Kanvkaza, B., 1967, Qealoqinla rtutnıx |
| + | mestorojdeniN M. Kavkaza, B., 1974, |
| + | |
| + | |
| + | SULEYMANOV Suleyman Baqır or- |
| + | lu (1899, indiki Arkcabədi r-nunun |
| + | - Uzeyirkənd k.—29. ə - |
| + | 11.1978, orada) — | Cu |
| + | Sosialist Əməyi ii |
| + | Qəhrəmanı (1958). Yi |
| + | Beyuk Vətən muha- fu: |
| + | ribəsinin iptirak-– ii |
| + | cısı. 1930—68 il- | Cəi.2 |
| + | lərdə Aruatənn İd” |
| + | p-HyHnaKbı elllədbərəs |
| + | k-zunda kolxoz səd- |
| + | ri, təftiti komis- |
| + | siyasının sədri, |
| + | bapl coban ipilə- |
| + | mipdir. 1957 ildə |
| + | heyvandarlıq sahəsində yuksək əmək |
| + | gestəricilərinə nail olmutdur. Qır- |
| + | mızı Əmək Bayraqı ordeni və medal- |
| + | larla təltif edilmitdir. 1968 il- |
| + | dən ittifaq əhəmiyyətli fərdi pen- |
| + | siyacı idi. |
| + | SULEYMANOVA Alagoz Məmmədəli |
| + | qızı (1920, indiki Aqdam r-nunun Zən- |
| + | gitpalı k. — 6.2, |
| + | 1978, orada) — Co- |
| + | sialist Əməyi Qəh- |
| + | rəmanı (1951). 1949 |
| + | ildən Sov.İKP uz- |
| + | vu. 1936—72 illər- |
| + | də Aqdam r-nundakı |
| + | Orconikidze ad. |
| + | k-zda kolxozcu, |
| + | manqabaticısı i11- |
| + | ləmiidir. 1950 il- |
| + | dəpambıqcılıq sa- |
| + | Həsində yuksək əmək |
| + | gəstəricilərinə |
| + | nail olmumdur. 2 dəfə Lenin ordeni |
| + | və medallarla 2. edilmiidir. |
| + | 1972 ildən ittifaq əhəmiyyətli fər- |
| + | di pensiyacı idi. : |
| + | SULEYMANOVA Elmira Teymur qı- |
| + | zı (d. 17.7.1937, Bakı )—sovet kimya- |
| + | cısı. Kimya e.d. (1980). 1975 ildən |
| + | Sov. İKP uzvu. 1967—71 illərdə |
| + | Azərb.SSR EA kimya elmləri bəlmə- |
| + | sinin elmi katibi olmuit, 1982 ildən |
| + | Azərb.SSR EA Neft-Kimya Prosesləri |
| + | İn-tunda laboratoriya mudiridir. |
| + | Əsas tədqiqatları incə uӱzvi sintez |
| + | ilə neft-kimya xammalları əsasında |
| + | muxtəlif qiymətli maddələrin (Yana- |
| + | caq, sintetik kaucuk istehsalı ucun |
| + | monomerlər və əlavələr, sintetik |
| + | ətirli maddələr və s.) alınma çsulla- |
| + | |
| + | |
| + | ə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | rı və prosesləri- || ii |
| + | nin tədqiqi, ha- 9 |
| + | zırlanması və tət- |
| + | biqi sahəsindədir. || |
| + | Onun aldıqı bir | |
| + | sıra ətirli mad- 7? |
| + | dələr əsasında ha. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | zırlanmınl ZAL isə |
| + | lər c Kimya-7/8 | |
| + | |
| + | IV Beynəlxalq sər- |
| + | gisinin (Moskva) |
| + | fəxri diplomuna | |
| + | layiq gərulmuit- |
| + | |
| + | dur. |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: 4YVİTOTH issledovanil |
| + | v oblasti sinteza i razrabotki propessa |
| + | polucenin alkiliiklanonovə, 4Neftexi- |
| + | milə, XIX, 6, 1979, Fİssledovanil |
| + | B oblasti sinteza i ximiceskix prevrapye- |
| + | nin alipikliceskix uqlevodorodov i ix |
| + | proizvolnıx*, Azərb. kimYa jurnalı, |
| + | Nə 4, 1979. |
| + | |
| + | |
| + | SULEYMANOVA Fatma Həmzə qızı |
| + | (23.12.1912, PTulla—2.12.1978, Bakı) — |
| + | |
| + | |
| + | motor yanacaqı və yl |
| + | yaqları sahəsində | 3 |
| + | sovetq alimi. Tex- | | |
| + | nika e.d. (1964) = |
| + | ula Azərb. | |
| + | CP Hennər MYKa- |
| + | |
| + | fatı laureatı : |
| + | (1970). SSRİ-nin |
| + | əməkdar ixtiracı- |
| + | sı (1979). 1942 il- |
| + | dən Sov.İKP uzvu. |
| + | Leninqrad Avto- |
| + | mobil oları İn- |
| + | tunu itirdikdən |
| + | (1934) sonra Azərb.SSR Avtomobil |
| + | Nəql. Nazirliyi sistemində dəli |
| + | vəzifələrdə calıpqmındır. Azərb. |
| + | SSR EA Neft Kimyası Prosesləri |
| + | (1952—65) və Apqarlar Kimyası in-t- |
| + | larında (1965—70) laboratoriya mudi- |
| + | ri ipləmitn, 1970 ildən emrunun so- |
| + | nunadək C. İldırım ad. AzPİ-də av- |
| + | tomobillər kafedrasının mudiri ol- |
| + | mutpidur. Elmi tədqiqatları, əsasən, |
| + | motor yaqları və yanacaqlarının mux- |
| + | təlif atpqarlar vasitəsilə keyfiyyəti- |
| + | nin yaxtılatdırılmasına və onla- |
| + | rın istifadə iqəraitindəki tədqiqinə |
| + | aiddir. Bə"zi yeni apqqar nəvlərinin |
| + | (AzNİİ-7, AzNİİ-8, İXP-Z88, İXİ- |
| + | 476, SB-Z və s.) tədqiqində iitirak |
| + | etmitidir. 15 mӱəllif ipəhadətnaməsi |
| + | almındır. Yuksək ixtisaslı kadrla- |
| + | rın hazırlanmasında xidməti olmui- |
| + | dur. Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni, |
| + | qPPərəf nipanıq ordeni və medallar- |
| + | la təltif edilmitdir. |
| + | |
| + | SULEYMENOV Oljas Əmərovic (d. |
| + | 18.5.1936, Alma-Ata)—qazax sopet 1pan- |
| + | ri. Rus dilində yazır. Umumitti- |
| + | faq Lenin komsomolu mukafatı lau- |
| + | reatı (1967). 1969 ildən Sov.İKP |
| + | uzvu. Qazaxıstan Dəvlət Un-tinin |
| + | geologiya fakultəsini (1959) bitir- |
| + | midir. c Torpaq, insana TƏ"aHM erTlə |
| + | (1961) poeması Y. Qaqarinə həsr edil- |
| + | miidir. cYel qanadlı atlar (1961), |
| + | cNurlu gecələrə (1962), 4Gun doqan- |
| + | nas (1964), “Meymun ili (1967), “Gil |
| + | kitabə (1969), “Dəyirmi ulduz (1975) |
| + | və s. tle”r kitablarının muçəllifi- |
| + | dir. Fəlsəfi dupquncə, vətəndaii- |
| + | lıq ruhu, publisistiklik, emosional- |
| + | lıq S. poeziyasının səciyyəvi cəhət- |
| + | ləridir. Kinossenariləri, filologi- |
| + | Yaya dair əsərləri var. Qazaxıstan |
| + | Kinematoqrafcılar İttifaqı İdarə |
| + | Hey"ətitin birinci katibi olmuzidur |
| + | (1981—83). Qazaxıstan Yazıcılar |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | İttifaqı İdarə Hey”ətinin birinci |
| + | katibidir (1983 ildən, 1971—81 il- |
| + | lərdə katibi olmuidur). SSRİ Ali |
| + | Sovetinin (11-ci caqırıpp) deputa- |
| + | |
| + | |
| + | tıdır. |
| + | Əsərləri: Pye”rlər, B., 1975, |
| + | Az i N, Alma-Ata, 1975: Opredelenie be- |
| + | |
| + | |
| + | reqa, Alma-Ata, 1979, Transformapil oq- |
| + | nl, Alma-Ata, 1983. |
| + | |
| + | |
| + | SULEYSİNLƏR (S1q:dae)—gəmiri- |
| + | cilər dəstəsindən məməli heyvan fə- |
| + | siləsi. S.-in qazıntı halında qalıq- |
| + | ları Oliqosen dəvrundən mə”lumdur. |
| + | Bədəninin uz. 9 sm-dən 20 sm-ə qədər- |
| + | dir. Bədəninin ust tərəfi kurən-qo- |
| + | nur və ya bozdur. S.-in 6 cinsi mə”- |
| + | lumdur. Avrasiyanın metlə və meizə- |
| + | cəllərində, Afrikanın, Yaponiyanın |
| + | metpə və savannalarında yayılmın- |
| + | lar. SSRİ-də 5, o cumlədən Azərb. |
| + | CCP-nə 2 nepy nap. /larnapna, Hnanınbır |
| + | və kolluqlarda məskən salır. Bir |
| + | qismi aqracda budaq və yarpaqlardan |
| + | yuva tikir, digəri isə koquilarda |
| + | yapayır. Meyvə və toxumlarla qida- |
| + | lanır. Qıp yuxusuna gedir. Bə”zən |
| + | baqtcılıqa zərər vururlar. |
| + | |
| + | SULS (ər. ::)—bədii xətt nəvӱ. Ərəb |
| + | əlifbasındakı klassik altı xətt |
| + | nevunə daxildir. S.-un hərfi mə”- |
| + | nası cӱcdə birə deməkdir. Bu xətdə |
| + | Hər hərfin ucdə bir hissəsi əyri, qa- |
| + | lan hissəsi duz cizgidən ibarət olur. |
| + | S. 10 əsrdə ərəb xəttatı Əbu Əli Mə- |
| + | |
| + | |
| + | N Pıq |
| + | |
| + | |
| + | 1 |
| + | q |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | CƏ ə, |
| + | Suls xəttindən numunə. |
| + | |
| + | |
| + | həmməd ibn Mutlə tərəfindən yara- |
| + | dılmısidır. 14 əsrə qədər butun əl- |
| + | yazmalarında, sonralar isə ən cox di- |
| + | ni kitabların mətnində, Quran sər- |
| + | lepvhələrində istifadə edilmipidir. |
| + | SULUGƏN, suri k—piqment. Qur- |
| + | qulun və dəmir S.-ləri var. Qurqru- |
| + | iun S.-i rypryuıya 2,4-oksiddən |
| + | Pb.O, ibarətdir, acıq narıpncıdan |
| + | qırmızıya qədər olur. Korroziyaya |
| + | qarplı lak-boya cəkiləcək səthləri |
| + | astarlamaq ucun implədilir. Zəhərli- |
| + | dir. Dəmir S. təbii piqməntdir. Əsas |
| + | kompopsiti dəmir Z-oksiddir, Ee, Oz. |
| + | İiiıq, qələvi və turiquların tə"sirinə |
| + | qarilı davam gətirmək ucun lak-boya |
| + | materiallarına qarısidırılır. |
| + | SULH, beypəlxalq sulh — |
| + | xarici siyasətin qeyri-zorakı yol- |
| + | larla yeridilməsinə və uzərinə gə- |
| + | turulmuli (adztən muçqavilə ilə moh- |
| + | gəmləndirilmidi) əhdəliklərə riayət |
| + | olunmasına əsaslanan xalqlar və dəv- |
| + | lətlər arasındakı munasibətlər: dov- |
| + | lətlər arasında mutəpəkkil silahlı |
| + | mubarizənin olmaması. Xalqlar ara- |
| + | sında daimi S. kommunizm cəmiyyYƏTİ- |
| + | nin beynəlxalq siyasət prinsipidir. |
| + | Beynəlxalq munasibətlərdə muha- |
| + | ribəsiz həyat idealının kəku qədim |
| + | zamanlara gedib cıxır. 17—18 əsr- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 102 |
| + | |
| + | |
| + | lərdə mӱtərəqqi mӱtəfəkkirlər huquq |
| + | bərabərliyini və xalqların suveren- |
| + | liyinə hərməti beynəlxalq munasibət- |
| + | lərin əsas prinsipi e”lan etmitdilər. |
| + | 18 əsr Fransa utopistləri gestərir- |
| + | dilər ki, mӱharibələri dəf etmək |
| + | ucun millətlərin sosial qurulutunu |
| + | umumi mӱlkiyyət əsasında dəyitdir- |
| + | mək lazımdır. Napoleon muharibələ- |
| + | rindən sonra (1815) Avropada pasi- |
| + | fist hərəkatı meydana gəldi. Həmin |
| + | hərəkat muharibə aparılması qayda- |
| + | larının humanistlətdirilməsi haq- |
| + | qında, beynəlxalq mubahisələrin və |
| + | munaqitələrin dinc yolla həll etil- |
| + | məsi haqqında konvensiya və sazitlə- |
| + | rin (məs., 1899 və 1907 il Haaqa kon- |
| + | vensiyaları) iplənib hazırlanmasın- |
| + | da muəyyən rol oynamındır. |
| + | |
| + | əsrin 40-cı illərinin ortala- |
| + | rından fəhlə sinfi militarizm və |
| + | mӱharibələrə qariqı fəal mubarizə |
| + | aparır. QT İnternasional S. uqrunda |
| + | mӱbarizəni fəhlə sinfinin azadlırı |
| + | uqrunda mubarizənin tərkib hissəsi |
| + | kimi qiymətləndirirdi. 20 əsrin əv- |
| + | vəlində beynəlxalq sosialist hərəka- |
| + | tı, bolteviklər partiyası milita- |
| + | rizmə qarpı S. taktikasını irəli |
| + | surmuttlər. Birinci dunya muharibə- |
| + | si illərində V. İ. Lenin nroleta- |
| + | riatın sosialist inqilabı ilə əlaqə- |
| + | dar S. məsələsini ipləyib hazırla- |
| + | mıtdır. 1917 ilin martında cUzaq- |
| + | dan məktublardak V. İ. Lenin qeyd |
| + | edirdi ki, yalnız proletar dəvləti |
| + | c..sul hə nail olmaq, həm də impe- |
| + | rialist sulhunə deyil, ...həqiqətən |
| + | məhkəm və demokratik sulhə nail ol- |
| + | maqiqtidarındadıru (V. İ. |
| + | Lenin, Əsər. tam kulliyyatı, c. 31, |
| + | səh. 61). |
| + | |
| + | Beyuk Oktyabr sosialist inqila- |
| + | bının qələbəsi ilə dunya siyasətin- |
| + | də məhkəm, demokratik S.-ə dənuin |
| + | baplandı. Sovet həkumətinin ilk |
| + | aktı olan Sull atıla dilaidə de- |
| + | mokratik S. proqramı yeni beynəlxalq |
| + | munasibətlər prinsipi—sosialist və |
| + | kapitalist sistemlərinin dinc yana- |
| + | ptı yalpaması prinsipi ilə uzvu su- |
| + | rətdə baqlanmıniddı. Muharibə vasitə- |
| + | lərinin daqıdıcı quvvəsinin misli |
| + | gərunməmiti dərəcədə artması nəti- |
| + | cəsində S. məsələsi uӱmumbətər prob- |
| + | leminə cevrilmitdir ki, onu da həll |
| + | etmək ucun e”tiqadından və siyasi gə- |
| + | rupilərindən asılı olmayaraq hər kə- |
| + | sin S..-uӱ qorumaq naminə hHərəkətləri- |
| + | ni birlətdirmək zəruridir. |
| + | |
| + | Sur"ətlə silahlanmanın dayandı- |
| + | rılması və tərksilah, hərbi blokla- |
| + | rın və muharibə ocaqlarının ləqv |
| + | edilməsi, təcavӱz və beynəlxalq ez- |
| + | baptınalıq aktlarına muqavimət gəs- |
| + | tərmək, beynəlxalq əməkdatlıqı in- |
| + | hniaf etdirmək S.-un ilkin ppərt- |
| + | lərindəndir. Sovet dəvlətinin, di- |
| + | gər sulhsevər quvvələrin beynəlxalq |
| + | munasibətlərdə tərksilah və dinc |
| + | əməkdailıqın inkipafı uqrunda mu- |
| + | barizəsi nəticəsində 70-ci illərin |
| + | 1-ci yarısında S.-u və muxtəlif ic-- |
| + | timai qurulutpu olan dəvlətlərin dinc |
| + | Yanaptı Yapamasını tə"min etmək mə- |
| + | sələsi real iqəkil almındı. Hel- |
| + | sinkidə 33 Avropa dəvləti, ABPİY və |
| + | Kanadanın ipqirakı ilə 1975 ildə |
| + | imzalanmınq Avropada təhlukəsizlik |
| + | və əməkdatlıqa dair Yekun aktı bu- |
| + | nun parlaq ifadəsidir. Sovet İttn- |
| + | faqı və digər sosialist dəvlətləri |
| + | gərginliyi zəiflətmək və tərksilaha |
| + | |
| + | |
| + | SӰLH MANİFESTİ |
| + | |
| + | |
| + | nail olmaq yolunda konkret lar |
| + | irəli surur, nӱvə muharibəsi təhlu- |
| + | kəsini aradan qaldırmaq və S.-u tə”- |
| + | min etmək ucun geniit tədbirlər proq- |
| + | ramı hazırlayıb həyata kecirirlər. |
| + | Sov.İKP-nin 24, 25-ci qurultayların- |
| + | da qəbul olunmuqi SulV proqramı bu- |
| + | na subutdur. Sov.İKP-nin 26-cı qu- |
| + | rultayında Sulh proqramının daha |
| + | da təkmillətdirilməsi və genitlən- |
| + | dirilməsi qərara alıpnmıs, gestəril- |
| + | mitdir ki, S.-u qarumaq beynəlxalq |
| + | sahədə indi ən muhum vəzifədir. |
| + | Sov.İKP MK-nın noyabr 1982 il və |
| + | iyun 1983 il, aprel 1984 il plenumla- |
| + | ında qeyd olunmutdur ki, Sovet |
| + | |
| + | ttifaqı indiki nəslin və gələcək |
| + | nəsillərin sakit, dinc gələcəyini |
| + | TƏ”MHH etmək ucun əzundən asılı olan |
| + | butun ipləri gerəcək, nə mumkunsə |
| + | edəcəkdir. |
| + | |
| + | 1984 ilin iyun ayında QİLİP uzvu |
| + | olan əlkələrin Moskvada gkecirilmipt |
| + | mupavirəsində qəbul olunmutt c Sul- |
| + | hun qorunub saxlanması və beynəlxalq |
| + | iqtisadi əməkdaplıqə adlı Bəyanna- |
| + | mədə qeYD olunmutidur ki, sulhu ro- |
| + | ruyub saxlamaq və məhkəmləndirmək |
| + | |
| + | zrə sə”ylərin birlətdirilməsi indi |
| + | ƏMİYİLƏKİNDƏN Daha cox a ridir. |
| + | SULH MANİFESTİ- (4 kommu- |
| + | nist və fəhlə partiyası numayəndə- |
| + | lərinin 1957 il Moskva, muppavirə- |
| + | sində qəbul olunmuqi sənəd. Mani- |
| + | fest siyasi və dini əqidələrindən |
| + | asılı olmayaraq butun əlkələrin |
| + | xopniyyətli adamlarını istilik-nu- |
| + | və mӱharibəsinin qarpısını almaq |
| + | uqrunda mӱbarizəyə qopulmaqa carı- |
| + | rır və bətəriyyətin umdə arzusunu |
| + | ifadə edərək gestərirdi ki, € Myha- |
| + | ribə labud deyildir, muharibələrin |
| + | qarpısını almaq olar, sulhu muda- |
| + | fiə etmək və məhkəmləndirmək mum- |
| + | kundur?m.. Manifestdə qeyd edilirdi |
| + | ki, əgər dunyapın butun sulhsevər |
| + | quvvələri durmadan silahlanmanın |
| + | qariptısını almaq, nӱvə silahının |
| + | istehsalı, sınarı və tətbiqini qa- |
| + | daqan etmək, hərbi blokları burax- |
| + | maq, kollektiv təhlӱkəsizlik və dinc |
| + | yanalpı yalpamaq uqrunda fəal muba- |
| + | rizəyə qopularsa, muharibə tərəfdar- |
| + | larını vaxtıpda cilovlamaq və yeni |
| + | dunya lariyəsinin qaripısını al- |
| + | maq olar. S.m.-pi butun marksist-le- |
| + | IHHuH MV Fanəl, bəyənmindir. |
| + | SULH MUQAVİLƏSİ—muharibə və- |
| + | ziyyətini dayapdıran beynəlxalq muqa- |
| + | vilə nevuy bax həmcinin Beynəlxalq |
| + | muqavilə. | |
| + | |
| + | SULH PAKTI-–-SSRİ numayəndə |
| + | he) ərin BMT: Bam məclisinin 4- |
| + | cu sessiyasında (1949) irəli sӱrduyu |
| + | və 5 beyuk dəvlət tərəfindən (SSRİ, |
| + | |
| + | 1, Cin, B. Britaniya və Fran- |
| + | sa) imzalanması təklif olunan sulh |
| + | mӱqaviləsinin layihəsi. Beyuk dəv- |
| + | lətlərin zor ipilətmək və hədə-qorxu |
| + | siyasətindən imtina etməsini, devlət- |
| + | lərarası mubahisə və ixtilafların |
| + | dinc vasitələrlə nizama salınması- |
| + | nı nəzərdə tuturdu. Sulh tərəfdar- |
| + | larının, dunyanın buӱqun mutərəqqi |
| + | qӱvvələrinin qızqın səylərinə bax- |
| + | mayaraq, NATO uzvu olan devlətlərin |
| + | mӱqaviməti ӱzundən SSRİ-nin bu xe- |
| + | yirxah təklifi qəbul olunmadı. |
| + | SULH PROQRAMI —dunya inkipa- |
| + | fının muasir mərhələsində SSRİ- |
| + | nin tarili siyasət xətti, Sov.İKP- |
| + | nin 24—26-cı qurultaylarında i1- |
| + | lənib hazırlanmındır. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | S.p. V. İ. Leninin ictimaiquru- |
| + | lutplları muxtəlif olan devlətlərlə |
| + | dinc. Yanatpı yatamaq prinsipinə əsas- |
| + | lanır. c“Muharibələrin qurtarması, |
| + | xalqlar arasında sulh, soyrunculuqa |
| + | və təcavuzlərə son qoyulması—bizim |
| + | idealımızdırə (Lenin V. İ., Əsər. |
| + | tam kӱlliyyatı, c. 26, səh. 395), So- |
| + | vet devləti inkipafının butun mər- |
| + | hələlərində bu ideala sadiq qalmıpp- |
| + | dır. İkinci dunya muharibəsindən |
| + | sonrakı dəvrdə Sovet İttifaqı sur”- |
| + | ətlə silahlanmanın məhdudlatdırıl- |
| + | masına və tərksilaha yənəldilmiin |
| + | 100-dən cox muxtəlif təklif irəli |
| + | sӱrmuqidur. Son 15 ildə SSRİ-nin |
| + | təiəbbusu ilə tərksilah sahəsində, in- |
| + | di də quvvədə olan, 30-dək ikitərəfli |
| + | və coxtərəfli muqavilə və sazip bar- |
| + | lanmındır. Kommunist partiyası və |
| + | Sovet devləti sulh, xalqların azad- |
| + | lıqı və təhlӱkəsizliyi uqrunda muba- |
| + | rizənin əsas istiqamətlərinin varis- |
| + | liyini Sovet hakimiyyətinin ilk xa- |
| + | rici siyasət sənədindən—Sulh haq- |
| + | qında dekretdən Sov.İKP 24-cu qu- |
| + | rultayının irəli surduyu Sulh proq- |
| + | qon qədər gətirib catdırmıntdır. |
| + | |
| + | ənub-1Pərqi Asiyada və Yaxın PLərq- |
| + | də muharibə ocaqlarını ləev etmək |
| + | və bu r-nlarda vəziyyətin siyasi yolla |
| + | nizama salınmasına gəmək gəstərmək, |
| + | Avropada gərginliyin zəiflədilmə- |
| + | sinə və sulhə doqrru əsaslı dənui ya- |
| + | ratmaq, nuvə silahını, kimyəvi və |
| + | bakterioloji silahları qadaran edən |
| + | mӱqavilələr baqlamaq, dunyanın MYX- |
| + | təlif r-nlarında nuvə silahı sax- |
| + | lanmayan zonalar yaradılmasına KƏ- |
| + | MƏK ETMƏK, sur"ətlə silahlanmanın |
| + | dayandırılması uqrunda mubarizəni |
| + | gӱcləndirmək, hələ də qalmaqda olan |
| + | mӱstəmləkə rejimlərini ləev etmək |
| + | haqqında BMT-nin qərarlarını ta- |
| + | mamilə həyata kecirmək, irqcilik və |
| + | apartheyd təzahurlərinə qaripı muba- |
| + | rizə aparmaq, Oinc yanamı yaiamaq |
| + | prinsipinə əməl edən butun dəvlət- |
| + | lərlə qariqılıqlı faydalı əməkdai1- |
| + | lıq munasibətlərini genipləndirmək |
| + | təklifləri 24-cu qurultayda qəbul |
| + | edilmiil S.p.-nın əsasını təpkil |
| + | edirdi. |
| + | ov.İKP-nin 25-ci qurultayı S. |
| + | p.-nı daha da inkipaf etdirərək sulh |
| + | və beynəlxalq əməkdatlıq, xalqların |
| + | azadlıqı və istiqlaliyyəti uqrunda |
| + | gələcək mubarizənin yeni və daha ge- |
| + | iipt proqramını irəli surdu. Qurul- |
| + | tay buna caqırdı ki, sulhu məhkəm- |
| + | LəƏTMəkK ippinə qardaiy sosialist dev- |
| + | lətlərinin rə fəal kəməyini guc- |
| + | ləndirmək, sulh ucun təhlӱkəli olan |
| + | sӱr"ətlə silahlanmanın dayandırıl- |
| + | masına nail olmaq, tərksilaha kecmək, |
| + | beynəlxalq gərginliyin zəiflədilmə- |
| + | sini dərinlətdirmək ucun butun təd- |
| + | birləri gərmək, ӱmumavropa mulpazi- |
| + | əsinin Yekun aktının tamamilə hə- |
| + | Yata kecirilməsi xətti Yeritmək, Asiya |
| + | dəvlətlərinin birgə sə”yləri əsasında |
| + | bu qit”ədə təhlukəsizliyi tə”min st- |
| + | mək, beynəlxalq munasibətlərdə zor |
| + | implətməmək haqqında umumdunda muqa- |
| + | viləsi baqlanmasına calıpqmaq, mus- |
| + | təmləkə zulmu sisteminin butun qa- |
| + | lıqlarının, muӱstəmləkəcilik və irq- |
| + | cilik ocaqlarının tamamilə ləqvini |
| + | cox muhum beynəlxalq vəzifələrdən |
| + | biri hesab etmək, beynəlxalq iqtisadi |
| + | mӱnasibətlərdə huquq bərabərsizliyi- |
| + | nin, istismarın butun təzahurlərinin |
| + | RDƏFBHHƏ HaH/ olmaq vaçibdir. |
| + | |
| + | |
| + | SUMUKLU BALIQLAR |
| + | |
| + | |
| + | 103 |
| + | |
| + | |
| + | “ə ə a a a a aa xaya sən eq x daldyadabeaıs-— — o |
| + | |
| + | |
| + | S.p.-nın batplıca mə”nası ny |
| + | sosializm sisteminin qӱdrətinə," irs |
| + | liyinə və fəallırına, onun butun |
| + | tərəqqipərvər və sulhsevər qӱvvələr- |
| + | Lə getdikcə məhkəmlənən ittifaqına |
| + | arxalanaraq, beynəlxalq munasibət- |
| + | lərin inkipafında soyuq muhari- |
| + | |
| + | *DƏN ictimai qurulutiları MYXTƏə- |
| + | lif olan dəvlətlərin dinc İaHamıbı |
| + | Yapamasına DL nenvyuu yaratmaq- |
| + | Dan ibarətdir. ov.İKP 26-cı qu- |
| + | rultayında qeyd edilmiiydir ki, |
| + | |
| + | p. beynəlxalq ipəraitin əsaslı surət- |
| + | də saqlamlaiidırılması uqrunda mu- |
| + | barizədə e?tibarlı kompas olmui- |
| + | dur və olaraq qalır. Sulhun qorun- |
| + | masını beynəlxalq sahədə baqtlıca |
| + | vəzifə sayan qurultay yeni beyuk təd- |
| + | birlər sistemi-—-80-ci illər ucun |
| + | S.p. irəli surdu. Qurultayda bir da- |
| + | ha qeyd olundu ki, Sovet xarici si- |
| + | Yasət proqramı gərginliyi zəiflət- |
| + | MƏK prosesinin davam etdirilməsi, |
| + | sӱr ətlə silahlanmanı dayandırmaq |
| + | uqrunda mӱbarizə proqramıdır. yıh- |
| + | sevər xarici siyasət xəttinə sadiq |
| + | qalan Sovet İttifaqı sonrakı il- |
| + | lərdə bir sıra yeni təkliflər irə- |
| + | li surmilp, BMT Baqi Məclisinin |
| + | tərksilaha dair ikinci xususi ses- |
| + | siyasında (1982, iyun) nuvə silahı- |
| + | nı birinci itlətməmək barədə əh- |
| + | DƏLİK geturmuidur. Vartava muqa- |
| + | viləsi iptirakcıları olan dəvlət- |
| + | lərin Siyasi məsləhət komitəsinin |
| + | Praqa mutpavirəsində (1983, yanvar) |
| + | sosialist əlkələri yeni sulh təptəb- |
| + | busu ilə cıxın etdilər. Sov.İKP |
| + | |
| + | K-nın iyun (1983) plenumunda bir |
| + | daha qeyd edilmipdir ki, vet İt- |
| + | tifaqı indiki nəslin və gələcək nə- |
| + | sillərin sakit, dinc gələcəyini TƏ"- |
| + | min etmək ucun əzundən asılı olan |
| + | 7 tədbirləri gərəcəkdir. Sov. |
| + | |
| + | MK-nın kov (1984) plenumun- |
| + | da Sov.=İKP MK-nın Öamı katibi, |
| + | SSRİ Ali Soveti Rəyasət Hey"əti- |
| + | nin sədri K. U. Cernenko demitdir: |
| + | c“Sov.İKP və Sovet dəvləti nӱvə mu- |
| + | haribəsinin qaripısını almaq, yer |
| + | uzundə sulhu qoruyub məhkəmlətmək |
| + | ucun cox beyuk sə”Y gəstərirlər. Biz |
| + | dunya siyasətində gərginliyi aradan |
| + | qaldırmaqa, sur”ətlə silahlanmanı |
| + | cilovlamaqa, əlkənin təhlukəsizliyi- |
| + | ni etibarlı pəkildə tə/min etməyə |
| + | ardıcıllıqla və təpəbbuskarlıqla |
| + | calınplırıqə. | |
| + | SULH TƏRƏFDARLARI HƏRƏKA- |
| + | TI—muxtəlif millətlərə, siyasi və |
| + | dini əqilələrə mənsub adamları bir- |
| + | ləpdirən, muharibə və militarizmə |
| + | qariqı, sulh, təhlukəsizlik və xalq- |
| + | lar arasında əməkdatlıq uqrunda mu- |
| + | barizə aparan kutləvi beynəlxalq hə- |
| + | rəkat. İkinci dunya muharibəsindən |
| + | sonra beynəlxalq aləmdə quvvələr nis- |
| + | bətinin demokratiya və sosializmin |
| + | xeyrinə dəyitiməsi pəraitində və yeni |
| + | DA İbƏ təhlukəsinə cavab olaraq |
| + | meydana gəlmipdi. Qəpkilati cəhət- |
| + | dən sulh tərəfdarlarının 1-ci |
| + | YMyMAYH)a konqresində (1949, r. |
| + | Paris—Praqa) formalatmındır. 7 |
| + | əlkədən gəlmiii 2 mindən artıq nu- |
| + | mayəndənin iptirakı ilə kecirilmiil |
| + | bu konqresdə Sulhu mudafiə haqqında |
| + | mani qəbul edildi, Umumdunya |
| + | Sulh Purasının (USİT) Daimi ko- |
| + | mitəsi secildi, beynəlxalq Sulh mu- |
| + | kafatları tə”sis olundu. 1950 ildə |
| + | S.t.H. xətti ilə Stokholm muracnət- |
| + | naməsinin imzalanması uqrunda kam- |
| + | |
| + | |
| + | paniya gecirildi, 1951 ildə S.t.H.-nın |
| + | ittirakcıları bəpəriyyəti yeni muha- |
| + | ribə təhlukəsindən xilas etmək məq- |
| + | sədilə Sull paktını imzalamara |
| + | caqrırdılar. SSRİ və digər sosia- |
| + | list əlkələri bu caqrırı-a birinci |
| + | səs verdilər (bax Sulhu mudafiə qa- |
| + | nunu). |
| + | |
| + | Muasir dəvrdə S.t.H. tərksilaH, |
| + | beynəlxalq gərginliyin zəiflədilmə- |
| + | si, dunyada məhkəm sulh yaradılması |
| + | uqrunda mӱbarizədə muhum rol oynayır. |
| + | |
| + | Qərbi Avropada orta mənzilli yeni |
| + | nӱvə raketlərinin yerləqidirilməsi |
| + | barədə NATO-nun qərarı, ABİL hakim |
| + | dairələrinin sosializm birliyinə qar- |
| + | iı Hərbi qariıdurma və soyuq muha- |
| + | ribə siyasətini dircəltmək cəhdləri |
| + | ilə əlaqədar son vaxtlar S.t.H.-nın |
| + | yeni mərhələsi baplanmısidır. Avro- |
| + | pada təhlӱkəsizlik və əməkdaqilıra |
| + | dair MYLABHDƏHHH HUHTHDaK"biCbi OTaH |
| + | dəvlətlərin siyasi və ictimai xadim- |
| + | lərinin 1983 ilin fevralında Vyana- |
| + | da “Avropada muharibə təhlukəsini |
| + | necə aradan qaldırmalıq devizi al- |
| + | tında gecən konfransı, sulhsevər quv- |
| + | vələrin 1983 ilin iyununda cSulh və |
| + | həyat uqrunda, nuvə mӱharibəsinə qar- |
| + | Hlhib pquarı altında Praqada kecən |
| + | YMYMAYH)a məclisi S.t.h.-nın muhum |
| + | tədbirlərindən olub beyuk beynəlxalq |
| + | əhəmiyyət kəsb etmipdir. SSRİ-nin, |
| + | digər sosialist əlkələrinin beynəl- |
| + | xalq gərginliyin zəiflədilməsinə |
| + | yənəldilmi:i yeni sulh təklifləri, |
| + | QİYİ-nin ӱzvu olan əlkələrincSul- |
| + | hun qorunub saxlanması və beynəl- |
| + | xalq iqtisadi əməkdaplıqgı Bəyanna- |
| + | məsi (1984) S.t.H.-nın daha da genipi- |
| + | lənməsində Ə rol oynamıpdır. |
| + | SULH HAQQINDA DEKRET—-Sovet |
| + | hakimiyyətinin ilk dekretlərindən |
| + | biri, 1917 il oktyabrın 26-da (noyab- |
| + | rın 8-də) ikinci Umumrusiya Sovet- |
| + | lər qurultayında qəbul edilmipdi. |
| + | Layihəsini V. İ. Lenin hazırlamıpl |
| + | və onu qurultaya sulh haqqında mə”- |
| + | ruzəsində təqdim etmitdi. S.H.D. |
| + | butun xalqlara və həkumətlərə ilhaq |
| + | və kontribusiyadan imtina etmək ipər- |
| + | tilə umumi sulh baqlamaq haqqında |
| + | dərhal danıtıqlara batilamaq tək- |
| + | liflərindən ibarət idi. Burada dinc |
| + | danımıqlar zamanı 3 ay muddətinə |
| + | barıpıq baqlamaq təklif olunur- |
| + | du. Tarixdə ilk dəfə Beynəlxalq sulh |
| + | və dinc əməkdatlıq siyasəti, prole- |
| + | tar beynəlmiləlciliyi, butun xalq- |
| + | ların tam huquq bərabərliyinin ta- |
| + | nınması, onların milli və dəvlət |
| + | mustəqilliyinə hərmət, batpqa elkələ- |
| + | rin daxili iplərinə qarınmamaq ki- |
| + | mi yeni prinsiplər e”lan edilmisidi. |
| + | |
| + | Rusiya və xarici əlkələrin xalq- |
| + | ları S.h.D.-i alqınladılar. Azərb,- |
| + | da 1917 ilin noyabrında fəhlə və əs- |
| + | gərlərin yYıqıncaqlarında və mitinq- |
| + | lərində (məs., PYahtaxtı kəndində |
| + | və s.) S.H. D.-i bəyənən qətnamələr |
| + | qəbul edildi. |
| + | |
| + | Sov. İKP və Sovet dovləti Leni- |
| + | nin S.H.D.-ini, Sull proqramını |
| + | rəhbər tutaraq, xalqlar arasında əda- |
| + | lətli və demokratik sulh siyasətini |
| + | ardıcıl olaraq həyata keci irdər. |
| + | SULHU MUDAFİƏ QANU y — |
| + | sulhun R olunmasına dair |
| + | qanun, SSRİ Ali Soveti tərəfindən |
| + | 1951 il martın 12-də Sulh tərəfdar- |
| + | larının 2-ci konqresinin (1950, Var- |
| + | iava) cButun əlkələrin parlament- |
| + | lərinəə muraciətinə cavab olaraq |
| + | |
| + | |
| + | qəbul edilmindir. Qanun muharibə |
| + | təbliqatını bəiəriyyətə qariyı aqır |
| + | cinayət sayır və muharibə təbliin- |
| + | də gӱnahkar olan iyəxslərin cinayət |
| + | məs”uliyyətinə alınmasını nəzərdə |
| + | tutur. Digər sosialist əlkələrində |
| + | də 4“S.m.q.ə məvcuddur. SSRİ-nin |
| + | təpəbbusu ilə, cmuharibə təbliqatı |
| + | qanunla qadaqan olunmalıdır mud- |
| + | dəası BMT Bai Məclisinin mӱlki |
| + | və siyasi huquqlara dair paktında |
| + | da (1966) əz əksini tapmıtpdır. |
| + | |
| + | SUMUXK—onurqalı heyvanlarda və |
| + | insanda skeletin əsas hissəsi. Uzun, |
| + | qısa, yastı və qarınmıq formalarda |
| + | olur. Uzun S.-lər beyuk əlcudə və |
| + | sur"ətli hərəkət olan yerlərdə (məs., |
| + | ətraflarda) təsaduf edilir və ling |
| + | vəzifəsini gərur. Qısa sumuklər az |
| + | dərəcədə hərəkət, elastiklik BƏ MƏh- |
| + | kəmlik tələb olunan yerlərdə (məs., |
| + | biləkdə, ayaq Xa yerlə- |
| + | iqirlər. Yastı S.-lər ya bopluqla- |
| + | rın divarını təikil edərək qoruyu- |
| + | cu vəzifə datıyır (məs., gəllənin |
| + | beyin hissəsi S.-ləri), ya da əzələlə- |
| + | rin baqlanması ucun istinad vəzi- |
| + | fəsini gərur (məs., gӱrək S.-u), Qa- |
| + | rımıq S.-lərdə isə yuxarıda gestə- |
| + | rilən Ssləran bəzi əlamətləri olur |
| + | (məs., gicgah və uz S.-ləri). S. mik- |
| + | roskopik qurulutpa gərə toxuma- |
| + | sından ibarətdir, bu da birləptdi- |
| + | rici toxumanın bir nəvu olub S. hy- |
| + | ceyrələrindən və ara maddədən təipp- |
| + | kil olunmupdur. Fiziki quruluylu- |
| + | HA KƏDƏ kompakt və sungəri maddədən |
| + | ibarətdir. Hər iki maddə S. səfhə- |
| + | lərindən əmələ gəlir. S. toxuması |
| + | kalsium mubadiləsində fəal iipti- |
| + | |
| + | |
| + | ak edir. |
| + | MMUK DƏYƏNƏYİ–sumuyun sın- |
| + | ması, catlaması və s. travmatoloji |
| + | zədələr nəticəsində, zədə yerində əmə- |
| + | lə gələn və sınıqı bitipdirən to- |
| + | “xuma. S.d., əsasən, : en vasitəsi- |
| + | lə, zədədən 3—4 ə sonra muəyyən |
| + | vdilir. | ra |
| + | SUMUK UNU—heyvan sumuklərin- |
| + | dən hazırlanan məhsul: k.t. heyvan- |
| + | larına verilən əlavə mnneral yem. |
| + | Sumuyun kəvrəkləpməsi ucun ӱzvi |
| + | həlledicilərlə sumukdən yaq cıxarı- |
| + | lır, narın uyudulur, sonra sumuklər- |
| + | dən yapılqanlı maddələr və jelatin |
| + | ayrılır. S.u. mineral maddələrlə, |
| + | xӱsusən kalsium və fosforla zəngin- |
| + | dir. 1 kq S. u.-nda 245 q kalsium, 118 ə |
| + | fosfor omar aramalın yem rasponu- |
| + | na gundə 40—100 q, davarın yeminə |
| + | 8—20q S.u. əlavə edilir. Kombinə |
| + | edilmin yemin tərkibinə umumi yem |
| + | En 196 -n ər S.u. qatılır. |
| + | SUMUKLU BALIQLAR (Teleostei) |
| + | —balıq dəstəustu. Skeleti su - |
| + | nənnup, əəə amfiseldir (hər |
| + | iki tərəfdən basıqdır), gəllədə su- |
| + | mukləpmə coxdur. Bədəninin uz. 1 |
| + | sm-dən 5 m-dək olur. Uzəri pulcuq - |
| + | larla, yaxud tikanvarı cıxıntılar |
| + | və ləvhələrlə ertuludur, digərlə- |
| + | rində nsə dəri cılpaqdır. S.b.-ın |
| + | əksəriyyətində ao soqancıqı var- |
| + | dır, daha qədim S.b.-da isə arteriya |
| + | konusu qalmıtdır. S.b6, Br Trias- |
| + | da təəkkul tapmınlar. | kak |
| + | ingipaf etmit balıqlardır. S.b.-a |
| + | 40-dək dəstə aiddir ki, bunlar da muça- |
| + | sir balıqların 9096-dən coxunu əha- |
| + | tə edir. Butun su həvzələrində yayıl- |
| + | mıpdır. Ayrıcinsiyyətlidir: yalnız |
| + | bə"ziləri hermafroditdir. Ma yalanma |
| + | xaricdə (kuruləyir, erkək balıq ku- |
| + | |
| + | |
| + | 104 |
| + | |
| + | |
| + | CYMYK/IY QANOİDLƏR |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | runu mayalayır), bə"zilərində daxil- |
| + | nə (diri bala doqur) gedir. S.b.-ın |
| + | bə”ziləri bitki, digərləri isə heyva- |
| + | ni yemlə qidalanır, digər balıqlarda |
| + | parazitlik edənləri də var. Sənaye |
| + | əhəmiyyətli balıqların əksəriyyəti |
| + | S.b.-a aiddir. |
| + | SUMUKLU QANOİDLƏR (holostei) |
| + | — pquauzgəcli balıqların xususi qru- |
| + | pu. Sumuklu balıqlarla qıqırdaqlı |
| + | qanoidlər arasında gecid forma təii- |
| + | kil edir. Kəllə skeleti, cənə və qəl- |
| + | səmə aparatları şumuklu balıqlar ti- |
| + | pində qurulmutjdur, lakin alt cənə |
| + | qıqırdaqlı qanoidlərdəki kimi cox- |
| + | ny miqdarda sӱmuklərdən ibarətdir. |
| + | .q. ilk dəfə Permin sonunda ehti- |
| + | mal ki, ali qıqırdaqlı qanoidlərdən |
| + | əmələ gəlmitlər. Mezozoyda S.q.-in |
| + | 7 dəstəsi yapamın və Paleogenin ƏB- |
| + | vəlində məhv olmuplar. Hazırda 2 |
| + | dəstəsi Yatayır. |
| + | SUMURGƏN FƏSİLƏSİ |
| + | Elpaseae)—ikiləpəli bitki fəsilə- |
| + | si. Bir, iki və coxillik ot, az hal- |
| + | da yarımkol, kol, arac və lianalar- |
| + | dır. Uzəri cod tukludur. Cicəklə- |
| + | i nəvbəli, az halda tək-tək yerləir. |
| + | ....ə uox ə. fındıqca, az hal- |
| + | ucuqdur. 2 mindən cox (100-dək |
| + | cinsi), SSRİ-də 350, o Sa k |
| + | Azərb.SSR-də 85 nəvVu məlumdur. |
| + | Balverən, rəngverən, dekorativ, yem |
| + | bitkisi, tibdə istifadə olunan, elə- |
| + | cə də alaq və zəhərli nəvləri mə"lum- |
| + | dur. S.f.-nin bir cox tropik və sub- |
| + | tropik aqac və kollarından qiymət- |
| + | Lİ oduncaq, yeməli meyvə, dərman mad- |
| + | Hnəcn Au |
| + | CYHBYRn (Ər:sa)—cicək qrupu: uzun- |
| + | sOV sunbul oxu uzərində yerlətən |
| + | oturaq cicəklərdən (sadə S.), yaxud |
| + | ir necə cicəyi olan sunbulcuklər- |
| + | dən (mӱrəkkəb sunbul) ibarətdir. Ba- |
| + | qayarpaqı, səhləbcicəklilərin coxu |
| + | “ə s əə S.-ə, Ola, arpa, covdar və |
| + | —. llar murəkkəb S.-ə malikdir. |
| + | SUNVUL— Qız burcunun a r |
| + | Vizual ulduz əlcusu 1-dir. İpıqlı- |
| + | ar ıı 740 nədə uox, OH- |
| + | . parsegk məsafədədir. |
| + | SUNBULQIRANLAR (Citellus, YAXUD |
| + | permophilus) — sincablar fəsiləsin- |
| + | Dən gəmirici heyvan cinsi. Bədəni- |
| + | nin uz. :0—40 sm, quyruqu, adətən bə- |
| + | Dəninin yarısının uz.-undan qısa |
| + | olur. Acıq-qum rəngində, tund-qonu- |
| + | rumtul-boz rəngdədir. Ust tərəfdən |
| + | xallı, yaxud xırda ləkəli və tund 30- |
| + | laqlıdır. 1Pimal *arımkurəsinin du- |
| + | zənlik, tundra və daqların acıq land- |
| + | CC tında məskən salır. Dunyada 20) |
| + | İ-də 10 nəvu var. Gunduz həyatı |
| + | gecirir, Qıp yuxusuna gedir. Əsasən, |
| + | koloniyalarla yapayır. Təhlukə hiss |
| + | etdikdə dayapır və ezunə xas olan fi- |
| + | təfənzər səslər cıxarır. -Bitki ilə |
| + | qidalanır, toxum ehtiyatı toplayır. |
| + | İldə 1 dəfə coxalır: 5–-8 bala do- |
| + | |
| + | |
| + | (Voqqa- |
| + | |
| + | |
| + | 7) |
| + | |
| + | |
| + | qur. S. taxılların təhlukəli zərər- |
| + | vericisidir, bir sıra xəstəliklərin |
| + | təbii dapıyıcısıdır. İri nəvləri |
| + | xəz sənayesi obyektidir. Qazıntı qa- |
| + | lıqları Miosendən mə"lumdur. |
| + | SUNBULCİCƏK (Hyacinthus)—san- |
| + | baqcicəklilər fəsiləsindən coxillik |
| + | soqanaqlı bitki cinsi. Yarpaqları |
| + | rozet halında toplanmıntdır. Cicək- |
| + | ləri sunbulvarı salxımda yerlətir. |
| + | İTərqi Aralıq dənizi əlkələrində ya- |
| + | banı halda bitən bir novu — iqərq |
| + | S.-i (N. oqyepsa15) məlumdur. 15 |
| + | əsrin əvvəllərindən becərilir. S. |
| + | sortları rəngi, əlcusu, forması və |
| + | cicək salxımının sıxlıqı ilə xa- |
| + | rakterizə olunur. SSRİ-nin c. his- |
| + | səsində, o cӱmlədən Azərb.SSR-də |
| + | mart—aprel, SSRİ-nin Avropa his- |
| + | səsinin mərkəzi r-nlarında isə may |
| + | aylarında cicəkləyir. |
| + | SUNDU–-Azərb.SSR PQamaxı r-nun- |
| + | |
| + | |
| + | da kənd. S. sovetliyinin mərkəzi. R-n |
| + | |
| + | |
| + | mərkəzindən 95 km 11.-də, Sundu pla- |
| + | tosundadır. ƏH. 2910 (1985), uzumcu- |
| + | luk və heyvandarlıqla məpqquldur. |
| + | Hləpa6 a-ay, orta məktəb, mədəniyyət |
| + | evi, kitabxana, kinoqurqu, xəstəxa- |
| + | nay meqmarlıq abidələrindən məscid |
| + | (14 əsr), arxeoloji abidələrdən or- |
| + | ta əsrlərə aid mararalar var. |
| + | |
| + | SUN”İ ARIRLIQ (kosmosda) |
| + | —kosmik gəmi hey"əti ucun Yerdəki- |
| + | nə yaxın həyat ippəraitinin yaradıl- |
| + | masını tə”min edən sun”i arırlıq. |
| + | Uzunmuddətli kosmik ucuilar ucun |
| + | bəyuk əhəmiyyətə malikdir. Qısamud- |
| + | dətli S.a. gəminin kutlə mərkəzinə |
| + | tə”cil verən reaktiv muhərriklər va- |
| + | sitəsilə yaradılır: uzunmuddətli |
| + | S.a. ucun kosmik gəmi (və ya onun tər- |
| + | kib hissələri) əz oxlarından biri- |
| + | nin ətrafında fırladılır. Bir- |
| + | birinə trosla birləndirilmiit iki |
| + | kosmik gəmidə S.a. yaratmaq ucun on- |
| + | lar umumi kutlə mərkəzi ətrafın: |
| + | da fırlandırılmalıdır. Bu hal- |
| + | da birlədirici tros uz.-nun dəynii- |
| + | dirilməsi yolu ilə S.a.-ı tənzim et- |
| + | mək olur. |
| + | |
| + | SUN”İ BUZ—suyu soyuducu qurqu- |
| + | lar vasitəsilə dopdurmaqla alınan |
| + | buz. S.b. buz z-dlarında hazırlanır. |
| + | Rusiyada ilk S.b, z-du 1892 ildə ti- |
| + | gilmiidir. S.b. blok, tava, kristal |
| + | (qar) və s. iəklində olur. Əsasən, ye- |
| + | Yinti səpayesində (ət-sud, balıq səna- |
| + | yesi və s.), idmai qurqularında, həm- |
| + | cinin sənaye soyuducularında istifa- |
| + | də edilir. Bə"zən səhvən quru buza da |
| + | S.b. deyilir. | |
| + | |
| + | SUN"İ QİDALANDIRMA — qida |
| + | məhsullarının orqapizmə parenteral |
| + | yolla (vena daxilinə, dərialtıpa), |
| + | zond vasitəsilə və fistuladan yeridil- |
| + | məsi. Xəstələr yemək yeyə bilmədikdə |
| + | S.q.-dai PӧtiFADƏ edilir. Bu məqsəd |
| + | lə nazik mə”də aopdundan |
| + | |
| + | |
| + | (burun-ud- |
| + | laqdai salınır), |
| + | |
| + | |
| + | fistuladan (cərra- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | s |
| + | |
| + | |
| + | Sunbulqıranlar: 1 ==sarı sunbulqıran: 2— xalxal suibulqı rap, |
| + | |
| + | |
| + | hi yolla mə”dədən, yaxud baqırsaqdan |
| + | deppik acılır) istifadə olunur. Pa- |
| + | renteral yolla qidalandırmada dərn- |
| + | altına və venadaxilinə fizioloji |
| + | məhlullar, qlukoza və s. yeridilir. |
| + | Qida məhsulları kimi qandan, qanın |
| + | plazma və serumlarından da istifadə |
| + | edilir. S.q. kəskin qusma və ishalda |
| + | da tətbiq olunur. |
| + | |
| + | SUN”İ QURRULAR—yolların mux- |
| + | təlif maneələrlə (cay, dərə, yarqan |
| + | BƏ s.) kəsitdiyi yerlərdə dӱzəldilən |
| + | qurquların ipqərti adı. Ən cox yayıl- |
| + | mızi S.q.—kerpu, viaduk, estakada, |
| + | torpaq qalaqı altından gecən subu- |
| + | raxan borular, tunel və s.-dir. |
| + | CYH”M DƏRİ – təbii dəri əvəzinə |
| + | istifadə edilən polimer maternal. |
| + | S.d.-dən ayaqqabı, paltar, bai geyim- |
| + | ləri, xırdavat ipeyləri və bə”zi tex- |
| + | niki mə”mulatlar hazırlanır. S.d. |
| + | istehsal ӱsuluna gərə ayaqqabı re- |
| + | zipi, ayaqqabı və qalantereya karto- |
| + | nu və yumiaq dəriyə ayrılır. Ayaqqa- |
| + | bı rezinindən, əsasən, ayaqqabı alt- |
| + | lıqı hissələri hazırlanır. Belə |
| + | rezinin istehsalı kaucukun inqre- |
| + | diyentlərlə qarımqdırılması, qarı- |
| + | ulıqın formalanması (kalandrdan ke- |
| + | cirmə və s. ӱsullarla), xam pəstahla- |
| + | rın alıpması və vulkanlatdırma |
| + | əməliyyatlarından ibarətdir. Ayaqqa- |
| + | bı və qalantereya kartonları isteh- |
| + | salında xammal kimi selluloz və pam- |
| + | bıq lifləri, təbii dərinin xırda |
| + | tullantıları geturulur. Lifli ma- |
| + | teriallar kanifol yapıtiqaiları, bi- |
| + | tum-kanifol emulsiyası və latekslər- |
| + | |
| + | |
| + | lə yapıldırılır. Onları preslə- |
| + | məklə sıxlapdırır, qurudur və ga- |
| + | landrdan kecirirlər. Bu usulla alı- |
| + | |
| + | |
| + | nan dəri kartonlar ayaqqabıların da- |
| + | xili Hissələri ucun istifadə edilir. |
| + | Yumiaq S.d. parca, trikotaj, toxun- |
| + | mamın materiallar, kaqız və s.-ni |
| + | ərtuk əmələ gətirən, rezin yapıppqai- |
| + | ları və latekslər, polivinilxlorid |
| + | pastası, poliamid, poliefiruretan |
| + | və s. ilə e"mal etməklə alınır. Xas- |
| + | sələri yumpaq təbin dərinin xassələ- |
| + | ripə yaxın olan Sd. sintetik |
| + | dəri adlanır. |
| + | |
| + | |
| + | Ədaİlhin S. N., BerniteəehVvi |
| + | M. X., İskusstiennıs koji, M., 1953, |
| + | |
| + | |
| + | SUN”İ DİLLƏR –təbii |
| + | fərqli olaraq, muəyyən məqsədlə tər- |
| + | tiO olunmuli xususi dillər. Təbii |
| + | dillərin ayrı-ayrı funksiyalarını |
| + | yerinə yetirən S.d. 2 curdur: inifor- |
| + | masiya dili pə beynəlxalq gəməkci |
| + | dil. S.d.-ii yaradılması ideyası, |
| + | əsasən, latın dilinin beynəlxalq ro- |
| + | lupun zəiflədiyi 17—18 əsrlərdə mey- |
| + | dapa cıxmınidır. Volanyuk (1880), |
| + | esperanto (1887), oksidental (niter- |
| + | nunrue, 1922), nonuan (1928) ən sox ya- |
| + | yılmın S.d.-dir. |
| + | SUN"İ ƏSAS—bax Əsas. |
| + | |
| + | SUN"İ İPƏK —təbni sellulozun kim |
| + | yəzi eymalı yolu ilə alınan sun"i lif- |
| + | lərdən hazırlanmın ipək. Təbin ipə- |
| + | yə oxtayır. Muhum povləri asetat |
| + | MPƏYİ VƏ viskoz ipəğdir. Onların sa- |
| + | pı, tirasetilsellulozun, yaxud qismən |
| + | sabunlamidırılmın asetilsellulozun |
| + | ӱzvi Həlledicilərdə (metilenxlori |
| + | din .spirtlə tarımıqında, asetonla) |
| + | məhlulundan sap mapınlarında ha- |
| + | zırlanır (bax Asetat lifləri, Vis- |
| + | |
| + | |
| + | koz lif). | |
| + | SUN"İ YARINYARDIRMA — k.q. |
| + | bitkilərini suvarma çsulu, Belə su- |
| + | |
| + | |
| + | dillərdən |
| + | |
| + | |
| + | SUN”İ XƏZ |
| + | |
| + | |
| + | 105 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | varmada su sahəyə maqınlar və apa- |
| + | ratlar vasitəsilə yaqıqil kimi səpə- |
| + | lənir. S.y. usulu ilə suvarmada istə- |
| + | nilən torpaq qatını suvarmaq olur: |
| + | əsasən, torpaq suları yer səthinə ya- |
| + | xın olan sahələrdə tətbiq edildik- |
| + | də yeraltı suların səviyyəsinin qalx- |
| + | masının və torpaqların iporlailma- |
| + | sının qarpısını alır. S.,y. usulu |
| + | ilə suvarmada torpaqla bərabər bit- |
| + | KHHHH torpaqustu hissəsi rutubətlə- |
| + | nir, havanın kisbi nəmliyi artır, |
| + | bitkilərdən buxarlanan suyun miqdarı |
| + | azalır. S.y. usulu ilə kyepə torpaqa |
| + | məhlul halında verilə bilər, belə |
| + | halda guӧrənin səmərəli istifadə |
| + | olunması xeyli yaxitılapqır. S.y. yey- |
| + | lu ilə suvarmada pırımlarla, yaxud |
| + | zolaqlarla suvarmaya nisbətən suya |
| + | 30—3596 qənaət olunur, k.t. bitkilə- |
| + | rinin məhsuldarlıqı 15—2096 artır. |
| + | CYH”MH YEDİZDİRMƏ — ana sudu |
| + | kifayət qədər olmadıqda sudəmər uppa- |
| + | qı baqqa qidalarla (utaqlar ucun |
| + | Hazırlanan sıyıqlar) yedizdirmək. |
| + | SUN”İ KOMET—kosmik raket tra- |
| + | Yektoriyasının muəyyən nəqtəsində ra- |
| + | get bortundan uraxılan natrium |
| + | buxarlarının əmələ gətirdiyi bulud. |
| + | Raketin ucutunu optik mutahidə etmə- |
| + | yə və onun trayektoriyasının parametr- |
| + | lərini muəyyənlətdirməyə, habelə MYX- |
| + | təlif elmi tədqiqatlar aparmara im- |
| + | kan verir. Atomar halda olan natrium |
| + | buxarları muəyyən dalqa uzunluquna |
| + | malik Ğunaiti ipıqını intensiv səpə- |
| + | lədiyi ucun, Hətta nisbətən parlaq |
| + | səma fonunda, iptıq sӱzgəcindən isti- |
| + | fadə etməklə, onu gərmək olur. |
| + | SUN”İ KOSMİK OBYEKT ORBİT- |
| + | LƏRİ —kosmik aparatların (KA) |
| + | hərəkət trayektoriyaları. Təbii mən- |
| + | pəli səma cisimlərinin orbitindən, |
| + | əsasən, aktiv Hissəsinin, yə”ni KA- |
| + | nın reaktiv mӱhərrik gӱcu ilə hə- |
| + | rəkət etdiyi Hissəsinin olması ilə |
| + | fərqlənir. Lakin S.k.o.o. dedikdə, |
| + | cox vaxt passiv ucuti hissəsi Qır |
| + | THB MyhəppHK Mutə TomiyManaH həpə- |
| + | kət) nəzərdə tutulur. . |
| + | A-nın hərəkəti gey cismi yaxın- |
| + | lıqında əz xarakterinə gərə aipaqrı- |
| + | dakı orbitlərə ayrılır: obyektin |
| + | yanından gecmə orbiti, peyk orbiti |
| + | və enmə (kəskin və ehmal) orbiti. KA |
| + | orbitləri qabaqcadan muəyyən edilib |
| + | hesablanır. Lakin muhərrik reji- |
| + | mi hesablanmınq rejimdən labud ola- |
| + | raq fərqləndiyi ucun qabaqcadan qə- |
| + | bul olunmuli variant tam dəqiq ye- |
| + | rinə yetirilmir və orbit arasıgə- |
| + | silmədən dəyipikliyə uqrayır. Buna |
| + | gərə də KA-nın gerunən hərəkətini |
| + | əlcmək və bu əlcmələrə əsasən real |
| + | orbit parametrlərini muəyyən etmək |
| + | lazım gəlir. Bu məqsədlə radiotex- |
| + | niki usullardan daha cox istifadə |
| + | olunur. Yerə yaxın KA-nın hərəkəti |
| + | isə, əlavə olaraq, KA-nın bucaq koor- |
| + | dinatlarını tə”yin etməyə imkan ve- |
| + | rən muppahidələr əsasında, habelə |
| + | lazer uzaqlıqelcənləri vasitəsi ilə |
| + | əlcul |
| + | |
| + | |
| + | SU yi LİFLƏR—təbii uzvi poli- |
| + | merlərdən (oduncaq sellulozu, pam- |
| + | bıq lifi, heyvan və bitki məniəli |
| + | |
| + | |
| + | zulallar və s.) hazırlanan kimyəvi |
| + | liflər, məs., viskoz lif, mis-ammon- |
| + | yak lifi, asetat lifləri, zulali |
| + | sun"i liflər. Hidrat sellulozdan iba- |
| + | rət olan viskoz və mis-ammonyak lar: |
| + | lərinə hidratsellulozli |
| + | |
| + | ləri də deyilir. Polimer məhlulu sap . |
| + | |
| + | |
| + | mapınının diametri 0),06—0,8 mm |
| + | olan depiklərindən (bax Filyer) ke- |
| + | cirilib (quru və yap usulla) e”mal |
| + | edilməklə toxuculuq və ya kord sapı, |
| + | ya da iptapel lifi pqəklində buraxı- |
| + | lır. Kigiyenik xassələrinin yuksək- |
| + | liyinə, ucuzluquna və xammal ehtiya- |
| + | tının bolluquna gərə istehsalı ar- |
| + | tırılır. S.l. sənaye ucun ilk dəfə |
| + | Fransada alınmıppdır (1891). |
| + | SUN”İ MAYALAMA — məməlilərdə |
| + | və quplarda xususi alətlərin kəməyi |
| + | ilə spermatozoidlərin dili fərdin |
| + | cinsiyyət orqapına yeridilməsi. Ba- |
| + | lıqlarda Sm. zamanı kurunu sperma |
| + | ilə qarıqldırıb inkubasiya. edirlər. |
| + | K.t. heyvanlarında S.m.-nın nəzəri |
| + | və praktiki əsaslarını ilk dəfə so- |
| + | vet alimi İ. İ. İvanov iləmiyidir. |
| + | S.m. qiymətli tərədicilərdən daha |
| + | geni istifadə etməyə və tez bir mud- |
| + | dətdə heyvanların cinsinin )AXIIBI- |
| + | lapdırılmasına imkan yaradan usul- |
| + | dur. S.m. zamanı erkək fərddən bir |
| + | dəfə alınan sperma ilə 10—20 və da- |
| + | ha cox dipi fərdi mayalamaq olur. |
| + | Bundan əlavə təbii cutləpqmə zamanı |
| + | yoluxan bir sıra xəstəliklərin (vib- |
| + | rioz, trixomonoz, infeksion vagi- |
| + | nit, brusellyoz və s.) qariqısını al- |
| + | maq ucun S.m. əhəmiyyətlidir. S.m. |
| + | dunyanın bir cox əlkələrində, əsasən, |
| + | qaramalda daha geniit, at və qoyunlar- |
| + | da az tətbiq olunur. |
| + | |
| + | S.m., əsasən, 5 mərhələdə aparılır: |
| + | erkək fərddən sperma alınması, |
| + | spermanın keyfiyyətinin yoxlanması, |
| + | onun duruldulması, mayalamaya qədər |
| + | saxlanması və dipi fərdin cinsiyyət |
| + | orqanına yeridilməsi. Son vaxtlar |
| + | spermanın ən apaqı temp-rda donduru- |
| + | lub uzun muddət saxlanması və sonra- |
| + | dan S.m.-da istifadə edilməsi iitin- |
| + | də beyuk nailiyyətlər əldə edilmiyn- |
| + | dir. SSRİ-də, o cumlədən Azərb.SSR- |
| + | də G.t. heyvanlarını S.m. planlı dəv- |
| + | lət tədbiridir. Bunu damazlıq ocaq- |
| + | ları və S.m. st.-ları həyata gecirir. |
| + | CYH”H RADİOAKTİVLİK—–sun"n |
| + | yolla alınmısi radioaktiv izotopla- |
| + | rın radioaktivliyi. S.r.-i İren və |
| + | Frederik Jolio-Kurilər kəpf et- |
| + | miiz (1934), 2141 -- 4Ne — Z0r İn |
| + | nӱvə reaksiyasından sun"i yolla alın- |
| + | Mblur fosfor izotopunun f-radioak- |
| + | tivliyin yeni novu olan pozitron ra- |
| + | dioaktivliyinə (I p — 2051-- 5 “- v) |
| + | MA/IHK OHTAYFYHY XKeCTƏpMHüNTp. C.p.- |
| + | in eyrənilməsi nəticəsində radioak- |
| + | tivliyin digər nevləri də tapılmıiq- |
| + | dır (bax Radioaktivlik). 2000-dən |
| + | cox radioaktiv izotopların təqr. 300 -u |
| + | təbii, qalanı isə muxtəlif nuvə reak- |
| + | siyalarından alınmıi sun"i radio- |
| + | aktiv izotoplardır. |
| + | |
| + | SUN”İ SECMƏ—hər hansı cinsdən, |
| + | yaxud sortdan və tasərrufat cəhətdən |
| + | daha qiymətli olan heyvan və bitkinin |
| + | yetipdirmə məqsədi ilə secilməsi. |
| + | S.s. terminini 1859 ildə C. Darvin |
| + | təklif etmiidir. S.s. Horobin və |
| + | metodiki olur. Kortəbii S.s. |
| + | anlayıntını 4. Darvin belə izah edir- |
| + | di, hələ ibtidai maldarlar və əkin- |
| + | cilər daha qiymətli Heyvan və bitki- |
| + | ləri qoruyub saxlamaqa, onlardan nə- |
| + | sil almaqa cəhd gəstərmiitlər. Nəsil- |
| + | dən-nəslə yaxtı heyvanların qorunub |
| + | saxlanması suru yetipdirməyə, Yaxtı |
| + | toxumun əkilməsi isə məhsulun da- |
| + | ha da artmasına səbəb olurdu. Orqa- |
| + | |
| + | |
| + | nizmlərin təsərrufat-faydalı xas- |
| + | sələrini gucləndirən, yaxud zərər- |
| + | li əlamətləri (insanın nəqteyi-nəzə- |
| + | rincə) zəiflədən butun mutasiyalar |
| + | cinsdə, ya da sortda avtomatik olaraq |
| + | dərinləpqmiil və yayılmımnqdır. Eyni |
| + | zamanda cins və sort ucun zərərli |
| + | meyllər az qiymətli fərdlərin elimi- |
| + | nasiyası erkexanlə aradan qaldırıl- |
| + | mıtldır. Kortəbii S.s. mexanizminə |
| + | və nəticələrinə gərə təbii. |
| + | yaxındır. |
| + | |
| + | Metodiki S.s.-dən 18 əsrin |
| + | 2-ci yarısından k.t.-nın intensivlən- |
| + | dirilməsi ilə əlaqədar Avropada is- |
| + | tifadə etməyə baplamımdlar. Kortəbii |
| + | S.s.-dən məqsədyənlu olması ilə fərq- |
| + | lənir. Metodiki S.s. kӱtləvi və fər- |
| + | di metodiki secmə ipəklində aparı- |
| + | lır. Fərdi metodiki secmə daha sə- |
| + | Məpəzn Hp, bu zaman hər bir valideyn |
| + | forması təkcə əzunəməxsus keyfiy- |
| + | yətinə gərə deyil, həm də bu keyfiy- |
| + | yətləri nəslə vermək qabiliyyətinə gə- |
| + | rə qiymətləndirilir. Bir qayda olaraq |
| + | cins (sort) əz formasını nə qədər |
| + | kəskin dəyittir və insanın tələbatına |
| + | yaxttı uyqunlatırsa, onun ətraf muhi- |
| + | tə uyqunlapması bir o qədər pis olur. |
| + | Buna gerə də orqanizmin optimal in- |
| + | kipafını tə”min etməklə biotexniki |
| + | tədbirlər vasitəsilə ev heyvanları və |
| + | becərilən bitkilər ucun sun”i yalpa- |
| + | yılil muhiti .. lazımdır: bu da |
| + | cinsin (sortun) fenotipdə genetik cə- |
| + | hətdən ona xas Olan xususiyyətlərini |
| + | daha tam aikara cıxarır və S.s.-nin |
| + | səmərəliliyini artırır. |
| + | SUN”İ TƏNƏFFUS—hava catıqi- |
| + | mazlıqında, yaxud tənəffus pozqun- |
| + | luqlarında tənəffus yollarına hava - |
| + | və ya oksigen yeritmə usulu. Normal |
| + | iləraitdə oksigen arkciyərlərə nəfəs |
| + | aldıqda daxil olur. Avciyərlərin tə- |
| + | |
| + | |
| + | secməyə |
| + | |
| + | |
| + | “bii ventilyasiyası pozulduqda (bə”zi |
| + | |
| + | |
| + | xəstəliklərdə, sudaboqulanlarda və s.) |
| + | traxeya intubasiyasından istifadə |
| + | edilir. S.t. əl ilə (qaz ehtiyatı olan |
| + | kisəni ritmik sıxmaqla) və xususi |
| + | aparatla aparılır. Əl ilə aparılan |
| + | S.t.-də nəfəsalma fəal, n rmə |
| + | isə qeyri-fəal olur. S.t.-un nisbətən |
| + | sadə usulları reanimasiyada tətbiq |
| + | |
| + | |
| + | Olu Ur. |
| + | |
| + | SUN”İ XƏZ—təbii xəzlərə oxtadı- |
| + | lan xovlu toxuculuq mə"mulatı: tri- |
| + | kotaj mapınlarında, toxuculuq dəz- |
| + | gahlarında və yapıtpdırma usulu |
| + | ilə hazırlanır. Təbii xəzlərə (su |
| + | samuru, dələ, yenot, tulku və s. xəz- |
| + | lərinə) oxpadılan parca S.x. və |
| + | uzunxovlu trikotaj S.x.-lər daha |
| + | KEHHUI yayılmımdır. S.x. əsasdan və |
| + | xovdan ibarətdir. S.x.-in rəngi, na- |
| + | xıtpplları, xovunun yerlətməsi de- |
| + | MƏK olar ki, tamamilə oxtadıldı- |
| + | qı təbii xəzdəki kimi olur. S.x.-in |
| + | əsası ucun pambıq, bə”zən də sintetin |
| + | saplardan, xov ucun isə muxtəlif |
| + | monosaplardan, yaxud kompleks polia- |
| + | mid və poliefir viskoz lifləri və |
| + | asetat liflərindən, uzunxovlu S.x.- |
| + | lərdə isə poliakrilnitpril liflə- |
| + | rindən istifadə edilir. Mӱxtəlif |
| + | rəngli və naxılplı S.x.-lər isteh- |
| + | sal edilir. S.x.-dən palto və digər |
| + | YCT geyimləri, papaq və s. tikiliypin- |
| + | də, həmcinin uzluk və astarlıq ma- |
| + | Co kimi istifadə edilir. |
| + | SUN”İ İYAN—uzərində altıbucaq- |
| + | lı dibciklər preslənmin nazik mum |
| + | ləvhələr. Cərcivəyə bərkidilib pə- |
| + | təyə qoyulan Sli. arı ilanları qur- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 106 |
| + | |
| + | |
| + | CYHHK |
| + | |
| + | |
| + | qusunda ara Divar hesab edilir, C.m. |
| + | zavod usulu ilə hazırlanır. Muasir |
| + | maptınların zırladıqı Si. ləv- |
| + | Hələrinin əlcusu (mm-lə) 410 x 260- |
| + | dır. 1 kq-da 14— 16 bu cur ləvhə olur. |
| + | Slp.-ın tətbiqi arıların ipini |
| + | sur"”ətləndirir və yungullətdirir: |
| + | arı ailələrinin məhsuldarlıqrını |
| + | yӱksəldir. |
| + | |
| + | SUNİK, Sisakan—Zaqafqaziyada |
| + | tarixi ərazi. Ermənistanla Arsax |
| + | arasında, Sevan gəlundən c.-da yerlə- |
| + | pən S. 12 vilayətdən ibarət idi. Al- |
| + | ban (Qafqaz) tarixcisi Movses Kalan- |
| + | katlının c Alban tarixiəz əsərində |
| + | cSunestanə kimi də adı cəkilir. Er- |
| + | mənistanın Roma və Sasanilər ara- |
| + | sında bəlutidurulməsindən (387) sonra |
| + | Albaniya, bə”zən də Atropatenadan ası- |
| + | lı vəziyyətə dupən S., muəyyən dəvr- |
| + | lərdə əz mustəqilliyini saxlaya bil- |
| + | mipdi. S. iqtisadi və siyasi cəhətdən |
| + | guclu olmupdur. Deyӱti zamanı təqr. |
| + | 20 min suvari cıxaran S.-lə Hətta |
| + | Parfiya Ariyqakiləri və Sasanilər də |
| + | hesablapır, Dərbənd kecidinin qorun- |
| + | ması S. feodallarına tapiırılır- |
| + | dı. Movses Kalankatlı və Stepanos |
| + | Orbelyan ilk alban həkmdarı Aranı |
| + | S.-lə baqlayırlar. Onların mə"luma- |
| + | |
| + | |
| + | tına gərə Parfiya həkmdarı Valar-. |
| + | |
| + | |
| + | pak 1 əsrdə “Sisakın nəslindən olan |
| + | Aranız Albaniyaya hakim tə"yin et- |
| + | mitpdi. S. hakimləri Əhəmənilərə, |
| + | eləcə də Ermənistana tabe olmamaq |
| + | siyasəti yurudurdulər. 5 əsrdən Ermə- |
| + | nistan mərzbanları S, knyazların- |
| + | dan tə"yin olunurdu. Sasanilər əley- |
| + | hinə 450—451 illər usyanı zamanı |
| + | S. knyazı Vasak İran tərəfinə kec- |
| + | di. 6 əsrdə S.-də nestorianlıq yayıl- |
| + | mıpdı. Bizans—İran muharibələri |
| + | Dəvrӱndə C. İran məevqeyində durur" |
| + | du. Kilsə-iyerarxiya cəhətdən S., ye- |
| + | piskopları alban katolikosları tə- |
| + | əbədi təsdiq olunurdu. 591 ildə |
| + | “DMƏHHCTaH İran və Bizans arasında |
| + | 2-ci dəfə bəlutpdurulərkən Ğ, Caca- |
| + | nilərin tabeliyində qaldı. Ərəb hu- |
| + | cumları ərəfəsində S. Arran və Gur- |
| + | custanın bir hissəsi ilə birlikdə |
| + | xəzərlər tərəfindən iptal olunmuni- |
| + | du. 654 ildə ərəblər S.-ə soxuldu. |
| + | Babək hərəkatı zamanı S. knyazı Va- |
| + | sak ərəblərə qaripı Babəkdən yardım |
| + | istədi. Ərəb qopununu məqlub edən |
| + | Babək Vasakın qızı ilə evləndi. |
| + | |
| + | 10 əsrin 2-ci yarısında S.,-də mər- |
| + | kəzi Qafan ip, olan Sunik carlıqı |
| + | təpəkkul tapdı. 12 əsrdə S.-i Səl- |
| + | cuqlar iptal etdi, |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: İstorin aqvan Moisel Kaqankat- |
| + | vapi, per. s arm., SPB, 1861, Adoni |
| + | .. Armenil v əpoxu KEOstiniana, SPB, |
| + | 1908: İstoril episkopa Sebeosa, per. s |
| + | arm., Erevan, 1939, FavstosBuzand, |
| + | İstorin Armenii, per. s arm., Erevan, |
| + | 1953, Trever K. V., Ocerki po istorii |
| + | i kulıture KavkazskoN Albanii, M.—L.., |
| + | |
| + | |
| + | 1959, Buniltov Z. M., Azerba |
| + | B vi —İX vv., B., 1965, klan |
| + | |
| + | |
| + | SUNGƏRVARI DƏMİR, dəmir |
| + | sӱngər i—bilavasitə dəmir fili- |
| + | zi və ya onun konsentratlarından alı- |
| + | nan parcalar ipəklində, yaxud tozvarı |
| + | məhsul, bu məqsədlə dəmir filizi |
| + | və ya onun konsentratındakı oksidlər |
| + | maye NIN ƏMƏLƏ GƏLMƏSİ temp-run- |
| + | dan apaqı temp-rda karbonla və ya |
| + | karbon oksidi ilə reduksiya edilir. |
| + | Alınan dəmirdə həllolmupi karbon və |
| + | qeyri-metal qatınqıqlar (boiy filiz |
| + | suxuru) olur. |
| + | |
| + | |
| + | SUNGƏRLƏR (RoqyEeqa) — onurqasız |
| + | heyvanlar tipi. 4 dəstədən ibarət bir |
| + | sinfi HD) var. S. coxhuceyrə- |
| + | li heyvanların ən primitiv numa- |
| + | yəndəsidir. Qipik S.-in bədəni qədəh |
| + | və silindriəkilli olub substrata |
| + | yapınmıtdır. S. ikiqatlı (xarici |
| + | qatı Yastı epitelidən və daxili qatı |
| + | xususi yaxalıq humeyrələrdən ibarət- |
| + | dir) heyvanlardır. ki qatın ara- |
| + | sında mezoqleya qatı var. Kanal sis- |
| + | teminin inkipafına və xoanositlərin |
| + | yerlətməsinə gərə S.-in qurululpunun |
| + | uc tipi ayırd edilir: askon, sikon və |
| + | leykon. 5000-dək nəvu var. Əksəriyyəti |
| + | oturaq həyat gecirir. 8000—850() m-dək |
| + | dərinlikdə rast gəlir. PTimal və Uzaq |
| + | ərq dənizlərində 300-dən cox, Qara |
| + | dənizdə 30, Azərb.SSR-in itirin sula- |
| + | rında 3, Xəzər dənizində 1 HƏBY MƏ"- |
| + | lumdur. Detrit, diatom yosunlar və |
| + | bakteriyalarla qidalanır. Əksəriyyə- |
| + | ti hermafroditdir. Təsərrӱfat kəhə- |
| + | miyyəti azdır. S.-dən təbabətdə və tex- |
| + | niki məqsədlər ucun istifadə olunur. |
| + | Ən qədimqalıqları Kembri dəvrundən |
| + | əvvəlki cəkuntulərdə rast gəlir, |
| + | SUNGU—tufəng, karabin, avtomat |
| + | və s. luləsinin aqız hissəsinə bər- |
| + | kidilən soyuq silah. 17 əsrdə Fran- |
| + | sada meydana cıxmındır. Sovet Si- |
| + | lahlı Quvvələrində bıcaq formalı |
| + | (avtomata, snayper tufənginə bərki- |
| + | dilən) və tiyəli (karabinə bərkidilən) |
| + | S.-lər var. |
| + | SMNNƏ (ər. =.—adət, ən”ənə, qanun)— |
| + | Məhəmməd peyeəmbər və onun kəlam- |
| + | ları haqqındakı hədisləri təpjkil |
| + | edən cmuqəddəs rəvayətlərə məcmusu, |
| + | sunnilik məzhəbipə etiqad edən mu- |
| + | səlmanların muqəddəs kitabları. |
| + | 7—9 əsrlərdə Məhəmmədin tərəfdar- |
| + | ları yaratmıllar. Muxtəlif Sa - |
| + | lərin və ictimai qrupların numayən- |
| + | dələri əz mənafelərini mudafiə |
| + | edən S.-lər UYDUrnutllar, 9—10 əsr- |
| + | lərdə on minlərlə hədis (din, əxlaq, |
| + | fiqh və s. uzrə) toplanaraq S. adı |
| + | ilə kulliyyatda təshih edilmiin- |
| + | dir. Ən mə”təbəri Buxarinin cƏl- |
| + | cami əs-səhihə kitabı (7275 Hədis- |
| + | dən ibarətdir) hesab olunur. |
| + | SUNNƏT—orlan utaqlarıpın təna- |
| + | sul uzvundə cərrahiyyə əməliyyatı apa- |
| + | rılması. S. adəti hələ ibtidai icma |
| + | qurulupunda orlan ulpaqları yetkin- |
| + | ləpərkən onları muxtəlif fiziki sı- |
| + | naqdan (aclıq, dəri cərtmə, sunnət, |
| + | diiplərin sındırılması və s.) gecir- |
| + | məklə mupayiət olunan adətlə əlaqə- |
| + | dar meydana gəlmitdir. Qədim misir- |
| + | lilər, həbəitlər və sami xalqları ara- |
| + | sında geniiy yayılmındı. Avstraliya, |
| + | Okeaniya və AFrikanın bir sıra xalq- |
| + | larında qalmındır. S. yəhudilərdə |
| + | dini mənsubiyyəti təsdiq edən ritual |
| + | (adətən utpaqın gӱnӱndə) kimi |
| + | icra olunur. Ərəblər arasında isla- |
| + | maqədərki bir cox adət kimi S, də |
| + | sonralar islam dinini qəbul etmipy |
| + | xalqlar arasında musəlmancılıq əla- |
| + | məti kimi yayılmındır. |
| + | |
| + | Əd. Lafarq P., Obrezanie, eqo |
| + | sopialınoe i reliqioznoe znacenie. Kri- |
| + | tika iudenskov reliqii, M., 1962, Keri- |
| + | movq. M., İPPariat i eqo sopialınoe su p- |
| + | nosth, M., 1978. |
| + | |
| + | SCUNNİ—sunnilik |
| + | qad edən mӱsəlman. |
| + | SUNNİLİK—islam dinində ən ge- |
| + | HHHI yayılmıtd ortodoksal təriqət. |
| + | 7—8 əsrlərdə Xilafət daxilində |
| + | gedən dini-siyasi mubarizə ipqəraitin- |
| + | |
| + | |
| + | — |
| + | |
| + | |
| + | məzhəbinə e”ti- |
| + | |
| + | |
| + | də meydana gəlmipt, 9 əsrdə tam forma- |
| + | latmıspdır. rk rın əksəriy- |
| + | yəti sunnidir. S. tərəfdarları Qu- |
| + | |
| + | anla yapatpı sunnənin də muqəddəsli- |
| + | kən ilk derd xəlifənin qanunili- |
| + | yini qəbul edirlər. S.-də musəlman |
| + | icmasının bacısı (imam-xəlifə) |
| + | məsələsinin həllində formal olaraq |
| + | cbutun icmanın razılıqız əsas getu- |
| + | rulur, iqiəlikdə isə yalnız Əli və |
| + | onun varislərinin imamlırı qanuni |
| + | sayılır. S.-in 4 məzhəbi vardır. 8 |
| + | əsrin sonu—9 əsrin əvvəllərində S.- |
| + | də şufilik, 18—19 əsrlərdə isə vəh- |
| + | Habilik cərəyanları “meydana gəldi. |
| + | 19—20 əsrlərdə S.-də islahatcılıq və |
| + | yenilətdirmə istiqaməti gӱcləndi. S.- |
| + | in mӱqəddəs mərkəzləri Məkkə və Mə- |
| + | dinə pəhərləridir. |
| + | |
| + | Əd. Belyayev Y. A., Musəlman tə- |
| + | riqətləri (tarixi ocerklər), B., 1958: |
| + | Masse A., İslam, B., 1964: Klimo- |
| + | vic L. M., İslam, M., 1965, Petru- |
| + | pevskiN İ. P., İslam v İrane v Uİ— |
| + | XV vv., L., 1966, Bartolıd V. V., |
| + | Rabotı po istorii islama i arabskoqo xa- |
| + | lifata, M.,.1966 (bax həmcinin İslam mə- |
| + | qaləsinin ədəbiyyatına). |
| + | |
| + | |
| + | SUPRƏK (Areqa)—taxıllar fəsi- |
| + | ləsindən birillik ot cinsi. Hund. |
| + | 100 sm-dək olur. Cicək qrupu daqınıq |
| + | supurgəcikdir. Dunyada və SSRİ-də 3, |
| + | o cumlədən Azərb.SSR-də 2 nəvu var. |
| + | Alaq bitkisidir. Nax.MSSR-də or- |
| + | ta S,, Talın r-nlarında aralı |
| + | S. cay və arx kənarında rast gəlir. |
| + | Y Utu anımı rəngə boyamaqda iplədilir. |
| + | SUPURGƏĞULU, qurucicək |
| + | (Helichrysum, Helipterum və s.)—mu- |
| + | rəkkəbcicəklilər fəsiləsindən bir |
| + | necə bitki cinsi. Coxillik ot və |
| + | yarımkoldur. Yarpaqları uzunsov ku- |
| + | rəkvarıdır. Cicəkləri ikicinsiyyət- |
| + | lidir. Odotu cinsi (Nehshqu- |
| + | sum) daha genin yayılmımpdır. Avro- |
| + | pa, Asiya, xususilə Cənubi Afrika |
| + | və Avstraliyanın isti və mulayim zo- |
| + | nalarında 500-dək, SSRİ-də 15, o cum- |
| + | lədən Azərb.SSR-də 9 nevu mə"lum- |
| + | dur. Bir cox novu dekorativ bitki |
| + | kimi istifadə olunur. Bə"zi nəvlə- |
| + | İNDƏN ƏD kisəsi və qaraciyər ilti- |
| + | habında ədqovucu maddə kimi isti- |
| + | ada edilir, | |
| + | CPURGƏOTU (Xeranthemum) — My- |
| + | rəkkəbcicəklilər fəsiləsindən biril- |
| + | LİK Ot cinsi. Yarpaqları tamkənar- |
| + | lı, bozumtul aq rəngdə, lanset for- |
| + | malıdır. Cicəkləri tək-tək ox ucun- |
| + | da Yerlətir. Dunyada 6—7 nəvu mə”- |
| + | lumdur. SSRİ-də 5, o cumlədən Azərb. |
| + | SR-də 4 nevu var. Daplı-cınqıllı |
| + | quru yamaclarda rast gəlir. Bəzək i1p- |
| + | lərində, sӱpurgə dӱzəltməkdə istifa- |
| + | DƏ Br |
| + | SURVƏ (Bay(uya)—dodaqcicəklilər fə- |
| + | siləsindən bitki cinsi. Coxillik və |
| + | birillik otlar və ya kolcuqlardır. |
| + | İkidodaqlı cicəkləri sunbul və ya su- |
| + | purgə cicək qrupuna oxtpayır. Toxumu |
| + | yumurtavarı, yaxud dəyirmidir. = |
| + | sən, tropik və subtropik əlkələrdə |
| + | 700, SSRİ-də quru daq yamaclarında |
| + | 80, o cumlədən Azərb.SSR-də 27 novu |
| + | bitir. S.-nin muxtəlif nəvlərindən |
| + | gӱlcuӱlukdə, ətriyyat sənayesində və |
| + | dərman bitkisi gimi istifadə edi- |
| + | lir. Ən cox yayılanı dərman S.- |
| + | sidir (5. oğHstpa1:6), bənəviyəyi ci- |
| + | cəkli Yarımkoldur. Yarpaqlarında |
| + | |
| + | |
| + | efir yarı, alkaloidlər və apqı mad- |
| + | dəsi var. ) arpaqlarından hazırlanan |
| + | cəvhər aqız bopluqunun, qırtlaqrın |
| + | |
| + | |
| + | SURMƏ GƏəBƏLƏKLƏRİ |
| + | |
| + | |
| + | 107 |
| + | |
| + | |
| + | — —— : | = 1 |
| + | |
| + | |
| + | xəstəliklərində buzutidurucu və il- |
| + | tihab əleyhinə dərman kimi istifadə |
| + | edilir.Ənbər S.-si (5. zeyaqea) cəh- |
| + | rayı-yasəməni, yaxud aq cicəkli bitki- |
| + | dir. Ukraynanın c.-unda, Krımda, |
| + | Orta Asiyada, Qafqazda, o cӱmlədən |
| + | Azərb.SSR-də bitir. Cicək qrupundan |
| + | farmakologiyada, qənnadı, likər və |
| + | tӱtӱn sənayesində iiplədilən efir ya- |
| + | qı alınır. Bə”zi nevləri dekorativ |
| + | bitkidir. |
| + | |
| + | CYP"ƏT (MexaHH Ka 2za)—həpəkə- |
| + | tin kinematik xarakteristikaların- |
| + | dan biri. Bərabərsur”ətli duzxətli |
| + | hərəkətdə C, yerdəyitmənin bu yerdə- |
| + | yiiməyə sərf olunan mӱddətə (() nis- |
| + | |
| + | — |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | — — |
| + | bətidir: o = 12 z A. İxtiyari hərə- |
| + | at |
| + | ə |
| + | — |
| + | neqtənin yerdəyiiməsi, q radius vek- |
| + | torudur). S. vektordur, hərəkət tra- |
| + | |
| + | |
| + | yektoriyasına toxunan istiqamətdə yə- |
| + | nəlir. İxtiyari dəyitənsur”ətli hə- |
| + | rəkətdə orta S. və ani S.-dən istifa- |
| + | də edilir. S.-in Dekart koordinat |
| + | sistemində oxlar uzrə toplananları |
| + | F ıdı dik üz oxlarla |
| + | xı” Vat? ov dını do | |
| + | əmələ gətirdiyi bucaqların kosinusu |
| + | “A |
| + | |
| + | |
| + | U i o ——–ihjs=j—e—==—= |
| + | rə S. o = V od) BB ə? dusturu ilə |
| + | hesablanır. |
| + | S., umumi halda, ixtiyari |
| + | sin zamana gərə dəyinnməsini |
| + | rən kəmiyyət kimi ipilənir. |
| + | SUR”ƏTLƏR QUTUSU —aparan valın |
| + | fırlanma tezliyi sabit olduqda etur- |
| + | mə nisbətini dəyiiqmək Yolu ilə apa- |
| + | rılan valın fırlanma tezliyini də- |
| + | yitidirmək ucun iplədilən coxbəndli |
| + | mexanizm. Ayrıca bir gəvdədə (qutu- |
| + | da) və ya digər mexanizmlərlə birlik- |
| + | də umumi gəvdədə yerlətdirilmiinl |
| + | ditili əturuculərdən ibarətdir. 4S.q.ə |
| + | termini ilə yanapı əturuculər 2//tpu/- |
| + | şu (məs., avtomobilin aparan təkərlə- |
| + | rinin intiqalına daxil olan mexanizm |
| + | ucun) termini də ipilədilir. |
| + | SUR"ƏTLİ YAZI —təsərrufat, inzi- |
| + | bati və diplomatik karguӱzarlıqla əla- |
| + | qədar yazı prosesini sur”ətləndirmək |
| + | ucun yaradılmın kursiv iyəkilli əl |
| + | yazısı (bax Kursiv, 2-ci mə"nada), |
| + | SUR"ƏTLİ KİNOӦCƏKMƏ—saniyədə |
| + | 64—300 kadr tezliklə kinocəkmə, kino |
| + | plyongasını fasiləli hərəkət etdirən |
| + | mexanizmləri olan kino aparatları |
| + | ilə cəkilir. Standart tezlikli (24 |
| + | kadr|san) kinocəkmə ilə muqayisədə |
| + | S.k. vahid zaman ərzində cəkilən o6- |
| + | yektin daha cox Hərəkət Dazalarını |
| + | qeyd etməyə imkan verir. S.k. ilə cə- |
| + | gilən sujet ekranda standart proyek- |
| + | siya tezliyi ilə numayiiq etdirildik- |
| + | də real obyektin hərəkəti yavapıdıl- |
| + | mııtp tempdə canlandırılır. S.k.-dən |
| + | muxtəlif filmlərin Yaradılması pro- |
| + | sesində, məs., maketdən kipo cəkdikdə |
| + | maketin hərəkət edən elementlərinin |
| + | (su, tustu və s.) sur"ətini cəkilən |
| + | səhnənin xətti miqyasları ilə uzlai1- |
| + | dırmaq lazım gəldikdə, hərəkətin ya- |
| + | vapıdılması effektipi əldə etmək |
| + | məqsədi ilə və s. hallarda istifadə |
| + | edilir. S.k. o qədər də beyuk olmayan |
| + | sur”ətlə bayi iri hadisə və proses- |
| + | ləri (insan və heyvan hərəkətlərini, |
| + | |
| + | |
| + | F |
| + | , —-dir. Toplananlarına gə- |
| + | o |
| + | |
| + | |
| + | prose- |
| + | gestə- |
| + | |
| + | |
| + | mapın və mexanizm ipini və C.-HH) |
| + | təlqiq etməyə kemək edir. |
| + | SCRİX (2aqq:sh)—İsvecrədə Surix |
| + | gəlu və Limmat cayı sahilində HTƏ- |
| + | hər. Surix kantonunun inz.m. Əh. 380 |
| + | min (1982, iqəhərətrafı ilə 720 min). |
| + | Nəql. qovpaqı, gəmi dayanacarı. Əl- |
| + | kənin beyuk sənaye, ticarət və maliy- |
| + | yə mərkəzi. Mapınqayırma və metal |
| + | e”malı, kimya, toxuculuq, tikit, ka- |
| + | qız, poliqrafiya sənayesi: un-t, po- |
| + | litexnik məktəb, beynəlxal1 munasi- |
| + | bətlər in-tu, muzeylər, beynəlxalq |
| + | aeroport (Klotendə) var. Kelt-alman |
| + | yapayıni yeri Turikumun əsasında ya- |
| + | ranmındır. əhər kimi 929 ildən |
| + | mə”lumdur. 19 əsr—20 əsrin əvvəlində |
| + | inqilabi muhacirət (o cӱmlədən rus- |
| + | ların) mərkəzlərindən biri olmup1- |
| + | dur. 1916 ilin fevralından 1917 |
| + | ilin martınadək V. İ. Lenin S.-də |
| + | yapamıtidır. Me"marlıq abidələri: |
| + | Qrosmunster (12—15 əsrlər) v Frau- |
| + | munster (13—14 əsrlər) roman-qotik |
| + | kilsələri, Vasserkirxe qotik kilsəsi |
| + | (1479—84), ratua (1694—98), gildiya |
| + | evləri (17—18 əsrlər). 19 əsrdə S.-də |
| + | neoklassik və neorenessans ӱslublu bi- |
| + | nalar ustun olmutdur. 20 əsrdə S. |
| + | muasir İsvecrə me”marlıqı və ipə- |
| + | hərsalma sənətində mӱtərəqqi istiqa- |
| + | mətin mərkəzlərindən biridir. |
| + | CYPHX KƏRY (Taqqeshzee)— İsvec- |
| + | rədə gel. Qədim buzlaq cəkəkliyində |
| + | 406 m Hund.-dədir. Uz. 40 km, eni 1— |
| + | 4 km, sah. 68,5 km, dərinliyi 143 m-ə |
| + | qədərdir. Gəmiciliyə yararlıdır. Ba- |
| + | lıqcılıq inkipaf etmiidir. Ku- |
| + | rott var. Surix 11. gəlun 1İm.-q, sa- |
| + | ilindədir. |
| + | SURGUQOLU—carxqolu-surungəc me- |
| + | xanizminin detalı, porienin və ya |
| + | malqoın surungəcinin irəli-geri Hərə |
| + | kətini dirsəkli valın fırlanma hə- |
| + | rəkətinə cevirmək ucundur. S.-nun |
| + | dirsəkli vala birləqidirilən Hissəsi |
| + | carxqolu bailıqı, mӱqabil (əks) his- |
| + | səsi isə porien (və ya surungəc) ba1- |
| + | lıqı adlanır. |
| + | SURGUN VƏ KƏCCURTMƏ—sovet ci- |
| + | nayət huququna gərə cinayət cəzası |
| + | nəvləri. Surgun məhkumu yappa- |
| + | dıqı yerindən uzaqla:idırmaqla Hekm- |
| + | də gestərilmiiy muəyyən yerdə məcburi |
| + | qaydada məskun etməkdir. Azərb.SSR |
| + | cinayət qanunvericiliyinə gərə surgu- |
| + | nun mӱddəti 2 ildən 5 ilə qədərdir. |
| + | Əlavə cəza tədbiri kimi surgun yal- |
| + | nız qanunda xususi gəstərilmi hal- |
| + | larda tətbiq edilə bilər. Surgun 18 |
| + | yappına catmamınlar, hamilə qadın- |
| + | lar və himayəsində 18 yapınadək upla- |
| + | qı olan qadınlar barəsində tətbiq |
| + | edilmir. Surgun cəkən ipəxslərin ii |
| + | iqəranti əmək qanunvericiliyi ilə ni- |
| + | zamlanır. Surgun muddətindəki ii |
| + | vaxtı ӱmumi əmək stajına və ixtisas |
| + | uzrə əmək stajına daxil edilir. |
| + | . Kəcurtmə—1) məhkumu muəy- |
| + | yən yerlərdə yapamasını qadaran et- |
| + | məklə yapadıqı yerini uzaqlapdır- |
| + | maq. Sovet cinayət huququnda kəcurt- |
| + | mə həm əsas, həm də əlavə cəza kimi tət- |
| + | biq olunur. Azərb.SSR cinayət qanun- |
| + | vericiliyinə gərə KƏHYDTMƏHHH muӱd- |
| + | dəti 1 ildən 5 ilə qədərdir. Kecurt- |
| + | mədən boyun qacırma kəcurtmənin cə- |
| + | gilməmiiy mӱddətinin surgun ilə əvəz |
| + | olunmasına səbəb olur. SSRİ-də kə- |
| + | curtmə cəza nəvu kimi nadir hallar- |
| + | da tətbiq edilir. |
| + | |
| + | 2) Səlahiyyətli hakimiyyət orqanla- |
| + | rı tərəfindən əcnəbilərin elkədən, |
| + | |
| + | |
| + | yaxud onun hər hansı bir ərazisindən |
| + | məcburi uzaqlaqidırılması, həmin əl- |
| + | kənin ərazisinə gəlməsinə icazə ve- |
| + | rilməməsi. Muharibə zamanı xarici |
| + | vətəndatilar (dutimən devlətin yaxud |
| + | onun muttəfiqlərinin vətəndatları) |
| + | kutləvi ipəkildə kecurulur. |
| + | Kapitalist əlkələrində gecurtmə |
| + | cox zaman cxopagəlməzə xarici vətən- |
| + | dailara qaripı repressiya (cəza təd- |
| + | biri) xarakteri alır. |
| + | SURMƏ—muxtəlif bitkilərdə surmə |
| + | gəbələklərinin tərətdiyi cox yayıl- |
| + | mıit xəstəlik. Ən cox taxılları, həm- |
| + | cinin zanbaqcicəklilər, qərənfilci- |
| + | cəklilər, cətircicəklilər, xailxa1- |
| + | kimilər və qırxbuqum fəsiləsinə aid |
| + | bitkiləri zədələyərək bitki orqanla- |
| + | rının bir Hissəsini və ya onu butun- |
| + | luklə zədələyərək xəstələndirir. Sur- |
| + | mə gəbələkləri ixtisaslaimıiy para- |
| + | zitlərdir: onların bu və ya bapqa nə- |
| + | vu muəyyən bitkiyə uyqunlaparaq an- |
| + | caq onu zədələyir. Ən cox zərərverən |
| + | nevləri ataqıdakılardır: bueda və |
| + | vələmirin bərk S.-si, arpanın dail |
| + | S.-si və covdarın bərk S.-si, butda, |
| + | arpa, darı, covdar və qarqıdalının |
| + | toz S.-si, buqda və vələmirin gəvdə |
| + | S.-si, qarqıdalının qovuqlu C.-CH. |
| + | Soqanın S.-si genii yayılmın |
| + | xəstəlik olub, cox vaxt gey soqanı |
| + | məhv edir. Azərb.SSR-də S. xəstəlik- |
| + | ləri duzənlik zonasından baiylayaraq |
| + | yuksək dar zonasına qədər geniiy ya- |
| + | yılmındır. Mu barizətədbir- |
| + | ləri: xəstəliyədavamlı sortlar ək- |
| + | mək, aqrotexniki tədbirlərə əməl et- |
| + | mək. Surmə sporları ilə yoluxmuni |
| + | toxum materialını səpindən qabaq dər- |
| + | manlamaq. |
| + | SURMƏ (turkcə zaqqppe)—stibium ele- |
| + | mentinin gukurdlə birlətməsi, 5 H.5.. |
| + | Təbii mineralı stibnit və ya antimo- |
| + | nit adlanır (bax Stibium filizlə- |
| + | ri). S. cox qədimdən mə”lumdur. İPPərq |
| + | əlkələrində eramızdan təqr. il |
| + | əvvəl qab-qacaq hazırlanmasında isti- |
| + | danə edilmiidir. Misirdə hələ e.ə. |
| + | 19 əsrdə S. toz ovuntusu halında qaip |
| + | və kiprikləri qaraltmaq ucun kosme- |
| + | tik maddə kimi iilədilmitdir. S.- |
| + | dən həmcinin, qalaycılıq, zərgərlik |
| + | və s.-də, mətbəə piriftlərinin hazır- |
| + | lanmasında genit istifadə olunur. |
| + | Azərb.-da xalq arasında S. gəz qapaq- |
| + | larında yara, iti, habelə dəri xəstə- |
| + | likləri, yanıq və s. mualicəsində |
| + | nilədilir. |
| + | CYPMƏ KƏBƏHTƏKnƏPH (üUstilagi- |
| + | payev)—bazidili gəbələklər sırası. |
| + | Cicəgli bitkilərdə surmə xəstəliyi |
| + | terədirlər. sən, taxıl bitki- |
| + | lərini zədələyərək k.t.-na beyuӱk zə- |
| + | rər vururlar. 42 cinsi (700-dək ne- |
| + | vu), o cumlədən Azərb.SSR-də 9 cin- |
| + | si (79 nəvu) mə”lumdur. S.g. dunyanın |
| + | hər yerində geni yayılmınddır. S.g.- |
| + | nin sporları xlamidospo |
| + | adlanır: cicək, yarpaq, gəvdə və bə - |
| + | zən geklərdə əmələ gəlin. Bitkinin |
| + | xlamidospor əmələ gələn hissəsi par- |
| + | calanır və cox vaxt bu hissələr kə- |
| + | murləpmii “və hislə əertulmuti kimi |
| + | gerunur. S.g. cucərməsinə gərə ə- |
| + | siləyə bəlunur: ustilaginalar (1Y5- |
| + | I1arypaseae) və tilletiyalar (T:Pen- |
| + | aseae). S.g.-nin inkipaf mərhələsi |
| + | haploid (bazidiya və bazidosporlar) |
| + | və diploid (hiflər və xlamidospor- |
| + | lar) fazalarının nəvbələtqməsindən |
| + | ibarətdir. Diploid faza əsas olub |
| + | bazidosporların birlətməsindən bai- |
| + | |
| + | |
| + | FDE NA AR a mı tə : | |
| + | |
| + | |
| + | 108 |
| + | |
| + | |
| + | SURPRİZ |
| + | |
| + | |
| + | layır və xlamidosporlarda nӱvələrin |
| + | reduksion bəlunməsi ilə qurtarır. |
| + | SURPRİZ (fr. ziqrq/ze)—gezlənilmə- |
| + | dən edilmit yaxıtılıq, xopiq xəbər və |
| + | ya səz, geəzlənilməz hədiyyə və s. |
| + | |
| + | SURREALİZM (fr. surreralisme — |
| + | realizmin fovqu)—20 əsr bədii mə- |
| + | dəniyyətində avanqardist cərəyan: 20- |
| + | ci illərdə Fransada tətpəkkul tap- |
| + | mıtpidır. Yazıcılardan G. Apolli- |
| + | ner (4“S.ə terminini də ilk dəfə o |
| + | iplətmipdir), L. Araqon, P. Eluar, |
| + | R. Desnos və 6., rəssamlardan M. Ernst, |
| + | P. Rua, A. Masson, M. Dutpan, S. Da- |
| + | li, İ. Tangi və ö., kinematoqrafcı- |
| + | |
| + | |
| + | lardan L. Bunyuel və J. Dulak S.- |
| + | in banilərindəndirlər. Surrealist- |
| + | lər instinktləri, xəstə əhvali-ruhiy- |
| + | yəni, sayıqlama, dəhttətli qarabasma |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | S. Dali. FVətəndam muharibəsinin qa- |
| + | baqcadan hiss edilməsiə?. 1936. İncəsənət |
| + | muzeyi. Filadelfiya. ABİ1. |
| + | |
| + | |
| + | və eybəcər re”yaları bədii yaradıcı- |
| + | lıqın baitlıca mənbəyi və estetik |
| + | prinsipi sayırdılar. S.-in əsasını |
| + | qoyanlardan birinin fikrincə cru- |
| + | hi xəstələr əsl surrealistlərdirə. |
| + | Surrealistlər dunyaya qarma-qarınıq |
| + | hadisələr meydanı kimi baxır, hadi- |
| + | sələr arasındakı məntiqi baqlılıqrı |
| + | subyektiv assosiasiyalarla əvəz edir- |
| + | dilər. 30-cu illərdə ədəbiyyatda |
| + | tənəzzulə urramıt, L. Araqon, P. Elu- |
| + | ar və ondan uzaqlaqimıtdılar. |
| + | 1940-cı illərin əvvəllərindən S.-in |
| + | mərkəzi ABİT iz A. BperoH, M. |
| + | Hyman, C. Hans, H. TaHkH Bə Ö. eyp- |
| + | realistlər buraya kəcmutdulər. |
| + | |
| + | ƏƏ: Auanpeen /l Q., Siorrealizm, |
| + | M., 1972, Kanrepena T., Dadaizm |
| + | i skərrealizm, v kn.: Modernizm. Analiz |
| + | n kritika osnovnıx napravleniV, M., |
| + | 980. |
| + | |
| + | |
| + | SURTKU YARELARI—maipın, mexa- |
| + | niam, muhərrik, sənayə avadanlıqı, |
| + | cihaz və s.-nin surtunən Hissələrini |
| + | yaqlamaq ucun iplədilən neft yarla- |
| + | rı və sintetik yaqlar. Əsas S.y. bun- |
| + | lardır: a) daxili yanma muhərriklə- |
| + | ri ucun motor yarları, aziasiya Yar- |
| + | ları, avtotraktor yaqları (avtol), di- |
| + | zel yaqları: b) sənays avadanlırı. və |
| + | cihazlar ucun sənaye yaqları, cihaz |
| + | Tar napvı, B) beyuk yuk altında ipilə- |
| + | yən mexanizmlər ucun transmissiya |
| + | yarqları: q) poripenli buxar maınla- |
| + | rı ucun silindr yarları: e) buxar və |
| + | su turbinləri ucun turbin yarları:|: |
| + | d) hava kompressorları və soyuducu |
| + | mapınlar ucun kompressor yarqları |
| + | |
| + | |
| + | və s. Bax həmcinin Konsistent sӱrt- |
| + | ku yaqları, Surtku materialları. |
| + | SURTKU MATERİALLARI—yatla- |
| + | Yıcı tə”"sirə malik olan maddələr. |
| + | Mapın və cihazların, həmcinin təz- |
| + | Yiq altında itiləyən metalların sur- |
| + | tunən hissələrini yaqlamaq ucun i11- |
| + | lədilir. Texnikada neftdən alınan |
| + | maye yaqlar (bax Neft yaqları), sin- |
| + | tetik yaqlar, bərk maddələr (qrafit, |
| + | molibden-sulfid, muxtəlif polimer- |
| + | lər), qazaoxtar maddələr (hava, kar- |
| + | bohidrogen buxarları, metanın halo- |
| + | genli teərəmələri) və həmcinin səthi |
| + | aktiv maddələr (sabun, qliserin) S.m. |
| + | kimi itlədilir. S.m. aqreqat halın- |
| + | dan, xassə və tətbiq sahəsindən asılı |
| + | olaraq muxtəlif nəv və qruplara bə- |
| + | lunur. Muasir mapqın və cihazlarda |
| + | iplədilən S.m.-nın istismar xassə- |
| + | lərini yaxtılaqidırmaq ucun xususi |
| + | atpqarlardan istifadə edilir. |
| + | SURTMƏ— yerli qan dəvranına tə”- |
| + | sir edən mualicə usulu. Muxtəlif |
| + | məlhəmlər, maye dərmanlar, yodlu, |
| + | spirtli məhlullar lazım olan na- |
| + | hiyəyə surtulur və masaj edilir. Bu |
| + | zaman yerli qan devranı sur"ətlənir, |
| + | fəal hiperemiya bali verir: aqrılar, |
| + | spazmlar azalır, iltihabi proses |
| + | sorulur. Yerlm qan dəvranının poz- |
| + | qunluqunda, əzələ-sinir aqrıların- |
| + | da və s. xəstəliklərdə tətbiq edilir. |
| + | SURTMƏ DƏZGAHI—yastı və si- |
| + | lindrik səthlərin nazik tamamlama |
| + | e”malı ucun metalkəsmə dəzgahı. |
| + | Əməliyyat ӱzəri cilalayıcı və ya ta- |
| + | mamlayıcı materiallarla ərtulən |
| + | surtuc ə kəməyi ilə aparı- |
| + | lır. Phaquli S.d. (xarici səthlərin |
| + | e”malı ucun) və ӱfuqi S.d. (həm xa- |
| + | rici, həm də daxili səthlər ucun) |
| + | məvcuddur. S.d. 14-dək təmizlik sip- |
| + | inə uyqun səth almaqa imkan verir, |
| + | CRTUMNMƏ — toxunan cisimlərin |
| + | nisbi yerdəyiiməsi və ya cismin mux- |
| + | təlif hissələrinin bir-birinə nisbə- |
| + | tən yerdəyinməsi zamanı yaranan me- |
| + | xaniki mӱqavimət. Birinci halda S, |
| + | karici S., ikinci halda isə d a- |
| + | kili S., adlanır. Toxunan cisim- |
| + | lər bir-birinə nisbətən sukunətdə |
| + | olduqda yaranan S.-yəsukunət S.- |
| + | si, hərəkətdə olduqda isə kinematik |
| + | S. deyilir. Hərəkət novundən asılı |
| + | olaraq sӱruqimə və diyirlənmə S.-si |
| + | məvcuddur. Bunlar muvafiq olaraq |
| + | suğunət, surulimə və diyirlənmə S, |
| + | quvvələri ilə xarakterizə olunur. |
| + | S. quvvələri hərəkət istiqamətinin |
| + | əksinə yeənələn və elastik quvvələr |
| + | kimi elektromaqnit təbiətli quvvə- |
| + | lərdir. S. quvvələrinin əsasını to- |
| + | xunan cisimlərin molekullararası |
| + | elektrik qariyılıqlı tə"siri təgil |
| + | edir. Sukunət S. quvpəsinin maks. qiy- |
| + | MƏTİ, ƏDƏDİ QİYMƏTCƏ cismi sukunət |
| + | halından cıxaran qupvəyə bərabər- |
| + | dir. Xarici quvvə hərəkət nəticəsin- |
| + | də meydana cıxan S. quvpəsiti taraz- |
| + | lampdırdıqda cisim duzxətli bəra- |
| + | bərsur"ətli hərəkət edir. Quru səth- |
| + | lər arasında surutimə S.-si halın- |
| + | da yaranan S. quvvəsi (R.) bu səthlə- |
| + | rin kələ-keturluyundəi, nisbi sur"- |
| + | ətlərindən və səthləri bir-birinə |
| + | sıxan quvvənin normal toplananın- |
| + | dan (M,) asılıdır. Muçəyyən dəqiq- |
| + | |
| + | |
| + | liklə S. quvvəsi E, =jX dusturu ilə |
| + | |
| + | |
| + | ifadə olunur (x—S. əmsalı adlanır). |
| + | Təbiətdə və texnikada S. həm fayda- |
| + | lı, Həm də zərərli olur. S. maın |
| + | |
| + | |
| + | və mӱhərriklərdə tərpənən hissələ- |
| + | rin hərəkətə gəlməsinə, tə”sirin mux- |
| + | təlif usullarla bir hissədən o bi- |
| + | ri hissəyə əturulməsinə və s.-yə im- |
| + | kan yaradır. Digər tərəfdən, matı- |
| + | nın Hərəkətdə olan Hissələri S. nə- |
| + | ticəsində qızır, apınır və sıra- |
| + | dan cıxır. S.-ni azaltmaq ucun to- |
| + | xunan hissələrin səthləri cilalanır |
| + | və onların arasına surtku yaqları |
| + | cəkilir. Texnikada diyircəkli və |
| + | kӱurəcikli yastıqların genit tətbi- |
| + | qi diyirlənmə S. quvvəsinin surun- |
| + | mə sӱrtӱnmə quvvəsindən xeyli az ol- |
| + | ması ilə əlaqədardır. |
| + | SURTUNMƏ ƏMSALI — surtuӱnmə |
| + | quvvəsinin (R)təzyiq quvvəsinə (M)olan |
| + | nisbəti: i=R/C. S.ə, surtunən cisim- |
| + | lərin materialından, onların səth- |
| + | ləripin necə e"mal olunmasından və |
| + | təmizlənməsindən asılıdır. |
| + | CYPYPM (?—?2)—Azərb. pqairi (15 |
| + | əsrin sonu — 16 əsrin 1-ci rubu). |
| + | İsmayıl Xətai sarayına yaxın |
| + | olmutldur. Təzkirələrdə divanı oldu- |
| + | qu qeyd edilir. Bəzi ppe”rləri Resp. |
| + | Əlyazmalar Fondunda muhafizə olu- |
| + | nur: 10-a qədər ppe”ri isə turk alimi |
| + | . Ergunun cBektati tpairləri və |
| + | nəfəsləri antologiyasına salınmın- |
| + | dır. S. orijinal sənətkarlıq uslubu- |
| + | na malik bir ipair, hurufiliyin |
| + | təbliratcılarından olmupidur. Nəsi- |
| + | minin iste"dadlı davamcısı və opun |
| + | irsinin varisi kimi tanınmıtdır. |
| + | Aptiqanə qəzəlləri də var. S. ezundən |
| + | sonrakı ipairlərin yaradıcılırqına |
| + | tə"sir gəstərmitidir: M. Fuzuli onun |
| + | 3 qəzəlinə nəzirə yazmıpdır, Sultan |
| + | Səlim Təbrizi tutduqdan sonra Turki- |
| + | Yəyə getməyə məcbur olmutt, orada da |
| + | əlmutdur. |
| + | |
| + | Ədə Araslı H., Bəyçk Azərbay- |
| + | can pairi Fuzuli, B., 1958: Azərbaycan |
| + | ədebiyyatı tarixi, 3 cilddə, c. 1, B., 1960, |
| + | Kulizade Z., Xurufizm i eqo pred- |
| + | staviteli v Azerbabdjane, B., 1970, |
| + | |
| + | |
| + | SURU — 1) Davranılında qaritı- |
| + | lıqlı əlaqə olan, bir nəvə mənsu |
| + | məməlilər qrupusz yə”ni muəyyən vaxt- |
| + | da eyni cur davranan, cox vaxt fəal- |
| + | lıq ritmi eyni olan (məs., balinala- |
| + | rın eyni vaxtda suyun uzunə cıxma- |
| + | sı) və vahid hərəkət istiqamətinə ma- |
| + | lik heyvanlar. S. yaratmaq balina- |
| + | kimilər, cut və təkdırnaqlılar, Mey- |
| + | munlar ucun daha cox xarakterikdir. |
| + | S.-nun tərkibi və boyukluyu AƏİHH" |
| + | kəndir. Ədəbiyyatda 4S.əv termipi DA- |
| + | ha gepniti mə”nada bir cox heyvanın |
| + | |
| + | |
| + | bir yerə toplanmasına aid edilir. |
| + | Məs., cəyirtkə S.-su, balıq S.-su. 2) |
| + | Ayrı-ayrı təsərrufatlarda saxlan- |
| + | |
| + | |
| + | maq, kegəldilmək və otarılmaq çcun |
| + | formalatmıln heyvan qrupu. lik |
| + | istiqamətli qaramal S.-su (naxır), |
| + | qoyun S.-su və at S.-su (ilxı) və s. |
| + | olur. 3) əz ba. eyni cinsdən |
| + | olan heyvanların umumi miqdarı. O-- |
| + | nun beyukluyu, tərkibi və bu tərgib- |
| + | dən ibarət olan qrupların munasibə- |
| + | tinin dəyinməsi təsərrufatın qariyı- |
| + | Ya qoyduru tələbatdap asılıdır. |
| + | |
| + | CYPYHƏHnƏP, reptililər |
| + | (Keri yha)—onurqalı heyvanlar sin- |
| + | fi. Muasir S. onurqalı heyvanların |
| + | Mezozoy erasında nisbətən geniiy in - |
| + | kipaf etmiti qrupudur. S.-in əksə- |
| + | riyyəti Tabatir dovrunun sonunda |
| + | məhv olmutdur. Suda-quruda YaiYa- |
| + | yap qədim əcdadlarından fərqli ola- |
| + | raq quruda coxalıb inkipaf et- |
| + | məyə uytunlapan ilk quru onurralı - |
| + | |
| + | |
| + | SURİİMƏLƏR | | |
| + | |
| + | |
| + | larıdır. S. qzulalla (sarı ilə) zən- |
| + | gin, ə. rypyMarnan Myhadbu3aə edən, |
| + | atmosfer havası ilə əlaqə yarada bi: |
| + | lən məhkəm pərdəli iri yumurta qo- |
| + | yurlar. S.-in embrionları ucun (həm- |
| + | cinin quplar və məməlilər) rutpeym |
| + | pərdəsi, o cӱmlədən amnion xarakte- |
| + | rikdir. Buna gərə də S.-i qupplar və |
| + | məməlilərlə birlikdə ali onurralı- |
| + | lar srupuna—amniotlara aid edir- |
| + | lər. S.-in beyni az inkipaf etmipi- |
| + | dir, qan devranı qarınlıqdır, bədən |
| + | temp-ru dəyipjkəndir, əksəriyyətinin |
| + | dərisi vəzisizdir, qərni pulcuqlar- |
| + | la ertuludur, skeleti sumuklətimiii- |
| + | |
| + | |
| + | dir. Muasir S.-in kəlləsi bir pey- |
| + | sər cıxıntısı ilə onurraya birlə- |
| + | ptir. Ən beyin və beyincik yaxiqı in- |
| + | |
| + | |
| + | kipaf etmipdir. Suda-quruda yala- |
| + | yanlara nisbətən tənəffus orqanla- |
| + | rı yaxtlı inkipaf etmittdir. Ypə- |
| + | yi uckameralıdır. |
| + | |
| + | S.-in əksəriyyəti torpaqustu həyat |
| + | kecirir. Dəyipnkən bədən temp-ru 8— |
| + | 62S-yə enəndə hərəkətdən qalırlar. |
| + | 40*S-dək istiyə davamlıdırlar. S,- |
| + | in coxu heyvani qida ilə qidalanır- |
| + | lar, S.-in əksəriyyəti yumurta qoymaq- |
| + | la coxalır, bə”ziləri yumurtadiri- |
| + | doqan, yaxud diridorandır. İnkuba- |
| + | siya devru 1—2 aydan bir ilə qədər |
| + | və Daha cox olur. Bə”zi gərtəngkələ- |
| + | lərə partenogenez xasdır. Bir qayda |
| + | olaraq muasir S. nəsil qayrısına qal- |
| + | mır. Muasir S.-in 4 dəstəyə (pulcuqlu- |
| + | lar, tısbaqalar, timsahlar və dimdik- |
| + | |
| + | |
| + | batplılar) mənsub 6500-dən cox nəvu: |
| + | |
| + | |
| + | mə”qlumdur. SSRİ-də pulcuqlular və |
| + | tısbaqalar. dəstəsi yayılmıtqdır. | |
| + | S.-in əcdadının (qazıntı halında |
| + | tapılmız nəvlərinin) kӱtlə və əlcu- |
| + | su olduqca nəhəng olmutdur. Azərb. |
| + | SSR-də Mingəcevir, Eldar Duzu və |
| + | Binəqədi qazıntılarında yalnız |
| + | muasir S.-in nəvmuxtəliflikləri |
| + | apkar edilmiidir. * |
| + | S.-in təcrubi əhəmiyyəti beyuk- |
| + | dur. Onlar təbiətdə qiymətli ov hey- |
| + | vanları ucun yemdirlər. Timsahla- |
| + | rın, iri ilanların və gərtənkələ- |
| + | lərin dərisindən cemodan, portfel, |
| + | |
| + | |
| + | = |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | vi |
| + | |
| + | |
| + | mi. |
| + | |
| + | |
| + | FL: |
| + | |
| + | |
| + | Quti 1—KYPSƏ: |
| + | |
| + | |
| + | 2—boz gekkon, 3—hatteriya (tuatara): |
| + | |
| + | |
| + | ӧz varan: 6—bataqlıq tısbatası, 7—yaptılqarın |
| + | |
| + | |
| + | ayaqqabı və s. hazırlanır. Bəzi tıs- |
| + | batqaların əti və yumurtası, bə”zi |
| + | tropik əlkələrdə timsah, varan, iqua- |
| + | na və digər iri gərtəngələlərin və |
| + | s. əti yeyilir. Kərtənkələlərin ək- |
| + | səriyyəti cuculəri, bir cox ilanlar |
| + | isə zərərli gəmiriciləri məhv et- |
| + | diyinə gərə əhəmiyyətlidir. Bir cox |
| + | ilan nəvlərinin zəhəri qiymətli dər- |
| + | man preparatları hazırlamaqda is- |
| + | tifadə olunur. Bə”zi S.-in sayı kəs- |
| + | kin azalmı(p, nəsli gəsilmək uzrə- |
| + | dir: qorunurlar. |
| + | |
| + | SURUNGƏNLİK, kr ip (ing. sqeer) |
| + | —adi muddətli -sınaqlar zamanı qa- |
| + | lıq deformasiyası yarada bilən quv- |
| + | vəyə nisbətən az quvvə tə”sirindən ma- |
| + | terialın zamana gərə yavaqil artan |
| + | plastik deformasiyası. S. gərginlik- |
| + | lər relaksasiyası ilə mupayiət olu- |
| + | nur. Praktiki olaraq S, butun kon- |
| + | struksiya materiallarına |
| + | Polad və cuqunda S, yalnız yuksək |
| + | temp-rda (3002S-dən artıq) əhəmiy- |
| + | yət kəsb edir, temp-r yuksəldikcə in- |
| + | tensivlətir. Ərimə temp-ru apaqı |
| + | olan metallarda (qurqutpun və alu- |
| + | miniumda), beton, aqac və yuksək po- |
| + | limer materiallarda (rezin, kaucuk |
| + | və plastik kutlədə) S. otaq temp-run- |
| + | da batp verir. Betonun S,-i onun cya- |
| + | pındanə asılı olub, hazırlandı- |
| + | rı andan batlanır(: beton təzə olduq- |
| + | ca onun S.-i də yuksək olur. |
| + | SURUNGƏC,surg u—dӱzxətli isti- |
| + | qamətləndiricidə surutpən carxqolu- |
| + | surgӱqolu mexanizminin detalı: por- |
| + | tpenin pistonqolu ilə məhkəm və sur- |
| + | guӱqolu ilə oynaqlı birlətir, S, uzu- |
| + | nuna quvvəni surguqoluna, eninə quv- |
| + | BƏHH HCƏ istiqamətləndiriciyə eturur. |
| + | SURXMİYMƏ —elastik cismin qatları- |
| + | NIN (arasındakı məsafə sabit qalmaq- |
| + | la) bir-birinə nisbətən yerdəyittmə- |
| + | sindən ibarət deformasiya. Kubun |
| + | qarpılıqlı uzlərində qiymətcə əə: |
| + | bər, istiqamətcə əks olan toxunan gər- |
| + | ginliklər (t) tə”sir etdikdə (tək, a) |
| + | AVSF kvadratı A *V ”S”F” rombu ipək- |
| + | lini alır. Kubun deformasiyası gi- |
| + | HHK olduqundan onu deformasiyadan |
| + | |
| + | |
| + | 4—əlvan gərtəncik: |
| + | gərtənkələ. |
| + | |
| + | |
| + | xasdır. : |
| + | |
| + | |
| + | 109 |
| + | |
| + | |
| + | sonra elə dəndərmək olar ki, yeni |
| + | A*F” oturacaqı əvvəlki AYY oturacaqı |
| + | ilə ust-ustə dutsun (pək. 6). Bu hal- |
| + | da AR oturacaqına paralel olan qat- |
| + | lar eyni istiqamətdə surutiduklərin- |
| + | |
| + | |
| + | 8 “tö |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | dən baxılan deformasiya S. adlanır, |
| + | VV" yerdəyitməsi VS uzunun AR də |
| + | nisbətən mutləq S.-si, y Öyvarbı C. öy- |
| + | carı, (s qu isə nisbi S. adlanır. u bu- |
| + | CARI KİCİK olduqundan (s * = olur. |
| + | S.-də Huk qanunu t=Sç iqəklindədir |
| + | (burada S—baxılan material ucun |
| + | S.-də elastiklik moduludur). |
| + | SURXLİYMƏ, asinxron elek- |
| + | trik mapınların.da–stato- |
| + | run dolaqlarından axan dəyiptən cərə- |
| + | yanın yaratdırı maqnit sahəsinin |
| + | fırlanma tezliyi (p,) ilə mapının |
| + | rotorunun fırlanma tezliyi (p) ara- |
| + | sındakı fərqin ”1|-ə olan nisbəti: |
| + | 5=(t—p)/t.. S. asinxron elektrik |
| + | mapınlarının yukunu və itp rejimi- |
| + | ni xarakterizə edir: generator reji- |
| + | mi (540, pn=”i), mӱhərrik rejimi |
| + | (02541, 4-1): elektromaqnit tor- |
| + | moz rejimi (55 1: sahənin və retofun |
| + | fırlanma istiqamətləri bir-birinin |
| + | əksinədir). |
| + | |
| + | SURXİYMƏ YATARI—val və ya ox- |
| + | ların dayaqı. S.y.-nda valın boynu |
| + | bilavasitə dayaq səthi boyunca suru- |
| + | pqur. Yataqa duttən y: HCTHTAMƏTH- |
| + | Nə gerə radial və ox ali ay- |
| + | rılır. Radial S.y. adətən iki yaxud |
| + | daha cox icliyi olan oymaq ppəklində |
| + | hazırlanır. Onlar valı tamamilə |
| + | və ya qismən əhatə edir. Belə yataqlar, |
| + | əsasən, mayeli və ya yarımmayeli sur- |
| + | tunmə rejimində iplləyir. Yaq detik- |
| + | DƏN, icliklərdə acılmıpt novcuqtlar- |
| + | la və s. ilə verilir. Radial S.y.-la- |
| + | rından vaqon bəndləri, daxiliyanma |
| + | mӱhərriklərinin dayaqları, turboge- |
| + | neratorlar və s,-də istifadə edilir. |
| + | Ox S.Y. seqment seykənək yataqlardır: |
| + | tərpənməz və ya diyirlənən dayaq yas- |
| + | tıqlarından (sektorlar dəstindən du- |
| + | zəldilmit) və fırlanan valda seykə- |
| + | NəƏK diski, yaxud halqasından ibarət- |
| + | dir. Bunlardan turbo- və hidrogene- |
| + | rator dayaqlarında geni istifadə |
| + | edilir. S.y.-ları yaqlama rejiminə |
| + | gərə hidrodinamik və hid THK, TA- |
| + | SOZHHAMHK BƏ TaaOCTaTHK (CYPTKY İarbı |
| + | ət hava və ya neytral qaz odda |
| + | etirir) və bərk (qatı) surtku yaqlı |
| + | S.y.-larına ayrılır. Bax həmcinin |
| + | Yataq, Yataq materialları. |
| + | SURUİYMƏLƏR — aqırlıq TYBBƏCH- |
| + | nin tə"siri ilə yumpaq suxur kutlə- |
| + | CHHHH yamac boyu apaqıya suruitərək |
| + | yerini dəyiiməsi. Abraziya, eroziya, |
| + | amınma, suffoziya, seysmik hadisə- |
| + | lər və b. təbii proseslər,. həmcinin |
| + | Yerin geoloji pqəraitini nəzərə al- |
| + | madan insan tərəfindən təsərrufat |
| + | məqsədi ilə gerulən iplərin tə”siri. |
| + | nəticəsində yaranır. S., əsasən, su- |
| + | saxlayan (gilli) və sulu (qumlu-cın- |
| + | QILLI və s,) suxur laylarının ust- |
| + | YCTZƏ Yerlətdiyi yamaclarda p ve- |
| + | rir. Suxur layları yatımının yama- |
| + | |
| + | |
| + | 110 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | cın meyl istiqamətinə uyqun gəlmə- |
| + | si və ya onların həmin istiqamət- |
| + | də catlarla kəsilməsi S.-in inkiiia- |
| + | fına tə"sir edir. |
| + | |
| + | S. əkin sahələrinə, sənaye muəs- |
| + | sisələrinə, yapayınıl məntəqələrinə |
| + | və s. bəyuk zərər vurur. Onlarla mu- |
| + | barizə etmək ucun sahilbərkitmə və |
| + | drenaj qurqularından istifadə olu- |
| + | nur, yamaclar Yerə dirək vurulması |
| + | və aqac əkilməsi yolu ilə bərkidilir |
| + | və digər itlər gərulur. Azərb.SSR- |
| + | də S.-lər, əsasən, Bakı ii. r-nunda, |
| + | Beyuk Qafqazın c. və 1/m.-iq, yamac- |
| + | larında yayılmıqdır. |
| + | |
| + | Əd. Emelılnova E. P., Osnov- |
| + | nıe zakonomernosti opolznevıx propes- |
| + | sov, M., 1972, İsmailov T. A., Ka- |
| + | taloq opolznen Bolıpoqo Kavkaza, B., 1975: |
| + | Opolzni. İssledovanie i ukreplenie, per. |
| + | s anql., M., 1981, |
| + | |
| + | |
| + | SURFƏ (Qaqua)—cucӱlərdə yumurta |
| + | mərhələsindən sonrakı inkipaf dev- |
| + | ru. S. mərhələsində cuculər inten- |
| + | siv qidalanır, beyuyur və vaxtapırı |
| + | bir necə dəfə (3—25) qabıq dəyinir: |
| + | bu proses onlarda cyap sayılır. Cu – |
| + | culərin S.-ləri mӱqtliflir. Kə- |
| + | pənək S.-si tırtıl adlanır. S. mər- |
| + | hələsi cuculərdə ən uzunmuddətli |
| + | və əsas czərərverməqz dəvrudur. Bir |
| + | cox qıllı qurdlar və molyusklar ucun |
| + | xarakter olan troxofora S.-si sər- |
| + | t uzən olur. Suda-quruda yailayan- |
| + | ların əksəriyyətində su, yetkin |
| + | heyvanlarda isə quru həyatına uyqun- |
| + | latppmıtndır. |
| + | CYCƏH (lris)—cycəHKHMHTƏDP dbəcn- |
| + | ləsindən coxillik bitki cinsi. Yar- |
| + | paqları xətvarı və ya oraqvarı olub, |
| + | kəkumsovlu ot bitkisidir. AR, sarı, |
| + | bənəviəyi və s. cicəkləri 300-dən cox |
| + | rəng calarına malikdir. Meyvəsi qu- |
| + | tucuqdur. Pimal yarımkurəsində |
| + | 200-dək, SSRİ-də 60, o cӱmlədən Azərb. |
| + | SSR-də 26 nəvu var (11 nəvu Azərb. |
| + | SSR ucun endemdir). Guӱrcu S.-i |
| + | (1. (bepsa), qəlləng S. (1. elegan- |
| + | tisima), Top ny S. (QT. reticulata) hə |
| + | s. dekorativ bitkidir. S.-dən qədim |
| + | zamanlardan xalq təbabətində isti- |
| + | fadə olunur. 9 nəvu SSRİ-nin cQır- |
| + | mızı kitabəına daxil edilmidir. |
| + | CYCƏH HAFDI, C ycəH na r—Asəpö. |
| + | SSR-in Zəngilan r-nunda, Bərkulpad |
| + | silsiləsində dar. Oxcu cayının saq |
| + | sahilindədir. *Hund. 1304 m. Mepə |
| + | |
| + | |
| + | var. |
| + | CYCƏHBƏP, öarəbBəp (Alisma)— |
| + | susənbər fəsiləsindən coxillik bit- |
| + | gi cinsi. Yarpaqları tamkənarlı- |
| + | dır. Cicəkləri ikicinsiyyətli olub, |
| + | paxəli salxımda toplanmındır. Mey- |
| + | vəsi birtoxumludur. PPimal yarım- |
| + | kӱrəsinin mulayim paqlarında və |
| + | Avstraliyada 9—10, SSRİ-də 6, o cum- |
| + | lədən Azərb.SSR-də 3 novu mə"lumdur. |
| + | Yol S.-inin (A. ryapearo-adlasa) |
| + | kəkӱmsovu nipasta ilə zəngindir. S. |
| + | bitkisində dəripi qıcıqlandıran |
| + | maddə var) təzə halda heyvana vermək |
| + | zərərdir, qurudulduqda zəfərini iti- |
| + | rir. Bə”zən dekorativ bitki kimi be- |
| + | cərilir. |
| + | SİMSƏNKİMİLƏR FƏSİLƏSİ (Qq:- |
| + | 4aseae)—birləpəli bitkilər fəsilə- |
| + | si. Kəkumsovlu, soqanaqlı coxillik |
| + | otlar, bə”zən yarımkollardır. Yarpaq- |
| + | ları xətvarı və ya qılıncvarıdır. |
| + | Cicəkləri ikicinsiyyətlidir. Meyvə- |
| + | si qutucuqdur. Cənubi Afrikada və |
| + | erikanın tropik və subtropiklə- |
| + | rində 60 cinsi (1400 HƏBY), ESRİ də |
| + | |
| + | |
| + | SURFƏ |
| + | V cinsi sa novu), o cumlədən Azərb. |
| + | SSR-də 3 cinsi (38 nəvu) var. 13 nevu |
| + | |
| + | |
| + | Azərb.SSR ucun endemdir. Əksəriy- |
| + | yəti (susən, zə"fəran və s. cinslərin |
| + | nəvləri) dekorativ bitkilərdir. |
| + | SUTƏMURDOV— Azərb.SSR Ləngəran |
| + | r-nunun Gərmətuk sovetliyində kənd. |
| + | R-n mərkəzindən 2 km c.-da, Lənkəran |
| + | ovalıqındadır. ƏH. 2985 (1985 )/.Təpə- |
| + | vəzcilik və caybecərmə ilə mətquldur. |
| + | Cay f-ki, orta məktəb, mədəniyyət |
| + | evi, kitabxana, ulpaq baqcası, tibb |
| + | məntəqəsi) me”marlıq abidələrindən |
| + | məscid (19 əsr) var. | |
| + | SUTUN—6bina konstruksiyasında yuk- |
| + | saxlayan :paquli dayaq. Adətən en gə- |
| + | siyi dairəvi olur. Dirək-tir konst- |
| + | ruksiyası kimi mӱxtəlif xalqların |
| + | me”marlıqında qədim dəvrlərdən tət- |
| + | biq edilən S. me”marlıq kompozisiya- |
| + | sının əsas elementlərindəndir. Əv- |
| + | vəllər S.-dan yalnız dam (həmcinin |
| + | mərtəbəarası) ərtukləri, sonralar isə |
| + | taq və gӱnbəzlər ucun də dayaq kimi |
| + | istifadə olunmutpdur. Klassik me"- |
| + | marlıq orderlərində S.-un əsas his- |
| + | səsi olan gevdə sadə, yaxud murəkkəb |
| + | əsas (baza) uzərində durur, adətən yu- |
| + | xarıya doqru naziklətir və kapitellə |
| + | tamamlanır. Qədim PTərq və antik |
| + | dəvr me"marlırında binaların |
| + | fasad (bax Peripter, Portik, Pro- |
| + | piley) və daxili (bax Peristil) kom- |
| + | pozisiyalarında geniti tətbiq edil- |
| + | mipdir. Karkaslı binalarda S. ona |
| + | səykənmin və ya birləpudirilmi— digər |
| + | hissələrdən (tir, rigel, ferma və s.- |
| + | dən) dupqən arırlırı saxlamaq ucun |
| + | əsas karkas elementidir. S. daii, də- |
| + | mir-beton, metal və aqacdan olur. Bə”- |
| + | zi abidələr S. :pəklində ucaldılır. |
| + | Bax həmcinin Rostral sutun. |
| + | SUTUN BAİPİYLIRI—bax Kapitel. |
| + | SUTUNCUQLU BALTA–sutuncuqlu |
| + | qazıma qurqusunun iplək orqanı: qa- |
| + | zıma, suxur sutununu massivdən qo- |
| + | partmaq və Yer səthinə olduqu kimi |
| + | (numunə olaraq) qaldırmaq ucundur. |
| + | S.b. dəstinə (bə"zən sutuncuqlu qazı- |
| + | ma aləti də deyilir) apaqıdakı His- |
| + | sələr daxildir: baltanın gӧvdəsi, |
| + | suxurqaldırıcı (və ya numunə boru- |
| + | su), baltabapyı, suxurqırıcı, əkskla- |
| + | panlı kecirici, suxur tutqacı və mər- |
| + | gəzlətdirici yivli keciricilər. Qa- |
| + | zımanın geoloji-texnoloji ipəran- |
| + | tindən, qazılacaq suxurların fizi- |
| + | ki-mexaniki xususiyyətlərindən, qu- |
| + | yunun dərinliyi və diametrindən və |
| + | s.-dən asılı olaraq S.b. muxtəlif |
| + | tiplərdə hazırlanır. SSRİ-də ge- |
| + | niiq yayılmıli S.b. tipləri bunlar- |
| + | dır: KDİM-190,5/80: e€Henpaə, 4Si- |
| + | lurə, eKeMöpnə, ellnyrons, AKY-3 və |
| + | s. Azərb.SSR-də Saatlı sahəsində |
| + | və Kola y.a.-nda layihə dərinliyi 15 |
| + | km olan quyulardakı sutuncuqlu qa- |
| + | zıma itlərində cMantiyak (KDM- |
| + | 195-215, 9/60) alətlər sistemindən is- |
| + | tifadə olunur. Bax həmcinin Qazı- |
| + | ma baltası. | |
| + | |
| + | SUTUNCUQLU QAZIMA–bərk fay- |
| + | dalı qazıntılar kəpfiyyatında, həm- |
| + | cinin muhəndis-geoloji axtarın n11- |
| + | lərində sutuncuqlu balta komplekti |
| + | ilə aparılan və suxur numunəsini |
| + | (gerpi) quyu dibindən olduqu kimi |
| + | qaldırmaq ucun istifadə edilən fır- |
| + | lanma qazıması. S.q.-da quyudibi hal- |
| + | qavarı (bax Qazıma) qazılır. Qazı- |
| + | ma zamanı nasos vasitəsilə quyuya yu- |
| + | yucu məhlul (bax Gilli məhlul) vu- |
| + | rulur və qazılmıiy suxur quyudan cı- |
| + | |
| + | |
| + | xarılır (itək.). Adi qazıma qurqula- |
| + | rı (bax Qazıma qurrisu) ilə qazılır, |
| + | onların kəməyi ilə baltabaiı quyuya |
| + | endirilir, qaldırılır və Ya fırlan- |
| + | |
| + | |
| + | ..—” |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | : El Di |
| + | mni |
| + | |
| + | |
| + | " h |
| + | ə “ə |
| + | |
| + | |
| + | m. |
| + | |
| + | |
| + | ——” |
| + | R” ə”, |
| + | “r |
| + | ii |
| + | |
| + | |
| + | aa P |
| + | |
| + | |
| + | d |
| + | ən |
| + | |
| + | |
| + | “əzrə ə |
| + | |
| + | |
| + | Yarar arar ara |
| + | |
| + | |
| + | alaram, |
| + | |
| + | |
| + | ə |
| + | |
| + | |
| + | ə |
| + | 2 |
| + | ə - |
| + | |
| + | |
| + | “ |
| + | 1 ən R |
| + | |
| + | |
| + | . Acə |
| + | 3 |
| + | |
| + | |
| + | Sutuncuqlu qazımada 55 M |
| + | suxur nӱmunəsinin (s |
| + | qazılması sxemi: C I |
| + | 1—baltabapı: 2—su |
| + | xyp HYMYHƏCHM, 3—su- |
| + | xurqəbuledici boru: |
| + | 4—kecirici: 92—qa- |
| + | zıma boruları KƏ- |
| + | MƏDH. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | dırılır. Mə”dən suxurlarının sərt- |
| + | liyindəy və abraziv xassələrindən ası- |
| + | lı olaraq muxtəlif sutuncuqlu balta |
| + | tipləri tətbiq edilir. |
| + | |
| + | SUXUR QIRIMYIQLIRI, qırı- |
| + | ilıq əmələgəlmə—tektonik de- |
| + | formasiya nəticəsində layların əzi- |
| + | lərək qırıtnıq əmələ gətirməsi pro- |
| + | sesi. S.q. morfoloji əlamətlərinə |
| + | gərə tam və ya xətti (qolomorf), fa- |
| + | siləli (idiomorf) və aralıq tipli |
| + | olur. Qam və ya xətti qırı- |
| + | ipqıqlıq uzun dar antiklinal və |
| + | singlinallardan, fasiləli qı- |
| + | rıpıqlıq, əsasən, muxtəlif for- |
| + | malı antiklinallardan (gunbəz, qey- |
| + | ri-duzgun cizgili qalxım və s.), |
| + | aralıq tipli qırıpıq- |
| + | lıq csandıqə formalı antiklinal- |
| + | ların novpəkilli sinklinallarla |
| + | nəvbələmməsindən ibarətdir. Kine- |
| + | matik əmələgəlmə iməraitinə gerə qay- |
| + | ma, basılma, umumi əzilmə və dərin- |
| + | lik (yaxud nətaimsrfogen) S.q.-na bə- |
| + | lunur. Qayma S.q. qədim metamor- |
| + | fik bunevrənin ayrı-ayrı enmin və |
| + | qalxmınl qaymaları uzərində cəkmə |
| + | ortuk suxurlarının əzilməsi zama- |
| + | nı əmələ gəlir: platformalara və |
| + | geosinglinalların kənarlarına xas- |
| + | dır. Basılma S.q. dərin batma |
| + | iəraitində az sıxlıqlı (məs., xun |
| + | Və ya yuksək plastiklikli (məs., gil |
| + | laylar dəstəsində materialın bir yer- |
| + | dən sıxılaraq digər yerlərə basıl- |
| + | ması ilə əmələ gəlir: geosinglinal- |
| + | lara (əsasən, ən cəgəklərə) və platfor- |
| + | maların ən dərin ayilmit hissələ- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | rinə xasdır. Umumi əzilmə |
| + | S.q. laylara paralel sıxılmanın, |
| + | dərinlik (yaxud metamorfogen) |
| + | |
| + | |
| + | S.q. (muxtəlif dərəcəli, formalı və |
| + | istiqamətli qırıpıqlardan ibarət- |
| + | dir) suxurların axım ipəraitində |
| + | həcmi quvvələrin tə"siri altında |
| + | Əmələ gəlir: yalnız geosinklinal sa- |
| + | hələr ucun xarakterikdir. Qırınıq- |
| + | lıq deformasiyaları faydalı qazın- |
| + | tıların konsentrasiyasına və yatım |
| + | xarakterinə tə”sir gestərdiyindən |
| + | |
| + | .Q.-NIN eyrənilməsinin nəzəri və |
| + | praktiki əhəmiyyəti var. “T.- |
| + | nın eyrənilməsinin MYyacırp M€TO/- |
| + | larından biri tektonik modelləi- |
| + | dirmədir. |
| + | |
| + | |
| + | "əxxmxmxxxmımmmı1mımtnsnmn———x————————a————o———x——n——————. |
| + | |
| + | |
| + | SUXUR ƏMƏLƏGƏTİRƏN MİNRE- |
| + | RALLAR—suxurun tərkibinə daimi |
| + | zəruri komponent kimi daxil olan |
| + | minerallar. Əsasən, silikatlar, alu- |
| + | mosilikatlar, karbonatlar və c- |
| + | fatlardan nbarətdir. Hər genetik |
| + | şuxur qrupunun əzunə məxsus S.ə.m.-ı |
| + | olur. Maqmatik suxurlar ucun kvars, |
| + | cəl ipatları, piroksenlər, amfibol- |
| + | lar, mikalar və s., cekmə suxurlar |
| + | ucun kalsit, dolomit, gil mineralla- |
| + | rı, xalsedon və s., metamorfik suxur- |
| + | lar ucun, adətən, silikatlar, Həmci- |
| + | nin disten, andaluzit, kordiyerit, |
| + | xlorit, serpentin və s. xarakterikdir. |
| + | SXXURLAR—mineraloji və kimyə- |
| + | BH tərkibi qismən sabit mineralla- |
| + | rın təbii aqreqatları. Yer qabıqı- |
| + | nı təpkil edən mustəqil gutlələr |
| + | əmələ gətirir. S.-ın strukturu və |
| + | teksturu mineral dənələrinin for- |
| + | ması, əlcusu və qarpılıqlı yerləi- |
| + | məsindən asılıdır. S. məntəyinə KƏ- |
| + | rə 3 qrupa ayrılır: maqmatik (pus- |
| + | gurmə), cəkmə və metamorfik. Yer qa- |
| + | bıqı həcminin 9096 -ini maqmatik |
| + | və metamorfik, 1096-ini cəkmə S. təp- |
| + | kil edir. Lakin Yer səthi sahəsinin |
| + | 75296-i cəkmə S.-dır. |
| + | |
| + | Maqmatik suxurlar maqmanın so- |
| + | Yumasından əmələ gəlir. Onların |
| + | əsas suxur əmələ gətirici mineral- |
| + | ları alumosilikatlar və silikatlar- |
| + | dır (cel ipatı, kvars, mika və s.). |
| + | Maqmatik S. silisium turpusu ilə |
| + | zəngin olur: 51O,-in miqdarına gə- |
| + | pə turt (51O,—6596-dən cox), orta |
| + | (55—6596 ) və əsasi (55926-dən az) .. |
| + | xurlara bəlunur. Ultraturtp (SİiÖ, |
| + | ilə cox zəngin), ultraəsasi (təoki- |
| + | bində coxlu MrO, 4596-dən az 5(O, |
| + | iptirak edir) və qələvi (qələvi me- |
| + | tallarla zəngin) S. da mə”lumdur. |
| + | Cəkmə suxurlar dəniz və kontinental |
| + | cəkuntulərin Yer səthində və onun ya- |
| + | xınlıqında nisbətən apaqı temp-r |
| + | və təzyiq iyəraitində dəyipqməsi nəti- |
| + | cəsində əmələ gəlir, uc əsas genetik |
| + | qrupa bəlunur: qırıntı S. (brekci- |
| + | ya, konqlomerat, qum, alevrit), gil- |
| + | li S., hemogen, biohemogen və orqa- |
| + | nogen S. Cəkmə S.-ın kimyəvi tərki- |
| + | bi maqmatik S.-a nisbətən daha yuk- |
| + | sək diferensiasiyaya malik olması, |
| + | suxur əmələ gətirən komponentlərin |
| + | miqdarının geniipy diapazonda də- |
| + | yipməsi, suyun, karbon qazının, Y3- |
| + | vi karbonun coxluqu və s. ilə fərq- |
| + | lənir. Metamorfik suxurlar |
| + | qabıqında cəkmə və maqmatik Ü.-biH |
| + | dəyintməsi (metamorfizmi) HƏTHHƏCHH- |
| + | də əmələ gəlir. Metamorfik S.-ın |
| + | tərkibi ana cəkmə və ya maqmatik S.- |
| + | ın tərkibinə yaxın olur, lakin on- |
| + | larda yenidənkristallama və ya me- |
| + | tasomatoz prosesində coxlu filiz |
| + | elementləri toplapqaraq filiz yataq- |
| + | ları əmələ gətirə bilər. Muasir mə - |
| + | nada 4S.ə terminini ilk dəfə 1798 |
| + | ildə rus mineraloqu və kimyacısı |
| + | Vu s 2930 KULTYTMATIRSIN |
| + | SUXURLARIN ARALANM SI—su- |
| + | xurların təbii və ya sun i parcalan- |
| + | masından əmələ gələn blok, qayma və |
| + | qırıntıların xarakterik formaları. |
| + | Aralanma cekmə suxurlarda, əsasən, |
| + | litogenez prosesində, həmcinin suxur- |
| + | ların apınması və deformasiyası za- |
| + | manı əmələ gələn catlarla, kk |
| + | suxurlarda lavanın və intruzi i |
| + | nən o iyikcə və sıxlaqiması ilə, |
| + | metamorfik suxurlarda suxurların |
| + | deformasiyası ilə əlaqədar Yaranır)| |
| + | |
| + | |
| + | er. |
| + | |
| + | |
| + | SUXURLARIN TEKSTURU |
| + | |
| + | |
| + | dӱzbucaq, kub, paralelepiped, levhə, |
| + | prizma, sutun, kӱrə, detpəkiəkilli, |
| + | tilli və s. formalarda olur. |
| + | |
| + | SUXURLARIN YATIMI–Yer qa- |
| + | bıqında suxurların forması və fə- |
| + | zada vəziyyəti. Cekmə. və metamorfik |
| + | suxurlar, adətən, təqr. paralel səth- |
| + | lərlə hududlanan təbəqə və ya lay 1pək- |
| + | lində yatır. Cəkmə suxurlar pozulma- |
| + | MbiHi ilk yatımda, əsasən, horizontal |
| + | yerlətir. Pozulmanın xarakterindən |
| + | asılı olaraq S.y. Z əsas qrupa ayrı- |
| + | lır: qırıpıqlıq, yaxud plikativ (lay- |
| + | ların tamlıqı pozulmur), qırılma, |
| + | yaxud dizunktiv (laylar qırılır) və |
| + | əvvəlcə əmələ gəlmipt suxur qatları- |
| + | na maqmatik kutlə, yaxud yuksəkplas- |
| + | tikli suxurun (duz, gips) girməsi ilə |
| + | əlaqədar pozulma formaları. Muxtə- |
| + | lif yailı təbəqələr kompleksində |
| + | S.y.-nda iki əsas nəv ayrılır: uyqun |
| + | yatım və qeyri-uyeun yatım. Ayrı-ay- |
| + | rı layların fəzada vəziyyəti layların |
| + | yatım elementləri ilə muəyyən edilir. |
| + | Maqmatik suxurlar ərtuk, axım, gun- |
| + | bəz, batolit, lakkolit, mHTOK, damar, |
| + | dayka və s. əmələ gətirir. S.Y.-na aid |
| + | məsələləri struktur geologiya eyrə- |
| + | |
| + | |
| + | nir. |
| + | CYXYPHAPbIH LAYLANMASI — |
| + | suxurların mineraloji tərkibi, |
| + | rəngi və s. əlamətlərinə gerə fərq- |
| + | lənən ayrı-ayrı laylardan rənin |
| + | olunması. Cəkmə və vulkanogen-cek- |
| + | mə sӱxurların coxuna xasdır. Ce- |
| + | kuntu əmələgəlmə mӱhitinin dinami- |
| + | gn və fiziki-kimyəvi ptəraitinin |
| + | dəyitilməsi ilə əlaqədar, yaxud cek- |
| + | mə maternalın qeyri-bərabər gətiril- |
| + | məsi nəticəsində əmələ gəlir. S.l, |
| + | suxur qatlarının laylanması və su- |
| + | xurun lay daxilində laylanmasına |
| + | ayrılır, layların qalınlıqrına, on- |
| + | lar arasındakı sərhədlərin xassələ- |
| + | rinə, layların əlaqələrinə, ardıcıl- |
| + | lıqına və s.-yə gərə təsnif edilir. |
| + | SUXURLARIN METAMORFİZM |
| + | (yun. teqatoqrhbota1:—cevrilməyə mə”- |
| + | uz qalıram, pəklimi dəyitirəm)— |
| + | ə qabıqı və mantiyada suxurların |
| + | qurulupunun, teksturunun, mineralo- |
| + | jni və kimyəvi tərkibinin dərinlik |
| + | fluidləri, temp-r və təzyiqin tə”siri |
| + | ilə xeyli dərəcədə dəyinməsi. 4S,.m.ə |
| + | terminini 1883 ildə ingilis geoloqu |
| + | C. Layel imlətmildir. S.m. suxurlar |
| + | ərimədən kristal halında tektopik |
| + | dislokasiyalarla, bə"zən maqmatik |
| + | gutlənin qalxması ilə əlaqədar bail |
| + | verir. Dislogasiyalar Yerin dərin |
| + | zonalarına Yayılaraq qalxan fluid |
| + | axınlarının əmələ gəlməsinə və temp- |
| + | run yӱksəlməsinə təgan verir, maqma- |
| + | tizmi, S.m.-ni inkitpaf etdirir, en- |
| + | dogen yataqları əmələ gətirir. Me- |
| + | tamorfik suxurların mineraloji |
| + | tərkibini tə yin edən S.m. amilləri |
| + | temp-r, təzyiq və bə”zən fluidlərin |
| + | tərxibinə dəxil olan qazların (N,O |
| + | N,, SO,, SO, SN,, N,5, S1,, E, və s.) |
| + | kimyəvi potensialıdır. S.m yalnız |
| + | ucucu komponentlərin (N,O, SO,, O,) |
| + | miqdarının dəyitilməsilə gedirsə |
| + | izokimyəvi, digər komponentlərin |
| + | (KuyO, Ma,O, SaO və s.) miqdarının |
| + | dəyitməsilə əlaqədardırsa allokimyə- |
| + | vi adlanır. S.m. suxurların bəyuk |
| + | həcmini (regional metamorfizm)əha- |
| + | tə edir, yaxud məhdud (puskurmə su- |
| + | xurlarla kontaktına aiddirsə—kon- |
| + | takt metamorfizm, yarıqlara aiddir- |
| + | sə—yarıqyanı metamorfizm adlanır) |
| + | olur. S.m.-ndən, xususilə kontakt me- |
| + | |
| + | |
| + | 111 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | tamorfizmdən coxlu filiz yataqları |
| + | əmələ əə | |
| + | SUXURLARIN MƏSAMƏLİLİYİ— |
| + | suxurlardakı bopluqların məcmusu. |
| + | S.m.-nin miqdarı butun məsamələr |
| + | həcminin suxurun umumi Həcminə |
| + | olan nisbətilə ifadə edilir. Suxur- |
| + | lardakı məsamələr əlcusunə gərə sub- |
| + | kapillyar (0,2 mk-dan kicik), kapill- |
| + | Yar (0,2—100 mk) və yuksək kapillyar |
| + | (100 mk-dan beyuk) olur. Neft geolo- |
| + | giyasında S.m. 2 yerə ayrılır: ef- |
| + | fektiv (neft və qazla tutulmuii mə- |
| + | samələrin məcmusu) və dinamiki (MYƏİ- |
| + | yən təzyiq və temp-rda maye və ya qazın |
| + | Hərəkət edə bildiyi məsamələrin həc- |
| + | mi). Məsaməlik torpaqda və kəvrək |
| + | suxurlarda (qum, gil və s.) daha yuk- |
| + | sək (60—80946 və daha cox) olur. S.m.- |
| + | nin əyrənilməsi nəticələrindən fay- |
| + | dalı qazıntı isi neft və qaz) eh- |
| + | tiyatlarının hesablanmasında, on- |
| + | ların iplənilmə texnologiyasının |
| + | secilməsində və s. istifadə edilir. |
| + | SUXURLARIN NƏM TUTUMU |
| + | suxurların muəyyən miqdar suyu udmaq |
| + | və əzundə saxlamaq qabiliyyəti. Nəm |
| + | tutumu əmsalı ilə xarakterizə olu- |
| + | nur. S.n.t. maks. hiqroskopik (su- |
| + | xurun buxarla doymutit havadan al- |
| + | dıqRı maks. suyun miqdarı), maks. mo- |
| + | lekulyar (suxur hissəciklərindəki : |
| + | hiqroskopik və pərdə sularının maks. |
| + | miqdarı), kapillyar (kapillyar su- |
| + | xurlarda və hissəciklərin ətrafın- |
| + | da molekulyar quvvələrin saxladı- |
| + | I suyun miqdarı), tam (su ilə tam |
| + | doymup suxurdakı suyun maks. miqda- |
| + | rı) olur. Suxurlar su saxlayan (gil, |
| + | torf, lil və s.), zəif su saxlayan (mer- |
| + | gel, tabapir, gilli qum və s.) və su |
| + | saxlamayan suxurlara (cınqıl, ca- |
| + | qıl, iri dənəli qum və s.) bəlunur. |
| + | SUXURLARIN STRUKTURU—su- |
| + | xurun mineral dənələrinin əlcusu |
| + | və formasından, kristallatma dərə- |
| + | cəsindən, kristalların əz araların- |
| + | da və pqupə ilə birləmmə usulundan |
| + | və s, asılı olan əlamətlərinin məc- |
| + | musu. Strukturun morfoloji vahidi |
| + | mineral dənəsidir. S.s. onların mən- |
| + | ipəyi ilə sıx əlaqədar olur. |
| + | SUXURLARIN SӰKECİRİCİLİ- |
| + | Yİ—suxurların sukecirmə qabiliyyə- |
| + | ti, suxurlardakı məsamə və catların |
| + | əlcusu, miqdarı və xarakterindən ası- |
| + | lıdır. Suyu yaxtı gecirən suxurla- |
| + | ra iri dənəli qum, cınqıl, caqıl, |
| + | kecirməyənlərə isə gil, catsız meta- |
| + | morfik, kristallik və sıx cekmə su- |
| + | xurlar daxildir. S.s. suxurun vahid |
| + | en gəsiyi sahəsindən suzulən suyun |
| + | miqdarına bərabər olan suzulmə əm- |
| + | |
| + | |
| + | salına g m təyin edilə bilər. Bu |
| + | asılılıq irsi formulası ilə ifadə |
| + | edilir: 0=kQ, 0—suzulmə sur"ətiy g— |
| + | |
| + | |
| + | suzulmə əmsalı: 1—təzyiq qradiyenti |
| + | (hidrostatik təzyiqlər fərqinin (1) |
| + | suzulmə yolunun uz.-na (2) olan nis- |
| + | |
| + | |
| + | bətinə bərabərdir ( rı. Təzyiq qra- |
| + | |
| + | |
| + | diyenti vahidə bərabər olduqda suzul- |
| + | mə sur"əti suzulmə əmsalı ilə eyni- |
| + | ləpir (o=g). S.s. həmcinin sugecir- |
| + | MƏ və pyezogecirmə əmsalları ilə |
| + | ifadə edilə bilər. S.s. su təchizatı |
| + | məqsədi ilə yeraltı suların axtarı- |
| + | izyı və kətfində, hidrotexniki qurqu- |
| + | ların quraidırılmasında, muxtəlif |
| + | tipli yeraltı suların istismarında |
| + | və s, istifadə edilir. |
| + | |
| + | SUXURLARIN TEKSTURU (lat. |
| + | Sex(iqa—toxuma, qurului)—suxur qu- |
| + | |
| + | |
| + | 112 |
| + | |
| + | |
| + | SUHEYLİ |
| + | |
| + | |
| + | rulutunun onun tərkib hissələrinin |
| + | istiqaməti, nisbi yerləpməsi və pay- |
| + | laimasından asılı olan əlamətləri- |
| + | nin məcmusu. S.t.-nun mineraloji va- |
| + | hidi mineral aqreqatdır. Məs., mas- |
| + | CHB tekstur, pistvarı tekstur və s. |
| + | SMHEYLİ (əsl familiyası Əli- |
| + | yev) Ələkbər Fərəculla oqlu (1879, |
| + | Bakı—26.2.1927, Bakı)— Azərb. akt- |
| + | yoru. Səhnə fəaliyyətinə 1906 ildə |
| + | Bakıda həvəskar dram truppasında |
| + | balilamıtddır. dram əsərlərində, |
| + | opera və musiqili komediyalarda oy- |
| + | namın, bir sıra tamatalarda qadın |
| + | olları ifa etmiitdir. Rolları: |
| + | afizə (4“Pəri Yazın Ə, B. Haqver- |
| + | diyev), Cahan xala, hamamcı (c“Artın |
| + | mal alanə, 4O. olmasın, bu olsunı, |
| + | U. Hacıbəysv), Hurzad (“Evliykən su- |
| + | bayı, Z. Hacıbəyov), Suleyman papa |
| + | |
| + | |
| + | (“Akif bəyə, Namiq Kamal), Hacı |
| + | Həsən (*Əlulərə, C. Məmməlquluza- |
| + | də) və s. S. Bakı Azad Təmqid-Təblak |
| + | |
| + | |
| + | Teatrının təpkilində fəal ipiti- |
| + | rak etmiit, teatrın aktyoru və rejis- |
| + | sӧru olmutidur: burada FOrada elə, |
| + | burada belək (M. A. Əliyev), 4cİnqi- |
| + | lab pqərarələriz, “Sabirin məhkəmə- |
| + | si? (H. Abbasov) və s. əsərləri tama- |
| + | paya əə. |
| + | SUHRƏVƏRD, Suhravərd--Cə- |
| + | nubi Azərb.-da orta əsr yattayıt mən- |
| + | təqəsi, pəhər. Zəncan yaxınlıqında, |
| + | Həmədana gedən yolun uzərində yer- |
| + | ləpirdi. Həmdullah Qəzvininin mə"- |
| + | lumatına gərə 14 əsrdə xarabalıqa |
| + | cevrilmitidi. Ehtimal ki, monqol hu- |
| + | cumları zamanı daqıdılmındır. |
| + | SUHRƏVƏRDİ Əbunnəcib Əbdulqa- |
| + | hir ibn Abdulla (1097, Suhrəvərd—8. |
| + | 1168, Baqdad)— Azərb. mutəfəkkiri, |
| + | sufiliyin gerkəmli numayəndəsi. Bar- |
| + | dadda Nizammiyyə mədrəsəsində təh- |
| + | sil almıtdır. Həmin mədrəsədə dərs |
| + | demiti və bir muddət (26.05.1150—62) |
| + | ona balpcılıq etmipdir. S.-nin Dəc- |
| + | lə sahilində ribat və mədrəsəsi var- |
| + | mıpt. S. FTəsəvvufə dair muridlərin |
| + | əxlaqıq (FAbad əl-muridin fi-t-tə- |
| + | səvvufə), *Cıraqların qəribəsi (4Qə- |
| + | rib əl-məsabi “ və b. traktatların |
| + | mçəllifidir. S. sufiliyin mə"tədil |
| + | qoluna mənsub olmutdur. Onun fik- |
| + | rincə, təsəvvuf ipəriətdən bailayıb, |
| + | təriqətdən gecərək, həqiqətdə sona ye- |
| + | tir. Birinci mərhələ elm, ikinci |
| + | mərhələ əməl, ucuncu mərhələ isə ila- |
| + | hi vergi ilə səciyyələnir. |
| + | |
| + | Ədə Məmmədov Z. C., XPT əsr- |
| + | də yatpamıtp bə"zi Azərbaycan muӱtəfək- |
| + | girləri. Azərb.SSR EA Xəbərləri (tarix, |
| + | fəlsəfə və huquq seriyası, Ab 3, 1968, y e= |
| + | nə onun, Azərbaycanda X1—XP11 əsr- |
| + | lərdə fəlsəfi fikir, B., 1978: |
| + | sə Lə s vəli cüzi də |
| + | |
| + | AIFFE ə al |
| + | |
| + | SUHRƏVƏRDİ Əbulfutuh Yəhya ibn |
| + | Həbəpt (1154, Suhrəvərd—1191, Hə- |
| + | ləbu—Azərb. filosofu, jiraqiliyin |
| + | banisi, iair. İlk təhsilini Mara- |
| + | qada almıiy, İsfahan, Diyarbəkr, - |
| + | Konya və s. ipəhərlərdə yappamıtdır. |
| + | |
| + | *-NİN peripatetizm, sufilik və i11- |
| + | raqiliyə həsr edilmi təqr. 50 əsəri |
| + | məqlumdur. F*Qısa risalələrg (cət- |
| + | Təlvihatı), “Həqiqətə dair baxıtları |
| + | (cəl-Ləməhat fi-l-həqaiqə), “Qarlpı- |
| + | Ya qoyulmuti məsələlərə, cəl-Mutarə- |
| + | hatə) və b. kitablarında məntiq, me- |
| + | tafizika və təbiyyat məsələləri 1Pərq |
| + | peripatetizmi məvqeyindən araqpdı- |
| + | rılmıtdır. S, Aristotelin tə"li- |
| + | minə yaradıcı yanaqparaq, fəlsəfi |
| + | |
| + | |
| + | kateqoriyaların yeni təsnifatını ver- |
| + | mipdir. O, substansiya, gəmiyyət, gey- |
| + | fiyyət, nisbət və Hərəkətə mustəqil |
| + | Kateqoriyalar kimi baxmıkt, zaman, |
| + | məkan, maligiyyət, vəziyyət, tə”sir və |
| + | tə”sirlənmə kateqoriyalarını isə nis- |
| + | bət kateqoriyası tərkibinə daxil et- |
| + | mipdir. |
| + | |
| + | “Cəbrayıl qanadlarının avazıq |
| + | (“Lvaz-e pər-e Cəbrail), “Qızrqın əqlə |
| + | (“Əql-e sorxə), “Bir gun sufi camaat- |
| + | la birlikdək (cRuzi ba camaat-e su- |
| + | fiyanə), *Epqip həqiqəti, yaxud attiq- |
| + | lərin munisik (chəqiqət əl-iiq, ya mu- |
| + | NİS əluippaqtj) və s. traktatları su- |
| + | |
| + | i ədəbiyyatının səciyyəvi HYMYHƏ- |
| + | lərindəndir. |
| + | |
| + | S. Fİiqıq hekayələrik (4 Heyakil |
| + | ƏH-Hypə), “İpqraq hikməti (4 Hikmət |
| + | əl-ipraq), -İpıqa dair traktate (4*Ri- |
| + | sale-yi pərtov-paməg) və kitabla- |
| + | rında orijinal bir tə”lim olan i1- |
| + | raqiliyin əsaslarını ipləyib hazır- |
| + | lamıpdır. İpraqiliyə gərə butun |
| + | məvcudat mutləq vahid ipıqdan emana- |
| + | siya yolu ilə meydana cıxmın ipıq- |
| + | lardan və onların gəlgələrindən iba- |
| + | rətdir. İiiraqiliyin ontologiyası |
| + | ippıq və qaranlıqın ikilik sistemi- |
| + | nə əsaslanır. Bu spesifik xususiyyət |
| + | zəəduitiliyin tə"siri altında for- |
| + | malapmıtndır. Lakin Qədim ərq |
| + | dini-fəlsəfi fikrindən fərqli ola- |
| + | raq, S.-nin tə”limində qaranlıq (gəl- |
| + | gə) ipıqa nisbətən məvcuddur. |
| + | |
| + | . İctimai bərabərlik ideyası |
| + | təbliq edir, lakin feodal zulmunun |
| + | həkm surduyu devrdə bunun “mumkun |
| + | olmadıqını anlayır, Həqiqi xotibəxt- |
| + | liyə ipıqlar aləmində yetipiləcə- |
| + | yinə ӱmid bəsləyirdi. S. islam ideo- |
| + | loqlarının tə”qibinə mə”ruz qalmıpq, |
| + | DİNSİZLİK və etiqad pozqunluqu us- |
| + | tundə təqsirləndirilib, 37 yapında |
| + | e”dam edilmindir (O cƏldurulmuti |
| + | filosofə adı ilə məiyhurdur). ə |
| + | nin zəngin irsi ipraqilik fəlsəfə- |
| + | sinin əsaslarını eyrənməkdən əlavə, |
| + | peripatetizm və sufizm məsələlərinin |
| + | tədqiqi ucun də qiymətli mənbədir. |
| + | Onun əsərləri PTəmsəddin PTəhrəzuri |
| + | (?—1250), İbn Kəmmunə (13 "ə Tyr- |
| + | bəddin PYirazm (1236—1311), Vədud |
| + | Təbrizi (7—1524), Sədrəddin P/irazi |
| + | (?7—1640) və mӱsəlman PTərqi əlkələ- |
| + | rinin baiqa filosofları ucun ər- |
| + | nək olmutdur. |
| + | |
| + | |
| + | Ər. ə v Mənon ə PDihabun, |
| + | din Yəhya əvərlinin fəlsəfi me p- |
| + | ləri, Azərb SSR EA əsərləri (tarix, |
| + | fəlsəfə və huquq seriyası), X 2, 1969: |
| + | yenə onun, İihabəddin Yəhya Suhrə - |
| + | vərdinin həyat yolu, yeni orada, Xr 3, 1974: |
| + | yenə onun, Azərbaycanda X1—Xİ1 əsr- |
| + | lərdə fəlsəfi fikir, B., 1978, |
| + | |
| + | |
| + | SUHRƏVƏRDİ Huseyn PPahid (1893, |
| + | Benqaliya, Midnapur—5.12.1963, Li- |
| + | |
| + | |
| + | van, Beyrut)—Pakistan siyasi və dəv- yay |
| + | |
| + | |
| + | lət xadimi. İxtisasca huquqiqunas |
| + | idi. Xilafət Hərəkatında miptirak |
| + | etmitidir. 1950 ilin martında Xalq |
| + | Musəlman Cəmiyyətinə (sonralar Xalq |
| + | Cəmi yyana bapcılıq etmtin, 1956—57 |
| + | illərdə Pakistanın alu paziri ol- |
| + | mutdur. 1958 il cevrilipindən son- |
| + | ra S.-Yə siyasi fəaliyyət qadaqan edil- |
| + | |
| + | |
| + | mipdi. | |
| + | |
| + | SUHRƏVƏRDİ P/ihabəddin Əbuh əfs |
| + | Əmər ibn Məhəmməd(1145, Suhrəvərd— |
| + | 1234, Baqdad)— Azərbaycan mutəfəkki- |
| + | ri, gergəmli sufi. Fiqh, təsəvvӱf, |
| + | dil, ədəbiyyat və s. elmləri əmisi |
| + | Əbunnəcib Suhrəvərdidən və 6. əyrən- |
| + | |
| + | |
| + | mipdir. Baqdadda bap PTeyx rutbəsini |
| + | tutan xilafətin ictimai-siyasi |
| + | həyatında fəal iptirak etmipdir, |
| + | S.-nin əsərlərində sufilərin əxlaq |
| + | normalarının, mə”nəvi keyfiyyətləri- |
| + | nin, davranıql qaydalarının mufəs- |
| + | səl pərhi verilmitdir. Sufiliyin |
| + | monoteist sistemini Yaratmıil, sufi- |
| + | lərin psixologiyasını, ruha dair |
| + | baxıtilarını umumilətdirmidir. |
| + | S.-yə gerə insan mə”nəviyyatını kamil- |
| + | ləidirdikdə haqqa (Allaha) yaxınla- |
| + | ilır. S, təsəvvufdə insan ilə Alla- |
| + | Hın vəhdətini, eyniyyətini qəbul edən |
| + | panteist baxhıinları rədd etmipdir. |
| + | S.-nin *İman nəsihətlərinin intası |
| + | və yunan qəbahətlərinin ifilasız |
| + | (“Rətif ən-nəsaih əlimaniyyə və kəpf |
| + | əl-fədaih əl-yunaniyyəə) kitabında |
| + | peripatetik fəlsəfə tənqid olunmuii- |
| + | dur. S. Aristotelə və PTərqdə onun |
| + | davamcılarına qarpqı cıxmhıpdır. |
| + | |
| + | |
| + | Ədə Məmmədov Z. C., Əbuhəfs |
| + | CyhpənəpnuHuH “həyatı və əsərlərinə dair, |
| + | Azərb.SSR EA Xəbərləri (tarix, fəlsə- |
| + | fə və huquq seriyası), ə 1, 1974: yenə |
| + | onun, Azərbaycanda XT—XN1 əsrlərdə |
| + | fəlsəfi fikir, B., 1978. |
| + | |
| + | |
| + | SFAKS (,54-) — Tunisdə izəhər. |
| + | Sfaks vil.-nin sənaye-nəql. və inz.M. |
| + | Qabes kerfəzi sahilində psrt. D.Y. |
| + | st. Aeroport. Əh. 171,5 min (1975). |
| + | Toxuculuq, kimya, metal e”malı, yeyin- |
| + | ti, dəri-ayaqqabı sənayesi muəssisəa- |
| + | |
| + | |
| + | ləri, İES, me"marlıq abidələri, ar- |
| + | xeoloji muzey var. 9 əsrdə salın- |
| + | mıpipdır. |
| + | |
| + | SFALERİT (yun. phalerös—eypyın- |
| + | |
| + | |
| + | kən, aldadıcı)—sulfidlər sinfinə |
| + | aid mineral. Kimyəvi tərkibi 25, |
| + | Fe, Mn, Sa, S4, So və s. qatıptıqla- |
| + | rı olur. Kubik sinqoniyada kristal- |
| + | lalpır. 2p5-in heksaqonal modifika- |
| + | siyası vursit adlanır. tetraedr |
| + | və dodegkaedr formalı kristallar, də- |
| + | nəli aqreqatlar əmələ gətirir. Rəng- |
| + | siz, qonur, sarı, qara və s. olur. Al- |
| + | maz parıltılıdır. Sərtliyi 4.5—4, |
| + | sıxlıqı 3900—4100 kəym?. S., əsasən |
| + | hidrotermal və cekmə yataqlarda əmə- |
| + | |
| + | |
| + | lə gəlir. Muhum 2p (tərkibinin |
| + | 67,126-i) filizidir. Azərb.SSR-də |
| + | DQMV-də, Balakən, Gədəbəy, Daijkə- |
| + | sən və s. r-nlarda var. |
| + | |
| + | “SFATӰL SERİ, (C“Əlkə iqurasız) |
| + | — Bessarabiyada millətci burjua- |
| + | mӱlkədar əksinqilabi orqanı (1917, |
| + | |
| + | |
| + | noyabr—1918, noyabr). C məqsədi |
| + | Bessarabiyada Sovetlərin hakimiyyə- |
| + | tipi yıxmaq, burjua-mӱlkədar qurulu- |
| + | punu saxlamaq idi. 1917 ilin deka- |
| + | brında Bessarabiyanı c Mollaviya xalq |
| + | resp.-sıq e"lap etmitidi. 4S.S.ə9-nin |
| + | KƏMƏK ucun Qərb dəvlətlərinə mura- |
| + | ciətindən sonra Antantanın yardımı |
| + | ilə Rumıniya qopunları Bessarabi- |
| + | aya soxuldu. 1918 il noyabrın 27-də |
| + | (dekabrın 10-da) 4S.s.ə-nin tərkibi- |
| + | NİN cəmi 2596-nin iptirak etdiyi nc- |
| + | lasda Bessarabiyanın Rumıniyaya bir- |
| + | ləpməsi haqqında qərar qəbul olundu. |
| + | Rumıniya kralının dekreti ilə 4S.s.ə |
| + | buraxıldı. Sovet hekuməti rəs |
| + | biyanın ilhaq olunması faktını hec |
| + | vaxt qəbul etməmiidir. |
| + | |
| + | Kr hən termininin sino- |
| + | SFERA (yun. erhaqqa—kurə)—1) qa- |
| + | palı səth. 2) Fəaliy yət ti hər |
| + | hansı peyin yayılma həddi. 3) PPərant, |
| + | ictiman muhit. Azərb, dilində olan |
| + | ədəbiyyatlarda cox zaman S, mə"nasın- |
| + | |
| + | |
| + | kk —ö7xxx——-—n.əa axcn————ı—n-....——————————c |
| + | |
| + | |
| + | da csahəə sozu iplədilir (məs, |
| + | sal şahəsi, xidmət sahəsi). |
| + | |
| + | SFERA—verilmiiq fəza HƏTTƏCMHnƏH |
| + | (mərkəzdən) bərabər uzaqlıqda olan |
| + | nəqtələr coxluqu. Mərkəzlə S.-nın |
| + | hər hansı nəqtəsini birlətdirən par- |
| + | caya onun radiusu (K) deyilir. Səthi |
| + | 5=4lN” dusturu ilə hesablanır. S.- |
| + | NIN tənliyi duzbucaqlı koordinat |
| + | sistemində (x—a)?-- (u—b)24-(2—su= |
| + | =? iəklindədir (a, I, s sfera mər- |
| + | KƏZİNİN koordinatlarıdır). Mərkəzi |
| + | koordinat batlanqıcında olan S. tən- |
| + | liyi x?-- 24-22= 2 pəklindədir (bax |
| + | Sferik triqonometriya). | |
| + | |
| + | SFERİK ABERRASİYA—linza sət- |
| + | hinin sferikliyi ilə əlaqədar yara- |
| + | nan qusur. Bu qusurun optik sistemlə- |
| + | rin hazırlanması zamanı yarana bi- |
| + | ləcək xətalarla əlaqəsi yoxdur. Lin- |
| + | zanın batp optik oxu (b.o.o.) uzərin- |
| + | dəki A nəqtəsindən cıxan paraksial |
| + | iptıq dəstəsinin mərkəzi iquaları lin- |
| + | zadan kecdikdən sonra 6.0.0. A, HƏTTƏ- |
| + | sində, Kənar ipquaları isə A, nəqtə- |
| + | |
| + | |
| + | , HCTeh- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | sində gəsir. Bu səbəbdən 6.o.o, per- |
| + | pendikulyar yerləpmitn ekranda (E)A |
| + | nəqtəsinin xəyalı təhriflə (muəyyən |
| + | radiuslu dairə kimi) alınır. Belə |
| + | təhrif S.a. adlanır. |
| + | SFERİK ASTRONOMİYA — astro- |
| + | metriyanın bəlməsi: ulduzların, Gu- |
| + | nəpin, Ayın və b. gey cisimlərinin |
| + | gӧy sferasında vəziyyəti və hərəkəti |
| + | ilə əlaqədar məsələləri riyazi usul- |
| + | larla tədqiq edir. S.a. hələ qədimdə |
| + | yaranmıql və astronomik hadisələri |
| + | eyrənmək ucun ilk addım olmundur. |
| + | Əsas anlayıqlslı gey sferasıdır. Bu |
| + | sferanın tətbiqi gey cisimlərinə dor- |
| + | ru olan istiqamətlər arasındakı ri- |
| + | yazi munasibətləri sadələtdirməyə |
| + | (murəkkəb fəza təsəvvurlərini sfera |
| + | səthindəki sadə fiqurlara kəecurərək, |
| + | 4“S.a.ə adı buradandır) imkan verir. |
| + | S.a.-da ufuqi, ekvatorial və eklip- |
| + | tik koordinat sistemləri th |
| + | (bax Goy koordinatları). Muxtəli |
| + | koordinat sistemləri arasında əlaqə |
| + | sferik triqonometriya dusturları |
| + | vasitəsilə yaradılır. S.a.-nın muhum |
| + | məsələlərindən biri vaxtın əlcul- |
| + | məsidir. Bunun əsasını təbii hadi- |
| + | sələr— Yerin ez oxu ətrafında fır- |
| + | lanması və Gunəi ətrafına dolan- |
| + | ması təpkil edir. Birinci, yaz bə- |
| + | rabərliyi neqtəsinə nəzərən ulduz və |
| + | ya Gunəi guӱnunu, ikinci isə tropik |
| + | ili tə”yin edir. Bu, S.a,-nı funda- |
| + | mental astrometriya, gey mexanikası |
| + | və Yerin əyrənilməsi ilə əlaqələndi- |
| + | rir. S.a. Ayın librasiyasını nəzərə |
| + | almaqla koordinatların təyini ilə |
| + | əlaqədar məsələləri (planetlərarası |
| + | ucutilar və kosmonavtların Aya en- |
| + | məsi ucun muhumdur), Guӱnəiin və Ayın |
| + | tutulmasını, Ayın ulduzları ərt- |
| + | məsini, planetlərin Gunəi diskin- |
| + | dən kecməsini, mulmahidələr əsasın- |
| + | da astronomik sabitləri, presessiya, |
| + | nutasiya, aberrasiya və s. hadisələri |
| + | nə eipəHnmp. |
| + | |
| + | Ədl Kazakov S. A., Kurs sferi- |
| + | yz astronomii, 2 izd., M.—L., 1940) |
| + | |
| + | |
| + | ACE”—8, s. 9 |
| + | |
| + | |
| + | SFİNKS |
| + | |
| + | |
| + | 113 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Kucikov K. A,, Kypc sfericeskoni |
| + | astronomii, M., 1969, Blajko S,, N., |
| + | |
| + | |
| + | Kurs prakticeskoN astronomii, 4 izd., |
| + | M., 1979, |
| + | |
| + | |
| + | SFERİK KOORDİNATLAR —–sfera |
| + | uzərində M nəqtəsinin vəziyyətini tə”- |
| + | yin edən tq, 0, f ədədləri. Belə tə”yin |
| + | edilir: qeyd edilmii O nəqtəsindən |
| + | qarpılıqlı perpendikulyar Ox, Ox, |
| + | Oq oxları kecirilir. q ədədi O və |
| + | M neqtələri arasındakı məsafə, 6 |
| + | bucaqı OM vektoru ilə Oq oxunun |
| + | musbət istiqaməti arasındakı, f isə |
| + | musbət Ox oxunun saat əqrəbinin ək- |
| + | sinə OX vektoru ilə YCT-YCTƏ AYIHƏ- |
| + | nədək nə qədər denduyunu gestərən bu- |
| + | caqdır (X nəqtəsi M neqtəsinin xOm |
| + | mӱstəvisi uzərindəki proyeksiyası- |
| + | dır). Dӱzbucaqlı Dekart koordinat- |
| + | ları ilə S.k. arasındakı əlaqə x = |
| + | mr sin Ö cos q, yr sin Ösin q, z — |
| + | mr cos Ü ipəklindədir. |
| + | SFERİK TRİQONOM ETRİYA — |
| + | sferik ucbucaqın tərəfləri ilə bu- |
| + | caqları arasındakı asılılıqrı 67- |
| + | rənən riyazi fənn. Bu asılılıq |
| + | sin a — Sin b (1) |
| + | sin A sin B |
| + | cos a cos b cos cHsin b sin c cos A, (2) |
| + | so5 A = —so5 V soz S-- |
| + | |
| + | |
| + | -- sin B sin C cos a, (3) |
| + | sin a cos B cos b sin c— |
| + | —sin b cos C cos A, (4) |
| + | sin A cos b-cos B sin C-- |
| + | --sin B cos C cosa |
| + | |
| + | |
| + | tpəklindədir(A, I, |
| + | C — uӱcbucaqın bu- |
| + | caqları, a, b, C HCƏ- |
| + | tərəflərinin uzun- |
| + | luqlarıdır). Duz- |
| + | bucaqlı sferik uc- |
| + | bucaq (4 =9029, a— |
| + | hipotenuz, F və s |
| + | katetlər) ucun (1), |
| + | (2) və (4) | |
| + | |
| + | 5p I=5p a 51p BV |
| + | |
| + | cos 4=s05 F so5s |
| + | |
| + | |
| + | sin acos B — cos b sin c |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | (6) |
| + | (7) |
| + | (8) |
| + | |
| + | |
| + | pəklindədir. S.t. astronomiyanın tə- |
| + | ləbatı ilə mustəvi triqonometriyadai |
| + | cox əvvəl yaranmındır. (6)—(8) dus- |
| + | turları və onların uçmumilənmələri |
| + | hələ Mənadaya və K. iya məlum |
| + | idi. Yunan alimləri korbucaqlı sfe- |
| + | rik uçcbucaqların həllini duzbucaq- |
| + | lıya gətirminlər. Nəsirəddin Tusi |
| + | korbucaqlı sferik çcbucaqların hən- |
| + | linin butun hallarını araidırmıli |
| + | və iki ən cətin halı ilk dəfə həll |
| + | etmit, (1) dusturunu Əbulvəfa, (2) |
| + | dusturunu alman riyaziyyatcısı Re- |
| + | knmomontan, (3) dusturunu F. Viyet, |
| + | (4) və (5) dusturlarını L, Eyler |
| + | tapmıpidır. |
| + | |
| + | SFERİK JCHCBUCAQ-–fəzanın hər |
| + | hansı uc nəqtəsini cut-cut birləd- |
| + | dirən uc bəyuk danrə qovsunun əmələ |
| + | gətirdiyi həndəsi fiqur (bax Sferik |
| + | triqonometriya1:. |
| + | |
| + | SFERİK FUNKSİYALAR —xususi |
| + | funksiyaların bir novu: sferik səth- |
| + | lərlə əhatələnmil fəza oblastında |
| + | fiziki hadisələri eyrənməyə və sfe- |
| + | rik simmetriyaya malik fiziki məsə- |
| + | lələrin həllinə tətbiq edilir (bax |
| + | Xuşusi funksiya). |
| + | |
| + | SFERİK COXHƏDLİLƏR—bax Le- |
| + | jandr coxhədliləri. |
| + | |
| + | |
| + | (5) |
| + | |
| + | |
| + | Cq) EPO... (iyn. sphaira—Kypə)—Kypə- |
| + | yə və ya sferaya (həndəsi mənada) aid- |
| + | lik bildirən murəkkəb səzlərin tər- |
| + | kib hissəsi (sferoid, sferolitlər |
| + | |
| + | |
| + | 68: S.). |
| + | |
| + | COEPÖHA (cebepo... —iyn. eidos—Ke- |
| + | runuli)—basıqlıqı kicik olan yastı- |
| + | lanmıti fırlanma ellipsoidi, sfe- |
| + | raya yaxın olan səth. |
| + | SFEROKONUS — saxsı qab nevu. |
| + | PQar gevdəli, apaqı hissəsi iyini (du |
| + | tip qablar həm də pqarkonusvarı qab- |
| + | lar adlanır), gəvdəsi uzunsov və otu- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | sferokonus |
| + | 1, 2 —mapnapnm sferokonuslar |
| + | əcpnəp): 3, 4—mapkoHytBapnı Bə |
| + | |
| + | |
| + | Beyləqandan tapılmızn nu- |
| + | |
| + | |
| + | munələri: |
| + | (1X—X1 |
| + | |
| + | |
| + | oturacaqlı sferokonusdar (XI—XII |
| + | |
| + | |
| + | əcpnəp). |
| + | |
| + | |
| + | racaqı yastı formalı muxtəlif HƏB- |
| + | ləri var. Dar boqazlı. və kicik arız- |
| + | lı olur. S: tipli qablar Pərq elkə- |
| + | lərində genii yayılmındı. Azərb.- |
| + | ın Beyləqan, Bakı, Gəncə, Qəbələ, |
| + | 1Pamaxı və s. orta əsr pəhərlərində |
| + | də istehsal olunmuqi S. qablar xu- |
| + | susi gildən duzəldilmin, mehkəm ÖH- |
| + | imirilmili, əsasən cızma, basma və |
| + | yapma naxıplarla bəzədilmindir. |
| + | 9—10 əsrlərə aid qablar nisbətən sa- |
| + | də, 12—13 əsrlərə aid qablar isə zən- |
| + | gin naxıllanmıpdır. Bu qablarda |
| + | civə, ətir, yar, dərman, neft saxlanma- |
| + | sı, onlardan cıraq və s. kimi istifa- |
| + | də edilməsi haqqında mulahizələr meəv- |
| + | |
| + | |
| + | Za | ül |
| + | SFEROLİTLƏR (sfero...-- yun. 1 Hoz |
| + | —dai)—radial-iqualı quruluqilu ki- |
| + | cik kӱrələr. Cox nazik iynəvarı kris- |
| + | talların aqreqatlarını təpiyqkil edir. |
| + | Maqmatik və cekmə suxurlarda təsa- |
| + | duf edilir. Əsasi maqmada oxitar tə- |
| + | rəmələr variollar adlanır. Cekmə |
| + | suxurlarda karbonat, manqan-dəmir, |
| + | osfat, xalsedon və s.-dən ibarət S.-ə |
| + | tk edilir. | 1 |
| + | SFEROSOMLAR (sfero... yun. 530pa |
| + | —bədən)—bitki Huceyrələrindəki qra- |
| + | nulalar. Bə"zi tədqiqatcılar onları |
| + | ribosom yıqımı, batqaları endoplaz- |
| + | matik ipəbəkə hissəsi kimi qəbul |
| + | edirlər. |
| + | SFİNKS, Qvineya pavianı |
| + | (Raryo rar:o)—pavianlar cinsindən |
| + | ensizburun meymun. Bədəninin uz. |
| + | 65—70 sm, quyruqu 50—55 sm-dir. Tuku |
| + | qırmızımtıl-qəhvəyi, sıx və uzundur) |
| + | uzu, qulaqları, əli, pəncəsi qara, otu- |
| + | |
| + | |
| + | - |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 114 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | raq dəyənəyi al-qırmızıdır. Seneqal- |
| + | da və Qvineyada yapayır. 20—40 fərd- |
| + | dən ibarət surulərlə gəzir, aqacda |
| + | yatır. Bitki kəkləri, meyvə, xırda |
| + | heyvanlar, quqp yumurtaları Yeyir. |
| + | |
| + | SFİNKS (yun. 5rhipx)—1) Qədim |
| + | Misirdə ipir bədənli və insan baip- |
| + | lı (adətən fir onun portreti), ya- |
| + | xud mӱqəddəs heyvan bailı fantastik |
| + | varlıqı təsvir edən heykəl. Devru- |
| + | muӱzədək qalmıntl S.-lərin ən beyuyu |
| + | Cizədə (Misir), Xefren ehramının |
| + | yaxınlıqındakı cBeyuk sfinksədir |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | in |
| + | |
| + | |
| + | Lİ |
| + | |
| + | |
| + | SİR ənin |
| + | |
| + | ız i 2 |
| + | |
| + | a x Di" zi |
| + | “ ə |
| + | |
| + | |
| + | Lu ildi "aa. az E”: A” R "a |
| + | “um Ak" : təm İRİ, ii ə . |
| + | ii “o. v = |
| + | isi "şə Al 1 |
| + | qət içi... — dara ə) -R , |
| + | “dağına s Fu" yə b |
| + | Eu m = L |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | nra” |
| + | |
| + | |
| + | (e.ə. 28 əsr). 2) Qədim Yunan mifolo- |
| + | giyasında pir bədənli, qanadlı fan- |
| + | tastik qadın. Əfsanəyə gərə Fiva 11:,- |
| + | nin girəcəyində məskən salmıi S.., |
| + | yolculara belə bir tapmaca deyirmii: |
| + | cO nədir ki, səhər dərdayaqlı, gu- |
| + | norta ikiayaqlı, axpam ucayaqlı |
| + | olurə. QTapmacanı tapa bilməyənləri |
| + | S. eldurərmip. Fiva p.-ndən gələn |
| + | Edip tapmacanı tapmınq və demii- |
| + | dir ki, bu insandır, utlaqlıqda |
| + | HMƏKHƏİHD, Yetkinlikdə iki ayaqla kə- |
| + | zir, qocalıqda əlinə əsa alır. S. ca- |
| + | vabı etitdikdə əzunu qayadan atmıp. |
| + | dır (bapqa rəvayətə gerə onu Edip |
| + | əldurmutdur). Məcazi olaraq S. tap- |
| + | (|aca, mӱəmmalı adam mə”nasını verir, |
| + | SFİNKTOZOA (5 iskəqoa əzl |
| + | kəsilmii heyvan sinfi: ipərti olaraq |
| + | sӱngərlər tipinə aid edilir. 30-dək |
| + | nevu olmupdur. Karbondan Tabaiir |
| + | dəvrunun sonunadək tək-tək, yaxud ko- |
| + | loniyalarla Yapqamıtlar. Hund. 20 sm- |
| + | DƏK olub. Əhəngli, məsaməli skeleti |
| + | un və Ya silindriqəkillidir. |
| + | FRAGİSTİKA (yun. sphragis—Me- |
| + | hur), sigilloqrafiya (var. |
| + | sigi İum — MəƏhyYp “ ...zpaqbufa) — nalı, |
| + | metal, sumuk və s.-dən hazırlanmıiq |
| + | məhurləri, habelə onların qızıl, |
| + | gӱmul, qalay, surquc, saxsı, kaqız |
| + | VƏ s. ӱzərindəki əkslərini eyrənən |
| + | keməkci tarix fənni. Ən qədim mə- |
| + | hurlərdən e.ə. 4-cu minilliyin axır- |
| + | larında Qədim PTərqdə (1Pumer, Mi- |
| + | sir və s.) istifadə olunmutdur. Si- |
| + | lindr formalı bu məhurlərin ək- |
| + | SİNİ almaq ucun onları gil ləevhə us- |
| + | qundə diyirlədirdilər. Antik dovr- |
| + | DƏ və erkən orta əsrlərdə itamp və |
| + | ӱzӱk məhurlər geni yayıldı. 18 əsr- |
| + | də S. rəsmi sənədlərin dəvrunu və |
| + | onların həqiqiliyini mMçəyyənlə:tdi- |
| + | rən bir sahə kimi formalajtmaqa bal1- |
| + | ladı. 19 əsrin axırlarından arxeo- |
| + | LOJİ qazıntılar zamanı tapılan |
| + | Kӱlli miqdarda məhurlərin (Qədim |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | SFİNKS |
| + | |
| + | |
| + | Misir, Mesopotamiya, Hindistan, Yu- |
| + | nanıstan, İran, Rusiya və s.) tədqiqi |
| + | ilə S. onların xronoloji təsnifatı |
| + | əsasında dəvlət tə"sisatlarının for- |
| + | malapması və inkipafını əyrənən |
| + | elm sahəsinə cevrildi. S. material- |
| + | ları təsviri sənət, heraldika, numiz- |
| + | matika, epiqrafika, siniflərin və |
| + | dəvlətin yaranması, qədim cəmiyyətlə- |
| + | rin ideologiyası, ticarət yolları, |
| + | iqtisadi və mədəni əlaqələri əyrənmək |
| + | ucun cox ƏD. Arxeolo- |
| + | ji tədqiqatlar zamanı Azərb.-da cox- |
| + | lu məhur, Habelə uzərində onların |
| + | əksi olan kulli miqdarda saxsı qab, |
| + | kirəmit və gnl levhələr tapılmıl- |
| + | dır. S. sur"ətlə inkipaf edir. |
| + | |
| + | Ədə Kamenieva E. İ., Ustvo- |
| + | qov N. V., Russkal sfraqistikai qeralı- |
| + | dika, M., 1974: Masimon İ. S., Novıe |
| + | naxodki pecateN əpoxi bronzı s nizovib |
| + | M “ConeTcKas apxeonoruno, 1981, |
| + | |
| + | |
| + | SXAKAYA Mixail (Mixa) Qriqor- |
| + | yevic (partiya təxəllusu: Barsov, |
| + | Qurgen və s.) (4.5.1865, indiki |
| + | Gurc.SSR Gegeckori r-nunun Xunsi |
| + | g.—19.3.1950, Moskva: Tbilisidə dəfn |
| + | |
| + | |
| + | | edilmiidir)—sovet dəvlət və partiya |
| + | |
| + | |
| + | xadimi. 1898 ildən Sov.İKP uzvu. |
| + | Tiflis, Kutaisi, Batum və s. yerlərdə |
| + | inqilabi ip aparmıip, 4Mesame-dasiı |
| + | s.-D. tipkilatının yaradıcılarından |
| + | olmuit, 1898 ildən RSDFP-nin Yeka- |
| + | terinoslav komitəsində, cYujnı rabo- |
| + | ciə qəzetində ipləmitdir. 1903 il- |
| + | dən RSDFP Qafqaz İttifaq Komi- |
| + | təsinin rəhbərlərindən idi. Həmin |
| + | ilin payızında Bakıda RSDFP-nin |
| + | 2-ci qurultayının ipi haqqında mə”- |
| + | ruzə ilə cıxıtp etmitdir. 1904—05 |
| + | illərdə Tiflis, Bakı və s. yerlərdə |
| + | inqilabi ip aparmındır. RSD - |
| + | nin Z, 5-ci qurultaylarının numayən- |
| + | dəsi olmutdur. 1907—17 illərdə Ce- |
| + | nevrədə yapamın, 2-ci İnternasiona- |
| + | lın 7-ci (QPtutqart) konqresinə |
| + | RSDFP-dən numayəndə secilmitdir. |
| + | 1917 ilin aprelində V., İ. Leninlə |
| + | birlikdə Rusiyaya qayıtmıtıi, Qafqaz |
| + | Əlkə Sovetinin, RSDF(buP Qafqaz |
| + | Əlkə Komitəsinin, Tiflis Komitəsi- |
| + | nin uzvu olmuzidur. 1921—22 illər- |
| + | də RSFSR həkumətində Gurc SSR- |
| + | in Xumayəndasi, 1923—Z30 illərdə |
| + | Gurc.SSR MİK ət Heyyətinin |
| + | sədri və ƏSFSR MİK sədrlərindən |
| + | biri, SŞRİ MİK Rəyasət Heyətinin, |
| + | Gurcustan K(6)P MK-nın, 1920 ildən |
| + | Kominternin İcraiyyə Komitəsinin, |
| + | 1931 ildən Beynəlmiləl Nəzarət Ko- |
| + | missiyasının uzvu idi. Partiyanın |
| + | 10—11, 13, 15—17-ci qurultayları- |
| + | nın, Kominternin 2—7-ci konqreslə- |
| + | ripin numayəndəsi, SSRİ Ali Sove- |
| + | tipin (1—3-cu caqırınvj) deputatı ol- |
| + | muidur. Lenin ordeni ilə təltif |
| + | edilmiidir. |
| + | |
| + | ƏÖ,: Maxeyaunn A. B, Muxa lixa- |
| + | kal, M., 1968, |
| + | |
| + | |
| + | SXALTӰ BO — Gurc.SSR-də urəhəp |
| + | (1953 ildən). Balneoloji kurort. D.Y. |
| + | st, Kutaisi 11.-nin 9 km-liyində, Sxal- |
| + | tubo cayı dərəsindədir. Yayı isti (or- |
| + | ta temp-r avqustda 24*S), qıpı yum- |
| + | ipaqdır (orta temp-r də əə Əə |
| + | |
| + | llik yaqıntı təqr. 1400 mm. Ət-sud |
| + | kombinatı, kimya, bullur, tikinti |
| + | hissələri, meyvə ipirəsi z-dları, qa- |
| + | lantereya f-ki, cay f-kləri birliyi: |
| + | Gurc.SSR Elmi-Tədqiqat Kurortolo- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | giya və Fizioterapiya İn-tunun fi- |
| + | lialı, elkətunaslıq muzeyi və s, var. |
| + | Sxaltubo cayı dərəsində subtermal və |
| + | zəif radioaktiv sular cıxır. Suyu |
| + | icilir, vanna və inhalyasiya edilir. |
| + | S.-da, əsasən, qan devranı, dayaq-hə- |
| + | rəkət orqanları, sinir sistemi, kine- |
| + | koloji və s. xəstəliklərə tutulanlar |
| + | mualicə olunur. |
| + | |
| + | CXEHMCTCKANM, X Hu Ay p a—Kypv. |
| + | SSR-də cay. Rioni cayının qolu. Uz, |
| + | 176 km, hevzəsinin sah. 2120 km?. Su- |
| + | varmada istifadə olunur. |
| + | |
| + | SXİDAM (Əshyedat) — Niderlandda |
| + | iəhər. Cənubi Hollandiya əyalətin- |
| + | dədir. Nive-Maas (Reyn cayının qo- |
| + | lu) cayının sahilində port. ƏH. 75,2 |
| + | min (1979). Gəmiqayırma, elektrotex- |
| + | nika, yeyinti şənayesi var. |
| + | SXİZOFRENİYA—bax P/izofreniya. |
| + | SXİNVALİ (1934—61 illərdə Sta- |
| + | liniri)—Gurc.SSR-də ipəhər. Cə- |
| + | nubi Osetiya MV-nın mərkəzi. Bəyuk |
| + | Liaxvi cayı sahilindədir. D.Y. st. |
| + | c Emalprovodı, *“Elektrovibromaiyinaə, |
| + | |
| + | |
| + | avtobus tə”miri, mexanika, kimya 3-D- |
| + | |
| + | |
| + | ları, taxta-palban kombinatı, tikip |
| + | f-ki, yeyinti, tikinti materialları |
| + | sənayesi, Gurc.SSR EA-nın Cənubi |
| + | Osetiya elmi-tədqiqat in-tu, pedaqo- |
| + | ji in-t, G.t. texnikumu, tibb, musiqi |
| + | və rəssamlıq məktəbləri, dram teat- |
| + | rı, əlkəpunaslıq muzeYİ var. |
| + | SXİNVALİ DƏFİNƏSİ — Cənubi |
| + | Osetiya MV-nın Sxinvali it, yaxın- |
| + | lıqında tapılmın (1909) son Tunc |
| + | dəvrunə aid dəfinə. 18 tunc əliyadan |
| + | —10 muxtəlif formalı balta, 5 qa- |
| + | lın bilərzik (tədqiqatcılar guman |
| + | edirlər ki, bilərziklər ticarətdə |
| + | pul əvəzi ilədilmiindir) və 3 əmək |
| + | alətindən ibarətdir. U zəri Həndəsi |
| + | fiqurlar və Heyvan rəsmləri ilə bə- |
| + | zədilmili bu dəyuit baltaları Ko |
| + | |
| + | və Kolxida mədəniyyətləri ucun xa- |
| + | rakterikdir. Bu tip baltalara, Azərb, |
| + | (.SR-də də rast gəlinir. |
| + | SXOLASTİKA zə scholastica, yun. |
| + | scholastikos: schole—e-ii ceh6əT, MƏK- |
| + | təb)—dini fəlsəfə tipi: teologiyaya |
| + | ustunluk vermək, ehkamcı ilkin ipərt- |
| + | ləri rasionalist metodika ilə bir- |
| + | ləidirmək və 6 məntiq problem- |
| + | lərinə maraq S.-nın səciyyəvi cəhət- |
| + | ləridir. Orta əsrlərdə ən cox Qərbi |
| + | Avropada iki etmiindir. S.-nın |
| + | kəkləri son antik fəlsəfəsinə, xu- |
| + | susilə Proklın gəruillərinə gedi |
| + | cıxır. Erkən S,.-ya (9—13 əsrlər) neo- |
| + | platonizmin tə”siri olmutidur (Ken- |
| + | terberili Akselm, İbn Sina, İbn |
| + | Rupid). “Klassikə S. devrundə (14—15 |
| + | əsrlər) exristianlıq aristotelizmik |
| + | (Beyuk Albert, Akpinalı Foma) ustun |
| + | idi. 15—16 əsrlərdə katolik (neosxo- |
| + | lastiklər, ispaniyalı iyezuit F. Sua- |
| + | res) və protestant (F. Melanxton) |
| + | ilahiyyatcılar arasındakı mubahisə- |
| + | lər əslində katolik kilsəsinin Re- |
| + | formasiyaya qarlı mӱbarizəsini əks |
| + | etdirirdi. Yeni dəvrun qabaqcıl.fəl- |
| + | səfi tə”limlərinin (Dekart, Hobbs, |
| + | Lokk, Kant, Hegel və b.) tə"siri ilə |
| + | S.-nın əvvəlki məvqeyi sarsıldı. 19 |
| + | əsrdən mӱxtəlif katolik (tomizm, |
| + | Platon-Avqustin məktəbi və b.) və pro- |
| + | testant məktəblərini birlətdirən S.- |
| + | ya maraq artdı. |
| + | |
| + | Ədə Traxtenberq O. V., Ocerki |
| + | po istoriim zapadno-sepropehskoN sredneve- |
| + | kopov- filosofin, M., 1957: Sokolov |
| + | S. S., Srednevekovan filosofia, M.., 1979. |
| + | |
| + | |
| + | 115 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | T— Azərb. əlifbasının 24-cu, |
| + | |
| + | |
| + | | rus |
| + | əlifbasının 20-ci Hərfi: |
| + | |
| + | |
| + | muasir |
| + | |
| + | |
| + | Azərb. ədəbi dilində bu hərflə ifa- |
| + | də olunan kar, diləenu, partlayan sa- |
| + | iparəsi. |
| + | |
| + | |
| + | MHTHH Yazılınqı Kirill |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 4 m. ———. ALT |
| + | |
| + | | nın : 1 : |
| + | |
| + | n r. RARBARARR yə . m *" |
| + | |
| + | | ” q I |
| + | |
| + | : —“““4— — — ır EA ma |
| + | |
| + | = h— –- - -—-— —— —— |
| + | |
| + | I 2. : : |
| + | |
| + | (kə f o, |
| + | |
| + | T at "R | vu 1 “2 x |
| + | |
| + | 1 211 4 A. | h |
| + | |
| + | YA ƏDLİYYƏ YK |
| + | = |
| + | |
| + | |
| + | “um İ = |
| + | i “ə 8: L.. 8 |
| + | |
| + | |
| + | |" ə |
| + | İn |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | | İk m |
| + | = radan |
| + | |
| + | |
| + | “Tə həpdiyHMH MYXTƏTHİN )a3bl CÜCTEMDNƏ- |
| + | |
| + | |
| + | rində təkamulu. |
| + | |
| + | |
| + | əlifbasından kəturulmuidur. Sə- |
| + | zun əvvəlində, ortasında və sopunda |
| + | iilənir. |
| + | |
| + | TABA Q— Azərb.-da məzilətdə itlədi- |
| + | nən qab, Aqacdan hazırlanır, təknəyə |
| + | nisbətən dayaz və yunguldur. Xəmir |
| + | yoqurmaq, cerək və s. ərzaq məhsulları |
| + | saxlamaq ucun istifadə edilir. Həm |
| + | əl usulu ilə, həm də xususi dəzgahda |
| + | dӱzəldilir. Azərb.-da erkən orta əsr- |
| + | lərdən istifadə edildiyi mə lumdur: |
| + | Qonipu 1Pərq və Qafqaz xalqları ara- |
| + | sında da genin yayılmımlmdır. Kec- |
| + | miidə Orta Asiya xalqlarında Q. |
| + | dənəvər və səpələpən peylərin (taxıl, |
| + | un, qum və s.) elcu qabı kimi də i11- |
| + | lədilmiidir. |
| + | TABALMA—metal, Yaxud ərintinin, |
| + | bapqlıca olaraq polad və cuqunun ter- |
| + | mik emal nəvuq Q. ilə əvvəlki e mal- |
| + | lar nəticəsində dayanıqsız halda |
| + | olan metal strukturu tarazlıq halın- |
| + | dakı struktura cevrilir. Bunun ucun |
| + | metal muəyyən temp-ra qədər qızdırı- |
| + | lır, həmin temp-rda bir qədər saxla- |
| + | nıldıqdan sonra Yavapq-Yaza11 (məş, |
| + | karbonlu polad saatda təqr. 50—100*S |
| + | sur"əqlə) soyudulur. Q. metalın e mal |
| + | olunma qabiliyyətini: yaxitıla:idır- |
| + | maq, plastikliyini yӱkğsəltmək, metal- |
| + | də qalıq gərginliyini aradan gətur- |
| + | mək və s, məqsədlərlə aparılır. Pro- |
| + | səs alovlu sobalarda Yerinə Yetirilir. |
| + | TABASARAN DİLİ —tabasaranlı- |
| + | ların dili. Darıstan dillərinə da- |
| + | |
| + | |
| + | V*,c. 9 |
| + | |
| + | |
| + | xildir. Bu dildə 72 min adam danı- |
| + | |
| + | |
| + | ipır (1979). 1P1m, və c. dialektləri. |
| + | |
| + | |
| + | var. Aqul və ləzgi dillərinə yaxın- |
| + | |
| + | |
| + | dır. Səs tərkibində 5 sait, 55 samit. |
| + | |
| + | |
| + | var. İsimlər iquurlu (insanlar) və |
| + | pmuursuz varlıqlar kimi 2 cinsdə qrup- |
| + | lapır, Hallanma formaları zəngin- |
| + | dir. Cӱmlə. nominativ və erqativ qu- |
| + | rulutpludur. Leksikasında batqa dil- |
| + | lərdən kecmə səzlər coxdur. 1932—38 |
| + | illərdə latın əlifbasından istifadə |
| + | |
| + | |
| + | —k olunmuyi, 1938 ildən rus qrafikası |
| + | |
| + | |
| + | əsasında əlifba yaradılmıpdır. |
| + | |
| + | Əd. Maqometov A. A., Tabasa- |
| + | ranskiNi azık, Tbilisi, 1965, İzıki Azii |
| + | i Afriki, |kn.1, İ1, M., 1979. |
| + | |
| + | |
| + | TABASARANLILAR — Daq.MSSR-in |
| + | c.-iq,-ində yappayan xalq. 75 min nəfər- |
| + | dir (1979). Tabasaran dilində, əksə- |
| + | riyyəti həmcinin rus, Azərb. və ləzgi |
| + | dillərində danınırlar. Dindarları |
| + | musəlmandır. Mədəniyyət və məirkətlə- |
| + | rinə gərə ləzgilərə yaxındırlar. Əsa- |
| + | sən əkincilik və maldarlıqla məpqeul- |
| + | durlar. Sənətkarlıq, xususilə xalca- |
| + | cılıq inkipaf etmiidir. X.t., elm və |
| + | mədəniyyət sahəsində calıtqan ali təh- |
| + | silli mutəxəssisləri yetitmitdir. |
| + | |
| + | ƏƏ.: Narodı Kavkaza, t. 1, M., 1960. |
| + | |
| + | |
| + | TABAİPYİR — karbonat suxurların |
| + | zəif sementlətmin, narın dənəli nə- |
| + | vu. Əsasən, kalsium-karbonatdan iba- |
| + | rətdir. Təbii T., əsasən, mikroorqa- |
| + | nizmlərin kalsit skeletinin hissələ- |
| + | rindən təpkil olur. Mineraloji tər- |
| + | kibində kalsit (90—9996 ), qismən gil |
| + | mineralları, pirit və s. iptirak |
| + | edir. Sıxlırı 2,70—2,.72 q/sm3?, Məsa- |
| + | məliyi 45—5096-dir. T. 30—500 .c və |
| + | daha dərində toplanan yarıbərkimiyi |
| + | dəniz lilidir. Təbiətdə geni yayıl- |
| + | mıidır. Sement, əhəng, soda, iquliə |
| + | istehsalında, (pəkərin təmizlənməsin- |
| + | də, yazı təbatirinin hazırlanmasın- |
| + | da, tibdə və s.-Də iplədilir. Ar və |
| + | qara T. (İtaliya damlı adlapır) rəsm |
| + | materialı kimi istifadə olunur. Ya- |
| + | taqları SSRİ, Fransa, B. Britaniya |
| + | və Danimarkada var. |
| + | |
| + | TABAİYİR SİSTEMİ (DƏVRU)— |
| + | Mezozoy qrupunun apaqıdan ucuncu |
| + | sistemi. Yer tarixinin Mezozoy era- |
| + | SININ ucuncu devrunə muvafiqdir. |
| + | Radioloji mə“lumatlara gerə T.d. |
| + | 135— 137 mln. il bundan əvvəl baitla- |
| + | mıiy, təqr. 70 mln. il davam etmiidir. |
| + | Mustəqil sistem kimi ilk dəfə 1822 |
| + | ildə Belcika geoloqu J. Omalius |
| + | d"Allua Paris həvzəsində ayırmıil- |
| + | dır. T.s. iki ite"bəyə beəlunur: alt |
| + | və ust. Alt 1pe"bə 6 (Berrias, Valan- |
| + | |
| + | |
| + | jin, Qoteriv, Barrem, Apt, Alb), ust |
| + | ilə”bə isə 7 mərtəbədən (Senoman, Tu- |
| + | ron, Konyak, Santon, Kampan, Maast- |
| + | rixt, Danimarka) ibarətdir. T.d.- |
| + | nun birinci yarısı ӱmumiyyətlə qalx- |
| + | ma hərəkətlərinin ustunluyu ilə sə- |
| + | ciyyələnir. Aezpya birinci yarısı- |
| + | nın sonunda (Alb əsrində) enmə pro- |
| + | sesi baallamıit, Ust Tabatirdə daha |
| + | inkipaf etmipt və bəyuk transqres- |
| + | siYa (Yer tarixində ən beyuӱk transqres- |
| + | siyalardan biri) ilə mutpayiət olun- |
| + | mupdur. T.d.-nun sonunda yenidən |
| + | qalxma hərəkətləri baiq vermiii və |
| + | Danimarka əsrində dəniz həevzələri |
| + | xeyli kicilmitpdir. İntensiv, qırı- |
| + | iptıq əmələgəlmə prosesləri, əsasən, |
| + | Sakit okean geosinklinal quritparın- |
| + | da olmupdur. T,d.-nun ortalarında |
| + | PPərqi Asiyada qırıpıq əmələgəlmə |
| + | prosesləri qurtarmıpldır. Sonrakı |
| + | hərəkətlər Oxotyanı zonanı əhatə |
| + | etmitdir. T. d.-nun sonunda Amerika |
| + | And d-rının pt. hissəsi və Qayalı |
| + | daqlar formalatmıtdır. Aralıq də- |
| + | nizi geosinklinalında tektonik hərə- |
| + | kətlər zəif olmutdur. T.d.-ndə iri |
| + | Yarıqlar əmələ gəlmii (xususilə c. |
| + | materiklərində), Qondvananın parca- |
| + | lanma prosesi tamamlanmıpdır. - ӱst |
| + | Tabaiirdə guclu vulkan puskurmələri |
| + | olmutidur. T.s. cekuntulərində əhəng- |
| + | daiyıya cevrilmip əhəngli və əhəng- |
| + | li-gilli lil, mergel və yazı tabaipi- |
| + | ri (adı da buradan gəturulmutdur) |
| + | ustunluk təipkil etmitdir. Onurra- |
| + | sızlardan ammonit və belemnitlər da- |
| + | ha da inkiaf etmiit, inoseramlar, |
| + | əyri kirpilər, onurqalılardan suru- |
| + | nənlər genii yayılmıtidır. Ciftli |
| + | məməlilər meydana gəlmitidir. :T.d.- |
| + | nun sonunda surunənlarin coxu, am- |
| + | monitlər, belemnitlər və s. qırıl- |
| + | mıtidır. T.d.-nun florası cılpaqto- |
| + | xumluların və qıjıkimilərin ustun- |
| + | luyu ilə xarakterizə olunur. T.d.-ndə |
| + | ilk dəfə ertulutoxumlular meydana |
| + | gəlmiii və inkitpaf etmipdir. T.s. - |
| + | cokuntuləri butun kontinentlərdə ya- |
| + | Yılmındır. SSRİ ərazisində PPərqi |
| + | Avropa platformasında, Krım, Kar- |
| + | pat və Qafqazın daqlıq sahələrində |
| + | geni sahə tutur. T.s. cəkuntulərinin |
| + | Azərb.SSR-də Beyuk və Kicik Qafqazda |
| + | və Nax.MSSR-də cıxıtları var: Qu- |
| + | Sa-Xəzəryanı sahədə və Kur-Araz ova- |
| + | lıqında qazma quyularında acılmı|t- |
| + | dır. Terrigen, karbonat və maqmatik |
| + | suxurlardan ibarətdir. Bu cekuntu- |
| + | lərdə T.d.-nə xas onurqasız heyvanla- |
| + | rın, əsasən, butun nӱmayəndələrinin |
| + | il, (dailalmın) qalıqları var. |
| + | |
| + | |
| + | 116 |
| + | |
| + | |
| + | T.s, cekuntulərində bir cox |
| + | qazıntı yataqları (kəmur, ne |
| + | duz, boksit, qalay, qurqutun, |
| + | və s.) aiqkar edilmitdir. |
| + | TABELİLİK, tabelilik əla- |
| + | qəsi—bir sintaktik unsurun (səz |
| + | və ya cumlənin) batqasından formal |
| + | asılılıqı, T.-in əsas nevləri (zlaii- |
| + | ma, idarə və yanamimadır. Tabeli mu- |
| + | Hi cumlələr, seəz birlətmələri |
| + | . əsasında yaradılır: tabeli murək- |
| + | kəb cumlələrdə baip və budaq cumlələr |
| + | bir-biri ilə baqlayıcı, baqlayıcı səz |
| + | və ya ipəkilci, yaxud təkilci (əsasən, |
| + | pərt pəkilcisi) ilə baqlanır. |
| + | TABES, tabes dorzalis—si- |
| + | filis xəstəliyində sinir sistemi zə- |
| + | dələnmələrinin gecikmiti forması. |
| + | TABESİZLİK, tabesizlik əla- |
| + | qəs i—cumlə və ya səz birləptmələri- |
| + | nin qrammatik cəhətdən asılı olmayan |
| + | zvləri arasındakı sintaktik əlaqə. |
| + | abelilikdən fərqli olaraq, T.-də mu- |
| + | rəkkəb cӱmlənin tərkib hissələri bir- |
| + | biri, ilə birlətdirmə, ziddiyyət və |
| + | belutidurmə əlaqələri vasitəsilə bar- |
| + | lanır. Həmcins uzvlu murəkkəb cum- |
| + | lələrdə baqlayıcıları durqu iptarə- |
| + | təri əvəz edir. |
| + | TABET Antuan Jorj, Tabit Avn- |
| + | tun (13.6.1907, ivan, Bhamdun— |
| + | 16.5.1964, Moskva)— Livan me”marı və |
| + | ictimai xadimi, publisist. cXalqlar |
| + | arasında sulhu məhkəmlətməyə gərəv |
| + | Beynəlxalq Lenin mukafatı laureatı |
| + | (1961). 1936—48 illərdə Livanda |
| + | 4 İ-nin dostları cəmiyyətinin |
| + | sədri, 1949 ildən Livan Milli Sulh |
| + | PTurasının sədri, 1950 ildən Umum- |
| + | dunya Sulh PQurasının Rəyasət Hey”- |
| + | ətinin ӱzvu olmupdur. |
| + | TABƏKSİLTMƏ—qtablama əməliyya- |
| + | tından sonra aparılan termik e”mal |
| + | prosesi. T. ucun tablanmıiy ərinti |
| + | atpaqı behran nəqtəsi rin |
| + | kicik temp-radək qızdırılıb həmin |
| + | temp-rda bir qədər saxlandıqdan son- |
| + | ra hava və ya su ilə soyudulur. 4Q.m |
| + | termini adətən poladın termik e"ma- |
| + | lına aid edilir. Əlvan metallarda |
| + | T. sun"i kehnəlmə (bax Metalların |
| + | kehnəlməsiy) adlandırılır. T. po- |
| + | ladda məhkəmlik, plastiklik və zər- |
| + | bə ezluluyu xassələrinin optimal |
| + | uyqrunluqunu əldə etmək məqsədi ilə |
| + | aparılır. T. nəticəsində tablamadan |
| + | yaranan daxili gərginlik tamamilə |
| + | və ya qismən aradan qaldırılır. T. |
| + | amarsı (120—250" C), opra (300 —400” C) |
| + | və yuksək (450—650*S) tempi-rlarda |
| + | aqarılır. |
| + | TABİDZE Qalaktion Vasilyevic (18. |
| + | 11.1892, Kutaisi yaxınlıqında, HCkvi- |
| + | |
| + | |
| + | Tə |
| + | t, qaz, |
| + | civə |
| + | |
| + | |
| + | isi k, — 17.Z.1959, |
| + | Tbilisi) — gurcu |
| + | sovet ipanri,. Gurc. |
| + | SSR xalq ipairi |
| + | (1933), Gurc. SSR |
| + | EAakad. (1944), İlk |
| + | kitabı 1914 ildə |
| + | ( nəir olunmutdur. |
| + | €1 ayə (1908), |
| + | cDor, ey gunəi yə |
| + | (1910) pie”rlərində |
| + | azaDlıq ruhu, xal- |
| + | qın qələbəsinə inam |
| + | i guӱcludur. İlk devr |
| + | yaradıcılıqına dekadentlik və simvo- |
| + | lizm də tə”sir gəstərmiidir (FC Artist |
| + | me"pnəpnə toplusu, 1919). Beyuk Okt- |
| + | yabr sosialist inqilabını, Gurcus- |
| + | tanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsini |
| + | alqımlamındır |*İdeyaı (1923), *Biz |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TABELİLİK |
| + | |
| + | |
| + | —guӱrcu pairləriq (1925) me”pnəpn, |
| + | cCon Ridə (1924) poeması |. 4“Devrı |
| + | (1930), “İnqilabi Gurcustanə (1931) |
| + | poemalarında, “Vətən həyatımdırı |
| + | (1941, nətri 1943) toplusunda sosia- |
| + | lizm quruculuqunu, sovet xalqının |
| + | ƏMƏK rəpadətini tərənnӱm etmitdir. |
| + | 1935 ildə Parisdə antifaiist konq- |
| + | resdə ittirak etmit, qayıtdıqdan son- |
| + | ra xarici əlkə zəhmətketlərinin hə- |
| + | Yat və mӱbarizəsinə həsr olunmut |
| + | pe”rlər (cv Avropa xatirələri. silsi- |
| + | ləsi) yazmımdır. Muharibə dəvru və |
| + | ondan sonrakı illər yaradıcılırın- |
| + | da (FSilaha sarılın, qardatları, |
| + | cBiz qalib gələcəyikə, “Qəlblərin bir- |
| + | LİYİMə, “Qızıl meydanı, € MocKBaə, |
| + | cSulh uqrundag və s. pe”rləri) sovet |
| + | vətənpərvərliyi, sulh və demokratiya |
| + | uqrunda mubarizə məvzusu muhum yer |
| + | tutur. T. lirik ipair kimi də tanın- |
| + | mııpdır. Pe”rləri SSRİ xalqları |
| + | dillərinə, o cӱmlədən Azərb. dilinə, |
| + | bir cox xarici dilə tərcumə olunmuti- |
| + | dur. Lenin ordeni, Qırmızı Əmək |
| + | Bayraqı ordeni və medallarla təltif |
| + | edilmindir. Tbilisidə heykəli qo- |
| + | yulmuldur. |
| + | |
| + | Əsərləri: Stixotvorenil i poz- |
| + | mı, M., 1958, Stixotvorenin, M., 1978: |
| + | Lirika. Tbilisi, 1982, Stixotvorenil, |
| + | |
| + | izd., L., 1983. |
| + | |
| + | Əd. Xəlilov IL, CCPH xanrna- |
| + | rı ədəbiyyatı, H. 1, nətr 2, B., 1975: |
| + | Marqvelatdvili Q.,, Qalaktion |
| + | Tabidze. Ocerk jizni i tvsrcestva, Tbi- |
| + | lisi, 1973, İstoril qruzinskonN sovstskov |
| + | literaturı, M., 1977, |
| + | |
| + | |
| + | TABİDZE Titsian Yustinovic (2.4. |
| + | 1895, indiki Gurc.SSR, Van r-nunun |
| + | PQuamta g.—1937)—gurcu sovet pqairi. |
| + | c Mavi buynuzları (1915) simvolist |
| + | iyairlər qrupunun tətpkilatcıların- |
| + | dandır. Sovet devrundə Gurcustanda |
| + | sosializm quruculuqunu, vətənpərvər- |
| + | lik və xalqlar dostluqunu tərənnum |
| + | edən əsərlər yazmındır (4“Rion-portə |
| + | (1928) və s. poemaları, “Vətənə, 4Tbi- |
| + | Lİsİ gecəsiə, “Yeni Kolxida, c Ap- |
| + | reldə əkinə, “A. Pupjinəz, € EpMəHH- |
| + | standaə, “Daqıstan baharı və s. iqe”r- |
| + | nəpul. T.-nip novator poeziyası gurcu |
| + | sovet pye”rinin inkipafına tə"sir |
| + | gəstərmitdir. |
| + | |
| + | Əsərləri: Stixotvorenil i pov- |
| + | ii Da 1964, Sa, lalısi 1967, |
| + | |
| + | e 11 ikopa . .. |
| + | |
| + | Ta6ınse, /L.. 1971. "ə |
| + | |
| + | |
| + | TABİLAKA—Qafqaz Albaniyasında |
| + | yapayıli məntəqəsi. Ptolemeyin cCoq- |
| + | rafi tə"limnamə əsərində adı cəki- |
| + | lir. Gerr və Kaysi (K a s) cayları |
| + | arasında yerlətdiyi gostərilir. Yeri |
| + | muəyyənlətidirilməmiyindir. |
| + | |
| + | Əda Trever G. V., Ocerki po is- |
| + | torii i ə xos Kapkazskov Albanii, |
| + | |
| + | |
| + | TABIN-BӦQDO-ӦLA— Altayın c.-it,- |
| + | ində, SSRİ, MXR və Cin sərhədində |
| + | nar massivi. Metamorfik ipist və qra- |
| + | nitlərdəpn təgil olunmutidur. Əsas |
| + | zirvəsi Nayramdaldır (4356 m). |
| + | buzlaq (umumi sah. 160 km?) var. Ya- |
| + | maclarında darq-tundra bitkiləri, cay |
| + | |
| + | |
| + | dərələrində qara (pam meipələri ya- |
| + | yılmıtidır. |
| + | TABLAMA—metalı bohran nəqtəsi |
| + | |
| + | |
| + | temp-rundan atqı olmayan temp-ra- |
| + | dək qızdırıb, həmin temp-rda bir qə- |
| + | dər saxladıqdan (əgər zəruridirsə) |
| + | sonra sur”ətlə soyutmaqla aparılan |
| + | termik emal prosesi. Poladların |
| + | məhkəmləndirilməsində T. prosesin- |
| + | |
| + | |
| + | 36 |
| + | |
| + | |
| + | ittirak etmi |
| + | TABOR “ndir. |
| + | |
| + | |
| + | dən daha cox istifadə edilir, bu hal- |
| + | da poladda yuksək bərklikli mcarten- |
| + | cum strukturu (austenitin - par ca- |
| + | lanma məhsulları olmayan) alınır. |
| + | Karbonlu poladlarda austeniti par- |
| + | calamadan minimal soyutma sur"əti |
| + | (T.-nın bəhran sur”əti adlanır) san- |
| + | də 150—3002 S-dir. Buna gərə də be- |
| + | lə poladları tablayıcı maye kimi |
| + | soyuq sudan istifadə etməklə sur"”ət- |
| + | lə soyudurlar. Legirlənmiiy polad- |
| + | larda T.-nın behran sur"əti kicik- |
| + | dir, martensit strukturu daha yavap |
| + | soyutma yolu ilə əldə edilir. T. nə- |
| + | qicələri xarici amillərdən, əsasən, |
| + | tablayıcı muhitdən (yə"ni su, yaq, |
| + | əridilmiit duz) və təzyiqdən də ası- |
| + | lıdır. Soyutma təraitindən asılı- |
| + | olaraq isə fasiləli, pilləli, izoter- |
| + | mik və səthi T. nevləri vardır. Fa- |
| + | siləli T.-da poladların T. gərginli- |
| + | yi azalır, daxili gərginliklərin TƏ"- |
| + | sirindən polad mə"mulatın forma və |
| + | əlculəri az dəyitir. Pilləli T.-da |
| + | poladın (əsasən, legirlənmiti polad) |
| + | termik gərginliyi azalır, T. catla- |
| + | rı əmələ gəlməsinin qarpısı alı- |
| + | nır. İzotermik T.-da poladların kon- |
| + | struksiya mehkəmliyi, zərbə əzluluyu |
| + | və s., səthi T.-da isə poladın yeyilmə- |
| + | Yə davamlılıqrı, bərkliyi və yorulma- |
| + | ya qaroplı məhkəmliyi artır. Tablan- |
| + | mı poladın kəvrəkliyi yӱksək oldu- |
| + | qundan, bir qayda olaraq opun tabını |
| + | alırlar (bax Tabalma): bu zaman onun |
| + | əzluluyu və plastikliyi artır, bərk- |
| + | liyi və məhkəmliyi isə azalır. T. |
| + | əməliyyatına əlvan metallardan alu- |
| + | minium, maqnezium və nikel ərinti- |
| + | ləri daha cox uqradılır. Belə ərin- |
| + | tiləri tabladıqdan sonra otaq temp- |
| + | runda və ya daha yuksək temp-rda Keh- |
| + | nəlmə əməliyyatına (bax Metalların |
| + | kehnəlməsi) uqradırlar. Nəticədə on- |
| + | ların məhkəmliyi və bərkliyi artır, |
| + | plastikliyi isə aaqı duptur. |
| + | TABRET (öp. tablette ə “nu |
| + | bərk dərman forması. Əczacılıq:z-d- |
| + | larında dərman və əlavə maddələri |
| + | (nipqasta, iqəgər, natrium-xlorid, |
| + | spirt və s.) presləməklə hazırlanır. |
| + | Yastı, oval, iki tərəfi qabarıq ipə- |
| + | kildə duraxılı y |
| + | TABL (Fr. aeai, Hərfi mə”nası |
| + | —ipəkil, elanlar ucun ləvhə)—uzə- |
| + | rində ipıq siqnalları və ya yazıla- |
| + | rı ilə mə lumat verilən ləvhə. *Nəq- |
| + | liyyat-dispetcer xidmətində, idman |
| + | A (yarıpın nəticələ- |
| + | əstərmək un), reklamlarda |
| + | TA S.-Də əfğan ... r E- |
| + | TABMEN (Tibpap) Qarriyet (təqr. |
| + | 1820, Merilend ptatı, raya. |
| + | 3.1913, Hiy-Topx urrarsı, O6epn) — |
| + | ABİP-da zənci gələliyi əleyhinə mu- |
| + | bariz, zənci xalqının qəhrəman qadı- |
| + | nı, Kəelə ailəsində doqulmutdur. Təqr. |
| + | 1849 ildə əsarətdən qacaraq abolisio- |
| + | nizm hərəkatına qopulmutpdur. 50-ci |
| + | illərdə 19 dəfə quldar cəpub iqqatla- |
| + | rına getmii, pəxsən 300-dən artıq kə- |
| + | ləni azad etmipdir. ABİQ-da Vətənda:p |
| + | muharibəsi devrundə (1861—65) Pimal |
| + | ordusunda kətifiyyatcı və tibb bacı- |
| + | sı olmutdur. 1863 ilin yayında 750 |
| + | gələnin azad edilməsi əməliyyatında |
| + | |
| + | |
| + | . Qabur (cexcə (Aboq)—1 |
| + | cex, polyak, rumın və li x |
| + | məpkə. 2) Kazaklarda kecmitydə qo- |
| + | pun dutpərgəsi, 3) Bir hissəsi qohum |
| + | olan qaracı koəcu, 4) Kecmitidə turk |
| + | qopqun belməsi—batalyon. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | = |
| + | |
| + | |
| + | | |
| + | |
| + | |
| + | ə ən TAVRİYA 117 |
| + | |
| + | |
| + | Naxcıvanda | |
| + | ıvan və Ermənistan: - |
| + | Mama İӱyəti uqrunda mubarizə za. |
| + | |
| + | nı A, nskinin baicılıq et- |
| + | diyi partizan dəstəsi “Qırmızı sə |
| + | |
| + | |
| + | sənayesi var. 1420 ildə salır | |
| + | TABORA (Tahoqa)— Tanzanidm dır. |
| + | hər. Tabora vil.-nin inz.m. |
| + | |
| + | iqatı. Əh. 24,6 min (1974). K.t. r-nu- |
| + | |
| + | |
| + | nun ticarət-bəlutdurmə mə | |
| + | Metal e”malı və yeyə sӧpayesi DA. |
| + | TABORL ULA p— hyc mӱharibələrində |
| + | (1419—34) inqilabi antifeodal cina- |
| + | hın nӱmayəndələri. T.-ın antifeodal |
| + | kəndli-plebey ideologiyasının əsa- |
| + | sında xiliazm dururdu. T.-ın capqnik- |
| + | lərə (burger-cəngavər cinahı) qarpı |
| + | mӱbarizəsi 1434 ildə birincilərin |
| + | məqlubiyyəti ilə bata catdı (T.-ın MY- |
| + | dəəə 1437 ilədək davam etmipdi), |
| + | (Polineziya dillərində)—si- |
| + | niflərə qədərki cəmiyyətdə muəyyən |
| + | qadaqanlar sistemi: məs. polineziya- |
| + | lılarda allahlara və ruhlara aid bu- |
| + | tun muqəddəsipeylərdən, bapcılara və |
| + | kahinlərə məxsus əiyalardan istifa- |
| + | də etmək qadaqan idi. Məvhumi təsəv- |
| + | vurlərə gerə, T.-nun pozulması guya |
| + | fəvqəltəbii quvvələr tərəfindən cə- |
| + | zalandırılırdı. T. insan həyatının |
| + | muhum sahələrini (xususilə nikah— |
| + | ekzoqamiya normalarına riayət olun- |
| + | masını) tənzimləyirdi. Totemizmlə |
| + | baqlı olan T. ehtimal ki, fərdin |
| + | davranıtpını kollektivin mənafeyinə |
| + | tabe etmək tələbatı ilə əlaqədar yaran- |
| + | mıtdır. T.-nun qalıqları muasir |
| + | dinlərdə də mevcuddur. Dilci- |
| + | likdə dini etiqad, məvhumat, ko- |
| + | bud ifadə iplədilməsi qorxusu və s. |
| + | ilə əlaqədar qadaran olunmupiy səezlər. |
| + | Bə”zi qədim tayfalarda elumun, xəstə- |
| + | liklərin, allahların, ruhların və s.- |
| + | nin adını cəkmək Yasaq sayılırdı. Əx- |
| + | laq normalarına zidd səzlər də T.-ya |
| + | daxildir. T.-ları əvəz etmək məqsədi- |
| + | lə evfemizmlərdən istifadə olunur. |
| + | TABULATLAR (Tahıp1aqa)—nəsli gkə- |
| + | silmii mərcan polipləri yarımsin- |
| + | fi. Son Kembridən Permədək yaila- |
| + | mımplar. Koloniyaları iri, kollu, |
| + | yaxud yerə səriləndir. Skeleti əhəng- |
| + | daplı tərkiblidir. Korallitin da- |
| + | xilində ufuqi, qıfabənzər altlıq- |
| + | lar, bə"zən də radialdiqəkilli aragkəs- |
| + | mələr (septalar), septal cıxıntı- |
| + | lar olur. Korallitlər bir-birilə |
| + | gezcuklər, yaxud biflətdirici ru- |
| + | cuqlarla əlaqədardır: 7 dəstəyə mən- |
| + | sub 160-dək cinsi olub, Paleozoy ce- |
| + | guntulərinin stratiqrafiyasını ey- |
| + | |
| + | ənmək ucun əhəmiyyətlidir. |
| + | |
| + | ABULATӰURA (fr. qaIyabiqe, alm. |
| + | Tahiyakiq, lat. Kabiya—ləvhə, cədvəl) |
| + | —14—18 əsrlərdə Qərbi Avropada so- |
| + | lo instrumental musiqinin hərf və |
| + | rəqəmlər vasitəsilə qeydə alınma bis- |
| + | temi. T.-nın forma və qaydaları mu- |
| + | siqi alətində calmaq texnikası ilə |
| + | baqlı olmutdur. Səslərin davamiyyə- |
| + | ti və pauzalar xususi iparələrlə gəs- |
| + | tərilmitpdir: Yaxın və Orta P1ərqdə |
| + | musiqinin ayrı-ayrı səslərinin ədcəd |
| + | ərfləri ilə qeydə alındıqı mə lum- |
| + | |
| + | |
| + | dur. Orta əsrlərdə əl-Kindi, əl-Cəa- |
| + | bi və 6. alim və .-musiqipqunaslar T. |
| + | Yaratmıplar. Səfiəddin Urməvinin |
| + | |
| + | |
| + | udun sim və pərdələrinə muvafiq tər- |
| + | tib etdiyi T. daha mӱkəmməl olmui- |
| + | |
| + | |
| + | D.yY. ron- E |
| + | |
| + | |
| + | "TAB |
| + | |
| + | |
| + | dur. Tədricən T. daha aydın və mukəm- |
| + | məl olan yeni not yazısı ilə əvəz |
| + | olunmudur. |
| + | |
| + | TABULYATOR (nar. tabula— nenhə, |
| + | MƏABƏ/V, )asbl HTH. KOMMYTaCHİa TaHe- |
| + | lində yıqılmınd proqrama əsasən ida- |
| + | rəolunan və perforasiyalı kartlarda |
| + | təsvir olunmunq informasiyanı avto- |
| + | matik iiyləyərək nəticələri kaqrız |
| + | lent, yaxud xususi blanklara kəcurən |
| + | perforasiyalı hesablama maptını. |
| + | lektromexaniki və elektron T.-lar |
| + | olur. T.-da toplama və cıxma əməllə- |
| + | ri daha effektiv icra olunur. Vurma |
| + | və belmə əməlləri isə uyqun olaraq, |
| + | əsasən, toplama və cıxma əməllərinin |
| + | coxqat yerinə yetirilməsi ilə aparı- |
| + | lır. T.-la, həmcinin mətni informa- |
| + | siya da iplənilir. T.-lar rəqəmlə |
| + | hesablayan elektron mapınlarla bir- |
| + | likdə də istifadə olunur. T.-un hesab- |
| + | lama suӱr"əti perfokartların ona |
| + | verilmə sur”əti ilə (dəq-də 150 kar- |
| + | ta qədər) tə”yin edilir. |
| + | |
| + | and. ... ya b |
| + | sianfosfat turiusunun etil efiri |
| + | (SN,),M C,H.O )b(O )CN. rəngsiz ma- |
| + | yennp, 2302 S-də qaynayır, —502S-də |
| + | əriyir, sıxlıqı 1,087 q/sm? (209S)- |
| + | dir. Suda 1296, uzvi həlledicilərdə |
| + | yaxptlı həll olur. T. sinir sistemi- |
| + | ni iflic edən zəhərləyici maddədir): |
| + | su ilə tədricən Hidroliz olunur. Qə- |
| + | ləvilərin, ammonyak və aminlərin su- |
| + | lu məhlulları ilə reaksiyaya girir, |
| + | bu reaksiyadan T.-u deqazasiya etmək |
| + | |
| + | |
| + | ucun istifadə olunur. Deqazasiya |
| + | məhsulları zəhərlidir. T. fosfor |
| + | xloroksidi (ROSL,) ilə dimetila- |
| + | |
| + | |
| + | min Hidrogen-xlorid duzundan, etil |
| + | spirti və kalium-sianiddən alınır. |
| + | .qun havada əldurucu qatılıqı |
| + | 0,4 mq/l (1 dəq), maye halda dəriyə du:1- |
| + | dugkdə isə 50—70 mq/kq-dır. T.-dan |
| + | qorunmaq ucӱn əleyhqazdan istifadə |
| + | olunur. |
| + | (iniaatda)— qalınlırı |
| + | uzunluqundan və enindən bir necə də- |
| + | fə kicik olan, adətən yastı və ya ona |
| + | yaxın formalı yuksaxlayan Konstuk- |
| + | siya, yaxud konstruktiv element. Cox |
| + | vaxt əyilməyə 22 Muasir in- |
| + | ilaatda dəmir-beton T,-lardan gepiiil |
| + | istifadə olmur. |
| + | TAVA DARELAR— yastı zirvəli, bə”- |
| + | zən pilləli və sıldırım yamaclı |
| + | daqlar. Səthi bərk və ainınmaya da- |
| + | vamlı suxurlardan təpkil olunmu|i- |
| + | dur. Relyefində T.d. ustunluk təi- |
| + | kil edən genii ərazilər Tava ol- |
| + | gələr (məs., SSRİ-də Turqay və |
| + | Ustyurd platoları, Cənubi Ameri- |
| + | kada (arru platosu və s.) adlanır. |
| + | TAVAN, ipalarda—bina or- |
| + | tuyunun alt səthi, Hamar, yaxud rel- |
| + | yefli (cıxıntılı, kessonlu və s.) |
| + | olur. Me"marlıq baxımından T.-ın |
| + | formasını dəyitmək ucun dekorativ |
| + | cıxıntılar, asma T. və s. element- |
| + | lər əlavə edilir. Muasir ictiman |
| + | binalarda T. ucun alt hissəsi deko- |
| + | rativ bəzəklərlə iplənmiiy dəmir- |
| + | beton tavalardan istifadə olunur. |
| + | Zəngin dekorlu binalarda T. yapma- |
| + | naxınlar, dekorativ rəsmlər və mo- |
| + | zaikalarla bəzədilir. |
| + | TAVAR SAZ—sazın bir novu, beyuӱk |
| + | sazın digər adı. Bə”zən ana saz da |
| + | |
| + | |
| + | deyilir. | |
| + | |
| + | TAVDA— RSFSR Sverdlovsk və Tu- |
| + | men vil.-lərində cay. Tobolun sol qo- |
| + | lu. Lozva və Sosva tk bir- |
| + | ləpməsindən əmələ gəlir. Uz. 719 km, |
| + | |
| + | |
| + | (1605—89)—fransız səyyahı, |
| + | 1631—68 illərdə 6 dəfə PDərqə (əsasən ” |
| + | |
| + | |
| + | hevzəsinin sah. 88 100 km?, Əsas qol- |
| + | Pelımdır. Atac axıdılır. Gəmici- |
| + | liyə yararlıdır. Tavda ipi. T, sahiu |
| + | lindədir. |
| + | |
| + | TAVDA-RRSFSR Sverdlovsk vil.-n- |
| + | nə məhəp. Tavda r-nunun mərkəzi. Tav- |
| + | da cayında gəmi dayanacaqı. D.y. st. |
| + | Mepə sənayesi mərkəzidir. Arac e”ma- |
| + | lı və faner kombinatları, hidroliz |
| + | z-du, gəmiqayırma muəssisələri: odun- |
| + | carın mexaniki e”malı texnikumu var. |
| + | TAVERNY (Taveriner) Jan Batist |
| + | |
| + | |
| + | taçir. |
| + | |
| + | |
| + | İran, Azərb., Hindistan) səfər et- |
| + | mi, xeyli varlandıqdan sonra Fran- |
| + | sada malikanə və baron titulu almıit, |
| + | gəzdiyi əlkələr haqqındakı qeyd və |
| + | xatirələrini yazmaq ucun xususi ta- |
| + | rixci tutmupydu. Həbər nə Naxcı- |
| + | van, Culfa, Təbriz, Dərbənd, PTama- |
| + | xı, Ərdəbil və s. iqəhərlərdə olmupt, |
| + | Azərb.-da ticarət, sənətkarlıq və s. |
| + | barədə mə"lumat vermiidir. |
| + | |
| + | Ədə Polievktov M. A., Evro- |
| + | peNskie putepestvenniki X1İ1—XU 11 vv. |
| + | po Kavkazu, Tiflis, 1935 |
| + | TAVKVERİ—funksional diiyi cicək- |
| + | li ipərab uzumu sortu. Azərb.-a PTərqi |
| + | Gurcustandan (1852—54 illərdə) gə- |
| + | tirilmitdir. Vegetasiya dəvru 217 |
| + | gundur. Sentyabrın axırında yeti- |
| + | pir. Tam yetitimii gilələri tund-gey |
| + | rəngdədir. PTirəsində 18,396 pyəkər, |
| + | 5—6 q/l turpu var. Ha-dan 130—140 s |
| + | məhsul yıqılır. Azərb.SSR uzum sort- |
| + | ları standartına daxildir. Kirov- |
| + | abad—Qazax zonasında T.-yə səhv ola- |
| + | ra: kaxet sortu da deyilir. |
| + | |
| + | AVӦT — antifriksion konsistent |
| + | surtku materialı, solidolun kəhnəl- |
| + | MHL adı. |
| + | TAVR, Toros (Toqoz"Laq)— Qurkiyə- |
| + | nin c,-unda dar sistemi. Uz. təqr. 1000 |
| + | km, hund. 3726 m-ə qədərdir. Əsasən, |
| + | əhəngdapı, metamorfik və kristal- |
| + | lik pistlərdən təpkil olunmundur. |
| + | Qərbi T., Mərkəzi T., PTimali T. və s. |
| + | hissələrə əlunur. Yamaclarında |
| + | subtropik cəllər, səhralar, həmnuə- |
| + | yapıl metpələr, kolluqlar, iynəyar- |
| + | paqlı meiqələr və cəmənliklər var. |
| + | T. bir sıra dərə və kecidlərlə (Dəc- |
| + | lə və Fərat caylarının dərəsi, Kilm- |
| + | kiya darvazası və s.) gəsilmitdir. |
| + | TAVRİDA— Krımın Rusiyaya birlə- |
| + | dirilməsindən (1783) sonra car heku- |
| + | mətinip Krım y-a-na verdiyi ad. Krı- |
| + | mın qədim əhalisi tavrların adın- |
| + | dan gəturulmunidur. |
| + | |
| + | TAVRİYİAN Mikael Arsenyevic (27. |
| + | 5.1907, Bakı—17.10.1957 a Aa. |
| + | məpi sovet di nərt. SSRİ xalq ar- |
| + | tisti (1956). SSRİ Devlət gə |
| + | laureatı (1946, 1951). Leninqrad Kon- |
| + | servatoriyasını bitirmindir (1932— |
| + | alto, 1934—dirijorluq uzrə). 1935 |
| + | ildən Ermənistan Opera və Balet |
| + | rının dirijoru ə nnnən öam |
| + | dirijor) olmu : epertuarına |
| + | cQəhrəman qızı (A. Stepziyan , €AHynıs |
| + | |
| + | (A. Qiqranyan), “11 Arpakə (T. Cuxac- |
| + | yan), “Riqolettov (C. Verdi), c“İolan- |
| + | taq (P, Caykovski) və s. operalar, elə- |
| + | cə də simfonik əsərlər daxil idi. |
| + | SSRİ Ali Sovetinə (4-cu caqırıpt) |
| + | deputat secilmiidir. Lenin ordeni |
| + | və Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni ilə |
| + | təltif edilmiidir. |
| + | TAVRİYA-–EEKrım y-a-nın 16 əsrdən |
| + | yayılmıs adı. 19 əsrdə—20 əsrin əv- |
| + | vəlində Tavriya qub.-nın pitc. r-nları |
| + | da T. (PTimali Tavriya) adlanırdı. |
| + | |
| + | |
| + | 118 |
| + | |
| + | |
| + | TAVRİYA DARLARI—Krım daqla- |
| + | rının qədim adı. |
| + | |
| + | TAVRİYA SARAYI, Leninqrad- |
| + | d a—rus klassisizmi abidəsi (1783— |
| + | 89, memar İ. Y. Staron). Knyaz Q, A. |
| + | Potyomkin ucun tikilmiidi. Təntələ- |
| + | li qəbullar və Haram iənlikləri ucun |
| + | nəzərdə tutulan T.s. 3 mustəqil kor- |
| + | pusa bolunur: səkkizbucaqlı gunbəz- |
| + | li zaldan və ikiqat sırasutunlu bo- |
| + | Yӱk qalereyadan ibarət mərkəzi korpus, |
| + | həmcinin həyətin kənarlarında yer- |
| + | ləmərək kecid Fligelləri ilə mərkə- |
| + | zi korpusla birlətdirilmi:i 2 xid- |
| + | mət korpusu. Vaxtilə sarayın bapi ra- |
| + | pısı Yaxınlıqında kanal vasitəsilə |
| + | Neva cayı ilə birlətən kicik liman |
| + | olmutdur. |
| + | |
| + | 1906—17 illərdə T.s.-nda Dəvlət |
| + | dumasının iclasları kecirilmiti- |
| + | dir. Fevral burjua-demokratik in- |
| + | qilabından (1917) sonra etroqrad |
| + | Fəhlə və Əsgər Deputatları Soveti |
| + | (avqustadək), Muvəqqəti həkumət (iyu- |
| + | ladək) burada yerlətirdi. V. İ. Lenin |
| + | 1917 il aprelin 4(17)-də T.s.-nda bol- |
| + | ieviklərin yıqıncaqında c Hazırkı |
| + | inqilabda proletariatın vəzifələri |
| + | haqqındaz (FAprel tezisləriz) mə"ru- |
| + | zə etmitdir. 1918 ildə T.s.-nda |
| + | 3-cu Umumrusiya Sovetlər qurultayı, |
| + | RK(b)P-nin 7-ci qurultayı, Kominter- |
| + | nin 2-ci konqresi kecirilmipidir. |
| + | Leninqrad Ali Partiya Məktəbi bu- |
| + | |
| + | |
| + | qz yerlətir. |
| + | TAVRİYA SOVET SOSİALİST |
| + | RESPUBLİKASI — Krımda sovet |
| + | resp.-sı (1918, mart—aprel). Tavri- |
| + | ya MİK-in dekretlərinə əsasən ya- |
| + | radılmıqsldı. RSFSR-in tərkibinə |
| + | daxil idi. Sovet hakimiyyətinin dek- |
| + | retlərini həyata kecirməyə baplamıitn, |
| + | vet Rusiyasının mərkəzi r-nlarına |
| + | Ə mln. puddan cox ərzaq gəndərmii- |
| + | di. Brest eyAhyuyu (1918) məprnəpn- |
| + | ni pozan tmaniyYa qopqunu aprelin |
| + | 18-də Tavriya SSR-ə soxuldu. Apre- |
| + | lin sonunda Aluttada əksinqilabi qi- |
| + | Yam qalxdı, MİK-in və XKS-nin uzv- |
| + | lərinin coxu gullələndi. Aprelin |
| + | 30-da Tavriya SSR suqut etdi. |
| + | TAVRLAR— Krımın (Tavriya) c. his- |
| + | səsinin qədim əhalisi. Ən qədim abi- |
| + | dələri e.ə. 9 əsrə aid edilir. Maldar- |
| + | lıq, ovculuq, balıqcılıqla məpqul |
| + | olmutplar:, toxuculuq və tunctəkmə ilə |
| + | də tanıip idilər. Məhkəmləndiril- |
| + | mtip məsgənlərdə yapyayırdılar. Xer- |
| + | sones, Bospor dəvlətlərinə qariı mu- |
| + | rizə aparırdılar. 1 əsrdən qoniyu |
| + | tayfalarla (tavr-skif və 6.) qayna- |
| + | yıb-qarıtimıilar. . |
| + | TAVRLI PRӦFİL Qyun. T (tau) hər- |
| + | finin adından)|—en kəsiyi HTə- |
| + | killi olan metal mə”mulat. Cox vaxt |
| + | pəstahı yayma və ya presləmə yolu ilə |
| + | hazırlanır. T. p.-dən iniaat kons- |
| + | truksiyalarında və mapınqayırmada |
| + | istifadə edilir. |
| + | TAVTOLFGİYA (yun. Kaiqooryaq Sai- |
| + | (ӧ—eyni--...logiya)—mə”naca eyni və |
| + | ya bir-birinə yaxın səzlərin, fikir- |
| + | lərin təkrarı. Bədii dildə Q.-dan |
| + | ifadəni quvvətləndirmək məqsədilə |
| + | istifadə olunur. Lakin eyni sez, ifa- |
| + | də və ya fikrin dənə-dənə təkrarı |
| + | sezculuYə gətirib cıxarır və bədii |
| + | |
| + | |
| + | əsər ucun ciddi nəqsan sayılır. |
| + | TATAVERD — Azərb.SSR artuni |
| + | r-nunda (DQMV) kənd. T. sovetliyi- |
| + | |
| + | |
| + | nin mərkəzi. R-n mərkəzindən 43 km |
| + | C.-Q.-Də, Dar ətəyindədir. 632 |
| + | (1985), uzumculuk, taxılcılıq, hey- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TAVRİYA DALRALARI |
| + | |
| + | |
| + | vandarlıq və tərəvəzciliklə məpqul- |
| + | dur. Orta məktəb, klub, kitabxana, |
| + | tibb məntəqəsi var. Bəyuk Vətən mu- |
| + | ə .. olmut həmyerlilə- |
| + | rin pərəfinə abidə qoyulmusidur. |
| + | TAQAL dili iba Tor ns H, |
| + | 1959 ildən Filippin dili və ya pi- |
| + | lipino)—taqalların dili. İndone- |
| + | ziya dillərinə daxildir. T.d.-ndə |
| + | təqr. 10 mln. adam danınır (1978). |
| + | V məhəlli dialekti var. İltisaqi dil- |
| + | dir. Leksikasında sanskrit, Cin, |
| + | ispan və ingilis dillərindən alın- |
| + | ma səzlər coxdur. Umummilli ədəbi |
| + | dil Manila dialekti əsasında for- |
| + | malapmıtidır (17 əsrin sonu—18 |
| + | əsrin əvvəli). 18 əsrin ortalarına |
| + | dək dravid yazısından istifadə olun- |
| + | muli, sonradan latın qrafikasına |
| + | gecilmitidir. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Krus M., Pka |
| + | |
| + | |
| + | rban L İ., |
| + | TaqalıskiV izık, M., 1966, |
| + | |
| + | |
| + | TAQALLAR (ezlərini taqaloq ad- |
| + | landırırlar) — Filippində (Luson |
| + | a.-nın mərkəz və q.-inin əsas əhalisi) |
| + | xalq. 10,3 mln. nəfərdir (1978). Taqal |
| + | dilində danınırlar (zəngin ədəbiy- |
| + | yatları var). Əkincilik, balıqcılıq- |
| + | na məpqul olurlar: hermə və toxucu- |
| + | luq da inkipaf etmitdir. Katolik- |
| + | dirlər, bir qismi protestantdır. |
| + | TATAHA), Beiyk TaraHa)—üHə- |
| + | nubi Uralda, Celyabinsk vil. ərazi- |
| + | sində daq silsiləsi. Uz. 25 km, maks. |
| + | Hund. 1177 mm (Kruqlitsa d.). Kristal- |
| + | lik ptist və kvarsitlərdən təkil |
| + | olunmut:idur. Yamaclarında meipələr |
| + | Apam, kukpar, tozaqracı) var. |
| + | TAQANROQ—RSFSR Rostov vil.-ndə |
| + | iəhər. Azov dənizinin Taqanroq kər- |
| + | fəzi sahilində port. D.y. st. ƏH. 289 |
| + | min (1984). Mapıpqayırma, qara me- |
| + | tallurgiya, kimya, Yeyinti, yungul, |
| + | tikinti materialları sənayesi: ra- |
| + | diotexnika və pedaqoji in-tlar, tex- |
| + | nikumlar, tibb və musiqi məktəbləri, |
| + | əlkəpqunaslıq muzeyi, dram teatrı, |
| + | iəkil qalereyası, A. P, Cexovun ev- |
| + | muzeyi, tarix-ədəbiyyat muzey-qoruqu |
| + | var. T. yaxınlıqrında pəhərin almap |
| + | zapistlərindən azad edilməsində |
| + | arxanı Dərd yuz on altıncı |
| + | Azərbaycan diviziyasının və 130-cu |
| + | Taqanroq diviziyasının ppərəfinə |
| + | “1943-cu ildə Taqalroq iqəhəri və Ros- |
| + | tov vilayəti xilaskarlarının PTohrət |
| + | memorialıq monumseptal abidəsi qoyul- |
| + | |
| + | |
| + | "OR ən |
| + | r "LA İL h =“, k” |
| + | |
| + | |
| + | | ı |
| + | = Mə |
| + | 1 m |
| + | yasın |
| + | . m |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Kanan |
| + | i məə bəl |
| + | |
| + | |
| + | Taqanroq yaxınlıqında clo-cı (Azərbaycan) və 130-cu Ta- |
| + | qanroq diviziyalarının maəda xatirə abidəsi. 1980. Hey- |
| + | . Yamilov. |
| + | |
| + | |
| + | gəltəraqi E. |
| + | |
| + | |
| + | 8 ZD finit, 3 |
| + | 207 |
| + | |
| + | |
| + | Tə c A” : |
| + | i t bs İ.B a" |
| + | əli a |e) LE 4 İ Bi I 1 |
| + | əüu : 4 Y ə - ə ı “ k |
| + | ar m. əəən h iv “ |
| + | 4 Ku ə” 4 ə |
| + | |
| + | |
| + | .rL—ırn——o—————xxıux ————...—.—dcSD”sSzDm5nN.—,—-— |
| + | |
| + | |
| + | mulpd 1980, Heykəltəramq E. PTami- |
| + | oh, tr lar V. İ. Qriqor, İ. V. |
| + | Qriqor, muhəndis-konstruktor B. N. |
| + | Sidelkovski). |
| + | T.-da Bakı, |
| + | cəsi var. |
| + | TATAHPÖT KƏRFƏZİ— Azov dəni- |
| + | zinin itm.-it, hissəsində ən iri kər- |
| + | fəz. T.k.-ni Azov dənizindən Dolqaya |
| + | və Belosarayskaya dilləri ayırır. |
| + | Uz. təqr. 140 km, eni 31 km, orta də- |
| + | ipliyi təqr. 5 m-dir. T.k.-nə Don, |
| + | Xalmius, Mius və Eya cayları təku- |
| + | lur. Dekabrdan martadək donmuiy olur. |
| + | Əsas portları: Jdanov, Qaqanroq. |
| + | TAQAR MƏDƏNİYYƏTİ—Yenisey ca- |
| + | yının apaqı və yuxarı Həvzəsində e.ə. |
| + | əsrlərə aid arxeoloji mədəniy- |
| + | yət. Yenisey cayındakı Taqar a.-nın |
| + | adındandır. Q.m. ucun at qopqu lə- |
| + | vazimatı, tunc əmək alətləri, skif |
| + | tipli silahlar, tupc gӱzgӱ, incəsə- |
| + | nətdə vəhiti heyvan surətində duzəl- |
| + | dilmi:i ətyalar və s. səciyyəvidir. |
| + | E.ə. Z əsrdən dəmirin yerli istehsalı |
| + | |
| + | |
| + | Bakıda Taqanroq ku- |
| + | |
| + | |
| + | balplanmıtidır. Kurqanlar, yaptayın |
| + | yerləri, mə"dən qalıqları, qayaustu |
| + | rəsmlər apkar edilmitdir. Əhali |
| + | |
| + | |
| + | toxa əkinciliyi və maldarlıqla məi1- |
| + | qul olmutdur. |
| + | |
| + | Əds Qripin GKO. S., Proizvodstvo |
| + | v taqarskuqo əpoxu, M.—L., 1960 (Mate- |
| + | rialı i issledovanil po arxeoloqii SSOSR, |
| + | 490). Clenova N. L., Proisxojde- |
| + | nie i rannal istorin plemen taqarskov |
| + | kulıturı, M.—L., 1967, |
| + | |
| + | |
| + | TAQIM—bax Vzvod. |
| + | TAQӦDA—Qafqaz Albaniyasında ya- |
| + | tpayvil məntəqəsi. Ptolemeyin cCor- |
| + | rafi tə"limnaməg əsərində adı cə- |
| + | kilir. Kurun Qafqaz d-rından bail- |
| + | layan tim. qollarından biri ilə İbe- |
| + | riya arasında olduqu gestərilir. Ye- |
| + | ri dəqiq muçəyyənlətdirilməmindir. |
| + | Əd. Trever K. V., Ocerki po is- |
| + | torii i kulıture KavkazskoN Albanin, |
| + | |
| + | |
| + | M.—L., 1959 |
| + | TAQӦR Rabindranat (T Haku p P o- |
| + | bindronath) (7.5.1861, əlkə- |
| + | tə—7.8.1941, Kəlkətə)—hind yazıcısı, |
| + | ictimai xadim. Bepqal dilində yaz- |
| + | mımdır. Nobel mukafatı laureatı |
| + | (1913). Milli azadlıq hərəkatı xa- |
| + | dimi ailəsində doqulmuidur. Kəl- |
| + | gətədə və London un-tində oxumunl- |
| + | dur. Əsərləri 1875 ildən cap edilir. |
| + | “Axiam mahnıları (1882) adlı per |
| + | kitabında vəhdəti-vӱcud ideyaları |
| + | ——AjKGDt" əks olunmudur. |
| + | ə cSəhər mahnıları |
| + | (1883), 4“PTəkillər |
| + | və mahnılarə(1884) |
| + | ie”r toplularında, |
| + | c Təbiətin intiqa- |
| + | mıq (1884) dra- |
| + | mında nikbin ruh |
| + | gucludur. “Bibhi |
| + | sahiliqv (1883) və |
| + | cMudrik , Racaq |
| + | (1885) tarixi ro- |
| + | manlarında istib- |
| + | dad əleyhinə cıx- |
| + | mıtdır. 80-ci il- |
| + | lərin əvvəlindən |
| + | KEHHHI ictimai-si- |
| + | yasi fəaliyyət ges- |
| + | tərmii, c“Brahmo |
| + | Samacə dini-isla- |
| + | hat və maarif cə- |
| + | miyyətinin katibi |
| + | əlmutidur (1884— |
| + | 1911). 90-cı il- |
| + | lərdə yazdıqı he- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TARIZADƏ |
| + | |
| + | |
| + | 119 |
| + | |
| + | |
| + | kayə və fəlsəfi |
| + | dramlarını, Hu - |
| + | timan-siyasi məqa- |
| + | lələrini redaktə |
| + | etdiyi cPTadxonaz |
| + | ədəbi-ictimai jur- |
| + | nalında dərc et- |
| + | dirmitdir. |
| + | |
| + | |
| + | da hind fəlsəfəsi |
| + | VƏ MƏDƏNİ ƏH”ƏHƏ- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | bin qabaqcıl cərə- |
| + | yanla ilə sıx |
| + | baqlı olan humanist həyat səcdəga- |
| + | hıq konsepsiyası formalaptır. |
| + | |
| + | 19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllərin- |
| + | də yYazdıqı ppe"rlərdə təbiət, məhəbbət |
| + | və vətəndailıq lirikası əsas yer tu- |
| + | tur. PLair benqalları zulm və istib- |
| + | dada qarpı Nubarar. yə səsləyirdi: |
| + | cAnlar (4900), “Bəhrələrə (1901) me”p |
| + | kitabları. cFQum dənəsiə (1902), “Fə- |
| + | lakətə (1905) sosial-məiftət romanla- |
| + | rında, *Daqılan tifaq (1903) poves- |
| + | tində feodal ailə əxlaqı ilə demo- |
| + | kratik meyllər arasındakı konflikt |
| + | psixoloji inandırıcılıqla gəstə- |
| + | rilmitdir. 1905 ildən benqal milli |
| + | azadlıq hərəkatının rəhbərlərindən |
| + | olmupt, vətənpərvər ruhlu pe”rlər |
| + | yazmıpnqdır. Lakin hərəkat silahlı |
| + | mubarizə xarakteri aldıqda ondan |
| + | uzaqlazimıt, maarifcilik fəaliyyəti |
| + | gəstərmitldir. cQoraq (1907—10) ro- |
| + | manında, *İntiqamə (1909), “Myhidn- |
| + | zəkarlıq qalasıq (1911) pyeslərində |
| + | T. dinindən və kastasından asılı |
| + | olmayaraq, butun hindliləri milli |
| + | istiqlaliyyət uqrunda mubarizədə bir- |
| + | liyə carırmınldır.cGitancaliə GUŞ |
| + | ban mahnıları, 1912), “Baqbanə, *Ke- |
| + | cən quplarə lirik pe”r topluları |
| + | T.-a genitl tehrət gətirmitdir. Hə- |
| + | min toplulardakı pe”rlər ucun fəl- |
| + | səfi duiquncə və yuksək emosional- |
| + | lıq səciyyəvidir. “Durna qatarı |
| + | (1914—16) tpe”r silsiləsində Birin- |
| + | ci dunya mӱharibəsinin baplanması |
| + | ilə əlaqədar bətəriyyətin taleyi ӱcӱn |
| + | narahatlıq əksini tapmhıildır. cEv |
| + | və dunyaq (1915—16) romanında mMil- |
| + | li azadlıq hərəkatının liberal rəh- |
| + | bərliyi ilə kəndlilər arasındakı |
| + | ixtilaflar təsvir olunur. 3 |
| + | |
| + | 20-ci illərdə Avropa, Asiya və |
| + | Amerikaya səyahət etmii, c Millətci- |
| + | likə adlı kitabında Qərb və PTərq |
| + | povinizminin militarist mahiyyətini |
| + | acıb gestərmitdir. 1930 ildə SSRİ-yə |
| + | gəlmi, Sovet dəvlətinin nailiyyYƏT- |
| + | lərini, onun sulhsevər siyasətini Yuk- |
| + | sək qiymətləndirmitdir (Rusiya haq- |
| + | qında məktublar kitabı, 1931). 20-ci |
| + | illərin sonundan siyasi gəruӱtləri |
| + | daha radikal mahiyyət kəsb etmitdir |
| + | (“Derd hissə romanı, 1934 və s.). |
| + | adan ə (1936), €AxımaM Hiyacbis |
| + | (1938), 1Pəfaə, An KYHYHAƏ?, “Con |
| + | pe”rlərg (həp yay 1941) pe"r kitabla- |
| + | rında T. bir daha dini-icma dana: |
| + | tizmi təhlukəsinə qaripı mubarizəyə |
| + | caqırmıtadır. Yaradıcılıqı ben- |
| + | qal və ӱmumiyyətlə hind ədəbiyyatın- |
| + | da tənqidi realizmin, muasir bental |
| + | |
| + | |
| + | ədəbi dilinin təməkkulundə muhum jJ2 |
| + | T.-un cCanaqanama- /£ —– |
| + | s) me”pu (1911) hun- 2 |
| + | HMHHHƏ "€BPH/MMH- /2275 |
| + | mədəniyyəti 724 |
| + | |
| + | |
| + | rol oynamıtdır. |
| + | naq (“Xalqın ru |
| + | |
| + | distanın milli |
| + | dir. Yaradıcılıqı dunya |
| + | xəzinəsinə daxil olmuit, |
| + | bir cox dillərə, o cӱmlədən |
| + | dilinə tərcumə olunmundur. |
| + | |
| + | |
| + | əsərləri |
| + | |
| + | |
| + | Anadan |
| + | |
| + | |
| + | T.-un |
| + | bu dəvr poeziyasın-" |
| + | |
| + | |
| + | ləri, həmcinin Təp-” |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | zərb. = |
| + | |
| + | |
| + | olmasının 100 illiyi umumdunya miq- |
| + | yasında qeyd edilmitidir. |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: Baban, B., 1961, Se- |
| + | cilmip əsərləri, c. 1—8, B., 1963—67, |
| + | Cos., r, 1—12, M., 1961—65: Coöp. cov., |
| + | |
| + | |
| + | t. 1—4, M., : : | |
| + | |
| + | Əd: Məmməd Arif, Beyuk Hind |
| + | ədibi, onun FcSecilmiti əsərləriəndə, C. |
| + | 1, B., 1967, Qnatok-Danilıcuğ |
| + | A. II, Pağuuupanar Tarop, M., 1961, Pa- |
| + | bindranat Taqor. K stoletik) so dnn roj- |
| + | denil, M., 1961 |
| + | |
| + | |
| + | TAR, me” marlıqdar—–divarlar- |
| + | da pəncərə və qapı yerlərinin, Yaxud |
| + | iki dayaq (sutun, dirək və s.) arasın- |
| + | dakı bopluqun ustunu ertmək ucun |
| + | əyrixətli ərtuk konstruksiyası, Ya- |
| + | rımdairə, catma, nalvarı və s. For- |
| + | malarda olur. Datdan hərulur və ya |
| + | metal, arqac və dəmir-betondan hazır- |
| + | lanır., T., əsasən, sıxılmaya inləyir |
| + | və uzərinə dutən iaquli yuğləri da- |
| + | yaq, kontrfors və dartqılara (iki |
| + | dayaqa seəykənən və dartılmaya iilə- |
| + | yən millərə) eturur. Q.-dan binalar- |
| + | da ərtuklərin, kərpulərdə apırım- |
| + | ların yuksaxlayan elementi kimi is- |
| + | |
| + | |
| + | tifadə edilir. Konstruktiv sistemi- Ti? |
| + | |
| + | |
| + | nə gərə T. iparnirsiz (oynaqsız) və |
| + | iki-uc tparnirli iln olur. La- |
| + | yihələndirilmə zamanı T.-ın əyri- |
| + | liyi, oxları elə geturulur ki, dai- |
| + | mi yuk altında (T.-ın əz cəkisi, ona |
| + | səykənən ərtuyun, damın və s. arırlı- |
| + | qı) T.-da ancaq sıxıcı quvvə yaran- |
| + | sın. Bu halda onun en kəsiyinin ən |
| + | az əlcusu alınır. |
| + | |
| + | T. ilk dəfə Qədim PPərq me”marlı- |
| + | qında (dalidan) meydana gəlmiit, son- |
| + | ralar antik Roma tikililərində (bi- |
| + | |
| + | |
| + | nalarda, akveduklarda, zəfər T.-la- |
| + | rında) geni:p istifadə edilmiidi. |
| + | Musəlman PT1ərqinin, O cumlədən |
| + | |
| + | |
| + | Azərb.-ın orta əsr me"marlırında |
| + | əsasən catma T.-lar tətbiq olunmu1- |
| + | dur. Catma T.-lar seysmik təsirlərə |
| + | bəyuk mӱqaviməti, apırma qӱvvəsinin |
| + | azlıqı və s. ilə səciyyələnir. Catma |
| + | T.-ların əyriləri iki, Yu BƏ dərd- |
| + | mərkəzli olur. T.-a dekorativ forma |
| + | vermək ucun Pərq me"marlıqında el- |
| + | lips əyrisi hissələrindən də istifa- |
| + | də edilirdi: bu da Q. əyrisinin axı- |
| + | cı, ahəngdar və məehkəm olmasını |
| + | Tə"MHH edirdi (Sultaniyyədəki Əlcay- |
| + | tu Xudabəndə turbəsinin, Bakıdakı |
| + | Pirvaniahlar sarayı aisamblının |
| + | catma T.-ları). Formasına, qurulu- |
| + | puna, tə”yinatına, tikinti materia- |
| + | lına və s. əlamətlərə gərə orta əsr- |
| + | lərdə Azərb. me”marlıqında 90-dək |
| + | nəvu tətbiq olunmuttdur. |
| + | |
| + | Əd. Muradxanov H. S., Statik |
| + | həll olunan sistemlərin inpaat mexani- |
| + | kası, B., 1972 Llizade T. M., Narod- |
| + | noe zolcestvo Azerbandjana i eqo proqres- |
| + | sivnıe tradiiii, B., 1963. |
| + | |
| + | |
| + | TAR QƏLİBİ—qubbə, taq və ya guӱn- |
| + | bəzlərin tikintisi zamanı onları sax- |
| + | lamaq və konstruksiyasına dӱzgӱn əy- |
| + | rixətli forma vermək ucun muӱpəqqəti |
| + | qurulan mutəhərrik qəlib. Adətən tax- |
| + | |
| + | |
| + | sə . |
| + | R “ |
| + | ə |
| + | |
| + | |
| + | Rigelli-carpazdı taq qəlibi, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | tadan, bə”zən poladdan hazırlanır, |
| + | Beyuk apıırımlarda (məs., iriatı- |
| + | rımlı kərpulərdə) mӱrəkkəb muhən- |
| + | disi qurulutia malikdir. T.q.-ndən |
| + | tədricən azad olmaq ucun xususi vasi- |
| + | tələrdən (məs., pazlardan, domkratlar- |
| + | dan və sə istifadə edilir. Ən cox |
| + | iplənən T.q. konstruksiyası dayaqlı |
| + | və rigelli-carpazlı nevlərdir. |
| + | TAR SİSTEMİ—sutunlar vəya digər |
| + | nəv dayaqlar ӱzərində duran eyni əl- |
| + | culu və formalı taqlar sırası. T.s.- |
| + | ndən cox vaxt bina divarları boyu |
| + | acıq qalereyalarda istifadə olunur. |
| + | TARAR—bə”zi Yaxın PTərq əlkələ- |
| + | rində, o cumlədən Azərb.-da məvcud |
| + | olmupq əlcu (cəki) vahidi və ver- |
| + | gi, Elxanilər dəvrundə geniiy yayıl- |
| + | mıtpdı. Əlcu vahidi kimi bir T. 100 |
| + | Təbriz məninə (295 kq) bərabər idi. |
| + | Vergi kimi əhalidən natural iqəkil- |
| + | də toplanılırdı. Həcmi qeyri-muçəy- |
| + | yən idi. Xanlıqlar dəvruӱndə əsasən |
| + | əlcu vahidi kimi iplədilirdi. TAa- |
| + | xıl, dӱyu və s. əlculməsində istifa- |
| + | də edilən T.-ın Həcmi (tutumu) ayrı- |
| + | ayrı yerlərdə 20 olurdu (məs., |
| + | amaxı xanlıqında bir Q. 400 kq, |
| + | digər xanlıqlarda isə 240—600 kq |
| + | idi). Bə”zən bir T. toxum səpilən əkin |
| + | sahələrinə də T. deyilirdi. |
| + | TARARBAİYI— Azərb.-da xanlıqlar |
| + | devrundə məvcud olmuiy vergi. Xa- |
| + | nədan torpaqlarında becərilən taxıl- |
| + | dan alınırdı. Xanlırın xususi mə”- |
| + | muru olan qisimdar tərəfindən |
| + | məhsulun miqdarı dəqiqlətdirilir və |
| + | hər taqrar hesabına onun muəyyən hissə- |
| + | si devlətin xeyrinə kecirilirdi. |
| + | TARBƏND EV—4Azərb.-da xalq yapa- |
| + | yıp evi. Tavanı yarımsilindrik və |
| + | gumbəz formalı olan dat ertuklu |
| + | T.e-in divarları taebənd hund.-nə- |
| + | dək qaldırılır, sonra taqbənd ilə |
| + | divar arasında əmələ gələn boiyluq |
| + | Hai qırıntıları, torpaq və s. ilə |
| + | doldurularaq yastı dam ptəklinə sa- |
| + | lınırdı. Divarlarının qalınlırı |
| + | təqr. 1 m-ə catan T.e.-in qapı və pən- |
| + | cərəsi ən divarda qoyulurdu. 2 mər- |
| + | təbəli T.e.-lərin, adətən 1-ci mərtə- |
| + | bəsi təsərrufat, 2-ci mərtəbəsi isə |
| + | yapayıli otaqlarından ibarət idi. |
| + | T.e.--də camaxatan və taxca olurdu. |
| + | 20 əsrin əvvəllərinədək istifadə |
| + | edilmitdir.- |
| + | TARE-BOSTAN —İranda Sasanilər |
| + | sulaləsinin ov iqamətgahı. Kirman- |
| + | mah 1p1.-nin 5 km-liyindədir. Qayada |
| + | capılmın kicik (385, sah. 5,80 m x |
| + | 6,79 m) və bəyuk (təqr. 600: sah. 7,49 |
| + | x 6,79 m) maqaradan ə ətdir. Qaqlı |
| + | maqaraların divar və fasadları Sa- |
| + | sani :mahlarının həyatı, tacqoyma |
| + | mərasimi və s. mevzularda monumen- |
| + | tal relyef təsvirləri ilə bəzədilmiii- |
| + | dir. Kicik maqarapın yaxınlıqında |
| + | 4 əsrə aid qaya relyefi YANMA |
| + | TARI XAN (7.8.1890, Təbriz—13.10. |
| + | 1921, Məihəd)—İran milli azadlıq |
| + | hərəka xadimlərindən biri. Bax |
| + | Məhəmməd Taqı xan Pesyan. |
| + | TARI (YAHBAZİ—bax Simurr. |
| + | TARIZADƏ Əli (AİR Tiflis— |
| + | 4.2.1966, Bakı)— Zaqafqaziyada Sovet |
| + | hakimiyyəti və sosializm quruculuqu |
| + | uqrunda bariz. 1906 ilin iyunun- |
| + | |
| + | |
| + | —- lan Sov.İKP uzvu. 1903 ildən inqi- |
| + | |
| + | |
| + | labi hərəkata qontulmunldur. “€ hYM- |
| + | mətəin Tiflis, Naxcıvan, Culfa və |
| + | s, 1i,-lərdəki (pe"bələrinin yaradıl- |
| + | masında fəal iptirak etmit, İran- |
| + | da azərb. fəhlələr arasında inqila- |
| + | |
| + | |
| + | 120 |
| + | |
| + | |
| + | TARIZADƏ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | | bi ip aparmıpdır. |
| + | i 1918 — 21 “illər- |
| + | : də Borcalı qəza- |
| + | i sında partiya əzək- |
| + | i lərinin təiykilat- |
| + | ( cısı olmuii, Gədə- |
| + | | bəy, Gəncə və Qazax- |
| + | | da gizli ii -apar- |
| + | mıppdır. Tiflis |
| + | |
| + | |
| + | nin uzvu secilmiin- |
| + | dir (1921), Gurcus- |
| + | tanda Sovet haki- |
| + | miyyətinin qələbə- |
| + | sindən sonra Gurc. K(b)P Borcalı qəza |
| + | komitəsinin katibi, Kənd Təsərrufat |
| + | Kooperasiyası idarə hey”ətinin sədri, |
| + | Zaqafqaziya devlət ticarət idarəsin- |
| + | də ple"bə mudiri illəmindir (1921— |
| + | 29). V, İ, Leninin cıxıiy etdiyi 9- |
| + | cu Umumrusiya Sovetlər qurultayın- |
| + | da iptirak etmiidir. Erm.SSR |
| + | ictimai tə"minat komissarı, Erm. |
| + | K(6)P Vedi r-n komitəsinin katibi, |
| + | “Qızıl PTəfəqə qəzetinin redaktoru |
| + | və s, vəzifələrdə calıjtmındır |
| + | (1929—46). Pensiyaya cıxandan (1946) |
| + | sonra Bakıya kecmutidur. 1957—66 |
| + | illərdə Respublika İnqilabi Pehrət |
| + | PLurasının sədri, 1959—63 illərdə |
| + | eyni zamanda Azərb.SSR i Soveti- |
| + | nin sədri olmutdur. Azərb.SSR Ali |
| + | Sovetinin deputatı (5—6-cı caqı- |
| + | rım) idi. Dəfələrlə ZSFSR MİK- |
| + | nin, Azərb. K(b)P, Kypu, K(ö)l və |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Erm, K(6)P MK-larının, Azərb.SSR S |
| + | |
| + | |
| + | Ali Soveti Rəyasət Heyətinin uzvu |
| + | sini sir. 2 Qırmızı Əmək Bayra- |
| + | qı ordeni, həmcinin Qırmızı Bayraq |
| + | ordeni və medallarla təltif olun- |
| + | mupdur. Bakıda adına kucə var. |
| + | |
| + | Əd. Əsədov Ə. B., Əli Tatızadə, |
| + | B., 1973. |
| + | TARIZADƏ Zərəngiz Əliqulu qızı |
| + | (d. 16.3.1927, Bakı )—sovet terapev- |
| + | ti. Tibb e.d. (1967), . |
| + | prof. (1969). Sə- |
| + | hiyyə ə”lacısı |
| + | VƏ) Terapiya sa- |
| + | əsində ilk azərb. | |
| + | qadın e.d. N. Nəri- |iJ |
| + | manov ad. Azərb. || "Cİ - |
| + | Dəvlət Tibb İn-tu- |" |
| + | nun qospital tera- ə |
| + | piya kafedrasının mi |
| + | prof. (1969). Təd- |
| + | qiqatı, əsasən, kar- | |
| + | diologiyanın ak- 07 . |
| + | tual məsələlərinə, Tezislər A |
| + | pecır.-na YpəK-/aMap xəstəliklərinin |
| + | yayılması və gedipinin xususiyyətlə- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | rinə, ӱrəyin itpemik xəstəliyinin |
| + | profilaktika və reabilitasiyasına |
| + | və s. həsr olunmupydur. |
| + | |
| + | TARIZADƏ Suleyman İsmayıl oqlu |
| + | |
| + | |
| + | (1905, Yelizavetpol, indiki |
| + | —13.9.1960, Kirsibad, |
| + | edilmitdir)— Azərb. sovet aktyoru, |
| + | Azərb.SSR əməkdar artisti ( 1943). |
| + | Səhnə fəaliyyətinə 1929 ildə Azərb. |
| + | Gənc Tamatacılar Teatrında baqla- |
| + | mıpt, həmin ildən emrunun axırına- |
| + | dək Azərb. Dəvlət Dram Teatrında cı- |
| + | xınp etmiidir. T.-nin yaradıcılı- |
| + | qında lirik, faciəvi razlar əsas |
| + | Yer tutmutpdur. O, xususilə C. Ula6- |
| + | barlının əsərlərində uqurlu obraz- |
| + | xar yYaratmınidır: Baxıqı, |
| + | İbad (41905-ci ildək, |
| + | *Alması). Digər rolları: Romeo (ePo- |
| + | meo və Culyettaə, V. ekspard, Fer- |
| + | dinand (4 Məkr və məhəbbətə, F. 1Pil- |
| + | ler), Rauf (4 Həyatə, M. İbrahimov), |
| + | |
| + | |
| + | irovabad |
| + | |
| + | |
| + | cOd gəliniz, |
| + | |
| + | |
| + | İnqilab Komitəsi- İK |
| + | |
| + | |
| + | ii kino sənətinin |
| + | |
| + | |
| + | Bakıda dəfni |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | PTiruyə (“Fərhad və PYirinə, S. Vur- |
| + | qun), komissar, Polad Qartal (* Eskad- |
| + | anın məhviə, “Polad Qartalə, A. |
| + | Korneycuk) və s. |
| + | |
| + | TARIZADƏ Taqı Ələkbər oqlu (d. |
| + | 4.9.1923, Bakı)—sovet epidemioloqu. |
| + | Tibb e.d. (1965),prof. (1965). Səhiyyə |
| + | ə”lacısı (1954). Azərb.SSR əməkdar |
| + | elm xadimi (1981). 1950 ildən Sov, |
| + | P uzvu. Azərb.SSR Səhiyyə Nazir- |
| + | liyinin Elmi-Tədqiqat Tibbi Parazi- |
| + | tologiya və Tropik Təbabət İn-tunun |
| + | |
| + | |
| + | Karsitoru (1962—66, 1981), eyin za- |
| + | manda . Nərimanov ad. Azərb. Dev- |
| + | lət Qibb İn-tunun epidemiologiya |
| + | |
| + | |
| + | kafedrasının mudiridir (1966). Təd- |
| + | qiqatı, əsasən, leptospiroz, malyari- |
| + | ya, helmintozlar və salmonellyoz xəs- |
| + | təliyinin mӱalicə və profilaktika- |
| + | sına həsr olunmutidur. Azərb.SSR |
| + | Epidemioloqlar, Mikrobioloqlar və |
| + | Parazitoloqlar Elmi Cəmiyyətinin |
| + | sədridir (1974 ildən). Kadrlar ha- |
| + | zırlamasında xidməqi var. 41Pərəf |
| + | nipanıq ordeni və medallarla təltif |
| + | onyHMyuuyp. |
| + | |
| + | Əsəri: Epidemiologiya (Dərslik), |
| + | B., 1957, Leptospiroz xəstəliyi, B., 1964: |
| + | Yolukunu batırsaq xəstəlikləri, B., |
| + | 1977, Epidemiologiyadan təcrubə məpyEə- |
| + | lələrinə |
| + | hissə, B., |
| + | |
| + | |
| + | TARIZADƏ Tofiq Mehdiqulu orlu |
| + | (d. 7.2.1919, Bakı)— Azərb. sovet re- |
| + | jissoru. Azərb. |
| + | SSR xalq artisti |
| + | (1976). Azərb.SSR |
| + | və Cecen-İnqusi |
| + | MSSR əməkdar in- |
| + | CƏSƏNƏT xadimi |
| + | (1960, 1964). Azərb. | |
| + | enin komsomolu |
| + | mukafatı laureatı |
| + | (1970). 1944 ildən |
| + | Sov.İKP uzvu. Be- | |
| + | yuk Vətən muhari- || |
| + | bəsi iptpirakcısı. |
| + | Umumittifaq Dev- |
| + | lət Kinematoqrafiya İn-tunu bitir- |
| + | mipdir (1954). T.-pinc Uzaq sahillər- |
| + | nəs (1958, 1959 ildə Kiyevdə kecirilən |
| + | DA kipo festivalında mu- |
| + | kafata layiq gərulmutidur), “Yeddi |
| + | oqrul istərəmə (1970) filmləri Azərb. |
| + | ən yaxiı icmuӱnələ- |
| + | rindəndir. Digər filmləri: c“Goruiih |
| + | (1955), eMareo anKonep (1959), eMən |
| + | rəqs edəcəyəmıə (1963), “Arpın mal |
| + | alanu (1966), “Mən ki, gəzəl deyildimh |
| + | (1967, A. Quliyev və R. Əsgərovla bir- |
| + | gə), “Qızıl qazə (1972), “Dədə Qor- |
| + | qudə (1975), *Evin Künc (1978: te- |
| + | leviziya filmi), “Babamın babası- |
| + | nın babası (1981) və s. T. bə”zi dı |
| + | də ssenari mӱəllifidir. Azərb, |
| + | SSR Ali Sovetinin (6-cı uarbipbiui) |
| + | |
| + | |
| + | nan b" todiki təvsiyələr, 1—3 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 0. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 4Dədə Topryav dbunüunən Kanp. Pexx. |
| + | T, . nFbli3anə., |
| + | |
| + | |
| + | deputatı olmusidur. Oktyabr İnqi- |
| + | labı, *PQərəf niyanızj ordenləri |
| + | və medallarla təltif edilmipidir. |
| + | TARIZADƏ Heydərəli Hacıməcid |
| + | oqlu (1888, Tiflis—sentyabr, 1918, |
| + | Dərbənd)— Zaqafqa- qumu | |
| + | ziyada Sovet haki- | |
| + | mMİYYƏTtİi uqrunda muӱ- |
| + | bariz. 1905 ildən |
| + | Sov.İKP uzvu. Bi- |
| + | rinci rus inqilabı |
| + | devrundə (1905—07) | |
| + | Tiflisdə tə til s |
| + | və numayiilərin | |
| + | təigilində, bolipe- |
| + | BHK € hyMMƏT? TƏllİ- |
| + | kilatı Tudinnc mə”- |
| + | bəsinin yaradılma- |
| + | sında iitirak et- k |
| + | |
| + | mipdir. RSDFP Balaxanı r-n komi- |
| + | təsinin, Neft Sənayesi Fəhlələri |
| + | İttifaqı İdarə Hey” ətinin uzvu ol- |
| + | mupdur (1906—09). T. bir muddət |
| + | İranda inqilabi iiq aparmıit, sonra |
| + | Tiflisdə partiya ipipi davam etdir- |
| + | mi, cHummətə təqiiqkilatının məh- |
| + | kəmləndirilməsitdə (1910—17), Bakı- |
| + | da və Azərb.-ın bir sıra r-nlarında |
| + | Sovet hakimiyyəti qurulmasında ii1- |
| + | tirak etmitydir (1917—18). Bakı XKS |
| + | onu Daqıstana Sovet hakimiyyətinin |
| + | qurulmasına yardım gəstərmək ucun |
| + | gendərmitdi (1918, irqə) T.-“Hum- |
| + | mətə təppkilatı Dərbənd iie"bəsinin |
| + | fəaliyyətini bərpa etmiit, Dərbənd |
| + | Hərbi İnqilab Komitəsi və XKS-nin |
| + | uzvu, Əmək, Torpaq komissarı, Dər- |
| + | ənd Sovetinin sədr muavini və s. |
| + | vəzifələrdə calıpmıqidır. Dərbənd- |
| + | də Sovet hakimiyyəti muvəqqəti yı- |
| + | xıldıqdan sonra əksinqilabcılar T.- |
| + | ni vəhiqicəsinə əldurmuiylər. Dər- |
| + | bənddə adına gucə və s. var. |
| + | TARIYEV Adil Cəlil otlu (d. 25. |
| + | 5.1928, indiki İlic r-nunun Xok K.) |
| + | —Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1949). |
| + | 1952 ildən Sov.İKP uzvu. 1945—57 |
| + | illərdə İlic r-nundakı Əzizbəyov |
| + | ad. k-zda (1957 ildən tutunculuk |
| + | s-zu) manqabatcısı, sədr muavini, |
| + | sədr ipləmiiy, 1957 ildən həmin s-z- |
| + | da aqronomdur. 1948 ildə tutunculuk |
| + | sahəsində yuksək əmək gestəricilə- |
| + | rivə nail olmundur. |
| + | ARIYEV Əyyub iça ikin oqlu (27. |
| + | 1.1911, Bakı—17.1.1966, Moskva) — |
| + | neft-mə"dən itilə- qr əə ot" |
| + | ri sahəsində so- | |
| + | vet alimi, Texnika |
| + | e.D. (1966), prof. |
| + | (1955). Azərb.SSR |
| + | əməkdar elm ə tex- |
| + | nika xadimi (1964)- | |
| + | SSRİ Dovlət mu- | |
| + | q Laureatı | |
| + | (1942, 1947, 1952). |
| + | 1940 ildən Sov, | |
| + | İKP uzvu. M.Əziz- | |
| + | bəyov ad. Azərb. |
| + | Sənaye İn-tunu (in- 20 |
| + | diki AzNKİ) bitirmitidi |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | b |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | kafatı |
| + | |
| + | |
| + | (1932). |
| + | Muhəndis-konstruktor, turbinlə qa- |
| + | zıma təcrubi kontorunun direktoru, |
| + | |
| + | |
| + | Uraldakı Permneft kombinatında |
| + | baiq mӱhəndis və rəis (1942—45) i1i- |
| + | ləmiidir. 1947—-60 illərdə neft cı- |
| + | xarma idarələrində muhum vəzifə- |
| + | lərdə calıqimılldır. 1962—66 illər- |
| + | də Qubkin ad. Moskva Neft Kimyası |
| + | və Qaz Sənayesi İn-tunda elmi nilər |
| + | uzrə prorektor və qazıma kafedrası- |
| + | nın mudiri olmuidur. T. mutəxəssis- |
| + | lərlə birlikdə vibrasiya qazıması, |
| + | |
| + | |
| + | Ban ———————— |
| + | |
| + | |
| + | ikigevdəli, maili BƏ KyTT |
| + | azıma usul- |
| + | larını tipləmindir. O, SSRİ .. |
| + | |
| + | |
| + | -DƏ Yə |
| + | boburun (qazıma turbininin) R — |
| + | cılarından biri olmui, ABPQ, ran- |
| + | |
| + | |
| + | sa, İtaliya və s. əlkələrin firma- |
| + | larında onun istehsalına lisenziya |
| + | verilmitdir. T. SSRİ-də cioxgevdəli |
| + | qazıma ӱsulunu ipləmit (Brusseldə |
| + | Umumdunya sərkisində qızıl medal |
| + | alıhiydır) və Həyata gecirmindir. |
| + | Hindistan, Braziliya və Argentina- |
| + | nın milli neft sənayesinin inkipa- |
| + | fında T.-in rolu olmuzndur. O, Hin- |
| + | distan lan Neft Komitəsinin dai- |
| + | mi məsləhətcisi idi. 4-c Roma |
| + | 1955) və 5-ci (Nyu-York, 1999) ə |
| + | dunya neft konqreslərində qazımaya |
| + | dair mə ruzə etmiidir. 6-cı Umum- |
| + | dunya neft konqresinin qazıma bəl- |
| + | məsinin sədri (1963), SSRİ Milli |
| + | Neft Komitəsinin uzvu, YMyMAYH)a |
| + | neft kopqresləri daimi ipurasında |
| + | SSRİ-nin daimi pumayəndəsi olmuit- |
| + | dur. Neft və Qaz Sənayesi Elmi Tex- |
| + | nika Cəmiyyəti Rəyasət Hey"ətinə uzv |
| + | və oranın Qazıma bəlməsinə sədr se- |
| + | cilmipdir. 3 Qırmızı Əmək Bayraqı |
| + | |
| + | |
| + | ordeni, “PLərəf nipanıq ordeni və | |
| + | |
| + | |
| + | medallarla təltif olunmuzndur. |
| + | Sovet yazıcısı A. P. Illrein T.-n |
| + | cən savadlı və ziyalı Azərb. muhən- |
| + | disiə adlandırmınndı. |
| + | Ədl PteVn A. P., Povestı o TOM, |
| + | KAK voznikaort sojetı, M., 1965, s. 177— |
| + | 178, Lisicgin S. M., Vıdakpdiesli |
| + | |
| + | |
| + | delteli otecestvennon neftinoİN nauki i |
| + | texniki, M., 1967, |
| + | |
| + | |
| + | TARIYEV İbrahim Taqı oqlu (1894, |
| + | Qazax qəzasının Əksuzlu k.—1938) |
| + | — Azərb.-da Sovet hakimiyyəti uqrun: |
| + | da mӱbariz. 1919 ilin aprelindən Sov. |
| + | İKP uzvu. Fevral burjua demokra- |
| + | tik ipqilabından (1917) sonra bol- |
| + | pevik c Hummətə təqkilatının fəa- |
| + | liyyətinə qopqulmuii, Tovuz iəhər İc- |
| + | raiyyə Komitəsinin sədr Mӱavini se: |
| + | cilmitdir. Qazax qəzasında və Gən- |
| + | cə—Tiflis d.Y. xəttində gizli in- |
| + | qilabi ilp aparmıpy, mӱsavat həkumə- |
| + | ti tərəfindən tutulmuit, həbsxanadan |
| + | qacdıqdan sonra Tiflis və Borcalı- |
| + | da zəhmətkeiylər arasında inqilabi |
| + | təblirat aparmın, gizli ədəbiyyat Yay- |
| + | mıptidır (1918—20). Azərb.-da Sovet |
| + | hakimiyyətinin qələbəsindən sonra Qo- |
| + | vuz qəza İcraiyyə Komitəsinin sədri, |
| + | Nuxa qəza partiya komitəsinin Kati- |
| + | bu ZSFSR MHK karnön, YHKÇ(ö) |
| + | Zaqafqaziya Əlkə Komitəsinin (ZƏK) |
| + | iv”bz mudiri, SSRİ-nin Zaqafqaziya |
| + | uzrə fəvqəl"adə xalq rabitə komissa- |
| + | rı, AK(bUP Naxcızan Vilayət Komi- |
| + | təsinin katibi, Gəncə mahal Komitə- |
| + | sinin katibi və s. vəzifələrdə iiplə- |
| + | midir. Partiyanın 12, 17-ci qurul: |
| + | taylarının numayəndəsi idi. T. ri, |
| + | SSR, ZSFSR MİK-lərinin, UİK(b)P |
| + | ZƏK və AK(b)P MK uzvu secilmii?- |
| + | dir. Qırmızı Bayraq ordeni ilə təl- |
| + | tif edilmiidir. |
| + | |
| + | |
| + | TARIYEV Məmməd Taqı oqlu (A. 28: |
| + | |
| + | |
| + | 4.1921, gecmiii Samux (indiki |
| + | lar) r-nunun Samux k.Y— Azərb. CO- |
| + | vet dilcisi. Filologiya e.d. (1968), |
| + | |
| + | |
| + | prof. (1968). Azərb.SSR əməkdar elm |
| + | xadimi (1981). 1944 ildən Sov.İKP |
| + | uzvu, S. M. Kirov ad. ADU-nun rus |
| + | dilciliyi kafedrasının mudiri |
| + | (1964—70), M. F. Axundov ad. AP . |
| + | nin rektoru (1970—72) olmupldur, |
| + | 1972 ildən həmip in-tun mçasir pay |
| + | dili kafedrasının mudiridir. *. |
| + | rus dilinin leksika və qrammatika- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TARIYEV |
| + | |
| + | |
| + | sına, milli məktəblərdə tədrisi mə- |
| + | sələlərinə dair tədqiqatların, Azərb. |
| + | məktəbləri ucun rus dili dərslik və |
| + | proqramlarının muəllifidir. Onun |
| + | rəhbərliyi və bilavasitə iptirakı |
| + | İLƏ coxcildli “Azərbaycanca-rusca lu- |
| + | qətə hazırlapır. Rus dilciliyi prob- |
| + | lemlərinə dair umumittifaq elmi |
| + | konfranslarında, SSRİ muəllimlə- |
| + | rinin 3-cu qurultayında (Moskva, |
| + | 1978) mə"ruzələr etmtiidir. Elmi |
| + | kadrlar hazırlanmasında xidməti var. |
| + | AKP 28-ci və 30-cu qurultaylarının |
| + | numayəndəsi olmutidur. Qırmızı Əmək |
| + | Bayraqı, Qırmızı Ulduz ordenləri |
| + | və medallarla təltif edilmiiydir. |
| + | |
| + | Əsərləri: Qlaqolınaln frazeoloqil |
| + | sovremennoqo russkoqo izıka, B., 1960, |
| + | Russko-azerbabdjanskiN frazeoloqiceskiV |
| + | slovarh, B., 1974: Slojnopodcinennıe |
| + | predlojenin s opredelitelıpım pridatoc- |
| + | nım v sovremennom russkom lzıke (Komp- |
| + | leksnıNn analiz), B., 1983. |
| + | |
| + | |
| + | TARIYEV Taqı Əzizaqa oqlu (d. 7. |
| + | 11.1917, |
| + | |
| + | |
| + | Bakı)— Azərb. soqet rəssa- |
| + | |
| + | “ mı. Azərb.SSR xalq |
| + | rəssamı (1982). |
| + | Azərb.SSR əməkdar |
| + | incəsənət xadimi |
| + | (1962). Azərb. Dev- |
| + | lət Rəssamlıq Tex- |
| + | nikumunda (1931— |
| + | 35) və Moskva |
| + | Rəssamlıq İn-tun- |
| + | da (1940—41) oxu- |
| + | mulidur. Tematik |
| + | tablolar, natur- |
| + | mort, portret, mən- |
| + | zərə və məiipət səh- |
| + | nələrinin muəllifidir. Azərb. so- |
| + | vet realist boyakarlıqının yaradı- |
| + | cılarından olan T. portret ustası |
| + | kimi daha məthurdur. Yaradıcılı- |
| + | qında tarixi məvzular və tarixi |
| + | pəxsiyyətlərin təsiri (“Koroqrlu dəs- |
| + | gahız triptixi, 1944), əmək adamla- |
| + | rının obrazı və əməyin tərənnumu |
| + | (4“Poladəridənə, 1957, C“Qaynaqcız, |
| + | 1959), norMa təbiətin təsviri (FBakıı, |
| + | 1947, “Gey gələ, 1954, “Qarlı yollar. |
| + | Estakada9, 1960) muhum yer tutur. |
| + | Azərb. rəssamlıqında İ. Leninin |
| + | obrazını ilk dəfə T. yaratmındır. |
| + | Onun 4V. İ. Lenin Kremldə ii ota- |
| + | qındaq tablosu (1940) Bakı və Mos- |
| + | kva sərgilərində mӱvəffəqiyyət qa- |
| + | zanmınidır. T. Fransa, İspapiya, |
| + | Turkiyə, Yunapıstan, İtaliya, Tupis, |
| + | Məraketi, Sepeqal və s, əlkələrdə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | olmuiy və onların həyatına dair tab- |
| + | lolar |
| + | |
| + | |
| + | cəkmiidir. c Kolxoz bazarır |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | T. Ə. Taqıyeqev. |
| + | |
| + | |
| + | “H. Cavidin portretik 1973, Azər- |
| + | baycan Dovlət İYəkil Qalereyası. Bakı. |
| + | |
| + | |
| + | 121 |
| + | |
| + | |
| + | (1933), 4“ Avtoportretə (1944), 4Rəssam |
| + | S. Bəhlulzadənin portreti (1955), |
| + | 4“Qarayanız qızı (1957), “Xalq pairi |
| + | C. Byprynə (1967), e€HəHə də, baba da |
| + | mənimdirə (1969), “Rəssam Sultan Mə- |
| + | həmmədin portretik (1971), 4“H. Capi- |
| + | din portretiə (1973), “Abpteron silsi- |
| + | ləsiz (1979—83), “El gezəliə (1982), |
| + | cUtpaqlıq xatirələri (1983) ən yaxiqı |
| + | əsərlərindəndir. Tabloları SSRİ- |
| + | nin və bir sıra xarici əlkələrin pqə- |
| + | hərlərində (Praqa, Pekin, Dakar, Bar- |
| + | dad və s.) numayitt etdirilmitdir. |
| + | Əsərləri Pərq Xalqları İncəsənə- |
| + | ti Muzeyi (Moskva), R. Mustafayev |
| + | ad. Azərb. Devlət İncəsənət Muzeyi, |
| + | Azərb. Dovlət PTəkil Qalereyası və s. |
| + | muzeylərdə saxlanılır. 4PTərəf ni- |
| + | panıq ordeni və medallarla təltif |
| + | olunmuyidur. : |
| + | |
| + | |
| + | Ədiə Həbibov N., Taqı Tarmien, |
| + | B., 1900, Hana don M., Tarı: Taruen, |
| + | M., 1939. |
| + | |
| + | |
| + | TARIYEV Hacı Zeynalabdin Taqı |
| + | oqlu (yanvar, 1838, Bakı—1.9.1924, |
| + | Bakı yaxınlıqındakı Mərdəkan k.) |
| + | — Azərb.-ın ən iri kapitalistlərin- |
| + | dən biri. Əvvəllər bənna itpləmiit- |
| + | dir. Q. 1872 ildə neftcıxarma iiii- |
| + | nə kapital qoymuiq və sahibkarlıq |
| + | fəaliyyətinə bailamıtldı. Əvvəllər |
| + | cFSarkisov qardapları və Taqıyevə |
| + | firmasının paycısı olan T. 1886 il- |
| + | də Sarkisovların da Hissəsini ala- |
| + | raq firmanın vahid sahibkarına cev- |
| + | ri, 1897 ildə Bakıda FTarıyev |
| + | . Z. lifli maddələrin e”malı çarə |
| + | Qafqaz səhmdar cəmiyyətini, 1900 il- |
| + | də istehsala baplamıi toxuculuq |
| + | f-kini, 1911 ildə “Xəzər manufaktu- |
| + | ra cəmiyyətiəni, 1916 ildə 4 Taqıyev |
| + | balıq sənayesi səhmdar cəmiyyətiəni |
| + | təptkil etmitdi. T.-in Azərb.-da və |
| + | Daqıstanda balıq e”malı və callək |
| + | z-dları, iri soyuducuları, vətəgələrə |
| + | və ticarətə xidmət edən gəmiləri |
| + | və s, muəssisələri vardı. T. yerli |
| + | kapitalistlərlə birlikdə 1914 ildə |
| + | Bakı ticarət bangını yaratmını və |
| + | bank ipurasının sədri secilmitdi. |
| + | T. Azərb.-da məktəblər (həmcinin, |
| + | qızlar məktəbi) acdırmısi, milli |
| + | teatr binası tikdirmit, burjua is- |
| + | tiqamətli qəzeq və jurnalların nəpri- |
| + | nə (eKacnuv, c Həyatı, cFuyizatı və 6.), |
| + | əəən cəmiyyətlərinə, milli |
| + | kadrların azırlanmasına vəsait |
| + | sərf etmiidir. T. milli burjuaziya- |
| + | nın mənafeyini gudməklə yanapı, həm- |
| + | cinip cmillətin bıapcısı, atası ki- |
| + | “ə mi ipehrətlənmək niyyə- |
| + | tində olmupdur. |
| + | Fəhlələrin amansız |
| + | istismarı nəticəsində T. |
| + | Rusiyanın ən parlı ipəx- |
| + | siyyətlərindən birinə cev- |
| + | rilmiidi, tam olmayan |
| + | mə”lumata gərə 1917 ilin |
| + | axırlarında, T.-in ga- |
| + | pitalı 30 mln, manata ca- |
| + | tırdı. Aqır ti iyərai- |
| + | ti, əmək haqqının azlı- |
| + | qı, mudiriyyətin əzbapı- |
| + | nalıqı və s, T. muçəssisə- |
| + | lərində bir sıra numaynin |
| + | və tə qtillərin bal ver- |
| + | məsinə səbəb olmupddu. |
| + | Azərb. burjuaziyasının |
| + | digər numayəndələri kimi |
| + | T. ipqilabi hərəkata qar- |
| + | ilı mubarizə aparan irti- |
| + | cacı quvvələri mudafnə |
| + | |
| + | |
| + | 122 |
| + | |
| + | |
| + | TARIYEV |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | etmipdir. Butun vasitələrlə car |
| + | həkumətinə xidmət gestərən T. ən |
| + | yuksək titul və rutbələr, orden və |
| + | medallarla təltif olunmuidu. 1917 — |
| + | 20 illərdə Sovet Hakimiyyətinə qarpı |
| + | MTOƏRT-Ə aparmılpdır. Azərb.-da So- |
| + | vet hakimiyyətinin qələbəsindən sonra |
| + | T.-in mӱəssisələri millilətdirildi. |
| + | T.-in elumu munasibəti ilə € KOMMY- |
| + | nistə qəzetində (1924, 13 sentyabr) |
| + | nekroloq verilmiitdi. |
| + | |
| + | TARIYEV Həbib Huseyn oqlu (1903, |
| + | indiki Tovuz r-nunun Əlimərdanlı |
| + | |
| + | |
| + | K.—16.7.1960, To- |
| + | vuz) — Sosialist |
| + | Əməyi Qəhrəmanı |
| + | |
| + | |
| + | 1948). 1942 ildən |
| + | |
| + | ov.İKP uzvu. 1921 |
| + | —60 illərdə Tovuz |
| + | r-nu Mansurlu kənd |
| + | sovetinin sədri, |
| + | Tovuz Rayon XDS |
| + | icraiyyə komitəsi |
| + | K.T. me ÖəcHHHH MY- |
| + | diri, həmin komi- |
| + | tənin sədri və s. |
| + | vəzifələrdə iiilə- |
| + | |
| + | |
| + | midir. 1947 ildə butun k.t. məhsul- |
| + | |
| + | |
| + | larının istehsalı sahəsində yuksək |
| + | əmək gəstəricilərinə nail olmuidur. |
| + | TARIYEV Pyamil |
| + | (1977, |
| + | |
| + | |
| + | Mikayıl oqlu |
| + | indiki Fuzuli r-nunun ƏH- |
| + | mədalılar k.— |
| + | 5.1981, Sumqayıt) |
| + | | ---Sosialist Əməyi |
| + | Qəhrəmanı (1950). |
| + | 1966 ildən Sov. |
| + | İKP uzvu. 1934—63 |
| + | illərdə Fuzuli |
| + | R Ey Horadiz |
| + | 1TS-ndə traktor- |
| + | cu, 1963—81 illər- |
| + | də Sumqayıt alumi- |
| + | nium z-dunda elek- |
| + | trolizci iiləmiti- |
| + | = dir. 1949 ildə pam- |
| + | baqcılıq sahəsində yuksək əmək gəs- |
| + | LU a HaHMn onMymuyp. |
| + | TARIYEV PQamxal Kərim oqlu (d. |
| + | 15.4,1922, Jdanov |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | r-nunun PTahsevən |
| + | k.) — sovet Fizio- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | nory. Biologiya |
| + | e.d. (1970), prof. |
| + | (1979), Azərb.SSR |
| + | |
| + | |
| + | EA m. uzvu (1976). |
| + | 1944 ildən Sov. |
| + | İKP uzvu. Beyuk |
| + | Vətən muharibəsi |
| + | iptirakcısı. M. |
| + | V. OMOHOCOB ayn. |
| + | MDU-nu bitirmiil- |
| + | dir (1953). 1956 il- |
| + | dən Azərb. SSR EA |
| + | | V Fiziologiya İn- |
| + | tunda analizatorların muqayisəli və |
| + | yap fiziologiyası laboratoriyasının |
| + | rəhbəri, həmcinin 1970 ildən in-tun |
| + | elmi itlər uzrə direktor muavinidir. |
| + | Tədqiqatı, Filogenetik və ontogene- |
| + | THK HHKHUla |
| + | lil-sintez funksiyasının xususiyyət- |
| + | lərinin tədqiqi, təkamul fiziologi- |
| + | yası sahəsindədir. Kadr hazırlanma- |
| + | sında xidməti var. T. fiziologiya |
| + | elmləri uzrə Rumıniya (1970), AFR |
| + | (1971), Macarıstan (1980) və s. elkə- |
| + | lərdə, həmcinin Bakıda (1981) geci- |
| + | rilmiiq beynəlxalq konqreslərdə cı- |
| + | xıni etmitidir. Qırmızı Ulduz, 4P1ə- |
| + | rəf nitpanıq ordenləri və medallar- |
| + | la təltif olunmuiidur. |
| + | Əsərləri: Filoqeneticeskan i |
| + | ontoqeneticeskal əvolopin interopeptin= |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | devrlərində beynin təh- er |
| + | |
| + | |
| + | nıx vlinnnN na qlikemiceskie reakiii u |
| + | poznonocnıx jivotnıx, B., 1976: Fono- |
| + | van əlektriceskad aktivnostı mozqa plodov |
| + | krolikov raznıx vozrastnıx srokon, 4 Jur- |
| + | nal pıstpeV nervnoV deatelınosti im. İ.P. |
| + | Pavlovaz, t. 32, 3, 1982 (sovm. s dr.). |
| + | |
| + | |
| + | “TARIYEV BALIQ SƏNAYESİ, — |
| + | Azərb.-da fəaliyyət gestərmii səhm- |
| + | dar cəmiyyəti. 1916 ildə H. Z. Tarı- |
| + | Yev Yaratmıqldı. Cəmiyyətin 12 mln. |
| + | manat-əsas kapitalının ucdə ikisi Ta- |
| + | qıyevə məxsus idi. Cəmiyyətin Azərb.- |
| + | da və Darıstanda balıq e"malı və cəl- |
| + | lək istehsalı z-dları, muxtəlif iri |
| + | soyuducuları, vətəgələrə xidmət edən |
| + | donanması vardı. Birinci dunya mu- |
| + | haribəsində 4“Rıbakə səhmdar cəmiyyə- |
| + | tilə birlikdə Abiyerondan 11m.-dakı |
| + | butun vətəgələri ez inhisarına al- |
| + | mıpqpidı. Azərb.-da Sovet hakimiyyəti- |
| + | nin qələbəsindən sonra cəmiyyətin |
| + | muəssisələri millilətdirildi. |
| + | “TARIYEV H. Z. və K?ə — Azərb.-da |
| + | fəaliyyət gestərmiti neft sənayesi |
| + | və ticarəti səhmdar cəmiyyəti. 1917 |
| + | ilin fevralında H. Z. Taqıyev tə”- |
| + | sis etmipdi. Cəmiyyətin 3,5 mln. ma- |
| + | nat əsas kapitalı olmutidu. Cəmiy- |
| + | yYətin neft mə”dənləri Ramana, Sa- |
| + | buncu və Bibiheybətdə yerləiirdi. |
| + | Azərb.-da Sovet hakimiyyətinin qə- |
| + | ləbəsindən sonra cəmiyyətin MYƏCCH- |
| + | sələri milliləitdirildi. |
| + | TARIYEVA Mirvari Məmməd qızı |
| + | (d. 20.1.1918, indiki Stepanakert)— |
| + | sovet cərrahı. Tibb əv ə |
| + | e.d. (1969), prof. |
| + | (1970). 1947 ildən |
| + | Sov.İKP uzvu. N. |
| + | Nərimanov ad. |
| + | Azərb. Devlət Tibb |
| + | İn-tunun 1-ci qos- |
| + | pital – cərrahiyyə |
| + | kafedrasında assi- |
| + | sent, dosent, 1979 |
| + | ildən fakultə və — 52 |
| + | qospital - cərrahiy:- 77” |
| + | yə kafedrasının |
| + | prof. Tədqiqatı, |
| + | əsasən, ed yollarının |
| + | qaraciyər və qarın bopluqu orqanla- |
| + | rının cərrahi mualicəsinə həsr |
| + | olunmlidur. Qaraciyər və ed yYolla- |
| + | rının diaqnostikasında ilk dəfə |
| + | olaraq radioizotop usulundan isti- |
| + | fadə etmiidir. |
| + | Əsəri: Oslojnenil |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | r du " |
| + | |
| + | |
| + | fəsadlarına, |
| + | |
| + | |
| + | jelcno-ka- |
| + | |
| + | |
| + | mennov bolezni, B., 1978 |
| + | |
| + | |
| + | TARIYEVA Sayalı Abdulla |
| + | (d. |
| + | |
| + | |
| + | qızı |
| + | 1.5.1920, PQulla 11,)—sovet te- |
| + | əxa rapevti. Tibb e.d. |
| + | | = (1968), prof. (1969), |
| + | | səhiyyə ə”lacısı |
| + | | (1973). 1971 ildən |
| + | i Sov.İKP uzvu. N. |
| + | (ii Nərimanov ad. |
| + | o ən Dəvlət |
| + | | Tibb İn-tunun 2-ci |
| + | = fakultə terapiyası |
| + | DƏH, kafedrasının mu- |
| + | ən diridir (1980). |
| + | ci Qədqiqatı, urək- |
| + | |
| + | ik damar patologiya- |
| + | rev- |
| + | |
| + | |
| + | 3 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | “= rt sına, əsasən, |
| + | matologiyaya həsr olunmuztdur. |
| + | TARIYEVA Huru Səməd qızı (d. |
| + | 5.7.1925, Qax r-nunun Qax Mural k.)— |
| + | Azərb.SSR tutun ustası (1972). So- |
| + | sialist Əməyi Qəhrəmanı (1978). Qəh- |
| + | rəman ana (1966). 1945 ildən Qax |
| + | r-nunun c“Qələbər k-zunda tutuncu i11- |
| + | ləyir. 1977 ildə tutunculuk sahəsində |
| + | yuksək əmək gestəricilərinə nail |
| + | |
| + | |
| + | olmutdur. Oktyabr İnqilabı ordeni |
| + | ilə təltif edilmitdir. |
| + | |
| + | TARIYEVA 1Pevkət Əzizaqa qızı |
| + | (d. 11.6.1926, Bakı)—sovet tarixcisi. |
| + | Tarix e.d. (1967). – |
| + | Azərb.SSR EA Ta- |
| + | rix İn-tunun aspi- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ranturasını qur- | |
| + | tardıqdan sonra |
| + | elmi iptci, bal |
| + | |
| + | |
| + | elmi itci (1948 |
| + | —58), PTərqiqunas- |
| + | lıq İn-tunda bai |
| + | elmi HUHHH HULƏ- |
| + | midir (1958—76), |
| + | 1976 ildən Azərb. | |
| + | SSR EA Yaxın və |
| + | Orta PTərq Xalqla- = |
| + | rı İn-tunda Azərb.-ın |Pərq olkələ- |
| + | ri ilə tarixi əlaqələri i16"bəsinin |
| + | (1981 ildən Cənubi Azərb. pi”bəsi- |
| + | nin) mudiridir. İranın, həmcinin |
| + | Cənubi Azərb.-ın yeni və ən yeni ta- |
| + | rixi, milli azadlıq hərəkatı, aqrar |
| + | munasibətlər və s. məsələlərin təd- |
| + | qiqatcılarındandır. |
| + | |
| + | Əsərləri: X1X əsrin sonu və XX |
| + | əsrin əvvəllərində İranda torpaq mulkiy- |
| + | yəti formaları və torpaqdan istifadə |
| + | qaydaları, B., 1964, XTX əsrin sonu və XX |
| + | əsrin əvvəllərində İran kəndlilərinin |
| + | vəziyyəti, B., 1969: Napionalıno-osvobo- |
| + | ditelınoe dvijenie v İraiskom AzerbaN- |
| + | djane, n 1917—1920 rr., B., 19565, Illehx |
| + | Moxammed Xinbani i napionalhno-osvobo- |
| + | ditelınoe dvijenie v İranskom Azerbaİd- |
| + | jane v 1917—1920 rr. (K stoletik) so dniİ |
| + | rojdenin Xinbani), v kn.: İran. İstoril |
| + | i sovremennostı, M., 1982, |
| + | |
| + | |
| + | TARLABİYAN—Azərb.SSR İsmayıl- |
| + | lı r-nunda kənd. T. sovetliyinin mər- |
| + | kəzi. R-n mərkəzindən 40 km it.-də, Ni- |
| + | yaldaq silsiləsinin ətəyindədir. ƏH. |
| + | 232 (1985), heyvandarlıq və taxılcı- |
| + | lıqla məpquldur. Səkkizillik mək- |
| + | təb, kitabxana, tibb məntəqəsi var. |
| + | |
| + | TARLAR MARARASI— Azərb.SSR-də |
| + | Paleolit devrunə aid arxeoloji abi- |
| + | də. Hadrut r-nu (DQMV) ərazisində, |
| + | Qurucayın sol sahilindədir. T.m. |
| + | stratiqrafik planına, tapılmıil |
| + | maddi mədəniyyət qalıqlarına gerə |
| + | |
| + | |
| + | SSRİ-də və Yaxın PQərqdə mustye abi- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Taqlar maqarası tapıntıları:q 1, 2— |
| + | |
| + | levallua itiucluları: 3, Ü, 7, 10—nu- |
| + | |
| + | pəklənmitt levalkua itiucluları: 4, 5, |
| + | 9—mustYye itiucluları: I—qappov. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | dələri icərisində coxtəbəqəli nadir |
| + | dtmərkələrdəndir. 1964 ildən eyrəvi- |
| + | lir. Q.m. bir-birinə baqlı gezlərdən |
| + | (salon) ibarətdir: :iərq salonunda |
| + | torpaq cokuntusu (bura yapayıid ucun |
| + | əlveritpli olduqundan ibtidai insan- |
| + | lar məhz bu salonda yapamılar) mu- |
| + | əyyən edilmindir, qərb salonu isə acıq |
| + | qayadan ibarətdir. 6 mədəni təbəqə (2, |
| + | |
| + | |
| + | 3, 45, 4”, 5 nə 6) amxap onynuyınayp. |
| + | İkincidən 6auıra ə təbəqələrdə |
| + | ocaq layları var, Mədəni təbəqələr- |
| + | DƏN 5 minə yaxın dai mə”mulatı və |
| + | 6 mindən cox fauna qalıqları tapıl- |
| + | mıqdır. Levallua və mustye itiuclu- |
| + | ları, qapov tipli alətlər coxluq təiy- |
| + | kil edir. T.m. materialları Azərb., |
| + | Qafqaz və Yaxın PYərqin mustye mədə- |
| + | niyyətlərinin səciyyəvi xususiyyətlə- |
| + | rini muəyyən etməkdə, onların əlaqələ- |
| + | rinin tədqiqində cox zəngin mənbədir. |
| + | |
| + | Əd.Cəfərovə.Q,, Tatlar mustye |
| + | |
| + | dutərgəsi Haqqında, Azərb.SSR EA-nın |
| + | Xəbərləri (tarix. fəlsəfə və huӱtuq se- |
| + | riyası), 1977, F3: yenə onun, Leval- |
| + | luazskie ostrokonecniki Taqlarskon pepye- |
| + | rı, KSİA AN SSSR, 1981, v. 165: yenə |
| + | onun, Mustherskan kulvtura Azerbavd- |
| + | Ha ə materialam TaqlarskovN peperı). |
| + | TARLI KƏRPU –əsas yӱuksaxlayan |
| + | konstruksiyaları taq və ya qubbə iqək- |
| + | lində olan kərpu. Belə konstruksi- |
| + | yanın dayaqlarına yalnız ilyaquli de- |
| + | yil, həm də ufuqi quvvələr (dafiə |
| + | quvvələri) tə”sir gestərir və taqlar, |
| + | əsasən, sıxılmaya ipləyir. Daidan |
| + | tikilən T.gk.-lər cox qədimdən mə"- |
| + | lumdur. Hazırda belə kerpulər cox |
| + | vaxt dəmir-betondan və ya poladdan |
| + | qurulur. T.g.-lərdə hərəkət yolu yuk- |
| + | saxlayan . konstruksiyanın, adətən, |
| + | yuxarı hissəsində yerləlir. Bax həm- |
| + | cinin K it. |
| + | TARTAVAN, meqmarlıqda—fə- |
| + | za konstruksiyası, tikililərin taxta- |
| + | puppu, yaxud ertuyu. Həndəsi formalı |
| + | olub əyrixətli qabarıq səthlərdən ya- |
| + | rapır. Taq kimi T. da yuk altında |
| + | tppaquli quvvələri, əsasən dayaqlara ve- |
| + | rib. sıxılmaya ipləyir. En kəsiyin- |
| + | də T. cevrənin, ellipsin, parabola- |
| + | nın bir hissəsidir. Silindrik, xac- |
| + | varı, qapalı, hamar, gӱnbəzli (parus- |
| + | lu) formaları var. Ən sadə və ge- |
| + | nip yayılmıpq nəvu paralel qoyulmu |
| + | dayaqlara (divar, sırasutun və s.) sey- |
| + | kənən silindrik T.-dır. Əsas T. for- |
| + | malarının coxsaylı nevləri (catma, |
| + | sӱrulikən, cəlləkvarı, pətəkvarı və s.) |
| + | əyrilərin muxtəlifliyi, qəliblərin |
| + | sayı, rcl və s. ilə muəyyən edi- |
| + | lir. Ən qədimi cyalancız adlandırı- |
| + | lan T.-dır. Burada hergunun ufuqi |
| + | sıraları bir-birinin ustundən ası- |
| + | laraq apırma quvvəsi (təzyiqi) ya- |
| + | ratmırlar. |
| + | |
| + | E.ə. 4—Z3-cu minilliklərdə Misir |
| + | və Mesopotamiyada silindrik T,-lar |
| + | meydana gəlmii, sonradan Qədim Roma |
| + | meqmarlıqında yayılmımdır. Qədim |
| + | Romada silindrik T. ilə yanapı qa- |
| + | palı, xacvarı Q.-lar, Bizansda silin- |
| + | drik, yelkənli, xacvarı T.-lar tətbiq |
| + | edilirdi. Azərb., Hindistan və Hin- |
| + | də, həmcinin Orta Asiya və Yaxın İPərq |
| + | əlkələrində orta əsrlərdə, əsasən |
| + | catma T.-lar yayılmılidı. T. qədim |
| + | devrlərdən daiy və kərpicdən qurapk- |
| + | dırılmıdır. 19 əsrin 2-ci Yarısıl- |
| + | dan metal konstruksiyalı Q.-lar Mey" |
| + | dana gəlmii, 20 əsrdə monolit və YIR- |
| + | ma dəmir-beton 1.-ların mӱrəkkəb |
| + | |
| + | |
| + | TAİLAND |
| + | |
| + | |
| + | konstruksiyalı muxtəlif tipləri ya- |
| + | radılmıtadır. |
| + | |
| + | Əd: Kuznepov A. V., Svodı i ix |
| + | dekor, M., 1935. |
| + | |
| + | |
| + | TAZ—RSFSR-in Yamal-Nen Muxtar |
| + | Mahalında (Tumen vil.) cay. Uz. 1401 |
| + | km, həvzəsinin cah, 190 min km?, Si- |
| + | bir Uvallarından bailanır, Kara |
| + | dənizinin Qaz kerfəzinə togulur. |
| + | Qar, qismən qrunt suları ilə qidala- |
| + | nır. Oktyabrdan iyunadək donmuiy |
| + | olur. Əsas qolları: Beyuk PYirta, |
| + | Xudosey, Tolka və Caselkadır. Liyaqı |
| + | axını gəmiciliyə yararlıdır. Balıq- |
| + | la zəngindir, |
| + | TAZ YARIMADASI—Qərbi Sibir |
| + | dӱzənliyinin iim.-ında y-a.. Tumen |
| + | vil.-nin ərazisində, Ob və Taz gər- |
| + | fəzləri arasındadır. Uz. təqr. |
| + | km, eni 100 km-dir. Tundra bitkilə- |
| + | i ilə ər ün |
| + | TAZ KƏRFƏZİ—Kara dənizində |
| + | kerfəz. Taz və Qıdan y-a-rı arasın- |
| + | dadır, Uz. təqr. 330 km, eni 45 km, |
| + | sahilləri ovalıqdır. Yarımsutgalıq |
| + | ən (hund. O,7 m-əqədər) olur. |
| + | Kerfəzə ağ və Pur qalnapbı TƏKY/YD. |
| + | TAZABAQYAB MƏDƏNİYYƏTİ—Xa- |
| + | rəzmdə Tunc dəvrunə (e.ə. 2-ci minil- |
| + | liyin ortaları—2-ci yarısı) aid ar- |
| + | xeoloji mədəniyyət. Qaraqalpaq MSSR- |
| + | də Tazabaqyab ganalı ətrafındakı |
| + | abidələrə gerə adlandırılmındır. |
| + | Cənubi Aralyanı ərazidə yerli əha- |
| + | linin Cənubi Uralyanıdan gəlmələr- |
| + | lə—gərtmə qəbirlər mədəniyyəti və |
| + | Andronovo mədəniyyətini təmsil edən- |
| + | lərlə qaynayıb-qarımlması nəticəsin- |
| + | də formalatmıtdır. Yatayıiq evlə- |
| + | ri dirəklər ustundə qurulmuti yarım- |
| + | qazmalardan ibarətdir. Əhalinin əsas |
| + | məptuliyyəti suvarma əkinciliyi və |
| + | maldarlıq olmutpdur. Əməg alətləri |
| + | və silahlar tuncdan, nadir halda |
| + | dapdan idi. Qablar dayaz, əllə duӱzəl- |
| + | dilmip, gəsmə və titamplanmıpn hən- |
| + | dəsi naxınqlarla bəzədilmiiidir. |
| + | Ə2g. Tolstov S. P., Po drevnim |
| + | delıtam Oksa i Aksarta, M., 1962, İ tm- |
| + | na M. A., O mestə tazabaqhlbskoİ kulhtu- |
| + | rı sredi gӱlıqur stepnoV bronzı, 6Sovet- |
| + | skad aztnoqrafilə, 1967, I 2. |
| + | |
| + | |
| + | cTAZƏ XƏBƏR(B—həftəlik ictimai |
| + | siyasi, iqtisadi qəzet. İlk nəmrəsi |
| + | 1912 il mayın 22-də, sonuncusu 1915 |
| + | il mayın 23-də Bakıda (fasilələrlə) |
| + | cıxmındır, Liberal-burjua ideya |
| + | istiqamətli = T.x.ə-də əsasən rəsmi |
| + | xəbərlər, e”lanlar, ticarət reklam- |
| + | ları cap edilirdi. Redaktoru və na- |
| + | piri Qədir Heydərov idi. |
| + | |
| + | “TA3Ə hƏ)AT?—yHnənuK HUTHMAR- |
| + | siyasi, iqtisadi, ədəbi qəzet. Bakıda |
| + | a Kaspiq mətbəəsində |ilk nemrəsi |
| + | 1907 il aprelin 1-də, sonuncusu 1908 |
| + | il oktyabrın 7-də (cəmi 439 nemrə)Y| |
| + | nəitr edilmiiydir. cT.hə milli bur- |
| + | juaziya ideyalarını, panislamizmi |
| + | təbliq etmipi, fəhlələrin istisma- |
| + | rını pərdələməyə calısimıt, qadın |
| + | azadlıqına və 4“ Molla Nəsrəddinə |
| + | jurnalına qarilı cıxmınqdır. Re- |
| + | daktoru Hapımbəy Vəzirov, naptiri |
| + | h. Z. Tarkıyev idi. |
| + | |
| + | TAZİYANƏ (far. =: |s—qamcı, qır- |
| + | manc)—1Pərq, o cumlədən Azərb. poe- |
| + | ziyasında kicik satirik pe”r forma- |
| + | sı. Əsasən, 4—6 misradan ibarətdir. |
| + | Azərb. ədəbiyyatında T.-nin klassik |
| + | nӱmunələrini M. Ə. Sabir yaratmıi1- |
| + | dır: onun T.-lərində burjua və mul- |
| + | kədarlar, cəhalət və gerilik, car mə”- |
| + | |
| + | |
| + | 123 |
| + | |
| + | |
| + | imin ət ta iə na hə ——j mən Run |
| + | |
| + | |
| + | murları ifiza edilir. Alropa ədə- |
| + | biyyatındakı eniqrama uyqun gəlir. |
| + | TAZI (ər. .)2)—tazılar qrupundan |
| + | iri ov itləri cinsi, Atla antilop |
| + | (ahu, ceyrai), tulkӱ, doviyan, bə” zən |
| + | də canavar ovpunda istifadə edilir. |
| + | Vətəni Qədim Suriyadır, sonralar |
| + | Ərəbistan və İranda yetitdirilmini- |
| + | dir. SSRİ-də Orta Asiyada, Qaza- |
| + | xıstanda, PQimali Qafqazda, Həit- |
| + | tərxan vil.-də yettidirilir, Qulaq- |
| + | ları uzun, sallaq, quyruqu nazik, uc |
| + | dairəvidir. Rəngi (bə“zən ləkəli), |
| + | qara, boz və s. olur. |
| + | |
| + | TAZILAR (Sape5 UepaNsy) — geyӱn |
| + | PYimal yarımkurəsində burc. əə |
| + | SSR-də butun ili gərunur (bax Ul- |
| + | |
| + | |
| + | duz xəritəsi |
| + | TAİ DİLLƏRİ—Tanlandda, Laos- |
| + | |
| + | |
| + | 00 da, Cənubi Cində, Pimali Vyetnam- |
| + | |
| + | |
| + | da və Hirmanın iym.-i,-ində yayıl- |
| + | mı qohum dillər qrupu. T.d.-ndə |
| + | təqr. 60 mln. adam danıyır (1978), |
| + | Bu qrupa Tai (siam) dili, Laos di- |
| + | li, Birma dili, cjuan dili (CXR, |
| + | ə və s. dillər daxildir. T.d. |
| + | cuzi fonetik və leksik fərqlərə ma- |
| + | lik 3 qrupa (iim., mərkəz və c.-q.) bə- |
| + | XƏ Ca qrupu dillərinin coxu- |
| + | .. HEY məməli yazı sistemi var. |
| + | 28 yazılı abidələri 13 əsrə aiddir. |
| + | TAİ (CMAM) AHnV-— khov-rannə- |
| + | rin (Gənə dili, Tailandın |
| + | əsmi dili. Qai dillərinə daxildir. |
| + | u dildə təqr. 24 mli, adam danıtır |
| + | (1978). 4 dialektə (mərkəz, iym,, 1LM.- |
| + | iy, və c.) bolunur. Ədəbi dil mərkəz |
| + | dialektinə əsaslanır. Səs tərkibin- |
| + | də 24 sait (18 sadə sait, 6 diftonq) |
| + | və 20 samit par. Morfemlər, adətən, |
| + | birhecalıdır. 5 mə”na tonu məvcud- |
| + | dur. Tipoloji cəhətdən kəksəzlu |
| + | dillərə aiddir. Morfologiyası ana- |
| + | litik xarakterlidir. Yazısı cənu- |
| + | bi Lind yazısına əsaslanır (1283). |
| + | Əd: Morev L. N., Plam 10O. A., |
| + | Fomiceva M. F., TaniskiV azık, |
| + | |
| + | |
| + | M., 1961, |
| + | |
| + | |
| + | TAİZ (AZ) — Yəmən Ərəb Respubli- |
| + | kasında iqəhər. Ticarət-nəql. mər- |
| + | gəzidir. Aeroport. Əh. 100 min (1978), |
| + | Metal qablar z-du, qənnadı f-ki, me – |
| + | marlıq abidələri (7—14 əsrlər) var. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TAİLAND, Tailand Krallı- |
| + | r bi (The Kinghom of Thailand, Tan AH- |
| + | lində Pratet-Tai) (1939 və 1946—49 |
| + | illərdə Siam). |
| + | |
| + | |
| + | Umumi mə”lumat. Cənub-Y/Qərqi |
| + | Asiyada devlət. Əsasən, ind-Cin |
| + | y-a-nın mərkəzi, Malakka y-a-nın |
| + | |
| + | |
| + | ilm. Hissəsindədir. Q.-dən Birma, |
| + | i1.-dən Laos və Kampuciya, c.-dan Ma- |
| + | layziya ilə həmsərhəddir. C.-da Siam |
| + | kerfəzi, c.-q.--də Andaman dənizi ilə |
| + | əhatələnir. Sah. 514 min km”. Əh, |
| + | 49,5 mln. (1983). İnzibati cəhətdən |
| + | 72 canqvadaya (əyalətə) bəlunur. Pay- |
| + | taxtı Banqkok it,-dir, |
| + | |
| + | |
| + | 5.17 |
| + | |
| + | |
| + | 124 |
| + | |
| + | |
| + | TAİLAND |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Devlət qurulumlu. T. konstitusiya- |
| + | lı monarxiyadır. 1978 il Konstitu- |
| + | siyası quvvədədir. Devlət bacısı |
| + | kraldır. Qanunverici hakimiyyəti |
| + | kral və ikipalatalı parlamnet—milli |
| + | qanunverici məclis (senat və numayən- |
| + | dələr palatasından ibarətdir) həyata |
| + | gecirir. İcra hakimiyyəti həkumətə |
| + | məxsusdur. |
| + | |
| + | Təbnət. Ərazinin yarıdan coxu al- |
| + | caq duӱzənliklərdir (o cӱmlədən Me- |
| + | nam ovalıqı). P1m.-da və q.-də Kxunt- |
| + | xanvə Tanentaunci və s, daqlar, 11.-də |
| + | Korat platosu, c.-1i1.--də Kravan və |
| + | Danqrek d-rı yerlətir. Faydalı qa: |
| + | zıntıları: qalay (ehtiyatı 1,2 mln. |
| + | t), volfram, qurqupqun, sing, barit, |
| + | dəmir və manqan filizləri, qonur |
| + | kemur, neft və s. İqlimi subekvato- |
| + | nal, m essilur. Orta illik temp-r |
| + | 92-29: -dir. İllik yaqıntı 3000 |
| + | mm-ə qədərdir (Menam ovalıqında |
| + | 900 mm-dən az). Əsas .cayları Menam, |
| + | Mekonq və Saluindir. Qırmızı, sarı, |
| + | qəhvəyi, alluvial və s. torpaqlar Ya- |
| + | yılmıtidır. Ərazinin Z/5-u melələr- |
| + | lə ertuludur. Yarpaqını təekən tro- |
| + | pik (musson) mepələr ustundur. Hey- |
| + | vanları: fil, insanabənzər meymun, |
| + | pələng, bəbir, maral, antiloplar və s. |
| + | Coxlu quti, surunən, balıq və s. var. |
| + | Milli parklar yaradılmınndır. |
| + | |
| + | Əhali. t. coxmillətli (30-dan cox |
| + | xalq yapayır) elkədir. Əhalinin 5096 - |
| + | dən coxu tai (bax Tailər) xalqları- |
| + | dır. Laolar, cinlilər, vyetnamlı- |
| + | lar, khmerlər və 6. da yatayır. Rəs- |
| + | mi dil tai dilidir. Rəsmi din bud- |
| + | dizmin c. qoludur: mӱsəlman, daosist |
| + | və xristianlar, həmcinin qədim ən - |
| + | ənəvi e”tiqadlarını saxlayanlar da |
| + | var. İiləyən əhalinin təqr. 8096 -i |
| + | k.t.-nda (1983), 2,296-i sənayedə, təqr. |
| + | 1796-i nəql. və xidmət sahələrində |
| + | və s. calıtnır (1978). Əhalinin təqr. |
| + | 5 mln.-u pəhərlərdə yaqayır (1980), |
| + | Orta sıxlıq 1 km?-də təqr. 96 nəfər- |
| + | dir (1983). İqisizlərin sayı təqr. |
| + | 2096-dir (1983). İri iəhərləri: Banq- |
| + | kok (təqr. 5,4 mln. nəfər, ətrafı ilə |
| + | birlikdə: 1983, Cianqmay, Korat və s. |
| + | |
| + | Tarixi ocerk. T. ərazisi Appaqı |
| + | Paleolitdə məskunlatmındır. 1—2 |
| + | əsrlərdə yerli mon tayfalarının |
| + | İLK kicik dəvlətləri meydana gəldi. |
| + | 12 əsrin sonu—13 əsrin əvvəllərində |
| + | lim.-dan gələn tai tayfaları yerli |
| + | əhali ilə qaynayıb qarıiydılar, ilk |
| + | beyuk Sukotai dəvləti |YUNESKO- |
| + | nun qərarı ilə Sukotai i1.-nin (ta- |
| + | rixi qoruqdur) Abidələri bərpa edi- |
| + | lir (1979)| yarandı (1238). Buddizm |
| + | Yayıldı. 1350 ildə T. ərazisində Siam |
| + | (Ayutiya) devləti tətpəkkul tapdı. |
| + | |
| + | əsrdə Siamın ərazisi daha da ge- |
| + | nipləndi. Siam 16 və 18 əsrlərdə |
| + | Birma ilə muharibə aparmıt, bir |
| + | muddət Birmanın tə”siri altında |
| + | olmundu. 19 əsrdə İngiltərə və Fran- |
| + | sa Siama qeyri-bərabər mӱqavilələr |
| + | qəbul etdirdilər. 1896 ildə Siam İN- |
| + | giltərə və Fransanın nufuz dairə- |
| + | lərinə bəlundu. 19 əsrin 80—90-cı |
| + | illərində Rusiya—Siam əlaqələri ge- |
| + | nipləndi, Rusiya diplomatiyasının |
| + | fəaliyyəti nəticəsində Siam siyasi |
| + | mӱstəqilliyini saxlaya bildi. 19 əs- |
| + | rin sonu—20 əsrin əvvəlində Siamda |
| + | bir sıra burjua islahatları geci- |
| + | rildi. 1932 ildə devlət cevriliti |
| + | nəticəsində konstitusiyalı monarxiya |
| + | Yaradıldı. 1939 ildə əlkə T. adını |
| + | aldı. T. İkinci dunya muharibəsin- |
| + | |
| + | |
| + | də Yaponiyanın muttəfiqi kimi cı- |
| + | xıpi edirdi. 1954 ildə təcavuzkar |
| + | SEATO blokuna qopuldu. T. Vyetnam, |
| + | Laos, Koreya və Kampuciyaya qarpı |
| + | ABİQ ın təcavuzundə iitirak etmiit- |
| + | dir. 1947 ildən T.-da (fasilələrlə) |
| + | hərbi diktatura rejimi hekm surur- |
| + | du. 1971—77 illərdə 7 dəfə hərbi |
| + | cevriliin olmutdur. T. ABLT, Yapo- |
| + | niya və Qərbi Avropa elkələri ila |
| + | |
| + | |
| + | sıx əməkdaiylıq edir. T. Kampuciya lifətci |
| + | tanımaqdan Partiyası (1974), Tailand Kom- |
| + | Kampuciya minist Partiyası və s. Siyasi parti- |
| + | |
| + | |
| + | Xalq Respublikasını |
| + | boyun qacıraraq ezunun |
| + | |
| + | |
| + | hu qalıqlarının sərəncamına nepə |
| + | mipdir. Bu, iki olkə arasında gər- |
| + | ginliyi artırmındır. 1941 ildə |
| + | SSRİ ilə diplomatik munasibətlər |
| + | yaratmımdır. ASELN-ın yanyayp. |
| + | Siyasi partiyalar. Tan milli |
| + | partiyası (1969), Demokra- |
| + | tik partiya (1947) osial |
| + | fəaliyyət partiyası (1974. |
| + | 1981 ilin martından ən beyuk muxa- |
| + | partiyalır): Tai anr |
| + | |
| + | |
| + | ilə sərhəd ərazilərini Polpot guӱru- yalar bir qayda olaraq seckilər zama- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 2 |
| + | alt |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 5 —. 4 bunu |
| + | O |
| + | 65” Mehoneton "lhamba 0 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | üə İnthanon d A bu bil 8, / nü ı |
| + | s 2576" KLamphu |
| + | 7) ə Tavİınur |
| + | məl E I 4 | |
| + | : 1: |
| + | |
| + | |
| + | o |
| + | | Yuttayodin |
| + | |
| + | |
| + | taankhalog| | Cu |
| + | hümhq h Miama |
| + | Tar, el , 2320. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | | |
| + | cə əə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | “rn A ə |
| + | ə Naklonrat, asima €ypun |
| + | |
| + | |
| + | 7 x |
| + | |
| + | |
| + | Ph |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | r) |
| + | |
| + | |
| + | iy: |
| + | Hi |
| + | 12 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Q |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ill |
| + | İm |
| + | |
| + | |
| + | : |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | va/dq Iki İk. |
| + | |
| + | |
| + | N |
| + | |
| + | |
| + | n aym |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 1875 Ty tanenTTyayr |
| + | |
| + | |
| + | 4 i LL) | I eu |
| + | Nant “ə m R l pibəlir nı |
| + | k hetnabun du. -İlhiyhsay |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | amutprakan |
| + | |—5. |
| + | ə o Conburi |
| + | |
| + | |
| + | əz : yanxhupü |
| + | | = |
| + | |
| + | |
| + | ———. y O o. |
| + | İL |
| + | .— |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TAİLAND |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | illi | | | |
| + | |
| + | |
| + | limin“ |
| + | gerf | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | m |
| + | -m- |
| + | ml: |
| + | |
| + | “ il |
| + | |
| + | =k |
| + | q. |
| + | -- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | | ə | |
| + | ChEHhüsasyün |
| + | Nanlanlano “ ya — |
| + | |
| + | |
| + | - sü Thunhün) |
| + | ə Sanonnanhon s = |
| + | |
| + | |
| + | = |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | axks ıı |
| + | cə Yasotlon |
| + | |
| + | |
| + | yın qoruq /, |
| + | No D |
| + | -Coyyaphum /| |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ə ik A vi |
| + | honna AR il |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | və AD in m R Ca |
| + | s əs |
| + | R "a : | ii, " 2 |
| + | |
| + | ə itin |
| + | |
| + | |
| + | il |
| + | "n |
| + | I. —. |
| + | - ğu b |
| + | |
| + | |
| + | Banqkokda Vat Arun Budda mə"bədinin |
| + | əsrin 1-ci yarısı. |
| + | |
| + | |
| + | nı fəaliyyət gəstərir. Həmkarlar it- |
| + | tifaqlarının fəaliyyəti qadaqandır. |
| + | |
| + | İqtisadi-coqrafi ocerk. T. inki- |
| + | iaf edən aqrar-sənaye əlkəsidir. İqti- |
| + | |
| + | |
| + | sadiyyatı xarici (Yaponiya, ABPİT1 və s.) |
| + | kapitaldan asılıdır. Torpaqların |
| + | coxu mӱlkədarlara məxsusdur. K.t.- |
| + | |
| + | |
| + | nın əsas sahəsi əkincilikdir. Cəltik |
| + | (1980 ildə 9,9 mln. ut), qarqıdalı, |
| + | pəkər qamhını, kaucuk, qəhvə, pambıq, |
| + | tutun, subtropik və tropik meyvələr |
| + | və s. becərilir. İpəkcilik və heyvan- |
| + | darlıqla məpqul olunur. Balıq evla- |
| + | nır. Qiymətli oduncaq istehsal edi- |
| + | lir. Mə”dən, metallurgiya, aqac e”ma- |
| + | lı, toxuculuq, yeyinti, kimya, neft- |
| + | kimya, mapplınqayırma (avtomobilquraid- |
| + | dırma, traktorquratdırma və s.)və s. |
| + | sənaye sapələri var. Kustar sənətkar- |
| + | lıq inkipaf etmiiydir. D.y.-larının |
| + | uz. 3,8 min km, avtomobil yollarının |
| + | z. 44 min km, boru kəmərlərinin uz. |
| + | 0.6 min km-dir (1979). Dəniz ticarət |
| + | donanmasının tonnajı 535 min brut- |
| + | to registr t-dur. Əsas dəniz portu |
| + | Banqkokdur. Beynəlxalq aeroportları: |
| + | Donq-Mıanq (Banqkok yaxınlırında), |
| + | Xatyay (c.-da). Duyu, kaucuk, ptəkər, |
| + | qalay filizi, oduncaq və s. ixrac edi- |
| + | lir. Yanacaq, maplın və avadanlıq, |
| + | sənaye xammalı və s. idxal olunur. |
| + | Əsas ticarəti Yaponiya, ABPİT, XFR, |
| + | Niderland, Səudiyyə Ərəbistanı ilə- |
| + | dir. Pul vahidi batdır. |
| + | Səhiyyə. 1975 ildə T.-da əhalinin |
| + | hər min nəfərinə dulpən doqum sayı |
| + | 43,4, əlum sayı 10,8, har min nəfər |
| + | diridoqulana gərə upya: əlumu 24,4 |
| + | olmutpdur. Əlkədə infeksion və pa- |
| + | razitar patologiya geni yayılmıpq, |
| + | malyariya, vərəm, onkoloji, urək-Dda- |
| + | mar, mə”də-baqırsaq, zəhrəvi xəstə- |
| + | liklərə də təsaduf edilir. T.-da 43 |
| + | min carpayılıq (əhalinin Hər min |
| + | nəfərinə 1,2 carpayı) 438 xəstəxana |
| + | mӱəssisəsi, ambulatoriya, poliklini- |
| + | ka, 48 min həkim (əhalinin 7,2 min nə- |
| + | fərinə 1 həkim), 663 stomatoloq, 1,9 |
| + | min əczacı, 7,1 tibb bacısı var (1971). |
| + | Maarif və elmi idarələr, |
| + | yaplı upaqlar ucun məktəbəqədər |
| + | əssisələr var. Qəhsil muddəti |
| + | ibtidai məktəblərdə (icbari) /, or- |
| + | ta məktəblərdə Ə, texniki-peiqə mək- |
| + | təblərində 1—3 ildir. Dərslər tai |
| + | ədəbi dilində aparılır. Banqkokda |
| + | 5 un-t, Milli Kitabxana, Milli Mu- |
| + | zey var. Elmi idarələr sistemi 1939— |
| + | illərdə yaradılmındır. Əlkə- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TAİLAND |
| + | |
| + | |
| + | də elmi fəaliyyəti |
| + | Hokumət və Milli |
| + | Tədqiqatlar İIllypa- |
| + | sı istiqamətləndi- |
| + | rir. Ən beyӱk elmi |
| + | cəmiyyət Siam El- |
| + | mi Cəmiyyətidir |
| + | (1904). |
| + | |
| + | Mətbuat, radio |
| + | verilimləri, te- |
| + | leviziya. Muhum |
| + | gundəlik qəzetləri |
| + | tai dilində—Dey- |
| + | li nyusı,c Qai ratı, |
| + | |
| + | |
| + | 4“Siam ratə, HH- |
| + | gilis dilində — |
| + | € DaHTKOK POSTU, |
| + | |
| + | |
| + | e Neyiin revyuə Cin |
| + | dilində —“Sinsyan |
| + | jibaoUg, Q. milli |
| + | radio verilifləri |
| + | st. 1930, Q. tele- |
| + | viziyası 1955 il- |
| + | : dən fəaliyyət gəs- |
| + | tərir. T. Xəbərlər Agentliyi (ANQ) |
| + | 1977 ildə yaradılmıpndır. |
| + | |
| + | Ədəbiyyat, İlk abidələri 13 əs- |
| + | rin sonu—14 əsrin əvvəllərinə aid |
| + | salnamə xarakterli daiq kitabələr- |
| + | dir. Ən qədim epiqrafik abidə F*Rama |
| + | Kamhengin stelasızdır (1292). T. |
| + | ədəbiyyatı 19 əsrin sonunadək Hind |
| + | ədəbiyyatının guӱclu tə”siri altın- |
| + | da olmutjrdur. Klassik ppe”r dini-məd- |
| + | hiyyə xarakteri daptımındır. |
| + | |
| + | |
| + | YMYMH KƏDYHYIY. |
| + | |
| + | |
| + | = |
| + | |
| + | |
| + | irlardə epik poema 4Veduk həyatı, |
| + | cv Yuanların məqlubiyyətiz, *Pralog) və |
| + | lirika inkipaf etmiidi. 17 əsrin |
| + | |
| + | |
| + | 2-ci yarısı—18 əsrdə lirik itairlər- |
| + | |
| + | |
| + | dən Siprat, Maharatcakru, Tammati- |
| + | bet tanınmıtnlar. Bu dəvr ədəbiyya- |
| + | tında muxtəlif məzmunlu hekayətlər- |
| + | |
| + | |
| + | dən ibarət tcərcivəli povestlər deyi- |
| + | lən əsərlər muhum yer tutur. 18 əsrin |
| + | sonlarında dunyəvi məvzulara maraq |
| + | artdı, nəsr inkipaf etdi (Cauprayya |
| + | Praklanqın FRacatiratg tarixi roma- |
| + | nı və s.),. Sunton PununF Kun Canq və |
| + | |
| + | |
| + | 125 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Kun Penu, *Pra Lpaymanik, kral 1 |
| + | Ramanın Fİnaog porsuq, Pra Ma- |
| + | hamontrinin *1Pahzadə Landayı sati- |
| + | rik poeması 19 əsr T. ədəbiyyatının |
| + | gӧrkəmli nӱmunələridir. 20 əsrin 30- |
| + | cu illərində realizm intitar taplı |
| + | (Sibu apa, Lao Kamhom, Acin Panca- |
| + | pan, bəni Saupvaponq, Manat Tyanra- |
| + | yonq, İtsara Amantakun, qadın yazıcı |
| + | Tamayanti və b.-nın sosial roman və |
| + | hekayələri). |
| + | |
| + | Me"marlıq və təsviri sənət. T, bə- |
| + | dii mədəniyyətinin ən qədim abidələ- |
| + | ri Neolit və Qunc devrlərinə aiddir |
| + | (keramika mə”mulatı, qaya rəsmləri). |
| + | 13 əsrdən milli incəsənət formalai1- |
| + | mIIP1, cvatə adlanan məbəd kompleks- |
| + | ləri tikilmiidir (kəndə Ma- |
| + | xatat məbədi, 1345). Siam devləti- |
| + | nin təpəkkulu dəvrundə (14—19 əsr- |
| + | lər) T.-da duzbucaqlı planlı iiəhər- |
| + | lər salınmıil, Banqkok, Ayutiya və 6. |
| + | iqəhərlərdə coxrəngli mozaikalar, di- |
| + | var rəsmləri və oyma naxıllarla bə- |
| + | zədilən evatə və saraylar tikilmii, |
| + | coxlu heykəltəratlıq əsərləri yara- |
| + | dılmıqidır. 14 əsrdən divar boyakar- |
| + | lıqı (tempera ilə) mə"lumdur. 19 əs- |
| + | rin sonunlan T.-da Qərbi Avropa və |
| + | Amerika bədii ən”ənələri yayılmıii- |
| + | dır. 20 əsrin. 2-ci yarısından mutərəq- |
| + | qi rəssamlar (boyakarlar Fua Xarabi- |
| + | tak, Tavi Nandakvan, heykəltərai Hyen |
| + | Yimsari, qrafik Manita Pu Ari) mil- |
| + | li incəsənətin ən”ənəvi xususiyyətlə |
| + | rini qorumaqa sə”y gəstərirlər. Xalq |
| + | sənətində lak boyakarlıqı, lakdan və |
| + | camın gəenundən mə”mulatlar hazır- |
| + | lanması, aqac uzərində bədii oyma, |
| + | gumuli ӱzərində dəymə, toxuculuq və s. |
| + | ii yer tutur. |
| + | |
| + | usiqi. Qədim zamanlardan T.-da |
| + | dini və s. mərasimlər, gənd bayramla- |
| + | rı musiqi ilə mutiaynət edilmindir. |
| + | Musiqi əsərləri, əsasən, sadə ritmli |
| + | olub cox zaman iti tempdə ifa olu- |
| + | nur. Musiqi alətləri: skripka tipli |
| + | sau donq, sau o, sau sam say, syounq, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Banqkok |
| + | |
| + | |
| + | Tailand. 1. iyəhəri, |
| + | |
| + | |
| + | 4. Banqkog. Aza |
| + | |
| + | |
| + | 2. Banqkokun mərkəzi Hissəsi. 3. Uzən bazar. |
| + | dlıq abidəsi. |
| + | |
| + | |
| + | 126 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | khim, tyakau (simli), khlıy, pinay, |
| + | kHen, ranad yok, ranad thum, vonq Ma), |
| + | thon (nəfəs) və s. T.-da instrumental |
| + | ansambllar genii yayılmıpidır. Mua- |
| + | sir T. bəstəkarlarından Montri Tra- |
| + | |
| + | |
| + | mote, Naris, muqənnilərdən U, Su- |
| + | kanthamalai, T. Aylın, C . Duryabhand |
| + | və b. tanınmıpylar. |
| + | |
| + | |
| + | Teatr. Q. klassik teatrının mən- |
| + | iyəyi hind sposu *Ramayanamnın T. va- |
| + | riantı*Ramakiyanı ilə baqlıdır. *Ra- |
| + | makiyangın motivləri uzrə Z klassik |
| + | tamaa nəvu formalatmıpdır: kon |
| + | (maskalı pantomima tsatrı), nanq |
| + | (kəlgə teatrı), lakon (klassik dram). |
| + | Lakon tamaialarında ən”ənəvi klassik |
| + | |
| + | |
| + | epizodlar balaqana yaxın xalq kome- P |
| + | |
| + | |
| + | diyaları ilə vəhdət təpkil edir. La- |
| + | konun nevlərindən olan like və nora— |
| + | muasir xalq tamaialarıdır. T.-da |
| + | daimi teatr yoxdur. Zərif sənətlər |
| + | departamenti nəzdində həvəskarlar |
| + | truppası fəaliyyət gestərir. |
| + | |
| + | Əd. Pendlton R. L., Qeoqrafil |
| + | Tailanda, per. s anql., M., 1966: Kor- |
| + | nep V., Literatura Tailanda, M., 1971, |
| + | yenə onun, Tailand: studentı i poli- |
| + | tika. 70-e qodı, M., 1981: Berain Ə. O,, |
| + | İstorin Tailanda, M., 1973: Sovremennın |
| + | Tailand. Spranocnik, M., 1976, Zarubej- |
| + | man Azin. KӦYqo-Vostocnan Azin, M., 1979 |
| + | (serin “Stranı i narodız). |
| + | |
| + | |
| + | TAİLAND KOMMUNİST PARTİ- |
| + | YASI (TKP, Pak kommunist xenq |
| + | pratettay)—1942 ildə marksist qrupla- |
| + | rın gizli iyəraitdə kecirilən 1-ci |
| + | qurultayında yaradılmılidır. İkin- |
| + | ci dunya muharibəsi devrundə yapon |
| + | mӱstəmləkəcilərinə qartı silahlı |
| + | mӱbarizədə fəal iiytirak etmiidir. |
| + | 1946 ildə TKP leqal fəaliyyətə kec- |
| + | di, 3 uzvu parlamentə numayəndə se- |
| + | cildi: TKP əz orqanını—cMaxacon |
| + | qəzetini nmpr etdirməyə baiyladı. |
| + | 1947 il hərbi cevriliiindən sonra |
| + | yenə gizli ii pyəraitinə kecməyə məc- |
| + | bur olmutdur. 1965 ildən həokumət |
| + | əleyhinə silahlı mubarizə aparır. |
| + | TKP numayəndə Heyəti Kommunist BƏ |
| + | Fəhlə partiyalarının beynəlxalq |
| + | Moskva muppavirələrində (1957, 1960) |
| + | ittirak etmiidir. 60-cı illərdən |
| + | TKP rəhbərliyi Cin Kommunist Par- |
| + | tiyası liderlərinin tə”siri altına |
| + | dupərək, beynəlxalq kommӱnist hərə- |
| + | katından uzaqlaqipimındır. |
| + | TAİLƏR — Tai dillərində danından |
| + | xalqlar qrupu. Cənubi Cin, Hind-Cin |
| + | əlkələri və ran 1Pərqi Hindistan- |
| + | da yatpayırlar. Umumi sayları təqr. |
| + | 60 mln. nəfərdir (1978). Q. qrupuna |
| + | khontailər (siamlılar: 19 mln.), lao- |
| + | lar (11 mln.), cjuanlar (10 idi |
| + | ianlar (2 mln.), builər (1,V8 mln.), |
| + | dunlar (1 mln.), taylar (0,7 mln.), |
| + | lilər (0,55 mln.) daxildirlər. VDR, |
| + | Tailand və Birmanın im. r-nların- |
| + | da digər xırda xalqlar (nealar, fut- |
| + | haylar və 6.), həmcinin Laosda cdaqlı |
| + | tailərə (umumi sayları 2 mln. nə- |
| + | fər), Hindistanın 11m.-11.-ində khma- |
| + | tilər (10 min nəfər) yapayırlar. |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: Narodı |Oqo-Vostocnov Azii) |
| + | M.. 1966: İnvnanova E. V. Tahvskise Ha” |
| + | rodı Tailanda, M.. 1970 (lit.), Zarubej" |
| + | nan Azila, KӦqo-Vostocnan Aqil, M., 1979 |
| + | (seril 4Stranı i narodı?). |
| + | |
| + | |
| + | TAİROV Alsksandr Yakovlevic (6: |
| + | 7.1885, Romnı—25.9.1950, Moskva)— |
| + | rus sovet rejissoru. RSFSR xalq |
| + | artisti (1935). 1 ildən aktyorluq, |
| + | 1908 ildən rej.-luq fəaliyyətinə Gal |
| + | lamımdır. 1914 ildə A. Koonen və |
| + | |
| + | |
| + | “O. Uayld), *Fedraı (1922, |
| + | |
| + | |
| + | TAİLAND KOMMUNİST PA RTİYASI |
| + | |
| + | |
| + | bir qrup gənc ak- |
| + | tyorlarla birlikdə |
| + | Moskvada Kamera |
| + | Teatrını yarat- |
| + | mı, əmrunçi co- 708 |
| + | nuna qədər bu tea- | |
| + | |
| + | tra rəhbərlik et- || |
| + | miidir. T. gəhnə |
| + | teatr formaları- |
| + | na, iaturalizmə, |
| + | sun"iliyə qariqı |
| + | cıxmıiq, ciddi, |
| + | YUĞsək ideyalı re- |
| + | pertuar yaparmara | |
| + | CƏ”) gəstərmitdir. Ən |
| + | ipaları: 4 Fiqaronun |
| + | O. Bomapırne), |
| + | |
| + | |
| + | yaxtı TaMa- |
| + | |
| + | |
| + | Tolyə (1915, |
| + | “Salomeyaq (1917, |
| + | J. Ra- |
| + | sin), “Nikbin faciə (1933, Vs. Vitn- |
| + | nevski), “Madam Bovariq (1940, Q. |
| + | Floberin romanı uzrə), “Qoca (1946, |
| + | M. Qorki) və s. |
| + | |
| + | — Əsəri: Zapiski rejissera, Stathi, |
| + | besedı, reci, pishma, M., 1970. |
| + | TAİTİ (Tah:(:)—Sakit okeanda, Cə- |
| + | MİYYƏTt adaları qrupunda ən beyuk ada, |
| + | Fransanın mulkudur. Sah. 1042 km?. |
| + | Əh. 95,6 min (1977). Əsasən, taitili- |
| + | lərdir. Cinlilər, fransızlar və 6. |
| + | yapayır. Ada iki dar massivindən |
| + | (Hund. 2241 m-dək) ibarətdir. Mərcan |
| + | rifləri ilə əhatə olunmusqidur. İllik |
| + | yarıntı 1400 mm. Rutubətli tropik me- |
| + | iələr var. Kokos palması, banan, iyə- |
| + | kər qamını, ananas və s. becərilir. |
| + | Mirvari cıxarılır. Balıq ovlanır. |
| + | Fransa Polineziyasının inz.m. və |
| + | əsas portu Papeete T.-dədir. |
| + | TAYA—sıx yıqılmıiq ot, pambıq, ya- |
| + | xud KYTƏil kutləsi. Tər |
| + | formalarda yıqılır. Girdə Q.-nın |
| + | hund. 5—7, apaqı hissəsində dairə- |
| + | si 12—20, uzunsov T.-nın eni 4,5—5,5, |
| + | uz. 8—25, hund. 6—7 m olur. |
| + | TAYAVURAN MAYIN —quru otu və |
| + | ya kuləpi tayalamaq ucun maiyın. Q.m.- |
| + | dan peyini, dəni, silosu və s.-ni Yuk- |
| + | ləmək ucun də istifadə edilir. Bu |
| + | məqsədlə onlar dəyitdirilə bilən ii |
| + | orqanları (plana, cəmcə və qarmaqlı |
| + | tutucu) ilə təchiz edilir. T.m.-a |
| + | CHY-0.5: PF-0,5: SP1R-O,5 və s.-ni |
| + | misal gəstərmək olar. T.m.-ların ii |
| + | orqanları muxtəlif formalarda ha- |
| + | zırlanır. SNU-0,5 markalı T.m. ppa- |
| + | na, qarmaqlı tutucu, itələyici səth |
| + | (divar) və qaldırıcı hidrosilindr- |
| + | lərlə təchiz edilmiidir. Bunun yuk- |
| + | |
| + | |
| + | 7 - ə A, |
| + | q TT |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | muxtəlif - |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | hissəsində ppəhər. Tayvan əyalətinin |
| + | inz.m. İri nəql. qoviları (dəniz avan, |
| + | portu Szyulundur). Əh. 2,1 mln. (1976)- |
| + | Metallurgiya, maiınqayırma (gəmi- |
| + | qayırma, elektronika və s.), kimya, |
| + | sement, arqac e"malı, kaqız, Yeyinti, |
| + | yungul sənaye mӱəssisələri var. Kam- |
| + | fora istehsal edilir. Ətrafında |
| + | kəmur,.cıxarılır. |
| + | |
| + | TAYVAN (Cin Dində Hərfi Mə". |
| + | nası—terraslı dəniz sahili), F or- |
| + | MO 3 a—CaKuT okeanda ada. Cinin |
| + | materik hissəsindən Tayvan borazı |
| + | ilə ayrılır. Penxu a-rı ilə birlik- |
| + | də CXR-in Tayvan əyaləti ərazisini |
| + | təpkil edir. Uz. (1p.-dan c.-a) 394 |
| + | km, eni 140 km-ə qədər, sah. təqr. 36 |
| + | min km?-dir. ƏH. 18,2 mln. (1982), |
| + | təqr. 9996-i cinlilərdir. T.-ın ən |
| + | qədim əhalisi qaopan tayfaları ol- |
| + | mutidur. Cinlilərin T.-a ilk hərbi |
| + | səfəri 230 ildə baiq vermindir. 14 |
| + | əsrdən T.-ın yerli əhalisi cinlilər |
| + | tərəfindən assimilyasiya olunmuiq- |
| + | dur. İnz.m. Tayvey (11:.-dir. |
| + | |
| + | Ada boyu Tayvan daqları (Hund. |
| + | 3997 m-dək) uzanır. Q.-də sahilboyu |
| + | dӱzənlikdir. Faydalı qazıntıları: |
| + | neft, dap kəmur, təbii qaz, qızıl, |
| + | miş, kukurd. İqlimi HIM.-na CyÖTpo- |
| + | pik, c.-da tropik mussondur. İllik |
| + | yaqıntı 1500—5000 mm. Tez-tez tay- |
| + | funlar olur. Adanın yarıdan coxu |
| + | mepədir. İqtisadiyyatı sənaye-aqrar |
| + | xarakterlidir. Qoxuculuq, radioelek- |
| + | tronika (əsasən, qurapdırma), gə- |
| + | miqayırma, yeyinti (əsasən ipəkər), |
| + | kimya və neft-kimya, neftayırma, se- |
| + | ment, aqac e”malı, poladəritmə, alu- |
| + | minium sənayesi var. T. dunyada ən |
| + | iri kamfora istehsalcısı və ixra- |
| + | catcısıdır. Cəltik (ildə 2 dəfə |
| + | məhsul), iqəkər cuqunduru, batat, tro- |
| + | |
| + | |
| + | pik meyvələr, cay və s. becərilir. |
| + | Heyvandazlıq (əsasən, donuzculuq) və |
| + | balıqcılıqla məpqul olunur. D.Yy.- |
| + | |
| + | |
| + | larının uz. 5 min k.c, avtomobil yol- |
| + | larının uz. 17 min km-dir. İri port- |
| + | ları: Szilun, Qaosyun. |
| + | |
| + | T. 13 əsrdən Cin dəvlətinin tər- |
| + | kibində indi. 1895—1945 illərdə Ya- |
| + | poniyanın hakimiyyəti altında ol- |
| + | mulidur. yaradıldıqdan (1949) |
| + | sonra qomidancıların (bax Qomin- |
| + | Onu) sıqınacaq yerinə cevrildi. T.- |
| + | ın qomindan həkuməti 1954 ildə ABPİPİ |
| + | ilə qarpılıqlı təhlukəsizlik har- |
| + | qında muqapilə (1979 ildə yenidən təs- |
| + | hur olunmuidur) baqlamıidır. 1971 |
| + | ilin oktyabrına qədər T. BMT-də qey- |
| + | ri-qanuni olaraq CXR-in yerini tu- |
| + | |
| + | |
| + | turdu. Qərbi Laropanın kapita- |
| + | g list əlkələri, ABİQ və Yaponiya ilə |
| + | * genin iqtisadi əlaqələr saxlayır. |
| + | |
| + | |
| + | PF-0,5 mar- |
| + | kalı tayapu- |
| + | paH-iyKnələH |
| + | mapyın. |
| + | |
| + | |
| + | qaldırma qabiliyyəti 0,5 t-dur. Dən |
| + | və 6. səpələnən materialları yuğləmək |
| + | ucun cemcəsinin həcmi O,5 olur. |
| + | Tayavuran-yuğləyən maiyın traktorla |
| + | aqreqatlanır (iyək.). – |
| + | |
| + | TAYBEY — Cində, Tayvan a.-nın iyc. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | I is tori 5 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Cin həeky MəTMHRH €”TMpas3nappına Gax- |
| + | mayaraq, ABİQ iki Cin siyasəti yerit- |
| + | məkdə davam edir və T.-a hərbi yar- |
| + | dımı artırır. |
| + | |
| + | Əd. Toder F. A., Tabvanı i eqo |
| + | M., 1978. |
| + | TAYVAN BORAZI, Tayvanxay- |
| + | sya, Formoza boqazı–—Asi- |
| + | |
| + | |
| + | = ya materikinin it. sahili ilə Tayvan |
| + | |
| + | |
| + | a. arasında boqaz. Cənubi Cin və İyər- |
| + | qi Cin dənizlərini birlətdirir. |
| + | |
| + | |
| + | | Uz. təqr. 360 km, ən dar yeri təqr. 130 |
| + | : km, ən dayaz yeri farvaterdə 50 m-dir. |
| + | |
| + | |
| + | Coxlu ada var. Portları: Qaosyun, |
| + | Fuqtou, Syamın (Cin). R ə |
| + | TAYQA (turk dillərində tayqa—me- |
| + | iəli daqlar)—İPTimal mulayim q |
| + | |
| + | ipaqın iynəyarpaqlı meptələri. Pi |
| + | fəsiləsinin eyni, yaxud muxtəlif |
| + | |
| + | |
| + | .x— R...u—— ını |
| + | |
| + | |
| + | aqac nӧvlərindən (kuknar, aq am, |
| + | qarapam, sidr və s.), bə"zən də az miq- |
| + | darda yarpaqlı aqacların qarını- |
| + | qından təikil olunmustidur. al, |
| + | termini həmcinin PTimal mӱlayim |
| + | qurpaqın coqrafi yarımzonaların- |
| + | dan birinin adıdır. Zonallıq prin- |
| + | sipinə əsasən 3 hissəyə (iim., orta və |
| + | c.) bəlunur. Burada qıpi soyuq, qar |
| + | ƏPİYİY Uzunmuddətli, ipaxtasız dəvr |
| + | nisbətən qısa (orta tempi-r iyulda |
| + | 10—18"S), Yaqıntı buxarlanmadan cox |
| + | olur. T. 1Pimali Avrasiya və 1Pima- |
| + | li Amerikada cox geniiy sahə tutur: |
| + | Avropanın, Asiyanın, YPimali Ame- |
| + | rikanın, Sakit okean sahilboyunun |
| + | daqlıq r-nlarında var. T.-ubin. HM. |
| + | ə kontinental iqlim iqəraitində |
| + | naha (im.-a (Qaymır y-a-nda 72? nim.e.- |
| + | ndən 1im.-da) qalxır, c. sərhədi dəniz |
| + | iqlimi iyəraitində 42? (im.e. yaxınlı- |
| + | qına (Yaponiyada Honsu a.) catır, |
| + | SSRİ ərazisinin təqr. 1/3-i T. yarım- |
| + | zonasına və buradakı muvafiq dar- |
| + | Melllə "PALTARIM aiddir, daqlarda |
| + | beyuk massivləri Sibirdə və Uzaq |
| + | |Pərqdədir. T. butun materiklərdə |
| + | mepələrin im, sərhədini təiykil edir. |
| + | Sənaye əhəmiyyətli oduncaqın əsas |
| + | hissəsi T.-dadır. T. həmcinin opuy- |
| + | luq təsərrufatı bazasıdır. |
| + | TAYQA--RSFSR Kemerovo vil.-ndə |
| + | iəhər. D.y. qovpaqı. D.y. pəql. MYƏC- |
| + | sisələri, yungul və yeyinti sənayesi: |
| + | d.y. nəql. texnikumu var. Tikinti ma- |
| + | terialları istehsal olunur. |
| + | TAYQA FAUNASI—tayqada yaiqama- |
| + | qa uyrunla:imıni heyvanlar. T.f. tun- |
| + | dra faupasından zongin, enliyarpaqlı |
| + | məpə faunasından yoxsuldur. T.f. |
| + | cun həyat “toraitinin xӱsusiyyətləri, |
| + | ir, yaxud bir cox nevdən ibarət ara- |
| + | cın nisbi eyniliyi, aqac toxumları- |
| + | nın verdiyi məhsulun azalıb-coxal- |
| + | ması, kolluqların butəev yarusunun |
| + | olmaması, mamır-libyə ertuyunun eyni |
| + | cur olması və s,-dən ibarətdir. T.f. |
| + | bapqa zonalarla yanamlı tayqada da |
| + | məskunlapan geniit yayılmıt nəvlər- |
| + | dən (tulku, canavar, samur, gəlincik |
| + | BƏ C,), əsasən, enliyarpaqlı mepələrə |
| + | xas, lakin tayqanın xeyli Hissəsinə |
| + | yayılmhıii meiyə və meiiqə-cəmən nӧvlə- |
| + | rindən (kicik və adi qonurdiil, boz |
| + | doviqan, sican, dələ, safsar, nəcib |
| + | maral, cuӱyur və s,), tundra və tayqaya |
| + | məxsus nəevlərdən (iimal maralı), |
| + | mepə nəvlərindən (qunduz, sincab, |
| + | qonur ayı), tayqa nəvlərindən təkil |
| + | olunmusdur. PQimali Amerikanın du- |
| + | zənlik tayqasında tipik Amerika iov- |
| + | ləri (Amerika dovianı, Pensilvani- |
| + | ya tarla sicanı, Amerika samuru, Ka- |
| + | nada vataqı), yaxud Avrasiyadakı nov- |
| + | lər (sıqın, Arktika qopurdiiyi), Ya da |
| + | yalnız Amerikada təsadӱf edilən cins- |
| + | lərin nəvləri rast gəlir. Arealına |
| + | gərə Asiya, Avrasiya, Avrasiya— Ame- |
| + | rika, Amerika formalarını ayırmaq |
| + | olar. Tayqada gəmiricilər (4296 -dək), |
| + | cuӱcuyeyənlər (2526) ustunluk təikil |
| + | edir. Quplardan Sibir xoruzu, bonazi |
| + | tetrası, sidr qupu, bir necə aqacdələn |
| + | nevu, tukluayaq Yapalaqlar və s. olur. |
| + | Avrasiyanın T.f.-na adi gӱrzə və di- |
| + | ridoqan gərtənkələ kimi 2 nov gəlib |
| + | cıxmhipdır. İnsan fəaliyyəti nəticə |
| + | sində (meələri kəsmə, yanqınlar) |
| + | T.f. əsaslı surətdə dəyitilmii (bir |
| + | HƏB apTMbilil, digəri azalmıi), yeni |
| + | nəvlər məskunlətınldır (adi daq- |
| + | sicanı, tetra quplu). |
| + | TAYQULP, "birəlli — su icmək |
| + | |
| + | |
| + | hum sənaye mərkəzidir. Qara metal- |
| + | lurgiya, aqır mapıpnqayırma, kimya, |
| + | dəri və Yeyinti sənayesi, 6— 17 əsrlə- |
| + | rə aid me"marlıq abidələri var. Ət- |
| + | rafında dap gəemur, dəmir filizi |
| + | cıxarılır. E.ə. 11—8 əsrlərdən mə”- |
| + | |
| + | |
| + | lumdur. |
| + | |
| + | TAYLAYİDIRMA, heyvaidar- |
| + | lıqda — keyfiyyətli nəsil almaq |
| + | məqsədi ilə damazlıq ucun ayrılmınn |
| + | heyvanlardan valideyn cӱtləri secil- |
| + | məsi. Ən muhum usuldur. Heyvandar- |
| + | lıqda secmə ilə sıx baqlıdır (bax |
| + | Senmə), Homoken (eynicinsli) və he- |
| + | terogen (muӱxtəlifcinsli) T, məv- |
| + | cuddur. Eynicinsli T.-da bədən |
| + | qurululpu və məhsuldarlıqına gorə, |
| + | cox vaxt mətipəyinə gӧrə bir-birinə |
| + | oxpar torədici və diti heyvanlar se“ |
| + | cilirrmuxtəlifcinsli T.-da |
| + | konstitusiya tipinə, məniyəyinə və məh- |
| + | suldarlıq xususiyyətlərinə gərə mux- |
| + | təlif heyvanlar secilir. Homogen T. |
| + | xususilə bir necə nəsil boyunca apa- |
| + | rıldıqda gələcək nəsildə yararlı ox- |
| + | ar formaların saxlanmasına, məh- |
| + | kəMlənmMəsİn ə və artmasına nail olu- |
| + | nur. Heterogen T. yeni tipli heyvan |
| + | yetiidirilməsi (valideynlərin qiy- |
| + | mətli keyfiyyətlərini nəzərə almaq- |
| + | la), valideyilərdəki qusurların nə- |
| + | sildə aradan qaldırılması, irsi əla- |
| + | mətlərin zənginlətdirilməsi, gələcək |
| + | nəsillərdə irsilik əmsalının yӱksəl- |
| + | dilməsi məqsədi ilə aparılır. |
| + | |
| + | TAYLOR, Qeylor (Tuyoq) Eduard |
| + | Bernett (2.10.1832, London—2.1.1917, |
| + | Uellinqton, Somersepiir)—ingilis |
| + | etnoqrafı, ibtidai icma mədəniyyə- |
| + | tinin tədqiqatcısı. 1883 ildən Oks- |
| + | ford un-tində inləmiit, etnoqrafi- |
| + | ya kafedrasının ilk “əə onMyul- |
| + | dur (1896). H. Spenser və 6. ilə bir- |
| + | likdə mədəniyyət tarixində və etno- |
| + | qrafiyada təkamӱl məktəbinin yara- |
| + | dıcısıdır. Dinin məniəyinin ani- |
| + | |
| + | |
| + | mistik ə in ipləmiidir |
| + | (bax Animizm). Tədqiqatlarında ideəa- |
| + | list tutmutdur. |
| + | |
| + | |
| + | enre |
| + | |
| + | TA)MAHOB İsatay (1791—iyul, 1838) |
| + | —19 əsrin 30-cu illərində Bukgey Or- |
| + | dasında (Qazaxıstan) antifeodal və |
| + | mӱstəmləkəcilik əleyhinə ӱsyanın rəh- |
| + | bəri. 1836 ildə Maxambet Umetisov |
| + | və b, ilə birlikdəqazax gəndliləri- |
| + | nin usyanına baicılıq etmitidi. 1837 |
| + | ildə onun dəstəsində 2 min silahlı |
| + | atlı var idi. Həmin ilin, oktyabrın- |
| + | da Ordanın hakimi Cahangir xanın |
| + | qərargahını muhasirə etsə də, MY- |
| + | vəffəqiyyət qazanmadı. 1837 ilin so- |
| + | punda usyancılar mərlub oldular, T. |
| + | KHHHK dəstə ilə Kicik juza gedərək |
| + | oranı Rusiyadan ayırmaqa calıplan |
| + | sultan Kaip-Qali İqiimova qopuldu. |
| + | Car qopun dəstəsi ilə toqquqima zama- |
| + | nı oldurulmuidur. |
| + | |
| + | TAYMER (ing. |(teq, (te— vaxtı, |
| + | zamapı qeyd etmək)—rəqəmlə Lesabla- |
| + | yan mamında (RHM) idarəedici proq- |
| + | rama zamai intervallarını (muddət- |
| + | lərə uyqun iiyarələri) verən aparat |
| + | (tənzimlənən tezlikli impulsların |
| + | kalibrləildirilminy generatoru) və |
| + | proqram vasitələri. RHM-i mӱvəqqəti |
| + | dayandırma sisteminə muəyyən tezlik- |
| + | lə (konkret zaman anlarında)tə"sir et- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TAYMIR (DOLQAN-NEN) MUXTAR MAHALI 197 |
| + | ə ————. kk” |
| + | |
| + | uUcun iilənən qab, Azərb.-da, əsasən, məklə idarəedici proqramın yıryn |
| + | |
| + | parc adı ilə məlumdur. icra proqramı (əgər uyqun dayandırma |
| + | TAYYUAN--Cində Fınxs cayı (Xu- siqnalı maskalanmamınisa) iə salı- |
| + | |
| + | anxe hovzəsi) sahilində “ 1Pan- nır. O da oz popbəsində matındakı |
| + | |
| + | si əyalətinin inz,m, Əh. 2, mln. proqramın icrasını dayandırır, ya- |
| + | |
| + | (1974), Nəql, qovipaqı, Ӧlkənin muӱ- xud ipləmə prosesindən tamam cıxa- |
| + | |
| + | |
| + | rır. Q. real zaman miqyasında iiləyən |
| + | R.HM-lərdə muəyyən zaman anlarında |
| + | uyqun proqramları avtomatik itə sal- |
| + | maq ӱcӱn genin istifadə olunur, |
| + | TAYMIYR (DOLQAN-NEN) MUXTAR |
| + | MAHALI–-RSFSR Krasnoyarsk əlkə- |
| + | sində muxtar mahal. 1930 il dekabrın |
| + | 10-da təipkil edilmindir. Sah, 861,2 |
| + | min km?, Əh. 52 min (1984, 1 yanvar). |
| + | 3 r-nu, Qiməhəri, 1 tq, var. Mərkəzi |
| + | Dudinga (11.-dir. |
| + | |
| + | Təbiət. Mahalın ərazisi Qutb |
| + | dairəsindən 1im.-da yerlətir: (im,- |
| + | da Kara və Laptevlər dənizləri ilə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Təbii mənzərə. |
| + | |
| + | |
| + | əhatələnir. Əraziyə Taymır y-a (Ye- |
| + | nisey və Xatanqa kerfəzləri arasın- |
| + | dakı adalarla birlikdə), Orta Si- |
| + | bir Yaylasının im. hissəsi, Sever- |
| + | naya Zemlya arxipelaqı, Qərbi Sibir |
| + | dӱzənliyinin bir hissəsi daxildir. |
| + | Faydalı qazıntıları: mis-nigel fi- |
| + | lizləri, daiq koəmur, qaz və s, Arktika |
| + | və subarktika “iqliminə malikdir, Or- |
| + | ta lemp-r yanvarda —329S, iyulda |
| + | 2—132S-dir. İllik yaqıntı 110—350 |
| + | mm. Coxillik donutluq genin yayıl- |
| + | mıtidır. Əsas cayları Yenisey (amarbı |
| + | axını), Pyasina, Xatanqa. Coxlu gəl |
| + | (ən beyuyu Taymır) var. Torflu-qley- |
| + | li tundra torpaqları yayılmıtidır. |
| + | Mahalın ərazisi Arktika, tundra və |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Dudingka, Dəniz portu |
| + | mepə-tundra zonasındadır. Heyvanla- |
| + | rı: ilimal maralı, dar qoyunu (cu- |
| + | bun), iimal tulkusu, aq ayı, sunti, |
| + | morj, aq delfin və s. Yayda tundra |
| + | zonasında coxlu gecəri qupi olur. |
| + | Əhali, Muxtar mahalda ruslar |
| + | (təqr. 8096 ), dolqanlar (1294 ), nenlər |
| + | (626 ), nqanasanlar pə 6. yapayırlar. |
| + | Orta sıxlıq 1 km?-də O,Obnəfərdir |
| + | (1984). 1Pəhər əhalisi 6524-dir. Əl- |
| + | |
| + | |
| + | 128 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | kə tabeliyində olan Norilsk 111, ma- |
| + | halın ərazisindədir. |
| + | |
| + | Təsərrufat. Sənaye istehsalında |
| + | mə"dən və balıq sənayesi qabaqcıl yer |
| + | tutur. Təsərrufatın ən”ənəvi sahələ- |
| + | ri maralcılıq (75,1 min maral var, |
| + | 1981), xəzli Heyvan ovu və balıqcı- |
| + | lıqdır. Sudluk heyvandarlıq və xəz- |
| + | lik heyvanyetitdirmə təsərrufatları |
| + | yaradılmısidır. Energetika bazası |
| + | Ust-Xəntay SES-i (Xantayka cayında) |
| + | və İES-dir. Əlvan metallurgiya in- |
| + | kipaf etmitdir. Mə”dən-metallurgiya |
| + | kombinatı (Norilsk), balıq e”malı |
| + | z-dları (Dudinka, Xatanqa, Ust-Port) |
| + | var. Əsas nəql. caylar (Yenisey, Xa- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Talnax qəsəbəsi. |
| + | |
| + | |
| + | qanqa), dəniz (PTimal dəniz yolu), ha- |
| + | va yolları və d.y. (dunyada ən ucqar |
| + | tim.-da cəkilmili Dudinka —Norilsk |
| + | — Qalnıx d.Y., 122 km) ilədir. Əsas |
| + | portları: Dӱdinka, Dikson, Xatanqa. |
| + | Qaz kəməri ( Messoyaxa— Norilsk) var. |
| + | Yukdattımadza maral və itlərdən də is- |
| + | tifadə edilir. Qırmızı Əmək Bayra- |
| + | qı (1971) və Xalqlar dostluqu (1972) |
| + | ordenləri ilə təltif olunmupidur. |
| + | Mədəni quruculuq. Dudinkada zo0- |
| + | |
| + | baytarlıq texnikumu, əlkəpqunaslıq |
| + | muzeyi var. c“Sovetski Taymır (1932) |
| + | mahal qəzeti cıxır. Yerli radio ve- |
| + | rilipləri rus, nen, dolqan və nqana- |
| + | san dillərində aparılır. Moskva və |
| + | Krasnoyarskdan radio verilipləri |
| + | retransdyasiya olunur. |
| + | TAYMIR YARIMADASI— Asiyanın |
| + | ən 1im. yarımadası. Kara dənizinin |
| + | Yenisey kərfəzi və Laptevlər dənizi- |
| + | nin Xatanqa kerfəzi arasında, Tay- |
| + | mır Muxtar Mahalı ərazisindədir. |
| + | T.y.-nın ucqar (im. cıxıntısı Celyu- |
| + | skin burnudur (77*43" ipim.e., SSRİ- |
| + | nin materikdə ən pm. nəqtəsi), c. sər- |
| + | hədi Orta Sibir yaylasının 11m. cı- |
| + | xıntısından kecir. Uz. təqr. 1000 km, |
| + | eni 500 km-dən coxdur. Sah. təqr. 400 |
| + | min km?, T.y.-nın cox hissəsi ovalıq- |
| + | la dır (əsasən, PTimali Sibir ovalı- |
| + | “ə m. hissədə c.-q.-DƏN (LM.-P1,-Ə |
| + | Bırranq daqları (hund. 1146 m-dək) |
| + | uzanır. İqlimi sərtdir, hər yerdə |
| + | coxillik donutluq suxurları Yayıl- |
| + | mıpdır. İllik yaqıntı 115—230 mm. |
| + | İri cayları: Pyasina, Y —. Bə Aura- |
| + | qı Taymıra, Xatanqa. Tundra bitki- |
| + | ləri ustundur. Yarımadanın c.-u sey- |
| + | pa mepəlikdir. | |
| + | |
| + | AYMİR GƏLCU—–—Taymır y-a-nda gəl. |
| + | Bırranq d-rındadır. Uz. 250 km, sah, |
| + | 4560 km2?, dərinliyi 16 m-ə qədərdir. |
| + | Qar və yaqı:i suları ilə qidalanır. |
| + | İldə 3 ay buzdan azad olur. Gələ Yuxa- |
| + | rı Taymıra cayı təkulur, gəldən Appa- |
| + | qı Taymıra cayı axır.Cılpaqca, ala |
| + | balıq, muksun və s. balıqlar var. |
| + | |
| + | |
| + | TAYMIR. YARIMADASI |
| + | |
| + | |
| + | TAYMIRA—RSFSR Krasnoyarsk əl- |
| + | kəsində cay. Uz. təqr. 840 km (digər |
| + | mə”lumatlara gərə 638 km), həvzəsi- |
| + | nin sah. 124 min km", Bırranq d-rın- |
| + | dan balanır. Taymır gəelunə təkulur. |
| + | Sentyabrdan iyunadək donmuit olur. |
| + | Balıq ovlanır. |
| + | |
| + | TAYNAN—Cində Tayvan əyalətində |
| + | təhər. Tayvan a.-nın c.-q.-indədir. |
| + | Əh. 537 min (1976). Nəql. qovpaqı. İn- |
| + | kipaf etmiti k.t. r-nunun ticarə"- |
| + | sənaye mərkəzidir. Yeyinti, kimya, to- |
| + | xuculuq, mapınqayırma sənayesi var. |
| + | Yaxınlıqında duz cıxarılır. |
| + | TA)HMYT (Tynemouth) — B. Bprra- |
| + | niyada pəhər. Nort-Taynsayd konur- |
| + | basiyası tərkibində- |
| + | dir. Əh, 68,8 min |
| + | (1971). Pimal dənizi |
| + | sahilində.balıqcılıq |
| + | portu. Araq e”manbı, |
| + | Yeyinti və tikiti səna- |
| + | yesi var, | |
| + | TAYPİN CUSYANI |
| + | (1850 — 64) — Cində |
| + | mancur hekmranlı- |
| + | qına və Feodal zul- |
| + | munə qarilı kəndli |
| + | muharibəsi. Usyanın |
| + | hazırlanmasında Xun |
| + | Syusyuanın 1843 ildə |
| + | yaratdıqı Baytandixoy |
| + | leqal xristian dini |
| + | təppkilatı bəyuk rol |
| + | oynadı. T.u. 1850 ilin |
| + | yayında Szintyan r-nunda (Quansi |
| + | əyaləti) bailandı. Usyancılar 1853 |
| + | ilin martında Nankini aldılar (ppə- |
| + | hər T.u.-nın mərkəzi oldu). 1853— |
| + | 56 illərdə Mərkəzi Cində beyuӱk bir |
| + | ərazini tutaraq əz dəvlətlərini ya- |
| + | ratdılar. 1856—58 illərdə usyan rəh- |
| + | bərləri arasındakı ziddiyyətlərin |
| + | KƏCKHH/ƏHMMƏCHHAHƏH istifadə edən |
| + | mancur həkuməti həmin ərazinin bir |
| + | hissəsini geri aldı. 1860—61 illər- |
| + | də taypinlər Szyansu və Cjeszyan əya- |
| + | lətlərində məhkəmləndilər. 1862 il- |
| + | dən ingkilis-fransız mudaxiləcilə- |
| + | ri mancur həkumətinə yardım gestə- |
| + | rirdilər. 1864 ilin iyununda Nankin |
| + | iz.-nin tutulması və Q.u. rəhbərlə- |
| + | rinin əldurulməsi taypinlər dəvlə- |
| + | tinin suqutuna səbəb oldu. Taypin- |
| + | lərin muqaviməti 1868 ilin avqustu- |
| + | nadək davam etmipdir. |
| + | TAYFA—sinifli cəmiyyətə qədərki |
| + | dəvrdə insanların sosial və etnik |
| + | birliyinin əsas formalarından biri. |
| + | T. insanların qəbilədən beyuk olan |
| + | birliyidir. T. uzvləri qan qohumlu- |
| + | qu ilə bir-birinə baqlı olur, bir ne- |
| + | cə qəbilə və fratriyaya bəlunur. T. |
| + | daxilində hər bir qəbilə mustəqil so- |
| + | sial istehsal vahidi olaraq qalır. |
| + | T.-nın digər əlaməti umumi ərazi, |
| + | muəyyən iqtisadi birliyin, kollektiv |
| + | ovculuq və qaritılıqlı yardım ən ənə- |
| + | lərinin, vahid dilin (dialektin), en- |
| + | doqamiyanın olmasıdır. T. təsərrufat |
| + | fəaliyyətinin, ibtidai mədəniyyətin |
| + | inkitafına, adamların birləiməsi- |
| + | nə, dilin təkmilləiməsinə kəmək et- |
| + | midir. T.-nı idarə etmək ucun 1. |
| + | purası yaranmıldı. Hələ qəbilə dəv- |
| + | rundə T.-nın bə/zi elementləri meydana |
| + | gəlmipdi. Qəbilənin əsas əlaməti |
| + | olan ekzoqamiya ən azı iki qəbilə |
| + | arasında daimi əlaqənin məvcudluru- |
| + | nu tələb edirdi, T.-nın ergən mərhə- |
| + | ləsinə Avstraliya aborigenlərini, son |
| + | mərhələsinə isə Pimali Amerikanın |
| + | hindi tayfalarını gəstərmək olar. T. |
| + | |
| + | |
| + | sinifli cəmiyyətdə də məvcud idi. |
| + | Mulki təbəqələtmə, ə Yanların və |
| + | hərbi baicıların rolunun artması, |
| + | tayfa ittifaqlarının yaranması Q.- |
| + | nın daqılmasına səbəb olmutdur. T. |
| + | qalıqları quldarlıq, feodal və kapi- |
| + | talist mӱnasibətləri dəvrundə də mev- |
| + | cud olmutdur. Hazırda gecəri bədə- |
| + | vilər, tuareqlər, kӱrdlər, əfqanlar |
| + | və 6. xalqlar arasında T. munasibət- |
| + | ləri qalmaqdadır. |
| + | Əd.: bax Qəbilə məqaləsinin ədəbiy- |
| + | |
| + | yatına. |
| + | |
| + | TAYFI— Azərbaycanda xalq seleksi- |
| + | yası yolu ilə alınmıpil iqərab uzumu |
| + | sortu. Azərb.SSR-də, xususilə Naxcı- |
| + | vanda aq və cəhrayı T. sortları be- |
| + | cərilir. Tənəyi gӱclu boy atır, cicəyi |
| + | ikicinsiyyətlidir. egetasiya dəvru |
| + | 167 gundur. Tam yetitimit gilələri |
| + | ae və cəhrayı rəngdə olur. PQirəsində |
| + | 18,176. nrəkəp, 6,6 q/l turpqu var. Hər |
| + | ha-dan 150—200 s-dək məhsul yıqılır. |
| + | Oktyabrın əvvəllərində yetitpir. Tur. |
| + | SSR və Tac.SSR uzum sortları stan- |
| + | dartına daxildir. | |
| + | |
| + | TAYFUӰN (ing. Surhoop, Cin dilində |
| + | tay fın —beyuk kӱlək)—Sakit okea- |
| + | nın q.-ində (Ekvatordan iim.-da) yara- |
| + | nan (əsasən, yayda və payızda) tropik |
| + | siklonlarının yerli adı. Hind-Cin, |
| + | Cin, Koreya sahillərinə catır, bə"- |
| + | zi hallarda Sovet Uzaq PQTərqinin ha- |
| + | va pəraitinə tə”sir edir. Orta hesab- |
| + | la ildə təqr. 30 dəfə təkrar olunur. |
| + | Sur”əti saatda 30—50 km, bə”zən 100 |
| + | km-dən cox olur. T. daqıntılara, daii- |
| + | qınlara, beyuӱk dəniz dalqalarının |
| + | yaranmasına və s. səbəb olur. |
| + | TAYXANİYAN —Cinin u-HHMƏ narnap. |
| + | Uz. 400 km, maks. hund. 2027 m-dir. |
| + | Qneys, qranit, tpist və əhəngdatıdan |
| + | təpkil olunmuttdur. Muhum iqlim ayı- |
| + | rıcıdır. Mussonların əlkənin daxi- |
| + | li hissələrinə yayılmasına manecilik |
| + | tərədir. PT, yamaclarında enliyarpaq- |
| + | lı meipələr var. Dat kəmur, qrafit, |
| + | asbest yataqları aikar edilmitdir. |
| + | TAYXӰ —Cində gəl. Yanszı cayından |
| + | c.-da, Beyuk Kanaldan q.-dədir. Sah, |
| + | 2,2 min km?, Gəmiciliyə yararlıdır. |
| + | Suvarmada istifadə edilir. Balıq- |
| + | la zəngindir. Yanszı və Beyuk Kanal- |
| + | la birlətdirilmitdir. |
| + | TAYCHCJOU, Taysyan—Cinin pt.- |
| + | ində Szyansu əyalətində ppəhər. Əh. |
| + | 100 mindən coxdur (1971). Tunyan ka- |
| + | nalında port. Pambıq parca, ipək, |
| + | pəkər, unuyutmə, yaq sənayesi, cay e"ma- |
| + | LI, CƏLTİKTƏMİZLƏMƏ muçəssisələri |
| + | var. Donuz dərisi apılanır: cod tuk |
| + | (donuz uxkc) istehsal edilir, |
| + | TAYCHCJU N—Cində təhər. Tayvan əya- |
| + | lətindədir. D.y. qovpaqı. ƏH. 561 min |
| + | (1976). Muӱhum ticarət-sənaye mərkəzi- |
| + | dir. Mapınqayırma, ppəkər, kaqız, |
| + | toxuculuq, gimya sənayesi var. Kamfo- |
| + | ə Hər o |
| + | |
| + | AYIYET— RSFSR İrkutsk vil.-ndə |
| + | iqəhər. Taypet r-nunun mərkəzi. D.). |
| + | qovpaqı. Avtomobil tə"miri, tppalhop- |
| + | durma və hidroliz z-dları, mika f-ki, |
| + | meiqə və yeyinti sənayesi mӱəssisələri |
| + | var. Baykal — Amur magistralının |
| + | applanqıc məntəqəsidir. |
| + | TAKA— Banqladepi Xalq Respublika- |
| + | sının 100 paysaya bərabər pӱl vahi- |
| + | di. 1972 il yanvarın 1-dən Rupini əvəz |
| + | etmiyidip. |
| + | |
| + | TAKAMATSU— Yaponiyada pqəhər, Sin- |
| + | koku a.-nın sahilboyundadır. s |
| + | əə inz.m. Port. ƏH, 306 |
| + | min (1977). D.y. bərəsi vasitəsilə |
| + | |
| + | |
| + | Honsu a.-ndakı Uno ip, ilə əlaqələ- |
| + | nir. Maınqayırma, yeyinti, aqac |
| + | e malı, selluloz-karız sənayesi var, |
| + | TAKELAJ (hollandca yanə il. |
| + | mi ipləri)—gəmidə ranhoutu saxla- |
| + | maq, siqnalları qaldırmaq, qayıqla- |
| + | rı suYa endirmək, yӱkqaldırma itp- |
| + | lərini yerinə yetirmək ӱcun baqla- |
| + | yıcı vasitələr toplusu (tros, zəncir, |
| + | cubuq və s.). Tərpənməz (məs, BaHT- |
| + | lar) və mӱtəhərrik (məs., yӱkqaldırma |
| + | ipi və trosları) nevləri var. İnitaat, |
| + | qurapdırma və digər iplərdə aqır |
| + | Yuğlərin qaldırılmasında tətbiq |
| + | olunan Yukqaldıran qurqu və mexanizm- |
| + | lərdə iplədilən tros, strop, zəncir- |
| + | lərə də birlikdə T. deyilir. |
| + | TAKİN KӦDO HMAYN (təxəllusu: |
| + | əsl adı U Lun) (23.3.1876, Pyi it. |
| + | yaxınlıqında, Vale—27.7.1964, Ran- |
| + | qun)—Birma Yazıcısı, ədəbiyyatiqu- |
| + | nas, ictimai xadim. “Xalqlar arasın- |
| + | da sulhu məhkəmlətməyə gərəv Beynəl- |
| + | xalq Lenin mukafatı laureatı (1954). |
| + | 1Pe"rlərində, dini şuӱjetlər əsasın- |
| + | da yazdıqı dramatik əsə lərində |
| + | (“Qhilaəq, *Upaka və Ma Shavah və |
| + | s.), məqalə, esse və ocerklərində Bir- |
| + | manın tarixi kecmiiqini, milli azad- |
| + | lıq ideyalarını tərənnum etmipdir. |
| + | cCənab aun Hmaynın eyudləriv |
| + | (1915—21) roman-pamfleti, filolo- |
| + | ji və tarixi tədqiqatları var. 30- |
| + | cu illərdə vətənpərvər və inqilabi- |
| + | demokratik qӱvvələri birləidirən |
| + | c“Dobama asiayonı (c Bizim Birmaə) |
| + | siyasi təpkilatının muəssislərin- |
| + | dən olmupidur, Karma sulh purası- |
| + | nın prezidenti (1952 ildən) və Umum- |
| + | dunya Sulh PTurasının uzvu (1953 |
| + | ildən) olmupdur. |
| + | |
| + | ə opovQ. P., Takin Kodo Xmaӧn, |
| + | |
| + | |
| + | M., 1 . |
| + | |
| + | TAKİR TORPAQLAR, takı rlar |
| + | (turk dillərində takır—hamar, duz, |
| + | cılpaq) — səhra və yarımsəhralarda |
| + | yastı, gilli cəkəkliklərdə əmələ gə- |
| + | lən torpaq tipi. Profilində aydın |
| + | secilən iki qat—bərk gilli ust qat |
| + | (V—10 sm qalınlıqda) və poranlırı |
| + | olmayan laylı qaysaq qat var. T.t. ən |
| + | cox Orta Asiyada gilli səhralarda, |
| + | xususilə Amudərya və Sırdərya cayla- |
| + | rının deltalarında yayılmındır. |
| + | Azərb.SSR-də tipik. T.t. yoxdur. La- |
| + | kin Xəzərsahili zolaqda, xususilə |
| + | Siyəzən—Sumqayıt r-nunda relyefin |
| + | cəkək elementlərində ləkələr iqək- |
| + | lində təsadu edilən takırabənzər |
| + | torpaqlar var. T.t.-dan, əsasən, qıp |
| + | otlaqları kimi istifadə olunur. |
| + | TAKOMA (Tasopa)— ABPQ-da, Vapinq- |
| + | ton pttatında ipəhər. Pyucetl aukd |
| + | kerfəzində port. Əh. 158 min (1980) |
| + | Atqac e"malı, mapınqayırma, kimya, |
| + | əlvan metallurgiya, Yeyinti sənayesi, |
| + | gəmi tərsanələri var. |
| + | |
| + | TAKO RAD b (Takorad i)—Tanana Ce- |
| + | kondi-Takoradi 11.-nin bir Hissəsi. |
| + | TAKSİ (fr. kaxy, lat, taxo—THİMƏ- |
| + | tini muəyyən edirəm), taksomo- |
| + | t o r—getdiyi yolun haqqı taksom?t- |
| + | rə əsasən edənilən sərniiyin və Ya Yuk |
| + | avtomobili. Eyni zamanda həm yuk, həm |
| + | də sərnimin dapıyan T.-lər də var. |
| + | T. kimi seriya ilə buraxılan, həmci- |
| + | nin kopstruksiyasında T.-yə məxsus |
| + | xӱsusiyyətlər nəzərə alınmıiy əlim |
| + | avtomobillərdən istifadə olunur. İLK |
| + | T.-lər Londonda 1903 ildə, Peterburq- |
| + | da 1907 ildə ipləməyə batplamızidır. |
| + | T. dayanacaqlarında xususi ipyarələr |
| + | qoyulur, bə”zən dayanacaqlar rabitə va- |
| + | |
| + | |
| + | ASE—9, c. 9 |
| + | |
| + | |
| + | TAKSONOMİK ƏLAMƏTLƏR |
| + | |
| + | |
| + | sitələri olan dispetcer məntəqələri və |
| + | siqnalizasiya qurquları ilə təchiz |
| + | olunur. Marirut Q.-ləri də var. Bə”- |
| + | zi iəhərlərdə cekspres-T.ə adlanan |
| + | nəql. hərəkəti təpkil olunur. Belə |
| + | Q.-lər dayanacaqlara daxil olmur, 119- |
| + | hər daxilində Hərəkət edərək sərni- |
| + | iinləri kucənin istənilən yerində |
| + | matpına mindirir. |
| + | TAKSİSLƏR (yun. (Ax:15—yerlətmə) |
| + | —sərbəst hərəkət edən mikroorqanizm- |
| + | lərin və ibtidai bitkilərin, həmci- |
| + | nin coxhuceyrəli orqanizmlərin bir |
| + | sıra hӱceyrələrinin (zoospor, sperma- |
| + | tozoidlər, leykositlər) və hӱceyrənin |
| + | ayrı-ayrı Hissələrinin (nӱvə, plas- |
| + | tid) hərəki reaksiyası. T. ipıqrın |
| + | totaksis), -temp-run (termotaksis), |
| + | rutubətin (Hidrotaksis), maye cərəya- |
| + | nı (reotaksis), elektrik cərəyanı |
| + | (qalvanotaksis), zədələnmə (travmotak- |
| + | sis), kimyəvi (xemotaksis), mexaniki |
| + | (barotaksis) və 6. qıcıqlandırıcıla- |
| + | rın tərətdiyi birtərəfli qıcıqlan- |
| + | manın tə”sirindən bat verir. T.-in |
| + | xarakteri qıcıqlandırıcının tə"si- |
| + | rinin intensivliyindən və orqaniz- |
| + | min vəziyyətindən asılı olaraq dəyi- |
| + | itə bilər. T.-i tropizmdən fərqlən- |
| + | dirmək lazımdır. |
| + | TAKSODİLƏR Taxoma |
| + | toxumlu iynəyarpaqlı birevli bitki- |
| + | lər fəsiləsi. Əksəri hundur arqaclar- |
| + | dır. PTərqi Asiya və nmali Ameri- |
| + | Kana 9 cinsi (15—16 nəvu) bitir: bir |
| + | cinsi Qasmaniyada təsadu edilir. |
| + | Əksər cinslərinə SSRİ-də rast gəli- |
| + | nir. Azərb.SSR-də 4 cinsi—kripto- |
| + | meriya, sekvoyya, bataqlıq sərvi və |
| + | kunninqamiya cinsləri dekorativ bit- |
| + | ki kimi becərilir. Oduncaqı muxtə- |
| + | lif məqsədlər ucun itlədilir. |
| + | TAKSOMETR (lat. (Kaxo—qiymətini |
| + | muəyyən edirəm--.,,metr)—qəbul olun- |
| + | muii tarif əsasında taksinin get- |
| + | diyi məsafənin haqqını (pulunu) av- |
| + | tomatik olaraq tə"yin edən cihaz, T. |
| + | diyircəkli mexaniki sayqacdan iba- |
| + | rətdir. Əturuculər qutusunun apa- |
| + | rılan valına ditli reduktor vasi- |
| + | təsilə birlətmii elastik valdan itə |
| + | dupur. T.-i ipləyən avtomobil dayan- |
| + | dıqda həmin muddətdə matının bo0:i1- |
| + | dayanma haqqını muəyyən etmək ucun |
| + | sayqacı saat mexanizmi ipə salır. |
| + | Bundan əlavə T. avtomobilin umumiy- |
| + | yətlə və sərnitinlə getdiyi (T. ro- |
| + | ipqulmupt halda) məsafəni və ii gunu |
| + | ərzində ӱmumi və sərnitinlə gedi- |
| + | lən yodun haqqını hesablayır. |
| + | TAKSON—xususilətmitn (ayrılmıpp) |
| + | canlılar qrupu) təsnifat iyerarxiya- |
| + | sında taksonomik kateqoriyalar ara- |
| + | sında muəyyən bir dərəcə (ranq) kimi |
| + | məvqe tutur. Məs., qara qarra (Soquiz |
| + | soqope) arealında iki fərqli popul- |
| + | yasiya əmələ gətirir. Hər populyasiya |
| + | ayrı-ayrılıqda sistematiklər tərə- |
| + | findən yarımnəv (Soquiz soqope soqo- |
| + | pe və S, s. soqayx) kimi qəbul edil- |
| + | mipdir. Qara qarra elə orqanizmlə |
| + | qrupuna daxildir ki, onda ixtənif |
| + | kateqoriyalardan olan bir sıra tak- |
| + | son birlətmiidir, (Soqun5 — cins, |
| + | Soquydae—fəsilə, RazzeqyEoqtae5 — dəs- |
| + | tə, Auev—sinif, Shoqdasa—tip). T.- |
| + | un 2 xarakter xususiyyəti var. T. for- |
| + | mal surətdə ayrılmınl taksonomik ka- |
| + | teqoriya vahidindən (məs., nevdən) real |
| + | məvcud olan, Yaxud məvcud olmupp |
| + | konkret zooloji, yaxud botaniki o6- |
| + | yekt kimi fərqlənir. Umumiyyətlə, |
| + | nəv T. deyil, lakin qara qarqa nəvu T. |
| + | |
| + | |
| + | 129 |
| + | |
| + | |
| + | hesab edilir. T. ilk nəvbədə sistema- |
| + | tiklər tərəfindən rəsmi qəbul edil- |
| + | məlidir, yə”ni o muəyyən ranq tutma- |
| + | lıdır, yalnız bundan sonra obyekt T. |
| + | olur. Bu 2-ci xususiyyətdir. |
| + | TAKCOHÖMU) (iyH. tAxis—nyay- |
| + | luip, sıra-–-pӧpoz — qanun)—bitkilə- |
| + | rin əəə nəzəriyyəsi. 1813 ildə |
| + | O. Dekandol təklif etmiptdir. Son |
| + | vaxtlara qədər T. və sistematika bir- |
| + | birinin sinonimi hesab edilirdi. |
| + | Muasir devrdə T. orqanizmlərin təs- |
| + | nifat nəzəriyyəsi və təcrubəsi, siste- |
| + | matika isə orqanizmlərin muxtəlif- |
| + | liyi haqqında elm kimi qəbul edil- |
| + | mitpdir. Məs., populyasiya anlayını |
| + | fikri, nəvlərin sayının necə artma- |
| + | sı, nəv strukturunun izahı və popul- |
| + | yasiyanın təkamulundə rolu biologi- |
| + | yaya T. ilə daxil olmutdur. Sistema- |
| + | tika orqanizmləri, onların muxtə- |
| + | lifliyini və qarpılıqlı əlaqələrini |
| + | eyrənirsə, T. neəvlərin yaranması pro- |
| + | seslərini, təkamӱl amillərini, po- |
| + | pulyasiya strukturunu və biocoqrafi- |
| + | yanı eyrənir. Alfa-taksonse- |
| + | miya adlı 1-ci mərhələdə, əsasən, |
| + | yeni nevlərin təsvirinə və onların |
| + | təxmini olaraq hansı cinsə aid oldu- |
| + | FYHY muəyyənlətdirməyə, beta-tak- |
| + | sonomiya adlı 2-ci mərhələdə |
| + | qariılıqlı əlaqələrin nəv və yuksək |
| + | taksonomik dərəcələr səviyyəsində da- |
| + | ha dəqiq izahına, mehkəm təsnifa- |
| + | tın yaranmasına, 3-cu mərhələ olan |
| + | qamma-taksonomiyada isə, |
| + | əsasən, nəvdaxili dəyipkənliyə, mux- |
| + | təlif təkamul tədqiqatlarına və can- |
| + | lı aləmin muxtəlifliyinin izahına |
| + | diqqət verilir. |
| + | TAKSONOMİK ANALİZ—ayrıqayrı |
| + | orqanizm qruplarını yeni baxımdan |
| + | təsnif etmək və onları yeni mə”lu- |
| + | matla tamamlamaq. Bu, orqanizmlər |
| + | haqqında mə”lumatın artması və sis- |
| + | tematikanın inkiyyafı ilə əlaqədar |
| + | əvvəlki sistemləri yenidən gezdən ge- |
| + | cirmək nəticəsində yaranır. T.a. nev, |
| + | eləcə də muəyyən qrupların butun tak- |
| + | sonomik kateqoriyaları səviyyəsində |
| + | aparıla bilər. Bir qrup orqanizm |
| + | taksonlarına yeni neqteyi-nəzərdən |
| + | baxmaq məqsədi ilə aparılan T.a. |
| + | Təd TM də adlanır. |
| + | TAKSONOMİK ƏLAMƏTLƏR —muəy- |
| + | yən bir 5: bapqa bir taksondan |
| + | fərqləndirən hər hansı xususiyyət, |
| + | .Ə. uzun zaman ərzində gedən təbii |
| + | secmənin məhsuludur. T.ə.-in 5 tipi |
| + | məvcu , 1-ci tip morfoloji əla- |
| + | mətləri, 2-ci tip maddələr mucbadilə- |
| + | si xususiyyətlərini, 3-cu tip ekolo- |
| + | ji əlamətləri, 4-cu tip etoloji əla- |
| + | mətləri, 5-ci tip coqrafi əlamətləri |
| + | və s. əhatə edir. Taksonomiya təcru- |
| + | bəsi gəstərir ki, T.ə.-in taksonomiya |
| + | ucun əhəmiyyəti muxtəlifdir: onlar- |
| + | dan bə”ziləri qohumluqun davamlı |
| + | əlamətləridir, digərləri isə davam- |
| + | sızdır. Hər əlamətin qiyməti onun |
| + | informasiya məzmunundan asılıdır. |
| + | Buna gerə də təsnifatda bir əlamətə |
| + | cox, digərinə az qiymət verilir. B |
| + | cur secilmənin klassik usulu əlcub- |
| + | bicmə adlanır. Məs., onurqalılar |
| + | tipi, məməlilər sinfi, yırtıcılar |
| + | dəstəsi əsas əlamətlərini adlarında |
| + | əks etdirir. Təsnifat ucun yararlı |
| + | T.ə. onların dəyipməsinin tədqiqi və |
| + | nisbətən stabil və dəyinqən əlamətlə- |
| + | rin aikara cıxarılması ilə muəyyən- |
| + | ləpdirilir. Bir cox T.ə. (məs., kim- |
| + | yəvi, xromosom, fizioloji və etoloji |
| + | |
| + | |
| + | 130 |
| + | |
| + | |
| + | TAKSONOMİK KATEQORİYALAR |
| + | |
| + | |
| + | “— —mbƏƏ————OKOÖKX——xuıXxc————orX.x—..Ç....— “— — —— ——. ....... |
| + | |
| + | |
| + | xӱsusiyyətlər və s. təsnifat ucun cox |
| + | qiymətlidir. Bioloji sistematikanın |
| + | tənqidciləri bu əlamətlərin secilmə- |
| + | sinə qariplı cıxırlar və elə bir uni- |
| + | versal cobyektivə əlamət tapmaq istə- |
| + | yirlər ki, o elmi iqəxsi meyldən (fi- |
| + | kirlərdən) xilas etsin. Bir zaman zu- |
| + | lalların fizioloji və kimyəvi ox- |
| + | marlıqı, DNT strukturunun temp-ra |
| + | davamlılıqı, karioloji fərqlər, ye- |
| + | ni xromosom aparatının sayı və key- |
| + | fiyyətinə umid bəslənirdi. Sonralar |
| + | genosistematika cərəyanı mey- |
| + | dana cıxdı. Onun məqsədi butun can- |
| + | lılarda DNT qurulupqunun universal- |
| + | LIRINI TƏ”yin etməkdən ibarətdir. |
| + | Sistematikada bu cərəyanın əsasını |
| + | yenə də əlamətlərin muqayisəsi usulu |
| + | təpkil edir. Məs., Hər hansı cucunun |
| + | czərindəki xal, xromosom dəstinin |
| + | və ya zulalının səciyyəvi xususiyyət- |
| + | ləri, yaxud DNT molekulunun qurulu- |
| + | iqu təsnifat nəqteyi-nəzərindən tama- |
| + | milə bərabərhӱquqlu əlamətlərdir. |
| + | Odur ki, universal əlamət yoxdur və |
| + | mə”lum deyildir: təsnifatda klassik |
| + | usullar ustunluk təiikil etməkdə da- |
| + | vam edir. |
| + | |
| + | TAKSONOMİK KATEQORİYALAR— |
| + | taksonomiyada tətbiq edilən anlayıni- |
| + | lar. Sistematikada bir ərazinin or- |
| + | qanizmləri eyrənilərkən umumi əla- |
| + | mətləri olan oxiyar fərdlər toplusu |
| + | rast gəlir. Nəevu təkil edən belə |
| + | fərdlər toplusu baqa əlamətlərə |
| + | malik fərdlər toplusundan aipkar |
| + | fərqlənir. Mə”lumdur ki, yalnız eyni |
| + | nəvdən olan və cinsi yolla coxalan |
| + | fərdlər bir-biri ilə cutləptir,-ayrı- |
| + | ayrı nev fərdləri arasında cutləi- |
| + | mə getmir. Bir cox umumi əlamətlərə |
| + | malik nəvləri taksonun daha yuksək |
| + | ranqı (dərəcəsi) olan cinsə daxil |
| + | edirlər. Cipslər isə fəsilədə |
| + | birlətdirilir və i.a. Taksonların |
| + | bir-birinə tabe olan formalarının |
| + | bu qayda ilə yӱksəlməsi təsnifatda |
| + | iyerarxiya sistemi adla- |
| + | nır. Bu sistem əsasında fərdlər, |
| + | onun zirvəsində isə bu sistemin bu- |
| + | tun dərəcələrinin tabe olduqu tak- |
| + | son durur. İyerarxiyanın əsası ilə |
| + | zirvəsi arasında muxtəlif taksonlar |
| + | yerləmir ki, bunların hər birinin |
| + | tərkibinə əzundən atpaqrı səviyyədə |
| + | duran bir və ya bir necə takson da- |
| + | xildir və o əzundən yӱksəkdə duran |
| + | mərtəbəyə tabedir. Belə duzululi t a K- |
| + | sonomik iyerarxiya, onun |
| + | ayrı-ayrı mərtəbələri isə tak s o- |
| + | nomik ranqlar adlanır. Hər |
| + | bir ranqın taksonları həmin T,k,-a |
| + | aiddir. Q.k.-ın iyerarxiyasını ilk |
| + | dəfə K. Linney yaratmındır. |
| + | |
| + | Yeni nevlər yarandıqca və bu nəv- |
| + | lər arasında qohumluq əlaqələri ba- |
| + | rədə biliklər artdıqca nəvlərin tak- |
| + | SONOMİK vəziyyətini (yerini) daha də- |
| + | QİQ gestərməyin zəruriliyi meydana |
| + | cıxdı. Hu, gestərilən yeddi kateqo- |
| + | riYapnın bəluiməsi və əvvəlki kateqo- |
| + | riyaların adlarıpa eyeryə (Super), |
| + | Yaxud cyarımə (5ib) sezlərinin əla- |
| + | və olunması və yeni kateqoriyaların |
| + | Yaranması ilə əldə edilmiindir. Be- |
| + | ləliklə, dəstəustu, yarımdəstə, fə- |
| + | siləustu, yarımfəsilə, triba və s. |
| + | Kateqoriyalar yaranmısidır. Bə "zi tə- |
| + | biəppunaslar əlavə bolgu kimi infra- |
| + | sinif, infradəstə terminlərindən də |
| + | istifadə etmiilər. Paleontoloqlar |
| + | DƏSTƏ və sinif arasında kaqorta ka- |
| + | teqoriyası qiplədirlər. |
| + | |
| + | |
| + | Muasir təsnifatda muxtəlif əhə- |
| + | miyyətli 20-dən artıq kateqoriya var. |
| + | Onlar 3 qrupa bəlunur: nev kateqo- |
| + | riyası, nev daxilində populyasiya- |
| + | ları gestərən kateqoriyalar və yuk- |
| + | şək taksonların kateqoriyası. |
| + | TAKSOFON, avtomat tele- |
| + | f o n—icərisinə muəyyən qədər pul |
| + | (bir və ya bir necə sikkə) salmaqla |
| + | telefon danıtıqları ucun avtomat |
| + | aparat. SSRİ-də yerli (pəhər, kənd) |
| + | |
| + | ən pş |
| + | |
| + | |
| + | mər ot |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | sağər ə |
| + | |
| + | |
| + | cs onə — ğım pr - |
| + | = “ əl " ad. 7 |
| + | |
| + | |
| + | Yerli rabitə ucun AMT-69 (SSRİ) tip- |
| + | li divar taksofonu: /—daxıl bəlməsi: |
| + | |
| + | |
| + | 2—mikrotelefon borusu: 3—gəvdə: 4— |
| + | elektrik dəevrəsi bloku ilə birlikdə |
| + | pul-nəzarət qurqusu bəlməsi, 5—nem- |
| + | |
| + | |
| + | rəYıqan. |
| + | |
| + | |
| + | və pqəhərlərarası rabitə ucun T.-lar |
| + | iplədilir. İstənilən T.-un əsas tər- |
| + | kib Hissəsi elektrik dəvrəsi bloku |
| + | olan pul-nəzarət qurqusu və daxıl- |
| + | dan ibarətdir. Elektrik dəvrəsi blo- |
| + | kuna gəestərilən qovpaqlar daxildir: |
| + | T.-u telefon st. ilə birlətdirən və |
| + | ayıran kommutasiya-caqırınd qovtpa- |
| + | qı, nitqi qəbul edib eturən danınıq |
| + | qoviları, sikkəni qəbul edib, əlcusu- |
| + | NƏ, KӰUTLƏSİNƏ və s.-yə gərə ona nəza- |
| + | rət edən, habelə telefon ilə mikro- |
| + | telefon borusu mikrofonunun kom- |
| + | mutasiyasını Həyata kecirən pul-nə- |
| + | zarət qovpaqı. SSRİ-də telefon nem- |
| + | rəsi uc itarədən cox olmayan xususi |
| + | idarələrlə (məs., yanqın—01: tə”cili |
| + | yardım—03) T.-la danıtıqlar pul- |
| + | |
| + | |
| + | —bax Xanə. |
| + | |
| + | TAKTAKİ YVİLİ Otar Vasilyevic |
| + | (d. 27.7.1924, Tiflis)—gurcu sovet |
| + | bəstəkarı, ictimai | |
| + | xadim. SSRİ xalq |
| + | artisti (1974), Le- |
| + | nin mukafatı lau- |
| + | reatı (1982). SSR |
| + | Devlət mukafa- |
| + | tı laureatı ( 1951, |
| + | 1952, 1967). 1951 |
| + | ildən Sov.İKP uz- |
| + | vu. SSRİ Bəstəkar- |
| + | lar İttifaqının |
| + | katibi(1957 ildən). |
| + | 1965—83 illərdə | |
| + | Gurc.SSR mədəniy- ə |
| + | yət naziri olmutdur. Gurcu sovet |
| + | musiqisinin gərkgəmli xadimlərindən |
| + | olan T.-nin 4-Mindiyaə (1961), € AlbiH |
| + | oqurlanmasıə (1974) operaları, cRus- |
| + | tavelinin izi iləə (1964), “Nikoloz |
| + | Baratatviliə (1970) oratoriyaları, |
| + | simfoniyaları, instrumental konsert- |
| + | ləri məphurdur. Digər əsərləri: bir- |
| + | pərdəli operalardan ibarət c uc həyatə |
| + | (1972) triptixi, “Arvadbazə (1978), |
| + | ac İlk məhəbbətə, -Mususiq (hər ikisi |
| + | 1981) komik operaları, Gurc.SSR |
| + | Devlət himni (1945) və s. Pedaqoji |
| + | fəaliyyət gəstərir (1966 ildən prof. ). |
| + | SSRİ Ali Sovetinə (4—6, 11-ci ca- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | qırıq) deputat secilmitdir. 2 dəfə |
| + | Lenin ordeni, Oktyabr İnqilası, Qır- |
| + | mızı Əmək Bayraqı ordenləri və me- |
| + | dallarla təltif edilmiildir. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Polakova L., Otar Takta. |
| + | kipvili, 2 izd., M., 79, |
| + | |
| + | |
| + | TAKTAİY (təxəllusuş əsl familiya- |
| + | sı Taktapev) Hadi Xeyrullovic |
| + | (1.1.1901, indiki Mordva MSSR, Tor- |
| + | beyevo r-nu, Sırkıdı k.—8.12.1931, |
| + | Kazan)—tatar sovet pqaairi. “Torpa- |
| + | qın evladlarıə (1921) mənzum faciə- |
| + | sində burjua-mӱlkədar muhiti tənqid |
| + | edilir. *Əsrlər və dəqiqələrə (1924) |
| + | poemasında V. İ. Leninin əlumundən |
| + | doqan umumxalq gədəri əksini tap- |
| + | mımdır. İnqilab, yeni insanın for- |
| + | malapması “Sırkıdı kəndiə, €Ty- |
| + | fandan sonrat (hər ikisi 1924), eMə- |
| + | həbbət e”tirafıə (1927), *Alsuv 1929) |
| + | poemalarının, *Gəemulmutn silahlarə |
| + | (1927), =Puc olmunq: gəzəllikə (1928) |
| + | dramlarının, “Subh nəsimiə (1928— |
| + | 29, bitməmipdir) romanının əsas |
| + | məvzularıdır. “Gələcəyə məktubə |
| + | (1930—31) lirik-epik poeması, kənd- |
| + | də kollektivlətmədən bəhs edən cKa- |
| + | milə (1930) dramı və s. əsərləri var, |
| + | |
| + | Əsərləri: Stixotvorenilni pozmı, |
| + | |
| + | |
| + | M., 1955, Veka i minutı, Kazanh, 1977: |
| + | Saylanma əsərlər, Kazan, 1976, |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: İstorin tatarskoN sovetskoğ li- |
| + | teraturı, M., 1965. |
| + | TAKTHKA, həpörnə (iyH. takti- |
| + | Ka—qopunları duzmək sənəti, (Azvb— |
| + | qopun dӱzurəm)—Lərb sənətinin |
| + | tərkib hissəsi, deyupqun muxtəlif |
| + | qolun nəvləri tərəfindən aparıl- |
| + | ması, hazırlıqı, nəzəriyyəsi və prak- |
| + | tikası məsələlərini əhatə edir. T. |
| + | nəzəriyyəsi dəyuptun qanunauyrunluq- |
| + | larını, xarakter və məzmununu təd- |
| + | qiq edir, onun hazırlanması və apa- |
| + | rılması usullarını ipləyib hazır- |
| + | layır, bəlmələrin, hissə və birləni- |
| + | mələrin deyuti xususiyyətlərini və |
| + | imkanlarını eyrənir, T. praktika- |
| + | sı komaldirlarin, qərargah və qopun- |
| + | ların deyutpə hazırlıqrı və deyupqun |
| + | aparılması uzrə fəaliyyətini, MƏB- |
| + | cud ipəraitə aid rəqəm və gestəricilə- |
| + | rin daim dəqiqlətdirilməsini, qərar- |
| + | ların qəbul edilməsini və tabelikdə |
| + | olanlara caqdırılmasını, Deyupqun |
| + | planlampdırılması və hazırlırını |
| + | dəyӱit əməliyyatları aparılmasını. |
| + | Hissə və birlətmələrin idarə edil- |
| + | MƏCHHH, deyuti əməliyyatının təchiza- |
| + | tını əhatə edir. Mӱxtəlif qopqun |
| + | (quvvə) nevlərinin (HHQ, HDQ, HHM |
| + | qopunları) T.-sı ilə yanatı olaraq |
| + | umumi T.-nı (əsasını q ru qopunla- |
| + | rının T.-sı təpgil edir) da fərqlən- |
| + | dirirlər. Burjua dəvlətlərinin hərb |
| + | NƏZƏrİiYYƏSİNDƏ Ə.məliYYat sənəti MƏ- |
| + | sələlərinin bir hissəsi (€BeiyK tak- |
| + | tikaə) Q.-ya aid edilir. T, əməliyyat |
| + | sənəti və hərbi strategiya ilə dialek- |
| + | TİK və qarpılıqlı əlaqədə olub onla- |
| + | rın mӱddəalarını rəhbər tutur. T.- |
| + | nın coxəsrlik tarixi 20 əsrin əvvə- |
| + | linədək (digər qoptun nəvləri yarana- |
| + | nadək) quru qopqunlarının və həb |
| + | inkiiyafını əks etdirmitdir. Mua- |
| + | sir dəvrdə qopunların raket-nuvə |
| + | silahı ilə təchizi taktiki komandan- |
| + | lıqa daha beyuk miqyaslı vz əhəmiy- |
| + | etmək imkanı |
| + | |
| + | |
| + | yətli vəzifələri həll |
| + | |
| + | verir. 2) İctimai və siyasi mubarizə- |
| + | NİN vasitə və usulları, bu və ya di. |
| + | gər məqsədə catmaq yolları: hər hansı |
| + | bir iyəxsin xətti-hərəkəti, |
| + | |
| + | |
| + | m“ ———- ——— — — |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | .:5—. 5... |
| + | |
| + | |
| + | TAKFARİNAT (lat. Tasqaq(paz) (9 |
| + | |
| + | |
| + | 24)—17—24 illərdə TPimali Afri |
| + | kada (Numidiya nə Mapretaniyada) |
| + | Roma əleyhinə usyanın rəhbəri, Əs- |
| + | “TƏH pumidiyalımdır. Əvvvəllər Roma |
| + | ordusunda xidmət etmiindi. T.sın |
| + | əhbərlik etdiyi usyancı dəstələri |
| + | |
| + | |
| + | oma ordusu ӱslubunda tətgkil olun- |
| + | muidu, Usyan əsl muharibəyə cevril- |
| + | di, Romalılar usyancılar ə. |
| + | iki legion gӧndərməyə məcbur oldu- |
| + | lar. Usyan ili, T. isə Avziya |
| + | yaxınlıqında ( anperanınla) nelyui- |
| + | də həlak oldu. |
| + | TAGİL–- RSFSR-in Sverdlovsk vil,- |
| + | ndə cay. Qura cayının saq qolu, Uz. |
| + | 414 km, həvzəsinin sah, 10,1 min km?, |
| + | Orta Ural d-rından batlanır. Su |
| + | anbarları var. |
| + | TAKİL QARAMALI—s dluӱk qaramal |
| + | cinsi. 18—19 əsrlərdə Baki agil |
| + | quberniyasında yerli heyvanların Xol- |
| + | moqor və Hollandiya cinsləri ilə cuӱt- |
| + | lətdirilməsi nəticəsində yaradıl- |
| + | mıpidır. Rəngi qara, qara-ala, qırmı- |
| + | zı, boz və qonurdur. Buqaların diri |
| + | cəkisi 700—900 gq, inəkləri 400.—500 |
| + | kq-dır. Hər inəkdən 3500—3800 kq |
| + | sud saqılır: yaqlılıqı 4, (0—4, 294 - |
| + | dir. Sverdlovsk, Celyabinsk, Tumen |
| + | və Perm vil.-lərində coxaldılır, |
| + | TAL Mixail Nehemyevic (Dd. 9.11. |
| + | 1936, Riqa) —sovet tpahmatcısı, SSRİ |
| + | qrossmeysteri və beynəlxalq qrossmey- |
| + | ster (1957), SSRİ əməkdar idman us- |
| + | tası (1960), jurnalist, I eski DƏV- |
| + | |
| + | |
| + | lət un-tini bitirmistidir (1958). |
| + | SSRİ cempionu (1957, 1958, 1967, |
| + | 1972, 1974, 1978), dunya cempionu |
| + | |
| + | |
| + | (1960—61), 8 umumdunya ipahmat olim- |
| + | piadasında (1958—82) və 6 Avropa |
| + | cempionatında (1957—80) SSRİ yır- |
| + | ma komandasının uzvu. Bir necə beyuk |
| + | beynəlxalq yarıtida (Surix — 1959: |
| + | Bled—1961: Sarayevo və Palma—19664, |
| + | Tallin—1971, 1973, 1977, Monreal— |
| + | 1979 və s.) qələbə qazanmınldır. 1960 |
| + | —70 illərdə 4PQahmatə jurnalının |
| + | (Riqa) redaktoru olmuqidur. 4“ PQərəf |
| + | nipanıf ordeni ilə təltif edilmii1- |
| + | dir. |
| + | |
| + | Əsərləri: V oqonı ataki, M., 1978 |
| + | (sovm. s V. Damskim), Koqda ojivajot |
| + | fiqurı, M., 1983. |
| + | |
| + | TAL (hollandca (ayye)—asma, yukqal- |
| + | dırıcı qurqu. Vuciiad və arabacıq- |
| + | ir. Əl ilə iplədilən, |
| + | |
| + | elektrik və ya pnev- |
| + | matik intiqallı T.- |
| + | 9) lar var, Əl ilə iillə- |
| + | İ dilən Q.-lar stasionar |
| + | |
| + | və səyyar olur (izək.) |
| + | yukqaldırma qabiliy- |
| + | yəti O,1— 10 t, qal- |
| + | , dırma Hund. 3—12 m- |
| + | | Cİ dir. Elektrik İ.-bi- |
| + | /) İİİ nın Yukqaldırma qa- |
| + | Kəs biliyyəti O,25—10 ?t, |
| + | qaldırma hund. 4—30 |
| + | m-dir:u bir və ya iki |
| + | relsli asma yolla hə- |
| + | rəkət edir. Birrels- |
| + | li arabacıqları olan |
| + | elektrik T.-ı tel- |
| + | ) fer adlanır. Pnev- |
| + | 2.7 matik T.-dan )aHFbiH |
| + | cəhətdən təhlukəli |
| + | muhitdə yuk qaldır- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Əl ilə iplədilən son- |
| + | suz-vintli tal. |
| + | |
| + | |
| + | TALAS VİLAYƏTİ |
| + | |
| + | |
| + | maq (O0,1 ut-dək) ucun istifadə edi- |
| + | np, Q. sənaye muəssisələri sexlərin- |
| + | də, anbar, tə"mir e"malatxanası, gə- |
| + | Mİ və s.-də mӱstəqil yӱkqaldırma qur- |
| + | qusu kimi, həmcinin qaldırıcı kran, |
| + | monorels Yӱk arabacıqları və s.-də |
| + | |
| + | |
| + | qaldırma mexanizmi kimi iptlədilir. |
| + | TALA— Azərb.SSR-in Zaqatala r-nun- |
| + | da cay. Qapıx (Alazan) cayının sol |
| + | qolu. Uz. 40 km, hopzəsinin sah. 410 |
| + | km". Bat Qafqaz silsiləsinin c. ya- |
| + | macından (2800 s hyHA.-nən) 6aımna- |
| + | nır. Alazan-Həftəran vadisində, Qa- |
| + | nıxa catmadan axarı qurtarır. Da-p- |
| + | qınlar zamanı Muqanlı cayı ilə bir- |
| + | lətərək Qanıxa qovutur. Suvarmada |
| + | istifadə edilir. |
| + | TALA—mepənin ortasında cox da |
| + | iri olmayan aqacsız acıq sahə. Əsa- |
| + | sən insan fəaliyyəti nəticəsində əmə- |
| + | lə gəlir. Relyefdən, dəniz səviyyəsi- |
| + | nin yuksəkliyindən, məhəllin cəhət- |
| + | lərindən asılı olaraq T.-da Ya cəmən, |
| + | Yaxud da bozqır (step) bitkiləri us- |
| + | tunluk təikil edir. Bə”zən k.t. bit- |
| + | kiləri əkilir. T.-dan bicənək kimi də |
| + | istifadə olunur. Kicik Qafqazın |
| + | dar meptələrində, əsasən az meyilli |
| + | yamaclarda cox rast gəlir. |
| + | TALA (yaxud Samoa dolları)—Qər- |
| + | bi Samoanın 100 seneyə ləğ pul |
| + | vahidi. 1967 il iyulun 10-dan Samoa |
| + | funtunu əvəz etmitdir. |
| + | QALABI — Azərb.SSR Quba r-nunun |
| + | Talabıqınlaq sovetliyində kənd. R-n |
| + | mərkəzindən 28 km c.-i1,-də, Dar ətə- |
| + | yindədir. ƏH, 412 (1985). Əsas təsər- |
| + | rufatı baqcılıqdır, Səkkizillik |
| + | məktəb var. Kəndin i1,-ində orta əsr- |
| + | lərə aid yatpayıtl yeri alkar olun- |
| + | mulidur. Mədəni təbəqənin qalınlı- |
| + | qı 2 m-dən coxdur. Yapayıltn yerindən |
| + | cay daplarından tikilmiii divar qa- |
| + | lıqları, təndirlər, itirsiz və ppirli |
| + | gil qab qırıqları aikar edilmiptdir. |
| + | Tapıntılar T. ərazisində təqr. 8—16 |
| + | YT yapayıti olduqunu gestərir. |
| + | T BIQI İYLAQ— Azərb.SSR Qu |
| + | -nunda kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. |
| + | -n mərkəzindən 18 km c.-11,-də, dar |
| + | ətəyindədir. ƏH, 862 (1985). Əsas təsər- |
| + | ufatı baqcılıqdır. Orta məktəb var. |
| + | ALAQ, təlaq (ər, əylə — öomaMmar, |
| + | bolanma)—islam dinində nikahın |
| + | pozulması qaydası, PTəriətə gərə an- |
| + | caq kimilərin nikahı pozub, arva- |
| + | dını bopamaq huququ vardı. Bunun |
| + | ucun ərin muvafiq kəlamı ipahidlə- |
| + | rin yanında çc dəfə ucadan təkra |
| + | etməsi kifayət idi. T. zamanı nikap |
| + | muqaviləsindəki bopama haqqı (mehr) |
| + | və cehiz geri qaytarılırdı. |
| + | TALALAR — Azərb.SSR Balakən r-nun- |
| + | da kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n |
| + | mərkəzindən 4 km q.-də, Alazan-Həf- |
| + | təran vadisindədir. Əh. 2036 (1985): |
| + | tutunculuk, baramacılıq, taxılcılıq |
| + | və heyvandarlıqla məquldur. Orta |
| + | məktəb, mədəniyyət evi, kitabxana, ki- |
| + | noqurqu, doqum evi, tibb məntəqəsi |
| + | var. Bəyuk Vətən mucharibəsində hə- |
| + | lak .. həmyerlilərin iqərəfinə |
| + | abidə qoyulmutdur. |
| + | TALALİXİN Viktor Vasilyevic (18. |
| + | 9.1918, Saratov vil.-nin indiki Volsk |
| + | r-nunun Teplovka k.—27.10. 1941, Po- |
| + | dolsk yaxınlıqında)—qırıcı təyya- |
| + | əci, gicik leytenant (1938), Sovet |
| + | rara Qəhrəmanı (1941). Beyuk Və- |
| + | tən muharibəsində ilk hava tarancı- |
| + | larından biri. 1938 ildən XİLKGİ |
| + | uzvu. 1937 ildən Sovet ordusunda xid- |
| + | mət etmiyidir. Sovet—Finlandiya mu- |
| + | |
| + | |
| + | 131 |
| + | |
| + | |
| + | it-h-6E— N | |
| + | |
| + | |
| + | haribəsinin (1939—40) itpti |
| + | olmutdur. 1941 il avqustun 2.2 |
| + | Moskva yaxınlıqında alman faiqist- |
| + | lərinin bombardmancı təyyarəsini ta- |
| + | ran edərək vurub salmıtdır. Sonrakı |
| + | doyçilərdə dӱymənin daha 5 təyyarə- |
| + | sini məhv etmiidir. T. hava deyçitun- |
| + | də həlak olmutidur. Lenin ordeni, |
| + | Qırmızı Bayraq ordeni və Qırmızı |
| + | Ulduz ordeni ilə təltif olunm mayp. |
| + | Moskvada dəfn edilmitdir. mərəkə |
| + | p1.-ndə Q.-ə abidə qoyulmui, ad. gӱcə |
| + | (Moskvada) və gəmi var. |
| + | TALANT — qabiliyyətlərin |
| + | yӱksək inkitaf səviyyəsi. Bax həmci- |
| + | nin Qabiliyyət, İste”dad. |
| + | TALANT (yun. (ALapkop, ilkin mənası |
| + | —cəki, tərəzi)—Qədim Yunanıstan, |
| + | Misir, Babilistan, İran və Kicik |
| + | Asiyanın digər vil.-lərinin ən beyuk |
| + | cəki və pul-hesab vahidi. Qədim Yuna- |
| + | nıstanda T, 60 minaya bəlunurdu. So- |
| + | lonun islahatı (e.ə. 594 il) ilə cəki- |
| + | si 26,2 kq (Makedoniyalı İsgəndər |
| + | zamanı—25,9 kq) guӱmuit olan gicik |
| + | Attika T.-ı tətbiq edilmiiy və genit |
| + | yayılmındı. Egin T.-ı 37 gq olmutt- |
| + | dur. Babilistan-Assuriya enuy cHCTe- |
| + | mində T. 30,3 kq-a bərabər idi. |
| + | TALAS—Qırq.SSR və Qazax.SSR-də |
| + | cay. Uz. 661 km, həvzəsinin sah. 52,7 |
| + | min km?, Karakol və Uckopoy cayla- |
| + | rının birlətməsindən əmələ gəlir, |
| + | Muyunkum səhrasının qumluqlarında |
| + | qurtarır. Buzlaq və qar suları ilə |
| + | qidalanır. Suvarmada istifadə edi- |
| + | lir. Ustundə su anbarı var. Talas |
| + | ə Cambul (,-ləri T. sahilindədir. |
| + | TALAS—Qırq.SSR-də iəhər, Talas |
| + | vil.-nNin mərkəzi. Yar, pivə z-dları, |
| + | tikitp f-ki, Frunze ayaqqabı isteh- |
| + | salı birliyinin filialı, SES, tibb |
| + | məktəbi, yaxınlıqında Manas mav- |
| + | zoleyi var. |
| + | TALAS ALATAUSU—Qərbi Tyanitan- |
| + | da dar silsiləsi. Cox hissəsi Qırr. |
| + | SSR-dədir. Uz. təqr. 270 km, Hund. |
| + | 4482 m-ə qədərdir. Yal hissəsində buz- |
| + | laqlar, yamaclarında cəl, meiə-cə- |
| + | mə n-çəl landiaftı var. |
| + | TALAS VİLAYƏTİ — Qırr.SSR-də |
| + | vil. 1980 il sentyabrın 3-də təikil |
| + | edilmitdir. Resp.-nın im.-q.-ini tu- |
| + | tur. Sah. 257 min km2, ƏH. 272 min |
| + | (1983, 1 yanvar). 6 r-nu, 2 ipəhəri, 4 |
| + | itq var, Mərkəzi Talas i1.-dir. |
| + | Təbiət. Relyefi, əsasən, daqlıqdır |
| + | (Qırqızıstan Alatausu, Talas Ala- |
| + | tausu, Susamırtau, Fərqanə, Pskem, |
| + | Catğal silsilələri və s.). Maks. |
| + | hund. 4503 c. Faydalı qazıntıları: |
| + | polimetal filizlər, surmə, Kugurd |
| + | kolcedanı, dapduz, muxtəlif nəv |
| + | tikinti materialları. İqlimi kəskin |
| + | kontinentaldır. Orta temp-r —15-dən |
| + | —69*S-yə qədər, iyulda 15—252S-dir. |
| + | İllik yarıntı 300—400 mm. Ən bəyuk |
| + | cayları Talas, Catgal və Narındır. |
| + | Su anbarları (Kirov, Toktoqul və s.) |
| + | var. Gelləri Beidaiq, Karasudur. |
| + | Çəl və cəmən-cəl landiyaftları us- |
| + | tundur. Talas Alatausunun ilm. ya- |
| + | maclarında kuknar-aq tpam mepələri- |
| + | nə rast gəlinir. 3400—3600 m-dən YU- |
| + | xarıda qlyasial-nival quriyarı Yer- |
| + | lətir. İlan, tısbara, gərtənkələ, |
| + | tulku, canavar, cel pipziyi, oxlu kir- |
| + | pi, porsuq, ayı, Bamar, qayagecisi, |
| + | dələ, qırqovul, dar kəkliyi, — və s. |
| + | var. Qoruqlar yaradılmızdır. d |
| + | alan. Qırqızlar, rus = |
| + | lər, ukraynalılar, | : |
| + | yapayır. Orta sıxlıq 1 kəb-də 1046 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 132 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | nəfərdir. PTəhər əh. 2494, |
| + | ri Qalas və Karakuldur. |
| + | Təsərrufat. T.v. resp.-da isteh- |
| + | sal olunan eləktrik enerjisinin |
| + | 4026-indən coxunu verir. Toktoqul |
| + | və Kurpsay kimi iri SES-lər tikil- |
| + | miidir. Yeyinti, yungul və əlvan me- |
| + | tallurgiya sənayesi inkipaf etmiil- |
| + | dir. Yeyinti sənayesi, əsasən, yerli |
| + | Gg.T, xammalının e”malı ilə məpqul- |
| + | dur. Yungul sənaye Talasdakı tikip |
| + | və ayaqqabı f-kləri ilə təmsil olun- |
| + | mupdur. PTəhərlərlə və əksər r-n |
| + | mərkəzlərində məipət xidməti kombi- |
| + | natları, Catkal r-nunda əlvan me- |
| + | qallurgiya mӱəssisələri var, Tikin- |
| + | ti materialları istehsal olunur. |
| + | K.t.-nda qoyunculuq, ətlik-sudluk hey- |
| + | vandarlıq, tutunculuk və taxılcılı- |
| + | qın muhum əhəmiyyəti var. Kartof, |
| + | tərəvəz və yem bitkiləri əkilir. At- |
| + | cılıq, donuzculuq, qutculuq və arı- |
| + | cılıqla mətqul əlunur. Əsas nəql. nə- |
| + | vu avtomobildir. Vil.-in q.-ində Qa- |
| + | zvax.SSR-lə sərhəd boyu 17 km uz.-nda |
| + | d.y. xətti uzanır. Hava nəql. var. |
| + | Mədəni quruculuq. Vil.-in 137 |
| + | umumtəhsil məktəblərində 70 min ipa- |
| + | gird oxumutdur (1979/80),. 170 kut- |
| + | ləvi kitabxanası, 180 klub mçəssi- |
| + | səsi, 100 kinoqurqusu var (1983). |
| + | TALASSOKRATİK DƏVRLƏR (Yer |
| + | tarixində) —dəniz sahələrinin |
| + | xeyli geniplənmə devrləris quru sa- |
| + | hələrinin cox beyuməsi ilə xarakte- |
| + | rizə olunan geokratik devrlərlə MY- |
| + | qayisə edilir. T.d. Yer səthinin cox |
| + | hissəsində enmənin ustunluk tətpkil |
| + | etdiyi tektonik sikllərin ortaları- |
| + | na uyqun gəlir. T.d. ərzində, əsasən, |
| + | dəniz cəekmə qatları toplanmhıpdır. |
| + | T.d.-ə Orta Kembri, Ust Silur, Or- |
| + | ta və Ust Devon, Alt Karbon və Ust |
| + | Tabatir aid edilir. |
| + | TALASSOKRATON (iyu. thilassa— |
| + | dəniz--Kqasoz—quvvə, guc)—okean yata- |
| + | RININ tektonik davamlı, az muӱtəhər- |
| + | rik sahəsiz ərazisində abissal duzən- |
| + | liklər geniiq yayılmındır. cT.ə ter- |
| + | minini 1955 ildə Avstraliya geoloqu |
| + | R. Feyrbric okeanların geologiyası- |
| + | nın eyrənilməsi ilə əlaqədar tək- |
| + | lif etmiiydir. |
| + | TALASSOTERAPİYA (yun. (Hayazzva— |
| + | dəniz--terapiya) — iqlim mualicəsi- |
| + | nin (klimatoterapiya) bir boəlməsi: |
| + | dənizgənarı kurortlarda iqlim (Hava |
| + | vannası, gӱnəiq mӱalicəsi, dəniz ha- |
| + | vasında gəzmək) və su mualicəsi (də- |
| + | nizdə cimmək) proseduralarını komp- |
| + | leks surətdə eyrənir. | |
| + | TALBOT (Tayboq), Tolbot Uilyam |
| + | Henri Foks (11.2.1800, Dorsetitir, |
| + | Melberi-Haus—17.9.1877, iltitir, |
| + | Cippenem yaxınlıqında) — ingilis |
| + | alimi, fotoqrafiyanın ixtiracıla- |
| + | rından biri. London Kral Cəmiyyə- |
| + | tinin uzvu (1831). T. kalotipiya usu- |
| + | lunu (neqativdən təsvirlərin poziti- |
| + | və kəcurulməsi) ipləyib hazırlamıqi |
| + | (1841), ilk dəfə 1843 ildə təsvi i be- |
| + | yutməklə pozitiv cap usulunu həyata |
| + | kecirmitdir. Fizika, riyaziyyat, |
| + | astronomiya və arxeologiyaya dair bir |
| + | sıra əsərlərin muəllifidir. |
| + | ALVAR—tikili nəvu. Adətən dərd |
| + | və ya altı dirək uzərinə duzulmui |
| + | gəndələn dəpəmələrdən qurulur. T.-ın |
| + | ustunə ot-ələf, saman və s. yıqılır |
| + | (tənək (uzum) T.-ı da olur), altından |
| + | isə gəlgəlig məqsədi ilə də istifadə |
| + | olunur. Azərb.-ın aran r-nları ucun |
| + | daha cox səciyyəvidir. Bə”zi zonalar- |
| + | |
| + | |
| + | PTəhərlə- |
| + | |
| + | |
| + | TALASSOKRATİK DƏVRLƏR |
| + | |
| + | |
| + | ——..— |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | da ləm, kulafirəngi, gətil və s. an- |
| + | iri da mə”lumdur. |
| + | |
| + | TALVEQ (alm. Talveg, Tal—nənə-- |
| + | C/ed— yol)—dərə, qobu, yarqan dibi- |
| + | nin ən dərin hissələrini birlətdi- |
| + | rən xətt. |
| + | |
| + | |
| + | TALQAR—Qazax.SSR Alma-Ata vil.- |
| + | ndə iəhər. Talqar r-nunun mərkəzi. |
| + | Tikii və gecə f-kləri, spirt, itərab, |
| + | yaq z-dlarıs K.T. və k.t.-nın mexanik- |
| + | ləpdirilməsi texnikumları, tibb |
| + | məktəbi var. Tikinti materialları |
| + | istehsal olunur. |
| + | TALDI-KURQAN—Qazax.SSR-də ipə- |
| + | hər. Taldı-Kurqan vil,-nin mərkəzi. |
| + | Cunqariya Alatausunun endaqlıq his- |
| + | səsində, Karatal cayı sahilindədir. |
| + | D.y. er, Əh, 103 min (1984). Akkumulya- |
| + | tor z-du, mebel f-ki, yeyinti, yungul, |
| + | tikinti materialları sənayesi, pe- |
| + | daqoji in-t, texnikumlar, tibb mək- |
| + | təbi, muzey və s. var. |
| + | TALDI-KURQAN VİLAYƏTİ—Qazax. |
| + | SSR-də vilayət. 1967 il dekabrın 23- |
| + | də təpkil edilmiidir (ilk dəfə 1944 |
| + | ildə Yaradılmıii, 1959 ildə ləekv olun- |
| + | mutdu). PT.-də Cinlə həmsərhəddir. |
| + | Sah, 118,5 min km?, ƏH, 695 min (1984, |
| + | 1 yanvar). 12 r-nu, 5 tpəhəri, 10 titq |
| + | var. Mərkəzi Taldı-Kurqan it,-dir. |
| + | |
| + | nət. Vil. resp.-nın c.-it.-in- |
| + | də yerlətir. Ərazinin cox hissəsini |
| + | qum tirələri, ip. və c.-p.-ini Cunqa- |
| + | riya Alatausu d-rı (Hund. 4442 m-dək) |
| + | tutur. İqlimi gəskin kontinental- |
| + | dır. Orta temp-r yanvarda —5-dən |
| + | (uM.-na) 09S-yədək (c.-da), iyulda 25— |
| + | 27*S-dir. İllik yaqıntı 128 mm-dən |
| + | (duzənlik sahələrində) 700—800 mm- |
| + | dəkdir (daqlarda). Muhum cayları: |
| + | İli, Karatal, Aksu, Lepsı və s. Ən |
| + | beyuk gəlləri: Balxai (pt, Hissəsi), |
| + | Alakol, Jalanatkol, Sasıkkol, Uya- |
| + | lı. Coxlu mineral bulaq var. Qonur |
| + | səhra-cəl, 55 603, aubir Hla- |
| + | balıdı, daq-cel-“pabalıdı, qara, tund |
| + | daq-meypə, daqr-cəmən torpaqları yayıl- |
| + | mıpdır. Bitki ertuyu cox yerdə quru |
| + | cəl, yarımsəhra və səhra tiplidir. |
| + | Daqlarda metiələr, subalp və alp cə- |
| + | mənləri var. Cayların subasar Hissə- |
| + | siqdə və gəl sahillərində tuqay meppə- |
| + | lərinə rast gəlinir. Canavar, tulku, |
| + | qumluq dovtanı, sayqak, cəldonuzu, |
| + | qonur ayı, porsuq, qayakecisi, arxar, |
| + | maral, qırqovul, dar kəkliyi, qaz, ə |
| + | dək və s. var, Gəllər və İli ". |
| + | balıqla zəngindir. |
| + | |
| + | Əhali. Əsasən qazaxlar, ruslar, |
| + | ukraynalılar və koreyalılar yalpa- |
| + | yır. Orta sıxlıq 1 km?-də 5,9 nəfər- |
| + | dir. Pəhər əhalisi 4296 -dir. PTəhər- |
| + | ləri: Taldı-Kurqan, Tekeli, Panfi- |
| + | lov, Sarkand, Usitobe, |
| + | |
| + | Təsərrufat. Yeyinti və yungul sə- |
| + | naye ingipaf etmitdir. Avkac e"malı, |
| + | mapınqayırma və metal e"malı muəs- |
| + | sisələri var. Tikinti materialları |
| + | istehsal olunur. Muhum sənaye mər- |
| + | kəzləri: Tekeli, Taldı-Kurqan, Uli- |
| + | tobe və s. Energetikası gətirilmə ke- |
| + | murə əsaslanır. Polimetallar cı- |
| + | xarılır. Suvarma və dəmyə əkin- |
| + | ciliyi, ətlik-sudluk və ətlik-yunluq |
| + | heyvandarlıq inkipaf etmitdir. Dən- |
| + | li (buqda, arpa və s.), texniki (ptəkər |
| + | cuqunduru və s.), tərəvəz-bostan və |
| + | yem bitkiləri, kartof əkilir. Baqcı- |
| + | nbir BƏ uӱzumculukğlə mətqul olunur. |
| + | Qaramal, davar, donuz, at, dəvə sax- |
| + | |
| + | |
| + | lanılır. Quqiculuq və qcılıq |
| + | inkipaf etmiidir. Kurort təsərru- |
| + | fatı yaradılmıtndır. Vil.-dən Tur- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | kustan—Sibir d.y., Alma-Ata—Tal- |
| + | dı-Kurqan—Semipalatinsk avtomobil |
| + | yolu kecir. Cay və hava nəql. var. T.- |
| + | K.v. Lenin ordeni ilə təltif olun- |
| + | |
| + | |
| + | mutidur (1973). |
| + | |
| + | Mədəni quruculuq və səhiyyə. Vil.- |
| + | də pedaqoji in-t, orta ixtisas məktəb- |
| + | ləri, muzeylər və s. var. “Oktyabr tuıh |
| + | (4Oktyabr bayraqıv, 1944, qazax di- |
| + | lində) və “Zarya kommunizmaq (1944) |
| + | vil. qəzetləri cıxır. Yerli radio |
| + | verilitiləri ilə yanaplı, Moskva və |
| + | Alma-Atadan radio və televiziya ve- |
| + | rilitləri retranslyasiya edilir. Ara- |
| + | san-Kapal balneoloji kurortu var, |
| + | TALDOM—RSFSR Moskva vil.-ndə |
| + | ipəhər. Taldom r-nunun mərkəzi. D.y. |
| + | st. Ayaqqabı, tikiti f-kləri, texnolo- |
| + | ji avadanlıq, sud z-dları, quticuluq |
| + | kombinatı, mepə sənayesi muəssisəsi: |
| + | əlkəpqunaslıq muzeyi var. |
| + | TALEYRAN, Taleyran-Peri- |
| + | qor (TaPeuqap4-Reqqroq4) PParl Mo- |
| + | ris (13.2.1754, Paris—17.5.1838, Pa- |
| + | ris)— Benevent knyazı (1806— 15), Di- |
| + | no hersoqu (1817 ildən), Fransa dip- |
| + | lomatı və dəvlət xadimi. Dini təh- |
| + | sil almıpt, abbat, baiy vikari, Yepis- |
| + | kop olmutdur. 1789 ildə Bai ptatla- |
| + | ra secilmit, YHYHMY silk numayəndə- |
| + | lərinə qopulmutidur. Kilsə əmlakı- |
| + | nın millətin sərəncamına verilmə- |
| + | sinə dair dekretin (1789, noyabr) tə- |
| + | iəbbuscusu olmuii, monarxiya devril- |
| + | dikdən (1792, avqust) və onun kral sa- |
| + | rayı ilə əlaqəsi apkar olunduqdan |
| + | sonra muhacirət etmitdi. Direktori- |
| + | ya dəvrundə vətənə qayıtmıp (1796), |
| + | 1797—99 illərdə xarici ilər naziri |
| + | olmup, On səkkiz brumer cevriliytinə |
| + | KƏMƏK etmiidir. Konsulluq və 1 Na- |
| + | poleon imperiyası dəvrundə yenidən |
| + | xarici ipplər naziri olmuiydur |
| + | (1799— 1807). Birinci bərpa dəvrun- |
| + | də (1814—15), həmcinin həkumətə batp- |
| + | cılıq etmitidir. T. bir cox beynəl- |
| + | xalq problemlərin Həllində muhum rol |
| + | oynamılldır. Prinsipsiz siyasətci, |
| + | fırıldaqcı və var-dəvlət hərisi ol- |
| + | masına baxmayaraq, bəyuk diplomatik |
| + | bacarıqı sayəsində T. bir sıra beynəl- |
| + | xalq məclislərdə Fransanın məvqeyi- |
| + | nin məhkəmlənməsinə nail olmupdur. |
| + | |
| + | |
| + | Əsəri: Memuarı, M., 1959. |
| + | |
| + | Əd. tarle E. V., talehran, Soc,, t. |
| + | 11, M., 1961. |
| + | TALER (Tayeq)—qədim gumuti sikkə: |
| + | ilk dəfə 1518 ildə Cexiyada (Yoaxim- |
| + | stalda, indiki Yaximov, CSSR) gə- |
| + | silmitdir. 4Q.ə adı da buradan əmə- |
| + | lə gəlmitdir. 1555 ildən pul vahidi |
| + | kimi “ Muqəddəs Roma imperiyasın- |
| + | daə, sonralar Polpqa, İsvec, Fransa, |
| + | Turkiyə və s.-də ipplədilmitdir. Əv- |
| + | vəlcə cəkisi 28—29 q xalis gumui ol- |
| + | mutidur. 4Q.ə adı bə"zi dəyipiklik- |
| + | lərlə İtəliyada (tallero), Niderland- |
| + | da (daalder), İspaniyada (dalero), in- |
| + | gilisdilli və digər əlkələrdə (dol- |
| + | lar) cəkisi təqr. 1 unsiya (27—30 q) |
| + | olan iri gumuti sikkə mə”nasında |
| + | iiplədilmidir. : |
| + | TALİ-BARZU—Əzb.SSR-də, Səmər- |
| + | qənddən 6 km c.-da, eramızın ilk əsr- |
| + | lərindən 8 əsrə, qədər mevcud olmut |
| + | pəhər yeri. T.-B. eramızın əvvəllə- |
| + | rində mehkəmləndirilmitt yappayıit |
| + | məntəqəsi idi, 5—6 əsrlərdə daxilin- |
| + | də Narınqala tikilmitpdi. 5—7 əsr- |
| + | lərdə yazılı mənbələrdə adı cəgilən |
| + | və ərəblər tərəfindən daqıdılan Riv- |
| + | dad pt, ehtimal ki, T.-B. imip. Gil |
| + | |
| + | |
| + | BUNU nusnük.A .:7.....uuuunsununuunuunnn |
| + | |
| + | |
| + | TALIBOV |
| + | |
| + | |
| + | 133 |
| + | |
| + | |
| + | qablar, soqd yazısı və heykəltəratlıq |
| + | nӱmunələri tapılmıldır. |
| + | TALİYA (lat. Thayeya)—qədim yunan |
| + | mifologiyasında muzalardan biri, |
| + | komediyanın himayəcisi. Xaritlər- |
| + | dən biri də T. adlanırdı. |
| + | TALİYEV . Valeri İvanovic (22.2. |
| + | 1872, Lukoyanov, indiki Qorki vil.— |
| + | 21.2.1932, Moskva)—sovet, botaniki. |
| + | Xarkov un-tinin oln (1900 |
| + | ildən), 1919 ildən Petrovsk k.t. aka- |
| + | demiyasının (indiki K. A. Timiryazev |
| + | ad. Moskva k.t. akademiyası) prof. ol- |
| + | mupdur. Tədqiqatı botaniki coqrafiya |
| + | məsələlərinə, təkamӱl nəzəriyyəsinə, |
| + | bitkilərin biologiya və morfologi- |
| + | yasına və s. həsr edilmitdir. Vita- |
| + | lizmə və antidarvinizmə qarptı fəal |
| + | mubarizə aparmıtdır. Rusiyada təbi- |
| + | əti mӱhafizə ideyasının ilk təbli- |
| + | qatcılarından biridir. |
| + | Əsərləri: Osnovı botaniki v zvo- |
| + | lopionnom izlojenii, 7 izd., M.—L., |
| + | 1933: Opredelitelı vıspyix rastenin Ev- |
| + | ropeNskoV casti SSSR, 9 izd., M., 1941, |
| + | TARMHOÖH (nar. talio, talionis—snnHa- |
| + | yətə bərabər cəza)—icma cəmiyyətin- |
| + | də Yaranmın cəza prinsipi. Vurul- |
| + | MyI ziyana gərə təqsirkara eyni zi- |
| + | yanı yetirməkdən ibarət idi. T. Ham- |
| + | murapi qanunlarında, qədim yəhudi |
| + | huququnda daha aydın ifadə olunmuii, |
| + | on iki cədvəl qanununda qismən sax- |
| + | lanılmındı. T.-un məqsədi qan in- |
| + | tiqamını məhdudlaidırmaq idi. Yeni |
| + | dəvrdə T. ideyaları İ. Kantın, H. |
| + | Hegelin gerutilərində, həmcinin bur- |
| + | jua cinayət huququ elmində əksini |
| + | tapmıpdır. |
| + | |
| + | |
| + | TALİTSA—RSFSR Sverdlovsk vil.- Ni |
| + | TALIBLI İsmayıl Məmmədəli orlu |
| + | Kirov- |
| + | |
| + | |
| + | ndə pəhər. Talitsa r-nunun mərkəzi. |
| + | Pıtma cayı sahilindədir. Meilə, yun- |
| + | gӱl və mikrobiologiya sənayesi, mejpə |
| + | təsərrufatı texnikumu var, |
| + | |
| + | |
| + | TALIBZADƏ Kamal Abdulla PTaiq S |
| + | |
| + | |
| + | Bakı )— Azərb. so- |
| + | | vet ədəbiyyatiquna- |
| + | k” sı, tənqidci. Filo- |
| + | "CİNİ logiya e.d. (1966), |
| + | 157 prof. (1972), Azərb, |
| + | "Mi SSR EA M. uzvu |
| + | (Y (1980). Azərb.SSR |
| + | 7 əMəKHnap elm xadi- |
| + | | mi (1982). 1947 il- |
| + | dən Sov.İKİ uzvu. |
| + | Abdulla PLaiqim or- |
| + | ludur. Azərb.SSR |
| + | EA Nizami ad. Ədə- |
| + | biyyat və Dil İN- |
| + | stitutunun (1969 |
| + | ildən Ədəbiyyat İn-tu) direktor mua- |
| + | vini olmutdur (1960—81). 1981 ildən |
| + | əmin in-tun tənqid tarixi it0”bəsi- |
| + | nin mudiridir. Azərb. Yazıcılar |
| + | İttifaqının tənqid bəlməsinə rəhH- |
| + | bərlik etmiidir (1957—73). T. 20 |
| + | əsr Azərb. ədəbiyyatında romantizm |
| + | probleminə və ədəbi tənqidin inki- |
| + | iaf yollarına, Azərb.-rus ədəbi əla- |
| + | qələrinə həsr olunmuti monoqrafiya- |
| + | ların, Azərb. sovet ədəbiyyatına dair |
| + | ədəbi-tənqidi məqalə, ocerk və port- |
| + | retlərin muəllifidir. Ə cildlik |
| + | cAzərbaycan ədəbiyyatı tarixi?Unin 2-ci |
| + | cildinin (1960) muəllif və redaktor- |
| + | larındandır. Elmi kadrlar hazır- |
| + | lanmasında xidməti var. |
| + | Əsərləri: Abbas Səhhət, B., 1955, |
| + | M. Qorki və Azərbaycan ədəbiyyatı, B., |
| + | 1959: XX əsr Azərbaycan ədəbi tənqidi |
| + | (1905—1917 illər), B., 1966: Ədəbi irs |
| + | və varislər, B., 1974: Sənətkarın məX- |
| + | siyyəti, B., 1980: Azərbaycan ədəbi tənqi- |
| + | dinin tarixi, B., 1984, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TALIBLI Beyukaqa Mirqasım ORLU |
| + | (22.3.1897, Salyan—1939)— Azərb.-da |
| + | Sovet hakimiyyəti uqrunda mubariz, |
| + | yazıcı. 1918 ilin oktyabrından Sov. |
| + | İKP uzvu. Petroqrad Texnologiya |
| + | İn-tunda oxuyarkən inqilabi hərəkata |
| + | qopulmuzidur (1917). Beyuk- Oktyabr |
| + | sosialist ipqilabında ititirak etmiit, |
| + | Petroqrad və Moskvada Mӱsəlman İit- |
| + | ləri Komissarlıqında, RSFSR Xalq |
| + | Milli İpllər Komissarlırında 119 = |
| + | bə mudiri ipyləmiiydir (1917—20). |
| + | Azərb.-da Sovet hakimiyyətinin qələ- |
| + | bəsindən sonra Azərb. Xalq |
| + | FKM komissarının muavini, XTİQ- |
| + | nin sədri, ZSFSR Xalq FKM komis- |
| + | sarı, ZSFSR MİK katibi, Azərb. |
| + | SSR xalq ədliyyə komissarı, Mərkəzi |
| + | statistika idarəsinin mudiri, Azərb. |
| + | SSR prokuroru və s. vəzifələrdə ca- |
| + | lıpmın (1920—37), F“ Azerbaydjans- |
| + | kaya bednotaz, * Kommunistə, c Yeni fi- |
| + | kirə və s. qəzetlərin redaktoru ol- |
| + | Myuuayp. -“Yaxpı məsləhət hər iyeydən |
| + | yaxpıdırə adlı ilk hekayəsi 1912 |
| + | ildə dərc edilmiiydir. 4 Qəvbəz, “Qırx |
| + | zopaz, “Qayınananın kələyiz, “Xeyir |
| + | İ1z8, Erkək Tukəzbanə və s. yumoris- |
| + | tik-psixoloji novellalarında, cDİi- |
| + | rəkə (1930) povestində burjua-mulkə- |
| + | dar muhiti, onun tər-təkuntuləri if- |
| + | nra olunur. Azərb.SSR və ZSFSR |
| + | MİK-lərinin uzvu secilmittdir. |
| + | Əsərləri: Secilmit əsərləri, B., |
| + | 1960: Secilmiti əsərləri, B., 1983, Ras- |
| + | skazı, B., 1958: Rasskazı, B., 1982, |
| + | d: Azərbaycan sovet ədəbiyyatı ta- |
| + | rixi, 2 cilddə, c. 1, B., T.Quliyev |
| + | |
| + | |
| + | N., Gezəl Hekayələr, Azərbaycan, 1962, |
| + | 10. |
| + | |
| + | |
| + | (21.3.1698, Bakı— 23.7.1967, |
| + | abad)— Azərb. so- |
| + | vet aktyoru. Azərb. |
| + | SR xalq artisti |
| + | (1940). 1918 ildən |
| + | səhnə fəaliyyətinə || |
| + | batlilamınidır. Ya- 5 |
| + | radıcılıqrının |
| + | ilk dovru Azərb. |
| + | Dram Teatrı ilə |
| + | baqlıdır. 1922 il- |
| + | dən Bakı Azad Tən- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | qid-Təbliq Teat- |
| + | rında, 1932 ildən |
| + | əmrunun sonuna- |
| + | dək Kirovabad Dəvlət Dram Teatrın- |
| + | da iiləmiidir. Q.-nın yaratdıqı |
| + | |
| + | |
| + | obrazlar emosionallıqı, rəngarəng- |
| + | liyi ilə fərqlənmitdir. Əsas rolla- |
| + | rı: Hatəmxan ara (F Musyə Jordan və |
| + | |
| + | |
| + | dərviii Məstəli iahə, M. . Axun- |
| + | lov), Hacı Səməd aqa (“Bəxtsiz ca- |
| + | vanı, Ə. B. Haqverdiyev), Peyx Nəs- |
| + | |
| + | |
| + | rullah, (eƏnynəpə, c. |
| + | |
| + | |
| + | Məmmədquluza- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | İ.M. Talıblı Pyahbazov |
| + | |
| + | |
| + | Həkimi, İ. |
| + | |
| + | |
| + | n (4“Gaz |
| + | Səfərli) rolunda, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | də), İmamyar, Hacı Əhməd, Salamov, |
| + | Əbu Ubeyd (4“Yaparə, “Almasə, 41905-ci |
| + | ildəə, 4Od gəliniə, C. Cabbarlı), |
| + | Vidadi, İbrahim xan (*Vaqifə, S. |
| + | Vurqun), Suleyman (c Həyatə, M. İbra- |
| + | himov), Kərəmov (“Qoyə, S. Rəhman), |
| + | Yaqo (4 Otellov, V. PTekspir), Jorj |
| + | Danden (4“Jorj Dandenə, J. B. Mol- |
| + | yer), bələdiyyə rəisi (4 Mufəttipə, N. |
| + | Qoqol), Zimzimov (4*Pepoz, Q. Sunduk- |
| + | yan) və s. Kinofilmlərdə cəkilmiii- |
| + | dir (“Onu baqıplamaq olarmı? və s.). |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Baqıronv B., 60 il xalqın |
| + | xidmətində, B., 1981. |
| + | |
| + | |
| + | TALI BOV Mirzə Əbdurrəhim (1834, |
| + | Təbriz—10.Z3.1911, Teymurxaniqura, in- |
| + | =? F diki Buynaksk)— |
| + | | | Azərb. maarifci- |
| + | si, alim və yazıcı. |
| + | Dulgər ailəsində |
| + | doqulmupl, ilk təh- |
| + | silini Təbrizdə |
| + | almıtl, fars və |
| + | | ərəb dillərini mu- |
| + | kəmməl mənimsə- |
| + | it mipdir. Təqr. 30 ya- |
| + | i , 4 tında Rusiyaya kəec- |
| + | | əra di Hyu, təhsilini |
| + | |: izə Tiflisdə davam et- |
| + | | ni dirərək rus, ingi- |
| + | lis və fransız dillərini eyrənmiii- |
| + | dir. T. burada yolcəkmə idarəsində i11- |
| + | ləmii, az sonra yol tikintisi kontoru |
| + | acmı1i, Pimali Qafqazda Qafqaz— |
| + | Stavropol ipose yolu və s. yollar cək- |
| + | miidir. Daqıstanda xalq RADIR ca- |
| + | Həsində muhum itlər gərmuii, € KHTA- |
| + | bi-fizik, ya Hikməti-təbiyyəz (c Fizi- |
| + | ka kitabı, yaxud Təbiətin hikmətib) |
| + | və s. dərsliklər cap etdirmiidir. |
| + | 1907 ildə İranın birinci Milli |
| + | Məclisinə deputat secilmiyi, lakin |
| + | məprutə ilə iahlıqrın bir araya sıt- |
| + | madıqını bildirərək, deputatlıqdan |
| + | imtina etmitdir. |
| + | T.-un ədəbi, ictimai-siyasi. və fəl- |
| + | səfi gərtilərinin formalatmasına |
| + | , Axundovun beyuk tə”siri ol- |
| + | mupdur. İlk orijinal bədii əsəri |
| + | “Kitab yuklu epipəkə (1888) alleqorik |
| + | romanında əxlaq, idrak və tərbiyə mə- |
| + | sələlərindən danılılır, maarifci- |
| + | lik ideyaları təbliq olunur, xalq ha- |
| + | kimiyyətinin mutləqiyyətdən ustunluyu |
| + | gəstərilir. c“Səfipeyi-Talibi, ya Ki- |
| + | tabi-Əhmədə (c“ Talibinin gəmisi, ya- |
| + | xud Əhmədin kitabı, c. 1—2, 1894— |
| + | 95) əsəri Yaxın və Orta PTərqdə ipeh- |
| + | rət qazanmıtndır. Biliyə caqıran bu |
| + | əsər Azərb. ədəbiyyatında utaqların |
| + | həyatından bəhs edən ilk kitabdır. |
| + | Onun davamı olan c Məsail ul-həyatə |
| + | (“Həyat məsələlərim, 1906) əsərinin |
| + | qəhrəmanı ali təhsilli mӱhəndis, dev- |
| + | runqabaqcıl mӱtəfəkkiridir. O, İra- |
| + | pın geriliyini, islam cəhalətpərəst- |
| + | liyini, ipah istibdadını cəsarətlə |
| + | ifia edir, mutləqiyyət quruluunu |
| + | TƏFB etməyəcaqırır, sosializmdən rəR- |
| + | bətlə dapıtır. T.-un Dəmavənd darı- |
| + | nın zirvəsinə xəyali ekspedisiyadan |
| + | bəhs edən yarımfantastik 4 Məsalik |
| + | ul-məhsininə (*Xeyirxahların yolu, |
| + | 1905) əsərində mənhumat, istibdad, tuӱ- |
| + | feylilik, əcnəbipərəstlik pislənilir. |
| + | cİzahat dər xususi azadig (4“ Azadlıq |
| + | haqqında izahatə, 1906) kitabında xal- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | qın ehtiyaclarından, kӧnstitusiyadan, |
| + | |
| + | |
| + | millət məclisinin faydasından, Məc- |
| + | |
| + | |
| + | | lis nӱmayəndələrinin vəzifələrindən |
| + | |
| + | |
| + | danınılır. *Siyasəti-Talibim (cTali- |
| + | binin siyasəti?ə, 1911) publisistik |
| + | |
| + | |
| + | 134 |
| + | |
| + | |
| + | TALIBOVA |
| + | |
| + | |
| + | əsərində Qərb dovlətlərinin mustəm- |
| + | ləgəcilik siyasəti ifila edilir, İran |
| + | vətənpərvərlərinin əlkəni gerilik- |
| + | dən qurtarmaq yolundakı axtarı"ila- |
| + | rından bəhs olunur. |
| + | |
| + | T. feodalizmi zənqid etməklə bəra- |
| + | bər, kapitalist istehsal ӱsulunun da |
| + | istismar uzərində qurulduqunu gestə- |
| + | rirdi. T. insanların maddi və huquq |
| + | bərabərliyinin qızrın mudafiəcisi |
| + | idi. Onun fikrincə gələcəkdə c“Qır- |
| + | mızı cumhuriz adlı ədalətli cəmiyyət |
| + | yaranacaq və bu cəmiyyəti butun mil- |
| + | lət və xalqların bərabərhӱquqlu nu- |
| + | mayəndələrinin təmsil olunduqu umum- |
| + | dunya parlamenti idarə edəcəkdir. Q.- |
| + | un Coxcəhətli ədəbi-elmi fəaliyyəti- |
| + | nin Azərb. və İran ictimai fikrinin |
| + | əmi. xususilə İran inqila- |
| + | bı (1905—11) ideyalarının təpəkku- |
| + | lundə muhum rolu olmuidur. |
| + | |
| + | Əsəri: Kitab yuklu epipək, B., 1979. |
| + | |
| + | Ədə Qasımzadə F.,., əsr |
| + | Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, B., 1974, |
| + | Mənafi M., Mirzə Əbdurrəhim Ta- |
| + | lıbon, B., 1977, Kocərli F., Azər- |
| + | baycan ədəbiyyatı, c. 2, B., 1981, |
| + | |
| + | |
| + | TALIBOVA Bahar Məhərrəm qızı |
| + | (d. 17.3.1927, indiki İlic r-nunun |
| + | Attaqı Aralıq k.)—Sosialist Əmə- |
| + | yi Qəhrəmanı (1969). Nax. MSSR pam- |
| + | bıq ustası (1959). 1960 ildən Sov, |
| + | İKP uzvu. 1951—75 illərdə İlic |
| + | r-nunun M. Huseynzadə ad. k-zunda |
| + | golxozcu, manqabatipcısı olmuit, 1975 |
| + | ildən kolxozcudur. 1959 ildə pam- |
| + | bıqcılıq sahəsində yuksək əmək ges- |
| + | təricilərinə nail olmuiydur. Sov. |
| + | İKP 22—24-cu qurultaylarının nu- |
| + | mayəndəsi olmui, AKP 25—27-ci qu- |
| + | rultaylarında AKP MK uzvu secil- |
| + | mi, Rİ Ali Sovetinin deputa- |
| + | tı (4—7-ci caqırıpt) olmutdur. Qır- |
| + | mızı Əmək Bayraqı, Oktyabr İnqi- |
| + | labı ordenləri və medallarla təl- |
| + | tif edilmiidir. |
| + | |
| + | TALIBOVA Xavər Ara qızı (d. 1924, |
| + | Lənkəran r-nunun Xolmili k.)—So- |
| + | sialist Əməyi Qəhrəmanı (1966). 1945 |
| + | ildən Sov.İKP uzvu. 1941—75 illər- |
| + | də Lənkəran r-nundakı Jdanov ad. |
| + | k-zda (1964 ildən s-z) mӱhasib, sədr, |
| + | Jdanov ad. s-zun direktoru və s. və- |
| + | zifələrdə itləmiti, 1975 ildən Xol- |
| + | mili kənd XDS-nin sədridir. 1965 il- |
| + | də tərəvəzcilik və caycılıq sahəsində |
| + | yuksək əmək gəstəricilərinə nail ol- |
| + | muiydur. Azərb.SSR Ali Sovetinə de- |
| + | putat (4—6-cı caqırın) secilmiii- |
| + | dir. AKP 26, 28-ci qurultaylarının |
| + | numayəndəsi olmutdur. *PQərəf ni- |
| + | anı ordeni və medallarla təltif |
| + | edilmiidir. |
| + | |
| + | TALIZİN Nikolay Vladimirovic |
| + | (d. 28.1.1929, Moskva)—sovet dovlət və |
| + | partiya xadimi, |
| + | Texnika e.d. (1970), |
| + | prof. (1976). SSRİ |
| + | Dəvlət mukafatı |
| + | laureatı, (1968, |
| + | 1975). 1960 ildən |
| + | Sov. İKP uzvu. |
| + | SSRİ rabitə nazi- |
| + | rinin muavini, bi- |
| + | rinci muavini ra- |
| + | bntə naziri (1965— |
| + | 80), SSRİ Nazir- |
| + | lər Soveti səd- |
| + | rinin muavini, "il |
| + | SSRİ-nin QİYİY-də numayəndəsi |
| + | (1980)—85) olmuiydur. 1985 ilin OKT- |
| + | yabrından SSRİ Nazirlər Ssveti |
| + | sədrinin birinci muavini və SSRİ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Ləvlət Plan Komitəsinin sədridir. |
| + | 1981 ildən Sov, İKP MK uzvu, 1985 |
| + | tk setiirindan Sov, İKİ MK |
| + | iyasi Burosu uzvluyunə namizəddir. |
| + | SSRİ Ami Coneraruu (d0-- 1 in YƏ: |
| + | qırıti) deputatıdır. Uc orlen və |
| + | medallarla təltif edilmiptdir. |
| + | TALISTAN— Azərb.SSR İsmayıllı |
| + | r-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. |
| + | R-n mərkəzindən Z km :im.-1i,-də, dar |
| + | ətəyindədir. ƏH. 1531 (1985): taxıl- |
| + | cılıq, tutunculuk və Heyvandarlıqla |
| + | mətiquldur. PQirə sexi, heyvandarlıq |
| + | kompleksi, orta məktəb, mədəniyyət |
| + | ezi, kitabxana, utlaq barcası var, |
| + | |
| + | 7 əsrə aid Cavaniir qalası Ta- |
| + | lıstan kg. yaxınlırındadır. |
| + | TALISTAN ABİDƏLƏR İ— Azərb. |
| + | SSR İsmayıllı :11.-ndən 4 km i.-da |
| + | Talıstan k. yaxınlıqında yapqayıti |
| + | yerləri və qəbiristanlardan ibarət |
| + | arxeoloji kompleks. Talıstan cayı- |
| + | nın sol sahilindəki yatayıtıq yeri |
| + | və qəbir abidələrindən metal əiyya- |
| + | lar, silahlar, zəngin keramika nu- |
| + | munələri (təkayaq və təkqulplu vaza- |
| + | lar, su tungləri və s.) tapılmıl- |
| + | dır. QTalıstan cayının saq sahilin- |
| + | dən isə coxlu pirsiz və iqirli sax- |
| + | sı qablar (bardaq, kup, səhəng, cıraq, |
| + | kasa, xeyrə və s. qırıqları) apkar |
| + | edilmildir. Tapıntılar bu ərazi- |
| + | də hələ e,ə. 2—1 əsrlərdə yaypayıti ol- |
| + | duqunu gəstərir. |
| + | |
| + | QALI İ1— Azərb.SSR-də fiziki-cor- |
| + | rafi vilayət. Bax Lənkəran. |
| + | |
| + | TALI İY — Azərb.SSR Mardakert |
| + | r-nunda (DQMV) kənd. T. sovetliyinin |
| + | mərkəzi. R-n mərkəzindən 35 km iim.-da, |
| + | dar ətəyindədir. ƏH. 1906 (1985), uzum- |
| + | culuk, pambıqcılıq və heyvandarlıq- |
| + | la məpquldur. Orta məktəb, mədəniy- |
| + | yət evi, kitabxana, kinoqurqu, tibb |
| + | məntəqəsi: me”marlıq abidələrindən |
| + | 12 əsrə aid Urek məbədi var. |
| + | TALIİY— Azərb.SSR Sabirabad r-nu- |
| + | nun Abdulyan sovetliyində kənd. R-n |
| + | mərkəzindən 30 k.m i1.-də, duӱzənlikdə- |
| + | dir. ƏH. 1252 (19H5), taxılcılıq, pam- |
| + | bıqcılıq və heyvandarlıqla məpqul- |
| + | dur. Orta məktəb, mədəniyyət evi, gi- |
| + | tabxana, tibb məntəqəsi var. – |
| + | |
| + | TALI IY DARLARI, Ta nbm, |
| + | Lənkərandaqları–—Qafqazın |
| + | c.4i.-ində, Azərb.SSR-də dar sistemi. |
| + | Lənkəran fiziki-coqrafi vil.-nin |
| + | daelıq hissəsi. Xəzər dənizindən Lən- |
| + | kəran ovalıqı ilə ayrılır. C.,q, və |
| + | :im.-q.-də İran ərazisi ilə əhatələ- |
| + | nir. Sah, təqr. 3 min km?, Bə”zi təd- |
| + | qiqatcılar T.d.-nı Kicik Qafqazın, |
| + | digər tədqiqatcılar isə Elburs dar |
| + | sisteminin davamı hesab edir. T.d. |
| + | 11M.-q.-DƏN C.-11.-ə bir-birinə paralel |
| + | istiqamətdə uzanan Talıpi silsiləsi, |
| + | Peitəsər silsiləsi və Burovar sil- |
| + | siləsindən ibarətdir. Bunlardan ən |
| + | uzunu (təqr. 100 km) və hunduru Talın |
| + | silsiləsidir. Silsilələr bə"zi yer- |
| + | lərdə bir-biri ilə gəndələn qollarla |
| + | birlətərək qapalı cəkəkliklər (Yar- |
| + | dımlı, Zuvand və s.) əmələ gətirmiii- |
| + | dir. Paleogenin fliiq və vulkanogen |
| + | suxurları və əsasi intruziyaların- |
| + | dan təpkil olunmutdur. Ərazi, əsa- |
| + | sən, yayı quraq gecən mulayim-isti |
| + | iqlimə malikdir. Qalıti silsiləsi- |
| + | nin yuksək hissələri soyuq və quraq |
| + | iqlimi ilə fərqlənir. Orta temp-r |
| + | yanvarda—6-dan 1*S-yədək, iyulda 15— |
| + | 21*S-dir. İllik yarıntı 300—400 mm- |
| + | dən (Talıt silsiləsinin yuksək his- |
| + | sələrində) 1900 mm-ə (Qalıiy silsilə- |
| + | |
| + | |
| + | sinin c.-pp.-ində) qədərdir. Cayları |
| + | (Vilət, Lənkəran, Təngərud və s.) Xə- |
| + | zər Hevzəsinə aiddir. Daq-sarı, qonur |
| + | dar-meptə, qəhvəyi daq-metlə və s. torpaq- |
| + | lar yayılmıtidır. Bitki ərtuyu 3ƏH- |
| + | gin və mӱxtəlifdir. Daqların, əsasən, |
| + | 11, ətəklərində və yamaclarında Hir- |
| + | kan tipli subtropik meptələr, bundan |
| + | yuxarılarda enliyarpaqlı meitələr (pa- |
| + | lıd, fıstıq və s.) genipt yer tutur |
| + | (bax Talımq memələri). 1600 — 1800 m- |
| + | dən yӱksəkdə cəmən və cəl bitkiləri |
| + | inkipaf etmitdir. Heyvanları: cəl- |
| + | donuzu, vatlaq, porsuq, dələ, tulku |
| + | və s. Hirkan qoruqu və Zuvand yasaq- |
| + | lıqrı yaradılmındır. Subtropik bit- |
| + | kilər (cay, sitrus), tərəvəz, ӱzum və s. |
| + | becərilir, Yay və qıti otlaqları var, |
| + | Əd. Əliyev A. Ə., Həsənov |
| + | H. K., Talıpın landpaftı, B., 1972, |
| + | Safarov İ. S., Subtropiceskie le- |
| + | sa Talıpa, B., 1979), Azizbekov Iİ, |
| + | və or Qeoloqil i vulkanizm Talıpla, |
| + | |
| + | |
| + | TALIİNY DİLİ —talıjların dili. |
| + | İran dillərinin iim.-q. yarımqrupu- |
| + | na aiddir. Azərb.SSR-də 4 əsas itivə- |
| + | si (Astara, Lerik, Lənkəran, Masal- |
| + | lı) var. Analitik dillərdəndir, |
| + | Morfologiyasında flektivlik əla- |
| + | mətlərinə də təsaduf edilir. Sin- |
| + | taktik əlaqələrdə qoima və əenluklər- |
| + | dən geni istifadə olunur. Tə”sirli |
| + | fe"llərin kecmiit zaman formaları- |
| + | nın coxunda cumlə erqativ qurulul- |
| + | ludur. Yazısızdır. |
| + | dl Miller B. V., TalıpsiskiA |
| + | izık, M., 1953: İzıki narodov SSSR, t. |
| + | 1, M., 1966, Azıki Azii i Afriki, |gn.) |
| + | 2. M., 1978, Mamedov N. X., PTuvin- |
| + | skiN dialekt talıpskoqo azıka (avtoq |
| + | ped). kənd. dis.), B., 1971. |
| + | TALINY MEPYƏLƏRİ—Azərb.SSR- |
| + | də Talıti daqlarında və qismən /İƏH- |
| + | kəran ovalırında yerləttən mepqələr. |
| + | Dəniz səviyyəsindən 2200 mm yuksəkli- |
| + | yədək yayılaraq 150 min La sahəni Ty- |
| + | tur. Burada Hirkan tipli subtropik |
| + | mepələr məvcuddur. Diabar mӱstəsna |
| + | olmaqla Talıqida 36900 ha-lıq sahədə |
| + | 1167 nəv bitki qeydə alınmındır, |
| + | Nev zənginliyinə gərə Talın Qafqa- |
| + | zın 18 flora əyaləti sırasında bi- |
| + | rinci yeri tutur. Buradakı 150 nev |
| + | aqac və kolun 36 nevu endemdir, Ta- |
| + | lımın Hirkan mepələrində Xəzər |
| + | lələyi, Hirkan armudu və ipək akasi- |
| + | yasının məvcudluqu bu metələrin vax- |
| + | tilə PTərqi Asiya və Himalay flora- |
| + | sı ilə genetik əlaqəsi olduqunu ges- |
| + | tərir. T.m. buzlapmaya mə"ruz qalma- |
| + | dıRı ucun o devrun flora nuçmunələ- |
| + | ri qismən qorunub saxlanmındır. Bu |
| + | isə dunya florasının tədqiqində be- |
| + | yuk tarixi və elmi əhəmiyyətə malik- |
| + | dir. T.m.-ndə Yayılan xarakter aqac |
| + | nəvlərindən dəmiraqacı, ilyabalıd- |
| + | yarpaq palıdı, ipək akasiyasını, Xə- |
| + | zər lələyini, Hirkan pqumipadını, |
| + | adi qozu, Hirkan əncirini, Qafqaz |
| + | xirniyini və s. gestərmək olar. Kol |
| + | cinslərindən əzgil, yemitpan, alca, |
| + | murdarca, nar, Kolxida ipqumpadı, bi- |
| + | gəvər, danaya və s. mettələrin əsas kom- |
| + | ponentləri olub, mepqə altını tutur- |
| + | lar. Talım darlarında mepələrin ya- |
| + | yılmasında paquli qanunauyqunluq |
| + | məvcuddur. Bu qurtaqlar duzən, ayları |
| + | dar, orta dar, yuxarı dar, subalp-me- |
| + | ilə və daq-cəmən qurtpaqlarına ayrı- |
| + | lır. Hər qurtpaqın əzunə məxsus bit- |
| + | ki qruplapması vardır. Dӱzən zona- |
| + | da qızılaqrac, yalanqoz, ppabalıdyar- |
| + | paq palıd, dəmiraqac edifikator ol- |
| + | |
| + | |
| + | TALIMİNSKAYA |
| + | |
| + | |
| + | 135 |
| + | |
| + | |
| + | gHk-.-—— —- | |
| + | |
| + | |
| + | duqu halda, bu cinslərə yuxa , |
| + | Mə li m, ar əəə ap. ar |
| + | Yuxarı daq-mepə qurpaqında 11 |
| + | palıdı, aqc aqayın, fıstıq Ku |
| + | təkil edir. | II |
| + | |
| + | Ədə QadmjienV, . | |
| + | |
| + | 1979: Cağıaq vısokoqorin. Hə B., |
| + | ə TR toz 50” , Subtropiceskie |
| + | TALIİY MƏLİKLİYİ—18—19 əsr- |
| + | lərdə Qarabaqın datrlıq ərazisində |
| + | məvcud olmupt feodal hakimliyi. Mər- |
| + | kəzi indiki Mardakert r-nundakı |
| + | Talıpq k. (adı da buradandır) idi. |
| + | Xəmsə mahalına daxil olan T.m.-nin |
| + | mərkəzi siyasi hadisələrlə əlaqədar |
| + | sonralar Gulustan k.-nə (indiki PPa- |
| + | umyan r-nu) kecuruldu (bax Gulustan |
| + | məlikliyi). |
| + | |
| + | TALIPY OVALIRI—bax Lənkəran |
| + | ovalıqı. |
| + | |
| + | TALIINY SİLSİLƏSİ—Azərb.SSR- |
| + | in c.-1ii,.-ində daq silsiləsi (SSRİ- |
| + | nin İranla devlət sərhədi silsilə- |
| + | nin yal Hissəsindən gecir), Qalıı |
| + | darqlarını təpkil edən silsilələr- |
| + | dən biri, onun ən c. və yuksək hissəsi. |
| + | C.-p.-də PTindanqalası (PPandanqala- |
| + | sı) d.-ndan batlanır və Peptəsər sil- |
| + | siləsinə paralel (bu silsilələr bir- |
| + | birindən eni 15 km-ə catan cəkəklik- |
| + | lərlə ayrılır) ijtm.-q. istiqamətində |
| + | uzanır. Uz. təqr. 100 km. Ən yӱksək |
| + | zirvələri, Marayurd (2509 m), Kemur- |
| + | gey (2492 m), Qızyurdu (2433 m) və s. |
| + | Silsilənin c.-p.-i Azərb.SSR-in ən |
| + | cox yarıntılı yerlərindəndir (ildə |
| + | 1900 mm-dək). T.s.-nin Yӱksək Lissələ- |
| + | rində iqlim soyuq və quraqdır. Vi- |
| + | lə, Lənkəran, Təngərud cayları T.s.- |
| + | ndən bailanır. Mepqələr, daq-ksero- |
| + | fit bitkiliyi inkipaf etmitidir. |
| + | TALIN1 USYANI (1629)— Talıpl |
| + | kəndlilərinin və ipqəhər yoxsulları- |
| + | nın İran aralırına və yerli feodal- |
| + | lara qartı cıxını. 1629 ilin Ya- |
| + | yında batpilayan usyan tezliklə ətraf |
| + | əraziləri də burudu. Usyanda təqr. 30 |
| + | min nəfər iptirak edirdi. Səfəvi |
| + | hekmdarı ppah Səfi |1629—42) us- |
| + | yancılara qarı Astara hakimi Sarı |
| + | xanın komandası altında qopun gən- |
| + | dərdi. Deyutlərin birində təqr. yed- |
| + | di min tələfat verən usyancılar mər- |
| + | lubiyyətə uqradılar. Xalq kutlələri- |
| + | nin hakim sinfə qariı guclӱ cıxın- |
| + | larından olan T. u. amansızlıqla ya- |
| + | tırıldı. |
| + | |
| + | Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 1, B., 1961, |
| + | PetrupevskiNn İ. P., Narodnoe |
| + | nosstanie v Qilane v 1629 q. Ucenıe za- |
| + | piski İV AN SSSR, t. 3, M., 1951. |
| + | |
| + | |
| + | TALINY USYANI (1831)—Talıpi |
| + | əyaləti əhalisinin car mə”murlarına |
| + | və yerli feodallara qarı usyanı. |
| + | Car mə”murlarının, xususən əyalət |
| + | komendantlarının, həmcinin Yerli |
| + | feodalların əzbatınalıqı və zora- |
| + | kılıqı, kəndlilərin arır vəziyyəti, |
| + | xəzinə və feodalların xeyrinə topla- |
| + | nan kulli miqdarda mukəlləfiyyətlər |
| + | və s, usyanın baplanmasına səbəb ol- |
| + | muppdu. Car həkuməti tərəfindən sı- |
| + | xıpdırılan Talıiy bəyləri, naib və |
| + | mollaların narazılıqı da usyanın |
| + | yetitməsində muəyyən rol oynamınqdır. |
| + | Əz quvvələrini toplayan bu ictimai |
| + | qruplar, əyalət komendantı İlinski- |
| + | nin tə”qibindən hələ 1826 ildə İrana |
| + | qacmıqi Talıtpq xanı Mir Həsən xanı |
| + | Dina rəhbərlik etməyə carırdılar. |
| + | |
| + | halisinin əksəriyyəti kecmiiy xan ne- |
| + | |
| + | |
| + | kərlərindən ibarət olan Əmburan k. |
| + | Tdancıların dayaq məntəqələrindən |
| + | irinə cevrildi. 1831 il martın 5-də |
| + | Mir Həsən xan 20 atlı ilə sərhədi |
| + | gecərək Talıpq d-rına tərəf irəli- |
| + | lədi. Mir Həsən xan Lənkərana yaxın- |
| + | lapargən Allar, Drıq və Lənkəran |
| + | mahalları kəndlilərinin bir hissəsi |
| + | vəziyyətlərinin yaxtpılaqqacarı uhi- |
| + | di ilə ona qopuldular. Martın 9-dək |
| + | Talıq xanlıqı mahallarının coxunu |
| + | həyəcan burudu. Usyancılar xanlırın |
| + | xeyli hissəsini tutdular. Lakin əyalət |
| + | əhalisinin cox hissəsi ӱsyanda ipti- |
| + | rix etmədi. Bir sıra yerli bəylər, |
| + | əmcinin Lənkəranın və ətraf kənd- |
| + | lərin əhalisi silahlanaraq rus qolu- |
| + | nu tərəfində vurupurdu. Martın 14- |
| + | də 800 nəfərdən artıq usyancı dəstəsi |
| + | Lənkəran ətrafında car qopununu |
| + | sıxıtidırmaq istədi, lakin yerli əha- |
| + | lidən ibarət milis quvvəsinin kəməyi- |
| + | lə geri oturduldu. relin əvvəllə- |
| + | rində qiyam yatırıldı. Mir Həsən |
| + | xan yenə İrana qacdı. Ayrı-qyrı ic- |
| + | timai qruplar arasında ziddiyyətlə- |
| + | rin kəskinləptməsi, usyana batcılıq |
| + | edən xanların onu əz sinfi mənafe- |
| + | lərinə tabe etmələri və s. usyanın mər- |
| + | lubiyyətinə səbəb oldu. |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 2, B., 1964, |
| + | |
| + | |
| + | TALIPY XANLIRIB-Y8 əsrin orta- |
| + | larında Azərb.-da yaranmıip feodal |
| + | dəvləti. Gilan, Ərdəbil, Qaradaq, |
| + | Cavad xanlıqları və Salyan sultan- |
| + | lıqrı ilə həmsərhəd idi. Mərkəzi əv- |
| + | vəllər Astara, sonralar isə Lənkəran |
| + | it. idi. T.x.-nda əhali əkincilik (xu- |
| + | susilə cəltikcilik) və maldarlıqla |
| + | məpqul olurdu. Balıqcılıq və arı- |
| + | cılıq da təsərrufat həyatında mu- |
| + | Hum yer tuturdu. T.x.-nda yuksək key- |
| + | fiyyətli duyu sortları (sədri, akulə, |
| + | yetim bilgicri, ənbərbu və s.) yetiii- |
| + | dirilirdi. Lənkəran, Astara, Qızıl- |
| + | aRac xanlırın əsas ticarət mərkəzlə- |
| + | ri idi. Əkincilik texnikasının pri- |
| + | mitivliyi və sun"i suvarma sisteminin |
| + | demək olar ki, olmaması uzundən T.x.- |
| + | nda k.t. zəif inkitpaf etmiindi. |
| + | Digər xanlıqlarda olduqu kimi |
| + | T.x.-nda da əhali arır vəziyyətdə ya- |
| + | ayırdı. Q.x.-nda 19 adda vergi və |
| + | mӱkəlləfiyyət (malcəhət, vucuhat, ix- |
| + | racat, ələfə, qonalqa, ulaq, bigar və s.) |
| + | mevcud idi. Vergi toplayan mə"murla- |
| + | rın ezbapınalıqı kəndlilərin feo- |
| + | dal torpaqlarından qacmasına səbəb |
| + | olurdu. Qalımq xanları sulaləsinin |
| + | banisi Səfəvi nəslinə mənsub olan |
| + | Ərdəbilli Seyid Abbas idi. İranda |
| + | bat verən qarıpıqlıqlar zamanı Ta- |
| + | lhipa gələn Seyid Abbas yerli feodal- |
| + | larla yaxınlıq etmit, 1736 ildə Na- |
| + | dir pahın hakimiyyətini tanımıiy və |
| + | sonralar oqlu Camalı Kara xan) onun |
| + | xidmətinə gəndərmiidi. Nadir mah |
| + | rəsmi fərmanla Seyid Abbası Talı- |
| + | ub nəsli hakimi e "lan etmiidi. Ha- |
| + | dir ipyah eəlduruldukdən (1747) sonra |
| + | Azərb.-da yaranmıtq mustəqil xanlıq- |
| + | lardan biri də T.x. idi. Seyid Abbas |
| + | əldukdə yerinə Qara xan kecdi. Qara xan |
| + | Talıtpın iqtisadi və siyasi qudrətini |
| + | mehkəmlətmək ucun bir sıra tədbir- |
| + | lər həyata kecirdi: daimi qoptun təi- |
| + | kil etdi. Talıtda torpaq sahələri- |
| + | nin əksəriyYYəti xan nəslindən olma- |
| + | yan yerli feodalların əlində idi. |
| + | Qara xan həmin feodalların iqtisadi |
| + | və siyasi qudrətini qırmaq məqsədilə |
| + | mərkəzi hakimiyyətlə hesablatmayan- |
| + | |
| + | |
| + | ların torpaqlarını musadirə etdi: |
| + | İran təhlukəsindən qorunmaq məqsədi- |
| + | lə paytaxtı Lənkərana kecurdu və |
| + | abadlıq iiyləri apardı. Bu tədbirlər |
| + | iəhərin ticarət və mədəniyyət mərkəzi- |
| + | nə cevrilməsinə ppərait yaratdı. |
| + | Qara xan xarici siyasətdə Rusiyaya |
| + | meyl gestərirdi. Bu, bə”zi İran ha- |
| + | kimlərini, xususilə gilanlı Hidayət |
| + | xanı narahat edirdi. 1768 ildə Hi- |
| + | dayət xan 12 min nəfərlik qopqunla |
| + | Talıpa soxuldu. PQindan qalasına |
| + | cəkilən Qara xan bir muddət muqapi- |
| + | mət gəstərsə də, Hidayət xana təslim |
| + | olmaq məcburiyyətində qaldı. Hidayət |
| + | xan coxlu xərac alaraq Qara xapı |
| + | azad etdi. Qara xan Gilan təcavuzunə |
| + | qariqı yardım almaq məqsədilə qarda- |
| + | plı Kərbəlayı Sultanı kicik silahlı |
| + | dəstə ilə Qubalı Fətəli xanın xid- |
| + | mətinə cəndərdi. Beləliklə T.x. Quba |
| + | xanlıqından asılı vəziyyətə duydu. |
| + | Fətəli xanın vəfatından sonra Qa- |
| + | ra xan mustəqil siyasət yurutməyə baii- |
| + | ladı. Qara xanın vəfatından sonra |
| + | yerinə oqlu Mir Mustafa xan |1786— |
| + | 1814) kecdi. Hərbi cəhətdən nisbətən |
| + | zəif olan T.x. ucun İran ciddi təh- |
| + | lukə tərədirdi. Ata Məhəmməd ipah |
| + | Qacarın hucumu ərəfəsində Mir Mus- |
| + | tafa xan Rusiyaya meyl edən Azərb. |
| + | xanlarına məktub yazaraq İrana qar- |
| + | iı birgə mubarizə, aparmaqa hazır |
| + | olduqunu bildirdi. 1795 ildə Ata |
| + | Məhəmməd pah Qacar Talıpa hucum |
| + | etdi. Mir Mustafa xan duimmənə muqa- |
| + | vimət gestərmək iqtidarında olmadı- |
| + | qı ucun Lənkəran əhalisini Sarı |
| + | a.-na kecurub mudafiə məvqeyi tuldu. |
| + | İran qopunları getdikdən sonra Ta- |
| + | lıpa qayıdan Mir Mustafa xan 1795 |
| + | ilin sentyabrında əz nuçmayəndəsi Za- |
| + | man bəyi PTimali Qafqaza rus gene- |
| + | alı Qudovicin yanına, oktyabrda isə |
| + | Kərbəlayı Əsədulla bəyi Peterburqa |
| + | gəndərdi. 1796 il martın 12-də Kər- |
| + | bəlayı Əsədulla bəy T.x.-nın Rusiya- |
| + | nın himayəsinə qəbul edilməsi haq- |
| + | qında Mir Mustafa xanın rə dii |
| + | İP Yekaterinaya təqdim etdi, 1800 il- |
| + | də T.x. Rusiyanın himayəsinə qəbul |
| + | olundu. Mir Mustafa xanın on "H- |
| + | dən sonra Mir Həsən xan |1814—26) |
| + | hakimiyyətə kecdi. |
| + | |
| + | 1826 ildə car həkumətinin fərma- |
| + | nı ilə T.x. ləev edildi. |
| + | |
| + | Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 1, B., 1961, |
| + | Əsədov F. S,, Talıp xanlırının əmə- |
| + | lə gəlməsi tarixinə dair, Azərb.SSR EA |
| + | Xəbərləri (tarix, fəlsəfə və huquq seri- |
| + | yası), 1966, Xə 22 Abdullaenv Q. B,, |
| + | İz istorin Severo-Vostocnoqo Azerbav- |
| + | djana sn 60—80 rr. XVIII veka, B., 1958: |
| + | yenə onun, Azerbavdjan v XU İT və- |
| + | = vzanmootnopenid eqo s RossieV, B., |
| + | |
| + | |
| + | TALINYİNSKAYA Cahan Rza qızı |
| + | (1909, Lənkəran—1.3.1967, Bakı )— |
| + | Azərb. sovet mutənnisi. Azərb.SSR |
| + | əməkdar artisti (1940). İfacılıq fəa- |
| + | liyyətinə 1927 ildən baiylamıqdır. |
| + | Estrada artistlərinin 1-ci Umumitti- |
| + | faq musabiqəsinin laureatı (1939, |
| + | Moskva) idi. Azərb. (1934—42) və Əz- |
| + | bəkistan (1942—44) Devlət filarmo- |
| + | niyalarının solisti olmuidur. T. |
| + | Tiflis Azərb. Teatrında (1944—46), |
| + | Azərb. Musiqili Komediya Teatrında |
| + | (1947—49) cıxıqi etmitdir: Yelli, |
| + | Sənəm (“Artın mal alanə, 4O olma- |
| + | sın, bu olsunə, U. Hacıbəyov), Nar- |
| + | gilə (“Gezun aydınə, F. Əmirov), La- |
| + | lə (CDurnacj, S. Rustəmov) və s. O, |
| + | Cabbar Qaryaqdı oqlu, S. PPupinski |
| + | |
| + | |
| + | 136 |
| + | |
| + | |
| + | kimi xanəndələrin yaradıcılıqından |
| + | bəhrələnmii, Azərb. xalq musiqisinin |
| + | improvizasiya ən”ənələrini davam et- |
| + | dirmipdir. T. Azərb. xalq mahnıları |
| + | və muqamların (xususilə Qatar, Se- |
| + | gah, Bayatı-1Piraz) mahir ifacısı |
| + | kimi tanınmınidır. SSRİ-nin bir |
| + | cox ipəhərində konsertlər vermitdir. |
| + | TA Tbilli A P — Asəpö6.CCP-HH c.-ipt.-in- |
| + | də, həmcinin İranın :im.-ında yatla- |
| + | yan xalq. Qədim yerli tayfaların nə- |
| + | sillərindəndirlər. Dilləri talınq |
| + | dilidir. Azərb.SSR-dəki T., ədəbi dil |
| + | kimi Azərb. dilindən də istifadə |
| + | edirlər. Dindarları musəlmandır. |
| + | Azərb.SSR-də T. maddi BƏ MƏ"HƏBH mə- |
| + | dəniyyətləri bir-birinə yaxın olan |
| + | azərb.-la demək olar ki, qaynayıb-qa- |
| + | rıtimımqlar. Əsas məpqquliyyətləri |
| + | əkincilikdir (sitrus bitkiləri, baqr- |
| + | cılıq, tərəpəzcilik, meyvəcilik)| mal- |
| + | darlıq da (xususilə daqlarda) inki- |
| + | ma db etmitdir. Sənaye sahəsində də |
| + | calınırlar. Ziyalıları yetiplmiii- |
| + | dir. İranda yatpayan T. (təqr. 90 min, |
| + | 1978) əkincilik, baqcılıq, maldar- |
| + | lıqla mətquldurlar. |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: Narodı Kavkaza, t. 2, M., 1962, |
| + | |
| + | |
| + | TALIMMİKAYILLILAR, Ta” |
| + | lıpmikeyillilər — Səfəvi |
| + | lərin Hakimiyyətə kecməsində xun |
| + | rol oynamıt qızılbaiların tərkibi- |
| + | nə daxil olan irandilli talıiy tay- |
| + | falarından biri. T. adı ilə 17 əsrin |
| + | əvvəllərindən mə"lumdurlar. Yarım- |
| + | gəcəri həyat surən T. 19 əsrin orta- |
| + | larında 600 alacıqdan ibarət idilər. |
| + | Hazırda əsasən, Cənubi Azərb.-da ya- |
| + | payırlar. |
| + | TALINY-MURAN MƏDƏNİYYƏTİ— |
| + | Talıi d-rı və Muqan duzundə yayıl- |
| + | MbiHui Azərb.-ın son Tunc və ilk DƏə- |
| + | mir dəvrlərinə (e. ə. 14—7 əsrlər) |
| + | aid arxeoloji abidələr kompleksi. |
| + | İlk dəfə 1890 ildə fransız arxeo- |
| + | loqu Jak de Morqan indiki Lerik |
| + | əə dar k.-lərində və 1901 ildə |
| + | k və Henri de Morqan qardatları |
| + | Talıpq qəbiristanlarında qazıntı- |
| + | lar zamanı apkar etmiilər. T.-M.m.- |
| + | nin yayıldıqı ərazidə yapayıni məs- |
| + | gənləri, torpaq kurqanları qeydə |
| + | alınmın, təsadufi tapıntılar top- |
| + | lanmıqidır. Daqlıq hissədə Veri, |
| + | Tulu və s. qəbiristanları ucun dol- |
| + | menvarı sərdabalar, altında sərdaba |
| + | və Ya dapp qutu qəbirlər olan kurqan- |
| + | lar, adi əlculu da qutu qəbirlər |
| + | xarakterikdir. Bə”zən qəbirlər krom- |
| + | lexlə əhatələnmiidir. Yoxsul və zən- |
| + | gin avadanlırı olan qəbirlərdə əlu- |
| + | lər kollektiv, qopa və tək-tək (əsasən |
| + | bukulu, oturdulmuil və bə”zən uza- |
| + | dılmıpnq vəziyyətdə) dəfn edilmiil- |
| + | dir. T.-M.m. ucun tunc və dəmirdən |
| + | hazırlanmımn uzun qılınc (rapira- |
| + | varı tiyələri, yəhərvarı bailıqı |
| + | olan qılınclar), Ən Asiya ucun xa- |
| + | rakterik xəncərlər, habelə baltalar, |
| + | ox və nizə ucları səciyyəvidir. Gil |
| + | qablar, əsasən, iquyrəsiz və naxınisız- |
| + | dır: bə”ziləri Naxcıvan mədəniyyəti |
| + | ucun xarakterik caydantipli qablar |
| + | formasındadır. Dairəvi oturacaqlı |
| + | ikiqulplu qədəhlər rit-Mikena mə- |
| + | dəniyyətinə aid gil qablara yaxındır. |
| + | T.-M.m.-nə aid arxeoloji materialla- |
| + | rın bir sıra əlaməti bunların Qaf- |
| + | qaz ərazisindəki baiqa həmdəvr mə- |
| + | dəniyyətlərdən daha cox Ən Asiya ucun |
| + | xarakterik olduqunu geəstəriry Yerli |
| + | tayfaların On Asiya (Suriya, Fələ- |
| + | |
| + | |
| + | TALIİYLAR |
| + | |
| + | |
| + | 4 |
| + | 1 |
| + | ur |
| + | “di |
| + | | |
| + | | |
| + | | |
| + | |
| + | |
| + | “ |
| + | Qə |
| + | il |
| + | il |
| + | 4 |
| + | |
| + | |
| + | 5:1: | |
| + | 5 8:1 I |
| + | ib |
| + | = - |
| + | |
| + | E |
| + | | |
| + | |
| + | |
| + | Bər ön = ..-.... |
| + | a - — Hr m ə 4 |
| + | a rn —— xur... "yə |
| + | "ə. = = —- ——- |
| + | |
| + | |
| + | = |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | n (1 |
| + | ar |
| + | |
| + | |
| + | Talıp-Muqan mədəniyyəti: 1—tunc |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | qılınc (Uzuntəpə): 2—tunc qılınc tiyəsi: |
| + | |
| + | |
| + | Mi |
| + | m 3 |
| + | A” = -— |
| + | |
| + | |
| + | hə |
| + | S |
| + | . Kəsə ə nbr I |
| + | |
| + | |
| + | ———.—.—. |
| + | ən aaa 4 yə s |
| + | ti də |
| + | sda |
| + | YR |
| + | |
| + | |
| + | .. = c |
| + | Hu, |
| + | |
| + | |
| + | ə |
| + | |
| + | |
| + | ə - |
| + | XA AL" |
| + | |
| + | |
| + | ki |
| + | ƏKƏ |
| + | |
| + | |
| + | “ə — — x |
| + | |
| + | |
| + | də. L - = R a |
| + | eli x – |
| + | |
| + | |
| + | (Veri), Z3—aypara pəkilli relyef bəzəyi olan tunc xəncər (Veri), 4—qəvsvarı |
| + | |
| + | |
| + | bapqllıqlı tunc xəncər (Coni), 5—tunc |
| + | (Uzuntəpəzu, 7—tunc ox ucu (Bepu), |
| + | dəstəkli dəmir qılınc (Uzuntəpə): |
| + | ucu (Uzuntəpəy: 12—qızıl ləv |
| + | |
| + | |
| + | (Tulu): |
| + | |
| + | |
| + | stin və s.) və Aralıq dənizi r-nları |
| + | ilə genipq iqtisadi-mədəni əlaqələri- |
| + | ni əks etdirir. Darlıq yerlərdə əhali |
| + | maldarlıqla, dӱzənlikdə isə əkinci- |
| + | liklə məpqul idi. Metal istehsalı |
| + | və e”malının yuksək inkitafı nəzərə |
| + | carpır. Metal mə”mulatına gərə, təd- |
| + | qiqatcılar Talıp r-nunu Qafqazdakı |
| + | 5 muhum metallurgiya r-nlarından |
| + | biri hesab edirlər. Sənətkarlıq, xu- |
| + | susilə dulusculuq, toxuculuq və s, |
| + | xeyli inkitiaf etmiiydi. |
| + | |
| + | |
| + | Ədə Mahmudov F. R., Talıp mə |
| + | M uranın qədim mədəniyyətinə aid arxeo- |
| + | loji materiallar, Azərb.SSR EA Xə- |
| + | bərləri (tarix, fəlsəfə və hutuq seri- |
| + | yasıy, 1970, 22: Djafar-zade |
| + | İ. M., Əlementı arxeoloqiceskoV kulh- |
| + | turı drevne Muqani, İzv, AN Azerb. |
| + | SSR, 1946, v. 4, 9. |
| + | |
| + | |
| + | TALIİYXANOVLAR — Talıtq xanlı- |
| + | qının irsi sahibkarları: inqilabdan |
| + | əvvəl Azərb.-da (Bakı qub.-nın Lən- |
| + | kəran qəzasında) iri mulkədar nə- |
| + | sillərindən biri. Təqr. 70 min desya- |
| + | tinlik latifundiyası, həmcinin ba- |
| + | lıq vətəgələri, mepələri var idi. T. |
| + | torpaqlarının bir hissəsini H. Z. |
| + | Taqıyevə, 1916 ildə isə rus sənayecisi |
| + | A. İ. Putilova satmımdılar. Q.-ın |
| + | torpaqlarında dəfələrlə kəndli cı- |
| + | xıları bali vermindir. Azərb. İn- |
| + | qilab Komitəsinin 1920 il 5 mayta- |
| + | |
| + | |
| + | A—dəmir qılınc |
| + | |
| + | 10—dəmir nizə ucu (Tulu): |
| + | |
| + | həcikdən asma (Veri): |
| + | |
| + | 14—sərnic tipli gil qab (Coni), 15—gil bardaq (Uzuntəpə): |
| + | rəngli gil xeyrə (Veri). |
| + | |
| + | |
| + | balta (Əsxənəkəran), 6—tunn ox ucu |
| + | tiyəsi (Coni), 9—tunc |
| + | 11—tunc nizə |
| + | 13— bockavarı gil muncuq |
| + | 16—qara |
| + | |
| + | |
| + | rixli dekretinə əsasən bu torpaqlar |
| + | və Mər musadirə edilmitdir. |
| + | TALYON (Tarhop) Mariya (23.4. |
| + | 1804, Stokholm—22.4. 1884, Marsel)— |
| + | italyan balet ar- : |
| + | tisti. Romantizm — əə |
| + | dəvru balet teatrı- |
| + | nın gərkəmli nu- |
| + | mayəndələrindən : |
| + | biri. 1822 ildən |
| + | Vyanada, 1827—35 = |
| + | illərdə Parisdə |
| + | cıxın etmiiidir. |
| + | Silfida (F“Silfn- |
| + | daə, J. PTneytshof- |
| + | fer) partiyası ona |
| + | YMYMAYH)a məhpər 457 |
| + | qazandırmıtidır. // “* |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | T. rəqsi yeni ifadə vasitələri ilə |
| + | zənginləivdirmindir. Onun yaradı- |
| + | |
| + | |
| + | cılıqı balet sənətidin inkipafına |
| + | muhum tə”sir gestərmitdir. J. Perro |
| + | T.-nin ifası ucun S. Puninin musi- |
| + | qisi əsasında 4Pa-de-katrə (1845) və |
| + | cParisin munsifliyiə (1846) baletlə- |
| + | rini yaratmındır., |
| + | |
| + | TAnK (ant. Talk, ər. |
| + | ral. Kimyəvi tərkibi Mg |5:4O.,1: |
| + | :(ON),. Mg Fe, Ni, Al nə ə ə |
| + | oluna bilir. Muxtəlif nəvləri var: |
| + | minnesotant, villemseit, steatit. Mo |
| + | NOKLİNİK sinqoniyada kristallapır. |
| + | Vərəqvarı və ya narın dənəli sıx aq |
| + | |
| + | |
| + | Yi) — mine- |
| + | |
| + | |
| + | TALLİN DƏNİZ PORTU |
| + | |
| + | |
| + | 137 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | reqatlar, nadir hallarda levhəvarı |
| + | kristallar əmələ gətirir. Rəngi mux- |
| + | təlif calarlı ar və yapıl olur. ə |
| + | dəf parıltılıdır. Sərtliyi 1, sıx- |
| + | lıqı 2776—2824 kqym?, Sənaye yataq- |
| + | ları SSRİ (Orta Uralda, PTərqi Sa- |
| + | yanda və s.), Kanada, ABİY, Fransa |
| + | və s. elkələrdə mə”lumdur. Azərb, |
| + | SSR-də, əsasən, serpentinlərin yayıl- |
| + | DIRI sahələrdə rast gəlir. Rezin, ka- |
| + | qız, lak-boya və s. sənaye sahələrində, |
| + | tibdə, texnikada, əsasən, keramikada |
| + | istifadə olunur. |
| + | |
| + | TALKA (TayKay)—Cilidə pqəhər. Tal- |
| + | ka əyalətinin inz. m. D.y. qovtpaqı. |
| + | Aeroport. Əh. 129 min (1978). Kibrit |
| + | f-ki, ayaqqabı, kaqız, qənnadı, spirt- |
| + | araq, unucYutmə, metallurgiya muəssi- |
| + | sələri = 1692 ildə salınmındır. |
| + | TALKAUANO (Taysahiapo) — Cilidə, |
| + | Konsepsion əyalətində ipəhər. Sakit |
| + | okean sahilində port. Aeroport. ƏH. |
| + | 204 min (1978). Mapınqayırma, neft- |
| + | kimya və yeyinti sənayesi muəssisələ- |
| + | ri var. Balıqcılıq mərkəzidir. Ya- |
| + | xınlıqında (Uacipato) iri qara me- |
| + | tallurgiya kombinatı yerləplir. |
| + | TALGE— Xəzər dənizindəki adalar- |
| + | dan birinin qədim adı. Roma muəl- |
| + | lifi Pomponi Melanın (1 əsr) cYe- |
| + | rin təsviriə əsərində adı cəkilir. |
| + | |
| + | |
| + | Onun yazdıqına gerə T. adası cox | |
| + | məhsuldar olmusidur. Tədqiqatcılar | |
| + | |
| + | |
| + | T.-ni Cələkən a., Manqınlaq yaxın- |
| + | lıqındakı adalardan biri, Piral- |
| + | lahı (Artyom), hətta Abtleronla ey- |
| + | nilətdirirlər. T.-nin Qafqaz Alba- |
| + | niyasının mӱqəddəs əyalətlərindən |
| + | biri olması ehtimal edilir. Hələ- |
| + | lik dəqiq lokalizə olunmamıidır. |
| + | Əd. AmpolıskinN 8. H., K coo6- |
| + | meni anticnoqo avtora ob ostrove TAL- |
| + | qe, DAN Azerb.SSR, 1958, Me 2: Aliev |
| + | K., Kavkazskan Albanil, B., 1974. |
| + | TALLİN (kecmil R evel)—Est, |
| + | SSR-in paytaxtı. Muhum sənaye, elm |
| + | və mədəniyyət mərkəzi, Nəql. qoviyarı. |
| + | Dəniz portu. Aeroport. Fin kərfə- |
| + | zinin c. sahilindədir. Dəniz iqli- |
| + | minə malikdir. “Orta temp-r fevral- |
| + | da —6?S, iyulda 16,62S. İllik Yarın- |
| + | tı 599 mm. Sah. 145,8 km?, Əh. 458 min |
| + | (1984). 4 inzibati r-na bəlunur. |
| + | T.-in adı yazılı mənbələrdə ilk |
| + | dəfə 1154 ildə cəkilir. Rus salnamə- |
| + | lərində Kolıvan (eston xalq eposunun |
| + | qəhrəmanı Kalevin məhəpy), Skandi- |
| + | naviya xronikalarında Lindanise ad- |
| + | lanırdı. 1219 ildə danimarkalılar |
| + | mpəhəri tutmuli və o vaxtdan Reval |
| + | (Revel) adlanmınzdır) lakin estonlar |
| + | iəhərə T. (Taapq |)ppa— Danimarka |
| + | pəhəri) deyirdilər. 13—16 əsrlərdə |
| + | Danimarkanın, Livopiya və Qevton |
| + | ordenlərinin, 1561 ildən İsvecin ha- |
| + | kimiyyəti altında idi. 1710 ildə Ru- |
| + | siyaya birlətdirilmindir. 1870 ildə |
| + | Tallin—Peterburq d.). acıldı, T. iri |
| + | sənaye mərkəzinə cevrildi. 20 əsrin |
| + | əvvəlində marksist dərnəkləri, - 1904 |
| + | ildə RSDFP komitəsi Yarandı. |
| + | proletariatı Rusiyada 1905—07 illər |
| + | inqilabında fəal iitirak etmitadir. |
| + | 1917 il oktyabrın 26-da (noyabrın. |
| + | də) T.-də Sovet hakimiyyəti quruldu. |
| + | Lakin 1918 il fevralın 25-də alman |
| + | qopunları ipəhəri ipqal etdi. 1918— |
| + | 40 illərdə T. burxua Estoniyasının |
| + | paytaxtı idi. 1940 ilin avqustundan |
| + | Est.SSR-in paytaxtıdır. Beyuk Vətən |
| + | mӱharibəsi zamanı alman faizistləri |
| + | .i iptal etmip, 1944 il sentyabrın |
| + | 2-də sovet qopunları ipəhəri duiq |
| + | |
| + | |
| + | —.—.. r “ ə N N mə. -- |
| + | I . u ilən | R. mu |
| + | |
| + | |
| + | 2. R. mar ır rvı.. |
| + | |
| + | |
| + | Tallin. 1. İnzibati mərkəz. 2. Oleviste qotik kilsəsi (15—16 əsrlər), | qala |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | burcləri və kəhnə binalar. Z. Qala divarları. 4. Aerovaezal binası. 1980. |
| + | |
| + | |
| + | məndən təmizləmipdir. T. Lenin or- |
| + | deni (1970), 1 dərəcəli Vətən muha- |
| + | ribəsi ordeni (1984) ilə təltif olun- |
| + | mulpdur. |
| + | |
| + | T. mapınqayırma (maptınqayırma, |
| + | ekskavator və gəmi tə”miri z-dları), |
| + | kimya (kimya kombinatı, kimya-əcza- |
| + | cılıq z-du), meə, arac e”malı və sel- |
| + | luloz-karız (faner-mebel, selluloz- |
| + | kaqız kombinatları, eksperimental |
| + | mebel f-ki), yungul (pambıq parca |
| + | kombinatı, trikotaj və tikip istehsa- |
| + | |
| + | |
| + | lat birlikləri), tikinti materialla: . |
| + | |
| + | |
| + | rı, yeyinti (qənnadı f-ki, balıq, sud |
| + | məhsulları, ət-konserv və un kombinat- |
| + | ları) və s. sənaye sahələri var. SSRİ-. |
| + | də ən iri dəniz ticarəti portların- |
| + | dan biridir. Turizm mərkəzidir. |
| + | 1Pəhərin plan quruluqipunda əsas |
| + | yer tutan Kehnə iəhər 2 mustəqil His- |
| + | sədən ibarətdir: Yuxarı ipəhər və As:pa- |
| + | qı iəhər. Yuxarı iəhərdə qəsr (13— |
| + | 16 əsrlər), gecmiiy qubernator sarayı |
| + | (indiki Est.SSR Nazirlər Sovetinin |
| + | binası, 1767—73), Est.SSR Ali So- |
| + | vetinin binası (1920—22), Dom kil- |
| + | səsi (13—18 əsrlər), gkecmit rus qu- |
| + | berniya məhkəmə binaları ansamblı |
| + | (1784—92) yerləplir. Azparı iməhəpnə |
| + | Raekoya (ratutpalı) meydanı ansamb- |
| + | |
| + | |
| + | lı (15—17 əsrlər), Niquliste (13—18 |
| + | "pal Puxavaymu ( Muqəddəs ruh: |
| + | 14—17 əsrlər), Oleviste (15—16 əsr- |
| + | |
| + | |
| + | lər) qotik kilsələri, qotika uslubun- |
| + | da Beyuk gildiya ə və Qara bai- |
| + | lar birliyi (15—16 əsrlər) binaları, |
| + | 15—16 əsrlərə aid yatpayılnd evləri |
| + | qalmıqidır. 19 əsrin 2-ci yarısın- |
| + | dan T.-in iəhərkənarı r-nları meyda- |
| + | na gəlmiitdir (1—2 mərtəbəli evlər, |
| + | eklektik ruhda və cmodernə uslubunda |
| + | binalar). 30-cu illərdə T. me”marlı- |
| + | qında funksionalizm əlamətləri ya- |
| + | ranmıtidı (Rəssam evi, 1934). Beyuk |
| + | Vətən muharibəsi illərində (1941—45) |
| + | T. binalarının coxu daqrıdılmıntdı. |
| + | Muharibədən sonra iyəhər bərpa edil- |
| + | |
| + | |
| + | di, yeni -Yapayıtt r-nları salındı: |
| + | cViruz (1972) və “Olimpiya (1980) |
| + | mehmanxanaları tikildi. 1966 ildə |
| + | Kehnə ipəhər dəvlət muhafizə zonası |
| + | e”lan edilmiidir. T.-də V. İ. Lenin |
| + | (1950), Mm. İ. Kalinin (1950), Y. A. |
| + | Nikonov (1960) və 6.-na abidə qoyul- |
| + | mui, 41924-cu il dekabrın 1-də eston |
| + | proletarlatının silahlı usyanı :p9- |
| + | rəfinə abidəə (1975), “Sovet hakimiy- |
| + | Yəti uqrunda mubarizlərəə xatirə an- |
| + | samblı (1-ci nəvbəsi, 1975) yaradıl- |
| + | mıpidır. Me”marlıq irsinin qorunu |
| + | saxlanmasındakı nailiyyətlərə gərə |
| + | T.-ə Avropanın qızıl medalı veril- |
| + | mipdir (1980). |
| + | |
| + | T.-də 4 ali məktəb, Est.SSR EA, |
| + | Devlət kitabxanası, 13 muzey, 5 teatr, |
| + | filarmoniya, kinostudiya və s. fəa- |
| + | LİYYƏT gestərir. Fİxtulextə (4Axlpam |
| + | qəzetiə, 1944, eston dilində) Bə €Be- |
| + | cerni Tallinə (1972) ipəhər qəzetlə- |
| + | ri cıxır. |
| + | |
| + | T.-də 5230 carpayılıq 23 xəstəxana: |
| + | mӱəssisəsi (1940 ildə 2,2 min carpayı- |
| + | lıq 13 xəstəxana muəssisəsi), 2515 hə- |
| + | kim (1940 ildə 282, 5587 orta tibb |
| + | ipicisi (1940 ildə 0,6 min) var (1978). |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: Tallin. Əniiklopediceskin spra- |
| + | vocnik, Tallin, 1980: Tallin. Spravoc- |
| + | nik, 2 izd., Tallin, 1982, |
| + | |
| + | |
| + | TALLİN DƏNİZ PORTU—Tallin |
| + | kərfəzinin cənub sahilində ticarət |
| + | portu. Estoniya dəniz gəmiciliyi ida- |
| + | rəsinin baza portudur. 1219 ildə ya- |
| + | radılmındır. Beyuk Vətən muhari- |
| + | bəsi illərində butun Hidrotexniki |
| + | qurquları və binaları daqıdılmıpit- |
| + | ı, mӱharibədən sonra bərpa olun- |
| + | mupi, Yeni kərpulər, anbarlar tikil- |
| + | mi, qaldırıcı-nəql. texnikası iplə |
| + | salınmımdır. Portda gəmilərə KƏ- |
| + | mur, pambıq, kaqız, sement, qənd, kim- |
| + | yəvi məhsullar və s. yӱklənir və on- |
| + | lardan ippaldılır. Q.d.p.-na hər il |
| + | İKİ minədək sovet və xarici gəmi gə- |
| + | |
| + | |
| + | 138 |
| + | |
| + | |
| + | TALLİUM |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | lir. Port dəniz xətləri vasitəsilə |
| + | PPimali Avropa, Afrika və Aralıq |
| + | dənizi portları ilə əlaqə saxlayır. |
| + | Helsinki portu ilə mӱntəzəm sərni- |
| + | ipin XƏTTH, CƏDHHUMHH vaqzalı var. |
| + | 4Pərəf nipanıq ordeni ilə təltif |
| + | |
| + | |
| + | AY, |
| + | |
| + | TALLİUM (nar. Thallium), Tl—knm- |
| + | yəvi element. Elementlərin dəvri |
| + | sisteminin 1P qrupundadır, at. n. |
| + | 81, at. k. 204,37-dir: təzə kəsiyi par- |
| + | laq boz rəngdə gərunən, kumupqu-ar, |
| + | yumiaq metaldır: 303,62S-də əriyir, |
| + | 1457*S-də qaynayır, sıxlıqı 11,85 |
| + | q|sm”-dir. Nadir tapılan səpələn- |
| + | mip elementlərdəndir. Yer qabırqın. |
| + | Da orta miqdarı 4,5-10—5 06 -AMp. Tə- |
| + | bii element iki sabit izotopdan— |
| + | *ə3Q| (29,596 ) və 299T| (70,594 ) ibarət- |
| + | dir. Erikilaktin izotopu var (29”Q1|— |
| + | 0411), un"i yolla alınmıpi 11 izoto- |
| + | pundan ən MYİYMY 204T|-dur. T.-u in- |
| + | gilis alimi U. Kruks kəpf etmiii- |
| + | dir (1861). T. oksigen və halogenlər- |
| + | lə otaq temp-runda, kukurd və fos- |
| + | forla isə qızdırıldıqda reaksiyaya |
| + | girir. Nitrat turiqusunda yaxıı, |
| + | sulfat turiusunda pis, xlorid tur- |
| + | ptusunda cətin həll olur, bar, |
| + | oksalat və asetat turpqularında həll |
| + | olmur. Qələvi məhlulları və hidro- |
| + | genlə rajid ya girmir. Oksigenlə |
| + | əsas birləmmələri tallium 1-oksid |
| + | Tİ,O və tallium Z-oksiddir T1,O- |
| + | -T1,O və birvalentli T.-un nitrat, sul- |
| + | fat və karbonat duzları suda yaxıı, |
| + | xromat, bixromat və halogenid duzla- |
| + | rı (tallium 1-fluorid mustəsna ol- |
| + | maqla), eləcə də T1, Oz pis həll olur. |
| + | Sənayedə texniki T. əlvan metalların |
| + | və dəmirin sulfidli filizləri əri- |
| + | diləndə yapapı məhsul kimi alınır. |
| + | Texnikada əsasən birlətimə ipəklində |
| + | iplədilir. T1.Oz bə”zi optik pqupə |
| + | nəvlərinin tərkibinə daxildir. Bitki |
| + | və heyvanların toxumalarında T. (hey- |
| + | |
| + | |
| + | vanlarda orta hesabla 4. 107994 ) olur. |
| + | İnsan, qida və sud ilə gӱndə təqr. |
| + | 1,6 əxz, hava ilə (O,5 mk? T. alır. |
| + | Sənayedə T. və onun birləpmələri |
| + | ilə duzgun davranmadıqda zəhərlənmə |
| + | bapq verə bilir. |
| + | |
| + | Əd.: Qarayev Z., Qeyri-ӱzvi kimya, |
| + | B., 1983, Zelikman . N., Meer- |
| + | son Q. A., Metallurqin redkix metal- |
| + | lov, M., 1973: Saviipgin EB. Mm. |
| + | Burxanov T. S., Redkie metallı i |
| + | splavı, M., 1980. |
| + | |
| + | |
| + | TALLӦM (yun. (ha|105—cavan budaq, |
| + | cucərti, zoq)—tallomlu bitkilərə (bax |
| + | İbtidai bitkilər) xas olan, gevdə |
| + | və yarpaqları olmayan ibtidai bitki- |
| + | lər (yosunlar, gəbələklər, MiİKkKSomi- |
| + | setlər, pibyələr). |
| + | |
| + | TALLOMLU BHTKMnRƏP—d6ax Hö- |
| + | tidai bitkilər. |
| + | |
| + | TAnMA (Talma) Fransua Jozef (15. |
| + | 1.1763, Paris—19.10.1826, Paris)— |
| + | fransız aktyoru. Səhnə fəaliyyəti- |
| + | nə 1787 ildən 4 Komedi Fransezə te- |
| + | atrında baplamhıiidır. Bəeyuk Fran- |
| + | sa inqilabının ilk gӱnlərindən teatr |
| + | vasitəsilə inqilabi ideyaları təbliq |
| + | etməyə sə"y gestərmit, “Respublika |
| + | teatrıhnın rəhbəri olmutdur: 1799 |
| + | ildən yenidən *“Komedi Fransezədə cı- |
| + | xıni etmitdir. T. yaradıcılıqında |
| + | TPekspir faciələrinin qəhrəmanları |
| + | (Otello, Makbet, Hamlet) əsas Yer tut- |
| + | mutdur. Faciə aktyoru olan T. klas- |
| + | sisizmə xas mӱcərrəd umumilətdirmə- |
| + | lərdən uzaqlapyaraq obrazların tarixi |
| + | |
| + | |
| + | verən qayıtma, Q.d.q. |
| + | |
| + | |
| + | F. J. Talq- |
| + | |
| + | ma Hamlet |
| + | |
| + | (a Hamletəı, B. |
| + | |
| + | PPekspir) ro- |
| + | ny nna, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | və etnoqrafik konkretliyinə calıpl- |
| + | mı, səhnə kostyumu və qrim sahəsin- |
| + | də islahatlar aparmıtdır. |
| + | TALMӰD (qədim yəhudi dilində hər- |
| + | fi mə”nası—eyrənmə)—iudaizmin ep- |
| + | kamcı, dini-etik və huquqi muddəala- |
| + | rının kulliyyatı. E.ə. 4—eramızın 5 |
| + | əsrində yaranmıldır. T.-da insanın |
| + | allahdan asılılırı, sosial qanun- |
| + | qaydanın dəyitməzliyi, səbirlilik, |
| + | batqa dindən olanlara nifrət təlqin |
| + | edilir. İstismarcılar tarix boyu T.- |
| + | dan yəhudi zəhmətketlərinin sinfi |
| + | iquurunu kutləpdirmək və onların |
| + | sosial fəallıqını boqmaq məqsədilə |
| + | istifadə etmiiilər. |
| + | TALNOYE—USSR Cerkassı vil.-ndə |
| + | iəhər. Qalnoye r-nunun mərkəzi. D.Y. |
| + | st. Sud-konserv, cərək məhsulları |
| + | kombinatları, metal məmulatı, ti- |
| + | kinti materialları, cınqıl, iyəkər |
| + | və s. z-dlar, yeyinti sənayesi muəssisə- |
| + | ləriqs iniaat texnikumu var. |
| + | TALSA (Tulsa)— ABLI-na məhəp, Ok- |
| + | Arkanzas cayı sa- |
| + | hilindədir. Avtomobil yolları qov- |
| + | parı, ƏH. 356 min (1980). Neft-qaz |
| + | istehsalı r-nunun mçhum sənaye və |
| + | maliyyə mərkəzlərindəndir. Neft |
| + | və qaz e/ymal olunur. Radiselektron, |
| + | mapınqayırma, aviasiya sənayesi, kim- |
| + | ya, toxuculuq muçəssisələri, un-t var. |
| + | Neft və qaz kəmərləri qovpaqıdır. |
| + | TAM ARTIM—coxdəyitənli funk- |
| + | siyanın arqumentlərin Aa. luq Ax |
| + | |
| + | |
| + | artımlarına (sıfırdan fərqli) uyqun |
| + | artımı. |
| + | TAM DAXİLİ QAYITMA—əipıq |
| + | optik sıx mӱhitdən optik seyrək mu- |
| + | Hitə kecdikdə dulimə bucarının mu- |
| + | əyyən qiymətində sərhəd səthindən ba |
| + | Sarı verdiyi duӱ1i- |
| + | mə bucarının ən kicik qiyməti T.d. |
| + | q.-nın limit bucaqı adlanır və sın- |
| + | ma qanunundan (51P ilsin r — n,/nı), TƏ - |
| + | yin olunur. t=902 olduqda 1=2, və |
| + | |
| + | |
| + | sin 2, =tə/na olur. T.d.q. iqərtinə gərə |
| + | |
| + | |
| + | popu, olmalıdır (n,—birinci, p2— |
| + | ikinci mӱhitin sındırma əmsalları, |
| + | i nə q isə muvafiq olaraq, AYHMƏ və |
| + | sınma bucaqlarıdır). T.d.q. zamanı |
| + | dutqən itpıq İKİNCİ (optik seyrək) mu- |
| + | Hitə gecmədən tamamilə birinci (op- |
| + | tik sıx) muhitə qayıdır. Qayıtma iki |
| + | muhit sərhədində ideal mustəvi səth- |
| + | bali vermədiyindən ipqıq dalra uz. |
| + | |
| + | |
| + | lahoma pitatında, |
| + | |
| + | |
| + | dən | |
| + | tərtibində məsafə qədər ikidci mu- |
| + | Hitə daxil olaraq Yenidən birinci |
| + | |
| + | |
| + | qayıdır. |
| + | |
| + | |
| + | muhitə |
| + | DƏYƏRLİ Sİ KKƏ—bax Pul, |
| + | |
| + | |
| + | TAM |
| + | |
| + | |
| + | Sikgkə. R |
| + | TAM DİFER ENSİAL—coxdəyitənli |
| + | |
| + | |
| + | Q(x, i, 2, funksiyasının |
| + | |
| + | |
| + | = Əbd dua 2Qdəa |
| + | df — 2– Ax -- 5 - du 4 Z:Aq---ə |
| + | |
| + | |
| + | iəkildə ifadəsi (bu ifadə /-in |
| + | Af (x k Az, x. Aziz £ Az,...)— |
| + | — f (x, v, z, ...) akı |
| + | tam artımından |
| + | y (Ax )71 (Lu) (Aq)2-E.n |
| + | ifadəsinə nəzərən sonsuz m.” rə- |
| + | |
| + | |
| + | əHHp), 6 1A—— Xi xq |
| + | dər fərqlənir), burad x ör": |
| + | |
| + | |
| + | funksiyanın xususi tərəmələri, 4/— |
| + | tam diferensialı, Ax, Di, D2... isə |
| + | X, i, 2,,. sərbəst dəyitənlərinin ar- |
| + | tımlarıdır. T.d. həm də / funksiya |
| + | sının tam artımının xətti Hissəsi- |
| + | dir (bax Diferensial Hesabı). |
| + | TAM ƏYRİLİK, Qauss əyri- |
| + | liyi—səthin əz nəqtəsinin muəy- |
| + | yən ətrafında əyilmə əlculərindən |
| + | biri. Bai əyriliklərin hasilinə bə- |
| + | rabərdir (bax Əyrilik). Mӱustəvi |
| + | cun T.ə. sıfırdır (sfera ucun sa- |
| + | bitdir və radiusun tərs qiymətinə bə- |
| + | |
| + | |
| + | abərdir). . |
| + | TAM MA A DƏ YƏRİ—bax Məhsu |
| + | |
| + | |
| + | lun maya dəyəri, |
| + | TAM RASİONAL FӰNKSİYA—bax |
| + | MƏ— və x1, ... x, dəyi- |
| + | |
| + | |
| + | Rasional finksiya. |
| + | TAM TƏR |
| + | |
| + | pənlərindən asılı //=E (1, xı...) xn) |
| + | funksiyasının (-yə gərə terəməsi, |
| + | |
| + | |
| + | qazar |
| + | |
| + | |
| + | dusturu ilə hesablanır. |
| + | |
| + | TAM FƏZA—Kopinin yıqılca əla - |
| + | məti (bax Limit) ədənilən metrix |
| + | fəza, Kafi qədər beyuk / və t ucun x, |
| + | |
| + | |
| + | BƏ x,, neqtələri arasındakı məsafə |
| + | olduqca kicikdirsə, Xi...) Xa" NƏQTƏ- |
| + | |
| + | |
| + | lər ardıcıllıqı fəzada, duz xəti |
| + | və mustəvi ӱzərində fundamental ar- |
| + | dıcıllıq adlanır. Nəqtədər ardı- |
| + | cıllıqRının limitinin varlırı- |
| + | ucun onun fundamental ardıcıllıq |
| + | olması zəruri və kafidir (Kopi əla- |
| + | məti). Evklid fəzası, xətti fəza |
| + | Qa, Iy parcasında gəsilməz funksi- |
| + | |
| + | |
| + | yalar fəzası və Hilbert fəzası T. f.- |
| + | |
| + | |
| + | dır. |
| + | TAM FӰNKSİYA—butun kompleks |
| + | mӱstəvidə analatik funksiya. Məs., |
| + | |
| + | |
| + | n . |
| + | də bazı az söxhəmnnc, sin z, |
| + | |
| + | |
| + | cos z Bə e”, Concya yaarnaınmıım peqtə |
| + | məxsusi nəqtədir. / (x) funksiyası- |
| + | nın T.f. olması ucun zəruri və |
| + | kafi itqərt ən azı bir nəqtə (2,) ucun |
| + | |
| + | lim |
| + | |
| + | N so |
| + | alar. |
| + | TAMAY Mendes (Tapauo Mepde2) |
| + | Arnaldo (d. 29.1.1942, Quantanamo it.) |
| + | — Kuba Respublikasının təyyarəci- |
| + | kosmonavtı. Podpolkovnik. Kuba Res- |
| + | publikasının qəhrəmanı (1980). Sovet |
| + | İttifaqı Qənrəmanı (1980). 1967 il- |
| + | dən Kuba uzvudur. 1978 ildən |
| + | Y. A. Qaqarin ad. kosmonavtlar hazır- |
| + | layan mərkəzdə c-İnterkosmos- Pro- |
| + | qramı uzrə ucuiza hazırlaiqmın, pi- |
| + | lotlu c“Soluzə gəmisinin və “Sallut” |
| + | orbital st.-nın proqramına uyqun Tə - |
| + | lim kursu kecmitdir. 1980 il sen- |
| + | tyabrın 18-də *Soyuz-Z38ə kosmik gəmisi |
| + | |
| + | |
| + | yuu —kjkigj-jm"- |
| + | (| ə (21/1p1=0 |
| + | |
| + | |
| + | ilə Y. V. Romanen- | |
| + | ko ilə birlikdə) |
| + | tədqiqatcı kosmo- |
| + | navt kimi ucu:tda |
| + | olmu . Beynəl- |
| + | xalq hey ət c“Salyut- |
| + | bə — c“Soyuz-376 — |
| + | — c“Soyuz-Z8z orbi- |
| + | tal kompleksində |
| + | (hey”əti L. İ. Lo- |
| + | pov və V. V. Rlumin) |
| + | birgə tədqiqat və |
| + | eksperimentlər pro- |
| + | qramını yerinə ye- " |
| + | tirdikdən Sonra senty |
| + | ə |
| + | TAMALE (Tapaye)—Qanada uməhəp. |
| + | |Pimal vil.-nin inz.m. Əh, 120 min |
| + | (1970). Avtomobil yolu T.-ni Atlantik |
| + | okeanı sahilləri ilə əlaqələndirir. |
| + | K.t. r-nunun ticarət mərkəzidir. Toxu- |
| + | culuq, Yeyinti, mapınqayırma sənayesi |
| + | |
| + | |
| + | var. |
| + | TAMAMLA MA EMALI, mapın- |
| + | qayırm a D a—maqpın detallarının |
| + | mexaniki emalının sonuncu HHHUI |
| + | əməliyyatları. T.e. nəticəsində detal- |
| + | ların forma və əlculərində yuksək |
| + | dəqiqlik əldə edilir, səthinin keyfiy- |
| + | yəti yaxpılatdırılır. Nazik yonma, |
| + | icyonma, frezləmə, pevinqləmə, təmiz |
| + | pardaqlama, yetirmə, surtmə, cilalama, |
| + | honinqləmə və superfinitləmə T.e.-na |
| + | aid edilir. Yonqar cıxarmadan səthin |
| + | emalı əməliyyatları (cəkmə, vərdənə- |
| + | ləmə, kalibrləmə, qırma axını ilə |
| + | e”mal və s.) da T.e.-na daxildir. . |
| + | TAMAMLIQ—–cumlənin ikinci dərə- |
| + | cəli ӱzvlərindən biri: ip və hərəkə- |
| + | tin obyektini bildirir, xəbəri, eləcə |
| + | də batqa cumlə ӱzvlərini izah edir. |
| + | Mə”naca iki nəvu (vasitəli T., vasi- |
| + | təsiz T.) var. Vasitəli T., əsasən, fe”- |
| + | li xəbərə aid olub, yənluk, yerlik və |
| + | lmıxıtlıq hallarında iiylənən səzlər- |
| + | lə (əsasən, isimlərlə) ifadə edilir. |
| + | Vasitəsiz T. isə tə”sirli yə ifa- |
| + | də edilən xəbərə aid olub, uzərində |
| + | ip və hərəkətin icra olunduqu obyek- |
| + | ti bildirir. |
| + | |
| + | Əd.: Muasir Azərbaycan dili, 3 cild- |
| + | də, c.- 4, B., 81. |
| + | TAMAN YARIMADASI, Taman |
| + | (adıge dilində temen—bataqlıq səzun- |
| + | dən)—Ən Qafqazın q.-ində, RSFOR- |
| + | in Krasnodar əlkəsində y-a. Beyuk Qaf- |
| + | qazın q.“1i1m.-q. davamında yerləpiir. |
| + | Qara və Azov dənizləri, Kerc boqazı |
| + | ilə əhatələnir. Sah. 2000 km?, Sahil- |
| + | ləri alcaqdır. Kerfəzlərlə gəsil- |
| + | mipdir. Səthi duzənlikdir. Palcıq |
| + | vulkanları, acı-tpor gəllər var. Ta- |
| + | xıl, uzum, meyvə becərilir. |
| + | |
| + | T.y.-nda nadir abidə—e.ə. 3—2 |
| + | əsrlərə aid qədim ibadətgah aiykar |
| + | olunmutidur (1977), | |
| + | TAMAN ORDUSUNUN YURMUİYU |
| + | (1918)—Taman y-a-ndakı sovet qopun- |
| + | larının Sovet Ordusunun əsas quvvə- |
| + | ləri ilə birlətmək ucun Pyimali |
| + | Qafqazın dutmən tərəfindən tutul- |
| + | mupi r-nlarından qəhrəmancasına ke- |
| + | cib getməsi. Sovet qopunlarının əsas |
| + | quvvələrinin Armavirə cəgilməsi nə- |
| + | ticəsində Verxneabakanskaya və Ton- |
| + | nelnaya r-nunda mӱhasirə vəziyyətinə |
| + | dulimuti Taman ordusu (komandanı İ. |
| + | İ. Matveyev, en dəstənin rəisi Y. İ. |
| + | Kovtyux) cox cətin iəraitdə Gurcu- |
| + | stan menievik həkumətinin qopunla- |
| + | rını və aqqvardiyacıları darmadarın |
| + | edərək 500 km-lik yolu qət etdi, Mu- |
| + | hasirədən cıxdı və Armavir r-nunda |
| + | |
| + | |
| + | abrın 26-da Yerə |
| + | |
| + | |
| + | 4 Z.1878, Yekaterinodar, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TAMBOV VİLAYƏTİ |
| + | |
| + | |
| + | 1Pimali Qafqazdakı sovet qopunları- |
| + | nın əsas qrupu ilə birləidi. T.o.Y. |
| + | . Serafimovicin “Dəmir axın |
| + | romanında (1924) təsvir olunmuzdur. |
| + | Ədə Qorlon V. P., Qeronceskin |
| + | poxod, 2 izd., M., 1967. |
| + | TAMANYAN Aleksandr İvanovic (16. |
| + | indiki Kras- |
| + | nodar— 20.2.1936, Yerevan)—erməni so- |
| + | vet me”marı. Ermənistan xalq me”ma- |
| + | rı (1924). SSRİ Devlət mukafatı |
| + | laureatı (1942). Peterburq Rəssamlıq |
| + | demiyasını bitirmitdir (1904). |
| + | Yerevanın yenidən qurulmasının ilk |
| + | bap planını (1924) yaratmıtq, Lenin- |
| + | akan (1925), Ecmiədzin (1927—28) və |
| + | b. pəhərlərin planlapdırma layihə- |
| + | lərini vermiidir. T. orta əsr erməni |
| + | me”marlıqından yaradıcılıqla isti- |
| + | fadə etmindir (Erm.SSR Həkumət |
| + | evi, 1926—41, A. A. Spendiarov ad. |
| + | Opera və Balet Teatrı, 1926—53). |
| + | Erm.SSR me”marlıqının formalaiq- |
| + | masında T.-ın muhum rolu olmutdur. |
| + | TAMARA, Tamar (12 əsrin 60-cı |
| + | illərinin ortaları—1207)—Gurcu- |
| + | stan caricası |1184—1207)|, Gurcu- |
| + | stan carı 111 Georginin qızı. 1185 |
| + | ildə Vladimir-Suzdal knyazı And- |
| + | rey Boqolyubskinin oqlu Yuriyə ərə |
| + | getmilp, iki il sonra botpanmıpdı. |
| + | 1189 ildə Baqrationların osetin |
| + | qolundan olan David Soslaniyə ərə |
| + | getmitidi (sonuncu nikahdan Geor- |
| + | gi Lata adlı oqlu, Rusudan adlı |
| + | qızı olmuqidur). Q.-nın hakimiyyə- |
| + | ti dəvrundə Gurcustan carlıqının |
| + | hərbi-siyasi qudrəti yuksəlmiiy, əra- |
| + | zisi genippilənmitdi, Q. dəvlət ixi- |
| + | lərini ali devlət ppqurasının (cDar- |
| + | bazik) iptirakcıları ilə birlikdə |
| + | həll edirdi. İri feodalların mə- |
| + | nafeyini mudafiə edən T. gurcu daq- |
| + | lılarının usyanlarını amansızlıq- |
| + | na yatırmındı. 1192 ildə T. PTirvan- |
| + | ınah 1 Axsitan və atabəy Məhəmməd Ca- |
| + | han Pəhləvanın oqlu Əmiran Ӧmər ilə |
| + | DOSTLUQ apa yaratmıpdı. T.-nın |
| + | devrundə Azərb. və Gurcustan arasın- |
| + | da muttəfiqlik mӱnasibətləri olmuii- |
| + | dur. T. elm və incəsənətə hamilik |
| + | edir, yollar cəkdirir, karvansaralar, |
| + | qalalar, kikədt və s. tikdirirdi. |
| + | PT. Rustaveli “Pələng dərisi geymiin |
| + | |
| + | |
| + | pəhləvanı poemasını T.-ya həsr et- |
| + | MHUHIHP. |
| + | Ədə Pərifli M. X., Azərbay- |
| + | |
| + | |
| + | can 1X—XP əsrlərdə, Azərb.SSR EA TAa- |
| + | rix İnstitutunun əsərləri, c. 12, 1957: |
| + | İstorin Qruzii, 4 izd., Tbilisi, 1967: |
| + | Quseİnov R. A., Alinrov S, S., |
| + | İz istorii stoznıx otnopeniNn Azerbag- |
| + | djana i Qruzii n XP v., Ucenıe zapiski |
| + | MV i SSO Azerb.SSR (seril istorii i |
| + | filosofii), 1977, k 4. |
| + | |
| + | |
| + | TAMARA XANIM (təxəllusu: əsl |
| + | adı və familiyası Tamara Artyomov- |
| + | na Petrosyan) |
| + | (d. 29.3.1906, Fər- |
| + | qanə vil., Qorcako- |
| + | BO TƏC. ) — 036ƏK so- |
| + | vet rəqqasəsi, mu- |
| + | FƏHHH, ezbək pro- |
| + | fessional rəqsinin |
| + | yaradıcı larından |
| + | biri. SSRİ xalq Gi |
| + | artisti (1956). AR |
| + | SRİ Devlət mu- | |
| + | kafatı laureatı | |
| + | (1941). 1941 ildən . as. |
| + | on İKP uzvu, s. |
| + | illiyYətcə ermənidir. Səhnə fə L. |
| + | yətinə 1919 ildən mn “1936 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 139 |
| + | |
| + | |
| + | ildən Əzbəkistan Devlət Filarmoni- |
| + | yasında solist, 1941 ildən həmcinin |
| + | bədii rəhbər, baletmeyster kimi fəa- |
| + | liyyət gəstərmitdir. Repertuarına ər- |
| + | əb, turk, əfqan, hind, gӱrcu, Azərb., |
| + | erməni vəs. xalqların rəqsləri daxil |
| + | onMyuuyp. T.x. mahnı-rəqs miniaturu |
| + | janrını yaratmıp, ifa etdiyi rəqs- |
| + | lərin əksəriyyətinin qurulutunu ver- |
| + | miidir. Xarici əlkələrdə qastrolda |
| + | olmutidur. Lenin ordeni, 6 baiqa or- |
| + | den və ə təltif edilmitdir. |
| + | TAMARAİYENİ—Gurc.SSR Cənubi |
| + | Osetiya MV-nin Sxinvali ip, yaxın- |
| + | lıqındakı T. kəndi ərazisində mustye |
| + | mədəniyyətinə aid duӱtərgə. Əksəriyyə- |
| + | ti andezitdən hazırlanmınpl 53 ədəd |
| + | dai mə”mulatı (nukleuslar, levallua |
| + | qəlpə əri və itiucluları, qapov tip- |
| + | li alətlər, kəsicilər, diili-gəzli |
| + | alətlər və s.) tapılmıddır. Alətlə- |
| + | in coxu levallua texnikası əsasında |
| + | |
| + | |
| + | azırlanmındır. |
| + | Ədə Lobin V. P., Mustherskie |
| + | kulıturı Kavkaza, L., 1977. |
| + | |
| + | |
| + | TAMATAVE (Tapaqaue) — Madaqaskar |
| + | Demokratik Respublikasında ppəhər. |
| + | Tamatave əyalətinin inz.m. Əlkənin |
| + | iri dəniz portu. Əh. 60 min (1972). |
| + | Yeyinti və metal e”malı muəssisələri, |
| + | neft e”malı z-du var. K.t. məhsulla- |
| + | rı (duyu, qəhvə, banan) və qrafit |
| + | ixrac edilir. |
| + | |
| + | TAMAİYA —muasir teatrda qurulutcu |
| + | rej.-un rəhbərliyi ilə teatr kollek- |
| + | tivinin (aktyor, dekorator-rəssam, bəs- |
| + | təkar və 6.) yaratdıqı səhnə əsəri. |
| + | Səhnə Mizeklarinın muəyyənlətdiril- |
| + | məsi və tərtibatı (butaforiya, rekvi- |
| + | zit) T.-nın baqilıca ipərtlərindən |
| + | olsa da, T.-nın tempi və ritmi yal- |
| + | nız aktyorların beyuk ilhamla oyna- |
| + | masından asılıdır (bax Aktyor sənə- |
| + | ti). T.-nın hazırlanması əsərin (pyes, |
| + | opera, balet) secilməsindən baplanır, |
| + | məpqlərdə davam edir, axırıncı mər- |
| + | hələ—son mətiq tamatpacılar qariı- |
| + | sında kecirilir və T, ittirakcıla- |
| + | rının əz məqsədlərinə nə dərəcədə |
| + | nail olduqlarını aydınlaqdırmara |
| + | imkan yaradır (bax həmcinin Teatr, |
| + | Rejissor sənəti, Teatr-dekorasiya |
| + | sənəti). |
| + | |
| + | TAMBӦV–RSFSR-də ipəhər. Tambov |
| + | vil.-nin mərkəzi. Sena cayı (Volqa |
| + | hevzəsi) sahilində gəmi dayanacarı. |
| + | İLİ. və avtomobil yolları qoviparı. |
| + | Əh, 290 min (1984). İri sənaye mər- |
| + | kəzi. Sənayenin qabaqcıl sahəsi ma- |
| + | ipınqayırma və metal emalıdır (kim- |
| + | ya sənayesi avadanlıqı, cihazlar və s, |
| + | istehsal olunur). Kimya, tikip, ayaq- |
| + | qabı, yeyinti, mebel sənayesi, tikinti |
| + | materialları muəssisələri, İEM, 2 |
| + | ali məktəb, 2 teatr, əlkəpqunaslıq mu- |
| + | zeyi, iqəkil qalereyası var. 1636 ildə |
| + | salınmınnqdır. |
| + | |
| + | Me”marlıq abidələri: Pokrov kil- |
| + | səsi (1768), Qostinı dvor (Rastabazar,: |
| + | 18 əsr), Kazan monastırının yay kil- |
| + | səsi (1818). Sovet devrundə geniyi ti- |
| + | kinti ipləri aparılmıtn, ictimai |
| + | binalar tikilmipdir. T.-da V. İ. |
| + | Leninə (1967), Beyuk Vətən muharibə- |
| + | |
| + | |
| + | sində həlak olmui tambovlu deyçicu- |
| + | |
| + | |
| + | lərə (1970) abidələr qoyulmutidur. |
| + | TAMBӦV VİLAYƏTİ — RSFSR-in |
| + | tərkibindədir. 1937 il sentyabrın |
| + | 27-də təppkil edilmitidir. 4,3 |
| + | min k.m2, Əh. 1327 min (1984 1 yanvar). |
| + | 23 r-nu, 8 ipəhəri, 13 ilpq var. |
| + | |
| + | mət. T.v. PQərqi Avropa duzən- |
| + | liyindədir. Mərkəzi Qaratorpaq iq- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 140 |
| + | |
| + | |
| + | tisadi r-nuna daxildir. Səthində |
| + | hamar suayırıcılar cay dərələri ilə |
| + | nəvbələpnir. 1P.-ində Privoljye yuk- |
| + | səkliyinin qolları (hund. 214 m-dək) |
| + | yerləpir. İqlimi mulayim kontipen- |
| + | taldır. Orta temp-r yanvarda— 10,5”S- |
| + | dən (c.-q.-də)—11,52S-yə qədər (i1.-də), |
| + | iyulda 19,5*S-dən (iim.-da) 20,5”S-yə |
| + | (c.-da) qədərdir. İllik yaqıntı 450— |
| + | 500 mm. Cayları: Spa, Voronej və |
| + | onların qolları, Voropa, Savala, |
| + | Bityuq, Matıra. Qara torpaqlar, boz |
| + | meə və alluvial-cəmən torpaqları |
| + | yayılmılidır. Ərazinin 10956-i me- |
| + | pələrdir 1plam, palıd, tozaqacı və b6:). |
| + | Heyvanları: ayı, canavar, tulku, qa- |
| + | ban, sincab, dələ və s. Coxlu quiy var. |
| + | |
| + | Əhali. Əsasən," ruslardır. Orta |
| + | sıxlıq 1 km?-də 39 nəfərdir. PTəhər |
| + | əh. 707 mindir (1984). PPəhərləri: Tam- |
| + | bov, Micurinsk, Moriyansk, Rasska- |
| + | zovo, Kotovsk və s. |
| + | |
| + | Təsərrufat. T.v. sənaye-aqrar r-nu- |
| + | dur. Mapınqayırma və metal e”malı, |
| + | yӱngul və yeyinti sənayesi inkiyaf |
| + | etmimpdir. Enerketikası, əsasən, Ggə- |
| + | tirilmə yanacaqa əsaslanır. Kimya |
| + | və toxuculuq sənayesi avadanlıqı, |
| + | avtomobil və traktor detalları və |
| + | ehtiyat hissələri, cihazlar, MƏHLHƏT |
| + | soyuducuları və s. istehsal olunur. |
| + | Kimya sənayesi, rezin-asbest MƏ”My- |
| + | naTbi, 60)a, naK, MHHEDPa/ K YÖPƏ BƏ C. |
| + | MYƏCCHCƏ.TƏDH Bap. Yeyinti sənayesi |
| + | (pəkər, ət, un-yarma, yaq-pendir, kon- |
| + | serv və s.) yerli xammala əsaslanır. |
| + | Yungul sənayenin ən”ənəvi sahəsi to- |
| + | xuculuqdur. Kamvol-mahud kombina- |
| + | tı, trikotaj, gen-dəri, xəz, tikiit, |
| + | ayaqqabı və s. muçəssisələr var. Kər- |
| + | pic, yıqma dəmir-beton və s. istehsal |
| + | olunur. Sənaye mərkəzləri: Tambov, |
| + | Micurinsk, Moriqansk, Kotovsk, Ras- |
| + | skazovo. Əsasən, dənli (burda, cov- |
| + | dar, arpa, darı, vələmir), texniki |
| + | (təkər cuqunduru, gӱnəbaxan) bitki- |
| + | lər və kartof əkilir, Ətlik-sudlug |
| + | heyvandarlıq inkiaf etmiidir. Qa- |
| + | ramal, donuz, davar saxlanır. Elek- |
| + | triklətidirilminn Moskva—Ryazan— |
| + | Micurinsk— Voronej—Rostov-Don n.). |
| + | vil.-in ərazisindən gecir. Gəmicilik- |
| + | də Sna cayından istifadə olunur. |
| + | Hava nəql. var. Vil, Lenin ordeni |
| + | ilə təltif olunmutdur (1967). |
| + | |
| + | Mədəni qurӱculuq. Vil.-də 4 ali |
| + | məktəb, Moskva Mədəniyyət İn-tunun |
| + | ni 30-dək orta ixtisas məktəbi, |
| + | ir necə elmi idarə, muzeylər (o cum- |
| + | lədən Micurinskdə İ. V. Micurinin |
| + | ev muzeyi), 3 teatr, filarmoniya və C, |
| + | fəaliyyət gəstərir. c“Qambovskaya |
| + | pravdahk (1917) və cKomsomolskoye |
| + | znamyaq (1938) vil. qəzetləri cıxır. |
| + | Yerli radio verilinləri ilə yanapı |
| + | Umumittifaq Radiosunun və Mərkəzi |
| + | Televiziyatın proqramları traislya- |
| + | siya olunur. |
| + | |
| + | TAMBUKAN GƏLU, Beyuk Tam- |
| + | buka n—Pimali Qafqazda iqor kol. |
| + | Pyatiqorsk 11.-nin 12 km-liyindədir. |
| + | Sah. 1,87 km2, dərinliyi 1,5-dən 3,1 |
| + | m-dəkdir. Dibində lilli palcıq (pal- |
| + | cıq mualicəxanalarında istifadə |
| + | olunur) qatı var. |
| + | |
| + | TAMBUR (fr. kaphopq, far. 2/—2, ƏR: |
| + | y ə, hərfi mə”nası—baraban)—1) bi- |
| + | na və qurquların girəcəyində balaca |
| + | kəməkci sahə (kӱləkdən və soyuqdan mu- |
| + | hafizə edir). 2) D.Y. vaqonunda eyni |
| + | məqsədlə dӱzəldilən meydanca. |
| + | TAMBYPVIH (öp. tambourin)—1) cu- |
| + | lindrik formalı kicik təbil (hund. |
| + | |
| + | |
| + | TAMBYKAH KƏVİY |
| + | |
| + | |
| + | | mm dəp cox olur). T. təqr. 11 əsrdə |
| + | Provapsda meydana gəlmindir (Pro- |
| + | vais təbili də adlanır). 2) Hu bəlas |
| + | məniəli qədim fransız rəqsi, fleyta |
| + | və T.-in mutayiəti ilə ifa olunurdu. |
| + | TAMEREA—qadim turkdilli xalqlarda |
| + | və mopqollarda ipəxsi mӱlkiyyət ni- |
| + | ipanı, məhurq sonralar xanın məhuru |
| + | vurulmuti rəsmi sənəd və ya fərman, |
| + | Muxtəlif əyalara (silah və s.), Ha- |
| + | belə heyvanlara vurulurdu (bax Dam- |
| + | qa). Monqol pipqalına (13 əsr) mə”ruz |
| + | qalmıni əlkələrdə, o cӱmlədən Azərb.- |
| + | da geniti yayılmıtidı. Monqolların |
| + | tacirlərdən, sənətkarlardan, muxtə- |
| + | lif istehsal sahələrində calıilan- |
| + | lardan pulla topladıqları vergi |
| + | də T. adlanırdı. T. cox vaxt icarəyə |
| + | verilir və muqatiə usulu ilə Həyata |
| + | kecirilirdi. Ticarət və sənətkarlı- |
| + | qın ipkipyafına ciddi maneə tərə- |
| + | dən T. İranda, o cumlədən Azərb.-da |
| + | 1565 ildə Səfəzi həkmdarı 1 Təhma- |
| + | sib tərəfindən ləqv edilmiiydir. |
| + | TAMİL DİLİ — tqamillərin dili. |
| + | Dravid dillərinin c. qrupuna daxil- |
| + | dir. T.d.-ndə 47,8 mln. adam danıtır |
| + | (1978), P1m., 1i. və q. dialektləri M, |
| + | və İYri Lanka dialektlərindən se- |
| + | cilir. İlk yazılı abidələri e.ə. 1 əsr |
| + | —eramızın 2 əsrinə aiddir. Yazı |
| + | və danımıq dilləri bir-birindən |
| + | xeyli fərqlənir. Muasir ədəbi dil |
| + | danıntıq formasına yaxınlapır. |
| + | Əlifbası brahmiyə əsaslanır. |
| + | |
| + | |
| + | za: Andrononv M. S., Qrammati- |
| + | ka tamilıskoqo iazıka, M., 1966, İzıki |
| + | Azii i Afriki |kn.Y 2, M., 1978. |
| + | |
| + | |
| + | TAMİL ƏDƏBİYYATI — ttqamillə- |
| + | rin ədəbiyyatı. Eramızın 1-ci minil- |
| + | liyinin əvvəlinə aid ilk mə”lum abi- |
| + | dələrində (“Səkkiz antologiyaə, “On |
| + | nəqməq ipe?r topluları) məhəbbət li- |
| + | rikası muhum yer tutur. Tiruvallu- |
| + | var (4—5 əsrlər) məthur cTirukuralg |
| + | hikmətamiz beytlər toplusunu yarat- |
| + | mıtidır. 1-ci minilliyin 2-ci yarı- |
| + | sında poeziyada buddizm və caynizmin |
| + | tə"siri nəzərə carpır (İlanqonun |
| + | 4Qolbaq haqqında povestə poeması və s. ), |
| + | Sundarar, Manikkavataqar, Sekkilar |
| + | və b. blakti ideyalarını təbliq et- |
| + | miilər. Kambanın (12 əsr) cRamaya- |
| + | nav poeması orijipal səciyyə dapı- |
| + | yır. 12—14 əsrlərdə dunyzavi saray |
| + | ədəbiyyatı intimar tapdı (Ottakkut- |
| + | tan, Puhajendi və b.). 15—18 əsrlər- |
| + | də dini poeziya inkgitaf etmiiidi. |
| + | 19 əsrdə Maarifcilik ideyaları ya- |
| + | yıldı, yeni ədəbi janrlar, foomalar |
| + | yarandı. S. Vedanayaqam Pillai ilk |
| + | tamil romanının muəllifidir. Sup- |
| + | piramaniya Baradi 20 əsrin əvvəlin- |
| + | də mutərəqqi pebrin inkitafında |
| + | mӱhӱm *rol oynamıiidır. Muasir ya- |
| + | zıcılardan K. Kalki, R. Maha- |
| + | devan, M. Varadaracan və 6. sosial |
| + | roman, Pudumeypittan tənqidi-rea- |
| + | list nopella janrını inkiyaf et- |
| + | dirmiiilər. |
| + | |
| + | Əd.: İstorin indiӦskix literatur, |
| + | M., 1964, Osnovnıe proizvedenin inost- |
| + | ranno xudojestvennon literaturı. Li- |
| + | toratura stran zarubejnoqo Vostoga, M., |
| + | |
| + | |
| + | zı |
| + | |
| + | |
| + | TAMİLLƏR--Cənubi Asiyada xalq. |
| + | Əsaszn Hipdistanda (Tamilnad iita: |
| + | tında—44 mln.-dan cox: 1978), PTri |
| + | Lankada (Z mln.-a yaxın) və s. elkə- |
| + | lərdə (1 mln.-dan cox) yaiyayırlar. |
| + | Tamil dilində danınırlar. Dindar- |
| + | ların əksəriyyəti hinduist, bir qis- |
| + | |
| + | |
| + | mi musəlmandır. Təqr. 8096-i k.t.-nda |
| + | ipləyir: ipəkcilik, gənatılama və |
| + | metaltəkmə ilə də məpruldurlar. |
| + | TAMİLNAD (Hindistanda ttamil- |
| + | lərin yerlətdiyi tarixi vil.-in adın- |
| + | dan), 1969: ilədək Mədrə s— Hin- |
| + | distanın c.-unda, Benqal kerfəzi |
| + | sahilində (iitat. Sah. 130 min km?, |
| + | Əh, 48,3 mln. (1981), əsasən, tamil- |
| + | lərdir. İnz, m. Mədrəs pq.-dir. Də- |
| + | nizyanı dӱzənliyi və Dekan yaylası- |
| + | nın c. gənarını tutur. İqlimi tro- |
| + | pik mussondur. İllik yaqıntı 600— |
| + | 1200 mm-dir (daqlarda 2500 mm-dək), |
| + | Ən bəyuk cayı Kaveridir. Tropik me- |
| + | mənəp var. Cəltik, burda, qarqrıdalı, |
| + | yerfındıqı, pambıq, iyəkər qamıptı, |
| + | TYTYH, qəhvə, cay və s. yetitdirilir, |
| + | Qaramal, davar saxlanır. Balıq ov- |
| + | lanır. Taxta-palban tədaruk edilir. |
| + | Duz (dəniz suyundan), liqnit, boksit, |
| + | maqnezit cıxarılır. Toxuculuq, Ye- |
| + | yinti, dəri, mapqınqayırma, qara me- |
| + | tallurgiya sənayesi, SSRİ-nin gə- |
| + | məyi ilə tikilmii Neyqeli komplek- |
| + | si və aluminium z-du (Metturda) var. |
| + | Tikinti materiallarının, xususilə |
| + | sementin beyuk istehsalcısıdır. Sə- |
| + | nətkarlıq inkipaf etmitdir. Muhum |
| + | sənaye mərkəzi və portu Mədrəsdir. |
| + | TAMM İqor Yevgenyevic (8.7.1895, |
| + | Vladivostok—12.4.1971, Moskva)—so- |
| + | | | vet fiziki. SSRİ |
| + | EA akad. (1953, m. |
| + | uzvu 1933). Sosia- |
| + | list Əməyi Qəhrəma- |
| + | nı (1953). SSRİ |
| + | Devlət mukafatı |
| + | laureatı (1946, |
| + | 1953), Nobel muka- |
| + | fatı laureatı |
| + | (1958). Əsas əsər- |
| + | ləri kvant mexani- |
| + | kasına və onun tət- |
| + | biqinə, ittalanma |
| + | nəzəriyyəsinə, kos- |
| + | mik pqualar nəzəriyyəsinə və nӱvə zər- |
| + | rəciklərinin qarlpılıqlı tə"sirinə |
| + | aiddir. İpıqın bərk cisimlərdə sə- |
| + | pilməsinin kvant nəzəriyyəsini və |
| + | elektronlardan səpilməsinin nəzəriyyə- |
| + | sini vermii, kristalın səthində elek- |
| + | tronların xususi halının (c Qamm sə- |
| + | viyyələrink) məvcud olmasını gestər- |
| + | mi, nӱvə quvvələri nəzəriyyəsini in- |
| + | kipaf etdirmii, muhitdə sur"ətlə hə- |
| + | rəkət edən elektronun iqalanma nəzə- |
| + | riyyəsini yaratmını (İ, M. Frankla |
| + | birgə), termonuvə reaksiyalarını al- |
| + | maq ucun maqnit sahəsində yerləttdi- |
| + | rilmii qızdırılmı:i plazmadan is- |
| + | tifadə etməyi təklif etmitdir (A. D. |
| + | Saxarovla birgə). T. fizika sahəsin- |
| + | də elmi məktəb yaratmıtdır. Lenin |
| + | ordeni, Qırmızı Əmək Bayraqı orde- |
| + | ni və medallarla təltif olunmutdur |
| + | Əsəri: Sobvbr, i |
| + | —? Mi Bək obr. naucnıx trudov, Tt |
| + | ƏƏ.: Vospominanin ob İ. E. Tamme, |
| + | M., 1981. |
| + | TAMMERFORS (Taqteq(boqa)—Fin- |
| + | landiyanın Qampere (1,-nin isvec Dİ- |
| + | lində adı. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TAMMSAARE (təxəllusuş əsl fami-. |
| + | |
| + | |
| + | liyası X an zen) Anton (30.1.1878, |
| + | Albu nahiyəsi, indiki Est.SSR-in |
| + | Payde r-nu—1.3.1940, Tallin)—eston |
| + | yazıcısı. Tənqidi realizmin numayən" |
| + | dəsidir. Kənd mevzusu yaradıcılı- |
| + | qında muhum yer tutur: c“İki ər-ar- |
| + | vad və tənha kippiq (1902), “Qocalar |
| + | və cavanları (1903) povestləri, cKır- |
| + | boy malikanəsinin sahibi? (1922), |
| + | |
| + | |
| + | TANQUTLAR |
| + | |
| + | |
| + | | 141 |
| + | |
| + | |
| + | aPeklalı yeni pqeytanə (1939) pos |
| + | ları və s. Becildlik € hərurər hə |
| + | ədalətə (192633) epopeyasında 19 əs. |
| + | rin 70-ci illərindən 20 əsrin 30-cu |
| + | illərinədək eston cəmiyyətinin epik |
| + | mənzərəsi Yaradılmıtldır. Psixoloji |
| + | 4Yudifə (1921) və fattizmi ifita |
| + | edən “Kral upuyurə (1936) pyesləri |
| + | var. |
| + | |
| + | . Əsərləri: Sobr. soc., t. 1—6, M.., |
| + | 1966—68, Na sledstvii. Molodıe duppi, |
| + | Za certoN. Povesti, Tallin, 1980. |
| + | |
| + | Əd. Siİimisker L., Jiznı ii |
| + | tvorcestvo A. X. Tammsaare, M., 1978, |
| + | TAMPA (Tapra)—ABİPP-ın c.-pq.-ində, |
| + | Florida itatında tləhər. Meksika |
| + | kərfəzi sahilində port, Əh. 269 min |
| + | (Sent-Pitersberq :1i. və pəhərətrafı |
| + | ilə təqr. 1,6 mln, 1980). Kimya, yeyin- |
| + | ti, gəmiqayırma sənayesi, siqar və me- |
| + | tal e"malı mucəssisələri:, un-t var, |
| + | Turizm mərkəzidir. |
| + | |
| + | TAMPERE, Tammerfors (fin |
| + | dilində Tapreqe, İsvec dilində Tapp- |
| + | peqroqqz)— Finlandiyanın c.-q.-ində, |
| + | Hyame lyanisində iqəhər. Nəql, qov- |
| + | paqı, iri sənaye mərkəzidir. Əh, 166 |
| + | min (ətrafı ilə birlikdə 250 min, |
| + | 1977). Mapınqayırma, toxuculuq, sel- |
| + | luloz-karız, kimya, dəri-ayaqqabı sə- |
| + | nayesi, SES, un-t (1925 ildən), texno- |
| + | loji un-t, hesablama mərkəzi, V. İ. |
| + | Lenin muzeyi və s. var. 1905 və 1906 |
| + | illərdə RSDFP-nin 1-ci və 2-ci (4Bi- |
| + | rinci Umumrusiyaz) konfransları T.- |
| + | də kecirilmitdir. Me”marlıq və xa- |
| + | tirə abidələri: baiiq kilsə (1902—07), |
| + | vaqzal (1939), yazıcı A. Kivinin abi- |
| + | dəsi və T.-nin mərkəzindəki Hyame |
| + | kerpusundə 4 alleqorik fiqur (heykəl- |
| + | Təpanı V. Avaltonen), V. İ. Leninin |
| + | T.-də olmasına həsr edilmiinq xatirə |
| + | levhəsi (1982). | |
| + | TAMPİKO (Taqarqso)— Meksikanın |
| + | ppim.-1p.-ində, Qamaulipas 2 |
| + | məhəp. IlanyKO cayı mənsəbində iri |
| + | mən portu. Əh. 240 min (1978). T, |
| + | əlkədə ən iri neftcıxarma və ər |
| + | e”malı r-nunun mərkəzidir. Neft |
| + | e"malı, neft-kimya, yeyinti, metal |
| + | e”malı sənayesi var. |
| + | TAMPLİYERLƏR (fr. keprPeq, temp- |
| + | Ye—mə”bəd, mə"bədcilə rik |
| + | ruhani-cəngavər ordeninin uzvləri, 1. |
| + | ordeni 1-ci səlib yurupundən sonra |
| + | ziyarətciləri qorumaq ucun Qudsdə Ya- |
| + | adılmındı (təqr. 1118, yaxud 1119). |
| + | axın 1Pərqdə və Avropada boyuk tor- |
| + | paq sahələri ələ kecirmit orden xey- |
| + | li sonra bəyuk sələmciyə və bankirə |
| + | cevrilmitdi. 1307 il oktyabrın 13-də |
| + | Fransada T.-in əksəriyyəti həbs edil- |
| + | di və aqır itpgəncələrdən sonra məlv |
| + | edildi (1310). 1312 ildə Roma papası |
| + | V Kliment T. ordenini LƏRV etdi. |
| + | TAMPON (fr. saprop, hərfi mə na- |
| + | sı—tıxac)—qanaxmanı saxlamaq, ya- |
| + | xud yaranın mehtəviyyatını yıqmaq |
| + | ucun iplədilən 5 (yumru, zolaq- |
| + | lı) steril -tənzif. |
| + | TA MPONAJ (fr. tamponnage, tam- |
| + | rop—qapaq, tıxac)—mə dən şuxurla- |
| + | rına xususi məhlulların ə |
| + | gil, bitum, silikat, sintetik Er |
| + | vurulması prosesi. Mə dən ənə |
| + | də və Hidrotexniki inilaatda tə |
| + | suxurları massivini bərkitmək, : |
| + | cinin hidroizolyasiya ertuyu BƏ .. |
| + | trasiyaya qartı ərtuk (yeraltı sula- |
| + | rın mə”dən qazmalarına və ya filtra |
| + | siya axınlarının hidrotexniki qurqu- |
| + | ların bunevrəsinə gecməsinin qaritı- |
| + | sını almaq məqsədi ilə) Yaratmaq |
| + | |
| + | |
| + | ucun iplədilir. PTaxta tikintisində |
| + | mə dən laqımları qazımadan əvvəl T. |
| + | ipləri aparılır. Hidrotexniki qur- |
| + | qular tikintisində T. bunəvrədəki |
| + | quyu vasitəsilə yerinə yetirilir. Yum- |
| + | ppaq, dayanıqsız suxurlara məhlul 6o- |
| + | rularla (onlar suxura salınır) yeri- |
| + | dilir. Bax həmcinin Sementləmə (q a- |
| + | zımada), |
| + | TAMTAM, tam-tam (səs təqlidinə |
| + | əsaslanan termin, Hindistan xalqla- |
| + | rı dilindən geturulmutidur)—zərb |
| + | musiqi aləti. Qədim zamanlardan |
| + | Asiya əlkələrində məbədlərdə isti- |
| + | fadə olunmutidur. T. mərkəz hissə- |
| + | Yə doqru bir qədər qabarıq, diametri |
| + | 600— 1500 mm olan yastı levhədən iba- |
| + | rətdir: ucları kecədən olan toxmaq- |
| + | larla səsləndirilir. |
| + | TAMTAMA—İranda, Urmiya gelun- |
| + | dən 20 km 1im.-da marara dutpərgəsi |
| + | (dəniz səviyyəsindən 1700 m yuksəklik- |
| + | də). Arxeoloji qazıntılar zamanı |
| + | 24 ədəd daiq mə”mulatı (mustye dəv- |
| + | runə aid qəlpə və levhələr) və fauna |
| + | qalıqları (maral, əkuz və at sӱmuklə- |
| + | ri) ailkar edilmindir. T.-dan nean- |
| + | dertal adamının omba sumuyunun qa- |
| + | lıqı da tapılmızdır. |
| + | |
| + | Əd.: Paleolit Blijneqo i Sredneqo |
| + | Vostoka, L., 1978, |
| + | TAN—Cində imperator sulaləsi |
| + | (618—907). 7 əsr—8 əsrin ortaları- |
| + | na qədər fəal daxili və xarici siya- |
| + | sət yeritmii, 8 əsrin ortalarından |
| + | zəifləməyə batlamıvndır. əndli |
| + | uşyanı nəticəsində suqut etmiydir. |
| + | TANA, Sana, Dembea-—Efiopiyada |
| + | gəl. Efiopiya yaylasında, 1830 m yuk- |
| + | səklikdədir. Uz. 75 km, eni 70 km-ə |
| + | qədərdir. Sah. 3100—3600 km?: ilin |
| + | fəsillərindən asılı olaraq dəyitir. |
| + | Maks. dərinliyi 70 m-dir. Coxlu ada |
| + | (ən beyuyu Dek) var. T.-ya coxlu cay |
| + | tekulur, QT.-dan Mavi Nil (Abbay) |
| + | axır. Balıqla zəngindir. Gəmicili- |
| + | yə Vrarlıdır. |
| + | TANAİLİDİ Panfiliya Nikolayevna |
| + | (1892, Qars—1937, Bakı)—sovet aktri- |
| + | sası. Milliyyətcə yunandır. Cəhmə |
| + | fəaliyyətinə Tiflisdə batlamıi, yu- |
| + | nan və Azərb. teatr tamatpalarında |
| + | cıxhip etmipidir. T. rəqqasə kimi də |
| + | tanınmınldır. 1921 ildən Tiflis |
| + | 5 Dram Teatrının, 1925 ildən |
| + | M. Əzizbəyov ad. Azərb. Devlət Dram |
| + | Teaqrının aktrisası olmudur. Rol- |
| + | ları: Gulcahan (4 Nadir ilahı, E Nə- |
| + | rimanov), Emiliya (“ Otelloə, V. 1Peks- |
| + | pnr), Asya (*“Arpın mal alanə, U. Ha- |
| + | cıbəyov), Fatmansa (4 Almase, C. Cab- |
| + | barlı), Pamama qarı (“Pəri caduı, |
| + | Ə. B. Haqverdiyev) və s. Kinoda cə- |
| + | kilmitdir (4İsmətə, “Almasə və s.). |
| + | TANAİS—Don (qədim yun. Tanais) |
| + | cayı mənsəbində qədim ipqəhər. Qalıq- |
| + | ları Rostov 11.-nin 25 kmm-liyindədir. |
| + | E. ə. Z əsrdə salınmılnqdır. Muhum |
| + | ticarət mərkəzi olmupdur. E.ə. 1 əc-” |
| + | rin axırlarında Q.-i Bospor pad- |
| + | pahı Polemon darıtmıit, lakin tez- |
| + | liklə bərpa edilmitdi. 2—3 əsrin |
| + | 1-ci yarısında cicəklənmə dəvru ge- |
| + | cirmitidir. 3 əsrin 40-cı illərində |
| + | qotların tayfa ittifaqı T.-i tama- |
| + | milə daqıtmınlar. 4 əsrin 2-ci ya- |
| + | rısında bərpa edilmiti, 5 əsrin əv- |
| + | vəllərinə kimi mevcud olmuipidur. |
| + | Son tədqiqatlar nəticəsində (1983) |
| + | T.-dən coxlu maddi mədəniyyət numu- |
| + | nəsi (o cumlədən neftlə dolu amfora- |
| + | lar və s.) apkar olunmutdur. Ardı- |
| + | cıl arxeoloji tədqiqatlar davam et- |
| + | |
| + | |
| + | 29.9.1929, |
| + | |
| + | |
| + | dirilir. 1961 ildən arxeoloji mu- |
| + | zey-qoruqdur. |
| + | |
| + | Əd.. Pelov D. B., Tanaisi Nij- |
| + | nin Don v 11—Y1U vv. do n.ə., M., 1970: |
| + | yenəonun, Tanais ii NijniNn Don v |
| + | pervıe veka natpen ərı, M., 1972, Bett- |
| + | qerB., Amforı s nadpislmi iz Tanaisa, |
| + | 4 Sovetskal arxeoloqinə, 1981, XI 4. |
| + | |
| + | |
| + | TANAKA Giiti (6.Z.1863, Xaki — |
| + | Tokio)— Yaponiya dəvlət |
| + | və hərbi xadimi, general, baron (1920). |
| + | 1918—21 və 1923—24 illərdə hərbi |
| + | nazir. Sovet Uzaq PQərqinə yapon |
| + | hərbi mudaxiləsinin rəhbərlərindən |
| + | olmutdur. 1927—29 illərdə bat na- |
| + | zir, xarici iplər naziri və mustəmlə- |
| + | gələr naziri olarkən qatı irticacı |
| + | daxili və xarici siyasət yeritmiii- |
| + | dir (1928 il martın 15-də kommunist- |
| + | lərin kutləvi surətdə həbs edilməsi, |
| + | sol həmkarlar təpgilatlarının bu- |
| + | raxılması və s.). |
| + | TANANARİVE (Tananarive) — Mana- |
| + | qaskar Demokratik Resp.-sının pay- |
| + | taxtı, bax Antananarivu. |
| + | TAHTA (Tan ga)—TaHsaHH)ana məhəp. |
| + | Tanqa vil.-nin inz.m. Hind okeanın- |
| + | da port.. D.y. cr. Əh, 144 min (1978 ). |
| + | Yeyinti və toxuculuq sənayesi, metal- |
| + | lurgiya, metal e”malı, aqac e”malı |
| + | sənayesi muəssisələri var. Sizalbe- |
| + | cərmə r-nunun mərkəzidir. |
| + | TANQAJ (fr. kapeade—kil yırqalan- |
| + | ması)—ucup aparatının ( məs., təyya- |
| + | rənin), yaxud gəminin bapiq kəendələn |
| + | (ufuqi) ətalət oxuna nəzərən bucaq hə- |
| + | əkəti. T. bucaqı—ucuii aparatı və |
| + | Ya gəminin uzununa oxu ilə ӱfuqi mus- |
| + | təvi arasındakı bucaqdır. T. bucaqı |
| + | və momenti aparatın həndəsi və kon- |
| + | struktiv parametrlərinə gerə hesab- |
| + | |
| + | |
| + | lanır və bu xət kəlmaz hadisəni |
| + | azaltmaq un tədbir gerulur. |
| + | TANQANİK (Tan ganyika) — İIlləpru |
| + | |
| + | |
| + | Afrikada Zair, Tanzaniya, Zambiya |
| + | və Burundi ərazilərində gel. 773 M |
| + | Tisaklikdədir. Uz. təqr. 650 km, eni |
| + | 40—80 km. Sah. 34 min km?, Dərin- |
| + | liyinə (maks. 1470 m) gerə dunyada |
| + | Baykaldan sonra ikinci gəldur. Hev- |
| + | zəsinin sah. 244,5 min km?-dir. T.-ya |
| + | Malaqarasi, Ruzizi və s. caylar tə- |
| + | kulur. Lukuqa cayı vasitəsilə Lua- |
| + | laba cayına axarı var. Bəzən seyi1- |
| + | lər muppahidə olunur. Faunasının |
| + | təqr. 7596 -i endemikdir. Hippopotam, |
| + | timsah, coxlu uzən quplar var. Ba- |
| + | lıq ovlanır. Gəmiciliyə yararlı- |
| + | dır. Portları: Kiqoma (Tanzaniya), |
| + | Bujumbura (Burundi), Kalima (Za- |
| + | ir). 1858 ildə ingilis səyyahları R. |
| + | Berton və C. Spik kəpf etmilər. |
| + | TANQANİKA (Tapeapu:Ka) — PTərqi |
| + | aman Tanzaniya Birləpmin Res- |
| + | publikasının materik Hissəsinin |
| + | alı. |
| + | |
| + | TANQLA—–Cində, Tibet yaylasında |
| + | daq silsiləsi. Uz. təqr. 700 km, maks. |
| + | hund. 6096 m (Basudan-Ula d.). Bir |
| + | necə massivdən ibarətdir. Qar və buz- |
| + | laqlar var. Yuksək daqlıq səhra və |
| + | cəl lapdiaftına malikdir. T.-dan |
| + | Sikan-Tibet avtomobil yolu (T. aptı- |
| + | rımı(z Hund. 6180 m) kecir. |
| + | |
| + | TANQO (isp. (apso)—muasir bal rəq- |
| + | si. Musiqi elm 2/4-dir. T.-nun rit- |
| + | mik qurulupu xabaneraya yaxındır. 20 |
| + | əsrin əvvəllərində butun dunyada Ar- |
| + | gentina T.-su adı ilə populyar idi. |
| + | TANQUTLAR (əezlərini mi, minya |
| + | adlandırırlar: Cin dilində dans- |
| + | yan)—1) Tibet-Birma xalqları qru- |
| + | pu. 10 əsrdə Cinin indiki Qansu və |
| + | |
| + | |
| + | 142 |
| + | |
| + | |
| + | TANDEM |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | PTansi əyalətləri ərazisində Si Sya |
| + | dəvləti yaratmınldılar. Yazıları |
| + | olmu:i, Xara-Xoto qazıntılarından |
| + | mə”lum olan . mədəniyyət yaratmılidı- |
| + | lar. 11 əsrdə uyqurların Betbalık |
| + | əyalətini zəbt etmiii və Tanqu dəv- |
| + | lətinin əsasını qoymutpdular. Mon- |
| + | qol ipqtalından (1227) sonra T.-ın |
| + | bir hissəsi tibetlilərin tərkibi- |
| + | nə daxil olmuiy, qalanları isə mon- |
| + | qollar və cinlilər tərəfindən assi- |
| + | milyasiya edilmitlər. 13 əsrdə mon- |
| + | qolların Hucumlarında iptirak et- |
| + | mii T.-ın bir hissəsi sonralar Azərb.- |
| + | da məskunlatmındı. 2) Rus ədəbiy- |
| + | yatında 1930 illərə qədər Sinxay əya- |
| + | lətində yapayan tibetlilərə verilən ad. |
| + | |
| + | Ədə Kıcanov E. İ., Ocerki is- |
| + | torii tapqutskoqo qosudarstva, M., 19681: |
| + | Bartolıd V. V., Soc.,t. 5, M., 1968, |
| + | |
| + | |
| + | TANDEM (ing. (apdep)—eyni tipli |
| + | qurqu və ya qovpaqların (məs., por- |
| + | |
| + | |
| + | ipyenli mapınlarda silindrlərin, |
| + | nasosların, x) 4 velosipedlər- |
| + | də oturacaqların) ardıcıl olaraq |
| + | |
| + | |
| + | bir həndəsi ox uzərində yerlətiməsi. |
| + | Məc., Hü prosesi bir ox uzərində yer- |
| + | ləpmip iki və ya uc silindr arasında |
| + | paylanmınd poriyenli maiqına (butun |
| + | poriqenlər bir carxqolunu ipylədir) |
| + | T.-matpın deyilir. |
| + | |
| + | TANEYEV Sergey İzanovic (25.11. |
| + | 1856, Vladimir—19.6.1915, Moskva |
| + | vil., indiki Zveniqorod r-nunun Dyud- |
| + | kovo k.)—rus bəstəkarı, pianocu, pe- |
| + | daqoq, musiqipunas. Toskva konserva- |
| + | toriyasını bitirmiqldir (1875). Pia- |
| + | nocu kimi konsertlərlə cıxıi etmiil- |
| + | dir. 1878 ildən Moskva konservatori- |
| + | yasında dərs demitdir (1881 illən |
| + | prof., 1885–-89 illərdə direktor). |
| + | Mutərəqqi əqidəli iyəxsiyyƏT olan |
| + | 1905 ildə tə"tilci tələbələrin huquq- |
| + | larını mudafiz etmii, konservato- |
| + | riyanın murtəcə rəhbərliyi ilə mu- |
| + | naqimə nəticəsində professor hey"- |
| + | ətinlən cıxmındır. T. 1880-ci il- |
| + | lərdə Ukrayna, Qafqaz xalqlarının |
| + | xalq mahnılarını nota salmıp1, eləcə |
| + | də Pimali Qafqaz musiqi folkloru- |
| + | nun tədqiqi ilə məeul olmupdur. |
| + | T.-in polifoniya problemlərinə həsr |
| + | etdiyi musiqi nəzəriyyəsinə dair əsər- |
| + | lərinin muhum əhəmiyyəti vardır., 1. |
| + | FOresteyaə (1895) operasının, *Də- |
| + | məpqli İoannu (1884) kantatasının, |
| + | 4 simfoniya, kamera ansamblları— |
| + | simli kvartet, trio və kvintetlər, |
| + | coxlu xor və romansların muəllifi- |
| + | dir. QT.-in yaradıcılıqı rus musiqi |
| + | tarixində muhum mərhələ təiykil edir. |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: Ucenie o kanone, M. |
| + | 1029, PodlvijnoN kontrapunkt Stroqoqo |
| + | pisvma, M., 1959: Dnevniki. 1894—1909, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | v 3-x kn., kn. 1—2, M., 1981—82, |
| + | |
| + | əd: P. İ. CankovskiNn, S. İ. Taneev, |
| + | Pisvma, M.. 1951: Korabelhniiko- |
| + | va L., S. İ. Taneep v MoskovskoNV konser- |
| + | vatorii, M., 1974: Bernandt 2 Ba |
| + | C. H. Taneen, M., 1983. |
| + | |
| + | |
| + | TANER (Tapeq) Haldun (d. 16.3.1916, |
| + | İstambul)—turk yazıcısı. vYapasın |
| + | demokratiya (1949), ePhqixaneyə Yaqıpy |
| + | yarırdıg (1953), 4*On ikiyə bir dəqiqə |
| + | qalırg (1954), *“Sanponun səhər gəzin- |
| + | tisim (1969) və s. hekayə kitabların: |
| + | da, *Azadlıqdakılaru (1957), eləyim” |
| + | man fırlanırdıg (1953), *Kepanlı |
| + | Əli lastanız (1964), *Vətan xilaskarı |
| + | PTabanı (1967), *Sərsəm qocanın piy- |
| + | ləkər qarısı (1971) və s. pyeslərin- |
| + | də aktual sosial problemlər Qaldı- |
| + | rılır. Bə”zi hekayələri Azərb. di- |
| + | |
| + | |
| + | linə tərcumə edilmipdir. Bakıda |
| + | olmutdur (1967). *Cahatpumul inqi- |
| + | labə məqaləsində (eBakı qəz., 1967, |
| + | 20 sentyabr) Beyuk Oktyabr sosialist |
| + | inqilabının qumumdunya əhəmiyyətini |
| + | Yӱksək qiymətləndirmitdir. |
| + | Əsərləri: Bez odnoN mipinutı dve- |
| + | Hanuarb, M., 1965, Rasskazı, M., 1971. |
| + | Əd. Qasımova S., Haldun Ta- |
| + | nerin Hekayələri haqqında bə"zi qeydlər, |
| + | |
| + | |
| + | aTurk filologiyası məsələləri? kita- |
| + | bında, B., 1980. |
| + | TAH)KEP (3:3) — MəparcıınH (1m.- |
| + | |
| + | |
| + | ında, Cəbəluttariq boqazı sahilində |
| + | pəhər. Tanjer əyalətinin inz.m. D.y. |
| + | st. Aeroport. ƏH. 186 men (1973). Ye- |
| + | yinti, toxuculuq, sement sənayssi muəs- |
| + | sisələri: me"marlıq abidələri, muzey- |
| + | lər və s. var. T.-in əsasını e.ə. 2-ci |
| + | minillikdə finikiyalılar qoymuilar. |
| + | |
| + | |
| + | (44 |
| + | R. il |
| + | ət |
| + | ( HH |
| + | |
| + | |
| + | ə ə (2 .. u |
| + | |
| + | Hə “ * - | |
| + | |
| + | zə |
| + | ə d |
| + | |
| + | |
| + | 2026: |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TANZANİYA (Tapqtapqa), Birlənqmisi |
| + | Tanzaniya Respublikası (Yl:ed Ke- |
| + | public of Tanzania). |
| + | |
| + | Cmumi mə”lumat. PQərqi Afrikada |
| + | dəvlət. Millətlər Birliyi tərkibin- |
| + | dəlir. T.-nın ərazisi materik (Tan- |
| + | qanikay) hissədən və adalardan (Zənzi- |
| + | bar və Pemba a-rı) ibarətdir. P1m.- |
| + | lan Uqanda, 11m.-1.-dən Keniya, c.-dan |
| + | Mozambik, c.-q.-dən Malavi və Zambi- |
| + | ya, 1im.-q.-dən Burundi və Ruanda ilə |
| + | həmsərhədlir. PT.-də Hind okeanı, q.- |
| + | nə Tanqanika, c.-q.-də Nyasa (Malavi), |
| + | tim.-da Viktoriya gəlləri ilə əhatə: |
| + | lənir. Sah. 945,1 min km?, ƏH,. 18.5 |
| + | mln. (1982). İnzibati cəhətdən 20 |
| + | vil.-ə (materik Hissə), Ə əyalətə (Zən- |
| + | zibar a.-nda 3, Pemba a.-nda 2 əyalət) |
| + | bəlunur. Paytaxtı Darussəlam 11.-dir. |
| + | |
| + | Dəvlət quruluiyu. Q. resp.-dır. |
| + | 1977 il Konstitusiyası quvvədədir. |
| + | Dovlət və həkumət baicısı 5 il mud- |
| + | dətinə secilən prezidentdir. O, həm- |
| + | cinin silahlı quvvələrin bais koman- |
| + | danıdır. Qanunverici hakimiyyət prs- |
| + | zidentə və birpalatalı parlamentə— |
| + | Milli Məclisə məxsusdur. İcra ha- |
| + | kimiyyətini vitse-prezident və nazir- |
| + | lərdən ibarət həkumət (kabinst) həya- |
| + | ta kecirir. |
| + | |
| + | 1979 ildə TR.-nın ada hissəsinin |
| + | Konstitusiyası təsdiq edilmiiydir. |
| + | Həmin Konstitusiyaya gərə Zənzibar |
| + | və Pembaya muxtariyyət verilmitdir. |
| + | T.-nın ada hissəsinin 5 il mӱddətinə |
| + | secilən prezidenti eyni zamanla Yən- |
| + | zibarın İnqilabi PTurasının sədri- |
| + | dir. Ali qanunverici hakimiyyət orqa- |
| + | nı Numayəndələr iqurası (səlahiyyət |
| + | mudləti 5 ildir), icra hakimiyyəti |
| + | orqanı Zənzibarın İnqilabi tpurası- |
| + | dır (səlahiyyət mӱddəti Ə illir). |
| + | |
| + | Təbiət. Q. ərazisinin cox Hissəsi |
| + | 1|Pərqi Afrika yaylasındadır (Hhuid. |
| + | cox yerdə 1000—1500 m). Yaylala ən |
| + | yӱksək qalxmalar vulkanlardır: Ki- |
| + | limancaro (5695 M, Afrikada ən İYK- |
| + | sək nəqtə), Runqvq (3175 mu, Hər ikisi |
| + | sənmuli), Meru (4567 m, puskurən), |
| + | |
| + | |
| + | kə ə —— Banan??? " ə ər |
| + | |
| + | |
| + | Çoxlu genip vulkan kraterləri (Nqo- |
| + | ronqoro və s.) var. Hind okeanının |
| + | sahilboyu dar ovalıqdır. Faydalı |
| + | qazıntıları: almaz, daiq kemur, də- |
| + | mir filizi, qızıl, qalay, volfram, |
| + | nikel, mis, duz, qrafit və s. İqlimi |
| + | ekvatorial-mussondur. Orta temp-r ən |
| + | isti ayda (oktyabr, yaxud noyabr) yay- |
| + | lanın daxili hissələrində 27*S. |
| + | ən soyuq ayda (iyul, yaxud avqust) 12— |
| + | 22*S-dir. İllik yaqıntı 250—1500 |
| + | mm. Cayları qısa və astapalıdır, |
| + | Ən iri cayları Rufici və Ruvuma- |
| + | dır. Afrikanın ən iri gəlləri— |
| + | Viktoriya, Tanqanika və Nyasanın bir |
| + | hissəsi T. ərazisindədir. Əsasən, qəh- |
| + | vəyi-qırmızı və qırmızı-qonur tor- |
| + | paqlar yayılmıtidır. Ərazinin cox |
| + | hissəsi savannalar və seyrək mepəlik- |
| + | dir. Yӱksək daqların yamacları hə- |
| + | mitpəyaitıl rutubətli mepələr, daha |
| + | yuxarılar dar cəmənləri ilə ertulu- |
| + | dӱr. Heyvanları: fil, gərgədan, bege- |
| + | mot, antiloplar, zebr, zurafə, aslan, |
| + | bəbir, meymun, timsah, ilan və s. Cox- |
| + | |
| + | |
| + | lu qupq, ipərat (o cӱmlədən sese |
| + | milcəyi) zar. Milli parkları: |
| + | Serengeti, Nqoronqoro, Leyk-Manya- |
| + | ra və s. |
| + | |
| + | |
| + | Əhali. Əhalinin təqr. 9894 -i iyərqi |
| + | bantu xalqlarına daxil olan afri- |
| + | kalılardır. Hindlilər, pakistanlı- |
| + | lar və ərəblər də yapayır. Devlət di- |
| + | li suahili və ingilis dilləridir. |
| + | Dindarların əksəriyyəti ən”ənəvi di- |
| + | ni eqtiqadlarını saxlayır: mӱsəlman |
| + | və xristianlar da var. İpiiləyən əha- |
| + | linin 90945-dən coxu k.t.-nda calıdır |
| + | (1979). Muhum ipəhərləri: Darussə- |
| + | lam (870 min nəfər: 1980), Zənzibar, |
| + | Tanqa, Mvanza və s. |
| + | |
| + | Tarixi mə”lumat. T. ərazisi ən |
| + | qəlim dəvrdən məskunlamındır. |
| + | Burada aikar olunmuitq qədim insan- |
| + | ların qalıqları və kobul dail alət- |
| + | lər 3 mln. il əvvələ ail edilir. Era- |
| + | mızın əvvəlində T. ərazisində ban- |
| + | tu və Nilboyu tayfaları yaiyayırdı. |
| + | 7—8 əsrlərdə buraya ərəblər kecub |
| + | gəldilər. 16 əsrdə T.-ya gələn portu- |
| + | qalları 18 əsrdə ərəblər sıxındır- |
| + | dılar. 19 əsrin əvvəlində Zənzibar |
| + | və Tanqanikanın 1i, hissəsi Məsqət |
| + | sultanlarının hakimiyyəti altında |
| + | idi. 1884 ildə Almaniya Tanqanika- |
| + | nın materik hissəsini ital etdi. |
| + | 1890 ildə Zənzibar uzərində B. Bri- |
| + | taniya protektoratı yaradıldı. |
| + | xalqı ipqalcıların əsarətinə qariı |
| + | dəfələrlə silahlı mubarizəyə qalxdı |
| + | (1888 —89, 1891—97, 1905—07 illər /S- |
| + | yanları). Tanqanika 1920 ildən B. Bri- |
| + | taniyanın mandatı altında, 1946—6 |
| + | illərdə isə ingilis idarə uçsulu sax- |
| + | lanılmaqla BMT-nin qəyyumluqunda |
| + | idi. T.-da milli azadlıq hərəkatının |
| + | genitlənməsi nəticəsində 1961 ildə |
| + | Tanqanika, 1963 ildə Zənzibar istiq- |
| + | |
| + | |
| + | .laliyyət qazandı. 1964 ildə Tanqanika |
| + | |
| + | |
| + | və Zənzibar birlətərək Birlətmin |
| + | Tanzaniya Resp.-nı yaratdılar. T. he: |
| + | guməti antiimperialist və bloklara |
| + | qopulmamaq siyasəti yeridir. BM1- |
| + | nin uzvudur (1961). 1961 ilin deka" |
| + | brından SSRİ ilə diplomatik əlaqə |
| + | saxlayır. Hər iki əlkə arasında iq” |
| + | tisadi və mələni əməkdailıq geniiylə- |
| + | nir. 1981 illə Birləptmi= Tanzaniya |
| + | Respublikası Milli Məclisinin, Q. |
| + | ildə isə Tanzaniya Birlətmin Ees |
| + | publikası İnqilabi Partiyasının nu" |
| + | mayəndə hey”ətləri SSRİ-də (o CӱM" |
| + | lədən Azərb, SSR-də) olmuidur. |
| + | |
| + | |
| + | TANZANİYA |
| + | |
| + | |
| + | 143 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | = — |
| + | sv? Y T.A-H / A7-£r— — |
| + | / minə —Vakklteeray ya=g1=u |
| + | Cə ə |
| + | ıl 4 iz s di = "bir |
| + | r — |
| + | = |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | . ə rb |
| + | əə |
| + | |
| + | |
| + | Neoronqoro krateri O |
| + | |
| + | |
| + | Elncu xil $ |
| + | |
| + | |
| + | ) —y |
| + | |
| + | |
| + | o : rə or —= |
| + | sxemə |
| + | |
| + | |
| + | il |
| + | m |
| + | |
| + | |
| + | 1 |
| + | |
| + | |
| + | .. |
| + | |
| + | |
| + | — Ma kumbako |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ) ii Dodoma |
| + | |
| + | |
| + | 1 “a cu 1 u ə, py |
| + | CV. Taha ma == |
| + | |
| + | |
| + | “əə “ə 2570 7 |
| + | |
| + | TAN : |
| + | :. I |
| + | |
| + | / əl ın (| |
| + | |
| + | |
| + | 2) CD |
| + | || |
| + | |
| + | |
| + | 2 Jaro, x ə nn... |
| + | ona, |
| + | |
| + | |
| + | - 1 —YM “kokpt |
| + | məə = 4 . 1— ənzubar 6,:0— |
| + | Və) a zənziVaR- |
| + | |
| + | |
| + | — |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ük ku o — |
| + | cə |
| + | “yer İAPYUÇATAM— |
| + | |
| + | |
| + | / |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ə ə |
| + | DƏ" Lindi £/ |
| + | 2 Nacinqvea |
| + | |
| + | 229 o. |
| + | |
| + | |
| + | Y 2 |
| + | = | YTıbode |
| + | = o q”i |
| + | |
| + | |
| + | 1 Kilimancaro |
| + | Tanzaniyanın Zənzibar və Pemba adalarındakı əyalətlərinin |
| + | inzibati sərhədləri kostarilmaminidir |
| + | |
| + | |
| + | İnqilabi Partiyanın 1984 ilin |
| + | avqustunda gecirilmii nəvbədənkənar |
| + | qurultayında əlkənin gələcək sur”ətli |
| + | inkipafı və ədalətli cəmiyyətqurul- |
| + | ması məsələlərinə xususi diqqət ye- |
| + | tirilmipdir. |
| + | |
| + | Siyasi partiyalar, həmkarlar it- |
| + | tifaqları. HNamaca mapindu- |
| + | z i—(CCM: İnqilabi partiya)—elkə- |
| + | də yeganə və hakim partiyadır: 1977 |
| + | ildə Tanqanika Afrika Milli İtti- |
| + | faqı (TANU ) və Afro-PYirazi Parti- |
| + | yasının (AP1P) birləiməsi əsasında |
| + | yaradılmıtdır. Tanzaniya fəh- |
| + | lələri ittifaqı (1978). |
| + | |
| + | İqtisadi-coqrafi ocerk. T. iqti- |
| + | sadi cəhətdən “ao inkipaf ə |
| + | aqrar əlkədir. mumi MİLLİ GƏLİ- |
| + | par 3690 -ini k.t. verir (1981). İqti- |
| + | sadiyyatında xarici kapitaldan ası- |
| + | lılıq qalır. |
| + | rilir. Xarici banklar, sıqorta i11- |
| + | ləri, əsas ticarət tpirkətləri mMil- |
| + | liləpdirilmiipdir. Mə”dən və e mal |
| + | sənayesi, nəql., rabitə, energetika, |
| + | ixracat, idxalat və s. DƏVLƏTİN nəza- |
| + | rətindədir. K.t.-nın əsas sahəsi bit- |
| + | kicilikdir. T. sizal (1981 ildə 74 |
| + | MİN t) istehsalında dunyada Brazi- |
| + | liyadan sonra 2-ci yerdədir. Pambıq, |
| + | qəhvə, mixək, cay, tutun, qarqrıdalı, |
| + | butda, cəltik, darı və s. becərilir. |
| + | |
| + | e milcəyi olmayan r-nlarda hey- |
| + | vandarlıqla məpqul olunur. 13,2 mln. |
| + | qaramal, 10 mln. davar var (1981). İl- |
| + | də 280 min t balıq ovlanır. Mə”dən |
| + | sənayesi, əsasən, ixracat ucun HHLTƏ- |
| + | yir. Almaz (1981 ildə 47,3 kq), qızıl, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | .t. Kooperativlətdi-- |
| + | |
| + | |
| + | qalay, duz cıxarılır. Neft e"malı, |
| + | toxuculuq, ayaqqabı, yeyinti, arav e”Ma- |
| + | lı, tikinti materialları, kimya, me- |
| + | tallurgiya, metale”malı sənayesi muəs- |
| + | sisələri və s. var. 1979 ildən dəzgah |
| + | istehsalına baqilanmıindır. 1981 ildə |
| + | 790 mln. ket-saat elektrik enerjisi |
| + | istehsal edilmindir. D.y.-larının |
| + | uz. təqr. 4 min km, avtomobil yolla- |
| + | ının uz. təqr. 26 min km-dir (1980). |
| + | |
| + | as dəniz portu Darussəlamdır (yuk |
| + | dəvriyyəsi 3,6 MnH. m, 1981). ellər: |
| + | xalq aeroport (Darussəlam, Kiliman- |
| + | caro, Dodoma) var. Qəhvə, pambıq, |
| + | sizal, ədviyyat, cay, almaz və s. ixrac |
| + | edilir. Mapın və avadanlıq, neft |
| + | və neft məhsulları, ərzaq, metal və s. |
| + | idxal olunur. Əsas ticarəti*B. Bri- |
| + | taniya, AFR, ABİT, Yaponiya və s. əl- |
| + | gələrlədir. SSRİ T. ilə iqtisadi |
| + | əməkdatlıq edir. Pul vahidi T. tpil- |
| + | linqidir. . |
| + | |
| + | Səhiyyə. 1969 ildə T.-da əhalinin |
| + | hər min nəfərinə duiiən doqum sayı |
| + | 47, umumi elum sayı 22, Hər min nəfər |
| + | diri doqulana gərə utaq əlumu 162 |
| + | olmutpdur. Orta emur 41 ildir. Əlkə- |
| + | də infeksion və parazitar xəstəlik- |
| + | lər ustunluk təkil edir. T.-da di- |
| + | zenteriya, epidemik hepatit, zəhrə- |
| + | vi xəstəliklər, uiqaq infeksiyası, |
| + | vərəm, traxoma genii yayılmınqdır. |
| + | Tanqanikada 18 min carpayılıq (əha- |
| + | linin hər min nəfərinə 1,4 carpayı) |
| + | 112 xəstəxana, 1,3 min dispanser, 494 |
| + | həkim (əhalinin hər 28 ,3 min nəfə- |
| + | rinə 1 Həkim), 33 diiq həkimi, 34 əq- |
| + | zacı, 396 mama, 925 tibb bacısı (1973), |
| + | |
| + | |
| + | Zənzibarda 875 carpayılıq 4 dəvlət |
| + | xəstəxanası, 43 həkim (əhalinin hər |
| + | 8 ,2 min nəfərinə 1 Həkim), 2 dii hə- |
| + | kimi, 3 əczacı, 25 mama, 192 tibb 6a- |
| + | cısı var. Həkim kadrları Darussə- |
| + | lam un-tinin tibb fakultəsində, Ma- |
| + | kerer və Uqanda tibb in-tlarında Ha- |
| + | zırlanır. | |
| + | Maarif. 1970 ildə əhalinin 7594 - |
| + | dən coxu savadsız idi. 1973 ildə T. |
| + | yailıla arasında savadsızlırın |
| + | ləqvi sahəsində apardıqı iplərə gə- |
| + | rə N. K. Krupskaya ad. Beynəlxalq mu- |
| + | kafat almıtdır. Utaqlar 7 yaiın- |
| + | dan məktəbə qəbul edilirlər. Təhsil |
| + | muddəti ibtidai məktəblərdə 7, orta |
| + | məktəblərdə 6(4--2), texniki-pepyə mək- |
| + | təblərində 1—5 ildir. Darussəlamda |
| + | orta texniki təhsil verən texniki |
| + | kollec, un-t, Milli mərkəzi kitabxa- |
| + | na, un-t kitabxanası, Milli muzey, |
| + | Zənzibarda Dəvlət muzeyi var. |
| + | Mətbuat, radio veriliiyləri, tele- |
| + | viziya. Gӱndəlik qəzetləri: suahili |
| + | dilində—FUxuruq (1961): ingilis di- |
| + | lində —FDeyli Nyusə (1972). Darus- |
| + | səlamda T. radiosu (1956), Zənzibar- |
| + | da T. və Zənzibar radiosu (1964), te- |
| + | leviziya studiyası (1973) fəaliyyət |
| + | |
| + | |
| + | gestərir. T. informasiya agentliyi |
| + | PQTİXATA 1976 ildə yaradılmıtdır. |
| + | Ədəbiyyat. T. ədəbiyyatı suahili |
| + | |
| + | |
| + | və ingilis dillərində inkipqaf edir. |
| + | Suahili dilində ədəbiyyatın tarixi |
| + | 18 əsrin əvvəllərindən baplanır. |
| + | Klassik ədəbiyyatın (18 əsr—20 əs- |
| + | in əvvəli) əsas janrı olan poezi- |
| + | Yada islam dininin tə”siri gucludur. |
| + | Utendi (epik və didaktik məzmunlu |
| + | ie”rlər), məqazi (peyrəmbər və onun əs- |
| + | habələri haqqında hekayələr) və mə- |
| + | iairi (aptiqanə və ya siyasi pe"rlər) |
| + | əsas poetik formalar idi. Fəlsəfi) |
| + | sosial və ədəbi esselərin, publisis- |
| + | THK BƏ avtobioqrafik əsərlərin muəl- |
| + | lifi R. PTaaban yeni ədəbiyyatın ən |
| + | gərkəmli numayəndəsidir. Suahili di- |
| + | lində ədəbiyyatın inkipafında dunya |
| + | ədəbiyyatından tərcumələr muhum rol |
| + | oynayır. 20 əsrin -cı illərindən |
| + | inkitpaf edən ingilisdilli ədəbiyyat- |
| + | da kəskin sosial Hə qaldırı- |
| + | lır (P. P. Palanqo, Q. alimuqoqo |
| + | və b.-nın roman və povestləri). |
| + | Me”marlıq və təsviri sənət. T.- |
| + | nın Kondoa, Kisesi, Tambala, Mvanza |
| + | r-nlarındakı maqaralarda Yuxarı Pa- |
| + | leolit və Neolit devrlərinə aid qaya |
| + | rəsmləri atpkar edilmiidir (fantas- |
| + | tik heyvan təsvirləri, ov və deyuli |
| + | səhnələri). Ərəb iptalı dəvrundə |
| + | salınmıni nəhəənəpnə orta əsrlər- |
| + | dən coxlu məscid, saray, Yapayıint ev- |
| + | ləri qalmıtdır (Kilva-Kisivanidə- |
| + | ki Bəyuӱk məscid, 12—15 əsrlər). Av- |
| + | ropa mustəmləkəciliyi dəvrundə (19 |
| + | əsrin sonu) iri ipəhərlər (Darussə- |
| + | lam) və ticarət mərkəzləri (Mopi, |
| + | Dodoma) inkitpaf etmitdir. Atac və |
| + | gildən Heykəltəraiqlıq nӱmunələri ge- |
| + | nipq yayılmıldır. 1964 ildən mevzu |
| + | baxımından xalq həyatı və məniyəti |
| + | ilə barlı olan milli boyakarlıq mək- |
| + | təbi formalatmındır. S. C. Ntiro- |
| + | Nun portret və kənd həyatı levhələri, |
| + | Macanın naturmortları, F. K. |
| + | Mzangi və T. F. Abdullanın məiiət |
| + | kompozisiyaları fərqlənir. |
| + | eatr, Mustəmləkəcilik illərində |
| + | Darussəlam, Nioporopu, Apyıma məhəp- |
| + | lərində daimi binaları olan ingilis |
| + | əvəskar teatr truppaları fəaliyyət |
| + | gəstərmipdir.Əlkə istiqlaliyyət qa- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TANIMA |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Tanzaniya. 1. Kilimancaro darı. 2. Darussəlam pəhəri. 3. Zənzibar pəhərindən kerunutt. 4. Arutpa pəhərinin kçcələrin- |
| + | dən biri. 5. Sizal lifinin qurudulması. 6. Mvadui rayonunda almaz mə dəni. 7. Kilva-Kisivanidə Beyuk məscidin qalıq- |
| + | |
| + | |
| + | ları. 12—15 əsrlər. 8. Kənd yapayıpq məskəni. 9. Masai tayfasından qadın. 10, Qadın fiquru. Atac. |
| + | Etnoqrafiya və İbtidai İcma Tarixi Muzeyi, Hamburq. |
| + | |
| + | |
| + | zandıqdan sonra ingilis və suahili |
| + | dillərində yerli mevzularda tamayila- |
| + | lar hazırlayan Afrika kollektivləri |
| + | yaradıldı. 1967 ildə Darussəlam un- |
| + | tində teatr ppe“bəsi acılmın, 1968 |
| + | ildə gənclərdən ibarət səyyar truppa |
| + | təpkil edilmitdir. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Cijov N. N., Tanzanil, Mə |
| + | 1972, Sovremennıe literaturı Afriki. |
| + | Vostocnal i (Ojnan Afrika, M., 1974, |
| + | |
| + | aiman D., Sovremennal Qanzznil, |
| + | M., 1977 Qarcarnik S., Samai bolh- |
| + | tyan kladovll v mire, per. s polhskoqo, |
| + | M., 1979, Obhedinennai Respublika Tan- |
| + | zaniln. Sprapvocnik, M., 1980, Afrika, |
| + | Vostocnal i (Ojnal Afrika, M., 1981 |
| + | (seril, 4“Stranı i narodıq). |
| + | |
| + | |
| + | TANIMA, tanınmaq ucun |
| + | təqdim etmərkistintaq hərəkəti, |
| + | ilahidə (zərər cəkmi məxcə, myöhə |
| + | edilən tiəxsə, muӱqəssirə) təqdim edi- |
| + | lən pəxslər, peylər (əigalar) və s. |
| + | icərisindən bapiq vermiit cinayətlə |
| + | əlaqədar, yaxud əvvəllər ona tanıip |
| + | olan obyekti tanımaqa imkan vermək |
| + | məqsədilə aparılır. Mustəntiq tanı- |
| + | yan pəxsi T. ucun təqdim ONYHMYIN |
| + | itəxsin (predmetin) xarici gorunuiyu |
| + | və nipanələri haqqında və Həmin (ləx- |
| + | si (predmeti) nə kimi pipəraitdə gər- |
| + | məsi barəsində qabaqcadan dindirir. |
| + | Tanınmalı olan piəxs onup xarici |
| + | gerunutqu ilə oxtar batqa tpəxslərlə |
| + | birlikdə, tanınmalı predmet isə mum- |
| + | kun qədər eyni nəvdən olan predmetlər |
| + | icərisində tanıyacaq ipəxsə gestəri- |
| + | lir. T, Lal (aahidlərinin iptirakı |
| + | ilə aparılır. QT.-nın aparılması |
| + | və onun nəticələri haqqında protokol |
| + | cinayət ipində subut kimi qiymətlən- |
| + | |
| + | |
| + | 11. Tayfa bapcısının |
| + | qrafiya muzeyi, Berlin-Dalem. |
| + | |
| + | |
| + | dirilir. Q.-nı aparma qaydası sovet |
| + | cinayət-prosessual qanunvericiliyi |
| + | |
| + | |
| + | ilə nizamlanır (bax məs., Azərb.SSR *Syalibdaə |
| + | |
| + | |
| + | Cinayət Prosessual Məcəlləsi, mad- |
| + | dələr 177—179). | |
| + | |
| + | TAH)YT (TAN/UG, Telegrafska Agen- |
| + | ci)a Nova Yiroz1amyya), Yeni Yuqo s- |
| + | laviya Teleqraf Agent- |
| + | li y i—YSFSR-in informasiya agent- |
| + | liyi. 1943 ildə Yaytse 11.-ndə yaradıl- |
| + | mı, 1944 ildən Helqraddadır. Ol- |
| + | kəpin qəzet, jurnal, radio və telv- |
| + | viziyasını daxili pə xarici siyasət |
| + | məsələlərinə dair informasiya ilə |
| + | tə”min edir. |
| + | |
| + | TANK Maksim (təxəllusu| |
| + | pə familiyası Yevgeni |
| + | S gkurko) (d. | |
| + | 17.9.1912, indiki |
| + | Minsk vil., Myadel |
| + | r-nunun Pilkov- |
| + | ipina k.)--belorus |
| + | sovet ppairi. BSSR |
| + | xalq pairi (1968), |
| + | |
| + | |
| + | əsl adı |
| + | İvapovic |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | BSSR EA akad. |
| + | (1972). Sosialist |
| + | Əməyi Qəhrəmanı |
| + | (1974). Lenin mu: |
| + | kafatı (1978) və |
| + | |
| + | |
| + | SSRİ Dəevlət muka |
| + | fatı (1948) laursea- |
| + | tı. 1936 ildən Sov.İKP uzvu. Belo- |
| + | rusiya Yazıcılar İttifaqı İdarə |
| + | Hey”ətinin birinci katibi (1966 il- |
| + | dən), SSRİ Yazıcılar İttifaqı |
| + | İdarə Heyətinin katibidir (1976 il- |
| + | dən). Qərbi Belorusiyada inqilabi Hə- |
| + | rəkatda fəal ipttirak etmidir. |
| + | cMərhələlərdək (1936), “Doraqacı al- |
| + | tındaz (1938) ipe”r kitabları, € Hapouo |
| + | |
| + | |
| + | taxtı. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Makonde tayfası. |
| + | Aqac. Vanyampezi tayfası. Etno- |
| + | (1937) poeması Qərbi Belorusiya zəh- |
| + | mətkəplərinin mubarizəsinə, “Yanukg |
| + | (1943) poeması, “Silahı |
| + | itiləyinə, “Odlu səma arasındanə |
| + | (hər ikisi 1945) tpe”r kitabları Bə- |
| + | yuk Vətən muharibəsinə həsr olun- |
| + | muzidur. *Bilsinlərə (1948), 4P1im- |
| + | HƏK iziəFj (1957), “Mənim gundəlik |
| + | cərəyimə (1962), “Bir udum suq (1964), |
| + | c İpıqa etiq olsunq (1972), eHapos |
| + | iamlarıq (1977) və s. ipe"r kitabla- |
| + | rının muəllifidir. Bir sıra ile" |
| + | ri Azərb. dilinə tərcumə olunmu)- |
| + | dur. SSRİ Ali Sovetinin (7—11-ci |
| + | caqırın) deputatıdır. 4 dəfə Lenin |
| + | ordeni, Oktyabr İnqilabı ordeni, |
| + | 4 baiqa orden və medallarla təltif |
| + | edilmiidir. |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: İzbr. proizv., t. 1—2, |
| + | |
| + | |
| + | M., 1971: Procitan i peredan druqomu: |
| + | Stixi i pozmı, M., 1981: Narocanski |
| + | sosnı, M., 1982, |
| + | |
| + | |
| + | TANK (ing. kapk, əsas mə”nası—bak, |
| + | tutum, cən)—deyuli meydanında muxtə- |
| + | lif hədəfləri məhv etmək ucun silah- |
| + | ları və yuksək mutəhərriklik qabi- |
| + | liYYƏəti olan, butev zirehli, tırtıllı |
| + | deyuti mapını, İlk zirehli deyui |
| + | mapınının muxtəlif layihələrini |
| + | Rusiyada V. D. Mendeleyev və 6. |
| + | (1911—15), B. Britaniyada De Mol |
| + | (1912), Avstriya-Macarıstanda Q. Bur: |
| + | itın (1913) verminlər. A. A. Poro- |
| + | xovipikovun yaratdıqı ilk F Vezdexodə |
| + | T.-ı 1915 il mayın 18-də sınaqdan Ge- |
| + | cirildi. T.-ın əsas hissə və avadan- |
| + | lıqı fırlanan qulləli zireh gevdə, |
| + | muhərrik, idarəetmə intiqalları olan |
| + | transmissiya, Hərəkət edən hissə, si- |
| + | lahlar kompleksi, mulpahidə və tupq |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | T-54 tankının sxemi: /1—prikali |
| + | |
| + | pulemyot, 2—mupahidə cihazı: ili |
| + | nay, 4—komandir ucun lyuk: 5=— komandir |
| + | ucun oturacaq, 6—muhərrik: 7—əturu- |
| + | culər qutusu) 8— planetar dəndərmə me- |
| + | xanizmi, 9—aparıcı təkər: 10— )ana- |
| + | caq bakıy //—tırtıllı lent: 12— dayaq |
| + | vərdənəsi: 13—istiqamətləndirici təkər: |
| + | 14—ndarəetmə pedal və lingləri: 15—su- |
| + | rucu-mexanik ucun oturacaq, /6—deyupt |
| + | ey pcaTbı, 1/7—hərəkət istiqamətində atəp |
| + | acan pulemyotun mazqalız 18—top: /9— |
| + | |
| + | teleskopik nipangah, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | lama cihazları, elektrik avadanlıqı, |
| + | rabitə vasitələri, yanrqından və atom |
| + | partlayınpından mӱhafizə sistemlə- |
| + | ridir. Gəevdənin daxili uc bəlmədən |
| + | ibarətdir (idarəetmə, deyuii, muӱhər- |
| + | rik-transmissiya bəlmələri). Təkmə |
| + | qullə 360* fırlana bilir. Silah kom- |
| + | pleksi əsas silahdan (90—152 mm-lik |
| + | hamar və ya yivli luləli top) və can- |
| + | lı quvvələri məhv etmək ucun yardım- |
| + | cı silahdan (adi pulemyot və irika- |
| + | librli zenit pulemyotları), deyui |
| + | sursatı komplektindən, tupilama və |
| + | mulahidə (o cumlədən qaranlıqda gər- |
| + | mə) cihazlarından ibarətdir. Bir sı- |
| + | ra T.-larda tankvuran idarəolunan ra- |
| + | getlər də yerlətdirilir. Hərəkətdə |
| + | atəiin dəqiqliyi ucun muasir T-55, |
| + | T-62, T-72 (CCPH), M60-A1 (ABI), |
| + | c“Hiftenə (İngiltərə), “Leopard |
| + | (AFR) T.-larında silah sabitlətdi- |
| + | riciləri, T.-ı su altında (4—6 mm də- |
| + | rinlikdə) surmə vasitələri olur. |
| + | 1935—37 illərə qədər T.-ın yalnız |
| + | gӱlləyədavamlı zirehi olurdu. Tank- |
| + | luran toplar meydana cıxdıqdan sonra |
| + | 100— 200 mm qalınlıqda zirehi olan |
| + | T.-lar yaradıldı. Maks. sur"əti saat- |
| + | da 41—65 km-dir. Kəifiyyat aparmaq |
| + | ucun yungӱl T. (kutləsi 20 ?t-dək), |
| + | motoatıcı qopunları gӱcləndirmək |
| + | və dupimənin atəi vasitələrini, canlı |
| + | qӱvvələrini məhvetmək ucun orta arır- |
| + | ATAN (40 m-nəK), Ya T.-ları ir |
| + | Mӱbarizə ucun aqır (40 tl-dan artıq |
| + | T.-lar tətbiq edilir. Sovet T-34, KV, |
| + | İS-2, T-62, T-72 T.-ları muvafiq |
| + | dəvrlərin ən mӱkəmməl T.-larıdır. |
| + | |
| + | unların yaradılmasında konstruk- |
| + | torlardan J. Y. Kotinin, N. L. DU- |
| + | xovun, M. İ. Kopkinin, A. A. Moro- |
| + | zovun və 6.-nın bəyuk rolu olmutdur. |
| + | T. yӱksək keyfiyyətlərinə gərə dəyuiq- |
| + | də quru qopunlarının əsas zərbə quv- |
| + | vəsi rolunu oynayır. |
| + | |
| + | |
| + | AC E— 10, x, 9 |
| + | |
| + | |
| + | 3—ante- |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Rotmistrov P. A., Vreml |
| + | |
| + | |
| + | i tanki, M., 1972, yenə onun, Qanki |
| + | na voNne, 4 izd., M., 1975, Tanki i tanko- |
| + | vıe voiska, M., 1980, |
| + | |
| + | |
| + | TANK QOİYUNLARI —quru qopqunla- |
| + | rının bir nəvu, Beyuk atəiiq KYHYHƏ |
| + | və zərbə quvvəsinə, yuksək hərəkət və |
| + | manevr qabiliyyətinə, həmcinin zireh- |
| + | li mudafiəyə malikdir. Tank, motor- |
| + | lu atıcı (mexaniklətdirilmiid), ra- |
| + | ket, artilleriya və s. beəlmələri, His- |
| + | sələri və birlətmələrindən ibarət- |
| + | dir. Dutimən mӱdafiəsini yarmaq (mus- |
| + | təqil və digər qopqun nəvləri ilə bir- |
| + | gə) və hucumu bəyӱk dərinlikdə apar- |
| + | maq, ehtiyatları məhv etmək, ərazi |
| + | tutmaq və onu əldə saxlamaq, deyuti |
| + | və əməliyyatı suӱr”ətlə balta catdırmaq |
| + | məqsədi dapıyır. SSRİ-də avtomobil |
| + | və zirehli tank (1942 ilədək), zireh- |
| + | li tank və mexanikləidirilmiinli qo- |
| + | iunlar (1953 ilədək), zirehli tank |
| + | qopunları (1959 ilədək) adlanırdı. |
| + | 1960 ildən T.q. adlanır. |
| + | |
| + | TANK HUCUMUNDAN MUDAFİƏ |
| + | —duiilmən tankları və zirehli ma- |
| + | itınlarının həmləsini dəf etmək, |
| + | onları məhv etmək ucun tədbirlər |
| + | kompleksi. Quru qoptunlarında hər |
| + | cur deyuiy əməliyyatı zamanı muda- |
| + | fiənin əsasını təikil edir. Birin- |
| + | ci dunya muharibəsi devrundə tankla- |
| + | rın yaradılması ilə əlaqədar meydana |
| + | gəlmiidir (əsas mubarizə vasitəsi |
| + | səhra artilleriyası idi). Muasir |
| + | T.h.m.-də əsas mӱbarizə vasitələri |
| + | tankvuran idarəolunan raketlərdən, |
| + | Həmcinin tankvuran vasitələr qrupun- |
| + | dan, atəii vasitələri sistemindən, |
| + | tankla mubarizə ucun ehtiyat quvvələ- |
| + | rindən, muxtəlif maneələr sistemin- |
| + | dən və s.-dən ibarətdir. |
| + | |
| + | TANKA— yapon poeziyasının qədim |
| + | janrlarından biri. 31 hecalı (5--74- |
| + | 4-5--74-7) beimisralı, qafiyəsiz li- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | “ ” uu. . |
| + | ӧz) də İZ “CC (= ə –- |
| + | əəə dər x ə |
| + | "A ə rı: is £ “m qq |
| + | Zə zə neşkoo”ür əli 7. 5" əmi, |
| + | af: dör “ə” ” c , i “ə z |
| + | "da uşaq?” aa səsi yt” 44 F |
| + | |
| + | |
| + | rik pe”r. Məhəbbət və təbiət nHpHKa- |
| + | sı T.-ların əsas məvzusu idi. Hələ |
| + | “Man yesyuz antologiyasında (8 əsrin |
| + | 2-ci yarısı) T.-lar baitlıca yer tu- |
| + | turdu. Sonralar 15 əsrədək zadəgan |
| + | poeziyasının yeganə janrı olmuiq- |
| + | dur. 15—18 əsrlərdə renqa, xokku ki- |
| + | mi yeni janrlar T.-nı sıxıidır- |
| + | mılpdı. T. İsikava və 6. T.-nı yeni |
| + | obraz və sosial məvzularla zəngin- |
| + | ləidirmiidir. |
| + | |
| + | |
| + | . Mətnlər: Nərgizin bircə ləcə- |
| + | Yi, B., 1980, Aponskie patistipial, M., |
| + | 1971, Manheso, t. 1—3, M., 1971—72, |
| + | |
| + | |
| + | TANKVURAN ARTİLLERİYA—tank |
| + | və s. zirehli hədəfləri, habelə acıq |
| + | məvqelərdəki atəiy vasitələrini və |
| + | canlı quvvələri məhv etmək ucun ar- |
| + | tilleriya. Q.a.-ya səhra topları, əzu- |
| + | gedən artilleriya qurqruları, təpmə- |
| + | yən toplar və tankvuran idarəolunan |
| + | reaktiv mərmilər (raketlər) daxil- |
| + | dir. T.a.-nın əsgs xususiyyətləri— yax- |
| + | im manevr etməsi, sur”ətli atəipti, |
| + | mərmilərinin duzxətli trayektoriya- |
| + | ya, beyuk bailanqıc sur”ətinə, yuksək |
| + | zirehdetimə qabiliyyətinə malik ol- |
| + | masıdır. |
| + | |
| + | TANKVURAN İDARƏOLUNAN RE- |
| + | AKTİV MƏRMİLƏR—tank və baqiqa |
| + | zirehli hədəflərlə mubarizə aparmaq |
| + | ucun silahlar. T.i.r.m. 20 əsrin 50-ci |
| + | illərində yaradılmındır. Əsas his- |
| + | sələri: kumulyativ tə”sirli deyçi |
| + | baplıqı, reaktiv mӱhərrik, tupqlama |
| + | və idarəetmə cihazları, ucuiyda sa- |
| + | bitləpdirmə orqanları və s.-dir. |
| + | Mərmi radio və telesiqnallarla ida- |
| + | rə edilir, 400—600 mm qalınlıqda |
| + | zirehi detir. T.i.r.m.-i əzugedən ma- |
| + | iınlardan, sayyar qurqrulardan, ver- |
| + | tolyotlardan buraxmaq mumkundur. Be- |
| + | lə raketlərin sur”əti səs sur”ətindən |
| + | az və cox olur. |
| + | |
| + | |
| + | 146 |
| + | |
| + | |
| + | TANKVURAN TUFƏNG |
| + | |
| + | |
| + | ə aaa 7”) r .— = |
| + | |
| + | |
| + | TANKVURAN TUFƏNG—zirehli hə- |
| + | dəfləri vurmaq ucun luləsi yivli odlu |
| + | silah. İlk T.t. Birinci dunya muha- |
| + | ribəsinin axırında meydana cıxmıi- |
| + | dı. SSRİ-də T.t.-lərin yeni sistem- |
| + | lərini Beyuk Vətən muharibəsi ərə- |
| + | fəsində V. A. Deqtyarov və S. Q. Si- |
| + | monov yaratmıtidılar. Bu T.t.-lər |
| + | 300 m məsafədən 35 mm-lik zirehi |
| + | depirdi. 1945 ildən T.t.-lər qumbara- |
| + | qal əvəz olunmutidur. |
| + | TANKER (ing. tanker, tank—crcrepH, |
| + | cən, tutum)—rezervuarlarında maye, |
| + | yarımmaye və səpələnən yӱklər (neft, |
| + | benzin, spirt, surtku və qida İarna- |
| + | rı, iərab, mayeləindirilmiin qaz, ye- |
| + | yinti məhsulları və s.) daiıyan gəmi. |
| + | T.-ə yuk qapalı boru kəməri ilə dol- |
| + | durulur və T.-dən gəmi nasosları ilə |
| + | bopaldılır. T.-in yukgəturmə qa- |
| + | biliyyəti 500 min ?t-a qədər, subası- |
| + | mı isə 590 min ?t-a qədər ola bilər. |
| + | Əd. Rodionov N. N., Sovremen- |
| + | nıe tankerı. L., 1980, |
| + | TAHKOAPÖM (mauk--iyH. drömos— |
| + | qacıli, qacıtp yeri)—tank və b. tır- |
| + | tıllı deyuti mapınlarını surməyi |
| + | əyrənmək ucun xususi sahə. Yatayıi |
| + | məntəqələrindən, yollardan, rabitə, |
| + | elektrik xətlərindən uzaqda yerləptir, |
| + | relyefi muxtəlif olur. T.-da cur- |
| + | bəcur maneələr, dar kecidlər, xəndək |
| + | uzərindən dar kərpulər, niptangah- |
| + | lar və s. dӱzəldilir. Tankların hə- |
| + | rəkətini izləmək və onlarla əlaqə sax- |
| + | lamaq ucun T. avtomatik idarəetmə |
| + | sistemləri və s. vasitələrlə təchiz |
| + | edilir. |
| + | TANGE Kendzo (d. 4.9.1913, İmaba- |
| + | ri)—yapon me”marı. Me”marlıq təh- |
| + | silini Tokio un-tində almındır. |
| + | Xirosimada tikdiyi Sulh xatirə mər- |
| + | kəzi (1949—56) T.-yə geni iəhrət qa- |
| + | zandırmındır. 1950—60-cı illərdə |
| + | Le Korbuzyenin tə”siri ilə Yaratdıqı |
| + | binalarda həcmin ifadəliliyinə nail |
| + | olmull (Kurasikidə ipəhər salonu, |
| + | 1960), iriapqırımlı konstruksiyala- |
| + | rın ekspressiv imkanlarından isti- |
| + | anə etmitidir (Tokioda “Gimnaziumə |
| + | |
| + | |
| + | inası, 1963—64, muqəddəs Məryəm |
| + | kafedral kilsəsi, 1964). 1961 ildə |
| + | Tokionun yenidən qurulması layihəsi- |
| + | |
| + | |
| + | ni hazırlamıtdır. Sidzuogka 11.-ndə- |
| + | ki 18 mərtəbəli Radio-qəzet mərkəzi |
| + | (1970) və s. coxmərtəbəli binaların |
| + | layihəsini vermitdir. 1971 ildə ke- |
| + | cirilmiii “Yaponiyanın gələcək sima- |
| + | sı və 21-ci əsrdə yapon xalqının Ya- |
| + | poniyada Həyatı adlı me”marlıq mu- |
| + | sabiqəsində T.-nin layihəsi ən Yaxiı |
| + | layihələrdən hesab edilmidir. |
| + | |
| + | |
| + | Əsəri: Arxitektura İponii, |
| + | |
| + | |
| + | 1975. |
| + | TANGENS (lat. (apdep—toxunan)— |
| + | triqonometrik funksiyalardan bi- |
| + | ri. (ə ilə piarə edilir. Duzbucaq- |
| + | lı ucbucaqda iti bucaqın T.-i həmin |
| + | bucaq qarpısındakı katetin biti- |
| + | izik katetə nisbəti, yaxud iti bacarın |
| + | sipusunun kosinusuna onisbətidir. |
| + | TANĞENSİAL TƏ”CİL—bax Təcil. |
| + | TANGENSLƏR TEOREMİ-triqono- |
| + | metriyanın muhum teoremlərindən oi- |
| + | ri: ucbucaqın iki tərəfinin (4 və b) |
| + | uz.-nu uyqun bucaqların (A və V) |
| + | yarımcəmi və yarımfərqinin tapgens- |
| + | ləri ilə əlaqələndirir: |
| + | |
| + | A-EV |
| + | |
| + | |
| + | akı. “ o |
| + | A—B |
| + | |
| + | |
| + | a—f / |
| + | |
| + | |
| + | 2 |
| + | |
| + | |
| + | M., |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | (“5 |
| + | |
| + | |
| + | Bu dusturu alman riyaziyyatcısı |
| + | Regiomontan vermitidir. |
| + | |
| + | TANGENSbFİD—tangensin bucaqın |
| + | qiymətindən asılı dəyinməsini təs- |
| + | vir edən mustəvi əyri. Sonsuz sayda |
| + | konqruyent əyridən ibarətdir. Bun- |
| + | ların biri digərini Ox oxu boyun- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ca l-nin misli qədər surutdurmək- |
| + | lə alınır. T. Ox oxunu li (və |
| + | ya—180222) nəqtələrində kəsir (= 1, |
| + | |
| + | |
| + | a kk |
| + | |
| + | TANNİN (fr. tannin, Kapasq—dəri- |
| + | ni apılamaqu—zulallarla və bir cox |
| + | baitqa təbii polimerlərlə (selluloz, |
| + | pektin maddələri) məhkəm rabitə əmə- |
| + | lə gətirmək qabiliyyəti olan, bitki- |
| + | lərdə genii yayılmın fenol birləit- |
| + | mələri qrupu. Hazırda molekul kut- |
| + | nəcu 500—3000 və tərkibində fenol |
| + | Hidroksili olan təbii birləimələr |
| + | T.-ə aiddir. Bitki məntəli apıla- |
| + | yıcı maddələr tannid adlanır. |
| + | T. 2 sinfə bəlunur: 1) coxatomlu |
| + | spirtlərlə əmələ gələnlər, məs., qlu- |
| + | koza (hidroliz olunan T.), 2) |
| + | fenol birləimələrinin kondensasiya- |
| + | sı ilə əmələ gələnlər: məs., katexin- |
| + | lər (hidroliz olunabilmə- |
| + | yən və ya kondensasiya |
| + | olunmup T.). T. apı bitkiləri- |
| + | nin kəkundə, oduncaqında, Yarpaqında |
| + | və meyvəsində olur. T. dərinin aipı- |
| + | lanmasında, pambıq parcaların boyan- |
| + | masında və tibdə (buzucu maddə ki- |
| + | mi) ptilədilir. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | amMənim |
| + | |
| + | |
| + | U, Tansıkbayev. | |
| + | SSR Mədəniyyət Nazirliyi. Dapkənd. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | mahnımı. |
| + | |
| + | |
| + | TANNU-OLA—Tuva MSSR-in c.-unda |
| + | nar silsiləsi. Yuxa ı Yenisey həvzəsi |
| + | cayları ilə Ubsu-Nur gəlc həvzəsi |
| + | arasında suayırıcıdır. Uz. təqr. 300 |
| + | km, maks, hund. 3061 m. Memənəp |
| + | (sidr, Tapa maM), "67 BƏ yӱksək darlıq |
| + | tundra bitkiləri yayılmınndır. |
| + | |
| + | TANRIQULULAR — Azərb.SSR Yev- |
| + | lax r-nunda kənd. T. sovetliyinin mər- |
| + | kəzi, R-n mərkəzindən və Yevlax d.y. |
| + | st.-ndan 35 km 11m.-q.-də, Kurək cayı- |
| + | nın sahilində, duzənlikdədir. ƏH. |
| + | 1771 (1985), pambıqcılıq, taxılcı- |
| + | lıq, heyvandarlıq və baramacılıq- |
| + | la məiquldur. Orta məktəb, klub, |
| + | kitabxana, kinoqurqu, upyaq baqcası, |
| + | |
| + | |
| + | xəstəxana var. |
| + | TANRIYOXUİNY AYYIRIMI |
| + | |
| + | |
| + | Azərb.SSR-də daq apırımı. Murovdar |
| + | silsiləsində, 2500 m-dən Yӱksəkdə Yer- |
| + | lətir. Tərtər və Gəncə caylarının |
| + | |
| + | |
| + | hevzələrini bir-birilə əlaqələndirən |
| + | |
| + | |
| + | yol T.a.-ndan kecir. | |
| + | TANSIKBAYEV Ural (14.1.1904, |
| + | Daikənd—18.4.1974, Nukus) — əzbək |
| + | sovet boyakarı. SSRİ xalq rəssamı |
| + | (1963). SSRİ Rəssamlıq Akademiyası- |
| + | nın həqiqi ӱzvu (1958). Penza Rəssam- |
| + | lıq Məktəbini bitirmiitdir (1929). |
| + | 1940-cı illərdən yaradıcılırında |
| + | Sovet Əzbəkistanının təsviri muhum |
| + | yer tutmuli, muasirlik ruhu ilə alpı- |
| + | lanmı1i mənzərə-tablolar yaratmın- |
| + | dır (c“Doqma yurdumə, 1951, zb.SSR |
| + | İncəsənət Muzeyi, Daikənd: cKayrak- |
| + | Kum SES-ində səhərə, 1957, Pyərq |
| + | Xalqları İncəsənəti Muzeyi, Mosk- |
| + | vay “Carvak tikintisindəə, 1970, SSRİ |
| + | Rəssamlar İttifaqı, Moskva). Teatr |
| + | rəssamlıqı və monumental boyakarlıq |
| + | (Moskvada XTNS-də Əzb.SSR pavilyo- |
| + | nunun pannosu, 1952—54) sahələrində |
| + | də fəaliyyət gəstərmitdir. Lenin or- |
| + | deni, 4 baiqa ordenlə, həmcinin ME- |
| + | dallarla təltif olunmudur. |
| + | |
| + | TANTA ((::5)— MƏR-də, Nil cayı |
| + | deltasında ipəhər. Qarbiya Myhağa- |
| + | zasının inz.m. D.y: və avtomobil Yol- |
| + | ları qovpaqı. Əh. 285 min (1976). |
| + | Pambıqtəmizləmə, toxuculuq və yeyinti |
| + | (pambıq yarı, sud) sənayesi muəssisə- |
| + | ləri var. Kustar sənətkarlıq ingi- |
| + | |
| + | |
| + | iqaf etmiidir. |
| + | |
| + | TANTAL (Tapha- |
| + | 1o5)—qədim yunan |
| + | mi fologiyasında |
| + | Lidiya və ya Fri- |
| + | giya padiqahı, Zev- |
| + | sin oqlu. Allah- |
| + | ları məclisə də”vət |
| + | edərək oqlu Pelop- |
| + | sun ətindən biili- |
| + | rilmiti xərəyi on- |
| + | |
| + | |
| + | lara yedirtdiyinə |
| + | gerə, yeraltı tor- |
| + | paq səltənətində |
| + | |
| + | |
| + | əbədi cəzaya məh- |
| + | kum edilmindi| 60- |
| + | qazına qədər suda |
| + | duran və aracdan |
| + | asılan meyvələri |
| + | gerən T. susuzlu- |
| + | qunu və aclırını |
| + | dəf edə bilmirdi, |
| + | cunki, dodarını |
| + | uzatdıqca su cəgi- |
| + | lir, meyvəli budaq |
| + | isə aralanırdı.*T. |
| + | əzabıq ifadəsi bu- |
| + | |
| + | |
| + | radan dır. | |
| + | ANTAL (lat. Tap- |
| + | sahil), Ta—kimyəvi |
| + | |
| + | |
| + | 1972. Əz6. |
| + | |
| + | |
| + | TAPİOKA |
| + | |
| + | |
| + | 147 |
| + | in AK r 0...” |
| + | |
| + | |
| + | element. Elementlərin devri sis- |
| + | |
| + | |
| + | teminin U qrupundadır: at.n, 73, at.k. |
| + | 180,948-dir: geyumtuləcalan poladı- |
| + | 203 plastik metaldır: 2996*S-də əri- |
| + | Yir, 53002S-də qaynayır: sıxlıqı |
| + | (202S-də) 16,6 q|s -dir. Oksidlətmə |
| + | dərəcəsi—1-dən 5-ə qədər olan birləil- |
| + | Mələr verir. Təbii R. sabit ("Ta |
| + | (99,9926 ) və radioaktiv *89Ta (0,01294) |
| + | izotoplarından ibarətdir. Sun”i yol- |
| + | la 15 radnoaktiv izotopu alınmıqp- |
| + | dır. T.-ı İsvec kimyacısı A. Q. Eke- |
| + | berq kəpf etmii (1802), qədim yunan |
| + | mifologiyasının qəhrəmanı Tanta- |
| + | lın adı ilə adlandırılmıpidır. Ye |
| + | tabıqında Kӱtləcə orta miqdarı 23. |
| + | :10 "7775 -dir. 17 əsas mineralı və 60- |
| + | dan artıq tantallı mineral məlum" |
| + | dur (bax Tantal filizləri). Adi ipz- |
| + | raitdə Q. kimyəvi cəhətdən az aktiv- |
| + | dir (niobiuma oxiayır): 2802S-də ok- |
| + | sidləməyə batlayır. Yalnız bir ca- |
| + | bit oksidi var: (Ta,O,). Hidrogenlə |
| + | 0*S-yə yaxın temp-rda bərk məhlul |
| + | əmələ gətirməsi Q.-ın plastikliyinin |
| + | itməsinə səbəb olur və onun plastik- |
| + | liyi, ancaq 800—1200”S temp-rda yuk- |
| + | sək vakuum altında Hidrogen cıxdıq- |
| + | dan sonra bərpa dən Azotla 300*S- |
| + | yə yaxın temp-rda ok məhlul və nit- |
| + | illər (QayM və TaC), xlor, brom və |
| + | yodla 250*S-dən yuxarıda, fluorla isə |
| + | otaq temp-runda halogenidlər (TaH, |
| + | tipli) əmələ gətirir. Korroziyaya qar- |
| + | iyı son dərəcə davamlılırı ilə fərq- |
| + | lənir. T. turipularının (metatantalat |
| + | N:TaO,, ortotantalat N.TaO,) duzla- |
| + | rınatantalatdeyilir (ən mӱhum- |
| + | ləri KTaOz və CaTaO:-dur), T. isteh- |
| + | salının təqr. 6095 —7596 -i elektron |
| + | lampaları detallarının hazırlanma- |
| + | sına sərf olunur. Ondan vakuumda və |
| + | ya tə”sirsiz qaz mӱhitində 1700*S-dən |
| + | yuksək temp-rda itləyən sobaların |
| + | qızdırıcıları və digər konstruk- |
| + | siya hissələri, həmcinin duzləndiri- |
| + | cilər, elektrolitik kondensatorlar |
| + | və s. hazırlanır, matpınqayırma sə- |
| + | nayesində və xususi ərintilər isteh- |
| + | salında istifadə edilir. T.-ın bə”zi |
| + | birlətmələri yaxiı katalizatsrdur |
| + | Əd.: |
| + | son Q. A., Metallurqin redkix msetallov |
| + | M., 1973, Saviikin E. M., Bur- |
| + | |
| + | |
| + | xanov T. S., Redkie metallı i splavı, |
| + | M., 1980, |
| + | |
| + | |
| + | TANTAL ƏRİNTİLƏRİ —–tantalın |
| + | niobium, volfram, molibden, vana- |
| + | dium, sirkonium, nafizun vəs. ele- |
| + | mentlərlə ərintisi. Aqressiv və maye |
| + | metal muhitlərində hərarətə və korro- |
| + | ziyaya davamlılıq xassələrinin yuksək |
| + | olması ilə secilir. T.ə.-ndən raket |
| + | soploları, reaktiv mӱhərriklərin və |
| + | elektrik vakuum cihazlarının detal- |
| + | ları və s. hazırlanır. |
| + | |
| + | TANTAL FİLİZLƏRİ — tərkibin- |
| + | dən Ta-mn alınması texniki cəhət- |
| + | dən mumkun, iqtisadi cəhətdən MƏT- |
| + | sədəuyqrun hesab edilən təbii KHM)ƏBH |
| + | aqreqatlar. T.f.-nə (bunlarda Ta,O, : |
| + | MCI,O,.=1 olur) və kompleks tantal- |
| + | niobium filizlərinə (bax Niobium |
| + | filizləri) ayrılır. T.f.-nin muhum |
| + | mineralları: kolumbit-taptalit (30— |
| + | 4596 -n Ta,O,), manqan-tantalit (45— |
| + | 8096 -i Ta:O,), tqqantalit, vocinit (Ta, |
| + | 5p, Mp).O, (60—8 596 -i TaqO,) və s. |
| + | Niobiumla yanapı Ta istehsal edilən |
| + | taptal-niobium filizlərinin MYİYM |
| + | mineralları: kolumbit (5—3090 -i |
| + | TaşOş): rarserronur (Ca, TR, U): (Nb, |
| + | Ta),O4(E, ON)-n N,O (8 —28 24-i TazO,) |
| + | |
| + | |
| + | 109c, 9 |
| + | |
| + | |
| + | Yelikman A. N., Meer- |
| + | |
| + | |
| + | və s. T.f.-nin bir necə nəv sənaye və |
| + | genetik tipli yataqları olur: nadir |
| + | metal peqmatitləri, tantallı qranit- |
| + | lər, karbonatitlər, səpintilər. Xa- |
| + | ricdə ən beyuk yataqları Kanada (Ma- |
| + | nitoba və Bernik-Leyk), Braziliya |
| + | (Paraiba, Riu-Qrandi-du-Norti), Zair |
| + | (PLaba) və s. əlkələrdədir. |
| + | |
| + | TANTALİT imi — kimyəvi ele- |
| + | ment -- yun, 141ho—dai) — mineral. |
| + | Kimyəvi tərkibi (Re, Mp) (Ta, MI),Os. |
| + | Rombik sinqoniyada kristallaiyır. |
| + | Sərbəst kristallar, iqualı, sıx dənə- |
| + | li aqreqatlar halında tapılır. Sərt- |
| + | liyi 6—6,5: sıxlıqı 520(0—8 200 kq/m?. |
| + | Rəngi qara, bozumtul, qonur və qır- |
| + | mızımtıl-qaradır. Qranit tipli su- |
| + | xur və peqmatitlərlə əlaqədardır. |
| + | Sənayedə, adətən, T.-in səpinti yataq- |
| + | larından istifadə olunur. Ta və MI |
| + | |
| + | ilizidir. |
| + | |
| + | TANTAL-NİOBATLAR mineral |
| + | qrupu. Əsas mineral əmələ gətirici |
| + | komponentləri Ta və MI-dur. Umumi |
| + | |
| + | |
| + | formulu A BAX A —Ca” ", TR5F, |
| + | U47, Th? F, Na”, Fe2F, Mn2”, Mg2- |
| + | B—Nb5F, Ta5" (Ti3”, Sn””, Fe3H |
| + | qarılpqıqı da olur): 4—0*2-. OH”, |
| + | E-. T.-n.-a 100-dən cox mineral da. |
| + | xildir. Muhum mineralları: kolum- |
| + | bit, tantalit, loparit, piroxlor və s. |
| + | T.-n., adətən, xırda zərrələr əmələ gə- |
| + | tirir. Rəngi qara, tund-qonur, qonuru- |
| + | sarı olur. PQupə və qatran parıltı- |
| + | lıdır. Sərtliyi 4,5—8: sıxlıqı tər- |
| + | kibindəki Ta və T1|-ın miqdarından |
| + | asılı olaraq 3500—9000 xq/m?., T.-n. |
| + | qranit və nefelinli siyenitlərdə ak- |
| + | sessor mineraldır: qranit peqmatit- |
| + | lərində, qələvi peqmatitlərdə, karbo- |
| + | natitlərdə və s. yuksək konsentrasi- |
| + | yalar əmələ gətirir. Ta, Nb Bə TR |
| + | almaq ucun xammaldır, |
| + | |
| + | TANTİA TӦPİ (əsl adı Ramcan- |
| + | dra Panduranq) (təqr. 1814— |
| + | 18.4.1859, Sipri)— Hindistanda xalq |
| + | usyanının (1857—59) balicılarından |
| + | biri. Usyana Nana Saliblə birlikdə |
| + | qopulmudur. Lakhnau i:.-nin muda- |
| + | fiəsi zamanı ingilis ordusuna guӱclu |
| + | zərbə endirmiii, sonralar partizan |
| + | mӱharibəsinə baicılıq etmiidir. |
| + | Qvalior zəmindarı Man Sinqh tərə- |
| + | findən ingilislərə satılmıiy və edam |
| + | edilmitidir. |
| + | |
| + | TANTYEM (fr. (ap(|bte—pay, hissə) |
| + | —səhmdarlar cəmiyyətinin, sıqorta |
| + | iirgətlərinin, bankların və digər |
| + | kapitalist muəssisələrinin idarə |
| + | hey”əti ӱzvlərinə və direktorlarına |
| + | xalis 009: faiz iəklində ver- |
| + | diyi mӱkafat. İmperializm dəvruidə |
| + | daha geni yayılmındır. |
| + | TANİYAN—Cinin iim.-ında, Xeybey |
| + | əyalətində ipəhər. D.y. st. İri sənaye |
| + | mərkəzi. Əh. 1,6 mln. (1975). Qara me- |
| + | tallurgiya, mampınqayırma, toxuculuq, |
| + | yeyinti sənayesi, d.y. nəql. in-tu var. |
| + | T. r-nunda daiq kəmur cıxarılır. |
| + | 1976 il zəlzələsindən cox zərər cək- |
| + | mipidir. | |
| + | |
| + | TAO YUAN-MİN (Tao Tsyan: |
| + | 365—427)—Cin manpır. Devrumuzə- |
| + | dək 160 ie”ri və bir necə mənsur fəl- |
| + | səfi əsəri gəlib catmındır. Əsər- |
| + | lərində insanları mə”nəvi kamilli- |
| + | yə və xeyirxahlıqa səsləmitidir. |
| + | “PTaftalı baqıq utopik əsəri var. |
| + | Yaradıcılıqı Hin və qontu xalqlar |
| + | poeziyasının inkipafına təsir |
| + | gəstərmiidir. |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: Lirika, M., 1964: Sti- |
| + | xotvorenin, M., 1972, |
| + | : ƏVdlin L., Tao KYanımini |
| + | eqo stixotvorenil, M., 1967, |
| + | |
| + | |
| + | TAP QARAQOYUNLU — Azərb.SSR |
| + | Qasım İsmayılov r-nunda kənd. T.Q. |
| + | sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzin- |
| + | dən 25 km c.-da, dӱzənlikdədir. ƏH. |
| + | 1771 (1985), uzumculuk və heyvandar- |
| + | lıqla mətpquldur. Orta məktəb, klub, |
| + | kitabxana, tibb məntəqəsi var. |
| + | TAPA — İndoneziya, Okeaniya və Af- |
| + | rikanın bə”zi xalqlarında, Mərkə- |
| + | zi və Cənubi Amerika hindilərində |
| + | parcanı əvəz edən material. T. hazır- |
| + | lamaq ucun aqac qabıqı təmizlənir, |
| + | suda isladılır və arac toxmaqla də- |
| + | yəclənilir. T.-nı rəngləyir, uzərin- |
| + | də boyalarla ipəkil cəkir və ya xususi |
| + | itamplarla naxınq vururlar. T.-dan |
| + | geyim, deiyənəcək və s. ucun istifadə |
| + | edilirdi. |
| + | |
| + | TAPAJOS (Tapağös) — Braziliyada |
| + | cay. Amazon cayının saq qolu. Uz. təqr. |
| + | 2200 km, həvzəsinin sah. 487 min km?, |
| + | Juruena (uz. təqr. 1000 km) və Telis- |
| + | Piris caylarının birləiməsindən |
| + | əmələ gəlir. Yaqıt suları ilə qi- |
| + | dalanır. San-Luis :1.-nədək gəmici- |
| + | liyə Yararlıdır. |
| + | TAPANHA—qısaluləli fərdi odlu |
| + | silahların umumi adı. Bax həmci- |
| + | nin Mauzer, Naqan, Pistolet, Re- |
| + | volver. |
| + | |
| + | TAPDIQ (təxəllusuy əsl familiyası |
| + | Tapdıqov) İlyas Oruc olu (d. |
| + | 30. 11.1934, Gədəbəy r-nunun Əli İs- |
| + | mayıllı k.)—Azərb. sovet ipairi. |
| + | Resp. Lenin komsomolu mukafatı lau- |
| + | reatı (1972). 1971 ildən Sov. İKP |
| + | uzvu. “Bulaq bapındah (1958), eBup |
| + | eiqin ipimipəyiə (1966), Bir gulun |
| + | rəHuəcvə (1971), FQızlar, qaqayıları |
| + | (1977) və s. kitablarında muçasirlərin |
| + | mə”nəvi aləmi, təbiət gəzəllikləri tə- |
| + | rənnum edilir. F Kəndimizin cobanı |
| + | (1955), *Arxalı daqlarıə (1962), 4HCim- |
| + | naz oynayır (1967), *“Mepənin mahnı- |
| + | sı ( 1973), *Qocaq doviang (1982) və s. |
| + | kitabları uplaq və gənclərə həsr olun- |
| + | |
| + | |
| + | mutdur. E. Mejelaytis, P. Brovka, |
| + | Y. Raynis, A. İsahakyan və 6.-ndan |
| + | tərcumələri var. Əsərləri SSRİ |
| + | |
| + | |
| + | xalqları dillərinə, bə "zi xarici dil- |
| + | lərə tərcumə edilmiidir. |
| + | Əsərləri: Əksim nə qəlbim, |
| + | 1968, Cicəklərim, gӱllərim. B., 1979: |
| + | Vozhmi meni za ruku, M., 1981.Əzçmlə |
| + | gerup,B., 1984. |
| + | *TAPDIQ COBAN — qədim Azərb. |
| + | kukla tamatası pevu, *Kilimarasız- |
| + | pın repertuarına daxil olan “Q.c.ə- |
| + | ın sӱjetini ailə-məmdət məsələləri, |
| + | mə”pəvi-əxlaqi problemlər təikil |
| + | edirdi. Qamaianın personajları Tap- |
| + | dıq coban, Ceyran xanım, onun əri Nə- |
| + | cəf və qızı Zuleyxadır. Məzəli ha- |
| + | disələrdən ibarət bu tamaada Ceyran |
| + | KİMİ Yungul xasiyyətli xanımlar KY- |
| + | luiq hədəfinə cevrilirdi. Kipi kuk- |
| + | lalara papaq qoyulur, quriaq baqla- |
| + | nır, carıq-corab geydirilirdi: qadın |
| + | kuklalara isə əlvan və yaraıqlı don |
| + | |
| + | |
| + | geydirilir, yaxalarına zinət iyeyləri |
| + | taxılırdı. |
| + | |
| + | |
| + | Ədə Məmməd Arif. Azərbaycan |
| + | xalq tsatrı, Sscilmtin əsərləri, c. : |
| + | H.. 1970, Allahinerdiyenv M., |
| + | , 1078. |
| + | |
| + | |
| + | Azərbaycan xalq teatrı tarixi, B. |
| + | |
| + | TAPİOKA (portuqal dilində (arqosa, |
| + | tupi-quarani Hindilərinin dilindən |
| + | kəturulmuidur), manioka sa- |
| + | |
| + | |
| + | 148 |
| + | |
| + | |
| + | TAPİRLƏR |
| + | |
| + | |
| + | D . ——)) €mo.o.4...““N“ ” — — ——— H————,.,—.,.Ç |
| + | |
| + | |
| + | qos u—minioka bitkisinin kək yum- |
| + | rusu nipastasından alınmıiy yarma, |
| + | Orqanizm T.-nı yaxiı həzm edir, on- |
| + | dan sup, sıyıq və s. hazırlanır. Əsa- |
| + | sən, tropik Asiya, Afrika və Cənubi |
| + | Amerikada istehsal edilir. Bəzən sa- |
| + | qonun bir sıra sortlarına (məs., Bra- |
| + | ziliya saqosu) da deyilir. |
| + | |
| + | TAPİRLƏR (Tarqq:dae)—təkdırnaq- |
| + | lılar dəsqəsindən məməli heyvan fə- |
| + | siləsi. Yəndəmsiz, lakin cəld Heyvan- |
| + | lardır. Gevdəsi iri, ətrafları |
| + | qısadır. Ust dodarı kicik xortum |
| + | iəklindədir. Rəngi tund-qonurdur, ca- |
| + | vanları xallıdır. Bədəninin uz. |
| + | 18 0—250 sm, suysununun hund. 75— |
| + | 120 sm, cəkisi 200—300 kq-dır. Mərkə- |
| + | zi və Cənubi Amerikada, HəHyö-lləpru |
| + | Asiyada 5 novu yayılmındır. Hin - |
| + | distan T.-i (T. :padsiz) Amerika |
| + | nəvlərindən iriliyi, tukunun qısa |
| + | və belində iri aq ləkə olması ilə fərq- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Hindistan tapiri. |
| + | |
| + | |
| + | lənir. Durqun su həvzələri olan ru- |
| + | tubətli bataqlıq meiyələrdə yaplayır), |
| + | yaxpı uzur. Ot Yeyir. Boqazlıq dəv- |
| + | ru 400 gundur: 1 bala doqur. Yerli |
| + | əhalinin ov obyektidir. Dərisindən |
| + | və ətindən istifadə olunur. Sayı |
| + | azalmaq uzrədir, |
| + | |
| + | TAPINTI, hHuquqda—itmip ppe- |
| + | yi apkar etmə. Sovet mӱlki huququna |
| + | gerə peyi tapan onun mulkiyyətcisi |
| + | olmur. O, tapıntı barədə ipeyi iti- |
| + | rən iqəxsə dərhal xəbər verməli və |
| + | tapılan ipeyi ona qaytarmalı, yaxud |
| + | milis idarəsinə və ya kənd xalq de- |
| + | putatları Sovetinin icraiyyə komitə- |
| + | sinə, idarədə, mӱəssisədə və ya nəql.- |
| + | da tapıldıqda isə muvafiq təpkila- |
| + | tın mudiriyyətinə təhvil verməlidir. |
| + | PPeyi itirən pəxs 2 həftə ərzində ta- |
| + | pılmadıqda, itmiiy tpeyi qəbul edən |
| + | təppkilatın mudiriyyəti onu milis |
| + | idarəsinə və ya kənd xalq deputatları |
| + | Sovetinin icraiyyə komitəsinə verir: |
| + | tapılmıni ipeylər orada 6 ay muddə- |
| + | tində saxlanılır. PTeyi itirən ipəxs |
| + | gestərilən muddət ərzində tapılma- |
| + | dıqda iiey əvəzsiz olaraq dəvlət muӱl- |
| + | kiyyətinə kecir. Tapılmıit pieyi qay- |
| + | taran, yaxud təhvil verən iqəxsin haqq |
| + | almaq huququ yoxdur, lakin o, T.-nın |
| + | saxlanılması və təhvil verilməsi |
| + | ilə əlaqədar cəkdiyi xərclərin edə- |
| + | nilməsini tələb edə bilər. |
| + | TAPMACA—pifahi xalq ədəbiyya- |
| + | tı janrlarından biri. Mənzum və |
| + | mənsur olur. Hər hansı bir əiiya, ha- |
| + | DİSƏ və ya məfhumun bənzətmə, bədii |
| + | sual Yolu ilə, qəsdən dolayı və təzal- |
| + | lı pəgildə məcazi ifadəsi olan T. |
| + | nəzərdə tutulan əiyya, halisə və ya məf- |
| + | humun bir əsas əlamətini ezundə əks |
| + | etlirir. Bu da onun tapılmasına yar- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | dım gəstərir. T.-da həyat hadisələ- |
| + | rini həssas mutpahidə bacarırı, xal- |
| + | qın bədii təfəkkuru və bədii dilinin |
| + | incəlikləri uzvi vəhdətdə təzahur |
| + | edir. T. dunyanın əksər xalqlarının |
| + | tpifahi yaradıcılıqında məvcuddur. |
| + | O, Azərb. folklorunun da ən KEHHÜN |
| + | Yayılmınq janrlarındandır. |
| + | |
| + | Mətnlər: Azərbaycan tapmacaları, |
| + | B., 1928: Tapmacalar, B., 1967, Tapmaca- |
| + | lar, B., 1972, Azərbaycan klassik ədəbiyya- |
| + | tı kitabxanası, 20 cilddə, c. 1, B., 1982. |
| + | |
| + | Əd. Əfəndiyev P., Azərbaycan |
| + | iifahi xalq ədəbiyyatı, B., 1981, Mi t- |
| + | rofanopa V. V., Russkie narodnıe |
| + | zaqadki, L., 1978. |
| + | |
| + | |
| + | TAPİIRIQ, tapiırıq muqa- |
| + | viləsi—mulki huquq muqaviləsi, |
| + | həmin muqaviləyə gərə bir tərəf (və- |
| + | kalət alan) digər tərəfin (vəkalət |
| + | verənin) adından və onun hesabına |
| + | muəyyən huquqi hərəkətləri etməyi əz |
| + | əhdəsinə geturur. SSRİ-də T. vətən- |
| + | dapların və təiyikilatların bayiqa |
| + | iəxslərin keməyi ilə mulki dəvriy- |
| + | yədə imptirakı (əqd barlanması və s.) |
| + | vasitələrindən biridir. Vəkalət ala- |
| + | na Huquqi hərəkətləri həyata kecirmək |
| + | ucun vəkalətnamə verilir. Qanunla və |
| + | ya mӱqavilə ilə haqq verilməsi nəzər- |
| + | də Xutulluqda, vəkalət verən vəkalət |
| + | alana hHaqq verməyə borcludur. |
| + | TAR, Thar–Cənubi Asiyada, Hind |
| + | cayının sol sahili boyunda səhra və |
| + | yarımsəhra tipli duzənlik. Antro- |
| + | pogen mətiyəlidir. Sah. təqr. 300 min |
| + | km?, Relyefində qum tirələri, dunlər |
| + | ustundur, barxanlara rast gəlinir. |
| + | qlimi tropikdir. İllik yaqıntı |
| + | 90—200 mm. Tez-tez toz fırtınaları |
| + | olur. Kicik gəllər, iqoranlıqlar və |
| + | takırlar var. Qrunt suları ilə zən- |
| + | gindir. Bitki ərtuyu seyrəkdir. Otə |
| + | laq heyvandarlırı inkityaf etmiii- |
| + | dir. Suvarma əkinciliyi ilə məii- |
| + | qul olunur. |
| + | TAR (far. )2—tel, sap, sim)—1) miz- |
| + | rabla calınan Azərb. musiqi alə- |
| + | ti. Məniəyi Yaxın PQərq xalqları ilə |
| + | baqlı olan T.-ın adına Fərruxi Sis- |
| + | tani, Baba Tahir (10—11 əsrlər), Qət- |
| + | ran Təbrizi (11 əsr), Fuzuli (16 əsr) |
| + | və b. iairlərin əsərlərində rast gə- |
| + | linir. 19 əsrin 2-ci yarısına kimi |
| + | T.-ın beiq simi, zəif səsi, məhdud |
| + | texniki imkanları olmuqidur. 19 |
| + | əsrdə gərkəmli Azərb. tarzəni Sadıq |
| + | |
| + | |
| + | Əsəd oqlu T.-ı təkmillətdirərək |
| + | onu virtuoz musiqi alətləri səviyyə- |
| + | sinə qallırmımdır. Muasir Azərb, |
| + | T.-ı ӱzərinə balıq dərisi cəkilmii |
| + | V8-ə bənzər canaqdan (boyӱğ və kicik |
| + | canaq), uzərində 22 pərləsi olan uzun |
| + | qoldan (bə”zən canaqa yaxın əlavə 2— |
| + | 3 qamın pərdə də duzəllirlər), aiqıq- |
| + | lar Yerlətqən gəllə hissədəp ibarət- |
| + | dir. Canaq cox zaman tut, gəllə Hissə |
| + | isə qoz aqracından hazırlanır. T.-ın |
| + | 11 simi var: qopa ar, sarı və kək sim- |
| + | lər əsas, qalan 5 simi (2 cut zəng sim- |
| + | |
| + | |
| + | lər və kək sim) rezonans simlərdir. |
| + | Xalq musiqisinin ifasında si (1p N), |
| + | notlu əsərlərin ifasında isə do (yp |
| + | S), muqam “operalarında lya (1p A) |
| + | kekundən istifadə olunur. Diapazo- |
| + | nu kicik oktavanın do səsindən ikin- |
| + | ci oktavanın lya səsinə qədərdir. T,- |
| + | ın səsi apaqı registrdə gur, dolqun, |
| + | yuxarı registrdə aydın və cingilti- |
| + | lidir. T. sazandalar ansamblı, Azərb, |
| + | xalq calqı alətləri ansamblları və |
| + | ork.-nin tərkibinə daxildir. Solo |
| + | alət gimi T.-dan genit istifadə olu- |
| + | nur. P1, Axundov, M. C. Əmirov, Q. |
| + | |
| + | irimov, M. Mənsurov, B. Mənsurov, |
| + | H. Məmmədov, Ə. Dadaiqov və 6. Azərb,- |
| + | ın məphur tarzənləri kimi tanın- |
| + | mılplar. Q. İran, Ermənistan, Orta |
| + | Asiya, Daqıstan və Gurcustanda da |
| + | gennin yayılmıpidır. 2) Ərəblərdə |
| + | zərb musiqi alətis saqanaqrına metal |
| + | halqalar kecirilmiit dəf. |
| + | |
| + | |
| + | Ədil Rəhmətov Ə., Azərbaycan |
| + | xalq calqı alətləri, B., 1975: Orxan- |
| + | bəyli O., Tar tədrisinin metodikası, |
| + | B., 1975, Əbdulqasımov V., Xalq |
| + | caltqı aləti tarın tarixindən, Azərb. |
| + | SSR EA Xəbərləri Sələbiyyat, dil və in- |
| + | cəsənət seriyası), 1977, : Y € TƏ- |
| + | m ov S., Tar məktəbi, 8-ci nəpir, B.: 1983: |
| + | Abdullaepa S., Narodnıe muzı- |
| + | |
| + | |
| + | 2” HHCTPyMEHTbi Asepöaitıpkana, B. |
| + | |
| + | |
| + | TAPA (ran. tara, əp. 35,5 )—əMrəə- |
| + | nin qablaiidırılması, saxlanması və |
| + | dapınması ucun mə”mulat. Təkrar is- |
| + | tehsal prosesipin fasiləsizliyini |
| + | TƏ"MİN edən maddi iyərtlərdən biri- |
| + | dir. Məhsulların istehlakcılara cat- |
| + | dırılması prosesində əmtəəni itki- |
| + | DƏN Qoruyur, onun kəmiyyət və keyfiy- |
| + | YƏTİNİ saxlayır, yӱkləmə-bopaltma ii- |
| + | lərinin mexaniklətdirilməsinə, an- |
| + | bardan, Nəql. vasitələrindən səmərəli |
| + | istifadəyə iərait yaradır. Uc qrupa |
| + | bəlunur: daxili (istehlak), sex (za- |
| + | voddaxili) və xarici (nəql.). T. taxta, |
| + | Karton-Kaqız, metal, ipuiyə, plastik |
| + | VƏ polietilen və s.-dən Hazırla- |
| + | TARA—RSFSR Novosibirsk və Omsk |
| + | vil.-lərində cay. İrtılpın sar qolu. |
| + | Uz. 806 km, həvzəsinin sah, 18300 km?, |
| + | Vasyuqanye dӱzənliyindən bailanır. |
| + | arınıq mənbədən qidalanır. Aprel- |
| + | DƏN iyunadək gursuludur. Oktyabr- |
| + | Dan mayadək donmuiz olur. Gəmici- |
| + | LİYƏ yararlıdır, : |
| + | TARA-RSFSR Omsk vil.-ndə mə- |
| + | pər. Tara r-nunun mərkəzi. İrtıiy ca- |
| + | Yı sahilində gəmi dayanacarı. Ət, |
| + | Yar-pendir, dəyirman kombinatları, |
| + | balıq, pivə, gərpic z-lları, ayaqqa- |
| + | bı və tikti f-kləri var. K.t. mapın- |
| + | ları Hissələri, lənsovuran matın- |
| + | lar və s. istehsal olunur. T. 1594 il- |
| + | DƏ salınmındır. |
| + | |
| + | TARABİ Mahmud (2?—v, 1238 )—1238 |
| + | ildə Buxarada mopqollara pə yerli |
| + | ə yanlara qariyı iri antifeolal us- |
| + | Yanının rəhbəri. Tarab k.-ndə sənət- |
| + | kar ili, Qərəfdarları ilə Buxaraya |
| + | gələn Q.-yə yerli əməkcilər və yaxın |
| + | gənllərin əhalisi də qopullu. Haki- |
| + | MİYYƏTİ Ələ kecirən T. əzunӱ xəlifə |
| + | = lan etli. Ruhanilərin, mə"murla- |
| + | rın, yerli ə”yanların coxu urəhəp- |
| + | DƏP qovuldu, bə "ziləri e"dam olunlu. |
| + | uxaradan qacmıpt fsodallar və mon- |
| + | qol sərkərdələri T.-yə qariyı cıxdı- |
| + | lar. Monqol qopunu darmadaqın elil- |
| + | li, lakin T, və yaxın geməkcisi PDəm- |
| + | səddin Məhbubi doyutidə həlak ol- |
| + | |
| + | |
| + | TARİFLƏR |
| + | |
| + | |
| + | 149 |
| + | - v ......—KK— : ə |
| + | |
| + | |
| + | dular. Bundan sonra usyan amansız- |
| + | lıqla yatırıldı. |
| + | TARAVA (Qaqaxa)—Kiribatinin pay- |
| + | taxtı. Əh. 18 mindən cox (1981). Əsas |
| + | ticarət mərkəzidir. Kopra, fosfat |
| + | istehsal və ixrac edilir. |
| + | TARAZLIQ (statikada)–—cismin |
| + | zaman kecdikcə ez hərəkət halını |
| + | saxlaması. Fırlanma hərəkəti etmə- |
| + | Yən cismin T.-ı ucun ona tə"sir elən |
| + | butun quvvələrin 2 əvəzləyicisi sıfra |
| + | bərabər olmalıdır (RÜ). By zaman |
| + | cisim, Ya sukunətdə, ya da bərabər- |
| + | r ətli dӱzxətli hərəkətdə olur. |
| + | arici tə"sir nəticəsində itən T. |
| + | tə"sir kəsildikdən sonra bərpa olu- |
| + | nursa DayYanıql I, olunmursa |
| + | dayanıqsız T. adlanır (bax |
| + | Mexaniki sistemin tarazlıqı). |
| + | TARAKANLAR, Yuyuruklər |
| + | (Blattoptera, laxya Blattodea)—qyuy |
| + | dəstəsi. Bədəni yastıdır. Baiı, bel- |
| + | qabarı levhə ilə ertulmutidur. Atqzı |
| + | gəmirici tiplidir. Ust qanadları |
| + | qismən sərtdir. 3000-dək, SSRİ-də |
| + | 55, o cumlədən Azərb.SSR-də 8 HƏBY |
| + | yayılmındır. T.-ın nəvundən ası- |
| + | lı olaraq inkipafı 2 aydan 3—4 ilə |
| + | qədərdir. Azərb.SSR-də evlərdə q a- |
| + | ra Q.vəkurənitT., təbii ipəralt- |
| + | də isə Misir T.-ı vətund T. ən |
| + | cox təsaduf edilir. Əsasən, gecələr |
| + | fəal olurlar. Xəzəllərin altında, |
| + | torpaqda, cərəkxanalarda, evlərdə |
| + | və s. yapayır. Dai kemur dovrundən |
| + | məqlumdur. Bə”zi T. xəstəlikləri və |
| + | helmintləri yayırlar. Muba rizə |
| + | tədbirləri sanitariya-profi- |
| + | laktika və kimyYəvi usullarladır. |
| + | TARAKƏN—Azərb.SSR-in (Yardım- |
| + | lı r-nu) İranla sərhədində nar. Ta- |
| + | lıppd silsiləsində, Kemurkey d,-ndan |
| + | iyM.-q.-dədir. Hund. 2350 m. Ətəklə- |
| + | ində mspyələr var. |
| + | TARAN Hali tank və dəniz deyu- |
| + | iqundə tətbiq olunan usul. Havada T. |
| + | fFuzelyaj, qapad və vintlə duyimən |
| + | təyyarəsinə vurulan zərbəyə (bəzən |
| + | deyuii sursatı tukəndikdən sonra) |
| + | deyilir, Tankla T.-da tankın K ƏDMƏ- |
| + | si ilə dulimən tankına yaidan və ya |
| + | arxadan zərbə vurulur. Havada və taik- |
| + | la Q. yalnız istisia hHallarda— |
| + | dupimən təyyarəsili (tankını) baqa |
| + | yolla məhv edə bilmədikdə tətbiq edi- |
| + | lir. Dənizdə T. duqtmən gəmisini ba- |
| + | tırmaq ucun ona yandan vurulan 3əp- |
| + | bədir. Qədimdə qala divarını dei1- |
| + | mək ucun istifadə olunan metal uc- |
| + | luqlu tir də T. adlanırdı. |
| + | TARANTELLA (ptal. (aqap(e|"a, Ta- |
| + | ranto 1p.-nin adından)—cəld tempdə |
| + | ifa olunan coiqun xarakterli ital- |
| + | yan xalq rəqsi. Musiqi əlcusu 3/8, 6/8, |
| + | 12/8-dir. T.-pın ritmik pəkli ucun |
| + | aramsız trpollar səciyyəzidir. Q. |
| + | gitara, tamburil, kastanyet, bəzən |
| + | mahpı ilə mulpaynət olunur, C. Ros- |
| + | sini, F. List, F. PTopen, M. Qlinka, |
| + | P. Caykovski, S. Prokofyev, Azərb. |
| + | bəstəkarlarından S. Ələsgərov və 6. |
| + | ə, formasında əsərlər bəstələxtinlər. |
| + | TARANTO (Taqaq(o)—İPtaliyada, Anu- |
| + | liya nil.-idə ipəhər. Taranto gərfəzi |
| + | sahilində port. Taranto əyalətinin |
| + | inz.m. Oh, 246,8 min (1978). Cənubi |
| + | İtaliyanın iri sənaye mərkəzlərin: |
| + | dəndir. Qara metallurgiya, koks-kim- |
| + | ya, gəmiqayırma, sement, peft emalı, |
| + | yeyinti səpayesi, dənin suyunu ppirin- |
| + | lamidirən z-d var. Dəzkah, elektrik |
| + | motorları, k.t. mapınları istehsal |
| + | olunur. Balıq ovlapqır. |
| + | |
| + | |
| + | TARANCI (Taqapsq) Cahid Sidqi |
| + | (4.10.1910, Diyarbəkir — 13.10.1956, |
| + | Vyana, Anqarada dəfn edilmindir)— |
| + | turk ppairi. “*Əmrumdə sukut (1933), |
| + | “Otuz beiq yap (1946) lirik ppe/r ki- |
| + | tabları ilə tanınmıpdır. Turk ədə- |
| + | biyyatında “Yeni pe?”rvin yaradıcıla- |
| + | rındandır. Xalq tpe”ri səpkisində |
| + | də Yazmıpipdır. 4“ Arzudan gəzəlg (1952), |
| + | c“Sonrasız (nəpri 1957) və s. pe”r ki- |
| + | tabları var. cZiyaya məktublarəın- |
| + | da (nəpri 1957) ədəbi-estetik gərui- |
| + | ləri əksini tapmıtidır. Sonralar |
| + | ie”rlərində bədbinlik, umidsizlik |
| + | meəvzuları bailıca yer tutmuidur. |
| + | 1957 ildə Turkiyənin ən, yaxiyı uan- |
| + | ri e”lan edilmindir. Bə”lai ipe”rləri |
| + | Azərb. dilipə tərcӱmə olunmuidur. |
| + | |
| + | |
| + | Əsəri: Stixi, v kn.: Ha Typeukxoh |
| + | pozzin XX vega, M., 1979. |
| + | |
| + | |
| + | TARASOVA Alla Konstantinovna |
| + | (6. 2.1898, Kiyev—5.4.1973, Moskva)— |
| + | = rus sovet aktrisa- |
| + | sı. SSRİ xalq ar- |
| + | tisti (1937). Sosi- |
| + | alist Əməyi Qəhrə- |
| + | manı (1973). SSRİ |
| + | Dovlət mukafatı |
| + | laureatı 11941, |
| + | 1946 (2 dəfə), 1947, |
| + | 19491. 1954 ildən |
| + | Sov.İKP uzvu. 1916 |
| + | ildən Moskva Bəda- |
| + | ye Teatrında cı- |
| + | xı1 etmiidir. |
| + | İfası emosnonal- |
| + | lıqı, səmimiliyi, psixoloji dəqiqli- |
| + | Yi, Yӱksək temperamenti ilə fərqlən- |
| + | midir. Ən yaxiqı rolları: Anya, |
| + | Sonya və Yelepa Andreyevna, İrina və |
| + | Maqpa (4“Albalı baqız, *Vanya dayı, |
| + | cuc bacıqk, A. Cexov), Negina, Kru- |
| + | cipina (4 İste”dadlar və pərəstipkar- |
| + | larə, cGunahsız muqəssirlərə, i |
| + | Ostrovski), Tatyana, Varvara (c Duti- |
| + | mənlərə, cYaylaq qoniquları, M. Qor- |
| + | ki), Mariya Stuart (“Mariya Stuartı, |
| + | F. illər) və s. Anpa (c“ Anna Kare- |
| + | nipam, L. Qolstoy) rolunu xususi mə- |
| + | harətlə oypnamımdır. Kinoda cəkil- |
| + | mipdir. SSRİ Ali Sovetinin (3—5-ci |
| + | carırın) deputatı olmutidur. 2 dəfə |
| + | Lepip ordepi, Oktyabr İnqilabı or- |
| + | deii, 2 baliqa orden və medallarla |
| + | təltif edilmiiydir. |
| + | Əd.: Alla Konstantinovna Tarasova, |
| + | Dokumentı i nospominanil, M1., 1978, |
| + | TAPBATAH (Marnota sibirica)—kəmu- |
| + | ricilər dəstəsipin marmotlar fəsilə- |
| + | sindən məməli heyvani. Bədəninin uz, |
| + | 60 sm-dək olur. Volqaboyundan Kam- |
| + | catgaya qədər col və yarımsəhralarda |
| + | kolopiyalarla Yatayır. Qısi yuxusuna |
| + | gedir, Mӱxtəlif ot və taxılların |
| + | cavan zoqlarını yeyir. İldə 1 dəfə |
| + | (3—4 bala) balalayır. |
| + | TARBAQATAY — Qazax.SSR-ip iq.-pi- |
| + | də, Ciilə sərhəddə dar silsiləsi. Ald- |
| + | kol pə Zaysan gelləri arasındadır. |
| + | Uz. təqr. 300 km, maks. huid. 2992 aş |
| + | (Qastau d.). İPist, əhənkdəlı, qumda- |
| + | iı, qrapnitlərdən təpgil olunmuli- |
| + | dur. Karst inkipaf eltxipidir. Yamac- |
| + | ları yarımsəhra və cəld bilgiləri |
| + | ilə ertulmulidur. Mepələr par, |
| + | TARDENUA MƏDƏNİYYƏTİ - – son |
| + | Mezolit dəvruӱnə (e.ə. 7—4-cu minil- |
| + | liklər) aid arxsoloji mədəniyyət. |
| + | Frapsanınlim.-ında Fer-an-Tardenua |
| + | (La Tere-en-Tardenois) ur-mini ətra- |
| + | fındakı duiyərkələrin adı ilə adlan- |
| + | dırılmındır. Fransadan əlavə, Bel- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | cika, İngiltərə və AFR-də də yayıl- |
| + | |
| + | |
| + | mıtlidır. Q.m. dutpərgələri əsasən, |
| + | qum təpələrdə Yerləimiiy, ovculuq, |
| + | balıqcılıq, yıqıcılıqla məpqul |
| + | |
| + | |
| + | olan tayfalara məxsus olmuidur. Mik- |
| + | rolitlər — caxmaqdatıdan ox ucluqu |
| + | və oraq dipi kimi istifadə edilən |
| + | miniatӱr alətlər (trapesiya, ucbucaq, |
| + | dairəvi və s.) xarakterikdir. |
| + | |
| + | Əd. Monqant A, La Arxeoloqpa |
| + | Catiddov Evropı. Kamennın vek, M., |
| + | |
| + | |
| + | TARDUİYİLƏR—6—8 əsrlərdə Turk |
| + | xaqanlıqına (Altaydan c.-q.-də) da- |
| + | xil olan tayfaların Hərbi-inzibati |
| + | birliyi. Orxon-Yenisey abidələrin- |
| + | də adı cəkilir. |
| + | TARİM—Cipin q.-ində a) (Mərkə- |
| + | zi Asiyada ən uzun). Uz. 2030 km (Yar- |
| + | kənd cayının (Qaraqorum D-rından |
| + | baplanır) mənbəyindən), Həvzəsinin |
| + | sah. 951,5 min km?, Təklə-Məkan səh- |
| + | rasının im, kənarı bsyu axır. Ak- |
| + | su və Xotan cayları ilə birlətdik- |
| + | dən sonra 4 Q.ə adlanır. Bə”zi illər- |
| + | də Qaraburangeldən (11:,-dəki ioraplı- |
| + | qa qədər axır. Orta və aqa-ı axınla- |
| + | rında məcrası vəziyyətini qez-tez də- |
| + | yipiry mӱrəkkəb delta əmələ gətirir. |
| + | Əsas qolu vasitəsi ilə suyunun bir |
| + | hissəsi Qoncadərya cayına (Lobnor |
| + | gelunə təkulur) axır. İkinci qəlu |
| + | c.-a dənərək Qaraburangelə catır. |
| + | Əsasən qar, yaqın və buzlaq suları |
| + | ilə qidalanır. Qıtda donur. Balıq- |
| + | la zəngindir. Suvarmada istifadə |
| + | olunur. |
| + | TARİF DƏRƏCƏSİ —tarif cədvə- |
| + | linin əsas upsurlərindən biri. Fəh- |
| + | lənin ixtisasına muvafiq ona T.d. |
| + | verilir. T.d.-nin verilməsi tələb- |
| + | ləri tarif-ixtisas soraq kitabna- |
| + | sında muəyyənlətdirilmindir. |
| + | TARİF MAAİYLARI– bax Tarif |
| + | sistemi. | |
| + | TARİF SİSTEMİ—SSRİ-də əməyin |
| + | edənilməsinin təikilində -muhum un- |
| + | sur, əməyin sahələr uzrə, sahələr və |
| + | mӱəssisələr daxilində, r-nlararası |
| + | planlapdırılmasında, eləcə də fəh- |
| + | lələrin mukafatlı əmək haqqı siste- |
| + | minin piylənilməsində əsasdır. T.s.- |
| + | nin əsasını ataqıdakılar təqkgil |
| + | edir: fəhlələr ucun—tarif dərəcəsi, |
| + | rt cədvəli, tarif-ixtisas soraq |
| + | kitabcası, rəhbər, muhəndis-texnik |
| + | iicilər və qulluqcular ucun—vəzifə |
| + | mamdplarıplın sxemləri və qulluqcu- |
| + | larıp vəzifələrini əhatə edəi ixti- |
| + | sas soraq kitabcasıs, bundan əlavə, |
| + | T.s.-nə əmək haqqına edilən muxtəlif |
| + | əmsallar, Uzaq PTimal r-nlarında və |
| + | ona bərabər tutulan yerlərdə pipləyən- |
| + | lərin əmək haqqıpa əlavələr daxil- |
| + | dir. Fəhlələr ucun tarif dərəcələri- |
| + | pi və qulluqcuların vəzifə malila- |
| + | rıpı SSRİ hekuməti XİHİMİY ilə |
| + | azılama əsasında muəyyən edir. |
| + | ARİF CƏDVƏLİ—bax Tarif sis- |
| + | temi, |
| + | TARİF-İXTİSAS SORAQ KİTAB- |
| + | HASI — pormativ sənadi: kitabcada |
| + | muəyyən sahədə geruləcək ilərin və |
| + | bu apilərin ixtisas xarakteristikası, |
| + | fəhlələrdən tələb olunan bilik, is- |
| + | tehsal sərintəsi və s. kestərilir. |
| + | SSRİ-də 1968 ildən Vahid T.-i.s.k. |
| + | quvvədədir. |
| + | TARİFLƏR (fr. qaq, ər, “li a? — |
| + | izah etmə, muəyyən eTMƏ)— istehsal |
| + | hə pəxsi istehlak xidmətləri (məh- |
| + | sulu) ucun qiymət muəyyənləidiril- |
| + | məsinin geniny yayılmın forması) |
| + | |
| + | |
| + | 150 |
| + | |
| + | |
| + | — — ———“€XX3“——————————X——XV“"““...-.-.-2-2-.((((.85.......... |
| + | |
| + | |
| + | edənitt və rusum sistemindən ibarət- |
| + | dir. Butun ictimai nəql. nəvlərinin |
| + | yuk və sərnitin dapımaları, rabitə |
| + | və məniqət xidmətləri, mənzil-kom- |
| + | munal muəssisələri və s., həmcinin |
| + | elektrik və istilik enerjisi ucun |
| + | ) Muəyyənlətdirilir. T. daxili və |
| + | beynəlxalq (məs., rabitə və nəql.-da) |
| + | ola bilər: T.-dən əmək haqqı sistemin- |
| + | də və gəmruk ipində istifadə edi- |
| + | lir. T.-in iqtisadi əsası xidmət xərc- |
| + | ləridir. Nəql. T.-i hava, d.y., avto- |
| + | mobil, dəniz, cay, ipəhər elektrik (met- |
| + | ro, tramvay, trolleybus və s.) nəql,- |
| + | nda yuk və sərnitpin dapımaları ucun |
| + | muəyyənlətdirilir. SSRİ-də yuk T.-i |
| + | uzrə qarizılıqlı hesablatmalar, əsa- |
| + | sən, dəvlət, həmcinin koop. muəssisə |
| + | və təppkkilatları arasında həyata ke- |
| + | cirilir. D.y. nəql.-nın yuk T.-i bu- |
| + | tun d.y. pqəbəkəsi ucun vahiddir. Ta- |
| + | rif dərəcələri yuklərin noəvunə, mə- |
| + | safəyYə, dapıma sur”ətinə, gendəri- |
| + | lən yuklərin həcminə (vaqon və kontey- |
| + | ner yuğləri, xırda yuklər) və d.y.- |
| + | na ə fərqləndirilir. Su nəql.-nda |
| + | yuk T.-i iki dərəcəlidir: dəniz və |
| + | cay həvzələri uzrə fərqləpdirilir. |
| + | Dəniz nəql.-nda Q., əsasən, SSRİ port- |
| + | ları arasındakı daptımalarda tət- |
| + | biq edilir, xarici portlarla əlaqə- |
| + | də isə fraxtdan istifadə olunur. |
| + | Avtomobil nəql.-nın yuk T.-i muttə- |
| + | iq resp.-lar ӱzrə fərqləndirilir. |
| + | |
| + | |
| + | vtomobilin yukgəturmə qabiliyyə- |
| + | tindən iitadə dərəcəsinə |
| + | gərə yӱklər 4 dərəcəyə ayrılır və bu- |
| + | |
| + | |
| + | na muvafiq olaraq T.-in həcmi fərq- |
| + | ləndirilir (4-cu dərəcənin T.-i 1- |
| + | ci dərəcənin T.-indən iki dəfə yuk- |
| + | səkdir). Adamların və baqajın dapı- |
| + | ması uzrə sərnitin T.-i beynəlxalq, |
| + | daxili, iqəhərətrafı və ppəhər yol- |
| + | ları ucun muəyyən olunur. SSRİ d.)., |
| + | DƏNİZ BƏ ual) nəql.-nda daxili ipəhər- |
| + | lərarası və digər sərniiiin T.-i hə- |
| + | rəkət surətindən və yerlərin konfort- |
| + | luqundan asılı olaraq fərqləndi- |
| + | rilir. PTəhərətrafı sərnipyin nəql.- |
| + | nda spesifik quruluii m. olan |
| + | T. fəaliyyət gəstərir. PTəhər nəql.- |
| + | nda, adətən, bir dərəcəli T.-dən is- |
| + | tifadə olunur. Butun nəql. nəvlərin- |
| + | də muxtəlif formalı guzəqitli T. |
| + | tətbiq edilir. Rabitə muəssisə- |
| + | ləri T. vasitəsilə muxtəlif kateqo- |
| + | riyalı (əhaliyə, muəssisə və təiki- |
| + | latlara) məktub, teleqram, baqlama |
| + | gəndərilməsi, telefon danıpıqları- |
| + | nın tətikili və s. uzrə xidmətləri ic- |
| + | ra edirlə. Əhaliyə gestəri- |
| + | lənxidmətucun T.-in muəyyən |
| + | xususiyyəti var. Pərakəndə qiymətlər |
| + | kimi, onlar da əhali ilə muçəssisələr |
| + | arasındakı munasibətləri tənzimlə- |
| + | yir. Pullu xidmətlərin əsas qrupu |
| + | təsərrufat hesabının tə”min edilmə- |
| + | sini nəzərə almaqla T. (qiymətlər) |
| + | uzrə yerinə yetirilir. SSRİ-də əsas |
| + | xidməqlər ucun T. yuksək sabitliyi |
| + | ilə səciyyələnir. |
| + | |
| + | ƏƏ,: Pose M. Q., Penı na bıtovıe |
| + | usluti, M., 1976: Kreӧinin A, “ |
| + | Transportnıe tarifı v SSSR, M.., 1978: |
| + | Penoobrazovanie i tarifı na perepozki |
| + | ava avtomobilınım transportom, |
| + | |
| + | |
| + | TARİX—1) təbiətdə və cəmiyyətdə in- |
| + | kipaf prosesi. Məs., Kainatın T.-i, |
| + | Yer kurəsinin T.-i, ayrı-ayrı elm- |
| + | lərin—kimyanın, fizikanın, riyaziy- |
| + | yatın, incəsənətin və s.T.-i var. 2) İNn- |
| + | san cəmiyyətinin kecmitini konkret |
| + | |
| + | |
| + | TARİX |
| + | |
| + | |
| + | və Hərtərəfli eyrənən elm. Kecmit |
| + | g cəmiyyətin hazırkı vəziyyətini və |
| + | gələcək perspektivini dərk etmək məq- |
| + | sədilə eyrənilir. Marksizm klassik- |
| + | ləri ctarixı termininin birinci, ge- |
| + | nipq mə”nada batpa dupulməsini nəzər- |
| + | DƏ tutaraq yazmındılar: 4Bizim bil- |
| + | diyimiz yeganə bir elm, tarix elmi- |
| + | dir. Tarix iki cəhətdən nəzərdən ke- |
| + | cirilə bilər, onu təbiət tarixi ilə |
| + | insanlar tarixinə bəlmək olar, Lakin |
| + | bu iki cəhət bir-biri ilə qırılmaz |
| + | iqəkildə SANIB (Marks K.,, |
| + | Engels F,, ecilmiiq əsərləri, |
| + | c. 1, B., 1978, səh. 5). Marksist-lenin- |
| + | ci T. elmi insan cəmiyyətinin inki- |
| + | pafını F...son dərəcə muxtəlif cə- |
| + | hətləri və ziddiyyətləri olan vahid və |
| + | qanunauyeun bir proses kimi.,..ə eyrə- |
| + | nir (Lenin V. İ., Əsər. tam kul- |
| + | liyyatı, c. 26, cəh. 61). |
| + | əmiyyətin T.-i Yer kurəsinin, tə- |
| + | biətin T.-inin davamıdır və Yer |
| + | zərində insanın əmələ gəlməsi ilə |
| + | aplandıqına gərə bətəriyyətin T.-i |
| + | hesab olunur. Cəmiyyətin Q.-i muxtə- |
| + | lif proseslərin və hadisələrin, ay- |
| + | rı-ayrı fərdlərin, insan kollektiv- |
| + | lərinin, butun bələri yyətin konkret |
| + | və coxcəhətli fəaliyyətinin, hərəkət- |
| + | lərinin məcmusundan ibarətdir. Bə- |
| + | iəriyyət sadə dapq alətlər hazırla- |
| + | maqdan, təbiət qӱvvələrindən asılı |
| + | olmaqdan və onlara kor-koranə sita- |
| + | yipy etməkdən təbiət və cəmiyyətin in- |
| + | kipaf qanunlarını dərk etdiyi sə- |
| + | viyyədə puurlu ptəkildə dəyiiməyə qə- |
| + | dər tarixi Yol kecmiidir. Eyni za- |
| + | manda maddi istehsalın və ictimai |
| + | munasibətlərin inkipafı ilə əlaqə- |
| + | dar ibtidai kollektivlərdən bailaya- |
| + | raq kommunizm cəmiyyəti quran insan- |
| + | ların birliyinə qədər uzun və son |
| + | dərəcə mӱrəkkəb inkitpaf prosesi batp |
| + | vermipdir. Bu inkipaf prosesi o6- |
| + | yektiv xarakter dapıyır. Cəmiyyətin |
| + | inkipafına bir-birilə murəkkəb dia- |
| + | lektik vəhdətdə olan bir cox amil— |
| + | bazis və ustqurumun inkipaf səviyyə- |
| + | si, ta muhit, əhalinin sıxlırı |
| + | və artımı, sinfi mubarizə, xalqlar |
| + | arasındakı unsiyyət beyuk təsir gəs- |
| + | tərmitdir. Bu inkipafın mucəyyənedi- |
| + | ci amili maddi istehsaldır, İsteh- |
| + | sal usulu məhsuldar qӱvvələri və is- |
| + | tehsal munasibətlərini əhatə edir. |
| + | Tarixi prosesin obyektiv cəhəti |
| + | olan cəmiyyətin maddi Həyatı birin- |
| + | cidir, ictimai ituur isə ikincidir. |
| + | Cəmiyyətin həyatı və onun T.-i insan- |
| + | ların pquurlu fəkliyyətində meyda- |
| + | na cıxır. Hər bir cəmiyyətin icti- |
| + | mai iqucuru və ona xas olan ustqurum |
| + | unsurləri onun ictimai varlıqrını, |
| + | birinci nəvbədə onda hakim mӧovqe |
| + | tutan iqtisadi bazisi əks etdirir. |
| + | əmiyyətin inkipaf sur”əti getdik- |
| + | cə artır. İbtidai icma quruluptu |
| + | yuz min illər, quldarlıq və feoda- |
| + | lizm quruluqiları əsrlərlə davam et- |
| + | ir Sonrakı mərhələlərin sur”- |
| + | əti da yuksək olmutidur. Təbiətlə |
| + | insanlar arasında daim meydapa gələn |
| + | və daim aradan qaldırılan ziddiy- |
| + | yətlər və cəmiyyət daxilindəki zid- |
| + | diyyətlər prosesi cəmiyyətin ipnkiqia- |
| + | fının daxili mənbəyidir. Antaqo- |
| + | nist formasiyalarda cəmiyyətin maddi |
| + | istehsal qӱvvələrinin istehsal muna- |
| + | sibətlərinə uyrun gəlməməsi ezunu |
| + | sinfi mubarizədə gestərir. Bu muba- |
| + | rizənin yuksək təzahuru sosial inqi- |
| + | labdır. |
| + | |
| + | |
| + | T.-in yaradıcısı olan xalq kut- |
| + | lələri cəmiyyətin iqtisadi, siyasi və |
| + | mə”nəvi inkipafında həlledici rol |
| + | oynayır. T.-də xalq kӱtlələrinin ro- |
| + | lu sosialist inqilabı, sosializm və |
| + | kommunizm quruculuqu dəvrundə daha |
| + | da fəallatır. Sosialist inqilabı |
| + | dunya tarixinin geditini kəkundən |
| + | dəyinlir, sinifsiz cəmiyyətə kecidin |
| + | baplanqıcını qoyur. İnkipaf pro- |
| + | sesi muxtəlif xalqlarda və mӱxtəlif |
| + | əlkələrdə fərqli olmuiydur) T.-də |
| + | nisbi durqunluq, hətta mӱvəqqəti tə- |
| + | nəzzul dəvrləri, bə”zən isə daha in- |
| + | tensiv inkinyaf mulpahidə edilir. |
| + | Eyni əsrdə və eyni əlkə cərcivəsində |
| + | tarixi inkipaf bə”zən qeyri-bərabər |
| + | olur. Eyni inkipaf mərhələsində |
| + | olan xalqlarda və əlkələrdə də fərq- |
| + | li cəhətlər məvcuddur. Tarixi inki- |
| + | ipafın umumi meyli ictimai iqtisadi |
| + | formasiyaların dəyitməsindən iba- |
| + | rətdir. Hazırda iki bailıca forma- |
| + | siya—sosializm və kapitalizmlə yana- |
| + | pı, bir sıra xalqlarda (Afrika və |
| + | Asiyanın bə”zi xalqlarında) feoda- |
| + | lizm ukladı qalmıntqdır. Muasir cə- |
| + | miyyət əz inkipafının yeni devrunə |
| + | —kommunizm cəmiyyəti qurmaq devrunə |
| + | qədəm qoymuiqdur. Bu cəmiyyətdə dunya |
| + | xalqlarının inkipaf səviyyəsində |
| + | butun əsas fərqlər tədricən aradan |
| + | qaldırılacaq və tarixi prosesin bir- |
| + | |
| + | |
| + | liyi həqiqətən umumdunya xarakteri |
| + | alanı. |
| + | |
| + | |
| + | insan cəmiyyətinin kecıniyini |
| + | eyrənən elmdir. Batqa elmlər kimi |
| + | T. elmi də inkinaf boyu bəpəriyyə- |
| + | tin təcrubəsini əzundə cəmlətdir- |
| + | miiidir, onun məzmunu, eyrəndiyi |
| + | predmet xeyli geniiylənmiyi və zən- |
| + | ginləpmiidir. Umumdunya T.-i bə- |
| + | itəriyyətin maddi və mə”nəvi həyatı- |
| + | nın minillik təcrubəsini qoruyub |
| + | saxlamıpidır. Bu proses lap qədim- |
| + | də iifahi Yaradıcılıqda, e.ə. 4-cu |
| + | minilliyin sonu—3-cu minilliyin əv- |
| + | vəlindən isə yazılı abidələrdə bap- |
| + | lamındır. Ən qədim tarix əsərləri |
| + | Misirdə, Pumerdə, Akkadda, Bizans- |
| + | da və Qədim 1Pərqin bapqa əlkələ- |
| + | rində baii vermii hadisələrin xro- |
| + | nikası və icmalı idi. SSRİ-də ən |
| + | qədim yazılı tarixi abidələr Urartu |
| + | mixi Yazılarıdır. Səzun əsl mə”na- |
| + | sında ilk Q, əsəri hesab edilən 4TAa- |
| + | rixt kitabının muəllifi Herodot |
| + | ctarixin atasım adlanır, |
| + | |
| + | Məhdud mə”nada elm kimi T. ic- |
| + | timai elmlər sisteminə daxildir. |
| + | O uzun muddət təsviri və empirik |
| + | xarakter daqımısi, yalnız sonralar |
| + | insan cəmiyyətinin qurulutunu, əla- |
| + | qələrini, tarixi prosesin mexanizmi- |
| + | ni eyrənməyə balpllamımdır, 19 əsrdə |
| + | sosial-iqtisadi Q. meydana gəldi və |
| + | marksizmin tə”siri altında sosial- |
| + | iqtisadi proseslərin, munasibətlərin |
| + | T.-inə cevrildi. Cəmiyyətin konkret |
| + | və coxcəhətli həyatı T. elminin pred- |
| + | .MeTİ olmuiidur. T. elmi ucun |
| + | cəhət cəmiyyətin konkret tarixini |
| + | eyrənməkdir. Bu zaman T. kecmitin |
| + | Və muasir devrun faktlarına əsasla- |
| + | nır (bax Tarixi mənbələr). Faktla- |
| + | rın toplanması, sistemlətdirilməsi |
| + | və bir-biri ilə əlaqədə təhlili T. |
| + | ELMİNİN daxili əsasını təpkil edir. |
| + | Cəmiyyətin T.-ini marksistcəsinə baia |
| + | DuiİməKk ucun faktlar diqqətlə top- |
| + | lanmalı və eyrənilməlidir. Həm də |
| + | bu zaman c...ayrı-ayrı faktları de- |
| + | yil, təhlil edilən məsələyə aid fakt- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TARİX İNSTİTUTLARI |
| + | |
| + | |
| + | 151 |
| + | |
| + | |
| + | ————————”q-Nk–jk—eəə ———————k-jDK ak — 0 0 0. əəə aa ada |
| + | |
| + | |
| + | ların hec bir istisnaya |
| + | yol vermədən butun məc- |
| + | musunu gətuӱrmək lazımdır (yenə |
| + | orada, c. 92, səh. 394). Faktların |
| + | toplanması Q.-in elm kimi yalnız |
| + | bir cəhətini təpykil edir. Lakin T, |
| + | sadəcə təsvir, Yaxud rəvayətlə kifa- |
| + | yətlənmir, faktların əsasında cəmiy- |
| + | yətin həyatında ayrı-ayrı hadisələrin, |
| + | proseslərin mahiyyətinin dərk olun- |
| + | masına və butevluklə cəmiyyətin in- |
| + | kipafının spesifik qanunlarının |
| + | kəifinə gəlib cıxır. K, Marks və |
| + | F. Engels cəmiyyətin tarixi inkitpa- |
| + | fının əsas qanunlarını kəpf etdik- |
| + | dən sonra Q. əsl elmə cevrildi. Nə- |
| + | |
| + | |
| + | zəri umumilətdirmələr, toplanmıqp |
| + | və tədqiq olunmutt faktların və xu- |
| + | susi nəticələrin butev halda dərk |
| + | |
| + | |
| + | edilməsi T.-in bir elm kimi ikinci |
| + | cəhətini təpikil edir. Bu iki cəhə- |
| + | tin vəhdətinin hər hansı ippəkildə |
| + | pozulması cəmiyyətin T.-inin dərk- |
| + | edilmə prosesinin təhrifinə səbəb |
| + | olur. Vulqar sosiologizm, vulqar ma- |
| + | terializm, volyuntarizm, empirizm be- |
| + | lə təhrifciliyin təzahurudur. Cəmiy- |
| + | yətin T.-inin elmi dərkedilmə meto- |
| + | dunu butun ictimai elmlər tədricən |
| + | ipləyib hazırlamınlar. 19 əsrin or- |
| + | talarınadək tarixcilər, əsasən, meta- |
| + | fizik metoddan istifadə edirdilər. |
| + | Buna gərə də onların cıxardıqları |
| + | nəticələr tam xarakter daqtpımırdı. |
| + | Əsl elmi metodun olmaması T.-in |
| + | inkitpafını ləngidirdi. Yalnız dia- |
| + | lektikanın materializmlə birləimə- |
| + | si—marksizmin meydana gəlməsi cə- |
| + | miyyətin T.-inin eyrənilməsinin hə- |
| + | qiqi elmi metodunu yaratmaqa imkan |
| + | verdi. İctimai həyatın faktlarının |
| + | və proseslərinin eyrənilməsinin zə- |
| + | ruri ipərti tarixilikdir. Tarixi- |
| + | lik prinsipinə biganəlik tarixi ger- |
| + | cəkliyin təhrifinə aparıb cıxarır. |
| + | |
| + | İ. Lenin gəstərirdi ki, iczyi- |
| + | cmai elm məsələsində ən etibarlı |
| + | cəhət əsas tarixi rabitəni unutmamaq- |
| + | dır, hər bir məsələyə tarixdə mə”- |
| + | lum bir hadisənin nə cur əmələ gəl- |
| + | diyi, həmin Hadisənin əz inkipafın- |
| + | Da nə kimi əsas mərhələlərdən kecdi- |
| + | Yi baxımından yanamaqdır və onun |
| + | bu inkipafı nəqteyi-nəzərinə əsasla- |
| + | nıb həmin iteyin indi nə hala duidu- |
| + | yuӱnə nəzər salmaqdır (bax yenə orada, |
| + | c. 39, səh. 73). | |
| + | |
| + | T. partiyalı elmdir. Tarixcilərin |
| + | partiyalılıqı, hadisələrə sinfi mu- |
| + | nasibəti hər ipeydən əvvəl onların |
| + | nəzəri ӱumumilətdirilmələrində əzu- |
| + | nu gəstərir. İ. Lenin yazırdı: |
| + | 4...Sinfi mubarizə uzərində qurul- |
| + | mup bir cəmiyyətdə cbitərəfə -sosial |
| + | elm ola bilməzə (yenə orada, c. 23, |
| + | cəh, 43). |
| + | |
| + | Cəmiyyətin tarixi inkipafının |
| + | mӱtərəqqi ən”ənələrinə qariı duran |
| + | mӱrtəce siniflər əsl elmi T.-in in- |
| + | kipafına mane olurlar. Bir sıra |
| + | muasir burjua tarixciləri tarixi |
| + | proseslərin obyektiv xarakterini HH- |
| + | kar edir, cəmiyyətin mӱtərəqqi inki- |
| + | iqafı anlayıpını cdəvrilikə, 4s0- |
| + | sial dəyipiklikə və s. ideyalarla |
| + | əvəz etməyə calıntırlar. Burjua ta- |
| + | rixciləri T.-i və onun qariısında |
| + | duran vəzifələri muxtəlif məvqedən |
| + | qiymətləndirirlər. Onlar Q.-i sənət, |
| + | elm və incəsənətin birləiməsi, TƏ” |
| + | fəkkurun xususi forması hesab edir |
| + | lər. İnqilabcı siniflər və partiya- |
| + | lar, qabaqcıl ictimai təlim və nə- |
| + | |
| + | |
| + | zəriyyələr isə T, elminin tərəqqisinə |
| + | KƏMƏK gestərirlər. Marksizm-leni- |
| + | nizm T.-i əsl elmə cevirmiii və onun |
| + | sur”ətli tərəqqisini tə”min etmitdir. |
| + | |
| + | Muasir T. elmi rıayrı bel- |
| + | mələrdən və hissələrdən ibarətdir. |
| + | Umumdunya T.-i formasiyalar uzrə |
| + | ibtidai icma cəmiyyətinin T.-inə, Qə- |
| + | dim T.-ə, Orta əsrlər T.-inə, Yeni |
| + | Q.-ə, Ən yeni T.-ə, məkan-coqrrafi prin- |
| + | sip ӱzrə genitt, bir-birilə tarixi |
| + | |
| + | |
| + | əlaqəsi olan beyuk r-nların regional |
| + | T.-inə (məs., Avropa T,-i, Yaxın və |
| + | Orta PTərq T.-i, Qafqaz T.-i, Orta |
| + | |
| + | |
| + | Asiya T.-i), ayrı-ayrı əlkələrin və |
| + | xalqların T.-inə (Fransa T.-i, SSRİ |
| + | T.-i, ərb, T.-i və s.) bəlunur. Bə- |
| + | iər Q.-inin ayrı-ayrı cəhətlərinin |
| + | eyrənilməsi T. elminin muxtəlif sa- |
| + | hələrinin (iqtisadi T.., siyasi T., |
| + | hərbi T., fəhlə hərəkatı T.-i və s.) |
| + | yaranmasına səbəb olmutdur. Kəmək- |
| + | ci tarix fənləri xususi qrup təit- |
| + | kil edir. T.-in ӱzvi hissələri olan |
| + | arxeologiya və etnoqrafiya mustəqil |
| + | elmlərə cevrilmitdir. T. elminin ta- |
| + | rixini tarixiunaslıq eyrənir. |
| + | |
| + | Cəmiyyətin inkipaf qanunlarını |
| + | yalnız T. elminin nailiyyətləri |
| + | əsasında ifadə etmək mumkundur. |
| + | Buna gərə də T. elmi, bapqa ictimai |
| + | elmlərlə yanapı, cəmiyyətin həyatı- |
| + | na rəhbərliyin elmi əsası kimi mu- |
| + | hum rol oynayır. Marksist-leninci |
| + | T. elmi bilavasitə insanların kom- |
| + | munist tərbiyəsinə tə”sir gestərir. |
| + | Bu elm kecmipin muhum hadisələri, |
| + | mӱtəfəkkirlər və qəhrəmanlar har- |
| + | qında sənədli əsərlər Yaradır, in- |
| + | sanları istismara və istismarcıla- |
| + | ra qarpı nifrət, sosialist vətənpər- |
| + | vərliyi və proletar beynəlmiləlci- |
| + | liyi ruhunda tərbiyə edir. Muasir |
| + | mӱrtəce tarixpqunaslıq isə tarixi |
| + | faktları təhrif edərək adamlara |
| + | antikommunizm, irqcilik ideyaları |
| + | apılamara, xalqlar arasında dutimən- |
| + | ciliYi qızımdırmaqa calınır, |
| + | |
| + | SSRİ-də və batqqa sosialist əl- |
| + | kələrində marksist-leninci tarixitu- |
| + | naslıq sur ətlə inkipaf edir. So- |
| + | vet İttifaqında T. elmi sahəsində |
| + | tədqiqatlar SSRİ EA-nın, muttəfiq |
| + | resp.-ların elmlər akademiyaları- |
| + | nın elmi tədqiqat tarix in-tların- |
| + | da, un-tlərdə, tarix muzeylərində və |
| + | s.-də aparılır. Tarix jurnalları |
| + | nəpr olunur. Muxtəlif əlkələrin |
| + | tarixciləri arasında elmi əlaqələ- |
| + | ri Beynəlxalq tarix elmləri komitə- |
| + | si (sovet tarixcilərini Sovet İtti- |
| + | faqı tarixcilərinin beynəlxalq ko- |
| + | mitəsi təmsil edir) nizamlayır. Ko- |
| + | mitə tarixcilərin beynəlxalq konqres- |
| + | lərini kecirir. |
| + | |
| + | Azərb.-da Q. elmi zəngin irsə |
| + | malikdir. Orta əsrlərdə musəlman |
| + | tarixpqunaslıqıpın inkipafında |
| + | Azərb. tarixcilərinin muhum rolu |
| + | olmutidur. A. Bakıxanov T. elmini |
| + | ən yuksək mə”nəvi elmlərdən biri say- |
| + | mımpdır. Sovet hakimiyyəti illərin- |
| + | də Azərb.-da marksist-leninci T. el- |
| + | |
| + | |
| + | -mi inkipaf etmitdir. Sovet T. el- |
| + | |
| + | |
| + | minin muhum problemlərinin ipilən- |
| + | məsində Azərb. tarixciləri fəal iip- |
| + | tirak edirlər. Azərb.-da T. elminin |
| + | inkipafı haqqında ətraflı mə”lu- |
| + | mat ucun bax xususi Azərbaycan So- |
| + | vet Sosialist Respublikası cildi- |
| + | nin tarix elmi bəlməsinə. |
| + | |
| + | ud: Marks K. nə Eukxenc F., |
| + | Kommunist Partiyasının manifesti, |
| + | |
| + | |
| + | B., 1980: Marks K., Siyasi iqtisadın |
| + | tənqidinə dair,Marks K. və Engels |
| + | F., Secilmiit əsərləri, c. 1, B., 1978: |
| + | yenə onun, Kapital, c. 1, B., 1969, c. |
| + | 2—3, B., 1956—60, Engels F., Təbiə- |
| + | tin dialektikası, B., 1966: yenə onun, |
| + | Anti-Durinq, B., 1967, yenə onun, Ai- |
| + | lənin, xususi mulkiyyətin və dəvlətin |
| + | mənpəyi, B., 1971, Lenin V. İ., Əsər- |
| + | ləri (bax Mə"lumat cildi, H. 1, səh. 591— |
| + | 597, Andropov Y. V., Secilmiiy nitq- |
| + | lər və məqalələr, nəpr 2, B., 1983: Cer- |
| + | nenko KG. U., Secilmipt nitqlər BƏ MƏ" |
| + | qalələr, B., 1983, Azərbaycan tarixi, c. |
| + | 1—2, B., 1960—64: c. 3, H. 1, B., 1973: |
| + | Vsemirnal istorin, v 13-ti t., t. 1—12, M., |
| + | 1955—79, İstoril SSSR. S drevneitik |
| + | vremen do napix dneİi, t. 1—11, M., 1966 — |
| + | 80: Erofeev N. A., Ctotakoe istorial, |
| + | M., 1976, Kosalapov V. V., Metodo- |
| + | loqin i loqika istoriceskoqo issledovanil, |
| + | Kien, 1977, Esipcuk N. M., İstori- |
| + | ceskal realınostı kak predmet poznanii, |
| + | Kien, 1978: Nemirovskin A. İ.,, U |
| + | istokov istoriceskoN mısli, Voronej, |
| + | 1979, Jukov E. M., Ocerki metodolo- |
| + | qii istorii, M., 1980, |
| + | |
| + | |
| + | TARİX ENSİKLOPEDİYALARI |
| + | vəluqətləri–—tarixə və ona ya- |
| + | xın bilik sahələrinə dair sistem- |
| + | ləpdirilmitt mə”lumat verən elmi- |
| + | soraq nətrləri. Butəvlukdə umumdun- |
| + | Ya tarixinə, muəyyən tarixi dəvrlərə |
| + | ayrı-ayrı qit"ələrin, əlkələrin, xalq- |
| + | ların tarixinə, tarixin muxtəlif |
| + | bəlmələrinə (mədəniyyət, dil tarixi |
| + | və s.), tarixi hadisələrə (məs., Beyuk |
| + | Oktyabr sosialist inqilabına) dair |
| + | ensiklopediyalar var. T.e.-nda ppəxsiy- |
| + | yətlər, tarixcilər haqqında bioqra- |
| + | fik mə”lumatlar, habelə illustrasiya |
| + | və xəritələr də verilir. Universal, |
| + | hərbi ensiklopediyalarda, bioqrafik, |
| + | diplomatik luqətlərdə və s.-də də tad- |
| + | rixə aid xeyli material olur. Tarix |
| + | luӱqətlərinə yaxın nətrlər 16—18 əsr- |
| + | lərdə cıxmındır. 18 əsrdə rus tarix- |
| + | cisi V. N. Tatipipev cFRusiya tarix, |
| + | coqrafiya, siyasi və mulki luqətiəni |
| + | (Ne 1—3, SPB, 1793) hazırlamıtqdı |
| + | (“Ku Dənə qədər catdırılmıpldı). |
| + | 1790—98 illərdə Rusiyada 14 hissədən |
| + | ibarət “Tarix luqətiz buraxılmıni- |
| + | dır. 19 əsrdə—20 əsrin əvvəlində |
| + | nər edilən lurətlərdən yalnız S. A. |
| + | Kareyevanın tərtib etdiyi c Məktəb ta- |
| + | rix luRətiz umumtarixi xarakter da- |
| + | ptıyırdı. 1961—76 illərdə SSRİ-də |
| + | ilk marksist tarix ensiklopediyası— |
| + | cSovet tarix ensiklopediyasız nər |
| + | edilmitdir. |
| + | |
| + | Xarici elkələrdə muxtəlif xarak- |
| + | terli T.e. və luqətləri buraxılmın- |
| + | |
| + | |
| + | dır. |
| + | TARİX İNSTİTUTLARI—1) SSRİ |
| + | EA-nın Tarix İnstitutu 1936 |
| + | ildə Kommunist akademiyasının TAa- |
| + | rix in-tu və EA-nın Tarix-arxeoqra- |
| + | |
| + | İYa in-tu əsasında yaradılmısidı. |
| + | |
| + | SRİ xalqlarının, Avropa, PPimali |
| + | və Cənubi Amerika əlkələrinin tari- |
| + | xini eyrənirdi. 1968 ildə SSRİ EA- |
| + | nın SSRİ tarixi və Umumi tarix |
| + | in-tlarına ayrılmındır. 2) SSRİ |
| + | EA--ın SSRİ Tarixi İn- |
| + | stitutu SSRİ tarixi problemlə- |
| + | rini eyrənməklə mətiqul olan mərkəzi |
| + | elmi tədqiqat muəssisəsidir. Moskva- |
| + | dadır. 25 bəlməni birlətdirən 5 iiv”- |
| + | bəsi (sovet cəmiyyətinin tarixi,SSRİ- |
| + | nin Oktyabr inqilabına qədərki S ər |
| + | tarixi, xususi tarix fənləri, SSRİ- |
| + | nin və Rusiyanın xarici siyasət tari- |
| + | xi, SSRİ xalqları tarixinin umumi |
| + | problemləri) var. İn-t qədim zaman- |
| + | lardan indiyədək SSRİ tarixinin |
| + | |
| + | |
| + | aaa |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TAPHX HHCTHTYTY |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | problemlərini tədqiq edir, elmi əsər- |
| + | ləri və tarixi mənbələri capa hazır- |
| + | layır, əlkə miqyasında SSRİ tarixi |
| + | sahəsindəki tədqiqat iplərini əla- |
| + | qələndirir, elmi diskussiyalar, mu- |
| + | zakirələr, konfranslar təpqkil edir, |
| + | xarici əlkələrin alimləri ilə əlaqə- |
| + | lər yaradır. İn-tun Leninqrad nre”- |
| + | bəsi, aspiranturası var. “İstoriya |
| + | SSSRə jurnalı (1957 ildən) və vaxta- |
| + | iqırı nəirlər—cİistoriceskiye zapis- |
| + | kiə (1937 ildən), FcArxeoqraficeski |
| + | yejeqodnikə (1958 ildən), cİstoriya |
| + | i istorikiz? (1965 ildən) buraxır. |
| + | 3) SSRİ EA-nın Umumi Tarix |
| + | İnstitutu Avropanın xarici |
| + | əlkələrinin, Amerika və Afrika el- |
| + | kələrinin tarixini eyrənməklə məii- |
| + | qul olur. Moskvadadır. Tədqiqatla- |
| + | rının balıca istiqamətləri: tarix |
| + | elminin marksist-leninci metodolo- |
| + | giyası, umumdunya tarixi prosesinin |
| + | nəzəri problemləri, qabaqcıl ictimai |
| + | quvvələrin sosial tərəqqi uqrunda mu- |
| + | barizəsi, dunya sosializm sisteminin |
| + | tarixi, inkiplaf etmiti kapitalist |
| + | əlkələrinin tarixi, kapitalizmə qə- |
| + | dərki formasiyaların tarixi, beynəl- |
| + | xalq fəhlə və azadlıq hərəkatı tari- |
| + | xi, beynəlxalq mӱnasibətlərin tarixi |
| + | və aktçal problemləri, Sov.İKP-nin |
| + | və sovet devlətinin xarici siyasəti |
| + | və s. Elmi əsərləri capa hazırlayır, |
| + | SSRİ-də umumi tarix sahəsindəki |
| + | tədqiqat itpilərini əlaqələndirir. As- |
| + | piranturası var. Sosialist əlkələri |
| + | ilə elmi əlaqələr saxlayır. cVestnik |
| + | drevney istoriim (1937 ildən), c“Nova- |
| + | ya i noveyiaya istoriyaə (1957 ildən) |
| + | jurnalları və 6. dəvri nətrlər — |
| + | c“Sredniye vekaə, *Vizantiyski vremen- |
| + | HHKə, € AMEPHKAHCKH yejeqodiikə, cYe- |
| + | jeqodnik germanskoy istorii?, € DpaH- |
| + | suzki yejeqodnikə, c“Problemı bri- |
| + | tanskoy istorin*, “Problemı ispan- |
| + | skoy istoriiz, “Problemı italyanskoy |
| + | istoriik məcmuələrini buraxır. |
| + | Tarix Məsələləri SSRİ EA-nın |
| + | |Pərqiqunaslıq (1932), Slavyaniqunas- |
| + | lıq (1946), Beynəlxalq fəhlə hərəka- |
| + | tı (1966), Afrika (1961), Latın Ame- |
| + | rikası (1961), Uzaq TPərq (1966), Ame- |
| + | rika Birləpqmitn İP1tatları və Kana- |
| + | da (1967) in-tlarında da iyylənilir. |
| + | Butun muttəfiq resp.-ların EA-la- |
| + | rında tarix in-tları (o cӱmlədən |
| + | Azərb. SSR EA-nın Tarix İnstitu- |
| + | tu), muxtar resp.-larda tarix, dil |
| + | və ədəbiyyat in-tları var. Moskvada |
| + | Sov.İKP MK yanında Marksizm-Le- |
| + | ninizm İnstitutu (muttəfiq resp.- |
| + | ların KP MK-ları, Moskva və Le- |
| + | ninqrad (iəhər və vil. komitələri Ya- |
| + | nında filialları var. Azərb.SSR- |
| + | də Azərbaycan KP MK yanında Parti- |
| + | ya Tarixi İnstitutu) Fəaliyyət gəs- |
| + | tərir. 1967 ildə SSRİ iri Ha- |
| + | zirliyinin Hərbi Tarix İn-tu yara- |
| + | dılmıpidır. | |
| + | TARİX İnstitutu, Azərb. |
| + | SSR EA Tarix İnstitutu |
| + | —resp.-da tarixiunaslıqın elmi mər- |
| + | kəzi. Bakıdadır. Azərbaycanı Tədqiq |
| + | və Tətəbbv Cəmiyyətinin (1923), Azərb. |
| + | Devlət Elmi-Tədqiqat İn-tunun (1929), |
| + | SSRİ EA Zaqafqaziya filialı Azərb. |
| + | iə ”bəsinin (1933) tarix, etnoqrafiya, |
| + | arxeologiya belməsi əsasında 1935 il- |
| + | də SSRİ EA Azərb. filialının tər- |
| + | kibində Tarix, etnoqrafiya, arxeolo |
| + | giya in-tu kimi yaradılmıstdır. |
| + | Azərb.SSR EA təikil edildikdən |
| + | (1945) sonra onun tərkibinə daxil ol: |
| + | |
| + | |
| + | mutdur. 1950 ildə həmin in-t Tarix |
| + | və fəlsəfə in-tu adlandırıldı. 1954 |
| + | ildə isə Fəlsəfə və huquq bəlməsi |
| + | ayrıldıqdan sonra mustəqil T.i.-na |
| + | cevrildi. İn-tun 8 iiv”bəsi, elmi |
| + | arxivi, aspiranturası var. 1974 ildə |
| + | in-tun nəzdində Arxeologiya və etno- |
| + | qrafiya bəlməsi |10 iqə”bə, 3 elmi |
| + | qrup (numizmatika, epiqrafika, ant- |
| + | ropologiya) və 2 laboratoriyadan iba- |
| + | rətdirY| yaradıldı. 1983 ildən bəlmə- |
| + | nin arxeoloji mərkəzi fəaliyyət gəs- |
| + | tərir. İn-tda Azərb. ərazisində ib- |
| + | tidai icma qurulutlu, burada təttək- |
| + | kӱl tapmıpi ən qədim dəvlətlər, feo- |
| + | dal munasibətlərinin yaranması və |
| + | inkitpafı, orta əsrlər deəvru, Azərb.- |
| + | ın Rusiya ilə birləndirilməsi, ka- |
| + | pitalist munasibətlərinin meydana |
| + | gəlməsi və inkipyafı, fəhlə hərəka- |
| + | tının geniplənməsi, Sovet hakimiy- |
| + | yətinin qələbəsi və sosializm qurucu- |
| + | luqu, Beyuk Vətən muharibəsi, inki- |
| + | ipaf etmitt sosializm cəmiyyəti və |
| + | kommunizm quruculuqu və s, məsələ- |
| + | lər tədqiq olunur. İn-tda, həmcinin |
| + | Azərb. xalqının tarixi kecmiptini, |
| + | zəngin maddi və mə”nəvi mədəniyyəti- |
| + | ni eyrənmək məqsədi ilə geni arxeo- |
| + | loji, etnoqrafik və etnososioloji |
| + | tədqiqatlar aparılır. Bu məqsədlə |
| + | resp.-nın r-nlarıpa mӱntəzəm elmi |
| + | ekspedisiyalar tətpkil edilir. İn-t 3 |
| + | cildlik c Azərb. tarixini nəir et- |
| + | məpdir (Azərb. və rus dillərində, |
| + | 1958—75). Doqquz cildlik FAzərbaycan |
| + | tarixiəni hazırlayır. İn-t Moskva, |
| + | Lepinqrad, Tbilisi, Yerevan və s, il2- |
| + | Hərlərin elmi muəssisələrilə əlaqə- |
| + | lər saxlayır və bir sıra ittifaq əhə- |
| + | miyyətli problemlər ӱzərində MYIHTƏ- |
| + | rək tədqiqat aparır. İn-tun muxtəlif |
| + | vaxtlarda FƏsərlərik cap edilmiini- |
| + | dir. T.i.-nda doktorluq dissertasiya- |
| + | ları mudafiəsi uzrə ixtisasla:idı- |
| + | rılmısq elmi pura fəaliyyət gestə- |
| + | rir Azərb.SSR EA akad.-ləri Z, M. |
| + | unyadov, C. B. Quliyev, Ə. Ə. Əli- |
| + | zadə, Ə. S. Sumbatzadə, İ. A. Husey- |
| + | nov, m. uzvləri Ə, N, Quliyev, -Z. İ. |
| + | İbrahimov və b. T.i.-nda itləmitlər. |
| + | Azərb.SSR EA m. uzvləri İ, H. Əli- |
| + | yev, M. Ə. İsmayılov, Q. Ə. Mədətov |
| + | T.i.-nda calınlırlar. İn-tda 20-dən |
| + | cox e.D., 70-dən cox elmlər namizədi |
| + | calınır Dİ |
| + | TARİX MUZEYLƏRİ—bətər cəmiy- |
| + | yətinin ipkipafını əks etdirən mad- |
| + | di və mə”pəvi mədəliyyət abidələri- |
| + | nin toplanılması, saxlanılması, ey- |
| + | rənilməsi və təbliri ilə məpqul olan |
| + | elmi mӱəssisələr. T.m, xususiyyətləri- |
| + | nə gərə bir necə qrupa bəlunurlər: |
| + | umumtarix muzeyləri (muçəyyən əlkə- |
| + | nin, resp.-nıi, iqəhərin və s, tarixi- |
| + | nə həsr olunmui muzeylər), xususi |
| + | tarix fənlərinə aid muzeylər (arxeo- |
| + | logiya muzeyi, etnoqrafiya muzeyi, |
| + | antropologiya muzeyi), tarix elminin |
| + | mӱstəqil sahələrinə aid muzeylər (hər- |
| + | bi tarix muzeyləri). Tarixi abidələ- |
| + | rin toplanması kortəbii surətdə qə- |
| + | dimdəp bailamındır. Qiymətli arxi- |
| + | tektura ansamblları olan saraylarda, |
| + | qəsrlərdə, mə”bədlərdə misilsiz CƏHƏT |
| + | nӱmunələri cəmləimiidi. Kritdə |
| + | Knoss sarayı (e.ə. 16 əsr), Aplpur |
| + | 11.-ndə məbəd kitabxanası (e.ə. 11 əsr), |
| + | Nipeviya saray kitabxanası (e.ə. 7 |
| + | əsr) xususilə məhur idilər. Brita- |
| + | niya muzeyi (1753, London), Fransa |
| + | milli tarix muzeyi (1837, Sen-Jer- |
| + | men an-Le), ABİT milli muzeyi (1875: |
| + | |
| + | |
| + | Vatpinqton), Turk və islam mədəniyyə- |
| + | ti muzeyi (1923, İstambul), Topqapı |
| + | muzeyi (1938: İstambul) və s. dunyanın |
| + | məphur umumtarix muzeylərindəndir. |
| + | Rusiyada 16 verdə Silah palatası ya- |
| + | radıldı. 1714 ildə ilk rus kutləvi |
| + | muzeyinin— Kunstkameranın əsası qo- |
| + | yuldu (1719 ildə acılmındır). Er- |
| + | mitajda da tarixi abidələr topla- |
| + | nırdı. 1872 ildə Rusiya tarix muze- |
| + | yinin—indiki Mərkəzi Dəvlət SSRİ |
| + | Tarixi Muzeyinin əsası qoyuldu (1883 |
| + | ildə acılmıtndır). Beyuk Oktyabr so- |
| + | sialist inqilabından sonra T.m.-nin |
| + | genii ipəbəkəsi yaradıldı (bax Azər- |
| + | baycan Tarixi Muzeyi, Lenin muzeyi, |
| + | İnqilab muzeyi). Sovet T.m. beyӱk el- |
| + | mi tədqiqat və kutləvi tərbiyə ipi |
| + | aparmaqla tarixi bilikləri, tarix |
| + | elminin nailiyyətlərini təbli edir- |
| + | lər. T.m. əsərlər, məcmuələr, monoqra- |
| + | fiyalar, kitabcalar, kataloqlar və s. |
| + | nətiqr edirlər. SSRİ Silahlı Quvvə- |
| + | lərinin Mərkəzi Muzeyi (1919, Mos- |
| + | kva) və Mərkəzi Hərbi Dəniz Muzeyi |
| + | (1709: Lepipqrad) SSRİ-nin ən beyӱk |
| + | hərbi tarix muzeyləridir. |
| + | |
| + | TARİX CƏMİYYƏTLƏRİ —peptəkar |
| + | və həpəskar tarixcilərin kənullu |
| + | ictimai təpkilatları. Əsas məqsədi |
| + | milli və yerli (lokal) tarixi eyrən- |
| + | mək, mənbələri toplamaq və nəir et- |
| + | dirməkdir. Bə”zi T.c. umumdunya ta- |
| + | rixinin eyrənilməsi, tarixiqunaslıq, |
| + | tarixin metodologiyası və s. ilə də |
| + | məimeul olur. T.c. 16—17 əsrlərdə |
| + | Qərbi Avropada meydana gəlmiit, 19— |
| + | 20 əsrlərdə fəaliyyəti daha genitlən- |
| + | mipdi. Amerika Tarix Assosiasiyası |
| + | (1884), B. Britaniya Tarix Assosiasi- |
| + | Yası (1906) və Fransa Tarix Cəmiyyəti |
| + | (1834) kapitalist əlkələrinin nufuz- |
| + | lu T.c.-ndəndir. Polta (1886) və Ma- |
| + | carıstan (1867) T.c., zəngin təcrubəyə |
| + | malikdirlər. Asiyada və Pimali AF- |
| + | rikada Q.c. 20 əsrin 1-ci yarısında |
| + | (Yaponiyada 19 əsrdə) meydana gəl- |
| + | 207 (Turk Tarix Qurumu, 1931 |
| + | və s.). |
| + | |
| + | Rusiyada ilk T.c. 1759 ildə Ar- |
| + | xapgelskdə təpkil olunmutdur. Son- |
| + | ra Rusiyanın tarixini və gecmipvini |
| + | ӧyrənən Moskva cəmiyyəti (1804), Pe- |
| + | terburqda Rusiya arxeologiya cəmiy- |
| + | yəti (1846) və Rusiya tarix cəmiyyəti |
| + | (1866), Kiyepdə salnaməci Nestorun |
| + | tarix cəmiyyəti (1872), Kazan un-ti |
| + | nəzdində arxeologiya, tarix və etno- |
| + | qrafiya cəmiyyəti (1878), Tiflisdə |
| + | Qafqaz arxeologiya cəmiyyəti (1873) |
| + | və s. yaradıldı. 19 əsrin sonu— 20 |
| + | əsrin əzvəlində Rusiyada 120-dən cox |
| + | T.c. Fəaliyyət gestərirdi. Beyuk Okt- |
| + | yabr sosialist inqilabından sonra |
| + | T.c.-pin Fəaliyyəti gentpləindi və |
| + | Yepi elmi muəssisələr yaradıldı. |
| + | 1925 ildən Moskva Marksist Tarix- |
| + | cilər Cəmiyyəti, 1930 ildə Marksist |
| + | Diyariqunaslar Cəmiyyəti və s. təi1- |
| + | kil olundu. 1923—29 illərdə Azər- |
| + | baycapı Tədqiq və Tətəbbo Cəmiyyə- |
| + | ti fəaliyyət gestərmiidir. |
| + | TARİXİ VƏ MƏNTİQİ—maddi alə- |
| + | min muhum inkinaf cəhətləri və onu |
| + | dərk etməyin idrak metodlarından |
| + | biri. Qarixi metod predmetin meydana |
| + | gəlməsini, muxtəlif inkitaf mərhə- |
| + | lələrini, onun əlaqələrini, konkrst |
| + | tarixi təzahur formalarını əks et- |
| + | dirir. Məntiqi metod isə onun məz- |
| + | mununu, zəruriliyini, qapunauyqunlu- |
| + | qunu nəzərdə tutur. T. və M. metodlar |
| + | vəhdətdə olur. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TARİXİ GEOLOGİYA |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Obyektiv gercəkliyin hər bir ha- |
| + | disəsinin tarixinin eyrənilməsi, ey- |
| + | ni zamanda onun mahiyyətinin aikara |
| + | cıxarılmasına imkan verir. Məntiqi |
| + | metod tarixi metodun yolunu gəstərir, |
| + | onu istiqamətləndirir, tarixi metod |
| + | İSƏ MƏNTİQİ Metodu dərk etmək vasitə- |
| + | sidir. Hadisənin tarixiliyi eyrənil- |
| + | məzsə, onun nəzəriyyəsi də ola bilməz. |
| + | |
| + | Məntiqi metod obyekti Həm onun |
| + | muhum əlaqələri cəhətdən əks etdirir, |
| + | həm də predmetin tarixini anlamaqa |
| + | imkan verir. Tarixi metodla məntiqi |
| + | metodun nisbətində tarixi metoda la- |
| + | qeydlik subyektivizmə səbəb olur. |
| + | TARİXİ J —təsviri sənətin |
| + | əsas janrlarından biri. Tarixi ha- |
| + | disələri və piəxsiyyətləri, cəmiyyətin |
| + | tarixindəki ictimai əhəmiyyətli tə- |
| + | zapurləri əks etdirir. Tarixi məvzӱ- |
| + | da tablolar, divar rəsmləri, relyef |
| + | və dairəvi heykəltəratilıq əsərləri, |
| + | dəzgah qrafikası T.j.-ın əsas nevlə: |
| + | ridir. Q.j. cox vaxt təsviri sənətin |
| + | digər janrları—məiət, portret, |
| + | |
| + | |
| + | F. Qoyya. 41808-ci il mayın 3-nə gecən gecə YCİaM- |
| + | cıların gullələnməsiz. Təqr. 1814. Prado. Madrid. |
| + | |
| + | |
| + | mənzərə, xususilə batal janrı ilə |
| + | təmasda inkipyaf edir. |
| + | |
| + | T.j.-ın rutpeymləri qədim dovr- |
| + | lərdən mə”lumdur. Qədim Misir və |
| + | Mesopotamiyada tarixi hadisələr rel- |
| + | yef və divar rəsmlərində təcəssum |
| + | olunurdu (hekmdarın hərbi qələbələ- |
| + | ri, onun hakimiyyətə gəlməsi, deəyuit, |
| + | Yuruli səhnələri və s,). Qədim Yuna- |
| + | nıstanda kecmii hadisələr mifoloji |
| + | obrazlarla yanalı real qəhrəmanların |
| + | umumilətdirilmin ideal təsvirləri |
| + | ilə də ifadə edilirdi. Orta əsrlərdə |
| + | Avropada dini gerulilərin hakim ol- |
| + | Duqu ipəraitdə cox vaxt dini sujetlə- |
| + | rə tarixi hadisələr kimi baxılır, |
| + | real hadisələr isə nadir hallarda |
| + | təsvir olunurdu. Tarixi-batal və ta- |
| + | rixi-məniqət xarakterli təsvirlərə |
| + | Asiya incəsənətində daha cox rast gə- |
| + | linir. Qarixi gercəkliyin əlamətləri |
| + | Hindistan, İndoneziya. Birma və Kam- |
| + | puciyanın orta əsr divar rəsmləri və |
| + | relyef təsvirlərində əksini tapmı- |
| + | dır. Qarixi-məipət sujetləri 7 əsr- |
| + | dən Cin, 11—12 əsrlərdən Yaponiya |
| + | boyakarlıqında, 15 — 16 əsrlərdən |
| + | Azərb., İran, Orta Asiya və Hindi- |
| + | stan (*“Baburnaməə, 16 əsrin sonu) |
| + | miniatӱrlərində təsvir olunmutdur. |
| + | |
| + | :J. təsviri sənətdə janr kimi Re- |
| + | nessans dəvrundə Avropada Yaranmıyl- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | dır. 16—19 əsrlə- |
| + | rin rəssam ə hey- |
| + | kəltəratlarından |
| + | Mikelancelo (e Ha- |
| + | vidə heykəli, 1501— |
| + | 04, Florensiya Rəs- |
| + | samlıq Akademiya- |
| + | sı), Rafael (411 |
| + | Yulinin portretiə, |
| + | təqr. 1511, UF- |
| + | itsi qalereyası, |
| + | lorensiya), N. |
| + | ussen (*Germani- |
| + | KİN Əlumuə, təqr. |
| + | 1628, İncəsənət in- |
| + | tu, Minneapolis), |
| + | D. Velaskes (4 Bre- |
| + | danın təslimi, |
| + | ə Prado, Mad- |
| + | rid), Rembrandt |
| + | (“Gecə köxiTü nə. əməl |
| + | riə, 1642, Amsterdam Devlət Mu- |
| + | zeyi), J. L. David (v Horatsilərin |
| + | andı, 1784, Luvr, Paris), F. Qoyya |
| + | (41808-ci il mayın 3-nə gecən gecə |
| + | ə usyancıların guӱl- |
| + | nənəHMƏCHə, təqr. |
| + | 1814, Prado), E. De- |
| + | nakpya (eAsannpır |
| + | öappH Kana za p naə, |
| + | 1830, Luvr), K. |
| + | Bryullov (-“Pompei- |
| + | NİN SON gunu, |
| + | 1330—33, Rus muze- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Martos (Moskvada |
| + | K. Minin və D. |
| + | Pojarskinin abi- |
| + | dəsi, 1804— 18), O. |
| + | Roden (“Kale vətən- |
| + | |
| + | |
| + | daplarıər, heykəl |
| + | qrupu, 1884—88, Ka- |
| + | lə 11.), A. A. İva- |
| + | |
| + | |
| + | nov (*İsanın xalqa |
| + | gərunməsiə, 1837— |
| + | Ə7, Qretyakov qale- |
| + | reyası, Moskva), Y. |
| + | Mateyko (“Qrunvald |
| + | vurutimasıq, 1878, |
| + | Milli muzey, Var- |
| + | utana) və 6. T.j.-a |
| + | beyuk fəlsəfi məzmun, vətənpərvərlik |
| + | ideyaları gətirmiiy, tarixi hadisələ- |
| + | Bə və xarakterlərin acılmasında mu- |
| + | cm rol oynamınlar. Tarixdə xalqın |
| + | rolunun, tarixi hadisələrin inkiita- |
| + | fında qanunauyqunluqların və zid- |
| + | diyyətlərin muəyyən — |
| + | edilməsində rus Di |
| + | rəssamları V. İ. 6, |
| + | Surikov, İ. Y. Re- |
| + | pin, V. V. Vere:i- |
| + | pagin, M.M, Anto- |
| + | kolski, V, M. Vas- |
| + | netsov, V, A. Sero- |
| + | vun xususilə beyuk |
| + | xidməti olmuidur. |
| + | Tarixə marksist- |
| + | leninci munasibət |
| + | mevqeyindən yana- |
| + | ian sovet T.j.-ı |
| + | (İ. İ. Brodski, M. |
| + | B. Qrekov, B. V. |
| + | İohanson, Kukrı- |
| + | nikslər, Vl, A, Se- |
| + | rov və b.) xalqla- |
| + | rın azadlıq muba- | | “Müa |
| + | rizəsinin mahiyyə- | Şİ GS-- |
| + | THHH BƏ sinfi xa- k əə |
| + | PAKTEPHEH aubı6 xec- Zə |
| + | tərir, gənc nəslin mu, h, Abat |
| + | vətənpərvərlik və yoz, r, |
| + | proletar beynəlmi- |
| + | |
| + | |
| + | ə |
| + | |
| + | |
| + | yi, Leninqrad), İ.. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | n la y ev. |
| + | Mustafayev ad. Azərbaycan Devlət İncəsənət Muzeyi. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | İ. Y. Repin. “Zaporojyelilər Tӱrkiyə sultanına |
| + | |
| + | |
| + | 1878— 1891. Rus muzeyi Leninqrad. |
| + | |
| + | |
| + | ləlciliyi ruhunda tərbiyə edilməsində |
| + | MYİYM rol oynayır. |
| + | |
| + | .j. Azərb. təsviri sənətində DƏ |
| + | |
| + | əzuӱnə məxsus Yer tutur. Orta əsr |
| + | Azərb. kitab miniatӱrlərində, Təbriz |
| + | miniatur məktəbinə mənsub rəssamla- |
| + | rın əsərlərində, sujetli xalca kom- |
| + | pozisiyalarında, 18 əsr PQəki xanla- |
| + | rı sarayının divar əsmlərində, M. |
| + | Q. İrəvani, M. M. Nəvvab nə 6. rəs- |
| + | samların yaradıcılıqında tarixi |
| + | adisə BƏ ipqəxsiyyətlərin təsvirinə |
| + | rast gəlinir. Muasir Azərb. təsviri |
| + | sənət ustaları T.j.-da əsərlər yarat- |
| + | mıplar (M. Abdullayev, T. Salahov, |
| + | S. Salamzadə, T. Taqıyev, E. Rzaqu- |
| + | liyev, Ə. Məmmədov, Nəcəfqulu və 6.). |
| + | S. PTərifzadənin “Babəkə, Əbdulxa- |
| + | lıqın “Qacaq Nəbiə, V. Nərimanbə- |
| + | yovun 4“ Xotibəxt gələcək naminəə, |
| + | N. Əbdurrəhmanovun “Lenin səzuə, b. |
| + | Mirzəzadənin € Kehnə neft mə”dən- |
| + | lərindəə tabloları T.j.-da yaradıl- |
| + | mıpq əsərlərdəndir. |
| + | |
| + | Əd. Həbibov H., Azərbaycan so- |
| + | vet rəssamlırı, B., 1966: Russkan istori- |
| + | ceskal jivopisı do oktabra 1917 qoda, |
| + | | Alhbom|, M., 22 Zimenko V,, Co- |
| + | BeTCKas istoriceskal jivopish, M., 1970, |
| + | TARİXİ GEOLOKİYA — geologiya- |
| + | nın bir sahəsi: Yer qabıqının və bu- |
| + | tunlukdə Yerin inkipaf tarixini |
| + | və qanunauyrunluqlarını eyrənir. T. |
| + | G.-NIN əsas məsələsi Yer səthi geəru- |
| + | Nupqunun və ondakı uzvi aləmin tə- |
| + | kamulunu bərpa və nəzəri izah etmək, |
| + | |
| + | |
| + | 7 ? |
| + | | /| |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Yuz Dr |
| + | |
| + | hq ki i v Hə R. Q |
| + | |
| + | . piş Kü bə “m |
| + | “İr damənin" “al r La R. |
| + | |
| + | |
| + | 4Əbədi dostluq. Tiflis, 1783-cu ilə. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Bakı. |
| + | |
| + | |
| + | 154 |
| + | |
| + | |
| + | həmcinin Yer qabıqının daxili struk- |
| + | turlarının əmələgəlmə tarixini və |
| + | onlarla əlaqədar endogen prosesləri |
| + | aydınlaidırmaqdır. Q.g. əz tədqiqat- |
| + | larında palsontologiya, litologiya, |
| + | fasial apaliz, petroqrafiya, minera- |
| + | logiyYa, mӱtləq Yas:iın tə yini, tekton (1- |
| + | ka, geofizika və s. geoloji fəplə- |
| + | rin mə”lumatlarına istinad edir. |
| + | T.g.-nın əsasını stratiqrafiya və pa- |
| + | leocoqrafiya təppkil edir. T.g.-nın |
| + | bir elm kimi formalaiması təkamul |
| + | nəzəriyyəsinin keologiyada tətbiqi |
| + | dəvrunə (19 əsrin 2-ci yarısıs C. |
| + | Darvinin əsərləri meydana cıxdıqdan |
| + | sonra) təsadӱf edir. |
| + | TARİXİ MATERİALİZM (tarixin |
| + | materialistcəsinə anlapılması)—cə- |
| + | miyyətin inkipqafı haqqında marksist |
| + | pəzəriyyə və onun dərk olunma metodo- |
| + | logiyası, Q.m.-in predmeti cəmiyyət, |
| + | tarixi prosesin umumi qanunları və |
| + | hərəkətverici qӱvvələridir. T.m, |
| + | marksist-leninci lın tərkib |
| + | hissəsi, həmcinin ictimai elmlər sis- |
| + | teminin spesifik kompopentidir. T.m. |
| + | dialektik materializmlə uzvi baqlı- |
| + | dır. Dialektik və tarixi materia- |
| + | lizmin vəhdəti T,m.-in elm kimi nis- |
| + | bi mӱstəqil xarakterini inkar et- |
| + | mir. T.m. dialektik materializmin |
| + | umumfəlsəfi prinsiplərini rəhbər |
| + | tutaraq və tarixin əz faktlarına, |
| + | materialına əsaslanaraq insanların |
| + | ictimai varlıqrının onların icti- |
| + | mai iquuruna munasibəti məsələsini |
| + | həll edir. T.m.-in yaradıcıları K. |
| + | Marks və F. Engels sospologiyanı |
| + | cəmiyyət haqqında Həqiqi elm səviyyə- |
| + | sinə qaldırmınlar. T.m. marksizmin |
| + | umumsosioloji nəzəriyyəsi kimi so- |
| + | sial sistemin struktur unsurlərinin |
| + | spesifikliyini, onların qarpılıqlı |
| + | təqsirinin xarakterini, ictimai in- |
| + | kipaf qapunlarını və onların təza- |
| + | hur mexanizmini acıb gəstərir. Mark- |
| + | sizmin meydana gəlməsinədək cəmiyyət |
| + | haqqında baxımlarda idealizm hekm |
| + | sururdu. Marksaqədərki materialist- |
| + | lər—A. Smiq, D. Rikardo, A. Sen-Si- |
| + | mon, PT. Furye, O, Tyerri, F. Minye, |
| + | N. Q. Cernıtevski, N. A. Dobrolyu- |
| + | bov və b. ictimai həyatı materialist- |
| + | cəsinə baqla duliməmiylər. T.m.-in so- |
| + | sial ilkin iqərtləri ictimai idrak |
| + | və proletariatın sinfi mubarizə ucun |
| + | geniii imkanlar acan və sosial ger- |
| + | cəkliyin obyektiv dərkinə ictimai tə- |
| + | ləbat yaradan kapitalizmin inkipafı |
| + | ilə baqlıdır. K. Marksa və F. En- |
| + | gelsə qədər tarixi zərurət və ictimai |
| + | inkipaf ideyaları irəli surulmui |
| + | (C. Viko, G. Hegel), əmək-dəyər nə- |
| + | zəriyyəsi (Smit, Rikardo) yaranmıpi, |
| + | siniflər mubarizəsi kəilf edilmii |
| + | (Tyerri, Minye, R. Gizo), utopik ip29- |
| + | kildə olsa da sosializmin bə”zi cə- |
| + | ətləri irəlicədən sezilmiiidi (T. |
| + | Mor, Furye, Sen-Simon, R. Ouen və |
| + | b.). Lakin T.m. nəzəriyyəsinin bair- |
| + | lıca muddəalarını 19 əsrin 40-cı |
| + | illərində K. Marks və F. Engels iii- |
| + | ləyib hazırlamılqlar. T.m.-in əsas |
| + | prinsiplərini onlar ilk dəfə “Alman |
| + | ideologiyasımnda irəli surmuzlər. |
| + | “Fəlsəfə yoxsulluquRt, “Kommunist |
| + | partiyasının manifestiə, “Lui Bona- |
| + | partın on səkkiz brumeri əsərlərinin |
| + | marksist tarix konsepsiyasının iiilə- |
| + | nib hazırlanmasında rolu beyukdur. |
| + | *:M.-in Qısa, eyni zamanda butev xa- |
| + | rakteristikası ilk dəfə K. Marksın |
| + | “Siyasi iqtisadın tənqidinə dairə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TARİXİ MATERİALİZM |
| + | |
| + | |
| + | əsərinin giritiində verilmiyidir. |
| + | Marksizmin baniləri T.m.-i muӱxtəli |
| + | sosial proseslərin və tarixi hadisə- |
| + | lərin, hər peydən əvvəl kapitalist |
| + | sisteminin iqtisadi strukturunun evy- |
| + | rənilməsinə tətbiq edərək həqiqiliyi- |
| + | ni subuta yetirdilər. K. Marksın *Ka- |
| + | pitalgının capdan cıxması ilə T.m.- |
| + | in elmi mə ttəbərliyi tamamilə subut |
| + | olundu (bax Lenin V. İ., Əsər. tam |
| + | kӱlliyyatı, c. 1, səh. 142— 143). |
| + | T.m. fəlsəfənin və cəmiyyətiyu- |
| + | naslıqın inkipafında əsl cevriliil |
| + | oldu. İctimai varlıq, ictimai ipçur, |
| + | ictimai-iqtisadi formasiya, istehsal |
| + | usulu, məhsuldar qӱvvələr, istehsal |
| + | mӱnasibətləri, bazis, ustqurum, sosi- |
| + | al inqilab, ictimai pçur formaları |
| + | .M.-İN əsas kateqoriyalarıdır. T.m.- |
| + | in ən muhum prinsipləri aaqrıdakı- |
| + | lardır: cəmiyyət həyatında ictimai |
| + | varlırın ictimai iquura nisbətən |
| + | ilkin olması, sonuncunun ictimai |
| + | həyatda fəal rolus cəmiyyətin iqti- |
| + | sadi strukturu olmaqla butun insan- |
| + | lar arasındakı munasibətləri muəy- |
| + | Yən edən, bunların obyektiv təhlili |
| + | ucun əsas yaradan istehsal munasi- |
| + | bətlərini ictimai munasibətlər məc- |
| + | MyCYHnaH a)bıpMar, cəmiyyətə tarixi |
| + | yanaitma, yə”ni tarixdə inkipafı qə- |
| + | bul etmək və onu qanunauyqun təbii- |
| + | tarixi hərəkət prosesi kimi, ictimai- |
| + | iqtisadi formasiyaların bir-birini |
| + | əvəz etməsi kimi baia dutimək. T.m,-ə |
| + | gerə, tarixi insanlar, zəhmətkei kut- |
| + | lələr yaradır, onların fəaliyyətinin |
| + | əsasında duran motiv və səbəbləri |
| + | isə həyatın maddi iqəraitində axtar- |
| + | maq lazımdır. Həmin prinsiplərin |
| + | tətbiqi nəticəsində əvvəlki tarixi |
| + | və sosioloji nəzəriyyələrdə tarixin |
| + | idealistcəsinə anlatılması və xalq |
| + | kӱtlələrinin tarixdə rolunu nəzərə |
| + | almamaq kimi nəqsan aradan qaldı- |
| + | rıldı. Bununla da mucərrəd fəlsə- |
| + | fi-tarixi tə”limlərin yerini icti- |
| + | mai inkipaf haqqında elmi nəzəriy- |
| + | yə tutdu. *İnsanlar əzlərinin tari- |
| + | xini əzləri yaradırlar, lakin insan- |
| + | ların və məhz insan kӱtlələrinin ar- |
| + | zularını muəyyən edən nədir, bir-bi- |
| + | rinə zidd ideyalar və cəhdlər nəyə |
| + | gərə toqqupur, butun insan cəmiyyət- |
| + | lərində butun bu toqquiqmaların məc- |
| + | musu nədən ibarətdir, maddi həyat is- |
| + | tehsalının obyektiv ipəraiti, yə”ni |
| + | insanların butun tarixi fəaliyyəti |
| + | ucun zəmin yaradan bu iqərait nədən |
| + | ibarətdir, bu ipərantin inkipafı |
| + | qanunu nədən ibarətdir,.— Marks butun |
| + | bu məsələlərə diqqət vermiiy və tarixi, |
| + | son dərəcə muxtəlif cəhətləri və zid- |
| + | diyyətləri olan vahid və qanunauyqun |
| + | bir proses kimi elmi surətdə eyrənmək |
| + | yolunu gestərmitdirə (Lenin V. İ., |
| + | Əsər. tam kulliyyatı, c. 26, səh. 61), |
| + | T.m. elmi çəmiyyətiqunaslıqın, ta- |
| + | rix elminin, siyasi iqtisadın, hy- |
| + | quqiqunaslıqrın, incəsənət nəzəriyyə- |
| + | sinin və s. nəzəri-metodoloji əsası- |
| + | nı təikil edir, T.m. Həm cəmiyyəti |
| + | təbiətdən idealistcəsinə ayırmaqın, |
| + | həm də onları naturalistcəsinə ey- |
| + | niləidirməyin əleyhinədir. Cəmiyyə- |
| + | tin spesifikliyi hər ipeydən əvvəl |
| + | sosial sistemi tətikil edən ictimai |
| + | mӱnasibətlərdə və bəptəriyyətin ya- |
| + | ratdıqı mədəniyyətdə ifadəsini ta- |
| + | pır. Həmin sistemin xarakteri, nə- |
| + | ticə etibarilə, əmək vasitələrində, |
| + | məhsuldar quvvələrdə maddi təsbit |
| + | olunmuiy təbiət uzərində hekmranlıq |
| + | |
| + | |
| + | dərəcəsi ilə muəyyən olunur. İsteh- |
| + | sal, yə”ni məhsuldar qӱvvələrin fəa- |
| + | liyyəti və inkipqafı cəmiyyətin fun- |
| + | damental əsasıdır. T.m. iqtisadiy- |
| + | yatı tarixin fəal quvvəsi kimi qələ- |
| + | mə verən vulqar materializmdən fərq- |
| + | lənir. T.m. mӱxtəlif ictimai hadi- |
| + | sələrin nisbi mustəqilliyini və spe- |
| + | sifikliyini nəzərə almarı tələb |
| + | edir. Mə”nəvi həyatın maddi həyat- |
| + | dan, ustqurumun bazisdən, butun so- |
| + | sial sistemin istehsal usulundan |
| + | asılılıqı birtərəfli bala dupul- |
| + | məməlidir. T.Mm. cəmiyYƏTİN inkiiya- |
| + | fında, vaxtı catmıiy sosial prob- |
| + | lemlərin həllində ideyaların, sub- |
| + | yektiv amillərin bəyuk rolunu əsas- |
| + | landırır. Lakin maddi istehsal hə- |
| + | mipə ictimai hadisələrin butun Tə |
| + | rəflərinin qariqılıqlı tə sirinin |
| + | əsasıdır və son NƏTİCƏDƏ CƏMİYYƏTİN |
| + | xarakterini və tarixi prosesin umu- |
| + | mi istiqamətini muəyyən edir, T.m.- |
| + | in ən muhum kateqoriyası olan icti- |
| + | mai-iqtisadi formasiya anlayıiyı |
| + | hər bir ictimai-iqtisadi formasi- |
| + | yanı butun unsurləri bir-biri ilə |
| + | uzvi barlı olan murəkkəb sosial sis- |
| + | tem kimi araidırır. Bazis və ust- |
| + | qurum hər bir formasiyanın xususiy- |
| + | yətini, onun digər formasiyalardan |
| + | keyfiyyət fərqini TAM və doOlRUN sSə- |
| + | ciyyələndirir. Sinfi yanaima T.m.-ə |
| + | dəvlətin təbiətini elmi cəhətdən |
| + | muəyyən etməyə əsas vermitidir. Qari- |
| + | xi inkipafın elmi anlayınında Be- |
| + | yuk Oktyabr sosialist inqilabının |
| + | meydana gətirdiyi yeni cəmiyyətin so- |
| + | sial ideallarının və mənəvi sərvət- |
| + | lərinin yaranması məsələsi muhum ə |
| + | tutur. T.m,-də umumi tarixi inkiila |
| + | konsepsiyasının muhum dunyageruiu |
| + | və metodoloji əhəmiyyəti var. T.m. |
| + | nəzəriyyəsi tarixi prosesin anlayıl- |
| + | masında həm fatalizmin, həm də vol- |
| + | yuntarizmin ifrat cəhətlərini ara- |
| + | dan qaldırmaqa gəmək edir. İnsan- |
| + | lar tarixi ez iradələrinə əsasən ya- |
| + | ratmırlar, cunki hər bir Yeni nəsl |
| + | ondan əvvəl yaranmhıpi muəyyən obyek- |
| + | tiv iəraitdə fəaliyyət gestərir. Hə- |
| + | min obyektiv maddi ipərait və qanun- |
| + | lar sosial fəaliyyət ucun muxtəlif |
| + | imkanlar yaradır. İmkanların hə- |
| + | yata kecirilməsi və deməli, tarixin |
| + | real gedipi insanların fəaliyyə- |
| + | tindən və təpəbbusundən, inqilabi |
| + | və mutərəqqi quvvələrin mutəpəkkil- |
| + | liyindən və birliyindən asılıdır. |
| + | Buna gərə də tarixin konkret gedi- |
| + | ipini irəlicədən muəyyən etmək MYM- |
| + | KYH deyil, o fəaliyyətdə, muxtəlif |
| + | qӱvvələrin, amillərin və hadisələ- |
| + | rin mubarizəsində təəkkul tapır. |
| + | T.m. proletariatın inqilabi sinfi |
| + | mӱbarizəsi praktikası, sosializm |
| + | cəmiyyətinin inkitpaf tələbləri ilə |
| + | uzvi baqlıdır. T.m.-in inkipafı- |
| + | NIN əsası yeni tarixi təcrubənin top- |
| + | lanması, ictimai idrakın Yeni nan- |
| + | liyyətləridir. |
| + | |
| + | T.m.-in bilə bı V. İ. Le- |
| + | ninin nəzəri irsinin rolu MHCH/TCH3- |
| + | dir. V. İ. Lenin əsas diqqəti ə |
| + | tariatın sinfi mubarizəsi vəzifələ- |
| + | ri baxımından inqilabi hərəkatın |
| + | obyektiv iəraitinin təhlili metodla- |
| + | rına verərkən təkcə maddi inkiilə |
| + | səviyyəsini, sosial mӱnasibətlərin xa- |
| + | rakterini, cəmiyyətin sinfi struktu- |
| + | runun spesifikliyini deyil, həmcinin |
| + | kutlələrin iquurunun, psixologiyası- |
| + | nın, əhvali-ruhiyyəsinin vəziyyətini |
| + | |
| + | |
| + | T |
| + | |
| + | |
| + | ARİXİN DƏYİYİMƏ XƏTTİ |
| + | |
| + | |
| + | 155 |
| + | |
| + | |
| + | də nəzərə almıpldır. V. İ. Lenin ta- |
| + | rixi prosesdə subyektiv amilin rolu |
| + | məsələsini ipləyib hazırlamıpp, in- |
| + | qilabi hərəkatda elmi nəzəriyyənin |
| + | beyuk rolunu, gutlələrin, siniflə- |
| + | rin, partiyaların, ayrı-ayrı ptəxsiy- |
| + | yətlərin yaradıcı təpəbbusunun əhə- |
| + | miyyətini əsaslandırmıtdır. O, so- |
| + | sialist inqilabı nəzəriyyəsini və |
| + | proletariat diktaturası, mədəniyyət |
| + | və mədəni inqilab tə”limini inkipaf |
| + | etdirmii, kommunizm |
| + | yaranmasının bir sıra metodoloji |
| + | prinsiplərini, SSRİ-də sosializm |
| + | quruculuqu proqramını ippləyib ha- |
| + | zırlamındır, |
| + | |
| + | Kommunist və fəhlə partiyaları, |
| + | marksist alimlər T.m.-i dunya inqi- |
| + | labi hərəkatının, sosialist sistemi- |
| + | nin inkipafı təcrubəsini nəzərə |
| + | almaqla ingipaf etdirirlər. İdeo- |
| + | loji mӱbarizədə T.m.-ə qarpı burjua |
| + | sosial-fəlsəfi və sosioloji konsep- |
| + | siyalar durur. T.m. gestərir ki, ka- |
| + | pitalizm son antaqonist sinifli for- |
| + | masiyadır, on |
| + | NİZM ictimai ərə sı əvəz edəcək |
| + | və kapitalizmdən sosializmə kecid |
| + | Yalnız sosialist inqilabı və proleta- |
| + | riat diktaturası vasitəsilə mumkun- |
| + | dur. Burjua sosioloqlarının əksə- |
| + | riyyəti T.m.-in məhz bu konsepsiyası- |
| + | nı qəbul etmirlər. Marksist sosioloq |
| + | və filosoflar burjua sosiologiyası- |
| + | nı tənqid edərkən onun konkret nai- |
| + | liyyətlərini, məsələn, mutərəqqi so- |
| + | sioloqların kapitalizmin tənqidinə |
| + | yənəlmiyi zəngin faktik materialı- |
| + | nın elmi əhəmiyyətini nəzərə alır- |
| + | lar. T.m.-in idealist təhriflərinin |
| + | tənqidi muasir sa və csolə təftittci- |
| + | liyə qarilı kəskin ideoloji mubari- |
| + | zədə MyhyM əhəmiyyət kəsb edir. |
| + | |
| + | |
| + | TARİXİ MƏKTƏB—19 əsrin orta- H |
| + | |
| + | |
| + | larında Almaniyada yaranmın vulqar |
| + | burjua siyasi iqtisadı cərəyanı. T. |
| + | M.-HH meydana gəlməsi burjua-muӱlkə- |
| + | darların klassik burjua siyasi iq- |
| + | tisadının hakim siniflər ucun mu- |
| + | nasib olmayan elmi muddəalarına, |
| + | gӱclənən fəhlə hərəkatına və onun |
| + | mənafeyini əks etdirən sosialist nə- |
| + | zəriyyələrinə (utopik sosializm və |
| + | elmi sosializmin ilk addımlarına) |
| + | qarpı reaksiyası idi. Adı vulqar- |
| + | tarixi metoddan geturulmutidur, onun |
| + | nəzəriyyəciləri bu metodu siyYasi iqti- |
| + | sada daxil etməyə cəhd gəestərmitlər. |
| + | Banisi V. Roper, gərkəmli numayən- |
| + | dələri B. Hildebrant və K. Knis ol- |
| + | mutdur. T.m. sosial-iqtisadi hadisə- |
| + | lərin tarixi xarakterini səzdə e ti- |
| + | raf etsə də tarixi metodun kəməyi |
| + | ilə istehsal vasitələri uzərində xu- |
| + | susi mulkiyyətin və kapitalist istis- |
| + | marının əbədiliyi haqqındakı tezisi |
| + | əsaslandırmaqa calıpırdı. Q.m. nu- |
| + | mayəndələri butun kapitalist elgələ- |
| + | İ ucun umumi olan obyektiv iqtisa- |
| + | i qanunlarıç məvcudluqunu inkar |
| + | edir və hər bir əlkənin iqtisadi in- |
| + | kitaf yolunun təkraredilməzliyini |
| + | hər vasitə ilə subuta calımpırdılar. |
| + | T.m. cəmiyyətin iqtisadi həyatının qa- |
| + | nunauyqun xarakterini inkar etməklə |
| + | mӱcərrəd tədqiqat metoduna əsaslanan |
| + | siyasi iqtisadın umumi nəzəriyyəsini |
| + | belə inkar etmit, onu milli iqtisa- |
| + | diyyat adlanan nəzəriyYə ilə əvəz et- |
| + | mipidi. Bu səbəbdən də K. Marks T.m.-i |
| + | siyasi iqtisadın məzarı kimi xarak- |
| + | terizə etmitpdir |İzafi dəyər oa ə $ |
| + | yələri (*Kapitalmın QU cildi), H. Ə, |
| + | |
| + | |
| + | formasiyası y |
| + | |
| + | |
| + | zəruri olaraq kommu- f |
| + | |
| + | |
| + | B., 1974, səh. 5331. 19 əsrin 70—80-ci |
| + | illərində T.m. eulqar siyasi iqtisa- |
| + | dın subyektiv-psixoloji, sosial-huqu- |
| + | qi və bir sıra digər cərəyanları |
| + | ilə sıxıpdırılmhıntndı. T.m:--in bir |
| + | sıra ideyalarından muasir burjua |
| + | siyasi iqtisadında istifadə olunur. |
| + | TARİXİ MƏNBƏLƏR—tarixi . pro- |
| + | sesi əks etdirən və bətpər cəmiyyəti- |
| + | HHH gecmitpini eyrənməyə imkan verən |
| + | sənədlər. T.m.-ə xalqların mə”nəviy- |
| + | atı, adət-ən”ənələri, dilləri və s. |
| + | haqqında mə”lumat verən və dəvrumu- |
| + | zə qədər gəlib catmıtp maddi-mədə- |
| + | niYYət abidələri və yazılı sənədlər |
| + | daxildir. Cəmiyyətin tarixi inkiiya- |
| + | fını elmi ipəkildə dərk etmək ucun |
| + | T.m.-in forma və məzmunu dialektik |
| + | vəhdətdə əyrənilməlidir. btidai ic- |
| + | ma devrunə aid mənbələrin əksəriyyYəti |
| + | arxeologiyanın əyrəndiyi maddi mə- |
| + | dəniyyət abidələrindən ibarətdir. |
| + | Sinfi cəmiyyətlərin tarixinin tədqi- |
| + | qində, əsasən, yazılı mənbələrdən is- |
| + | tifadə olunur. T.m. meydana gəlmə |
| + | ormalarına, məzmun və məqsədlərinə |
| + | gerə fərqlənir və ipərti olaraq bqru- |
| + | pa beəlunur: yazılı, maddi-əiiyavi, et- |
| + | noqrafik, dilcilik, tıifahi, kino-fo- |
| + | no-foto sənədləri. Cotqrafiya, antro- |
| + | pologiya və s. elmlərin mə”lumatla- |
| + | rından da T,.m. kimi istifadə edi- |
| + | lir. Sənədli T.m.—aktlar, statistik |
| + | sənədlər, qanunlar və s. muəyyən devr- |
| + | də cəmiyyətin dəqiq mənzərəsini yarat- |
| + | maqa imkan verir. Hekayə xarakterli |
| + | T.m.-də (salnamələr, xronikalar, ta- |
| + | rixi dastanlar və s.) hadisələr muəl- |
| + | lifin ezu duiqunduyu kimi verildi- |
| + | yinə və bə”zən təhrif olunduquna gerə |
| + | onlardakı mə”lumatlar hec də tam mə”- |
| + | təbər hesab edilmir. Etnoqrafik |
| + | (xalqların məipəti, adətləri və s. |
| + | aqqında məlumatlar), dil və folk- |
| + | loriqunaslıq (dastanlar, əfsanələr, |
| + | bılinalar, naqıllar, mahnılar və s.) |
| + | materialları muhum T.m.-dir. |
| + | |
| + | Cəmiyyət inkipaf etdikcə yazılı |
| + | |
| + | mənbələr artır və T.m.-in yeni nəv- |
| + | ləri yaranır. Səsyazan foto-kino apa- |
| + | ratlarının ixtirası xususi sahə- |
| + | nin fi onə sənədlərinin ya- |
| + | ranmasına səbəb olmuqidur. T.m.-in |
| + | yaranması, təsnifatı, muəllifləri- |
| + | nin muəyyənlətdirilməsi, dəqiqliyi, |
| + | mə”təbərliyi, tamlırı və s, ilə mən- |
| + | bəiunaslıq məpəeul olur. |
| + | TARİXİ HUQUQ MƏKTƏBİ—19 əs- |
| + | rin 1-ci yarısında huquq elmində cə- |
| + | rəyanlardan biri. Xususilə Almaniya- |
| + | da inkitaf etmiidi. Feodal qayda- |
| + | qanunlarını mudafiə edirdi. Adəti |
| + | huququn ən muhum mənbəyi e”lan etmit |
| + | və məcəllələitdirmənin əleyhinə cıx- |
| + | mıdır. Banisi H. Huqo olmupdur. |
| + | T.h.m.-nə gərə huquq uc inkitpaf mər- |
| + | Hələsi kecir: xalq icərisində adət hu- |
| + | ququ normalarının kor-təbii yaranma- |
| + | sız, huquqiqunas alimlərin ppərh etdi-. |
| + | yi huququ məcəllələtdirilmin huquq. |
| + | T.h.m. nӱmayəndələri Roma Huququnun |
| + | əyrənilməsini huquqiqunaslıqrın əsas |
| + | məqsədi hesab edirdilər. |
| + | |
| + | Sonralar T.H.m. millətci cgerma- |
| + | nistlərə və burjua-liberal cpandek- |
| + | tistlərə cərəyanlarına ayrılmıpdı. |
| + | T.H.m.-nin murtəce-millətci ideyala- |
| + | rından alman faitistləri geniti is- |
| + | tifadə etmiilər. 2 |
| + | TARİXİ CORRAFİYA —muəyyən əl- |
| + | kənin, yaxud ərazinin fiziki, iqti- |
| + | sadi və siyasi coqrafiyasının kec- |
| + | mimini əyrənən tarixi-coqrafi bi- |
| + | |
| + | |
| + | liklər sahəsi. Coqrafiya tarixindən |
| + | |
| + | |
| + | fərqli olaraq T.c. gecmip devrlərin |
| + | konkret coqrafiyasını tədqiq edir, |
| + | Təbiət və cəmiyyətin qaraiılıqlı əla- |
| + | qəsini, muxtəlif tarixi mərhələlər- |
| + | də təsərrufat fəaliyyətinin coqra- |
| + | fi mӱhitə, coqrafi amillərin isteh- |
| + | sala və etnogenezə tə”sirini də eyrə- |
| + | nir. T.c.-nın yaranması Renessans |
| + | və Bəyuk corrafi kəiflərlə (15—16 |
| + | əsrlər) əlaqədardır. T.c.-nın metod- |
| + | ları icərisində tarixi-coqrafi gə- |
| + | siklər metodu muhum rol oynayır. T. |
| + | c. etnoqrafiya, arxeologiya, toponi- |
| + | mika və s. elmlərin mə”lumatların- |
| + | dan və metodikasından da istifadə |
| + | edir. Tarixi-coqrafi tədqiqatlar tə- |
| + | biətdən elmi istifadə və coqrafi |
| + | provnozlatdırma problemlərinin həl- |
| + | lLiİNnə kəməklik gəstərir. Da |
| + | T.c.-nın əsasını 19 əsrdə A. Bakı- |
| + | xanov qoymutdur. O, Azərb.-da qədim |
| + | yapayıll yerlərinin muəyyənlətdi- |
| + | rilməsi və eyrənilməsi ilə məpqul |
| + | olmuppdur. Mirzə Camal Qarabai, |
| + | Mirzə Adıgezəlbəy və 6.-nın əsərlə- |
| + | rində də T.c.-ya aid məlumatlara rast |
| + | gəlinir. Sovet hakimiyyətinin qələ- |
| + | bəsindən sonra Azərb.-ın qədim və |
| + | orta əsr pəhərləri, qalaları, tica- |
| + | rət yolları, əhalisinin sayı və tər- |
| + | kibi eyrənilmitdir. Bu idə V. V. |
| + | Bartold, A. Y. Krımski, V. F. Mi- |
| + | norski, Ə. Ələkbərov, M. PT1ərifli, |
| + | Z. Bunyadov, Ə. Huseynzadə və 6.-nın |
| + | xidməti var. Azərb.-ın qədim və or- |
| + | ta əsr xəritələrinin tərtibi ilə əla- |
| + | qədar T.c. məsələləri daha geni ey- |
| + | rənilir. |
| + | |
| + | Əd. Jequlin VB. |
| + | ceskal qeoqrafil, L., 1975, |
| + | TARİXİLİK—obyektiv həqiqəti el- |
| + | mi surətdə dərk etmək prinsipi. T.-ə |
| + | gərə obyektiv həqiqət zaman daxilin- |
| + | də dəyipir, inkitpaf edir. T. dialek- |
| + | tik materialist dunyabaxıpının ən |
| + | MYhYM cəhətlərindəndir. 18 əsrdə |
| + | orta əsr tarix elminin empirizminə |
| + | və teologiya providensializminə qar- |
| + | ipı mubarizədə meydana gəlmiti, Vol- |
| + | ter, Russo, Didro, Hegel, Sen-Simon |
| + | və b.-nın, inqilabi demokratizmin |
| + | VƏ s. cərəyanların numayəndələrinin |
| + | fəlsəfi-tarixi konsepsiyalarında tə- |
| + | pəkkul tapmıtdır. T. prinsipinin |
| + | bərqərar olmasında ictimai və təbiy- |
| + | at elmlərinin nailiyyətləri muhum |
| + | rol oynamıtdır. Lakin marksizmə qə- |
| + | dərki T, metafizik inkiptaf nəzəriy- |
| + | yəsinə əsaslanır, burjua cəmiyyətini |
| + | sosial tərəqqinin son məqsədi sayır- |
| + | dı. Dialektik və tarixi materializ- |
| + | min meydana gəlməsi ilə T. universal |
| + | xarakter və aydın məzmun kəsb etmiit- |
| + | dir. Marksist-leninci T. tarixin |
| + | arxaiklətdirilməsi və ya modernizə |
| + | olunmasının əleyhinədir. Hadisələ- |
| + | rə konkret-tarixi baxımdan yanaima |
| + | marksist-leninci partiyaların fəa- |
| + | liyyəti, onların burjua ideologiya- |
| + | sına qariı mubarizəsi ucun bəyuӱn |
| + | əhəmiyyətə malikdir. |
| + | TARİXİN DƏYİİYMƏ XƏTTİ—təq- |
| + | vim tarixinin fərqi 1 gun, saatla- |
| + | rın gestəripti isə eyni olan məntəqə- |
| + | lərin sərhədlərini ayırmaq ucun Yer |
| + | kcrəsi səthində cəkilmiiy ipərti xətt. |
| + | Səyahət zamanı ayın gunlərini də- |
| + | rur hesablamaq ucundur. Tarix bu xət- |
| + | DƏN pqərqdə qərbə nisbətən 1 gun qı- |
| + | sadır. PTərqə hərəkət edən səyahətci- |
| + | NN kecdiyi məntəqələrdə yerli vaxt- |
| + | lar sayəhətə cıxdıqı məntəqənin yer- |
| + | |
| + | |
| + | S., İstori- |
| + | |
| + | |
| + | 156 |
| + | |
| + | |
| + | TAPHXHH MATEPHAV/IHCTHƏCHHƏ AH/TAHIbI/TMACBbI |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | li vaxtından ket-gedə beyuӱk olur. T, |
| + | d.x.-ni qərbdən ipərqə gecəndə təqvim |
| + | gӱnlərini hesablayarkən bir gun dala |
| + | qayıdır, iqərqdən qərbə doqru hərə- |
| + | kət edərkən kecdikdə isə təqvim gunu – |
| + | nun ustunə bir gӱn əlavə edilir. |
| + | TARİXİN MATERİALİSTCƏSİNƏ |
| + | ANLAMMLILMASI—bax Tarixi ma- |
| + | terializm. |
| + | |
| + | TARİXİIYUNASLIQ—1) tarix elmi- |
| + | nin tarixi, həmcinin muəyyən devrə, |
| + | məvzuya həsr olunmuiy tədqiqatların |
| + | məcmusu (məs., Hol Oktyabr sosia- |
| + | list inqilabının Q.-ı), sosial-sin- |
| + | fi və ya milli baxımdan daxilən vəh- |
| + | dət tiipkil edən tarixi əsərlər (məs,, |
| + | marksist T., fransız T.-ı) toplusu. |
| + | |
| + | Hələ yazının meydana gəlməsinə |
| + | qədər butun xalqlarda bəsit tarixi |
| + | biliklər və tarixi təsəvvurlər ol- |
| + | mutlpidur. Siniflərin və dəevlətin ya- |
| + | ranması ilə tarixi biliklərə tələbat |
| + | artdı, yazının Meydana gəlməsi isə |
| + | bunları toplamaqra imkan verdi. An- |
| + | tik T. tarixi təfəkkurun inkila- |
| + | fında muhum mərhələ idi. Bu devrun |
| + | siyasi tarixini əks etdirən ən yaxlı |
| + | əsərlər yunan tarixciləri Herodota |
| + | və Fukididə məxsusdur. LPolibinin |
| + | əsərlərində ilk dəfə umumdunya ta- |
| + | rixi anlayımpı iilədilmiidir. An- |
| + | tik T.-da Tatsit, Plutarx və 6.-nın |
| + | əsərləri əhəmiyyətli yer tuturdu. La- |
| + | kin tarixi tərəqqi ideyası antik ta- |
| + | rixi fikrə yabancı idis tarix ya |
| + | reqressiv proses, ya da eyni mərhələ- |
| + | lərin dəvri təkrarı kimi təsvir olu- |
| + | nurdu. Feodalizm dəvru Q.-ına pro- |
| + | videpsialist baxımlar (hadisələrin |
| + | ilahi quvvə tərəfindən terədilməsi) |
| + | xas idi. Bu dəevrdə tarixi təfəkku- |
| + | run xarakterini feodal-kilsə ideo- |
| + | logiyası muəyyən edirdi. Orta əsr- |
| + | lərdə feodal-xristian T.-ına Bib- |
| + | liyanın, mӱsəlman T.-ına Quranın |
| + | beyuk tə”siri olmuidur. Bu devrdə |
| + | tarixi əsərlərin ən geniiy yayılmıid |
| + | formaları agioqrafik (mӱqəddəslərin |
| + | həyatından bəhs edən) ədəbiyyat, an- |
| + | nallar, cumumdunya tarixləriz, ӱmum- |
| + | dunya tarixinin icmalları və xroni- |
| + | kalar idi. 14 əsr ərəb tarixcisi İbn |
| + | Xəldun hadisələrin sadə təsvirini |
| + | verməkdən daha irəli gedərək onların |
| + | səbəb əlaqələrini acmaqa tətəbbus |
| + | gəstərmindir. Orta əsr Azərb. T.-ı |
| + | da (Məhəmməd Naxcıvani, Həsənbəy |
| + | Rumlu, İsgəndər Munii) musəlman |
| + | T.-ının umumi ən”ənələrinə əsasla- |
| + | nırdı. Burjua tarixi fikrinin il- |
| + | kin mərhələsi olan Renessans T.-ı |
| + | tarixi inkipafın qapunauyqunluqla- |
| + | rını dərk etməyə cəhd gəstərirdi. |
| + | Burjua T.-ının inkipafında təbii |
| + | huquq, romaptizm və pozitivizm tə" |
| + | limlərinin, qtarixi huquq məktəbi və |
| + | “skeptik məktəbə pumayəndələrinin |
| + | Muəyyən rolu olmutiidur. Marksizmə |
| + | qədərki tarixi fikir rus ipqilabcı- |
| + | demokratlarıpın konsepsiyalarında |
| + | əzunun yuksək inkipaf mərhələsinə |
| + | catmıpidı. |
| + | |
| + | Tarixi dərketmədə muəyyən irəli- |
| + | ləyinə baxmayaraq, marksizmə qədər- |
| + | ki Q. cəmiyyətin əsas inkitaf səbəb- |
| + | lərinin izahında idealist mӧəvqedə |
| + | dururdu. Tarixin materialist anla- |
| + | yıpının kəmtfi ictimai həyatın dərk |
| + | olunmasında dəpuii yaratdı. Mark- |
| + | SİZM gəstərdi ki, tarixin Hərəkət- |
| + | verici quvvələri maddi istehsalla, |
| + | muxtəlif istehsal ӱsullarının msy- |
| + | dapa gəlməsi, inkiyyafı və məhvi ilə |
| + | |
| + | |
| + | muəyyən edilir. Marksist tarix eld- |
| + | minin inkipafında K. Marksın |
| + | cKapitalgk əsərinin cox bəyӱk əhəmiy- |
| + | Yəti olmutdur. K. Marks “Fransada |
| + | sinfi mubarizəəm, “Lui Bonapartın |
| + | on səkkiz brumeriə, F. Engels cAl- |
| + | maniyYada kəndli muharibəsicz, cAi- |
| + | LƏNİN, Xӱsusi mӱlkiyyətin və dəvlə- |
| + | TİN MƏNİYƏYİF VƏ s, əsərlərində dia- |
| + | lektik-materialist metodun konkret |
| + | tarixi problemlərə tətbiqinin numu- |
| + | nələrini verminlər. V, İ. Leninin |
| + | əsərləri marksist tarixi fikrin in- |
| + | kipafında yeni mərhələnin bailan- |
| + | qıcını qoydu. V. İ. Lenin ictimai |
| + | elmlərin, o cӱmlədən tarix elminin |
| + | nəzəri-metodoloji əsaslarını, sosia- |
| + | list və burjua inqilablarında, fəh- |
| + | lə, demokratik və milli Cczadlıq hə- |
| + | rəkatlarında xalq kӱtlələrinin rolu |
| + | problemlərini iiləyib hazırlamıpl, |
| + | burjua və reformist T.-a qar- |
| + | ilı mӱbarizədə dunya tarixi pro- |
| + | sesinin marksist konsepsiyasını in- |
| + | kipaf etdirmiild və zənginləitdir- |
| + | məidir |
| + | |
| + | Rusiyada Beyuk Oktyabr sosialist |
| + | inqilabının qələbəsi marksist isti- |
| + | qamətli T.-ın butev bir əlkənin ta- |
| + | rix elmində hakim istiqamətə cevril- |
| + | məsinə ipərait yaratdı. Sovet tarixci- |
| + | lərinin ilk nəsli burjua T.-ının |
| + | əsas nəzəri muddəalarını—tarixi |
| + | idealizmi, pluӱralizmi, tarixi kec- |
| + | mimpin modernlədirilməsini və prob- |
| + | lematik məpduӱudluqunu CİDDİ TƏNQİD |
| + | etdi. Marksist-leninci metodologi- |
| + | yanın daha da inkiptaf etdirilməsi, |
| + | təftiici, ehkamcı və millətci ta- |
| + | rixi konsepsiyalara qaripı mubarizə |
| + | sovet T.-ında muhum yer tutur. |
| + | |
| + | Tarix elmi kimi T, da məkan, qOF- |
| + | rafi, xronoloji və struktur prin- |
| + | siplərinə gərə bəlunur. Umumdunya |
| + | tarixi T.-ından bəyuk regionların, |
| + | yaxud ayrı-ayrı elkələrin tarixini |
| + | eyrənən fənlər ayrılır. |
| + | |
| + | 2) Tarix elminin bir sahəsi, Ta- |
| + | rixi tədqiqatların problematikası- |
| + | nın dəyinməsini, tarix elminin nə- |
| + | zəri və metodoloji prinsiplərinin |
| + | inkitafını, elmi tarixi təfəkku- |
| + | run sosial əsasını və funksiyası - |
| + | nI, tarixi konsepsiyaların snifi |
| + | məzmununu, tarixi mənbələrin HC- |
| + | tifadəsi və təhlili metodlarını 6)- |
| + | rənir. Muəyyən deəvr daxilində tarix |
| + | elminin tarixini əyrənərkən T.-ın |
| + | xronoloji prinsipindən istifadə |
| + | olunur (məs,, Orta əsrlər Q,-ı, so- |
| + | sinalizm dəvru T.-ı və s,). |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: Ocerki istoriin istoriceskoNn |
| + | nauki v SSSR, t. 1—4, M., 1955—606, S a- |
| + | xarov A. M., İstorioqrafild istorin |
| + | SSSR. DosonetskiNn period, M., 1978, İs- |
| + | toril istoriceskon pluki vn SSSR. Sovet- |
| + | skiNV perpod, M., 1980: Papiro A. L., |
| + | |
| + | |
| + | İstorioqrafin s lrspipepiix vremen po |
| + | XVIII neka, /I., 1982 |
| + | TARIVERDİYEV Heydər Əliəkbər |
| + | |
| + | |
| + | oqlu (1880—1921)—İranda fəhlə və |
| + | kommunist Hərəkatı xadimlərindən |
| + | biri (bax Heydərxan Əmioqlu). |
| + | |
| + | TARYEVA Yelena Vladimirovia (1906 |
| + | —24.7.1962, Bakı)—rus sovet aktrisa- |
| + | sı. Azərb.SSR xalq artisti (1996). |
| + | Moskva, Arxangelsk, Qbilisi, Ədessa |
| + | və s. ipəhərlərin teatrlarında itndə- |
| + | mi, 1938—62 illərdə Azərb. Rus |
| + | Dram Teatrının aktrisası olmuidur. |
| + | T., əsasən xarakterik obrazların |
| + | ifacısı kimi tapıpmhpiidı. Rolları: |
| + | Apfusa Tixonovna, Dompa Pantelsi- |
| + | |
| + | |
| + | etmiyydir. Qırmızı |
| + | |
| + | |
| + | na, Qlafira Fir- |
| + | sovna (“Qurdlar və |
| + | qoyunlara, “İste”– |
| + | dadlar və pərəs- |
| + | tipkarlarə, “Son |
| + | qurbanə, A. Ost- |
| + | rovski), Severova |
| + | (“Moskva xarakte- |
| + | im, A. Sofronov), |
| + | Yotya (4 Maqtenka, |
| + | A. Afinogenov), |
| + | Vera nənə (4Ye- |
| + | ganətk, A. Alyoilin) |
| + | və s. |
| + | TARKOӦVSKİ Arseni Aleksandrovic |
| + | gə 25.6.1907, Yelizavetqrad, indiki |
| + | irovoqrad)—rus sovet iyairi, tərcuӱ- |
| + | MƏCİ. “Qar qabaqrık (1962), € Myəknə, |
| + | (1969), 4PQe”rlərə (1974), “Qıpy gunuçə |
| + | (1980), *Muxtəlif illərin ippe“rlərig |
| + | (1983) nə s. kitablarında MƏ” HƏBH-ƏX- |
| + | laqi kamillik tərənnum olunur. SSRİ |
| + | xalqları ədəbiyyatından, o cӱmlədən |
| + | Azərb. poeziyasından (Rəsul Rzanın |
| + | caLenink poeması və s.) tərcӱmələr |
| + | Əmək Bayrarı |
| + | ordeni və medallarla təltif olun- |
| + | muidur. |
| + | |
| + | Əsərləri: Gəzəl Gulayim Haq- |
| + | qında popest, B., 1970: İzbrannoe. Stixo- |
| + | TBODEHHH, pozmı, perevodı, M., 1982. |
| + | TARLA—k.t.-nda nəvbəli əkin sahə- |
| + | lərinə beəlunmu iqum yerləri, həMsun- |
| + | nin k.t. bitkilərinin becərilməsi |
| + | ucun istifadə edilən sahə. |
| + | TARLAQORUYUCU MEMİYƏ ZOLAQ- |
| + | LARI—tarlaların sərhəddi boyun- |
| + | ca və tarla daxili nəpvbəli əkin sa- |
| + | hələrinin kənarı ilə salınmıppq me- |
| + | iqələr. Qoruyucu meqpəsalma sisteminə |
| + | daxildir. Q.m.z. ucun 3—5 cərgədə |
| + | palıd, gəyru:i, tozaqracı, aq akasiya |
| + | və s, (əsas cinslər), cəkə, arcaqayın, |
| + | armud, alma (əlaqədar cinslər) və s. |
| + | aqac cinsləri əkilir. Q.m.z. sel axın- |
| + | larının qaripısıpı alır, kuclu KY- |
| + | ləklərin tə“sirini azaldaraq torpa- |
| + | RI eroziyadan qoruyur, onun su, temp-r |
| + | və qida rejimini yaxiılasadırır, |
| + | sahələrdə qarın bərabər paylanması- |
| + | na və tədricən əriməsinə inərant ya- |
| + | radır, torpaqdan rutubətin buxar- |
| + | lanmasını azaldır. Butun bunlar |
| + | k.t, bitkilərinin məhsuldarlıqını |
| + | Yuksəldir. Muçəyyən edilmiindir. ki, |
| + | T.m.z. ilə əhatə edilmiti tarlada k.t. |
| + | bitkilərinin (xususən taxılın, pam- |
| + | bıqın, tərəvəzin) məhsulu acıq sa- |
| + | hədəki tarlaya pisbətən 20— 2525 ar- |
| + | tıq olur. |
| + | |
| + | Rusiyada T.m.z. ilk dəfə 1809 il- |
| + | də salınmındır. Q.m.z. haqqında 29 |
| + | aprel 1921 ildə V, İ. Lenin tərəfin- |
| + | dən imzalanmıd cQuraqlıqa qarpı |
| + | mӱbarizə haqqındak qərarın, eləcə |
| + | də Sov,İKP MK və SSRİ Nazirlər |
| + | Sovetinin 1948 və 1967 illərdə qəbul |
| + | etdiyi qərarların bəyug əhəmiyyəti |
| + | olmutidur. T.m.z.-pın salınması so- |
| + | sialist əlkələrindən — YuqoslapiyaA, |
| + | Polta, Rumıniya, Macarıstan, Bol- |
| + | qarıstan və s., kapitalist elkələrin |
| + | dən—ABİQ, Kanada, İtaliya, Fransa, |
| + | B. Britaniya və s. də cox ipikimaf |
| + | etmiidir. |
| + | |
| + | Azərb.SSR-də ilk meta zolaqı |
| + | 1030 ildə Lənkərai— Astara ronları |
| + | arazisində yaradılmıti, sopralar Qu |
| + | ba—Xacmaz aonasında, Bakıda, Gi |
| + | rovabadda, Pamaxıda, Muqan duzundə, |
| + | Qarabaqda, Qonua və Qazax renlarında |
| + | 12 denlət |
| + | TARLAOTU |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | mləmpə zolaqı salıpnmıpidır. |
| + | ( Liqoziz) — |
| + | |
| + | |
| + | taxıllar |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TAPTY |
| + | |
| + | |
| + | 157 |
| + | |
| + | |
| + | fəsiləsindən coxillik, az H |
| + | |
| + | illik bitki cinsi, Xırda, ə |
| + | li sunbulcukləri supurgəvarı cicək |
| + | qrupunda toplanmıtidır, Dunyada |
| + | 200-dək, SSRİ-də 30-dan cox, O cum- |
| + | lədən Azərb.SSR-də 8 Nəvӱ mə”lum- |
| + | dur. Əsasən, mepəliklərdə, su həv- |
| + | zələrinin kənarlarında yayılmıin- |
| + | dır. Azərb.SSR-də genipt yayılmıtn |
| + | yastıyarpaq T.-nun muhum yem |
| + | əhəmiyyəti var. Bə”zi nəvləri deko- |
| + | pur ilin. |
| + | |
| + | ARLAHILIQ — əkinnilik sahələ- |
| + | rindən biri: tarla bitkilərinin, əsa- |
| + | sən, birillik yazlıq və payızlıq bit- |
| + | kilər (dənli, texniki—pəkər cuqun- |
| + | duru, kətan, pambıq və s., yem, bostan |
| + | bitkiləri, kartof) məhsulunun isteh- |
| + | salı. Cox vaxt bitkiciliklə eynilət- |
| + | TARLE Y V |
| + | |
| + | V Yevgeni iktorovic (8.11. |
| + | 1875, Kiyev—5.1.1955, Mos —S |
| + | tarixcisi, SŞRİ dəq : — — |
| + | EA akad. (1927). |
| + | SSRİ Devlət mu- |
| + | kafatı laureatı |
| + | (1942, 1943, 1946). |
| + | Kiyev un-tini bi- |
| + | TupMuu (1896), Te- 85 |
| + | Tepöypr (coHpa /le- |
| + | ninqrad), Quryev və |
| + | Moskva un-tlərin- |
| + | də iiləmiiidir. |
| + | 1905—07 illər in- |
| + | qilabının tə”si- |
| + | ri altında erus | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | məktəbi” tarixciləri arasında ilk |
| + | |
| + | |
| + | dəfə olaraq fəhlə sinfinin tarixi- |
| + | ni tədqiqatlarının mərkəzinə qoy- |
| + | mutdur. Beyuk Oktyabr sosialist in- |
| + | qilabının mahiyyətini birdən-birə |
| + | bala dutiməmitdir. T.-nin Fransa |
| + | fəhlə sinfinin inqilabi mubarizəsi |
| + | haqqındakı əsərlərinin bəyuk elmi |
| + | əhəmiyyəti olmuqdur. Tarixi ipəxsiy- |
| + | yətlər (C. Kanninq, L. Qambetta, Na- |
| + | poleon, Qaleyran, Kutuzov və b.) haq- |
| + | qında əsərləri var. Kollektiv əsər- |
| + | lər, ali məktəblər ucun dərsliklər |
| + | hazırlanmasında iiptirak etmiidir. |
| + | T.-nin əsərləri faktik materialın |
| + | zənginliyi, tədqiqatın dərinliyi, par- |
| + | laq bədii uslubu ilə secilir. T. ge- |
| + | nitq publisistik və təbliqat fəaliyyə- |
| + | ti də gəstərmindir. 1948 ildə Bakı- |
| + | da olmuit, muhazirələr oxumundur. |
| + | |
| + | bir sıra xarici un-tin fəxri |
| + | doktoru, Britaniya Akademiyasının |
| + | M. ӱzvu, Norvec EA-nın həqiqi uzvu |
| + | idi, 3 dəfə Lenin ordeni, 2 bailqa |
| + | ordenlə təltif edilmidir. |
| + | |
| + | Əsəri: Soc., t. 1—12, M., 1957—62, |
| + | |
| + | Ədə Capkevic E. İ., Evqenid |
| + | Viktorovic Tarle, M., 1977: Vospomina- |
| + | nil o E, V. Tarle, M., 1981, |
| + | TARN (Taqp)—Fransada cay. Haron- |
| + | nanın saq qolu, Uz. 379 km, həvzəsi- |
| + | nin sah, təqr. 15 min km?, Mərkəzi |
| + | Fransa massivinin c.-P.-indən ba11- |
| + | lanır., PQəlaləlidir. Gəmiciliyə Ya- |
| + | rarlıdır. SES-lər var. Montoban, |
| + | lbi ip.,-ləri T. sahilindədir. |
| + | TARNӦBJEQ (TaqpoIqqes)—Poliqada |
| + | iəhər. Tarnobjeq voyevodalıqının |
| + | inz. m. Visla cayı sazilindədir. Əh. |
| + | 34 ə (1977). Mapınqayırma sənayesi |
| + | var. Yaxınlıqında kukurd cıxarılır. |
| + | TAPHÖB)KET VOYEVODAL IRI |
| + | (Voflevvodztivo Taqpohq2ezG1e)—Poliqa- |
| + | NIN cC.-p.-ində inzibati vilayət. Sah. |
| + | 6,3 min km2, Əh. 535 min (1980), itə- |
| + | həp əh. 32,174 -dir. İnz.m.— Qarnobjeq |
| + | ip. Kukurd cıxarılır, Sulfat tur- |
| + | |
| + | |
| + | ptusu, superfosfat, karbon-sulfid is- |
| + | tehsal olunur. Mapınqayırma və ye- |
| + | YİNTİ sənayesi var. K.t.-nla xırda |
| + | |
| + | ərdi təsərrufat ustunluk təikil |
| + | edir. K.t, torpaqları 380 min /:4-dır. |
| + | Ərazinin 2996 -i mepyəlikdir (əsasən, |
| + | pam), Ətlik-sudluk heyvandarlıq in- |
| + | kipaf etmipdir. Buda, iqəkər cuqrun- |
| + | duru, kartof və s, əkilir. |
| + | TARNUV (Taqpocx)—Polpiqada ipəhər. |
| + | Tarnuv voyevodalıqının inz.m. ƏH. |
| + | 107 min (1981). Kimya sənayesi, ma- |
| + | ihtnqayırma sənayesi muəssisələri| |
| + | = Tı = ə ə kil- |
| + | |
| + | əsr) və ratupqa (16 əsr) var, |
| + | |
| + | TARNUV VOYEVODALIRI (VVofe- |
| + | vrödztvvo Tarnövvskie)—Ilonuranbı c.-1p.- |
| + | ində, Visla cayının saq sahilində |
| + | inzibati vilayət, Sah. 4,2 min km?, ƏH. |
| + | 607 min (1980). İQəhər əh. 32,694 –dir. |
| + | İnz.m. Tarnuv (i.-dir. Sənaye-aqrar |
| + | vilayətdir. Kimya, maınqayırma, ye- |
| + | YİNTİ sənayesi, metalyayan z-d var. Xə- |
| + | rək duzu cıxarılır. K.t.-nda xırda |
| + | təsərrufatlar ustundur. 288 min La |
| + | K.T. torpaqı var. Ərazinin 2094 -i me- |
| + | ipəlikdir, Ətlik-sudluk heyvandarlıq |
| + | id təppkil edir. |
| + | |
| + | "ARPAN, Avropa vəhii atı |
| + | (Equus caballus gmelini)—eB arbı ya- |
| + | rımnəvu. Ehtimala gərə bəzi ev at- |
| + | |
| + | |
| + | larının əcdadıdır. T. əvvəllər |
| + | SSRİ-nin Avropa Hissəsinin cəl- |
| + | lərində və bir sıra Avropa əlkə- |
| + | |
| + | |
| + | rində genii yayılmıpiydı. 19 əsrin |
| + | 70-ci illərinədək Ukraynada rast |
| + | gəlirdi. nsanlar tərəfindən qı- |
| + | rıldırı ucun və ev heyvanları su- |
| + | rusu coxaldıqından nəsli kəsilmisi- |
| + | dir. Cətin əhlilətməindi . Boyu ki- |
| + | cik olmuidur (suysununun hund. 116— |
| + | 136 sm). Məhkəm bədəni, boz və qara |
| + | zolaqlı beli, qara yalı və quyruqu ilə |
| + | fərqlənmitdir. q |
| + | |
| + | TARPEY QAYASI (Baxipi Tarpeium) |
| + | --Qədim Romada Kapitoli təpəsinin |
| + | q. tərəfində dik sıldırım. Əlumə |
| + | məhkum edilmiiy cinayətkarları bu- |
| + | radan o |
| + | |
| + | TARRAQONA (1 aqqaropa)—İspaniya- |
| + | da iqəhər. Tarraqona əyalətinin inz. m. |
| + | D.Y. qovpaqı. Əh. 107 min (1976). Gə- |
| + | miqayırma tərsanələri, meyvə konser- |
| + | |
| + | |
| + | Vİ, KAaRIZ, Tӱtӱn sənayesi var, |
| + | PQərab, meyvə ixrac edilir. Balıq |
| + | ovlanır. |
| + | |
| + | |
| + | TARRASA (Taqqaza)—İspaniyada ipə- |
| + | hər. Kataloniya əyalətindədir. ƏH, |
| + | 139 min (1970). Mahud, pambıq par- |
| + | ca istehsal olunur, Elektrotexnika |
| + | sənayesi inkipaf etmiidir. |
| + | |
| + | TARS, Gəzlu qullə (Gözlü Ku- |
| + | |e)— Tarsus i, (Turkiyə) ətrafında |
| + | e.ə. 6-CI minillik—eramızın 3—4 |
| + | əsrlərinə aid coxtəbəqəli yatpayın |
| + | yeri, Q.-ın e.ə. 6—5-ci minilliklər- |
| + | nə Neolit yaptayıh yeri olduqu muəy- |
| + | Yən edilmindir. E.ə, 4-cu minillik- |
| + | də Ӱbeyd mədəniyyətinin tə”siri guc- |
| + | LƏNMİİ, e.Ə. 3-cu minillikdən me- |
| + | tal istehsalı gepiplənmitdir. Yer |
| + | təbəqələrdən ellin və Roma dəvrlə- |
| + | rinə AA A—eramızın 3—4 əsrləri) |
| + | aid qəbirlər aikar olunmutidur, |
| + | TARTAR (Qaqsaqoz)—qədim hs MH- |
| + | fologiyasında Yerin təkində bopluq |
| + | əlulər səltənəti, Zevs devirdiyi uti- |
| + | tanları oraya atırmıpq, |
| + | TARTAS–RSFSR Novosibirsk vil.- |
| + | ndə cay. Om cayının (İrtıp həvzəsi) |
| + | saq qolu. Uz. 566 km, hevzəsinin cah, |
| + | 16200 km?, Qa hiapıq mənbədən qida- |
| + | lanır. Oktyabrdan mayadək donmuiY |
| + | |
| + | |
| + | olur. Gəmiciliyə yararlıdır. Arac |
| + | axıdılır. |
| + | |
| + | TARTESS (yəhudi və Finikiya di- |
| + | lində Tariiiiq, Yun. Taq(ez505)—an- |
| + | tik ən”ənəyə gerə İspaniyanın c.-un- |
| + | da qədim (iəhər və dəvlət. Q.-in əsa- |
| + | sı gərunur, e.ə. 1100 ildən sonra qo- |
| + | yulmutidur. T. indiki Əndəlis və Myp- |
| + | siyanın ərazisini tuturdu. E.ə. 700— |
| + | 500 illər arası T.-in yuӱksəliit dəv- |
| + | ru idi. E.ə. təqr. 900 ildə karfagen- |
| + | lilər iipqeal etmiiy və ehtimal ki, |
| + | darıtmın–lar. |
| + | |
| + | TARTİNİ (Taq(ıp:) Cuzeppe (8.4. |
| + | 1692, Pirano, İstriya — 26.2.1770, |
| + | Paduya)—italyan skripkacısı, bəs- |
| + | təkar, musiqi nəzəriyyəcisi, pedaqoq. |
| + | Əsasən, Paduyada Sant-Antonio kil- |
| + | səsi kapellasında iiləmiidir. T. |
| + | Paduya skripka məktəbinin baicısı |
| + | olmu:i, skripka ifacılıqını yeni |
| + | virtuoz usullarla zənginlədirmiin, |
| + | inkipaf etdirmitdir. Skripka ucun |
| + | konsert va sonataların (xususilə 4 İb- |
| + | lis sonatasıə məphurdur), “Musiqi |
| + | haqqında traktatı (1754), c Musiqi |
| + | bəzəkləri haqqında traktatı (1782) |
| + | nəzəri əsərlərinin muçəllifidir. |
| + | TARTRAT TURİYUSU —iki asimmet- |
| + | rik karbon atomu olan ikiəsaslı R— |
| + | caxır turiuşu. |
| + | |
| + | TAPTY —Ecr.CCP-nə məhəp. Tartu |
| + | r-nunun mərkəzi. Emayıgi cayı sahi- |
| + | lində port. D.y. və avtomobil yolla- |
| + | rı qovpaqı. ƏH. 110 min (1984). |
| + | |
| + | Muasir T.-nun yerində daimi ya- |
| + | nra ibn yeri 5 əsrdə yaranmındır. |
| + | cƏtən illərin dastanı jnda T. Yur- |
| + | yev adı ilə təqr. 1030 ildə xatırla- |
| + | nır. 1224—1893 illərdə rəsmi adı |
| + | Derpt olmutdur. 1582 ildən Poliqa- |
| + | ya, 1624 ildən İsvecə, 1721 ildən Ru- |
| + | siyaya kecmipldir. 1893—1919 illər- |
| + | də Yuryev, 1919 ildən Tartu adlan- |
| + | mınpdır. 1917 il oktyabrın 25-də (no- |
| + | Yabrın 7-də) T.-da dinc yolla Sovet |
| + | hakimiyyəti quruldu. Vətəndai mu- |
| + | haribəsi illərində almanlar və ar |
| + | estonlar iqəhəri tutmutidular. 1940 |
| + | il iyulun 21-də T.-da Sovet hakimiy- |
| + | yəti bərpa olundu, Bəyuk Vətən mu- |
| + | haribəsi zamanı T. alman-falist i11- |
| + | qalı altında olmuii (1941 il, 254 iyul |
| + | —1944 il, 25 avqust), muharibədən |
| + | sonra bərpa edilmindir. T. Xalqlar |
| + | dostluqu ordeni ilə təltif olunmuil- |
| + | |
| + | T. resp.-nın ikinci sənaye və mə- |
| + | dəniyyət mərkəzidir. Yeyinti, Yungul, |
| + | matınqayırma və metal e”malı sənaye- |
| + | si iln etmtidir. Tikinti mate- |
| + | rialları istehsal olunur. Poliqra- |
| + | fiya sənayesi, Tartu universiteti, k.t. |
| + | akademiyası, muzeylər, teatr və s. |
| + | var. |
| + | |
| + | Q.-da 13—14 əsrlərdən qotik us- |
| + | lubda tikilmii Yaani kilsəsi, Pyotr |
| + | və Pavel baiq kilsəsi qalmındır. |
| + | Binaların coxu klassisizm uslu- |
| + | bundadır: inzibati binalar ansamb- |
| + | lı (o cumlədən ratupta, hazırda 112- |
| + | hər sovetinin binası, 1789) və yapa- |
| + | Yınq binaları, un-tin əsas korpusu |
| + | (1809) və s. Sovet devrundə yeni ya- |
| + | ua İblll r-nları salınmıi, ictimai |
| + | binalar tikilmiidir (“Vanemuyneə |
| + | teatrının yeni binası, 1967, Maar- |
| + | Yamıyza xəstəxanası, 1970, Estoniya |
| + | g.T. akademiyasının tədris korpusu, |
| + | 1970, un-t yataqxanaları, 1971, 1974). |
| + | T.-na V. İ. Lenin (1952), K. M. Ber |
| + | (1886), M. B. Barklay-de-Tolli (1849), |
| + | N. N, Burdenko (1952), N. İ. Piro- |
| + | |
| + | |
| + | 158 |
| + | |
| + | |
| + | Adə (b, R. Kreytsvald (1953) |
| + | və b.-na abidə TER |
| + | TAPTY YHMBEPCHTETV —CCPH-nə |
| + | qədim ali məktəblərdən biri, 1632 ildə |
| + | Tapryzna Academia Gustaviana anbı Mə |
| + | yaradılmıpi, 1710 ilədək fasilələrlə |
| + | fəaliyyət gestərmip, 1802 ildə (Hə- |
| + | min ildən Derpt un-ti:y 1893 ildə iyə- |
| + | hərin adı dəyitildiyi uӱcun Yuryev, |
| + | 1918 ildən T.u.) yenidən acılmınndır. |
| + | T.u.-nin 11 fakultəsi, qiyabi mHe”- |
| + | bəsi, aspiranturası, 83 kafedrası, |
| + | hesablama mərkəzi, 13 laboratoriya- |
| + | sı, nəbatat baqı, 3 muzeyi, kitabxana- |
| + | sı (3,5 mln.-dan cox kitab), elmi-təd- |
| + | qiqat umumi və molekulyar patologi- |
| + | ya in-tu və s. var (1983). Burada 7,5 |
| + | mindən cox tələbə təhsil alır, 1000- |
| + | dən cox muəllim, o cӱmlədən SSRİ |
| + | Tibb və Pedaqoji EA-larının, həmci- |
| + | nin Est. SSR EA-nın 13 akad, və m. |
| + | uzvu, 100-dən cox prof. və e.d., 450- |
| + | DƏN cox dosent və e.n, iiləyir (1982/83). |
| + | Un-t “Elmi əsərlərə (1893) və s. nəlir |
| + | edir. 1982 ildə yaradılmasının |
| + | illiyi geni qeyd edilmindir. Qır- |
| + | mızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təl- |
| + | tif olunmutdur (1967). |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: TartuskiN qosudarstvennıN uni- |
| + | versitet, Tallin, 1982, |
| + | |
| + | |
| + | TARUNİYƏHR (1979 ilədək Cəlal- |
| + | |
| + | |
| + | abad) — Əfqanıstanın c.-iy.-ində |
| + | Nələr. Nanqarhar əyalətinin inz.m. |
| + | ƏH. 50 min (1970). Muhum nəql. və ti- |
| + | |
| + | |
| + | carət-bəlulidurucu məntəqə. Kabil |
| + | cayı dərəsizdəki iri vahənin (mə- |
| + | gər qamhıipqı, xurma aqacı, sitrus və |
| + | dənli bitkilər) mərkəzidir. SSRİ- |
| + | nin kəməyi ilə vahədə irriqasiya sis- |
| + | temi yaradılmındır. Un-t var, |
| + | TARUSA-RSFSR aluqa vil.-ndə |
| + | pəhər. Tarusa r-nunun mərkəzi. Oka |
| + | cayında gəmi dayanacaqı. Bədii tikmə |
| + | f-ki, məipət kimyası a-duşipəkil ra- |
| + | lereyası, yaxınlıqında rəssam V. D. |
| + | olenovun ev-muzeyi və s. var. 1246 |
| + | ildən mə“lumdur. |
| + | TAPYTMHO MANEVRİ (1812)—Və- |
| + | tən muharibəsində (1812) rus ordusu- |
| + | nun Moskvadan Tarutino k.-nə cəkil- |
| + | məklə etdiyi aldadıcı Hərəkət (17 |
| + | sentyabr—3 oktyabr). M. İ. Kutuzovun |
| + | rəhbərliyi ilə kecirilmitdir. Sent- |
| + | yabrın 14-də rus ordusu Moskvadan ge- |
| + | ri, cəkildi və Moskva cayını gecdik- |
| + | dən sopra qəflətən q.-ə tərəf dendu. |
| + | Sentyabrın 19-da rus ordusu Podols- |
| + | ka, iki gun sonra Krasnaya Paxra |
| + | kəndi r-nuna gəldi. Rus qopunupu |
| + | gezdən itirən Napoleon onun yerini |
| + | yalnız sentyabrın 26-da muӱzyyən edə |
| + | bildi. Kutuzov kehnə Kaluqa yolu ilə |
| + | yenidən gizli ipəkildə (əsasən gecə- |
| + | lər) geri cəkilməyə bailayaraq okt- |
| + | Yabrın 3-də Tarutino kəndində dayan- |
| + | DI və Yeni deyuli məvqeyi tutdu. T.M. |
| + | nəticəsində Kutuzov rus ordusunu guc- |
| + | ləndirə bildi, Tuladakı silah zavo- |
| + | dunu və Kaluqadakı təchizat bazası- |
| + | nı qoruyub saxladı, digər yerlərdəki |
| + | rus romyHnapbı ilə rabitəni muhafi- |
| + | . stdi, |
| + | TARFAYA (435 )— Mərakeiydə iəhər. |
| + | Tarfaya alətinin inz.m. Atlantik |
| + | eanı sahilində port, Əh. 1,1 min |
| + | (1971). SES var. Balıq ovlanır. |
| + | TARXAN (?—836)— Babək hərəkatı- |
| + | nın fəal iitirakcısı, sərkərdə. |
| + | Məptəcə turkdur. 835 ildə T. ərəb qo- |
| + | iyunlarının komandanı Afqain Hey- |
| + | dər ibn Kavusa ərzaq və sursat gətirən |
| + | karvana hucum edib, getikciləri qır- |
| + | |
| + | |
| + | TARTU UNİVERSİTETİ |
| + | |
| + | |
| + | mıtp və karvanı ələ gkecirərək ərəb- |
| + | ləri cıxılmaz vəziyyətə salmılidı. |
| + | Afitin Babəkin yanında bəyuk nufu- |
| + | zu olan T.-ı hər vəchlə aradan gətur- |
| + | məyə calınırdı. 836 ildə T. qıpplt, |
| + | əzunun Maraqa yaxınlıqında yerlə- |
| + | pyən kəndində kecirmək ucun Babəkdən |
| + | icazə aldı. Bundan xəbər tutan AF- |
| + | ipin İshaq ibn İbrahim adlı casusu- |
| + | nu gendərərək T.-nı gecə yatdırı yer- |
| + | də əldurtdurdu. |
| + | |
| + | Əd. Buniltov Z. M., Azerban- |
| + | djan v UP—Y1X vv., B., 1965, |
| + | |
| + | |
| + | TARXAN HORİZONTU— Orta Mio- |
| + | senin alt horizontu. Ust Maykopla |
| + | yə horizontu arasında yerlətir. |
| + | 1918 ildə N. İ. Andrusov Kerc y-a-n- |
| + | dakı Tarxan burnunda ayırmıtdır. |
| + | Əsasən, əhəngli gillərdən ibarətdir. |
| + | Zaqafqaziyada (o cumlədən Azərb. |
| + | SSR-də), Kerc, Taman, Krasnovodsk |
| + | a yayılmıqidır. Qalınlıqı |
| + | 8—25 Ar | |
| + | TARXANOV (əsl familiyası Mosk- |
| + | vin) Mixail Mixaylovic (19.9.1877, |
| + | Moskva—18.8.1948, Moskva)—rus so- |
| + | vet aktyoru, rejissor. SSRİ xalq ar- |
| + | tisti (1937). SSRİ Dəvlət mukafa- |
| + | tı laureatı (1943). Sənətiqunaslıq |
| + | doktoru (1939). 1947 ildən Sov.İKP |
| + | 7 . M. Moskvinin qardaqplı,. Səh- |
| + | nə fəaliyyətinə 1898 ildən bailamıin, |
| + | 1922 ildən Moskva Bədaye Teatrının |
| + | aktyoru olmutidur. Rolları: Qrado- |
| + | boyev, Dikoy (*Qızqın urəkə, “Tufan, |
| + | A. Ostrovski), Famusov .(4“Aqıldan |
| + | 6ənaəş, A, Qriboyedov), Furnacov (4Pa- |
| + | zuxinin əlumuə, M. Saltıkov-P1ed- |
| + | rin), Semyon Semyonovic, Osip Mi- |
| + | ronıc (414—69 nəmrəli zirehli qa- |
| + | tarı, c“Muhasirəz, Vs, İvanov) və s, |
| + | Pedaqoji fəaliyyət gestərmitdir |
| + | (1939 ildən prof.). 2 dəfə Lenin or- |
| + | deni, Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni |
| + | və medallarla təltif edilmipidir. |
| + | |
| + | Ədl. Zaqorskin M., Mm. M. Tar- |
| + | xanov, M.—L., 1946, |
| + | |
| + | |
| + | TASA MƏDƏNİYYƏTİ—Orta Mi- |
| + | sirdə e.ə. 6—5-ci minilliyin əvvəl- |
| + | lərinə adi Neolit mədəniyyəti, Əhali |
| + | ibtidai əkincilik (ikicərgəli butda |
| + | və arpa becərmək), həmcinin ovculuq və |
| + | balıqcılıqla məptqul olmutidur. Os- |
| + | teoloji qalıqlar cox azdır. Əluləri |
| + | dəri və həsir arasında bukulu vəziy- |
| + | yətdə dəfn etmiidər. T.m. ucun dar |
| + | dibli duz sturacaqlı camlar, qulplu |
| + | parclar, dairəvi oturacaqlı qıf for- |
| + | malı aqzı olan qararəpgli zınqrovva- |
| + | rı qədəhlər səciyyəzidir. Əmək alət- |
| + | ləri caxmaq və əhəngdatıdan dӱzəldil- |
| + | miiq yastı kərkibaltalar, oraq diii- |
| + | ləri, dəpdatı, surtkəc nə s.-dən iba- |
| + | rətdir. T.m. Orta Misirin qədim əkiin- |
| + | cilərinə məxsusdur. |
| + | |
| + | Əd. ClaAPild Q., İHpennehmufi Boc- |
| + | TtoOK n Spsete nopıx raskopok, per. S anql., |
| + | |
| + | |
| + | M., 1956 |
| + | |
| + | |
| + | TASADAYLAR — Filippinin Minda- |
| + | nao a.-nda yapayan tayfa. 1971 ilin |
| + | əvvəllərində aipkar edilmiilər. Say- |
| + | ları 50 nəfərdən azdır (1978). T. |
| + | icmasında təbəqəltmnmə, qəbilə bait- |
| + | cısı, əmlak bərabərsizliyi pə s. yox- |
| + | dur. T. arasında exloqamiya guclu- |
| + | dur. Heyvap əti yeməyən, ancaq balıq |
| + | ovu ilə mətiqul olap Q. ox-kaman, |
| + | nizə və s. silahlardan istifadə et- |
| + | mirlər. |
| + | |
| + | TASKXULA H—kipi baiq geyim nəvu. |
| + | Kecmiidə bir sıra Yaxın PTərq el- |
| + | |
| + | |
| + | gəsində, o cumlədən Azərb.-da yalı |
| + | və qoca kipilər, əsasən, gecə papaqı |
| + | kimi istifadə etmiiylər. .Qund qar- |
| + | cadan tikilmii T.-ın ӱzəri rəngli |
| + | ipək sap ilə mӱxtəlif naxıllarla |
| + | bəzədilirdi (bax həmcinin Kulah). |
| + | TASMALI–— Azərb.SSR Qax r-nun- |
| + | da kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n |
| + | mərkəzindən 18 km q.-də PQəki— Zaqata- |
| + | la avtomobil yolu kənarında, Alazan- |
| + | Həftəran vadisindədir. ƏH. 1212 |
| + | (1985), tutunculuk, baqcılıq, barama- |
| + | cılıq və heyvandarlıqla məpquldur. |
| + | Orta məktəb, mədəniyyət evi, kitabxa- |
| + | na, xəstəxana, ullaq baqcası var. |
| + | TASMAN (Tazptap) Abel Yanszon |
| + | (1603, Qroningen əyaləti, Lutgeqast— |
| + | oktyabr 1659, Cakarta)— holland də- |
| + | niz səyyahı. Okeaniya (1642—43) və |
| + | Avstraliyanı (1644) tədqiq edən eks- |
| + | pedisiyaların rəisi olmuiidur. T, |
| + | cnamə”lum cənub qitəsiniə axtarmaq |
| + | məqsədi ilə təpqkil olunmuii 1-ci eks- |
| + | pedisiya zamanı Van-Dimen Torpa- |
| + | qının (1853 ildən Tasmaniya adla- |
| + | nır) c. və ii, sahillərini, Tonqa, |
| + | Fici a-rını, Bismark arxipelaqını |
| + | və s. yerləri, 2-ci ekspedisiyasında |
| + | isə Avstraliyanın iym. və (ym.-q. sa- |
| + | hillərini kipf etmiidir. Avstrali- |
| + | ya ilə Yeni Zelandiya arasındakı də- |
| + | nizə və bir sıra baqiha obyektlərə |
| + | T.-nın adı verilmiptidir. |
| + | TASMANİYA (Taztapqa)— Avstraliya- |
| + | nın c.-q, sahilləri yaxınlırında ada, |
| + | Materikdən Bass boqazı vasitəsilə |
| + | ayrılmımdır. Ətrafıpdakı adalar- |
| + | la (Kinq, linders və s.) birlikdə |
| + | Avstraliya İttifaqı tərkibində titat- |
| + | dır Sah. 68,3 min km2, Əh, 407 min |
| + | (1976), əksəriyyəti B. Britaniya, Hol- |
| + | landiya və Avropanın bir cox eəlkə- |
| + | sindən gəlmə anqlo-avstraliyalılar- |
| + | dır. Yerli əhali olan tasmaniyalı- |
| + | ları muӱstəmləkəcilər məhv etmiilər. |
| + | Adada metislər də yaiayır. Maks. |
| + | hund. 1617 m. İqlimi iim.-da subtro- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | PİK, c.-da mulayim, rutubətlidir. |
| + | Hayları qısa, coxsulu və astanalı- |
| + | dır. Buzlaq məmiəli gəllər |
| + | |
| + | |
| + | var. Ev- |
| + | kalipt meiələr yayılmıtidır. Dər |
| + | və polimetal filizləri, mis, qalay |
| + | vəs. cıxarılır. Əlvan metallurgiya, |
| + | selluloz-karız, toxuculuq və yeyinti |
| + | sənayesi inkipaf etmiidir. Sement, |
| + | diyircəkli Yataq z-dları, meiiə və arac |
| + | e”malı, kimya mӱəssisələri, elektrik |
| + | st..-Ları var. Buqda, yem bitkiləri, |
| + | tərəvəz əkilir. Bakcılıqla məpqul |
| + | olunur. Qoyun, qaramal, donuz saxla- |
| + | nılır. |
| + | |
| + | Adanı 1642 ildə Holland dəniz |
| + | səyyahı A. Tasman kətif etmitdir. |
| + | 1788 ildə Van-Dimen Torpaqı adı ilə |
| + | İngiltərənin mulku e"lan olunmuii, |
| + | 1825 ildə mӱstəmləkəyə ceprilmiidi. |
| + | 1853 ildə Tasmanın ippərəfinə T. ad- |
| + | lapdırıldı. 1855 ildə T. əzunuida- |
| + | rə huququ almındır. 19 əsrin 2-ci |
| + | yarısında T.-da qızıl hasilatı sur"- |
| + | ətlə artdı, d.Y. pəbəkəsi, gəmiqayırma |
| + | inkipaf etdi. 80-ci illərdə ilk həm- |
| + | karlar ittifaqları meydana gəlli. |
| + | Avstraliya İttifaqı yaradıldıqdan |
| + | (1901) sonra T. sitat kimi onun tər- |
| + | KHÖHHƏ daxil oldu. |
| + | TASMANİYA DƏNİZİ (Tasman Sea) |
| + | —Sakit okeanın Avstraliyanın it. |
| + | sahillərində kənar dənizi. Bass 60- |
| + | Razı vasitəsilə Hind okeanı ilə əla- |
| + | qələnir. Maks. dərinliyi 6015 x. Cərh |
| + | sularının temp-ru avqustda 9—23*S, |
| + | fevralda 15—27" S-dir. Duzluluqu |
| + | |
| + | |
| + | — 0 = = |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TATARISTAN MUXTAR SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI 159 |
| + | |
| + | |
| + | 35—35,596 dir. Yarımgunluk . |
| + | Maznap (hynn. 5,3 m-dək) Olu aa. |
| + | la zəngindir. Muhum portları: Sid- |
| + | ney, Brisben, Nyukasl (Avstraliya), |
| + | Oklend, Nyu-Plimut (Yeni Zelandi- |
| + | ya). T.d. Tasmanın iərəfinə adlan- |
| + | dırılmısidır. |
| + | |
| + | TASMANİYA DİLLƏRİ—”tasmanı- |
| + | yalıların yaxın qohum dilləri. Av- |
| + | striya alimi V. PPmidt T.d.-nin 5 |
| + | Avstraliya alimi S. Vurm isə cəmi |
| + | 2 dildən ibarət olduqunu gəstərmipt- |
| + | lər. Q.d.-ndə qrammatik MƏ”Ha ilti- |
| + | saqi və analitik vasitələrlə ifadə |
| + | olunur. Fe”lin hal, zaman ə J.. = |
| + | teqoriyaları yoxdur. Sifət mustəqil |
| + | nitq hissəsi kimi formalamıpdır. |
| + | Leksikasında Avstraliya dillərandən |
| + | gecmə səzlər var. Amerikan dilcisi |
| + | C.Qrinberq T.d.-nin fərz olunan hind- |
| + | ə okean iri dil ailəsinə aidli- |
| + | yi ehtimalını irəli surmutilur. |
| + | TASMANİYALILAR = ” rak |
| + | a.-nın )epnH əhannc, 19 əsrin əvvə- |
| + | lində bir necə min nəfər idi. 1803— |
| + | 76 illərdə ingilis muӱstəmləkəciləri |
| + | T.-ı tamamilə qırmıtlar. Təsərru- |
| + | fat, texnika, mədəniyyətin inkipafı- |
| + | na gerə ən geridə qalmıpi etnik qrup- |
| + | lardan biri idi. T.-ın mənitələri, |
| + | dil və ləhcələri, ictimai quruluii- |
| + | ları demək olar ki, eyrənilməmizi- |
| + | dir. T.-ın dini e”tiqadları haqqın- |
| + | dakı ər ziddiyyətlidir. |
| + | TASSİLİN-ACER — Beiyk Səhrada |
| + | (Əlcəzair) muxtəlif dəvrlərə aid |
| + | (e.ə. 6-cı minillikdən iplayaraq) |
| + | qayaustu təsvirlər kompleksi olan yay- |
| + | la. Neolit dəvrunə aid əmək alətlə- |
| + | ri və keramika nӱmunələri tapılmıpi- |
| + | dır. Buradan dəymə usulu və rənglə |
| + | cəkilmiyi 15 mindən cox maskalı adam, |
| + | heyvan (fil, zurafə, gərgədan, vəhli |
| + | əkuz, antilop, dəvəquttu və s.) təsvir: |
| + | ləri, ov, muharibə, heyvan suruləri- |
| + | nin qovulması səhnələri, mӱxtəlif |
| + | iparələr və s. apkar və tədqiq edil- |
| + | mipdir. T.-A. rəsmləri Azərb.-da |
| + | Qobustan qayaustu təsvirlərinin qə- |
| + | dim nӱmunələri ilə oxpyardır. |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: Lot A., B poiskax fresok Tas- |
| + | silin-Adjera, per. s frani,, L., 1973: |
| + | Qaudno A. T., PDivilizamii Saxarı, |
| + | per. s frani,, M., 1977. |
| + | |
| + | |
| + | TACCO (Tazvo) Torkvato (11.3.1544, |
| + | Sorento—25.4.1595, Roma) — italyan |
| + | pairi. Son dəvr italyan Renessansı- |
| + | nın gərkəmli numayəndəsidir. Ruhi |
| + | xəstəliyə tutulmuti, dəlixanaya salın- |
| + | mıtpdı (1579—86). Yaradıcılıqında |
| + | Renessans, klassisizm və barokko pse- |
| + | ziyası uslubları əksini tapmhipdır. |
| + | Panteist geruilərlə apılanmın |
| + | cAmintav (1573, nətri 1580) pastoral |
| + | dramında məhəbbətin qudrəti tərən- |
| + | num olunur. Bailıca əsəri olan cQof- |
| + | Fredog (1574—75, 1580 ildə €Asan |
| + | edilmii Yerusəlimg adı ilə tam HƏ- |
| + | kildə nəpr olunmusidur) poemasında |
| + | Renessans humanizmi daha bariz ifadə |
| + | olunmutdur. Lakin poemanın 2-ci re- |
| + | daksiyasında (“Fəth edilmiiy Yerusə- |
| + | limə, 1593) dunyagəruӱpquӱndəki ziddiy- |
| + | Yətlər, dindarlıq ruhu daha gucludur. |
| + | Poetikaya dair mənsur traktatları |
| + | var. Yaradıcılıqı 17—18 əsrlər Qər- |
| + | bi Avropa ədəbiyyatına əhəmiyyətli |
| + | tə sir gəstərmitdir. |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: Aminta, M.—L., 1937, |
| + | Aminta, Otrıvok. Osvobojdennın İe- |
| + | rusalim. Otrıvok. Stixi, v gn.: Evropei- |
| + | skie poztı Vozrojdenin, M., 1974. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Mokulıskin S. S., İtalı- |
| + | inskan literatura. Voӧzrojdenie i Pros- |
| + | vetenie, M., 1966. |
| + | |
| + | |
| + | TACTATY PA (anu. Tastatur, Taste— |
| + | klavip, duymə), dӱyməli nəm- |
| + | rəyıqa n—telefon nəmrəsi yıqmaq |
| + | ucun dӱyməli qurqu: telefon aparatla- |
| + | rı, telefon kommutatorları, nəzarət- |
| + | sınaq cihazları və s.-də quraiydırı- |
| + | lır. Adətən, T.-da 10 əsas dӱymə (onlar- |
| + | dan hər biri onluq rəqəmlərdən biri |
| + | ilə iparə edilir) və hərflərlə ni- |
| + | ianlanmıp bir pezə əlavə dӱymə olur. |
| + | Duyməni basanda qəbuledici qurquya— |
| + | məs., avtomat telefon st.-sına (ATS-ə) |
| + | muvafiq siqnal daxil olur və yıqıl- |
| + | mıpyq nəmrə onda qeyd edilir: T.-nın, |
| + | MƏS., 7 dӱyməsini ardıcıl basmaqla |
| + | caqrılan abonentin 7 iparəli tele- |
| + | |
| + | OH HƏMpƏCHHH ATC-ə ərypmək olur. |
| + | T.-da san-də 7—8 nəmrə yıqmaq olar |
| + | ki, bu da diskli nemrəyırandakı |
| + | sӱr ərən təqr. 10 dəfə coxdur. |
| + | TAT DİLİ—tatların dili. İran |
| + | dillərinin c.-q. yarımqrupuna daxil- |
| + | dir. Bu dildə SSRİ-də 15 minə ya- |
| + | xın adam danıpqır (1979). Fars və |
| + | tacik dillərinə yaxın analitik dil- |
| + | dir. Turk dillərindəki ahəng qanunu- |
| + | na mӱvafiq olan saitlərin assimilya- |
| + | siyasına meyl nəzərə carpır. Dini mən- |
| + | əzənə gərə uc Qmusəlman (Azərb. |
| + | |
| + | SR-də), yəhudi və xristian| dialek- |
| + | ti və fonetik, qrammatik, leksik cə- |
| + | Hətdən fərqlənən ləhcələri var. Tat- |
| + | yəhudi dialekti Dar. MSSR-in ədəbi |
| + | dillərindəndir. T.d.-ndə qədim İran |
| + | dillərinə məxsus bir sıra arxaik |
| + | formalar qalmıtdır. Yazıda 1938 |
| + | ilədək latın əlifbasıqdan istifadə |
| + | olunmuti, sonra rus qrafikasına ke- |
| + | cilmitdir. |
| + | |
| + | Ədəl Hacıyev M. İ., Tat dili- |
| + | nin Qonaqkənd ləhcəsi, B., 1971: Mil- |
| + | ler B. V., Tatı, ix rasselenie i qovorı, |
| + | B., 1929: Qronberq A. L., İzık seve- |
| + | roazerbzİdjanskix tatov, L., 1963: İzı- |
| + | ki Azii i Afriki, |kn.| 2, M., 1978. |
| + | “TATAI (“Taya 5op5 Rutə)— Hindista- |
| + | nın ən iri milli inhisarcı qrupu. |
| + | 19 əsrin sonunda Bombey taciri Cam- |
| + | iyed Tatanın ticarət firmasından |
| + | əmələ gəlmipidir. Fəaliyyəti, əsasən, |
| + | aqır sənayedə cəmlətmidir. 4“T.m |
| + | ən iri ipəxsi eksportculardan biri- |
| + | dir. Qrupa e€Tara sanz prayvitə tpirkə- |
| + | ti baqpcılıq edir—gapitalının 8391 - |
| + | i Tata ailəsi uzvlərinə məxsusdur. |
| + | TATABAHIA (Tatab: nya)— Mavappıc- |
| + | tanda iyəhər. Komarom medyesinin inz. |
| + | m. D.Y. qovipaqı. Əh. 77 min (1981). Ta- |
| + | tabanya qonur kəmur Həvzəsinin mər- |
| + | kəzidir. Kimya sənayesi, 2 İES var. |
| + | Aluminium əridilir. Mə"dən maın- |
| + | ları, tikinti materialları isteh- |
| + | sal olunur. |
| + | |
| + | TATALAR— Azərb.SSR Jdanov r-nu- |
| + | nun Eyvazlılar sovetliyində kənd. |
| + | R-n mərkəzindən 25 km im.-da, Mil |
| + | dӱzӱndədir. Əh. 1919 (1985): Heyvan- |
| + | darlıq, pambıqcılıq və taxılcılıq- |
| + | la məpquldur. Klub, tibb məntəqəsi |
| + | var. Beyuk Vətən muharibəsində hə- |
| + | lak olmui həmyerlilərin :pərəfinə |
| + | abidə qoyulmuyttdur. |
| + | |
| + | TATAR BORAZI— Asiya : materiki |
| + | ilə Saxalin a. arasında boraz. Yapon |
| + | və Oxot dənizlərini birləpdirir. |
| + | Uz. 663 km, eni c.-da 324 km, 1im.-da |
| + | 40 km-ə qədər, ən dar yerində (Nevel- |
| + | skoy boqazında) 7,3 km-dir. Ən dayaz |
| + | yeri 7,2 m (farvaterdə). T.b.-nın (im. |
| + | hissəsi Amur limanı adlanır. Qıir- |
| + | |
| + | |
| + | da donur. Əsas portları: Sovetskaya |
| + | Qavan, Aleksandrovsk-Saxalinski, Va- |
| + | nino, Xolmsk və s. Balıq ovlanır, |
| + | TATAR DİLİ—Ural və Volqaboyun- |
| + | da yapayan tatarların dili. Turk |
| + | dillərinin qıpcaq qrupuna daxildir, |
| + | Bu dildə SSRİ-də 5443 min adam da- |
| + | nıpır (1979). Əsasən, 4 bəyuӱk dialek- |
| + | tə (orta və ya mərkəz, q. və ya Mippar, |
| + | iy. və ya Sibir) bəlunur. T.d. digər |
| + | turk dillərinə nisbətən yazısı qədim |
| + | olan dillərdəndir. Bir sıra leksik- |
| + | fonetik və .qrammatik xususiyyətləri |
| + | ilə bapqa turk dillərindən fərqlə- |
| + | nir. Muasir ədəbi T.d. 19 ortaların- |
| + | da formalatmaqa baqplamındır. T.d.- |
| + | ndə dodaq ahəngi, bir qayda olaraq, |
| + | gəzlənilmir. Umumturk €, O, € CaHT- |
| + | lərinə i, u, u saitləri uyqun gəlir. |
| + | Canlı danıpqıq dili ilə baqlı fo- |
| + | netik hadisələr genii yayılmıpdır. |
| + | İsmin kəmiyyət, mənsubiyyət, muəyyən- |
| + | lik, xəbarlik və hal kateqoriyaları |
| + | var. Sifətlər hallanmır. Fe”l for- |
| + | maları zəngindir. Məsdər bapqırd və |
| + | xakas dillərindən batqa hec bir turk |
| + | dilində iptlənməyən -ırqa, -erqə, -ar- |
| + | qa, -ərqə, -rqa, -rqə və -maska, -məskə |
| + | (inkərda) pəkilciləri ilə duzəldi- |
| + | lir. ba 1927 ilədək ərəb, sonra |
| + | latın əlifbalarından istifadə olun- |
| + | mupdur: 1939 ildən rus qrafigası |
| + | əsasında əlifba yaradılmıtdır. |
| + | |
| + | Əd. Zeynalov F., Turkologiya- |
| + | nın əsasları, B., 1981, İzıki narodov |
| + | SSSR, t. 2, M., 1966: Sovremennın ta- |
| + | tarsgiV literaturnın izık |c. 1—2), M |
| + | 1969—71, İsslelovanil po |
| + | azıku, Kazanh, 1977. |
| + | |
| + | |
| + | TATARBUNAR USYANI (1924)—Bes- |
| + | sarabiyanın c.-unda zəhmətketlərin |
| + | Sovet hakimiyyətini bərpa etmək, |
| + | SSRİ ilə yenidən birlətmək uqrunda |
| + | Rumıniya ipqalcılarına qarpitı si- |
| + | lahlı cıxını (15—18 sentyabr). Us- |
| + | yanın səbəbi SSRİ-nin umumi rə"y |
| + | sorqusu kecirmək haqqında təklifin- |
| + | dən Rumıniya həkumətinin boyun qa- |
| + | cırması və mustəmləkə siyasəti ye- |
| + | ritməsi idi. Usyancılar Moldaviya |
| + | Sovet Resp.-sı yaradılması uqrunda |
| + | mӱbarizə aparırdılar. Kral Rumıni- |
| + | yası usyanı silah gucunə yatırdı: |
| + | 3 min nəfərdən cox usyancı həlak ol- |
| + | du, coxlu adam həbs edildi. Muxtə- |
| + | lif əlkələrin elm və mədəniyyət xa- |
| + | dimləri (A. Barbus, R. Rollan, T. |
| + | Drayzer, A. Eyntteyn, B. Pou, L. Ara- |
| + | qon və 6.) həbs olunmul usyancıların |
| + | mudafiəsinə qalxdılar. İctimaiyyə- |
| + | THH təzyiqi altında məhkəmə usyancı- |
| + | ların coxuna bəraət qazandırdı. |
| + | TATARISTAN MUXTAR SOVET SO- |
| + | SİALİST RESPUBLİKASI (Ta- |
| + | tarstan Avtonomiale Sovet Sopialis- |
| + | tik Respublikası), Tatarıstan |
| + | (Tatarstan)—RSFSR Əyan mux- |
| + | tar respublika. 1920 il mayın 27-də |
| + | təpkil olunmutidur. PTərqi Avropa |
| + | dӱzənliyinin ip.-ində, Volqa cayının |
| + | orta axını boyunda yerləpir. Sah. |
| + | 68 min km?. ƏH. 3475 min (1983, 1 yan- |
| + | var). 37 r-nu, 18 pəhəri, 22 pitq var. |
| + | Paytaxtı Kazan it.-dir. |
| + | |
| + | Devlət qurulumqu. Tatar. MSSR |
| + | fəhlə, kəndli və ziyalıların sosia- |
| + | list ӱmumxalq dəvləti, muxtar sovet |
| + | sosialist resp.-sıdır. Quvvədə olan |
| + | Konstitusiyası 1978 il mayın 31-də |
| + | qəbul edilmitdir. Ali dəvlət haki- |
| + | MİYYƏTİ orqanı 5 il muddətinə secilən |
| + | birpalatalı Tatar.MSSR Ali Sove- |
| + | tidir (sessiyalararası dəvrdə onun |
| + | |
| + | |
| + | tatarskomu |
| + | |
| + | |
| + | 160 |
| + | |
| + | |
| + | TATARISTAN MUXTAR SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Rəyasət Hey"əti). Ali Sovet resp. he- |
| + | kumətini— Nazirlər Sovetini təpkil |
| + | edir. Yerli devlət hakimiyyəti orqan- |
| + | ları əhalinin 2,5 il mӱddətinə seəc- |
| + | diyi ipqəhər, r-n, qəs. və kənd xalq de- |
| + | putatları Sovetləridir. Tatar.MSSR |
| + | Ali məhkəməsini Tatar.MSSR Ali |
| + | Soveti 5 il mӱddətinə secir. Tatar. |
| + | MSSR Prokurorunu SSRİ Banı pro- |
| + | kuroru 5 il mӱddətinə tə”yin edir. |
| + | |
| + | Təbiət. Relyefində Predvolj- |
| + | ye (Volqa cayının saqe sahilində), |
| + | Predkamye (Kama cayından iim.- |
| + | da) və Zakamye (Kama cayından |
| + | c.-da və c.-i1.-də) Hissələri ayrılır. |
| + | Ərazinin təqr. 9096 -i alcaq duӱzənlik- |
| + | dir. Ən yuksək yerlər Buqulma-Bele- |
| + | bey (343 m-dək) və Volqaboyu yuksəklik- |
| + | ləridir. Predvoljye və Vyatka-Kama |
| + | suayırıcısı yarqanlarla cox kəsil- |
| + | mipdir. Volqa-Ural neftli-qazlı |
| + | sahəsinin bir hissəsi T. ərazisində- |
| + | dir. Bentonit, gips, cınqıl, torf |
| + | və s. faydalı qazıntı yataqları, mine- |
| + | ral bulaqlar var. İqlimi mulayim |
| + | kontinentaldır. Orta temp-r Yanvarda |
| + | —13-dən (c.-q.-də) — 14,8”S-yədək (tim.- |
| + | a.-də), iyulda 18.6-dan (lim.-da) 19,62S- |
| + | yədəkdir (c.-da). İllik yaqıntı 400— |
| + | 450 mm. Ən bəyuk cayları Volqa, Kama, |
| + | Belaya və Vyatkadır. Kuybıiev su an- |
| + | barının bir Hissəsi T.-dadır. Qara, |
| + | alluvial, cimli-podzol və boz meylə |
| + | torpaqları yayılmındır. Resp. əra- |
| + | zisinin 2095 -ə qədəri meptədir. Cana- |
| + | var, tulku, dovpan, Sibir xoruzu, |
| + | dovlaq və s. var. Cay və gelləri ba- |
| + | lıqla zəngindir. 1960 ildə Volqa- |
| + | Kama qoruqu yaradılmındır. |
| + | |
| + | Hali. Əhalinin təqr. Yarısı 7704- |
| + | tarlardır (1641,6 min, 1979), həm- |
| + | cinin ruslar (1516 min), cuvatlar |
| + | (147,1 min), mordvalar (təqr. 29,9 min), |
| + | |
| + | |
| + | TATARISTAN MSSR | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 42 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | və. |
| + | | ə |
| + | İk Pis |
| + | |
| + | |
| + | VasılyavoSu-/ "| |
| + | |
| + | |
| + | "ran |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | cu .2 |
| + | a |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 177228 o Ayla |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | == = ” = bə. |
| + | ə" |
| + | EyVısokaya Qora dvm, |
| + | ir ə . : a |
| + | əl 206 m gə 2” iH geyevo 5 |
| + | |
| + | |
| + | FL A3AH : Tfempembu |
| + | “004 R Uslon “ə” |
| + | |
| + | |
| + | dA |
| + | Ümüd uu |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Ter nalılar (28,6 min), udmurtlar |
| + | (25,3min)və b. xalqlar da yapayır. Or- |
| + | ta sıxlıq 1 km-də təqr. 51 nəfərdir |
| + | (1981). PPəhər əhalisi təqr. 6096-dir. |
| + | 2 ipəhərləri: Kazan (1010 min: |
| + | 1981), Brejnev, Almetyevsk, Nijne- |
| + | kamsk və s. İYəhərlərin təqr. yarısı |
| + | Sovet hakimiyyəti illərində yaran- |
| + | mıpidır. |
| + | |
| + | Tarixi ocerk. İndiki T. ərazisi |
| + | erkən Paleolit devrundə (təqr. 100 |
| + | min il əvvəl) məskunlatmısidır. Bu- |
| + | ranın ilk sakinləri muasir marilə- |
| + | rin, mordvaların və udmurtların |
| + | uzaq əcdadları olan findilli tayfa- |
| + | lar idi. Eramızın 3—4 əsrlərində |
| + | burada batqa tayfalar, o cӱmlədən |
| + | qədim turkdilli tayfalar da məskun- |
| + | laidılar. 8—10 əsrlərdə T.-da məs- |
| + | gən salan bulqarlar baiqa tayfaları |
| + | tabe edərək Volqa-Kama Bulqarısta- |
| + | nını yaratdılar. 10—13 əsrlərdə |
| + | feodal munasibətləri inkityaf etdi. |
| + | Hləhəpnəpnə sənətkarlıq və metallur- |
| + | giya yayılmınidı, bulqarların əz ya- |
| + | zısı, ədəbiyyat və incəsənəti var idi. |
| + | 1177 ildə Kazanın əsası qoyuldu. Vol- |
| + | qa-Kama Bulqarıstanı əhalisinin yuk- |
| + | sək MƏDƏNİYYƏTİ, ƏKİNCİLİK, sənətkar- |
| + | lıq vərdiiyləri Volqaboyu və Ural ta- |
| + | tarlarının məiiyət və mədəniyyətində |
| + | Hifz olunmuqidur. Volqaboyu bulqar- |
| + | ları və b. xalqlar monqol-tatar ii1- |
| + | qallarına ciddi muqavimət gestər- |
| + | miplər. 1241 ildə Volqa-Kama Bul- |
| + | qarıstanı Qızıl Ordaya tabe edildi. |
| + | 14—16 əsrlərdə yerli bulqarların və |
| + | digər etnik komponentlərin əsasında |
| + | Kazan tatarlarının təpəkkulu bai- |
| + | |
| + | |
| + | ladı. 15—16 əsrlərdə T. ərazisi Ka- |
| + | zan xanlıqına daxil idi. Kazan Yu- |
| + | ruqiləri (1545—52) nəticəsində xan- |
| + | lıq Rus dəvlətinə birlətndirildi. Ta- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | my till: |
| + | Şe au yesbəs |
| + | iL er |
| + | |
| + | |
| + | "ə, q |
| + | |
| + | |
| + | "ü Y 1 |
| + | =—==əyu 1 =Ayateniı ye |
| + | = 219* |
| + | |
| + | |
| + | EPatəxiyeDrayanı, |
| + | Hd “Ül yisə |
| + | eL/ T gö idx- Texnupuda inn |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ə = |
| + | ə = “ən / |
| + | x əzər Boqatıye Sabı Lubyanı o |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ki |
| + | |
| + | |
| + | F |
| + | m. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | V |
| + | |
| + | |
| + | o ilfnüyu |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | = —— |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | AKornoulxoaao ə ə sı |
| + | Rıbnaya Sloboda /is = əy ə |
| + | |
| + | |
| + | hb Uz “a |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | tarlar S. Razinin və Y. Puqacovun |
| + | bapcılıqı ilə kəndli muharibələ- |
| + | rində fəal iptirak etmiiylər. |
| + | 1708 ildə Kazan qub. təikil olun- |
| + | du. 19 əsrin ortalarında T.-da 1,6 |
| + | mln. MƏTƏ əhali (1/3-i tatarlar) ya- |
| + | iyayırdı. İqtisadiyyatla yanatı mədə- |
| + | niyyət də inkiptaf edirdi. 1804 ildə |
| + | Kazan universiteti acıldı. 60-cı |
| + | illərin burjua islahatları kapita- |
| + | lizmin inkipafına ppərait yaratdı |
| + | və tatar burjua millətinin forma- |
| + | lapmasını suӱr”ətləndirdi. 19 əsrin |
| + | sonunda Kazanın sənaye muəssisələ- |
| + | rində 60 min (1917 ildə 100 min) rus |
| + | və tatar fəhləsi inləyirdi. 80-ci il- |
| + | lərdə Kazanda N. Y. Fedoseyevin rəh- |
| + | bərliyi ilə ilk marksist dərnəklər |
| + | yarandı. 1887 ildə Kazan un-tinə da- |
| + | xil olan V. İ. Lenin inqilabi fəa- |
| + | liyyətə bapladı. 1897 ildə ilk s.-d. |
| + | qrupu, 1903 ildə 4“İskram məsləkli |
| + | RSDFP komitəsi yarandı. 1917 il |
| + | oktyabrın 26-da (noyabrın 8-də) Ka- |
| + | zanda Sovet hakimiyyəti quruldu. 1918 |
| + | —19 illərdə aqqvardiyacılar T. əra- |
| + | zisini iki dəfə tutdular. 1919 ilin |
| + | iyununda T. tamamilə arnapnaH TƏMH3- |
| + | ləndi. URMİK və RSFSR XKS-nin |
| + | 1920 il 27 may tarixli dekreti ilə |
| + | RSFSR tərkibində Tat.MSSR yara- |
| + | dıldı. 1920 il sentyabrın 26—27-də |
| + | resp.-nın ilk Sovetlər qurultayı oldu. |
| + | Sənayelətdirmə, kollektivlətmə və |
| + | mədəni inqilab T.-ın butun sosial- |
| + | iqtisadi həyatını dəyitdi. 1940 ildə |
| + | 1913 ilə nisbətən 12 dəfə cox sənaye |
| + | məhsulu buraxılırdı Fahlələrin |
| + | sayı artır, milli kadrlar yaranırdı. |
| + | 30-cu illərdə k-z quruluqtu qalib gəl- |
| + | di. K.t.-nın inkitafındakı nailiy- |
| + | yətlərə gərə resp. 1934 ildə Lenin |
| + | ordeni ilə təltif olundu. Sosialist |
| + | |
| + | |
| + | a. |
| + | |
| + | |
| + | Puqacofo |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Yİ |
| + | |
| + | |
| + | = |
| + | |
| + | |
| + | də |
| + | — |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ki ur ü |
| + | “ə BU Axktanıya = |
| + | |
| + | |
| + | Muslumovo , ən so” |
| + | b * |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | = er uba dl x |
| + | s = c = = |
| + | | İz ii ili" e |
| + | if “ə Z” GAnucmodo Uc MA Bakal 9 |
| + | hə . g |bıiyevski Zaton — iz | |
| + | - j İBulo. 55 dı . 190 ə RuseğisAktai = a |
| + | = Kirya Bumurestiy” | iy. ——-1 R asi” Ki A ıı. o Xӧyin. |
| + | "M... (s s P ç e - : 3 FHüduuisölli Au HEK bu m. Calil z / |
| + | : r ə : = - |
| + | zy “68 500 M 2 ob ƏKuybıiyev St.Baqryaj - Yeltovo = : . | ALİBTKASA “ə 324 - |
| + | ezӧna SÜQA, DƏ Bunisk | Cu Balarnıye Mataki Aksubaysvo əzə a də ç r lopa |
| + | Yar HMİ “fi v 3 ĞI el il | k “ 2 : ə “əl . ə = – |
| + | = O əə Se Tetyunny gülü əs Ankc leaq St.Alparovo Sa Nӧrayğina (inniba yevdoyӱ ə | u Gӧz q 2 | Sui “Zi |
| + | ““ Ha ff Bus"Tapranu FT 12 o Hu. I |
| + | “Ə Hu A R, gər ə şe, XHapubadı |
| + | s lu b = m” Ceremiyan x – |
| + | = Cu mu 2 dü R Mü si Kooo / vİyk VYad0 : kö “əl |
| + | = I məə raPinə, ı s x: Leninoqorek- ən |
| + | iə | | : de tk R y |
| + | , E ÜN ə, Qum ba O |= iə muALllyi urovo Lə dn |
| + | Hİ – I i ba iyk ann ün ın” 26 a 3 ra kg k A 7 |
| + | “4 | tk r it Den müsa, – Rona, o ka Ad “ə b CepağıHOBC ki |
| + | — Ci o Ӱç ik 210 1 2 -HA Ni ü “az Lri “Pa – |
| + | "ə —/ —=== Cerdaklı Novoceremii əə s s LT ni , CE o x |
| + | lakın i, 0“ = ə 7 de o AİİS yiyə ENnjnetrontsgi ( |
| + | “x ə As ə “— —— o — əf s” yı |
| + | | R -H of MӰLYANOVSK bə Zubovka su Çi “ I ee 1 = E. |
| + | Karsun r - iF— - : ə . D = ) |
| + | . feulyanods—F İMİTROVQRADUT? ş | əl —.”” YY. ğ |
| + | “ə "ğı -1 D | “r Loipoj ku Nsa Rh . m SA . . 4 kk — |
| + | — m Ürün nül” “Tomi — Ansakovo * |
| + | 4 = Y— rek ysn, AS ə |
| + | —— yiyə ən. ULU PA |
| + | — - = ə “= = |
| + | ə 2 | o yen v UN |
| + | | İqnatov ə. 7 O OUVİYLAYƏTİ |
| + | QU uxodop Çixapsayası “o/ İl A 4 x |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Hu |
| + | |
| + | |
| + | — |
| + | |
| + | |
| + | TATARISTAN MUXTAR SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI 161 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Tatarıstan MSSR. 1. Kazan. Sahilboyu. 2. Brejnev pəhəri. |
| + | 4. Kama avtomobil zavodunun kabinə yıqma sexində. 59. Nijnekamsk |
| + | |
| + | |
| + | kolxozunun naxırı. 7. Menzelinsk rayonu. Musa Cəlil ad. kolxozun tarlasında. |
| + | |
| + | |
| + | versitetinin əsas binası. Me"mar |
| + | Siqal. |
| + | |
| + | |
| + | dəyipiklikləri prosesində tatar so- |
| + | sialist milləti formalaidı. Beyuk |
| + | Vətən muharibəsi (1941—45) illərin- |
| + | də T. 5350 ketləri cəbhədə və arxa- |
| + | da qəhrəmanlıq gəstərdilər. 200 ta- |
| + | tarıstanlı dəyuticu (o cӱmlədən M//sa |
| + | Cəlil) Sovet İttifaqı Qəhrəmanı |
| + | adına layiq gəruldu, 100 mindən cox |
| + | deyulicu orden və medallarla təlti |
| + | olundu. Mӱharibədən sonrakı illər- |
| + | də T.-da si və qaz sənayesi sur”ətlə |
| + | inkipafa batladı. 1976 ildə Kama |
| + | avtomobil zavodu istifadəyə verildi. |
| + | T. MSSR kommunizm quruculuqun- |
| + | dakı nailiyyətlərinə və yYaranması- |
| + | nın 50 illiyi munasibəti ilə 1970 |
| + | ildə Oktyabr İnqilabı ordeni, SSRİ- |
| + | nin təpikilinin 50 illiyi munasibə- |
| + | ti ilə 1972 ildə Xalqlar dostluqu or- |
| + | deni ilə təltif edilmiidir. |
| + | |
| + | Xalq təsərrufatı. Q. inkitaf et- |
| + | miipq sənaye və iri k.t. resp.-sıdır. |
| + | Neft hasilatı, sintetik kaucuk, muXx- |
| + | təlif nov uzvi kimya məhsulları, |
| + | kinofotomaterial, tibb preparatla- |
| + | rı, mapınqayırma, yupgul və Yeyinti |
| + | sənayesi məhsulları istehsalı uzrə |
| + | ixtisaslaptmıpidır. Q. iqtisadiyyatı |
| + | nın inkipafında neft yataqlarının |
| + | (Puqurovo, Bavlı, Zainsk və s.) səl |
| + | fi və sur"ətlə mənimsənilməsinin ƏƏ” |
| + | yuk əhəmiyyəti olmudur. T.-nın |
| + | SSRİ-nin muhum neft bazalarından |
| + | birinə cevrilməsində Azərb. qa |
| + | ləri muhum rol oynamınlar. ər . |
| + | Sibirdə yeni neft yataqlarının istis- |
| + | marı ilə əlaqədar pecn.-HbiH YM) ac |
| + | faq neft hasilatındakı xususi cəki . |
| + | get-gedə azalır. Neftlə birlikdə qaz |
| + | |
| + | |
| + | ASE—11, c. 9 |
| + | |
| + | |
| + | P. Q. Pyatnitski. 9. |
| + | 10. L. A. Fəttahov. 4/Pəhərdən qayıdanlarə. 1963—64. 11. |
| + | |
| + | |
| + | sından səhnə, Q, Kamal ad. Tatarıstan Akademik Dram Teatrı. |
| + | |
| + | |
| + | da cıxarılır. Qaz, əsasən, Minniba- |
| + | yevo qaz-benzin z-dunda e”mal edilir. |
| + | Kazan, Zainsk, Urussu, Brejnev və |
| + | Nijnekamskda gӱclu İES-lər tikil- |
| + | miidir. Nijnekamsk neft-kimyanın |
| + | iri mərkəzidir. Kazanda uӱzvi sintez, |
| + | sintetik kaucuk, əczacılıq, V. BV. Kuy- |
| + | bıpyev ad. kimya, M. Vaxitov ad. məi- |
| + | ət kimyası z-dları, Mendeleyevskdə |
| + | kimya z-du var. Brejnev 11.-ndə SSRİ- |
| + | də ən iri arır yuk mapınları z-du— |
| + | KamAZ tikilmiidir. Maiınqayırma- |
| + | nın muhum mərkəzi Kazandır (kom- |
| + | pressor, aviasiya, ə və nəql. ava- |
| + | danlıqları, tibbi cihazlar, qaz apa- |
| + | ratları z-dları və s.). Buqulmada |
| + | neft avadanlıqları, Cistopolda saat, |
| + | Yelabuqada boru gəmərlərində imilədi- |
| + | lən armaturlar, Zelenodolskda soyu- |
| + | ducular, Zainskdə avtomobil təkər- |
| + | ləri istehsal olunur. Yungul sənaye- |
| + | nin ən iri muəssisələri Kazan, Zele- |
| + | nodolsk və Cistopoldadır. Faner |
| + | istehsalına gərə resp. əlkədə qabaq- |
| + | cıl yerlərdən birini tutur. Yeyniti |
| + | səpayesinin ət, sud, yaq-pendir, ipəkər |
| + | sahələri ingitaf etmiidir. |
| + | |
| + | T. taxıl və heyvandarlıq məhsul- |
| + | ları istehsalı sahəsində ixtisas- |
| + | lapmıpidır. Resp. ərazisinin 3/4-ə |
| + | qədəri G.t. ucun yararlıdır. Dənli |
| + | bitkilər (buqda, covdar və s.), texniki |
| + | bitkilər (təkər cuqunduru və s.), yem |
| + | bitkiləri, kartof və tərəvəz əkilir. |
| + | Baqcılıqla məqul olunur. Ətlik:- |
| + | sudluk heyvandarlıq inkipaf etmiii- |
| + | dir. Qaramal, donuz və davar saxlanı- |
| + | lır. Xəzlik heyvan yetitdirilir. Tyur- |
| + | culuq və arıcılıqla məqul olunur. |
| + | |
| + | |
| + | Komsomolsk rayonu. 3. Nijnekamsk. İntaatcılar prospekti. |
| + | neft-kimya kombinatı. 6. Menzelinsk rayonu. cYarıqiv |
| + | |
| + | |
| + | R. V. İ. Ulyanon-Lenin ad. Kazan Uni- |
| + | |
| + | |
| + | Kazanda Musa Cəlilin abiləsi. 1966. Heykəltərai V. Y. |
| + | “Sənmut ulduzları (K. Tincurin) tamata- |
| + | |
| + | |
| + | T. ərazisindən Moskva—Kazan— |
| + | Sverdlovsk d.y. xətti kecir. Volqa, |
| + | Kama, Vyatka və Belaya caylarından |
| + | gəmicilikdə istifadə edilir. Avto- |
| + | mobil və hava nəql. var. “Drujbaz |
| + | neft kəməri resp.-nın C.-11.-indən |
| + | ba:ilanır. |
| + | |
| + | Səhiyyə. 1913 illə T.-da 4989 car- |
| + | payılıq (əhalinin hər min nəfərinə |
| + | 2,4 carpayı) 98 xəstəxana, 13 ambula- |
| + | toriya, 46 felditer məntəqəsi, 456 hə- |
| + | kim (əhalinin Hər 30 min nəfərinə |
| + | 1 həkim), 850 orta tibb ipcisi var idi. |
| + | İnfeksion xəstəliklər (traxoma, və- |
| + | rəm, baqırsaq infeksiyası və s.) ge- |
| + | inti yayılmıldı. Sovet hakimiyyəti |
| + | illərində traxoma tamamilə ləəkv edil- |
| + | mili, vərəm, baqırsaq infeksiyası ilə |
| + | xəstələnmə halları xeyli azalmıiq- |
| + | dır. Resp.-da 41,1 min carpayılıq (əha- |
| + | lipin Hər 10 min nəfərinə 119 carpa- |
| + | yı) 286 xəstəxana, 381 ambulator-po- |
| + | liklinika muçəssisəsi, 1735 feldier: |
| + | mama məntəqəsi, 355 qadın məsləhətxa- |
| + | pası və utpaq poliklinikası, 11 min |
| + | həkim, ZƏ min orta tibb iiicisi var |
| + | (1981). Həkim kadrları Kazan Tibb |
| + | İn-tunda və 10 tibb məktəbində hazır- |
| + | lanır. Məphur kurortları: Bakiro- |
| + | vo və İjevskiye Miperalpnıye Vodı. |
| + | |
| + | Xalq maarifi və mədəni-maarif |
| + | mӱəssisələri. 1914/15 dərs ilində T. |
| + | |
| + | |
| + | ərazisindəki ӱmumtəhsil məktəblə- |
| + | rində 117,2 min, orta ixtisas mək- |
| + | təblərində 1,7 min ipagird, 3 ali |
| + | |
| + | |
| + | məktəbdə 3,5 min tələbə oxuyurdu. |
| + | 1981/82 dərs ilində Tat.MSSR-in |
| + | umumtəhsil məktəblərində 552 min, |
| + | orta texniki peiqə məktəblərində 29 |
| + | |
| + | |
| + | 162 |
| + | |
| + | |
| + | min, orta ixtisas məktəblərində 61 |
| + | min pyagird, 13 ali məktəbdə (o cum- |
| + | lədən Kazan universiteti, Aviasiya |
| + | in-tu, konservatoriya və s.), Moskva |
| + | Energetika İn-tunun Kazan filialın- |
| + | da, Moskva Neft-Kimya və Qaz Səna- |
| + | yesi İn-tunun Leninoqorsk və Almet- |
| + | yevskdəki axiam fakultələrində 73 |
| + | min tələbə təhsil alırdı. Resp.-da |
| + | 1754 kitabxana, 2570 klub mӱəssisəsi, |
| + | 2474 kinoqurqu, 9 teatr (o cӱmlədən |
| + | opera və let, dram, gənc tamaiyacı - |
| + | lar, kukla teatrları), 10 muzey (o cum- |
| + | lədən Kazanda və enino-Kokuqikinoda |
| + | V. Leninin ev-muzeyləri), sirk, |
| + | aaa və s. fəaliyyət gestərir |
| + | 1982). |
| + | Elmi idarələr. 1917 ilədək T.-da |
| + | elmi tədqiqatlar, əsasən, Kazan un- |
| + | tində (1804) və Kazan Baytarlıq İn- |
| + | tunda (1873) aparılırdı. 1880 ildə |
| + | azan Fizika-Riyaziyyat Cəmiyyəti, |
| + | 1901 ildə Bakterioloji in-t fəali)- |
| + | yətə baplamındır. Əsas elmi idarə |
| + | SSRİ EA-nın Kazan filialıdır. |
| + | |
| + | Mətbuat, radio veriliiyləri, te- |
| + | leviziya. Tatar dilində cSosialistik |
| + | Tatarstanı (c“Sosialist Tatarıstanı p, |
| + | 1918), ca Qatarstan yailereə (4“Tatarıs- |
| + | tan gəncləri, 1920), Yal lenincız |
| + | (“Gənc leninciə, 1924), rus dilində |
| + | cSovetskaya Tatariyaı (1917), *Komso- |
| + | molets Tatariiz (1919) resp. qəzetlə- |
| + | ri cıxır. Resp. radio və televiziya |
| + | verilitləri tatar və rus dillərində |
| + | aparılır. Umumittifaq Radiosunun |
| + | və Mərkəzi Televiziyanın veriliti- |
| + | ləri translyasiya olunur. |
| + | |
| + | Ədəbiyyat. Yazılı tatar ədəbiy- |
| + | yatı qədim tarixə malikdir. Anonim |
| + | cKisekbaiz dastanı, Qutbun cXosrov |
| + | və PYirin (1342) poeması, Xarəzmi- |
| + | nin “Məhəbbətnamə (1354), Mahmud |
| + | Bulqarinin dini-didaktik c“Cənnət |
| + | yoluq (1370), Seyf Sərainin ca“Gulus- |
| + | tanı (Sə”dinin eyniadlı əsərindən |
| + | təbdil, 1391) əsərləri, Məhəmməd- |
| + | yarın 4“Mərdlərin təhfəsim (1539), |
| + | c Ӱrəklərin nuru (1542) poemaları |
| + | və s. mӱhafizə olunmutdur. Orta əsr- |
| + | lər tatar ədəbiyyatının inkipafına |
| + | klassik turkdilli Orta Asiya və |
| + | Azərb., habelə ərəb və fars ədəbiyyat- |
| + | larının guclu tə”siri olmutdur. Bu |
| + | devr ədəbiyyatında sufilik ən”ənələ- |
| + | nə ətli idi. Kazan xanlıqının |
| + | |
| + | usiyaya birlətdirilməsindən (1552) |
| + | sonra T. ədəbiyyatının inkipafın- |
| + | da yeni dəvr baplandı. Mutərəqqi |
| + | rus Mədəniyyəti ilə təmas artdı. 18— |
| + | |
| + | əsrlərdə demokratik ideyalar, maa- |
| + | rifcilik hərəkatı vus"ət aldı (11 |
| + | Mərcani, X. Faizxanov, K. Nasiri, |
| + | Miftahəddin Aqemolla və b.). 19 əs- |
| + | rin sonu—20 əsrin əvvəlində prole- |
| + | tar ədəbiyyatı yaranmaqa baqiladı |
| + | (Q. Guləhmədov, X. Yamatev). 20 əsr |
| + | tatar ədəbiyyatına tənqidi-realist və |
| + | inqilabi-demokratik rus, həmcinin |
| + | Azərb. ədəbiyyatının, o cӱmlədən |
| + | Tatarıstanda geni yayılmın 4 Mol- |
| + | La Nəsrəddinə jurnalının muhum |
| + | tə siri olmuqdur. Bu dəvrdə Q. Tu- |
| + | kayın yuksək vətəndaitlıq ruhlu poe- |
| + | ziyası, habelə A. İbrahimov, M. Qa- |
| + | iri, Kamal Qəliəsgər, Əmirxan |
| + | |
| + | ateh, Kamal PTərif və 6.-nın yara- |
| + | DICILIRI tatar ədəbiyyatını zən- |
| + | ginlətdirdi. Tatar sovet ədəbi yyatı |
| + | muasir həyatla sıx əlaqədə təpəkkul |
| + | tapırdı. Onun baniləri Q. İbrahimov, |
| + | M. Qafuri, Q. Kamal və b.-nın əsərlə- |
| + | rində inqilab, Vətəndai muharibəsi |
| + | |
| + | |
| + | TATARISTAN MUXTAR SOVET SOSİ |
| + | |
| + | |
| + | və Yeni həyatquruculuqu mevz ları əsas |
| + | yer tuturdu.“Tatar sovet ədə iyyatının |
| + | inkipafında TİL. Usmanov, Ə. P1a- |
| + | mov, H. Taktaı, K. Nəcmi, F. Bur- |
| + | nal, N. İsanbet, H. Tufan, T. Giz- |
| + | zət, K. Tincurin, F. Kərim, M. Əmir, |
| + | b. Qumərov, A. Kutuy və 6.-nın muhum |
| + | rolu olmutdur. Musa Cəlilin qəhrə- |
| + | manlıq və mərdlik poeziyası dunya |
| + | izehrəti qazanmıtdır. Ə. Absalamov, |
| + | S. Həkim, 11. Bikcurin, Q. Akulov, |
| + | R. Feyzullin, Q. Axunov və 6. iair və |
| + | yazıcılar tanınmıplar. Alərb. və ta- |
| + | tar yazıcılarının bir sıra əsəri |
| + | qarilılıqlı surətdə tatar və Azərb. |
| + | dillərinə tərcumə olunmutdur. |
| + | Me”narlıq və təsviri sənət. T. |
| + | ərazisindən tapılmıti ən qədim incə- |
| + | SƏNƏT nӱmunələri Neolit (caxmaq da- |
| + | ilından Heyvan və quti fiqurları, hən- |
| + | dəsi ornamentli keramika yə, |
| + | və Tunc (qablar və bəzək əiyyaları |
| + | devrlərinə aillir. 10—13 əsrlərə |
| + | aid bulqar ipəhərlərindən (Suvar, |
| + | Bilyar, Bulqar və s.) arac istehkam- |
| + | ların, yatpayıti evlərinin - qalıqla- |
| + | bə alikar edilmiidir. Qızıl Orda |
| + | əkmranlıqı dəvrundə (13 əsrin or- |
| + | talarından) uslub cəhətdən Orta Asi- |
| + | ya me”marlıqı ilə baqlı olan qala- |
| + | lar, saraylar, məscidlər (Bulqarda |
| + | “Qara imarətə adlanan cӱmə məscidi, |
| + | 14 əsr), turbə və hamamlar (Bulqarda |
| + | cQırmızı imarəti adlanan hamam, |
| + | 14 əsr) tikilmitdir. Binalar freska |
| + | rəsmləri, rəngli kapı bəzəkləri, daqp |
| + | və suvaq uzərində oyma naxıtlarla bə- |
| + | Zədilirdi. Kazan xanlıqının Rusiya- |
| + | ya birlətdirilməsindən sonra tikinti |
| + | rus me”marlıqı istiqamətində inki- |
| + | itaf etmitdir | azan kremli, əsas |
| + | tikililəri 16 əsr). 18 əsr me”marlıqı- |
| + | na barokko uslubu qismən tə”sir et- |
| + | mip, 19 əsr tikililərində rus klas- |
| + | sisizmi ruhu ustun olmutdur (Kazan |
| + | un-ti, 1825—30-cu illər). 19 əsr—20 |
| + | əsrin əvvəllərində me”marlıqda ek- |
| + | lektika geni yayılmıtdı. Bəzək əp- |
| + | yaları (əsasən kumutidən), qızılı |
| + | tikmələr, dail ӱzərində oyma, dəri |
| + | mə”mulatı, xovsuz xalcalar xalq deko- |
| + | rativ-tətbiqi sənətinin genii yayıl- |
| + | mhip nəvləridir. Professional təsvi- |
| + | ri sənət 19 əsrin sonundan formalaql- |
| + | mara baplamıtdır. 20 əsrin əvvəllə- |
| + | rində ilk ar dən (M. Tane- |
| + | yev, Q. Qumerov əaliyyət gəstərmiiz- |
| + | lər. Sovet hakimiyyəti illərində T.- |
| + | da coxlu Yaiayını evi, ictimai bina |
| + | və qurqu tikilmiidir (Kazanda mət- |
| + | buat evi, 1933—37, Musa Cəlil ad. |
| + | Tatarıstan Opera və Balet Teatrı, |
| + | 1933—56, V. İ. Lenin ad. .stadion, |
| + | 1960, cay vaqzalı, Sov.İKP vil. ko- |
| + | mitəsinin binası, Hər ikisi 1962, |
| + | sirk, 1967). 1920—30-cu illərdə mil- |
| + | li rəssamlıq kadrları formalaip- |
| + | mıtidır (boyakar, heykəltərai və qra- |
| + | rik B. İ. Urmance, heykəltərap S, S. |
| + | xun, boyakar N. K. Vəliullin, qra- |
| + | fiklər B. M. Almenov, F. 11. Tahi- |
| + | rov). 1939 ildə Tat. MSSR Sovet Rəs- |
| + | samları İttifaqı (1968 illən Tat. |
| + | MSSR Rəssamlar İttifaqı) yaradıl- |
| + | mıppdır. 1950—70-ci illərdə boyakar- |
| + | lıqda tarixi-inqilabi, məiiət (X. XL |
| + | Yakubov, İ. V. Rafiqov, Q. A. Rəhman- |
| + | qulova, L. A. Fəttahov, İ. M. Xə- |
| + | lilullov), portret (V. İ. Kudelkin, |
| + | S. A, Rotnitski), mənzərə (N. D. Kya- |
| + | netsov, K. Maksimov) janrları, |
| + | heykəltəratlıq (B. İ. Urmance, N. İ |
| + | Adilov, R. X. Ne"mətullina, V. M, |
| + | |
| + | |
| + | ALİST RES PUBLİKASI |
| + | |
| + | |
| + | .YV.k-B-———jjj "—"Ə—KRHƏKAĞ————————I—B—ӧA?——–—B———————"— "k. |
| + | |
| + | |
| + | Məlikov), monumental-dekorativ sənət |
| + | (S. M. Bubennov) inkitpaf etmipdir. |
| + | |
| + | Musiqi. Beyuk Oktyabr sosialist |
| + | inqilabına qədər . xalq musiqisi |
| + | yalnız izifahi ən”ənəyə malik olmur |
| + | və instrumental muppayiətsiz birsəs- |
| + | li mahnılarla təmsil edilmipidir, |
| + | İki hissəli lirik mahnılar (asta və |
| + | cəld tempdə), eləcə də kənd (avıl koye) |
| + | və ipəhər (peher koye) mahnıları ge- |
| + | niiq yayılmıtidır. T. mahnıları pen- |
| + | tatonikaya əsaslanır. Musiqi alətlə" |
| + | ri: kuray, kubız, saz, surqay, qarmon, |
| + | skripka, mandolina, domra, qusli, T, |
| + | xalq mahnıları 19 əsrin axırların- |
| + | dan toplanmıii, nota salınmınydır, |
| + | Professional musiqi mədəniyyəti in- |
| + | qilabdan sonra təpəkkul tapmıtdır. |
| + | N. Jiqanovun c“Altunsacı (1941), 4Cə- |
| + | lilə (1956) operaları, R. Yaxinin fp. |
| + | ilə ork. ӱcӱn konserti və romansları, |
| + | M. Muzəffərov, F. Axmetov Bə A, |
| + | Monasıpovun simfoniyaları geniiy |
| + | iqəhrət qazanmıtldır. Musiqi xadim- |
| + | ləri: A. Abbasov, Bayrapqeva, A. |
| + | İzmayılova, Q. Kaybitskaya, S. Sadı- |
| + | kova, M. Bulatova, F. Nəsrəddinov |
| + | və b. Resp.-da M. Cəlil ad. opera və |
| + | balet teatrı, filarmoniya (nəzdin- |
| + | də mahnı və rəqs ansamblı, simfonik |
| + | ork.), bəstəkarlar ittifaqı, konser- |
| + | vatoriya, Z orta ixtisas musiqi mək- |
| + | təbi və s. fəaliyyət gəsterir. |
| + | |
| + | Teatr. 19 əsrin sonu—20 əsrin əv: |
| + | vəllərində ilk .həvəskar truppalar |
| + | meydana gəlmipt, 1907 ildə professio- |
| + | nal-“Səyyarətruppası yaradı ə |
| + | Bu truppada məihur aktyorlardan Q, |
| + | |
| + | ariyev, S. Gizzatullina-Voljskaya, |
| + | B. Bolqarski, Q. Bolqarskaya, K. Tin- |
| + | rin, Z. Sultanov cıxın etmiplər. |
| + | 1920 ildə muxtəlif teatr kollektiv: |
| + | lərinin əsasında zanda cBirinci |
| + | Nӱmunəvi Tatar Dəvlət Truppasız |
| + | acılmın, teatr tezi (1923) |
| + | fəhlə-gənclər teatrı (1932), səyyar |
| + | teatr (1933) fəaliyyətə baplamıqdır. |
| + | İlk T. milli öaneru —elliy pazeə (1911, |
| + | F. Yarullin) 1945 ildə tamaplaya qo- |
| + | yulmutidur. T. teatrlarının repe |
| + | tuarına milli dramaturqlarla (X. |
| + | Vahidov, A. Gilyazov, 111, Xusaninov, |
| + | D. Valeyev və b) yanapı klassik BƏ |
| + | mӱasir rus, sovet, xarici əlkə dra- |
| + | maturqlarının əsərləri daxildir. T. |
| + | səhnəsində hələ inqilabdan əvvəl N. |
| + | Nərimanovun cNadir iiahə, N. B. Və- |
| + | zirovun Məsabətif əxrəddinə pyeslə- |
| + | ri oynanılmıit, H. Ərəblinski, M. |
| + | A. Əliyev, Əbulfət Vəli bu tamapa- |
| + | larda cıxısqi etmitilər. nqilabdan |
| + | sonra C. Cabbarlı, nar və 6.-nın |
| + | pyesləri, Q. Qarayevin “İldırımlı |
| + | yollarla, A. Məlikovun “ Məhəbbət |
| + | əfsanəsi baletləri, R. Hacıyevin |
| + | c Romeo qontpumdurq operettası tama- |
| + | iaya qoyulmutdur. Teatr xadimləri: |
| + | |
| + | . Abcəlilov, F. Xalitov, Q. P/amu- |
| + | kov, PT. Biktemirov, F. İlskaya, Q. |
| + | Bulatova, PP. Kamal, R. Ziqaniyna, B. |
| + | Minkina və 6. Resp.-da Q. Kamal ad. |
| + | və tarıstan Devlət Dram Teatrı, |
| + | V. . Kacalov ad. Rus Dram Teatrı |
| + | (1791 ildən), gənc tamaacılar te- |
| + | atrı və s. fəaliyyət gestərir. 1981 |
| + | ildə resp.-da kinematoqrafcılar it- |
| + | tifaqı yaradılmındır. |
| + | |
| + | |
| + | Ədil Xəlilov P.,. SSRİ xalqları |
| + | ədəbiyyatı, H. 2, nəpro 2. B., 1977: Lenin |
| + | i Qatarin. Sb. dokumentov, materialov |
| + | |
| + | |
| + | İ vospominani8, 2 izl., Kazanh, 1970: İs- |
| + | torin Qatarskon ASSR, 2 izd., Kasanb, |
| + | 1980, Heropun TaTapcKod coBeTCKoOfİ nHTe" |
| + | |
| + | |
| + | TAUER |
| + | |
| + | |
| + | 163 |
| + | |
| + | |
| + | raturı, M., 1965, Xasanov X. X,, rRe- |
| + | volopil 1905—1907 v Tatarii, M.., 1965: |
| + | Tatarı Sredneqo Povoljha i Priuralha, |
| + | M., 1967, Qavnullin M., Tatarskad |
| + | literatura i publipistika nac. XX v., |
| + | Kazanh, 1968: İstorin sovetskoN mnoqona- |
| + | pionalınovV literaturı, t. 1—6, M., 1970-— |
| + | 714, Ocerki istorii partiinoV orqaniza- |
| + | pii Tatarii, Kazanh, 1973: Abdullin |
| + | Q., Tatarskal prosvetitelıskan mıslh, Ka- |
| + | zanh, 1976, Abdullin M.İ., Batı- |
| + | ev S. Q., Tatarskan ASSR: realınosth i |
| + | burjuaznıe mifı, Kazanh, 1977, Vale- |
| + | ev M. F., Leninskan politika partin v |
| + | devstvii, M.. 1979, Pveti, mov Tatarstan, |
| + | Kazanh, 1980, Tataril—novan stroga bioq- |
| + | rafii, Kazanh, 1981: Narodnoe xozanst- |
| + | vo Tatarskov ASSR v deslton patiletke, |
| + | Kasanb, 1982, Fainbe r q A. B., Xu- |
| + | dojniki Tatarii, L., 1983. |
| + | |
| + | |
| + | TATARLAR-–-Tat.MSSR-in əsas əha- |
| + | lisi (1642 min, 1979). SSRİ-də umu- |
| + | mi taladı 6317 min nəfərdir (Azərb. |
| + | SSR-də 31,4 min: 1979). Xarici Asi- |
| + | yada 20 min tatar (Turkiyədə 10 min |
| + | nəfər) yapayır. Tatar dilində da- |
| + | nımırlar. indarları musəlman- |
| + | dır.“ Q.ə etnonimi ilk dəfə 6—9 əsr- |
| + | lərdə Baykal gəlundən c.-i1.-DƏ kə- |
| + | cəri Həyat surən monqol tayfaları |
| + | arasında meydana gəlmiptdir. 13 əsr- |
| + | də tatar-monqol itpealları dəvrundə |
| + | T.-ın adı avropalılara da mə”lum |
| + | oldu. 16—19 əsrlər rus mənbələrində |
| + | bir cox tӱrkdilli xalqlara və Rusi- |
| + | yanın ucqarlarında yapayan bir sı- |
| + | ra xalqlara da T. deyilirdi. 15— 16 |
| + | əsrlərdə T.-ın muxtəlif feodal dəv- |
| + | lətləri (Kazan, Həptərxan, Krım, |
| + | Sibir və s. xanlıqları) yarandı. Bu |
| + | dəvrdə Q.-ın Kazan, Mipari, Kasi- |
| + | mov, Krım, Sibir, Həttərxan və s. |
| + | qrupları təpəkkul tapdı. T. Orta |
| + | |
| + | olqa və Uralboyunda nisbətən cox- |
| + | durlar: burada iqtisadiyyat və MƏMƏ" |
| + | niyyətləri daha genitp inkipaf et- |
| + | mitidir. əsrin axırlarında T. |
| + | burjua milləti kimi təpəkkul tap- |
| + | mhiplar. BəyYuk Oktyabr sosialist |
| + | inqilabıpa (1917) qədər T.-ın əsas |
| + | hissəsi əkincilik, Həptərxan Q.-ı |
| + | isə əsasən heyvandarlıq və balıqcı- |
| + | lıqla məpqul olmupylar. 19 əsrin so- |
| + | nu—20 əsrin əvvəllərində T.-ın ək- |
| + | sər qrupları Orta Volqa və Uralbo- |
| + | yu T.-ı ilə qaynayıb-qarıpmınlar. |
| + | Beyuk Oktyabr sosialist inqilabın- |
| + | dan sonra T. muxtariyyət əldə etdilər |
| + | (bax Tatarıstan Muxtar Sovet So- |
| + | sialist Respublikası) və sosialist |
| + | milləti kimi formalatdılar. So- |
| + | vet hakimiyyəti illərində T.-ın iq- |
| + | tisadiyyat, məipət və mədəniyyətlə- |
| + | rində əsaslı dəytpiklik ball verdi. |
| + | Onların yarıdan coxu ipəhərlərdə |
| + | yapayır, sənaye, elm və MƏDƏNİYYƏT CA- |
| + | həsində calınırlar. |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: İstoril Tatarskon ASSR, 2 rü |
| + | Kazanı, 19860) Myxame€e 4 əə bü |
| + | Tatarı-mipari, M., 1972, kən |
| + | X. X., Farmirovanie tatarsko | ur. aa |
| + | no napii, Kazanhı, 1977: X .. a Kon - |
| + | X., Proisxojdenie tatari ən dk. |
| + | Priuralıl, Kazanh, 1978, ə |
| + | D. M., Rasselenie i cislennostı ssa |
| + | pevoljsko-priuralhskon İstorinas əş |
| + | rpatbuqec kofi o6nacTu v xvlr xx |
| + | Sonetskan ətnoqrafilə, 1980, |
| + | |
| + | |
| + | TATARLI—– Azərb.SSR PQTamxor r- |
| + | nunda kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. |
| + | R-n mərkəzindən 12 km q..-də, nar ətə- |
| + | yindədir. Əh. 1782 (1985), uzumculuk |
| + | və heyvandarlıqla məpquldur. Orta |
| + | məktəb, klub, kitabxana, tibb məntə- |
| + | qəsi var, |
| + | |
| + | |
| + | 11", c. 9 |
| + | |
| + | |
| + | TATARMƏHLƏ — Azərb.SSR Neft- |
| + | cala r-nunda kənd. T. sovetliyinin |
| + | mərkəzi, R-n mərkəzindən 15 km (1m.-q.- |
| + | də, Kur cayının sahilində, Cənub- |
| + | rik PTirvan duzundədir. ƏH. |
| + | (1985), pambıqcılıq, permidarlıq |
| + | və taxılcılıqla məpquldur. İbti- |
| + | dai məktəb, klub, kitabxana, tibb man- |
| + | TƏTƏCH Bap, |
| + | TATAPCK — RSFSR Novosibirsk |
| + | vil.-ndə tpəhər. Tatarsk r-nunun mər- |
| + | kəzi. D.y. qovpaqı. D.y. nəql. muəssi- |
| + | sələri, mexaniki, tərab, ticarət ava- |
| + | danlıqı və tikinti materialları z-D- |
| + | ları, tikipp və gecə ayaqqabı f-kləri, |
| + | elevator, qupi əti kombinatı gə |
| + | TATİİYİYEV Vasili Nikitic (29.4. |
| + | 1686, Pskov yaxınlıqında— 26.7.1750, |
| + | indiki Moskva vil.-nin Boldino k.)— |
| + | rus devlət xadimi, tarixci. PTimal |
| + | mӱharibəsinin (1700—21) iptirak- |
| + | cısı olmut, Uralda dəvlət adlar - |
| + | nı idarə etmiin (1720—22, 1734—37) |
| + | Yekaterinburq (indiki Sverdlovsk |
| + | iy,.-nin əsasını qoymutidur. 1741—45 |
| + | illərdə Hətptərxan qubernatoru idi. |
| + | Rusiyada ilk dəfə tarixi mənbələri |
| + | nəprə hazırlamıtn, etnoqrafiya və |
| + | mənbəpqunaslıqın inkipafının əsa- |
| + | sını qoymupdur. Rusiya tarixinə dair |
| + | ilk uӱumumilətdirici əsər yazmıit, |
| + | ilk rus ensiklopedik lurətini tər- |
| + | tib etmitpdir. Rus tarixiqunaslıqrın- |
| + | da birinci dəfə olaraq insan cəmiy- |
| + | yətinin inkipafındakı qanunauyqun- |
| + | luqları tapmara, dəvlət hakimiyyəti- |
| + | nin yaranması səbəblərini əsaslandır- |
| + | maqa cəhd gestərmiindir. Tarixi pro- |
| + | sesi cəqli maariflənmə.mnin inkitia- |
| + | ı ilə əlaqələndirmiit, mutləqiyyət |
| + | tərəfdarı olmutdur. Rusiya tarixini |
| + | ilk dəfə T. dəvrlətdirmitdir. |
| + | Əsərləri: İstoril Rossinskal, |
| + | |
| + | |
| + | t. 1—7, M.—L., 1962—68: İzbr. proizv., |
| + | L., 1979. |
| + | |
| + | |
| + | Ədl Kuzımin A., Tatiev, M., |
| + | 1981. |
| + | TATI EV, bəyuk ev— Azərb.-da |
| + | xalq yapayıln evi. Yapayıt otaqı və |
| + | təsərrufat tikililərindən ibarət idi. |
| + | Otaq kvadrat və ya duzbucaqlı planda |
| + | olub, sah. təqr. 50—60 m2-ə catırdı. |
| + | Daidan tikilən T.e.-in damı yastı |
| + | olurdu. Divar boyunca və ortada araq |
| + | dirəklər, onların ustunə isə divar- |
| + | lara paralel tirlər qoyulurdu. Tir- |
| + | lərə gəndələn taxta cvillərg duzu- |
| + | lur, ustunə kuləiq deiyənir, onun us- |
| + | tunə isə 0,8—1.m qalınlıqında tor- |
| + | paq təkulurdu. T.e.-də adətən, beyuk |
| + | ailələr yapayırdı. Belə evlər əsasən, |
| + | 5 Lerik r-nunda, qismən |
| + | də Naxcıvanda olmuttdur. |
| + | |
| + | TATLAR— Azərb.SSR-in Xəzər dəni- |
| + | zi sahillərində, Daq. MSSR-in c,.- |
| + | unda və İranın Qəzvin r-nunda ya- |
| + | iayan xalq. SSRİ-də 22 min nəfər- |
| + | dir (1979). Tat dilində (Azərb.SSR-də |
| + | həm də Azərb. dilində) danıpırlar. |
| + | Mədəniyyət və məinətlərinə gerə, de- |
| + | mək olar ki, azərb.-dan fərqlənmir- |
| + | lər. Ən ənəvi məpquliyyətləri əkin- |
| + | cilik və baqcılıqdır. Xalcacılıq, |
| + | misgərlik və s. də inkitnaf etmiin- |
| + | dir. Sənaye sahəsində də calımnırlar. |
| + | Dindarları musəlman, xristian və |
| + | nudaistdir. 4 Qatə səzunun məniəyi ba- |
| + | rədə muxtəlif mulahizələr mevcuddur. |
| + | Bəzi tədqiqatcılara gərə ctabe ppaxsa, |
| + | cqulə, ckafirə, cxariciz, ckasıbı, |
| + | coturaq həyat KeuHpəH ipəxsə, €ƏKHHuHƏ, |
| + | =cpəhərliq və s, mə”nalarda ilədil- |
| + | MH ctatə sezu əvvəllər etnik ad ol- |
| + | |
| + | |
| + | mamıpdır. Bu termin cox sonralar |
| + | İran dillərindən birində danıtan |
| + | muəyyən bir xalqın adına cevril- |
| + | mipdir. |
| + | |
| + | Əd.: Juze P. K., K vılsnenik) znaq |
| + | cenin slova ctatə, B., 1930: Narodı Kav- |
| + | kaza, t. 2, M., 1962, Lopkevic F. |
| + | D., Termin ctatə kak ətnonim v Sredned |
| + | Azii, İrane i Zakavkazhe, FSovetskal |
| + | ətnoqrafilə, 1971, E3: Matatov M, |
| + | E., K voprosu o tatskom ətnose, yenə |
| + | orada, 1981, 5, |
| + | |
| + | |
| + | TATLI— Azərb.SSR Qazax r-nunda |
| + | kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n |
| + | mərkəzindən 31 km c.-p.-də, Gəncə— |
| + | Qazax dӱzənliyindədir. Əh, 1473 (1985): |
| + | uzumculuk, heyvandarlıq və taxıl- |
| + | cılıqla məpquldur. Orta məktəb, |
| + | mədəniyyət eviy kitabxana, tibb mən- |
| + | təqəsi var. |
| + | TATRA DARLARI (Taqqu)—Qərbi |
| + | Karpat d-rının mərkəzi hissəsində |
| + | massiv. Vaq və Qornad caylarının də- |
| + | ləri ilə Yuksək T.d. (maks. hund. |
| + | 6595 m, Gerlaxovski-1Ptit d.: r- |
| + | pat d-rında ən yuksək nəqtə) və Alcaq |
| + | T.d.-na (maks. hund. 2043 m) ayrılır. |
| + | TYKCƏKT.A. Alp relyef forma- |
| + | larına malikdir, əsasən, qranit, qra- |
| + | nodiorit və əhəngdatılardan təpkil |
| + | olunmutpdur. Alcaq T.d. ucun garst |
| + | lyef ormaları xarakterikdir. |
| + | aqların yamacları meiyə, subalp və |
| + | alp cəmənləri ilə ərtuludur. Meteo- |
| + | roloji rəsədxana, xalq parkı var. Tu- |
| + | rizm inkitpaf etmipdir. T.d. Gӱrort |
| + | r-nudur. Poronin kurortunda V. İ. |
| + | Leninin ev-muzeyi yaradılmındır. |
| + | TATUİRLƏMƏ (ing. qaqoo, fr. ta- |
| + | (opeq—bədənə ipəkillər deydurmək: |
| + | ilkin mənbəyi—polineziya dillərin- |
| + | dən)u—tatuirovka —dəri altına |
| + | rəngli maddə yeritməklə pəkil dey- |
| + | dӱrmək. T. taxta, sumuk, yaxud metal |
| + | iynələrlə edilir. Cənub-Pərqi Asiya, |
| + | Okeaniya xalqları, PTimali və Cənu- |
| + | bi Amerika hindiləri arasında geni |
| + | Yayılmımnldı. Həddi-buluqa catmıtp |
| + | gənclərin dəzumluluyunu sınamaq ki- |
| + | mi qədim adətlə əlaqədardır. İbtidai |
| + | icma davrundə yalnız bəzək məqsədi |
| + | ilə deyil, həm də ipəxsin hansı tayfa- |
| + | Ya, qəbiləyə, totemə mənsub olduqunu, |
| + | yapını və s, gəstərmək ucun bədənə |
| + | iəkil deydururdulər. Bə”zi tədqiqat- |
| + | cılara gərə T. hələ qədim zamanlar- |
| + | dan Qafqazda, o cumlədən Azərb.-da |
| + | da mevcud olmutdur. Bədəndə bəzək |
| + | və xatirə nipanı məqsədi ilə iiəkil- |
| + | deydӱrmə kimi mənfi hallara indi |
| + | də təsaduf edilir. T. zərərli adət- |
| + | dir. Q. zamanı dəridə qanqren, guzaz, |
| + | sifilis və s. xəstəliklər bapq verə |
| + | bilər. T.-ni cərrahi usulla yox etmək |
| + | olar. Həmin nahiyənin dərisi gəturu- |
| + | lur, tikiii qoyulur, yaxud dəri gecu- |
| + | rulur. Q.-ni lazer iqualarının gə- |
| + | məyi ilə, habelə diatermokoaqulyasiya |
| + | usulu ilə də pozmaq olar. |
| + | Əds Volkova N. Q., ObıcaNn ta- |
| + | tuirovgi i raskraski tela na Kanvkaze, |
| + | c“Sovetskal ətnoqrafilə, 1981, I 5. |
| + | |
| + | |
| + | TAUER, Touer (ing. (oceq—qullə) |
| + | — Londonda Temza sahilində qəsr- |
| + | qala, Ən qədim hissəsi olan FAR qulləq |
| + | təqr. 1078—85 illərdə tikilmiidir. |
| + | 17 əsrədək T. kralın iqamətgahların- |
| + | dan biri idi. İngiltərənin əsas dev- |
| + | lət həbsxanası da rəsmən 1820 ilədək |
| + | burada yerlətirdi. T.-də İngiltə- |
| + | rənin bir sıra yӱksək vəzifəli dev- |
| + | lət xadimləri eldurulmutlər. T. |
| + | 1820 ildən muzey-cəbbəxanadır. |
| + | |
| + | |
| + | 164 |
| + | |
| + | |
| + | TAYH |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TAUN—insan və heyvanlarda kəskin |
| + | infeksion xəstəlik, karantin xəs- |
| + | təliklərə aiddir. Terədicisi T. |
| + | MHKpoöy 41yp (Pasteurella pestis), 1894 |
| + | ildə fransız alimi A, Yersen və ya- |
| + | pon alimi S. Kitazato kəif etmiiq- |
| + | lər. T. məkrobları 100"S-də 1 dəq mud- |
| + | dətində məhv olur. T. epidemiyaları |
| + | devri olaraq dunyanın bir cox əlkə- |
| + | sini əhatə edirdi. 1-ci pandemiya 6 |
| + | əsrdə PTQərqi Roma imperiyasında bali |
| + | vermitp və bir cox əlkəni əhatə et- |
| + | mipdi. “Qara əƏlumə adlanan 2-ci |
| + | pandemiya 14 əsrdə, 3-cu pandemiya |
| + | isə 19 əsrin sonunda olmutndur (xəs- |
| + | təliyi dəniz gəmilərindəki sicovul- |
| + | lar yaymınl və dunyanın 100-dən ar- |
| + | tıq portunda epidemiya baiq vermin- |
| + | di). 14 əsrdən bailayaraq Rusiyada |
| + | (o cumlədən bir necə dəfə Moskvada), |
| + | 19 əsrdə Zabaykalyedə, Zaqafqaziyada, |
| + | Prikaspidə, 19 əsrin sonu—20 əsrin |
| + | əvvəllərində Odessada və Qara dəni- |
| + | zin bapqa portlarında (bunu da si- |
| + | covullar yaymındı), 20 əsrdə isə Hin- |
| + | distanda T.-un genin epidemiyası |
| + | qeydə alınmındır. |
| + | |
| + | T. təbii ocaqlarla xarakterizə |
| + | olunur, səhra, cəl və daq landiaftı |
| + | ilə əlaqədardır. Gəmiricilərin muəy- |
| + | Yən nevu ocaqlarda epizootik prosesin |
| + | uzanmasına kəmək edir, lakin batqa |
| + | gəmiricilər, doӧviqan, dəvə və s. məmz- |
| + | lilər də xəstəliyi insanlara yoluxdu- |
| + | ra bilərlər. Amil sinantrop gəmiri- |
| + | cilərin populyasiyasına daxil olduq- |
| + | Da epidemioloji təhlukə daha da ar- |
| + | tır. İnsanlar əsasən heyvanlardan |
| + | transmissiv (birələr vasitəsilə), na- |
| + | dir halda kontakt yolu ilə (əsasən, |
| + | xəstə heyvanların cəmdəyini doqra- |
| + | |
| + | |
| + | diqda, yoluxurlar. T. pnevmoniyası- |
| + | nın bubon formasının (ikincili ar- |
| + | ciyər Q.-u) aqırlatması nəticəsində |
| + | |
| + | |
| + | infeksiya hava-damcı yolu ilə yayı- |
| + | laraq ətrafdakılar ucun təhlӱkəli |
| + | olan ilkin arciyər T.-u terədir. İn- |
| + | feksiya dəridən, yuxarı tənəffus yol- |
| + | larının selikli qitasından, KƏSYH |
| + | konyunktivasından və s. yolla orqa- |
| + | HHƏMƏ daxil olur. T.-un inkubasiya |
| + | dəvru 2—6 gundur. Xəstəlik kəskin |
| + | batlayır. Titrətmə, bapqaqrısı, yuk- |
| + | sək temp-r (40*S) olur, uzun dərisi |
| + | hiperemiyalapır, cox vaxt beyin qi- |
| + | (pasının zədələnməsi əlaməti mupa- |
| + | hidə olunur. Bubon formasında MYX- |
| + | təlif lokalizasiyalı aqrılı xiyə- |
| + | rəklər əmələ gəlir: aqciyər forma- |
| + | sında aqciyər iltihabı baiq verir. |
| + | Gedipi arır olur. Laboratoriya diaq- |
| + | nostikası ucun trii və sero- |
| + | loji usuldan istifadə olunur. M u a- |
| + | LlİCƏsSİi: streptomisin və s. antibio- |
| + | tiklə. Profilaktikası: tə- |
| + | |
| + | ii ocaqlarda epidemioloji axtarıii- |
| + | lar (epizootoloji muayinə və s.), di- |
| + | ri vaksinlə peyvənd etmək, gəmirici- |
| + | ləri və birələri qırmaq. Epidemik |
| + | ocaqlar təzahur etdikdə xəstələrin |
| + | qospitalizasiyası, xəstələrlə təmas- |
| + | da olanları təcrid edib profilakti- |
| + | ka mӱalicə tədbirləri aparmaq, dezin- |
| + | |
| + | eksiya etmək, karantin qoymaq" və s. |
| + | |
| + | Zeyvanlarda T. iti gediiili |
| + | KLİNİK əlamətlərin mӱxtəlifliyi və |
| + | Yӱksək əlum halları ilə xarakterizə |
| + | olunan infeksion xəstəliklər qrupu- |
| + | Dur. Dəvələrdə və qızılbalıq arda |
| + | |
| + | u bakteriyalar, xərcənglərdə isə |
| + | patogen gəbələklər terədir. Alimen- |
| + | tar və aerogen yolla kecir. Heyvan |
| + | yapından, cinsindən asılı olmayaraq |
| + | |
| + | |
| + | T.-a tutulur. İnfeksiya mənbəyi xəs- |
| + | tə heyvanlardır. Viruslar onların |
| + | sekret və ekskrementləri vasitəsilə |
| + | xarici mӱhitə yayılır: infeksiya |
| + | əmcinin virusa yoluxmupt sudan, yem- |
| + | DƏN, dəƏəmədən, peyindən, qan, ət, |
| + | dəri, cəmdək və heyvan dayanan yerlər- |
| + | DƏN DƏ kecə bilər. Heyvaplar qısa |
| + | mӱddətdə qırılır. Heyvandarlıqa bə- |
| + | Yuğ iqtisadi zərər vurur. Mu bari- |
| + | ZƏ tədbirləri: imm n serumla |
| + | peyvənd, karantin, xəstə Heyvanları |
| + | |
| + | |
| + | kəsmək, cəmdəkləri yandırmaq, vaksin- |
| + | “ƏMƏK, |
| + | |
| + | |
| + | Ədl Kozlov M. P., Cuma. Pri- |
| + | roDdnan ocaqopostıh, əpizootoloqii,zpidemi- |
| + | cesgie prolvlenil, M., 1979: Spravocnik |
| + | prakticeskoqo praca, pod red. A. İ. Vo- |
| + | poöbena, M., 1882 |
| + | |
| + | |
| + | “TAYH TM)AMblə—1771 uni. CEHT- |
| + | yabrında, taun epidemiyası zamanı |
| + | oskvada xalq usyanı, Səbəbi ac- |
| + | LIQ və polis eəzbatınalıqı idi. Us- |
| + | Yancılar Moskva arxiyepiskopu Amv- |
| + | rosini əldurub, Kremli tutmara cəhd |
| + | gəstərmipdilər. Həkumət qopunla- |
| + | rı ilə 3 gunluk kucə dəyutilərindən |
| + | sonra usYan yatırılmıtidı. |
| + | TAUN ƏLEYHİNƏ RESPUBLİKA |
| + | STANSİYASI, S. A. İmaməli- |
| + | Yevad. Azərb. taun əleyhi- |
| + | nə stansiya—SSRİ Səhiyyə Na- |
| + | zirliyinin mӱəssisəsi. 1934 ildə |
| + | Azərb.SSR Virusologiya, Mikrobio- |
| + | logiya və Gigiyena İn-tunun nəzdin- |
| + | DƏKİ taunla mubarizə laboratoriya- |
| + | SININ əsasında təpkil olunmutdur. |
| + | St.-nın əsas problemləri taun xəstə- |
| + | liyinin təbii ocaqlarını aikar edib |
| + | onların epizootoloji xususiyyətlə- |
| + | rini əyrənmək, butun kompleks təd- |
| + | birləri muəyyənlətdirib həyata ge- |
| + | cirmək, batqa karantin xəstəliklə- |
| + | rin (vəba, qarayara, tulyaremiya və s.) |
| + | ərazi xususiyyətlərini mçəyyənlətdi- |
| + | rib profilaktik tədbirlər aparmaq |
| + | və s.-dir. St.-da epidemioloji me”6ə, |
| + | 4 laboratoriya (zooloji, bakteriolo- |
| + | ji, vəba və taun xəstəliyi amilini |
| + | gəzdiricilər və onlarla mubarizə) |
| + | var. St.-da 2e.d., 12 elmlər namizədi |
| + | calıtdır (1984). 1968 ildə st.-ya S, A. |
| + | İmaməliyevin adı verilmitdir. |
| + | TAYHC (Tovrnes) Carlz (d. 28.7.1915, |
| + | Cəpubi Karolina, Qrinvill 1p.)—ame- |
| + | rikan fiziki. Nobel mukafatı lau- |
| + | reatı (1964). Amerika Fizika Cəmiyyə- |
| + | tinin prezidenti (1967 ildən). 1967 |
| + | ildən Kaliforniya un-tinin fizika |
| + | pqo”bəsinin rəhbəridir. Əsas əsərləri |
| + | kvant elektronikasına aiddir. A. M, |
| + | Proxorov və N, G. Basovdan xəbərsiz |
| + | ilk kvant geperatorunu—mazeri ya- |
| + | ratmıni, optik kvant generatorunun |
| + | (lazerin) Yaradılması imkanını |
| + | əsaslandırmın (A. PQavlov ilə bir- |
| + | likdə), kosmosda mazer effektini |
| + | kətpf etmiidir. |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: V rus. per. Polucenie |
| + | koqerentnoqo izlucenin s pomoid bio aTOMON |
| + | i molekul (Nobelenskan lekinia), *Uspexi |
| + | fizicesgix naukə, 1966, t. 88, vn. Z: Mole- |
| + | kulı i plotnıv oblaka p mejzvezdnom |
| + | prostranstvae, yenə orada, 1974, t. 112, n. |
| + | 2, (sovm. s dr.). |
| + | |
| + | |
| + | TAURAGE—Lit.SSR-də pəhər. Tau- |
| + | rage r-nunun mərkəzi. D.y. st. Hesab- |
| + | layan mapın elementləri, keramika, |
| + | yeyinti və metə sənayesi muçəssisələri: |
| + | politexnikum, xalq teatrı var. 1812 |
| + | ildə Tauroqge konvensiyası (Rusiya- |
| + | Prussiya konvensiyası) T.-da imza- |
| + | |
| + | |
| + | lanmımdır. 16 əsrdən məlumdur, |
| + | TAU-SA QIZ (Scorzonera tau-saghyz)— |
| + | mӱrəkkəbcicəklilər fəsiləsinin bir |
| + | novu. Hund. 40—50 sm-dək olan yarım- |
| + | koldur. Dar xətvarı Yarpaqları roze- |
| + | tə toplanmıtidır. Hicək qrupu səbət- |
| + | dir. Meyvəsi dənvarıdır. Tyanilan, |
| + | Pamir-Alay ərazisində rast gəlir, |
| + | Kək və gəvdəsində sud kimi aər ipirə |
| + | —kaucuk var, Azərb.SSR-də buna ya- |
| + | xın nəvlərdən enliyarpaq T., qəəng |
| + | T., yunlu T. və s. mə”lumdur. |
| + | TAUTİNİNKLƏR (Litva dilində |
| + | IaiIpipKaz, hərfi mə”nası—millət- |
| + | ci)—Litva tautininklər ittifaqı- |
| + | nın—iri burjuaziya, mӱlkədarlar |
| + | və qolcomaqlar partiyasının uzvləri, |
| + | Partiya 1908 ildən Litva demokratik |
| + | partiyasının saə qanadı kimi yaran- |
| + | maqa baiplamhıptdı. Liderləri A. Sme- |
| + | tona və b. idi. Q. 1926 ildə xristan- |
| + | demokratlar partiyası və murtəce |
| + | zabitlərlə birlikdə devlət cevrili- |
| + | izi edərək, fatist həkuməti yarat- |
| + | mıtpdılar. Smetonanın diktator re- |
| + | jimi Kommunist partiyasına və fəh- |
| + | lə təpkilatılarına divan tuturdu, |
| + | Litvada faitist diktaturası devril- |
| + | dikdən (1940) sonra A. Smetona və T.- |
| + | in baqa rəhbərləri Almaniyaya qac- |
| + | dılar. Bəyuk Vətən muharibəsi illə- |
| + | rində Q.-in 6ə”annəpu faitistlərlə |
| + | əməkdailıq etmipdir, Muhacirətdəki |
| + | T. antisovet fəaliyyət gestərirlər. |
| + | TAUTOMERLİK (yun. tautös—həmımn |
| + | -Hteqo5—pay, hissə)—tez dənər quru- |
| + | lupq izomerliyi. T. qabiliyyəti olan |
| + | maddələr yaranmıqp tarazlıqda bir-bi- |
| + | rinə cevrilə bilən iki (və ya bir necə) |
| + | izomerlərin—tautomerlərin qarınrı- |
| + | qından ibarət olur. Prototrop triad |
| + | (uc atomlu sistemdə protonun miqra- |
| + | siyası) T. daha genipt yayılmınidır. |
| + | Bu nəv T.-ə keto-enol, imin-enamin |
| + | |
| + | |
| + | tautomerləri və s, aiddir: |
| + | —. |
| + | “C..6—c- —- |
| + | Zİ nz” 1 | |
| + | OH ğ- OH |
| + | |
| + | |
| + | Keto forma Enol forma |
| + | Xe- |
| + | |
| + | |
| + | dii | |
| + | |
| + | N ME NHR |
| + | İmin Enamin forma |
| + | forma |
| + | |
| + | |
| + | Anionotrop T. (mənfi yuklu ATOM |
| + | və Ya atomlar qrupunun miqrasiyası) |
| + | allilhalogenidlər, allil spirtləri |
| + | |
| + | |
| + | və onların terəmələrində muiahidə |
| + | olunur: |
| + | |
| + | |
| + | |. | / | | |
| + | h-S—S=Ӧ — ——S—– |
| + | |
| + | | çak S “ |
| + | |
| + | (H = halogen, ON, OSOK). |
| + | |
| + | Əsasən (məs., NSM də) tautomerlə- |
| + | rİN olması spektral usulla təyin |
| + | edilir. |
| + | |
| + | Bir cox maddələr iki sıra tərə- |
| + | mələr əmələ gətirir ki, bu da iki mum- |
| + | Kun tautomer formaya uyqun gəlir, |
| + | bu hadisə T. ilə deyil, maddənin iki- |
| + | qat reaksiya qabiliyyəti ilə əlaqə- |
| + | dardır Çə Mezomeriya). |
| + | |
| + | TAUFER (Taiqeq) İrji (ad. 5.7.1911, |
| + | Boskovitsey—cex papiri, CSSR xalq |
| + | sənətgarı (1975). CSSR Devlət muka- |
| + | fatı laureatı (1974). 1930 ildən Ce- |
| + | xoslovakiya KP-nın uzvu. Sosialist |
| + | realizminə tərəfdar olan Cexoslova- |
| + | kiya yazıcıları cəmiyyətinin (4“Blokə) |
| + | |
| + | |
| + | = = ar o iə |
| + | |
| + | |
| + | TAXIL ELEVATORU |
| + | |
| + | |
| + | 165 |
| + | |
| + | |
| + | muəssislərindəndir (1935). cAv |
| + | mah Bə MaTə (1933), “Pemikotorpax" |
| + | larə (1938) pe”r kitablarında, FSar- |
| + | lıqla qal, SSRİz (1935) poemasında |
| + | fatizmə və imperialist muharibə- |
| + | lərinə nifrət, fəhlə sinfinin qələ- |
| + | bəsinə inam əksini tapmıtdır. Ya- |
| + | radıcılıqında sovet məvzusu muhum |
| + | yer tutur: cQəhrəmanlıqə (1957), cMəv- |
| + | zu-yaddaypg | poemaları, €Can- |
| + | naməq (1958) toplusu. cSonet (1961), |
| + | c İllik halqaları (1972), cƏllərimi |
| + | dinləyinə (1976), “Ardı varı (1979) |
| + | c Hindilərə (1980) və s. ppe”r kitab- |
| + | ları, “Partiya, insanlar, nəsillərə |
| + | o 2) adlı xatirələri, S. Neyman, |
| + | . Nezval və 6. haqqında tədqiqatları |
| + | var. V. Mayakovski, V. Xlebnikov, |
| + | Rəsul Rza və 6. sovet iairlərindən |
| + | tərcӱmələr etmitdir. |
| + | |
| + | Əsərləri: İlləpr. " | |
| + | poema, B. 1964, Stixi, M. lər sa |
| + | TAFONOӦMİYA (yun. (arhoz—qəbir, |
| + | basdırılma --potpozv—qanun) — paleon- |
| + | tologiyanın bir belməsi. Orqanizm |
| + | qalıqlarının basdırılma prosesinin |
| + | qanunauyrunluqlarını tədqiq edir. T. |
| + | orqanizm məhv olduqdan sonra onun |
| + | |
| + | |
| + | toplanmalarını (tanatosenoz, nekro- |
| + | senoz), yerdəyinməsini, basdırılma- |
| + | sını (ta enoz), datlatmasını |
| + | |
| + | |
| + | (fossillətməsini), oriktosenozun ƏMƏ- |
| + | lə gəlməsini eyrənir. Kecmiti biose- |
| + | nozların onların Həyat ipəraitinin, |
| + | cəkuntu toplanma proseslərinin bərpa |
| + | edilməsində T.-nın əhəmiyyəti var. T. |
| + | geoloji salnamənin natamamlıq sə- |
| + | bəblərini anlamaq ucun qiymətli mə”- |
| + | lumat verir. T.-nın əsas mӱddəaları |
| + | 1910—57 illərdə İ. A. Yefremovun |
| + | əsərlərində iiylənib hazırlanmıil- |
| + | |
| + | |
| + | dır. |
| + | |
| + | TAFT (Tak) Uilyam Houard (15.9. |
| + | 1857, Ohayo tptatı, Sinsinnatı—8.Z. |
| + | 1930, Vapinqton)— ABİQ devlət xa- |
| + | dimi. İxtisasca huquqiqunas olmu1- |
| + | dur. 1901—04 illərdə Filippinin |
| + | ik natoru, 1904—08 illərdə AB1PP-ın |
| + | hərbi naziri idi. 1909—13 illərdə |
| + | Respublikacılar partiyasından ABİ1 |
| + | prezidenti olmutdur. 1921 ilin ok- |
| + | tyabrından ABİT Ali Məhkəməsihin |
| + | sədri idi. SSRİ ilə diplomatik mu- |
| + | nasibətlər yaratmaqın əleyhilə ol- |
| + | mulidur. |
| + | |
| + | TAFTA —kətan toxunutilu zərif ipək |
| + | parca. Muxtəlif rəngli ipək saplar- |
| + | dan milə-mil və ya xırda zolaqlı |
| + | toxuma texnologiyası əsasında toxu- |
| + | nur. Bənəviəyi, qırmızı, qəhvəyi, gey |
| + | və s. rənglərdə saya, yaxud sadə naxıit- |
| + | lı hazırlanır. Əsasən, PTərq əlkələ- |
| + | rində istehsal edilirdi. 16—19 əsr- |
| + | lərdə T. istehsalı Azərb.-da (PLama- |
| + | xı, Təbriz, Gəncə, Bakı və s.) geniiy |
| + | yayılmınidı. 17—19 əsrlərdə Azərb.- |
| + | dan Rusiyaya ixrac olunan mallar ara- |
| + | sında T. parcalar da vardı. 1.-Dan |
| + | qadın ust paltarı və məiiyətdə iilə- |
| + | dilən muxtəlif ərtuklər hazırla- |
| + | nırdı, | |
| + | TAFT—HARTLİ QANUNU—ABPQ-da |
| + | əmək mӱnasibətlərini nizamlayan qa- |
| + | nun (1947), AB1P-da əmək barədə quv- |
| + | vədə olan əsas qanunvericilik aktla- |
| + | rından biris həmkarlar ittifaqları- |
| + | nı və fəhlə hərəkatını sarsıtmaq və |
| + | zəhmətketilərin huquqlarıpı məhdud- |
| + | lapdırmaq məqsədilə irticacı HHİH- |
| + | sarcı dairələrinin tə siri altında |
| + | qəbul olunmuidur. Senator R. A. ba |
| + | və nӱmayəndələr palatasının uzvu “ə, |
| + | Hartlinin adı ilə baqlıdır. T.-H.q. |
| + | |
| + | |
| + | həmkarlar ittifaqlarının daxili hə- |
| + | yatına dəvlətin mudaxiləsini qanuni- |
| + | ləidirmipdir. Sonralar T.-H.q.-na |
| + | həmkarlar itər ari huquqla- |
| + | rını daha da məhdudlaidıran və on- |
| + | ların daxili ipinə dəvlətin muda- |
| + | xiləsini gӱcləndirən digər əlavələr |
| + | qəbul edilmitidir. |
| + | TA XEÖMETP (iyH. tachys, tachöos— |
| + | sur”ət4-...mepr)u—ufuqi və paquli öy- |
| + | caqları əlcmək ucun geodezik alət, |
| + | Texniki teodolit hən də T.-dir. Kon- |
| + | struksiyasına gərə T. iki novdur: dai- |
| + | rəvi T. və avtomat T. Dairəvi 1. ilə |
| + | meyl bucaqları və məsafələr (məsafə- |
| + | əlcənlə) əlculur: nəqtələrin nisbi |
| + | yuksəkliyi və xətlərin ufuqi proyeksi- |
| + | yası isə hesablama ilə tə”yin edilir. |
| + | Avtomat taxeometrlər nisbi yӱksəklik |
| + | və xətlərin ufuqi proyeksiyası, hesa- |
| + | bat aparmadan durbinin gərui sahə- |
| + | sində gərunən xususi əyri xətlərlə |
| + | diaqramla) tamasa uzrə tə”yin edilir. |
| + | . taxeometrik planalmada iplədilir. |
| + | TAXİATAİY — Qaraqalpaq MSSR-də |
| + | |
| + | |
| + | ipəhər. Amudərya cayı sahilindədir. |
| + | |
| + | |
| + | D.y. qovpaqı. Mexaniki təmir və av- |
| + | tomobil tə”miri z-dları, DRES, tica- |
| + | rət-iqtisadiyyat texnikumu var. Ti- |
| + | kinti materialları istehsal olunur. |
| + | TAXİKARDİYA (yun. tachys—Tres-- |
| + | Kaqaa—uӱrək)—ӱurək yıqılmalarının |
| + | tezləpməsi. Sinus və paroksizmal T. |
| + | ayırd edilir. Fizioloji səbəbdən, |
| + | həmcinin patoloji vəziyyətlərdən ası- |
| + | lıdır. T.-nın əmələ gəlməsində urəyYə |
| + | sinir və humoral tə”sirin rolu beyuk- |
| + | |
| + | |
| + | TAXİN MİLCƏKLƏR (Tashp:(dae) — |
| + | ikiqanadlı qısabıqcıqlı cucu fəsi- |
| + | ləsi. 5000-dən nəvu mə”lumdur. Azərb. |
| + | SSR-də 100-dən cox nevu var. Nektar |
| + | və ətirli pehlə qidalanır. Suӱrfələ- |
| + | ri cuӱculərin kəpənək tırtıllarının |
| + | daxili parazitidir. Q.m. bir cox zə- |
| + | rərli cuculərin təbii dupmənləri |
| + | olub, onların sayını tənzimləməklə |
| + | boyuk xeyir verirlər. Becək və qulara- |
| + | girənlərdə tufeyli Həyat sururlər. |
| + | Bə”zı novləri muxtəlif əlkələrdə |
| + | Golorado kartof bəcəyi, yapon bəcə- |
| + | yi və s. zərərvericilərlə bioloji |
| + | mubarizə məqsədi ilə iqlimə uyqrun- |
| + | laidırılmımndır. |
| + | |
| + | TAXİPNSE (yun. Kashӱ—tez, qısa -- |
| + | pno/—rənədədiye), polipinoe—ritm |
| + | pozulmadan sur”ətli səthi tənəffus. |
| + | Klinik əlamətsiz (dodaqların geyər- |
| + | məsi, bədənin məcburi vəziyyəti və s.) |
| + | mupayiət olunan inspirator təngnə- |
| + | fəsliyin bir nəvudur. Sarlam adam- |
| + | larda T. fiziki iii və ya sinir qıcıq- |
| + | lanmasında mulpahidə edilir. |
| + | TAXİSTOSKODL bun. (Ash:5oz—iti- |
| + | sur”ətli--5Koreo — baxıram) — gərmə |
| + | qıcıqlandırıcılarını (hərf, sez, |
| + | rəqəm, həndəsi fiqur və s.) tez gəstə- |
| + | rən cihaz. Psixologiyada T, |
| + | vasitəsilə qavrayımlın və bu zaman |
| + | gəstərilən diqqətin sur”ət və dəqiqli- |
| + | yi muəyyən edilir. |
| + | |
| + | TAXIL ANBARI–—taxıl saxlamaq |
| + | ucun bina və ya qurqu. Anbar taxılı |
| + | nəm cəkməyə və cuӱcərməyə qoymur, xəstə- |
| + | liklərdən və zərərvericilərdən qo- |
| + | ruyur. T.a.-nda taxılın keyfiyyəti- |
| + | nə nəzarət edilir. QTutumundan, tə- |
| + | |
| + | |
| + | yinatından, taxılın saxlanma mud- |
| + | dətindən asılı olaraq SSRİ-də mux- |
| + | təlif T.a. tipləri (yəni sadə k-z an- |
| + | |
| + | |
| + | barlarından tutmupi yuksək mexanik- |
| + | lapdirilmiyi taxıl elevatorlarına- |
| + | dək) tikilir. Muasir T.a.-ları tutu- |
| + | |
| + | |
| + | mu 25—100 min ?t Bə daha cox olan |
| + | əsasən, dəmir-betondan hazırlanan və |
| + | tamamilə mexaniklətidirilminil iri |
| + | qurqulardır. Bax həmcinin Taxıl |
| + | elevatoru. |
| + | TA xıl BHPƏRƏPH (Chactocnema, |
| + | ShquzopeNd4ae)—yarpaqyeyən ecəklər |
| + | fəsiləsindən cucu cinsi. Ən cox 6 ə- |
| + | yuk T.b. (Sh, alsiya) və adi T.6. |
| + | (Öh. hoqkepz5) yayılmızidır. Mədə- |
| + | ni və yabanı dənli bitkilərə verər |
| + | vurur. Hər yerdə yayılmındır. - |
| + | ilı yetkin mərhələdə xəzəllərin al- |
| + | tında gecirir. Bəcəklər Yarpaqlar- |
| + | la qidalanır. Dipi fərdlər ez yu-- |
| + | murtalarını bitkinin kekunə Yaxın, |
| + | toxumalarına və ya torpaqa qoyur. |
| + | Surfələri gevdəni zədələyir və tələf |
| + | edir. 12—14 gӱndən sonra torpaqra ke- |
| + | cərək orada puplatır. .6.-nə qarı |
| + | profilaktiki və kimyəvi mubarizə |
| + | aparılır. |
| + | |
| + | ƏƏ.: Tocne xnobBC., M,, A pce H be |
| + | ena M. B, ə. Q. S., 3amurTa |
| + | rastenin, M., 1979. |
| + | |
| + | |
| + | TAXIL BIRLICALARI (Ooqsa- |
| + | A:op)—uzunbıq becəklər fəsiləsin- |
| + | dən cucu cinsi. Dunyada 330-dan cox, |
| + | SSRİ-də 110-dək, o cӱmlədən Azərb. |
| + | SSR-də 26 nəevu yayılmıtdır. Mux- |
| + | təlif taxıllara zərər verir. Qınpı |
| + | yetkin və surfə mərhələsində torpaq- |
| + | da kecirir. Surfələri torpaqda ya- |
| + | payaraq dənli bitkilərin kəku ilə |
| + | qidalanır. Qıtpı kecirmitp surfə- |
| + | lər yayın axırlarında pup mərhələ- |
| + | sinə kecir. T.b6.-na qarilı aqrotexni- |
| + | ki və kimyəvi muçbarizə aparılır. |
| + | |
| + | da. PəspelovS. M. Arsenh- |
| + | ena M. V. Qruzdev Q. S., Zapyita |
| + | rastenin, M., 1979. |
| + | |
| + | |
| + | TAXIL BƏCƏKLƏRİ (Carabidae)— |
| + | bəcəklər fəsiləsi. SSR İ-də 2300-dən |
| + | cox nəvu var. Azərb.SSR-də ən cox |
| + | Zabrus tenebrioides Bə Zelongatus Hən- |
| + | ləri yayılmındır. Dənli bitkilərə |
| + | surfə və yetkin mərhələdə zərər verir- |
| + | lər. T.6. qara və ya tund-qəhvəyidir |
| + | (zift parcası rəngində). Bədəni yoqun |
| + | və qabarıqdır. Qanadustluklərində |
| + | uzununa yerlələn nəqtələrdən ibarət |
| + | zolaqlar var. Uz. 14—16 mm-dir. Qı- |
| + | izı surfə mərhələsində əkin sahələ- |
| + | rində kecirir. Becəklər sutul dənlə- |
| + | rə zərər verir. Mayın əvvəllərində |
| + | surfələr pup mərhələsinə kecir və |
| + | onun inkipafı iki həftə surur. Ən |
| + | cox dəmyə əkin sahələrində təsadӱf |
| + | edilir. T.b.-nə qarilı aqrotexniki və |
| + | kimyəvi mubarizə aparılır. |
| + | |
| + | Ə0.: HocnenoB C. M. A pcCeH b- |
| + | ena M. B, Tpyamemn İL, C., daluıra |
| + | rasteniN, M., 1979. |
| + | |
| + | TAXIL ELEVATORU—taxılı sax- |
| + | lamaq və onu lazımi kondisiya (tə- |
| + | mizlik, nəmlik və s. gestəricilər |
| + | uzrə keyfiyyət normaları tələbatına |
| + | uyqun) halına catdırmaq ucun qurru. |
| + | Təyinatlarından asılı olaraq T.e.- |
| + | ları qəbuledici (taxılı Kk-z və s-3- |
| + | lardan qəbul edir), istehsal xarakter- |
| + | li (dəyirman, yarma z-du və s. də ti- |
| + | kilir), daimi və muvəqqəti (liman, |
| + | d.y. məntəqələrində) olur (ipək.). Ele- |
| + | vatorda taxıl duzbucaqlı, coxbucaq- |
| + | lı və ya dairəvi en kəsiyə malik qul- |
| + | lələrdə saxlanılır. Dairəvi qullə- |
| + | nin diametri 6—7 .m, hund. adətən, 30 |
| + | m olur. T.e.-larının tutumu 15 min- |
| + | dən 150 min t-a qədərdir. Q.e. lentli |
| + | transportyor (dapıyıcı), kurək, cev- |
| + | rilən calov, pnevmatik sovurucu qur- |
| + | |
| + | |
| + | TAXIL MƏNƏNƏSİ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | (I Qa: |
| + | * ə ” En |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | m |
| + | . |
| + | |
| + | |
| + | — |
| + | |
| + | |
| + | Qəbuledici taxıl elevatorunun (qçllə |
| + | |
| + | korpuslarının tutumu 50 min "tp-dur) |
| + | |
| + | sxemi: /—mi binası, 2—qullə korpus- |
| + | |
| + | ları, 3—qəbuledici anbar, 4—taxıl qu- |
| + | |
| + | ruducusu,) 2—taxıl Quruducusunun oca- |
| + | qı, 6—seperatorlar: 7—tərəzi. |
| + | |
| + | |
| + | qu, dəpeturucu boru, tərəzi, dənin |
| + | tərkibində olan yungul qarılnıqları |
| + | TƏMİZLƏMƏK ucun ventilyasiya qurqu- |
| + | ları, hava və dən təmizləyən maın- |
| + | larla təchiz edilir. Elevatorların |
| + | texnoloji və pəql. avadanlıqları, |
| + | əsasən, ityci binanın daxilində yer- |
| + | ləidirilir. Taxıl qəbuledici qurqu- |
| + | lardan transportyorlarla ii binası- |
| + | nın yuxarısına qaldırılır, orada |
| + | cəkilir, təmizlənir, taxıl quruducu- |
| + | larında qurudulur, sonra isə bəluti- |
| + | durucu mərtəbələrə verilərək oradan |
| + | saxlanmaq ucun qullələrə paylanılır. |
| + | Qullələrdə havanın temp-runu əlcmək |
| + | ucun muxtəlif səviyyələrdə istilik |
| + | əlcənlər, taxılı dezinfeksiya etmək, |
| + | eləcə də aktiv ventilyasiya etmək ucun |
| + | qurqular quraidırılır. Muasir ele- |
| + | vatorlarda demək olar ki, Ma:yitın BƏ ME- |
| + | xanizmlərin butun idarəetmə ipləri |
| + | avtomatlappdırılmıldır. İlk T.e. |
| + | 1845 ildə ABPQ-da (Rusiyada Nijni |
| + | Novqorodda 1887 ildə) tikilmiii- |
| + | |
| + | |
| + | dir. | |
| + | |
| + | TAXIL MƏHƏHƏCM (Sehizaphis gra- |
| + | pypa) — mənənələr yarımdəstəsindən |
| + | bitkiyeyən sorucu cucuş taxıl bitki- |
| + | lərinin zərərvericisi. Yumurta mər- |
| + | hələsində əkinlərdə bitki uzərində |
| + | qımlayır. Surfələr yazda cıxır. Tez- |
| + | LİKLƏ qanadsız diiilərə cevrilir və |
| + | partenogenez yolla coxalır. İldə 10— |
| + | 15 nəsil verir. T.m. ilə yoluxmut |
| + | yarpaqlar saralır, quruyur, beyumək- |
| + | dən qalır. T.m.-nə qarpı aqrotexniki |
| + | VƏ KimYəvi mubarizə aparılır. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Pospelov SS. M. .Arsenı– |
| + | |
| + | |
| + | eva M. V, Qruzdev Q. S., Zapita |
| + | rasteniN, M., 1979, |
| + | |
| + | |
| + | TAXIL MİLCƏKLƏRİ (Chloropi |
| + | dae) — rpıca6bıFuqbir ii ikiqanadlılar |
| + | dəstəsindən fəsilə. Bədəninin uz, |
| + | Mm, rəngi boz, qara, yaxud qara |
| + | zolaqlı sarıdır. Dunyada 1500-dən |
| + | cox, SSRİ-də 400-dək, o cumlədən |
| + | Azərb.SSR-də 100-dən cox HƏBY İalııa- |
| + | yır. Qılı yumurta, surfə, bə”zən yet- |
| + | kin mərhələdə kecirir. Surfələri |
| + | dənli bitkilərin ya paqlarının qol- |
| + | tuq hissəsində, sun ul buqumunda və |
| + | gevdəsinin icərisində inkipaf edir |
| + | və pup mərhələsinə kecirlər. Bə?zi |
| + | *M. saprofaq həyat surur. Azərb.SSR- |
| + | DƏ dənli bitkilərə ən cox İsvec mil- |
| + | cəyi, Yappılgez milcək və meromiza |
| + | zərər vurur. T.m.-nə qarpı aqrotex- |
| + | NİKİ və kimyəvi mubarizə aparılır. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Pospey |
| + | əz ponesonC. M,, A pce Hb“ |
| + | |
| + | |
| + | rasteniN, M., ə ə Q. S., Vana |
| + | |
| + | |
| + | — |
| + | |
| + | |
| + | TAXIL MİYYARHISI (Serhiz pyg“ |
| + | tapsiz)—gevdə miparcıları fəsilə- |
| + | sindən (Serh:dae) vyuy HeBy, bədəni |
| + | nazik, qarıncıqı uzərində acıq-sarı |
| + | zolaqlar var. Uz. 8—9 mm, rəngi qa- |
| + | radır. Taxılın, cavan aqac və kol- |
| + | ların gəvdələrində gizli inkipaf |
| + | edir, dipti fərdlər yumurtaqoyanı |
| + | vasitəsilə gəvdənin buqumundan yuxa- |
| + | rı hissəsini cmiparlayırqı (adı da |
| + | buradandır) və oraya bir-bir yumurta |
| + | qoyur (50-dək). Surfə gevdə icərisin- |
| + | də inkitpaf edir. İldə 1 nəsil ve- |
| + | rir. Ən cox dənli bitkilərə zərər vu- |
| + | |
| + | |
| + | rur. T.m.-na qarpı aqrotexniki və |
| + | kimyəvi ə aparılır. |
| + | TAXILBİHƏN MAİYIN— yetimin |
| + | |
| + | |
| + | taxılı (dənin mum yetitkənliyi dəv- |
| + | rundə) bicib tirə ipəklində yerə sərən |
| + | mapın. Hissə-hissə yıqımda tətbiq |
| + | olunur. T.m. bicib-dapıyan hissə, cəh- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | za |
| + | . |
| + | |
| + | |
| + | a |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 1—JVS-6 və 2—JVN-6 markalı taxıl- |
| + | İCƏN mapyınlar. |
| + | |
| + | |
| + | rə, kəsən aparat, bitki ayıranlar, |
| + | transportyor, itpci hissələrini hərə- |
| + | kətə gətirən mexanizm, nizamlayıcı- |
| + | lar, cərcivə, qopqu və asqıdan iba- |
| + | rətdir. Kəsən aparat cəhrənin verdiyi |
| + | taxılı mapının tam geturumundə |
| + | bicib əə Y3ƏpHHƏ yayır, |
| + | transportyor isə həmin kutləni ma- |
| + | pyının bir tərəfindən tirə iəklində |
| + | yerə tekur. Quruduqdan sonra onu xu- |
| + | susi yırıcı mapqına yıqıb aparır, ya- |
| + | xud taxıl kombaynı yıraraq deyub tə- |
| + | mizləyir. SSRİ-də JRS-4,9 və JVS-6 |
| + | (pqək. 1) markalı qotma (traktorla aq- |
| + | reqatlatır), JV-15 markalı yarımas- |
| + | |
| + | |
| + | Qı: ən |
| + | . Ku |
| + | |
| + | |
| + | ə ii |
| + | |
| + | |
| + | ə |
| + | yar — |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ə |
| + | b |
| + | ç/ 5. |
| + | 4 ah |
| + | |
| + | |
| + | 13 |
| + | |
| + | |
| + | SK-5 4Nivat markalı əzugedən taxılyıqan kombaynın sxemi: |
| + | taxılbicənin ipnekisz 3—taxıldeyən baraban: 4—sinek: |
| + | toru, 7—muhərrik, 8—kulətsilkələyici: 9—qotmanlayı: |
| + | |
| + | |
| + | my |
| + | |
| + | |
| + | ii SSRİ |
| + | m 54 illərdə dayandırılmındır. Ha- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ma və JNS-6-12, JVN-6 (mək. 2), |
| + | JVN-10 markalı asma (SK-4, SK-5 və |
| + | SKD-5 taxıl kombaynları ilə aqreqat- |
| + | lapır) T.m.-lardan istifadə edilir. |
| + | T.mӱ-ların məhsuldarlıqı saatda 6 |
| + | ha-dəkdir. Yuxarıda adları cəkilən |
| + | T.m.-lardan əlavə xususi maptınlar— |
| + | cəltikbicən, cətənəbicən, dənli-paxla- |
| + | lı bitkiləri və iəgər cuqunduru to- |
| + | xumluqunu bicən mapınlar da bura- |
| + | |
| + | |
| + | xılır. . |
| + | TAXILDƏYƏN MA İYI N— yıqılmıqi |
| + | taxılı deyərək, dəni sunbuldən cı- |
| + | xaran mapın. İlk T.m. 17 əsrdə mey- |
| + | dana gəlmitdir (Rusiyada ilk taxıl- |
| + | dəyən qurqu 1653 ildə tikilmipdir). |
| + | Dənin kuləiq və s. qatıqıqlardan tə- |
| + | mizlənmə dərəcəsinə gərə, əsasən, sadə |
| + | və mӱrəkkəb T.m.-lar olur. Sadə T.m.- |
| + | da taxıl yalnız deyulur. Bunlar ba- |
| + | aban və dekadan ibarətdir. Murəkkəb |
| + | .mM. taxılı həm deyur, həm də dəni |
| + | kӱlə, pufə və s. qatıpqıqlardan tə- |
| + | mizləyir və 2—3 nəvə ayırır. Bunlar- |
| + | da dəyӱm aparatı, kulətsilkələyici, |
| + | 8 dəntəmizləyici, transportyorlar var- |
| + | dır. Taxılın birbaiya kombaynla yı- |
| + | EILMası usuluna gkecməklə əlaqədar |
| + | -də Q.m.-ların istehsalı 1950— |
| + | |
| + | |
| + | zırda qarqıdalı, cətənə, kətan, dənli- |
| + | paxlalı bitki toxumluru və s. deyən |
| + | xӱsusi tə yinatlı mapınlar istehsal |
| + | edilir. Həmin bitkiləri dəyən mapın- |
| + | lar əlavə avadanlıqla (bir və ya bir |
| + | necə baraban, bitki kӱtləsini verən |
| + | aparat, toxumları təmizləyən və ce- |
| + | pidləyən quruluiqlar və s. ilə) təc- |
| + | iz edilir. | |
| + | |
| + | TAXILYIRAN KOMBA YN—taxı- |
| + | lı bicən, deyən, dənləri bunkerə te- |
| + | kən, kuləiq və pufəni qotmanlayan, |
| + | Yaxud, tarlaya atan mapın: dənli bit- |
| + | ki məhsulunun birbata yıqımında |
| + | (eyni vaxtda həm bicir, həm də taxılı |
| + | deyur) və ya hissə-hissə yıqımında |
| + | (taxılbicən mapınla bicilmit ta- |
| + | xılı yıqıb deyur) iplədilir. T.k.- |
| + | IN İLK nӱmunələri 19 əsrin axırın- |
| + | da ABPQT-da hazırlanmındır. usi- |
| + | Yada ilk T.k.-ı aqronom A. R. Vlasen- |
| + | ko ixtira etmip və 1868 ildə sınaq- |
| + | dan kecirilmiidir. |
| + | |
| + | SSRİ-də 1929 ildən baptlayaraq |
| + | c* Kommunarə, S-1, S-2, S-6 və RSM-8 |
| + | markalı qopulan, SK-Z, SK-4 marka- |
| + | lı əzugedən və NK-4 asma T.k.-ları |
| + | buraxılmındı . 1970 illərdən SK-5 |
| + | c Nivaə (pək.), SKD-5 *Sibiryakə, SK-6 |
| + | SKP-4, |
| + | cəltikyıqan kombaynlar |
| + | |
| + | |
| + | cKolosə əzugedən T.k.-lar, |
| + | SKPR-6 və s. |
| + | |
| + | |
| + | /—taxıldeyən: 2— |
| + | 5—bunger: 6—taxıl elena- |
| + | cı: /0—xəlbir: // —ventil= |
| + | |
| + | |
| + | yator: 12—nəqliyyat diski: 13—transportyor, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TAXOMETP |
| + | |
| + | |
| + | 167 |
| + | |
| + | |
| + | —— MTYTAXOMETR 16 |
| + | |
| + | |
| + | buraxılır. Bunlar sin-də 4—6 xə Ta- |
| + | xıl dəymək qabiliyyətinə malikdir. |
| + | T.g.-lar, əsasəi, apyaqıdakı hissələr- |
| + | dən ibarətdir: bicib datıyan (kəsici |
| + | |
| + | |
| + | aparat, cəhrə, YİNekK transportyoru, |
| + | maili transportyor), taxıldeyən apa- |
| + | rat (deyucu baraban, barabanaltı— |
| + | |
| + | |
| + | . deka), kuləisilkələyici: təmizləyici |
| + | |
| + | (alt və ust xəlbir, ventilyator, maili |
| + | taxta, iinek və dən elevatoru), kuləi |
| + | qotmanlayıcı: bunker, mӱhərrik, ida- |
| + | rəetmə kabinəsi: hərəkət (yeriii) or- |
| + | qanı. Q.k.-ın texnoloji prosesi: kom- |
| + | bayn Hərəkət edərkən cəhrə taxılı əyir |
| + | və onu kəsici aparata verir: burada |
| + | bicilən taxıl iinek ilə maili trans- |
| + | portyora verilir, transportyorla bi- |
| + | terə, oradan da deyən aparata eturu- |
| + | lur. Baraban və deka arasında deyӱl- |
| + | muii kutlədəki dənin bir qismi deka- |
| + | dan TƏMİZLƏYİCİYƏ kecir, qalan qarı- |
| + | ilıq isə kuləisilkələyiciyə eturulur: |
| + | burada dən kuӱlətdən ayrılaraq tə- |
| + | mizləyiciyə, oradan isə dən elevatoru |
| + | ilə bunkerə təekulur. |
| + | TAXILLAR FƏSİLƏSİ (Roaseae və |
| + | ya Sqapipeae)—birləpəli bitki fəsi- |
| + | ləsi. Bir, iki və ya coxillik otlar- |
| + | dır, bə”zən kolvarı, yaxud aqacabən- |
| + | zər formaları olur. Meyvəsi, dəndir. |
| + | Yarpaqları ensiz xətvarı olub para- |
| + | lel damarlıdır. İkicinsiyyətli, bə”- |
| + | zən bircinsiyyətli cicəkləri supurgə, |
| + | sunbuləbənzər supurgə (yalancı sun- |
| + | bul), qıca, sunbul cicək qrupunda |
| + | toplanmılpdır. Kevdəsi silindrvarı, |
| + | dikduran, yerəyatan və s. formadadır. |
| + | Gəvdəsinin Hun bopdur: hund. 1 sm- |
| + | dən bir necə m-ə qədər (qamını 9 m), |
| + | bə”zən daha cox (bambuk 40 m-dək) |
| + | olur. T.f.-nin nӱmayəndələri kollan- |
| + | masına gərə seyrək (cəmən pipik- |
| + | quyruqu, coban toxmaqı, cəmən qırtı- |
| + | cı və s., sıxcimli (umlan) |
| + | və 6. formada olur. |
| + | |
| + | T.f. ərtulutoxumluların ən beyuk |
| + | fəsilələrindən biridir. Yer kurəsin- |
| + | də 600 cinsi (10000-dək nevu), SSRİ- |
| + | də 150 cinsi (1000-dək nəvu), o cum- |
| + | lədən Azərb.SSR-də 121 cinsi (500- |
| + | dək nevu) məqlumdur. T.f.-nin numa- |
| + | yəndələri Hər yerdə yayılmıtidır. İn- |
| + | san həyatında onun əhəmiyyəti beyuk- |
| + | dur. Becərilən əsas taxıl bitkiləri |
| + | —buqda, cəltik, qarqıdalı, vələmir, |
| + | covdar, arpa, darı, sorqo və b. (bax |
| + | Dənli bitkilər), həmcinin ipəkər qa- |
| + | mıpı T.f.-nə aiddir. Yabanı və becə- |
| + | rilən nəvləri heyvanlar ucun İe€M- |
| + | dir (bax Yem bitkiləri). T.f. texni- |
| + | ki bitki kimi əsas yer tutur. Onlar- |
| + | dan nitasta, spirt, aromatik yaqlar, |
| + | kaqız, tikinti Materialı və s, alı- |
| + | nır, kanat (yoqun ip, kəndir), həsir |
| + | və s. hazırlanır. T.f.-nə bir sıra |
| + | dərman və dekorativ bitkilər də aid- |
| + | dir. T.f.-nin bir cox nevləri torpaqı |
| + | və qumu bərkitmək ucun istifadə edi- |
| + | lir, digər nevləri isə Həə T.o.- |
| + | nə aid nevlərin bir qismi Abperon |
| + | əsə Trisetaria linearis), digəri isə |
| + | 1ax. MCCP (Məc., Heteranthelium pili- |
| + | Eeqapp) ucun endemikdir. |
| + | |
| + | TAXILC |YLIQ, taxılcılıq |
| + | təsərrufatı—taxılın isteh- |
| + | salı, bəlunməsi və satını. Qaxıl |
| + | istehsalı dənli və dənli-paxlalı bit- |
| + | kilərin becərilməsinə əsaslanır. T. |
| + | insanlar ucun əsas qida mənbəyi olmaq- |
| + | la, maldarlıqrı quvvətli yem və Yeyin- |
| + | ti sənayesini xammalla tə min edən |
| + | k.t. sahəsidir. İnqilabaqədərki Rusi- |
| + | yada T. ekstensiv və azməhsuldar idi, |
| + | |
| + | |
| + | 1913 ildə dəpli pə dənli-paxlalı bit- |
| + | kilər 104,6 mln. La (əkin sahəsinin |
| + | 88,596-ni), 1909—13 illərdə taxıl |
| + | yıqımı orta hesabla 72,5 mln. ti, yə ”- |
| + | ni Ha-dan 6,9 s təkil edirdi. Rusiya |
| + | hər il umumi taxıl yıqımının 15— |
| + | 2696 -ni ixrac edirdi. Cox vaxt, xusu- |
| + | silə quraqlıq illərdə bu vəziyyət əl- |
| + | kədə aqkır ərzaq catınmazlıqına sə- |
| + | bəb olurdu. Birinci Dunya muhari- |
| + | bəsi (1914—18 illər) Rusiyanın T.- |
| + | ına bəyuk ziyan vurdu. |
| + | |
| + | İpqilabdan sonra T. SSRİ-də hər- |
| + | tərəfli inkipaf etdi. 1924—28 il- |
| + | lərdə SSRİ-də orta hesabla taxıl |
| + | məhsulu ha-dan 7,6 s oldu. Beyçk Və- |
| + | tən muharibəsi illərində (1941—45) |
| + | faitistlər SSRİ-nin T.-ına beyuӱk |
| + | ziyan vurdular. İt qal olunmupt əra- |
| + | zilərdə k.t.-nın maddi-texniki baza- |
| + | sı, MTS və s-zların coxu daqıdıl- |
| + | mıtidı. Muharibədən sonrakı bərpa |
| + | illərində T. nəinki əpvəlki səviyyəyə |
| + | catdı, hətta onu da etub gecdi. Belə |
| + | ki, 1956—60 illərdə hər il orta he- |
| + | sabla 121,5 mln. t, 1971 ildə 191,0 |
| + | mln. t, 1983 ildə 240 mln. /” taxıl |
| + | toplanmısidır. SSRİ-də taxıl isteh- |
| + | salı, əsasən, RSFSR-də, USSR-də, |
| + | Qazax.SSR-də mərkəzlətmitdir. Əlkə- |
| + | mizdə yuksək taxıl məhsulu yıqılma- |
| + | sında Sov.İKP 26-cı qurultayının, |
| + | may (1982), noyabr və iyun (1983) ple- |
| + | numlarının beyuk rolu olmupidur. |
| + | |
| + | T. dunyanın qədim təsərrufat sa- |
| + | hələrindən biridir. Arxeoloji qa- |
| + | zıntılardan və tədqiqatlardan aydın |
| + | olmutidur ki, İraqda, Qədim Misir- |
| + | də, Cində, PTQərqi Avropada yatpayan |
| + | xalqlar T.-la qədimdən mətpqul olmui1- |
| + | lar. Zaqafqaziya və Orta Asiya (indi- |
| + | ki Turkmənistan SSR) ərazisində e.ə. |
| + | 5—4-cu minilliklərdə taxıl əkilir- |
| + | di. Azərb.-da T.-ın tarixi 7 min iL- |
| + | dən coxdur. Azərb.SSR-in Xocalı, Qo- |
| + | bustan, ingəcevir, Kultəpə, Xan- |
| + | lar, Xınıslı və s. yerlərində apa- |
| + | rılan qazıntılardan tapılan qalıq- |
| + | lar bunu bir daha subut edir. Bunla- |
| + | rın icərisində saxsı qablar, taxıl |
| + | dənləri, vəl, daii həvənglər, caxmaq |
| + | dapından və mal qabırqalarından du- |
| + | zəldilən oraqlar, əl dəyirmanı (kir- |
| + | kirə) və s. vardır. Ən qədimdən isti- |
| + | fadə olunan taxıl bitkiləri burda, |
| + | arpa və darıdır. Sonralar isə |
| + | cəltik, vələmir, qarqılalı və cov- |
| + | dar əkilməyə baplanmıtndır. Buqda- |
| + | nın 14 nevunun 270-dən artıq nevmux- |
| + | təlifliyi və yӱzlərcə forması var- |
| + | dır. |
| + | |
| + | Azərb.-da T.-ın genti inkipafı |
| + | Beyuk Oktyabr sosialist inqilabın- |
| + | dan soira bailayır. Belə ki, 1920 |
| + | ildə Azərb.-da 440 min ?t taxıl isteh- |
| + | sal edilmiindisə, 1960 ildə bu rəqəm |
| + | |
| + | |
| + | 725,2 min t-a, 1984 ildə isə 1163 |
| + | min t-a catdı. |
| + | Taxıl istehsalının artmasına |
| + | |
| + | |
| + | baxmayaraq dunya əhalisinin ucdə bir |
| + | hissəsi ərzaqdan korluq cəkir. Buna |
| + | gərə də Atayanın hər Yerində yuksək |
| + | məhsuldar buqda, arpa, cəltik, qar- |
| + | qıdalı və s, sortlar yaradılır, ye- |
| + | ni taxıl bitkiləri (tritikali) mə- |
| + | dəni bitgilər sırasına daxil edilir, |
| + | yabanı taxıl bitkilərinin genetika |
| + | fondundan Hibridləidirmədə isti- |
| + | fadə olunur. |
| + | |
| + | Ha-dan 3—4 s artıq taxıl (qarqı- |
| + | dalısız) alınmasını tə”min edən |
| + | sortların əkini beyuk əhəmiyyət kəsb |
| + | edir. Bu sahədə və taxılların becə" |
| + | |
| + | |
| + | rilməsi qaydalarının eyrənilməsi |
| + | ilə bir cox elmi-tədqiqat idarələri |
| + | məiqul olur. T.-ın tətkilati, mexa- |
| + | nikləiidirmə və texnologiyasının |
| + | nəzəri və təcrubə məsələləri muttə- |
| + | fiq resp.-ların bir cox k.t. jurnal- |
| + | larında ipıqlandırılır. |
| + | |
| + | 12-ci bepillikdə SSRİ-də orta |
| + | hesabla hər il 250—255 mln. 7” taxıl |
| + | istehsal qarnımı Taxıl bitki- |
| + | lərinin əkin sahəsi 128 mln. La-dır. |
| + | Gələcəkdə hər adambapına 1 pt taxıl |
| + | istehsal edilməsi nəzərdə tutulur. |
| + | |
| + | 1980 ildə dunyada 1570) mln. ?t ta- |
| + | xıl istehsal olunmupdur. Qarqrıda- |
| + | lı və arpa istehsalı xususilə art- |
| + | mıpdır. Ərzaq ucun taxıl istehsa- |
| + | lı da artırılır. Buqda istehsalı, |
| + | əsasən, Avropada, PQimali Amerika- |
| + | da və Asiyada mərkəzlətmitdir. Du- |
| + | yunun əsas istehsalcıları Asiya əl- |
| + | kələri, qarrıdalı istehsalcıları |
| + | 1Pimali Amerikadır. Sosialist əl- |
| + | kələrində taxıl istehsalının xu- |
| + | susi cəkisi ilbəil artır. SSRİ, |
| + | CXR, ABİP və Hindistan ən cox ta- |
| + | xıl istehsal edən əlkələrdir. Bur- |
| + | danın əsas ixracatı ABPQ-ın, Ka- |
| + | nadanın, Avstraliya İttifaqının və |
| + | Argentinanın payına dupqur. SSRİ |
| + | iri eksportculardandır. Dunya butda |
| + | mədaxilinin yarısı Asiya əlkələri- |
| + | nin payına duitur. Asiya əlkələri |
| + | arasında əsas DuyYӱ eksportcuları |
| + | Birma, Hindistan və Tailand, Afri- |
| + | ka əlkələri arasında isə Misirdir. |
| + | |
| + | İntensiv heyvandarlıqın inkipya- |
| + | fı ilə əlaqədar dunyada yem taxılı |
| + | ticarəti də artır (bax Əkincilik, |
| + | Kənd təsərrufatı). |
| + | TAXO, Teju (isp. Tayo, portuqal- |
| + | ca Teyoy— İspaniya və Portuqaliyada |
| + | cay. Uz. 1010 km, həvzəsinin sah. 81 |
| + | min km2, Universales d-rından baip- |
| + | lanır, Atlantik okeanına təkulur. |
| + | Əsasən, yaqrıni suları ilə qidalanır. |
| + | Gəmiciliyə yararlıdır. SES və su |
| + | anbarları var. Toledo, Santaren, |
| + | Lissabon pi.-ləri T. sahilindədir. |
| + | TAXOGENERATOR (iyn. tachos — |
| + | tezlik, CYD”ƏT “- xevepamop )—həp haH- |
| + | sı mapın və ya mexanizm valının (ro- |
| + | torunun) fırlanma tezliyinin ani qiy- |
| + | mətini elektrik siqnalına Cevirən |
| + | generator tipli mikroelektromahtmın. |
| + | T.-un ipi generator rotorunun fır- |
| + | lanma bucaq tezliyinin onun e.h.q. |
| + | ilə olan mutənasibliyinə (tə”sirlən- |
| + | mə selinin sabit qiymətində) əsasla- |
| + | nır. Dəyipən (sinxron və asinxron) |
| + | və sabit cərəyan T.-larına ayrılır. |
| + | Sabit cərəyan T.-u kollektorlu KH- |
| + | cik mapındır, tə”sirlənmə seli sa- |
| + | bit maqnitlə və ya mustəqil dolaqla |
| + | yaradılır. Sinxron tipli T. rotoru |
| + | sabit maqnit olan kicik sinxron ma- |
| + | iından ibarətdir. Asinxron T.-lar |
| + | daha genin yayılmındır. Belə T.-un |
| + | konstruksiyası icibo1i qısaqapanmınl |
| + | rotorlu asinxron elektrik muhərri- |
| + | kindəki kimidir. T. muxtəlif avto- |
| + | matika qurqularında, hesablama tex- |
| + | nikasının elektromexanika qurqula- |
| + | rında və s.-də fırlanma tezliyinin |
| + | elektrik vericisi kimi tətbiq edilir. |
| + | TAXOMETR (yun. (Aashoz — tezlik, |
| + | sur”ət--...mepr)—maptın və mexanizm- |
| + | lərin fırlanan detallarının bucaq |
| + | sur”ətini (fırlanma tezliyini) elcən |
| + | cihaz. Mexaniki mərkəzdənqacma, maq- |
| + | nit, elektrik, stro kopik, elektron |
| + | inteqrallayıcı, maqnit-induӱksion, |
| + | tezlik-impuls, inevmatik və s, T.-lər |
| + | |
| + | |
| + | TAXT |
| + | |
| + | |
| + | vardır. Mexaniki mər- |
| + | gəzdənqacma Q.-ində |
| + | valda xususi yukləri |
| + | dapıyan oynaqlı ling- |
| + | ləri olan surulikən |
| + | mufta (ptək.) quraytı |
| + | dırılır. Val bər- |
| + | lanarkən yuklər Ta- |
| + | razlapipdırıcı yayın |
| + | tə”sirini aradan qal- |
| + | dıraraq muftanı val |
| + | rə hərəkət etdirir. |
| + | |
| + | uftanın val uzə- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Mexaniki rindəki vəziyyəti va- |
| + | mərkəzdənqac: dın fırlanma tezli- |
| + | ma taxomet- : | |
| + | rin kinema: YİNƏ uyeun gəlir və o |
| + | tik sxemiy /=—- LİNG SİSTEMİ İLƏ Gəs- |
| + | yӱklər) — təricinin (hesablama |
| + | linglər, 3— cihazının) oxuna ətu- |
| + | CYDYUTƏH muf- ulur. T.-in vlcma |
| + | |
| + | qay 4—-valq Həddi 0-dan 1000000 |
| + | |
| + | |
| + | dəvr)/dəq-dəkdir. Kec- |
| + | təriciləri avtomatik yazan T.-ə tax o= |
| + | Sia deyilir. , |
| + | |
| + | TAXT—1) hunduryerdə qoyulan zəngin |
| + | bəzədilmip kursu—rəsmi mərasimlər- |
| + | də padpahın, carın, kralın yeri: I |
| + | hakimiyyət simvolu (4T.-a -cıxmaqu— |
| + | padpahlıqa batqlamaq). |
| + | |
| + | TAXTA QUTU QƏBİRLƏR — Azərb. |
| + | SSR-də Mingəcevir arxeoloji komp- |
| + | leksində apkar olunmupdur. Əsasən, |
| + | katakombalar icərisində təsaduf |
| + | edilmitdir. Bu qəbirlər materialı- |
| + | nın zənginliyi, silah, qutuda qopa |
| + | skelet olması ilə fərqlənir. T.q.q. |
| + | ucun təqr. 2x2,5 m elcuşundə dərdkunc |
| + | cala qazılmın, 30—40 sm dərinlikdə |
| + | iki tərəfdən qəbirboyu 20—Z30 sm enin- |
| + | də rəf duӱzəldilmiidir. Cala sonra |
| + | təqr. 1,5 m dərinlətdirilmipdir. |
| + | Taxta qutu (tabut) qəbir calasının |
| + | muəyyən tərəfində yerlətdirilmiin- |
| + | dir. Qutunun ustundə və ətrafında |
| + | qablar, xəncər, bıcaq və s. qoyulmuii- |
| + | dur. İcərisində qılınc, xəncər, bı- |
| + | caq, pqutpə və guӱmutt qablara, bəzək |
| + | ieylərinə də təsaduf edilmippdir. |
| + | T.q.q.-də əlulər muxtəlif istiqamətdə, |
| + | bukulu (cox hallarda uz-uzə, bə”zən |
| + | də biri oturdulmupt vəziyyətdə) dəfn |
| + | olunmupdur. Zəngin və qiymətli zi- |
| + | nət tpeylərilə birlikdə sərdaba icə- |
| + | risində yerlətdirilmit T.q.q.-lər cox |
| + | guman ki, ə”yan-zadəgan numayəndələ- |
| + | rinə məxsus imipt. |
| + | |
| + | Əd.. Aslanav Q. M., 1—QTU əsrlər |
| + | Qafqaz Albaniyasının maddi mədəniyyət |
| + | tarixindən, * Qafqaz Albaniyası tarixi |
| + | məsələlərin məcmuəsində, B., 1962, |
| + | TAXTABƏND—tikilən və ya tə”mir |
| + | olunan hundur bina və ya digər ti- |
| + | kililərin qabaqında (tə”mir və ya |
| + | tikinti iplərinin aparıldıqı sət- |
| + | hə paralel) taxta-palbandan, yaxud |
| + | metaldan dӱzəldilən muvəqqəti qu- |
| + | ruluti, İpləyən fəhlələrin durması, |
| + | intpaat material və alətlərinin qo- |
| + | yulması ucundur. Əsasən, binanın xa- |
| + | rici səthində ip aparıldıqda qu- |
| + | rulur. Muasir initaatda sənaye usul- |
| + | larının inkipafı, ilərin mexa- |
| + | |
| + | |
| + | niklətdirilməsi, konstruktiv ele- |
| + | mentlərin irilətdirilməsi nəticə- |
| + | sində metaldan hazırlanmıint asan |
| + | |
| + | |
| + | istismar olunan və yıqılıb-sekulə |
| + | bilən Yungul inveptar T.-lərdən is- |
| + | tifadəyə kecilmitdir. T. element- |
| + | ləri divara angkerlə bərkidilir. |
| + | TAXTABİTİLƏR—bax Yarımsərt- |
| + | qanadlılar. |
| + | |
| + | TAXTAKƏRPC — Azərb.SSR-də cay. |
| + | Yan silsilədən batlanır. Dəvəci |
| + | |
| + | |
| + | r-pu ərazisindən axır. Aqzıbirca- |
| + | la gəlunə təkulur. Uz. 25 km, hevlə- |
| + | sinin sah. 122 km?. Mӱvəqqəti axarlı- |
| + | dır. Yaqıpp suları ilə qidalanır. |
| + | rman istifadə edilir. |
| + | TAXTALAR YERİ–- Azərb.SSR Za- |
| + | qatala r-nunun Sabuicu k.-idən 1,5 |
| + | km 1im.-ph.-də, Dindi daqı yamacında |
| + | orta əsrlərə aid yapayın yeri. Sah. |
| + | 3 ha yaxındır. Arxeoloji axtarın/ |
| + | lar zamanı (1971) 11—13 əsrlərə aid |
| + | dapq divar qalıqları, ocaq yerləri, |
| + | pirli və iptirsiz gil qab qırıqları |
| + | apkar edilmitdir. Azərb.-ın bə”- |
| + | zi r-nlarında cəltik zəmilərində |
| + | cbazıqlarla (vkəbərə) sərhədlənən sa- |
| + | hələrə ctaxtaq deyilir. Yatayıit ye- |
| + | rinin T.y. adlanması da ehtimal ki, |
| + | bununla əlaqədardır. |
| + | |
| + | |
| + | Ədl Qədirol F. V., Taxtalar |
| + | yeri abidəsi haqqında, Azərbaycanın maddi |
| + | |
| + | |
| + | mədəniyyəti, c. 9, B., 1980), |
| + | TAXTAMİYYARLAYAN DƏZGA H, |
| + | aqackəsən cərcivə — avkac |
| + | |
| + | |
| + | tirləri uzununa miptarlamaqla dor- |
| + | rayan mapın. Kəsici aləti xususi |
| + | cərcivəyə bərkidilmiti bir necə mi- |
| + | iardan ibarətdir. Hərəkət xarakte- |
| + | rinə gərə dəzgahlar duz trayektoriya- |
| + | lı və qapalı əyrixətli trayektoriya- |
| + | lı olur. Miparlar ppaquli və ya ufu- |
| + | qi Yerlətir, fasiləsiz və ya nenpH |
| + | veritli olur. Əsas parametrləri— |
| + | mipar dəzgahının yan dayaqları ara- |
| + | sındakı məsafə (tirlərin ən beyuk |
| + | diametrinə uyqun), miparın gediptii, |
| + | dirsəkli valın fırlanma sur?əti, |
| + | dirsəkli valın bir dəvrundə tirin |
| + | gediti (kəsilmə yolu) və dəzgah in- |
| + | tiqalının gucudur. SSRİ-də hazır- |
| + | da qurapdırılan T.d.-larda iki da- |
| + | yaq arasındakı məsafə (miptarlanan |
| + | tirlərin ən beyuk diametri bununla |
| + | mӱəyyən edilir) 350—1100 mm, mipta- |
| + | rın gediti yolu 200—700 mm, 1 də- |
| + | qiqədə gediii sayı 300—600, əsas in- |
| + | tiqalının gӱcu 1359 kvt-dəkdir. |
| + | |
| + | TAXTA-YYALBAN DAPYIYAN GƏ- |
| + | Mİ—anbarlarında (trumlərindəy) və |
| + | yuxarı geyərtəsində taxta-palban da- |
| + | pıyan gəmi. Əvvəllər bu məqsədlə adi |
| + | gəmilərdən istifadə olunurdu. 20 əs- |
| + | rin əvvəllərində Rusiyada, sonra Al- |
| + | maniyada və digər əlkələrdə meydana |
| + | cıxmıindır. Q.-p1.d.g.-nin suyacekmə |
| + | dərinliyi, aqac materialının əlavə |
| + | uzmə qabiliyyəti sayəsində (baiqa quru |
| + | yӱklər datıyan eynielculu gəmilərə |
| + | nisbətən) daha coxdur (bu gestərici |
| + | ataxtacpalban İyKy markasıq adla- |
| + | nır). 10—35 |
| + | |
| + | |
| + | Muasir T.-ii.d.g.-lər |
| + | MİN 7, Yuk gəturə bilir. |
| + | |
| + | TA XTA-LIA "BAH TƏAAPYKY HLI- |
| + | LƏRİ —aqacların ilkin e”malı, yə”- |
| + | ni kəsilməsi, dapınması və taxta- |
| + | palban anbarlarında qismən e”mal |
| + | olunması proseslərindən ibarətdir. |
| + | Umumiyyətlə tədaruk iplərinə sərf |
| + | olunan xərclərin 25—3096 -i aqacla- |
| + | rın kəsilməsi, budanması, nəvlərə |
| + | ayrılıb itabellərə vurulması və |
| + | nəqlolunma məntəqələrinə toplanma- |
| + | sı iiplərinə, 5—1096 -i bilavasitə |
| + | nəql. iplərinə, 15—2096 -–i anbarlar- |
| + | la əlaqədar iplərə və 40—459, mux- |
| + | təlif kəməkci əməliyyatlara gedir. |
| + | SSRİ-də T.-i. t.i.-nə aid butun əmə- |
| + | liyyatlar mexaniklətdirilmiidir. |
| + | Aqacların kəsilməsində və ilkin tə- |
| + | mizləmə-doqrama piplərində benzin- |
| + | motorlu və elektrik-motorlu mipar- |
| + | lardan, ilkin dapınmasında xusu- |
| + | |
| + | |
| + | si sipərlər, bucurqadlar pə qopqu na- |
| + | sitələri ilə təchiz olunmuit traktor- |
| + | lardan, aqacların ilkin emalında |
| + | muxtəlif sayyar və stasionar avadan- |
| + | lıqdan (aqac gəvdələrini budamaq |
| + | ucun aqreqatlar və səyyar mapqınlar- |
| + | dan), taxtalpalban tədaruku muəssi- |
| + | sələrində qoyulmupt taxta mipyarla- |
| + | yan dəzgahlardan, iipalkəsən dəzgah- |
| + | lardan, aqac materialını maiyınla- |
| + | ra yӱkləmək və bopqaltmaq ucun xusu- |
| + | si mapınlardan və s.-dən istifadə |
| + | olunur. Bunlardan əlavə, mapın və |
| + | mexanizmlərdən istifadənin effek- |
| + | tivliyini yuksəltmək məqsədi ilə, |
| + | muxtəlif koməkci vasitə və qurqular |
| + | —estakadalar, kranaltı yollar və s. |
| + | də qurapdırılır. Metpə ipəraitində |
| + | maqqın və mexanizmlərə texniki xid- |
| + | mət gəstərmək və onları tə”mir etmək |
| + | ucun profilaktoriyalar, tə”mir e”ma- |
| + | latxanaları və s. olur, |
| + | |
| + | |
| + | Əd2 Tatarinop V. P., Lesaza- |
| + | qotovki, M., 1979. |
| + | TA XUA, Me” Ma p biT A a—Ömia, |
| + | |
| + | |
| + | yaxud hər hansı bir tikilinin di- |
| + | varında acılmız oyuq. Heykəl, vaza |
| + | qoymaq, qurma tikaf və s. yerlətdir- |
| + | mək ucun dӱzəldilir. Bə”zən divarın |
| + | bəzək elementi kimi də tətbiq edilir, |
| + | Yapayıti evlərində Q.-dan qab-qacaq |
| + | və digər ətyalar saxlamaq ucun isti- |
| + | fadə olunur, adətən T.-nın ənunə ha- |
| + | ca pərdə, onun batına isə rəngbərəng |
| + | pərdəbapı tutulurdu. Azərb.-da cox |
| + | yayılmındı. |
| + | TAHA MAHMUD (- = ad5) Əli (1902, |
| + | Mənsurə—1949)—ərəb tpairi (Misir). |
| + | Misirdə romantik ədəbi məktəbin |
| + | yaradıcılarındandır. Məhəbbətin, |
| + | doqma təbiətin tərənnumu lirikası- |
| + | nın əsas məvzularıdır: “Sərgərdan |
| + | dənizciə (1934), “Sərgərdan dənizci- |
| + | nin gecələriq (1940), c“Ğul və ipərabı |
| + | (1943), *–Geri dənən ehtiras (1945), |
| + | cPQərq və qərbə (1947) və s. toplula- |
| + | rı. Vətəndaitqlıq və vətənpərvərlik |
| + | ruhlu pe”rlər də yazmındır. cQəhrə- |
| + | man ipəhərə tpe”ri Stalinqrad vurui- |
| + | masına həsr olunmuydur. |
| + | . Əsəri: Stixi, v kn.: Stixi poztov |
| + | Eqipta, M., 1956. |
| + | |
| + | Yd2 Koparenv N. K., Pisateli |
| + | Eqipta. XX vek., M., 1975 (lit.). |
| + | TAHA HUSEYN ( və 45) (14.11.1889, |
| + | Yuxarı Misir, Maqaqa it. yaxınlı- |
| + | qında, Kilu k.—28.10.1973, Qahirə) |
| + | —ərəb yazıcısı, ədəbiyyatiqunas, ta- |
| + | rixci (Misir). Misir Dӧvlət muka- |
| + | fatı laureatı (1959). Qahirədə Ərəb |
| + | Dili Akademiyasının prezidenti |
| + | (1965 ildən), Qahirə un-tinin prof. |
| + | (1919 ildən), İsgəndəriyyə un-tinin |
| + | rektoru (1943—46 illərdə), Misirin |
| + | |
| + | |
| + | maarif naziri (1950—52 illərdə) |
| + | olmupdur. Q.H. ərəb ədəbiyyatında |
| + | tənqidi realizmin banilərindəndir. |
| + | |
| + | |
| + | cGunlərə (H. 1—2 (1929—39), H.:3 |
| + | (1972)|, “Yayda (1932) avtobioqrafik |
| + | əsərlərində, “Qumru qutiunun caqırı- |
| + | pyıq (1934) povestində, c“Əzabkeilər |
| + | Yer zərindəz (1948) hekayə toplusunda |
| + | istismar və sosial ədalətsizlik əley- |
| + | Hinə e/tiraz əksini tapmıqdır. 1967 |
| + | ildə “Xatirələrəi nər edilmindir. |
| + | Klassik və muasir ərəb ədəbiyyatına, |
| + | tarixə dair tədqiqatları var. Uc YA- |
| + | iından kor olmuzidur. h |
| + | |
| + | Əsərləri: Dni, 2 izd., M., 1958) |
| + | Zov qorlipı, M., 1961. |
| + | |
| + | Ədl Koparen N. K., Pisateli |
| + | Eqipta. XX vek, M., 1975 (lit.). |
| + | |
| + | |
| + | TACİKİSTAN ASTROF |
| + | |
| + | |
| + | 169 |
| + | |
| + | |
| + | ma — --- .....,.,.,.,.......——— —kınılydın — —— ——— |
| + | |
| + | |
| + | “TAhMP BƏ 3Ə hPƏs:—d6up csrpa TYPK- |
| + | dilli xalqlar arasında geniit yayıl- |
| + | mıp orta əsrlər lirik-epik dastanı. |
| + | Əzbək, tӱrkmən, tatar, uyqur, Azərb., |
| + | turk və s. versiyaları məvcuddur. |
| + | Bu versiyaların coxunun sujet əsa- |
| + | sı oxlpardır. Tədqiqatcılar dastanı, |
| + | sonralar əsli unudulmut yazılı |
| + | astral əsərin folklorlatmıppq varian- |
| + | tı hesab edirlər. Dastanın əsas idəe- |
| + | yası feodal istibdadına qarizı, haqq- |
| + | ədalət uqrunda mubarizədir. Azərb, |
| + | variantında Zəhrənin atası var-dev- |
| + | lət, taxt-tac hərisi, zalım həkmdar |
| + | Hatəm Sultan əhd-peymanı pozur, əv- |
| + | vəl qardaplı Əhməd Vəziri əldurur, |
| + | sonra da hakimiyyətdə ona rəqib cıxa- |
| + | caqından qorxub, qardapı oqlu Tahi- |
| + | ri vətənindən didərgin salır. Tahir |
| + | təqibə, hədə və cəzalara baxmayaraq, |
| + | məhəbbətinə sadiq qalır, qartısına |
| + | cıxan maneələri xeyirxah adamların, |
| + | sazının və səzunun kəməyi ilə dəf |
| + | edir, nəhayət, Zəhrə ilə gərupqur, |
| + | vusala Yetir, atasının intiqamını |
| + | alır. Dastandakı obrazlar simvolik |
| + | səciyyə dapıyır: Hatəm Sultan qaran- |
| + | lıqın, zӱlmətin, gecənin rəmzi, Zəh- |
| + | rə eyniadlı ulduzun, Tahir isə Ayın |
| + | antropomorfizmidir. cT. və Z.ə mev- |
| + | zusu yazılı ədəbiyyatda da iplənmiii- |
| + | dir (ezbək pptairi Səyyadi, turkmən |
| + | pairi Mollanepes və 6.). Dastan rus, |
| + | ingilis, alman dillərinə tərcumə |
| + | olunmutt, SSRİ-də onun əsasında ope- |
| + | ra və bədii film yaradılmındır. |
| + | |
| + | |
| + | Mətnlər? Azərbaycan dastanla- |
| + | rı, ə cilddə, c. 2, B., 1965, Azərbaycan |
| + | məhəbbət dastanları, B., 1979, |
| + | |
| + | Əd. Təhmasib M. H., Azərbaycan |
| + | xalq dastanları (orta əsrlər), B., 1972. |
| + | |
| + | |
| + | TAHİRİLƏR DƏVLƏTİ—821—873 |
| + | illərdə Xorasanda feodal dəvləti, |
| + | Əsasını Tahir ibn Huseyn (821—822| |
| + | qoymupdur. O, 809—813 illərdə xə- |
| + | lifə Harun ər-Rəpidin oqulları |
| + | Mə”mun və Əmin arasında gedən mu- |
| + | barizədə Mə”muna Baqdadı və xəli- |
| + | fəliyi ələ kecirməkdə kəmək gəstər- |
| + | mip, xəlifə bunun əvəzində Tahir |
| + | ibn Huseyni Baqdad ordusunun rəi- |
| + | si, 821 ildən isə Xorasanın valisi |
| + | təyin etmiidi. Tahir ibn Huseyn |
| + | Xorasan vil.-ni mustəqil dəvlətə ce- |
| + | virməyə calıpırdı. Mə”mun 822 il- |
| + | də Tahir ibn Huseyni zəhərlədib əl- |
| + | durtmup, lakin yerli feodallarla |
| + | ziddiyyətlərdən cəkinərək, onun oqlu |
| + | Talxanı Xorasanın valisi |
| + | etmipdi. Talxanın |822—823|, xu- |
| + | susilə Abdullanın (828—844| haki- |
| + | miyyəti devrundə Tahirilər xəlifə- |
| + | Yə formal tabecilik gestərsələr də, |
| + | əslində Xorasan və ona bitiiyik əya- |
| + | lətlərin mustəqil hakimləri idilər. |
| + | P Tahirin dəvrundən 1844—862| tənəz- |
| + | zuӱlə uqrayan T.d., sulalənin numayən- |
| + | dəsi Məhəmmədin hakimiyyəti zamanı |
| + | 1862—873| daha da zəiflədi. Bundan |
| + | istifadə edən Səffarilər sulaləsi- |
| + | nin |861—900| banisi Yəqub ibn Leys |
| + | 873 ildə T.d.-nin varlırına son qoydu. |
| + | |
| + | |
| + | Əd.y İstorin İrana s drevnenpix vre" |
| + | men do konda XU1İP veka, L., 1958) B os- |
| + | vort K. Z., Musulımanskie dinastii, |
| + | M., 1971, |
| + | |
| + | |
| + | TAHİROV Aslan Nəzər oqlu (1.5. |
| + | |
| + | |
| + | 1898, indiki Salyan iq.—5.10.1972, |
| + | üə ən cərrahı. Tibb e.d. |
| + | (1955), prof. (1957). Azərb.SSR əmək- |
| + | |
| + | |
| + | dar həkimi (1960), Azərb.SSR əmək- |
| + | |
| + | |
| + | təyin" |
| + | |
| + | |
| + | dar elm xadimi (1966). 1943 ildən |
| + | Sov.İKP uzvu, Beyuk Vətən muhari- |
| + | bəsi iptirakcısı. 1954—66 illərdə |
| + | Bakı it.-nin bati cərrahı, eyni zaman- |
| + | da 1963 ildən N. Nərimanov ad. Azərb. |
| + | Dəvlət Tibb İn-tunda 2-ci fakultə |
| + | cərrahiyyə kafedrasının mudiri ol- |
| + | mutdur. Tədqiqatı, əsasən, cərrah- |
| + | lıqın aktual məsələlərinə həsr edil- |
| + | midir. |
| + | |
| + | Əsəri: Sudhba orHecTpenbHbiX HHO- |
| + | rodnıx tel v tkanlax oporno-dviqatelh- |
| + | HOTO arınapara Hn tkanevan reakiii, B., 1954. |
| + | |
| + | |
| + | Cəfər oqlu |
| + | Typ.CCP, Aımra6an) — |
| + | ii nəeft-mə”dən iiilə- |
| + | | ri sahəsində sovet |
| + | alimi. Azərb.SSR |
| + | EA m. uzvu (1983), |
| + | texnika e.d. (1973), |
| + | prof. (1974). 1955 |
| + | ildən Sov.İKİ uz- |
| + | vu. M. Əzizbəyov |
| + | ad, Azərb, Sənaye |
| + | İn-tunu (indiki |
| + | ALanki) bitirdik- |
| + | dən (1952) sonra |
| + | Azərb. SSR A |
| + | | elmi muəssisələ- |
| + | rində ipləmitdir. 1960 ildən Azərb. |
| + | SSR EA Dərin Neft və Qaz Yataqları |
| + | Problemləri İn-tunda laboratoriya |
| + | rəhbəridir. Əsas tədqiqatları neft- |
| + | qaz laylarında səthi hadisə və ka- |
| + | pillyar effektlərə yuksək təzyiq və |
| + | temp-run tə”siri, neft-qazın bircins- |
| + | li və qeyri-bircinsli laylardan su |
| + | ilə sıxınidırıb cıxarılması mexa- |
| + | nizminin eyrənilməsinə həsr olunmuii- |
| + | dur. Layların neft-qaz veriminin ar- |
| + | tırılması və neft-qaz hasilatının |
| + | intensivləipdirilməsi məsələlərinin |
| + | Həllinə aid tədqiqat ipləri aparmıpt, |
| + | coxlaylı neft yataqlarının iiplən- |
| + | məsi və tənzim edilməsi məsələlərini |
| + | təcrubi usulla eyrənmindir. : |
| + | Əsərləri: Blinnie davlenin i |
| + | temperaturı na molekulirnıe SB/EHHR |
| + | i kapillirnıe- əffektı, B., 1975, Nef- |
| + | teotdaca qlubokozaleqakinix plastov, M., |
| + | 1981 (bapqaları ilə birgə), Nefteotda- |
| + | ca neodnorodnıx plastov, B., 1983 (bapi- |
| + | qaları ilə birgə). |
| + | |
| + | |
| + | TAHİRCAL—Azərb.SSR-də cay. Sa- |
| + | mur cayının saq qolu. Yan silsilə- |
| + | dən baplanır. Qusar r-nu ərazisindən |
| + | axır. Uz. 32 km, həvzəsinin sah. 175 |
| + | km2?, Qar, yaqrınq və Yeraltı sularla |
| + | qidalanır. |
| + | |
| + | TAM (far. s2)—1) hakimiyyət rəmzi |
| + | olan bap geyimi. Qiymətli metallar- |
| + | dan (əsasən qızıldan) dӱzəldilən T. |
| + | lar coxlu dai-qati və mirvari ilə bə- |
| + | zədilirdi. Tiara, dOiadema, cələng |
| + | və s. formalarda olurdu. İlk dəfə |
| + | Qədim dunya dӧəvlətlərində (PTumer, |
| + | Qədim Misir, Qədim Roma və s.) is- |
| + | tifadə edilmiit, sonralar isə Qərbi |
| + | Avropada inkitpaf etmiiq feodalizm |
| + | dəvrundə geni yayılmındı. Azərb.- |
| + | da da hələ qədimdən mə”lumdur. Azərb, |
| + | ustalarının duzəltdikləri T.-lar |
| + | qiymətli sənət nӱmunələridir. 2) Qa- |
| + | dın bəzəklərinə daxil olan ədii |
| + | zərgərlik mə”mulatı. Dunyanın mux- |
| + | təlif yerlərində ayrı-ayrı forma- |
| + | larına təsaduf edilir. Azərb.-da |
| + | qadın Q.-ları (cıqqalıgul T., cut- |
| + | qabarı T. və s.) qiymətli metaldan dai- |
| + | rəvi formada duzəldilib dapq-qaii- |
| + | larla (almaz, zumrud və s.) bəzədi- |
| + | lirdi, Əsasən ppəbəkə usulu ilə ii1- |
| + | |
| + | |
| + | TAHİROV Nəriman |
| + | (d. 24.2.1928, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | İZİKA İNSTİTUTU |
| + | |
| + | |
| + | nənən belə T.-lar ppəhər qadınları |
| + | ucun xarakterik olub Qarabaq, |Qir- |
| + | van, Pəki və Bakıda daha genii ya- |
| + | yılmındı: Balakən, Qax və Zaqatala- |
| + | da qırırsan formalı, papaq ipəklin- |
| + | də T.-lar da hazırlanmındır. Toy |
| + | mərasimlərində gəlinin baiına qoyu- |
| + | lan bu cur T.-lar təkmə qəlib usulu |
| + | ilə gӱmutidən dӱzəldilir, əlvan dayy- |
| + | qalpla bəzədilirdi. T.-ın perimetri |
| + | boyunca bərkidilmipq bədii zəncir- |
| + | lər onun ortasındakı cay-ulduzəla |
| + | birlənərək bədii tor əmələ Kiri. |
| + | Bu cur Q.-lar monumeptallıqı, məh- |
| + | kəm forması ilə diqqəti cəlb edir, |
| + | TAC BOİYALMASI, elektrik |
| + | tac ı—guӱclu qeyri-bircins elektrik |
| + | sahələrində və atm. təzyiqindən ki- |
| + | cik olmayan təzyiqlərdə yaranan mus- |
| + | təqil qaz bopalması. İonlaqcmıpn = qa- |
| + | zın intensiv ipqıqlanması elektrodun |
| + | səthinə bilavpasitə yaxın sahəsində |
| + | (atacə adlanan təbəqədə) bait verir. |
| + | T.b. yӱksək gərginlikli elektrikətur- |
| + | mə xətlərində meydana cıxan əlavə |
| + | enerji itkisinə səbəb olur və radio- |
| + | maneələr, akustik kuylər, televiziya |
| + | qəbulunda maneələr yaradır. Bu tə”si- |
| + | ri azaltmaq ucun muxtəlif usullarla |
| + | (məs., naqilin diametrini beyuӱtməklə) |
| + | T.b.-nın baiq verdiyi gərginliyin qiy- |
| + | məti artırılır. Q.b.-ndan elektron- |
| + | ion texnologiyasında (təmiz qazlar |
| + | alınmasında və s.-də), həmcinin elek- |
| + | trik suzgəclərində istifadə edilir. |
| + | TAC DAMARLAR—bax Urək. |
| + | |
| + | TACƏDDİN ƏLİYYAH TƏBRİZİ, |
| + | Tac əd-din Xacə Əlitah |
| + | Təbrizi (?, Təbriz—1324, Ucan: |
| + | Təbrizdə dəfn edilmitdir)— Elxani |
| + | Heəkmdarları Məhəmməd Xudabəndə |
| + | Əlcaytu (1304—16| və Əbu Səid Baha- |
| + | dur xanın |1316—35)| vəziri. Əvvəl- |
| + | lər tacir olmuii, qabiliyyət və baca- |
| + | rıqına gərə Rəmidəddin Fəzlullahın |
| + | təklifi ilə vəzir tə”yin edilmiiydi. |
| + | Baqdad, Təbriz, Sultaniyyə iqəhər- |
| + | lərində geniyl tikinti iləri apar- |
| + | mıpldır. Bə”zi mənbələrdə onun həm |
| + | də me”mar olması gəstərilir (Təbriz- |
| + | dəki Əliimah məscidinin və Sulta- |
| + | niyyədəki Əlcaytu Xudabəndə turbə- |
| + | sinin muçəllifi). T.Ə.T. əzunun tik- |
| + | |
| + | |
| + | dirdiyi Əlitah məscidinin mehra- |
| + | bı enundə dəfn edilmiitdir. |
| + | TACİK DİLİ —taciklərin dili. |
| + | |
| + | |
| + | İran dillərinin c.-q. yarımqrupuna |
| + | daxildir. Bu dildə SSRİ-də |
| + | min adam danıpqır (1979), PT1m, (muça- |
| + | sir ədəbi dilin əsasını təpjil edən |
| + | Səmərqənd və Buxara ipivələri), mər- |
| + | kəz və ya Yuxarı Zərəfiqan, c. və c.- |
| + | p., yaxud Dərvaz dialekt qruplarına |
| + | belunur. Flektiv-analitik dildir. |
| + | Hallanma və cins kateqoriyaları yox" |
| + | dur. Hal əlaqələri sintaktik vasitə- |
| + | lərlə ifadə olunur. İnkitpaf et- |
| + | mip fe”l sistemi analitik formalar- |
| + | la zəngindir. Luqət tərkibində ərəb, |
| + | ӧzbək və rus dillərindən gecmə səzlə |
| + | də coxdur. İlk Yazılı abidələri |
| + | əsrə aiddir. Yazıda 1930 ilədək ərəb |
| + | əlifbasından istifadə olunmutdur. |
| + | SSRİ-də 1930 ildən latın, 1940 il- |
| + | dən isə rus qrafikası əsasında əlif- |
| + | ba yaradılmıtdır. |
| + | Əd.: İzıki narolov SSSR, t. 1, M., |
| + | |
| + | ə Azıki Azni i Afriki, | kn. Y 2, M., |
| + | |
| + | :ӧ. |
| + | |
| + | |
| + | TACİKİSTAN ASTROFİZİKA İN- |
| + | STİTUTU–Tacikistan SSR EA-nın |
| + | elmi-tədqiqat muəssisəsi (Dutpənbədə- |
| + | dir), 1932 ildə tə”sis edilmitt Sta- |
| + | |
| + | |
| + | yx şs E ” |
| + | |
| + | |
| + | 170 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | linabad astronomiya rəsədxanası əsa- |
| + | sında yaradılmılpdır (1958). Təlqi- |
| + | qat dairəsi: meteorların, kometlə- |
| + | rin, dəyimən ulduzların eyrənilməsi, |
| + | astrometriya və ulduz astronomiya- |
| + | sı, Əsas alətləri: 70 sm-lik reflek- |
| + | tor, 40 sm-lik astroqraf. İnstitutda |
| + | fotoqrafik meteor patrulları, ra- |
| + | diologasiya meteor patrulu, ionosfer |
| + | stansiyası və s. fəaliyyət gəstərir. |
| + | İn-t cBulletenə (1951), *Kometlər və |
| + | meteorlarə jurnalını (1957) nətr |
| + | edir. Qırmızı . Əmək Bayraqı ordeni |
| + | ilə təltif edilmipdir (1969). |
| + | TACİKİSTAN DEPRESSİYASI |
| + | Hissar-Alay, Pamir və Hindiqutp dar |
| + | sistemləri ilə əhatə olunmuz dara- |
| + | rası cəkəklik. Bunəvrəsi Kembri- |
| + | dən əvvəlki kristallik suxurları |
| + | və Paleozoy-Alt Triasın terrigen- |
| + | karbonat, vulkanogen-cəkmə və intru- |
| + | ziv suxurlarından təpkil olunmutql- |
| + | dur. Cəekmə ertuyu 2 kompleksə bəlu- |
| + | nur: platforma və orogen. Plat- |
| + | orma kompleksi platforma ce- |
| + | kəkliyini dolduran rəngbərəng kon- |
| + | tinental laqun və dəniz cəkuntulə- |
| + | rindən (1,5—4 km), orogen qırmı- |
| + | zı rəngli molasslardan (3—4-dən 6— |
| + | V km-dək) ibarətdir. T.d.-nın struk- |
| + | tur planı Mezo-Kaynozoyda dəyinmə- |
| + | mipdir. Neogen və Antropogen Hu- |
| + | dudunda konsedimentasion cəkəklər |
| + | və qalxımlar dislokasiyaya uqramıpq, |
| + | Tacikistan virqamiyasının murək- |
| + | kəb qırıpıq və ertuӱk qurulutlu nar |
| + | sistemləri yaranmıtpdır. Mezo-Kay- |
| + | nozoy ertuyundə neftli-qazlı hori- |
| + | zontlar, təbii qaz, qazıntı kəmur, |
| + | yanar pist, daii duz, tikinti material- |
| + | ları di mə”lumdur. |
| + | |
| + | |
| + | vdə. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | RESPUBLİKASI |
| + | vetii Sopialistii |
| + | cikistan, | |
| + | Cmumi mə"lumat. SSRİ tərkibin- |
| + | |
| + | də muttəfiq respublika. 1924 il okt- |
| + | abrın 14-də Əzb.SSR tərkibində |
| + | ac.İSSR kimi təpkil edilmiit, |
| + | |
| + | 1929 il oktyabrın 16-da Tac.SSR-ə |
| + | cevrilmitdir. 1929 il dekabrın 5-də |
| + | bilavasitə SSRİ tərkibinə daxil |
| + | olmuppdur. Orta Asiyanın c.-i1,-in- |
| + | dədir. Q.-də və pm,-da Əzb.SSR və |
| + | Qırq.SSR, ipt,-də Cin, c.-da Əfqanıs- |
| + | tanla həmsərhəddir. Sah. 143,1 min |
| + | km?, ƏH, 4239 min (1983, 1 yanvar). |
| + | Paytaxtı Dupqənbə 1p.-dir. Tərkibinə |
| + | Daqlıq Bədəxtan MV, 3 vilayət (Kul- |
| + | |
| + | |
| + | (Respublikain So- |
| + | Tocikiston), T a –- |
| + | |
| + | |
| + | yab, Kurqan-Təpə, Leninabad) daxil- |
| + | dir. 43 r-nu, 18 :pəhəri, 49 pttq var |
| + | (1983). |
| + | |
| + | |
| + | Dəvlət qurulumu. Tac.SSR fəhlə, |
| + | kəndli və ziyalıların sosialist YMYM- |
| + | xalq dəvləti, SSRİ tərkibində mut- |
| + | təfiq sovet sosialist resp.-sıdır. |
| + | Quvvədə olan Konstitusiyası 1978 il |
| + | aprelin 14-də qəbul edilmitdir. Ali |
| + | devlət hakimiyyəti orqanı 5 il mud- |
| + | |
| + | |
| + | II ə ——QB1-|” |
| + | |
| + | |
| + | TACİKİSTAN DEPRESSİYASI |
| + | |
| + | |
| + | dətinə secilən birpalatalı Tac.SSR |
| + | Ali Sovetidir (sessiyalararası dəvr- |
| + | də onun Rəyasət Hey”əti). Ali Sovet |
| + | resp. həkumətini— Nazirlər Soveti- |
| + | ni təpkil edir, qanunlar verir və s. |
| + | Vil. r-n, təhər, təhərlərdə r-n, qəs. |
| + | və qıplaqlarda yerli hakimiyyət or- |
| + | qanları, 2,5 il mӱddətinə secilən mu- |
| + | vafiq xalq deputatları Sovetləri- |
| + | dir. 18 yappı tamam olmuiy vətəndait- |
| + | ların secmək və secilmək huququ var. |
| + | Ali məhkəmə orqanı Tac.SSR Ali |
| + | Sovetinin 5 il muddətinə secdiyi |
| + | resp. Ali məhkəməsidir. Ali məhkə- |
| + | mə 2 məhkəmə kollegiyası (mulki və |
| + | cinayət ipləri uzrə) və plenum tərki- |
| + | bində fəaliyyət gəstərir. Tac.SSR |
| + | Prokurorunu SSRİ Bai prokuroru 5 |
| + | il muddətinə tə”yin edir, |
| + | |
| + | Tac.ŞSR-in dəvlət gerbi, bayra- |
| + | qı və himni var. |
| + | |
| + | Təbiət. T. ərazisinin 9091-indən |
| + | coxu daqlıqdır, təqr. 1/2-ində Hunda. |
| + | 3000 m-dən artıqdır. Resp.-nın HM. |
| + | kənarında Kurama silsiləsi və Mo- |
| + | qoltau d-rı (Qərbi Tyanpan) ilə Tur- |
| + | kustan silsiləsi arasında Fərqanə |
| + | vadisinin (cəkəkliyinin) q. hissəsi |
| + | |
| + | |
| + | ə T.-ın mərkəzi hissəsini |
| + | issar-Alay dar sistemi (Alay, Tur- |
| + | kustan, Zərəftan, Hissar silsilə- |
| + | |
| + | |
| + | ləri və s.) tutur, Turkustan və Zərəf- |
| + | pan silsilələri arasında Zərəfitan |
| + | cəkəkliyi (dərəsi) yerlətir. Resp.- |
| + | nın pt. hissəsi Pamir daq sisteminə |
| + | (Elmlər Akademiyası silsiləsində |
| + | Kommunizm piki—7495 m, T.-da və |
| + | SSRİ-də ən yuksək zirvə) daxildir. |
| + | T.-ın cӱ-q, issəsindəki (Hissar- |
| + | Alaydan c.-da, Pamirdən q.-də) dar |
| + | silsilələri (Qaratau, Cilantau və s.) |
| + | tədricən Pənc və Amudərya cayla- |
| + | rı boyundakı dӱzənliklərə tərəf al- |
| + | calır. Bu silsilələr arasında ge- |
| + | niti dərələr (Hissar, Vaxiq və s.) |
| + | var. Q. ərazisi, əsasən, Paleozoy ue- |
| + | kuntulərindən təpjil olunmuntdur. |
| + | İYKCƏK seysmikliyə malikdir, Fayda- |
| + | lı qazıntıları: əlvan və nadir me- |
| + | tallar, kəmur, neft, təbii qaz, daii- |
| + | duz, tikinti Materialları və s. Cox- |
| + | lu mineral bulaq var. İqlimi konti- |
| + | nentaldır. Yuksəklik iqlim quritpaq- |
| + | larına malikdir. Orta temp-r yan- |
| + | varda resp.-pın c.-q. və HİM, hüccənə- |
| + | rdan dərələrdə və dar ətəklərində |
| + | *S-dən —2*S-yədək, Pamirdə —202S |
| + | və daha aiaqı (mӱtləq minimum temp-r |
| + | —63"C), iYulda c.-q.-dəki lərələ DƏ |
| + | 30"S (mutləq maks. temp-r 482S), Hə |
| + | mirdə 0O”S-dir. İllik yaqıntı, əsa- |
| + | cəH, 150—300 mm (bə”zi yerlərdə 100 |
| + | mm-dən də az), Hissar silsiləsinin |
| + | c. yamaclarında 1600 mm-ə qədərdir. |
| + | Muasir buzlatima (Fedcenko, Qrumm- |
| + | Qrjimaylo buzlaqları və s.) sah. 8,5 |
| + | min km?-dir. Əsas cayları Amudərya |
| + | (Vaxi qolu ilə), Sırdərya və Zərəf- |
| + | iandır. T. hidroenerji ehtiyatına |
| + | (32,6 mln. ket) gerə SSRİ-də RSFSR- |
| + | dən sonra 2-ci yerdədir. Gellərinin |
| + | coxu amirdə və Hissar-Alay d-rın- |
| + | dadır. Q.-ın c.-q. və tim. hissələrin- |
| + | dəki duzənliklərdə və alcaq darlıq |
| + | yerlərdə boz torpaqlar (bu torpaqlar- |
| + | da sun”i suvarma pəraitində pambıq |
| + | və s. becərilir), orta daqlıqda (1600 |
| + | —2800 m) dar-qəhvəyi, yuksək daqlıq- |
| + | da (2800 m-dən artıq Hund.-də) yuksək |
| + | daqlıq cəmən-cel, cel, səhra-cel tor- |
| + | paqları geniiy yer tutur, T."da 5 min- |
| + | dən cox bitki nevu var. Ot və yarım: |
| + | kol bitkiləri ustundur. P1m, və kənar |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Mərkəzi Pamir darlarında, |
| + | |
| + | |
| + | c-q. Hissələri səhra qurtaqına aid- |
| + | dir. Orta daqlıq yerlərdə aqac-kol |
| + | bitkiləri inkiaf etmitidir (150-dən |
| + | cox aqac və kol nəvu var). Mepitələr |
| + | (0O,4 mln. La) ərazinin 396 -ini tutur, |
| + | Daq mepələrinin yarısı ardıc (Or- |
| + | ta Asiyada arca adlanır) nəvlərin- |
| + | dən ibarətdir. Yabanı meyvə (qoz, ən- |
| + | cir, alma, pӱstə, badam və s.) aqacı |
| + | və kolları ilə zəngindir. Yuksək |
| + | daqlıq qurpaqda yuksək darlıq cəmən, |
| + | cal və səhralatmırlt cəl bitkiləri |
| + | yayılmındır. T. ərazisində 81 məmə- |
| + | li heyvan, 354 quti, 49 surunən, 40 ba- |
| + | lıq, 7—8 min hətpərat nəvu mə”lum- |
| + | dur. Ceyran, buruqbuynuz keci, arxar, |
| + | Buxara maralı, bəbir, ayı, cəldonu- |
| + | zu, kələz, qırqovul, dovdaq, ular, kər- |
| + | kəs və s. var. Qoruq və yasaqlıqlar ya- |
| + | radılmınldır. |
| + | |
| + | Əhali. Əsas əhalisi taciklərdir |
| + | (58,896 , 1979), əzbəklər (22,996 , ruslar |
| + | (10,496 ), tatarlar, almanlar, qırrız- |
| + | lar, ukraynalılar, yəhudilər, turk- |
| + | mənlər, qazaxlar və 6. xalqlar da ya- |
| + | payır. Orta sıxlıq 1 km?2-də təqr. |
| + | 30 nəfərdir (1983). Əhalinin 58,697: -r |
| + | fəhlə və qulluqcular, 41,196-i isə |
| + | kolxozculardır. uhum məhəpnəpn: |
| + | Dupənbə—930 min (1983), Leninabad, |
| + | Kurqantəpə, Kulyab və s. |
| + | |
| + | Tarixi ocerk. T.-da qədim insan |
| + | təqr. 200 min il bundan əvvəl Yyaila- |
| + | mir. PTimali və Cənubi T.-da |
| + | appaqı Paleolitə aid alətlər tapıl- |
| + | mıpdır. Paleolit, Mezolit və Tunc |
| + | devru abidələri T.-nın qədim mədəniy- |
| + | yət mərkəzlərindən olduqunu gostə- |
| + | rir. E.ə, 9—6 əsrlərə aid yazılı və |
| + | arxeoloji materiallar da bunu subut |
| + | edir. T. ərazisi Sotrd və Baktriyanın |
| + | lkin) zvi tərkib hissəsi idi. E.ə. |
| + | 329 ildə T, Makedoniyalı İsgəndərin |
| + | hucumuna mə”ruz qaldı. T.-nın bir |
| + | hissəsi sonralar Selevkilər dəvləti- |
| + | nə və Yunan-Bəlx padiahlıqına da- |
| + | xil olmupdu. Əsas din zərdutitilik |
| + | olsa da, manilik və buddizm də yayıl- |
| + | mılldı. 6 əsrin ortalarında turk |
| + | xalqları butun Orta Asiyanı fəth |
| + | etdilər. 6—7 əsrlərdə feodalizm muӱ- |
| + | nasibətlərinin yaranması ilə iqtisa- |
| + | nn İyxcənnm bapq: verdi. Taciklərin |
| + | vahid xalq kimi formalatması əsr- |
| + | lər boyu davam etmitidir. Tacik xal- |
| + | QININ etnogenezində soedilər, ustru- |
| + | panalılar, fərqanəlilər, baktriya- |
| + | lılar, toxarıstanlılar və sak tayfa- |
| + | ları muhum rol oynamınlar. Bu xalq- |
| + | ların və tayfaların uzunmuddətli |
| + | birləpməsi, digər etnik qrupların |
| + | assimilyasiyası və vahid dil əsasında |
| + | 9—10 əsrlərdə tacik xalqının etnik |
| + | əsası formalapdı, 9 əsrin sonunda |
| + | |
| + | |
| + | —-——— |
| + | |
| + | |
| + | TACİKİSTAN SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI |
| + | |
| + | |
| + | Samanilər devləti yarandı. Bu dəvr- |
| + | də taciklərin maddi və mə”nəvi mə- |
| + | dəniyyəti sur ətlə inkipaf edirdi. |
| + | Tacik (fars-dəri) dili ərəb dilini |
| + | sıxhildıraraq, elmi, ədəbi və dəvlət |
| + | dilinə cevrildi. Tacik və fars |
| + | klassik ədəbiyyatının banisi Rudəki, |
| + | 4PPahnaməənin muəllifi Fir əvsi, |
| + | ensiklopedist alim İbn Sina, filo- |
| + | |
| + | |
| + | sof-pair Əmər Xəyyam, Hafiz, Cami 2 |
| + | |
| + | |
| + | və b. dunya iqəhrəti qazandılar. |
| + | Kəskinləpqən sinfi mubarizə, feo- |
| + | dal cəkiinmələri və kecərilərin Hu- |
| + | cumu nəticəsində zəifləyən Samani- |
| + | lər dəvləti 9Ӱ9 ildə suqut etdi. 12 |
| + | əsrin ortalarında Qurilər dovləti |
| + | yarandı. Onun əhalisinin əksəriy- |
| + | yəti daqlı tacik tayfaları idi. Qu- |
| + | rilər dəvlətinin suqutundan (1206) |
| + | sonra taciklər təqr. 800 il ərzində |
| + | mӱxtəlif despotik feodal dəvlətlə- |
| + | rinin tərkibində olmupilar. |
| + | 19 əsrin 2-ci yarısında Önü Asi- |
| + | ya Rusiyaya birləptdirildi. İndiki |
| + | T.-nın (im. r-nları və Pamirin cox |
| + | hissəsi Turkustan gen.-qubernatorlu- |
| + | quna daxil edildi: mərkəz və c. r-nla- |
| + | ı Buxara əmirliyinə daxil idi. |
| + | Bəylər və feodallar əlkənin həya- |
| + | tında hakim mӧvqe tuturdular. Sə- |
| + | nayenin inkitafı ilə yerli burjua- |
| + | ziya və fəhlə sinfi yaranmaqra baila- |
| + | dı. Rusiyanın tərkibinə daxil olan |
| + | Xocənt qəzasındakı xırda f-k və z-d- |
| + | larda bir necə yuz yerli fəhlə calı- |
| + | pırdı. Car həkumətinin mustəmlə- |
| + | kəci siyasətinə baxmayaraq Orta Asi- |
| + | yanın, o cumlədən T.-nın Rusiyaya |
| + | birlətdirilməsi mutərəqqi əhəmiyyə- |
| + | tə malik idi. Taciklər və regionun |
| + | bapqa xalqları rus xalqının inqila- |
| + | bi mubarizəsinə cəlb olundular, Ru- |
| + | siYada 1905—07 illər inqilabının |
| + | təqsiri altında T.-da inqilabi mu- |
| + | barizə gucləndi, s.-d. qrupları ya- |
| + | randı. 1905 ildə Xocəntdə d.y. fəhlə- |
| + | lərinin tə tili oldu, Xocənt qarni- |
| + | zonunun rtn biri usyan qal- |
| + | dırdı. Xalq cıxıtnları T.-nın xey- |
| + | li hissəsini əhatə etmitdi. Birin- |
| + | ci dunya muharibəsi T.-da da vəziy- |
| + | Yəti xeyli tunraxpdırdı. Orta Asi- |
| + | ya usyanı (1916) dəvrundə, iyulun 4-də |
| + | Xocəntdə car qopunları ilə qanlı |
| + | toqqutpima bat verdi. Fevral burjua- |
| + | demokratik inqilabının (1917) tə - |
| + | siri ilə mitinqlər, numayitlər ol- |
| + | dӱ, Sovetlər yarandı. Lakin burada |
| + | da Sovetlərdə rəhbərliyi ilk vaxtlar |
| + | eser və meniteviklər ələ kecirmiydi. |
| + | Fəhlə və əsgər deputatları Sovetləri |
| + | ilə yanalı Musəlman deputatları |
| + | Sovetləri, həmcinin Musəlman zəh- |
| + | mətkepləri ittifaqı da yaranmındı. |
| + | 1917 il martın 31-də (aprelin 13-də) |
| + | Turkustan gen.-qubernatorluqunun LƏR- |
| + | vi demokratik quvvələrin beyuk qələ- |
| + | əsi oldu, lakin hakimiyyət burjua |
| + | Muvəqqəti həkumətinin Qurkustan ko- |
| + | mitəsinin əlinə kecdi. Beyuk Oktyabr |
| + | sosialist inqilabının tə siri altın- |
| + | da Turkustan zəhmətketləri silahlı |
| + | mӱbarizəyə qalxdılar. 1917 ilin sonu |
| + | —1918 ilin əvvəlində Q.-nın (im. r-n- |
| + | larında və Pamirdə Sovet hakimiy- |
| + | əti quruldu. T.-nın Buxara əmirli- |
| + | inə daxil olan qalan ərazilərində |
| + | Sovet hakimiyyəti 1920 ildə, PDərqi |
| + | Buxarada isə 1921 ildə qələbə caldı. |
| + | 1918 ildə Orta Asiyada Qurkustan |
| + | MSSR, 1920 ildə Buxara və Xarəzm |
| + | Xalq Sovet Resp.-ları yaradıldı, |
| + | Orta Asiya resp.-larının milli dəv- |
| + | |
| + | |
| + | lət sərhədlərinin muəyyənlətdiril- |
| + | məsi ilə əlaqədar 1924 il sentya cn |
| + | 27-də Əzb,SSR daxilində Tac.MSSR |
| + | yaradıldı. 1925 ildə 1Pimali Pamir |
| + | ərazisi Daqlıq Bədəxtan MV kimi |
| + | ac.MSSR-ə daxil edildi. İndiki |
| + | T.-ın pim. r-nları Əzb.SSR-ə daxil |
| + | edildi və 1926 ildə Xocənt dairəsin- |
| + | də qirlandirildi. 1924 il noyabrın |
| + | 6-da ali hakimiyyət orqanı—Tac. |
| + | MSSR İnqilab Komitəsi yaradıldı, |
| + | Dupənbə resp.-nın paytaxtı oldu. |
| + | 1925 il martın 15-də Tac. MSSR e”lan |
| + | edildi. T. kapitalist inkipaf mər- |
| + | hələsini kecmədən cəmiyyətin sosia- |
| + | listcəsinə yenidən qurulması Yoluna |
| + | qədəm qoydu. 1926—29 illərdə k.t. mu- |
| + | haribədən əvvəlki səviyyəyə catdı. |
| + | Birinci bepillikdə onlarla iri |
| + | mӱəssisə, sex tikildi, reep.-ya təc- |
| + | rubəli sovet və partiya ipciləri, |
| + | mӱtəxəssislər gəndərildi. RSFSR, |
| + | Ukrayna, Əzbəkistan və Zaqafqaziya- |
| + | nın ali məktəblərində, z-dlarında |
| + | minlərlə tacik təhsil aldı, ixtisas- |
| + | lara yiyələndi. İqtisadiyyat və mədə- |
| + | niyyətin inkipafında qazanılmıiz |
| + | nailiyyətlər Tac.MSSR-in muttəfiq |
| + | resp.-ya cevrilməsinə ppərait yaratdı. |
| + | 1929 ilin iyununda SSRİ MİK resp,- |
| + | nın iqtisadi və mədəni inkitpafı |
| + | haqqında T. həkumətinin mə”lumatı- |
| + | nı dinlədi və Tac.MSSR-in muttəfiq |
| + | resp.-ya cevrilməsini qərara aldı. |
| + | -cu Umumtacikistan Fəvqəl”adə So- |
| + | vetlər qurultayında (1929, oktyabr) |
| + | Tac.MSSR-i Tac.SSR-ə cevirmək haq- |
| + | qında bəyannamə qəbul olundu. SSRİ |
| + | |
| + | |
| + | MİK 1929 il dekabrın 5-də bӱ qərarı. |
| + | |
| + | |
| + | təsdiq etdi və T. muttəfiq resp. hu- |
| + | ququnda SSRİ tərkibinə daxil oldu. |
| + | T.-nın 4-cu Sovetlər qurultayı (1931, |
| + | fevral) Tac.SSR Konstitusiyasını |
| + | qəbul etdi. |
| + | |
| + | Q.-da sosializm quruculuqunun bə- |
| + | yӱk cətinlikləri və spesifik xusu- |
| + | siyyətləri var idi. Bu, əsasən iqtisa- |
| + | di və mədəni gerilikdən, sənaye mər- |
| + | kəzlərinin və fəhlə sinfinin olmama- |
| + | sından irəli gəlirdi. Butun bunlara |
| + | baxmayaraq T.-da da yeni cəmiyyət Ya- |
| + | radılması Leninin sosializm quru- |
| + | culuqu planı əsasında gedirdi. So- |
| + | sializm quruculuqu vəzifələrinin |
| + | həllində qardai sovet resp.-ları T.-a |
| + | beyuk kəmək gestərirdilər. Muhari- |
| + | bədən əvvəlki bepilliklərdə T.-da |
| + | sənayelətdirmə həyata kecirildi, mua- |
| + | sir, coxsahəli sənaye yaradıldı. Mua- |
| + | sir sənayenin yaradılması iqtisadi |
| + | və mədəni geriliyin sur”ətlə aradan |
| + | qaldırılmasının maddi əsası oldu. |
| + | 1940 ildə sənaye istehsalının umumi |
| + | həcmi 1913 ilə nisbətən 8,8 dəfə |
| + | artmısidı. 1940 ilədək kəndli təsər- |
| + | rufatlarının 98,796-i k-z-larda bir- |
| + | ləimiindi. K.t.-nın kollektivləimə- |
| + | si nəticəsində kəndin siması dəyii |
| + | di, k-z qurulupu əhalinin kəskin |
| + | ehtiyaclarına son qoydu. Sosialist |
| + | iqtisadiyyatının muvəffəqiyyətli in- |
| + | kippafı mədəni inqilabın həyata ke- |
| + | cirilməsi ucun əlveriiydli ipərait ya- |
| + | ratdı. 30-cu illərdə resp.-da savad- |
| + | sızlıq ləRv olundu, milli ziyalı |
| + | kadrları yetimdi. Tacik qadınları |
| + | sosializm cəmiyyətinin tam Huquql |
| + | uzvləri oldu. Q.-da sosializm cəmiy- |
| + | yəti, əsasən, quruldu. Tacik xalqı |
| + | sosialist milləti kimi təpəkkul tap- |
| + | dı. Tac.SSR-in 1937 il Konstitusi- |
| + | yası resp.-da sosializmin qələbəsini |
| + | qanunvericilik yolu ilə təsbit etdi, |
| + | |
| + | |
| + | 171 |
| + | |
| + | |
| + | Beyuk Vətən muharibəsi illərində |
| + | butun sovet xalqı kimi T. zəhmətkei- |
| + | ləri də eəlkənin mudafiəsinə qalx- |
| + | ƏR Muharibənin ilk aylarında |
| + | |
| + | SRİ-nin qərb r-nlarından T.-a xey- |
| + | li sənaye isin kecuruldu. Resp, |
| + | əhalisi cəbhəyə hər cur yardım gəs- |
| + | tərirdi. T.-da tətpkil olunmuit hərbi |
| + | hissələr muxtəlif cəbhələrdə vuru- |
| + | iurdu. Cəbhədəki qəhrəmanlıqına gə- |
| + | rə Q.-dan 49 nəfər deyuticu Sovet Hr- |
| + | tifaqı Qəhrəmanı adına layiq gerul- |
| + | mulp, 14 nəfər PLəhrət ordeninin hər |
| + | uc dərəcəsi ilə və 50 mindən cox də- |
| + | yulicu orden və medallarla təltif |
| + | edilmisdir. |
| + | |
| + | Muharibədən sonrakı illərdə |
| + | resp.-nın x.t. sur”ətlə inkipaf et- |
| + | mipdir. 1950 ildə sənaye istehsalı |
| + | muharibədən əvvəlkinə nisbətən 1,5 |
| + | dəfə artmıil, 1955 ildə sənayenin umu- |
| + | mi məhsulu 1940 ildəkindən 2,8 dəfə |
| + | cox olmuidu. Bepinci beiillikdə |
| + | (1951—55) k-zlarda əmək məhsuldar- |
| + | lıqı 3396 yuksəlmit, 1955 ildə 400 |
| + | min tp pambıq istehsal edilmiiqdi, |
| + | Pambıqcılıqın və x.t.-nın balqlqa |
| + | sahələrinin inkipafındakı nailiy- |
| + | yətlərinə gərə Tac.SSR 19956 un ne- |
| + | kabrın 22-də Lenin ordeni ilə təl- |
| + | tif olundu. İnkipaf etmiiy sosia- |
| + | lizm devrundə T. əməkciləri muhum |
| + | nailiyyətlər qazanmıtllar. Resp.-da |
| + | 300-dən cox iri mapınqayırma, ener- |
| + | getika, əlvan metallurgiya, elektro- |
| + | texnika, kimya, yungul, yeyinti və s, |
| + | sənaye mӱəssisələri var. Sənaye resp.- |
| + | nın x.t.-nda aparıcı yer tutur. Sə- |
| + | naye istehsalının inkitaf sur. - |
| + | tinə gərə T. İngiltərə, Fransa, AFR, |
| + | İtaliya və Yaponiyanı etub kecmii- |
| + | dir. 1981 ildə resp.-nın milli gəli- |
| + | | 1980 ilə nisbətən 396 artmıtmdır,. |
| + | |
| + | ht.-nda fəhlə və qulluqcuların sa- |
| + | yı 962 min nəfər, k-zların ictimai |
| + | təsərrufatında calıtan kolxozcu- |
| + | ların sayı 223,9 min nəfər olmui1- |
| + | dur. Sənaye istehsalı 1981 ildə 6,726 |
| + | yuӱksəlmindir. Sovet hakimiyyətinin |
| + | qələbəsinədək əhalisinin 9394 -dən co- |
| + | xu savadsız olan T.-da indi hər uc |
| + | nəfərdən biri təhsil alır, Resp.-da |
| + | umumi orta təhsilə kecilmiidir. Ta- |
| + | cik xalqının yaradıcı quvvələrinin |
| + | və iste”dadının dircəlməsi və sur”- |
| + | ətlə inkipafı, ədəbiyyat, incəsənət |
| + | və mədəniyyətinin cicəklənməsi ucun |
| + | |
| + | ər cur pərait yaranmıtidır. |
| + | |
| + | SSRİ-nin yaradılmasının 50 il- |
| + | liYi və x.t.-nın inkipafındakı mu- |
| + | vəffəqiyyətlərinə gərə Tac.SSR 1972 |
| + | ildə Xalqlar dostluqu ordeni, resp, |
| + | yaradılmasının və TKP-nin 50 illi- |
| + | yi munasibəti ilə 1974 ildə Oktyabr |
| + | İnqilabı ordeni ilə təltif edil- |
| + | miidir. |
| + | |
| + | Tacikistan Kommunist Partiyası |
| + | (TKP)—Sov,İKP-nin tərkib hissəsi, |
| + | kommunizm quruculuqunda T, əməkci- |
| + | lərinin avanqardıdır. Tacikistanda |
| + | ilk s.-d. qrupları Rusiyada 1905—07 |
| + | illər inqilabı dəvrundə yaranmıirq, |
| + | 1917 ilin sonu— 1918 ilin əvvəlində |
| + | bolpevik təpkilatı kimi formalaii- |
| + | mıpl, Q.-da Sovet hakimiyyətinin qu- |
| + | rulması və mehkəmlənməsinə baicı- |
| + | lıq etmipdir, Partiya tətkildatla- |
| + | rının məhkəmlənməsində bolievik- |
| + | lərdən Y. A. İvanitski, D. T. Deka: |
| + | nov, C. Zakirov, X. Usmanov, A, Ra- |
| + | himbəyov, R. Eqamberdiyev və 6, fəal |
| + | rol oynamıldır. Orta Asiya sovet |
| + | resp.-larında milli dəvlət sərhədlə- |
| + | |
| + | |
| + | 172 |
| + | |
| + | |
| + | inin muəyyənlətdirilməsindən və |
| + | zb.SSR tərkibində Tac.MSSR-in |
| + | təpkilindən sonra T. vil. partiya |
| + | təppkilatı yaradıldı. UİK(bUP MK |
| + | |
| + | |
| + | Siyasi Burosunun qərarı ilə 1929 il |
| + | noyabrın 25-də Əzbəkistan K(b)P-nin |
| + | T. vil, təpkilatı TK(b)P-yə cevril- |
| + | |
| + | |
| + | di, Bu dəvrdə TK(b) |
| + | 3848 kommunist var idi. |
| + | |
| + | UİK(6)P MK-nın rəhbərliyi al- |
| + | tında T. partiya təpkilatı zəhmət- |
| + | keppllərin basmacılıqa qariyı, Və- |
| + | təndaii muharibəsi dəvrundə daqı- |
| + | dılmıtp Xx.t.-nın bərpası, ilk sə- |
| + | naye mӱəssisələrinin tikintisi və mə- |
| + | dəniyyət ocaqlarının yaradılması ur- |
| + | runda mubarizəsinə rə bərlik etdi. |
| + | 1930 il iyunun 6—15-də Duptənbədə |
| + | TK(b)P-nin 1-ci təsis qurultayı ol- |
| + | du. Qurultay TK(b6)P-nin yaranmasını |
| + | təppkilatca bapa catdırdı. TK(b)P- |
| + | nin rəhbərliyi ilə muharibədən əv- |
| + | vəlki bepilliklərdə resp.-da sənaye- |
| + | ləpdirmə, kollektivləiimə, mədəni |
| + | inqilab həyata kecirildi. UİK(b)P |
| + | MK resp. partiya təpkilatına hər- |
| + | tərəfli nəzəri və əməli kəməklik ges- |
| + | -tərirdi. 20—30-cu illərdə B. V. Tol- |
| + | PıIqQO, M. D. Huseynov, s K. PTaduns, |
| + | U. Apurov, D. Z. Protopopov, İ. İs- |
| + | mayılov və b. resp.-da rəhbər partiya |
| + | ipi aparmınlar. Beyuk Vətən muha- |
| + | ibəsi (1941—45) illərində hərbi |
| + | issə və birlətmələrin tətpkili, resp. |
| + | iqtisadiyyatının hərbi qaydada yeni |
| + | dən qurulması TK(6)P-nin fəaliyyə- |
| + | tində əsas yer tuturdu. Q. kommunist- |
| + | lərinin yarıdan coxu cəbhəyə getmi- |
| + | di. TK(b)P-nin fəaliyyətinin yax- |
| + | pılaqidırılmasında UİK(b6)P MK- |
| + | nın 1942 il 7 oktyabr (“Tacikistan |
| + | K(b)P MK və vil. komitələrinin iti |
| + | Haqqında) və 1944 il 13 dekabr (* Qa- |
| + | cikistan K(b)P MK-nın iti haqqın- |
| + | dam) tarixli qərarlarının həlledi- |
| + | ci rolu oldu. |
| + | |
| + | uharibədən sonrakı dəvrdə TKP |
| + | səqylərini x.t.-nın daha da inkiptaf |
| + | etdirilməsi, sosializm quruculuru"- |
| + | nu bapa catdırmaq və kommunizm quru- |
| + | culuqunu genitiqləndirmək urqrunda |
| + | mubarizəyə yenəltdi. “Sov.İKP 23-cu |
| + | qurultayı qərarlarının yerinə Yeti- |
| + | .... sahəsində Tacikistan KP MK- |
| + | nın ipi haqqında Sov.İKP MK-nın |
| + | 1968 il 17 dekabr tarixli qərarı |
| + | TKP-nin fəaliyyətində muhum əhəmiy- |
| + | yət kəsb etdi. İnkipaf etmiiy sosia- |
| + | lizm devrundə TKP resp. əməkcilə- |
| + | rinin səqylərini kommunizmin maddi- |
| + | texniki bazasının yaradılması uR- |
| + | runda mubarizəyə yənəldir. TKP-nin |
| + | 116 115 uzvu və 4359uzvluyə namizədi |
| + | birlətdirən 4855 ilk təpkilatı var |
| + | (1985, yanvar). |
| + | |
| + | Tacikistan Lenin Kommunist Gənc- |
| + | lər İttifaqı (TLKKİ)—XİLKGİ- |
| + | nin tərkib hissəsi, onun qabaqcıl dəs- |
| + | tələrindən biridir. İlk komsomol |
| + | əzəkləri 1918 ildə T.-nın im, r-nla- |
| + | rında, qalan yerlərdə isə Buxarada |
| + | xalq inqilabının qələbəsindən (1920) |
| + | sonra meydana gəlmitidi. 1925 ildə |
| + | Əzbəkistan LKGİ-nin T. vil. komi- |
| + | təsi yaradıldı: 1930 ilin aprelində |
| + | TLKGİ-yə cevrildi. T. komsomolu |
| + | Sovet Hakimiyyətinin qələbəsi və məh- |
| + | kəmləndirilməsində, resp.-NIN səna- |
| + | yelətdirilməsində, k.t.-nın kollek- |
| + | tivlətməsində və mədəni inqilabın |
| + | həyata gecirilməsində fəal rol oyna- |
| + | mıtdır. Bəyuk Vətən muharibəsi il- |
| + | lərində 40 min komsomolcu cəbhədə |
| + | |
| + | |
| + | sıralarında |
| + | |
| + | |
| + | TACİKİSTAN SOVET SOSİAL İST RESPUBL |
| + | |
| + | |
| + | vurutmutdur. Onlardan 9 min nəfəri |
| + | 11 və medallarla təltif edilmiit, |
| + | 13 nəfərinə Sovet İttifaqı TəhpəMa- |
| + | nı adı verilmiindir. Muharibədən |
| + | sonrakı Əiiipliklərir T. komsomol- |
| + | cuları x.t.-nın daha da inkipyaf |
| + | etdirilməsində yaxından ititirak et- |
| + | mipdir. T. komsomolu kommunizm cə- |
| + | miyyəti quruculuqunda TKP-nin muba- |
| + | riz keməkcisidir. Qırmızı Əmək |
| + | Bayraqı ordeni ilə təltif olunmuit- |
| + | Dur (1975), TLKGİ-nin 697 473 uzvu |
| + | birlətdirən 6626 ilk təpkilatı var |
| + | (1985, yanvar). |
| + | Tacikistan Həmkarlar İttifaq- |
| + | ları (THİ)–SSRİ həmkarlar İt- |
| + | tifaqlarının tərkib hissəsidir. T.- |
| + | da ilk həmkarlar ittifaqı təikila- |
| + | tı 1917 ilin martında Xocəntdə ya- |
| + | ranmındır. Beyuk Oktyabr sosialist |
| + | inqilabının qələbəsindən sonra kut- |
| + | ləvi surətdə həmkarlar ittifaqı tzi1- |
| + | kilatları yaranmaqa bailadı. Vətən- |
| + | da muharibəsi dəvrundə həmkarlar |
| + | ittifaqları aqqvardiyacılara və bas- |
| + | macılıqa qariplxi mӱbarizənin təi1- |
| + | kilində, Qızıl Ordu hissələrinin |
| + | Yaradılmasında iitirak etmitlər. |
| + | 1925 ilin martında Tac.MSSR həm- |
| + | karlar ittifaqlarının Təikilat bu- |
| + | osu yaradıldı. 1926 ilin aprelində |
| + | Hİ-nin 1-ci qurultayı oldu. |
| + | partiyanın rəhbərliyi altında resp.- |
| + | nın sənayelətdirilməsində, k.t.-nın |
| + | kollektivləimməsində, fəhlə və zi- |
| + | yalı kadrlarının hazırlanmasında, |
| + | mədəni inqilabın həyata kecirilmə- |
| + | sində imtirak etmiy, sosializm ya- |
| + | rımpının, zərbəciliyin, Staxanov hə- |
| + | rəkatının təikilatcısı olmutdur. |
| + | Beyuӱk Vətən muharibəsi illərində |
| + | THİ təsərrufatın hərbi qaydaya ke- |
| + | cirilməsində, T.-a kecurulmun sənaye |
| + | mӱəssisələrinin istifadəyə verilmə- |
| + | sində, SSRİ-nin ipqal olunmun D-H- |
| + | larından kecurulmuli əhalinin yer- |
| + | ləidirilməsində beyuk it gəermui- |
| + | dur. Muharibədən sonrakı dəvrdə həm- |
| + | karlar ittifaqları T.-da iqtisadiy- |
| + | yat və mədəniyyətin daha da yuksəli- |
| + | iində iptirak etmiit, sosializm ya- |
| + | rınpının, əməyə kommunist munasibə- |
| + | ti hərəkatının, Yenilikcilik BƏ HX- |
| + | tiracılıq hərəkatının təpəbbuscusu |
| + | olmutidur. THİ əmək məhsuldarlırı- |
| + | nın yuksəldilməsi, əməkcilərin ii |
| + | və Həyat iyəraitinin yaxpılaqidırıl- |
| + | ması ucun səylə calıdır. T.Nİ-nin |
| + | 1405126 uzvu birlətdirən 8727 ilk |
| + | təppkilatı var (1985, yanvar). |
| + | |
| + | |
| + | İKASI |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Xalq təsərrufatı. T. sənaye-aqrar |
| + | resp.-dır. SRİ-nin X.T, KOMPLek- |
| + | sində T. pambıqcılıq, əlvan və na- |
| + | dir metal filizləri, hasilatı, yun- |
| + | gul və yeyinti sənayesi r-nlarından |
| + | biri kimi tanınır. Əlkənin əsas |
| + | zəriflifli pambıq istehsalı baza- |
| + | sıdır. Sənaye məhsulunun həcmi 1922 |
| + | ildəkinə nisbətən 1982 ildə 898 dəfə |
| + | (1940—83 illərdə 20 dəfə), k.t. məh- |
| + | sulunun həcmi 1981 ildə 14,2 dəfə |
| + | artmınidır. 1924—8O0 illərdə x.t.- |
| + | na 13042 mln, manat əsaslı vəsait qo- |
| + | yulmupdur. |
| + | |
| + | Sənayenin umumi məhsulunun 3196 -i |
| + | əsas istehsal fondlarının, 8096 -i |
| + | atır sənayenin payına dupqur. Arır |
| + | sənayenin əsas sahələri eləktroenerge- |
| + | tika, mə”dən, əlvan metallurgiya, ma- |
| + | ppınqayırma və metal emalı, tikinti |
| + | materialları sənayesidir. Resp.-da |
| + | təqr. 300 iri sənaye muəssisəsi var. |
| + | Elektroenergetika sur”ətlə inkipaf |
| + | etdirilir. Vaxt cayında Nurek |
| + | SES-i, Vaxiq SES-ləri kaskadı, Sır- |
| + | dərya cayında Kayrakkum SES-i, Var- |
| + | zob cayında (Kafirnihanın sar qolu) |
| + | Varzob SES-ləri kaskadı, Yavan |
| + | İES-i və s. tikilmitdir. Roqun və |
| + | Baypazin SES-ləri tikilir (1983). |
| + | Yanacaq sənayesinin əsası kəmurcı- |
| + | xarmadır. Təbii qaz, neft, əlvan və |
| + | nadir metallar və s. cıxarılır. Əl- |
| + | van metallurgiya sənayesinin ən iri |
| + | mçəssisəsi aluminium z-dudur (Perap). |
| + | Matınqayırma və metal e”malı mu- |
| + | əssisələrində k.t. və toxuculuq səna- |
| + | yesi mapınları, transformatorlar, |
| + | avtomobil və traktorlar ucun ehtiyat |
| + | hissələr, məipət soyuducuları və s. |
| + | istehsal olunur (Dutpənbə, Leninabad, |
| + | Kanibadam, İsfara və s.). Kimya səna- |
| + | yesi inkipaf etdirilir. Mineral |
| + | gӱbrələr istehsal edilir. Elektro- |
| + | kimya z-du tikilmiidir (Yavan). Ti- |
| + | kinti materialları sənayesi muhari-- |
| + | bədən sonrakı dəevrdə inkiitafa baiq- |
| + | lamısidır. Yungul sənayenin əsas sa, |
| + | hələri pambıqtəmizləmə, toxuculuq |
| + | (pambıq və ipək parcalar, trikotaj)- |
| + | xalcacılıq, tikitt, dəri-ayaqqabı sə- |
| + | nayesi, qalantereyadır. Əsas mərkəz- |
| + | ləri: Dupənbə, Leninabad, Kayrakkum- |
| + | Il və s. AM ipək istehsalı- |
| + | a ildə 354 tut) gərə esp. |
| + | SSRİ-də Əzb.SSR, bərə R və |
| + | Gurc.SSR-dən sonra 4-cu yerdədir. Ye- |
| + | Yinti sənayesi (konsern, iparab, Yar- |
| + | TH), ət, sud, tutun və s.) umumi sənaye |
| + | məhsulunun təqr, 1/4-ipi verir. Bit- |
| + | |
| + | |
| + | Mu huӱm sənaye mə hsulları istehsalı |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 1913 1940 | 1950 | 1970 1980 1982 |
| + | |
| + | Elektrik enerjisi, mln. kvt, saat — 62,1 | 169,5 | 3237,8113591 |12042 |
| + | Mineral gubrələr Sizərti vahidlə), |
| + | |
| + | min t — == = 252 390 411 |
| + | Guc transformatorları, min kva — — — 1379 | 2962 3030 |
| + | Məippət soyuducuları, min ədəd ən — — 129,6| 143,1| 132,7 |
| + | İpıq texnikası avadandırı, mln, AS |
| + | |
| + | manat = zə — 10,5 17,0) 10.9 |
| + | Sarıma mapınları, ədəd — ə — ə 659 680 |
| + | Yıtma dəmir-beton konstruksiyalar |
| + | |
| + | və məmulatlar, min m" = -— ə 627,5| 937 999 |
| + | Pambıq lifi, min tp 0,6 60,9 711 935 | 288 295 |
| + | Xalca və xalca məmulatı, mln, ab — EL bü 32 10,2 10,9 |
| + | Alt və ust trikotaj paltarları, |
| + | |
| + | mln, ədəd — 0, 5 0,7 :9.31 11,2 11,8 |
| + | Dəri ayaqqabı, mln. cut ... 2 08 6.1 ?. 7,9 |
| + | KoHcepBƏəp, MAH. IHləpTu ÖaHka — 13.9 3013 1728) 269.2İ 291 |
| + | Yay pərabı, mln. dal 03 0.5 | 3.5 53 5,4 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TAHHKHCTAH SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI |
| + | |
| + | |
| + | o Ata, F C : |
| + | . ə I —,. ik a. - |
| + | | Ma, “əv bd |
| + | |
| + | |
| + | ARA ks |
| + | |
| + | |
| + | bı |
| + | |
| + | |
| + | Reqar. Tacikistan aluminium zavodunun elektroliz |
| + | |
| + | |
| + | sexində. |
| + | |
| + | |
| + | ki yaqı (RSFSR, USSR, Əzb.SSR və |
| + | Mold.SSR-dən sonra SSRİ-də 5-ci |
| + | yer) istehsalı inkipaf etmitdir. |
| + | |
| + | T.-nın k.t. coxsahəlidir. Umumi |
| + | g.t. məhsulunun təqr. 7194 -ini bit- |
| + | kicilik, 2976 -ini heyvandarlıq verir |
| + | (1981). 159 k-z, 279 s-z və 91 təsərru- |
| + | fatlararası muçəssisə və təpqkilat |
| + | var (1983). 1981 ildə k.t.-nda 32,9 min |
| + | traktor, 3,4 min pambıqyıqan mapın, |
| + | 26,9 min yuk avtomobili və coxlu di- |
| + | gər k.t. texnikasından istifadə edil- |
| + | mipdir. K.t.--na yararlı torpaqlar |
| + | 4,2 mln. ha-dır (O,8 mln. La-ı iqum ye- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | | kim, 26200 orta |
| + | |
| + | Əkin sahələri, min La tibb ipcisi, sana- |
| + | |
| + | : toriya, istirahət |
| + | |
| + | evləri və pansio- |
| + | |
| + | - Tibb kadrları T. |
| + | |
| + | Umumi əkin sahəsi 494 807 765 796 767 tibb in-tunda, 6 |
| + | |
| + | O cӱmlədən: | orta tibb məktə- |
| + | |
| + | dənli bitkilər 438 567 321 247 171 bində hazırlanır. |
| + | |
| + | Toxumu bitkilər 37 161 266 | 313 317 Məihur kurortla- |
| + | cӱmlədən: I: - : |
| + | |
| + | naMöbır 27 106 254 305 308 Bana Ta im, |
| + | |
| + | Tərəvəz-bostan bitkilə- Ə, iə r - |
| + | |
| + | PA sə koptod 6 2 27 91 35 mə, PQaambarı və s, |
| + | |
| + | Yem bitkiləri 13 55 161 205 243 Xalq maarifi |
| + | |
| + | |
| + | ri, 3,3 mln. Fa-ı otlaqlar). Suvarı- |
| + | lan torpaqların sah. 1913 ildə 211 |
| + | min La-dan 1982 ildə 635 min La-a cat- |
| + | dırılmıtpdır. Coxlu suvarma kanal- |
| + | ları (Beyuk Hissar, Beyuk Fərqanə, |
| + | Pimali Fərqanə, Vaxi və s.) cəkil- |
| + | mii, su anbarları (Kayrakkum, Nurek, |
| + | Fərhad və “” yaradılmıtdır. |
| + | Əsas k.t. bitkisi pambıqdır. Tu- |
| + | tun, ətiriah, kətan, kuncut, burda, |
| + | arpa, cəltik və s. əkilir. Muhum k.t. |
| + | sahələrindən biri də baqcılıq və |
| + | uzumculukdur. 1981 ildə 929,4 min 7” |
| + | (1913 ildə 32 Mun m, 1940 ildə 172 min |
| + | t) pambıq, 325 min m taxıl, 256 min |
| + | t meyvə və giləmeyvə, 201 min ?t uzum |
| + | yıqılmıtdır. Ətlik-yunluq və ətlik- |
| + | sudluk heyvandarlıq inginaf etmiit- |
| + | dir. 1,3 mln. qaramal (0,ə mln. inək), |
| + | 1 mln, davar, 0,1 mln, donuz var |
| + | (1982). Quticuluq, atcılıq, qaragul |
| + | qoyunculuqu BƏ HHTƏK"HHHKZƏ MəliFy |
| + | olunur. Daxili Yukdapımada avto- |
| + | mobil nəql. əsas yer tutur- Avtomo- |
| + | bil yollarının uz. 14,b6 min km, n.).- |
| + | larının uz. 470 km (1982), su Yolla- |
| + | rının (Amudərya, Pənc və Vaxpi cay- |
| + | ları) uz. 300 km dir (1983). Hava |
| + | Nəql. inkitaf etmiidir. Boru kəməri |
| + | Nəql. (təbii qaz) var. Kelif (Əfqanıs- |
| + | tan)— Duiənbə qaz kəməri cəgilmin- |
| + | |
| + | |
| + | ğış |
| + | |
| + | |
| + | hiz is ə z |
| + | |
| + | |
| + | “alar |
| + | ə” n / |
| + | 25 . i i. yi ğ İb, y |
| + | |
| + | ə I u, la ” |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | dir. T.-da Cənubi |
| + | Tacikistan ərazi- |
| + | istehsal komplek- |
| + | si yaradılır. |
| + | Səhiyyə. 1980 il- |
| + | də T.-da əhalinin |
| + | hər min nəfərinə |
| + | dulplən doqum sayı |
| + | 37, əlum sayı 8,1, |
| + | hər min nəfər di- |
| + | ridoqulana gərə |
| + | R“ ÇU yar enyMy 1913 |
| + | ş ə ilə nisbətən 7 də- |
| + | fə azalmızidır. |
| + | Orta əmur 73 (il- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | / dir. Taun, vəba, |
| + | | təbii cicək, qayı- |
| + | r dan yatalaq, vis- |
| + | seral leytimanioz, |
| + | traxoma tamamilə |
| + | nərB ser r- |
| + | Brusellyoz, diF- |
| + | |
| + | |
| + | teriya, vərəm və s. |
| + | xəstəliklər xeyli azalmıntidır. T.-da |
| + | baqırsaq infeksiyası, helmintoz, |
| + | askaridoz və s, xəstəliklərə rast |
| + | gəlmək olur. Sovet hakimiyyətinin |
| + | qələbəsindən əvvəl əhaliyə tibbi yar- |
| + | dım gestərilmirdi, mualicə ilə yal- |
| + | nız ara həkimləri məpqul olurdu. |
| + | 1913 ildə T. ərazisində 40 carpayı- |
| + | lıq 1 xəstəxana, 11 ambulatoriya, 19 |
| + | həkim var idi. T.-da 39645 carpayı- |
| + | lıq (əhalinin hər 10 min nə əoaə |
| + | 98,9 carpayı) 281 xəstəxana mucəssi- |
| + | səsi (o cumlədən 57 dispanser), 465 |
| + | həkim-feldiqer məntəqəsi, 9500 hə- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | BƏ mədəni-maarif |
| + | mӱəssisələri. 1897 ildə muasir T. |
| + | ərazisində yapayan əhalinin yalnız |
| + | 2,326 -i savadlı idi. Bəeyuk Oktyabr |
| + | sosialist inqilabı tacik xalqı qar- |
| + | iısında maarifin və milli mədə- |
| + | niyyətin inkipafına doqru genii yol |
| + | acdı. 1982/83 dərs ilində resp.-nın |
| + | 3,1 min ӱmumtəhsil məktəbində 1,1 |
| + | M/IH,, 38 orta ixtisas məktəbində 39, 2 |
| + | min, 79 texniki peipə məktəbində 37,5 |
| + | min ipagird, 10 ali məktəbində 57,9 |
| + | min tələbə təhsil alırdı. T.-da 1,7 |
| + | |
| + | |
| + | 7 – – —q-q—j-kӧhm -————.. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 173 |
| + | |
| + | |
| + | min kitabxana (o cӱmlədən Firdevsi |
| + | ad. Tac.SSR Devlət Kitabxanası), |
| + | 15 muzey (o ii Behzad ad. resp, |
| + | Birlətimiit arix-Əlkəpqunaslıq və |
| + | Təsviri Sənət Muzeyi, S. Ayni ad. |
| + | ədəbiyyat Muzeyi və s.), 1,4 min klub |
| + | mӱəssisəsi və s. fəaliyyət gəstərir. |
| + | Bax həmcinin Daqlıq Bədəxian Mux- |
| + | tar Vilayəti, mədəniyyət bəlməsi, |
| + | Elm və elmi idarələr |
| + | |
| + | Təbiyyat və texnika elmləri. Qə- |
| + | dim dəvrdə taciklərin əcdadları |
| + | mis, dəmir, qurqutpun, qızıl, gumuti |
| + | və qiymətli daplardan istifadə edir- |
| + | dilər. cAvestaəda gey cisimlərinin |
| + | hərəkəti, vaxtın tə”yini və bəzi ri- |
| + | yazi qaydalar haqqında mə”lumat ve- |
| + | rilmitdir. Orta Asiyada quldarlıq |
| + | və feodalizm devrlərində ipəhərsal- |
| + | ma, sənətkarlıq, əkincilik, mədəniy |
| + | yət inkitpaf etmiiy, abidələr yaradıl- |
| + | mıpidır. 9—11 əsrlərdə Orta Asiya |
| + | elmi fikir mərkəzlərindən biri idi, |
| + | 11—14 əsrlərdə Xarəzm, Buxara və s. |
| + | pəhərlər elmi mərkəzlərə cevrildi. |
| + | 15 əsrdə Səmərqənddəki Uluqbəy rə- |
| + | sədxanası dunya ipehrəti qazandı. T.- |
| + | ın orta əsrlərdəki elmi İbn Sina, |
| + | Biruni, Əmər Xəyyam və 6. gərgəmli |
| + | alimlərin adı ilə baqlıdır. 14— |
| + | 15 əsrlərdə iniyaat texnikası və M€”- |
| + | marlıq inkitpaf etdi. 15 əsrin 2-ci |
| + | yarısından 17 əsrədək tacik alimlə- |
| + | ri İran, Turkiyə və PTQimali Hindis- |
| + | tanda fəaliyyət gəstərirdilər. Orta |
| + | Asiya Rusiya ilə birlətdirildikdən |
| + | sonra rus alimlərinin gkəməyi ilə |
| + | ərazinin coqrafiyası, geologiyası, |
| + | |
| + | lora və faunası eyrənildi. |
| + | |
| + | ovet hakimiyyəti qurulduqdan son- |
| + | ra isə T.-ın təbiiq sərvətləri və is- |
| + | tehsal quvvələri sistematik eyrənil- |
| + | məyə baplandı. 20-ci illərdə Duttpən- |
| + | bə hidrometeorologiya st., Umumitti- |
| + | faq Bitkicilik İn-tunun təcrubə st. |
| + | və s. yaradıldı. 30-cu illərdə Var: |
| + | zob dar-botanika, Kurqan-təpə pambıq- |
| + | Yonca seleksiya-təcrubə st.-ları və |
| + | Dutpənbədə parazitologiya st., fiziki |
| + | usullarla mualicə, vərəm və s. in-t- |
| + | lar tə sis edildi. 1941 ildə SSRİ |
| + | EA-nın T. filialı yaradıldı. Beyӱk |
| + | Vətən muharibəsi illərində T.-a kə- |
| + | curulmull elmi idarə və alimlərin |
| + | fəaliyyəti elmin inkipafına kəməkn |
| + | etdi. 1951 ildə Tac.SSR EA təsis |
| + | edildi. |
| + | |
| + | Geologiya in-tunda resp. ərazisi- |
| + | nin geoloji qurulutu və faydalı qa- |
| + | zıntıları ilə əlaqədar tədqiqatlar |
| + | aparıldı. Q. alimləri Orta Asiya |
| + | və Qazaxıstan alimləri ilə birlikdə |
| + | Yer qabırını və Yerin Yuxarı man- |
| + | tiyasını kompleks tədqiq etdilər. |
| + | |
| + | "TRU Zəlzqləyə davam- |
| + | ilə lı Tikinti və Seys- |
| + | |
| + | = mologiya İn -tu |
| + | T.-da və onunla |
| + | həmsərhəd ərazilər- |
| + | də zəlzələnin balp |
| + | verməsinin qanu- |
| + | nauyqunluqlarını, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | zəlzələ ilə əlaqə- |
| + | dar Yer səthinin |
| + | tədricən hərəkəti- |
| + | ni və s.-ni əyrə- |
| + | nir. Hu HH-T KYH- |
| + | lu zəlzələlərin |
| + | tədqiqi sahəsində |
| + | SSRİ-də bai MY- |
| + | əssisədir (1967). |
| + | |
| + | |
| + | Resp. EA-nın Ast- |
| + | rofizika İn-tu |
| + | |
| + | |
| + | orta məktəb, |
| + | |
| + | |
| + | 174 |
| + | |
| + | |
| + | meteor və kometləri eyrənən əsas mər- |
| + | gəzlərdən biridir. | |
| + | S. U. Umarov ad, Fizika-Texnika |
| + | İn-tunda, T. un-tində və s, ali mək- |
| + | təblərin fizika kafedralarında bərk |
| + | cisimlərin, yarımkecirici və poli- |
| + | merlərin fizikası, mayelərin mole- |
| + | kulyar nəzəriyyəsi və molekulyar akus- |
| + | tika, elektronika və s.-yə dair tədqi- |
| + | qatlar aparılır, Tac.SSR EA-nın |
| + | Riyaziyyat İn-tunda və un-tin riyaziy- |
| + | yat kafedrasında, əsasən, sistem tən- |
| + | liklərin sərhəd məsələləri, xususi |
| + | tərəməli diferensial tənliklərin |
| + | nəzəriyyəsi və s, eyrənilir. . |
| + | imyaya dair tədqiqatlar Kimya |
| + | İn-tunda, un-tin, tibb in-tunun və s, |
| + | ali məktəblərin muvafiq kafedra- |
| + | larında aparılır. SSRİ BA ilə |
| + | birlikdə T.-da coqrafiya sahəsində |
| + | kompleks tədqiqatlar aparılır. Cor- |
| + | rafiya cəmiyyəti, təbii sərvətlərin |
| + | mulafizəsi və rasional istifadəsi- |
| + | nin T. ppe”bəsi yaradılmıptdır, Bit- |
| + | kilərin Fiziologiyası və Biofizika- |
| + | sı İn-tunun əməkdaiları bitkilərin |
| + | həyat fəaliyyətinin mexanizmini və s. |
| + | tədqiq edir. Pamir Biologiya İn-tu |
| + | Pamirin bioloji ehtiyatını əyrənir. |
| + | 4.-ın heyvanlar aləmi Zoologiya və |
| + | Parazitologiya İn-tunda tədqiq edi- |
| + | lir. Qastroenterologiya İn-tunda həzm |
| + | orqanlarının patologiyası problem- |
| + | ləri, Yorpaqiqunaslıq İn-tunda pam- |
| + | ıq, taxıl və s. bitkilərin istehsal |
| + | texnologiyasının təkmillətdirilmə- |
| + | si, pambıq nəvlərinin və s. seleksi- |
| + | yasına dair tədqiqatlar aparılır. |
| + | Texnika sahəsindəki axtarıtlar |
| + | elmi“qədqiqat in-tlarında və ali mək- |
| + | təblərdə cəmlənmipdir. Mapınqayır- |
| + | ma, elektronika, elektroenergetika, |
| + | sənayenin avtomatla:pidırılması, av- |
| + | tomobil nəql.-nın texnikası və s. sahə- |
| + | lərə aid tədqiqat ipləri də gərulur. |
| + | İctimai elmlər |
| + | Fəlsəfə. Tacik xalqının qədim |
| + | və zəngin fəlsəfəsi yaxın qariılıq- |
| + | lı tə ”sirdə olduqu xalqların icti- |
| + | mai fikri ilə sıx əlaqədə forma- |
| + | lapmındır. Tacik-fars fəlsəfi |
| + | ikri Hind və yunan əkən ilə |
| + | aqlı olmutdur. 9 əsrədək İran fəl- |
| + | səfəsi zəminində, zərduitiliyin tə”- |
| + | siri altında inkipaf etmiidir. |
| + | Ərəb iptalı və islamın yayılmasın- |
| + | dan sonra İran-ərəb xalqlarının mə”- |
| + | nəvi mədəniyyəti yaxın unsiyyətdə ol- |
| + | muptdur. Rudəkinin, Dəqiqinin, Fir- |
| + | deəvsi, Əbubəkr, Razi, İbn Sina, |
| + | Əmər Xəyyam, Sənayi, Əttar, Sə”di, |
| + | Hafiz, Cami və 6.-nın yaradıcılıqrı |
| + | Dunya mədəniyyətinə təhfədir. 16—18 |
| + | əsrlərdə Binai, Vasifi, Hilali, Sa- |
| + | Yid Masifi və 6. muçtərəqqi meyllərin |
| + | ifadəcisi olmuplar, 19 əsrin 2-ci |
| + | yarısında Orta Asiyanın Rusiyaya |
| + | birlətdirilməsindən sonra qabaqcıl |
| + | rus ictimai fikrinin tə”siri ilə ta- |
| + | cik xalqının ictimai fikrində maa- |
| + | rifcilik yarandı (banisi ƏLlməd Da- |
| + | ni). Sosializm quruculuqu dəvrundə |
| + | marksizm-leninizm klassiklərinin |
| + | əsərləri tərcumə və nəpr olundu. 40- |
| + | cı illərdə marksist-leninci fəlsəfə |
| + | sahəsində elmi tədqiqat ipi tacik |
| + | xalqının fəlsəfi və ictimai-siyasi |
| + | fikir tarixi problemləri, dialektik |
| + | və tarixi materializm, elmi kommu- |
| + | NİZM, ateizm məsələləri uzrə aparıl- |
| + | maqa bapladı. Sosialist ictimai MY- |
| + | nasibətləri, ictimai varlıq ilə ic- |
| + | timai pquurun qarpılıqlı əlaqəsi, ta- |
| + | |
| + | |
| + | rixi ingipafın obyektiv qanunauyeun- |
| + | luqu və insanların pquurlu fəaliyyə- |
| + | Tİ və s, məsələlər T, alimlərinin |
| + | diqqət mərkəzindədir. Əsas fəlsəfi |
| + | tədqiqat mərkəzləri Tac.SSR EA-nın |
| + | fəlsəfə bəlməsi və resp. ali məktəb- |
| + | lərinin fəlsəfə kafedralarıdır. |
| + | |
| + | arix elmi. Q.-da tarixi bilik- |
| + | lər qədimdən əə Tİ öamnaMmbılm- |
| + | dır. 9—10 əsrlərdə Samanilər dəv- |
| + | rundə tacik və ərəb dillərində cox- |
| + | lu tarixi əsər Yezılmınqdı. Onların |
| + | icərisində əhəmməd Naripahinin |
| + | cBuxara tarixiz və c Həekmdarların |
| + | kitabı 5 əsərləri daha qiymətli- |
| + | dir. Təbəri, Rəptidəddin. qə əcp), |
| + | Mirxond (15—16 əsrlər), uzbexon |
| + | (17 əsr) və 6.-nın əsərləri T. tarixinə |
| + | dair zəngin mənbələrdir. 19 əsr ta- |
| + | rixpqunaslıqrının gərkəmli numayən- |
| + | dəsi Əhməd Donipq feodalizm qurulu- |
| + | pqunu kəskin tənqid edirdi. T.-ın və |
| + | taciklərin tarixinin elmi surətdə |
| + | əyrənilməsi Beyuk Oktyabr sosialist |
| + | inqilabından sonra baplamındır. T. |
| + | Dəvlət un-tinin (1948) hə Tau.CCP |
| + | EA-nın (1951) yaranması tarix elmi- |
| + | nin inkipafına təkan verdi. T.-nın |
| + | sovet tarixpqunaslıqı istehsal muna- |
| + | sibətlərinin, sinfi mubarizə tarixi- |
| + | nin, xalq kutlələrinin rolunun təd- |
| + | QİQİNƏ Əsas diqqət yetirir.cTacik xal- |
| + | qQININ tarixi (c. 1—3), “Tacikistan |
| + | SSR tarixiə, “Tacikistan Kommunist |
| + | Partiyası tarixinin ocerkləriə, FTa- |
| + | cikistan fəhlə sinfinin tarixiə |
| + | (c. 1—2) və s. kollektiv əsərlər ya- |
| + | zılmındır. |
| + | |
| + | Orta Asiya resp.-ları, Qazaxıstan, |
| + | Moskva və Leninqrad tarixciləri |
| + | ilə elmi əlaqələr geniplənir. “Qara- |
| + | təkin və Darvaz tacikləriz, “Taci- |
| + | kistanın maddi mədəniyyətiz, “Orta |
| + | Asiya respublikalarında Sovet ha- |
| + | kimiyyətinin qələbəsi və s. əsərlər |
| + | bu əməkdaplıqın nəticəsidir. Resp. |
| + | |
| + | |
| + | tarixciləri SSRİ tarixinə, milli |
| + | |
| + | |
| + | dəvlət quruculuquna və s. sahələrə |
| + | dair uӱumumilətdirilmiit əsərlər Ya- |
| + | |
| + | |
| + | radılmasında iptirak edirlər. Qey- : |
| + | |
| + | |
| + | ri-kapitalist, sosialist inkitaf yo- |
| + | lu təcrubəsinin umumilətdirilməsi |
| + | |
| + | |
| + | — |
| + | Sovet T.-ı tarixinin əyrənilməsinin , |
| + | |
| + | |
| + | balıca yekunudur. Tarix elmi cahə- |
| + | sində əsas tədqiqatlar Tac.SSR EA- |
| + | |
| + | |
| + | nın Tarix İn-tu və TKP MK yanında |
| + | Partiya Tarixi İn-tunda, həmcinin | |
| + | |
| + | |
| + | ali məktəblərin tarix kafedraların- |
| + | da aparılır. |
| + | |
| + | İqtisadiyyat elmi. T.-da iqtisadi |
| + | fikrin meydana gəlməsi erkən orta |
| + | əsrlərə aid edilir. Lakin T.-ın iqti- |
| + | |
| + | |
| + | sadi problemlərinin iptlənməsinə İan- İB |
| + | |
| + | |
| + | nız Bəyuk Oktyabr sosialist inqila- |
| + | bından sonra bailanmılndır. 20-ci |
| + | illərdə dərc edilmiit əsərlərdə resp. |
| + | iqtisadiyyatının kompleks xarakte- |
| + | ristikasını verməyə təpəbbus gəestə- |
| + | rilmipdir. 30—40-cı illərdə əlkə- |
| + | nin aparıcı elmi mərkəzləri iqtisadi |
| + | geriliyin aradan qaldırılması yol- |
| + | larının mucəYYən edilməsində beyuk |
| + | xidmət gəstərmitlər. 50-ci illərin |
| + | əvvəllərindən resp.-da milli iqtisad- |
| + | cı kadrların formalatması ilə bə- |
| + | yuk iqtisadi problemlərin tədqiqinə |
| + | imkan yaranmındır. Resp.-da siyasi |
| + | iqtisad, x.t.-nın tarixi, məhsuldar |
| + | quvvələrin inkippafının və yerlət- |
| + | dirilməsinin uzunmuddətli proqnoz- |
| + | lapdırılması, ictimai istehsalın |
| + | effektliyi, x.t.-nın sur”ət və pro- |
| + | porsiyaları, x.t, sahələrinin iqtisa- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TACİKİSTAN SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI |
| + | |
| + | |
| + | diyyatı, planlatdırmanın iqtisadi- |
| + | iyazi metodları və s. problemlər sa- |
| + | əsində tədqiqatlar aparılır. İqti- |
| + | sadi tədqiqatların əsas mərkəzləri: |
| + | Tac.SSR EA İqtisadiyyat İn-tu, Məh- |
| + | suldar Quvvələrin Əyrənilməsi L1u- |
| + | rası, Tac.SSR Dəvlət Plan Komitə- |
| + | sinin Elmi Tədqiqat İqtisadiyyat və |
| + | Planlapdırmanın İQqtisadi-Riyazi |
| + | Metodları İN-tu və s. |
| + | |
| + | Huquq elmi. T.-da huquq elmi Sovet |
| + | hakimiyyəti illərində inkiptaf et- |
| + | mipdir. T. Un-tinin 1949 ildə yara- |
| + | dılmıp huquq fakultəsi huquq el- |
| + | minin inkipafında muhum rol oyna- |
| + | yır. Huquqpqunas alimlər Sovet dəvlə- |
| + | ti və huququnun tarixi və nəzəriyyə- |
| + | sinə, mulki huquqa və təsərrufat hu- |
| + | ququna həsr olunmupq əsərlər cap et- |
| + | dirmitlər. Devlət və huquq qurucu- |
| + | luqunun, dəvlət idarəciliyinin icti- |
| + | mai munasibətləri huquqi cəhətdən ni- |
| + | zamlanmasının elmi əsasları, SSRİ |
| + | Konstitusiyası və Tac.SSR Konsti- |
| + | tusiyası baxımından dəvlət və huqu- |
| + | qun inkipaf qanunauyqunluqları ey- |
| + | rənilir. Elmi tədqiqatlar un-tin hu- |
| + | quq Takulikinin, Tav,CCP EA Ta- |
| + | rix İn-tunun Sovet dəvləti və hy- |
| + | ququ bəlməsində, ədliyyə nazirliyinin |
| + | elmi tədqiqat məhkəmə ekspertizaları |
| + | laboratoriyasında aparılır. |
| + | |
| + | Elmi idarələr. Sovet hakimiyyəti |
| + | illərində Q.-da elmi idarələrin ge- |
| + | nipi ppəbəkəsi yaradılmındır. Resp.- |
| + | da ən bəyuk elmi idarə Tacikistan |
| + | SSR Elmlər 0 anorr. Bun- |
| + | dan əlavə, ali məktəblər, Həmcinin |
| + | sahə elmi-tədqiqat in-tları da sənaye, |
| + | K.T,, səhiyyə, xalq maarifi və sosia- |
| + | list mədəniyyətinin planlatdırılma: |
| + | sı və inkitpaf etdirilməsi problem- |
| + | ləri uzərində ipləyirlər. Resp.-nın |
| + | elmi idarələri və 10 ali məktəbində |
| + | V,5 min elmi iptci, o cumlədən 186 |
| + | |
| + | |
| + | Bi |
| + | m |
| + | |
| + | |
| + | nı "arı . |“ "rx |
| + | *CofəveFotov ge |
| + | R Mu lz ən İz. m |
| + | azı saysa METRO. ə |
| + | Rə = qar - — |
| + | yaza emim şm”. - |
| + | |
| + | |
| + | un |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | “ı. |
| + | |
| + | |
| + | ə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Duptənbə. Tacikistan SSR EA Rəyasət |
| + | ey"ətinin binası, 1934—36. Me"mar |
| + | S. V. Kutin. |
| + | |
| + | |
| + | e.D., 2500 e.n., Tac.SSR EA-nın 40 hə- |
| + | QİQİ VƏ mӱxbir uzvu fəaliyyət gestə- |
| + | rir. Q. alimləri bapqa muttəfiq resp." |
| + | ların, o cumlədən Azərb.SSR-in, |
| + | Həmcinin CSSR, BXR, ABPT, B. Bri- |
| + | taniya, Hindistan, Əfqanıstan, Fran- |
| + | sa, Yaponiya və s. əlkələrin alimlə- |
| + | ri ilə sıx elmi əlaqə saxlayırlar. |
| + | |
| + | Mətbuat, radio veriliiyləri, tele“ |
| + | viziya. Belyk Oktyabr sosialist in” |
| + | qilabınadək tacik xalqının ez mət- |
| + | buatı yox idi. Sovet hakimiyyətinin |
| + | qələbəsindən sonra T.-da milli kita |
| + | və qəzet-jurnal nəpri inkisaf ti |
| + | rilmitdir. T.-da ilk mətbəə 192 |
| + | |
| + | |
| + | TACİKİSTAN SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI |
| + | |
| + | |
| + | ildə Dutptənbədə, |
| + | |
| + | |
| + | ilk nəptriyyat—T. |
| + | Dəvlət kitab nətp |
| + | |
| + | |
| + | ziyyatı 1025 ildə |
| + | ik "TK tacik qəzeti |
| + | cİdi tocikə (4 Qacikin bayramız) 1925 |
| + | |
| + | |
| + | il martın 15-də Dupvənbədə (Əzbəkis- H |
| + | |
| + | |
| + | tan K(b)P Tacik Təpkilat Buros nun |
| + | orqanı | cıxmıldır. 1982 ildə T.- |
| + | umumi tirajı 6 mln. nusxəyədək olan |
| + | 733 adda kitab və bropqur, birdəfəlik |
| + | tirajı 1350 min nusxə olan 66 adda |
| + | qəzet və illik tirajı təqr. 20,3 mln. |
| + | nӱsxə olan 69 adda jurnal və s. dəv- |
| + | ri nəptrlər buraxılmıtdır. Resp. |
| + | qəzetləri: tacik dilində—c Tociki- |
| + | stoni S.ovetiə (FSovet Tacikistanık, |
| + | 1925, 1955 ilədək İdi tocikgadı ilə) |
| + | c Komsomoli Tocikistonv (“Tacikistan |
| + | komsomoluəj, 1930), a*Pioneri Toci- |
| + | kistonə (* Tacikistan pioneri, 1930), |
| + | cMaorif və mədəniyyətə (1932): rus |
| + | DİLİNDƏ—c“ Kommunist Tadjikistana |
| + | (1 9383, c Komsomolets Tadjikistanam |
| + | (1938), əzbək dilində—4Sovet Toci- |
| + | KHCTOHHS (1929). Myhy jurnalları: |
| + | € KOMMyHHCTH TouHKHCTOHə (“Qacikis- |
| + | TaH KOMMyHHCTHə, 1936), “Canon Illapkə |
| + | (“PQərqin səsiə, 1938), *Zanoni Toci- |
| + | kistonə (*“ Qacikistan qadını, 1951), |
| + | cXorputttakə (FKirpiə, 1953) və s. |
| + | Tacikistan Teleqraf Agentliyi |
| + | 1933 ildə yaradılmıtdır. Radio ve- |
| + | riliplərinə 1928, televiziya veri- |
| + | liplərinə 1959 ildən baplanmıtdır. |
| + | Ədəbiyyat. T. ədəbiyyatının tari- |
| + | xi qədimdir. PTifahi xalq yaradı- |
| + | cılıqı zəngindir. Qədim və klassik |
| + | (9—15 əsrlər) tacik ədəbiyyatı İran, |
| + | habelə hind və mӱsəlman ədəbi ən”ənə- |
| + | ləri ilə barlı olmutdur. Tacik-fars |
| + | ədəbiyyatının banisi Rudəki, onun |
| + | davamcıları Firdevsi və İbn Sina- |
| + | nın əsərlərində dərin humanizm, İYK- |
| + | sək vətənpərvərlik ruhu hakimdir. |
| + | F. Gurganinin cVis və Ramin poe- |
| + | masında, Nasir Xosrovun pe”rlərin- |
| + | də, Əmər Xəyyamın rubailərində in- |
| + | sanpərvərlik, tpəxsiyyət azadlıqrı ide- |
| + | yaları əksini tapmıpdır. Sə”di, Y. |
| + | Yakani, Hafiz və Kamal Xocəndinin |
| + | əsərlərində zulm və istibdad ifiya |
| + | olunur. 15 əsrdə Səmərqənd, Buxara |
| + | və Herat kimi ədəbi mərkəzlər yaran- |
| + | dı. Ə. Caminin yaradıcılıqı bu devr |
| + | poeziyasının zirvəsidir. 16—18 əsr- |
| + | lərdə Muqifiqi, Fitrət Zərduz, Va- |
| + | sifi, Sayido Nəsəfi, Hilali, Zəbun- |
| + | nisə və BiOil xalqın arzu və istəklə- |
| + | rini, onun haqq və ədalət uqrunda mu- |
| + | barizəsini tərənnum etmitlər. Orta |
| + | Asiyanın Rusiyaya birlətdirilməsi |
| + | tacik ədəbiyyatında yeni mərhələnin |
| + | baplanqıcı oldu. ƏLlməd Danii, PTa- |
| + | hin, Sevda, Sami, Mirzə Sirəc, Hey- |
| + | rət, Əsiri, Ədzi və 6.-nın əsərlərin- |
| + | də əmirlik masqaraya qoyulur, muӱtərəq- |
| + | qi ideyalar, qabaqcıl rus və dӱnya mə- |
| + | dəniyyəti təbliq olunurdu. T.-da So- |
| + | vet hakimiyyətinin qələbəsi ədəbiyya- |
| + | tın inkipafında yeni dəvr acdı. S |
| + | Ayni tacik sovet ədəbiyyatının bani- |
| + | sidir. 20-ci illərdə basmacılara, sa- |
| + | vadsızlıqa və qadın huquqsuzluquna |
| + | qarpı mubarizə, yeni həyatın tərən- |
| + | Xumu ədəbiyyatın əsas məvzuları oldu |
| + | eyrəv Suleymani, S. Cəvhərzadə, M. |
| + | əhimi, M. Əminzadə, C. İkrami, R. |
| + | Cəlil və 6.). Ə. La/luti tacik ədəbiy- |
| + | yatında siyasi lirikanın əsasını |
| + | qoydu. 30-cu illərdə sosialist realiz- |
| + | mi prinsiplərinə əsaslanan tacik |
| + | ədəbiyyatı məzmun və formaca zəngin- |
| + | ləpdi, hekayə, povest, roman, dram, |
| + | komediya janrları təpəkkul tapdı. |
| + | |
| + | |
| + | PTərqin istiqlaliyyəti, sosializm qu- |
| + | ruculuqu, xalqlar dostluqu və beynəl- |
| + | miləlciliyin tərənnumu istər yaiylı |
| + | nəsl nӱmayəndələrinin (S. Ayni, Ə. La- |
| + | uti, M. Rəhimi, Ə. Həmdi, Ə. Mun- |
| + | zim, Suheyli), istərsə də gənc ədəbi |
| + | quvvələrin (M. Tursunzadə, H. Kə- |
| + | rim, Ə. Deloti, S. Uluqzadə, M. Mir- |
| + | iəkər, H. Yusifi və 6.) yaradıcılıq |
| + | qayəsi oldu. Beyuk Vətən muharibəsi |
| + | illərində Ə. Lahuti, Z. Cevhəri, M. |
| + | Tursunzadə, B. Rəhimzadə, F. Niyazi, |
| + | |
| + | Nəzərov və 6. sovet adamlarının |
| + | fatizmə nifrətini, qələbə əzmini |
| + | tərənnӱm edən pe”rlər yazdılar. 40- |
| + | cı illərin sonunda nəsr və pe”rin |
| + | butun janrlarında diqqətəlayiq nai- |
| + | liyyətlər əldə edildi (M. Tursunza- |
| + | də, S. Ayni, M. Miritəkər və 6.-nın |
| + | əsərləri). 50—60-cı illərdə ədəbiyya- |
| + | ta gənc ədəbi qӱvvələr gəldi (P. Ta- |
| + | lis, F. Məhəmmədiyev, M. Kanoat, |
| + | Q. Mirzə, F. Ənsari, Ə. Qəhhari, |
| + | M. Fərhad, R. Hadizadə, Q. Kiram, |
| + | L. PTirəli, Sərban, U. Kuhzad, S. |
| + | Tursun, Gulnəzər, Gulruxsar və b.). |
| + | Utpaq ədəbiyyatı (M. Miriəkər, Gul- |
| + | |
| + | |
| + | cəhrə, U. Rəcəb, R. Amanov, Ə. Hacı |
| + | Və O.), dramaturgiya (S. Hani, F. |
| + | Niyazi, C. İkrami, H. Sadiq, Q. Ab- |
| + | |
| + | |
| + | Dulla, S. Səidmuradov, PT. Qiyamov, |
| + | . Bəxti) inkipaf edir. Marksist |
| + | ədəbi tənqid və ədəbiyyatiqunaslıq (S. |
| + | |
| + | |
| + | Ayni, Ə. Mirzəyev, N. Mu 11. |
| + | Huseynzadə, R. Haptım, M. kurov, |
| + | E. Mirzəzadə, S. Təbarov, A. Seyful- |
| + | |
| + | |
| + | layev və b.) təpəkkul tapmıtdır. c Qa- |
| + | cik naqıllarıq kitabı, fars-tacik |
| + | poeziyası klassiklərinin bəzi əsər- |
| + | ləri, S. Ayninin romanları, Ə. La- |
| + | huti, M. Tursunzadə və M. Miriəkə- |
| + | rin pe”r kitabları, habelə digər ta- |
| + | cik pair və yazıcılarının bir sı- |
| + | ra əsəri (“Qardapq səsiə, “Pamir ci- |
| + | cəkləriə kitabları və s.) Azərb. di- |
| + | linə, Azərb. pair və yazıcılarının |
| + | əsərləri isə tacik dilinə tərcumə |
| + | onyHMyuuyp. |
| + | |
| + | Me”marlıq, təsviri və dekorativ |
| + | tətbiqi sənət. T. ərazisindəki ən qə- |
| + | dim incəsənət abidələri (PPTərqi Pa- |
| + | mirdəki PQaxtı mararasında qaya rəsm- |
| + | ləri) Mezolit, yaxud Erkən Neolit |
| + | dəvrlərinə aiddir. Əhəmənilər dəv- |
| + | ru tikililərindən qədim Bəlxin ciy |
| + | gərpicdən yatayıpq evlərinin xara- |
| + | balitları (Qalayi-mir, e.ə. 6—4 əsr- |
| + | lər) muhafizə olunmutdur. Bu dəv- |
| + | run təsviri sənəti haqqında Amudər- |
| + | ya dəfinəsi ən təsəvvur yaradır. |
| + | ə—8 əsrlərdə Q. ərazisində iqəhərlər |
| + | meydana gəlmipdir (Pəncikənd və s.). |
| + | Ərəb ipqalı və əlkədə islam dininin |
| + | yayılması ilə əlaqədar T.-da məscid, |
| + | minarə, mədrəsə, rbə, xanəgah və |
| + | s. tikilmipdir. MəLləmməd Bəimqiar |
| + | məqbərəsi 11—14 əsrlər tacik monu- |
| + | mental me/marlıqının nailiyyətlə- |
| + | rini əks etdirir. 14—17 əsrlərdə T. |
| + | meqmarlırı yuksək inkitpaf devru ke- |
| + | cirmip (Kulyabda Mir Seyid Həmə- |
| + | dani məqbərəsi, 14—17 əsrlər: Ura- |
| + | Tubədə Sər-i məzar ansamblı və s.), |
| + | 18—19 əsrlərdə tikintidə ictimai |
| + | binalar (məhəllə və kənd məscidləri, |
| + | hamamlar) və eyvanlı yaptayın– evlə- |
| + | ri ustun olmutdur. Təsviri sənətdə |
| + | ornamental kompozisiyalar (nəbati, |
| + | həndəsi və epiqrafik motivlər) ge- |
| + | nip yayılmıt, 15 əsrdən Herat mi- |
| + | niatur məktəbinin, 16—17 əsrlər- |
| + | dən isə Buxara və Səmərqənddə Orta |
| + | Asiya miniatur boyakarlıqı məktəb- |
| + | |
| + | |
| + | 2 a "Lu" b "ə |
| + | R Hn gi R. r |
| + | mz a s. y - |
| + | Kərə . nın |
| + | -—— : |
| + | “ə. Hə ə |
| + | Hu 1 = |
| + | dü...” cə |
| + | |
| + | |
| + | iL |
| + | |
| + | |
| + | Ah. yə |
| + | |
| + | |
| + | m. |
| + | " |
| + | "a |
| + | |
| + | |
| + | " əs |
| + | N |
| + | |
| + | |
| + | T = |
| + | “ə 44, i Lİ - - |
| + | mr Təb sud. 2. Si |
| + | R - --- . R |
| + | “1 . Tarı. "a, fi m |
| + | = I R “ “ sl |
| + | m. dq 12 Key |
| + | |
| + | |
| + | IC |
| + | a 2: ik. |
| + | |
| + | |
| + | əə |
| + | ti |
| + | r |
| + | |
| + | |
| + | . , mə f |
| + | k = . Rə | q əra |
| + | 2 H 1 z q 1 R Nİ x |
| + | | “ R di Malı . fi: | iL |
| + | " a sı * x” |
| + | ə. - d . E c |
| + | il ə" ii i "R Ad Li "ə |
| + | = ə ə R I R |
| + | R x . “ Vi AL”, b |
| + | ami Vİ 1 |
| + | = ı mərmi |
| + | E2 |
| + | |
| + | |
| + | - |
| + | , |
| + | k |
| + | m... |
| + | . |
| + | k |
| + | “ |
| + | ru |
| + | “ |
| + | 1 |
| + | ( |
| + | ə“ |
| + | i ge |
| + | İ Ӱ” |
| + | dı |
| + | işə |
| + | alı |
| + | ə |
| + | |
| + | |
| + | m |
| + | |
| + | |
| + | “ |
| + | nu |
| + | R 22 SD ? |
| + | kk s |
| + | R. B 2 r: b |
| + | b I ı- |
| + | |
| + | |
| + | ış |
| + | |
| + | |
| + | CC IQ |
| + | AL əladı, |
| + | Hə b |
| + | EE İTİL |
| + | du Qin EL |
| + | == |
| + | ie” |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | İskodar kəndindəki məscidin mehrabı. |
| + | |
| + | Fraqment. Atac. Bədii oyma. 10—11 əcp- |
| + | |
| + | lər. Behzad adına Respublika Birləq- |
| + | |
| + | mipt Tarix:Əlkəpqunaslıq və Təsviri |
| + | Sənət Muzeyi. Du:pənbə. |
| + | |
| + | |
| + | lərinin (Mahmud Muzəhhib, Avaz |
| + | Məhəmməd, Məhəmməd Murad Səmər- |
| + | qəndi və b.) inkipqafı ilə əlaqədar |
| + | miniatur sənəti yuksəliyi dəvrunə |
| + | catmıtidı. Sovet T.-ının me”marlı- |
| + | qı qısa muddətdə genip inkipaf yo- |
| + | lu kecmiit, birmərtəbəli gilmehrə |
| + | evlərdən ibarət qıtplaqlar abad :p9- |
| + | hərlərə cevrilmitdir (Dupənbə, Le- |
| + | ninabad, Kulyab, Kurqan-Tubə və s.). |
| + | Yeni pəhərlər salınmın (Nurek, Re- |
| + | qar, Yavan), seysmik cəhətdən davamlı |
| + | binalar tikilmipdir. Tac.SSR-in ya- |
| + | ranması (1929) ilə.əlaqədar Duӱptənbə |
| + | pt, Q.-ın bədii mərkəzinə cevrilmiir, |
| + | T. Rəssamlar İttifaqının təpkilat |
| + | burosu yaradılmındır. im illərə |
| + | Y. Burtsev, A. Apturov, A. Kamelin, |
| + | M. Xopməhəmmədov, B. PQahnazarov, |
| + | Y. Cemodurov və 6. rəssamlar fəaliy- |
| + | yət gəstərmitlər. Bəyuk Vətən muha- |
| + | ribəsi illərində (1941—45) T.-da |
| + | qrafika daha genit yayılmın (Təm- |
| + | viqat və siyasi plakatlar), muharibə- |
| + | dən sonra dəzgah boyakarlıqı (A. li. |
| + | rov, F. Salmanov, A. Kamelin və 6.) |
| + | ilə yanapqı monumental-dekorativ (S. |
| + | Zaxarov, İ. Əbdurəhmanov) və teatr- |
| + | dekorasiya (M. Muxin, M. P/ipulin) |
| + | sənətləri, kitab qrafikası (B. Sereb- |
| + | ryanski, P. Zobnin), Heykəltəratlıq |
| + | (Y. Tatarinova, Jumaqazin, O. |
| + | Axunov) inkipaf etmipdir. Rəssam- |
| + | lardan A. Əmincanov, Ə. Rəhimov, P. |
| + | Falbov, Z. Həbibullayev, X. Xui- |
| + | vaxtov, S. Qurbanov, R. Əddurəpidov, |
| + | T. Səidmuradov və 6.-nın əsərləri |
| + | fərdi xususiyyətləri ilə diqqəti cəlb |
| + | edir. Dekorativ-tətbiqi sənət bədii |
| + | toxuculuq, xalcacılıq, tikmə, kera- |
| + | mika, zərgərlik və s. ilə təmsil olu- |
| + | ə Y. Baratbəyov, M. Alimov, O. |
| + | |
| + | urəddinov, R. Yuldaptov, Y. Raufov, |
| + | S. Sahibov, Z. Bəhrəddinova və b. xalq |
| + | sənətinin ən yaxtı numunələrini ya- |
| + | ratmısplar. |
| + | |
| + | Musiqi. Qədim tarixə malik, zən- |
| + | gin və coxcəhətli T. musiqisində xal- |
| + | qın həyatı, məitpəti, əmək fəaliyyə- |
| + | ti əksini tapmıtldır, Xalq musiqi- |
| + | |
| + | |
| + | 176 |
| + | |
| + | |
| + | TACİKİSTAN SSR ELMLƏR AKADEMİYASI |
| + | |
| + | |
| + | ğ————–—LTR"–———jq gj —AƏ— —GƏ—ƏBGƏGƏGƏGƏ —"h"i———ƏQ——AQLQ”“—i—"-–—q”t”——thqJkliətng——t———-ekği-kprstt——ip—jhejkj-— ki "xmRFİMİİİ |
| + | |
| + | |
| + | si opərti olaraq tpimal (Leninabad |
| + | vil.), mərkəz (Hissar, Kulyab, Qarm) |
| + | nə Pamir (Daqlıq Bənəxman MB) yec- |
| + | lublarına ayrılır. Xalq qəhrəman- |
| + | lıq dastanı cGoroqluq mahnıvarı |
| + | recitativlə, dumbrakın (2 simli mu- |
| + | siqi aləti) mutpayiəti ilə oxunur. |
| + | Mərasim mahnıları, xususilə li- |
| + | rik mahnı janrı genin yayılmıin- |
| + | dır (bayt –lirik mahnı forması, qə- |
| + | ibi—qəriblərin mahnıları və s.). |
| + | Qacik professional musiqisi sazan- |
| + | da, mapriqxan, makomcular birliklə- |
| + | ri olan Səmərqənd, Buxara və Heratda |
| + | daha yӱksək inkilaf səviyyəsinə cat- |
| + | mıqidı. Tacik və ezbək klassik mu- |
| + | ÜHTHCHHHİ zirvəsi iapimakom—b6 ma- |
| + | komun birləiməsindən ƏMƏLƏ GƏLƏN |
| + | silsilə əsərdir. Makomun hər bəlmə- |
| + | si nokal (nəsr) və instrumental (mup- |
| + | kilot) hissədən ibarətdir. Musiqi |
| + | alətləri: Kaiqar rubabı, tənbur, |
| + | gicak, dutor, dumbrak (simli), nay, |
| + | gərnay, surnay, kupinay (nəfəs), tab- |
| + | lak, naqora, doyra, kayrok (zərb), cəng |
| + | və s. Pamirdə setar, pənctar, tutək |
| + | yayılmıtidır. Tacik musiqisi haq- |
| + | qında Ə. Fərabi, İbn Sina, Ə. Ca- |
| + | mi və b.-nın əsərlərində mə”lumat |
| + | vardır. T.-da Sovet hakimiyyəti qu- |
| + | rulduqdan sonra xalq musiqisi ən”- |
| + | ənələrinin inkilafı ilə yanatı ye- |
| + | ni musiqi janrları |4“Vose usyanız |
| + | (1939, S. Balasanyan) operası, cİki |
| + | qızılğulə (1941, A. Lenski) balet, |
| + | simfonik əsərlər və s.| meydana gəl- |
| + | midir. T,-da musiqi texnikumu (1929), |
| + | filarmoniya (1938: tərkibində xalq |
| + | calqı alətləri orkestri, 1947: rubab- |
| + | calanlar ansamblı, 1940, mahnı və |
| + | rəqs ansamblı, 1940), musiqi elmi- |
| + | tədqiqat kabinəsi (1938), bəstəkarlar |
| + | ittifaqı (1940) və s. təpkil edilmini- |
| + | dir. c- Qahir və Zehrək (1944, A. Len- |
| + | ski), cPulat və Gulrum, cRudəkik, |
| + | cAyniz (1957, 1976, 1978, PT, Sayfid- |
| + | DİNOV), * Komde və Madanı (1960, 3. |
| + | PYahidi), *Perakə (1970, S. Xamrayev) |
| + | operaları, FDutənbəli qız (1967, |
| + | ahidi) operettası, Y. Ter-Osi- |
| + | pov, A. Yadigarov, M. Atoyev, A. Sa- |
| + | liyev, D. Dustməhəmmədov və 6.-nın |
| + | simfoniyaları məphurdur. Musiqi |
| + | xadimləri: muqənnilər—Q. Fazilo- |
| + | va, A. Babakulov, H. L/evlanova, C. |
| + | Muradov, L. Kabirova, xalq hafiz- |
| + | ləri—X. Rizo, M. Bahadurov, O. Ha- |
| + | ithımov, xalq musiqisi ifacıları—Q. |
| + | Qulaməliyev, A, Alayev, N. PTaulov, |
| + | dirijorlar—İ. Abdullayev, A. Ka- |
| + | malov, F. Saliyev və 6. Resp.-da ope- |
| + | ra və balet teatrı, 2 musiqili kome- |
| + | DİYa teatrı, musiqili dram teatrı, |
| + | sinronik ork., cĞultəng estrada an- |
| + | samblı və s. fəaliyyət gəstərir. |
| + | Teatr. Əmək prosesləri ilə baqlı |
| + | mahnı , VƏ rəqslərdə, islamaqədərki |
| + | DİNİ ayin və mərasimlərdə teatr ele- |
| + | mentləri olmutdur. E.ə. 1 əsrə aid |
| + | KOMİK aktyor maskası (Topraqqala, |
| + | Xarəzm) və Əfrasiyabdakı ossuaoi- |
| + | Dən tapılmın əllərində teatr mas- |
| + | kaları tutan 4 insan fiquru təsviri |
| + | tacik teatrının qədim tarixi oldu- |
| + | qӱnu gestərir. Toy və s. mərasimlərdə |
| + | aMonqol QIZI, *Qocam, € HəpBHuşəpə |
| + | VƏ S, KOMİK tamatalar oynanılmıpp, |
| + | xalq sənəti əsasında czocabazim kukla |
| + | teatrı, masqarabazlar teatrı meydana |
| + | gəlmitdir. Orta Asiyada qastrolda |
| + | Tən, pyc, Asəpö, və tatar truppaları |
| + | --da əzfəaliyyət sənətinin yaranması- |
| + | na tə sir gəstərmiitdir, 1919 ildə Xo- |
| + | |
| + | |
| + | cəntdə, sonralar Kanibadam, Ypa-Ty- |
| + | bə, İsfara i,-lərində həvəskar teatr- |
| + | lar Yaranmıtqdır. 1929 ildə Duqpənbə- |
| + | də ilk professional dram teatrı (Ha- |
| + | zırda Ə. Lahuti ad, Tacikistan Dram |
| + | Teatrı), 1932 ildə Leninabadda mu- |
| + | siqili dram teatrı təpkil edilmiyi- |
| + | dir. 30-cu illərdə resp.-nın digər |
| + | beyuk təhər və r-n mərkəzlərində |
| + | professional teatrlar acılmıil, 1936 |
| + | ildə Duiqənbədə musiqili teatr nəzdin- |
| + | də balet truppası yaradılmındır. |
| + | 1933 ildə ilk dəfə coxpərdəli 4Mu- |
| + | barizəm (A. Usmanov) dramı, sonralar |
| + | c Məkr və məhəbbətə (1937, F. PT1il- |
| + | nep), ebehrarnə (1938, S. Səidmuradov |
| + | və İ. İsmayılov), 41Podmonı (1939, S. |
| + | Uluqzadə), *Rustəm və Səhrabı (1941, |
| + | A. Pirməhəmmədzadə və V. Volken- |
| + | iteyi) və s. tamatpaya qoyulmuqdur. |
| + | 50—70-ci illərdə resp. teatrlarının |
| + | repertuarı milli, rus, sovet və xari- |
| + | ci ƏHKƏ dramaturqlarının əsərləri |
| + | ilə zənginlətmitdir. Qeatr xadim- |
| + | ləri: M. Qasımov, Ə. Burhanov, N. |
| + | Volckov, Q. Valamatzadə, L. Zahido- |
| + | va, M. Sabirova, D. Muradov, B. |
| + | Əlifbəyova, M. Vahidov, S, Tuybaye- |
| + | va, M. Burhanov və 6, T. səhnəsində |
| + | S. Vurqunun “Xanları, M. S. Ordu- |
| + | badinin 4Bepi manatlıq gəling pyeslə- |
| + | ri, Q. Qarayevin *İldırımlı yollar- |
| + | lak baleti tamataya qoyulmutdur. |
| + | Resp.-da 12 professional teatr fəa- |
| + | liyyət gestərir. |
| + | |
| + | Kino. 1929 ildə ilk tacik kino- |
| + | jurnalı gestərilmii, 1930 ildə Du- |
| + | mənbədə “Tacikkinogv tresti yaradıl- |
| + | mıtpdır. FƏmirlər ələrkənə (1932, |
| + | rej, L. Pecorina) ilk tacik bədii |
| + | filmidir. 30-cu illərdə eMyhaunpə, |
| + | cDostlar Yenidən gərupqurlərg (rej. |
| + | K. Yarmatov), “Baqi (rej. İ. Dostal) |
| + | kimi bədii və sənədli filmlər cə- |
| + | kilmiidir. Bəyuk Vətən muharibəsi |
| + | illərində Duppənbəyə kəcurulmui 4So- |
| + | yuzdetfilmə kinostudiyası ilə bir- |
| + | likdə “Timurun andıı, cQacikistan |
| + | oqluz və s. filmlər yaradılmındır. |
| + | 50—70-ci illər T. kinosu ucun yeni |
| + | məvzu və janrların itplənməsi, bədii |
| + | əsərlərin ekranlapdırılması, mil- |
| + | li kinodramaturgiya və rejissura- |
| + | nın Yaranması səciyyəvidir. T. kino- |
| + | sunun inkipafında rej.-lardan K. |
| + | Yarmatov, B. Kimyagərov, T. Sabirov, |
| + | A, Rəhimov və b.-nın beyuk xidməti |
| + | olmutidur. T. kinosunun ən yaxtmı |
| + | filmləri: cDoxunda, 4“PQairin tale- |
| + | yesə, *Rustəm və Səhrabə, “Səyavuti və |
| + | Sudabəqə (1957, 1959, 1971, 1976, rej. |
| + | B. Kimyagərov), cSələmcinin əlumuə, |
| + | cXəyanətə, “*İfitan, “Uzaqdan gəlmiti |
| + | qadınə, *Əlum dərəsində gəruliə (1966, |
| + | 1967, 1969, 1978, 1980, rej. T. Sabi- |
| + | rov), *Kul altında odı, c“Gecədə ul- |
| + | duzə (1967, 1972, rej. A. Rəhimov), |
| + | cDuplet atəpə (1979, M. Aripov), |
| + | c Muӱhafizəcik (1979, Ə. Xamrayev) və s. |
| + | Sənədli kino sahəsində də nailiyyət- |
| + | lər əldə edilmiidir. T.-da multip- |
| + | likasiya, televiziya filmləri, 1971 |
| + | ildən “Kaltakə (4“Dəyənəkə) satirik |
| + | kino jurnalı cəkilir. | |
| + | Yapıpdırma pəkil, bax cəh.192-193. |
| + | |
| + | Əd.. Xəlilov P., SSRİ xalqla- |
| + | rı ədəbiyyatı, H. 2, nətr 2, B., 1977: Bra- |
| + | qinskin İM. S., Ocerki iz istorii tad- |
| + | jikskoV literaturı, /İyman6e, 1956, ? e- |
| + | nə onun, İz istorii persidskovV i tad- |
| + | jikskoV literatur, M., 1972: Voroni- |
| + | na V. L., Narodnal arxitektura Severno- |
| + | to Tadjikistana, M., 1959: İskusstvo |
| + | tadjikskoqo naroda, t. 1—3, Duizanbe, |
| + | |
| + | |
| + | 1956—65: Bertelhs E. Ə., İstorild |
| + | persidsKo-tadjikskoN literaturı, M., |
| + | 1960: İstoria tadjikskoqo naroda, t. |
| + | 1—3, M., 1963—65, Ocerki istorii Kommu- |
| + | nisticeskoN partii Tadjikistana, 2 izd., |
| + | Dutanbe, 1968) Nurdjanoӧv N., Tad.- |
| + | jikskiNn teatr, M.. 1968: Djurabaev |
| + | S., Kinaiskusstvo Sanetskoqa Tadjikista- |
| + | na, M., 1970, İstoril sonetskoİN mnoqona- |
| + | iionalınoN literaturı, t. 1—6, M., 1970— |
| + | 744 İrkaev M., İstoril qrajdanskon |
| + | vonnı v Tadjikistane (2 izd.Y, Duqtanbe, |
| + | 1971, VeselovskiNn V. Q., Qend- |
| + | lin D. D., Arxitektura Sovetskoqo Tad- |
| + | jikistana, M., 1972, Qafuron B. Q., |
| + | Tadjiki. Drevneİntyal, drevnal i sredne- |
| + | vegovan istorin, M., 1972, İstorin ra- |
| + | boceqo klassa Tadjikistana (1917—1970 |
| + | Rq.), t. 1—2, Dupanbe, 1972—73: Muzı- |
| + | kalhnan jiznh Sovetskoqo Tadjikistana, |
| + | v. 1 —2, Dupanbe, 19740—75: Cvırı L., |
| + | A.. Tadjikskie vvelirnıe ukrapenil, |
| + | M.. 1977, KaAromatov F., Nurd- |
| + | j ə non N., Muzıkalınoe HCKyCCTBO İla- |
| + | mira, M., 1978: Akademin nauk Tadjik- |
| + | skon SSR, Dupqanbe, 1979, Nabiev R., |
| + | N., Sovetskin Tadjikistan, M., 1982: |
| + | İstoril Tadjikskoin SSR, 2 izd., Du- |
| + | ppanbe, 1983. |
| + | |
| + | |
| + | TACİKİSTAN SSR ELMLƏR AKA- |
| + | DEMİYASI—–Tac.SSR-in ali elmi |
| + | idarəsi. 1951 ildə SSRİ EA-nın Ta- |
| + | cikistan filialı əsasında yaradıl- |
| + | mımpdır. Dupqənbədədir. Qərkibində |
| + | 1 Fəxri akad., 20 akad., 29 M. ӱzv var |
| + | (1983). Prezidenti M. S. Asimovdur |
| + | (1965). Sn ərdə 3 bəlmə (fizika- |
| + | riyaziyyat, biologiya:y geologiya-kim- |
| + | ya bəlməsi), 16 elmi-tədqiqat in-tu, |
| + | Z elmi-tədqiqat (po ”bəsi, Pamir biolo- |
| + | ji bazası, məhsuldar quvvələri eyrə- |
| + | nən pura, hesablama mərkəzi, elmi |
| + | kitabxana (1 mln. 400 mindən cox ki- |
| + | tab) və s. fəaliyyət gəstərir. EA-da |
| + | 4174 elmi ipci, o cuӱmlədən 79 e.D. |
| + | və prof., 598 e.n. və dosent calınır. |
| + | “Məqruzələrə, “Xəbərlər və s. elmi |
| + | jurnallar (tacik və rus dillərində) |
| + | və s. nəpr edir (1983). |
| + | |
| + | TACİKİSTAN UNİVERSİTETİ, |
| + | V. İ, Lenin ad.—Tac.SSR-in ən |
| + | beyuk ali təhsil muəssisəsi. 1948 |
| + | ildə yaradılmıtdır. Duptənbədədir. |
| + | 1957 ildə un-tə V. İ. Leninin adı |
| + | verilmindir. T.u.-nin tərkibində 11 |
| + | dəəə qiyabi, axpam və hazırlıq |
| + | ipə”bələri, aspirantura, 68 kafedra, |
| + | 3 problem və 1 hesablama laboratori- |
| + | yası, nəbatat baqı, elmi-tədqiqat bəl- |
| + | məsi, kitabxana (700 minədək kitab) |
| + | var. Un-tdə 12 minədək tələbə oxuyur, |
| + | 860-dək muəllim və elmi iiici, o cuӱm- |
| + | lədən Tacikistan SSR EA-nın 10 aka- |
| + | demiki və m. uzvu, 28 prof. və e.D., |
| + | 375 dosent və e.n, izləyir (1983). |
| + | Un-t “Elmi əsərlər (1952) nəpr edir. |
| + | TACİKLƏR (əzlərini tocik ad- |
| + | landırırlar)—Tac.SSR-in əsas əha- |
| + | lisi (2237 min), millət. Umumi Ssay- |
| + | ları təqr. 6 mln. nəfərdir: SSRİ-də |
| + | 2893 min (1979). Əzb.SSR və Qırr. |
| + | SSR-də, həmcinin Əfqanıstanda (3 |
| + | mln.) və İranda (40 min) da yapayır- |
| + | lar. Tacik dilində danınırlar. Ta- |
| + | cik xalqı e.ə. 2-ci minilliyin sonu |
| + | —1-ci minilliyin əvvəllərində Avro- |
| + | Asiya cəllərindən Orta Asiyaya keəcu |
| + | gəlmii irandilli tayfaların Tunk |
| + | dəvru tayfaları ilə qaynayıb-qarıi- |
| + | ması nəticəsində tətpəkkul tapmara |
| + | baplamıqldır. Sonrakı devrlərdə |
| + | T.-in etnogenezində baktriyalılar, |
| + | soqdlar, saklar, toxarlar, eftalilər, |
| + | turk etnik qrupları və 6. muhum rol |
| + | oynamıtlar. Samanilər dəvrundə (9 — |
| + | 10 əsrlər) T.-in etnik əsasının və |
| + | |
| + | |
| + | TAC-MAHAL |
| + | |
| + | |
| + | 177 |
| + | |
| + | |
| + | tacik dilinin formalapqması balta |
| + | catmılndır. Tacik xalqı Orta Asi- |
| + | yanın qonipu turkdilli xalqları ilə |
| + | sıx əlaqədə təpəkkul tapmıyl və inki- |
| + | paf etmipdir. Orta əsrlərdə bir |
| + | sıra umumi etnik əlamətlərə malik |
| + | T, və əzbəklərin tarixi bir-birinə |
| + | yaxın olmuiq və 6. dəvrdə onların |
| + | yaratdıqları mədəni sərvətlər hər |
| + | iki xalqa mənsubdur. 19 əsrin 1-ci ya- |
| + | rısı və 20 əsrin əvvəllərində Ta- |
| + | cikistanın tim.-ı Rusiyanın (1868) |
| + | tərkibinə daxil olmuit, cənubu isə |
| + | Buxara xanlıqının hakimiyyəti al- |
| + | |
| + | |
| + | tında qalmındı. Sovet hakimiyyəti : |
| + | |
| + | |
| + | illərində T. sosialist milləti kimi |
| + | təpəkkul tapmıiy, iqtisadi və mədə- |
| + | ni həyatları tərəqqi etmilpdir. Din- |
| + | darları musəlmandır (bax həmcinin |
| + | Tacikistan Sovet Sosialist Res- |
| + | publikası). |
| + | |
| + | |
| + | ƏƏ.2 Narodı Sredvev Azni i Kazax- |
| + | stana, t. 1, M., 1962, İstoriln tadjikskon |
| + | naroda,t. 1—3,M.,1963—65:- Bartolıd |
| + | V. V., Tadjiki. İstoriceskin ocerk, Soc., |
| + | t. 2, c. 1, M., 1965 Qafurov B. |
| + | Tadjiki, M., 1972, NabievR. N., So- |
| + | vetskin Tadjikistan, M., 1982. |
| + | |
| + | |
| + | TACİR—bax Tacirlər. |
| + | |
| + | |
| + | TACİR KAPİTALI–—bax Qicarət |
| + | kapitalı. |
| + | TACİRLƏR — xususi mulkiyyətin |
| + | |
| + | |
| + | həkmranlıqrı iəraitində ticarətlə |
| + | məptqul olan xususi sosial təbəqə. Ta- |
| + | cir mənfəət geturmək, yə”ni əmtəəni |
| + | sonradan satmaq məqsədilə satın alır |
| + | və beləliklə istehsalcı ilə istehlak- |
| + | cı (yaxud, muxtəlif nəv əmtəə isteh- |
| + | salcıları) arasında vasitəcilik |
| + | edir. Ticarət vasitəciləri (dəllal- |
| + | lar) ibtidai icma munasibətlərinin |
| + | daqıldıqı dəevrdə meydana gəlmitdir, |
| + | lakin T.-in cəmiyyətin sosial struk- |
| + | turunun muhum elementinə cevrilmə- |
| + | si yalnız sinfi cəmiyyətlərdə olmuit- |
| + | dur. T. qədim dunyanın bir cox sin- |
| + | fi cəmiyyətlərinin (Karfagen, el- |
| + | linist devlətlər, Qədim Yunanıstan, |
| + | Roma və s.) iqtisadiyyatında muhum |
| + | rol oynamınlar. Erkən orta əsrlərdə |
| + | ərəb əlkələrində, Hindistanda, Cində |
| + | T.-in mevqeyi xeyli quvvətlənmiidi. |
| + | 11—12 əsrlərdən T.-in ən cox Yayıl- |
| + | mhip tipi səyyar tacir olmutidur. Qər- |
| + | bi Avropada, xususilə iri ticarət-sə- |
| + | nət mərkəzlərində Tİ. coxalmıidı. |
| + | Onlar xususi əsrperı N la (gil- |
| + | diya və s.) birlətirdilər. 1. sələm- |
| + | cilik və icarədarlıqla da məptqul |
| + | olurdular. Feodalizmin darıldıqı |
| + | və kapitalist munasibətlərinin Yaran- |
| + | dıqı devrdə T.-in fəaliyyəti xusu- |
| + | silə beyuk əhəmiyyət kəsb edirdi. Məh- |
| + | təkir T. xırda əmtəə istehsalcılarpı- |
| + | nın bəyuk hissəsini istismar edərək |
| + | onların məhsulunu satın alır, onla- |
| + | rı xammalla təchiz edir, mə mulat- |
| + | larını satır və cox hallarda, əs- |
| + | lində kapitalist-sahibkarlara, m4- |
| + | nufaktura sahiblərinə cevrilirdi- |
| + | lər (bax Ticarət kapitalı). Beyuk |
| + | motrari kəqiflərdən sonra Qərbi Av- |
| + | ropa T.-i Amerika, Asiya, Afrika el- |
| + | kələrini əz ticarət fəaliyyəti dairə- |
| + | sinə cəlb edir və onların istisma- |
| + | rında fəal iptirak edirdilər. İri |
| + | ticarət izirkətləri (məs., Ost-H ind |
| + | mirkəti) yaranırdı. 16— |8 əsrlərdə |
| + | T. ilkin kapital Yıqrımı prosesində |
| + | fəal itptirak edərək burjuaziya sin- |
| + | |
| + | inin formalaiması mənbələrindən |
| + | 5. cevrilirdilər. |
| + | |
| + | |
| + | ASE—12, c. 9 |
| + | |
| + | |
| + | etmii xalatddilm dr. |
| + | miyyətində əz mustəqilliklərini |
| + | us, sənaye kapitalı və sənaye |
| + | burjuaziyası ən plana cıxmındır. |
| + | |
| + | mperializmdə ticarətə iri kapita- |
| + | list inhisarları nəzarət edir. T. mus- |
| + | təqil ticarət aparan ən ənəvi tip KH- |
| + | mi, əsasən, pərakəndə ticarətdə qal- |
| + | mıtplar, lakin burada da ticarət MY" |
| + | əssisələri tərəfindən sıxındırı- |
| + | lırlar. 19 əsrdə bə zi sənlə ə |
| + | yarımmustəmləkələrdə Yerli 1.-dən |
| + | komprador burjuaziya təbəqəsi yaran- |
| + | mhpipdır. |
| + | |
| + | s –da e.ə. 2— 1-ci minilliklər- |
| + | də sənətkarlıqın əkincilikdən ay- |
| + | rılması və ipəhərlərin meydana Gəl- |
| + | məsi ilə T.-in tədricən sosial qrup |
| + | kimi formalatmasına itərait Ya- |
| + | ranırdı. Muhum tranzit-garvan Yol” |
| + | ları çzərində yerləllən qədim Atro- |
| + | patena və Albaniya pəhərləri beynəl- |
| + | xalq ticarət mərkəzləri ilə sıx əla- |
| + | qə saxlayırdı. Bu ticarətdə Yerli 14 |
| + | də yaxından iptirak edirdilər. “*60- |
| + | dal istehsal mӱnasibətləri məhkəm- |
| + | ləndikcə sənətkarlar da xırda T. |
| + | kimi cıxhii edir və varlandıqca cox- |
| + | ları yalnız ticarətlə məptul olur- |
| + | dular. Orta əsrlərdə Azərb.-da iri |
| + | T. xususi ticarət ipirkətlərində (vor- |
| + | taqlıqəda) birləpirdilər. Bu iyirkət- |
| + | lər, əsasən, topdansatıipla məptul |
| + | idilər, muhum ticarət mərkəzlərin- |
| + | də xususi pe”bələri olurdu, cek sis- |
| + | temi genip yayılmıtidı. T. arasın- |
| + | dan dəvlətlə vasitəcilik edən xusu- |
| + | si tacirbatı (c“ Məlik ut-tuccarə) |
| + | secilir və ya təqyin olunurdu. Q. ara- |
| + | sında guclu sosial-diferensiasiya |
| + | mevcud idi. İri T. xoca və səvdəgər |
| + | adlanırdı. Orta və xırda T., əsasən, |
| + | pərakəndə satınqla məpqul olurdular. |
| + | Ticarət kapitalı ilə baqlı olan |
| + | Azərb. feodal dəvlətləri (Elxanilər, |
| + | Qaraqoyunlular, Aqqoyunlular, xusu- |
| + | silə Səfəvilər) həmitpə T.-in məna- |
| + | feyini qorumulplar. Səfəvilər dəv- |
| + | rundə Azərb. T.-i xarici ticarətdə də |
| + | r iptirak edirdilər. Rusiyaya |
| + | |
| + | irlətdirildikdən sonra Azərb, iqti- |
| + | sadiyyatı umumrusiya, onun vasitəsi |
| + | ilə isə Avropa bazarlarına cəlb olun- |
| + | du. Rusiyanın ayrı-ayrı ipəhərlərin- |
| + | də kecirilən yarmarkalarda Yaxından |
| + | |
| + | |
| + | İn kippaf, |
| + | |
| + | |
| + | -iptirak edən Azərb. T.-i eyni zamanda |
| + | |
| + | |
| + | PTərq və Qərb əlkələri arasında apa- |
| + | rılan ticarətdə bir nəv vasitəci ro- |
| + | ny oyna Urdılar |
| + | |
| + | TACIBAYEV Əbdilda (d. 4.2.1909, |
| + | Qızıl Orda pt. )—qazax sovet ipairi, |
| + | dramaturq, ədəbiyyatiunas. 1939 il- |
| + | dən Sov.İKP uzvu. “Yeni ahəngə (1933), |
| + | ehyuyMə (1934), e€Kyuə (1935), 4 Mə- |
| + | qamlarə (1942), “Səmimi qəlbdənə |
| + | (1949), “Adalarə (1958), c“Dunəndən |
| + | bugunəqt (1964), “Qayaq (1967), “Qədim |
| + | zəngə (1973), “Tellər (1979) və s. ppe”r |
| + | və poema kitablarının, FLqcaqayını |
| + | (1938, M. Auezovla birgə), 4“Hicək- |
| + | nəH, cəhpas (1952), eMaipas (1957), |
| + | “Sevən ӱrəklərə (1964), *FSıldırımg |
| + | (1966) və s. pyeslərin muəllifidir. |
| + | Qazax sovet ədəbiyyatına dair əsərləri |
| + | var. Qazaxıstan Yazıcılar İttifaqı |
| + | İdarə Hey ətinin katibi (1934 ildən) |
| + | və sədri (1939—44) olmutdur. Okt- |
| + | yabr İnqilabı ordeni, Z baiqa orden |
| + | və medallarla təltif edilmitidir. |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: Stixi. Pozmı. Phe- |
| + | sı, Alma-Ata, 1957, Berezı pumat, Al- |
| + | ma-Ata, 1969: Bıloe. Stixi i pozmı, Al- |
| + | |
| + | |
| + | ma-Ata, 1979, |
| + | |
| + | |
| + | Əl İstorin kazaxskov literaturı |
| + | t. s 20-ə, 1971. .. |
| + | |
| + | TACLI GƏYƏRCİNLƏR (Sopqa)— |
| + | geyərcinlər fəsiləsindən quiy cinsi. |
| + | Batında yelpiktpəkilli kəkili var |
| + | (adı da buradandır). Muasir geyər- |
| + | cinlərin ən irisidir: bədəninin ya, |
| + | 80 sm-ə catır. Rəngi Keyumtul və qır- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Taclı geyərcin (Somqa uysboqya), |
| + | |
| + | |
| + | mızı calarlıdır. 3 nəvu var. Yeni |
| + | Qvineya və ona qonpyu a-larda Yaptayır. |
| + | Atacda duzəltdiyi yuvaya 1 yumurta |
| + | qoyur. Meyvə, giləmeyvə və s. ilə qi- |
| + | |
| + | |
| + | dalanır. |
| + | TACLI |
| + | |
| + | ? —1538/40, |
| + | lətinin siyasi |
| + | |
| + | |
| + | XANIM (əsl adı PTahbəyim, |
| + | 1Piraz)u—Səfəvilər dəv- |
| + | əyatında muhum rol |
| + | oynamımnq qadın, 1 PPah İsmayılın |
| + | (1501—24) arvadı. Caldıran vurui- |
| + | masında (1514) imptirak etmiidir. |
| + | Bə”zi muçəlliflərə gərə dəyuii zama- |
| + | nı Osmanlılara əsir dutpən T.x.-son- |
| + | ralar vətənə qacmara mӱvəffəq ol- |
| + | Digərləri isə onun arır Ya- |
| + | |
| + | |
| + | mutidu. H Ya- |
| + | alanaraq arxaya cəkildiyini və : |
| + | bə yaxınlıqında Səfəvi dutpərgə |
| + | |
| + | |
| + | - I : ər. |
| + | sinə gətirildiyini gəstərirl 1 |
| + | Təhmasibin həkmdar seçilməsində |
| + | T.x. xususi rol oynamındır. aray |
| + | cəkinmələrində Yaxından uran - |
| + | edən T.x. sonralar 1 Təhmasibin a |
| + | sının zəhərləndirilməsində Tər |
| + | ləndirilərək PTiraz i1,–--nvə surgu |
| + | olunmuit və orada da əlmutidur. |
| + | əd. Onullahi S. M.. Təzzı |
| + | xanım, Azərb.SSR BA Xəbərləri ə |
| + | |
| + | |
| + | — . . 1 |
| + | *ncəsənət seriyası), 1981, : |
| + | Ət .. ı . 6 v — Azerbaidjanskov |
| + | |
| + | |
| + | qosudarstvo Sefevidov v XXU1 veke, B., |
| + | 1981. |
| + | TAC-MA HAL—Boyux Morollar dəv. |
| + | ru. hind me”marlıqının gərkəmli |
| + | lupa Hindistanın Arpa m, Y |
| + | xınlırında, |
| + | |
| + | |
| + | Camna cayının sahilin- |
| + | dədir. Morol həkmdarı . |
| + | |
| + | |
| + | Cahan ila |
| + | T.-M. turbəsini arvadı Mumtaz Ma |
| + | han Banu Bəyimin qəbri |
| + | |
| + | |
| + | cə |
| + | tikdirmii (1630—52), sonralar Cahan |
| + | mnahb ezu də |
| + | |
| + | |
| + | həmin turbədə , dəfn |
| + | edilmitdir. Turbəni turk un |
| + | Ustad Məhəmməd İsa Əfili — |
| + | (səmərqəndli Məhəmməd : 2 , | |
| + | tambullu Xan Rumi ilə cap b |
| + | və bəzək ipilərini PTiraz, /*8 la" |
| + | riz, Dəməiq, Baqdad və Vӱzar lm, |
| + | ları germutilər. Muntəzəm tu arlıq |
| + | beyuk baq icində salınmı1p 25 |
| + | ansamblının (məscid, ə iəək .. |
| + | s.) əsas tikilisi olan t.-M. |
| + | bepgunbəzli məhtətəm |
| + | |
| + | |
| + | binadan ( a |
| + | təqr. 74 m) və kӱnclərindəki 4 M |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 178 |
| + | |
| + | |
| + | TAPPAİR |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Tac-Mahal. Təqr. 1630— 52, |
| + | |
| + | |
| + | rədən (Hund. 45 m) ibarətdir. Turbə- |
| + | nin divarları cilalanmıntq aq mər- |
| + | mərdən tikilmiii, əlvan və qiymətli |
| + | daplarla (əqiq, mirvari, sədəf, kəh- |
| + | rəba, zumrud, yaqut və s.) inkrustasi- |
| + | Ya edilmitidir. İncə mutənasibliyi, |
| + | beyuk emosional obrazlılıqrı ilə sə- |
| + | ciyyələnən T.-M. planına və həcm-mə- |
| + | kan həllinə gərə Azərb.-ın Səfəvilər |
| + | dəvru gӱnbəzli tӱrbələri ilə genetik |
| + | baqlı “b. |
| + | |
| + | TAİYAİR—Krımda, Baxcasaray p1.- |
| + | ndən 6 km c.-1p.-də, uzərində qırmızı |
| + | rənglə " cəkilmipl deyuӱii səhnələri, |
| + | adam, heyvan, bitki və s. təsvirləri |
| + | olan qaya. Qazıntılar zamanı ust Pa- |
| + | leolitdən 16 əsrə aid 10 mədəni təbə- |
| + | qə muəyyənlətldirilminl, coxlu maddi |
| + | mədəniyyət nӱmunələri aqtkar olun- |
| + | mupdur. Tapıntılar, Krımda hey- |
| + | vanları əhlilətpdirilməsinin Me- |
| + | zolit, maldarlıqın meydana gəlmə- |
| + | si və əkinciliyə gecilməsinin Neo- |
| + | lit dəvrundən baplandıqını ehti- |
| + | mal etməyə əsas verir. |
| + | |
| + | Ədl KraNnnov D. A., Hemepnan |
| + | stolnka Tap-Air kak osnova periodizanii |
| + | poslepaleoliticeskix kulhtur Krıma, |
| + | M.—L., 1960 (MHA No 91). |
| + | |
| + | TAYYAӰ 3— Tur.SSR-də pəhər. Ta- |
| + | iauz vil.-nin mərkəzi. Resp.-nın 101m.- |
| + | ında, Tapauz vahəsindədir. D.y. st. |
| + | Əh. 95 min (1983). Pambıqtəmizləmə, |
| + | yar, pivə, sud, k.t. mapınları tə”- |
| + | miri, tikinti materialları, sınaq |
| + | dəmir-beton mə”mulatı z-dları, ət, |
| + | cerək məhsulları kombinatları, xal- |
| + | ca, tikipi, qənnadı f-kləri, k.t. tex- |
| + | nikumu, tibb və pedaqoji məktəblər, |
| + | musiqili dram teatrı var. |
| + | TAİYAӰZ VİLAYƏTİ. Tu .SSR-də |
| + | vilayət. 1970 il dekabrın 14-də təii- |
| + | kil olunmutdur. Sah. 73,6 min km?, |
| + | Əh. 595 min (1983, 1 yanvar). 8 r-nu, |
| + | 1 ipəhəri, 7 iptq var. Mərkəzi Taia- |
| + | uz 11.-dir. |
| + | əbiət. T.v. Amudərya cayının appa- |
| + | qı axınının sol sahilində, Qaraqum |
| + | səhrasındadır. Səthi, əsasən, duzən- |
| + | .. . İqlimi kəskin kontinental- |
| + | . Ərta temp-r iyulda 27*S, yanvar- |
| + | da —6eb-dir. İllik yaqıntı 100 As. |
| + | Takırlar, boz, tpporan və cəmən tor- |
| + | |
| + | |
| + | paqları Yyayılmhıtdır. |
| + | Saksaul, qum akasiyası, |
| + | yovpan, cəmən bitkiləri |
| + | və tuqay mepqələri var. |
| + | Heyvanları: tulku, cana- |
| + | var, ceyran, doviyan, gə- |
| + | miricilər, qul və s. |
| + | Amudərya cayı balıqla |
| + | zəngindir. |
| + | |
| + | Hali. Vil.-də turk- |
| + | mənlər, əzbəklər qazax- |
| + | lar, ruslar və 6. xalqlar |
| + | yapayır. Orta sıxlıq 1 |
| + | x.M3-nə 8,1 nəfərdir. PQa- |
| + | hər əh. 3096 dir. (1983). |
| + | |
| + | Təsərrufat. K.t. xam- |
| + | malını e”mal edən yun- |
| + | gӱl (pambıqtəmizləmə və |
| + | s.) və yeyinti (yar-piy, ət, |
| + | sud və s.) sənaye sahələri |
| + | ustundur. Metal emalı |
| + | və tikinti materialları |
| + | sənayesi var. Ən iri sə- |
| + | naye muəssisələri Tailya- |
| + | uzdadır. Elektrik ener- |
| + | jisini Taxiatat DRES- |
| + | indən (Əzb.SSR) alır. |
| + | T.v. Resp.-nın muhum |
| + | pambıqcılıq və heyvan- |
| + | darlıq r-nlarındandır. |
| + | Suvarma əkinciliyi inkitppaf etmiii- |
| + | dir. Pambıq, yem bitkiləri, cəltik, ar- |
| + | pa, kuncut, kartof, tərəvəz-bostan bit- |
| + | kiləri və s. əkilir. Baqcılıq və |
| + | uzumculuklə məpqul olunur. Qaramal, |
| + | at, qarağul qoyunu, dəvə və s. sax- |
| + | lanılır. İpəkcilik inkitaf etmii- |
| + | dir. D.y., avtomobil, hava və boru |
| + | kəməri nəql. var. T.v. Lenin ordeni |
| + | ilə təltif olunmutdur (1974). |
| + | |
| + | Mədəni quruculuq. Vil.-də 3 orta |
| + | ixtisas məktəbi, pionerlər sarayı, mu- |
| + | siqili dram teatrı və s. fəaliyyət |
| + | gəstərir. “Kommunizm yYolıq (1932, |
| + | turgmən dilində) və “Qaptauzskaya |
| + | pravdav (1941) vil. qəzetləri cıxır. |
| + | Yerli radio və televiziya verilinləri |
| + | ilə yanapı, Moskva və Aztpqabad proq- |
| + | ramları retranslyasiya olunur. |
| + | TAİYKENBA YEVLƏR — əezbək sovet |
| + | sirk artistləri ailəsi, kəndirbazlar. |
| + | İqamberdıyev Taipjenbay (Z.Z. |
| + | 1866, Əndican—9.2.1963, Daikənd). |
| + | RSFSR və Əzb.SSR xalq artisti |
| + | (1939). Əmək Qəhrəmanı (1937). 1942 |
| + | ildən Sov.İKP uzvu. 1942 ildə sirk |
| + | kollektivi yaratmıt, 1949 ilədək ona |
| + | rəhbərlik etmipdir. Abidcan T |
| + | — Qatpkenbay İqamberdıyevin oqlu (d. |
| + | 11.1915, Asaka). Əzb.SSR xalq artis- |
| + | ti (1961). 1949 ildən T. kollektivi- |
| + | nin rəhbəri Kəmaləddin T.— |
| + | TQaikenbay İqamberdıyevin nəvəsi (d. |
| + | 28.10.1929, Asaka). Əzb6.SSR əməkdar |
| + | artisti (1966). 1954 ildən Sov.İKP |
| + | uzvu. 1965 ildən cƏzbək kəndirbazla- |
| + | rıq attrakşionuna rəhbərlik edir. |
| + | TAİY-KUMİR—Qırq.SSR Opi vil.- |
| + | ndə ipəhər. Narın cayının sahilin- |
| + | dədir. D.y. st. Kərpic z-du var. Dai |
| + | kəmur cıxarılır. |
| + | |
| + | TAİTIQ MƏDƏNİYYƏTİ — Cənubi |
| + | Sibirdə Dəmir dəvrunə (e.ə. 1 əsr— |
| + | eramızın 5 əsri) aid arxeoloji mə- |
| + | dəniyyət. Orta Yenisey həvzəsində (Mi- |
| + | nusinsk cəkəkliyi, Krasnoyarsk r-nu |
| + | və Kemerovo vil.-nin ip.) yayılmı1- |
| + | dır. Taqtıq cayı sahilindəki qəbi- |
| + | ristanın adı ilə adlandırılmıid- |
| + | dır. Apkar edilmiiy sərdaba və tor- |
| + | paq qəbirlərdə əlulər yandırılaraq |
| + | dəfn olunmutdur. T.m. tayfaları e.ə. |
| + | 2—1 əsrlərdə Mərkəzi Asiyadan gəl- |
| + | |
| + | |
| + | mə turkdilli qyanqunyamlarla qaypa- |
| + | yıb-qarıplmıtt Taqar mədəniyyəti dəv- |
| + | ru əhalisinin nəsilləridir. Qəbir: |
| + | lərdən uz maskaları, qablar, heyvan |
| + | heykəlcikləri və s. aipkar edilmiir- |
| + | dir. Təsərrufatları maldarlıq va |
| + | əkincilik idi. |
| + | |
| + | Əd. Kızlasov L. R., Tapqtık- |
| + | |
| + | skan zpoxa p istorin Xakassko-Minusin= |
| + | skoV kotlovinı, M., 0. |
| + | TBİLİSİ (1936 ilədək Tiflis)— |
| + | Gurc.SSR-in paytaxtı. SSRİ-nin iri |
| + | sənaye, elm və mədəniyyət mərkəzlərin- |
| + | dən biriş nəql. qoppaqı. Tbilisi ce- |
| + | kəkliyində, Kur cayının hər iki sa- |
| + | hilində, 406—522 m yӱksəklikdədir. |
| + | Orta temp-r -yanvarda (),52S, iyulda |
| + | 24,2*S-dir. İllik yaqıntı 510 mm. ƏH. |
| + | 1340 min (1984, 1 yanvar). |
| + | |
| + | Arxeoloji mə”lumatlara gərə ppə- |
| + | hərin ərazisi e.ə. 4—3-cu minillik- |
| + | lərdə məskunlatmındır. İlk dəfə |
| + | salnamədə ppəhər-qala kimi eramı- |
| + | zın 4 əsrində xatırlanır. T. adı |
| + | (gurcucə tbili—isti) kukurdlu is- |
| + | ti su mənbələri ilə əlaqədardır. Gur- |
| + | custanın PTərqi Zaqafqaziya, İran, |
| + | Ermənistan və Suriya ilə birlətdi- |
| + | rən ticarət yolları uzərində yerləi- |
| + | məsi T.-nin inkipafına beyuk tə”sir |
| + | gəstərmitdir. Car T Vaxtanq Qorqasa- |
| + | lın (ə. 502) dəvrundə Pərqi Gurcus- |
| + | tanın iri iqtisadi mərkəzinə cev- |
| + | rilmiiydi. 6 əsrdə Kartli carlıqı- |
| + | nın paytaxtı idi. 7 əsrin ortaların- |
| + | da ərəblər Gurcustanın bir hissəsi- |
| + | ni ipqal etdilər: 8 əsrin 30-cu illə- |
| + | rindən T. ərəb əmirinin (bax Tif- |
| + | lis əmirliyi) iqamətgahı oldu. 1122 |
| + | ildə Qurucu Davidin dəvrundə T. azad |
| + | edildi və birlətmi:tn gurcu dəvləti- |
| + | nin paytaxtına cevrildi. 12—13 əsr- |
| + | lərdə T. HÜR iqtisadi və mədəni mər- |
| + | kəz idi. əhər 14 əsrdə Teymurun, |
| + | 15—17 əsrlərdə Osmanlı və Səfəvi |
| + | qopunlarının daqıdıcı yurutilərinə |
| + | mə”ruz qalmındır. 1 PTah Abbasın |
| + | hucumu pəhərə daha aqır zərbə vur- |
| + | mutidu. |
| + | |
| + | 1801 ildə PTərqi Gurcustanın Ru- |
| + | siyaya birlətiməsindən sonra T. Gur- |
| + | custan (1846 ildən— Tiflis) qub.-nın |
| + | inz.M., Qafqazda rus qoptunlarının |
| + | bali komandanının, 1845 ildən car |
| + | canipininin iqamətgahı oldu. 1819 |
| + | ildə Q.-də ilk gurcu qəzeti c“Sakart- |
| + | velos qazetikv (c“Gurcustan qəzetiz) |
| + | nəprə batilamıtidır. 19 əsrin 60-cı |
| + | illərində Zaqafqaziyada d.y. cəkili- |
| + | pi ilə əlaqədar tpəhərin iqtisadi in- |
| + | kipafı gucləndi. M. Qorki 1891 il- |
| + | də Q.-də Zaqafqaziya d.y.-nun baiq e”ma- |
| + | latxanalarında itləmiin, ilk hekayə- |
| + | si *Makar Cudraənı burada cap et- |
| + | dirmiidir. Sənayenin inkitafı ilə |
| + | gurcu, azərb., erməni və xalqlar |
| + | icərisindən fəhlələrin sayı artdı: |
| + | dəmiryolcular arasında rus fəhlələ- |
| + | ri cox idi. 1887 ildə T.-də c Fəhlə |
| + | ittifaqız, 1892 ildə s.d. tətkilatı |
| + | (“Mesame-dasiəz), 1901 ildə RSDFP |
| + | komitəsi Yarandı. Həmin ilin yazın- |
| + | da Q. fəhlələrinin siyasi numayiiyi |
| + | |
| + | |
| + | olmuidur (bax Tiflis numayimi |
| + | (/2901)). 1903 ilin martında T.-də |
| + | Qafqaz s.-d. təpkilatlarının 1-ci |
| + | |
| + | |
| + | qurultayı kecirildi. T. proletariatı |
| + | Rusiyada 1905—07 illər inqilabında |
| + | fəal iitirak etmitdir. Fevral bur- |
| + | jua-demokratik inqilabı (1917) dev- |
| + | rundə Yaranmı:i fəhlə, əsgər və kənd- |
| + | li deputatları Sovetlərində rəhbər- |
| + | lik menipeviklərin əlinə kecdi: (1ə- |
| + | |
| + | |
| + | TBİLİSİ |
| + | |
| + | |
| + | 179 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | = |
| + | a |
| + | |
| + | |
| + | (vvvy113111 |
| + | "Ysrtt111111111 |
| + | əla CC |
| + | “1133311 |
| + | "TY yy |
| + | aa |
| + | |
| + | |
| + | m m a m "şı aş R |
| + | bu..—..5.n.. |
| + | |
| + | |
| + | i |
| + | c |
| + | “ |
| + | " |
| + | “ |
| + | 1 |
| + | “ |
| + | 4 |
| + | “ |
| + | 1 |
| + | l |
| + | |
| + | |
| + | Tbilisi. 1. Celyuskincilər adına kerpu. 1935. Me"mar N. P. Severov. Muhəndislər K. S. Zavriyenbf, N. A. Sla- |
| + | |
| + | |
| + | vinski. 2 |
| + | |
| + | |
| + | staveli prospektindən gərunuit. Z. Gurcustan KP MK-nın binası. |
| + | |
| + | |
| + | . Pəhərin kəhnə hissəsində Dare- |
| + | |
| + | |
| + | can sarayı. 5. Kecmitp 4PP1eytanbazarədan gerunuit. 6. İdman sarayı. 1961. Me"marlar V. Aleksi-Mesxiptvili, |
| + | Y. |
| + | |
| + | |
| + | hərdə əksinqilabi Xuşisi Zaqafqazi- |
| + | ya Komitəsi təpkil edildi. 1921 il |
| + | fevralın 25-də Gurcustan zəhmətkeih- |
| + | ləri Qızıl Ordunun kəməyi ilə men- |
| + | pevik həkumətini devirib Sovet ha- |
| + | kimiyyəti qurdular. T. Gurc.SSR-in |
| + | paytaxtı oldu. |
| + | Gurcu mədəniyyəti xadimlərindən |
| + | A. və İ. Cavcavadzelər, N. Barataii- |
| + | vili, A. və G. Seretelilər, Z. Pa- |
| + | liaivili və b., Azərb. və erməni mə- |
| + | dəniyyətinin numayəndələrindən M. F. |
| + | Axundov, M. PT. Vazeh, A. A. Bakı- |
| + | xanov, C. Məmmədquluzadə, X. Abov- |
| + | yan, Q. Sundukyan, H. Tumanyan və Ö. |
| + | burada yapayıb yaratmıtlar. N. Hə- |
| + | rimanov, Abdulla PQaiq, Niyazi (T.- |
| + | nin fəxri vətəndatı secilmiidir), |
| + | R. Behbudov, akad. Z. Xəlilov və 6. |
| + | T.-də anadan olmuiylar. 1958 ildə T.- |
| + | nin 1500 illiyi qeyd edilmiidir. |
| + | resp. sənaye məhsulunun 1/3-ə |
| + | qədərini verir. Muhum sənayə, sahə- |
| + | ləri: mapınqayırma və metal e malı, |
| + | yungul və yeyinti. Ən iri mapınqa- |
| + | yırma və metal e”malı muəssisələri: |
| + | elektrovozqayırma, aviasiya, dəzgah- |
| + | qayırma, k.t. mapqınları, ipqərabcılıq |
| + | avadanlıqı, elektrotexnika, cihazqa- |
| + | yırma, teleqraf aparaturası, cuqun- |
| + | təkmə, elektrik vaqonları tə miri |
| + | z-dları. Yungul sənaye muəssisələrin- |
| + | də ipək və yun parcalar, qalantereya, |
| + | tikipx və trikotaj məmulatları, dəri |
| + | ayaqqabı və s. istehsal olunur. Yeyin- |
| + | ti sənayesi ipərab-konyak, iyampan 112- |
| + | rabı, tutun, yaq-piy, cərəkbitfirmə, |
| + | qənnadı mə”mulatı, pivə-spirtsiz ic- |
| + | gilər, yaq-pendir, sud, ət e malı və s. |
| + | mӱəssisələrdən ibarətdir. Arac e Ma- |
| + | lı, tikinti materialları, iquiyə, ciİ- |
| + | ni-saxsı, əczacılıq, poliqrafiya sə- |
| + | nayesi var. Termal sular əsasında |
| + | oranjereya-parıik kombinatları Ya- |
| + | radılmıtdır. |
| + | T. magistral avtomobil və D.Y.-la- |
| + | rının kəsiiydiyi iri nəql. qoviyarı, |
| + | |
| + | |
| + | 12*, c.9 |
| + | |
| + | |
| + | Kasradze. Muhəndis D. Kacana. |
| + | |
| + | |
| + | hərbi Gurcustan yolunda son məitə- |
| + | axan ka yolları T.-ni SSRİ-nin |
| + | butun iri mərkəzləri ilə birlətdi- |
| + | rir. İPəhərdaxili nəql. (avtobus, |
| + | tramvay, trolleybus) inkitaf etmipt- |
| + | dir. Metropoliten, kanat yolları |
| + | (Z asma və 1 funikulyor) var. Qaz kə- |
| + | mərləri vasitəsi ilə PTimali Qafqaz- |
| + | dan və Bakıdan (Qaradaq) təbii qaz |
| + | nəql. edilir. T. su anbarının (4 Tbi- |
| + | lisi dəniziəz) bir hissəsi ipəhərin |
| + | ərazisindədir. |
| + | |
| + | T. Kur cayının vadisində və ona |
| + | bitipik daqətəyi sahədə salınmı:n- |
| + | dır. PTəhərin c.-1i. hissəsində ensiz |
| + | kucələrdən, 2—3 mərtəbəli kərpic ev- |
| + | lərdən ibarət Kəhnə ipəhər yerləir. |
| + | Burada qədim icqala olan Narınqala- |
| + | nın ucuqları (qədim Hissəsi 4 əsr, |
| + | sonrakı tikililəri 16—17 əsrlər), |
| + | Ancisxati dati kilsəsi (6 əsr), Metex |
| + | məbədi (1278—93), Sioni kafedral |
| + | bali kilsəsi (6—7 əsrlər), car Rosto- |
| + | mun hamamları (17 əsr) qalmındır. |
| + | 19 əsrdən yeni itəhər (indiki T.-nin |
| + | mərkəzi hissəsi) inkitaf edir. T.-də |
| + | geniiy miqyasda bərpa iiləri aparı- |
| + | lır. Həkumət evi (1938—53), sirk |
| + | (1940), idman sarayı (1961), *İveriyaə |
| + | mehmanxanası (1967), k.t. in-tu (1967), |
| + | cAraqviz restoranı (1970), T. filar- |
| + | moniyasının ar zalı (1971), mər- |
| + | kəzi teleqraf (1978), -“Burevestniki |
| + | idman kompleksi (1980) itəhərin ən |
| + | yaxiqı tikililərindəndir. T.-də PT. |
| + | Rustaveli (da1i, mərmər, 1942, heykəl- |
| + | tərap K. Merabitvili), V. İ. Lenin |
| + | (tunc, 1956, heykəltərai V. Topuridze) |
| + | qranit, 1983, peykəltərinmar M. Ki- |
| + | pinani, L. Popxadze), . F. Axundov |
| + | (tunc, qranit, 1958, heykəltərat K. |
| + | Merabitqvili), A. S. REriboyedov (tunc, |
| + | 1961, Heykəltərait M. Merabitvili), |
| + | David Quramipvili (cuqun, 1965, hey- |
| + | gəltəraii M. Berdzenitvili), Vaxtanq |
| + | Qorqasal (tunc, qranit, 1967), Niko |
| + | Pirosmandivili (tunc, 1975, hər iki |
| + | |
| + | |
| + | əsər heykəltəraii E. Amapqukelinin- |
| + | dir) və b.-na abidə qoyulmupi, € |
| + | araqvili qəhrəmanı monumenti (dair, |
| + | 1961, mӱəllifi A. K. Bakradze) və |
| + | cAna Gurcustanə heykəli (aluminium, |
| + | 1963, heykəltərail E. Amaptukeli) |
| + | ucaldılmhındır. 1982 ildə T.-də M. |
| + | F. Axundovun xatirə kompleksi acıl- |
| + | mıpdır. Kompleksə M. Axundo- |
| + | vun abidəsi (tunc, heykəltərai Q. Ka- |
| + | caya) və yazıcının ev muzeyi (cGur- |
| + | cu və Azərb. xalqlarının dostluq |
| + | eviəmj) daxildir. |
| + | |
| + | Muhum elm və mədəniyyət mərkəz- |
| + | lərindən olan T.-də 110 elmi idarə, |
| + | o cӱmlədən Gurcustan SSR Elmlər |
| + | Akademiyası və onun in-tları, bota- |
| + | nika barı və s., 11 ali məktəb, o cum- |
| + | lədən Tbilisi universiteti, poli- |
| + | texnik in-t, k.t., tibb in-tları, A. S. |
| + | Pupikin ad. Pedaqoji İn-t (Azərb. |
| + | fakultəsi var), konservatoriya, Rəs" |
| + | samlıq Akademiyası və s. fəaliyyət |
| + | gestərir. PTəhərdə 126 kutləvi kitab- |
| + | xana (ən beyuyu K. Marks ad. Gurc. |
| + | SSR Devlət Kitabxanası), coxlu mu- |
| + | zey (V. İ. Lenin mərkəzi muzeyinin |
| + | filialı, Gurc.Dəvlət Muzeyi, Gurc. |
| + | İncəsənət Muzeyi, Z. Paliaitvilinin, |
| + | İ. Cavcavadzenin ev-muzeyləri və b.), |
| + | 16 teatr—opera və balet, dram (PT. |
| + | Rustaveli ad. və K. Marcaniiyvili ad. |
| + | gurcu, rus, erməni), musiqili komedi- |
| + | ya, gənc tamaipacılar, kukla teatrla- |
| + | rı və s., sirk, filarmoniya, Resp. |
| + | pionerlər sarayı, gənc texniklər və |
| + | gənc təbiyyatcılar st.-ları, utpaq D.y. |
| + | və s. var (4984). 19 əsrin sonu— 20 əs- |
| + | rin 1-ci yarısında Tiflis Azərbay- |
| + | can Teatrı fəaliyyət gestərmitydir. |
| + | |
| + | T.-də resp. nəiriyyatı, Gurc. |
| + | Sovet Ensiklopediyasının Banı re- |
| + | daksiyası, televiziya mərkəzi, Gurc. |
| + | İnformasiya Agentliyi (Gurcinform) |
| + | və s. fəaliyyət gəstərir, 12 resp. qə- |
| + | zeti (o cumlədən Azərb. dilində cSo- |
| + | vet Kurcustanız), 24 jurnal, 4Tbi- |
| + | |
| + | |
| + | 180 |
| + | |
| + | |
| + | TBİLİSİ UNİVERSİTETİ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | lisiə (1922, kurtu dilində) və 4“Vecer- |
| + | ni Tbilisi (1923) ipəhər axtpam qə- |
| + | zetləri cıxır. |
| + | |
| + | T.-də 15,5 min carpayılıq (əhali- |
| + | nin hər 10 min nəfərinə 142,5 carpa- |
| + | yı) 56 xəstəxana muəssisəsi (1940 il- |
| + | də 4,4 min carpayılıq 28 xəstəxana |
| + | muəssisəsi), 164 ambulatoriya-poli- |
| + | klinika mӱəssisəsi, 14 sanitariya-epi- |
| + | demioloji st., 12,6 min həkim (1940 |
| + | ildə 2,26), 16,1 min orta tibb ipptci- |
| + | si (1940 ildə 2,3 min) var (1980). 1P9- |
| + | hərin ərazisindəki mineral su mən- |
| + | bələrindən muxtəlif xəstəliklərin |
| + | mualicəsi ucun istifadə olunur. T. |
| + | elkənin iri turizm mərkəzlərindən- |
| + | dir. Buradan onlarla umumittifaq |
| + | turist marirutu kecir. Turist baza- |
| + | ları, motel, kempinq var. |
| + | |
| + | Əd.: Revolopionnov proploe Tbi- |
| + | lisi, Tbilisi, 1964: virkvelin |
| + | T., Tbilisi, M., 1969, Djaopvili |
| + | V. P1., Tbilisi. Əkonomiko-qeoqrafice- |
| + | skiİ ocerk, Tbilisi, 1971, Tbilisi. Pu- |
| + | tevoditelh, Tbilisi, 1977, |
| + | |
| + | |
| + | TBİLİSİ UNİVERSİTETİ—Gurc. |
| + | SSR-in ən beyuk ali təhsil muəssisə- |
| + | si. 1918 ildə yaradılmıpdır. T.u.- |
| + | nin 21 fakultəsi, qiyabi,, axlpam və |
| + | hazırlıq ite”bələri, aspiranturası, |
| + | 137 kafedrası, 2 elmi-tədqiqat in- |
| + | tu, 11 problem və elmi-tədqiqat labo- |
| + | ratoriyası, kitabxanası (3 mln.-dək |
| + | |
| + | |
| + | kitab) var. T.u.-ndə 16 minədək tələbə Sob |
| + | |
| + | |
| + | oxuyur, 2 minədək mӱəllim və elmi |
| + | iici, o cumlədən SSRİ EA-nın 5 m. |
| + | uzvu, Gurc.SSR EA-nın 48 akad.və m. |
| + | uzvu, 204 e.d. və prof., 770 e.n. və |
| + | dosent ipləyir (1983). Un-t “Əsərlər |
| + | |
| + | |
| + | rətpadəti, zəngin mə”nəvi keyfiyyətlə- |
| + | ri təsvir və tərənnum olunur. c Tyor- |
| + | kin odunyadaq (1954—63) satirik poe- |
| + | masında sosialist cəmiyyətinin inki- |
| + | ipafına əngəl tərədən laqeydlik, bu- |
| + | |
| + | kratizm, formalizm .kimi mənfi |
| + | allar tənqid atətinə tutulur. cQeyd |
| + | dəftərcəsindən pte”rlərə (1961), 4Bu |
| + | ərin lirikasından, 1959—1967 |
| + | (1967) toplularında, 4 Yeni pe?rlər- |
| + | dənə (1969) silsiləsində həyat haqqın- |
| + | da fəlsəfi dupquncələr əsas yer tu- |
| + | tur. Nəsr və ədəbi-tənqidi əsərləri də |
| + | var. Əsərləri SSRİ xalqları dillə- |
| + | rinə, o cumlədən Azərb. dilinə və |
| + | bir cox xarici dilə tərcumə edil- |
| + | mipdir. Azərb. sovet ədəbiyyatını |
| + | Yӱksək qiymətləndirmitdir. — |
| + | cılıqına dair Azərb. dəvri mətbua- |
| + | tında məqalələr dərc olunmupdur. |
| + | cNovı mirg jurnalının bai redlc- |
| + | toru (1950—54 və 1958—70), SSRİ |
| + | Yazıcılar İttifaqı İdarə Hey?əti- |
| + | nin katibi (1950—54, 1959—71), Avro- |
| + | pa Yazıcılar Birliyinin vitse-prezi- |
| + | denti (1963—68) olmutdur. Sov.İKP- |
| + | nin 19-cu qurultayında MTK uzvu, |
| + | 22-ci qurultayında MK uzvluyunə Ha- |
| + | mizəd secilmitdir. 3 dəfə Lenin or- |
| + | deni, 4 bapqa orden və medallarla |
| + | təltif edilmipdir. |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: Ufuqlərdən utfuqlə- |
| + | rə, B., 1966: Vasili Tyorkin, B., 1985: |
| + | r. soc., t. 1—5, M., 1966—71: İzbr, |
| + | soc., M., 1981, Zapas oqni, zaloq tepla... |
| + | Publipistika, M., 1983. |
| + | |
| + | Əd.: Rus sovet ədəbiyyatı tarixi, B., |
| + | 1976, Turkon A., Aleksandr Tvardov- |
| + | skin, 2 izd., M., 1970: Makedonov |
| + | A., TvorceskiN putı Tvardovskoqo, M., |
| + | |
| + | |
| + | nər edir (1936). Mətbəəsi (1923) və 1981 |
| + | |
| + | |
| + | nəptriyyatı (1933) var. T.u. Qırmızı |
| + | Əmək Bayraqı ordeni ilə təltif |
| + | olunmuttdur (1970). |
| + | TVARDӦVSKİ Aleksandr Trifono- |
| + | vic (21.6, 1910, indiki Smolensk vil. |
| + | Poctnok r-nunun |
| + | Zaqorye xutoru— |
| + | 18.12.1971, Moskva |
| + | vil., Krasnaya Pax- |
| + | ra Yaxınlırında: | |
| + | oskvada dəfn |
| + | edilmindir) — rus |
| + | sovet ppairi, icti- | |
| + | ... — Lenin |
| + | qukafatı (1961), |
| + | SSRİ Deəvlət muka- |
| + | fatı (1941, 1946, |
| + | 1947, 1971) laurea- |
| + | tı. 1940 ildən Sov, |
| + | İKP uzvu. Kənddə yeni həyat qurucu- |
| + | luquna həsr olunmut “Sosializmə yolı |
| + | (1931), *Giriptə (1933), “Muraviya əl- |
| + | kəsiə (1936) poemalarında, 4PPe”r top- |
| + | lusu. 1930—35ə (1935), *Kənd xronika- |
| + | Cbl9 (1939), e3aropieə (1941) me”p kitab- |
| + | TapbıH na, e€Konxoa cənpnHHH KYHNƏ/İH- |
| + | 15 (1932) povestində kolxoz kəndinin |
| + | yeni adamlarından bəhs edilir. Beyuk |
| + | Vətən muharibəsi illərində cəbhə qə- |
| + | Zetlərində calınmımndır. “Vasili |
| + | Yorkin (Deəyuticu haqqında kitab)ı |
| + | (1941—45) poemasının məzəli, həyatı |
| + | macəralarla dolu, iən lirik qəhrə- |
| + | manı Vasili Tyorkinin simasında T. |
| + | sovet əsgərlərinin umumilətdiril- |
| + | Mipq obrazını yaratmındır. Yol us- |
| + | TYHAƏ eBə (1946) rnoeMacbıH na ailəsi |
| + | maniyaya qovulmutit sovet əsgərinin |
| + | bəyuk gədəri əks etdirilmindir. Mu- |
| + | haribədən sonrakı bərpa və quruculuq |
| + | iplərindən bəhs edən lirik-publisis- |
| + | THK € Yöyrzəpnən ydoyrnəpəə (1950—60) |
| + | poemasında sovet adamlarının əmək |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TVEN (Tcuaya) Mark Qtəxəllusuy əsl |
| + | adı və familiyası Semyuel Lenqhorn |
| + | Klemens (Cle- |
| + | |
| + | mens)l (30.11.1835, | |
| + | Missuri tptatı, |
| + | Florida k.—21.4. |
| + | 1910, Konnektikut |
| + | itatı, Reddinq)— | |
| + | amerikan yazıcı- |
| + | sı. ABİT ədəbiyya- |
| + | tında tənqidi rea- | |
| + | lizmin banilərin- || |
| + | dəndir. Huquqiunas |
| + | ailəsində dorul- |
| + | mulpidur. Atasının |
| + | əlumundən sonra Mə |
| + | məktəbi buraxmıpt, 12 yapından əmək |
| + | fəaliyyətinə batilamısi, mӱrəttib ia- |
| + | girdi, losman, reportyor, qızılaxta- |
| + | ran olmutdur. Ədəbi yaradıcılıqa |
| + | felyetonlar və yumoristik hekayələr- |
| + | lə bailamınqdır. 80-ci illərə qədər |
| + | yazdıqı əsərlərində | Avropaya və Fə- |
| + | ləstinə səyahətindən bəhs edən cSadə- |
| + | ləvhlər xaricdəv (1869) kitabı, Uzaq |
| + | Qərbdən danıtnan c Mətinlərə (1872) |
| + | avtobioqrafik əsəri, € KehHƏə və yeni |
| + | ocerklərə (1875) hekayə kitabı və s.) |
| + | Amerika demokratiyasına yumoristik- |
| + | satirik munasibət ifadə olunmutdur. |
| + | ac Qızıl suyuna cəkilmiiy əsrə (1873: |
| + | C. Uornerlə birgə) romanında ABPT- |
| + | da Vətəndat muharibəsindən sonrakı |
| + | siyasi məhtəkirlik, riyakarlıq və |
| + | fırıldaqcılıq dəvru əksini tapmıi- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | dır. Dunya upttaq ədəbiyyatının |
| + | klassik əsərlərindən olan avtobioq- |
| + | rafik “Tom Soyerin macəraları |
| + | |
| + | |
| + | (1876) və “Heklberri Finnin macəra- |
| + | larıq (1884) sosial-tənqidi romanla- |
| + | rında ulaq qəlbinə məxsus həssaslıq, |
| + | səmimiyyət, ӱrəyiacıqlıq, dostluq ki- |
| + | |
| + | |
| + | mi mənəvi-əxlaqi sifətlər burjua |
| + | gercəkliyinin antihumanist tamahkar- |
| + | lıq, mənfəətpərəstlik, riyakarlıq və |
| + | qəddarlıqına qariqı qoyulur. 4 PTahza- |
| + | də və dilənci (1882), *“Konnektikutl |
| + | |
| + | yankilər Arturun sarayındaq (1889 |
| + | |
| + | tarixi povestlərində sosial iyerar- |
| + | xiya, imtiyaz və sədlər rədd edilir. |
| + | Kəskin satirik ruhlu son əsərlərin- |
| + | də |4Gedliberqi- pozan adam (1899) |
| + | hekayəsi, “Sirli namə”lum ipəxsə (nəip- |
| + | ri 1916) povesti, 4“Linc məhkəməsi |
| + | birlətmit tptatlarıə, “General Fan- |
| + | stonun mudafiəsinəq və s. publisis- |
| + | tik məqalələriy burjua cəmiyyətinə |
| + | inamsızlıq əks olunmutdur. Əsərlə- |
| + | ri dunya xalqları dillərinə, o cum- |
| + | lədən Azərb. dilinə (20 əsrin əvvəl- |
| + | lərindən) tərcumə olunmut, ekran- |
| + | laopdırılmındır. |
| + | |
| + | Əsərləri: Secilmit hekayələr, |
| + | B., 1953, Tom Soyerin macəraları, B., |
| + | 1959: PYahzalə və dilənci, B., 1968, Hekl- |
| + | berri Finnin macəraları, B., 1975: Sobr, |
| + | soc., t. 1—12, M., 1959—61, Sobr. soc., t. |
| + | 1—8, M., 1980: Rasskazı, M,. 1982: |
| + | |
| + | Əd. Pıxlı İ., XX əsr xarici |
| + | ədəbiyyat tarixi, B., 1974: Starpev |
| + | A., Mark Tven i Amerika |M., 19631, L e=- |
| + | vidova İ., Mark Tven. Biblioqrafi- |
| + | ceskin ukazatelh, M., 1974: Literaturnal |
| + | istorin Soedinennıx PYtatov Ameriki, |
| + | T. 2—3, M., 1978—79. |
| + | |
| + | |
| + | TBEP— Kanunuun m.-HnH 1931 ilədək |
| + | |
| + | |
| + | adı. |
| + | TVER KNYAZLI EI—13—15 əsrlər- |
| + | də PTimal-PTərqi Rus torpaqlarında |
| + | feodal dəvləti. 13 əsrin 30—40-cı |
| + | illərində Pereyaslavl knyazlıqından |
| + | ayrılmınldı. Mərkəzi Tver it. idi. |
| + | 13 əsrin 60-cı illərində Tver knyazı |
| + | Yaroslav Yaroslavic Vladimirdə bə- |
| + | yuk knyaz taxtını ələ kecirdi və ge- |
| + | ni birlətpdirmə siyasətinə sə”y gos- |
| + | tərdi. T.k.-nın guclənməsindən ehti- |
| + | yat edən Qızıl Orda Moskva knyazla- |
| + | rının tərəfini saxlayırdı. Tver |
| + | knyazlarının rus torpaqlarının bir- |
| + | ləidirilməsi prosesinə batpcılıq et- |
| + | mək səyləri nəticəsində Tver bir |
| + | muddət monqol-tatar zulmunə qarpı |
| + | azadlıq mӱbarizəsinin mərkəzinə cev- |
| + | ildi. 1327 ildə Tverdə və baiqa ipə- |
| + | ərlərdə baplayan usyanı Qızıl Orda |
| + | amansızlıqla yatırdı. T.k. bu zər- |
| + | bədən sonra əzunə gələ bilmədi və 14 |
| + | əsrin 2-ci yarısında bir necə knyazlı- |
| + | qa parcalandı. Tver və Moskva knyaz- |
| + | lıqları arasında gedən mubarizə |
| + | sonuncunun qələbəsi ilə qurtardı. |
| + | 1485 ildə T.k. Moskva knyazlıqına |
| + | birlətdirildi. |
| + | TVERTSA- RSFSR Kalinin vil.-n- |
| + | də cay. Volqa cayının sol qolu. Uz. |
| + | 188 km, heəvzəsinin sah. 6510 km?. Qa- |
| + | rıtpıq mənbədən qidalanır. Noyabrdan |
| + | aprelədək donmut olur. PTluzlər var. |
| + | Torjok və Kalinin it.-ləri T, sahi- |
| + | lindədir. |
| + | TVİST (ing. Kmuyk, hərfi mə”nası — |
| + | burma)—muasir bal rəqsi. 20 əsrin |
| + | 60-cı illərində yayılmıtndır. y- |
| + | siqi əlcusu 4/4, tempi sur”ətlidir. |
| + | Amerika zənci muqənnisi C. Ceker |
| + | T.-in ən məphur ifacılarından ol- |
| + | mupdur. Bir cox xarici əlkə, həmci- |
| + | nin sovet bəstəkarı (A. Babacanyan |
| + | və b.) estrada mahnılarında T. rit- |
| + | mindən istifadə etmiillər. |
| + | TEATR (yun. (heagbqop—tamapta yeri: |
| + | tamapa) — incəsənət nəvu, İctimai |
| + | ipquur formalarından olan T. bədii |
| + | yaradıcılıqın baiqa nevləri kimi |
| + | gercəkliyi, insanların gercək aləm |
| + | |
| + | |
| + | TEATP |
| + | |
| + | |
| + | 181 |
| + | |
| + | |
| + | və biri-birlərinə munasibətlərini |
| + | əks etdirir, həyatın bədii in”ikası- |
| + | nı yaradır. T. sənətinin tətəkkulu |
| + | bəiqəriyyətin inkitpaf tarixi, zehni- |
| + | mənəvi axtarınları ilə barlıdır. |
| + | T. sənətinin tərəqqisi və tənəzzulu |
| + | ictimai Həyatda T.-ın tutduqu yer cə- |
| + | miyyətin sosial qurulutpunun xususiy- |
| + | yətlərindən, mə”nəvi tələblərindən |
| + | asılıdır. QT. dəvrun qabaqcıl ideya- |
| + | larını dərk edərək humanist ideal- |
| + | lar uqrunda mubarizə apardıqda, in- |
| + | sanın daxili aləminin murəkkəbliyi- |
| + | ni, onun ictimai meyllərini dərindən |
| + | və dӱzgӱn ipqəkildə acdıqda bədii vus”- |
| + | ətə nail olur. T. xalqın estetik |
| + | mənəvi və siyasi tərbiyəsində MYİYM |
| + | rol oynayır. Q.-ı incəsənətin digər |
| + | nevlərindən fərqləndirən bailıca |
| + | xӱsusiyyət burada bədii obrazın ipp, |
| + | əməl, hadisə vasitəsilə yaranmasıdır. |
| + | Bədii səhnə obrazları yalnız ippti- |
| + | rakcıların əməllərində, tərəfi-mu- |
| + | qabillərin munasibətlərində və bun- |
| + | ların nəticəsində tərəyən hadisələr- |
| + | də təpəkkul tapır. T.-ın digər əsas |
| + | xususiyyəti ondan ibarətdir ki, bura- |
| + | da bədii obrazlar canlı aktyorların |
| + | mə”nəvi və fiziki keyfiyyətlərindən |
| + | yaranır. T. tamapasının əsasını |
| + | dram əsərləri təpqkil edir. T.-ın mu- |
| + | hum inkipaf mərhələləri bəyuk dra- |
| + | maturqların adı, mӱtərəqqi dramatur- |
| + | giya ilə yaxından baqlıdır. Dram |
| + | əsərləri səhnə təcəssumundə yeni este- |
| + | tik mə”na kəsb edir. Səz, nitq T.-ın |
| + | əsas ifadə vasitələrindəndir. T.-da |
| + | nitq dialoq və monoloq (cdaxili mono- |
| + | loqu da var) formalarında olur. T. |
| + | kollektiv sənətdir. T. tamapası rej.- |
| + | un rəhbərliyi altında və rej. niyYƏ- |
| + | tinə muvafiq aktyor, rəssam, bəstəkar |
| + | (bəzən xoreoqraf) və 6.-nın birgə |
| + | cə İH nəticəsində yaranır. |
| + | Tamatadakı Hadisələr zaman (temp, |
| + | ritm, emosional gərginliyin gucclən- |
| + | məsi və azalması) və məkan (səhnə mey- |
| + | dancasından istifadə, səhnə mizanı, |
| + | dekorasiya və s.) daxilində bait verir. |
| + | Tamapanın əyani obrazı dekorator- |
| + | əssamın rəsmləri, teatr konstruksi- |
| + | aları, kostyum, ipqıq, teatr texnika- |
| + | sı vasitəsi ilə yaradılır (bax Teatr- |
| + | dekorasiya sənəti). T.-ın mahiyyəti |
| + | aktyorun yaradıcılıqında təcəssӱm |
| + | edir (bax Aktyor sənəti). Rejissor |
| + | ipi tamapanın hazırlanmasında bə- |
| + | yuk əhəmiyyətə malikdir. Rej. yaradı- |
| + | cılıqı muxtəlif sistemlərə əsasla- |
| + | nır (bax Rejissor sənəti, Stani- |
| + | slavski sistemi). Musiqili T.- |
| + | da əhvalatlar drama xas umumi qanun- |
| + | lara əsaslanan musiqi dramaturgiyası |
| + | |
| + | |
| + | vasitəsilə təcəssum olunur. Musiqili . |
| + | |
| + | |
| + | səhnə əsərlərinin : hər bir nəvuӱndə |
| + | (opera, balet, operetta, mӱzikl) bu |
| + | umumi qanunlar əsərin tələb etdiyi |
| + | ifadə vasitələrinə muvafiq əksini |
| + | tapır. |
| + | |
| + | Tarixi ocerk. İnsanların hələ |
| + | ibtidai icma qurulupqu dəvrundəki |
| + | fəaliyyətində, qədim oyun və mərasim- |
| + | lərdə T. sənəti elementlərinə təsa- |
| + | duf olunur. İbtidai insan həyat ha- |
| + | disələrini, məitət və əmək qayqıları- |
| + | nı, varlıq haqqındakı sadələvh, bə”- |
| + | 3ƏH MƏBhyMH təsəvvurlərini cxeyirə |
| + | BƏ €məpə TYBBƏHƏDHH iradəsi və muba- |
| + | rizəsi tərzində gestərmək istərkən |
| + | onları təxsilətmii obrazlarda can- |
| + | landırmıt, bundan ətru təpbih, al- |
| + | leqoriya unsurlərindən, yamsılamaq |
| + | və cildə girmək vasitələrindən isti- |
| + | |
| + | |
| + | fadə etmipdir. Tədricən bu prosesə |
| + | seəz, dialoq, pantomima, rəqs, musiqi |
| + | əlavə olunmu:i, ifadə vasitələri zən- |
| + | ginlətmipdir. Kutləvi bayramların |
| + | xususi təpkil olunmu tamaplaya cev- |
| + | rilməsi, dini mərasim xususiyyətlə- |
| + | rinin get-gedə zəifləməsi, qəhrəman- |
| + | ların kutlədən ayrılması prosesi |
| + | ədəbi dramın yaranmasına zəmin ol- |
| + | muidur. Bu proses qədim yunan T.-ın- |
| + | da aydın ifadə olunmuidur. Artıq |
| + | e.Ə. 5 əsrdə iqtisadi-MəƏDənİi cicəklən- |
| + | mə AənUYEY yapayan ellin ipəhərlə- |
| + | rində T. ictimai-tərbiyəvi əhəmiyyəti |
| + | olan bəyuk sənət ocaqına cevrilmiii- |
| + | di. Tamapalar umumxalq bayramı xa- |
| + | rakteri dapıyır, acıq səma altında- |
| + | kı nəhəng amfiteatrlara on minlərlə |
| + | tamapacı toplapırdı. Esxil, So- |
| + | fokl, Evripidin faciələrində əfsa- |
| + | nəvi qəhrəmanların, allahların o6b- |
| + | razı yaradılmıit, əxlaq və vətəndaii- |
| + | lıq normaları, sosnal-siyasi ideal- |
| + | Mü əz əksini tapmıpdı. Bu dəvrdə |
| + | itəhər və kəndin alpaqı təbəqələrinin |
| + | həyatından komik səhnəcikləri ifa |
| + | edən mim tamapaları xalq improvi- |
| + | zasiya teatrı kimi meydana gəlmiit, |
| + | sonralar Yaxın PTərq əlkələri və |
| + | Romada geniipq yayılmıtdı. Roma T.- |
| + | ında yeni tamatpa nəvləri, o cӱmlədən |
| + | mifoloji sujet əsasında musiqili |
| + | əqs tamapası yaranmıpdı. Qədim |
| + | Tərq əlkələrində (Hindistan, Cin, |
| + | İndoneziya, Yaponiya və s.) zəngin və |
| + | rəngarəng tamaipa formaları məvcud |
| + | idi. T.-ın ilkin formalarında insa- |
| + | nın umumilətdirilmiit pqəkildə KƏC- |
| + | tərilməsi prinsipi ustunluk təikil |
| + | etmit, bununla əlaqədar daimi tip- |
| + | maskalar yaranmıqidı. Bu prinsip |
| + | orta əsr xalq meydan tamapaları ucun |
| + | də səciyyəvi olmutdur. Qərbi Avro- |
| + | pada gistrion, jonqlyorlar, Rusiyada |
| + | skomoroxlar, PTərq əlkələrində mas- |
| + | qarabazlar xalq T.-ını təmsil etmip- |
| + | lər. Mirakl və misteriya tamapaları |
| + | dini məzmunlu olsa da, həvəskar akt- |
| + | yorlar buraya dӱnyəvi motivlər, ko- |
| + | mizm, məimət realizmi daxil edirdi- |
| + | lər. 14—16 əsrlərdə bir sıra əlkə- |
| + | lərdə (İtaliya, Fransa, lmaniya |
| + | və s.) orta əsr T.-ının ən demokratik |
| + | nəvlərindən olan fars yuksək inki- |
| + | ppaf etmii, ilk Avropa professional |
| + | teatrı — maska komediyası (del arte |
| + | komediyası) yaranmıpdı. Renessans |
| + | dəvrundən T.-ın əsasını artıq ədəbi |
| + | əsərlər təpkil etməyə batlamhpipdı. |
| + | Mədəniyyətin umumi inkipafı T.-ın |
| + | muxtəlif nəvlərə (16—17 əsrlərin |
| + | ayrıcından opera, 18 əsrin ortala- |
| + | rından balet, 19 əsrin ortalarından |
| + | operetta) ayrılmasına və mustəqil in- |
| + | kipaf etməsinə. zəmin oldu. |
| + | Renessans dəvrundə antik T. ən”ənə- |
| + | ləri milli xalq incəsənəti ən ”ənələ- |
| + | ri ilə əlaqələndirilərək dircəldil- |
| + | mipdi. V. DVkopar, M. Servantes, |
| + | Lope de Veqa, P. Kaldero? və 6.-nın |
| + | pyeslərində tarixi hadisələr kəskin |
| + | sosial və siyasi toqqupmalarda veril- |
| + | mipt, dupqunən və fəaliyyət gestərən, |
| + | əz həyati məqsədlərinə nail olmara |
| + | qadir olan fərdlər en plana cəkil- |
| + | mipdir. Renessans realizmi meyllə- |
| + | rinin tə”siri ilə aktyor sənəti epin |
| + | vus”ətə, ehtiraslılıqa, daxili ener- |
| + | jiyə malik olmuiy, pəxsiyyətin mə”- |
| + | nəvi aləminin acılmasına maraq ya- |
| + | ranmıldı. Səyyar aktyor truppala- |
| + | rından batqa Avropa əlkələrində |
| + | ki cəmiyyətləri (məs., Londonda |
| + | |
| + | |
| + | V. PPekspirin vQlobusə T.-ı) və ya |
| + | T. antreprizaları kimi sabit muəs- |
| + | sisələr meydana gəlmitpdi. T.-ın |
| + | yeni yuksəlitt mərhələsi klassisizm |
| + | ilə baqlıdır. Aktyor sənətinə tədri- |
| + | cən apılanmıtp sosial tipikləmə, |
| + | təcəssumetdirmə kimi keyfiyyətlər |
| + | Avropa T.-ının inkipafına tə”sir |
| + | gəstərmitdir. 18 əsrin 2-ci yarısın- |
| + | da T. burjua maarifciliyi ideyala- |
| + | rını ifadə etmiptdir. Q. Lessinq, |
| + | F. PLiller (Almaniya), D. Didro, p. |
| + | O. Bomarpe, L. Mersye (Fransa), |
| + | H. Fildinq, R. Peridan (B. Britani- |
| + | ya), K. Qoldoni (İtaliya) və V. Boqus- |
| + | lavskinin (Polpa) dramaturgiyasın- |
| + | da antifeodal ideologiya, realist |
| + | və romantik meyllər gucludur. Akt- |
| + | yorlardan D. Qarrik, K. Ekqof, , |
| + | PQreder maarifcilik CEHTHMEHTA/IH3- |
| + | mi əsasında islahatlar apararaq ifa- |
| + | cılıq sənətində təbiilik prinsipi- |
| + | ni irəli surmulər. Klassisizmin |
| + | behranı və romantik meyllərin - |
| + | anması faciə aktyorlarından F. |
| + | alma, S. Siddons, İ. Flekk və b.- |
| + | nın yaradıcılıqında əz əksini tap- |
| + | mıtpdır. 18—19 əsrlərin ayrıcın- |
| + | na Ğam BEPMHMI sosial və siyasi pro- |
| + | seslərin nəticəsində tamaiyacı kon- |
| + | tinkenti dəyipilmiit, teatr pəbəkə- |
| + | si genitlənmindi. |
| + | |
| + | 49 əsrin 1-ci yarısı T. sənətində |
| + | romantizmin meydana gəlməsi, xusu- |
| + | silə onun mutərəqqi rolunun quvvət- |
| + | lənməsi ilə əlamətdardır. BY dəvr, |
| + | dramaturqlardan C. Bayron, 11. PPel- |
| + | li və Qutskovun, aktyorlardan E. |
| + | Kin, Frederik-Lemetr və b.-nın ya- |
| + | radıcılıqı usyankarlıq ruhu, həti= |
| + | TƏT axtarıpları ilə səciyyələnir, |
| + | Romantizm dəvru Q.-ında MİLLİ ƏY“ |
| + | nəməxsusluq, xəlqilik, tarixilik, ic- |
| + | timai tərəqqi uqrunda mubarizə ruhu |
| + | hakimdir. 19 əsrin 2-ci Yarısından |
| + | Avropa və Rusiyada səhnə realizmi |
| + | quvvətlənmin, T.-la ictimai həyat ara- |
| + | sındakı əlaqələr sıxlatmhndı. Bu |
| + | devr eyni zamanda mustəqil rej. sənə- |
| + | tinin formalatması, tamaialarda |
| + | bədii ansambl və fikir birliyinin, |
| + | ideya istiqamətinin Yaranması və tə- |
| + | cəssumuc İLƏ əlamətdardır. Bu əla- |
| + | mətlər əsrin axırlarında rus teat- |
| + | rında daha qabarıq ifadə olunmup1- |
| + | dur. 1898 ildə təsis edilmipq oskva |
| + | Bədaye Teatrı səhnə sənəti tarixin- |
| + | də yenilik olmuil, teatrın rəhbərlə- |
| + | ri—K. Stanislavski və V. Nemiro- |
| + | vic-Dancenko həyat həqiqətini, rea- |
| + | lizm və demokratizm prinsiplərini |
| + | yaradıcılıq proqramı kimi irəli |
| + | surmuti və bu prinsiplərə cavab verən |
| + | tamatpalar hazırlamılar. 19 əsrin |
| + | sonu—20 əsrin əvvəllərində H. Haupt- |
| + | MaH, B. Illoy, A. irəli C. Qolsuӱ- |
| + | orsi, Rusiyada A. Yutitkin, Qoqol, |
| + | |
| + | . Turkenev, A. Suxovo-Kobılin, A. K. |
| + | Tolstoy, A. Ostrovski, N. Tolstoy, |
| + | A. Cexov, M. Qorki, Azərb.-da isə |
| + | M. F. Axundov, N. B. Vəzirov, Sd |
| + | Haqverdiyev, C. Məmmədquluzadə və 6.- |
| + | nın dramaturgiyası T.-da realizmin |
| + | inkitpafına tə sir gestərmitdir. 22 |
| + | əsrin. axırlarından T.-da burjua m. |
| + | siri, realizmi məhdudlamdırı cə” |
| + | rif etmək, realist dramı ani, Tan |
| + | rakterli pyeslərlə əvəz etmək c -— |
| + | ri guclənmindi. T. naturalizmnn |
| + | numayəndələrindən E. Zolya, 10N gur |
| + | qardapları və bu axına qariı cə” |
| + | xınz etmiplər. Bu dəvrdə T.-da - |
| + | volizm (M. Meterlink, E. Verharn |
| + | |
| + | |
| + | b. |
| + | |
| + | |
| + | Teatr. 1. Milanda FLa Skalaq teatrı. 1778. Me" |
| + | |
| + | |
| + | 182 TEATR | | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Fr h |
| + | ə. |
| + | |
| + | |
| + | mar |
| + | |
| + | |
| + | i i i |
| + | ə 1 = gӧ ni |
| + | q ri "xr: aaa: |
| + | Hi EN Hə ah |
| + | * |
| + | |
| + | |
| + | C. Pyermarini. |
| + | |
| + | |
| + | i : ə |
| + | 22 DA mu |
| + | |
| + | A-TUR : am | : |
| + | |
| + | = "da “us. 1 “ei 3 m zə "" q |
| + | |
| + | |
| + | Plan. 2, Moskvada Bəyuk teatr. 1821—24. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | mü ə ƏY, “4 |
| + | |
| + | |
| + | Meə"mar O. İ. Bove (me"mar A. A. Mixaylovun layihəsindən istifadə olunmutdur). Plan. Z. Bakıda Azərbaycan Opera |
| + | |
| + | |
| + | və Balet Teatrı. 1911, Me"mar N. XG. |
| + | |
| + | |
| + | və b.) meydana gəlmiidi. Realizmin |
| + | yeni formaları azad teatrlar tərə- |
| + | findən tətbiq olunurdu ( əla A. |
| + | Antuan, O. Bram, M. Reynhardt). |
| + | Muasir T.-ın novatorluq niyyətləri |
| + | ilə qədim xalq teatrı ən”ənələri V. |
| + | Meyerxoldun yaradıcılıqında uzvi |
| + | surətdə birlətmiyndi. |
| + | |
| + | Bəyuk Oktyabr sosialist inqila- |
| + | bının qələbəsindən sonra teatr yeni |
| + | və daha yuksək inkitaf mərhələsinə |
| + | qədəm qoydu. İnqilabdan əvvəlki T.- |
| + | ın mutərəqqi ən”ənələri, realist və |
| + | demokratik keyfiyyətləri xəlqilik, |
| + | partiyalılıq prinsipləri ilə zən- |
| + | ginləmdi. Coxmillətli sovet teat- |
| + | rı dunya miqyasında T. mədəniyyəti- |
| + | nin mərkəzinə cevrildi. 20-ci illər- |
| + | də sovet dramaturgiyası yaranmıi- |
| + | dır (K. Trenyov, V. Bill-Beloserkov- |
| + | ski, Vs. İvanov, C. Cabbarlı və b.). |
| + | Sovet teatrının gergəmli rej.-la- |
| + | rından K. Stanislavski, V. Nemiro- |
| + | vic-Dancenko, V. Meyerxold, Y. Vax- |
| + | tanqov, A. Tairov, aktyorlardan V. |
| + | Rıjova, Y. Turcaninova, V. Paien- |
| + | naya, A. Ostujev, İ. Moskvin, M. |
| + | Tarxanov, V. Kacalov, sonralar Y. |
| + | Zavadski, A. Diki, İ. Bersenyev, N. |
| + | Oxlopkov, B. PQukin, A. Tarasova, |
| + | A. Stepanova və 6.-nın fəaliyyətin- |
| + | DƏ sosialist realizmi metodu əsasın- |
| + | da inkipqaf edən sovet T.-ının yuk- |
| + | CƏK nailiyyətləri əz əksini tapmıpq- |
| + | dır. Coxmillətlilik sovet T.-ını |
| + | |
| + | ərqləndirən cəhətlərdəndir. Sovet |
| + | akimiyyəti illərində Ukrayna (rej. |
| + | və aktyorlardan A. Kurbas, Q. Yura, |
| + | .. Bucma, M. Krumelnitski, N. Uj- |
| + | vi), Belorusiya (E.Mirovic, B. Pla- |
| + | tonov, Q. Qlebov), Ermənistan (V. |
| + | Acemyan, R. Nersesyan, A. Avetisyan), |
| + | Gurcustan (K. Marcaniivili, A. |
| + | Axmeteli, V. Ancaparidze, A. Xora- |
| + | va), Azərbaycan (M. A. Əliyev, Sidqi |
| + | |
| + | |
| + | - T, |
| + | |
| + | |
| + | RuHulla, M. Davudova, İ. Hidayət- |
| + | zadə), Latviya (A. Amtman-Briyedit, |
| + | L. Berzin, 1 Osis), Litva (B. Dau- |
| + | quvetis), Estoniya (A. Lauter) T.- |
| + | ları yuksək səviyyəyə qalxmın, əvvəl- |
| + | lər T. mədəniyyəti olmayan xalqların |
| + | sənəti inkipaf etmiidir. |
| + | Avropa əlkələri və ABC da yeni |
| + | 1, Foriklarınız inkipafı cox mu- |
| + | rənjə və. rəngarəngdir. Rej.-lardan |
| + | . Dullen, L.Juve, J. Pitoyev (Fran- |
| + | sa), E. Burian (Cexoslovakiya), E. |
| + | Piskator, B. Brext (Almaniya) 20— |
| + | 30-cu illərdə T.-da novatorluq ax- |
| + | tarıpilarına baicılıq etmiilər. |
| + | Fajizm uzərində qələbədən sonra T.- |
| + | da demokratik meyllər vus”ət almıin- |
| + | dır. Xalq kutlələrinin humanist və |
| + | sosial məqsədləri, kapitalist Həyat |
| + | tərzinin ziddiyyətləri italyan neo- |
| + | realist T.-ında ifadə olunmunldur |
| + | (E. De Filippo və b.). J. P. Sartr, |
| + | J. Anuy, A. Kamyu fransız Muqavi- |
| + | mət hərəkatı ileyaları əsasında mil- |
| + | li intellektual dram ən”ənələrini |
| + | bərpa etmiin, ti A Barsak, |
| + | J. L. Barro və 6. muhum bədii prob- |
| + | lemlərə toxunmutlar. 50-ci illərin |
| + | axırlarında cabsurd teatrıq (dra- |
| + | maturqlar E. İonesko, S. Bekket və |
| + | yaranmınidır. Burjua əlkələri |
| + | T.-larında demokratik meyllərlə ya- |
| + | napı muhafizəkar mepipan ideolo- |
| + | giyasının təsiri ilə qazanc məqsəd- |
| + | li, əyləncə xarakterli təmayullər də |
| + | təzahur edir. Akademik ən”ənələrə |
| + | malik klassik repertuarlı teatrlar, |
| + | məphur aktyorlar bunlara qarpı cı- |
| + | |
| + | |
| + | xhııp edirlər Meyer, J Bar- |
| + | ro, C. Gilqud, L. Olivye, V. Li, M. |
| + | Redqrev, E. Evans və 6.). PTekspirin |
| + | |
| + | |
| + | və faciələrinin tamaiya- |
| + | ları dunya ptpehrəti qazanmıtldır |
| + | (Pekspir Kral Teatrı, rej., P. |
| + | Bruk, aktyorlardan P. Skofil , |
| + | |
| + | |
| + | komediya |
| + | |
| + | |
| + | Bayev, Plan. |
| + | |
| + | |
| + | b.). ABİQ-da 60-cı illərdə Brodvey |
| + | teatrlarına qarpqı cFBrodveydən gə- |
| + | narə muçtərəqqi eksperimental teatr- |
| + | lar meydana gəlmipdi. ABİT T. mə- |
| + | dəniyyətində un-t Q.-ları muhum rol |
| + | oynayır. Kapitalist əlkələrinin mu- |
| + | tərəqqi T. sənəti murtəce cərəyanlar- |
| + | lə daimi mubarizə aparmalı olur. |
| + | Sosialist əlkələri T.-ları la gər- |
| + | kəmli nailiyyətlər qazanmhipdır. |
| + | Asiya, Afrika və Latın Amerikası |
| + | elkələri istiqlaliyyət əldə etdikdən |
| + | sonra onların ən”ənəvi milli teatr |
| + | formalarının inkipafı ucun im- |
| + | kanlar yaranmılidır. T. haqqında |
| + | ətraflı mə”lumat ucun bax Sovet |
| + | Sosialist Respublikaları İ tti- |
| + | faqı məqaləsinin, Azərbaycan Sovet |
| + | Sosialist Respublikası cildinin, |
| + | muttəfiq və muxtar resp.-lar, eləcə |
| + | də xarici əlkələr haqqındakı məqa- |
| + | lələrin Teatr bəlmələrinə. |
| + | Qeatr me”marlıqı. İlk |
| + | T. binaları təqr. e.ə. 6 əsrdə Qədim |
| + | Yunanıstanda meydana gəlmii, ta- |
| + | mapacılar ucun əsasən amfiteatr |
| + | formasında sıralar uzrə duzulmu |
| + | oturacaq yerləri, tamananın gestə- |
| + | rilməsi ucun isə dairəvi meydanca- |
| + | sı olan acıq T. tipi aaa |
| + | dı. Bu tipli T. binaları sonralar |
| + | Qədim Romada daha cox yayılmıvdı. |
| + | Coxyaruslu tamapa zalı və piiptar |
| + | arxasında, dərinlikdə yerlətən səh- |
| + | nəsi olan muasir tipli T. binaları |
| + | 17—18 əsrlərdə İtaliyada yaranmıi- |
| + | dır. 18 əsrdən T. binaları ipəhər- |
| + | lərin me”marlıq ansamblının mu- |
| + | hum dominantına cevrilir: London- |
| + | da c“Kovent-Qardenı (1732), Milanda |
| + | c.Ta Skalaqg (1776—78), Moskvada Bə- |
| + | İYK teatr (1824), Parisdə cQran0- |
| + | Onepav (1875) və s. 19—20 əsrlərdə |
| + | binaları səhnə janrlarına mu- |
| + | vafiq tikilməyə baplanmındır (ope- |
| + | |
| + | |
| + | a Q.-ı, dram T.-ı, kugla T.-ı və s.). |
| + | uasir T. binalarının intasında |
| + | ən"ənəvi və muasir me”marlıq forma- |
| + | larından, Yeni iniyaat materialla- |
| + | rı və konstruksiyalarından istifa- |
| + | də edilir, binalar murəkkəb texni- |
| + | ki avadanlıqla təchiz olunur. Acıq |
| + | T. binaları da hazırla geniş(i yayıl |
| + | mıtidır (Moskva, Kiyev, Bakı və s. |
| + | il.-lərdə Ya:lıl teatrlar). Azərb-la |
| + | ilk T. binası 1858 .. rada |
| + | meqmar Q. Hacıbababəyov tərəfindən |
| + | inia olunmustidur. Bakıda isə ilk |
| + | teatr binasını 1880 ildə H. Z. Ta- |
| + | qrıyev tikdirmimdir. Burada dram |
| + | tamapaları ilə yanatı ilk Azərb. |
| + | opera və musiqili komediyaları ta- |
| + | mapaya qoyulmutidur. 1960 ilədək |
| + | Azərbaycan Dram Teatrının tamapa- |
| + | ları həmin binada gəstərilmitdir |
| + | (1960 ildən bu binada Azərbaycan Mu- |
| + | siqili Komediya Teatrı Yerlətir). |
| + | Azərbaycan Opera və Balet Teatrının |
| + | binası 1911 ildə, indiki Azərb, Dram |
| + | Teatrının binası 1960 ildə istifa- |
| + | dəyə verilmiidir. |
| + | Əd: Marks K. ni Ənqelıs F. |
| + | Ob iskusstve, |4 izd.1, t. 1—2, M., 1983: |
| + | Lenin V. İ., O literature i iskusst- |
| + | Be, Ə izd., M., 1979: Cə ik ƏrovC., Azər- |
| + | və teatrı ii, B., 1974, |
| + | ƏMMƏDOV .. eat duӱuptuncələri, |
| + | B., 197, Avdeev A. in |
| + | teatra, M.—L., 1959: İstarin sovetskoqo |
| + | dramaticaskoqo teatra, t. 1—6, M., 1966 — |
| + | 71 Stanislavskii K. S., Sobvr. |
| + | soc., t. 1—8, M., 1954—1961: İstoril za- |
| + | padnoenropenNskoqo teatra, t. 1—6, ə |
| + | 1956—1974, Vilar J., O tsatralınov |
| + | tradiiii, per. s frani,., M., 1956: Dj i- |
| + | veleqov A. K., İtalhanskan narodnan |
| + | .komedin, 2 izd., M., 1962, Markov P,, |
| + | O teatre, t. 1—2, M., 1973—1974: Mare- |
| + | palıh M., Putı teatra, per. s frani,, |
| + | M., 1982, |
| + | |
| + | |
| + | “*TEATRə—aylıq illustrasiyalı jur- |
| + | nal. SSRİ Mədəniyyət Nazirliyi və |
| + | SSRİ Yazıcılar İttifaqının orqa- |
| + | nı. 1937 ildən Moskvada nəitr edi- |
| + | lir. 1930—33 illərdə “Sovetski |
| + | teatrə, 1933— 36 illərdə c Teatr i dra- |
| + | maturqiyak adı ilə cıxmıplYdır |
| + | (1942—44 illərdə nəpri dayandırıl- |
| + | mımdır). 4Q.ə teatriqunaslıq prob- |
| + | lemlərini, əlkəmizin, O cumlədən |
| + | Azərb. teatrlarının fəaliyyətini |
| + | impıqlandırır, resenziyalar, teatr |
| + | xadimləri haqqında ocerklər, xarici |
| + | teatrlar haqqında Yazılar və s. verir. |
| + | Tirajı 40 min nusxədir (1984). |
| + | TEATR MASKALARI —aktyorun YaY- |
| + | nə taxdıqı xususi əiya, ertuk. T.m- |
| + | nda insan sifəti, heyvan, fantastik, |
| + | yaxud mifoloji varlıqın batı təs- |
| + | vir olunur. Karqız, papye-mate və s. |
| + | materiallardan duzəldilir. Antik |
| + | teatrda T. m. aktyorun mimikasını |
| + | əvəz etmii, muxtəlif əhvali-ruhiy- |
| + | yəni (kədər, sevinc və s.) əks etdir- |
| + | mipdir. Qədim Roma teatrlarında |
| + | T.m.-ndan, əsasən, xalq improvizasiya |
| + | səhnəciklərində (atellan) istifadə |
| + | olunmutidur. 16—18 əsrlərdə italyan |
| + | Maska komediyasında genit Yayılmıt- |
| + | Dı. 17 əsrdən T.m. Avropa teatrla- |
| + | ında aradan cıxmaqa baplamıtddır. |
| + | .m. Asiya xalqlarının (İndoneziya, |
| + | Hindistan, Yaponiya) ən”ənəvi teatr- |
| + | larında genit yayılmıtdır (20 əsr |
| + | teatrında T.m. cox vaxt maskayabən- |
| + | zər qrimlə əvəz olunur). Qədim za- |
| + | manlardan 19 əsrə qədər Azərb.-da |
| + | Xalq oyunları və mərasim tamaipyala- |
| + | rında (FKos-kosav, €Keuən pəhləvanı |
| + | vəs.). T,m.-ndan istifadə edilmitdir. |
| + | |
| + | |
| + | TEATR FESTİVALI |
| + | |
| + | |
| + | 183 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TEATR MUZEYİ, C. Cabbarlı |
| + | a m. Azərbaycan Dəvlət |
| + | Teatr Muz ey i— Azərb. teatrı |
| + | tarixinə Dair sənəd və materiallar |
| + | toplayan və qoruyan elmi, mədəni-ma- |
| + | arif muəssisəsi. 1926 ildə Azərb. |
| + | Dram Teatrı foyesində təikil edil- |
| + | miiq sərgi ilə əsası qoyulmuil, 1927 |
| + | ildə Azərb.SSR Xalq Maarif Komis- |
| + | sarlıqının qərarına əsasən acılı- |
| + | iı olmusyidur. T.m. 1928—34 illərdə |
| + | Dəvlət muzeyinin (indiki Azərb. Ta- |
| + | rixi Muzeyi) ipəe”bəsi kimi fəaliyyət |
| + | gəstərmindir. 1934 ildən mustəqil |
| + | |
| + | |
| + | .Muzeydir. T.m.-nin yaradılmasında U. |
| + | |
| + | |
| + | Hacıbəyov, C. Cabbarlı, A. M. P1Əə- |
| + | rifzadə, H. Q. Sarabski, S. Ruhul- |
| + | la, PT. Məmmədova, M. A. Əliyev, A. |
| + | K. PTərifov (ilk direktoru) və 6.-nın |
| + | xidməti olmutidur. Muzeyin arxiv- |
| + | memuar, foto-neqativ, eskiz-maket 110”- |
| + | bələri var. T.m.-nin fondunda təqr. |
| + | 210 min eksponat saxlanılır. Muzey |
| + | mədəni-kӱtləvi iplər aparır, sərgi- |
| + | lər, mӱhazirə və muzakirələr keci- |
| + | rir. Umumittifaq (Moskva, Lenin- |
| + | qrad, Tbilisi) və umumdunya (Paris, |
| + | 1936: Brussel, 1958) sərgilərinin ipp- |
| + | tirakcısı olmutdur. 1935 ildə muze- |
| + | Yə C. Cabbarlının adı verilmindir. |
| + | TEATR SƏNƏTİ İNSTİTUTU, A. |
| + | V. Lunacarski ad. Deəvlət |
| + | Teatr Sənəti İnstitutu |
| + | --SSRİ-nin ən bəyuk teatr in-tla- |
| + | rından biri. Moskvadadır. Əsası |
| + | 1878 ildə qoyulmutidur (Musiqili |
| + | dram in-tu adı ilə). 1935 ildən indi- |
| + | ki adını daiıyır. İn-tda gerkəm- |
| + | Li teatr sənəti ustalarından N. |
| + | Bersenev, L. M. Lavrovski, L. M. Leo- |
| + | nidov, N. P. Oxlopkov, Y. A. Zavad- |
| + | ski, R. V. Zaxarov, N. V. Petrov, A. |
| + | D. Popov, O. İ. Pıjova, İ. M. Ra- |
| + | yevski, teatriqunaslardan Q. N. Bo- |
| + | yaciyev, A. K. Civeleqov, S. S. Mogul- |
| + | ski, P. A. Markov və 6. dərs demiplər. |
| + | İn-tun hey”ətipdə (1983/84) aktyor, |
| + | rejissor, musiqili teatr, teatriqunas- |
| + | lıq fakultələri, baletmeysterlər və |
| + | teatr pedaqoqları belməsi (fakultə |
| + | huququnda), tədris teatrı, aspiran- |
| + | tura, 19 kafedra, kitabxana (200 min- |
| + | dən artıq kitab, jurnal, not və s.) |
| + | fəaliyyət gəstərir. 1983/84 dərs ilin- |
| + | də in-tun əyani fakultələrində təqr. |
| + | 837 (o cӱmlədən təqr. 100 xarici əl- |
| + | kə tələbəsi), qiyabi fakultəsində 900- |
| + | dən artıq tələbə oxumuiidur. İn-tda |
| + | 262 mӱəllim, o cӱmlədən 39 prof. və |
| + | elmlər doktoru, 97 dosent və elmlər |
| + | namizədi ipləmitdir. İn-tda İ. |
| + | M. Tumanov, A. A. Qoncarov, M. O. |
| + | Knebel, B. A. Pokrovski, İ. V. İl- |
| + | yinski, N. İ. Sats, A. G. Obraztso- |
| + | va, B. İ. Rostotski, Q. İ. Qoyan, V. |
| + | V. Vasilyev, Y. S. Maksimova və 6. |
| + | dərs deyirlər. Azərb. teatr xadimlə- |
| + | indən A. İsgəndərov, M. Məmmədov, |
| + | R Kazımov, Ə. əə və b. burada |
| + | təhsil almınlar. İn-t Qırmızı Əmək |
| + | Bayraqı (1971) və Xalqlar Dostluqu |
| + | (1979) ordenləri ilə təltif olun- |
| + | mupidur. | |
| + | Əo.: THTHC, M., 1980. |
| + | |
| + | |
| + | TEATR TƏ HSİLİ—teatr sənəti sa- |
| + | həcm nə neuəkap artist, rejissor, |
| + | rəssam, teatriqunas və s. ipcilər ha- |
| + | zırlayan təhsil sistemi. T.t. Qədim |
| + | Romada meydana gəlmiidir (e.ə. 1 |
| + | əsr). 8 əsrdə Cində ilk T.t. muəssisə- |
| + | si yaradılmındır. Renessans dəv- |
| + | "ə teatrda aktyor sənətkarlıqını |
| + | |
| + | |
| + | truppalara rəhbərlik edən aktyor və |
| + | dramaturqlar eyrədirdilər. Orta əsr- |
| + | lərdə Qərbi Avropada aktyorlar hazır- |
| + | lanması sahəsində pedaqoji sistem |
| + | iplənib hazırlanmındı. Bu sistem |
| + | 15— 16 əsrlərdə Avropanın, 17 əsrdə |
| + | isə Rusiyanın tədris ocaqlarında ge- |
| + | ni yayılmınidı. 18 əsr—19 əsrin əv- |
| + | vəllərində Paris, Vyana, Variyava, |
| + | Florensiya və s. i1.-lərdə teatr mək- |
| + | təbləri meydana gəlmiindi. Burjua |
| + | teatrının bəhranı (18 əsrin 2-ci ya- |
| + | rısından) T.t.-nə də tə”sir gəstərmini- |
| + | di. Rusiyada ilk teatr məktəbinin |
| + | əsası 1673 ildə Moskvada qoyulmuii- |
| + | dur. 1773 ildə Moskva tərbiyə evi nəz- |
| + | dində zərif sənətlər (dram, balet, |
| + | vokal, instrumental musiqi) sinif- |
| + | ləri acılmındı. 1809 ildə bu sinif- |
| + | lərin əsasında Moskva Teatr Məktə- |
| + | bi (hazırda M. S. PLepkin ad. Teatr |
| + | Məktəbi) təsis olunmutidur. T.t.-n- |
| + | də realist təmayulləri M. S. PPep- |
| + | kin inkitaf etdirmindir. SSRİ- |
| + | də T.t.-nin yaranması və inkitpafı |
| + | K. S. Stanislavski, V. İ. Nemirovic- |
| + | Dancenko, Y. B. Vaxtanqov, V. E. Meyer- |
| + | xold, A. Y. Vaqanova və 6.-nın adı |
| + | ilə baqlıdır. Muttəfiq resp.-lar- |
| + | da teatr kadrlarının hazırlanma- |
| + | sı ipinə U. Hacıbəyov, PT. Məmmə- |
| + | dova, A. Quqanov, A. İsgəndərov, Ka- |
| + | zım Ziya, R. Təhmasib, Q. Almaszadə, |
| + | V. A. Acemyan, V. M. Balyuna, A. A. |
| + | Vasadze, A. A. Xorava, M. M. Sər |
| + | ielnitski, C. A. HuranTypalena, B. |
| + | M. Sklyarenko, Q. P. Yura və 6. xey- |
| + | li əmək sərf etmiilər. Sovet haki- |
| + | miyyəti illərində ali və orta ixti- |
| + | sas teatr təhsili mucəssisələri :yə- |
| + | bəkəsi yaradılmıti, bir sıra kon- |
| + | servatoriya və incəsənət in-tlarında |
| + | |
| + | |
| + | teatr fakultələri təkil olunmu1- |
| + | dur. A. V. Lunacarski ad. Devlət |
| + | Teatr Sənəti İn-tu və B. V. PQukin |
| + | |
| + | |
| + | ad. Qeatr Məktəbində (Moskva), elə- |
| + | cə də Leninqrad Teatr, Musiqi və Ki- |
| + | nematoqrafiya İn-tunda milli akt- |
| + | yor studiyaları fəaliyyət gestərir.. |
| + | Digər sosialist əlkələrində də xu- |
| + | susi teatr məktəbləri var. Kapitalist |
| + | əlkələrində və inkitaf etməkdə olan |
| + | əlkələrdə aktyorların və digər ya- |
| + | radıcı iicilərin hazırlanması iiyi, |
| + | adətən teatr truppalarında, kinostu- |
| + | diyalar, konservatoriyaların dram |
| + | iqə”bələri və un-tlərin humanitar" fa- |
| + | kultələrində aparılır. Alərb.-da T.t. |
| + | sistemi Sovet hakimiyyəti illərində |
| + | yaradılmıtidır (bax Azərbaycan İn- |
| + | cəsənət İnstitutu və Bakı Teatr |
| + | Texnikumu məqalələrinə). |
| + | |
| + | TEATR FESTİVALI, baxıit, |
| + | musabiqə, olimpiada—teatr |
| + | sənəti nailiyyətlərinə baxıldı. Mən- |
| + | iyəyi Qədim Yunanıstandakı Olimpi- |
| + | ya oyunları, orta əsr trubadur və min- |
| + | nezingerlərinin yarıtiları və s. ilə |
| + | baqlıdır. T.f. Avropada 18 əsrin |
| + | axırlarından yayılmaqa bailamın)- |
| + | dır. Əvvəllər təntənəli yurui, numa- |
| + | yipilərdən ibarət olmuiy, sonralar, |
| + | muəyyən hadisələrlə əlaqədar teatral- |
| + | lapidırılmı:i kutləvi tamaiyalara |
| + | cevrilmitdir. R. Vaqnerin operala- |
| + | rına həsr olunmut Bayroyt festival- |
| + | ları (1882 ildən hər il Bayroytda), |
| + | PTekspir tamapalarının festivalla- |
| + | rı (muntəzəm olaraq 1886 ildən Strat- |
| + | ford-on-Eyvonda), “Praqa baharı |
| + | (1946 ildən), Edinburq teatr və mu- |
| + | siqi festivalı (1947 ildən), Avinyon |
| + | festivalı (1947 ildə J. Vilar tərə- |
| + | |
| + | |
| + | 184 |
| + | |
| + | |
| + | TEATR-DEKORASİYA SƏNƏTİ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | indən qoyulmupdur), *“Dubrovnik yay |
| + | HӧkkənIn (1950 ildən), i florensi a |
| + | mayıq (1951 ildən) SAD Çİ . 1960 |
| + | ildən muntəzəm olaraq ADR (1966 il- |
| + | dən), BXR (1968 ildən) və Yuqoslaviya- |
| + | da (1971 ildən) upaq teatrları fes- |
| + | tivalları, RSR (1958, əbu İXP |
| + | 1962 ildən), CSSR (1964 ildən), Mac. |
| + | |
| + | R (1971 ildən) və a (1972 |
| + | ildən) kukla teatrları festivalları |
| + | kecirilir. SSRİ-də Vətəndat muha- |
| + | ribəsi illərində (1918—20) musabi- |
| + | qələr (əsasən, pyeslərin) təpjil edi- |
| + | lirdi. 1930 ildə Moskvada SSRİ |
| + | xalqlarının Umumittifaq incəsənət |
| + | və teatr olimpiadası kecirilmitidir |
| + | (16 teatr, o cӱmlədən Azərbaycan Dram |
| + | Teatrı iptirak etmiptdir). 1936 il- |
| + | dən gecirilən ədəbiyyat və incəsənət |
| + | dekadalarında professional BƏ 63- |
| + | fəaliyyət kollektivlərinin musiqili |
| + | və dram tamapalarına geni yer ve- |
| + | rilmipdir (bax SSRİ xalqlarının |
| + | incəsənət və ədəbiyyat dekadaları və |
| + | gӱnləri). 30-cu illərin ortalarında |
| + | sırf teatr sənətinə dair festival- |
| + | lar təpkil edilməyə baplanmıpdır. |
| + | Bir sıra Umumittifaq T.f.-ları |
| + | SSRİ tarixindəki əlamətdar hadisə- |
| + | lərlə əlaqədardır (Beyuk Oktyabr |
| + | sosialist inqilabının 50 illiyi, |
| + | V. İ. Leninin anadan olmasının 100 |
| + | illiyi, SSRİ təpqkil olunmasının |
| + | 50 illiyi və s.). SSRİ xalqları ilə |
| + | qardap sosialist elkələri xalqları- |
| + | nın dostluqu əlaməti olaraq Polpta, |
| + | Bolqarıstan, Macarıstan, Cexoslova- |
| + | kiya, Rumıniya və ADR-in klassik və |
| + | muasir dramaturqlarının əsərlərin- |
| + | dən ibarət Q.f.-ları kecirilir. Mun- |
| + | təzəm olaraq sirk və estrada sənətinə |
| + | baxıt-musabiqələr, yeni sirk əsərlə- |
| + | rinə, estrada artistlərinə baxındlar, |
| + | gənc opera və balet artistlərinin |
| + | Umumittifaq festivalı və s. təpkil |
| + | |
| + | |
| + | olunur. |
| + | |
| + | TEATR-DEKORASİYA SƏNƏTİ —de- |
| + | korasiya, əlbəsə, qrim, ipqıq, mebel, |
| + | butaforiya və s. vasitəsilə səhnə ta- |
| + | mapasının əyani obrazının yaradıl- |
| + | ması sənəti. İncəsənətin sintetik HƏB- |
| + | lərindən olan teatrda tamapanın bə- |
| + | dii tərtibatı əsərin ideya məzmunu- |
| + | nun acılmasında muhum rol oynayır. |
| + | Rəssam əsərin məzmununa və rejissor |
| + | ipinə əsaslanaraq, hadisələrin cərə- |
| + | yan etdiyi dəvru, yerli və milli KO- |
| + | loriti səhnədə canlandırır, əsərin |
| + | janrına və uslubuna uyqun dekorasiya, |
| + | əlbəsə, ipıq və s. bədii təsvir və |
| + | |
| + | |
| + | - tə: q-f =. |
| + | nsdsn : 7 |
| + | , " Rü BL 7 , F |
| + | ər Ki “əəə s |
| + | |
| + | * : “a |
| + | ə |
| + | : |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ş xm , vey m |
| + | |
| + | c kas 8 “ə |
| + | , o |
| + | |
| + | = : I |
| + | |
| + | |
| + | ə |
| + | |
| + | |
| + | " |
| + | |
| + | |
| + | , |
| + | ras |
| + | |
| + | |
| + | 4Cəhənnəm?. 17 əsrin sonu. Fransa teatrına |
| + | |
| + | |
| + | I" 7", IB 428, əz |
| + | u da 4 kn m "On rm oh. |
| + | Dr ki TURLARA Ktiş |
| + | - vi Toru :YIs |
| + | Tə. 3 “r q |
| + | Y ə bəd. Şi. zi |
| + | ə dəm. vi .. 4 |
| + | daa sk 1 |
| + | Abu –- |
| + | |
| + | |
| + | ifadə vasitələrin- |
| + | dən istifadə edə- |
| + | rək obrazların |
| + | fərdi xarakteris- |
| + | tikasını daha dol- |
| + | qun nəzərə catdı- |
| + | rır, T.-d.s. me”mar- |
| + | lıq və təsviri sə- |
| + | HƏTHH vəhdətinə |
| + | əsaslanır. Bədii |
| + | tərtibat tamapa- |
| + | nın ayrılmaz tər- |
| + | kib hissəsi olmaq- |
| + | la yanalptı, olun bə- |
| + | dii-emosional quv- |
| + | vəsini artırır. |
| + | T.-d.s.-nin mən- |
| + | tpəyi qədim, tarixi |
| + | zəngin və coxcəhət- |
| + | lidir. Hələ ən qə- |
| + | |
| + | |
| + | rında T.-d.s. un- |
| + | surlərindən (əlbə- |
| + | sə, maska və s.) is- |
| + | tifadə olunmutdu. |
| + | Antik yunan və Qə- | |
| + | dim Roma teatrlarında hadisələrin |
| + | cərəyan etdiyi məkanı konkretlətdi- |
| + | rən dekorlar tətbiq edilirdi. Orta |
| + | əsrlərdə Avropa və PTərq əlkələrin- |
| + | də teatr tamapalarında ipərti-sim- |
| + | volik dekorasiya- |
| + | |
| + | lara genitt yer ve- |
| + | rilirdi. Renessans |
| + | dəvrundən baila- |
| + | yaraq Qərbi Avropa |
| + | teatrında realist |
| + | təmayullər guӱclə- |
| + | nir, səhnədə muhi- |
| + | ti əyanilətdirən |
| + | dekorasiyalar in- |
| + | tipar tapır. 18— |
| + | 19 əsrlərdə Qərbi |
| + | Avropa əlkələrin- |
| + | də, xususilə Fran- |
| + | |
| + | |
| + | sa, İtaliya və İNn- |
| + | giltərədə T.-D.s. |
| + | sahəsində MYİYM |
| + | |
| + | |
| + | yeniliklər meydana |
| + | gəldi. Paris teatr- |
| + | larında tamapqacı- |
| + | ları heyrətə salan |
| + | cme”cuzələrə—yan- |
| + | qın, dəniz fırtı- |
| + | nası və s. canlan- |
| + | dırmaqra imkan ve- |
| + | rən qurqular, mMç- : |
| + | rəkkəb, coxplanlı dekorasiyalar, pa- |
| + | vilyonlar, muxtəlif memarlıq ele- |
| + | mentləri, zəngin və dəbdəbəli əlbəsə |
| + | |
| + | Həsə tətbiq edildi. 19 əsrdə |
| + | teatr sənəti tarixində |
| + | yeni, realist meyllərin |
| + | gӱclənməsi sahəsində |
| + | klassik rus teatrının, |
| + | xususilə Moskva Aka- |
| + | demik Bədaye Teatrının |
| + | muhum xidməti olmuit- |
| + | dur. Bu devrdə rus T.- |
| + | d.s.-nin inkitpafı V. D. |
| + | |
| + | |
| + | T. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Polenov, V. M. Vasnet- |
| + | sov, K. A. Korovin, M. A. |
| + | Vrubel, A. N. Benua, N. |
| + | K. Rerix, A. Y. Qolovin |
| + | BƏ 6. rəssamların yara- |
| + | dıcılıqı ilə balı- |
| + | dır. |
| + | |
| + | |
| + | 20 əsrdə dunya incə- |
| + | sənətinin və teatrının |
| + | rəngarəng, mӱrəkkəb və |
| + | ziddiyyətli inkiptaf mən- |
| + | zərəsi muxtəlif bədii |
| + | axtarıtplar və kəpfdər- |
| + | |
| + | |
| + | dekorasiya, |
| + | |
| + | |
| + | Lə |
| + | dim xalq oyunla- üş 7 |
| + | |
| + | |
| + | zr ə |
| + | ssil |
| + | i |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | F. F. Fedorovski. | | |
| + | operasına dekorasiya ə ə Bəyuk Teatrı. Moskva, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | F. Nərimanbəyov. Min bir gecəə |
| + | baletinə dekorasiya, |
| + | Akademik Opera və Balet |
| + | |
| + | |
| + | ə" |
| + | |
| + | Hə -. R |
| + | ALIN r R.) 17 |
| + | ” " R. , |- |
| + | |
| + | |
| + | aXovantinav (M. P. Musorqski) |
| + | |
| + | |
| + | lə səciyyələnir. Səhnə tərtibatında |
| + | həyat həqiqətini real və dəqiq canlan- |
| + | dıran uslub ilə yanapı, burjua mə- |
| + | dəniyyətinin ziddiyyətlərini əks etdi- |
| + | rən bə”zi sırf forma axtarınları |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | (F. Əmirov) |
| + | Azərbaycan Devlət |
| + | eatrı. Bakı. 1979. |
| + | abstraksionizm və surrealizm kimi |
| + | modernist cərəyanların təsiri altın- |
| + | da səhnə obrazlarının bədiilikdən, |
| + | forma aydınlıqı və ifadəliliyindən |
| + | məhrum olmasına gətirib cıxarır. |
| + | Eyni zamanda bir sıra mutərəqqi rəs- |
| + | samların yaradıcılıqında realist |
| + | ən”ənələr davam və inkipaf etdiri- |
| + | lir. Muasir səhnə texnikasının im- |
| + | kanları xeyli geniplənir, bədii tər- |
| + | tibatda sintetik materiallar, lumi- |
| + | nessent (parlaq) boyalar, kollaj, fo- |
| + | to və kino proyeksiyaları tətbiq olu- |
| + | nur, xalq yaradıcılıqı, teatr folk- |
| + | loru ilə əlaqədar elementlərə (məra- |
| + | sim maskaları, qrim, əlbəsə, gugla |
| + | və s.) geniti yer verilir. |
| + | |
| + | Beyuk Oktyabr sosialist inqila- |
| + | bından sonra coxmillətli sovet in- |
| + | cəsənətində səhnə sənətinin nailiyyət- |
| + | ləri inkipaf etdirildi, sosialist |
| + | realizmi metodu qələbə caldı. SSRİ- |
| + | də milli teatrların təptəkkulu və |
| + | formalatması prosesində muxtəlif |
| + | xalqların səhnə mədəniyyəti yuksək |
| + | nanliyyətlər qazanmılldır (F. F. Fe- |
| + | |
| + | |
| + | M. F. Axundov ad. |
| + | |
| + | |
| + | TET |
| + | |
| + | |
| + | 185 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | dorovski, N. P. Akimonv, V, F. b |
| + | din, P. V. Vilyams, Y. İ. Pimenov, |
| + | (RSFSR), S. B. Virsaladze (Gurcus- |
| + | tan), A. Q. Petritski ( kk gӧ). M. |
| + | Capfan aa . Musayev |
| + | (Əzbəkistan), O. Skulme (Latviya) |
| + | və b.-nın yaradıcılıqında). | |
| + | Azərb. T.-d.s.-nin inkipafı so- |
| + | sialist inqilabından sonra genipi |
| + | vusqət almımpqdır. İnqilabdan əvvəl |
| + | istər milli mərasim, oyun və meydan |
| + | tamapalarında, istərsə də profes- |
| + | sional teatr sənətinin ilk numunə- |
| + | lərində səhnə tərtibatı əsasən, əl- |
| + | bəsə, qrim və maska kimi elementlər- |
| + | dən ibarət olmutdur. İlk profes- |
| + | sional musiqili və dram tamaptala- |
| + | rında predmet-əitya “tərtibatı prin- |
| + | . sipləri əsas yer tutur, dekorasiya, |
| + | əlbəsə və butaforiyadan istifadə edi- |
| + | lirdi. Bakı, Gəncə, Naxcıvan və 6. |
| + | pəhərlərdə devlət teatrlarının təpt- |
| + | kil olunması ilə əlaqədar Azərb. pro- |
| + | fessional T.-d.s. yaranmıtpl, pepə- |
| + | kar teatr rəssamları yetipmitdir. |
| + | Resp. teatrlarında tamapaya qoyul- |
| + | muiq Azərb., rus və digər sovet drama- |
| + | turqlarının, eləcə də xarici əlkə |
| + | yazıcılarının klassik və muasir səh- |
| + | nə əsərlərinin bədii tərtibatı sahə- |
| + | sində Əzimzadə, R. Mustafayev, |
| + | İ. Seyidova, B. Əfqanlı, İ. Axun- |
| + | dov, S. Yefimenko, N. Fətullayev, |
| + | S. PYərifzadə, Ə. Fətəliyev və b. rəs- |
| + | samlar fəaliyyət gəstərmiplər. Azərb. |
| + | T.-d.s.-nin inkipafında boyakarlar- |
| + | dan M. Abdullayev, T. Salahov, T. |
| + | Nərimanbəyov və B. Mirzəzadənin xid- |
| + | məti olmutdur. , |
| + | Ədə Safaraliena D. A., Teat- |
| + | ralhno-dekorapionnoe iskusstvo Sovetsko- |
| + | qo Azerbaidjana, B., 1968: 50 let sovetskoto |
| + | iskusstva. Xudojniki teatra, M., 1968: |
| + | Pojarskan M. N., Russkoe teat- |
| + | ralhno-dekorapionnoe iskusstvo konpa XTX |
| + | —nacala XX heka, M., 1970, Davı- |
| + | dova M. V., Ocerki istorii russkoqo |
| + | teatralınoqoa iskusstva XUTİP —nacala XX |
| + | B., M., 1974, Vlasova R. İ., Russkoe |
| + | teatralhno-dekorapionnoe HCEKYCCTBO HA" |
| + | cala XX veka, L., 1984, |
| + | TEATRİYUNASLIQ—teatr tarixi və |
| + | nəzəriyyəsini eyrənən elm. Mӱstəqil |
| + | elm sahəsi kimi 20 əsrdə formalai1- |
| + | mıpdır. İctimai elmlərdən biri |
| + | olan T. mədəniyyət və məipət tarixi, |
| + | fəlsəfə, sosiologiya, estetika, psixo- |
| + | logiya və s. ilə baqlıdır. Q.-ın təd- |
| + | qiqat mevzusuna dramaturgiya, aktyor, |
| + | rejissor və dekorasiya sənəti, teatr |
| + | me”marlıqı, teatr təhsili, teatr iipi- |
| + | nin tapkili və s. daxildir. Hi haq- |
| + | qında elm Qədim Yunanıstan və qoma- |
| + | da yaranmılldır. Qərbi Avropa əlkə- |
| + | lərində T.-ın yaranması və inkia- |
| + | fı Renessans dəvru teatr sənətinin |
| + | yuksək səviyyəsi ilə baqlı olmuptdur. |
| + | ..-ın mӱntəzəm əeyrənilməsinə 17 əsr- |
| + | dən baplanılmıtndır. 18 əsr teatr |
| + | nəzəriyyəsi və səhnə sənətinin yuksə- |
| + | lip dəvru olmusdur, teatrda 1 |
| + | rifcilik realizmi estetikası D. DİD- |
| + | ro, Q. Lessinq, İ. Gəte, F. PQiller və |
| + | b.-nın əsərlərində dərindən iillən- |
| + | mipdir. Mutərəqqi T.-ın inkipafı- |
| + | na marksizm əncəğəni MYİYM TƏ”cHp |
| + | gəstərmitpdir. 19 əsrdə romantik və |
| + | tarixi-mədəni metodların inkipafı |
| + | butun Avropa elkələrində teatr tari- |
| + | xinə, ayrı-ayrı dəvr və istiqamətlərə, |
| + | teatr xadimlərinin həyatına dair |
| + | ə yaranmasına təkan vermiit- |
| + | di. 1890-cı illərdə alman un-tlərin- |
| + | |
| + | |
| + | aa-” |
| + | |
| + | |
| + | də T.-ı əyrəpən xususi kurslar yaran- |
| + | mıti, Kəln və Kildə elmi-tədqiqat |
| + | in-tları təpkil edilmindi. Rusiya- |
| + | da T. 18 əsrdən inkitlaf etməyə bali- |
| + | lamındır. Rus teatr fikrinin inki- |
| + | pafında, 19 əsr realist estetikası- |
| + | nın formalaptmasında inqilabcı de- |
| + | mokratlar, ilk nəvbədə V. Belinski |
| + | əsaslı rol oynamıtlar. 19 əsrin |
| + | axırları — 20 əsrin əvvəllərində |
| + | marksist tənqid meydana gəldi. Hu is- |
| + | tiqamətin gerkəmli numayəndələrin- |
| + | dən G. Plexanov, A. Lunacarski və |
| + | V. V. Vorovski incəsənət. və teatr mə- |
| + | sələlərinə dair materiallarla cıxıiz |
| + | edirdilər. Beyuӱk Oktyabr sosialist |
| + | inqilabından sonra T. yeni inkipaf |
| + | mərhələsinə qədəm qoydu. Sovet T.-ı |
| + | kecmipin mӱtərəqqi estetik fikrinin |
| + | nailiyyətlərini mənimsəyərək mark- |
| + | sizm-leninizm estetikası prinsiplə- |
| + | ri əsasında inkitaf edir. K. Stani- |
| + | slavski, V. Nemirovic-Dancengo, |
| + | Meyerxold, N. Petrov, A. Popov, B. |
| + | Zaxava və b. T.-ı qiymətli əsərlərlə |
| + | zənginlətdirminlər. Sovet teatrı- |
| + | nın coxmillətli mədəniyyət kimi ey- |
| + | rənilməsi Q.-da muhum istiqamətlər- |
| + | dən birinə cevrilmipdir. 1961—71 |
| + | illərdə İncəsənət tarixi in-tu (Mos- |
| + | kva) muttəfiq resp.-ların alimləri |
| + | ilə birlikdə cSovet dram teatrı ta- |
| + | rixiə (c. 1—6, 1966—71) əsərini nəqir |
| + | etdi. Sovet T.-ının yuksəlitində |
| + | Sov.=İKP MK-nın cƏdəbi-bədii tən- |
| + | qid haqqında (1972) və Sov İKİ MK |
| + | iyun (1983) plenumu qərarlarının be- |
| + | yuk rolu olmutdur. |
| + | |
| + | Azərb.-da Q.-ın əsası 19 əsrdə qo- |
| + | yulmupdur. M. F. Axundov teatr və |
| + | dramaturgiya haqqındakı fikurləri |
| + | ilə Azərb. T.-ının inkipafını isti- |
| + | qamətləndirmitdir. 20 əsrin əvvəllə- |
| + | rindən Azərb. teatr tarixi eyrənilmə- |
| + | yə baplanmın, yerli mətbuatda tama- |
| + | palar, aktyor və dramaturqlar haqqın- |
| + | da məqalələr dərc olunmuzdur. Azərb. |
| + | T.-ının inkipafında N. Nərimanov, |
| + | N. B. Vəzirov, Ə. B. Haqverdiyev və |
| + | b.-nın teatr haqqındakı fikirləri |
| + | əhəmiyyətli rol oynamındır. 1913 il- |
| + | də N. B. Vəzirovun fəaliyyətinin 40 |
| + | illiyi ilə əlaqədar nətr edilmiiy |
| + | kitabcada ilk teatr tamapalarının |
| + | tarixi haqqında da mə”lumat veril- |
| + | mipdi. Azərb.-da Sovet hakimiyyəti |
| + | tӱrulduqlin sonra T. mustəqil elm |
| + | sahəsi kimi formalaidı. 1923 ildə |
| + | Azərb. teatrının 50 illiyi munasibə- |
| + | tilə cAzərbaycan turk teatrının mux- |
| + | təsər tarixcəsiF (1873— 1923) kitabca- |
| + | sı nəir olundu. Bu əsər Azərb. teatr |
| + | tarixini xronoloji qaydada tədqiq |
| + | edən ilk yazılı sənəddir. 30—50-ci |
| + | illərdə ə M teatr tənqidi ilə |
| + | Əziz PTərif, M. bətn, Məmməd |
| + | Arif, Huseyn Mehdi, Ə. Sultanlı |
| + | kimi ədəbiyyatitunaslar MəƏTPRUL OL- |
| + | muplar. Azərb. sovet Q.-ının tətək- |
| + | gӱly və inkitpafında C. Cəfərovun |
| + | və . Məmmədovun muçhum xidmətləri |
| + | var. C. Cərarovun c Azərbaycan dram |
| + | teatrıq (1959), cAzərbaycan teatrıg |
| + | (1974) və s. əsərləri Azərb. T. ının |
| + | muhum nailiyyətidir. Resp.-da T. mə- |
| + | sələləri ilə Azərb.SSR EA Me”mar- |
| + | nur və İncəsənət İn-tunun teatr bel- |
| + | məsi, M. A. Əliyev ad. Azərb. Devlət |
| + | İncəsənət İn-tunun teatr tarixi ga- |
| + | fedrası, Azərbaycan Teatr Cəmiyyəti |
| + | məpqul olur. Azərb. teatrı tarixi, |
| + | muasir teatr problemləri, mədəni |
| + | əlaqələr, resp.-nın ayrı-ayrı teatr- |
| + | |
| + | |
| + | Hə" |
| + | |
| + | |
| + | larının fəaliyyəti, aktyor və rejis- |
| + | sorların yaradıcılıqı və s. Azərb. |
| + | T.-ının əsas tədqiqat . obyektidir |
| + | (Azərb. T.-ı haqqında ətraflı mə”- |
| + | lumat ucun bax Azərbaycan Sovet So- |
| + | sialist Respublikası cildinin Teatr- |
| + | ipqunaslıq bəlməsinə). |
| + | |
| + | Əd.: İstoril sovetskoqo teatrovedenil, |
| + | |
| + | |
| + | M., fi. |
| + | |
| + | TEBALDİ (TehHa14:) Renata (d. 1.2. |
| + | 1922, Pezaro)—italyan mutənnisi (li- |
| + | rik soprano). 1946 ildən c.Ta SkalaF- |
| + | nın solisti olmupl, 1950 ildən €Ko- |
| + | vent-Qardenıv, 4“Metropoliten-operaı |
| + | (1955 ildən həmcinin solisti), “Qrand- |
| + | operac və s. teatrlarda cıxıiy etmiii- |
| + | dir. 20 əsrin gerkəmli mutƏənnilərin- |
| + | dən olan T.-nin nadir, GƏzZƏL səsi ol- |
| + | mupdur. Ən yaxtı partiyaları: Leo- |
| + | nora, Aida, Dezdemona (“Taleyin gu- |
| + | cuz, c“Aidaə, FOtellov, C. Verdi), |
| + | MÜ, Tockxa, Uno-U no-caH (€ BoheMaş, |
| + | |
| + | |
| + | B. cToskaq, 4Cio-Cio-sanə, C. Puccini), |
| + | |
| + | |
| + | Norma (4“Normau, V. Bellini), Tatya- |
| + | na (“Yevgeni Oneginə, P. Caykovski). |
| + | Bir cox əlkədə, o cӱmlədən SSRİ-də |
| + | qastrolda olmutdur. 1976 ildə səh- |
| + | nədən uzaqlatmındır. | |
| + | TEBERDA—Qaracay-Cərkəz MV-ində |
| + | iəhər. Beyuk Qafqazın im. yamacın- |
| + | na, 1280—1420 .m yuksəklikdə, Teberda |
| + | cayının (Kuban əvzəsi) dərəsində, |
| + | Hərbi Suxumi yolunun ustundə, Cequ- |
| + | ta d.y. st.-ndan 90 km c.-dadır. İQ- |
| + | lim kurortudur. Orta temp-r yanvar- |
| + | na —3”C, avqustda 169 S-dir, illik |
| + | yaqıntı 690 mm. Sanatoriyalar, ətra- |
| + | fında alpinist duiqərgələri və tu- |
| + | ist bazaları var. |
| + | TEBULOSTMA—1PPərqi Qafqazın ən |
| + | yuksək nəqtəsi. Yan silsilədə, Aıdi |
| + | (o icycy cayının mənbəyi ilə Arqun |
| + | cayının yuxarı axını arasındadır. |
| + | Hund. 4493 c. Buzlaqlar (təqr. 3 km") |
| + | var. |
| + | |
| + | TEBTÖH ORDENİ (lat. Oqdo dopiz |
| + | Sanctae Mariae Teutonicorum), a Tn MAH |
| + | Ordeni, səlibcilər orde- |
| + | ni —12 əsrin sonunda səlib yurui1- |
| + | ləri zamanı Fələstində yaranmıp |
| + | katolik ruhani-cəngavər ordeni. 1198 |
| + | ildə papa 111 İnnogenti tərəfindən |
| + | mustəqil orden kimi təsdiq edilmiit- |
| + | dir. T.o.-nə zadəgan mənitəli alman |
| + | əri (rıtsarları) qəbul olu- |
| + | nurdu. Q.o.-nin baptında emurluk se- |
| + | cilən qrossmeyster (beyuk magistr) du- |
| + | rurdu. 13 əsrin əvvəlində Transil- |
| + | vaniyada, sonra da Ataqı Bislada |
| + | bərqərar olmupil, getdikcə ərazilərini |
| + | genipləndirmindi. 1237 ildə Qı- |
| + | lınclılar ordeninin qalıqları ilə |
| + | birlətməklə Livoniya ordenini yarat- |
| + | dı və T.o.-ni daha da gucləndirdi. |
| + | 14 əsrin sonu—15 əsrin əvvəli 1.0.- |
| + | nin ən qudrətli dəvru idi. Qrunvald |
| + | dəyutmundə (1410) T.o. darmadaqrın |
| + | edildi. 1809 ildə Napoleon ləRv et- |
| + | mipdi. 1834 ildə Avstriyada bərpa |
| + | olunmut T.o. ӱzvlərinin sayı məhdud- |
| + | dur: siyasi nufuzu yoxdur. , |
| + | TEVTONLAR (lat. Tei(op1, Teikopez) |
| + | —german tayfaları. E.ə. 2 əsrin s0- |
| + | nunda Yutlandiya y-a-ndan Qalliyaya |
| + | hərəkət etmi(il, sonralar kimvrlər |
| + | və b. tayfalarla birlikdə P/imali |
| + | İtaliyaya soxulmutlar. E.ə. 102 ildə |
| + | Roma sərkərdəsi Qay Mari T.-ı tama- |
| + | milə darmadarın etmitdi. 4T.ə ter- |
| + | mini cox vaxt germanların adını |
| + | bildirmək ucun iplədilirdi. |
| + | |
| + | TEQ (kimyada) — tetraetilqurruni(- |
| + | nun qısaldılmıt baiqa adı, |
| + | |
| + | |
| + | 186 |
| + | |
| + | |
| + | TEQAL |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TEQAL (Tera1)—İndoneziyada ptəhər |
| + | və port. Mərkəzi Yava əyalətində, Ya- |
| + | va a.-nın 1im. sahilindədir. Batik |
| + | istehsalının muhum mərkəzidir. ƏH. |
| + | 106 min (1971). Yeyinti, toxuculuq, |
| + | metal eqmalı və dəri-ayaqqabı sənaye- |
| + | si var. T.-dan k.t. məhsulları və par- |
| + | ca ixrac edilir. |
| + | |
| + | TETY —-Mənyön opelana məhəp. Ken- |
| + | san-Pukto əyalətinin inz.M. Muhum |
| + | d.y. qovpaqı. Əh. 1,3 mln. (1975). İpək, |
| + | kimya, yeyinti, marınqayırma səna- |
| + | yesi var. Rezin mə”mulatı istehsal |
| + | edilir. Yaxınlıqında da kəmur |
| + | və mis filizi cıxarılır. |
| + | TEQUSİQALPA (Teriştrayra) — Hon- |
| + | duras Resp.-sının paytaxtı. Əlkənin |
| + | muhum siyasi, iqtisadi və mədəniy- |
| + | yət mərkəzi. Coluteka cayının dərə- |
| + | sində, təqr. 1000 m yӱksəklikdədir. |
| + | İqlimi tropikdir. Orta temp-r yan- |
| + | varda 19,6”C, iyulda 22,62S-dir. İl- |
| + | lik yarıntı 1047 mm. Avtomobil yol- |
| + | ları qoviaqı, beynəlxalq aeroport. |
| + | Əh. 300 mindən cox (1980). Araq e”Ma- |
| + | lı, yeyinti, toxuculuq, tikiii, dəri, |
| + | ayaqqabı, tutun sənayesi, tikinti ma- |
| + | terialları və kq istehsalı muəs- |
| + | sisələri, un-t (1847), akademiya, mil- |
| + | |
| + | |
| + | ə |
| + | = |
| + | |
| + | |
| + | i |
| + | : r rub. - arı. i |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Terycnranna məhəpnHyən xepynym. |
| + | |
| + | |
| + | li muzey, 18 əsrə aid kilsə var. 16 |
| + | əsrdə gӱmuti yataqlarının kəifi ilə |
| + | əlaqədar ispan konkistadorları sal- |
| + | əb |
| + | TEZAVRASİYA, qızılın te- |
| + | zavrasiyası (yun. (Hebaiqӧv — |
| + | xəzinə)—kapitalizmə qədərki forma- |
| + | siyalarda və kapitalizmdə xususi |
| + | pəxslər tərəfindən qızılın xəzinə |
| + | kimi yıqılması. |
| + | TEZEY —bax Tesey. |
| + | TEZİS (yun. (Hev5—muӱddəa, muhaki- |
| + | mə, tezis)—1) məntiqdə həqiqiliyi su- |
| + | but olunmalı muddəa. 2) “Triadanın |
| + | birinci pilləsi. 3) Elmi əsərin, mə- |
| + | qalənin, mə”ruzənin və i.a. əsas mud- |
| + | Tezarından biri. |
| + | TEZKƏSƏN POLAD-– bərkliyi və is- |
| + | tiliyədavamlılıqı cox olan yuksək |
| + | Legirlənmiti polad: alət poladının |
| + | ir nəvu. Əsas legirləyici elementlə- |
| + | ri volfram, molibden, xrom, vana- |
| + | Dium və kobaltdır. Polad tablama- |
| + | dan sonra iki və ya uc dəfə tabəksilt- |
| + | MƏ əməliyyatından gecirilir. Tabla- |
| + | Madan sonra poladı 0) S-dən alcaq |
| + | temp-radək soyudub nitrosementləmə |
| + | yolu ilə onun gəsmə qabiliyyətini yax- |
| + | pılampdırırlar. T.p.-dan konstruksi- |
| + | ya, paslanmayan poladları, odadavam- |
| + | LI polad və ərintiləri və s.-ni emal |
| + | ETMƏK ucun alətlər hazırlanır. On- |
| + | dan diyirləmə yataqları (yuksək yeyil- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | və s. qurqular |
| + | |
| + | |
| + | lən, tezlikartıran |
| + | da T.s. almır. |
| + | TEZLİKARTIRAN—kiriptinə veri- |
| + | lən periodik elektrik rəqslərinin |
| + | tezliyini tam ədəd dəfə artıran elek- |
| + | tron (bə”zən elektromaqnit) qurqrula- |
| + | rı. Qeyri-xətti qurqudan (məs., tran- |
| + | zistor, varaktor və ya varikap, elek- |
| + | tron lampası və s.) və elektrik suz- |
| + | gəcindən (bir və ya bir necə) (barət |
| + | T.-lardan daha genit istifadə olu- |
| + | nur. Q. radioverici, tezlik etalonu |
| + | və s.-də tezliyi stabil olan ifrat |
| + | yuksəktezlikli rəqslərin alınması |
| + | uçun tətbiq edilir. |
| + | |
| + | TEZLİKBƏLƏN — giriptinə verilən |
| + | periodik rəqslərin tezliyini tam ədəd |
| + | dəfə azaldan elektron qurqusu. T.-lər- |
| + | dən tezlik sintezatorlarında, kvars |
| + | və atom saatlarında, televiziya acı- |
| + | lın generatorlarının sinxronlaip- |
| + | dırma qurqularında, radiologasiyada |
| + | və s.-də istifadə olunur. Tezliyi bəl- |
| + | mək ucun elektron sayqacı, ezutə”sir- |
| + | lənən sinusoidal rəqs generatoru, tez- |
| + | liyin fazasını avtomatik gəkləyən |
| + | qurqusu olan əzutəqsirlənən generator, |
| + | relaksasiya - generatoru və s. tətbiq |
| + | edilir. | |
| + | |
| + | TEZLİKLƏR ZOLARI, tezlik |
| + | lərinburaxılınzolaRrı–, |
| + | tezliklər diapazonuy bu intervalda |
| + | elektrik devrəsinin (sӱzgəc, guӱclən- |
| + | dirici və s.) cıxıptındakı rəqslərin |
| + | amplitudunun giritindəki rəqslərin |
| + | amplituduna olan nisbəti muəyyən həd- |
| + | dən apaqı dupmur. T.z.-nın əsas pa- |
| + | rametrləri zolaqın eni və T.z. həd- |
| + | dində amplitud-tezlik xarakteristi- |
| + | kasınnı (ATX-nın) qeyri-muntəzəmli- |
| + | yidir. Zolaqın" eni ATX Hissəsinə |
| + | (rəqslər amplitudunun onun maks. qiy- |
| + | mətindən 0O,707-dən az olmayaraq fərq- |
| + | lənən intervalına) uyqun yuxarı və |
| + | apaqı sərhəd tezliklərinin fərqi |
| + | ilə muəyyən edilir. Muxtəlif qurru- |
| + | ların T.z. onların tətbiq yerinə gə- |
| + | rə tə”yin edilir. |
| + | TEZLİKƏLCƏN—periodik proseslə- |
| + | rin (rəqslərin) tezliyini əlcmək ucun |
| + | cihaz. Mexaniki rəqslərin tezliyi |
| + | vibrasiyalı mexaniki T.-lə və ya ce- |
| + | virici (mexaniki rəqsləri elektrik |
| + | rəqslərinə cevirən) ilə birgə istifa- |
| + | də edilən elektrik T.-i ilə əlculur. |
| + | Sadə vibrasiyalı mexaniki T.-in iyi |
| + | prinsipi rezonans hadisəsinə əsasla- |
| + | |
| + | |
| + | mə tpəraitində iplədilən və 400— |
| + | 900*S-dək qızan) hazırlanmasında da |
| + | istifadə edilir. |
| + | |
| + | TEZLİK, rəqs tezliyi—vahid |
| + | zamandakı tam rəqslərin sayı (Y/). |
| + | Harmonik rəqslər ucӱn /=1/T dusturu |
| + | ilə ifadə olunur ( —rəqs periodu- |
| + | dur). Beynəlxalq vahidlər sistemində |
| + | h?pmcaə (hc) əlculur. lektro- |
| + | tex nikad a—dəyipən cərəyanın |
| + | iiddətinin, elektrik sahəsinin in- |
| + | tensivliyinin, maqnit induksiyasının |
| + | və s, dəyiiimə siklləri sayının za- |
| + | mana olan nisbətidir. |
| + | TEZLİK TELEQRAFLAMASI —də- |
| + | yitlən cərəyanlardan istifadə etmək- |
| + | lə teleqraf elektrik siqnallarının |
| + | rast xətləri ilə eturulməsi usulu. |
| + | |
| + | .T.-nNIN kanal təpkil edən aparat- |
| + | ları (bax Coxkanallı rabitə) tonal |
| + | tezlikli 1 standart telefon kanalın- |
| + | da bir və ya bir necə (24-dək və daha |
| + | cox) teleqraf kanalını almaqa imkan |
| + | verir (bax Tonal teleqraflama). |
| + | TEZLİK XARAKTERİSTİKASI— |
| + | xətti dinamik sistemin amplitud, |
| + | faza, həssaslıq və ya hər hansı baii- |
| + | qa parametrinin, onun giripinə da- |
| + | xil olan sinusoidal rəqslərin tez- |
| + | |
| + | ə liyindən asılılı- |
| + | |
| + | . RqINI ifadə edən |
| + | xarakteristika.Am- |
| + | plitud-tezlik, fa- |
| + | za-tezlik və s. xa- |
| + | rakteristikaları- |
| + | na ayrılır. Am- |
| + | plitud-tez- |
| + | lik xarakte- |
| + | ristikası |
| + | qurqunun cıxınmın- |
| + | dakı sinusoidal |
| + | rəqslərin ampli- |
| + | tudunun, onun tez- |
| + | liyindən asılılı- |
| + | qıdır. Xətti dina- |
| + | mik sistemin cı- |
| + | xıtp və girit har- |
| + | MOHHK rəqsləri |
| + | arasındakı faza |
| + | surutiməsinin gi- |
| + | rip rəqslərinin tezliyindən asılı- |
| + | lıqı faza-ttezlik xarakte- |
| + | |
| + | istikası adlanır. |
| + | |
| + | EZLİK HCEVİRİCİSİ—1) Elek- |
| + | trotexnikada — elektrik gər- |
| + | ginliyinin (cərəyanının) tezliyini |
| + | dəytidirən qurqu. T.c. idarəolunan |
| + | |
| + | |
| + | elektrik intiqalının və maqnit guc- E = . |
| + | ləndiricilərinin qida sistemlərin- NIR. Elektrik rəqslərinin tezliyini |
| + | də muxtəlif tezlikli iki və daha cox ӰLCMƏK ucun elektromexaniki, elek- |
| + | dəyinən cərəyan sistemlərini uzlaipi- TRODİNAMİK, elektron, elektromaqnit, |
| + | |
| + | aqnitoelektrik T.-lərdən istifadə |
| + | |
| + | |
| + | dırmaq ucun və s, məqsədlərlə isti- |
| + | fadə edilir. Statik, elektromatın |
| + | və kombinə edilmii Q.c. məvcuddur. |
| + | Statik T.c. elektromaqnit və ventil- |
| + | li olur. |
| + | Ə2)Radiotexnikada— radio |
| + | siqnalının tezliyini dəyitdirmək |
| + | ucun istifadə olunan elektron qurru- |
| + | vu. T.c.-nin girininə iki muxtəlif |
| + | tezlikli elektrik rəqsi (gərginlik |
| + | və ya cərəyan) verilir. T.c.-nin cıxı- |
| + | iqındakı rəqslərin tezliyi giriilə ve- |
| + | rilən rəqslərin tezliklərinin fərqi |
| + | (qəbuledicilərdə), cəmi (vericilərdə) |
| + | və ya onların iyktəif kombinasiya- |
| + | ları ola bilər. Q.c. tranzistor və ya |
| + | tezlikcevirən lampa uzərində qurul- li surətdə tə”sir gestərməsini qəbul |
| + | mulp tezlik qarıqidırıcısından və .edən dini-fəlsəfi tə”lim. Allahın |
| + | tezlik generatorundan (heterodindən )/ axirətdə olmasını qəbul etməklə T. |
| + | ibarətdir. Tezlik cevrilməsi ilə əla- panteizmdən, dunyadakı butun Hadisə- |
| + | qədar olan bir sıra radiotexnikiqur- lərdə onun bilavasitə ipttirakını |
| + | qular—tezlik sintezatoru, tezlikbo- qəbul etməklə Ovizmdən fərqlənir. |
| + | |
| + | |
| + | edilir. Radiotezlik və ifrat yuksək |
| + | tezlik diapazonlarında elektromaq- |
| + | nit rəqslərinin tezliyi rezonans, he- |
| + | terodin, rəqəmli və s. elektron T.-i |
| + | (dalqaəlcənlər) ilə əlculur. Əlcmə |
| + | |
| + | |
| + | xətası 10 12=- 5.1071 olan tezlik |
| + | etalonları və standartları yuksək də- |
| + | qiq numunəvi Q.-lərin bir nəvudur. |
| + | Mapqın və mexanizmlərin vallarının |
| + | fırlanma tezliyini elcən cihaz tta- |
| + | xometr adlanır. |
| + | |
| + | TEİZM (yun. (Heb—allah)—fevqəl- |
| + | təbii vucud olmaqla ptəxsi allahın |
| + | varlıqrını, onun zəka, iradə ilə bu- |
| + | tun maddi və mə nəvi proseslərə giz- |
| + | |
| + | |
| + | TEYMUR |
| + | |
| + | |
| + | 187 |
| + | |
| + | |
| + | T. klerikalizmin, teologiya və fi- |
| + | deizmin ideoloji əsasıdır. T. iuda- |
| + | izm, xristianlıq və islam dinləri |
| + | cərcivəsində inkipaf etmipdir. T. |
| + | terminini ilk dəfə ingilis filoso- |
| + | fu R. Kedvort ipnlətmiidir (1743). |
| + | TE)REPMRƏP (Theileria)—Theilerii- |
| + | Aae fəsiləsindən parazit ibtidailər |
| + | cinsi. Retikulo-endoteli sistemi hu- |
| + | ceyrələrində və heyvan eritrositlə- |
| + | rində parazitlik edir. Teylerioz xəs- |
| + | təliyini tərədən bir sıra T. təsvir |
| + | olunmuadur. Qaramalda T. appiya(a, |
| + | T. raqua, 1. mutans, T. dispar, T. |
| + | sergenti, TOİYH BƏ Keunnəpnə T. ovis, |
| + | T. hirci, T. recondita, pimal maralla- |
| + | rında T. tarandirangiferis: nHKəp Ma- |
| + | rallarda T. sequy və s. xəstəlik tərə- |
| + | dir. T.-i gəzdirənlər iksod gənələri- |
| + | dir. T. istiqanlı heyvanların orqa- |
| + | nizmində illərlə, gənələrdə isə 1 |
| + | nəsil verənədək qala bilir.T. istiqan- |
| + | lı sahibin orqanizminə T.-i gəzdirən |
| + | gənənin tuӱpurcəyi ilə qidalanma za- |
| + | manı kecir. |
| + | TEYLERİӦOZ—heyvanların transmis- |
| + | siv qan xəstəliyi. Qərədicisi teyleri |
| + | cinsindən olan ibtidailərdir. Qər- |
| + | bi Avropa, Asiya və Afrikanın bir |
| + | cox əlkələrində yayılmıtdır. SSRİ- |
| + | də Orta Asiya resp.-larında və Qaza- |
| + | xıstanda, Zaqafqaziya və Pimali Qaf- |
| + | qazda təsaduf edilir. Xəstəliyin ke- |
| + | ciriciləri, əsasən, hialomma cinsin- |
| + | dən olan gənələrdir. Xəstəlik gənə |
| + | vasitəsilə gecdikdə inkubasiya dəvru |
| + | 9—12, qanla kecdikdə 19 gun olur. |
| + | Xəstə heyvanların limfatik vəziləri |
| + | beyuyur, temp-ru yӱksəlir, anemiya, |
| + | ək-damar və həzm sistemi pozulur, |
| + | əstəlik kəskin gediidə 4—7 gun, ya- |
| + | rımkəskin geditidə 16 gӱnədək davam |
| + | edir. Xəstə heyvanlar arasında elum |
| + | 60—8076 Bə daha coxdur. Muali- |
| + | cəsi: kimyəvi preparatlardan—xino- |
| + | sid, biqumal, plazmosid, sulfantrol, |
| + | akaprin və simptomatik vasitələr. |
| + | TEYLOR (Tauyoq) Bruk (18.8.1685, |
| + | Midlseks, Edmonton—29. 12. 1731, Lon- |
| + | don)—ingilis riyaziyyatcısı. London |
| + | Kral Cəmiyyətinin uzvu (1712). Funk- |
| + | siyanı quvvət sırasına ayırmaq ucun |
| + | umumi dustur vermit (bax Teylor sı- |
| + | rası), simin rəqsinə dair məsələnin |
| + | riyazi eyrənilməsinin baplanqıcını |
| + | qoymutidur. Sonlu fərqlər nəzəriyyəsi- |
| + | HHH əyrənilməsində beyuk rolu olmuyi- |
| + | dur. Q. perspektiv, yırqalanma mərkə- |
| + | zi, mərminin ucutu, maqnitlərin |
| + | təsiri, kapillyarlıq |
| + | də də əsərlər Yazmıtdır. |
| + | auyoq) Elizabet (d. 27.2. |
| + | London)—amerikan kino akt- |
| + | |
| + | |
| + | qaripılıqlı |
| + | və s. sahələ |
| + | TEYLOR ( |
| + | 1932, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | risası. 1939 ildə ailəsi ilə birlik- |
| + | də ABİT-a kecmulidur. 1943 ildən ki- |
| + | noda cəkilir. 50-ci illərdən ABİT- |
| + | ın ən populyar ckino uldurlirmən Dan" |
| + | dır. cGunəpq altında (1951), cAY- |
| + | venqoq (1953), “Fil gəzintisiə, €Pari- |
| + | sodiyaə (hər ikisi 1954), “Gəzlənil- |
| + | mədən gecən yaydag (1960), *Batterfild |
| + | kӱcəsi, Və (1960), *Kleopatrag (1963), |
| + | cVirciniya Vulfdan kim qorxurə |
| + | (1966), *Məzhəkəcilərə, *PQıltaqqızın |
| + | yumpalmasıq (hər ikisi 1967), 4P1ə- |
| + | hərdə yeganə oyunə (1970), *Guzgu cat- |
| + | ladıq (1981), -“PTəxsi həyatə (1983) |
| + | və s. filmlərdə cəkilmitdir. Dəfə- |
| + | lərlə Amerika Elm və Kino Sənəti |
| + | Akademiyasının 4Oskarı mӱkafatına |
| + | layiq gərulmuitdur. |
| + | |
| + | TEYLOR DUSTURU —x=a nəqtəsində |
| + | |
| + | |
| + | p—tərtibli /"? (a) terəməsi olan |
| + | E(xu funksiyasını x—a fərqinin də- |
| + | rəcələrinə nəzərən t dərəcəli cox- |
| + | hədli təklində təsvir edən |
| + | |
| + | |
| + | Kaya) : PA) (saya |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ə |
| + | - ə (x—a)” 4: |
| + | Kİ |
| + | ə |
| + | — — €) (x—a)" R, (x) |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | nl |
| + | |
| + | AYCTyYDy, ÖypaHa R,(x) ifadəsi a nəq- |
| + | |
| + | təsinin ətrafında (x—v) fərqinə na- |
| + | |
| + | zərən yuksək tərtibdən sonsuz kicilən- |
| + | ğ n |
| + | |
| + | dir, yəni K, (x)=a, (x)(x—4) Bə xoda |
| + | |
| + | iyərtində, a, (x)—0. T.d. təqribi esab- |
| + | |
| + | |
| + | lamada və funksiyanın tədqiqində |
| + | |
| + | |
| + | tətbiq edilir. |
| + | TEYLOR SIRASI—x=a nəqtəsində |
| + | butun tərtibdən tərəmələri olan /(x) |
| + | funksiyasının |
| + | |
| + | |
| + | f(a)-- j (x—a) -- ə (x—a) Dad. |
| + | |
| + | |
| + | Qıusd |
| + | T nl I) |
| + | |
| + | |
| + | sırası. Bir cox halda mərkəzi a nəq- |
| + | təsi olan intervalda /(x) Funksiya- |
| + | sına Yıqılır: |
| + | |
| + | |
| + | (x—a) 2-9, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | so /4k)(a) 187 |
| + | 1) = :=—=a):* 2 |
| + | (o) k=0 xil O a) (2) |
| + | By aycrypy B. Te/4op nəurp eTAnmpMunüI- |
| + | dir (1715). K, (x)=/(x)—5, (x) fərqi |
| + | |
| + | |
| + | (1)-in qalıq həddi adlanır (5, ilk |
| + | |
| + | |
| + | p4- 1 həddii cəmidir). ip E. (x)= () |
| + | p əsa |
| + | |
| + | |
| + | olduqda (2) doqrudur. T.s. |
| + | 2 P |
| + | Af-df 4 di. / |
| + | |
| + | |
| + | —— “İsa |
| + | iəklində də yazılır: a=0 ucun T.s, |
| + | |
| + | |
| + | nl |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | (ə /Ko)- 40, 2. 0 za |
| + | (p) |
| + | az | : o atın. |
| + | |
| + | |
| + | pəklindədir (bax Mokloren sırası). |
| + | T.s. funksiyanın tədqiqi və təqribi |
| + | Hesablamalar ucun guclu vasitədir. |
| + | TEYLORİZM —-əməyin təikİilİi BƏ is- |
| + | tehsalın idarə edilməsi sistemi, 19 |
| + | əsrin sonu—20 əsrin əvvəllərində |
| + | ABIII-na yaranmımdlddır. Elm və texni- |
| + | kanın nailiyyətlərindən istifadə et- |
| + | |
| + | |
| + | məklə fəhlə sinfinin istismarını |
| + | gӱcləndirmək və maksimum izafi də- |
| + | yər geturmək məqsədi gudur. Amerika |
| + | mӱhəndisi F. U. Teylorun (R. CU. Tau- |
| + | |oq, 1856— 1915) adı ilə baqlıdır. Tey- |
| + | lorun və onun davamcılarının iiilə- |
| + | yib hazırladıqı sistem əməyin təpugşi- |
| + | li və normalaidırılması, istehsalın |
| + | idarə edilməsi, iinci qӱvvəsinin se- |
| + | cilməsi, yerlətdirilməsi və haqqının |
| + | ədənilməsi metodlarının məcmusun- |
| + | dan ibarətdir, əmək məhsuldarlırı- |
| + | nın və intensivliyinin xeyli artma- |
| + | sına yenəldilmindir. V. İ. Lenin |
| + | Teylor sistemini ctər təkduӱrməyin cel- |
| + | miə sistemiə (Əsər. tam gkulliyyatı, |
| + | c. 23, səh. 20), insanı maqpının əsa- |
| + | rəti altına almaq sistemi (yenə orada, |
| + | c. 24, səh. 395) adlandırmındır. V. İ, |
| + | Lenin Teylor sisteminin ziddiyyətlə |
| + | və ikili xarakterinə diqqət .yetirə- |
| + | rək, ondakı səmərəli unsurləri uzə |
| + | cıxarmaq və onlardan yaradıcılıqla |
| + | xt tala etməyi təvsiyə etmiiydir. |
| + | V,. İ. Lenin onları c... ipi vaxtının |
| + | qısaldılması ilə, istehsalda və əmək |
| + | təpkilində yeni usullardan zəhmət |
| + | kei əhalinin ipi quvvəsinə hec bir |
| + | zərər dəymədən istifadə edilməsi iləm |
| + | (yenə orada, c. 36. səh. 154) birləit- |
| + | dirməyi tələb etmitdir. T.-in V. İ. |
| + | Lenin tərəfindən təhlili və bu sis- |
| + | temdən istifadəyə dair tevsiyələri |
| + | SSRİ-də əməyin elmi təikili əsasla- |
| + | rının iplənilməsində bəyuk rol oy- |
| + | namhpipdır. T. kapitalist əlkələrində |
| + | tətbiq olunan muasir əməyin təpkili |
| + | sistemi ucun də əsas olmuiy və məhsul- |
| + | dar quvvələrin, xususilə elmi-texni- |
| + | ki inqilabın inkitafındakı dəyi- |
| + | iikliklərin təqsiri altında təka- |
| + | mul etmipdir. |
| + | |
| + | -TEYMƏNİLƏR—Əfqanıstanda yapta- |
| + | yan xalq. Caharoymaq tayfa birliyi- |
| + | |
| + | |
| + | nə daxildirlər. Dindarları musəl- |
| + | mandır (bax Caharoymaq). |
| + | TEYMUR, Əmir Teymur, Tey- |
| + | |
| + | |
| + | murləng, Topal Teymur (49. |
| + | 4.1336, indiki Qati- |
| + | qadərya vil.-nin |
| + | Xoca İlqar k.—18. |
| + | 2.1405, Otrar i1.: |
| + | Səmərqənddə Əmir |
| + | Teymur məqbərəsin- |
| + | də dəfn olunmui- |
| + | dur)—Orta Asiya |
| + | devlət xadimi, sər- |
| + | gərdə, əmir. Tey- |
| + | murilər imperiya- |
| + | sının banisi. |
| + | Turkləimiti bar- |
| + | las tayfasından- |
| + | dır. 1361 ildə |
| + | run yanında xidmətə girmiiy və |
| + | Qaqadərya vil.-ni = idarə etmiit- |
| + | dir. Sar dizindən və ciynindən al" |
| + | dıqrı yaradan ayaqı qatlanmadırına |
| + | gərə ona cTeymurləngə (Topal Teymur) |
| + | ləqəbi verilmitiidi. Səmərqənd və |
| + | Bəlx hakimi Huseynlə ittifaq bar- |
| + | layıb, uzun muddət - Toqluq Teymura |
| + | və onun oqlu İlyas Xocaya qariı mu- |
| + | barizə aparmıtqdır. 1366 ildə T. və |
| + | Huseyn Səmərqənddə sərbədarilər us- |
| + | yanını yatırdılar. Hakimiyyət uR- |
| + | runda mubarizədə 1370 ildə Huseynə |
| + | qalib gələn T. əmir titulu qəbul edə- |
| + | rək Cingiz xanın nəsli adından Ma- |
| + | vəraunnəhri tək idarə etməyə bapla- |
| + | dı. Səmərqənd dəvlətin paytaxtı ol- |
| + | du. T. hakimiyyətini məhkəmləndir- |
| + | məkdə kecəri ə”yanlara, oturaq Feo- |
| + | dallara, xususilə musəlman ruhani |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Toqluq Teymu- |
| + | |
| + | |
| + | 188 |
| + | |
| + | |
| + | TEYMUR ELCİN |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | lərinə arxalanırdı. 1380 ildən T.- |
| + | un ipptalcılıq yurutiləri daha da |
| + | geniiləndi. 1 ildə o, Sultaniyyə- |
| + | ni tutub Təbrizə, Naxcıvana, Qarsa, |
| + | Tiflisə, P1əkiyə, Qəbələyə, Qarabaqa |
| + | hucum etmip, 1387 ildə Salmas, Ur- |
| + | miyə və Maraqadan gecib Gilana, ora- |
| + | dan isə Səmərqəndə qayıtmındı. T. |
| + | |
| + | |
| + | sonralar cbetp illikə (1392 ildən) və : |
| + | Yeyii illikə (1399 ildən) yurutilər f |
| + | |
| + | |
| + | zamanı da Azərb.-a hucum etmitdi. |
| + | Uzun mubarizədən sonra Qızıl Orda |
| + | xanı Toxtamıta qalib gəlib xanlı- |
| + | qın paytaxtı Saray Bərkəni və s. iyə- |
| + | hərləri talamıt, 1398 ildəHindista- |
| + | na hucum edərək Dehlini tutmupdu. |
| + | T. 1400—01 illərdə Sivas, it və |
| + | Baqdadı iiyeal etmipi, Anqara vuru:4- |
| + | masında (1402) Turkiyə, sultanı İl- |
| + | dırım Bayazidə qalib gəlmiizdi (1Pir- |
| + | vanpah 1 İbrahim və PTəki hakimi |
| + | Sidi Əhmədin hərbi dəstələri də T.- |
| + | tərəfində vurupturdu). 1404 ildə |
| + | T, Səmərqəndə qayıtmı:l, Cinə hucum |
| + | ərəfəsində xəstələnib əlmutdur. |
| + | |
| + | .qun ippqalcılıq, talancılıq məq- |
| + | sədi dapıyan hərbi yurutpləri bir cox |
| + | xalqın sosial-iqtisadi və mədəni in- |
| + | kipafına zərər vurmupdu. İptal |
| + | olunmuit yerlərin əhalisinə dəhttətli |
| + | divan tutulurdu: 1383 ildə İsfahan- |
| + | da 70 min, 1401 ildə Baqdadda 90 min |
| + | adam qılıncdan gecirilmiyldi. Mu- |
| + | haribələr zamanı əldə edilmipt Bap- |
| + | devlət, əsir alınmın me”marlar, sə- |
| + | nətkarlar və s. Mavəraunnəhrə“ gen=- |
| + | DƏ kr, orada (xususilə Səmərqənd- |
| + | x dəbdəbəli saraylar, məscidlər və |
| + | s. tikilirdi. | |
| + | |
| + | |
| + | Ədə Məmmədov R., Piriyev |
| + | V., Teymurləngin Əlincə səfəri, €EnM |
| + | və həyatə, 1977, F9, ANkubovskiN |
| + | A. 10., Timur, c“Voprosı istoriiz, 1946, |
| + | CC 8—9: Alizade A. A., Sopialıno- |
| + | akonomiceskan i politiceskan istoria |
| + | Azerbagdjana X1P—XQTU vv., B., 1956: |
| + | Novoselıpev A. P., Ob istoqrices- |
| + | |
| + | |
| + | koN openke Timura, cVoprosı istoriiz, |
| + | 1973, Nə 2. — |
| + | |
| + | |
| + | TEYMUR ELCİN (Teymur Suleyman |
| + | oqlu Əliyevin təxəllusu:z d. 28.3. |
| + | 1924, PTupqa)— Azərb. sovettpairi. 1945 |
| + | ildən Sov.İKP uzvu. FQar qız (1955), |
| + | cQulaq asın danıpımə (1960), “Qız- |
| + | ulduz, Yapar və Nur nənəq (1962), |
| + | c Bahar, adlar, utaqlarə (1966), cUslaq- |
| + | laraq (1968), *Səzlər, nəqmələr, narıl- |
| + | ə“ yanıltmaclargı (1969), “Laylalarə |
| + | (1971), eIHəkəpuM, nyayMmə (1977), eTor- |
| + | py" öaöaHsıH “Harbın araqbışs (1982) Bə s. |
| + | ile”r və poema kitabları utaqlara həsr |
| + | olunmulpdur. Bir sıra ppe/yrlərinə |
| + | mahnı bəstələnmitdir. K. Cukovski, |
| + | S Mapıuax və Ö.-HHAH TƏPMYMƏTƏpH |
| + | (eToparFa)bıH HƏFMƏCHə kKHTaÖBI, 1979) |
| + | var. Əsərləri SSRİ xalqları dillə- |
| + | rinə və bir sıra xarici dilə tərcumə |
| + | edilmipdir. ərb.SSR Nazirlər So- |
| + | vetinin Devlət Radio və Televiziya |
| + | Verilitləri Komitəsinin sədri (1957 |
| + | —64), Azərb. KP MK Təbliqat və Təqi- |
| + | viqat PPe bəsinin mudiri (1964—75) |
| + | vəzifələrində ipləmipdir. Azərb. |
| + | SSR mədəniyyət nazirinin muavinidir |
| + | (1975 ildən). Azərb.SSR Ali Soveti- |
| + | nin (O—8-ci caqırıli) deputatı ol- |
| + | muldur. 2 orden və medallarla təl- |
| + | tif ən. |
| + | |
| + | TEYMUR MAHMUD (ə ka 2) (16.6. |
| + | 1894, Qahirə—25.8.1973, İsvecrə) — |
| + | ərəb yazıcısı (Misir). Qahirədə Ərəb |
| + | DİLİ akademiyasının həqiqi uzvu. |
| + | Misir ədəbiyyatında realist novella |
| + | |
| + | |
| + | “gələn T.M. |
| + | |
| + | |
| + | janrının banilərindəndir. Yaradı- |
| + | cılıqına A, P. Cexovun və G. de |
| + | Mopassanın tə"siri olmutdur. Rea- |
| + | list hekayə |“PQeyx Cӱmə və bapqa he- |
| + | kayələrə, *“Miptvallı dayı və baqiqa |
| + | hekayələrə (hər ikisi 1925), “Kucə |
| + | musiqicisiə (1953) və s. topluları), |
| + | roman |4“PQamruxq (1958), “Mavi fə- |
| + | nərlərə (1960)) və pyeslərin muəlli- |
| + | idir. Ədəbiyyatiqunaslıqa dair əsər- |
| + | |
| + | |
| + | ləri var. |
| + | Əsərləri: Hekayələr, cAzərbay- |
| + | canı, 1957, Xə 3, Hekayələr, “Misir heka- |
| + | |
| + | |
| + | yələriq kitabında, B., 1957 |
| + | Sinie fonari, “ |
| + | da Alizade Ə. A., Maxmud Tev- |
| + | mur, M., 1983. |
| + | TEYMUR MƏLİK (13 əsrin 1-ci ya- |
| + | rısı)—Xocənt hakimi, sərkərdə. Mon- |
| + | qolların Orta Asiyaya hucumu zama- |
| + | nı Xocənti tərk etməyə məcbur olan |
| + | T.M. Sırdəryadakı adalardan birin- |
| + | də tikdirdiyi qalaya cəkilmiiy (1220, |
| + | aprel) və duplmənlə mubarizə apar- |
| + | mıpdı. Onun dəstəsi Urgənc pt.-nin |
| + | mudafiəsinə fəal kəmək gestərirdi. |
| + | 1220 ildə ə dəstəsinə qalib |
| + | rəzmtah Cəlaləddinlə |
| + | birlikdə Xorasan və Əfqanıstanda |
| + | monqollara qariı mubarizəni davam |
| + | etdirdi. T.M.-i monqollar əldur- |
| + | |
| + | |
| + | :, Pevx Djuma, |
| + | 970 |
| + | |
| + | |
| + | . |
| + | .. " |
| + | |
| + | |
| + | MYLLAYD. , |
| + | TEYMURİLƏR—1370—1507 illərdə |
| + | |
| + | |
| + | Teymurilər dəvlətində hakimiyyətdə |
| + | olmup sulalə. Banisi Teymur idi. |
| + | Teymur hələ saqlıqında dəvləti orlan- |
| + | ları və nəvələri arasında bəlutidur- |
| + | mulpdu. T.-in gergəmli numayəndələ- |
| + | ri: Teymur 1370—1405), PPahrux |
| + | 11409—47, 1396—1409 illərdə Xora- |
| + | san hakimi), Uluqbəy (1447–—-49: 1409— |
| + | 47 illərdə Mavəraӱnnəhr hakimi), |
| + | Əbu Səid (1458—69. 1451—58 illərdə |
| + | Mavəraunnəhr hakimiy. 1500 ildə |
| + | Məhəmməd Pyeybani batida olmaqla Ke- |
| + | cəri əzbəklər Mavəraunnəhri tutdu- |
| + | lar. Xorasan T.-in əlində qaldı: bu- |
| + | ranı 1470—1506 illərdə Sultan Hu- |
| + | seyn Baykara, 1506—07 illərdə. Badi |
| + | əz-Zaman idarə etmiptdir. 1507 ildə |
| + | Məhəmməd Pyeybani Heratı tutdu. T. |
| + | nəslindən olan Babur 1526 ildə Hin- |
| + | distanda Beyuk Morollar sulaləsi- |
| + | nin (1526— 1858) əsasını qoydu. |
| + | TEYMURİLƏR --Əfqanıstanda yaila- |
| + | yan xalq. Caharoymaq tayfa birliyinə |
| + | daxildirlər. Dindarları musəlman- |
| + | dır. T.-in bir hissəsi İranda (Xora- |
| + | sanda) yapayır (bax Caharoymaq). |
| + | TEYMURİLƏR DƏVLƏTİ—orta əsr |
| + | feodal devləti (1370—1507). Banisi |
| + | Teymur idi. Teymurun hakimiyyətinin |
| + | son illərində Mavəraunnəhr, Xarəzm, |
| + | Xorasan, Pəncab, Ara, Dəb |
| + | və Zaqafqaziyanı əhaqə edirdi.Teymur |
| + | ippral etdiyi əlkələri oqlanlarına— |
| + | Xorasan, Curcan, Mazandaran və Sis- |
| + | tanı (mərkəzi— Herat) PQahruxa,Qərbi |
| + | İran, Azərb., İraq və Ermənistanı |
| + | (mərkəzi— Qəbriz) Mirantaha, Cənubi |
| + | anı (mərkəzi—PTiraz) Ӧmər pteyxə, |
| + | Əfqanıstan və ptimali Hindistanı |
| + | (mərkəzi—Qəznə, sonra Bəlx) Pirmə- |
| + | həmmədə soyurqal vermipdi. Ayrıca |
| + | dəvlət aparatı, qopunu olan bu ulus- |
| + | ların mərkəzi dəvlətə tabeliyi, əsa- |
| + | sən, toplanan verginin bir hissəsi- |
| + | ni gendərməkdən və əmirin Hərbi |
| + | yuӱrulilərində iptirakdan ibarət idi. |
| + | Mərkəzi dəvləti, əsasən, icra, maliy- |
| + | yə və hərbi iqqlərə baxan divanlar |
| + | idarə edirdi. Din, pqəriət və məhkə- |
| + | mə iplərinə qazı və ipeyxulislam ba" |
| + | |
| + | |
| + | xırdı. T.d. hərbi-feodal zuӱlmu Y3ə- |
| + | rində qurulmutdu, Kəskin sosial zid-: |
| + | diyyətlər sinfi mubarizəyə səbəb olur- |
| + | du. Eyni zamanda dal cəkgipmələ- |
| + | ri də gӱclənirdi. 1507 ildə Məhəm- |
| + | məd PYeybaninin bapcılıq etdiyi ke- |
| + | cəri əzbəklər Orta Asiya və Xorasa- |
| + | nı tutdular: T.d. suqut etdi. |
| + | |
| + | Əd. Bartolıd V. V., Uluqbek |
| + | İ eqo vreml, da. T 7. 2, M., 1964: İz |
| + | istorii Uluqbeka, Tapykent, 1965, İsto- |
| + | ril UzbekskoN SSR s drevnenVtpix vremen |
| + | da napix dneN, Tapykent, 1974. |
| + | |
| + | |
| + | TEYMURLƏNG—bax Teymur. |
| + | TEYMURMUSKƏNLİ—Azərb.SSR Qu- |
| + | badlı r-nunda kənd. T. sovetliyinin |
| + | mərkəzi. R-n mərkəzindən 15 km :pm.-q.- |
| + | də, Bərgutpad cayının sahilində, dar |
| + | ətəyindədir. ƏH. 254 (1985), heyvan- |
| + | darlıq və taxılcılıqla məptruldur. |
| + | Orta məktəb, klub, kitabxana, ti |
| + | Məntəqəsi m. |
| + | TE)VMYPTALInHAP — Hpanna (əcacən |
| + | Guӱrkan əyalətində) yapayan turgdilli |
| + | tayfa, qacarların ə Dindar- |
| + | ları musəlmandır. Əsasən maldar- |
| + | lıqla məmul olurlar. |
| + | TEYYYEBAİNİ —e.ə. 7 əsrin 1-ci Ya- |
| + | rısı—b əsrin əvvəllərində MƏBMYA |
| + | olmutp Urartu ptəhəri. Narınqala xa- |
| + | rir Yerevan ətrafındakı |
| + | |
| + | rmir-Blur təpəsindədir. B. B. Pn- |
| + | otrovskinin apardıqı qazıntılar |
| + | (1939 ildən) zamanı monumental bina |
| + | qalıqları (təqr. 150 e”malatxana, ta- |
| + | xıl və caxır anbarları və s.) ai- |
| + | kar edilmitdir. Planlı, muxtəlif |
| + | tipli yapayıtp evlərindən ibarət iə- |
| + | hər Narınqala ətrafında yerlətir- |
| + | di. T. Urartu canitininin iqamətga- |
| + | Hı olmӱtdur. PTəhərdə əsasən, sənət- |
| + | kar və əkincilər yappamıtidır. T.-dən |
| + | coxlu silah, sənətkarlıq numunələri, |
| + | bəzəklər, muxtəlif gətirilmə əilya- |
| + | lar, mixi yazılı gil levhələr və s. |
| + | tapılmıpdır. T.-ni e.ə. təqr. 585 |
| + | ildə skiflər və yerli tayfalar da- |
| + | qıtmıtidılar. T. tapıntıları Ermə- |
| + | nistan Tarixi Muzeyində (Yerevan) və |
| + | Ermitajda (Leninqrad) saxlanılır. |
| + | |
| + | Əd.: Karmir-Blur, t. 1—3, Erevan, |
| + | |
| + | 1950—55, PiotrovskiNn B. B., He“ |
| + | kusstvo Urartu 8—6 vv. do n.ə., L., 1962: |
| + | |
| + | BEEKOHOH . M., Urartskie pisv" |
| + | mai dokumentı, M.—L., 1963, Arutgən- |
| + | an N. V., Novıe urartskie nadpisi, |
| + | Erevan, 1966, |
| + | |
| + | |
| + | TEYIYYONLAR USYANI—1771—1802 |
| + | illərdə Vyetnamda kəndli muharibə- |
| + | si. Usyan, Cin və Nquyen klanlarının |
| + | ara muharibələrindən daha cox zərər |
| + | |
| + | |
| + | cəkən Qeytpon r-nunda baplandı. Cin- |
| + | lilərlə ittifaqa girən usyancılar |
| + | uc qardap—Nquyen Nyak, Nquyen Hue |
| + | |
| + | |
| + | və Nquyen Lının batcılıqı :ilə |
| + | 1776—80 illərdə Nquyenlərə qariı |
| + | bir sıra hərbi yurutilər təpkil et- |
| + | dilər və onları Siama qovdular. |
| + | 1784 ildə teylponlar Cənubi Vyetnama |
| + | soxulmupl Siam ordusunu darmada- |
| + | qın etdilər. 1786 ildə onlar YYima- |
| + | li Vyetnama yurupl təpkil edərək |
| + | cinlilərin hakimiyyətinə son qoydu- |
| + | lar. Əlkə teyponların hakimiyyəti |
| + | altında birlətdi. Nquyen Hue e3Y” |
| + | nu Kuanq Cunq adı ilə imperatore lan |
| + | etdi. 1788 ildə T.u.-nın yeni mərhə- |
| + | ləsi baplandı. 1789 ildə Kuanq CUnN- |
| + | qun baptcılıqı ilə usyancılar əlkəyə |
| + | soxulmuti 200 minlik mancur ordu- |
| + | sunu darmadaqın etdilər. lkənin |
| + | mustəqilliyini tə min etdikdən son- |
| + | ra teylponlar kəndlilərin xeyrinc |
| + | |
| + | |
| + | iqtisadi islahatlar kecirməyə batla- |
| + | dılar. 1792 ildən teyponlar devləti |
| + | suquta uqramaqa bapladı. 1802 ildə |
| + | uyen Anın bapcılıq etdiyi cənub |
| + | feodalları Fransanın yaxından kə- |
| + | ə2TEKA (yun. (heK2e—saxlanılan yer, |
| + | anbar, yemik)—kulliyyat və onun sax- |
| + | landıqı yerə, inaya aid murəkkəb |
| + | səzlərin tərkib hissəsi (məs., disko- |
| + | teka, kartoteka, Filmoteka və s.). |
| + | TEKELİ—Qazax.SSR Taldı-Kurqan |
| + | vil.-ndə itəhər. D.y. st. Qurqupun-sink |
| + | kombinatı, kərpic z-du, trikotaj və |
| + | tikipz f-kləri var. Tikinti material- |
| + | ları istehsal olunur. |
| + | TEKKEREY (Thaskeqau) Uilyam Mey- |
| + | kpis (18.7.1811, Hindistan, Kəlkətə— |
| + | 24.12.1863, London)—ingilis yazıcı- |
| + | sı. 19 əsr ingilis realist romancı- |
| + | lar nəslinin gərkəmli numayəndələ- |
| + | rindəndir. Varlı mustəmləkə məqmuru |
| + | ailəsində doqulmutt, Kembric un-tin- |
| + | də oxumulpdur (1829—30). Uzun muddət |
| + | səyahət €TMHH, jurnalist və kərika- |
| + | tӱracı rəssam olmutidur. Burjua cə- |
| + | miyyətinin sosial və mənəvi-əxlaqi |
| + | eybəcərliklərinin iftası T. yaradı- |
| + | cılıqının əsas ideya-bədii en. |
| + | dur: “Cnoönap KHrTaöbiə (1847), ellləh- |
| + | rətpərəstlik yarmarkası (1848),c Pen- |
| + | dennisə (1850), cNyukomlarə (1855) |
| + | və s. romanları, *Ketrinə (1840) poves- |
| + | ti. “XX PT əsr ingilis yumoristləriə |
| + | (1853) adlı ədəbi-tənqidi ocerklər |
| + | kitabı, parodiyaları, məktubları var. |
| + | T. muxtəlif ipərtiliklərdən, mifolo- |
| + | ji motivlərdən, parodiya və rəmzlər- |
| + | dən istifadə etməklə, sosial satira- |
| + | nın və realizmin təsir gucunu ar- |
| + | tırmıtp, satirik-yumoristik romanın |
| + | yeni nevunu yaratmıtdır. Marksizm |
| + | klassikləri T.-in yaradıcılırını |
| + | KCƏK THİMƏTTƏHAHDMHULTƏD. |
| + | . Ə ə ə Sobr. ənə t. 1—12, M., |
| + | g "ə yenizarova M. Y. və bat- |
| + | ranapnı, XIX əsr xarici ədəbiyyat tarixi, |
| + | B., 1964: İvapeva V., TekkereN- |
| + | satirik, M., 1958, yenə onun, Anqlii- |
| + | skiN realisticeskiN roman XIX veka v |
| + | eqo sovremennom zvucanii, M., 1974, |
| + | TEKLE Afevork (d. 22.10.1932) — |
| + | efiop boyakarı, qrafik, heykəltərait. |
| + | SSRİ Rəssamlıq Akademiyasının fəx- |
| + | ri uzvu (1983). London un-tinin zə- |
| + | rif sənətlər fakultəsini bitirmiit- |
| + | dir (1953). T. portret-alleqoriyalar |
| + | AHA Efiopiyaə, 1963), mənzərələr, |
| + | -akvarellər və kitab illustrasiyala- |
| + | rı cəkir, bədii tərtibat və monumen- |
| + | tal dekorativ sənət (Əddis-Əbəbədə- |
| + | ki Afrika evinin vitrajları, 1961— |
| + | 63), habelə heykəltəratilıqla (knyaz |
| + | Makonnenin at ustundə monumenti, |
| + | tunc, 1960-cı illər, Əddis-Əbəbə) |
| + | məpqul olur. T.-nin yaradıcılıqın- |
| + | da Afrika xalqlarının istiqlaliyyət |
| + | mubarizəsi muhum Yer tutur. |
| + | TEKODONTLAR (Thesodopia)—ar- |
| + | xozavrlar yarımsinfindən nəsli Kə- |
| + | silmip surunən heyvan tam dəstəsi. |
| + | Trias dəvrundə yatlpamınlar. İki dəs- |
| + | təsi (psevdozuxilər və fitozavrlar) |
| + | varmı. Butun T.-ın diilərinin Qu- |
| + | rulupu umumi olub, alveollarda Yer- |
| + | ləpmipdir. Yırtıcı imipt. bə zilə- |
| + | ri iki ayaq uzərində hərəkət etminq |
| + | lər. T. təkamӱl cəhətdən muhum qrup- |
| + | dur. Timsahlar, dinozavrlar"və ucan |
| + | gələzlər, həmcinin qullar T.-naH TƏ- |
| + | itilər. | | ə |
| + | EKC (nar. (exo—toxuyuram, hərurəm) |
| + | —sapların və ya liflərin qalınlı- |
| + | |
| + | |
| + | TEKTONİK ƏRTUK |
| + | |
| + | |
| + | qıNI xarakterizə edən xətti sıxlıq |
| + | vahidi (onların kutləsinin DƏ |
| + | nisbəti). 1 T.=1 q/km=1 mq/m. SSRİ- |
| + | də 1956 ildən tətbiq edilir. |
| + | |
| + | TEKSTOVİNİT—sun”i dəri nəvӱ: |
| + | pambıq parcaların (bez və ya mitkal |
| + | ӱzərinə polivinilxlorid ərtuyu cək- |
| + | məklə alınır. Mebel və avtomobil- |
| + | |
| + | |
| + | lərin oturacaqlarına uz cəkmək, TA- |
| + | lantereya mə”mulatları hazırlamaq |
| + | |
| + | |
| + | və s. n istifadə edilir. | |
| + | TEKSTOLİT lat. Çexbiz—parca -- |
| + | Yun. 1(hoz—dat) — sintetik qatran |
| + | |
| + | |
| + | (birlətdirici maddə) hopdurulmuiil |
| + | bir necə qat parcadan (doldurucudan) |
| + | ibarət laylı plastik material. Dol- |
| + | durucu hazırlamaq uçcun iplədilən |
| + | liflərin təbiətindən asılı olaraq |
| + | adi T. (əsasən, pambıq, sun”i və sin" |
| + | tetik uzvi liflər), speklotekstolit |
| + | və asbotekstolit (asbest lifi) nəvlə- |
| + | ri vardır. Birlətdirici maddə ki- |
| + | mi, əsasən, fenol-formaldehid qat- |
| + | anları, krezol- və ksilenol-alde- |
| + | id, karbamid qatranları, poliamid |
| + | və s. iptlədilir. T.-in əzu asbo-və stek- |
| + | lotekstolitlərdən xeyli yunguldur |
| + | (sıxlıqı 1,3—1,4 q/sm?), istiliyi az |
| + | kecirir, mexaniki e”mal olunur, və- |
| + | rəq, mil və boru iəklində istehsal |
| + | edilir. T.-dən dili carx, yataq (pod- |
| + | iipnik) icliyi, qasnaq, oymaq, elektro- |
| + | texniki detallar (məs., paylayqidı- |
| + | rıcı ləevhə) və s. istehsalında, as- |
| + | botekstolit isə friksion material |
| + | kimi və raketlərin istilik muhafi- |
| + | zəsində ipplədilir. |
| + | TEKSTOLOGİYA (lat. textus—nap- |
| + | ca, birləlmə, mətn--...logiya)—bax |
| + | Mətniyuӱnaslıq, |
| + | TEKSTU RA—polikristallarda kris- |
| + | talların, bərk amorf cisimlərdə isə |
| + | molekulların nizamlı duzulupqunun |
| + | muəyyən istiqamətdə ustunluk tətikil |
| + | etməsi, Bu, materialların xassələ- |
| + | rində anizotroplura səbəb olur. T. me- |
| + | xaniki gərginliyin, istiliyin, elekt- |
| + | rik və maqnit sahələrinin tə”sirin- |
| + | dən əmələ gəlir. İki nəvdur: muçəy- |
| + | yən oxa nəzərən T., mustəviyə nəzərən |
| + | T. Kutləvi kristallamma, adsorbsi- |
| + | ya, faza kecidi, materialların mux- |
| + | təlif vasitələrlə emalı və s. za- |
| + | manı yaranır. T. uzrə hazırlanmıi |
| + | materiallardan texnikada geniiy is- |
| + | tifadə edilir. |
| + | TEKTANDER (7—1614)—Stefaı Ka- |
| + | kptiın bəlicılıqrı ilə alman impera- |
| + | toru 1 Rudolfun (1552—1612) Səfə: |
| + | pilər sarayına gəndərdiyi səfirli- |
| + | Yin katibi. 1602 ildə Praqadan yola |
| + | dulmən numayəndə hHey”əti Moskva— |
| + | Volqa— Xəzər yolu ilə 1603 ildə Lən- |
| + | kərana catdı. Kakai Lənkəranda əl- |
| + | duyundən səfirliyə T. baicılıq et- |
| + | di. T. 1 PQah Abbasla Osmanlı impe- |
| + | riyası əleyhinə ittifaq baqlamaq ba- |
| + | rədə. danıplıqlar apardıqdan sonra |
| + | 1604 ildə vətənə dəndu. Oqun 1 Ru- |
| + | dolfa təqdim etdiyi gundəliyində |
| + | Azərb. ipəhərləri, yerli əhalinin məpt- |
| + | quliyyəti, adət və ən”ənələri, Xəzər |
| + | dənizi, Səfəvi—Osmanlı muharibə- |
| + | ləri və s. haqqında da mə”lumat var. |
| + | Əd.. Putepestvenniki ob Azerbab- |
| + | djane, B., 1. |
| + | |
| + | |
| + | TEKTOGENEZ—Yer qabıqının tek- |
| + | tonik strukturlarını əmələ gətirən |
| + | tektonik hərəkət və proseslərin məc- |
| + | musu. cT.ə terminini 1930 ildə alman |
| + | geoloqu E. Harman kr etmitdir. |
| + | TEKTӦNİK QIRILMA, tekto- |
| + | |
| + | |
| + | 189 |
| + | |
| + | |
| + | nik yarılma — Yer qabıqında |
| + | tektonik hərəkətlər və suxurların |
| + | deformasiyası zamanı yaranan cat. |
| + | T.q. zamanı ayrılmınq suxur parca- |
| + | |
| + | |
| + | ları onun qanadlarını əmələ gəti- |
| + | ) rir. Qırılma qanadlar yerini dəyit- |
| + | |
| + | |
| + | mədən (tektonik cat) və dəyitməklə |
| + | (qırılma yerdəyitməsi) bat verə bi- |
| + | lər. Yerdəyitimə ilə bap verən T,q, |
| + | bir necə cur olur: ufuqi yerdəyitnmə |
| + | (qanadların ppaquli və maili HNaT Y3- |
| + | rə ufuqi yerdəyinməsi), fay (qırı- |
| + | lıb-dutimə), əks fay (qırılıb-qalxma), |
| + | yeməkdir, tektonik ərtuk və s. |
| + | .q.-nın əlcusu və yerdəyinmənin amp- |
| + | litudu muxtəlif olur. Yerdəyitmədən |
| + | baqi verən tektonik catlar bir necə |
| + | m-dən cox olmur. Qırılma yerdəyin- |
| + | məsinin uz. bir necə Om olan catdan |
| + | Yer qabıqını və Yer mantiyasının |
| + | ust hissəsini kəsən dərinlik yarıq- |
| + | larınadək ola BƏR, |
| + | TEKTONİK DEFORMASİYA—Yerin |
| + | dərinlik quvvələrinin tə”siri ilə su- |
| + | xur kutlələrinin həcminin, yatım |
| + | formasının, daxili strukturunun də- |
| + | yipməsi. İstiqamətləndirilmin quv- |
| + | vələrin tə”sirindən uc nev deforma- |
| + | siya əmələ gəlir: elastik, plastik və |
| + | qırılma. Yer qabıqında ən cox plas- |
| + | tik və qırılma deformasiyaları ya- |
| + | yılmıpdır. Plastik deformasi- |
| + | yada mineralların ayrı-ayrı dənələ- |
| + | ində translyasiya yerdəyitlməsi ilə |
| + | anaptı dənələrin birinin digərinə |
| + | nisbətən diferensial yerdəyiptməsi də |
| + | 6am verir. Qırılma deformasiya- |
| + | sı mineral dənələrinin xırdalanma- |
| + | sı, cat, yarıq və s.-nin əmələ gəlmə- |
| + | si ilə mutpayiət olunur. |
| + | TEKTONİK YARILMA–iri qırıl- |
| + | ma pozulması. Beyuk uzunlura və enə |
| + | malik olub, dərinliklərə qədər yayı- |
| + | lır. Adətən lar tektonik struk- |
| + | turların arasında baiy verir və uzun |
| + | |
| + | |
| + | muddətdə inkiYyaf edir. Bax Tekto- |
| + | |
| + | |
| + | nik qırılma, |
| + | |
| + | TEKTONİK KONTAKT—muxtəlif |
| + | yalplı, tərkibli və məniəli suxur- |
| + | ların tektonik qırılma səthi uzrə |
| + | toxunması. T.k. ucun suxurların |
| + | əzilməsi, brekciyalatması, səthində |
| + | şӱrtunmə cizgilərinin və surtunmə |
| + | aynasının olması xarakterikdir. |
| + | TEKTONİK ƏRTUK —altdan az me- |
| + | yilli, yaxud hamar səthlə hududlan- |
| + | mı1P VƏ əz əvvəlki yerindən hHorizon- |
| + | tal istiqamətdə bir necə km-dən 100 |
| + | və daha cox km-dək yerini dəyimii |
| + | qalın (bir necə yuz m-dən bir necə km- |
| + | dək) suxur kompleksi. Əsasən, muxtə- |
| + | lif yaqilı geosinklinal sistemlərin |
| + | ərazisində rast gəlir. T.e. bunevrə- |
| + | sində yatan və muhum horizontal Yer- |
| + | dəyitiməyə məqruz qalmayan suxurlar |
| + | avtoxton, T.e. suxurları isə allox- |
| + | ton adlanır. T.e. və onun bunəvrəsi- |
| + | nin eyniyaplı suxurları əksər hal- |
| + | larda tərkibinə, əmələgəlmə iqəraitinə |
| + | gərə kəskin fərqlənir və qırımtıq- |
| + | TİBIFbIH muxtəlif paleocoqrafi 30- |
| + | nalarına aid olur. Ortuyun geosing- |
| + | linal sistemlərdə ba:p verən eninə |
| + | horizontal sıxılma və bu geosinkli- |
| + | nallardan yaranan daqları təpkil |
| + | edən suxurların aqırlıq quvvəsinin |
| + | təqsiri ilə suruttməsi nəticəsində |
| + | əmələ gəlməsi guman edilir. T.e. ilk |
| + | dəfə 19 əsrin axırında Alp d-rın- |
| + | da təsvir edilmitdir. SSRİ-də iri |
| + | 1.e.-lər Karpat d-rında, Qafqaz, |
| + | Ypan, Tianmanna və. Koryak yaylasın- |
| + | da muəyyən edilmipdir. Azərb.SSR- |
| + | |
| + | |
| + | 190 TEKTOHHK XƏPHTƏ |
| + | |
| + | |
| + | də Basqal (İsmayıllı r-nu) və Ast- |
| + | raxankada (PLamaxı r-nu) var. |
| + | TEKTONİK XƏRİTƏ —ayrı-ayrı re- |
| + | gionların, yaxud butun Yer kurəsi |
| + | ərazisində Yer qabıqının qurulupu- |
| + | nu təsvir edən və onun inkitpafının |
| + | əsas mərhələlərini əks etdirən xəri- |
| + | təs geofiziki və s. mə”lumatlardan |
| + | istifadə edilərək geoloji xəritə us- |
| + | tӱndə tərtib olunur. İki əsas kateqo- |
| + | riyaya bəlunur: struktur T.x. (tekto- |
| + | HHK strukturların morfologiyasını |
| + | əks etdirir) və sırf T.x. (morfologi- |
| + | ya ilə yanaptı onların əmələgəlmə ta- |
| + | rixini, inkipaf mərhələlərini və |
| + | maqmatizmin tektonika ilə əlaqəsini |
| + | əks etdirir). T.x. Yer qabıqının bu |
| + | və ya digər sahəsinin geosinklinal |
| + | (yӱksək mӱtəhərrik) vəziyyətdən nisbə- |
| + | tən mehkəmlənmit qırhipıqlıq vəziy- |
| + | yətinə gecməsi vaxtına gərə (əsas qı- |
| + | rıtzpıqlıq epoxasının yatpına gərə) |
| + | aparılan rayonlapdırma prinsipi |
| + | əsasında tərtib olunur. Okeanların |
| + | geologiyasının əeyrənilməsi ilə əla- |
| + | qədar olaraq T.x.-nin tərtibinin yeni |
| + | prinsipi hazırlanmındır. |
| + | TEKTÖHHK hƏPƏKƏTHƏ P— Yer qa- |
| + | bıqında və əsasən, Yerin mantiyasın- |
| + | da fəaliyyət gestərən və qabıqdakı |
| + | suxurları deformasiya edən quvvələ- |
| + | rin Yer qabıqında yaratdıqı mexani- |
| + | ki hərəkətlər: eyni vaxtda cox beyuk |
| + | ərazini əhatə edir. Geodezik əlcu |
| + | ipləri ilə muəyyən edilmitdir ki, |
| + | butun Yer səthi fasiləsiz hərəkətdə- |
| + | dir. Bu hərəkətlərin sur”əti ildə |
| + | 1/100-dən bir necə 10 mm-lərə qədər- |
| + | dir. T.H. deformasiyaya məruz qalan |
| + | suxurların kimyəvi tərkibi, mineral |
| + | tərkibi və daxili quruluqpu ilə əla- |
| + | qədardır. Təzahur forması, əmələgəl- |
| + | mə dərinliyi, yaranma mexanizmi və |
| + | səbəblərinə gərə mӱxtəlif olur. T.H. |
| + | epeyrogenik və orogenik, yavat (əsri) |
| + | və tez, ufuqi və ilaquli, yəenəldil- |
| + | mi və ehtizazi, bapvermə vaxtına |
| + | gərə muasir, yeni və qədim T.H.-ə ay- |
| + | rılır. T.H. nəticəsində Yer səthinin |
| + | siması dəyitir. |
| + | TEKTӦNİK CƏKƏKLƏR—tektonik |
| + | hərəkətlərin Yer qabıqkında yaratdıqı |
| + | cəkəklərin umumi adı. Yer qabırı |
| + | təkamulunun muxtəlif mərhələlərin- |
| + | də muxtəlif quvvələrin tə”sirindən |
| + | yaranır və eyniyatilı qalxımlarla |
| + | əlaqədar olur. Bir necə qrup T.c. ay- |
| + | rılır: geosinklinal, kənar (yaxud |
| + | ən), daqarası, platformadaxili, həm- |
| + | cinin irsi və qoyulmuqt., Muasir T.c-.ə |
| + | dərin okean novları, Xəzər dənizin- |
| + | dəki Orta Xəzər və Cənubi Xəzər coə- |
| + | kəkləri və s. misal ola bilər. |
| + | TEKTONİKA (yun. keKkop:Gӧ8—tikin- |
| + | TİYƏ aid olan), geotektonika— |
| + | geologiya elminin bir sahəsi: Yer qa- |
| + | bıqı qurulupunu, onun Yerin HHKH- |
| + | pafı ilə əlaqədar olan mexaniki tek- |
| + | tonik hərəkətlərin və deformasiyala- |
| + | ər tə”siri ilə dəyitməsini eyrənir. |
| + | . bir sıra geoloji elmlərlə (strati- |
| + | qrafiya, petroqrafiya, litologiya, pa- |
| + | leocoqrafiya, faydalı qazıntılar |
| + | haqqında elm) əlaqədardır. T.-nın bir |
| + | necə mustəqil bəlməsi var: umumi, ya- |
| + | xud morfoloji T. (struktur geologi- |
| + | Ya), regional T. tarixi T.., genetik, |
| + | yaxud nəzəri T., mӱqayisəli T., ekspe- |
| + | rimental İ., HEOTEKTOHHKa BƏ C. Y M y- |
| + | MH, faxyaMopdomnoox T. lito- |
| + | sferin kicik və orta miqyaslı struk- |
| + | tur elementlərinin muxtəlif tiplə- |
| + | rini eyrənir.RegionalT, struk- |
| + | |
| + | |
| + | tur formaların Yer qabıqının ay- |
| + | rı-ayrı sahələrində yaxud litosfer- |
| + | də muasir yayılmasını tədqiq edir, |
| + | geoloji planalma və keofiziki me- |
| + | tadların mə”lumatlarına əsaslanaraq |
| + | tektonik rayonlappdırma məsələləri- |
| + | ni ipləyib hazırlayır. Qarixi |
| + | T. tektonik hərəkətlərin, Yer qabı- |
| + | qının və onun ayrı-ayrı elementləri- |
| + | nin əmələgəlmə tarixini eyrənir, |
| + | inkipafın əsas mərhələlərini və |
| + | onun umumi qanunauyqunluqlarını ay- |
| + | dınlapdırır. Tarixi T. fasiya və |
| + | qalınlıq, fasilə və qeyri-uyqrunluq, |
| + | formasiya analizlərindən və həcm me- |
| + | todundan istifadə edir. Regional T. |
| + | və tarixi T.-nın materialları tekto- |
| + | nik xəritələrin tərtibində iplədi- |
| + | lir. Genetik, yaxud nəzəri T. |
| + | Yer qabıqı strukturlarının umumi |
| + | inkipaf nəzəriyyəsini yaratmaq məqsə- |
| + | di ilə regional və tarixi T.-nın mucəy- |
| + | yənlətdirdiyi Yer qabıqı və onun |
| + | strukturlarının inkitpaf qanunauy- |
| + | qunluqlarını umumilətdirir. Həm- |
| + | cinin struktur analiz metodundan |
| + | istifadə edərək tektonik hərəkətlə- |
| + | rin səbəblərini və tektonik pozӱlma- |
| + | ların ayrı-ayrı nevlərinin əmələgəl- |
| + | mə mexanizmini tədqiq edir. M uqa- |
| + | yisəli T. metodu bir sinfin coxlu |
| + | struktur elementlərini, onların ti- |
| + | pomor xususiyyətlərini aydınlai1- |
| + | dırmaq və inkitpaf ardıcıllıqını |
| + | təyin etmək ucun muqayisəli eyrənir. |
| + | Eksperimental T. muxtəlif |
| + | tipli strukturların mənipəyini ay- |
| + | dınlatpdırır. Genetik T. məsələlə- |
| + | rinin tədqiqi Q.-nın yeni sahəsini |
| + | (tektonofizika) yaratmhıptldır. Bu sa- |
| + | Hə bərk cismin fizikası və reolo- |
| + | giya qanunlarını tətbiq etməklə tek- |
| + | tonik strukturların əmələ gəlməsi- |
| + | nin fiziki iqəraitini aydınlaqdır- |
| + | maq və fiziki-riyazi modellərini |
| + | qurmaq ilə məpqul olur. Neotek- |
| + | tonika Yer tarixində yeni (Neogen- |
| + | Antropogen) tektonik hərəkətləri və |
| + | onların yaratdırı strukturları geo- |
| + | morfoloji metodlarla eyrənir. |
| + | |
| + | T. faydalı qazıntıların axtarı- |
| + | pptının və kəpfinin səmərəli istiqa- |
| + | mətləndirilməsinə imkan yaratdırın- |
| + | dan bəyuk praktik əhəmiyyətə malik- |
| + | dir. Yer qabıqının ust laylarının |
| + | strukturu və yeni tektonik hərəkətlə- |
| + | rin intensivliyi haqqındakı mə”lu- |
| + | matlar muxtəlif muhəndisi qurrula- |
| + | rın (kanal, SES və s.) tikintisində |
| + | nəzərə alınır. |
| + | |
| + | T. haqqında ilk əsərlərə 17 əsrdə |
| + | (N. Steno və 6.) rast gəlinir: bir elm |
| + | kimi əsası stratiqrafiya və faydalı |
| + | qazıntıların geologiyasının nailiy- |
| + | yətləri ilə əlaqədar 19 əsrdə qoyul- |
| + | mupidur. T.-nın bir elm kimi forma- |
| + | laimasında və inkitafında xarici |
| + | əlkə (L. Bux, A. Humboldt, B. PQtu- |
| + | der, L. Eli de Bomon, C. Holl, C. De- |
| + | na, Lu Kober, H. PQtille, S. Bub- |
| + | nov və b.) və rus, sovet alimlərinin |
| + | (M. V. Lomonosov, N. A. Qolovkinski, |
| + | A. P. Karpinski, A. P. Pavlov, M. |
| + | A. Usov, V. A. Obrucev, A. D. Arxan- |
| + | gelski, = Patski, A. V. Peyev, |
| + | M. M. Tetyayev, V. V. Belousov, A. L, |
| + | Yaniin, M. V. Muratov, A. A. Boqda- |
| + | nov, V. Y. Xain, P. N. Kropotkin və 6.) |
| + | əsərlərinin bəyuk rolu olmuppdur. |
| + | SSRİ-də tektonik tədqiqatlar SSRİ |
| + | EA geologiya və Yerin fizikası in-t- |
| + | larında, SSRİ EA Sibir belməsi |
| + | tektonika və geofizika in-tunda, |
| + | |
| + | |
| + | SSRİ EA filiallarının və muttə- |
| + | fiq resp.-ların EA-nın Geologiya |
| + | in-tlarında, un-tlərdə, SSRİ Geolo- |
| + | giya Nazirliyinin elmi-tədqiqat in-t- |
| + | larında, neft sənayesi nazirliyində |
| + | və s. aparılır, Azərb.SSR-də tədqi- |
| + | qatlar Azərb.SSR EA Geologiya in-tun- |
| + | da, Azərb. neft və kimya in-tunda, |
| + | S. M. Kirovad. ADU-da və b. elm ocaq- |
| + | larında aparılır. Azərb. SSR-də |
| + | |
| + | |
| + | T.-nı Ə. Ə. Əlizadə, Ə. PQıxəli- |
| + | bəyli və 6. eyrənminlər. |
| + | Əd. Məmmədov T. Ə,, Kəri- |
| + | |
| + | |
| + | mov V., Umumi və regional geotektoni= |
| + | ka, B., 1982: Pıxalibevli Ə. 11, |
| + | n np., Osnovnıe certı tektoniki Azer- |
| + | |
| + | |
| + | baddjana (obhasnitelınan zapiska), B., |
| + | 1981: Tektoniceskal karta Azerbaӧdjan- |
| + | |
| + | |
| + | skov SSR. Masitab 1:500000, 1980, K o- |
| + | sıqin İO. A., Tektonika, M., 1983, |
| + | |
| + | |
| + | TEL— Azərb.SSR Xacmaz r-nunun Nab |
| + | ran sovetliyində kənd. R-n mərkəzin- |
| + | dən 66 km im.-da, Yalama d.y. st.-n- |
| + | dan 10 km aralı, Samur-Dəvəci ova- |
| + | lıqındadır. Əh. 438 (1985): toxumcu- |
| + | luq və balıqcılıqla məpquldur. Sək- |
| + | kizillik məktəb, klub, kinoqurqu, |
| + | tibb məntəqəsi, arxeoloji abidələr- |
| + | dən orta əsrlərə aid Yapqayı- yeri var, |
| + | TELAVAR — Azərb.SSR Yardımlı |
| + | r-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkə- |
| + | zi. R-n mərkəzindən 23 km 11mM.-i1,.-də, |
| + | Yardımlı—Ləkin avtomobil yolu kə- |
| + | narında, Burovar silsiləsinin ətə- |
| + | yindədir. Əh, 988 (1985), uzumculuk |
| + | və 250 Tyra rta |
| + | məktəb, klub, kitabxana, ti( MƏHTƏ- |
| + | qəsi, rabitə mHə”öəcun var. |
| + | TELAVİ—Gurc.SSR-də ipəhər. Te- |
| + | lavi r-nunun mərkəzi. Baramaacma, |
| + | tikiii və corab 5 barama to- |
| + | xumu, konserv, dəmir-beton, sud 3-D- |
| + | ları, ət, ipist-mərmər kombinatları: |
| + | pedaqoji in-t, k.t.-nın mexanikləinq- |
| + | dirilməsi və elektrikləddirilməsi |
| + | texnikumu, tibb və musiqi məktəblə- |
| + | ri, dram teatrı, tarix-etnoqrafiya |
| + | muzeyi, turist bazası var. |
| + | TELAYBA—Qafqaz Albaniyasında ya- |
| + | Ha İb məntəqəsi. Bax Teleba. |
| + | TELE... (yun. tele—yaar, yaara)—yaar- |
| + | Tblr, ĞəİYK məsafədə fəaliyyət bildi- |
| + | rən mӱrəkkəb səzlərin tərkib hissə- |
| + | si (məs., teleqraf, televiziya). |
| + | TELEAVTOMATİK SİSTEM —aeto- |
| + | matik idarəetmə sistemi nevus bu |
| + | sistemdə idarəolunan obyekt və idarə- |
| + | edici qurqular bir-birindən uzaqda |
| + | yerləttir və onlar arasında informa- |
| + | siya mӱbadiləsi telemexanika vasitə- |
| + | ləri ilə həyata gecirilir. |
| + | TELEBA, Telayba—Qafqaz Alba- |
| + | niyasında yaqayıld məntəqəsi. Pto- |
| + | lemeyin cCoqrafi tə”limnaməqt əsə- |
| + | rində adı cəkilir. Soana cayının |
| + | mənsəbində yerlətdiyi gestərilir. |
| + | Yeri muəyyənlətdirilməmiidir. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Trever K. V., Ocerki po is- |
| + | torii i gulhıture Kavkazskon Albanii, |
| + | M.—L., 1959. |
| + | |
| + | |
| + | TELEVİZİYA (tele,..4-lat. u|9O— |
| + | gərmə)—hərəkət edən təsvirlərin ra- |
| + | dioelektronika vasitələrilə məsafəyə |
| + | erilili ilə əlaqədar elm və texnika |
| + | sahəsi. Q.-da təsvirin elementlərinin |
| + | ardıcıl verilməsi prinsipi qəbul |
| + | edilmitdir. Bu prinsipi 19 əsrin |
| + | axırlarında Portuqaliya alimi A. di |
| + | Payva (1878) və rus alimi P. İ. Bax- |
| + | metyev (1880) bir-birindən xəbərsiz |
| + | təklif etmiplər. Bunun ucun veri- |
| + | "HM məntəqəsində təsvirin elementlə- |
| + | |
| + | |
| + | ri ardıcıl elektrik siqnallarına |
| + | cevrilir (təsvirin analizi), sonra |
| + | siqnallar rabitə kanalları vasitəsi- |
| + | lə qəbul məntəqəsinə eturulur və bu- |
| + | rada elektrik siqnalları yenidən təs- |
| + | virə cevrilir (təsvirin sintezi). Təs- |
| + | virin analizi və sintezi prosesləri |
| + | sinxron və sinfaz bat verməlidir. t |
| + | informasiyanın (siyasi, mədəni, el- |
| + | mi, tədris və s.) yayılmasında ən kut- |
| + | ləvi vasitələrdəndir. T., həmcinin |
| + | elmi muəssisələrdə, texniki və s. tət- |
| + | biqi məqsədlərlə (məs., sənayedə, nəql.- |
| + | da dispetcerlətdirmə və nəzarət sis- |
| + | temlərində, Kosmik və nuvə tədqiqat- |
| + | larında, hərbi iplərdə və s.) istifa- |
| + | də olunan əsas rabitə vasitələrindən |
| + | biridir. T.-nın inkipaf perspektivi |
| + | kassetli kinonun, stereoskopik tele- |
| + | viziyanın, coxrakurslu T.-nın və s, |
| + | həyata kecirilməsi ilə əlaqədardır. |
| + | Bax həmcinin Sənaye televiziyası, |
| + | Qapalı televiziya sistemi, Sual- |
| + | tı televiziya, Kosmoviziya, İnter- |
| + | |
| + | |
| + | viziya. |
| + | TELEVİZİYA ANTENASI — təsvir |
| + | və onu mutpayiət edən səsin radiosiq- |
| + | nallarının verilməsi (verici) və qə- |
| + | bulu (qəbuledici) ucun antena. T.a. |
| + | metrlik və desimetrlik diapazonlar- |
| + | da istifadə olunur. Verici T.a.-nın |
| + | istiqamətlənmə diaqramı və guclənmə |
| + | əmsalı vibratorların qartılıqlı |
| + | yerlətməsindən və onların qidalanma |
| + | sxemindən asılıdır. Verici T.a. ufu- |
| + | qi simmetrik vibratorlar sistemin- |
| + | dən ibarətdir və istiqamətlənmə dia- |
| + | qramı ufuqi mӱstəvidə dairəvi, ipaqu- |
| + | li mӱstəvidə isə ləcəkvarıdır (lə- |
| + | cəklər Yer səthi boyunca istiqamətlə- |
| + | nir). Verici T.a. turniket, panel və |
| + | radial tiplidir. Bunların guclənmə |
| + | əmsalı metrlik dalqalarda 10—15-ə, |
| + | desimetrlik dalqalarda isə 30—40-a |
| + | catır. Qəbuledici T.a. xarici (fər- |
| + | di və ya kollektiv istifadəli antena- |
| + | lar) və daxili (otaq T.a.) olur. Xari- |
| + | ci T.a.-nın tezlik zolaqı geniii ol- |
| + | duqundan muxtəlif kanallarda iiilə- |
| + | yən televiziya mərkəzlərinin siqnalla- |
| + | rını bir antena ilə qəbul etmək mum- |
| + | kundur. Daxili T.a. televiziya mər- |
| + | kəzinə yaxın yerlətən televiziya qə- |
| + | buledicilərində istifadə edilir. |
| + | TELEVİZİYA BORUSU —bax Veri- |
| + | ci televiziya borusu, Qəbuledici te- |
| + | leviziya borusu. . |
| + | |
| + | TELEVİZİYA VERİLİİYİ—kutləvi |
| + | informasiya və təbliqat, tərbiyə və |
| + | maarif, həmcinin əhalinin mədəni |
| + | istirahətini təppkil etmək vasitələ- |
| + | rinpdən biri. SSRİ-də və digər so- |
| + | sialist elgələrində T.v. KOMMUNİST nə |
| + | fəhlə partiyalarının, dəvlət orqan- |
| + | larının fəaliyyətini, zəhmətkeiylə- |
| + | rin kommunizm və sosializm qurucu- |
| + | luqunda iptirakını itıqlandırır, |
| + | sosialist həyat tərzinin mahiyyətini |
| + | izah edir, ictimai rəyin formalait- |
| + | |
| + | |
| + | masına, kutlələrin ideya-mə HƏDH və |
| + | estetik tərbiyəsinə Yardım kə. |
| + | təb- |
| + | |
| + | |
| + | sulhsevər xarici siyasətimizin |
| + | liqinə xidmət edir. |
| + | |
| + | SSRİ-də təsvirin məsafəyə ve- |
| + | rilməsi sınaqlarına hələ Sovet ha- |
| + | kimiyyətinin ilk illərində bailan- |
| + | mıtpdır. 1921 il aprelin 18-də Nij- |
| + | pi Novqorod pt. radio laboratoriya- |
| + | sında cekranda hərəkət edən təsvirinə |
| + | yaradılması xəbərini sindən V. İ. |
| + | Lenin həmin qurqunun daha da təkmil- |
| + | ləidirilməsini və sonrakı təcrubə- |
| + | lər barədə ona məqlumat verilməsini |
| + | |
| + | |
| + | TELEVİZİYA SƏNƏTİ |
| + | |
| + | |
| + | xahit etmipdi. 1931 il oktyabrın 1- |
| + | dən Leninqrad, Odessa, Kiyev və di- |
| + | gər ppəhərlərdə mexaniki (hərəkət et- |
| + | məyən), 1932 ildən hərəkət edən təs- |
| + | virlər (telekino) verilitinə, 1934 |
| + | ildən isə səsli T.v.-nə batlanmıid- |
| + | dır. SSRİ-də təcrubə məqsədilə ilk |
| + | T.v. 1938 ildə Leninqradda gestəril- |
| + | mipp, 1939 ildən Moskva və Lenin- |
| + | qradda mӱntəzəm T.v.-lərinə baiyla- |
| + | nılmındır. Beyuk Vətən muharibəsi |
| + | illərində T.v. dayandırılmındı. |
| + | 945 il mayın 7-də muharibədən son- |
| + | rakı devrun ilk T.v, olmuti, həmin |
| + | il dekabrın 15-dən Avropada ilk də- |
| + | ə Moskva televiziya mərkəzi iptə |
| + | |
| + | plamıtdır. 1948 ildən studiyadan- |
| + | əda T.v.-lərinə bailanılmındır. |
| + | 1951 ildə Mərkəzi Televiziya Studiya- |
| + | sı, 1954 ildən isə onun redaksiyala- |
| + | rı (ipe”bələri) yaradılmhipldır. 1954 |
| + | ildə Moskvada ilk rəngli T.v. sınaq- |
| + | dan gkecirilmitdir. 1956 ildən 2-ci |
| + | proqram istifadəyə verilmiit, bunun- |
| + | la da sovet televiziyası coxproqramlı |
| + | olmutpdur. 1957 ildə SSRİ Kənana |
| + | Soveti yanında Radio Veriliptləri və |
| + | Televiziya Komitəsi yaradılmındır. |
| + | SSRİ 1961 ildən Beynəlxalq Televi- |
| + | ziya Təpkilatının uzvudur (bax İn- |
| + | terviziya). Sonrakı illərdə sovet te- |
| + | leviziyası beyuk tərəqqi yolu kecmiit, |
| + | onun texniki imkanları və beynəlxalq |
| + | nufuzu artmıpdır. |
| + | |
| + | Kommunist partiyası və Sovet he- |
| + | kuməti televiziyanın inkitafına, |
| + | T.v.-lərinin ideya-siyasi, bədii-texni- |
| + | ki səviyyəsinin yӱksəldilməsinə, tər- |
| + | biyəvi əhəmiyyətinə, rəngarəngliyinə, |
| + | keyfiyyətinin yaxptılatidırılmasına |
| + | daim qayqı gestərirlər. SSRİ Nazir- |
| + | lər Soveti yanında Radio Verilitlə- |
| + | ri və Televiziya Komitəsi SSRİ Na- |
| + | zirlər Sovetinin İttifaq-Resp. Dev- |
| + | lət Televiziya və Radio Verilipləri |
| + | Komitəsinə cevrilmindir. Sovet te- |
| + | leviziyası sisteminə mərkəzi, resp, |
| + | və yerli (elkə və vil.) T.v.-ləri da- |
| + | xildir. Mərkəzi Televiziyanın veri- |
| + | lipləri 6 proqramlıdır. Bunlardan |
| + | ikisi əlkənin uzaq r-nları ucundur. |
| + | 1-ci proqram, əsasən, Umumittifaq in- |
| + | formasiya, ictimai-siyasi, bədii T.v.- |
| + | dir, SSRİ-də 20-dən cox televiziya |
| + | mərkəzi, yuzə yaxın €Opöumav st., |
| + | c Ekrang peyki və s, vasitəsilə T.v.-ni |
| + | qəbul edən 850 qurqu var (1984). |
| + | |
| + | Azərb.SSR-də Q.v.-lərinə 1956 il- |
| + | dən baplanmıtqadır. Resp. Telepvizi- |
| + | ya Komitəsi nəzdində Bakı və Naxcı- |
| + | van 1p1.-lərində yerlətən telestudiya- |
| + | lar ipləyir. Resp. ərazisini T.v. ilə |
| + | təmin etmək ucun 100-ə Yaxın televi- |
| + | ziya retranslyatorundan istifadə olu- |
| + | nur. Retranslyatorların əksəriyyəti |
| + | radiorele xətti vasitəsilə Bakı te- |
| + | leviziya mərkəzi ilə əlaqələndirilir. |
| + | Resp. partiya tipkilatı T.v.-lərinin |
| + | ileya-siyasi səviyyəsini yӱksəltmək və |
| + | keyfiyyətini yaxplılatdırmaq məqsədi |
| + | ilə mӱntəzəm tədbirlər gerur. Yeni |
| + | “Oktyabrə studiyası və c Qelsteatrı |
| + | fəaliyyət gəstərir. Azərb. Televiziya- |
| + | sı resp. zəhmətkəilərini Sov.İKP |
| + | 26-cı və AKP 30-cu qurultaylarının |
| + | qərarlarında, Sov. İKP MK-nın iyun |
| + | (1983) və AKP MK-nın iyul (1983) |
| + | plenumlarında qaritıya qoyulmui və- |
| + | zifələri həyata gkecirməyə ruhlandı- |
| + | rır, qabaqcıl təcrubəni təbliq edir, |
| + | adamların sovst vətənpərvərliyi və |
| + | kommunizm ruhunda tərbiyəsinə xid- |
| + | mət gəstərir. |
| + | |
| + | |
| + | 550 m). |
| + | |
| + | |
| + | 191 |
| + | |
| + | |
| + | Xaricdə ilk muntəzəm T.v.-nə 1936 |
| + | ildə B. Britaniya və Almaniyada, 1941 |
| + | ildə ABPT-da iplanmıpidır. Sosi- |
| + | alist əlkələrində və inkittaf etməkdə |
| + | olan əlkələrdə T.v.-ni dəvlət idarə- |
| + | ləri, inkitzqaf etmiiy kapitalist əl- |
| + | gələrində isə həm də xususi ticarət- |
| + | reklam Ty ğı həyata kecirirlər. |
| + | TELEVİZİYA QULLƏSİ — yuxarı |
| + | ucunda televiziya, radio verilipii, |
| + | radioteleqraf və radiorele rabitə- |
| + | si antenaları yerlətdirilən ppaqu- |
| + | li qurqu. Butun kommunikasiyalar |
| + | və qaldırıcı, habelə elektron ava- |
| + | danlıqı T.q.-nin icərisində yerlə- |
| + | izir. Dunyada ən hundur qullələrdən |
| + | biri hesab olunan Umumittifaq te- |
| + | leviziya texniki mərkəzinin Mosk- |
| + | vadakı (Ostankinoda) Oktyabrın 50 |
| + | illiyi ad. qulləsinin hund. 540 m- |
| + | dir (ən hunduru Toronto T.q.-dir— |
| + | Bakıda tikilitiinə batilan- |
| + | mıip T.q.-nin hundurluyu 310 m ola- |
| + | caqdır. Qulləpin ucaldırı sahə Xəzər |
| + | d.-nin səviyyəsindən 166 mm Hundurdə |
| + | yerlətir. |
| + | |
| + | TELEVİZİYA KANALI —metrlik və |
| + | desimetrlik dalqalar diapazonunda |
| + | muəyyən edilmiit tezliklər zoları. |
| + | Təsvir və onu muptayiət edən səsin ra- |
| + | diosiqnallarının muəyyən tezliklər- |
| + | də əturulməsi ucundur. SSRİ-də te- |
| + | leviziya verilitnləri ucun 48,5—100 |
| + | Mhc, 174—230 Mhc və 470— 1000 M.S |
| + | tezlik diapazonları ayrılmındır. Bu |
| + | diapazonlarda cəmi 78 Q.k. yerlətir. |
| + | TELEVİZİYA MƏRKƏZİ —?Ӱtelevizi- |
| + | ya verilivləri proqramlarının ya- |
| + | radılması və təpkili ucun televi- |
| + | ziya stansiyası. Bax həmcinin Tele- |
| + | viziya. |
| + | |
| + | TELEVİZİYA RASTRI—birtam kad- |
| + | rın acılın sətirləri vasitəsilə te- |
| + | leviziya ekranında yaradılan ipəkil. |
| + | TeleviziYa verilinlərində T.r. duz- |
| + | bucaqlı formada olur: eninin hundur- |
| + | luyunə nisbəti (kadr formatı) adətən |
| + | 4:3-ə nisbəti kimidir. Videosiqnal ol- |
| + | madıqda və ya onun qiyməti sabit qal- |
| + | dıqda kineskop ekranında T.r. bəra- |
| + | bər tərzdə ipıqlanan dӱzbucaqlı ki- |
| + | MH KƏDYHYD. | |
| + | TELEVİZİYA SƏNƏTİ —televiziya- |
| + | nın meydana gəlməsi ilə əlaqədar ya- |
| + | ranmın bəlin fəaliyyət və ictimai-si- |
| + | yasi informasiya neplərinin məcmu- |
| + | su. Radio, kino, teatr, estrada, eləcə |
| + | də devri mətbuatın bir sıra muhum |
| + | əlamət pə keyfiyyətlərini ezundə cəm- |
| + | ləpdirən T.s. qudrətli, orijinal ii- |
| + | formasiya, təbliqat və estetik tərbiyə |
| + | vasitəsidir. T.s. kutləvi informasiya |
| + | və təbliqat pasitələrinin mustəqil |
| + | bir qolu kimi cox qısa vaxt ərzində tə- |
| + | iəkkul tapmıtpdır. Texnikanın ingi- |
| + | pafı, sosial və estetik informasiya- |
| + | ya artan tələbat, eləcə də dӱnyanın |
| + | siyasi və iqtisadi mənzərəsi, ideolo- |
| + | ji qarpıdurma T. s.-nin sur”ətlə yYet- |
| + | ginləiməsi və yayılmasına guclu tə- |
| + | kan vermiidir. Televiziya muxtəlif |
| + | hadisələri kutləvi tamaiyaya cevirə- |
| + | rək gercək həyat hadisələrini, eləcə |
| + | də incəsənətin əvvəldən hazırlanmını |
| + | və ya onun muxtəlif nəevləri vasitəsi- |
| + | lə translyasiya zamapı yaranan for- |
| + | malarını (konsert, teatr tamapyası, |
| + | kinofilm və s.) reproduksiya edə bi- |
| + | lir. Bu funksiyasına gərə televiziya |
| + | tamapası yaradıcı və kommupikativ |
| + | proseslərin vəhdətinə əsaslanan este- |
| + | tik keyfiyyət dapıyır. O, rejissor |
| + | və operatora, hadisə yerindən birba- |
| + | |
| + | |
| + | 192 |
| + | |
| + | |
| + | TELEVİZİYA SİQNALI |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | tpa reportaj aparan ptərhciyə muxtə- |
| + | lif ifadə vasitələrindən (montaj, |
| + | rakurs, intonasiya, hadisələrin kom- |
| + | pozisiyası və s.) istifadə edərək: ve- |
| + | rilipin daha tə”sirli olmasına, ha- |
| + | disələrin ideya-siyasi, sosial-psixo- |
| + | loji və estetik mə”nasının daha də- |
| + | rindən cӱzə cıxarılmasına imkan ve- |
| + | rir. Muxtəlif hadisələri, konsert |
| + | nəmrələrini, tamapta və kinofilmlər- |
| + | dən fraqmentləri birləpdirən vahid |
| + | televiziya tamaipaları geniit tətbiq |
| + | olunur: bayram konserti proqramları |
| + | (“Mavi ipıqə), aparıcı və onun mu- |
| + | “sahiblərinin sehbətlərindən, dialoq- |
| + | larından, sənədli və ya bədii kino- |
| + | film fraqmentlərinin gestərilməsin- |
| + | dən ibarət elmi, elmi-populyar və |
| + | incəsənət mə”lumatı xarakterli veri- |
| + | liplər (c Həqiqətlər, muəmmalarə, €Cə- |
| + | yahətcilər klubuqə, “Heyvanlar aləmin- |
| + | nəs, “Musiqi Kkemkyə, “Teatr gəruip- |
| + | nəpHə, “Kino panoramı və s.). Tele- |
| + | viziyanın imkanlarını nəzərə alaraq |
| + | kəhnə kinoxronikanı montaj etməklə |
| + | sənədli televiziya filmləri hazır- |
| + | lanmınpdır: Sovet devlətinin tarixi- |
| + | nə həsr olunmutp cYarıməsrlik sal- |
| + | naməv (50 filmdən ibarətdir), “Qırx |
| + | betpinci ilin qhipı və baharı, € beiyk |
| + | xalqın həqiqətiv və s. 70-ci illərdə |
| + | aparıcı ilə geni auditoriya ara- |
| + | sında gedən yaradıcı dialoq prinsi- |
| + | pi əsasında silsilə və seriya veri- |
| + | liplər yaradılmıtpldır (“Səmimi |
| + | qəlbdənə, €Əcxəp xatirələriə, 4“Bepil- |
| + | liyin qəhrəmanları və s.). Ən”ənəvi |
| + | sənədli kinoya yaxın olan sənədli te- |
| + | leviziya kinosu televiziya proqramla- |
| + | rı kontekstində yeni psixoloji və es- |
| + | tetik mə”na kəsb edir (“Kosmik əsr. |
| + | Salnamədən səhifələrə, € KOMMYHHCT- |
| + | lərə və s.). SSRİ televiziya veri- |
| + | lipləri proqramında c Zaman, cDun- |
| + | ya bu gӱnə, cBeynəlxalq panoramə, 49- |
| + | cu studiyaə kimi verilitlər infor- |
| + | masiya zənginliyinə, aktuallırına, |
| + | siyasi və iqtisadi məsələlərin əzunə- |
| + | məxsus ptərhinə gərə Xin yer tutur. |
| + | |
| + | T.s. mustəqil sənət sahəsi kimi 50- |
| + | ci illərin ortalarında formalapi1- |
| + | maqa baplamıpnt, 60—70-ci illərdə |
| + | yetkinləpmiddir. Bu dəvrdə onun |
| + | muxtəlif nov və janrları muəyyən- |
| + | ləpmipdir: televiziya filmi, te- |
| + | leviziya tamapası (dram, opera, ba- |
| + | let), televiziya povesti, cbir aktyo- |
| + | run teatrıq və s. T.s.-nin coxcəhət- |
| + | liliyinə baxmayaraq, məhz silsilə |
| + | və seriya formaları bu sənətin MYİYM |
| + | sahələrindən birinə cevrilmiiidir. |
| + | SSRİ-də silsilə və seriya formala- |
| + | rı artıq 50-ci illərin ortalarında |
| + | meydana gəlmip (4PT1ən viktorina, |
| + | 4PQən və hazırcavablar klubuzq), 60— |
| + | 80-ci illərdə bu verilinlərin ən”- |
| + | ənələri davam etlarilinidir idrq |
| + | lotov, “Nə? Harada? Nə vaxt?ə, 4Sə- |
| + | nədli ekranə, cHunərə, c“Milyonla- |
| + | rın Lenin universitetiə və s.). 50- |
| + | ci illərdə televiziya kukla teatrı, |
| + | televiziya kukla filmləri yaradıl- |
| + | mıpdır. Coxseriyalı ilk bədii te- |
| + | leviziya filmi (CAtəqti uzərimizə |
| + | getururukə) 1965 ildə yaradılmıpt, |
| + | kr cƏ”lahəzrətin adyutantı |
| + | (19 də cKelgələr gunorta yox blə |
| + | (1972), “Baharın on yeddi anı (1973), |
| + | cƏbədi caqırınə (1976), 4İnqilab- |
| + | dan doqulmuqtpe (1977), F“Sahillərə |
| + | (1980) cKarl Marks. Gənclik illəri |
| + | (1980), “Nikkolo Paqanini (1982), |
| + | c“SİTA bunu bildirməyə vəkil edil- |
| + | |
| + | |
| + | mipdir (1984) və s. uqurlu filmlər |
| + | cəkilmitdir. | |
| + | |
| + | — Azərb.-da televiziya verilitləri |
| + | 1956 ildən muntəzəm gəstərilir. cAzər- |
| + | baycan bəstəkarlarının portretləriə, |
| + | “Azərbaycan ədəbiyyatının klassiklə- |
| + | pH, “Lenin mukafatı laureatları |
| + | və s. silsilə veriliplər ilk proq- |
| + | ramla da əhəmiyyətli yer tutmupdur. |
| + | 0—80-ci illərdə Azərb.-da T.s. in- |
| + | kipaf etmit, rəngarəng televiziya |
| + | proqramları yaradılmıntdır: caGunun |
| + | ekranıə, “Qitələr, hadisələrə, €İlna- |
| + | netimizin mənzərəsiə, “Səyahətə, 4Sar- |
| + | lamlıqə, ədəbiyyat, incəsənət və xalq |
| + | yaradıcılıqı haqqında mitədir və- |
| + | riliplər və s. Azərb. T.s.-ndə bədii |
| + | (“Ad gunu, “Dantenin yubileyi, “Evin |
| + | kiptisiə, c Qəkcə adanı ezunlə apara |
| + | bilməzsənə, € Ӱzeyir Hacıbəyov. Uzun |
| + | əmrun akkordlarıq), sənədli (coxse- |
| + | riyalı c“Sovet Azərbaycanının salna- |
| + | məsi?z) və multiplikasiya (c“İlhamə, |
| + | cGeycək Fatmaə, cPlastilin qarqrav |
| + | və s.)televiziya filmləri, televiziya |
| + | teatrı (4“Ӧtən ilin son gecəsiə, 4“Yol- |
| + | lar gəruttəndəz, “Qatarda, “Səni axta- |
| + | rıramı və s.) kimi yeni sahələr inki- |
| + | |
| + | |
| + | af edi : |
| + | SRİ ilə sosialist əlkələri ara- |
| + | sında T. s. əsərləri mӱntəzəm muba- |
| + | dilə olunur. cNəyin bahasına olursa |
| + | olsunə, “Dərd tankcı və itə (PXR), |
| + | cMate Boriə (Mac.XR), “Hans Baym- |
| + | ler, kameradə (ADR) və s. filmlər |
| + | sovet televiziya tamaqtacılarının |
| + | rəqbətini qazanmıldır. Sosialist əl- |
| + | kələrində məittətin aktual problemlə- |
| + | rinə, mepipanlıqla mubarizəyə ə |
| + | olunmupt filmlər yaradılır (SSRİ- |
| + | nə “Bizim qonpularq silsiləsi). |
| + | Kapitalist əlkələrində T.s. daim |
| + | imperialist ideologiyanın təsiri |
| + | altında olub, kapitalizmin qorunub- |
| + | saxlanmasına, kӱtlələrin hakim dai- |
| + | rələrə munasib ruhda tərbiyə olun- |
| + | masına xidmət edir. Burada T.s. ki- |
| + | no prokatı ilə kəskin rəqabətdə in- |
| + | kipaf etmitpdir. T.s.-ndə qazanc məq- |
| + | sədli filmlərin yaradılmasına be- |
| + | yuk diqqət verilir. Eyni zamanda T.s.- |
| + | ndə muhum sosial problemlər qaldı- |
| + | ran əsərlər də meydana gəlir. Tele- |
| + | viziya ucun C. Pristli, C. Osborn |
| + | (B. Britaniya), F. Moriak, A. Morua |
| + | (Fransa), R. Poya (ABİH) Bə 6. cceHa- |
| + | rilər yazmıplar. Televiziya film- |
| + | lərindən 4“Leonardo da Vincinin hə- |
| + | |
| + | |
| + | yatıj, 4“Kamillaə, c“Kolomba (İta- |
| + | liya), “Forsaytlar haqqında saqaə, |
| + | cOrson Uellsin qeyd dəftərcəsiə və |
| + | |
| + | |
| + | cOrson Uellslə dunya səyahətiə (B. |
| + | Britaniya), “Sehrli fleytaə, €Mə- |
| + | rasimə (İsvec) xeHHur mehpər rasaH- |
| + | mıpdır. T.s.-ndə siyasi, tarixi-si- |
| + | yasi və sosial problemlərə həsr olun- |
| + | mutp əsərlər, eləcə də orta səviyyəli |
| + | burjua ailəsinin gӱndəlik həyatın- |
| + | dan bəhs edən xususi silsilə forma- |
| + | ları—cserialəlar beyuk yer tutur. |
| + | Burjua televiziyasının dutpkunluk, |
| + | qorxu, tənhalıq, zorakılıq, muharibə |
| + | təbliqratı aptılayan, uydurma faktlar- |
| + | la ideoloji qartpıdurmanı dərinləp1- |
| + | dirən, tamapacılarda sosializmə myö- |
| + | hə, dəzumsuzluk və nifrət oyadan ve- |
| + | riliplərindən fərqli olaraq sovet |
| + | televiziyası xalqlar arasında dost- |
| + | luq, elm, maarif, sosial-iqtisadi tə- |
| + | rəqqi, saqlam və nikbin kommunist |
| + | dunyagəruçitu, humanist sənət ideal- |
| + | ları, fəal həyat məvqeyini təbliq |
| + | edir. |
| + | |
| + | |
| + | Ədi (Orovskib A. İ7., Borep" |
| + | kih R. A., Osnopı telepizionnoİ jurna= |
| + | listiki, M., 1966: Baqirov Ə,, Be |
| + | men H., TenenuneHMe—X mek. İlonnTruka. |
| + | |
| + | |
| + | İsgusstvo, Moralı. M., 1968: Baqirov |
| + | Ə. Q., Ocerki teorii” televidenil, M., |
| + | 1973: Problemı televidenil, M., 1976: |
| + | |
| + | |
| + | Metodoloqiceskie problemı izucenil te=- |
| + | levidenin i radiovetpanil. Sb. stateM, |
| + | M., 1981, Televidenie əzəra, seqodni, zan- |
| + | tra, v, 1—2, M., 1981—82, Sabapini- |
| + | kova E. S., Tretvhe rojdenie. Puti raz- |
| + | vitil televizionnoqo teatra, M., 2. |
| + | |
| + | |
| + | TELEVİZİYA SİQNALI –tərkibin- |
| + | də kineskopun ekranında acılıi za- |
| + | manı elektron piquasının əksgediil |
| + | izlərini səndurən sətr və kadr im- |
| + | pulsları olan videosiqnal (parlaq- |
| + | lıq siqnalı). T.s.-na kineskop acı- |
| + | lıplarının sətr və kadr sinxron- |
| + | latadırıcı impulslarını daxil et- |
| + | məklə ar-qara televiziyanın tam T.s. |
| + | alınır. Tam rəngli T.s.-na əlavə ola- |
| + | raq rənglilik və rəng sinxronlaytlma- |
| + | sı impulsları da daxildir. |
| + | TELEVİZİYA SINAQ CƏDVƏLİ— |
| + | televiziya təsvirlərinin keyfiyyətinə |
| + | vizual nəzarət etmək ucun cədvəl. |
| + | Monoxrom (ar-qara) televiziya təsviri |
| + | ucun SSRİ-də 402495 cədvəli qəbul |
| + | edilmitdir. Cədvəl dəqiqliyi, aydın- |
| + | lıqı, həndəsi təhrifləri və gon- |
| + | trastlıqı, təsvirin parlaqlıq dərəcə- |
| + | sini, kadr acnılıptının sinxronlait- |
| + | ma dəqiqliyini təyin etməyə, həmcinin |
| + | təsvirin təhrif olunması səbəbləri- |
| + | ni muəyyənlətdirməyə və istər butun- |
| + | luklə televiziya traktının, istərsə |
| + | də onun ayrı-ayrı hissələrinin (məs., |
| + | televizorun) optimal sazlanmasına |
| + | nail olmaqa imkan verir. Rəngli te- |
| + | leviziya təsvirlərinin sazlanması |
| + | ucun balqa cədvəl tətbiq olunur. |
| + | TELEVİZİYA FİLMİ—televiziya |
| + | verilitləri ptəbəkəsi ilə gestəril- |
| + | mək ucun yaradılan film. T.f.-ndə |
| + | televiziyanın texniki imkanları və |
| + | tamapacıların televizor ekranında- |
| + | kı təsvirləri qavrayabilmə xususiy- |
| + | yətləri nəzərə alınır. 4“T.f.ə anlayı- |
| + | pı, adətən, kinocəkmə aparatı vasi- |
| + | təsilə kino plyonkasına cəkilmit |
| + | filmlərə, 70-ci illərin ortalarından |
| + | isə həmcinin maqnit videofonoqram- |
| + | larına (təsvir və səsin videomaqnito- |
| + | fon vasitəsilə maqnit levtinə kəcu- |
| + | rulməsi) aid edilir. T.f. bədii qu- |
| + | rulupuna—cumumi planların sayca az |
| + | olmasına, kadrda təsvirin kicik de- |
| + | tallarının verilməməsinə, kadrda |
| + | sıxlıq diapazonunun kicikliyinə və |
| + | təsvirdəki kontrastlıqın zəifliyinə |
| + | gerə kinofilmlərdən fərqlənir. T.F.- |
| + | nin kino metodları ilə cəkilitində |
| + | həm 35 mm, həm də 16 mm-lik neqativ |
| + | və dənər kinoplyonkalardan istifadə |
| + | olunur. Qəsvirin maqnit lentindən |
| + | kinoplyonkaya (və əksinə) kecurulməsi |
| + | metodu da var. Bax həmcinin Televi- |
| + | ziya, Televiziya sənəti. |
| + | TELEVİZOR (tele...4-lat. u|o—ba- |
| + | xıram), televiziya qəbul- |
| + | edicisi–—televiziya verilitlləri |
| + | proqramlarının təsvir BƏ CƏC MYHA- |
| + | yiət siqnallarını eyni zamanda qəbul |
| + | edən, gӱcləndirən, yenidən təsvirə və |
| + | səsə cevirən radioqəbuledici. Siqnal- |
| + | lar televiziya antenası ilə T.-un ki- |
| + | riptinə verilir. T.-lar ar-qara və rəng- |
| + | li, stasionar və daptınan olurlar. |
| + | SSRİ-də istehsal olunan T.-lar metr- |
| + | lik (48,5—100 Mhs, 174—230 Mhsc 12 |
| + | kanallı) və desimetrlik (470— 1000 |
| + | Mhc, kanalların sayı 60-dan yuxarı - |
| + | |
| + | }} |