Diqqət! 4 aprel 2024-cü il tarixdən saytın yeni versiyası sheki.org domenində fəaliyyət göstərir. Bu köhnə versiyadır və yenilənməsi məhdudlaşdırılıb.
Şəki Ensiklopediyasına maliyyə dəstəyi göstərmək istəyən hər bir şəxs 4169 7388 5183 5607 (05/26 VISA) Kapital Bank kart hesabımıza istədiyi məbləğdə ianə köçürə bilər.   Daha ətraflı...

Changes

Jump to navigation Jump to search

Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/2-ci hissə (başlanğıc kodu nəzərdən keçir)

21:31, 12 noyabr 2021 versiyası

1.842.187 bayt əlavə edildi ,  21:31, 12 noyabr 2021
Nəzərə çarpan dəyişiklik yoxdur.
Sətir 1: Sətir 1: −
Aşağıda [[ASE]]-nin 9-cu cildinin 2021-ci ildə Elmi Spektr açıq elmi platformasının Habitat Tərcümə Layihəsi çərçivəsində [[Fərid Əlibalayev]] və Naqiq Məhəmmədzadə tərəfindən dijitallaşdırılmış mətninin ikinci hissəsi (cəmi iki hissədə, birinci hissəsi [[Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/1-ci hissə|bu:]] verilir: (1-cildin özünü isə buradan oxuya bilərsiniz: {{ASE|IX|}})
+
Aşağıda [[ASE]]-nin 9-cu cildinin 2021-ci ildə Elmi Spektr açıq elmi platformasının Habitat Tərcümə Layihəsi çərçivəsində [[Fərid Əlibalayev]] və Naqiq Məhəmmədzadə tərəfindən dijitallaşdırılmış mətninin ikinci hissəsi (cəmi üç hissədə, birinci hissəsi [[Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/1-ci hissə|''bu: >>'']], üçüncü hissəsi [[Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/3-cü hissə|''bu: >>'']]) verilir: (1-cildin özünü isə buradan oxuya bilərsiniz: {{ASE|IX|}})
 +
 
 +
“sila gr yaaa R — i—— —— "ram mi mum” moorumunamm v..
 +
ar
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
" ə zə
 +
"id
 +
F ”
 +
"R
 +
də
 +
ge
 +
ci
 +
= i
 +
ba, |
 +
an yr
 +
Saz r: : .. 1 ola
 +
” kı . , .
 +
ı 5 .
 +
15 0220) VALİ sə?
 +
izə ə gəy 2
 +
GəL ız
 +
p | k m di .n-
 +
| 4 :
 +
ə”
 +
a "
 +
"sə.
 +
ə :
 +
. ə
 +
-: ” Yə –
 +
Rə və en
 +
–j* af
 +
2)
 +
ə
 +
Tu.
 +
ç |
 +
 
 +
 
 +
q
 +
2
 +
"
 +
Lə
 +
R
 +
 
 +
 
 +
N, 4 ə .- . 1. = za
 +
| I " mr |R. 5
 +
İ ə ən sət,
 +
 
 +
 
 +
aKeyumərzin məclisiə, Firdəvsinin 4P1ahnaməə əsərinin “ | | | | ıı amıma. erik:
 +
1537 il tarixli əlyazmasına miniatur. Metropoliten-muzey. Nyu-York. 4“Ov səhnəsiə. Ə. Caminin “Qızıl zə 1 A. əsərini –
 +
sına cəkilmipi miniaturun saə Hissəsi. 549. M. Y, Saltıkov
 +
 
 +
 
 +
|Pedrin ad. kӱtləvi kitabxana. Leninqrad.
 +
 
 +
 
 +
Sultan Məhəmməd məqaləsinə.
 +
 
 +
 
 +
ıı un ab qa
 +
“ER ə m
 +
6. ı : ii
 +
 
 +
 
 +
R : x :
 +
id, üb
 +
—- ə ə “yar, ADİ",
 +
 
 +
 
 +
"ry Las sar
 +
 
 +
 
 +
“dəə
 +
 
 +
 
 +
R “
 +
 
 +
 
 +
ə, ə ənə . |
 +
 
 +
 
 +
ə
 +
 
 +
 
 +
1, .. ğ də I uz. . ə
 +
: f əə o ə
 +
- . ə 1" “a y
 +
 
 +
 
 +
2 af
 +
 
 +
 
 +
va.
 +
 
 +
 
 +
— qü : tı 7 Lə
 +
v ə) .. ik, 1 En .
 +
- nn ər ah rib q z ən nə “oy Don
 +
= ə YAR AR , m z “di. ə 4 z
 +
 
 +
 
 +
Pogə yumss mb mu Nİ Tuşsmusu xsi di vu, unu. m um. T
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Həə 1.21. xx" xu İnn YI
 +
1
 +
 
 +
 
 +
Ӱ ə sz a d r m ə “= R
 +
 
 +
si Hə bəqa HƏR | 2122 ӰFİ İNAMI IİA4F.
 +
KSS VS ESCONSA N UN Su o s ONA S AR DİSİR FA
 +
do ha Ye. cu ” en Şe. Xu R. ğ h . İM 1 di ) 2 8 I
 +
m. i .... HL MTEe33193-/1F) c 8 | y in r. Asi Y bp
 +
 
 +
 
 +
hk T ükhüülü. ka.
 +
a
 +
1 cu
 +
r
 +
, ı
 +
 
 +
 
 +
Eu ə. “ə Yi * : 9) dx
 +
“Qb ğ “ İR və "08 və XV:
 +
Kasa
 +
 
 +
 
 +
on. “Tuş”
 +
 
 +
 
 +
: ak" ə
 +
mi m. 5 hd. . ı -
 +
darə ry 1? YƏT TT 7
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
M. iA
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
5
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
əz
 +
Da zi"
 +
8 R ə
 +
 
 +
 
 +
İk x q c nı. alir ə g
 +
= s.) SE Si 6
 +
 
 +
 
 +
ka f
 +
 
 +
 
 +
o
 +
..
 +
I
 +
 
 +
 
 +
”
 +
 
 +
 
 +
YET na
 +
 
 +
 
 +
M” AU
 +
 
 +
 
 +
alı: ər an,
 +
aq —-aq-
 +
b nə I ? “
 +
R ” c *
 +
 
 +
 
 +
| “2,
 +
"ə HGKE.D =
 +
 
 +
 
 +
(Cəhl
 +
4 P 8
 +
 
 +
 
 +
OL mamır SR m ə
 +
ra. /
 +
x f . :
 +
..- - 1
 +
1
 +
|. af = 4 p -
 +
 
 +
 
 +
"a
 +
“M
 +
s. ri
 +
F k “m —
 +
“ An k
 +
 
 +
 
 +
=.
 +
 
 +
 
 +
RK
 +
 
 +
 
 +
su
 +
 
 +
 
 +
Ğ
 +
 
 +
 
 +
| ӧ büd. a. 1,771) | tt “uc
 +
vr əə s
 +
| Di
 +
 
 +
 
 +
.
 +
i bə |
 +
r .. -— -. Al əə. bö bg / vk... ...N.
 +
L rv yor
 +
 
 +
 
 +
R də m.
 +
 
 +
 
 +
, y
 +
n
 +
k fdal ı "ul hə
 +
ə. r * ti ul nn
 +
öyə — ul 4” kı
 +
| ? 1 “ T İ
 +
| də - arın F =
 +
 
 +
 
 +
Quti
 +
 
 +
 
 +
b. Bi
 +
 
 +
 
 +
“nəzir, alışıb hürri
 +
| | R. | | il r ” H | ? r Ya
 +
 
 +
 
 +
Təkin əyan “ə ə ə
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ət FE”
 +
ən kü.nn-n.....
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ni ə ” pi: nükzgki “ə : ra" eh Al
 +
lh Ah end A nü nəə rı VS? PO
 +
” YYUYVUVV YY UVTVYYU YU YY MƏ 4 ... la
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
=
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
BACI, "sU
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ğ
 +
 
 +
 
 +
aaba v-a aya Ba ə ala əda I
 +
 
 +
AD Tə) əyri NIN Qı ala tay ad Hə .
 +
x s AK ADR, dl 11-də: Qaya bə AB Ala HK
 +
NUUT UT VUTu uv r ru ü ə, 4 fu Ki vu i ” "uv 4 kal Hı Ps” alir
 +
: R. : l A = P b m sl ii ərən b . d İ il
 +
 
 +
AR RU AR AİR AK RAR
 +
 
 +
 
 +
vi b A
 +
 
 +
 
 +
Az
 +
 
 +
 
 +
d hə
 +
2
 +
 
 +
 
 +
AM N"
 +
 
 +
xa.” hun
 +
a... kəl
 +
m. a...
 +
 
 +
 
 +
ex Ra La A Lə kökü.
 +
 
 +
 
 +
SE di Sӱn o E ” -h x z 5
 +
AL "Qr “21 iə "“ tu ios.
 +
Hitit. . nə. a 2 di , ” eq - ?
 +
 
 +
 
 +
1 : b ka...
 +
Kl, A kl nə ilaihhlallahdlaklaHaliyaHAD ALA HE ma s
 +
auveuyəenəs”s ə vey” uurN" “Ölə di fa iə) Maus PU yəyə.
 +
 
 +
ӧd C m L
 +
 
 +
 
 +
haaa
 +
Murun
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
“MƏyn. ə
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
öd yur bir, dığa... Bun. döl
 +
KAAN ANA ıı
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
“43-00
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ni"
 +
 
 +
 
 +
g - :
 +
 
 +
R bə b. =
 +
/ 9
 +
 
 +
xun ə
 +
 
 +
: H əəə =
 +
 
 +
t
 +
C 4
 +
- cə €
 +
 
 +
 
 +
—–E : : |
 +
 
 +
 
 +
sə
 +
 
 +
 
 +
4 a
 +
er =
 +
" .
 +
= ?
 +
Fu
 +
— kə
 +
 
 +
 
 +
Sərabi, 19 əsr. Ərdəbil qrupu.
 +
 
 +
 
 +
Kilim. 19 əsr. Təbriz qrupu.
 +
 
 +
 
 +
id m po m
 +
= ə, ə. .-
 +
ui kin
 +
 
 +
= Um nı Hir
 +
 
 +
 
 +
"mz priz
 +
 
 +
 
 +
İM” mon mo aa,
 +
.1—ue.ü."" |,
 +
 
 +
 
 +
-. gə
 +
“2 N OR
 +
Lİ di
 +
 
 +
 
 +
ədd I on - a "ql
 +
i də. ə " r 7 ş
 +
|
 +
|
 +
 
 +
 
 +
TLS
 +
ii ııı
 +
 
 +
 
 +
Yek: ə
 +
 
 +
 
 +
“ali L el
 +
min
 +
il
 +
11 . kk ə qu
 +
Mər = soyan İsa -— uu
 +
əd
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Tacikistan SSR, 1. İsgəndərkul gəlç. 2, Hissar silsiləsi. 3. /iyuənGə, B. H. /lennu aabına npocnekr. 4. HyməHöə, a /ly-
 +
- iyənbət mehmanxanası. 5. Leninabad. V. İ. Lenin adına kucə. 6. Xoroq ipəhəri. /, Nurek ipəh: rindən gerunult. 8. Kurqan-
 +
 
 +
 
 +
m. musa a r
 +
Dənə məhəpn.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
“ən
 +
 
 +
 
 +
rayonunda ma-
 +
 
 +
 
 +
Toxuculuq
 +
 
 +
 
 +
kombinatı.
 +
 
 +
 
 +
Tacikistan SSR, 1. Yavan elektrokimya zavodu. 2. Leninabad ipək
 +
 
 +
 
 +
pınla pambıq ihiFhiMbi, 4,
 +
xi-mədəniyyət qoruqu *“Xisorə
 +
 
 +
 
 +
, H issar tari-
 +
 
 +
 
 +
Orconikidzeabad rayonu. E. Telman adına sovxozun heyvandarlıq k
 +
: 6. Tacikistan SSR Devlət sirginin binası. Duptənbə TƏKTİ
 +
1964. Azərb. heykəltərapı F. Əbdurrəhmanov. Azərb. memarı M. Hӱseynon
 +
 
 +
 
 +
geərunurə (M.
 +
 
 +
 
 +
harə. 1967, Behzad ad. Tarix-Əlkə:
 +
Qi Yam On, A. Mo Do 3) TAMAlHACBI
 +
 
 +
 
 +
unaslıq və Təsviri Sənət Muzeyi. Duti
 +
| Tacikistan
 +
 
 +
 
 +
- IT
 +
 
 +
. "4 ik | kü
 +
sa pülbkaran
 +
nı
 +
 
 +
 
 +
bor
 +
a.”
 +
Fa” q
 +
 
 +
 
 +
İ. Y. Repin. “L. N. Tolstoyun portreti ə.
 +
qalereyası. Moskva
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
məqaləsinə,
 +
 
 +
 
 +
AB "HTH rü dör
 +
R b zə b L
 +
 
 +
 
 +
1: nab — .
 +
 
 +
 
 +
s ar il
 +
ör rə Arm di E
 +
| 1 Zİ —
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Tӱrkiyə, 1. Urgup dakı ətrafında eroziya relyefi. 2. Anqara ptəhəri. 3. Trabzon iəəhərindən gorunuti. 4. İstambul
 +
 
 +
iəhəri. 5. Bodrum iəhəri. 6. Urfa miəhəri. 7. İsgəndərunda SSRİ-nin kəməyi ilə tikilmiii metallurgiya zanodu. 8. Ana-
 +
 
 +
dolu yaylasında. 9. Anqara bazarında. 10, İstambul. Kecmii Tolqapı sarayındakı (hazırda Topqapı sarayı muzeyi) hə-
 +
rəmxana, 11. Milli rəqs. 12. *“Bədnam olmut Əminəq filmindən kadr. Rej. O. Kavur. 1974
 +
 
 +
 
 +
u sə də f I.
 +
 
 +
 
 +
ar rə
 +
 
 +
 
 +
5 1
 +
)
 +
lər
 +
 
 +
 
 +
al
 +
üş
 +
x Ti "şu
 +
 
 +
 
 +
ey Hə,
 +
 
 +
 
 +
- m
 +
4 cut ti — Di
 +
 
 +
 
 +
“m im
 +
3 İRİ
 +
 
 +
 
 +
RA DL Lİ
 +
|| I "xl
 +
25.1...
 +
4 =
 +
 
 +
qıllı.
 +
 
 +
 
 +
|
 +
 
 +
 
 +
Ru.
 +
 
 +
 
 +
2
 +
 
 +
 
 +
R ə — —q—–- — dalır — —
 +
 
 +
 
 +
qə. . sun, - BME..— ŞUR- — kk — PE
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
nistan KP MK-nın binası. 5. Aztqabad. K. Marks prospekti. 6. Cərco ipəhərində. 7. Kutpika iyəhəri. V. Aqqqabad. € TYDK”
 +
 
 +
 
 +
t
 +
 
 +
 
 +
məninforməun binası. 9. Krasnovodsk, Dəmiryol vaezalı, 10. 4“Bayraməliz sonxozunda.
 +
 
 +
 
 +
TELEQRAF KODU
 +
 
 +
 
 +
193
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
dır) dalqaların tezlik diapazonla-
 +
rında ipləyən televiziya st.-larının
 +
verdiyi proqramları qəbul edirlər.
 +
Muasir T.-lar superheterodin ra-
 +
dioqəbuledici prinsipində qurulur.
 +
Televiziya antenası ilə qəbul olunu
 +
kanallar selektoruna verilən radio-
 +
siqnallardan (ipək.) istənilən proqra-
 +
mın siqnalları secilir, guӱcləndiri-
 +
lir və aralıq tezliyinə cevrilir. Siq-
 +
nalların itlənmə sxemində (SİS-də)
 +
aralıq tezlikli siqnal bir daha guc-
 +
ləndirildikdən sonra detektirlənir
 +
və alınan təsvir siqnalları kines-
 +
kopa (K) verilir. Rəngli T.-da SİS-
 +
in tərkibində rənklilik siqnalları-
 +
nı ayırmaq ucun zolaq suzgəci, rəng-
 +
lilik kommutatoru və detektorları,
 +
matrisa sxemi, həmcinin YH rəngin
 +
(qırmızı, gey, yapıl) siqnal gӱclən-
 +
diriciləri vardır. Bu gucləndirici-
 +
lərdən siqnallar rəngli K-un (bax
 +
Qəbiledici televiziya boruşi) modul-
 +
yatorlarına verilir. SİS-dən səs ara-
 +
lıq tezliyi (CCPH-nə 6,5 Mhc-unp)
 +
səs kanalı blokuna, sonra isə səs-
 +
ucaldanlara verilir. Acılıpq gene-
 +
ratorları bloku meyletdirici siste-
 +
min (MS) sətr və kadr sarqaclarında
 +
acılın cərəyanları yaradır və belə-
 +
liklə K-un ekranında rastr Yaranır.
 +
Acılıpl generatorları SİS-dən
 +
alınmın sətr və kadr sinxronlaytma
 +
siqnalları ilə sinxronladırılır.
 +
K-un anoduna verilən sabit gərginlik
 +
(rəngli T.-da 25 kv-a yaxın) yuksək
 +
gərginlik blokundan (YGB-ndan) alı-
 +
nır. Rəngli K-un fokuslayıcı elek-
 +
trodları da YGB-ndan qidalanır
 +
(5 kv). K-u T.-un blokları ilə əlaqə-
 +
ləndirmək ucun kineskopu birləndi-
 +
ən sxemdən istifadə olunur. Rəngli
 +
-un boqazı ӱzərində MS-dən baiqa
 +
elektron iqualarını gerupidurən sis-
 +
tem və rəng təmizliyi maqnitləri də
 +
yerləldirilir. Rəngli K-un Hissələ-
 +
rinin xarici maqnit sahələrindən
 +
maqnitlətməsini K-u maqnitsizləit-
 +
dirmə sxemi aradan qaldırır. T.-un
 +
butun elementləri umumi qida blokun-
 +
dan qidalandırılır. SSRİ-də ekran-
 +
ların əlculərindən və istismarının
 +
asanlıqından asılı olaraq 1.-lar
 +
dərd sinfə bəlunur: 1—3-cu siniflər
 +
stasionar aparatlar, 4-cu sinif ki-
 +
cik əlculu datptınan aparatlardır.
 +
Muasir T.-lar yarımkecirici cihaz-
 +
lar və inteqral mikrosxemlər uzərin-
 +
də qurulur. Yastı ləvhə (panel) pək-
 +
lində T.-lar hazırlanması uzərində
 +
elmi-tədqiqat ipləri aparılır. Bu
 +
 
 +
 
 +
AC Ee” 13, “, 9
 +
 
 +
 
 +
: ə ı mav
 +
 
 +
 
 +
ə əsi
 +
1 4 || YR.
 +
 
 +
 
 +
ikili ii Televizorun Qurulup
 +
 
 +
 
 +
7... fxXemi: KS—kanallar
 +
2 2 selektoru, SİS- -siqt-
 +
YA mö = nalların iiplənmə
 +
0  sxemiy K—kineskopy
 +
00 "— MS—-meyletdirici
 +
 
 +
— == vistem, AGB—acı-
 +
 
 +
 
 +
li .. lımpr generatorları
 +
KİM, RTM bloku: 11GS— puala-
 +
rı geərctidurən sxem:
 +
YGB—yuksək gərgin-
 +
lik blokuy GT—gəe-
 +
ruqpdurmə tənzimdə-
 +
yicisiy, GPPM —vkəyə
 +
pqua maqniti: RTM—
 +
rəng təmizliyi maq-
 +
niti: KBS—kinesko-
 +
pu birlətdirən sxem:
 +
KMS—kineskopun
 +
maqnitsizlətdirmə
 +
sxemi: SKB—səs ka"
 +
nalı blokuyz UD.
 +
yuanaHnaHbımaH,
 +
TB— runa 6noKy.
 +
 
 +
 
 +
T.-ların ekranı maye kristallardan
 +
hazırlanır.
 +
TELEQONİYA (ttele...-- ...qoniya) —
 +
diti fərdlə birinci cutləimədə
 +
iptirak edən, onun digər erkək fərd-
 +
lə cutləmməsindən alınan nəslinə
 +
erkək fərdin xassələrinin fərz olu-
 +
nan təsiri. 4“ Q.ə hadisəsi 19 əsrin
 +
1-ci rubundə ckəpfə edilmiidir.
 +
19 əsrin sonunda bir cox alimlərin
 +
dəqiq genetik eksperimentləri T.-nı
 +
təsdiq etmədi.
 +
TERETPAcb (mene... --...epad )—1) Te-
 +
leqraf rabitəsinin hamı tərəfindən
 +
qəbul edilən qısaldılmın adı.
 +
Teleqramları qəbul etmək, əturmək və
 +
lazımi unvana catdırmaq ucun ixti-
 +
saslappdırılmınq rabitə muəssisəsi.
 +
SSRİ-də vilayət və ya resp. mərkəzlə-
 +
rində olur, 903 zonasının (SSRİ-nin
 +
butun ərazisi zonalara bəlunmutdur)
 +
butun iqəhər rabitə bəlmələri və r-n
 +
rabitə qovpaqları ilə, habelə əlkə-
 +
nin digər T.-ları ilə bilavasitə ra-
 +
bitəsi olur. T.-ın texniki avadanlı-
 +
qına teleqraf aparatı, teleqraf
 +
kommutatoru, tezlik teleqraflama-
 +
sı kanallarını əmələ gətirən apa-
 +
ratlar, energetika qurqusu (akkumul-
 +
yator batareyası, duzləndirici, gene-
 +
rator, transformator yardımcı stan-
 +
siyası və s.) daxildir.
 +
TELEQRAF AGENTLİKLƏRİ, mut-
 +
təfiq respublikalarda—
 +
SSRİ-nin vahid dəvlət mə”lumat sis-
 +
teminə daxil olan informasiya agent-
 +
likləri. tora resi.-ların dəv-
 +
lət komitələri huququnda olub, həmin
 +
resp.-ların lalirlər Sovetlərinin və
 +
Sovet Humudartı eleqraf Agent-
 +
liyinin (SİTA-nın) tabeliyindədir.
 +
Resp.-larda informasiya toplamaq ucun
 +
yerli ipe/bələri və muxbirləri var.
 +
Q.a. sisteminə USSR-də — RATAU,
 +
BSSR-də—Bel.TA, Əzb.SSR-də—Ozvb.
 +
TA, Qazax.SSR-də—Qaz.TA, Gurc.SSR-
 +
də Gurcinform, Azərb.SSR-də Azər-
 +
inform, Lit.SSR-də—El.TA, Mold.
 +
SSR-də—ATEM, Lat.SSR-də— Latin-
 +
orm, Qırq.SSR-də—Qırr.TA, Tac.
 +
SR-də—Tacik.TA, Erm.SSR-də— Er-
 +
mənpress, Tur.SSR-də — Turkmənin-
 +
form, Est.SSR-də— ETA daxildir.
 +
Bax həmcinin Mətbuat agentliyi.
 +
TELEQRAF APARATI — teleqraf
 +
rabitəsi prosesində elektrik tele-
 +
qraf siqnallarını əturmək və (yaxud)
 +
qəbul etmək ucun aparat. Muasir T.a,
 +
adətən teleqraf əturucusu və qəbul-
 +
edicisindən ibarətdir. Yazan (məs.,
 +
saatda 500-dək sezburaxma qabiliyyə-
 +
 
 +
 
 +
ti olan Morze aparatına) və hərf-
 +
capedən T.a.-na (məs., saatda 2600-dək
 +
səzburaxma qabiliyyəti olan start-
 +
stop aparatına) ayrılır. SSRİ-də
 +
.A.-NIN Əsas tipi lentli və rulonlu
 +
start-sto iperatıdir.
 +
TELEQRAF CARI—teleqraf siq-
 +
nallarının ən sadə əturucusu. Mə”-
 +
lumatları Morze kodu ilə eturmək
 +
ucun iplədilir. T.a. Morze apara-
 +
tının bir hissəsidir. Sadə T.a. ilə
 +
 
 +
 
 +
Ən sadə teleqraf
 +
acarının sxemi: 1—
 +
Altlıqq, 2—arxa kon-
 +
takt BHHTH, 2—nnHk,
 +
4— məcrək: 5-—rağar
 +
kontakt. b— yastı
 +
kontakt yaylarıq 7—
 +
yaylar.
 +
 
 +
 
 +
dəq-də 70—00 iparə (ptək.), vibrasiya
 +
T.a. ilə dəq-də 120—150 itparə veri-
 +
lir. T.a.-ndan radioteleqraf rabitə-
 +
sində siqnalların eiyitməklə qəbulun-
 +
da istifadə edilir.
 +
 
 +
TELEQRAF KODU —teleqraf rabı-
 +
təsində qəbul edilmin ipərti siqnal-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
..
 +
 
 +
 
 +
x 1-1—)
 +
 
 +
 
 +
ou
 +
“A
 +
 
 +
 
 +
“00
 +
 
 +
 
 +
riya ləli Kiran |
 +
elibəlihilələləl ifələlifililəlililr
 +
 
 +
 
 +
si
 +
Hüuuu:
 +
 
 +
 
 +
rir Qafar dəlilələli İlelibliləbir
 +
 
 +
 
 +
hil iləlililəliləlilr
 +
ihiliblilibilil4lə
 +
 
 +
 
 +
öl” EEoləra
 +
 
 +
 
 +
*
 +
=
 +
edilifililiələlilili 1.
 +
 
 +
 
 +
slzlalr.
 +
 
 +
 
 +
| — əyə" || lən
 +
 
 +
 
 +
Rus və latın əlifbalı 2 F-li beynəlxalq
 +
teleqraf kodu: 1 sutun—kombinasiya nem-
 +
rələriy: P—latın əlifbası hərfləri:
 +
P1—rus əlifbası hərfləri:y QU —hərf-
 +
lər, rəqəmlər, durqu iparələri, simvol-
 +
lar: U—gendəriplər kombinasiyaları.
 +
Plyus iparəsi—cərəyan vardır, minus
 +
itparəsi—cərəyan yoxdur. QU CYTYH kombi-
 +
nasiyaları appaqıdakıları ildirir:
 +
4—“Kimdir ok simvolu: 10—(zəng), 14—
 +
vergul: 19—apostrof: 27 kombinasiyası—
 +
karetkanın qayıtması) 28—sətir cevril-
 +
məsi: 29—latın hərfləri: 30—rəqəmlər:
 +
31—bopluq, 32—-rus hərfləri,
 +
 
 +
 
 +
yrı yır arı ır Iri
 +
 
 +
 
 +
tif ae yayan (ə ilslr
 +
 
 +
 
 +
194
 +
 
 +
 
 +
TELEQRAF KOMMUTATORU
 +
 
 +
 
 +
lar sistemi. T.k.-nda hər bir hərfə,
 +
rəqəmə, umumiyyətlə iparəyə (simvola)
 +
elektrik cərəyanının muəyyən elemen-
 +
tar gendəritdər (impulslar) kombi-
 +
nasiyası uyqun gəlir. Hər ipparəni
 +
ifadə etmək ucun gendəriptlərin sa-
 +
yı muxtəlif (qeyri-bərabər uzunluqlu
 +
Tə və ya eyni (bərabər uzunluqlu
 +
T.k.) ola bilər. Birinciyə interval-
 +
lara bəlunmui qısa (nəqtə) və yaxud
 +
uzun (tirey gendəritlərdən ibarət
 +
Morze kodunu misal gestərmək olar.
 +
SSRİ-də əsas kimi uc registrli (rus,
 +
latın və ya rəqəm registrləri), bəra-
 +
bər uzunluqlu (5 elementar gendə-
 +
rimili), dəyipdirilmi (rus əlifba-
 +
sı əlavə olunmuit) beynəlxalq 2 Xe-li
 +
kod (ptək.) qəbul edilmitdir. Belə
 +
kodda hər iparəyə uyqun cərəyan gen-
 +
dərimlərinin kombinasiyaları yal-
 +
nız plyus və minus (və ya interval)
 +
gəndərinləri ardıcıllıqrının mux-
 +
təlifliyi ilə fərqlənir. Verilənlə-
 +
rin əturulməsində və radioteleqraf
 +
kanallarında beyuk maneələr olduqda
 +
qəbul edilmili iiarələr kombinasi-
 +
yasında muəyyən miqdarda səhvləri
 +
atpkar etməyə və dӱzəltməyə imkan ve-
 +
rən ifrat korreksiyaedici kodlardan
 +
istifadə edilir.
 +
TELEQRAF KOMMUTATORU —tele-
 +
qraf aparatları, xətləri və kanalla-
 +
rını ez aralarında birlətdirmək
 +
"cun qurqu. Teleqraf stansiyaların-
 +
da qurapdırılır. Teleqraf st.-la-
 +
rından cıxan və ora daxil olan xətt
 +
və kanalların hamısı və st.-dakı
 +
teleqraf aparatları T.k. ilə birləi-
 +
dirilir. T.k.-nun kəməyi ilə texniki
 +
personal rabitənin istiqamətini ope-
 +
rativ surətdə dəyindirə bilir, rabi-
 +
tə xətti və kanallarında nasazlıq ol-
 +
duqda isə onları yeniləri ilə əvəz
 +
edir. Q.k.-nda ildırımdan muhafizə
 +
elementləri (məs., bopaldıcılar) qu-
 +
rapdırılır.
 +
 
 +
 
 +
TELEQRAF KROSU—teleqraf st.-la-
 +
rı binasında butun məftil xətləri-
 +
nin və rabitə kabellərinin giriiy his-
 +
sələrinin və elektrik muhafizə qur-
 +
qularının (bopaldıcı, qoruyucu) bir
 +
Yerə toplandıqı otaq. T.k.-nda mərkə-
 +
zi xətti teleqraf kommutatoru quraii-
 +
dırılır və sınaq aparatları olan
 +
stollar qoyulur. Rabitə kanalları-
 +
nın sayının artırılması ilə əlaqə-
 +
dar olaraq (bax Coxkanallı rabitə)
 +
əz əhəmiyyətini itirir.
 +
 
 +
 
 +
TELEQRAF RABİTƏSİ—qəbul mən-
 +
təqəsində mətni mutləq yazılan hərf-
 +
rəqəm məqlumatlarının (teleqramla-
 +
rın) məsafəyə eturulməsis məftillə
 +
eturulən elektrik siqnalları ilə və
 +
(yaxud) radiosiqnallarla həyata keci-
 +
rilir. Q.r. elektrik rabitəsinin bir
 +
nəvudur. Q.r.-nin fərqləndirici xu-
 +
sUSİYYƏəti məlumatın cəld eturulməsi
 +
və onun sənədlətdirilməsidir. Əturu-
 +
lən informasiyanın təyinatına və
 +
xarakterinə gərə umumi istifadəli
 +
Q.r. (teleqram, telefon danıpıqları
 +
haqqında bildirili və s. verilitii
 +
ucun), abonent T.r., idarə (x.t.-nın
 +
muxtəlif sahələrində təqikil olunan)
 +
İ.p. və faksimile rabitəsinə: veri-
 +
lipin təiykili usuluna gərə isə simp-
 +
leks (nevbə ilə verilii) və dupleks
 +
(eyni zamanda verilii) T.r.-nə ayrı-
 +
lır. T.r.-ndə kod kombinasiyaları
 +
(bax Teleqraf kodu) muxtəlif cur
 +
ikilik sabit və ya dəyinən cərəyan
 +
siqnalları ilə əturulur.
 +
 
 +
 
 +
T.r. 19 əsrin 30-cu illərində mey-
 +
dana gəlmiiydi. 1832 ildə rus alimi
 +
P. L. LMillinq elektrik T.r. ucun
 +
 
 +
 
 +
əməli cəhətdən yararlı olan ilk qur-
 +
 
 +
 
 +
qular dəstini yaratdı. 1844 ildə ABP1-
 +
da Morzenin teleqraf aparatla-
 +
rı ilə təchiz olunmui T.r. xətti iiiə
 +
salındı. Bax həmcinin Coxdəfəli
 +
teleqraflama.
 +
TELEQRAF RELESİ—sabit və də-
 +
yillən cərəyan teleqraf siqnalları-
 +
nı gӱcləndirmək, ayırmaq və cevir-
 +
mək uucun iplədilən həssas eləektro-
 +
mexaniki qurru. 20 əsrin 60-cı illə-
 +
rindən elektromexaniki T.r. elektron
 +
qurquları ilə əvəz edilir. Bax Rele.
 +
ELEQRAF STANSİYASI — tele-
 +
qraf kanallarının kommutasiyası
 +
ucun avadanlıq kompleksi. TQ.s.-nda
 +
rabitə prosesində teleqraf iqəbəkəsi-
 +
nin son məntəqələrinin mӱvəqqəti bir-
 +
ləpməsi əməliyyatı təpqkil edilir.
 +
Son məntəqələr əl ilə (teleqraf kom-
 +
mutatoru ilə təchiz edilmiin T.s.-
 +
nda), yaxud avtomatik surətdə (avto-
 +
matik T.s.-nda) birlətdirilir. T.s.
 +
avadanlırına avtomatik kommutasiya
 +
rypFyey (MƏC., axtarıcı, coxdəfəli
 +
koordinat birlətdiricisi), rele pa-
 +
nelləri (kommutasiya proseslərini
 +
idarə etmək, habelə teleqraf siqnal-
 +
larını cevirmək ucun), st. teleqraf
 +
aparatı, muxtəlif nəzarət-elcu ci-
 +
hazları, qəza və operativ siqnallar
 +
verən qurqular, sabit cərəyan mənbəyi,
 +
xususi korrespondensiya və yerli ra-
 +
bitə teleqraf kommutatorları və s.
 +
daxildir. Butun SSRİ ərazisində
 +
vahid rabitə pqəbəkəsinin yaradılma-
 +
sı tələblərinə muvafiq olaraq Ha-
 +
zırda elektron Q.s. (burada kommuta-
 +
siya ucun, əsasən, yarımkecirici ci-
 +
hazlar iplədilir) qurulması uzərin-
 +
də geni tədqiqat ipləri aparılır.
 +
TELEQRAF |PƏBƏKƏSİ—teleqraf
 +
rabitəsini həyata kecirmək ucun tex-
 +
niki qurqu və avadanlıq kompleksi:
 +
teleqraf muəssisəsi (rabitə qoviiaqı),
 +
onları birlətdirən rabitə kanalla-
 +
 
 +
 
 +
rı və ətteleqraf stansiyalarından
 +
ibarətdir. SSRİ-də T.m.-Hə amarbı-
 +
dakılar daxildir: rabitə nazirliyi-
 +
 
 +
 
 +
nin muəssisələrini əhatə edən umumi
 +
istifadə ipəbəkəsi: abonent (dəvlət
 +
mӱəssisə və idarələri) teleqraflama
 +
pəbəkəsiy, faksimileə rabitəsi ipəbəkə-
 +
si. Qli, teleqraf korrespondensiyası-
 +
nı, mӱəssisələr arasında statistik və
 +
muxtəlif rəqəm informasiyasını etur-
 +
MƏK BƏ s. ucundur. Butun SSRİ əra-
 +
zisi 16 zonaya (1976) bəlunmusidur:
 +
bunlardan hər birinin əzunun bali
 +
teleqraf qovpaqı, vil. və r-n qovptaq-
 +
ları var. Vil. və r-n qovpaqları baii
 +
qovpaq vasitəsilə T.1p.-nin digər qov-
 +
paqları ilə birlətdirilir.
 +
 
 +
TELEQRAFİYA —ӱӰeleqraf rabitəsi
 +
nin qurulması prinsiplərinin eyrə-
 +
nilməsini, teleqraf siqnallarının
 +
oturulməsi usullarının itlənməsini
 +
və onların həyata kecirilməsini tə”-
 +
min edən aparatların ipləyib hazır-
 +
lanmasını, həmcinin teleqraf kanal-
 +
ları ilə informasiya eturulməsi key-
 +
fiyyətinin qiymətləndirilməsini əha-
 +
tə edən elm və texnika sahəsi. Əsas
 +
məsələlərinə mӱvafiq olaraq T. bir
 +
elmi-texniki fənn kimi atpaqıdakı
 +
bəlmələrdən ibarətdir: teleqraf kod-
 +
ları (veriliti zamanı hərfi-rəqəmi
 +
informasiyanın elektrik siqnalları
 +
kombinasiyaları ardıcıllıqına və
 +
qəbul zamanı əksinə cevrilmə proses-
 +
 
 +
 
 +
lərinin optimal surətdə aparılması))
 +
uc teleqraf aparatları (teleqraf
 +
aparatı, transmitter və reperfo-
 +
ratorların qurulması prinsipləri,
 +
siqnalların verilipii və qəbulu usul-
 +
ları, elektron aparatlarının ii1-
 +
lənməsi): teleqraf kanalları (baha-
 +
lı rabitə xətti vasitələrindən sə-
 +
mərəli istifadə və s.):, teleqraf ppə-
 +
bəkələri sAsonentlərin BƏ VM MƏHTƏTƏ-
 +
lərinin birlətmə usullarının se-
 +
cilməsi, st.-ların ən əlveritli yer-
 +
ləidirilməsi və s.). Veriliiyin yuk-
 +
sək keyfiyyətini tə”min etmək məqsədi
 +
ilə Q.-da teleqraf siqnallarının təh-
 +
rifləri, onların yaranma qanunauy-
 +
qunluqları və səbəbləri, informasi-
 +
 
 +
 
 +
yanın eturulməsi zamanı baqi verən
 +
səhvlər və onları aradan qaldırmaq
 +
usulları və s. eyrənilir. T.-da di-
 +
 
 +
 
 +
gər rabitə nəvlərindən fərqli olaraq
 +
sonlu miqdarda iparələrdən (hərf,
 +
rəqəm və durqu iparələrindən) tərtib
 +
olunmut diskret mə”lumatlar iillə-
 +
nilir. Onları dapıyan siqnallar da
 +
diskretdir. T.-nın nəzəri əsasını
 +
umumi rabitə nəzəriyyəsi, informasi-
 +
ya və potensial maneəyədavamlılıq
 +
nəzəriyyələri, ehtimal nəzəriyyəsi və
 +
Bul cəbri təikil edir. T.-nın xusu-
 +
si istiqaməti tarixən onun tərgibi-
 +
nə daxil olan və faksimele rabitəsi-
 +
nin prinsipləri eyrənilən fototele-
 +
qrafiyadır.
 +
 
 +
TEHEHHHA MOMETPHƏ MƏ —öunano-
 +
qram (məs., dərinlik nasosu ilə istis-
 +
mar olunan neft quyularında) surət-
 +
lərinin alınması və ya qeyd edilmə-
 +
si. Dinamoqramların formasına gərə
 +
sistemdəki zədələnmələri apikar et-
 +
mək, quyunun debitini qiymətləndir-
 +
mək, dərinlik nasosunun tipinin tex-
 +
noloji rejimini tə”yin edən bir sı-
 +
ra digər məsələləri aydınlatdırmaq
 +
və s. olar. Dinamoqramda horizontal
 +
ox ӱzrə quyudakı dərinlik nasosunun
 +
plunjeri ilə barlı olan və irəli-
 +
geri hərəkət edən polad itanqların
 +
gediiqi, ppaquli oxu uzrə isə həmin
 +
itanqlardakı guc qeyd olunur. T. ke-
 +
diiq vericisi (GV), hər quyuda qurai-
 +
dırılan gӱc vericisi və dispetcer
 +
məntəqəsindəki dinamoskopun kəməyi
 +
ilə aparılır. GV və guc vericisin-
 +
dən gələn siqnallar gucləndiricidən
 +
muvafiq olaraq dinamoskopun elekt-
 +
ron-ipqua borusunun idarəedici ӱfuqi
 +
və ipaquli levhələrinə verilir (ekra-
 +
nında quyunun dinamoqramı gestəri-
 +
 
 +
 
 +
lir). Q. sistemlərində digər konst-
 +
ruksiyalar da qətbiq edilir.
 +
TELEİDARƏETMƏ --telemexanika va-
 +
 
 +
 
 +
sitələrilə həyata kecirilən məsafə-
 +
dən idarəetmə, idarəedici informa-
 +
siyanın (əmrlərin) məsafəyə verilmə-
 +
si və onun idarəolunan obyektə gestə-
 +
rilən idarəedici tə”sirlərə cevril-
 +
məsi məsələlərini cəmlətdirən tele-
 +
mexanika belməsi. Telemexanika sis-
 +
temlərində hər bir idarəolunan o6-
 +
Yekt adətən iki vəziyyətlə (məs., acıq-
 +
dır-qapalıdır) xarakterizə olundu-
 +
qundan idarəedici informasiya bir,
 +
iki bə”zən bir necə sezlu əmrlərdən
 +
ibarət olur. T. sistemlərinin əksə-
 +
riyyətində ikipilləli siqnalvermə
 +
usulu tətbiq edilir: əvvəl obyektin
 +
unvanı, sonra isə (obyektin unvanının
 +
duӱzgunluyu təsdiq edildikdən sonra)
 +
idarəedici informasiya verilir. 06-
 +
Yektin vəziyyətinə nəzarət olmadan T.
 +
cətinlətdiyindən, o telesiqnallaiqma
 +
ilə birlikdə tətbiq edilir. Bəzi
 +
 
 +
 
 +
TELEMEXANİKİ PAYLAYICI
 +
 
 +
 
 +
hallarda obyekt muçəyyən dəqiq pro-
 +
qram ӱzrə idarə olunur. Əgər bu pro-
 +
qramlar sadədirsə və sayı cox deyilsə,
 +
onda QT. sisteminə bu pro qramları
 +
həyata kecirən xususi avtomatik qur-
 +
qular əlavə edilir. Bu vaxt operato-
 +
run ipyi xeyli yungullətir, o, la-
 +
zımi proqramın secilməsi və sistemin
 +
haxtında ipə buraxılması funksiya-
 +
sını Yerinə yetirir. Adətən, idarə-
 +
edici informasiya kombinəedilmit
 +
T. və telesiqpallapqma sistemi ilə
 +
və ya kompleks telemexanika sistem-
 +
 
 +
 
 +
ləri ilə verilir. Radio kanalları
 +
ilə həyata kecirilən T. radio-
 +
pdarəetmə adlanır.
 +
 
 +
 
 +
TELEİDARƏETMƏ VƏ TELESİQ-
 +
NALLAPMA SİSTEM İ—obyektləri
 +
məsafədən idarə etmək və əmrlərin
 +
Yerinə yetirilməsinə nəzarət etmək
 +
ucun kombinə elilmin telemexaniki
 +
sistem. Belə sistemlə, həmcinin nə-
 +
zarətolunan (amma idarəolunmayan)
 +
obyektin vəziyyəti haqqında informa-
 +
siya, nəzarətolunan parametrlərin la-
 +
zımi Həddən kənara cıxması haqqında
 +
siqnallar (qəza siqnallatması), tele-
 +
mexaniki qurquların ii qabiliyyəti
 +
haqqında informasiya və s. vermək
 +
olar. Nəzarət informasiyası mnemo-
 +
HHK CXEM və ya indikator vasitəsilə
 +
dispetcer ləvhəsində təsvir olunur.
 +
SSRİ-də T. və t.s.-nə misal olaraq
 +
TME-1 sistemini gestərmək olar. Be-
 +
lə sistemdə informasiya məftil rabi-
 +
tə xətləri ilə 15 km-dək məsafəyə ve-
 +
rilə bilər: sistem 10—40 teleidarzəet-
 +
mə siqnalı və 15—45 telesiqnallaima
 +
siqlalı verilməsini tə”min edir.
 +
TELEİDARƏETMƏ, TELESİQNAL-
 +
LAYİYMA VƏ TELEƏLCMƏ SİSTE-
 +
Mİ—obyektləri məsafədən idarə et-
 +
mək, onların vəziyyətinə nəzarət et-
 +
mək və tənzimləmə əməliyyatı aparmaq
 +
ucun kompleks telemexaniki sistem.
 +
Belə sistem dispetcerin idarəetmə
 +
funksiyasının daha tam yerinə yeti-
 +
rilməsini tə”min edir. Aqreqat usul-
 +
la qurulmuli kompleks sistemdə obyekt-
 +
lərin sayı ilə əmr və nəzarət in-
 +
formasiyasının həcmi arasındakı
 +
nisbəti asanlıqla dəyiddirmək olur.
 +
Nəzarət informasiyasının həcmi bə-
 +
yuk olduqda, onu hesablayan elektron
 +
mapınlarda e”mal edirlər.
 +
TELEYIRI MAPYINI—–yıqılmıpt
 +
mətni teleqraf və ya radio ilə məsa-
 +
fəyə eturmək ucun avtomatik sətir-
 +
TƏKƏH /biFbi mamını. Perforasiyala-
 +
yıcı, eturucu və qəbuledici aparat-
 +
lardan ibarətdir: Əsasən, mərkəzi in-
 +
formasiyanın yıqılmınıd mətninin
 +
Yerli qəzetlərə gəndərilməsi ucun
 +
tətbiq olunur. Sətirtəkən tipli di.
 +
m.--nın ip prinsipi kodlatdırıl-
 +
mılp orijinalın verici məntəqədən
 +
teleqrar siqnalları vasitəsilə mə-
 +
safəyə əturulməsinə və qəbuledici
 +
məntəqədəki avtomatik sətirteəkgəi Yı-
 +
qı mapınında istifadə olunması
 +
məqsədi ilə bu siqnallara gərə tək-
 +
rarlanmasına əsaslanır. ə
 +
TELEKİNEZ—bax Parapsixologiya
 +
məqaləsinə.
 +
 
 +
TELEKİNOPROYEKTOR — kino len-
 +
ti uzərinə cəkilmii təsvirlərin (ki-
 +
nofilmlərin) televiziya ilə verilmə-
 +
si ucun aparat. Lenti dartan mexa-
 +
nizmdən və kinotəsviri videosiqpala
 +
cevirən optik-elektron qurqusundan
 +
ibarətdir. Muasir T. rəngli və ar-qa-
 +
ra verilitlər aparmara imkan verir.
 +
İppıq təsvirini verici televiziya 60-
 +
 
 +
 
 +
139, c. 9
 +
 
 +
 
 +
rularında videosiqnala cevirən və
 +
qacan ipqıq ləkəsi vasitəsilə təsviri
 +
acan Q. nəvləri var. :
 +
TELEKS (ing. (eyedqarh—teleqraf4-
 +
exshapre—mubadiləy) — abonent tele-
 +
qraflamasının (abonentlər arasın-
 +
da teleqraf mə”lumatlarının bila-
 +
vasitə ikitərəfli mubadiləsi) beynəl-
 +
xanr piqəbəkəsi. Dunyanın muxtəlif
 +
əlkələrindəki cTeleksə avtomatik
 +
kommutasiya st.-ları ilə təchiz olun-
 +
Myuu 100-dən artıq milli teleqraf
 +
iyəbəkəsini (20 əsrin 70-ci illəri)
 +
əzundə birlətdirir. T.-in ən muhum
 +
sahələrində tezlik teleqraflaması
 +
kanallarından istifadə edilir.
 +
TELEMAX, Telem a—Odisseyaəda
 +
Odisseyin və Penelopanın orlu: əv-
 +
vəlcə atasını axtarmaqa getmiii, son-
 +
ra Penelopaya bənd olmuit adamlara
 +
divan tutmaqda atasına kəmək et-
 +
mitpdi. .
 +
 
 +
TEHEMETPH )A—6ax Tene6nnMə.
 +
TELEMEXANİKA (ttele...-- mexani-
 +
ka)— məsafədən nəzarət və idarəetmə
 +
məqsədi ilə informasiyanın (siqnal-
 +
ların) verilməsi, qəbulu ucun metod
 +
və texniki vasitələr ipləyib hazır-
 +
layan elm və texnika sahəsi. T. in-
 +
formasiyanın məsafəyə verilməsi ilə
 +
əlaqədar baiqa elm və texnika sahələ-
 +
rindən (telefoniya, teleqrafiya, te-
 +
leviziya və s.) bir sıra spesifik xu-
 +
susiyyətləri ilə fərqlənir. Bunlar-
 +
dan muhumləri: cox yavat dəyintən ve-
 +
rilənlərin əturulməsis əlculən kə-
 +
miyyətlərin verilməsində yuksək dəqiq-
 +
lik tələb olunması: siqnalların cox
 +
gecikməsinə yol verilməməsiy idarə-
 +
etmə əmrlərinin verilməsinin e”ti-
 +
barlılıqı, informasiyanın toplan-
 +
ması və istifadəsi proseslərinin av-
 +
tomatlappdırılma dərəcəsinin yuksək
 +
olması və s. 4 Q.ə terminini ilk də-
 +
fə 1905 ildə fransız alimi E. Bran-
 +
li iplətmiaidir. İlk vaxtlar T.
 +
məfhumu hərəkətdə olan Hərbi obyekt-
 +
lərin radio ilə idarəolunması ilə
 +
əlaqələndirilirdi. 20 əsrin 20-ci il-
 +
lərində Q.-nı d.y.-nda tətbiq etməyə
 +
batpladılar. T. vasitələrilə idarəet-
 +
mə və nəzarət operatorun (dispetce-
 +
rin) yerlətidiyi idarəstmə və ya dis-
 +
petcer məntəqəsindən aparılır. İda-
 +
rəetmə obyektləri bir yerdə, bir nəza-
 +
rət məntəqəsində (NM-də) cəmlənir, ya-
 +
xud da beyuk bir ərazidə (bir necə
 +
NM-də) qrup ipəklində və ya tək-tək
 +
yerlətir. Əgər telemexanigi infor-
 +
masiyanın verilməsində radiokanal-
 +
lardan istifadə edilirsə, bu radio-
 +
telemexanika adlanır. Operatorun,
 +
obyekti məsafədən idarə etməsi və
 +
onun vəziyyətinə nəzarət etməsi ucun
 +
lazım gələn qurqular toplusu tpele-
 +
mexaniki sistem təikil edir. Q.-nın
 +
yalnız idarəetmə və yalnız nəzarət
 +
funksiyasını yerinə yetirən sistem-
 +
ləri muvafiq olaraq telendarəetmə
 +
(Tİ) və telenəzarət (TN) sistemlə
 +
ridir. Murəkkəb obyektlərin teleida-
 +
rəedilməsində alınmıiy nəzarət (yox-
 +
lama) informasiyasının milənməsi
 +
ucun Fməsləhətciə rejimində iləyən
 +
hesablayan elektron mapınlardan is-
 +
tifadə edilir. Belə telemexaniki sis-
 +
temlərə teleinformasiya sistemləri,
 +
idarəedici tə”sirləri tam avtomatik
 +
hasil edən sistemlərə isə teleavtoma-
 +
tik idarəetmə sistemləri deyilir. QN
 +
sistemində verilən məqlumat obyektin
 +
və ya onun ayrı-ayrı idarəetmə orqan-
 +
larının vəziyyətini, həmcinin obyekti
 +
 
 +
 
 +
195
 +
 
 +
 
 +
xarakterizə edən parametrləri keyfiy-
 +
Yətcə qiymətləndirən siqnalve
 +
rici informasiyadan (telesiqnal.
 +
nama) nə nəzarət olunan parametri
 +
kəmiyyətcə qiymətləndirən əlcmə in-
 +
formasiyasından (teleəlcmə) ibarət-
 +
dir. İdarəolunan obyektlərin əksəriy-
 +
yəti ikimovqeli vəziyyətdən birində
 +
yerlətdiyindən idarəetmə əmrləri
 +
diskret xarakter dapilyır: cippəsal-
 +
maqə—edayandırmaqə və s. İdarəolu-
 +
nan parametrin səlis dəyindirilməsi
 +
lazım gəldikdə operator fasiləsiz
 +
idarəetmə siqnalları gendərir və əzu-
 +
nun sonrakı ipini obyektdən gələn
 +
əlcu informasiyası ilə uyqunlaqidı-
 +
rır. Belə Tİ teletənzimləmə adlanır.
 +
T. nəzəriyyəsi telemexaniki siqnalla-
 +
rın formalaltması və cevrilməsi, on-
 +
ların rabitə xətləri ilə (məhdud tez-
 +
lik zolarında) verilməsi və s. məsə-
 +
lələri eyrənir. T., əsasən, elektro-
 +
energetikada, neft və qaz sənayesində,
 +
magistral boru gəmərlərində, mə”dən
 +
sənayesində, d.y. nəql.-nda və s.-Də ge-
 +
ni tətbiq edilir. T. vasitələrindən
 +
həmcinin raket və kosmik aparatla-
 +
rın ucuqunu idarə etmək, avtomatik
 +
meteoroloji st.-lar və iplar-zondlar-
 +
dan meteoroloji informasiyanın ve-
 +
rilməsi ucun istifadə olunur.
 +
TELEMEXANİKİ KANAL–bir-bi-
 +
rindən uzaq məsafədə yerləimin
 +
verici və qəbuledici məntəqələr ara-
 +
sında tqeleidarəetmə, teleəlimə BƏ
 +
telesiqnalllama informasiyasının
 +
oturulməsi ucun qurqular kompleksi,
 +
T.K. rabitə kanalının bir nevudur.
 +
TQ.k.-ın tərkibinə informasiya mən-
 +
bəyi (verici), kodlayan qurqu, ƏTY-
 +
rucu, rabitə xətti, qəbuledici, Bə kər-
 +
layan qurqi daxildir. Yerin sun”i
 +
peyklərinin və ya avtomat Ay st.-la-
 +
rının idarə edilməsi ucun olan tele-
 +
mexaniki sistem kanalını (siqnalın
 +
radio ilə verilməsilə birlikdə) T,
 +
k.-a misal gestərmək olar.
 +
TELEMEXANİKİ KOD—mə"lumatın
 +
rAbİTƏ kanalı ilə igilik və ya iki-
 +
lik-onluq kodla perilməsi ucun elek-
 +
trik və ya pnevmatik siqnallar sis-
 +
temi. T.k.-un ayrı-ayrı elementləri-
 +
nin ifadə edilməsi və eturulməsi
 +
ucun amplitud, tezlik, faza, muddət
 +
və s. əlamətləri muxtəlif olan siq-
 +
nallardan istifadə edilir. Əgər mə”-
 +
lumatın verilməsi ucun T.k.-un ele-
 +
mentlərinin butun mumkun olan kom-
 +
bipasiyalarından istifadə edilmir-
 +
sə, onda verilmiiy kod elementlərin-
 +
dəki təhrifləri (səhvləri) qəbul
 +
vaxtı aikara cıxarmara imkar verən
 +
xususi usullar tətbiq. edilir. Bu da
 +
informasiyanın əturulməsinin e”ti-
 +
barlılıqını yuksəldir. Mə”lumatın
 +
kodlama sistemi, onun eturulmə usu-
 +
lu və verilən informasiyanın dəqiq-
 +
liyini Yuksəltmək metodları, teleme-
 +
xaniki sistemin konkret in ptəraiti,
 +
obyektin muhumluyu, rabitə kapalı-
 +
NIN xӱsusiyyətləri, tətbiq edilən apa-
 +
ratlar və s.-yə gərə secilir.
 +
TELEMEXANİKİ PAYLAYICI —
 +
raditə kanalını telemexaniki sis-
 +
temin ayrı-ayrı eturucu və qəbuledi-
 +
ciləri arasında ardıcıl olaraq bir-
 +
lədirən kommutasiya qurqusu. Veri-
 +
ci və qəbuledici məntəqələrdə Q.p.-
 +
lar idarəedici siqnallara muvafiq
 +
sinxron və sinfaz ipləyirlər. Q.p.-
 +
lardan biri aparıcı, ikinci aparı-
 +
lan olur. Fırlanan və addımlı T.p.-
 +
lar tətbiq edilir,
 +
 
 +
 
 +
196
 +
 
 +
 
 +
TELEMEXANİKİ SİSTEM
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TELEMEXANİKİ SİSTEM — ida-
 +
rəolunan obyektin vəziyyəti haqqında-
 +
kı informasiyanın və obyektə idarə-
 +
etmə əmrlərinin məsafədən avtoma-
 +
tik olaraq verilməsi ucun telemexa-
 +
niga qurquları və rabitə kanalları
 +
kompleksi. .S.-ə operatorun (dis-
 +
petcerin) yerlətdiyi idarəetmə mən-
 +
təqəsi (İM), idarəolunan obyektlərin
 +
yerlətdiyi bir və ya bir necə nəzarət
 +
məntəqəsi (NM) və İM ilə NM-ni
 +
birlətdirən rabitə xətləri daxildir.
 +
Mərkəzlətmitl (bir NM hududunda
 +
yerlətlmit), paylanmınld (bir necə NM
 +
ududunda qruplarla yerlətmitt və ya
 +
bəyuk bir ərazidə səpələnmiii) obyekt-
 +
lər ucun olan T.s.-lərə ayrılır. Mər-
 +
kəzləimin obyektlər ucun hər birin-
 +
də muəyyən sayda elektrik st.-ları və
 +
transformator yardımcı st.-ları yer-
 +
ləpmitp enerji sistemi xarakterik-
 +
dir. İdarəetmə və nəzarət siqnalları
 +
dispetcer məntəqəsi ilə elektrik st.
 +
və yardımcı st.-ları birlətdirən ra-
 +
bitə xətləri ilə eturulur. Paylanmıii
 +
T.c.-ə neft mə”dənlərinin idarəetmə
 +
sistemlərini misal gəstərmək olur: 6
 +
sistemlərdə nəzarət və idarəetmə o6-
 +
yektləri olan neft quyuları mə”dənin
 +
ərazisində yerlətir və bir rabitə
 +
xətti onlarla quyunu dispetcer məntə-
 +
qəsi ilə birlətdirir. Kəsilməz tə”-
 +
sirli informasiyanın—əmrlərin və
 +
nəzarət olunan fiziki kəmiyyətlərin
 +
(cərəyan ipiddəti, gərginlik, guc, təz-
 +
yiq, maye və qaz sərfi və s.) qiymətlə-
 +
rinin və diskret informasiyanın—
 +
əmrlərin və idarəolunan obyektin və-
 +
ziyyəti haqqındakı informasiyanın
 +
əturulməsi ucun T.s.-lər olur. Birin-
 +
ci qrupa teleəlcmə və fasiləsiz tele-
 +
idarəetmə sistemləri, ikinci qrupa
 +
isə telesiqnallalima və diskret tele-
 +
idarəetmə sistemləri daxildir. T.s.-
 +
də elektrik rabitə kanalları (ra-
 +
diokanal və s.) və qeyri-elektrik ra-
 +
bitə kanalları (optik, akustik, pnev-
 +
matik və hidravlik) tətbiq edilir.
 +
TERHEHƏ3A PƏ T— reneMexaHHKa BACH-
 +
tələri ilə yerinə yetirilən məsafədən
 +
nəzarət, telealcmə və (və ya) telesiq-
 +
nallaima proseslərinin Həyata keci-
 +
ilməsi.
 +
 
 +
EHEHÖMYC (Telenomus)—Seelioni-
 +
dae fəsiləsindən pərdəqanadlı cu-
 +
cu cinsi. Minici-yumurtayeyəndir. Uz.
 +
0,7—1,5 mm olub, rəngi qaradır. Kə-
 +
pənək, taxtabiti və milcək yumurtala-
 +
per parazitlik edir. İnkitafı 2
 +
pəftədən 1,5 aya qədər cəkir. İldə
 +
2—5, bə”zi nevləri 10-dək nəsil verir.
 +
1 yumurtadan 1 T. cıxır. Zərərli cu=-
 +
culərin sayının əsas tənzimləyicisi-
 +
dir. Zərərvericilərə qarilı bioloji
 +
mӱbarizə məqsədi ilə laboratoriya-
 +
larda yetipdirilir. Təsərrufat əhə-
 +
miyyətlidir. CCPH-nə T. verticillatus
 +
nəvu ipam ipəksarıyanına, Q. Yaeut1i5-
 +
siy1i5 nəvu isə ə ipəksarıyana
 +
qaripı mubarizədə istifadə olunur.
 +
TELEOLOGİYA (yun. (2105, 14160:—
 +
NƏTİCƏ, məqsəd--...logiya)—məqsəd və
 +
məqsədəuyrunluq haqqında idealist tə”-
 +
lim. Canlıların nisbi məqsədəuyrun-
 +
luqu faktını (həyat pəraitinə uyrun-
 +
lapmasını) əsas gəturən T. tərəfdar-
 +
ları təbii məqsədəuyrunluqu qeyri-
 +
maddi qӱvvələrin fəaliyyəti nəticəsi
 +
hesab edir və ya səbəbini allahda gə-
 +
Rurlər. T.-nın ən ardıcıl numayən-
 +
dəsi X. Volfa (1679— 1754) gərə, 1pey-
 +
ləri allah cinsan məqsədi naminəər
 +
Yaratmındır (aqac ona gərə yatpıl-
 +
 
 +
 
 +
dır ki, gəzə xeyri var, qaramal yara-
 +
dılmınqdır ki, insan yesin və s.).
 +
T. elmin inkitafı ilə təkzib olunur.
 +
Əd. Frolov İ. T., Qenetika i
 +
dialektika, M., 1968, yenə onun, Or-
 +
qaniceskin determinizm, teleoloqiceskin
 +
 
 +
 
 +
i pelevoİ podxod vn issledopvanii, € Bonpo-
 +
sı filosofiiz, 1970, Nə 10.
 +
 
 +
 
 +
TELEƏLCMƏ, telemetriya
 +
telemexaniki vasitələrlə məsafədən
 +
əlcməyz telemexanikanın bir bəlməsi.
 +
Bu bəlməyə əlcu informasiyasının mə-
 +
safəyə verilməsi və onun operatorun
 +
bilavasitə qavraması, idarəedici ma-
 +
itına daxil edilməsi və ya avtomatik
 +
qeydiyyat ucun əlveripli pəkildə təs-
 +
viri daxildir. Əlcu informasiyası
 +
idarəetmə və ya nəzarət məntəqəsinə əl-
 +
cu ceviricilərindən (nvericilərdən)
 +
fasiləsiz və ya dəvri, bə”zən də caqı-
 +
rıtpa gerə (operator əlcuӱləcək para-
 +
metrin unvan kodundan ibarət xususi
 +
siqnal—sorqu gəndərdikdən sonra) ve-
 +
rilir. Fasiləsiz verilitdə əlculən
 +
kəmiyyət nəzarət məntəqəsində kvantla-.,
 +
nır: idarəetmə məntəqəsində o, analoq
 +
formasında (əqrəbli cihazın gestə-
 +
ricisi .kimi) və ya rəqəm formasında
 +
təkrarlanır. Əlcu informasiyası T.
 +
sistemləri, həmcinin kombinəli T. və
 +
telesiqnallatma sistemləri və ya da
 +
kompleks telemexanika sistemləri va-
 +
sitəsilə ƏTYPY/IYD.
 +
 
 +
TELEƏLCHCMƏ VƏ TELESİQNALLA İ1-
 +
MA SİSTEMİ —obyektlərin vəziy-
 +
yətinə nəzarət etmək və onların para-
 +
metrlərini məsafədən əlcmək ucun
 +
kombinəli telemexaniki sistem. Əl-
 +
culən kəmiyyətin təsvir olunma YCyT-
 +
larına gərə teleəlcmə qurquları ana-
 +
loq və rəqəmli nəvlərə ayrılırlar.
 +
Sistemin sinfindən asılı olaraq
 +
teleəlcmənin əsas xətası Ü,25—476
 +
təpkil edir. Enerji sistemlərinin
 +
və birləmmələrinin avtomatladı-
 +
rılmıizy dispetcer idarəsi sistemi
 +
(ac Telekompleksə, SSRİ) hər birinə
 +
80 teleelcmə və 736 telesiqnallatma
 +
siqnalları daxil olan 32 nəzarət edi-
 +
lən məntəqədən ibarətdir. İnforma-
 +
siyanın iilənməsində hesablayan elek-
 +
tron mapından istifadə olunur.
 +
TELEƏLCMƏ CHCEVİRİCİSİ —tele-
 +
əlcmə sistemində istifadə olunan ce-
 +
virici. İki nəevu olur: vericinin
 +
siqnalını rabitə kapalına əturulən
 +
siqnala cevirən verici T.c.: qəbul-
 +
edicidən siqnalı əlcmə cihazına
 +
verən (və ya əlcmə nəticəsini gestərən
 +
indikatora olan tə”sirə cevirən) qə-
 +
buledici T.c.
 +
 
 +
TELEPATİYA (tele...-- yun. ra(hoz—
 +
hiss, qavrayıti)—hiss orqanlarının
 +
itpptirakı olmadan fikir və hisslə-
 +
rin məsafəyə eturulməsini bildirən
 +
termin. Bax Parapsixologiya.
 +
TELES GƏLU, Altınkol, Qı-
 +
zıl gəl—RSFSR-in Altay əlkə -
 +
sində, Altay d-rında gel. Altıntau
 +
və Korbu silsilələri arasındakı
 +
tektonik cəkəklikdədir. Sah. 223km?,
 +
uz. 78 km, eni 5,2 km-ə, dərinliyi 305
 +
m-ə qədərdir. Gələ 70-dən cox cay tə-
 +
kulur. Gəldən Biya cayı axır. Balıq
 +
ovlanır. Turist bazası var.
 +
TELESİQNALLAYNYMA — tqelemexanı-
 +
ka vasitələri ilə həyata gecirilən mə-
 +
safədən siqnallatmıma:q nəzarət edilən
 +
obyektin vəziyyəti haqqında informa-
 +
siyanın məsafəyə eturulməsi usulla-
 +
rını və texniki vasitələri əhatə edən
 +
telemexanika bəlməsi. Məs., ccərəyan
 +
var—cərəyan yoxdurə, cacıqdır—qapa-
 +
 
 +
 
 +
lıdırh vəziyyətləri haqqında, nəzarət
 +
edilən fiziki kəmiyyətlərin hədd qiy-
 +
mətlərə (minimum, maksimum, qəza)
 +
catması haqqında siqnal verilir. T.
 +
cox vaxt teleidarəetmə ilə birlikdə
 +
tətbiq olunur. Bəzən T. vasitələrin-
 +
dən diskret informasiyanın (məs.,
 +
buraxılmınq mə”mulatın, yuklənmipi
 +
vaqonların, qopulmuplt generatorla-
 +
rın sayı haqqında) verilməsi ucun
 +
də istifadə edilir. Dispetcer mən-
 +
təqəsində siqnallar optik indikator-
 +
larda təsvir olunur və bə”zən akustik
 +
siqnallarla mutpayiət olunur. -
 +
 
 +
TELESKӦP (ttele...4-yun. skop€6 —
 +
baxıram)—gəey cisimlərinin muiya-
 +
hidəsi ucun optik cihaz. Sxeminə gə-
 +
rə uc nəvdur: Guzgulu T. (reflektor),
 +
linzalı T. (refraktor) və KYAKY/Y-
 +
linzalı T. Fotoelektrik, spektral,
 +
fotoqrafik və vizual mutpahidə ucun
 +
iplədilir. Vizual T.-un optik bəe-
 +
yӱtməsi S = E// dusturundan tapılır
 +
(E və / obyektivin və okulyarın fr-
 +
kus NECAD Dunyada ən beyuk
 +
teleskoplardan biri Xuşusi Astro-
 +
fizika rəsədxanasında (KY3ƏKYECYHYH
 +
diametri 6 m) nisbətən kiciyi isə ///a-
 +
maxı Astrofizika Rəsədxanasında
 +
(guzgusunun diametri 2 mm) qurulmun-
 +
 
 +
 
 +
dur.
 +
 
 +
TELESKOP (var. Telescopium)—xeiyH
 +
Cənub yarımkurəsində burc. Ən par-
 +
laq ulduzu 3,5 vizual (ulduz olculu-
 +
“ə Azərb.SSR-də qismən gərunur
 +
(bax Ulduz xəritəsi).
 +
TELESKOPUN AYIRDETMƏ QA-
 +
BİLİYYƏTİ—teleskopun gey sfera-
 +
sında iki yaxın ulduzun xəyallarını
 +
ayrı-ayrılıqda mutpahidəetmə qabi-
 +
liyyəti. Teleskopda ayrı-ayrılıqda
 +
gerunə bilən iki ulduz arasındakı
 +
cox kicik bucaq məsafəsinin tərs qiy-
 +
məti ilə əlculur. Teleskopun nəzəri
 +
ayırdetmə quvvəsi obyektivin kənarın-
 +
da ipıqın difraksiyası ilə təyin
 +
edilir. Obyektivinin diametri D mm
 +
olan teleskop A mm dalra uzunluqlu
 +
pquada parlaqlırı eyni olan iki ul-
 +
duzu E, = 251600 1/O (bucaq saniyəsi)
 +
 
 +
 
 +
məsafədə ayırd edir. Spektrin geru-
 +
nən oblastında X = 0,000555 mm və
 +
 
 +
 
 +
(bucaq saniyəsi). Bu, Yer at-
 +
 
 +
 
 +
=
 +
 
 +
 
 +
D
 +
mosferindən kənar mutpahidələr ucun
 +
 
 +
 
 +
dəqrudur.
 +
TELESKOPUN NUFUZETMƏ QUV-
 +
VƏSİ—zenitdə teleskopla mutpahidə
 +
zamanı muppahidə edilə bilən ən zəif
 +
ulduzların uulduz əlcusunun qiyməti.
 +
Vizual teleskop ucun T.n.q.
 +
 
 +
 
 +
m, — 5,5--2,5 lg D 4 2,5 18 .
 +
 
 +
 
 +
RYCTyDPY Hnə hecafnanpıp (D—o6/eKTHB
 +
Yarırının santimetrlərlə diametri,
 +
u isə teleskopun bucaq beyutməsidir).
 +
Fotoqrafik teleskop ucun opti-
 +
mal ekspozisiya muddətində T.n.q.
 +
 
 +
 
 +
tu = 22" --2,5 12 E—2,5 19 (A”)—7,5
 +
 
 +
 
 +
dusturu ilə hesablanır (burada E—
 +
sm-lərlə teleskopun fokus məsafəsi,
 +
A”—bucaq saniyələri ilə xəyalın dia-
 +
metridir). Bu dusturlar təqribidir.
 +
TELESTEZİYA — bax LParansixolo-
 +
giya məqaləsinə.
 +
 
 +
TELETAYP (ttele...--ing. (ure—ma-
 +
kinada yazmaq)—teleqrafda istifadə
 +
olunan hərf cap edən klaviaturalı
 +
qəbuledici-eturucu start-stop apa-
 +
ratı(s klaviaturası Yazı makinasında
 +
olduqu kimidir. Məlumatı uzaq mə-
 +
 
 +
 
 +
Ed
 +
 
 +
 
 +
safəyə rabitə kanalları ilə teleqram,
 +
25 pəklində əturmək ucun, ha-
 +
belə hesablama texnikası qurquların-
 +
da giriyi-cıxınn pe nim (terminal)
 +
kimi iplədilir. Qəbul zamanı mə”-
 +
lumat avtomatik surətdə rulon kaqıza
 +
Yazılır (cap eilir).
 +
TELETƏNZİMLƏ MƏ — telemexanika
 +
vasitələri ilə məsafədən tənzimləmə:
 +
tənzimlənən parametrin cari qiyməti
 +
haqqında əlcu informasiyası teleəlc-
 +
mə kanalı vasitəsilə idarəetmə mən-
 +
təqəsinə əturulur. İdarəetmə məntə-
 +
QƏSİNDƏ informasi Ya bu parametrin
 +
verilmiiy qiyməti ilə muqayisə edilir,
 +
muqayisə nəticəsində alınan uyrun-
 +
suzluq siqnalı isə teleidarəetmə ka-
 +
nalı ilə nəzarət olunan məntəqəyə
 +
verilir və burada o, idarəedici tə”-
 +
sirə cevrilir. Bu vaxt operator tele-
 +
elcmə qurqusu vasitəsilə idarəolu-
 +
nan parametrin qiymətindəki dəyitik-
 +
liyi izləyir. Parametrin cari qiyməti
 +
verilmiii qiymətə bərabər olduqda,
 +
operator idarəolunan obyektə edilən
 +
tə sirlərin saxlanması haqqında əmr
 +
gəndərir. Beyuk miqdarda parametrlə-
 +
də nəzarət edən T. sistemi də olur.
 +
ELEUTLAR — altaylıların etno-
 +
qrafik qruplarından biri.
 +
TELEFON (tele... --yun. rhӧpe—səs)
 +
—1) Elektrik rəqslərini səs rəqslə-
 +
rinə cevirmək ucun elektroakustik
 +
cihaz. Cevirmə prinsipinə gərə elek-
 +
tromaqnit, elektrodinamik və pyezo-
 +
elektrik T.-lar vardır. Konstruksi-
 +
yasına gərə butun muasir T.-lar kap-
 +
sulludur (buteəv qapalı pqəkildədir):
 +
bu da onların elektroakustik xarak-
 +
teristikalarının stabilliyini tə”min
 +
edir, nəmdən yaxtı qoruyur və sıra-
 +
dan cıxdıqda onları asan dəyittdir-
 +
məyə imkan verir. Cox yayılmın elek-
 +
 
 +
 
 +
a
 +
 
 +
 
 +
Cə | Telefon kapsulu-
 +
| | Ӱ/ nun(TA-4. SSRİ)
 +
qurulupu: 1–
 +
plastik kӱtlədən
 +
gəvdə| 2—de-
 +
pikli ranar, 3—
 +
: membran, 4—qutb
 +
ӱstluyus 5—elektromaqnit dolaqrı: 6—sar-
 +
Rac karkasıs 7—sabit maqnit, 8—plas-
 +
TİK kӱtlədən aralıq qatı.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
N 8 |
 +
€” y//4 7,
 +
 
 +
 
 +
tromaqnit T.-unun əsas elementləri
 +
sabit maqnit, mis məftil dolaqlı
 +
maqnitləndirilən qutb ustluyu BƏ MEM-
 +
brandır (ppək.). T.-dan telefon apara-
 +
tı, telefon kommutatoru, muxtəlif
 +
radiotexniki qurqularda və s.-də isti-
 +
fadə edilir. 2) Məipətdə telefon
 +
aparatının qısaldılmın adı. 3)
 +
Telefon rabitəsinin hamı tərəfin-
 +
dən qəbul edilmiti, qısaldılmın adı.
 +
TELEFON APARATI —qelefon ra-
 +
bitəsində nitq informasiyasını ətur-
 +
mək və qəbul etmək ucun aparat. Q.a.-
 +
nda danıtıq (mikrofon, telefon,
 +
transformator), caqrırınd cihazları
 +
(nəmrəyıqan, zəng) və kommutasiya qur-
 +
qusu — aparatın caqırıptq hissəsini
 +
danıtıq hissəsinə birlətidirmək ucun
 +
cevirgəc vardır. Kommutasiya siste-
 +
minə gərə əl ilə birlətdirilən və
 +
avtomat (nemrəyıqanlı) Q.a.-na, nəm-
 +
rəyıqanın tipinə gərə isə diskli və
 +
duyməli T.a.-na ayrılır. Taksofon,
 +
ucadandanıpan T.a., videotelefon
 +
Ucun aparat, duyməli-yaddatilı aparat
 +
və s. Q.a.-nın xususi nəvləridir.
 +
TELEFӦN İNDUKTORU —bax İn-
 +
duktor.
 +
 
 +
 
 +
TELEFON STANSİYASI
 +
 
 +
 
 +
TELEFOӦN KABELİ —alcaqtezlikli
 +
simmetrik rabitə kabeli: iqəhər və
 +
kənd telefon iptəbəkələrində abonent
 +
rabitə xətti cəkmək ucun tətbiq edi-
 +
lir. T.k. diametri O,3—0,9 mm olan
 +
izolyasiya edilmitil coxlu miqdarda
 +
mis məftil (damar) cutlərindən (3600-
 +
dək və daha cox) ibarətdir. Hava-ka-
 +
qız, polietilen və ya penopolietilen
 +
izolyasiyalı olur. T.k.-nin ӱzərinə
 +
metal (qurqutun, yaxud nazik polad)
 +
və ya plastik kutlə ərtuyu cəkilir.
 +
Xarici diametri 75 mm-dən cox olmur.
 +
T.k. cəkilərkən standart diametrli
 +
(100 mm) boru kəməri icərisinə salı-
 +
nır. T.k.-ndən yalnız bir kanallı ra-
 +
bitə ucun istifadə edilir.
 +
TELEFӦN KOMMUTATORU—mux-
 +
təlif telefon xətlərinin (abonent,
 +
birlətdirici və tiəhərlərarası te-
 +
lefon rabitəsi xətlərinin) əl vasi-
 +
təsilə birlətldirilməsipni tə”min edən
 +
qurqu. T.k. telefan stansiyaların-
 +
da qurapdırılır. T.k. xətti KOM-
 +
plekt (XK) adlandırılan komplekt-
 +
lərdən, qaytan cutlərinin cihazla-
 +
rından (QC) və telefoncunun ipi Ye-
 +
rindəki cihazlardan ibarətdir. XK-
 +
lərin sayı T.k.-na daxil olan xətlərin
 +
sayından, QC-nin sayı isə eyni zaman-
 +
da verilmiti danıttıqların orta sa-
 +
yından asılı olur (adətən T.k.-nda
 +
100—140 XK və 15.—20 QC olur). İpi
 +
yerində telefoncunun abonentlə danı-
 +
tppıqını tə”min edən cihazlar (o cum-
 +
nənən ball telefonu və mikrofon) və
 +
xəttə carırınq siqnalları gəndərmək
 +
ucun cərəyan mənbəyi olur: sorqu-ca-
 +
qırıpq acarları ilə bu cihazları
 +
QC-ndən hər hansı birinə qopmaq
 +
olur. Qaytan tipli T.k.-ndan əlavə qay-
 +
tansız T.k.-ndan da istifadə edilir.
 +
TELEFOӦN RABİTƏSİ—nitq infor-
 +
masiyasının məsafəyə eturulməsi:
 +
məftillə yayılan elektrik siqnalla-
 +
rı ilə və ya radiosiqnallarla həyata
 +
kecirilir. T.r. elektrik rabitəsi-
 +
nin bir nəvӱ olub, əməli olaraq
 +
bir-birindən istənilən uzaq məsafə
 +
dəki adamlar arasında pifahi da-
 +
nhıppıq aparmara imkan verir. T.r. ilə
 +
səs rəqsləri danıtan abonentin tele-
 +
fon aparatının mikrofonunda elek-
 +
trik siqnallarına cevrilir, həmin
 +
siqnallar telefon rabitə kanalları
 +
ilə əturulur və cavab verən abonen-
 +
tin telefonunda əksinə səs rəqsləri-
 +
nə cevrilərək nitq canlandırılır.
 +
T.r.-də hava, kabel, radiorele və ya
 +
peyk iv xətlərindən istifadə edi-
 +
lir. Q.r. kanallarının kommutasiya-
 +
sı telefon stansiyalarında (əsasən
 +
avtomatik ppəkildə) yerinə yetirilir.
 +
Telefon aparatının (TA) ixti-
 +
 
 +
 
 +
-ra edilməsi (1876, A. Q. Bell) və ilk
 +
 
 +
 
 +
telefon st.-nın (1878, ABPT, Nyu-Hey-
 +
ven) yaradılması ilə T.r.-nin bai1-
 +
lanqıcı qoyuldu. Rusiyada ilk pqəhər
 +
telefon st. 1882 ildə Peterburq, Mos-
 +
kva, Odessa və Riqada fəaliyyət ges-
 +
tərmitidi. T.r.-nin sonrakı inkiia-
 +
fı aparatların texniki təkmilləil-
 +
dirilməsi, abonent sayının artımı,
 +
rabitə məsafəsinin artırılması və
 +
onun avtomatlapdırılması dərəcəsi-
 +
nin yӱksəldilməsi ilə xarakterizə
 +
edilir. 1893 ildə rus ixtiracısı
 +
M. F. Freydenberq (S. M. Berdicev-
 +
ski-Apostolovla birlikdə) avtomat
 +
telefon st.-nın (ATS) maketini du-
 +
zəltdi. İlLk ATS 1896 ildə (ABPT,
 +
Oqasta 1p.) itpə duppdu. 20-ci əsrin 40-
 +
cı illərində koordinat ATS, 60-cı
 +
 
 +
 
 +
197
 +
 
 +
 
 +
illərində kvazielektron, 70-ci illə-
 +
rində isə elektron ATS-lərin ilk nu-
 +
munələri yaradıldı. Azərb.-da T.r. 19
 +
əsrin 80-cı illərinin əvvəllərində
 +
meydana gəldi. 1911 ildə Bakı-Tif-
 +
lis T.r. xətti iə duiidu.
 +
 
 +
 
 +
TA-nın artımı T.r.-nin inkila-
 +
fının əyani gəstəricisidir. 1890
 +
ildə dunyada 233 min TA, ildə
 +
 
 +
 
 +
təqr. Z0 mln., 1958 ildə 118 mln., 1974
 +
ildə isə 330 mln.-dan artıq TA ol-
 +
mutidur. Rusiyada 1885 ildə 1704 abo-
 +
nent, 1917 ildə 223 min, SSRİ-də 1940
 +
ildə 1 mln,-dan artıq, 1965 ildə 6,4
 +
mln., 1975 ildə 17,2 mln., 1983 ildə
 +
isə 27,8 (umumi TA-nın sayı 34,1) mln.,
 +
o cumlədən Azərb.SSR-də 1940 ildə
 +
 
 +
 
 +
21,2 min, 1975 ildə 225,5 min, 1983
 +
ildə isə 410,9 min TA var idi.
 +
TELEFON RELESİ–-telefon st.-
 +
 
 +
 
 +
larında iiylədilən rele. İdarəolu-
 +
nan və digər aparatlar quraidırıl-
 +
masında, həmcinin telefon rabitə
 +
kanallarının kommutasiyasında tət-
 +
biq edilir: məs., 10 min nəmrəsi olan
 +
dekad-addım sistemli telefon st.-nda
 +
təqr. 70 min reledən istifadə olunur.
 +
Elektromaqnit T.r. daha cox yayıl-
 +
mıpdır. Bax Rele.
 +
 
 +
TELEFӦN STANSİYASI—telefon
 +
miəbəkəsi rabitə kanallarının kommu-
 +
tasiyası ucun texniki vasitələr kom-
 +
pleksi. T.s.-nda telefon danıpıqları
 +
mӱddətində muəyyən telefon kanalla-
 +
rı—abonent və birlətdirici rabitə
 +
xətləri birlətpdirilir və danıntıq-
 +
lar qurtaranda onları bir-birindən
 +
ayırırlar, bu məqsədlə telefon mə”-
 +
lumatları axınlarını rabitənin is-
 +
tiqamətləri uzrə birlətdirir və pay-
 +
lapdırırlar. Əl ilə kommutasiya
 +
edilən T.s. (ƏTS) və avtomat T.s.
 +
(ATS) vardır. ƏTS telefon kommu-
 +
tatorları ilə təchiz edilir: kom-
 +
mutasiyanı operator-telefoncu apa-
 +
rır. İplədilən kommutasiya qurqula-
 +
rının nəvundən asılı olaraq marın
 +
və dekad-addım, koordinat, kvazi-
 +
elektron və elektron kommutasiya qur-
 +
qulu ATS-lər vardır. Telefon ippəbə-
 +
gələrində fəaliyyət gəstərən muxtəlif
 +
tipli ATS-lər həm strukturuna, həm
 +
də ip alqoritminə gərə xeyli ərq-
 +
lənir. 70-ci illərin ortalarından
 +
batplayaraq telefon pəbəkələrinin bə-
 +
yuk əksəriyyəti ATS-lərlə təchiz olun-
 +
mulidur, yalnız pəhərlərarası ipəbə-
 +
gələrdə ATS ilə yanapı ƏTS-dən də
 +
istifadə edilir. ATS-in tərkibinə
 +
kommutasiya sistemi (KS) və idarəet-
 +
mə qurqusu (İQ), telefon rabitə xət-
 +
tini KS-nə qotan giritt qurqruları,
 +
elektrik təchizetmə qurrusu və kemək-
 +
ci (ventilyasiya, isitmə və s.) qurqu-
 +
lar daxildir. KS-nin kəməyi ilə İQ-
 +
nun idarəsi altında ATS-in giriiilə-
 +
ri ilə onun cıxıtpları arasında bir-
 +
ləpdirici rabitə yolları yaranır:
 +
bu yollar telefona caqırılan abo-
 +
nentin nəmrəsi əsasında carıran abo-
 +
nentin telefon aparatından ATS-ə
 +
daxil olan informasiyaya əsasən seci-
 +
"HD. Q.s.-larının inkipafında bait-
 +
lıca təmayӱl ondakı kommutasiya pro-
 +
seslərinin tamamilə avtomatlatdı-
 +
rılmasıdır. Bu da SSRİ-də rabitə-
 +
nin vahid avtomatlapdırılmıin sis-
 +
teminin yaradılması tələbləri cər-
 +
civəsində (universal qurquların kv-
 +
məyi ilə butun informasiya nəvləri-
 +
nin, məs., telefon, teleqraf informa-
 +
siyasının eyni bir rabitə kanalları
 +
ilə eturmək ucun) həyata kecirilir.
 +
 
 +
 
 +
198
 +
 
 +
 
 +
TELEFON HƏBƏKƏCH
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TELEFOӦN |YYƏBƏKƏSİ — menedboun
 +
rabitəsi çcun texniki qurqu və ava-
 +
danlıq kompleksi, telefon qoviyaqı,
 +
telefon stansiyası, telefon rabitə
 +
xətti və telefon aparatlarından iba-
 +
rətdir. T.p.-ndə hava və kabel rabitə
 +
xətlərindən, radiorele, optik (lazer)
 +
və peyk rabitəsindən istifadə edilir.
 +
SSRİ-də Tli, (o cӱmlədən bir cox
 +
əlkələrin T.pi.-ləri də analoji ola-
 +
raq) funksional və struktur əlamətlə-
 +
rinə gerə yerli (kənd və :pəhər), zo-
 +
nadaxili, zona, iqəhərlərarası və
 +
beynəlxalq T li.-lərinə bolunur. Adə-
 +
tən əlkənin ərazisi ipərti zonalara
 +
(SSRİ-də 160) ayrılır (1975). Hər
 +
bir zona dairəsində 1 və ya 2 piəhər-
 +
lərarası avtomat telefon st. (PATS)
 +
və onlara xidmət edən yerli T li. st.-
 +
ları fəaliyyət gəstərir (zonadaxili
 +
T.m.). 3ona T.mu.-Hə yerli və zonada-
 +
xili T.pp.-ləri daxildir. 1Pzhərlər-
 +
arası Tp.-nə butun zonaların PQATS,
 +
avtomat kommutasiya qovpaqları və
 +
onları əz aralarında birlətdirən
 +
abitə xətləri daxildir. Beynəlxalq
 +
 
 +
li. beynəlxalq PATS, avtomatik
 +
tranzit qoviyaqları və onları əz ara-
 +
larında birlətdirən rabitə xətləri-
 +
nin məcmusudur (bax iək.). Hazırda
 +
telefon texnikasında cikroelektro-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
yeni texniki vasitələr kompleksi ya-
 +
radılır.
 +
 
 +
T. nəzəriyyəsi elektroakustika,
 +
umumi rabitə nəzəriyyəsi, elektrotex-
 +
nikanın nəzəri əsasları, kӱtləvi xid-
 +
MƏT nəzəriyyəsi və s.-yə istinad edir.
 +
TELJANOV Kanapiyə Teymurbulat
 +
oqlu (d. 1.5.1927, Omsk vil.-nin Bay-
 +
kudık aulu)—qazax sovet boyakarı.
 +
SSRİ xalq rəssamı (1978). SSRİ Rəs-
 +
samlıq Akademiyasının m. uzvu (1967).
 +
1961 ildən Sov.İKP uzvu. Qazax.SSR
 +
Rəssamlar İttifaqı İdarə Hey”ətinin
 +
sədri olmuqidur (1965—68). İ. Y. Re-
 +
pin ad. Leninqrad Boyakarlıq, Hey-
 +
kəltəraplıq və Me”marlıq İn-tunda
 +
oxumutdur (1947—53). T. qazaxların
 +
məitətini təsvir edən poetik səhnə-
 +
lər, tarixi və muasir məevzularda
 +
umumilətdirilmiti simvolik monu-
 +
mental tablolar yaradır. Əsərləri:
 +
cJamalı (1955), “Batlanqıcə tripti-
 +
xi (1967), *Mahnız (1967: hamısı
 +
Tretyakov qalereyasındadır, Moskva),
 +
c“Dombra səsləriə (1958), FKəkparı
 +
(1960), *Sukunətə (1954), *V. İ. Leninə
 +
(1974), *Qələbəq (1975), “Qazaxıstanın
 +
xam torpaqlarındaq (1977) və s. SSRİ
 +
Ali Sovetinin (6—7-ci caqırın) de-
 +
putatı olmutdur. 2 ordenlə təltif
 +
edilmitidir.
 +
 
 +
 
 +
AQ
 +
2 API
 +
RATS
 +
af 4 Telefon pyəbəkəsinin
 +
| sadələtdirilmiyt
 +
ə - sxemi: AQ—abonent
 +
= qu). b2—oç : rypryey, US, QS,
 +
"a məə m İs: NATS İT 2 M.S—kənd ptəbəkəsi-
 +
” Q — x. / | == MT 2- nin ucqar, qovptaq və
 +
. ə DH ə zz “A ? BIYATSca mərkəzi stansiyala-
 +
Co — = ADR | /ON 2 ah , 2507
 +
= ar kı vtomat telefon
 +
= RATS . əN AL 2 oı.- ə stansiyası: RATS —
 +
Kale Kə (ov —roN ZON U— pəhər ptəbəkəsinin
 +
qan yx DATS | “uku rayon avtomat tele-
 +
: part, ATS-na 44 fon stansiyası:GMQ,
 +
| | MT 125 U MT—-ıpnı nƏ qbi-
 +
i İMT Bz OATS-na , XIII MƏ“Lumat qovtpaq-
 +
AHT 2- AİT 2-h ları, AKQ-1, AKQ-2
 +
 
 +
 
 +
— 1-ci və 2-ci sinif
 +
 
 +
 
 +
avtomat kommutasiya qovpaqları: TTATS —təhərlərarası avtomat telefon stansiya-
 +
 
 +
 
 +
sı: BİATS—beynəlxalq YPATS, Sxemdə
 +
 
 +
 
 +
nazik butev xətlərlə yerli :pəbəkənin ra-
 +
 
 +
 
 +
bitə xətləri, ikiqat xətlərlə zonadaxili ptəbəkənin. butəv qalın xətlərlə pəhər-
 +
lərarası ptəbəkənin, ptrixpunktir xətlərlə beynəlxalq pqəbəkənin, punktir xətlər-
 +
lə isə kəndələn rabitə xətləri gəstərilmitdir.
 +
 
 +
 
 +
nika vasitələri və elektron idarəetmə
 +
mapınları tətbiq olunur.
 +
 
 +
TELEFONİYA — qtelefon rabitəsi-
 +
nin cəkilməsi prinsiplərini eyrənən
 +
və onu həyata kecirmək ucun vasitələr
 +
imləyib hazırlayan elm və texnika sa-
 +
həsi. T.-ya bir elmi texniki fənn ki-
 +
mi alaqıdakılar daxildir: səs sa-
 +
həsinin xassə və xarakteristikaları-
 +
nın eyrənilməsi: verilən parametrli
 +
(həssaslıqlı, amplitud və tezlik xa-
 +
rakteristikalı və s.) ceviricilərin
 +
və telefon aparatlarının hesablan-
 +
ması və duzəldilməsis, coxkanallı
 +
telefon rabitəsinin texniki vasitə-
 +
lərinin iplənilməsisz telefon stan-
 +
siyalarının kommutasiya və idarəet-
 +
mə aparatlarının hesablanması və
 +
duzəldilməsi|z telefon :iəbəkələrinin
 +
layihələndirilməsi və s. Telefon tex-
 +
nikasının təkmillətdirilməsi cox-
 +
kanallı sistemin yaradılması, ha-
 +
belə avtomat telefon st. ucun cəld-
 +
HİTTƏ ƏH kommutasiya və idarəetmə
 +
aparatlarının tətbiqi ilə baqlıdır.
 +
Hazırda elektronika və hesablama tex-
 +
nikasının nailiyyətləri əsasında te-
 +
lefon rabitəsinin yuksək effektli
 +
 
 +
 
 +
TELİNQANA USYANI (1946—50)—
 +
Telinqanada (Hindistanın Heydərabad
 +
hakimliyi r-nunda) kəidli usyanı.
 +
Heydərabad hakiminin (nizamının)
 +
taxılın cartıqınınə kəndlilərdən
 +
alınması haqqında əmri usyapın ba:i-
 +
lanmasına səbəb oldu. Kortəbii bapiq-
 +
lanan ӱsyana kommunistlər və 4 Andh-
 +
ra-Mahasabhaə demokratik təqikilatı
 +
rəhbərlik edirdi. Usyancıların si-
 +
lahlı dəstələri meydana gəldi. 1948
 +
il ərəfəsində Telinqananın boyuk bir
 +
ərazisində Yerli əzunuidarə orqanla-
 +
rı yaradıldı, aztorpaqlı və torpaq-
 +
sız kəndlilərin xeyrinə 1200 min akr
 +
mulkəda torpaqı mӱsadirə olundu,
 +
xalq məhkəmələri, xalq milis dəstələ-
 +
ri təpkil edildi, icbari ibtidai təh-
 +
silə kecildi. 1948 ildə Hindistan
 +
İttifaqı qopunları Telinqanaya da-
 +
xil olub usyanı yatırmaqra baiiladı-
 +
lar. Buna baxmayaraq, partizan hərəka-
 +
tı 1951 ilədək davam etdi və yalpız
 +
elkədə ilk çmumi seckilər ərəfəsin-
 +
də vəziyyəti sabitlətdirmək ucun Hin-
 +
distan Kommunist Partiyası MK-sı-
 +
nın caqırını ilə dayandırıldı.
 +
 
 +
TELİNQATER Benedikt Rafaelovic
 +
 
 +
 
 +
(Ben o) (1876, Odessa—1964, Batumi)
 +
—sovet qrafiki. Gurc.SSR əməkdar
 +
incəsənət xadimi (1956). Odessa Rəs-
 +
samlıq Məktəbini bitirmidir (1894),
 +
Əvvəllər Tiflisdə, 1908—30 illərdə
 +
isə Bakıda yaptamıtdır. İnqilabdan
 +
əvvəl Bakıda cıxan cZənburə, €MH-
 +
parə, *Cigitə və b. satirik jurnal-
 +
lar, sovet hakimiyyəti illərində isə
 +
4 Molla Nəsrəddinə, 4“ Yeni kəndə,
 +
“ PQLərq qadınıqə jurnalları ucun ka-
 +
rikatura və illustrasiyalar, siyasi
 +
və tapziqat plakatları cəkmiildir.
 +
TEH)A3HMO3nRAP (Thelazioses)—The-
 +
lazia cinsindən olan nematodların
 +
tərətdiyi heyvan və insan helmintoz-
 +
ları. Avropa, Asiya, Afrika, PTima-
 +
li və Cənubi Amerikada yayılmıt-
 +
dır. SSRİ-də T.-ın k.t. heyvanların-
 +
da parazitlik edən 7, o cӱmlədən
 +
Azərb.SSR-də 4 novu qeydə alınmıiq-
 +
dır. Xəstəliyi milcəklər yayır.Əla-
 +
mətləri: gezlərin sulanması, KƏ-
 +
zun selikli qipasının ptipməsi, hi-
 +
peremiyası və s. Xəstəlik heyvanın
 +
korluqu ilə nəticələnə bilər. M u a-
 +
licəsivə profilaktika-
 +
sı: heyvanın gəzunu borat turiusu-
 +
nun zəif məhlulu ilə yumaq, milcək-
 +
ləri məhv etmək və s.
 +
 
 +
TELL (TeP) Vilhelm—14 əsrdə xal-
 +
qın Habsburqlara qartı mubarizə-
 +
sini əks etdirən İsvecrə xalq əfsa-
 +
nəsinin qəhrəmanı. T. Habsburq foq-
 +
tu (kilsənin mulki vəzifəli pqəxsi)
 +
tərəfindən əz oqlunun bapına qoyul-
 +
mutp almanı oxla vurub salmara məc-
 +
bur edilmitdi. Bu, qeyri-adi sınaq-
 +
dan muvəffəqiyyətlə cıxan T. foqtu
 +
qayalıqda oxla vurub avldurmuit, həmin
 +
Hadisə xalq usyanı ucun siqnal olmuii-
 +
du. Q. haqqında son tarixi tədqiqatlar
 +
bu əfsanənin tarixi gercəkliklə səs-
 +
ləpidiyini gestərir. PQillerin eyni
 +
adlı dramı T.-ə həsr olunmutdur.
 +
TELLUR (lat. TePiaqyap), Te—kimyə-
 +
vi element. Elementlərin dəvri sis-
 +
teminin UT qrupundadırq at.n. 52,
 +
at.k. 127,60-dır:z ən nadir tapılan
 +
səpələnmii elementlərdəndir. Gumu-
 +
ipqu-aq kevrək metaldır, qızdırıldıq-
 +
da plastiklətpir: 450"S-də əriyir,
 +
990 :1,02S-də qaynayır: 20*S-də sıxlı-
 +
qı 6,25 q/sm?-dir. Təbiətdə 8 sabit
 +
izotop ptəklində rast gəlir (kutlə
 +
ədədləri 120, 122—126, 128 və 130).
 +
Ən cox yayılanlar :28Te (31,79) və
 +
(30 Qe-dur (34.4892 ): sun”i radioaktiv
 +
izotopları :27Te və 129 Te niptanlan-
 +
MbiHI atom kimi iplədilir. T.-u ma-
 +
car mӱhəndisi F. Muller kəpif et-
 +
min (1782) və alman kimyacısı M.
 +
H. Klaprot bu kəifi təsdiq edərək
 +
onu ctellurə (lat. (ePiz, te|Ӧvpq15— Yer)
 +
adlandırmıtndır. T. yarımkecirici-
 +
dir. Birlətmələrində oksidlətimə
 +
dərəcəsi —2, 4-4, 4-6, az-az hallarda
 +
--2 olur. T. kukurd və selenin kimyə-
 +
vi analoqudur, lakin metallıq xas-
 +
sələri daha aydın nəzərə carpır. Ha-
 +
vada adi temp-rda oksigenlə tellur
 +
2-oksid TeO, tellur 4-oksid TeO, və
 +
tellur 6-oksid TeO, əmələ gətirir.
 +
Təbiətdə telluridlər ptəklində və
 +
kulcə halında tapılır. Sənayedə mi-
 +
sin elektrolizi tullantılarından
 +
(mis plamları) istehsal edilir. T.
 +
metallurgiyada qurqupqun, mis, T0-
 +
lad ərintiləri istehsalında (aiqac
 +
kimi), Yarımkeciricilər texnikasın-
 +
da, qəhvəyi və qırmızı pqullnə alınma-
 +
sında, lateks qarıtptıqlarının vul-
 +
kanlapdırılmasında, V:|, Qez və Sb, Teş
 +
 
 +
 
 +
termogeneratorlarda, S4Te gӱnə
 +
batareyalarında və s. itlədilir.
 +
 
 +
. bitki və heyvan toxumalarının
 +
daimi tərkib hissəsidir. İnsan qi-
 +
da və su vasitəsilə gundə 0,6 mq-a ya-
 +
xın T. alır: orqanizmdən, əsasən si-
 +
DİK vasitəsilə cıxır.
 +
 
 +
 
 +
| Ədə Kudrivpev A. A., Ximil
 +
i texnoloqili Selena i tellura, 2 izd., M.,
 +
1968: Xalıkoqenidı, v. 3, Kiev, 1974:
 +
 
 +
 
 +
zakin C. İ,
 +
ə MAL ar , Obidal i neorqaniceskal
 +
TELLURİ (nar, tellus, telluris—7ep)—
 +
Yerin Gunət ətrafına illik hərəkə-
 +
TİNİN VƏ ez oxu ətrafında gunluk
 +
fırlanmasının əyani təsviri ucun
 +
cihaz. T.-də Yeri təsvir edən kicik
 +
kӱrə Guӱnəti təsvir edən bəeyuk kurə
 +
ətrafına dolanır, həm də əz mərkə-
 +
ZİNDƏN Gecən və maili vəziyyətini
 +
dəyİNMƏYƏN ox ətrafında fırlanır.
 +
T.-də Ayı təsvir edən daha kicik
 +
kurə Yer ətrafına dolanır.
 +
 
 +
TELMAN (Thaytapp) Ernst (16.4.1886,
 +
Hamburq—18.8.1944, Buhenvald həbs
 +
dutərgəsi) — Alma- . ———.—
 +
niya və beynəlxalq |
 +
fəhlə hərəkatı xa-
 +
dimi. Yeniyetmə
 +
yapplarından fəhlə
 +
ipləmitpdir. 1903
 +
ildə Almaniya S.-
 +
F. Partiyasına
 +
(ASDP), 1904 ildə
 +
nəql. fəhlələrinin
 +
həmkarlar ittifa-
 +
qına daxil olmuipq-
 +
dur. Birinci dunya
 +
muharibəsi devrun- |
 +
də beynəlmiləlci məvqe tutmupdur.
 +
1915 ildə ordu sılararına ca-
 +
qırılmıt, orduda inqilabi fəaliy-
 +
yətinə gərə tə/qiblərə mə”ruz qalmın-
 +
dır. Beyuk Oktyabr sosialist inqila-
 +
bı T.-ı qəti olaraq inqilabi fəhlə
 +
hərəkatına baqladı. T. Almaniya Mus-
 +
təqil S.-D. Partiyası (AMSDP) sol
 +
cinahının tərkibində Noyabr inqi-
 +
labında (1918) fəal iptirak etmii-
 +
dir. 1920 ilin sonunda AMSDP-nin
 +
sol cinahı AKP ilə birləidiyi zaman
 +
T.-ın 1919 ildən bacısı olduqu
 +
Hamburq təpkilatının beyӱk əksəriy-
 +
yəti AKP-yə daxil oldu. T. 1920 ilin
 +
dekabrından AKP Hamburq təkila-
 +
tının sədri olmuii, 1923 ilin Tərə
 +
da AKP mərkəzinə (sonradan MK) se-
 +
cilmitdir. 1921 ilin yayında Komin-
 +
ternin 3-cu konqresinin numayəndəsi
 +
kimi SSRİ-yə gəlmit, Moskvada V. H.
 +
Leninlə gərutmulidu. Hamburq usya-
 +
nında (1923) rəhbər rol oynamıpiq,
 +
1925 ildə AKP MK-nın sədri secil-
 +
midir. 1924 ilin mayından reyxstaq-
 +
da AKP-ni təmsil etmii, 1025 və
 +
1932 illərdə Almaniya prezidentliyi-
 +
nə namizəd gestərilmiidi. 1924 ildən
 +
Kominternin İcraiyyə Komitəsinin
 +
uzvu və onun sədr muavinlərindən bi-
 +
ri olmuztidur. T. Almaniya iəraitində
 +
marksizm-leninizmin Yaradıcılıqla
 +
tətbiq edilməsində beyuk rol oynamıil,
 +
millətciliyə qariqı qətiyYYƏTLlə  MHbİX-
 +
mıi, vahid antifaiyist xalq cəbhəsi-
 +
nin yaradılması uqrunda mubarizə
 +
aparmımdır. Almaniyada faitist dig-
 +
taturası qurulduqdan (1933) sonra giz-
 +
li fəaliyyətə kecmitl, 1933 il martın
 +
3-də gestapocular tərəfindən ələ Ke-
 +
cirilmitidi. Həbsdə olduqu muddətdə
 +
(1933—44) AKP MK ilə muntəzəm əlaqə
 +
saxlayaraq imperializm və faitizmə
 +
qariı mӱbarizəni davam etdirmiiydir.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TEMBENCİ
 +
 
 +
 
 +
1944 ilin avqustunda Buhenvald həbs
 +
dutərgəsinə gətirilmiti, Hitler və
 +
Himmlerin birbata gestəriti ilə əl-
 +
durulmutidur. Berlində 1.-ın muzeyi
 +
yaradılmıtidır (1980). Halle (ADR)
 +
i1,.-ndə T.-a abidə qoyulmutpdur (1981).
 +
 
 +
Bir qrup adlı-sanlı Bakı neft-
 +
cisinin 1935 il mayın 1-də T.-a yaz-
 +
dıqı həmrə”ylik məktubunda deyilir-
 +
di: v...İnqilabi quvvələrə mubariz
 +
baxıti gunu olan bu gundə hamının
 +
nəzəri sənə dikilmiidir...?.
 +
 
 +
zərb.SSR-də ad, KYHƏ,
 +
və s. var,
 +
 
 +
Əsərləri: İzbrannıe stathi i re-
 +
ci. K istorii qermanskoqo raboceqo dvi-
 +
jenil, t. 1—2, M,, 1957—58, Pishma iz
 +
torhmı rodnım i blizkim (1933— 1937
 +
rr.), M., 1968.
 +
 
 +
Əd. Davidovic D. S., Telıman.
 +
Straniçı jizni i borhbı, 2 izd., M., 1971,
 +
Camofnon /İ. C., Jiznh v borhbe,
 +
M., 1977, Parnov E, İ., Sekretnıg uz-
 +
nik, 2 izd., M., 1978, Ərnst Telhıman.
 +
Bioqrafil, per. s nem., M., 1984,
 +
TELMAN DUİYƏRGƏSİ—RSFSR-in
 +
Voronej 11. yaxınlıqında ust Paleo-
 +
LİT devrunə aid arxeoloji abidə. Qa-
 +
zıntılar zamanı daiy alətlər (ləvhə-
 +
ciklər, tərəfləri kutləidirilmii
 +
ucluqlar, ditpəkli və gəzli ləvhəcik-
 +
lər, qapovcuqlar, kəsici alətlər) və
 +
fauna qalıqları aikar olunmudur.
 +
 
 +
Ədəa TpuropbehB  I, IL, Bepxunü
 +
paleolit, v c6.: KameHHbili BEK Ha TEPDpH-
 +
torii SSSR, M., 1970
 +
TELӦM (yun. :0105—son)—dixotomik
 +
budaqlanan, yarpaq və gəvdəyə ayrıl-
 +
mayan ilk ali bitkilərin gəvdəsinin
 +
uc hissəsi. T. sporlu və vegetativ olur.
 +
T. ali bitkilərin əsas orqanlarının
 +
baplanqıc formasıdır.
 +
TELOMERLƏİYMƏ—doymamıntn bir-
 +
ləptmələrin (monomerlərin) reaksi-
 +
Ya zəncirini tamamlayan (telogen)
 +
maddələrin zəncirvari reaksiyası.
 +
T. nəticəsində molekul kutləsi mux-
 +
təlif olan məhsul qarhıpıqı (telomer-
 +
pər) əmələ gəlir, bu zaman molekulu
 +
M. monomer hissələrdən qurulur, kə-
 +
nardakı qruplar isə A və V telogen
 +
molekulu fraqmentlərindən ibarət
 +
olur: ə
 +
 
 +
AB--nM ir A(—M—Y),V
 +
 
 +
 
 +
T.—polimerlətmənin bir halıdır.
 +
 
 +
T. ucun istifadə olunan monomer-
 +
lərdən etilen, a-olefinlər, vinil-
 +
xlorid, vinilasetat, perfluoretilen,
 +
allil və akril birlətmələri, dienlər
 +
və onların tərəmələri daha cox eyrə-
 +
nilmipdir.
 +
 
 +
T.-Yə əsaslanan proseslərdən mak-
 +
rosikl laktonlar (ətirli maddələr)
 +
və s-aminturaular, irimolegullu kar-
 +
bon turpuları və s.-ip alınmasının
 +
tətbiqi əyəmiyyəti var.
 +
 
 +
 
 +
KO/XO3
 +
 
 +
 
 +
TELOFAZA – bax Mitoz.
 +
TELUQU DİLİ, telunqu, te-
 +
nuqu, tenunqu — teluquların
 +
 
 +
 
 +
dili. T.d.-ndə təqr. 55 mln. adam da-
 +
HbilHibip (1980). İki nəvu (arxaik
 +
aqranthikaqt (hərfən—kitab) və umum-
 +
iilək cvyavaharikam (hərfən — ii-
 +
lək, 15 əsrdən)| var. *“*Vyavaharikaə ın.
 +
dialektlərinə əsaslanır. Rayalasim,
 +
telenqan və 11M.-pii1. dialektləri də se-
 +
cilir. İlk epiqrafik yazı abidələri
 +
7 əsrə, bədii ədəbiyyat 11 əsrə aiddir.
 +
Əd. Petruniceva Z. N., Lzık
 +
teluqu, M., 1960, Azıki Azii i Afriki,
 +
kn. P., M., 1978,
 +
TELUQU ƏDƏBİYYATI—teliqula-
 +
rın ədəbiyyatı. 9—10 əsrlərdə təpək-
 +
 
 +
 
 +
199
 +
 
 +
 
 +
kul tapmıtppdır. İlk mə”lum abidəsi
 +
aMahabharatanın Nannaya Bhatta
 +
tərəfindən edilmiiy tərcuməsidir (11
 +
əsrin əvvəli). 12— 16 əsrlərdə poeziya-
 +
da kasta sistemi və brahmanizm əley-
 +
hinə etiraz əksini tapmındır (So-
 +
manatha, Alasani Peddana və 6.).
 +
15—16 əsrlərdə milli və dunyəvi noe-
 +
ziya inkipqaf etdi əə -Timmana,
 +
Kriprnadevaraya, inqali Suranna
 +
və b.). Humanist pair Vemana icti-
 +
mai bərabərlik ideyalarını təbliq
 +
etmipdir. 19—20 əsrin əvvəlində
 +
yeni, demokratik ədəbiyyat təpəkgul
 +
tapdı (Qurazada Apparao, Kandukuri
 +
Viresalinqam və b.). Unnava Lakimi-
 +
narayana, Vitvanathi Satyanarayana
 +
və b. realist romanlar, PTriranqam
 +
İPQrinivasa, Arudra, Dasarathi inqi-
 +
labi-romantik pe”rlər yazmınlar. S.
 +
 
 +
 
 +
Satyanarayana, R. Ramamoxan Rao, V.
 +
Bhaskararao, T. Qopicand, A. Soma-
 +
sundar, R. V. PPastri, Buccibabu
 +
 
 +
 
 +
və b. muasir yazıcıların əsərlərin-
 +
də zəhmətketlərin həyat və mubari-
 +
zəsi əksini tapmıtpdır.
 +
 
 +
Əd. Qurov N., Petruniceva
 +
Z., Literatura teluqu, M., 1967, Sovre-
 +
mennıe prozaiki teluqu, M., 1979,
 +
 
 +
 
 +
TELUQULAR, andhralar—Hin-
 +
distanın cənubunda Andhra-Pradetp
 +
itatında, həmcinin Mədrəs və Maysur
 +
itatlarının ona qonpu r-nlarında
 +
yappayan xalq. Təqr. 55 mln. nəfərdir
 +
(1980). Teluqu dilində danınırlar.
 +
Etnogenezlərində əsasən, andhra, ka-
 +
linqa və teluqu tayfaları iitirak
 +
etmitdir. E.ə. 1-ci minilliyin orta-
 +
larına yaxın andhra və kalinqalar
 +
Pimali Hindistandan c.-a kecmur,
 +
e.ə. 2—eramızın 3 əsrlərində T.-la
 +
qarıpıb vahid xalq əmələ gətirmiip-
 +
lər. 4 əsrdən erkən feodal Qupta im-
 +
periyasının tərkibində olmuiilar,
 +
Bu dəvrdə T. arasında hinduizm məh-
 +
kəmlənmitdir. Muasir devrdə T.-ın
 +
milli mədəniyyətləri inkilaf etmək-
 +
dədir.
 +
 
 +
Əd:z Balaramamurti İ., Krat-
 +
kan istoriln naroda andxra, per. s teluqu,
 +
M., 1956: Zarubejnan Aziil, GYjnan Azii,
 +
M., 1982 (seril fStranı i narodı).
 +
 
 +
 
 +
TELFER (ing. Ke1rheq, iyn. tele —
 +
uzaq--rheqo—aparıram)— yukqaldıran
 +
qurqu, bucurqaddan və əl ilə iiilə-
 +
dilən, yaxud elektrik intiqallı ge-
 +
diit hissəsindən ibarətdir. Birrelsli
 +
asma yolla hərəkət edir. T.-dən sex-
 +
daxili nəql. vasitəsi kimi istifadə
 +
edilir. Yukqaldırma qabiliyyəti 1—5
 +
t olan elektrik T.-i daha cox yayıl-
 +
mhıpidır.
 +
 
 +
TELİYYAY— Lit.SSR-də məhəp. Tenm-
 +
yay r-nunun mərkəzi. D.y. st. Triko-
 +
Tax f-ki, hesablayıcı mapqınlar və
 +
Yar z-dları: tətbiqi incəsənət texni-
 +
kumu, elkəpqunaslıq muzeyi, xalq teat-
 +
rı var. Tikinti materialları və mey-
 +
və-tərəvəz konservi istehsal olunur.
 +
TEMA (Tema)—Tanana məhəp. Əh. 61
 +
min (1970). Qvineya kərfəzi sahilin-
 +
də port. D.y.st. Aluminium, polad-
 +
tekmə z-dları, kimya, toxuculuq, Ye-
 +
Yinti sənayesi, avtomobilqayırma və
 +
neft e”malı muəssisələri var. Balıq
 +
ovlanır.
 +
 
 +
TEMBE—1Pərqi Afrika xalqlarında
 +
məskən tipi. Bir-birinə bititik duz-
 +
bucaqlı, yastıdlamlı və divarları
 +
gillə suvanmınt evlərdən ibarət olur.
 +
TEMBENCİ—RSFSR-in Krasnoyarsk
 +
əlkəsində cay. Kocecum cayının (Ye-
 +
 
 +
 
 +
200
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
nisey həvzəsi) saq qolu. Orta Sibir
 +
yaylasındadır. Uz. 571 km, həvzəsi-
 +
nin sah. 21,6 min km?, Astanalıdır.
 +
Oktyabrdan mayadək donmuti olur.
 +
TEMBR (fr. sipbqe—səsin tonu)—
 +
səsin keyfiyyəti (ccalarıqz, cxarak-
 +
teriə), muxtəlif calqı alətlərində
 +
və muxtəlif adamlar tərəfindən ifa
 +
olunan eyni ucalıqlı səslərin fərq-
 +
lənməsi. səs mənbəyinin—musiqi
 +
alətinin vibratorunun hazırlandıqı
 +
materialdan, onun formasından (sim,
 +
plastinga və s.), eləcə də rezonator-
 +
larından asılıdır. T. musiqinin
 +
əsas ifadə vasitələrindəndir. T. səs
 +
rəqslərinin mӱrəkkəb xarakteri ilə
 +
baqlı olub, əsas tona qarılan ober-
 +
tonların hansı səs spektri sahəsin-
 +
də dapa guclu olmasından asılıdır.
 +
YPifahi pitqdə sait və s. sonor səs-
 +
lər T. ə gərə fərqlənir və bu fərq-
 +
lənmədə birinci və ikinci formant-
 +
lar əsas rol oynayır. Əsas ton tezliyi-
 +
nin formaptlar və harmonik oberton-
 +
larla əlaqəsi danınyanın fərdi nitq
 +
xӱsusiyyətlərini muəyyənlətdirir.
 +
Danınıq intonasiyasında T.-ə gərə
 +
emosiyaların butun mumkun olan ca-
 +
larları (sevinc, kədər, narazılıq
 +
qorxu və s.) ayırd edilir.
 +
TEMZA (Thape5)—B. Britaniyada cay.
 +
Uz. 334 km, həvzəsinin sah. 15,3 min
 +
km?-dir. Kotsuold yӱksəkliyindən baii-
 +
lanır. PQimal dənizinə təkuldur. Ya-
 +
qıip suları ilə qidalanır. Gəmicili-
 +
yə yararlıdır. Kanallar onu Bristol
 +
kerfəzi və İrlandiya dənizi ilə əla-
 +
qələndirir. London, Oksford və Re-
 +
dinq iy.-ləri T. sahilindədir.
 +
TEMH P—Tasax.CCP Aktubinsk vil.-
 +
ndə pəhər. Temir r-nunun mərkəzi.
 +
Temir cayı sahilindədir. Yar z-du:
 +
sovxoz-texnikum var.
 +
TEMİRKANOV Yuri Xatuyevic (d.
 +
10.12.1938, Nalcik)—sovet dirijoru.
 +
SSRİ xalq artisti —- -—.
 +
(1981). SSRİ Dev- :
 +
lət mӱkafatı lau-
 +
reatı (1976). Diri-
 +
jorların YuyM-
 +
ittifaq musabiqə-
 +
CHHHH laureatı
 +
(1966, 1-ci muka-
 +
fal). 1968—76 il-
 +
lərdə Leninqrad
 +
filarmoniyası sim-
 +
fonik ork.-nin di-
 +
rijoru olmusdur.
 +
1978 ildən S, M.
 +
Kirov ad. Leninqrad Opera və Balet
 +
Teatrının bat dirijorudur. London
 +
filarmonik ork. və Filadelfiya ork.
 +
ilə də cıxıi edir. Q.-un repertua-
 +
rına İ. Brams, Q. Maler, R. PPtraus,
 +
K. Debussi, P. Caykovski, İ. Stra-
 +
vinski, C. Gertvin, S, Prokofyev,
 +
R, Pedrin, A. Petrov və b.-nın əsər-
 +
 
 +
 
 +
bəli
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ləri daxildir. Sovet musiqisinin
 +
təbliqində xidməti var. Lenin ordeni
 +
ilə təltif edilmiidir.
 +
 
 +
 
 +
TEMİR-KOMU 3—barmaqla calınan
 +
dilli qırrız musiqi aləti. Q, metal
 +
varqanın bir nəvudur.
 +
 
 +
TEMİRTAU (1945 ilədək Səmərqənd
 +
qəs.)—Qazax.SSR Qaraqanda vil.-ndə
 +
iləhər. D.y.st. ƏH. 223 mii (1983). Qa-
 +
raqanda metallurgiya, sintetik Kay-
 +
cuk, mexaniki-tekmə z-dları: kimya-
 +
mexanika və ipiaat texnikumları,
 +
tibb və musiqi məktəbləri və s. var.
 +
TEMİRXANOV Hacı Əlimurad or-
 +
lu (d, 8.7.1918, Bakı)—neftci, So-
 +
sialist Əməyi Qəhrəmapı (1959), Azərb.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TEMBR
 +
SSR neft ustası
 +
(1960). 1953 ildən
 +
 
 +
 
 +
Sov.İKP uzvu. Bə-
 +
yuk Vətən muhari-
 +
bəsi iptirakcısı.
 +
 
 +
 
 +
Əmək fəaliyyətinə
 +
 
 +
 
 +
1937 ildə Bakı
 +
neft mə”dəplərində
 +
balilamı1i, qazı-
 +
 
 +
 
 +
ma ustası, qazıma
 +
kontorunun direk-
 +
toru vəzifəsində
 +
calımıtadır.1963
 +
ildən səhhətinə gə-
 +
rə pensiyadadır. Lepin ordeni və
 +
medallarla təltif edilmiiydir.
 +
TEMİR-XAN-İYURA (Teymurxan-
 +
II y p a) — Har.MCCP-nə Bufuakeck ur.-
 +
nin 1922 ilədək adı.
 +
 
 +
TEMİSAL, diuretin—kompleks
 +
dərman preparatı: qan damarlarını,
 +
xususilə urəyin tac damarlarını
 +
genəldir. Urək fəaliyyətinin dekom-
 +
pensasiyasından və beyrək xəstəliyin-
 +
dən tərənən eədemlərdə sidikqovan
 +
maddə kimi itlədilir. Mikstura və
 +
toz halında hazırlanır.
 +
TEMNİKOV — Mordva MSSR-də ipə-
 +
hər. Temnikov r-nunun mərkəzi. Mok-
 +
pa cayı sahilindədir. Quru sud, kər-
 +
pic, asfalt, kəndir z-dları, meypə
 +
kombinatı, kaqız f-ki: k.t. texniku-
 +
mu, tibb məktəbi, əlkəpqunaslıq muze-
 +
yi, Yaxınlıqında Mordva qoruqu var.
 +
TEMTH (uran. tempo, zar. tempus—
 +
vaxt)—1) Hərəkətin, iptin icrasının
 +
tezlik dərəcəsi. 2) İdmanda eyni hə-
 +
rəkətlərin ahəngdar təkrarlanma tez-
 +
liyi (məs., qacıtda, Yeripdə addım-
 +
ların T.-i).
 +
 
 +
TEMP, musiqidə — vəznin olcu
 +
vahidlərinin hərəkət (dəyitmə) sur”-
 +
əti. T. musiqi əsərinin ifasında
 +
mutləq sur”əti muəyyənlətidirir. T.
 +
musiqinin xarakteri ilə sıx baqlı-
 +
dır. Əsərin, yaxud onun hissəsinin
 +
daimi T.-i notda 17 əsrdən xususi
 +
italyan terminləri ilə ipyarə olunur.
 +
Əsas T.-lər: larqo, lento, adajio
 +
(aqır, sakit), andante, moderato (mu-
 +
layim), alleqro, vivace (vivo), presto
 +
(iti, surqətli), Bu terminlərin bir
 +
qismi əvvəllər, həmcinin musiqinin
 +
umumi xarakterini də bildirmitdir
 +
(məs., alleqro—hərfi mə”nası citən ə):
 +
bəqzisi bu xususiyyətini indi də sax-
 +
lamaqdadır. Terminlər əsas sozun
 +
mə”nasını gӱcləndirən və ya zəiflə-
 +
dən əlavə səzlərlə də iplənir (məs.,
 +
molto—ccoxəş ma non troppo—clakin
 +
o qədər də yox?) və b. Əsərin dəqiq
 +
T.-H metronom vasitəsilə muçəyyənləi-
 +
dirilir. Q.-in dəqiqliyi, rəvanlıqı
 +
ÖƏİYK pema Yatə malikdir. Lakin əsə-
 +
rin ayrı-ayrı fraza və passajının
 +
bədii ifadəliliyi, cox zaman əsas Q.-
 +
dən yayınmarı tələb edir (bax Aqogi-
 +
ka). T.-də sur”ətin tədricən artması-
 +
nı (accelerando, strinjendo, piu mo-
 +
sso) və azalmasını (rallentando, ri-
 +
tenuto, meno mosso) bildirən xususi
 +
terminlərdən istifadə olunur. İlkin
 +
T.-ə qayıdıti tempo primo səzləri ilə
 +
gəstərilir.
 +
 
 +
Ədə NazankinskiNn
 +
muzıkalhınom tempe, M., 1965.
 +
TEMPERA (ital. tempera, temperare
 +
—rəngləri qarımpdırmaq)—boyakarlı-
 +
qın texniki ӱsullarından biri, bu
 +
usulla iplənmiiy rəsm əsəri. T.-na
 +
rənglərin yapıqldırıcı maddəsi su
 +
və yumurta sarısından, həmcinin yar
 +
ilə (yaxud yaq və lak ilə) qarıdı-
 +
 
 +
 
 +
B. Va I
 +
 
 +
 
 +
rılaraq suda həll edilmiiy bitki, ya-
 +
xud heyvandan alınan yapıqtqandan
 +
ibarət olur. Qədim Misirdə mə”lum
 +
idi. Orta əsrlərdə T. dəzgah boyakar-
 +
lıRının əsas texniki usulu olmuit,
 +
bə”zən də binaların divar rəsmlərin-
 +
də istifadə edilmiitdir. Q. ilə ii1-
 +
lənmii tabloların rəngi və tonu yar-
 +
lı boya ilə cəkilən əsərlərə nisbətən
 +
ətraf muhitin tə/sirinə daha cox da-
 +
vamlı olur, ilkin təravətini uzun
 +
muddət saxlayır.
 +
 
 +
TEMTEPAMEHT (var. temperamentum
 +
— hisslərin muəyyən nisbəti)—tpəx-
 +
siyyətin psixi fəaliyyətində dinamik
 +
cəhətlərin xarakteristikası:y insanın
 +
fərdi psixi xassələrindən biri. T.
 +
haqqında ilk fikri Hippokrat seylə-
 +
midir. O, T. adı altında insanın
 +
anatomik, fizioloji, psixoloji xu-
 +
susiyyətlərini bata dutur və belə
 +
hesab edirdi ki, T. bədəndə olan 4
 +
mayenin nisbətinin pozulması ilə
 +
mӱəyyənlətdirilir. Bu mayelər: qan
 +
(lat. csanqvisə), selik (yun. vfleq-
 +
maz), ed (yun. cxole9ə) vəqara əd-
 +
dӱr (yun. cmaylenxoleə). Hippokrata
 +
gərə, həmin 4 mayenin qarıpıqında
 +
qan ustun olduqda—sanqvinik, əd us-
 +
tun olduqda—xolerik, selik ustun ol-
 +
duqda—fleqmatik, qara əd ustun ol-
 +
duqda— melanxolik T. alınır.
 +
 
 +
Akad. İ. P. Pavlov ali sinir fəa-
 +
liyyətinin tipləri haqqındakı tə”-
 +
limində T.-in fizioloji əsasları-
 +
nın elmi izahını vermindir. İ. P,
 +
Pavlova gərə T. sinir sisteminin tip-
 +
lərindən asılıdır. O, sinir sistemi-
 +
nin 4 tipini muəYYən edərək gestər-
 +
mipdir ki, Q.-in fizioloji əsasın-
 +
da Hippokratın irəli surduyu 4 maye
 +
deyil, sinir sisteminin umumi tipi
 +
durur. T.-in 4 ən”ənəvi tipinin (me-
 +
lanxolik, sanqvinik, fleqmatik, xo-
 +
lerik) əsasını insanın sinir siste-
 +
minin ӱmumi tipi (1. Quvvətli, mu-
 +
vazinətsiz, 2. Quvvətli, mӱvazinətli,
 +
hərəki, Z. Quvvətli mӱvazinətli, inert
 +
və 4. Zəif) təiqkil edir.
 +
 
 +
 
 +
Əd.: Umumi psixologiya, B., 1982)
 +
Simonov P. V., Ertomi İl M., Tev-
 +
perament. Xarakter. Licnostı, M., 1984,
 +
 
 +
 
 +
TEMTEPACM)A (nar. temperatio —
 +
mӱtənasiblik, qariılıqlı əlaqə),
 +
musiqidə—səs “sistemi pillələ-
 +
ri arasındakı interval nisbətinin
 +
tarazlapdırılması. Q.-nın mahiy-
 +
yəti intervalların (əsasən kvintala-
 +
rın) həcminin onların dəqiq akus-
 +
tTİK səslənininə nisbətən cӱzi dəyi-
 +
ipikliklərə məqruz qalmasındadır.
 +
Bu dəyipikliklərin nəticəsində acıq,
 +
xalis musiqi keku enharmonik bərabər
 +
musiqi səsləri olan qapalı musiqi
 +
kəkunə cevrilir. T.-lı musiqi kəekun-
 +
də səslər arasındakı komma həcmli
 +
fərq aradan geturulur, oktava 12 bə-
 +
rabər yarımtondan ibarət olur. 12
 +
pilləli Q.-lı kəkun catıtimayan cə-
 +
hətlərini aradan gəturmək ccun okta-
 +
va daxilində 24, 36, 48, 53 pilləsi
 +
olan kəklər yaratmaqa cəhd gostəril-
 +
mi, lakin onlar əzunu doqrultma-
 +
mıipdır. Yaradıcılıqa və ifacılıq
 +
sənətinə hərtərəfli imkanlar acdırı
 +
ucun 12 pilləli T. geniit tətbiq olu-
 +
nur (bax həmcinin Kok, Səs sistemi).
 +
TEMPERATUR (lat. (epreqaqiqa —
 +
dӱzgӱn nisbət, mӱtənasiblik, normal
 +
hal)—makroskopik sistemin termodi-
 +
namik tarazlıq halını xarakterizə
 +
edən fiziki kəmiyyət. Termodinamik
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TENDRYAKOV
 +
 
 +
 
 +
201
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
tarazlıqda olan izolə edilmipt siste-
 +
min butun hissələrinin T.-u eynidir.
 +
İzolə edilmii sistem tarazlıqda ol-
 +
madıqda isti və soyuq hissələr arasın-
 +
da enerji (istilik) mubadiləsi nəti-
 +
cəsində muəyYƏN mӱddətdən sonra T. 6ə-
 +
rabərləpir. T. sistemi təkil edən
 +
zərrəciklərin enerjiyə (Boltsman
 +
statistikası), sur”ətə (Maksvell pay-
 +
lanması) gərə paylanmasını, ionlaii-
 +
ma dərəcəsini (Saha dusturu), taraz-
 +
lıqiqualanmanı—pualanmanın spekt-
 +
ral sıxlırqını (Plank qanunu), iqça-
 +
lanmanın tam həcmi sıxlırını (Ste-
 +
fan—Boltsman qaninu) və s.-ni tə/yin
 +
edir. Temperatur Boltsman paylanma-
 +
sında həyəcanlajtma, Maksvell pay-
 +
lanmasında kinetik, Saha dusturunda
 +
ionlaitma, Stefan— Boltsman qanunun-
 +
da radiasiya T.-u adlanır. Qazların
 +
kinetik nəzəriyYƏəsində və statistik
 +
mexanikanın baliiqa bəlmələrində T.-
 +
un ədədi qiyməti zərrəciklərin 3/2
 +
kT-yə bərabər olan irəliləmə hərəkə-
 +
tinin orta kinetik enerjisindən
 +
tapılır (k—Boltsman sabiti, T—
 +
temp-rdur). T. umumi halda enerji-
 +
nin entropiyaya gərə tərəməsi kimi
 +
tapılır. Kinetik enerji musbət ol-
 +
duqundan bu qayda ilə tapılan T. hə-
 +
mipə musbətdir və mutləq T. (termo-
 +
dinamik temp-r pipkalasına gərə T.)
 +
adlanır. Beynəlxalq vahidlər siste-
 +
mində mutləq T. kelvinlə (K) əlcu-
 +
lur. Selsi iikalası ilə tə yin edil-
 +
mip temp-rla (2) mutləq T. (T) ara-
 +
sında əlaqə 1= T—273,15 K dusturu
 +
ilə ifadə olunur. T. anlayıtından
 +
həmcinin tarazlıqda olmayan sistemi
 +
xarakterizə etmək ucun istifadə edi-
 +
lir. Məs. astrofizikada
 +
KƏ) cisimlərinin parlaqlıqı—parlaq-
 +
lıq T.-u, iqualanmanın spektral tər-
 +
kibi (rəng T.-u) və s. gəstərilir. Cid-
 +
di muəyyənlətdirilmint T. anlayıtpı
 +
tarazlıqda olan sistemə aiddir.
 +
TEMPERATUR İNVERSİYASI (at-
 +
mosferdə)—atm.-in hər hansı tə-
 +
bəqəsində hava temp-runun yuksəkliyə
 +
gərə artması. Atm.-in Yerə yaxın təbə-
 +
qəsində və sərbəst atm.-də mullahidə
 +
edilir. Yerə yaxın təbəqədə T.i. cox
 +
vaxt guclu gecə soyuması nəticəsində
 +
əmələ gəlir. T.i.-nın qalınlıqı Yuz-
 +
lərcə m.-ə catır. İnversiya təbəqəsin-
 +
də temp-r 15—20*2S-yədək arta bilir.
 +
Azərb.SSR-də T.i ən cox Nax.MSSR-
 +
də yaranır. .
 +
 
 +
TEMPERATUR TİKİİYİ —material-
 +
da temp-r deformasiyası nəticəsində
 +
yaranan daxili gərginlikləri kənar
 +
 
 +
 
 +
etmək ucun intaat konstruksiya və
 +
qurqularını ayrı-ayrı təcrid olun-
 +
muti hissələrə ayıran bopluq, yaxud
 +
konstruksiya və qurqular arasında
 +
 
 +
 
 +
saxlanılan araboiluqu. T.t. bu hissə-
 +
lərin bir-birinə zərər yetirmədən ge-
 +
niplənməsinə imkan verir. Qikiiydən
 +
konstruksiyaya su gecməməsi ucun ona
 +
cox vaxt asfalt təkurlər.
 +
 
 +
TEMPERATӰR İYKALASI —tempera-
 +
turu ifadə edən ardıcıl ədədi QİY-
 +
mətlər sistemi. Temp-r termometrik
 +
maddənin hər hansı bir xassəsinin
 +
temp-rdan asılı dəyitməsinə gərə TƏ -
 +
yin edilir. Termometrik maddə və onun
 +
xassəsi, baplanrıc hesabat nəeqtəsi və
 +
temp-.-r pahidi—dlərəcə secilərək "ii.
 +
təyin edilir. Qlp. nda bəsit maddə-
 +
nin iki tarazlıq fazasına uyqun nəq-
 +
tələr (reper nəqtələri və ya sabit nəq-
 +
tələr) qeyd edilir. Onlar arasındakı
 +
məsafə ikalanın əsas intervalı adla-
 +
 
 +
 
 +
nır. Reper nəqtələri olaraq suyun uc-
 +
luk nəqtəsi, su, hidrogen və oksigenin
 +
qaynama temp-ru, gӱmu1i, qızıl və s.-
 +
nin bərkimə nəqtəsi geturulur. Məs.,
 +
lsi pkalasında reper nəqtələri
 +
olaraq suyun bərkimə (buzun ərimə) və
 +
qaynama temp-ru gəturulur. Bu nəqtə-
 +
lər arasındakı əsas interval
 +
(n — 100) bərabər hissəyə bəlunur.
 +
 
 +
Tli, temp-rui birqiymətli və mo-
 +
noton funksiyası olan fiziki gkə-
 +
miyyətin qiymətlər ardıcıllırı sis-
 +
temidir. Qli, secilmini termometrik
 +
maddə (qaz, maye, bərk cisim) və onun
 +
xassəsinə (istidən genitlənmə, temp-
 +
ra gərə elektrik muqavimətinin də-
 +
yipməsi və s.) gerə mӱxtəlif olur.
 +
Tai. reper nəqtələrinin ədədi qiymə-
 +
ti ilə fərqlənir. Məs., Selsi (?S),
 +
Reomyur (R) və Farenheyt (*E) iikala-
 +
larında normal pəraitdə suyun donma
 +
və qaynama nəqtələrinin ədədi qiyməti
 +
muxtəlif gəturulur. Bir ipqkaladan
 +
digərinə kecid belədir: ”*S=0,8t”2K =
 +
(1,8n 4327 F.
 +
 
 +
Termometrik maddəsi qaz (azot,
 +
hidrogen, helium) olan T.pi, ideal
 +
qaz ucun Avoqadro tərəfindən veri-
 +
lən nəzəri Tlp.-na yaxın olur. Mut-
 +
ləq sıfrı fiziki xassənin sıfrına
 +
uyqun ikala mutləq T.i. adlanır.
 +
 
 +
Tlp.-nın prinsipial catıtmazlı-
 +
qı onun termometrik maddədən asılı
 +
olmasıdır. Termodinamikanın ikin-
 +
ci qanununa əsaslanan termodinamik
 +
Tp.-nda (Kelvin tikalası) bu nəqsan
 +
yoxdur. Bu iikala Karno tsiklinə
 +
gerə qurulur (cisim T| temp-runda
 +
O: qədər istilik miqdarı alır, Tə
 +
 
 +
 
 +
temp-runda isə (), qədər verir:
 +
 
 +
 
 +
O,
 +
 
 +
 
 +
Tə
 +
 
 +
 
 +
nisbəti itici cisimdən asılı
 +
 
 +
 
 +
9
 +
olmur).
 +
lcu və cəki ӱzrə 10-cu Baiy kon-
 +
 
 +
frans termodinamik T li.-nda reper
 +
nəqtəsi olaraq suyun 273,16 K uyqun
 +
gələn ucluk nəqtəsini qəbul etdi. Sel-
 +
si ipqkalasında bu nəqtə 0,012S-yə uy-
 +
qundur. Termodinamik T.p.-nda temp-r
 +
kelvinlə (K) əlculur:
 +
 
 +
TK=10S4-273,159K, nK=pəsS,
 +
 
 +
1927 ildə Beynəlxalq praktik T.11.
 +
(BPTPP) qəbul edilmipdir. Bu mka-
 +
la təcrubədə əldə edilən dəqiqliklə
 +
termodinamik Tip. ilə ust-ustə du-
 +
mün Temp-ru əlcən butun cihazlar
 +
BİTYİP-ya gərə dərəcələnmiidir.
 +
TEMPERATUӰR İYXALANMASI —
 +
bax İstilik iqualanması.
 +
TEMTRET (rx. templet, template—
 +
ulgu, lekal, model)—1) aparat, cihaz,
 +
mapın, THKHHTH TOnlmarbi BƏ )a KOHCT-
 +
ruksiyanın iki 6ZüYZİY, miqyaslı
 +
yastı fotomodeli. Steid, pult, dəz-
 +
gah və s.-nin iplənilib hazırlanma-
 +
sında, elmi-tədqiqat və sənaye qurqu-
 +
larının, bina və s.-nin layihələn-
 +
dirilməsində istifadə edilir. T.-in
 +
tətbiqi keyfiyyəti artırır, qrafik
 +
itlərinin miqdarını və layihələmə
 +
muddətini azaldır. 2) Metaliqunas-
 +
lıqda—mə”mulatın mikrostrukturunu
 +
appkar etmək və əyrənmək ucun metal
 +
mə”mulat və ya pəstahdan kəsilib ayrı-
 +
lan yastı numunə. Bunun ucun T.-i
 +
pardaqlayır, sonra turpiqu və qələvilə-
 +
rin məhlulları ilə attılayırlar.
 +
TEMRYUK-RSFSR Krasnodar el-
 +
kəsində pəhər. Temryuk r-nunun mər-
 +
kəzi. Dəniz portu. Kuban cayında gə-
 +
mi dayanacaqı. D.y. st. Yeyinti sənaye-
 +
 
 +
 
 +
CH, Təupyöə-MexaHVKa 3-Ny, THKMI
 +
f-ki:y elkəpqunaslıq muzeyi var.
 +
TEMӰKO (Təeptpiso)—Cilidə ipəhər.
 +
Kautin əyalətinin inz.m. Əh. 157 min
 +
(1978). D.y. qovpaqı, K.t. r-nunun ti-
 +
carət mərkəzi. Aəac e”malı, yeyinti
 +
səpayesi, tarix-etnoqrafiya muzeyi var.
 +
1881 ildə salınmıtdır.
 +
TEN (Tale) İppolit Adolf (21.4.
 +
1828, Arden, Vuzye—5.3.1893, Paris)—
 +
fransız filosofu, estetik, yazıcı,
 +
tarixci. Fransa demiyasının u3-
 +
vu (1878). Naturalizm nəzəriyyəsinin,
 +
mədəni-tarixi məktəbin banisidir.
 +
c“Tənqidi-təcrubələrə (1858), Fİngilis
 +
ədəbiyyatı tarixiz (1863— 64), *İncə-
 +
sənətin fəlsəfəsiz (1865—69) əsərlə-
 +
rinin, O. Balzak və Stendal haqqın-
 +
da etudlərin mӱəllifidir. Bədii )a-
 +
radıcılıqında xalq həyatına biganə
 +
munasibət nəzərə carpır. “Pireney sə-
 +
fəri. (1855), “İtaliyaya səyahətə
 +
(1866) ocerk kitabları, 4“Paris adət-
 +
ləri...ə (1867) satirik povesti var.
 +
T.-in estetik gərutləri 20 əsr Azərb.
 +
ədəbi tənqidinə də muəyyən tə sir gəs-
 +
tərminidir.
 +
 
 +
Əsərləri: Filosofil iskusst=
 +
va, M., 1933: İstoril əstetiki. Pamatniki
 +
 
 +
 
 +
mirovon əsteticeskov mısli, t. 3, M.,
 +
1967.
 +
 
 +
 
 +
TENARDİT (fransız kimyacısı L.
 +
J. Tenarın (Q.. Y. Thepaq4, 1777—1857)
 +
adından |—sulfatlar sinfinə aid
 +
mineral. Yataqları SSRİ (Qarabo-
 +
qazqol kərfəzi və s.), AB1P, Kanada
 +
və s. yerlərdə var. Əsasən, soda səha-
 +
yesində və iqliə istehsalında xammal
 +
kimi iplədilir.
 +
TENDER (ing. sepdeq, (epd—xidmət
 +
etmək)—1) adətən parovoza qopulan
 +
Z, 4 və6 oxlu qoiqu, icərisində su,
 +
yanacaq və kəməkci qurqular olur.
 +
2) Birdorlu kicik yelkənli gəmi.
 +
Əvvəllər yelkənli donanmanın kicik
 +
hərb gəmiləri də Q.adlandırılırdı.
 +
TENDOVAGİNİT (yeni lat. tendo—
 +
BərTəp -- vagina— arTar)—BəTəp )aTaFbiHbiH
 +
kəskin, yaxud xronik iltihabı. Əsasən
 +
əl nahiyəsində, mil-bilək, apıq-bal-
 +
dır oynaqında olur. İnfeksion və
 +
catırtılı T. ayırdedilir. İnfek-
 +
sion T. infeksiyanın vətər yYataqı-
 +
na duiməsindən, catırtılı
 +
isə vətər yataqının aseptik iltiha-
 +
bından bap verir. Mualicəsi:
 +
immobilizasiya, fizioterapiya, anti-
 +
bakterial mualicə: irinli T.-də cər-
 +
rahiyyə əməliyyatı. Profilagk-
 +
tikası: infeksion QT.-də mikro-
 +
travmaları vaxtında mualicə etmək,
 +
Əd.: Spravocnik prakticeskoqo vra-
 +
qa, non red. A. İ. Vorobvheva, M., 1982.
 +
 
 +
 
 +
TENDR YAKӦV Vladimir Fyodorovic
 +
(5.12.1923, Volsqda vil., Verxovajsk
 +
ə, Makarovskaya kK.—ə.8. 1984,
 +
oskva)—rus sovet yazıcısı. 1948
 +
ildən Sov.İKP uzvu. Muasir sosial
 +
və mənəvi-əxlaqi problemlərə həsr
 +
olunmuit “İvan Cuprovun iflası
 +
(1953), “Sərt duyunə (1956), *E”cazkar?
 +
(1958), “Məhkəmə. (1961), “Qısa qa-
 +
panmaq (1962), “Nefertiti ilə gerup”
 +
(1964), *Qapıntıq (1965) “Bahar ku-
 +
ləklərik (1973), cBuraxılıqdan son
 +
rakı gecəə (1974) və s. povest və ro-
 +
manların. hekayə, ocerk pyes və sse-
 +
narilərin muəllifidir. Bir, sıra
 +
əsəri ekranlaidırılmınidır. 2 orden
 +
və medallarla təltif edilmiidir.
 +
Əsərləri Sobr soc., 1 1—4, M.,
 +
1978—80, Pacnnara. Ilonecru, M., 1982.
 +
 
 +
 
 +
202
 +
 
 +
 
 +
TENEZMLƏR
 +
 
 +
 
 +
TENEZMLƏR (yun. Keypeztlov—mə”na-
 +
sız caqrırı:=nn, (et1pb–guc verirəm),
 +
gucənmələ r—defekasiyaya, ya-
 +
xud siyiməyə aqrılı, yalan caqırıit-
 +
lar. Sidikliyin və duz baqırsaq əzə-
 +
lələrinin tonik yıqılmasından batp
 +
verir. Əsasən, dizenteriya, duz ba-
 +
qırsaqın, yaxud sidikliyin, habe-
 +
lə ona yaxın orqanların (proktit,
 +
sistit) patoloji proseslərində tə-
 +
saduf edilir. Mӱalicəsi: T.-i
 +
teərədən əsas səbəbi aradan qaldır-
 +
maq, vanna, mikroimalələr, antispas-
 +
tik preparatlardan hazırlanmıi Pam-
 +
lar və s.
 +
 
 +
 
 +
Əd. Liolhko A. V. Volkov L.
 +
hskal A. E.,
 +
 
 +
 
 +
N. s ol kan |is ,
 +
Kien, “983, R Pistitı
 +
TENERİFE (Tenerife) — Atlaptik
 +
 
 +
 
 +
okeanında, Kanar a-rı qrupunda vul-
 +
kanik ada. İspaniya ərazisindədir.
 +
Sah. 1946 km2. ƏH. 500 mindən cox
 +
(1970). Bazaltlardan təikil edil-
 +
mipdir. Hund. 3718 m-ə qədər. İqli-
 +
mi tropikdir. İllik yaqıntı 300—
 +
350 mm. Həmitəyatıl kolluqlar və
 +
mepələrlə ertuludur. Tropik əkinci-
 +
lik (banan, sitrus bitkiləri, tutun,
 +
uzum və s.) inkipaf etmipdir. Balıq-
 +
cılıqla məpqul olunur. Əsas ipəhəri
 +
Santa-Krus-de-Tenerifedir. İqlim ku-
 +
 
 +
 
 +
Eu3o8i
 +
 
 +
ENZOVERİCİ (lat. (epzbiz—gərgin,
 +
dartılmın--verici)—bərk cismin de-
 +
formasiyasını elektrik siqnalına ce-
 +
virən cihaz. Muqavimət T.-sinin (ten-
 +
zorezistor) ili metal məftilin (və
 +
ya folqanın) deformasiya (dartılma
 +
və sıxılmay zamanı elektrik muqavi-
 +
mətinin dəyitiməsi xassəsinə əsasla-
 +
nır. T. konstruksiyaca məftildən
 +
(M1, Mo, Re əsaslı ərintilər, kons-
 +
tantan, nixrom) hazırlanmınq pəbəkə-
 +
dən, ya da folqa və ya yarımkecirici
 +
levhədən ibarətdir. Q. tədqiq olunan
 +
detalın ustunə yapıpidırılır. Detal
 +
yuk altında olduqda ipqəbəkə və ya
 +
levhə dartılır (sıxılır). Dartılan-
 +
da məftilin elektrik muqaviməti ar-
 +
tır, sıxılanda isə :azalır. Q.-lərdə
 +
əmələ gələn tenzoeffekt, onun tenzo-
 +
həssaslıq əmsalı ilə xarakterizə
 +
olunur: məftil T.-nin tenzohəssaslıq
 +
əmsalı 2—2,5, yarımkecirici T.-nin-
 +
ki isə 200-ə qədər olur.
 +
TENZOMETR (lat. (Kepziz—gərgin --...
 +
metr)—mapın detallarında, konst-
 +
ruksiya və qurqularda, habelə materi-
 +
alların mexaniki sınaqlarında de-
 +
 
 +
 
 +
formasiyaların paylanmasının təd--
 +
 
 +
 
 +
qiqi ucun iplədilən cihaz. Mexani-
 +
ki və elektrik T.-lər vardır. Mexani-
 +
ki T. hesablama və qeyd edən qurquları
 +
olan linglər kombinasiyasından iba-
 +
rətdir: əsasən, elastik materialların
 +
mehkəmlik xarakteristikalarının
 +
tə”yinində iplədilir. Elektrik T.-
 +
inin əsas elementi tenzorezistor ve-
 +
ricisidir (bax Tenzoverici). Elek-
 +
trik T.-i mӱrəkkəb ipəraitdə (aqressiv
 +
muhitdə, yugsək və ya alcaq temp-rlar-
 +
da və s.ӱstatik və dinamik deforma-
 +
siYanı əlcməyə imkan verir.
 +
TENZOR-bax Tenzor hesabı.
 +
TENZOR HESABI –riyazi nəzəriyyə:
 +
tenzorların xassələrini və onlar uzə-
 +
rindəki əməlləri eyrənir. Qenzor
 +
(lat. Qep5mı5—gərgin, dartılmıin) məf-
 +
humu 19 əsrin ortalarında Yaranmıii
 +
və iki məqnada iplədilir: 1) xususi
 +
nəv gəmiyyətlərin xususi qanun uzrə
 +
dəyipnməsi ilə izah edilir, 2) mexa-
 +
 
 +
 
 +
nikada, xӱsusən elastiklik nəzəriyyə-
 +
əl:
 +
 
 +
 
 +
sində sinonim kimi x vektorunu F.x
 +
vektoruna cevirən xətti operator olan
 +
F simmetrik a inordur. F-in simmet-
 +
 
 +
 
 +
— —
 +
 
 +
rikliyi (u, F:x) skalyar hasilində x
 +
BƏ u vektorlarının yerini dəyiidik-
 +
də bu hasilin dəyinməməsi ilə izah
 +
olunur. Burada tenzor elastik defor-
 +
masiyada yaranan kicik dartılma (sı-
 +
xılma) ilə əlaqədardır və sonralar
 +
mexanikanın batqa sahələrinə kecu-
 +
rulmutidur. Məs., deformasiya tenzo-
 +
ru, gərginlik tenzoru, ətalət tenzo-
 +
ru və s.
 +
 
 +
T.h. vektor hesabı və matris nə-
 +
zəriyyəsinin inkipafı və umumiləi-
 +
məsi olub, diferensial həndəsə, Ri-
 +
man fəzaları, nisbilik nəzəriyyəsi,
 +
elektrodinamika və b. elm sahələ-
 +
rində tətbiq edilir. Tenzor hər koor-
 +
dinat sistemində bir necə ədədlə
 +
(tenzorun komponentləri) tə yin olu-
 +
nur, batqa sistemə gkecdikdə onların
 +
dəyitimə qanunu vektor komponentlə-
 +
rinin dəyitimə qanunundan murəkkəb-
 +
dir. T.H. koordinat sisteminin seci-
 +
lipindən asılı deyil, batipqa səzlə be-
 +
lə sistemdə tenzor komponentlərinin
 +
verilməsi, onların digər sistemdə ve-
 +
rilməsini təyin edir. Duzbucaqlı uc-
 +
 
 +
 
 +
əlculu koordinat sistemində 3" sayda
 +
 
 +
Rul. 2, Z) ədədləri ilə ve-
 +
ik
 +
 
 +
rilmit və (x4, xə, xz) koordinat sis-
 +
 
 +
temindən (x,, Xə, Xa) sisteminə kec-
 +
 
 +
DİKDƏ
 +
 
 +
 
 +
ə iq İş ə Lo
 +
 
 +
Ru... und” cı yə (1)
 +
dusturu ilə dəyitən kəmiyyətlərə ten-
 +
zor kəmiyyətlər (bə”zən tenzorlar) de.
 +
 
 +
 
 +
İnnup, burada a1=s05 (x, xə). Bunları
 +
 
 +
 
 +
təyin edən ədədlər sisteminə duzbu-
 +
caqlı koordinat sistemində tenzorlar,
 +
k ədədi tenzorun valenti (ranqı),
 +
Pisi, ədədləri isə komponentləri (ko-
 +
 
 +
 
 +
ordinatları) adlanır. Fəzada istə-
 +
nilən əlculu tenzor analoji verilir.
 +
Məs., a vektorunun komponentləri a,
 +
 
 +
 
 +
(1, 2, 3) olarsa, a, ədədləri birvalent-
 +
li tenzordur. İxtiyari a=|a, | və f—
 +
= (I) vektorlarına R,.=a,b, kompo-
 +
 
 +
 
 +
iy 1
 +
nentli tenzor uyqun tutulur və bu,
 +
diad adlanır. a (x1, X,, Xi) vektorlar
 +
meydanıdırsa, bunun hər nəqtəsinə
 +
 
 +
a
 +
q 1 =: | R, i ..
 +
"7 3: komponentli tenzor uyqun tu
 +
 
 +
 
 +
y ıb əb
 +
 
 +
tulur və buna az la)) vektorunun t=
 +
 
 +
m (xu, X,, X)) vekto, una gərə torəmə-
 +
—ir
 +
 
 +
 
 +
dir
 +
 
 +
 
 +
Pu olarsa, R, simmetrik, R,, =--R.
 +
 
 +
 
 +
olarsa, cəpsimmetrik tenzor adlanır.
 +
Simmetrik tenzorun altı, cəpsimmet-
 +
rik tenzorun uc asılı olmayan kom-
 +
ponenti var. Ətalət və gərginlik ten-
 +
zorları və vahid tenzorlar simmet-
 +
rikdir. Hər tenzorun simmetrik və cəp-
 +
simmetrik tenzorlara Yeganə ayrılı-
 +
pı var. a(t) vektoru elastik cisim
 +
hissəciyinin kicik deformasiyada yer-
 +
 
 +
 
 +
) imi yazılır. R..=
 +
si deyilir və kimiy r )
 +
 
 +
 
 +
—
 +
r
 +
 
 +
 
 +
simmetrik hissəsi deformasiya tenzo-
 +
 
 +
 
 +
dəyiimə vektorudursa, vektorunun
 +
 
 +
 
 +
zən Ricci hesabı da deyilir. ..
 +
 
 +
 
 +
pyHa uyqundur, potensial meydandır-
 +
 
 +
 
 +
sa, = simmetrik tenzordur. Tenzor
 +
at
 +
 
 +
komponentlərinin funksiyaları gkoor-
 +
 
 +
dinat sisteminin secilitindən asılı
 +
 
 +
deyilsə, onlara tenzor invariantları
 +
 
 +
deyilir. Tenzorun PidPiş Pi H3H HH-
 +
 
 +
 
 +
dr
 +
izi a(t) vektor meydanının divergen-
 +
siyasıdır. Bir afin koordinat sis-
 +
teminin digərinə nəzərən vəziyyəti
 +
 
 +
 
 +
Ay və V1 ədədlər sistemi ilə verilir.
 +
 
 +
 
 +
varianta misaldır. tenzorunun
 +
 
 +
 
 +
F
 +
A 1-lər e, bazis vektorlarının kəhnə
 +
e, bazislərinə gərə komponentləridir
 +
 
 +
 
 +
və ey=Ahe, olur. Bİ-nəp b, bazisləri-
 +
nin e, bazislərinə gerə komponentlə-
 +
ridir və e, = Bİ ey Dəyitimə qanunla-
 +
rına Aİ daxil olan tenzor kovariant,
 +
 
 +
 
 +
Vu, daxil olan kontravariant, hər iki-
 +
 
 +
 
 +
si daxil olan isə qarınıq tenzor
 +
adlanır. Tenzorlar çzərində əsas derd
 +
əməl ədənilir: toplama, vurma, iki və
 +
ya daha cox indekslərə gərə tenzorun
 +
bukulməsi və tenzorda indekslərin yer-
 +
lərini dəyiimək. Q.H.-nda kifayət qə-
 +
 
 +
 
 +
dər diferensiallanan əyrixətli xi
 +
 
 +
koordinatlarına da baxılır. Hər nəq-
 +
 
 +
tə ətrafında həmin koordinatlar afin
 +
 
 +
koordinatlarla, afin koordinatların
 +
 
 +
bazis vektorları isə R nəqtəsindəki
 +
 
 +
q ko” uk... XY.YCH TƏPƏMƏCH
 +
r
 +
 
 +
 
 +
olan — =e, vektorları ilə əvəz edi-
 +
dx"
 +
lir.
 +
 
 +
T.H.-nın yaranması 19 əsrdə cəb-
 +
ri forma və diferensial kvadratin
 +
forma nəzəriyyələrinin inkitafı
 +
ilə baqlıdır. Kvadratik forma sa-
 +
həsindəki tədqiqatlar səthlər hən-
 +
dəsəsi (K. Qauss) və coxelculu met-
 +
rik fəza Həndəsələri ilə əlaqədar-
 +
dır (B. Riman). T.H.-nın muasir 1p0-
 +
kildə olmasında italyan riyaziyyat-
 +
cısı Q. Ricci-Kurbastronun beyuk
 +
rolu olmutdur. Ona gərə T.H.-na bə”-
 +
 
 +
 
 +
ideyaları ilgin vaxtlarda geni
 +
yılmamıldır, A. Eyniteyn çmumi
 +
nisbilik nəzəriyyəsini yaradandan
 +
sonra T.H.-na maraqdaha cox artdı (bu
 +
nəzəriyyənin riyazi hissəsi T.H.-na
 +
əsaslanır).
 +
 
 +
Əd. RaptevskinNn P. K., Rimano-
 +
va qeometrin i tenzornın analiz, 3 izd.,
 +
M., 1967: Sokolınikov İ. S., Ten-
 +
zornın analiz, per. s anql., M., 1971, P o-
 +
bedralB. E., Legini po tenzornomu ana-
 +
lizu, M.,
 +
 
 +
 
 +
TENİİDOZLAR — insan və heyvan
 +
helmintozus, sestodozlar qrupuna da-
 +
xildir. eərədiciləri baqırsaqda pa-
 +
razitlik edən teniid fəsiləsindən
 +
lentiəkilli qurdlardır. Ən cox te-
 +
nioza və teniarinxoza təsaduf edilir.
 +
Teniozun terədicisi donuz teni-
 +
yasıdır (Taepya zohip), uz. 1,5—2 m-ə
 +
qədərdir. Teniya surfələri—sisti-
 +
serklər donuzun əzələ va toxumasında
 +
parazitlik edir. İnsanlara bu xəstə-
 +
LİK donuz ətindən yoluxur. T. mə”də-ba-
 +
qırsaq (urəkbulanma, qarında aqrı
 +
və s.) və sinir pozeunluqlarına (tez-
 +
 
 +
 
 +
TEODOLİT
 +
 
 +
 
 +
203
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
yorulma, əsəbilik və s.), bə”zən qanaz-
 +
lırına səbəb olur. Teniarindxo-
 +
zun tərədicisi əkuz teniyasıdır
 +
(Taeniarhynchus saginatus), ya. 6—7 s-
 +
dir. Yoluxması teniozda olduqu kimi-
 +
dir. Mualicəsi: fenasal, erkək
 +
ayıdəəyi ekstraktı, qabaq tumu, sis-
 +
tiserkoz zamanı operasiya,. Pro-
 +
filaktikası: əhaliyə satılan
 +
ətə baytar-sanitariya nəzarətini ar-
 +
tırmaq, otlaqların ifrazatlarla
 +
cirklənməsinin qariısını almaq, əha-
 +
li arasında sanitariya maarifi iili-
 +
ni gӱcləndirmək və s.
 +
 
 +
Əd.: Tropiceskie bolezni, pod red.
 +
E. P. PTupvalovov, M., 1979.
 +
TENİOZLAR, heyvanların
 +
tenioz u—helmintozlar qrupu, te-
 +
niya (Taepqa) cinsinə aid 40 nəvdən
 +
artıq sestodun parazitlik etməsindən
 +
batı verir. Teniyalar lent mərhələ-
 +
sində muxtəlif yırtıcı məməlilərin,
 +
bəzən vəhtii və balıqyeyən qutiların
 +
baqırsaqlarında parazitlik edir. Pa-
 +
razitin aralıq sahibi gəmiricilər və
 +
gəviəyənlərdir. Xəstəliyin aqırlıqrı
 +
parazitin miqdarından və xəstə hey-
 +
vanın umumi vəziyyətindən asılıdır.
 +
Heyvan xəstəlikdən ələ bilər. M u a-
 +
licəsi" sestoda qarpı preparatlar-
 +
la dehelmintizasiya.
 +
TENİRS (Tepqeq5) David Kicik (15.
 +
12.1610, Antverpen—25.4.1690, Brus-
 +
sel)—flamand boyakarı, Rəssamlıqı
 +
atası David T. Beyukdən eyrənmiti-
 +
dir. 1651 ildən Brusseldə ershersoq
 +
Leopold Vilhelmin saray rəssamı və
 +
pəkil qalereyasının direktoru ol-
 +
 
 +
 
 +
|
 +
=
 +
əd
 +
 
 +
 
 +
D.T-
 +
 
 +
 
 +
mupdur. Antverpen Rəssamlıq Akade-
 +
miyasının yaradılmasının Temə6öyc-
 +
cusudur. Məmiət səhnələri, dini tab-
 +
lolar, yumoristik səhnəciklər, port-
 +
retlər və s. əsərlər yaratmıtdır.
 +
(*Meymunlar mətbəxdəə, 4“ Dar mənzərə-
 +
siəm, 1640, “Qarovulxana 1642, cKənd-
 +
də ,bayramə, 1646, * Kəndli toyYuə, 1652:
 +
hamısı Ermitajdadır, Leninqrad).
 +
TENGİZ, Dengiz—Qazax.SSR-də,
 +
Qazaxıstan xırda təpəliyində acı-
 +
ipor gəl. Sah. 1590 km”, uz. 74 k.m, eni
 +
40 km, dərinliyi 8 m-ə qədərdir. Su-
 +
yunda mirabilit (duzluluq 3—1320o)
 +
var. Gelə Nura və Kulanutpes cayla-
 +
rı təkulur:-
 +
 
 +
TENNANTİT (|ingilis kimyacısı
 +
S. Tennantın (5. Teppap1: 1761—1815)
 +
adından|— falers qrupundan mineral
 +
Kimyəvi tərkibi Si tyAzZz Kubik
 +
 
 +
 
 +
nirs.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
6 Kənddə bayram tənliyizn. Luvr. Paris.
 +
 
 +
 
 +
sinqoniyada kristallapır. Tetraed-
 +
ritlə izomorfdur. Sərtliyi 3—4, sıx-
 +
lıqı 4600 kq/m?. Rəngi poladı-boz,
 +
dəmiri-qara. Hidrotermal məniləli-
 +
dir. Mis filizidir.
 +
 
 +
TEHHECCH (Tennessee )— ABİII-na na).
 +
Ohayo cayının sol qolu (Missisipi
 +
sistemi). Appalac d-rının q. yamac-
 +
larından axan Holston və Frenc-Brod
 +
caylarının birləməsindən əmələ gə-
 +
lir. Uz. 1470 km, hevzəsinin sah. 104
 +
min km?, Gəmiciliyə yararlıdır.
 +
SES-lər var. Noksvill, Cattanuqa
 +
və Florens 11.-ləri T. sahilindədir.
 +
TENNESSİ (Teppezzee)— ABPQ-ın c.-
 +
unda titat. Sah. 109 min km”. Əh. 4,6
 +
mln. (1980). İnz.m. Naiqvill i,-dir.
 +
Ərazisinin 1i, hissəsini Appalac
 +
d-rı, q.-ini Missisipi ovalıqı tu-
 +
tur. İqlimi subtropik kontinental-
 +
dır. Orta temp-r yanvarda 3,5—5”S,
 +
iyulda 25*S-dir. İllik yarıntı
 +
1100—1200 9. MyhyM cayları: Ten-
 +
nessi, Kamberlend. Sənaye-aqrar ita-
 +
tıdır. Elektrik st.-ları kompleksi
 +
(Tennessi cayı dərəsində), kimya,
 +
atom, əlvan metallurgiya, matınqa-
 +
yırma, arac emalı, toxuculuq, poli-
 +
qrafiya sənayesi və s. var. Kəmur,
 +
fosforitlər, sing, mərmər cıxarı-
 +
lır. Qaramal, donuz saxlanır. Əsa-
 +
sən, tutun, soya becərilir. Muhum ptpə-
 +
 
 +
 
 +
hərləri: Natvill, Memfis, Noks-
 +
vill, Cattanuqa.
 +
TENNİS, laun-tennis (ing.
 +
 
 +
 
 +
Yazup—cəmənlik -|- tennis, cox guman
 +
ki, fr., (epetq—budur, sizə catacaq,
 +
gəturun sezundən)—hHundurluyu 91 sm
 +
olan torla iki bə-
 +
rabər hissəyə bə-
 +
lunmuyp meydancada
 +
(kortda) top və ra-
 +
ketka vasitəsilə
 +
idman OİYHY, OİYH-
 +
cular topu tor uzə-
 +
rindən elə əturmə-
 +
yə calınırlar ki,
 +
rəqib onu duzgun
 +
qaytara bilməsin.
 +
13—14 əsrlərdə
 +
İtaliya, Fransa,
 +
İngiltərədə T.-ə
 +
bənzər oyun olmupit,
 +
topa əl ilə zərbə
 +
vurulmulidur. 16
 +
əsrin əvvəllərin-
 +
dən raketkalar tət-
 +
biq edilmiiddir.
 +
Muasir T. B. Bri-
 +
taniyada meydana
 +
gəlmii, 1875 ildə
 +
bu oyuna laun-ten-
 +
nis adı verilmiyl-
 +
dir, həmin il tennisin yaranması
 +
ili hesab edilir. 1912 “ildə Pa-
 +
risdə Beynəlxalq T. Federasiyası ya-
 +
radılmınidır. Uimbldon turniri
 +
(18/ 7 ildən) və Devis Kuboku yrpyu-
 +
da komanda yarıtları (1900 ildən)
 +
Q. uzrə ən bəyuk beynəlxalq yarıi-
 +
lardır.
 +
 
 +
Rusiyada T. 19 əsrin 70-ci illərin-
 +
də Yayılmaqa baiylamıtidır. T. uzrə
 +
SSRİ-nin ilk cempionatı 1924 ildə
 +
gecirilmitdir. 1923 ildə yaradılmıi
 +
 
 +
 
 +
Umumittifaq Bəlməsi 1956
 +
ildən SSRİ:T. Federasiyası ad.
 +
lanır.
 +
 
 +
 
 +
Azərb.SSR-də T. 20-ci illərin
 +
axırı—30-cu illərin əvvəllərindən
 +
Yayılmaqra batlamın, 1970—8( illər-
 +
lə daha cox inkipaf etmitdir. Azərb.
 +
tenniscisi S.. A. Lixacov Q, uzrə
 +
 
 +
 
 +
qopa yarıplarda dəfələrlə SSRİ və
 +
Avropa cempionu olmutdur.
 +
TEHHO (yaponca hərfi mə”nası—
 +
ilahi hekmdar) — Yaponiyada impe-
 +
rator titulu. Ədəbiyyatda, xususilə
 +
Yaponiyadan kənarda yapon impera-
 +
torları mikado da adlanır.
 +
TENOR (ital. tenorc, lat. (epoq—sax-
 +
layıram)—1) yuksək kipi səsi. Dia-
 +
pazonu birinci oktavanın do səsin-
 +
dən İKİNCİ oktavanın lya səsinə qə-
 +
dərdir. Lirik “((epoqe 41 qa2la) və
 +
dramatik ((Kepoqe 41 Eoqqa) nəvləri var.
 +
Lirik T. ucun yumtpaq tembr, melo-
 +
diklik, oynaqlıq, yungulluk səciyyə-
 +
vidir. Dramatik T. butun diapazon
 +
boyu səslənmənin guӱcu və genitliyi
 +
ilə fərqlənir. Lirik-dramatik T. və
 +
altino Q. da olur. 2) əfəslə calı-
 +
nan musiqi aləti. Adətən eyni erӱpa
 +
mənsub orta registrli bə”zi mӱsiqi
 +
alətləri də T. adlanır (T. saksofon,
 +
T. dombra və s.). 3) Orta əsrlərdə
 +
(12 əsrdən) təsi iki əsərlərdə əsas
 +
melodiyanın pəri olunduqu əsas səs
 +
(partiya). | |
 +
TENOCTİTLAN (TeposhıIap) —
 +
14—16 əsrlərdə Mexiko vadisində
 +
iləhər, asteklər dəvlətinin paytaxtı.
 +
Əfsanələrə gerə, 1325 ildə Teskoko
 +
gəlunun q. hissəsindəki adada salın-
 +
mıtidır. 1982 ildə asteklərin baip
 +
məbədi (arxeoloji axtarınlara 1979
 +
ildə baplanılmıildı) və b. maddi mə-
 +
dəniyyət numunələri aiykar olunmui1-
 +
dur. İspan ipqealları devrundə T. ta-
 +
mamilə darıdılmınq, yerində Mexiko
 +
iz. salınmıtqdır. .
 +
TENTAKULİTLƏR (Tentaculita) —
 +
nəsli kəsilmiii dəniz molyuskları
 +
sinfi. Silur—Devon dəvrlərində ya-
 +
pamınpdır. Canaqı konustəkillidir
 +
(uz. 3—7 sm). Eninə kəsiyi dairəvi,
 +
amar və ya naxınlı olur. Qabıq
 +
bopluqu eninə aragəsmələrlə kamera-
 +
lara bəlunur. Ən beyçk (qabaq) kame-
 +
rada molyuskun bədəni yerlətir. De-
 +
von cekuntulərinin stratiqrafiyası
 +
cun əhəmiyyətlidir.
 +
 
 +
EOBROMİN, Z,7-dimetilksan-
 +
ti n—purin əsasları qrupundan al-
 +
kaloid. Kakao paxlasının tərkibində
 +
olur. Tac damarları genəldir, urək
 +
fəaliyyətini stimulə edir, sidik if-
 +
razını artırır, kofeinə nisbətən
 +
mərkəzi sinir sisteminə yungul oya-
 +
dıcı tə”sir gəestərir. Koronar (tac
 +
damarlar) fəaliyyətin catınmazlı-
 +
qında, beyin və ӱrək damarlarının
 +
spazmasında ilədilir.
 +
TEODİSEYA (fr. theodicte, İyH. the-
 +
ӧs—allah--41gGe—ədalət)—callaha haqq
 +
qazandırmav, hər ipeyə qadir, mӱdrik
 +
və mərhəmətli allaha inam ilə dun-
 +
yadakı ipər və ədalətsizliyin məvcud-
 +
luqu arasında barınmaz ziddiyyətlə-
 +
rin olmasına hər vaəch ilə haqq qazan-
 +
dıran dini-fəlsəfi traktatların
 +
adı. 17—18 əsrlərdə muxtəlif T.-lar
 +
fəlsəfi ədəbiyyatın butəv sahəsi ol-
 +
mulidu. Leybnitsin T.-sı (1710) daha
 +
məphur idi: onun ideyaları Volterin
 +
c Kandidg (1759) satirik fəlsəfi ro-
 +
manında istehza obyekti olmundur.
 +
Sosial mahiyyətinə gərə T. istismar-
 +
cı cəmiyyətdəki bəla və ədalətsizliyə
 +
haqq qazandırmaq cəhdidir, indi də
 +
bu məvzuda coxlu teoloji əsər Ya-
 +
zılır.
 +
 
 +
TEODOLİT—ufuqn bucaqları əlLC-
 +
mək ucun geodezik alət. Əksər T.-lər-
 +
lə meyl bucaqlarını da elcmək mum-
 +
kundur. Bu məqsədlə onlarda iaquli
 +
 
 +
 
 +
204
 +
 
 +
 
 +
dairə olur. Konstruksiyasına gərə T.
 +
HKH HƏBAYD, təkrari T. və sadə T. Tək-
 +
rari Q.-də limb və alidada dairələri
 +
əz oxları ətrafında sərbəst fır-
 +
lanır və eyni bucaq limbin muxtəlif
 +
hissələrində əlculur. Sadə T.-də isə
 +
limb dairəsi dayaqa bərkidildiyindən
 +
fırlanmır. SSRİ-də sadə T. hazır-
 +
lanmır, 1972 ildən e”tibarən dev-
 +
lət standartına gərə bucaqəlcən dai-
 +
rələri iqupədən olan optik T. hazır-
 +
lanır. Kehnə teodolitlərə nisbəqən
 +
optik T.-in eəlculəri kicik, cəkisi az
 +
(futlyarda 6,5 kq), ondan hesabat gə-
 +
turmək isə xeyli asandır. Devlət stan-
 +
dartına gərə dəqiqliyi 0,5”-dən Z0”-yə
 +
qədər olan T.-lər buraxılır.
 +
 
 +
Əd. Əliyev M. H., Geodeziya və
 +
topoqrafik rəsmxətt, B., 1961 (baptkiuala-
 +
rı ilə birgə), Bakanova V. V., Qeo-
 +
dezil, M., 1980,
 +
TEODOLİT-TAXEOMETR — iaqul
 +
dairəsi, məsafəəlcəni və bussolu olan
 +
teodolit .
 +
 
 +
TEODORAKİS (Theödorakes) Mikis
 +
(d. 20.7.1925, Xios a.)—yunan bəstəka-
 +
ay” maqa rı, ictimai və si-
 +
yasi xadim. Yuna-
 +
— HblcTaH Kommunist
 +
partiyasının uzvu.
 +
a“ Xalqlar arasında
 +
sulhu məhkəmlət-
 +
məyə gərəzə Beynəl-
 +
xalq Lenin mukafa-
 +
tı laureatı (1983).
 +
Umumdunya Sulh
 +
PQurası Rəyasət
 +
Hey ətinin uzvu
 +
(1977 ildən). Muqa-
 +
ən simət Hərəkatı
 +
iptirakcısı. T.-in 1-ci simfoniyası
 +
(1951), Z-cu simfoniyası (1981), * Həlak
 +
olmutt qardajın nəqməsir (1962), c Mə-
 +
ləklər məhəlləsiq (1965) operaları,
 +
c Teruelli sevgililərə (1958) və 4“ An-
 +
tiqonaə (1959) baletləri yunan xalqı-
 +
nın azadlıq mubarizəsinə, Yunanıs-
 +
tandakı vətəndati mӱharibəsinə, “Kan-
 +
to Generalə (1973: 2-ci redaksiyası
 +
1981) oratoriyası Cili vətənpərvərlə-
 +
rinin azadlıq mubarizəsinə həsr olun-
 +
mupdur. Bir sıra mahnı və rəqsləri
 +
ona ӱumumdunya ppehrəti qazandırmıpni-
 +
dır (4 Mərsinə, “Nar aracıə, € 3ƏHK-
 +
lər səslənəcəkə mahnıları, c Yunan
 +
Zorbaz filmindəki “Sirtakiə rəqsi
 +
və s.). Rəhbərlik etdiyi instrumental
 +
ansamblla batqa əlkələrdə qastrolda
 +
olmutpdur. T. Umumittifaq enin
 +
komsomolu mukafatı (1967), Tələbə və
 +
gənclərin 6-cı Umumdunya festiva-
 +
lının (1957, Moskva, 1-ci mukafat)
 +
laureatıdır. Fələstin Azadlıq Təi-
 +
kilatı himninin muəllifidir. T.-in
 +
7-ci simfoniyası (“Bahar simfoniya-
 +
sız) 1984 ildə
 +
 
 +
 
 +
mupdur.
 +
TEODORİX, Boyuk Teodorix,
 +
 
 +
 
 +
ar...
 +
”
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Teonepnx (Theodoricus, Theode-
 +
rich) (rərp. 454, Hannonn)la — 26.8.
 +
226, Ravenna) — ostqotların kralı
 +
 
 +
 
 +
1493—526)|. “488 ildə İtaliyaya so-
 +
xulmut, Odoakrı devirdikdən son-
 +
ra hakimiyyəti ələ gecirmiil, ostqot-
 +
lar dəvlətinin əsasını qoymuyidu.
 +
Devlət idarəciliyi və qanunverici-
 +
liyində Roma tə”sisatlarını saxla-
 +
mıiy, mərkəzi hakimiyyətin guӱclənmə-
 +
si, əgincilik və ticarətin, elm və
 +
incəsənətin Yuksəliii ucun ipqərait ya-
 +
ratmılidı.
 +
 
 +
TEOKRATİYA (yun. (heokqana, həp-
 +
fi mə”nası — allahın hakimiyyəti:
 +
 
 +
 
 +
SSRİ-də ifa olun-
 +
 
 +
 
 +
TEODOL İT-TAXEOMETR
 +
 
 +
 
 +
(heoz—allah --Kqakozv — hakimiyyət) —
 +
siyasi və dini hakimiyyətin ruhani-
 +
lərə məxsus olduqu dəvlət forması.
 +
Hazırda Vatikanda və bə”zi PPərq
 +
əlkələrində (İran, Kuveyt və s.) mev-
 +
 
 +
 
 +
cuddur. :
 +
TEOLFGİYA (iy. theologia, theös—
 +
allah--...logiya), ilahiyyat
 +
muəyyən dini təqlimin sistemə salın-
 +
ması. Xristianlıq T.-sı batilıca ila-
 +
hiyyata, ehkamcı ilahiyyata, əxlaqi
 +
ilahiyyata, kilsə haqqında tə”limə
 +
və b.-na bəlunur. İslamda ehkamla
 +
sistemi Xilafət devrundə kar
 +
etmitp feodalizm cəmiyyəti yarandıq-
 +
dan (9—12 əsrlər arasında) sonra mey-
 +
dana gəlmiitdir.
 +
 
 +
T.-ya ifrat ehkamcılıq, avtori-
 +
tarlıq və sxolastika xasdır. Elm
 +
ilə T.-nın uyqunluqunu subuta calı-
 +
HraH dini fəlsəfə T. ilə birləpqir.
 +
T.-nın tənqidi elmi ateizmin ayrıl-
 +
maz hissəsidir. .
 +
TEOPEM (iyu. theörema, theör66—
 +
gezdən kecirirəm, tədqiq edirəm)—
 +
deduktiv nəzəriyyənin (bax Deduksi-
 +
ya) isbat vasitəsilə verilən təklifi.
 +
İki Hissəyə ayrılır: T.-in ipərti
 +
 
 +
 
 +
və heəkmu. Məs,., rəqəmlərinin cəmi
 +
doqquza bəlunən ədəd doqquza bəlunur:
 +
burada rəqəmlər cəminin doqquza
 +
 
 +
 
 +
belunməsi iqərt, ədədin bəlunməsi
 +
həkmdur. Bir T.-in ipərti digəri-
 +
nin hekmudursə və əksinə, belə T.-
 +
lərə qarpılıqlı tərs T.-lər deyi-
 +
lir. Məs., ədəd doqquza bəlunursə,
 +
rəqəmlərinin cəmi də doqquza bəlu-
 +
nur T.-i yuxarıdakı T.-in tərsidir.
 +
Bir T.-in iərti və həkmu verilmiiz
 +
T.-in hekmunu inkar edirsə, bu, ve-
 +
rilmiii Q.-in əks T.-i adlanır.
 +
Məs., rəqəmlərinin cəmi doqquza be-
 +
lunməyən ədəd doqquza bəlunmur T.-i
 +
yuxarıdakı T.-in əksidir.
 +
TEOSİNTE—taxıllar fəsiləsinin
 +
evxləna (Eish1aepa) cinsindən bitki
 +
nevu. Ən cox Meksika evxlenası-
 +
nı (E., texysapa) T. adlandırırlar.
 +
Hund. 3 m-dək olan birillik bitki-
 +
dir. Erkək sunbulcuklər supurgəvarı
 +
cicək qrupunda toplanmıipdır, dipti
 +
sunbulcukğlər yarpaq qoltuqlarında
 +
yerlətqir. Meyvəsi dənmeyvədir. Mek-
 +
sikada bitir (qarrıdalı əkinində
 +
alaqdır). PPimali Amerikanın c.-un-
 +
da və 4 r-nlarda qaramala yapıl yem
 +
kimi verilir, bə”zən dənli bitki kimi
 +
becərilir.
 +
TEOSӦFİYA (yun. (Heӧz— allah -- vor-
 +
Hta—mudriklik, bilik)—1) geni mə”-
 +
nada—xususi “ilahi sirləriə acmaq
 +
iddiasında olan hər hansı mistik
 +
tə"lim: 2) mӱrtəce dini-fəlsəfi tə”-
 +
lim. T.-da intuisiya ilə allahı dərk
 +
etməyin mumkunluyu fikri irəli su-
 +
ulur. Allah haqqında, tpeylərin ila-
 +
i mahiyyəti haqqındakı təsəvvurlər
 +
T.-nın nəzəri əsasını təkil edir.
 +
Mistika və sehrkarlıqda əz ifadəsi-
 +
ni tapmıtdır. Rus yazıçısı Y. P.
 +
Blavatskayanın 1875 ildə Nyu-Yorkda
 +
amerikan polkovniki Q. Olkolt ilə
 +
birlikdə yaratdırı T. cəmiyyəti (1879
 +
İLLƏ onun Mərkəzi Hindistana keəcu-
 +
rulmuli və indi də fəaliyyətdədir)
 +
əsl Q. cəmiyyəti sayılır. T. celmiəv
 +
metədlarla ilahi hikməti dərk etməyi,
 +
onu iqəxsiyyətə catdırmaqı və nəticə
 +
də insanı elumundən sonra “ccənnəta
 +
Yetirməyinı mumkunluyunu iddia edir.
 +
Buna, fərddə ruhi-ilahi mahiyyəti
 +
atkar etməklə yalnız gizli bilik sa-
 +
hibləri— Q. custadlarız nail ola
 +
 
 +
 
 +
bilər (bax Okkultizm), Qərb və PTər-
 +
qin muxtəlif dini və idealist sis-
 +
temlərini (əsasən buddizm və hind
 +
fəlsəfi cərəyanlar nı) eklektikcə-
 +
sinə birlətdirən TQ. dunya və insan
 +
haqqında qeyri-elmi mistik-fantastik
 +
təsəvvurlərin qarıpıqıdır.
 +
 
 +
Əd. Paxnovic M. İ., Sovre-
 +
Rə mistika v svete Hayk, M.—/.,
 +
 
 +
 
 +
TEOTMYAKAH (Teotihuacin) —rənnM
 +
Meksikada ipəhər. Mexiko vadisin-
 +
də (indiki Mexiko itatının ərazi-
 +
si) erkən sinfi cəmiyyətin ən beyuk
 +
mərkəzlərindən olmuidur. Ehtimala
 +
gərə, e.ə. 2 əsrdə salınmıtdır. Era-
 +
mızın 3—6 əsrlərində T. mədəniyyəti
 +
Meksika və Qvatemalanın digər xalq-
 +
larının mədəniyyətinə beyuk tə”sir
 +
kəstərmipndir. 7 əsrin ortalarında
 +
iplm.-dan gəlmiii tayfaların basqını
 +
NƏTİCƏSİNDƏ Darıdılmı1i və yandı-
 +
rılmıptdır. Asteklər dəvrundə T.-ın
 +
xarabalıqı yaxınlıqında kicik ya-
 +
iayıti məskəni olmutidur. T. xaraba-
 +
lıqının sahəsi 15 km?-dən artıqdır.
 +
Əsas me”marlıq abidələri “Olulər
 +
yoluə adlanan yolun yaxınlıqrında-
 +
dır. c“Əlulər yolumnun im. qurtaraca-
 +
qında “Ay ehramıznın və onun ətəyin-
 +
də mə"bəd binaları kompleksinin,
 +
cƏkincilik mə”bədiənin (freskalar-
 +
la), “Tlalog mə”bədiənin, €Ciyuane-
 +
laqnın (v Kesalkoatl mə”bədiə) xara-
 +
balıqları qalmındır. “Əlulər yo-
 +
nyeHnaH m.-nə eKyHəu era (e.ə.
 +
2 əsr—eramızın 9 əsri), Q. vadisində
 +
San-Aqustin monastırı (1539—60) yer-
 +
ləiyir. Q. arxeologiya muzeyi yaradıl-
 +
mınpdır. .
 +
 
 +
TEOFİLLİN, 1,3-dimetilksan-
 +
tin — purin əsasları qrupundan al-
 +
kaloidu az miqdarda cay yarpaqların-
 +
da var. Farmakoloji tə”sirinə gərə
 +
teobrominə yaxındır: ondan daha tə”-
 +
sirli sidikqovucu xassəyə malikdir.
 +
Xrək əzələsini tonuslandırır, bronx-
 +
ları genəldir, mərkəzi sinir siste-
 +
mini oyadır. Toz və tpam halında
 +
hazırlanır.
 +
 
 +
TEPLİTSE (Ter1:se) (kecmiti Tep-
 +
litse-|Panov, Terhse-Zapou)— CSSR-
 +
də Cexiya Sosialist Resp.-sının P1i-
 +
mali Cexiya vil.-ndə ipəhər. D.y. qov-
 +
iatı. Əh. 54 min (1981). Mapınqa-
 +
yırma, iqipə-keramika, toxuculuq, ti-
 +
kip, kimya, yeyinti sənayesi var. T.
 +
r-nunda qonur kemur və polimetal fi-
 +
lizlər cıxarılır. Balneoloji gu-
 +
rortdur.
 +
 
 +
EPLӦV Boris Mixaylovic (21.10.
 +
1896, Tula—28.9.1965, Moskva)—sovet
 +
psixoloqu. RSFSR Pedaqoji EA-nın
 +
həqiqi uzvu (1945). RSFSR əməkdar
 +
elm xadimi (1957). İnsanın germə və
 +
epitmə duyquları, fərdi-psixoloji
 +
xususiyyətləri problemlərinə dair
 +
tədqiqat ipləri aparmıtdır. Psixo-
 +
logiya tarixinə dair əsərlərin, psi-
 +
xologiya uzrə dərsliklərin muəlli-
 +
fidir. Qırmızı Əmək Bayraqı orde-
 +
ni və medallarla təltif olunmuidur.
 +
 
 +
Əsərləri: Psixoloqil, 5 izd.,
 +
M.. 1951: Problemı individualınıx raz-
 +
licii, M., 1961.
 +
TEPLOVOӦZ (rusca teplo—istilik --
 +
voz—aparan: Yə”ni istiliklə hərəkətə
 +
gətirilən)—porpenli daxiliyanma muc-
 +
hərriki ilə hərəkətə gətirilən logo-
 +
motiv: əsas elementləri—teplovoz mu-
 +
hərriki, quvvə eturucusu və minik
 +
hissəsidir. T.-un maptın bəelməsində
 +
yerləpdirilən muhərrik yandırılan
 +
 
 +
 
 +
TEREQULOV
 +
 
 +
 
 +
205
 +
 
 +
 
 +
rs... KB əəə əə ——..........0..9c.———,—
 +
 
 +
 
 +
Yanacaqrın istilik enerjisini mexa-
 +
NİKİ VƏ Ya elektrik enerjisinə cevi-
 +
rir, bu enerji də mexaniki, hidro-
 +
mexaniki və ya elektrik guc eturu-
 +
cusu vasitəsilə təkər cutunu hərəkə-
 +
tə gətirir.
 +
 
 +
Lokomotivdə istilik enerjisin-
 +
DƏN istifadə etmək ideyası 19 əsrin
 +
axırında meydana cıxmındır. İlk
 +
magistral T.-u SSRİ-də 1924 ildə Y.
 +
M. Qakgelin layihəsi ilə yaradılmıni-
 +
dır. Elektrik eturuculu T. daha ge-
 +
ni Yayılmındır.
 +
 
 +
Ədə Drobinskif V. A.. Equ-
 +
nov P. M., Kak ustroen Hn rabotaet tep-
 +
nono3, 3 man., M., 1980.
 +
 
 +
 
 +
TEPLOVOZ MUӰHƏRRİKİ—teplopo-
 +
zun daxiliyanma muchərriki (dizel).
 +
Qatarın kutləsi, yolun profili, iq-
 +
lim ppəraiti və bir sıra digər sə-
 +
bəblərdən asılı olaraq T.m.-nin iti
 +
rejimi, stasionar və gəmi muhərrik-
 +
lərindən fərqlənərək, cox muxtəlif
 +
və dəyipnkəndir. Magistral teplovoz-
 +
larında T.m.-nin gucu 4400 xem-a
 +
(=6000 a.q.-nə) catır, artırılıb 6000
 +
(kvt-a (=8100 a.q.) catdırılması sa-
 +
həsində ip aparılır. T.m.-nin xususi
 +
effektiv yanacaq sərfi 204—230 z/
 +
kvt.saat)-dır |150—170 q/(a.q.saat)|.
 +
Xususi kutləsi (effektiv gucə ce-
 +
virdikdə) Z,3— 22 kq/kat (2,4—16
 +
kqya.q.). Dirsəkli valının maks. fır-
 +
lanma tezliyi 750—1500 deəavrydəq.
 +
T.M. 1-ci əsaslı tə”mirədək 35 min
 +
saatadək iplləYƏə bilir ki, bu da mə-
 +
safə ilə ifadə edildikdə, təqr. 1,2
 +
mln. km-dəkdir.
 +
 
 +
TEPLOXOD (rusca teplo—istilik 4-
 +
xod—hərəkət, gediti) — daxiliyanma
 +
muhərriki ilə hərəkətə gətirilən gə-
 +
mi. 20 əsrin əvvəllərində ilk dəfə
 +
Rusiyada yaradılmıtidır (1903: 4“Van-
 +
dalə tankeri). Əsas su nəql. vasitəsi-
 +
dir. Q. paroxoda nisbətən cox qənaətli
 +
və sur"ətlidir. Qabariti və xususi
 +
yanacaq sərfi nisbətən kicik, hərəkət
 +
zaqlıqrı beyukdur.
 +
 
 +
QEPSEN--USSR Krım vil.-nin Plan-
 +
yorskoye qəs. yaxınlıqında 8—10 əsr-
 +
lərə aid məskən Qalıqları olan təpə.
 +
Qazıntılar zamanı bir necə xristian
 +
mə”bədinin bunevrələri, Yatayılip ev-
 +
ləri, Saltovo-Mayatsk tipli qab qı-
 +
rıqları, dəyirman daiları, qəlib
 +
formaları, məptuliyyət və qicarət
 +
əlaqələrini xarakterizə edən ərəb və
 +
Bizans sikkələri apyjkar edilmitidir.
 +
 
 +
 
 +
TERAİ— Himalay d-rının c. ətək-
 +
lərində, Hindistan və Nepalda ba-
 +
taqlıq ərazilər. 900 m-dək Hund.-də
 +
 
 +
 
 +
eni 30—50 km olan zolaq əmələ gəti-
 +
rir. Rutubətli tropik mepqələrlə ər-
 +
tuludur. Səthinin xeyli hissəsi lil-
 +
li sahələrdir. Bəzi Yerləri quru-
 +
dulmuti və ppumlanmındır.
 +
 
 +
TERAPİYA (yun. (heqareta—qayqı, Qul-
 +
luq, mualicə)—1) konservativ usul-
 +
larla—dərmanlarla (farmakoterapi-
 +
ya), antibakterial (kimyaterapiya, an-
 +
tibiotikoterapiya), hormonal (hormo-
 +
noterapiya) maddələrləs serum BƏ vak-
 +
sinlərlə, muxtəlif ionlatdırıcı
 +
pqualarla: iqlim iqəraiti ilə, palcıq-
 +
la, mineral sularla, masaj, elektrik
 +
və Samra fiziki amillərlə və s. mua-
 +
licə, 2) daxili təbabət,da-
 +
xili xəstəliklərin kli-
 +
nikası — daxili xəstəliklərin
 +
əmələgəlmə səbəbini (etiologiyasını),
 +
inkitpaf mexanizmini (patogenezini),
 +
apkarolma ӱsullarını (diaqnostika-
 +
pəyə di MYa/HHƏCHHH (HIya BƏ cərrahiy-
 +
 
 +
 
 +
yə mӱalicəsindən batpqa) və profilak-
 +
tikasını eyrənən klinik fənn. Daxi-
 +
li orqanların—qan devrapının, tə-
 +
nəffusun, həzm sisteminin, beyrəklə-
 +
rin, qanın, daxili sekresiya vəzilə-
 +
rinin, maddələr mubadiləsinin pato-
 +
logiyası daxili xəstəliklərə aiddir.
 +
 
 +
T.-nın tarixi 19 əsrə kimi tibb
 +
tarixi ilə tamamilə uyqun gəlirdi.
 +
Əsrlər boyu T. cərrahlıq və mamalıq
 +
kimi tibb petpələri ilə məhdudla-
 +
mpırdı. Orta əsrlərdə həkimə, yə/pi
 +
terapevtə tibb alimi, pepəkar cərraha
 +
terapevt kimi baxırdılar. Buna mu-
 +
vafiq Qədim Yunanıstanın və Roma-
 +
nın, PTərqin, Renessans dəvru Avropa-
 +
sının ən bəyuk həkimləri ( Hippokrat,
 +
Qalen, İbn Sina, Parasels və 6.) həm
 +
də T.-nın inkitafında ən muhum sis-
 +
temlərin, məktəblərin və istiqamətlə-
 +
rin əsasını qoymutilar. Sovet tera-
 +
pevtlər məktəbinin banilərindən M.
 +
P. Koncalovski əsərlərində T.-nın
 +
umumi məsələlərindən bəhs etmiit, qa-
 +
nın və həzm orqaplarının patologiya-
 +
sını, revmatizmi, Q. F. Laiq qan
 +
dəvranı sistemi xəstəliklərinin təs-
 +
nifatını, D. D. Pletnyov kardiolo-
 +
giyanın klinik-eksperimental usul-
 +
larını, N. D. Strajesko, V. P. O6-
 +
raztsovla birlikdə miokard infark-
 +
qının klassik izahını ipləyib ha-
 +
zırlamıtilar. Muasir T.-nın prob-
 +
lemləri patologiyanın xarakterinin
 +
dəyitməsi, diaqnostika məqsədi ilə
 +
laboratoriya ӱsullarının genipt tət-
 +
biqi, dərman Q.-sının xususiyyətləri
 +
və s. ilə izah olunur. T. butun ali
 +
tibb məktəblərində əsas tibb fənni
 +
kimi tədris olunur. Umumittifaq Te-
 +
rapevtlər Cəmiyyəti 1922 ildə təpkil
 +
olunmusidur. Rusiya Terapevtlər qu-
 +
rultayı ilk dəfə 1909 ildə Kiyevdə
 +
kecirilmindir.
 +
 
 +
 
 +
Əd. Abdullayev C., Daxili xəs-
 +
təliklər, B., 1967, Boqolobon
 +
M., Vnutrennie bolezni, M., 1983.
 +
 
 +
 
 +
TERATOLOGİYA—bax Eybəcərlik.
 +
 
 +
TEPATOMA (iyH. teras, teratos—€ 6ə-
 +
cər --..omay) embrioma, di-
 +
zembrioma — insan və heyvanlar-
 +
da toxumanın embrional inkipaf poz-
 +
qunluqlarından tərəyən (imi, Əsasən,
 +
utaq və ya gənclərdə təsaduf edilir:
 +
cinsiyyət vəzilərində, bə”zən orqan-
 +
larda və bədənin Hissələrində olur.
 +
TERBİUM (lat. TeqIit), TI—kim-
 +
yəvi element. Elementlərin dəvri
 +
sisteminin Tİ qrupundadır: at.n. 65,
 +
ar.K. 158, 9254-ayp, nadir-torpaq ele-
 +
mentlərindəndir: lantanoidlərdən
 +
biridir. Acıq-boz rəngli metaldır,
 +
1353:C-nə əriyir, 30412S-də qaynayır:
 +
sıxlıqı 25"”S-də 8,234 q/sm?-dir. Ok-
 +
sidlətmə dərəcəsi --3-dur. Kutlə ədə-
 +
di 149—164 olan izotopları mə”lum-
 +
dur. **1 TI izotopu sabitdir. İsvec
 +
kimyacısı K. Q. Mozander kəpf et-
 +
miidir (1843), adı da İsvecin İtter-
 +
bu (U neqIu) k.-nin adından geturul-
 +
muppidur. Yer qabıqrında miqdarı 1,5.
 +
.10—2*96 -ə yaxındır. Sənayedə mona-
 +
SİT, KSENOTİM VƏ evksenit mineralla-
 +
rından alınır. T. polimorfdur, kim-
 +
yəvi cəhətdən aktivdir, havada sur”ət-
 +
lə oksidlətir, elementlərlə ərinti
 +
və birlətimə əmələ gətirir. T. maq-
 +
nit materialların hazırlanmasında,
 +
 
 +
 
 +
oksidləri və duzları isə adio-
 +
elektronikada tətbiq olunur, həmci-
 +
nin kristallofosfor və luminofor
 +
 
 +
 
 +
kimi itlədilir.
 +
 
 +
 
 +
Əd.Saviipkin E. M., Terexo-
 +
va V. F., Metallovedenie redkozemelv-
 +
nıx MeTannon, M., 1975, Savipkin
 +
E.M..Burxanov T. S., Redkie metal-
 +
lı i splavı, M., 1980,
 +
 
 +
 
 +
TEPBOPX (Terborch, Ter Borch) Ke-
 +
rard (dekabrın sonu, 1617, Zvolle—
 +
V.12.1681, Deventer)—holland boyaka-
 +
rı. Harlemdə oxuna (1633—35), hap-
 +
lem, Amsterdam, Əpolle (yaxud Kampen,
 +
1650—54) nə Deventerdə (1654 ildən)
 +
itləmipndir. Yaradıcılıqının er-
 +
kən caqında ipıq-kəlgə effektinin
 +
yumpaqlıRrı ilə: diqqəti cəlb edən
 +
məitət səhnələri cəkmiit (vFBıcaqiti-
 +
ləyənin ailəsiə, Berlin-Dalem PTəkil
 +
Qalereyası), cicəklənmə dəvrundə isə
 +
iəhər varlılarının Həyatını təsvir
 +
edən qablolar yaratmındır (c“ Musiqi
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
KG. Terborx. cBir
 +
 
 +
 
 +
qədəh limonadk.
 +
Ermitaj. Leninqrad.
 +
 
 +
 
 +
dərsiz, A. S. Pupjkin ad. Təsviri Sə-
 +
nət Muzeyi, Moskva, c“Nəzakətli za-
 +
bitə, təqr. 1662, Luvr, Paris, “Ata
 +
nəsihəti, təqr. 1655, “Konsert, təqr.
 +
1672—75—hər iki əsər Berlin-Dalem
 +
|Pəkil Qalereyasındandır).
 +
TEREBOVLYA, Trembovlya —
 +
USSR Ternopol vil.-ndə ipəhər. Te-
 +
rebovlya r-nunun mərkəzi. D.y. st. Qu-
 +
ru sud z-du və 6. yeyinti sənayesi muçəs-
 +
sisələri, yolka bəzəyi f-ki, Lvov
 +
a“Proqressə ayaqqabı firmasının fi-
 +
lialı var.
 +
 
 +
TEREQULOV Hənifə (Məmmədhəni-
 +
fə) Həsən oqlu (7.11.1877, Tiflis—
 +
18.12.1942, Bakı )— Azərb.-da Sovet ha-
 +
kimiyyəti uqrunda mubariz, mutənnİi,
 +
teatr xadimi. Əmək qəhrəmanı (1927).
 +
1905 ildən Sov.İKP uzvu. Rori muəl-
 +
limlər seminariyasını itirmiiy
 +
(1899), Erivan qub.-nın Aptarak k.-
 +
ndə və Bakıda muçəllimlik etmipdir.
 +
1903—04 illərdə Bakı fəhlələri ara-
 +
sında inqilabi iiy aparmıiy, 1905—
 +
(7 illərdə Bakıda məktəbli gənclər
 +
arasında inqilabi hərəkatın, s.-D.
 +
qrup və dərnəklərinin təpkilatcısı
 +
və rəhbərlərindən olmutdur. Tatar
 +
fəhlələrini inqilabi mubarizəyə cəlb
 +
etmək məqsədilə 1917 ildə Bakıda
 +
“Birlikə təpkilatını yaratmın və
 +
ona bapcılıq etmitpdir. 1918—20 il-
 +
lərdə Həptərxan və Orenburqda par-
 +
tiya ili aparmıt, Uralda əksinqila-
 +
bi qiyamın (Dutov qiyamı) yatırılma-
 +
 
 +
 
 +
206
 +
 
 +
 
 +
TEPEK
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
sında fəal iptirak etmitdir. 1920—
 +
42 illərdə AK(b) P MK-da pe”bə mu-
 +
dirinin muavini, Azərb.SSR XKS İN-
 +
cəsənət idarəsinin rəisi, Azərb. Bapp
 +
Mətbuat İdarəsinin rəisi, Azərb.
 +
Foto-Kino İdarəsinin (AFKİ) rəisi
 +
(T. həmcinin AFKİ-nin təpkilatcı-
 +
larındandır) ipləmitdir. T. opera
 +
xorunun təpkilatcılarından və ilk
 +
opera tamapalarının əsas ifacıla-
 +
ra olmuti, Azərb. opera səhnəsində
 +
ofəl, Məstavər, keptti (“Leyli və
 +
Məcnunı, “Pah Abbas və Xuriidba-
 +
nuə, cƏsli və Kərəmə, U. Hacıbəyov),
 +
Aslan pah (“1Pah İsmayılə, M. Ma-
 +
qomayev) və s. rollarda cıxıi et-
 +
midir. –
 +
TEREK—PQimali Qafqazda cay. Uz.
 +
623 km, həvzəsinin sah. 43200 km?, Ba:i
 +
Qafqaz, yaxud Suayırıcı silsilənin
 +
yamacından, Zilqaxox d.-ndakı buz-
 +
laqdan baplanır. Əvvəlcə 30 km-lik
 +
məsafədə Bai Qafqaz və Yan silsilə-
 +
lərin arası ilə axır. Sonra IM.-a
 +
dənərək Yan, Qayalı silsilələri və
 +
Qara d-rı kəsib kecir. Orconikidze
 +
it, yaxınlıqında darətəyi duzənliyə
 +
cıxır: Gizeldon, Ardon, Urux, Mal-
 +
ka qollarını qəbul edir. Da ca-
 +
yının mənsəbindən coxlu ada, burun
 +
və dayazlıq yerləri olan məcra ilə
 +
axır. Sunja cayının mənsəbindən
 +
aqparıda qol və axarlara parcalanır.
 +
Delta (sah. təqr. 4000 km?) əmələ gə-
 +
tirərək Xəzər dənizinin AqQraxan
 +
kərfəzinə təkulur. Qarılıq mənbədən
 +
qidalanır. İyul— avqustda cogsulu-
 +
dur. Orta su sərfi Orconikidze it.
 +
yaxınlıqanda 34 m?/san, mənsəbinin
 +
16 km-liyində 305 m?/san-dir. Lilliyi
 +
400—500 q/m?-dir. Balıqla zəngindir.
 +
Suvarmada istifadə olunur: Terek—
 +
Kuma, Lenin ad. və kanallar cə-
 +
kilmitdir. Ustundə SES-lər var. Or-
 +
conikidze, Mozdok, Qızlar ip.-ləri
 +
T. sahilindədir. Hərbi Gurcustan
 +
yolu qismən cayın dərəsindən kecir.
 +
TEREK SOVET RESPUBLİKASI —
 +
1918 ildə Terek vil. xalqlarını bir-
 +
lətdirən sovet resp.-sı. Terek xalq-
 +
larının 2-ci qurultayında (Pyati-
 +
qorsk), RSFSR-in tərkib hissəsi kimi
 +
eqlan olunmutdur. Qurultay RSFSR
 +
XKS-nin hakimiyyətini tanıdı və
 +
rəsmin ali hakimiyyət orqanı olan
 +
erek Xalq Sovetini secdi (kabarda,
 +
balkar, cecen, inqui xalqlarının, Te-
 +
rek gazaklarının numayəndələri və b.
 +
daxil idi). Xalq Sovetinin təikil
 +
etdiyi XKS-yə bolteviklər, beynəlmi-
 +
ləlci menpeviklər, sol eserlər daxil
 +
oldular, XKS sosialist dəyitiklik-
 +
ləri haqqında dekretlər verdi. P1i-
 +
mali Qafqaz Sovetlərinin 1-ci qurul-
 +
tayı (iyul) vahid PPimali Qafqaz So-
 +
vet Resp.-sı yaratmaqı qərara aldıq-
 +
dan sonra T.S.R, dəvlət qurumu kimi
 +
fəaliyyət gəstərmindir. 1919 ilin
 +
fevralında aeqvardiyacılar revp.-
 +
nın ərazisini tutdu. 1920 ilin mar-
 +
tında burada Sovet hakimiyyəti bərpa
 +
olundu və Daqlılar Muxtar Sovet
 +
Sosialist Respublikası yaradıldı.
 +
TEREKTI SİLSİLƏSİ — Mərkəzi
 +
Altayda daq silsiləsi. Uz. təqr. 120 km.
 +
Maks. hund. 2820 m. Əsasən, kristal-
 +
lik iyist və effuzivlərdən təqiigil
 +
olunmutidur. Yamacları sidr və ipam
 +
mepələri, seyud kolluqları, alp cə-
 +
mənləri və daq-tundra bitkiləri ilə
 +
ertuludur. |
 +
TERENİN Aleksandr Nikolayevic
 +
(6.5.1896, Kaluqa—18.1.1967, Moskva)
 +
 
 +
 
 +
— sovet fiziki, kimyacı. SSRİ EA
 +
akad. (1939: m. uzvu 1932). Sosialist
 +
Əməyi Qəhrəmanı (1966). SSRİ Devlət
 +
mukafatı laureatı (1946). Əsas əsər-
 +
ləri ipıqın tə”siri ilə maddədə baiy
 +
verən fiziki-kimyəvi proseslərin təd-
 +
qiqinə aiddir. Buxar halında olan
 +
duz molekullarının ipıqın təsiri
 +
ilə parcalanmasını kəif etmiii, ӱzvi
 +
birlətmələrdə və qeyri-ӱzvi yarımke-
 +
ciricilərdə fotoelektrik hadisələri-
 +
ni əyrənmiii, spektral tədqiqatlar me-
 +
todikasını xlorofilin və onun ana-
 +
loqlarının fotokimyəvi reaksiyala-
 +
rına tətbiq etmit, enerjinin triplet-
 +
triplet kecurulməsi hadisəsini kəif
 +
etmimdir (V. L. Yermolayev ilə bir-
 +
likdə). Fizika və kimya sahəsində elmi
 +
məktəb yaratmındır. S. İ. Vavilov
 +
ad. qızıl medal almıtdır (1953).
 +
4 dəfə Lenin ordeni, 2 bapqa orden
 +
və medallarla təltif edilmitdir.
 +
TERENSİ Publi (Publius Terentius)
 +
(e.ə. təqr. 195—159)—Roma dramatur-
 +
qu. Əsli karfagenlidir. Qul kimi Ro-
 +
maya gətirilən T.-ni Terensi Lukan
 +
almı1i və sonralar azad etmiiidir:
 +
adı da bununla baqlıdır. cYeni yu-
 +
nanə komediyasının (Menandr Bə 6.)
 +
sujet və maskalarından istifadə
 +
etsə də, humanist məzmunlu, yuksək bə-
 +
diiliyi, psixoloji dərinliyi ilə se-
 +
cilən gr lər yazmındır (4 Andros-
 +
lu qızə, 166, *Əz-ezunu cəzalandıranə,
 +
163, *Formionə, 161: 4“Xacəə, 161:
 +
eTapnanınap?, 160, “Qayınanaəm, 160).
 +
Yaradıcılırı Avropa dramaturgi-
 +
yasının inkipafına tə”sir gestər-
 +
midir.
 +
 
 +
Əsərləri: Komedii, M., 1934:
 +
Devuplka s Androsa, v kn.: Anticnal dra-
 +
ma, M., 1970, Samoistizatelı, vn kn. An-
 +
ticnani literatura. Rim. Xrestomatild,
 +
 
 +
 
 +
M,, 1981
 +
Ədə Sultanlı Ə,, Antik ədəbiy-
 +
 
 +
 
 +
yatı tarixi, B., 1958.
 +
 
 +
 
 +
TEREFTAL TURİYUSU — n-dran
 +
turpusuy, benzoldikarbon turpusunun
 +
uc izomerindən biri. Bax Ftal tur-
 +
“uları.
 +
 
 +
TEREİYKOVA Valentina Vladimirov-
 +
na (d. 6.3.1937, Yaroslavl vil. Tyra-
 +
Yevr-nunun Maslen- =
 +
 
 +
nikovo k,)—SSRİ
 +
təyyarəci -kosmonav-
 +
tı. Sovet İttifaqı
 +
Qəhrəmanı (1963),
 +
texnika elmləri na-
 +
mizədi (1976), pol-
 +
KOBHHK - muhəndis
 +
(1970), dunyada ilk
 +
kosmonavt qadın.
 +
1962 ildən Sov,
 +
İKP uzvu. Kolxoz-
 +
cu ailəsində doqul-
 +
mutidur. Yaroslavl – |
 +
Yungul Sənaye Texnikumunu (1960),
 +
N. Y. Jukovski ad. Hərbi-Hava Mu-
 +
həndisləri Akademiyasını (1969) bi-
 +
tirmindir. 1955—60 illərdə Yaro-
 +
slavlın c Krasnı Perekopu texniki
 +
parca kombinatında ipləmiidir. Ya-
 +
roslavl aeroklubunda parapqut idmanı
 +
ilə məpqul olmutidur. 1962 ildən kos-
 +
monavtlar dəstəsindədir. 1963 il iyu-
 +
nun 16—19-da “Vostok-bə gəmisində
 +
(V. F. Bıkovski ilə birlikdə) kos-
 +
mosda ucutda olmuit, 70 saat 41 dəq
 +
mӱddətində Yer ətrafına 48 devrə vur-
 +
Myuriyp. T. 1968 ildən Sovet Qadın-
 +
ları Komitəsinin sədri, 1969 ildən
 +
Beynəlxalq Qadınlar Federasiyası-
 +
nın vitse-prezidenti, uUmumdunya Sulh
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
PTurasının uzvudur, SSRİ Ali Sove-
 +
tinin (7—11-ci tarii deputatı-
 +
dır. 1971 ildən Sov. İKP MK və 1974
 +
ildən SSRİ Ali Soveti Rəyasət Hey"-
 +
ətinin uzvudur. T. bir sıra sosialist
 +
əlkəsinin qəhrəmanıdır. Lenin orde-
 +
ni, Oktyabr İnqilabı rl ni, F. Jo-
 +
lio-Kuri ad. "Qızıl Sulh medalıı,
 +
K. E. ak neni ad. qızıl medal və
 +
bir cox xarici əlkə ordenləri ilə
 +
təltif olunmudur. T. SSRİ və xa-
 +
rici əlkələrin 15 pəhərinin fəxri
 +
vətəndatıdır. Ayın arxa tərəfindəki
 +
kraterlərdən biri onun iyərəfinə ad-
 +
landırılmıtqdır.
 +
 
 +
T. FAzərbaycan qadınız jurnalı-
 +
nın 50 illiyi munasibətilə Bakıda
 +
kecirilən pənliklərdə iptirak et-
 +
mipdir (1974),
 +
 
 +
Əsərləri:
 +
okean, M., 1964, ZdravstvuV, Vselennal|,
 +
M., 1964 (sovm. s V. F. Bıkovskim),
 +
 
 +
Ədə Borisenko İ. Q., Regəord-
 +
nın polet a“CaVkiə, M., 1906), Hara.
 +
lov V, A., Rebrov M. F., Kosmonav-
 +
tı SSSR, 3 izd., M., 1980,
 +
 
 +
 
 +
TERJOLA—Kurc.SSR-də urr. Tepoxo-
 +
la r-nunun mərkəzi. Mahud, cay f-k-
 +
ləri, ipərab, konserv və limonad 3-d-
 +
ları var.
 +
TERİLEN—B. Britaniyada, Avstra-
 +
liyada, AFR-də və bə”zi baa əlkə-
 +
lərdə istehsal edilən polnefir lif-
 +
lərinin ticarət adı.
 +
TERİODONTLAR (Theqqodopba)—mə-
 +
məlikimilər yarımsinfinin nəsli kəa-
 +
silmip surunənlər yarımdəstəsi, Ust
 +
Permdən Orta Triasadək yapamıidar.
 +
T.-ın məməlilərlə yaxın əlamətləri
 +
var: kəsici, kəpək və azı diillər,
 +
ikinci damaq, uz hissəsi bir qədər qı-
 +
sa olan kəllə və s. Q.-ın əsas qrupu
 +
olan iktidozavrlar, ehtimal ki, məmə-
 +
lilərin yaxın əcdadı olmupplar. T.-
 +
ın qalıqları Cənubi Afrikada və
 +
SSRİ-nin Avropa hissəsində daha cox
 +
rast gəlir.
 +
TERYAN Vahan (təxəllusu: əsl adı
 +
və familiyası Vahan Sukiasovic
 +
Ter-Qriqoryan) (9.2.1885, indi-
 +
ki Gurc.SSR, Boqdanov r-nunun Qan-
 +
dzani g.—7.1.1920, Orenburq)—erməni
 +
sovet pairi, ictimai xadim. 1917 il-
 +
dən Sov.İKP uzvu, 1906 ildə Moskvada
 +
Lazerev Pərq dilləri in-tӱnu bitir-
 +
midir. cQurub xəyalları (1908) ad-
 +
lı ilk ppe”r kitabında kədər və tənha-
 +
lıq əhvali-ruhiyyəsi əksini tapmıip-
 +
dır. Sonralar yaradıcılıqrında so-
 +
sial motivlər guclənmitdir (“Nairi
 +
əlkəsiz ppe”r silsiləsi, 1915). Beyuk
 +
Oktyabr sosialist inqilabını alqı1-
 +
lamıdır (c“Səni vəsf edirəmə, *Xalq-
 +
lar aq gӱnə cıxdız və s. ipe rləri).
 +
V. İ. Leninin “Dəvlət və inqilabə,
 +
“Karl Marksə əsərlərini ermənicəyə
 +
tərcumə etmipdir. 3—4-cu Umumrusi-
 +
ya Sovetlər qurultayında U mumrusiya
 +
MİK-in uzvu secilmiidir.
 +
 
 +
Əsəri: Stixotvorenil, L., 1980,
 +
 
 +
 
 +
TERM (lat. (heqpae, yun. (heqtdӧz—is-
 +
ti, qaynar)—Qədim Romada ictimai
 +
hamam: eyni zamanda ictimai, əyləncə
 +
və idman muəssisəsi idi. T. coxlu yer-
 +
ləpgəyə malik muxtəlif tikililərdən
 +
ibarət mӱrəkkəb kompleks olmundur.
 +
Simmetrik planlı əsas binada fri-
 +
gidari, tepidari və kaldari (soyuq,
 +
ilıq və isti hamamlar) va onların
 +
ətrafında 2 qrup eynitipli yerləil-
 +
gələr (vestibul, soyunub-geyinmə otaq-
 +
ları, yuyunmaq, massaj və buxarda
 +
 
 +
 
 +
Vselennad—otkrıtın
 +
 
 +
 
 +
TEPM İKİ QAZIMA
 +
 
 +
 
 +
207
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
tərləmək ucun 0. vardı. Burada,
 +
eyni zamanda idman hərəkətləri ucun
 +
zal yerlətirdi. T.-lərin mehtəptəm da-
 +
xili otaqları beyuk taqlar və gunbəz-
 +
lərlə ərtulur |Romada Karakalla
 +
T.-inin (Z əsrin əvvəli) əsas binası-
 +
nın əlcusu 216x112 m, gӱnbəzin dia-
 +
metri 35 m idiy, mozaika, divar rəsm-
 +
ləri, heykəltərattlıq əsərləri və s.
 +
ilə bəzədilirdi. T.-lər dəpəmənin al-
 +
tında və divarlarda qurulmupt kanal-
 +
larla verilən isti hava ilə qızdırı-
 +
lırdı, cox vaxt 1200 (yer-
 +
altı isti sular) istifadə edilirdi.
 +
TERMAL SULAR (fr. thermal, yun,
 +
(heqpe—isti)—Yer qabıqının 20”C
 +
və daha yuksək temp-rlu yeraltı su-
 +
ları. İsti bulaqlar, qeyzer və buxar
 +
iırnaqları pəklində təzahur edir:
 +
kimyəvi və qaz tərkibi, minerallai-
 +
ması muxtəlif olur. T.s.-dan qədim-
 +
dən mualicə məqsədi ilə istifadə
 +
edilmitpdir. SSRİ-də T.s.-dan Be-
 +
lokurixa, Kuldur, Pyatiqorsk, Je-
 +
leznovodsk, Yessentuki, Soci-Masesta
 +
kurortlarında istifadə olunur. Bal-
 +
neologiyada T.s. ilıq (20—372*S), ter-
 +
mal (37—422S) və hipotermal (4226
 +
dən yuksək) sulara bəlunur. İtaliya,
 +
İslandiya, SSRİ, ABPT və s. əlkə-
 +
lərdə T.s.-dan enerji qurqularında
 +
və isitmə sistemlərində istifadə edi-
 +
lir (Reykyavik (il, tamamilə T.s.-ın
 +
istiliyi ilə qızdırılır). T.s. Azərb.
 +
SSR-də Kəlbəcər, Astara, Lənkəran,
 +
Masallı, Dəvəci, Quba r-nlarında
 +
və Abteron y-a-nda var.
 +
TERMEZ—Əzb.SSR-də pqəhər. Surxan-
 +
dərya vil.-nin mərkəzi. Əfqanıstan-
 +
la sərhəddə, Surxandərya cayının Amu-
 +
dəryaya təkulduyu yerdədir. D.y.st.
 +
Beynəlxalq cay portu. min
 +
(1983). Pambıqtəmizləmə, kərpic z-dla-
 +
rı, dəmir-beton mə-mulatı və konst-
 +
ruksiyaları, ət-sud kombinatları: pe-
 +
daqoji in-t, initaat, k.t., bədən tər-
 +
biyəsi texnikumları, tibb və musiqi
 +
məktəbləri, musiqili dram teatrı,
 +
əlkəpqunaslıq muzeyi, ətrafında ar-
 +
xeoloji və me”marlıq abidələri var.
 +
T. ərazisində yapayıntq yeri Eneo-
 +
lit devrundən mə”lumdur. PTəhər KH-
 +
mi Yunan—Balx padiahlıqı dovrun-
 +
də (e.ə. 3—2 əsrlər) formalatmınn-
 +
dı. Kuman padıimahlıqı zamanı ci-
 +
cəklənmə dəvru gkecirmindir. 7 əs-
 +
rin sonunda T.-i ərəblər iiqal et-
 +
miplər. 9—12 əsrlərdə iri feodal
 +
iəhərinə cevrilən T. inz., və ticarət
 +
mərkəzi idi. 1220 ildə T.-i monqol-
 +
lar darıtmındılar. 13 əsrin 2-ci
 +
yarısında yenidən bərpa olunmur,
 +
18 əsrdə tərk edilmipdir. T. yaxın-
 +
lıqında, Budda məbəd kompleksinin
 +
tapıldıqı Qaratəpədə arxeoloji qa-
 +
zıntılar aparılır.
 +
TERMENVOKS (ixtiracının adın-
 +
dan--lat. xox—səs)—elektrik musiqi
 +
aləti. 1920 ildə sovet muhəndisi L.
 +
S. Termen icad etmipdir. T.-da mu-
 +
siqi səsinin alınması ucun səs tez-
 +
liklərinin elektrik rəqslərindən is-
 +
tifadə olunur. generatoru rəqslə-
 +
rinin tezliyi və amplitudunu dəyiit-
 +
MƏK ucun pqaquli cubuq-antenadan isti-
 +
fadə edilir: antena qəvsiəkilli me-
 +
Tan uyöyra bərkidilir. İfacı T.-u
 +
əllərinin Hərəkəti ilə (antena ara-
 +
sında məsafəni dəyinməklə) nlara
 +
edir. T.-un terpsiton və coxsəsli 1.
 +
kimi nevləri var.
 +
TERMİDOR (fr. (heqpydoq, Yun. (heqa-
 +
ppe—isti 4-4oqop—hədiyyə)— Fransada
 +
 
 +
 
 +
1793—1805 illərdə fəaliyyət gestər-
 +
mipi respublika təqvimi uzrə ilin 11-
 +
ci ayı. İyulun 19/20—avqustun 17/18-
 +
nə qədərki dəvrə muvafiq gəlirdi.
 +
 
 +
TERMİDOR CEVRİLİİYİ (1794) ——
 +
Fransada 1794 il iyulun 27/28-də (resp.
 +
təqviminin 2-ci ili termidor ayının
 +
9-u) yakobin diktaturasının suqu-
 +
tuna səbəb olmutiq əksinqilabi cev-
 +
rilip,. T.c. nəticəsində M. Robesp-
 +
yer və tərəfdarları e”dam edildi,
 +
inqilabi-demokratik nailiyyətlər nəFB
 +
 
 +
 
 +
olundu, iri burjuaziya hakimiyyət
 +
mppına gəldi.
 +
TERMİDORCULAR — əksinqilabi
 +
 
 +
 
 +
Termidor cevriliminin (1794) itti-
 +
akcıları. Direktoriya dəvrundə mu-
 +
um rol oynamıdidılar. Sar və sol
 +
T.-a ayrılırdı. M. Robespyerin və
 +
onun silahdatlarının e”damından
 +
sonra saq T. sol T.-ı hakimiyyətdən
 +
kənar etməyə bapladılar, Jerminal
 +
usyanından (1795) sonra isə onların
 +
qruplaqmasını tamamilə darmadaqın
 +
etdilər,
 +
 
 +
TERMİK ANALİZ–istilik ayrıl-
 +
ması və ya istilik udulması ilə ge-
 +
dən proseslərin (məs, kristallaima,
 +
ərimə) baplama temp-runun tə”yini
 +
usulları. Vizual usulda tədqiq
 +
edilən maddəni soyutduqda və ya qız-
 +
dırdıqda ilk dəyitikliyin (məs.,
 +
kristal cəkməsinin, bulanıqlıqrın
 +
itməsinin) bali verdiyi temp-r əlcu-
 +
lur. Daha umumi ӱsul vzaman-temp-rx
 +
əyrilərinin (qrafiklərinin)
 +
qurulmasıdır. Bu halda czaman” ab-
 +
sis oxunda, stemp-rə isə ordinat OXYH-
 +
da gəturulur. Ən dəqiqi diff e-
 +
rensial usuldur. Bu usulda analiz
 +
ediləcək maddə eyni ippəraitdə, təcrubə
 +
zamanı dəyitilməyən etalon maddə ilə
 +
birgə qızdırılır (və ya soyudulur),
 +
eyni qrafikdə gəturulmuin maddə ilə
 +
etalonun həm “zaman—temp-rə, həm də
 +
ezaman—temp-rlar fərqi* əyriləri
 +
alınır. Temp-ru əlcmək ucun butun
 +
termometr nəevlərindən, adətən, termo-
 +
elektrik vericilərindən, 2000— 2500"
 +
S-dən yuksək temp-rlarda isə optik
 +
vericilərdən istifadə edilir. T.a.
 +
ucun iplədilən qurqular avtomatlat-
 +
dırılmıpt murəkkəb aparatlardır.
 +
T.a. fizika, kimya, geologiya, metal-
 +
lofizika və metallurgiyada tətbiq
 +
edilir.
 +
 
 +
TERMİK DAVAMLILIQ — odada-
 +
vamlı və digər kӧvrək materialların
 +
qızma və ya soyuma zamanı istilik də-
 +
yitməsi nəticəsində meydapa gələn
 +
termik gərginliyə daqılmadan muqavn-
 +
mət gəstərmə qabiliyyəti. T.d. materia-
 +
lın istidən geninlənmənə istilikke-
 +
cirmə əmsallarından, elastikğlik nə
 +
digər xassələrindən, həmcinin mə”mu-
 +
latın forma və əlculərindən asılı
 +
olur. Praktikada Q.d. numunə (mə”mu-
 +
lat) catlayanadək və ya daqılanaldək
 +
(qismən, yaxud tamamilə) onun tab gə-
 +
tirdiyi istilik dəyitimələrinin (qız-
 +
ma və soyuma devrlərinin) sayı ilə,
 +
yaxud numunə catlayan apdakı temp-r
 +
qradiyenti ilə əlculur:.
 +
 
 +
TERMİK DİSSOSİASİYA—təempe-
 +
raturun yӱksəlməsi nəticəsində maddə-
 +
lərin parcalanması ilə gedən dənər
 +
kimyəvi reaksiya. Bu zaman bir maddə-
 +
dən bir
 +
 
 +
N.O, x 2 NO, STə2
 +
 
 +
və ya bir necə sadə maddə
 +
 
 +
2 N.O2S 2 H, Oz, SaSO, 2 SaO -- SO,
 +
alınır. T.d.-nın tarazlıqı kutlə-
 +
 
 +
 
 +
lərin tə”siri qanununa əsasən yaranır.
 +
O, tarazlıq sabiti və ya dissosiasiya
 +
dərəcəsi ilə muəyyən edilir. .Le PPa-
 +
telye-Brain prinsipinə əsasən qızdı-
 +
rılma T.d.-nı gӱcləndirir. Su buxa-
 +
rının və karbon qazının parcalan-
 +
ması, bə”zi karbohidrogenlərin Hid-
 +
rogensizlətdirilməsi (homogen reak-
 +
siyalar), karbonatların, sulfidlərin
 +
dissosiasiyası (heterogen reaksiyalar)
 +
istilik texnikasında, kimya və metal-
 +
lurgiya sənayesində proseslərin əsa-
 +
sını təpkil edir.
 +
 
 +
TERMİK EKVATOR, istilik
 +
ekvatoru—1) Yer səthində ən yuk-
 +
sək orta temp-ra (aylıq və ya illik)
 +
malik yerləri birlətidirən xətts coR-
 +
rafi ekvatora nisbətən bir qədər (im,-
 +
da yerlətir. 2)Ən yuksək orta temp-ra
 +
(aylıq və ya illik) malik en dairəsi.
 +
TERMİK E"MAL, metalların
 +
termik e"malı—metal və ərin-
 +
tilərin strukturunu və xassələrini
 +
dəyit"idirmək məqsədi ilə aparılan
 +
istiliklə e”mal prosesi. Bunun ucun
 +
metal muəyyən temp-radək qızdırılır,
 +
həmin temp-rda bir qədər saxlandıq-
 +
dan sonra muəyyən surətlə soyudulur,
 +
T.e. mapın detalları və digər mə”-
 +
mulat istehsalının texnoloji prose-
 +
sinin muhum mərhələlərindən biridir.
 +
T.e.--dan metalın texnoloji xassələ-
 +
rini (məs., təzyiqlə, kəsmə və s. ilə
 +
e”malolunma) yaxtılaqtpdırmaq ucun
 +
aralıq əməliyyat kimi, mə”mulatda la-
 +
zımi xarakteristikaları tə”min et-
 +
mək məqsədi ilə ona mexaniki, fizi-
 +
ki və kimyəvi xassələr kompleksi apyı-
 +
lamaq ucun isə son əməliyyat kimi is-
 +
tifadə edilir. Əsas T.e. nevləri bun-
 +
lardır: tabalma, tablama, tabək-
 +
siltmə, :“normallaqdırma, metalla-
 +
rın kəhnəlməsi, termomexaniki eӱmal,
 +
kimyəvi-termiki e”mal, poladın so-
 +
yutmaqla e”malı, elektrotermik e”mal,
 +
patenxtirləmə.
 +
 
 +
Bə”zi T.e. nəvlərindən istifadə
 +
cox qədim dəvrlərə aid edilir. Məs.,
 +
metal yumpaldıcı tabalma prosesi
 +
e.ə. 5-ci minilliyin sonunda, suda
 +
tabalma prosesi isə e.ə. 2-ci minil-
 +
liyin sonu və 1-ci minilliyin əvvəl-
 +
lərində tətbiq edilmiidi.
 +
TERMİK SOBA—metallurgiya və Ma-
 +
itınqayırma sənayesində metal mə”mu-
 +
latların termik e”malı əməliyyatla-
 +
rını aparmaq ucun soba. T.s.-lar
 +
devri (məs., vannalı soba, kameralı
 +
soba) və fasiləsiz (induksiya qızdı-
 +
rıcı qurqusu, gecid sobası və s.)
 +
miləyən nevlərə ayrılır. TəYinatına
 +
və texnoloji əlamətlərinə (tablama,
 +
sementləmə sobası və s.), qızdırılma
 +
usuluna (məs., elektriklə, alovla), ii
 +
fəzasının muhitinə (hava, qaz və ma-
 +
ye muhitli) və konstruksiyasına (məs.,
 +
kameralı, vannalı) və s. gərə MYXTƏ-
 +
lif T.s. tipləri vardır. Bax həmci-
 +
nin Karusel sobası.
 +
 
 +
TERMİKİ QAZIMA—mə“dən suxur-
 +
larına səsdən sur”ətli, Yuksək temp-r-
 +
lu qaz axını və ya plazma ilə (bax
 +
Plazma ilə qazıma) tə”sir etməklə qu-
 +
yu qazıma usulu. T.q.-da iplədilən
 +
alət reaktiv muhərrik prinsipinə
 +
gərə ipləyir. Yanma kamerasına vuru-
 +
lan yanacaq burada oksidləndirici
 +
(adətən, oksigen və sıxılmıt=n hava)
 +
ilə qarıpıb yanır. Yanma məhsulla-
 +
rı odpuskurəndən beyuk sur”ətlə (san-
 +
də 1500— 2000 m) cıxaraq quyu di-
 +
bini 2400— 2700 K-ə qədər hərarətlə
 +
qızdırır, nəticədə quyudibinin mucəy-
 +
 
 +
 
 +
208
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
yən hissəsi əriyir. Quyu dibinə vurulan
 +
su ani olaraq ərimiti suxuru soyudur:
 +
ərimipq suxur bərk dənəciklərə cev-
 +
rilərək massivdən ayrılır və quyudan
 +
qaz axıpı ilə cıxarılır. Bəzən əri-
 +
mi suxuru hava ilə, ya da həm Hava,
 +
həm də su ilə soyudurlar. T.q. 20 əs-
 +
rin 40-cı illərində ABPQ-da meydana
 +
gəlmitidir. SSRİ-də 50-ci illərdən
 +
tətbiq edilir. T.q.-dan kvarslı suxur-
 +
larda (məs., dəmirli kvarsitlərdə) is-
 +
tifadə etmək daha effektlidir. Cox
 +
baha bala gəldiyindən neft (qaz) qu-
 +
yularının qazılmasında, dərin qa-
 +
zımada tətbiq edilmir.
 +
TERMİKİ NEFTCİXARMA neft
 +
laylarına istilik (elektrik enerji-
 +
si, yeraltı yanma, buxar, qızdırıl-
 +
mıp su) verməklə neftin Yer səthinə
 +
qaldırılması usulu. T.n.-dan, əsa-
 +
SƏN, KİCİK təzyiqli və yuksək ezluluk-
 +
lu nefti olan layların iiplənməsin-
 +
də istifadə olunur. Bax Təkrar is-
 +
tismar usulları.
 +
TERMİN (nar. terminis—hənm, cəp-
 +
həd)—elmin, texnikanın, incəsənətin
 +
xususi anlayıtqlarını, təbiət və cə-
 +
miyyətdə bapl verən Hadisələri, is-
 +
tehsal proseslərini dəqiq ifadə edən
 +
səz və ya səz birləməsi. T. adi səz-
 +
lər kimi kontekstlə deyil, anlayı1-
 +
lar sistemi—muəyyən bir terminolo-
 +
giya sahəsi ilə baqlıdır. T. aid ol-
 +
duqu sahədə yalnız bir mə nada HüLTƏH-
 +
məlidir: bunsuz T.-in, ӱmumiyyətlə, el-
 +
mi dilin dəqiqliyini tə min etmək
 +
mumkun deyil. T. çmumitlək səzlərə,
 +
umumitplək səzlər isə T.-ə cevrilə bi-
 +
lər. Q.-lər adi sezlərə əlavə mə”na
 +
verilməsi, ana dilinə məxsus və alın-
 +
ma səzlərə muxtəlif sezduzəldici
 +
pəkilcilər artırılması, iki və daha
 +
artıq seəzun birlətdirilməsi, xalka
 +
və abreviatura yolu ilə yaradılır.
 +
Əd.: bax Terminologiya məqaləsinin
 +
ədəbiyyatına.
 +
TERMİNATOR lat. Keqpypo—hədd
 +
qoyuram, ayırıram)—planetin (peykin)
 +
diski ӱzərində xətt: onların ipıqlı
 +
və qaranlıq yarımkurələrini bir-bi-
 +
rindən ayırır. Atmosferi olan pla-
 +
netlərdə refraksiya və alaqaranlırın
 +
tə siri nəticəsində Q. yerini gecə
 +
yarımkurəsinə tərəf dəyitir (bax
 +
Ayın səfhələri).
 +
TEPMMHOROKM)A (mepxmuu “...no-
 +
giya)—elmin, texnikanın, incəsənə-
 +
tin, istehsalın, ictimai fəaliyyətin
 +
muəyyən bir sahəsinə məxsus terminlə-
 +
rin məcmusu (texpiki T., ədəbiyyat
 +
Q.-sı, musiqi T.-sı, ictimai-siyasi
 +
T.), dilciliyin terminoloji leksika-
 +
nı, onun inkipyaf qanunauyqunluqla-
 +
rını eyrənən belməsi. T. dilin luqət
 +
tərkibinin daha sur”ətlə inkitaf
 +
edən hissəsidir. Hər bir terminolo-
 +
ji sistem elm və texnikanın, iqti-
 +
sadiyyat və mədəniyyətin muasir HHKH-
 +
laf səviyyəsinə uyqun olmalıdır.
 +
Ona gərə də T. ӱnə ə ğasiya edilir
 +
və standartlatidırılır. T. luRətci-
 +
lik obyektidir. ."HblH TƏKMMnnƏMNLİH-
 +
rilməsi yollarıpdan biri ikidilli,
 +
coxdilli izahlı terminoloji lurət-
 +
lərin tərtibidir. T. ali və mapınla
 +
tərcumə, informasiya-axtarızi sistem-
 +
lərinin iplənilməsi, sənədlətdirmə
 +
və s. məsələlərlə baqlıdır. SSRİ-də
 +
Q, problemlari ilə SSRİ EA Elmi-
 +
Texniki Terminologiya Komitəsi və
 +
SSRİ Devlət Standartları Komitə-
 +
si, Azərb.SSR-də isə Azərb.SSR EA
 +
Terminologiya Komitəsi məiquldur.
 +
 
 +
 
 +
TERMİKİ NEFTCİXARMA
 +
 
 +
 
 +
Ədə Qasımon M. İPT,, Azərbaycan
 +
 
 +
 
 +
dili terminologiyasının əsasları, B.,
 +
1973, Pebopmarecknü A. A., Cto
 +
takov termin i terminoloqin, M., 1959,
 +
 
 +
 
 +
Danilenko V. P,.,
 +
loqin, M., 1977,
 +
 
 +
 
 +
TERMİSTOR Quqermo.,. --(rezi)stor|),
 +
termorezis tor—yarımkecirici
 +
cihaz: belə cihazda yarımkeciricinin
 +
elektrik mӱqavimətinin temp-rdan ası-
 +
lılıqından istifadə edilir. Əlcu-
 +
ləri kicik (bir necə mm-ə qədər), i11-
 +
ləmə muddəti beyukdur (bir necə min
 +
saat). T. istiliyə nəzarət sistemlə-
 +
rində, gucəlcən, maqnitometr və s.
 +
qurqularda temp-r dəyitmələrini qeyd
 +
etmək ucun tətbiq edilir.
 +
 
 +
TERMİT (yun. (Heqtla—istilik),ter-
 +
mit qarıpıq— aluminium me-
 +
talı, yaxud maqpezium tozu ilə bə”zi
 +
metal (dəmir, nikel və s.)“oksid to-
 +
 
 +
 
 +
Russkal termino-
 +
 
 +
 
 +
zunun qarılnıqı. Fitil qarıpqıqı-
 +
nın kəməyi ilə alınır və intensiv
 +
ekzotermik reaksiya gedir, nəticədə
 +
 
 +
 
 +
aluminium, yaxud maqnezium oksidlə-
 +
izir və eyni zamanda oksidin metalı
 +
reduksiya olunur. Bu proses zamanı
 +
bəyuk miqdarda istilik ayrılır,
 +
temp-r 2000*S-dən yuxarı olur. Də-
 +
mir aluminium T. daha cox tətbiq
 +
olunur (relslərin qaynaq edilməsin-
 +
də, iri detalların təkmə iplərin-
 +
də). Bu T.-in alınma temp-ru 1300”S-
 +
dir (fitil qarıtnıqınınkı 80092S).
 +
... texnikada Q. yandırıcı tər-
 +
kib kimi iplədilir. Bax Alumino-
 +
termiya.
 +
 
 +
TERMİT QAYNAREI—qaynaq usulla-
 +
rından biri. Bu usulda qaynaqlana-
 +
caq detalları qızdırmaq ucun termit-
 +
dən (aluminium, yaxud maqnezium ilə
 +
dəmir Z-oksid ovuntuları qarıntmıqın-
 +
dan) istifadə edilir. T.q. polad və
 +
cuqun detalları (relsləri, boruları),
 +
telefon, teleqraf məftillərini və s.-
 +
ni birləpdirmək ucun tətbiq olunur.
 +
TERMİTLƏR (Qeoreeqa)—həpərat (cu-
 +
cu) dəstəsi. Yuyruklərə (tarakanlara)
 +
və dəvədəlləyilərə yaxındır. 1
 +
larda bir necə yuzdən mln, fərdə qədər
 +
cailəq halında yatayırlar. Ailədə
 +
cinsi Yetkinliyə catmıti erkək və di-
 +
ipidən, yaxud onları əvəz edən neote-
 +
HHK cinsi fərdlərdən bailqa cəsgərı
 +
və cipcix fərdlər də var. Q.-də po-
 +
limorfizm kəskin təmsil olunmutdur.
 +
Ana ərk mayalandıqdan sonra 15 mln.-
 +
dək yumurta qoyur. c-İpiciqk fərdlərin
 +
uz. 2—15 mm, vəsgərələrin uz. isə 20
 +
mm-dək olur. T.-in əsas qida mənbəyi
 +
oduncaqdır. Bə”ziləri yalnız kif
 +
gəbələkləri ilə qidalanır. Qermit
 +
yuvaları forma və elcusunə gərə mux-
 +
təlifdir. Bə”zi tropik nevlərin yu-
 +
vasının Hund. 15 m-ə catır. Dunyada
 +
6 fəsiləyə aid 2600, SSRİ-də 7, o
 +
cumlədən Azərb.SSR-də 2 novu yappa-
 +
yır. Zaqafqaziyada ziyaikar T. (Reti-
 +
culitermes pucifugus), Orta Asiyada
 +
isə Turkustan T.-i (Asap(hokeqtez biq-
 +
kestanicus) yayılmıtidır. Oduncaqı
 +
və ba:iqa materialları korlayırq Af-
 +
rikada və Hindistanda k.t. bitkilə-
 +
rimnə zərər vurur.
 +
TERMLƏR—termal sular terminipin
 +
siponimi.
 +
TERMO.,,.. (yun. (Heqqle—isti)—isti-
 +
liyə, temperatura (məs., termodina-
 +
mika), yuksək temperatur vasitəsi
 +
ilə ə mala, istehsala (məs., termo-
 +
fosfatlar), istilikdən istifadəyə
 +
(məs., termoterapiya) aidlik bildirən
 +
mӱrəkkəb səzlərin tərkib hissəsi.
 +
 
 +
 
 +
nənhə: 2—əry-
 +
T. yuva- rucu linglər:
 +
 
 +
 
 +
TERMOANEMOMETR (termo... --
 +
anemometr)—maye və Ya qaz axını-
 +
nın sur”ətini əlcmək ucun cihaz. İspt
 +
prinsipi axının sur əti ilə axında
 +
yerlətdirilib elektrik cərəyanı ilə
 +
qızdırılan məftilin istilik verməsi
 +
arasındakı asılılıRa əsaslanır.
 +
TERMOANTRASİT S(termo... -H an-
 +
trasit)—termik e”mal edilmiiy an-
 +
trasit. yu məqsədlə antrasit 1150—
 +
14007S temp-radək tədricən qızdı-
 +
rılır, NƏTİCƏDƏ onun termik dəzuӱm-
 +
luluyu və məhkəmliyi artır və tər-
 +
kibindəki kukurdun miqdarı azalır.
 +
Domna sobalarında və vaqrankalar-
 +
da koks əvəzinə iplədilir. Q.-dən
 +
elektrod da hazırlanır.
 +
TERMOBAROKAMERA — bax Baro-
 +
 
 +
 
 +
kamera.
 +
TERMOBATAREYA H(mep4o...--öama-
 +
reya)—ardıcıl Və lin in bir
 +
necə termoelementdən ibarət termo-
 +
elektrik qurqru. Q.-da generasiya olu-
 +
nan gӱc (termoelektron generatorun-
 +
da) və ya vahid zaman ərzində ayrı-
 +
lan istiliyin miqdarı (termoelek-
 +
trik soyuducuda) termoelementlərin
 +
sayına mӱtənasib olaraq artır.
 +
 
 +
TERMOQRAF (termo... -- ...qraf) —
 +
Hava, su və s.-nin temp-runun dəyiyi-
 +
məsini fasiləsiz qeyd edən cihaz.
 +
T.-na həssas element kimi bimetal
 +
 
 +
 
 +
ləphədən, mayeli və ya muqavimət ter-
 +
mometrlərindən istifadə olunur. Me-
 +
teorologiyada ən cox həssas elementi
 +
bimetal levhə (temp-r dəyitildikdə
 +
uqrayır) olan
 +
 
 +
 
 +
deformasiyaya T.-dan
 +
 
 +
 
 +
Termoqraf:
 +
1|—bimetal
 +
 
 +
 
 +
—qol: 4—ba-
 +
raban,
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
istifadə edilir. Bimetal levhənin
 +
(1) deformasiyası qola (3) əturulur,
 +
o da barabapa (4) dolanmıt .kaqız
 +
lent uzərində əyri xətt cızır. T.-ın
 +
ipinə civəli termometr vasitəsilə
 +
nəzarət edilir.
 +
 
 +
TERMOQRAFİYA (termo... --...qra-
 +
fiya) — genipt mə”nada obyektlərin
 +
istilik sahəsinin, yə”ni infraqırmı-
 +
zı (İQ) pualanma sahəsinin muxtə-
 +
I usullarla qeydə alınması (məs.,
 +
infraqırmızı fotoqrafiya, istilik-
 +
lə germə). Dar mə”nada əlyazma, cap
 +
materialı və digər nev ittrixli ar-
 +
qara materialların surətinin opera-
 +
tiv cıxarılması və coxaldılmasın-
 +
da tətbiq olunan usul. Usulun mahiy-
 +
Yəti belədir: orijinalı İQ iqua tə”-
 +
sirinə mə”ruz qoyduqda, onun acıq yer-
 +
ləri İQ iquaları zəif udduqu ucun
 +
tund yerlərinə nisbətən az qızır:
 +
orijinal ӱzərinə kip qoyulmuii su-
 +
Dzətcıxarma materialının uyqun sa-
 +
ələripdə orijinalın muxtəlif yer-
 +
ləri eyni qaydada qızmadırından,
 +
muxtəlif cur dəyiikliklər bap ve-
 +
rir. Cox vaxt belə dəyitpikliklərə su-
 +
rətcıxarma materialının tərkibində-
 +
ki metal (məs., dəmir) duzları səbəb
 +
olur. Metalın pisbətən cox QIZDIRI
 +
(orijinalın tund rəngli sahələri
 +
 
 +
 
 +
TERMOELEKTRİK ƏLCMƏ Cİ HAZI
 +
 
 +
 
 +
209
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ilə toqqutduqu) yerlərdə reduksiya
 +
bali verdiyi ucun həmin yerlər tӱndlə-
 +
iqir. Usulun ustun cəhəti surətcıxar-
 +
 
 +
 
 +
manın tez və asan baha gəlməsi-
 +
dir.
 +
TERMODİNAMİK DƏNƏRLİK —
 +
 
 +
 
 +
sistemin. duz istiqamətdə getdiyi bu-
 +
tun aralıq hallardan (ətraf muhit-
 +
dəki cisimlərdə Hec bir dəyipiklik
 +
əmələ gətirmədən) əks istiqamətdə
 +
ardıcıl olaraq baplanqıc Hala qa-
 +
yıtması prosesin. Denən proses siste-
 +
min termodinamik tarazlırını təyin
 +
edən parametrlərin (sıxlıq, təzyiq,
 +
temp-r və s.) sonsuz yavayi dəyipməsi
 +
ilə xarakterizə olunur(kvazista-
 +
tik proses). Kvazistatik proses də-
 +
nərlik xassəsinə malikdir, onun Hər
 +
aralıq halı tarazlıqda olan sistem
 +
olduquna gərə prosesin duz və ya əks
 +
istiqamətdə getməsinə həssas deyil,
 +
halı isə tamamilə xarici parametrlər
 +
(di), bə, 0, . 2 4,) və tempr-la (t) tə”yin
 +
 
 +
 
 +
olunur. Belə proses zamanı xarici
 +
qӱvvələrə qariı gərulən ipi X A.40,
 +
 
 +
 
 +
(A—umumiləmin xarici quvvə) dus-
 +
 
 +
turu ilə verilir. Deənən proseslər
 +
 
 +
ucun termodinamikanın ikinci qanu-
 +
 
 +
nunun riyazi ifadəsi Tds — dE —-
 +
n
 +
 
 +
SB 4  A:Vaydir. Bu tənliyi inte-
 +
1—=
 +
 
 +
qralladıqda sistemin entropiyasının
 +
 
 +
a
 +
 
 +
 
 +
dəyitməsi ucun tə Hər — İ = YER
 +
dE -L ZA, da,
 +
 
 +
m İ r
 +
 
 +
Butun qapalı depən proseslər ucun
 +
 
 +
Q  =az=o-ir. Yəqin dairəvi də-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ifadəsi alınır.
 +
 
 +
 
 +
nən proses gədə zaman sistemin en-
 +
tropiyası dəytimir. Deməli, entro-
 +
iyanın dəytinməməsi qapalı sistemdə
 +
termodinamik proseslərin dənərlik
 +
elcusudur.
 +
Butun kvazistatik istilik pro-
 +
sesləri, konservativ qӱvvələrin tə -
 +
sir etdiyi sistemlərdə baipl verən
 +
proseslər denəndir. Real hadisə ta-
 +
mamilə dənən olmur. Fiziki hadi-
 +
sələrin dənən olması nisbi xarak-
 +
ter datıyır.
 +
TERMODİNAMİK TARAZLIQ—ki-
 +
fayət qədər beyuk zaman fasiləsində
 +
ətraf muhitdən izolə edilmiyi siste-
 +
MİN Əz-ezudə aldıqı termodinamik
 +
hal, bu zaman sistemin parametrləri
 +
zamana gərə dəyinmir. Sistemin izo-
 +
lə edilməsi muhitlə muəyyən nev əla-
 +
qənin, məs., termostatla istilik əla-
 +
qəsi, maddələr mubadiləsi və s. olma-
 +
sını tam aradan qaldırmır. T.t. ha-
 +
lında sistemdə butun dənməyən iro-
 +
seslər (istilikkecirmə, diffuziya,
 +
kimyəvi reaksiya və s.) dayanır və
 +
onun butun daxili parametrləri Xa-
 +
rici parametrlərin (həcm, elektrik
 +
nə maqpit sahələri gərginliyi və s.)
 +
və temp-run funksiyası olur. Dina-
 +
mik tarazlıqda sistemin termodina-
 +
mik parametrlərinin tarazlıq QiyMmət-
 +
ləri zamana kərə ciddi fiksə olunmur
 +
və mikrohəcmlərdə əzlərinin orta Qiy-
 +
mətlərinə uyqun gəlir. Belə prosesdə
 +
parametrlər fluktuasiyaya mə ruz
 +
qalır.
 +
Sistem qapalıdırsa və Q.t. Ya:
 +
ranıbsa, onda sistem əzbalınla bu
 +
(aldan cıxa bilməs (1.t.-ın daya-
 +
nıqlıq xassəsi). Digər tərəfdən Q.t.
 +
zamanı sistemin butun hissələrinin
 +
 
 +
 
 +
ASE—11, c 9
 +
 
 +
 
 +
temp-ru eyni olur (T.t.-ın traizitiv-
 +
lik xassəsi).
 +
 
 +
Termodinamikanın ikinci qanunu-
 +
na gərə O (daxili enerji), M (hissə-
 +
ciklərip sayı), U və 4, (həcm və xa-
 +
 
 +
 
 +
rici parametrlər) parametrləri ilə
 +
xarakterizə olunan və adiabatik izolə
 +
edilən sistemin tarazlıq halı en-
 +
tropiyanın maks. qiymətinə (İ =sop56,
 +
a,=sop5), izotermik sistemdə (1
 +
 
 +
 
 +
— const, U=sop5() sərbəst enerjinin
 +
minimum halına, temp-r və təzyiq sa-
 +
bit olan sistemdə termodinamik poten-
 +
sialın minimum halına uyqundur.
 +
Fiziki cəhətdən bircins olan bir
 +
komponentli sistemin dayanıqlı ta-
 +
 
 +
 
 +
R. dr
 +
razlıq ipərtləri Ş =0, ə |. 4 ()
 +
 
 +
 
 +
olur. K komponentli ” fazadan iba-
 +
rət olan sistemin tarazlıq iqərti bu-
 +
tun fazaların kimyəvi potensialının
 +
bir-birinə bərabər olması ilə ifa-
 +
də olunur:
 +
 
 +
 
 +
ib) =...bə) tt, Zu)
 +
 
 +
 
 +
Termodinamik potensialların bir
 +
necə ekstremumu (entropiyanın bir
 +
necə maksimumu) ola bilər. Bunlar-
 +
dan ən beyuyunə (entropiya) və ya ki-
 +
ciyinə (sərbəst enerji və s.) uyqun olan
 +
hallara stabil hal, balpqalarına isə
 +
metastabil hal deyilir.
 +
TERMODİNAMİKA— enerji cevril-
 +
məsinin umumi qanununu əyrənən elm.
 +
T.-da adətən hər hansı bir cmaiyı-
 +
nınə—qurqunun enerjini bir nəvdən
 +
digərinə cevirməsindən bəhs edilir.
 +
Bu cmatını tarixən insan Yaratsa da,
 +
T.-nın qanunları universal xarakter
 +
datıyır və prosesin harada getməsin-
 +
dən asılı deyil. Q.-nın əsas qanunla-
 +
rı eksperimental faktlara əsaslanan
 +
postulat kimi qəbul edilir. Muasir
 +
elmdə T. uc hissəyə ayrılır: a) ta-
 +
razlıqda olan sistemin T.-sı. Bu, va-
 +
hid nəzəri sxemlə bir sinif denən
 +
proseslərin fenomoloji nəzəriyyəsini
 +
eyrənir. Tarazlıqda olan sistemin
 +
T.-sı uc postulata əsaslanır: Q.-nın
 +
birinciqanunu—qapalı sistemdə ener-
 +
jinin saxlanması (ekvivalent miq-
 +
darda bir nəvdən batqa nəvə cevril-
 +
məsi)y T.-nın ikinci qanunu—istili-
 +
yin tiə cevrilməsində ona qoyulan
 +
məhdudiyyət (entropiya qanunu) T.-nın
 +
ucuncu qanunu—mutləq sıfrın alın-
 +
masının mumkun olmaması. T.-Hbiu
 +
qapunlarını maddənin atom və ya mo-
 +
legulyar quruluila malik olması ba-
 +
xımından əsaslandırmaq olar. Elmin
 +
bu bəlməsi statistik fizika adla-
 +
nır. T.-nın qanunları cox ӱmumidir
 +
və sistem haqqında edilən hec sir sa-
 +
dələidirmələrdən asılı deyil. b) ta-
 +
razlıqda olmayan sistemin T.-sı. Bu,
 +
vahid bir nəzəri sxemlə cox genii
 +
sinif dənməyən proseslərin fenomo-
 +
loji nəzəriyyəsini əeyrənir, v) quru-
 +
lupun, dayanıqlıqın və fluktuasi-
 +
yanın T.-sız T.-nın bu belməsi elmin
 +
son nailiyyətlərindəndir. Bu sistem
 +
termodipamik tarazlıqdan uzaqlai1-
 +
dıqda pizamlı qurulu(iların əmələ
 +
gəlməsini tədqiq edir. Bu baxımdan
 +
T. muasir elmin butun sahələrində
 +
(fizika, kimya, biologiya və s.) MY-
 +
Hum rol oynayır.
 +
 
 +
 
 +
Əd: Fermi Ə., Termodinamika,
 +
arhkon, 1969, Landau L. D., Lif-
 +
i ii E. M., Teoreticeskal fizika, M.,
 +
1976, Əbelinq V., Obrazovanie struk-
 +
 
 +
 
 +
tur pri neobratimıx propessax, M., 1979:
 +
Klemantovic NƏ. L,, Statisticeskal
 +
fizika, M., 1982,
 +
TERMODİFFUZİYA—temp-r qradi-
 +
yentinin (AT) tə”siri ilə qaz qarı-
 +
ippıqının və ya məhlulların kompo-
 +
HEHTNƏPHHHH dapınması. DT =sop5g ol-
 +
duqda T. nəticəsində qarınıqın həc-
 +
mində sıxlıq qradiyenti (As) əmələ
 +
gəlir. Bu, həmcinin sistemin bir-
 +
cinsliyini bərpa etməyə calıpnlan adi
 +
diffuziyanı yaradır. Stasionar mə-
 +
raitdə As=sop56 olduqda, T. adi dif-
 +
fuziya ilə tarazlapır və həcmdə sıx-
 +
lıqlar fərqi yaranır.
 +
 
 +
Təzyiq, qradiyenti və xarici quvvə-
 +
lər olmadıqda qazların binar qarı-
 +
plıqında tam diffuziya seli y =
 +
 
 +
 
 +
T
 +
= — pOu ədş Ur AT dusturu
 +
 
 +
 
 +
ilə ifadə olunur (O, 2—diffuziya
 +
əmsalı, rӱ–T əmsalı, —vahid həcm-
 +
 
 +
py
 +
dəki qarıtıq atomların sayı, €, ə
 +
1-ci komponentin (1=1, 2,...) zərrə-
 +
ciklərinin konsentrasiyası, K, =
 +
 
 +
 
 +
D
 +
 
 +
 
 +
Ə12
 +
 
 +
 
 +
hasili ilə mutənasib olan T. əmsal-
 +
ları nisbətidir. Stasionar ipərait-
 +
də sıxlıqrın paylanmasını /, = 0 iyər-
 +
 
 +
 
 +
tindən tapmaq olar:
 +
K
 +
Ds. = pi AT.
 +
T
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
komponentlərin sıxlıqları
 +
 
 +
 
 +
T.-nı alman alimi K. Ludviq məh-
 +
lullarda kətif etmiit, isvec alimi
 +
İ1. Sore tədqiq etmii, qazlarda isə
 +
inkilis alimi S. Cepmen və isveCc ali-
 +
mi D. Enskoq nəzəri olaraq irəlicə-
 +
dən seyləmi, S. aaa F. Dutson
 +
təcrubədə təsdiq etmiinlər.
 +
 
 +
Bə”zi elektrolitlərdə, metal ərin-
 +
tilərində (RI—5 p və s.), bərk məh-
 +
lullarda (e, — Ac) və s. T. eyrənil-
 +
 
 +
 
 +
mipdir. Metallarda və yarımkeciri-
 +
cilərdə termoelektrik hadisələri yuk
 +
dapıyıcıların T.-sı ilə izah edi-
 +
lir. Bu, qazlarda molekullararası
 +
qӱvvələri tədqiq etməyə imkan verir.
 +
TERMOELEKTRİK DEFEKTOSKb-
 +
PİYA—bax Defektoskopiya.
 +
TERMOELEKTRİK GENERATORU—
 +
istilik enerjisini bilavasitə elek-
 +
trik enerjisinə cevirmək ucun qur-
 +
qu. Termoelementlər əsasında hazır-
 +
lanır. Murəkkəb yarımkecirici bir-
 +
ləirmələrdən istifadə etməklə hazır-
 +
lanmı Q.g.-nun guӱcu onlarla vӱt-a
 +
qədər, f.i.ə. 2096 -—ə (termoelementlə-
 +
rin isti və soyuq lehim birləmə-
 +
lərindəki temp-r duptgusu 1000 K ol-
 +
duqda) catdırıla bilər. T.g. raket
 +
mӱhərrikləri, nuvə reaktorları, dom-
 +
na sobaları və s.-nin ipi zamanı ay-
 +
 
 +
 
 +
rılan istilikdən istifadə zamanı
 +
xususilə səmərəli olur.
 +
TERMOELEKTRİK ƏLCMƏ CİHA-
 +
 
 +
 
 +
ZI—bir və ya bir necə termoceviri-
 +
cidən və maqnitoslektrik əlcucudən
 +
ibarət əlcmə cihazı. T.əe.c. geniiy tez-
 +
lik diapazonunda (yӱzlərlə LThs-ə qə-
 +
dər) sabit və dəyitən cərəyan amper-
 +
metrləri, yaxud voltmetrləri (30 v-a
 +
qədər) kimi istifadə edilir. Gəstə-
 +
ricisinin cərəyan iliddəti və ya gər-
 +
gkinlik əyrisinin formasından asılı
 +
olmaması, beyuk yuklənmələrə Yol ve-
 +
 
 +
 
 +
210
 +
 
 +
 
 +
TERMOELEKTRİK SOYUDUCU
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ilməməsi, gestəricilərin ətraf MY-
 +
itin temp-rundan asılılıqı və s,
 +
 
 +
 
 +
T.e.c. ucun xarakterikdir. Əlcmə hədə
 +
 
 +
 
 +
dini geniiləndirmək ucun pqunt və
 +
əlavə muqavimətlər, bə”zən də fotoguc-
 +
ləndirici və ya yuksək tezlikli cə-
 +
rəyan transformatorları tətbiq edi-
 +
 
 +
 
 +
lir.
 +
TERMOELEKTRİK SOYUDUCU —
 +
soyuducu qurqu: soyuqluq iki MYXTƏ-
 +
lif materialın kontaktından elək-
 +
ə cərəyanı kecdikdə alınır (bax
 +
eltye hadisəsi). T.s.-nun iipləmə
 +
muddəti demək olar ki, qeyri-məhdud-
 +
dur, kӱtləsi və əlculəri kicikdir.
 +
Fizikada, tibdə, biologiyada, vakuum
 +
texnikasında tətbiq edilir.
 +
TERMOELEKTRİK HADİSƏLƏR—
 +
metal və yarımkeciricilərdə isti-
 +
lik və elektrik prosesləri arasın-
 +
dakı qariılıqlı əlaqəni ifadə edən
 +
27 hadisələr toplusu. Zeyebek,
 +
eltye və Tomson Hadisəsi T.H.-dir.
 +
Zeyebek hadisəsi muxtəlif kecirici-
 +
lərdən duzəldilmiiy və toxunma yerlə-
 +
rinin temp-ru eyni olmayan qapalı
 +
dəvrədə termoelektrik hərəkət quvvə-
 +
sinin (termo e.H.q.) yaranmasıdır.
 +
Tam termo e.h.q. kontaktlardakı T,
 +
Bə T, temp-rlar fərqindən və materia-
 +
lın təbiətindən asılı olub kicik
 +
temp-r intervalında (T/— Q.) ilə duz
 +
mӱtənasibdir: E=a (Ti—T.), T—mutləq
 +
temp-r, a—xususi termo e.H.q.-dir.
 +
Peltye hadisəsi iki muxtəlif na-
 +
qilin kontaktından elektrik cərəya-
 +
nı kecdikdə istiliyin udulması və
 +
ya ayrılmasıdır. Ayrılan istilik
 +
miqdarı (O) kontaktdan kecən cərə-
 +
yan iiddəti (7) və onun gecmə muddə-
 +
TH (tf) ilə mutənasibdir: O, = 1111
 +
 
 +
 
 +
(burada P—keciricinin materialla-
 +
rının təbiətindən və temp-rundan
 +
asılı olan əmsaldır).
 +
 
 +
U.,. Tomson a və P əmsalları ara-
 +
sında termodinamik munasibət yarat-
 +
mıtidır: P=aT. Tomson hHadi-
 +
səsinə gerə cərəyanlı naqil bo-
 +
yunca temp-r dutjusu varsa, adi Co-
 +
ul-Lents istiliyindən baptha cərəya-
 +
nın istiqamətindən asılı olaraq
 +
ya əlavə istilik miqdarı ayrılır,
 +
ya da udulur: O =t (T,—Q.) (burada
 +
t— Tomson əmsalıdır). T.h. termometr,
 +
termoelektrik generator, soyuducu qur-
 +
qular və s. cihazların yaradılması-
 +
na imkan verir.
 +
 
 +
Ədsə Kalapni kov S. Q., Elek-
 +
trik bəhsi, B., 1968, İoffe A. F., Po-
 +
luprovodnikovıe termozlementı, M.—L.,
 +
1307 Smit R., Poluprovodniki, M.,
 +
1982.
 +
 
 +
 
 +
TERMOELEKTRON EMİSSİYASI,
 +
Ricardson effekti — ge-
 +
3ƏDMHHI cisimlərin vakuumda və Ya
 +
mӱxtəlif muçhitlərdə elektron burax-
 +
ması. İngilis fiziki O, U. Ricard-
 +
son tədqiq etmitdir (1900—01). Sər-
 +
bəst elektronun metaldan cıxması
 +
ucun onun kinetik enerjisi (E,) ro-
 +
 
 +
 
 +
tensial cəpərin dərinliyindən, yəni
 +
elektronun metaldan cıxı1q iiindən
 +
(ef) beyuk olmalıdır (EL -eq). Ama -
 +
 
 +
 
 +
qı temp-rlarda belə enerjili elek-
 +
tronların miqdarı azdır. Temp-r art-
 +
dıqca onların sayı artır və T.e. da
 +
bəyuyur. Q.e.-nı iki elektrodlu ici
 +
boll lampada muttahidə etmək olar.
 +
Bu elektrodlardan biri cərəyanla
 +
gezərdilən məftil (katod), ikincisi
 +
termoelektronları yıqan soyuq elek-
 +
 
 +
 
 +
ə, zi DA
 +
ğı. Yə br af"
 +
3/
 +
5
 +
2
 +
4
 +
|
 +
|
 +
|
 +
|
 +
|
 +
1
 +
0 U:
 +
Hər. 1.
 +
 
 +
 
 +
trod(anod)-dur. T.e. zamanı (O, = O)
 +
 
 +
 
 +
katoddan cıxan elektronlar onun ət-
 +
rafında mənfi yuklu bulud (fəza
 +
yuku) əmələ gətirir. Fəza yuku diodda
 +
potensialın paylanmasını dəyijl di-
 +
rir və elektronların hərəkət sur”əti-
 +
 
 +
 
 +
ni gicildir. (U,-nın kicik mӱsbət
 +
 
 +
 
 +
qiymətlərindən fəza yuku buludundakı
 +
elektronların konsentrasiyası, onun
 +
tormozlayıcı tə”siri azalır və anod
 +
cərəyanın piddəti Boquslavski— Lənq-
 +
 
 +
 
 +
mur qanunu ilə (4, – 192) dəyitir
 +
(pək. 1, 0123 əyrisi). Anod gərginli-
 +
yinin muəyyən qiymətində (O) katod-
 +
dan cıxan (butun elektronlar anoda
 +
catır, cərəyan ipiddəti maksimum 1,
 +
(doyma cərəyanı) olur. £
 +
 
 +
 
 +
ӱ "İN qiyməti
 +
gərginliyin sonrakı artmasından
 +
asılı olmur (iək. 1, 0125, 01236
 +
və s. əyrilər). Doyma cərəyanının sıx-
 +
 
 +
 
 +
LIRI (Ed katodun emissiyasını xa-
 +
 
 +
 
 +
rakterizə edir və katodun təbiətin-
 +
dən, onun temp-rundan asılıdır. Va-
 +
kuumda bircinsli katodun /, doyma
 +
cərəyanı sıxlıqının temp-rdan ası-
 +
lılıqı Ricardson— Deiyman dusturu
 +
ilə ifadə olunur:
 +
 
 +
 
 +
4=40 (1—/ )T2exr|—ef(T)/gT1 (1)
 +
Burada A—katod sabiti (metallar
 +
 
 +
 
 +
| a —
 +
uyH A —120 4—=J" r
 +
ə * sm? dər" )"
 +
təlif enerjili termoelektronlar ucun
 +
potensial cəpərdən əks olunma əmsa:
 +
lıdır. Əksər diodlar ucun məlum
 +
olmaYan A və q kəmiyyətlərini atdıq-
 +
da (1) dusturu
 +
 
 +
(2)
 +
 
 +
 
 +
ya = Au Tzexr |—eF, (TukT|
 +
iəklini alar. ef,(T) cıxınnı iti ka-
 +
todun həqiqief (T) cıxıi ipindən az
 +
 
 +
 
 +
HCƏ MYX-
 +
 
 +
 
 +
y (a-sm)
 +
 
 +
o
 +
 
 +
(2 | 10 250 20 40
 +
 
 +
5,0
 +
 
 +
-z 6.0
 +
10 ə
 +
mi qır
 +
ağı k
 +
 
 +
0 4 1200 72000 2800 TH
 +
 
 +
PLək. 2,
 +
 
 +
 
 +
fərqlənir, /, və T-nin təcrubədə Əl-
 +
culən qiymətlərinə gərə tə yin olunur,
 +
ef, (T) katodun termoemissiya xassə-
 +
 
 +
 
 +
sinin Yeganə xarakteristikasıdır və
 +
Ya (T)-ni tə”yin etməyə imkan verir
 +
(iqək, 2).
 +
 
 +
(2)-dən gerunur ki, ef-nin azalma-
 +
sı emissiyanı kəskin artırır. ef-nin
 +
qiyməti katod səthinin vəziyyəti və
 +
qurululpundan asılıdır. Katodların
 +
emissiya qabiliyyətini və xidmət mud-
 +
dətini artırmaq, iici temp-runu aHa-
 +
qı salmaq ucun onların səthi qələvi
 +
torpaq metal (barium, stronsium, kal-
 +
sium) oksidi təbəqəsi ilə ertulur.
 +
 
 +
T.e. hadisəsindən elektron lam-
 +
palarında, elektron iqua boruların-
 +
da və s.-də istifadə olunur.
 +
 
 +
 
 +
Ədə Xerinq K., Nigolıs M.,
 +
Termozlektronnan əmissil, per. s anql.,
 +
M., 1950: FomenkoV Əmission-
 +
nıe snonNstva materialov, Kiepv, 1970.
 +
 
 +
 
 +
TERMOELEKTRӦN GENERATORU,
 +
termoelektron enerji ce-
 +
viricisi — istilik enerjisini
 +
birbapa elektrik enerjisinə cevirən
 +
qurqu, qızdırılmı1,i metalın elek-
 +
tronlar buraxması hadisəsinə əsasla-
 +
nır. Q. g.-nda cərəyan iiddəti elek-
 +
tron buraxan elektrodun emissiya cə-
 +
rəyanının iqiddəti ilə məhdudlanır.
 +
Elektrodun qızma temp-ru artdıqca
 +
f.i.ə. də artır. T.g.-nun tətbiqi az-
 +
guӱclu (onlarla vt), kicik qabaritli
 +
elektrik qurqularında daha perspek-
 +
tivlidir.
 +
 
 +
TERMOELEKTRON CEVİRİCİSİ,
 +
termoelektron enerji ce-
 +
viricisi—bax Termoelektron ge-
 +
neratoru.
 +
TERMOELEMENT—iit prinsipi ter
 +
moelektrik hadisələrinə əsaslanan
 +
muxtəlifcinsli keciricilər və ya ya-
 +
rımkeciricilərdən ibarət elektrik
 +
dəvrəsi (və ya dəvrənin bir hissəsi).
 +
T. vasitəsilə Həm istilik enerjisini
 +
birbata elektrik enerjisinə, həm də
 +
əksinə, elektrik enerjisini istilik
 +
enerjisinə cevirmək mumkundur. T.
 +
əlcmə texnikasında (termocut kimi),
 +
həmcinin termoelektrik generataru,
 +
termoelektrik soyuducu, kondisioner
 +
 
 +
 
 +
və s.-nin hazırlanmasında tətbiq
 +
edilir. ,
 +
TERMOZİT—posa sӱngərinin bali-
 +
 
 +
 
 +
qa adı.
 +
 
 +
TERMOİZOLYASİYA MATERİAL-
 +
LARI--bax İstilik izolyasiyası
 +
materialları.
 +
 
 +
TERMOİON EMİSSİYASI — ke-
 +
zərmiyi cisimlərin ionlar buraxması.
 +
Kimyəvi cəhətdən mӱrəkkəb cisimlə-
 +
rin (mineral, duz, pquiiə və s.) T.e.
 +
metalların T.e.-ndan fərqlənir. Kim-
 +
yəvi mӱrəkkəb cisimlərin T.e. murək-
 +
kəb xarakterlidir. Metalların Q.e.
 +
metalın ionlarının (məxsusi T.e.), Ya
 +
da metalların tərkibinə və səthinə
 +
aiqar kimi duitən maddələrin ionla-
 +
rının buraxılması hesabına gedə bi-
 +
lər. Səthdən gedən T.e. daha ətraflı
 +
eyrənilmiyidir.
 +
 
 +
TERMOKAMERA əsasən, icərisində-
 +
ki Havanın temp-ru muəyyən qanun uzrə
 +
dəyipdirilə bilən rezervuardan iba-
 +
rət sınaq qurqusu. Bax həmcinin Ba-
 +
Frokamera.
 +
 
 +
TERMOKARST, termik karst
 +
(yun. (heqte-isti = karsi)— yeraltı bu-
 +
zun əriməsi və donmusi qruntda donun
 +
acılması nəticəsində yeraltı bo0i1-
 +
luqların, batıq və cəkək relyef for-
 +
 
 +
 
 +
TEPMOMETP
 +
 
 +
 
 +
211
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
malarının əmələgəlmə prosesi, İQli-
 +
min istiləiyməsi, qruntda istilik re-
 +
jiminin dəyməsi və s. səbəblərdən
 +
bati verir. Coxillik donuiluq su-
 +
xurları zonasında yayılmındır.
 +
 
 +
TERMOKAUSTİKA (termo... -- yun.
 +
KaizKozv—yandırıcı)— yuksək temp-r-
 +
la daqlamaq usulu. Muasir tibb təcru-
 +
 
 +
 
 +
bəsində, əsasən, qalvapokaustikadan
 +
istifadə olunur. –
 +
TERMOKİMYA —umumi halda fiziki
 +
 
 +
 
 +
kimyanın, xususi halda isə kimyəvi
 +
termodinamikanın bəlməsi. Reaksiya-
 +
ların istilik effsktini, faza ge-
 +
cidlərinin (məs., buxar əmələ gəlmə-
 +
sinin) və baqiqa proseslərin istilik
 +
miqdarını əlcmək və hssablamaq, isti-
 +
lik tutumlarını, maddələrin və fi-
 +
əngi-kimyYəvi sistemlərin entalniya
 +
və entropiyasını, həmcinin bu kəmiy-
 +
yətlərin temp-rdai asılılıqlarını
 +
eyrənməklə mətqul olur. Q.-nıi təc-
 +
rubi usulu kalarimetriyadır. Termo-
 +
kimyəvi əlcmələr kalorimetrlə aparı-
 +
lır. İstilik effektləri və istilik
 +
tutumlarını eəyrənməyin zəruriliyini
 +
ilk dəfə M. V. Lomonosov gəstərmiit-
 +
dir (1752— 1754). Termokimyəvi əlcmə-
 +
lərlə 18 əsrin 2-ci yarısında C.
 +
Blek, A. Laviazye və P. Laplas məii-
 +
qul olmuqilar. 19 əsrdə H. İ. Hess, P.
 +
Bertlo, V. F. Luqinin və 6.-nın inlə-
 +
rində kalorimetrik elcmələrin texni-
 +
kası xeyli təkmillədirilmizdir.
 +
Bir sıra proseslərin istilik ef-
 +
fektləri Hess qanunu ilə hesablanır.
 +
Hesablamalar ucun muxtəlif maddə-
 +
lLərii staipdar1t əmələgəlmə istilik-
 +
 
 +
 
 +
lərindən (AN sa). uzvi maddələrin
 +
 
 +
 
 +
qarlpılıqlı təsirində isə onların
 +
stapdart yapma istiliklərindən isti-
 +
fadə olunur. Kimyəvi reaksiyaların
 +
 
 +
 
 +
AN, -i baiqa temp-rlarda Kirxhof
 +
 
 +
 
 +
təpliyi ilə hesablanır.
 +
Termogimyəvi tədqiqat nəticəsində
 +
alınan məqlumat və muəyyən edilmiiy
 +
qapunauyqupluqlardan texnoloji pro-
 +
seslərin istilik balansını duzəlt-
 +
mək, yanacaqrın istilik yaratmaq qa-
 +
biliyyətini hesablamaq, maddələrin
 +
epergetik xarakteristikaları ilə
 +
tərkibi, qurululu, davamlılıqı və
 +
reaksiyaya girmək qabiliyyətləri ara-
 +
sındakı əlaqələri muəyyən etmək ucun
 +
istifadə olunur. Məhlulların ter-
 +
mokimyası (istilik tutumunu, həll-
 +
olma istiliyini, qarıtima və buxar-
 +
lanma istiliklərini və s. tə yin et-
 +
mək) kepiti ipkinmaf etmiidir. T.-
 +
nın usulları kalloid kimyada, bio-
 +
loji proseslərin eyrənilməsində və s.
 +
tədqiqatlarda tətbiq olupur.
 +
 
 +
 
 +
Ədə Skuratov S. M., Kole-
 +
lon V. P. Varob hev A F.. Termoxi-
 +
min, c. 1—2, M.. 1964—66, Bepson S.
 +
Termoximiceskan kinetika, per. s anql.,
 +
M., 1971: Manaxona A, M., Fizi-
 +
ceskan i kolloidnan ximin, Minsk, 1981,
 +
 
 +
 
 +
TERMOKİMYƏVİ QAZ ANALİZA-
 +
TORU—bax Qaz apalizatoru.
 +
 
 +
TERMOGEN—hipotetik istilik mad-
 +
dəsi (cəkisiz maye): 18 əsrdə və 19 əs-
 +
rin əvvəllərində istilik hadisələri-
 +
pi (istilik mubadiləsi, cisimlərin
 +
qızması, istidəp genilənmə və s.)
 +
izah etmək ucun imtlədilirdi. T.-in
 +
cəkisiz və baiqa maddələrə nisbətən
 +
daha mӱtəhərrik olduqu və buna gərə
 +
də maddənin kicik məsamələrinə daxil
 +
olaraq onları geniiləndirə bildiyi
 +
qəbul edilirdi. İstilik hadisələri-
 +
 
 +
 
 +
14*,
 +
 
 +
 
 +
”
 +
 
 +
 
 +
“ 8
 +
 
 +
 
 +
nin atom və molekulların hərəkəti
 +
nəticəsində Yarandıqı subut olunduq-
 +
dan sonra (19 əsrin əvvəlləri) bu
 +
ideyadan imtina edildi.
 +
TEPMOKEH BAKTEPH/AHRAP (mep-
 +
MO... “- İYH. gen6s — TepəHəH)—66)/yMə
 +
prosesində xeyli istilik ayıran bak-
 +
teriyalar. T.b.-a yuksək temp-rda in-
 +
kipaf edə bilən bakteriyalar aid-
 +
dir (Bax Termofil orqanizmlər).
 +
TERMOMAQNİT EMALI —termik
 +
e”malın bir nəvuş metal və ərintilər-
 +
dən hazırlanan məmulatları maqnit
 +
sahəsində soyutmaqla, onların bə”zi
 +
maqnit xassələrini yaxitılaqdırmaqa
 +
imkan verir.
 +
 
 +
TERMOMAQNİT ƏRİNTİLƏR-—di-
 +
gər maqnit materiallarından fərqli
 +
olaraq maqnit induksiyası temp-r də-
 +
yipməsi ilə demək olar ki, xətti su-
 +
rətdə dəyitən metal ərintiləri. T.ə.-
 +
in uc əsasqrupu məqlumdur: mis-nikel
 +
(30—4096 Si), dəmir-nikel (3094 Ni)
 +
və xrom (1496 -dək), aluminium (1,596 -
 +
dək), manqanla (296 -dək) legirlənmiiy
 +
dəmir-nikel (30—38 94, MC1) ərintilə-
 +
ri. Kalmalloy, termalloy və kompen-
 +
satorlar bu qrupların tipik numayən-
 +
dələridir. T.ə.-dən maqnit-elektrik
 +
cihazlarında sabit maqnitlərin
 +
temp-r xətalarını azaltmaq ucun ipunt
 +
kimi istifadə olunur. Ərintilərin
 +
ill temp-rları diapazonu—50 ilə
 +
1702S arasında dəyitir.
 +
TERMOMAQNİT HADİSƏLƏR—tem-
 +
peratur qradiyentinə malik kecirici-
 +
lərin və yarımgeciricilərin elektrik
 +
və istilik xassələrinə maqnit sahəsi-
 +
nin tə”siri ilə yaranan hadisələr: hə-
 +
rəkət edən yuklu zərrəciklərə maqnit
 +
sahəsinin tə”siri nəticəsində baii ve-
 +
rir. Maqnit sahəsi hərəkət edən yuk-
 +
lərin trayektoriyasını əyir, elektrik
 +
cərəyanını və onunla barlı istilik
 +
selipi əvvəlki istiqamətindən dəidə-
 +
rir (bax Lorents quvvəsi). Nəticədə
 +
elektrik cərəyanının və istilik se-
 +
linin maqnit sahəsinə perpendikulyar
 +
istiqamətdə toplananı meydana cıxır.
 +
T.h. maqnit sahəsinin iptensivliyi
 +
(N), keciricidəki temp-r qradiyenti
 +
(AT), istilik selinin sıxlıqrı (U/)
 +
və əlcӱulən əmsal istiqamətinə paralel
 +
vektorların (CM) qarlpılıqlı vəziyyə-
 +
tinə gərə iki sinfə bəlunur. İlkii
 +
temp-r qradiyentintə perieidikulyar
 +
və ya paralel istiqamətdə əmələ gələn
 +
T.H.-ə uyqun olaraq epipə və uzununa
 +
T.H. deyilir. Əsasən, dord (iki eninə,
 +
iki uzununa) termomaqpit hadisə var-
 +
dır. Eninə Nerist— Ettinqs-
 +
hauzen hadisəsi: N və UU vek-
 +
torlarına perpepdikulyar istiqamət-
 +
də potensiallar fərqinin: Riqi—Le-
 +
dug hadisəsi), N və M/ vektorlarına
 +
perpendikulyar istiqamətdə temp-r
 +
fərqininu, uzununa Nərnst— Ettinqs-
 +
hauzen hadisəsi numunə boyunca əlavə
 +
potensiallar fərqinin (termo e.H.q.-
 +
pip maqnit sahəsində dəyitməsi), Ma-
 +
ci—Riqi—Leduk hadisəqi isə numunə
 +
boyunca əlavə temp-rlar fərqinin əmə-
 +
lə gəlməsindən (istilikkecirməpin
 +
maqnit sahəsində dəyitməsi) ibarət-
 +
dir. Eninə Nernst— Ettinqshauzen Ha-
 +
disəsində elektrik sahəsinin yaranma-
 +
sı mexanizmi belədir: nӱmunədə temp-r
 +
qradiyenti olduqda, isti ucdan hərə-
 +
kət edən Yukdapıyıcıların sur”əti
 +
əks istiqamətdə ərəkət edənlərin
 +
sӱrqətindən beyuk olduruna gərə maq-
 +
nit sahəsinin tə”"siri ilə onların
 +
qart səthlərə yənəlməsi eyni olmur
 +
 
 +
 
 +
və qərarlatimızll halda eninə poten-
 +
siallar fərqi yaranır.
 +
və" Smit R., Poluprovodniki, M.,
 +
 
 +
 
 +
TEPMÖMETP (utermo...4-...metr) —
 +
maddələrin fiziki xassələrinin də-
 +
yipməsinə əsasən temperaturu əlcmək
 +
ucun cihaz. T.-lər əz xassələrinə və
 +
tətbiq sahələrinə gərə bir-birindən
 +
fərqlənir. Temp-ru əlcmək çcun həm-
 +
cinin təzyiqin, elektrik muӱqaviməti-
 +
nin, maqnit qavrayıcılarının, ter-
 +
moelektrik hərəkət quvvəsinin və s.-
 +
lin temp-ra gərə dəyidnməsindən isti-
 +
fadə edilir. QTermometrik maddələ-
 +
rə, onların xassələrinə, tətbiq sahə-
 +
lərinin spesifik xususiyyətlərinə gə-
 +
rə muxtəlif T.-lər var. Mayeli T..,
 +
qaz T.-i, mӱqavimət T.-i, termoelekt-
 +
rik T. daha genin yayılmımdır. Ma-
 +
yeli T.-lərdə (—200–-- 750*S) termome-
 +
trik cisim kimi muxtəlif mayelərdən
 +
istifadə olunur. Mayeli T.-in bir
 +
hissəsi maye ilə doldurulmuli odada-
 +
vamlı ipəffaf pqutiə boru və ona
 +
yapılidırılmıit rezervuarlardan iba-
 +
rətdir. Borunun ӱzərində, əlcmə in-
 +
tervalından asılı olaraq, bərabər
 +
hissələrə bəlunmuiq iqkala var. Prak-
 +
tikada mayenin həcminin temp-ra gə-
 +
rə dəyinməsindən istifadə edilir.
 +
Mayeli T.-də termometrik maddə kimi
 +
kerosin (—204-- 300*S), toluol (—80 --
 +
100*2S), civə (—35--7502S) və s. i11-
 +
lədilir. Yaxitı təmizləndiyinə, iqu-
 +
pəni islatmadıqına, doymui buxar
 +
təzyiqinin kicik olmasına gərə civə-
 +
li T.-lər geniti yayılmındır. Lakin
 +
mayeli T.-lərdə temp-r tikalası muçəy-
 +
yən dərəcədə termometrik cismin xas-
 +
sələrindən asılıdır. Termometrik
 +
maddə kimi qızdırıldıqda eyni tərz-
 +
də genitilənən seyrəklətdirilmiin qaz-
 +
lardan (M., N,, Ne) istifadə olunur.
 +
Bu T.-in həssas elementi qazla dol-
 +
durulan rezervuardır. Muəyyən miq-
 +
darda geturulmuti qazın həcmi (R =
 +
=s0P5() və ya təzyiqi (U—sop56) temp-r-
 +
dan xətti asılı olduqruna gərə ter-
 +
modinamik temp-r bu asılılıqdan
 +
beyuk dəqiqliklə tə yin olunur. Qaz
 +
T.-i temp-ru 25-1800 K intervalında
 +
 
 +
 
 +
3:10—9—2-10—2 həssaslıqla elcur,
 +
maqnit sahəsinin tə”sirinə mə”ruz
 +
qalmır.
 +
 
 +
Qaz T.-ləri muxtəlif tədqiqatlar-
 +
da, stapdartla:tidırmada istifadə
 +
edilir. Qermoelektrik Q.-lərdə ter-
 +
mometrik maddə tətbiq sahəsinə və tə-
 +
ləb olunan həssaslıqa gerə secilir.
 +
Termoelektrik Hərəkət quvvəsinin əl-
 +
culməsinə gərə temp-ru təyin etmək
 +
ucun empirik dustur və cədvəldən is-
 +
af olunur. Termoelektrik T. cox
 +
yӱksək və cox alcaq temp-rları 0lc-
 +
məyə imkan verir. Qəmiz metal, ərin-
 +
ti və yarımgeciricilərin elektrik
 +
mӱqavimətinin (K) temp-rdan asılı
 +
olaraq dəyinməsinə gərə də temp-r tə”-
 +
yin edilir (muqavimət T.-i). Termo-
 +
Merrik maddə belə T.-lərdə də T.-in
 +
tətbiq sahəsinə gərə secilir. Kimyəvi
 +
cəhətdən tə”sirsiz və muqaviməti sa-
 +
bit olduquna gerə platin muqavimət
 +
T.-i (—263-- 10632S) geniiy tətbiq olu-
 +
nur. Platin T.-indən baiyqa mis, ni-
 +
kel, gumuli T.-ləri, tunc T.-ləri, Se,
 +
5, və Ze yarımkecirici T.-ləri daha
 +
geniti yayılmıtddır. Alcaq temp-rla-
 +
rı əlcmək ucun kondensasiya 1.-i,
 +
akustik T., maqnit T.-indən də isti-
 +
fadə olunur.
 +
 
 +
 
 +
212
 +
 
 +
 
 +
Meteorologiyada havanın və torpa-
 +
qın, hidrologiyada suyun temp-ru, əsa-
 +
sən, mayeli (civəli, spirtli) T.-lərlə
 +
əlculur. Tibdə maks. temp-r prinsipi
 +
ilə ipləyən civə T.-i geniiy Yayıl-
 +
mıdır. Bədən temp-runu əlcmək ucun
 +
tibb T.-indən baiqa, elektrotermo-
 +
metrdən, habelə termoqrafdan da is-
 +
tifadə edilir (bax həmcinin Təmnə-
 +
ratur :ikalası).
 +
 
 +
Əd. Popov M. M., Termometril
 +
i kalorimetril, 2 izd., M., əd, Ca-
 +
nenbeBB. M., Eypc oömeiflt fiziki, t.
 +
2, M., 1982,
 +
 
 +
TEPMOMEXAHHKH E”MAH (TME)—
 +
metal və ərintilərdə muxtəlif ardı-
 +
cıllıqla aparılan plastik deforma-
 +
siya, qızdırma (termik e”mal) və so-
 +
yutma əməliyyatları məcmusu. TME
 +
nəticəsində metalın son strukturu,
 +
buna muvafiq olaraq da onun xassələ-
 +
rinin formalaiması plastik defor-
 +
masiyanın yaratdırı yuksək sıxlıq
 +
və qurulunl catımimazlıqının opti-
 +
mal bəlutidurulməsi iəraitində baii
 +
verir. Yuksək temp-rlu və alcaq temp-r-
 +
lu TME-a bəlunur. Plastik deforma-
 +
siya poladın alcaq temp-rlu TME-
 +
da austenitin yenidən kristallaima
 +
temp-rundan apaqı temp-rda, yuksək
 +
temp-rlu QTME-da isə adətən polimorf
 +
cevrilmənin yuxarı bəhran nəeqtəsin-
 +
dən yuksək temp-rda aparılır. Plas-
 +
tik deformasiya və termik emal əmə-
 +
liyyatlarının aparılması ardıcıl-
 +
lıqına gərə QTME nəvləri 4 sinfə
 +
ayrılır: deformasiya termik e”mal-
 +
dan əvvəl aparılır: termik emal
 +
prosesində deformasiya edilir, de-
 +
formasiya termik emaldan sonra ye-
 +
rinə yetirilir: material həm termik
 +
eqmaldan əvvəl, həm də sonra defor-
 +
masiya edilir. TME materialların
 +
konstruktiv məhkəmliyinin yuksəldil-
 +
məsi yollarından biridir.
 +
TERMONUVƏ REAKSİYALARI —
 +
cox yuksək temperaturlarda (107 K və
 +
daha yuksək) yunguӱl atom nӱvələri ara-
 +
sında gedən sintez örpəəuqəl HYBƏ
 +
reaksiyaları. Yungul nuvələrin XY-
 +
susi (bir nuklona duttən) rabitə ener-
 +
jisi orta cəkili nӱvələrin xususi
 +
rabitə enerjisindən az olduqundan,
 +
yuӱngul nӱvələr birlətərək nisbətən
 +
vrır nӱvə əmələ gətirdikdə (sintez
 +
etdikdə) kulli miqdarda nӱvə enerji-
 +
si (reaksiyada alınan və zərrəciklə-
 +
rin kinetik enerjisi ipəklində) ayrı-
 +
lır. T.r.-nın getməsi ucun atom nuvə-
 +
ləri bir-birinə kifayət qədər (nuvə
 +
quvvələrinin təsir radiusu tərtibin-
 +
də =10:3 sm) yaxınlamqmalıdır. La-
 +
kin atom nӱvələri musbət elektrik
 +
yuğunə malik olduqundan, onlar ara-
 +
sında elektrostatik kulon dəfetmə
 +
quvvəsi məvcuddur. Bu onların bir-
 +
birinə yaxınlamasına mane olur.
 +
Atom nuçvələri beyuk kinetik enerjiyə
 +
malik olduqda, bu quvvəyə ustun gəlib
 +
bir-birinə kifayət qədər yaxınlata
 +
bilər. Bunun ucun atom nuvələrindən
 +
ibarət sistemin (plazmanın) cox yuğ-
 +
sək temp-radək qızdırılması tələb
 +
olunur. Kainatda Q.r. ulduzların da-
 +
xilində, Yer pəraitində isə guclu qaz
 +
bopalmaları, sur”ətli zərrəciklərin
 +
intensiv dəstəsi, lazer pqualarının
 +
guclu impulsu və Ya guclu nuvə part-
 +
layhipiları vasitəsilə alınmıiyq H0X
 +
yuğsək temp-rlarda gedə bilir.
 +
 
 +
Heliumun *Ne izotopunun nuvəsi
 +
digər yungul nuvələrə nisbətən bəyuk
 +
xususi rabitə enerjisinə malik oldu-
 +
 
 +
 
 +
TERMOMEXANİKİ E”MAL
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Cədvəl
 +
| Ayrılan
 +
“No Reaksiyalar pal Ye Reaksiyalar enerji
 +
K, (MeB) | (MeB)
 +
E- : : : R ———K———,.XVv.v.,..,.
 +
1 rrəOze yd 2,2 8 T-T-Ne-2p 11,3
 +
2 p3D-3He-?y 55 9 PO:zNe--“Necr 18,4
 +
3 r-Tə*Ne--t 19,7 10 8He4-3He 9*Ne- 2r 12,8
 +
4 D-:D-T-p 4,0 11 n-:“Li“HeoT 4,8
 +
5 D:D-.He:n 3,3 12 p-7Li-——“He-“He “7 17,3
 +
6 D:3D-."Hee7 24,0 13 — D4"Li--“He4“He 224”
 +
7 D-4T--“Hein 17,6 14 D::7Li-“He-“Heinİl 15.0
 +
 
 +
 
 +
-— — — — —  —————......—...,.—,.,,.,,,,—,.,,————,”,”—.
 +
 
 +
 
 +
qundan, T.r.-ında enerjinin ayrılma-
 +
sı, əsasən, dərd protonun (hidrogen nu-
 +
vəsinin) birlətərək *Ne nӱvəsi siptez
 +
etməsi nəticəsində ayrılır. T.r.-nda
 +
hidrogenin aqır izotopunun nuvəlsri
 +
deytron (O), triton (T) və s. yungul
 +
nӱvələr iptirak edir. Cədvəldə əsas
 +
T.r. və bu reaksiyalarda ayrılan
 +
enerji verilmiitdir.
 +
 
 +
r. ulduzların yaranması pro-
 +
sesində və ulduzlar daxilində gedən
 +
proseslərdə kimyəvi elementlərin atom
 +
nuvələrinin sintezinin əyrənilməsinə
 +
imkan verir.
 +
 
 +
Kainatda T.r. ulduzların enerji
 +
mənbəyi və kimyəvi elementlərin sinte-
 +
zi kimi iki muhum rol oynayır. Nor-
 +
mal homogen ulduzlar, o cumlədən
 +
Gunət ucun əsas enerji mənbəyi dərd
 +
protonun Helium *Ne nuvəsinə və iki
 +
pozitrona cevrilməsi prosesidir. Bu
 +
proses iki yolla gedir:
 +
 
 +
1) proton-proton x(rr) zənciri və ya
 +
hidrogen sikli:
 +
 
 +
 
 +
pEDpəD He” kv, ey ə ə 2:
 +
r —- D— He Tı,
 +
3Ne--*Neə*Ne-- 2r.
 +
 
 +
NƏTİCƏDƏ
 +
 
 +
Ar-“Ne-- 267 4- 26,72 Mev
 +
 
 +
 
 +
alınır.
 +
2) Karbon-azot (SC) və ya karbon sikli:
 +
 
 +
 
 +
p4-12C-ə 3N “-yy  13N93C He” 4-v)
 +
p 3C”—”N-Evy, pc 1N”—50 Hy,
 +
150-955N--e” vi p4-:19N”712C “He,
 +
 
 +
Nəticədə
 +
 
 +
 
 +
4r — “Ne -- 267 -- 25,03 -- (1,70) Mev
 +
alınır. Burada **S nuvəsi kataliza-
 +
tor rolunu oynayır.
 +
 
 +
 
 +
Cox yuksək temp-r və sıxlıqa malik
 +
olan ulduzlarda helium və neon sikli
 +
də məvcuddur. Bunlardan baiqa ul-
 +
duzların daxilində 3 *Ne ə 0 4- çu,
 +
£4C-L 4He—66O -Hvy, 18O 4- *Ne — 29Ce-- cu
 +
və s. Q.r. da gedərək kimyəvi element
 +
lər sintez olunur.
 +
 
 +
Gunəi və ulduzların kutlələri
 +
cox Ok olduqundan, Kainatda T.r.
 +
nın getməsi ucun isti plazmanın sax
 +
lanması və termoizolyasiyası qravi-
 +
tasiya hesabına əldə edilir. Yer ilə-
 +
raitində isə buplar cətinlik tərə-
 +
dir. Buna gərə də Yer iqəraitində be-
 +
yuk miqyaslı Q.r.-nın alınması və
 +
onun enerjisindən istifadə olunma-
 +
sı, hələlik Yalnız hidrogen bomba-
 +
sının partlayını ipəklində mumkun-
 +
dur. Hidrogen bombasının partla-
 +
ması ucun əvvəlcə onun daxilində olan
 +
atom bombası partlayır, cox Yuksək
 +
temp-r alınır, sonra isə T.r. gedir,
 +
hidrogen bombası partlayır. Hidro-
 +
 
 +
 
 +
gen bombası partladıqda ayrılan
 +
enerjinin miqdarı (-102* erq) Yer ku-
 +
rəsində bir həftədə hasil olunan elek-
 +
trik enerjisi qədərdir. Hidrogen
 +
bombalarında, əsasən, cədvəldə veril-
 +
mi 4: 5: 7 və 12 T.r.-ndan istifadə
 +
olunur. Ən effektiv T.r. 7 reaksiya-
 +
sıdır.
 +
 
 +
Yer təraitində T.r.-nın enerji-
 +
sindən dinc məqsədlərlə istifadə et-
 +
mək ucun idarəolunan T.r. almaq la-
 +
zımdır. Burada əsas cətinlik cox yuk-
 +
sək temp-rlu plazmanın alınması və
 +
onun termoizolyasiyasıdır. İdarəolu-
 +
nan T.r. alınmasının tədqiqinə dair
 +
bir cox usullar və qurqular təklif
 +
edilmipdir. Bunlardan ən MYİYMY,
 +
sovet alimlərinin yaratdıqı cQoka-
 +
makə qurqularıdır. cQokamakə qurqu-
 +
larının daha da təkmillətdirilməsi
 +
sahəsində sovet və həmcinin, xarici
 +
əlkə alimləri geni tədqiqatlar apa-
 +
rır. İdarəolunan T.r. alınması
 +
ucun, əsasən, cədvəldəki 7: 5 və həm-
 +
cinin 4 və 12 reaksiyalarından isti-
 +
fadə edilir. 4 və 11 T.r.-ndan nadi
 +
HYBƏ yanacaqı olan 3H nuvəsinin (T)
 +
alınması ucun də istifadə olunur.
 +
T.r.-ndan sur”ətli neytron selinin
 +
mənbəyi kimi də istifadə edilir.
 +
İdarəolunan T.r.-nın gedə biləcəyi
 +
reaktorların yaradılması gələcəyin
 +
energetika məsələsinin həllində mu-
 +
hum rol oynayacaq.
 +
 
 +
Ədq Arpimovic L. A., Uprav-
 +
llemır termoldernır reakini, 2 izd.,,
 +
M.. 1963: Oraevski N V. N., İdernal
 +
onerqetika, Kiev, 1978, Pirokov 10.
 +
aa n N. P., İdernal fizika, M.,
 +
 
 +
 
 +
TERMOPLASTLAR qəlibləmədən
 +
sonra Yenidən təkrar e mal oluna bi-
 +
lən plastik kӱtlə. Ən geniiy yayıla-
 +
nı "olivinilxlorid, polistrol, po-
 +
liet(l n tərkiblilərdir.
 +
TERMOREZİSTOR—bax Termistor.
 +
TERMOS (yun. (Heqqlӧəzv—ilıq, isti)—
 +
ərzaq məhsullarını sabit temp-rda
 +
saxlamaq ucun ikiqat divarlı qabd|
 +
Duar qabının bir nevu. Temp-ru 24
 +
saata qədər sabit saxlaya ilir.
 +
Məpiətdə (həcmi 0,25 l-dən 2 l-dək)
 +
və ictimai iaiyə mӱəssisələrində (həc-
 +
MH 30 l-ə qədər) iilədilən (məhsulu
 +
saxlamaq və ya dapımaq ucun) T. nev-
 +
ləri var. Yeyipti məhsullarının sax-
 +
lanması ucun kisə pəklində hazır-
 +
lanmınn T.-lar da olur.
 +
TERMOSTAT (mepo...--iyH. statos—
 +
durqun, tərpənməz) — hududlanmın
 +
həcmdə temp-ru sabit saxlamaq ucun
 +
cihaz. İstilik izolyasiyası ilə xa-
 +
rici muhitdən təcrid edilmiiy boru
 +
(qab) ipəklindədir. Q.-da temp-run
 +
sabitliyi ttermotənzimləyici və Ya
 +
muəyyən temp-rda baiq verən faza Ke-
 +
 
 +
 
 +
TERPENLƏR
 +
 
 +
 
 +
213
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
cidi (buzun əriməsi, suyun qaynaması
 +
və s.) ilə tə min edilir. 60" S-dən
 +
500*S-yə qədər temp-rlar intervalı
 +
Ucӱn mayeli Dpirtli, sulu, yarlı,
 +
duzlu).T., 5900”S-dən 1200"S-yədək temp-
 +
rlar ucun elektrik sobaları tətbiq
 +
edilir. 0*S-dən altarı temp-rlar ucun
 +
olan T.-lar kriostat adlanır.
 +
T. fiziki-kimyəvi, bakterioloji və s.
 +
 
 +
 
 +
tədqiqatlarda, radioelektronikada,
 +
kinofototexnikada və s.-Də tətbiq
 +
edil
 +
 
 +
 
 +
ir.
 +
TEPMOCOPEP—6ax Atmosfer.
 +
TERMOTERAPİYA, istilik mua-
 +
licəs i—fizioterapevtik mualicə
 +
usulu: orqanizmə istilik tə siri ges-
 +
tərən muxtəlif fiziki vasitələrin
 +
mualicə məqsədi ilə tətbiqi. Ev ilə-
 +
raitində su və elektrik isidicilərin-
 +
dən, habelə isidici kompreslərdən,
 +
təpitmələrdən istifadə edilir. Tibb
 +
mӱəssisələrində T. parafin, torf,
 +
mӱalicə palcıqları, ozokerit, isti
 +
qum, yerli və umumi vannalar, eyni
 +
zamanda gunəi pquaları, muxtəlif
 +
elektrik lampaları, yuksək və infra-
 +
yӱksəktezlikli elektrik və s. vasi-
 +
tələrlə həyata kecirilir.
 +
 
 +
.-nın orqanizmə umumi təqsiri
 +
reflektor yolladır: istiliyin tə si-
 +
rindən dəridə yerlətən sinir ucları
 +
qıcıqlanır, qıcıq mərkəzi sinir
 +
sisteminə nəql olunur. Nəticədə qan
 +
və limfa devranı yaxtılaqrır, mad-
 +
dələr mӱbadiləsi sur”ətlənir, bir
 +
sıra bioloji fəal maddələr yaranır,
 +
aqrılar azalır, iltihab sorulur.
 +
Sinir xəstəliklərində (radikulitlər,
 +
nevritlər, nevralgiyalar), hərəkət-is-
 +
tinad sistemi (artritlər, miozitlər
 +
və s.), qarın bopluqu orqanları, ha-
 +
belə bir sıra ginekoloji xəstəlik-
 +
lərdə və s. istifadə edilir. Kəskin
 +
iltihabi və irinli xəstəliklərdə, ya-
 +
man ppiplərdə, vərəm, aqır urək-da-
 +
mar xəstəliyində, həmcinin hiperto-
 +
niyada T.-dan istifadə etmək olmaz.
 +
 
 +
Əd. Pasınkov Y. İ., Umumi fi-
 +
zioterapiya, B., 1980.
 +
 
 +
 
 +
TERMOTƏNZİMLƏ YİCİ—bina, qab
 +
boru kəməri, soba və s. obyektlərdə
 +
temp-ru lazımi səviyyədə avtomatik
 +
saxlamaq ucun qurqu. T. temp-run də-
 +
yipməsi ilə parametrləri dəyiiyən
 +
əlcmə ceviricisi (verici) və icra-
 +
edici orqandan ibarətdir. İiy prin-
 +
sipinə gərə verici (bax Dilatometr),
 +
termoelektrik və s. tipli Q.-lər var.
 +
TERMOFİL ORQANİZMLƏR (əzler-
 +
MO...-kİiyH. phil66--ceBHpəM), T € D M O-
 +
dq Hn n Ə p—45”C-nən İyxapbı TEMH-p4a
 +
yaayan orqanizmlər (əksər orqanizm-
 +
lər ucun məhv olma temp-ru). Bəzi ba-
 +
lıqlar, muxtəlif onurqasızlar (qurd-
 +
lar, cuculər, molyusklar) və mikro-
 +
orqanizmlər (ibtidailər, bakteriya-
 +
lar, aktinomisetlər, gəbələklər, yo-
 +
sunlar), bə”zi ayıdeiəyikimilər, ci-
 +
cəkli bitkilər T.o.-dir. T.o. isti
 +
bulaqlarda, termal sularda, torpaqın
 +
ust qatında, termogen bakteriyaların
 +
fəaliyyəti nəticəsində uӱuzvi maddələ-
 +
rin (nəm ot topası, torf, peyin) qız-
 +
dırdıqı yerlərdə yapayır. T.o. tro-
 +
piklərin sakinidiry həmcinin homo-
 +
yoterm heyvanların bədənində yatayan
 +
saprofitlər və parazitlərdir.
 +
 
 +
TERMOCEVİRİCİ — termoelektrik
 +
hadisələrinə əsaslanaraq dəyiiyyən cə-
 +
rəyanı sabit cərəyana cevirən qurqu.
 +
Əsasən, termoelektrik əlcmə cihazla-
 +
rında istifadə edilir. Dəytilən cə-
 +
 
 +
 
 +
rəyan elektrik qızdırıcısından və
 +
termoelementdən (termocut) ibarətdir.
 +
İszlilik itkisini azaltmaq və T.-nin
 +
həssaslıqını artırmaq ucun T.-lər
 +
coxelementli qurulur və vakuumda
 +
yerlətidirilir.
 +
 
 +
TERMOCUT—əz aralarında birləit-
 +
dirilmii (lehimlənmiyi) iki muxtə-
 +
lifcinsli elektrikkecirici element-
 +
dən (adətən, metal keciricilərdən,
 +
bə”zən yarımkeciricilərdən) ibarət
 +
temp-r vericisi. Q.-un ipi Zeyebek
 +
hadisəsinə əsaslanır, Əgər lehimlər
 +
(kontaktlar) muxtəlif temi-rlarda
 +
yerlətdirilərsə, onda T. dəvrəsində
 +
THİMƏTH €HCTHP BƏ €COİYT?P KOHTAKT/a-
 +
rın temp-rlar fərqindən və kecirici-
 +
lərin materiallarından asılı olan
 +
e.h.q. yaranır.T. temp-ru əlcən qurqu-
 +
larda, muxtəlif avtomatlatdırıl-
 +
mıtl idarəetmə və nəzarət sistemlə-
 +
rində tətbiq edilir.
 +
 
 +
TERNİ (Teqp:) — İtaliyada ipəhər.
 +
Terni əyalətinin inz.m. Nəql qoviyarı.
 +
Nera cayı sahilindədir. Əh. 113,1 min
 +
(1979). Qara metallurgiya, matınqa-
 +
yırma, kimya sənayesi, toxuculuq, 1182-
 +
kər, dəri, mebel, cut mӱəssisələri,
 +
yaxınlıqında SES-lər kaskadı (Ve-
 +
lino cayında) var.
 +
 
 +
TERNOPOL, kecmipdə Tarnapol
 +
(adı geyəm tarlalarından gəturuӱl-
 +
mupdur)—USSR-də iəhər. Ternopol
 +
vil.-nin mərkəzi. Seret cayı (Dnest-
 +
rin qolu) sahilindədir. D.y. və avto-
 +
mobil yolları qovpaqı. Aeroport.
 +
Əh. 168 min (1983). Yeyinti, yungul,
 +
mapınqayırma, elektrotexnika və me-
 +
tal emalı, tikinti materialları sə-
 +
nayesi, cini, mebel muəssisələri,
 +
in-t, teatr, filarmoniya və s. var. 1540
 +
ildən məqlumdur.
 +
 
 +
TERNOPOL VİLAYƏTİ—USSR-də
 +
vil. 1939 il dekabrın 4-də təpkil
 +
edilmindir. Sah. 13,8 min km”, ƏH.
 +
1162 min (1983, 1 yanvar). 16 r-nu, 16
 +
iəhəri, 15 iltq var. Mərkəzi Terno-
 +
pol i1.-dir.
 +
 
 +
Təbiət. T.v.-nin ərazisi Podol yuk-
 +
səkliyinin q. hissəsini tutur. Maks,
 +
hund. 443 m. İqlimi mulayim konti-
 +
nentaldır. Orta temp-r yanvarda c.-da
 +
—4,62S, 1im.-da —5,72S, iyulda muva-
 +
fiq olaraq 19,4 və 18,3” S-dir. İllik
 +
yaqıntı 600—680 mm. Ən bəyuk ua)
 +
Dnestrdir. Coxlu nohur var. Əsasən,
 +
qara torpaqlar yayılmımdır. Ərazi-
 +
nin 2/3-sindən coxu iumlanır. Meilə-
 +
lərə (vələs, goӧyruli, cəkə, palıd,
 +
ipam, fıstıq və s.) rast gəlinir. Tul-
 +
ku, boz dovian, porsuq, cəldonuzu,
 +
samur, ərdək, qaz, durna və s. var.
 +
 
 +
Əhali. Ukraynalılar, ruslar, pol-
 +
yaklar yatayır. Orta sıxlıq 1 km?
 +
də 84,2 nəfərdir. P1əhər əhalisi 3576 -
 +
dir. Muhum ipəhərləri: Ternopol,
 +
Kremenets, Cortkov, Terebovlya və s.
 +
 
 +
Təsərrufat. Yeyinti, yupgul, ma-
 +
iınqayırma və metal emalı, tikinti
 +
materialları, menə, aqac e”malı və
 +
selluloz-kaqız sənayesi inkipyaf et-
 +
miidir. Vil. elektrik enerjisini,
 +
əsasən, Dobrotvor DRES-indən (Lvov
 +
vil.) alır. Yeyinti sənayesi iyəkər,
 +
spirt, sud, pendir, yar-pendir, tu-
 +
tun-fermentasiya, gonserv BƏ €. MYƏC-
 +
sisələrdən ibarətdir. Mapınqayır-
 +
ma və metal eymalı sənayesi Ternopol,
 +
Cortkov və s. ipəhərlərdə cəmləiimin-
 +
Tikinti materialları istshsal
 +
 
 +
 
 +
dir.
 +
olunur. Ən beyuk yungul sənaye muəs-
 +
sisələri: pambıq-parca kombinatı
 +
 
 +
 
 +
(Ternopol), tikii f-kləri (Ternopol,
 +
 
 +
 
 +
qrəmanı (27.2.1945), R
 +
 
 +
 
 +
(Cortkov), ayaqqabı f-ki (Terebovlya),
 +
sun”i dəri z-du (Ternopol) və s. Me-
 +
bel mucəssisələri var. Bueda, arpa, qa-
 +
rabaqiaq, qarqıdalı, dənli-paxlalı
 +
bitkilər, 1pəkər cuqunduru, uzunlif-
 +
li kətan, kartof, tərəvəz becərilir.
 +
Meyvəciliklə mətqul olunur. Qara-
 +
mal, donuz, davar saxlanılır. D.y.,
 +
avtomobil və hava nəql. var. Dnestr
 +
cayından gəmicilikdə istifadə edi-
 +
lir. T.v. Lenin ordeni ilə təltif
 +
olunmutidur (1967),
 +
 
 +
Mədəni quruculuq. Vil.-də Z ali
 +
məktəb, Lvov politexnik in-tunun fi-
 +
lialı, muzeylər, musiqili-dram teat-
 +
rı və s. var. tiran dilində 4V/l-
 +
ne jityaə (Azad həyatə, 1939) və €Po-
 +
vesnikə (1939) vil. qəzetləri cıxır.
 +
Yerli radio və televiziya veriliit-
 +
ləri Ukrayna və rus dillərində apa-
 +
rılır. Moskva və Kiyevdən radio və
 +
televiziya verilitləri retranslyasi-
 +
ya olunur.
 +
 
 +
TEROFİTLƏR (yun. (Heqoz—yay--rhu-
 +
(ӧp—bitki)—ilin əlveripsiz vaxtı-
 +
nı (soyuq, yaxud quraq) toxum halında
 +
kecirən birillik bitkilər. T.-in ək-
 +
səriyyəti Aralıq dənizi sahilboyu
 +
ərazisindədir, bunlar (xaccicəklilə-
 +
rin coxu, xatxatkimilər və s.) səh-
 +
ra, yarımsəhra və Pimal yarımkurə-
 +
sinin c. cəlləri ucun xarakterikdir.
 +
Mepə zonasında, əsasən, alaqlarla
 +
təmsil olunmupdur (məs., yarranotu,
 +
cilikburnu).
 +
 
 +
TER-OHANOV Arsen Aramovic (d. 28.
 +
11.1925, Bakı)—Sovet İttifaqı QəhHh-
 +
 
 +
 
 +
ə”.
 +
.. Hə
 +
ə
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
polkovnik. 1941 il
 +
də Sovet Ordusu-
 +
na caqrırılmınn-
 +
dır. Beyuk Vətən
 +
ie hayndər ap PTi-
 +
mali Qafqaz, Uk-
 +
rayna, Moldaviya
 +
uqrundakı deyuin-
 +
lərdə, Rumıniya,
 +
Polpa və Almani-
 +
yanın azad olunma-
 +
sında iptirak et-
 +
mipdir. Sovet qo- "
 +
iqunlarının Politsa cayını
 +
məvqe tutmalarında, Visla və
 +
 
 +
 
 +
gecib ƏH
 +
Oder
 +
arasında gedən vuruimalarda qəhrə-
 +
manlıq gəstərmitdir. 1946 ildə ordu-
 +
 
 +
 
 +
buraxılmıtidır. 1952 ildə M.
 +
Əzizbəyov ad. Azərb.Səpaye İn-tunu bi-
 +
tirmindir. Həmin ildən SSRİ Silah-
 +
lı Quvvələrində xidmət edir. 1-ci də-
 +
rəcəli Vətən muharibəsi ordeni və
 +
medallarla təltif olunmuidur.
 +
 
 +
TERPENLƏR—molekulu izopren his-
 +
sələrindən S.N, qurulmuzi, yə"ni tər-
 +
kibi (SN,), olan karbohidrogenlər
 +
 
 +
 
 +
(i— 2, 3, 4,...). İzoprenoidlərə aiddir.
 +
T. molekulundakı izopren hissələrin
 +
sayına gerə monoterpenlərə Sl,Nta
 +
(T. adlanır), seskviterpenlərə (birya-
 +
DbiM T.), CişFlşa, AHTEpT€HTƏPƏ C,, Həq
 +
triterpenlərə S:, Nu, və s. bəlunur.
 +
T.-ə bitkilərdə (efir Yaqrlarında,
 +
skipidarda, qatranlarda, balzamlarda
 +
və s.) rast gəlinir. T. terpenoidlər
 +
adlanan oksigenli terəmələri (spirt-
 +
lər, efirlər, aldehidlər, ketonlar,
 +
turipular və s.) halında tapılır.
 +
Monoterpenlər rəpgsiz, xarakterik
 +
iyli mayelərdir (150— 1902 S-də qayna-
 +
yır), seskviterpenlər rəpgsiz, əzlu
 +
maye və ya asan əriyən, kristal mad-
 +
dələrdir (230—300” S-də qaynayır),
 +
iyləri monoterpenlərin iyindən zəif
 +
 
 +
 
 +
dan
 +
 
 +
 
 +
214
 +
 
 +
 
 +
TEPHEHTHH
 +
 
 +
 
 +
—4“H1:. ”. cll—L” CU ”tbhhthhkhtblhHiıt(dadÖdÖdıIA K  —....—.,.,.,.,.,x-xQ,x.K
 +
 
 +
 
 +
BƏ davamlıdır. Diterpenlərin tərə-
 +
mələrinə kanifolun tərkibində olan
 +
qatran turiquları (abiyetin, levopi-
 +
mar və s.), xlorofilin tərkib Hissə-
 +
si olan fitol (spirt) aiddir. Tri-
 +
terpenlərdən skvalen nərə balıqrının
 +
qaraciyərində tapılmındır. Sterin-
 +
lər və hormonlar (məs., xolesterin)
 +
triterpen qurululpludur.
 +
 
 +
T. suda həll olmur, qeyri-polyar
 +
uzvi həlledicilərdə yaxtı həll olur,
 +
asan oksidlətir, halogenlətir, izo-
 +
merlətir, polimerləpir. Sənayedə
 +
terpenoidlər asan bapa gələn T.-dən
 +
alınır. Məs., skipidarda olan (9595 -ə
 +
qədər) T. və terpenoidlər ətriyyatda,
 +
yeyinti essensiyalarında və tibdə i11-
 +
YR
 +
TERPENTİN-iynəyarpaqlı aqacları
 +
cərtdikdə zədələnmiii yerdən sızan
 +
qatranlı maddə. PTam, sidr, kuknar
 +
və qarapam aqaclarının oduncaq his-
 +
 
 +
 
 +
səsində ermti qatran yolların-
 +
da olur. Q. aqacın qabıqrı uzərində
 +
bərkiyərək, oduncarqı qabıqyeyən bəe-
 +
 
 +
 
 +
cək, gəbələk və s.-dən qoruyur. T. kani-
 +
fol və skipidar almaq ucun əsas xam-
 +
maldır. SSRİ-də adi iam (Rӱpiz
 +
511ue5(q15) T. almaq ucun ən əlverini-
 +
li arac sayılır. Hər atqac ildə Ü,9—
 +
20 kq T. verir. PQam T.-i xot iyli,
 +
ippəffaf mayedir. Tərkibi ucucu His-
 +
sədən (skipidar), ucucu olmayan qat-
 +
ran turitularından (kanifol) və su-
 +
dan ibarətdir. E”mal ucun z-da gəti-
 +
rilən T.-də təqr. 7596 skipidar, 1896
 +
kanifol və, 6926 su olur.
 +
TERPENTİN YARI—bax Skipidar.
 +
TERPİQOREV Aleksandr Mitrofa-
 +
novic (21.11.1873, Tambov—V8.11.1959,
 +
Moskva) — mə”dən ipləri sahəsində
 +
sovet alimi. SSRİ EA akad. (1935).
 +
SSRİ Devlət mukafatı laureatı
 +
(1943). Peterburq Mə”dən İn-tunu bn-
 +
tirmitdir (1897). 1922 ildən Moskva
 +
Mə”dən İn-tunun prof. (1933—36
 +
illərdə oranın direktoru), 1038—
 +
59 illərdə isə SSRİ EA-nın Mə”dən
 +
İpləri İn-tunda :pe”bə mudiri ol-
 +
mupdur. Əsas tədqiqatları faydalı
 +
qazıntı yataqlarının yeraltı iytplən-
 +
MƏCH, MƏ” nəH HELTƏDHHHH mexanikləint-
 +
dirilməsi (ilk dəfə eyni adlı kursu
 +
ipləyib hazırlamınmd və dərs proqra-
 +
mına daxil etmitdir) və avtomatlai1-
 +
dırılması, mə”dən elminin inkiiYa-
 +
fı və s. problemlərə aiddir. 3 dəfə
 +
Lenin ordeni, 2 Qırmızı Əmək Bay-
 +
raqı ordeni və medallarla təltif
 +
olunmupdur.
 +
 
 +
Əd. Melhnikodv N. V., Qornıe
 +
injenerı..., M., 1974,
 +
TERPİNEOL, a- terpineol
 +
S.,N.O terpenlər sırasına aid
 +
spirt, yasəmən iyli rəngsiz kristal.
 +
33—382S-də əriyir. Əsasən, terpin-
 +
hidratdan alınır. Ətriyyatda ətirli
 +
maddə, əlvan filizlərin zənginləi-
 +
 
 +
 
 +
dirilməsində gəpukləndirici kimi
 +
inlədilir.
 +
TERPİNHİDRAT — bəlqəmgətirən
 +
 
 +
 
 +
dərman maddəsi: skipidardan alınır.
 +
Xronik bronxit xəstəliyində toz və
 +
tablet halında iplədilir. Beyrəyi
 +
xəstə olanlara T.-dan istifadə etmək
 +
olmaz.
 +
 
 +
TEPTCMXÖPA (Terpsichora) — iymnaH
 +
mifologiyasında 9 muzadan biri, rəqs
 +
himayəcisi.
 +
TERRA-AMATA-–-Cəpub-TPərqi Fran-
 +
sada, Nitsa it, ərazisində Paleolit
 +
dutərgəsi. Arxeoloji tədqiqatlar za-
 +
manı aipyəl dəvrunə aid alətlər ( uor-
 +
 
 +
 
 +
perlər, coppinqlər, əl capacaqları və
 +
qəlpələr), həmcinin yaqtayıtı tikili-
 +
ləri tapılmılidır. Dupptərgənin mə-
 +
dəni təbəqəsinin bir hissəsində Pa-
 +
leolit adamının sar ayarının izi ai1-
 +
kar edilmitdir. Onui əlcusunə gərə
 +
insanın boyunun 1,56 m olduqu muəyyən-
 +
ləpdirilmindir.
 +
 
 +
Ədə BorisovskiN P. İ., Drev-
 +
nentee proploev celopscestva, L., 1979.
 +
 
 +
 
 +
TERRAZİT—dekorativ suvaq ucun ni?-
 +
mentlərlə boyanmıtı quru əhəng, se-
 +
ment və doldurucu (təbii və ya sun”i
 +
qum) qarıpıqı. Z-dlarda hazırlanır,
 +
istifadə yerində su ilə qarımdırı-
 +
 
 +
 
 +
lır.
 +
 
 +
TERRAKOTA (ital. (eqqa so((a, lat.
 +
Seqqa—Yer, torpaq, gil-Eital. COtta—
 +
bitirilmiti)—rəngli, məsaməli saxsı
 +
Bə ondan hazırlanmınn pirsiz kera-
 +
mika məmulatı. Bədii və əməli əhə-
 +
miyəti vardır (qabqacaq, vazalar, hey-
 +
gəltəriplıq əsərləri, oyuncaqlar,
 +
kəalpı, uzləmə tavaları və me”marlıq
 +
detalları). Yandırıldıqdan sonra T.
 +
əzupə məxsus xarakterik rəng (acıq sa-
 +
rıdan qırmızı-qəhvəyi və qara rəngə-
 +
dək) və faktura (cod dənəvərlikdən
 +
tamam, yaxud qismən hamarlıadək)
 +
alır. Bədii T. Neolit devrunun ki-
 +
cik plastika əsərlərində, Qədim Yu-
 +
nanıstanda, etrusklarda, Qədim Cin,
 +
Qədim Hindistan və Amerikanın hey-
 +
gəltəratlıq fiqurları, sarkofaqlar,
 +
heykəl və heykəl qruplarında, qədim
 +
məbədlərin me”marlıq detallarında,
 +
Orta Asiya və Azərb. me”marlıqının
 +
katpı bəzəklərində, İtaliyanın Renes-
 +
sans devru bust-portretlərində əksini
 +
tapmıtidır. Muasir dəvrdə T.-dan
 +
daha cox kicik formalı plastika əsər-
 +
lərində istifadə edilir.
 +
TERRAMİSİN—bax Oxsitetrasik-
 +
 
 +
 
 +
lin.
 +
 
 +
TEPPACHAP (dbp. terrasse, lat. (eq-
 +
qa—yer, torpaq)—dərə yamacları, gəl
 +
və dəniz sahillərinin pilləvarı rel-
 +
yef formaları. Hay, gel, dəniz və qa-
 +
rhıipıq məniləli T. var. T.-ın hər bir
 +
nəvundə səth, cıxıntı və kənar his-
 +
sələr ayrılır. Formaca akkumulya-
 +
tiv T. (alluvial, dəniz, gəl və ya gəl-
 +
buzlaq cəokuntulərindən təppkil olun-
 +
Myuı T.), erozion T. (koklu suxurlar-
 +
dan təpqkil olunmuli və səthi nazik
 +
alluvial qatla ertulmuti T.), tacva-
 +
rı T. (aaqı qatı cay, gol və ya dəniz
 +
cəkuntulərindən, yuxarı qatı isə
 +
KƏKLU ouxurlardan tətpigil olunmuii
 +
tacdan ibarət T.), kəklu T. (erozion
 +
T.-ın eynidir) məvcuddur. T.-dan əkin
 +
yerləri, yolların cəkiliiyi və s. məq-
 +
 
 +
 
 +
sədlər ucun istifadə olunur.
 +
TEPPEHKYP (öp. terrain—iep, cahə --
 +
alm. Kihq — mualicə), gəzinti
 +
 
 +
 
 +
ilə mualicə — mucalicə-profi-
 +
laktika məqsədi ilə xususi marirutlar
 +
uzrə dozalalidırılmın piyada gəzin-
 +
ti. Ən cox sanatoriya-kurortlarda tət-
 +
biq edilir. Bu usuldan urək-damar
 +
xəstəliklərinin erkən dəvrundə bir
 +
sıra mubadilə pozqunluqlarında (piy-
 +
lənmə və s.), cumumi zəiflikdə, sinir-
 +
əzələ sisteminin bir sıra xəstəlik-
 +
lərində mucalicə və profilaktika məq-
 +
sədi ilə genin istifadə edilir. Hə-
 +
kim nəzarəti ilə aparılır. T. Azər-
 +
baycanın sarqlamlıq zonalarında da
 +
tətbiq edilir.
 +
 
 +
 
 +
Əd. Huseynov Ə., Umumi fizio-
 +
terapiya, B., 1966: Pasınkov Y.İ
 +
Umumi fizioterapiya, B., 1980.
 +
 
 +
 
 +
..
 +
 
 +
 
 +
siqidə—1) uc pərdə
 +
 
 +
 
 +
TEPPMKÖHHK (öp. terri conique, ter-
 +
ri— HMNƏ İapaMağ)aH eyxyp Hza)ybl --conique
 +
—konusitəkilli)—filiz mə”dənlərin-
 +
də iaxtalardan yer səthinə cıxarılan
 +
bol suxurları yıqmaq ucun konus-
 +
iəkilli qurqu. Suxur T.-in təpəsinə
 +
skivn və Ya bvaqonetdə Qaldırılır.
 +
TERRİKEN CƏKUNTULƏR (lat.
 +
(eqqa—yer4c-yun. şepev —yaranmıtn)—
 +
qurunun denudasiyası hesabına yaran-
 +
mı, əsasən, mӱxtəlif suxur və MH-
 +
neral qırıntılarından ibarət qırın-
 +
tı cəkuntulər. Dəniz hHevzələrində,
 +
həm də yerustu iəraitdə əmələ gəlir.
 +
TERROR AKTI—devlət xadimləri-
 +
nin, yaxud ictimai xadimlərin həya-
 +
tına qəsd, yaxud onlara digər forma-
 +
da zorakılıqq siyasi məqsədlərlə edi-
 +
lir. Sovet cinayət huququ T.a.-nı da-
 +
ha təhlukəli dovləti cinayətlərdən
 +
biri hesab edir və T.a.-na gərə ciddi
 +
cəza tədbirləri nəzərdə tutur. Muasir
 +
beynəlxalq huquq dəvlət" və Hhekumət
 +
baicılarını, diplomatik numayəndə-
 +
lik ӱzvlərini əldurməyi, Yaxud onlara
 +
qariqı digər qəsdləri, xarici .diplo-
 +
matları oqurlamaqı, silah tətbiq et-
 +
məklə təyyarələri qacırmarı və s.-ni
 +
T.a. (terrorculuq) hesab edir.
 +
EPCET (uran. terzetto, nar. tertius—
 +
ucuncu), musiqidə—1) 3 ifa-
 +
cıdan (əsasən vokalist) ibarət an-
 +
sambl. 2) 3 ifacı ucun yazılmın mu-
 +
siqi əsəri. T. vokal ansamӧl nəevu ki-
 +
Mİ cox zaman opera, kantata, orato-
 +
riya və operettanın tərkibinə daxil
 +
 
 +
 
 +
ə
 +
 
 +
TEPCM)A Tunar. tertia divisio—caaTbiH
 +
ucuncu bəlgusu (dəqiqə və saniyədən
 +
sonra)|—sistemdənkənar kəhnəlmiyt za-
 +
man vahidi. 1 T. =1/60 san = 16,66667
 +
msan.
 +
 
 +
TEPCM)A (var. tertia—yuyHuY), M y-
 +
əcmində in-
 +
terval. 3 rəqəmi ilə ipyarə olunur.
 +
 
 +
 
 +
Beyuk T. (2 ton ), kicik T. R “ TOH),
 +
 
 +
 
 +
artırılmın t.(25 ton), əksildil-
 +
mi T. (1 ton) olur. 2) Diatonik səs
 +
duzumunun 3-cu pilləsi. 3) Akkor-
 +
dun T. səsi (tonu).
 +
 
 +
TERSKEY ALATAUSU, Terskey
 +
Alataosu—Tyantanda dar silsi-
 +
ləsi. İssıkkul cəkəkliyindən c.-da-
 +
dır. Uz. 375 km, maks. hund. 5216 m.
 +
Buzlaqlar var. Buzlapmanın umumi
 +
sah. təqr. 1080 km?-dir. Əsasən, qranit,
 +
metamorfik ipist və əhəngdatılardan
 +
təiqkil olunmutdur. PTm. yamacında
 +
kuknar mepələri, yuksək daqlıq cəmən
 +
və cəmən-cəl bitkiləri var.
 +
TEP-XAHATY POB Arkadi Ambarsumo-
 +
vic (d.4.8.1928, Bakı)—informasiya-
 +
əlcmə və hesablama texnikası sahə-
 +
sində sovet alimi. Texnika e.d. (1973),
 +
prof.(1977). SSRİ Dəvlət mukafatı
 +
laureatı (1983). 1955 ildən Sov.İKP
 +
uzvu. 1975 ildən AzNKİ-nin infor-
 +
masiya-əlcmə və hesablama texnikası
 +
kafedrasında iiləyir. Əsas iləri
 +
neft sənayesi obyektləri ucun olan
 +
elcmə sistemləri, qurqu və elementlə-
 +
rinin strukturu və qurulma prinsip-
 +
lərinin iplənib hazırlanmasına aid-
 +
dir. Yuksək ixtisaslı kadrların ha-
 +
zırlanmasında xidməti var.
 +
 
 +
 
 +
Əsərləri: Teledinamometriropa-
 +
nie qlubinonasosnıx skvajin, B., 1963
 +
(sovm. s T. M. Aliepzım i İ. A. Nabie-
 +
vım): İzmeritelınıe informaiionnıs sis-
 +
temı v neftanon promınlennosti,M.,1981,
 +
 
 +
 
 +
TETHC
 +
 
 +
 
 +
215
 +
:1::Z-“HNut““—— —,.,” .—. ...“€— -————=——-=—————===========================—============= ===" itin ini iki ——————
 +
 
 +
 
 +
(sovm. s T. M. Alievım i A. M. Melik-
 +
PQaxnazarovım).
 +
TECE (Theusets), T e a e y|—Afinanın
 +
əfsanəvi qəhrəmanı və padpiahı. An-
 +
tik ən”ənəyə gərə T. amazonlarla mu-
 +
haribədə, arqonavtların yuruçiqundə
 +
iptirak etmii, quldur Prokrust və
 +
Marafon əkuzu YESƏM Rə qələbə qazan-
 +
mı, Afinanı Kritin hegemonluqun-
 +
dan azad etmii, Attikanı birlə-
 +
dirmiit, İstm oyunlarının və s. bay-
 +
da tə sisatcısı olmupdur.
 +
ESLA (Tezya) Nikola (10.7.1856,
 +
Smilyan, kecmitt Avstriya-Macarıs-
 +
tan, indiki YSFR—7.1.1943, İy-
 +
York)—elektrotexnika və radiotexni-
 +
ka sahəsində ixtiracı. Qrats Ali Tex-
 +
niki Məktəbində və Praqa un-tində
 +
oxumuttdur (1875—80). 1882—84 illər-
 +
də Parisdə Edisonun kompaniyasında,
 +
sonra isə AB11-a muhacirət edib (1884)
 +
Edisonun və Vestinhauzun z-dlarında
 +
inləmitdir. 1888 ildə T. fırlanan
 +
maqnit sahəsinin mahiyyətinin elmi
 +
iərhini vermiil (Q. Ferrarisdən
 +
bir qədər əvvəl), coxfazalı elektrik
 +
mapınlarının və coxfazalı dəyipən
 +
cərəyan vasitəsilə elektrik enerjisi-
 +
nin eturulmə sistemlərinin ixtirası
 +
ucun patent almıtqdır. 1889 ildə yuk-
 +
səktezlikli elektromexaniki genera-
 +
torların ilk nӱmunəsini hazırlamınn
 +
Və yuӱksəktezlikli transformatoru
 +
(Tesla transformatoru) ixtira etmin-
 +
dir. 1896—1904 illərdə T. siqnalla-
 +
rın məftilsiz əturulməsinə dair ii1-
 +
lər aparmıldır. 1900 ildən sonra
 +
texnikanın muxtəlif sahələrindəki
 +
ixtiralarına (elektrik sayəacı, tez-
 +
likəlcən, radioaparatlarında və bu-
 +
xar turbinlərində bir sıra təkmil-
 +
 
 +
 
 +
lipdirmələr və s.) gərə patentlər
 +
almhıpipdı
 +
 
 +
 
 +
TESLA Beynəlxalq vahidlər siste-
 +
mində maqnit induksiyası vahidi: 1 m?
 +
səthdən 1 veber maqnit seli kecdikdə
 +
yaranan maqnit induksiyasına bəra-
 +
bərdir: tl ilə iplarə olunur. N. Tes-
 +
lanın ppərəfinə adlandırılmındır.
 +
TESLAMETR (?tesla --...metr)—teyri-
 +
ferromaqnit muhitdə maqnit sahəsinin
 +
gərginliyini və ya induksiya sahəsini
 +
əlcmək uçun cihaz. İnduksiyalı T.-
 +
lərdən m züra ferrozond, Holl effek-
 +
tinə əsaslanan, atomdaxili hadisələ-
 +
ə əsaslanan T.-lər də var.
 +
ESNYAKLAR, sıx sosialist-
 +
lər — marksist məvqelərdə duran
 +
bolqar s.d.-larının 1903—19 illərdə
 +
dapıdıqları ad. Bax Bolqarıstan
 +
Kommunist Partiyası məqaləsinə.
 +
TECCMTY PA (uran. tessitura, həpdin
 +
MƏ”HaChi —THapua, (ezzeqe—toxumaq)—
 +
musiqi əsərlərində səslərin yuksək-
 +
lik vəziyyətinin mutənni səsinin, YAa-
 +
xud musiqi alətinin diapazonuna mu-
 +
nasibliyi. Vokal əsərdə T.-nın mutən-
 +
ni səsinin xarakterinə, instrumental
 +
əsərdə isə həmin alətin texniki im-
 +
kanlarına uyqunluqu ifacılıq sənə-
 +
tində bədiiliyin (təbiilik, sərbəst-
 +
LİK, səslənmənin gӧzəlliyi və s.) əsas
 +
ptərtlərindəndir.
 +
TESTLƏR (ing. (e5—sınaq, yoxlama),
 +
psixologiya vəpedaqogi-
 +
kad a—tədqiqat metodlarından biri.
 +
T. sınaqdan gecirilən ppəxsin (uita-
 +
qın) psixoloji və iqəxsi keyfiyyətlə-
 +
rini, həmcinin bilik, bacarıq və
 +
vərditlərin səviyyəsini muəyyən etmə-
 +
Yə imkan verən standart tapipırıq-
 +
lardır. T. ilk dəfə 1864 ildə B.
 +
Brit.-da C. Fiqer tərəfindən tətbiq
 +
 
 +
 
 +
edilmitdir. Burjua psixoloqları-
 +
nın yeganə metod kimi istifadə et-
 +
dikləri T. vasitəsilə utaqların in-
 +
tellektual inkitpaf səviyyəsini yox-
 +
lamaq cəhdləri və əldə etdikləri nə-
 +
ticələrin pərhi elmi prinsiplərə
 +
əsaslanmır. Sovet psixologiyasında
 +
T.-dən muəyyən sahələrdə (psixo-pato-
 +
loji diaqnostika, iqəxsin peyləyə yarar-
 +
lıqRıNnı və s. yoxlamaq ucun) istifa-
 +
Hə Eu
 +
 
 +
TESTOSTERON (lat. (e5I5—kipti gu-
 +
cu --yun. 5(eqebb—guclu edirəm, meh-
 +
kəmləndirirəm) — sintez usulu ilə
 +
alınan kipi cinsiyyət hormonu. Kipi
 +
cinsiy yət orqanlarına stimuləedici
 +
tə sir gestərmir, yalnız orqanizmdə
 +
catınqmayan təbii kipi cinsiyyət hor-
 +
 
 +
 
 +
monu olan androgeni əvəz edir. Kiti
 +
cinsiyyət orqanlarının zəifliyində
 +
(impotensiya, hipogenitalizm, kipi
 +
 
 +
 
 +
klimaksı), eləcə də qadın cinsiyyət
 +
orqanlarının xəstəliyində (klimaks,
 +
ulpaqlıq qanaxmaları), həmcinin :1pi11-
 +
lərin bə”zi nevlərində ipllədilir.
 +
TEST-FİLM (ing. (e5—sınaq, yoxla-
 +
ma--film)—kinosurətcıxarma və gi-
 +
noproyeksiya aparatlarının hazırlan-
 +
ması, istifadəsi, yoxlanılması və
 +
tə”miri zamanı onları sınaqdan ke-
 +
cirmək və tənzimləmək ucun yoxla-
 +
ma filmi. T.-f.-də sınaq cədvəl-
 +
ləri, nəzarətedici fotoqrafik və ya
 +
maqnit fonoqramları və s. olur.
 +
Filmlərdən surət cıxardıqda T.-f.
 +
vasitəsilə təsvirlərin aydınlıqı və
 +
dayanıqlıqına nəzarət edilir: proyek-
 +
siyalanan təsvirin ekrana nəzərən və-
 +
ziyyəti, kinoproyeksiya aparatlarının
 +
Dinamik keyfiyyətləri, ayırdetmə qa-
 +
biliyyəti və s. tə”yin edilir.
 +
TETANİYA (yun. (esapo—qıcolma,
 +
donma)—orqanizmdə kalsium mubadilə-
 +
sinin pozqunluqundan baqi verən qıc-
 +
olma. Qalxanabənzər ətraf vəzilərin
 +
funksional pozqunluqundan, yaxud ta-
 +
mamilə funksiyadan duӱptməsindən, ha-
 +
belə ishal (mə”də-baqırsaq T.-sı),
 +
qusma və s. nəticəsində orqanizmin
 +
coxlu su itirməsindən bai verir. Q.,
 +
əsasən, tonik əzələ qıcolmaları, hərə-
 +
kət və hissi sinirlərdə elektromexa-
 +
niki oyanmaların yӱksəlməsi, daxili
 +
orqanların funksional pozeunluqla-
 +
rına səbəb olan vegetativ sinir siste-
 +
minin yuksək oyanmaları ilə təzahur
 +
edir. Gizli T. zamanı tutmalar muəy-
 +
yən amillərin (infeksiya, intoksika-
 +
siya və s.) tə”sirindən baiq verir.
 +
Mualicəsi: hormonal və kalsium
 +
preparatları və s.
 +
 
 +
 
 +
di aniləri zamanı tə”cili yardım,
 +
197
 +
 
 +
 
 +
TETAHYC (nar. tetanus, iyH. tetanos—
 +
qıcolma, donma), doviancıq
 +
xəstəliyi — gəskin infeksion
 +
xəstəlik. Qərədicisi sporlu anaerob
 +
T. cepləridir. Əzələlərdə tonik və
 +
klonik qıcolmalarla təzahur edir.
 +
Xəstəlik acıq yaradan T. cəpunun
 +
 
 +
 
 +
orqanizmə duiiməsi ilə baiy verir. Q.
 +
 
 +
 
 +
cəpləri peyində, insan nəcisində tə-
 +
saduf edilir və torpara ayuəpək xəc-
 +
təliyin Yayılmasına səbəb olur. İn-
 +
kubasiya dəvru 4—14 gundur. Əla -
 +
mətləri: bapaqrısı, temp-r, yor-
 +
qunluq, coxlu tərləmə, yara ətrafında
 +
aqrı, gərginlik, əzələlərin gərilmə-
 +
si, skelet əzələlərinin tonik və klo-
 +
nik qıcolması vəs. Mualicəsi:
 +
yaranı təmizləmək. T. əleyhinə serum
 +
vurmaq, narkotik maddələr, neyrople-
 +
 
 +
 
 +
gik preparatlar vermək və s. Pro-
 +
filaktikası: acıq zədələnmə-
 +
lər zamanı anatoksin vurmaq, yaranı
 +
mikroblardan təmizləmək, antisepti-
 +
ka qaydalarına riayət etmək və s.
 +
 
 +
TETANUS, fiziologiyada —
 +
kicik fasilələrlə aralanmılpl bir
 +
sıra ardıcıl sinir impulsunun tə”si-
 +
rindən baiq verən və bir-birinin da-
 +
lınca gələn (tək təqəllus dalqaları-
 +
nın zaman yekunlanmasına əsaslanan)
 +
uzunmuddətli əzələ təqəllusu (yıqrıl-
 +
ması). Dipqli və hamar T. ayırd edi-
 +
lir. Dipiqli T. zamanı əzələ əvvəl-
 +
ki təqəllusdən hələ tamamilə bopal-
 +
mamız yenidən gələn (ikinci, ucuncu
 +
və s.) qıcolmalara cavab olaraq YIRI-
 +
lır, ha mar T. isə nisbətən daha
 +
sıx qıcıq tə sirindən əmələ gəlir və
 +
hər bir sonrakı stimul, əzələnin qı-
 +
salma fazasına dupqur. Tetanik təqəl-
 +
lus amplituda (hundurluk) və mud-
 +
dət etibarı ilə tək təqəllusdən xey-
 +
li ustun olur. T.-un xarakteri nəv-
 +
bəti qıcıqın əzələ oyanıqlıqının
 +
hansı fazasına dultməsi ilə muəyyən
 +
edilir. T.-un kəmiyyətcə əzələnin oya-
 +
nıqlıq səviyyəsindən asılı olduqunu
 +
ilk dəfə N. Vvedenski gӧstər-
 +
mipdir. O qeyd etmipdir ki, qıcı-
 +
qın sıIxlıIqı artdıqca əvvəlcə T.
 +
maksimum amplitudaya catır (opti-
 +
mum), sonra isə T.-un amplitudası
 +
kəskin surətdə aparı enir (pessimum).
 +
Tetanik təqəllus edən əzələ lifləri
 +
ucun xarakter cəhət onun nisbətən
 +
tez yorulmasıdır, belə ki, T. əzələ-
 +
nin kulli miqdarda enerji ehtiyatı-
 +
nın sərf olunması ilə muttahidə edi-
 +
lir. Elektrofizioloji metodlarla
 +
muəyyən edilmipdir ki, onurqa beyni-
 +
nin hərəki neyronlarının (motoney-
 +
ronların) aksonları ilə skelet əzə-
 +
lələrinə gələn sinir impulslarının
 +
sıxlıqı T. verən impulsların sıx-
 +
lıqından bir necə dəfə azdır.
 +
 
 +
TETA-FUNKSİYAYLAR — nisbəti el-
 +
liptik funksiya olan (bax Xususi
 +
 
 +
 
 +
funksiya) tam funksiyalar. Əsas iki
 +
HƏBY
 +
 
 +
 
 +
Ül(z) c 221 əsin z — 2479 sin dz --
 +
— 2q754 sin 3z...,
 +
Yə 14 9/4
 +
09.(2) = 24 " so5q -- 2247 cos 3z --
 +
-- 2q7514 cos öz - ə
 +
 
 +
 
 +
nrəknnHnəanp (1q1x1). zdi ucun bu
 +
funksiyalar—1 qiymətini, 2--lt ucun
 +
uyqun olaraq —M, M qiymətini alır
 +
— “nin — — —2İK
 +
 
 +
(q € , Ng” e ,
 +
 
 +
TETEPEB—YCCP-nə cay. Dneprin
 +
saq qolu. Uz. 365 km, hevzəsinin sah,
 +
15100 xm?. Dneprboyu yӱksəklikdən
 +
balplanır. Kiyev su anbarına təku-
 +
lur. Əsasən, qar suları ilə qidala-
 +
nır. Noyabrdan aprelədək donmut
 +
olur. Muhum qolları: Quyva, Zdvij.
 +
Gəmiciliyə yararlıdır. Atac axı-
 +
dılır. Jitomir, Korostıpev və Ra-
 +
domıtil it.-ləri T. sahilindədir.
 +
TETİS Qqədim yun. dəniz ilahəsi Fe-
 +
tidanın (The) adından|— Kembri-
 +
dən əvvəlki deəvrun axırı—Paleozo-
 +
yun əvvəlində muasir Avrasiya materi-
 +
kinin Yerində əmələ gəlmiit, HİM. BƏ
 +
c.-dan qədim platforma sahələri ilə
 +
əhatələnmiii qədim okean həvzəsi. At-
 +
lantik okeanı ilə Sakit okeanı bir-
 +
ləpdirmitdir. Guman edilir ki,
 +
Aralıq dənizi, Qara dəniz və Xəzər
 +
dənizi Q.-in qalıqlarıdır.“ Q.ə ter-
 +
 
 +
 
 +
TETOBO
 +
 
 +
 
 +
216  — — ——
 +
 
 +
 
 +
minini 19 əsrdə E. Zuss təklif et-
 +
 
 +
 
 +
mitidir.
 +
 
 +
TETOVO— Yuqoslaviyada, Makedoniya
 +
Sosialist Resp.-sında ipəhər. D.y. st.
 +
Əh. 40 min (1974). Tetovo cekəkliyin-
 +
də k.t. r-nunun mərkəzi. Yun parca
 +
kombinatı, dəri, tutun, konserv mu-
 +
əssisələri və s. var. Yaxınlıqında
 +
xromit cıxarılır.
 +
 
 +
TETRA (Quqiqiz)—tetralar fəsilə-
 +
sindən quli cinsi. Erkəklərin sukan
 +
lələkləri uzun və əyilmiiy olur.
 +
nevu məqlumdur: Adi T. (Q. Keblx)
 +
Avropa və Asiyanın meiyə və meylə-cel
 +
zonalarında yayılmıntndır. -rkəyinin
 +
uz. 53—57 sm, cəkisi 1,2-—1,8 kq-dır.
 +
Diitisi kicikdir, tund ləkələri var.
 +
 
 +
 
 +
Torpaqda qazıdıqı yuvaya 4—14 yumur-
 +
ta qoyur.
 +
 
 +
 
 +
19—25 gun kӱrt yatır. Zoq,
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Tetra: a—diptpisiy 6—ergkəyi.
 +
giləmeyvə, cicək, toxum və s. ilə qi-
 +
dalanır. Qıtda cənuba tərəf əcr:
 +
Qiymətli ov qupudur. Qafqaz Q.-
 +
cbi (L, mlokosievviczi) Bəfyk Bə Krunk
 +
Qafqazın, o cumlədən Azərb.SSR-in
 +
endemik qupudur. Dar MEHATƏDİHİRƏ
 +
yapayır. Sayı azaldıqından muhafi-
 +
zə edilir. |
 +
TETRA..., tetr... (yun. (esqa—dərd)—
 +
derdluk bildirən mӱrəkkəb səzlərin
 +
tərkib Hissəsi (məs., tetralogiya).
 +
LTLETRAQONAL SİNQONİYA —kris-
 +
talloqrafiyada təsnifat vahidi: or-
 +
ta kateqoriyalıdır. Bir-birinə per-
 +
pendikulyar uc kristalloqrafik ox-
 +
la xarakterizə edilir. x və (/ oxla-
 +
rının eelcu vahidləri eyni, 2 oxu-
 +
HyHKy isə fərqlidir: a=)—==922-4=
 +
= f5=s.
 +
 
 +
T.s. kristallarında elementar əzək
 +
oturacaqı kvadrat olan duz prizma-
 +
dır. 7 sinfi var. Siniflərin hər bi-
 +
rində bir ədəd dərdluk simmetriya
 +
oxu olur.
 +
 
 +
TETRAEDR (yun. tetraedron, tetra—
 +
dərd 4-He4qa — oturacaq, uz) — duzgun
 +
coxuzlulərdən biri: duzgun ucbucaq-
 +
lı piramida. 4 ucbu-
 +
caqlı uzu, 6 tili və
 +
4 təpəsi (hərəsində 3
 +
til gəsittir) var. Həc-
 +
 
 +
 
 +
Mu V = u5 v 2/12 -
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
“ 0,118 a?, səthi isə
 +
5 = 1,773 a? dusturu
 +
ilə hesablanır (a—tilin uzunlu-
 +
 
 +
 
 +
qudur).
 +
 
 +
TETRAEDRİT—falers qrupundan mi-
 +
neral. Kimyəvi tərkibi Siəb49z. Qa-
 +
tıppıqlardan (Ar, No, 7p, Ee, C1t)
 +
asılı olaraq muxtəlif nəvlər əmələ
 +
gətirir. Kubik sinqoniyada kristal-
 +
lapır. Adətən, tennantitlə izomorf
 +
qatızpıq təplgkil edir. Hidrotermal
 +
mətpəlidir. Mis filizidir.
 +
 
 +
 
 +
TETPAETMRTYP FYLIYH (C,H,).Pb—
 +
 
 +
 
 +
rəngsiz, yaqlıtəhər, ucucu maye. Sıx-
 +
lıqı 1,65 q/sm?-dir, 195*S-də parca-
 +
lanmaqla qaynayır. T. etilxlorid
 +
 
 +
 
 +
S.N,S1 və qurqutunun natriumla ərin-
 +
tisinin RICa (1096 Na) qaripılıq-
 +
lı təsirindən alınır. T. etil ma-
 +
yesinin tərkibində antidetonator ki-
 +
mi karburatorlu daxili yanma muhər-
 +
riklərində iilədilir. T. zəhərlidir.
 +
 
 +
orqanizmə tənəffus yolu və zədə-
 +
lənmiiy dəri vasitəsilə daxil olur.
 +
Zəhərlənmənin ilk əlamətləri: kəskin
 +
San aqrısı, zəiflik eyforiya, qan
 +
təzyiqinin, temp-run azalması, nəbzin
 +
zəifləməsi və s. Yungul formaları
 +
asteniya və vegetativ pozulma, arır-
 +
ları isə intoksikasiyalı psixoz 1pək-
 +
lində olur. Mualicəsi mə"də-
 +
nin yuyulması, yuxugətirən və urək-
 +
 
 +
 
 +
dinə əx ə BƏ s.
 +
TETRAKONX (tetra...-Hkonxa)—mər-
 +
kəz tipli məbəd. Belə tikililərdə
 +
 
 +
 
 +
dərd, planda yarımdairəvi apsida mər-
 +
kəzi fəzanın (adətən gunbəzaltı) yan-
 +
larında simmetrik ipəkiddə qrupla-
 +
iır. T. 6 əsrdən məqlumdur (erkən
 +
xristian me”marlıqında). 6—7 əsrlər-
 +
də Azərb. (Ləkit məbədi, 6 əsr), Er-
 +
mənistan və Gurcustanda yayılmıntdı.
 +
TETRALAR (Tesqaop:aae)—toyuqkimi-
 +
lər dəstəsindən qui fəsiləsi. Bədə-
 +
ninin uz. 30—110 sm-dir. Cəkisi (),4-
 +
dən 6,5 kq-dək olur. Mahmızı yoxdur.
 +
Əlcusunə və rənginə gərə erkək fərd-
 +
lər diptqilərdən fərqlənir. Avropa,
 +
Asiya və PPTimali Amerikada 18,
 +
SSRİ-də 8, o cӱmlədən Azərb.SSR-də
 +
1 nəvu var. Əsasən, meytə qutları-
 +
dır. Coxu poliqamdır. Torpaqda,
 +
bəziləri aqacda duzəltdiyi Yuvaya
 +
4—16 yumurta qoyur. Bitki ilə qi-
 +
dalanır. Qiymətli ov quplarıdır.
 +
TETPAHHH, 1 , 2, 3, 4,.—T eT pa h Hn z-
 +
ronaftalin—rənksiz, naftalin
 +
iyli maddə. 207,62S-də qaynayır, sıx-
 +
nbirbi (20”C-nə) 0,970 q/sm?-dir, suda
 +
həll olmur, uzvi Həlledicilərdə
 +
həll olur. Sənayedə naftalinin ka-
 +
talitik hidrogenlətməsindən alınır.
 +
Lak-boya sənayesində həlledici, motor
 +
yanacarına əlavə kimi itlədilir.
 +
TETRALӦGİYA (tetra...4-...logiya)
 +
—bir mӱəllifin sujet xətti, ideya
 +
məzmunu, əsas qəhrəmanları vəhdət
 +
təpkil edən 4 əsəri (T, Mannın
 +
cİosif və qardapilarız, V. Kataye-
 +
vin “Qara dənizin dalqalarıq T.-la-
 +
rı və s.).,
 +
TETRAMİSA—Kurc.SSR-də, Kutaisi
 +
 
 +
 
 +
it, yaxınlırında son Neolit dəzru
 +
dulpərgəsi. 1924—32 illərdə P. İ.
 +
Cabukiani tədqiq etmiidir. Q.-dan
 +
 
 +
 
 +
yapayınl evlərinin divarlarına vu-
 +
rulmuyi gil suvaq qırıqları, əkinci-
 +
liyə aid əmək alətləri (toxa, dən dai1-
 +
ları, dəstək, yırma oraq dilləri),
 +
pazpəgilli baltalar, qaovlar, bı-
 +
caqvarı levhələr, silahlar (ox ucla-
 +
rı), mergel dapından qolbaq və ko-
 +
bud gil qab qırıqları tapılmındır.
 +
TETRAPLFİD—bax Loliploid.
 +
 
 +
TETRASİKLİNLƏR — xususi nev
 +
iqualı gəbələkdən alınan antibio-
 +
tiklər. Muxtəlif nӧvləri var. Qram-
 +
musbət və qrammənfi bakteriyala-
 +
rı, spiroxetləri, leptospirləri, sa-
 +
də və iri virusları, rikketsiyaları,
 +
mikoplazmaları məhv edir. Pnevmo-
 +
niya, septik endokardit, bakterial və
 +
amyeblu dizenteriyalarda, gey əskurək,
 +
angina, skarlatina, sӱzənək, irinli
 +
meningit və s. xəstəliklərdə iyilədi:
 +
 
 +
 
 +
lir. Tablet və məlhəm (gəz ucun)
 +
halında hazırlanır.
 +
TETRAFLXORETİLEN, perf-
 +
luçoretilen, SE,= SER, —rəngsiz
 +
və iysiz qaz) suda həll olmur, Y3BH
 +
həlledicilərdə həll olur, —76,3"S-də
 +
mayelətir. Asan polimerləir və bir
 +
cox monomerlərlə (məs., viniliden-
 +
fluorid, heksafluorpropilen, tri-
 +
fluorxloretilen, etilen) kopolimer-
 +
ləpir. Sənayedə T. 650—800"S-də və
 +
atmosfer təzyiqində difluorxlorme-
 +
tanın pirolizi ilə alınır. T. zəi
 +
zəhərlidir, havada yol verilən qatı-
 +
lıqı 20 mqym?-dir. Politetrafluo-
 +
retilen istehsalında tətbiq olunur
 +
(bax Fluorplastlar).
 +
 
 +
TETRAXӦRD (yun. tetrachordon, tet-
 +
qa—dərd--shoqde — sim), musiqi-
 +
də — kvarta həcmində dərdpilləli
 +
səsduzumu. T. qədim Yunan musiqisin-
 +
də məqamların, eləcə də butun səs du-
 +
zumunun əsasını təpkil etmiidir.
 +
Qədim yunan diatonik Q.-larının
 +
adları (ionik, frikik, dorik, lidik
 +
və s.) muasir musiqi nəzəriyyəsində
 +
də tətbiq olunur. Azərb. məqamları
 +
5 nəv T.-un 4 usulla (zəncirli, ayrı,
 +
orta yarımton və orta ton vasitəsilə)
 +
birləptməsindən yaranmındır.
 +
TETRİL — 2, 4, 6—trinitrofenilme-
 +
tilnitroamin S,N,.C.:Ol,, ipıqda sara-
 +
lan aq kristaldır, 129,52S-də əriyir,
 +
sıxlıqı 1,73 q/sm”-dir, suda Həll Ol-
 +
mur, benzolda, asetonda və dixloretan-
 +
da yaxtı həll olur. M—metil və Ya
 +
M, M—dimetilanilinin, ya da 2,4-di-
 +
nitro—C—metilanilinin sulfat du-
 +
zunu nitrolatdırmaqla alınır. T.
 +
brizant partlayıcı maddədir: sıxlı-
 +
qı 1,63 q/sm? olduqda detonasiya sur”-
 +
əti 7500 m/san-dir, partlayıli zamanı
 +
4609 kc/gq (1100 kkalykq) istilik ay-
 +
rılır. Kapsul-detonatorlar və ara-
 +
lıq detonatorlaz kimi iplədilir.
 +
TETPHCKAPO—Kypu.CCP-nə məhəp.
 +
Tetriskaro r-nunun mərkəzi. Trialeti
 +
silsiləsinin c. yamaclarında, Mar-
 +
neuli d.y. st.-ndan 33 km q.-dədir. Kon-
 +
serv z-du var. Pendir istehsal edilir.
 +
TETROD Qtetpra...4- (elektruod|—ga-
 +
toOD, anod, idarəedici və ekranlayıcı
 +
torları olan elektrodlu elektron
 +
lampası. Yuzlərlə M.s-ə qədər tezlik-
 +
lərdə qəbuledici-kucləndirici lampa
 +
və ya generator lampası kimi istifa-
 +
də edilir.
 +
 
 +
TETUAN, Tatuvan (el yar, gəli) —
 +
Məraketin iim.-q.-ində ipəhər. Te-
 +
tuan əyalətinin inz.m. ƏH. 137,1 min
 +
(1973). Yeyinti, aqac emalı, kimya, me-
 +
tal emalı, toxuculuq, semept sənayesi,
 +
me”marlıq abidələri, muzeylər (17 əsr)
 +
və s. var. 9 əsrdə salınmındır.
 +
TETURAM, antabus, disul-
 +
fira m—alkoqolizmin mualicəsin-
 +
də iilədilən dərman. Alkoqolun ok-
 +
sidlətmə prosesini pozur, spirtli
 +
ickilər icdikdə orqanizmdə sirkə
 +
aldehidi toplanır, nəticədə tənəf-
 +
fusun cətinlətməsi, urək deyuӱnməsi,
 +
qorxu hissi və s. əlamətlər mutpahidə
 +
olunur. T. stasionarda tablet halında
 +
mӱalicə məqsədi ilə iilədilir.
 +
TEUANTEPEK (Tehlap(eres)— Meksi-
 +
kada bərzəx. Atlantik okeanı ilə Sa-
 +
kit okean arasındadır. Eni 215—240
 +
km. Sahilləri alluvial-dəniz ova-
 +
lıqlarından ibarətdir. Mərkəzi His-
 +
sədə hund. 650 m-ə catan yӱksəkliklər
 +
var. Tropik meipələr və savannalar-
 +
la ertuludur. Faydalı qazıntıları:
 +
kukurd, neft və qaz. T., adətən, Mər-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TEXHHKA
 +
 
 +
 
 +
217
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
kəzi Amerikanın ipərti pimal sər-
 +
hədi kimi qəbul edilir.
 +
 
 +
TEUHEJ Suq (Tahir) Əliyevic 115.
 +
V.1855, Qabukay (indiki " Adıge MV.,
 +
Teumeğjabl) aulu—26.1.1940, Pone-
 +
jukay aulu | —adıge sovet ppair-aqpı-
 +
rı. itkin ie”rlərində zulm
 +
və istismar əleyhinə mubarizəyə ca-
 +
qırmıpdır. Sovet dəvru əsərlərində
 +
Q“Vətələ (1939) poeması, €Xoni6əxrT-
 +
likə, €Kəhnə və yeniz, “Staxanovə
 +
və s. ie”rləriy Adıgeyada sosializm
 +
quruculuqu tərənnum olunur. “Knyaz-
 +
lar və ə"yYanlarla muharibəə (1938),
 +
“Urısbiy Mefokok (1939) tarixi poe-
 +
maları var. Qırmızı Əmək Bayraqı
 +
ordepi ilə təltif edilmiidir.
 +
 
 +
 
 +
Əsəri: İzbr. proiza., M., 1956,
 +
 
 +
 
 +
TEFİYA— Saturn planetinin peyki.
 +
Diametri təqr. 1000 km, onun mərkə-
 +
zindən orta məsafəsi 295 min km-dir.
 +
Fransız astronomu C. Kassini kəiif
 +
etmiidir (1684).
 +
 
 +
TEFLON—ABPQ-da istehsal olunan
 +
politetrafluoretilenin ticarətdə iit-
 +
lədilən adı.
 +
 
 +
TEXAS (Texaz) — AB1P-ın
 +
itat. C.-da Meksika kerfəzi ilə əha-
 +
Hir. Sah. 692 min k.m? (ərazisinə
 +
gərə PT-da Alyaskadan sonra 2-ci
 +
Yerdədir). ƏH. 14,2 mln. (1980). İnz.
 +
M. Ostin 1ip. Səthi cox yerdə plato
 +
(Eduards və Lyano-Estakado) və dəniz-
 +
Yapı ovalıqdır. Hund. q.-də, Kordil-
 +
yer d-rında 2665 m-ə qədərdir. İqli-
 +
Mİ C.-İ1.-də isti, subtropik, Q.-də kon-
 +
tipentaldır. İri cayları: Red-River,
 +
Tripiti, Brazos, Kolorado, Rio-Qran-
 +
de. Q. sənaye-aqrar iitatıdır. Neft,
 +
təbii qaz və s. cıxarılmasına, pam-
 +
bıq, duyu istehsalına, mal-qaranın
 +
sayına gərə ABP1-da 1-ci yerdədir.
 +
Mədən, neft e"malı, kimya, aerogos-
 +
mik, əlvan metallurgiya sənayesi in-
 +
kipaf etmiidir. Yeyinti, yupgul,
 +
mapınqayırma sənayesi var. K.t.-nda
 +
əkincilik əsas Yer tutur. Buqda, qar-
 +
qıdalı, tərəvəz, meyvə (o cumlədən
 +
sitrus) və s. becərilir. Əsas dəniz
 +
portları: Hyuston, Bomont, Port-Ar-
 +
tur, Korpus-Kristi.
 +
 
 +
Avropalılardan T. ərazisinə ilk
 +
dəfə ispanlar soxulmutqlar (16 əsrin
 +
1-ci yarısı). 17 əsrdən Yeni İspaniya
 +
mustəmləkəsinin, 1821 ildən isə Mek-
 +
sikanın tərkibinə daxil idi. 19 əs-
 +
rin əvvəllərindən Amerika plantasiya
 +
sahibləri T.-a soxularaq burada kə-
 +
ləliyin əsasını qoydular: 1835 ildə
 +
isə qiyam qaldırdılar və 1836 ildə
 +
Q.-ı ABİPQ-ın c“himayədarlıqıq altın-
 +
da mustəqil resp. e”lan etdilər. T.-
 +
ın 1845 ildə ABYP tərəfindən ilhaq
 +
edilməsi Amerika— Meksika muharibə-
 +
sinə (1846 —48) səbəb oldu, Meksika
 +
Q.-ı ABPQ-a kӱzəmtə getməyə məcbur
 +
oldu. ABİ1-da Vətəndaiq muharibəsi
 +
devrundə (1861– (65) T. Cənubi quldar
 +
ipptatları konfederasiyasının tərgi-
 +
binə daxil idi.
 +
 
 +
İrqi ayrı-seckilik və zorakılıq
 +
.-In ictimai həyatının xarakter
 +
cəhətləridir. ABPQ prezidenti C. Ken-
 +
nedi 1963 ildə T.-da əldurulmuddur.
 +
TEXHECMYM (nar, Technetium), Te—
 +
radioaktiv kimyəvi element. Element-
 +
lərin dəvri sisteminin Uİİ qrupun-
 +
Ddadır: at. ni. 43, at. k. 98,0062-dir:
 +
DƏyӱlə bilən, plastik, gӱmuiqu-boz me-
 +
taldır: 2200 50*2S-də əriyir, 4700”S-
 +
DƏ qaynayır: sıxlıqı 11,487 q/sm2-dir.
 +
Havada rəngi yavaq-yavati tutqunla-
 +
 
 +
 
 +
c.-uida
 +
 
 +
 
 +
urbıp. T. sun”i yolla alınmıily ilk
 +
kimyəvi elementdir (yup. (eshpe(65—
 +
sun”i deməkdir). Onu 1937 ildə ital-
 +
yan alimləri E. Seqre və K. Perrye
 +
molibden atomunun nӱvəsini deytron-
 +
larla bombardman etməklə almınlar.
 +
T.-un, kӱtlə ədədləri 92-dən 108-ə qə-
 +
dər olan radioaktiv izotopu var, prak-
 +
tik əhəmiyyətlisi 9*Ts və 9*9”–Ts-dir.
 +
Sabit izotopu isə yoxdur. Birlətmə-
 +
ləripdə — dəi --7-yə qədər oksidləir-
 +
mə dərəcəsi gostərir. Oksidləimə də-
 +
rəcəsi 7 olan birlətimələr daha davam-
 +
lıdır. T. və ya olun birlənmələri
 +
oksigenlə reaksiyaya girdikdə suda
 +
həll ola bilən Ts.O, və QsO,, xlor
 +
və fluorla reaksiyaya girdikdə QsHb,
 +
TsH,, TsH. tipli halogenidlər, bə”-
 +
zən də TeOz H tipli oksihalogenidlər
 +
əmələ gəlir (burada H —halogendir).
 +
TşO,-pin suda məhlulunu buxarlan-
 +
dırdıqda tund-qırmızı kristallar
 +
mpəklində pertexnetat turpusu NTsOxl
 +
alıpır: onun duzlarına (məs., KTsO,,
 +
S:TsO) pertexnetatlar deyi-
 +
lir. Q. xlorid turiusu ilə reaksi-
 +
yaya girmir, lakin oksidlətdirici
 +
turpularda—pitrat turpusunda, zər-
 +
həldə, qatı sulfat turtusunda, eləcə
 +
də hHidrogepn-peroksiddə həll olur.
 +
Molibden, sirkonium, inobium, titan,
 +
skandium, hafnium zə s, metallar
 +
ilə ərintiləri alınmınqdır. Q. və
 +
onun molibdenlə əriptiləri ifrat-
 +
keciricidir. Ammonium-pertexpetat
 +
duzu CN,.TsO, korroziyaya qarı yax-
 +
pı inhibitordur. *?Ts izotopundan ra-
 +
 
 +
 
 +
diasiya diaqiostikasında standart
 +
beta-iqualar məpbəyi kimi istifadə
 +
edilir.
 +
 
 +
Əd. Spippdın V. İ,, Kuzina
 +
 
 +
 
 +
A. F., Texnepin, M., 1981,
 +
 
 +
 
 +
TEXNİKA (yun. techinike—mahrp, tech-
 +
pe—sənət, ustalıq, bacarıq)—istehsal
 +
proseslərinin yerinə yetirilməsində
 +
və cəmiyyətin istehsalla əlaqədar ol-
 +
mayan tələblərinin edənilməsində is-
 +
tifadə ucun yaradılan vasitələr məc-
 +
musu. İctimai istehsalın rənkiia-
 +
fı boyu bətəriyyətin əldə etdiyi təc-
 +
rubə və bilikləo 7.-da əz maddi tə-
 +
cəssumuiu tapməpipdır. TQ.-pın əsas
 +
vəzifəsi—insai əməyini yungulləii-
 +
dirmək və əmək məhsuldarlıqrını yuk-
 +
SƏLTMƏK MƏQSƏDİ İLƏ onun istehsal
 +
funksiyalarını qismən və ya tamami-
 +
lə əvəz etməkdir. T. təbiət qanunla-
 +
rıpın dərk olunması əsasında insan
 +
əməyinin effektipliyini yӱksəltmək
 +
və onun məqsədəuyqun əmək fəaliyyətin-
 +
gkeptimiləndirmək
 +
 
 +
 
 +
dəki imkaiplarını
 +
ucun pərait Yaradır. Q.-pın kӧməyi
 +
ilə təbii sərvətlərdən səmərəli (kom-
 +
 
 +
 
 +
ileks tərzdə) istifadə olupur, yerip
 +
dərinlikləri, Dunya oksapı, hava və
 +
kosmik fəza məqimsəlilir.
 +
İstsehsalın iqkipafı və yepi əmək
 +
alətlərinin meydapa cıxması ilə əla-
 +
qədar Q. ardıcıl surətdə pisapın fi-
 +
ziki və zehni əməklə baqlı olan is-
 +
tehsal funksiyalarını ez ӱzərinə gӧo-
 +
turur. Maddi və mədəni ne”mətlərin
 +
yaradılmasında əmək predmetlərinə
 +
təsir gəstərmək| enerji əldə etmək,
 +
onu cevirmək və əturməks təbiətin və
 +
cəmiyyətin inkitaf qapunlarını təd-
 +
qiq etmək: rabitə yaratmaq: informa-
 +
siya toplamaq, saxlamaq, emal etmək
 +
və eturməku cəmiyyəti idarə etmək:
 +
məmiət xidməti gəstərmək: muharibə
 +
aparmaq və mudafiəti tə”mip etmək
 +
və s. ucun T.-dan istifadə edilir.
 +
 
 +
 
 +
Funksional təyinatına gərə T,
 +
istehsal T.-sı (matınlar, alətlər,
 +
texnoloji proseslərin və maqınla-
 +
rın idarəsi ucun aparatlar, energe-
 +
tika matpınları, binalar və tikili-
 +
lər, yollar, kərpulər, kanallar, nəql.,
 +
kommunikasiya və rabitə vasitələri,
 +
nəzarət-idarə və hesablama matpınla-
 +
rı və s.) və istehsalla əlaqədar olma-
 +
yan T. (kommunal mapınlar, soyudu-
 +
cular, televizor və maqnitofonlar,
 +
hərəkət T.-sı, idman T.-sı, mədəniy-
 +
yət və maarif T.-sı, hərbi T. və s.)
 +
kimi təsnif olunur. Hələlik T.-nın
 +
universal təsnifatı yaradılmamıit-
 +
dır. Bə”zi hallarda təsnifatda T.-
 +
pın ayrı-ayrı sahələrinin təbii-el-
 +
mi əƏsaslarına da istinad olunur
 +
(məs., nӱvə T.-sı, soyuducu T., heca6-
 +
lama T.-sı).
 +
 
 +
Tarixən T. ibtidai insanın bəsit
 +
əmək alətindən baitlayaraq muasir is-
 +
tehsalın mӱrəkkəb avtomatik mapın-
 +
larınadək uzun inkipqaf yolu kecmiii-
 +
dir. İctimai istehsalın inkipafın-
 +
da muəyyən texnoloji və nəql. funk-
 +
siyalarını yerinə yetirən iy ma:pın-
 +
ları boyuk rol oynamınydır. 18 əsrin
 +
sonu və 19 əsrin əvvəllərində ixtira
 +
olunmui toxuculuq və buxar maın-
 +
ları sənaye cevrilityinə səbəb olmuit,
 +
mapufaktura istehsalatından matın-
 +
lı istehsal usuluna kecilmitndir.
 +
Muxtəlif əeturucu mexanizmlərin tək-
 +
millətdirilm1id buxar mapını ilə
 +
birgəistifadəsi (bir necə ii maı-
 +
nıpın bir buxar mapını ilə hərəkətə
 +
gətirilməsi) genili pyaxəli mexaniki
 +
sistemlərin yaradılmasına səbəb oldu.
 +
Yeni matın, mexanizm və materialla-
 +
rın meydana gəlməsi kutləvi (sənaye)
 +
istehsalın yaradılması zərurətini
 +
doqurdu. 19 əsrin sonlarında buxar
 +
mapınları tədricən daxiliyanma muӱ-
 +
hərrikləri ilə sıxıpidırılıb cıxa-
 +
rıldı. Daxiliyaima muhərrikləri ye-
 +
ni Tipli 111 və nəql. mapınlarının
 +
(avtomobil, traktor, təyyarə və s.) yara-
 +
dılmasına səbəb oldu. Enerji cev-
 +
 
 +
ilməsinin yepi usulları (buxar və
 +
idraplik turbinlərin elektrik cə-
 +
rəyapı keperatorlarına birlətdiril-
 +
məsi nəticəsində) tapıldı. 20 əsrin
 +
1-ci yarısında təkmillətdirilmini
 +
elektrik muhərrikləri ti mapiqınla-
 +
rının intiqalları kimi geniii yayıl-
 +
dı. 20 əsrin ortalarında kiberne-
 +
tika elminin meydana cıxması və onun
 +
muxtəlif iaxələrinin inkipafı nə-
 +
ticəsində insanın zehni əmək fəaliy-
 +
Yətindəki imkaplarını daha da geniit-
 +
ləidirən pə məhsuldarlıqını artıran
 +
Yeni Q. yarandı.
 +
 
 +
Q.-nın pikipafı elmi-texpiki tə-
 +
rəqqi ucun muhum iərtdir. Muasir T.-
 +
pın ən boyuk nailiyyətləri təbiətiqu-
 +
paslıqın muhum kəiflərinə əsasla-
 +
nır. Əgər kecmində T., əsasəi, əmək
 +
vasitələrinə akkumulyasiya olunmulnd
 +
empirik biliklərdən və təcrubədən
 +
ibarət idisə, hazırda T. daha artıq
 +
dərəcədə elmi biliklər in maddiləii-
 +
məsi (PpƏKLİNDƏ Ə3YHY K tərir.
 +
 
 +
T.-nın əsas gestərici. əri: məhsul-
 +
darlıq, etibarlılıq və istismarda
 +
qənaətlilikdir, Məhsuldarlıq
 +
vahid zamanda hazırlanan (və ya e/mal
 +
olunan, daptınan və s.) məhsulun miq-
 +
darı ilə muəyyən olunur. E"tibar-
 +
 
 +
 
 +
lılıq Q.-nın imtinasız olaraq
 +
tələb olunan miqdarda keyfiyyətli
 +
 
 +
 
 +
məhsul verməsi, yaxud da lazımi mud-
 +
dət ərzində əz texnoloji vəzifəsini
 +
 
 +
 
 +
218
 +
 
 +
 
 +
yerinə yetirməsi ilə xarakterizə olu-
 +
nur. Q.--nın istismarda qəna-
 +
ətliliyi xammal, material, yana-
 +
caq və enerji sərfinə, habelə T.-dan
 +
istifadə ucun normal ipəraitin yara-
 +
dılmasından ətru zəruri olan kəmək-
 +
ci vasitələrin (bunevrələrin, isteh-
 +
salat meydancalarının və s.) qiymət-
 +
lərinə gərə muəyyən edilir. Məhsul-
 +
darlıq, e”tibarlılıq və istismarda
 +
qənaətlilik Q.-nın əsasən moderin-
 +
ləmpdirilməsi (yə”ni icra or-
 +
qanlarının, əturmə mexanizmlərinin
 +
təkmillətdirilməsi, həmcinin ti
 +
proseslərinin avtomatlatidırılması
 +
və s.) yolu ilə yuksəldilir.
 +
 
 +
Muasir T. erqonomika, texniki
 +
estetika və ekologiya tələblərinə də
 +
cavab verməlidir. Elmi nailiyyətlər
 +
əsasında inkipaf edən T. əz nənbə-
 +
SİNDƏ elmin inkitafı ucun stimul
 +
olub qaritısında yeni vəzifələr qo-
 +
yur, elmi fəaliyyət vasitələrini tək-
 +
millətdirir. T.-nın inkipafı ic-
 +
timai istehsal sistemi ilə sıx bar-
 +
lıdır. Texniki tərəqqinin .sur”ətini
 +
sosial-iqtisadi ptqərait muəyyən edir.
 +
T.-nın inkiafı ucun kommunist is-
 +
tehsal usulu daha boyuk imkanlar
 +
Yaradır, cunki bu usulda butun elmi-
 +
texniki nailiyyətlər istehsal quvvə-
 +
lərinin inkipafına, cəmiyyətin mad-
 +
di və mədəni tələblərinin odənilmə-
 +
sinə sərf olunur. Halbuki kapitalist
 +
cəmiyyətində TQ.-nın tətbiqi, matın
 +
sənayesinin yaratdıqı tərəqqi sosial
 +
ziddiyyətlərin kəskinləiməsinə səbəb
 +
olduqundan gəliri artırır və nəticə-
 +
də Xırda əmtəə istehsalcılarını if-
 +
lasa uqradır, fəhlə sinfinin istis-
 +
marını gucləndirir və inflyasiya
 +
əmələ gətirir.
 +
 
 +
Muasir devrdə T.-nın inkipafı
 +
modernlətdirmənin sur”əti, istehsa-
 +
lın texniki vasitələripin daha tək-
 +
milləri ilə əvəz olunması, yeni ma-
 +
HIbIH Tap nomenklaturunun genitlən-
 +
dirilməsi, mə“mulaqlarıpn maksimal
 +
standartlatdırılması və unifika-
 +
siyası, elektronika, radiotexnika,
 +
kimya texnologiyası, aviasiya və kos-
 +
mik T.-nın, nӱvə T.-sı, avtomatik
 +
idarəetmə və tənzimləmə sistemləri-
 +
nin, lazer və hesablama T.-sının və s.-
 +
nin intensiv inkipafı ilə xarakte-
 +
yu olunur. 20 əsrin 2-ci yarısında
 +
 
 +
.-nın inkipafında ən muhum isti-
 +
qamətlərdən biri kombinəli maiınla-
 +
rın Yaradılmasıdır. Belə matınlar-
 +
da texnoloji ardıcıllıqla yerləintən
 +
muxtəlif aqreqatlar avtomatik olaraq
 +
əmək predmetipə tə”sir gəstərir. Sə-
 +
nayedə kombinə edilmənin və apvtomat-
 +
lapdırmanın inkipafı isə ən yuksək
 +
iqtisadi səmərəyə malik avtomat xətlə-
 +
rin, avtomat sexlərin və aptomat zavod-
 +
ların yaranmasına gətirib cıxarır.
 +
 
 +
Q.-nın inkipafında xarakterik
 +
istiqamət—zehni əməyin yungulləaidi-
 +
rilməsi və onun məhsuldarlıqının
 +
yӱksəldilməsi ucun effektiv texniki
 +
vasitələrdən istifadədir. Elektroni-
 +
ka və kibernetikanın inkipafı, ha-
 +
belə hesablayan elektron mapınların
 +
təkmillətdirilməsi insanın yalnız
 +
idarəetmə funksiyalarının deyil, həm
 +
də məntiqi funksiyalarının, yəni
 +
onun zehni fəaliyyətinin funksiyala-
 +
rının mapınlara həvalə edilməsi
 +
ucun zəmin yaradır. Nəzarət-idarə-
 +
etmə, informasiya və hesablama ma-
 +
iınlarının tətbiqi nəticəsində is-
 +
tehsalın planlaqidırılması və idarə
 +
 
 +
 
 +
TEXNİKA EVİ
 +
 
 +
 
 +
olunması optimallatdırılır, zehni
 +
əməyin məhsuldarlıqı yuksəlir, insan
 +
bir cox cətin Hesablama əməliyyatla-
 +
rını Yerinə yetirməkdən azad edilir,
 +
bupunla da inzibati-idarəetmə apara-
 +
tına sərf olunan xərclər xeyli aqiparı
 +
dçiqur. Q.-nın digər sahələrə də tə”-
 +
siri boyukdur. Məs., hərbi texnika-
 +
nın, xӱsusən strateji vasitələrin in-
 +
kipafı dəvlətlər arasındakı mupa-
 +
sibətlərin muhum aspektlərini muəyyən
 +
edir, onların iqtisadi vəziyyətinə
 +
təsir gəstərir. Təhsil sistemi, mədə-
 +
nNİYYƏT və məiyət daima inkipaf edən
 +
T. vasitələrinin tə”siri altında də-
 +
yipikliyə uqrayır. Kino, radio və te-
 +
leviziya Yeni-yeni incəsənət nəpvləri
 +
meydana cıxarır və onları geptin
 +
xalq kutlələrinə catdırmaqla butun
 +
bətəriyyətin mədəniyyətinə dərin tə”-
 +
sir gestərir. Texniki təylim vasitə-
 +
lərinin yaranması və yayılması orta
 +
və ali məktəblərdə təhsil prosesinin
 +
effektivliyini yӱksəltməyə, proqram-
 +
lı təqlimə kecməyə imkap verir. Bədən
 +
tərbiyəsi, idman və tibbin inkipafı
 +
ucun T. stimula cevrilir. Məs., lazer-
 +
dən cərrah aləti kimi istifadə edil-
 +
məsi nəticəsində tibbin muhum sahəsi
 +
olan gəz mikrocərrahiyyəsi yarapmıni-
 +
dır. T. insanın psixologiya və dun-
 +
Yagərupqunə də beyuk tə”sir gostərir.
 +
 
 +
Bir sıra murəkkəb və baha baqpa
 +
gələn yepi T. pevlərinin ipnkipafı
 +
Yeni elmi-texniki nəticələr əldə et-
 +
mək ucun bir əlkənin deyil, bir pe-
 +
cəsinin elmi idarələrinin birlikdə
 +
sə”y və fəaliyyət gestərməsini tələb
 +
edir. Məs., televiziya sahəsində əmək-
 +
daplıq—interviziya, avroviziya kimi
 +
sistemlərin yaranmasına imkan ver-
 +
miidirq atom energetikası sahəsində
 +
elmi-texniki kooperasiya—Beynəlxalq
 +
Atom Enerjisi Agentliyi tərəfindən
 +
koordinasiya olunur, sosialist əlkə-
 +
ləri İntermetal, İnterkimya və s. ki-
 +
mi təlpkilatlarda əməkdaitlıq edirlər.
 +
Kosmonavtika sahəsində sovet-ameri-
 +
kan cSoyuze— Apollon (bax EPLAS)
 +
gəmilərinin birgə ucutpu mçvəffəqiy-
 +
yətlə baxa catdırılmıtidır (1975),
 +
c“NPnterkosmosə və digər proqramlar
 +
uzrə sosialist əlkələrinin beynəlxalq
 +
əməkdaiplıqı həyata kecirilir. Elm
 +
və Q. sahəsində beynəlxalq kooperasi-
 +
Yalar—elmi-texpiki tərəqqinin ən mu-
 +
Hum problemlərinin xun: yepəl-
 +
dilmin muhum proqramların Həyata
 +
kecirilməsi yolunda ən effsktli na-
 +
sitədir. Bax həmcinin Elmiotnexniki
 +
tərəqqi, Elmi-texniki inqilab.
 +
 
 +
Ədəa Marks K., Kapital, c. 1, B.,
 +
1060: Engels F., Apti-Durinq, B.,
 +
1067: Marks, Ənqelıs o texnikə, M., 1933:
 +
Lenin V. İ., Rusiyada kapitalizmin
 +
pingkipafı, Əsər. tam kulliyyAtı, c. Z:
 +
Puti razvitin texniki pn SSSR |1917—
 +
1967), M., 1967, Rasinet naugi Sovetskoqo
 +
Azerbandjana, B., 1980: Rasinst azerbad-
 +
djanskoN nluki—torjsstpo leninskon na-
 +
pionalınon politiki, B., 1982,
 +
TEXNİKA EVİ, elmi-texniki
 +
təbliqat evi—sənaybs, nəql. və ya
 +
iniaatın bir, yaxud bir necə sahə-
 +
sinin fəhlə və muhəidis-texpiki 111-
 +
ciləri arasında elmi-texniki təb-
 +
liqat aparan, qabaqcıl istehsalat-
 +
texniki təcrubə mubadiləsi təpkil
 +
edən idarə. SSRİ-də 100-dən artıq
 +
T.e. fəaliyyət gəstərir. Q.e. ən son
 +
elm və texpika yeniliklərindən isti-
 +
fadə etmqclə, texniki təkmilləimə
 +
sahəsində aktual məsələlərin muzaki-
 +
rəsini təiqkil edir, alimləri, muhən -
 +
 
 +
 
 +
, YİFYHUYFYHVH
 +
 
 +
 
 +
dis-texniki və elmi itciləri mutə-
 +
rəqqi texnologiyanın kompleks mexa-
 +
niklətdirmə və avtomatlaidırmanın
 +
istehsalata tətbiqinə dair məsələlərin
 +
həllinə cəlb edirq, muəssisələrin
 +
texniki kabinet, kitabxana və infor-
 +
masiya burolarına metodik yardım
 +
gəstərirykonfrans və seminarlar, mə”-
 +
ruzə və mӱzakirələr və s. təpikil edir.
 +
TEXNİKİ A İZ — sənayedə is-
 +
tehlak, yaxud istehsal olunan xammal,
 +
yarımfabrikat və hazır məhsulun fi-
 +
ziki, fiziki-kimyəvi və kimyəvi ana-
 +
liz usulları. Analizin nəvu, çsulu,
 +
texnikası, ipdədiləcək reaktivlər
 +
və s. dəvlət standartı və ya texniki
 +
mərtlər ilə muəyyən edilir. Q.a. mux-
 +
təlif mərhələlərdə texnoloji proses-
 +
lərə nəzarəti əhatə edir. Belə nəza-
 +
rət texnoloji reqlamentə əsasən apa-
 +
rılır. Q.a.-ə həmcinin istehsalat
 +
tullantılarının (TYCTY qazları,
 +
iilak, toz, iilənilmini su və s.) ana-
 +
lizi də daxildir. Q.a. 3 qrupa ayrı-
 +
lır: cmarkav apalizləri—materialın
 +
kimyəvi tərkibinin həmin marka (ce-
 +
iid) ucun nəzərdə tutulmuiy tərkibə
 +
 
 +
 
 +
yoxlanıldıqrı analiz-
 +
lər: ekspres analizlər—texnolo-
 +
ji prosesin gedimlində materialın
 +
 
 +
 
 +
kimyəvi tərkibinə sur ətli usulla nə-
 +
zarət etmək ucun analizlər, arbit-
 +
pa x analizləri — materialın key-
 +
fiyyəti barədə mal gəendərən təiyki-
 +
latla mal alan təikilat arasında
 +
mupaqtpə bali verdikdə aparılan yox-
 +
lama (kontrol) analizləri.
 +
 
 +
TEXNİKİ BİTKİLƏR — becərilən
 +
bitkilər: sənayenin muxtəlif sahələri
 +
ucun xammal kimi istifadə edilir.
 +
Bir nscə qrupa bəlunur.Nipasta-
 +
lı bitkilərin kek yumruların-
 +
da piiasta, pməkərli bitki-
 +
 
 +
 
 +
lərin gəpdəsi, meyvəkəku və cicək
 +
qrupunda ipəkər, yYarlı bitki-
 +
lərin toxum və meyvəsində bitki
 +
yaqları, efir yaqlı bitki-
 +
lərin yerustu Hissəsində, cicək,
 +
 
 +
 
 +
meyvə, kək və kekumsovunda efir Yaq-
 +
ları, lifli bitkilərin
 +
gevdə, yarpaq, toxum və meyvəsində
 +
toxuculuq lifləri toplanır. Bajqa
 +
 
 +
əhəmiyyətlisi ka u-
 +
 
 +
 
 +
qru" T.b.-dən ən
 +
cukavserən, quttapercal-ı,
 +
 
 +
 
 +
apı, boyaq, dərman, nar-
 +
kotik və s. bitkilərdir. Bəzi
 +
T.b.-dən iki cur istifadə
 +
 
 +
 
 +
edilir.
 +
Məs., gkənaf və pambıqdan həm ə
 +
həm yar, xaixaii və boyaqotudan həm
 +
tiryək, həm də dərman alınır. SSRİ-
 +
də və Azərb.SSR-də T.b.-dən kartof,
 +
gӱnəbaxan, pambıq, kənaf, tutun, dər-
 +
map bitkiləri və s. becərilir.
 +
TEXNİKİ DİAQNOӦSTİKA—maiqın-
 +
ların, qurquların, onların bənd və
 +
elementlərinin (texniki sistemlərin)
 +
vəziyyətini xarakterizə edən əlamət-
 +
lərin muəyyən edilib vyrənilməsi (Siti
 +
rejimində onların paramstrlərində-
 +
ki mumkun olan meylləri qabaqcadan
 +
bilmək ucun), habelə onlardakı qu-
 +
surların aikar edilib lokallayqdı-
 +
rılması ucun metod və vasitələrin
 +
(normal niy rejiminin pozulmasının
 +
qariqısını vaxtında almaq məqsədi
 +
ilə) tilənilməsi. T.d. texniki obyekt-
 +
lərin etibarlılıqını təmin etmək:
 +
və saxlamaq ucun iplədilən muhum
 +
vasitələrdən biridir. .
 +
 
 +
TEXNİKİ EKSPERTİZA—bax Məh-
 +
gəmə ekspertizası.
 +
 
 +
TEXNİKİ ENSİKLOPEDİYALAR
 +
BƏ 1 Y F31T4399Ə pD—TEXHHKa (TEXHOZOXMH
 +
 
 +
 
 +
avadanlıq və proseslər) və onunla əla-
 +
qədar elmlər çərə mə”lumatlar kulli-
 +
yatından ibarət sistemlətidirilmi
 +
elmi-soraq nətrləri.
 +
 
 +
E.ə. Qəsrdə Roma me”marı və muhən-
 +
disi Vitruvinin -Me”marlıq haqqında
 +
on kitabə əsəri, sonralar Renessans
 +
devru alimlərinin muxtəlif soraq
 +
kitabları T.e.-ı xeyli muddət əvəz
 +
etmitidir. . Birinqucconun “Pi-
 +
rotexnika haqqındaə (1540) və Q. Aq-
 +
rikolanın “Mə dən ipləri və metal-
 +
lurgiya haqqındaə (1556) əsərləri
 +
ilk T.e. sayılır. Əsas nəiri 17 mətn
 +
və 11 eqravuraqə (mətnlərə illustra-
 +
siya) cildindən ibarət olan fransız
 +
c Elm, incəsənət və sənətkarlıqa da-
 +
ir ensiklopediya və ya izahlı lu-
 +
qətə-inin elm və texnikanın popul-
 +
yarlapldırılmasında beyuk rolu ol-
 +
mutdur. Əsər 1751—80 illərdə Pari-
 +
sin kitab natpiri L. Bretonun TƏHIƏÖĞ-
 +
busu və D. Didronun məs”ul redak-
 +
torluqu ilə buraxılmındır. 1776—77
 +
illərdə 4 əlavə illustrasiyalı cild,
 +
1780 ildə 2 cild gestərici cap olun-
 +
mupdur. Rusiyada T.e. 19 əsrədək tər-
 +
cӱmə ədəbiyyatından ibarət idi. 19
 +
əsrin əvvəllərindən “Tam təsərru-
 +
fat kitabızə (c. 1—5, M., 1813—15),
 +
aPQəhər və kənd təsərrufatı leksi-
 +
koHyə (u. 1—12, M., 1836—38), “Mə”-
 +
dən nyrəruə (u. 1—3, M., 1841—43)
 +
və s. ensiklopedik nərlər buraxıl-
 +
mıtpdır. 1911—18 illərdə ellpocsem-
 +
ipeniyeə nətiriyyatının buraxdıqı 8
 +
cildlik FTexniki ensiklopediyaə o
 +
dəvrun elm və texnikasının ən yeni
 +
nailiyyətlərini əks etdirirdi.
 +
 
 +
SSRİ-də T.e. nətrinə Sovet haki-
 +
miyyətinin ilk illərindən baiylan-
 +
mıpt, 20-ci illərdə coxcildli c“Kimya
 +
və texnikaya aid soraq kitabıə bura-
 +
xılmındır. 1927—36 illərdə nər
 +
olunmuql 26 cildlik = Texnika ensik-
 +
lopediyasız sovet elminin o dəvrdə
 +
beyuk nailiyyəti idi. Əsərin 1937 ildə
 +
2-ci təkmillətidirilmiii nətrinə bai1-
 +
lanmın, 1941 ilədək 14 cildi bura-
 +
xılmındır. 1945 ildən sonra SSRİ-
 +
nə c“Mapınqayırmaq (c. 1—16, M.,
 +
1946—51) ensiklopedik luqəti, “Atom
 +
enerjisiə (M., 1958), “İniaatə (c.
 +
1—3, 1964—65), c Kosmonavtikav (M.,
 +
1968), “Kibernetika ensiklopediyası”
 +
(c. 1—2, Kiyev, 1974), “Gənc texnikin
 +
ensiklopedik luçqətiə (M., 1980), “Po-
 +
litexnik lukətə (M., 1980) və s. nər
 +
edilmindir.
 +
 
 +
 
 +
CSSR-də (“Kicik texniki ensik-
 +
1966), Mac.
 +
 
 +
 
 +
lopediyaə, c. 1—2, Praqa,
 +
XR-də (“Texniki leksikonə, c. 1—3,
 +
Budapept, 1970—74), RSR-də (xPy-
 +
 
 +
 
 +
ensiklopediyası, c.
 +
1—19, Buxarest, 1957—68) və digər
 +
sosialist əlkələrində də T.e. bura-
 +
xılır. PXR-də 1966 ildən “Texnika
 +
ensiklopediyasıv seriyasından nӱvə
 +
energetikasına, tikinti texnikasına,
 +
kimyaya, avtomatikaya və texnikanın
 +
digər sahələrinə aid ayrı-ayrı cild-
 +
lər nəpr edilir.
 +
 
 +
Kapitalist əlkələrindən ABPQ-da
 +
“Elm və texnika ensiklopediyası (c.
 +
1—15, Nyu-York, 1971, İtaliya və
 +
Fransada tərcumə nəirləri var),
 +
AFR-də “Texnika və dəqiq elmlər lek-
 +
sikonuzq (c. 1—10, Frankfurt-Mayn,
 +
1972) və s. umumi T.e., həmcinin tsx-
 +
nikanın ayrı-ayrı sahələrinə dair s0-
 +
 
 +
aq kitabları buraxılır.
 +
TEXNİKİ ESTETİKA— insanın məz-
 +
munlu həyat və fəaliyyəti ucun sənaye
 +
 
 +
 
 +
mın texnika
 +
 
 +
 
 +
TEXNİKİ MƏRTƏBƏ
 +
 
 +
 
 +
istehsalı vasitələrinin kəməyilə YA-
 +
radılan ahəngdar predmet mӱhitinin
 +
formalatmasında sosial-mədəni, təx-
 +
niki və estetik problemləri əyrənən
 +
elmi fənn. T.e. dizaynın nəzəri əsa-
 +
sını təinkil etməklə, onun ictimai
 +
təbiətini və inkittaf qanunlarını,
 +
bədii konstruksiyalamanın prinsip
 +
və usullarını, rəssam-konstruktorun
 +
(dizaynerin) professional Yaradıcı-
 +
lıq problemlərini eyrənir. T.e.-nın
 +
əsas bəlmələri— ӱmumi dizayn nəzə-
 +
riyyəsi və bədii konstruksiyalama nə-
 +
zəriyyəsidirr. Umumi dizayn
 +
nəzəriyyəsi dizaynın sosial
 +
mahiyyətini, meydanagəlmə iyəraitini,
 +
tarixini, mçasir vəziyyətini və inki-
 +
tpaf perspektivlərini, incəsənət və
 +
texnika ilə, habelə butəvlukdə mədə-
 +
niyyətlə qartılıqlı əlaqəsini, pred-
 +
met muhitinin estetikasını eyrənir,
 +
T.e.-nın sənaye məhsullarına təqdim
 +
etdiyi tələbləri ifadə edir, sənaye
 +
məhsulu keyfiyyətinin texniki-estetik
 +
gestəricilərinin kompleks QİYMƏT-
 +
ləndirilməsi usullarını, həmcinin
 +
ahəngdar predmet aləminin Yaradıl-
 +
ması piqərtlərini həll edən optimal
 +
əmtəə assortimentinin formalaitma
 +
prinsiplərini muəyyənlətdirir. B ə-
 +
dii konstruksiyalama nə-
 +
zəriyyəsi layihələmə prosesinin
 +
umumi strukturunda bədii konstruk-
 +
siyalamanın yerini, onun tipoloji
 +
xususiyyətlərini tə”yin etməklə bəra-
 +
bər, rəssam-konstruktorun professio-
 +
nal yaradıcı fəaliyyəti ucun vasitə
 +
və metodlar axtarıb tapır. T.e.-nın
 +
baplıca məqsədi bədii konstruksiya-
 +
lamanın nəzəriyyə və praktikası nə-
 +
ticəsində əldə olunan nailiyyətlərə
 +
əsaslanmaqla insan ucun onun yarat-
 +
dıqı əiyalar aləmində ən əlveritli
 +
ƏMƏK, MƏHHİƏT və istirahət ipəraiti
 +
yaratmaqdır. Harmonik inkiptaf et-
 +
mipp insanın tərbiyə olunmasında və
 +
onda yuksək estetik zevqun formalail-
 +
masında T.e. muhum rol oynayır.
 +
TEXNİKİ KİBERNETİKA-kiber-
 +
netik elmi ideyalar və metodlar əsa-
 +
sında idarəolunan texniki sistemlə-
 +
in tədqiqi ilə məptul olan elm sa-
 +
zəsi. Q.k., avtomatik tənzimləmə və
 +
idarəetmə nəzəriyyəsinin muasir HHKH-
 +
cı mərhələsi olub murəkkəb idarə-
 +
edici sistemlərdə informasiyanın qə-
 +
bulu, saxlanması, eturulməsi və cev-
 +
rilməsinin umumi qanunları haqqın-
 +
dakı kibernetika elminin bir istiqa-
 +
mətidir. Avtomatlmpdırılmın ida-
 +
rəetmə sistemlərində icra olunacaq
 +
funksiyaların avtomatik ipləyən qur-
 +
qularla insan arasında səmərəli pay-
 +
lanması problemi (cinsan-maınə
 +
problemi) T.k.-nın muhum problemlə-
 +
rindən biridir. Məqsəd, insanın fi-
 +
ziki və intellektual fəaliyyəti ilə
 +
avtomatikanın texniki vasitələri ara-
 +
sında muəyyən birlətmələrin əldə
 +
edilməsidir. T.k. bir sıra texniki
 +
idarəetmə sistemlərinin (məs., mətn-
 +
oxuyan avtomatların, gəmilərin və
 +
ucuti aparatlarının avtomatik idarə-
 +
olunma sistemlərinin) iilənib ha-
 +
zırlanması ucun təbiətdə olan uyqun
 +
obyektlərdəki (məs., canlılarda, bit-
 +
kilərdə) mə”lum qanunauyqunluqlar və
 +
fəaliyyət ӱsullarından istifadə edir
 +
(bionika, onun muxtəlif bəlmələri
 +
olan hidrobionika, neyrobionika və s.).
 +
 
 +
 
 +
T.k.-nın Mӱstəqil istiqamətlərindən
 +
olan ob razların tanınması MmMə1ndO xXu-
 +
yan avtomatların yaradılmasında,
 +
 
 +
 
 +
219
 +
 
 +
 
 +
texnoloji proseslərin muxtəlif və-
 +
ziyyətlərinin bir-birindən secilməsi
 +
və analizində avtomatlaidırılmır
 +
tibbi diaqnostika qurqrularının Ya-
 +
radılmasında və s,-də bəyuk əhəmiyyə-
 +
tə malikdir. İdarəolunan obyektlərin
 +
dinamik xarakteristikalarının, onun
 +
bir sıra parametrlərinin, xarici
 +
tə”sirlərin əlculməsi və tədqiqinə
 +
əsasən təyini, həmcinin avtomatik
 +
proqnozlaiqdırıcı qurquların yara-
 +
dılması ucun aparılan tədqiqatlar
 +
da muəyyən dirəkəli T.k.-yYa aiddir.
 +
T.k. istehsalatın kompleks avto-
 +
matlaqpidırılması, nəql. və s. kimi
 +
mӱrəkkəb idarəetmə sistemlərinin ya-
 +
radılması ucun elmi əsasdır. Mua-
 +
sir hesablama qurqu və mapınların-
 +
dan istifadə etməklə muçəssisələrin
 +
avtomatlapdırılmınid idarəetmə sis-
 +
temlərinin və texnoloji prosesləri-
 +
nin avtomatlaidırılmız idarəetmə
 +
sistemlərinin yaradılması cox əhə-
 +
miyyətlidir. Muxtəlif avtomatlap-
 +
dırılmınq idarəetmə sistemlərinin
 +
yaradılmasında istehsalat proseslə-
 +
rinin alqoritmlətdirilməsi (yə”ni,
 +
idarə olunacaq obyektlərin, formal
 +
Bən və teyri-rormal evristik ipər-
 +
inin alınması), həmcinin tələb olu-
 +
nan standart texniki vasitələrin se-
 +
cilməsi, yaxud yenilərinin (məs., in-
 +
formasiyanı əks etdirən qurquların,
 +
muxtəlif idarəetmə pultlarının
 +
və s.) iplənməsi kimi mӱrəkkəb iptlər
 +
gərulməlidir. Dayanıqlıq məsələləri
 +
və insana vizual informasiyanın ve-
 +
rilməsi probleminin həlli, həmcinin
 +
idarəetmə prosesində insanın intel-
 +
lektual. fəaliyyətinin eyrənilməsi
 +
(onun fəaliyyətinin məntiqi itərhi,
 +
evristik proqramlatdırma və s.) T.k.-
 +
pın problemlərindəndir. Q.k. murək-
 +
kəb idarəetmə sistemlərinin abstrakt
 +
modellərinin qurulması və onların
 +
tədqiqi istiqamətində inkiaf edir.
 +
Bunun ucun riyazi semiotikadan, cox-
 +
luqlar nəzəriyyəsi, riyazi məntiq, eh-
 +
timal nəzəriyyəsi, abstrakt cəbr və s.-
 +
dən istifadə olunur. T.k.-da beyuk
 +
miqdarda qariqılıqlı əlaqələri olan
 +
elementlərdən (altsistemlərdən) iba-
 +
rət mӱrəkkəb sistemlərə aid məsələlə-
 +
rin həlli metodları da vacibdir (mə-
 +
sələlərin coxelcululuyu problemi).
 +
Bunun ucun dekompozisiya və aqreqat-
 +
laidırma kimi əsas iki istiqamət
 +
vardır. T.k.-da, həmcinin cinsan-ma-
 +
İPINR sistemlərinin modellətidiril-
 +
məsi məsələləri də həll olunur. T.k.-
 +
ya layihələndirmənin avtomatlayidı-
 +
rılması problemi də daxildir.
 +
Əd. Əsgərov T., Rəqəmhesabla-
 +
"yıcı mapınlar, B., 1974:Əsgəron T.,
 +
Allahverdiyev N., Kibernetika
 +
 
 +
 
 +
və muasir Həyat, B., 1983.
 +
 
 +
TEXNİKİ MƏKTƏBLƏR, SSR İ-də
 +
—orta məktəbi bitirən gənclər ucun
 +
texniki petpə məktəbləri. Yuksək sə-
 +
viyyəli orta təhsilli və ixtisaslı
 +
fəhlə kadrları yetitdirir. 1954
 +
ildən fəaliyyət gestərir və azı 400
 +
peitə ara ixtisaslı fəhlə hazırla-
 +
yır. Təhsil mӱddəti 1—2 ildir. Bax
 +
həmcinin Texniki pevqə məktəbləri,
 +
Texniki pemə təhsili.
 +
 
 +
TEXNİKİ MƏRTƏBƏ —binada MY-
 +
həndis avadanlıqı və kommunikasiya-
 +
nın yerlətdirilməsi ucun mərtəbə.
 +
T.m. binanın ayparı (texniki zirzəmi),
 +
yuxarı (texniki cardaq) və orta hissə-
 +
sində yerlətdirilə bilər. Bə”zi hal-
 +
larda bir necə Q.m, tikilir. T.m.-də
 +
 
 +
 
 +
220
 +
 
 +
 
 +
TEXNİKİ NORMALLİDİRMA
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
isitmə sistemi, su kəməri və kanali-
 +
zasiya boru gəmərləri, havaəturəplər,
 +
enerji təchizatı qurquları və ma-
 +
gistral ipəbəkələri, liftlərin matın
 +
ite”bələri və s. yYerlətdirilir. T.m.
 +
çoxmərtəbəli yatayınl binalarında,
 +
ictimai binalarda, həmcinin muhən-
 +
dis kommunikasiyaları sıx olan, ha-
 +
va mӱhitinin parametrlərinin stabil-
 +
liyi tələb olunan sənaye binaların-
 +
da qurulur.
 +
TEXNİKİ HOPMAHALIAbIPMA,
 +
əməyin texniki norma-
 +
lapdırılması–-texniki cəhət-
 +
dən əsaslandırılmızn vaxt (hasilat)
 +
normalarının muəyyən edilməsis bax
 +
Əməyin normalaidırılması.
 +
TEXNİKİ PARCA — kimya, rezin,
 +
ayaqqabı, avtomobil və s. sənaye sahə-
 +
lərində mapın, qurqu və texniki mə”-
 +
mulatların detallarının hazırlap-
 +
masında əsas və ya keməkci material
 +
kimi istifadə edilən toxuculiq par-
 +
cası. Pambıq parcalardan kord, bel-
 +
tinq—avtomobil iinləri, konveyer
 +
lentlərinin hazırlanmasında, kirza
 +
isə dərini əvəz edən material kimi
 +
istifadə edilir. Kətan T.p: olan bre-
 +
zentdən yanqınsendurən iqlanqlar, yun
 +
T.p.-dan araqatı, sӱzgəc və s. hazır-
 +
lanır. İpək T.p., əsasən, ələk ucun,
 +
asbest T.p. sӱzgəc və mӱxtəlif oda-
 +
davamlı məmulatlar hazırlanmasın-
 +
da tətbiq edilir. Kimyəvi liflərdən
 +
(lavsan, kapron, xlorin və s.) hazır-
 +
lanmızn T.p.-lar da geni yayılmıp-
 +
dır. Kalka, mӱqiməmbə, araqatı hazır-
 +
lanmasında istifadə edilən mitkal
 +
və tənzif də T.p.-lara aiddir.
 +
TEXNİKİ PEİYƏ MƏKTƏBLƏRİ—
 +
SSRİ-də 1958 ildən texniki peiə
 +
təhsilinin mӱxtəlif tipli və pro-
 +
filli məktəbləri. Kənd Bə məhəp
 +
T.p.m, səkkizillik və umumi orta
 +
təhsil əsasında x.t. ucun 1400-dən
 +
cox pepə uzrə ixtisaslı fəhlə ha-
 +
zırlayır. 70-ci illərdə yaradılmıil
 +
orta T.p.m. pagirdlərə fəhlə ixti-
 +
sası ilə yanapı, umumi dk təhsil
 +
də verir. SSRİ-də 7500 Q.p1.m.-ndə,
 +
o cӱmlədən orta təhsil verən təqr, 5
 +
min Q.p.m.-ndə isə 4 mln.-dan cox,
 +
Azərb.SSR-də 199 T.p.m.-ndə, o cumlə-
 +
dən orta təhsil verən 112 Q.p.m.-ndə
 +
110 mindən cox ipagird. oxuyur (1984).
 +
Bax həmcinin Texniki peə təhsili.
 +
TEXNİKİ PEYYƏ TƏHSİLİ,
 +
SSRİ -də—x.t. ucun ixtisaslı fəh-
 +
lələr hazırlayan texniki təhsil for-
 +
ması, xalq maarifi sisteminin tər-
 +
kib hissəsi. 1919 ildə RSFSR Xalq
 +
Maarif Komissarlıqrı Yanında T.p.t.
 +
belməsi yaradılmıt, 1920 il yanva-
 +
rın 29-da (Azərb.-da 1920 ilin avqus-
 +
tundan) Ba Petpə Təhsili Komitə-
 +
sinə cevrilmitdir. 1921 ildə Fabrix-
 +
Zavod Pyagirdliyi məktəbləri (FZİYF)
 +
haqqında əsasnamə qəbul edildi. 1940
 +
ildə SSRİ Dəvlət Ehtiyat Əmək Quv-
 +
vələri sistemi yaradıldı: FZİT mək-
 +
təblə i sənət, dəmiryol və Fabrik-
 +
Yavod Təhsili məktəblərinə (FZT)
 +
fevrildi. 90-ci illərin ortalarında
 +
K.t.-nı mexaniklətdirmə məktəbləri,
 +
orta təhsil verən texniki məktəblər
 +
Yaradıldı. 1958 ildən Dəvlət EhHti-
 +
yat Əmək Quvvələri sistemi /leBnəT
 +
Texniki Pepə Təhsili sisteminə cev-
 +
rildi, əhər və kənd texniki peptə
 +
məktəbləri, axiam kursları və s. ya-
 +
radıldı.
 +
 
 +
Sov.İKP MK və SSRİ Nazirlər
 +
Sovetinin, muvafiq olaraq AKP MK
 +
 
 +
 
 +
və Azərb.SSR Nazirlər Sovetinin
 +
1969, 1972, 1975, 1977 və s. illərdə
 +
texniki peə təhsilini daha da in-
 +
kipaf etdirmək haqqında qəbul et-
 +
dikləri qərarlar bu sahədə muhum
 +
rol oynamılmldır. Sov İKİ MK-nın
 +
aprel (1984) plenumunda bəyənilmin və
 +
11-ci carırınq SSRİ Ali Sovetinin
 +
birinci sessiyasında qəbul olunmui
 +
cUmumtəhsil və petpə məktəbi islaha-
 +
tının əsas istiqamətləri) xalq maa-
 +
rifinin, o cӱmlədən texniki peppə təh-
 +
silinin dovrun tələblərinə uyqun tək-
 +
millətdirilməsi sahəsində boyuk so-
 +
sial-siyasi əhəmiyyətə malik sənəddir.
 +
 
 +
İstehsalat muəssisələri ilə uzvi
 +
əlaqə sovet T.p.t. sisteminin xarak-
 +
terik cəhətidir.
 +
 
 +
Q.p.t. sistemində FElytiyat Əmək
 +
Quvvələriq Umumittifaq Kepullu İd-
 +
man Cəmiyyəti (1943 ildən), SSRİ
 +
XTNS-də “Texniki petə təhsiliə pa-
 +
vilyonu (1959 ildən) fəaliyyət kostə-
 +
rir, 5*Professionalno-texpiceskoye ob-
 +
razovaniyeə aylıq jurnalı buraxılır.
 +
TEXNİKİ SƏNƏDLƏR — istehsala-
 +
TIN TƏMKİLİNDƏ VƏ yaradılmasında,
 +
bina və muxtəlif tikililərin tə”mi-
 +
ri və istismar itlərində, həmcinin
 +
məhsulları sınaqdan kecirmək və s.
 +
 
 +
cun istifadə edilən sənədlər toplusu.
 +
.S.-İN əsas nəvləri bunlardır: in-
 +
tpaatda layihə və ipci səpədləri, sə-
 +
nayedə konstruktor və texnoloji, elə-
 +
cə də normativ-texniki səpədlər.
 +
TEXNİKİ SUR"ƏT—d.y. nəqliyya-
 +
tında qatarın orta hərəkət surəti:
 +
vahid zaman ərzində qət edilən məsafə
 +
ilə (km) ifadə olunur. T.s., qatarın
 +
iyə salındırı andan batlayaraq təd-
 +
ricən artan sur”əti və dayanacaqlar
 +
qarilısında tədricən azalan sur”əti
 +
nəzərə aldırı ucun, qatarın adi yol
 +
sur ətinə nisbətən kicik olur. SSRİ-
 +
də qatarların orta Q.s.-i saatda 47—
 +
Ə0 km-dir. Halbuki yol surəti: yuk-
 +
lu qatarlar ucun—90, yuksuz qatarlar
 +
ucun—100, sərnittin qatarları ucun
 +
120—140 km/saat muəyyən edilmitdir.
 +
Bunlardan əlavə, d.y. nəql.-nın ilpini
 +
xarakterizə edən konstruksiya
 +
sur "əti (lokomotivin əlveritili
 +
iqəramtdə mumkun olan maks,. sur”əti)
 +
vəkommersiya sur”əti (ara-
 +
lıq st.-lardakı bompdayanmalar da nə-
 +
zərə alınmaqla iki depo st. arasın-
 +
dakı sur”əti) adlanan sur”ət gəstəri-
 +
ciləri də məvculdur.
 +
TEXNİKİ TƏRƏQQİ—bax Elmi-s-tex-
 +
niki tərəqqi, Tərəqqi, Texnika,
 +
“TEXNİKİ TƏRƏQQİ UERUNDA:—
 +
43A TEXHHHECKM HPOTPECC?-—ai-
 +
lıq elmi-texniki jurnal. 1961 ildən
 +
Azərb.SSR Nazirlər Soveti Dovlət
 +
Elmi-Tədqiqat İtplərini Əlaqələndir-
 +
mə Komitəsi və Azərb.SSR Xalq Tə-
 +
sərrufatı Purasının, 1970 ilin noya-
 +
brından— Azərb.SSR Nazirlər Sove-
 +
ti Dəvlət Plan Komitəsinin nəpri.
 +
Azərb. və rus dillərində cıxırdı.
 +
1981 ilin yanvarından yeni adla
 +
(“Azərbaycan xalq təsərrufatır—cNa-
 +
rodnoye xozyaystvo Azerbaydjana)
 +
Azərb.SSR Dəvlət Plan Komitəsinin
 +
aylıq iqtisadi-istehsalat jurnalı
 +
kimi nətri (yenə də 2 dildə) davam
 +
etdirilir. Jurnalda resp. k.t.-nın
 +
inkitafı, texniki tərəqqi, iqtisadiy-
 +
 
 +
 
 +
"
 +
 
 +
 
 +
Yat, planlapdırma və idarəetmənin
 +
aktual məsələləri ipıqlandırılır.
 +
 
 +
 
 +
Tirajı 1600 nusxədir (1984).
 +
TEXNİKİ TƏHSİL, SSRİ -də—
 +
sənaye, tikinti, nəqliyyat, rabitə, k.t.,
 +
 
 +
 
 +
mepə təsərrufatı ucun muhəndis və
 +
texpiklərin hazırlanması sistemi
 +
(x.t. ucun ixtisaslı fəhlələr texxi-
 +
ki pemə təhsili sistemində hazırla-
 +
nır). Xususi, Yardımcı və ӱmumi T.t,
 +
movcuddur. Yardımcı T.t. ali
 +
məktəb və orta ixtisas məktəbi tələ-
 +
bələrinə elm, maarif və mədəniyyətin
 +
bir sıra sahələrində tətbiq olunan
 +
mapınların, mexanizmlərin, aparat-
 +
ların, avtomatlaidırılmın idarə-
 +
etmə vasitələrinin eyrənilməsi və on-
 +
lardan istifadə edilməsi ucun tex-
 +
piki bilik və vərdiilər verir.
 +
Umumi T.t. tpakirdlərə orta umum-
 +
təhsil məktəblərində əmək təlimi,
 +
politexnik tə”lim prosesində verilir
 +
(bax Politexnik təhsil). Xususi
 +
T.t. sisteminə geologiya, mədən, ener-
 +
getika, metallurgiya, mapınqayırma,
 +
cihazqayırma, radioelektronika, kim-
 +
ya-texnoloji, texnologiya, initaat, geo-
 +
deziya, metpə mӱhəndisliyi, hidrome-
 +
teorologiya, nəqliyyat və rabitə sahə-
 +
ləri daxildir. Politexnik və sənaye
 +
ip-tlarında, sahə ali texniki məktəb-
 +
lərində, bir sıra un-tlərin texniki
 +
fakultələrində, həmcinin ali texniki
 +
hərbi məktəblərdə ali T.t.-li mutə-
 +
xəssislər (bax Ali təhsil), orta ixti-
 +
sas məktəblərində texniklər (bax Or-
 +
ta ixtisas təhsili) hazırlanır. El-
 +
MH-TEXHHKH inqilab pəraitində bilik
 +
sahələrinin sur”ətli inkipafı ilə
 +
əlaqədar Q.t.-ə ixtisası təkmilləi-
 +
dirmə sistemi də daxil edilmin-
 +
 
 +
 
 +
dir.
 +
 
 +
TEXNİKİ XİDMƏT STANSİYA-
 +
SI—avtomobillərə texniki xidmət
 +
gəstərən və onların cari təmiri ilə
 +
məpqul olan muəssisə. Universal və
 +
ixtisaslatmıtpi nəvləri var. Birin-
 +
cilərdə — muxtəlif markalı və mo-
 +
delli avtomobillərə, ikincilərdə isə
 +
muəyyən bir modeldən olan avtomobil-
 +
lərə kompleks texniki xidmət gestə-
 +
rilir. Cox vaxt avtomobil z-dları-
 +
nın əz T.x.s. (servis avtomərkəzi)
 +
olur və orada həmin z-dun buraxdıqı
 +
avtomobillər ucun, nəzərdə tutulan
 +
profilaktik xidmətdən əlavə, zəmanət
 +
tə miri yerinə yetirilir, onların
 +
aqreqatları yeniləri ilə əvəz edilir,
 +
mapınlar rənglənir və s. Universal
 +
tipli T.x.s.-nda xidmət nevlərinə
 +
(diaqnostika xidməti, yaqrlama və s.)
 +
gərə mustəqil postlar təikil olunur.
 +
Postlar qaldırıcı qurqular, quraii-
 +
dırma və sekmə vasitələri, mӱxtəlif
 +
alətlər və s. ilə təchiz edilir. İxti-
 +
sasla:imısi T.x.s.-nda avtomobillərə
 +
profilaktik xidmət z-dlarda, cari
 +
tə”mir ipləri isə ayrıca zonalarda
 +
Yerləiən sahə və ya sexlərdə gəstəri-
 +
lir. SSRİ-də T.x.s. eynitipli layihə-
 +
lər əsasında tikilir. Belə st.-lar 6,
 +
11, 15, 25 və 50 postlu olur. Bəzən
 +
T.x.s.-nda əzunəxidmət sahələri DƏ
 +
olur ki, bunlarda da mapın sahibləri
 +
st.-nın alətlərindən istifadə etməklə
 +
tə"miri əzləri yerinə yetirirlər.
 +
TEXNİKİ İYƏRTLƏR—mcəhsulların
 +
konkret tiplərinə, marka və artikul-
 +
larına qoyulmult texniki tələblər
 +
kompleksini muəyyən edən normativ-
 +
texniki sənədlər. Texniki tələblər
 +
mə mulatların əsas parametr və əlcuӱ-
 +
lərini, xassələrini və ya istismar Xa-
 +
rakteristikalarını, məhsulların key-
 +
fiyyət gestəricilərini və s.-Nİ TƏ -
 +
yin edir. Qli. muvafiq dəvlət stan-
 +
dartları və onlara edilən əlavələr
 +
əsasında milənilib hazırlanır.
 +
 
 +
 
 +
TEHRAN
 +
 
 +
 
 +
221
 +
 
 +
 
 +
TEXNİKİ-İQTİSADİ GƏSTƏRİ-
 +
CİLƏR—mçəssisənin (birliyin) mad-
 +
di-istehsal bazasıpın pə resurslardan
 +
kompleks istifadəni xarakterizə edən
 +
gəstəricilər sistemi. İsltehsdlın nə
 +
əməyin təpikilipi, texniki səviyyəsi-
 +
ni, məhsulup keyfiyyətini, əsas və dəh-
 +
riyə fondlarından, əmək ehtiyatla-
 +
rından istifadəni plaplatidırmaq və
 +
təhlil etmək ucun tətbiq olulur. Mu-
 +
əssisənin texniki-sənaye-maliyyə pla-
 +
nının tərtibində, mӱtərəqqi texiiki-
 +
iqtisadi norma və normativlərin mu-
 +
əyYəƏn edilməsində əsasdır. Butun mu-
 +
əssisə və sahələr ucun vahid və ayrı-
 +
ayrı sahələrin xususiyyətlərini əks
 +
etdirən spesifik T.-i.g. var.
 +
TEXNİKİ-İQTİSADİ nnAHnRALI-
 +
DIRMA–—–bax Əsvoddaxili planlaiı-
 +
dırma. :
 +
TEXNİKİ-SƏNAYE-MALİYYƏ PLA-
 +
NI—bax L/uəssisənin texniki-səna-
 +
Ye-maliyyə planı.
 +
TEXNİKUM--SSRİ-də və bir sıra
 +
xarici əlkələrdə ortatəhsilli mutə-
 +
xəssislər hazırlayan məktəblərin əsas
 +
qismi. İlk T.-lar 18 əsrdə Almaniya,
 +
İsvecrə və digər Qərbi Avropa əlkə-
 +
lərində yaradılmıldır. İlk orta
 +
texniki petpə məktəbləri Rusiyada 18
 +
əsrdə, Azərb.-da 19 əsrin QOXU DR
 +
da acılmı, lakin konkret c“Q.g ad:
 +
lanan məktəblər 1910—15 illərdən
 +
fəaliyyət kestərmitdir. SSRİ-də 1920
 +
ildən x.t., səhiyyə, mədəpiyyət və maa-
 +
 
 +
 
 +
rifin muxtəlif sahələri ucun mu-
 +
təxəssislər hazırlayan xususi orta
 +
təhsil muçəssisələri T. adlanırdı
 +
 
 +
 
 +
(sənaye, tibb, pedaqoji, teatr, mədəni-
 +
maarif və s. T.-lar). 1937 ildən, əsa-
 +
sən, texniki profilli orta ixtisas
 +
məktəbləri (sənaye, iniyaat, nəqliyyat,
 +
rabitə, k.t. QT.-ları), həmcinin orta
 +
ixtisas təhsili verən statistika, ma-
 +
liyyə, ticarət məktəbləri T. adlanır.
 +
Bax həmcinin Orta ixtisas məhcu-
 +
li, Orta məktəb məqalələripə.
 +
TEXNOLOJİ VƏRƏQ, texnolo-
 +
jpi xəritə --texnoloji sənədlə-
 +
rin bir forması. Burada məqmula-
 +
tın butun e”mal prosesləri, butun əmə-
 +
liyyatlar və onların tərkib hissələ-
 +
ri, tipllədiləcək materiallar, isteh-
 +
salat avadanlıqı, alət, texnoloji
 +
rejim, mə”mulat hazırlamaq ucun la-
 +
zım olan muddət və s. gestərilir.
 +
TEXNOLOJİ ƏMƏLİYYAT –texno-
 +
loji prosesin bir Hissəsiz bir ii
 +
yerində bir və ya bir necə pici tərə-
 +
findən, habelə adamların tpptirakı
 +
olmadan, -yaxud onların nəzarəti al-
 +
tında (avtomatlapdırılmıin istehsa-
 +
latda) yerinə yetirilir. T.ə. istehsal
 +
obyektinin və avadanlıqının dəyiit-
 +
məzliyi ilə xarakterizə olunur. Q.ə.
 +
məhsuldarlıqın tə”yini və avadanlıq
 +
yӱğlənməsinin planlaidırılması
 +
ucun, həmcinin əməyin texniki nor-
 +
malaipdırılması ucun əsas hesablama
 +
vahididir.
 +
TEXNOLOJİ PROSES-istehsalat
 +
prosesinin bir hissəsi, istehsal əi1-
 +
yasının dəyinməsi və sonrakı e malı
 +
əməliyyatlarından ibarətdir. Məs.,
 +
qaynaq T.p.-inə hazırlıq, quraidırma,
 +
detalların qaynaqı və qaypaq qovila-
 +
qının təmizlənməsi iləri daxildir.
 +
T.p. nəticəsində emal olunan obyekt
 +
keyfiyyətcə dəyitir. T.p.-lər texniki
 +
sənədlərə daxil olan texnoloji və Ya
 +
mariqrut vərəqlərində (cədvəllərində)
 +
ptərh edilir. Muəyyən mə”mulat tiplə-
 +
ri ucun standart (tipik) və Ya qrup-
 +
 
 +
 
 +
lar ucun T.p. ipləyib Hhazırlayır-
 +
lar, bu da yeni mə”mulatın eypi za-
 +
manda bir pecə muçəssisədə istehsalı-
 +
pa hazırlıq tiplərini sur”ətləndir-
 +
məyə imkan verir.
 +
TEXNOLOJİ SƏNƏDLƏR—cəhsul
 +
hazırlanmasının texnoloji proses-
 +
ləripi tə”yin edən qrafiki və məti
 +
səpədləri. Buraya əsas istehsalatda
 +
istifadə edilən opexnoloji vərəq,
 +
mayrlarut vərəqi, tə”limat, əməliyyat
 +
certyojları və s. sənədlər, həmcinin
 +
konstruktor sənədləri, sifarit siya-
 +
hıları, material, yarımfabrikat,
 +
alət pə s. sərfinin normasını gestə-
 +
rən sənədlər aid edilir.
 +
TEXNOLOJİLİK, texnoloji
 +
əlveritlili g—mə”mulatın is-
 +
tehsal və istismar tələblərinə uyqun-
 +
luqu. T. məqmulatın konstruksiyası
 +
iplənib hazırlandıqda muəyyən edi-
 +
lir. Texnoloji cəhətdən əlperitli
 +
olan mə”mulatın konstruksiyası və
 +
tərkib elemeitləri məhsulun istismar
 +
keyfiyyətlərini təqmin etməli və vpe-
 +
rilmtin seriyalı istehsalatda - mini-
 +
mal əmək və material sərfi ilə ha-
 +
zırlanmalıdır. Qexnoloji əlveriyi-
 +
li konstruksiya quratqdırılma usu-
 +
lunun sadəliyi, formalarının mukəm-
 +
məlliyi ilə xarakterizə olunur. Onun
 +
elementləri elə, yerlətməlidir ki,
 +
yıerılması və təmiri asan bata gəl-
 +
sin. T.-ə nail olmaq ucun yeni detal
 +
konstruksiyalarında ondan əvvəl ha-
 +
zırlanmıqi mə”mulatlardakı detal-
 +
lardan və yıqma (quraidırma) vahid-
 +
lərindən, habelə normalaidırılmınp
 +
və standart detallardan genii isti-
 +
fadə olunmalıdır.
 +
TEXNOLOGİYA (yun. (eshpq—sənət,
 +
ustalıq, bacarıq-E...logiya)—1) is-
 +
tehsalat prosesində hazır məhsul al-
 +
maq ucun indədilən xammal, material
 +
və ya yarımfabrikatların e”malı,
 +
hazırlanması, aqreqat halının, xas-
 +
sələrinin, formasının dəyitdiril-
 +
məsi metodlarının məcmusuy xammal,
 +
material və Ya yarımfabrikata muva-
 +
fiq istehsal alətləri ilə təsir gəs-
 +
tərmə usulları haqqında elm. T.-nın
 +
iplənilib hazırlanması istehsalat
 +
sahələri uzrə (məs., mapınqayırma
 +
T.-sı, cihazqayırma T.-sı, kimya T.-
 +
sı) həyata kecirilir. Texnika inki-
 +
tpaf etdikcə daima muxtəlif isteh-
 +
salat Q.-ları Yenilətidirilir və də-
 +
yipdirilir (bax Texnoloji proses).
 +
Bir elm kimi T. daha tə”sirli və iq-
 +
tisadi cəhətdən sərfəli istehsalat
 +
proseslərini muçəyyən etmək və onlar-
 +
dan praktikada istifadə etmək məqsə-
 +
di ilə fiziki, kimyəvi, mexaniki və
 +
digər qapunauyqunluqları aikara cı-
 +
xarmaq məsələlərini eyrənir. Məs.,
 +
mapınqayırma Q.-sında texnoloji
 +
proseslərin . layihələndirilməsinin
 +
əsasları, mə mulat səthlərinin mexa-
 +
niki emal usulları, muçəyyən tip ne-
 +
talların hazırlanması prosesləri
 +
və s. tədqiq edilir və inlənilir.
 +
2)Kosmik texnologiya—
 +
kosmik fəza ptəraitində materialla-
 +
rın alınması və onların ezlərini
 +
necə aparması haqqında elm. Kosmik
 +
T.-da, əsasən, kosmik fəza ipəraiti:
 +
nin, yəni temp-run, vakuumun, kosmik
 +
iqualanmanın və cəkisizlik iləraiti-
 +
nin materialların xassələrinə birgə
 +
təsiri eyrənilir. Bu sahədə dunyada
 +
ilk eksperiment 1969 ildə “Soyuz-bə
 +
sovet kosmik gəmisində (bax cSoyuzə)
 +
həyata kecirilmitdir. Kosmik T.-da
 +
 
 +
 
 +
materpalların qaypaqı pə kəsmə pro-
 +
sesləri, metallurji itlər, bərk mad-
 +
dələrin sintezi, monokristalların
 +
yetipdirilməsi, kompozit materialla-
 +
rıp, iluiyə və s.-nin alıpması tədqiq
 +
edilir. Bu tədqiqatları həyata gecir-
 +
mək ucun hazırda Yerətrafı orbit-
 +
lərdə kosmik T. laboratoriyaları ya-
 +
radılır. Kosmik T.-nın ipnkitafı
 +
kosmosda muxtəlif konstruksiyalar
 +
qurmaqa, Yer pəraitində istifadə et-
 +
mək ucun xususi saf metallar alma-
 +
qa və qabaqcadan verilmiyi xassəli gey-
 +
fiyyətcə yepi materiallar istehsalına
 +
imkan verir. Bax həmcinin cSalyutə,
 +
 
 +
Ədə Qritin S. D. i dr., Kocmm
 +
coskal texnoloqin i proiznodstno, M.,
 +
1978: Epic A. F., İndustrild v kosmose,
 +
M., 1978, Barta C, ii dr., Kosmiceskan
 +
texnoloqin: rojdenie kristallop p nevs-
 +
0 vokn.2 Nauka i celonecestvo, M.,
 +
 
 +
 
 +
TEXNOLOGİYA İNSTİTUTU,
 +
Azərbaycan Texnologiya
 +
İn-t u—resp.-da texnoloq kadrları
 +
hazırlayan ali təhsil muəssisəsi.
 +
1981 ildə Kirovabadda yaradılmıid-
 +
dır. 3 fakultəsində (mexanika, yeyin-
 +
ti istehsalının texnologiyası: to-
 +
xuculuq və yungul sənayenin texnolo-
 +
giyası) 10 ixtisas uzrə mӱtəxəssis ha-
 +
zırlanır. Əyani, qiyabi BƏ axımaM imə"-
 +
bələri, 21 kafedrası, muasir avadan-
 +
lıqla təchiz olunmunq laboratoriya-
 +
ları, fənn kabinetləri, tədris e”ma-
 +
latxanaları var. Təhsil muddəti 5
 +
ildir. İstehsalatla əlaqənin məH-
 +
kəmləndirilməsi ucun Kirovabadın
 +
bir sıra iri sənaye mӱəssisələrində
 +
in-tun muvafiq kafedralarının fi-
 +
lialları acılmıtdır. İn-tun Azərb,
 +
və rus bəlmələrində təqr. 3000 (o cum-
 +
lədən əyani ipe”bədə 1732 nəfər) tələ-
 +
bə təhsil alır, 180 muəllim dərs de-
 +
yir (1983 84). Azərb. və rus dillərin-
 +
də coxtirajlı “ Texnoloqə qəzeti nəir
 +
edilir (1983 ildən).
 +
TERPAH (viy) —HpanbıH Tayraxrtr.
 +
Əlkənin əsas siyasi, iqtisadi, tica-
 +
rət-maliyyə və mədəniyyət mərkəzi. Mər-
 +
kəz ostanının inz.m. D.y., avtomobil
 +
və hava yolları qovpaqı. Elbursun en-
 +
dar hissəsində, Dəmavənd d. ətəyində,
 +
1100—1300 m Hund.-dədir. İqlimi sub-
 +
tropik kontineptaldır. Orta temp-r
 +
Yanvarda 22S, iyulda 29,42S-dir. İl-
 +
lik yarıntı 240 mm. Sah. təqr. 250 km?,
 +
ƏH. təqr. 7 mln. (ətrafı ilə, 1982).
 +
PQəhər idarəciliyini əhalinin sec-
 +
diyi 1Pura Həyata kecirir.
 +
1 əsrdə (batpiqa məlumatlara
 +
gərə 12 əsrdə) İranın qədim paytax-
 +
Tbi Pe) m. yaxınlıqında salınmın-
 +
dır. 13 əsrdə monqollar Reyi daqıt-
 +
dıqdan sonra T. tədricən beyuməyə
 +
bailadı. 1785 ildə İranın paytax-
 +
tı elan edilmitdir. Tkinci dunya
 +
muharibəsindən (1939—45) sonra in-
 +
tensiv inkitpaf etməyə batilamıdır.
 +
1943 ildə Q.-da uc muttəfiq dəvlətin
 +
—SSRİ, ABİT və B. Britaniyanın he-
 +
kumət bapcılarının konfransı keci-
 +
rilmitdir (bax Tehran konfransı
 +
(1943)|. T. 1978—79 illərdə İranda
 +
antimonarxiya, antiimperialist inqi-
 +
labıq əsas mərkəzlərindən olmupdur:
 +
1979 il fevralın 12-də inqilabcılar
 +
silahlı usyan nəticəsində T.-da mah-
 +
lıq usuli-idarəsinə son qoydular.
 +
iri sənaye mərkəzidir. Əlkənin
 +
sənaye istehsalının təqr. 1/3-ini ve-
 +
rir. Mapınqayırma və metal e”malı
 +
(avtomobil və təyyarəquratlidırma 3-d-
 +
 
 +
 
 +
TEHRAN KONFRANSI
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
= =.
 +
“
 +
 
 +
 
 +
E 9 - də
 +
zad 205”) va—” “Ayk:
 +
Yalı ağam Ri ləli,
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
m vn Bul Bİ
 +
 
 +
 
 +
Tehran. 1. Hləhəpnən önp xəepyuym., 2: dbnpnenci MelnaHıı, 3. Barrm-Mnnu xapna3acbı,
 +
 
 +
 
 +
177
 +
 
 +
 
 +
-
 +
 
 +
 
 +
“ail
 +
| əl
 +
". YR ə
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
4. PPəhər parkında,
 +
 
 +
 
 +
ları, radio aparatları, televizor,
 +
soyuducu və s. istehsalı), kimya, neft
 +
eqmalı, metallurgiya, poliqrafiya,
 +
tikinti materialları, yungul, yeyinti
 +
sənayesi var. Kustar sənətkarlıq in-
 +
kipaf etmitidir.
 +
 
 +
T. 1870—72 illərdə yenidən qurul-
 +
muli kəhnə ipəhərdən və 20 əsrin 30-
 +
cu illərindən tikilən yeni itəhərdən
 +
ibarətdir. T.-ın iqəhərsalma qurulu-
 +
punda duzbucaqlı itəbəkə əmələ gəti-
 +
rən kucələr, meydanlar, baqlar, fəv-
 +
varələr, muasir Qərbi Avropa me”mar-
 +
lıqrı ruhunda tikilmiiy coxmərtəbəli
 +
mehmanxanalar, banklar, inzibati bi-
 +
nalar, mulk-kotteclər və 10—12 mər-
 +
təbəli yapayıti evlərindən ibarət mə-
 +
həllələr (19—20 əsrlər) ustun yer tu-
 +
tur. Pəhərin Abbasabad r-nunda 1990-
 +
cı illərədək tikilməsi nəzərdə tutu-
 +
lan ipəhər icərisində ipəhərədə əsas
 +
həkumət idarələri və inzibati bina-
 +
lar, həmcinin səfirliklər yerləitə-
 +
cəkdir. Me”marlıq abidələri: Gulus-
 +
tan sarayı (18 əsrin sonu—19 əsr),
 +
Sipəhsalar və PQaH məscidləri (19—
 +
20 əsrlər) və s. cAsiyav kinoteatrı
 +
(20 əsr), Məclis binası (1959), T. ya-
 +
xınlıqındakı Hilton-otel (1962)
 +
muasir İran me”marlırının diqqətə-
 +
layiq numunələrindəndir. İranın 2500
 +
illik yubileyi (1971)-ilə əlaqədar ge-
 +
nipq miqyasda iqəhərsalma və tərtibat
 +
ipləri gərulmutdur.
 +
 
 +
T.-da un-t və in-tlar, əlkənin bo0-
 +
yuk elmi idarələri və kitabxanala-
 +
rı, arxeologiya, etnoqrafiya muzey-
 +
ləri və s. muzeylər, muxtəlif teatr-
 +
lar fəaliyyət geəstərir.
 +
 
 +
 
 +
Əd. İvanov M. S., Ocerk is-
 +
toriin İrana, M., 1952:
 +
 
 +
 
 +
lm ə ə əl Yəadə ab də OD ə mə
 +
 
 +
 
 +
ə mi ə nə Zi ssa,
 +
Les problemes sociaux de İla ville de Teheran,
 +
Teheran, 1984, A h r e n s P.G., Die Entvvick-
 +
lung der Stadt Teheran, Oplanden, 1966.
 +
 
 +
 
 +
TEHRAN KONFRANSI (1943) —
 +
İkinci dunya muharibəsində uc mut-
 +
təfiq ön nm SER, ABII və B.
 +
Britaniya həkumət bacılarının,
 +
diplomatik mutpavirlərin və hərbi
 +
qərargahların nӱmayəndələrinin ii1-
 +
 
 +
 
 +
tirakı ilə 1943 il noyabrın 28-i—
 +
dekabrın 1-də Tehranda gecirilmiyln
 +
konfransı. Konfransda ikinci cəb-
 +
hənin acılması ilə əlaqədar məsələ
 +
əsas yer tuturdu. ABPT və B. Brita-
 +
niya nӱmayəndələri bildirdilər ki,
 +
La-Maniq boqazından amerikan-ingi-
 +
lis qompunlarının Avropaya cıxarıl-
 +
masını nəzərdə tutan € ÖBEp/OD AP ƏMƏ-
 +
liyyatı 1944 ilin mayında baiplana-
 +
caq və Cənubi Fransada desantın kə-
 +
məyi ilə həyata geciriləcəkdir. İ. V.
 +
Stalin bildirdi ki, alman qopunla-
 +
rının Qərb cəbhəsinə gəndərilməsinə
 +
mane olmaq ucun sovet qopunları hə-
 +
min vaxtda hucuma bapqlayacaqlar. So-
 +
vet tərəfi həmcinin Avropada hərbi
 +
əməliyyatlar qurtardıqdan sonra Yapo-
 +
niyaya qarı muharibəyə baplayacaqrı
 +
barədə təəhhud geturdu. Konfrans bir
 +
sıra digər məsələləri də nəzərdən
 +
kecirdi. Kəniqsberqin (indiki Kali-
 +
ninqrad) Sovet İttifaqına verilməsi
 +
haqqında qərar prinsipcə razılai1-
 +
dırıldı. Polia və onun sərhədləri
 +
haqqında məsələyə də baxıldı. 1943
 +
il dekabrın 1-də qəbul edilmiii 4 Uc
 +
devlətin bəyannaməsi9midə gəestərilir-
 +
di ki, əldə olunmu razılıq xalq-
 +
lar arasında məhkəm sulhu təmin
 +
edəcəkdir. “*İran haqqında bəyannaməq-
 +
də uc dəvlət baqicısının bu əlkənin
 +
tam mӱstəqilliyini, suverenliyini və
 +
ərazi butəvluyunu qorumaq arzusu təs-
 +
diq olundu. :
 +
 
 +
Əd.: Perepiska Predsedatela SopeR
 +
Ministrov SSSR s prezidentami SİA i
 +
premıer-ministrami Velikobritanii HO
 +
nreml VelikoN OtecestvennoV nöfHbi 1941—
 +
1945 qq., 2 izd., t. 1—2, M., 1976: Sovet-
 +
skiN Sooz na mejdunarodnıx konferen-
 +
pinx perioda VelikoV Otecestvennoİ von-
 +
nı 1941—1945 qq., Teqeranskan konferen-
 +
pin trex spoznıx derjav—SSSR, SİYA i
 +
 
 +
 
 +
Velikobritaniin. 28 nonbra—1 dekabra
 +
1943 q., Sb., dokumentov, M., 1978.
 +
TEHRANTUT — tut sortu. Azərb.-da
 +
 
 +
 
 +
xalq seleksiyası yolu ilə alınmı1-
 +
dır. Moqiz ayfa nəevunə aiddir. Hund.
 +
20 m-dək, gəvdəsi acıq-palıdı, budaq-
 +
ları acıq-bozumtul olur. Yarpaqları
 +
tutqun-yapıl, butəv, ovalpəkillidir,
 +
uz. 14sm, eni 10 sm-dir. Ar, itirin:
 +
uzunsov, oval formalı meyvəsinin uz.
 +
3.5—4 sm olur: tərkibində 16,996 mə-
 +
 
 +
 
 +
kər, 0,176 turpu, 21,696 s vitamini
 +
var. PQirə cıxımı 67,826 -dir. Mey-
 +
vəsi yeyilir, qurudulur, ondan ilirə,
 +
mӱrəbbə və s. hazırlanır. |
 +
TECON, Tecjo n— Koreyada məhəp.
 +
Cxuncxon-Namdo əyalətinin inz. M,
 +
di qovipaqı. Əh. 507 min (1975). Mu-
 +
hum kaqrız sənayesi və ipəktoxuma is-
 +
tehsalı mərkəzidir. Pambıq parca,
 +
yeyinti, mapınqayırma muəssisələri
 +
var. Yaxınlırında volfram filizi
 +
cıxarılır.
 +
TELIEHMT (Hazırda Cexoslovakiya
 +
(Tebp— Teptin) və Pola (Slezqup—Se-
 +
ilin) sərhədində yerlətmin iyəhərin
 +
alm. (Tezshep— Tepen) adından)—tam
 +
kristallik tund rəngli Hipabissal
 +
qələvi suxur. Əsasi plagioklaz, augit
 +
və analsimdən ibarət olur. Tərkibində
 +
həmcinin hornblend və b. zeolitlər
 +
də iiytirak edə bilər. Adətən, diabaz
 +
quruluqiludur. Kicik massivlər, day-
 +
ka və sillər əmələ gətirir. SSRİ-də
 +
Qafqazda və Cənubi Sibirdə yayıl-
 +
mhpipdır. T. qəpəng uzluk dapıdır.
 +
TEYYİ K-TAİY — Ozb.SSR Surxandər-
 +
ya vil.-nin Baysuntau d.-nda Paleo-
 +
lit dəvrunə aid maqara dupərgəsi
 +
(bax Demikdai4).
 +
 
 +
TEİYT— Azərb.-da məittətdə iplədilən
 +
genaqızlı, dayaz mis qab, murəbbə,
 +
doənpab və s. bitirmək ucun istifadə
 +
edilir. Bəzən paltar yumaq, ulaq ci-
 +
mizdirmək ucun də ipnlədilirdi. Hələ
 +
qədimdən Qafqaz, Yaxın PTərq əlkə-
 +
lərində də yayılmındır.
 +
 
 +
TƏBDİL (ər. .)-d2—dəyitdirmə) —bir
 +
muəllifin əsərinin umumi ruhunu,
 +
məzmununu saxlamaqla, bapt verən hadi-
 +
sələrin məkanının, vaxtının, surətlə-
 +
rin adlarının və s. dəyitidirilərək
 +
yerli pəraitə uyqunlatdırılması |
 +
məs., N. Vəzirovun c Arakərimxan
 +
Ərdəbiliəz komediyası Molyerin cXə-
 +
sisə əsərindən T. edilmiytidir.
 +
TƏBƏQƏ —layın bir hissəsi.
 +
TƏBƏQƏ KONSTRUKSİYALAR—tə-
 +
bəqə və ya vərəq piəklində olan metal-
 +
dan (polad və ya aluminium ərintilə-
 +
rindən) hazırlanmı konstruksiya-
 +
lar, muxtəlif maye, qaz və dənəvər
 +
materialları dapımaq və saxlamaq
 +
ucun istifadə edilir. Məs., rezer-
 +
vuar, qazholder, bunker, bəyuk dia-
 +
metrli boru kəməri, ventilyasiya və
 +
tustu boruları, neft və kimya sənaye-
 +
si aparatları və s.—T.k.-dır. Onlara
 +
səmərəli forma verdikdə metal, əsa-
 +
sən, dartılmaya itlədiyi ucun məh-
 +
gəmliyindən tam istifadə olunur.
 +
T.g. cox vaxt nazikdivarlı qabıq kon-
 +
struksiyalara aid edilir. T.k.-da alu-
 +
minium ərintiləri daha cox iplədi-
 +
lir. Cəkisinin azlıqrı zəruri olan
 +
elementlərdə (məs., asma divar və ta-
 +
vanlar, dam ərtukləri və s.), səthi
 +
gərilmiii fəza "və mӱstəvi konstruk-
 +
siyalarda da T.k. geniii tətbiq olunur.
 +
TƏBƏQƏ POLAD, vərəq polad—
 +
yayma stanlarıpda slyab və ya gӱlcə-
 +
lərdən qızmar və soyuq yayma usulla-
 +
rı ilə hazırlanan polad təbəqə
 +
(vərəq) və ya zolaq. T.p. nazik (qalın-
 +
lıqı 4 mm-ə qədər) və qalın (qalın-
 +
lıqı 4—160 mm) olur. T.p.-dan elek-
 +
trotexnika, gerpuqayırma BƏ KƏMHTA -
 +
yırmada, əymə və pitamplanmıpq pro-
 +
fillərin hazırlanmasında, binala-
 +
rın dam əertuklərində, butəv en kə-
 +
sikli konstruksiya sistemlərində
 +
(MƏC., THD, CYTYH, HəpuHnə), pesepByaDp,
 +
boru və s. istehsalında istifadə edi-
 +
lir. Nazik T.p. səthinə bəzən korro-
 +
 
 +
 
 +
TƏBHƏT
 +
 
 +
 
 +
223
 +
 
 +
 
 +
————esG —BLLKk—— kk s ə ə hə
 +
 
 +
 
 +
ii ertuk (nun, qalay,
 +
r , aluminium və s.) cəgilir.
 +
75 BƏƏLİK--bax Vətəndailıq. b
 +
TƏBƏRZİN (far. 23 x1 x—baltaç-
 +
.zӱ—yəhər)— kecmitdə Yaxın İTərq əl-
 +
gələrində, o cumlədən Azərb.-da soyuq
 +
silah nevu. Q.-i suvarilər yəhərə bar-
 +
layır və əlbəyaxa dəyuti zamanı isti-
 +
fadə edirdilər. Zaqafqaziyada daha
 +
cox tapıldıqından elmi ədəbiyyatda
 +
cZaqafqaziya T.-lərik də adlanır.
 +
E.ə. 14—9 əsrlərdə genip yayılmıii-
 +
dı. 16—17 əsrlərdə Avropada da ya-
 +
Yıl mı ipDdI.
 +
dən yalnız piyada əsgərlər istifadə
 +
edirdi.
 +
 
 +
 
 +
Tunc tə-
 +
bərzin.
 +
Asəp6 CCP
 +
Xanlar ra-
 +
yonunun
 +
Ketiku
 +
kəndi. E.ə.
 +
 
 +
 
 +
əsrlər.
 +
 
 +
 
 +
58
 +
2=
 +
7”
 +
 
 +
 
 +
Aki"
 +
 
 +
 
 +
bə
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Arxeoloji qazıntılar zamanı
 +
Azərb.-dan (PTQamxor, Xanlar, Mingə-
 +
cevir, Quba, Talıpq və s.) coxlu tunc
 +
T. nӱmunələri və onları duzəltmək
 +
 
 +
 
 +
ucun muxtəlif daiq qəliblər tapıl-
 +
mıtdır.
 +
 
 +
 
 +
Ədə Aslanov Q., Azərbaycanın
 +
tunc təbərzin baltaları, B., 1982,
 +
 
 +
 
 +
TƏBƏRİ (en), Əy Hədbəp
 +
Məhəmməd ibn Cərir ət-
 +
Təbəri (838- və ya 839, İranın
 +
Amol ip1.—923)—ərəb tarixcisi, ila-
 +
hiyyatcı. Coxcildli “Tarix ər-rəsul
 +
və -l-mulukə (*Peyqəmbərlərin və hekm-
 +
darların tarixiə) əsəri Yaxın PTərq
 +
əlkələrinin qədim və orta əsrlər ta-
 +
rixinin əyrənilməsində muhum mənbə-
 +
dir. Əsərdə ərəblərin Azərb.-ı ippeal
 +
etməsi, xӱrrəmilər, Babək hərəkatı,
 +
Məzyədilər və Sacilər dəvləti və s.
 +
haqqında da geniii məlumat veril-
 +
mipdir. T.-nin 30 cildlik 4Cami
 +
əl-bəyan fi təfsir əl-Quran (€Typa-
 +
nın təfsiri ucun izahlar toplusuə),
 +
cildlik - Kitab ixtilaf əl-fuqəhaə
 +
(4“Fəqihlərin ixtilafları haqqında
 +
kitabə) və s. əsərləri ilahiyyata həsr
 +
olunmutdur. Onun ərəb poeziyası,
 +
qrammatika, riyaziyyat, tibb və s. elm
 +
sahələrinə aid də əsərləri var.
 +
 
 +
 
 +
Əsəri:
 +
 
 +
“ Y “r
 +
iy əlyz € —1 AD. AL ə Yə-L dəb
 +
Əd. Bunimnltov Z. M., Obzor is-
 +
 
 +
 
 +
tocnikov po istorii Azerbaidjana (is-
 +
tocniki arabskie), B., 1964.
 +
 
 +
 
 +
TƏBƏPH (,..) Ehcan (x. 1917,
 +
Mazandaran ostanı, Sari (.)—İran
 +
pairi, yazıcı və ictimai xadim.
 +
İran Xalq Partiyasının (İXP) mu-
 +
əssislərindəndir. İXP-nin MK, MK
 +
Siyasi heyqətinin uzvu, MK katibi
 +
olmutdur. İXP qadaqran olunduqdan
 +
sonra muhacirətdə yapamıqpdır (1950
 +
—80). 1980 ildə İrana qayıtmıpt, 1983
 +
ildə həbs olunmuttdur. İran zəhmət-
 +
ketplərinin azadlıq mubarizəsi bədii
 +
Yaradıcılıqrının əsas məevzusudur
 +
(“Mehriqan nəqməsiə, *İran Xalq Par-
 +
tiyası haqqında mahnız, “Gecəə, c Xalq
 +
qəhrəmanları mahnısız, 4 Məhkəməə,
 +
 
 +
 
 +
Avropa ordularında T.-
 +
 
 +
 
 +
cTufap yaxıplatmırə, “Neftci mah-
 +
nısı və s, pe”rləri). “Qızıl ulduzə,
 +
c Vladimir İlic Leninə, “ Rəhbərə,
 +
c Moskva pə s. ipe”rlərində sovet adam-
 +
larının yaradıcı əməyi, Kommunist
 +
partiyası və Sovst dəpvlətinin mudrik
 +
sulhsevər siyasəti, SSRİ və İran
 +
xalqlarının dostluqu tərənnӱm edil-
 +
midir. Bə”zi əsərləri Azərb. dilinə
 +
tərcumə olunmutdur.
 +
 
 +
TƏBMƏT-. 1) getiti mənada mopcudat,
 +
forma muxtəlifliyi olan butun aləm.
 +
T. anlayınpı bu mə”nada materiya,
 +
universum, kainat aplayıtqları ilə
 +
bir sırada durur. 2) Dar mə”pada elm
 +
obyekti, daha dəqiq desək, təbiətiqunas-
 +
lıqRıNn məcmu obyekti. T. butevlukdə
 +
obyekt haqqında umumi anlayın ol-
 +
maqla bu və ya digər konkret pred-
 +
metin aplaoılması və izahının sxe-
 +
mini verir. Bu umumi T. aplayıtı
 +
fəlsəfə və elmi metodologiya cər-
 +
civəsində hazırlanır. Son dərəcə
 +
umumi abstraksiya olan T.-in Əsas sə-
 +
ciyyəsi universallıq, qanunauyqunluq,
 +
əzəlilik, əbədilik, sonsuzluq və ka-
 +
filikdir. Muasir elm və fəlsəfə T.
 +
anlay Hıipının əvvəlki dəpvrlə rdaki
 +
məzmunundan faydalanmaqla opun mu-
 +
hum əlamətlərini əhəmiyyətli dərəcə-
 +
nə inkipaf etdirir. Məs,, Eynitey-
 +
nin nisbilik nəzəriyyəsi və T.-də o6-
 +
yektlərin məkan-zaman təpqkili haqqın-
 +
da təsəvvurlərin dəyinməsi, mikro-
 +
aləm fizikası və səbəbiyyət anlayıpı-
 +
nın məzmununun zənginlətməsi, eko-
 +
logiya və vahid sistem olan təbiətin
 +
tamlıqı prinsipi və s. 3) T.-in ən
 +
cox iplənən mə”nası insan cəmiyyəti-
 +
nin yapadıqı təbii pqəraitdir. Bu
 +
məqnada T. anlayınyı insanın T.-ə
 +
olan mӱnasibətində T.-in yeri və ro-
 +
lunu ifadə edir. T. təkcə təbii itə-
 +
raiti yox, habelə insanın yaratdıqı
 +
təraiti də (ikinci T.ə) əhatə edir.
 +
K. Marks yzır ki, insanla təbiət
 +
arasında daim Həyata kecirilən mad-
 +
dələr mubadiləsi ictimai istehsalı
 +
tənzim edən qanundur: bu cur muba-
 +
diləsiz insan həyatının əzu mumkun
 +
olmazdı (Marks K.i Ənqelhs F., Soc.,
 +
t. 23, s: 96, 54).
 +
 
 +
İnsanın " T.-ə munasibətinin real
 +
əsası onun fəaliyyətidir, bu fəaliyyət
 +
həmitnə T.-də və onun materialı ilə
 +
həyata gecirilir. İnsain—təbiət muna-
 +
sibətlərində iki mərhələ pə iki for-
 +
ma vardır: 20-ci əsrin ortalarına qə-
 +
dər olan ekstensiv və ondan sonrakı
 +
intensiv mӱnasibət. Birinci mərhələ-
 +
də, istifadə edilən materialın miq-
 +
yasının giciğliyi səbəbindən T.-ə tə”-
 +
sir zəifdir, T. əzu təkrar istehsal
 +
edir və ahəngdarlıqını saxlayır. El-
 +
mi-qexniki inqilabın batilanması ilə
 +
insanların T.-dən aldıqı material
 +
və enerjinin miqdarı onların T.-də-
 +
ki ehtiyatı ilə muqayisə olunur. İn-
 +
sanın fəaliyyəti T.-in ahəngində, həm
 +
də onun maddi substratında ciddi
 +
dəyipniklik tərədir. Əgər əvvəllər
 +
təkcə insan T.-dən asılı idisə, indi
 +
T.-in əzu də muəyyən mə”nada insandan
 +
asılıdır. Muasir dəvrdə insan—tə-
 +
biət munasibətlərini tənzimləməkdə
 +
elm muhum bir vasitəyə cevrilir. Elm
 +
təbiətin əzunun təkrar istehsalını
 +
və Q.-dən insanın istifadə etməsini
 +
planlapidırmaq imkanı Yaradır. Nə-
 +
ticədə qlobal idarəetməyə əsaslanan
 +
intensiv munasibət yaranır ki, bu da
 +
T.-dən səmərəli istifadənin, T.-in
 +
saxlanması və təkrar istehsalının
 +
 
 +
 
 +
proqramına əsaslanır. Q. getdikcə
 +
daha bəyuk miqyasda sospal orqaniz-
 +
mip muhum pə məqsədli idarə olunan
 +
unsurulə cevrilir.
 +
 
 +
İnsanın fəaliyyəti ilə yaradı-
 +
lan cikinci T.əj hadisələripin miq-
 +
yası T. hadisələri ilə həməlculu ol-
 +
duqda, yəqni insanın fəaliyyəti kos-
 +
mik miqyas aldıqda Q.-ə xırda praq-
 +
matik munasibət sosial-tarixi muna-
 +
sibətlə əvəz edilir ki, bunun da ba1-
 +
lıca səciyyəsi T.-ə insanın Həyat məs-
 +
gəni, mədəpiyyət yuvası kimi baxmaq,
 +
onun imkanları və tələblərini nə-
 +
zərə almaqdan ibarətdir. Bu cӱr mu-
 +
nasibət əz nevbəsində sosial və təbii,
 +
 
 +
 
 +
ahəngdar və uzlapimıpl idarəstməni
 +
zərurilətidirir.
 +
Elm və texnikanın muasir inki-
 +
 
 +
 
 +
pafı sahəsində T.-dən istifadə so-
 +
sial-iqtisadi qurulupun xarakterin-
 +
dən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.
 +
Son məqsədi maksimum gəlir əldə et-
 +
məkdən ibarət olan kapitalizmdə T.-
 +
dən amansızcasına, vehtqicəsinə isti-
 +
fadə edilir ki, bu da ekoloji bəh-
 +
ran yaradır. Hava və su hevzələri zi-
 +
billənir və zəhərlənir, bitki zolaq-
 +
ları azalır, təbii sərvətlər tukənir.
 +
Nəticədə Q.-in ahəngi pozulur, hə-
 +
yatın mevcudluqu təhlukə qartısın-
 +
da qalır. Hələ K. Marks yazmıtndır
 +
ki, c...əgər mədəniyyət kortəbii inki-
 +
taf edirsə, pçurlu surətdə istiqa-
 +
mətləndirilmirsə,... əzundən sonra
 +
səhra qoyur (yenə orada, t. 32,
 +
s. 453). Kapitalizm qurulupqu T.-dən
 +
məqsədyənlu və səmərəli istifadə
 +
edilməsinə ciddi əngəl tərədir. Bu
 +
əngəlləri aradan qaldırmaq, T.-i el-
 +
mi əsaslarla idarə etmək ucun T.-ə
 +
burjua munasibəti məhv edilməlidir.
 +
 
 +
İctimai mulkiyyətə əsaslanan so-
 +
sializm cəmiyyətində əhalinin butun
 +
təbəqələrinin məqsəd və mənafe umu-
 +
miliyi T.-dən ən səmərəli və qoptimal
 +
istifadə etməyin zəminidir. Ətraf
 +
muhitin muhafizəsi və T.-in saxla –
 +
nılması məqsədlərinə sosialist əl-
 +
kələrində kulli miqdar vəsait sərf
 +
edilir, təbii maddə və enerjiyə əvəz-
 +
ləyicilər axtarılıb tapılır. İlİyö-
 +
həsiz ki, ekoloji problemlər sosia-
 +
lizm cəmiyyəti qarurqısında da durur.
 +
Lakin sosializm cəmiyyətində plan-
 +
lapdırma və idarəetmə orqanlarının
 +
(partiyanın, dovlətin), elmi quvvələ-
 +
rin birgə səyi nəticəsində ekoloji
 +
problemlər bəhran səviyyəsinə qalxma-
 +
dan muvəffəqiyyətlə həll edilir. So-
 +
sializmdə T. xalqın umumi sərvəti,
 +
cəmiyyətin məhsuldar quvvələrinin
 +
sur”ətlə inkitafının maddi əsası-
 +
dır, istehsal ilə təbii və sosial
 +
gercəkliyin insan naminə rasional də-
 +
yippdirilməsi vasitəsidir. Burada cə-
 +
miyyətin məhsuldaf quvvələrini inki-
 +
paf etdirmək və istehsalcıların qa-
 +
biliyyətini formalatdırmaq yolu ilə
 +
əməyin yaradıcı-dəyindirici imkan-
 +
larının T.-in qӱvvələrinin obyektiv
 +
zənginliyi və xususiyyətləri ilə ahəng-
 +
dar əlaqələndirilməsi baip verir. Hə-
 +
min prosesdə T. istehsalın muhum
 +
məhsuldar amili, insan fəaliyyətinin
 +
həyati unsuru və onun insani məvcud-
 +
luqunun əsası olur. Beləliklə, Q.-dən
 +
rasional istifadə ictimai-tarixi
 +
prosesin obyektiv qanunu kimi cıxıip
 +
edir.
 +
 
 +
Əd. Engels FR., Təbiətin dialekti-
 +
kası, B., 1966: yenə onun, Anti-Durinq,
 +
B., 1967, Lenin V. İ., Materializm və
 +
 
 +
 
 +
224
 +
 
 +
 
 +
empiriokritisizm, Əsər. tam kulliyya-
 +
tı, c. 1EvT Dorst J. L., Do toqo kak um-
 +
qet priroda, M., 1968, Celovek, oblİestvo
 +
i okrujakidal Sreda, M., 1973, Sen -
 +
Mark F., Sopializapnil prirodı, per.
 +
s frani,, M., 1977, Fedorov E. K.,
 +
Vzaimodenstvie obipestva i prirodı, L.,
 +
1972: Qerasimov İ., Budıko M,,
 +
Aktualınıe problemı vzaimodenstvin ce-
 +
loveka i prirodı, cFKommunistə, 36 10,
 +
1974: Celopek i mir celoneka, Knev, 1977:
 +
Tuqarinov V. P., Priroda, pivili-
 +
zamin, celovek, L., 1978, Sopializm i pri-
 +
 
 +
 
 +
pona, M., 1982, U pakov E. Sopi-
 +
alıno-zkonomiceskoe razvitie i prirodo-
 +
oxrannan deltelınostı, M., 83.
 +
 
 +
 
 +
TƏBİƏTDƏ MADDƏLƏR DƏVRANI
 +
— Yerdə uzvi və mineral maddələrin
 +
dəvri xarakterli cevrilmə və yerdə-
 +
yiiqmə prosesi. Təqr. 5 mlrd. il əvvəl
 +
Yer maddəsinin diferensiasiyası baiq
 +
vermin və Yer kimyəvi tərkibi, fizi-
 +
ki və termodinamik xususiyyətləri ilə
 +
fərqlənən konsentrik qatlara, yaxud
 +
geosferlərə (atmosfer, hidrosfer:
 +
Yer ni qranit, bazalt və s.) bə-
 +
lunmuttdur. Geosferlər arasında və
 +
qonların daxilində maddələr mubadi-
 +
ləsi daim davam etmitdir.
 +
 
 +
Muasir devrdə gkeosferlər apa-
 +
sında maddələr dəvranı ilaquli is-
 +
tiqamətdə Yer səthinin 10—20 km, bə”-
 +
zən 50—60 km-liyində daha fəal ge-
 +
dir. Fasiləsiz maddələr devranı at-
 +
mosfer, hidrosfer, litosfer və bio-
 +
sferdə mutpahidə edilir. Maddələr
 +
muvazinətdə olduqu termodinamik sis-
 +
temdən cıxan kimi qismən ilk vəziy-
 +
yətə kecmək ucun cevrilmələrə uqrayır.
 +
Lakin tam əvvəlki vəziyyətə gecə bil-
 +
mir. Belə təkrar olunan proseslər
 +
nəticəsində Yer səthi relyefinin sta-
 +
billiyi təmin olunur. Buna, təbiətdə
 +
suyun devranı misal ola bi-
 +
lər. Okean səthindən coxlu su buxar-
 +
lanır. Atmosferə qalxmıpq su buxa-
 +
rı oradakı qazları udur, yaqıpq ha-
 +
lında Yerə qayıdır. Burada suyun muӱ-
 +
əyyən hissəsi muxtəlif maddələrlə
 +
birlətir. Muəyyən hissəsi Yer qabıqı-
 +
nın .kevrək cekuntuləri ilə kristal-
 +
lohidrat və s. formada əlaqələnərək
 +
gemulur və uzun muddət əsas dəvran-
 +
dan cıxır. Sonralar bu su vulkanlar
 +
və s. ilə yenidən Yer səthinə qalxır.
 +
Suyun əsas hissəsi isə axan ar cəkun-
 +
tuӱlərindən suda həll ola bilən mad-
 +
dələri qəbul edir və caylarla yenə
 +
okeana axır.
 +
 
 +
Kalsiumun devranında
 +
əhəngdatı parcalanır, suda həll olan
 +
kalsium duzları caylarla dənizə axır.
 +
Hər il qurudan dənizlərə təqr. 5-108
 +
t. kalsium atılır. İsti dənizlərdə-
 +
ki ibtidai orqanizmlər (foramini-
 +
ferlər, mərcanlar və s.) skeletlərini
 +
qurmaq ucun kalsium-karbonatdan is-
 +
tifadə edir. Həmin orqanizmlər ələn-
 +
dən sonra onların skeleti dənizin
 +
dibinə cəkur və metamorfizm nəti-
 +
cəsində əhəngdatına cevrilir.
 +
 
 +
Karbon əsas biogen elementdir:
 +
biosferin canlı maddəsinin əmələ
 +
gəlməsində muhum rol oynayır. Atmo-
 +
sferdə olan SO,-dən fotosintez pro-
 +
sesində muxtəlif uzvi birləimələr
 +
əmələ gəlir.
 +
 
 +
Azot, əsasən, atmosferdə qaz Ha-
 +
lındadır, azot biogen dəvrana iki
 +
Yolla daxil olur: atmosfer azotu
 +
elektrik və fotokimyəvi oksidləimə
 +
prosesi nəticəsində (MO,, CO, və s.)
 +
əmələ gələrək yaqıni suyunda həll olub
 +
torpaqa, okean sularına qarınqır:
 +
azot kək yumrularındakı bakteriya-
 +
 
 +
 
 +
TƏBİƏTDƏ MADDƏLƏR DƏVRANI
 +
 
 +
 
 +
larla, sərbəst azot bakteriyaları və s.
 +
ilə bioloji fiksə olunur.
 +
 
 +
Fosforun biosferdə mənbəyi,
 +
əsasən, maqmatik suxurlarda olan apa-
 +
titlərdir. Fosforun cevrilməsində
 +
canlı maddələr muhum rol oynayır.
 +
Orqanizmlər fosforu torpaqdan, sulu
 +
məhlullardan alırlar: heyvan sumuk-
 +
lərində fosfor xususilə coxdur. Or-
 +
qanizmlərin məhv olması nəticəsində
 +
fosfor torpaqa və dib cekuntulərinə
 +
qarınlır və yenidən biogen dəvrana
 +
qayıdır.
 +
 
 +
Kukurdun dəvranı da canlı
 +
maddə ilə əlaqədardır. Təbiətdə mik-
 +
roorqanizmlərin iptirakı ilə kukurd
 +
sulfidi oksidləiib, suda və torpaqda
 +
olan kukurd sulfatına (5O,) cevri-
 +
lir. Bitkilər sulfatları mənimsə-
 +
yir. Orqanizm qalıqları parcalanar-
 +
kən kukurd birləmələri dəyiptir.
 +
Zulallar mikroorqanizmlərin iptti-
 +
rakı ilə parcalanarkən hidrogen-
 +
sulfid (N,5) alınır. N.5-in oksid-
 +
ləiiməsi isə sulfat və ya kukurd ele-
 +
menti verir. Yenidən kukurd dəvranı
 +
balilayır.
 +
 
 +
İnsanın təbiətə tə”siri nəticə-
 +
sində biosferdə maddələr və enerji
 +
dəvranının yeni-yeni yolları Yara-
 +
nır, minlərlə yeni kimyəvi birləpt-
 +
mələr əmələ gəlir. İnsanın istifa-
 +
də etdiyi coxlu metal, fosfor, ku-
 +
kurd, azot: birlənmələri, gӱbrə eh-
 +
tiyatı, sun”i gəllər, beyuk kanallar
 +
və s. təbiətdə adi geokimyəvi proses-
 +
ləri dəyitdirir. Bu proseslərə duz-
 +
gun istiqamət vermək, ətraf muhiti
 +
qorumaq, təbii sərvətlərdən səmərə-
 +
li istifadə etmək ucun Q.m.d.-nı ey-
 +
rənmək vacibdir.
 +
 
 +
 
 +
Ədə Vernadskinn V. İ., Ocerki
 +
qeoximii, 4 izd., M.—Sverdlonsk, 1934:
 +
Vilhams V. R., Sobr. soc., t. 6, kə
 +
1951, Zavarzin Q. A., Litotrofnıe
 +
mikroorqanizmı, M., 1973: Odum KƏ.,
 +
Osnovı əkoloqii, M., 1975: Pvari S.
 +
C,, Əkoloqiceskie zakonomernosti əvo-
 +
lopii, M., 1980.
 +
 
 +
 
 +
TƏBİƏTİ MUHAFİZƏ CƏMİYYƏ-
 +
Tİ—SSRİ-nin butun multəfiq resp.-
 +
larında yaradılmınq kӱtləvi kəenullc
 +
təpkilatu, əsas vəzifəsi əhalini tə-
 +
biətə ehtiyatla yana:imaqa, opu sevmək
 +
ruhunda tərbiyəyə, təbiəti mӱhafizəyə,
 +
təbii ehtiyatlardan duzgun istifadə-
 +
yə və onların bərpasına, iəhər, kənd,
 +
yol və s. obyektlərin yapqlıllatdırıl-
 +
masına cəlb etməkdir. əy Tə-
 +
biəti Muhafizə Cəmiyyəti 1924 ildə
 +
təmpkil edilmisdir. Q.m.c. ardıcıl
 +
olaraq təbii sərvətlərin qorunub sax-
 +
lanması və bərpa olunması tədbirlə-
 +
rinin Yerinə yetirilməsinə nəzarət
 +
edir. Ən”ənəvi kampaniyalar—cQutlar
 +
gupuçə, “Mepə həftəsiə, c Təbiəti mu-
 +
hafizə aylıqık və s. gecirir, təbiə-
 +
tin muhafizəsinə dair yarınlar, mu-
 +
sabiqələr təikil edir. Azərb.SSR-də
 +
T.m.c. 1963 ildə yaradılmıtdır.
 +
 
 +
“TƏBİƏTİN DİALEKTİKASI —
 +
F. Engelsin fəlsəfi əsərisz ilk də-
 +
fə SSRİ-də (1925) cap olunmutdur.
 +
1873—86 illərdəki qeydlərdən ibarət-
 +
dir. Əsərdə nəzəri təbiətiqunaslıqın
 +
muhum problemlərinin dialektik-ma-
 +
terialist anlapılması ətraflı ipərh
 +
edilir. 4“ Q.d.ə bitməmiiy əsərdir, bizə
 +
əlyazması ipəklində (2 plan layihə-
 +
si, 10 az-cox iplənmiiy məqalə, 169
 +
qeyd və fraqmept) gəlib catmıtdır.
 +
F. Engels gkəstərirdi ki, dialektik-
 +
materialist fəlsəfə yalnız ictimai
 +
 
 +
 
 +
elmlərin deyil, təbiyyat elmlərinin
 +
də muhum nəticələrinin ӱumumiləidi-
 +
rilməsinə əsaslanmalıdır və təbiyyat
 +
elmləri yalnız dialektik-materia-
 +
lizm əsasında səmərəli inkipyaf edə
 +
bilər. 4*Q.d.ə-nda tarix və təbiətiqu –
 +
naslırın muhum məsələləri dərin
 +
fəlsəfi tədqiq olunmuit, mexanisiz-
 +
min, metafizik metodun, təbiətiqunas-
 +
lıqda idealizm və aqnostisizm kon-
 +
sepsiyalarının tənqidi verilmitdir.
 +
Engels təbiətə metafizikcəsinə ba-
 +
xhiiların elmin inkitpafı ilə da-
 +
xildən sarsıldıqını və əz yerini
 +
dialektik metoda verdiyini, təbiətiqu-
 +
nasların getdikcə metafizik təfək-
 +
kurdən dialektik təfəkkurə gecməyə
 +
məcbur olduqunu gəstərmiidir. O, ma-
 +
teriyanın hərəkət formaları haqqın-
 +
da dialektik-materialist nəzəriyyəni
 +
inkitaf etdirmiit, təbiyyat elmləri-
 +
nin təsnifi prinsiplərini ippləyib
 +
hazırlamınl, 4 Q.d.ə-nın əsasını təiq-
 +
kil edən əz konkret təsnifini irəli
 +
surmutidur. Engels təbiətiqunaslıqın
 +
əsas inkipaf qanunlarını hərtərəf-
 +
li tədqiq etmit, onların dialektik
 +
xarakterini aikara cıxarmıpdır.
 +
Enerjinin saxlanması və cevrilməsi
 +
qanununun mə”nasını gestərməklə, En-
 +
gels termodinamikanın ikinci prin-
 +
sipini təhlil etmi:i, Kainatın is-
 +
tilik elumu bali verəcəyinin uydurma
 +
olduqunu aikara cıxarmındır. En-
 +
gels nəevlərin məniəyi haqqında Dar-
 +
vinin nəzəriyyəsini dərin təhlil edə-
 +
rək gəstərmitdir ki, bu tə”limin
 +
əsas məzmunu (inkitaf nəzəriyyəsi)
 +
materialist dialektikaya tam uyqun
 +
gəlir. Engels insanın formalatma-
 +
sında əməyin rolunun iplənməsinə
 +
beyuk diqqət vermipdir. O, həmcinin
 +
riyazi anlayıni və əməliyyatlar, tə-
 +
biətdəki ppey və proseslərin munasi-
 +
bətini, təbiətdə onların əz real tim-
 +
salının olmasını gestərmiiy və qeyd
 +
etmitdir ki, dəyitən həcmlərin tət-
 +
biqi dialektikanın riyaziyyata nufuz
 +
etməsidir. 4“ T.d.ə-nda Engels təsaduf
 +
və zərurətin nisbəti məsələsini araii-
 +
dırmıl, mexanistik və idealist ba-
 +
xıpiların yanlıqi olduqunu aipkara
 +
cıxarmınl və Darvin tə”liminin mate-
 +
rialı əsasında, təbiətiqunaslıqın
 +
dialektikanın muvafiq muddəaları-
 +
nı necə konkretlətdirdiyini gestər-
 +
mipdir. 4 T.d.ə-nda təbiətpiqunaslıqın
 +
xususi məsələlərinə toxunan ayrı-ay-
 +
rı təfərruatlar elmin tərəqqisi nə-
 +
ticəsində kehnəlməyə bilməz, lakin
 +
təbiətiqunaslıq məsələlərinin təhli-
 +
linə və onların fəlsəfi umumilət-
 +
dirilməsinə Engelsin dialektik-ma-
 +
terialistcəsinə yaniapması muasir
 +
devrdə də ez “əhəmiyyətini saxlamaq-
 +
dadır. Q.-d.-ndakı bir sıra muddəa
 +
təbiətiqunaslıqın inkipafını cox
 +
qabaqlamıtlddır. Əsər təbiətiqunaslı-
 +
qın murəkkəb problemlərinə dialek-
 +
tik yanaima numunəsidir. Əsər Azərb.
 +
dilində 1966 ildə nəptr olunmudur.
 +
TƏBİƏTİN MUHAFİZƏSİ, ət-
 +
raf muhitin muhafizəsi
 +
—təbii ehtiyatlardan istifadə, 01-
 +
ların saxlanmasını və səmərəli is-
 +
tehsalını tə min etmək ucun dəvlət
 +
və huquq tədbirləri sistemi. SSRİ-də,
 +
o cӱmlədən Azərb.SSR-də T.m. muӱva-
 +
fiq dəvlət orqanları, qoruqları, OB-
 +
culuq təsərrufatları və 6. muəssisə-
 +
lər tərəfindən həyata kecirilir.
 +
T.M. torparın, su ehtiyatlarının, ha-
 +
vanın sənaye tullantıları və zəhər-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TƏBİƏTİQTNASLIQ
 +
 
 +
 
 +
225
 +
 
 +
 
 +
ləyici kimyəvi maddələrlə cirklənmə-
 +
məsi, meiqə və otlaqların muhafizə-
 +
si, .. tapılan və nəsli kəsilmək-
 +
də olan faydalı bitki və heyvanların
 +
muhafizəsi, təbii sərvətlərdən duӱz-
 +
gun istifadə edilməsi, təbii abidə-
 +
lərin qeydiyyatı, mӱhafizəsi və bər-
 +
pası, balneoloji və iqlim ehtiyatla-
 +
rından maksimum istifadə olunması,
 +
termal və mineral mənbələrin muhafi-
 +
zəsi, həmcinin T. m. ideyası və təbiə-
 +
tin qorunmasına yenəldilmiiq tədbir-
 +
lərin İRİ VƏ S. İLƏ MƏPRULl olur.
 +
Eyni zamanda geni miqyasda tarlaqo-
 +
ruyucu metpə zolaqları salınır, tor-
 +
paqın qӱvvətləndirilməsi, meliorasi-
 +
yası haqqında tədbirlər gərulur, su
 +
və kӱlək eroziyasına qarpı mubarizə
 +
aparılır. Su ehtiyatlarının muha-
 +
fizə edilməsi ucun iplər gərulur.
 +
Dəniz və batqa su hevzələrinə tekulən
 +
axar suların zərərsizlətdirilməsi
 +
ucun xususi təmizləyici qurqular qu-
 +
rapdırılır.
 +
 
 +
T.m. eyni zamanda təbii ehtiyatla-
 +
rın saxlanılması və bərpasının umu-
 +
mi prinsipləri və metodlarının iii-
 +
lənilməsinə aid elmi fəndir. Bu fən-
 +
nin bəlmələri torpaqın, suyun, at-
 +
mosferin, bitki və heyvanat aləminin,
 +
təbii komplekslərin (landilaftın) qo-
 +
runması və s.-dən ibarətdir. İnsanın
 +
saqlamlıqı və onun rifahı ucun tə-
 +
bii sistemlərin fiziki, kimyəvi və
 +
bioloji parametrlərinin optimal sə-
 +
viyyədə saxlanılmasına yenəldilmitn
 +
ictimai-siyasi, inzibati-təsərrufat,
 +
regional, devlət miqyaslı və ynəl-
 +
xalq tədbirlər kompleksinə ətraf mu-
 +
hitin muhafizəsi (ƏMM) deyilir.
 +
 
 +
Azərb.SSR-də nə T.M. yapə Myhy
 +
əəən kecirilir. Belə ki, nadir
 +
flora, fauna və əhəmiyyətli obyekt-
 +
ləri qoruyub saxlamaq ucun diqqətə-
 +
layiq iplər gərulur, devlət qoruq-
 +
ları, yasaqlıqlar, ovculuq təsərru-
 +
fatları yaradılır.
 +
 
 +
Azərb.SSR-də 12 devlət qorurqu,
 +
16 yasaqlıq, 2 devlət ovculuq təsər-
 +
rufatı var. T.m.-nin əsas forması
 +
təbii ehtiyatlardan səmərəli və kom-
 +
pleks istifadə etməkdir. Azərb.SSR
 +
Ali Soveti 1959 ildə “Azərb.SSR-
 +
də təbiəti mӱhafizə haqqındaz qəra
 +
qəbul etmipdir. Həmin ildə Azərb.
 +
SSR Nazirlər Sovetində təbiəti mu-
 +
hafizə idarəsi təpkil edildi (1967
 +
ildən Azərb.SSR Nazirlər Soveti
 +
yanında Təbiəti Muhafizə Komitəsi
 +
adlanır). Bundan əlavə resp.-da su təc-
 +
hizatı, su ehtiyatlarının muhafizə-
 +
si və onlardan istifadə etmək ucun
 +
Dəvlət İstehsal Komitəsi, Dəvlət
 +
Mepə Təsərrufatı Komitəsi və s.,
 +
1963 ildə isə Azərb.SSR-də Təbiəti
 +
Muhafizə Cəmiyyəti yaradıldı. 1975
 +
ildən “Azərbaycan təbiətiz elmi-me-
 +
todik məcmuəsi nətr olunur. CCPH-
 +
nin bir sıra un-tlərində, o cumlə-
 +
dən Azərb. Dəvlət Un-tində ə MY-
 +
hitin muhafizəsi kafedrası = var.
 +
 
 +
Huquqi problemlər. Sovet qanun-
 +
vericiliyində təbiətin huquqi muha-
 +
fənn təbii pqəraitin qorunmasına,
 +
 
 +
rpası və yaxpılapdırılmasına yev-
 +
nəldilmii hyryru tədbirlərin məcmu-
 +
 
 +
 
 +
sudur.
 +
 
 +
SRİ-də T.m.-nə muhum dovlət və-
 +
zifəsi kimi baxılır. Beyuk Oktyabr
 +
sosialist inqilabından sonra dər-
 +
hal, bu sahədə bir sıra qanunverici-
 +
lik aktları qəbul edildi: onlardan
 +
ən əsası V, İ. Leninin Torpaq haq-
 +
 
 +
 
 +
ASE—15, c, 9
 +
 
 +
 
 +
qında dekreti idi. Sonra URMİK-in
 +
1918 il 27 may 4 Mepələr haqqındaı,
 +
RSFSR XKS-nin 1919 il 20 mart
 +
auUmumdevlət əhəmiyyətli mualicə
 +
yerləri haqqındaqh, 1919 il 14 may cYe-
 +
rin təki haqqında və s. dekretlər qə-
 +
bul edildi.
 +
 
 +
SSRİ Konstitusiyasında gəstəri-
 +
lir ki, indiki nəslin və gələcək nə-
 +
sillərin mənafeyi ucun SSRİ-də su
 +
ehtiyatlarının, bitki və heyvanlar
 +
aləminin muhafizəsi, havanın və su-
 +
yun saflıqının qorunması, insanı
 +
əhatə edən muhitin yaxtılatidırıl-
 +
ması ucun lazımi tədbirlər geruçlur.
 +
 
 +
.m. sahəsindəki mӱnasibətlər hyryru
 +
cəhətdən mӱttəfiq resp.-ların T.m.
 +
haqqında qanunları, SSR İttifaqı
 +
və mӱttəfiq resp.-ların torpaq, su,
 +
səhiyyə, mepə haqqında qanunları və s.
 +
ilə nizamlanır. 1957—63 illərdə bu-
 +
tun resp.-larda (Azərb.SSR-də 1959 il-
 +
də) Q.m. haqqında qanun qəbul edil-
 +
mipdir. Həmin qanunlar insanı əhatə
 +
edən muhitin muhafizəsi problemlə-
 +
rinə kompleks yanatimanı tə"min edir,
 +
qadaqan tədbirləri muəyyənlətdirir,
 +
təbii obyektlərdən istifadənin bə”zi
 +
iərtlərini nizamlayır və s. 1969 il-
 +
də SSRİ Ali Soveti SSR İttifaqı
 +
və muttəfiq respublikaların səhiyyə
 +
haqqında qanunvericilik Əsaslarını
 +
qəbul etmipdir. Əsaslara muvafiq
 +
olaraq muttəfiq resp.-larda (Azərb.
 +
SSR-də 1978 ildə) səhiyyə az ka qa-
 +
nun qəbul edilmitdir: orada əhalinin
 +
əmək, məipət və istirahət ipəraitini
 +
tə”min edən (o cumlədən torpaqın ha-
 +
va və su hevzələrinin) sanitariya-gi-
 +
giyena tələbləri muəyyən olunmutdur.
 +
1972 il dekabrın 27-də Sov İKİ MK
 +
və SSRİ Nazirlər Soveti “Təbiətin
 +
muhafizəsini gӱcləndirmək və təbii
 +
ehtiyatlardan istifadəni yaxtJvılaji-
 +
dırmaq haqqındak geniit qərar qəbul
 +
ETMHULTƏD. “Təbiətin muhafizəsini
 +
gӱcləndirmək və təbii sərvətlərdən
 +
istifadəni daha da yaxpıla:tdırmaq
 +
sahəsində əlavə tədbirlər haqqında
 +
qərar (1979),  AtiBərər havasının
 +
muhafizəsi haqqında (1980) və cHey-
 +
vanlar aləminin muhafizəsi və ondan
 +
istifadə haqqında = (1980) SSRİ Qa-
 +
nunları qəbul edilmitdir.
 +
 
 +
T.m. tələblərinə riayət etməmək nə-
 +
ticəsində vurulmuii maddi ziyan ədə-
 +
nilməlidir, ətraf muhitin qorunma-
 +
sı haqqında qanunları pozan vəzifə-
 +
li ipəxslər və vətəndailar isə qanun-
 +
la muəyyən olunmuni qaydada məs”uliy-
 +
yət (cinayət məs”uliyyəti daxil olmaq-
 +
la) dapıyırlar.
 +
 
 +
Sosialist əlkələrində T.m. sahə-
 +
sində umumi qanunlarla yanaiqı, tə-
 +
bii muhitin ayrı-ayrı unsurlərinin
 +
muhafizəsi haqqında qanunlar məv-
 +
cuddur.
 +
 
 +
Kapitalist əlkələrində təbii mu-
 +
hitin pozulması təbii fəlakət xa-
 +
rakteri alır və təkrar istehsal pro-
 +
sesi ucun muhum maneə yaradır ki,
 +
bu da burjua dəvlətini T.m. uzrə təd-
 +
birlər gərməyə məcbur edir. nm
 +
etmiil kapitalist əlkələrində ətra(
 +
 
 +
 
 +
muhitin pisləpməsi ilə mubarizə
 +
ucun milli proqramlar irəli su-
 +
rulur.
 +
 
 +
 
 +
Əd. Əliyev H. Ə., Həyəcan təbili,
 +
B., 1983, Ələsgərov M., Təbiətin mu-
 +
hafizəsi, B., 1980: Ob oxrane okrujaqo-
 +
meh sredı. Sb. dokumentov partii i pra-
 +
viqelıstva. 1917—1981, M., 1981: Pravo-
 +
van oxrana prirodı v SSSR, M.. 1976.
 +
 
 +
 
 +
TƏBİƏTİYUNASLIQ—təbiət haqqın-
 +
da elmlər sistemi, elmi biliyin uc
 +
əsas (texniki və ictimai elmlərlə ya-
 +
nalı) sahələrindən biri. T.-ın pred-
 +
meti olan təbiət insan fəaliyyətilə
 +
qırılmaz vəhdətdə arapdırılır. T.-
 +
ın vəzifəsi hərəkətdə olan materiya”
 +
nın muxtəlif nəevlərini dərk etmək,
 +
təbiət quvvələrindən insanın məna-
 +
feyi naminə istifadə etmək məqsədilə
 +
maddi aləmin qariılıqlı əlaqədə
 +
olan qanunauyqunluqlarını eyrənmək-
 +
dir. T. təbiət hadisələrinin mahiy-
 +
yətini, qanunlarını tədqiq edir və
 +
bu zəmində yeni hadisələri irəlicə-
 +
dən gərur və yaradır, həmcinin dərk
 +
olunan qanunlardan praktik istifadə
 +
imkanlarını acıb gestərir. T. təka-
 +
mul və inqilab yolu ilə inkipaf
 +
edir. İnqilabi inkitpaf prosesində
 +
T.-ın hakim nəzəri əsaslarında KƏK-
 +
lu parcalanma bali verir və onun ma-
 +
terialist məzmunu .ətrafında Sina
 +
mubarizə kəskinlətməyə baplayır.
 +
 
 +
da bir-biri ilə əlaqədar olan nəzəri,
 +
eksperimental və istehsal-tətbiqi tə-
 +
rəflər məvcuddur. T.-ın nəzəri dun-
 +
yası dunyagerupqu funksiyası ilə qı-
 +
rılmaz vəhdətdədir. Dunyageruiqu
 +
funksiyası dunyanın təbii-elmi mən-
 +
zərəsini yaradır, təbiət haqqında di-
 +
ni təsəvvurləri inkar edir. T. mate-
 +
rialist fəlsəfə ilə sıx barlıdır.
 +
V. İ. Lenin təbiətpqunaslarla filo-
 +
soflar arasında ittifaqın vacibli-
 +
yini qeyd edərək yazırdı: 4Bunsuz be-
 +
yuk təbiətiqunaslar fəlsəfi nəticə-
 +
lər cıxarmaqda və umumilətdirmə-
 +
lərdə indiyə qədər olduqu kimi yenə
 +
də tez-tez aciz qalarlar. Zira təbiət-
 +
itunaslıq elə surətlə tərəqqi edir
 +
və butun sahələrdə elə dərin bir in-
 +
qilabi dənuii mərhələsi kecirir ki,
 +
 
 +
 
 +
əlsəfi nəticələr cıxarılmadan tə-
 +
nətiqunaslıq əsla gecinə bilməzə
 +
(Əsərləri, c. 33, səh, 235). T.-ın
 +
 
 +
 
 +
ilə əlaqəsi fəlsəfi prin-
 +
siplər və muhum tun qanun-
 +
lar vasitəsilə əyata gecirilir.
 +
İdeologiya T.-a nufuz edərək dunya-
 +
gerupqu problemləri vasitəsilə onu
 +
kəskin ideoloji mubarizə sahəsinə
 +
cevirir. T.-ın tarixi materializmin
 +
idealizmə, dialektikanın metafizi-
 +
kaya, elmi dunyageruiqunun dinə qar-
 +
ilı mubarizəsi tarixi olmutmdur.
 +
Təbiət haqqında biliklərin rutpey-
 +
mi qədim naturfəlsəfədə yaranmıp-
 +
dı və əslində təbiətin bilavasitə seyri
 +
ilə xarakterizə olunurdu. Orta əsr-
 +
lərdə T. teologiyanın tə siri altın -
 +
da olmuidur. Lakin həmin dəvrdə
 +
təbiəti tədqiq etməyin eksperiməental
 +
metodu meydana gəlmii, təbiyyat elm-
 +
ləri xeyli inkipaf etmiiydi. Ko-
 +
pernikin dunyanın heliosentrik sis-
 +
temi haqqında tə”limi T.-da inqilabi
 +
cevriliit oldu. Q.-ın sonrakı tərəq-
 +
qisi kapitalist mӱnasibətlərinin in-
 +
kipafı ilə əlaqədardır. 16—18
 +
əsrlərdə T. muxtəlif bilik sahələri
 +
barədə beyuk faktik material topla-
 +
dı. 19 əsrdə dialektik materializmin
 +
təbin-elmi əsaslandırılmasında enər-
 +
jinin saxlanması və itməməsi Qanu-
 +
nu, canlı orqanizmlərin huceyrə Qu-
 +
rulutu nəzəriyyəsi, C. Darvinin təkga-
 +
mul təlimi beyuk nəzəri ӱumumilət-
 +
dirmə rolunu oynadı. Sonralar isə
 +
təbiətin dialektikasını daha dolRrun
 +
aikar edən birləimələrin kimyYəvi
 +
qurulullu nəzəriyyəsi (A. M. Butle-
 +
rov), elementlərin devri sistemi (D.
 +
 
 +
 
 +
ideologiya
 +
 
 +
 
 +
226
 +
 
 +
 
 +
TƏBİİ BORATLAR
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
İ, Mendeleyev), elmi fiziologiyanın
 +
əsasları (İ, M. Secenov), ipqıqın
 +
elektromaqnit nəzəriyyəsi kimi kəif-
 +
lər edildi. Lakin təbiyyatiqunaslar
 +
təbiətin dialektik inkipafını təs-
 +
diq edən kəpflər etsələr də, metafi-
 +
ziKk tərzdə dӱpqunməkdə davam edirdi-
 +
lər. 19—20 əsrlərin ayrıcında T.-da,
 +
əsasən, fizikada (Q. R. Herts tərə-
 +
findən elektromaqnit daləalarının
 +
kəpfi, V. K. Rentgenin kəiif etdiyi
 +
qısadalqalı elektromaqnit pqualan-
 +
ması nəzəriyyəsi, T. C. P. Tomsonun
 +
 
 +
 
 +
elektron tə limi, M. Plank tərəfin-
 +
 
 +
 
 +
dən kvant ideyasının daxil olması,
 +
A. Eyniteynin nisbilik nəzəriyyəsi,
 +
E. Rezerford və F. Soddinin kəif
 +
etdikləri radioaktiv parcalanma, A,
 +
 
 +
Popov tərəfindən radionun kəpfi
 +
və s.) bali verən cən yeni inqilabə ma-
 +
teriya, onun qurulupqu, xassələri, hə-
 +
rəkət formaları haqqında metafizik
 +
təsəvvurləri iflasa uqratdı. Lakin
 +
ideya irticası dəvrundə idealistlər
 +
T.-dakı inqilabdan materializmə qar-
 +
pı mubarizədə istifadə etmillər.
 +
 
 +
Marksist partiyalılıqı prinsip-
 +
lərini əsas tutan V. İ. Lenin T.-da-
 +
kı cən yeni inqilabıq dərindən təh-
 +
lil edərək, o devrdə fizikada batp
 +
vermill behranın mahiyyətini acıb
 +
gestərmindir. V. İ. Lenin yazırdı:
 +
aMuasir fizikadakı bəhranın ma-
 +
hiyyəti ondan ibarətdir ki, kəhnə
 +
qanunlar və əsas prinsiplər tamamilə
 +
pozulur, pquur xaricindəki obyektiv
 +
reallıq rədd edilir, yə ni materia-
 +
lizm idealizmlə və aqnostisizmlə əvəz
 +
olunurq (Əsər. tam kӱlliyyatı, c. 18,
 +
səh. 285). O, əzunun 4 Materializm və
 +
empiriokritisizmə əsərində T.-da bap
 +
vermiyl fundamental kəifləri əsl
 +
elmi dialektik materialist metodolo-
 +
giya mevqeyindən izah etmək yolunu
 +
ipləyib hazırlamımndır.
 +
 
 +
20 əsrdə T.-da qazanılan nailiyyət-
 +
lər elm tarixində baqi vermiit kəif-
 +
lərlə mӱqayisədə misilsiz hadisə ol-
 +
mulidur. Atomlar aləmində baqi verən
 +
proseslərdən praktiki istifadə olun-
 +
manın əyrənilməsi (nӱvənin bəlunmə-
 +
sinin kəifi sayəsində atom enerji-
 +
sinə nail olmaq, hesablama texnika-
 +
sının yaradılması, kibernetikanın
 +
meydana gəlməsi), Kainatın uzaq o6-
 +
yektlərinin əyrənilməsi və insanın
 +
yaxın kosmosa cıxması təbiətin dərk
 +
edilməsində nəhəng sıcrayıtip oldu.
 +
Kvant mexanikasının meydana gəlməsi
 +
makromiqyaslarda (məs., lazer, ifrat
 +
keciricilik) kvant hadisələrinin təs-
 +
viri ucun geərkəmli olan bir sıra
 +
təbiyyat elmlərinin inkipafına baza
 +
oldu. Əgər 20 əsrin ortalarına qədər
 +
T.-ın mərkəzində fizika dururdusa,
 +
hazırda bununla yanapı təbiyyat elm-
 +
ləri qrupu— biologiya (xususilə gene-
 +
tika, molekulyar biologiya), kimya
 +
(xususilə makrokimya, polimerlər
 +
kimyası) aparıcı rol oynay r. Ast-
 +
ronomiyada baiq verən inqilab kosmo-
 +
sun eksperimental tədqiqinə imkan
 +
verir. Atom enerjisinin praktik tət-
 +
biqi T.-ın bəyuk nailiyyətidir. Ekolo-
 +
giya, ətraf muhiti mӱhafizə problem-
 +
ləri bəyuk əhəmiyyət kəsb edir. Elmi-
 +
texniki inqilab iqəraitində Q.-ın ro-
 +
lu durmadan artmaqdadır. Muasir
 +
T.-ın nailiyyətləri elmi-texniki tə-
 +
rəqqinin əsası, sosial tərəqqinin zə-
 +
ruri ipərti olaraq qalmaqdadır. İyH-
 +
ki T.-ın nailiyyətlərinin muӱvəffə-
 +
 
 +
 
 +
qiyyətlə tətbiqi cəmiyyətin məhsuldar
 +
quvvələrinin inkitafında həlledici
 +
amil olmutdur. Muasir T. materiya-
 +
nın və onun xassələrinin tukənməz-
 +
liyini əyani subut edir. Təkcə SSRİ-
 +
də hər il sun”i yolla 4 mindən artıq
 +
maddə alınır ki, bunların da xeyli
 +
hissəsi istehsalatda tətbiq olunur.
 +
Muasir QT.-ın xarakterik əlaməti
 +
onun bilavasitə məhsuldar quvvəyə
 +
cevrilməsidir. Materiyanı obyektiv
 +
reallıq kimi qəbul etməklə T. meh-
 +
kəm fəlsəfi əsasa yiyələnmit, alim-
 +
lər qarilısında dunya və onun qanu-
 +
nauyqunluqlarını dərk etmək perspek-
 +
tivlərini acmıtidır. Atomun bəlun-
 +
məsi, onun tӱkənməzliyi, materiyanın
 +
butun alının dəyitkənliyi
 +
haqqında T.-ın mə”lumatları isə əz
 +
nevbəsində dialektik materializmin
 +
ideyalarını təsdiq edir. Q.-ın inki-
 +
pafı muasir ideoloji mubarizə ipə-
 +
raitində gedir. Bəptəriyyətin gələcəyi
 +
nəinki məhsuldar, həmcinin sosial
 +
quvvəyə cevrilmiii T.-ın nailiyyətlə-
 +
rinin duzgun və . tətbiqindən
 +
asılıdır. SSRİ təbiətipqunasları
 +
planetimizin sulhsevər quvvələrinin
 +
elmin potensialını artırmaq iitinə,
 +
elmi-texniki tərəqqinin inkipafına
 +
layiqli tehfə verirlər.
 +
 
 +
 
 +
Əd. Engels F., Təbiətin dialek-
 +
tikası, B., 1966: yenə onun, Anti-Du-
 +
rinq, B., 1967, Lenin V. İ., Əsər. tam
 +
kӱlliyyatı, c. 18: yenə onun, Yenə ora-
 +
da,c. 222 KedrovB. M., Predmeti vzai-
 +
mosvazı estestvennıx nauk, M., 1967,
 +
Qott V. S., Toxtin V. be. Çudi-
 +
non Ə. M., Filosofskie problemı sov-
 +
remennoqo estestvoznanin, M., 1974, Nauc-
 +
no-texniceskal revolopin i sovremennoe
 +
estestvoznanie, Kinev, 1978: Filosofin,
 +
estestvoznanie, Sovremennosth. İtoqi i
 +
a issledovanin. 1970—1980, M.,
 +
 
 +
 
 +
TƏBİİ BORATLAR—bor turttusu-
 +
nun duzlarından ibarət minerallar
 +
sinfi(z ortaborat, metaborat və piro-
 +
boratlara, həmcinin polibor turiu-
 +
sunun duzlarına ayrılır. Q.b.-ın
 +
struktur əsasını 1BO:15— Bə (BO,)?””
 +
anionları təpkil edir. Susuz və su-
 +
lu boratlar məvcuddur. T.6. təqr. 85
 +
mineralı əhatə edir: uleksit, tinkal
 +
və kernit, kolemanit, iniont, inderit,
 +
aparit və s. T.6., əsasən, rombik və
 +
monoklinik sinqoniyalarda kristal-
 +
lapır. Coxu ar və ya rəngsiz olur.
 +
Sıxlıqı 2000—3400 kq/m? (nadir hal-
 +
da daha cox). T.b. vulkanogen-cəekmə,
 +
endomen və hallogen-cəkmə yataqlar
 +
əmələ gətirir. Bunlardan vulkano-
 +
gen-cəkmə yataqlar daha beyuk (ehtiya-
 +
Tbl OH BƏ Yӱz mln. t-laradək) olur.
 +
TƏBİİ QAZLAR, Yer qabıqı-
 +
nın qazları—–—Yer qabıqrında
 +
sərbəst halda, suda və neftəd məhlul
 +
h“əklində, suxurlarda, xususilə qazın-
 +
tı kəmurlərdə udulmuli halda rast
 +
gələn qazlar. Qaz əmələ gətirən pro-
 +
seslərdən asılı olaraq 9 genetik qru-
 +
pa ayrılır. Bunlardan katagenetik,
 +
metamorfik, vulkanik, biokimyəvi,
 +
radioaktiv və hava məniqəli qazlar
 +
daha muhumdur. Kimyəvi tərkibinə
 +
gərə T.q. 3 əsas qrupa bəlunur: karbo-
 +
hidrogenli, azotlu və karbon qazlı.
 +
Qazların sərbəst və həll olmuit ipə-
 +
kildə miqrasiya etməsi xassəsi onla-
 +
rın muxtəlif məniəli qazlarla
 +
qarıpqmasına və təbiətdə geniiy ya-
 +
yılmasına səbəb olur.
 +
 
 +
 
 +
TƏBİİ QATRANLAR — bitkilərin
 +
normal fizioloji mubadilə zamanı
 +
və eləcə də zədələndikdə ayırdıqla-
 +
rı maddələr. Muxtəlif rəngli (acıq-
 +
sarıdan tund-qırmızı və qonuradək)
 +
amorf maddələrdir. İynəyarpaqlı
 +
aqacların ipirələrinin 6596 -ə qədəri-
 +
ni T.q. təpkil edir. Tropik bitkilər
 +
T.q.-la zəngindir. T.q. suda Həll ol-
 +
mur, spirt, efir, yaqlar və digər
 +
həlledicilərdə həll olur. Nazik ər-
 +
tuk əmələ gətirir, qızdırdıqda yum-
 +
palır və əriyir: bəqziləri qələvilər-
 +
də sabunlapır. Ən cox yayılmıitlar
 +
kanifol, kəhrəba, pellak, qummiqut,
 +
əjdaha qanı və dr Bə”zi T.q.-ın
 +
xarakterik iyi olur. Kimyəvi tərkib-
 +
ləri mӱrəkkəbdir: umumi formulu
 +
SoNz, O, olan qatran turiuları və
 +
SzoN,OO olan qatran spirtləri. SSRİ-
 +
də T.q.-dan ən cox iplənəni kanifol-
 +
dur. O, bərk sabunlara qatılır, po-
 +
limerizasiya proseslərində, təbabət-
 +
də, ətriyyatda və s.-də iplədilir.
 +
TƏBİİ EKSPERİMENT —psixologi-
 +
ya elminin tədqiqat metodlarından
 +
biri. Bu usulun tətbiqi zamanı ipəxs
 +
(uppaq) əz ӱzərində eksperiment apa-
 +
rıldıqını hiss etmir, hec bir gər-
 +
ginlik, narahatlıq kecirmir, əzunu
 +
adi həyat tpəraitində olduqu kimi (mə-
 +
sələn, elmi-tədqiqat iptində, dərsin
 +
geditində, səhbət və ya oyun zamanı,
 +
əmək prosesində və s.) aparır. T.e.
 +
metodunu ilk dəfə 1910 ildə rus psi-
 +
xonory A. F. Lazurski psixologiya
 +
elminə daxil etmiitdir. Sovet psixo-
 +
loqları ez tədqiqatlarında, xususən
 +
uiqaq psixologiyası və pedaqoji psi-
 +
xologiya uzrə elmi tədqiqatlarda T.e.-
 +
dən geniti istifadə edirlər.
 +
TƏBİİ EHTİYATLAR—bəpəriyyətin
 +
varlıqı ucun zəruri olan və təsərru-
 +
fatda istifadə edilən təbiət element-
 +
ləri. Gunət enerjisi, Yerin daxili
 +
istiliyi, su, torpaq və mineral ehti-
 +
yatları, bitki ərtuyu, heyvanat aləmi
 +
T.e.-hIH əsas nevləri sayılır. T.e.
 +
tӱkənən, lakin bərpa olunan, tukənən,
 +
lakin bərpa olunmayan və tӱkənməyən
 +
qruplara bəlunur. İstifadəsinin xa-
 +
rakterinə gərə Q.e. maddi istehsal
 +
sahələrində (energetika, sənaye, k.t.
 +
və təsərrufatın digər sahələri) və
 +
qeyri-maddi istehsal sahələrində
 +
(məs., istirahət məqsədi ilə) istifa:-
 +
də olunan nəevlərə ayrılır. İstifadə
 +
ucun hazırlanan və təsərrufat dəv-
 +
riyyəsinə cəlb edilən T.e. məhsuldar
 +
quvvələrin muhum komponentinə cev-
 +
rilir. Aikar edilən, lakin hələlik
 +
istifadə olunmayan T.e. potensial
 +
T.e. sayılır. Hər il təbii muhitdən
 +
35—40 mlrd. ?t-a qədər muxtəlif nəv
 +
maddə hasil edilir. İnsan cəmiyyəti-
 +
nin T.e.-la tə”min olunması ən mu-
 +
hum problemlərdən biridir. T.e.-ın
 +
yerlətidirilməsi məsələləri ilə coR-
 +
rafiyanın xususi bəlməsi sayılan
 +
təbii ehtiyatlar coqrafiyası məit-
 +
 
 +
 
 +
kul olur. :
 +
ƏBİİ EHTİYATLAR CORRAFİ-
 +
YASI—coqrafiyanın xususi bəlməsiy
 +
təbii ehtiyatların ayrı-ayrı nevləri-
 +
nin strukturu və ərazi uzrə yerlətimə-
 +
si, onların iqtisadi cəhətdən qiymət-
 +
ləndirilməsi və təsərrufatda səmə-
 +
rəli istifadəsi problemlərinin təd-
 +
qiqi ilə məiquldur. Təbii ehtiyatla-
 +
rın və ətraf muhitin muhafizəsi və
 +
təkrar istehsalının, həmcinin bəptə-
 +
riyyətin təbii ehtiyatlarla Tə MHH-
 +
 
 +
 
 +
TƏBİİ OCAQLAR
 +
 
 +
 
 +
tı —————ı—————nnınıg,
 +
 
 +
 
 +
olunma dərəcəsinin coqrafi baxım-
 +
dan əyrənilməsi ilə əlaqədar T.e.c.-
 +
nın əhəmiyyəti artır. T.e.c.-nın tor-
 +
paq fondunu, bitki və heyvanat alə-
 +
mini, aqroiqlim, yeraltı, Dunya okea-
 +
nı və qurunun hidroloji ehtiyatları-
 +
nı eyrənən bəlmələri var. T.e.c.-nın
 +
qarpqısında duran problemlər həm iq-
 +
tisadi coqrafiya və sahə iqtisad elm-
 +
lərinin, həm də təbiyyat elmlərinin
 +
(fiziki coqrafiya,
 +
 
 +
 
 +
. torpaqpqunaslıq,
 +
biologiya, geologiya, okeanologiya
 +
və s.) birgə səyi nəticəsində həll
 +
 
 +
 
 +
oluna bilər.
 +
 
 +
Hələ inqilabdan əvvəlki Rusiya-
 +
da bir cox coqrafi tədqiqatlarda tə-
 +
bii ehtiyatlarla əlaqədar məsələlə-
 +
rin həllinə də fikir verilirdi. So-
 +
vet hakimiyyətinin ilk illərindən
 +
bailayaraq əlkənin təbii ehtiyatla-
 +
rının eyrənilməsinə daha bəyuk diq-
 +
qət yetirilir. Sovet coqrafiyaiqunas-
 +
ları digər elm sahələrinin alimləri
 +
ilə birlikdə əlkənin təbii ehtiyatla-
 +
rına Həsr olunmutt bir sıra əsaslı
 +
əsərlər (“Sovet İttifaqının təbii
 +
ehtiyatları, onların istifadəsi və
 +
təkrar istehsalı, coxcildli -“SSRİ-
 +
nin təbii ppəraiti və təbii ehtiyatla-
 +
rıq və s.) yazmınlar. T.e.c.-nın nə-
 +
zəri əsaslarının inkitpafına sovet
 +
alimlərindən V. İ. Vernadski, A. Y.
 +
Fersman və V. S. Nemcinovun əsərlə-
 +
rinin beyuӱk tə”siri olmutdur. Azərb.
 +
 
 +
SR-də T.e.c.-nın aktual problemləri
 +
ilə resp. EA-nın muvafiq elmi-tədqi-
 +
qat in-tlarında məptqul olunur.
 +
 
 +
Əda Nəbiyev N. Ə., Təbii sərvət-
 +
lər və istehsal, B., 1983, Melhınikəev
 +
N. V., Problemı ispolızovanila prirodnıx
 +
resursov, M., 1967, Mini A. A.,. Əkono-
 +
miceskan openka prirodnıx resursovi uslo-
 +
vin proizvodstva, M., 1968: Resursı bio-
 +
sferı na territorii SSSR, M.., 1971, Mi-
 +
ropoN nodnın balans i vodnıe resursı
 +
Zemli, L., 1974, Lıvvovic M. İ., Mi-
 +
rovıe vodnıe resursı i ix budupdee, M..,
 +
1974: PalamarcukmM.M., Qorlen-
 +
ko İ. A.. İsntok T, E., Mineralınıe
 +
resursı i formirovanie promıplennıx
 +
territorialınıx kompleksov, Kiev, 1978.
 +
 
 +
 
 +
TƏBİİ EHTİYATLARIN KOSMİK
 +
TƏDQİQİ İNSTİTUTU (TEKTİ),
 +
Azərb.SSR EATəbii Ehti-
 +
yatların Kosmik Tədqi-
 +
qi İn-tu — 1978 ildə Azərb.SSR
 +
cXəzərə Elmi Mərkəzi əsasında ya-
 +
radılmıtpdır (Bakı). İn-tun nəzdin-
 +
də kosmik cihazqayırma uzrə sınaq
 +
z-du, radiofiziki cihazqayırma uzrə
 +
xususi konstruktor burosu (Ordubad
 +
it.), ətraf iə aviagosmik vasitə-
 +
lərlə nəzarət uzrə xususi konstruk-
 +
tor-texnoloji burosu (Sumqayıt ii.)
 +
var. TEKTİ təbii muhitin kosmik
 +
texnika vasitələri ilə tədqiqi sahə-
 +
SİNDƏ ƏLKƏMİZDƏ İLK ixtisaslaimıin
 +
elmi-tədqiqat in-tudur, Yerin kosmos-
 +
dan eyrənilməsi uzrə əsaslı və tətbiqi
 +
problemlər sahəsində elmi ip aparır.
 +
TEKTİ-nin alimləri ilk fə
 +
olaraq muxtəlif hundurluklu infor-
 +
masiya-əlcmə platformalarında (peyk-
 +
lərdə, təyyarələrdə, qitə və dəniz da-
 +
pıyıcılarında) yerlətdirilən ci-
 +
az qruplarının tərkibini elmi ba-
 +
xımdan əsaslandıraraq funksional
 +
cəhətdən birlətdirməklə mukəmməl
 +
komplekslər yaratmıtd, bunun sayə-
 +
sində təbii muhitə peyk nəzarətinin
 +
avtomatlalidırılmınq idarəetmə sis-
 +
temini hazırlamıtlar. Bu sistem-
 +
lərin nəzəriyyə və praktiki qurulma
 +
 
 +
 
 +
159, c, 9
 +
 
 +
 
 +
227
 +
 
 +
 
 +
prioriteti TEKTİ alimlərinə məx-
 +
susdur. Həmin tədqiqatlar nəticəsin-
 +
DƏ QİTƏ VƏ dəniz poliqonları ucun nə-
 +
zərdə tutulmuti cihazları elmi-me-
 +
todik, fiziki-texniki və konstruk-
 +
tiv-texnoloji cəhətdən təkmilləi-
 +
dirmək mumkun olmutdur. Dunya prak-
 +
tikasında ilk dəfə olaraq TEKTİ tə-
 +
rəfindən yaradılmınq peykaltı sis-
 +
tem “Salyut-bə st.-nın beynəlxalq və
 +
əsas hey”ətlərinin ucuitları zamanı
 +
SSRİ, Mac.XR və MXR poliqonla-
 +
rında eksperimental sınaqlardan cı-
 +
xarılmı, sistemin ayrı-ayrı cihaz
 +
və kompleksləri PXR, Kuba, CSSR və
 +
digər əlkələrdə tətbiqi təcrubədən
 +
kecirilmindir. İn-tun alim və mu-
 +
təxəssisləri aman edən əlkələr
 +
ucun kadrlar hazırlıqrı proqramının
 +
yerinə Yetirilməsində iptirak edir-
 +
lər. İn-tun fəaliyyəti əsasında BMT
 +
1977 və 1980 illərdə Asiya, Afrika və
 +
Latın Amerikası mudavimləri ucun
 +
elmi seminarlar kgecirmiindir.
 +
1982 ildən in-t (N. Tusi ad. PTa-
 +
maxı Astrofizika Rəsədxanası da
 +
daxil olmaqla) Azərb.SSR EA Kos-
 +
mik Tədqiqat Elmi-İstehsalat Bir-
 +
liyinə cevrilmitdir. Birlik bir
 +
sıra muxtəlif səviyyəli kosmik eks-
 +
perimentlərin təlppkili və keciril-
 +
məsində 4“İnterkosmosəe ppurasının
 +
bati təpkilatı olmaqla bərabər, umu-
 +
miyyətlə SSRİ EA sistemində ilk
 +
belə elmi idarədir, birlik tərəfin-
 +
dən 1934 ildə Azərb.-ın (im. -q.-ində
 +
(PPəki (pi, r-nunda) *İnterkosmose ii1-
 +
tirakcısı olan əlkələrin alimləri
 +
ilə əməkdatilıq tpəraitində coxmərtə-
 +
bəli (kosmos-təyyarə-Yer) e€EyHətni-849
 +
beynəlxalq aerokosmik eksperimenti
 +
kecirilmit və bunun nəticəsində hə-
 +
min sahələrdəki torpaqların tərkibi,
 +
bitkilərin xəstəlikləri, Mingəcevir
 +
su anbarında minerallaqtmanın səviy-
 +
yəsi və s. haqqında xeyli yeni mə”lu-
 +
mat toplanmıpdır. Eksperimentlərdə
 +
SSRİ təyyarəci-kosmonavtları V. A.
 +
Lyaxov və L. İ. Popov da iptirak
 +
€TMHUHTƏP.
 +
TƏBİİ ƏDƏDLƏR SIRASI, na-
 +
tural ədədlər — artan musbət
 +
tam ədədlər ardıcıllıqı | =|1, 2,
 +
Z,...) kimi itarə edilir.
 +
TƏBİİ ƏSAS— bax Əsas.
 +
TƏBİİ ZONALAR--bax Cokrafi zo-
 +
nalar.
 +
TƏBİİ KAUCU K—əsasən, rezin mə”-
 +
mulat hazırlanmasında iilənən bit-
 +
ki məniəli elastik polimer. T.k. gau-
 +
cuklu bitkilərin sudiəgilli ipirə-
 +
sində, qabıq və Yarpaqlarında olur.
 +
Sənaye əhəmiyyətli Q.k. məntəyi Brazi-
 +
liyadan olan heveya aqacının iyirə-
 +
sindən alınır. Avropaya kaucuk ilk
 +
dəfə 1738 ildə C. Amerikadan gəti-
 +
rilmitdir. Uyrun həlledicilər ta-
 +
pıldıqdan (Makintoit, 1839) və vul-
 +
kanlaidırma gkəif edildikdən (Qud-
 +
yir, 1839, Gengkok, 1843) sonra T.k.
 +
sənayedə genii tətbiq edilməyə bai1-
 +
lanmındır. -Heveyanın Loteks adla-
 +
nan sudlu iirəsi yappı 5 ili gecmi
 +
aqacların gəvdəsini cərtməklə yırı-
 +
lır. T.k. hazırlamaq ucun sudlu iyi-
 +
rəni—lateksi yıqılan yerdə formiat
 +
və Ya asetat turipusu vasitəsilə koa-
 +
qulyasiya edirlər (jelatinlətdirir-
 +
lər), alınan konsentratı su ilə yuyur,
 +
kalandlarda təbəqə halına salır, son-
 +
ra isə tustu kameralarında hisə ver-
 +
MƏK/ZƏ və ya acıq havada qurutmaqla
 +
 
 +
 
 +
pəffaf acıq kəhraba rəngində T.k,
 +
təbəqələri (smoked-pit) alı-
 +
nır. Nisbətən az miqdarda iqəffaf
 +
olmayan acıq krem rəngli T.k. təbə-
 +
qələri də hazırlanır (koaqulyasiyadan
 +
əvvəl lateksə arardıcı-natrium-bi-
 +
sulfit əlavə edilir). T.k.-un tərki-
 +
bində 93—9496 əsas maddə-kaucuk olur,
 +
qalan hissəni zulallar (2,4—2,99(),
 +
iqəgər (0,396 ), qatran (2,5—396) və
 +
qeyri-uzvi maddələr (0,396 ) təpkgkil
 +
edir. Makromolekulun əsas struktu-
 +
runu izopentan (—SN.,—S=SN—
 +
|
 +
CHə
 +
 
 +
SN,—) qrupları təpkil edir. Orta
 +
molekul kӱtləsi 15000—500000 arasın-
 +
da, molekul zəncirinin uzunluqru
 +
10000—40000 A, en kəsiyi 3 A olur.
 +
T.k. karbohidrogenlərdə (məs., benzin-
 +
də), xloroformda, karbon-sulfiddə
 +
və s.-də həll olur, spirt, aseton, su,
 +
karbon tӱrpularında həll olmur. T.k.
 +
və ondan Lazırlanan rezinin (vulka-
 +
nizatın) su və qazı kecirməməsi, yuk-
 +
sək dielektrik xassəsi, bir sıra aq-
 +
ressiv kimyəvi maddələrin tə”sirinə
 +
davamlı olması, onların texnika və
 +
məipətin butun sahələrində geniiy
 +
tətbiq edilməsinə imkan yaratmıpndır.
 +
T.k.-un cox hissəsi e”mal vasitəsilə
 +
rezinə (vulkanizata) cevrilir, cox az
 +
bir hissəsi (194 -ə qədər) rezin yapıii-
 +
qanı və s. istehsalında iplənir. Ha-
 +
zırda dunyada hər il 2 mln. tona ya-
 +
xın T.k. istehsal və e”mal olunur.
 +
Onun 6095 -i avtomobil ipinləri h -
 +
zırlanmasına sərf edilir. SSRİ-də
 +
ipin istehsalı və digər tətbiq sahə-
 +
lərində T.k., əsasən, sintetik izopren
 +
kaucuku ilə əvəz edilir.
 +
 
 +
Ədl. Bızonv B. V., Prirodnın kau-
 +
cuk, L., 1932, Doqadkin B. A., Ximil
 +
i fizika kaucuka, M.—L., 1947: Doqad-
 +
KHHB.A.,/loHuonA.A.,,llepmiuön
 +
V. A., Ximin əlastomerov, M., 1981.
 +
 
 +
 
 +
TƏBİİ LİFLƏR — iplik hazırla-
 +
maq ucun yararlı olan mineral, bit-
 +
gn və heyvan məntəli toxuculuq lif-
 +
ləri. Bitki məniəli liflər pambıq,
 +
kətan, cətənə və s.-dən alınır. Əsa-
 +
sən, paltar, yorean-depək aqları, suf-
 +
rə, tikii sapları və s. hazırlanma-
 +
sında istifadə edilir. Heyvan mən-
 +
iəli liflər qoyun, geci, dəvə və s.
 +
heyvanların yunundan, həmcinin b4-
 +
ramadan alınır. Kostyumluq, paltar-
 +
lıq, paltoluq, texniki və s. parcalar
 +
hazırlanmasında iilədilir. Asbest
 +
mineral lifdir. Muxtəlif texniki
 +
parcalar (yanmayan parca və s.) is-
 +
tehsalı ucun ipliyin hazırlanmasın-
 +
da istifadə edilir. T.l. təmiz, həm-
 +
cinin qarhiyıq (məs., yun-pambıq) ilə-
 +
kildə iplədilir. Liflərin qarıqtdı-
 +
rılması onların keyfiyyətini İYKCƏT-
 +
dir (komponentlərin yaxqpı xususiyyət-
 +
lərini birlədirir), istehsalı ucuz-
 +
laqidırır, muxtəlif effektli geru-
 +
nuli almaqa imkan verir.
 +
 
 +
TƏBİİ OCAQLAR—-cmuəyyən bir əra-
 +
zidə, insan və onun təsərrufat fəa-
 +
liyyətindən asılı olmayaraq yaran-
 +
mıpi1 və uzunsurən epizootoloji ocaq-
 +
ların olması. Belə ərazidə tarixən
 +
biosenozlar yaranır. Buraya trans-
 +
missiv xəstəlikləri terədən amillər
 +
daxildir: bu xəstəliklərə tutulan
 +
onurqalılar, qansoran cuӱcu və gənə-
 +
lər transmissiv xəstəlikləri muhafi-
 +
zə edir və onu xəstə orqanizmdən CaF-
 +
lam orqanizmə kecirir. Belə ərazilə-
 +
 
 +
 
 +
228
 +
 
 +
 
 +
TƏBİİ SECMƏ
 +
 
 +
 
 +
rin təsərrufat məqsədi ilə istifadə
 +
olunması nəticəsində qeyd etdiyimiz
 +
egoloji zəncirə—biosenoza, ev hey-
 +
vanları və hətta insanlar da qopu-
 +
lurlar. İnsanlarda transmissiv xəs-
 +
təliklərin təbii ocaqlıqı haqqında
 +
təqlimi Y. N. Pavlovski (1939) əsas-
 +
landırmındır. Onlarda təbii ocaqlı
 +
gəstəliklərin viruslar, bakteriyalar,
 +
gəbələklər, rikketsiyalar, ibtidailər
 +
və helmintlər tərəfindən yarandıqı
 +
muəyyən edilmitpdir. Bunlara quduz-
 +
luq, vəba, leptospiroz, toksoplazmoz,
 +
ornitoz, piroplazmidozlar və trixo-
 +
monozlar aiddir.
 +
 
 +
Əd.: Bioloqiceskie problemı prirod-
 +
nov ocaqovosti boleznen, M., 1981.
 +
 
 +
 
 +
TƏBİİ SECMƏ—canlılar aləmində
 +
təkamul prosesinin əsas amillərindən
 +
biri. Daima fəaliyyət gəstərən QT.s.-
 +
ni ilk dəfə ingilis alimi C. Dar-
 +
vin apykar etmiiy və T.s. nəzəriyyəsi-
 +
ni yaratmıpdır. T.s. insanın ipti-
 +
rakı olmadan təbiətdə yayılmıil
 +
. Kran və bitki orqanizmlərinin əla-
 +
mət və xususiyyətlərində bat verən
 +
dəyipikliklərin muəyyən həyat ppərai-
 +
tinə uyqunlaypması, uyqunlaqpa bilmə-
 +
yənlərin isə tədricən aradan cıxma-
 +
sıdır. Darvin gestərir ki, hər han-
 +
sı bir orqanizmin yapadıqı muhit
 +
iəraiti dəyiiərsə, həmin itərait on-
 +
larda bu və ya digər istiqamətdə cuzi
 +
də olsa dəyitpkənlik əmələ gətirir.
 +
Əgər belə dəyitkənlik yapamaq uerun-
 +
da mӱbarizədə orqanizmin faydasına-
 +
dırsa və nəsildən-nəslə gecərək davam
 +
edirsə, onda həmin dəyitikənlik guc-
 +
lənir. Əsrlərlə davam edən bu pro-
 +
ses nəticəsində tədricən əmələ gələn
 +
belə dəyitikənliklər adi nəvdən fərq-
 +
lənən nəvdəyitkənliklərinə, nevmux-
 +
təlifliyinə, sonra yarımnəvə və nəha-
 +
yət, Yeni nevun əmələ gəlməsinə sə-
 +
bəb olur. Yeni əlamət və xususiyyət-
 +
lərə malik olan nəvlər əlveriiqsiz
 +
muhitə dutpdukdə bəziləri uyqunla-
 +
iparaq yapayır, uyqunlaqa bilməyənlər
 +
isə tədricən məhv olur. Nev ucun
 +
faydalı olan yeni əlamətlərin nəsil-
 +
lər uzrə əmələ gəlməsi, gӱclənməsi
 +
və toplanması T.s. yolu ilə Həyata ke-
 +
cir. Darvin təbiətdə məvcud olan bu-
 +
tun heyvan və bitki nevlərinin ol-
 +
masının səbəbini eəzunun T.s. nəzə-
 +
riyyəsi ilə izah etmiit, T.s.-yə yara-
 +
dıcı quvvə kimi baxmıpit və onun ro-
 +
lunu belə məph etmitdir: “ Məcazi
 +
mə nada ifadə etsək demək olar ki,
 +
təbii secmə butun dunyada cuzi dəyi11-
 +
kənlikləri hər gun izləyir, bunlar-
 +
dan yaramazlarını ataraq, yaxtıla-
 +
rını toplayaraq, etidilmədən və gə-
 +
rulmədən fəaliyyət gestərirvə.
 +
Təbiətdə meəvcud olan muxtəlif
 +
heyvan və bitki nəvləri yalpamaq ur-
 +
runda mubarizədə T.s. yolu ilə ez rəng-
 +
lərinə, formalarına və bə”zi xusu-
 +
siyyətlərinə gərə yapadıqları mu-
 +
hitə o qədər uyqunlatmındar ki, cox
 +
zaman onları həmin muhitlən sec-
 +
mək cətin olur. Bə”ziləri isə həyat-
 +
da bioloji varlıqlarını təmin et-
 +
MƏK ucun 63 xarici gerunctilərinə
 +
gərə baiqa nəvə bənzəyirlər. Belə-
 +
liklə, Darvin subut etmitdir ki,
 +
sunqi senmədən fərqli olaraq T.s.
 +
Yalnız muəyyən həyat ipərantində HƏB-
 +
lərdə fayda verə biləcək əlamətlə-
 +
ri secib saxlayır. Əgər belə olmaz-
 +
sa, onda həmin nevlər əz həyatını
 +
 
 +
 
 +
davam etdirə bilməz və tədricən on-
 +
ların nəsli kəsilər.
 +
 
 +
TƏBİİ SƏSDUZUMU—musiqi akus-
 +
tikasında Yuxarı qalxan obertonların
 +
sırası. Obertonların rəqs tezliklə-
 +
rinin nisbəti təbii ədədlər ardıcıl-
 +
lıqrı ilə ifadə olunur. PTərti olaraq
 +
T.s.-ndə əsas ton birinci oberton ə
 +
sab edilir. Bəyӱk oktavanın do səsi-
 +
nin T.s.:
 +
 
 +
Bə”zi obertonlar (--ilə iparə olu-
 +
nan) rəqs tezliklərinə gərə tempera-
 +
siyalı kekun eyni ucalıqlı səslə-
 +
Hali ta ləti lər.
 +
 
 +
ƏBHM CMRMHKATHAP (nar. silex—
 +
caxmaq daqı)—ən geni yayılmıqn
 +
minerallar sinfi. Yer qabıqının
 +
7596 -indən, puskurmə suxurların 9594 -
 +
indən coxunu tətikil edir. T.s.-a təqr.
 +
Ə00 mineral nevu daxildir. Muhum
 +
suxur əmələ gətirən mineralları: cəl
 +
ppatları, piroksenlər, amfibollar,
 +
mikalar və s. T.s.-ın struktur əsası-
 +
nı tetraedr formalı silisium-oksid
 +
 
 +
 
 +
radikalı ISiO.1”— Təmknn eanp. T.s.
 +
silisium-oksid tetraedrlərinin bir-
 +
lətmə usuluna gərə adalı, halqalı,
 +
zəncirli və lentli, laylı, karkaslı
 +
olur. Tetraedr radikalının tərkibin-
 +
dən asılı olaraq T.s. bəsit və mu-
 +
rəkkəb silikatlara ayrılır. Murək-
 +
kəb silikatlarda ISiO1”” tetraedr-
 +
lərilə yanapqı aluminium (alumosili-
 +
katlar), bor (borosilikatlar), titan
 +
(titanlı silikatlar), uran (uranlı
 +
silikatlar) və s. tetraedr qrupları
 +
da itptirak edir. T.s. 13, Ve, S, 1q,
 +
Hf, TR və s. metalların filizi, qiy-
 +
mətli dapların (zumrud, akvamarin,
 +
topaz, xrizolit, turmalin və s.) mine-
 +
ralı, aluminium, potait, soda və s.
 +
alınmasında texniki xammaldır (cel
 +
ilpatları, kianit, sillimanit və s.).
 +
TƏBİİ SULFATLAR (lat. ziyrhiq,
 +
siybiq—kuӱukurd)—sulfat turiusunun
 +
təbii duzlarından ibarət minerallar
 +
sinfi. Təqr. 150 mineralı əhatə edir.
 +
Ən muhum mineralları: anhidrit, ba-
 +
rit, gips, selestin, alunit, mirabilit
 +
və s. Q.s.-ın əsas kristallokimyəvi
 +
struktur vahidi 5O,-dur. T.s.-ı əmə-
 +
lə gətirən muhum kationlar: Ee (əsa-
 +
cən, Fe”), Na”, K”, Cu”", Mg?",
 +
A13”, Ca7”, Pb”, Ba?”". Rombik, mo-
 +
noklinik, nadir hallarda triklinik
 +
sinqoniyalarda kristallatpır. Adətən,
 +
izometrik kristallar əmələ gətirir.
 +
Rəngi xromofor ionlarından, mine-
 +
 
 +
 
 +
ral puruzlarından və s. asılı ola-
 +
raq ə lar olur. Sıxlıqı 1490—
 +
6920 gq/m?. Sərtliyi 2—3,6. T.s.-ın
 +
 
 +
 
 +
coxu gəl və laqun sularından və arid
 +
iqlimli r-nlarda hipergenez zona-
 +
sında cəkmə yolla, bir qismi hidro-
 +
termal proses nəticəsində və sulfid
 +
yataqlarının oksidləitmə zonasında
 +
əmələ gəlir. Kimya (5q, R1, A1 metal-
 +
larının alınmasında xammal kimi),
 +
kaqız, rezin, iqəkər, əczacılıq, də-
 +
ri və s. sənaye sahələrində, qazma za-
 +
manı (gilli məhlulda aqırlatdırı-
 +
cı kimi), kalium gӱbrələrinin alın-
 +
masında və s. istifadə“edilir.
 +
 
 +
TƏBİİ SULFİDLƏR, sulfid-
 +
n Ə p —KEHHH Yayılmıpl minerallar
 +
sinfi, metalların təbii kukurdlu
 +
birləmmələri. Yer qabıqı kutləsi-
 +
nin 0O,1596-ni (cəkisinə gərə) təpkil
 +
edir. T.s.-də mӱstəqil mineral əmələ
 +
gətirən elementlər, əsasən, Pe, Si,
 +
Zn, Pb, Mo, Bi, Ni, Co, As, Sb, Hg-
 +
 
 +
 
 +
dir. Tərkibinə gərə, adətən, coxkom-
 +
ponentli olur. Sadə T.s.-ə, disul-
 +
fidlərə və murəkkəb T.s.-ə bəluçnur.
 +
T.s.-in muasir təsnifatında əsas kim-
 +
yəvi tiplər daxilində struktur tipi-
 +
nə muvafiq qruplara bəlunən Yarım-
 +
siniflər ayrılır: koordinasi-
 +
yalı T.s.-ə qalenit, sfalerit və s.,
 +
adalı T.s.-əpiritvəs.,zəncir-
 +
varı T.s.-ə antimonit, Millərit
 +
və s, təbəqəli T.s.ə molibden
 +
vəs, karkaslı T.s.-ə argentit,
 +
falers və s, dəvrəvi T.s.-ə real-
 +
qar qrupları daxildir. Q.s. metal
 +
parıltıya, nisbətən az sərtliyə və yYuk-
 +
sək sıxlıqa malikdir: əsasən, hidro-
 +
termal məniqəlidir. Bir cox metalla-
 +
rın filizidir. Q.s. xususiyyətləri-
 +
nə gərə antimonidlərə, arsenidlərə,
 +
selenidlərə, telluridlərə və bismu-
 +
titlərə Yaxındır. |
 +
 
 +
TƏBİİ TƏRBİYƏ—tərbiyənin məq-
 +
sədini upaqın sərbəst inkipafına
 +
kəmək etməkdə gərən pedaqoji nəzəriy-
 +
yə. T.t.-nin əsasını J. J. Russo əzu-
 +
nun 4Yeni Eloiza (1761) və *Emil və
 +
ya Tərbiyə haqqında? (1762) romanla-
 +
rında qoymupdur. Dəvrunun tərbiyə
 +
sistemini tənqid edən Russoya gərə,
 +
utpaq zehni inkipafdan əvvəl fiziki
 +
cəhətcə saqlam olmalı, ona mustəqil-
 +
lik, sərbəst beyumək və tərbiyə olun-
 +
maq imkanı verilməlidir.
 +
 
 +
TƏBİİ HUQUQ—siyasi və Huquq fik-
 +
ri anlayıtplarından biri, guya insan
 +
təbiətdən doqan və MYƏİ)ƏH COCHaAT HƏ-
 +
raitdən və dəvlətdən asılı olmayan
 +
prinsiplərin, qaydaların, huquqla-
 +
rın, sərvətlərin məcmusunu ifadə
 +
edir. T.H. ideyası xususilə antik
 +
dəvrdə inkipaf etmiidi. Orta əsr-
 +
lərdə T. H. teoloji forma kəsb edir-
 +
di. Muasir dəvrdə də T.H. katolik
 +
kilşəsinin rəsmi teoloji və siyasi
 +
doktrinasının tərkib hissəsidir (bax
 +
Neotomizm). 17—18 əsrlərdə T.H. ide-
 +
yası feodalizmə qaritqı mubarizədə
 +
əsas ideoloji vasitəyə cevrildi. T.H.
 +
ideyaları insan və vətəndai huqu2-
 +
 
 +
 
 +
ları bəyannaməsində (1789) və 6.
 +
aktlarda əz əksini tapmındır. 19
 +
əsrin burjua ideoloqları T. H.-dan
 +
 
 +
 
 +
imtina etmiyi, burjua qurulullunu ye-
 +
ganə mumkun və ədalətli quruluİ
 +
e"”lan etmitlər. 20 əsrdə buqjua ideo-
 +
loqları T.H. nəzəriyyəsindən sosialist
 +
ideyalarına qariqı istifadə edərək
 +
xususi mulkiyyətin inkar edilməsini
 +
T.H.-un əsas prinsiplərinin pozulma-
 +
SI KİMİ qələmə verirlər. Huququ sin-
 +
fi cəmiyyətin iqtisadi qurulupqunun
 +
və siyasi strukturunun ifadəsi hesab
 +
edən marksizm-leninizm T.H. anlayı-
 +
ptını rədd edir.
 +
TƏBİİ İYORALAR —azot turiusu
 +
duzlarının mineralları: kalium i0-
 +
rası (Hindistan porası) KM O-, nat-
 +
ium porası (Cili porası) MaMOz.
 +
alium iporası rombik, natrium 110-
 +
rası triqonal sinqoniyada kristalla-
 +
iır. Tli. qabıqlar, nadir hallarda
 +
sıx sal kӱtlələr və s. əmələ gətirir.
 +
Rəngsiz, aq, bə”zən sarımtıl olur.
 +
Sərtliyi 1,5—2: sıxlıqı 2000— 2300
 +
kq)m?. Əsasən, bitkisiz quru isti sa-
 +
hənəpnə azotlu ӱzvi maddələrdən, nit-
 +
robakteriyalardan və s. biokimyəvi
 +
oksidlətmə yolu ilə əmələ gəlir. Ya-
 +
taqları Cili, Hindistan, PTri-Lanka,
 +
AB1P və s. yerlərdə var. Barıt və
 +
gӱbrə istehsalı ucun xammaldır. Ka-
 +
lium tiorasından ərəblər qədimdə ba-
 +
oıt istehsalında istifadə etmitlər.
 +
 
 +
 
 +
TƏBPH3
 +
 
 +
 
 +
220
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ABPQın c.-undakı maqaraların yataq-
 +
larından 1812 il muharibəsi dəvrun-
 +
də istifadə edilmipdir. T.pp.-ın eh-
 +
tiyatı az olduqundan s |
 +
TƏBİİ-ƏRAZİ KOMPLEKSİ CO
 +
rafi kompleks—təbii və corra-
 +
fi komponentlərik qanunauyqun əlaqə-
 +
də olduqu vahid maddisistem. T.-ə.k.,
 +
adətən, relyefi, atm.-in yer səthinə
 +
yaxın təbəqəsi, yerustu və yeraltı su-
 +
ları, torpaq ərtuyu, canlı orqanizm
 +
qrupları ilə birlikdə yer qabıqının
 +
ir hissəsindən ibarət olur. Ayrı-ay-
 +
rı T.-ə.k.-ləri və onların komponent-
 +
ləri arasında daim maddələr və ener-
 +
ji mubadiləsi batp verir.
 +
TƏBİL—zərb musiqi aləti. Əksər
 +
xalqlarda genit yayılmındır. Rezo-
 +
nator məqsədi daiıyan ici ÖOlil KƏBHƏ-
 +
si və ya cərcivəsi-
 +
nə bir, yaxud iki
 +
tərəfdən dəri cə-
 +
"3 kilir. Səs, əsasən,
 +
Y) cubuqları membra-
 +
nın uzərinə vur-
 +
maqla alınır. T.-
 +
dən hələ qədimdən
 +
qziqnal aləti kimi,
 +
həmcinin rəqsləri,
 +
təntənəli numa-
 +
Yiti və dini məra-
 +
simləri muipayiət
 +
etmək ucun istifa-
 +
də olunmusndur.
 +
nəfəs alətləri orkes-
 +
trlərində beyuk və kicik (yaxud
 +
hərbi) T. tətbiq edilir. Beiyk
 +
T. yumpaq ucluqlu toxmaqla calınır)
 +
səsi guclu, boquq və bəm olur. Kicik
 +
T.-in gevdəsi alcaq olur) apaqı memb-
 +
ranın səthi ӱzərindən simlər tarım
 +
cəkildiyindən gurultulu səs alınır.
 +
Ucları yoqun iki arac cubuqla calı-
 +
nır. Pioner T.-i kicik 1.-ə oxtayır
 +
(lakin ondan da kicik olur).
 +
TƏBİL BOİYLURU —insanda və qu-
 +
ruda yapayan onurqalılarda orta qu-
 +
laq bopluqu. Qəbil pərdəsi ilə daxi-
 +
li qulaq labirinti və bir necə kəllə
 +
sumuyu arasında yerlətir. –
 +
TƏBİL PƏRDƏSİ —quruda l)ama)aH
 +
onurqalılarda və insanda təbil b6oi1-
 +
luqunun bayır tərəfində Yerlətən
 +
nazik səfhə: birlətjdirici toxumadan
 +
(zardan) əmələ gəlmitdir. Səs daləa-
 +
ları Q.p.-nə cataraq onu ehtizaza gə-
 +
tirir, bu da qulaq sumukcukləri va-
 +
sitəsilə daxili qulaqa verilir.
 +
TƏBLİ EAT—siyasi, elmi, nəzəri, bə-
 +
dii, texniki və s. bilikləri, ideya-
 +
ları gkutlələr icərisində Yaymaq məq-
 +
sədi ilə aparılan iyi fəaliy-
 +
yət. Məhdud mənada T. onun nəvlə-
 +
rindən birini — kutlələrdə MuəYYəN
 +
dunyagerupqu formalaqidırmaq məqsədi
 +
daiıyan siyasi, yaxud ideoloji TQ.-ı
 +
bildirir. Siyasi T.-ın əzəyini muçəy-
 +
yən sinfin ideologiyası təiykil edir.
 +
Muasir dəvrdə dunyada bir-birinə
 +
zidd iki T.--kommunist T.-ı və bur-
 +
jua T.-ı var. Burjua T.-ının məqsə-
 +
di imperialistlərin aqalırını sax-
 +
lamaq və məhkəmləndirməkdir. Anti-
 +
kommunizmi əzunə baqilıca pquar et-
 +
mii burjua T.-ı saxtakarlıq və beh-
 +
tancılıqla sosializmə qara Yaxmara
 +
calınır.
 +
Kommunist T.-ının əsasını K.
 +
Marks və F. Engels qoymuti və onun
 +
ilk təbliqatcıları olmuttlar. Kom-
 +
munist T.-ının bailıca muddəaları-
 +
nı V. İ. Lenin yaradıcılıqla inki-
 +
iaf etdirmiindir. Kommunist T.-ı
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Simfon HK,
 +
 
 +
 
 +
Sİ, coq-
 +
 
 +
 
 +
kommunist partiyalarının ippləyib
 +
hazırladıqrı elmi cəhətdən əsaslandı-
 +
rılmıtq fəaliyyət sistemi, sosialist
 +
inqilabının və kommunizm uculu-
 +
qunun qudrətli vasitəsidir. Partiya-
 +
lılıq, sinfilik, elmilik, doqru-
 +
luq, mubarizlik, həyatla sıx əlaqə
 +
kommunist T.-ının əsas prinsipləri-
 +
dir. Kommunist T.-ının batlıca və-
 +
zifəsi xalq kutlələrini marksizm-
 +
leninizm təlimi ilə, bu tə limin
 +
həyata tətbiqinin təcəssumu olan par-
 +
tiya siyasəti ilə, inqilabi mubarizə
 +
və sosializm quruculuqu təcrubəsi ilə
 +
silahlandırmaq, nəzəriyyə və siyasəti
 +
 
 +
 
 +
genitl kutlələrə yiyələndirməklə onu
 +
 
 +
 
 +
maddi quvvəyə cevirmək və əməkcilə-
 +
ri kommunizm quruculuqunun pquurlu,
 +
fəal iptirakcısı etməkdir.
 +
 
 +
T. tifahi (muntəzəm məiytələ və
 +
muhazirələr) və yazılı iyəkildə (qə-
 +
zet, jurnal, kitab və s.) ən
 +
Con.HKİl MK-nın iyun (1983) ple-
 +
numu partiya T.-ını inkipaf etmi
 +
sosializmin təkmillətdirilməsi və-
 +
zifələri səviyyəsinə qaldırmaq, onun
 +
ip uslubunu təkmilləttdirmək, təsər-
 +
rufat və mədəniyyət quruculuqu proq-
 +
ramının həyata kecirilməsində, idəeo-
 +
loji mubarizədə onun rolunu və sə-
 +
mərəsini artırmaq vəzifələrini irə-
 +
nu CYDMYLI, ideoloji ipti butun par-
 +
 
 +
 
 +
tiyanın, hər bir KOMMYHHCTHH HUIH
 +
eqlan etmipdir.
 +
Əd. Lenin V. İ., Əsərləri (bax
 +
 
 +
 
 +
Mə”lumat cildi, H. 1, səh. 427—429),
 +
V. İ. Lenin—teoretik kommunisticeskon
 +
propaqandı, M., 1981, İdeoloji iqpi və
 +
siyasi tərbiyə ipini daha da yaxtılanl-
 +
dırmaq haqqında. Sov İKP MK-nın qə-
 +
rarı. 26 aprel 1979-cu il, B., 1979, Sov.
 +
İKP XXUCT qurultayının materialları,
 +
B., 1981, Sov İKP Mərkəzi Komitəsi ple-
 +
numunun materialları. 14—15 iyun 1983-
 +
cu il, B., 1983: Azərbaycan KP MK plenu-
 +
munun materialları. 8 iyul 1983-cu il,
 +
Və 127 Partiya təhsilinin metodikası,
 +
 
 +
 
 +
“TƏBLİRATCI — bax cAzərbaycan
 +
kommunisti.
 +
TƏBRİZ — İranda pəhər. Cənubi
 +
Azərb.-ın ən beyuk iiəhəri, iqtisadi
 +
və mədəniyyət mərkəzi. PQərqi Azərbay-
 +
can ostanının inz. m. Avtomobil Yol-
 +
ları qovpaqı. İranla SSRİ və Tur-
 +
kiyə arasında ticarətdə muhum tran-
 +
zit d.y.|Culfa—T. d.y.-nu (uz. 146 km)
 +
1916 ildə Rusiya cəkmipdir:s bu yol
 +
sovet mutəxəssislərinin kəməyi ilə
 +
elektriklətdirilmindir (1981). T.—
 +
Tehran d.y. (751km) 1058 ildə istifa-
 +
dəyə verilmiidir) məntəqəsi. Aero-
 +
port. Acıcayın vadisində, 1364 M
 +
 
 +
 
 +
hund.-dədir. 852, 1721, 1780, 1844,
 +
1936 illərdə lu ƏƏ. məruz
 +
qalmılidır. Əh. 598 min (1976).
 +
 
 +
 
 +
T. Azərb.-ın qədim iqəhərlərindən-
 +
dir. Mənbələrdə Tarmakis, Tavrakis,
 +
Təvrej, Tarmakiza, Tavriz, Toris,
 +
Təvreiq, Tarbiz, Tərbis, Qəvrez, Ta6.
 +
riz, Terbiz və s. kimi qeyd olunan
 +
 
 +
 
 +
4 Q.z sezunun etimologiyası və ipəhə- .
 +
 
 +
 
 +
rin salınma tarixi haqqında muxtə-
 +
lif fikirlər mevcuddur.
 +
 
 +
hələ e.ə. iyəhər-qala olmutidur.
 +
Son illərdə T. yaxınlıqında (Hə-
 +
sənli təpəsində) aparılan arxeoloji
 +
qazıntılar zamanı tapılmıpit maddi
 +
mədəniyyət nӱmunələri, həmcinin A1-
 +
pur həkmdarı 11 Sarqona (e.ə. 722—
 +
705) məxsus kitabədə Tarmakis qa-
 +
lasının da adı cəkilir. Kitabədə
 +
qalanın əzəmətli diparlarla əhatə-
 +
ləndiyi və ətrafında xəndək qazıldı-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Təbriz bələdiyyə idarəsi.
 +
 
 +
 
 +
vı gəstərilir. 3 əsrdə T. Atropate-
 +
nanın əsas iqəhərlərindən idi. Sasa-
 +
nilər dəvrundə strateji əhəmiyyəti
 +
olan T.-də qarnizon saxlanırdı. 7 əs-
 +
rin ortalarında ərəb qopqunları T.-i
 +
ital etdi. “ə devrundə T. ma-
 +
hal mərkəzi idi. Babək hərəkatı T.-ə
 +
də yayılmındı. 852 il zəlzələsi za-
 +
manı T. darılmın, bir muddət sonra
 +
bərpa edilmitdi. Xilafətin zəiflə-
 +
diyi dəvrdə Azərb.-da yaranmın Rəv-
 +
vadilər dəvlətinin paytaxtı T. idi.
 +
T.-in yun, ipək və pambıq parcaları,
 +
xalcaları xarici əlkələrə də ixrac
 +
olunurdu. 10 əsr ərəb muӱəlliflərin-
 +
dən Muqəddəsi, İbn Havqəl və 6. T.-
 +
dən abad bir pqəhər kimi bəhs etmint-
 +
lər. 1054 ildə səlcuq sultanı 1 Tor-
 +
rul T.-i tutdu. 1174 ildən Qızıl Ars-
 +
lanın iqamətgahı olan T. sonralar
 +
Azərb. Eldəgəzlər dəvlətinin paytax-
 +
tına cevrildi. Q.-də abadlıq ipləri
 +
aparıldı, yeni kəhrizlər qazıldı)
 +
kehnə suvarma izəbəkələri bərpa olun-
 +
du. PTəhərdə toxuculuq xeyli inkiaf
 +
etdi.
 +
1220 ildə monqol KonkuDu T.-i iki
 +
dəfə muhasirəyə aldı. Q. əhalisi
 +
bac verməklə qarət və daqıntılardan
 +
xilas oldu. 1224 ildə monqol qopun-
 +
ları yenidən T.-ə yaxınlayidı. ə-
 +
hər rəisi PYəms əd-din Tuqrai T.-in
 +
mӱdafiəsini təpkil etdi. 1225 ildə
 +
Xarəzmiah Cəlal əd-din T.-i tutdu-
 +
1231 ildə Cormaqun noyonun baiycı –
 +
lıqı ilə monqol qopunu T.-ə hucum
 +
etdi. 1258 ildən T. Elxanilər devlə-
 +
tinin tərkibinə daxil oldu. Sonra-
 +
lar bu dəvlətin paytaxtı Maraqadan
 +
T.-ə kəcuruldu. Elxanilər dəvrundə
 +
T.-in ərazisi 5—6 dəfə geniiləndi.
 +
13 əsrin 60-cı illərində T.-də monqol
 +
zulmunə qariqyı bali vermin cıx hillar
 +
amansızlıqla yatırıldı. Keyxatu dev-
 +
ana 1129 1—95) Q.-in illik gəliri
 +
s tumənə (bir qumən 10 min dinar idi)
 +
catırdı. Qazan xanın hakimiyyəti
 +
devrundə |1295—1304) T. Yaxın və
 +
Orta PTərqin ən beyuk sənətkarlıq,
 +
ticarət və mədəniyyət mərkəzlərindən
 +
biri idi. Venesiya səyyahı Marko
 +
Polonun (13 əsr) mə”lumatına gərə
 +
T. gezəl və əzəmətli inəhən idi: Əha-
 +
li, əsasən, ticarət və sənətkarlıqla
 +
 
 +
 
 +
230
 +
 
 +
 
 +
TƏBPH3
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
məpqul olurdu. T. ətrafında PTənb-i
 +
Qazan (Qazaniyyə) və Rəb-e Rəti-
 +
di ipəhərcikləri salınmıntdı. Burada
 +
rəsədxana, məktəb, mədrəsə, kitabxa-
 +
na, dar u1ip-tppəfa, karvansara, hamam
 +
və s. var idi. Qazan xan dəvrundə T.-
 +
in ərazisi təqr. 5 dəfə beyudu. T.-in
 +
mudafiə divarları əsaslı surətdə
 +
bərpa edildi. Elxanilər dəvlətində
 +
itilədilən butun cəki və əlcu vahid-
 +
ləri T. cəki və əlcu vahidləri ilə
 +
muӱəyyənlətdirilirdi.
 +
 
 +
1356 ildə Qızıl Orda xanı Canı-
 +
bəy T.-i iptal etdi. 1358 ildə isə
 +
Cəlairi Peyx Uveys T.-də hakimiyyəti
 +
ələ aldı. Peyx Uveys T.-də geni ti-
 +
kinti ipləri apardı. 1385 ildə T.-i
 +
Teymur iptal etdi. 1386 ildə isə Qı-
 +
zıl Orda xanı Toxtamının qopunu
 +
T.-i mӱhasirəyə aldı. Əhali məhəp
 +
hakimi əmir Vəli və Xalxal hakimi
 +
Mahmӱdun bacılıqı ilə mudafiəyə
 +
qalxdı. ToxraMbim bac verilərsə, mu-
 +
hHasirədən əl cəkəcəyini bildirdi.
 +
Lakin o, 250 tumən qızıl pul bac al-
 +
dıqdan sonra iyəhərə soxuldu, T. 10
 +
gun talan edildi. 1387 ildə Teymur
 +
T.-n ələ kecirdi) T. sənətkarlarının
 +
bir Hissəsi Səmərqəndə aparıldı.
 +
Teymurun oqlu Miraniah Azərb. Hha-
 +
kimi olarkən T.-də xeyli tarixi və
 +
mədəniyyət abidəsini daqıtdırdı. Tey-
 +
murun eluçmundən sonra (1405) Miran-
 +
pahın oqlu Əmər Mirzə T.-ə hakim
 +
oldu. 1406 ilin əvvəlində Əmər Mir-
 +
zənin əmirləri bir il əvvəlin ver-
 +
gisini tələb edərək T. əhalisindən
 +
zorla xeyli pul topladılar. Teymuri-
 +
lərin ezbapınalıqrı usyana səbəb ol-
 +
du. Usyancılar Əmər Mirzənin ma-
 +
liyyə məqmurunu əldurdulər. Usyanın
 +
gərkəmli numayəndələrindən PTeyx Əli
 +
Qəssab və Qazı İmadəddin məhəp bay1p-
 +
cısı secildilər. PTəhər 2 ay (yanvar—
 +
fevral) usyancıların əlində qaldı.
 +
Usyancıların muraciətinə cavab ola-
 +
raq Pirvantah 1 İbrahim 1406 ilin
 +
mayında mӱqavimətə rast gəlmədən HlƏ-
 +
hərə daxil oldu- Lagin iyul ayında
 +
Cəlairi Sultan Əhməd və Pəttoyualu
 +
ə Yusif T.-ə hucum etdilər. 1 İ6-
 +
pahnM İlinpBaHa cəkilməyə məcbur oldu.
 +
 
 +
Sonradan Cəlairiləri də darmada-
 +
qın edən Qara Yusif 1410 ildə Qara-
 +
qoyunlu dəvlətinin (1410—68) əsası-
 +
nı qoydu. Yeni devlətin paytaxtı T.
 +
oldu. QaraqoYunlular, xususilə Cahan-
 +
pah T.-in abadlaidırılmasına xusu-
 +
si diqqət verirdi. 1468 ildən T. Qara-
 +
qoyunlular devlətinə son qoymuii Ar-
 +
qoyunluların paytaxtına cevrildi. Ar-
 +
qoyunlu Uzun Həsən T.-də əsriyyə və
 +
Məqsudiyyə mədrəsələrini, məihur
 +
Qeysəriyyə bazarını və s. tikdirdi.
 +
1501 ildə qızılbatlar 1 İsmayılın
 +
bappcılıqı ilə T.-ə daxil oldular.
 +
T. Səfəvilər dəvlətinin paytaxtı
 +
e”lan edildi. 1514 ildə Osmanlı sul-
 +
tanı 1 Səlimin qopunları T.-i tutdu:
 +
iqəhər qarət edildi. Altı gundən son-
 +
ra qopunda Həyəcan baliladıqı ucun
 +
 
 +
Səlim T.-i tərk etməyə məcbur oldu.
 +
O, mindən artıq T. ustasını ailəsi
 +
ilə birlikdə İstambula apardı. Sə-
 +
fəvi— Osmanlı muharibələri dəvrun-
 +
də T. dəfələrlə əldən-ələ kecdi və
 +
qarət edildi. PTah 1 Təhmasibin dəv-
 +
ə (1524—76) aqır vergilər və :pə-
 +
 
 +
ər hakiminin əzbatınalıqı T. zəh-
 +
mətkeilərinin usyanına səbəb oldu
 +
(bax Təbriz usyanı (1571—731.
 +
 
 +
15—17 əsrlərdə T. Yaxın PTərqin
 +
 
 +
muӱhum sənətkarlıq və ticarət mərkəz-
 +
 
 +
 
 +
lərindən idi. 1404
 +
ildə T.-də onmynı
 +
ispan diplomatı
 +
Klavixo burada 200
 +
mindən artıq adam
 +
yappadıqrını gəstə-
 +
rirdi. 16 əsrə aid
 +
bəzi mənbələrdə
 +
isə T. əhalisinin
 +
300 min nəfər ol-
 +
duqu qeyd edilir.
 +
 
 +
.-İ 4PTərqin pay-
 +
taxtız adlandıran
 +
17 əsr tarixcisi
 +
Oruc bəy Bayat
 +
Osmanlılar təra-
 +
findən daqılana-
 +
dək ipəhərdə təqr.
 +
360 min nəfər (80
 +
min ev) yailyadı-
 +
qını yazır. Fran-
 +
sız səyyahı P/ar-
 +
den (17 əsr) T.-in
 +
İsfahandan bəyuk olduqunu və burada
 +
İLDƏ 5 min tay ipək (təqr. 4 min
 +
pud) istehsal edildiyini gestərir.
 +
Turk səyyahı Evliya Cələbinin mə”-
 +
lumatına gərə məxmər, darayı və s.
 +
parca istehsalı ilə məphur olan T.-
 +
də 200-dək karvansara, 7 min dukan,
 +
47 mədrəsə olmutdur. T.-də zərgərlik,
 +
zərbaflıq və s. sənət sahələri xusu-
 +
silə inkipaf etmiidi. Burada isteh-
 +
sal olunan pambıq, yun parcalar, ayaq-
 +
qabı, ipal, xalca, silah, bəzək peylə-
 +
ri və s. xarici əlkələrə də ixrac
 +
edilirdi. .1İN toptəkmə ustaları
 +
(Bərxudarbəy Ənis, Heydərbəy Ənis,
 +
Muradbəy və 6.) Səfəvilər dəvlətin-
 +
dən kənarda da məihur idilər.
 +
 
 +
15—17 əsrlərdə T. Ən Asiya kar-
 +
van ticarətinin ən beyuk mərkəzi he-
 +
sab olunurdu. Trabzon, Cin, Hin-
 +
distan və s. yerlərə gedən karvan yol-
 +
ları buradan kecirdi. Yaxın PTərq
 +
əlkələrindən Avropaya ipək və s. mal-
 +
lar T. vasitəsilə ixrac olunurdu.
 +
T. İraq, Genuya, Venesiya, Beyuk Mos-
 +
kva knyazlıqı, Osmanlı imperiyası,
 +
Hindistan, Orta Asiya, Cin, İngil-
 +
tərə, İsvec, Polpa, Danimarka və s.
 +
yerlərlə ticarət edirdi.
 +
 
 +
17 əsrin sonlarında Azərb. iqti-
 +
sadiyyatının umumi tənəzzulu ilə
 +
əlaqədar T.-in əhalisi getdikcə azal-
 +
dı. 1725 ildə Osmanlı qopunu T.-i
 +
mӱhasirə etdi. Bir həftəlik kucə
 +
00 yblHH/(aH sonra T. tutuldu.
 +
1 ildə Nadir ipah T.-i geri aldı.
 +
18 əsrin ortalarında Qə iə ya-
 +
ranmınq mustəqil feodal dəvlətlə-
 +
rindən biri də Təbriz xanlıqı ol-
 +
mulpdur. Qacarlar dəvrundə T. vəli-
 +
əhdin iqamətgahı idi. 1826—28 illər
 +
Rusiya— İran muharibəsi zamanı Ru-
 +
siya qopunu T.-i tutdu (oktyabr, 1827).
 +
Turkməncay muqaviləsinə (1828) əsa-
 +
sən Q. İranın hakimiyyətində qaldı.
 +
 
 +
19 əsrin sonlarından batlayaraq
 +
əslində imperialist devlətlərin mucs-
 +
təmləkəsinə cevrilmii İranda, o cum-
 +
lədən Q.-də iqtisadi ppərantin aqır-
 +
lapması təhər əhalisinin bir Hissə-
 +
sinin ila məqsədilə Rusiyaya
 +
getməsinə səbəb oldu. Rusiya proleta-
 +
riatının tə siri ilə onların milli
 +
və sinfi iuuru artdı. Rusiyada inqi-
 +
labi mӱbarizə məktəbi kecmiiy bu fəh-
 +
lələr sonrakı İran inqilablarında
 +
muhum rol oynadılar.
 +
 
 +
nqilabi ədəbiyyatın bir hissəsi
 +
Rusiyaya Berlin—Vyana— Təbriz— Ba-
 +
kı Yolu ilə gətirilirdi. 4“İskraənın
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Təbriz dəmiryol vaqrzalı,
 +
 
 +
 
 +
və digər marksist ədəbiyyatın T.-də
 +
qəbulu ucun xususi gizli məntəqə ya-
 +
radılmıtdı. Bu əməliyyata gərə giz-
 +
li partiya yazıtpmalarında Bakı isk-
 +
racıları “Lopyadiq (“Atlarə) ppərti
 +
ləqəbi ilə adlandırılırdılar. Za-
 +
qafqaziya bolteviklərinin təsirilə
 +
T. İranda inqilabi-azadlıq mubari-
 +
zəsinin əsas mərkəzinə cevrildi. 1803
 +
ildə pah həkumətinin KƏMDYK siyasə-
 +
tinə, 1903—04 illərdə isə məhtəkir-
 +
liyə qarpı T.-də cıxınlar baiq ver-
 +
di. Rusiyada 19005—07 illər inqila-
 +
bının tə siri ilə 1905 ilin dekab-
 +
rında T.-də kutləvi numayit və TƏ”-
 +
tillər kecirildi. Q.-də əncumənlər
 +
təpkil olundu: “Mucahidəin T. təp-
 +
kilatı yaradıldı. 1907 ilin yanva-
 +
rında T.-də irticanın tədbirlərinə
 +
qaripı ӱsyan oldu. Xalq hərəkatının
 +
təzyiqi ilə həmin il sentyabrın 9-da
 +
Muzəffərəddin (iah məclisə secki-
 +
lər kecirilməsi haqqında fərman ver-
 +
di. Tehranda məclis daqıdıldıqdan
 +
sonra 1908 il iyunun 28-də T.-də ӱsyan
 +
qalxdı. İran inqilabının (1905—11)
 +
ən yuksək mərhələsi olan T. usyanına
 +
Səttarxan, Baqırxan, Əli Musyə və 6.
 +
rəhbərlik edirdi. Oktyabr ayında
 +
iah qopunları və irticacılar T.-
 +
dən qovuldu. Usyanda T. s.-d. tətiki-
 +
latı muhum rol oynayırdı. V. İ.
 +
Lenin T. usyanı haqqında yazırdı:
 +
ca. . Təbrizdə gedən qızqın mubarizə,
 +
demək olar, artıq tamamilə darmada-
 +
qın edilmiti kimi gərunən inqilab-
 +
cıların dəfələrlə hərbi muvəffə-
 +
qiYYƏT qazanması gestərir ki, Hətta
 +
rus Lyaxovları və ingilis diplomat-
 +
larının kemək gestərdiyi ppah baiyı-
 +
pozuqları aiaqıdan ən guclu muqavi-
 +
mətə rast gəlirlər. Kehnənin bərpa
 +
edilməsi tətləbbuslərini hərbi TYBBƏ
 +
ilə dəf edə bilən, belə təpəbbus qəh-
 +
rəmanlarını yadellilərdən kemək is-
 +
təməyə məcbur edən inqilabi Hərəkat
 +
məhv edilə bilməz...ə (Əsər. tam ...
 +
liyyatı, c. 17, cəh. 191). İnqilabın
 +
gedipində əncumənlərin muhum rolu
 +
olmutpdur: Q. əncuməni əslində butun
 +
Azərb.-da pqah hekumətinin fəaliyyə-
 +
tinə nəzarət edirdi. 1909 ilin yanva-
 +
rında irtica quvvələri T.-i muhasi-
 +
rəyə aldı. Aprelin 29-da car Rusiya-
 +
sının silahlı mudaxiləsi nəticəsin-
 +
də Q. usyanı yatırıldı. Bu dəvrdən
 +
Cənubi Azərb., o cӱmlədən T. cariz-
 +
Min itiqal zonası oldu.
 +
 
 +
T. Birinci dunya muharibəsinə qə-
 +
dər İranın Avropa əlkələri, xususi-
 +
 
 +
 
 +
TƏBRİZ BƏYLƏRBƏYİLİYİ
 +
 
 +
 
 +
ost
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
lə Rusiya ilə ticarətində muhum rol
 +
oynayırdı. 1917 ilin avqustunda Ton
 +
Azərb. Demokrat Partiyası (ADP) ya-
 +
radıldı. Beyuk Oktyabr sosialist in-
 +
qilabının qələbəsi Cənubi Azərb.-da,
 +
o cumlədən T.-də azadlıq hərəkatını
 +
gӱcləndirdi. 1919 ilin oktyabrında
 +
Cənubi ərb.-da İngiltərənin mus-
 +
TƏMLƏKƏCİLİK siyYasətinə qarpı usyan
 +
oldu. T. usyancıları valini ipəhər-
 +
dən qovdular. İran hekuməti Cənubi
 +
Azərb.-da cəza tədbirlərini yumialt-
 +
maqra, siyasi təpkilatlara azadlıq
 +
verməyə məcbur oldu. 1920 ilin mar-
 +
tında T.-də ingilis mustəmləkəcilə-
 +
rinə qartı Yeni izdihamlı numayiin-
 +
lər kecirildi. 1920 il aprelin 7-də
 +
Peyx Məhəmməd Xiyabaninin rəhbər-
 +
liyi ilə T.-də ӱsyan batlandı: Xiya-
 +
baninin bappcılıqı ilə Milli Həku-
 +
mət yaradıldıqı e”lan edildi. PQah
 +
əkuməti T.-ə silahlı qopun gəndər-
 +
di. 10 gunluk kuӱcə vurutimalarından
 +
sonra usyan yatırıldı. T. usyanı
 +
Azərb. milli azadlıq hərəkatı tari-
 +
xində muhum hadisə idi (bax Təbriz
 +
uӱsyanı (1920)|. 1922 ildə Ə. Lahuti-
 +
nin rəhbərliyi ilə T.-də bali vermiyd
 +
usyan da amansızlıqla yatırıldı.
 +
İkinci dunya muharibəsi ərəfəsin-
 +
də fatist Almaniyası İrandan Sovet
 +
İttifaqına qartı təxribatcılıq mey-
 +
danı kimi istifadə etməyə calıtır-
 +
dı. Sovet--İran muqaviləsinə (1921)
 +
əsasən 1941 il avqustun 15-də sovet
 +
qopunları İrana daxil oldu-. T.-də
 +
antifatist və demokratik hərəkat
 +
gӱcləndi. Ana dilində bir necə qəzet
 +
və jurnal xəm, olundu. 1942 ilin
 +
yazında T.-də İran Xalq Partiyası-
 +
nın komitələri yaradıldı. 1944 il
 +
oktyabrın 26-da T.-də mərkəzi hekumə-
 +
tə qarpı kutləvi numayit kecirildi.
 +
Noyabrın 7-də T.-də Beyӱk Oktyabr so-
 +
sialist inqilabının 27 illiyi muna-
 +
sibəti ilə fəhlələrin tə tili oldu.
 +
Dekabrın 1-də kecirilən mitinqdə 50
 +
min nəfər Bəyan edirdi. 1949 il
 +
sentyabrın 3-də Q.-də Azərbaycan De-
 +
mokrat Firqəsi (ADF) Yaradıldı.
 +
ou 20—21-də T.-də Azərbaycan
 +
Xalq Kopqresi carırıldı: Azərbaycan
 +
Milli Komitəsi yaradıldı. Dekabrın
 +
12-də (21 azər) T--də Azərbaycan
 +
Milli Məclisi (AMM) ipə bailadı
 +
və S. C. Pipəvəri baida olmaq-
 +
la Azərbaycan Milli Həkumətinin
 +
(AMH) tərkibini təsdiq etdi. Milli
 +
hekumət T.-də bir cox mədəni, ictimai
 +
və siyasi tədbirlər həyata kecirdi.
 +
1946 il iyulun 13-də T.-də İran Hə-
 +
kuməti ilə AMH arasında baerlanan
 +
sazitpə gərə, AMH lərev edildi və vil.
 +
əncu məninə cevrildi: 1946 il deka-
 +
brın əvvəllərində İran qopunları
 +
Q.-ə hucuma bapladı. Q.-də Milli
 +
həkumətin tədbirləri ləqv edildi, de-
 +
mokrat hərəkatı iptirakcılarına
 +
amansız divan tutuldu. T.--də tərədi-
 +
lən qırrınların tiikilində ABİL
 +
imperialistləri yaxından iptirak
 +
edirdilər. 1947 ilin əvvəllərində T.-
 +
də tətillər oldu. Mayın 23-də Milli
 +
həkumətin prokuroru Firudin İbra-
 +
himinin: e”damı ilə əlaqədar, Q.-də
 +
gənclərin numayitpi kecirildi, irti-
 +
caya qarpı mubarizə ucun “İntiqam
 +
komitəsiə yaradıldı. 1953 ildə T.
 +
un-ti tələbələrinin, f-k və z-d fəh-
 +
lələrinin tə tili oldu.
 +
randa 1978—79 illər inqilabın-
 +
da T. əhalisi ən şan izyəkildə iptirak
 +
etdi, İnqilabi hərəkatın əvvəlində
 +
 
 +
 
 +
(1978 il, 18—109 fevral) T.-də tpah
 +
anə qarilı bazi vermi usyan
 +
 
 +
randa yeni inqilabın planqıcı
 +
oldu. T. usyanı hərbi hissələr, tank
 +
və zirehli matın birləimələrinici
 +
hucumu nəticəsində mərlubiyyətə uqra-
 +
dı. Yuzlərlə inqilabcı əlduruldu.,
 +
minlərlə adam yaralandı. T. usyanı
 +
İran cəmiyyətinə guӱclu tə sir KƏCTƏP-
 +
di. İran xalqlarını inqilabi cı-
 +
xhtplara səfərbər etdi. İnqilabın
 +
qələbəsi ilə, T.-də yenə də Azərb.
 +
dilində qəzet və jurnallar cıxmara
 +
baqplamıtidı. T. zəhmətketləri Cə-
 +
nubi Azərb.-a İran daxilində muxta-
 +
riyyət verilməsi, Azərb. dili və mədə-
 +
niyyətinin inkipafına iərait yara-
 +
dılması və s. uqrunda mubarizəni da-
 +
vam etdirirlər.
 +
 
 +
T.T üs Kəbrizi, Xətib Təbri-
 +
zi (11 əsr), Pəms Təbrizi (13 əsr),
 +
Əssar Təbrizi (14 əsri Vəhid Təbri-
 +
zi (15 əsr), Sadıq bəy Əfitar (16 əsr),
 +
Qevsi Təbrizi, Saib Təbrizi (17 əsr),
 +
M. Ə. Talıbov (19 əsr), M. Tərbiyət
 +
(20 əsr) kimi pair və alimlərin, Kom-
 +
munist partiyasının gərkəmli xadimi
 +
M. F. Qasımov və b.-nın vətənidir.
 +
 
 +
T. muhum sənaye mərkəzidir. Ma-
 +
pınqayırma və metal e”malı, Yungul
 +
(toxuculuq, trikotaj, dəri), yeyinti
 +
(o cumlədən konserv), neft e”malı,
 +
pquppə və s. sənaye sahələri, radioyır-
 +
MA z-du var. Yeni sənaye muəssisələ-
 +
rinin tikilməsində sosialist əlkələ-
 +
ri ilə əməkdatlıqın muhum rolu ol-
 +
mupdur. SSRİ-nin kəməyi ilə Q.-də
 +
İES, RSR-in keməyi ilə traktor z-du
 +
(1971), CSSR-in geməyi ilə matınqa-
 +
yırma z-du (1972) tikilmitdir. Xal-
 +
cacılıq, kustar sənətkarlıq inkitpaf
 +
etmipdir. Un-t (1946) var, Radio və
 +
televiziya verilitləri aparılır.
 +
 
 +
T. qədim me”marlıq abidələri ilə
 +
zəngindir. Bir cox abidənin məhv ol-
 +
masına baxmayaraq ipəhər, əsasən orta
 +
əsr simasını qoruyub muhafizə etmiiti-
 +
dir. T. bazarı P1ərqin ən qədim, iri
 +
və gəzəl bazarlarından biridir (haq-
 +
qında qədim məqlumat 10 əsrə aiddir).
 +
Taqqavanlar və guӱnbəzlərlə ertulu
 +
ticarət kӱcələri sistemindən ibarət
 +
bazar kompleksinə tacir sarayları,
 +
məscidlər, karvansaralar, mədrəsələr,
 +
hamamlar, zorxanalar və yeməkxana-
 +
lar da daxildir. Bazar kompleksinin
 +
mərkəzi hissəsi Sahib-ul-əmr meyda-
 +
nıdır (bax Sahibabad meydanı). T.-də
 +
təqr. 200 məscid (Bəyuk Cumə məsci-
 +
di, 11 əsr, Həsən pyah məscidi, 15
 +
əsr, Sadiqiyyə məscidi, 17 əsr, İmam
 +
Cuӱmə məscidi, 19 əsr, Mollabatı məs-
 +
cidi, 19 əsr, Hacı Xalaoqrlu məsci-
 +
di, 20 əsr), mədrəsələr (Sadiqiyyə,
 +
Talibiyyə, Zahiriyyə, hamısı 17 əsr,
 +
Xacə Əliəsgər, Hacı Səfərəli mədrə-
 +
sələri, hər ikisi 19 əsr), xanəgahlar
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Təbriz universitetinin korpusları,
 +
 
 +
 
 +
(Seyid Həmzə xanəgahı, Əli xanəgahı,
 +
həp ikisi 14 əsr), turbələr (Əmir
 +
Vəhsudan Məmlan turbəsi, 11 əsr, Yed-
 +
dilər turbəsi, 13—14 əsrlər, Siqqə-
 +
tul islam tӱrbəsi, 20 əsr), kerpulər,
 +
qədim yapayınd evləri qalmılldır. Ən
 +
qədim abidələrindən biri də Məqbə-
 +
rət cpi-pquəradır (PTairlər qəbirista -
 +
nı). T. ərazisində məphur me”marlıq
 +
komplekslərinin — Əlimah məscidi,
 +
Ərk qalası, Gəy məscid və s. qalıqla-
 +
rı muhafizə olunmupdur. 20 əsr ti-
 +
kililərindən Bələdiyyə idarəsinin
 +
binası, Təbriz un-ti kompleksi, Gu-
 +
lustan barı və s. fərqlənir. iri
 +
bədii sənətkarlıq və təsviri sənət
 +
mərkəzi olmutdur (bax Təbriz minia-
 +
tur məktəbi).
 +
 
 +
 
 +
Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 1—2, B.,
 +
1961—64, İ brahimov C.,, Azərbay-
 +
canın XU əsr tarixinə dair ocerklər, B.,
 +
1959: Dəlili H. Ə., Təbriz qalası və
 +
istehkamları haqqında (X U1İ—X1X əs.
 +
rin əvvəlləri), Azərb.SSR EA Xəbərləri
 +
(tarix, fəlsəfə və huquq seriyası), 1973,
 +
Cə ə Vəlixanlı n. M., 1TXx—XP əer
 +
ərəb coqrafiyaptunas-səyyahları Azərbay-
 +
can haqqında, B., 1974, Pərifli M.
 +
X., 1X əsrin ikinci yarısı—X1T1 əsrin ƏB-
 +
vəllərində Azərbaycan feodal dəvlətləri,
 +
B., 1978, Piriyen V. Z., Azərbaycan
 +
Hulakulər dəvlətinin tənəzzulu dəvrun-
 +
də (1316—1360-cı illər), B., 1978,
 +
Onullahi S.M., X1P1—XUP əerlər-
 +
də Təbriz ptəhəri, B., 1982, Alizade
 +
A. A., Sopialhno-zkonomiceskan i poli-
 +
ticeskal istorin Azerbaidjana Xİ1—X1U
 +
BB., B., 1956: Taqieva PT, A., Napio-
 +
nalıno-osvoboditelıhnoe dvijenie -v İran-
 +
skom Azerbaidjane v 1917—1920 tq., B.,
 +
1955: Əfendiev O. A., Obrazovanie
 +
Azerbandjanskoqo qosudarstaa Sefevidov
 +
v nacalq XU1 veka, B., 1961, yenə
 +
onun, Azerbandjanskoe qosudarstvo Se-
 +
fevidov v XUT veke, B., 1981, Buniml-
 +
tov Z. M., Azerbandjan v UP—1X vv.,
 +
B., 1965, yenə onun, Qosudarstvo ata-
 +
bekov Azerbandjana (1136—1225 qq.), B.,
 +
1978, Abdullaevbfb Q. B., Azerbaindjan
 +
B XVIII veke i hzaimootnopeniln eqo s Ros-
 +
sieh, B., 1965: Qebdarov M. X., Re-
 +
meslennov proizvodstvo n qorodax Azer-
 +
baddjanan XU 11 v., B., 1967, yenə onun,
 +
Qoroda i qorodskoe remeslo Azerbandjana
 +
X1P—XUX1 vekov, B., 1982, Mamedov
 +
M. A., O qeoqraficeskom nazvanii Teb-
 +
riz, İzv. AN Azerb.SSR (seril litera-
 +
turı, izıka i iskusstva), 1974, Ne 4,
 +
Raxmani A. A., Azerbandjan v konie
 +
XVI ii v XUT1 vekəe, B., 1981,
 +
 
 +
"ə BI ə dk ə əb” Gə biyə səl
 +
 
 +
 
 +
OS, Ed? ozӱ əyə nas |1bB|Y" Əb
 +
AİT ələ yə ee əz?
 +
 
 +
 
 +
TƏBRİZ BƏYLƏRBƏYİLİYİ, Azər-
 +
baycan bəylərbəyiliyi—Sə-
 +
fəvilər devlətinin inzibati vahid-
 +
lərindən biri. Mərkəzi Təbriz it. idi.
 +
Cuxursəd, Qarabaqr, PQirvan, İran
 +
əyalətləri və Osmanlı imperiyası
 +
ilə həmsərhəd olan T.b. 16 əsrin 1-ci
 +
yarısında yaradılmıtpdı. T.b.-nə
 +
Maraqa, Urmiya, Soucbulaq, Xoy, Sal-
 +
mas, Mərənd, Maku, Qaradaqr, Ərdə-
 +
bil, Miyanə, Talı:qi, Arasbar, Sul-
 +
 
 +
 
 +
— taniyə, Zəncan və s. əyalətlər daxil
 +
 
 +
 
 +
idi. T.b.-ndə əkincilik, maldarlıq
 +
və sənətkarlıq inkipaf etmipidi. İc =
 +
timai-iqtisadi və strateji cəhətdən
 +
Səfəvilər dəvlətinin ən zəngin və
 +
muhum əyalətlərindən olan T.b. pay-
 +
taxtın Qəzvinə (1555), sonralar isə
 +
İsfahana (1598) kecurulməsinə bax-
 +
mayaraq o, əlkənin siyasi və iqtisadi
 +
həyatında muhum rol oynayırdı. Sə-
 +
fəvi ordusunun iqəxsi hey ətinin
 +
(təqr. 60 min nəfər) 1/5 hissəsi (təqr.
 +
 
 +
 
 +
232
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
11—12 min) T.b.-nin payına duturdu.
 +
T.6.-Hə ən nufuzlu. qızılbati əmirlə-
 +
ri (əsasən təkəli və turkman tayfa batp-
 +
cıları) hakim təyin edilirdi.
 +
1531 ildə Uləma Təkəli bəylərbəyi
 +
idi. Sonralar T. 6. turkman əmirlə-
 +
rinin nəvli idarəsinə kecdi. 1583/84
 +
ildə pamlı və ustaclı əmirlərinin
 +
təqkidi ilə tӱrkman tayfa bacısı
 +
Əmir xan bəylərbəyilikdən KəHap edil-
 +
di. Bu, qızılbaplar arasında qanlı
 +
toqqulpmalara səbəb oldu. Əmir xana
 +
təkəlilər də yardım edirdi. Bu cı-
 +
kıplar Osmanlı imperiyası ilə mu-
 +
haribə aparan Səfəvilər dəvlətini
 +
cətin vəziyyətə saldı: T.b.-nin idarə -
 +
si yenidən turkmanlara qaytarıldı.
 +
1 PQah Abbasın dəvrundə (1587—1629 |
 +
T.6.-nin ərazisi Osmanlı qopunla-
 +
 
 +
rından azad edildikdən sonra 1605
 +
ildə bəylərbəyilik yenidən turkman
 +
əmiri Pirbudaq xana (pornək oymaqın-
 +
dan) tapipırıldı. Onun əlumundən
 +
sonra yerinə oqlu PTahbəndə xan təyin
 +
edildi. PPahbəndə 1624/25 ildə Gur-
 +
custana hərbi səfər zamanı eldurul-
 +
du. Onun 3 yaqilı oqlu Pirbudaq bəy-
 +
lərbəyi təyin edildi və idarə ipləri
 +
xususi vəkilə tappırıldı. Bu tə”yi-
 +
natlar, butun vasitələrlə mərkəzləil-
 +
dirmə siyasəti yurudən 1 PPah Abbasın
 +
da T.b.-nin irsi hakimləri—turkman
 +
tayfa bapcıları ilə hesablatmaqa
 +
məcbur olduqunu subut edir. Nadir
 +
ipahın əldurulməsindən (1747) sonra
 +
T.b. ərazisində bir necə mustəqil xan-
 +
lıq (məs., Təbriz xanlıqı, Urmiya
 +
xanlıqı, Xoy xanlıqı, Qaradaer xan-
 +
lıRı və s.) yarandı.
 +
 
 +
— Əd. Azərbaycan tarixi, c. 1, B., 1961,
 +
Petrupev skiN İ. PM., Ocerki po
 +
istorii feodalınıx otnopenin v AzerbanNn-
 +
djane i Armenii v XUT—nac. XTX vv.,
 +
VL, 1949, PaxmaHH A.A. €TapHx-H anam
 +
apaf-n Aööacıs xak HCTOHHHK TO HCTOPHH
 +
Azerbaidjana, B., 1960, yenə onun,
 +
Asepöafi mxaH B koHue XVI n v XU PP veke,
 +
B., 1981, ƏbennmnebB O. A.,, Asepöafi-
 +
Djanskoe qosudarstvo Sefevidov v XU1
 +
v., B., 1981.
 +
TƏBRİZ DƏVLƏT FİLARMONİ-
 +
YASI–—İranda ilk filarmoniya. 1946
 +
il sentyabrın 2-də acnılmındır. Azər-
 +
baycan Milli Həkumətinin qərarı
 +
ilə təpkil olunan T.d.f. Cənubi
 +
Azərb.-da fəaliyyət gestarən musiqi
 +
xadimlərini vahid sənət ocaqında
 +
birlətdirmək ucun yaradılmındı.
 +
 
 +
cılıpında S. C. Piməvəri cıxın
 +
etmitpdi. 200-dən artıq musiqi xadi-
 +
minin fəaliyyət gestərdiyi T.d.f.-nın
 +
mudiri pair Əli Tudə, bədii rəhbəri
 +
əstəkar Hacı Xanməmmədov idi. Fi-
 +
larmoniyada milli orkestr (əsasını
 +
Təbrizdəki Sovet mədəniyyət evində
 +
calınan bəstəkar C. Cahangirov qoy-
 +
mupdu), apıqlar ansamblı (rəhbəri
 +
apıq Huseyn Cavan), orlan və qızlar-
 +
dan ibarət rəqs ansamblı (rəhbəri
 +
Bəhmən Heydərzadə), sazcı qızlar an-
 +
samblı fəaliyyət gestərir, repertua-
 +
rında muram, təsnif, xalq mahnıla-
 +
 
 +
ı, apıq musiqisi əsas yer tuturdu.
 +
 
 +
əbriz sənətkarlarından Həsən Uzza-
 +
ri, Qulam Huseynxan, Yaqub Nəvapə-
 +
rəst, Asatur Xacaturyan (tar), İsma-
 +
Yıl Tiq (kamanca), Mahmud Fərnam
 +
(dəf), Beyuk İbadi (santur), Hacara
 +
Uzzari (viola), 12 yapplı aptıq İsa
 +
(saz), Nailə xanım (rəqqasə), muӱqənni-
 +
lərdən Ələsgər Rizvan, Sahib Ruhi
 +
(PTukurov), Hidayət Məmmədzadə, Sə-
 +
məd DƏ. Puran xanım, Raziyə xa-
 +
nım, Fatma xanım və 6. T.d.f.-nın
 +
 
 +
 
 +
-boqulması ilə əlaqədar
 +
 
 +
 
 +
məphur solistlərindən olmuplar. Fi-
 +
larmoniyanın konsertləri radio ilə
 +
efirə verildiyindən əlkənin muxtə-
 +
lif yerlərində dinləyicilərin geniyi
 +
rəqbətini qazanmındı. Filarmoniya-
 +
nın səhnəsində ayrı-ayrı sənətkarla-
 +
rın, o cumlədən Sovet Azərb.-ndan
 +
gəlmipq muqənni və ifacıların (S.
 +
Qacar və b.) konsertləri təppkil olu-
 +
nurdu. Konsertlərdən yıqılan vəsait-
 +
lə muçəyyən tədbirlər həyata kecirilir-
 +
di. Kollektiv Cənubi Azərb.-ın mux-
 +
təlif mahallarında fəhlələr, kənd-
 +
lilər, ziyalılar, fədailər və əsgər-
 +
lər qarpısında cıxısi etmiti, Milli
 +
həkumətin ideyalarının genin xalq
 +
kutləsi arasında Yayılmasına kəemək
 +
gestərmitdir.
 +
 
 +
1946 ilin dekabr ayında Cənubi
 +
Azərb.-da milli azadlıq hərəkatının
 +
.D.f.-nın
 +
fəaliyyəti dayandırılmındır.
 +
 
 +
 
 +
ƏÖ. diyən gU əla qalez a "əs yi dir
 +
 
 +
 
 +
TƏBRİZ ƏSGƏR VƏ MULKİ DE-
 +
PUTATLARI SOVETİ (TƏMDS)—
 +
Təbrizdə rus hərbi hissələrində yara-
 +
dılmısi inqilabi hakimiyyət orqanı.
 +
1917 il martın 14-də təpikil edil-
 +
mipdir. İcraiyyə Komitəsinin sədri
 +
boltevik A. Qəmbərov idi. TƏMDS
 +
Rusiyadakı hadisələri izləyir, Zaqaf-
 +
qaziya inqilabcıları ilə əlaqə saxla-
 +
yırdı. Sovet ilk gundən əksinqilab-
 +
cı zabitlərə və murtəce xadimlərə
 +
qarpltı mubarizə aparmı:l, Cənubi
 +
Azərb.-da milli azadlıq və inqilabi
 +
hərəkatın genitlənməsinə sə”y gestər-
 +
mipdir. Sovetin kəndli bəlməsi Ru-
 +
siyanın ayrı-ayrı qub.-larında kənd-
 +
lilərin vəziyyəti və torpaq məsələlə-
 +
rinin necə Həll olunduqunu əyrənmək
 +
ucun həmin yerlərə əz numayəndələri-
 +
ni gəndərmii, Rusiya kəndlərinə mu-
 +
raciət edərək, orada bat verən inqi-
 +
labi hadisələri alqıplamıtndı. Be-
 +
 
 +
 
 +
yuk Oktyabr sosialist inqilabının qə-
 +
 
 +
 
 +
ləbəqindən sonra Qafqazda burjua-
 +
mulmgədar hakimiyyətinə, Qafqaz Ordu-
 +
su Əlkə Sovetinin sazipcilik fəa-
 +
liyyətinə qarilı cıxmıil, onun tərki-
 +
bini bolpeviklərin xeyrinə dəyindir-
 +
mək məqsədilə yenidən secilməsini
 +
irəli surən qərar qəbul etmiiydi.
 +
TƏMDS-nin uzvləri Rusiya və İran
 +
əsgərləri, həmcinin zəhmətkeilər ara-
 +
sında inqilabi iyi aparmıil, Yerli
 +
əhalinin rus əsgərləri ilə dostluqunu
 +
məhkəmləndirmək məqsədi ilə birgə
 +
numayitl və mitinqlər gecirmiidir.
 +
Sovet 1917 ilin dekabrında rus əsgər-
 +
ləri vətənə qayıtdıqdan sonra fəaliy-
 +
yətini dayandırmıtndır.
 +
 
 +
Əd. Həbibov Ə. M., İran Azər-
 +
baycanında rus əsgər deputatları Sovet-
 +
larinin yaranması və fəaliyyətinə dair,
 +
Azərb.SSR EA Xəbərləri (tarix, fəlsə-
 +
fə və huquq seriyası), 1970, 2, Əzi-
 +
mov H. S., İnqilab əsgərləri, Azərbay-
 +
canda əsgər təpkilatları və əsgərlərin
 +
 
 +
 
 +
inqilabi hərəkatı (1917—1918-ci illər),
 +
B. yenə onun, Bakinskan Kom-
 +
 
 +
 
 +
5., 1978: | :
 +
muna (1917—1918), B., 1982,
 +
 
 +
 
 +
TƏBRİZ MEMARLIQ MƏKTƏBİ
 +
Orta əsrlərdə Azərb.-da ən beyuk me”-
 +
marlıq məktəbi. Elxanilər dəvrunun
 +
genili beynəlxalq mədəni əlaqələri mu-
 +
hitində formalapmıtndır. Beyləqan-
 +
dan Həmədana, Qəzvindən PTərqi Ana-
 +
doluyadək beyuk bir ərazini əhatə edən
 +
T.m.m. zonasında pəhərsalma sənəti
 +
genip inkipaf etmitidi. Bir sıra
 +
qədim ipəhərlər (Maraqa, Təbriz, Sal-
 +
 
 +
 
 +
gir, Abdulla Seyrəfi
 +
 
 +
 
 +
TƏBRİZ DƏVLƏT FİLARMONİYASI
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
mas, Ucan və s.) bərpa edilib genii-
 +
ləndirilmii, yeni ipəhərlər (Qutluq,
 +
Balıq, Mahmudabad, Sultanabad, Sul-
 +
taniyyə və s.) salınmınl, iri me”mar-
 +
lıq kompleksləri (Təbrizdə PTənb-i
 +
Qazan, Rəb-e Rəpidi, Əliiah məscidi)
 +
tikilmipdi. 12—14 əsrlər T.m.m.-
 +
nin copqun inkipaf dəevru olmuiqdur
 +
(Təbriz, Ucan, Sultaniyyə və 6. izəhər-
 +
lərdə Elxanilərin bar-saray kompleks-
 +
ləri, Maraqada Goy gunbəz, Xivədə
 +
 
 +
 
 +
Sultan Heydər turbəsi, Ərdəbildə
 +
TPeyx Səfiəddin turbəsi (bax LPPeyx
 +
Səfiəddin kompleksi), Naxcıvanda
 +
 
 +
 
 +
Qarabaqlar turbəsi, Sultaniyyədə Əl-
 +
caytu Xudabəndə turbəsi, Sarcam,
 +
Mərənd və 6. iqəhərlərdə karvansara-
 +
lar və Cl. 15 əsr 1.m.m.-nin klassik
 +
yetkinlik devrudur. Təbrizdəkic Hətt
 +
 
 +
iptə (€CƏKKH3 cənnətə) sarayı
 +
(1486), Qeysəriyyə bazarı, Dar ui/-iə-
 +
fa, Muzəffəriyyə (1467), Nəsriyyə
 +
(1478— 1485) kompleksləri, Gey məs-
 +
cid və s. abidələrdə bu dəvr T.m.m,-
 +
nin uslub xususiyyətləri əksini tap-
 +
mılldır. 16—17 SCAR Təbrizin
 +
Sam meydanı olan SaLlibabad meydanı,
 +
Ərdəbildəki PLeyx Səfiəddin komp-
 +
leksi tam formalaptmınt, me”marlıqda
 +
mərkəzi gӱnbəzli və qopa minarəli
 +
məscidlər (Təbrizdə Pah Təhmasib
 +
məscidi, Xoy və Həmədanda cumə məs-
 +
cidləri), gӱnbəzli tӱrbələr |PTeyx Cu-
 +
neyd turbəsi (bax Həzrə turbəsi), Ər-
 +
dəbildə PTeyx Cəbrayıl, Sultaniyyədə
 +
Məvlanə Həsən Kai, Qəzvində İmam-
 +
zadə Huseyn turbələri və s. | muhum yer
 +
tutmulpdur. T.m.m. Azərb. me”marlı-
 +
qına abidəvi əzəmət, genin vus”ət,
 +
klassik incəlik, bəzək əlvanlırı gə-
 +
tirmiil, məphur me”marlar (Tacəddin
 +
Əliiah Təbrizi, Əsir Əli, Xacə Əli
 +
Kucəci, Xoca Əli Hafiz və b.) və me”-
 +
marlıq bəzəyi ustaları (Nizam Bənd-
 +
əöpusu, He"-
 +
mətulla Bəvvab, Əli Rza Abbasi Təb-
 +
pusu və b.) yetipdirmitdir. T.m.m.-
 +
nin uslub xususiyyətləri Hindistan,
 +
Misir, Turkiyə, Yuqoslaviya və s. əl-
 +
gələrin me”marlıqında əksini tap:-
 +
mı, PTərqin bir sıra me”marlıq abi-
 +
dələrinin tikintisində azərb. ustalar
 +
iptirak etmiilər (Səmərqənddə Bibi-
 +
xanım məscidi, Aqrada Tac-Mahal
 +
və s.). T. m.m. Yaxın və Orta TPərqin
 +
bir sıra yerli me”marlıq məktəbləri-
 +
nin Yaranması BƏ inkipafına ciddi
 +
təsir gestərmipdir.
 +
 
 +
 
 +
Ədə. Salamzadə A. V., Arxitek-
 +
tura Azerbabdjana, XU1—X1X vv., B.,
 +
964, Qinsi Dj. A., Tebrizskan arxi-
 +
tekturnal pkola (XİT1—XU 11 vv). Avto-
 +
referat gand. diss., B., 1978,
 +
 
 +
 
 +
TƏBRİZ MİNİATUR MƏKTƏBİ—
 +
Orta PQTərq miniatur sənət məktəblə-
 +
rindən biri. 13 əsrin sonu—14 əsrin
 +
əvvəllərində Təbrizdə yaranan, forma-
 +
lapan T.m.m. tezliklə Yaxın və Orta
 +
PQTərqdə bədii yaradıcılıqın, xusu-
 +
silə kitab sənəti və miniatur boya-
 +
karlırının ən qudrətli mərkəzinə
 +
cevrilmitidir. 14 əsrin əvvəllərində
 +
Rəiidəddinin təpkil etdiyi kitabxa-
 +
nada Yerli xəttat və rəssamlarla ya-
 +
Hamını PTərqi Turkustan, Orta Asiya
 +
və s. PTərq əlkələrindən toplanmıpl
 +
sənətkarlar fəaliyyət gestərir, dini,
 +
elmi, tarixi və poetik əsərlərin bədii
 +
əlyazma nusxələrini hazırlayırdılar.
 +
Bu devrdə hazırlanan əlyazmaların-
 +
dan c“Vərqa və Gulilag (13 əsr, Topqa-
 +
pı muzeyi, İstambul), İbn Bəhtutii-
 +
 
 +
 
 +
TƏBRİZ MİNİATUR MƏKTƏBİ
 +
 
 +
 
 +
nin “Mənafi əl-heyvan (1297/98,
 +
Morqan kitabxanası, Nyu-York) əsər-
 +
lərinə, eləcə də Rətidəddinin cCami
 +
ət-təvarixə əsərinin mə”lum nusxələ-
 +
rinə (1306, Edinburq yilırM, İllornanzı.
 +
ya: 1314, Kral Asiya Cəmiyyəti, Lon-
 +
don, 1318, Tepqapı muzeyi, İstambul)
 +
cəkilmii illustrasiyalar PTərqdə mi-
 +
niatur sənətinin ən qədim numunə-
 +
lərindəndir. =
 +
əsrin ortalarında Təbriz rəs-
 +
samları qrafik usulla boyakarlıq usu-
 +
lunun sintezindən doqan bədii uslub-
 +
larını Yaratdılar. Bu uslubun for-
 +
malaması 1340—50 illərə aid edi-
 +
lən FBəyuk Təbriz 1Pahnaməsiənin
 +
miniatӱrlərində bədii əksini tap-
 +
mıpiqdır. Əksəriyyəti 14 əsr rəssam-
 +
ları TTəmsəddin və Əhməd Musa tə-
 +
rəfindən implənmiiy bu miniaturlər
 +
azırda dunyanın muxtəlif muzeylə-
 +
rində saxlanılır. 15 əsrin əvvəllə-
 +
rində Nizaminin “Xosrov və Pirin
 +
poemasının (1405— 1410, Frir qale-
 +
reyası, Vapinqton), əsrin sonlarında
 +
isəc Xəmsək nin əlyazmasına (1481, Top-
 +
qapı muzeyi, İstambul) cəkilmiiy mi-
 +
niaturlərin uslubu və bədii estetik
 +
kamilliyi Təbriz məktəbinin təkmil-
 +
ləimə prosesini əks edirir. Bu devr-
 +
də Azərb.-dakı məvcud ictimai-siyasi
 +
iqəraitlə əlaqədar olaraq Təbriz rəs-
 +
samlarının bir coxu Səmərqənd, He-
 +
rat və s. yerlərdə fəaliyyət gestərir-
 +
di. Məphur alman sənətiqunası ə
 +
PTults Təbriz məktəbini qontu PTərq
 +
əlkələrinin miniatur sənətinin in-
 +
kipafında muhum rol oynayan FAna
 +
məktəbə (4“Mi(Fbeq 5shiyeə) adlandır-
 +
mıpqidır.
 +
 
 +
T.m.m.-nin inkitpaf zirvəsi 16 əs-
 +
rin ortalarına təsaduf edir. 16 əs-
 +
rin əvvəllərində mərkəzləpqmin Sə-
 +
fəvilər dəvlətinin yaranması ilə
 +
Təbriz yenidən Yaxın və Orta PTərqdə
 +
mədəniyyətin, bədii yaradıcılırın
 +
əsas mərkəzinə cevrilir. Təbrizdə
 +
PPah İsmayıl və PTah Təhmasibin sa-
 +
ray kitabxanasında ustad Sultan Mə-
 +
həmmədin rəhbərliyi ilə Mir Musəv-
 +
vir, Mirzə Əli Təbrizi, Mir Seyid
 +
 
 +
 
 +
Əli, Mӱzəffər Əli kimi istedadlı
 +
rəssamlarla birlikdə PTərqin gərkəm-
 +
li sənətkarları Kəmaləddin Behzad,
 +
Aqamirək İsfahani və b. fəaliyyət
 +
gəstərirdi. İstambulun Topqapı mu-
 +
zeyində saxlanılan “Xəmsə (15 əsrin
 +
sonu—16 əsrin əvvəlləri), Leninqrad-
 +
dakı M. Y. Saltıkov-PTedrin ad. ki-
 +
tabxanada və Ermitajda saxlanılan
 +
cQuy və covkanəı, “Cami ət-təvarixə,
 +
4 PQahnamək və s. əlyazmalarına cəkil-
 +
mip miniaturlər 16 əsrin əvvəli
 +
T.m.m.-nin dəyərli numunələrindən-
 +
dir. T.m.m. 1530— 1540 illərdə PTərq
 +
miniatur sənətinin ən yuksək inki-
 +
iaf mərhələsinə catır. Bu devrdə
 +
bədii-estetik və sənətkarlıq baxımın-
 +
dan qiymətli miniaturlərlə bəzədil-
 +
mip əlyazmaları hazırlanır. Bu əsər-
 +
lər coxfiqurlu kompozisiyanın tən-
 +
tənəli dekorativliyi, rəsmlərin plas-
 +
tik ifadəliliyi, parlaq, əlvan rəng-
 +
lərin və rəng calarlarının kontrast
 +
AY3YMY BƏ ritmik təkrarlanmasından
 +
doRran zəngin koloriti ilə secilir.
 +
Təbriz məktəbinin əzunəməxsus us-
 +
lub xususiyyətlərini, Azərb. sənətkar-
 +
larının yaradıcılıq nailiyyətlərini
 +
əks etdirən misilsiz miniaturlərlə
 +
bəzədilmii nəfis əlyazmaları, 4“P1ah-
 +
HaMƏə və “Xəmsəə nuӱsxələrinə, Hafiz,
 +
Sə”di, Cami, Dəhləvi, Nəvai və 6.
 +
PTərq klassiklərinin əsərlərinə cə-
 +
kilmit miniaturlər yuksək sənətkar-
 +
lıq səviyyəsinə, təmtəraqlı dekorativ
 +
keyfiyyətə, emosional tə”sir quvvəsinə
 +
malikdir. PTərqdə ən cox miniatur
 +
rəsmləri Firdevsinin 4“PQahnaməəsinə
 +
və Nizaminin -“Xəmsəəsinə cəgilmii-
 +
dir. PTərq miniatur sənətinin ən gər-
 +
kəmli mərkəzləri Herat, PTiraz, Qəz-
 +
vin, İsfahan və Buxara məktəbləri,
 +
bu məktəblərin gerkəmli xəttat və
 +
rəssamları həmitə daha nəfis, daha
 +
zəngin bəzəkli 4“PTahnaməq və *Xəmsəv
 +
yaratmaqa calıpnmınqlar. Bu yarınqda
 +
cox zaman Təbriz məktəbi qalib gəl-
 +
midir. 258 miniaturlə bəzədilmikdn
 +
4“PYahnaməə (1537, cox hissəsi, Hour-
 +
ton kolleksiyasında, bir hissəsi isə
 +
Metropolten-muzeydədir, Nyu-York)
 +
 
 +
 
 +
233
 +
 
 +
 
 +
və PTərqdə kitab sənətinin ən qiymətli
 +
incisi sayılan € XəMcəə (1539—43,
 +
Britaniya muzeyi, London) nӱsxələri
 +
nəfis dekorativ bəzəyi və zəngin mi-
 +
niaturlərinə gərə T1Pərqdə miniatur
 +
boyakarlıqının pah əsərləri hesab
 +
edilir. Hər iki əsərin miniaturləri-
 +
ni dəvrun gərkəmli rəssamları Sul-
 +
tan Məhəmməd, Aqamirək İsfahani,
 +
Mir Musəvvir, Mirzə Əli Təbrizi,
 +
Mir Seyid Əli və Muzəffər Əli
 +
cəkmitdir. Bu dəvrdə Təbrizdə fəa-
 +
liyyət gəstərən rəssamların, xususi-
 +
lə Sultan Məhəmməd və onun məktə-
 +
binin yalnız Azərb. miniaturunun
 +
deyil, ӱmumiyyətlə PTərq miniatur sə-
 +
nətinin inkipafında beyuk rolu ol-
 +
mupidur. Atası Mir Musəvvirlə bir-
 +
likdə uzun muddət Hindistanda Mo-
 +
qol hekmdarları Humayun və Əkbərin
 +
sarayında ipləmini Mir Seyid Əli-
 +
nin yerli sənətkarların hazırlanma-
 +
sında, Moqol miniatur məktəbinin
 +
Yaranması və inkitafında muhum
 +
lu olmutidur. İyahqulu Nəqqai, Ka-
 +
mal Təbrizi, Vəlican Təbrizi və 6.
 +
Təbriz rəssamları muxtəlif devr-
 +
lərdə stambulda fəaliyyət gestər-
 +
mi, turk miniatur sənətinin inki-
 +
pafına əməli kəmək etmiiylər. 16
 +
əsrin sonlarında bir sıra Təbriz
 +
sənətkarları, o cumlədən Məhəmmədi,
 +
Sadıq bəy Əfiar, Siyavuı bəy, Mir
 +
Zeynalabdin Təbrizi bir muddət Qəz-
 +
vində, sonra isə İsfahanda saray ki-
 +
tabxanalarında ipləmitt, Qəzvin və
 +
İsfahan miniatur məktəblərinin in-
 +
kipafına guclu tə”sir gəstərminldər.
 +
 
 +
T.m.m.-nin tə”sir dairəsi yalnız
 +
miniatur sənəti ilə məhdudlatmır.
 +
Onun geniiq yayılmıni bədii uslub
 +
xӱsusiyyətləri uzun muddət Azərb. və
 +
İranın divar rəsmləri HƏ dekorativ
 +
sənətlərində əz əksini tapmıpqdır.
 +
Bu tə”sir nəticəsində sujetli xalca
 +
və parcalar, bədii metal və keramika
 +
sənətində miniatur uslubunu xatır-
 +
ladan bir cox dəyərli əsərlər yaran-
 +
mhpidır.
 +
 
 +
Orta əsrlərdə Azərb. təsviri sə-
 +
nətini dunya miqyasına cıxaran, sə-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Təbriz miniatur məktəbi:
 +
 
 +
 
 +
dan kscirirrk: Muzəffər nu.
 +
 
 +
 
 +
soldan—Sultan
 +
il tarixlı əlyazmasına miniatur. Britaniya Muzeyi. London: Atqamirək İsfahani
 +
 
 +
 
 +
Məhəmməd.
 +
 
 +
 
 +
cSultan Səncər və qarık. Nizami vXəmsəksinin 1539—43
 +
, “CD rpuyH ornaHnnapmıHbi CuHAT"
 +
aRustəmin Akgvanı tə"qib etməsiz (2 və 3-cu miniatӱrlər Firdəvsinin 4//Yahnaməv
 +
 
 +
 
 +
əsərinin 1537 il tarixli əlyazmasımadır. Metropoliten-muzey. Nyu-York).
 +
 
 +
 
 +
234
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
nət tarixində ona genin mehpər ra-
 +
zandıran T.m.m. olmupidur.
 +
 
 +
ƏƏ: Salamzadə Ə. V., Kəri-
 +
mov K. C., XUT1 əsrdə Təbriz miniatur"
 +
məktəbi və rəssam Sultan Məhəmməd, Azərb.
 +
SSR EA Xəbərləri, 1959, MHI5, Kəri-
 +
mov K., Azərbaycan miniatӱrləri, Albom,
 +
B., 1980: yenə onun, Sultan Muxam-
 +
med i eqo tpkola, M., 1970: Denike B.,
 +
P., Jivopish İrana, M., 1938, Kaziev
 +
A. K)., Xudojestvennoe oformlenie azer-
 +
bavdjanskoV inan kniqi X1İ—XUP
 +
vv., M., 1977,
 +
 
 +
TƏBRİZ TEATRI—T.t.-nın tarixi
 +
M. PPəfizadənin 1909 ildə Təbrizdə
 +
tamapaya qoyduqu birpərdəli “Xəyalatı
 +
(Ə. B. Haqverdiyev) pyesi ilə bapqla-
 +
nır (ilk tamaipada M.PTəfizadə, PTeyx
 +
Həsən Cərəkci, doktor Rəhimxan, Ələs-
 +
gərxan, Ələkbər Bəradəran, Armenak
 +
və b. cıxıtid etminlər). Həmin il
 +
Sidqi Ruhullanın Təbrizə qastrola
 +
gəlməsi və yerli həvəskarların iptiti-
 +
gözu ilə bir sıra tamata gestərməsi
 +
 
 +
".t.-nın yaranması və təptəkkulu ucun
 +
zəmin hazırlamıpdır. Təbrizdə teat-
 +
rın yaranıb inkitpaf etməsi milli
 +
azadlıq Hərəkatı ilə balı idi. İran
 +
inqilabı (1905—11) dəvrundə Azər-
 +
baycan Əyalət Əncuməni və Səttarxan
 +
teatrın təppkili və maddi vəsaitlə
 +
tə”min edilməsi haqqında xususi ges-
 +
tərip vermitdi. Teatrın xususi bina-
 +
sı olmadıqından tamatalar muxtəlif
 +
yerlərdə gestərilirdi. 1920 ildə S..
 +
Ruhulla, M. PTəfizadə, M. R. Veizza-
 +
də 3 Muəyyidzadə və b.-nın təpqəbbusu
 +
ilə Təbrizdə ilk teatr binası—c Xey-
 +
riyyə teatrıq tikildi. Teatrın səh-
 +
nəsində N. B. Vəzirovun * Ev tərbiyə-
 +
sinin bir ipəkliə, . Nərimanovun
 +
cNadir pahqe, C. Məmmədquluzadənin
 +
aƏlulərə, Ə. B. Haqverdiyevin “Bəxt-
 +
siz cavanı, Pəri caduə pyesləri ta-
 +
mapaya qoyulmutpdur. PPTeyx Məhəmməd
 +
Xiyabani “Xeyriyyə teatrıuna, 1920—
 +
22 illərdə Təbrizdə yatayan C. Məm-
 +
mədquluzadə teatrın inkipafına mu-
 +
əyyən kəmək gəstərirdi. Teatrın kol-
 +
lektivi U, Hacıbəyovun “Aritın mal
 +
alanə, “Mətədi İbadə operettaları,
 +
4cƏsli və Kərəmə operası, Z. Hacıbə-
 +
yovun - Appıq Qəribə operası ilə Təb-
 +
riz, Urmiya, Xoy və 6. ipəhərlərdə cı-
 +
xın etmitdir. 1928 ildə Təbrizdə 700
 +
tamapacı tutan 4“PTir-e xortidu teat-
 +
rı tikildi. Lakin teatrın binasın-
 +
dan pəxsi məqsədlər ucun istifadə
 +
edildiyindən və onun səhnəsində Yer-
 +
li mӱəlliflərin fars dilində bədii
 +
cəhətdən zəif pyesləri tamaplaya qoyul-
 +
nyryHnan ellinp-e xopun,y r T.t.-nın
 +
inkitafına kemək gestərə bilmədi.
 +
 
 +
 
 +
1946 ilədək Təbrizdə mӱxtəlif
 +
truppalar fəaliyyət gestərmiiydir:
 +
“Azərbaycan artistləri Dəstəsi ə
 +
 
 +
 
 +
(1909—21, tətpkilatcısı M. PTəfiza
 +
də), *Cəmiyyəti-islahi-tərəqqiyi-maari-
 +
 
 +
i-Azərbaycang (1921, yaradıcısı Mu-
 +
ciriddəvlə), “Ariyenq (“LAriya-Nin-
 +
jadə, 1922—41), aLyineyi-ibrətəv
 +
(1924—30, yaradıcısı Mehdi Zəhiri),
 +
aDram Təbrizə (1929—30: yaradıcısı
 +
R, ifəpran), 4Təbrizə, “İranu, “Həqi:
 +
qətə, *FAzərbaycanq, *Firdəevsiz (1941—
 +
46) və s. T.t.-nın təpəkkulu və Forma-
 +
lapimasında M. PQəfizadə, R. PTərqli,
 +
M. R. Vaizzadə, Ablulla Fərivər,
 +
Əsədi, Hacıxan Cələbi, Səməd Səbahi,
 +
Hilal Nasiri, İ. Vəkili, C. Baqca-
 +
ban, C. Ədib, M. Muzduri, H. Ərəb-
 +
oqlu və b.-nın muhum xidməti olmui-
 +
dur. Azərb. sovet teatrının gerkəmli
 +
xadimləri S. Ruhulla, M. Əliyev, H.
 +
 
 +
 
 +
TƏBRİZ TEATRI
 +
 
 +
 
 +
Abbasov, Ə. Qurbanov, Ə,
 +
Salahlı, İ. İsfahanlı,
 +
Qəmər xanım, M. Mər-
 +
danov, İ. Əfəndiyev və 6,
 +
teatrın inkipafına xey-
 +
li kəmək gestərmitlər.
 +
 
 +
Azərbaycan Milli he-
 +
kumətinin yaranması ilə
 +
T.t.-nın inkipafında
 +
yeni dəvr acıldı. 1946
 +
ilin mart ayında Təbriz
 +
Dəvlət Teatrı tətikil
 +
edildi. Teatr C.Məmməd-
 +
quluzadənin “Anamın ki-
 +
tabız pyesinin tamatası
 +
ilə fəaliyyətə batiladı.
 +
1945—46 illərdə T.t.-Ley-
 +
li və Məcnunqı, “Əsli və
 +
Kərəmə operalarının və “Artın
 +
mal alanv, “Mətədi İbadı operetta-
 +
 
 +
 
 +
larının, M. F. Axundovun “Hacı
 +
Qaraz, H. Cavidin “Xəyyamə, S. S..
 +
Axundovun “Epiq və intiqamı, A. PTir-
 +
 
 +
 
 +
vanzadənin “Namus, C. Cabbarlının
 +
“Sevilq, 4Od gəlinir, “1905-ci ildəə,
 +
V. Pekspirin *Otelloz, F. PQille-
 +
rin a“Qacaqlarə pyeslərinin, eləcə də
 +
 
 +
 
 +
yerli muçəlliflərin əsərlərinin
 +
(4*Azərbaycan nuӱmayitpiz, “Cətirbaz-
 +
largk, *Azərbaycan anasız, “Ərbab və
 +
 
 +
 
 +
ƏKİNCİRF və s.) tamapasını gəstərdi.
 +
Teatrda Məhəmmədəli Vəlizadə, Həzi
 +
Ətari, Yadulla Nəbati, Qasım PTər-
 +
baf, Məhəmməd Məhəmmədi, Salman
 +
 
 +
 
 +
Suleymanpur, Həbib Quluzadə və 6.
 +
aktyorlar, Leyla Məehsunpur, Capa
 +
Bəfqəmi, Səfurə Səmburani, Qəmər
 +
Huseynzadə (Nikpur), Arptalus Mar-
 +
 
 +
 
 +
tirosyan, Anaxanım Seyfullahi, Sara
 +
Miyanpur, Validə Kehnəptəhri və b.
 +
aktrisalar cıxınt etmitlər. 1946
 +
ilin dekabr ayında Cənubi Azərb.-da
 +
milli azadlıq hərəkatının moəlubiy-
 +
yətindən sonra Təbriz Devlət Teatrı
 +
daqıldı və T.t.-nın fəaliyyəti da-
 +
yandırıldı.
 +
 
 +
Əd. Kəndli"Q., Azərbaycan drama-
 +
 
 +
 
 +
turqlarının əsərləri Cənubi Azərbay-
 +
can səhnəsində (1941—1946), Azərb.SSR
 +
EA Xəbərləri, 1959, 63, Əvəz Sa-
 +
 
 +
 
 +
dıq, Təbriz teatrı tarixindən, onun
 +
aSecilmip əsərləriv kitabında, B., 1971,
 +
 
 +
 
 +
TƏBRİZ XCSYANI (1571--73)—qı-
 +
zılbatl feodal hakimlərinə qaripı
 +
Təbriz sənətkarları və pəhər yoxsul-
 +
larının usyanı. Usyanın batlanma-
 +
sına Təbriz daruqası Allahqulu bəy
 +
Ustaclının ezbaitınalıqrı və zul-
 +
mu bəhalə oldu. Feodal istismarın-
 +
dan təngə gəlmii təbrizlilər Allah-
 +
qulu bəyin mulazimlərindən birini
 +
 
 +
ərcuyə məhəlləsində deydulər. Bir
 +
necə gӱndən sonra Allahqulu bəy mu-
 +
qəssir olduqu guman edilən məhəllə
 +
saginlərindən birini e”dam etdirdi və
 +
onun basdırılmasına mane oldu. Qə-
 +
zəblənminy əhali daruqanın bir cox
 +
mulazimini eldurdu, ezunu isə qacma-
 +
qa məcbur etdi. İqtipzati tezliklə bu-
 +
tun pəhəri burudu. Usyancılar daru-
 +
qanın, seyid və din xadimlərinin, var-
 +
lıların evlərini qarət etdilər. PTə-
 +
hər iki ilə yaxın usyancıların əlin-
 +
də qaldı. Yerli ə"yan və varlılar nə-
 +
fələrlə usyanı yatırmaq yuyH mahnan
 +
qolun gendərməsini xahit etdilər.
 +
Lakin usyanın daha na genitlənəcə-
 +
Yindən qorxuya dutən 1 Təhmasib
 +
11524—76| usyancılara guӱzəttə getməyə
 +
məcbur oldu. Təbrizə Yusif bəy Ustac-
 +
lı hakim təyin edildi. O, məhəllə
 +
batpcıları ilə danıptıqa battladı.
 +
Lakin ppəhər yoxsulları, o cӱmlədən
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
aArtın mal alanı (U. Hacıbəyov) tamatpasından səhnə,
 +
 
 +
 
 +
Təbriz teatrı. 1946
 +
pəhləvan Yarının batcılıq etdiyi
 +
usyancı dəstələri mubarizəni davam
 +
etdirdilər. Danıttıqlar yolu ilə hec
 +
bir nəticə əldə etməyən Yusif bəy ipah-
 +
dan kəmək istədi. PTiə ӱləmaları da
 +
usyancıların əlumunə fitva verdilər
 +
və bunun piəriətə uyqun olduqunu elan
 +
etdilər. PPahın əmrilə Qaradaq haki-
 +
mi Sehrab bəyin bapicılıqı altında
 +
qızılbaii qopunları pəhərə daxil
 +
oldu. Qızılbai qopqunu uusyancıların
 +
məhəllələrini muhasirə etdi. Muqa-
 +
vimətin əbəs olduqunu gərən usyancı -
 +
lar ipəhərin muxtəlif yerlərində
 +
gizləndilər. Lakin Yusi y xeyli
 +
usyancı tutub həbs edə bildi. Usyan -
 +
cılara amansız Divan tutuldu. Pəh-
 +
ləvan Yarı, pəhləvan Əvəz, Alay Hə-
 +
səncan, Gəycə, Nəpmi, Ləng Musta-
 +
fanın oqlu PTərəf, palduz PTunci,
 +
cəkməci Həsən və 6. usyan bazicıla-
 +
rı ilə yanapı 150-dən cox adam e”dam
 +
edildi.
 +
 
 +
Usyan Yatırılsa da hakim dairə-
 +
lər xalqı sakitlətdirmək və yeni
 +
iqtitpatiların qarpısını almaq ucun
 +
bəzi gӱzətitlərə getməyə məcbur oldu-
 +
lar. 1 Təhmasib əvvəlcə təbrizliləri
 +
snətkarlıq vergisindən (mal-i muhtə-
 +
rifə), sonra isə butun divan vergi-
 +
lərindən azad etdi.
 +
 
 +
 
 +
Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 1, B., 1961,
 +
O nullahi S. M., XİP1—XU11 əsrlər-
 +
də Təbriz pəhəri, B., 1982, Petrutev-
 +
sgiNn İ. P., Vosstanie remeslennikov
 +
i qorodskon bednotı v Tebrize v 1571—
 +
 
 +
3 qq., v kn. Sbornik statenN po istorii
 +
Azerbaddjana, v. 1, B., 1949: İstorin stran
 +
Azii i Afriki v srednie veka, M., 1968,
 +
Z gendien O. A., Azerbabdjanskoe
 +
qosudarstvo Sefevidov v XUT v., B,, 1981,
 +
 
 +
 
 +
TƏBPH3 YC)AHbi (1908 —09) —mah
 +
hakimiyyəti və feodallar əleyhinə
 +
xalq ӱsyanı. Məhəmmədəli ipahın HM"
 +
perialistlərin kəməyi ilə Tehranda
 +
mӱrtəce cevrilipindən (1908, 23 iyun)
 +
sonra bailanmıtidı. Konstitusiyanı
 +
bərpa etmək pquarı altında baillanan
 +
usyanda fəhlə, kəndli, ipəhər yoxsul-
 +
ları və milli burjuaziya iiytirak
 +
edirdi. Səttarxan, Barırxan və 6.-
 +
nın rəhbərlik etdiyi T.u.-nı yatır-
 +
maq ucun 40 minlik qopun gendəril-
 +
di. TTəhərin 12 məhəlləsindən 11-i
 +
iah qopunları və irticacılar tərə-
 +
findən tutulsa da, 20 minlik fədai
 +
dəstələri 1908 ilin oktyabrında KY-
 +
cə dəyutilərindən sonra əksinqilabi
 +
quvvələri iqəhərdən cıxara bildi. T.u:
 +
Devrundə itəhərdə yerli ezunuidarə or-
 +
qanı — əncumən yaradıldı. Əncumən
 +
bir sıra demokratik tədbirlər (var-
 +
lıların pul və ərzaqı, xanədan mӱlk”
 +
ləri musadirə edildi və s.) həyata
 +
gecirdi. 1908 ilin noyabrından Cə-
 +
 
 +
 
 +
TƏBRİZ XALCACILIQ MƏKTƏBİ
 +
 
 +
 
 +
nubi Azərb.-ın bir hissəsi Təbriz
 +
usyancılarının tərəfinə gecdi. İn-
 +
qilabın mudafiəsi, konstitusiya qay-
 +
dalarının bərpası, ana dilində maa-
 +
rif və mədəniyyətin inkipafı sahə-
 +
SİNDƏ Oir sıra tədbirlər gəruldu.
 +
RSDFP Zaqafqaziya Tamkanarnabı
 +
T,u.-na canlı quvvə, silah və s. dəyçii
 +
ləvazimatı ilə yardım edirdi. T.u.
 +
İran inqilabının (/905—11) zirvəsi
 +
olub, onun yeni yuksəlipinə təkan
 +
verdi. İran irticası usyanı əz quv-
 +
VƏSİ İLƏ Yatırmaq iqtidarında deyil-
 +
di, 1909 il aprelin 16-da car qo-
 +
iunları Təbrizə daxil oldu və usyan
 +
yatırıldı. İ. Lenin “Dunya si-
 +
Yasətində alımpqan maddəə, e€bankaH-
 +
larda və İrandakı hadisələrə adlı
 +
məqalələrində T.u.-nı ipıqlandır-
 +
MbiHl və usyanı boran carizmi kəskin
 +
 
 +
 
 +
tənqid etmiidi (bax Əsər. tam kulliy:-
 +
yatı, c. 17, səh. 191, 24 —
 +
sos). 9, 246—47,
 +
 
 +
 
 +
Əd.: bax İran inqilabı (1905—11)
 +
məqaləsinin ədəbiyyatına.
 +
 
 +
 
 +
TƏBRİZ CSYANI (1920)—İran ho-
 +
kumətinin murtəce siyasətinə qartı
 +
antiimperialist xalq usyanı. Hərəkət-
 +
verici quvvələri fəhlələr, ipəhər yox-
 +
sulları, sənətkarlar və tacirlər idi.
 +
 
 +
syanda ziyalıların, milli burjua-
 +
ziyanın, kəndlilərin, liberal mulkə-
 +
darların, orta və xırda ruhanilərin
 +
nӱmayəndələri də iptirak edirdilər.
 +
Aprelin 6-da battlanan usyana rəhbər-
 +
lik etmək ucun PTeyx Məhəmməd Xiya-
 +
baninin balicılıqı ilə İctimai Hey”-
 +
ət Yaradıldı. Usyancılar Təbrizdə
 +
əsas devlət idarələrini tutdular.
 +
Maraqa, Xoy, Ərdəbil və s. iqəhərlər-
 +
də hakimiyyət usyancıların əlinə kec-
 +
di. Cənubi Azərb. *“Azadistanə (*Azad-
 +
lıq elkəsi?u) adlandırıldı. İyunun
 +
22-də Xiyabaninin baılıqı ilə
 +
milli həkumət yaradıldı: iqtisadiy-
 +
yat, maarif, səhiyyə, qismən aqrar və s.
 +
sapələr uzrə islahatlar gecirilməyə
 +
baplandı. T.u.-nın məqsədi butun
 +
İranda konstitusiyanın həyata geci-
 +
rilməsi və təkmillətdirilməsi, in-
 +
gilislərin aqralıqına son qoyulması,
 +
iah Hekumətinin devrilməsi, burjua-
 +
demokratik resp. yaradılması, Cənu-
 +
bi Azərb.-a İran daxilində muxtariy-
 +
Yət verilməsi, Sovet Rusiyası ilə
 +
dostluq munasibətləri yaradılması
 +
və s. idi. PTah hekuməti ingilis im-
 +
perialistlərinin fəal keməyi ilə
 +
sentyabrın 11-də usyancılar ӱzərinə
 +
qopun Yeritdi. Usyan yatırıldı. Səna:
 +
Ye proletariatının yoxluqu, geniii
 +
kəndli kӱtlələrinin usyana cəlb olun:
 +
maması, usyan rəhbərlərinin mudafiə
 +
məvqeyi tutması, usyanın Umumiran
 +
milli azadlıq hərəkatından təcrid
 +
olması və s. Q.u.-nın məqlubiyyətinə
 +
səbəb oldu. Usyancılara ttiddətli di-
 +
van tutuldu: sentyabrın 14-də Xiyaba-
 +
ni vəhtiicəsinə elduruldu.
 +
 
 +
 
 +
ƏdəTaqisva PT, A., Napionalıno-
 +
osvobolitelınov dvijqnie vn İranskom
 +
A aep6afi mxane B 1917—1920 rr., B., 19356,
 +
Yenə onun, Peix Moxammed Xinbani
 +
i napionalhno-osnoboditelhnoe dvijenie v
 +
İranskom Azerbandjane v 1917—1920 qt., v
 +
kn.: İran. İstorin i sovremennosth. Sb,
 +
Stateİ, M., 1983: İ vanova M. N., Na-
 +
inonalhno-osvoboditelınos dpijeniq v
 +
Prane 1918—1922 rr., M., 1961,
 +
 
 +
 
 +
. z “4 qo - ə I
 +
4 zə AӦəta Hu Bə? 5 ə ən)
 +
od
 +
ə .F
 +
 
 +
 
 +
3 vil... Fr A . il
 +
 
 +
 
 +
, iii
 +
ə , əyə
 +
 
 +
 
 +
VvİTS-Ir? “ə” FT
 +
 
 +
 
 +
TƏBRİZ USYANI (1978)—İranda
 +
mah Hekumətinin xalqa zidd mӱrtəce
 +
daxili və xarici siyasəti əleyhinə
 +
baq vermin usyan. T.Y.-HbiH bailən-
 +
masının əsas səbəbi əlkədə xalq kut-
 +
lələrinin iqtisadi vəziyyətinin aqır-
 +
laqiması, demokratik huquq və azad-
 +
lıqların boqulması, Cənubi Azərb.-da
 +
guclu assimilyasiya siyasətinin apa-
 +
rılması və s. olmuidur. PTiələrin
 +
mӱqəddəs saydıqları Qum i,-ndə ya-
 +
payan azərb. ruhanilərin Həkumətin
 +
antidemokratik siyasətinə qariı e ti-
 +
raz numayitinə cıxmaq carırınına
 +
cavab olaraq fevralın 18-də (hicri
 +
HTƏMCH yalanı ilə bəhmən ayının 29-u:
 +
usyanın İranda 429 bəhmən usyanız
 +
adlanmasında buradandır) Təbriz əha-
 +
lisi kucələrə axhıpiydı. Hərəkatda
 +
fəhlələr, ipəhər yoxsulları, sənətkar-
 +
lar, tələbələr, məktəb ppagirdləri,
 +
xırda və orta ticarət burjuaziyası
 +
və b. iptirak edirdi. Lakin ppah hə-
 +
kuməti fevralın 19-da polis, ordu və
 +
hərbi: texnikanın gӱcu ilə usyanı
 +
boqdu. T.u. əslində 1978—79 illər
 +
İran inqilabının baltlanqıcı oldu,
 +
paH rejiminə ilk zərbə vurdu və onu
 +
antimonarxiya, antiimperialist isti-
 +
qamətə yənəltdi. ü
 +
TƏBRİZ XALCAHCILIQ MƏKTƏBİ
 +
— Azərb.-ın ən qədim va məphur xal-
 +
cacılıq məktəblərindən biri. Tə6 Ha,
 +
Ərdəbil, Maraqa, Mərənd, Maku, Xoy,
 +
rmiya, Zəncan, Qəracə, Heriz, ə-
 +
rab, Əhmədabad, Miri:p, Əhər, Salmas,
 +
Gerəvan, Sennə, Qaradaq və s. xalca
 +
məntəqələrini əhatə edir. Bu ərazidə
 +
yatmamıni tӱrkdilli tayfalar Hələ qə-
 +
dimdən xalcacılıqın yaranması və
 +
inkitpafında muhum rol: oynamıit,
 +
muxtəlif devrlərdə (Midiya, Əhəmə-
 +
nilər dəvləti və s.) İran xalca sə-
 +
nətinin təpəkkulunə ciddi tə ”sirgəs-
 +
tərmitlər. Orta əsrlərdə PTərqin ən
 +
muhum ticarət mərkəzlərindən və zən-
 +
gin pəhərlərindən olan Qəbrizin PTərq
 +
əlkzləri, eləcə də Avropa ilə ticarət
 +
əlaqələri xalcacılıq sənətinin sur”-
 +
ətli inkipafına səbəb olmupidur.
 +
Artıq 11—12 əsrlərdə cicəklənmə dəv-
 +
ru kecirən T.x.m. 13—14 əsrlərdə Təb-
 +
riz miniatӱr məktəbinin bədii xu-
 +
 
 +
 
 +
susiyyətlərini mənimsəmiii, 16— 17 əsr-
 +
 
 +
 
 +
lərdə yuksək inkitaf mərhələsinə
 +
catmıtidı. Bu məktəbə mənsub xov-
 +
lu və xovsuz xalcalar, həmcinin xsv-
 +
suz xalca mə mulatları (məfrəii, cu-
 +
val, cul, xurcun, Heybə və s.) bədii
 +
tərtibat, rəng ahəngdarlırı, orna-
 +
mental bəzəklərin muxtəlifliyi ilə
 +
fərqlənir. T.x.m, əsas xalca kompo-
 +
zisiyalarına gerə 2 qrupa ayrılır:
 +
Təbriz və Ərdəbil qrupları.
 +
 
 +
. Təbriz qrupuna “Təbrizə, cBaxiza-
 +
yılir, cQərəcəz, cGərəpanə, v Herizə,
 +
aLəcəkturuncə, cƏfianə, €Araqnbıb,
 +
 
 +
 
 +
4Ovculuqa, “Dərd fəsilə kompozisi-
 +
yaları, ə qrupuna FƏrləbilə,
 +
“1Peyx Səfi, “P”aha/basıə, 4“Səra-
 +
 
 +
 
 +
Önə, “Zəncanə, *“Mirə pə cAcma-yum-
 +
maq cepniləri daxildqr. Xovsuz xal-
 +
calardan Təbriz qrupuna daxil olan
 +
məntəqələrdə palaz, kilim, vərni və
 +
zili, Ərdəbil qrupunla isə vərni,
 +
zili və cecim daha genin yayılmın-
 +
“Abip. T.X.M.-HHH € Bar-GehninTə, € bar-
 +
MELƏb, “Balıqə, “Butaə, “Dərvitə
 +
c Kətəbəliə, c“Gərdəstə, 4“Gellu, guilə:
 +
Liz FKuldanlıq, “Leyli və Məcnunə,
 +
e Məmahupə, eMyuvə, “Namazlıqə, 4 Nə-
 +
caqlız, cSərvistanə, €Cəpnanvə, €Cə-
 +
həndə, “Silsiləvi ləcəkə, *Fərhad və
 +
 
 +
 
 +
235
 +
 
 +
 
 +
PTirinə, “Xəyyamə, 4 Xətai, *Həddadə,
 +
cCərxi-gulə, c“Ceyranlıə və s. klassik
 +
kompozisiyaları da məphurdur. Bu
 +
xalcaların bəzəklərində incə nəbati
 +
ornamentlər, həndəsi naxınlar, in-
 +
san və heyvan fiqurları, stilizə edil-
 +
mip bədii xatt nəvləri (nəsx, nəstə-
 +
liq və s.), gӱl-cicək, təbiət mənzərə-
 +
ləri və me”marlıq abidələrinin təs-
 +
viri əsas yer tutur. T.x.m. iki istiqa-
 +
mətdə inkipaf etmiiydir: ornamental
 +
və sujetli xalcalar. Ornamental xal-
 +
caların (“Ləcəkturuncə, cƏfilanə,
 +
4Xətaiə, *İslimibəndlikə və s.) hələ-
 +
zunlar (spirallar) ӱzərində qurulmui
 +
mӱrəkkəb kompozisiyası ləcəkli nəba-
 +
ti naxınlar, qəncə, gӱl, yariaq təs-
 +
virlərindən ibarətdir. Təbrizdə to-
 +
xunmuti Ləcəkturuncə kompozisiyalı
 +
Məuhyp elllcix ӱn xalısı (əlcu-
 +
su 56, 12m2, 1539, Viktoriya və Albert
 +
muleyi, London) ornamental xalca-
 +
ların ən gəzəl numunəsidir. T.x.m.-
 +
nin sujetli xalcalarından FDərd
 +
fəsilə, *Ovculuqə (4PQikariə, 17 əs-
 +
rin əzvəllərinə aid ən yaxiqı numunə-
 +
si Nyu-Yorkdakı Metropoliten-muzey-
 +
dədir), “Leyli və Məcnunə, FƏjdaha
 +
və simurqə, FDərviiə, “Xəyyamı və s.
 +
kompozisiyalar daha genin yayılmıni-
 +
dır. Sujetlər, adətən bir-biri ilə
 +
herulmuli ornamental naxhiilar fo-
 +
nunda verilir, ritm-hərəkət xalcanın
 +
arasahəsində bir fiqurun digəri uzə-
 +
rində yerləitməsi və Ya eyni motivin
 +
təkrarı ilə gestərilir.
 +
 
 +
T.x.m.-nin xalcaları azanı
 +
formada (dəyirmi, uzunsov, kvadrat
 +
və əlcudə (1 m?-dən—40 l2-dək: bəzi
 +
hallarda daha cox) toxunulur. By xal-
 +
caların ilmə Hhund. 2 mm-dən 15 mm-
 +
lak (nadir hallarda ilmə hund. 49 mm
 +
olan xalılvra da təsaduf edilir),
 +
ilmə sıxlıqı 1 m?-də 60 mindən 360
 +
minədək (bə”zən 400 mini) olur. Bu
 +
xalcaların əksərkyyəti qullabı ilmə
 +
(bəzi hallarda dolama ilmə) usulun-
 +
da toxunulur. Məqmulatların toxu-
 +
nulmasında muxtəlif nevlu yun, pam-
 +
bıq və ipəkdən, qızıl, gӱmuti və di-
 +
gər metal saplardan istifadə olu-
 +
nur. İpəkdən, qızıl və gumuçui sap-
 +
lardan toxunmut xalcaların, xalca
 +
toxunutilu pərdələrin və xovsuz xal-
 +
caların inkipaf mərkəzi Təbriz ip.
 +
olmutdur. T.x.m.-nin xalcaları (xu-
 +
susilə 4 hissədən ibarət dəst xalı-
 +
gəbələr) rənglərinin ipuxluquna və
 +
ahəngdarlıqına gerə də geniii ipehrət
 +
qazanmıtidır. Xalcaların rəng tərti-
 +
batında gupəti spektrinin butun rəng
 +
calarlarından yuksək sənətkarlıqla
 +
istifadə olunur. Arasahə yerliyində
 +
Azərb.-ın digar xalcacılıq məktəb-
 +
lərindən (Qarabaq, Quba-PQirvan, Gən-
 +
cə-Qazax) fərqli olaraq acıq yaiiful,
 +
acıq cəhrayı, acıq ipəkəri və s. rəng-
 +
lər ustun olur. Tund yerlikli (tund
 +
qırmızı, tund surməyi, tund yalpıl)
 +
xalcalara da təsaduf elilir. Xalca-
 +
ların uzərindəki naxhipların rəngi
 +
arasahə yerliyinin rənginə muvafiq
 +
olaraq verilir. Hajiyələr Həm rəng,
 +
həm də naxhıti cəhətdən arasahədən o
 +
qələr fərqlənmir, əksinə arasahənin
 +
davamı kimi bədii cəhətdən onu ta-
 +
mamlayır.
 +
 
 +
T.x.m.-nin F“Balıqə, F*Sərabiə, FƏf-
 +
ianə, FLəcəkturuncə kompozisiyaları
 +
Abiqeronun “Xiləbӱtaə, “Xiləəfiyanə,
 +
Qarabaqın *“Xanlıqu, “Balıqə xalca-
 +
ları ilə bədin cəhətdən uyqunluq
 +
tətpgkil edir.
 +
 
 +
 
 +
236
 +
 
 +
 
 +
TƏBRİZ XANLIRI
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Təbriz xalcalarının ən gəzəl
 +
nӱmunələri dӱnyanın bir sıra məii-
 +
hur muzeylərində, eləcə də SSRİ-
 +
nin və Azərb.SSR-in bədii kollek-
 +
siyalarındə (Azərb. İncəsənət Mu-
 +
zeyi, Azərb. Tarixi Muzeyi, Azərb.
 +
Xalcası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dəv-
 +
lət Muzeyi və s.) saxlanılır.
 +
Yapınzdırma pqəkil, bax səh. 192-193
 +
 
 +
Əd. Kərimov L., Azərbaycan xal-
 +
ca sənətinin əyrənilməsinə dair, cAzər-
 +
baycan incəsənəti kitabında, B., 1959:
 +
 
 +
 
 +
yenə onun, Azərbaycan xəlcəsi, c .1,
 +
B.—L., 1961, yenə onun, Azerbah-
 +
djanskiN kover, t. 2—3, B., 1983, yenə
 +
 
 +
 
 +
onun, K izucenikə azerbaӧgdjanskoqo kon-
 +
rovoqo iskusstva (Tebrizskin tip), İzv.AN
 +
Azerb.SSR, 1954, 7, Muӱuciri C,,
 +
Azərbaycan xalcacılıqı, B., 1977, Ab-
 +
dullaevan., Kovrovoe iskusstvo Azer-
 +
bandjana, B., 1971.
 +
TƏBRİZ XANLI RI—18 əsrin or-
 +
talarında Azərb.-da yaranmınq feo-
 +
dal dəvləti. Xoy, Naxcıvan, Tapanar,
 +
Sərab və Maraqa xanlıqları ilə həm-
 +
sərhəd olmuidur. Mərkəzi Təbriz 1.
 +
idi. Əhalisi əkincilik, barcılıq,
 +
qismən də maldarlıqla məpqul olur-
 +
du. Sənətkarlıq və ticarət inkitaf
 +
etmiddi. Təbriz, Guney və Mərənd Ma-
 +
hallarına bəlunurdu. Ayrı-ayrı ma-
 +
halları bəylər, naiblər, kəndxudalar
 +
və b. idarə edirdi. Xan və divanxana
 +
mə murlarının huququ qeyri-məhdud
 +
idi. Xanlıqın daimi qopunu (bə”zi
 +
məlumatlara kərə 10 min nəfər)
 +
vardı. Muharibə zamanı xanın sərən-
 +
camına mahallardan cərik dəstələri
 +
gendərilirdi. T.x.-nda divan, xalisə,
 +
mӱlk, vəqf, camaat torpaq mulkiyyəq
 +
Torisları məvcud idi. Kəndlilər və
 +
pəhər sənətkarları onlarca vergi ve-
 +
rir və muxtəlif mӱkəlləfiyyət daqtpı-
 +
yırdılar T.x. baltiqa xanlıqlara nis-
 +
bətən siyasi cəhətdən zəif idi. T.x.-
 +
nın siyasi həyatında dumbuli tayfa
 +
balicıları muhum rol oynayırdı.
 +
Nadir pahın ədumundən sonra
 +
(1747) Təbrizdə yalancı ppahzadələrdən
 +
ə əzunu, 11 Sam Mirzə adı ilə
 +
uı elan etdi. Lakin o mustəqil
 +
devlət Yaratmaq niyyətində olan Azərb.
 +
dalı Əmiraslan xana məqlub oldu.
 +
Əmiraslan xan qısa muddətdə Təbriz,
 +
Xalxal, Ərdəbil və Cənubi Azərb.-ın
 +
bir sıra batqa əyalətlərini ezunə
 +
tabe etdi. Əmiraslan xan İranda Adil
 +
pah adı ilə Həkmdar e”lan edilən
 +
Əliqulu xanın, 1748 ilin sonupda isə
 +
onun saray cevrilipqi nəticəsində tax-
 +
ta cıxmın qardapı İbrahim Mirzə-
 +
nin hakimiyyətini tanımadı. İbra-
 +
him Mirzə bəyuk quvvə ilə Əmiras-
 +
lan xanın uӱzərinə hucum edib onu
 +
məqlubiyyətə uqratdı. Təbrizə gələn
 +
İbrahim Mirzə əzunu ipah e”lan etdi.
 +
Lakin Məphəd və İsfahanda usyan
 +
baiy verməsindən xəbər tutan İbrahim
 +
mah Ə “ə nu sbnən olan Məhəm-
 +
məd xanı Qəbrizə hakim təyin edərək
 +
iəhərdən cıxdı. Məihəddə vurulima
 +
zamanı İbrahim iyah həlak olarkən,
 +
təbrizlilər usyan qaldırıb Məhəmməd
 +
xanı əldurdulər. Azərb. torpaqları -
 +
nı vahid dəvlət daxilində birləi-
 +
dirmək siyasəti yurudən urmiyalı Fə-
 +
təli xan Əfiar yaranmıiy ipərəitdən
 +
istifadə edərək digər Azərb. feodalı
 +
Naqı xanla birlikdə hucuma gecib
 +
Təbrizi tutdu və əz paytaxtını Urmi-
 +
Yadan oraya gecurtdu. Feodal ara mu-
 +
haribələrində fəal ittirak edən
 +
Fətəli xan Əftar cox vaxt Təbrizlə
 +
gərunmurdu. Onun Kərim xan Zəndlə
 +
 
 +
 
 +
muharibədə olmasından istifadə edən
 +
qacar tayfa baqicısı Məhəmmədhəsən
 +
xai 1757 ildə Təbrizə hucuma kecdi.
 +
Maneəsiz iahərə daxil olan Məhəm-
 +
mədhəsən xan oqlu Ara Məhəmməd xanı
 +
Qəbrizə hakim tə”yin etdi. Məhəmməd-
 +
həsən xan sonralar Urmiya qalasını
 +
almaqa və Fətəli xan Əfiarı da
 +
əzundən asılı vəziyyətə salmaqa nail
 +
oldu. Lakin Məhəmmədhəsən xan Kərim
 +
xan Zənd ilə vuruzimada məqrlubiyyətə
 +
uqradı. Yenidən mustəqil siyasət yu-
 +
ima bapplayan Fətəli xan Əfiyar
 +
 
 +
əbrizin idarəsini Nəcəfqulu xan
 +
Dumbuliyə taqipırdı.
 +
 
 +
1760 ildə Azərb.-a hucum edən Kə-
 +
rim xan Zənd Təbrizi muhasirəyə al-
 +
lı. Lakin ciddi muqavimətə rast gə-
 +
lib geri cəkilməyə məcbur oldu. Kə-
 +
qrim xan bir ildən sonra yenidən Təbri-
 +
zə hucum edib ipəhəri ələ gecirsə də
 +
dumbuli tayfasının etimadını qa-
 +
zanmaq və əz tərəfinə cəkmək məqsədi
 +
ilə Nəcəfqulu xanı yenidən Təbrizə
 +
hakim təyin etdi. Lakin tezliklə Hə-
 +
cəfqulu xan xeyli guӱclənmii xoylu
 +
Əhməd xandan asılı vəziyyətə dulidu.
 +
O, lazım gəldikdə Əhməd kana qolun,
 +
pul və s. vasitəsilə kəmək edirdi.
 +
 
 +
əcəfqulu xanın vəfatından (1780)
 +
sonra hakimiyyətə oqlu Xuladad xan
 +
kecdi. Xudadad xan Xoy xanlırından
 +
asılılıqa son qoyaraq mustəqil siya-
 +
sət yurutməyə baplladı. Əhməd xan və
 +
qarabaqlı İbrahimxəlil xan ittifaq
 +
baqlayaraq Təbrizə hucum edib nrəhəpu
 +
muhasirəyə aldılar. PTəhər ə”yanları-
 +
nın xəyanəti nəticəsində Təbriz mut-
 +
təfiqlərin əlinə kecdi. Xudadad xan
 +
həbs edildi. T.x. mustəqilliyini iti-
 +
rib Xoy xaplıqrına tabe edildi. T.x.-
 +
nın ərazisi sonralar Qacarlar dəevlə-
 +
tinin tərkib hissəsinə cevrildi.
 +
 
 +
Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 1, B., 1961:
 +
Dəlili H. Ə., Azərbaycanın cənub
 +
xanlıqları (XUİT əsrin ikinci yarı-
 +
sında), B., 1979: bax həmcinin Təbriz mə-
 +
qaləsinin ədəbiyyatına.
 +
 
 +
 
 +
TƏBRİZİ Əbu Səid (11 əsrin sonu—
 +
12 əsrin əvvəli)—Azərb. filosofu.
 +
1123 ildən əvvəl Beyhəq p.-nə səfər
 +
edibmit. Əli ibn Zeyd Beyhəqi mutə-
 +
fəkkirin Hikmət, xususən fəlsəfi
 +
kateqoriyalar sahəsində iiəhrət tap-
 +
dıqını gəstərmiii, kəlamlarından
 +
nӱmunələr vermitdir. T. əqli yetkin-
 +
lik, səxavət və təvazəkarlırı yuksək
 +
qiymətləndirmi—i, bunların əksini
 +
pisləmi(iiDir: “Varlı o kəsdir ki,
 +
acgezluk buxovunda əsir deyildirə:
 +
aDostlarla lovqa davranan adam onla-
 +
rın səmimi məhəbbətini qazana bil-
 +
MƏ35, “Birisi tərəfindən tə“riflən-
 +
DİKDƏ vəcdə gəlib sevinən ppəxs, əzu
 +
eəzunu tə rifləmiti kimidirə 4 Malik
 +
olmadıqın keyfiyyətə gerə səni tə”-
 +
rifləsələr, ələ salmınu olarlarə.
 +
Əd.: Məmmədov Z. C., Azərbay-
 +
kk əsrlərdə fəlsəfi fikir,
 +
 
 +
 
 +
QAL əlil dı xə url giz əlkə
 +
 
 +
 
 +
AR ə
 +
 
 +
 
 +
TƏBRİZİ Əminəddin Muzəffər ibn
 +
Əbulxeyr Varani (1:69, Təbriz —
 +
1224, PQiraz)— Azərb. muctəfəkkiri,
 +
fəqih, mutəkəllim. Baqladda Nizamiy-
 +
yə, Misirdə Nəsiriyyə mədrəsələrində
 +
dərs demipdir. Uc cilddə “Simt əl-
 +
fəraidə (4 Mirvarilər həmayiliə), iki
 +
cilddə “Səbt əl-məsailə (4 Məsələlə-
 +
rin səlisia) və b. əsərlər yazmıit,
 +
 
 +
 
 +
Əbu Hamid Qəzalinin və Fəxrəddin
 +
Razinin fiqhə və kəlama dair trak-
 +
tatlarını xulasə etmiptdir.
 +
 
 +
Ədl Məmmədov Z. C., XPQ əsr-
 +
də yappamıti bə"zi Azərbaycan mӱtəfəkkir:
 +
ləri haqqında, Azərbaycan SSR EA Xə-
 +
bərləri (tarix, fəlsəfə və huquq seriya-
 +
sı), 1968, X Z.
 +
 
 +
 
 +
TƏBRİZİ Məhəmmədrza ibn Əbdulmu-
 +
təllib (? —1698, Tehran)— Azərb, fi-
 +
losofu, fəqih. “Kitab əl-itparət fi-l-
 +
fiqhə (“Fiqhə dair iparət kitabı),
 +
aKitab ət-pəfaə (4PQəfa kitabı),
 +
aPQərh əl-Məfatihə (eəl-Məfatihin
 +
ipqərhiə) və s. əsərləri var. Həyat və ya-
 +
radıcılıqı haqqında məlumat azdır.
 +
 
 +
Əd. Əminzadə Ə. Ə., Azərbay-
 +
canda fəlsəfi və ictimai-siyasi fikir
 +
tarixindən, B., 1972,
 +
 
 +
 
 +
TƏBRİZİ Rəcəbəli (7? — 1669 )— Azərb.
 +
filosofu. Dəvrunun əsas bilik sahə-
 +
lərinə yiyələnən T. *İsbat əl-vacibə
 +
(4 Vacib varlıqın isbatı), vəl-Əsl-
 +
əl-əsilə (FƏsl əsasə) və b. əsərlərin
 +
muəllifidir. Vahid təxəllusu ilə
 +
təkin ipe”rlər də yazmınmdır. T.
 +
zərb.-da Aristotel ən”ənələrinin da-
 +
vamcısıdır. Onun yaradıcılıqrında
 +
iiraqiliyin və sufiliyin də mçəyyən
 +
təqsiri duyulur. Peripatetik filosof
 +
kimi T.-nin varlıq tə limi ortodok-
 +
sal islam ideoloqlarının əqidələri
 +
ilə uzlapqmır. Varlıqrı on geni
 +
həcmli anlayıtp saymıli, mahiyyətin
 +
varlıqa nisbətdə ikinci olması haq-
 +
qındakı peripatetik muddəaya tərəf-
 +
dar cıxmhipdır. O, İyərq peripate-
 +
tizminin emanasiya nəzəriyyəsini, hər
 +
cəhətdən xalis bəsit vahiddən yalnız
 +
vahid cıxdıqını, məvcudat silsilə-
 +
sində səbəbiyyət əlaqəsinin olduqunu
 +
qəbul etmiidir. T.-yə gərə, səbəb ilə
 +
nəticə arasında əzunəməxsus munasi-
 +
bət, substansional baqlılıq vardır.
 +
FƏsl əsasə traktatında maddə və for-
 +
ma, hərəkət və 6. kateqoriyalar peri-
 +
patetizm məvqeyindən arapdırılmıin-
 +
dır. Q. allahın ipəxsiyyətsiz varlı -
 +
qına inanmaqla bərabər, onu məvcuda-
 +
tın varlıqından xaric saymıti, PTərq
 +
peripatetizminə sadiq qalaraq, pan-
 +
teist dunyagerupqundən uzaq olmustidur.
 +
Ədl Məmmədov Z. C., Azərbaycan-
 +
 
 +
 
 +
əə əm əsrlərdə fəlsəfi fikir, B.,
 +
 
 +
 
 +
TƏBRİZİ— Azərb.-da xalq seleksiyası
 +
yolu ilə alınmınq yuksəkkeyfiyyətli
 +
sufrə uzumu sortu. Gəncə sufrə uzumu
 +
də adlanır. Tənəyi guclu boy atır: ci-
 +
cəyi ikicinsiyyətlidir. Tam yetitmin
 +
giləsi ar-qızılı rəngdə olur: orta
 +
muddətdə Yetipir. Vegetasiya dəevr
 +
 
 +
223 gӱnədək olur. PYirəsində zə,
 +
iqəkər, 5,4 q/l turipu var. Hər 1/4-dan
 +
119—150 s-dək məhsul yıqrılır. Sen-
 +
tyabrın ortasında yetipir, Azərb.SSR
 +
uzum sortları standartına daxildir.
 +
TƏVƏKKUL İBN BƏZZAZ (Yu
 +
U)0, Tavəkkuli ibn İsma-
 +
il əl-Ərdəbili (?—?)–-Səfəvi
 +
tarixcisi (14 əsr), “Səfvət əs-səfaə
 +
(*“Saflıqın saflıqıq) agioqrafik
 +
əsərinin muəllifi. Səfəvi ipeyxi
 +
Sədr əd-dinin muridi olmuppdur.
 +
Səfəvilərin əcdadı peyx Səfi əd-di-
 +
nin həyat və fəaliyyətinə həsr olun-
 +
mut əsəri Ərdəbil c“Səfəviyyəə təriqə-
 +
tinin tarixinin eyrənilməsində muhum
 +
mənbədir. Səfi əd-diani cturk peyxir,
 +
aturk piriq adlandıran .i. H.-ın
 +
məqlumatları Səfəviləri farslap-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
dırmatqa calıpan İran burjua təd-
 +
qiqatcılarının cəhdlərinin əsassız
 +
olduqunu gəstərir. Fars dilində ya-
 +
zılmınph = Səfvət əs-səfaə 1911 ildə
 +
Bombeydə nəpqr olunmutdur.
 +
 
 +
ƏƏ.: Əfendiev O. Ak osvetde-
 +
nikə nekotorıx voprosov istorii Sefevi-
 +
dov v Sovremennon iranskon istorioqra-
 +
fii, v kn.: Protiv burjuaznıx falhsi-
 +
 
 +
 
 +
fikatorov istorii i kulıt -
 +
djana, B., 1978. ulıturı Azerbani
 +
 
 +
 
 +
TƏQVİM—beyuk vaxt intervalları
 +
nın hesablanması sistemi. Əsasını
 +
gəy cisimlərinin hərəkəti ilə əla-
 +
tədar olan dəvri təbiət hadisələri
 +
təpkil edir. T.-in inkipaf tarixin-
 +
də xalqların təsərrufat tərzinin
 +
imərtləri əz əksini tapır. T.-də-qilin
 +
fəsillərinin, gecənin
 +
 
 +
 
 +
| BƏ KYHAYAYH
 +
nəvbələtməsindən, Ay səfhələrinin
 +
dəyipməsindən istifadə edilir. Gun,
 +
 
 +
 
 +
sinodik ay və tropik il vahidləri on-
 +
larla əlaqədardır. Tam sayda sinodik
 +
ay və orta gunəiz gӱnlərindən ibarət
 +
tropik il olmadıqından T. yaratmaq
 +
cox cətindir. Znev T. yaradılmındır:
 +
Gunəi təqvimi (əsas vahidi tropik
 +
ildir), Ay (qəməri) T.-i (əsas vahidi
 +
sinodik aydır) və Ay-Gunəp (əsas va-
 +
Hidi ay və ildir) T.-i. Sonuncu T. cox
 +
mӱrəkkəbdir. Burada Gunəptin hərəkə-
 +
ti Ay səfhələrinin nəvbələtiməsi ilə
 +
uzlatpdırılır. Gunəiz təqvimində
 +
ilin baplanqıcı həmitə eyni vaxta
 +
dupqur. Ay təqvimində isə batqa fəslə
 +
dulpqə bilər. Vaxtı Ay səfhələrinə və
 +
fəslin real dəyitməsinə gərə hesab-
 +
layarkən yaranan təhrifi ləəv etmək
 +
ucun Ay təqvimində əlavə ay qəbul edi-
 +
lir. Bu duzəliiydən sonra alınan təq-
 +
vim Ay Gunəp T.-i adlanır. Xristian-
 +
lıq qəbul edilənədək bu təqvim bir
 +
cox əlkədə iplədilmitdir. Ay-Gunəpt
 +
və Ay təqvimləri Afrikanın, Yaxın
 +
və Uzaq PTərqin bir cox əlkəsində i11-
 +
lədilir. Gunət T.-i ən genii yayıl-
 +
mıtpi beynəlxalq T.-dir. İlk Gӱunət
 +
təqvimi Yuli təqvaimidir. RSFSR
 +
XKS-nin dekreti ilə Rusiyada Qri-
 +
qori təqvimi qəbul edilmitdir (24.
 +
1.1918). T.-də ilin sıra nemrəsi tiər-
 +
ti baplanqıcdan gəturulur (bax Era).
 +
İttilətdiyimiz T.-in batilanqıcı 4 İsa-
 +
nın doqulduqu. ısə hesab edilir.
 +
SSRİ-də belə T. hesablama sistemi
 +
cbizim erah, yaxud cyeni eraxjx adla-
 +
nır. Umumdunya T.-i yaratmaq ucun T.
 +
islahatı problemi ilə BMT-nin İQ-
 +
tisadi və İctimai PQurası məqul
 +
olur (bax həmcinin Hicri təqvim),
 +
 
 +
Əd. Biqerman öÖ., XpoHonorun
 +
Drevneqo mira, per. s anql., M., 1975,
 +
İdelhson N. İ., İstoril kalendari,
 +
zə kn.: Əpodı po istorii nebesnov mexa-
 +
niki, M., 1975, Selepnikov S,İ,,
 +
 
 +
 
 +
İstoril kalendari i xronoloqii, 3 izd.,
 +
M., 1977.
 +
 
 +
 
 +
TƏQVİM AYI —təqvimə gərə ayın
 +
İLK və son KYHNTƏPH arasıpdakı mud-
 +
dət. Qriqori təqvimində və Yuli təq-
 +
vimində 28—31 gundur.
 +
TƏQVİM İLİ—təqvimə gerə
 +
İLK və son gӱnləri arasındakı mud-
 +
dət. Qriqori təqvimində adi il 365,
 +
R il isə 366 gundur.
 +
 
 +
"QİB (hərbidəy)— geri cəkilən duiq-
 +
məni tamamilə darmadaRrRın etmək MəT-
 +
sədilə hucum. Q. aviasiya, raket və
 +
atəi zərbələri endirilməsini, qopyun-
 +
ların surətlə hərəkət edərək du/11-
 +
mənin cinahlarına və arxasına cıx-
 +
maqla onu muhasirəyə almaqı, qrup-
 +
lara ayıraraq məhv etməyi nəzərdə
 +
 
 +
 
 +
ilin
 +
 
 +
 
 +
TƏDAVUL
 +
 
 +
 
 +
tutur. T. surətlə, fasiləsiz, gecə və
 +
gӱndӱz, qӱvvələrin yuksək fəallıqrı
 +
ilə duiməni darmadaqkın edənədək,
 +
getdiyi Yolla (frontal) və ya paralel
 +
istiqamətdə aparılır.
 +
 
 +
TƏQLİD, psixologiyada—6baii-
 +
qalarının hərəkət, əməl hə iplərini
 +
təkrar etmək, yamsılamaqy bu zaman
 +
insanda rəftarın yeni formaları ya-
 +
ranır. Heyvanlarda T.-in ibtidai for-
 +
malarına təsaduf edilir. İnsanlar-
 +
da keyfiyyətcə baiqadır və xusu-
 +
silə upyaq Yalilarında yeni davranıni
 +
formalarına yiyələnməkdə muhum rol
 +
oynayır.
 +
 
 +
TƏQLİDCİLİK, epiqonculuq
 +
—-ədəbiyyat və incəsənətdə muəyyən cə-
 +
rəyan və ya bədii usul ən”ənələrinin,
 +
obraz, sujet və motivlərinin, uslub
 +
xususiyyətlərinin qeyri-yaradıcı, me-
 +
xaniki iəkildə qəbul edilməsi. İste”-
 +
dadsız təqlidcilər əsərlərini hər
 +
hansı bir muəllifin əsərinə oxiyat-
 +
maqa calıpnırlar ki, bu da Həmin
 +
əsərləri əezunəməxsus məzmun və for-
 +
madan məhrum edir, onları orijina-
 +
lın sənuk, bəsit təkrarına cevirir.
 +
T. dunya ədəbiyyatında, eləcə də
 +
klassik PDərq, o cӱmlədən Azərb. poe-
 +
ziyasında da məvcud olmutdur. Azərb.
 +
poeziyası tarixində Nizami və Fuzu-
 +
lini onlarla iair təqlid etmipt-
 +
 
 +
 
 +
dir.
 +
 
 +
TƏQRİBİ DUSTURLAR — /(x) —
 +
| *(x)--e(x) dusturundan alınan riyazi
 +
dusturlar: burada e(x)—xətadır və qiy-
 +
mətləndirmələn sonra atılır. Onda
 +
T.d. /(x)=/*(x) ipləklində olur. Məs.,
 +
(1-xy-142x dusturu (1--x)2 ifadə-
 +
SİNDƏN KİCİK |X| ucun alınır və x=
 +
= 0,0707, 0,0223 olduqda uyqun olaraq
 +
yuzdə bir, mində bir dəqiqlik tələb
 +
hesablamada
 +
 
 +
 
 +
olunan | itlədilir.
 +
TƏQRİBİ İNTEQRALLA MA — hazas-
 +
lama riyaziyyatının belməsi: muəyyən
 +
 
 +
 
 +
inteqralın təqribi hesablanması usul-
 +
ları ilə məpquldur. Qa, B|-də iəsil-
 +
məz /(a) funksiyasına uyqun E(l) ibti-
 +
dai funksiyasının a —d BƏ x b HƏTTƏ-
 +
lərində qiyməti məqlumdursa, Nyuton
 +
— Leybnits dusturuna əsasən Y(/)=
 +
= E(Ӧy—E(a), məqlum olmadıqda isə
 +
/(f) öanıra usulla (məs., kvadratura
 +
dusturu ilə) hesablanır (bax Duzbu-
 +
caqlılar dusturu, Trapesiyalar dus-
 +
turu, Simpson dusturu).
 +
 
 +
Ədə Məmmədov R., Ali riyaziy-
 +
yat gursu, H. 2, B., 1981: Berezin İ.
 +
S. Jidkov N. P., Metodı vıcisle-
 +
nil, 3 izd., c. 1, M., 1966, Krılon V.
 +
 
 +
 
 +
İ., Priblijennoe vıcislenie inteqralon,
 +
 
 +
 
 +
2 izd., M., 1967, Sobolev S. L., Vve-
 +
 
 +
 
 +
ə v teorik KyÖaTypHbix diopuya, M.,
 +
 
 +
 
 +
TƏQRİBİ HESABLAMA—verilənlə-
 +
ri və ya hec olmasa nəticəsi uykun kə-
 +
miyyəqlərin həqiqi qiymətlərini təqri-
 +
bi ifadə edən ədədlər olan hesablama.
 +
Məsələlərin təqribi həlli ilə əlaqə-
 +
dar yaranmıltdır. T.H.-nın qayda və
 +
usullarının nəzəriyyəsi ədədi usul-
 +
lar adlanır (bax Ədədi uşul).
 +
 
 +
TƏQRİBİ HƏLL, diferensial
 +
tənliyin T. H.-i — diferensial
 +
tənliyin axtarılan xususi həllinə
 +
muəyyən dəqiqliklə yaxınlatan anali-
 +
tik ifadənin və Ya təqribi qiymətin
 +
tapılması. Bu ifadə sıra ipqəklində
 +
(quvvət sırası, triqonometrik sıra
 +
və s.), ardıcıl yaxınla:ima usulu,
 +
Rits və Qalyorkin uşilu, kicik para-
 +
metr usulu və Caplıgin usulu ilə ta-
 +
pılır. Həll sonsuz sıra tpəklində
 +
 
 +
 
 +
237
 +
 
 +
 
 +
axtarılırsa, T.H, sonlu parcada ta-
 +
pılır.
 +
 
 +
Əd.: bax Təqribi inteqrallama mə-
 +
qaləsinin ədəbiyyatına.
 +
 
 +
 
 +
TƏQSİR, huquqda— huquq norma-
 +
sının tələblərini pozan ictimai təh-
 +
lukəli hərəkətin və ya hərəkətsizli-
 +
yin daxili, subyektiv cəhəti. T. /pəx-
 +
sin tərəqdiyi əməlin xarakterinə və
 +
onun nəticəsinə psixi munasibəti-
 +
dir. T. anlayımyına qəsd və e h-
 +
tiyatsızlıq, civayət huququnda
 +
isə cinayətin motivi, məqsədi və digər
 +
subyektiv cəhətlər də daxildir. Ci-
 +
nayət etmiil (yaxud huququ pozmuil)
 +
iəxs əz hərəkətinin və ya hərəkətsiz-
 +
liyinin ictimai təhlukəli olduqunu,
 +
onun ictimai-təhlukəli nəticələrini
 +
əvvəlcədən gərdukdə və bunları arzu
 +
etdikdə və ya belə nəticələrin baii ver-
 +
məsinə pquurlu surətdə yol verdikdə
 +
cinayət (yaxud əməl) qəsdən edilmiii
 +
hesab olunur. Cinayət etmii (Yaxud
 +
huququ pozmuti) pəxs ez Hərəkat və ya
 +
hərəkətsizliyinin ictimai-təhlukəli
 +
nəticələr verə biləcəyi imkanını
 +
əvvəlcədən germçii, lakin onların qar-
 +
pısını alacarınayelbeyinliklə umid
 +
baqlamıpdırsa, yaxud da bu nəticələ-
 +
rin bali verəcəyini qabaqcadan germə-
 +
li və ya gərə bilməli olduqu halda
 +
onları gərməmiidirsə, cinayət (yaxud
 +
əməl 5” uzundəv tərədil-
 +
mil hesab olunur. |
 +
 
 +
TƏQSİRSİZLİK PREZUMPİSİYA-
 +
Cbi (nar. praesumptio--kyMmaH) — hy-
 +
quqda hal: buna əsasən muttəhim təq-
 +
siri qanunla muəyyən olunmuiy qayda-
 +
da subut edilməyənədək təqsirli he-
 +
sab olunmur. T.p. ilk dəfə İnsan və
 +
vətəndai huquqları bəyənnaməsində
 +
(1789) elan edilmitidi. T.p. prinsipi
 +
muasir burjua qapunvericiliyində və
 +
burjua cinayət prosesi elmində qəbul
 +
edilsə də, burjua dəvlətlərinin məh-
 +
kəmə praktikasında təqsirlik tə
 +
zumpsiyası ustundur. T.p. İnsan pu-
 +
quqları bəyannaməsində (1948) ləsbit
 +
olunmuqidur. Sovet cinayət prosesində
 +
T.p.-nın məqsədi ataqıdakılərdır.
 +
məxsiyyətin huquqlarını mudafiə et-
 +
mək, muttəhimin konstitusiyada elan
 +
edilmit mudafiə huququnu Həyata ge-
 +
cirmək, təqsirsiz pəxsi qanunsuz və
 +
əsassız olaraq cinayət məs”uliyyətinə
 +
cəlb olunmaqdan mudafiə etmək. T.p.
 +
prinsipi SSR İttifaqı və multəfiq
 +
respublikaların cinayət mchakimə ic-
 +
raatının Əsaslarında (1958), SSRİ
 +
Ali Məhkəməsi plenumunun 1969 il
 +
30 iyun tarixli 4“ Məhkəmə həkmu ba-
 +
rəsindəz qərarında və s.-də əks edil-
 +
 
 +
 
 +
mipidir.
 +
TƏTTVİ (əp. A.lai? — KƏCMƏ, ayırma)—
 +
ile”rin hər bir misrasında durruya)
 +
fasiləyə əsaslanan belgu. T. həm he-
 +
ca və əruz vəznlərində, həm də sər-
 +
bəst ppe”rdə olur. Vəzndən asılı
 +
olaraq, hər misrada bir, iki və Ya
 +
daha cox T. ola bilər. PPe”rin səlis-
 +
liyi, ahəngdarlıqrı T.-lərin dəqiq-
 +
liyindən, yerli-Yerində olmasından
 +
cox asılıdır.
 +
 
 +
TƏDAVUL—əmək məhsullarının və
 +
balqa mulkiyyət obyektlərinin alrı-
 +
satqı yolu ə mubadiləsi forması
 +
əmtzə təsərrufatı ucun xarakterik-
 +
dir. T. bilavasitə mӱbadilədən (Ə—Ə )
 +
onunla fərqlənir ki, o pul vasitəsilə
 +
(Ə—P—Ə), yəqni əmtəənin pula, pulun
 +
da yenidəv əmtəəyə cevrilməsilə həyata
 +
kecirilir. T. tarixən əmtəə istehsa-
 +
 
 +
 
 +
238
 +
 
 +
 
 +
TƏDAVUL VAXTI
 +
 
 +
 
 +
kı –——Tj–—ih———jsjt—qkjtj-—jqKtjjjijjdjİiikkhg—jhqjhqtjimm,—Dbjıcık
 +
 
 +
 
 +
lı ilə meydana gəlir və kapitalist
 +
istehsal usulunda ən yuksək inkipaf
 +
nəqtəsinə catır. Əmtəz istehsalı
 +
və Q.-u zəminində kapitalın T.-u mey-
 +
dana gəlir. Kapitalist T.-u ND—Ə—P:
 +
(mənfəətlə satmaq naminz almaq) dus-
 +
turu uzrə ba verir. Bu umumi dus-
 +
turla kapitalın T.-u məqsədi KƏCTƏ-
 +
rilsə də, mənfəətin əmələ gəlməsi
 +
mənbəyi —ə=1i quvvəsinin istismarı
 +
gərunmur. Kapitalın T.-unun həp yu
 +
forması (pul, kapital, məhsuldar
 +
kapital və əmtəə kapital) kapitaliz-
 +
min ziddiyyətlərini kəskinlətdirir,
 +
lakin eyni zamanda kapitalist istis-
 +
marını da pərdələyir, fetitlətdi-
 +
rir (bax Təkrar istehsal, İqtisadi
 +
behranlar). Kapitalizmə məxsus zid-
 +
diyyətlər T. prosesini ləngidir. T.
 +
vaxtı artdıqca, daha cox kapital və
 +
əmək istehsal dairəsindən T. dairə-
 +
sinə kecir, qeyri-məhsuldar əməyin
 +
xus. c., xalis tqədavul xərcləri ər-
 +
tır. Butun bunlar məhsuldar quvvə-
 +
lərin inkipafını ləngidir. Sosia-
 +
LİZMDƏ ƏMTƏƏ VƏ PUL saxlanıldırın-
 +
dan, əmtəə T.-uӱ də qalır. Onun xarak-
 +
teri sosialist mulkiyyəti ilə MYƏİ-
 +
yən olunur. T. sosializmin əsas iqti-
 +
sadi qanununun tələblərinə və kommu-
 +
nizm quruculuquna xidmət edir. Sosia-
 +
lizmdə istehsal vasitələrinin əsas
 +
hissəsi dəvlət mulkiyyətində olluqrun-
 +
dan, 1 tӱvvəsi isə artıq əmtəə ol-
 +
madıqından T. dairəsi də kapitalizm-
 +
dəkinə nisbətən məhduddur. Sosializm-
 +
də T. planlı surətdə həyata keciri-
 +
lir. T. vaxtının qısaldılması əsas
 +
və devriyyə foidlarının dəvriyyəsini
 +
suӱr”ətləndirir, sosialist istehsalı-
 +
nın iqtisadi effektliyini yuksəldir.
 +
 
 +
Ədə Marks K., Siyasi iqtisadın
 +
tənqidinə dair, B., 1955, yenə onun,
 +
Kapital, c. 1—3, Lenin V. İ., Karl
 +
Marks, Əsər. tam kulliyyatı, c. 26, Obra-
 +
meHne sredstv proizvodstva v uslovilk so-
 +
iialisticeskoqo xozanstvovaniln, M., 1980,
 +
 
 +
 
 +
TƏDAVUL VAXTI —kapitalın (ka-
 +
pitalizmdə), yaxud muəssisə BƏCBHTH-
 +
nin (sosializmdə) tədavul sahəsində
 +
qaldırı muddət. T.v.-na daxildir:
 +
hazır məhsulun anbara daxil oldutu
 +
andan realizəsinədək olan vaxt: hazır
 +
məhsulun realizəsindən əldə edilən
 +
pula yeni istehsal sikli çcun zəruri
 +
olan istehsal vasitələri alınması
 +
vaxtı. Kapitalizmdə T.v. dəvrundə pul
 +
kapital məhsuldar kapitala və əmtəə
 +
kapital pul kapitala cevrilir. Texni-
 +
ki tərəqqi, nəql. və rabitə vasitələri-
 +
nin inkipafı, ticarətin təpkilinin
 +
təkmilləpdirilməsi T.v.-nın xeyli
 +
azalmasına imkan yaradır. Sosializm-
 +
də T.v.-nın azalması muəssisə ...
 +
larından istifadənin effektliyinin
 +
artırılmasından, xususilə dəvriyyə
 +
vəsaiti dəvriyyəsinic sur"əqləndiril-
 +
məsindən atılıdır. 1.v.-nın azal-
 +
dılmasının əsas yolları və metodla-
 +
rı bunlardır: texniki tərəqqi, tica-
 +
rət, nəql., rabitə vasitələrini, anbar
 +
təsərrufatının təqikilini və satıil
 +
orqanlarının operativliyini təkmil-
 +
ləpdirmək, nomenglatura, cepid və
 +
keyfiyyə uzrə plan tatqipırıqlarını
 +
Yerinə yetirmək: maddi-texniki təcpi
 +
zat orqanlarının fəaliyyətini yax-
 +
pılasiadırmaq və s.
 +
 
 +
TƏDAVUL FONDLARI — təsərru-
 +
dar hesablı sosialist muəssisələri-
 +
nin (təikilatlarının) devriyyə və-
 +
saitinin bir Hissəsiy tədavul sahə-
 +
sində əmtəə və pul formasında fəa-
 +
 
 +
 
 +
liyyət gəstərir. Muəssisələrdə isteh-
 +
sal olunmuyit, lakin satılmamıiz ha-
 +
zır məhsul ehtiyatlarından, ticarət
 +
mӱəssisələrində əmtəə ehtiyatların-
 +
dan, tədavul prosesində iptlədilən
 +
tara və digər maddi dəyərlərdən, de-
 +
bitor borcundan və hesablaimaların
 +
digər vəsaitindən, həmcinin kassada-
 +
kı, hesabdakı pul vəsaitindən iba-
 +
ətdir. Sosialist muəssisələrində
 +
.f. istehsal fondları ilə birgə tək-
 +
rar istehsalın fasiləsizliyini tə".
 +
min edir.
 +
TƏDAVUL XƏRCLƏRİ —əmtəə təda-
 +
vulu prosesi ilə əlaqədar məsrəflə-
 +
rin məcmusu. İqtisadi təbiətinə gərə
 +
xalis və əlavə xərclərə bəlunur. Xa-
 +
lis xərclər alqı-satqı aktları, dəyər
 +
formasının dəyipilməsi (əmtəələrin
 +
ealizəsi prosesində) ilə ipərtlənir,
 +
ec bir yeni dəyər yaratmır və qeyri-
 +
məhsuldar xərclərdir. Əlavə T.x. əm-
 +
təə tədavulu dairəsində istehsal pro-
 +
sesinin davamı ilə əlaqədardır, də-
 +
yəri artırır və məhsuldar xərclər-
 +
dən ibarətdir. ə
 +
Kapitalist təsərrufatında T.x.-
 +
nin əsas hissəsini xalis xərclər təii-
 +
kil edir və bunlar izafi dəyərdən
 +
ədənilir. T.x. qiymətin tərkib His-
 +
səsi olduqundan aqırlıq da zəhmət-
 +
ketilərin ӱzərinə duiqur. Sosializm-
 +
də T.x. pul formasında ictimai-zə-
 +
ruri əmək məsrəfidir. SSRİ-də T.
 +
x.-nin həcmi iqtisadi-sosial ingkiyla-
 +
fın vəzifələrinə uyqun olaraq planlı
 +
qaydada muəyyən edilir. T.x. həcminin
 +
durmadan artmasına baxmayaraq, səviy-
 +
yəsi daim apaqı dupqur. Ticarətdə
 +
(ictimai iailə də daxil olmaqla) T.x.-
 +
nin umumi məbləqi pərakəndə əmtəə
 +
devriyyəsinə nisbətən 1940 ildə 8,2196,
 +
1970 ildə 6,9494, 1983 ildə 6,76906,
 +
Azərb.SSR-də 1970 ildə 6,3294, 1983
 +
ildə 6,4296 olmupdur.
 +
TƏDARCLK, tədaruk muqavi-
 +
ləsi—SSRİ-də sosialist təikilat-
 +
ları arasında onların məhsulun və
 +
əmtəənin satıppı ilə baelı təsərru-
 +
fat muçnasibətlərini rəsmilətdirmək
 +
ucun baqlanan muqavilə. T. muqaviləsi-
 +
nə gərə, tədarukcu təpkilat muəyyən
 +
muddətlərə Hər iki təikilat ucun
 +
məcburi olan məhsul bəlgusunə dair
 +
plan aktı ilə muəyyən edilmiini məh:-
 +
sulları alıcı (sifaritci) təpikila-
 +
tın mulkiyyətinə və Ya əməli surətdə
 +
idarə edilməsinə verməyi əhdəsinə
 +
gəturur, təpikilat—alıcı isə məhsu-
 +
lu qəbul etməyi və onun muəyyən edil-
 +
MHM qiymətini ədəməyi ehdəsinə gə-
 +
YEYP: T. harrbı na YMYMH qaydalar
 +
0, R İttifaqı və muttəfiq respub-
 +
likaların mulkiqanunvericilik Əsas-
 +
ları (1961) və digər aktlarla nizam-
 +
lanır. T. muqaviləsində aiyarıdakı-
 +
lar muəyyən edilməlidir: T. edilən
 +
məhsulun adı, miqdarı və keyfiyyəti:
 +
mӱqavilənin qӱvvədə olma mudləti və
 +
T. mӱddətləri, məhsulun qiyməti və
 +
T.-un umumi məbləri: hesablama qay-
 +
dası, tara və qablaipdırma və s.
 +
muqaviləsinin tpərtlərini pozmara ge-
 +
rə tərəflər əmlak məs"uliyyəti dapı-
 +
yır. Məs., istehsal-texniki təyinatlı
 +
məhsulun T.-u gecikdirildikdə və Ya
 +
natamam olduqda tədarukcu alıcıya
 +
dəbbə pulu verməlidir. T.-lə əlaqədar
 +
mӱbahisələr arbitrajda həll edilir.
 +
TƏDARUK, kənd təsərruf a-
 +
tı məhsullarının təda-
 +
ru kk u—bax Kənd təsərrufatı məh-
 +
sullarının satın alınması.
 +
 
 +
 
 +
TƏDARCUK QİYMƏTİ—bax Sotınal-
 +
ma qiyməti.
 +
TƏDQİQAT SİLSİLƏSİ—Qutbyanı
 +
Uralda dar silsiləsi. Uz. 175 km, hund.
 +
1894 m-ə (Narodnaya d., Ural d-rında
 +
ən yuksək zirvə) qədərdir. Muasir buz-
 +
laqlar var. Yamaclarının aaqı His-
 +
sələri tayqa məpələri, yuxarı Hissə-
 +
ləri yӱksək daqrlıq tundradır.
 +
TƏQDİYƏ BALANSI, ədəmə ba-
 +
lansı—hər hansı əlkənin muəy-
 +
yən vaxt (il, rub və s.) ərzində xaric-
 +
dən daxil olmui pul ilə həmin el-
 +
kənin xaricdəki butun pul ədəmələri
 +
arasındakı nisbəti. Daxil olmutn
 +
pul ədəmələrdən artıq olduqda bu,
 +
.6.--nın aktiv, musbət saldosunu, ək-
 +
sinə olduqda passiv, mənfi saldosunu
 +
(kəsirini) gestərir. T.b.-nda əlkələr
 +
arasındakı muxtəlif beynəlxalq ədə-
 +
mələrə səbəb olan curbəcur iqtisadi
 +
munasibətlər, habelə siyasi, elmi-tex-
 +
niki və mədəniyyəq sahəsindəki beynəl-
 +
xalq əlaqələr əks etdirilir. T.b.-nın
 +
aktivliyi, Yaxud passivliyi əlkənin
 +
xarici iqtisadi, xususilə valyuta və-
 +
ziyyətinin muhum gəstəricisidir. T.6b.-
 +
nın passivliyi, pulun qiymətdən du1-
 +
məsinə səbəb ola bilər. T.b.-nın pas-
 +
siv saldosu qızıl, yaxud sərbəst kon-
 +
versiya oluna bilən vəlyuta ilə tə”-
 +
min edilmədikdə valyuta məzənnəsi
 +
alpaqı dupqur, bu isə əlkə daxilində
 +
qiymətlərin artmasına səbəb olur,
 +
T.6.--nın aktivliyi valyuta məzənnə-
 +
sinin artmasına tə sir gestərir. T.b.-
 +
nın vəziyyətini yaxpılapdırmaq məq-
 +
sədilə kapitalist əlkələri cox za-
 +
man valyutanın devalvasiyasına əl
 +
atırlar. Sosialist əlkələrinin xa-
 +
rici iqtisadi əlaqələri dəvlət xari-
 +
ci ticarət inhisarı və valyuta inhi-
 +
sarı əsasında həyata gecirildiyin-
 +
dən Q.b, xarici ticarət və valyuta
 +
planı əsasında formalapır.
 +
TƏ"DİYƏ QABİLİYYƏTLİ TƏLƏV,
 +
əhalinin təqdiyə(edəmə)
 +
qabiliyyətli tələbi — in-
 +
sanların pul vəsaiti ilə tə”min olu-
 +
nan iəxsi tələbatlarının təzahur
 +
forması. Sadə əmtəə təsərrufatı-
 +
NIN VƏ deməli, əmtəə-pul munasibət-
 +
lərinin meydana gəlməsilə yaranır.
 +
.Q.T. MƏCMİ ictimai məhsulun sosi-
 +
al-iqtisadi təbiətindən, strukturun-
 +
dan, milli gəlirin həcmindən və bol-
 +
gusunun xarakterindən, xalqın rifa-
 +
hından asılıdır, iqtisadiyyatın və
 +
mədəniyyətin inkipaf səviyyəsi ilə
 +
tə min olunur. İqtisadi mə”nada T.q.t.-
 +
it reallıqı əhalidə olan pul vəsaiti
 +
İLƏ muəyyənlətdirilir. K. Marks qeyd
 +
edirdi: “Tələbə gəldikdə, o ancaq əz
 +
sərəncamında mubadilə vasitələri
 +
olduqda, gercək tələbdir. Bu vasitə-
 +
lər ezu də məhsuldur, mubadilə də-
 +
yəridirə (Marks K., Fəlsəfə yox-
 +
sulluqu, B., 1975, səh. 30). T.q.t.-in
 +
qarpısında bv...təklif, yə”ni bazarda
 +
olan, yaxud bazara cıxarıla biləcək
 +
məhsulə (Marks K., Kapital, c.
 +
3, B., 1960, səh. 194) layanır. Tələb və
 +
təklif bir-birinə tə”sir edir. On-
 +
ların arasındakı ziddiyyətdə əmtəə
 +
dəyəri ilə əmtəənin istehlak dəyəri
 +
arasındakı, habelə alqı nə satqı
 +
arasındakı ziddiyyət əz ifadəsini
 +
təpır. Əmtəə satını istehlak dəyər-
 +
lərinin təklifi formasında, alın-
 +
ması isz Q.q.t.-in reallatpidırılma-
 +
sı formzsında həyata gecirilir. Ka-
 +
pitalizmdə T.q.t.-lə əmtəə təklifi
 +
arasındakı nisbət kortəbii yaranır
 +
 
 +
 
 +
TƏZƏKƏND
 +
 
 +
 
 +
239
 +
 
 +
 
 +
və bazar qiymətinin konkret səviyyə-
 +
sinə tə”sir edir. T.q.t.-in Hi ep
 +
pitalizmin əsas iqtisadi qanunu ilə
 +
muəyYƏNLƏPDİRrİilir və sənaye tsikli
 +
zamanı kəskin surətdə enib qalxır.
 +
Sosializmdə T.q.t. ictimai tələbat
 +
KİMİ CIXI1P edir, onun daha tam
 +
ƏDƏNİLMƏSİ sosialist istehsalının
 +
məqsədidir (bax Sosializmin əsas i?-
 +
tisadi qanunu). |
 +
 
 +
TƏ”QDİYƏ İNTİZAMI — sosialist
 +
mӱəssisələri (birlikləri) və təpki-
 +
latlarının pul ehdəlikləri" uzrə
 +
edəmələrin muddətinə və qaydaları-
 +
na dəqiq riayət etmələri: məcəppydam
 +
hesabının mehkəmləndirilməsi izərt-
 +
lərindən biridir. SSRİ-də ədəmə-
 +
lərin muəyyən ardıcıllıqı məvcӱd-
 +
dur (bax Naqrdsız hesablaima). Xst.-
 +
nda qəbul olunmup hesablatma qay-
 +
dalarını pozmara gərə səsərrufat
 +
 
 +
 
 +
təpkilatlarının və huquqi məxc-
 +
lərin məs uliyyəti muəyyən olunmui-
 +
dur. T
 +
 
 +
 
 +
.İ.-NI pozmara gərə bank maliy-
 +
Yə sanksiyaları tətbiq edir.
 +
 
 +
TƏ”Dİ YƏ TAQİYIRIRI, SSRİ- də
 +
hesab sahibinin, ona xidmət edən
 +
banka əz hesablatma hesabından mu-
 +
vafiq pul məbləqini vəsait alanın
 +
hesabına kecirmək barədə verdiyi ya-
 +
zılı sərəncam, əmtəə alınmasına və
 +
xidmət gəstərilməsinə gərə Hesab-
 +
lappmalar aparılmasında, kreditor
 +
borcunun ədənilməsində, Həmcinin tey-
 +
ri-Əmtəə əməliyyatları və maliyyə əh-
 +
dəlikləri uzrə vəsaitin baqa hesaba
 +
kecirilməsində istifadə edilir. T.t.
 +
quvvəsini 10 gӱn muddətində saxlayır.
 +
TƏ:DİYƏ TƏLƏBİ, edəmə tələ-
 +
bi, SSR İ-də—malgəndərənin mal
 +
kendərilməsi, yaxud xidmət gestəril-
 +
məsi muqabilində tə”diyəcinin hesa-
 +
bından muvafiq vəsait məblərini onun
 +
hesabına kecirməsi barədə əmris ak-
 +
sept hesablatlma formasında icra
 +
olunur. Hazır məhsulun bir iəhərdə,
 +
yaxud baqa ipəhərə dapınmasında və
 +
tranzit gəndərilməsində tətbiq olu-
 +
nur. T.t. mal gəndərildikdən sonra
 +
uc ii gunu ərzində tərtib olunub
 +
banka verilməlidir.
 +
 
 +
TƏ”DİYƏ CƏDVƏLİ (siyahısı) —
 +
muhasibat kassa sənədi: fəhlə və qul-
 +
luqculara əmək haqqının verilməsi-
 +
ni sənədlətdirmək uӱcundur. Butəv-
 +
lukdə mӱəssisə (təikilat), sex və HƏ-
 +
bələr uzrə, əmək haqqının hesablayi-
 +
ma cədvəlləri, Yaxud fərdi hesab və-
 +
rəqələri əsasında ipləyənlərin ka-
 +
teqoriyaları uzrə tərtib olunur, T.
 +
c.-ndə ipcinin tabel nəmrəsi, fami-
 +
liyası, adı və atasının adı, ələ ve-
 +
riləcək əmək haqqının məbləri gəs-
 +
tərilir və pulu almaqa gərə imzala-
 +
ma qrafası ayrılır.
 +
TƏDRİS VƏSAİTİ—6biliyin daha
 +
yaxtı mənimsənilməsi ucun tədriə
 +
proqramı və dərslərin tələbinə ca-
 +
vab verən vəsait. T.v,-nə dərsliklər,
 +
lӱqətlər, məqlumat kitabcaları, kon-
 +
tur xəritələr, tədris filmləri, ci-
 +
hazlar, modellər və s. daxildir. Mey-
 +
və, tərəvəz, toxum kolleksiyası, tex-
 +
niki əiyalar və s. təbii T.v.-dir.
 +
TƏDRİS İLİ, dərs ili—təhsil
 +
mӱəssisələrində məiqələlərin bali-
 +
lanqrıcından Yay tə tilinədək olan
 +
vaxt. İlk dəfə 16 əsrin axırı—17
 +
əsrin əvvəlində Qərbi Avropa və Uk-
 +
raynada tətbiq edilmiindir. SSRİ-
 +
nin təhsil muəssisələrində T.i. əsa-
 +
sən, sentyabrın 1-dən nevbəti il ma-
 +
yın 20—30-dək davam edir,
 +
 
 +
 
 +
TƏDRİS İNSTİTUTLARI, SSRİ-
 +
D ə—x.t.-nın, elm və mədəniyyətin muӱx-
 +
təlif sahələri ucun ali ixtisas təh-
 +
silli mutəxəssis, elmi və pedaqoji
 +
kadrlar hazırlayan ali təhsil muəs-
 +
sisələri. Bax Ali məktəb, İnstitut.
 +
TƏDRİS KİNOSU —elmi KuHO HƏB-
 +
lərindən biris tədris və təlim pro-
 +
sesində kəməkci vasitə kimi istifadə
 +
onyHyp. 1.K.-Ha, aHnərTəH, MƏLİFƏTƏ HƏ-
 +
raitində tədris materialının qav-
 +
ranılması cətin olduqda muraciət
 +
edilir. Kinematoqrafiya sur”ətlə ge-
 +
dən prosesləri yavapıdılmıpp ucsulla
 +
numayil etdirməyə (bax Yavaiıdıl-
 +
mı kinocəkmə) imkan verdiyi ucun
 +
T.k.-nda belə hadisələri yerli-yerində
 +
gəstərmək, gəzlə gərunməyən proseslə-
 +
ri beyutmək, onların daxilinə nufuz
 +
etmək, həmcinin uӱmumilətdirmə və
 +
mӱcərrədlikləri multiplikasiya va-
 +
sitəsilə əyanilətdirmək olur. Q.k.
 +
kecilən fənnin və ya gesqərilən ha-
 +
disənin fərdi xususiyyətlərinə, audi-
 +
toriyanın ya və bilik səviyyəsinə,
 +
habelə didaktik prinsiplərə gərə
 +
qruplara ayrılır.
 +
 
 +
.K., LTumyer qardampları tərəfin-
 +
DƏN kinematoqrafın ixtirasından
 +
(1895) sonra inkipyaf etməyə batla-
 +
mhildır. İlk tədris filmi 1898 il-
 +
də Fransada cəkilmitdir. 1907 ildə
 +
Rusiyada, 1908 ildə ABPT-da tədris
 +
filmlərinin istehsalına baitlanıl-
 +
mhipdır. Kinoproyeksiya aparatının
 +
ixtirasından sonra T.k. tarixində
 +
yeni mərhələ baplandı. Moskva, Le-
 +
ninqrad, Sverdlovsk və Kiyevdə mun-
 +
təzəm surətdə tədris filmləri isteh-
 +
sal olunur. Muttəfiq resp.-larda,
 +
o cӱmlədən Azərb.-da da tədris film-
 +
ləri cəkilir. 1967 ildən əlkəmizdə
 +
Umumittifaq tədris filmləri fes-
 +
tivalı kecirilir.
 +
 
 +
 
 +
Ədl Ucebnın filım. Sb, stateİ, M.,
 +
1961, Paxmaev N. M., Didakticeskie
 +
problemı primenenin texniceskix sredsti
 +
obucenin v sredneV tikole, M., 1973, E v-
 +
ropehfvpenaqQ. N., İspolhzonanie uceb-
 +
nıx filhmon na urokax fiziki v srednix
 +
proftexucilitnax, M., 1983,
 +
 
 +
 
 +
TƏDRİS PEDAQOJİ ƏDƏBİYYATI
 +
NƏİYRİYYATI —bax “Maarifə,
 +
TƏDRİS PLANI –—hər hansı tədris
 +
mӱəssisəsində eəyrənilən tədris fən-
 +
lərinin tərkibini və vaxtını muəy-
 +
yənləndirən, bunları illik və butçi
 +
təhsil muddəti ucun bəluidurən sə-
 +
nəd. SSRİ-də eynitinli təhsil MYƏC-
 +
sisələri ucun vahid T.p. muttəfiq
 +
resp.-ların muvafiq nazirlik və ya
 +
komitələri tərəfindən təsdiq edilir.
 +
TƏDRİS PROQRAMI–—hər hansı
 +
tədris fənni uzrə təhsilin əsas məz-
 +
mununu, pagirdlərin mənimsəyəcək-
 +
ləri zəruri bilik, vərdi və baca-
 +
rıqın həcmini muəyyənlətdirən, həm-
 +
cinin bəlmə və məvzuların məzmunu-
 +
nu tədris ili uzrə bəluidurən sənəd.
 +
SSRİ-də eynitipli təhsil muəssisə-
 +
ləri və ixtisaslar uzrə vahid dəvlət
 +
T.p. var.
 +
 
 +
TƏDRİS USULLARI—bax
 +
metodları.
 +
 
 +
TƏDRİS FƏNNİ—təhsil muəssisə-
 +
lərində eyrənilmək YHYH elmin, tex-
 +
nikanın, incəsənətin, istehsalat fəa-
 +
liyyətinin muəyyən sahəsindən secil-
 +
mili bilik, bacarıq və vərditlər sis-
 +
temi. Məzmununa gərə umumtəhsil
 +
T.f. və ya mutəxəssis hazırlanması
 +
ilə əlaqədar xususi Q,f, olur,
 +
 
 +
 
 +
Tə lim
 +
 
 +
 
 +
TƏDRİS FİLMİ—bax Tədris ki-
 +
 
 +
 
 +
noşi.
 +
TƏDRİS-TƏCRUBƏ SAHƏSİ, mək-
 +
təbyan ı—tiagirdlərlə tədris iiti
 +
və gənc təbiyyatcılarla dərnək ipi
 +
aparmaq məqsədi ilə yerli Sovetlərin
 +
icraiyyə komitələri tərəfindən ayrıl-
 +
mhpi (2 La-dək) torpaq sahəsi. T.-t.s.-
 +
idə mətqələlər sinif rəhbərinin (ib-
 +
tidai siniflərdə) və biologiya MYƏT-
 +
liminin baicılıqı ilə kecirilir.
 +
TƏZAD (ər. :(2—bir-birinə zidd)—
 +
fikir və ya hissi daha qabarıq, can-
 +
lı və tə sirli ifadə etmək məqsədilə
 +
əks mənalı həyat ləvhələrinin qar-
 +
izılatdırılması, T.-a me”pnə daha
 +
cox təsaduf edilir. M. F. Axundo-
 +
vun “Puikinin əlumuçnə PTərq poema-
 +
sımjnda təbiətdəki baharla ipairin
 +
crəyindəki gədər arasındakı T.-dan
 +
məharətlə istifadə edilmiindir. Əks
 +
mə”nalı seəz və ifadələrin yanatı iit-
 +
lədilməsi də (bax Antonimlər, Antı-
 +
teza) T.-a Yaxındır.
 +
TƏZƏ (:|)S)—Mərakepdə iqəhər. Tə-
 +
zə əyalətinin inz.m. D.y. st. Əh, 55 Mum
 +
(1971). Atqac eqmalı, dəri, toxuculuq,
 +
unuyutmə sənayesi: Milli park var.
 +
ustar ӱsulla xalca toxunur. Dark ku-
 +
rortudur. 8 əsrdən mə”lumdur,
 +
TƏZƏ AyY—bax Bədirlənmii Ay,
 +
TƏZƏ ALVADI—Azərb.SSR Masal-
 +
lı r-nunda kənd. T, A. sovetliyinin
 +
mərkəzi. R-n mərkəzindən 15 km :im.-
 +
q.--də, Bakı— Astara avtomobil yolu
 +
gənarında, Lənkəran ovalırındadır.
 +
ƏH. 4558 (1985), uzumculuk və heyvan-
 +
darlıqla məpquldur. Orta və səkkiz-
 +
illik məktəb, klub, 2 kitabxana, ki-
 +
noqurqu, tibb məntəqəsiy arxeoloji
 +
abidələrdən Dəmir dəvrunə aid kur-
 +
qanlar var. Bəyuk Vətən mӱharibəsin-
 +
də həlak olmui həmyerlilərin ipərə-
 +
finə abidə qoyulmuzidur.
 +
TƏZƏ (DİLYAN — Azərb.SSR Ucar
 +
r-nunun Mususlu sovetliyində kənd.
 +
R-n mərkəzindən 37 km ip.-də, Pirvan
 +
duzundədir. ƏH. 2076 (1985): pambıq-
 +
cılıq, taxılcılıq, baramacılıq və
 +
heyvandarlıqla məpqtquldur. Orta mək-
 +
təb, klub, kitabxana, kinoqurqu var.
 +
TƏZƏKƏND — Azərb.SSR Aqcabədi
 +
r-nunun Husulu sovetliyində kənd. R-n
 +
mərkəzindən 16 km q.-də, Qarabaq du-
 +
zumdədir. Əh. 1230 (1985): pambıqcı-
 +
lıq, taxılcılıq və heyvandarlıqla
 +
məiquldur. Heyvandarlıq kompleksi,
 +
orta məktəb, kitabxana, tibb məntəqə-
 +
si var.
 +
TƏZƏKƏND —Azərb.SSR Bərdə r-nu-
 +
nun PTirvanlı sovetliyində kənd. R-n
 +
mərkəzindən 8 km c.-da, Qarabar duӱzuӱn-
 +
dədir. ƏH. 1205 (1985), pambıqcılıq,
 +
taxılcılıq, heyvandarlıq və barama-
 +
cılıqla məptquldur. SəKkizillik məka
 +
təb, klub, gitabxana var.
 +
TƏZƏKƏND — Azərb.SSR Jdanov
 +
r-nunda gənd. T. sovetliyinin mərgkə-
 +
zi. R-n mərkəzindən 9 km HTM.-Za, AY-
 +
zənlikdədir. ƏH. 2030 (1985), pambıq-
 +
cılıq, taxılcılıq və heyvandarlıqla
 +
məpquldur. Orta məktəb, mədəniyyət
 +
evi, kitabxana, xəstəxana var. Bəyuk
 +
Vətən muharibəsində həlak olmui həm-
 +
Yerlilərin iqərəfinə abidə qoyulmu11-
 +
dur.
 +
TƏZƏKƏND—Azərb.SSR İsmayıllı
 +
r-nunda kənd, Q. sovetliyinin mərkə-
 +
zi. R-n mərkəzindən 11 km i1.-də, DaR
 +
ətəyindədir. ƏH. 1172 (1985). Əsas. tə-
 +
sərrufatı uzumculukdur. Orta məktəb,
 +
klub, kitabxana, tibb məntəqəsi var,
 +
 
 +
 
 +
240
 +
 
 +
 
 +
TƏZƏKƏND
 +
 
 +
 
 +
————ə.— —,,”, ——".uuuuuuuuunı———.— iexj =
 +
 
 +
 
 +
TƏZƏKƏND--Azərb.SSR Lacın r-nun-
 +
da kənd, T. sovetliyinin mərkəzi. R-n
 +
mərkəzindən 39 km iim.-da, dar ətəyin-
 +
dədir, ƏH. 263 (1985). Əsas təsərru-
 +
fatı heyvandarlıqdır. Klub, kitab-
 +
xana, xəstəxana var.
 +
 
 +
TƏZƏKƏND — Azərb.SSR Masallı
 +
r-nunun Yeddioymaq sovetliyində kənd.
 +
R-n mərkəzindən 22 km i1.-də, Lənkə-
 +
ran ovalıqındadır. Əh. 1963 (1985),
 +
tərəvəzcilik və heyvandarlıqla məi-
 +
quldur. Səkkizillik məktəb, klub, ki-
 +
tabxana, kinoqurqu, tibb məntəqəsi var,
 +
TƏZƏKƏND—Azərb.SSR Pupjin r-nu-
 +
nun Atqalıkənd sovetliyində kənd. R-n
 +
mərkəzindən 10 km c.-da, Muqan du-
 +
zundədir. Əh. 787 (1985), pambıqcı-
 +
lıq, taxılcılıq və heyvandarlıqla
 +
məpquldur. Səkkizillik məktəb, ki-
 +
tabxanay arxeoloji abidələrdən Tunc
 +
əyçə anı 2 kypraH (€Tomarənəs”) Bap.
 +
TƏZƏKƏND—Azərb.SSR Salyan r-nu-
 +
nun Qarabaqlı sovetliyində kənd. R-n
 +
mərkəzindən 24 km (im.-da, Cənub-TPər-
 +
qi PTirvan dӱzӱndədir. ƏH. 1542 (1985),
 +
Əsas təsərrufatı pambıqcılıqdır.
 +
Klub, tibb məntəqəsi var.
 +
TƏZƏKƏND — Azərb.SSR P1amxor
 +
r-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkə-
 +
zi. R-n mərkəzindən 12 km ip.-də, Gən-
 +
cə-Qazax dӱzənliyindədir. ƏH. 7528
 +
(1985), pambıqcılıq və uzumculuklə
 +
məpquldur. Orta məktəb, xəstəxana var.
 +
TƏZƏKƏND--Erm.SSR-də Yerevandan
 +
12 km im.-da Zəngi (indiki Razdan)
 +
cayı sahilində arxeoloji abidə. Orta
 +
Tunc devrunə aid qəbirlərdən qırmı-
 +
zı rəngli saxsı qablar tapılmındır.
 +
Son Tunc və ilk Dəmir devrlərinə aid
 +
qəbirlərdən isə pardaxlanmıpq qara və
 +
boz rəngli gil qablar, həmcinin tunc
 +
ətlYalar apqkar edilmiildir. T. boyalı
 +
qabları Azərb.SSR, Gurc.SSR, Cənu-
 +
bi Azərb. və İran ərazisindəki abi-
 +
dələrdən tapılmıtn qablarla oxilyar-
 +
lıq təpkil edir.
 +
 
 +
TƏZƏKƏND ABİDƏLƏRİ—Ərənqala
 +
iz, xarabalıqından 8 km c.-it.-də qə-
 +
dim Yapayıt yeri. Azərb.SSR Jdanov
 +
r-nunun Qəzəkənd ərazisindədir. Biri
 +
digərindən 700 m aralı iki təpədən
 +
 
 +
 
 +
(hund. 3—4 m| birinci 5,5 ha, ikin-
 +
 
 +
 
 +
cisi—1,3 ha) və qəbiristandan ibarət-
 +
dir. Qəpələr xəndəklə əhatə olunmun-
 +
dur. 1936, 1955 və 1957 illərdə arxeo-
 +
loji axtarıpnlar zamanı dadan iki
 +
sutun altlıqı, kup qəbirləri, Roma
 +
imperatoru Avqustun gӱmuti pulları,
 +
gil pamdanlar, dən dapları, saxsı
 +
qab"qırıqları, təndir qalıqları və s.
 +
tapılmıpdır. Materiallar antik
 +
dəvr və erkən orta əsrlərin əvvəllə-
 +
rinə . (e.ə. 2—eramızın 5 əsrləri)
 +
aiddir. T.-də 12—13 əsrlərdə də yapa-
 +
Yvpp olmutidur. Tədqiqatcıların bir
 +
qisminin fikrincə T. Paytakaran 11:.-
 +
nin xarabalıqıdır.
 +
 
 +
 
 +
Əd:ƏhmədovQ. M., Orta əsr Bey-
 +
ləqan pəhəri, B., 1979 (bibl.).
 +
 
 +
 
 +
TƏZƏNƏ—saz, tənbur və s. musiqi
 +
alətlərində istifadə olunan mizrab.
 +
T., adətən, albalı aqacının qabıqın-
 +
dan duzəldilir.
 +
 
 +
TƏZƏPİR MƏSCİDİ—Azərb. me”-
 +
marlıq abidəsi. Bakıdadır. 1905—14
 +
illərdə tikilmitdir (me”mar Z. ƏH-
 +
mədbəyov). Kvadratplanlı T.m,-nin bapp
 +
faşadındakı uctaqlı eyvanı, cinah-
 +
larındakı minarələr və gunbəz ay-
 +
dın və dəbdəbəli me”marlıq kompozi-
 +
siyası əmələ gətirir. Məscidin 66e-
 +
Yuk ibadət zalı (20x20 m) sferik gun-
 +
 
 +
 
 +
bəzlə (diametri 20 m) ərtulmulldur.
 +
İbadət zalının icməkan qurulutu
 +
yerli me”marlıq konstruksiyaları ilə
 +
iplənmit, gӱnbəzi saxlayan catmatar
 +
formalarından istifadə olunmutdur.
 +
T.m. Bakı-Abtperon dini tikililəri
 +
arasında xususi yer tutur. Məscidin
 +
tikintisində PTQərq me"marlıqrı monu-
 +
mental formalarının dəbdəbəli usul-
 +
ları yerli me"marlıq ən”ənələri və
 +
elementləri ilə uzvi surətdə əlaqələn-
 +
dirilmiptdir.
 +
 
 +
ZƏ: Fatullaev PT. S., Qrado-
 +
stroitelıhstvo Baku XQX—nacala XX ve-
 +
 
 +
 
 +
kov, L., 1978
 +
 
 +
 
 +
TƏZYİQ—bir cismin digərinin sət-
 +
hinə perpendikulyar istiqamətdə tə”-
 +
sirini xarakterizə edən fiziki kə-
 +
miyyət. Quvvələr (Ey) səth uzrə bəra-
 +
bər paylandıqda təzyiq R—R/8 kimi
 +
tə”yin edilir (5—səthin sahəsidir).
 +
Əks halda E təzyiqin orta qiymətinə
 +
uyqun gəlir. Sukunətdə olan mayenin
 +
istənilən nəqtəsində T. butun istiqa-
 +
mətlərdə eynidir. Bu, hərəkətdə olan
 +
ideal ma yelər və qazlar ucun də dor-
 +
rudur. T. vahidləri: n/m? (Beynəlxalq
 +
vahidlər sistemində), at, bar, mm c-
 +
sut. və s. T. maonmetr, barometr, va-
 +
kuummetr və s. cihazlarla əlculur.
 +
TƏZYİQ ALTINDA TƏKMƏ—Y1) me-
 +
talları T.a.t.—qəliblərdə əlvan me-
 +
tallardan və bə”zi polad markaların-
 +
dan təkmələr alma usulu. T.a.t. Ha-
 +
zır detalın formasına və əlculə-
 +
rinə maks. Yaxın forma və əlculər-
 +
də təkmə almaqa imkan verir. Proses
 +
soyuq və isti presləmə kameraları
 +
olan tekmə maqpınlarında aparılır.
 +
Bu məqsədlə formalatdırıcı qəlib
 +
bopluquna birlətidirilən presləmə ka-
 +
merasına tekulmuti maye metal porilen-
 +
lə basılır, nəticədə ərinti sur”ətlə
 +
qəlibə dolur, təkmənin formasını
 +
alaraq bərkiyir. Təkmə qəliblər (pres-
 +
qəliblər adlanır) poladdan hazırla-
 +
nır. Təkmə mapınlarında dəq-də 50
 +
təkmə almaq olar. 1 dəfə tekmədə 20
 +
detal almaqa imgap verən cox yuvalı
 +
qəliblərdən də istifadə edilir.
 +
 
 +
2) Polimer materialları T.a.t.—
 +
plastik kӱtlələrdən (termoplast, reak-
 +
toplast) və rezin qarıtıqlarından
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
muxtəlif formalı mə”mulat hazırla-
 +
ma metodu. Bu məqsədlə təkmə matını-
 +
nın qızdırma silindrində material
 +
qızdırılıb yumpaldılır, buradan o,
 +
sonsuz-vint, yaxud porpenin təzyiqi
 +
altında təkmə qəlibə basılır. Soyu:
 +
duqdan (termoplastlar), bərkidikdən
 +
(reaktoplast) və ya vulkanlatdırma-
 +
dan (rezin qarıtpıqları) sonra mate.
 +
rial mə”mulatın konfiqurasiya və əl:
 +
culərini əzundə saxlayır.
 +
 
 +
TƏZYİQ MƏRKƏZİ —maye və ya qaz
 +
muhiti icərisində sukunət vəziyyə-
 +
tində və ya  ərəkətdə olan cismə həz
 +
min muhit tərəfindən tə”sir gəstə-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
kə iz İk. gə
 +
Təyyarə qana= Təzyiq R A
 +
dına təsir mərkəzi ik
 +
edən havaaxı= ” | daş
 +
nının təzyiq — ——
 +
 
 +
 
 +
mərkəzi. ada
 +
rən təzyiq quvvələri əvəzləyicisinin
 +
ehtimal olunan tətbiq nəqtəsi. Məs.,
 +
təyyarə qanadı ucun T.m. aerodinamik
 +
TYBBƏHHH təqsir xətti ilə qanadın və-
 +
tər mustəvisinin kəsipdiyi nəqtə he-
 +
sab olunur (pqək.). T.m.-nin vəziyyəti
 +
cismin hərəkətinin dayanıqlıqına be-
 +
yuk tə”sir gestərir.
 +
 
 +
TƏZYİQ TƏDBİRLƏRİ—bax Penpec-
 +
saliy (lar.
 +
 
 +
TƏZYİQLƏ EUMAL,metalların
 +
təzyiqlə e"malı — texnoloji
 +
proseslər qrupu. Q.e. nəticəsində xa-
 +
rici quvvələrin tə”siri altında me-
 +
Tanı pəstahın forması onun butəevluyu-
 +
nə toxunmadan ayrı-ayrı hissələrinin
 +
nisbi yerdəyinməsi hesabına, Yə”ni
 +
plastik deformasiya yolu ilə dəyiiq-
 +
dirilir. Yayma, presləmə, metalcəkmə,
 +
dəymə və :qitamplama əməliyyatları
 +
T.e.-ın əsas nəvləridir. T.e. nəticə-
 +
sində bir qayda olaraq metalların fi-
 +
ziki-mexaniki xassələri yaxtılamır.
 +
TƏZGİRƏ (ər. /:—xatırlatmaq,4,/
 +
—xatirat, tərcumeyi-hal)—orta .
 +
lərdə Yaxın PTərqdə, eləcə də Azərb.-
 +
da genii yayılmır elmi-ədəbi əsər.
 +
Əsasən, ədəbiyyatcı və tarixci alimlər
 +
tərəfindən yazılır və əlyazması ha-
 +
lında yayılırdı. T.-lərdə gərkəm-
 +
nu maHp və yazıcıların həyat və Ya-
 +
radıcılıqı haqqında mə”lumat, əsər-
 +
lərindən numunələr verilirdi. AƏB-
 +
lətiyah Səkərəndi, Ə. Nəvai, Əhdi
 +
Baqdadi, Sam Mirzə, Lətifi, Sadiq
 +
bəy Əfiqar, Lutfəli bəy Azər, M. MCC-
 +
 
 +
 
 +
təhidzadə, M. M. Nəvvab və 6.-nın
 +
T.-ləri Nipturlur.
 +
TƏZMİNAT—6beynəlxalq huquqda dəy-
 +
 
 +
 
 +
miiy ziyanı ədəməyi (adətən pulla) nə-
 +
zərdə tutan əvəzetməş sulh muqavilə-
 +
si, yaxud bapqa beynəlxalq aktlar əsa-
 +
sında Həyata kecirilir. İlk dəfə T.
 +
Bepcan cyAh Ayzasunəcundə (1919) əcac-
 +
landırılmıpdı. Fapqist Almaniyası
 +
və onun mӱttəfiqlərinin İkinci dun-
 +
ya muharibəsi nəticəsində vurduqları
 +
ziyanın T. formasında ədənilməsi
 +
Krım konfransında (1945) və Pots-
 +
dam konfransında (1945) muəyyən edil-
 +
mipdir. 1947 il sulh muqavilələrin-
 +
də Almaniyanın tərəfində Avropada
 +
vurulan devlətlərdən də T. almaq nə-
 +
zərdə tutulmuzlpdur. Restitusiya for-
 +
masında da həyata kecirilə bilər.
 +
 
 +
TƏ”YİN—cumlənin ikinci dərəcəli
 +
uzvlərindən biri. T. mubtədanın, elə"
 +
cə də, isimlə ifadə olunan digər cum-
 +
lə ӱzvlərinin əlamətini bildirir.
 +
Əsasən, sifətlə, Həmcinin say, əvəz"
 +
lik, isim, habelə fe”li və ismi CH“
 +
 
 +
 
 +
x
 +
 
 +
 
 +
ƏYYARƏ AERODİNAMİKASI
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
fət tərkibləri, təyini səz birlə
 +
, rlətp-
 +
mələri və muxtəlif nit -
 +
rindən əmələ gələn | 5
 +
də oluna bilir.
 +
“ Ən İcasir Azərbaycan dili, 3 cild-
 +
TƏ"”YİN OBLASTI —Həqiqi dəyitpən-
 +
li funksiyanın asılı olduqu sərbəst
 +
dəyipənin ALDIRI qiymətlər coxlu-
 +
qu. Funksiyanın T.o. oblast olmaya
 +
da, bilər. Q.o. birbata gestərilmə-
 +
yibsə, dusturla verilmit funksiya-
 +
nın T.o. dedikdə, cox vaxt arqumen-
 +
tin mumkun qiymətləri coxluqu (ar-
 +
qumentin elə qiymətləri ki, həmin dus-
 +
turdan Funksiya ucun həqiqi qiymət-
 +
lər alınır) bata duqulur. Məs.,
 +
q:=|pu 1—x?—u2 funksiyası ucun T.o.
 +
baplanqıcı koordinat baplanqıcında
 +
olan vahid radiuslu 22--) = 1 dairə-
 +
sinin daxilidir.
 +
TƏYYARƏ (ər. = ..—ucmaq: kəhnə adı
 +
—aeroplan)—dartı quvvəsi yarat-
 +
maq ucun guc qurqusu, atmosferdə hə-
 +
rəkət etmək məqsədi ilə qaldırıcı quv-
 +
və yaratmaqdan etru qanadları olan
 +
havadan arqır ucupq aparatı (UA), Yuk-
 +
şək sur”əti, cox yuk getӱrə bilməsi,
 +
hərəkət radiusunun beyukluyu və istis-
 +
 
 +
 
 +
marının e”tibarlı olması sayəsində /*
 +
 
 +
 
 +
ən cox iplənən UA nəvudur. T.-nin
 +
inkutpaf tarixi və əsas gəstəricilə-
 +
ri haqqında aviasiya məqaləsində mə”.
 +
lumat verilir. T.-lər mulki və hərbi
 +
olur. Mulki T. qrupuna — nəql.
 +
(sərniiyin, yuk və yuk-sərnitpin), id-
 +
man, rekord (sur”ət, qalxma hund.,
 +
yuyuı uzaqlıqı və s. uzrə), turist,
 +
inzibati, tə”lim-mətiq, K.t., sani-
 +
tar, xususi nev (məs., xilasetmə itntlə-
 +
ri ucun, teleidarəolunan) və eksperi-
 +
mental:, hərbi T. qrupuna—qırıcı,
 +
qırıcı-tutucu, qırıcı bombardman-
 +
cı, mbardmancı (raketdatıyan),
 +
hucumcu, kəpfiyyatcı, coxməqsədli
 +
(bir necə Tunusiyanı icra edən), qa-
 +
yıqvuran, Hhərbi-nəql., rabitə, sanitar
 +
və s. T.-lər (bax həmcinin Hərbi Hava
 +
Quvvələri) daxildir.
 +
 
 +
T.-nin əsas hissələri (tpək.) qanad,
 +
fuzelyaj, quyruq cıxıntıları, qalx-
 +
ma-enmə qurquları (bax Təyyarənin
 +
qalxma-enmə qureqiları), guc qurqusu,
 +
idarəetmə sistemləri və kəməkci ava-
 +
danlıqdır (hərbi T.-lərdə silah və
 +
digər xususi avadanlıq da olur). Q a-
 +
nad atmosferdə hərəkət zamanı qal-
 +
dırıcı quvvə yaradır: eninə hərəkəti
 +
idarə edən orqanlardan—eleronlardan
 +
(interseptorlardan), quyruq cıxıntı-
 +
ları olmadıqda isə uzununa hərəkə-
 +
ti idarə edən elevonlardan, qalxma-
 +
enmə qurqularına daxil olan aerodi-
 +
namik mexaniklətdirmə vasitələrin-
 +
dən ibarətdir. F uzelyaj (gevdə)
 +
idarə edən heyət, sərniptin, avadan-
 +
lıq, yanacaq, yuk, silah, guc qurqusu
 +
və s.-nin yerləiddirilməsi ӱcçidur.
 +
Qanad, quyruq cıxıntıları (bəzi Q.
 +
 
 +
 
 +
nəvlərində ppassi dayaqları da) fu-
 +
zelyaja birləpdirilir. Quyrut
 +
q bl X-bi H T bi / a p hi (171)—1.-HHH da-
 +
 
 +
 
 +
yanıqlıqını və idarə olunmasını tə -
 +
min edən aparıcı səthlərdir. Yöyru
 +
və pqaquli olur. Ufuqi QC T.-nin uzu-
 +
nuna oxuna nisbətən hərəkət dayanıq-
 +
lıqını və idarəetməni tə min edir.
 +
Sur”əti səs surətindən az olan
 +
lərdə ufuqi QC adətən, tərpənməz sta-
 +
bilizatorlardan və mutəhərrik hun-
 +
durluk sukanından ibarətdir. Səsdən-
 +
sur”ətli T.-lərdə, adətən, hundurluğ
 +
 
 +
 
 +
ASE—16, c. 9
 +
 
 +
 
 +
tərkiblərlə ifa- qu
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
. 2 = zı" rəd n”ka An si
 +
u Hu" 3. bi ən. “
 +
RN ə "I
 +
q A m ea u .
 +
2 .— bə RI en -
 +
“ Da qə
 +
Y 1 .
 +
ul"
 +
“ir :
 +
. 2 =
 +
i "ai
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
r
 +
 
 +
 
 +
vd “NS Ak opara,
 +
s ə A Tala iz” “ə : a Əl dz "o 1
 +
SA OK kə İM nü zi
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
lq bə
 +
 
 +
 
 +
1 46 “Li “s Pre.
 +
istiqamətinin (?0-- Yal. s “”Sx———
 +
un) dayanıqlıqını və idarəolunm-.t tb Dİ
 +
lizatorla (diferensial sapma zamanı) 600”.
 +
birlikdə isə eninə (krem uzrə) dayaak =. d
 +
“Qemli 42 “İn, “ləq x , 404 m -T
 +
 
 +
 
 +
öl Mu =
 +
1 "əə
 +
Qal F sə l
 +
 
 +
 
 +
da.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
əsi Tü
 +
H
 +
 
 +
 
 +
Ca)
 +
 
 +
 
 +
2—idarəedən
 +
fuzelyaj,
 +
 
 +
 
 +
nıqlıqı
 +
edir. PTaquli QC
 +
kildən və meyledən istiqamət sukanın-
 +
 
 +
 
 +
təmin
 +
tərpənməz
 +
 
 +
 
 +
və idarəolunmanı
 +
adətən,
 +
 
 +
 
 +
dan ibarətdir. Guc qurqusu
 +
aviasiya mӱhərriklərindən BƏ .onla-
 +
rın ipini tə”min edən qurqru və sis-
 +
temlərdən ibarət kompleksdir. Əsas və-
 +
zifəsi: T.-nin hərəkəti ucun zəruri
 +
olan dartı qunvvəsi yaraqmaq və .
 +
sistemlərinin ipqləməsi ucun. enerji
 +
əldə etməkdir. Muasir T.-lərin Kyu
 +
qurqularında cӧx vaxt qaz-turbin mu-
 +
hərrikləri, o cӱmlədən turboreaktiv
 +
mӱhərriklər, turboventilyatorlu mu-
 +
hərriklər (ikikonturlu) və turbo-
 +
vintli mӱhərriklər tətbiq olunur.
 +
Porpenli muhərriklərdən yalnız yun-
 +
gul T.-lərdə istifadə olunur. Raket
 +
muhərrikləri eksperimental T.-lərdə
 +
və sur ətləndiricilərdə tətbiq edilir.
 +
Umumiyyətlə, T.-də bir və ya bir necə
 +
mӱhərrik olur, onlar qanadın uzə-
 +
rində, altında (pilonlarda) və icəri-
 +
sində, fuzelyajın burun və ya quyruq
 +
bəlmələrində, quyruq hissəsinin fu-
 +
zelyaj bortlarında, fuzelyajın al-
 +
tında yerləplir. 50—60-cı illərdən
 +
ballayaraq bir sıra əlkələrdə ppaquli
 +
qalxan və enən T.-lər yaradılmaqda-
 +
dır. Belə Q.-nin ӱstun cəhəti nisbətən
 +
qısa qalxma-enmə zolarından istifadə
 +
edə bilməsidir. Lakin həmin T.-lərdə
 +
gӱc qurqusunun yaratdıqı quvvə T.-nin
 +
aqırlıq qӱvvəsindən 1,2 dəfə artıq
 +
olmalıdır. İdarəetmə sis-
 +
temləri —T.-nin havada və yerdə
 +
Hərəkətini idarə edən bort qurquları-
 +
dır. Əsas və kəməkci qruplara ayrı-
 +
lır. Əsas qrupa ucutun trayektoriya-
 +
sını idarə edən sistemlər (əmr dəs-
 +
təkləri, pedallar və idarəetmə orqan-
 +
larına gedən naqillər), xususi mexa-
 +
nizmlər və icraedici qurulupplar,
 +
gəməkci sistemlərə isə qanadarxası
 +
hissələri, hava tormozlarını və s.-ni
 +
idarə edən mexanizm və qurqular da-
 +
xildir. Muasir T. avadanlı-
 +
qı — pilotaj-naviqasiya cihazları,
 +
gӱc qurqusunun ilinə nəzarət edən
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ql. : 1: ..
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
o unu
 +
 
 +
 
 +
4
 +
 
 +
 
 +
vs” rır:
 +
 
 +
 
 +
Qurboreaktiv İl-62 təyyarəsi: 1/—tpassinin qabaq dayaqı
 +
 
 +
 
 +
eyətin kabinəsiy 3—girip qapısı: 4—
 +
 
 +
 
 +
5—qabaq sərnipin salonu: 6—tassinin əsas
 +
 
 +
dayatı: 7—qanad: 8—muhərriklər, 9—texniki belmə:
 +
 
 +
10—stabilizator: 11—antenay, 12—gil: 13—apxa cəpHH"
 +
muHE canoHy: 74—öy der, 15—rapnepo6,
 +
 
 +
 
 +
aparatlar, radiorabitə vrə radiologa-
 +
siya avadanlıqı, naviqasiya sistemlə-
 +
i, elektrik avadanlıqrı, xidmətci
 +
ey ətin və- sərnitinlərin həlar mə-
 +
raitini təchiz edən sistemlərdən və s.-
 +
dən ibarətdir.
 +
 
 +
Konstruksiyasına gərə T.-lər, adə-
 +
tən, qanadlarının sayından nə yerləit-
 +
mə qaydasından, fuzelyajının tipin-
 +
dən, mӱhərrikinin, iassisinin nəvun-
 +
DƏN və s.-dən asılı olaraq qruplaii-
 +
dırılır. Qanadlarının sayına gərə
 +
monoplan və biplan, yerlətmə qaydası-
 +
na gərə qanadları fuzelyajın aila-
 +
qısında, orta hissəsində vz yuxarı-
 +
sında yerlətən olur. T. fuzelyajın
 +
tipinə (birfuzelyajlı və ikitirli
 +
qondolalı) və ipassisinin tipinə gə-
 +
rə (quru təyyarələri, Hhidrotəyyarə və
 +
əə ufanap) nə Myxrənud.anp.
 +
 
 +
 
 +
Ədə İkovlenv A. S., Sovetskie
 +
samoletı, M., 1982, Koxeman D., Az-
 +
rodinamiceskov proektirovaniq samole-
 +
tov, M., 1983, Pix oqp Ə,, Sverxzvuko-
 +
vıe samoletı, M., 1983.
 +
 
 +
 
 +
TƏYYARƏ AERODİNAMİKASI
 +
aerodinamikanın bir bəlməsi, təyya-
 +
rənin hava ilə qarpılıqlı tə”sirini,
 +
aerodinamik hesablama ӱsullarını
 +
əyrənir. Hava axınının qanada tə”-
 +
siri nəticəsində aerodinamik quvvə
 +
(E) əmələ gəlir. Bu quvvənin hava
 +
axınına nəzərən tpaquli toplananı —
 +
qaldırıcı qӱvvə (U), ufuqi toplana-
 +
nı isə en muqavimət quvvəsi (O) ad-
 +
lanır (bax Aerodinamik quvvə və mo-
 +
ment, Aerodinamik muqavimət). Ən
 +
mӱqavimət havanın təyyarə qanadı sət-
 +
hinə surqunmə quvvələri (Ökyəpm),
 +
hava axınının təzyiqi (O,,3ə) və
 +
 
 +
 
 +
qanadda qaldırıcı quvvə olduqda əmə-
 +
lə gələn induktiv muqavimətin (O,də)
 +
cəmindən ibarətdir (O, -- O,,əzy)—
 +
profil muqaviməti adlanır). O,də
 +
yuksək təzyiqli qanadaltı sahədəki ha-
 +
va alcaqtəzyiqli qanadustu sahəyə axa-
 +
 
 +
 
 +
—
 +
 
 +
 
 +
242
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
raq qanadın ucunda burulqanlar. əmə-
 +
lə gətirdikdə meydana cıxır. Ucuii
 +
sur”əti səs sur”ətinə yaxın olduqda
 +
dalqavarı mӱqavimət (Oddd,) əmələ gə-
 +
 
 +
 
 +
lir. Təyyarənin qaldırıcı quvvəsi)
 +
adətən, qanadın qaldırıcı quvvəsinə,
 +
ən muqaviməti isə qanad, quyruq və s.-
 +
nin onları əhatə edən hava axınına
 +
muqavimətlərinin, həmcinin interfe-
 +
rensiya mӱqavimətinin (bu hissələrin
 +
qarilılıqlı lə”sirinin) cəminə bəra-
 +
bərdir. Qaldırıcı quvvənin en muqa-
 +
 
 +
 
 +
vimətə nisbətinə İK =
 +
 
 +
 
 +
b təyyarə
 +
 
 +
nin aerodinamik keyfiyyəti deyilir.
 +
 
 +
Muasir təyyarələrdə aerodinamik key-
 +
iyyət 10—20-yə catır.
 +
 
 +
ƏYYARƏ İDMANI–ərbi-texniki
 +
idman nəvuş aviasiyanın, YMYMH BƏ
 +
idman təyyarələri istehsalının inki-
 +
ipafı ilə əlaqədardır. T.i.-na aqır-
 +
lıRı, muhərrikləri muxtəlif olan
 +
təyyarələrdə sur ət, yukqaldırma qabi-
 +
liyyəti, ucuti Yuksəkliyi, məsafəsi və
 +
muddəti uzrə rekordlar mçəyyən etmək
 +
 
 +
cun ucutplar, həmcinin ali pilotaj
 +
Qulu iyu) uzrə yarıtilar daxil-
 +
dir. T.i. 20 əsrin əvvəllərində yaran-
 +
mı1i, 1905 ildə Parisdə Beynəlxalq
 +
 
 +
Aviasiya Federiei yası (FAİ) təpkil
 +
olunmutppdur. Rusiyada T.n.-pın ya-
 +
ranması 1908 ildə Petsrburqda Umum-
 +
rusiya aeroklubunun təikili ilə əla-
 +
 
 +
 
 +
m CPİİ
 +
SRİ-də, o cumlədən Azərb.SSR-də
 +
20—30-cu illərdə T.i. uzrə yarıllar
 +
epizodik xarakter dapımındır. T.i.-
 +
nın inkitafı hava donanmasına kə-
 +
mək edən muxtəlif xə təpkilat-
 +
ların (Osoaviaxim, SSRİ OADKYC
 +
və s.), SSRİ Mərkəzi Aeroklubunun
 +
şr ilə baqlıdır. 1950 ildə
 +
SRİ Aviasiya İdmanı Federasiyası
 +
yaradılmıtdır (1960 ildən FAİ-nin
 +
uzvu). 1965 ildə mustəqil SSRİ Təyya-
 +
rə İdmanı Federasiyası təpqkil olun-
 +
mupdur. Hazırda SSRİ-də, o cumlə-
 +
dən Azərb.SSR-də T.i. klublarının
 +
genitt pqəbəkəsi fəaliyyət gəstərir.
 +
arici əlkələrdə— ADR, B. Brita-
 +
niya, AB1P, Fransa, AFR, CSSR və s.-
 +
də genitp yayılmıtidır.
 +
TƏYYARƏ GƏMİSİ, təyyarəda-
 +
pıyan gəmi, aviadaiıyı-
 +
c ı—suustu hərbi gəmi, ӱzən aviasiya
 +
bazası. Dutimənə zərbə ucun nəzərdə
 +
tutulmui əsas deyuiy quvvəsi—geyər-
 +
təsində yerləpdirilən və raket, bom-
 +
ba, torpedalarla təchiz olunmuin təy-
 +
yarə və vertolyotlardır. Əzunu qoru-
 +
maq ucun T.g.-ndə zenit-raket kom-
 +
pleksləri və 100—127 mm kalibrli ze-
 +
nit-artilleriya qurquları da olur.
 +
T.g.-ndən Birinci dunya muharibəsin-
 +
də istifadə etməyə bailamıiylar.
 +
İkinci dunya muharibəsində T.g.
 +
ADLI, Yaponiya və B. Britaniya lonan-
 +
masının əsas zərbə quvvəsini təikil
 +
edirdi, muharibə illərində cəmi 194
 +
T.g. duӱzəldilmidir. Muasir ən iri
 +
T.g.-nin su basımı 95 min m-nəK,
 +
enerji qurqusunun gucu 206 Mvul- dək
 +
(280 min 4-q), sur"əti isə 35 mil-dək-
 +
dir (64.8 km/saat): hey”ətində 6300-dək
 +
adam olur. T.g.-ndə ucui geyərtəsi,
 +
2—4 katapult, geyərtəaltı anqarlar,
 +
ucupp aparatını qaldırıb endirmək
 +
ucun liftlər, deyuiy sursatı, o cum-
 +
lədən nuvə sursatı ucun anbarlar və s.
 +
avadanlıq olur. ABİ1 HDQ-ndəki T.g.
 +
təyyinatına gərə coxməqsəlli, zərbə
 +
endirən və qayıqvuran, enerji qur-
 +
 
 +
 
 +
TƏYYARƏ İDMANI
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
qusuna gərə isə adi və atom T.g.-nə
 +
ayrılır. T.g.-ndən donanma quvvələ-
 +
rini məhv etmək, sahil obyektlərini
 +
daqıtmaq, okean (dəniz) kommunikasi-
 +
Yasını qorumaq və s, ucun istifadə
 +
edirlər. Məvcud ən guclu T.g.-ndən
 +
biri ABİPP-ın zərbə endirən €EH-
 +
terprayzı atom Q.g.-dir (su basımı
 +
90 min tt, sur”əti 35 mil, bortunda
 +
100-ə yaxın təyyarə Yerləklir), NATO
 +
HDQ-ndə 25 T.g. vardır (1982).
 +
TƏYYARƏ MEYDANI —bax Aerodrom.
 +
TƏYYARƏ MUHƏRRİKİ—təyyarələr-
 +
də tətbiq olunan əsas aviasiya muhər-
 +
riki. Muhum nəevləri porienli mu-
 +
hərriklər, turbovintli mӱhərrik-
 +
lər, turboreaktiv mӱhərriklər və
 +
ikikonturlu turboreaktiv muhərrik-
 +
lərdir. Kəməkci muhərrik (məs., start
 +
surqətləndiricisi) kimi isə təyyarə-
 +
lərdə raket mӱhərriklərindən isti-
 +
adə edilir.
 +
 
 +
TƏYYARƏ TƏRƏZİSİ—təyyarənin uc
 +
nəqtəsində dayaq reaksiyasını tə”yin
 +
etməklə onun cəkisini hesablayan tə-
 +
rəzi. Təyyarənin aqırlırı uc tenzo-
 +
vericiyə dupqur. Qenzovericilər əlcu-
 +
cu quruluiila uc ekranlı kabel va-
 +
sitəsilə birləpir və vericilər dev-
 +
rədəyipən acarla ardıcıl olaraq əlcu
 +
kərpusunun sxeminə qopulur. Verici
 +
—-uzərinə diametri təqr. 30 mkm olan
 +
məftil mutapimət yapıqidırılmınl
 +
polad sutuncuqdan ibarətdir. Muqavi-
 +
mətin qiyməti yuk təqsiri altında ar-
 +
tır və dərəcələnmii (kq ilə) cihaz-
 +
da qeydə alınır. İki verici 50 m-ayr
 +
yuklərə, biri isə 25 ?t-lura hesablan -
 +
mıtpdır. Hər bəlgunun qiyməti 50 7)-a
 +
hesablanmıti vericidə—10 kq, 25 ?t-
 +
luq vericidə—59 k2-dır. Tərəzinin
 +
maks. xətası aqırlırı tə yin edilən
 +
yukun cəkisinin --0,596 -i qədərdir.
 +
TƏ ))APƏHALIbI)AH KƏMM AVİA-
 +
SİYASI, aviadatıyıcı avi-
 +
asiya — Hərbi-Dəniz Quvvələrinin
 +
(HDQ) aviasiya nəvutu təyyarədatıyan
 +
gəmilərdən baza kimi ə edir
 +
(bax Təyyarə gəmisi). Gəmi geyərtə-
 +
sində yerləpdirilən qırıcı təyyarə-
 +
lər, hucumcu təyyərələr, qayıqvuran təy-
 +
yarələr və vertolyotlardan ibarətdir.
 +
Funksiyası havadan gəmilərə, nəql.-a,
 +
desant gəmilərinə və sahil obyektlə-
 +
rinə zərbə endirmək, həmcinin HDQ
 +
gəmi birləmələrinin dəyui fəaliy-
 +
yətini lə”min etməkdir.
 +
TƏYYARƏİDARƏETMƏ, təyyarə-
 +
surmə—ucut zamanı təyyarə və ya
 +
digər uculi aparatını (UA) idarə
 +
etmək ucun əməliyyatlar toplusu. UA-
 +
HbiH yuyuly qəbul olunmuli koordinat
 +
sisteminə nəzərən aparatın kutlələr
 +
mərkəzinin irəliləmə hərəkətindən
 +
(yerləyitməsindən) və UA-nın həmin
 +
mərkəz ətrafında hərəkətindən iba-
 +
rətlir. Birinci— hava naviqasiyası
 +
vasitələri ilə, ikinci isə U A-nın
 +
pilot tərəfindən və ya avtomatik
 +
idarəetmə vasitələri ilə idarə olun-
 +
ması (ucuiq rejimini dəyindirmək
 +
və ya saxlamaq məqsədi ilə) nəticə-
 +
sində ba:pa gəlir. Pilotsuz UA-nın
 +
ucupqu yerustu məntəqədən operatorun
 +
əmrlərini U A-na elektromaqnit dalqa-
 +
ları vasitəsilə catdırmaqla (teleida-
 +
rəolunan pilotsuz UA), yaxud da bort
 +
avtomatik idarəetmə sisteminin qa-
 +
baqcadan tərtib olunmu:il proqrama
 +
uyqun əmrləri ilə (avtonom idarəolu-
 +
nan pilotsuz U A) yerinə yetirilir.
 +
 
 +
 
 +
TƏYYARƏ-MƏRMİ—bax Qanadlı ra- T
 +
 
 +
 
 +
ket,
 +
 
 +
 
 +
TƏYYARƏNİN AERODİNAMİK
 +
HESABLANMASI—təyyarənin ucuiy
 +
xarakteristikalarını: ucu sur”ə-
 +
tini, havayaqalxma sur ətini, qalxdı-
 +
qı hundurluk həddini, ucuiy məsafə-
 +
CHHH və ilən tə Yin etmək ucun
 +
aparılan hesablamalar. |
 +
TƏYYARƏNİN QALXMA-ENMƏ QUR.
 +
RULARI — təyyarənin yerdən qalxma-
 +
sını, yerə enməsini və Yerdə (suda)
 +
hərəkətini idarə edən qurqular: bura-
 +
ya qiassi, qanadın aerodinamik mexa-
 +
nikləidirmə vasitələri, sur ”ətgetur-
 +
mə (yerdən) və tormozlama qurquları
 +
daxildir. Ucuili zamanı en muqavi-
 +
məti azaltmaq ucun, adətən, ipassi yı-
 +
qılır (yalnız bə zi porienli yungul-
 +
motorlu təyyarələrdən batqa). Qanadın
 +
aerodinamik mexaniklətdirmə pasitə-
 +
ləri (baqlayıcılar, qanad eənlukləri,
 +
enmə sipərcikləri və s.) qalxma və
 +
enmə zamanı sur əti azaltmaq ucundur.
 +
Qalxma zamanı yerdə qacıpl məsafə-
 +
sini azaltmaq məqsədi ilə muasir təy-
 +
yarələrdə xususi start sur”ətləndiri-
 +
ciləri adlanan qurqulardan istifadə
 +
olunur. Yerə endikdə isə qacıiy məsa-
 +
fəsini azaltmaq uucun təkər tormozla-
 +
rı, tormoz parapqutləri və digər me-
 +
xanizmlər, habelə muhərrikin dartı
 +
evers mexanizmi itə salınır.
 +
TƏYYARƏCİ-KOSMONAVT--bax Kos-
 +
monavt, SSRİ təyyarəci-kosmonavtı.
 +
TƏK ƏDƏD—2 ədədinə TaM ÖƏnYHMƏ-
 +
yən tam ədəd. Məs., =1, =3, ə. Hər
 +
T.ə. 2m-1 və ya 2 /t—1 kimi yazılır.
 +
TƏK FӰNKSİYA—bax Cut və tək
 +
funksiyalar.
 +
TƏKAMUL, bioloji təkamul
 +
— orqanizmlərin tarixi inkitafı.
 +
İrsi dəyipkənlik, yapamaq uqrunda
 +
mubarizə, təbii və suni secmə ilə
 +
muəyyən edilir. T. mahiyyətcə, orqa-
 +
nizmlərin yatpadıqı muhi:ə uyrunlai-
 +
malarının formalapqması, populyYa-
 +
siyaların, nəvlərin genetik tərkibi-
 +
nin dəyipilməsi, az uyqunlatimıyi nev-
 +
lərin məhv olması, biogeosenozla-
 +
rın və butunlukdə biosferin dəyi-
 +
ipilməsi ilə nəticələnir.
 +
 
 +
T.-un səbəb və qanunauyqunluqları
 +
təkamӱl tə”liminin predmetini təi1-
 +
kiledir. 4“ T.ə lerminindən biologiya-
 +
da ilk dəfə İsvecrə təbiətipqunası və
 +
filosofu PT. Bonne (1762) istifadə
 +
etmiidir.
 +
 
 +
“TƏKA MӰLə–Azə b. dilində leqal
 +
bolpevik qəzeti, -Hummətə təikila-
 +
tının orqanı. 4Də”vət-Qocı baqlandıq-
 +
dan sonra onun əvəzinə S. M. Əfən-
 +
diyevin təpəbbusu və bilavasitə iiiti-
 +
akı ilə Bakıda nəpr olunmutdur.
 +
İlk nemrəsi 1906 il daxasrın 16-da,
 +
sonuncu 1907 il martın 26-da (cəmi
 +
14 nəmrə) cıxmıtdır. 4T.ə boltevik-
 +
lar partiyasının strategiya və takti-
 +
kasını, inqilabi sosial-demokrati-
 +
ya, xalqlar dostluqu və proletar bey-
 +
nəlmiləlciliyi ideyalarını təbliə
 +
etmi, həmkarlar ittifaqlarının hə-
 +
yatını ipıqlandırmıd, millətci-
 +
liyi tənqid atəpinə tutmutdur. Qəzet
 +
1907 il martın 26-da car həkuməti
 +
tərəfindən czərərli istiqamətinə GƏ-
 +
rəq baqlanmıtidır.
 +
 
 +
 
 +
Əd. Rəfiyevbv X. A., Leqal bolqjpe"
 +
vik qəzeti 4Qəkamulə, B.., 1962,
 +
 
 +
 
 +
TƏKAMUL VƏ İNQİLAB—inkipla
 +
fın muxtəlif cəhətlərini səciyyələn-
 +
dirmək ucun illədilən anlayınjlar.
 +
əkamul cisim və hadisənin tədriclə
 +
elə dəyipməsidir ki, bu zaman onun
 +
 
 +
 
 +
| TƏKƏLDUZCULUQ 243
 +
 
 +
 
 +
əsas xӱsusiyyətləri, qanunauyrunluqla- V. V., Dialektika poznanil əvolopion-
 +
 
 +
 
 +
rı dəyiiyməz qalır, qeyri-əsas xassə-
 +
ləri isə kəmiyyətcə dəyinir. Məc., tə-
 +
kamul dəyitimələri prosesində kapi-
 +
talizm quruluunun məhsuldar quvvə-
 +
ləri və istehsal munasibətləri, idarə
 +
formaları və i.a. qismən dəyitildiyi
 +
halda, əsas xӱsusiyyətləri və qanuna-
 +
uyqunluqları qalır.
 +
 
 +
Təkamuldən fərqli olaraq inqilab
 +
cisim və hadisənin qurulupiunun,
 +
əsas xassələrinin, qanunauyqunluqla-
 +
rının keyfiyyətcə dəyiiməsi, baqqa
 +
cisim və hadisəyə cevrilməsidir. So-
 +
sialist inqilabı nəqicəsində burjua
 +
hakimiyyəti proletar hakimiyyəti ilə,
 +
xususi mӱlkiyyət ictimai mulkiyyətlə
 +
əvəz olunur. Q. və i. dialektik vəhdət-
 +
dədir və biri digərini tamamlayır.
 +
Əgər təkamul inqilabın inkipafı
 +
ucun iyərait yaradırsa, inqilab təka-
 +
mulu balla catdırır, onun gələcək
 +
inkipafına imkan yaradır. İnkila-
 +
fın T. və i. formaları kəmiyyət də-
 +
yipmələrinin keyfiyyət dəyinmələri-
 +
nə, fasiləsizliyin fasiləliyə, geh-
 +
HƏHHH yepiyə kecməsini də ifadə edir.
 +
Cisim və hadisələrin kəmiyyətcə təga-
 +
MY/IY dəyinmələri muəyyən mərhələdə
 +
onların keyfiyyətcə kəklu, inqilab
 +
dəyinmələrinə gətirib cıxarır. V. İ.
 +
Lenin gestərirdi ki, c...təbiətdə həyat
 +
və inkitpaf həm tədrici təkamulu, həm
 +
də sur”ətli sıcrayıtiları, tədrici-
 +
lik fasilələrini... əhatə edirə
 +
akr tam kӱlliyyatı, c. 20, səh. 71).
 +
 
 +
arici muhitin tə siri ilə uzvi
 +
təbiətdə gəhnə orqanizmlərin və nev-
 +
lərin yox olması və sıcrayıpi Yolu
 +
ilə yenilərinin yaranması qanunauyeun
 +
surətdə bali verir. Orqanizmin və ya
 +
butevluklə nevun kəhnə keyfiyyət ha-
 +
lı cərcivəsində, maddələr mubadilə-
 +
sinin kehnə cərcivəsində inkitpafı
 +
daha mumkun olmur. Bu da sıcrayıp
 +
yolu ilə kəhnənin yeni ilə əvəz olun-
 +
masına gətirib cıxarır. İctimai in-
 +
kipafda kəhnənin yenini əvəz etməsi
 +
qanunauyqun prosesdir. Kəhnə cəmiyyət
 +
icərisində tədricən bali verən təka-
 +
mul dəyitmələri nəticədə inqilab yolu
 +
ilə kəhnə munasibətlərin daqılması-
 +
na və yenisinin yaranmasına gətirib
 +
cıxarır c...dinc inkipaf dəvrləri
 +
deyilən dəvrlərdə tədriclə toplanan
 +
yıqın-yıqın ziddiyyətlər məhz inqi-
 +
lab dəvrlərində həll olunur (yenə
 +
orada, c. 16, səh. 25).
 +
Təkamul dəyipmələri inkipafın
 +
fasiləsizliyini, inqilabi dəyiiyik-
 +
liklər isə fasiləliyi gestərir. Qeyri-
 +
marksistlər, məs., reiformistlər cəmiy-
 +
yətin dəyitiməsində təkamulu əsas TY”
 +
tur, sinfi mubarizə əvəzinə sinfi
 +
əməkdaplıqı irəli şurur, islahat yo-
 +
lu ilə kapitalizmdən sosializmə ke-
 +
cilməsinin mumkunluyunç əsaslandır-
 +
maqa calınırlar. Onlara gərə, in-
 +
qilabi cevrilinlər inqilabi ipərait
 +
yaranmadan, hec bir hazırlıq dəvruç
 +
olmadan, tədricən qӱvvələr toplanma-
 +
dan, habelə təkamul olmadan baiy ve-
 +
rir. Bu, obyektiv aləmin inkitafına
 +
ӱytqun deyildir. Cunki yalnızytəkamul
 +
dəyinmələrinin, ya da təkcə inqilabi
 +
dəyinmələrin birtərəfli olaraq qəbul
 +
edilməsi cisim və hadisələrdə baiy ve-
 +
rən dəyinmələrin muxqəli formala-
 +
rını, onların inkimaf prosesinin
 +
məzmununu inkar edir.
 +
42 tomonov GƏ). Q., Razmıpt-
 +
"k. Hi caterini, M.. 1976: Am-
 +
barpuman V. A., Kazotinskia
 +
 
 +
 
 +
169 c. 9
 +
 
 +
 
 +
nıx propessov vo VselennoV, V kn.: Fi-
 +
 
 +
 
 +
losofin i sovremennoe estestvoznanie, vıp.
 +
1, M “ 1982,
 +
 
 +
 
 +
TƏKAMUL TƏRLLİMİ (biologi-
 +
yada)—canlı təbiətin tarixi inki-
 +
nzafı haqqında biliklər kompleksi:
 +
uyerunlamaların, orqanizmlərin fər-
 +
di inkipafı təkamulunun (ontogenez),
 +
təkamulu istiqamətləndirən amillə-
 +
rin, ayrılıqda orqanizm qruplarının
 +
və butunluklə ӱzvi aləmin tarixi
 +
inkimafının (filogelezin) konkret
 +
yollarını təhlil edir. T.t.-nin əsa-
 +
sını təkamul nəzəriyyəsi tətgil edir.
 +
Həyatın məniyəyi və insanın məniməyi
 +
konsepsiyaları da T.t.-nə aildir.
 +
 
 +
T.t.-nin tarixi, Empedokl, Demok-
 +
rit, Lukretsi Kar və 6. antik filo-
 +
sofların əsərlərində, həyatın inki-
 +
iafı barədə bioloji faktlarla təs-
 +
diq edilməmiti dahiyanə zənnlərin
 +
məvcudluqruna baxmayaraq, uzun muddət
 +
nəvlərin allah fak Yaradıl-
 +
dıqını və dəyitməzliyini nəzərdə Ty-
 +
tan kreasionizm konsepsiyası
 +
məvcud olmuidur. 18 əsrdə transfor-
 +
mizm meydana gəldi. 18 əsrin sonu,
 +
19 əsrin əvvəllərində gərkəmli tracs-
 +
Kari lir J. Byuffon və E. J.
 +
 
 +
ent-İler (Fransa), E. Darvin (İn-
 +
giltərə), İ. V. Gete (Almaniya), K. F.
 +
Rulye (Rusiya) nevlərin dəyipilməsi-
 +
ni, yaxın nevlər arasında aralıq for-
 +
maların olmasını bitki və heyvan
 +
orqanizminin vahid plan əsasında qu-
 +
rulması ilə izah edirdilər. Onlar
 +
nəvlərin dəyitilməsi səbəblərini və
 +
amillərini germurdulər.
 +
 
 +
. B. Lamark cZoologiyanın fəl-
 +
səfəsiq (1809) əsərində təkamulun hə-
 +
rəkətverici qӱvvələri barədə təsəvpur-
 +
ləri pqərh etmii və T.t.-ni )aparmara
 +
cəpd kestərmitdi. Lamarka gərə nev-
 +
lər ibtidai həyati formalardan ali
 +
formalara doqru qradasiya is-
 +
tiqamətində dəyitilir.
 +
 
 +
Təkamulun təbii amillərini C.
 +
Darvin muəyyən etmipdir. .LTamarkizm
 +
və darvinizm təkamulu busbutun bir-
 +
birinə əks olaraq itərh edir: lamar-
 +
kizm təkamulu uyqrunlatma (adapta-
 +
siya) ilə, darvinizm isə uyrunlaima-
 +
nı təkamuӱllə izah edir.
 +
 
 +
Nəvun daxilində ban verib, nəv-
 +
əmələgəlmə ilə nəticələnən inkitaf
 +
—mikrotəkamul, nəvdən yuksək
 +
orqanizm qruplarının tarixi inkipia-
 +
fı isəmakrotəkamuladlanır.
 +
 
 +
Biogenetikqanunda ges-
 +
tərilir ki, orqanizm fərdi inkitia -
 +
fında ezunun mənsub olduqu sistema-
 +
tik qrupun tarixi inkipafının əsas
 +
mərhələlərini qısa ipəkildə təkrar
 +
edir. Yailı orqanizmdə baiq verən
 +
mutasiyalar Onun ontogenez prosesi-
 +
ni dəyinir. Ona gerə də yaiilı fərd-
 +
lərin təbii secməsi ontogenez prose-
 +
sinin təkamulunə, İ. -İ. 1Pmalhauze-
 +
nin dediyi KİMİ OntOogenetik
 +
korrelyasiyaya gətirib cıxa-
 +
rır. Hərəkətverici secmənin təsiri
 +
ilə ontogenetik korrelyasiya sistemi-
 +
nin dəyipilməsi—filembriogenezin
 +
dəyipilməsinə, orqanizmdə yeni əla-
 +
mətin formalaimasına səbəb olur. Sa-
 +
bitlətidirici secmənin tə”siri altın-
 +
da ontogenetik korrelyasiyanın təka-
 +
muӱlu ilə ontogenezi daha artıq tə”-
 +
min edən kӧorrelyasiyanın 2.
 +
nə səbəb olur. T.t. və onun əzəyi sa-
 +
yılan təkamul nəzəriyyəsi muasir bio-
 +
logiyanın metodoloji əsaslarından
 +
 
 +
 
 +
biri olub, dialektik materializmin
 +
təoni-elmi əsasını təpkil edir.
 +
 
 +
 
 +
Əd.. Ablokov A. V., Osufov
 +
A. Q., Əvolopionnoe ucenie, M., 1981,
 +
N s. i dr., Əvolopil, nep. c aHrı.,
 +
 
 +
 
 +
TƏKANVERƏN GƏMİ—yedək gəmi-
 +
sinin bir neəvu. T.g. yedəyə aldıqı
 +
gəmini itələməklə hərəkətə gətirdi-
 +
 
 +
 
 +
yi ucun onun burun hissəsi xususi for-
 +
mada ol R Bax Yedək gəmisi.
 +
 
 +
TƏ KEY) UZ (lat. Moposeqo5)—ek-
 +
vatorial burc. Ən parlaq EL 3,8
 +
vizual |/lduz əlculudur. SSRİ-nin
 +
yr ərazisində gerunur.
 +
TƏKDİRNAQLILAR, təkbar-
 +
 
 +
 
 +
maqlılar (Reqyzodasqu1a )—məmə-
 +
lilər dəstəsi. İri, bə”zən də orta 6ə-
 +
yuklukdə heyvanlardır. Ən ətrafla-
 +
rında 1—3, yaxud 4, arxa ətrafların-
 +
da 1, yaxud 3 barmaq olur. 3-cu barmaq
 +
o birilərinə nisbətən inkipaf etmit
 +
olur və heyvanın butun bədən aeqırlı-
 +
qı onӱn ӱzərinə dutpur. 1 cut sud və-
 +
zisi var. Otyeyəndirlər. bala do-
 +
qurlar. Afrikada, Asiyada, Cənubi
 +
Amerikada və ev pəraitində butun ma-
 +
teriklərdə yayılmıtlar. Muasir fau-
 +
nada 3 fəsiləsi (atkimilər, kərgə-
 +
anlar və tapirlər) var.
 +
 
 +
TƏKƏLDUZCULUQ— Azərb.-da geni
 +
yayılmınl bədii tikmə sənəti nevu,
 +
Təkəlduz tikmələr qırmızı, mavi,
 +
sӱrməyi, yapplıl, qara rəngli mahud və
 +
məxmər parcalar uzərində ipplənir.
 +
Parca muxtəlif formalı (girdə, duz-
 +
bucaqlı) saqanaəra tarım cəkilir, əv-
 +
vəlcədən karız uzərində hazırlanmıil
 +
kompozisiyanın kənar, gəzmə xətləri
 +
karandaii və ya tabatirlə parcanın
 +
ӱzərinə kecurulur. Əvvəl kompozisi-
 +
yanın gəzmə xətləri tikilir, sonradan
 +
isə naxıiy və ornamentlərin icərisi
 +
doldurulur. Təkəlduz tikmələr ucun
 +
aqac qulplu xususi metal milcədən və
 +
muxtəlif rəngli saplardan istifadə
 +
edilir. Saqanaqda tikildiyinə gərə
 +
təkəlduz tikmələrə cox vaxq csaranaq-
 +
lı tikməq də deyilir.
 +
 
 +
T. qədim tarixə malik sənət nevu-
 +
dur. Azərb.-da muxtəlif məninət ətiya-
 +
larının (o cӱmlədən balıiy, mutəkkə,
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ӱ I Tara Qu. . an
 +
. yar" ib, ut. YDU" VƏ. YR
 +
id Mo “ə du
 +
 
 +
 
 +
x AR.
 +
 
 +
 
 +
əla
 +
Lv sının ıni
 +
 
 +
 
 +
AS HA Aİ KK
 +
 
 +
 
 +
Təkəlduz numunəsi. Fraqment. 19 əsr,
 +
Azərb. Tarixi Muzeyi. Bakı.
 +
 
 +
 
 +
244
 +
 
 +
 
 +
TƏKƏLƏ
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
dəpyəkcə ӱzləri, pərdə, carpayı ertu-
 +
mu, hamam xcası, məcməyi ərtuyu,
 +
tənbəki torbası, divar xalcası, həm-
 +
cinin qadın, bə”zən də kipi paltarla-
 +
rı) bədii tərtibatında və bəzək iplə-
 +
rində T. a tətbiq edilmiidir. T.
 +
Azərb.-ın Quba, Bakı, Gəncə, Təbriz,
 +
 
 +
amaxı, PLəki, PTupta və s. yerlərin-
 +
də genii yayılmıldı. Əsas istehsal
 +
mərkəzləri Təbriz və PYəki ptp.-ləri
 +
olmutdur. 19 əsrdə PTəkidə T. ilə
 +
məptqul olan 80-ə yaxın e”malatxana
 +
fəaliyyət gestərirdi. Bu dəvrdə T.
 +
usulu ilə bəzədilmiil məiptət əpiyala-
 +
rı Azərb.-dan buqun Zaqafqaziyaya,
 +
eləcə də Rusiyaya ixrac edilmitdir.
 +
= Təkəlduz tikmələrdə nəbati motiv-
 +
li naxımların bir-birinə hərulmə-
 +
sindən əmələ gələn murəkkəb quruluii-
 +
lu kompozisiyalardan, cox vaxt real
 +
 
 +
urmada verilən qızılgul, qəncə, qə-
 +
rənfil və s, naxıtjilardan, eləcə də
 +
kompozisiyanı bədii surətdə tamamla-
 +
Yan qopa quli təsvirlərindən istifadə
 +
edilir. Divar ucun nəzərdə tutulan
 +
təkəlduz tikmələrin ara sahəsi nəba-
 +
ti motivli gəl, muxtəlif heyvan təs-
 +
virləri ilə bəzədilir, kompozisiya-
 +
 
 +
 
 +
nın ətrafı hatiyə ilə ertulur. Ge- 6
 +
 
 +
 
 +
zəl kompozisiya, zəngin rəng kolori-
 +
ti, simmetrik naxıii və ritmlə
 +
Azərb. T. nӱmunələrinin səciyyəvi xu-
 +
susiyyətləridir. Bunların ən yajxpı
 +
nӱmunələri Azərb. Tarixi Muzeyi, R.
 +
 
 +
ustafayev ad. Azərb. Dəvlət İncəsə-
 +
nət Muzeyi, Azərb. Xalcası və Xalq
 +
Tətbiqi Sənəti Devlət Muzeyində və s.
 +
yerlərdə saxlanılır.
 +
 
 +
 
 +
Əd: Əfəndi R.,, Azərbaycan el
 +
sənəti (parca, tikmə, xalca), B., 971,
 +
Azərbaycan tikmələri. Albom, M., 1971:
 +
Salamzadə Ə. R. və bapqaları, Azər-
 +
baycan incəsənəti, B., 1977, Alieva
 +
Q. M., Xudojestvennıe tkani Azerbai-
 +
djana X1X—nacala XX vv. Avtoreferat
 +
kand. diss., B., 1972,
 +
 
 +
 
 +
TƏKƏLƏR, Qafqaz qaya keci-
 +
si (Tiqiz)—kecilər cinsindən cut-
 +
dırnaqlı heyvan yarımcinsi. Qafqaz
 +
T.-i (T. saisazsa) adlı 1 nəvu var,
 +
3 yarımnevu (PTərqi Qafqaz, yaxud Da-
 +
 
 +
 
 +
lər. Səfəvilər dəvlətinin siyasi həya-
 +
tında muhum rol oynayan T.-in bir
 +
hissəsi sonralar mərkəzi hakimiyyətə
 +
qarppı cıxdıqlarına gerə 1596 ildə
 +
1 PPah Abbas tərəfindən məhv edil-
 +
mipp, qalanları ərb.-ın muxtəlif
 +
yeri inə Yayılmılar,
 +
 
 +
TƏKƏR DUSTURU—1) aptomobilin
 +
kecicilik qabiliyyətindən asılı ola-
 +
raq onun gediit hissəsinin iərti dus-
 +
turu, məs., 3H./I-130 —4x2, TA3-66—
 +
4x4, 3H/I-131—6x6. Burada mapı-
 +
nın markasından sonra verilmiti rə-
 +
qəmlərdən birincisi—təkərlərin umu-
 +
mi sayını, ikincisi isə aparan tə-
 +
kərlərin sayını gestərir. 2) Loko-
 +
motivin gedit Hissəsinin pərti xa-
 +
rakteristikası: cox dusturuz |da ad-
 +
lanır. Q.d. təkər oxlarının sayı-
 +
nı və yerlətmə qaydasını gestərir,
 +
məs., dərd ikioxlu arabacıqı olan
 +
V-oxlu VL-10 elektrovozu ӱn T.d. be-
 +
lə yazılır: 2, —2, —2, —2,, burada
 +
409 indeksi gestərir ki, butun təkər
 +
cutlərinin fərdi intiqalı var. ,
 +
TƏKƏSAQQAL, keciyemliyi
 +
(5soqqopeqa)—murəkkəbcicəklilər fə-
 +
siləsindən bitki cinsi. Coxillik,
 +
ə”zən ikiillik yarımkollardır. Lə-
 +
ləkvarı bəlumlu yarpaqları nəvbəli
 +
duzulur. Cicəyi ikicinsiyyətlidir.
 +
Orta Avropa və Aralıq dənizi sahil-
 +
boyu ərazisindən PTərqi Asiyaya qə-
 +
dər quraq vil.-lərdə 170-dək, SSRİ-
 +
də, əsasən, Orta Asiya və Qafqazda 80-
 +
DəƏn cox, o cumlədən Azərb.SSR-də
 +
1 nevu mə”lumdur. Bəqzi nevlərinin
 +
kəkundə kaucuk olur, bir qismi yax-
 +
ptı yem bitkisi və balverəndir. Coxu
 +
dekorativdir.
 +
 
 +
 
 +
dir
 +
TƏKƏ-TURKMANLAR—bax Turkmən-
 +
 
 +
 
 +
lər.
 +
 
 +
TƏKƏİY, Əbu-l Muzəffər Təkəpt ibn
 +
əl-Arslan (?7 —1200)—Xarəzmtpah (1172
 +
ildən). Xarəzmi qarakitayların vas-
 +
sallıqından qurtarmaq məqsədi ilə 12
 +
əsrin 70—80-ci illərində Mavərauӱn-
 +
nəhrə yurutilər eqmitdi. ilə el-
 +
dəgəz hekmları MəLləmməd Cahan Pəh-
 +
ləvan arasında dostluq munasibəti ya-
 +
ranmıtndı, T. Nipapuru (1187), Reyi
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Təkələr" 1. Qafqaz təkəsi. 2. Daqıstan təkəsi.
 +
 
 +
 
 +
tqıstan T.-i, Mərkəzi Qafqaz, yaxud
 +
Guӱldenitedt T.-i, Qərbi əri yaxud
 +
Severtsov T.-i) məqlumdur. Azərb.SSR-
 +
in Bəyuk Qafqaz ərazisində Darıstan
 +
T.-H genit yayılmındır.
 +
 
 +
TƏKƏLİLƏR — qızılba tayfaların-
 +
dan biri. ə tayfasının
 +
bir qolu olan T. Cənubi Azərb.-da və
 +
Kicik Asiyada kecəri həyat sururdu-
 +
 
 +
 
 +
(1192) və Mərvi (1193) tutmut, 1194
 +
ildə q səlcuq sultanı P1 Torru-
 +
lun, 1196 ildə xəlifə Nasirin qopun-
 +
larını məqlub etmiafdi. T.-in dəv-
 +
rӱndə Xarəzm Orta Asiya və Yaxın
 +
 
 +
ərqin qudrətli dəvlətlərindən bi-
 +
rinə cevrilmitdi. Q.-in əlumundən
 +
sonra hakimiyyətə oqlu Məhəmməd il
 +
Əlaəddin kecmiyydi.
 +
 
 +
 
 +
TƏKMHAHRnRƏP, Təkə ə p—rypk-
 +
mən tayfası (bax Tӱrkmənlər).
 +
TƏKLƏ— Azərb.SSR Masallı r-nun-
 +
da kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n
 +
mərkəzindən 19 km iim. da, Lənkəran
 +
ovalıqındadır. Əh. 4028 (1985). hey-
 +
vandarlıq və uzumculuklə məpqul-
 +
dur. Orta və səkkizillik məktəb,
 +
klub, kinoqurqu, tibb məntəqəsi var.
 +
Beyuk Vətən muharibəsində həlak ol-
 +
Myu Həmyerlilərin iqərəfinə abidə
 +
qoyulmutidur.
 +
TƏKLƏ— Azərb.SSR Cəlilabad r-nun-
 +
da kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n
 +
mərkəzindən 15 km q.-də, dar ətəyində-
 +
dir. ƏH. 482 (1985), uzumculuk, taxıl-
 +
cılıq və Heyvandarlıqla məpquldur.
 +
Orta məktəb, tibb məntəqəsi var.
 +
TƏKLƏ MİRZƏBABA — Azərb.SSR
 +
PPamaxı r-nunun Leninabad sovetli-
 +
yində gənd. R-n mərkəzindən Z0 km c.-
 +
it.-də, dar ətayindədir. Əh. 1589 (1885).
 +
Əsas təsərrufatı uzumculukdur. Sək-
 +
kizillik məktəb, klub, tibb məntəqəsi:
 +
yaxınlıqında arxeoloji abidələrdən
 +
orta əsrlərə aid qədim qəbiristan var.
 +
ƏKLƏLƏR—turkdilli tayfa bir-
 +
ləpməsi. Oquz tayfa ittifaqına da-
 +
xil olan T. əvvəllər Turkiyə ərazisin-
 +
də yapamıpi, 1540 ildə isə tayfa bait-
 +
cısı Qazı xanın rəhbərliyi ilə Sə-
 +
fəvi hekmdarı 1 Təhmasibin haki-
 +
miyyətini qəbul edib Mahmudabad əra-
 +
zisində (indiki Salyan r-nu) məskun-
 +
lapmıtlar. Sonralar PYahsevənlərin
 +
tərkibinə daxil olmutlar. Qəklə
 +
(Atsu, Kӱrdəmir. Masallı, Cəlil-
 +
abad r-nları) və Qəklə Mirzəbaba (P1a-
 +
maxı r-nu) kəndlərinin adları Q.-lə
 +
əlaqədardır.
 +
TƏKLƏ-MƏKAN—Qərbi Cində səh-
 +
ra. Dunyanın ən beyuk qumlu səhrala-
 +
rından biri. Kapqariya (Tarim) duӱ-
 +
zənliyinin mərkəzi hissəsini tutur.
 +
Uz. (q.-dən pt.-ə) 1000 km-dən cox, eni
 +
420 km-ə qədər, qumluqların sah. 320
 +
min g.m?-dən artıqdır. Hund. 800— 1300
 +
m., maks. hund. 1664 m. İqlimi mula-
 +
yim-isti, kəskin kontinentaldır. İl-
 +
lik yarıntı 50 mm-dən azdır. Cayla-
 +
rı, adətən, mənsəbə catmadan qumluq-
 +
larda itir. Yalnız Xotan cayının
 +
suyu yayda TQarim cayına catır. Vahə-
 +
 
 +
 
 +
lər vr
 +
TƏKMƏ”NALILIQ—dilin leksik-se-
 +
 
 +
 
 +
mantik sisteminda coxmə”nalılıqdan
 +
 
 +
 
 +
fərqli olaraq, səzlərin ancaq bir mə"
 +
na bildirməsi. Səezlərin T.-ına mono-
 +
semiya (yun. popoz—tək4- zetpa—itparə)
 +
da deyilir. Dildəki bir qrup səzlər
 +
yalnız təkmə nalıdır: mən, sən, qırx
 +
və s. Muxtəlif elm sahələrinə aid
 +
terminlər həmipə bir mənada iilə-
 +
dilir.
 +
TƏKNƏ, tə hn ə—Azərb.-da ev məi-
 +
pətində iplədilən qab. Atacdan du-
 +
zəldilir. Xəmir yoqurmaq, cerək YıR-
 +
maq və s. ucun ə ə Sud
 +
məhsullarının (qaymaq və s.) hazır-
 +
lanmasında da iplədilir. Dərinliyi
 +
7—8 sm (bəzən 10—15 sm-dək) olan
 +
T. uzunsov və dairəvi olur. Azərb.-
 +
da erkən orta əsrlərdən (təqr. 3—7
 +
əsrlər) geni istifadə edildiyi mə -
 +
lumdur.
 +
 
 +
Əd. Cavadov T. C,, Azərbaycanda
 +
aqacitpiləmə sənəti haqqında, Azərbaycan
 +
Ethoqrırnk məcmuəsi, buraxılısi 3, B.,
 +
 
 +
 
 +
TƏKNİKAHLIQ—bax Monoqamiya.
 +
TƏKRAR İNTEQRAL—inteqral he-
 +
sabının anlayılı. x=a, xb AY5
 +
 
 +
 
 +
TƏKRAR İSTEHSAL
 +
 
 +
 
 +
245
 +
 
 +
 
 +
XƏTHƏDH BƏ gg) (x), u = q? (x) əipn-
 +
ləri ilə hududlanmıin 5 səth |
 +
f (x, vu) funksiyasının ən
 +
 
 +
 
 +
yo Di U) dx du
 +
T.i.-ı
 +
 
 +
 
 +
ou fs ?a(x) |
 +
=“ 1. əə Q bə) v) di | -
 +
 
 +
 
 +
dusturu ilə hesablanır. Beləliklə,
 +
ikiqat inteqral iki adi inteqrala gə-
 +
 
 +
 
 +
tiyilir. |
 +
 
 +
TƏKRAR İSTEHSAL—fasiləsiz və
 +
daim təkrarlanan ictimai istehsal
 +
prosesi. Maddi ne”mətlərin, ipi quv-
 +
VƏSİNİN və istehsal munasibətləri-
 +
nin T.i.-ını əhatə edir. Muxtəlif
 +
tarixi ptəraitdə T.i. da muxtəlif ol-
 +
muidur. Sadə Q.i. və geni T.n, fərq-
 +
ləndirilir. Sadə T.i.-da istehsal
 +
dəyinməz həcmdə, geni T.i.-da daim
 +
artmaqla təkrarlanır, Sadz T.i. ka-
 +
 
 +
 
 +
pitalizmdən əvvəlki formasiyalar
 +
ucun xasdır.
 +
Kapitalist T.n.-ı. Kapitalizm
 +
 
 +
 
 +
pəraitində T.i. təkcə maddi ne”mət-
 +
lərin Q.i.-ından ibarət deyil, o həm-
 +
cinin kapitalın və izafi dəyərin də
 +
T.i.-ını əhatə edir və bu halda onun
 +
hərəkətverici quvvəsi izafi dəyər və
 +
mənfəət ardınca qacmaq olur. Bu da
 +
kapitalistlərdə geni T.i.-ı, yaxud
 +
kapital yırımını Həyata kecirmək
 +
meyli Yaradır. Kapitalizmdə ii quv-
 +
vəsinin T.i.-ı onun əmtəə kimi T.i.-ı
 +
xarakterinə malikdir: muzdlu fəh-
 +
nə 63 ƏMƏK haqqına zəruri yaltayıpi
 +
vasitələri alıb istehlak etməklə əzu-
 +
nun əmək qabiliyyətini bərpa edir və
 +
hər dəfə onu yenidən kapitalistə sa-
 +
tır. Burjua cəmiyyətində muzdlu
 +
fəhlələr sinfi ilə kapitalistlər
 +
sinfi arasındakı istismar munasi-
 +
bətləri təkrarlandıqından kapita-
 +
list istehsal munasibətlərinin də.
 +
T.i.-ı bapi verir. Sadə T.i. kapitalizm
 +
ucun xarakterik deyil, bununla belə
 +
o kapitalist geniiy T.m.-ının real un-
 +
suru və muhum tərgib hissəsidir. O,
 +
həm ayrıca kapitalist muəssisəsi cər-
 +
civəsində (yə ni fərdi kapitalın
 +
i.-ı), həm də butəvlukdə geturulmuti
 +
kapitalizm cəmiyyətində bati verir.
 +
Əmtəə istehsalı iqəraitində ”"
 +
istehsal və tədaqul proseslərinin vəh-
 +
dətindən ibarətdir. T.i. prosesinin
 +
maddi ifadəsi məcmu ictimai məh-
 +
silun Q.i.-ı, məcmu qictimai kapita-
 +
lın Hərəkətidir. Axırıncıya ist h-
 +
sal, bəlgӱ, mubadilə və istehlak da-
 +
xildir. İstehsal və istehlak bu zən-
 +
cirin son halqası olmaqla bir-biri-
 +
ni pərtləndirir. cİstehsalsız is-
 +
tehlak yoxdur, istehlaksız istehsal
 +
yoxdur... İstehlak, hər iteydən əvvəl,
 +
istehsal əməliyyatını bata catdırır,
 +
məhsula bir məhsul olmaq e"tibarilə
 +
mӱkəmməllik verir, onu yox edir,
 +
mustəqil ipey formasını istehlak
 +
edirə(Marks K,, Siyasi iqtisadın
 +
tənqidinə dair, B., 1955, səh. 204—
 +
205). Normal T.i. prosesi istehsal
 +
olunan məhsulun keyfiyyət və miqdar
 +
cəhztdən cəmiyyətin tələbatına Uy
 +
qun gəlməsini nəzərdə tutur. Lakr
 +
kapitalizmdə ictimai istehsal nisbət-
 +
lərinin puurlu tənzimlənməsi M YMEYH
 +
deyil. Butun istehsalcı kapitalist-
 +
lər bazarı oriyentasiya tutur. Bu və-
 +
ZİyYYət istehsal olunmuli məhsulun rea-
 +
lizəsini muhum problemə cevirir.
 +
K. Marks məcmu ictimai məhsu-
 +
lun T.i.-ının əsas nisbətlərini kəif
 +
 
 +
 
 +
etməklə kapitalizmdə sadə və genitp
 +
T.i.-ın bali verməsi ppərtlərini gəs-
 +
tərmipdir. Məcmu ictimai məhsulun
 +
realizəsi pərtlərinin aydınlaqdı-
 +
rılması onun dəyərcə və natural-mad-
 +
di formaca strukturunu bilməyi nə-
 +
zərdə tutur. Məcmu ictimai məhsul
 +
dəyərcə S-- 0--tz (sabit kapital-- də-
 +
yipən kapital-- izafi dəyər)-dən iba-
 +
rətdir. Natural-maddi formaca isə
 +
istehsal vasitələrinə və istehlak
 +
predmetlərinə ayrılır. Buna muva-
 +
fiq olaraq butun ictimai istehsal
 +
iki bəlməyə—istehsal vasitələri is-
 +
qehsalına (T bəlmə) və istehlak pred-
 +
metləri istehsalına (İP bəlmə) ayrı-
 +
lır. Bu bəlmələrin məhsulu yekunda
 +
illik ictimai məhsulu təpjkil edir.
 +
Sadə T.i.-da 1 beəlmənin məhsulu na-
 +
tural formasına muvafiq olaraq muəs-
 +
SİSƏDƏ AlİiINMIi avadanlıqın, iit-
 +
lədilmii xammal və yanacarın əvə-
 +
zini almaq ucun kapitalist tərəfin-
 +
dən mənimsənilir. 11 bəlmənin məh-
 +
sulu natural ə muvafiq
 +
olaraq yalnız fəhlənin və kapitalis-
 +
tin ppəxsi isqehlakına xidmət edə
 +
bilər. Beləliklə, 1 bəlmənin məhsu-
 +
lu həm 1 və həm də P bəlmədə sərf olun-
 +
 
 +
 
 +
.mull sabit kapitalın vdənilməsinə
 +
 
 +
 
 +
gedir, İN bəlmənin məhsulu isə həp
 +
iki belmənin fəhlələri və kapita-
 +
listləri tərəfindən (0-4-?”t) məblə-
 +
Rində (milli gəlir məblərində) əl-
 +
də edilir. Hər iki bəlcmə arasında
 +
mubadilə olur: 1 bəlmədən istehsal
 +
vasitələri 11 bəlməyə kecməklə Q bel-
 +
mədəki fəhlə və kapitalistlərin 11
 +
bəlmədə əldə etdikləri istehlak pred-
 +
metlərinə mӱbadilə olur. Məcmu ic-
 +
timai məhsulun realizədi ipərtləri
 +
apaqrıdakılardır: Q (o--t)=P s. İs-
 +
tehsal vasitələri hər iki bəlmədə nə
 +
qədər apınıbsa o qədər də istehsal
 +
olunmalıdır: 1 (s4--o--t)=1 s-- P s.
 +
İstehlak predmetləri də hər iki 6el-
 +
mədəki fəhlə və kapitalistlərin əldə
 +
edəcəyi qədər istehsal olunmalıdır:
 +
İP (s--o4-t)=1 (o4-t)--P (set). Bu
 +
iqərtlərə riayət edildikdə butun ic-
 +
timai istehsalın proporsional inki-
 +
ilafı və istehsal olunmuzt butun məh-
 +
sulun tam (ictimai istehsalın miq-
 +
yası dəyitilmədikdə) realizəsi təmin
 +
 
 +
 
 +
olunur.
 +
otımamor geniii Q.i.-ı sadə
 +
T.i.-dan bununla fərqlənir ki, izafi
 +
ləyərin bir hissəsi kapitallatır, yə”-
 +
ni fəaliyyətdə olan kapitalla birlə-
 +
iir və istehsal həcminin artırılma-
 +
sına yepəldilir. Nəticədə kapital
 +
Yıqımı bai verir. Yıqılan izafi də-
 +
yərin bir hissəsi əlavə istehsal vasi-
 +
tələri alınmasına, digər hissəsi—
 +
əlavə iiy quvvəsi alınmasına xərclə-
 +
nir. Yıqılan izafi dayər s-- o (sabit
 +
və dəyityən kapitalın) artmasına sərf
 +
olunur: bu nisbət kapitalın yanu qu-
 +
riluniynun orta ictimai səviyyəsi ilə
 +
muəyyən edilir. Məcmu ictimai məhH-
 +
sulӱn realidəsi kapitalist genip
 +
T.i.-ında da Jak, izyərt olaraq qalır.
 +
Genit Q.in. iəraitində proporsiyalar
 +
aiyaqıdağı nisbətlərdə səciyyələnir:
 +
I (vd ni) 11 c-nən Q və İ bəlmələrdə
 +
YıRıM ucun lazım olan əlavə istehsal
 +
vasitalərinin həcmi qədər cox olma-
 +
lıdır: 1 bəlmənin butun məhsulu vdə-
 +
z fondundan cox olmalıdır, yə”ni
 +
Er -t)=1s-- Ps (T və N bəlmələrdə
 +
yıqılan s-nin Həcmi qadar), butun
 +
milli gəlir isə həmin həcmdə İP bəl-
 +
mənin məhsulundan cox olmalıdır:
 +
 
 +
 
 +
(o--t)--P (ox-t)ə P (s-- -- 04-t), öyr.
 +
ki milli gəlirin bir hissəsi isteh-
 +
lak olunmur—yıqılır. Bu nisbətlərə
 +
riqyət edilməsi normal genin T.i.
 +
prosesi ucun vacibdir, lakin kapita-
 +
lizmdə bunlar daim pozulur. Kapita-
 +
lizmin ziddiyyətləri və hər tpeydən əv-
 +
vəl onun əsas ziddiyyəti—istehsalın
 +
icqimai xarakteri ilə mənimsəmənin
 +
xususi kapitalist forması arasında-
 +
kı ziddiyyət ayrı-ayrı sahələrin inki-
 +
iafındakı nisbətlərin pozulmasına,
 +
ifrat istehsal iqtisadi bəhranları-
 +
nın yaranmasına səbəb olur: bunların
 +
təqsiri altında kapitalist T.i.-ı tsi-
 +
klik xarakter alır (bax Kapitalist
 +
tsikli). İctimai istehsalda daimi
 +
proporsionallıqın saxlanılması yal-
 +
nız butun təsərrufatın planlı inki-
 +
ipafı zamanı mumkundur, bu isə yal-
 +
nız sosializmdə ta kecirilə bilər.
 +
 
 +
Sosnalist T.n.-ı. Sosializm ppə-
 +
raitində T.i. ictimai istehsalın
 +
fasiləsiz təkrarlanması, genitlən-
 +
məsi və texniki cəhətdən təkmillət-
 +
dirilməsinin planauyqrun prosesidir
 +
və butun cəmiyyət uzvlərinin rifahı-
 +
nın və hərtərəfli inkipafının da-
 +
ha dolqun təmin olunması məqsədi
 +
gudur. İstehsal vasitələri uzərində
 +
ictimai mulkiyyət və iqtisadiyyatın
 +
planauyqun inkipafı (bax Xalq tə-
 +
sərrufatının planauyerun, propor-
 +
sional inkimafı qanunu) sokialist
 +
T.i.-ının kapitalist T.i.-ı YALANA"
 +
ki ustunluyunu iqərtləndirir. Sosia-
 +
lizmdə maddi rə əmək resurslarından
 +
daha səmərəli istifadə etmək, muəyyən
 +
inkipaf mərhələsində istehsalın op-
 +
timal sahəvi strukturunu muəyyənləii-
 +
dirmək imkanı yaranır. Sosializm
 +
cəmiyyəti pquurlu olaraq butun x.t.-
 +
nın texniki səviyyəsini muəyyən edən
 +
daha mutəraqqi sənaye sahələrin sur”
 +
ətlə inkipaf etdirir. Bu zaman əl-
 +
kənin mudafiəsi, sosialist əlkələri
 +
və inkippaf edən əlkələrlə əməkdaiv-
 +
lıq da nəzərə alınır. Sosnalizmdə
 +
xalqın rifahının muntəzəm yuksəli-
 +
ipi Hazır məhsulun satın bazarını
 +
daim genipləndirməyə imkan verir.
 +
İstismarcı siniflzrin və bununla
 +
barlı tufeyli istehlakın olmaması
 +
yırım imkanını xeyli artırır (bax
 +
Sosialist yıqımı). İFrat istehsal
 +
behranlarının, rəqabət mӱbarizəsinin
 +
və bununla baqlı itkilərin olmaması-
 +
nı da buna əlavə etmək olar. Nəticədə
 +
istehsalın daha yuksək sur”ətlə artı-
 +
mı tə”min edilir.
 +
 
 +
İctimai ət də effektliyinə
 +
elmi-texniki inqilab əhəmiyyatli tə”-
 +
sir gəstərir. Onun sosializmin us-
 +
tunlukləri ilə birlətməsi sosialist
 +
təsərrufat sistemini dunyada ən di-
 +
namik iqtisadi quvvəyə cevirir (bax
 +
Dӱnya sosializm sistemi). Sosialist
 +
geniyi Q.i.-ı iki yolla: ekstensiv—
 +
əlaRə əmək resurslarının cəlb olun-
 +
ması və istehsal fondlarının texni-
 +
ki əsasını dəyitdirmədən həcmini
 +
artırmaq hesabına və intensiv—əsa-
 +
sən, istehsal vasitələrini təkmillət-
 +
dirmək və əmək məhsuldarlırını yuk-
 +
səltmək hesabına təmin olunur.:İngi-
 +
iaf etmit sosializFcəmiyyətinin qu-
 +
rulması ilə geniti T.n.-ın intensiv
 +
forması en plana kecir: o, sosializm
 +
qurulutlunun ustunluklərindən və HM-
 +
kanlarından geniiy istifadə olunma-
 +
sına əsaslanır. Genipl T.i.-ın mən-
 +
bəyi milli gəlirin artmasıdır, belə
 +
ki, onun bir hissəsi yYıqım fondu
 +
 
 +
 
 +
246
 +
 
 +
 
 +
vaşftəsilə cəmiyyət tərəfindən muntə-
 +
zəm olaraq istehsal və qeyri-istehsal
 +
fondlarının artırılmasına yenəl-
 +
dilir. İntensiv genii T.i.-ın fond-
 +
tutumlu və Fondqoruyucu formaları
 +
fərqləndirilir. ha mutərəqqisi,
 +
sosialist T.i.-ı məqsədlərinə daha
 +
cox muvafiq gələni fondqoruyucu for-
 +
masıdır. O, eyni miqdar əsaslı vəsa-
 +
it qoyuluptu və istehsal fondları ilə
 +
istehsalı artırmaqa və xalqın ri-
 +
 
 +
ahını yuksəltməyə imkan verir (bax
 +
 
 +
aslı, vəsait qoyuluunun iqtisadi
 +
effektliyi).
 +
 
 +
Məcmu ictimai məhsulun muxtəlif
 +
hissələrinin iqtisadi əhərxəs HCTH-
 +
fqdə olunmqsından asılı olaraq bu-
 +
tun ictimai məhsul iki bəlməyə ayrı-
 +
lır: istehsal vasitələri istehsalına
 +
və istehlak predmetləri istehsalına.
 +
Sosialist T.i.-ı pqərti məcmu məhsu-
 +
lun elə bir planlı bəlkusundən iba-
 +
rətdir ki, bu zaman sərf olunmu:i
 +
istehsal vasitələrinin əvəzi ədəni-
 +
lir, yıqım fondu və istehlak fondu
 +
yaradılır. İctimai məhsulun reali
 +
zəsi 1 bəlmə məhsulunun bir hissəsi-
 +
nin həmin bəlmə daxilindəki muəs-
 +
sisələr arasında mubadiləsini, yə”ni
 +
il ərzində sərf olunmuiq istehsal
 +
vasitələrinin edənilməsini və isteh-
 +
salı genipləndirmək məqsədilə is-
 +
tehsal fondlarının artırılmasını
 +
tə min etməyi nəzərdə tutur. P bəlmə
 +
daxilində də məhsulun bir hissəsi
 +
DƏVLƏT VƏ KOOp.-kolxoz muəssisələri
 +
arasında bəlutdurulur. Bu məhsulun
 +
hesabına P bəlmədə calıptan və əlavə
 +
cəlb olunan ipcilərin ipəxsi tələba-
 +
tı ədənilir. Bundan, batqa, məhsulun
 +
muəyyən hissəsi qeyri-istehsal sahəsin-
 +
də calınzanların gəlirinə (mənbəyi
 +
izafi məhsuldur) mubadilə olunur.
 +
Hər ini bəlmənin qalan məhsulları
 +
onlar
 +
ticədə 1 bəlmə P bəlmədə istehsal
 +
fondlarının genitp T.i.-ını, P belmə
 +
isə 1 bəlmənin butun ipcilərini la-
 +
zımi istehlak predmetləri ilə tə”-
 +
min edir. Sosialist T.i.-ının bəl-
 +
mələri arasındakı nisbətin və bir
 +
sıra sahələrarası və sahədaxili nis-
 +
bətlərin saxlanılması ictimai məh-
 +
sulun istehsalı və bəlkusu balans-
 +
larının keməyi ilə mumkun olur (bax
 +
SSRİ xalq təsərrufatı balansı).
 +
 
 +
Ədl Marks K., Qota proqramının
 +
tənqidi, B., 1982, yenə onun, Kapi-
 +
tal, c. 1, fəsil 21—23: c. 2,
 +
21, Engels F., Anti-Durinq, B., 1967
 +
(Sosializmə bəlməsi), Lenin V, İ.,
 +
Bazarlar məsələsi deyilən məsələyə dair,
 +
Əsər. tam kulliyyatı, c. 1, yenə onun,
 +
Rusiyada kapitalizmin inkipafı, yenə
 +
Orada, c. Z- yenə onun, Bir daha real-
 +
lapdırma nəzəriyyəsi məsələsinə dair,
 +
yenə orada, x. 4, raӧӧini vosproizvod-
 +
stva v period razvitoqo sopializma, M.,
 +
1976, MeHbmukoB C, M., Sovremen-
 +
nıvg kapitalizm: Ot grizisa k krizisu,
 +
M., 1981, Politicesgal əkonomin, t.
 +
Stol red. A. M. Ruminpeva i dr.), M.,
 +
 
 +
 
 +
TƏKRAR İSTEHSAL MƏR HƏLƏLƏ-
 +
Rİ—məcmu ictimai məhsulun hərə-
 +
kət mərhələlər istehsal, bəlgu,
 +
mubadilə və isti lak. Onların ara-
 +
sında daxili qartiılıqlı əlaqə var
 +
və burada istehsal mərhələsi ustun-
 +
luk təpkil edir.
 +
 
 +
TƏKRAR İSTİSMAR USULLARI,
 +
layların neftvermə q a-
 +
biliyyətinin artırılma-
 +
s ı—quyuların məhsuldarlıqını və
 +
 
 +
 
 +
arasında bəluçtdurulur. Hə-.
 +
 
 +
 
 +
TƏKRAR İSTEHSAL MƏRHƏLƏLƏRİ
 +
 
 +
 
 +
layın neftvermə qabiliyyətini artır-
 +
MAT YUYH tətbiq edilən termiki və
 +
kimyəvi usullar. T.i.uӱ. ilə tərkibin-
 +
də parafin-qatran-asfalten maddələri
 +
cox və ezluluyu yuksək olan aqır neft-
 +
lər laydan qismən (bə”zən tamamilə)
 +
cıxarılır. T.i.uӱ. quyudibi ətrafı
 +
zonasını qızdırma, laya termiki və
 +
kimyəvi tə”sir etmə ӱsullarına ayrı-
 +
lır. Birinci iki usulla laya tə”sir
 +
etdikdə oraya cəkən parafin-qatran-
 +
asfaltenlər əriyir, neftin əzluluyu
 +
azalır və nəticədə neft istismar qu-
 +
yusuna yaxtpı suzulur. Quyudibi ətrafı
 +
zonası elektrik qızdırıcısı, buxar,
 +
isti su, turiqu və digər vasitələrlə
 +
qızdırılır. Bu usul ilk dəfə 1920
 +
ildə ABİT mə”dənlərində sınaqdan ke-
 +
cirilmipdir. Termiki təsir usulu
 +
əzluluyu cox olan aqır neftlərin
 +
layda suzulməsini yaxtılatndırmaq
 +
məqsədi ilə aparılır. Bunun ucun
 +
laya buxar və isti su vurulur, yaxud
 +
laydaxili yanma ocaqrı Yaradılır. Bu
 +
usul ilk dəfə 193F ildə Maykop neft
 +
yatarında tətbiq edilmitdir.
 +
 
 +
Buxar və ya isti su ilə layın muəy-
 +
yən (25—3096 ) hissəsini qızdırdıq-
 +
dan sonra oraya istilikdən səmərə-
 +
li adan etmək ucun su vurulur.
 +
Su yaranmıti istilik səddini layda
 +
istismar quyularına doqru hərəkət
 +
etdirir. Quyu gəvdəsində istilik it-
 +
kisinin qarpısını almaq məqsədi
 +
ilə istiliyə davamlı pakerlərdən is-
 +
tifadə edilir. Laydaxili yanma pro-
 +
sesini aparmaq ucun quyunun dibində
 +
elektrik qızdırıcısı ilə və ya kim-
 +
yəvi usulla 400—6009S-dək yanma oca-
 +
qı yaradılır və o hava vasitəsilə la-
 +
ya gecӱrulərək istismar quyularına
 +
doqru hərəkət etdirilir. Proses, adə-
 +
tən, quru vənəm yanma kimi iki vari-
 +
antda aparılır. Laydaxili Yanma oca-
 +
qı birinci variantda hava vasitəsi-
 +
lə, ikincidə isə havaya su (1 m? ha-
 +
vaya 0,002 m?) əlavə etməklə layda hərə-
 +
gkət etdirilir. Laya termiki tə sir
 +
etməklə onun neftvermə qabiliyyətini
 +
25—3096 artırmaq mumkundur.
 +
 
 +
Quyudibi ətrafı zonasına kimyə-
 +
vi təsir usulunda muxtəlif həlledi-
 +
cilər (məs., səthi aktiv maddələr),
 +
polimer və mikroemulsiya məhlulla-
 +
rından istifadə edilir. Laya vurul-
 +
mupi suya əlavə olunan səthi aktiv
 +
maddələr suyun neftlə toxunma sər-
 +
hədində səthi gərilməni xeyli azal-
 +
dır və neftin suxurlardan yaxpı yu-
 +
yulmasına pərait Yaradır, nəticədə
 +
layın neftvermə qabiliyyəti 6—896
 +
artır. -Laya orta hesabla 0,594 poli-
 +
merin (poliakrilamid) su ilə məhlu-
 +
lunu vurduqda layda polimer məhlu-
 +
lundan ibarət sədd yaradılır. Son-
 +
ra laya su vurmaqla həmin sədd lay-
 +
da hərəkət etdirilir. Polimer məhlu-
 +
lunun ezluluyu laydakı neftin ezlu-
 +
luyundən cox olduqundan onu su ilə
 +
hərəkət etdirdikdə məhlul layın,, bu-
 +
tun effektli qalınlıqını əhatə edir.
 +
Bu usulla layın neftvercə qabiliyyə-
 +
tini 10—1296 artırmaq olar. Azərb.
 +
SSR neft mə”dənlərində T.in.u.-ndan
 +
geniti istifadə olunur.
 +
 
 +
Əd.. Bababakov N, K. idr., Ter-
 +
mointensifikapdin dobıci nefti, M., 1971,
 +
Qriqarepenko Q. İ,, Mirza-
 +
djan-zade A. V. idr... Pramenenr
 +
polimerov v neftedobıce, M., 1978.
 +
TƏKRAR KRİSTALLAYYDIRMA,
 +
təkrar kristallaiıima — 1)
 +
bərk halda T.k.—maddəni qız-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
otura və s.
 +
 
 +
 
 +
dırdıqda və ya soyutduqda (onun aqre-
 +
qat halını dəyipndirmədən) kristal
 +
qurulutlunun dəyiiqilməsi|, tərkibində-
 +
ki komponentlərin polimorf (allotro-
 +
pik) cevrilmələri nəticəsində nı
 +
verir (bax Allotropiya, Polimor-
 +
fizm), 2)məhluldan T.k.—kris-
 +
Tan maddəni qatıtıqlardan təmizlə-
 +
mək məqsədi ilə ocun suda Həll edilmə-
 +
si və alınan məhluldan həmin gkristal-
 +
ların yenidən cəkdurulməsi prosesi.
 +
TƏKRAR METAL—istehsalatda metal
 +
qırıntısı və tullantıları ipəklin-
 +
də alınan və yenidən əritmək ucun ip-
 +
lədilən xammal, yenidən əritməklə
 +
alınan əlvan metal gkulcəsi. T.m.
 +
polad, eləcə də bə”zi əlvan metallar
 +
(mis, aluminium, qurqutpun və s.) is-
 +
tehsalında xammaldır.
 +
TƏKRAR XAMMAL—ilkin tam is-
 +
tifadədən (yeyilmədən) sonra isteh-
 +
salatda xammal kimi təkrarən tətbiq
 +
oluna bilən material və məmulat.
 +
Metal qırıntısı, qara, əlvan və qiy-
 +
mətli metal tullantıları, iilən-
 +
mip surtku yaqları, zay detallar, is-
 +
tifadədən cıxmın polietilen mə”-
 +
mulatı, yeyilmitl avtomobil ipini,
 +
iplənmiti sulfat turiqusu, makula-
 +
.xX.-ın əsas nəvləridir.
 +
TƏKRİR (ər. s —təkrarlama, tək-
 +
rar)—bədii uslub vasitəşi, ppe”rdə
 +
eyni səz, ifadə və ya misranın qəsdən,
 +
məharətlə təkrarı. İste dad və bədii
 +
təfəkkurun zəifliyini, səz - ehrTu)a-
 +
tının azlıqını gəestərən luzumsuz
 +
təkrardan fərqli olaraq, yerində ii1-
 +
lənmit T. bədii mənanı, əsərin dil
 +
və uslubunu daha da quvvətləndirir
 +
(məs., cusyan yarat, usyan yarat, us-
 +
yan yarat, usyan |9—- Suleyman Rustəm).
 +
TƏK-TƏK İSTEHSAL—istehsal tipi:
 +
muxtəlif və dəyipkən nomenklaturalı
 +
məhsulların tək-tək (ədədi) hazırlan-
 +
ması ilə səciyyələnir. T.-t.n.-a iri
 +
turbinlər, yayma stanı, gəmi, nadir
 +
dəzgahlar, metallurgiya və mə dən ava-
 +
danlıqı istehsal edən muəssisələr,
 +
həmcinin tə”mir və təcrubə z-dları
 +
aildir. Kutləvi istehsaldan və se-
 +
riyalı istehsaldan fərqli olaraq
 +
T.-t.i.-da mə”mulatın ii yerləri uzrə
 +
reqlamentlipndirilmədən hərəkətinə və
 +
sərbəst ipi rejiminə icazə verilir.
 +
İi yerləri, alətən, universal avadan-
 +
lıqla təchiz olunur. Hər bir sifari-
 +
ipin istehsal prosesi fərdi layihə-
 +
ləpdirilir.
 +
TƏKHUCEYRƏLİLƏR, birhucey-
 +
rəlilər--bədəni bir Huceyrədən
 +
ibarət olan bitki və heyvan orqanizm-
 +
ləri. T.-in arasında 2 quruluz səviy-
 +
yəsi ViPOxapsrr və eukariot) məvcud-
 +
dur. Birhuceyrəli prokariotlar Y"YH
 +
(Sakteriyalar, gey-yaplıl yosunların
 +
ir qismi) mitozun və diferensiasiya
 +
etmili nuvənin olmaması xaragterik-
 +
dir: irsi informaviya aparatı nӱk-
 +
leotiddən ibarətdir. Birhuceyrəli
 +
eukariotlarda (birhuceyrəli yalpıl
 +
və bə”zi digər yosunlar, heyvanlardan—
 +
ibtidailər) mntoz yolu ilə bəlunən
 +
ceyrə nӱvəsi olur. T. umumi suru-
 +
tp planına və orqanellaların dəs-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
=
 +
inə gərə coxhuceyrəli orqanizmlə-
 +
 
 +
 
 +
rik huceyrələrinə oxtardır. Bə”zi
 +
. koloniyalar əmələ gətirir.
 +
TƏKCƏ, XUSUSİ VƏ mumi—
 +
gercəkliyin tey və təzahurləri ara-
 +
sında dialektik vəhdəti və fərqi əgs
 +
etdirən fəlsəfi kateqoriyalar. Qə k-
 +
cə (və ya ayrıca) muvafiq zaman və
 +
məkan ilə, mӱvafiq keyfiyyət ilə sə-
 +
 
 +
 
 +
TƏL-ƏVİV
 +
 
 +
 
 +
247
 +
 
 +
 
 +
tə —IBG—LRQBGUR1G5*1B151QQQR1ƏQGKQKK1il—ikin ıı ıl ms ==ııng ymək alı ah ——— III nı
 +
 
 +
 
 +
ciyyələnən ayrıca ptey və təzahurdur.
 +
Təkcə uӱmuminin dialektik ....
 +
və elcusu, onun varlıq usulu kimi
 +
mevcuddur. U mu midə konkret key-
 +
fiyyət muəyyənliyi həddində predmet-
 +
lər, peylər, proseslər arasında obyek-
 +
tiv məvcud olan birlik nəzərdə tu-
 +
tulur. Xususidə umumi və təkcə-
 +
nin dialektik vəhdət cəhəti əks olu-
 +
nur, xususi umuminin konkret təzahu-
 +
ru KİMİ meydana cıxır. Xususidə
 +
TƏKCƏNİN və umuminin birtərəfliyi
 +
aradan qaldırılır.
 +
 
 +
T., x. və u.-nin bir-bi
 +
sibətini muxtəlif fəlsə
 +
lar mӱxtəlif ipəkildə iqərh edirlər.
 +
C. Lokk və b. yalnız təkcənin . real
 +
məvcudluqunu qəbul, umuminin obyek-
 +
tiv məvcudluqunu isə inkar edirlər.
 +
Hegel umumini mutləqləpdirir, onu
 +
təkcənin bapplanqıcı, cəsasıq, czəmi-
 +
niə sayır. Materialist dialektikaya
 +
gərə bunların hər ikisi yanlıtpdır.
 +
Muasir pqəraitdə təftiticilər hadi-
 +
sələrdə ӱmumini nəzərə almayıb, tək-
 +
cə və Xususiyə, ehkamcılar isə əksi-
 +
nə, yalnız umumiyə diqqət yetirirlər.
 +
 
 +
Marksizm-leninizmə gərə hər bir
 +
predmet və hadisədə təkcə ilə umumi
 +
dialektik vəhdətdədir. Hər bir təkcə
 +
umuminin tərəfi, məqamı, təzahuru,
 +
məvcudluq formasıdır. Umumi həmi-
 +
ppə predmet və hadisələrin tək cəhətlə-
 +
z və xususiyyətlərində təzahur edir.
 +
 
 +
. İ. Lenin deyirdi: c...ayrıca umu-
 +
miyə doqru aparan əlaqədən batiqa bir
 +
halda mevcud deyildir.Umumi yalnız
 +
ayrıcada, ayrıcanın vasitəsilə məv-
 +
cuddur. Hər bir ayrıca (bu və ya bapi-
 +
qa tərzdə) ӱmumidir. Hər bir umumi
 +
ayrıcanın (hissəciyi və ya tərəfi, ya-
 +
xud mahiyyəti)dir. Hər bir umumi
 +
butun ayrı-ayrı predmetləri yalnız
 +
təqribən əhatə edir. Hər bir ayrıca
 +
cmumiyə natamam daxil olur və i.a. və
 +
i.a. Hər bir ayrıca baqa nev ayrı-
 +
calarla (peylərlə, təzahurlərlə, pro-
 +
seslərlə) minlərlə kecidlər Rasitəsi-
 +
lə LADA va i.a.ə (Əsər. tam
 +
kӱlliyyatı, c. 29, səh. 336—339). PPey-
 +
lərin obyektiv dialektikasını əks
 +
etdirən T., x. və u. həmcinin idrakın
 +
hərəkət prosesini gəstərir. Təkcədən
 +
mӱtləq umumiyə, ondan konkret umu-
 +
miyə və yalnız sonra xususiyə İYKCƏ-
 +
lən elmi idrak, predmeti onun tərəf-
 +
ləri, əlaqələri və munasibətlərinin
 +
 
 +
utun rəngarəngliyi ilə yenidən can-
 +
landırır. uasir dəvrun aktual
 +
problemlərini, məs., muxtəlif əlkə-
 +
lərin kapitalizmdən sosializmə kec-
 +
MƏCHHHH umumi qanunauyqunluqları
 +
nisbətini və spesifik xususiyyətləri-
 +
 
 +
 
 +
HHƏ MYHa-
 +
i cərəyan-
 +
 
 +
 
 +
ni həll etmək unun T., x. və Y.-HHH
 +
qarpqılıqlı əlaqələrinin dialektik
 +
materialisqcəsinə anlatjılmasının
 +
 
 +
 
 +
Kuti əhəmiyyəti var.
 +
 
 +
TƏLQİN (tibbdə)—mualicə məqsədi
 +
ilə xəstəyə, yaxud bir qrup xəstələrə
 +
həkimin psixi tə”siri. Psixote apiya-
 +
nınuubir nevudur. Qibb təcrubəsində
 +
ezunutəlqin də genitp yayılmı:hdı
 +
Əzunutəlqin bə”zən xəstəlik hissiy-
 +
yatının mənbəyi ola bilər (isterik
 +
nevrozlarda). T.-in fizioloji təbiə-
 +
tini İ. P. Pavlov tədqiq etmip, onun
 +
psixoloji təbiətini V. M. Bexterov
 +
əyrənmitp, alkoqolizmin mçalicəsin-
 +
də hipnoz və T.-dən genisqp istifadə
 +
etmitpdir. T. bir sıra xəstəliklərdə
 +
(nevroz, narkomaniya, sinir sistemi-
 +
NİN pozqunluqları və s.) də tətbiq
 +
edilir.
 +
 
 +
 
 +
TƏLQİN (suqqestiya, psixolo-
 +
giyad a—pqəxsiyyətə psixi təsirin
 +
xususi nevu. T. insanda onun iquur
 +
və iradəsindən asılı olmayaraq muəy-
 +
yən halətlərin (ruh Yarar inam),
 +
hisslərin (qorxu), munasibətin (ob-
 +
yektlərə, əzunə, duliduyu vəziyyətə) Tə-
 +
zahuru, ya da onun bilavasitə qəbul
 +
etdiyi norma və prinsiplərdən irəli
 +
gəlməyən hərəkətləri ilə lar.
 +
Qrup, kollektiv, sosial təbəqə də T.
 +
obyekti ola bilər (kutləvi T.). Tər-
 +
biyə ipində, mӱalicədə T.-in muxtə-
 +
lif formalarından istifadə olunur.
 +
TƏLƏ—xəzli vəhtpi heyvanların (ca-
 +
navar, ayı, tulku, pələng və s.), həm-
 +
cinin k.t. zərərvericilərinin (sun-
 +
bulqıran, daq sicanları və s.) tutul-
 +
ması və ovlanmasında istifadə edi-
 +
lən alət. Ovculuqla əlaqədar Dai dəv-
 +
rundə meydana gəlmipdir. Muxtəlif
 +
nevləri var. Leac və ya dəmirdən
 +
dӱzəldilir. T. heyvan yatayan yerlər-
 +
də, onların cox gedib-gəldiyi cırır-
 +
larda, gecidlərdə, su kənarlarında
 +
və s. qurulur. Heyvanı cəlb etmək
 +
| n bə”zi T. nəvlərinə yem qoyulur.
 +
Rİ-də T. ilə dırnaqlı heyvanla-
 +
rın ovlanması qadaqandır.
 +
TƏLƏB VƏ TƏKLİF–əmtəə istehsa-
 +
lının iqtisadi kateqoriyası. Tələb
 +
pul ilə ifadə olunan və məhdudlai1-
 +
dırılan ictimai tələbatdır. Əhali-
 +
nin istehlak predmetlərinə və XİD-
 +
mətlərə olan ehtiyacının əsas hissə-
 +
si tədiyə qabiliyyətli tələb :pək-
 +
lində olur. Muəssisələrin istehsal
 +
vasitələrinə olan tələbatı da əmək
 +
vasitələri və predmetlərinin konkret
 +
nevlərinə “olan tələb formasında tə-
 +
zahur edir. K. Marks təklifi ən
 +
.. mənada c...bazarda olan Yaxud
 +
zara cıxarıla biləcək məhsul
 +
(Kapital, c. 3, B., 1960, səh. 194) ki-
 +
mi mӱəyyən etmitdi. Təklif tələbə uy-
 +
qun gələn əmtəə ehtiyatlarından, ba-
 +
zara cıxarıla biləcək əmtəə kutləsin
 +
dən ibarətdir: əsasən, istehsalın in-
 +
kipafı ilə pzərtlənir. T. və t. ara-
 +
sındakı munasibətlərin xarakteri
 +
mevcud ictimai qurulutpun obyektiv
 +
iqtisadi qanunları ilə muəyyən olu-
 +
nur. Kapitalizmlə istehsalın ictimai
 +
xarakteri ilə mənimsəmənin xususi
 +
kapitalist forması arasındakı əsas
 +
ziddiyyətə uyqun olaraq T. və t. də an-
 +
taqonist ziddiyyətlərlə səciyyələnir.
 +
Zəhmətketplərin alıcılıq qabiliyyəti-
 +
nin məhdud olması, inflyasiya və ”i-
 +
sizlik nəticəsində təklif tələbdən
 +
yӱksək olur. Bu uyqunsuzluq ifrat
 +
iqtisadi bəhtanlara gətirib cıxa-
 +
rır. Sosializmdə istehsal vasitələri
 +
uzərində ictimai mulkiyyət istehsalla
 +
istehlak, T. və t. arasında planauyqun
 +
və pquurlu proporsiya saxlamaqra imkan
 +
verir. Q. və t.-in birgə inkitpafı,
 +
onlar arasında dinamik proporsio-
 +
nallıq istehsalın yuksək sur”ətlə
 +
aotmasını, əhalinin tələbatının da-
 +
ha dolqun edənilməsini, əmtəələrin
 +
maneəsiz, ən az istehsal və tədavul
 +
xərcləri ilə realizəsini tə”min edir.
 +
 
 +
 
 +
Ədi Marks K., Fəlsəfə yoxsullu-
 +
qu, B., 1975, yenə onun, Kapital, c.
 +
 
 +
3, yenə onun, İzafi dəyər nəzəriy-
 +
yələri (*Kapitalbın QU cildi), H. 2, B.,
 +
1968, Lenin V. İ., Rusiyada kapitaliz-
 +
min inkipafı, Əsər. tam kulliyyatı, c.
 +
ƏZ, Levin A. İ., Sodialisticeskiv vnut-
 +
rennin rınok, M., 1973, Potrebnosti ni
 +
spros v razvitom sopialisticeskom obtde-
 +
STV, M., 1979,
 +
 
 +
 
 +
TƏLƏBATIN YUKSƏLMƏSİ QA-
 +
NUNU--cəmiyyətin inkipaf qanunu:
 +
məhsuldar qӱvvələrin və mədəniyyə-
 +
 
 +
 
 +
tin inkitltafı ilə cəmiyyətin tələ-
 +
 
 +
 
 +
batının artmasını və təkmillətmə-
 +
sini ifadə edir. Cəmiyyət inkipaf
 +
etdikcə ӱzvlərinin tələbatı da ar-
 +
tır və dəyinir. Bə”zi tələbatlar yox
 +
olur, yeniləri yaranır, nəticədə tə-
 +
ləbatın dairəsi geniiylənir. Eyni za-
 +
manda tələbatın strukturunda keyfiy-
 +
yət dəyitiklikləri baiy verir. İntel-
 +
lektual və sosial tələbatların payı
 +
artır. Fiziki tələbatlar xeyli cnə-
 +
cibləpirə—onların yaranmasında və
 +
edənilməsi ӱsulunun muəyyən edilmə-
 +
sində sosial- mədəni amillər bəyuk rol
 +
oynayır. T.y.q. cəmiyyətin hər bir ay-
 +
rıca uzvunun tələbatına munasibətdə
 +
deyil, yalnız ictimai tələbat siste-
 +
MİNƏ, O cumlədən cəmiyyətin butun
 +
çavlərinin ipəxsi tələbatı məcmusuna
 +
munasibətdə obyektiv olaraq fəaliyyət
 +
gestərir və təzahur edir.
 +
 
 +
T.Y.q. hər bir sosial quruluqtda
 +
fəaliyyət gəstərir, lakin muxtəlif
 +
tarixi pəraitdə muxtəlif formada cı-
 +
xıi edir. ializmə qədərki sinfi
 +
formasiyalarda T.y.q. antaqonist for-
 +
mada fəaliyyət gəstərir. Sosial-iqti-
 +
sadi bərabərsizlik saxlanılır. Ha-
 +
kim siniflər əsas istehsal vasitələri-
 +
nə sahi5 olmaqla muhum inqellektual
 +
fəaliyyət sahələrini və sosial-iqtisa-
 +
di idarəetmə Cnksiyalarmin inhisa-
 +
 
 +
a alırlar. ializmdə QT.y.q.-nun
 +
nın u cəmiyyətə xas olan tamamilə
 +
yeni xususiyyətləri yaranır. Bunlar-
 +
dan ən muhumləri apaqıdakılardır:
 +
tələbatların umumi və hərtərəfli art:
 +
ması, onların strukturunun sosial-
 +
iqtisadi cəhətdən tədricən |bərabər-
 +
ləpməsi, tələbatların planauyqun,
 +
 
 +
asiləsiz və yuksək sur”ətlə artması.
 +
 
 +
QƏLƏ BƏ —ali və ya orta ixtisas mək-
 +
təblərində təhsil alan ippəxs. Qədim
 +
Romada biliklərə yiyələnməklə məpt-
 +
qul olan hər kəs T. sayılırdı. Bir
 +
sıra xarici əlkədə orta məktəb BƏ
 +
kolleclərdə oxuyunlara da T. deyilir.
 +
TƏLƏ BƏ ELMİ CƏMİYYƏT ƏRİ,
 +
SSRİ-də—ali məktəblərdə tələbə-
 +
ləri elmi-tədqiqat iplərinə cəlb et-
 +
mək məqsədilə yaradılmıp kənullc
 +
təpkilatlar. Rusiyada ilk T.e.c. El-
 +
mi-Ədəbi Hənıyyaq adı ilə 1882 ildə
 +
Peterburq un-tində yaradılmıtdır.
 +
SSRİ-nin, o cumlədən Azərb.SSR-
 +
in (1940 illərdən) gədə ali məktəb-
 +
lərində T.e.c. var. Bu cəmiyyətlərdə
 +
elmi-tədqiqat ipi ilə 1,7 mln, tələbə
 +
məiptul olur (1083). Sovet tələbələri-
 +
nin elmi intiləri ADR, Mac.
 +
XR, CSSR, Hindistan, Kanada, ABİ1
 +
sərgilərində numayiti etdirilmindir.
 +
TƏL-ƏBİV. İsra in muhum iqtisa-
 +
di və mədəniyyət mərkəzi. D.y. və avto-
 +
mobil yolları qoviaqı. Aralıq dəni-
 +
zi sahilində port. Yaxınlıqrında bey-
 +
nəlxalq aeroport (Lidda),var. Əh. 400
 +
min (1980). İqlimi subtropik Aralıq
 +
dənizi tiplidir. Orta temp-r yanvar-
 +
da 122S, iyulda 259S-dir. "
 +
 
 +
1Pəhərin əsasını 1909 ildə Av-
 +
ropa mustəmləkəciləri qoymuii, İs-
 +
rail dəvləti yarandıqdan (1948) son-
 +
ra onun paytaxtı olmuidur. İsrail
 +
 
 +
əkuməti BMT Baqi Məclisinin Qud-
 +
 
 +
sun xususi statusu haqqındakı qəra-
 +
rına (1947) zidd olaraq, 1950 ildə
 +
(1980 ildə yenidən) Qudsu paytaxt elan
 +
etmipdir. Lakin BMT-nin uzvu olan
 +
əlkələrin musləq əksəriyyəti Qudsu
 +
 
 +
 
 +
b
 +
 
 +
 
 +
248
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
İfvsrailin paytaxtı kimi tanımaqdan
 +
imtina etmitlər. Xarici səfirlik-
 +
lərin əksəriyyəti T.-Ə.-də qalmıidır.
 +
Maptınqayırma, metal emalı, kim-
 +
ya, əczacılıq, toxuculuq, yeyinti, ka-
 +
qız, dəri-ayaqqabı, poliqrafiya və s.
 +
sənaye sahələri var. Almaz e”malının
 +
iri mərkəzidir. Almaz (cilalanmıpp),
 +
neft, neft məhsulları, mapın və
 +
avadanlıq, nəql. vasitələri idxal olu-
 +
nur. Cilalanmıp almaz ixrac edilir.
 +
T.-Ə. iotlandiyalı me”mar P. Ged-
 +
desin tərtib etdiyi bat:i plan əsasın-
 +
da tikilmipdir. Me”marlıq abidə-
 +
lərindən Mahmudiyyə məscidi (1810)
 +
diqqəti cəlb edir. Umumi Əmək Fede-
 +
rasiyasının binası (1953), konsert
 +
zalı (1957), Beylinson qospitalı
 +
(1958), yeni un-tin sinaqoqu (yəhudi
 +
mə”bədiy 1950-ci illərin 2-ci yarısı)
 +
əsas mӱasir tikililərdəndir.
 +
PTəpərdə un-t, elmi idarələr, Bələ-
 +
diyyə kitabxanası, etnoqrafiya və folk-
 +
lor, incəsənət, arxeologiya muzeyləri
 +
və s., teatrlar, konservaqoriya var.
 +
TƏLİQ (əp. 344 )—əpə6 hə
 +
yazılan əsas bədii xətt nevlərindən
 +
biri. 14 əsrdə Mran xəttatı alman
 +
İsfahani tərəfindən toqi və ruq”ə
 +
xətlərinin əlaqələndirilməsi əsasın-
 +
”- g
 +
u b
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Təyliq xəttindən numunə.
 +
 
 +
 
 +
da yaradılmıtppdır. Kursiv xətti
 +
olan T. sur”ətlə yazılma xassəsinə
 +
malikdir. Q.-in sonrakı dəvr xəttat-
 +
lıq sənətinin inkipafında bəyuk ro-
 +
ny onmyuuyp.
 +
 
 +
TƏ”LİM—bilik, bacarıq və vərdipi-
 +
lərin bapqasına verilməsi pə mənim-
 +
sənilməsi prosesi, insanı həyata və
 +
əməyə hazırlamarın əsas vasitəsi. Qəh-
 +
sil və tərbiyənin məqsəd və vəziyyət-
 +
ləri T. prosesində, əsasən tədris mu-
 +
əssisələrində hayata kecirilir. Fər-
 +
di-briqadaz, sinif-dərs, kurs, muhazi-
 +
rə-seminar və s. Q. sistemləri var.
 +
Sinfi cəmiyyətlə T. sinfi xarakter
 +
dapıyır. T.-in məzmun və xarakteri
 +
onun həyata kecirildiyi əlkədə cə-
 +
miyyətin ictimai, siyasi qurulutu,
 +
maddi və mədəni inkipaf səviyyəsi
 +
ilə muəyyən edilir. T. ikitərəfli
 +
proses olub, eyrədənin və eyrənənin
 +
qariılıqlı əlaqəsindən asılıdır.
 +
TƏ”LİM MAİYINI —cmuəyyən tatqipı-
 +
rıqı tələbələrə eyrətmək, onun mə-
 +
nimsənilməsi prosesinə nəzarət etmək
 +
və tələbələrin biliyini yoxlamaq ucun
 +
mapın. Bax həmcinin Əyrədən matın.
 +
TƏ”LİM METODLARI, umum-
 +
təhsil məktəblərində —
 +
təhsilin məzmununun tpakirdlər tərə-
 +
findən mənimsənilməsinə yenəldilmiynd
 +
ip usulları. Tə”limin məqsəd və məz-
 +
mununa, pagirdlərin yaqp xususiyyəti-
 +
nə uyqun olaraq T.m.-nın duzgun secil-
 +
məsi uzpaqların idrak fəaliyyətinin
 +
 
 +
 
 +
TƏLİQ
 +
 
 +
 
 +
inkipafına, qazandıqları bilikləri
 +
praktikada tətbiq etmək bacarıqrı və
 +
vərditlərinə yiyələnmələrinə gəmək
 +
edir, dunyagerutilərini formalaidı-
 +
rır, onları kollektivdə ipləməyə, bi-
 +
likləri mustəqil eyrənməyə hazırla-
 +
yır. T.m. keyfiyyətcə coxcəhətlidir
 +
(qnoseoloji, məntiqi, psixoloji, pe-
 +
daqoji və s.). SSRİ məktəblərində
 +
elmi cəhətdən əsaslandırılmınq və
 +
praktikada yoxlanılmınd əsas T.m.
 +
apaqıdakılardır: informasiya-mə”lu-
 +
mat metodu, izahlı illustrativ me-
 +
tod, problemli metodlar (problemli
 +
iyərh, qismən-axtarılı, tədqiqat metod-
 +
ları) və s. Tə”lim prosesinin səmərə-
 +
sini artırmaq ucun tədris vəsaitin-
 +
dən, proqramlapdırılmıt tə”limdən
 +
genipq istifadə edilir.
 +
TƏ”QLİM PRİNSİPLƏRİ — gənc
 +
nəslin tərbiyə və təhsili məqsədlə-
 +
rinə uyrun olaraq tə”limin xarakte-
 +
rini muçəyyənləndirən əsas prinsip-
 +
lər. Sovet pedaqogikası tə”limin di-
 +
daktik prinsipləri sistemini, tər-
 +
biyə və təhsilin mahiyyətini kommu-
 +
nizm quruculuqu məevqeyindən muəy-
 +
yən edir. Sӧvet məktəblərində muəl-
 +
lim- və pagirdlərin butun fəaliyyə-
 +
ti tərbiyələndirici təlim prinsi-
 +
pinə əsaslanır. Q.p. muӱntəzəm-
 +
lik və ardıcıllıq qanunauy-
 +
qunluquna tabedir: pagirdlərin
 +
puurlu vəaktiv fəaliyyə-
 +
tinə əsaslanır: tə”lim prosesində
 +
əyanilik ustunluk təpkil edir):
 +
tədris materialı pagirdlərin yap
 +
xususiyyətinə və fərdi keyfiyyətləri-
 +
nə uyqun olduqu ucun hamı tərəfindən
 +
anlampılandır, ppagirdlərdə
 +
fərdi yanamtma prinsipinə uy-
 +
qundury mӱəllimdən hər ipagirdin bi-
 +
lik və bacarıqını diqqətlə əyrənmək-
 +
lə, butun sinfin (kollektivin) u mu-
 +
mi səviyyəsini yӱksəltməyi tə-
 +
ləb edir.
 +
TƏ"LİMAT (ər. 04e),huquqda—
 +
idarəcilik aktıy Hər hansı fəaliy-
 +
yətin həyata gecirilməsi qaydasını
 +
və iqərtlərini nizamlayan normalar-
 +
dan və qaydalardan ibarətdir. T.-la-
 +
rı SSR İ, muttəfiq və muxtar resp.
 +
nazirləri (səlahiyyətləri daxilində)
 +
verir. SSRİ Nazirlər Soveti, muttə-
 +
həl və muxtar resp.-ların Nazirlər
 +
ovetləri devlət komitələrinin, batp
 +
idarələrinin və idarələrinin, həmci-
 +
nin yerli xalq deputatları Sovetləri
 +
icraiyyə komitələri p6”bə və idarələ-
 +
rinin də Q. oni huququ var.
 +
TƏLİMDƏ FƏRDİLƏYİDİRMƏ —
 +
pagirdləri, onların fərdi xususiy-
 +
yət və zehni inkipaf qabiliyyətləri-
 +
ni nəzərə almaqla, eyrətməyin usul
 +
və metodlarını muəyyənlətdirən tə”-
 +
lim prosesi. tə limin umumi
 +
vəzifə və məzmunu cərcivəsində hə-
 +
yata kecirilir.
 +
TƏLL ƏD-DUVEYR (qədim Lahi m)
 +
—Qudsdən 40 km c.-q.-də Tunc və ilk
 +
Dəmir dəvrlərinə aid. Yatpayılnl məs-
 +
kəni. Qədim iyəhər mədəniyyəti ilə CƏ-
 +
ciyyələnən T.D.-də e.ə. 3-cu minilli-
 +
yin sonundan sənətkarlıq inkipta
 +
etmitdi. E.ə. 18 əsrdə istehkam, e.ə.
 +
16 əsrdə isə tpəhərin mərkəzinə cev-
 +
rilən mə”bəd tikilmipdi. Kən”anın
 +
məhkəmləndirilmii ppəhərciklərin-
 +
dən biri olan T.D. bir necə dəfə Mi-
 +
sir DƏVLƏTİNİN tərkibinə Qatılmıp1-
 +
dı. T.D.-dən tapılmıtl e.ə. 18—12
 +
əsrlərə aid kitabələr və e.ə. 6 əsr yə-
 +
hudi yazıları xususilə maraqlıdır,
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
T.D.-i e.ə. 6 əsrdə Babil həkmdarı
 +
II Navuxodonosor daqıtmhildır.
 +
TƏLL ƏL-AMARNA—bax Amarna.
 +
TƏLL ƏL-AMARNA ARXİVİ—Mi-
 +
sirdə, Nil cayının iy. sahilində qə-
 +
dim yapayınt yerində apkar olunmut
 +
gil levhəciklərdən ibarət arxiv (bax
 +
Amarna).
 +
TƏLXƏLƏR (So1iHheq)—suilanları fə-
 +
siləsinin bir cinsi. Uz. 2,4 m-dək
 +
olur. Bədəninin ust tərəfi, adətən,
 +
birrəngli, bə”zən tund-zolaqlı və lə-
 +
kəli, alt tərəfi bir qədər acıqrəng-
 +
lidir. 100-dək nəvu var. Cənubi Av-
 +
ropa, Asiya, PTimali və PPərqi Afri-
 +
kada, PPimali, qismən də Mərkəzi e-
 +
rikada yayılmınq 30-dək, SSRİ-də,
 +
Orta Asiyada, Qazax. SSR-də və Qaf-
 +
qazda 20, o cӱmlədən Azərb.SSR-də 8
 +
nəvu var. Cox cəlddirlər. Gəmiri-
 +
ci, kərtənkələ, kicik quptlar, cucu-
 +
lər və s. ilə qidalanır. T. yumurta
 +
(25-dək) qoymaqla coxalır. T.-in dip-
 +
ləməsi insan ucun təhlukəsizdir, la-
 +
kin arrılıdır. Bə”zi nəvləri nəsli
 +
kəsilmək uzrə olduqundan c“Qırmızı
 +
kitabəa salınmındır.
 +
TƏMAYEV Nəbi Korotlu orlu (21.7.
 +
1887, indiki Babək r-nunun CyCT K.—
 +
2.6.1957, Babək r-nunun Beyuk Duz k.)
 +
--Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1948),
 +
1931—57 illərdə indiki Babək r-nun-
 +
dakı 26 Bakı komissarı ad. k-zda co-
 +
ban tipləmipdir. 194/ ildə qoyuncu-
 +
luq sahəsində yuksək əmək gəstərici-
 +
lərinə nail olmutdur. Nax, MSSR
 +
Ali Sovetinə deputat (4-cu caqırın)
 +
secilmippdir. Medallarla təltif
 +
edilmitdir.
 +
TƏMƏRKUZLƏYİMƏ, konsen 1 a-
 +
si ya—cəmləmə, yıqrma, toplama, bir-
 +
ləpmə. Bax İstehsalın təmərkuӱzləi-
 +
məsi, Sosialist istehsalının tə-
 +
mərkuӱzləiiməsi.
 +
TƏMİZQANLI MİNİK ATI —
 +
dunyada ən itiqacan at cinsi, B. Bri-
 +
taniyada 17 əsrin sonu—18 əsrin əv-
 +
vəllərində yerli cinslərin PTərq (bar-
 +
bar, turk, ərəb və turkmən) və Avro-
 +
pa (Neapol və İspaniya) atları ilə
 +
cutlətdirilməsindən alınmındır.
 +
Sonralar cins at yetitdirmə usulu
 +
ilə təkmillətdirilmitidir. əsr-
 +
dən baplayaraq bu cins butun əlkələ-
 +
rə o cӱmlədən Rusiyaya yayılmındır.
 +
ri, mӱtənasib bədən qurulutlu at-
 +
lardır. Bapı yungul, suysunu hun-
 +
dur və uzun, beli nisbətən qısa, ayaq-
 +
ları quru və Yaxptqı gerunən vətərlə-
 +
rə malikdir. Rəngi kurən, kəhər, acıq-
 +
qəhvəyi, qara, aq və boz olur. Suysunu-
 +
nun “ə 161—162 cə, nem qucumu
 +
182—186 sm-dir. T.m.a.-ndan bir cox
 +
minik atlarının (Trakenen, Hanno-
 +
ver, Budyonnı, Kustanay və s.) yax-
 +
pılaqqdırılmasın istifadə edi-
 +
lir. Rekordcuları Cıdırda 1200 m
 +
məsafəni 1 dəq 07,4 san-də, 2400 m mə-
 +
safəni 2 dəq 23 san-də, 3200 m məsafə-
 +
Nİ 3 dəq 19 san-də qət edir. Bu atlar
 +
ən cox Avropa və ABPQ-da, SSRİ-də
 +
isə RSFSR, USSR, Gurc.SSR, Azərb.
 +
SSR, Qırq.SSR və Qazax.SSR-i
 +
 
 +
 
 +
atcı-
 +
lıq 3-dlarında yetipdirilir. SSRİ
 +
tərədici-ayqrırları B. Britaniya,
 +
 
 +
 
 +
Fransa və ABPT-dan alır və əz atla-
 +
pan İtaliya, Fransa, ADR, AFR,
 +
exoslovakiya, Macarıstan, Bolqarıs-
 +
tan və Poltaya gəndərir.
 +
TƏMİZƏCHCİXARMA—bax
 +
tasiya.
 +
TƏMİZLƏMƏ İYYLƏRİ (mə”dən
 +
imilərində )—faydalı qazıntı
 +
 
 +
 
 +
Reabili-
 +
 
 +
 
 +
“TƏNBƏL QARDAPPə
 +
 
 +
 
 +
249
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
nı yataqdan yeraltı ӱsulla cıxarma
 +
ipləri, Q.i. zamanı faydalı qazın-
 +
tılar yataqdan birgə və ayrı-ayrı-
 +
lıqda—selektiv (bu halda filizlə-
 +
rin ayrı-ayrı təvləri, kemur və s,
 +
Yataqdan əlahiddə) cıxarılır. T.i,
 +
nəticəsində Yaranan mə”dən yerləri
 +
təmizləmə qazmaları adlanır. T.i,
 +
mexanikləndirilmindir.
 +
 
 +
TƏMİZLİK SİNİFLƏRİ–--səthin
 +
kələ-Keturluyunun əsas parametrləri-
 +
nin (profilin orta hesabi meyli və
 +
nahamar Yerlərin 10 nəqtədə hund.)
 +
ədədi qiymətlərinin umumiliyinə gə-
 +
rə qruplapan səthlər toplusu. T.s.-
 +
nə yeni standartla kələ-keturluk si-
 +
nifləri deyilir. Bax Sətlin kələ-
 +
 
 +
 
 +
kəturluyu. - |
 +
TƏMİZCİNSLİ YETİYDİRMƏ—
 +
k.t. heyvanlarının yetitidirilməsi-
 +
 
 +
 
 +
nin əsas usullarından biri. T.y. za-
 +
manı nəsil almaq ucun eyni cinsdən
 +
olan heyvanlar cutlətdirilir. T.Y.
 +
anlayınlı 16—17 əsrlərdən mə”lum-
 +
dur. Bu anlayıtpl 18—19 əsrlərin əv-
 +
vəllərində, təmizqanlı minik və Or-
 +
lov ləhrəmi at cinslərinin yaradıl-
 +
dıqı bir dəevrdə fərmalatmındır.
 +
T.y.-də əsas məqsəd cinsin qiymətli
 +
əlamətlərini saxlamaq, gələcəkdə istə-
 +
nilən istiqamətdə təkmillətdirmək
 +
və onları irsi yyətdə məhkəmlətməkdən
 +
ibarətdir. Bunun əsas iqərtləri aila-
 +
qıdakılardır: 1) suru daxilində və
 +
ya umumiyyətlə cinsdə mӱxtəlif hey-
 +
vanların qohumluq əlaqəsini və əcda-
 +
dını dərindən bilməklə onların ara-
 +
sında daimi secmə BƏ carpazladırma
 +
aparılması: 2) delluk ip zamanı
 +
qohum olmayan, muxtəlif keyfiyyətli
 +
ailə və xətlərdən ibarət cinslərin
 +
olması: 3) cinsin muxtəlif təbii və
 +
təsərrufat pqəraitinə uyerunlatmaq Ta-
 +
biliyyətini tə/yin etmək məqsədi ilə
 +
onun arealının genipliyi və miqda-
 +
rının coxluqu:, 4) cavan heyvanların
 +
istiqamətli yetiidirilməsis Ə) dəl-
 +
luk heyvanların hərtərəfli və duz-
 +
gӱn secilməsi.
 +
 
 +
TƏ"MİNATLAR VƏ ƏVƏZ (əmək huqu-
 +
qunda)—fəhlə və qulluqcuların əmək
 +
huquqları və mənafelərinin muhafi-
 +
zəsini, əmək munasibətlərinin sabit-
 +
liyini TƏ”MHH edən qaydalar və tədbir-
 +
lər. SSRİ vətəndailarının SSRİ
 +
Konstitusiyasında təsbit edilmi hy-
 +
QuQ və azadlıqlarının təminatıdır.
 +
Əmək qanunvericiliyinə əsasən iilci-
 +
lər ucun tə”minatlar apaqıdakı hal-
 +
larda verilir: 1) dəvlət və Ya icti-
 +
mai vəzifələri yerinə yetirdikdə, 2)
 +
ixtisaslarını artırdıqda: 3) tibbi
 +
muayinəyə gəndərildikdə, 4) donor və-
 +
zifəsini icra etdikdə: 5) ixtira et-
 +
dikdə və səmərələidirici təkliflər
 +
verdikdə, 6) xidməti e”zamiyyətə gən-
 +
dərildikdə və s. Fəhlə və qulluqcu-
 +
lar tərəfindən cəkilən xərclərin əvə-
 +
zi ataqıdakı hallarda dəvlət hesa-
 +
bına ədənilir: 1) eyzamiyyət dəvrun-
 +
də: 2) itici basiqa ii Yerinə kecurul-
 +
dugdə:s 3) tmicinin Hü alətlərindən
 +
mӱəssisənin xeyrinə istifadə olunduq-
 +
da, 4) ipciyə ipi paltarı və piy ayaq-
 +
qabısı verilmədikdə:s 9) mə zuniyYƏT-
 +
dən istifadə edilmədikdə və s.
 +
TƏ”MİR—əsas fondların (istehsal
 +
vasitələrinin), yaxud iyəxsi istifadə
 +
predmetlərinin istehlak ləyərinin
 +
saxlanması, qismən, Yaxud tam bərpa-
 +
sı ilə baqlı olan texniki-iqtisadi və
 +
təpkilati tədbirlərin məcmusu. Tex-
 +
nikiqurquların T.-i onların sazlı-
 +
 
 +
 
 +
qının, yaxud ip qabiliyyətinin bər-
 +
pası məqsədilə geruluӱr. Konstruktiv
 +
xӱsusiyyətindən, qurquların ayrı-ayrı
 +
tərkib hissələrinin zədələnməsi .xa-
 +
rakterindən və aınması dərəcəsin-
 +
dən, eləcə də bərpa itlərinin əmək
 +
tutumundan asılı olaraq cari (kicik),
 +
orta və əsaslı T. fərqləndirilir.
 +
ari T, zamanı qoviaq və detalla-
 +
rın dəyindirilməsi, yaxud bərpasıilə
 +
xırda zədələnmələr aradan qaldırı-
 +
lır, eləcə də nizamlama iləri apa-
 +
rılır. Orta T.-də qurqu qismən se-
 +
kulur, qoviaqların texniki vəziyyəti
 +
yoxlanılır, ӱzə cıxan qusurları ara-
 +
dan qaldırılır, bə”zən də ayrı-ayrı
 +
hissələri əsaslı T. edilir. Əsas-
 +
l ı T., stasionar iqəraitdə T. muəssisə-
 +
lərinin Yerinə yetirdiyi tam və əmək
 +
tutumlu T. nəvudur. Pəxsi istifadə
 +
predmetlərinin T.-i əhalinin hesabı -
 +
na məiinət xidməti mӱəssisələri tərə-
 +
findən yerinə yetirilir.
 +
TƏ” MMPAPACbı GEDİ(İ—-relsli və
 +
relssiz nəql. vasitələrinin iki əsas-
 +
lı təmir arasında getdiyi yolun KH-
 +
lometrlərlə ifadəsi. T.g. norması,
 +
adətən, nəql. vasitəsinin birinci əsas-
 +
lı tə"mirə qədər getdiyi məsafə ilə
 +
muəyyən olunur. Bu zaman nəql. vasitə-
 +
sinin modifikasiyası (nəvu), istis-
 +
Map tppəraiti, istismar olunduqu zona
 +
(rayon) və s. nəzərə alınır.
 +
TƏRMİRƏYARARLILIQ — mə"mula-
 +
tın, onda baiq verə biləcək zədələnmə-
 +
lərin və yaranma səbəblərinin, texni-
 +
ki xidmət və tə”mir aparılması yolu
 +
ilə əvvəlcədən aiqkar edilməsinə və
 +
aradan qaldırılmasına uyqrunluq xac-
 +
səsi. T. mapının, yaxud mexanizmin
 +
iti qabiliyyətinin tam və ya muəyyən
 +
dərəcədə bərpa olunması ucun sərf
 +
olunan əmək, vaxt və vəsaitin miqda-
 +
rı ilə xarakterizə olunur. Bərpa
 +
olunan mə qmulatın Q.-ını yuksəlt-
 +
mək ucun nasazlıq bali verən yerlər
 +
avtomatik usullarla axtarılır, xa-
 +
rab olmu:i detallar cəld dəyipdiri-
 +
lir. Bərpa olunmayan mə”mulatlarda
 +
T, isə texniki vəziyyətin yoxlanılma-
 +
sına və profilaktika iiylərinin (tə-
 +
mizlənmə, Yaqlanma və s.) aparılması-
 +
na onların yararlılıq xassəsidir.
 +
 
 +
 
 +
TƏMSİL (ər. 42 —bənzətmə, oxitat-
 +
ma)—nəsihətamiz məzmunlu satirik
 +
əsər. Həcmcə kicik, əsasən, mənzum
 +
 
 +
 
 +
olur. Bə”zən mənsur T.-lərə də təsaduf
 +
edilir. Q.-də bədii ideya alleqoriya
 +
vasitəsilə ifadə olunur, insan xarak-
 +
terləri, ictimai həyat hadisələri və
 +
munasibətləri Heyvan və ya bitgilər
 +
aləminin təsviri yolu ilə verilir.
 +
T., adətən, bədii mətləbi yekunladı-
 +
rap qısa nəsihətamiz nəticə ilə qur-
 +
tarır. T.-in tarixi qədimdir. Ezopun
 +
T.-dəri, “Pancatantraq, — Və
 +
Dimiək kimi qədim T. topluları, La-
 +
Şərə İ. A. Krılov, D. Bednı və
 +
nın T.-ləri məiyhurdur. B. Za-
 +
kir. S. Ə. İPirvani və M. Ə. Sabirin
 +
T.-ləri Azərb. ədəbiyyatında bu jan-
 +
rın gezəl numunələridir. Hikmət
 +
Ziya, R. Zəbioqlu və 6. Azərb. sovet
 +
ədəbiyyatında T. janrını davam et-
 +
dirmiilər.
 +
 
 +
 
 +
Mətnlər: Təmsillər nə alleqoriya-
 +
lar (tərtibci M Sultanov), B., 1978: Klas-
 +
siceskan basna, M., 1981,
 +
 
 +
 
 +
“*TƏMSİLATUu— M. F. Axunlovun 1859
 +
ildə Tiflisdə capdan cıxmıit kome-
 +
diyalar məcmuəsinin adı. Bu ad mən-
 +
HTƏHƏ “təmsil ə səzu ilə barlı olsa da,
 +
 
 +
 
 +
M. F, Axundov onu ckomediyaları mə”-
 +
nasında inlətmiyydir.
 +
TƏNASUB (riyaziyyatda)—iki
 +
 
 +
 
 +
nisbətin bərabərliyi: : a vəa
 +
 
 +
 
 +
Ba
 +
T.-un kənar, b və s isə orta Hədləri
 +
adlanır. ənar hədlərinin hasili
 +
orta hədlərinin hasilinə bərabər ol-
 +
malıdır. fs=aa. Bu, T.-un dorru-
 +
luqunu yoxlamaq və bir həddini di-
 +
gərləri vasitəsilə tapmaq YUYH TƏT-
 +
 
 +
 
 +
biq edilir | məs., bz .
 +
 
 +
TƏNASUXİLİK (ər. 2 2—cardıcıl
 +
kecmə, nəvbələtiməz?, cruhun kecməsik
 +
səzundən)—bədənin ian sonra
 +
ruhun əlməyib, baiqa bir bədənə kec-
 +
məsini iddia edən dini-fəlsəfi tə”-
 +
lim. T. bu vəya bapqa məzmunda qədim
 +
PQərq dini-fəlsəfi fikrində, xurrə-
 +
milikdə, xususən =tiəlikdə geni ya-
 +
yılmındı. Sokrat, Platon və neo-
 +
platoncular da T. tərəfdarı olmuit-
 +
lar. PLərq peripatetizmini mukəmməl
 +
 
 +
 
 +
eyrənib, ona tənqidi yanatpan Azərb.
 +
filosofu Nəcməddin Naxcıvani də
 +
(13 əsr) tənasux təliminə gӱclu meyl
 +
 
 +
 
 +
gəstərmitdir. PTərq peripatetikləri
 +
(İbn Sina, Bəhmənyar və 6b.), habelə
 +
iiraqilik fəlsəfəsinin banisi PTi-
 +
habəddin Suhrəvərdi T.-i inkar et-
 +
miplər. İpqraqiliyin numayəndələrin-
 +
dən bə”ziləri (məs,, Cəlal əd-din
 +
Dəvvani) isə insan cisminin məhvin-
 +
dən sonra onun ruhunun əri)
 +
bapqa insana, habelə heyvana, bitkiyə,
 +
 
 +
 
 +
hətta minerala kecməsini mumkun
 +
saymıtlar.
 +
Ədə Məmmədov Ə. C., Azərbay-
 +
 
 +
 
 +
canda DİN əsrlərda fəlsəfi fikir,
 +
 
 +
 
 +
TƏHBƏKM (Nicotiana rustica)—TyTyH
 +
bitkisi cinsinin bir nəvu. T.-nin və-
 +
təni Cənubi Amerikadır. 16 əsrdə
 +
Avropaya gətirilmiti, 17 əsrin əvvəl-
 +
lərindən Ukraynada yetiidirilir.
 +
Azərb.-a 17 əsrin axırı və 18 əsrin
 +
əvvəllərində gətirilmitdir. Əsasən,
 +
qəlyan (cubuq) vasitəsilə cəkilir.
 +
Qurudulmuniq yarpaqların tərkibində
 +
1—1026-ə qədər nikotin, 15—2096 uz-
 +
vi turiu, o cumlədən 1096 -dən cox li-
 +
mon turiusu var. Sarıyarpaqlı T,
 +
daha keyfiyyətli hesab edilir. Səna-
 +
yedə fermentləindirilmiin T. yarpaq-
 +
ları sapları ilə Əş nə xırdala-
 +
nıb satıla verilir. Q.-dən burunotu
 +
da (iynənilən T.) hazırlanır.
 +
 
 +
TƏNBƏKİ XUSYANI—İranda ilk
 +
 
 +
 
 +
antiimperialist xalq hərəkatı. Nəs-
 +
 
 +
 
 +
zəldin ipahın ingilis kapitalisti
 +
olbota İranda tənbəki alınıb-sa-
 +
tılması, e"malı və ixracı uzərində
 +
inhisar Yaratmaq imtiyazı verməsi
 +
 
 +
 
 +
(1891, 9 mart) elkədə beyuk narazılı-
 +
qa səbəb oldu. Təbriz, Tehran, İsfa-
 +
han və 6. iəhərlərdə ingilis tiirkə-
 +
tinə qariı izdihamlı mitinqlər ke-
 +
cirildi. T.ӱ.-na ruhanilər və milli
 +
burjuaziya baicılıq edirdi. 1891
 +
ilin dekabrında mӱvəqqəti olaraq bu-
 +
tun elkədə papiros cəkilməsi haram
 +
e"lan elildi. 1892 il yanvarın 4-də
 +
usyancılar Tehranda ipah sarayına Hu -
 +
cum etdilər. Yanvarın 5-də ilah həky-
 +
məti xalq kutlələrinin təzyiqi altın-
 +
da Tolbotla baqlanan mӱqaviləni lətv
 +
etməyə məcbur oldu. T.u. xalqın qələ-
 +
bəsi ilə nəticələndi.
 +
 
 +
“TƏNBƏL QARDAİIYuı — Azərb. xalq
 +
teatrı nəvlərindən biri. El arasına
 +
 
 +
 
 +
250
 +
 
 +
 
 +
TƏNBƏLƏN
 +
 
 +
 
 +
N I II İIİ Kİ İDDK"S"Znytiəə———-—jhihhkj-———–——LjkJKs əəə ə — hə ə ı—-d
 +
 
 +
 
 +
da bu tamaiyaya cƏkəndə yox, bicəndə
 +
yox, yeyəndə ortaq qardaiyf da deyilir.
 +
Adətən, meydanda oynanılırdı. u
 +
səhnədəm ibarət 4T.q.ə tamapasında
 +
zəhmətə xor baxan, muftəxorluqla batp
 +
girləyən kicik (tənbəl) qardapq tən-
 +
qid edilir, əz əməksevərliyi, calıpp-
 +
qanlıqı ilə fərqlənən bəyuk qardapa
 +
haqq qazandırılır, Tamaiyanın axı-
 +
rında pepman olan və tənbəllik et-
 +
məyəcəyinə and icən kicik qardapi tə-
 +
sərrufata (ərik edilir. Yumoristik
 +
Yə) nanıbığaH € T.r.. TaMamacbızna
 +
məhkəm sӱjet, bitkin və aydın xarak-
 +
terlər, dramatik Hərəkət vardır,
 +
Əd. Məmməd Ariyf, Secilmipt
 +
əsərləri, c. 3, B., 1970, Əfəndiyev
 +
p. Azərbaycan itifahi xalq ədəbiyyatı,
 +
TƏNBƏLƏN—1) bucaqın T.-i—buca-
 +
RIN TƏPƏ NƏQTƏSİNDƏN Gecən və onu ya-
 +
rı belən mya, bucaqın tərəflərin-
 +
dən eyni uzaqlıqda olan neqtələrin
 +
həndəsi yeri, 2) Ucbucaqın T.-i—bu-
 +
caq T.-inin təpə nəqtəsi ilə qarpı-
 +
dakı tərəf arasındakı hissəsi. Uc-
 +
bucaqın T.-i qariqıdakı tərəfi yan
 +
tərəflərlə mutənasib hissələrə bəlur.
 +
Əksi də doqrudur.
 +
TƏNBUR (ər. ,,-5, far. ,,5)—miz-
 +
rabla calınan ucsimli PTərq musiqi
 +
aləti. 19 əsrin axırlarınadək Azərb.-
 +
da da Yayılmındı. Orta əsr rəssamla-
 +
rının miniaturlərində təsvir edil-
 +
mil, Nizami, Fuzuli və 6.-nın əsər-
 +
lərində adı cəkilmiidir. Xarici ge-
 +
runupqu saza oxpiyayır. Uzun qoldan və
 +
armudabənzər kicik canaqdan ibarət-
 +
dir, Umumi uz, 1100—1300 mm-dir.
 +
 
 +
 
 +
Yazılı mənbələrə gərə Azərb.-da T.-un
 +
simlərinin sayına və əlcusunə gərə
 +
fərqlənən setar, cartar, tietptar kimi
 +
nəvləri də olmutdur. Marla Zaqa-
 +
tala və Balakən r-nlarında T. adlanan,
 +
calov ipəkilli gəvdəsi olan ikisimli
 +
musiqi aləti məvcuddur. T. muasir
 +
əzbək və tacik xalq calrı alətləri
 +
F. .1İNDƏ əsas musiqi alətlərindən
 +
iridir.
 +
 
 +
TƏNQİD—bax Ədəbi tənqid.
 +
TƏNQİD VƏ ƏZUNUTƏNQİD—icti-
 +
 
 +
 
 +
mai inkitafın ziddiyyətlərini acmaq T
 +
 
 +
 
 +
və aradan qaldırmaqmetodu: marksist-
 +
leninci partiyaların, sosializm cə-
 +
miyyƏətində xalq kӱtlələrinin inqilabi
 +
dəyitdirici fəaliyyətinin batplıca
 +
prinsiplərindən biriz sosializm cə-
 +
miyyəti inkipafının hərəkətverici
 +
qӱvvələrindən biri:z insanların mə”-
 +
nəvi tərbiyə, əzunutərbiyə, mə”nəvi
 +
lağı prinsipi. T. və ə. ziddiyyət-
 +
ləri, səhv və neqsanları apqkar etmək-
 +
lə onların aradan qaldırılmasına,
 +
sosializm və kommunizm quruculuru-
 +
nun ən yaxpı forma və metodlarının
 +
tapılmasına kəmək edir.
 +
 
 +
Marks kapitalizm ppəraitində
 +
ctənqid silahına proletariatın sin-
 +
fi mubarizəsinin tə”sirli vasitələ-
 +
iindən biri kimi baxırdı, V. İ.
 +
 
 +
enin sosialist inqilabı və Kommu-
 +
nist partiyasının fəaliyyəti ucun
 +
T. və ə.-in həyati əhəmiyyətini KƏCTƏP-
 +
mipdir. Tənqid silahından sinfi,
 +
milli azadlıq mubarizəsində, kapita-
 +
lizmin istismarcı təbiətini, hakim
 +
siniflərin siyasətini ifita etmək
 +
ucun geniipq istifadə olunmusdur və
 +
İNDİ də olunur,
 +
 
 +
 
 +
Sosialist cəmiyyətində yaradıcı
 +
silaha cevrilən T. və e.-in obyektiv
 +
ilkin ipərtləri sur”ətlə artan ic-
 +
timai tələbatla onu ədəmək imkan-
 +
ları arasındakı ziddiyyətlərdən,
 +
istehsalı və butun ictimai munasi-
 +
bətləri daim təkKmillətdirmə zəru-
 +
rətindən yaranır. Sosializmdə is-
 +
tehsalatda, insanların munasibətin-
 +
də, psixologiyası və əxlaqında yeni-
 +
liklə kəhnəlik, mutərəqqi ilə muha-
 +
fizəkar arasında fasiləsiz muba-
 +
rizə gedir. İctimai həyatın butun
 +
sahələrində xalqın ideya-siyasi bir-
 +
liyi Yarandıqı ucun bu mubarizə so-
 +
sial ziddiyyətlərə cevrilmir.
 +
 
 +
Sosializm cəmiyyətində və partiya-
 +
da tənqidin xarakteri,
 +
tənqid obyektindən asılı olaraq muəy-
 +
yən olunur. Sov. İKP həmitə impe-
 +
rializmi, onun siyasətini, ideologi-
 +
Yasını kəskin tənqid etmipdir, Bu
 +
cur tənqid mubarizə vasitəsidir.
 +
Sov. İKP əz muttəfiqləri arasın-
 +
dakı fikir ayrılıqını və ziddiy-
 +
yYətləri inandırma metodu və yoldalp-
 +
LIQ tənqidi vasitəsilə ləqv etməyə
 +
calınır. Sosializmdə tənqid adam-
 +
ları tərbiyə vasitəsidir. Tənqidin
 +
qiyməti onun dӱzgӱn olmasında, qal-
 +
dırılan məsələlərin ictimai əhəmiy-
 +
yətindədir. Partiya prinsipial tənqi-
 +
din geniyy mudafiə olunmasına, tən-
 +
qidi qeydlərin vaxtında nəzərə alın-
 +
masına və həyata kecirilməsinə calı-
 +
iqır. Belə munasibət kutlələrdə T.
 +
BƏ ə.-in əhəmiyyətinə inam doqurur,
 +
onları catınmazlıq və nəqsanların
 +
vaxtında aradan qaldırılmasına səvq
 +
edir, onlarda fəal həyat məvqeyi tər-
 +
biyə edir. SSRİ-də ctənqid ustundəz
 +
təqib qadaqandır. “Tənqid ustundə
 +
tə"qib edən pəxslər məs”uliyyətə cəlb
 +
olunurları (SSR Konstitusiyası,
 +
maddə ).
 +
 
 +
TƏNQİDİ REALİZM, fəlsəfə-
 +
d ə—19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllə-
 +
rində alman, ingilis və amerikan fəl-
 +
səfəsində idealist cərəyan, T.r. anla-
 +
yıppı İ, Kantın ckritisizmik ilə əla-
 +
qədardır. Alman T,r.-i kantcılırın
 +
crealistcəsinəg iplənməsindən ibarət-
 +
dir və bə”zən geniii mə"nada yeni kant-
 +
cılıqa aid ir (A. Ril, O. Kul-
 +
pe, E, Bexer və b.). B., Britaniyada
 +
.r. personalizmə yaxın idi (A. Set,
 +
D. Xiks). Mustəqil məktəb kimi ABİ1-
 +
da 20 əsrin 20-ci illərində meydana
 +
gəlmipdir (D. Dreyk, Lavcoy, C.
 +
Pratt, A. Rocers, C. Santayana və 6.).
 +
Neorealizmdən fərqli olaraq, T.r.
 +
yalnız vasitəli idrakın mumkunluyu-
 +
nu irəli surur kn, bu da ikili ay-
 +
dınlapdırılır: ya obyekt cvarlıqınu
 +
kəməyilə oybekt və subyektdən fərqli,
 +
lagin birincinin bə”zi cəhətlərini
 +
ifadə edən məntiqi mahiyyət kimi
 +
dərk olunur, Ya da vasitəlilik maddi
 +
ətyaları əks etdirən və ya simvollai-
 +
dıran psixi təsəvvurlərin kəməyi sa-
 +
yəsində həyata kecirilir. Buna uyqun
 +
olaraq T.r. nӱmayəndələri obyektiv
 +
idealistlərə (Santayana, Dreyk, HU, O.
 +
Stronq) və materialistlərə yaxınla-
 +
tppan naturalistlərə (R. V. Sellers,
 +
Lavcoy) bəlunurlər. “T.r.ə termini ge-
 +
nip mə"nada muasir burjua fəlsəfə-
 +
sində sadələvh realizmə əks olaraq ii1-
 +
lədilir və idrak predmeti ilə onun ba-
 +
rəsində subyektin biliyi arasında fər-
 +
qin qəbul olunması ilə əlaqədardır.
 +
 
 +
Əd. Boqomolov A. S., Burjuaz-
 +
 
 +
nan filosofil SİLA 20 v., M., 1974, Bur-
 +
 
 +
 
 +
formaları :
 +
 
 +
 
 +
juaznal filosofil kanuna i nacala im"
 +
perializma, M., 1977. m
 +
 
 +
TƏNQİDİ REALİZM, ədəbiyyat
 +
və incəsənətdə—bax Realizm,
 +
TƏNDİR—cərək bitirmək vasitəsi,
 +
soba. T. oturaq həyatın məvcud olduqu-
 +
nu gəstərən maddi mədəniyyət unsur-
 +
lərindən biridir. T. gil, saman, qum
 +
və s. qatıpıqından hazırlanmıpt pal-
 +
cıqdan dӱzəldilir. Qədim zamanlarda
 +
T.-dən ev qızdırmaq, gil mə mulatı
 +
bitirmək, meyvə qurutmaq, xərək hazır-
 +
lamaq və s. ucun də istifadə edilir-
 +
di, Yeraltı və yerustu T.-in cdəymər,
 +
abadlız, ckərpicə nəvləri var. Yaxın
 +
1Pərq, Orta Asiya, Qafqaz xalqları
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
arasında genip yayılmıtdır. Azərb.-
 +
da Neolit dəvrundən mə”lumdur. El
 +
arasında T. muqəddəs sayılır. Xalq
 +
məitpətində T.-dən indi də istifadə
 +
olunur. |
 +
TƏNƏZZUL—inkipafın tipi, onun
 +
ucun ən yӱksəkdən ən apaqıya kecid
 +
 
 +
 
 +
səciyyəvidir. T.-un məzmunu darıl-
 +
ma, təppkil səviyyəsinin əqparı AYI
 +
məsi, bu və ya digər zəruri vəzifəni
 +
yerinə yetirmək bacarırının itiril-
 +
məsi proseslərindən ibarətdir, dur-
 +
 
 +
 
 +
qunluq devrləri, vaxtı kecmii r-
 +
Ma və qurulutlara qayıtmaq da 1,-ə
 +
aiddir. İstiqamətinə gərə T. tərə42-
 +
 
 +
 
 +
qinin əksidir. Onlar arasında -
 +
rəkkəb coxcəhətli əlaqə var: bir tərəf-
 +
dən, sistemin çmumi inkilafı cər-
 +
civəsində bə”zi tənəzzul dəyipiklik-
 +
ləri mumkundur, digər tərəfdən isə
 +
butevlugdə sistemdə tənəzzul DƏYİ-
 +
piklikləri gӱcləndiyi halda, onun
 +
ayrı-ayrı tərkib hissələri mutərəqqi
 +
inkipaf istiqamətini saxlaya bilər.
 +
İctimai inkipafda T. tarixi prose-
 +
sin ziddiyyətli mahiyyətindən doqur.
 +
V. İ. Lenin gestərirdi ki, “Qarix əy-
 +
ri-uyru və dolanbac yollarla gedir?
 +
(Əsər. tam kӱlliyyatı, c. 36, səh. 90).
 +
Murtəce siniflər və quvvələr muəyyən
 +
muddətdə (irtica, fatizm dəvrləri
 +
tərəqqi quvvələrinə ustun gələ bilər-
 +
lər. Lakin bu T. təzahurləri daha
 +
umumi sistem cərcivəsində inkitpaf
 +
prosesinin qaritısını ala bilməz.
 +
 
 +
TƏNƏK, meynə — uzunsov elastik
 +
gəvdə (liana). Kək sistemi gucludur.
 +
Gevdənin nazik zoqları 3—5 m uz.-da
 +
olur, buqumludur. Ustdəki buqӱmlar-
 +
dan Yarpaq, altdakılardan bic zoqlar
 +
və tumurcuqlar ingitaf edir. Alt bu-
 +
qumlarda cicək qrupu, ӱst buqumlarda
 +
bıqcıqlar (isəklini dəyitpmiti çicəğ
 +
qrupu) əmələ gəlir. Bunların KƏMƏ"
 +
 
 +
 
 +
İn ilə zoqlar aqaclara, plantasiya-
 +
larda isə sun”i dayaqlara dırmanır.
 +
Cicəkləri xırda, yapıl olub suturgə
 +
cicək qrupunda toplanmıtidır. Meyvə-
 +
si 1—4 bərk xırda toxumdan ibarət-
 +
dir, meyvəyanlıqrı (ləti) yaxtı inki-
 +
ilxaf etmipdir. Giləmeyvəısi (uzum)
 +
SALXIM cicək qrupunda toplanmındır.
 +
TƏNƏKƏ—soyuq yayılmıl polad (baip-
 +
lıca olaraq az karbonlu polad), qa-
 +
lınlırı 0,08—0,5 mm olan nazik lent
 +
və Ya vərəq pqəklində hazırlanır. Qida
 +
muhitinin tə”sirindən və atm, korro-
 +
ziyasından qorumaq ucun uzərinəqalay,
 +
xrom, xususi laklar, plastik kutlə
 +
və s. qoruyucu ertuklər cəkilir. T.-
 +
dən baplıca olaraq konserv qabları
 +
və s. metal qutular hazırlamaq ucun
 +
istifadə olunur.
 +
 
 +
TƏNƏKƏ BANKA İSTEHSALATI—
 +
yeyinti məhsullarını konservlətdir-
 +
mək və qablapdırmaq, həmcinin kimya
 +
məhsullarını qablaidırmaq ucun ban-
 +
ka hazırlayan istehsalat sahəsi, T.b.i.
 +
dəq-də 400—500 banka istehsal edə bi-
 +
lən avtomat xətlərlə təchiz edilmisi-
 +
dir. Bankalar və onların qapaqları
 +
uzəri hər iki tərəfdən qalaylanmınn
 +
nazik polad vərəqdən və ya tənəkədən
 +
Hazırlanır. Tənəkənin səthi xromla-
 +
no, uzərinə qara lak, yaxud Yeyinti
 +
qabları hazırlamaq ucun səhiyyə orqan-
 +
ları tərəfindən icazə verilən batpqa
 +
qoruyucu materiallar cəkilir. Banka-
 +
lar ayrıca hissələrdən—gevdə, qapaq
 +
və altlıqdan yıqılır və ya butəv ipə-
 +
kildə ptamplanır. Yıqma bankalarda-
 +
kı tikipq Yerləri lehimlənir. Banka-
 +
lar silindr, oval və dӱzbucaqlı
 +
mada olur.
 +
 
 +
SSRİ-də daha cox yayılmıt si-
 +
lindrik bankaların elculəri (daxili
 +
diametrxhund., mm-lə) bunlardır:
 +
 
 +
12,8x89,9, 83,4x49,4: 99,0 x31,9:
 +
 
 +
99,0 x 74,0, 99,0 x 116,0.
 +
 
 +
TƏHƏQd?d) YC —okcuxeHHH OpraHHƏMƏ da-
 +
xil olması və ondan karbon qazının
 +
xaric olmasını (xarici T,.)tə”min edən
 +
proseslərin məcmusu: uzvi maddələrin
 +
oksidləptməsi və canlıların Həyat
 +
fəaliyyətində zəruri enerjinin azad
 +
olunması ӱcӱn (toxuma T.-u, hӱceyrə
 +
T.-u) hӱceyrə və toxumaların oksigen-
 +
dən istifadə etməsi.
 +
 
 +
Heyvanlarda və insanda T. İbtidai
 +
heyvanlarda, sungərlərdə, Öarbıpcar-
 +
bopluqlularda və bə”zi baqiqa orqa-
 +
nizmlərdə O, bilavasitə diffuziya yo-
 +
lu ilə bədən daxilinə nufuz edir.
 +
Bədən qurulutunun mӱrəkkəblətməsi
 +
və bədən əlcusunun bəyuməsi nəticə-
 +
sində xususi tənəffus orqanları,
 +
həmcinin qan devranı sistemi əmələ
 +
gəlir. Həpəratda O, traxeyalar vasi-
 +
təsilə toxumalara verilir. Balıqla-
 +
rın bir coxunda öarbıpcar T.-y MYhYM
 +
rol oynayır: suda yapayan heyvanların
 +
coxunda qaz mӱbadiləsi (əsasən, SO,)
 +
dəri vasitəsilə icra olunur. Quruda
 +
Yapayan heyvanlarda xarici Q, bilava-
 +
sitə akciyərlər vasitəsilə bali verir,
 +
Qilldarda, məməlilərdə və insanda xa-
 +
rici T, sinir sistemi tərəfindən ko-
 +
ordinasiya edilən T. əzələlərinin
 +
(əsasən, diafraqma və qabırqaarası əzə-
 +
lələr) ritmik ipi ilə tə”min olunur.
 +
Bir dəfə nəfəsalma zamanı ciyərlərə
 +
dolan havanın miqdarı (orta hesabla
 +
500 ml) tənəffus həcmi: dərin nəfəs-
 +
alma zamanı aqkciyərlərə hava miqda-
 +
rından əlavə dolan havaya əlavə hava
 +
(1900 ml təpkil edir), dərin nəfəs
 +
 
 +
 
 +
for-.
 +
 
 +
 
 +
TƏNZİMLƏYİCİ
 +
 
 +
 
 +
verdikdə tənəffus həcmindən və əla-
 +
və havadan balpqa yenə də 1500 ml həcm-
 +
də hava" qӧvmaq mumkundur ki, buna eh-
 +
tiyat hava, aqciyərlərdə daimi qalan
 +
və 1500 ml-ə bərabər olan hava qalıq
 +
hava (bunların hamısı bir yerdə ar-
 +
ciyərlərin umumi həcmi olub
 +
ml-ə
 +
qa, Yerdə qalan hava isə arciyərin
 +
hava tutumu (3500 ml) adlanır,
 +
dəq-də aeciyərdən gecən hava miq-
 +
darına dəqiqəlik tənəffus
 +
həcmi (DTH) deyilir. DTH T, həc-
 +
mi ilə T. tezliyinin hasilinə bərabər
 +
olub yaplı adamlarda sakit vəziyyətdə
 +
3—8 l/dəq təpkil edir. DT H-nin an-
 +
caq 70964-i alveola daxil olub qaz mu-
 +
badiləsində iptirak edir, qalan hissə-
 +
si isə hava yollarında qalır. Nəfəs-
 +
alma zamanı arqciyərlər genəlir və ora-
 +
dakı mexanireseptorlar qıcıqlanır
 +
və bu qıcıqlar azan sinirin lifləri-
 +
lə Q. mərkəzinə verilir. Aeciyərlərin
 +
həcmi muəyyən dərəcəyə catdıqda nəfəs-
 +
vermə bat verir. T. və onun tənzim
 +
mexanizmləri pozulduqda qanın qaz
 +
tərkibi dəyipir (bax Hipoksiya).
 +
Bitkilərdə T. onların butun or-
 +
qan, toxuma və hӱceyrələrinə aid ol-
 +
masına baxmayaraq eyni sur”ətlə get-
 +
mir. T. prosesi bitki orqanizmində
 +
cavan, tezbəyuӱyən orqan və toxumalar-
 +
da intensiv, reproduktiv orqanlarda,
 +
yarpaqda daha aktiv, gevdə və kəkdə
 +
zəifdir, kif gəbələklərində və bak-
 +
teriyalarda nisbətən daha beyuk sur"-
 +
ətlə gedir. Kelgəyədavamlı bitkilər
 +
ipıqsevən bitkilərdən zəif T, edir.
 +
Temp-run, habelə mexaniki və kimyəvi
 +
qıcıqlandırıcı amillərin (yaralan-
 +
ma, bə”zi zəhərli və narkotik maddə-
 +
lər) Q. prosesinin sur”ətlənməsinə
 +
bəyuk tə"siri var. Temp-run hər 102S
 +
artması T.-un 2—3 dəfə sur”ətlənmə-
 +
sinə səbəb olur və 45—50”S. temp-rda
 +
T. tamamilə dayanır. Temp-r ataqı
 +
dutdukcə T. prosesi zəifləyir. İstər
 +
heyvan, istərsə də bitki orqanizmin-
 +
dən T, prosesi və ATF-in (adenozin-
 +
trifosfat) sintezi hӱceyrələrdə olan
 +
mitoxondrilərdə gedir, 1, prosesinin
 +
nəzəri cəhətdən eyrənilməsində A. N.
 +
Baxın və V, İ. Palladinin iiləri-
 +
nin boyӱk əhəmiyyəti olmutidur. Mua-
 +
sir təsəvvӱrə gərə ӱzvi maddələrin T.
 +
prosesində oksidləməsi həmin maddə-
 +
lərin elektronları itirmələri ilə
 +
əlaqədardır. Oksigenin yuksək oksid-
 +
ləidirici potensiala malik olması-
 +
na baxmayaraq o bilavasitə oksidlə-
 +
ilən maddələrlə reaksiyaya girə bilmir.
 +
Ədl Kostıcev S. P., Fizioloqil
 +
rasteniM, 3 man.,.T. 1, M.—L., 1937: Pal-
 +
ladin İ., İzbr. trudı, M., 1960,
 +
Mixlin D. M., Bioximin kletocnoqo
 +
dıxanil, M., 1960, Requlapdin dıxanin u
 +
celoveka, M., 1961: Fizioloqin celoveka,
 +
M., 1966, Breslav İ. S., Proizvolh-
 +
noe upravlenie dıxaniem u celoveka, L.,
 +
1975 (bibl.): Serqievskin M. V.i
 +
dr., DıxatelınıN pentr, M., 1975,
 +
 
 +
 
 +
TƏNƏFFUS ƏMSALI —eyni vaxt-
 +
da orqanizmdən ixrac olunan karbon
 +
qazı həcminin udulmup oksigenin
 +
həcminə olan nisbəti ə r.
 +
 
 +
| O,
 +
RQ, R. T.ə. orqanizm ilə muhit ara-
 +
sında gedən qaz mubadiləsinin və or-
 +
qanizmdə maddələr mubadiləsinin xu-
 +
susiyyətini izah edir. Orqanizmin ok-
 +
sigenlə tə”min olunması ppəraitində
 +
T.ə.-nın 1-ə bərabər olması tənəffus
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
bərabərdir), qalıq havadan bap-
 +
 
 +
 
 +
251
 +
 
 +
 
 +
prosesində karbohidratların, 0,7 ol-
 +
duqda yaqların, O,8 olduqda zulalla-
 +
rın, 1-dən artıq olduqda isə uzvi
 +
turpuların tənəffus prosesində ok-
 +
sidləiməsini kg “=
 +
 
 +
TƏNƏFFUS ORQANLARI — orqa-
 +
nizm ilə xarici muhit arasında ge-
 +
dən qaz mubadiləsini "tə”min edən or-
 +
qanlar. T.o, ancaq oksigeni havadan
 +
və yaxud sudan alan aeroblarda məv-
 +
cuddur. Anaeroblarda və ibtidai ae-
 +
ob orqanizmlərin əksəriyyətində T,o,
 +
yoxdur. Bu orqanizmlər oksigeni zərif
 +
dəriləri vasitəsilə diffuziya Yolu
 +
ilə alırlar. Bir sıra balıq və suda-
 +
quruda Yapayanlarda dəri ilə tənəf-
 +
fus beyuk rol oynayır. Quruda yalpayan
 +
canlıların T.o. akciyər və traxeyadan,
 +
suda yatpayanların .0, QƏLSƏMƏDƏN
 +
 
 +
 
 +
ibarətdir.
 +
TƏNƏF YC PİQMENTLƏRİ — tə-
 +
nəffus prosesində iptirak edən və
 +
oksidlətimə nəticəsində rəngi dəyi-
 +
iilən maddələr.
 +
TƏH3HMAT (rYpKvə tanzimat, əp., a.Bz
 +
—nizama salmaq)—Osmanlı imperiya-
 +
sında 1839 ildən 19 əsrin 70-ci illə-
 +
rinin əvvəlinə qədər kecirilmiyi is-
 +
lahatlar. Rəmid pamanın tərtib et-
 +
diyicGulxanə xətt-i nəririnin elan
 +
olunması ilə (1839, noyabr) bati-
 +
lanan və sədr”əzəm (bali vəzir) Əli
 +
papanın tərtib etdiyi cXətt-i huma-
 +
yunu (1856, İB fevral) əsasında davam
 +
etdirilən islahatlar devru Turkiyə
 +
tarixində 4Q. devruӱz adlanır. T.-ın
 +
əsas məqsədi əlkədə iqtisadi-maliyyə
 +
pozeunluqunu aradan qaldırmaq, idarə
 +
sistemində Avropa tipli bə"zi dəyi-
 +
iikliklər etmək, Balkan xalqları-
 +
nın milli azadlıq hərəkatının qar-
 +
pısını almaq, Qurkiyənin daxili ii1-
 +
lərinə Avropa dəvlətlərinin mudaxi-
 +
ləsinə Yol verməmək, Osmanlı imperi-
 +
yasını parcalanmaqdan xilas etmək
 +
idi. c“Xətt-i pərifədə imperiyanın
 +
butun təbəələri ucun həyat və əmlak
 +
toxunulmazlıqrı, əmurluk Hərbi mu-
 +
kəlləfiyyətin ləqv edilməsi, məhkəmə
 +
qaydalarında dəyipikliklər edilməsi,
 +
dӱnyəvi məktəblərin acılması və s.
 +
nəzərdə tutulurdu. c“Xətt-i humayunəda
 +
Osmanlı bankının, ədliyyə və xalq
 +
maarifi nazirliklərinin təikili, ti-
 +
carət və torpaq haqqında qanunlar,
 +
inz. bəlgu aparılması və s. Dİ lif
 +
lər irəli surulurdu. Murtəce hakim
 +
dairələrin, ruhanilərin və Avropa
 +
imperialist deəvlətlərinin kəskin mu-
 +
qaviməti nəticəsində T. tam həyata
 +
kecirilmədi. Bununla belə, T. Tur-
 +
kiyənin iqtisadi-maliyyə həyatında
 +
muəyyən canlanmaya, iqtisadiyyatda yer-
 +
li burjuaziyanın rolunun artması-
 +
na, elm və mədəniyyətin inkipafına
 +
səbəb oldu.
 +
 
 +
Əd..Novicev A. D., İstorild Typ-
 +
pin, t. Z, L., 1973: Pabanov F. D1,,
 +
QosudarstvennıN stroN i pravovan siste-
 +
 
 +
 
 +
ma Turpii v period tanzimata, B., 1967,
 +
Todorova M. N., Anqlil, Rossil i
 +
tanzimat (Vtoral cetvertıv XTX v.), per.
 +
 
 +
 
 +
s bolqarskoqo, M., 1983, Du li na N. A.,
 +
ər i Mustafa Pemnn-nama, M.,
 +
 
 +
 
 +
TƏNZİMLƏYİCİ—qurqunun və ya
 +
prosesin parametrinin verilmiiy həd-
 +
də saxlanılması (stabillətldirilmə-
 +
si), parametrin verilmii qanun uzrə
 +
dəyipməsi (proqramlı T.): ekstremu-
 +
mun axtarılması və saxlanması (eks-
 +
tremal T.) ucun qurulup. Təzyiq,
 +
temp-r, səviyyə, sur”ət, sərf, elektrik
 +
 
 +
 
 +
252
 +
 
 +
 
 +
TƏNZİMLƏYİCİ KLAPAN
 +
 
 +
 
 +
ğ—————————————"qqh” Ki lə as ə Iki kn —————————- tmə.
 +
 
 +
 
 +
gərginliyi, cərəyan piddəti, tezlik,
 +
KYN Bə s. 1.-si olur. Əsas hissələri
 +
 
 +
 
 +
əlcmə, muqayisə və icra orqanlarıdır.
 +
Və İHMM LAPAN — bax
 +
 
 +
 
 +
Canan, |
 +
TƏNZİMLƏMƏ (İLUZU—suvarma və
 +
 
 +
 
 +
digər su təchizi qurqularında, habe- be
 +
 
 +
 
 +
lə su kanallarında suyun sərfolunma
 +
rejimini dəyitən hidrotexniki qurqu.
 +
Aztpaqıdakı nəvləri var: ba pi: Tip.—
 +
kanala suyun mənbədən və ya iri (ma-
 +
gistral) kanaldan verilməsini tənzim-
 +
ləyir, səviyyə saxlayan Tali.
 +
kanaldan su az sərf olunanda onӱn
 +
səviyyəsini sabit saxlayır: yuyucu
 +
Tlp. kanalın qurquya yaxın hissələ-
 +
rində gəlmə cəekӱntuləri təmizləyir:
 +
suayırıcı Tli, kanalın ipaxə-
 +
ləndiyi Yerdə suyu paylapdırır:, su
 +
tullayıcı Tlip.—istifadə olun-
 +
mamıpt suyu kənar edir. |
 +
 
 +
Tap. əksər hallarda dəmir-betondan
 +
(cox vaxt Yıqma konstruksiyalardan)
 +
Tӱrmilirilır. :
 +
TƏNZİMLƏNƏN KAPİTALİZM
 +
NƏZƏRİYYƏLƏRİ — burjua refor-
 +
mist və təftipci konsepsiyaların
 +
məcmusuyz iqtisadiyyatın dəvlət tərə-
 +
findən tənzimlənməsi əsasında kapi-
 +
talist təkrar istehsalının antaqonist
 +
ziddiyyətlərini aradan qaldırmaq, im-
 +
kanını təbliq edir. T.k.n.-nin for-
 +
malapması 20 əsrin əvvəlinə aiddir.
 +
Kapitalist iqtisadiyyatının tsiklik
 +
inkipafını investisiya prosesinin
 +
qeyri-bərabərliyi və istehlak tələbi-
 +
nin enib-qalxması ilə əlaqələndirir,
 +
tsiklik iqtisadi bəhranların qariı-
 +
sını almaqrı, yaxud onları yunguӱllən-
 +
dirməyi kapital qoyuluipqu və isteh-
 +
lak tələbinin umumi həcmini tənzim-
 +
ləməkdə KƏDYD.
 +
 
 +
Dəvlət-inhisarcı kapitalizmin in-
 +
kipafının ilkin mərhələsində kapi-
 +
talist tsiklinin caradan qaldırıl-
 +
masınaq dair burjua konsepsiyaları
 +
arasında tsiklin monetar-kredit nəzə-
 +
riyyəsinə əsaslanan kreditlə tənzimlə-
 +
mə usulları mərkəzi yer tuturdu. La-
 +
kin 1929—33 illərin dunya iqtisadi
 +
bəhranı bu nəzəriyyənin əsassızlırı-
 +
nı gestərdi. 30-cu illərin sonunda
 +
ilk dəfə C. M. Keynsin iplədiyi ka-
 +
pitalist tsiklinin makroiqtisadi kon-
 +
sepsiyası dəvlət-inhisarcı tənzimləmə
 +
 
 +
qramının nəzəri əsası olmupddu.
 +
 
 +
eyns ona əsaslanırdı ki, muasir ka-
 +
pitalizm kortəbii inkipaf edən və
 +
əzunu tənzimləyən təsərrufat sistemi
 +
kimi daha fəaliyyət gestərə bilmir.
 +
Keynscilik tərəfdarları bunun əsas
 +
səbəbini xususi (ppəxsi) ceffektli tə-
 +
ləbinə catınmazlıqında gərmut və
 +
buna gərə də burjua dəvləti tərəfin-
 +
dən tələbi (ədənilməklə) genitlən-
 +
dirmək proqramını irəli surmutilər.
 +
İkinci dunya muharibəsindən sonra
 +
T.k.n. keynscilik istiqamətində iplə-
 +
yən iqtisadcıların əsərlərində inki-
 +
ipaf etdirilmitdi. Onların fikrin-
 +
cə kapitalist iqtisadiyyatının tən-
 +
zimlənməsi həm avtomatik (məs., rəqa-
 +
bət mexanizminin kəməyi ilə), həm də
 +
həkumətin xususi (cdiskresionə) iqti-
 +
sadi tədbirləri vasitəsilə həyata ke-
 +
cirilməlidir. Muasir reformizm və
 +
təftitci nəzəriyyəcilərin coxu da bu
 +
məvqedə durur. Muasir Q.k.n.-nin MYX-
 +
təlif variantlarının məvcudluqruna
 +
baxmayaraq, onları burjua devlətinin
 +
iqtisadiyyatı cumumi rifah- yolu ilə
 +
planlı inkiaf etdirmək iqtidarın -
 +
da olması ideyası birləpdirir (bax
 +
 
 +
 
 +
cӱmumi rifah dəvləti nəzəriyyəsiz).
 +
Lakin, V. İ. Leninin qeyd etdiyi ki-
 +
mi, kapitalist trestləri hec vaxt tam
 +
planlatdırmaya nail olmamıpq və ola
 +
da bilməz. Muasir iqəraitdə ən inki-
 +
iaf etmiiq kapitalist dəvlətləri
 +
lə aqır iqtisadi sarsıntıdan azad
 +
deyil. Bu əlkələri burumuli inflya-
 +
siya və imsizlik devlət-inhisarcı
 +
tənzimləmə metodlarının tam əsassız-
 +
Tbi FDİHbl- KƏCTƏPHD.
 +
TƏNZİF (ər. .ə.d2—təmizləmə, pak
 +
etmə), cunayhı—polotno toxunui-
 +
lu yungul, =ppəffaf, yumtaq, hurpoc-
 +
kopik pambıq parca, Aqardılmıit,
 +
bəzən də xam ipəkildə istehsal edi-
 +
lir. Sarqı materialı kimi, həm də
 +
paltar tikilitində kəməkci materi-
 +
al kimi, poliqrafiyada (xəritələri
 +
yapıpidırmaq ucun) və s.-də istifa-
 +
də edilir.
 +
TƏNGƏ, Təngk i—Azərb.SSR-in Ty-
 +
ba r-nunda, Vəlvələ cayının Yan sil-
 +
siləni kəsdiyi yerdə dar dərə. Təqr.
 +
750 x hund.-də, Afurca k. yaxınlı-
 +
qındadır. Quba—Qonaqkənd avtomobil
 +
yolu buradan gecir. Bax Boyuk Qaf-
 +
qaz məqaləsindəki pəklə (Beyuk Qaf-
 +
qazda dar dərə).
 +
TƏNGƏ— Orta Asiyada (Xivə, Buxa-
 +
ra, Daikənd, Kokand) 14 əsrdən 1893
 +
ilədək kəsilmiyi gumuii sikkə, Təqr.
 +
20 qəpiyə bərabər idi.
 +
TƏNGƏRUD, Təngəru — Azərb.
 +
SSR-in Astara r-nunda cay. Uz. 48 km,
 +
hevzəsinin sah. 273 km2?. Talıyi sil-
 +
siləsindən (1520 m Hhund.-dən) baiila-
 +
nır. Xəzər dənizinə təkulur. Əsa-
 +
CƏH, İaFbiNI suları ilə qidalanır. Su-
 +
varmada istifadə edilir.
 +
 
 +
 
 +
"TƏNGƏRUD— Azərb.SSR Astara r-nun-
 +
 
 +
 
 +
da kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n
 +
mərkəzindən 18 km 1im.-da, Bakı— As-
 +
tara avtomobil yolu kənarında, Lən-
 +
kəran ovəlıqındadır. Əh. 2284 (1985),
 +
tərəvəzcilik, caybecərmə və heyvandar-
 +
lıqla məptuldur. Orta məktəb, mədə-
 +
niyyət evi, kinoqurqu, 2 kitabxana, xəs-
 +
təxana: meqmarlıq abidələrindən
 +
Təkiyə, arxeoloji abidələrdən or:
 +
ta əsrlərə aid qədim qəbiristanlar
 +
 
 +
 
 +
var.
 +
 
 +
TƏNGNƏFƏSLİK-tənəffus tezli-
 +
yinin və dərinliyinin pozulması) ha-
 +
va catınimazlıqı ilə muliaynət olu-
 +
nur. T. urək xəstəliklərində, fiziki
 +
idən bali verə bilər: kəskin T. tutma-
 +
ları (ən cox gecə) crək astmasının tə-
 +
zahurudur. Belə halda inspira-
 +
tor T. (nəfəsalma cətinləttir) bali
 +
verir. Ekspirator T. (nəfəs-
 +
vermə cətinləiqir) xırda bronx və
 +
bronxiolların (məs., bronxial astma-
 +
da) mənfəzinin daralmasından və ya
 +
atciyər toxumasının elastikliyinin
 +
itməsindən (məs., xronik akciyər em-
 +
fizemasında), beyin T.-i tənəffus
 +
mərkəzinin qıcıqlanmasından (iliii-
 +
lər, qansızma və s.) baiy verir.
 +
TƏNLİK—iki funksiyanın qiyməti
 +
bərabər olduqda arqumentlərin qiymət-
 +
lərinin tapılması məsələsinin ana-
 +
litik yazılınqı. Bu funksiyaların
 +
asılı olduqu arqumentlərə məchullar,
 +
funksiyaların qiymətlərini bərabər-
 +
liyə cevirən məchulun qiymətlərinə “əz
 +
in həlləri (kekləri) deyilir. Məs.,
 +
x2=4 T.-inin həlli x = -2-dir. Q. umu-
 +
mi iqəkildə E(dn, 25) X,)=E(x1,e, X,)
 +
 
 +
 
 +
kimi yazılır. Funksiya x1,.... lu, dəyi-
 +
pdənlərindən asılı coxhədlidirsə, T.
 +
 
 +
 
 +
cəbri T. adlanır. Birməchullu umu-
 +
mi cəbri T.
 +
 
 +
 
 +
dx" mə” nəf a 0
 +
 
 +
 
 +
iqəklindədir: a, kompleks ədədləri əm-
 +
sallar, ” natural ədədi cəbri T.-in
 +
dərəcəsi adlanır (a,*=0, 1 =0, ”). Bir
 +
və ikidərəcəli T.-uH Həlli qaydası
 +
hələ qədimdən mə”lumdur. Cəbri T.-in
 +
həlli 16—17 əsrlərin ən vacib məsə-
 +
lələrindən biri olmupi, Z və 4 dərə-
 +
cəli T.-in həlli ucun dusturlar ta-
 +
pılmındır (bax Kardano dOusturu).
 +
Dərəcəsi 4-dən bəyuk olan cəbri
 +
T.-i umumi iqəkildə radikallarla həll
 +
etmək mumkun deyil. Cəbri T.-in ra-
 +
dikallarla həlli məsələsi Qalua nə-
 +
zəriyyəsinin yaranmasına səbəb olmui-
 +
dur. Hər cəbri tənliyin hec olmasa
 +
bir həqiqi və ya kompleks kəku var
 +
(bax Cəbrin əsas teoremi). Bir T.-in
 +
həlli digərinin də həllidirsə (və
 +
əksinə) bunlara ekvivalent (eyniguc-
 +
lu) T.-lər deyilir. T.-in həllinin
 +
varlıqı kəklərin hansı coxluqda ax-
 +
tarılmasından asılıdır. Məs., bir-
 +
məchullu ikidərəcəli x2=—2=0) tənli-
 +
yinin rasional ədədlər coxluqunda
 +
həlli yoxdur, həqiqi ədədlər coxlu-
 +
 
 +
 
 +
qunda var və x = --u 2. Lakin x24-1=
 +
=() tənliyinin həqiqi ədədlər coxlu-
 +
qunda həlli yoxdur, kompleks ədədlər
 +
coxluqunda həlli var və x= :1. Məc-
 +
hulların mumkun qiymətləri coxlu-
 +
qunda butun ədədlər T.-i edəyirsə, ona
 +
oblastda eynilik deyilir. Məs., x =
 +
 
 +
 
 +
r-—-— q
 +
 
 +
= x? mənfi olmayan ədədlər coxlu-
 +
tunda eynilikdir, həqiqi ədədlər cox-
 +
luqunda isə eynilik deyil.
 +
 
 +
 
 +
Transsendent dəyitəndən asılı
 +
funksiya daxil olan T.-ə transsen-
 +
ent tənlik, məchulu radikal altın-
 +
da olan T.-ə irrasional tənlik de-
 +
yilir. Ədədlər nəzəriyyəsində qeyri-
 +
muəyyən T. eyrənilir. Belə T.-ə bir
 +
necə məchul daxil edilir, tam və ya
 +
rasional kəklər axtarılır (bax
 +
Diofant tənliyi). Məs., x2? 4-/2=22
 +
tənliyinin tam həlləri 2=t24-n?,
 +
u = 2tp, x = tq? —p2? ipəklindədir
 +
(t, p—tam ədədlərdir). 4T.ə ter-
 +
mini digər təbiyyat elmlərində də
 +
iplənir (bax Kimyəvi tənliklər,
 +
Vaxt tənliyi).
 +
TƏNTƏN—Yaxın PTərq musiqi ədə-
 +
biyyatında musiqi əlcusunu (vəzn,
 +
bəhr) qeyd etmək ucun istifadə olu-
 +
nan vəzn bəlguӱsu (tən, tənnən, TƏHƏ-
 +
nən, təntən və s).
 +
TƏNTƏNƏLİ MARCMY — paradlarda,
 +
baxı tdlarda, deyuti bayraqları, orden-
 +
lər, SSRİ mudafiə nazirinin vım-
 +
pelləri təqdim edildikdə, abidələrə,
 +
deyuticulərin məzarlarına əklillər
 +
qoyulduqda və s. hallarda əsgəri his-
 +
sələrin (birlətqmələrin) musiqi səda-
 +
sı altında cərgələrlə kecib getməsi.
 +
Bax həmcinin marqi, rəsm-kecid.
 +
TƏHYXM (əə2), Əbu Əli əl-
 +
Muhesin ibn Məhəmməd
 +
ət-Tənuxi (939—994)—ərəb alimi,
 +
c Kitab nitivar əl-muhazira və əxbar
 +
əl muzakərah (*“Muhazirələrin tərtibi
 +
və mӱzakirələrin məqlumatıh) antolo-
 +
giyasının mçəllifi. Əsərdə Babək hə-
 +
rəkqtı, Dərbənd, onun əhalisi, Əbu-S-
 +
Sac tərəfindən Azərb.-ın im. sər-
 +
hədlərinin mehkəmləndirilməsi və s.
 +
haqqında da məlumat vardır.
 +
 
 +
 
 +
253
 +
 
 +
 
 +
—-.rkxsuox—x—x—unununı—xn—.ncnıxxxn—xusunnun———ıx—-n-xınısıı——x—xı-“—“—“oÖx—ıas?sd“asDsS”um———,—,.,”.— —.—————————--——.
 +
 
 +
 
 +
.... R nb nı . M., Obzor is:
 +
po istorii Aze)| 1
 +
tocniki arabskie), B., tərbağdikna (is
 +
 
 +
 
 +
TƏPƏ —nisbi hund. 200 m-ə qədər, ya-
 +
macları az meylli, zirvəsi girdə və
 +
Ya ovalilyəkilli, bə”zən də ətəkləri ət-
 +
rafındakı sahələrdən az secilən
 +
sə ət relyef forması.
 +
TƏPƏ—qədim tikili qalıqları və
 +
mədəni təbəqələrlə ərtulmui yuksək-
 +
lik (Hund. təqr. 30—40 m). Orta Asiya,
 +
Qafqaz (o cumlədən Azərb. SR), Ya-
 +
xın PTərq (ər. təll), Hindistan və
 +
Balkan əlkələrində yayılmındır.
 +
T.-lərdəki məskənlər əsrlər, hətta
 +
min illər boyu məvcud olmuzidur.
 +
T. lər coxtəbəqəli qazıntıların apa-
 +
rılması və onun stratiqrafiyasının
 +
 
 +
 
 +
(Azərb.SSR-də Kultəpə, Tur.SSR-də
 +
ə Əzb.SSR-də ə
 +
və s.
 +
 
 +
 
 +
muəyyənlə məs -
 +
ə in idirilməsində. mu
 +
TƏPƏ YATA EI — Azərb.SSR Xacmaz
 +
r-nunda ilk Qunc devrunə aid (e.ə.
 +
-cu minillik) yaptayılp yeri. Hund.
 +
3—4 m olan uzunsov təpədə Yerlətir.
 +
Mədəni təbəqənin qalınlırı 2 m-dir.
 +
Təsərrufat və mənipətə aid tikili qa-
 +
lıqları, ocaq yerləri, təsərrufat
 +
quyuları, qara və acıq cəhrayı rəngli
 +
gil qablar (kasa, celmək, təsərrufat
 +
kupləri, tava qırıqları və s.), dən-
 +
dapı, həvəngdəstələr, buləv daitları,
 +
sumuk bizlər, heyvan sumukləri və s.
 +
apkar edilmitdir. Əhali əkincilik
 +
və maldarlıqla məiqul olmutdur. T.y.
 +
PPimal-Pərqi Azərb.-da Kӱr-Araz mə-
 +
dəniyyətinin xarakterik arxeoloji
 +
abidələrindən biridir.
 +
TƏPƏ GAVRA, TəpəGa y pa(əşşf” o)
 +
— Mosul i.-ndən (İraq) 25 km iq.-də,
 +
e.ə. Ə—2-ci minilliklərə aid coxtəbə-
 +
qəli Yaayıti yeri. 1927, 1931—38 il-
 +
lərdə amerikan arxeoloji ekspedisi-
 +
yası qazıntılar aparmımldır. Aqqaqı
 +
təbəqə (XX) Xələf mədəniyyətinə (e.ə.
 +
Ə-ci minillik) aiddir. XTX—XP ta-
 +
bəqələr Ubeyd mədəniyyətinin yerli
 +
variantıdır. XT1—Uİ1 təbəqələr bo-
 +
ya ilə naxhiplanmıinq keramika, ingki-
 +
iaf etmii metallurgiya və zəngin ma-
 +
teriallı daiyq sərdabalarla səciyyə-
 +
lənən xususi mədəniyyətə mənsubdur.
 +
V11—V1 təbəqələrdə (e.ə. 4-cu minil-
 +
liyin sonu—3-cu minilliyin balilan-
 +
Rıcı) dulus carxında duzəldilmiin
 +
qablar əksəriyyət təqkil edir və si-
 +
lindrik məhurlər meydana gəlir. T.
 +
G.-da həyat e.ə. 2-ci minilliyin orta-
 +
larınadək davam etmiidir. Onun ust
 +
(111—1) təbəqələri gerunur, hurrilər
 +
mədəniyyəti ilə xarakterizə olunur.
 +
Əd. Caild Q., Drevnenpin Vostok
 +
v Svete novıx raskopok, per. s anql., M
 +
 
 +
 
 +
TƏPƏ SİALK — İranda arxeoloji
 +
abidə (bax Sialg).
 +
 
 +
TƏPƏ HİSSAR—PTimal-PTərqi İra-
 +
nın Damqan (pi. yaxınlıqında Eneolit
 +
və Qunc dəvrlərinə aid yaayıi yeri.
 +
Ən qədim təbəqə (e.ə. 4-cu minilliyin
 +
2-ci yarısı) Həndəsi naxınlı yapma
 +
keramika ilə səciyyələnir. Əhali ciy
 +
kərpicdən tikilmiti evlərdə yalpamıid:
 +
dır. Sonrakı təbəqələrdən dulus car-
 +
xında hazırlanmıil, uzərində geci,
 +
bəbir, quti təsvirləri olan keramika
 +
tapılmıtpdır: metallurgiya inkittaf
 +
etmitidi. E.ə. 3-cu minilliyin 1-ci ya-
 +
rısında tədricən naxıstlı keramika-
 +
nı qonur keramika əvəz etmipidir.
 +
E.ə. 3-cu minilliyin 2-ci yarısı—
 +
 
 +
 
 +
QƏRBİYƏ
 +
 
 +
 
 +
2-ci minilliyin əvvəllərində cicək-
 +
lənmə devru kecirmitdir. Həmin dəv-
 +
rə aid qəbirlər zəngin avadanlıqı
 +
ilə fərqlənir. T.H.-da varlı patriar-
 +
xal ailəyə məxsus olduqu gӱman edi-
 +
lən ayrıca Yaqpayıti evi də tədqiq edil-
 +
miidir. Bu da ibtidai icma qurulu-
 +
iyunun darılmasını gestərir.
 +
 
 +
 
 +
Əd.. Masson V. M., Srednla Azil
 +
i DrevninV Vostok, M.—L., 1964,
 +
 
 +
 
 +
TƏPƏDALI QƏBİRİSTANI
 +
Azərb.SSR Atqsu r-nunda, Qırlar k.
 +
yaxınlıqında antik və orta əsrlərə
 +
aid yatpayıti məskəni. Buradan Qaf-
 +
qaz Albaniyası dəvrunə aid qiymətli
 +
maddi mədəniyyət numunələri aikar
 +
olunmutdur (bax Qırlar).
 +
TƏPƏGƏ 3— Azərb. mifologiyası və
 +
folklorunda antropomorfik obraz.
 +
Divə yaxındır. 4 Kitabi-Dədə Qorqudə-
 +
un cBasatın Təpəgəzu əldurduyu ÖO-
 +
yuunda pəri ilə insan (coban) evladı,
 +
alnının ortasında tək gəzu olan
 +
azman kimi təsvir olunmutdur. T.,
 +
əfsanəyə gərə, kərpə ikən ona sud ve-
 +
rən dayələrin qanını sorub əldur-
 +
mulidur. Anasının sehirlədiyi T.-u
 +
yalnız gezundən oxla vurmaq, əz til-
 +
simli qılıncı ilə əldurmək olar.
 +
Dastanda Basat T.-ə qalib gələrək,
 +
xalqı fəlakətdən qurtarır. T. suje-
 +
tinə və obrazına cQaraoelumg dasta-
 +
nında, Azərb. naqıllarında da təsa-
 +
duf edilir. T.-un bir cox dunya xalq-
 +
ları mifologiyası və folklorunda
 +
paralelləri |kikloplar, Homerin
 +
c Odisseyaəsında Polifem, Orta Asiya
 +
xalqları folklorunda Birgezdu,
 +
Jelqızgez (qazax), Jelqızkezdi dev
 +
(qırqız), Ekegəz, Təpəgez, Dəpəgəz
 +
(turkmən, qaqauz) surətləri və s.Y var.
 +
Əd. Təhmasib M. H., 4Dədə Qor-
 +
qudə boyları haqqında, Azərbaycan pyi-
 +
fahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər,
 +
kitab 1—2, B., 1961—66, Sultanlı
 +
Ə., Dədə Qorqud dastanı haqqında qeyd-
 +
lər, onun 4*Məqalələrə kitabında, B., 1971,
 +
Bartolıd V. V., TurepkiNn ənoc M
 +
Kavkaz, Soc., t. 5, M., 1968: Koroqlı
 +
X. Q., OquzskiA qeroiceskin əpos, M.,
 +
1976: Mifı narodov mira, t. 2, M., 1982.
 +
 
 +
 
 +
TƏPİTMƏ— dərini, toxuma və orqan-
 +
ları isitmək ucun inlədilən mӱalicə
 +
usulu. Q. ucun istiliyi pis gecirən
 +
maddələrdən (İslandiya mamırı, gə-
 +
tan toxumu, kӱl, torf və s.) istifadə
 +
olunur. Quru və nəm T. mə”lumdur. T.
 +
məqsədi ilə isti palcıq və parafindən
 +
də istifadə edilir. Azərb.-da qədim-
 +
dən bəri undan, un və yumurta sarı-
 +
sının qarıpıqından isti xəmir ha-
 +
zırlayıb T. məqsədi ilə iilədirlər.
 +
TƏPMƏYƏN TOPLAR —atəi acılar-
 +
kən luləsi təpməyən (arxaya hərəkət
 +
etməyən) reaktiv silahlar. T.t.-da atəil
 +
zamanı barıt qazlarının bir qismi
 +
lulənin xəzinə hissəsindəki deipikdən
 +
arxaya cıxaraq təpmə quvvəsinə əks
 +
istiqamətli reaktiv quvvə yaradır və
 +
təpməni aradan qaldırır. Kalibri
 +
57—120 mm, cəkisi 50—310 kq-dır.
 +
Kumulyativ və qəlpələnən mərmilərlə
 +
atəi acır. 400 mm-dək qalıplıqda
 +
zirehi depə bilir. Bir və coxluləli,
 +
yedəyə qopulan, əzugedən və avtomobi-
 +
liv kuzovunda datınan olur.
 +
 
 +
TƏR—tər vəzilərinin ifraz etdiyi
 +
rəngsiz, azacıq pYor maye. İnsai QT.-
 +
inin 98—9926-ini su, O,196-dək qədə-
 +
rini sidik cevhəri, sidik luriyusu,
 +
ammonyak, muxtəlif duzlar, yaqlapr,
 +
uzvi və qeyri-uzvi maddələr və s. təp1-
 +
kil edir, Dəri səthində toplanan T.-ə
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
piy vəzilərinin sekreti qarıpqır.
 +
Ətraf muhitin temp-ru Yuksəldikdə,
 +
arır əzələ ipi zamanı və isti maye
 +
qəbul etdikdə və s. T. ifrazı kəskin
 +
artır. T. parcalanma məhsullarının
 +
orqanizmdən cıxarılmasında, istili-
 +
yin tənzimlənməsində və osmotik təzyi-
 +
qin sabit saxlanmasında yaxından ii1-
 +
tirak edir. T.-in tərkibi orqanizmin
 +
vəziyyətindən, qanda mӱxtəlif maddə-
 +
lərin olmasından vz s.-dən asılıdır.
 +
TƏR VƏZİLƏRİ– insanda və bir cox
 +
məməli heyvanlarla dərialtı birləit-
 +
dirici toxuma qatında tər ifraz edən
 +
boruvarı sadə vəzilər. T.v.-nin sayı
 +
(insanda 2-dən 5 mln.-dək)və beyukluyu
 +
bədənin muxtəlif yerlərində də
 +
rabər yayılmıtidır. Ən cox ovucda,
 +
ayaqaltı nahiyədə, qoltuqaltı bopyluq-
 +
da, alında və digər bukutilərdə olur.
 +
Bu nahiyələrin hər sm?-ində 140—340-
 +
dək T.v. yerləlir. T.v.-nin fəaliyyəti
 +
muhit teml-rundan asılı olaraq kəs-
 +
kin dəyinir. T.v. istilikherməni tən-
 +
zimləyir, orqanizmdən azot mӱbadiləsi
 +
məhsullarını və qələvi metalların
 +
duzlarını, o cӱmlədən natrium-xlori-
 +
di ifraz edir.
 +
 
 +
TƏRAKİ (,/:/) Nur Məhəmməd (1917,
 +
Qəznə əyaləti, Mukur (1i,—8.10.1979,
 +
Kabil)—Əfqanıstan dəvlət xadimi,
 +
yazıcı. Kəndli ailəsində dorulmuit-
 +
dur. Qəndəharda konserv z-lunda fəh-
 +
lə ipləmitdir. 50-ci illərin əvvə-
 +
lində c“Oyanan gənclikə siyasi qrupu-
 +
nun yaradılması nə fəaliyyətində ya-
 +
xından itptirak etmindir. 1965 ilin
 +
yanvarında Əfqanıstan Xalq Demok-
 +
rat Partiyasını (ƏXDİ) yaratmıpi,
 +
partiyanın 1-ci plenumunda ƏXDİ
 +
MK-nın birinci katibi (1977 ildən
 +
Bap katibi) secilmipdir. ƏXDİ-nin
 +
orqanı olan 4“Xalqə məcmuəsinin re-
 +
daktoru (1965 ildən) idi. 1978 il Ap-
 +
pel inqilabının qələbəsindən sonra
 +
IDR İnqilab PQuqasının sədri (1978,
 +
aprel— 1979, sentyabr) və ƏDR-in Ba
 +
naziri (1978—1979, marl1) olmutdur.
 +
1978 ilin dekabrında SSRİ- yə rəsmi
 +
səfəri zamanı dostluq və əməkdatllıq
 +
 
 +
 
 +
haqqında Sovet—Əfqanıstan muqavi-
 +
ləsi imzalanmıpldı.
 +
T. imperializmin agenti H. Əmi-
 +
 
 +
 
 +
nin əmri ilə partiya və dəvlət vəzi-
 +
fələrindən uzaqlalpdırılmopi (1979,
 +
sentyabr), sonra isə vəhiyicəsinə əl-
 +
durulmutdur.
 +
 
 +
T. 1953 ildən ədəbi yaradıcılıqla
 +
məpqul olmuqidur. Əfqan xalqının
 +
inqilabaqədərki acınacaqlı həyatın-
 +
dan bəhs edən povestlərin (*Banqın
 +
sərgərdanlıqıg (1958), cHərlənməə
 +
(1958), 4 Tənhaq (1962)|, hekayə, ocerk
 +
və publisistik yazıların muəllifi-
 +
dir. Yaradıcılıqı əfqan ədəbiyya-
 +
tında realizmin inkiipyafına tə sir
 +
gestərmipdir. Klassik rus və sovet
 +
ədəbiyyatından tərcӱmələr etmiiydir.
 +
 
 +
 
 +
Əsəri:
 +
povesti, M.,
 +
 
 +
 
 +
TƏRBİYƏ —pəxsiyyətin ictimai və mə-
 +
dəni Həyatda, istehsalda fəal iptira-
 +
kına nail olmaq ucun onun məqsədyen"
 +
lu, sistemli surətdə formaladırıl-
 +
ması prosesi. Q. ailənin, məktəbin,
 +
məktəbəqədər və məktəbdənkənar mMuəs-
 +
sisələrin, ulaq və gənclər təigilat-
 +
larının birgə faaliyyəti sayəsində
 +
həyata kencirilir. T. tə”lim prosesin-
 +
də də verilir və onunla vəhdət təiPQ-
 +
kil edir. Tə lim T.-nin guclu BaCH“
 +
təsidir.
 +
 
 +
 
 +
Skitanil Banqa i druqie
 +
80.
 +
 
 +
 
 +
254
 +
 
 +
 
 +
T. sinfi xarakter dapıyır. K.
 +
Marks və F. Engels burjua T. usu-
 +
lunu kəskin təpqid edərək, prinsipcə
 +
yeni, proletar T. usulunu irəli sur-
 +
mulplər. V. İ. Lenin kgəstərmiidir:
 +
cGənclərin tə”lim ipini, təpkilini
 +
və tərbiyəsini biz yalnız kəkundən də-
 +
Yipdirməklə mӱvəffəq ola bilərik ki,
 +
GƏNC nəslin səyləri nəticəsində kəh-
 +
nə cəmiyyətə bənzəməyən bir cəmiyyət,
 +
yəni kommunizm cəmiyyəti yaradıl-
 +
mıpi olsunə (Əsər. tam kӱlliyyatı, c.
 +
41, səh. 325).
 +
 
 +
SSRİ-də həyata gecirilən vahid
 +
T. sistemi kommunist tərbiyəsidir.
 +
T. vəzifəsinin yerinə yetirilməsində
 +
sovet ailəsinin rolu beyukdur (bax
 +
Ailə tərbiyəsi, Məktəbəqədər tər-
 +
biyə). Bununla yanapyı, gənc nəslin
 +
kollektivcilik, doqruculuq, pquurlu
 +
intizam, “əməksevərlik, insanpərvər-
 +
lik, vətənpərvərlik, beynəlmiləlci-
 +
lik ruhunda Q.-sində pioner və komso-
 +
mol təpkilatlarının, televiziya, ra-
 +
Dio, kino, teatr, kitabxana və s. də
 +
rolu az deyildir (bax Məktəbdənkənar
 +
və sinifdənkənar ii, “Məktəbdənkə-
 +
nar syəccucənəp). T. muhitlə qariı-
 +
lıqlı əlaqədədir. Sovet adamlarının
 +
kommunist Q.-si ictimai muhitin daha
 +
da yaxpılaqidırılması və təkmilləii-
 +
dirilməsinə yənəldilmipdir. T. eyni
 +
zamanda mӱhitin tə”sirinə də mə“ruzqa-
 +
lır. Muhitin bu və ya digər amilləri
 +
T. ipini Həm asanlatidıra, həm də cə-
 +
tinləpdirə bilər. Ona gərə, utpaqla-
 +
rı əhatə edən muhitdə nəqsan və qusur-
 +
lar dərhal aradan qaldırılmalıdır.
 +
 
 +
T.-nin ictimai fəaliyyətlə, kommu-
 +
nizm quruculuqu prinsipləri ilə sıx
 +
əlaqələndirilməsi, umaqların icti-
 +
map-faydalı əməyə cəlb olunması, T.
 +
ipinin kollektivdə və kollektiv va-
 +
sitəsilə təpkili, uttaqların ya:i və
 +
fərdi xususiyyətlərinin nəzərə alın-
 +
ması, ptəxsiyyətə hərmətlə tələbkarlı-
 +
qın vəhdəti T.-nin əsas prinsiplə-
 +
ridir. T. prosesində utpaqların hiss
 +
və puuruna, davranhitına tə”sir edən,
 +
onları əxlaqi normalara əməl etməyə
 +
alıpdıran bir sıra usullardan isti-
 +
fadə olunur (bax Tərbiyə uşulları),
 +
PQəxsiyyətdə mutpahidə edilən zərərli
 +
əxlaqi keyfiyyətlərin aradan qaldı-
 +
rılması (Yenidəntərbiyə və əzunutər-
 +
biyə) da T.-nin tərkib hissəsidir. t.
 +
nin qanunauyequnluqları cəmiyyət, is-
 +
tehsal, təqlimin məzmunu, T. oluna-
 +
nın Yapp və fərdi xususiyyətləri, tər-
 +
biyəcinin hazırlıq səviyyəsi və s. ilə
 +
sıx əlaqədardır. T. cəmiyyətin ən
 +
zəruri funksiyalarından biridir: o6-
 +
ektiv prosesdir, adamların arzu və
 +
istəyindən asılı deyil.
 +
 
 +
 
 +
Kommunist T.-sinin nəzəriyyə və
 +
 
 +
 
 +
metodikası məsələləri N. Krup-
 +
skaya, M. İ. Kalinin, A. V. Luna-
 +
carski, N. N. Nərimanov, A. S. Ma-
 +
 
 +
 
 +
karenko, V, A. Suxomlinski və digər
 +
DəVlət xadimləri və sovet pedaqoqla-"
 +
rının əsərlərində ətraflı :iərh edil-
 +
mipdir. T.-nin məqsəd, məzmun və və-
 +
zifələri Kommunist partiyası və So-
 +
Vet dəvlətinin direktiv sənədlərin=
 +
də, o cumlədən Sov. İKP MK-nın iyun
 +
(1983) və fevral (1984) plenumların-
 +
Da əks olunmuztdur.
 +
 
 +
 
 +
ö Əö.: Marks K., Ənqelıs F.,
 +
. vospitanii i obrazovanii, t. 1—2, M.,
 +
1978: Lenin V. İ.,*Kommunist tərbi yəsi
 +
mə nəviyyatı Haqqında, B., 1977, yenə
 +
onun, O vospitanii i obrazovanii, t.
 +
1—2, M., 1980: Sov. İKP Proqramı, B..
 +
 
 +
 
 +
TƏRBİYƏ PRİNSİPLƏRİ
 +
 
 +
 
 +
1977, Sov.İKP Mərkəzi Komitəsi Plenu-
 +
munun materialları. 14—15 iyun 1983-cu
 +
il, B., 1983, Sov İKP Mərkəzi Komitəsi
 +
Plenumunun materialları. 13 fevral 1984-
 +
cu il, B., 1984, Muradxanov, M.
 +
Makarenkonun pedaqoji irsi, B., 1965:
 +
Makarenko A. S., Soc,, v .7-mi t,, t.
 +
Ə, M., 1958, SuxomlinskinB. A., O
 +
vospitanii, 4 izd., M., 1981, Kabalev-
 +
skinND., Vospitanie uma i serdia, M..1981,
 +
TƏRBİYƏ PRİNSİPLƏRİ
 +
Tərbiyə,
 +
 
 +
TƏRBİYƏ XUSULLARI–—tərbiyə olu-
 +
nan pəxsə lazımi əxlaqi keyfiyyətlər
 +
apılamaq ucun istifadə edilən təd-
 +
birlər. Sovet pedaqogikasında T.y.
 +
bunlardır: 1)inandırma— kom-
 +
munizm qurucusunun əxlaqi keyfiyyət-
 +
lərinin həyati əhəmiyyətinə inam və
 +
əqidə yaratmaqy 2) alıpmpdırma—
 +
pəxsdə (utpaqda) əxlaqi hərəkətin də-
 +
fələrlə təkrarı yolu ilə adətə cevril-
 +
MƏCH Z)urərbətləndirmə və
 +
cəzalandırma–rərbətləndirmə
 +
zamanı tiəxsin (utaqın) diqqətini
 +
onun yaxpı, ictimai-faydalı hərəkət-
 +
lərinə yənəltmək, bu hərəkətlərin bəyə-
 +
nildiyini onun nəzərinə catdırmaq,
 +
pəxvi (uptaqı) dəyərli, :-ictimai-fay-
 +
dalı hərəkətlərini təkrarlamaqa hə-
 +
vəsləndirmək.
 +
pəxsin (uzlparın) diqqətini onun pis
 +
hərəkətlərinə yənəltmək, bu hərəkətlə-
 +
rin pisləndiyini ona bildirmək, onu
 +
bu hərəkətlərdən cəkindirmək. Pər6əT-
 +
ləndirmə və cəzalandırma zamanı pe-
 +
daqoji tələblərə əməl edilməlidir. .
 +
TƏRBİYƏVİ XARAKTERLİ MƏC-
 +
BURİ TƏDBİRLƏR – SSRİ-də həd-
 +
di-buluqa catmamıpnlara bəyuk icti-
 +
mai təhluləli cinayət hesab edilmə-
 +
yən əməllərə gərə, cinayət məs”uliy-
 +
yəti tətbiq oluna bilməyən yatda edil-
 +
MHH ictimai təhlӱkəli əməllərə ge-
 +
rə, cəmiyyətə zidd hərəkətlərə (məs.,
 +
xırda xuliqanlıq) və s. huquq pozun-
 +
tularına gərə cinayəq cəzası əvəzi-
 +
nə tətbiq olunan tədbirlər.
 +
 
 +
T.x.m.t. bunlardır: camaat qar-
 +
pısında və ya məhkəmə tərəfindən
 +
muəyyən edilmitl batqa formada zə-
 +
rər cəkmiti ipəxsdən uzr istəmək və-
 +
zifəsini uçzərinə qoymaq təhmət və ya
 +
iiddətli təhmət e”lan etməş Hhəddi-
 +
buluqa catmamıtp ipəxsi valideynlə-
 +
rin və ya onları əvəz edən pqəxslərin
 +
ciddi nəzarətinə vermə: ictimai tər-
 +
biyəcinin, xalq maarifi orqanları-
 +
nın və ya məktəblərin nəzarətinə ver-
 +
məs ictimai təpkilatın və ya əmək
 +
kollektivinin (onların razılıqı
 +
olarsa) nəzarətinə verməy xususi muça-
 +
licə-tərbiyə mӱəssisəsinə yYerləidir-
 +
məqs həddi-bulura catmamınlar ucun
 +
tərbiyə koloniyalarına gendərmə.
 +
T.x.m.t. məhkumluq hesab olunur.
 +
TƏRBİYƏDƏ (YƏXSİ NU MUNƏ —
 +
tərbiyə edənin (muəllim, valideyn və
 +
b.-nın) əz iəxsi hərəkətləri, fəa-
 +
liyyəti ilə tərbiyə olunana təsiri.
 +
Tərbiyəcinin 1pəxsi numunəsi tərbi-
 +
yə prosesinə əsaslı kəmək gestərir.
 +
Utpaq və yeniyetmələrdə yuksək əxlaqi
 +
və iradi keyfiyyətlər tərbiyə etmək
 +
ucun Hər ppeydən əvvəl, tərbiyəcinin
 +
əzu belə keyfiyyətlərə malik olmalı,
 +
əməklə, ailədə, davranızyda, uçmumiy-
 +
yətlə, butun fəaliyyətində baiqala-
 +
rına numunə olmalıdır.
 +
 
 +
K. D. Uminski T lp.n.-ni Hec bir
 +
dərslik, hec bir əxlaqi nəsihət, hec
 +
bir cəza BƏ rəqbətləndirmə vlə əvəz
 +
edilə bilməyən ecazkar quvvə adlan:
 +
dırmısidır,
 +
 
 +
 
 +
bax
 +
 
 +
 
 +
əzalandırma zamanı
 +
 
 +
 
 +
TƏRBİYƏ-ƏƏMƏK KOLONİYASI—
 +
SSRİ-də azadlıqdan məhrumetməyə
 +
məhkum olunmut və hHəddi-buluqa cat-
 +
mamıntl cinayətkarların cəza cəkdik-
 +
ləri islah-əmək -idarəsi. Otlanlar və
 +
qızlar ucun ayrılıqda T.-ə.k. yaradı-
 +
lır: ӱmumi rejimli və mehkəm rejim-
 +
li koloniyalar da məvcuddur. Meh-
 +
kəm rejimli koloniyaya əvvəllər azadə
 +
lıqdan məhrumetmə cəzasını cəkmipq,
 +
yaxud aqır cinayətlərə gerə məhkum
 +
olunmupq və ya rejimi qərəzli surətdə
 +
pozmaqa gərə umumi rejimli koloni-
 +
yadan kecurulmuti ovrlanlar gəndəri-
 +
dir. Həddi-buluqa catdıqda tərbiyə-
 +
ləndirilənlər islah-əmək koloniyası-
 +
na kecurulurlər. Tərbiyələndirilən-
 +
lərin hamısı məcubri təhsil, ixti-
 +
sası olmayanlar, həmcinin pepə texni-
 +
ki təhsili almalıdır. T.-ə.k.-nda 8
 +
və 10-cu sinifləri, peə təhsilini,
 +
yaxud ixtisasını artırma kursunu
 +
bitirənlərə umumi tipli attestat və
 +
vəsiqə verilir. Onlar əmək qanunveri-
 +
ciliyinin normalarına riayət etməklə
 +
əməyə cəlb olunurlar. Tərbiyələndi-
 +
rilənlərin saxlanılmasına sərf olu-
 +
 
 +
 
 +
ənnan xərclərin bir Hissəsini və tə-
 +
 
 +
 
 +
rətdikləri cinayətlərin vurduqu mad-
 +
di zərəri ədəmək ucun onların əmək
 +
haqqından pul tutulury bununla yana-
 +
piı rejimi pozmayan tərbiyələndiri-
 +
lənin əmək haqqının 4596 -i onun pəxsi
 +
hesabına kecurulur.
 +
 
 +
Koloniyadan azad edilmiit tərbi-
 +
yələndirilənlər, bir qayda olaraq, va-
 +
lideynlərinin, yaxud onları əvəz edən
 +
pəxslərin yanına gəndərilir:z bu
 +
məqsədəuyqun hesab edilmədikdə onlar
 +
həddi-bulura catmamıiların iiləri
 +
uzrə komissiyaların kəməyi ilə kolo-
 +
niya Yerlətdiyi yerdə İLİƏ əə
 +
TƏRBİYƏLƏNDİRİCİ TƏ”LİM —
 +
pagirdlərin bilik, bacarıq, vərdi
 +
əldə etməsini onların ippəxsiyyət kimi
 +
formalatması ilə uzvi surətdə əla-
 +
qələndirən təlim. Təlimin tərbiyə-
 +
ləndirici təsiri onun məzmunu, təip-
 +
kili, planlalpdırılması, usul və
 +
Fərməları ilə barqlıdır. Sovet mək -
 +
təblərində T.t. prosesində kommunist
 +
tərbiyəsinin əsas vəzifələri həyata
 +
geci ər
 +
TƏRBİ YƏT Məhəmmədəli Mirzə Sa-
 +
dıq oqlu (26.5.1877, Təbriz— 17.1.1940,
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Tehran) — Azərb. uzunu
 +
alimi, maarifci- Nu
 +
demokrat, ictimai
 +
 
 +
xadim. Təbrizdə
 +
 
 +
 
 +
təhsil almıpt, ərəb,
 +
fars, fransız və
 +
ingilis dillərini
 +
mӱkəmməl eyrən-
 +
mipdir. Təbrizdə
 +
yeni tipli €Təpön-
 +
yətə mədrəsəsi(1899 )
 +
və eyniadlı ki: |
 +
tabxana an bli,
 +
caGəncineyi-fununı |
 +
(F Bilik xəzinəsizr, 1903) jurnalını
 +
nəpir etdirmitt, 4İttihadə (1908) qə-
 +
zetinin redaktoru olmupdur. Yaxın
 +
PPərq və Avropa əlkələrinə səfər et"
 +
miip, bir muddət Bakıda iranlıların
 +
ca İttihadə məktəbində mudir ipləmii-
 +
dir. İran inqilabının (1905—11)
 +
. iptirakcısı olmup, onun məRlu"
 +
iyyətindən sonra Berlində və İstam-
 +
bulda mӱhacirətdə yalpamıpdır. 19
 +
ildə vətənə qayıtmıpl, Cənubi Azərb.
 +
maarif idarəsinin rəisi, Təbrizin
 +
bələdiyyə rəisi olmusqi, bir necə dəfə
 +
İran milli məclisinə deputat secil"
 +
 
 +
 
 +
TƏRƏVƏZCİLİK İNSTİTUTU
 +
 
 +
 
 +
mitidir. *İran və fars mətbuatı
 +
tərindən səhifələri (5915) ə
 +
20 əsrə qədərki Cənubi Azərb., İran
 +
mətbuat və mətbəə tarixi tnıqlandı-
 +
rılır. Qədim" dəvrlərdən 20 əsrin 30-
 +
cu illərinədək yazıb-yaratmı:t azərb.
 +
pair, yazıcı, rəssam, nəqqait, xəttat,
 +
musiqici, alim, jurnalist və digər
 +
.... xadimləri əkə KEHHLI
 +
məlumat verilmiqi cDanipməndani-
 +
Azərbaycanı (1935) əsəri Azərb. ədəbiy-
 +
Atı və mədəniyyəti tarixinə dair mu-
 +
um mənbədir. Cənubi Azərb.-ın cor-
 +
rafiyasına dair əsərləri də var. Fir-
 +
 
 +
 
 +
dik ... yubileyində
 +
 
 +
-yə gəlmiii akıdla olmuti
 +
 
 +
(1934). , ulidur
 +
Əsəri:
 +
 
 +
 
 +
ks "bər Feb ST ə kəl
 +
 
 +
 
 +
Əd.: Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, 3
 +
cilddə, c. 2, B., 1960, səh. — a m"
 +
 
 +
 
 +
TƏRBİ YƏHCİ—genip: mə”nada—tərbi yə
 +
edən, eyrələn adam, kollektiv: məhdud
 +
mə nada: tədris-tərbiyə muəssisəsindzə
 +
T. vəzifəsini ifa edən itəxs. Məktəbə-
 +
qədər tərqiyə muəssisələrində T. ura-
 +
tı var. (mumtəhsil məktəblərində T.
 +
vəzifəsini butun mӱəllimlər yerinə
 +
 
 +
 
 +
ə
 +
 
 +
ƏPƏ (Chenopodiun)—rəpəunsəknn-nəp
 +
fəsiləsindən bitki cinsi. Bir və ya
 +
ikiillik otlar, bə”zən yarımkollar,
 +
az hallarda aqaclardır. Cicəkləri
 +
igicinsiyyətlidir: supurgəvarı, yaxud
 +
sunbulvarı cicək qrupunda toplan-
 +
mıtidır. Meyvəsi təktoxumludur. Mu-
 +
layim qurptaqlarda 200-dən artıq,
 +
SSRİ-də 30-dək, o cumlədən Azərb.
 +
SSR-də 13 nəvu məqlumdur. Aərım-
 +
tıl T. (SH. ayHip) qaramal ucun yax-
 +
iptı yemdir. Bunun və nəvlərinin
 +
yarpaq və cavan zorları dovqada, salat
 +
və porbada istifadə edilir. Toyuq
 +
T.-sinin tərkibində olan xenopodi ya-
 +
qından qurdqovucu vasitə kimi isti-
 +
 
 +
adə edilir.
 +
 
 +
ƏRƏVƏZ BİTKİLƏRİ—Secərilən
 +
və ya yabanı ot bitkiləri: bunların
 +
pirəli hissələri—tərəvəzi yeyilir.
 +
T.b.-nə 1200-dən artıq nəvu əhatə edən
 +
78 fəsilə aiddir: təxminən yarısı
 +
becərilir, qalanından yabanı halda
 +
istifadə edilir. T.b.-nin (pomidor,
 +
badımcan, istiot, xiyar, yerkəku, kə-
 +
ləm, turp, soran, sarımsaq, kəvər, cu-
 +
qundur və s.) meyvəsi, kəku və gəvdə-
 +
sindən istifadə olunur. T.b. bir, iki
 +
və coxillik olur. Birillik T.b. hə-
 +
yat tsiklini (toxumdan toxuma qədər)
 +
bir ildə bapa vurur və butunluklə
 +
quruyur (paxlalılar, qabaq fəsiləsi,
 +
qırmızı turp, pquyud və b.). İkiil-
 +
lik T.6. birinci il yeməkdə istifadə
 +
edilən məhsullar, ikinci il toxum
 +
(soran, sarımsaq, meyvəkəklulər, qır-
 +
mızı qurp və gələmdən baiqa) əmələ
 +
gətirirlər. Coxillik T.b. (rəvənd,
 +
turpəng, tərxun və 6.) təkrarən meyvə
 +
verməsi ilə xarakterizə olunur. T.b.-n-
 +
dən coxu tropik və su pik quripaq-
 +
larda əmələ gəlmitpdir: bir qismi is-
 +
tiliksevən, bəziləri isə soyuqsevən
 +
bitkilərdir. T.6. SSRİ-nin butun
 +
zonalarında becərilir.Bax həmcinin
 +
 
 +
 
 +
əvəzcilik.
 +
 
 +
TƏRƏVƏZ VƏ MEYVƏ KONSERVLƏ-
 +
Rİ—muxtəlif tərəvəz və meyvələri
 +
xususi e”maldan gecirməklə (sterili-
 +
zasiya və ya pasterizasiya) hazırlan-
 +
mı yeyinti məhsulları. T ə R ƏBƏ3
 +
konseraləri (TK) istehsalın-
 +
dan və lə yinatından asılı olaraq
 +
təbin, qəlyənaltı, pəhriz, nahar çcun
 +
 
 +
 
 +
konservlərə, həmcinin qatılaqtidırıl.
 +
mhip tomat məhsulları, tərəvəz ipirə-
 +
si, sirkəyə qoyulub pasterizə edilmin
 +
və s. qruplara bəluӱnur. Təbii TK Ha-
 +
zırlamaq ucun pərtulmuii tərəvəzin
 +
(gey noxud, gey lobya, yerkəku, cuqun-
 +
dur, gul kələm və s.) uzərinə 2—394 -
 +
li duz məhlulu təkulub sterilizə edi-
 +
lir. Qəlyanaltı TK ucun bitki yarqın-
 +
da qızardılmı(l soran, Yekə və s.
 +
doqranılıb ic hazırlanır. Bibər, po-
 +
midor və 6. tərəvəzin ici doldurulub
 +
uzərinə tomat sousu əlavə edilir.
 +
Qəlyanaltı TK-nin ən cox yayılmıln
 +
nəvu tərəvəz (badımcan və s.) kurusu-
 +
ayp. Nahar konservləri 1-ci və 2-ci
 +
xərək (borti, porba, tərəvəz raqusu
 +
və s.) reseptləri uzrə hazırlanır. Bu
 +
konservlərdə suyun miqdarı adi xərək-
 +
lərə nisbətən 2 dəfə azdır. Meyvə
 +
konservlərinə təzə yə və
 +
tizəkərdən muxtəlif usullarla hazır-
 +
lanmıii kompot, sterilizə edilmit
 +
pure, pirələr, murəbbə, cem, jele
 +
və s. daxildir.
 +
TƏRƏVƏZCİLİK—1) tərəvəz bitki-
 +
lərinin yetipdirilməsi ilə məpRul
 +
olan k.t. sahəsi. T. k.t.-nın muhum bir
 +
sahəsi kimi insanların qidasında is-
 +
tifadə edilən və mualicə əhəmiyyətli
 +
tərəvəz bitkilərinin becərilməsi ilə
 +
məprul olur. Elmi fənn kimi T. tə-
 +
rəRəz bitkilərinin bioloji xususiy-
 +
yətlərini və bunun əsasında onların
 +
becərilmə qaydalarını eyrənir. Bos-
 +
tancılıqda—bostan bitkilərinin (qar-
 +
pız, yemiti, qabaq) yetippdirilməsi T.-ə
 +
aiddir. Acıq qrunt va ertulu qrunt
 +
T.-i ayırd edilir. Acıq qruntda tərə-
 +
vəz və toxum almaq ucun yaz-yay vz pa-
 +
yız dəvrundə tərəvəz bitkiləri yetitpə
 +
dirilir. İqlim ipəraitinə gərə məhsul
 +
almaq mumkun olmadıqda tərəvəz ertu-
 +
lu qruntda yetipdirilir. Acıq və ər-
 +
tulu qruntlar bir-biri ilə sıx əlaqə-
 +
dar olub biri o birini tamamlayır,
 +
butun il ərzində tərəvəz istehsalını
 +
tə min edir. SSRİ-də“acıq qruntda
 +
60-dək tərəvəz (kələm, pomidor, xiyar,
 +
soran, yerkəku, cuqundur) və həmcinin
 +
ədviyyat bitkiləri (tərxun, kəpniqt,
 +
reyhan, kəvər, nanə və ac ərtulu qrunt-
 +
da isə xiyar, pomidor, soran, həmcinin
 +
gӱl kələm, turp, kahı daha cox əkilir.
 +
SSRİ ərazisində tərəvəz yetitidi-
 +
rilməsi haqqında ilk təsəvvurlər era-
 +
Mbl3blH Ə ƏCpHHƏ aiddir. 11—1 mol
 +
Rusiyada T. əz dəvru ucun yuksək səviy-
 +
yəyə catdı. Sovet hakimiyyəti illərin-
 +
da T. geni inkitaf yoluna qədəm qoy-
 +
du. Belə ki, iri iyahərlərin (Moskva,
 +
Leninqrad, Kiyev, Xarkov və s.) ətra-
 +
fında ixtisaslipdırılmıiz T. s-zla-
 +
rı yaradıldı. SSRİ-də tərəvəz isteh-
 +
qalı bitkilərin məhsuldarlıqının
 +
arxırılmayı hesabına əldə olunur.
 +
İnqilabdan əvvəl Azərb.-da T. az
 +
bio sahəni (3300 ha) əhatə edir və
 +
əhalinin tərəvəzə olan tələbinin cəmi
 +
10—1595-ini ədəyə bilirdi. İnqilab-
 +
dan sonra resp.-da tərəvəz əkinləri sa-
 +
həsinin xeyli genipləndirilməsinə
 +
baxmayaraq 1960 illərin əvvəllərinə qə-
 +
dər bu sahə ləng inkipiaf edir nə
 +
qədim dirrikcilik r-nlarından gə-
 +
ə cıxa bilmirdi. Sov.İKP MK və
 +
SSRİ Nazirlər Sovetinin c Azərbay-
 +
can SSR-də kənd təsərrufatını in-
 +
kmipaf etdirmək tədbirləri haqqındaq
 +
(1970, iyul) və cAzərbaycan SSR-də
 +
gənd təsərrufatı istehsalını laha
 +
da intensivləidirmək tədbirləri haq-
 +
qındaə (1975, iyul) qərarlarından
 +
 
 +
 
 +
255
 +
 
 +
 
 +
sonra T. Sur ətlə inkipafa batladı.
 +
Tərəvəz istehsalı respublikanın 4 iq-
 +
tisadi oonasında— Lənkəran-Astara,
 +
Quba-Xacmaz, Abiyeron və Kirovabad-
 +
Qazax zonalarında mərkəzləptdiril-
 +
miidir. İqlim-torpaq pqəraitinə, cor-
 +
rafi məvqeyinə və iqtisadi məqsədəuy-
 +
qunluquna gərə Lənkəran-Astara zona-
 +
sında farai tərəvəz istehsalı, Quba-
 +
Xacmaz zonasında konserv sənayesi və
 +
Bakı, Sumqayıt iqəhərlərinin əhali-
 +
SİNİ QİSMƏN TƏ MİN etmək ucun tərəvəz
 +
istehsalı inkipaf tapmıpdır. Ab-
 +
peron və Kirovabad-Qazax zonaları-
 +
iın T.-i, əsasən, yerli əhalini tə”min
 +
etmək ipinə xidmət edir. İndi resp.-
 +
da tədarӱk edilən tərəvəz məhsulla-
 +
rınıp 9026-ni təkcə iki zona (Lənkə-
 +
ran-Astara, Quba-Xacmaz) verir. Tərə-
 +
vəz, an bitkiləri və gartof əkin-
 +
ləri 69,3 min La sahəni tutur. Bunun-
 +
la yanapı, Lənkəran-Astara zonası
 +
Umumitti tərəvəz bazası e”lan
 +
edilmipdir və əlkənin iri sənaye mə-
 +
hərlərini faraiq tərəvəzlə tə”min
 +
edir. Tərəvəz istehsalı 016,7 min tona
 +
(1982), 2a-dan məhsuldarlıq isə 1969
 +
ildəki 120 s-dən 1982 ildə 219 s-ə cat-
 +
dırılmındır.
 +
 
 +
h, xarici əlkələrdən ən cox BXR.
 +
də inkipaf etmipdir. Burada istəh-
 +
sal olunan tərəvəzin cox hissəsi, tə-
 +
zə tərəvəz və tərəvəz konservi 30-dək
 +
əlkəyə eksport elilirMacXR, RSR və
 +
qismən ADR-də T. ingipaf etdirilir.
 +
Cində T. əkinciliyin ən qədim sahə-
 +
lərindən biridir. Burada 80-dək tə-
 +
rəvəz becərilir.
 +
 
 +
apitalist əlkələrindən ən cox
 +
tərəvəz əkən İtaliyadır. Nide land
 +
inkipaf etmipq T. əlkəsidir. Nider-
 +
land dunyada adambaptına dupqən is-
 +
tixana sahəsinin ən cox olduqu əlkdə-
 +
dir. AFR-də 30-dan artıq HƏ-
 +
BY, B. Britaniyada isə mnaxnanbı TəD3-
 +
vəz bitkiləri BƏ kələm əkilir. ABPQ-
 +
da T. k.t. istehsalının ən bəyuk sahə-
 +
sidir. T. Yaponiya, Meksika, MƏR,
 +
Əlcəzair, Məraketi və s. əlkələrdə
 +
də inkitaf etdirilir.
 +
 
 +
2) Tərəvəz bitkilərinin biologi -
 +
yasını və becərilmə usullarını əy-
 +
sə elm sahəsi.
 +
 
 +
TƏRƏVƏZÇİLİK İNSTİTUTU,
 +
Azərbaycan Elmi-Taəadqi-
 +
qat Tərəvəzcilik İnsti-
 +
tut u—Azərb.SSR Meyvə-Tərəvəz Tə-
 +
sərrufatı Nazirliyinin elmi-tədqi-
 +
qat mӱəssisəsi. 1965 ildə Azərbaycan
 +
Elmi-Qadqitat Əkincilik İn-tunun
 +
tərəvəzcilik pe”bəsi əsasında yara-
 +
dılmıindır. İn-tun 4 ppe”bəsi, 16 la-
 +
boratoriyası, Lənkəran, Qusa cay, To-
 +
vuz zona təcrubə st.-lapı asallı
 +
dayaq məntəqəsi, elit kartofculuq s-zu,
 +
Abieron yardımcı təcrubə təsərrufa-
 +
tı var. İn-tda yuksəkməhsuldar, tez-
 +
yetipən, xəstəlik və zərərvericilərə
 +
davamlı, uzaq məsafələrə dapına bi-
 +
lən, uzun muddət saxlanması mumkun
 +
olan tərəvəz, bostan bitkilərinin və
 +
kartofun yeni sortlarının yaradıl-
 +
ması ilə yanaptı, toxumculuqun duz-
 +
gun təpkili, ӱzvi və mineral gubrə-
 +
lərin səmərəli normalarının aptar
 +
edilməsi, əkin, becərmə və yıqım it-
 +
lərinin mexaniklətdirilməsi, xəstə-
 +
LİK və zərərRericilərə qarpqı mubari-
 +
zə tədbirləri, nəvbəli əgin sistemi,
 +
mӱtərəqqi aqrotexniki usulların acız
 +
Və ertulu sahələrdə Hi
 +
dair tədqiqat iplərin aparılır. İn-
 +
tun əməkdaiyları tərəvəz bitkilərinin
 +
 
 +
 
 +
256
 +
 
 +
 
 +
TƏRƏQQİ
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
(pomidor, gələm, soqan, sarımsaq, yer-
 +
kəku və s.) bir cox yeni yӱksəkməhsul-
 +
dr sortunu Yaratmhıllar.
 +
TƏRƏQQİ, cəmiyyətdə--cəmiyyə-
 +
tin ən sadədən ali pilləyə doqru inki-
 +
pafı. Burjua filosoflarından bə”-
 +
zisi ictimai dəyipikliklərin istiqa-
 +
mətsiz xarakterdə olduqunu, baqkJkala-
 +
rı cəmiyyətin dairəvi, ucunculəri
 +
isə geri (tənəzzul) hərəkətdə olması
 +
fikrini seyləyir. Bəqəriyyətin inki-
 +
ppaf yolu murəkkəbdir. Cəmiyyətin in-
 +
kipafında dairəvi hərəkət halları
 +
da, tənəzzul devrləri də olmupdur.
 +
Lakin tarixin ayrıca qısa muddəti
 +
deyil, beyuk bir devru, tarixi mər-
 +
hələsi nəzərdən kecirildikdə inkippa-
 +
fın çmumi meylini —T. yolu ilə hə-
 +
rəkətini muəyyənlətdirmək slar. Bu,
 +
ictimai-iqtisadi formasiyaların də-
 +
yiptməsində ifadəsini tapır: onun zsa-
 +
sında məhsuldar quvvələrlə istehsal
 +
munasibətlərinin qarpılıqlı tə si-
 +
ri, gehnə istehsal usulunu mudafiə
 +
edən siniflərlə qabaqcıl ictimai
 +
quvvələrin mubarizəsi durur.
 +
İctimai T.-nin obyektiv “ə
 +
cəmiyyətin maddi əsasındadır. V. İ.
 +
Lenic məhsuldar quvvələrin inkiiya-
 +
fı mənafeyini cictimai tərəqqinin ən
 +
yuksək me”yarız (Əsar. tam kulliyya-
 +
tı, c. 16, səh. 234) saymıqldır. İnsald
 +
həyatının həlledici sahəsi maddi is-
 +
tehsal olduquna gərə, bu me”yar ən ƏB-
 +
vəl məhsuldar quvvələrin inkilyafı-
 +
nı, insanın ictimai bərabərsizlik-
 +
dən, istismardan azad olması dərəcə-
 +
sini ehtiva edir. Həmin me”yar baxı-
 +
mından ibtidai icma, quldarlıq, feo-
 +
dalizm, kapitalizm və kommunizm for -
 +
masiyaları bəpzəriyyətin yӱksələn HF-
 +
kipafında qanunauyqun mərhələlər-
 +
dir. Kutləlzrin mənəvi inkitafı
 +
cəmiyyətin umumi T.-si ilə tə min edi-
 +
lir. Kapitalizmdə T. antaqonist, qey-
 +
ri-bərabər xarakter dapıyır. İsteh-
 +
salın, texnikanın, elmin inkitafı,
 +
əsasən bir qrup insanların mənafe-
 +
yinə. xidmət edir. Sosializm muasir
 +
devrdə cəmiyyətin hərtərəfli T.-si
 +
ucun tərait yaradır. Bundan məqsəd
 +
cəmiyyətin butun qrup və ӱzvlərinin
 +
səadəti və rifahını təmin etməkdir.
 +
Əd. Petropavlovski N R.
 +
V., Dialektika proqressa i ee prolvlenie
 +
v nravstvennosti, M., 1978, Momdjaln
 +
X. N., Problemı obadestvennoqo proqres-
 +
 
 +
 
 +
sa v sonremennoN ideoloqiceskon borhbe,
 +
M., 1981.
 +
 
 +
 
 +
€TƏPƏTTMə — Asəpö. nınnnə nurnMaH-
 +
siyasi, iqtisadi, ədəbi qəzet. İlk nəm-
 +
rəsi 1908 il iyunun 8-də, sonuncusu —
 +
1909 il oktyabrın 6-da (cəmi 434 nəm-
 +
rə: 46-cı nemrəyədək həftədə 5 ləfə,
 +
sonra gӱndəlik) Bakıda nəpir edil-
 +
mipdir. Redaktor və napiri Əhməd-
 +
bəy Aqayev İdi. “İriadzın davamı
 +
olan 4 Q.ə ideyaca panislamizmi və
 +
panturkizmi təbliq edən milli li-
 +
 
 +
 
 +
beral-burjua qəzeti idi. 4T.ə-nin
 +
nəprində F, Kecərli, Əmər Faiq, U.
 +
Hacıbəyov, M. Hadi və ititirak
 +
 
 +
 
 +
etmiplər. Qəzet maliyyə cətinliklə-
 +
rinə gerə barlanmıtdır.
 +
 
 +
“TƏRƏQQİ NAMİNƏ İTTİFAQUu—
 +
Latın Amerikası əlkələrinə cyar-
 +
dımə proqramı: 1961 ilin martında
 +
ADI prezidenti C. Kennedi elan
 +
ETMHMHI, avqustunda Amerika Dəvlət-
 +
ləri Təpkilatı İqtisadi pə Sosial
 +
PQurasının sessiyasında təsdiq olun-
 +
mutpdur. Latın Amerikası əlkələ-
 +
ripə 10 il (1961—71) mӱddətində hər
 +
 
 +
 
 +
il 2 mlrd. dollar verilməsini nəzər-
 +
də tuturdu. Latın Amerikası əlkələ-
 +
rinin BPT-dan asılılıqını guc-
 +
ləndirmək və regionda inqilabi də-
 +
Yipiklikləra muӱqazimət gestərmək
 +
məqsədi gulurduӱ. Ayoılmın pul məb-
 +
ləqinin xeyli Hissəsi Amerika mal-
 +
larının kəndərilməsinə və budcə
 +
kəsirinin edənilməsinə sərf olunur-
 +
du. 60-cı illərin sonunda “T.n.i.v
 +
proqramının səmərəsizliyi bəlli ol-
 +
du. 70-ci illərin əvvəlində bir sıra
 +
Latın Amerikası əlkəsinin kecirdi-
 +
yi muhum sosial-iqtisadi islahatlar
 +
ABHT imperialist siyasətinə ciddi
 +
zərbə vurdu və ABPT həkuməti €T.H.H.ə-
 +
daq əslində imtina etdi,
 +
 
 +
TƏRƏZİ--cisimlərin kutləsini), o1-
 +
lara tə sir edən cazibə qӱvvəsinə əsa-
 +
CƏli MYƏİİƏH etmək ucun itilədilən ci-
 +
haz. Bəzən digər fiziki gəmiyyətlə-
 +
ri əlcmək ucun iplədilən cihazlara
 +
da T. dəyilir (məs., cərəyan T.-si, Ku-
 +
lon T.-si). İnsanlar arasında tica-
 +
rət əlaqələrinin baqplanması ilə orta-
 +
ya cıxan və tədriclə butun xalqlar
 +
arasında yayılan T. elm və istehsalat
 +
inkitaf etdikcə təkmillətdirilmini-
 +
dir. Bərabərqollu asma (manivelalı)
 +
T. eramızdan hələ 2500 il əvvəl Qə-
 +
dim Babilistanda və 2000 il əvvəl
 +
Misirdə genitl intipar tapmıtidı.
 +
Sonralar qolları bərabər olmayıb,
 +
muəyyən nisbətlərdə geturulən T. nəv-
 +
ləri yaradılmıpq və e.ə. 4 əsrdə Aris-
 +
totel bu tipli T.-nin ippləmə prin-
 +
sipi haqqında pəzəriyyə irəli sӱrmui-
 +
Dur (quvvə momentləri qaydası). İNnki-
 +
paf edən sənaye və nəqliyyatın bəyuk
 +
yukləri cəkmə tələbatı 19 əsrdə onluq
 +
(cəki dapının kutləsinin yӱkə nisbə-
 +
ti 1:10) və yuzluk T. Yaranmasına gə-
 +
tirib cıxarmındır. Axın istehsalı-
 +
nın təikili ilə əlaqədar 19 əsrin
 +
sonu və 20 əsrin əvvəllərində yukləri
 +
fasiləsiz cəkən konveyer tipli, doza-
 +
layıcı və s. Q. nəvləri yaranmıqidır.
 +
İndi dəqiq cihazqayırmanın cox ki-
 +
cik Hissələrindən bailayaraq yuklu
 +
avtomatthın və vaqonlara qədər hər ppeyi
 +
cəkə bilən curbəcur T.-lər var. Elmi-
 +
tədqiqat ipləri ucun analitik, mikro-
 +
 
 +
 
 +
1, 1 = 1
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TPək. 1. Bərabərqallu ikigezlu mikroana-
 +
litik tərəzi (ən coxu 20 q cəkir):
 +
tərəzi qolu: 2—sagitlətdiriciy 3—daxi-
 +
li cəki daplarını (1—999 mq) qoyan me-
 +
xanizm: 4— hesablama pkalasının əks
 +
olunduqu ekran: 9—tərəzinin gəzunç pən-
 +
cərəyə tərəf cəkən manipulyator, 6—tərə-
 +
zi qolunu temperaturun dəyitməsi tə si-
 +
rindən və hava axınlarından qoruyan
 +
arakəsmə: 7—daxili cəki dapları.
 +
 
 +
 
 +
| —
 +
 
 +
 
 +
PLək. 2. Stol-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ustu sifer- vs) 13 Di
 +
blatlı tica. əy :
 +
rət tərəzisi: (
 +
 
 +
 
 +
HHH CXEMH£: /—
 +
birqollu əsas .
 +
maninelay 2—
 +
dayaq prizma- =
 +
Cbi, 2, 4—Y39-
 +
rinə yuk du-
 +
pən prizma-
 +
lar, 5, 6—tə-
 +
rəzinin gəz"
 +
lərini HeH-
 +
rilməyə qoyma-
 +
Yan dirəklər,
 +
7—kvadrant,
 +
8—əqrəb: 9—
 +
ppkala. q
 +
 
 +
 
 +
analitik (pək. 1) və digər dzqiq T.
 +
konstruksiyaları da itlənib hazır-
 +
lanmındır.
 +
 
 +
İiləmə prinsiqinə gərə T.-lər
 +
manivelalı, yaylı, elektrotenzomet-
 +
rik, hidrostatik və hidravlik olur.
 +
Bunlardan ən genip yayılanı mani-
 +
velalı T.-lərdir. Onlar manivelanın
 +
muvazinət qanunu əsasında ipiləyir.
 +
Manivelanın (T. qolunun) dayaq nəq-
 +
təsi ortada (bərabərqollu T.-lərdə) və
 +
ya kənarda (muxtəlifqollu və birqol-
 +
lu T.-lərdə) yerləptə bilər. Metrolo-
 +
ji, nӱmunəvi, analitik və texniki T,,
 +
eləcə də ticarət (ipək. 2), tibb, vaqon,
 +
avtomobil T.-si tiplərinin coxu, av-
 +
tomatik və porsiya ayıran T.-lərin
 +
isə hamısı manivelalı Q. prinsipin-
 +
də qurulmutmdur. Manivelaların da-
 +
yəqı, adətən, xususi poladdan ərə ya
 +
sərt dadan (əqiq, korund) prizma və
 +
yastıq pəklində hazırlanır. İMillə-
 +
dilmə Yerlərindən asılı olaraq numu-
 +
nəvi (cəki daplarını yoxlamaq ucun),
 +
laboratoriya (məs., analitik), çmumi
 +
təyinatlı (elm, texnika və x.t.-nın
 +
muxtəlif sahələrində iiiləliləp) və
 +
ixtisaslapdırılmısn T.-lər vardır.
 +
Cəkmə qabiliyyətinkn maks. qiymətinə
 +
gərə umumi təyinatlı T.-lər stolustu
 +
(50 kq-dək yuk cəkən), səyyar (50 kq-dan
 +
6 t-dək) və stasionar (5 t-dan 200 t-
 +
dək) T.-lərə ayrılır.
 +
 
 +
TƏRƏZİLƏR (lat. T.Iqa) — zodiak
 +
burcu. Ən parlaq ulduzu 2,6 vizual
 +
ilduz (5 Azərb.SSR-də gv-
 +
runur (bax Ulduz xəritəsi).
 +
 
 +
c“ TƏRƏKƏMƏ — Azərb. xalq rəqsi.
 +
Məntəyinin tərəkəmələrlə əlaqədar
 +
olması gӱman edilir. 4 1.ə-nin muxtə-
 +
lif variantları məvcuddur. Əsasən,
 +
kippi və qadınlar solo ifa edirlər.
 +
Gəziptmə, sӱzmə, fırlanma rəqsin
 +
əsas hərəkətləridir. 4T.ə-nin melo-
 +
diyası lirik, gumrah xarakterli olub
 +
bir musiqi frazasının variasiya-
 +
20 ibarətdir. Məqam əsası se-
 +
gah, musiqi əlcusu 6/8, tempi cəlddir.
 +
C. Hacıbəyov (c- Artqın mal alan ope-
 +
reqtası), R. M. Qlier (“Təntənəli
 +
uverturaqk), Ə. Bədəlbəyli (“Qız qala-
 +
sız baleti) 4“Q.ə məlodiyasından is-
 +
tifadə etmipllər.
 +
 
 +
TƏRƏKƏMƏLƏR. azərb -ın etnogene-
 +
zində iptirak etmii tӱrkdilli tayfa.
 +
Əvvəllər Sırdəryanın saq sahilində
 +
Yaplamınt və ərəb istilalarından sonra
 +
turkmən adlandırılmıiy oruz turglə-
 +
ri 11 əsrdən İran, Zaqafqaziya, Ki-
 +
cik Asiya və Mesopotamiyaya yayıl-
 +
mıpdılar. Kecəri həyat surən oruz-
 +
ların bir hissəsi tərəkəmə (ər. turg-
 +
mən səzunun cəmidir) adlandırıl-
 +
mıtpdı. Azərb.-da Kur-Araz ovalırı,
 +
Mil-Qarabaq, Muqan və ə AY3“
 +
lərində yatayan və icma halında yay-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
= = i Tər LA
 +
| mu
 +
LL —
 +
M “rdi un. m
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
:- y
 +
1
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
"YR Yİ
 +
 
 +
 
 +
TƏRKİBİN SABİTLİYİ QANUNU
 +
 
 +
 
 +
257
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
mara gedən T. həm də əkinciliklə məii-
 +
qul olurdular. T.-in kənddə qalan
 +
hissəsi aranda bicini qurtarır, payız
 +
əkininə hazırlıq gərurdu. T. əsasən
 +
Heyvandarlıq məhsulları (yaq, pendir,
 +
yun və s.) istehsal edir, onları taxıl
 +
və sənətkarlıq məhsulları ilə dəyi-
 +
pirdilər. Xalcacılıq, toxuculuq və s.
 +
də inkiplaf etmitdi. “Tərəkəmə xalq
 +
rəqsinin T.-lə əlaqədar olması guman
 +
olunur.
 +
Əd: Koroqlı X., OquzskiN qe-
 +
 
 +
roiceskiN əpos, M., 1976.
 +
 
 +
TƏRƏFLƏR, məhkəmə prose-
 +
sind ə—məhkəmə prosesinin muəyyən
 +
huquqlara malik iptirakcıları. So-
 +
BET hӱququna gərə mӱlki iiidə iddianı
 +
və cavabdeh, cinayət itpində isə it-
 +
tihamcı, muttəhim, mudafiəci, zə-
 +
rər cəkmii (əxs, həmcinin mulki ca-
 +
vabdeh, mulki iddiacı və onların nu-
 +
mayəndələri T.-dir. |
 +
TƏRƏCHCİCƏKLİLƏR FƏSİLƏSİ
 +
(Sheporofaseae)—ikiləpəli bitki fə-
 +
siləsi. Otlar və ya yarımkollar, az
 +
hallarda kol və ya alcaq boylu aqac-
 +
lardır. Yarpaqları nəevbəli duzulur.
 +
Murəkkəb cicək qrupunda toplanan ci-
 +
cəkləri iki və ya bircinsiyyətlidir.
 +
Meyvəsi birtoxumludur. T. f. iki be-
 +
yuk qrupa (yarımfəsiləyə) bəlunur.
 +
Aralıq dənizi sahilboyu ərazisində,
 +
Asiya, Afrika və 27557 cəh-
 +
ralarında, həmcinin erikada 100-
 +
dək, SSRİ-də 50-dək, o cumlədən
 +
Azərb.SSR-də 31 cinsi mə”lumdur.
 +
T.F.-nin bir cox nevləri Azərb.SSR-
 +
in bitki landiaftının yaradılma-
 +
sında iptirak edir. Bə”zi nəvləri yem
 +
bitkisi, coxu alaqdır, HCuqundur, is-
 +
panaq, saksaul, əldurgən, TƏDƏ, HODaH-
 +
gə və s. Q.f.-nə aiddir.
 +
TƏRƏCƏ—qarqı, qamıpq və s.-dən he-
 +
rulən tikinti materialı. Dam və ev-
 +
lərin tavanının ertulməsində, hə-
 +
yət cəpərinin cəkilməsində, muxtə-
 +
lif təsərrufat tikililərində, həm-
 +
cinin yay yapayıti evlərinin inilasın-
 +
da T.-dən genin iqtifadə olunurdu.
 +
T. hazırlamaq ucun qarqı və qamıipn
 +
bərkiyib bali baqlayanda onu qurudub
 +
muəyyən əlcudə bir-birinə sıx para-
 +
lel duzulmuii halda (yoqun qarqını
 +
cox vaxt yarı belub) herurlər. 20 əs-
 +
rin əvvəllərinədək Azərb.-ın əsasən
 +
aran r-nlarında geniiq yayılmındı.
 +
 
 +
ƏRZİ Mahmud bəy (1867/68, Qəznə—
 +
1934/35, İstambul)—Əfqanıstan dəv:
 +
lət və ictimai xadimi, yazıcı, tarix-
 +
ci, publisist. cGənc əfqanların
 +
ideoloqlarından idi. 1911—19 illər-
 +
də “Sirac ul-əxbarə (“Bilik ziyası)
 +
qəzetinin naiyiri və redaktoru, Əmə-
 +
nulla xanın hakimiyyəti dəvrundə
 +
Əfqanıstanın ilk xarici iplər na-
 +
1007 olmuqpdur (1919—22, 1924—27).
 +
19 ildən Turkiyədə muhacirətdə
 +
yapamıqpdır. T. yeni əfqan ədəbiyya-
 +
tının bapisidir. c-Mudriklik barı
 +
(1913) kitabı əfqan xalqının yadel-
 +
 
 +
 
 +
li ipqalcılara qariqı mubarizəsin- .
 +
 
 +
 
 +
dən bəhs edir. Yaradıcılıqı demo-
 +
kratik əfqan ədəbiyyatının inkipLa-
 +
fına tə”sir gəstərmitdir.
 +
 
 +
Əsəri: Stixi, Fİnostrannal li-
 +
Teparypas, 1981, . 5.
 +
 
 +
Əd. Qerasimova A., Qirs Q.,
 +
Literatura Afqanistana, M., 1963:
 +
Ocilhdiev D. M., Obiestvenno-poli-
 +
ticeskan mıslı Afqanistana nakanune za-
 +
voevanil nezavisimosti, Taptkent, | 19731.
 +
TƏRZİ ƏFİYAR (?, Cənubi Azərb.,
 +
Urmiya—?)—17 əsr Azərb. piairi.
 +
 
 +
 
 +
ACE—17, v. 9
 +
 
 +
 
 +
(Dapc nHnmnə nə iaəMbininbip.  Əcəp-
 +
lərində əhalini incidən hərbcilər,
 +
dutikun Həyat surən yuxarı təbəqə nu-
 +
mayəndələri tənqid atətinə tutulur):
 +
məsnəvilərinin birində vəqf idarəsi
 +
mə”murlarının surundurməciliyi və
 +
ruilvətxorluqu ifita edilir. T.Ə. pove-
 +
ziyada forma Yeniliyinə cəhd gestər-
 +
mi (muxtəlif adlardan yeni fe”llə
 +
əmələ gətirmiti, fars səzlərinə Lzərb.
 +
pəkilciləri artırmınt), əzu dediyi
 +
kimi yeni ədəbi usul—cTərzi tərzi
 +
yaratmıtidır. Bəhri-təvillər də yaz-
 +
mıtidır. Muləmmələri fars, Azərb.
 +
və ərəb dillərində misraların nəv-
 +
bələtməsi czərində turulmutdur.
 +
 
 +
Ədz Araslı H., XUP—XUP1
 +
əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, B., 1956:
 +
Bertelıhs E. Ə., Tarzi Aftar i eqo
 +
tvorcestvo, Zapiski İnstituta postoko-
 +
vedenil AN SSSR, t. Z, L., 1935 Marr
 +
NY. N., O sefevidskom pozte Tərzi Afiopa-
 +
re, v eqo kn.: Stathi, soobtpenin i rejo-
 +
me dokladon, t. 1, M.—L., 1936.
 +
 
 +
 
 +
TƏRZİBAYYI Əta Ӧmər oqlu (d. 11.
 +
11.1924, İraq, Kərkuk)—İraq-lurkman
 +
(Azərb.) əl eiyazsı, publisist,
 +
dilci, tənqidci. Qurk Dil Qurumunun
 +
(Turkiyə) fəxri uzvu. İraq turkman-
 +
larının folklor nӱmunələrinin top-
 +
lanması, nətri və tədqiqində muhum
 +
xidməti var. cPTərqilər və turkulərə
 +
(1953), *Kərkuk xoyratları və manilə-
 +
riq (c. 1—3, 1955—57), *Kərkuk ha-
 +
valarıq (1961), “Gərkuk əskilər sə-
 +
zuz (1962) və s. kitablarında folk-
 +
lor materialları ilə yanaqtı, elmi
 +
arappdırmalar da muhum yer tutur.
 +
cKərkuk pairlərik (c. :5, 1963-—
 +
68) kitabında İraq-turkman pairlə-
 +
rinin həyat və yaradıcılıqına dair
 +
məlumat və əsərlərindən numunələr
 +
verilmipdir. Fuzuliyə və M. Həh-
 +
riyara həsr olunmuli məqalələri var.
 +
 
 +
..ənın topluları əsasında Bakıda
 +
c Kərkuk bayatılarıq (1968), 4“İraq-
 +
Kərkuk atalar səzləri (1978), € Apabı-
 +
Qəmbərə dastanı (1971), cİraq-Kər-
 +
kuk bayatılarıq (1984) kitabları
 +
cap olunmuzidur.
 +
 
 +
Əd. Papayev Q., Bir əmurdən CƏ-
 +
hifələr, “Arzı-Qəmbərə kitabında, B.,
 +
1971.
 +
TƏRİQƏT-–buddizm,
 +
tianlıq, islam və b.
 +
cərəyandan ayrılmıti dini qrup və
 +
icmaların adı. Bax Təriqətckilik.
 +
TƏRİQƏTCİLİK, sektantcı-
 +
lı q—1) buddizm, iudaizm, xristian-
 +
lıq, islam və 6. dinlərdə hakim tə”-
 +
limdən ayrılaraq ona muxalifətdə
 +
olan muxtəlif dini qrup, icma və
 +
birliklərin (bax Qəriqət)çmumi adı.
 +
Demokratik hərəkat iəklində meyda-
 +
na cıxmılı T. hakim quruluta qar-
 +
itı e”tirazı dini pərdə altında ifa-
 +
də etmit, lakin ictimai inkipaf ge-
 +
diitində əzunəməxsus burjua kilsəsi-
 +
nə (Qərbdə ən cox protestantlıqra)
 +
cevrilmitdir: muasir cəmiyyətdə qatı
 +
murtəce rol oynayır. 20 əsrin 2-ci ya-
 +
rısında Avropa və Amerikada T.-in
 +
(daha səp) gə ckilsəyəv cevrilmit
 +
 
 +
r
 +
 
 +
 
 +
iudaizm, xris-
 +
dinlərdə hakim
 +
 
 +
 
 +
təriqətlər) genii yayılmın formala-
 +
rı: metodistlər, baptistlər, kva-
 +
gerlər, adventistlər, iyeqovistlər.
 +
Mustəmləkə və asılı əlkələrdə bə zən
 +
T. mustəmləkəciliyə qariqı milli azad-
 +
lıq mubarizəsi ilə culqapırdı. Ru-
 +
siyada mologanlar, dӱxoborlar və b.
 +
təriqətlər mevcud olmupt, 15 əsrin
 +
60-cı illərindən baptizm, 80-ci il-
 +
lərdən adventizm və s. yayılmındır.
 +
 
 +
 
 +
Orta əsrlərdə islamda ismaililik,
 +
xaricilik, qərmətilik və s., yeni
 +
dəvrdə vəhhabilik, mehdicilik , babi-
 +
lik, bəhailik təriqətləri anti na:.
 +
sosial istiqamətdə olmutlar. Lakin
 +
sosial e”tirazın dini forması kimi
 +
məhdudluquna və 6. səbəblərə gərə T.
 +
tarixi inkitpaf gediptində dəyipir,
 +
daxili ziddiyyətlər . apkara cıxır,
 +
T. ckilsələtirə.
 +
 
 +
Beyuk Oktyabr sosialist inqilabı
 +
ərəfəsində Rusiyada təqr. 1 mln. T.
 +
tərəfdarı var idi. T. rəhbərləri in-
 +
qilabı duqiməncəsinə qarpıladılar,
 +
bə”zi təriqətlər kollektivləiməyə mu-
 +
qavimət gestərdilər. Lakin sıravi
 +
dindarların təzyiqi ilə bir cox tə-
 +
riqət və onların rəhbərləri 20-ci
 +
illərdən Sovet hakimiyyətinə loyal
 +
munasibətlərini bildirdilər.
 +
 
 +
2) Bə”zən, inqilabi fəhlə hərəka-
 +
tında antimarksist sol opportunist
 +
cərəyanı — sektantcılıqı bildirən
 +
termin.
 +
 
 +
TƏ”RİZ (ər. saz əxi —numayit etdirmək)
 +
—PPərq, o cӱmlədən Azərb. klassik ədə-
 +
biyyatında satirik bədii ifadə və
 +
uslub vasitəsi. T.-də yazıcı əz e”ti-
 +
razını, tənqid obyektinin eyiblərini
 +
birbata deyil, dolayısı ilə, ustuər-
 +
tulç iəkildə bildirir. Sezun məca-
 +
zi mənası çzərində qurulan kinayədən
 +
fərqli olaraq T.-də səzun Həqiqi mə na-
 +
sından doqan yeni mə”na ifadə edilir.
 +
TƏRRİF, definisiya— hər han-
 +
sı obyekti fərqləndirməyə, tapmara,
 +
qurmaqa, elmə yenidən daxil edilən,
 +
yaxud artıq elmdə məvcud olan ter-
 +
minin əhəmiyyətini dəqiqlətdirməyə
 +
kəmək edən məntiqi vasitə.
 +
TƏRKİB—PtTutitər və Humayun
 +
qamlarında əsas pe”bə.
 +
TƏRKİBBƏND (ər... — tərkib -k
 +
bəndӱ—PTərq, o cӱmlədən Azərb. klassik
 +
tpe”r forması. İrihəcmlidir. Hər
 +
er ucun bəndlərin və misraların
 +
sayı muxtəlifdir: 6-dan 24-dək, bə”zən
 +
isə 30 və daha cox misrası olan bir
 +
necə bənddən ibarətdir. Qafiyə siste-
 +
mi ya qəzəldəki kimidir, yaxud da ay-
 +
rılıqda hər bəndin misraları həmqaə
 +
fiyədir. Bəndlərin sonunda hər dəfə
 +
dəyinilən 757 beyt gəlir. Əsa-
 +
sən, məhəbbət, habelə fəlsəfi və s. mӧv:
 +
zularda yazılırdı. Fuzuli, Zakir və
 +
S. Ə. PQirvaninin maraqlı T.-ləri var.
 +
TƏRKİBİN SABİTLİYİ QANUNU
 +
—kimyanın əşas qanunlarından biri.
 +
Hər bir muəyyən kimyəvi birləimə,
 +
alınma usulundan asılı olmayaraq,
 +
eyni elementlərdən ibarətdir, onla-
 +
rın kutlələrinin nisbəti sabitdir,
 +
atomlarının nisbi miqdarı isə tam
 +
ədədlərlə ifadə olunur: məs., suda
 +
11,1996 N və 88,8196 O (kutləcə) var-
 +
dır: mol.k. 18,016-dır, bu, N.O-ya
 +
uyqundur. T.s.q. yalnız qaz və maye ha-
 +
lında olan kimyəvi birləptmələrə
 +
tətbiq edilə bilər. Kristal maddələ-
 +
rin tərkibi həm sabit, həm də dəyit-
 +
kən olur və sonuncu halda atomların
 +
tam ədədli nisbətlərinə uyqun gəlmir.
 +
Dəyitikən tərkibli maddələr bertol-
 +
lidlər, T.s.q.-na dəqiq uyqun gələnlər
 +
isə daltonidlər adlanır. T.s.q.-ndan
 +
kimyacılar (T. Berqman, A. Lavuazye)
 +
hələ 18 əsrin sonu—19 əsrin əvvəllə-
 +
rində, əzləri belə dərk etmədən isti-
 +
fadə etmitlər. Bu qanunu K. Bertolle
 +
ilə uzun muddətli (1801—08) mubahi:
 +
sələrdən sonra fransız kimyacısı J.
 +
Prust qəti muçəyyənlətldirmindir.
 +
 
 +
 
 +
mu-
 +
 
 +
 
 +
TƏRK-SİLAH
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TƏRK-SİLA H—muharibə aparma vasi-
 +
tələrinin tamamilə məhv edilməsi, ya-
 +
xud əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlai-
 +
dırılması, dunya nuvə muharibəsi
 +
təhlukəsinin aradan qaldırılması
 +
ucun əlveripli ippərait yaradılması-
 +
na yenəldilmii tədbirlər sistemi.
 +
 
 +
Silahlı toqquitmalara və muhari-
 +
bələrə qartı tutarlı vasitə kimi T.
 +
ideyası coxdan mə”lumdur. Lakin an-
 +
taqonist sinfi cəmiyyətdə bu ideya
 +
hakim siniflər tərəfindən siyasi
 +
manevr, dulimən tərəfin hərbi cəhət-
 +
dən zəiflədilməsi və əz hərbi poten-
 +
sialını artırmaqı pərdələmək ucun
 +
istifadə edilmitdir.
 +
 
 +
Yalnız Sovet dəvləti Yarandıqdan
 +
sonra T. probleminin həlli ucun real
 +
imkanlar yarandı. V. İ. Lenin ə
 +
1916 ildə yazmımldır ki, c“Tərksilah
 +
sosializmin idealıdır. Sosializm cə-
 +
miyyətində mӱharibələr olmayacaqdır,
 +
deməli tərksilah həyata kecəcəkdirə
 +
(Əsər. tam kulliyyatı, c. 30, səh. 174),
 +
Genuya konfransında (1922) Sovet nu-
 +
mayəndə hey”ətinin irəli surduyu ha-
 +
mılıqla silahları azaltmaq təklifi
 +
buna parlaq subut oldu. Numayəndə
 +
Heyətinə daxil olan Azərb.SSR Xalq
 +
Komissarları Sovetinin sədri
 +
Nərimanov yazırdı: “ Tərksilah haqə
 +
qında ilk səz butun dunyada bizi Ta-
 +
nıtdı. Konfransa qədər bizə cvəhiyi-
 +
lərə, cbolpevik barbarlarə kimi acıq-
 +
lı-acıqlı baxırdılar. Lakin biz ha-
 +
mıya tərksilah olunmarı birinci də-
 +
fə təklif etdikdə, bu təklif burada
 +
iptirak edənləri, hamını, butun Av-
 +
ropanın ictimai dairələrini ayılt-
 +
dıq (bax XaNnpman V., Sovetskii
 +
Sokoz. Razorujenie. Mir. Sobıtil i
 +
faktı. 1917—1962, M., 1962, səh. 18).
 +
 
 +
T. uqrunda mubarizə Sovet dəvlə-
 +
tinin butun tarixi ərzində SSRİ-
 +
nin leninci sulhsevər xarici siyasət
 +
xəttinin ayrılmaz tərkib Hissəsi ol-
 +
mupdur. Sov. İKP MK-nın 26-cı qu-
 +
rultaya hesabat mə ruzəsində qeyd ol.
 +
nur ki, c mӱharibə təhlukəsinin zəif-
 +
lədilməsi, sur”ətlə silahlanmanın
 +
cilovlanması uerunda mubarizə par-
 +
tiya və dəvlətin xarici siyasət fəa-
 +
liyyətinin əsas istiqaməti olmulpdur
 +
və əsas istiqaməti olaraq qalırq (Sov.
 +
İKP XXCT qurultayının material-
 +
ları, B., 1981, səh. 34). 24-cu qurultay-
 +
da (Sulh proqramı), 25-ci qurultayda
 +
(Sulh, beynəlxalq əməkdaiylıq, xalqla-
 +
rın azadlırı və istiqlaliyyəti uqrun-
 +
da mubarizənin daha da genitləndi-
 +
rilməsi proqramı), 26-cı qurultayda
 +
(60-ci illər ucun gӧ sa proqramı) və
 +
sonrakı illərdə T. sahəsində irəli su-
 +
rulmui geni tədbirlər proqramı bu-
 +
na parlaq subutdur. Muharibədən son-
 +
akı illərdə Sovet həkuməti umumi
 +
 
 +
. və bətəriyyəti muharibə təhlugəsin-
 +
dən xilas etməyə yənəldilmii 150-dək
 +
əməli təklif irəli CYDMYULİYD.
 +
 
 +
Sovet İttifaqının ardıcıl və
 +
inadlı səyləri nəticəsində 60—70-
 +
ci illərdə surətlə silahlanmanın
 +
məhdudlapdırılması və T.-a dair 20-
 +
dən cox muӱhum əhəmiyyətə malik bey-
 +
nəlxalq saziip imzalanmılidır. SSRİ
 +
və qardaiq sosialist əlkələri nuvə
 +
muharibəsinin qarilısıpı almaq ucui
 +
əllərindən gələni edir, Dərə
 +
ən aktual probleminə cevrilmiiy
 +
məsələlərinə həsr olunmuiy muxtəlif
 +
beynəlxalq məclislərdə, o cӱmlədən
 +
BMT tribunasından Yepi Yeni konkret
 +
və ipguӱzar təkliflər irəli sӱrməkdə
 +
 
 +
 
 +
davam Dr rlar 26-cı qurultayın 80-ci
 +
illər ucun Sulh proqramına muvafiq
 +
olaraq Sovet İttifaqı T. yolunda mu-
 +
hum addım olmaq etibarilə nuvə mu-
 +
haribəsi təhlukəsinin aradan qaldı-
 +
rılması, sur”ətlə silahlanmanın ci-
 +
lovlanmasına yenəldilmiiy yeni sulh
 +
təpqəbbusləri irəli surmutidur. BMT
 +
ban Məclisinin T.-a dair İkinci
 +
xususi sessiyasında (1982, iyun) bi-
 +
rinci nuvə zərbəsi endirməmək barədə
 +
SSRİ-nin birtərəfli qaydada getur-
 +
duyu əhdəlik buna parlaq subutdur.
 +
CC öy sessiyada həmcinin, mərhə-
 +
lələrlə həyata kecirilməsini nəzərdə
 +
tutan nuvə Q.-ı proqramı hazırlanma"
 +
sı təklifini irəli surmuiddur.
 +
SSRİ-nin kosmik fəzanın hərbiləit-
 +
dirilməsinə yol verməmək barədə Co-
 +
vet— Amerika danılpıqlarına bailla-
 +
maq (1984) təklifi butun dunyada raq
 +
zılıqla qaritılanmıtidır.
 +
 
 +
SSRİ və Variava Muqaviləsi tə11-
 +
kilatının uzvu olan digər əlkələr
 +
T. probleminin bir sıra konkret mə-
 +
sələləri uzrə Qərblə. Pərq arasında
 +
umumi razılıqra səy gəstərirlər. Bu-
 +
nunla əlaqədar onlar Qərb dəvlətlə-
 +
rinə tərksilaha dair Cenevrə Komitəsi
 +
cərcivəsində nӱvə silahı sınaqları-
 +
nın tam və umumi ipəkildə qadaran
 +
edilməsi barədə muqavilə, kimyəvi si-
 +
lahların qadaqan olunması və ləvevi
 +
barədə beynəlxalq konvensiya, neytron
 +
silahının qadaqan olunmasına dair
 +
konvensiya baqlamaq təklifini irəli
 +
surmuti, adi silahların və silahlı
 +
quvvələrin indiki səviyyəsini xeyli
 +
azaltmaqa, hərbi xərcləri artırmama-
 +
qa caqırmınlar. Lakin sosialist əl-
 +
kələrinin T. yolundakı inadlı sə” ylə-
 +
ri Qərb dəvlətləri tərəfindən e”tina-
 +
sızlıqla qarpqılanmıtdır. Bir sıra
 +
Qərb əlkələri ərazisində 1983 ilin
 +
sonlarından ABPQ-ın orta mənzilli
 +
nuvə raketlərinin yerlətldirilməsinə
 +
baqilanması isə beynəlxalq miqyasda
 +
T. ipinə beyuk zərbə vurmutdur.
 +
 
 +
BMT Bali Məclisinin xususi ses-
 +
siyasının və ӱmumdunya Sulh PQura-
 +
sının qərarı ilə 1984 il oktyabrın
 +
24—31-də dӱnyanın butun əlkələrin-
 +
də T. uqrunda fəaliyyət Həftəsi ge-
 +
cirilmitdir.
 +
 
 +
Əd. Cernenko K, Y., Secilmitp
 +
nitqlər və məqalələr, B., 1983, Orucov
 +
rR., Gərginliyin zəiflədilməsi uqrunda
 +
Sovet İttifaqının mubarizəsi, B., 1983)
 +
XafuMan B., CCCP i problema razo-
 +
rujenin (mejdu pervon i vtoron mirovı-
 +
mi voNnnami), M., 1959, Yenə onun,
 +
SSSR i problema razoru jenin. 1945—1969,
 +
M., 1970: Borhba Sovetskoqo Sokoza za ra-
 +
zorujenie. 1946-—1960 qq., M., 1961, Sov-
 +
remennıe problemı razorujenin, M., 1970,
 +
Strateqin imperializma i borıba SSSR
 +
aa miri razorujenie, M., 1974, Petrov-
 +
skifn V. F., Razorujenie: konpepinin
 +
problemı, mexanizm, M., 1982, Za mir, ra-
 +
zorujenie i bezopasnostı letopisv vnepə
 +
neh politiki SSSR, M., 1983.
 +
 
 +
 
 +
TƏRLİKLƏR (Ra qapestaqlay—infizor-
 +
lar sinfindən ibtidai Heyvan cinsi,
 +
Bədəni uzunsov-oval (0,3 mm-ə qədər)
 +
olub, səthini qiiya (pellikula) ərtur.
 +
Bir necə nevu var. İPirin sularda, o
 +
cumlədən gəlməcə və suni gəllərdə
 +
yapayır. Quyruqlu tərlik (I.
 +
caudatum) KeHHüi yayılmıil, adətən, HY-
 +
rumə prosesi gedən sularda rast, gə-
 +
 
 +
 
 +
lir. Muxtəlif təcrubələrdə istifadə
 +
olunur. Kisəməkilli tər-
 +
lik (R. Biqzaqqa), əsasən, TƏMİZ suda
 +
 
 +
 
 +
yaayır. Huceyrədə yapayan zooxlorel-
 +
 
 +
 
 +
la ona yapqıllıq verir. Azərb.SSR-də
 +
3 nepy (P. caudatum, P. aurelia, P,
 +
putrinum) Bap.
 +
TƏRNƏYUT— Azərb.SSR Aqdam r-nu-
 +
nun Geytəpə kənd sovetliyİNDə kənd,
 +
Yaxınlıqrında erkən orta əsrlərə aid
 +
ama ip yerinin və alban (Qafqaz)
 +
xristian məbədinin qalıqları var.
 +
Tədqiqatcıların (S. Yeremyan, M.
 +
Barxudaryan, R. Vahidov və 6.) fik-
 +
rincə erməni salnaməciləri Sebeos
 +
(7 əsr) və Asoqrikin (10 əsr) İran —
 +
Bizans mӱharibələri zamanı 623 il
 +
hadisələri ilə əlaqədar adını cək-
 +
dikləri Tiqranokert yalayıni məntə-
 +
qəsinin qalıqlarıdır. Arxeoloji qa
 +
zıntılar aparılmamındır.
 +
 
 +
Əd. Vahidov R. M., Govurqala"
 +
da arxeoloji qazıntılar, Azərbaycanın
 +
maddi mədəniyyəti, c. 6, B., 1965,
 +
 
 +
 
 +
TƏRRAHLIQ—Azərb.-da ən ənəvi ppar-
 +
baflıq sənətinin bir sahəsi, toxuma
 +
texnologiyasının tələbinə muvafiq
 +
olaraq cillə tellərinin muəyyən qaya
 +
dada dəzgahın nirə və ilana Hissələ-
 +
rindən kecirilməsi ilə barlı peiyə
 +
nəvu. İpək məqmulatının hər bir ne-
 +
BY ucun xususi cillə duzumu yaradan,
 +
toxuma əməliyyatının planını cəkən
 +
sənətkar, petpə sahibi tərrah adlanır.
 +
Tərrah cillə tellərinin alt-ust ol-
 +
maqla aqız acmasını təmin etmək
 +
ucun onları muəyyən qayda uzrə nirə
 +
lingələrindən və plana dəndənələrinin
 +
arasından kecirirdi. Bu məqsədlə tər-
 +
ah xususi dəzgahdan istifadə edirdi.
 +
ecmində adətən, hər bir karxananın
 +
əzunun ayrıca tərrahı olurdu. PTar-
 +
bafların sifariti ilə evdə iiy KƏ-
 +
rən xususi tərrahlar da in. ə
 +
baqpilıca olaraq ipək parca istehsalı
 +
mərkəzlərində (PTamaxı, Gəncə, PTƏə-
 +
ki, PQulya, Mucu, Basqal və s.) yayıl-
 +
mıpdır.
 +
Ədl. Mustafayev A. N., Pirvana
 +
da tərrahlıq, Azərb.SSR EA Xəbərləri
 +
ərik, fəlsəfə və huquq seriyası), 1976,
 +
 
 +
 
 +
TƏRS ƏDƏD — vahidin sıfırdan
 +
yen ədədə nisbəti. Hasili vahidə
 +
ərabər olan iki ədədəqarpılıq-
 +
lı T.ə.-lər deyilir.
 +
TƏRS MUTƏNASİB KƏMİYYƏTLƏR
 +
—bax Mutənasiblik.
 +
TƏRS TEOREM —bax Teorem.
 +
TƏRS TRİQONOMETRİK FӰNKSİ-
 +
YA, dairəvi funksiya—triqo"
 +
nometrik funksiyanın tərs funksiya-
 +
sı. sinT, cosx, tg, Cİga, SECT BƏ COSE€CS
 +
funksiyalarının uyqun olaraq Aqs 51px
 +
(apKCHH yc X), Arccosr (arkko-
 +
CHHYC 9, Arctgrer (arktan-
 +
K € H c ), Arcctigr(apKKOTaHKEH€
 +
x), Aqszesx a DKCEKaHC 3) BƏ
 +
Aqsaozesx (arkkosekansj) İYHEK-
 +
siyaları, Aqsupx və Aqssozx funksiz
 +
yanapbı 1xlc 1, Arctge nə Arcctgx HXTHe
 +
yari x, Aqszesx və  Axeosior vcə lal 21
 +
ucun tə”yin edilmitdir. T.t.f. coxqiy:
 +
mətlidir. Bu funksiyaların birqiy-
 +
mətli (bali) hissəsi aqs51px, aqsso5J,....
 +
kimi iparə edilir. Məs., aqs51px
 +
funksiyası Aqsupx funksiyasının
 +
— l/2 € arcsinx = l/2 budaqıdır. aqs
 +
sozx, aqsbox və aqssbdj də uyqun olaraq
 +
0 c arccos x € x, —x/2-c.arctgx € z/2
 +
və 0saqssd xal kimi tapılır. T.t.F.
 +
arqumentin kompleks qiymətləri ucun
 +
DƏ TƏ )HH güm.
 +
TƏRS FӰUNKSİYA — verilən /(t)
 +
funksiyası ilə ifadə edilmiyl x=-i
 +
=(r(u) asılılıqrına cevrilən funksi"
 +
 
 +
 
 +
ya. Məc., i=ax4-I ucun T.f. a
 +
=(u—b)/a, u=e" çcun x= 1pu funksi-
 +
yasıdır. T.Ff.-nın tə”yin oblastı ve-
 +
rilmit funksiyanın qiymətlər coxlu-
 +
 
 +
 
 +
dur.
 +
 
 +
TƏPCAHƏ (ər. cəS.ə/1 4. —arsenal, za-
 +
vod, fabrik, |5—ev, bina -- a2Şə—səna-
 +
ye, istehsal)—1) gəmi inila edilən və
 +
ya qurapdırılan muəssisə. 2) Diri-
 +
jablların tikildiyi bina və ya qurqu.
 +
TƏRSİMİ HƏNDƏSƏ —hHəndəsənin
 +
bəlməsi, neqtələrin məcmusundan iba-
 +
rət fəza fiqurlarını onların pro-
 +
yeksiyaları (bax Proyeksiya) vasitəsi-
 +
nə ənar, T.h.-nin əsas vəzifələrin-
 +
dən biri ucelculu fiqurların mus-
 +
təvidə təsvir usulunu yaratmaq və bu
 +
təsvirlər vasitəsilə fiqurlarla əla-
 +
qədar məvqeli və metrik məsələlərin
 +
həlli ucun çsullar ippləyib hazır-
 +
lamaqdır. T.H. məzmun və usullarına
 +
gərə muhəndis yaradıcılırında zəru-
 +
ri olan fəza təsəvvurunu inkipaf
 +
etdirmək ucun ən yaxtı vasitədir.
 +
T.H. insan təfəkkurunun ixtisası sa-
 +
yılan certyoj tərtibatının nəzəri
 +
əsasını təpkil edir.
 +
 
 +
Proyeksiya təsvirlərinə tətəbbusə
 +
hələ e.ə. yalpamınln xalqlarda təsaluf
 +
edilirdi. Lakin T.H.-nin elmi əsasla-
 +
rını fransız alimləri J. Dezarq və
 +
Q. Monj itnləmiti, banisi isə Monj
 +
sayılır. Məsələlərin T.H. usulları
 +
ilə həlli qrafiki yerinə yetirilir.
 +
Həlletmə zamanı ən sadə əməliyyat iki
 +
xəttin kəsiimə nəqtəsinin tə yinidir.
 +
Butun Həndəsi qurmalar ancaq xətket
 +
və pərgarla icra olunduqundan kəsiii-
 +
məsi tapılmalı xətlər duz xətlər və
 +
cevrələrdir. Bapqa səzlə, T.h.-nin
 +
teorem və qaydaları vasitəsilə, muva-
 +
fiq ardıcıllıqla duz xətt parcaları
 +
və cevrə qəvsləri (nadir hallarda isə
 +
lekal əyrilərinin bir hissəsini) ke-
 +
cirməklə elm və texnikanın mӱrəkkəb
 +
məsələləri həll edilir. Həll prose-
 +
sinin elementar, eynitipli əməliyyYAat-
 +
lara bəlunə bilməsi həllin Hesab -
 +
 
 +
 
 +
lama texnikasının kəməyi ilə av-
 +
tomatlalpdırılması imkanını Ya-
 +
ratmıiidır.
 +
 
 +
 
 +
Me”marlıqda,.intaatda, təsviri sə-
 +
nətdə, sənayedə və elmdə T.H.-nin rolu
 +
6eiykayp. Məs., T.h.-nin proyeksiya
 +
usulları obyektin və butev kompleksə
 +
lərin əyani təsvirini almaqa imkan
 +
verir. T.H. sayəsində muxtəlif formaq-
 +
lara malik yer səthinin relyefləri
 +
mustəvi uzərində təsvir olunur, Yol,
 +
kanal, tunel layihələri ilə əlaqədar
 +
məsələlər sadə qrafiki usullarla Həll
 +
edilir. Aviasiya, avtomobil sənayesi,
 +
gəmiqayırma və texnikanın baiqa sa-
 +
hələrində murəkkəb səthlərin kons-
 +
truksiyası ucun ən rasional YOL T.h
 +
usullarıdır. Coxkomponentli sistem-
 +
lərin və ərintilərin hal diaqramla-
 +
rının tədqiqində coxəlculu T.H. tət-
 +
biq edilir. Riyaziyyatın batqa sahələ-
 +
ri kimi T.H. də insanda məntiqi təfək-
 +
gӱru inkitaf etdirir. T.h. MyhəHuuc
 +
təhsilinin əsasını təiykil edən fun-
 +
dlamental fənlərin tərkibinə daxil:
 +
 
 +
 
 +
dir.
 +
 
 +
 
 +
Əd: Məmmədov Ə. M., P uz ı-
 +
 
 +
 
 +
revski V. F... Məmmədov K. H..
 +
Tərsimi həndəsə, B... 1964) Qordon
 +
V. O. Semenion- Opevski M.
 +
A.. Kurs nacertatel hnoİN qsometrii, 18
 +
izl., M., 1977, Frolov S. A., Nacerta-
 +
 
 +
 
 +
telınan qsometrin, M., 1978.
 +
 
 +
 
 +
TƏRTƏR — Azərb.SSR-in Kəlbəcər,
 +
Mardakert, Mirbətir və Bərdə r-n-
 +
 
 +
 
 +
17)“ 9
 +
 
 +
 
 +
TƏSADUF İ KƏMİYYƏT
 +
 
 +
 
 +
larında cay. Kurun saq qolu. Uz. 184
 +
km, hevzəsinin sah. 2650 km?. Qarabaq
 +
yaylasından (3120 m hund.-dən) Ganına-
 +
Hblp. Amarbı axını QarabaRr duzundə-
 +
dir. Əsasən, yeraltı sularla qidala-
 +
nır. Orta illik su sərfi 23,1 m/san,
 +
illik axım həcmi 729 mln. m-dir.
 +
Suvarmada istifadə edilir. Ustundə
 +
Sərsəng şu qoviarı yaradılmıtndır.
 +
TƏRTƏR—Mirbəmir 11.-nin 1949 ilə-
 +
DƏK adı.
 +
 
 +
TƏRTƏR RAYONU—Mirbəmir ra-
 +
yonunun 1949 ilədək adı.
 +
TƏRTƏRLƏR—9—13 əsrlərdə Cənu-
 +
bi Rus cəllərində və PTimali Qafqaz-
 +
da yamaMbıı qıpcaq tayfası. Təqr.
 +
1280— 1323 illərdə Bolqarıstanda ha-
 +
kimlik etmit həkmdar sulaləsi də
 +
məntpəcə T.-dən idi. T.-in bir qismi-
 +
nin erkən orta əsrlərdə Azərb.-a gəl-
 +
mələri ehtimal olunur. Bəzi tədqi-
 +
qatcılara gərə Tərtərcay hidronimi
 +
T.-lə əlaqədardır. 19 əsrdə Azərb.-da
 +
yalpayan tayfalar arasında Tərtərli
 +
tayfasının da adı cəkilir.
 +
 
 +
 
 +
Əd. Popov A. İ., Nazvanil naro-
 +
dov SSSR, L., 1973.
 +
 
 +
 
 +
TƏRTİB—riyazi obyektin ədədi xa-
 +
rakteristikası. 1) Ən yӱksək dərəcə-
 +
 
 +
 
 +
li Həddinin dərəcəsinə coxhədlinin
 +
 
 +
 
 +
T.-ır, 2) Ipp a/8V" sonlu limiti varsa
 +
və sıfır deyilsə, ”* ədədinə o sonsuz
 +
kicilənin f
 +
 
 +
 
 +
sonsuz ÖƏİYİƏHƏ nəzərən
 +
 
 +
 
 +
ti varsa və sıfır deyilsə, ” ədədinə
 +
 
 +
 
 +
|(x) funksiyasının a sıfrının T.-i,
 +
4) funksiyanın necə dəfə diferen-
 +
siallandıqını gəestərən ədədə tərəmə-
 +
nin T.-iys 5) tənlikdəki tərəmələrin
 +
ən yuksəyinə diferensial tənliyin Q.-i:
 +
6) sətir və ya sutunlarının sayına
 +
kvadrat matrisin T.-i, 7) elementləri-
 +
nin sayına sonlu qrupun T.-i deyilir.
 +
Baiqa nev T.-lər də var.
 +
 
 +
TƏRXAN, tarxan (turk dillərin-
 +
də)—1) orta əsrlərdə turk xalqların-
 +
da, xususən Xəzər xaqanlıqında hekm-
 +
darların titulu. 2) Zaqafqaziya və
 +
Orta Asiyada, Kazan, Həpqtərxan xan-
 +
lıqlarında feodalların dӧvlət ver-
 +
gilərindən azad edilmiiy mulku və tor-
 +
paqı. 3) Azərb.-da Elxanilər dəvrun-
 +
də vergi və muӱkəlləfiyyətlərdən azad
 +
olan kəndlilər (maaf termininin si-
 +
nonimi). 4) Orta əsrlərdə Rus dəvlə-
 +
tində umumi-huquqi akt novu—imti"
 +
yazlı fərman.
 +
 
 +
TƏRXİS (ər. şa- —rusxət, musaidə,
 +
buraxma)—hərbi qulluqcunun muha-
 +
ribənin qurtarması, həqiqi hərbi xid-
 +
mətinin bata catması, xəstəliyi, Ya-
 +
xud ailə vəziyyətinə gerə silahlı
 +
qӱvvələrdən buraxılması.
 +
 
 +
TƏPXYH (aArtemisia dracunculus) —
 +
mӱrəkkəbcicəklilər fəsiləsinin yov-
 +
ipan cinsindən coxillik bitki ne-
 +
BY. Hund. 60—125 sm-dir. Tamkəparlı
 +
yarpaqları lanset formalıdır. At
 +
aicəkləri girdə səbətdə toplanmıit1-
 +
dır. Vətəni Monqolustan və Cənubi
 +
Sibirdir. Kicik və Orta Asiya, Mon-
 +
qolustan, Pimali Cin və İllnMazn
 +
Amerikada yayılmısidır. İran, Hin-
 +
distan, ABPT, Braziliya, IIpu Lanka,
 +
B. Britaniya, AFR, MXR və BXR-də,
 +
SSRİ-də isə Zaqafqaziyada, həmlinin
 +
Azərb.SSR-də becərilir. Ətirli yar-
 +
paqlarından və cavan budaqlarından
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
tərəvəz, ədvə kimi, spirtli və spirt-
 +
siz ickilər istehsalında istifadə
 +
edilir.
 +
 
 +
 
 +
259
 +
 
 +
 
 +
TƏR H—orta əsrlərdə bə”zi Yaxın
 +
PQərq elkəsində, o cumlədən Azərb.-
 +
da xususi feodal qayda-qanunu. El-
 +
xanilər dəvrundə geniyi yayılmıp-
 +
dı. iki iqəraitdə Həyata Keunpn-
 +
lirdi: 1) əlkədə qıtlıq bap verər-
 +
kən devlət xəzinəsinə lazım olan hər
 +
hansı məhsul, mal, əmtəə və s. əhali-
 +
dən bazar qiymətindən dəfələrlə ucuz
 +
qiymətə alınırdı: 2) devlət anbarla-
 +
rı və xəzinələrində toplanmıti artıq
 +
mallar bazar qiymətindən bir necə
 +
dəfə aha qiymətdə satılırdı. Zorla
 +
həyata kecirilən T. əhalini soymaq
 +
ən biri idi.
 +
 
 +
TƏRCAN VURUİYMASI (1473) —
 +
Aqqoyunlularla Osmanlılar arasın-
 +
da Tərcan duzundə Ğamı BepMHM neiym.
 +
Bax Otluqbeli vuruiması (1473).
 +
TƏPMMBƏHA (əp. A. / —HərəpaT, TƏK-
 +
pap-- bənd )—Hləpr, o cӱmlədən Azərb.
 +
klassik per forması. Bir necə bənd-
 +
dən, hər bəndi isə 6—14 və daha cox
 +
(bəzən 40-dan artıq) misradan iba-
 +
rət olur. Tərkibbəndin ən populyar
 +
variantıdır. Adətən, birinci bənd
 +
butunlukdə, hər sonrakı bənd isə (son
 +
beytdən batqa) ayrılıqda həmqafiyə
 +
olur. Bə”zən qəzəl formasında da ya-
 +
zılır. Birinci bəndin son beyti (bey-
 +
ti-vəsilə) nəqərat ipəklində hər bən-
 +
din sonunda təkrarlanır. Fuzuli,
 +
Qəvsi Təbrizi, Aqa Məsih PTirvani,
 +
Nəbati və b. Azərb. ipairlərinin T.-
 +
ləri məphurdur.
 +
TƏRCUMEYİ-HAL—bax Avtobioqra-
 +
 
 +
 
 +
fiya.
 +
TƏRCUXLMƏ—bax Bədii tərcumə.
 +
TƏSADXMF—bax Zərurət və təsa-
 +
 
 +
 
 +
duf.
 +
 
 +
TƏSADUXFİ ƏDƏDLƏR VERİCİSİ
 +
--ehtimalları (O,1) intervalında,
 +
demək olar ki, bərabər paylanmıiy
 +
asılı olmayan təsadufi ədədlər ardı-
 +
cıllıqını hasil edən qurqu. Bu vaxt
 +
təsadufi kəmiyyətin (TK) gəstərilən
 +
intervalın istənilən parcasına du11-
 +
mə ehtimalı həmin parcanın uz.-na bə-
 +
rabər olur. TK rəqəmlə hesablayan ma-
 +
iqının (RHM-nın) yaddapına daxil
 +
olunduqundan o, ikilik say sistemin-
 +
də hasil olunur (hər bir mərtəbədəki
 +
rəqəmin qiyməti, qalan mərtəbələrdəki
 +
rəqəmlərin qiymətindən zəif asılı
 +
olub, təqr. 0,5 ehtimalla (0) və ya 1
 +
qiymətini alır). T.ə.v.-nin ipi kuyun
 +
(məs., elektron lampasındakı) alın-
 +
ması, onun qiymətinin əlcmələrin bir-
 +
birindən qeyri-asılılıqını təmin
 +
edən zaman intervallarında əlculmə-
 +
si və alınmınt gəmiyyətlərin kvant-
 +
laidırılmasındanv ibarətdir. Bu vaxt
 +
paylanmasına gərə Bernulli ardıcıl-
 +
lıqrına Yaxın olan O və 1 rəqəmləri-
 +
nin bərabər ehtimallı ardıcıllıqı
 +
alınır. Qurqunun tərkibinə genera-
 +
tor, formalaidırıcılar, ilkin təsa-
 +
dufi prosesi (kuyu) rəqəm cevrilmə-
 +
ləri ucun əlveriiyli (yəklə salan guc-
 +
ləndirici-formalapdırıcı, forma-
 +
laidırılmın təsadufi siqnalı bəra-
 +
bər ehtimallı diskret formaya salan
 +
rəqəm ceviricisi və s. daxildir. QT.ə.v.
 +
ardıcıl, paralel və kombinə edilmil
 +
olur. Paralel T.ə.v.-nin sur əti beyuk,
 +
istifadə olunan avadanlıqı coxdur.
 +
T.ə.v.-ndən Monte-Karlo çsulunda is-
 +
tifadə olunur.
 +
 
 +
TƏSAD UFİ KƏMİY YƏT—təsadufdən
 +
asılı olub, bu və ya digər qiymətləri
 +
muəyyən ehtimalla alan kəmiyyət. Zə-
 +
rin atılhipında xalların duiiməsi-
 +
nin və telefon xidmətini gəzləyən si-
 +
 
 +
 
 +
260
 +
 
 +
 
 +
TƏSADUFİ PROSES
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
faritpcilərin sayı, cihazın saz ipt-
 +
ləmə muddəti, muəyyən momentdə hərə-
 +
gət edən obyektlərin koordinatları
 +
və s. Q.k.-ə misaldır. İki nev T.k.
 +
var: diskret T.k. və kəsilməz T.k.
 +
Qiymətləri ardıcıllıqı sonlu və
 +
sonsuz hesabi sayda olan və bu qiymət-
 +
ləri muəyyən ehtimalla alan kəmiyyət
 +
disgret 1.k.-dir. Deməli diskret
 +
T.k. x/,,e, x, qiymətləri və ona uy-
 +
 
 +
 
 +
eyn Ri)... RA ehtimalları ilə veri-
 +
 
 +
 
 +
lir. Diskret T.k.-in paylanma qanunu
 +
RŞE=x,) kimi verilir (1=0, 1, 2,..,).
 +
 
 +
 
 +
T.k.-in ixtiyari |a, IY Vit valına
 +
duilmə ehtimalı R(a=ӱE=“b)=(ӧ)—E(a)
 +
paylanma funksiyası ilə təyin edi-
 +
lir. Mənfi olmayan elə R(x) funksi-
 +
yası varsa ki, ixtiyari x ucun E(x)=
 +
 
 +
 
 +
= (= R(:) aq-dir, onda R(x) T.k.-
 +
— Od
 +
 
 +
 
 +
in ehtimal sıxlırı (və ya sıxlıq
 +
funksiyası) adlanır. Belə T.k. kəsil-
 +
məz kəmiyyət adlanır. T.k.-in bə”zi
 +
umumi xassələri ədədi xarakteristi-
 +
kalar (riyazi gəzləmə, dispersiya, me-
 +
dian, moda və s.) vasntəsilə tam təsvir
 +
 
 +
 
 +
olunur.
 +
TƏSADUFİ PROSES ehtimal-
 +
lı və ya stoxastik T.p.—və-
 +
ziyyətləri zamana gərə muəyyən ehtimal-
 +
la muxtəlif olan proses. Broun hərə-
 +
gəti T.p.-dir. Fizika, texnika, ra-
 +
diotexnika və 6. sahələrdə T.p.-dən
 +
geniti istifadə edilir. Riyazi usul-
 +
ların T.p.-ə tətbiqi ucun sistemin ani
 +
vəziyyətlərini hər hansı faza (vəziy-
 +
yətlər) fəzasının nəqtəsi kimi nəzə-
 +
rə almaq imkanı olmalıdır. T.p. /za-
 +
mandan asılı ()-da qiymətlər alan E(t)
 +
funksiyası kimi verilir. Praktiki
 +
cəhətdən tətbiqinə gərə əlveritlisi
 +
O-nın nəqtələrinin bir, yaxud cox-
 +
lu sayda ədədi parametrlərdə veril-
 +
məsidir. Riyazi tədqiqatlarda Q.p.
 +
dedikdə, əksər halda E(:) ədədi funk-
 +
siyası bapa dupqulur. İxtiyari arqu-
 +
mentli təsadufi funksiyalar nəzəriy-
 +
yəsi, xususi halda T.p. lərin azı
 +
nəzəriyyəsi, ehtimal nəzəriyyəsinin
 +
muasir belmələrindəndir. T.p.-ə dair
 +
İLK nəticələri diskret asılı ardı-
 +
cıl sınaqlar sxemi uçcun A. A. Mar-
 +
gov almındır (ən mӱhӱmləri Markov
 +
prosesi Və stasionar T. p.. ndur).
 +
TƏSADUFİ PROSESLƏRİN STA-
 +
TİSTİK TƏHLİLİ —riyazi statis-
 +
tikanın bəlməsiqs təsadufi proseslə-
 +
rin mupyahidələrinin istifadəsinə və
 +
təhlilinə dair usullardan ibarətdir.
 +
I təsadufi prosesini bir dəfə mu-
 +
tppahidə etdikdə alınan x (1) qiyməti-
 +
HƏ onun muplyahidə qiyməti, deyilir.
 +
 
 +
.P.Ss.T.-NDƏ ipilədİilən statistik MƏ"-
 +
lumat dedikdə verilmii x (1) reali-
 +
zasiyası ucun muəyyən vaxt intervalın-
 +
dakı qiymətlərə dair mə”lumat nəzərə
 +
alınır. Bunlar E (() ilə hər Hansı
 +
itzəgildə barlı kəmiyyətə aid ola bi-
 +
lərq məs.,
 +
 
 +
 
 +
nif) $(() m(t),
 +
öypaza n(f) Myinahimə  onynan proses-
 +
dir və E(:) ilə hər hansı csəsinə cə-
 +
midir Bu c€cəcHə x(/)-nin qiymətləri-
 +
nin əlculərindəki səhvlər və xarici
 +
maneələr terədir. T.p.s.t.-nin eyrən-
 +
DİYİ məsələlərdən praktiki cəhətdən
 +
ən əhəmiyyətlisi kӱy icərisindən siq-
 +
nalı tapmaqla baqlı məsələlər sin-
 +
fidir. Riyazi cəhətdən bunlar hLi-
 +
potezlərin statistik yoxlanması-
 +
na gətirilir. Verilmiil funksiya-
 +
 
 +
 
 +
nın mutpahidə nəticələri əsasında
 +
muəyyən edilməlidir ki, cbu funksi-
 +
yanın E(*) və t(()-nin cəminə bərabər
 +
olması və cfunksiyanın ancaq m(t)-
 +
yə bərabər olmasız hipotezlərindən
 +
hansı doqrudur. 2(() siqnalının for-
 +
ması mə”lum deyilsə, ona daxil olan
 +
namə”lum parametrlər statistik qiy-
 +
mətləndirilir. T.p.s.t. muəyyən sinif
 +
qeyri-parametrik məsələlərin həllini
 +
əyrənir: 2E(:)-nin mutpahidə qiymətləri-
 +
nə əsasən onun ehtimallarının pay-
 +
lanmasını xarakterizə edən bə"zi
 +
funksiyaların qiymətləndirilməsi:
 +
məs., E(:)-nin ehtimallarının sıxlıq
 +
funksiyasının və ya M E(1)-E(5) kor-
 +
relyasiya funksiyasının, stasionar
 +
proses ucun E(X) spektral Funksiya-
 +
sının tapılması, T.p.s.t. zamanı xu-
 +
susi sinif məsələlərə baxılır və
 +
E (E)-nin statistik strukturu muəyyən
 +
pərtlərə (ən əhəmiyyətlisi E (:) təsa-
 +
dufi prosesinin stasionar olması-
 +
dır) tabe olur. Muəyyən 0=2=2T inter-
 +
valında x (() mutpahidəsinə əsasən
 +
əhəmiyyətli statistik nəticələr tapı-
 +
lır. Məs., xususi halda
 +
 
 +
 
 +
— 1 (T
 +
XT = 00” (2) dt
 +
ədədi orta qiyməti və secmənin
 +
a ikfFirtq
 +
R, (t) = (4 x (t) x (tv) at
 +
 
 +
 
 +
korrelyasiya funksiyası, uyqun ola-
 +
raq Q-əso pərtində M E(1)=a və t(1)=
 +
= ME (0)-E (1--t) ucun doqru qiymətlər
 +
olur. T.p.s.t.-ndə normal stasionar
 +
proseslər və Markov prosesi YyuyH
 +
muhum nəticələr alınmınqdır.
 +
 
 +
Əd. Rozanov G). A., Stapionar-
 +
nıe slucannıe propessı, M., 1963: İ 6-
 +
ramxalilov İ. PT.., Skoroxod
 +
A. V., Sostoltelınıe openki parametrov
 +
slӱucannıx propessov, Kiev, 1980.
 +
 
 +
 
 +
TƏSADUFİ STASİONAR PROSES t
 +
 
 +
 
 +
—xususi sinif təsadufi proses. Tex-
 +
nikada və təbiətiqunaslıqda ehtimal
 +
nəzəriyyəsinin tətbiqi ilə əlaqədar
 +
 
 +
 
 +
cox rast gəlir. E (:)o vaxt T.s.p. ad- T
 +
 
 +
 
 +
lanır ki, * vaxtı kecdikcə onun eh-
 +
timal xarakteristikalarından Hec
 +
biri dəyinmir, Məs.,E (()-nin ehti-
 +
mallarının paylanması butun £f-nəp
 +
ucӱn eynidir, 2(54) və 2E(5,)-nin birgə
 +
paylanması ancaq 5) VƏ 55 vaxtlar fər-
 +
qindən asılıdır: (E (4), E (5:)) və
 +
(B (14-54), E(44-34)) cutlərinin pay-
 +
lanmaları ixtiyari 5, və 545 ucun eyni-
 +
dir. T.s.p.-lər fizika, mexanika,
 +
texnika və b. sahədə yaranmını coxlu
 +
sayda real hadisələri təqribi dəqiq-
 +
LİKLƏ Yaxtapı təsvir edir. Beləliklə,
 +
T.s.p.-ləri umumilətdirən yeni sahə-
 +
lər—verilmipl tərtibdən stasionar
 +
artımlı təsadufi proseslər, umumi-
 +
ləpmi T.s.p.-lər və bircins T.s.p.-
 +
lər Yarandı. (E (:))-nin qiymətlərinə
 +
uyqun paylanma momentlərinin T.s.p.-
 +
lərin riyazi təhlilində əsas rolu
 +
var. Riyazi gəzləmə vəqt (5, ()= MI):
 +
:E (5) korrelyasiya funksiyası bir cox
 +
riyazi məsələdə T.s.p.-in bu xarakte-
 +
ristikaları ilə baqlı xassələrinin
 +
əyrənilməsi ucun kifayətdir. Məs.,
 +
Qauss tipli normal stasionar proses
 +
ezunun riyazi gəzləmə və korrelyasiya
 +
 
 +
ungsiYası ilə tə”Yin olunur. 4 riya-
 +
zi gəzləməsi 1-dən asılı deyilsə və
 +
" (4, 5) korrelyasiya funksiyası ancaq
 +
5—41-dən asılıdırsa, q (2, 5)= q (5—:),
 +
onda |E (:))| genin mə"nada T.s.p. ad-
 +
lanır.  (() və q(q)u-nin Furye və
 +
 
 +
 
 +
Furye--Stiltyes inteqrallarına ayrı-
 +
lıpının T.s.p.-in riyazi təhlilində
 +
beyuk rolu var. E(:)-yə prosesin Xin-
 +
cin teoreminə əsasən
 +
 
 +
 
 +
o) = | ebkato)
 +
 
 +
 
 +
pəklində spektral ayrılıntı deyilir
 +
(burada, t(i)—asılı olmayan artımlı
 +
təsadufi funksiyadır). Bu inteqral
 +
uyqun inteqral cəminin orta kvadra-
 +
tik mə”nada limiti kimi bata duӱpqu-
 +
lur. Uyrun korrelyasiya funksiyası
 +
 
 +
 
 +
q (6) = - ev a F (iy)
 +
 
 +
 
 +
kimi Yazılır, F (i) monoton azalma-
 +
yan funksiyadır və E (:)-nin spektral
 +
 
 +
unksiyası adlanır (Stiltyes inteq-
 +
ralı mə”nasında), | * |-so itərtində (1)
 +
sur”ətlə azalırsa,
 +
 
 +
 
 +
r (0) | at oya) di
 +
 
 +
 
 +
və f (i)= F”(i) olur. f (i)-yə E (1)-
 +
nin sıxlıq funksiyası deyilir,
 +
Əd.: bax Təsadӱfi proseslərin sta.
 +
 
 +
 
 +
tistik təhlili məqaləsinin ədəbiyya=
 +
tına.
 +
 
 +
 
 +
TƏSADUFİ FӰNKSİYA —təsadufi
 +
olmayan : arqumentini, 70 mumkun ele-
 +
mentar hadisəsini uyqun olaraq T və ()
 +
coxluqlarında alan və (3x T Hhasi-
 +
LİNDƏ TƏ Yin edilən ikiarqumentli
 +
(E (1, 10), Eş T, 1“ s (ə) unksiyası.
 +
Qeyd edilmiit E ucun o-nın, qeyd edil-
 +
Mİİİ (o) ucun isə Həqiqi ( dəyitəninin
 +
funksi Yasıdır. Arqumentlərinin han-
 +
SININ qeyd olunmasına gərə təsadufi
 +
kəmiyyətlər coxluqu kimi gestərilir.
 +
Adətən, (o atılır, E isə 1-nin funk-
 +
siyası kimi gestərilir: R (1) və ya”
 +
x (. T—sonlu və ya sonsuz ardı-
 +
cıllıqlar coxluqu kimi verilərsə və
 +
E ((, o), E (6, o), ..lpəklində
 +
gestərilərsə, diskret arqumentli T.f.
 +
və ya təsadufi ardıcıllıq T.f.-sın-
 +
dan danıpılır. T intervaldırsa,
 +
 
 +
.F. kəsilməz arqumentdən asılı
 +
olub, təsadufi kəmiyyətlər coxluqu-
 +
dur, T Həqiqi duz xətt və ya duz xətt
 +
parcasıdırsa və TsT arqumenti za-
 +
man kimi təsvir edilirsə, T.f. təsa-
 +
dufi proses adlanır. T.f. sonlu-el"
 +
culu birgə paylanma əli kimi
 +
də verilir. Qiymətləri Həqiqi ədəd
 +
 
 +
 
 +
Eu T.f. lə SA əəə "dı
 +
=r İF (£, o) €xı, əz E0,, o)4x,| ki
 +
mi verilir. n-i artırmaqla onun
 +
 
 +
 
 +
butun xarakteristikaları tapılır.
 +
TQ.f.-nın xarakteristikaları riya-
 +
zi gəzləmə, dispersiya, korrelyasiya
 +
funksiyası və s.-dir.
 +
 
 +
TƏSADUFİ HADİSƏ — verilən ipərt-
 +
lər daxilində ya baii verən, ya da ba
 +
verməyən hadisə. Məs., bir dəfə at-
 +
dıqda zərin muçəyyən xalının, metal
 +
pulun gerb uzunun dutiməsi, anadan
 +
doqulan uparın oqrlan və qız olması
 +
və s. T.H.-dir. T.H.-nin verilən ipərt-
 +
lərdə R balvermə ehtimalı var (0-
 +
=“Ra1T). T.H.-nin ehtimalı onun te9-
 +
nn) vasitəsilə verilir: M sayda ve”
 +
rilən pərtlərdə A hadisəsi M (A)
 +
 
 +
 
 +
dəfə baiy verərsə, ə tezliyi |C-in
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
beyuk qiymətlərində R-yə yaxın olur.
 +
TƏCBE h—xəhpəğa, araq, tala və s.”
 +
dən hazırlanmıpiy iri muncuq duzumӱ-
 +
Dua və səcdələrin sayını hesablamaq
 +
ucun istifadə edilən T. katolik, bud”
 +
 
 +
 
 +
TƏCƏK
 +
 
 +
 
 +
261
 +
 
 +
 
 +
——.uü?"1BüB——,—...... R . = : : B
 +
 
 +
 
 +
Dacı, mӱsəlman ruhani və dinlarlaq
 +
rı arasında Hələ qədimdən kəkia Yə -
 +
yılmındır. T.-dən məpquliyyət kimi
 +
də (əsasən yallı və qocalar) istifadə
 +
edirlər. Kecmiptdə qoca qarılar niy-
 +
Yəttutma məqsədi ilə T. cevirmitlər.
 +
Ziyarətə gedənlər İCPərqin muqəddəs
 +
ptəhərlərindən hədiyyə məqsədi ilə T.
 +
TƏSVİYƏCİLİK
 +
. ——HpTHua mnnəpunnə
 +
(1907—10) RSDFP daxilində təf-
 +
tippci, opportunist istiqamət. İdeya-
 +
siyasi cərəyan kimi 1908 ilin yayında
 +
rmalatmıit və 4 Napta zaryac jurna-
 +
lı ətrafında birlətmisdi. ƏCBH-
 +
yəcilər fəhlələri yeni inqilab hazır-
 +
lamaqdan cəkindirməyə, inqilabi s.-d.
 +
partiyasını ləərv etməyə və Qərbi Av-
 +
xan tipli leqal reformist partiya
 +
Yaratmaqa cəhd gestərirdilər. T.-ə
 +
menievizmin liderləri (P. B. Aksel-
 +
rod, N. N. Jordaniya, Y. Larin, Y.
 +
O. Martov, A. N. Potresov və ə) öamı-
 +
cılıq edirdilər. T. gizli partiya
 +
təpkilatlarının ləqvinə və gizli HH-
 +
qilabi ipqə son qoyulmasına calıiır,
 +
partiyanın Tora və taktikasından,
 +
onun inqilabi ən ənələrindən imtina
 +
etmək bahasına car polisindən leqal
 +
Yapamaq icazəsini satın almaq istə-
 +
Yirdi. Buna gərə də V. İ. Lenin
 +
T.-i vstolıpinci fəhlə partiyasız,
 +
partiyadan ӱz dəndərmək dərəcəsinə
 +
catan opportunizm adlandırmıpdı.
 +
Menitevik gerutiləri zəminində əmələ
 +
gəlmili T. mentpevizmin bəhranını,
 +
onun saq qanadının acıqca liberal
 +
burjuaziyanın tərəfinə kecdiyini
 +
gestərirdi. T.-in meydana cıxması-
 +
nın əz sinfi kəkləri var idi. 1905—
 +
07 illər inqilabı zamanı RSDFP-yə
 +
xırda burjua cıqırdapları daxil
 +
olmutpduqy inqilabın məqlubiyyəti xır-
 +
da burjuaziya icərisində parcalan-
 +
maya və pozqunluqa səbəb oldu. Butun
 +
bunlar partiya daxilində də əz əksi-
 +
ni tapdı. Təsviyəci menpeviklər fəh-
 +
lə hərəkatında burjuaziyanın agent-
 +
ləri rolunu oynayırdılar. V. İ.
 +
Lenin gəstərirdi ki, menteviklərin
 +
T.-i ideya cəhətdən proletariatın in-
 +
qilabi sinfi mubarizəsini və onun
 +
burjua-demokratik inqilabında hege-
 +
monluqunu, təpkilat cəhətdən qeyri-
 +
leqal s.-d. partiyasının zəruriliyini
 +
inkar etməkdən ibarətdir (bax Əsər.
 +
tam kulliyyatı, c. 19, səh. 46—47).
 +
Azərb. bolpevikləri T.-yə qaritı
 +
ideoloji, taktiki və təpkilati mu-
 +
barizə aparır, partiyanın leninci
 +
məvqeyinə tərəfdar cıxırdılar. Bu
 +
itidə bolpevik nəptrlərinin (4Ba-
 +
kinski proletariə, c“Bakinski rabo-
 +
ianə, c“Yoldaiq, €Työoxe qəzetləri,
 +
aVolnav jurnalı və s.) muhum rolu
 +
olmutlpdur. 1911 ilin axırlarında
 +
Bakıdakı təsviyəci qrupu artıq par-
 +
calanmındı. :
 +
RSDFP-nin 5-ci (Umumrusiya)
 +
konfransı (1908) T.-yi pislədi və bu-
 +
tun partiya təpkilatlarını təsvi-
 +
yəctilərə və otzovistlərə qariqı ba-
 +
rımmaz mubarizəyə caqırdı. 1912 il-
 +
də təsviyəcilər, otzovistlər və sent-
 +
ristlər (bax Sentrizm) L. D. Trotski-
 +
nin təpkil etdiyi Avqust ə
 +
tiya blokunda birləldilər. RSDFP-
 +
nin 6-cı Umumrusiya (Praqa) konf-
 +
ransı (1912) təsviyəciləri partiyadan
 +
qovdu. Bundan sonra T.-in antimark-
 +
sist mahiyyəti tamamilə apjar oldu
 +
və Birinci dunya muharibəsi zamanı
 +
o, sosial -povinizmə Yuvarlandı,
 +
 
 +
 
 +
Ədl Lenin
 +
 
 +
 
 +
B.
 +
Mə"lumat cildi, h.
 +
 
 +
 
 +
İ., Əsərləri (bax
 +
 
 +
1, səh. 604—606): Azər-
 +
baycan Kommunist Partiyası tarixinin
 +
ocerkləri, B., 1964: İstoril KPSS, t.
 +
 
 +
 
 +
2, M., 1966: Stelınik B. A., Bakin-
 +
sk
 +
1910 qq.), B., 1969
 +
 
 +
 
 +
TƏSVİRİ SƏNƏT—boyakarlıq, Hey
 +
kəltərailıq, qrafika və foto sənə-
 +
tini əhatə edən plastik sənət bəl-
 +
məsi. Plastik sənətin qeyri-təsviri
 +
nəvlərindən fərqli olaraq, T.s. ger-
 +
cəkliyi əyani obrazlarla əks etdirir.
 +
T.s.-in muxtəlif nevləri real alə-
 +
min həcm, rəng, məkan, əiyaların mad-
 +
di forması, ipıq-hava muhiti və s.
 +
kimi gəzlə qavranılan, obyektiv su-
 +
rətdə mevcud olan əlamətlərini tə-
 +
səvvurdə canqandırır. T.s. eyni za-
 +
manda dunyanın mə”nəvi cəhətdən dərk
 +
edilməsi imkapına malikdir. T.s.
 +
insanın mə”nəvi simasını, onun di-
 +
gər insanlarla qariılıqlı munasibə-
 +
tinin xarakterini acır, təsvir olu-
 +
nan vəziyyətin emosional və psixolo-
 +
ji məzmununu gəstərir. T.s. real var-
 +
lıqı, insanların Həyatını, təbiətin
 +
gəzəlliyini butun zənginliyi və fər-
 +
di təzahӱrləri ilə gəstərməklə yana-
 +
ilı, insan təxəyyulunun məhsulu olan
 +
hadisələri, dini, mifoloji obraz-
 +
ları da əks etdirirq, tarixin gəru-
 +
lub duyulan hadisələrindən bapqa
 +
onun mə”nəvi mahiyyəti, aktual siyasi,
 +
Fəlsəfi, estetik və etik idealları da
 +
.s.-in mevzusu olur.
 +
 
 +
Gercəkliyin muxtəlif cəhətlərini
 +
estetik surətdə mənimsəyən T.s. dun-
 +
yanı dərketmənin bir forması kimi
 +
sosial həyatda muhum rol oynayır, cə-
 +
miyyətin ideya tərbiyəsində guclu va-
 +
sitəyə cevrilir. T.s. obrazlarının
 +
əyaniliyi həyatın bu və ya digər ha-
 +
disələrinə rəssamın əz munasibətini
 +
bildirməyə və bunu tamatacıya təlqin
 +
etməyə imkan verir. Buna gərə də si-
 +
nifli cəmiyyətin inkippafının ilk
 +
devrlərindən hakim sinif T.s.-dən
 +
ideoloji silah kimi istifadə etmiit-
 +
dir. T.s. sahəsində ideya təmayullə-
 +
 
 +
 
 +
"rinin mubarizəsi inkipaf etmiii ka-
 +
 
 +
 
 +
pitalizmdə xususilə kəskin xarakter
 +
dapıyır, muasir ppəraitdə isə iki
 +
sistemin — sosializm və kapitalizm
 +
sistemlərinin ӱmumi ideoloji muba-
 +
 
 +
 
 +
razəsiiin “ir hissəsini tətkil edir.
 +
ƏSVİRİ SƏNƏT MUZEYİ, A. E
 +
Pupkin adına —xarici əlkə
 +
incəsənəti (qədim devrlərdən indiyə-
 +
dək) nӱmunələrinin toplandıqı mu-
 +
zey. Moskvadadır. Əhəmiyyətinə gərə
 +
SSRİ-də Ermitajdan (Leninqrad)
 +
sonra ikinci muzeydir. 1912 ildə acıl-
 +
mıpdır. Kolleksiyasının əsasırı
 +
məphur incəsənət əsərlərinin satın
 +
alınmı surətləri təpkil edir. Son-
 +
ralar muzeyin fondu misiriqunas V. S.
 +
Qolenipippevin topladıqı Qədim Mi-
 +
sir incəsənəti kolleksiyasının, ha-
 +
belə az miqdarda Qərbi Avropa boya-
 +
karlıqrı numunələri (orijinal), an-
 +
tik vaza, sikkə və medallar hesabına
 +
artmılldır. Sovet dəvrundə T.s.m.
 +
kecmipt Rumyantsev muzeyi, Ermitaj
 +
və Tretyakov qalereyasından (Qərbi
 +
Avropa rəssamlarının tabloları)
 +
gətirilmiii incəsənət əsərləri ilə,
 +
eləcə də pəxsi kolleksiyalarla zən-
 +
ginləpmitdir. Muzeydə Qədim PTərq,
 +
Qədim Yunanıstan, Qədim Roma, Bi-
 +
zans, Qərbi Avropa əlkələrinin in-
 +
cəsənət abidələri muhafizə ol "Hyp.
 +
Muzeyin izəkil qalereyasında 17 əsr
 +
 
 +
 
 +
proletariat v qodı reakpii (1907—*
 +
 
 +
 
 +
holland və flamand boyakarlıqının
 +
beyuk kolleksiyası var (o cumlədən
 +
Rembrandt, Y. van Reysdal, G. Terborx,
 +
A. van Beyeren, A. van Ostade Ӱ. Yor.
 +
dans, F. Sneyders, P. II.
 +
van Deykin əsərləri). 17—19 əsrlə
 +
Fransa boyakarlıqı N. Pussen, K.
 +
Lorren, A. Vatto, F. Bute, J. L.
 +
David, K. Koro, Q. Kurbe və 6.-nın
 +
əsərləri ilə təmsil olunur. Burada
 +
Barbizon məktəbinin dunyada ən zən-
 +
gin kolleksiyası, fransız impressio-
 +
nistlərinin (bax İmpressionizm), həm-
 +
cinin P. Sezann, P. Qogen, V. van
 +
Qoq, A. Matiss, P. Pikassonun ən yax-
 +
pyı əsərləri toplanmıtpdır. T.s.m.-
 +
nin Qravura və rəsm ppe”bəsində 350
 +
mindən artıq qrafika əsəri var. Mu-
 +
zey geni elmi-tədqiqat ipti aparır,
 +
sovet və xarici mӱzeylərin kolleksi-
 +
yalarına daxil olan əsərlərdən sərgi:
 +
lər təpkil edir. Muzeyin nəzdində
 +
beyuk bərpa e”malatxanası var.
 +
 
 +
Əd.: Qosudarstvennın muzen izobra=
 +
 
 +
 
 +
zitelınıx iskusstv im. A. S. Pupqkina,
 +
M., 1980.
 +
 
 +
 
 +
TƏCBHPH CƏHƏT 10. (Ors-
 +
zagos-Szepmüv6szeti Müseum), By na-
 +
nem rTanə — Macarıstanda xarici
 +
əlkə təsviri sənət əsərlərinin top-
 +
landıqı ən bəyuk muzey.1896 ildə ya
 +
radılmıpndır (muzeyin binası 1900—
 +
illərdə tikilmipdir). Əsasını
 +
iri pəxsi kolleksiyalar (o cӱmlədən
 +
Esterxazi kolleksiyası) təpjil edən
 +
muzeyin fondunda antik incəsənət,
 +
Qədim Misir, Bizans, kecmitp macar
 +
incəsənəti (18 əsrin sonunadək) nu-
 +
munələri, 15—20 əsrlər Avropa qra"
 +
fikasının nadir kolleksiyası (o
 +
cumlədən Leonardo da Vinci, A. ..
 +
er, Rembrandt, Y. van Reysdal, .
 +
aTTO BƏ Ö.-HhIH pəcMnəpH), 13—20 əcp-
 +
lər Avropa sənətkarlarının boyakar:
 +
lıq və heykəltərailıq əsərləri (o
 +
cӱmlədən El Qreko, D. Velaskes, F.
 +
Qoyya, Kranax, Centile Bellini,
 +
Corconenin tabloları, orta əsr hey-
 +
gəltəraplıqı) saxlanılır.
 +
TƏSƏVVUR—kecmipdə qavranılmıpt,
 +
indiki anda isə Hiss ӱzvlərinə tə"sir
 +
etməyən cisim və hadisələrin umumi
 +
lətmitt surəti. Psixologiyada belə
 +
surətlər hafizə T.-ləri adlanır. Tə
 +
un xususi nəvunu tətpkil edən təxəy-
 +
yul T.-ləri Hafizə T.-ləri əsasında
 +
yaranan yeni surətlərdir. T. pquurun
 +
zəruri elementidir) o, anlayıtqların
 +
əhəmiyyət və mə”nasını daim pteylə-
 +
rin surəti ilə əlaqələndirir və eyni
 +
zamanda pquura cisimlərin hissi-əya-
 +
ni surətləri ilə əməliyyat aparmaq
 +
imkanı verir. Lakin, hissi idrakın
 +
rması kimi T. cisim və hadisələ-
 +
rin mahiyyətinə nufuz edə bilmir.
 +
. İ. Lenin T. və təfəkkurun qaripı-
 +
lıqlı munasibətinin dialektikasını
 +
səciyyələndirərək yazmıtpdır: €TəcəB-
 +
vur reallıqa təfəkkurdən yaxın -
 +
dırmı? Həm yaxındır, həm də yox.
 +
Təsəvvur hərəkətibutunlukdəqav-
 +
raya bilmir, mzsələn, 1 saniyədə
 +
km sur"ətli Hərəkəti qavraya bilmir,
 +
təfəkkur isə qavrayır və qavra-
 +
malıdıru (Əsər. tam kulliyyatı, c.
 +
29, səh. 217), T. hissi idrakdan mən-
 +
tiqi idraka kecid prosesində muhum
 +
 
 +
 
 +
du oynayır.
 +
 
 +
ƏSƏK—bap geyimi. Keçmitpdə əsa-
 +
sən qarılar və qadınlar saclarını
 +
yıqcam saxlamaq məqsədi ilə Yaylıq,
 +
kəlarayı və s. ba ərtuklərinin Al-
 +
tından geyirdilər, Pambıq parca-
 +
 
 +
 
 +
202
 +
 
 +
 
 +
TƏSƏRRUFAT BİRLİYİ
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
dan, qırmızı və yappıl məxmərdən ti-
 +
kilirdi. T. in qabaq kənarına metal
 +
bəzək nӱmunələri (təsəkqabaqı)
 +
bəndlənirdi Qoniyu İPTərq, Orta Asi-
 +
ya, Qafqaz, o cӱmlədən Azərb.-da ya-
 +
yılmınndı.
 +
 
 +
TƏSƏRRUFAT BİRLİYİ—SSRİ-də
 +
istehsal təsərrufat kompleksi: iqti-
 +
sadiyyatın bir və ya bir necə sahəsi-
 +
nin muəssisələrindən və istehsal va-
 +
hidlərindən ibarətdir. Sov İKP MK
 +
və SSRİ Nazirlər Sovetinin 2 mart
 +
1973 il tarixli qərarından sonra ge-
 +
niii Yayılmınndır. Əsas, ilkin halqa-
 +
lı təqqkilatlar (istehsal birliklə-
 +
ri) kimi Yaranır. Sənaye birliyi orta
 +
halqalı T.b. dir. Elm-istehsalat
 +
birlikləri T.b. ipin xususi nevudur.
 +
TƏSƏRRUFAT İLİ –vaxt dӧvru: bu
 +
dəvrə muvafiq olaraq hesabat aparı-
 +
lır, mӱəssisənin (birliyin) fəaliyyə-
 +
ti, yaxud butun x.t. planlaidırılır.
 +
Uz. 12 aydır: muxtəlif muddətlərdə
 +
baplaya bilər. Kapitalist əlkələrin-
 +
də Q.i. sənayedə təqvim ilinə uyrun
 +
gəlir, k.t.-nda isə g.t. ilinin dəvrç
 +
ilə muəyyənlətdirilir. SSRİ-də mu-
 +
əyyən vaxtlarda T. i. dəvru muxtəlif
 +
olmutidur. 1957 ildən T.i. dəvru yan-
 +
 
 +
 
 +
varın 1-dən dekabrın 31-dək muəyyən
 +
olunmusidur.
 +
TƏSƏRRUFAT MUQAVİLƏSİ —
 +
 
 +
 
 +
SSRİ-də, digər sosialist əlkələrində
 +
sosialist tipkilatları—huquqi tpəxs-
 +
lər arasında baqlanan muqaviləs tə-
 +
sərrufat məqsədlərinə nail olunma-
 +
sına Yənəldilir və planlı xarakte
 +
dapıyır. SSRİ-də T.m.-nin muxtəli
 +
nəvləri məvcuddur: tədarӱk, podrat,
 +
Yuku damtıma, kontraktasiya (k.t. məh-
 +
sullarının vahid satınalma forma-
 +
sı), komisyon mӱqaviləsi, borc muqa-
 +
viləsi və s. T.m. baqlama qaydası, icra
 +
mӱddətləri və digər məsələlər SSR
 +
İttifaqı və muttəfiq respublikala-
 +
rın mӱlki qanunvericilik Əsasları
 +
(1961) ilə, həmcinin xususi normativ
 +
aktlarla nizamlanır, T.m. ipərtləri
 +
qanunla, planla, yaxud tərəflərin ra-
 +
zılıqı ilə muəyyən edilir. T.m. nev-
 +
ləri iqərtlərinin unifikasiyası ucun
 +
məcburi standart mӱqavilələr
 +
(məs., kontraktasiya muqaviləsi ucun)
 +
məvcuddur, nӱmunəvi muqa-
 +
vilələr əksinə olaraq hər Hansı
 +
mӱqavilə nəvu ucun numunədir. T.m.
 +
tərəflərin vahid sənədi imzalaması
 +
və Yaxud məktub mubadiləsi vasitəsi-
 +
lə baqlanır. T.m. haqqında mubahi-
 +
sələri arbitraj həll edir: onun qə-
 +
rarı tərəflər ucun məcburidir.
 +
Sovet hӱququnda T.m.-nin real ic-
 +
rası prinsipi quvvədədir, yə”ni bar-
 +
lanmıil mӱqavilələrə ciddi riayət
 +
olunmalıdır və natura ipəklində ic-
 +
ranın pulla əvəz edilməsinə yol ve-
 +
rilmir (bax Dəvlət intizamı). T.m.
 +
icra edilmədikdə, yaxud layiqincə
 +
icra edilmədikdə muqaviləni pozmuil
 +
tərəf əmlak məs"uliyyəti (dəbbə pulu,
 +
cərimə, penya tutulması və zərərin
 +
ədənilməsi) dapıyır. Bax həmcinin
 +
Muqavilə.
 +
TƏSƏRRUFAT FƏALİYYƏTİNİN
 +
TEXNİKİ-İQTİSADİ TƏHLİLİ,
 +
sosialist 500
 +
n i n—muəssisə və birliklərin isteh-
 +
sal fəaliyyətinin kompleks eyrənil-
 +
məsi, istehsal fəaliyyətinin effekt-
 +
liyinin yӱksəldilməsinə dair tədbir:-
 +
lər iplənilməsi məqsədi gudur: CO-
 +
sialist muəssisələrinin təsərrufat
 +
fəaliyyətinin məə (muəssi-
 +
 
 +
 
 +
— —————..-— — — —— —— — —— ———.,
 +
 
 +
 
 +
sələrin iptinin iqtisadi təhlili) ey-
 +
npidir.
 +
 
 +
TƏSƏRRUFAT FƏALİYYƏTİNİN
 +
TƏHLİLİ, sosialist muçəs-
 +
sisələrinin (muəssisələ-
 +
rin ipinin iqtisadi təh-
 +
lili)—muəssisə və birliklərin qəq
 +
sərrufat fəaliyyətinin kompleks ey-
 +
rənilməsiy, mӱəssisələrin (birliklə-
 +
rin)təsərrufat fəaliyyətinin effekt-
 +
liyini Yuksəltmək məqsədi gudur. So-
 +
sialist muəssisələrinin idarə edilmə-
 +
si sistemində muhum halqadır. T.f.t.
 +
mӱəssisənin planlaidırılması, layi-
 +
Hələtdirilməsi, tikintisi və istis-
 +
marının butun mərhələlərində, yeni
 +
mə”mulat nӱmunələrinin yaradılma-
 +
sında və məvcud mə"mulatların tək-
 +
millətdirilməsində, ictimai məhsul
 +
tədavulu sferasında oltimal həll
 +
edilən variantların secilməsini əsas-
 +
landırır.
 +
 
 +
T.f.t. idarəetmənin mӱxtəlif pil-
 +
lələrində həyata kecirilir: mӱəssisə
 +
daxilində (onun təsərrufat Hesablı
 +
bəlmələri, sexləri və ipi yerləri uz-
 +
rə), butunluӱkdə muəssisə ӱzrə və muəs-
 +
sisə birlikləri (trestlər, firmalar,
 +
Sarı idarələr, nazirliklər) uzrə.
 +
iri T.f.t. təsərrufat fəa-
 +
liyyətinin butun tərəflərini eyrənir.
 +
Təhlilin kompleksliyini tə”min etmək
 +
məqsədilə qarpılıqlı əlaqədə olan
 +
analitik gestəricilərin vahid siste-
 +
mi yaradılır, bu da iqtisadi infor-
 +
masiyanın butun nəvlərinə—normativ
 +
və plan mə”lumatlarına, texniki sə-
 +
nədlərə, operativ, mӱhasibat, statis-
 +
tik ucot və hesabat materiallarına
 +
əsaslanır. Analitik gəstəricilər sis-
 +
teminin kəməyi ilə texniki, texnolo-
 +
ji amillərin, əməyin, istehsalın və
 +
idarəetmənin təpkilinin maliyyə, kre-
 +
dit və hesabat mӱnasibətlərinin qə-
 +
sərrufat fəaliyyətinin effektliyinə
 +
tə”siri muəyyən edilir.
 +
 
 +
əhlilin predmetini dəevlət pla-
 +
nının yerinə yetirilməsinə Yyenəl-
 +
dilmip və plan gestəriciləri sis-
 +
temində, ucotda, hesabatda və digər
 +
informasiya mənbələrində əks etdi-
 +
rilən təsərrufat fəaliyyəti və onun
 +
mӱəssisələrdə əldə edilmin effekt-
 +
lik səviyyəsi təppkil edir. Qəhlilin
 +
metodu təsərrufat planlarının yeri-
 +
nə yetirilməsinə və təsərrufatın in-
 +
kipaf dinamikasına ayrı-ayrı amil-
 +
lərin tə”sirinin kompleks, ӱzvi surət-
 +
də, qariqılıqlı əlaqədə eyrənilməsin-
 +
DƏN, ƏLCӰLMƏSİNDƏN VƏ umu miladi
 +
qilməsindən ibarətdir. Əyrənilən mə-
 +
sələlərin dairəsinə gərə 1.Ff.t. butun
 +
təsərrufat fəaliyyətinin tam təhlili-
 +
nə və ayrı-ayrı tərəflərinin, Yaxud
 +
gəstəricilərinin tematik təhlilinə
 +
bəlunur. Tətbiq olunan MYTA İHCƏİƏ Ke-
 +
pə on yalnız əyrənilən muəssisə-
 +
nin məlumatlarına, yaxud bir sıra
 +
muəssisənin muqayisəli mə”lumatları-
 +
na, həmcinin orta sahəvi gestəricilə-
 +
rə əsaslana bilər. İstifadə olunan
 +
informasiyalardan və gecirilməsi
 +
vaxtından asılı olaraq təhlil aypa-
 +
qıdakılara ayrılır: gӱndəlik iqti-
 +
sadi informasiyalar əsasında muəssi-
 +
SƏNİN VƏ ayrı-ayrı elmələrinin HLTH -
 +
nin operativ təhlili, devri hesabat
 +
məlumatları əsasında ayrı-ayrı mu-
 +
əssisələrin daha uzun muddət ərzin-
 +
dəki fəaliyyətinin təhlili, Yekun
 +
hesabatı mə”lumatları əsasında bir-
 +
liyə daxil olan muəssisələrin fəa-
 +
liyyətinin təhlili, Məzmununa və is-
 +
 
 +
 
 +
tiqamətinə gərə təhlil ӱmumi-iqtisa-
 +
di, ma LİY yə-i qtisadi, Statistik-iqtisa-
 +
di və ya texniki-iqtisadi olur.
 +
Sənaye muəssisələrinin, K.Tt., ti-
 +
 
 +
kinti, nəql., ticarət, təchizat-satıit
 +
və digər təpkilatların T.F.t.-nin
 +
məzmununda kəklu fərqlər var, bu
 +
da onların x.t.-nda tutduqu roldan
 +
və funksiyadan irəli gəlir.
 +
TƏSƏRRUFAT HESABI —fərdi tək-
 +
rar istehsal prosesində əmələ gələn
 +
iqtisadi mӱnasibətlər sistemi, resurs-
 +
lardan huri” istifadəyə və isteh-
 +
sal nəticələrinin ictimai tələbata
 +
uyqun gəlməsinə cəmiyyət tərəfindən
 +
nəzarət edilməsini tə"min edir. So-
 +
sialist təsərrufat orqanlarının (mu-
 +
əssisə, birlik, təpkilat, k-z, nazir-
 +
lik) və onların bəlmələrinin əməli
 +
ipində T.H. ictimailətdirilmin tə-
 +
sərrufatın planlı aparılması metoq
 +
du kimi təzahur edir. T.H. kapitalist
 +
kommersiya hesabından kəklu fərqlə:
 +
nir: belə ki, kommersiya hesabı əməyin
 +
istismarına əsaslanır və minimum ka-
 +
pital xərcləməklə maksimum mənfəət
 +
gəturmək məqsədi gudur. T.H.-nın əsa-
 +
sını V. İ. Lenin Sovet hakimiyyə-
 +
tinin İLK illərində qoymupdur. T.H.-
 +
nın sonrakı nəzəri və praktiki in-
 +
kipafı Sov.İKP və Sovet hekumə-
 +
tinin, kommunist və fəhlə partiya-
 +
larının, dəvlət və ti q or-
 +
qanlarının sənədlərində, həmcinin
 +
SSRİ və digər sosialist əlkələri
 +
iqtisadcılarının əsərlərində əks
 +
olunmutidur. İnkipaf etmiyd sosna-
 +
lizm pəraitində ictimai istehsalın
 +
effektliyinin yӱksəldilməsi məqsədi-
 +
lə T.H.-nın tədqiqi və ondan tam is-
 +
tifadə edilməsinə beyuk əhəmiyyət ve-
 +
Rənir Sov.İKP 26-cı qurultayında
 +
 
 +
.h.-HblH həp vasitə ilə inkitaf et-
 +
dirilməsi və mehkəmləndirilməsi təv-
 +
siya edilmitdir (bax Sov.İKP XXUT1
 +
ə a materialları, B., 1981,
 +
səh. 259).
 +
 
 +
 
 +
T.h.-nın mahiyyəti, prinsipləri və
 +
xususiyyətləri apaqıdakılar nəzərə
 +
alınmaqla muəyyən edilir: hər bir
 +
əməkci istehsal vasitələrinin kollek-
 +
THB MY/IKH) ƏTUHCH KHMH MYƏCCHCƏHHH
 +
əmək kollektivinə daxil olarkən cə-
 +
miyyətlə munasibətdə olur: sosializm-
 +
də iplasizlik yoxdur: tiici quvvəsi ilə
 +
istehsal vasitələrinin birləiməsi
 +
maneəsiz baiy verir: istismardan azad
 +
adamların Yoldatcasına əməkdailı-
 +
qı və qarpılıqlı gəməyi inkipaf
 +
edir, butun ictimai mulkiyyətə qəna-
 +
ətcil munasibət və muəssisə resursla-
 +
rından səmərəli istifadə olunması
 +
və onları butun cəmiyyətin, kollek-
 +
tivin, ayrılıqda hər bir iticinin mə-
 +
nafeyi naminə artırmaq meylləri məh-
 +
kəmlənir: planauyqun, bilavasitə icti-
 +
mai əlaqələr formasında təzahur olu-
 +
nan əmtəə-pul munasibətləri elmi-tex-
 +
HHKH tərəqqi əsasında istehsalın ef-
 +
fektliyini yuksəldir. Beləliklə, T.P.
 +
munasibətləri iqtisadi munasibətlər
 +
kompleksini birlətdirir. T.H. iqti-
 +
sadi mənafelər sistemi ilə uzvi su-
 +
rətdə baqlıdır (bax Həmcinin Maddi
 +
və mə"nəvi stimullaidırma).
 +
T.H. təptkilinin prinsipləri: muəy-
 +
Yən olunmuit həddə operativ-təsərru"
 +
fat mӱstəqilliyi, xərclərin cıxarıl-
 +
ması və rentabelliyin tə”miniş təsər-
 +
rufat nəticələri səviyyəsi ucun mad-
 +
di maraq və məs"uliyyəts resurslardan
 +
qənaətli istifadəyə pulla nəzarət
 +
Muəssisə (birlin) muəyyən olunmun)
 +
 
 +
 
 +
TƏSİREDİCİ KUTLƏLƏR QANUNU
 +
 
 +
 
 +
263
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ixtisaslattma, dəvlət plan tapppırıq-
 +
ları və qanunları dairəsində, nisbə-
 +
tən operativ-təsərrufat mustəqilliyi-
 +
nə malikdir, kadrlar secir, istehsa-
 +
lı və idarəetməni, əməyi və onun ədə-
 +
nilməsini, əlavə maddi və mə”pəvi
 +
stimullaipdırmanı təikil edir, onun
 +
ucun ayrılmıiy istehsal vasitələrin-
 +
dən istifadə edir. Avadanlıqın iir
 +
qabiliyyətini tə”min edir və apınma-
 +
sının əvəzini verir, digər muəssisə
 +
və təpkilatlarla təsərrufat əlaqəsi-
 +
nə girir. Muəssisə (birlik) istehsal-
 +
təsərrufat fəaliyyətini həyata keci-
 +
rir: o maddi dəyərlərin saxlanması,
 +
sosialist qanunculuquna riayət olun-
 +
ması təsdiq olunmuiy təsərrufat plan-
 +
larının yerinə yetirilməsi ucun dəv-
 +
lət qarppısında cavabdehdir. Opera-
 +
tiv-təsərrufat mӱstəqilliyi ona kon-
 +
kret pəraiti nəzərə almaqla daha ef-
 +
fektli təsərrufat qərarları qəbul
 +
etməyə imkan verir. T.h.-nın obyektiv
 +
əsasını planlı idarə olunan təsər-
 +
rufatla ayrı-ayrı əmək kollektivlə-
 +
rinin nisbətən təpqkilati və operativ-
 +
təsərrufat mustəqilliyi prinsipləri-
 +
nin əlaqələndirilməsi, çmumxalq, kol-
 +
lektiv və iyəxsi iqtisadi mənafelə-
 +
rin yukunlatdirilnaqı təpkil edir.
 +
T.H. hər bir əmək kollektivində tə-
 +
sərrufatı effektli və ictimai məq-
 +
sədyenlu aparmaqda iqtisadi stimul-
 +
lar yaradır, əməkcilərin ictimai-fay-
 +
dalı təpəbbuslərini səfərbərliyə
 +
alır. T.H. mӱnasibətlərində sosializ-
 +
min iqtisadi qanunlarından pquurlu
 +
istifadə olunur. Təsərrufat hesablı
 +
sosialist muçəssisəsi (istehsal birli-
 +
yi) Luquqi tmiəxsdir, devlət bankında
 +
Hesablaima hesabı olur, mӱhasibat
 +
ixoti sistemindən istifadə edir.
 +
.H.-nın konkret formaları istehsa-
 +
lın xususiyyətləri, həmcinin həmin
 +
təsərrufat orqanının, yaxud idarəet-
 +
mə halqasının funksiyaları ilə muəy-
 +
yən olunur.
 +
Əd.: Arxiv K. Marksa i F. Ənqelhsa,
 +
t. 4, M., 1933: Lenin V. İ., Sovet ha-
 +
kimiyyətinin nəvbəti vəzifələri, Əsər.
 +
tam kӱlliyyatı, c. 36, yenə onun, Okt-
 +
fabro inqilabının dərduncu ildənumu
 +
munasibətilə, yenə orada, c. 44, Yenə
 +
onun, Yeni iqtisadi siyasət pəraitində
 +
həmkarlar ittifaqlarının rolu və vəzi.
 +
fələri haqqında, tezislərin layihəsi, 2
 +
nə orada: Sov. İKP Proqramı, B.., 1977,
 +
Sov İKP XXU1 qurultayının material-
 +
ları, B., 1981: 4“Planlapdırmanı Yax11ı-
 +
lapdırmaq, istehsalın səmərəliliyinin
 +
və tipin keyfiyyətinin yuksəldəilməsinə
 +
təsərrufat mexanizminin tə sirini guc-
 +
ləndirmək haqqındak Sov.İKİ MK-nın
 +
və SSRİ Nazirlər Sovetinin qərarı,
 +
12 iyul 1979-cu il, B., 1979, Təsərrufat
 +
mexanizminin təkmillətdirilməsi, B.,
 +
1981:Allahverdiyev M. M., Təsər-
 +
rufat mexanizmi və iqtisadi səmərəli-
 +
lik, B., 1981, Abalkin L., Xoziist-
 +
venn(ıN mexanizm razvitoqo sopialistice-
 +
skoqo oblestva, M., 1973: XozlNstvennın
 +
rascet i eqo soverienstpovanie n yCnOHHARX
 +
razvitoqo sodializma, Kiev, 1980, Metodo-
 +
loqiceskieə osnovı teorii XOSRHCTBEHHOTO
 +
rasceta, M., 1981, Teoril aktivnıx sis-
 +
tem i soverpenstponanie XO3HİİCTBEHHOTO
 +
 
 +
 
 +
Me izma. M., 1984.
 +
TƏSƏRRUFAT HESABLI BRİQA-
 +
 
 +
 
 +
DA,SSR İ-də—təsərrufat heca-
 +
bına kecirilmiit istehsalat briqada-
 +
sı, Material, alət və s.-nin sərfi ya-
 +
rə plan pormativləri briqadaya bildi
 +
rilir. T.H.b. səviyyəsində butun resurs-
 +
lardan ilailı pə faktiki istifadə
 +
nin UCOtTu TƏLUKH.1 edilir.
 +
 
 +
TƏSƏRRUFAT HESABLI HALQA—
 +
sosialist ictimai istehsalının 19-
 +
 
 +
 
 +
sərrufat əzəyi. Plapauyqun tətpkil
 +
olunmuit sosialist istehsalı bir-biri
 +
ilə baqlı və muəyyən istehsal funk-
 +
siyalarını yerinə yetirən muxtəlif
 +
struktur halqalardan ibarətdir. İs-
 +
tehsal muəssisəsi (birliyi, kombina-
 +
tı) ilkin struktur halqadır. Muəs-
 +
sisələr əmtəə istehsalcısıdır və on-
 +
ların cəmiyyətlə mӱnasibəti əmtəə mu-
 +
nasibətləri formasındadır. Muəssi-
 +
sələrin ipinin effektliyi xeyli də-
 +
rəcədə onların fəaliyyətini əlaqə-
 +
ləndirən təsərrufat halqalarında
 +
umumittifaq (resp.) sənaye birliklə-
 +
rindən asılıdır. Sahə nazirliklə-
 +
rinin təsərrufat hesabının tikili
 +
təcrubəsi də yayılmımndır. Belə T.
 +
H.H.--nın xususiyyəti ondan ibarətdir
 +
ki, butev bir sahə (nazirlik) ezunu
 +
maliyyə resursları ilə tə”min etmək-
 +
lə ipləyir, butun xərclərini sahə
 +
uzrə gəturulən və dəvlət tərəfindən
 +
nazirliyin ixtiyarında saxlanılan
 +
gəlir və mənfəətdən ədəyir. Sənaye
 +
birliklərinin və sahə nazirliklə-
 +
rinin təsərrufat hesabına geciril-
 +
məsi, təsərrufat hesabı prinsiplə-
 +
rinin geniiy yayılması muəssisə, bir-
 +
lik və nazirliklərin mənafe birli-
 +
yini tə”min edir, ictimai istehsalın
 +
effektliyini yӱksəldir. SSRİ Kon-
 +
stitusiyasında (m. 16) qeyd edilir ki,
 +
iqtisadiyyata rəhbərlik mərkəzlətdi-
 +
rilmiii idarəetməni muəssisələrin,
 +
birliklərin və baiqa təpkilatların
 +
təsərrufat mӱstəqilliyi və təpqəbbus-
 +
karlıqı ilə əlaqələndirməklə həyata
 +
kecirilir. Bu zaman təsərrufat he-
 +
sabından, mənfəətdən, maya dəyərin-
 +
dən, digər iqtisadi vasitələrdən və
 +
stimullardan fəal istifadə olunur.
 +
TƏSƏRRUFAT CİNAYƏTLƏRİ —so-
 +
vet cinayət huququna gərə sosialist
 +
x.t.-na zərər vuran cinayətlər, T.c.
 +
butun muttəfiq resp.-ların cinayət
 +
məcəllələrində “ri fəsil təqikil
 +
edir (məs., Azərb.SSR Cinayət Məcəl-
 +
ləsi, fəsil UT), T.c. x.t.-nın hər han-
 +
sı sahəsində (umumi T.c.) və x.t.-nın
 +
ayrı-ayrı sahələrində edilən cinayət-
 +
lərə bolunur. Azərb.SSR Cinayət Mə-
 +
cəlləsinə gərə umumi T.c. ataqıda-
 +
kılardır: qadaqran edilmiiy peypə ilə
 +
məpqulolma, xususi muəssisə sahib-
 +
liyi fəaliyyəti, ticarət vasitəcili-
 +
yi, evdə istehsal edilən tund spirtli
 +
ickilər hazırlama, saxlama və satma,
 +
vətəndaiiların (pəxsi mulkiyyətində
 +
olan avtomotonəqliyyatdan asan qa-
 +
zanc məqsədilə istifadəetmə, plan-
 +
ların yerinə yetirilməsi barədə he-
 +
sabatlarda rəqəmləri artıq gestərmə
 +
və baiqa təhriflər. |
 +
X.t.-nın ayrı-ayrı sahələrində tə-
 +
rədilən T.c. bunlardır: sənaye sahə-
 +
sində—keyfiyyətsiz, standartsız və ya
 +
komplektsiz məhsul buraxmaz k.t. sa-
 +
həsində—əkinlərin və baiqa bitki ər-
 +
tuyunun qəsdən otarılması, suvarı-
 +
lan əkincilik r-nlarında sudan isti-
 +
fadə qaydalarını pozmayz ticarət və
 +
əhaliyə məniyət xidməti sahəsində—eh-
 +
tikarlıq, alıcıları və sifarimtcilə-
 +
ri aldatma, satıda keyfiyyətsiz, stan-
 +
dartsız və ya komplektsiz mallar bu –
 +
raxma, spirtli ickilər ticarəti qay-
 +
dalarını pozma, mal-qaraya cərək və
 +
ya baqaqa taxıl məhsulları yedirtmə,
 +
təbiətin mӱhafizəsi sahəsində—qapun-
 +
suz balıq tutmaq ilə məpqulolma, qa-
 +
pupsuz ovetmə, qapunsuz aqackəsmə, su-
 +
tutarları və havanı cirkləndirmə,
 +
dənizi adamların səhhəti ucun və ya
 +
 
 +
 
 +
dənizin canlı sərvətləri ucun zərər-
 +
li maddələrlə cirkləndirmə və s.
 +
Bax həmcinin Vəzifə cinayətləri.
 +
TƏSƏRRUFATLARARASI MUƏS-
 +
SİSƏLƏR, SSRİ-də — əmtəəlik
 +
məhsul istehsal edən sənayə tipli iri
 +
muəssisələr, təsərrufatlararası koo-
 +
perasiya əsasında k-z, s-z və digər
 +
mӱəssisə və təqkilatların vəsaitini,
 +
maddi-texniki və əmək resurslarını
 +
birləpdirməklə yaradılır. Onlar
 +
Leninin kooperativ planının həyata
 +
kecirilməsində təsərrufatlararası
 +
kooperasiya və aqrar-sənaye inteqrasi-
 +
yası əsasında k.t. istehsalının ix-
 +
tisaslapdırılması və təmərkӱzləi-
 +
dirilməsi ilə baqlı yeni mərhələdir.
 +
İnkipaf etmiiy sosializm cəmiyyə:
 +
tində kənddə kollektivizm munasibət:
 +
ləri təkmilləir, k-z iqtisadiyyatı-
 +
nın ictimailəiməsi səviyyəsi Yuk-
 +
səlir, dəvlət (umumxalq) sosialist
 +
mӱlkiyyəti ilə kolxoz-koop. mӱlkiy-
 +
yəti durmadan yaxınlatır. S-z sek-
 +
torunda istehsal birliklərinin yeni
 +
0. (ixtisasliaptmınl trest,
 +
irma, istehsal, elm-istehsal və di:
 +
gər birliklər) yaranır. K-z və s-3-
 +
ların k.t. məhsullarını e”mal edən
 +
muӱəssisələrlə, ticarət və nəql. təili-
 +
kilatları ilə, eləcə də K.T.-Ha TEXHH-
 +
ki xidmət gəestərən təiykilatlarla
 +
kooperativləipməsi daha da geniiylə-
 +
nir. Bunun əsasında aqrar-sənaye MYƏC
 +
sisələri və rir yaranır və in-
 +
ktitpaf edir. Yəsərrufatlararası koo-
 +
perasiya k.t.-nda istehsalın ictimai-
 +
ləqlmə səviyyəsini artırır, inkitafı-
 +
nı sur”ətləndirir. İxtisaslatdırıl-
 +
mıpq təsərrufatlar və birliklər el-
 +
mi-texniki nailiyyətləri daha tez tət-
 +
biq etmək, maddi-texniki vəsaitdən və
 +
əmək resurslarından daha səmərəli
 +
istifadə etmək, məhsulun maya dəyəri-
 +
ni ataqrı salmaq və keyfiyyətini yax-
 +
iplılaipdırmaq imkanına malikdir.
 +
TƏ"SİR (fizikada)—fiziki kə-
 +
miyyət, enerjinin zamana olan hasili
 +
ilə əlculur. T. hərəkət edən sistemin
 +
əsas xarakteristikasıdır.
 +
TƏ"SİR KVANTI —fiziki sabitlər-
 +
dən biri (bax Plank sabiti).
 +
 
 +
 
 +
TƏ"QSİR TƏBRİZİ Miri Məhsun
 +
(1650, İsfahan—1716, sfahan) —
 +
Azərb. ipairi. Atası 1 PTah Abbas dəv-
 +
 
 +
 
 +
rundə zorla İsfahana kecuӱrulmui
 +
azərb.-lardan olmuidur. T. T. İsfa-
 +
handa mӱkəmməl təhsil almıpil, sa-
 +
Elza dəftərdar, sonralar isə Yəzd
 +
agiminin vəziri olmupddur. ə
 +
və Azərb. dillərində yazmınddır, “Ən
 +
min beytdən ibarət divan yaratmıit-
 +
dır. Nizami cXəmsəjinin tə”siri
 +
ilə yazdıqı farsca “Dəvət ul-aili -
 +
qing (4“ Appiqlərin də”vətiz), 4-Gul-
 +
zari-səadətə (“Səadət gӱlzarıq), *Sə-
 +
mərət ul-hicabə (4 Hicabın səmarəsik)
 +
poemaları, hind iahzadəsi Ӧvrəngi-
 +
zibin 1667 ildə İsfahana gəlməsi
 +
mӱnasibəti ilə azərb.-ca qəzəli BƏ €,
 +
əsərləri var.
 +
 
 +
Əd: Cahani Q., Azərbaycan Ənəs
 +
biyyatında Nizami ən"ənələri, B., U,
 +
 
 +
 
 +
səh. 190—203.
 +
 
 +
TƏSİREDİCİ KUTLƏLƏR QANU-
 +
NU—fiziki kimyanın əsas qanunla
 +
rından biriy kimyəvi reaksiyaların
 +
sur"”ətinin qarihılıqlı tə”sirdə olan
 +
maddələrin qatılıqınlan asılılı-
 +
qını pə kimyəvi tarazlıq halında
 +
eaksiya məhsullarının qatılıqı (və
 +
ya aktivliyi) ilə bailanqıc məhsul-
 +
ların qatılıqlaqı arasındakı nis-
 +
 
 +
 
 +
264
 +
 
 +
 
 +
TƏ”QSİRSİZ QAZLAR
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
bətləri muəyyən edir. 1864—67 illər-
 +
nə rı 1 ifadə etmitp Norvec alim-
 +
ləri K. Quldberq və P. Vaaqe, ctə”-
 +
— edən kutləq ifadəsi ilə maddənin
 +
 
 +
id Həcmdəki miqdarını, yə”li qa-
 +
tılıqını adlandırmındlar (adı da
 +
buradandır). |
 +
 
 +
İdeal qaz qarılıqında və ya ideal
 +
 
 +
 
 +
maye məhlulda apaqıdakı reaksiya:
 +
 
 +
 
 +
gedirsə,
 +
 
 +
aA--a"”A ——IV--IV” (1)
 +
(A, A” və i.a.—maddələr, 4, a” və i.a.—
 +
stexiometrik əmsallar), T.k.q.-na əsa-
 +
sən dӱz istiqamətdə reaksiyanın sur”-
 +
əti belə olar:
 +
 
 +
 
 +
r, — K, LAYTA”Y” (2)
 +
Burada (A | və i.a.—A maddəsinin qa-
 +
tılıqı, K , —reaksiya sur”ətinin (duz
 +
istiqamətdə) sabitidir.
 +
 
 +
(1) reaksiyasının sur”əti əks is-
 +
tiqamətdə belə olur:
 +
 
 +
 
 +
r. K 1B)1B”Y” (3)
 +
 
 +
 
 +
T,k.q. əsasında reaksiya sur”ətləri
 +
cӱn kinetik tənliklər alınır (kim-
 +
yəvi aparatlar hazırladıqda aparı-
 +
lan hesablamalarda tətbiq edilir).
 +
TƏ”USİRSİZ QAZLAR, nəcibqaz-
 +
lar, nadir qazdar—element-
 +
lərin devri sisteminin Cİ qrupu-
 +
nun əsas yarımqrupunu təpkil edən
 +
elementlər: helium Ne (at.n. 2), neon
 +
Me (10), arqon Aq (18), kripton Kq (36),
 +
ksenon Xe (54) və radon Ep (86). T.q.-
 +
dan yalnız K,-un stabil izotopları
 +
 
 +
 
 +
yoxdur və radioaktivdir, 4T.q.ə adı,
 +
bu yarımqrup elementlərinin kimyə-
 +
vi cəhətdən tə”sirsiz və atomlarının
 +
davamlı xarici elektron ərtuyu ol-
 +
ması ilə izah edilir, İlk T.q. (Ne)
 +
1868 ildə, qalanları 1892—1908 il-
 +
lərdə kəipf edilmitdir, T,q, sərbəst
 +
Halda həmitə havada məvcuddur. 1 m?
 +
havada normal ppəraitdə 9,4 l-ə yaxın
 +
T.q, (əsasən, arqon) var. Həll olmutt
 +
halda suda, bə”zi minerallarda və su-
 +
xurlarda da olur. T.q,-ın molekulla-
 +
rı biratomludur, rəngi, iyi və dadı
 +
Yoxdur. Tam dolmuiy xarici elektron
 +
təbəqələri onların maye və bərk halda
 +
alınmasını cətinlətdirir (Q.q. haq-
 +
qında ətraflı mə”lumat ucun hər ele-
 +
ment haqqındakı Ilə tax)
 +
TƏ”SİSAT MƏNFƏƏTİ —kapitalist
 +
səhmdarlar cəmiyyətini tə”sis edənlə-
 +
rin mənimsədiyi mənfəət:u buraxıl-
 +
mıp səhmlərin satıipından əldə edi-
 +
lən pul məbləri ilə səhmdar muəssi-
 +
səsinə real qoyulmuli kapital arasın-
 +
dakı fərq ptəklində olur. Q.m.-nin
 +
əldə edilmə imkanı bazarda səhmlərin
 +
məzənnə dəyərinin onların nominal
 +
dəyərindən (yə”ni real qoyulmuyi kapi-
 +
talın həcmindən) xeyli yuksək olma-
 +
sından irəli gəlir, T,m.-nin mənim-
 +
sənilməsi maliyyə oliqarxiyasının
 +
varlanması usullarından biridir.
 +
TƏSLİM (hərbidə)—qalib gəlmiil
 +
tərəfin həkmu və ya saziplərlə əl-
 +
də edilmiyi razılıq nəticəsində si-
 +
lahlı quvvə ilə muqavimətin dayan-
 +
dırılması, T.-dən sonra, bir qayda
 +
olaraq, butun silahlar, hərbi gəmilər
 +
və təyyarələr, məhkəmləndirilmiiy mən-
 +
təqələr və hərbi muxəlləfat qalibə ve-
 +
rilir, ipəxsi hey”ət isə Hərbi əsirlər
 +
kimi rəqibin ixtiyarına kecir. ,
 +
TƏSNİF (ər. ./4=:—siniflərə ayır-
 +
ma, əsər tərtibetmə)—dəstgah forma:
 +
lı vokal-instrumental muqamlarda 119 =
 +
 
 +
 
 +
bələr arasında ifa olunan mahnıva-
 +
rı musiqi parcası. T. muqamın tə-
 +
sir gucunu artırır, ie"bələr arasın-
 +
da təzad yaradır, eyni zamanda 116”-
 +
bələri bir-birilə əlaqələndirir. Əv-
 +
vəllər dəstgahlarda oxunan T.-lər,
 +
adətən kicik həcmli olub, quruluy-
 +
ca intermediyaya yaxın idi. ucasir
 +
T.-lər cox zaman əsaslandıqrı mura-
 +
mın butun xususiyyətlərini əzuӱndə
 +
birlətdirir, mӱrəkkəb forma və məz-
 +
muna malik olur. Belə T.-lər mustə-
 +
qil də ifa olunur. T. mustəqil oxun-
 +
dӱqda onun ya əvvəlində, ya da orta his-
 +
SƏSİNDƏ aid olduqu muram parcasın-
 +
dan istifadə edilir (məs., Rast T.-i,
 +
Hisar T.-i və s.). T.-in mətn əsasını
 +
qəzəl, qopma, bayatı, gəraylı və s, tpe”r
 +
formaları təpkil edir.
 +
 
 +
Ədə Zəhrabov R., Azərbaycan
 +
təsnifləri, cAzərbaycan xalq musiqisiə
 +
kitabında, B., 1981: yenə onun, Azer-
 +
baidjanskie təsnifı, M., 1983.
 +
 
 +
 
 +
TƏSNİFAT (məntiqdə)—hər hansı
 +
bilik, yaxud insan fəaliyyəti sahə-
 +
sində tabeli anlayınlar (obyektlər
 +
sinfi) sistemi. Həmin anlayıpllar,
 +
yaxud obyektlər sinfi arasında əla-
 +
qə yaratmaq vasitəsi kimi istifadə
 +
edilir. Elmi T. onun əks etdirdiyi
 +
gercəklik sahəsinə məxsus olan qa-
 +
nunlar sistemini ifadə edir. Təbii
 +
və sun”i T. fərqləndirilir. Təbii
 +
T.-ın əsasını obyektlərin muhum əla-
 +
mətləri təpkil edir (məs., kimyəvi
 +
elementlərin dəvri sistemi). Sun”i
 +
T.-da obyektlərin qeyri-muhum əlamət-
 +
lərinə muraciət olunur.
 +
 
 +
TƏSNİFAT, b İN alı qazın-
 +
tıların zənginlətdiril-
 +
məsin də—xırdalanmın faydalı
 +
qazıntılardakı mineral hissəciklə-
 +
rin iriliyinə, formasına və sıxlı-
 +
qına gərə siniflərə bəlunməsi. T.
 +
yap (hidravlik) və quru (pnevmatik)
 +
 
 +
 
 +
muhitlərdə, xususi aparatlarda (klas--
 +
 
 +
 
 +
sifikatorlarda) aparılır.
 +
TƏSRİF—fe"”lin pəxsə, zamana, 11ək-
 +
lə və kəmiyyətə gərə  dəyinməsi. T.
 +
Dərqlə bir nitq Hissəsi kimi əsas
 +
 
 +
ərqləndirici xususiyyətlərindəndir.
 +
 
 +
eqlin butun təsriflənən formaları
 +
cumlədə yalnız fe”li xəbər vəzifə-
 +
sində cıxıtp edir. Mӱxtəlif dillər-
 +
də T. formaları bir-birindən fərq-
 +
nəunp, məs., Azərb. dilində fe”lin 3
 +
zamanı və 6 iqəkli, rus dilində isə
 +
3 zamanı və 3 ipəkli var. T. formala-
 +
rı sintetik və analitik formalara
 +
bəlunur. QT. tarixən dəyitkəndir.
 +
 
 +
Əd.: Muasir Azərbaycan dili, 3 cild-
 +
 
 +
də, c. 2, B., 1980, Russkal qrammatika, c.
 +
1, M., 1980.
 +
 
 +
 
 +
TƏSUC— Azərb.-da tarixi Yer, kənd.
 +
Cənubi Azərb.-dadır. Səfəvi—Osman-
 +
lı muharibələri devrundə, 1605 il-
 +
də Cıqaloqlu Sinan papanın koman-
 +
danlıqrı altında Osmanlı qopunu
 +
Səlmas və T.-dan kecərək Azərb.-a hu-
 +
cum etmiydi.
 +
 
 +
TƏ”TİL—fəhlə sinfinin, zəhmətket-
 +
lərin kapitalist istismarına qariyı
 +
əzlərinin siyasi və iqtisadi tələblə-
 +
rinin ədənilməsi uqrunda apardıqı
 +
əsas mubarizə vasitələrindən biri.
 +
Proletariatın ilk Q.-ləri 16—18
 +
əsrlərdə bali vermiyt, iqtisadi, Gortə-
 +
bii və qeyri-mutətəkkil xarakter da-
 +
pımıppdır. Sinfi mubarizə və prole-
 +
tariatın sinfi iquurunun formalail-
 +
ması prosesində iqtisadi Q.-lər bir
 +
cox hallarda siyasi məzmun kəsb etmə-
 +
 
 +
 
 +
yə bapladı. Həmkarlar ittifaqları
 +
və proletar partiyalarının meydana
 +
gəlməsi ilə zəhmətkeilərin T.-ləri
 +
daha mutəpəkkil xarakter aldı. T, hə-
 +
rəkatında kӱtləvilik və siyasi isti-
 +
qamət gӱcləndi. Marksizm-leninizm
 +
klassikləri T,-lərə yuksək qiymət ver-
 +
mipplər,
 +
 
 +
Muasir dəvrdə T.-in bir sıra
 +
formaları məvcuddur. 24 və ya 48
 +
saatlıq davam edən “Xəbərdarlıq (qı-
 +
samuӱddətli) xarakterli T., *Dəyitənə,
 +
cpilləli T.v (ipqtin həftədə bir necə
 +
gӱnlӱyə və yaxud gӱndə bir necə saat-
 +
lıqa dayandırılması), c“Əks T.ə (mu-
 +
əssisənin baqlanmasına baxmayaraq
 +
davam etdirilməsi), cDəvri
 +
 
 +
 
 +
HHIHH
 +
T.ə (ayda bir necə dəfə təkrar olunan
 +
"ER.  Yahıldı T.z (bir sexdən dirər
 +
 
 +
 
 +
sexə kecməklə muəssisənin fəaliyyəti-
 +
ni pozan T.) və s.
 +
 
 +
Əz məqsədi etibarilə T.-lər iki
 +
cur olur. iqtisadivə siyasi
 +
T.-lər. Qə”til barizəsinin muasir
 +
mərhələsi siyasi Q.-lərin daha geni
 +
pəkil alması ilə səciyyəvidir. İkin-
 +
ci dunya muharibəsindən sonra sənaye
 +
rayonları, təsərrufat sahələri və
 +
umumdəvlət miqyaslı T.-lər geni
 +
iəkil almılpdır. Beynəlxalq inii-
 +
sarların muxtəlif əlkələrin zəhmət-
 +
kelilərini amansız istismara ducar
 +
etməsi ilə əlaqədar son vaxtlar Yeni
 +
T. nevu meydana gəlmipqdir. Digər əl-
 +
gələrin zəhmətkeqtplərinin T.-lərinin
 +
mudafiə olunmasına yənəlmiyi belə
 +
T.-lər “Umumi bazarı əlkələrində və
 +
ABPT-da genitl yayılmaqdadır.
 +
TƏFAVUT (ər. s ,m:—fərq, muqayisə)
 +
—orta əsrlərdə bə”zi Yaxın PTərq el-
 +
kələrində, o cӱmlədən Azərb.-da məv-
 +
cud olmun qeyri-qanuni vergi. Adətən,
 +
vergi həcmindən artıq, toplanılmın
 +
vəsait və Ya umumiyyətlə, vergilərin
 +
miqdarının coxaldılması nəticəsində
 +
əldə olunmut məhsul nəzərdə tutulur-
 +
du. Elxanilər dəvrundə geni yayıl-
 +
mıpdı. T. hakim sinfin əlində zəh-
 +
mətkei kӱtlələri soymaq vasitəsi idi,
 +
TƏFƏKKUR—gercəkliyin cisim və
 +
hadisələri arasındakı əlaqə və muӱ-
 +
nasibətlərin, onların mahiyyətinin
 +
ӱumumiləqimiit və vasitəli in”ikasın-
 +
dan ibarət idrak prosesi. T. Hissi
 +
idrakdan (Duyqu, Qavrayıı, Təsəvvur)
 +
 
 +
ərqlənir. Q.-də varlıqrın in”ikası
 +
ir sıra fikri proseslər sisteminin
 +
kəməyilə bat verir. Həmin proseslər.
 +
varlıqı tmumilənmiya və vasitəli
 +
iləkildə əks etdirməyə imkan verir.
 +
Bununla da T. varlıqın məntiqi id-
 +
rakı səviyyəsinə yӱksəlir, T. Hissi
 +
idrak materiallarına, kecmipt bilik
 +
və təcrubəyə istinad edərək, cisimlə-
 +
rin Yeni əlaqə və munasibətlərini
 +
ara cıxarır. T. prosesində cisim-
 +
lər, hadisələr ətraflı təhlil və mu-
 +
qayisə edilir, onlar arasındakı oX-
 +
par cəhətlər secilib, umumilətdiri-
 +
lir. T. nitq ilə uzvi surətdə barlı-
 +
dır. Q. sayəsində (təhlil, muqayisə
 +
və umumilətdirmənin kəməyilə) nəin-
 +
ki Hiss uzvlərimiz vasitəsilə əks eT-
 +
dirilə bilən cisimləri, həm də bi-
 +
lavasitə qavranıla bilməyən gizli
 +
mahiyyətləri, yeni əlaqə və munasibət-
 +
ləri də acmaq muӱmkundur. Cisim və
 +
hadisələrdə Yeni cəhətlərin axtarı-
 +
lıb tapılması T.-un əsas mahiyyətini
 +
təppkil edir. Deməli, T. cox murəkkə
 +
idrak prosesidir və insanın xarici
 +
aləmi dərk etməsinin ən yuksək mər”
 +
Hələsidir,
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TƏXƏYYUL
 +
 
 +
 
 +
265
 +
 
 +
 
 +
-—-— oe...k,. 84... ə -
 +
———— ————,,,T, DI, ,77”7”ı7y7 VU...
 +
 
 +
 
 +
T, ictimai-tarixi inkipafın məh-
 +
suludur. Cunki insan idrakının mən-
 +
tiqi səviyyəsi cəmiyyətin tələbatları
 +
ilə iqərtlənir, Yə”ni insan idran
 +
prosesində, ilk nəvbədə muasir tarixi
 +
mərhələdə zəruri olan problemlərin
 +
həlli ilə əlaqədar məsələlər çzərində
 +
dupqunur. T. insanın ictimai təcru-
 +
bəsi və praktik fəaliyyəti ilə sıx əla-
 +
qədardır. F, Engelsin qeyd etdiyi ki-
 +
mi, *İnsan təfəkkurunun ən muhum və
 +
ən yaxın əsası ...təkcə əzluyundə tə-
 +
biət deyil, məhzinsanın təbiə-
 +
tidəyiiməsidir, insanın zə-
 +
kası da onun təbiəti dəyipdirməyi ey-
 +
0000 surətdə inkipaf
 +
 
 +
irdik (Təbiətin dialekti
 +
1960,c. 202), Kacbı, B.,
 +
 
 +
T, MYpƏKKƏÖ strukturu olan idrak
 +
prosesidir. T.-un tədqiqi ilə idrak
 +
nəzəriyyəsi və məntiq, psixologiya
 +
BƏ neyropsixologiya mətquldur. Fəl-
 +
səfi fikir tarixində T.-un mahiyyə-
 +
ti, onun varlıqa munasibəti məsələ-
 +
si həmipə mərkəzi problemlərdən bi-
 +
ri olmupdur. Lakin psixologiyada
 +
 
 +
.-Qun genin miqyasda tədqiqinə 19 əsr-
 +
dən baplanmıpdır. Muxtəlif psi-
 +
xoloji nəzəriyyələr (assosiasiya, bi-
 +
Heviorizm, geptaltpsixologiya və s.)
 +
T.-un mahiyyətini ez tə”limləri nəq-
 +
teyi-nəzərindən pərh etməyə calıiq-
 +
mımlar, Həmin nəzəriyyələrin hamı-
 +
sı ucun umumi cəhət odur ki, onlar
 +
T.-un mahiyyətinə sosial baxımdan
 +
yanappmır, onun məniəyi və tarixi
 +
inkipafını arapdırmaqa sə”y gəs-
 +
tərmirlər. Bununla da onlar tarixi
 +
inkipyaf prosesində insan T.-unun
 +
qanunauyeunluqlarında bapp verən də-
 +
yipiklikləri nəzərdən qacırırlar.
 +
 
 +
Sovetpsixologiyası in-
 +
san T.-unun meydana gəlməsi və inki-
 +
ppafında fəaliyyət, ӱnsiyyət və icti-
 +
mai həyat tərzinin, o cӱmlədən icti-
 +
mai praktikanın həlledici rolunu gəs-
 +
tərir. *Təfəkkur konkretdən abstrakta
 +
 
 +
 
 +
yuksəlirkən, —əgər oduzgun tə-
 +
fəkkurdursə... — həqiqətdən
 +
uzaqlamtmmayıb, ona yYaxınla-
 +
 
 +
 
 +
pır... Canlı seyrdən abstrakt təfək-
 +
kurə və ondan praktikaya—
 +
Həqiqəti dərk etməyin, obyektiv
 +
reallıqı dərk etməyin dialektik yolu
 +
belədirə (Lenin V. İ., Əsər. tam
 +
kulliyyatı, c. 29, cəh, 158—199).
 +
 
 +
T. fəal idrak prosesidir. T.-də
 +
muəyyən problemin Həlli insanın mu-
 +
ri idrak fəaliyyəti nəticəsidir.
 +
 
 +
nsan obyektiv aləmi həm hiss uzv-
 +
ləri vasitəsilə, həm də məntiqi yolla
 +
dərk edir. Hissi idrak prosesində
 +
əldə olunan biliklər insan pquurun-
 +
da cisimlərin surətləri ipəklində,
 +
məntiqi idrak nəticəsində qazanılan
 +
biliklər isə məfhumlar, anlayımlar
 +
pəklində həkk olunur. Məfhumlar
 +
T.-un əsas forması kimi umumiləiq-
 +
mipp biliklərdir. Lakin belə umu-
 +
miləptmip biliklər mӱrəkkəb fikri
 +
əməliyyat (təhlil, tərkib, muqayisə,
 +
umumilətdirmə, mucərrədlətdirmə,
 +
təsnif və s.) nəticəsində baqi verir.
 +
 
 +
 
 +
Ədz Bayramov Ə.S. Pagird-
 +
lərdə təfəkkurun inkipafı, B., 1962,
 +
yenə onun, PPagirdlərdə əqli keyfiy-
 +
ah inkitaf xususiyyətləri, B., 1967,
 +
 
 +
ruplinskibn . V., Psixoloqin
 +
mıplenin i kibernetika, per. s anql., M..
 +
1970: Bruner Dj., Psixoloqin pozna-
 +
nil, M., 1977, Kalmıkova də
 +
Produktivnoe mımplenie kak osnova obu-
 +
caemosti, M., 1981: Kliks F., Probuj-
 +
daoideesi mınplenme, per. s nem., M., 1983:
 +
 
 +
 
 +
ə vitin K., Qoratkib spetilhnik,
 +
TƏFSİR (ər, ,..:—izah, məph)—d6ax
 +
illəph.
 +
 
 +
 
 +
TƏFTAZANİ Sə”dəddin Məs”ud ibn
 +
Əmər (1312, İran, Təftəzan (ii, — 1390,
 +
Səmərqənd) — filosof, mutəkəllim,
 +
ədib. Qutbəddin Razi və Əzudəddin
 +
İcidən (?7—1355) təhsil almındır.
 +
T. Sərəxsdə yaqpamıli, Teymurləng
 +
onu Səmərqəndə aparmındır, “Təh-
 +
zib əl-məntiq və -l-kəlamə (4 Məntiq
 +
və kəlamın islahız), “Məqasid ət ta-
 +
libinə (vӦyrənənlərin məqsədləri)
 +
mutəfəkkirin bailıca kitabları-
 +
dır. O, Nəcməddin Nəsəfinin və
 +
1142), Katibi Qəzvininin (1203—1277)
 +
və Əzudəddin İcinin məntiqə, fəl-
 +
səfəyə, kəlama, dilciliyə dair əsər-
 +
lərinə pərhlər yazmındır. T.-nin
 +
isalələrini Cəlal əd-din Dəvvani,
 +
ir Əbulfəth Ərdəbili (7 —1495),
 +
Ara Huseyn Xalxali (7? —1621) və 6.
 +
pərh etmitlər.
 +
TƏFTİİY, sənədli təftipk—
 +
mӱəssisələrin, təpkilatların, ida-
 +
rələrin, Yaxud ayrı-ayrı vəzifəli
 +
pəxslərin muəyyən devrdə maliyyə-tə-
 +
sərrufat fəaliyyətini Yoxlama. SSRİ-
 +
də butun dəvlət və koop. muəssisələ-
 +
ri T. obyektidir. Bir qayda olaraq hər
 +
il, bilavasitə təsərrufat əməliyyat-
 +
larını həyata kecirməyən təpkilat-
 +
larda isə iki ildə bir dəfə aparı-
 +
lır: zəruriyyət olduqda istənilən vaxt-
 +
da aparıla bilər (vaxtsız T.). T. dəv-
 +
lət nəzarəti orqanlarının və ida-
 +
rədaxili nəzarət orqailarının funk-
 +
siyasına aiddir) SSRİ XKS-nin 1936
 +
il 15 aprel tarixli qərarı ilə tət-
 +
biq olunur. Əsas vəzifələri ataqıda-
 +
kılardır: dəvlət planlarının ye-
 +
rinə yetirilməsini yoxlama, təsərru-
 +
fat əməliyyatlarının qanuniliyini,
 +
maliyyə və smeta intizamına riayət
 +
edilməsini yoxlama: sosialist mulkiy-
 +
yətinin qorunmasına nəzarət, muha-
 +
sibat ucotunun duzgunluyunu və mu-
 +
Hasibat qeydiyyatının duzgun rəsmi-
 +
ləpdirilməsini yoxlama, anbar tə-
 +
sərrufatının maddi ucotunun duz-
 +
gunluyunu yoxlama.
 +
TƏFTİİİCİLİK—inqilabi fəhlə hə-
 +
rəkatı daxilində marksizm-leniniz-
 +
min bailıca muddəalarını (sinfi
 +
mӱbarizə, sosialist inqilabı, prole-
 +
tariat diktaturası haqqındakı tə”lim-
 +
ləri) ictimai inkiyyaf proseslərinə
 +
yaradıcılıqla yanapqmaq pərdəsi al-
 +
tında yenidən nəzərdən gecirməyə, təf-
 +
tip etməyə cəhd gəstərən opportunist
 +
istiqamətli cərəyan (bax həmcinin Op-
 +
portunizm). İki nevu var: marksizm
 +
mӱddəalarını burjua eri ge-
 +
ruplərlə əvəzedən saq T. və bu muddəa-
 +
lara qaritı anarxist, blankist, vol-
 +
yuntarist ideyalar qoyan csolg T. Mən-
 +
pəyinə gərə T. inqilabi fəhlə hərəka-
 +
tına xırda burjua və burjua tə”siri-
 +
nin nəticəsi, sinfi təbiətinə gerə
 +
isə xırda burjuaziyanın, fəhlə aris-
 +
tokratiyasının, orta təbəqələrin ideo-
 +
logiyasının formalarından biridir.
 +
T. 19 əsrin 70-ci illərinin son-
 +
larında, marksizm məvqeyinə kecmiyn
 +
Almaniya S.-D. Partiyasında əmələ
 +
gəlmindir. 1879 ildə E. Berniteyn,
 +
K. PQramm və 6. inqilabi nəzəriyyənin
 +
əsas muddəalarını Yenidən nəzərdən
 +
kecirmək cəhdi ilə cıxın etdilər.
 +
K. Marks və F. Engels A. Bebelə, V.
 +
Libknextə, V. Brakkeyə BƏ Ö.-Ha KƏH-
 +
dərdikləri xususi məktubda təftiil-
 +
 
 +
 
 +
cilərin bu ilk həmləsini qətiyyətlə
 +
dəf etdilər. T, bir istiqamət kimi
 +
K. Marks və F, Engelsin vəfatından
 +
sonra, 90-cı illərdə təpəkkul tapdı,
 +
Bu zaman Berntteyn marksizmi təftip
 +
etmək sahəsində butev bir proqram ilə
 +
cıxhip etdi (bax Berniteyncilik),
 +
20 əsrin əvvəllərində T. Almaniya,
 +
Fransa, Avstriya-Macarıstan, Rusiya
 +
və digər əlkələrin sosial-demokrat
 +
hərəkatında yayıldı (K. Kautski, O.
 +
Bauer, E. Vandervelde, F. PPeydeman,
 +
K. Legin, S, Prokopovic, L. Martov,
 +
L. Trotski və b.). 19 əsrin sonu —20
 +
əsrin əvvəlində T. marksizmin bu-
 +
tun tərkib hissələrini yenidən
 +
nəzərdən kecirmək cəhdi ilə cıxıp
 +
edirdi.
 +
 
 +
--in elmi cəhətdən əsaslandırıl-
 +
mılpp, hərtərəfli tənqidini V. İ.
 +
Lenin verdi. V. Plexanovun, R.
 +
Luksemburqun, K. Libknextin, :
 +
Merinqin, K. Setkinin və 6.-nın bir
 +
sıra əsərində də T. geniiy tənqid olun-
 +
mupdur. Beynəlxalq kommunist hərə-
 +
katı marksizm-leninizmi akəhnəl-
 +
mip e”lan edən, onun butun əsas mud-
 +
dəalarının ictimai inkipaf ucun
 +
əhəmiyyətini itirdiyini iddia edən
 +
saq T.-i baplıca təhlukə kimi pis-
 +
ləyib, əz sıralarını onun fəal tə-
 +
rəfdarlarından təmizlədi. Muasir
 +
saq T. inqilabın zəruriliyini, azad-
 +
lıq hərəkatında fəhlə sinfinin rəh-
 +
Gəh polyar inkar edir, kapitalizmi
 +
is etmək məvqeyində durur, sosia-
 +
lizmi chumanistlətdirməyəə, yəni əs-
 +
lində burjua demokratiyasına qayıt-
 +
maqa caqırır, bir-birindən prinsipcə
 +
fərqlənən csosializm modellərini?
 +
mudafiə edir. 60—70-ci illərdə kom-
 +
munist hərəkatında csolə 1. ezunu
 +
gəstərdi. “Solə T. muxtəlif kapita-
 +
list əlkələrindəki ekstremist qrupla-
 +
ra da xasdır. 4Solu T. ideologiyasın-
 +
dan trotskizm xususilə geni(yil isti-
 +
fadə edir. “Sol T. ehkamcılıqla
 +
sıx baqlıdır və son nəticədə sek-
 +
tantcılıqa doqrru aparır.
 +
 
 +
Kommunist və fəhlə partiyaları
 +
fəhlə sinfinə reformist və anarxist
 +
7 apılamarqa, onu ideoloji
 +
cəhətdən tərksilah etməyə cəhd KƏCTƏ-
 +
pəH car və csolg T.-ə qaripı qətiyyətlə
 +
mubarizə aparırlar.
 +
 
 +
 
 +
Əd. Marks K. və Engels Öl:
 +
A. Bebelə, V. Libknextə, V. Brakkeyə və
 +
balpqalarına (4 Tə"mimi məktubə, 1 —18
 +
sentyabr 1879-cu il), Marks K., En-
 +
kels F., Secilmip əsərləri, c. 2, B.,
 +
(1953: Lenin V. İ., Əsərləri (bax Mə"
 +
lumat cildi, H. 1, səh. 477—478), Sulh,
 +
demokratiya və sosializm uqrunda nə
 +
rizənin proqram sənədləri, B., 1962, KoMm-
 +
munist və fəhlə partiyalarının beynəlxalq
 +
mutpavirəsi. Sənədlər və materiallar, B.,
 +
1970: Kritika sovremennıx burjuaznıx i
 +
reformistsgkix falhısifikatorov marksiz-
 +
ma-leninizma, M., 19800 Mrackova
 +
skan İ. M., Kritika V. İ. Leninım
 +
revizionizma i sovremennostı, M., 1982.
 +
 
 +
 
 +
TƏXƏYYUL, fantaziya —psixi
 +
fəaliyyətin insana məxsus forması,
 +
real mevcud olmayan yeni surət və ha-
 +
disələrin təsəvvurdə yaradılması ki-
 +
mi təzahur edir. T.-un psixi proses
 +
kimi ən baptlıca vəzifəsi əmək pro-
 +
sesində fəaliyyətin planlappdırılma-
 +
sı zərurəti ilə əlaqədardır. 1. əmə-
 +
yin nəticəsini qabaqcadan təsəvvur eT-
 +
mək imkanı verir. -Əmək prosesinin
 +
sonunda alınan nəticə artıq bu pro-
 +
sesin əvvəlində insanın təsəvvurundə,
 +
yə”ni ideal surətdə Məvcӱud oluru
 +
 
 +
 
 +
266
 +
 
 +
 
 +
TƏXƏLLUS
 +
 
 +
 
 +
—x——nkxı———mcuıı-—m-—ı—xna—“ıSXxıxgz—x——ı———x—xğxs————xıxn———-—-XoXöğ —  —“€4“———“ 1” ””,. ”.,”. —....—.— —————
 +
 
 +
 
 +
(Marks K,, Kapital, c, 1, B., 1968,
 +
səh. 184).
 +
 
 +
T. adətən hər hansı bir problemin
 +
bədii, elmi və ya texniki həllinin
 +
axtarılmasının zəruri olduqu hal-
 +
larda əmələ gəlir. V. İ. Lenin fan-
 +
taziyanın butun fəaliyyət sahələrin-
 +
RƏ MYhYM rol oynadıqını xususilə
 +
qeyd edərək yazmıldır: “Əbəs yerə
 +
guman edirlər ki, bu ancaq ppairə la-
 +
zımdır. Bu, axmaq xurafatdır| O,
 +
hətta, yiyaziyyatda da lazımdır, hət-
 +
ta, differensial və inteqral hesabla-
 +
maların kəifi də fantaziyasız mum-
 +
kun olmazdı. Fantaziya olduqca qiy-
 +
mətli bir keyfiyyətdir...ə (Əsər. tam
 +
kulliyyatı, c. 45, səh. 141).
 +
 
 +
T. psixologiyada adətən idrak pro-
 +
sesi kimi səciyyələndirilir. Lakin
 +
son zamanların tədqiqatları gestə-
 +
rir ki, o, həm də emosional və iradi
 +
proseslərə daxildir, psixi proseslər
 +
sistemində nisbətən universal xa-
 +
rakter dapıyır.
 +
 
 +
T.-də surətlərin yaradılmasının
 +
əsas mexanizmini muxtəlif formalar-
 +
da (aqqlutinasiya, hipertolizasiya,
 +
tipikləidirmə və s.) həyata kecirilən
 +
analiz və sintez təiqkil edir. Onun
 +
mahiyyəti təsəvvurləri dəyitmək və ye-
 +
ni surətlər yaratmaqdan ibarətdir.
 +
Təsvir (xəritə, not, sxem, certyoj və s.)
 +
əsasında Yaradılan surətlər bərpaedi-
 +
ci T. surətləridir. Yaradıcı T. isə
 +
fəaliyyətin orijinal və dəyərli məh-
 +
sullarında reallapdırılan yeni su-
 +
rətlərin mustəqil yaradılmasını nə-
 +
zərdə tutur. Yaradıcı T. elmi-texni-
 +
 
 +
 
 +
ki tərəqqini pərtləndirən psixoloji:
 +
 
 +
 
 +
amillərdəndir. O, bədii yaradıcı-
 +
lıqda daha qabarıq təzahur edir.
 +
 
 +
T. fəaliyyət prosesində formala-
 +
pır. Həyat təcrubəsinin zənginləilq-
 +
məsi, biliyin genipqlənməsi və dərin-
 +
ləmməsi Q.-un zəruri mənbəyidir.
 +
 
 +
 
 +
Əd. Əlizadə Ə,, PPagirdlərdə
 +
təxəyyulun inkipaf və tərbiyə edilməsi,
 +
B., 1965: yenə onun, IlaxnpanəpnH İa-
 +
radıcı fəaliyyətinin psixologiyası,
 +
B., 1968, Eminov A., Pagirdlərdə ya-
 +
radıcı fantaziya tərbiyəsi, B.., 1980:
 +
Berkinblit M., Petrovskihn
 +
 
 +
) Fantazicn i realınostı, M., 1966:
 +
Kortunova P., Voobrajenie i eqo
 +
rolı v poznanii, M., 1979, Vekker L.,
 +
Psixicesgkie propassı, t. 3, L., 1981.
 +
 
 +
 
 +
TƏXƏLL US (ər. sayı —qurtarma, xi-
 +
las olma)—əsasən, ipair və yazıcıla-
 +
rın əz əsərlərində muəllif imzası
 +
kimi əsl ad və familiya əvəzinə ii1-
 +
lətdikləri ad. T.-u, adətən, sənət adam-
 +
ları əzləri secir, bə”zən isə onlara
 +
bu adı ustadları, yaxud qələm dost-
 +
ları verirdi. T. asan, ahəngdar və
 +
iairanə olur. Yaxın və Orta İlləpr
 +
irdəvsi, Rumi, Sə”di, Hafiz, Nə-
 +
vai və b,), habelə Azərb. ədəbiyyatında
 +
(Nizami, Xaqani, Fuzudi, Nəsimi, Va-
 +
qif, Sabir, Vurqun və 6.) T. geni
 +
Yayılmıpdı. T.-dən baiqa xalqların
 +
ədəbiyyatında da istifadə olunur (Qor-
 +
ki, Bednı, Stendal, Tven və fu
 +
TƏXMİS (ər. == —bepə catdırma)—
 +
Yaxın və Orta PTərq, eləcə də Azərb.
 +
te”ri ipəkillərindən biri. Adətən,
 +
iqa tpairin qəzəlinin hər beytinə
 +
məzmunca uyqun Z misra artırılmaq-
 +
La Yaradılırdı. Orta əsrlərdə cox
 +
iplənən QT. 19—20 əsrlər iie”rində,
 +
Lə ə HbIXMPLIUUHPİD.
 +
TƏXRİBAT—1) xususi hazırlıq kec-
 +
MHIH çasuslar və ya casus qrupları
 +
vasitəsilə həyata keçirilən pozucu-
 +
 
 +
 
 +
luq ipləri (partlayıti, yYaprın 70-
 +
rətmək və s.). Dinc dӧvrdə nə a Myha-
 +
ribə dəvrundə dutimən dəvlətin əra-
 +
zisində, yaxud opun tutduqu ərən
 +
Həmin dəvlətin iqtisadi və hərbi,
 +
Həmcinin mə”nəvi qudrətini sarsıt-
 +
maq məqsədilə təikil olunur. Siya-
 +
si, hərbi, ideoloji və s. T. nevləri
 +
də məvcuddur.
 +
 
 +
) Sovet cinayət huququna gərə T.
 +
 
 +
xususi təhlukəli dəvləti cinayətlər-
 +
dən biridir. T. aktı devlətin iqtisa-
 +
di əsasına ziYan vurmaq çcundur. So-
 +
vet dənlətini zəiflətmə məqsədilə
 +
mӱəssisələri, tikintiləri, yolları və
 +
əlaqə vasitələrini, rabitə vasitələ-
 +
rini, Yaxud baiqa dəvlət əmlakını
 +
və ya ictimai əmlakı partlatma, yan-
 +
dırma, Yaxud sair usulla daqıtma və
 +
ya zədələmə, kӱtləvi Surətdi zəhərlə-
 +
mə, Yaxud insanlar və heyvanlar ara-
 +
sında yoluxucu xəstəliklər yayma yolu
 +
ilə həyata kecirilir.
 +
TƏXTİ SULEYMAN—Cənubi Azərb.-
 +
da, Əfiar mahalında, Maraqa ip. ya-
 +
xınlıqrında qala. Atropatenanın di-
 +
ni mərkəzi Qazaka (PT iz) i1.-ndə olan
 +
Azərgətəsb atəpgədəsinin xarabalıq-
 +
ları T.-S. ərazisindədir. Arxeoloji
 +
qazıntılar nəticəsində atəptpərəst
 +
mə"bədinin, məhtətəm qala divarları-
 +
nın qalıqları, bunəvrəsi iri dati-
 +
larla tikilmipit, ustu ciy kərpiclə he-
 +
rulmuti yarımdairəvi tikililər, Sa-
 +
sani dəevrunə və sonrakı əsrlərə aid
 +
coxlu maddi mədəniyyət numunələri
 +
və s. appkar edilmiptdir (bax həmci-
 +
nin Azərkətəsb, Qazaka).
 +
 
 +
Əd. Ciddi H. Ə., İran Azərbay-
 +
canında aparılan arxeoloji qazıntı-
 +
 
 +
 
 +
ların icmalı, Azərbaycanın maddi mə-
 +
dəniyyəti, c. 6, B.,
 +
 
 +
 
 +
TƏXTİ CƏMİYİD (Ffar, d.5.=— =, qə-
 +
dim farsca Parsa, yun. ReqzeroDz—
 +
Persepol)—Qədim İranda pəhər (PT1i-
 +
razdan km tim.-11,-də), Əhəmənilə-
 +
rin (Haxamaniti) paytaxtlarından bi-
 +
i. Əsası 1 Daranın dəvrundə (e.ə.
 +
22—486| qoyulmusidur. E.ə. ildə
 +
Makedoniyalı İsgəndərin i1.-ə hucum
 +
zamanı yandırılmılndır. 1931—34,
 +
1935—39 illərdə arxeoloji qazıntı-
 +
lar aparılmhpidır. T. və onun ətra-
 +
fında muxtəlif dəvrlərə aid coxlu
 +
abidə qalmıqidır. Kuhe-Rəhmət (Rəh-
 +
MƏət d.) d.-nın dəptundə daqi platforma
 +
ustundə tikilmip sarayın (e.ə. 6 əsrin
 +
sonu —4 əsr) qalıqları, saraydan q.-də
 +
iəhərin xarabalırı, həmcinin qaya-
 +
larda capılmın sərdabalar (e.ə. 405
 +
), atəpgədənin bunevrəsi (e.ə. 3
 +
əsr) və s. muhafizə olunmutidur. Ku-
 +
he-PəhMər d.-nın ətəyində Sasanilər
 +
devrunə aid 3 qaya relyefi (Nəqiqi-
 +
Rəcəb), İstəxr (11.-nin (Əhəmənilər
 +
dəvrundə salınmıt, 10 əsrdə xaraba
 +
qalmılldır) qalıqları, Huseyn-Kuh
 +
(Huseyn d.) d.-nın ətəyində Nəqiti-
 +
Rustəm nekropolu SOpəmbnilar dəvr
 +
nun 4 qaya sərdabası, e.ə. 521—405,
 +
Kə"bəyi-Zərdutit mə”bədi), Sasanilə
 +
dəvrunə aid relyeflər və qaya mehrab-
 +
ları, e.ə. 9-ci minilliyə aid məskən
 +
qalıqları və s. yerlətir. Q.-C-dən
 +
Əhəməni pahlarına aid kitabələr və
 +
Elam dilində yazılı gil ləvhələr də
 +
tapılmısldır.
 +
Əd. Dhvıakonov M. M., Ocerk is"
 +
torii Drevneqo İrana, M., 1961, U i l-
 +
ber D., Persepolh, per. s anql., M., 1977,
 +
 
 +
 
 +
TƏHVİLVERMƏ QİYMƏTİ
 +
Satınalma qiyməti,
 +
 
 +
 
 +
bax
 +
 
 +
 
 +
=
 +
 
 +
 
 +
TƏHQİQAT—cinayəti istintaq etmə
 +
formalarından biri. CCPH-nə amarnı-
 +
dakı T.-lar fərqləndirilir: 1) ibti.
 +
dai istintaq aparılması məcburi olan
 +
iplər uzrə T.: 2) ibtidai istintaq apa-
 +
rılması məcburi olmayan ipylər uzrə
 +
T. Birinci halda T. yalnız cinayət
 +
ini bailama və cinayətin izlərinin
 +
muəyyən edilməsi və məhkəmləndiril-
 +
məsi ucun tə”xirəsalınmaz istintaq
 +
hərəkətləri (muçayinə, axtarın, gətur-
 +
MƏ, ipəxsi muayinə, iqubhə edilən ppəxs-
 +
ləri tutma, zərər cəkmipq pqəxsləri
 +
və iaHhHidləri dindirmə) aparmaqdan
 +
ibarətdir. Bu hərəkətləri yerinə yez
 +
tirdikdən sonra T. orqanı ipi mus-
 +
təntiqə verməlidir. İkinci Halda T,
 +
cinayətin tam istintaqından ibarətdir.
 +
SSRİ-də T.-ı milis orqanları, hərbi
 +
hissələrin, birlətimələrin komandir-
 +
ləri və Hərbi idarələrin rəisləri,
 +
devlət təhlukəsizliyi orqanları, is-
 +
lah-əmək idarələrinin rəisləri, dəv:-
 +
lət yanqından mӱhafizə nəzarəti orqan-
 +
ları, sərhəd muhafizəsi orqanları
 +
və s. (bax məs., Azərb.SSR Cinayət-Pro.
 +
sessual Məcəlləsi, m. 113) aparırlar,
 +
TƏHQİR — sovet cinayət huququnda
 +
təxsiyyəqin iqərəf və ləyaqətini qəs-
 +
dən alcaltma. Hərəkətlə, səzlə, yazı
 +
vasitəsilə, jestlə yetirilə bilər. T.
 +
1 ilədək muddətə islah itləri və ya
 +
30 manatadək cərimə, yaxud ictimai
 +
məzəmmətlə cəzalandırılır): cap yolu
 +
ilə və b. usulla yayılan əsərdə T. etmə
 +
1 ilədək mӱddətə azadlıqdan məhrum
 +
etmə və ya həmin muddətə islah iplə"
 +
ri, yaxud 100 manatadək cərimə ilə
 +
cəzalandırılır.
 +
 
 +
Sovet cinayət qanunvericiliyi ha-
 +
kimiyyət nӱmayəndəsini və ya ictimaiy-
 +
yətin numayəndəsini, habelə milis
 +
iicisini və ya xalq drujinacısını
 +
T. etməyə gerə daha ciddi məs”uliyyət
 +
 
 +
 
 +
muəyyən etmipdir (bax məs., Azərb.
 +
ə o Məcəlləsi, M. 190,
 +
 
 +
 
 +
TƏhKH/Ə (əp. 4 — nüHblM3, nəql
 +
etmə)—epik əsərin, surətlərin va-
 +
sitəsiz nitti istisna edilməklə, tam
 +
mətni, mӱəllif nitqi. T., ədəbi nəv
 +
kimi, nəsri ipe”r və dramaturgiyadan
 +
fərqləndirən əsas əlamətdir. T. tər
 +
zi yazıcının fərdi dil və uslubu-
 +
nun tərkib hissəsidir. Gərgəmli ya-
 +
zıcıların bənzərsiz, asanlıqla ta
 +
nınan Q. tərzi olur. Aydınlıq, yır-
 +
camlıq, dəqiqlik və təbiilik T.-nin
 +
əsas tələbləridir. Birinci ipəxsin
 +
(qəhrəmanın) dilindən nəql olunan
 +
əsərlərdə muəllif T.-si, ipərti olaraq,
 +
surətdə in nitqi kimi fərdiləpir.
 +
TƏHKİMLİ, təhkimli kənd"
 +
l i—mulkədardan :pəxsən asılı və
 +
pay torpaqına barlı kəndli (bax TƏəh-
 +
kimcilik huququ, Feodalizm).
 +
 
 +
TƏHKİMCİLİK—təhkimcilik huqu"
 +
qunun hekmranlıqınq əsaslanan təsər"
 +
rufat sistemi. Dunyanın bir cox 8/1"
 +
kəsində məvcud olmutdur (bax Feod8*
 +
 
 +
 
 +
lizm).
 +
 
 +
tən Kimcilik hYTYTY — deona/
 +
devlətində kəndlinin feodaldan ası-
 +
lılıqını muəyyən edən huquq normala"
 +
rı sistemi:y feodalizmdə kəndlilərin
 +
əsas istismar forması. T.H. quldar-
 +
lıq, onun olmadırı yerlərdə isə (məsə
 +
pərqi slavyanlarda) ibtidai icma QU”
 +
ruluplunun daqıldıqı devrdə meydana
 +
gələrək iki batlıca istiqamətdə tə”
 +
pəkkul tapırdı: quldarların əə
 +
uzərində tam mulğiyyətinin məhdud"
 +
lamtması və azad icma uzvlərinin fed
 +
 
 +
 
 +
TƏHMASİB
 +
 
 +
 
 +
267
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
dal"*asılı kəndlilərə cevrilməsi,
 +
V. İ. Lenin yazmılpdır: cTəhkimci-
 +
lik huququnun əsas əlaməti ondan iba-
 +
rət idi ki, kəndlilər... torpaqa təh-
 +
kim edilmiy sayılırdılar,—tahkim-
 +
cilik huququ anlayılının azu də bu-
 +
radan meydana gəlmipdirg (Əsər. tam
 +
kulliyyatı, c. 39, səh. 82).
 +
 
 +
T.H. Mərkəzi və |Pərqi Avropada
 +
V— 14 əsrlərdə bərqərar olmut,u, 16—18
 +
əsrlərdə tamamilə aradan cıxmıtdır.
 +
PTərqi slavyanlarda Kiyev Rus dəvləti
 +
zamanında yaranmaqa baqilamısdı.
 +
İlk təhkimlilər xoloplar idi. 1649
 +
il kilsə qanunları Rusiyada təhkim-
 +
ciliyi huquqi cəhətdən qəti təsdiq et-
 +
di. Dvoryanlara cox genipq torpaq sa-
 +
hələri paylanır, iri feodalların
 +
mulkləri sur ətlə artırdı. 17 əsrin
 +
axırlarına yaxın vergi verən kənd-
 +
lilərin 9096 -ə qədəri təhkimli idi.
 +
Rusiyada T.H. 18 əsrin 2-ci yarısında
 +
ən eybəcər ppəkil almıqildı və € KƏNƏ-
 +
likdən hec bir cəhətdən fərqlənmir-
 +
dig (yenə orada, səh. 77). Qəhkimli
 +
kəndlilərin satılıb alınmasında hec
 +
bir məhdudiyyət yox idi. Feodal yal-
 +
nız təhkimlisini əldurdukdə məs”u-
 +
liyyət dalıyırdı. Amansız istismar,
 +
mӱlkədarların hədsiz əzbaınalıqı
 +
sinfi mubarizəni kəskinlətdirirdi
 +
 
 +
Bolotnikovun, Razinin, Bulavinin,
 +
uqacovun cılıqı ilə usyanlar).
 +
T.H. Rusiyada məhsuldar quvvələrin
 +
inkitpafı yolunda baplıca maneə idi.
 +
18 ərk sonu— 19 əsrin 1-ci yarısın-
 +
nə .h.--nun behranı kəskinləəydi.
 +
Kapitalist munasibətlərinin inkiiYa-
 +
fı, sinfi mubarizənin kəskinlətməsi
 +
u4apHaMH T.h.-Hy ləev etməyə məcbur
 +
etdi |bax Kəndli islahatı (1861).
 +
Bununla belə, Q.H.-nun qalıqları Bə-
 +
yuk Oktyabr sosialist inqilabınadək
 +
davam etmitdir.
 +
 
 +
1Pərq əlkələrinin coxunda T.H.
 +
olmamısdır.
 +
 
 +
Elxani hekmdarı Qazan xanın 1303
 +
ildə verdiyi fərmana gərə Elxanilər
 +
devlətində, o cӱmlədən Azərb.-da kənd-
 +
lilər rəsmi iqəkildə torpaqa təhkim
 +
edilmi:i, onların bir yerdən baiqa
 +
yerə gecməsi qadaqan olunmuitdu. Tər
 +
rar sahibləri qacqın kəndliləri .
 +
il muddətində məcbur surətdə geri qa y-
 +
tara vala alır. Onları gizlətmək
 +
olmazdı. Eyni zamanda fərmanda gəs-
 +
tərilirdi ki, sahibkar rəiyyətə və
 +
qulu kimi baxmamalıdır, onu əldurə,
 +
əmlakını alıb iəxsən feodal ucun
 +
ipləməyə məcbur edə bilməz. Sonra-
 +
kı devrlərdə Azərb.-da təhkimcilik
 +
olmamhipdır.
 +
 
 +
Əd.z Lenin V. İ., Əsərləri (bax
 +
Mə”"lumat cildi, H. 1, cəh. 610—612), A n u-
 +
vade A, A.,, Sopialıno-əkonomiceskai
 +
i politiceskali ilərin Azerbandjana
 +
XIII—XIX vv., B., 1956, Zavonckov-
 +
skib P. A., Otmena krepostnoqo prava
 +
v Rossii, 3 izd., M., 1968, KorepkiVv
 +
V. İ., Formirovanie krepostnoqo prava
 +
i pervan krestvinskan vohna v Rossii, M.,
 +
1975, Pevcenko M. M., İstoril kreə,
 +
postnoqo prava v Rossii, Voronej, 1981,
 +
TƏHLİL VƏ TƏRKİB—bax Analiz
 +
və sintez. | |
 +
TƏHLUKƏSİZLİK TEXNİKASI—
 +
əmək mӱhafizəsi bəlmələrindən biri,
 +
zərərli (təhlӱkəli) istehsal amillə-
 +
rinin mpləyənlərə təsirinin qariı-
 +
sını almaq ucun təigilati və texni-
 +
ki tədbir və vasitələr sistemi. Tat.
 +
uzrə tədbirlər, onun texniki vasitə-
 +
lərinin yaradılması və tətbiqi mçəy-
 +
yən olunmuti qaydada təsdiq edilən nor-
 +
 
 +
 
 +
mativ sənədlər—standartlar, qayda-
 +
ə) normalar, təqlimatlar əsasında
 +
həyata kecirilir. T.t.-nın tə 1k i-
 +
lati tədbirlərinə aiları-
 +
dakılar daxildir: ipləyənlərə təhlu-
 +
kəsiz və zərərsiz ipt metodları və
 +
usullarının eyrədilməsi və bunlara
 +
dair təqlimat verilməsiz istehsalat
 +
sanitariyası və əmək gigiyenası nor-
 +
maları əsasında tətbiq olunan muha-
 +
fizə vasitələrindən istifadə etməyin
 +
əyrədilməsi, aqır ilər icra etdikdə
 +
və zərərli ii ipəraitində itplədikdə
 +
əmək və istirahət normalarının i1-
 +
lənib hazırlanması və tətbiqi. SSRİ-
 +
də əmək təhlukəsizliyi standartları
 +
sistemi qӱvvədədir.
 +
 
 +
T.q-nın texniki tədbir-
 +
lərimçəyyən norma və qaydalara əsas-
 +
lanır. Məs., qabarit-sahə normala-
 +
rında əlverimtli və təhlukəsiz əmək
 +
iəraiti ucun zəruri olan sahə və
 +
həcmlər nəzərdə tutulur, parametrik
 +
normalarda avadanlıqın istismar pa-
 +
rameqrləri məhdudlaidırılır, kons-
 +
truktiv-hesablama normalarında opti-
 +
mal eneynəp, keyfiyyət və hesablama
 +
metodikası muəyyən edilir. Əsas tex-
 +
niki tadbirlərdən biri də insanın
 +
psixi, anatomik, fizioloji xususiy-
 +
yətlərini nəzərə alan konstruktiv mu-
 +
 
 +
afizə tədbirləridir (məs., mappının
 +
idarəetmə orqanı rahat zonadan kəna-
 +
ra cıxmamalı, elementləri gəzu qa-
 +
matpdırmamalı, toz və digər sıcran-
 +
 
 +
 
 +
tıları olmamalıdır). Zərərli tə sir-.
 +
 
 +
 
 +
lərdən qorunmaq ucun ən cox yayıl-
 +
mı ehtiyat tədbiri sipərlərin qu-
 +
rulmasıdır. Bunlardan əlavə, elek-
 +
tron qurquları, fotoelementlər, avto-
 +
matik inləyən qoruyucu qurulupllar
 +
və s.-dən də geniii istifadə olunur.
 +
Təhlӱkəli iplərin icrasında məsafə-
 +
lən idarəetmə xususilə effektlidir.
 +
SSRİ-də və digər sosialist əlkələ-
 +
ində T.t. vasitələrinin tətbiqi ucun
 +
ər il xeyli maddi vəsait ayrılır.
 +
Kapitalist əlkələrində T.t. uzrə qay-
 +
dalar, adətən, firmalar, yaxud ayrı-
 +
ayrı sahələr cərcivəsində məhdudlaii-
 +
 
 +
 
 +
dırılır.
 +
 
 +
TƏHLUKƏSİZLİK MYURASI —bax
 +
Birləmmii. Millətlər Təikilatı-
 +
nın Təhlӱkəsizlik Pӱurası.
 +
TƏHMASİB | (3.Z.1513 — 14.5.1576,
 +
Qəzvin: Ərdəbildə dəfn olunmupdur)
 +
--Səfəvi hekmdarı |1524—76), 1 1Pah
 +
İsmayılın oqlu. On yapında mah
 +
eqlan edilən 1 T. Hakimiyyət uqrunda
 +
mubarizə aparan qızı lbai tayfa əmir-
 +
lərinin əlində oyuncaqa cevrilmiiy1-
 +
di. İllər gecdikcə əmirlərin muqa-
 +
vimətini qıran 1 T. sonralar mərkə-
 +
zi hakimiyyəti xeyli mehkəmlədə bil-
 +
di. 1 T.-in devrundə PTirvaniahlar
 +
dəvlətinə (1538), PQəki hakimliyinə
 +
(1551) son qoyuldu və onların ərazi-
 +
ləri Azərb. Səfəvilər devlətinə bir-
 +
ləpdirildi. 1544 ildə Beyuk Mool
 +
Həkmdarı Humayunun yenidən haki-
 +
miyyəti ələ gecirməsinə yardım edən
 +
1 T. Qəndəhar əyalətini də Səfəvilər
 +
dəvlətinə birlətdirli. 1 Q.-in dəv-
 +
rundə uzun muddət (1534—55) Osman-
 +
lı imperiyası (bax Səfəvi—Osman-
 +
lı muharibələri) zə Xorasanda əz-
 +
bək xanları ilə muharibələr aparıl-
 +
mıtpidır. Savadlı itəxs olan Q T. bə-
 +
dii yaradıcılıq və xəttatlıqla da
 +
məpqul olmuiy, tarixə dair təzkirə
 +
(41Pah Təhmasibin təzknrəsiə) yazmın,
 +
elm və mədəniyyət xadimlərini Hima-
 +
yə etməni, zəmanəsinin ən məpyhur rəs-
 +
 
 +
 
 +
sam, xəttat, nəqqatt və 6.-nı Təbrizdə-
 +
ki 41Pah kitabxanasızjna toplamıpq,
 +
Azərb. mədəniyyəqinin inkitafına ca-
 +
lıpmhpidır. 1 T. əlkənin iqtisadi
 +
həyatını, ticarət və sənətkarlıRrı
 +
dircəltmək ucun bir sıra islahat
 +
lar kecirmiidi (məs., 1565 ildə t4m-
 +
qa vergisini ZƏFB etmiiy və s.).
 +
 
 +
Əd:. Əfendiev O. A., Azerbavğ-
 +
 
 +
 
 +
djanskoe qosudarstvo Sefevidov v XUT
 +
v., B., 1981,
 +
 
 +
 
 +
TƏHMASİB |1–-Səfəvi həkmdarı
 +
1722—32|, pah Sultan Huseynin oRrlu.
 +
fqanların İsfahana hucumu zamanı
 +
 
 +
(1722) atası hakimiyyətdən məcburi əl
 +
cəkdikdə Astrabad hakimi Fətəli xan
 +
Qacarın yanına qacmıiy və ilah e”lan
 +
edilmindi. Onun dəvrundə Xəzərin
 +
ıı. sahillərini Rusiya, Pimal-Qərbi
 +
İran, Kurdustan və Azərb.-ı isə Os-
 +
manlılar ələ kecirdi. 1726 ildə Məii-
 +
Hədə hərbi səfər zamanı Nadir xan
 +
O fiarla (bax Nadir iqah) yaxınla-
 +
ian P T. sonralar onu butun Hərbi
 +
qӱvvələrin komandanı e”lan etdi. Na-
 +
dirin batcılıqı ilə əfqanlar əlkə-
 +
dən qovuldu. Osmanlıların və Rusiya-
 +
nın tutduqu torpaqlar geri qaytarıl-
 +
dı. Faktiki olaraq butun hakimiyyəti
 +
ələ kecirən Nadir xan P T.-i taxtdan
 +
saldı və da kərpə oqlunu İP1 Abbas
 +
adı ilə iyah elan etdi.
 +
 
 +
TƏ HMASİB Məmmədhӱseyn Abbasqulu
 +
 
 +
oqlu (12.4.1907, Naxcıvan—5.10.1982,
 +
 
 +
Bakı)— Azərb. sovet ədəbiyyatiqunası,
 +
 
 +
folkloriqunas, dramaturq. Filologiya
 +
 
 +
e.d. (1965), prof. (1969). 1944 ildən
 +
 
 +
Sov.İKP tu, Azərb.SSR EA Nizami
 +
 
 +
ad. Ədəbiyyat İn-tunun folklor :p8bə-
 +
 
 +
sinin mudiri idi (1945 ildən). T.
 +
 
 +
Azərb. sovet folklorpqunaslıqının
 +
 
 +
əsasını qoyanlardandır. Uzun muddət
 +
 
 +
ali məktəblərdə dərs demii, ali mək-
 +
təblər ucun 4Pifahi xalq ədəbiyyatı
 +
kursut uzrə ilk tədris vəsaitinin tər-
 +
tibcilərindən olmutdur. c“Kitabi-Də-
 +
nə Topryas, “Koroqluk eposlarının,
 +
pifahi xalq ədəbiyyatı abidələrinin
 +
 
 +
—dastanların, naqılların, Molla
 +
 
 +
Nəsrəddin lətifələrinin toplanması,
 +
 
 +
HƏHIPH və tədqiqində, pedaqoji və elmi
 +
 
 +
kadrlar hazırlanmasında muhum xid-
 +
 
 +
məti var. “Aslan yataqız, “Cicəklanən
 +
arzuları, “Gulən gezlərə, cRubailər
 +
aləmində (Məhsəti Gəncəviyə həsr
 +
olunmutidur) və s. pyeslərin muəlli-
 +
fidir. Ssenariləri əsasında Bir
 +
qalanın sirri (4“Cicəkli daqrə pyesi
 +
əsasında), “Onu baqıplamaq olarmı?
 +
 
 +
(eBahaps pyesi əsasında, hər ikisi
 +
1960) filmləri cəkilmiiidir.
 +
 
 +
Əsərləri: UP əsrə qədər Azər-
 +
baycan pifahi talq ədəbiyyatı, cAzər-
 +
baycan ədəbiyyatı tarixiz kitabında,C.
 +
 
 +
1, B., 1960: Dədə Qorqud boyları haqqın-
 +
 
 +
da, FAzərbaycan pifahi xalq ədəbiyyatı-
 +
 
 +
na dair tədqiqlərə, kitab 1—2, B., 1961—
 +
 
 +
66: Azərbaycan xalq dastanları (orta əsr-
 +
 
 +
lər), B., 1972.
 +
 
 +
TƏHMASİB Rza Abbasq araş (20.4.
 +
 
 +
1894, Naxcıvan—14.2. 19 , Bakı)—
 +
 
 +
Azərb. sovet aktyoru, rejissoru, pe-
 +
 
 +
daqoq. bana əməkdar incəsənət
 +
 
 +
xadimi (1946). Azərb.SSR xalq ar-
 +
tisti (1964). SSRİ Devlət mukafatı
 +
laureatı (1946), 1949 ildən Sov. İKİ
 +
or Umumittifaq Kinematoqrafiya
 +
1n-tunun rej.-luq fakultəsini bi-
 +
tirmiidir (1937). Səhnə fəaliyyə-
 +
 
 +
 
 +
tinə 1910 ildə Tiflisdə € MycəsMaH
 +
 
 +
 
 +
Artistləri İttifaqıənın teatr TrRuPp-
 +
pasında batlamhıpdır. İnqilabadəg
 +
Tiflis, Yerevan, Naxcıvan teatrla-
 +
 
 +
 
 +
268
 +
 
 +
 
 +
TƏHRİF
 +
 
 +
 
 +
rında aktyorluq və
 +
lu etmindir.
 +
-in səhnə yaradı-
 +
cılıqı, əsasən, M.
 +
Əzizbəyov ad. Azərb.
 +
Dəvlət Dram Teat-
 +
rı ilə qlıdır.
 +
O, burada aktyor
 +
vərej. (1920 ildən),
 +
direktor və bədii
 +
rəhbər (1922 — 24,
 +
1937 —38, 1953—59)
 +
FITVTƏMHI, teatrda
 +
sosialist realizmi |
 +
ən”ənələrinin məhkəmləndirilməsinə
 +
calıqamınldır. Q.-in Yaratdıqı İs-
 +
gəndər (“Əlulərə, C. Məmmədquluza-
 +
də), blis və Arif, İlleix Sən”-
 +
an, Knyaz (“İblisə, 4“PYeyx Sən”anz,
 +
4Knyazə, H. Cavid), Qacar (“Aqa Mə-
 +
Həmmədiyah Qacarı, Ə. B. Haqverdiyev),
 +
Suleyman (“Həyatəı, M. İbrahimov),
 +
Kopkin (“Lyubov Yarovayaə, K. Tren-
 +
yov), Strijin (4“Eskadranın məhvi,
 +
A. Korneycuk), Karl Moor (“Qacaq-
 +
ları, F. Piller) kimi obrazlar sə-
 +
nətkarlıq, yaradıcılıq axtarımları
 +
baxımından diqqəti cəlb edir. T.-in
 +
iste”dadının puxtələtməsində C. Cab-
 +
barlı dramaturgiyası muhum rol oy-
 +
namhıpipdır: o, Aydın, Elxan, Balaiq,
 +
Hacı Əhməd, İmamyar, general-quber-
 +
HaTop (€ A İnbiH 9, 4“Odgəliniə, “Sevilə,
 +
“€ AnMacə, € lamıapə, € 1903-uH HzAƏ?) pozn-
 +
larının ən yaxpı ifacılarından
 +
olmutpdur. T. eyni zamanda gərkəmli
 +
teatr və kino rej,-u kimi də tanın-
 +
 
 +
 
 +
R. A. T Ə h-
 +
masib
 +
knyaz
 +
(4“Knyazə,
 +
H. Cavid)
 +
rolunda.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
b SM |
 +
mıpdır. C, Məmmədquluzadənin “Əlu-
 +
 
 +
 
 +
lərgk komediyası onun İLK mustəqil
 +
rej.-luq ipidir (1915, Naxcıvan).
 +
Sonralar T. Azərb, Devlət Dram Te-
 +
atrında c“PTeyx Sən”anə (1931, H. Ca-
 +
vid), “Sevilə (1934, C. Cabbarlı),
 +
cƏzgə upaqız (1936, V, PTkvarkin),
 +
cMadridg (1938, M. İbrahimov), “Və-
 +
faə (1943, Rəsul Rza), “Hacı Qara
 +
(1958, M. F. Axundov) və s. tamaa-
 +
lara maraqlı quruluplar vermitdir.
 +
T., həmcinin “Ordenli Azərbaycanı
 +
(1937) sənədli filminin, “Səbuhi
 +
(1943, A. Bek-Nazarovla birgə), cAR-
 +
pın mal alan (1945, N, Letqpenko
 +
ilə birgə), cBakının ipıqlarık
 +
(1950, A. Zarxi və İ, Xeyfitslə 0
 +
gə), “Mahnı belə yaranırg (1959, M,
 +
Mikayılovla birgə), “Onu baqıtla-
 +
maq olarmı? g (1960) bədii filmləri-
 +
nin rej. olmuil, “Fətəli xanı (1947),
 +
cQanun naminəz.j (1969, S. Rəhimovun
 +
aMehman povestinin motivləri uzrə)
 +
və s. filmlərdə cəkilmitdir. K. Sta-
 +
nislavskinin 4“*İncəsənətdə mənim həya-
 +
tımə, A. Ostrovskinin cGunahsız mu-
 +
qəssirlərə, D. Furmanovun cCapayevə
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
əsərlərini Azərb, dilinə tərcumə et-
 +
mipdir. T. Bakı Teatr Texnikumun-
 +
da, 1946 ildən isə M. A. Əliyev ad.
 +
Azərb, Dəvlət İncəsənət İn-tunda pe-
 +
daqoji fəaliyyət gestərmiidir (1947
 +
ildən prof.). 3 4PQərəf nipanı or-
 +
deni və medallarla təltif edilmii-
 +
dir.
 +
 
 +
Əd: Məmmədov C,, Rza Təhmasib,
 +
B., 1966.
 +
 
 +
 
 +
TƏHRİF (texnikada)—cıxı
 +
siqnalının formasının (spektrinin)
 +
girip siqnalının formasından (spek-
 +
trindən) fərqlənməsi. Radioveriliil
 +
və rabitə kanalları, səsyazma sistem-
 +
ləri vasitəsilə danhilıq və Ya musiqi
 +
verildikdə təbii və təkrar səslənmə
 +
arasında oxmparlıqın pozulması sə-
 +
sin T.-i adlanır. Radio, telefon, te-
 +
leqraf aparatlarının və s. mӱkəmməl
 +
olmaması və radiodalqaların Yayıl-
 +
dıqı muhitin, həmcinin maneələrin
 +
tə”siri nəticəsində T,-lər yaranır.
 +
TƏHSİL—sistemlətidirilmii bilik,
 +
bacarıq və vərdiqlərin mənimsənil-
 +
məsi prosesi və nəticəsi. T. muxtəlif
 +
tədris muəssisələri sistemində veri-
 +
lən tə”limdir, İnsanın Həyata və əmək
 +
fəaliyyətinə hazırlanmasının xarak-
 +
terini umumi, pepə və ixtisas Q.-i
 +
muəyyən edir (bax Ali təhsil, Orta
 +
təhsil, Umumi təhsil, Texniki peiə
 +
təhsili, Politexnik təhsil).
 +
SSRİ-də T. umumxalq itidir. So-
 +
vet T. sistemi hərtərəfli inkipaf
 +
etmitl, kommunizmin fəal və iquurlu
 +
qurucularını yetipdirmək məqsədi da-
 +
ipıyır. SSRİ-də T. Hamı ucun muyəs-
 +
sərdir, tədris mӱəssisələri dəvlətin
 +
ixtiyarındadır. T.-in butun dərəcələ-
 +
ri hər xalqın əz ana dilindədir və
 +
pulsuzdur. T.-in demokratizmi və butun
 +
millətlərin (həmcinin kipilərlə qa-
 +
dınların) T, huququnun bərabərliyi,
 +
T.-in dӱnyəvi və tərbiyəvi xarakteri,
 +
getdikcə təkmillənməsi, həyatla məh-
 +
kəm əlaqəsi və ideya istiqaməti onun
 +
burjua T. sistemindən styiluy unu bir
 +
kaha gostərir. Sov, İKP MK iyun
 +
(1983) plenumunun gəstəritlərinə Uy.
 +
qun olaraq Sov, İKP MK aprel (1984)
 +
plenumunda, SSRİ Ali Sovetinin (on
 +
birinci carırın) Birinci sessiya-
 +
sında (1984) qəbul edilmiii cu mum-
 +
təhsil və pepyə məktəbi islahatının
 +
əsas istiqamətləri haqqındag və mək-
 +
təb islahatı ilə əlaqədar digər mu-
 +
vafiq konkret qərarlar təhsil itpini
 +
inkipaf etmiiy sosializm cəmiyyəti-
 +
nin iqəraitinə və tələbatına Muvasi
 +
olaraq yenidən qurmaq vəzifəsini hə-
 +
yata kecirməyi qariyıya qoymutidur.
 +
Azərb. KP MK-nın 1984-cu il may
 +
plenumunda respublikada məktəb isla-
 +
hatının həyata gecirilməsinin kon-
 +
kret yolları muӱəyyənləipdirilmitdir.
 +
TƏHTANİ Qutbəddin Əbu Abdulla
 +
Məhəmməd ibn Məhəmməd Razi—
 +
bax Razi Qutbəddin.
 +
TƏMABY3—BMT Nizamnaməsinə zidd
 +
olaraq bir dəvlətin (bir qrup dəvlə-
 +
tin) digər dəvlətin, yaxud xalqın
 +
(millətin) suvereniteti, ərazi butev-
 +
luyu, siyasi mӱstəqilliyi əleyhinə si-
 +
lahlı quvvə tətbiq etməsi. Ən təhlu-
 +
kəli T. forması silahlı (birbata)
 +
T.-dur. Silahlı T. muasir beynəlxalq
 +
huquqda ən aqır beynəlxalq cinayət—
 +
a A və bəpəriyyətin təhlukəsizliyi-
 +
nə qariı cinayət hesab edilir. Dolayı,
 +
iqtisadi və ideoloji T. anlayını da
 +
məvcuddur. Muasir beynəlxalq huquq
 +
 
 +
 
 +
T.-ə gərə huquqi məs”uliyyəti nəzərdə
 +
tutur. Sulhə qaritı cinayət tərətmit
 +
dəvlət siyasi və maddi məsuliyyət,
 +
fiziki iyəxslər isə fərdi cinayət
 +
məsuliyyəti dalıyır. Siyasi məs?
 +
uliyyət həm fərdi, həm də kollqktiv
 +
tədbirlərdən ibarət ola bilər. Zə-
 +
rər cəkmii əleyhdar devlət barəsində
 +
fərdi olaraq repressaliyalara və re-
 +
torsiyaya əl ata bilər. Kollektiv təd-
 +
birlər isə təcavuzkar dəvlətin suve-
 +
renitetini muxtəlif sahələrdə mӱvəq-
 +
qəti olaraq məhdudlatdırmaqdan və
 +
onu tam, yaxud qismən hərbi iqtidar-
 +
dan salmaqdan, devlət və ictimai qu-
 +
rulutqun demokratiklətdirilməsindən
 +
və s. ibarət ola bilər. Təcavuzkar
 +
dəvlətin maddi məsuliyyəti
 +
restitusiya, yaxud təzminatdan iba-
 +
rətdir. Fərdi cinayətməs”
 +
uliyyəti Q.-un planlaidırılma-
 +
sı, hazırlanması, baplanması yaxud
 +
həyata kecirilməsində təqsiri olan
 +
iəxslərin, həmcinin T.-un geditpində
 +
muharibə qanunları və adətlərinə
 +
qaripı cinayətlər və insanlıra qariı
 +
cinayətlər tərətmi:i ipəxslərin (bax
 +
hərbi canilər) cinayət məs”uliyyətini
 +
nəzərdə tutur.
 +
ovet dəvləti tarixdə ilk dəfə
 +
olaraq V. İ. Leninin SulhL haqqında
 +
Dekretində təcavuzkar mӱharibəni bə-
 +
iləriyyətə qariı ən arqır cinayət, onun
 +
qarpısının alınması uqrunda muba-
 +
rizəni isə əzunun xarici siyasətinin
 +
əsas məqsədi elan etmiidir. SSRİ-
 +
nin İran, Əfqanıstan, Turkiyə ilə
 +
1921 ildə baqladıqı muqavilələr TƏ-
 +
cavuzkar mӱharibələri qadaqan etmək
 +
ideyasını əks etdirən ilk ikitərəf-
 +
li beynəlxalq aktlar olmusdur. T.-ya
 +
qadaqan edilməsi və ona gərə məs”uliy-
 +
yət prinsipi xususilə İkinci dunya
 +
muharibəsindən sonra umumtanınmıil
 +
prinsipə cevrilmipdir ki, bu da BMT
 +
izamnaməsində, Nurnberq və Tokio
 +
beynəlxalq hərbi tribunallarının
 +
nizamnaməsində əz əksini tapmındır.
 +
Muharibədən sonra imperializm bir
 +
sıra təcavuzkar hərbi blok yaratmıpq-
 +
dır və Q.-ə tez-tez əl atır. Məs.,
 +
ABP-ın Koreya və Vyetnamda T.-u,
 +
Amerika hərbcilərinin Latın Ameri-
 +
kasının bir sıra əlkəsinə (məs., Qre-
 +
nadaya) mӱdaxiləsi, B. Britaniya,
 +
Fransa və İsrailin Misirə, İsrai-
 +
lin ərəb əlkələrinə, CAR-ın Anqola
 +
və Mozambikə qarpı T.-u buna misal-
 +
dır. SSRİ hələ 1933 ildə London
 +
tərksilah konfransında, sonra isə
 +
BMT-də andayınlının tə/rifini
 +
MuӱəYYƏN etmək təpəbbusunu irəli sur-
 +
mulidu. BMT Baqi Məclisinin XX1
 +
sessiyasında (1974) T, anlayılının
 +
təqrifi verilmiiy Qətnamə qəbul edil-
 +
midir) burada T. anlayıtpının əsas
 +
meqyyaoı, T. kimi pərh olunan əməllə-
 +
in təxmini siyahısı da verilmii),
 +
|.-qun beynəlxalq cinayət kimi xarak-
 +
teristikası və ona gərə məs”uliyyət
 +
prinsipi təsbit edilmitdir. T. anla-
 +
yhppının tərifi birincilik prinsi-
 +
pinə (birinci olaraq silahlı quvvə-
 +
dən rün nə etmiii dəvlət təcavuzkar
 +
sayılır) və BMT Təhlukəsizlik PLu-
 +
rasının hər konkret T. aktının təq-
 +
sirkarını apikar etmək haqqında TƏ"
 +
rarına əsaslanır. SSRİ və digər s0-
 +
sialist əlkələrinin mӱxtəlif siyasi
 +
sistemli devlətlərin Oinc yanaiqı Y6-
 +
iiamaq prinsipinin həyata keçirilmə”
 +
sinə, tərksilah və beynəlxalq gərgin-
 +
liyin zəifləməsinə yenəldilmiin sulV-
 +
 
 +
 
 +
TƏYİVİQAT
 +
 
 +
 
 +
269
 +
 
 +
 
 +
sevər siyasəti T.-un aradan qaldı-
 +
rılması uqrunda mubarizədə ti
 +
əhəmiyyət kəsb edir. Sov.İKP-nin 24-
 +
cu qurultayında qəbul edilmiil, 25—
 +
26-cı qur ltaylarında genitləndi-
 +
rilmitl S.ӱlh proqramı, SSRİ-nin
 +
təpəbbusu ilə baqlanmınpq bir sıra
 +
beynəlxalq mӱqavilələr, Avropada təh-
 +
"YKƏCHƏnHK və əməkdatlıra dair mu-
 +
pavirənin Yekun aktı (1975), Avro-
 +
panın kommunist və fəhlə partiyala-
 +
rının Konfransının (1976) sənədlə-
 +
ri, Varpava Muqaviləsi Təpkilatı
 +
iptirakcısı olan əlkələrin sulh tə-
 +
iəbbusləri, sulh tərəfdarları hərə-
 +
gatı T,-un aradan qaldırılmasına
 +
xidmət edir.
 +
 
 +
 
 +
Əd. Əsgərov Ə., Beynəlxalq “
 +
ryr, B., tə Hr "3 eHk ət Və Ki
 +
tapenko D. D., Mejdunarodnoe pravo,
 +
M., 78, Karpep m Tal Tao
 +
nil mejdunarodnoqo xaraktera, M., 1979)
 +
Sbornik mejdunarodnıx doqovorov SSSR,
 +
M., 1982, Xorev V. A., NATO—orudie
 +
aqressii, M., 1984,
 +
 
 +
CTƏCƏDDUDƏə (4 :.-= ək—4Yenilikə)—
 +
leqal qəzet, Azərbaycan Demokrat Par-
 +
tiyasının orqanı idi. Təbrizdə
 +
Azərb. və fars dillərində nəitr edil-
 +
mip, ilk nəmrəsi 1917 il mayın 16-
 +
da, son— 202-ci nəmrəsi 1920 il sent-
 +
yabrın 14-də cıxmın, nəpri muntə-
 +
zəm olmamıddır. Redaktorları Ə.
 +
Fiyuzat (1—57 nəmrələr), Q. Rəf”ət
 +
(58—86 nəmrələr), M. Ə. Əl”əvi (87—
 +
136 nemrələr), PT. M. Xiyabani (137—
 +
202 nemrələr) olmuptlar. Qəzet İran:-
 +
da Azərb. xalqının milli azadlıq
 +
mubarizəsini iptıqlandırmıtn, Xi-
 +
yabaninin inqilabi-demokratik gərutP-
 +
lərini təbliq etmiit, qadın azadlıqı
 +
məsələsinə əhəmiyyətli yer vermiit,
 +
həmcinin Rusiyadakı siyasi hadisələ-
 +
rin geditinə və ptərhinə dair məqalə-
 +
lər (“İran və azad Rusiyaə, €Myha-
 +
ribə və sulhə, “Rus demokratiyası və
 +
sulhə və s.) dərc etmiidir.
 +
TƏCƏN (SSRİ ərazisindən kənarda
 +
H ə r ud)—Əfqanıstanda və SSRİ-
 +
də (Tur.SSR) cay. Orta və apqaqı axı-
 +
nında cayın bir Hissəsi Əfqanıstan
 +
—İran və iri sərhədindən
 +
axır. Uz. 1150 km, həvzəsinin sah.
 +
70,6 min km?, Paropamiz d-rından
 +
(təqr, 3000 m Hund.-dən) bailanır,
 +
əcən vahəsində qurtarır. Əsasən,
 +
qar suları ilə qidalanır. Suyu cox
 +
lillidir. Suvarmada geniiq istifadə
 +
edilir. Ustundə su an var.
 +
Amudərya cayı suyunun bir hissəsi 1960
 +
ildən Qaraqum kanalı vasitəsilə Q.-ə
 +
ən. Təcən 1p. cayın sahilindədir.
 +
TƏCƏN—Tur.SSR Apqabad vil.-ndə
 +
pəhər. Təcən r-nunun mərkəzi. Qəcən
 +
vahəsində, Təcən cayının sol sahilin-
 +
dədir. D.y. st. Pambıqtəmizləmə, sud
 +
z-Dları, xalca f-ki, tikinti mate-
 +
əla kombinatı var.
 +
Ə*CİL—maddi nəqtənin sur ətinin
 +
qiymət və istiqamətinin zamana gərə
 +
dəyitməsini xarakterizə edən vektor
 +
kəmiyyət. Nəqtə dӱzxətli bərabərdəyi-
 +
pən Hərəkət icra etdikdə T. a= Lo/d
 +
dusturu ilə hesablanır (Lo kəmiyYƏTİ
 +
AR muddətində sur”ətin dəyinməsidir).
 +
Umumi halda tə”cil vektoru 4= 40/41=
 +
==ə kimi təyin edilir, nəqtənin hə-
 +
rəkət trayektoriyasının cekuk hissə-
 +
sinə tərəf yənəlir, ona toxunan mustə-
 +
vi uzərində yerlətir. Q.-in trayekto-
 +
riyaya toxunan istiqamətdəki proyeksi-
 +
yası tangensial T., ona cəkil-
 +
miqp normal istiqamətdəki proyeksiya-
 +
 
 +
 
 +
sı isə mərkəzdənqacma T.-i adlanır.
 +
Duzbucaqlı Dekart koordinat siste-
 +
 
 +
 
 +
ağ “-
 +
- az -- a? iəklində gəstərilir. Sərbəst
 +
 
 +
 
 +
maddi nəqtənin T.-i, KYTNƏCH (m) BƏ
 +
ona tə”sir edən quvvə (E) arasında Nyu-
 +
tonun ikinci qanununa uyqun olaraq
 +
aplaqıdakı asılılıq var:
 +
 
 +
 
 +
a — Ryt,
 +
 
 +
 
 +
T. vahidləri: m/san?, CM can” və s.
 +
TƏCİLİ SƏVDƏ (ƏQD)–birjalar-
 +
da qiymətli kaqızlarla, yaxud əmtəə-
 +
təri səvdə (əqd) HƏBY. |
 +
TƏCİLİ TİBBİ YARDIM–-6bəd-
 +
bəxt hadisələrdə (yaralanma, zəhər-
 +
lənmə), habelə qəflətən kəskin xəs-
 +
tələnmələrdə gestərilən tibbi yardım
 +
nəvu və sistemi. Tibbi xidmət siste-
 +
mi kimi T.t.y.-ın alaqıdakı vəzifə-
 +
ləri var: hadisə yerində, Yolda və xəs"
 +
təxanada ixtisaslaidırılmıql həkim
 +
yardımısz xususi tibbi gəestəriyi əsa-
 +
sında xəstələrin tibb muəssisələrinə
 +
daptınması: bədbəxt hadisələrin qar-
 +
ptısını almaq ucun onların qeydə
 +
alınması və səbəblərinin muçayinəsi.
 +
Nəqliyyatı və tibb ipcisi olan ilk
 +
T.t.y. stansiyası 1881 ildə Vyanada,
 +
daha sonralar Moskvada (1898), Pe-
 +
terburqda (1899), Bakıda (1922) və s.
 +
yerlərdə yaradılmıntdır. T.t.y. stan-
 +
siyası olmayan yerlərdə T.t.y. gӱnduz
 +
poliklinikalarda, axiyamlar tibb nəv-
 +
bətcisi olan tibb muəssisələrində,
 +
kənd yerlərində isə Həkim və felditər
 +
məntəqələrində gestərilir.
 +
 
 +
TƏCNİS (ər. == —cinas səzundən)—
 +
Yaxın və Orta PLərq, eləcə də Azərb.
 +
ipe”ri pəkli.T.-ə həm pifahi, Həm də
 +
yazılı ədəbiyyatda təsaduf edilir.
 +
Azpıq pe”rində T., adətən, 3—5 bənd:
 +
dən ibarət olur. Qafiyə sistemi q014-
 +
maya yaxındır. Cinas rədif və qafi-
 +
yələr ӱzərində qurulur (absb, vvvb:
 +
qqqb). T.-lərin əsas məvzusu məhəbbət
 +
və gəzəllikdir. Dodaqdəyməz, cıralı,
 +
ayaqlı T. (hər bənddən sonra əlavə
 +
misralar iplədilir:, ona bəzən mus-
 +
təzad T. də deyilir) və s. nəvləri var.
 +
T.-də cinas yaratmara aludəcilik bə”-
 +
zən ipe”rin məzmununa xələl gətirir.
 +
Azərb. ədəbiyyatında Sarı Apıq, Xəs-
 +
tə Qasım, Aqpıq Ələsgər, Molla Cuma,
 +
Apıq Huseyn PQəmkirli, Apıq Huseyn
 +
Bozalqənlı, | Vaqif, Q. Zakir,
 +
Ə. Nəbati və 6.-nın T.-ləri məthur-
 +
dur. Muasir ippe”rdə az iplədilir.
 +
TƏCRİD EDİLMİMINY NƏQTƏ — bax
 +
Məxşusi nəqtə.
 +
 
 +
TƏCRUBƏ—obyektiv gercəkliyin his-
 +
si-empirik praktikaya əsaslanan dər-
 +
ki, bilik və bacarıqın, vərditlərin
 +
vəhdəti. Q. həm insanın xarici aləmə
 +
təqsiri, həm də bu tə”sirin bilik və
 +
ə pəklində nəticəsidir.
 +
 
 +
 
 +
mində təqcilin modulu 4 =
 +
 
 +
 
 +
TƏCRUB HOVUZU (gəmici-
 +
likdə) — gəmi, Hidrotexniki və
 +
port qurquları və s. modellərini
 +
 
 +
 
 +
sınaqdan cıxarmaq ucun sun”i hovuz:
 +
en kəsiyi dairəvi, oval və ya duzbucaq-
 +
lı olur. Gəmi T.H.-nda təcrubə nə-
 +
TİCƏSİNDƏ, ƏCaCƏH, KƏMH YHYH ƏHBEDHUN-
 +
li forma (zahiri kontur), hərəkətve-
 +
rici tipi və elementləri tapılır, hə-
 +
rəkət zamanı hərəkətvericilərlə və
 +
suğanlarla gəmi gəvdəsi arasındakı
 +
qarpılıqlı əlaqə tədqiq edilir. Bu
 +
isə əsas muhərrikləri, sukan mexa-
 +
nizmləri və idarəetməni qiymətlən-
 +
dirməyə imkan verir, T.H.-nda dəniz
 +
 
 +
 
 +
dalqalarını imitasiya edən xususi
 +
Q r ular olur. Hidrotexniki
 +
t. .-nda dalqaların və axınların
 +
hidrotexniki qurquya tə”siri eyrəni-
 +
lir, qurquların dayanıqlıq və effek-
 +
tivliyi yoxlanılır və s,
 +
 
 +
TƏCHİZAT KOOPERASİYASI —
 +
kooperasiya nəvuş xırda əmtəə isteh-
 +
salcılarını—kəndliləri, kustarla-
 +
rı, sənətkarları, balıqcıları və 6.-
 +
nı istehsal vasitələri, yaxud isteh-
 +
lak predmetləri ilə tə min etmək ucun
 +
birlətdirir. Koop. hərəkatı inkipya-
 +
fının erkən mərhələlərində (18 əs-
 +
rin sonu—19 əsrin əvvəlləri) T.k. sa-
 +
thip və kredit kooperasiyası ilə ya-
 +
nalı geni(i yayılmıyl kooperasiya
 +
formalarından olmutdur. Muasi
 +
tpəraitdə k.t.-nda daha cox təsadus
 +
edilir (bax Kənd təsərrufatı koope-
 +
rasiyası, Kəndli təsərrufatları-
 +
nın kooperativləidirilməsi).
 +
TƏİYBEH (ər. 4.2-—bənzətmə, tutup1-
 +
durmay—sadə məcazlardan biri, bədii
 +
obrazın—hadisə, adam və ya məfhu-
 +
mun muəyyən cəhətdən ona bənzər baip-
 +
qa bir hadisə, adam və ya məfhumla
 +
qariptılaqidırılması Yolu ilə təs-
 +
viri. T. vasitəsi ilə bədii obrazın
 +
muəyyən bir cəhəti daha qabarıq və
 +
quvvətli tpəkildə verilir.
 +
TƏYYVİQAT — kutlələr icərisində
 +
aparılan siyasi ippin bailıca nəv-
 +
lərindən biri: siniflərin və par-
 +
tiyaların mubarizəsində muhum va-
 +
sitədir. Siyasi T. sinfi xarakter
 +
dapıyır. Burjua T.-ı kapitalizm
 +
cəmiyyətində hakim siniflərin, par-
 +
tiyaların mənafeyini gudur. Proletar
 +
T.-ı fəhlə partiyalarının yaranması
 +
ilə meydana cıxmın və fəhlə sinfi-
 +
nin mənafeyinə xidmət edir. Prole-
 +
tar, kommunist T.-ının əsası mark-
 +
sizm-leninizm təqlimidir. K. Marks
 +
və F. Engels T.-ı fəhlə sinfini ga-
 +
pitalizmə qarı mubarizəyə hazırla-
 +
maq vasitəsi sayır və ona cox bəyuk
 +
əhəmiyyət verirdilər. V. İ. Lenin bu
 +
ideyaları hərtərəfli ipləyib hazır-
 +
lamıq və inkitaf etdirmiii, kutlə-
 +
vi inqilabi T.-ın forma və metodla-
 +
rını, məqsəd və vəzifələrini muçəyyən"
 +
lətdirmindir. V, İ. Lenin gəstərir-
 +
di ki, Kommunist partiyasının fəa-
 +
liyyəti uc əsas hissədən—nəzəri it,
 +
təblirat və T.-dan ibarətdir. Siyasi
 +
T.-ın əsas vəzifəsi partiyanın və dev-
 +
nəTHH daxili və xarici siyasətini, ca-
 +
ri təsərrufat nə tərbiyə vəzifələri-
 +
ni izah etmək, onların Həyata gkeci-
 +
rilməsi ucun adamları səfərbər və
 +
təppkil etməkdir. Siyasi T. əlkənin
 +
siyasi, iqtisadi, mədəni həyatı və bey-
 +
nəlxalq vəziyyət haqqında əhaliyə ge-
 +
nii, muntəzəm məlumat verilməsi
 +
əsasında qurulmalıdır. İnkitaf et-
 +
mitp sosializmdə T.-ın vəzifələri
 +
Sov.İKP MK-nın “Sov.İKP XXU qu-
 +
rultayı qərarlarının yerinə yetiril-
 +
məsində tpifahi siyasi tətviqatın ro-
 +
lunu yӱksəltmək haqqında (1977),
 +
caİdeoloji ipi, siyasi tərbiyə ipini
 +
daha da yaxpılaqtdırmaq haqqında
 +
(1979) qərarlarında, Sov.İKP MK
 +
iyun (1983) plenumunun qərarında mMu-
 +
əyyən edilmitdir.
 +
 
 +
T. kutləvi informasiya vasitələri
 +
(mətbuat, televiziya, radio), iqifahi
 +
cıxınlar və əyani vasitələrlə apaq
 +
rılır. Bu məqsədlə təmviqat kollek-
 +
tivlərindən, mədəni-maarif mçəssi-
 +
sələri pzyəbəkəsindən, tətviqat qatar"
 +
larından, təiviqat briqadaların”
 +
 
 +
 
 +
270
 +
 
 +
 
 +
dan, məhsul bayramları və s. kutləvi
 +
tədbirlərdən də istifadə edilir. Va-
 +
hid siyasi gunlər—Lenin cumə gunlə-
 +
ri, mitinq və yıqıncaqlaripifahi si-
 +
yasi T.-ın muhuçm formalarındandır.
 +
Azərb.SSR-də 8 mindən cox siyasi mu-
 +
Hazirəci, 28,5 mindən cox siyasi mə”-
 +
lumatcı, 69 mindən artıq təviqatcı
 +
fəaliyyət gestərir (1964).
 +
 
 +
Sov.İKP MK-nın c“Agitatorı, AKP
 +
MK-nın c“Təpviqatcıq jurnalı nətr
 +
olunur.
 +
 
 +
Əd. Lenin B. İ., O propaqande i
 +
aqitapii, M., 1978, Pifahi siyasi təp-
 +
viqat. Nəzəriyyə, təppkilat, metodika, nətir
 +
 
 +
 
 +
2, B., 1981.
 +
 
 +
TƏİYVİQAT BRİQADASI —kicik pe-
 +
pləkar yaxud əzfəaliyyət kollektivi.
 +
T.6. Bəyuk Oktyabr sosialist inqila-
 +
bından sonrakı ilk illərdə meydana
 +
gəlmipdir. Bu briqadalar muəyyən si-
 +
yasi və təsərrufat kampaniyası ilə
 +
əlaqədar tikintilərdə, f-k və z-dlar-
 +
da, ali məktəblərdə, hərbi hissələr-
 +
də və s. yerlərdə mə ruzə, məqlumat BƏ
 +
bədii səhnələrlə cıxısi edir, qabaq-
 +
cıl təcrubəni təbliq edir, nəqsanla-
 +
rı pisləyirlər.
 +
 
 +
TƏİVİQAT KOLLEKTİVLƏRİ —
 +
ilk partiya təpkilatlarııda təpviqat
 +
ipi çcun yaradılır. Kutlələrin kom-
 +
munist pquurluluqunun yuksəldilmə-
 +
sində, onların səylərinin partiya və
 +
dəvlət qərarlarının yerinə yetiril-
 +
məsinə səfərbər edilməsində, muhum
 +
siyasi kampaniyaların (xalq deputat-
 +
ları Sovetlərinə seckilər və yı ha-
 +
zırlanması və kecirilməsində əhəmiy-
 +
yətli rol oynayır. T.k. əmək kollek-
 +
tivlərində, həm də yapayın yerlərin-
 +
də fəaliyyət gəstərir.
 +
 
 +
TƏİİVİQAT MƏNTƏQƏSİ—ilk dəfə
 +
1919 ilin mayında Fəhlə və Kəndli
 +
Mudafiəsi Purasının qərarı ilə
 +
kutləzi siyasi ip mərkəzləri kimi
 +
məhəpsəpnə və d.y. st.-larında yara-
 +
dılmılidı. Mətbuat, ədəbiyyat, pla-
 +
kat, kino, cıxıpqlar və s. vasitəsi
 +
ilə inqilabi mubarizənin mə”nasını,
 +
Sovet hakimiyyətinin məqsəd və vəzi-
 +
fələrini qızıl əsgərlərə və zəhmət-
 +
ketlərə izah edir, onların Kommunist
 +
partiyası ətrafında birləpməsinə
 +
calıpırdı. SSRİ Ali Sovetinə ilk
 +
seckilər kecirildiyi vaxtdan (1937)
 +
secki kampaniyaları zamanı siyasi ip
 +
aparan mərkəzlərə cevrilmitdir. T.M,
 +
daimi və mӱvəqqəti olur. T.m.-ndə de-
 +
putaqlıqa və xalq hakimliyinə nami-
 +
aədlərlə gəerutqylər kecirilir, muha-
 +
zirələr, səhbətlər, sərgilər və s. təip-
 +
kil edilir, divar qəzeti, yaxud mə lu-
 +
mat vərəqəsi buraxılır. Azərb.SSR-də
 +
1870 daimi fəaliyyət gəstərən T.m.
 +
 
 +
 
 +
var Es | |
 +
“TƏYYVİQATCI, — “AGİTATORə —
 +
AKP MK-nın jurnalı. 1966 ildən
 +
Azərb., rus və erməni dillərində Ba-
 +
kıda ayda :2 dəfə nər edilir (1932—
 +
9 illərdə cAgitator bloknotu”, c QəiL-
 +
viqatcının dəftərcəsi və s. adlarla
 +
cıxmıp, 1960—65 illərdə nətri mu-
 +
vəqqəti dayandırılmındı). 4T.9-cA.ə
 +
Kommunist partiyası və Sovet dəvlə-
 +
tinin daxili və xarici siyasət məsələ-
 +
lərini yerli partiya təpkilatlarının
 +
ideoloji, kuӱtləvi-siyasi ili sahəsin-
 +
dəki fəaliyyətini, təviqatcıların
 +
təcrubəsini və s. ipıqlandırır. Rus
 +
və erməni dillərində nəirləri, əsa-
 +
sən, azərbaycancanın eynidir. Azər-
 +
baycanca nəpqrinin birdəfəlik tirajı
 +
30 min nusxədir (1984).
 +
 
 +
 
 +
TƏLİVİQAT BRİQADASI
 +
 
 +
 
 +
TƏYİYKİL—1) tamın qurulutpu ilə
 +
ptərtlənən, onun az-cox ayrı və mustəqil
 +
hissələrinin daxili nizamı, onların
 +
qaritlılıqlı tə”sirinin uzlapması.
 +
2) Tamın hissələri arasında qariyı-
 +
lıqlı əlaqənin yaranmasına və təkmil:
 +
ləmməsinə yenəlmit proses və ya fəa-
 +
liyyət.
 +
 
 +
T. anlayıptı bioloji, sosial və
 +
bə”zi texniki obyektlərə nəzərən (adə-
 +
tən struktur və sistem anlayılla-
 +
rı ilə ӱmumi kontekstdə) iplədilir.
 +
4“ T.ə anlayıttında hissələrin fəaliyyə
 +
tinə, hərəkətinə və qarptılıqlı tə”-
 +
sirinə aid qanunauyqunluqlar ifadə
 +
olunur.
 +
 
 +
T.-in iki tərəfi var: nizamlı-
 +
lıq və istiqamətlilik. Nizamlılıq
 +
informasiya miqdar vahidləri vasi-
 +
təsilə ifadə olunan kəmiyyətdir, T.-
 +
in istiqamətliliyi isə sistemin ət-
 +
raf muhitə uyqunluqu və ya uyqrunsuz-
 +
luqu dərəcəsidir. 20 əsrin əvvəllərin-
 +
də biologiya və psixologiyada subut
 +
edildi ki, tərkibcə xeyli Fərqli o6-
 +
yektlər T. usulundakı cumumiliyə gərə
 +
oxtar xassəli ola bilər. T. prosesləri
 +
və formalarının coxmuxtəlifliyi T.
 +
haqqında umumi tə”lim yaratmaq cəhd-
 +
pərinə stimul olmutdu. Bu cur ilk
 +
konsepsiyalardan biri A. A, Boqda-
 +
novun ipləyib hazırladıqı tektolo-
 +
giya (ən umumi təpkil elmi) idi, o,
 +
T.-in ən muxtəlif yaraıma və daqıl-
 +
ma proseslərinin ӱmumi təsvirini
 +
vermipdir. Sonralar T. problemlə-
 +
rinə umumi ippəkildə yanapma əz ifa-
 +
dəsini kibernetikada və çmumi sistem
 +
nəzəriyyəsində tapdı.
 +
 
 +
Biologiyada T. problemlərinə mu-
 +
raciət vitalizmin və mexanisizmin
 +
ziddiyyətini aradan qaldırmaqda mu-
 +
Hum addım oldu. T. anlayını bio-
 +
loji obyektlərin tamlırını və key-
 +
fiyyət xӱsusiyyətlərini səmərəli izah
 +
etməyə imkan verdi. Canlı sistemlər-
 +
də T.-in muhum rolunun Öama duptul-
 +
məsi ona kətirib cıxardı ki, dəyipi-
 +
kən muhitdə bioloji obyektlərin di-
 +
namik sabitliyini tə”min edən Hissə-
 +
lərin qarptılıqlı əlaqə və tə”sirinin
 +
əyrənilməsi canlını dərk etməyin
 +
əsas istiqamətlərindən birinə cevril-
 +
di. Bioloji T. haqqında təsəvvurlə-
 +
rin digər inkipaf xətti bioloji id-
 +
ragın hududlarının keniplənməsi,
 +
butun canlı təbiətin bir tam kimi
 +
T.-i problemi ilə əlaqədardır. Prob-
 +
lemin bu cur qoyulupu ifadəsini can:
 +
lı materiyanın T.-inin ierarxiya sə-
 +
viyyələri haqqında anlayımllın meydana
 +
cıxmasında tapdı.
 +
 
 +
Sosial T.anlayını (geni mə”-
 +
nada) ayrı-ayrı fərdlərin və sosial
 +
qrupların fəaliyyətini tənzim etmək
 +
usulunu səciyyələndirir. İnsanların
 +
qarpılıqlı munasibətlərinin butun
 +
sahələrini və səviyyələrini əhatə edən
 +
sosial T.-in muxtəlif mexanizmləri
 +
inteqrativ funksiya yerinə Yetirir və
 +
sosial sistem tərəfindən fərdlərin
 +
fəaliyyətinin idarə olunmasını tə"
 +
min edir. Əvvəlan, bu mexanizmlər s0-
 +
siallpima və məvcud sosial sistemdə
 +
hekm surən norma və sərvətləri fərd
 +
lərin mənimsəməsi vasitəsi ilə insan-
 +
ların ictimai munasibətlərə girmə-
 +
sinə imkan yaradır, ikincisi, sosial
 +
nəzarət və sanksiya sistemi vasitəsi
 +
ilə fərdə elə tə sir məqsədi dapıyır
 +
ki, onun Hərəkətlərinin xarakteri və
 +
istiqaməti həmin sistem cərcivəsindən
 +
kənara cıxmasın,.
 +
 
 +
 
 +
Daha dar mə”nada sosial T.—ra-
 +
baqcaldan muçəyyənlətdirilmint bə”zi
 +
(həyata gecirilməsi birgə və mӱntəzəm
 +
fəaliyyət tələb edən) məqsədlərə catmaq
 +
niyyəti olan muxtar insan qrupudur.
 +
Bu cur T.-in xarakter xӱsusiyyəti onda
 +
muvafiq hazırlıq kecmipt və idarə-
 +
etmə funksiyasını Yerinə yetirən xu-
 +
susi Heyqətin olmasıdır. İri T.-lərin
 +
inkipafı muasir ictimai istehsalın
 +
obyektiv tələbidir. Lakin o, xususi
 +
mulkiyyətə əsaslanan cəmiyyətin ptərai-
 +
ti ilə ziddiyyətdə olur. Kapitalizmdə
 +
T.-in rolunun artması ona gətirib
 +
cıxarır ki, nəhəng T.-lər (inhisar-
 +
lar) səviyyəsində bap verən rəqabət mu-
 +
barizəsi daha darıdıcı sosial və
 +
iqtisadi nəticələr tərədir. Əmək bəl-
 +
gusunun artması, texnoloji proses-
 +
lərin murəkkəblətməsi, istehsalın
 +
təmərgӱzlətməsi və iri T.-lərin ya-
 +
ranması, həmcinin zəhmətkeilərin
 +
istismarının guclənməsi inzibati
 +
idarə hey/ətinin artması, onda coxlu
 +
yeni funksiyaların yaranması və təp"
 +
kilatcılıq fəaliyyətinin səmərəlili-
 +
yinə tələbin sur/ətlə artması ilə mu-
 +
tpayiət olunur.
 +
 
 +
Burjua cəmiyyətipqunaslıqında so-
 +
sial T. sahəsində ilk tədqiqatlar sır
 +
tətbiqi və normativ xarakterdə olub,
 +
təpkilatcılıq və idarəcilik fəaliy-
 +
yətini təkmillətdirmək məqsədi da-
 +
ptımhppdır. F. Teylor (ABPİ1) inzibati
 +
funksiya və məs”"uliyyətin idarəetmə
 +
aparatının həlqələri arasında əlve-
 +
ripli bəlutidurulməsi ӱsulunu əyrən-
 +
məyin əsasını qoymutdur (1911). Qey-
 +
lorun konsepsiyasının rasional cəhət-
 +
lərini Yӱksək qiymətləndirən V. İ.
 +
Lenin gestərmitdir ki. bu, mənfəət
 +
geqӱrməyin kapitalist tərtəkdurmə
 +
vasitəsini gӱcləndirməyə xidmət edir
 +
sər. tam kulliyyatı, c. 23, səh.
 +
20—21). Leninci metodologiya digər
 +
burjua T. konsepsiyalarını da qiymət-
 +
ləndirmək imkanı verir. Alman so-
 +
sioloqu M. Veber ideal örpospaylla
 +
modeli—ən səmərəli idarəetmə və rəh-
 +
bərlik sistemi ideyasını irəli sur-
 +
mulp və bu cur sistemdəki munasibət-
 +
lərin əsaslanacaqı prinsipləri gəs“
 +
tərmitdir. Bu tədqiqatlarda sosial
 +
T.-in formal cəhətinə diqqət cəlb
 +
olunmutpdur: imcilər arasında muna-
 +
sibətlərin ciddi qaydaya tabe edilməsi
 +
və xususi sərəncamlarda qeyd olunma-
 +
sının zəruriliyi, ipcilər arasında
 +
qeyri-formal, ppəxsi nasibətlərin
 +
əməyin səmərəliliyi və məhsuldarlırı-
 +
na təqsiri muəyyənlətdirilmindir.
 +
 
 +
ial T. problemləri marksizm-
 +
 
 +
 
 +
leninizm nəzəriyyəsində, sosialist
 +
inqilabı, sosializm və kommunizm
 +
cəmiyyəti quruculuqu aktikasında
 +
 
 +
 
 +
prinsipcə yeni və genitp əhəmiyyət kəsb
 +
etmipdir. K. Marks və F, Engels
 +
gəstərmitplər ki, məhz ictimai isteh-
 +
salın T.-i səviyyəsindəki custunluyunə
 +
gerə sosializm kapitalizmin yerini
 +
tutur. V. İ. Lenin zəhmətkeplərin
 +
siyasi T.-inin ən yuksək forması kimi
 +
proletar partiyası nəzəriyyəsini əsas-
 +
landırmıpdır. Leninin əsərlərində
 +
T. və idarəetmənin demokratik mər-
 +
kəzİYYƏT prinsipi, partiya və dəvlət
 +
rəhbərliyində təkbatcılıq, idarə apa-
 +
ratı fəaliyyətinə nəzarət və burokra-
 +
tik təmayullərlə mubarizə kimv
 +
prinsipial nəzəri problemlər hərtə”
 +
rəfli ipıqlandırılmıtdır. Levin
 +
ideyaları Sov.İK P-nin nəzəri və prag-
 +
tik fəaliyyətində daha da inkiytaf
 +
 
 +
 
 +
etdirilmitqdiru Sov,İKP
 +
ki, sosialist ictimai qurulutpunun
 +
təbiəti ictimai həyatın maksimum
 +
T.-i tələbini irəli surur. İqtisadiy-
 +
yatın və sosial inkipafın idarə
 +
olunmasının təkmillətdirilməsi təd-
 +
birləri, həmcinin kutləvi ictimai
 +
(həmkarlar, komsomol BƏ b.) təpkilat-
 +
ların, sosialist cəmiyyəti istehsal
 +
kollektivlərinin fəaliyyəti bu məqsə-
 +
di dapıyır.
 +
 
 +
Əd: Len in V. İ., Beyuk təpəbbus,
 +
Əsər. tam kӱlliyyatı, c. 39: yenə onun,
 +
Yarıpı necə təpgil etməli, yenə orada,
 +
c. 35: yenə onun, Az olsun, yaxtı ol-
 +
sun, yenə orada, c. 45: Boqdanov A.
 +
A., Vseobtal orqanizapionnald nauka (tek-
 +
toloqil), 3 izd., c. 1—Z. M., 1925—
 +
29: Opranrsauna i upravlenie, M., 1968:
 +
CIA: sohremennıe metodı upravlenin,
 +
M., 1971, Qvipiani D. M., Orqaniza=
 +
pil i upravlenie, 2 izd., M., 1972: Af a-
 +
nashev BV. Q., Sistemnostı i obltleastvo,
 +
M., 1982, Naucnoe upravlenie obiestvom,
 +
vıp. 17, M., 1988: Pervak V. İ., Ru-
 +
Kovodstvo i upravlenie vn sonialistices-
 +
kom estve: Su Pnosth, mexanizm vzai-
 +
modevstvin, Lınov, 1984.
 +
 
 +
 
 +
TƏİYKİLAT— hər hansı proqramı,
 +
yaxud məqsədi birlikdə həyata kecirən
 +
və muəyyən usul və qaydalar əsasında
 +
əaliyyət 2 adamların birliyi.
 +
ƏYYKİLAT BUROSU, Uİ K(b)P
 +
MK-hın Təpikilat Buro-
 +
s u—1919—52 pllərdə partiya MK-
 +
sının icra orqanı. MK plenumunda
 +
secilir, partiyanın təqkilat iiinə
 +
En rəhbərlik edirdi. İlk vaxtlar
 +
-NIN 5 uzvundən ibarət secilirdi.
 +
1921 ildən tərkibi artırılmıjnpdı
 +
və sabit olmurdu. Partiyanın 19-cu
 +
qurultayının (1952) qərarına əsasən
 +
b.-nun əvəzinə Sovet İttifaqı Kom-
 +
munist Partiyası Mərkəzi Komitə-
 +
sinin Katibliyi Yaradıldı.
 +
009 illərdə AK(b)P MK-da
 +
da 1.6. olmutidur.
 +
TİAMİN (V. vitamini)—bax Vita-
 +
minlər.
 +
TİANETİ -– Gurc.SSR-də iptq. Tia-
 +
neti r-nunun mərkəzi. İori cayı sahi-
 +
lindədir. Parket, Yaq-pendir, limonad
 +
a-dları, əlkətunaslıq muzeyi var.
 +
THMAYAHAKO (Tiahuanaco, Tivvanaku)
 +
—1Pimali Boliviyada e.ə. 1-ci minil-
 +
liyin sonu—eramızın 1-ci minilli-
 +
Yinə aid ərdə mədəniyyəti. Mərkəzi
 +
Titikaka gəlundən c.-İ1.-də Yerlətən
 +
məhəp yeri (sah. 40 La) olmuidur.
 +
Burada monumental tikinti qalıqla-
 +
rı (Akapana piramidası, Kalasasayya
 +
mə”bəd kompleksi, cGunəiin qapısı,
 +
“Sarkofaqlar sarayı və s.) qalmaqda-
 +
dır. T.-dan dai heykəllər, naxıtmlı
 +
geramika, metal məmulatı aikar
 +
edilmitdir. T. mədəniyyətini Peru-
 +
nun mərkəzi hissəsində yaayan qohum
 +
tayfalar yaraqmımllar. Əkincilik və
 +
lama saxlamaqla məpqul olmuli hə-
 +
min tayfaların tə”siri genii yayıl-
 +
mı və siyasi hakimiyyətləri gӱclən-
 +
mipdi. T. mədəniyyəti And vilayətlə-
 +
rinin qədim İNCƏSƏNƏTİNƏ TƏ sir kəs-
 +
tərmipdi. Eramızın 1-ci minilliyi-
 +
nin sonunda T.-nun mevcudluqruna son
 +
qoyulmuti və həmin ərazini ay.marala-
 +
rın əcdadları tutmutdular.
 +
Ə2a: Batilov V. A., Drevnie pi-
 +
vilizapii Peru i Bolivii, M., 1972.
 +
 
 +
 
 +
TİAӰ NA—Qafqaz Albaniyasında ya-
 +
payıpa məntəqəsi. Ptlolemeyin 4Cor-
 +
rafi təqlimnaməv əsərində adı cəki-
 +
lmr. Kaysi (Kas) və Kepp cayları
 +
 
 +
 
 +
gəstərir
 +
 
 +
 
 +
TİBB ZƏLİSİ
 +
 
 +
 
 +
arasında yerlətdiyi gestərilir. Ye-
 +
ri muəyyənlətdirilməmitidir.
 +
 
 +
Əd. T rever K. V., Ocerki po is=
 +
torii i kulhture KavkazskoV Albanii,
 +
M.—L., 1959.
 +
 
 +
 
 +
TİBA— Yapopiyada iqəhər və port.
 +
Honsu a.-nda, Tokio kerfəzi sahilin-
 +
dədir. Tiba prefekturasının inz.m.
 +
Əh. 574 min (1973). Əlvan vəqara metal-
 +
lurgiya, nefq-kimya, toxuculuq, aqac
 +
eqmalı, yeyinti, kimya, maplınqayırma
 +
sənayesi var.
 +
 
 +
TİBB—elmi və praktik fəaliyyətin
 +
bir istiqamətis xəşYə və saqlam HH-
 +
sanların orqanizmində gedən proses-
 +
ləri eyrənir: onların sarlamlıqrını
 +
qoruyur, xəstəliklərin mӱalicə usul-
 +
larını ipləyib hazırlayır.
 +
 
 +
T. insanın elmi və praktik fəa-
 +
liyyətində muhum yer tutur. Q.-in və-
 +
ziyyəti cəmiyyətin inkitlaf dərəcəsin-
 +
dən, sosial-iqtisadi qurulutundan,
 +
təbiət və texnika elmlərinin nailiy-
 +
yətlərindən, umumi mədəni səviyyəsin-
 +
dən asılıdır. T.-in tibbi-bioloji,
 +
klinik, tibbi-sosial və gigiyena bəl-
 +
mələri məqlumdur. Q.-in tarixi cox
 +
qədimdir. . P. Pavlov gestərmiit-
 +
dir ki, Q. insan cəmiyyəti ilə Yapıd-
 +
dır. Xəstəliklərə, onların mӱalicəsi
 +
haqqında məqlumatlara uzaq kecmiil-
 +
dən təsəduf edilir. Tapılmıil in-
 +
san sgeletlərindən mə”lum olmutdur
 +
ki, onlar raxit, dip kariyesi, sınıq-
 +
lar və s. xəstəliklərə ducar olmui1-
 +
lar. Həmin devrdə xəstələri ara hə-
 +
kimləri mualicə edirdilər. Bu mua-
 +
licə bitkilərlə, digər təbii vasitə-
 +
lər və maddələrlə aparılırdı. Son-
 +
ralar T. sahəsi inkitppaf etməyə bali-
 +
ladı. T.-in inkipafı Hinpokrat, Qa-
 +
len, İbn Sina, A. Vezalinin adı ilə
 +
baqlıdır. 20 əsrdə təbiət və texnika
 +
elmlərinin inkipafı ilə əlaqədar T.
 +
elmi də inkimaf etməyə bailadı.
 +
Rentgen ipqualarının kəif edilməsi
 +
rentgen-diaqnostikanın əsasını qoydu.
 +
Aviasiyanın inkipafı tibbi aviasi-
 +
yanın, genetikanın inkipafı tibbi
 +
genetikanın, kibernetikanın inki-
 +
iafı tibbi kibernetikanın inkiiya-
 +
fına səbəb oldu.
 +
 
 +
 
 +
Əd. Bidloo N,, Nastavlenie
 +
dli izucakiDdix xirurqin)z v anatomices-
 +
kom teatre, per. s latinskoqo, M., 1979:
 +
İstoril mediipinı(, M., 1981,
 +
 
 +
 
 +
TİBB ENSİKLOPEDİYALARI —
 +
tibb ipciləri və tibbi biliyini tək-
 +
millətdirənlər çcun elmi-soraq nər-
 +
ləri. Hələ e.ə. 3—2-ci minillikdə
 +
PPərq əlkələrində tibbə aid toplular
 +
(4“Ayurvedamk, Hindistan, cNeytszinə,
 +
Cində) yazılmındır. cVay-tay-bi-yao
 +
(752 il, 40 cilddə) və “PPen-tszi-tszun-
 +
luq (1111 il, 200 cilddə) ilk ə
 +
T.e.--dır. Avropada ilk T.e. Oribasi-
 +
nin 4“Sinopsisəidir (4 əsr, 70 cilddə,
 +
Bizans). İbn Sinanın cƏl-Qanun fn-t-
 +
tibbə in əsrin 1-ci yarısı, 5 Hissə-
 +
də), ibn Rupidun (Averroesin) “Kitab
 +
əl-kulliyyatə (təqr. 1180 il, 7 cilddə)
 +
T.e. Avropada genii yayılmıstdı. 19
 +
əsrdən etibarən Fransa, İspaniya, B.
 +
Britaniya və Almaniyada da T.e. cıx-
 +
mılidır. Rusiyada ancaq tərcumə en-
 +
siğlopediyaları nəiqr edilmiidir.
 +
 
 +
Beiyk Oktyabr sosialisq inqila-
 +
bından sonra SSRİ-də T.e.-nın nəit-
 +
ri ucun ilərait yaranmısl, “Praktik
 +
kicik tibb ensiklopediyasız (1927—
 +
30 illər, 6 cilddə) cıxmındır. İlk
 +
 
 +
 
 +
“disinskaya qazetav (1858—78)
 +
 
 +
 
 +
271
 +
 
 +
 
 +
cBəyuk tibb ensiklopediyası (BTE)
 +
1928—36 illərdə N. Sematkonun
 +
rəhbərliyi ilə (35 cilddə: 4956—64
 +
illərdə 2-ci nəri, 36 cilddə) nəir
 +
edilmitdir. c Hərbi tibb ensiklope-
 +
dik luqətik (1946—50), 4 Hərbi feld-
 +
terlər ucun tibb ensiklopedik soraq
 +
kitabı (1953) nəprləri 1941—45 il-
 +
lərin Beyuk Vətən muharibəsi təcrӱ-
 +
bəsini əzundə əks etdirmitdir. 1
 +
ildən BTE-nin bircildli *İllik eH-
 +
siklopedik luqəti buraxılır. 1965—
 +
70 illərdə “Kicik tibb ensiklopedi-
 +
yasız (12 cilddə), 1972—74 illərdə
 +
cQısa tibb ensiklopediyası (Z cild-
 +
də) buraxılmındır. Əhalinin sani-
 +
tariya mədəniyyətini yӱksəltmək məqsə-
 +
di ilə vaxtapırı bircildli ellonyn-
 +
yar tibb ensiklopediyası nəir edi-
 +
lir. SSRİ-də T.e. nətri ilə SSRİ
 +
Tibb EA yanında ixtisaslatmıqn BTE
 +
Bapq redaksiyası və € COBETCKa İla €HCHK-
 +
lopediyaə nətriyyatı məquldur. 1974,
 +
cu ildən BTE-nin 30 cildlik 3-cu
 +
nətrinə bailanılmındır: 23 cild
 +
(1984) nətir edilmisidir.
 +
TİBB JURNALLARI, SSRİ-də
 +
—-Rusiyada ilk T.j. cSankt Peterburq-
 +
skiye vracebnıye vedomostikni (1792—
 +
94) prof. F. İ. Uden nətir etdirmi(yi-
 +
dir. Bundan sonra Moskvada c Mediko-
 +
iziceski jurnalg (1808—21), Peter-
 +
urqda “Bocoğına jurnal vrəcebnoy nau-
 +
kiə (1811—16), “Voyenno-Medisinski
 +
jurnalq (1823—1817, 1944 ildən) və s.
 +
cıxmısldır. 50 illərin sonu—İ) il-
 +
lərin əvvəllərində c Moskovskaya me-
 +
c Medni-
 +
sinski vestnikə (1861—85), “Sovremen-
 +
naya medisinaəz (1860—80) və s. T.j.
 +
nəmlr olunmu, 19 əsrin axırı—20
 +
əsrin əvvəllərində tibb elminin in-
 +
kipafı ilə əlaqədar coxlu sahə nəiqr-
 +
ləri yaranmısndı.
 +
 
 +
Beyuk Oktyabr sosialist inqila-
 +
bından sonra SSRİ-də tibb elminin
 +
nəzəri, elmi və ideya inkipafı ilə
 +
əlaqədar Q.j.-nın sayı xeyli artmıpil,
 +
İLK sovet Q.j.—cRusski fizioloqi-
 +
ceski jurnal HM. İ. M. Secenovav
 +
(1917) hə *Vracebnoye delov (1918) nət-
 +
rə baplamıpndır. Bir sıra sovet T.j.-
 +
nın—cPednatriyaq (1922), eMenucuH-
 +
skaya parazitologiya i parazitarnıye
 +
bolezniə (1922, c“Problemı tubergkul-
 +
yozaq (1923), “Ortopediya, travmatolo-
 +
giya i protezirovaniyev (1927), c“Xi-
 +
Viki 1937), c“ Sovetskaya medisinav
 +
(1937) və s.-nin xarici eəlkələrdə coxlu
 +
oxucusu vardır. SSRİ-də 100-dən cox
 +
T.j. (o cӱmlədən cAzərbaycan tibb
 +
jurnalı) nər edilir (1984).
 +
 
 +
TİBB ZƏLİSİ (Hirudo medicinalis)
 +
—zəlilər sinfindən halqavarı qurd.
 +
Orta hesabla bədəninin uz. 12 sm-dir.
 +
Mərkəzi və Cənubi Avropa və Kicik
 +
Asiyanın inrin sularında yaplayır.
 +
Su icmək ucun suya girmin iri məməli
 +
heyvanların qanı ilə qidalanır. T.z.-
 +
nin tupurcəyinin tərkibində hirudin
 +
olur: bu, qan laxtalanmasının qariyı-
 +
sını alır, ona gerə də "ənHHHH AZHUU-
 +
li cənəsinin acdıqı yaradan uzun mud-
 +
dət qan axır. T.z.-ndən mualicə məqsə-
 +
di ilə qanalmada (qanburaxmada) is-
 +
tifadə edirlər. Muasir tibbdə trom-
 +
boflebit, hipertoniya, insultqabaqı
 +
halla da və s. zamanı tətbiq olunur.
 +
SSRİ-də T.z. Ukraynada, Orta Asiya-
 +
da yayılmımndır. Moskva ətrafında
 +
biofabriklərdə yetimdirilir. Azərb.
 +
SSR-də T.z. Ləngəran r-nunun təbii
 +
sularında genəil yayılmıtdır. Haq-
 +
 
 +
 
 +
272
 +
 
 +
 
 +
zırda T.z.-nin sun”i surətdə artırıl-
 +
ması ucun Bakı yaxınlıqında xususi
 +
gəl təsərrufatı təpkil edilmiindir.
 +
Azərb.SSR-də ildə 2 mln.-dək T.z. tu-
 +
tulur və SSRİ-nin muxtəlif yerləri-
 +
nə gəndərilir.
 +
TİBB CƏMİYYƏTİ—tibb və səhiyyə
 +
sahəsində elmi-tədqiqat və praktik
 +
iplərlə məpeul olan Həkim və mutə-
 +
xəssisləri birlətdirən kenullu MYƏC-
 +
sisə. Xaricdə ilk mustəqil T.c. 1731
 +
ildə Parisdə, 1773 ildə Londonda,
 +
1775—83 illərdə Nyu-Yorkda tətpkil
 +
edilmitdir. 1803 ildə Parisdə ana-
 +
tomiya və əczacılıq cəmiyyəti: 1805,
 +
ildə Kral Bərə Yə cəmiyyəti
 +
yarandı. 1861 ildə Moskvada rus hə-
 +
kimlər cəmiyyətinin rəsmi acılhpipı
 +
oldu. Sonralar bu cəmiyyətlərdən te-
 +
rapevtlər, cərrahlar, ginekoloqlar,
 +
oftalmoloqlar və s. xususi tibb cə-
 +
miyyətləri təikil olundu. T.c.-nin
 +
əsas məqsədi marksizm-leninizm nə-
 +
zəriyyəsi əsasında nəzəri və təcrubi
 +
tibbi ipləri elmi səviyyədə aparmaq:
 +
cəƏmiyYYƏt ӱzvlərinin xususi bilikldə-
 +
rini təkmillətdirmək, əhali arasın-
 +
da tibbi nailiyyətlərin təblirini ge-
 +
nipləndirmək, əhaliyə tibbi xidməti
 +
daha da yaxtılaqtidırmaq və s.-dir.
 +
SSRİ-də məma-ginekoloqlar, anatom,
 +
histoloq və embrioloqlar, anestezio-
 +
loq və revmatoloqlar, həkim nəzarəti
 +
və bədən tərbiyəsi, qastroenteroloqlar,
 +
gerontoloq və geriatrlar, gigiyenist-
 +
lər, pediatorlar, kardioloqlar, ney-
 +
cərrahlar, onkoloqlar və s. T.c.
 +
aradılmıpdır. Cəmiyyətlərin elmi
 +
purası ӱmumittifaq plenumlarının
 +
caqırılmasını əlaqələndirir, plenu-
 +
mun proqramına baxır və təsdiq edir.
 +
— Ədl Naucnıe medipinskie oĞmecrna
 +
SSSR, pod red. M. V. Volkova, M.., 1972,
 +
 
 +
 
 +
TİBBİ KİBERNETİKA— kiberneti-
 +
kanın istiqaməti, tibdə və səhiyyə
 +
sistemində idarəetmə prosesləri ilə
 +
əlaqədar olan problemləri eyrənir.
 +
Tibbi və digər informasiya, infor-
 +
masiyanın yırılması, itilənməsi sis-
 +
temləri, insan orqanizmində və sə-
 +
hiyyə sistemində olan rabitə və ida-
 +
rəetmə sistemləri T.k.-nın tədqiqat
 +
obyektidir. T.k. tibb və səhiyyə siste-
 +
mində toplanmıpp biliklərə, kiberne-
 +
TİK ӱsul və texniki vəsitələrə isti-
 +
nad edir. Genipt təyinatlı rəqəm və
 +
analoq hesablama mapınları muxtə-
 +
lif cetidli daxiledici və xa ricedi-
 +
ci qurqular kompleksinə malik ixti-
 +
saslapdırılmıs hesablama matpınla-
 +
rı T.k.-nın texniki bazasıdır. Təd-
 +
QİQ olunan sistem və ya prosesin dərin
 +
və hərtərəfli təhlilinə əsaslanan mo-
 +
Ddelləpdirmə T.k.-nın əsas tədqiqat
 +
tӱludӱr. SSRİ-də T.k.-nın inkiia-
 +
bi İP. K, Anoxin, N. M. Amosov, N.
 +
 
 +
. Bloxin, A. A. Viptevski və b.-nın
 +
adı ilə baqlıdır.
 +
 
 +
T.k.-nın əsas vəzifəsi muxtəlif
 +
fizioloji sistemlərə və butevlukdə
 +
orqanizmə mӱalicə məqsədi ilə tə sir
 +
gəstərmək, təbii orqanları az və ya
 +
COX Mӱddətdə CYH”H orqanlarla əvəz
 +
etmək, ə olunan usulları hazır-
 +
lamaqdır. Q.k.-nın inkipafında əsas
 +
istiqamətlər: normal və patoloji HTƏ-
 +
raitdə orqanizmdə bapq verən proseslə-
 +
rin modellətdirilməsi və idarəolun-
 +
ması problemləri: xəstəliklərin diaq-
 +
nostikasında EH M-dən istifadə olun-
 +
ması və s.-dir. İnformasiya-axtarımp
 +
və diaqnostika sistemlərinin hazır-
 +
 
 +
 
 +
TİBB CƏMİYYƏTİ
 +
 
 +
 
 +
lanması apaqıdakı məqsədlərə xidmət
 +
edi murəkkəb diaqnostika halların-
 +
da Həkimə məsləhət gəstərilir (öy
 +
vaxt EHM həkimə ən cox ehtimal olu-
 +
nan diaqnostika variantları haqqında
 +
mə”lumat və ya lazım olan əlavə mua-
 +
Yinə usulları barədə məsləhət verir):
 +
xususi rabitə sistemləri vasitəsilə
 +
Yuksəkixtisaslı tibb kadrları olma
 +
yan ərazilərdə yapyayan xəstələrin mua-
 +
THHƏCH ucun mərkəzi tibb muəssisələ-
 +
rindən məsləhət verirs genin əhali
 +
kutləsi arasında aparılan kutləvi
 +
mӱayinələr zamanı mӱəyyən xəstəliyə
 +
yӱksək meylli olan pqəxsləri aiykara
 +
cıxarır (bu məqsədlə mӱxtəlif məxc-
 +
lərin anket gestəriciləri təhlil edi"
 +
lir), bir-birinə oxtar xəstəlik hal-
 +
larında mualicə texnikasına yardım
 +
gestərmək məqsədi ilə EHM-də coxlu
 +
miqdarda informasiya saxlanılır:
 +
guclu toksiki tə”sirə malik olan mua-
 +
licə vasitələrinin dozasını dəqiq-
 +
ləpdirmək ucun riyazi modellətdir-
 +
mə metodundan istifadə edilir və s.
 +
Səhiyyə təpkilində informasiya sis-
 +
temlərindən və avtomatlapdırılmın
 +
idarəetmə sistemlərindən istifadə
 +
olunması da Q.g.-ya aiddir. Tibb sa-
 +
Həsində elmi tədqiqatların idarə
 +
olunmasında da informasiya sistem-
 +
lərindən istifadə olunur.
 +
 
 +
Əd. Vorobıhev E. İ., Kitov
 +
A. İ., Vvedenie v medipinskukə kiberne"
 +
tiku, M., 1977, Vorobhevv E. İ., Ki-
 +
tov A. İ., Medipinskal kibernetika,
 +
M., 1983.
 +
TİBBİ GENETİKA—insan geneti-
 +
kasının bəlməsi: irsi amillərin in=
 +
san patologiyasında rolunu eyrənir.
 +
İrsi xəstəliklərin etiologiya və pa-
 +
togenezini, onların diaqnostika, muc-
 +
alicə və profilaktikasını eyrənən
 +
klinik genetika T.g.-nın əsasını
 +
təpkil edir. T.g. genetikanın butun
 +
tədqiqat metodlarından istifadə edir.
 +
T.g: somatik huceyrələrin hibridlət-
 +
dirilməsi, riyazi və bioloji model-
 +
ləidirmə, xromosomların xətti di-
 +
ferensiasiyası və molekulyar-genetik
 +
analiz kimi yeni tədqiqat metodları
 +
ilə zənginlətmitdir. Bə”zi xəstəlik:
 +
lərin nəsildən-nəslə kecməsi haqqın-
 +
da ilk mə”lumat 18 əsrin axırı və
 +
19 əsrin əvvəlinə təsaduf edir. La-
 +
kin T.g.-nın mustəqil elm sahəsi kimi
 +
ik yalnız 20 əsrin əvvəllə-
 +
rindən batlamhipdır. Əlkəmizdə T.g.-
 +
nın inkipafı S. N. Davidenkovun
 +
adı ilə baqlıdır.
 +
 
 +
T.g.-nın ən intensiv inkiptaf dəv-
 +
ru 20 əsrin 50-ci illərinin axırın-
 +
dan baplamıtndır. 1956 ildə insan
 +
xromosomlarının dəqiq sayı və quru-
 +
luplu muəyyən edilmit, 1959 ildə isə
 +
insanlarda xromosom xəstəlikləri
 +
kətpf edilmipdir. Sonrakı illərdə
 +
bioloji kimyanın və molekulyar ge-
 +
netikanın nailiyyətləri sayəsində in-
 +
sanlarda təsaduf edilən bir sıra ir-
 +
si mӱbadilə pozequnluqlarının mahiy-
 +
yəti alikara cıxarılmındır. T.g.-ya
 +
2000-dək irsi xəstəlik məqlumdur ki,
 +
bunlardam da 1000-ə qədəri maddələr
 +
mubadiləsinin irsi pozqunluqları ilə
 +
əlaqədar olan xəstəliklərdir. İrsi
 +
xəstəliklərin biokimyəvi və molekul-
 +
yar-genetik mahiyyətinin apykara cıxa-
 +
rılması, onların erkən diaqnostika-
 +
sına və patogenetik mualicəsinə im-
 +
kan yaratmındır. İrsi xəstəliklərin
 +
mualicəsində bir sıra nailiyyətlər
 +
əldə edilsə də, onlara qarupı mubari-
 +
 
 +
 
 +
| mn əhəmiyyəti
 +
zədə professional ӱsulun
 +
əha az qıqdır. İrsi xəstəliklərin
 +
profilaktikası iki yolla həyata keci-
 +
rilir: yeni mutasiyaların ƏMƏLƏ GƏL-
 +
məsinin profilaktikası və bir nəsil-
 +
də olan mutasiyanın sonrakı nəslə kec-
 +
məsinin profilaktikası. SSRİ-də, o
 +
cumlədən Azərb.SSR-də irsi xəstəlik:
 +
lərin profilaktikası ilə tibbi-gene-
 +
tik məsləhətxanalar na olur.
 +
Əd. Həsənov Ə. və Üamranapsı,
 +
Bioloji kimya, B., 1974, Xarris E.,
 +
Osnovı bioximiceskon qenetiki celoveka,
 +
per, s anql., M., 1973: Qenetika i medini"
 +
na, pod red. N. P. Bockova, M., 1979, P o=
 +
numy k İ., Bulaxova L., Klini"
 +
ceskan qenetika B psixiatrii, Kiev, 1982,
 +
 
 +
 
 +
TİBBİ PARAZİTOLOGİYA VƏ
 +
TROPİK TƏBABƏT İNSTİTUTU,
 +
S. M. Kirov ad.—Azərb.SSR Sə-
 +
hiyyə Nazirliyinin elmi-tədqiqat muəsa
 +
sisəsi. Bakıdadır. 1931 ildə Azərb.
 +
Virusologiya, Mikrobiologiya və Kp-
 +
giyena İn-tunun Tropik ilə.bəsi baza-
 +
 
 +
 
 +
sında təpkil olunmupdur.
 +
İn-tun 4 ipe bəsi (təbii ocaqlı
 +
xəstəliklər, qeyri-transmissiv para-
 +
 
 +
 
 +
zitar xəstəliklər, elmi-tibbi infor"
 +
masiya və tətppkilati metodik pte”bə),
 +
3 bəlməsi (malyariyanın epidemiya-
 +
sı və profilaktikası, tibbi helmin:
 +
tologiya, tibbi araxnoetimologiya), 2
 +
laboratoriyası (leypqmanioz, protozooz:
 +
lar), habelə qrupları var (1084),
 +
İn-tun əsas tədqiqat problemləri pa-
 +
razitar və tropik xəstəliklərin etio-
 +
logiyası, patogenezi və klinikasını
 +
əyrənmək, onların muçalicə-profilak-
 +
tikası ucun elmi surətdə əsaslandı
 +
rılmın səmərəli tədbirlər komplek-
 +
si ipləyib hazırlamaqdır. İn-t 10
 +
e.d., 36 elmlər namizədi hazırlamıpn-
 +
dır. İn-tda 1 e.d. və 19 elmlər nami-
 +
zədi calhipır (1984). İn-tun elmi
 +
 
 +
 
 +
əsərləri nəpr olunur.
 +
TİBBİ PSİXOLOGİYA — psixolo-
 +
giyanın insan xəstəliklərinin mən-
 +
 
 +
 
 +
bəyi, yaranması, inkgitpafı və muali-
 +
cəsi prosesində psixikanın rolunu
 +
əyrənən bəlməsi. T.p.-nı ilk dəfə 10
 +
əsrdə alman psixoloqu və filosofu
 +
R. G. Lotse əsaslandırmhıındır. So-
 +
matik və psixogen xarakterli xəstə"
 +
liklər zamanı (bax həmcinin Poto-
 +
psixologiya) psixikanın dəyitpməsini
 +
eyrənən klinik psixologiya T.p.-nın
 +
ən inkipaf etmit sahəsi saynlır.
 +
T.p.-nın metodları umumi psixologi-
 +
yanın metodlarından prinsipcə fərq-
 +
lənmirylakin ppəxsin və xəstəliyin xa"
 +
rakterindən asılı olaraq, konkret ilə-
 +
kil alır. T.p. psixoterapiya və psi”
 +
xogigiyenanın əsası hesab olunur.
 +
 
 +
TİBBİ TƏHSİL–-həkim və provi-
 +
zorların, orta tibb ippcilərinin,
 +
elmi tibb kadrlarının hazırlanma:
 +
sı və təkmillətdirilməsi sistemi.
 +
T.t.-in qədim tarixi var. Rusiyada
 +
həkim kadrların hazırlanmasına 17
 +
əsrin 2-ci yarısında baplanmıtdır.
 +
1764 ildə Moskva Un-tində tibb fa-
 +
kultəsi təpkil olundu. Beyuk Oktyabr
 +
sosialist inqilabı ərəfəsində Rusi-
 +
yada 17 ali tibb muəssisəsi var idi.
 +
Ali tibb məktəbləri Mərkəzi Rusi-
 +
yada, Ukraynada və Pribaltikada fəa-
 +
liyyət gestərirdi, Orta Asiyada, Qa-
 +
zaxıstanda, Zaqafqaqiyada (o cӱmlədəv
 +
Azərb.-da), Belorusiyada isə belə mək"
 +
təblər yox idi. 1918—22 illərdə daha
 +
16 ali tibb mӱəssisəsi acıldı (Zaqaf-
 +
qaziyada, o cӱmlədən Azərb.SSR-də,
 +
Orta Asiya və Belorusiyada). 1930
 +
 
 +
 
 +
THBO
 +
 
 +
 
 +
273
 +
 
 +
 
 +
ildən un-tlərin tibb fakultələri əsa-
 +
sında tibb in-tları yaradıldı. 1983—
 +
84 illərdə Azərbaycan Tibb İn-tu 1316
 +
həkim və əczacı, tibb texnikumları
 +
3277 —– tibb iicisi hazırlamıil-
 +
dır. SSRİ-də həkimlər ixtisas uzrə
 +
(mualicə ipi, pediatriya, sanitariya,
 +
Stomatologiya, əczacılıq in-tları
 +
farmasiya mxctəxəssisləri) hazırla-
 +
nır. Birinci və ikinci kurslarda
 +
umumi-bioloji, umumi-siyasi fənlər
 +
kecilir. Əsas klinik və gigiyenik
 +
fənlər (terapiya, cərrahlıq, mamalıq
 +
və ginekologiya, pediatriya, gigiye-
 +
na, epidemiologiya və s.) 4—6-cı kurs-
 +
larda tədris edilir.
 +
 
 +
 
 +
TİBBİ XARAKTERLİ MƏCBURİ
 +
TƏDBİRLƏR--SSRİ -də anlaqsız və-
 +
ZİYYƏTDƏ ictimai-təhlugəli əməl et-
 +
mi, Yaxud anlaqlı vəziyyətdə cinayət
 +
terətmit, lakin həkm cıxarılanadək
 +
və Ya cəzanı cəkən muddətdə xronik
 +
ruhi xəstəliyə tutulmuyi və bunun
 +
nəticəsində əz hərəkətlərini əlcub-
 +
bicmək və ya idarə etmək imkanından
 +
məhrum olmut 1Yəxslərə məhkəmənin
 +
tətbiq etdiyi tədbirlər. Qanunda umu-
 +
mi, Yaxud xususi tipli psixiatriya
 +
mualicəxanalarına gendərmə nəzərdə
 +
tutulmutdur. Məhkəmə cinayət etmit
 +
alkoqoliklərə və narkomanlara cina-
 +
yət cəzası verməklə yanatı, xususi
 +
mӱalicə və əmək rejimi olan tibb
 +
mӱəssisələrində məcburi mualicə də
 +
təqyin edə bilər (bax həmcinin Alko-
 +
qolizm, Narkomaniya).
 +
Anlaqsız vəziyyətdə ictimai təh-
 +
 
 +
-luӱkəli əməl etmit, həmcinin cinayət
 +
etdikdən sonra xronik ruhi xəstəliyə
 +
tutulmupy tpəxslərin ən HÖTH-
 +
dai istintaq məcburidir. Muttəhimin
 +
anlaqsızlıqını muəyyən etmək ucun
 +
məhkəmə-psixiatriya ekspertizası tə”-
 +
yin olunur. PTəxsin ruhi xəstə olma-
 +
sı faktı muəyyən olunan momentdən
 +
ipdə mudafiəcinin, həmcinin məhkəmə
 +
iclasında prokurorun və mudafiəci:
 +
nin iptirakı məcburidir. Məhkəmə
 +
cinayət məs”uliyyətindən azad etmək və
 +
T.x.m.t. tətbiq etmək barəsində xususi
 +
qərardad qəbul edir, ondan mudafiəci,
 +
zərər cəkmiiy ppəxs və onun numayəndə-
 +
si, ipinə baxılmıt ppəxsin Yaxın qo-
 +
humu 7 gun ərzində pikayət, prokuror
 +
isə protest verə bilər.
 +
 
 +
TİBERİ (T:beqqiz)— Klavdi Neron
 +
(e.ə. 16.11.42—eramızın 16.3.37 ili)
 +
—Roma imperatoru |14—37|. Avqus-
 +
tun oqulluqu və varisi. Tarixi mən-
 +
bələrə gərə xoflu, inamsız və riya-
 +
kar idi. Əvvəlcə hakimiyyəti senatla
 +
birgə, sonra isə pretorianlara arxa-
 +
lanaraq təkbaiına idarə etmiitdir.
 +
TİBESTİ (Trevi )— Mərkəzi Beyuk
 +
səhrada, Cad Resp.-sında yayla. Hund.
 +
3415 m-ə (Emi-Kusi vulkanı) qədər-
 +
dir. Kristallik ipistlər, lava və qum-
 +
dapılardan təkil olunmundur.
 +
İllik yakıntı 100 mm-dən azdır. Xur-
 +
ma aqacı, akasiya və s. bitir.
 +
TİBET DİLİ—tibetlilərin dili.
 +
Tibet -Birma dillərinə daxildir.
 +
Bu dildə 5 mln.-dan cox adam danı-
 +
urbıp (1981). Əsasən, fonetik əlamətlə-
 +
ri ilə secilən bir necə dialekti (ar-
 +
xaik—amdo, dege, qeyri-arxaik—lhas
 +
və ədəbi dilin əsaslandırı ipiqatsze)
 +
var. Səs tərkibi zəngindir (16 sait,
 +
36 samit). Təcridi tipli iltisaqi-
 +
 
 +
lektiv qurulutia malikdir. İlk ədə-
 +
 
 +
i abidələri 7—10 əsrlərə aiddir,
 +
 
 +
azısı devanaqariyə əsaslanır,
 +
 
 +
 
 +
ASE—18, c. 9
 +
 
 +
 
 +
Ədl Parfionovic 10. M,, Tu-
 +
betskinN pishmennın azık, M., 1982.
 +
TİBET YAYLASI —Mərkəzi Asiyada
 +
yayla. Əsasən, Cində, qismən Hindis-
 +
tandadır. Q.-dən Qaraqorum, 1im.-dan
 +
Kunlun, i.-dən Sino-Tibet darları
 +
(bə”zən bu daq sistemləri T.y.-na da-
 +
xil edilir), c.--dan Himalay daqrları
 +
ilə əhatələnir. Sah. təqr. 2 mln, km?,
 +
orta hund. 4—5 min m. Bir cox silei-
 +
lələrdə hund. 6—7 min m-ə catır. Əsa-
 +
sən, qumdatı, əhəngdatı, gilli tpist-
 +
lər, qranit və qneyslərdən təppkil olun-
 +
mutidur. T.y.-nın 1im.-ı Hertsin, or-
 +
ta hissəsi Mezozoy, c. hissəsi Alp qı-
 +
rıppıqlırında əmələ gəlmiitdir,
 +
Faydalı qazıntıları: dai kəmur,
 +
dəmir filizi, əlvan metallar və s.
 +
İqlimi cox sərt və qurudur. İllik
 +
yarıntı cox yerdə 100—200 mm, c.-da
 +
1000 mm-ə qədərdir. Cay ipəbəkəsi sey-
 +
rəkdir, cayları, əsasən, axarsız gəl-
 +
lərə təkulur. Yaylanın c, hissəsin-
 +
dən Hind, it. hissəsindən Xuanxe, Yans-
 +
zı, Mekonq cayları batlanır. Cox-
 +
lu gəl (ən beyuyu Namtso) var. Dar-
 +
səhra və dar-cəl torpaqlarında yuk-
 +
sək daqlıq səhra və yarımsəhra bitki-
 +
ləri ustundur. Nisbətən rutubətli
 +
ucqar c.-p. LHissədə iynəyarpaqlı və
 +
enliyarpaqlı mepələr var. |
 +
TİBET MUXTAR RAYONU, Tibet
 +
(NHNin dilində Sitszan)—Cinin c.-q.-
 +
ində, Tibet yaylasındadır. SaH. 1221
 +
min km?. ƏH. təqr. 1,9 mln. (1981), İnz.
 +
m. Lxasa ip:.-dir. Əhalinin əsas his-
 +
səsi tibetlilər və onlara yaxın syan,
 +
nu, dulun, abor, mipqmi, dafla tayfa-
 +
larıdır. Tibet-Birma qrupu dillə-
 +
rində danıptırlar. Dindarları bud-
 +
dist-lamaistdir.
 +
 
 +
Tarixi mə”lumat,. Tibet ərazisində
 +
İLK dəvlət 7 əsrdə yaranmıpq,
 +
əsrlərdə feodal munasibətləri inki-
 +
pqaf etmipdi. 787 ildə buddizm dəv-
 +
lət dini oldu. 13—14 əsrlərdə Tibet
 +
monqolların əsarəti altında idi. 14—
 +
17 əsrlərdə Tibet feodalların haki-
 +
miyyət ӱtrunda mӱbarizə meydanına
 +
cevrildi. 17 əsrdən əlkəni hakim ge-
 +
luqba buddist təriqətinin bacıları
 +
—dalay-lamalar idarə edirdilər. Ti-
 +
bet 18 əsrin sonunda tamamilə Cinin
 +
tərkibinə daxil oldu (dalay-lama hə-
 +
kuməti saxlanılmaqla). Sinxay inqi-
 +
labı (1911—13) dəvrundə 13-cu dalay-
 +
lama Cinlə butun əlaqələri kəsdi.
 +
1950 ildə Cin Xalq Azadlıq Ordusu
 +
hissələri Tibetə hərəkət etdi. 1951
 +
ildə CXR ilə Tibet Hekuməti 4Tibe-
 +
tin dinc yolla azad edilməsi tədbir-
 +
ləri haqqında muqaviləv baqladı. My-
 +
qaviləyə əsasən Tibetə CXR tərkibində
 +
milli muxtariyyət verilirdi. 1959 il-
 +
də Tibetdə 14-cu dalay-lamaya qarqpı
 +
5 Sarı verdi və o, Hindistana MY-
 +
hacirət etdi. 1965 ildə Tibet Muxtar
 +
r-nu Yaradıldı.
 +
 
 +
Təsərrufat. İqtisadiyyatın əsas
 +
sahəsi k.t.-dır. Arpa, vələmir, no-
 +
xud, qarabapaq, burda, cəltik, kartof,
 +
meyvə və tərəvəz yetipdirilir. Hey-
 +
vandarlıq inkipaf etmitdir. Tax-
 +
ta-tpalban, kərpic, əczacılıq, e”mal
 +
sənayesi mӱəssisələri, toxuculuq sə-
 +
nayesi, SES-lər var. Az miqdarda dapp
 +
kəmur, duz, qızıl və s. cıxarılır.
 +
 
 +
Ədəbiyyat. PPifahi ədəbiyyat əsa-
 +
tir, epos (“Geserə), əfsanə, nərmə, na-
 +
qıl və hikmətli səzlərlə zəngindir.
 +
7—10 əsrlərdə yaranmıtnm yazılı ədə-
 +
biyyat folklorla və qədim turk, xu-
 +
susən uyqur ədəbiyyatı ilə qarpıdır-
 +
 
 +
 
 +
lı tə"sirdə inkinpaf etmipdir (ta-
 +
rixi xronikalar, epiqrafik abidələr,
 +
cRamayanaznın Qibet versiyası və c.).
 +
11—14 əsrlərdə orijinal əsərlər
 +
(dini-fəlsəfi risalələr, tarix əsər-
 +
ləri, didaktik və epistolyar əsərlər)
 +
yazılmımqdır. 15—19 əsrlər ədəbiy-
 +
yatında buddizmin dini və siyasi gə-
 +
Erplərinin təbliqi əsas yer tutur,
 +
18 əsrin əvvəlindən yaranmaqa batpla-
 +
yan dunyəvi poeziya (6-cı dalay-lama
 +
Tsancan-camso) ən”ənələri sonralar
 +
da davam etdirilmitndir. 20 əsrin
 +
Ə0-ci illərindən, əsasən, Cin ədəbiy-
 +
yatından tərcӱmələr dərc olunur.
 +
 
 +
Me”marlıq və təsviri sənət. T. in-
 +
cəsənətinin muhum abidələri feo-
 +
dalizm devrundə yaradılmındır. Or-
 +
ta əsrlərdə dar zirvələrində qala-
 +
qəsrlər tikilmipdir. T.-in dini bi-
 +
naları suburqanlar (lamaların sərda-
 +
baları, xatirə qurquları) və darətəyi,
 +
yaxud zirvədə tikilərək ətrafına bir
 +
necə sıra qala divarları cəkilmitp
 +
monastırlarla səciyyələnir. Saray me”-
 +
marlıqrının ən tipik əlamətləri Po-
 +
tala və Lhasadakı saray-qalalarda
 +
hifz olunmutdur. T. evləri əhənglə
 +
atqardılır, ikiqat karnizlər və pən-
 +
cərə hapiyələri qara rənglə rənglə-
 +
nir. T.-in Budda ehkamlarına cavab
 +
verən orta əsr təsviri sənəti, əsasən
 +
monastırlarda inkipaf etmipdir
 +
(divar rəsmləri, ctan-kagadlanan iko-
 +
nalar). Orta əsr T. heykəltəraplıqı
 +
qayalarda capılmıpt dini relyeflər,
 +
mə”bəd heykəlləri, aqac, gil və metal-
 +
dan hazırlanmıtp allah fiqurları
 +
ilə təmsil olunur. Dekorativ-tətbiqi
 +
CƏHƏTHH ƏH”ƏHƏBH nəvləri tikmə, tunc-
 +
dan dini və məiptət əpyalarının ha-
 +
zırlanması, xalcacılıq və s. ibarət-
 +
 
 +
 
 +
dir.
 +
TİBET-BİRMA DİLLƏRİ--Cin –
 +
Tibet dillərinə mənsub dil qrupu
 +
(Qibet dili, Birma dili, Kacin
 +
zi) dili, nevari dili və s.).
 +
.-B.d.-ndə 52,1 mln,-a yaxın adam da-
 +
nıpır (1978), Bə”zi alimlər T.-B.d.-
 +
ni mustəqil qrup hesab etmirlər. Ti-
 +
bet, Birma, nevari dillərinin ӧeva-
 +
naqariyə əsaslanan yazısı var. Bə”-
 +
zi dillərdə isə hHeroqliflərdən is-
 +
tifadə olunur. Bir coxu yazısızdır.
 +
TİBETLİLƏR (əzlərini pyoba
 +
adlandırırlar)—Tibetin yerli əha-
 +
lisi, xalq. Əsasən, Cində, bir qismi
 +
Hindistan, Nepal və Butanda yalpa-
 +
yır. 5 mln. nəfərdən coxdurlar (1981),
 +
Qibet dilində danıpqırlar, Əkinci-
 +
lik, maldarlıq, habelə sənətkarlıqla
 +
(dulusculuq, toxuculuq, metalipləmə)
 +
məptuldurlar. 20 əsrin ertarında
 +
sənaye mӱəssisələri yaranmaqa pla-
 +
dı. Oturaq T. dap evlərdə, kecəri-
 +
lər isə Yun cadırlarda yaqpayırlar.
 +
Dindarları buddist-lamaistdir.
 +
 
 +
Əd.: Narodı VostocnoN Azii, M.—L.,
 +
1965, Repetov DA. M., İkovlev A.
 +
Q., K voprosu o sopialhıno-zkonomiceskix
 +
otnopeninx u tibetiev v pervovV polovine
 +
 
 +
 
 +
B., B kn.: Sopialınan istorin Hapo-
 +
dov Azii, M., ə,
 +
 
 +
 
 +
TİBF (TH:bai4) Jak (27.9.1880, Bor-
 +
do—1.9.1959, Barselonet, Mon-Seme)—
 +
fransız skripkacısı. Fransız skrip-
 +
ka məktəbinin gerkəmli numayəndələ-
 +
rindən biri. 1896 ildən konsert fəa-
 +
LİYYƏTİNƏ batplamıtn, bir cox əlkələr-
 +
də (1901 ildən Rusiyada, 1936 ildə
 +
SSRİ-də) cıxınq etmitdir. T.-nun
 +
ifası ucun zəriflik və virtuozluq
 +
səciyyəvi idi, 1943 ildə pianocu M.,
 +
 
 +
 
 +
274
 +
 
 +
 
 +
TİBR
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Lonq ilə birlikdə Parisdə pianocu
 +
və skripkacıların mӱsabiqəsini təptp-
 +
kil etmitdir (1946 ildən beynəlxalq),
 +
Təyyarə qəzasında həlak olmuptdur,
 +
TİBR (Teceqe)— İtaliyada cay (Apen-
 +
nin y-a-Nda ən beyuk). Uz. km, hev-
 +
zəsinin sah. 16,5 min km?. Toskano-
 +
Emiliya Apennin d-rının c.-undan
 +
bapplanır, delta (250 km?) əmələ gə-
 +
tirərək Tirren dənizinə tekçlur.
 +
Suvarmada istifadə edilir. oma
 +
i1.-ndən ayplaqı gəmiciliyə yararlıdır,
 +
TİBULL Albi (AYI iz Tzbiyyiz) (e.ə.
 +
təqr. 50—19)—Roma pairi. T.-un adı-
 +
na cıxılan 4 elegiya kitabından, əs-
 +
lində, yalnız 2-si, bir də 3-cu kita-
 +
bından 2 pqe”r ona məxidur. Elegi-
 +
yalarında kənd həyatı, məhəbbət, ailə
 +
səadəti tərənnum olunur, muharibə,
 +
məhpərT və sərvət dupigunluyu pisləni-
 +
lir, PYe”rləri dilinin sadəliyi və
 +
bədiiliyi ilə secilir,
 +
 
 +
Əsərləri: Əleqii, v kn.: Katull,
 +
Tibull, Properdin, |M., 1963|, Əleqii,
 +
v kn,: Anticnal literatura. Rim, Xres-
 +
tomatin, M., 1981,
 +
 
 +
TİVERİYA GƏLU, Tiveriad
 +
gəlu, Qalileygelu, Bəhr-
 +
Təbəriy.ə — İsraildə (ip, sahili
 +
Suriya ilə sərhəddə), Qhor tektonik
 +
cəkəkliyində gəl. Dəniz səviyyəsindən
 +
212 malcaqdadır. Sah. 145 km?, nəpHH-
 +
liyi 48 m-ə qədərdir. İordan cayı
 +
T.g.-ndan kecir. Gəmicilikdə istifa-
 +
də edilir. Bibliyada (Əhdi-Cədid) T.g.
 +
İsa haqqında əfsanə ilə əlaqələndi-
 +
riler Dini ziyarət yeridir. 1187 il-
 +
nə T.K. yaxınlıqında səlibcilərlə
 +
Misir sultanı Səlahəddinin qopunu
 +
arasında vurupqma olmuzidur. Vurui-
 +
mada Misir qopunu qalib gəlmiipqdi.
 +
TİVİ—Azərb.SSR Ordubad r-nunda
 +
(Nax.MSSR) kənd. . sovetliyinin
 +
mərkəzi, R-n mərkəzindən 60 km pim.-
 +
da, Ordubad—Bist avtomobil yolu kə-
 +
narında, Zəngəz ur SİLSİLƏSİNİN ƏTƏ-
 +
yindədir. ƏH. 13: 6 (1985). Əsas təsər-
 +
rufatı heyvandarlıqdır. Orta mək-
 +
təb, mədəniyyət evi, kitabxana, tibb
 +
məntəqəsi var.
 +
 
 +
TİVLƏR, munimilər—Mərkəzi
 +
Nigeriyada, Benue cayı sahillərin-
 +
də yatpayan xalq, Təqr. 4 mln. nəfərdir-
 +
lər (1981). Tivi dilində (bantu dil-
 +
ləri qrupu) danınırlar. Ən”ənəvi
 +
e”tiqadları ilə yanapqı islam və xris-
 +
tian dinləri də yayılmındır, Əsasən
 +
əkinciliklə mətpquldurlar, məvsumi
 +
iplərdə də calıptırlar. Muzdurluq
 +
edənləri var. -
 +
TİQRAİLƏR — PTimali Efiopiyada
 +
xalq. Təqr. 3 mln. nəfərdirlər (1981).
 +
Tiqran dilində (sami dilləri qrupu)
 +
 
 +
 
 +
danılpırlar. Dindarları xristian-"
 +
 
 +
 
 +
monofistdir. T. əsasən qədim Aksum
 +
padiahlıqı ərazisində yapqayırlar.
 +
Əkincilik və maldarlıqla, həmcinin
 +
sənətkarlıq və ticarətlə məpqtuldur-
 +
 
 +
 
 +
lar.
 +
 
 +
THTPAH Iİ, Beyuk Tiqran—
 +
Ermənistan carı |e.ə. 95—56|. Onun
 +
hakimiyyət illəri 5 ƏH TY/-
 +
rətli dəvru idi. E.ə. 69 ildə 11 T, Ro-
 +
ma sərkərdəsi Lukull ilə vuruttmada
 +
məqlubiyyətə uqrramın və tutduqu əra-
 +
ziləri, demək olar, itirmitidi, e.ə.
 +
66 ildə isə Roma imperiyasının vas-
 +
sallıqını qəbul etmipidi.
 +
THTPAHAKEPT —rənvuM erməni ppəhə-
 +
ri, P Tiqranın dəvlətinin paytaxtla-
 +
rından biri. E.ə. 77 ildə Van gelu-
 +
nun c.-q.-ində, Qurkiyənin muasir Far-
 +
kin k,-nin Yerində salınmındı., P1ə-
 +
 
 +
 
 +
hərin ətrafına hund. 25 m olan qala
 +
divarları cəkilmiitdi. Eramızın 69
 +
ilində Roma qopunu daqrıtmındır.
 +
TİQRANYAN Armen Tiqranovic (26.
 +
12,1879, Aleksandropol, indiki Le-
 +
| ninakan—10.2, 1950,
 +
Tbilisi, Yerevan-
 +
da dəfn edilmii-
 +
dir)—erməni sovet
 +
bəstəkarı, xor di-
 +
ijoru, pedaqoq,
 +
rm.SSR və Gurc.
 +
SSR əməkdar incə-
 +
sənət xadimi (1935,
 +
1936). 1902 il-
 +
i də Aleksandropolda
 +
xalq xorları yarat-
 +
mhıtp, həmin kollek-
 +
= Cat en" tivlərlə Qars, Ye-
 +
revan, Bakı və s. ip.-lərdə cıxıi et-
 +
mipdir. T. xalq məiəti məvzusun-
 +
da ilk erməni operası cAnuptjun (ta-
 +
mapası, 1912, 3-cu redaksiyası 1939,
 +
H. Tumanyanın poeması utzrə) mӱçəl-
 +
lifidir. Digər əsərləri: “David bəyə
 +
(1950) operası, “Leyli və Məcnung
 +
(1917) mahnı dramı, kantatalar, xor-
 +
lar, xalq mahnıları ittləmələri və
 +
s. Lenin ordeni ilə təltif edilmiii-
 +
dir. Q.-ın cAnuppə operası M.
 +
Axundov ad. Azərb. Opera və Balet
 +
Teatrında tamataya qoyulmuttdur.
 +
 
 +
 
 +
Ədə Atain R., Muradan M.,,
 +
Armen Tiqranan, M., 1966.
 +
 
 +
 
 +
TİQRELƏR — PTimali Efiopiyada
 +
xalq. 0,6 mln. nəfərdən coxdurlar
 +
(1981). Tiqre dilində (sami dilləri
 +
qrupu) danıtpırlar. Əksəriyyəti mu-
 +
səlman, bir qismi xristian-monofist-
 +
dir. Əsasən maldarlıq və əkincilik-
 +
lə, Massaua 1p1. ətrafında balıqcı-
 +
lıq, sədəf və mirvari cıxarmaqla
 +
məptquldurlar.
 +
 
 +
TİYES (ThH:ez)—Seneqalda ppəhər. Ti-
 +
yes vil.-nin inz. m. D.y. və avtomobil
 +
yolları qovpaqı. K.t. r-nunun THua-
 +
rət mərkəzidir. Əh. 117 min (1976).
 +
D.y. e”malatxanaları, toxuculuq KOM-
 +
binatı var. Ət konservi istehsal olu-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Bi dü Ar I Tİ
 +
 
 +
 
 +
nur.
 +
TİYUL—orta əsrlərdə bə”zi Yaxın
 +
PPərq əlkələrində, o cӱmlədən İran,
 +
Turkiyə, Orta Asiya və Azərb.-da məv-
 +
cud olmuqi itərti torpaq sahibliyi.
 +
15—19 əsrlərdə genip yayılmındı.
 +
T. torpaqlarından toplanılan məh-
 +
 
 +
 
 +
sulun — — -— hissəsi xəzinəyə ədə-
 +
 
 +
 
 +
5
 +
nilirdi. Azərb.-ın Rusiyaya birlə:n-
 +
dirilməsindən sonra, 1846 il fərma-
 +
nına əsasən T. torpaq sahibliyi ir-
 +
si e”lan olundu.
 +
TİYULDAR (/Y1,:)—tiyul sahibi.
 +
T. vergi toplamaq və məhkəmə inzi-
 +
bati ına malik olsa da, ti-
 +
yul sahəsi onun iiəxsi mӱlkiyyəti sa-
 +
yılmırdı. Sonralar, xususilə xanlıq-
 +
lar dəvrundə (18 əsr) T.-lar vaxt-
 +
aiplırı xan tə”liqəsi ilə təsdiqlənir-
 +
dilər. Quba xanlıqında rəiyyətin
 +
T.-dan tpəxsən asılı olması və ona
 +
xidmət etməsi xanın əmri ilə qanu-
 +
niləpdirilirdi.
 +
 
 +
TİK (fr. Iis—konvulsiv dartılma),
 +
tibbdə—əzələnin qeyri-iradi tez-
 +
tez yıqılması. Ensefalit nəticəsində
 +
beynin muəyyən hissələrinin zədələn-
 +
məsi ilə əlaqədar, anadangəlmə patolo-
 +
giyadan və s. bap verir. Yayılmıiy və
 +
yerli formada olur. Əsasən, uz və bo-
 +
yun əzələləri zədələnir (qeyri-iradi
 +
gezvurma, marcıldatma və s.). M u a-
 +
 
 +
 
 +
licəsi: sedativ dərmanlar, Qıcol:
 +
maya qarpı preparatlar və s,
 +
 
 +
TİK (hollandca IyK, ing. IsK)—uzun-
 +
luqu boyunca enli əlvan rəngli zo-
 +
 
 +
 
 +
laqları olan, sıx toxunmut (polot-
 +
 
 +
 
 +
no və ya sarja toxunutlu) parca, Kə-
 +
tan və ya pambıq saplardan toxunur.
 +
Dətəkuzu, pərdəlik, mebel və s. ucun
 +
istifadə edilir.
 +
 
 +
TİKAMASU Mondzaemon (əsl adı
 +
Sugimori Nobumori) (1653—22.11.
 +
1724)— yapon dramaturqu. Feodal epo-
 +
peyaları və xronikalarının sujetləri
 +
əsasında yazdıqı tarixi faciələrin-
 +
də |4“Məqlubedilməz Kagekiyeg (1686),
 +
c Koksinginin deyuӱtiləriə (1715) və s.)
 +
pəxsi və ictimai borc hisslərinin
 +
toqquliması təsvir olunur. “Sonedə
 +
zakidə ikiqat intiharı (1703), 4Cəhən-
 +
nəmə gəndərilmip qasidə (1711) dram-
 +
ları pəhər həyatından, nakam məhəb-
 +
bətdən bəhs edir. Yapon ədəbiyyatında
 +
ilk psixoloji dramın muəllifidir.
 +
 
 +
 
 +
Əsərləri: Dramı, M., 1963, Dra-
 +
maticeskie pozmı, |M., 1968).
 +
 
 +
 
 +
TİKAN (zrypa) — bitkilərdə
 +
itiuclu bərk tərəməs gəvdənin, yarpa-
 +
qın, kekun, yaxud onun hissələrinin
 +
metamorfozu nəticəsində əmələ gəlir.
 +
Butev yarpaqlar, onun orta damarı,
 +
yaxud yarpaqaltlırı yarpaq məniəli
 +
T.-a cevrilir. Əlavə kəklərdən də
 +
T. əmələ gələ bilər. Heyvanlarda T.-ı
 +
 
 +
 
 +
iynələr əvəz edir.
 +
THKAHBATbITRAP (dGasterosteidae)
 +
—tikanbalıqkimilər dəstəsinin bir
 +
 
 +
 
 +
fəsiləsi. 5 cinsi var. Avropa, Asi-
 +
ya, Pimali Amerika və PTimali AFf-
 +
rikanın sularında yayılmhındır.
 +
SSRİ-də 3 nəvu var. Uz. 3—20 sm-dək
 +
olur. Belində uzgəcin ənundə 3—16
 +
tikan, qarın uӱzgəcində 1 ədəd bəyuk
 +
qikan var (adı da buradandır). 2—3
 +
dipi balıq bir yuvaya 1000-nək KYPY
 +
təkur. Xırda xərcəngkimilər, cucuӱ
 +
surfələri, bapqa balıqların kuru-
 +
su və surfələri ilə qidalandırı ucun
 +
balıqcılıqa zərər vurur.
 +
 
 +
TİKANBA(PİLILAR, akantose-
 +
fallar (Asap(hoserhaya)— ilk bə-
 +
dənbopluqlu qurdlar tipindən paqa-
 +
zit onurqasızlar sinfi): onurralıla-
 +
rın eırsaqında yapayır. Bədəni
 +
dartılmıit, uzunsovdur: 1—16 sm-dir:
 +
bədən səthi ilə tənəffus edir. İnki-
 +
tlafı metamorfoz və buğ dəyitiməklə
 +
gedir. Aralıq sahibləri xərcəngkimi-
 +
lər və cӱ cuӱlərdir. Balıq, quyi və ma:
 +
məlilərin T.-la guclu yoluxması bu
 +
heyvanların məhvinə səbəb olur. İnsan-
 +
ların da yoluxması halları mə”lum-
 +
 
 +
 
 +
dur.
 +
TİKANQUYRUQ, iynəquyruq
 +
uzunqanad (Nyqipdariz saidasi-
 +
(Siz)—uzunqanadlılar dəstəsindən qupt.
 +
Qanadının uz. 21 sm-dək olur. Ayaq-
 +
ları və quyruqu qısadır. Rəngi qo-
 +
nurdur. rta Sibirdən və PTimali
 +
Monqolustandan Saxalinə, Kuril a-rı-
 +
na və Yaponiyaya qədər yayılmıtdır.
 +
Ucutu gəzəldir. Cuculərlə qidala-
 +
nır. Koloniyalarla yuvalayır: 3—
 +
yumurta qoyur. 18—20 gun kurt yatır.
 +
A HH bi — Asəp6.CCP-nu TyrramieH
 +
r-nunda cay. Quryan cayını əmələ gə-
 +
tirən qollardan biri. Uz. 56 km, hev-
 +
zəsinin sah. 125 km?, Bap Qafqaz
 +
silsiləsinin c. yamacından (3680 m
 +
hund.-dən) batplanır. Datqın və sel
 +
olur. ənə istifadə edilir.
 +
TİKANLI — Azərb.SSR Qutqaten
 +
r-nunda kənd. Q. sovetliyinin mərkə-
 +
 
 +
 
 +
zi. R-n mərkəzindən 13 km q.-də, Ala-
 +
zan-Həftəran vadisindədir. Əh. 1389
 +
(1985), taxılcılıq, tutunculuk, he)-
 +
vandarlıq, meyvəcilik və baramacı-
 +
lıqla məmgӱldӱr. Orta və səkkizil-
 +
lik məktəb, klub, kitabxana, kino-.
 +
qurqu zı
 +
TİKƏBƏND--Azərb.SSR Lerik r-nun-
 +
da kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n
 +
mərkəzindən 31 km c.-11.-də, Pepqtəsə
 +
silsiləsinin ətəyindədir. ƏH. 72
 +
(1985), heyvandarlıq və caybecərmə ilə
 +
məpquldur. Orta məktəb, mədəniyyət
 +
evi, kitabxana, tibb məntəqəsi var.
 +
TİKİNTİ—maddi istehsal sahəsi:
 +
muxtəlif təyinatlı bina və qurru-
 +
ların tikilməsi və yenidən qurulma-
 +
sı: istehsal iləri ucun ərazisi ilə
 +
birlikdə tikilən binalar (qurrular),
 +
daha genin mə ”nada—quruculuq pro-
 +
sesi. Tikintisi bata catdırılmınn
 +
və istifadəyə verilmək ucun Hazır-
 +
lanmıni istehsal muçəssisələri, yaqpla-
 +
yın evləri, ictimai binalər, qurqu-
 +
lar və s. obyektlər T. məhsullarıdır.
 +
 
 +
T. əz məhsullarının xarakteri ilə
 +
barlı bir sıra xususiyyətə malikdir.
 +
K. Marks gestərirdi: 4...əmək vasitə-
 +
lərinin bir Hissəsi lap əvvəldən hə-
 +
rəkətsiz, yer ilə baqlı formada is-
 +
tehsal olunur, məsələn, qorpaqın yax-
 +
pılapdırılması, Fabrik binaları,
 +
domna sobaları, kanallar, dəmir yol-
 +
ları və i.a. Əmək vasitələrinin ii1-
 +
ləməli olduqu istehsal prosesinə dai-
 +
mi təhkim olunması burada eyni
 +
zamanda ezunun fiziki mevcudluq
 +
usulu ilə də ilərtlənir... Lakin əmək
 +
vasitələrinin bir yerə təhkim edil:
 +
mip olması, torpaqda kək salmın
 +
olması əsas kapitalın bu Hissəsinə
 +
millətlərin iqtisadiyyatında xususi
 +
rol verirə (Kapital, c. 2, səh. 161—
 +
62). Deməli, T.-nin xususiyyətlərin-
 +
dən biri məhsulların ərazicə təhkim
 +
olunması və tikinti-quratqdırma təpq-
 +
kilatlarının istehsal fondlarının
 +
aktiv hissəsinin dəyiikənliyidir. T-
 +
ucun istehsal siklinin nisbətən uzun
 +
olması (bir necə aydan bir necə ilə-
 +
dək) və istehsal prosesinin, bir qayda
 +
olaraq, acıq havada, mӱxtəlif iqlim
 +
pəraitində aparılması xarakterik-
 +
dir. |
 +
 
 +
İnqilabdan əvvəl Rusiyada, o cum-
 +
lədən Azərb.-da T. ipləri ilə bir
 +
qayda olaraq, texniki bazası (tikin-
 +
ti mapınları, nəql. vasitələri və
 +
istehsal mӱəssisələri) olmayan xu-
 +
susi (təxsi) podrat tikinti təiki-
 +
latları məpiqul olurdu. Ən aqır iit-
 +
lər belə əl ilə gerulurdu. Tikinti
 +
materialları sənayesi son dərəcə
 +
alpaqı səviyyədə idi.
 +
 
 +
SSRİ-də, o cumlədən
 +
Azərb6.SSR-də T.-vin inki-
 +
p af ı. SSRİ-də T.-nin qariyısın-
 +
da duran muhum məsələ əsaslı vəsait
 +
qoyululpundan effektli istifadə et-
 +
məklə x.t.-nın əsas fondlarının ge-
 +
ni təkrar istehsalını, Q. istehsa-
 +
lının intensivləiydirilməsini tə min
 +
etmək və bu əsasda ictimai istehsalın
 +
effektliyini yuksəltməkdir. Məhsul-
 +
dar quvvələrin inkiafında Q.-nin
 +
x.t. əhəmiyyəti onun butun x.t. sahələ
 +
rinin planauyqun ingitafında və Yeni
 +
təchizat vasitələrinin tamamilə təzə-
 +
lənməsində, yeni istehsal sahələrinin
 +
yaradılmasında, mucəssisəlarin Yer-
 +
ləpdirilməsinin təkmillətdirilmə-
 +
sində və kmipf edilmiiy təbii resurs-
 +
ların istehsala cəlb olunmasında,
 +
 
 +
 
 +
18*, c, 9
 +
 
 +
 
 +
TİKİNTİ
 +
 
 +
 
 +
muttəfiq resp.-ların iqtisadiyyatı-
 +
nın və iqtisadi r-nların kompleks
 +
inkipafında, itəhərsalma sahəsində-
 +
ki uzunmӱddətli proqramların həyata
 +
kecirilməsində, ətraf muhitin qorun-
 +
masında, (pəklini dəyiniməsində və sar-
 +
lamlaidırılmasında, mӱtərəqqi sahə-
 +
lərin şur”ətli inkitafında, elmin
 +
maddi bazasının təkmillətdirilmə-
 +
sində, xalqın maddi və mədəni həyat
 +
səviyyəsinin yӱksəldilməsi ucun maddi
 +
əsasların yaradılmasında aparıcı
 +
rolu ilə mçəyyən olunur.
 +
 
 +
T.-ni umumtikinti və ixtisaslait-
 +
dırılmın təpgkilatlar, istismar və
 +
kəpfiyyat qazıması uzrə təpikilatlar,
 +
layihə, layihə-konstruktor və layihə-
 +
axtarım təpkilatları həyata keci-
 +
rir. T., həmcinin vətəndatların əz
 +
vəsaiti, yaxud dəvlət krediti pesabı-
 +
na tikdirdikləri fərdi yaypayıiy ev-
 +
lərini də əhatə edir. Q.-quraqidırma
 +
təpkilatları muasir tikinti mapın-
 +
ları və nəql. vasitələri ilə təchiz
 +
edilir, onların istismar-tə”mir ba-
 +
zası, həmcinin T.-ni təmin edən di-
 +
gər istehsalatları və kəməkci bəlmə-
 +
ləri var. Umumi ictimai məhsulda
 +
T.-nin layı təqr. 9,5, o cӱmlədən
 +
Azərb.SSR-də 9,396 -dir (1981). SSRİ-
 +
də, o cumlədən Azərb.SSR-də T. yuk-
 +
sək surətlə inkitppaf edir. |
 +
 
 +
Birinci dunya muharibəsinin, Və-
 +
təndail muharibəsinin və hərbi muda-
 +
xilənin arqır nəticələrinə baxmayaraq
 +
sosialist devlətinin ilk illərində
 +
əlkədə T.-nin təikili sahəsində təd-
 +
 
 +
 
 +
275
 +
 
 +
 
 +
birlər kecirilməyə batlandı. 1918
 +
ilin mayında AXTİD tərkibində Dev-
 +
lət Qurquları Komitəsi yaradıldı.
 +
1920 illə 8-ci Umumrusiya Sovetlər
 +
qurultayı V. İ. Leninin ipləyib ha-
 +
zırladıqı QOELRO planını bəyən-
 +
di. 1921—28 illərdə Dneproses, Sta-
 +
linqrad traktor z-du, Turkustan—Si-
 +
bir dəmir yolu kimi beyuk qurqula-
 +
rın T.-si genipləndirildi. 1925—26
 +
illərdə PPatura elektrik st. və Volxov
 +
SES-i tpə dudu. Birinci betil-
 +
likdə iri sənaye mӱəssisələri tikil-
 +
di və itə salındı (bax Xalq təsər-
 +
rufatı inkimafının beiillik plan-
 +
ları). Əlkənin PTərqində ikinci KƏ-
 +
mӱr-metallurgiya bazası yaradıldı.
 +
Mənzil tikintisi xeyli genitləndi-
 +
rildi, yeni ipəhərlər və qəs.-lər sa-
 +
lındı. İkinci betillikdə T.-nin
 +
miqyası xeyli artdı. 1935 ilin de-
 +
kabrında CXİK(b)P MK.da Q. məsələ-
 +
lərinə dair mutpavirə oldu və 1936
 +
ilin fevralında SRİ XKS və
 +
Uİ K(b)P MK bu barədə qərar qəbul
 +
etdiz qərarda T. iplərinin daha da
 +
yaxiılaqdırılması və ucuzlaitdı-
 +
rılması yolları gestərildi.
 +
2 Muharibədən əvvəlki betillik-
 +
lərdə (14929—40) 9000, o cumlədən
 +
Azərb.SSR-də 63 yeni iri dəvlət sənaye
 +
mӱəssisəsi tikilib istifadəyə veril-
 +
di. Bir sıra iri metallurgiya kom-
 +
binatları, mapınqayırma, aviasiya,
 +
kimya, neftayırma z-dları, onlarca
 +
elektrik st. tikildi, yeni Dd.y. magisə
 +
tralları və kanalları cəkildi. Əsasə
 +
 
 +
 
 +
SSRİ-də, Azərb. SSR-də əsas fondların ipyə salınması,
 +
əsaslı vəsait Qoyulupu və yerinəyetirilmiyi tikinti-
 +
qurapdırma ip lərinin həcmi
 +
(mlrd. manat, mӱqayisəli qiymətlərlə)
 +
 
 +
 
 +
I mm kk, —, — —— — — ———
 +
 
 +
 
 +
Dəvlət və koop.
 +
MYƏCCHCƏ BƏ TƏHKH-
 +
latları, Kk-zlar
 +
və əhali tərəfindən
 +
ipə salınmınp əsas
 +
fondların cəmi
 +
 
 +
 
 +
Denvrlər
 +
 
 +
 
 +
Devlət və koop.
 +
muəssisə və təiiki- | Tikinti-qurat-
 +
latları, k-zlar və | dırma itlərinin
 +
əhali tərəfindən həcmi (k-zlar
 +
əsaslı vəsait da daxildir)"
 +
qoyulutiunun cəmi
 +
 
 +
 
 +
əəə “4”. ——————.
 +
 
 +
 
 +
Azərb.
 +
SSRİ |SSR (mln.
 +
manat)
 +
 
 +
Cəmi 1918—83 illər
 +
 
 +
Azərb. SSR-də 2363,5 31988
 +
 
 +
1920—83 illər | — (1946—83
 +
1918— 28 (1928 ilin illər)
 +
 
 +
4-cu rubu daxil
 +
 
 +
deyil 3,9
 +
1-ci betppillik
 +
 
 +
(1929—32, 1928
 +
 
 +
ilin 4-cu rubu də
 +
 
 +
daxildir). 9.3
 +
2-ci betillik
 +
 
 +
(1933—37) 17.2
 +
3-cu bepidlik
 +
 
 +
(1938— 1941 ilin
 +
 
 +
1-ci yarısı) 18.3
 +
1941 (ikinci yarısı)
 +
 
 +
1945 18,9
 +
4-cu betillik
 +
 
 +
(1946—50) 42,2 866
 +
5-ci betppillik
 +
 
 +
(1951—55) 79,9 1868
 +
6-cı betillik
 +
 
 +
(1956 —60) 155.8 2322
 +
7-ci betillik
 +
 
 +
(1961— 65) 228,4 3129
 +
8-ci betidlik
 +
 
 +
(1966 —70) 319,0 4309
 +
Ӱ-cu betiillik
 +
 
 +
(1971—75) ABÜ,R 3963
 +
10-uy betillik
 +
 
 +
(1976 —80) 589,8 R049
 +
 
 +
1981 132,6 1935
 +
 
 +
1982 139,5 1927
 +
 
 +
1983 147,9 20 20
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Azərb. = Azərb.
 +
 
 +
SSRİ |SSR (mln.| SSRİ|SSR (mln.
 +
manat) manat)
 +
2532,3 38729 1464,7 20080
 +
4,4 69 1,6 57
 +
8.8 184 7.2 109
 +
19,7 492 15,7 306
 +
20,4 522 15,6 346
 +
20.5 316 15.1 220
 +
47,4 1125 30,0 588
 +
89,8 2097 57.6 1135
 +
168,0 2658 104, 0 1572
 +
243,5 3658 148,9 2036
 +
347,9 5069 209,9 2717
 +
A9Z, ( 6563 209,4 3336
 +
634,3 0007 343, 0 4103
 +
138,8 2232 70.3 1032
 +
143.7 2347 11.64 1079
 +
152, 0 2390 74.7 1134
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
276
 +
 
 +
 
 +
bi BƏCAHT TO)V”TYUİYHYH Xe) hpcəccM
 +
T. təpkilatlarının istehsal bazası-
 +
nın inkitpafına və onların əsas fond-
 +
larının artırılmasına yənəldildi.
 +
T. istehsalının təqikili və texnolo-
 +
giyası səviyyəsi yӱksəldi.
 +
 
 +
Bəyuk Vətən muharibəsi devruӱndə
 +
T. sahəsində partiyanın siyasəti cəbhə
 +
ehtiyacları ucun zəruri olan isteh-
 +
sal sahələrinin yaradılmasına yenəl-
 +
dildi. T. kadrları və mexanizmləri
 +
hərbi z-dların və həmin z-dlarla koo-
 +
perativləpdirilmintt muəssisələrin
 +
T.-sinə geəndərildi. Muharibə illəri
 +
ərzində :3,5 min muəssisə yepidən ti-
 +
kilib istifadəyə verildi və 7,5 min
 +
iri sənaye mӱəssisəsi bərpa olundu.
 +
 
 +
Muharibədən sonra qısa vaxtda da-
 +
qıdılmın istehsal və qeyri-istehsal
 +
Hə yinatlı obyektlər bərpa olundu,
 +
x.Tənın daha da inkipafına və xal-
 +
qın rifahının yuksəldilməsinə yə-
 +
nəldilmiiy yeni T.-lər geniii vus”ət
 +
aldı. 1954 ilin axırında T.-yə dair
 +
Umumittifaq mullavirəsi kecirildi.
 +
1955 il avqustun 23-də Sov İKP MK
 +
və SSRİ Nazirlər Soveti FTikinti-
 +
nin daha da sənayeləndirilməsi, key-
 +
fiyyətinin yaxpılaidırılması və
 +
maya dəyərinin apaqı salınması təd-
 +
birləri haqqında birgə qərar qəbul
 +
etdilər. 1946—83 illərdə beyuӱk məb-
 +
lərdə (2455,4 mlrd., Azərb.SSR-də
 +
37114 mln. manat) əsaslı vəsait qo-
 +
Yulunqu nəticəsində 2288,0 mlrd.
 +
(Azərb.SSR-də 31891 mln.) manat də-
 +
yərində əsas fondlar iqpə salınmıiqi-
 +
dır. Genit miqyasda mənzil və mələ-
 +
ni-məipqət T.-si itiləri gerulmuttdur.
 +
Həmin devrdə umumi (faydalı) sahə-
 +
si 3320,5 mln. m2 (Azərb.SSR-də 47974
 +
min m?) olan yatayıqt evi tikilmiit-
 +
dir. 1960 ildən sonra k.t.-nın yuӱksəl-
 +
dilməsi tədbirləri ilə əlaqədar k-z-
 +
lararası (təsərrufatlararası) podrat
 +
təplqkilatları yaradılmındır.
 +
 
 +
1983 illə deəvləq, koop. və təsər-
 +
rufatlararası ilkin tikinti-qurayi-
 +
dırma tətgilatlarının sayı 32349
 +
(Azərb.SSR-də 543) olmutdur. T.-də
 +
986,0 min (Azərb.SSR-də 10231) ədəd
 +
ekskavator, skreper, buldozer və səyyar
 +
kran olmuyi, əmak məhsuldarlıqrı
 +
(1940—83 illərdə) 6,89 dəfə, Azərb.
 +
SSR-də (1970—83 illərdə) təqr. 1,6 də-
 +
fə artmhıpdır. 8, 9, 10 və 11-ci beit-
 +
illiklərdə beyuk miqyasda T. ipləri
 +
gerulmuiy və Ya geərulməkdədir. Əsaslı
 +
vəsait qoyulutu 1970 ildəki 80,6 mlrd.
 +
(Azərb.SSR-də 1180 mln.) manatdan
 +
1983 ildə 152,0 mlrd. (Azərb.SSR-də
 +
2390 mln.) manatadək artmıpdır. Bu
 +
dəvrdə Z mindən cox (Azərb.SSR-də
 +
203) iri devləq sənaye MYƏCCHCƏCH, MƏB-
 +
cud muəssisələrdə yeni sex və isteh-
 +
sal sahələri istifadəyə zerilmiirt-
 +
dir. Coxlu miqdarda yapayıiy evi,
 +
məkqəb, xəstəxana, məktəbəqədər muəs-
 +
sisələr və digər sosial-mədəni tə”-
 +
Yinatlı obyektlər tikilmiptdir.
 +
 
 +
Xarici sosialist elkələrində
 +
əsaslı T.-yə dair bəyuk proqram həya-
 +
ta kecirilir. QİYİT uzvu olan əlkə-
 +
lərin birgə səyi ilə iri sənaye komp-
 +
leksləri və obyektləri — € Mubv bir-
 +
ləpmity energetika sistemi, ADrujbag
 +
transavropa neft, € BparcrBos, YVpen-
 +
qoy--POmarı—Ujqorod magistral, qaz
 +
kəmərləri və s. tikilmipdir. QİY1P
 +
uzvu olan sosialist əlkələri inkipqaf
 +
edən bir cox əlkədə (Hindisqan, İraq,
 +
Suriya, Əlcəzair, Əfqanıstan və s.)
 +
mӱxtəlif sənaye obyektləri tikir, So-
 +
 
 +
 
 +
sialist əlkələri inkitaf etmii ka-
 +
pitalist əlkələri ilə də iri miqyas-
 +
lı sənaye obyektlərinin T.-sində qar-
 +
iılıqlı fayda əsasında ipqtirak
 +
edi lr
 +
 
 +
TİKİ Tİ VƏ MEMARLIQ AKA-
 +
DEMİYASI, SSRİ Tikinti
 +
və Me”marlıq Akademiya-
 +
s ı—tikinti və me”marlıq sahəsində
 +
ali elmi muəssisə. 1956 ildə Moskva-
 +
da, SSRİ Me”marlıq Akademiyasının
 +
bazasında yaradılmhınt, 1964 ilədək
 +
məncud olmutdur. 1964 ildə akade-
 +
miyanın bazasında bir sıra me”mar-
 +
lıq elmi in-tları Yaradılmıntdır.
 +
TİKİNTİ MATERİALLARI İN-
 +
STİTUTU, S. Ə. Dadaiqov ad.
 +
Azarb. Elmi-Tədqiqat va
 +
Layihə-Konstruktor Ti-
 +
kinti Materialları İn-
 +
t u—1930 ildə Azərb.SSR Dəvlət Ko-
 +
missiyasının sınaq st., əsasında Yer-
 +
li Sənaye Xalq Komissarlıqrı nəz-
 +
dində Elmi-Tədqiqat Qurqular İn-qu
 +
kimi təpkil olunmutdur. 1941—45
 +
illərdə tikinti materialları sənaye-
 +
si Batp İdarəsi nəzdində Elmi-Qəd-
 +
qiqat Laboraqoriyası kimi fəaliyyət
 +
gestərmiit, 1945 il-
 +
dən Azərb.SSR EA
 +
Elmi-Tədqiqat Qur-
 +
qular İn-tuna cev-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TİKİNTİ VƏ MERMARLIQ AKADEMİYASI
 +
 
 +
 
 +
İnqilabdan əvvəl Rusiyada 1,8 mln.
 +
(Azərb.-da 46,6 min) t sement, 3,4 mlrd.
 +
(Azərb.-da 4,0 mln., 1912 il) ədəd kər-
 +
pic, 0,2 mln. tq gips istehsal olun:
 +
mupidu (1913). Azərb.-da, xususilə Ba-
 +
kıda divar herkusundə, əsasən, minar
 +
dapından istifadə olunurdu. Bakı-
 +
dakı sənaye və mulki binaların 9074 -i
 +
(1913) bu daplxdan tikilmiidi. Rusiya
 +
sement, Kirəmit, tikinti saxsısı və
 +
digər tikinti materiallarını, əsa-
 +
sən, idxal edirdi. Dam ertuyu (dəmir
 +
təbəqə), ipifer, pəncərə iquttəsi, meiyə
 +
materialı, mӱxtəlif boyaqlar (rəng-
 +
lər), qismən sement və kərpic Azərb.-a
 +
Rusiyadan və xaricdən gətirilir.
 +
 
 +
 
 +
di.
 +
 
 +
SSRİ-də x.t.-nın butun sahələ:
 +
rində əsaslı vəsait qoyulutunun Yuk-
 +
səlimpi T.m.s.-nin xeyli inkipqaf
 +
etməsini tələb edirdi. 1940 ildə 1913
 +
ildəkinə nisbətən sement istehsalı 3,2
 +
dəfə, kərpic 2,2 dəfə, tikinti gipsi
 +
4 dəfədən cox, yumitaq dam ərtuyu təqr.
 +
13 dəfə, asbest-sement (pifer 20 dəfə-
 +
dən cox artdı. T.m.s., bir qayda ola-
 +
raq, tikinti-quraatmdırma iplərinin
 +
Həcminə nisbətən ustun sur ətlə inki-
 +
== ss s ə ə kə ə ə ə ə ə ə əta ə nə
 +
 
 +
 
 +
1940 İ 1950 İ 1960 İ 1970 İ 1983
 +
 
 +
 
 +
|
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
1
 +
 
 +
 
 +
rilmiqidir. 1947 | | | |
 +
əxa ər ə mln. m ö 5.8 10,2 45,5 05.21 128,2
 +
ikinti Material- soest-sement, tppifer,
 +
Cənaiecu Ha- mln. tərti plitə 212 546 2991 “5840 7873,
 +
zirliyinin taboli- Hi də .
 +
İL XD ƏMR m li ən —. 45,7 İ 76,9 | 147,2 | 231,4 | 247 –
 +
ə Ə. 7 paq da |
 +
1408)N 197 dapiyı- Ərinin lu Da: 1 2 750 133 3
 +
yır. 3 ildən siyası, mln. m? | 30 86 14 11839
 +
Azərb. Elmi-Tədqi- Dinin karpici, mlrd. 26 1:3 1:38:5 43.2 42 5
 +
Ta nuha- . dəd , ç : i :
 +
ərp... Fakinun Xəlux və dəpəmə uzu | 17 | Qava
 +
s) . "DaM n , MHH. i ,d , , ( Də
 +
Materialları İN- sini və saxsıdan sani- li
 +
tu adlanır. İNn-t tar-tikinti mə”mula- | Ax
 +
Bakıda yYyerləpqir, tı, mln. ədəd ə 0,8 3.3 7.5 18:97
 +
14 laboratoriyası, Linoleum, mln. m? — ba 13,3 57,4 | 09.9
 +
habelə sınaq-isteh- Yıqma Atitə beton ə |
 +
- | tr: ı -
 +
salat ə ə ə sələr, mln. Mm mə"mu- 1
 +
JANİKİI 6 Mas. lat 0,3 1,2 1 30,2 İ g4,6 1 1283
 +
 
 +
 
 +
nası var (1984). –
 +
İn-t resp.-da təbii datilardan initaat
 +
materialları və mə”mulatlarının ha-
 +
zırlanma texnologiyası, daiikəsən ma-
 +
pınların tətbiqi, istehsal proseslə-
 +
rinin mexaniklətdirilməsi və avto-
 +
matlaidırılması, təbii dai suxur-
 +
larından məsaməli və yungul suni be-
 +
ton doldurucularının hazırlanması
 +
və s. sahəsində tədqiqat ipləri aparır,
 +
tikinti materialları sənayesinin
 +
mӱəssisələrinə istehsalı səmərələ-
 +
dirməkdə yardım gəstərir. Boruların
 +
istilik e”malı prosesinin intensiv-
 +
ləpdirilməsi usulu ilk dəfə in-tda
 +
iplənib hazırlanmındır.
 +
 
 +
Son illər in-tda bir sıra muhum
 +
 
 +
tədqiqat ipləri aparılmınydır. İn-t
 +
elmi kadrların hazırlanması sa-
 +
həsində də muəyyən iplər gerur|: əya-
 +
ni və qiyabi aspiranturası var. c-El-
 +
mi əsərlərə nəptr edir.
 +
TİKİNTİ MATERİALLARI SƏNA-
 +
YESİ—mulki mənzil tikintisi ucun,
 +
sənaye, k.t. və digər nəv tikinti ucun
 +
tikinti materialları istehsal edən
 +
sahələri birlədirən sənaye. Q.m.s.
 +
tikintinin maddi-texniki bazasının
 +
muhum hissəsidir, tikinti-quratdır-
 +
ma ipləri həcminin və tikintidə tex-
 +
niki tərəqqinin fasiləsiz yuksəliiyi-
 +
ni tə”min edir,
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
iaf edir. Sovet hakimiyyəti illərin:
 +
də tikintini lazımi tikinti mate:
 +
rialları ilə tə min edən, yuksək də-
 +
rəcədə mexaniklətdirilmiyi və avto"
 +
matlapdırılmısi muəssisələr yara-
 +
dılmındır. 1940—83 illərdə T.m.s.
 +
5 dəfə artmıitdır.
 +
 
 +
SSRİ sement, yıerma dəmir-beton
 +
konstruksiya və Hissələr istehsalı-
 +
Ha gərə dunyada 1-ci yerdədir (1983).
 +
SSRİ-də T.m.s. butun muttəfiq resp.-
 +
larda və iqtisadi r-nlarda (xususilə
 +
iqərq r-nlarında) tikintinin ehtiyac"
 +
larını tə min etmək istiqamətində
 +
inkipaf etdirilir. Azərb.SSR-də
 +
T.m.s. sovet hakimiyyəqi illərində,
 +
xususilə Beyuk Vətən muharibəsindən
 +
sonra beyuk sur”ətlə inkiaf edir.
 +
T.m.s.-nin iri muəssisələri Bakı,
 +
Sumqayıt, Kirovabad, Mingəcevir (19-
 +
hərlərindədir. Mexaniklətdirilmind
 +
karxanalarda tikinti danı və mər-
 +
mər cıxarılır. 494)—83 illərdə
 +
Azərb.SSR T.m.s. 45 dəfə artmımdır.
 +
1983 ildə T.m.s.-nin ən muhum mə
 +
sulları istehsalı:- yırqma dəmir-beq
 +
ton konstruksiya və hissələr 1854 min
 +
M”, divar materialları 1371 mln.
 +
pərti kərpic: tikinti əhəngi 87,
 +
min ?t, asbest-sement tpifer 99,5 mln.
 +
pərti plitəs, əsbest-sement boru və
 +
 
 +
 
 +
—-ns€5—xxvxXxv——dCxsı—ıxıo-xıxn—x—ımasu—uu——xıxxnxxvuousnun—“eYx- ———ı—.xc—-.—xX——X—s
 +
 
 +
 
 +
mufta 1,6 min kmipərti boru:
 +
kildəzi 6106 min .m?,
 +
.M.s. xarici sosialist əlkələrin-
 +
dən ADR, BXR, Mac.XR, PXR, SB
 +
və HSSR-də, kapitalist ӧlkələrindən
 +
ABİ1, AFR, Yaponiyada, Fransada
 +
və s, daha cox inkipaf etmiiidir.
 +
TİKİNTİ STATİSTİKASI, ə ca c-
 +
lı tikinti statistikası
 +
—iqtisadi statistika sahəsis əsas
 +
fondların təkrar istehsalına əsaslı
 +
vəsait qoyuluttunun həyata kecirilmə-
 +
si və tikintinin istehsal fəaliyyəti
 +
ilə əlaqədar halisə və prosesləri
 +
əyrənir. SSRİ-də T.s.-nın tərkibinə
 +
əsaslı vəsait qoyulupqu statistikası,
 +
tikinti təpkilatlarının fəaliyyəti
 +
statistikası və layihə-axtarıpt idarə-
 +
lərinin fəaliyyəti statistikası da-
 +
xildir. Q.s.-NIN məqsədi əsaslı ti-
 +
kinti uzrə planların yerinə yetiril-
 +
məsinə dair durust elmi əsaslandı-
 +
rılmınstatistik məqlumat toplamaq və
 +
umumilədirib təhlil etmək, tikinti
 +
istehsalının və əsaslı vəsait qoyulu-
 +
punun effektliyinin artırılması
 +
ehtiyatlarını aiqkara cıxartmaqdır.
 +
TİKİNTİ İYUİYYƏSİ—bax İP uqə,
 +
TİKİNTİ-QURAİYDIRMA İİYLƏ-
 +
Rİ—bipa və qurquların ucaldılma-
 +
sı zamanı tikinti meydanında (ob-
 +
yektində) gəruӱlən və hər cur avadan-
 +
lıqın quradırılmasında yerinə
 +
yetirilən iplər. Hər obyektin sme-
 +
tasında və kapital qoyulutu planın-
 +
da Q.-q.i. ayrıca yer tutur, onun Həc-
 +
minə muvafiq iiici quvvəsi, maqpın
 +
və mexanizmlər, iptptaat materialla-
 +
rı və konstruksiyaları, habelə di-
 +
gər xərclər nəzərdə tutulur. Q.-q.i.
 +
umumi intaat itiləri lə xususi iniyaat
 +
ipləri kimi 2 qrupa belunur: birin-
 +
cilərə torpaq iiləri, daa iiləri,
 +
beton imləri, dəmir-beton ipləri,
 +
dӱlgərlik imləri, xarratlıq milə-
 +
ri, tamamlama itləri (suvaq iqiləri,
 +
rəngsazlıq miləri), damartmə itləri
 +
(bax Dam ərtuyu materialları) və s.
 +
daxildir. Bunlardan əlavə sun”i əsas-
 +
ların qurulması, qruntun dondurul-
 +
ması, qrunt suları səviyyəsinin aiya-
 +
qı salınması, torkretləmə, texnolo-
 +
ji avadanlıqın quratidırılması, 60-
 +
ru kəmərlərinin cəkilməsi, nəzarət və
 +
avtomatlaidırma vasitələrinin qu-
 +
rapdırılması, elektromontaj Uu Həə
 +
ri və s. də T.-q.i. hesab edilir. T.-q.i.
 +
icra usullarına gərə: kompleks mexa-
 +
nikləiidirilmiit, mexanikləpdiril-
 +
mii və əl ilə yerinə yetirilən olur.
 +
Mənfi temp-rda xususi tədbirlərə
 +
mӱraciət etməklə icra olunan 1.-q.i.
 +
isə qı UMLMuaam inlərinə aiddir.
 +
TİKİNTİDƏ KOOPERATİVLƏİY-
 +
AHPMƏ, C C P H - n ə—THKHHTH TəƏlİ-
 +
kilatları arasında, həmcinin həmin
 +
təpkilatlarla tikinti hissələri və
 +
konstruksiyaları hazırlayan sənaye
 +
mӱəssisələri arasında sabit istehsal
 +
əlaqələrinin planlı təikili (bina
 +
və qurqular tikilməsi, avadanlıq qu-
 +
rappidırılması uzrə birgə iti Yeri-
 +
nə yetirmək ucun yaradılır), Q.k. ti-
 +
KHHTH təpikilatlarının ixtisaslaid-
 +
masının inkipafı ilə ulvi surət-
 +
də baqlıdır və ictimai əmək bəlgu-
 +
sunun muhum formasıdır. Təsərru-
 +
at muqavilələri, məhsul gəndəril-
 +
məsi planları, nazirlik və idarələ-
 +
in muvafiq gəstəritiləri əsasında
 +
əyata kecirilir. Q.k.-nin r-ndaxi-
 +
li, r-nlararası və sahələrarası for:
 +
maları var. T.k.-nin xӱsusiyyəti bir
 +
 
 +
 
 +
pəncərə
 +
 
 +
 
 +
TİKMƏ
 +
 
 +
 
 +
cox təiikilatın bir tikinti meydan-
 +
casında, xususilə sənaye tikintisin-
 +
də birgə və eyni vaxtda inləməsindən
 +
ibarətdir. T.k.-nin inkipafı əmək
 +
məhsullarlıqını yӱksəltməyə, texni-
 +
Kanan istifadəni yəxitqılaqıdırmara,
 +
istehsalda konveyer metodlarının tət-
 +
biqinə imkan yaralır. Bunlar da ti-
 +
kintinin sur ətini artırır, tikinti-
 +
qurapdırma ilərinin maya dəyərini
 +
atpaqı salır.
 +
TİKİMİY,cərrahlıqda—toxuma-
 +
ların travmasında, cərrahiyyə əməliy-
 +
yatında kəsilmii nahiyəni iynə və ti-
 +
kip materialı ilə birlətdirmə usu-
 +
lu. Q. dəriyə (ipək, lavsan, kətan və s.
 +
saplar) və daxili orqanlara, toxuma-
 +
lara (ketqut, yaxud bioloji inert sap-
 +
lar) qoyulur. Kosmetik T. BƏ CYMYK
 +
T.-i mə”lumdur. Toxumaları birləidl-
 +
dirmək ucun xususi tibb yapıtiqanın-
 +
dan, metal qənsdən də istifadə edilir.
 +
Hazırda damərları tikmək ucun tan-
 +
tal metalından hazırlanmınm P-pə-
 +
killi T. qoyulur.
 +
TİKİYY MAMLYLINI–tikisqi mə”mu-
 +
latlarının detallarını birlətdir-
 +
mək və ya tamamlama əməliyyatları
 +
aparmaq (bəzəmək, dӱymə tikmək, ilgək
 +
acmaq və s.) ucun mapqın. T.m. yungul
 +
sənayenin tikiiy, trikotaj, ayaqqabı
 +
və s. sahələrində, həmcinin məiiyətdə
 +
istifadə edilir. İlk T.m. 1755 ildə
 +
İngiltərədə yaradılmındır. 1845 il-
 +
də Amerikada E. Xou məkikli T.m.
 +
ucun patent aldı. Bu mapında iynə
 +
ufuqi, tikilən parca isə qpaquli və-
 +
ziyyətdə hərəkət etdirilirdi. İ. M.
 +
Zinger (1851), A. Vilson (1950) və 6.-
 +
nın dӱzəltdiyi T.m.-nda isə iynə 112-
 +
quli, parca ufuqi yerlətdirilirdi.
 +
.m. təyinatına gərə adi (ikitərəf-
 +
li) tikipilər ucun (bir iynəli və cox-
 +
iynəli), Kəkləmək, gizli tikipplər,
 +
duymə tikmək ucun və s. nəvlərə ayrı-
 +
lır. Universal (muxtəlif nəvlu, sı-
 +
rıqının uz. və istiqaməti muxtəlif
 +
olan tikipplər almaqa imkan verir)
 +
və ixtisaslapdırılmhii (muəyyən əmə-
 +
liyyatı yerinə yetirmək ucun) T.M.
 +
nəvləri var. Bir cox mapınlarda par-
 +
çanın kəsilməsi, onun kənarlarının
 +
MİLƏNMƏSİ BƏ s. ucun mexanizmlər
 +
olur. Universal T.m.-ida əvəzolunan
 +
əlava mexanizmləri dəytidirməklə
 +
krujeva və apilikasiya tikmək, ilgək
 +
acmaq, dӱymə tikmək mumkundur. İx-
 +
tisaslapdırılmın Q.m., adətən, ya-
 +
rımavtomat olur. Sırıqda sapın bir-
 +
birinə hərulmə usuluna gərə Tӱm. mə:
 +
kik sırıqı və zəncirvarı sırıq (be-
 +
lə mapında MƏKHK ilmə məexanpami
 +
ilə əvəz olunub və konstruksiyaca bir
 +
necə mexanizm dəyiidirilib) ilə tikə
 +
bilir. Ən geniiy yayılanı universal
 +
tipli, biriynəli, məkik sırıqı ilə
 +
ikitərəfli tikiilər tikən mapınlar-
 +
dır. Parcaları yaphıpidırmaqla və ya
 +
qaynaqlamaqla bir-birinə bititidirən
 +
T.m, da movcuddur. Bax həmcinin
 +
Ziqlaq mpaını.
 +
TİKİIY SƏNAYESİ yupgul sənaye
 +
sahəsi, muxtəlif (o cӱmlədən triko-
 +
taj) parcadan, suni və təbii dəridən,
 +
xəzdən, Yeni konstruksiyalı (iki pə
 +
ucqatlı) materialdan, muxtəlif ba-
 +
zək qpə furnitur materiallardan pal:
 +
tar, həmcinin məiət və texniki tə” -
 +
yinatlı muxtəlif mə“mulatlar ha-
 +
zırlayır. SSRİ-də, o cӱmlədən Azərb.
 +
SSR-də Q.s. xalq istehlakı malları
 +
istehsalına gərə x.t.-nın iri sənaye
 +
sahəsidir (1984 ildə 25,1 mlrd., Azərb,
 +
 
 +
 
 +
Tikmə. Bədii tikməli pərdə. Pilək, cax*
 +
ma pilək, təkəlduz, saya (su tikipi),. dol"
 +
du rma,
 +
Gəncə. Azərb. Xalcası pə
 +
 
 +
 
 +
277
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
SSR-də 396,0 mln, manatlıq tikipi
 +
mə”mulatı buraxılmındır). İnqilab-
 +
dan əvvəl Rusiyada, o cӱmlədən Azərb.,-
 +
da paltarlar kustar usulu ilə tiki-
 +
lirdi, tikiiy f-kləri yox idi. İri
 +
iəhərlərdə ə yanlara və ruhanilərə
 +
xidmət gestərən sənətkarlar vardı, qi-
 +
carət firmaları muzdur əməyindən (o
 +
cumlədən kənd Yerlərindəy genin is-
 +
tifadə edirdilər. Q.s. Sovet haki-
 +
miyyətinin ilk illərində yaranmara və
 +
sur”ətlə inkipaf etməyə baqtlamıd-
 +
dır. Muasir dəvrdə T. s, SSRİ-nin
 +
butun muttəfiq resp.-larında və iqti-
 +
sadi r-nlarında yaradılmhipdır. T.s.
 +
muəssisələri yuksək dərəcədə mexanik-
 +
ləmdirilmiiy və avtomatlatdırıl-
 +
mı1P1, ən muasir avadanlıqlarla, axın
 +
xətləri ilə təchiz edilmiidir. Azərb.
 +
SSR-də T.s.-nin iri mӱəssisələri Ba-
 +
kıda, Kirovabadda, Sumqayıtda rə s.
 +
məhərlərdədir. 1983 ildə SSRİ T.s.-
 +
nin umumi məhsul buraxılınnı 1970
 +
ildəkinə nisbətən 1,7 (Azərb.SSR-də
 +
2,6) dəfə artmıtdır.
 +
 
 +
T.s. digər sosialist əlkələrindən
 +
ən cox ADR və CSSR-də, həmcinin
 +
BXR-də, Mac.XR-də, PXR-də, RSR-də,
 +
kapitalist əlkələrindən ABPT-da, İta-
 +
liyada, AFR-də, Fransada, B. Brnta-
 +
niyada, Yaponiyada inkitaf etmitdir.
 +
TİKMƏ — dekorativ-tətbiqi sənətin
 +
ən qədim və geni yayılmın sahələrin-
 +
dən biri, dəri, parca, kecə və s. uzə-
 +
rində iynə və sapla muxtəlif naxıid
 +
və təsvirlər tikilipti, Q. iplərində
 +
əlvan boyalı pambıq, yun, ipək sap-
 +
lar, gӱləbətin adlanan qızılı-gu-
 +
muiqu saplar, piləklər, xırda zərif
 +
muncuqlar, qiymətli dailar, rnngli
 +
parca kəsikləri və s. tətbiq edilir.
 +
Nӧtidai icma dəvruӱndə meydana gə-
 +
 
 +
 
 +
MP qa
 +
 
 +
 
 +
—— e- = ıA mar a ə "mur ET am? yx pu Ri
 +
= iə a. — k - s və
 +
b. r. İH? ə ən) LA SD.
 +
) ” i, R.
 +
 
 +
 
 +
RIR İLİ
 +
KON
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
— — DH
 +
ə ki
 +
ə ak ok”
 +
ə
 +
F c
 +
 
 +
 
 +
pə k rə ..
 +
et -| D ə)
 +
“r a 5 U = z 1
 +
M , - 1
 +
= ” Lə
 +
1 2 v ə ə
 +
dü “r” dra R
 +
"3. N S
 +
I 4 ə
 +
= ər " ur,
 +
ə XX — uqu
 +
–“
 +
Rin
 +
=
 +
“ :
 +
- NİR aaa,
 +
En qıra =
 +
nu f
 +
 
 +
 
 +
s
 +
ın. ə
 +
 
 +
 
 +
XX
 +
m. əə
 +
 
 +
 
 +
er ik y
 +
 
 +
 
 +
19 əsrin sonu.
 +
Xalq Tətbiqi
 +
 
 +
 
 +
Sənəti Muzeyi. Bakı.
 +
 
 +
 
 +
qurama tikmələr.
 +
 
 +
 
 +
278
 +
 
 +
 
 +
THKOTCKH
 +
 
 +
 
 +
—”—AIN... -.,,...... €“ ———“—“ “—““— .€“€ —“ .——— = R R b
 +
 
 +
 
 +
nən T. sonralar muxtəlif xalqlarda
 +
milli səciyyə lapqımımdndır. Dai iy-
 +
nənin sumuk, sonralar isə tunc və po-
 +
lad iynə ilə əvəz edilməsi, həmcinin
 +
əyirmə, toxuculuq, boyaqcılıq və s.
 +
sahələrin inkirafı ilə T. sənəti
 +
daha da təkmillətmitndir. Dunyanın
 +
bir cox xalqı arasında T. geyimlə-
 +
rin, məijət ətyalarının bəzədilmə-
 +
sində uzun muddət qalmınidır: bir
 +
sıra novu indi də inkipaf edir. Bə-
 +
dii T. gəz tətbiqi sənətlə sıx bar-
 +
lıdır. Sibir skiflərinə məxsus hey-
 +
van təsvirləri ilə bəzədilmii yəhər
 +
ərtukləri (e.ə. 5—3 əsrlər, Ermitaj,
 +
Leninqrad) sӱjetləri T.-lərin ən qə-
 +
dim nӱmunəsidir. Orta əsrlərdə Av-
 +
ropa əlkələrində yun, ipək, qızılı,
 +
gӱumupqu saplardan istifadə edilən
 +
TQ.-lər genii yayılmındı. 15—17
 +
əsrlərdə kilsə libaslarınrdz iiilə-
 +
dilən muncuqlu T. 18 əsrdən rus qa-
 +
dınlarının bayram geyimlərində də
 +
istifadə olunurdu.
 +
 
 +
| ərb.-da da qədimdən mə”lum-
 +
Dur. Tarixi mənbələrdə, eləcə də 1pn-
 +
fahi və klassik yazılı ədəbiyyatda
 +
hələ orta əsrlərdə Azərb. xalqının
 +
zərif əl iiyləri, T.-ləri haqqında
 +
mə”lumat var. 13 əsrdə mahud uzərin-
 +
də rəngarəng ipəkdən ipqlənmii Nu-
 +
xa 1.-ləri cox məphur idi. Səfəvi-
 +
lər dӧvrӱnə aid Təbriz miniatur mək-
 +
təbi personajlarının geyimində,
 +
məmiət əiyalarının bəzəyində bədii
 +
T.-li təsvirlərə rast gəlinir. 19 əsr-
 +
də T. sənəti ilə pepəkar ustalarla
 +
yanappı həvəskarlar da MƏLIFV/T OnMyuI-
 +
lar. Gerkəmli ipairə Natəvanın ya-
 +
ratdıqı zərif T.-lər (Azərb. Tarixi
 +
Muzeyi) əsl sənət nӱmunələridir. Bu
 +
devrdə Bakı, Gəncə, İPPTəki, Qarabar
 +
və s. Yerlərdə hazırlanmıiq bədii T.-
 +
lərdə həndəsi və nəbati ornamentlər,
 +
heyvan və qupi təsvirləri muhum yer
 +
tutur. Bu T.-lər rəng puxluqu, incə
 +
naxıpları ilə diqqəti cəlb edir.
 +
Bəzək materialına gorə gӱləbətin,
 +
caxma pilək, məlilə, cӱlmə və s., ip:
 +
ləmə ӱsuluna gərə təkəlduz, ertmə,
 +
doldurma, sırıma, qondarma, tor,
 +
iyəbəkəli və s. T. nəvləri var.
 +
 
 +
19 əsrin 2-ci yarısından f-k is-
 +
tehsalı nəticəsində xalq bədii T.-
 +
ləri nisbətən tənəzzulə uqradı. Mua-
 +
sir dəvrdə T. sənəti kecmitin ən ”ənə-
 +
lərini davam etdirərək forma və məz-
 +
Munca zənginlətmiidir. Azərb. T.
 +
nçmunələri dunyanın bir sıra mu-
 +
zeyində saxlanılır, Umumittifaq və
 +
beynəlxalq sərgilərdə numayiiit et-
 +
dirilir. Bakıda bədii T. nəvlərini
 +
eyrədən texniki peipə məktəbi var. T.
 +
eləcə də bədii əzfəaliyyətin və evdə
 +
ƏL İYYİNİN ən geni yayılmıpt nəevlə-
 +
rindən biridir. Sov = İKP MK-nın
 +
v“Bədii əezfəaliyyət yaradıcılıqını
 +
daha da inkipaf etdirmək tədbirlə-
 +
ri haqqında (1978, mart) qərarı xalq
 +
yYaradıcılıqının, o cӱmlədən bədii
 +
Q.-nin inkipafında beyuk rol oyna-
 +
Yır. Beynəlxalq 1Pərq xalca sənəti
 +
simpoziumu (Bakı, 1983) mӱnasibəti
 +
ilə sərgilərdə Azərb. xalq bədii T.
 +
SƏNƏTİ nӱmunələri də numayip etdi-
 +
rilmitdir.
 +
 
 +
Əd.: Azərbaycan tikmələri, M., 1971:
 +
Əliyeva ə Naxcıvan bədii tikmə-
 +
ləri, Azərb.SSR EA Xəbərləri (ictimai
 +
elmlər seriyası), 1961, XV, Fadeena
 +
 
 +
 
 +
V. A., Russkan narodnan vıptinka, İB: 11
 +
el pesnehmnü tip, L,, 1949, Pa 6
 +
 
 +
 
 +
OT H o-
 +
va İ. P., İkovlevaV. Ç, Pyeckan Ha-
 +
rodnal vıpivka, M., 1957, Verxov:
 +
 
 +
 
 +
skal A. S., ZapadnoevropeNskal vıtipka
 +
Xİ—XTX vekop v Ərmitaje, L., 1961,
 +
SidorenkoA, İ., Artıkonv dD, R.,
 +
Radjabon R. R., Zolotoe pithe By-
 +
xarı, Taikent, 1981,
 +
 
 +
 
 +
TİKOTSKİ Yevgeni Karlovic (26,
 +
12.1893, Peterburq—23.11.1970, Minsk)
 +
—-6belorus sovet bəstəkarı. SSRİ xalq
 +
artisti (1955), 1948 ildən Sov. İKP
 +
zvu. Q, ilk professional belorus
 +
əstəkarlarındandır. c Mixas Pod-
 +
qornı (1939), “Alesyaq (1944), “Anna
 +
Qromovaq (1970) operalarının, 6 sim-
 +
foniya, solist, xor və ork. ucun *Fır-
 +
tına qutu haqqında nəqməz. poeması
 +
(1920), 450 ilə (1966) simfonik poe-
 +
masının, trombon (1934), fp. (1954)
 +
ilə ork. ӱcӱn konsertlərin, dram ta-
 +
mapaları və kinofilmlərə musiqi-
 +
nin mӱəllifidir. |
 +
 
 +
TİKSİ—-Yak, MESR-də ur. Bulun
 +
r-nunun mərkəzi. Laptevlər dənizi-
 +
nin Qiksi buxtasında, Lena cayı mən-
 +
səbi yaxınlıqında port. PQimal dəniz
 +
 
 +
 
 +
yolunun mənimsənilməsi ilə əlaqə-
 +
dar 1932—34 illərdə salınmıiq-
 +
dır. Yaxınlıqında qutb st. var
 +
 
 +
 
 +
(1932 ildən).
 +
TİKSİ BUXTASI—–Laptevlər də-
 +
nizində, Lena cayı mənsəbində buxta.
 +
Uz, 21 km, eni girəcəkdə 17 km. Ok-
 +
tyabrdan iyuladək donmu olur. Tiksi
 +
portu buxtanın q. sahilindədir.
 +
TİKSOTROPİYA (yun (H:x15—toxun-
 +
ma-- (qore—dənmə, dəyipnmə)—bə”zi dis-
 +
pers sistemlərin intensiv mexaniki
 +
tə”sir (qarımppdırmaq, calxalamaq) nə-
 +
ticəsində maye halına kecmək və su-
 +
kunətdə saxladıqda bərkimək (axı-
 +
cılıqını itirmək) xassəsi, T, bir-
 +
biri ilə cox nazik maye təbəqələr va-
 +
sitəsilə bir nəqtədə toxunan bərk His-
 +
səciklərin əmələ gətirdiyi koaqulya-
 +
siya sistemləri ucun xarakterikdir.
 +
Molekullararası qӱvvələrin zəif
 +
tə"sir gəstərdiyi belə sistemlər me-
 +
xaniki tə”sir nəticəsində asan ları-
 +
lır, lakin sӱkunət halında hissə-
 +
ciklərin istilik Hərəkəti nəticə-
 +
sində yenidən bərpa olunur. AGON),,
 +
Ee(ON), və ÇU, O, sulu məhlulları,
 +
bentonit və kaolinin suspenziyaları
 +
tipik T, sistemləridir,
 +
 
 +
Dispers sistemlərin T.-sının mu-
 +
Hum praktiki əhəmiyyəti var, Konsis-
 +
tent surtgu vasitələri, lak və boya ma-
 +
terialları, bir cox ərzaq məhsulla-
 +
 
 +
ı T. xassələrinə malikdir.
 +
İKELLİ CAP MAİPYINI—cap-
 +
edici elementi 2 tavadan ibarət van
 +
maiını, tavalardan birinə (talerə)
 +
forma bərkidilir, o birisi (tigel)
 +
isə karız vərəqini formaya sıxır,
 +
T.c.m. Lundur. cap çsulu ilə ipləyən
 +
kicik əlculu mapındır, birrəngli
 +
və aztirajlı cap məhsullarının
 +
(blank, kitab cildi, illustrasiya və s.)
 +
hazırlanmasında istifadə olunur.
 +
TİLAK Balqanqadhar (23.7.1856, Ma-
 +
harampitra, Ratnagiri—1.8.1920, Bom-
 +
bey)— Hindistan milli azadlıq hərə-
 +
katında demokratik cinahın liderlə-
 +
rindən biri, alim, Milliyyətcə ma-
 +
rath, ixtisasca huquqiqunas idi. 19 əs-
 +
rin 90-cı illərində və 20 əsrin əv-
 +
vəllərində Hindistan Milli Konqre-
 +
sinin (HMK) fəaliyyətində iptirak
 +
etmii, 1905—08 illər inqilabi yuksə-
 +
lipi devrundə HMK-də inqilabcı
 +
demokratların (cekstremistlərə)umum-
 +
milli rəhbəri olmutdur. Q. Beyuӱk
 +
Oktyabr sosialist inqilabını alqıp-
 +
lamındır,
 +
 
 +
 
 +
TİLBİS—Qafqaz Albaniyasında ya-
 +
iqta yınt məntəqəsi. Ptolemeyin 4Coera-
 +
fi tə”limnaməzj əsərində adı cəki-
 +
lir. Gerr və Soana cayları arasında
 +
yerlətdiyi gestərilir. Yeri muəyyən-
 +
lətdirilməmindir.
 +
 
 +
Əd. Trenver K. V., Ocerki po is-
 +
torii ii Kulkture Kavkazskon Albanii,
 +
 
 +
 
 +
1 “ " "lh
 +
 
 +
 
 +
TV REBYPT (Tilburg)—Hunepnanznna mə-
 +
hər və port. PTQimali Brabant əyalə-
 +
tinlə, Vilhelmina kanalı sahilin-
 +
dədir. Əh. 150 min (1978). Toxuculuq
 +
(əsasən, yun parca) sənayesi mərkəzi-
 +
 
 +
 
 +
dir. Mapiınqayırma, kimya, Yeyinti
 +
sənayesi var. |
 +
 
 +
TİLZİT SULHU (1807)—Rusiya —
 +
Prussiya Fransa muharibəsində
 +
 
 +
 
 +
(1806—07) 1 Napoleokӱn qələbəsindən
 +
sonra iyunun 25-də (iyulun 7-də) Fran-
 +
sa və Rusiya, iyulun 9-da Fransa və
 +
Prussiya arasında Tilzitdə (indiki
 +
Kalininqrad vil.-nin Sovetsk iy.)
 +
baqlanmıtiı muqavilələr. Fransa—
 +
Rusiya mӱqaviləsinə gerə Prussiya
 +
ərazisinin və əhalisinin təqr. yarı-
 +
sını itirdi. Rusiya Fransa ilə İn-
 +
giltərə arasında sulh danıpqıqla-
 +
rında, Fransa isə Rusiya ilə Turkiyə
 +
arasında sulh danınıqlarında va-
 +
sitəcilik etməyi əz ӱzərinə geturdӱ.
 +
İngiltərə Rusiyanın vasitəciliyin-
 +
dən boyun qacırarsa, Rusiya kontinen-
 +
man blokadaya qopulmalı, Turkiyə
 +
isə Fransanın vasitəciliyini qəbul
 +
etməsə, Fransa Turkiyəyə qarilı mu-
 +
haribəyə girməli idi. Prussiya —
 +
Fransa muqaviləsinə gərə Prussiya,
 +
ərazi guzəitlərindən əlavə, ordunun
 +
sayını 40 min nəfərə endirməli, 100
 +
mln. frank təzminat verməli, konti-
 +
nental blokadaya qopulmalı idi. T.s,
 +
Almaniya ucun milli Həqarət idi və
 +
milli azadlıq mubarizəsinin yuksə-
 +
lipinə səbəb oldu. Rusiyada bu muqa-
 +
vilə elkənin ləyaqətini alcaldan qey-
 +
ri-bərabər huquqlu muqavilə kimi qar-
 +
ilılandı. T.s. Rusiya--Fransa zid-
 +
diyyətlərini həll edə bilmədi və bun-
 +
lar mӱharibəyə gətirib cıxardı. Va-
 +
tən muLlaribəsinin (1812) bailanması
 +
ilə T.s. qӱvvədən duyidu.
 +
 
 +
TİLLİTLƏR (ing. tillite, 4P—valun
 +
gili)—cepidlənməmit qadim buzlaq
 +
cəkuntuləri (morenlər), cox bərki-
 +
miiy halda olur və bə"zən metamorfiz-
 +
mə mə”ruz qalır. Laylı olması və mux-
 +
 
 +
 
 +
təlif elcudə naxıiilı valunları
 +
ilə səciyyələnir. T.-ə Kembridən əv-
 +
vəlki və Paleozoy cəkuntulərində
 +
 
 +
 
 +
rast gəlinir,
 +
 
 +
TİLSİM—hər hansı bir əpiyanın,
 +
dəfinənin, adamın və s, sehirlənmə-
 +
si, cıxılmaz vəziyyətə salınması ilə
 +
əlaqədar məvhumi təsəvvur. T. cadu-
 +
gərliklə baqlıdır. T.-in yaranması-
 +
nın əsas səbəbi qədim insanların T3-
 +
biət hadisələrini dərk edə bilməməsi,
 +
onun qaripısında acizliyi olmurdur.
 +
Bir cox naqıllarda qəhrəman ipər QuV-
 +
vələrinin qurduqu T.-i (adamın da-
 +
iya, heyvana dendərilməsi və s.) pqu-
 +
iylə qabdakı geyərcini eldurməklə
 +
divİin canını almaq, Simurq (Zumrud)
 +
qupunun lələyini yandırmaqla onu
 +
kəməyə caqırmaq, sehirli uzuk, mӱəy-
 +
Yən bir ifadəni demək və s, vasitə:
 +
lərlə qırır. Q.-də Hadisələr MƏv-
 +
humi yolla da olsa cəmiyyət hadisə:
 +
ləri ilə baqlanır: T.-in qırılması
 +
xeyirin ipər, ədalətin Haqsızlıq c3ə9-
 +
rində qələbəsini təcəssӱm etdirir.
 +
 
 +
 
 +
TİMAKOV Vladimir Dmitriyevic
 +
(9/7.1905, Pustotino k,, indiki Rya-
 +
zan vil, Korablinsk uqlaiqsanakisnəliəanaası, :--
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
r-nu —1977, Mos- 4
 +
kva)—sovet mikro-
 +
bioloqu. SSRİ EA
 +
akad. (1968), SSRİ
 +
Tibb EA akad.
 +
1952, m. uzvu, 1948),
 +
osialist Əməyi
 +
Qəhrəmanı (1975).
 +
Lenin mukafatı
 +
laureatı (1974),
 +
SSRİ Devlət MY-
 +
kafatı laureatı
 +
(1952). 1941 ildən ş
 +
Sov.İKP uzvu. SSRİ Tibb EA-nın
 +
N. F. Qamaleya ad. Epidemiologiya və
 +
Mikrobiologiya İn-tunda direktor
 +
(1945—53), SSRİ Tibb EA-nın akad,-
 +
katibi, vitse-prezidenti və s. vəzifə-
 +
lərdə ipləmit, 1968 ildən əmrunun
 +
axırınadək SSRİ Tibb EA-nın pre-
 +
zidenti olmutdur. Əsas tədqiqatı in-
 +
feksion xəstəliklərin profilaktika-
 +
sına aid vasitə və ӱsulların iplənib
 +
hazırlanmasına, mikroorqanizmlərin
 +
genetikasına və dəyinkənliyinə, vi-
 +
rusologiya məsələlərinə və s. həsr
 +
edilmitdir. BXR EA uzvu idi (1969),
 +
Sov.İKP 24—25-ci qurultaylarının
 +
nӱmayəndəsi, SSRİ Ali oveti-
 +
nin (9-cu caqırıqi) deputatı ol-
 +
indur. 3 dəfə Lenin ordeni, Okt-
 +
yabr nqilabı ordeni, iki bapqa
 +
orden və medallarla təltif edil-
 +
r.
 +
TMMAH TənənH)H—lLləpru Anpo-
 +
pa duzənliyində yuksəklik. İHlm.-r.-
 +
də Barens dənizinin Cyopa kəorfəzin-
 +
dən c.-p.-də Vıceqda cayının mənbəyi-
 +
nədək uzanır. Uz, 900 km-ə qədərdir.
 +
Pecora Pijması və Mezen Pijması
 +
caylarının dərələri ilə c., orta və
 +
im. hissələrə ayrılır. T.t. bir sı-
 +
ra tirələrdən (hund. 471 m-ə qədər)
 +
ibarətdir. T.t. Silur, Devon, Karbon
 +
və s. suxurlarından təqykil olunmuii-
 +
dur. Təpəliyin im, Hissəsi tundra
 +
və mepə-tundra, c. hissəsi tayqa zo-
 +
nasındadır. Faydalı qazıntıları:
 +
neft və qaz, |
 +
TİMAR (turkcə İppaq)—orta əsrlərdə
 +
Osmanlı imperiyasında pərti irsi
 +
torpaq sahibliyi. T. dəvlət torpaq
 +
fondundan hərbi xidmətə gərə veri-
 +
lirdi. T. sahibi turk ordusunun hər-
 +
bi yurutplərində silahlı atlı dəstəsi
 +
ilə iptirak etməli idi, Xususi xid-
 +
mətlərə gərə T.-ın sahəsi artırı-
 +
lırdı, 19 əsrin 30-cu illərində T
 +
sistemi lərv edilmitdir.
 +
TİMARHI—tjmar sahibi.
 +
TİMQAD (qədim adı Tamuqadi,
 +
Roma dilində Sdyopya Maqsyapa Tqaya-
 +
pa Thatpidaz)—Əlcəzairdə Qədim Ro-
 +
ma iəhəri (indiki Batna 11, Yaxınlı-
 +
qında). Eramızın 100 ilində salın-
 +
 
 +
 
 +
| ” AD. 20. k
 +
 
 +
 
 +
mımpdır: 2—3 əsrlərdə cicəklənmə
 +
devru kecirmindir. 5 əsrdə bərbərlər
 +
daqıtmıli, bizanslılar tərəfindən
 +
 
 +
 
 +
bərpa olunmu:i, 7 əsrdə isə ərəblər
 +
itpqal etmiplər. Pəhər meydanının,
 +
imperator Trayanın ppərəfinə tikil-
 +
mipp zəfər darvazasının (1900 ildə
 +
bərpa edilmitdir), teatr, ictimai BƏ
 +
yalıayıti evlərinin, erkən Bizans dəv-
 +
rundən 8 burclu kvadrat formalı na-
 +
rınqala və xristian kilsələrinin qa-
 +
lıqları qalmındır. T. xarabalıqla-
 +
rından coxlu latın kitabələri, həM-
 +
cinin mozaikalar, heykəllər və tunc
 +
bəzəklər tapılmındır,
 +
 
 +
 
 +
TİMOK USYANI
 +
 
 +
 
 +
TİME İvan Avqustovic (23.7.1838,
 +
Zlatoust z-du—5,11.1920, Petroqrad)—
 +
 
 +
 
 +
rus alimi və mə”dən muhəndisi, Pe-
 +
terburq Mə”dən Muhəndisləri Kor-
 +
pusu İn-tunu bitirmindir (1858),
 +
 
 +
 
 +
Əsas tədqiqatları metal və taxta KƏC-
 +
mə nəzəriyyəsinə, mə”dən-zavod mexa-
 +
nikasına, buxar və su-kuc qurquları-
 +
na aiddir.
 +
timi RYAZE V Kliment Arkadyevic
 +
(3.6.1843, Tlerepöypr—28.4. 920, Moc-
 +
KBa )— TəÖHƏTMIYHAC- qışı ərli
 +
darvinist, rus bit- 77:00
 +
ki fizioloqları
 +
məktəbinin banilə-
 +
rindən biri. Pe-
 +
terburq EA m. uzvu
 +
(1890). 1865 ildən
 +
azad dinləyici ki-
 +
mi Peterburq un-
 +
tini bitirmitidir.
 +
T.-in dunyagerupqu-
 +
nun formalatma-
 +
sında A. İ. Gert-
 +
senin, N. Q. Cernı- "ə əs
 +
ipevskinin və Ö, sinqilabcı demokrat-
 +
ların materialist fəlsəfi baxı-
 +
larının, D. İ. Mendeleyevin, V.
 +
Kovalevskinin, İ. Mecnikovun,
 +
xususilə İ. M, Secenov və C. Darvi-
 +
nin əsərlərinin beyuk rolu olmuipq-
 +
dur. 1868 ildə A. N. Beketovun təkli-
 +
fi ilə 2 il xaricdə (Almaniya, Fran-
 +
ca) e?zamiyyətdə olmupt, orada gərkəm-
 +
li fizik, kimyacı, fizioloq və bo-
 +
taniklərin (H. Helmholts, Q. Kirx-
 +
hof, K. Bernar, R. Bunzen, J, Bussen-
 +
ro, V. Hofmeyster, P. Bertlo) labo-
 +
ratoriyalarında iipləmidir. dəq
 +
1870—92 illərdə Petrovsk əkincilik
 +
və mepəcilik akademiyasında (indiki
 +
K. A. Timiryazev ad. Moskva k.t. aka-
 +
demiyası) dərs demitdir. 1878—1911
 +
illərdə Moskva un-tinin prof., əmək-
 +
dar ordinatoru olmutdur. 1911 ildə
 +
irticacı maarif naziri Kassonun hə-
 +
rəkətlərinə qariyı qəti e"tiraz əla-
 +
məti olaraq un-tdən getmitdir. 1917
 +
ildə Beyuk Oktyabr sosialist inqila-
 +
bından sonra Moskva un-tinə prof.
 +
tə”yin olunmuli, lakin xəstəliyinə gə-
 +
rə ipləyə bilməmipdir. Əmrunun axı-
 +
rıncı on ilini ədəbi-publisistik
 +
fəaliyyətə həsr etmiidir.
 +
 
 +
Bitki fiziologiyası-
 +
nın inkitppafında T.-in
 +
olu. T.-in bitki fiziologiyası sa-
 +
aaa əsas tədqiqatı fotosintez
 +
prosesinin eəyrənilməsinə həsr edil-
 +
miidir. T. fotosintezin ipıqın in-
 +
tensivliyindən və onun spektral tər-
 +
kibindən asılılıqını izah edərək
 +
gəstərmindir ki, bitkilərin havanın
 +
karbon qazından karbonu assimilyasi-
 +
ya etməsi xlorofilin butunluklə mə-
 +
nimsədiyi Gӱnəit ipıqının (əsasən,
 +
qırmızı və gəyttualarda olan) enerji-
 +
si hesabına bat verir. T. fotosintez
 +
prosesində xlorofilin təkcə fiziki
 +
deyil, kimyəvi cəhətdən də tə”sir et-
 +
məsi haqqında ilk dəfə fikir seylə-
 +
miiy, butun orqanizmlərin həyat fəa-
 +
liyyəti ucun zəruri olan fotosintezin
 +
əhəmiyyətini aikar etmitdir. T. bit-
 +
ki fiziologiyasını, aqrokimya ilə ya-
 +
napı səmərəli əkinciliyin əsası he-
 +
sab etmipdir. 1867 ildə T. Mendele-
 +
yevin təklifi ilə Simbirsk qub.-nın
 +
Renyevga k.-ində mineral gubrələ-
 +
rin məhsula tə”siri sahəsində təc-
 +
rubələr aparmındır. 1872 ildə T.-in
 +
təpəbbusu ilə Petrovsk k.t. akade-
 +
miyasının ərazisində Rusiyada ilk
 +
 
 +
 
 +
“II
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
279
 +
 
 +
 
 +
dəfə olaraq vegetasiya evi yaradılə
 +
MbIH /bi,
 +
 
 +
T. təkamulcu və darvi-
 +
nist kimi, Q. Rusiyada darviniz-
 +
min ilk təbliqatcılarından biridir,
 +
Biologiyada materialist duӱnyagərupqu-
 +
nu təsdiq edən Darvinin təkamӱl nə-
 +
zəriyyəsinə T, 19 əsrin gərkəmli elmi
 +
nailiyyəti kimi baxmındır, Darvinin
 +
4 Nevlərin məniəyi? kitabının nər
 +
edilməsinin 90 illiyi ilə əlaqədar
 +
T.-in darvinizmin təbliqinə dair və
 +
onu muhafizəkar alimlərin və din
 +
xadimlərinin hucumundan mudafiə
 +
elən bir sıra məqalələri dərc olun-
 +
mutdur. T. bitkilərdə təkamӱl funk-
 +
siyasını, xususilə fotosintezin təka-
 +
mulunu və avtotrof bitkilərdə xloro-
 +
filin universal surətdə paylanması-
 +
nı da darvinizm, birinci HƏBÖƏMƏ tə-
 +
bii secmə məvqeyindən izah etmipdir.
 +
T. gestərirdi ki, orqanizmlərin mua-
 +
sir formaları uzunmuddətli yi
 +
lapma təkamulunun Xəticəsidir. n-
 +
min populyarlaqidırılması T. fəa-
 +
liyyətinin xarakterik xususiyyətlərin-
 +
dən biridir. T. elmin sulh uqrunda
 +
mubarizədə beyuk rola malik olduqu
 +
fikrini mudafiə etmipdir. O ges-
 +
tərirdi ki, elm və demokratiya 63/Y-
 +
yundə mӱharibəyə dutiməndir.
 +
 
 +
T. Beyuk Oktyabr sosialist inqi-
 +
labını alqınlayan ilk dahi rus alim-
 +
lərindən biridir. 75 yaplı QT. aqrır
 +
xəstə olmasına baxmayaraq RSFSR
 +
Xalq Maarif Komissarlıqının və
 +
Sosialist (sonralar Kommunist) İc-
 +
timai Elmlər Akademiyasının iypində
 +
iptirak etmiit, 1918 ildə oranın *3-
 +
vu. secilmitdir. Moskvada T.-in hey-
 +
kəli qoyulmuit və xatirə ev-muzeyi )a-
 +
radılmıpqppdır, Moskva k.t. Akade-
 +
miyasına, SSRİ EA Fiziologiya İNn-
 +
tuna, Moskvanın r-nlarından birinə
 +
və SSRİ-nin bir sıra ipəhərlərində-
 +
ki kucələrə T.-in adı verilmindir.
 +
SSRİ EA 3 ildən bir bitki fizio-
 +
logiyasına aid ən yaxtı iinlər ucun
 +
Timiryazev ad. mukafat verir və hər
 +
il cQimiryazev mutaliəsik gunləri
 +
kecirir. T. London Kral Cəmiyyəti-
 +
nin uzvu (1911), Qlazqo (1901), Kem-
 +
bӧric (1909), Cenevrə (1909) un-tləri-
 +
nin fəxri doktoru, Edinburq Bota-
 +
nika Cəmiyyətinin m. uzvu (1911), bir
 +
sıra rus un-tləri və elmi cəƏmiyYƏTLƏ-
 +
rinin fəxri uzvu idi.
 +
 
 +
Əsərləri: Soc., t. 1—10, M.,
 +
1937—40, İzbr. soc., t. 1—4, M., 1948—
 +
49, İzbr. soc., t. 1—2, M., 1957, Nauka
 +
i demokratin. Sb. stateN, M., 1963.
 +
 
 +
Ədsq Canlaxln M. X., K. A. Ti-
 +
mirlzevn—ucenın, borei, mıslitelh, M.,
 +
1960, Sencenkova E. M., K. A. Ti
 +
mirlzev i ucenie o fotosinteze, M., 1961:
 +
Qenkelı P. 125-letio sa DNİ
 +
rojdenin K. A. Timirazeva, 4Fiziolo-"
 +
qin rasteniNə, 1968, t. 15, v, 3
 +
TİMİPYOARA (Ta oaqa)—Rumıni-
 +
yada iəhər. Timin qəzasının inz. M,
 +
Beqa kanalı sahilindədir. Nəql. qov-
 +
ipaqrı, Əh. 287,5 min (1981). Mapınqa-
 +
Yırma, toxuculuq, yeyinti, kimya, də-
 +
ri-ayaqqabı, cini-saxsı sənayesi: YH-T,
 +
teatr, me”marlıq abidələri və s, var.
 +
14 əsrdən mə”lumdur.
 +
 
 +
TİMOK XSYANI (1883)—1Pərqi Ser:
 +
biyada xalq usyanı. Baplıca hərəkət-
 +
verici quvvəsi ppəhər və kənd yoxsul-
 +
ları, rəhbəri burjuaziya idi. Timok
 +
Kraynası ərazisində Lukovo yaxınlı-
 +
qında usyancı dəstələrin kral qopun-
 +
ları uzərində qələbəsi (21 oktyabr)
 +
ilə baplanmısdı. Usyancılar feodal
 +
 
 +
 
 +
TİMOL
 +
 
 +
 
 +
280 ə
 +
 
 +
 
 +
mӱkəlləfiyyətlərinin ləqvini, vergi-
 +
lərin azaldılmasını, yerli əzunuida-
 +
rə orqanlarının hӱquqlarının genii-
 +
ləndirilməsini tələb edirdilər. Bur-
 +
jua rəhbərliyinin qətiyyətsizliyi
 +
uzundən 1883 ilin sonuna yaxın usyan
 +
məqlubiyyətə uqradı, yӱzlərlə iiti-
 +
rakcısı gullələndi, bir coxu kator-
 +
qaya gəndərildi.
 +
TİMӦL, 2-izopropil—5-me-
 +
tilfenol—xarakterik iyə malik
 +
rəngsiz kristal maddə. 91,52S-də əri-
 +
np, 233,5”C-nə qaynayır. Uzvi həll-
 +
edicilərdə yaxiı, suda pis həll olur.
 +
Əvvəllər T. timian efir yaqından
 +
alınırdı (T. adı da buradandır).
 +
Sintetik usulla T. krezolun izopro-
 +
pil spirti, izopropilxlorid və propi-
 +
lenlə qariılıqlı tə”sirindən alı-
 +
nır. T. mentol və indikatorların
 +
alınmasında, bə”ziləri isə antisep-
 +
tik maddələr kimi iplədilir (əsa-
 +
CƏH, AHI pastası və tozlarında).
 +
TİMONEN Antti Nikolayevic (d.
 +
1.5.1915, indiki Kareliya MSSR, Ka-
 +
levala r-nunun Lusalma k.)—karel
 +
sovet yazıcısı. in dilində yazır.
 +
1942 ildən Sov.İKP uzvu. “Kareli-
 +
yadan Karpatadəkə (1948) povesti Be-
 +
yuk Vəqən mӱharibəsinə həsr olunmut-
 +
dur. *İpıqlı sahillərə (1951), eKy-
 +
ləklər kərfəzindək (1953) povestlə-
 +
ri, *“Doqma cıqırlarlag (1957), €Ar-
 +
qanadlı qupə (1961), “Bura mənim
 +
evimdirə (1966), “Biz karellərikə
 +
(1971), “Qərk edilmitl kəndlərin
 +
adamlarıq (1977) romanları, pyeslə-
 +
ri publisistik ocerkləri var. Bəzi
 +
ekayələri Azərb. dilinə tərcumə olun-
 +
mulpdur. Lenin ordeni, 4 baypqa orden
 +
və medallarla təltif edilmiidir.
 +
 
 +
 
 +
Əsəri: Mı–karelı, Petrozavodsk,
 +
1981.
 +
 
 +
 
 +
TİMOR (Tkpoq)— Kicik Zond ada-
 +
larında ən beyuk ada. Sah. 34 min
 +
km2?. Əh təqr. 1 mln. (1978). Adanın
 +
c.-q. hissəsi İndoneziyanın ərazisi-
 +
dir, itm.-it. hissəsini—PYərqi T,-u
 +
(sah. 14,9 min km?, əh. 300 min (1983),
 +
inz. m.—Dili| 1976 ildə İndoneziya
 +
ipRal edərək 27-ci cəyalətə kimi əz
 +
ərazisinə daxil etmiidir. Səthi, əsa-
 +
 
 +
 
 +
sən, daqlıqdır (hund. 2950 m-dək). Pal- |
 +
 
 +
 
 +
cıq vulkanları var. İqlimi subekva-
 +
torial mussondur. İllik yarıntı təqr.
 +
1500 mm. Hundurotl
 +
pik mepələr var. Qəhvə, kokos palma-
 +
sı, cəltik, qarqıdalı və s. becərilir.
 +
P1m.-p. sahili boyunda və ona bitipik
 +
pelf zonasında neft və qaz cıxarı-
 +
lır. Əsas (pəhərləri və portları: Ku-
 +
panq və Dili.
 +
 
 +
T.-un əsas əhalisi İndoneziya dil-
 +
lərində danınan xalqlardır: yerli
 +
əhalinin bir hissəsi papua dillərinə
 +
Yaxın dillərdə danındır. Az miqdar-
 +
da portuqallar və cinlilər də yapayır.
 +
Yerli əhalinin bir qismi katolik-
 +
dir, ənənəvi inamlarını saxlayan-
 +
lar da var.
 +
 
 +
T.-un tarixi zəif eyrənilmipdir.
 +
T.-un ilk sakinləri 14 əsrdə Yava a.-
 +
ndan kəecub gəlmiplər. 16 əsrdə T.
 +
portuqalların mustəmləkə ekspansi-
 +
Ya obyektinə cevrilmiit, 1613 ildə ada-
 +
ya hollandlar gəlmitlər. 18 əsrdə T.
 +
Portuqaliya (:im.-1i, hissəsi) və Hol-
 +
landiya (c.-q. 757 apacbıHna 66-
 +
lupiduruldu. Yerli əhali mustəmlə-
 +
gəcilərə cildi muqavimət gəstərir-
 +
An, 1719, 1726, 1769 və 1912 və s. il-
 +
lərdə timorluların beyuk usyanları
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
savannalar, Tpo- Bia
 +
 
 +
 
 +
tam verdi. İkinci dunya muharibəsi
 +
(1939—45) zamanı Yaponiya T.-u ipt-
 +
qal etdi. 1945 ildə adanın c.-q. His-
 +
səsi İndoneziya resp.-sının tərki-
 +
binə daxil oldu. 1974 ildə Portuqa-
 +
liyada fatist rejimi devrildikdən
 +
sonra Portuqaliya həkuməti PTərqi
 +
T.-un istiqlaliyyətini tanıdı. 1975
 +
ilin avqustunda PTərqi T.-un mustə-
 +
qilliyi və PQərqi T. Xalq Demokratik
 +
Resp.-sı yaradılması uqrunda cıxıpt
 +
edən PTərqi T.-un istiqlaliyyəti uqrun-
 +
da İnqilabi Cəbhə (FRETİLİN) ilə
 +
PQərqi T.-un İndoneziyaya birlətdi-
 +
lik tərəfdarı olan PYərqi T.
 +
lq Demokratik İttifaqı (APODE-
 +
Tİ) arasında silahlı toqquqimalar
 +
oldu. 1975 il dekabrın 7-də indone-
 +
ziyapərəst partiyaların tərəfdarları
 +
İndoneziya silahlı quvvələrinin kə-
 +
məyi ilə Dili 1p.-ni tutdular. BMT
 +
Ba: Məclisi və Təhlӱkəsizlik PTura-
 +
sı (1975, dekabr) PTərqi T. xalqının
 +
ez muqəddəratını təyin etmək hyryry-
 +
nu təsdiq etdi və İndoneziyanı əz
 +
qoplunlarını PTərqi T.-dan cıxarma-
 +
qa carırdı. Lakin İndoneziya BMT-
 +
nin qərarlarına əməl etməyərək əz qo-
 +
ppunlarını ckenullulərg adı ilə
 +
PTərqi T.-da saxladı: 1976 il iyulun
 +
17-də Pərqi T. 27-ci cəyalətə kimi
 +
İndoneziyanın tərkibinə daxil edil-
 +
an. BMT Bam Məclisi (1980, noyabr)
 +
PPərqi T. xalqının istiqlaliyyət və
 +
ez mӱqəddəratını təyin etmək huququ-
 +
- yenidən təsdiq etdi. FRETİLİN
 +
1ndoneziya qopqunlarına qartı parti-
 +
zan mӱharibəsini davam etdirir.
 +
TİMOR DƏNİZİ (Tqpoq 5ea)— Hind
 +
okeanının kənar dənizi. Avstraliya
 +
ilə Timor a. arəsındadır. Sah. 615
 +
min km? (digər mə”lumata gərə 432
 +
min km?), Dərinliyi cox yerdə 200 m-
 +
dən azdır, ən dərin yeri 3310 m (Ti-
 +
mor cəkəkliyi). Axınlar qıida it.-ə,
 +
yayda q.-ə hərəkət edir. Suyun temp-ru
 +
fəsillərdən asılı olaraq 25-dən 29:C-
 +
yə qədərdir. Duzluluq 34—352/,. Ya-
 +
rımgunluk qabarmalar (Hund. 4 m-
 +
dək) .. Darvin portu (Avstraliya)
 +
T.d. sahilindəd
 +
TİMOİYENKO
 +
vic (18.2.1895,
 +
 
 +
 
 +
ə
 +
emyon Konstantino-
 +
indiki Odessa vil.
 +
Kili r-nunun Fur-
 +
manovka (kecmiti
 +
Furmanka) g.—31,
 +
Z.1970, Moskva )—
 +
sovet hərbi xadi-
 +
mi, Sovet İttifaqı
 +
marpalı (1943).
 +
İki dəfə Sovet İt-
 +
tifaqı Qəhrəmanı
 +
(1940, 1965). 1919
 +
ildən Sov.İKP uz-
 +
ii vu. 1918 ildən do.
 +
“dB qət Ordusunda xid-
 +
mət etmipdir. Bir
 +
sıra ali hərbi kursları (1922, 1927,
 +
1930) bitirmitdir. Birinci dunya
 +
mӱharibəsinin ipztirakcısı olmupt,
 +
Vətəndaiq muharibəsində muxtəlif
 +
cəbhələrdə vuruqpmupdur. Sonralar
 +
bir sıra hərbi vəzifədə, o cӱmlədən
 +
Kiyev, Pyimali Qafqaz, Xarkov, əla-
 +
hiddə Kiyev hərbi dairələri qopqun-
 +
larının komandanı olmuidur. 1939
 +
ilin sentyabrında Sovet Ordusunun
 +
Qərbi Ukraynaya azadlıq yurupqu za-
 +
manı Ukrayna cəbhəsi qopunlarına,
 +
Sovet — Finlandiya muçharibəsində
 +
(1939—40) PTimal-Qərb cəbhəsinə ko-
 +
mandanlıq etmipdir. Beyuk Vətən mu-
 +
haribəsində SSRİ xalq mudafiə ko-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
missarı, Batp Komandanlıq Qərarga-
 +
hının sədri, Qərb və Cənub-Qərb is-
 +
tiqamətlərinin (eyni zamanda Qərb və
 +
Cənub-Qərb cəbhələrinin) bat koman-
 +
danı, Stalinqrad və PLimal-Qərb cəb.
 +
hələrinin komandanı və s. vəzifələr-
 +
nə onmyul bir sıra cəbhənin əməliy-
 +
yatlarını əlaqələndirmiitdir. Muha-
 +
ribədən sonra bəzi hərbi dairələrin
 +
komandanı (1945—60), SSRİ Muda-
 +
fiə Nazirliyinin baiy inspektoru
 +
(1960 ildən) və Sovet Muharibə vete-
 +
ranları komitəsinin (1961 ildən)
 +
sədri idi. UİK(b)P MK uzvu (1939—
 +
52), Sov.İKP MK uzvluyunə namizəd
 +
(1952—70), SSRİ Ali Sovetinin (1—
 +
7-ci caqırınl) deputatı secilmiyydi.
 +
5 dəfə Lenin ordeni, Oktyabr İnqi-
 +
labı ordeni, “Qələbəq ordeni, 8 digər
 +
orden, medallar, fəxri silahlarla,
 +
habelə xarici ordenlər və medallar-
 +
la təltif edilmiptdir. Qızıl mey-
 +
danda Kreml divarı yanında dəfn
 +
olunmulldur. Adına hərbi akademiya,
 +
gəmi var.
 +
 
 +
Əsərləri: VelikibV podviq, v kn."
 +
Smolenskoe srajenie, Smolensk, 1966,
 +
K koqu ot Moskvı, v KH.: Bitva za Moskvu,
 +
M., 1975.
 +
 
 +
— Ədl Leodi bessmertnoqo podviqa, 4
 +
izd., kn. 2, M., 1975, Abramov A. S.,
 +
U KremlevskoNn stenı, 3 izd., M., 1980,
 +
 
 +
 
 +
TİMOİYENKO VƏ BERYӦZİN (tə-
 +
xəllusləriTQarapunka və Ptep-
 +
sel)—sovet estrada artistləri, qo-
 +
ila konferansye. Timopenko Yu-
 +
ri Trofimovic (d. 2.6.1919, Poltava )—
 +
Ukr.SSR xalq artisti (1960). SSRİ
 +
Dəvlət mukafatı ə (1950).
 +
Beryozin Yefim İosifovic (d.
 +
11.11.1919, Odessa)—Ukr.SSR xalq
 +
artisti (1960). Yaradıcılıqa 1941
 +
ildən baplamıtnlar. T. və B.-in re-
 +
pertuarına muxtəlif intermediyalar,
 +
orijinal estrada tamataları (“ Es-
 +
tradanı dekadaya aparırdıları, c20-
 +
dən bir az artıqə, FƏvvəldən axıra
 +
qədərə və s.) daxildir. Kinoda cə:
 +
kilmitplər. Qimopenko 4 orden və
 +
medallarla, Beryozin 3 orden və me-
 +
dallarla təltif edilmiiydir.
 +
 
 +
Əd. Vikkers R., GƏrin Timopen-
 +
ko i Efim Berezin, M., 1982,
 +
 
 +
 
 +
TİMPAN (yun. qӱtprapop—təbil) —
 +
qədim zərb musiqi aləti: 1) mis sin-
 +
cin və kicik litavranın novu. 2)
 +
 
 +
 
 +
Litavraların partituradakı adı
 +
(timpani ).
 +
TMHMHTAH, me”Mapısırza —İ1)
 +
 
 +
 
 +
frontonun uçcbucaqlı sahəsi. 2) Pən-
 +
cərə, yaxud qapının ustundə olan Ya-
 +
rımdairə, ucbucaq və ya catmatar iyək-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
DaqıstaNdan tapılmıqpp nam timpanm. 14
 +
əsr. Metropoliten-muzey. Nyu-York.
 +
 
 +
 
 +
lində taxca. Q.-da cox vaxt heykəltə-
 +
raplıq əsərləri, boyakarlıq təovir-
 +
ləri və s, yerləpdirilir.
 +
 
 +
 
 +
TİNKAL
 +
 
 +
 
 +
281
 +
 
 +
 
 +
TİMPANİ YA (yun. qӱtrapop— təbil),
 +
ipkgənbənin meteorizmi,
 +
ipgkənbənin kəpməsi —gev-
 +
iqəyən heyvanların ipkənbə bopluqun-
 +
da coxlu qaz toplanması ilə xarakte-
 +
rizə edilən xəstəlik. Əsasən, qaramal
 +
gəstələnir. Kəskin T. həddindən ar-
 +
tıq keyfiyyətsiz yemlə qidalandıqda,
 +
quru yemin ppirəli yemlə əvəz edilməsi
 +
və bordaq iəraitindən otlaq ppərai-
 +
THHƏ kecməsi nəticəsində bai verir. T
 +
qida borusunun tıxanması, zə ərlən-
 +
mə, qarayara nəticəsində də ola bilər.
 +
Xronik T. travmatik retikuloperi-
 +
tonit, qaraciyər xəstəlikləri, qida
 +
borusunun daralması nəticəsində əmə-
 +
lə gəlir. Guclu T.-da təngnəfəslik,
 +
selikli qippyanın gəyərməsi, urək fəa-
 +
liyyətinin zəifləməsi əlamətləri
 +
olur. M ualicəsi: daxilə ixtiol,
 +
kreolin, formalin və s. dərmanlar:
 +
ipkənbəni masaj etmək, onu zondla-
 +
Mər, yumaq vəs. Profilakti-"-
 +
kası: geviəyən heyvanların yeminə
 +
ciddi nəzarət etmək.
 +
 
 +
Ədə Hacıyev H. M., Kənd təsər-
 +
rufatı heyvanlarının yoluxmayan daxi-
 +
li xəstəlikləri, B., 1977, Rzaquli-
 +
yev H. Q., Buzovların yoluxmayan daxi-
 +
li xəstəlikləri, B., 1983, Parabrin
 +
İ. Q., Vnutrennie nezaraznıe bolezni selh-
 +
xoz jivotnıx, M., 1976.
 +
 
 +
 
 +
TİMPTӦN—Yak.MSSR-də cay. Aldan
 +
cayının saq qolu. Uz. 644 km, həvzəsi-
 +
nin sah. 44 400 km?. Tarbım və qar su-
 +
ları ilə qidalanır. Oktyabrdan maya-
 +
nƏK nOHMyH olur. Aeac
 +
TİMSAHLAR (Sqosodu/a, yaxud Lo-
 +
psasa)—surunənlər sinfindən dəstə.
 +
1 nəvu var. Əksəriyyətinin uz. 2—5
 +
m-dir, bəziləri 7 m-ə catır. Bapqı
 +
yastı, burnu isə uzundur. K əvdəsi
 +
yastılaqmıpt, quyruqu məhkəm, ayaq-
 +
ları qısadır. T.-ın bə”zi nevlərinin
 +
bel ləvhələrinin, bəzi nəvlərinin
 +
isə qarın levhələrinin altında zi-
 +
 
 +
 
 +
reh adlanan qalın sumuk ləvhələr
 +
yerlətir. T.-ın beyni nisbətən yaxltı
 +
uu etmimdir. Tropik əlkələ-
 +
 
 +
 
 +
rin caylarında, gəllərində və bataq-
 +
lıqlarında, bə/zi nevləri isə dənizin
 +
sahil sularında yapayırlar, Gecələr
 +
daha fəaldırlar. Balıq, bə”zən də sa-
 +
 
 +
 
 +
axıdılır.
 +
 
 +
 
 +
hildə yaiayan quii, məməli, molyusk və
 +
xərcəngləri yeyir. Su Həvzələrinin
 +
sahilində 20-dən 100-dək yumurta qo-
 +
yur. Bəzən iri T. adama da Hӱcum
 +
edirlər. Bəzi əlkələrdə quraqlıq
 +
vaxtlarda qıpq yuxusuna gedir. Bir
 +
cox tropik əlkələrdə Q.-ın əti yeyi-
 +
lir. Dərisindən muxtəlif əiiyalar
 +
hazırlanır.
 +
 
 +
T.-ın 3 fəsiləsi (qavial, əsl T.
 +
və alliqator) mə”lumdӱr. Əsl T.-ın
 +
3 cinsi var. TopiqSotpa cinsinin 1 nə-
 +
vu qavial T.-ı (T. sehlegelii) Mə”-
 +
lumdur. Uz. 5 m-dək olur. Kalimantan
 +
(Borneo) a.-ları və Malayya y-a cayla-
 +
rında yapayır. Qropik əlkələrdə ya-
 +
yılmını əsl T. cinsinin (Sqosoduyiz)
 +
10 (yaxud 14) navu məqlumdur. Nil
 +
T.-ının (S. ponsiz) uz. 6—7 m-ə ca-
 +
tır. Afrikada tropik əlkələrin cay-
 +
larında, bataqlıqlarında və gəllə-
 +
rində yayılmındır. Daraqlı
 +
 
 +
--biH (C. porosus) ya, 6 m-ə caqırq Cə-
 +
nub-1Pəoqi Asiya və Malayya arxipe-
 +
laqı, Pimali Avstraliya və Yeni Ze-
 +
landiyanın dəniz sahillərində və cay-
 +
ların dənizə təkuӱlən hissələrində
 +
yapayır. Kutburun T. cinsinin
 +
(Osteolaemus) 2 Həebv vardır. Qərbi
 +
Afrikada yayılmıtqdırq uz. 2 m-dək
 +
olur. T. Yura dəvrundə:qəmələgəlmiin-
 +
lər. Dərisindən qalantereya sənayesin-
 +
də istifadə edildiyindən sayı xeyli
 +
azalmımlldır. ABİPQT-da, Kubada, Yapoa
 +
niyada timsah yetipdirilən xususi
 +
 
 +
 
 +
Ferma var. |
 +
 
 +
MURHULAR HƏRƏKATI —pioner
 +
və məktəblilərin kəməyə ehtiyacı olan
 +
adamlara qayrı və yardım gəestərmək
 +
məqsədi datpıyan kutləvi vətənpərvər-
 +
lik hərəkatı. 40-cı illərin əvvəllə-
 +
rində SSRİ-də A. P. QaydarıncQimur
 +
və onun komandası povestinin təsiri
 +
ilə yaranmıli T.H. Beyӱk Vətən muha-
 +
ribəsi illərində (1941—45) qospital-
 +
ları, əsgər ailələrini, uttaq evləri
 +
və baqcalarını hamiliyə geturmək,
 +
 
 +
 
 +
məhsul yırımına kəmək etmək tələb-
 +
busu kimi geni yayılmıtndı. Son-
 +
rakı illərdə timurcular muharibə və
 +
əmək əlilləri və veteranlarına, qo-
 +
calara qayqı gestərir, iqəhər və kənd-
 +
lərin abadlapidırılmasında,
 +
 
 +
 
 +
təbiə-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Timsahlar: 1—uzunburun alliqator, 2—qavial timsahı: 3—Nil timsahı: 4—gӱt-
 +
burun timsah: 5—timsah kaymanı.
 +
 
 +
 
 +
tin muhafizəsində
 +
də kenullu
 +
 
 +
 
 +
və s, tədbirlər-
 +
imtirak edirlər. .
 +
h.-na Umumittifaq Timur Qərar-
 +
gahı, muçttəfiq Detolara, O Cӱm-
 +
lədən Azərb. SSR-də resp., vil.,
 +
r-n və izəhər qərargahları rəhbərlik
 +
edir.
 +
 
 +
Bir sıra sosialist əlkəsində də
 +
(ADR, BXR, VSR, PXR, CSSR) Timur
 +
 
 +
 
 +
komandaları və dəstələri yaradıl-
 +
mıipdır.
 +
TİMUS—bax Cəngələbənzər vəzi.
 +
 
 +
 
 +
TİMCENKO İosif Andreyevic |15.
 +
4.(2). 1852—20.5.1924|—rus ixtiracı-
 +
sı. Təhkimli kəndli ailəsində do-
 +
qulmulidur. Xarkov un-tinin mexani-
 +
ka məktəbində təhsil almındır. Rus
 +
iziki N. A. Lyubimovla birlikdə
 +
stroboskopda kadrları fasiləli də-
 +
yipadirən sıcrayıtilı mexanizmi ixti-
 +
ra etmii (1893), sonra həmin prinsip
 +
əsasında kinetoskopun (foto-
 +
qrafik iyəkillərin sur”ətlə dəyitil-
 +
məsinə imkan verdiyi ucun cəkilən o6-
 +
yektləri hərəkətdə gərmək təsəvvuru
 +
yaradan aparat) prototipi olan kino-
 +
aparat yaratmıldır (M. F. Frey-
 +
denberqlə birlikdə).
 +
U,gizliquyruqlular
 +
(TypapiKoqtez)—-qutilar dəstəsi. Daxi-
 +
li qurulumquna gərə nanduya yaxın-
 +
dır. Bədəninin uz. 20—53 sm, cəkisi
 +
0,4—1 kq-dır. Gedək qanadları var:
 +
quyruqu cox qısadır, bə”zən ertucu
 +
lələklərin alqında gizlənir. Ayaqla-
 +
rı qӱvvətlidir: bə”zən arxa barmaqrı
 +
olmur. Boz, qonur, yaxud kurəndir. 45
 +
nəvӱ məlumdur. Cənubi və Mərkəzi
 +
Amerikada yayılmındır. Oturaqdır.
 +
Memə, qamıplıq və kolluqlarda ya-
 +
payır. Yalnız qısa məsafələrə ucur.
 +
Torpaqda dӱzəltdiyi yuvaya 12 irn yu-
 +
murta qoyur, 19—20 gun kurt yatır.
 +
Giləmeyvə, toxum, cucu ilə qidala-
 +
nır. Ov obyektidir.
 +
TİNATİYEV İsmayıl İbrahim oek-
 +
lu (d. 27.9.1948, Balakən r-nunun Puii-
 +
tətala k.)—SSRİ Dəvlət mukafatı
 +
laureatı (1982). 1967—76 illərdə Ba-
 +
lakən r-nundakı M, B. Qasımov ad.
 +
K-zda mexanizator ipləmit, 1976 il-
 +
dan briqadirdir. 1982 ildə qarqıda-
 +
lıcılıq sahəsində yuksək əmək geəstə-
 +
rixilərinə nail olmuztidur. Azərb.
 +
SSR Ali Sorsetinə (9—10-cu carı-
 +
rhpi) deputat secilmiidir. 4“ PPərəf
 +
nipanıqr ordeni ilə təltif edil-
 +
midir.
 +
TİNDAL EFFEKTİ,tindal sə-
 +
pələnməs i—ipıq selinin mux-
 +
təlif cinsli optik mӱhitdən (kollo-
 +
id məhlullardan) kecərkən səpələn-
 +
məsi. Adətən, qaranlıq fonda zipıqlı
 +
konus (tindal konusu) ipəklində gəru-
 +
nur. T.e. kolloid məhlulları həqiqi
 +
məhlullardan fərqləndirməyə (kol-
 +
loid sistemində hissəciklər və bun-
 +
ları əhatə edən muhitin sındırma
 +
əmsalları fərqləndiyinə gərə) imkan
 +
verir. Kolloid Hissəciklərin əlcu-
 +
sunu, formasını, qatılıqını və mak-
 +
romolekulları tə”Yin etməyə imkan
 +
verən bir sıra optik ӱsullar T.e.-nə
 +
əsaslanır (bax Nefelometriya). İn-
 +
gilis fiziki C. Tindal (O. Tupda11,
 +
1820 —1893) kənd eTMnin np,
 +
TİNKAL—mineral. Kimyəvi tərkibi
 +
Ma,(N,O),V.O,-(ON).. Monoklinik sin-
 +
qoniyada kristallapır. Qısa prizma-
 +
TİK və ləvhəvarı kristallar əmələ gə-
 +
tirir. Rəngsiz, alloxromatik olur.
 +
PTuppə, qatran parıltılıdır. Sərtli-
 +
yi 2—2,5. sıxlıqı 1690—1720 kq/m?.
 +
 
 +
 
 +
282
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Gəl lillərində və duzlu cəkuntulər-
 +
də tapılır.
 +
TİNG—baq, metə və parklarda əkmək,
 +
yaxud batliqa məqsədlə becərilən bir,
 +
ikiillik arac və kol bitkiləri. Mey-
 +
vəcilikdə calaq edilmit bir, ikiil-
 +
lik bitkilər, qələmlə coxaldılan gi-
 +
ləmeyvəli bitkilər (qaraqat, firəng-
 +
zumu və s.), həmcinin qovaq və seyudun
 +
ir, İKİİLLİK KƏK atmıitq qələmləri
 +
T. adlanır.
 +
TİNGƏ Kəl H MAL bi H— ropnarma İy-
 +
valar qazan və oraya tink qoyub, dibi-
 +
ni torpaqla ərtən k.t. mapını. Ma-
 +
ilın vegetasiya suvarmaları ucun
 +
tppırımlar da acır.
 +
TİNGLİK--aqac və kol bitkiləri-
 +
nin tinkləri becərilən torpaq sahə-
 +
si. SSRİ-də dəvlət T.-i və k-z T.-i
 +
məvcuddur. Becərildiyi bitkilərə
 +
gerə meyvə T.-i, metə T.-i, dekorativ
 +
baqcılıq T.-i və s. var. T.-in tərki-
 +
binə 4 ipe”bə daxiddir: səpin 1p8”bə-
 +
si, iri əkin materialı becərilən ppe”-
 +
bə, calaq ple”bəsi, qələmlə coxalma
 +
pəe”bəsi. Səpin mTƏ”ĞƏCHHAMƏ
 +
toxumdan inkipaf edən bir, ikiillik
 +
aqac və kol bitkiləri becərilir.
 +
İri əkin materialı be-
 +
cərilən ile”bədə uc, dərdil-
 +
lik və daha iri əkin materialı becə-
 +
rilir.Calaq pe”bəsində mey-
 +
və aqacları, dekorativ bitkilər (qı-
 +
zılğul, Yasəmən və s.) calaq edilərək
 +
artırılır. Qələmlə coxal-
 +
ma pe”"bəsində giləmeyvə kol-
 +
ları, dekorativ bitkilər və eləcə də
 +
soyud, qovaq kimi aqac cinsləri qələm-
 +
lə coxaldılır,
 +
TİNOV-ROSSO—Azərb. SSR-in (Ba-
 +
lakən r-nu) Gurc.SSR və Daq.MSSR
 +
ilə sərhədində, Baptq Qafqaz silsilə-
 +
sində dar. Hund. 3385 m.
 +
TİNTORETTO (Tyagoqenso) (əslində
 +
Robusti, KobizI) Yakopo (29.9.
 +
1518, Venesiya—31.5.1594, Venesiya) —
 +
Venesiya rəssamlıq məktəbinə mənsub
 +
italyan boyakarı. Yaradıcılırına
 +
Mikelancelo, Tisian və b.-nın tə”si-
 +
ri olmusdur. T. hələ gənc yapların-
 +
dan tabloda murəkkəbrakursları, dra-
 +
matik iptıq effektlərini məharətlə
 +
vermit, bədii axtarıtqlarda yeniliyi
 +
hə cəsarətliliyi ilə mӱasirlərini qa-
 +
 
 +
 
 +
BA
 +
də m
 +
Ki ii
 +
ə əəə
 +
 
 +
 
 +
m
 +
AÇ”
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Y.Tintoretto,vİsa peytəmbər Ma |
 +
ru, | riya
 +
və Marfanın yanında. 1570—1580 illər
 +
arasında, Kehnə pinakoteka. Munxen.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
THHK
 +
 
 +
 
 +
6ar navbımınpıp (eTəhla deytəmbərin ana-
 +
dan olmasıə, 1540-cı illər, Ermitaj,
 +
Leninqrad, “Muqəddəs Markın mə cu-
 +
zəsiə?, 1548, Akademiya qalereyası, Ve-
 +
nesiya). Kutləvi səhnələr təsvir olu-
 +
nan əsərlərində T. insanların hadi-
 +
səyə munasibətinin muxtəlifliyini
 +
sənətkarlıqla gestərir, gӱclӱ ilıq
 +
effektlərindən istifadə edir (4 Mər-
 +
yəmin mə”bədə gətirilməsi, təqr. 1555,
 +
Santa-Mariya del Orto kilsəsi, Vqə-
 +
nesiyay mӱqəddəs Mark haqqında əfsa-
 +
nə məvzusunda 3 tablo, 1562—64, Aka-
 +
demiya qalereyası, VenesiYa, Brera
 +
qalereyası, Milan). Venesiyada Skuo-
 +
la di San-Rokko binasındakı silsilə
 +
pannolar (1565—88) T.-nun ən yaxitı
 +
əsəri hesab edilir (“İsanın car-
 +
mıxı aparmasız, “Carmıxa cəkilməə,
 +
c Me”racə, 4“Cobanların tə”zimiəz, € My-
 +
qəddəs ailənin Misirə qacmasıg və s.).
 +
T.-nun batal səhnələri (vZara yaxın-
 +
lıqında dəyutə, təqr. 1585, Dojlar
 +
sarayı, Venesiya) və dini kompozisiya-
 +
ları (4“ Məxfi axpamə, 1592—94, San-
 +
Corco Macore kilsəsi, Venesiya) kəs-
 +
kin emosional xarakterə malikdir.
 +
Dojlar sarayının zalındakı divar
 +
rəsmləri (1578) T.-nun son dəvr yara-
 +
dıcılıqında xususi yer tutur. Port-
 +
retlər də cəkmitdir (“ Avtoportretk,
 +
təqr. 1990, Luvr, Paris).
 +
 
 +
Əd. Vipper B, R,,
 +
M., 1948.
 +
 
 +
 
 +
TMO...(iyH. tr€ion —KYEYDp/1)—OKCHKEH
 +
tərkibli birlətmələrin kukurdlu ana-
 +
loqlarını adlandırmaq ucun səzənu.
 +
Məs., tiospirtlər RSH(ROH-—crnprT-
 +
lərinin analoqu).
 +
TİODUZLAR, sulfoduzlar —
 +
tioturpuların duzları, oksigenli
 +
turpatuların duzlarına oxptar birlən-
 +
mələr: fərqi oksigen atomlarının
 +
kukurd atomu ilə əvəz olunmasında-
 +
dır. Qeyri-sabit tioturtulardan fərq-
 +
li olaraq tioduzlar (məs., natrium-
 +
tiosulfat) sabit və praktiki əhəmiy-
 +
Yətlidir.
 +
TİOEFİRLƏR—–uӱzvi
 +
bapqa adı.
 +
TİOİNDİQOİDLƏR, tioinkdi-
 +
qo boyaları--indiqoid boyaları
 +
qrupuna mənsub olan kub boyaları.
 +
Tərkibində kӱkurd var. Əsas numayən-
 +
dəsi tioindiqodur. Q. ilə pambıq, yun,
 +
kətan, viskoz, İPƏK, XƏZ VƏ S.-Nİ NA-
 +
rıncı, qırmızı, bənəviəyi, qəhvəyi
 +
və qara rənglərə boyamaq olur. T. aro-
 +
matik aminlərdən və digər aromatik
 +
birləptmələrdən coxpilləli murəkkəb
 +
proses nəticəsində alınır. |
 +
TMHOKAPBAMHA, H,NC(S)NH,—r r o-
 +
karbonat turtiusunun di-
 +
amidi, acı, aq kristal maddədir.
 +
180 —182”C-nə əriyir. Suda, metanol-
 +
da, piridində az, 5024 -li sulu piri-
 +
dində isə yaxtpı Həll olur. T. ammo-
 +
nium tiosianatın izomerlətməsindən
 +
(a) və Hidrogen-sulfidin sianamidə
 +
birlətməsindən (b) alınır:
 +
mn.8sm—24Şn,mş5umn, Eenmsm.
 +
a b
 +
 
 +
 
 +
Tintoretto,
 +
 
 +
 
 +
silfidlərin
 +
 
 +
 
 +
T.-in Hidrolizindən ammonyak,
 +
hidrogen-sulfid və garbon qazı alı"
 +
nır. Q.-in alkillətməsindən izotio-
 +
 
 +
 
 +
karbamidin 5-alkiltəerəməsi, buna .qə-
 +
 
 +
 
 +
ləvi ilə tə”sir etdikdə isə merkaptan
 +
əmələ gəlir.
 +
 
 +
uzvi birlətmələrin (dərman
 +
preparatları, boy maddələri və s.)
 +
sintezində tətbiq edilir.
 +
 
 +
 
 +
—————.———————.
 +
 
 +
 
 +
THOKÖR—noneynbun kayuyknapıl"
 +
nın ticarətdə iplədilən adı.
 +
TİONVİL, T yonvil (ThqopuyDe)
 +
—Fransada, Mozel departamentində
 +
iqəhər. Mozel cayı sahilində gəmi da-
 +
yanacaqı. D.Y. qovpaqı. Əh, 34,7 min
 +
(1973). Lotaringiyanın muhum sənaye
 +
mərkəzlərindəndir. Metallurgiya, Ma-
 +
itınqayırma və metal e”malı, kimya
 +
sənayesi var. |
 +
TİONİL (yun. iqbop—kukurd--hӱ.-
 +
12—maddə)—iki sərbəst rabitəli=5O
 +
tionil qrupu. Hallogenlərlə, O cuӱm-
 +
lədən xlorla (bax Qionil xlorid)
 +
oydurula bilər. — |
 +
TİONİLXLORİD, .5OS1, —havada
 +
tustulənən rəngsiz maye. Sənayedə T.
 +
180—2002S temp-rda (aktiv kemur ka-
 +
talizatorunun iptirakı ilə) 5, O, və
 +
S1,-un birballa qaripılıqlı tə siri
 +
ilə, ya da A1S1, iptirakı ilə 1509 S-
 +
də və 4 Mny/m? (40 kQ/sm?) təzyiqdə
 +
artıq miqdarda 5O,-nin SŞT,-ə tə si-
 +
rindən alınır. T. polimerlərin suӱl-
 +
foxlorlatmılnd terəmələrini almaq
 +
ucun, eləcə də xlorlapdırıcı agent
 +
kimi (məs., boyalar və əczacılıq pre-
 +
paratları istehsalında) istifadə
 +
olunur.
 +
 
 +
T. zəhərlidir, selikli qiypanı
 +
qıcıqlandırır, aqır yanıq əmələ gə-
 +
tirir.
 +
 
 +
TİOSİANAT TURİYUSU, roda-
 +
HHA turiiusu, SM — kəskin
 +
iyli, rəngsiz turiu, yaqlı maye, 5*S-
 +
də qayrayır. Ancaq apaqı (—90*S-yə ya-
 +
xın) temp-rlarda və ya qatılırı ən
 +
coxu 596-ə qədər olan məhlulları da-
 +
vamlıdır. İstehsalatda yalnız te-
 +
əmələrindən (məs... tiosianatlar-
 +
an) və murəkkəb efirlərindən (in-
 +
sektisid və fungisid kimi) isti-
 +
fadə edilir.
 +
 
 +
TİOSİANATLAR, rodanidlər
 +
—tiosianat turiuşinun NƏSM duz-
 +
ları. Bir coxu suda yaxpı həll olur)
 +
AgSCN, CuSCN, Hg(SCN), eyza həsnn
 +
olmur. K5SC və MCN,5SM analitik
 +
kimyada istifadə edilir. Məs., Re"
 +
ilə qanaoxtar qırmızı rəngli duz
 +
 
 +
 
 +
Ee(5SM), Si2* ilə ammonyak muhi-
 +
 
 +
 
 +
tində abı fankli kompleks duz
 +
 
 +
isti ar ə əmələ gətirir.
 +
İOSİANİDLƏR — rodanidlərin
 +
 
 +
bapiqa adı.
 +
 
 +
TİOSPİRTLƏR — merkaptanların
 +
 
 +
balpqa adı.
 +
 
 +
 
 +
TİOSULFAT TURİYUSU, 11,5,0:—
 +
ikiəsaslı davamsız turtpu. N.5O,-dən
 +
alınır. Susuz həlledicilərdə (məs.,
 +
efirdə) nisbətən davamlıdır. T.t.
 +
və onun duzları quvvətli reduksiya-
 +
edicidir.
 +
 
 +
TİOSULFATLAR —Ӱiosulfat tur-
 +
izusunun N,5,O, duzları, An əhəmiyyət-
 +
lisi MCa.:5,O –natrium tiosulfatdır.
 +
TİOTURİYULAR —oksigenli turpu-
 +
ların kukurdlu analoqları, molegul-
 +
larında oksigen kukurdlə əvəz olu-
 +
nur. Qeyri-uzvi T. qeyri-sabit
 +
olur və onları sərbəst halda ayırmaq
 +
mumkun sr lakin belə T.-ın duzla
 +
rı məs., Ma,5,Oz, efirləri Az(8S.N, ə
 +
və s. davamlı maddələrdir. U zviQ.
 +
(tiokarbon turpuları) monotiokar-
 +
bon və ditiokarbon turptularına
 +
ayrılır,
 +
 
 +
TİOFEN, S.N.5—heterosiklik bir-
 +
ləpmə, benzol iyli tpəffaf maye, əri"
 +
mə temp-ru —38,32S, qaynama temp-ru
 +
84,1”C, suda pis, uzvi həlledicilərdə
 +
yaxttı həll olur.
 +
 
 +
 
 +
THP
 +
 
 +
 
 +
283
 +
 
 +
 
 +
————— ə K——”pkid ə xə 0 sahada na aaa anasan ə
 +
 
 +
 
 +
Kəhrəba turtusunun natrium
 +
ilə fosfor 3-sulfidin qarı ıı ii
 +
Həmcinin asetilenin piritlə və ya hid-
 +
rogen sulfidlə qarıpıqının piroli-
 +
zindən, butan və kӱkurddən, furandan
 +
(Y. K. Yuryev) sintetik alınır.
 +
T.-in bir cox birlətmələrindən bio-
 +
loji aktiv maddə və kompleksonlar ki-
 +
mi istifadə edilir. |
 +
 
 +
 
 +
Əd: Namatkin S. S., Q
 +
liceskie soedinenin, : Şa, Qeterodik-
 +
 
 +
 
 +
M., Keri
 +
F., SandberqR,, Uqlublennın səbə
 +
 
 +
 
 +
orqaniceskon ximii, per, s anql. , M., 1981
 +
 
 +
 
 +
TİOFENOLLAR--aromatik Halqada-
 +
kı karbon atomuna birlətmip merkap-
 +
tan qrupu (—5N) olan uzvi birləpt-
 +
mələr, rəngsiz, pis iyli, yuksək temp-r-
 +
da qaynayan mayelərdir, suda həll ol-
 +
mur, uzvi həlledicilərdə həll olu
 +
Ən sadə T. benzolmerkaptan S,N.5
 +
(tiofenol, fenilmerkaptan da adla-
 +
nır) 169"S-də qaynayır. T, diarildi-
 +
sulfidləri Aq5—5AQq redu kusiya et-
 +
MƏKLƏ VƏ S. ӱsullarla alınır. T. bo-
 +
Yalar, polimerlər və s. sintezində tət-
 +
biq edilir.
 +
TİOFOS, ni u ii f-100,
 +
etil-0 (4nitrofenil) tio-
 +
fosfat, S.,, NcO,C5R—akarisid və
 +
insektisid. İnsan və heyvan ucun zəhər-
 +
li olduqundan SSRİ-də 1970 ildən T.-
 +
m istifadəsi qalaqan edilmipdir.
 +
QİP (yun. Sӱroz—iz, forma, numunə)—
 +
1) Muhum keyfiyyət əlamətlərinə ma-
 +
lik bir ppeyin forması, nəvu, 2) Hər
 +
hansı bir tpeyin modeli, numunəsi.
 +
3) Tipologiyada tədqiq edilən gercək-
 +
liyin bəlunmə vahidi, 4) Landiqaft-
 +
iqunaslıq təsnifatında taksonomet-
 +
rik kateqoriya və ya vahid (landizyaf-
 +
tın, yerin T.-i). 5) Səciyyəvi xusu-
 +
siyyətlərə malik adam, hər hansı bir
 +
insan qrupunun təbəqə, sinif və mil-
 +
lətin bariz numayəndəsi.
 +
Ədəbiyyat vəincəsənət-
 +
də—muəyyən cəmiyyət, ictimai qrup,
 +
sinif və ya millətin ən səciyyəvi,
 +
nӱmunəvi sosial, tarixi, milli, psi-
 +
xoloji xususiyyətlərini kӱull halın-
 +
da ezundə təcəssum etdirən insan xa-
 +
rakteri, obrazı. T. yaratmaq sənət-
 +
kardan dərin həyati bilik və mӱpila-
 +
hidə qabiliyyəti, Yuksək bədii iste”-
 +
dad tələb edir. T.,-də mənsub olduqu
 +
ictimai qrupun ən səciyyəvi sifət-
 +
ləri bədii umumilətdirmə, eyni za-
 +
manda, fərdilətdirmə yolu ilə əks
 +
etdirilməlidir (bax Həmcinin Bədii
 +
obraz, Xarakter). |
 +
TİP,biologiyada (buri5)—tak-
 +
sonomik kateqoriya. İki mə”nada ii1-
 +
lədilir, 1-ci mə"nada T. (rlhuyaqa)
 +
sistematika ilə əlaqədardır, z3o0oloq-
 +
lar onu caləmədən (qespip) sonra ən
 +
ali taksonomik kateqoriya hesab sir:
 +
lər. Botanika və bakteriologiyada
 +
əvəzinə €ıne"6ər (d1/15o) iplədilir.
 +
2-ci mə”nada təsnifata aid olmayan
 +
sırf nomenklatura anlayımıdır. T.
 +
taksonun əzəyi və əsasıdır, obyektiv-
 +
dir, dəyiptmir, lakin taksonun hudud-
 +
ları subyektiv və dəyitondir. Hər
 +
taksonun əzunun T.-i var. Nominal
 +
nəvun Q.-i nusxə, nominal cinsin
 +
T.-i nev, nominal fəsilənin Q.-i no-
 +
minal cinsdir. Qaksonun T,-i ona ta-
 +
e olan nominal taksonun (əgər belə
 +
takson məvcuddursa) tipidir və əksi-
 +
nə, T.-lərdən birini gestərmək, eyni
 +
Zamanda ikincini gəstərmək deməkdir.
 +
Məs., stsop)14ae fəsiləsinin adı, n0-
 +
minal, həm də tipik cins olan sysopya,
 +
 
 +
 
 +
0,0-d i-
 +
 
 +
 
 +
ciconiiformes nəcTəcu isə tipik (nomi-
 +
nal) fəsilə olan s1sop114ae adını da-
 +
HIPIbip,
 +
TİPİ (siu dilində)—1Pimali Ameri-
 +
ka prerilərində ovcu Hindi tayfala-
 +
rına məxsus yapayın evi. Bizon və
 +
maral dərilərindən Y3ƏDHHƏ ƏPTYK
 +
cəkilmit ipquvullərdən ibarət konus-
 +
varı cadır. Ortuyun yuxarı hissəsin-
 +
də bacanı kӱləkdən qoruyan iki dəri
 +
qanad bərkidilirdi, apaqıda dəri
 +
ilə ərtulmutt girit yolu qoyulurdu.
 +
Kəcəri həyat tərzi ucun əlveriit-
 +
li olan T.-də 6—15 nəfər yerlətirdi.
 +
TİPİKLİK —muəyyən konkret obyek-
 +
tiv aləm ӱcun normal, nӱmunəvi, ən
 +
cox ehtimal olunan səciyyəvi hal (bax
 +
Tip). T, anlayıntı, estetikada realist
 +
incəsənətin (bax Realizm) spesifik
 +
xususiyyətlərini mucəyyənlətidirməklə
 +
əlaqədar, 19 əsrin ədəbiyyat nəzəriyyə-
 +
lərində irəli surulmuti və inkiptaf
 +
etdirilmindir. Q., adətən, bir sıra
 +
səciyyəvi, tipik əlamətləri bir insa-
 +
nın simasında cəmləidirmə (tipik-
 +
ləidirmə) kimi baqa dupqulur.
 +
Engels 4,,, tipik xarakterlərin tipik
 +
pəraitdə təsvirinin doqruluqunuq
 +
(bax Marks K, ,Engels F.. YA
 +
cilmiti məktublar, B., 1955, səh. 426)
 +
realizmin əsas prinsipi saymınsdır.
 +
Əd.: bax Estetika və Realizm məqa-
 +
lələrinin ədəbiyyatına.
 +
TİPLƏR NƏZƏRİYYƏSİ (kim-
 +
Yada)—19 əsrin ortalarında kim-
 +
yanın əsas nəzəriyyələrindən biri,
 +
1839—40 illərdə J. B. Duma kimyə-
 +
vi birləmələrə ctipikə sayılan bir
 +
necə birləpmədə bə”zi elementlərin
 +
digər element və ya radikallarla
 +
əvəzolunması kimi baxmaqı təklif
 +
etmipdi. 1853 ildə PT, Jerar irəli
 +
surduyu T.n.-nin yeni variantından
 +
uzvi birlətmələrin təsnifatı ucun
 +
istifadə etdi. ap bu təsnifatın-
 +
da butun mӱrəkkəb uzvi birləimələ-
 +
rin apaqıdakı dərd əsas maddə ti-
 +
pindən alına biləcəyinə əsaslanırdı:
 +
 
 +
 
 +
N
 +
N N | H
 +
O HİN
 +
C 4 | =
 +
CI) H
 +
Hidrogen Su Hidrogen- Ammonyak
 +
| xlorid
 +
O, bu formullarda N atomlarını
 +
 
 +
 
 +
bapqa atom və ya radikallarla əvəz
 +
etməklə, 19 əsrin ortalarında elmə
 +
mə”lum olan butun uzvi birlətmələrin
 +
formalarını almarın mumkunluyunu
 +
gestərirdi. Karbohidrogenlər, metal-
 +
uzvi birlətmələr, aldehidlər, keton-
 +
lar hidrogenlər tipinə, spirtlər, tur-
 +
 
 +
 
 +
iqular, efirlər su tipinə, karbohid-
 +
rə birhalogenli tərəmələri
 +
idrogen-xlorid tipinə, aminlər,
 +
 
 +
 
 +
amidlər, imidlər, arsinlər, fosfin-
 +
lər ammonyak tipinə aid edilirdi,
 +
T.n, tzvi kimyanın inkipafına və
 +
uzvi birlətmələrin təsnifatına muay-
 +
Yən qədər kəmək etsə də prinsip eti-
 +
barilə duzgun deyildi, bir sıra hal-
 +
larda bu və ya digər tipin iki-uc və
 +
daha cox mislini gəturmək və ya bir-
 +
ləmənin formulunu ancaq bir necə
 +
tipi qarıqidırmaqla duzəltmək lazım
 +
gəlirdi, bə”zən bir sinfə mənsub bir-
 +
lətiməni muxtəlif tiplərə aid etmək
 +
mumkun olurdu. T.n. 1860 illərdə
 +
A. M. Butlerovun klassik kimyəvi
 +
qirulu: nəzəriyyəsi ilə əvəz olundu,
 +
 
 +
Ədl Askadskih A. A., Mat-
 +
veev 1). İM., Ximiceskoe stroenie i fi-
 +
ziceskie svoNstva polimerov, M., 1983,
 +
 
 +
 
 +
TİPLƏİDİRMƏ, texnikada —
 +
maplın, avadanlıq, cihaz, bina, qur-
 +
tu konstruksiyaları, texnoloji pro-
 +
ses variantları və s.-nin mevcud nev-
 +
lərinin sayının əsaslandırılmınd
 +
surətdə azaldılması. M aiınqa-
 +
yırmada—matın konstruksiyala-
 +
rının tiplətdirilməsi, buraxılan
 +
və Ya istismar olunan muəyyən tə”yinat-
 +
lı butun mapınların icərisindən
 +
ən yaxilı istismar gestəricilərinə
 +
malik olanlarının secilməsi demək-
 +
dir. Eyni tə”Yinatlı maptın tipləri-
 +
nin sayca azaldılması muəssisə və
 +
təppkilatların axınlı-kutləvi və se-
 +
riyalı istehsal usuluna kecməsinə im-
 +
kan verir. İniaatda T. muəyyən
 +
tipli bina və tikililərin ucaldılma-
 +
sı ilə xarakterizə olunur. Məs., MƏH-
 +
zil və sənaye binalarının tikinti-
 +
sində seksiyalardan istifadə olunur
 +
və ya butevluklə məktəb, yatpayıip bi-
 +
nası, xəstəxana və s, eynitipli layi-
 +
hələr əsasında hazırlanır. T.-ni, mo-
 +
dul sistemindən istifadə sayəsində,
 +
bina və qurqu elementlərini unifi-
 +
kasiya etmək nəticəsində Həyata keci-
 +
rirlə. Texnoloji proses-
 +
lərdə T. qӱvvədə olan texnoloji
 +
proseslərdən ən məhsuldarının və sə-
 +
mərəlisinin secilib tətbiq edilməsi
 +
deməkdir. T. əmək məhsuldarlıqını
 +
yӱksəltməyə, material ehtiyatlarına
 +
qənaət etməyə, məhsulun maya dəyərini
 +
apaqı salmaqa, həmcinin yeni texni-
 +
kanın mənimsənilmə muddətlərini
 +
azaltmaqa imkan verir.
 +
TİPOLOGİYA (tip -- ...logiya) —
 +
elmi metod. Əsasında çmumiləiydi-
 +
rilmit model, yaxud tipin kəməyilə
 +
obyektlər sisteminin bəlunməsi və on-
 +
ların qruplapması durur, obyektlə-
 +
rin muhum əlamətlərinin, əlaqələri-
 +
nin, mӱnasibətlərinin, təppkil səviy-
 +
yələrinin muqayisəli eyrənilməsində
 +
istifadə edilir.
 +
 
 +
TİPOMETRİYA (tini--.,,metriya)—
 +
mətbəədə yıqı formalarının element-
 +
ləri (iprift, bopluq materialı və s,)
 +
ucun əlcmə sistemi. Mətbəə punktuna
 +
(1 punkt=1/72 duym) əsaslanır: nisbə-
 +
tən iri elementləri 48 punkta bə ..
 +
mətbəə kvadratı ilə əlcurlər. SSRİ-
 +
də və Avropa əlkələrinin əksəriyyə-
 +
tində ilkin vahid Fransa duymu (27,1
 +
mm), ABPQ-da və B. Britaniyada ingi-
 +
lis duӱmu (25,4 mm) qəbul olunmup-
 +
dur. Q. vahidlərinin metrik vahid-
 +
lərlə əlaqəsi belədir: 1 punkt=0,376
 +
mm, 1 kvadrat=18,041 mm.
 +
 
 +
TİPU SULTAN (1750—4.5.1799, Se-
 +
rinqapatam) — Maysur knyazlıqrının
 +
(Cənubi Hindistan) hakimi (1782—991.
 +
İngilis ipealcılarına qartı muba-
 +
rizəyə bapcılıq etmipdir. Heydər
 +
Əlinin oekludur. 2-ci və 3-cu İngiltə-
 +
rə— Maysur i Datisalorinaə (bax İn-
 +
giltərə—Mayşir mӱharibələri) ingi-
 +
lislərə arır zərbələr endirmindir.
 +
4-cu İngiltərə—Maysur muharibəsi
 +
zamanı (1799) əeldurulmutidur.
 +
TİR (yun. Tӱqoz)— Aralıq dənizinin
 +
iy. sahilində qədim Finikiya ipəhər-
 +
dəvləti (Livanda indiki Şur ul).
 +
E.ə. 4-cu minillikdə salınmıpt, e.ə.
 +
3—2-ci minilliklərdə ticarət və
 +
sənətkarlıq mərkəzinə cevrilmitdir.
 +
E.ə. 2-ci minillikdə (fasilələrlə)
 +
Misirin tə”siri altında olmuptdur.
 +
E.ə. 10 əsrdə T.-in himayəsi altında
 +
 
 +
 
 +
birləpmiint Tir-Sidon padiahlıqı
 +
yarandı. E.ə. 8 əsrdə Assuriyanın,
 +
e,ə, 6 əsrin əvvəlində Yeni Babil
 +
 
 +
 
 +
THP
 +
 
 +
 
 +
284 ——  ——————
 +
 
 +
 
 +
padpahlıqının, e.ə. 6 əsrin ortala-
 +
rında Əhəmənilər dəvlətinin hHaki-
 +
miyyəti altına dutimutidu. E.ə. 332
 +
ildə Makedoniyalı sgəndər T.-i
 +
tutmuiydu. Ellinizm dəvrundə Pto-
 +
lemeylər və Selevkilər dəvlətinin
 +
tərkibində olmutidur. Ərəb ipral-
 +
larına qədər (7 əsr) iri ticarət mər-
 +
kəai olaraq qalırdı.
 +
 
 +
TİR (frans. Iq, İqeq—atətl acmaq)—
 +
1) atipacan və pnevmatik əl silah-
 +
larından nipangahı vurmaq cun
 +
yaradılan qurqu və ya bina. 2) İcti-
 +
mai istirahət yerlərində pnevmatik
 +
silahlardan nipangaha
 +
T.—attraksionlar.
 +
 
 +
TİR VURUİYMASI—Qədim Finiki-
 +
ya ipəhər-dəvləti Tir Utrunda yunan-
 +
Makedoniya qopunu ilə Ban qopunu
 +
arasında vurutima. E.ə. 332 ildə Ma-
 +
gedoniyalı İsgəndərin qopunu Tiri
 +
7 ay qurudan və sudan muhasirə et-
 +
dikdən sonra, uc gun ərzində manca-
 +
naqların kəməyi ilə izəhərin qala
 +
divarlarının bir Hissəsini darıt-
 +
dı və onu hӱcumla aldı. Muhasirə
 +
zamanı Tirin təqr. 68 min mudafiəci-
 +
si həlak oldu, 30 minədək sakini
 +
kələliyə aparıldı, yalnız 15 min
 +
nəfəri gəmilərə minərək qaca bildi.
 +
T.v.-nda qələbə Aralıq dənizində yu-
 +
nan donanmasının sərbəst hərəkətini
 +
tə”min etdi, Makedoniya ordusu ucun
 +
 
 +
isirə Yol acdı.
 +
 
 +
TİR KƏRPU,tirvarı kərpu—
 +
apqırımının əsas yukdapıyan kon-
 +
struksiyası əyilməyə ipləyən tir və ya
 +
tirvarı fermadan ibarət olan kəlpӱ.
 +
 
 +
T.k.-lər kəsilən (ucları iki dayaq
 +
ӱzərində sərbəst dayanan) və ya kəsil-
 +
məz (ən azı uc dayaq ӱzərində oturan)
 +
olur. Bai tiri butev kəsikli olan
 +
kərpulərdə hərəkət, əsasən, yuxarı-
 +
dan, ferma olan kerpulərdə isə apya-
 +
qıdan olur. T.k.-lər taxtadan, dəmir-
 +
betondan və poladdan qurula bilər.
 +
Muasir kərpu tikintisində tirvarı
 +
sistemlərə daha cox rast gəlmək olur.
 +
TİRA (Theqa), Santorin (Zap-
 +
(oqlp)— Egey dənizində, iklad ar-
 +
xipelaqında adalar qrupu. Yunanıs-
 +
tanın ərazisidir. Sah. təqr. 80 km”,
 +
Ən beyuk adası olan Tira (74 km?)
 +
sualtı vulkan qalıqıdır. Kaymeni
 +
a.-nda puskurən vulkan var. Lava,
 +
tuf və plaklardan təikil olunmud-
 +
dur. Sungər dapı cıxarılır. Uzum
 +
AL Portu Tiradır.
 +
 
 +
İRA, Qiras (Tӱqaz)—Tiras (in-
 +
diki Dnestr) cayı sahilində qədim
 +
yunan pəhəri. E.ə. 6 əsrdə Miletdən
 +
kӧəcənlər salmınidılar. Muxtar qul-
 +
darlıq polis-devlət olan T.-da əkin-
 +
cilik, sənətkarlıq, balıqcılıq və
 +
ticarət inkipaf etmiidi. E.ə. təqr.
 +
360 ildən pul da kəsilirdi. Son an-
 +
TİK dəvrdə və erkən orta əsrlərdə
 +
T.-da qonpu tayfaların numayəndələ-
 +
ri, o cӱmlədən slavyanlar məskən sal-
 +
dılar. Slavyanlar iəhəri Belqorod
 +
adlandırdılar (1484 ildən Akker-
 +
man, 1944 ildən Belqorod-Dnest-
 +
rovski adlanır). 20 əsrin əvvəlin-
 +
dən arxeoloji qazıntılar aparı-
 +
 
 +
 
 +
lır.
 +
TİRAJ (fr. Iqade, Iqeq—cap etmək,
 +
sını artırmaq) nəpriyyatda
 +
hər hansı bir nəprin, mətbu əsərin
 +
cap nӱsxəsinin miqdarı. SSRİ-də və
 +
digər sosialist əlkələrində devri
 +
mətbuatın (qəzet, jurnal və s.) T.-ını
 +
abunəcilərin sayına gərə nəpqriyyat
 +
tə”yin edir, Kitab, r və s,-nin
 +
 
 +
 
 +
T-ı isə, əsasən, oxucuların tələbatı-
 +
nı nəzərə almaqla muəyyən edilir.
 +
TİRAJ (fr. Iqase—oynanma)— is-
 +
tiqraz, yaxud lotereya ӱzrə keciri-
 +
LənN oyun. du :i T.-ında uduӱyla du-
 +
iyən istiqraz vərəqəsinin, lotereya
 +
biletinin və s. nəmrəsi muəyYən olu-
 +
nur. Dəvlət istiqrazları uzrə ed ə-
 +
n iyi T.-ında pulla əvəzi ədənilən
 +
istiqraz vərəqəsinin nəmrəsi mucəy-
 +
yən edilir.
 +
 
 +
TİRAN yun. bӱqappov—həkmdar, ha-
 +
kim)—1) Qədim Yunanıstanda və 13
 +
16 əsrlərdə İtaliyanın ipəhər-res-
 +
 
 +
 
 +
atmaq ucun”-publikalarında hakimiyyəti zorla ələ
 +
 
 +
 
 +
kecirən pəxs (bax Tiraniya). 2) Əlkə-
 +
ni zorakılıqla idarə edən amansız
 +
hekmdar, despot. Məcazi mə”nada qəd-
 +
dar, zalım. |
 +
TİRANA (Taqapa)— Albaniyanın pay-
 +
taxtı. Əlkənin muhum siyasi, iqti-
 +
sadi və mədəniyyət mərkəzidir. Ad-
 +
riatik dənizinin 40 km-liyində, dar-
 +
arası dərədə (89 m yuksəkdə), Kru-
 +
ya-Dayti silsiləsinin ətəyində yerlə-
 +
izir. İqlimi subtropik, Aralıq də-
 +
nizi tiplidir. Orta temp-r iyulda
 +
24*S, yanvarda 4—592*S-dir. İllik ya-
 +
qıntı 1376 mm. D.y.st. Beynəlxalq
 +
aeroport (Rinas). Əh, 200 min (1982),
 +
 
 +
resp. tabeliyində ipəhər, eyni-
 +
adlı vil.-in inzibati mərkəzidir.
 +
Devlət hakimiyyəti orqanı 18 yatına
 +
catmınq vətəndatiların Z il muddə-
 +
tinə secdiyi inəhər xalq ppurasıdır.
 +
 
 +
T.-nın adı ilk dəfə 15 əsrə aid
 +
mənbələrdə kicik yapayıti məskəni ki-
 +
mi cəkilir. PQəhər kimi əsası 17 əs-
 +
rin əvvəlində qoyulmujdur. T. alban
 +
xalqının Osmanlı ipiqalcılarına və
 +
yerli feodallara qarpı mubarizəsi-
 +
nin batlıca mərkəzi olmutdur. 1920
 +
ildə Albaniyanın paytaxqı e”lan edil-
 +
mipdir. Fajist iuiiqalı dəvrundə
 +
(1939, aprel—1944, noyabr) T. alban
 +
xalqının milli azadlıq mӱbarizəsi-
 +
nin mərkəzlərindən idi. 1946 il yan-
 +
varın 11-dən T. Albaniya Xalq Resp.-
 +
sının paytaxtıdır.
 +
 
 +
T. əlkə sənaye məhsulunun cox his-
 +
səsini verir. Toxuculuq, yeyinti, tu-
 +
tun, ayaqqabı, metal emalı, iqudə:
 +
keramika sənayesi var. Ən ÖƏİYK MYƏC-
 +
sisələri: toxuculuq, əq və tikinti
 +
materialı kombinatları, mexaniki,
 +
sement, likor-araq, yar, traktor his-
 +
sələri istehsal edən z-dlar, yun par-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Sa xf incs
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
I
 +
 
 +
 
 +
ün
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
———
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
HD
 +
= s
 +
mn PM 1
 +
 
 +
 
 +
i i Ca adil
 +
 
 +
 
 +
–
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
—
 +
a
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
=
 +
ə .
 +
ə.
 +
 
 +
 
 +
= -.
 +
 
 +
 
 +
. ss Si.
 +
 
 +
 
 +
m. = 4. yeyə ”
 +
 
 +
 
 +
mz m bi
 +
— a ə | T T
 +
. 2 : — –-
 +
5 lə R “= “8.
 +
dk
 +
tel. Q
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Tupasa, İ. Yuysu Kepyuym. 2. .eux məhəllələr.
 +
sitet binası
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
r 2 -
 +
 
 +
haşa Yaa (ee nu en ..ah—
 +
anı "A... ” ... “aa fl
 +
. g |
 +
 
 +
 
 +
ə ik = "1," ı i -
 +
c O. Din har LAT
 +
: 1 : ul" -- In Adi
 +
bıl 237 a a
 +
“un ır lk” dəə
 +
= B v 2 b : : s
 +
1 ıı ”. b -
 +
 
 +
 
 +
= ə
 +
 
 +
 
 +
ac emalı, tutun, mebel, pres-
 +
mısu (I ləri, EM, cox-
 +
lu e”malatxana var. T. r-nunda kə-
 +
mur cıxarılır. 1951 ildə T. yaxın-
 +
lıqında -SSRİ-nin kəməyi ilə əlkədə
 +
ilk SES tikilmiiidir. |
 +
T. radial-dairəvi planlıdır. Keh-
 +
 
 +
nə məhəllələr ensiz, dolanbac gӱcə-
 +
lərdən ibarətdir. PQəhərin inzibati
 +
və mədəni mərkəzi 1920—Y0-cu illər-
 +
də tikilmitdir (İsgəndərbəy meydanı
 +
ansamblı, bank, un-t, opera və balet
 +
teatrı). 1953–58 illərdə iəhərin ye-
 +
nidəp qurulması planı hazırlanmıit-
 +
dır. Yeni yatayhıil kompleksləri sa-
 +
lınmın, cYeni Albaniyaə kinostudi-
 +
yası tikilmitdir (1952, sovet me ma-
 +
rı G. Lavrov). T.-da V. İ. Leninə (se-
 +
 
 +
 
 +
ca,
 +
lənmii kəmur
 +
 
 +
 
 +
ment, 1950-ci illər, heykəltərail
 +
K. Xoti), İsgəndərbəyə (tunc, qra-
 +
niq, Heykəltəraiy Paco) hey-
 +
kəl, f“Partizanə (tunc, 1947, hey-
 +
kəltəripl A. Mano) abidəsi və s. qo-
 +
yulmutdur.
 +
 
 +
 
 +
T.-da un-t, bir necə in-t, Albani-
 +
ya EA və digər elmi idarələr, Milli
 +
 
 +
 
 +
kitəbxana, muzeylər, teatrlar, fi-
 +
larmonviya və s. var.
 +
TİRANİYA, Tiranlıq (yun.
 +
 
 +
 
 +
Eӱqaplzz) — 1) Qədim Yunanıstanda
 +
zorakı yolla qurulmuri və təkbatına
 +
idarəciliyə əsaslanan dəvlət hakimiy-
 +
yəti forması. E.ə. 7—6 əsrlərdən e.ə.
 +
2 əsrədək məvcud olmupq Q.-nın bir
 +
necə tarixi tipi—erkən yunan
 +
(və ya beyuk), İran, son yunan
 +
(və ya kicik) mə lumdur. 2) Orta əsr-
 +
lərdə PTimali və Orta İtaliyanın
 +
pəhər-dəvlətlərində siyasi quruluq
 +
forması (bax Senyoriya). Mənfi mə”
 +
nada T. despotizmə əsaslanap hakimiy-
 +
Yəqt sinonimidir.
 +
 
 +
TİRANLIQ —bax Tiraniya.
 +
TİRANNOZAVRLAR (Tuqapposzapqiz)
 +
—-nəhəng yırtıcı dinozavrlar cinsi
 +
(karnozavrlar fəsiləustu). Uz. 15 m-
 +
dən, iki ayaq ustdə durduqda hund. 6 m-
 +
dən cox olmutdur. QT. nə vaxtsa Yer
 +
uzərində yYappamın iri yırtıcı hesab
 +
olunur. Kəlləsi iridir (ula. 1,5 m-
 +
dək), dipləri iri, xəncəriəkillidir:
 +
arxa ətrafları cox inkipyaf etmiid və
 +
quvvətli-quyruqu bədəni ucun dayaq vək
 +
zifəsini germutidur. Ən ətrafları
 +
reduksiyaya uqrramıni və qısa cıxın-
 +
tılar təklində qalmıtdır. T, Yer
 +
kӱrəsində Yalamıli axırıncı dino-
 +
 
 +
 
 +
Fu “ü- uu xəs
 +
 
 +
“YUZAT/
 +
 
 +
/ Ey dua
 +
 
 +
e Fü ə a 1 m
 +
 
 +
. vt kənə dr a
 +
 
 +
1 ə u.. yi, dirə q c saz "əbi An.
 +
YR KB —vex-e—iiMİİL m”
 +
 
 +
mə . x ,
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
s
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ə ülkü.əl
 +
xər
 +
 
 +
 
 +
ə I
 +
LA,
 +
bi b
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
3. Yapayıs binaları. 4, Univer-
 +
 
 +
 
 +
TİRSO DE MOLİNA
 +
 
 +
 
 +
285
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
“
 +
 
 +
 
 +
zavrlardandır. Tarbozavrlara (yırtı-
 +
o dinozavr) yaxındır.
 +
 
 +
TİRAS (Tuӱqaz)—Dnestr cayının qə-
 +
dim yun. adıy, Dnestrin mənsəbində
 +
Yerləptən qədim ipəhər də belə adla-
 +
nırdı (bax Qira).
 +
 
 +
TİRASPOL — Mold.SSR-də məhəp.
 +
D.yY.st. Dnestr cayı sahilində gəmi da-
 +
Yanacaqı. Əh. 158 min (1985). Yeyinti,
 +
mapınqayırma, yungul sənaye, DRES,
 +
pedaqoji in-t, yeyinti sənayesi texni-
 +
kumu, tibb və musiqi məktəbləri,
 +
dram teatrı, tarix – əlkəpqunaslıq
 +
muzeyi var. 1792 ildə salınmıntdır.
 +
1929—40 illərdə Mold.MSSR-in pay-
 +
taxtı olmutidur. Q. Qırmızı Əmək
 +
Bayraqı ordeni ilə təltif edilmiil-
 +
dir (1970). 1941—44 illərdə daqılmhın
 +
T.-da sonralar yenidən tikinti iiylə-
 +
ri aparılmındır. 1954 ildə iiəhə-
 +
rin ba planı təsdiq edilmii, So-
 +
vetlər evi (1953) və s. tikilmitdir.
 +
TİRATRON Yun. (hӱqa — qapı, gi-
 +
ripy-H(elek)tron|—katod, anod, bir lə
 +
Ya bir necə idarəedici elektrodu
 +
(toru) olan alovsuz (soyuq katodlu) və
 +
ya qəvs bopalmalı (gkəzərdilən katod-
 +
lu) ion cihazı. İmpuls T.-ları, əsa-
 +
sən, Guclu elektrik cərəyanı impuls-
 +
ları hasil etmək ucun istifadə olu-
 +
nur. İmpuls T.-unun doldurulmasında
 +
(25-—-95 n/m? təzyiqində) hidrogen, dey-
 +
terium və onların qarıqpnıqından is-
 +
tifadə olunur. Kicik cərəyanlarda
 +
və alcaq anod gərginliyində (10—50
 +
ma, 150—300 v) kvzərmə botalmalı T,-
 +
dan (KBT-dan) istifadə olunur (əsa-
 +
sən, esablama texnikasının vVƏ avto-
 +
matikanın alcaq tezlikli qurquların-
 +
da). İnformasiyanın vizual təsvirin-
 +
də indikator KBT-larının tətbiqi
 +
perspektivlidir. Relelərdə, cərəyan
 +
duӱzləndiricilərində pə ceviricilər-
 +
də tətbiq olunmaq ucun istehsal olu-
 +
nan Q.-lar demək olar ki, tamamilə
 +
yarımkecirici cihazlarla (əsasən, tn-
 +
ristorlarla) əvəz olunmuzidur.
 +
 
 +
TMPE (öp. tiret, iqeq—cəkmək)—duz
 +
ufuqi xətməkilli (—) durru Müa-
 +
rəsi. Sintaktik konstruksiyaları bir-
 +
birindən ayırmaq, fərqləndirmək ucun
 +
istifadə edilir.
 +
TİREOİDİN—qaramalın turudul:
 +
mupi qalxanabənzər Vəzisindən alı-
 +
van dərman preparatı: tərkibində
 +
tiroksin və triyodtironin vardır.
 +
Tərkibində yodun miqdarı O,1726-dən
 +
 
 +
 
 +
0,2325 -ə qədər olmalıdır. Tablet və
 +
vəzinin
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
toz halında qalxanabənzər
 +
funksional catınmazlıqında və ti-
 +
reoidit zamanı iidlədilir.
 +
 
 +
T H-
 +
 
 +
 
 +
TİREOTROP HORMON, TT H,
 +
rotropin, tireostimulə-
 +
edici hormon—onurralı heyvan-
 +
larda və insanda hipofizin en payı-
 +
 
 +
 
 +
nın hasil etdiyi Hormon, Qalxanvarı
 +
vəzin fəaliyyətinə stimuləedici (qı-
 +
cıqlandırıcı, gucləndirici) tə”sir
 +
edir. Nəticədə qalxanvarı vəzin hi-
 +
perfunksiyasına xas simptomlar (əla-
 +
mətlər, nipanələr, yaxud gestərici-
 +
lar) bazi verir.
 +
 
 +
TİRƏ—uzunsov, nisbətən alcaq yuk-
 +
CƏKNHK, zirvələrinin hamar olması
 +
ilə səciyyələnir. T., adətən, uculmuii
 +
və sonralar bir qədər qalxmınq dar
 +
silsiləsinin qalırı sayılır (məs.,
 +
Timan T., Donetsk T., Ələt T. və s.).
 +
TİRƏ—muəyyən bir tayfa və ya etnik
 +
birliyin parcalanması nəticəsində
 +
Yaranan kicik kollektiv. Azərb.-da
 +
T.-lər, adətən, əcdadın, yaxud məskun-
 +
laidıqı yerin adı ilə adlanırdı.
 +
Bə”zən nəsil mənasında Za HÜLTƏ-
 +
dilirdi.
 +
 
 +
THPƏHMHA3HAP (Hystricidae), o x ny
 +
kirpilər — gəmiricilər dəstə-
 +
sindən məməli heyvan fəsiləsi. Bədə-
 +
ninin uz. 38—71sm, cəkisi 27 K?-HƏK
 +
olur. Beli və bədəninin yanları iynə-
 +
lərlə ertuludur. Q.-ın quyruqunun
 +
ucunda qısa iynəciklərdən ibarət
 +
fırca var. Afrika, Cənubi Avropa,
 +
Ən, Orta və Cənubi Asiyada 20 nəvu
 +
birlətdirən 4 cinsi yayılmındır.
 +
Gecə həyatı kecirir. Səhra, savanna
 +
və mepqələrdə Yaqayır. Yuvalarda (uz.
 +
18 m-dək), yaxud qaya yarıqlarında
 +
məskən salır. Otyeyəndir. İldə 1 və
 +
Ya 2 dəfə balalayır. Boqrazlıq devru
 +
b6—16 həftəyədək olur. Hər dəfə 1—4
 +
bala doqur. SSRİ-də 1 nəvu— Hindis-
 +
tan Q.-ı (Nuzıqx Yeisiqa) Zaqafqazi-
 +
yada, həmcinin Azərb.SSR-in Lənkə-
 +
ran, Daqlıq Qarabaq zonalarında,
 +
Orta Asiyanın c.-unda yayılmınqdır.
 +
Bostan, baq və əkinlərə zərər verir.
 +
Ətinə gərə ovlanır. Yaqından təba-
 +
bətdə revmatizm, radikulit və vərəm
 +
xəstəliklərinə qarı dərman kimi
 +
iilədilir. Qorunur.
 +
 
 +
TİRİNF (Ttqul5)— Arqolidada (Pe-
 +
loponnes) qədim yunan iəhəri. T. əra-
 +
zisində yapayıni məskəni Neolit dəv-
 +
rundə meydana gəlmitdir. E.ə. 2-ci
 +
minilliyin əvvəllərində Q. axayla-
 +
rın erkən sinfi dəvlətinin mərkəzi
 +
olmutpdur. Q.-in cicəklənmə dӧvru
 +
e.ə. 16—13 əsrlərə aiddir. Bu dəvrdə
 +
akropolda freskalarla bəzədilmiiy
 +
bəyuk padiah sarayı tikilmiptdir.
 +
Təqr. 1400 ildə T. akropolunun ətra-
 +
fına da:idan Mehrəməm divarlar cə-
 +
kilmiidi. Burclərlə məhkəmləndi"
 +
rilmit bu divarların qalınlıqrı bə”-
 +
zi yerlərdə 10 m-ə catırdı. Divarla-
 +
rın İCİNDƏ silah və s. saxlamaq ucun
 +
"HÜRR b var idi. Q. qalasından yeral-
 +
tı bulara gedən Yeraltı yol olmutidur.
 +
TMPHTAKA (iyn. Tyritake) — konk
 +
y-a-nda Bospor dəvləti (pəhəri. E.ə, 6
 +
əsrin 2-ci yarısında yunanlar sal-
 +
mıtdılar. Ticarət, sənətkarlıq, el-
 +
lin dəvrundə iqərabcılıq, 1—3 əsr-
 +
lərdə isə balıqcılıq mərkəzi idi.
 +
Qazıntılar nəticəsində mudafiə di-
 +
varları, yapayınl evləri, ipərab Ha-
 +
zırlamaq və balıq duzlamaq ucun cən-
 +
lər, təsərrufat və məmtət ətyaları
 +
və s. tapılmındır. 4 əsrin 2-ci ya-
 +
rısında hunlar T.-nı daqrıtmındı-
 +
lar, lakin burada həyat erkən orta
 +
əsrlərədək davam etmiidir.
 +
TİRİCMİR— Hindiqui: d-rında ən
 +
Yuğsək zirvə. Pakistanın :1im.-ında-
 +
dır. Hund. 7690.m. Kristallik suxur-
 +
lardan təikil olunmusdur. Buzlaq-
 +
lar var.
 +
 
 +
 
 +
TİRKƏMYYƏVƏND—– Azərb.SSR Kəlbə:
 +
cər r-nunda kənd. T. sovetliyinin mər-
 +
kəzi. R-n mərkəzindən 45 k.m c.-İ1.-də,
 +
daq ətəyindədir. ƏH. 210 (1985): heyvan-
 +
darlıq və tutunculuğlə məpyquldur,
 +
Səkkizillik məktəb, klub, kitabxana
 +
 
 +
 
 +
var.
 +
TİRMƏ nazik, qiymətli yun parca.
 +
Cox da enli olmayan (30—40 sm) T.-
 +
ni muxtəlif rəng və ceinidə kipi
 +
toxucuları əriti-numə tərzində to-
 +
xuyurdular. T aqə adlanan belə T.-
 +
ləri iynə vasitəsilə bir-birinə ca-
 +
lamaqla istənilən endə iyal parca alı-
 +
nırdı. PTQərq əlkələrində ən qiyYMƏt:
 +
li ali parcalardan olan T. İran
 +
(Yəzd, Kirman), Turkiyə (Bursa), Hin-
 +
distan (Kəpmir), eləcə də Azərb.-da
 +
(Təbriz, Rəb-i Rəpiidi) toxunurdu.
 +
Arqac və əriti (naxıtlı) keci tif-
 +
tiyinin incə tellərindən hazırla-
 +
nan T. ə”la, arqacı iplik olan T.-lər
 +
isə orta keyfiyyətli sayılırdı. T.-
 +
nin uzu zərif cizgili, astarı saplı
 +
olur. T.-nin bədii tərtibatında itər-
 +
ti-dekorativ uslubda imtlənmiin bitki
 +
motivləri əsas yer tutur. Q. zolaqlı
 +
və saya naxılnlı olur. Qund-surməyi
 +
yerlikli, zoqalı-qırmızı, qismən sa-
 +
rı və s. rəngli saplarla iilənmiyi
 +
buta naxıpplı misqalı adlapan
 +
T.-lər qızıla bərabər tutulurdu.
 +
TİROZİN—aromatik aminturiu: in"
 +
san və heyvan orqanizmində fenilala-
 +
ninin oksidləiməsindən alınan əvəz-
 +
edilən aminturptudur. Orqanizmdə zu-
 +
lalların, yə”ni muxtəlif huceyrə ele-
 +
mentlərinin yaranmasında plastik,
 +
həm də energetik material kimi isti-
 +
fadə olunur. T. suda həll olur, etil
 +
spirtində cox zəif həll olur, efir:
 +
də isə həll olmur.
 +
TİROL (Tuqo1, Taqo1)— Avstriyanın
 +
q.-ində, Alp d-rında ərazi. Sah. 12,
 +
MİN g.m2, Əh. 575,3 min (1977). İnz.m,
 +
İnsbruk (i.-dir. Səthi, əsasən, Mare
 +
lıqdır (maks. Hund. 3774 m, Vild-
 +
mnnurrce d.). Coxlu buzlaqlar var. Mu-
 +
hum cayı İnndir. Xerək duzu, maqne-
 +
zit cıxarılır. Əlvan metallurgiya,
 +
mapınqayırma və metal eqmalı, kimya,
 +
araq e malı, tikiiy, yeyinti sənayesi,
 +
SES var. Tikinti materialları is-
 +
tehsal edilir. Heyvandarlıq və əkin-
 +
ciliklə mətqul olunur. Q. alpinizm,
 +
turizm, və qızi idmanı r-nudur.
 +
TİRREN DƏNİZİ (Maqe Titepo)—
 +
Aralıq dənizinin bir hissəsi, Apen-
 +
nin y-a, Siciliya, Sardiniya və Kor-
 +
sika a-rı arasındadır. Korsika (iim.-
 +
da), Bonifaco (q.-də), Tunis (c.-da),
 +
Sardiniya (c.-q.-dəy və Messina (c.-
 +
11.-də) boqazları onu Aralıq dənizi-
 +
nin digər Hissələri ilə əlaqələndi-
 +
rir. Maks. dərinliyi 3719 m. Səth
 +
sularının temp-ru yayda 22—24,52S,
 +
qıznida 13,5—14,5*S-dir. Duzluluqru
 +
37,25—38,259/  . Balıq ovlanır. Əsas
 +
portları: Neapol, Palermo, Kalyari
 +
(İtaliya), Bastiya, (Fransa).
 +
 
 +
TİRSO RE MOHHHA (lTirso de Mo-
 +
Ppa) (Qabriel Telyesin (TePez)
 +
təxəllusu: 1571, yaxud təqr.1583, Mad-
 +
rid—12.3.1648, Soriya)—ispan npa-
 +
maturqu. Rahiblik etmiiy, Mersekari-
 +
lər rahib ordenində bir sıra yuksək
 +
vəzifələr tutmutidur. Lope de Veqa-
 +
nın tpagirdi və dostu olmuiy, onun
 +
Renessans dramı prinsiplərini da-
 +
vam etdirmiidir. 400-dək dram və ko-
 +
mediya yazmısidır: 90-a yaxını muha-
 +
fizə edilmidir. Əsərlərində saray
 +
muhitinin riyakarlıqını masqaraya
 +
 
 +
 
 +
286
 +
 
 +
 
 +
TİRTEY
 +
 
 +
 
 +
qoymuil (FUtancaq saraydaəF, nətiri
 +
1634), xalqın aqır guzəranını, is-
 +
tibdada qariı e”tirazını təsvir et-
 +
Mum (4 Ev sahibəsiə, nətri 1635), dini
 +
cəhalətə qarilı cıxmındır (4 Kəme”ti-
 +
qadlıqa gərə məhkum olunmuyidə, nəpq
 +
ri 1634). Kilsənin təqibinə məruz
 +
qalmhıppdır. “Sevilya dəcəli, yaxud
 +
Dai qonaqz (nəipri 1630) dramında
 +
dunya ədəbiyyatında ilk dəfə Don
 +
uan obrazını yaratmındır.
 +
 
 +
Əsərləri: Komedii, t. 1— 2, |M..
 +
1969), Toledskie villı, M., 1972,
 +
TİRTEY (TuqI1oz) (e.ə. 7 əsrin 2-ci
 +
yarısı)—qədim yunan ipairi. Elegiya
 +
janrının yaradıcılarındandır. Ele-
 +
giyalarında, vətənpərvər ruhlu hərbi
 +
nəqmə və marillarında nifaq və ədavə-
 +
ti pisləmi1i, yekdilliyə caqırmıiqr,
 +
spartalıların dəyuii rəadətini vəsf
 +
etmiipdir. Bə”zi pe”rləri Azərb. di-
 +
linə tərcumə olunmutdur.
 +
 
 +
Əd: Sultanlı Ə., Antik ədəbiy-
 +
yatı tarixi, B., 1958)
 +
TİRUVANANTAPURAM, Trivan-
 +
dra m— Hindistanın c.-q.-ində . 1p8-
 +
hər. Kerala iptatının inz.m. Ərəbis-
 +
tan dənizi sahilində port. Əh. 520 min
 +
(1981). Nəql qovpaqı. Kimya, toxu-
 +
culuq, aqac emalı, əczacılıq, sabun
 +
sənayesi, kaucuk və kopra e malı muçəs-
 +
sisələri: un-t ər | |
 +
TİRUCCİRAPPALLİ, Tricino-
 +
pol i— Hindistanın c.-unda, Qamil-
 +
nad sitatında pəhər. Əh. 698 min
 +
(1981). Nəql. qovtpaqı. D.Yy. e malat-
 +
xanaları, toxuculuq, yungul, yeyinti
 +
sənayesi var. Sənətkarlıq (zərgərlik
 +
məmulatı) inkipaf etmiiydir.
 +
paşa mika cıxarılır.
 +
 
 +
İRCAN — Azərb.SSR İsmayıllı
 +
r-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkə-
 +
zi. R-n mərkəzindən 23 km C.-ip.-də,
 +
İsmayıllı— Basqal avtomobil Yolu kə-
 +
narında, dar ətəyindədir. Əh. 1360
 +
(1985). Əsas təsərrufatı uzumculuk-
 +
dur. PTərab z-du, orta məktəb, mədə-
 +
niyyət evi, tibb məntəqəsi var.
 +
 
 +
Kəndin c.-unda, *“Soqanlıqef adla-
 +
nan ərazidə antik dəvrə aid qəbiristan
 +
aqikar edilmitdir. Qədim albanlara
 +
(Qafqaz) məxsus bu abidədən e.ə. 1-ci
 +
minilliyin son rubunə aid saxsı qab-
 +
lar, dəmirdən əmək alətləri, silah
 +
nӱmunələri (dəhrə, nizə ucluqları)
 +
və s. tapılmıtqdır. Qablar əllə ha-
 +
zırlanmıipk dolca, vaza və matralar-
 +
 
 +
 
 +
dan izaratdir. T.-dan 3—4 km c.-i,- |
 +
lan orta əsr yaayınl məskə- –
 +
yerlətir. Bu- |
 +
 
 +
 
 +
də /Pam
 +
ninin xarabalıqları
 +
radan 8—13 əsrlərə aid sadə və ipir-
 +
li saxsı qab qırıqları, iputiə mə”-
 +
mulatı, metal ətyalar və s. əldə olun-
 +
mupdur. Tapıntılar T. ərazisinin
 +
hələ e.ə. 1-ci minilliyin 2-ci yarı-
 +
sından məskunlatdıqını gəestərir.
 +
TİSA, Tissa (macar dilində Tycqa,
 +
serb-xorvat dilində T:5Ba) — SSRİ,
 +
Mac.XR və YSFR-də cay. Bir Hissə -
 +
si SSRİ ilə RSR və Mac.XR ilə
 +
CSSR arasında sərhəd təpgil edir.
 +
Dunayın ən beyuk sol qolu. Uz. 966 km,
 +
həvzəsinin sah. 157,1 min km?. PPərqi
 +
 
 +
 
 +
Karpat: d-rından bailanır. Əsasən, |
 +
 
 +
 
 +
Orta Dunay dӱzənliyindən axır. Mu-
 +
hum qolları: Samoiqt, Kərviq, Maroit.
 +
Suvarmada istifadə edilir. Su qov-
 +
iyaqları tikilmii, suvarma gkanalla-
 +
rı cəkgilmitdir. Gəmiciliyə yarar-
 +
lıdır. Xust (SSRİ), Tisafured,
 +
Solnok, Seged (Mac.XR) ii,-ləri T.
 +
sahilindədir,
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TİSA MƏDƏNİYYƏTİ— Macarıstan:
 +
da, Tisa cayı vadisində yapamıpq tay-
 +
falara aid Neolit dəvru mədəniyyəti.
 +
Yapayıli məskəni cayboyu (c.-da dərd-
 +
bucaqlı evlərdə, HİM.-Ha qazmalarda
 +
yapamınlar) salınmındır. Evlərdən
 +
uzəri muxtəlif rəngli naxıilarla
 +
bəzədilmit təsərrufat qabları, dail
 +
kərki və cəkiclər, sumukdən baltalar
 +
tapılmındır. Əhalinin əsas məpqqu-
 +
liyyəti əxincilik, maldarlıq, balıq-
 +
cılıq və ovculuq idi.
 +
TİSİAN (əslində Tisiano Ve-
 +
uenunno,: Tiziano Vecellio) (1476/77,
 +
yaxud 1480-ci illər, Pyeve-di-Kadore,
 +
Venesiya— 27.8.1576, Venesiya)—ital-
 +
yan rəssamı, Yuksək və Son Renessans
 +
dəvru Venesiya rəssamlıq məktəbi-
 +
nin gərkəmli numayəndəsi. Rəssamlı-
 +
qı Covanni Bellinidən (bax Bellini-
 +
lər) eyrənmit, Corcone ilə yaxınlıq
 +
etmitdir. Əsasən, Venesiyada, həmci-
 +
nin Paduya (1506), Ferrara (1516 və
 +
1523), Mantuya (1536—37), Urbino
 +
(1542—44), Roma (1545—46) və Auqs-
 +
burq (1548 və 1550—51) :pəhərlərində
 +
itləmitdir. T.-ın Renessans mədəniy-
 +
yətinin humanist idealları ilə apı-
 +
lanmıti coxcəhətli yaradıcılıqında
 +
nikbinlik və həyatsevərlik duyruları
 +
ustun yer tutur, devrun kəskin drama-
 +
THK Ok iL ƏD əks etdirilir. 1510-
 +
cu illərin əvvəllərində yaratdıqı
 +
ilk əsərlərində (4* İsa və Maqdalinaı,
 +
Milli qalereya, London, “Qaracı ma-
 +
donnasıə, Bədii-Tarixi Muzey, Vyana)
 +
Corcone Yaradıcılıqının tə”siri du-
 +
yulur. 1510-cu illərin ortalarından
 +
Pağaca və Mikelancelonun əsərlərini
 +
diqqətlə eyrəndikdən sonra T. əzunun
 +
fərdi uslubunu tapmıpt, nikbin ruh-
 +
lu, parlaq kolorit ustası kimi for"
 +
malaqmındı (4 Dӱnyəvi və ilahi məhəb-
 +
bətə, təqr. 1515—16, Borgeze qalere-
 +
yası, Roma: “Flora, təqr. 1515, UfF-
 +
fitsi qalereyası, lorensiya).
 +
1510-cu illərin sonu—1530-cu il-
 +
lər T. yaradıcılıqında yeni mərhələ
 +
olmutdur. O, əsatiri və dini mevzu-
 +
larda dərin psixoloji vus”ətə malik,
 +
dramatik ehtiraslarla dolu “Məryə-
 +
min me”racıv (4 Assuntaə, təqr. 1516 —
 +
18, Santa-Mariya Qlorioza dei Frari
 +
kilsəsi, Venesiya), c Veneranın təntə-
 +
 
 +
 
 +
ə
 +
 
 +
 
 +
Tisian. 4Tevbə edən Mariya Maqdali:
 +
nag. 1560-ci illər. Ermitaj. .Leninqrad.
 +
 
 +
 
 +
pəsiq (1518, Prado, Madrid), *İsanın
 +
tabuta qoyulması (1520-ci illər,
 +
Luvr, Paris), cVakx və Ariadna
 +
(1523, Milli qalereya, London), *Peza-
 +
ro ailəsinin madonnası (1526, San-
 +
ta-Mariya Qlorioza dei Frari kilsə-
 +
si), “Məryəmin mə bədə gətirilməsiə
 +
(1534—38, Akademiya qalereyası, Vene-
 +
siya), *Urbino Venerasıtj (1538, UF-
 +
fitsi qalereyası) və s. monumental
 +
əsərlərini yaradır. T. portret  "CTaCbi
 +
kimi də iqəhrət qazanmıtdır. 4İp-
 +
polito Mediciv (1532— 33), cLa bel-
 +
lah (təqr. 1536), “Pyetro Aretinov
 +
(1545, hər uc əsər Palatina qalereya:
 +
sındadır, Florensiya), “Papa 111 Tla-
 +
vel Alessandro və Ottavio Farneze-
 +
lər ilə (1543 —46, Kapodimonte mil-
 +
li muzeyi və qalereyası, Neapol),
 +
€V Karlə (1548, Kehnə pinakoteka,
 +
Munxen) T.-ın ən yaxtı portret
 +
əsərlərindəndir.
 +
 
 +
16 əsrin ortalarından T. yaradı:
 +
cılıqının son və ən yetkin mərhə-
 +
ləsi batplanır.. Bu dəvrdə cəkdiyi
 +
v“ Danayaq (təqr. 1554, Prado, Madrid,
 +
Ermitaj, Leninqrad), “Venera və Ado-
 +
nisə (1554, Prado), * Venera guzgu qar-
 +
pqısındaq (1550-ci illər, Milli İn-
 +
cəsənət Qalereyası, Vatinqton), cAv-
 +
ropanın oqurlanmasıv (təqr. 1559,
 +
Qardner muzeyi, Boston) və s. əsərlə-
 +
rində insanın cismani və mə nəvi gə-
 +
zəlliyi tərənnum olunur. Rəssamın
 +
yaratdırı 4“ İsanın tabuta qoyulması
 +
(1559, Prado,), = Qəvbə edən Mariya
 +
Maqdalinaə (1560-cı illər, Ermitaj),
 +
a Muqəddəs Sebastyanqə (Ermitaj), cİsa-
 +
nın batına tikandan tac qoyulması
 +
(Kehnə pinakoteka, Munxen), *İsanın
 +
meyiti uzərində aqlapmaq (1573—76,
 +
Akademiya qalereyası) və s. tabloları
 +
Renessans devru Venesiya rəssamlıq
 +
məktəbində realizmin zirvəsini təir-
 +
kil edir. Bədii forma sahəsində ən
 +
yuksək nailiyyətlər sayılan bu əsərlə:
 +
rində Q. rəng calarlarının murək:-
 +
kəbliyi ilə diqqəti cəlb edən kəol0-
 +
rit ustalıqına nail olmupidur. T. ya-
 +
radıcılıqı dunya boyakarlıqının
 +
sonrakı ingitpafına beyuk təqsir ges-
 +
tərmipdir. Veroneze, Tintorettə,
 +
El Qreko, N, Pussen, P. P. Rubens,
 +
D. Velaskes, Rembrandt, E, Delakrua,
 +
E. Mane, V, İ. Surikov və 6. T.-ın ya-
 +
radıcılıqını diqqətlə eyrənminlər.
 +
 
 +
Əda Həbibov N., Rəssamlıqdan
 +
sehbət, B., 1960: Q Urpic N. A., Tipian,
 +
L., 1940: Tipiano Vecellio (Sost. i
 +
vstup. statıi T. FomicevoN), M., 1960:
 +
Somirnona İ. A., Tipian i venedian-
 +
skiN portret XUT vega, M., 1964: Laza-
 +
renv V. N., PozdniNn Tipian, v eqo kn.
 +
Starıeq italınnskie mastera, M., 1972,
 +
P opia N., Tipian, per. s italhinskoqo,
 +
M., 1981,
 +
 
 +
TİSSE Eduard Kazimirovic (13.4.
 +
1897, Liyepaya—18.11.1961, Moskva)
 +
—sovet kino operatoru. RSFSR (1935)
 +
və Lat.SSR (1947) əməkdar incəsənət
 +
xadimi. SSRİ Dəvlət mukafatı lau-
 +
reatı (1946, 1949, 1950). 1914 ildən
 +
kinoda fəaliyyət gestərmitdir. So-
 +
vet kinooperatorluq məktəbinin ba-
 +
nilərindən olan T.-nin V. İ. Lenini
 +
cəkdiyi kinokadrlar “Vladimir İlic
 +
Leninə (1949) sənədli filminə da-
 +
xil edilmitidir. S. M. Eyzemiteynin
 +
Qə qtilə (1925), *,,Potyomkin“ zireh-
 +
li gəmisiə (1925), *Oktyabrə (1927),
 +
* Kehnə və Təzəq (1929), cv Aleksandr
 +
Nevskiə (1938), *İvan Qroznıq (1945,
 +
2-ci seriyası A. N. Moskvinlə birgə,
 +
1958) filmlərinin operatoru olmui1"
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
THTƏ
 +
 
 +
 
 +
287
 +
 
 +
 
 +
dur. O, *Elbada gərult (1949), *Bəstə-
 +
kar Qlinka (1952), FƏlməz qarnizong
 +
(1956. həmcinin rej.-lardan biri)
 +
filmlərini də cəkmipdir. 1921 ildən
 +
275. Dəvlət Kinematoqrafi-
 +
Ya İn-tunda dərs demiitdir (1943 İL-
 +
dən prof.). 2 Qırmızı Əmək Bayraqı
 +
or eni ilə təltif edilmitdir.
 +
“THCCEHs (August Thyssen-Hütte
 +
A, G.)—AODP-nə ən Hmpu metallurgiya
 +
inhisarı. 1871 ildə Yaradılmıtdır.
 +
Satıpının həcminə gərə AFR-in
 +
2-ci sənaye inhisarıdır. Əlkədə Po-
 +
lad istehsalının 3094 -dən coxuna
 +
nəzarət edir. AFR-də kemur, Brazi-
 +
liya, Liberiya BƏ Mavritaniyada nə-
 +
mir filizi hasilatında ittirak
 +
edir. Qissen ailəsinə məxsusdur. Tis-
 +
sen-Oppenheym maliyyə qrupuna daxil-
 +
dir. 1981 ildə devriyyəsi 13,1 mlrd.
 +
dollar, ipcilərinin sayı 149 min
 +
nəfər olmuidur.
 +
 
 +
TMTAH (rar. Titanium), Ti—Kxrnuiənn
 +
element. Elementlərin devri sistemi-
 +
nin QU qrupundadır: at.n. 22, at.k.
 +
47,90-dır: Kuti ar rəngli yungul
 +
metaldır): 1 ə2S-də əriyir, 32272S-
 +
də qaynayır, sıxlıqı (25: S-də) 4,506
 +
2. Təbii T. kutlə ədədləri
 +
46 (7,9596 ), 47 (7,7596 ), 48 (73.459,),
 +
49 (5,5196 ) hə 50 (5,349, ) onan 6em ca-
 +
bit izotopun qarıpıqından ibarət-
 +
dir. Təbii T.-da kutlə ədədləri 43—
 +
45 olan cuzi miqdarda radioaktiv T.
 +
izotopları da tapılmıtdır. Sun"i
 +
yolla kutlə ədədləri 41,42, 51 və 52
 +
olan radioaktiv T. izotopları alın-
 +
mıpdır. T.-ı ilk dəfə ingilis mi-
 +
neraloqu U. Qreqor rutil mineralı
 +
(titan 4-oksid) pəklində kəipf et-
 +
mip (1791) və onu tapdıqı Menakan
 +
qumsallırının adı ilə minacen ad-
 +
landırmındır. 1795 ildə alman kim-
 +
yacısı M. H. Klaprot bu mineralın
 +
namə"lum elementin təbii oksidi ol-
 +
duqunu bildirmiiy və elementə ctitanı
 +
adı vermipdir | yunan mifologiya-
 +
sına gərə Uran (Gey) və Geya (Yer)
 +
allahlarının upaqlarının adı cti-
 +
tanə imitpyYy. Saf T.-ı 1925 ildə ni-
 +
derland alimləri A. Van-Arkel və
 +
İ. de Bur almıpllar,
 +
 
 +
T. geniti yayılmın elementlərdən-
 +
dir. Yer qabıqında onun kutləcə miq-
 +
darı 0,5795 -dir (konstruksiya metal-
 +
ları sırasında yayılma dərəcəsinə
 +
gərə dəmir, aluminium və maqnezium-
 +
dan sonrakı yerdədir). 67 mineralı
 +
mə"qlumdur, ən muhumləri rutil və
 +
ilmenitdir. T. kimyəvi cəhətdən ak-
 +
tiv, gecid elementidir. Birlətmə-
 +
lərində oksidlətmə dərəcəsi --4-dur,
 +
nisbətən az hallarda —3 və -E2 olur.
 +
Uzəri mehkəm, nazik oksid pərdəciyi
 +
ilə ərtulduyundən, 5900—550” S. temp-
 +
radək korroziyaya uqramır. 600" S-
 +
dən yuxarı temp-rda oksigenlə bir-
 +
ləpib titan 4-oksid T1O, əmələ gəti-
 +
rir. T.-ı ancaq vakuumda və Ya neyt-
 +
ral qaz mӱhitində, ya da flus altın-
 +
da əritmək və qaynaq etmək olar. T.
 +
azotla 7002S-də reaksiyaya girib, T1C
 +
tipli nitrid əmələ gətirir. T. quru
 +
halogenlərlə sur”ətlə reaksiyaya gir-
 +
diyi halda, yatp halogenlərlə reak-
 +
siyaya girmir. T.-a hər hansı qatı-
 +
lıqda olan nitrat turpusu və zəif
 +
(kutləcə 594-ə qədər) sulfat turpusu
 +
tə"sir etmir, xlorid, fluorid və qa-
 +
tı sulfat turipuları, həmcinin isti
 +
 
 +
alda geturulən oksalat, formiat
 +
(qarıpqa) və trixlorasetat turpu-
 +
ları onunla reaksiyaya girir. Q. kar-
 +
 
 +
 
 +
bon, bor, selen və silisiumla cətin
 +
əriyən, bərk metalaoxtar birlətmə-
 +
lər əmələ gətirir. T1O, ilə qələvi qa-
 +
rıpıqrını əritdikdə titanat turiu-
 +
larının duzları: meta- və ortoti-
 +
tanatlar (məs., CMa,T:1O, və Ca,T1:O,)
 +
və s. əmələ gəlir.
 +
 
 +
Sənayedə T. ən cox titan 4-xloridi
 +
maqnezium (bə”zən də natrium) ilə re-
 +
duӱksiya etməklə alınır:
 +
 
 +
TiCl, H2MgTi--2MgCİ,.
 +
 
 +
 
 +
1948 illə dunyada cəmi 2 t-a yaxın T.
 +
istehsal edilmiidi, 1975 ildə onun
 +
istehsalı 50 000 ”t-dan artıq olmui-
 +
dur. T., əsasən, aviasiya və raket tex-
 +
nikasında, gəmiqayırmada, dəmirlə
 +
ərintisi olan cferrotitanə, xas po-
 +
lad və na ərintilər istehsalında,
 +
texniki kimya maınqayırma sə-
 +
nayesində, kriogen texnikasında və
 +
muxtəlif avadanlıq nəvləri (kimya
 +
reaktorları, armatur, nasos, boru
 +
və s.) hazırlanmasında, monumental
 +
heykəltəraiplıq abidələri yaradılma-
 +
sında (məs., Moskvada Yerin ilk sun”i
 +
peykinin buraxılması piptərəfinə qo-
 +
yulmuti abidə) və s. iplədilir. Bit-
 +
ki toxumalarında təqr. 10—294, qu-
 +
ruda Yapayan Heyvan toxumalarında
 +
2.10—59£ T. var. İnsan orqanizminə
 +
su və qida vasitəsilə gӱndə 0,85 mq
 +
T. daxil olur və ifrazatla xaric edi-
 +
lir. T. nisbətən az zəhərlidir.
 +
 
 +
TİTAN—Saturn planetinin peyki.
 +
Diametri təqr. 5 min km, Saturnun
 +
mərkəzindən orta məsafəsi 1223 min
 +
km-dir. Huygens kəif etmiidir
 +
 
 +
 
 +
( EA
 +
TİTAN BELİLİ, T:10,—titan 2-ok-
 +
sid əsasında aq rəng, Ortucu xassəyə
 +
 
 +
 
 +
malikdir.
 +
 
 +
TİTAN 4-XLORİD, T:S1, — kəskin
 +
iyli, rəngsiz, aqır maye, Sıxlırı
 +
(20”C-nə) 1,727 aə/cs”-nup, 136” C-nə
 +
 
 +
 
 +
qaynayır, havada tustulənir. T1O,-nin
 +
kemurlə qarılıqına 700—800” C-nə
 +
xlorla tə”sir etməklə alınır. Səna-
 +
yedə titan metalı almaq ucun xammal-
 +
dır. Hərbi i:idə tistu ərtuyu yarat-
 +
maq ucun iplədilir. Qitanın baiqa
 +
halogenli birlətmələri də var,
 +
TİTAN ƏRİNTİLƏRİ—titan əsas-
 +
lı ərintilər, Qitanı aluminium, vana-
 +
dium, molibden, manqan, qalay, sirko-
 +
nium, xrom, mis və s, elementlərlə le-
 +
girləməklə alınır. Beyuk temp-r in-
 +
tervalında yuksək məhkəmliyi, sıxlı-
 +
RININ az olması, dəniz suyunda və
 +
bə”zi aqressiv mӱhitlərdə korroziya
 +
və eroziyaya qariı yuksək davamlı-
 +
lıRı ilə xarakterizə olunur. T.ə.
 +
aviasiya və raketqayırmada, energeti-
 +
ka mapınqayırmasında, gəmiqayırma-
 +
da, kimya sənayesində və s. sahələrdə
 +
tətbiq edilir. T.ə.-nin antifriksion
 +
xassələri ataqı olduqundan ondan ha-
 +
zırlanan detalların surtunən səthlə-
 +
rinə ərtuk cəkilir və yaqlanır.
 +
 
 +
 
 +
Əd. Serqeev V. V., Bezuklad-
 +
nikov A. V. Malıptin V. M., Me-
 +
tallurqin titana, M., 1979,
 +
 
 +
 
 +
TİTAN OKSİDLƏRİ—titanın OK-
 +
sigenlə əmələ gətirdiyi birlətmələr:
 +
TiO, TE,O, TiO,. Əm əhəmiyyətlisi
 +
T1O,-dir. O, təbiətdə rutil, anataz
 +
və brukit mineralları ipəklində ta-
 +
pılır. T:O, aq toz maddədir. 1830—
 +
1850” S-də əriyir. Texniki TC:O, rutil-
 +
dən, ilmenit tipli titan-dəmir fi-
 +
lizlərindən, titan 4-xloridin oksi-
 +
 
 +
 
 +
gendə yanmasından alınır. Yuksək key-
 +
fiyyətli aq boya (titan belili) hazır -
 +
lanmasında, rezin sənayesində (piq-
 +
ment və doldurucu maddə kimi), plas-
 +
tik kӱtlə, sun”i lif, karqız, gən-dəri
 +
istehsalında, metallurgiyada və s, sa-
 +
R itlədilir.
 +
 
 +
TİTAN FİLİZLƏRİ–-tərkibindən
 +
titan və onun birlətmələrinin alın-
 +
ması texniki və iqtisadi cəhətdən əl-
 +
veripnli hesab edilən mineral aqre-
 +
qatları. Muhum mineralları: ilme-
 +
nit, rutil, brukit, leykoksen, lopa-
 +
rit, perovskit, titanit, titan-maq-
 +
netit və s. T.f. maqmatik, ekzogen BƏ
 +
metamorfogen yataqlar əmələ gətirir,
 +
Əsas sənaye tipi ekzogen yataqların
 +
ilmenit, leykoksen, rutil və s, sahil-
 +
dəniz səpintiləridir (0,5—3596 T1O, ),
 +
Bəyuk səpintiləri SSRİ, Hindistan,
 +
Avstraliya, Braziliya və s, əlkələrdə
 +
var. Xaricdə əsas titan konsentratı
 +
istehsalcıları Avstraliya, ABİ1 və
 +
Norvecdir. —
 +
TİTANATLAR—titanat
 +
duzları: bax Titan.
 +
TİTANİYA—Uran planetinin peyki.
 +
Diametri təqr. 1800 km, 5. mər-
 +
kəzindən orta məsafəsi 4 min km-
 +
dir. V. Hermel kəif etmipqdir (1787),
 +
TİTANİT, sfen—mineral, Kimyə-
 +
BH TəpKHMÖH CaTiO1SiO,1. Fe”” , Fe”t,
 +
Mn, Sn, Nb, Cr, 1276-nək (Ce, Y),Oəs
 +
qatıpıqları olur. Monoklinik sin-
 +
qoniyada kristallapır. Sərbəst kris-
 +
tallar, dənəli, iynəvarı, radial-
 +
pqualı aqreqatlar əmələ gətirir. Rən-
 +
gi sarı, qəhvəyi, yapıl, bə”zən qara,
 +
qırmızımtıl olur. Almaz parıltı-
 +
lıdır. Sərtliyi 5—6: sıxlıqı 3300—
 +
3600 kq "m?. Maqmatik suxurlarda ge-
 +
nip Yayılmıstit aksessor mineraldır.
 +
Həmcinin qneyslərdə, kristallik ipist-
 +
lərdə, kvars damarlarında rast gə-
 +
lir. Pəffaf nəvləri yarımqiymətli
 +
dapdır. Beyuk yıqımları titan al-
 +
maq ucun xammaldır.
 +
 
 +
TİTANLAR (Tiapez)—qədim yunan
 +
mifologiyasında Uranın və Geyanın
 +
evladları, Zevsin baicılıq etdi-
 +
yi Olimpiya allahlarına mərlub ol-
 +
mut və Tartara gendərilmii allah-
 +
lar. Sonrakı əsatirlərdə giqantlar-
 +
la eynilətdirilminlər. Məcazi mə"-
 +
nada qeyri-adi aqıla və iste”dada ma-
 +
lik adamlar.
 +
TİTAN-MAQNETİT—mineral, maq-
 +
netitin yuksək titanlı nəvu, Tərki-
 +
bində qatıpıq halda A1, V, Gr, Mn
 +
vəs. elementlər itptirak edir. Oktaedr
 +
formalı kristallar, dənəli aqreqat-
 +
lar, qara rəngli kӱtlələr əmələ gə-
 +
tirir. Sərtliyi 1555 SIXLIRI
 +
4800 —5300 xə/.,3, T.-m. yataqları ult-
 +
raəsasi, əsasi və qələvi suxurlarla
 +
əlaqədardır. Həmcinin səpintilərdə
 +
də rast gəlir. Dəmir, titan və vana-
 +
dium almaq ucun xammaldır.
 +
 
 +
TMTƏ, neixkoma (iyu. leukös—ar
 +
“F...OMa), 6 en M o—xes3yH buynuz qi-
 +
pasının capıqlaqmıst dəyipikliyi,
 +
pəffaflıqrının və iquakecirmə qabi-
 +
liyyətinin muəyyən dərəcə pozulması
 +
ilə təzahur edir. Arır iltihabi pro-
 +
seslərdən, buynuz toxumasının dərin
 +
YƏDƏLƏNMƏSİ NƏTİCƏSİNDƏ xora əmələ
 +
gəlməsindən, yaxud gezun travmasın-
 +
dan bat verir. Bə”zən anadangəlmə
 +
(bətndaxili iltihabi proseslərdən) də
 +
olur. T. zamanı gezun buynuz qipası
 +
xarakterik aqımtıl rəng alır (ley-
 +
koma adı da buradandır), gərmə zəif-
 +
 
 +
 
 +
turpusunun
 +
 
 +
 
 +
288
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
nəinp, MyanuvəcHM: hmnəptuannap
 +
(dionin, sarı civə məlhəmi və s.), fi-
 +
zioterapiya, toxuma mualicəsi, kera-
 +
toplastika və s.
 +
THTHKAKA (Titicaca)—Hənyön Ame-
 +
rigada ən blk gəl. Peru ilə Boli-
 +
viyanın sərhədindədir. Sah. 8300
 +
km?, maks. dərinliyi M. Yer gu-
 +
rəsinin ən iri yuksək (3812 m) daq ge-
 +
ludur. Tektonik məniqəlidir. Gələ
 +
coxlu cay tekulur. T.-dan Desaquade-
 +
ro cayı axır. Balıq ovlanır. Muhum
 +
portu Punodur (Peru). C.-p. sahilin-
 +
də və adalarda Qiauanako qədim Hin-
 +
di mədəniyyətinin abidələrinə rast
 +
gəlinir.
 +
tİtO, Bro z Tito (Vqoq Tİo) İo-
 +
sip (25.5.1892, Xorvatiya, Kumrovets
 +
—4.5.1980, Lublyanay Belqradda dəfn
 +
edilmipdir)— Yuqoslaviya və beynəl-
 +
xalq gommunist və fəhlə hərəkatı,
 +
YSFR partiya, dəevlət və hərbi xadimi.
 +
Marital (1943). Uc dəfə Yuqoslaviya
 +
Xalq Qəhrəmanı (1944, 1972, 1977).
 +
Yuqoslaviya Sosialist Əməyi Qəhrəma-
 +
nı (1950). 1910 ildə Xorvatiya və Sla-
 +
voniya S.-D. partiyasına daxil ol-
 +
mutpdur. 1913 ildə Avstriya-Macarıs-
 +
tan tFlkuna caqırılmınp, Birinci
 +
dunya mӱharibəsinin baplanqıcında
 +
| | əsgərlər arasında
 +
muharibə əleyhinə
 +
təbliqat apardırı-
 +
na gərə tutularaq
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ən cəbhəyə gəendə-
 +
rilmiit, 1915 ilin
 +
yazında yaralana-
 +
 
 +
 
 +
raq ruslara əsir
 +
dini, ib.
 +
qradda 1917 il iyul
 +
tə"tilində iptirak
 +
etdiyinə gərə Ura-
 +
la surgun edilmiit,
 +
= oktyabrda Omskda
 +
Qızıl qvardiyaya daxil olaraq bolie-
 +
viklərlə birlikdə kəndlilər arasında
 +
inqilabi ip aparmındı. 1920 ildə
 +
vətənə qayıdan T. Y
 +
nist Partiyasına (YKP) daxil olmupq-
 +
du. 1928 ilin avqustunda tutularaq 5
 +
il mӱddətinə həbs cəzasına məhkum
 +
edilmindi. Həbsdən buraxıldıqdan
 +
ə sonra 1934 ilin dekabrında
 +
KP MK və MK Siyasi Burosunun
 +
hey secilmitidi. 1935—36 illərdə
 +
oskvada Kominterndə ipləmitdir.
 +
1936 cldə gizli surətdə vətənə qa-
 +
yıdaraq YKP-yə bapcılıq etmim, 1940
 +
ildə onun bap katibi secilmiidi. Yu-
 +
qoslaviyada milli azadlıq muharibəsi
 +
zamanı (1941—45) Xalq Azadlıq Ordu-
 +
əv anın öanı komandanı olmupidu.
 +
1943 ildə Yuqoslaviya Milli Azadlıq
 +
Komitəsinin, 1945 ilin martında Yu-
 +
qoslaviya Demokratik Federativ Mu-
 +
vəqqəti həkumətinin sədri, avqustunda
 +
isə Yuqoslaviya Federativ Xalq Resp.-
 +
sı (YFXR) hekumətinin baticısı se-
 +
cilmitdir. 1953—63 illərdə YFXR
 +
İttifaq İcraiyyə vecesinin sədri
 +
olmupdu. 6-cı qurultayın (1952) YKP-
 +
ni Yuqoslaviya Kommunistlər İtti-
 +
faqı (YKİ) adlandırmaq barədə qə-
 +
rarından sonra T. YKİ-nin baij ka-
 +
tibi secildi (1966 ildən sədri). T.
 +
1953—80 illərdə YSFR prezidenti
 +
idi. Bir cox orden və medallarla,
 +
həmcinin Lenin ordeni, “Qələbəə, ÖKT-
 +
yabr İnqilabı ordenləri, 1-ci dərə-
 +
cəli Suvorov ordeni, digər xarici
 +
ordenlərlə təltif edilmipdir. Mos-
 +
Kkvada, Omskda adına meydan, gӱcə və s.,
 +
Yuqoslaviyada Titoqrad ii, var,
 +
 
 +
 
 +
oslaviya Kommu- də
 +
 
 +
 
 +
TİTİKAKA
 +
 
 +
 
 +
Ə :
 +
isr səri: İzbr M.,
 +
 
 +
 
 +
Əd.: Decermic B., Ətapı jiznen-
 +
noqo puti Tito, Belqrad, 1972,
 +
 
 +
 
 +
TMTÖB Vladimir Georgiyevic (d.
 +
1.1.1947, Cita vil., CperencK m, )—
 +
aa EY yuyur | təyyarəci-
 +
i | kosmonavtı. Pod-
 +
2 polkovnik. 1971 il-
 +
2 dən Sov.İKP uzvu.
 +
— 1970 ildə Cerniqov
 +
. Ali Hərbi Avia-
 +
. siYa Təyyarəciləri
 +
Məktəbini bitir-
 +
dikdən sonra HHQ-
 +
də  tə”limatcı,
 +
aviasiya polkunda
 +
belmə komandiri
 +
olmutdur. 1976 il-
 +
a dən kosmonavtlar
 +
dəstəsindədir. 1963 il aprelin 20—
 +
22-də €Colya T-Bə kosmik gəmisi ilə
 +
kosmosa ucmutdur (G. M. Strekalov
 +
və . Serebrovla birgə). Lenin
 +
orden ilə təltif edilmiptdir.
 +
İTOV German Stepanovic (d. 11.9,
 +
1935, Altay vil., Kosixa r-nu, Verxne-
 +
ye Jilino k.)—SSRİ təyyarəci-kosmo-
 +
 
 +
 
 +
STATHİ i reci,
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
navtı, aviasiya gen.-l.-ı, Sovet İtti-
 +
faqı Qəhrəmanı (1961). 1961 ildən
 +
- Sov. İKP uzvu. 1957
 +
 
 +
ildə Stalinqrad
 +
 
 +
Hərbi Aviasiya
 +
 
 +
Məktəbini bitir-
 +
 
 +
mipdir. 1960 ildən
 +
 
 +
 
 +
kosmonavtlar dəs-
 +
təsindədir, T. 1961
 +
il avqustun 6—7-də
 +
cVostok-286 gəmisin-
 +
də bəiəriyyət tari-
 +
xində ikinci dəfə
 +
kosmosa ucmu:i və
 +
Yer ətrafına 17
 +
V devrə vuraraq 700
 +
min km-dən artıq məsafə qət etmipdir.
 +
1968 ildə N. Y. Jukovski ad, Hərbi-
 +
Hava Muhəndisləri İn-tunu, 1972 il-
 +
 
 +
E. Y. 20 an. Bam Təpap-
 +
gah Hərbi Akademiyasını bitirmiit-
 +
dir. SSRİ Ali Sovetinin (6—7-ci
 +
caqırın) deputatı olmuidur. 2 dəfə
 +
Lenin ordeni və medallarla, həmcinin
 +
xarici əlkə ordenləri ilə təltif
 +
olunmutdur. T.-a BXR Sosialist Əmə-
 +
yi Qəhrəmanı, VSR Əmək Qəhrəmanı,
 +
MXR Qəhrəmanı adı verilmiidir.
 +
Ayın arxa tərəfindəki kraterlərin-
 +
dən biri T.-un adınadır.
 +
 
 +
 
 +
Əsəri: Qolubal mol planeta, M.,
 +
 
 +
 
 +
1982.
 +
Əd. Romanov A., Kosmonavt-Dva,
 +
M., 1979.
 +
 
 +
 
 +
TİTOV Pyotr Akindinovic (1843—
 +
28.8.1894, Peterburq)—rus gəmiqayır-
 +
ma ustası (əz-ezunə Ə) ənmiidir),.
 +
1859 ildə Peterburqda Nevsk gəmi-
 +
qayırma z-dunun e”malatxanasında i1-
 +
 
 +
 
 +
ləməyə bailamıinl, orada fəhləlik-
 +
dən usta vəzifəsinə qədər Yuksəlmipt-
 +
freqatının
 +
 
 +
 
 +
ir. cGeneral-admiralı
 +
(1873), “PasöoynnKə (1878) Bə eBecrHHkə
 +
(1880) kliperlərinin (yelkənli gəmi
 +
nəvudur) və bapqa gəmilərin tikilib
 +
qurapdırılmasına rəhbərlik etmiit-
 +
dir. Gəmiqayırma sahəsində bir sıra
 +
mӱtərəqqi texnoloji proseslər ipt-
 +
ləyib hazırlamınl, gəmi gəvdəsini
 +
su altında tə”mir etmək ucun kesson
 +
 
 +
| mipdir.
 +
 
 +
TİTOV-VEL ES (1952 ilədək Veles)
 +
— Yuqoslaviyada Makedoniya Sosialist
 +
Resp,.-sında təhər. Əh, 42 min (1977).
 +
 
 +
 
 +
Nəql. qovpaqı, Metal e"malı,
 +
keramika, toxuculuq, yeyinti sənayesi
 +
 
 +
 
 +
var. |
 +
TİTOVO-ӰJİTSE
 +
U jitse) — Yuqoslaviyada,
 +
Sosialist Resp.-sında ipəhər.
 +
min (1978). Nəql. qovilaqı. Metal e”ma-
 +
lı, toxuculuq, yungul sənaye, Yaxınlı-
 +
 
 +
 
 +
(1946 ilədək
 +
 
 +
 
 +
səh, 63
 +
 
 +
 
 +
qında metallurgiya MYƏCCHCƏCH Bap,
 +
TİTOQRAD (1952 ilədək Podqo-
 +
ritsa)—Yuqoslaviyada ptəhər. Cer-
 +
noqoriya Sosialist Resp.-sının pay-
 +
taxtı. Ribnitsa cayının Moraca cayı-
 +
na təkulduyu yerdədir. Nəql. qovpaqı,
 +
D.y. onu Adriatik in Bar və
 +
Dubrovnik portları ilə birlətdirir.
 +
Aeroport. min (1978). Alumi-
 +
nium, metal e”malı, yungul, toxuculuq,
 +
yeyinti sənayesi, un-t var.
 +
 
 +
Muasir T.-ın Yerində qədimdə ro-
 +
malıların yapayını məskəni olmuii-
 +
dur. əsrdən—Cernoqoriya ərazisi
 +
slavyan tayfaları ilə məskgunlai1-
 +
dıqdan sonra bura Ribnitsa, təqr. 1330
 +
ildən isə Podqoritsa adlanmınldır,
 +
15 əsrin sonunda Osmanlı imperi-
 +
yasının tərkibinə qatılmıt, Berlin
 +
konqresinin (1878) qərarına əsasən
 +
Cernoqoriyaya qaytarılmınldı. 1945
 +
ilin aprelindən ernoqoriya Xalq
 +
Resp.-sının (1963 ildən Cernoqoriya
 +
Sosialist Resp.-sı) paytaxtıdır.
 +
1952 ildə İ. Broz Titonun iqərəfinə
 +
T. adlandırılmıpdır.
 +
 
 +
T.-da turk qalasının (1474—77:
 +
1879 ildə daqıdılmındır) və onun
 +
yaxınlıqındakı Podqoritsa it.-nin
 +
(17—19 əsrlərə aid yaqayıti evləri
 +
qalıqları iman olunmutdur. 1
 +
əsrin sonu—20 əsrin əvvəllərində sa-
 +
lınmın yeni Podqoritsa pt. İkinci
 +
dunya muharibəsi (1939—45) dəvrun-
 +
də daqıdılmındır. 1950—70-ci il-
 +
lərdə muasir yatpayıti məhəllələri, ic-
 +
timai binalar (“Cernoqoriyaə, €llon-
 +
qoritsaz mehmanxanaları, 4*Bekoguni-
 +
vermarı və s.) tikilmitpdir. T.-biH
 +
yaxınlıqında antik Dokleya p1.-nin
 +
0 ə
 +
 
 +
TİTON MƏRTƏBƏSİ (ƏSRİ) Qqə-
 +
dim yunan mifologiyası qəhrəmanı
 +
Tudonyu (Tithönös) sum —.:-
 +
lıq dənizi sahəsində Yura sistemi
 +
ust pe”bəsinin ӱst (apaqıdan dər-
 +
duncu) mərtəbəsi. 18 ildə alman
 +
 
 +
 
 +
geoloqu A. Oppel ayırmıpndır. Ce-
 +
kuntuləri SSRİ-də Krım, Qafqaz
 +
və Kopetdaqda yayılmıntdır. "M.
 +
 
 +
 
 +
stratiqrafik həcminə gərə Pyərqi Av-
 +
ropa platformasında Volqa mərtəbə-
 +
sinin ekvivalentidir. Azərb.SSR-də
 +
Kicik və Beyuk Qafqazda var: qırmı-
 +
zımtıl-boz, bə"zən dolomitlətmiya
 +
 
 +
 
 +
əhəngdapıdan ibarətdir. Xarakter
 +
Da molyusklardır.
 +
İTR (fr. İse—keyfiyyət, xasiyyət-
 +
 
 +
 
 +
namə)—1 ml məhlulda həllolan və ya
 +
verilmip məhlulun 1 ml-i ilə birlə-
 +
iyən maddənin qramla miqdarı.
 +
Mə”lum titrli məhlullar stan-
 +
dart məhlullardır. T. ajtaqıdakı
 +
formul ilə hesablanır:
 +
q Pp/
 +
 
 +
T—məhlulun titri (q/ml),
 +
 
 +
R—numunənin kutləsi (?),
 +
 
 +
U—məhlulun həcmi (ml).
 +
TİTR, toxuculu (ə.
 +
və Ya sapların xətti sıxlıqını bil-
 +
dirən vahidin kehnə adı. SSRİ-də T.
 +
1956 ildən tekslə əvəz əllə. |
 +
TİTR, kinoda—filmdə yazı: bap-
 +
lıq, aralıq və sonluq T.-ləri, həmci-
 +
nin kadrdaxili, yə”ni dublyaj edil-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TİFLİS AZƏRBAYCAN TEATRI
 +
 
 +
 
 +
289
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
mədən buraxılan xarici filmlərin
 +
numayiti zamanı istifadə olunan
 +
subtitrlər olur. Səssiz film-
 +
lərdə T. vasitəsilə dialoqun məzmunu
 +
bildirilir, ekranda baiq verən hadi-
 +
sələrin zaman və məkanı haqqında
 +
mə”lumat verilirdi. Səsli kinoda,
 +
əsasən, bailıq T.-ləri olur.
 +
TİTRƏK (Vpqa)—taxıllar fəsilə-
 +
sindən coxillik və ya birillik bitki
 +
cinsi. Cicək qrupu supurgədir. Av-
 +
ropa, Qərbi Asiya, PQimali “ə HKa BƏ
 +
yn erikada 25-dək, Eri-də
 +
5—6, o cӱmlədən Azərb.SSR-də 3 nevu
 +
mə"lumdur. Mepələrdə, kolluqlarda,
 +
cəmənliklərdə, yol gənarlarında, adə-
 +
tən, Yuxarı dar quripaqlarında yayıl-
 +
mıppdır. rta Q. (V.tedba) və ki-
 +
cik T. (V. pipoq) nevləri otlaq bitki-
 +
ləridir. Beyuk T. (V. taxipa) də
 +
daxil olmaqla, orta T. və kicik T.
 +
dekorativ bitki kimi becərilir.
 +
TİTRƏTMƏ—soyuq hissi kecirdikdə
 +
qan damarlarının spazmasından tərə-
 +
nən vəziyyət. Əzələnin titrəməsi və də-
 +
inin spazması ilə mutpayiət olunur.
 +
. cox vaxt infeksion, travma və s.
 +
xəstəliklərdə qızdırmadan qabaq bali
 +
verir. Saqlam insanlarda T. normal
 +
qoruyucu reaksiya kimi soyuqdan olur.
 +
Bə”zən qorxu və həyəcandan da ola
 +
 
 +
 
 +
bilər.
 +
 
 +
TİTRİMETRİK ANALİZ—ciqdari
 +
analiz çsulu, geturulmull miqdar-
 +
da tə”yin olunan maddə ilə ə yaya
 +
girən mə"lum qatılıqlı məhlul həc-
 +
mini əlcməyə əsaslanır (bax Həcmi
 +
analiz). T.a.-də cəkdurmə, neytrallati-
 +
ma, oksidlətmə—reduksiya, kompleks
 +
əmələgəlmə reaksiyalarından istifa-
 +
də edilir.
 +
 
 +
T.a.-in bir necə usulu var.
 +
 
 +
Analiz olunan numunənin standart
 +
məhlulla titrlənməsinə əsaslanan bir-
 +
bapa titrləmə:s nӱmunənin çzərinə ar-
 +
tıq miqdar standart məhlul əlavə edi-
 +
lib, onun qatılıqının bapqa bir
 +
standart məhlulla titrlənməsinə əsas-
 +
lanan tərsinə və ya qzlıqa gərə titr-
 +
ləməş numunənin titrlənə bilən bai-
 +
qa maddə ilə birləidirilməsinə və
 +
axırıncının titrlənməsinə əsasən
 +
maddə miqdarının tapılmasına əsas-
 +
lanan əvəzləmə titrlənməsi.
 +
 
 +
T.a. yalnızsu ilə deyil, ӱzvi həll-
 +
edicilər ilə də aparılır. Uzvi həll-
 +
edicilərdə səthi gərilmə suya nisbə-
 +
tən az olduqundan, damcılar kicik
 +
və buna gərə də usul daha dəqiq olur.
 +
TİTRLƏMƏ — həcmi analiz usulu:
 +
standart məhlulu tədriclə analiz
 +
olunan məhlul ӱzərinə əlavə etməklə
 +
sonuncunun qatılıqı muəyYYƏN edilir.
 +
Əlavə olunan məhlulun həcmi buret-
 +
lə əlculur. T.-nin sonu KİMYƏVİ İN-
 +
dikator və ya cihazlarla (bax Qitri-
 +
metrik analiz) tə”yin edilir.
 +
TİTTA RӰFFO (Ta Kiğo) (əsl
 +
adı və familiyası Ruffo Kafye
 +
Titta: 9.6.1877, Piza — 5.7.1953,
 +
Florensiya: Milanda dəfn olunmuii-
 +
dur)—italyan muqənnisi (bariton),
 +
 
 +
pera səhnəsində ilk dəfə 1898 ildə
 +
Romada oxumu:i, sonralar İtaliya-
 +
nın bir cox teatrlarında, xarici
 +
 
 +
 
 +
əlkələrdə (Rusiyada la) cıxıp etmiit-
 +
0-ci illərdə *-Metropoliten-
 +
 
 +
 
 +
dir.
 +
operacda oxumuni, 1931 ildən səhnədən
 +
uzaqlapmıtdır. T. fəal antifaitist,
 +
 
 +
 
 +
sulh uqrunda mubariz idi. Nadir,
 +
zəngin tembrli, geni:il diapazonlu
 +
səsi olan T.R.-nun ifası ekspressiv-
 +
liyi ilə fərqlənmitndir. Partiyala-
 +
 
 +
 
 +
ASE—19, c. 9
 +
 
 +
 
 +
rı: Riqoletto, Yaqo (“Riqolettoz,
 +
4“Otelloz, C. Verdi), Hamlet (c Ham-
 +
letə, PT, Toma), Fiqaro (“Sevilya bər-
 +
bəriz, C. Rossini), Skarpia (“Toskaz,
 +
C, Puccini), Demon (4“Demonu, A. Ru-
 +
biniteyn) və s.
 +
Əsəri: Parabola moen jizni, Vos-
 +
pominanin, M.—L., 1966.
 +
Ruffo.
 +
 
 +
 
 +
Əd.: Less A., Titt
 +
i tvorcestvo, M., 198
 +
TİTUL (lat. (KiTPiz—yazıqy fəxri ad)
 +
—1) ayrı-ayrı ipəxslərə verilən, Ya-
 +
xud irsən gecən fəxri ad (məs., qraf,
 +
dersəqu SSRİ-də T.-lar 1917 il Okt-
 +
Yabr inqilabından sonra ləqv edil-
 +
mipdir. 2) Burjua huququnda hər
 +
hansı Huququn əsası: məs., alqı-sat-
 +
qı T.-u, baqıplama T.-u və s. 3) Ti-
 +
tul siyahısı. 4) Poliqrafiyada ti-
 +
tul vərəqi.
 +
TİTUL VƏRƏQİ, titu l—poliqra-
 +
fiyada kitabın adı, muəllifi və ya
 +
muəlliflər qrupu, nətriyyatın adı,
 +
kitabın cap olunduqu yer və il gestə-
 +
pərən 1-ci və Ya ilk qopa səhifəsi.
 +
İTUL SİYAHISI, SSRİ -də—
 +
tikilməkdə olan (yenidən qurulan)
 +
və əsaslı vəsait qoyulupqu planına
 +
daxil edilən obyektlərin adbaad si-
 +
yahısı. Siyahıda tikintinin adı və
 +
Yerlətdiyi yer, bapilanması və qur-
 +
tarması ili, layihə gucu, smeta də-
 +
yəri, əsaslı vəsait qoyulupqunun həc-
 +
mi ӱzrə tappırıqlar, istehsal guc-
 +
lərinin və əsas fondların iitə sa-
 +
lınması gestərilir.
 +
TİURAM — tetranetilinurandişua-
 +
 
 +
 
 +
Jiznh
 +
 
 +
 
 +
ə
 +
 
 +
 
 +
7 | –
 +
 
 +
fid (SN:),CS— 5 — 5 — S — N(CHə3),
 +
rəngsiz kristal maddə. Xloroformda
 +
yaxpı, spirt və efirdə pis həll
 +
olur. Suda həll olmur. 1462S-də əri-
 +
yir. T. natrium dialkilditiokarboma-
 +
tın xlor, brom və hidrogen-peroksidlə
 +
oksidlətiməsindən alınır.
 +
 
 +
 
 +
5
 +
2 Vq
 +
2(CHə),N —€C — ahı
 +
5Ca
 +
 
 +
 
 +
S
 +
əsa bə
 +
 
 +
 
 +
T. kaucukun vulkanizasiyasını sur"-
 +
ətləndirən maddə və cpomarsolq, €TH-
 +
ramg adı altında fungisid kimi ii1-
 +
lədilir.
 +
 
 +
TİF—bax Yatalaq.
 +
 
 +
TİFDRUK (alm. Tte(aqisK), poli-
 +
qrafiyada—dərin cap usulunun
 +
ikinci adı.
 +
 
 +
TİFLİS— Tbilisi (i.-nin 1936 ilə-
 +
dək adı. |
 +
 
 +
TİFLİS AZƏRBAYCAN TEATRI,
 +
M. F. Axundov ad. Tiflis
 +
Azərbaycan Dram Teatrı
 +
—19 əsrin sonu—20 əsrin 1-ci yarı-
 +
sında Tiflisdə fəaliyyət gestərmit
 +
Azərb. teatrı. Tiflisdə Azərb. teat-
 +
rının tarixi 1873 ildə Azərb. teatr
 +
əvəskarlarının tamataya qoyduru
 +
cLənkəran xanının vəzirik (M. F.
 +
Axundov) komediyası ilə bailanır.
 +
Tamaalar ara-sıra Tiflisdəki cGur-
 +
cu dvoryan teatrız, *Mirə, “Arsruniz,
 +
sonralar isə *Kazyonnı teatrə, Zuba-
 +
lov ad. Xalq Evi, “Auditoriyag və s.
 +
teatrların binasında gestərilirdi.
 +
20 əsrin əvvəllərində teatrın reper-
 +
tuarında Azərb, yazıcılarının əsər-
 +
 
 +
 
 +
ləri ilə yanaplı Qərb dramaturqları-
 +
nın pyeslərindən təbdil olunmupq ta-
 +
mapalar da muhum yer tuturdu. Bu
 +
dovrdə teatrın səhnəsində həm operet-
 +
talar, vodevillər, həm də murəkkəb
 +
sujetli faciələr, psixoloji dram
 +
və komediyalar tamataya qoyulmutdur.
 +
Bu illərdə teatrın səhnəsində M.
 +
Abbasov, M. Quliyev, İ. İsfahanlı,
 +
Ə. Yuzbapov, M. Kirmanimahlı, Ə.
 +
Salahlı, Ə. Pyahsabahlı, Geyərcin
 +
xazım, Gevhər xanım, Tərlan xanım,
 +
Gulsabah xanım, Rəhilə xanım, Vera
 +
Arsen, Asya xanım, P, Tanailidi, M.
 +
Kavtaradze, M. Ələsgərov, N. İbrahi-
 +
mov, Ə. Qurbanov, M. Sən”ani, M.
 +
Mərdanov, Ə. Naxcıvanlı, H. Kecər-
 +
li, H. Səbri, İ. Cıldırov, Ə. Xə-
 +
lilov, İ. Həqqi, H. İsmayılov, H.
 +
Hapımlı, Ə. Bayramov, H. Minasa-
 +
zov və b. cıxvpiy etmitidir. M. Abba-
 +
sov, Ə. B. Haqverdiyev, M. Kirman-
 +
pahlı, M. Ələsgərov, Əbulfət Vəli,
 +
Sidqi Ruhulla, H. Kəcərli və 6. ta-
 +
mapaların quruluzicu rej. olmutlar.
 +
H. Ərəblinski dəfələrlə Tiflisdə
 +
qastrol tamaaları vermit, onun
 +
T.A.t.-nda aktyor və rej. kimi cıxıii-
 +
ları teatrın gələcək inkipafına
 +
muhum tə”sir etmiidir. Bu dəvrdə C.
 +
Məmmədquluzadə, Ə. B. Haqverdiyev,
 +
 
 +
Cavid, U. Hacıbəyov, M. ah-
 +
taxtlı, Ə. F. Ne”manzadə, Ə. Qəmku-
 +
sar, E. Sultanov və b. Azərb. ziyalı-
 +
ları T.A.t.-na yaxından kəmək gəs-
 +
tərmiplər. Truppa Zaqafqaziya və
 +
Orta Asiyanın muxtəlif iiəhərlərin-
 +
də, Cənubi Azərb. və Turkiyədə qast-
 +
rol tamapaları vermiidir.
 +
 
 +
Sovet hakimiyyəti illərində Tif-
 +
lisdəki dram cəmiyyətləri, kicik teatr
 +
truppaları birlətdirildi. 1922 ildə
 +
 
 +
F. Axundov ad. Tiflis Azərbaycan
 +
Dram Teatrı yaradıldı. 20-ci illə-
 +
rin ortalarında Tiflisin 4“PPeytan-
 +
bazarı məhəlləsindəki N. Nərimanov
 +
ad. klub T. A.t.-na verildi. Bu illər-
 +
də teatrın kollektivinə yeni aktyor-
 +
lar (Ə. Seyfi, İ. Osmanlı, S. Məv-
 +
ləvi, Ə. Anatollu, Cumcum, Ə. Rza-
 +
Yev, A. Məmmədov və 6.) və aktrisalar
 +
(S. Orlinskaya, Qəmər xanım, R. Ta-
 +
qıyeva, N. Behbudova, B. Quliyeva, D.
 +
Abbasova, N. Əlixanova, F. Gəncins-
 +
kaya, Surəyya xanım, İsmət xanım,
 +
Gulbahar xanım və 6.) gəldi. Rej. A.
 +
Tuqanovun teatra də"vət edilməsi ta-
 +
mapaların geyfiyyətinə əhəmiyyətli
 +
tə”"sir gestərdi. 20—30-cu illərdə
 +
teatrın səhnəsində Qərbi Avropa və
 +
rus dramaturqlarının (V. PQekspirin
 +
cOtelloUz, € haMnerə, |Pillerin
 +
c Məkr və məhəbbətə, A. Korneycukun
 +
“Polad Qartalq, N. Qoqolun c“Mufət-
 +
tiplə pyesləri və s.), Azərb. yazıcıla-
 +
rının (C. Məmmədquluzadənin cAna-
 +
mın kitabız, N. Nərimanovun “Nadir
 +
iyahə, H. Cavidin cİblisə, cuUcurumə,
 +
“Knyazə, “Səyavuiiv, S. S. Axundovun
 +
c Piq və intiqamə, C. Cabbarlının
 +
cOd gəliniə, *Aydınu, “Oqtay Elor-
 +
“ən c1905-ci ildəz, “Almas, “Sevilə,
 +
€ car", B. Talıblının cKef icin-
 +
dəəm, M. KirmaniahlınıncUc cərəyanı
 +
və s.) pyesləri tamapaya qoyulmutdur.
 +
 
 +
Beiyk Vətən muharibəsi (1941—45)
 +
illərində teatrın kollektivi Gurc.
 +
SSR-in muxtəlif r-nlarında, k.t. və
 +
sənaye mӱəssisələrində cıxıtp etmiiq,
 +
cəbhə həyatından səhnələr, hərbi-və-
 +
tənpərvərlik məvzusunda tamaiyalar
 +
(R. Rzanın “Vəfat, Z. Xəlilin *İn-
 +
tiqamə, M. İbrahimovun c“Məhəbbətə,
 +
 
 +
 
 +
290
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
M. Huseyn və İ. Əfəndiyevin c“İnti-
 +
zarə, R. PPahvələdin “Qız qalası
 +
və s.) 00. 1947 ilin yanvar
 +
ayında T. A. t, fəaliyyətini dayan-
 +
dırmıpdır.
 +
 
 +
 
 +
Ədl Hacı yev A., Tiflis ədəbi
 +
muhiti, B., 1980: yenə onun, Tiflis
 +
Azərbaycan teatrı, B., 1984,
 +
 
 +
 
 +
TİFLİS ƏMİRLİYİ—Gurcustanda
 +
mӱsəlman əmirlərinin idarə etdiyi
 +
feodal hakimliyi. PTərqi Gurcustan-
 +
da məhkəmlənən ərəblər 8 əsrin 30-
 +
cu illərində buraya əz əmirlərini
 +
tə”Yin etmitdilər. Əvvəlcə butun |Pər-
 +
qi Gurcustan Tiflis əmirinə tabe
 +
idi. Lakin gӱrcu xalqının mubarizə-
 +
si nəticəsində əmirliyin ərazisi get-
 +
dikcə azalırdı. əsrdə əmirliyin
 +
akimiyyəti altında təkcə Kartli, 11
 +
 
 +
 
 +
əsrdə isə yalnız Tiflis və onun ətra- T
 +
 
 +
 
 +
fı qalmıntdı. 9 əsrin 80-ci illə-
 +
rindən əmirlər xəlifənin asılılı-
 +
Eından cıxdılar və 11 əsrin sonuna-
 +
dək mustəqilliklərini saxladılar.
 +
1122 ildə Qurucu Davidin qopunları
 +
Tiflisi tutdu və iqəhər birlətmiyl
 +
Gurcustanın paytaxtı oldu.
 +
*TİFLİS ƏXBARIz—4Tiflisski-
 +
ye vedomostin qəzetinin (1828—33)
 +
Azərb. dilində buraxılan variantı.
 +
1832—33 illərdə Tiflisdə nəptr olun-
 +
mupdur. Necə nəmrəsi cıxdırı mə”-
 +
lum deyil.4Q.əfnda Azərb, dilinə tər-"
 +
cӱmə olunmuit rəsmi həkumət xəbər-
 +
ləri, dəvlətin əmr və qərarları, daxi-
 +
li və xarici xəbərlər dərc olunurdu.
 +
Ədə Axundov N., Azərbaycanda
 +
devri mətbuat, B., 1965: yenə onun,
 +
Sənədlərin dili ilə, B., 1980: Vate-
 +
pvili D. L., Russkan obtestvennaal
 +
 
 +
 
 +
MhiCTb H meuaTb Ha Kavkaze v pervoN tre--
 +
TM XIX neka, M., 1973.
 +
 
 +
 
 +
TİFLİS NUMAYİİYİ (1901)—ap-
 +
relin 22-də (mayın 5-də) fəhlələrin
 +
siyasi numayili, RSDFP Tiflis
 +
Komitəsinin intibahnamə və carı-
 +
rıpları numayityin kecirilməsin-
 +
də muhum rol oynadı. Həkumət numayi-
 +
iqi pozmaq ucun iyəhərə qopun gətirdi
 +
və həbslər kecirdi, lakin məqsədinə
 +
nail ola bilmədi. Kecirilən numa-
 +
yitpdə bi necə min fəhlə iptirak
 +
edirdi. Nuӱmayipcilər K. Marks və
 +
. Engelsin pəkillərini,gurcu, rus,
 +
erməni dillərində cButun əlkələrin
 +
proletarları, birləpqin | iquarı
 +
olan qırmızı bayraq qaldırmınqdı-
 +
lar. Kazaklarla və polislə toqqupq-
 +
ma zamanı 14 fəhlə yaralandı, 50 nə-
 +
ər həbs olundu. Leninci cİskraq
 +
u numayiti cbutun 5 ucun ta-
 +
rixi əhəmiyyəti olanı hadisə adlan-
 +
dırmındır.
 +
TİFLOPEDAQOGİKA (yun. typh-
 +
1ӧ5—kor 4- pedaqogika) — defektologiya-
 +
nın kor və zəif gərən upyaqların tər-
 +
biyəsi, təhsili və əmək tə”limi poz
 +
lemləri ilə məptqul olan sahəsi. Kop-
 +
lar ucun ilk məktəb 1784 ildə Paris-
 +
də, 1.-nın banisi fransız pedaqoqu
 +
V. Hayun tərəfindən acılmıpp, Rusi-
 +
yada isə ilk belə məktəb 1807 ildə Pe-
 +
terburqda Yaradılmındır.
 +
 
 +
Rİ-də korlar ucun məktəblərin
 +
təpkili Sovet hakimiyyətinin ilk gun-
 +
lərindən xalq maarifi sisteminə da-
 +
xil edilmipdir. Azərb.SSR-də gor-
 +
lar və zəif gerən uplaqlar ucun məktəb
 +
1936 ildə Bakıda yaradılmınqdır.
 +
Marksizm-leninizm pedaqogikasının
 +
 
 +
mumi prinsiplərinə əsaslanan sovet
 +
“sı kor və zəif uplaqların zehni
 +
 
 +
 
 +
TİFLİS ƏMİRLİYİ
 +
 
 +
 
 +
və fiziki qabiliyyətini inkitaf et-
 +
dirmək, onlara umumi orta təhsil
 +
vermək (biliklərin əsasını eyrətmək),
 +
onları kommunist əxlaqı və materia-
 +
list dunyagerupqu ruhunda tərbiyə et-
 +
mək, həyata və əməyə alılpdırmaq məqsə-
 +
di gudur. Bax həmcinin Defektolo-
 +
giya məqaləsinə.,
 +
TİFON (Turhol)—qədim yunan mi-
 +
fologiyasında nın odnəfəsli
 +
əjdaha. T.-a qalib gələn Zevs Etna da-
 +
RINI ə ӱzərinə tekmulidu (T.-un
 +
nəfəsi Etnanın zirvəsindən od, dap
 +
və tustu pəklində cıxırdı),.
 +
TİFTİK—1) qoyun, keci, dəvə, ada-
 +
doviyanı və xəzli heyvanların narın
 +
tuku. Heyvanların narın yunu (Qqa-
 +
lın yunun alt qatı), adətən T.-dən iba-
 +
rətdir. Vəhti Heyvanların qın xə-
 +
zindəki tӱklərin alt, zərif qatı da
 +
. adlanır. Zərifyunlu qoyunların,
 +
tiftikverən keci və adadoviyanı cins-
 +
lərinin tuk ertuyu tamamilə T.-dən
 +
ibarətdir. Qoyun T.-indən (nazikliyi
 +
15—25 mkm) ən zərif və məhkəm iplik
 +
istehsal edilir: bundan ən yaxpı DƏ
 +
parcalar, keci T.-indən, əsasən,
 +
Yaylıqları, dəvə və adadovtanı T.-
 +
indən isə trikotaj mə”mulatları ha-
 +
zırlanır. 2) Pambıq T.-i normal lif-
 +
ləri ayırdıqdan sonra pambıq toxumu
 +
Hələ qalan qısa liflərdir.
 +
 
 +
İXVİN—RSFSR Leninqrad vil.-
 +
ndə pqəhər. Tixvin r-nunun mərkəzi.
 +
D.Y. və avtomobil yolları qovpaqı.
 +
Əh. 66 min (1984). Metallurgiya, ma-
 +
ipınqayırma, mettə-kimya sənayesi, ev-
 +
tikmə kombinatı: orta ixtisas mək-
 +
təbləri, politexnik in-tunun filia-
 +
lı, N. A. Rimski-Korsakovun ev-mu-
 +
zeyi və s, var. 1-ci dərəcəli Vətən mu-
 +
haribəsi ordeni ilə təltif olunmui-
 +
dur ə
 +
TİXVİNSKİ Sergey Leonidovic
 +
(d. 1.9.1918, dən sovet tarix-
 +
cisi, diplomat, S.SRİ EA akad. (1982,
 +
m. ӱzvu 1968), 1941 ildən Sov,İKP
 +
uzvu. 1939—57 illərdə Cin, B. Bri-
 +
taniya və Yaponiyada diplomatik nit-
 +
də olmupdur: fəvqəl”adə və səlahiy-
 +
yətli səfir dərəcəsi var, Moskva Bey-
 +
nəlxalq Munasibətlər -tunun prof.
 +
(1798 ildən), SSRİ EA Cin aslıq
 +
 
 +
n-tunun direktoru (1960), SSRİ EA
 +
Asiya xalqları (1961—63) və Dunya so-
 +
sializm sisteminin iqtisadiyyatı
 +
1 in-tlarının direktor muca-
 +
vini, YUNESKO-nun İcraiyyə ura-
 +
sında SŞRİ-nin numayəndəsi (1968 —
 +
72) olmutdur. c“Novaya i noveytaya is-
 +
tə itini Sam redaktoru
 +
(1974), SS Xarici İpplər Nazir-
 +
liyi Diplomatiya Akademiyasının rek-
 +
toru, SSRİ EA Tarix bəlməsinin
 +
akad.-katibi, sovet tarixciləri milli
 +
komitəsinin sədridir. Batplıca təd-
 +
qiqatları Uzaq PTərq əlkələrinin,
 +
itən Cinin yeni və ən yeni tarixi
 +
və beynəlxalq munasibətlər tarixi sa-
 +
həsindədir. 7 orden və medallarla
 +
təltif edilmipdir.
 +
 
 +
Əsərləri: Sunı İt-sen. Vnetpne-
 +
 
 +
politiceskie vozzrenil i praktika, M.,
 +
 
 +
64, İstoril Kital i sovremennostı, M.,
 +
1976: Dvijenie za reformı v Kitae v kon-
 +
pe XTX veka, 2 izd., M., 1980.
 +
TİXOV Qavriil Adrianovic (1.5.
 +
1875, Smolevicis indiki Minsk vil.—
 +
25.1.1960, Alma-Ata)—sovet astrono-
 +
mu. SSRİ EA m. Ol 1927), Qazax.
 +
SSR EA akad. (1946). Qədqiqatları
 +
avtrobotanika, astrometriya və spek-
 +
trofotometriyaya aiddir. Marsın
 +
 
 +
 
 +
THXOAPÖM
 +
 
 +
 
 +
səthinin vəyerin bitki aləminin spek-
 +
trofotometrik xassələrinin paralel
 +
əyrənilməsinə dair əsərləri astro-
 +
botanikanın batlanqıcı olmutdur,
 +
r cox ipləri atm. optikası və ae-
 +
 
 +
topəkilcəkməyə aiddir. T. bir
 +
necə astronomik cihaz quraqidırmınp-
 +
 
 +
 
 +
Bi
 +
ro
 +
 
 +
 
 +
dır. Lenin ordeni, Qırmızı Əmən
 +
Bayraqı ordeni və medallarla təltif
 +
edilmiidir.
 +
 
 +
Ədl Suslov A. K., Qavriil Adria-
 +
novic Tixov, 1875—1960, L., 1980.
 +
 
 +
 
 +
(T:sho4qopa)—sərcəki-
 +
milər dəstəsinin suzərlər fəsiləsin-
 +
dən qutp cinsi. Yeganə numayəndəsi
 +
T.-dur (T. tiqaqya). Uz. 18 sm-dir.
 +
Dimdiyi bizpəkillidir. Qanadları
 +
qara qarıttıq moruqu-qırmızıdır.
 +
Mərkəzi və Cənubi Avropa, Qərbi və
 +
Mərkəzi Asiya d-rında, SSRİ-də isə
 +
aoraızn və Orta Asiya d-rında ya-
 +
yılmıpdır. 2—5 yumurta qoyur. Cucu-
 +
 
 +
 
 +
lər və xirda xərcənglərlə qidalanır.
 +
TİXOMİROV Vikto asilyevic (d,
 +
23.12.1912, indiki İvanovo vil., Ki-
 +
netptma 1p.)—radioelektronika və avto-
 +
 
 +
 
 +
matika sahəsində sovet alimi. SSRİ
 +
EA m. uzvu (1953). SSRİ Dəvlət mu-
 +
kafatı laureatı (1943, 1945, 1953).
 +
1948 ildən Sov.İKP uzvu. Əsas iplə-
 +
i muxtəlif texniki sistemlər ucun,
 +
əmcinin bioloji in avto-
 +
matlaqpdırılması ucun cihazların
 +
yaradılmasına, radiotexniki tədqiqat
 +
usullarına aiddir. 2 dəfə Lenin or-
 +
deni, 2 bapqa orden və medallarla təl-
 +
tif edilmipdir.
 +
Əsəri: Biotelemetriceskie siste*
 +
mı, M., 1974,
 +
 
 +
 
 +
TİXOMİROV Vladinir İvanovic
 +
(11.4.1881, Tiflis—5.4.1961, Bakı)—
 +
sovet kimyacısı (fiziki-kimya), prof.
 +
1946) Azərb.SSR əməkdar elm xadimi
 +
1946). 1948 ildən Sov.İKP uzvu,
 +
1911—14 illərdə Peterburq Politex-
 +
nik İn-tunda fiziki-kimya kafedra"
 +
sında assistent vəzifəsində calıpq
 +
Mbim, 1921 ildə Bakıya gəlmit, 1922—
 +
518 illərdə indiki Azərbaycan Neft
 +
və Kimya İnstitutunda fiziki-kimya
 +
kafedrasının mudiri ippləmiidldir.
 +
 
 +
s tədqiqatı Bakı neftinin və ne
 +
məhsullarının e”malı zamanı batp
 +
verən murəkkəb fiziki-kimyəvi proses"
 +
lərə, vulkanik kullərin, gillərin
 +
(o cumlədən bentonit gillərin) və bə”-
 +
zi mineralların katalitik xassələri:
 +
nin eyrənilməsinə aiddir. Azərb.-da
 +
yuksək ixtisaslı kadrlar hazırlan-
 +
masında xidməti var. Qırmızı Əmək
 +
Bayraqı ordeni və medallarla təlti
 +
olunmuzldur.
 +
 
 +
Əd.- İbraqimov İ. A., Abba"
 +
 
 +
 
 +
də A. H., Harpnecar cxnanHbıx ner, B-:
 +
 
 +
 
 +
TİXOMİROV Mixail Nikolayevic
 +
(31.5.1893, Moskva—2.9.1965, orada) —
 +
sovet tarixcisi. SSRİ EA agad. (1953)
 +
m. uzvu 1946). MDU-da və s. ali MƏK“
 +
təblərdə dərs demiit, 1935 ildən SSRİ
 +
EA Tarix İn-tunda, sonralar Slav“
 +
yaniqunaslıq in-tunda calılmındır.
 +
1953—57 illərdə SSRİ EA Tarix
 +
elmləri bəlməsinin akad, katibi,
 +
1956 ildən Arxeoqrafiya komissiya:
 +
sının sədri idi. Əsas əsərləri ni
 +
ya tarixinə və SSRİ xalqlarının
 +
tarixinə, slavyaniqunaslıq problem"
 +
lərinə, mənbəpqunaslıq, arxeoqrafi-
 +
Ya, tarixiqunaslıq və tərki coqra“
 +
fiyaya həsr olunmuttdur. T.-un rəhbər
 +
 
 +
 
 +
liyi ilə SSRİ-də olan tarixə ai
 +
nadir əlyazmalarının atlı i
 +
radılmaqa baplanmıpdı. Polpa EA-
 +
nın həqiqi uzvu (1959) idi. 3 orden
 +
və 27 təltif edilmitdir.
 +
sərləriq Rossinskove qosudarst-
 +
vo XU—XUT1 vv., M., 1973: Dre cə
 +
M., 1975: Russkoe əə ə
 +
 
 +
 
 +
TİXOMİROV Nikolay İvanovic
 +
(1860—28.4.1030, Leninqrad) — raket
 +
texnikası sahəsində sovet mutəxəs-
 +
sisi. 1894 ildən raket mərmiləri—
 +
Həə TƏ sirli
 +
HaHnap?.)aparMar problemi ilə mətqul
 +
olmutl, 1912 ildə Dəniz Nəzirdəyanə
 +
mərminin layihəsini təqdim et-
 +
midir. 1915 ildə havada və suda hə-
 +
rəgət edən Yeni mina tipi yaratmıt-
 +
dır. 1921 ildə T.-un təklifi ilə təip-
 +
gil edilmiiy laboratoriya onun ixti-
 +
ra ı ilə məpqul olmutpt, sonradan
 +
SSR -də raket uzrə ilk elmi-tədqi-
 +
qat və təcrubə-konstruksiya təppkila-
 +
tı olan Qaz Dinamikası Labo atori-
 +
na (QDL) cevrilmitpdi. 1930 ildə
 +
 
 +
. Tustusuz barıtla ippləyən raket
 +
mərmiləri ucun barıtın reseptini və
 +
texnologiyasını rlamıpt və bunun
 +
hs de patent almındır. Ayın arxa tə-
 +
rəfindəki kraterlərdən birinə T.-un
 +
 
 +
 
 +
adı veri . Moskvada heykəli |
 +
qoyulm b :
 +
TİXON B
 +
 
 +
 
 +
(1971
 +
OV Andrey Nikolayevic (d.
 +
M. Smolensk vil., Qjatsk,
 +
indiki Qaqarin ip.) vet riyaziyyat"
 +
cısı, geofizik. SSRİ EA akad. (1966:
 +
m. uzvu 1939). Sosialist Əməyi Qəh-
 +
rəmanı (1953). Lenin mukafatı lau-
 +
reatı (1966), SSRİ Devlət mukafa-
 +
Tbi tı (1953, 1976). 1953 ildən
 +
SSRİ EA Tətbiqi Riyaziyyat İn-tu-
 +
nun direktor muavinidir (1970 ildən
 +
həm də MDU-da hesablama riyaziyyatı
 +
və kibernetika fakultəsinin deka-
 +
nı). Muhum əsərləri topologiya, funk-
 +
sional analiz, diferensial tənlik
 +
və sahələrdədir. riyaziyyatın
 +
ən abstrakt sahələrinə (sırf riya-
 +
ziyyata) və praktika ilə sıx əlaqədar
 +
olan riyazi fənlərə dair muhum nə-
 +
ticələr almıldır. Topoloji fəza-
 +
ların sonsuz hasili (4 T. ...
 +
BƏ TaMaM pery/)ap dəsa (€T. dəsşacıı,
 +
anlayıplarını elmə daxil etmiii,
 +
gecirmə tənliyi nəzəriyyəsinin məsə-
 +
lələrini tədqiq etmipdir. Onun ii1-
 +
ləri bu nəzəriyyəni fizika və gə
 +
zikanın muasir məsələləri ilə bar-
 +
layır. T.-un rəhbərliyi ilə elektro-
 +
dinamikanın, plazma fizikasının,
 +
qaz dinamikasının və s. bir cox mə-
 +
sələsi ucun alqoritm verilmiii və tət-
 +
edilmitdir. faydalı qazın-
 +
tıların geofiziki kətfiyyatı, op-
 +
TİK və neytron spektroskopiya, opti-
 +
mal idarəetmə və 6. sahədə də 0.
 +
tədqiqatlar aparmıpdır. Azərb.SSR-
 +
də riyaziyyat elminin inkitpafında,
 +
ӱksəkixtisaslı milli kadrlar ye-
 +
tipdirilməsində T.-un muhum rolu
 +
olmutpdur. 5 dəfə Lenin ordeni, 4
 +
bapqa orden və medallarla təltif
 +
edilmitdir.
 +
 
 +
Əsərləri: Riyazi fizika tənlik-
 +
ləri, B., 1962 (A. A. Samarski ilə birgə):
 +
eoril funkpiN kompleksnoV peremen-
 +
nov, 3 izd., M., 1974 (sovm. s A. Q. Svept-
 +
nikovım), Metodı penin nekorrekt-
 +
nıx zadac, M., 1979 (sovm, s V. İ. Arse-
 +
ninım), Metodı reqularizapin i apri-
 +
 
 +
ornan informapin, M., 1983,
 +
TİXONOV Vyaceslav Vasilyevic (d.
 +
8.2.1928, Moskva vil.-nin Pavlovski
 +
 
 +
 
 +
199, cӱ9
 +
 
 +
 
 +
ezchərəkətedən mi- G
 +
 
 +
 
 +
TİXONOV
 +
 
 +
 
 +
Posad k,)—sovet ki-
 +
no aktyoru. SSRİ
 +
kalq artisti (1974).
 +
Sosialist Əməyi
 +
Qəhrəmanı (1982).
 +
Lenin mukafatı
 +
laureatı (1980).
 +
SSRİ Devlət mu-
 +
kafatı laureatı
 +
(1970). 1976 ildən
 +
Sov.İK.P uzvu. İlk
 +
dəfə cFGənc qvar-
 +
də (1948) fil-
 +
öi İNDƏ ƏKH-/MHUI-
 +
dir. Matvey Morozov(*Əhvalat Penkovda
 +
bali vermitpdirə, 1958), Viktor Rayski
 +
(e Fəvqəl”adə isəz, 1959), Melni-
 +
kov (4 Bazar ertəsinədəkə, 1968), İsa-
 +
Yev-|Ptirlits (4 Baharın on yeddi anı,
 +
1973, televiziya filmi), İvan İva-
 +
novic (4“Qaraqulaq aq Bimə, 1977) rol-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ları ona genin pehrət qazandırmınd- L
 +
 
 +
 
 +
dır. T. qəhrəmanın daxili varlıqrını
 +
—onun emosional, psixoloji, intel-
 +
lektual aləmini yuksək sənətkarlıqla
 +
ir edir. “Micman Paninu (1960),
 +
€ Nikbin faciək (1963), 4 ərə və sulhə
 +
(1965—67), 4“Cinahsız cəbhək (1974),
 +
ca Dutmən arxasında cəbhəə (1981), “Av-
 +
 
 +
 
 +
V.V. Tixonov FBaharın on yeddi anır
 +
filmində.
 +
 
 +
 
 +
ropa əhvalatı (1984) və s. filmlərdə
 +
yadda qalan obrazlar yaratmındır.
 +
Lenin ordeni və Oktyabr İnqilabı
 +
oln kn təltif edilmipdir.
 +
ikolay Aleksan | .
 +
14.5.1905, Xarkov) —.  DƏVLƏT ə (d r
 +
tiya xadimi. Sosia. xuşu əə:
 +
list Əməyi Qəhrə - |.
 +
manı (1975, 1982). |
 +
SSRİ Deӧevlət mu-
 +
kafatı laureatı
 +
(1943, 1951), 1940
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
291
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
BHHH OXMUUYAYP . 1980 ilin oktyabrın-
 +
dan SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri-
 +
dir. ə x illərdə 77 K
 +
zvluyunə namizəd olmuit, 1966 ildən
 +
MK uzvudur. 1978 ildən Sov. İKP MK
 +
Siyasi Burosu uzvluyunə namizəd idi,
 +
1979 ildən ӱzvudur. Partiyanın 22—
 +
26-cı qurultaylarının numayəndəsi
 +
olmupdur. SSR i Sovetinin (5—
 +
11-ci caqırhip) deputatıdır. 1974,
 +
1975, 1978 illərdə Bakıda olmupdur.
 +
9 dəfə Lenin ordeni, 4 a orden və
 +
medallarla təltif edilmiidir.
 +
Əsəri: Secilmitp nitqlər və məqa=
 +
 
 +
 
 +
lələr, B., 1982,
 +
TİXONOV Nikolay Seiyonovic (4.
 +
12.1896, Peterburq—8.2.1979, Moskva)
 +
 
 +
 
 +
—rus sovet Yazıcı-
 +
sı, ictimai xadim.
 +
Sosialist Əməyi
 +
Qəhrəmanı ə :
 +
 
 +
enin mukafatı
 +
(1970), SSRİ Dəv-
 +
lət mukafatı (1942,
 +
1949, 1952) laurea-
 +
tı, cXalqlar ara-
 +
sında sulhu məh-
 +
kəmlətməyə gərək
 +
Hə Lenin
 +
mukafatı laureatı
 +
(1957). Azərb.SSR |
 +
xalq pairi (1974). Birinci dunya mu-
 +
haribəsi (1914—18), Rusiyada Vətən"
 +
nanı muharibəsi I — 20 Bə BeİYK
 +
Vətən muharibəsinin (1941—45) nım.
 +
tirakcısı olmutpdur. Hindli upla-
 +
qın taleyindən danınan cSamig
 +
(1920) poemasında Lenin duhasının
 +
bəpəri əhəmiyyətindən bəhs edilir.
 +
ə və “Braqaq pe”r topluların-
 +
da (hər ikisi 1922) Vətəndat muhari-
 +
bəsi dəvrunun inqilabi romantikası
 +
emosional tərzdə tərənnum olunur.
 +
Lenin ideyalarının məlubedilməz-
 +
liyYİi və təntənəsi € Ya-y3ər (1934), € Ku4-
 +
rov bizimlədirə (1941) poemalarında,
 +
c Leninqrad deyupqu qəbul edirg (1943)
 +
və s. ocerklərində əksini tapmhızndır.
 +
Sulh, İPərq xalqlarının milli azad-
 +
lıq və istiqlaliyyəti 1 Utrunda mubarizə
 +
|-“Dost əlkəsizt (1936), Fİki axınə
 +
(1951), *Sulh tərərdarlarının HKHH-
 +
ci AYHİa KOoHTpecHHANƏP (1953) me”p cuz-
 +
silələri, € Ar MƏ ”uy3ər (1996), e/T anıb
 +
ay-ıMərə (1966), € Anrbı ecyTyHP (1968)
 +
hekayə və povest kitablarıy, sovet
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
408 xalqlarının dostluqunun tərənnumu
 +
ildən Sov.İKP uz- 8 g (“Kaxetiya harasına “un ozune (19 ),
 +
BY. Qulluqcu ailə- gii ii cGurcustan baharım (1945) tpe”r top-
 +
sində doqulmui- gə ı luları və s.| yaradıcılıqının
 +
dur. Əmək fəaliyyə- əsas məvzularındandır. Əsərləri
 +
tinə parovoz ma- SSRİ xalqları dillərinə, o cumlə-
 +
 
 +
 
 +
pinisti kəməkcisi
 +
kimi baplamı:n
 +
(1924), Dnepropet-
 +
rovsk metallurgiya in-tunu bitirdik-
 +
dən (1930) sonra muhəndis-texnik ipin-
 +
də calınimın, Dnepropetrovsk və Per-
 +
vouralsk z-dlarında sex rəisi, bali
 +
“Yİ ur (1933—47), Nikopol i1.-n-
 +
də 3-d direktoru (1947—50), SSRİ
 +
Qara Metallurgiya Nazirliyində bapp
 +
idarə rəisi (1950—55), SSRİ qara
 +
metallurgiya nazirinin muavini
 +
(1955—97), Dnepropetrovsk XTPT-nin
 +
sədri (1957—60) ipləmitdir. SSRİ
 +
BY Soveti Dəvlət Elmi-İqti-
 +
sadi urası sədrinin muavini —
 +
SSRİ naziri (1960—63), SSRİ Dəv-
 +
lət Plan Komitəsi sədrinin muavi
 +
ni—SSRİ naziri (1963—65), SSRİ
 +
Nazirlər Soveti sədrinin muavini
 +
(1965—76), 1976 ildən birinci mua.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
dən Azərb. dilinə və bir cox xarici
 +
dilə tərcumə edilmindir.
 +
 
 +
T. Azərb. xalqının və ədəbiyyatı-
 +
nın Yaxın dostu idi. 1941 ilin dega-
 +
brında faiist muhasirəsində olan
 +
 
 +
eninqradda Ermitajda Nizami Gən:
 +
cəvinin anadan olmasının 800 illik
 +
yubileyinin kecirilməsinin təgilat-
 +
cılarından olmutpdur. Dəfələrlə
 +
Azərb.-a gəlmipt, ona bir sıra pte”r-
 +
lər həsr etmitpdir. Azərb. ədəbiyyatı,
 +
onun gərkəmli simaları haqqında mə-
 +
qalə, cıxın və xatirələri var. Azərb.
 +
xalqını cpair xalqə adlandırmıpq,
 +
Nizami Gəncəvi, Nəsimi, Fuzuli, M.
 +
P. Vaqif, M. F. Axundov, C. Məm-
 +
mədquluzadə, M. Ə. Sabir, S. Vurqun
 +
və b.-nın yaradıcılıqını yuksək qiy-
 +
Mətləndirmitdir. Azərb. ədəbiyyatı-
 +
nın rus dilinə tərcuməsi sahəsində
 +
xidməti var,
 +
 
 +
 
 +
292
 +
 
 +
 
 +
TİXONRAVOV
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Umumdunya Sulh Purasının uzvu,
 +
Sovet Sulhu Mudafiə Komitəsinin
 +
sədri (1949 indən, SSRİ Nazirlər
 +
Soveti yanında ədəbiyyat, incəsənət və
 +
me”marlıq sahəsində Lenin və SSRİ
 +
Dəvlət mukafatları komitəsinin səd-
 +
ri, SSRİ Ali Sovetinin (2—9-cu ca-
 +
qırın) deputatı, SSRİ Yazıcılar
 +
İttifaqı darə Hey”ətinin katibi
 +
(1944 ildən) olmuqidur. 3 dəfə Lenin
 +
ordeni, Oktyabr İnqilabı ordeni,
 +
ballqa orden və medallarla təltif
 +
edilmindir.
 +
 
 +
 
 +
Əsərləri: İgid partizan, B.,
 +
1955: Azərbaycan dəftəri. PPe”rlər, məqa-
 +
lələr, xatirələr, məktublar, cıxıtlar,
 +
B., 1979, Altı sutun, B., 1981: Sobr, soc.,
 +
Tr. 1—7, M., 1973—1977, Stixotvorenin i
 +
pozmı, L., 1981, Vremi qeroev. Stixotvo-
 +
renil i pozmı, M., 1984, :
 +
 
 +
d.: Rus sovet ədəbiyyatı tarixi, B.,
 +
1976: Məmməd Arirf, Nikolay Tixo-
 +
nov, onun *Secilmipt əsərlərin kitabında,
 +
c. 1, B., 1967, Turkov A. M., NikolaNi
 +
Tixonov, M., 1960, Popmin V. A., Ni-
 +
kolag Tixonov, M., 1981,
 +
 
 +
 
 +
TİXONRAVOV Mixail Klavdiyevic
 +
(29.7.1900, Vladimir—4.3.1974, Mosk-
 +
va)—ragetqayırma və kosmonavtika sa-
 +
həsində sovet alimi və konstruktoru.
 +
Prof. (1962), RSFSR əməkdar elm və
 +
texnika xadimi (1970). Sosialist Əmə-
 +
Yi Qəhrəmanı (1961). Lenin mukafatı
 +
laureatı (1957). N. Y. Jukovski ad.
 +
Hərbi-Hava Akademiyasını bitir-
 +
mipdir (1925). 1932 ildən reaktiv
 +
hərəkəti eyrənən qrupda briqada rəi-
 +
si, 1934 ildən Moskva Reaktiv Elmi-
 +
Tədqiqat İn-tunda ppe”bə mudiri i1-
 +
ləmipdir. Maye yanacaqla ippləyən
 +
muhərrikli ilk sovet raketlərinin
 +
yaradılması ipinə rəhbərlik etmiindn-
 +
dir. 1940-cı illərdə quraqldırılmıin
 +
raketlərin layihələnməsi problemləri
 +
uzərində calıqlmıt, Yerin ilk sovet
 +
sun”i peyklərinin, pilotlu kosmik
 +
raketlərin, avtomatik planetlərarası
 +
aparatların yaradıcılarından biri
 +
olmutidur. Beynəlxalq Astronavtlar
 +
Akademiyasının m. uzvu (1968). 2 dəfə
 +
Lenin ordeni, 3 balqa orden və me-
 +
dallarla təltif olunmutdur.
 +
 
 +
TİXORETSK—RSFSR Krasnodar eəl-
 +
gəsində pqəhər. Tixoretsk r-nunun mər-
 +
gəzi. İri d.y. qovtaqı. min
 +
(1984). Mapqınqayırma və metal e”ma-
 +
lı, yeyinti sənayesiy d.y. nəql. texni-
 +
 
 +
 
 +
gumu var. |
 +
 
 +
TİCİNO (T:sypoy— İtaliya və İsvec-
 +
rədə cay. Po cayının sol qolu. Uz. 248
 +
km, hevzəsinin sah. 7,2 min km?. Lepon-
 +
tin Alp d-rından baplanır. Aqaqı
 +
axını Padan duzənliyindədir. Qar və
 +
yaqıti suları ilə qidalanır. SES-lər
 +
ər. Gəmiciliyə yararlıdır. Paviya
 +
(İtaliya), Bellintsona (İsvecrə) uı.-
 +
ləri sahilindədir.
 +
 
 +
TİCANİ, Ət-Ticani —
 +
Yusif Bətpir (1912—1937, Omdurman)
 +
—-ərəb pairi (Sudan). Avropa ədəbiyya-
 +
tının tə”siri ilə ərəb iie”rini vəzn
 +
və formaca yenilətdirməyə sə”y ges-
 +
tərmipdir. Ərəb poeziyasında roman-
 +
THK cərəyanın bacısıdır. e/rlə-
 +
rində vətəndailıq ruhu, mustəmləkə-
 +
ciliyə qariı e/tirazla yanapı sufi-
 +
lik, kədər və bədbinlik motivləri də
 +
əksini tapmıntdır. Əsərləri əlumun-
 +
dən soara toplanılıb, cPQəfəqə adı
 +
ilə divan halında nər edilmitdir
 +
(1942). Muasir ərəb poeziyasına dair
 +
məqalələrində orta əsr ən ənələrinə
 +
Qarpı cıxmındır.
 +
 
 +
 
 +
Ədl Demidcik V. P., Sudanskaa
 +
pozzil XX v., Duptanbe, 1972,
 +
TİCARƏT—əmtəə tədavulunu, onun
 +
istehsal dairəsindən istehlak dai-
 +
rəsinə hərəkətini tə”min edən x.t.
 +
sahəsi. Xarici, beynəlxalq, daxili
 +
T.-dən ibarətdir. Daxili T. tondan
 +
ticarətə və pərakəndə ticarətə ay-
 +
rılır Xarakteri və rolu hakim is-
 +
tehsal usulu ilə muəyyən olunur. İc-
 +
timai əmək bəlkusu əsasında və əm-
 +
təə-pul munasibətlədinin yarandı-
 +
qı, ibtidai-icma quruluiunun da-
 +
qılDdıRı dəvrdə meydana gəlmiindir.
 +
Natural təsərrufatın hekmranlıq
 +
etdiyi quldarlıq qurulupqu və feoda-
 +
alizm cəmiyyətində xarici T. ustun
 +
idi. Feodalizmin daqıldıqı dəvrdə
 +
xarici T.-in inkipafı və bununla
 +
əlaqədar Dunya bazarının yaranması
 +
əmtəə istehsalının artmasına səbəb
 +
olmutdu. Beynəlxalq T.-də iri T. piə-
 +
hərlərinin tacirləri həlledici rol
 +
oynayırdı. Amerikanın kəifi və Hin-
 +
distana dəniz yolunun acılınqı bey-
 +
nəlxalq T.-in inkipafına təkan ver-
 +
mipdi. Qərbi Avropanın T. iyirkət-
 +
ləri Boyuk corrafi kəiflərdən sonra
 +
mӱstəmləkələri talan etmək ucun ge-
 +
nip imkanlara malik olmupilar. Qul
 +
T.-i Hz ə yayılmıtdı. 16—17
 +
əsrlərdə Avropada əmtəə istehsalı və
 +
daxili bazarın yaranması əsasında
 +
daxili T. hər yerdə inkitpaf etmipi
 +
və balplıca olaraq tacirlərin əlində
 +
cəmlətmiydi. Bu dəvrdə T.-in coi-
 +
qun inkipafı kapitalizmin yaran-
 +
masına səbəb olmutidu.
 +
 
 +
. Kapitalizmdə T.-in rolu və əhəmiy-
 +
Yəti dəyipir. Quldarlıq qurulupqu və
 +
feodal cəmiyyətlərində tacir kapita-
 +
lı istehsalla istehlak arasında va-
 +
sitəcilik edirdisə, sənaye kapitaliz-
 +
mi iyəraitində sənaye kapitalının xu-
 +
susilətmin hissəsi olan ticarət ka-
 +
pitalı meydana gəlir. Kapitalist
 +
təkrar istehsalı prosesində T. icti-
 +
mai kapitalın fasiləsiz təkrar isteh-
 +
salını tə”min etməyə baplayır. Daxili
 +
T.-in iqtisadi əhəmiyyəti, əmtəə dəv-
 +
riyyəsinin həcmi və T. metodları ga-
 +
pitalizmin inkitpaf səviyyəsindən ası-
 +
lı olur. 19—20 əsrlərin ayrıcında
 +
inhisarcı kapitalizmin meydana gəl-
 +
məsilə daxili T. sahəsində muhum də-
 +
yipikliklər baiq verir. Sənayedə ol-
 +
duqu kimi T.-də də kapitalın təmər-
 +
kuzlətməsi və mərkəzləpməsi prosesi
 +
gedir. İnkitpaf etmiii kapitalist əl-
 +
kələrində elmi-texniki tərəqqi bu pro-
 +
sesi sur”ətləndirmini və həm daxili,
 +
Həm də xarici bazarlarda T, edən T,
 +
inhisarlarını, iri T. firma və kon-
 +
sernlərini gӱcləndirmiidir. Pəra-
 +
kəndə T. kapitalist elkələrində,
 +
əsasən, coxfiliallı sistem univer-
 +
sal və ixtisaslatmıtn marazalar va-
 +
sitəsilə, universal T. isə əsasən, (/ni-
 +
vermaqlarda aparılır. İnkipaf et-
 +
mip kapitalist əlkələrində qeyri-ər-
 +
zaq mallarının T.-i Yuksək dərəcədə
 +
ixtisaslipdırılmızpdır. Ucuzlaipi-
 +
dırılmıq qiymətlərlə T. edən maraza-
 +
lar da geniti Yayılmın, ticarət mər-
 +
gəzləri yaranmılldır. Malların kre-
 +
ditlə satını muhum yer tutur. İs-
 +
tehlak kooperasiyası vasitəsilə apa-
 +
rılan koop. T.-i də pi eTMHHI-
 +
dir. T.-də reklamın rolu beyukdur.
 +
Ərzaq malları T.-ində uuniversam və
 +
supermarket maqazalar geni yayıl-
 +
mıpdır. Ərzaq malları uzrə pərakən.
 +
DƏ ƏMTƏƏ devriyyYəsində ictimai iailə
 +
 
 +
 
 +
mӱəssisələrinin (kafeteri, kafe,
 +
qəlyanaltı, bufet) xus. c. beyukdur,
 +
T.-in xeyli təmərkuzlətməsinə bax-
 +
mayaraq muasir kapitalizm iqəraitin-
 +
də coxlu xırda T. iqəbəkəsi də qal-
 +
maqdadır. İnkipaf edən əlkələrin
 +
coxunun daxili T.-ində iri xarici
 +
və milli kapital hekmranlıq edir,
 +
Bununla yanapı, bu əlkələr ucun cox
 +
xırda T. muəssisələrinin olması da
 +
xarakterikdir. Xarici T. sahəsində
 +
onların sosialist əlkələri ilə bəra-
 +
bərlik və qarpılıqlı fayda əsasında
 +
iqtisadi əlaqələri məhkəmlənir, bu da
 +
onların iqtisadiyyatına, o cӱmlədən
 +
T.-in inkipafına xarici kapitalın
 +
tə”sirini zəiflədir.
 +
 
 +
Azərb. da əkinciliyin maldarlıq-
 +
dan, sonralar isə sənətkarlırın əkin-
 +
cilikdən ayrılması (e.ə. 2-ci minil-
 +
lik) nəticəsində tayfalararası muba-
 +
dilə ucun iqərait yarandı. PTəhərlə-
 +
rin meydana gəlməsi, sənətkarlırın
 +
inkitppafı Azərb.-ın beynəlxalq T.-ə
 +
qopqulmasına səbəb oldu. Ellinizm
 +
devrundə (e,ə. 4—eramızın 2 əsrlə-
 +
ri) Atropatena pəhərləri Babilistan,
 +
Misir, Hindistan və s. əlkələrlə T.
 +
əlaqələri saxlayırdı. Tədavuldə mis,
 +
tunc, gumuit, dəmir və s, metallar-
 +
dan duzəldilmip mə”mulat əsas yer
 +
tuturdu. Sasanilər və Xilafət dəv-
 +
rundə PTərq əlkələri ilə T. daha da
 +
gӱcləndi. 10 əsrdən baptlayaraq Azərb.-
 +
ın Volqaboyu əlkələri və Rusiya ilə
 +
T. əlaqələri var idi. Azərb.-a Orta
 +
Asiya, Hindistan, Ərəb əlkələri, Bi-
 +
zans və s. yerlərdən muxtəlif parca-
 +
lar, ətriyyat, ədviyyat, xəz və s. gəti-
 +
rilirdi. Xaricə isə ipək, pambıq, kə-
 +
tan, Yun parcalar, xalca mə”mulatı,
 +
boya, neft, at və s, ixrac edilirdi,
 +
Elxanilər dəvrundə beynəlxalq T. xey-
 +
li geniiyləndi. Azərb. ərazisindən ge-
 +
cən karvan yolları uӱmumdunya T.-ində
 +
muhum rol oynayırdı, Bu devrdə T 6.
 +
riz Yaxın PTərqin ən bəyuk
 +
kəzinə cevrildi. 13 əsrdən monqol-
 +
ların Azərb.-da tətbiq etdiyi tamqa
 +
gəmrug sistemi T.-in inkipafını
 +
ləngidirdi. 1565 ildə Səfəvi Hhəkmda-
 +
rı 1 PTah Təhmasib tamqanı ləvv etdi:
 +
bu, T.-in r... musbət tə"si
 +
gəstərdi. Lakin 17 əsrin sonları—1
 +
əsrin əvvəllərində dəniz yolları va-
 +
sitəsilə aparılan T.-in geniplənməsi
 +
ilə əlaqədar tranzit-karvan yolları
 +
beynəlxalq əhəmiyyətini itirdi. by,
 +
T. yollarının gecdiyi Azərb, ipəhər-
 +
lərinin iqtisadi həyatına sarsıdıcı
 +
zərbə vurdu. 18 əsrdən Volqa— Xəzər
 +
yolu ilə Azərb.—Rusiya əlaqələri, ək-
 +
sinə, genipləndi. Bu da Həmin yol
 +
uzərində yerləpən ipəhərlərin iqtisa-
 +
diyYatına musbət tə"sir gestərdi. 19
 +
əsrin əvvəlində Azərb.-ın iyimal
 +
hissəsinin Rusiya ilə birlətiməsi
 +
ilə onun T.-i də Rusiya T, sisteminə
 +
daxil oldu.
 +
 
 +
Sosializm cəmiyyətində əmtəə-pul
 +
munasibətlərinin olması ictimai muӱl-
 +
kiyyətin həkmranlırına əsaslanan və
 +
sosialist istehsal munasibətlərinin
 +
bir Hissəsi olan T.-i zəruri edir.
 +
| . Lenin T.-i sosialist iqtisadiy-
 +
yatının kecici formalarının ingki:
 +
da. muhum halqa və sosializm-
 +
 
 +
Dİ Əlaqələrin zə H or-
 +
 
 +
ması hesab edirdi. ə Kom y-
 +
NİST partiyası və Sovet devləti ə
 +
vet hakimiyyətinin ilk illərindən
 +
.--İn inkipafına və təkmillətməsi-
 +
 
 +
nə beyuk diqqət Yetirir, Milliləi-
 +
 
 +
 
 +
, MƏp-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TİCARƏT KAPİTALI 293
 +
———  TİCARƏT KAPİTALI  NDNZML ... şö
 +
 
 +
 
 +
dirmə ilə yanaptı muhum xalq
 +
 
 +
lakı mallarının T.-inə dəvlət ə
 +
sarı qoyulmutdu. Əhalinin əmtəə ilə
 +
mərkəzləpdirilmipq təchizatını tə”-
 +
min və k.t. məhsullarının tədarukunu
 +
TƏYKİL etmək məqsədilə 1917 ilin no-
 +
yabrında ərzaq ipləri uzrə Xalq Ər-
 +
sar Komissarlıqı, 1924 ildə Xalq Da-
 +
xili Ticarət Komissarlırqı Yaradıl-
 +
dı (1946 ildən SSRİ Ticarət
 +
zirliyi). Vətəndaiz muharibəsi və xa-
 +
rici hərbi mudaxilə devrundə isteh-
 +
 
 +
 
 +
dəvlət, T.-i butun x.t. miqyasında tətp-
 +
kil etdi. Sosialistlətdirilmis iri
 +
Hə İN ikat iə DNUN SATHİLI ӱzrə sa-
 +
 
 +
arı və digər devlət top-
 +
dan Q. təikilatları yaradıldı. Bu
 +
devrdə əmtəə birjaları və yarmarka-
 +
ları da muhum rol oynayırdı. Pə-
 +
rakəndə Q., əsasən, istehlak koopera-
 +
siyalarında cəmlətmildi. Dovlət
 +
T.-i T. idarələri və digər təikilat-
 +
ların itəbəkəsi ilə təmsil olunur-
 +
du. İctimailətmit T.-in məvqeyi
 +
mehkəmləndikcə muhum istehlak mal-
 +
larının elkənin əsas iqtisadi r-nla-
 +
rı uzrə bəlutidurulməsində planlapp-
 +
dırmanın rolu artdı. 1937 ildə bu-
 +
tun pərakəndə əmtəə dəvriyyəsi icti-
 +
mailəipiminn bəlmə vasitəsilə həya-
 +
ta kecirilirdi.
 +
 
 +
Beyuk Vətən muharibəsi illərində
 +
daxili sosialist T. sistemi əhalinin
 +
və Sovet Ordusunun təchizatını sa-
 +
bit və muntəzəm olaraq tə”min etmii-
 +
dir. Muharibə devrundəki arır itki-
 +
Yə və sonrakı cətinliklərə baxma yaraq
 +
1947 ilin sonunda kartocka sistemi
 +
ləqv edildi və acıq T.-ə kecildi, Ar-
 +
tıq 1950 ildə pərakəndə əmtəə dəvriy-
 +
yəsinin umumi həcmi 1940 il səviyyə-
 +
sini 1025, 1953 ildə isə 6996 (muqayi-
 +
səLİ tiymətlərlə) etub kecdi. Sonra
 +
kı illərdə daxili T.-in daha sur”-
 +
ətli inkitpafı tə"min edildi, Belə
 +
ki, 1983 ildə pərakəndə əmtəə dӧvriy-
 +
Yəsi 1940 ildəkinə nisbətən 15 (Azərb,
 +
SSR-də 14,3) dəfə artmıi və 314,0
 +
mlrd. (Azərb.SSR-də 4263 mln.) manat
 +
olmutdur. Daxili T. nəhəng təsərru-
 +
 
 +
at sahəsinə cevrilmitidir.
 +
 
 +
Sosialist iqtisadiyyatının inki-
 +
pafı prosesində daxili T.-in 3 for-
 +
ması Yaranmın və inkitpaf etmiitdir:
 +
DƏVLƏT, KOOpP. və K-z T.-i. .. T.-i,
 +
əsasən, əhər əhalisinə, koop. T.-i
 +
kənd əhalisinə xidmət edir. İstehlak
 +
Kooperasiyası komisyon ticarəti də
 +
aparır. Devlət T.-i ilə koop, T.-i
 +
birlikdə əlkənin mutəiəkkil bazarı-
 +
nı tətkil edir. Burada qiymətləri
 +
bilavasitə devlət muəyyənlətdirir.
 +
Pərakəndə əmtəə dəvriyyəsində dəvlət
 +
T.-inin payı 69,996 , koop. T.-inin pa-
 +
yı 27,496-dir (1983). K-z T.-i dəvlət
 +
tərəfindən planlaqpdırılmır, k-zla-
 +
rın və kolxozcuların artıq qalan
 +
k.t, məhsullarının bazarda satıinı-
 +
nı təpkil edir. Burada qiymətlər tə-
 +
ləb və təklifin tə”siri ilə əmələ
 +
gəlir. Əmtəə dəvriyyəsinin umumi həc-
 +
mində dəvlət T.-inin rolu daim ar-
 +
tır, koop. T.-inin payı sabit qalır,
 +
K-z Q.-inin rolu azalır,
 +
 
 +
T,-in inkilpafı və əhaliyə xidmə-
 +
 
 +
 
 +
tin yaxtılaqpdırılması onun maddi-
 +
texniki bazasının yaradılması, T.
 +
avadanlırı və texnoloji proseslərin
 +
daha təkmil nevlərinin tətbiqi, T. me-
 +
todlarının təkmillətdirilməsi ilə
 +
bilavasitə baqlıdır, İxtisaslatimın
 +
marazalar iqəbəkəsi genitlənir, iri
 +
universal maqazalar (universamlar)
 +
tikilib ipə salınır, muasir iri an-
 +
bar təsərrufatı, soyuducular, me yvə-
 +
tərəvəz bazaları və kombinatları ya-
 +
radılır. T. proseslərinin mexanik-
 +
lətidirilməsi və avtomatlappdırılma-
 +
sı daha da inkitaf edir. Əhaliyə
 +
xidmətin mӱtərəqqi metodlarının (əzu-
 +
nəxidmət metodu, nӱmunələr uzrə və
 +
əhalinin sifariti uzrə, avtomatlar
 +
vasitəsilə satıpt və s.) tətbiq edilmə-
 +
si T. muəssisələrinin ipində iqtisa-
 +
di effektliyi artırmara və əhaliyə
 +
xidmət mədəniyyətini yaxitıla:idırma-
 +
qa imkan verir, |
 +
 
 +
Xarici sosialist əlkələri SSRİ-
 +
nin tarixi təcrubəsini rəhbər tutaraq
 +
ictimailətmin T.-i genitpləndirmiit-
 +
lər. Bu əlkələrdə daxili T. dəvlət
 +
Və koop. mӱəssisələri və təpkilatları
 +
ilə həyata kecirilir. Sosialist əlkə-
 +
up daxili T. məsələləri uzrə
 +
QİYİP cərcivəsində coxtərəfli əmək-
 +
daplıq aparılır. Sosialist əlkələ-
 +
rinin xarici T.-i dəvlət tərəfindən
 +
xarici ticarət inhisarı əsasında
 +
həyata kecirilir. SSRİ dunyanın 143
 +
(1950 ildə 44) əlkəsi ilə ticarət əla-
 +
qəsi saxlayır (1983). 1982 ildə SSRİ-
 +
nin xarici ticarət devriyyəsinin həq-
 +
mi 119,6 mlrd. manat olmutdur: bu-
 +
nun 53926-i sosialist elkələrinin pa-
 +
yına dupmutdur. Beynəlxalq T.-in ro-
 +
lu da gunu-gundən artır. Daha Yaxpqı
 +
tpərail yaratmaq rejiminin tətbiq
 +
edilməsi Yolu ilə ikitərəfli və cox-
 +
tərəfli həkumətlərarası və digər sa-
 +
ziplər əsasında onun genipləndi-
 +
rilməsi dəvlətlərin əsas əməkdatlıq
 +
sahələrindən biridir (bax Beynəlxalq
 +
iqtisadi əməkdailıq). Beynəlxalq T.
 +
beynəlxalq gərginliyin zəiflədilmə-
 +
sində, sosial-iqtisadi sistemləri mux-
 +
təlif olan əlkələrin dinc yanapı ya-
 +
paması prinsiplərinin məhkəmləndi-
 +
rilməsində mu hum rol oynayır.
 +
 
 +
Ədə Marks K., Kapital, c,. 3: Le-
 +
nin V, İ., Bazarlar məsələsi deyilən
 +
məsələyə dair. Əsər. tam kulliyyatı, c.
 +
1, yenə onun, Rusiyada kapitalizmin
 +
inkipafı, yenə orada, c. 3: Azərbaycan
 +
tarixi, c. 1, Əliyev F. M., XUN1 əs-
 +
rin birinci yarısında Azərbaycanda ti-
 +
carət, B., 1964, Musayev M.Ə. XTC
 +
əsrin sonlarında Bakı pzəhərinin ti-
 +
carəti, B., 1972, Feyzullayev İ.
 +
Ə., Ticarətin iqtisadiyyatı, B., 1973: Til
 +
carətin texnikası, B., 1978: Qenda-
 +
rov M. X., Qoroda i qorodskoe remeslo
 +
Azerbandjana X1İ—XUP vv., B., 1982:
 +
 
 +
 
 +
Srebnik B. V., Əkonomika torqovli
 +
M., 1983,
 +
 
 +
 
 +
TİCARƏT AVTOMATLARI —alıcı-
 +
dan pul və Ya digər nəv ədəmə haqqı-
 +
nı qəbul etdikdən sonra mal eturən
 +
(verən, bə zən həm də hazırlayan) qur-
 +
qu, butun prosesləri və ərəkətləri
 +
sərbəst yerinə yetirir. Coxiplənən
 +
kicikəlculu malların (məs., qənnadı
 +
və tutun məmulatları, su, ipirə, sud
 +
məhsulları və s.) satını ucun tət-
 +
biq edilir. Malı almaq ucun pulu sal-
 +
dıqdan sonra duӱymənin basılmasını
 +
tələb edən yarımavtomatlar da T.a.-na
 +
aiddir. Hələ 1 əsrdə Leronun “Pnevma-
 +
tikaəsında cmuqəddəsə su satmaq ucun
 +
ilk avtomat qurqu təsvir olunmutdur,
 +
 
 +
 
 +
b a 4
 +
 
 +
 
 +
SSRİ-də T.a.-nın seriyalı istehsalı:
 +
na 1956 ildən baplanmıdır.
 +
 
 +
T.a. dozalayıcı (maye və səpələnən
 +
məhsulları satmaq ucun) və ədədi mal.
 +
ları satmaq ucun avtomatlara ayrılır.
 +
Birbelməli və coxbəlməli, həmcinin
 +
itkaf tipli, panel tipli, avtomat-
 +
vitrin, avtomat-keik və s. T.a. var.
 +
T.a.-nın əsas qovpaqları yukləyici və
 +
nəqledici hissələrdən, dozatordan (və
 +
ya əmtəə vahidini umumi kutlədən ayı-
 +
ran), buraxılıni və pul mexanizmləa
 +
rindən ibarətdir. Qazlı su, kofe sa-
 +
tan avtomatlarda onların hazırlanma-
 +
sı ucun lazım olan qurqular (camypa-
 +
tor, qarımppdırıcı), sərinlətdirici
 +
ickilər və tez xarab olan mallar sa-
 +
tan avtomatlarda soyuducu qurrular,
 +
isti ickilər və yeməklər satmaq ucun
 +
olan avtomatlarda isə qızdırıcılar
 +
qoyulur. |
 +
ti CA RƏT ADƏTİ—6beynəlxalq tica-
 +
rət dəvriyyəsində uzun muddət iptlən-
 +
mə nəticəsində yaranmıpii adət. T.a. bu
 +
və ya digər formada dӧvlət tərəfin-
 +
dən sanksiyalatidırıldıqda (məs., qa-
 +
nunda həmin T.a.-nə istinad edilmə-
 +
si, onun məhkəmə təcrubəsində iilə-
 +
dilməsi Yolu ilə) huquq mənbəyi hesab
 +
edilir. SSRİ-də muttəfiq resp.-la-
 +
rın mulki məcəllələrinin muvafiq
 +
maddələri (məs., Azərb.SSR ulki
 +
Məcəlləsi, m. 160) T.a.-nin tətbiqi
 +
ucun əsasdır.
 +
 
 +
TİCARƏT BALANSI —muəyyən dəevr
 +
(adətən, bir il) ərzində əlkənin ixra-
 +
cat və idxalat dəyərlərinin nisbətini
 +
əks etdirən balans. T.b.-na təxirə sa-
 +
lınmadan edənilmə iyərti ilə satı=
 +
lan və alınan əmtəələrin dəyəri da-
 +
xil edilir. T.b.-nın aktiv hissəsində
 +
əlkədə istehsal olunmuti, yetipdiril-
 +
mipt və hasil edilmiit əmtəələrin, həm-
 +
cinin əvvəllər xaricdən gətirilmiytn
 +
və yenidən e”mal olunmu:i əmtəələrin
 +
ixracı, passiv hissəsində—daxili is-
 +
tehlak, yaxud sonradan ixrac etmək
 +
məqsədilə yenidən e”mal ucun nəzərdə
 +
tutulan xarici əmtəələrin idxalı gəs-
 +
tərilir. İdxalat və ixracat dəyərlə-
 +
ri arasındakı fərq T.b.-nın saldo-
 +
sudur. Saldo aktiv (ixracın dəyəri
 +
idxalın dəyərindən artıq olduqda) və
 +
passiv (idxalın dəyəri ixracın dəyə-
 +
rindən artıq olduqda) olur. Aktiv və
 +
passiv hissələr bərabər olduqda T.6.
 +
netto-balans adlanır. Kapitalist el-
 +
kələrinin Q.b.-nda kapitalist iqtisa-
 +
diyyatının inkipafının kortəbii xa-
 +
rakteri, satın bazarları uqrunda mu-
 +
barizənin gəskinlətməsi, valyuta bəh-
 +
ranı, inflyasiya və s., sosialist el-
 +
kələrinin T.6b.-nda — iqtisadiyyatın,
 +
ilk nevbədə xarici ticarətin plana-
 +
uyqun, proporsional inkipafı, beynəl-
 +
xalq sosialist əmək bəlguӱsunun dərin-
 +
ləpməsi, dunya sosializm bazarının
 +
inkipafı əz əksini tapır.
 +
 
 +
TİCARƏT KAPİTALI —əmtəə təda-
 +
vulu sferasında fəaliyyət gostərən
 +
kapital, sənaye kapitalının xususi:
 +
lətmii hissəsi, əmtəə kapitalın
 +
realizəsi mərhələsinə xidmət edir.
 +
Q.k.-nın hərəkəti P—Ə—P" formulu
 +
ilə xarakterizə olunur, burada 11—
 +
pul, Ə—əmtəə, P”—artırılmıi pul-
 +
dur. Muəyyən pul məbləqi əmtəənin
 +
alınması ucun avans edilir, sonra
 +
əmtəə istehlakcılara satılır, satın:
 +
alma qiyməti ilə satıiy qiyməti ara-
 +
sındakı fərq ticarət mənfəətini
 +
təipkil edir. Kapitalizmə qədərki
 +
formasiyalarda tacir kapitalı for-
 +
 
 +
 
 +
294
 +
 
 +
 
 +
masında olmutdur. Tacir kapitalı
 +
əmtəə və pul tədavulunun inkipafı
 +
əsasında meydana gəlmiii və sadə əmtəə
 +
mubadiləsi prosesində vasitəci rol
 +
oynamınldı. Q.k. bilavasitə izafi
 +
dəyər yaratmır, cunki dəyər istehsal
 +
sahəsində əz-əzunə artır, lakin do-
 +
layı yolla onun artmasına kəmək ges-
 +
tərir. T.k. tələb və təklifin rap-
 +
pılıqlı uyqunlatmasının cevik
 +
formalarını inkitpaf etdirir, mu-
 +
əyyən Həddə istehsalın və istehlakın
 +
strukturu və həcminin formalatjma-
 +
sına tə sir gəstərir. Bununla yanaı
 +
T.k. kapitalizmə xas sosial-iqtisadi
 +
ziddiyYƏətləri kəskinlətdirir. Belə
 +
ki, T.k. rəqabət mӱbarizəsi və isteh-
 +
sal hərc-mərcliyi iəraitində fəaliy-
 +
yət ƏT
 +
 
 +
TİCARƏT KİTABLARI–bir sıra
 +
burjua dəvlətində məcburi sənəd:
 +
burada tacir (fiziki, yaxud huquqi
 +
pəxs) hər gun əz muəssisəsinin tə-
 +
sərrufat əməliyyatlarını qeyd edir
 +
və mMaliyYYə vəziyyətini əks etdirir.
 +
Bax həmcinin Ticarət huququ.
 +
TİCARƏT GUZƏ İYTLƏRİ--əmtəənin
 +
pərakəndə qiymətinin bir hissəsi: ti-
 +
carət təpkilatları və muəssisələ-
 +
rinin sərəncamında qalır və təda-
 +
vul xərclərinin edənilməsində, mən-
 +
fəət əldə edilməsində ondan istifa-
 +
də olunur. SSRİ-də T.g.-nin miqda-
 +
rını və tətbiqi qaydasını SSRİ Na-
 +
zirlər Sovetinin Dəvlət Qiymət Ko-
 +
MHTƏCH muəyyən edir.
 +
 
 +
TİCARƏT MƏNFƏƏTİ — əmtəənin
 +
realizəsi zamanı satınalma qiyməti
 +
İLƏ satın qiyməti arasındakı fər-
 +
qin hesabına əldə edilən mənfəət.
 +
Kapitalizmdə T.m. maddi istehsal
 +
sahəsində muzdlu fəhlələrin əməyi
 +
ilə yaradılan və ticarətdə fəaliy-
 +
Yət gestərən, kapitalistlər tərəfin-
 +
dən mənimsənilən məcmu izafi dəyə-
 +
rin bir hissəsidir. Sosializmdə T.m.
 +
izafi məhsulun bir hissəsidir, on-
 +
dan ticarətin daha da inkipaf et-
 +
dirilməsində və maddi Həvəsləndirmə
 +
fondlarının formalaidırılmasın-
 +
da iradə olunur.
 +
 
 +
TİCAR ƏT MƏRKƏZLƏRİ—vəzifə hə
 +
məkan e tibarilə qariılıqlı əlaqədə
 +
olan ticarət, ictimai iaiyə, məiinət
 +
xidməti muəssisələri və digər xidmət
 +
nəvləri kompleksi. T,m. abad piyada-
 +
lar zonasında, nəql.-ın yaxınlalia
 +
bilməsi və avtodayanacaqlar ucun əl-
 +
verinli sahələrdə tikilir. İlk dəfə
 +
ABPQ-da (1920—30 illərdə) yaranmınq-
 +
dır. SSRİ-də T.m. tikintisinə 60-cı
 +
illərdə baplanmındır. İki qrupa—
 +
əsas mӱəssisəsi universam olan və ya-
 +
ippayılp zonalarında (mikrorayonlar-
 +
da, Yapayını məhəllələrində, magist-
 +
ral Yol ayrıcında) yerlətən T.m.,
 +
əsas mӱəssisəsi iri ərzaq malları
 +
10 bəsinə malik univermaq olan ilə-
 +
hər əhəmiyyətli T.m.-nə ayrılır. T.m.
 +
ticarətin təkilinin mutərəqqi for-
 +
ması olub, eyni yerdə ticarət, ictimai
 +
İD1İƏ və s. xidmət nevləri uzrə əha-
 +
LİYƏ kompleks xidmət gestərməyə im-
 +
kan verir.
 +
 
 +
TİCARƏT MƏCƏLLƏSİ—bir sıra
 +
burjua dəvlətində ticarət iirkətlə-
 +
rinin və fərdi ticarətlə məiqul olan
 +
ayrı-ayrı ipəxslərin (tacirlərin)
 +
fəaliyyətini nizamlayan qanunverici-
 +
lik aktı. T.m. Fransada (1807 il
 +
T.m.), AFR-də (1900 il Almaniya ti-
 +
carət qanunları), Yaponiyada (1899 il
 +
T,m.) qӱvvədədir.
 +
 
 +
 
 +
TİCARƏT KİTABLARI
 +
 
 +
 
 +
TİCARƏT NUMAYƏNDƏLİYİ—-so-
 +
sialist dəvlətinin xaricdə larici
 +
ticarət inhisarı sahəsindəki huququ-
 +
nu həyata kecirən orqan. T.n. həkumə-
 +
tin qərarı ilə və ərazisində yerləit-
 +
diriləcək devlətin razılırı ilə tə”-
 +
sis olunur. Q.n. xarici ticarət məsə-
 +
lələrində əz devlətini yerlətdiyi
 +
devlətdə təmsil edir, həmin əlkə ilə
 +
ticarət mӱnasibətlərinin inkitpafı-
 +
na kemək edir, xarici ticarət baza-
 +
rında mustəqil CIXıİP edən təiiki-
 +
latların fəaliyyətini nizamlayır və
 +
ona nəzarət edir: əmtəələrin əz əlkə-
 +
sinə gətirilməsinə, onun ərazisindən
 +
kezirilməsinə Kia icazə verir
 +
və s, SSRİ-də T.n.-nin hyryrH statu-
 +
su SSR İttifaqının xaricdəki ti-
 +
carət numayəndəlikləri və ticarət
 +
agentlikləri haqqında Əsasnamə (1933),
 +
beynəlxalq mӱqavilələr və s. ilə muəy-
 +
Yən edilir.
 +
TİCA RƏT PALATASI —ictimai təi1-
 +
kilat, muxtəlif əlkələr arasında
 +
iqtisadi, xususilə xarici ticarət
 +
munasibətlərinin inkipafına kəmək
 +
edir. Hər bir əlkədə T.p.-nın huquqi
 +
vəziyyəti onun nizamnaməsi ilə muəy-
 +
yən olunur. Milli (məs., SSRİ Ti-
 +
carət-Sənaye Palatası), qarınlıq
 +
(2 əlkənin ipguzar dairələrini bir-
 +
ləpdirir, məs.. Cexoslovakiya— Sovet,
 +
İtaliya—Sovet, Fin—Sovet, Fran-
 +
sa—Sovet T.p.) və beynəlxalq forma-
 +
ları var. Beynəlxalq T.p. (BTP, 1920,
 +
Paris) 100-dən cox əlkənin (19AZ) iti-
 +
KY3ap dairələrini və ayrı-ayrı firma-
 +
larını birlətdirən qeyri-həkumət
 +
təpkilatıdır. Əsas vəzifəsi muxtə-
 +
lif əlkələr arasında ticarət ipərt-
 +
lərini yaxtılaqtidırmaqa kəmək gəbs-
 +
tərmək və beynəlxalq iqtisadi problem-
 +
ləri həll etməkdir. SSRİ, ADR,
 +
BXR, Mac.XR, PXR, RSR və CSSR-
 +
in ticarət palatalarının numayən-
 +
dələri 5B5TP-nin konqreslərində mu-
 +
pahidəci kimi olur, BTP-nin Xususi
 +
Komitəsinin itpində iptirak edirlər.
 +
TİCARƏT REYESTRİ--Qərbi Avropa
 +
burjua devlətlərində sənəd: burada
 +
kommersiya fəaliyyətini həyata geci:
 +
rən fiziki və huquqi izəxslər (itir-
 +
gətlər) məcburi qaydada qeydə alınır.
 +
T.r.-ni məhkəmə orqanları aparır.
 +
Tӱr.-ndə qeydə alınma faktı tacirin
 +
huquqi vəziyyətini muəyyən edir.
 +
TİCARƏT XƏRCLƏRİ—bax Təda-
 +
vul xərcləri.
 +
TİCARƏT HUQUQU—bir sıra burjua
 +
devlətində mustəqil huquq sahəsi),
 +
mulki və ticarət depriyyəsi sferasın-
 +
da mӱnasibətləri nizamlayır. Qarixən
 +
orta əsrlərdə İqaliyada tacir huququ
 +
kimi meydana gəlmiidir. T.h. urəhəp
 +
statutlarında, yaxud tacir gildiya-
 +
larının statutlarında təsbit edi-
 +
lirdi: T.H. məcmuələri məvcud idi
 +
(məs., Rodos dəniz huququ, Eaquzin
 +
statutları). Ticarət iiirgətlərinin
 +
fəaliyyətini, qiymətli Kkaqızların
 +
devriyyəsin i, ticarət əqdlərini və s.-
 +
ni tənzimləyir. |
 +
 
 +
Bir sıra əlkədə (İsvecrə, İtali-
 +
ya) bu sahələr vahid qanunvericilik
 +
aktında (mulki və yaxud əhdəlik mə-
 +
cəlləsində) unifikasiya olunmuzidur.
 +
AB1Pİ-da federal mulki məcəllə yox-
 +
 
 +
 
 +
TİCA RƏT İYƏBƏKƏSİ—əhaliyə mal
 +
satan və ticarət təplkilatlarını hə-
 +
min mallarla təchiz edən muəssisələ-
 +
rin məcmusu. Pərakəndə Tali,-nə və
 +
topdan T lp.-nə bəlunur. Daimi (il
 +
 
 +
 
 +
ərzində fəaliyyət gestərən) və məvsu.
 +
mi (parklarda kafelər, meyvə-tərəvəz
 +
keikləri və s.): stasionar (həMxmə
 +
bir yerdə olan) və səyyar T.1p,.-nə ayrı-
 +
lır. Satılan malların xususiyyətin-
 +
dən asılı olaraq ərzaq, qeyri-ərzaq və
 +
qarımlıq mallar muəssisələri ipəbəkə-
 +
si fərqləndirilir (bax həmcinin Ti-
 +
carət, Ticarət mərkəzləri, Univer-
 +
maq, Universam).
 +
TİCARƏT - SƏNAYE PALATASI —
 +
bax SSRİ ticarət-sənaye palatası
 +
TİİMYENKO Vyaceslav Yevgenyevic
 +
(19.8.1861, Peterburq—25.2.1941, Le-
 +
ninqrad)—sovet kimyacısı. SSRİ EA
 +
agad. (1935: m. uzvu 1928). SSRİ Dəv-
 +
lət mukafatı laureatı (1941). Əsas
 +
tədqiqatları ӱzvi kimya, xususilə ter-
 +
penlər kimyasına həsr edilmiiidir.
 +
T. skipidarın, kub qatranlarının,
 +
aq aseton yaqının xassələrini muəyyən-
 +
ləmidirmii, skipidardan kamfora
 +
alınmasının sənaye ӱsulunu vermiiti,
 +
Tiipienko reaksiyasını Kənidb etmii-
 +
dir. T. dəniz suyundan yod alınması
 +
usulunu tapmın, qazların yuyulması
 +
və qurudulması ucun iquttə ra6 (T , ra-
 +
bı) hazırlamıtdır. Farfor ucun
 +
boyalar duӱzəltmiiy və bir sıra kim-
 +
yəvi reaktivlərin alınma usulları:
 +
nı təklif etmipdir.
 +
TİYIYENKO REAKSİYASI — alu-
 +
minium alkoholyatın tə”siri ilə al-
 +
dehidlərlən murəkkəb efirlərin alın-
 +
ması:
 +
(R”O),Aİ |
 +
2ESNO———— KSOOSN,K
 +
 
 +
 
 +
(E—alkil və ya aril).
 +
 
 +
 
 +
Kannissaro reaksiyasından fərqli
 +
olaraq T.r.-na aromatik aldehidlər-
 +
lə yanapı, alifatik və bə”zi hete-
 +
qorunun aldehidlər də daxil olur,
 +
 
 +
.r.ndan laboratoriya və sənayedə
 +
mӱrəkkəb efirlərin alınması ucun
 +
istifadə olunur. i Tiipienko
 +
kətif etmitidir M əsr
 +
TILLIX — Azərb.SSR-də daq. Le-
 +
rik r-nu ərazisində, Pepttəsər silsilə-
 +
sində, Lənkəran cayının mənbə Hissəsi
 +
Yaxınlıqındadır. Hund. 2342 m.
 +
TIM—RSFSR Krasnoyarsk əlkəsi
 +
və Tomsk vil.-ndə cay. Ob cayının sar
 +
qolu. Uz. 950 km, hevzəsinin sah.32 300
 +
km?-dir. Qərbi Sibir duzənliyinin
 +
c.1i.-indən batlanır. Əsasən, qar
 +
suları ilə qidalanır. Oktyabrdan
 +
mayadək donmuiy olur. Aqac axıdı-
 +
lır. Gəmiciliyə yararlıdır.
 +
TIM--RSFSR Saxalin vil.-ndə cay.
 +
Uz.330 km, hevzəsinin sah. 7850 km?,
 +
Qarıtıq mənbədən qidalanır. No-
 +
Yabrdan 50 noHMyu onyp. Aras
 +
axıdılır. əmiciliyə yararlıdır.
 +
TINYANOV Yuri ikӧla əzin (1
 +
10.1894, Rejitsa ip. (indiki Lat.SSR,
 +
Rezeknq i1.)—20.12.1943, Moskva) —
 +
rus sovet Yazıcısı, ədəbiyyatiqunas.
 +
 
 +
. K. Kyxen6exepə (eKyxniaş, 1925),
 +
A, C, Qriboyedova (4“Vəziri-muxtarın
 +
elumuə, 1927—28), A. E Puptkinə
 +
(APulpkinə, H. 1—3, 1935—43: bitmə-
 +
miipdir) həsr olunmusi romanların,
 +
tarixi povestlərin muəllifidir. Elmi
 +
təplil, dəevrun sosial, mənəvi-əxlaqi
 +
mənzərəsinin dolqrun in”ikası, incə
 +
psixologizm Q. yaradıcılıqının sə-
 +
ciYYƏVİ Xususiyyətləridir. 4P1e"r dili
 +
problemi (1924), € əhnəcilər və yeni-
 +
cilərə (1929) və s. elmi əsərləri var.
 +
Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və me-
 +
dallarla təltif edilmitdir. Rezek-
 +
nedə Q.-un muzeyi acılmıntdır (1981),
 +
 
 +
 
 +
TICİNA
 +
 
 +
 
 +
295
 +
 
 +
 
 +
—— XX... 385... —pdddplmgjkh=
 +
 
 +
 
 +
Əsərləri: Soc., t. 1—3 —
 +
1959, Pupkgin i eqo Hə ə MA
 +
ədib an "sal ə. Kexli. Roman,
 +
ra, Kipinev, 1984. iki
 +
 
 +
 
 +
TİN-TINLIQ (yun. qhəpoTayya — ri-
 +
nolaliya, rhis, rhinos—öypyHn), -
 +
runda danısima—nitqin -
 +
rif olunmupi izəkildə tələffuz olun-
 +
ması. Əsasən, səs əmələgətirən hava
 +
axınının burun və arız ppluqun-
 +
dan kecməsindən bai verir. Acıq və
 +
qapalı T. ayırd edilir. Acıq T.
 +
bərk və yumipaq damaqın defekti za-
 +
manı mutpahidə olunur: nitqin tələf-
 +
fuzu zamanı havanın bir Hissəsi-
 +
nin burun bopluquna kecməsindən
 +
bail mrir. Belə ipəxslər burunda da-
 +
Hbiİlibip. apalı T. burunda polip
 +
olduqda, adenoidlərdə, zəkəmdə ha-
 +
vanın burun bopluqundan cətinliklə
 +
gecməsi zamanı bai verir. T. xususi
 +
laqopedik məpqqələlərlə aradan qaldı-
 +
rılır. Anatomik pozeunluqlarda cər-
 +
ahi a mualicə olunur.
 +
TbiPTOBHLİTE (Tirgövişte)—PyubıHM-
 +
yada iqəhər. Dımbovitsa qəzasının
 +
HH3.M.. Əh, 75,6 min (1981). Yuksək
 +
keyfiyyətli polad istehsal olunur.
 +
Mapınqayırma, kimya, aqac e”malı,
 +
yeyinti sin ka ir.
 +
 
 +
TIRQOVİİYYTE (Thrqovitte)— Bolqa-
 +
rıstanda ipəhər. Tırqovitte mahalı-
 +
nın inz. m. Nəql. qovpaqı. Əh. 40 min
 +
(1975). Yeyinti sənayesi var. Atac
 +
emal olunur. Yeyinti sənayesi ucun
 +
avadanlıq, akkumulyator istehsal olu-
 +
 
 +
 
 +
nur. |
 +
TEIPTY-MY PELİ (Tırgu Mureş)—Py-
 +
mıniyada iəhər. Murei cayı sahilin-
 +
dədir. Mureip qəzasının inz. m. ƏH.
 +
134 min (1981). Mapınqayırma, elek-
 +
trotexnika, elektron, kimya, yeyinti
 +
sənayesi var. Dəri əlcəklər, mebel,
 +
THKMHHI MƏ” yər istehsal olunur.
 +
TIRNIAӰ 3— Kabarda-Balkar MSSR-
 +
də ipəhər. Baksan cayı sahilindədir.
 +
Beyuk Qəfrazın ilm. yamaclarında,
 +
1300 m yӱksəklikdədir. Alcaq gərgin-
 +
likli aparatlar, dəmir-beton mə mu-
 +
latı z-dları var.
 +
TİRNOVO (Thırnovo)—1965 ilədək
 +
Veliko-Tırnovo 111:.-nin adı.
 +
TİRNOV KONSTİTUSİYASI
 +
(1879)— Bolqarıstanın Osmanlı hekm-
 +
anlıqından azad olmasından sonra
 +
ırnovoda Muəssislər məclisi tərə-
 +
findən qəbul edilmiitdi (1879, 16 ap-
 +
rel). Bir sıra demokratik azadlıqlar
 +
 
 +
 
 +
(secki huququ, səz, mətbuat, təqpkilat
 +
azadlıqı və s.) muəyyən etməsinə bax-
 +
mayaraq T.k. əlkədə hakimiyyəti əslin-
 +
də monarxın ixtiyarına verirdi. İlk
 +
vaxtlar monarxın qanunvericilik ha-
 +
kimiyyəti parlament tərəfindən xeyli
 +
məhdudlatdırılmıtdı. 1934 il fa-
 +
iqist cevrilitindən sonra fəaliyyəti
 +
dayandırılmın, rəsmən 1947 il de-
 +
kabrın 4-də Beyuk Xalq Məclisinin
 +
qərarı ilə ləqv edilmitidir.
 +
TİRTIL—kəpənəklərin surfə for-
 +
ması. T. beyuyur və dəfələrlə qabıq
 +
qoyduqdan sonra pupa cevrilir. Əsa-
 +
sən, bitki, bəzən yun, mum və qərni
 +
maddələrlə qidalanır. Bədəni qur-
 +
da bənzəyir. Arqız aparatı gəmirici-
 +
dir. SSRİ ərazisində 1000-dən ar-
 +
tıq gəpənəyin T.-ı k.t. və mepqə bit-
 +
kilərini zədələyir. Bəzi nəvləri
 +
xeyirlidir (məs., tut ipəkqurdu).
 +
TIRTILLI GEDİMIY (mapın-
 +
larda)--ezugedən mapınlarda hərə-
 +
gətzerici nevu, ip prinsipi maitı-
 +
nın təkərləri altına fasiləsiz ola-
 +
raq tırtılın verilməsinə və bununla
 +
da təkər ucun yumtaq qruntdakına
 +
nisbətən hərəkətə xeyli az muqavimət
 +
geəstərən sonsuz yol yaradılmasına
 +
əsaslanır (tırtıl — bir-birinə
 +
oynaq vasitəsilə birlətidirilmiiy qov-
 +
paqlardan ibarət butev, qapalı lent
 +
və ya zəncirdir). T.g. traktor, ekska-
 +
vator, tank və s, mapınların gediiyi-
 +
nə, hərəkətini xeyli asanlaidırmarqa
 +
və sur”ətləndirməyə imkan verir.
 +
TISBARALA (Testudinata )—€eYPpY-
 +
nənlər yarımsinfi. Bələninin qaba-
 +
rıq bel və yastı qarın qalxanından
 +
ibarət zirehlə ərtulu olması T.-ın
 +
xaqakterik xususiyyətidir. T.-ın əksə-
 +
iyyətində zireh qərni loevhələrlə,
 +
yalnız yumiyaq T.-da və dərili T.-da
 +
isə dəri ilə ertuludur. Quru T.-ında
 +
bel qalxanı qabarıqdır və xeyli
 +
aqırlıqa davam gətirir. PTirinsu və
 +
dəniz T--ında qalxan yastılaqimıpi
 +
yiliklari, olur. Diitləri Yoxdur.
 +
 
 +
irehin olması T.-ın daxili qurulu:
 +
iquna da kəskin tə”sir etmipdir. Gev-
 +
də əzələləri cox vaxt reduksiyaya uq-
 +
ramıtu, ətraflarda və boyun nahiyə-
 +
sində xeyli inkipaf etmiidir. Mua-
 +
sir T.-dan ən irisi dəniz T.-ıdır
 +
(dərili T.-ın uz. 2 m-dək). Əvvəllər
 +
T.-ın uz. 3 m-dək olmutidur.
 +
 
 +
Muasir T. 5 dəstəyə aiddir: giz-
 +
 
 +
liboyun T., yanboyun T., yumiaqbədən-
 +
li T., dəniz Q.-ı və dərili Q. (| nə-
 +
 
 +
 
 +
İ
 +
|
 +
 
 +
 
 +
|
 +
 
 +
 
 +
c
 +
 
 +
 
 +
a. ı ”
 +
V " v
 +
iL
 +
 
 +
 
 +
|
 +
 
 +
 
 +
a.
 +
R .
 +
 
 +
 
 +
Bi
 +
 
 +
 
 +
vu var—dərili tısbaqa). Hazırda ya-
 +
fin T.-ın 210-dan artıq, SSRİ-də
 +
7, o cumlədən Azərb.SSR-də 3 nev
 +
var. T.-ın yalnız bir qismi (43 HƏBY,
 +
quruda yapayır. Muasir T.-ın əksə-
 +
riyyəti yarımsu həyatı gecirir, cayda,
 +
gəldə, bataqlıqda, ppirinsulu kərfəz-
 +
lərdə yapayır. İlin soyuq və quraq
 +
dəvrundə qıpq və yay yuxusuna gedə bi-
 +
lir. Bə”ziləri bitki, digərləri hey-
 +
vani yemlə qidalanır. İldə 3 dəfədən
 +
cox yumurta qoyur. On illərlə (bə”zən
 +
100 ildən artıq) yapayır. Bə”zi nev-
 +
lərinin əti, piyi, yumurtası, bə”zən
 +
də qərni levhələri istifadə olunur.
 +
Bə”zi ppirinsu nevləri balıq təsərru-
 +
fatına, quru T.-ı isə əkinlərə və s.
 +
zərər verir. Əksəriyyəti muhafizə
 +
olunur: Rİ-də, o cumlədən Azərb,
 +
SSR-də butun quru nəvləri və Uzaq
 +
1Pərq pirinsu T.-ı qorunur.
 +
TIXAC (qazımada) —quyuya bu-
 +
raxılmınqoruyucu kəmərlərin sement-
 +
lənməsi zamanı sement məhlulunu qa-
 +
zıma və basıcı məhlullardan ayır-
 +
maq, kəmərin daxili divarının sət-
 +
hini təmizləmək və sementləmənin qur-
 +
tərmasını xəbər verməkdən ətru ii1-
 +
lədilən ləvazimat. Apqarı və yuxarı
 +
sementləmə T.-larına ayrılır. Əzəyi
 +
cuqun və aluminiumdan, səthi rezin-
 +
dən hazırlanır. Qoruyucu kəmərin
 +
konstruksiyasından və sementləmənin
 +
nəvundən asılı olaraq muxtəlif T.
 +
tiplərindən istifadə olunur. SSRİ-
 +
də qazıma iplərində Azərb. Devlət
 +
Neft Sənayesi Elmi-Tədqiqat və La-
 +
Hiyə İn-tunda iplənilib hazırlan-
 +
mılı T.-lar ipylədilir.
 +
 
 +
Əd.. Bulatov A. İ. idr., Spra-
 +
vocnik po kreplenio neftanıx i qazovıx
 +
skvajin, M., 1981.
 +
 
 +
 
 +
TİXI (Tushu)—Polpada, Kaqtovit-
 +
se voyevodalıqında məhəp. Əh. 172
 +
min (1981). Minik avtomobilləri
 +
z-du, selluloz-karız, elektron, yeyin-
 +
ti sənayesi var.
 +
 
 +
TİCİNA Pavlo (Pavel) Qriqoryevic
 +
(27.1.1891, indiki Cerniqov vil. , Bob-
 +
rovitsa r-nunun Peski k.—16.9. 1967,
 +
Kiyev)—Ukrayna sovet iyanri, ictimai
 +
xadim. USSR EA akad. (1929). Sosia-
 +
list Əməyi Qəhrəmanı (1967). SSRİ
 +
Dəvlət mukafatı laureatı (1941). 1944
 +
ildən Sov. İKİ uzvu. c“Guӱnətli klar-
 +
netlərg adlı ilk kitabı 1918 ildə
 +
nəir olunmuttdur. eKoraH ə, CoHeT/iəp
 +
və oktavalar əvəzinəg (hər ikisi 1920)
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Tısbaqalar" 1—Xəzər tısbaqrası (Clemmy
 +
 
 +
 
 +
|
 +
an cə zl
 +
En
 +
 
 +
 
 +
(Testudo ho rsfleldi).
 +
 
 +
 
 +
v sazrysa), 2— Aralıq dənizi tısbatası (Tezbido fqaesa): 3— Orta Asiya tısbaraSI
 +
 
 +
 
 +
TbIHIKA
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
toplularında sosi-
 +
alizm ideyaları,
 +
Ukrayna fəhlələri-
 +
nin inqilabi muba-
 +
 
 +
 
 +
rizəsi tərənnum
 +
edilir. cUkrayna-
 +
Dan əsən kuləkg
 +
(1924), c Partiya
 +
irəli aparır
 +
 
 +
 
 +
(1934), *Vahid ailə
 +
hissiz (1938), 4 Po-
 +
lad və zəriflikə
 +
(1941) topluları
 +
— sovet vətənpərvər-
 +
liyi, beynəlmiləlcilik, inqilabi ruh,
 +
yeni həyatın tərənnumu, sulh uqrunda
 +
mubarizə mevzularına həsr olunmuil-
 +
dur. Kommunizm quran sovet xalqının
 +
mə"nəvi zənginliyi, əmək rəiyadəti
 +
“Bizə qudrət verilmitdirə (1953),
 +
“Biz bəpəriyyətin vicdanıyıq (1957),
 +
c Kommunizm ufuqləri gerunuru (1961)
 +
vəs. kitablarında poetik əksini tap-
 +
mıipdır. Ədəbiyyat və mədəniyyət məsə-
 +
lələrinə aid məqalələri, rus, digər
 +
SSRİ xalqları, o cumlədən Azərb.
 +
poeziyasından tərcumələri var. Əsər-
 +
ləri bir cox dilə, eləcə də Azərb.
 +
dilinə tərcumə edilmipdir. SSRİ
 +
Ali Sovetinin deputatı (2—5-ci ca-
 +
qırıt), SSRİ Ali Soveti Millət-
 +
lər Sovetinin sədr muavini (1954—
 +
62) olmutdur. 5 dəfə Lenin ordeni,
 +
2 baiqa orden və medallarla təltif
 +
edilmitdir. Vətəninlə xatirə muzeyi
 +
acılmıiy, abidəsi ucaldılmıtdır
 +
(1981),
 +
 
 +
Əsərləri: İzbr. proizv., t. 1—2,
 +
M., 1971, İzbrannoe, M., 1981,
 +
 
 +
Əa. Xəlilov P., SSRİ xalqla-
 +
rı ədəbiyyatı, H. 1, nətir 2, B., 1975:
 +
Telhnjok S., Pavlo Tıcina, M., 1974,
 +
 
 +
 
 +
TblUIKA (Tyszka) Yan (əsl famili-
 +
yası və adı İokihes (Yo ıches)
 +
Leo (17.6.1867, Vilnus — 10.3.1919,
 +
Berlin)—Poliqa və Almaniya fəhlə hə-
 +
rəkatı xadimi, Polia və Litva Kral-
 +
lıqı S.-D. təpkilatının bani və
 +
rəhbərlərindən biri. *Əmək azadlıqı
 +
qrupu ilə əməkdatlıq etmitdir. 1905
 +
ilin noyabrında R. Luksemburqla
 +
birgə Varitavaya gələrək, Polia kral-
 +
lıqında bailamaqda olan inqilaba
 +
qopulmutdu. 1906 ilin martında tu-
 +
tularaq Sibirə emurluk surgun olun-
 +
mutdu. 1907 ildə həbsdən qacaraq Ber-
 +
linə getmiidi. RSDFP-nin 5-ci qu-
 +
ultayında (London, 1907) RSDFP
 +
uzvluyunə namizəd secilmitidi.
 +
“Spartak ittifaqıjnın, Almaniya
 +
Kommunist Partiyasının (AKP) ba-
 +
ni və rəhbərlərindən olmuztidur. 1919
 +
ilin yanvarından (R. Luksemburq və
 +
Libknext vəhticəsinə əldurul-
 +
duӱgdən sonra) AKP-yə baicılıq et-
 +
miidi. Martın 9-da həbs olunmunt,
 +
Berlin həbsxanasında eldurulmulidur.
 +
TYANSZİN—–Cində pəhər. Əlkənin
 +
muhum iqtisadi mərkəzlərindəndir.
 +
Sarı dənizdən 50 km aralı, 1Pimali
 +
Cin duzənliyindədir. Xayxe cayının
 +
Beyuk Kanalla kəsitdiyi yerdə port.
 +
İri d.y. və hava yolları qovpaqı. Ət-
 +
raF ərazi ilə birlikdə inzibati va-
 +
id yaradır. ƏH. 7,8 mln. (1981). Əsa-
 +
sən, toxuculuq, həmcinin yeyinti, tu-
 +
tun, rezin, dəri-ayaqqabı, karız, kib-
 +
rit sənayesi inkipaf etmiidir. Me-
 +
tallurgiya, mapınqayırma, kimya sə-
 +
nayesi, 2 un-t var. Ətrafında dai Ke-
 +
mur, dəmir filizi, duz cıxarılır,
 +
pambıq, tərəvəz yetitidirilir. Əlkə-
 +
nin xarici ticarət əməliyyatlarının
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
1/4-indən coxu T. vasitəsilə aparılır.
 +
Yaxınlıqında (Sarı dəniz sahilin-
 +
də) Sinqan (Tanqu) avanportu yerlə-
 +
iir.T.-i Pekinin cdəniz qapısı ad-
 +
landırırlar.
 +
 
 +
. 13 əsrdə Cjiqu balıqcı qəs.-nin
 +
Yerində salınmıti, 1405 ildə T. adı-
 +
nı almıipdır. 1725 ildə mahal, 1731
 +
ildə vilayət mərkəzinə cevrilmitdir.
 +
1860 ildə iqəhər xarici ticarət ucun
 +
acıq eqlan edildi. 1937—45 illərdə
 +
Yapon ipqalcılarının əlində idi.
 +
1949 il yanvarın 15-də Cin Xalq Azad-
 +
lıq Ordusu hissələri ipəhəri qomin-
 +
dancılardah azad etdilər.
 +
TYANSZİN AMERİKA—CİN MU-
 +
QAVİLƏSİ (1858) — İngiltərə—
 +
Fransa—Cin muharibəsi (1856—60)
 +
zamanı ABPP-ın Cinə qəbul etdirdiyi
 +
muqavilə. İyunun 168 də Tyanszində
 +
imzalanmıtdır. T.A.—C.m.-ndə Cin-
 +
dəki amerikalıların mulkiyyətinin
 +
toxunulmazlırının tə”min olunma-
 +
sı, Tayvanfu (Tayvan a.) və PTantou
 +
(Svatou) limanlarının ticarət ucun
 +
acıq eqlan edilməsi nəzərdə tutulur-
 +
du. ABİT vətəndailarına acıq li-
 +
manlarda ev, torpaq və s. icarəyə gə-
 +
turmək huququ verilirdi.
 +
TYANSZİN İNGİLTƏRƏ — CİN
 +
MUQAVİLƏSİ (1858) — İngiltərə—
 +
Fransa—Cin muharibəsi (1856—60)
 +
zamanı B. Britaniyanın Cinə qəbul
 +
etdirdiyi muqavilə. İyunun 26-da Tyan-
 +
szində imzalanmımldır. T.İ.—C.m.
 +
Tayvanfu (Tayvan a.), Yantay, Syunc-
 +
jou, PQantou (Svatou) limanlarının
 +
acıq e”lan edilməsini, İngiltərəyə
 +
Yantszı r-nunda (3 limanda) gəmici-
 +
lik və ticarət Tut? verilməsini,
 +
Cinin B. Britaniyaya 4 mln. tael məb-
 +
ləqində təzminat edəməsini, Pekində
 +
ingilis səfirliyinin tə”sis edilmə-
 +
sini və Ş. nəzərdə t Tbi, (İş
 +
T)AAHC3HH TPAKTATbI (1858)—Py-
 +
siya ilə Cin arasında qariılıqlı
 +
munasibətləri muəyyən edən muqavilə.
 +
İyunun 1(13)-də Tyanszində imzalan-
 +
mıpidır. 12 maddədən ibarət idi.
 +
T.t.-nda sulh və dostluqun məhkəm-
 +
ləndirilməsi, bir sıra Cin limanla-
 +
rının rus gəmiləri ucun acılması,
 +
sərhədin qeyri-muəyyən hissələrinin
 +
tədqiqi ucun numayəndələr ayrılması
 +
və s. məsələlərin nizama salınması
 +
nəzərdə tutulurdu.
 +
 
 +
TYA SZİN FRANSA—CİN MUQA-
 +
VİLƏSİ (1858)–İngiltərə— Fran-
 +
sa—Cin muharibəsi (1856—60) zama-
 +
nı Fransanın Cinə qəbul etdirdiyi
 +
mӱqavilə. İyunun 27-də Tyanszində
 +
imzalanmındır. Tyanszin ngiltə-
 +
rə—Cin muqaviləsində (1858) B Bri-
 +
taniyanın əldə etdiyi butun i.mtiyaz-
 +
lar Fransaya da aid edilirdi. Əlavə
 +
olaraq Nangin və Tayvandakı Daniuy
 +
limanlarının ticarət ucun acıq e”lan
 +
edilməsi, fransız missionerlərinin
 +
Cində xristianlıqı təbliq etmək azad-
 +
lıqı və Cinin 2 mln. tael təzminat
 +
verməsi əəə tutulurdu.
 +
TYANİIYAN (Cin dilində İlahi
 +
daqlar)—Orta və Mərkəzi Asiya-
 +
da ən beyuk dar sistemlərindən biri.
 +
40—452 1im.e.-ləri və 67— 952 i1.u.-
 +
ları arasınladır. Q. hissəsi SSRİ,
 +
iy. hissəsi Cin ərazilərindədir. Uz.
 +
q.-dən 11.-ə 2450 km-dir (bunun 1200
 +
km-n SSRİ ərazisindədir). T.-ın q.
 +
hissəsi bir-birindən dərə və cəkək-
 +
liklərlə ayrılmısi uca dar silsilələ-
 +
rindən ibarətdir. Ən yuksək və cətin
 +
kecilən silsilə Koktpaaltaudur (maks,
 +
 
 +
 
 +
hund. 7439 m, Qələbə piki). Qərbi T,.
 +
ın mərkəzi və c. hissələri ucun maks,
 +
hund. 3000—4000 m olan geni dar
 +
duzənlikləri (sırtlar) xarakterik-
 +
dir. Daqarası dərə və cəkəkliklər,
 +
əsasən, duz və ya təpəli səthə malik-
 +
dir. T.-ın iz, hissəsindəki silsilə-
 +
lər İli və Alqa caylarının axdırı
 +
enli dərə ilə im. və c. qruplarına
 +
ayrılır. PTərqi T.-ın q.-ində dik
 +
qayalı, cox parcalanmıpniq yamacları
 +
və ensiz yal hissələri olan uca (Hund,
 +
4000—5000 m-dək) daqlar ustundur,
 +
2500 —4000 m və daha yuksəkdə apı-
 +
rımlar var. Daqarası dərələr maili-
 +
dalqavarı və təpəli səthə malikdir,
 +
PTərqi T.-ın pi, hissəsində silsilə-
 +
lər nisbətən alcaqdır( c. qrupun sil-
 +
silələri Turfan cəkəkliyindən i1:.-də
 +
təpəli duzənliklərlə əvəz olunur,
 +
Silsilələr arasında uzun və enli
 +
(50—70 km-dək) cəkəkliklər var: bə”-
 +
ziləri (Turfan cəkəkliyi və s.) okean
 +
səviyyəsindən apaqıdadır (—154 m-
 +
dək). Daqlıq sistemin silsilələri
 +
Paleozoy və Paleozoydan əvvəlki su-
 +
xurlardan, daqarası dərə və cokək-
 +
liklər Kaynozoy və qismən Mezozoy
 +
cəkuntulərindən təppkil olunmupqdur.
 +
Civə, surmə, qurqullun, CHHK, KYMYIH,
 +
qalay, volfram, arsen, qızıl, fosfo-
 +
rit, neft, qonur və dai kəmur yataq-
 +
ları, mineral bulaqlar var.
 +
 
 +
T.-ın iqlimi KƏCKHH kontinental,
 +
qurudur. Orta temp-r iyulda 20—25*S-
 +
dən (daqların ayqpaqı quriaqları
 +
və dərələrdə) 5”S-yə (buzlaqların
 +
ətəklərində) qədər və daha azdır. Qıpi-
 +
da yuksək daqlıq r-nlarında temp-r
 +
bə”zən —30"S-yə qədər enir: orta yuk:
 +
səklikli sahələrdə tez-tez soyuq hava:
 +
nın yumtaq hava ilə əvəz olunması
 +
bapl verir. İllik yaqıntı darətəyi
 +
dӱzənliklərdə 150—Z300 mm, orta dar-
 +
lıq quriyaqda 450—800 mm, yuksək
 +
daqlıqda 800 mm-dən cox, Qərbi da
 +
1600 mm-dəkdir. ax ipə CƏKƏKLİK-
 +
lərdə, əsasən, 200— mm yaqıntı
 +
duiqur. Qar xətti 1im.-q.-də 3600—3800
 +
m, mərkəzi hissədə 4200—445(0 m, 11:.-
 +
də 4000—4200 m yuksəkdə yerlətir.
 +
Buzlaqların sah. 10,2 min km?-dir.
 +
 
 +
 
 +
T.-ın MYhYM cayları Sırdərya,
 +
Talas, "m li, Manas, Tarım və Qon-
 +
cadərya hevzələrinə aiddir. Caylar,
 +
 
 +
 
 +
əsasən, qar və buzlaq suları ilə qida-
 +
lanır. Ən beyuk gellər: İssıkkul,
 +
Songel, Baqraigel, Sayramnur. İri
 +
su anbarları (İli cayında Kapca-
 +
qay, Narın cayında Toktoqul) yaradıl-
 +
mhildır.
 +
 
 +
T.-ın apyaqı yamaclarında səhra,
 +
yarımsəhra və qey bitkiləri ustun-
 +
dur. Dar silsilələrinin im. yamac-
 +
larında, 1500—2000 m yuksəklikdə
 +
mepələrə rast gəlinir. Meiyə zona-
 +
sından yuxarıda, daimi qar və buz-
 +
laqlar sahəsinə qədər alp cəmənləri
 +
Yayılmınqdır. Duzənlik, daqətəyi və
 +
alcaq daqlıq ucun səhra və cel fauna-
 +
sı (ceyran, safsar, tolay, ərəbdoviya-
 +
nı, qumsicanı, korca, Qırqrızıstan
 +
sicovulu, muxtəlif nəv ilanlar, GƏR-
 +
təngələ, toraqay, caxraxcıl, kəklik,
 +
baqrıqara, məzar qartalı və s.) Xa"
 +
rakterikdir. Orta və yuksək darlıq
 +
quriyaqlarda vallaq, qonur ayı, porsuq,
 +
canavar, tulku, dələ, cuyur, baybak,
 +
Otyıqan, qayakecisi, arxar, bəbir, "4"
 +
taldimdik, sidr quyu, Alp dolailası,
 +
buynuzlu toraqay, Himalay uları.
 +
qartal və s. var. Gellərdə su quiyları
 +
yappayır. Gəllərin əksəriyyəti balıq-
 +
 
 +
 
 +
la zəngindir. T.-ın SSRİ ərazisin-
 +
dəki hissəsində qoruqlar (İssıkkul,
 +
Alma-Ata, Sarı-Celek və s.) və yasaq-
 +
lıqlar yaradılmıtdır. |
 +
 
 +
T.ın iqtisadiyyatı ucun bax Qa-
 +
zaxıstan SSR, Qırrqızıstan SSR
 +
və Sintszyan-Uyqur muxtar rayonu
 +
məqalələrinə.
 +
 
 +
Əd. Semenov-Tan-PanskinNn
 +
P. P., Putepestvie v Tinh-PYanh, M..,
 +
1958, Cupaxin V. M., Fiziceskai qeo-
 +
qrafil Tanı-PYanl, Alma-Ata, 1964: P o-
 +
pov V. N., Zapadnıi Tanh-P1anh, M.,
 +
1978, Kaomov A. K. Karabaev K.
 +
K., PPelocnon maqmatizm i orudnenie v
 +
Ojnom Tanı-PQane, Taikent, 1981,
 +
 
 +
 
 +
TYEPOLO (Tyerdo) Covanni Battis-
 +
ta (5.3.1696, Venesiya—27.3.1770, Mad-
 +
rid)—italyan boyakarı, qrafik və hək-
 +
kak: 18 əsr Nenesiya rəssamlıq məktə-
 +
binin gergəmli numayəndəsi. Əsasən
 +
Venesiyada, həmcinin Milan (1731—
 +
32, 1737, 1740), Vurtsburq (1750—53)
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
amuqəddəs MƏryYƏMə.
 +
 
 +
 
 +
B. Tyepol o.
 +
Təqr. 1767—60. Prado. Madrid.
 +
 
 +
 
 +
və Madriddə (1762—70) ipləmiidir.
 +
T.-nun əsərlərindən Venesiyanın Ce-
 +
quati (1737—39) və Skaltsi (1743—44)
 +
gilsələrinin plafon rəsmləri ipıq-
 +
lı koloriti və incə nuansların zən-
 +
ginliyi ilə diqqəti cəlb edir.
 +
1750—60 illərdə silsilə freskalar
 +
(Vurtsburqdakı Arxiyepiskop iqamət-
 +
gahında, 1750—53, Vepesiyanın Labia
 +
sarayında, təqr. 1750, Vicensa Yaxın-
 +
lıqındakı Valmarana qəsrində, 1757,
 +
Venesiyanın Redzoniko şfrayında,
 +
1758) yaratmıti, Venesiya Rəssamlıq
 +
Akademiyasının prezidenti (1756— 58)
 +
secilmipdir. 1762—66 illərdə Mad-
 +
riddə Kral sarayı ucun plafonlar
 +
ipləmitdir. Dəzgah rəsmləri (“ Am-
 +
fitritanın zəfəriə, təqr. 1740, Drez-
 +
den |Pəkil Qalereyası: c“ Gahinlərin
 +
təqzimi9z, 1753, Kəhnə pinakotega,
 +
Munxen), portretlər (c“Arenedə YI-
 +
qıncaqıq coxfiqurlu kompozisiyası,
 +
1748—50, Pinakotega, Udine), rəsmlər
 +
və ofortlar da yaratmındır.
 +
 
 +
T)EP (Thiers) Anondob (14.4.1797, Map-
 +
sel—3.9.1877, Sen-Jermen-an-Le) —
 +
 
 +
 
 +
TLİ QƏBİRİSTANI
 +
 
 +
 
 +
Fransa devlət xadimi, tarixci, Fran-
 +
sa Akademiyasının uzvu (1833), Bə-
 +
kil iiləmii, sonradan liberal-bur-
 +
jua qəzetlərində əməkdaytilıq etmiti-
 +
dir. İyul monarxiyası (1830—48)
 +
zamanı nazir vəzifələri TYTMYLI,
 +
1836 və 1840 illərdə bai nazir və xa-
 +
ici iiplər naziri olmupidur. L. E.
 +
avenyak diktaturasına tərəfdar cıx-
 +
mıtp, 1848 ilin dekabrında Lui Bo:
 +
napartın prezidentliyə namizədliyi-
 +
ni mudafiə etmitdir.
 +
 
 +
Sentyabr inqilabından (1870) son-
 +
ra 1871 ilin fevralında Fransa resp.-
 +
sının batp naziri tə”yin olunan T.
 +
Prussiya ilə Fransanın mənafeyinə
 +
zidd sulh muqaviləsi baqladı. Paris:
 +
lilər T. həkumətinə qariyı cıxdı-
 +
lar. 1871 il 18 mart silahlı usyanı
 +
Paris Kommunasının (1871) e”lan
 +
edilməsi ilə nəticələndi. T. Versala
 +
qacdı. İtiqalcı alman qopunlarının
 +
kəməyi ilə T. Paris Kommunasını qan
 +
icində boqaraq 1871 ilin avqustunda
 +
Fransa prezidenti vəzifəsinə kec-
 +
mii, lakin 1873 ilin mayında monar-
 +
xistlərin təzyiqi ilə iste”fa verməyə
 +
məcbur olmulidu. Kommunarların cəl-
 +
ladı kimi ad qazapnmın T. K. Mark-
 +
sın “Fransada vətəndati muharibəsiə
 +
əsərində kəskin ifiia edilmiidir. Q.
 +
tarixpunaslıqda yalnız burjuaziya-
 +
nın zadəganlara qarı mubarizəsini
 +
qanunauyqun hesab etmitdir. Ən bai1-
 +
lıca tədqiqat ipləri c“Fransa inqi-
 +
labının tarixiə, c* Konsulluq və im-
 +
periya dəvrlərinin tarixiF əsərlə-
 +
 
 +
 
 +
idir.
 +
 
 +
T/EPPVİ (Thierry) OkycreH (10.5.1795,
 +
Blua—22.5.1856, Paris)—Fransa ta-
 +
rixcisi, burjua sinfi mubarizə HƏ-
 +
zəriyyəsinin və Fransa tarixpqunas-
 +
lıqında romantik cərəyanın banilə-
 +
rindən biri. Kitabələr Akademiyası-
 +
nın uzvu (1830) idi. T. cəmiyyətin si-
 +
niflərə bəlunduyunu və burjuazi-
 +
yanın zadəganlara qaripı mubarizə-
 +
sinin qanunauyqunluqunu etiraf et-
 +
mipdir. Bununla yanapı gestərmiii-
 +
dir ki, siniflər bir xalqın digər
 +
xalqı əsarət altına alması nəticə-
 +
sində meydana gəlmipdir. T. burjua-
 +
ziya ilə proletariat arasında sinfi
 +
antaqonizm olduqunu inkar etmiidir.
 +
İyul inqilabından (1830) sonra qəti
 +
olaraq monarxist movqe tutmuiidu.
 +
Baplıca tədqiqat itləri cFransa
 +
tarixinə dair məktublarə, 4İngil-
 +
tərənin normanlar tərəfindən fəth
 +
olunması tarixi?j, cucuncu silkin
 +
meydana gəlməsi və qələbələrinin ta-
 +
rixi təcrubəsiə əsərləridir. G. Marks
 +
.-in ucuncu silki" vahidliyi haqqın-
 +
da konsepsiyasının burjua mahiyyə-
 +
tini tənqid etməklə yanatı, onun”mus-
 +
bət cəhətlərini də gestərmiiy və T.-ni
 +
Fransa tarixiunaslıqında csinfi
 +
mubarizəninə atası adlandırmınddır.
 +
TYӦYA –RSFSR-in Qorki vil.-ndə
 +
cay. Okanın saq qolu. Uz. 311 km, hev-
 +
zəsinin sah. 7800 gm?. Volqaboyu yuk-
 +
səkliyindən bailanır. Noyabrdan ap-
 +
relədək donmuiy olur. Arac axıdılır.
 +
Apaqı axını gəmiciliyə Yararlıdır.
 +
TYUKALİNSK-RSFSR Omsk vil.-
 +
ndə iəhər. Tyukalinsk r-nunun mərkə-
 +
zi. Yar-pendir kombinatı, avtomobil
 +
təqmiri z-dunun filialı: sovxoz-tex-
 +
HHKYM, pedaqoji məktəb var. Dəmir-
 +
beton mə”mulatı istehsal olunur. 1762
 +
illən mə”lumdur.
 +
 
 +
TYURİNQ (Toasqpd) Alan Matison
 +
(23.6.1912, London—7.6.1954, Mances-
 +
 
 +
 
 +
297
 +
 
 +
 
 +
ter yaxınlıqında, Uilmslou)—ingi-
 +
lis riyaziyyatcısı. London Kral Cə-
 +
miyyətinin uzvu (1951). Əsas ipləri
 +
riyazi məntiq və hesablama riyaziyya-
 +
tıpa aiddir. 1936—37 illərdə alqo-
 +
ritmin və ya hesablana bilən funksi:
 +
yanın dəqiqləndirilmin abstrakt ek-
 +
vivalenti riyazi anlayhiıpını (sonra-
 +
lar T. mapını adlanmınydır) ver-
 +
miidir: emrunun son illərində bio-
 +
logiyanın riyazi problemləri uzərin-
 +
nə itiləmisidir.
 +
 
 +
TYURİNQ MAİYINI —intuitiv alqo-
 +
ritm anlayıtlının hesablayan abstrakt
 +
mapın kimi imnlədilən adı. İnkilis
 +
riyaziyyatcısı A. M. Turinq elmə
 +
daxil etmindir (1937). Q.m.-nda 3
 +
hissə var: 1) oyuqlara bəlunmuli və
 +
hər iki tərəfə qeyri-məhdud lent: 2)
 +
idarəedici qurqu: 3) balıq. Q.m.
 +
ilə xarici simvolların A= |4,,.. dm)
 +
 
 +
 
 +
və daxili vəziyyətlərin O—/ fu Fu.
 +
ə bg) əlifbaları əlaqədardır. Hər
 +
 
 +
 
 +
zaman anında lentin hər oyuqunda bir
 +
hərf yazılır (bol oyuqda av), idarə-
 +
edici qurqu hər hansı 020 vəziyyə-
 +
tindədir və baplıq lentin bir oyuqu-
 +
nu ipərh edir. Bu qurqunun vəziyyəti və
 +
lentdəki yazı haqqında məqlumat T.m.-
 +
nın konfiqurasiyası adlanır. Q.m.-
 +
nın tipli / andakı konfiqurasiyadan
 +
1--1 apındakına gecməkdən ibarət
 +
cevirmələrdən təptkil olunur ((—1,
 +
, 22). Bu cevirmələr idarəedici
 +
qurqunun vəziyyətindən və 2 anda Sa-
 +
xılan oyuqdakı hərfdən asılıdır və
 +
apaqıdakılardan ibarətdir: a) MYƏ)-
 +
yən (, vəziyyətini (U, ilə, b) baxılan
 +
 
 +
 
 +
oyuqdakı a) hərfini a, ilə əvəz et-
 +
 
 +
 
 +
mək: v) baplıqı bir oyuq sola, ya sa-
 +
qa hərəkət etdirmək, yaxud yerini də-
 +
yipməmək. Belə cevirmə T.m.-nın əm-
 +
ri adlanır. Onun yerinə yetirdiyi
 +
butun əmrlərin toplusu onun proqramı
 +
adlanır. T.m.-nın ipi bajtlanqıc
 +
konfiqurasiya verildikdə birqiymət-
 +
li təyin olupur və sonsuz davam edir.
 +
Bu prosesin dayanması ucun bə zi qay-
 +
dalar var. Məs., 1-ci cevirmədən son-
 +
ra T.m.-nın konfiqurasiyası dəyiit-
 +
mirsə, bu cevirmədə iiy qurtarmıpnl
 +
hesab edilir.
 +
 
 +
TKVARCGLİ — Gurc.SSR-də (Abx.
 +
MCCPY məhəp. D.y. st. Qalidzqa ca-
 +
yı sahilindədir. Dai kəmur cıxa-
 +
rılır. .Saflaidırma f-ki, DRES,
 +
tikinti materialları z-du və s. var.
 +
Balpeoloji kurortdur.
 +
TKİBӰLİ—Gurc.SSR-də ipəhər. D.Y.
 +
st. Dai kemur cıxarılır. Saflail-
 +
lırma və cay f-kləri, ət kombinatı,
 +
SES və s. var. Tikinti materialları
 +
istehsal edilir.
 +
 
 +
TLEMSEN, Tilimsan (Mӱq) —
 +
Əlcəzairin 1im.-q.-ində iyəhər. Tlemsen
 +
d-rının ətəyindədir. Tlemsen vil.-
 +
nin inz.m. Nəql. qompaqı. Əh. 120 min
 +
(1977). Toxuculuq və yeyinti sənayesi
 +
mӱəssisələri: un-t, 11—14 əsr me mar-
 +
lıq abidələri var. Xalca toxunur.
 +
TLİ QƏBİRİSTANI–-Cənubi Ose-
 +
tiyada, Tli kg. yaxınlıqında arxeo-
 +
loji abidə. Uzunsov dai qutu forma-
 +
sında olan ən qədim qəbirlər orta
 +
Tunc devrunə aiddir. Əlulər arxa-
 +
sı ӱstə uzadılmıin vəziyyətdə qoyul-
 +
mupidur. Qəbir avadanlıqı tunc san:
 +
caqlar, toppuzlar, balta, xəncər, ni-
 +
zə ucluqları və gil qablardan ibarət-
 +
dir. T.q.-nın son Tunc və ilk Dəmir
 +
devru qəbirləri avadanlıqla cox zən-
 +
 
 +
 
 +
298
 +
 
 +
 
 +
TMYTAPAKAH
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
kindir. Bu nenpyu rəönpnəpu nə nam
 +
qutu Olu. Adətən Hər qəbirdə
 +
bir necə elu dəfn edilmitdir. Qə-
 +
birlərdən uӱstu zərif naxhilarla
 +
bəzədilmit tunc kəmər və deyçin bal:
 +
taları, qoptqu ləvazimatı, muxtəlif-
 +
formalı tunc və gil qablar, tunc və
 +
dəmir xəncərlər, nizə ucları, tunc
 +
bilərziklər, heyvan fiqurları və s.
 +
apkar edilmitndir. Tapıntılar Tli
 +
saginlərinin qontpu elkələrlə əla-
 +
qə saxladıqını, əkincilik, maldar-
 +
lıq və muxtəlif sənət sahələri ilə
 +
məptqul olduqunu gəstərir.
 +
 
 +
 
 +
Ədq Texov B. S., Pozdnebronzoval
 +
kulhtura Liaxvskoqo bassenna (Drepnii
 +
moqilhnik v s. Tli), Stalinir, 1957: ye-
 +
nə onun, Tliİiskin moqilınik. Komp-
 +
leksı XUQ—X vv., do n.ə., c, 1, Tbilisi,
 +
1980, TlinskiN moqilhnik. Kompleksı
 +
1X—pervoV polovinı U11 v. do n. z., c.
 +
2. Tbilisi, 1981,
 +
 
 +
 
 +
TMUTARAKAN—10—12 əsrlərdə Ta-
 +
man y-a-nda mevcud olmusi qədim rus
 +
pəhəri. İndiki Qamanskaya stanitsa-
 +
sı ərazisində yerlətirdi. Antik devr-
 +
də məvcud olmuii Germonossa (xəzər-
 +
lər denrundə Tamatarxa) yapayın mən-
 +
təqəsi ərazisində salınmıatdı. Mu-
 +
dafiə qalası, məbəd və s. qalıqları
 +
akar edilmitidir.
 +
TMUTARAKAN DAİYI — çzərində
 +
1068 ilə aid rus yazısı həkk edilmiil
 +
mərmər ləvhə. Kitabədə Kerc boqazı-
 +
nın eni barədə mə”lumat verilir. 1792
 +
ildə Taman y-a-nda tapılmıtpdır. T.
 +
d. kitabəsinin nəiri (1794) və tədqi:
 +
qi ilə rus epiqrafika və paleoqrafi-
 +
Yasının zsası qoyulmutidur, Kitabə-
 +
nin həqiqiliyi barədə muxtəlif muc-
 +
lahizələr mevcud olmuzidur. Daltın
 +
tapıldıqı yerdə Tmutarakan 11, xa-
 +
rabalıqlarıpnın amkap edilməsi
 +
həqiqiliyinə inandırıcı subutdur.
 +
Ədl Medınpeva A. A., Tmuta-
 +
rakanskiİN kamenh, M., 1979.
 +
 
 +
 
 +
TMUTARAKAN KNYAZLIRI—10—
 +
12 əsrlərdə Taman y-a-nda rus knyaz-
 +
lıqı. Mərkəzi Tmutarakan 11. idi.
 +
Knyazlıqda muxtəlif xalqlar yatpayır-
 +
dı. 988— 1036 illərdə knyaz Mstislav
 +
Vladimirovic idarə etmipi, 11 əsrin
 +
60-cı illərindən Cerniqov kiyazı
 +
Svyatoslav Yaroslazicin hakimiyyəti
 +
altında olmutidur. Q.k. qədim rus
 +
knyazlarının, həmcinin Bizansın si-
 +
yasi iddia obyekti idi. Qıncaqların
 +
gӱclənməsi ilə 11 əsrip sonu—12 əs-
 +
rin əvvəlində Q.k.-pın rus torpaqla-
 +
HI İLƏ əlaqəsi kəsilmiiy və mustə-
 +
qilliyini itirmipiadi.
 +
TOALA-–Sulavesi a.-nın (İndonezi-
 +
Ya) c--q.-indəki daqlarda yappayan tay-
 +
fa. 20 əsrin əvvəlində təqr. 100 nəfər
 +
idi. Dilləri eyrənilməmildir. Pa-
 +
leolit tipli dai və sumuk alətlərdən
 +
istifadə edir, ovculuq və yıqıcılıq,
 +
həmcinin ibtidai əkinciliklə məi1-
 +
qul olurdular. 20 əsrin 30-cu illə-
 +
rində buqlar tərəfindən assimilyasi-
 +
Ya edilmiilər.
 +
 
 +
TOAR MƏRTƏBƏSİ (ƏSRİ) (Tuar
 +
(Thopaqu) iz.-nin (Fransada) adından)
 +
— Yura sisteminin alt ppe”bəsinin
 +
appaqıdan derduncu mərtəbəsi. 1850
 +
ildə fransız paleontoloqu A. D.
 +
d Orbinyi ayırmıtdır. 3 Yarımmər-
 +
təbəyə və 6 zonaya bəlunur. T.m. cekun-
 +
tӱləri Azərb.SSR-də də (Kicik və Be-
 +
yuk Qafqazda) var: gil və gilli pist-
 +
lərdən ibarətdir. Xarakter faunası
 +
vmmonitlərdir,
 +
 
 +
 
 +
TӦBA (Toba)— İndoneziyada, Sumatra
 +
a.-NIN 1İim.-ında gəl. Tektonik cə-
 +
kəklikdə, 911 m yuksəklikdədir. Sah.
 +
1300 km?, dərinliyi 529 m-dir. Balıq-
 +
cılıqla məpqul olunur. Gəmiciliyə
 +
yararlıdır. Sahilboyunda cəltik əgi -
 +
 
 +
 
 +
lir.
 +
 
 +
T0| BAQO (Toraro)— Atlantik okeanın-
 +
da ada. Trinidad və Tobaqo dəvləti-
 +
nin bir hissəsi. Sah. 300 km?-dir.
 +
TOBAR DOKTRİNASI—Ekvador xa-
 +
rici iplər naziri, K. R. Tobarın
 +
(S. K. Toraq) 1907 ildə irəli surdu-
 +
yu siyasi doktrina. Əsasını, konsti-
 +
tusiyaya zidd yolla hakimiyyətə gəl-
 +
mipy yeni heəkumətləri tanımamaq idə-
 +
yası təppkil edirdi. Mərkəzi Ameri-
 +
ka elkələrində inqilabi və milli
 +
azadlıq hərəkatlarını boqmaq məq-
 +
sədi gudurdu.
 +
 
 +
TOBOTTAH. tabboqan, tobo-
 +
qa n— Kanada hindilərinin istifadə
 +
etdiyi taxta (uz. 3—4 m, eni 30—40
 +
sm) xizək. T. hazırlamaq ucun taxta-
 +
ların qabaq hissəsini qaynar suya sa-
 +
laraq geriyə dorru əyir, sonra taxta-
 +
ları yan-yana qoyaraq qayıtla bərki-
 +
lir və yan tərəflərini tozaracı
 +
qabıqrı, yaxud dəri ilə erturdulər.
 +
Hazırda qismən idman yarıtlarında
 +
istifadə olunur.
 +
 
 +
TOBOӦL — Qazax.SSR-in Kustanay,
 +
RSFSR-in Kurqan və Tumen vil.-lə-
 +
rində cay. İrtıtın sol qolu. Uz. 1591
 +
km (Kokpektısay cayı mənbəyindən
 +
1628 km), hevzəsinin sah. 426 min km?,
 +
Kokpektısay və Bozbis caylarının
 +
birlətməsindən əmələ gəlir. Orta
 +
su sərfi mənsəbdə 805 m?/sen dir. Okt-
 +
yabrdan mayadək donmui olur. Ən iri
 +
qolları: soldan, Uy, İset, Qura, Tav-
 +
da, saqdan Uboqan. 437 km məsafədə
 +
gəmiciliyə yararlıdır. Su anbarla-
 +
 
 +
 
 +
rı var.
 +
TOBӦLSK—RSFSR-in Tumen vil.-
 +
ndə pzəhər. Tobolsk r-nunun mərkəzi.
 +
İrtıt cayında, Tobol cayının mən-
 +
səbi yaxınlıqında port. Aeroport,
 +
ƏH. 72 min (1924). Gəmi tə”miri,
 +
metal e”malı muəssisələri, faner kom-
 +
binatı, mebel və xalca f-kləri, su-
 +
mukdən bədii mə”mulat hazırlayan
 +
f-ky pedaqoji in-t, dram teatrı (1705
 +
ildən) və s. var. Neft e”malı kombi-
 +
natı tikilmipdir. Q. 1587 ildə sa-
 +
lınmıydır.
 +
TOBRUK (,,,5)— Liviyada təhər,
 +
Aralıq dənizi sahilində port. ƏH.
 +
təqr. 55 min (1974). Tamlı məhsullar
 +
sənayesi mӱəssisələri var. Kustar sə-
 +
pətkarlıq inkipaf etmiidir. 1951—
 +
69 illərdə T. Liviya kralı 1 İdri-
 +
sin iqamətgahı olmutdur.
 +
TOBCTOHÖTOB Georgi Aleksand-
 +
rovic (d. 28.9.1913, Qiflis) — rus
 +
uusə sovet rejissoru.
 +
R SSRİ xalq artisti
 +
1957). Sosialist
 +
məyi Qəhrəmanı
 +
PE (1983). Lenin mu-
 +
ir kafatı laureatı
 +
(1958). SSRİ Dev-
 +
| lət mukafatı lau-
 +
reatı (1950, 1952,
 +
1968, 1978). Sənət-
 +
punaslıq doktoru
 +
(1968). Moskva
 +
Devlət Teatr Sə-
 +
: n Si nərH FİH-TYHYH Deye -
 +
luq fakultəsini bitirmitdir (1938).
 +
Tbilisi Rus Dram Teatrı (1938—46)
 +
və Moskva Mərkəzi Utaq Teatrının
 +
(1946—49) rej., Lenin komsomolu ad.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
aMeptanlarə (M. Qorkiy tamaptasından
 +
səhnə. 1968. Rej. G. A.Tovstonoqov.
 +
M. Qorki ad. Leninqrad Akademik Bəyuk
 +
Dram Teatrı.
 +
Leninqrad Teatrının ba rej. (1950—
 +
56) ippiləmitdir. 1956 ildən M. Qorki
 +
ad. Leninqrad Beyuk Dram Teatrının
 +
bap rej.-dur. T.-un tamaqalarında
 +
monumental və umumilətdirilmiyn
 +
formalara meyl baptlıca Yer tutur.
 +
Ən yaxtı tamatpaları: c Eskadranın
 +
məhviə (1952, A. Korneycuk), 4“Nikbin
 +
faciəq (1955, Vs. Vitnevski), c“İdi:
 +
otə (1957, 1966, F. Dostoyevski), e€Bap-
 +
6apnapə və 4“ Meppipanlarə (1959, 1968,
 +
M. Qorki), *“Oyanmın torpaqə, “Sakit
 +
Dong (1964, 1977, M. Poloxovun əsər-
 +
ləri ӱzrə), c Uc bacı, “Vanya dayı
 +
(1965, 1982, A. Cexov), €XaHyMmas
 +
(1973, A. Saqareli), “Bir iclasın
 +
protokolu (1975, M. Gelman), FAtın
 +
tarixcəsiə (1976, L. əncir əsəri
 +
uzrə) və s. 1939—46 illərdə PT, Rus-
 +
taveli ad. Gurc. Teatr İn-tunda dərs
 +
demitpdir. Pedaqoji fəaliyyət gestər-
 +
mipdir (1960 ildən prof.). SSR
 +
Ali Sovetinin deputatı (7—8 carı-
 +
rıp) olmutppdur. 3 dəfə Lenin orde-
 +
ni, Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və
 +
medallarla təltif edilmipidir.
 +
Əsərləri: Kruq mısleN, L., 1972:
 +
Klassika i sovremennostı. Rejisserskiv
 +
zamısel. Zapisi repetipin, M., 1975: Zer-
 +
“Pas spenı, v 2-x kn., 2 izd., L., 1980—
 +
Əd. Benhait R., Qeorqiv Tovstono"
 +
qov, L.—M., 1961, Rıbakov KO,, Tov-
 +
tələ Problemı sovetskoN rejissurı,
 +
 
 +
 
 +
TOVUZ (lat. Rauxo)—geyun Cənub ya-
 +
rımkurəsində burc. Ən parlaq yay"
 +
zu 2,0 vizual ulduz elculudur. SSRİ-
 +
də gerunmur (bax Ulduz xəritəsi).
 +
TOVUZ— Erm.SSR (PTəmiəddin r-nu)
 +
və Azərb.SSR-də (Tovuz r-nu) cay.
 +
Axınca cayının sol qolu (bə”zi ədə-
 +
biyyatlarda mənsəbi Kur cayı hesab
 +
edilir). Uz. 42 km, hevzəsinin sah.
 +
278 km?, Murquz silsiləsinin HIM. İa-
 +
macından (1973 m Hund.-dən) bai-
 +
lanır. Muhum qəlları: Navur, Nora-
 +
iyen. Əsasən, yarıti və yeraltı sular-
 +
la qidalanır. Suvarmada istifadə
 +
olunur. Su anbarı var. Erm.SSR əra”
 +
zisində Tavup adlanır.
 +
 
 +
TOBY 3— Asəp6.CCP-aə məhəp (1935—
 +
47 illərdə itq). Tovuz r-nunun mər-
 +
kəzi. Bakı— Tbilisi d.y.-nda st. Ba-
 +
kıdan 437 km aralıdır. Bakı—Qazax
 +
avtomobil yolu kənarında, Tovuz ca
 +
yının sahilində, Gəncə-Qazax duzən-
 +
liyindədir. Q.-da konserv, yaq-pendir
 +
z-dları, istehsalat və məiytət xidməti
 +
kombinatları, Resp. Dəvlət K.T. He-
 +
tehsal-Texniki Tə"minat Komitəsinin
 +
r-n ile bəsi, musiqi, avtomobil surucu"
 +
ləri hazırlayan, upyaq-gənclər, idman
 +
və ӱmumtəhsil məktəbləri, məktəbəqə-”
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TOVUZ RAYONU
 +
—— — . 1Ə9VӰ3 RAYONU9U N / / / / / 4*2Əə
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Tovuz. Dəmiryol natrzalı.
 +
 
 +
 
 +
dər uplaq muəssisələri, mədəniyyət
 +
evi, klub, kinoteatrlar, xalq teatrı,
 +
kitabxanalar, tarix-elkəpqunaslıq mu-
 +
zeyi, xəstəxanalar, poliklinika var.
 +
Beyuk Vətən muharibəsində həlak ol-
 +
mup həmyerlilərin tərəfinə abidə qo.
 +
Odmuldur.
 +
 
 +
TOVUZ QUİYLARI (Pavo)—roiyrkH-
 +
milər dəstəsinin qırqovulkimilər
 +
fəsiləsindən qui cinsi. 2 nevu var.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
həp, 1 itq., 98 kənd və 6. yappayıi Mən"
 +
təqəsi var. Mərkəzi Tovuz 1:.-dir.
 +
Təbiət. T.r.-nun c. hissəsini Ki-
 +
cik Qafqaz d-rı, mərkəzini Gəncə-
 +
Qazax dӱzənliyi tuturs Kur cayından
 +
im.-dakı hissəsi Ceyrancelə daxil-
 +
dir. Alt Paleozoy, Yura, Tabaiyir,
 +
Neogen, Antropogen cəkuntuləri ya-
 +
Yılmındır. Tikinti materialları
 +
Yataqları var. İqlimi iim.-da mula-
 +
Yim-isti, Yarımsəhra və quru cəl tip-
 +
lidir. C.-a getdikcə iqlim nisbətən
 +
 
 +
 
 +
| mulayimləpir. Qıp quraq kecir. Orta
 +
 
 +
 
 +
temp-r yanvarda —4-dən 12S-yə qədər,
 +
iyulda 18—252S-dir. İllik yaqıntı
 +
 
 +
)—700 mm. Cayları (Tovuz, Axınca,
 +
Zəyəm, Əsrik) Kur Hevzəsinə daxil-
 +
dir. Əsasən, pabalıdı, acıq-tpabalı-
 +
dı, qəhvəyi daq-mepə, dar tund-pqaba-
 +
lıdı, qonur dar-mepyə, dar qara tor-
 +
paqları yayılmındır. Kur sahillə-
 +
rində alluvial-cəmən torpaqlarına
 +
rast gəlinir. Bitki ƏPpTYİY (im. və
 +
mərkəzi hissələrdə, əsasən, cəl və ya-
 +
rinsnda tiplidir. C.-da, darlıq sa-
 +
 
 +
ələrdə palıd və vələs meiiələri,
 +
subalp və alp cəmənləri var. Kur bo-
 +
Yunca tuqay mepələri uzanır. Rayonun
 +
UIM.-IIT, gənarında Eldar itiamı bitir,
 +
Mepələrin umumi cah, 24,7 MuH ha-
 +
dır. Cəldonuzu, dapqlıq dələsi, cuӱ-
 +
Yur, qumsicanı, bəzgək, dovdaq, kək-
 +
lik, turac və s, var.
 +
hali. Orta sıxlıq 1 km?-də 60,6
 +
nəfərdir. ri Yatayıl məntəqələri
 +
Tovuz it,, Qovlar titq., Azparı Ayıblı,
 +
Xatınlı, Apaqı Quqicu və Duz Qı-
 +
rıqlı k.-lə idir.
 +
 
 +
Təsərrufat, Q.r. resp.-nın muhum
 +
uzumculuk r-nlarındandır, İqtisa-
 +
diyYatında taxılcılıq, tərəvəzcilik
 +
və heyvandarlıq da muhum yer tutur.
 +
R-nda 26 s-z var. K.-t.-na yararlı tor-
 +
paqlar 71 min La-dır (1983) Bunun
 +
10,4 min Ha-ı ppum yeri, 10,4 min La-ı
 +
coxillik bitkilər, 0,2 min La-ı dincə
 +
qoyulmuli torpaqlar, 4,6 min La-ı bicə-
 +
nəklər, 45,4 min a-ı otlaqlardır, 12,5
 +
 
 +
 
 +
299
 +
 
 +
 
 +
min ha əkin sahəsinin 2225 -ində dənli
 +
və dənli-paxlalı bitkilər (butda, ar-
 +
pa, qarqıdalı və s.), 2625 -ində tərə-
 +
vəz-bostan bitkiləri və kartof, 5295 –
 +
ində yem bitkiləri əkilir (1983). 9,6
 +
min ha yən var. Suvarılan tor
 +
paqlar 22,3 min ha-dır. Ərazisində
 +
su qoppaqı (Xanımarx) və su anbar-
 +
ları(Axıncacay, Xatınlı) yaradıl-
 +
mıtpdır. 1984 ildə 113 min ?t uzum,
 +
4 min t taxıl və s, istehsal olun-
 +
mulidur. 28,7 min qaramal, 100,2 min
 +
davar var (1984). Quculuq və barama-
 +
cılıqla mətqul olunur. PTərab, kon-
 +
serv, yar-pendir, dəmir-beton mə"mula-
 +
tı z-dları, istehsalat və məihət xid-
 +
məti kombinatları, Resp. Dəvlət K.T,
 +
İstehsal-Texniki Tə”minat Komitəsi-
 +
nin iple”bəsi, elektrik itpəbəkəsi var.
 +
Bakı— Tbilisi d.y., Bakı—Qazax avto-
 +
mobil yolu, Qaradaq— Atstafa qaz kə-
 +
məri, Bakı— Batumi neft kəməri T.r.-
 +
ndan kecir.
 +
 
 +
Mədəni quruculuq və səhiyyə. R-nun
 +
106 məktəbəqədər mucəssisəsində 1988
 +
utaq tərbiyə olunur. 26 səkkizillik,
 +
44 orta, 6 axiyam və qiyabi orta, 9 tex-
 +
niki petpə məktəbində 31000 tpagird
 +
təhsil alır (1983,84). R-nda Azərb,
 +
Elmi-Tədqiqat Tərəvəzcilik İn-tunun
 +
zona təcrubə st.-sı və Azərb.SSR EA
 +
Genetika və Seleksiya İn-tunun dayaq
 +
məntəqəsi, ӰZ kitabxana, 13 mədəniyyət
 +
evi, 70 klub, xalq teatrı, 4 kinoteatr,
 +
36 kinoqurqu var (1983),
 +
 
 +
AKP Tovuz Rayon Komitəsi və Ra-
 +
yon XDS-nin orqanı cHəqiqətg qəzeti
 +
1929 ildən (1929—37 illərdə “Qızıl
 +
Tovuze, 1938—65 illərdə “Sosializm
 +
kəndiə, 1966 ildən indiki adı ilə)
 +
cıxır. Yerli radio veriliiləri re-
 +
daksiyası 1962 ildən fəaliyyət gəstə:
 +
 
 +
 
 +
rir. R-nda televiziya verilinlərinə
 +
baxılır.
 +
 
 +
Me"”marlıq abidələrindən Kirzan
 +
k.-ndə mə”bəd (12 əsr), Yanıqlı k.-ndə
 +
məscid, 3 turbə, Zəyəm cayı uzərində
 +
kərpu (hamısı 17 əsr) və s. qalmıdır.
 +
 
 +
 
 +
Anı T-r.-nsn (P. cristatus) epKəlH: |
 +
nin bədəninin uz. 100—125 sm, quYruqu
 +
40—45 sm-dir: cgezcukələrlə bəzən-
 +
MH lələklərlə ertulc quyruqustluyu
 +
 
 +
 
 +
(səhvən quyruq da deyilir) 120—130 qm- kk DAK | dı ə ət s ӱ
 +
dir. Erkəyi 4—4,25 kq-dır. Balı, : N O a əə ə əəə əli
 +
boynu və sinəsinin bir hissəsi gey, ) dur: HR ə ə ə Ad
 +
beli yalpıl, bədəninin ataqı hissəsi ii One” üə ə :
 +
qaradır. Dipisi kicikdir. Rəngi bir | | | 0 Hr. əv
 +
qədər solqundur, quyruqustluyundə | | yalı x”. :
 +
 
 +
 
 +
uzun lələkləri yoxdur. Hindistan y-a-
 +
nda Himalaydan c.-a (yuksək darlar-
 +
da yoxdur) və PTri-Lanka a.-nda yayıl-
 +
mıpdır. Geyqanadlı T.q. (R.
 +
tiNsiz) əlvan rənglidir. Hind-Cin,
 +
Malakka və Sumatrada rast gəlir.
 +
AT. kolluqlarda, meiqə talalarında
 +
Və cay sahillərində yappayır. Poli-
 +
qamdırlar. Torpaqda dӱzəltdiyi Yuva-
 +
Ya 5—6 yumurta qoyur: 27—30 gun gurt
 +
yatır. Əsasən, bitki ilə qidalanır.
 +
Azərb.SSR-də adi T.q. dekorativ quiy
 +
kimi saxlanır. Hindistanda Yarım:
 +
əhlilətmin haldadır. Avropaya (Yu-
 +
nanıstana) ehtimala gerə 5 əsrdə gə-
 +
“ӧvlmindir.
 +
TOVUZ RAYONU—Azərb.SSR-də in:
 +
zibati r-n, 1930 ildz təppkil edilmiil-
 +
dir. 1963 ildə ləev edilərək ərazisi
 +
azax r-nuna verilmit, 1964 ildə ye-
 +
nidən mustəqil r-n olmutdur. P1m.-
 +
Dan Gurc.SSR, c.-q.-dən Erm.SSR-
 +
la həmsərhədlir. Sah. 1903 km2?, Əh. Tovuz rayonu, 1,
 +
115,3 min (1984, 1 yanvar), R-nda 1 ppə-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Təbil mənzərə, 2. Nizami alına sovxozun
 +
 
 +
 
 +
Qoyun surusu. Z.
 +
iqərab zavodunda. 4, Tovuz aiqıqları.
 +
 
 +
 
 +
300
 +
 
 +
 
 +
R-nda 975 carpayılıq 23 xəstəxana
 +
mӱəssisəsi, vərəm dispanseri, 29 feld-
 +
iyer-mama məntəqəsi, sanitariya-epi-
 +
demioloji st,, 186 həkim, 657 orta
 +
 
 +
tibb ipcisi var (1984).
 +
 
 +
TOVUZ SEMENT ZAVODU, H.Sul-
 +
tanov ad.—Azərb.SSR-də 1980 ilin
 +
dekabrınadək fəaliyyət gəstərmiiq ti-
 +
kinti materialları sənayesi muəssi-
 +
 
 +
 
 +
səsi.
 +
TӦQA (lat, (ova, tego—epTypəM)—
 +
Qədim Romada vətəndaiların ust ge-
 +
yimi, qolsuz uzun plai. Adətən, ar
 +
yun parcadan tikilirdi.
 +
 
 +
OQQA—kipi geyim dəstinin bir his-
 +
səsi, əsasən, metal və qayıtidan duӱzəl-
 +
dilmiiy kəmər nəvu, Arxeoloji qazın-
 +
tılar zamanı Azərb.-da e.ə. 2-ci min-
 +
illiyin əvvəllərinə aid tuncdan TƏK-
 +
mə usulu ilə hazırlanmıit T. bəndləri
 +
tapılmındır. Kecmipdə T.-nın me-
 +
tal hissələrini (ən cox gumuiydən,
 +
qismən qızıldan) zərgər, qayıtını
 +
isə sərrac və ya dabbaq hazırlayırdı.
 +
Bax həmcinin Kəmər,
 +
 
 +
TOQQAC— Azərb.-da qədim k.t. aləti,
 +
Toxumluq ucun ayrılmını taxılın,
 +
həmcinin mərci, noxud, darı və s,
 +
bitkilərin dəyulməsində istifadə
 +
edilirdi. Əsasən palıd, vələs, qara-
 +
aqacdan hazırlanan T. (uz. təqr. 30—
 +
35 sm, diametri 15—20 sm) dəstə və
 +
toxmaq adlı iki Hissədən ibarətdir.
 +
Azərb.SSR-in bə”zi zonalarında t o x-
 +
maq da adlanır. İpqci, alətin dəstə-
 +
sindən tutub toxmaqla sunbulu deyur-
 +
du. T.-la dəyulən sunbulun taxılı
 +
əzilməzdi. Yaxın PTərq əlkələri, Qaf-
 +
qaz və Orta Asiya xalqları arasında
 +
da geni yayılmıpdı.
 +
 
 +
TOQİ, touqi (ər. gə—hekmdar
 +
fərmanı, məhuru, yazısı)—ərəb əlif-
 +
bası ilə yazılan klassik 6 bədii xətt
 +
nevundən biri. 13 əsrdə Baqdad ipairi
 +
və xəttatı Əbulfəzl Dinəvəri tərə-
 +
 
 +
 
 +
== ə
 +
 
 +
 
 +
-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
“ə, də LT
 +
 
 +
 
 +
Toqi xəTTHHnƏH HYMYHƏ,
 +
findən yaradılıb. T. xətti ilə, əsa-
 +
sən, hekmdar fərmanları və məhkə-
 +
mə sənədləri yazılırdı.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TӦQO (Toro). Toqo Respubli-
 +
K ac n (Republique Togolaise).
 +
 
 +
YMyMH MƏ"AyMAT. İəpön Adprkana
 +
devlət. Q.-dən Qana, (im.-dan Burkina
 +
 
 +
 
 +
TOVUZ SEMENT ZAVODU
 +
 
 +
 
 +
Faso, 1p.-dən Benin ilə həmsərhəddir.
 +
C.-da Atlantik okeanının Qvineya
 +
geərfəzi ilə əhatələnir (sahil xətti:
 +
nin uz. 50 km). Sah. 56,6 min km?. ƏH.
 +
2,7 mln. (1982). İnzibati cəhətdən 5
 +
vil.-ə bəlunur. Paytaxtı Lome it.-dir.
 +
 
 +
— Devlət qurulumu. T. resp.-dır.
 +
1979 il Konstitusiyası quvvədədir.
 +
Devlət və həkumət baticısı 7 il mud-
 +
dətinə secilən prezidentdir: qanunve-
 +
rici orqan birpalatalı parlament—
 +
Milli nəttlir səlahiyyət mӱddəti
 +
5 ildir. İcra hakimiyyətini prezi-
 +
dentin baiicılıq etdiyi hekumət həya-
 +
ta gecirir.
 +
 
 +
Təbnət. Əlkənin c. hissəsi laqun-
 +
lu ovalıq, qalan hissəsi, əsasən, zə-
 +
if dalqalı duzənlik və platodur.
 +
Ən yuksək zirvəsi Toqo d-rında Bau-
 +
man pikidir (1026 m), Faydalı qa"
 +
zıntıları: dəmir filizi, qızıl,
 +
fosforit boksit və s. İqlimi sub:
 +
ekvatorialdır. Sahilboyunda 2 maks,
 +
yaqılplı devr (mart—iyun, tr
 +
oktyabr) var. Orta aylıq temp-r 20—
 +
25*S-dən 28—322S-yədək, illik ya:
 +
qıntı 750—1000 mm-dən 1400—1500
 +
mm-ə qədərdir. Ən iri cayları: Mo-
 +
no, Oti. Ərazinin cox hissəsi qır-
 +
mızı ferrallit torpaqlarda yuksək:
 +
otlu savannalardır. Toqo derının ya=
 +
macları və cay dərələri həmitəyatıl
 +
mepələrlə ərtuludur. Heyvanları: as-
 +
lan, bəbir, zurafə, antilop və s. Cox-
 +
lu hətərat (termitlər, sese milcəyi
 +
və s.) var.
 +
 
 +
Əhali. T.-da təqr. 45 xalq və etnik
 +
qrup (eve, mina, uaci, kabye, yoruba,
 +
ana, losso, kotokoli və b.) yapayır,
 +
Eve dili və onun dialektləri ustun-
 +
dur. Rəsmi dil fransız dilidir. Əha-
 +
linin 6696-dən coxu ən”ənəvi dini
 +
e”tiqadlarını saxlayır, təqr. 2296 -n
 +
xristian, qalanları muçsəlmandır.
 +
 
 +
iləyən əhalinin təqr. 8096-i k.t.
 +
və balıqcılıq sahəsində calını
 +
(1982). Orta sıxlıq 1 km?-də təqr. 45
 +
nəfərdir (1982). Əsas pəhərləri: Lo-
 +
me—350 mindən cox (ətrafı ilə bir-
 +
likdə, 1982), Cauco, Kpalime və s.
 +
 
 +
Tarixi mə”lumat, T. ərazisi qə:
 +
dimdən məskunlaitmındır. T.-da ya:
 +
ipayan eve, yoruba və 6. tayfalar or-
 +
ta əsrlərdə Qana və Benindən kecub
 +
gəlmiimlər. 15 əsrdə T. sahillərinə
 +
gələn portuqallar buradan Ameri-
 +
kaya qara qul aparırdılar. 17—18
 +
əsrlərdə qul ticarətinin geniii miq-
 +
yas alması nəticəsində yerli əhali-
 +
nin sayı xeyli azalmıtidı. 19 əsrin
 +
2-ci yarısında T. ərazisində iri
 +
feodal devlət birlikləri yarandı.
 +
19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəlində T.
 +
(indiki Qana ərazisinin bir hissə-
 +
si ilə birlikdə) Almaniyanın mus-
 +
təmləkəsinə cevrildi. Birinci dun:
 +
- muharibəsindən sonra Q.-nun qərb
 +
iissəsi B. Britaniyanın, izərq his-
 +
səsi isə Fransanın mandatı altın-
 +
da, İkinci dunya muharibəsindən son-
 +
ra isə Fransa və İngiltərə idarə usu-
 +
lu saxlanılmaqla BMT-nin qəyyumlu-
 +
qunda idi. 1960 ildə mustəqil Toqo
 +
Resp. yaradıldı və BMT-yə qəbul
 +
olundu. 1963 və 1967 illərdə hərbi
 +
cevrilimtlər oldu. 1967 il cevrili-
 +
iindən sonra siyasi partiyalar bu-
 +
raxıldı. 1969 ildə Toqo Xalqının
 +
Birliyi Partiyası yaradıldı. 1979
 +
ildə dini təriqətlərin beyuk əksəriy-
 +
yətinin fəaliyyəti qadaqran olundu.
 +
Qərbi Afrika Əlgkələri İqtisadi
 +
Birliyinin yaradılmasında muthum
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
İ əəə TOTO
 +
BYPKHH-ƏAQÜ, / q
 +
 
 +
 
 +
k
 +
“ə
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
2
 +
(=
 +
 
 +
 
 +
=
 +
*aa .7
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
s sm Xa ə anı
 +
” b Dapaon | İz
 +
zl İCABAHHA/TAP ye
 +
“ə 29)
 +
 
 +
 
 +
Natitinq
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Yendi
 +
 
 +
 
 +
: a
 +
“un
 +
 
 +
-Ӱ
 +
 
 +
Qə q
 +
 
 +
 
 +
N
 +
 
 +
 
 +
ONA
 +
 
 +
 
 +
m)ün9ünnil
 +
 
 +
 
 +
İLİ Tİ İTİ
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
İLLİ Li Di
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
el ( nova | yumusu lE
 +
x.) :
 +
| -. = sr B H 14 =
 +
| : 7 m. | |
 +
— (landibY // | iz
 +
= Gİ14 4). Di
 +
8 - = - ba $ Funu şm —
 +
:  Tablima)2 8
 +
TƏHHƏKƏH ARI SB
 +
| OK unq y “ə
 +
vil. *Xe,
 +
1 əf, İy,
 +
O Sevi Ox
 +
x 1 Vəqak Mi
 +
ANİ ət
 +
NİN x
 +
——
 +
—
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
.:
 +
 
 +
 
 +
||
 +
ili
 +
 
 +
 
 +
ıı
 +
 
 +
 
 +
ili
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
pon oğnaMbımabıp. 1966 vnnən Ğamına"
 +
yapar ƏnKƏHHH MHrTHCANH HHKHIAĞM
 +
betillik planlar əsasında həyata ke-
 +
cirilir. Derduncu bepillik planda
 +
(1981—85) kooperativlərin sayının
 +
artırılması və aqrar-sənaye komp-
 +
lekslərinin yaradılması yolu ilə
 +
k.t.-nın inkipafına xususi diqqət
 +
yetirilmindir. Əlkədə savadsızlı-
 +
qIN ləqv edilməsi, zəhmətkepylərin
 +
əmək haqqının artırılması sahəsin-
 +
də muhum tədbirlər həyata keciril-
 +
məkdədir. T. bitərəflik və bloklara
 +
qopulmamaq siyasəti yeridir. 1960 ildə
 +
SSRİ ilə T. arasında diplomatik Mu-
 +
nasibətlər, 1976 ildə isə T.-nun Mos-
 +
kvada səfirliyi yaradılmındır. 1978
 +
 
 +
 
 +
TORLUK-TEYMUR 301
 +
 
 +
 
 +
bayram ipənlikləri ilə əlaqədar ən”.
 +
ənəvi tamaiqyalar məvcud olmuidur,
 +
20 əsrin 40-cı illərinin sonundan
 +
muasir tipli teatr 77 etməyə
 +
bailamıti, 60-cı illərdə həvəskar
 +
teatr kollektivləri meydana gəlmii-
 +
dir. 1968 ildə 4“ T. Afrika baleti ad-
 +
lı milli folklor ansamblı yaradıl-
 +
mıtidır. 1970 ildən dram sənəti və
 +
xalq mahnılarına baxıit-festival-
 +
lar kecirilir.
 +
h | Əd. QalıperinQ. L,, Respubli-
 +
Ki -E bək ka Toqo, M., 1961, Nopvedipal istorin Af-
 +
a riki, 2 izd., M., 1968, Afrika. Əkonomi-
 +
ceskin spravocnik, M., 1974: Afrika. Za-
 +
padnan i PLentralınan Afrika, M., 1979
 +
(serin “Stranı i narodız), Tokareva
 +
Z. İ., Təqolezskal Respublika. Spravoc-=
 +
nik, M., 1981,
 +
TOQOLOK MOLDSF (təxəllusu: əsl
 +
adı və familiyası BayımbetƏbdu r:
 +
rəhmanov |10.6.1860, Tyan-PTan,
 +
Kurtka (indiki Qırq.SSR, Narın
 +
vil., Aqtala r-nu)—4.1.1942, orada)|—
 +
qırqrız sovet akını. İnqilabdan əv-
 +
vəlki əsərlərində feodal əzbatına-
 +
lıqı, riyakar ruhanilər |4“Əginci ar-
 +
vadının aqılarık, “Qabırqalarıma
 +
dəyən dailarə, *Xocanın kələkləriə,
 +
“ICalmalı qoyun və s. ipe"rləri, -Kem-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Toqo. 1. Lome pəhərində inzibati bina, 2. Lome. Azadlıq abidəsi. 3. Tikinti
 +
materialları zavodunun sexində. 4, Lome yaxınlıqrında sement zavodu.
 +
 
 +
 
 +
ildə SSRİ ilə T. arasında iqtisadi dir. Malyariya, cӱzam, zəhrəvi xəstə- contoyə, F“Babırkanık (hər ikisi
 +
 
 +
 
 +
və texniki əməkdailıq, sovet ali mək- liklər və s. geniti yayılmıntdır. T.-da 1900), cSӱda (1908) nıoe kü m...
 +
təblərində T. ucun kadrlar hazırlan- 3,1 min carpayılıq (əhalinin hər min rın naqılıq (1: tən arır riya
 +
ması haqqında mӱqavilə imzalanmı:1- nəfərinə 1,5 carpayı) 26 xəstəxana, ədəni əd. x ə Ktyadr
 +
dır. 90 həkim (əhalinin Hər 22,5 min nə- mi, (1918) ə ə (1919.
 +
Siyasi partiyalar, həmkarlar itti- fərinə 1 həkim), 4 dii həkimi, 23 əc- “ “an h Gö: s narə (1919—
 +
faqları və digər ictimai təiykilat- zacı, 1000-dən cox orta tibb iicisi B ), cNəsihətə (1923) ki Yeni
 +
lar.Toqo Xalqının Birli- var (1971). Tibb kadrları xaricdə . 81 TƏrənnuӱm etmitdir (*Sirrimə,
 +
| i—(TXB: 1969) elkədə yeganə və ha- hazırlanır. | : rast iya cXoibəxtəmə və s.
 +
kim partiyadır. Toqo Zəhmət- Maarif. Olkədə 1970 ildə yapı “Rləri). FManasəın mahir ifacı-
 +
geplərinin Milli Kon - 15-dən cox olanların 8091-i savadsız SU KİMİ də tanınmıtdır.4 PTərəf HH-
 +
federasiyası (1973) — yeganə idi. 1970—80 illərdə savadsızlıqla (1689 ordeni ilə təltif olunmusidur.
 +
həmkarlar ittifaqıdır. TXB-nin mubarizə nəticəsində məktəbyatilı Frunzedə abidəsi qoyulmundur.
 +
Gənclər Təptkilatı (1971): utaqların 7096-i ibtidai məktəblərə Əsərləri: İzbrannoe, M., 1958:
 +
Toqo Qadınlarınıinl M il- cəlb olunmutdur (1982), T. maarifin DoroqoNn pesen, M., 1960,
 +
li İttifaqı (1972). inkiafında və savadsızlıqla muba- TOQUCİN RSFSR-in Novosibirsk
 +
İqtisadi-coqrafi ocerk. T. aqrar rizədə muvəffəqiyyətlərinə gərə vil.-ndə ipəhər. Toqucin r-nunun mər:
 +
əlkədir. İqtisadiyyatında xarici (əsa- YUNESKO-nun N. K. Krupskaya ad. kəzi. D.y.st, İnya cayı (Obun qolu)
 +
sən, Fransa, AFR) kapital hələ də mukafatını almındır (1981). Təhsil sahilindədir. Arau e "Manbi kombinatı,
 +
muhum rol oynayır. Yarımnatural sistemi Fransada olduqu kimidir: iyərab, akkumulyator, pendir z-dları:
 +
gəndli təsərrufatları ustundur. Əra- dərslər fransız dilində kecir. Təh. meiqə təsərrufatı texnikumu və s. var.
 +
zinin təqr. 1/10-i becərilir. Əsas ix- sil muddəti ibtidai məktəblərdə (ic- TORANALI — Azərb.SSR Xanlar
 +
racat bitkisi kakao (1980/81 ildə 16 bari və pulsuz) 6, orta ӱmumtəhsil r-nunda gənd. T.sopetliyinin mərkəzi.
 +
min t), qəhvə (8,.9 min t) və pambıqdır məktəblərində 4 (kolleclərdə) və 7 R-n mərkəzindən 33 gc c.-da, dar ətə-
 +
(19,7 min t). Daxili tələbat ucun ma- (liseylərdə) ildir. Lomedə un-t, Mil- yindədir. Əh. 878(1985): meyvəcilik və
 +
niog, darı, qarqıdalı, cəltik və s. li kitabxana par. heyvandarlıqla məpquldur. Orta mək-
 +
be rl . Qəqr. 2 mln, mal-qara var Mətbuat, radio veriliiyləri, tele- tb, kitabxana, tibb məntəqəsi var.
 +
(1982). İldə təqr. 10 min t balıq ov- viziya, Gӱndəlik həkumət qəzeti 1952 TORANALI PİRİT YATARI
 +
lanır. Mədən sənayesi inkittaf et- ildən fransız, eve və kabye dillərin- Azərb.SSR Xanlar r-punda, Pantdar
 +
dirilir. Fosforit (sənayesi 1974 il- də cıxan c“Nuvel mariqədır (1980 ilə- silsiləsinin c.-i. yamacında, To-
 +
də millilətdirilmindir), almaz, dək—cQoqopressə). T. mətbuat agentli- qanalı k.-dən 2—3 km 1im.-q.-dədir.
 +
mərmər, xərək duzu və s. cıxarılır. Yi ATOP 1975 ildə yaradılmıtdır. Yataq tektonik cəhətdən Geykel anti-
 +
Yungul, yeyinti, neftayırma. sement Həekumətin sərəncamında olan T. ra- kliporiumuna aiddir. Keoloji qu-
 +
sənayesi mӱəssisələri və s. var. D.y.- dio verilitləri idarəsi 1953, T. te- rulutiunda Ust Bayosun kvars-plagio-
 +
 
 +
 
 +
ə dbb |
 +
 
 +
 
 +
larının uz. təqr. 570 km, avtomobil
 +
yollarının uz. 7.8 min km-dir (1982),
 +
Dəniz portları Lome (yuk devriyyə-
 +
si 1,2 mln. t., 1981) və Kpeme, beynəl-
 +
xalq aeroportu Lomedir. Fosforit,
 +
gagao, qəhvə və s. ixrac edilir. Ər-
 +
zaq, maın, avadanlıq, neft məhsul-
 +
ları və s. idxal olunur. Ticarəti,
 +
əsasən, Fransa, AFR, Niderland
 +
ilədir. SSRİ və digər sosialist el
 +
gələri ilə iqtisadi və texniki əmək-
 +
dailıq edir. Pul vahidi Afrika
 +
frankıdır.
 +
 
 +
Səhiyyə. 1970 ildə T.-da əhalinin
 +
ər min nəfərinə duttən doqum sayı
 +
50,9, elum sayı 25,5: hər min nəfər
 +
diridoqulana gerə uplaq elumu 128 ol-
 +
mupidur. Əlum halları, əsasən, in-
 +
fFeksion və parazitar xəstəliklərdən-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
leviziyası 1973 ildən fəaliyyət kəs-
 +
tərir.
 +
 
 +
Me"marlıq və təsviri sənət. T.-nun
 +
iləhərlərində (Lome və s.) inzibati
 +
mərkəzlər və yeni məhəllələrdə avropa-
 +
sayaqı binalar tikilir (1950-cı illə-
 +
rin sonundan Yerli memarlar X. Ekue,
 +
A. da Silva, S. Olimpiko və b.-nın
 +
layihələri ilə), abidələr qoyulur (Lo-
 +
medə İstiqlaliyyət monumenti, 1960,
 +
M€ Map və heykəltəraii J. Kuster).
 +
Azac heykəltərailıqı inkitaf et-
 +
midir. 1960-cı illərdən milli bo-
 +
Yakarlıq məktəbi tətəkkul tapır (bo-
 +
yakar və heykəltərait P. Ayi və 6.).
 +
Xalq sənəti aqac, metal və fil dippi
 +
uzərində oyma, toxuculuq, heomə mə”-
 +
mulatı ilə təmsil olunur. –
 +
 
 +
Teatr, T.-da muxtəlif mərasim və
 +
 
 +
 
 +
şa “mn”, dü. R Ta YR
 +
 
 +
 
 +
porfirləri, Bat yalı porfirit-
 +
lər və Tabatir yailı vulkanogen və
 +
tufogen-cdokma suxurlar iptirak edir.
 +
Yataq puruz tipli olcb, kvars plagio"
 +
porfir qatıpın ust hissəsindədir.
 +
Minerallaima narın pirit puruzla-
 +
rından. bə zi yerlərdə yuva və linza
 +
formalı pirit kutlələrindən ibarət"
 +
Filizin tərkibində piritdən
 +
baiqa kvars, kaolin, serisit, xalkopi"
 +
rit, bornit, barit və s. iptirak edir.
 +
TORLU anadan ayrıldıqdan (4—5
 +
aylıqınlan) 1,5 yapa qədər olan erkək
 +
qoyun balası. Ditisi tipiək adlanır.
 +
TORLUK-TEYMUR (2—1362 və ya 1363)
 +
— Moqrolistan dəvlətinin banisi və
 +
xanı. 16 əsrin 70-ci illərinədək PPər:
 +
qi Qurkustanda həkmranlıq etmip suӱ-
 +
lalənin əsasını qoymutidur. Caqata:
 +
 
 +
 
 +
302
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ya nəslindəndir. 1347—48 illərdə
 +
aqatay ulusunun i1. hissəsinin xanı
 +
e”lan olunmutdu. Onun yaratdıqı
 +
devlət PTərqi Turkustanı, Cənubi Si-
 +
bir və Jetısu (Semirecye) vil.-ləri-
 +
ni, 1360—61 illərdə Mavərənnəhri
 +
əhatə edirdi. T.-T.-un eəlumundən son-
 +
devlət parcalandı.
 +
Toqluget RƏN — bax
 +
qartal.
 +
TORRUL BƏY. 1 Toqrul(təqr. 993
 +
—-sentyabr, əlcuq sultapı
 +
(1038—63|, Səlcuqilər dəvlətinin ba-
 +
nisi. Qardapı CHaqrı bəylə oquzların
 +
səlcuq tayfa birliyinə baqcılıq edən
 +
T.6. 1038 ildə Xorasanın xeyli his-
 +
səsini ələ gecirmipl və Niptapurda
 +
sultan e”lan olunmutdu. 1040 ildə
 +
ndənəkan vuruiqymasında Qəznəvi
 +
hekmdarı Mə sudu mərlubiyyətə uera-
 +
daraq tezliklə əzm, İran, Azərb.
 +
və Ermənistanı zəbt etdi. 1055 ildə
 +
T.6. Baqdada yuruli edərkən təhlukə
 +
qarpıısında qalan Abbasi xəlifəsi
 +
Qaim ona sultan və islam dӱnyasının
 +
padiahı titulu verməyə məcbur oldu.
 +
T.b. iptal etdiyi torpaqları ailə
 +
uzvləri arasında bəlutpdurdu.
 +
 
 +
 
 +
Saqqallı
 +
 
 +
 
 +
Əd. Buninltov 3. M., Tocynap-
 +
stvo Atabekov Azerbandjana (1136—1235
 +
qq.), B., 1978,
 +
 
 +
 
 +
TODAN— Azərb.SSR PTaumyan (kənd)
 +
r-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkə-
 +
zi. R-n mərkəzindən 22 km 11m.-q.-də,
 +
dar ətəyindədir. ƏH. 1025 (1985): əkin-
 +
cilik və heyvandarlıqla məpquldur.
 +
Orta məktəb, klub, kitabxana, tibb
 +
məntəqəsi var. Beyuk Vətən muhari-
 +
bəsində həlak olmutt həmyerlilərin
 +
pərəfinə abidə qoyulmutdur.
 +
TODAN ƏQİQ YATARI—Azərb.SSR-
 +
in PQaumyan (kənd) r-nunda yerlətir.
 +
Geoloji qurulupqunda Ust Konyak və
 +
Alt Santon yaplı andezit və dolerit
 +
porfiritləri, onların tufları və
 +
ən iptirak edir. Ya-
 +
taqda əqiqdən bapqa heliotrop da aii-
 +
kar edilmitdir. Əqiq badamvarı aq-
 +
reqatlar, jeodlar təpkil edir. On-
 +
lar yataqda ertuk kimi iptirak edən
 +
vulkanogen suxurların mərkəzi hHissə-
 +
sində lokallapır. Dərinlik artdıq-
 +
ca minerallatma zəifləyir və əqiq
 +
cbadamlarınıng elcusu kicilir.*Ba-
 +
damların elcusu 1—5 sm-dən 25—30
 +
sm-ə qədər olur.
 +
 
 +
TODD (To44) Aleksander (dl. 2.10.
 +
907, Qlazqo)—ingilis kimyacısı (uz-
 +
vi kimya). Lonlon Kral Cəmiyyətinin
 +
uzvu (1942) və prezidenti (1975 il-
 +
dən). Nobel mukafatı laureatı (1957).
 +
Mancester un-tinin kimya laborato-
 +
riyalarının direktoru (1938—44), İn-
 +
giltərə Kimya əsil iriman preziden-
 +
ti (1960—62) olmutidur. Əsas iiləri
 +
—nuklein turiularının və nukleo-
 +
tillərin təlqiqi bu maddələrin sintezi
 +
və qurulutu haqqında muasir tə limin
 +
əsasını təpqkil edir.
 +
 
 +
TODZİO Xideki (30.12.1884, Tokio—
 +
23.12.1948, Tokioy— Yaponiyanın əsas
 +
Hərbi canilərindən biri, general. Bapi
 +
nazir vəeyni zamanda hərbi nazir (1941
 +
—44) idi. Beynəlxalq hərbi tribuna-
 +
lın hekmu ilə e”dam olunmutdur.
 +
TOZ— aerozol nəvu, kicik bərk his-
 +
səciklərdən ibarət dispers sistem. T.
 +
elektrik Yugu dapıyır, yaxud elektro-
 +
neytral olur. Tozun qatılıqı qazın
 +
(havanın) vahid həcmindəki hissəcik-
 +
lərin miqdarı və onların umumi gkut-
 +
ləsi ilə ifadə olunur. Q. davamsız-
 +
 
 +
 
 +
TORLUGƏTURƏN
 +
 
 +
 
 +
dır, onun hissəcikləri Broun hərəkə-
 +
ti, yaxud cekmə zamanı birlənir. Ya-
 +
nacaqı yandırdıqda və bə”zi texnolo-
 +
ji proseslərdə maddələr toz ipəklinə
 +
salınıb iplədilir. Ətraf muhitdə
 +
arzuolunmaz T. bərk suxurların be-
 +
lunməsi və quru halda xırdalanması,
 +
faydalı qazıntıların cıxarılması
 +
BƏ YaBH yanacaqların yandırılması
 +
və s. nəticəsində yaranır. Metallur-
 +
giya, kimya sənayesi, tikinti və k.t.-
 +
nın bə”zi sahələri də tozun əsas mən-
 +
 
 +
lərindəndir. T. atmosferdə ipıqın
 +
səpələnməsini və udulmasını guclən-
 +
dirir, istehsalatda cihaz və aparat-
 +
ların tez sıradan cıxmasına, bura-
 +
xılan məhsulun keyfiyyətinin ataqı
 +
dutiməsinə səbəb olur. Yanan və asan
 +
oksidlətən maddələrin (kemur, odun-
 +
caq, iqəkər, aluminium) tozu partla-
 +
yıii və yanqın təhlukəsi tərədə bilər.
 +
Tozun qatılıqı və dispersliyi art-
 +
dıqca onun alıltma, yaxud partlayıpi
 +
ehtimalı da cox olur.
 +
 
 +
İstehsalatda tozla mubarizə mu-
 +
Hum problemdir.
 +
TOZ ƏRMANLAR —daxilə qəbul et-
 +
mək və yaraya səpmək ucun ilədilən
 +
bərk dərman forması. Muxtəlif sin-
 +
tetik preparatlar, antibiotiklər, hey-
 +
van və bitki məniəli maddələr və s.
 +
T.d. halında iitlədilir. Sadə (bir
 +
maddədən ibarət), murəkkəb, dozalara
 +
ayrılmıiy və ayrılmamın T.d. ayırd
 +
 
 +
 
 +
edilir.
 +
 
 +
TOZARACI (Vehaya)—tozaqacıkimi-
 +
lər fəsiləsindən yarpaqı təkulən
 +
birevli aqac və kollar. Yarpaqları
 +
nəvbəli duzulur. Meyvəsi o ilə
 +
fındıqcadır. Dunyada 100-dək, SSRİ-
 +
də 50-dək, o cumlədən Azərb.SSR-də
 +
3 nevu mə”lumdur. T. Azərb.SSR-də
 +
Beyuk və Kicik Qafqazda 2400—2500 m
 +
yӱksəklikdə mepəliklər əmələ gətirir.
 +
Əksər nəvləri ipıqsevən, quraqlıRra
 +
və (paxtaya davamlıdır. T.-nın beyuk
 +
x.t. əhəmiyyəti var. Bə”zi nəvlərinin
 +
yarpaqından və tumurcuqundan muali-
 +
cə məqsədi ilə istifadə olunur. Tu-
 +
murcuqundan (tərkibində 3,5—626 efir
 +
yaqı var) sidikqovan dərman və oynaq
 +
aqrılarının mualicəsi ucun surtmə
 +
dərmanı hazırlanır.Ən cox Yayılanı
 +
ziyilli T.-dır (B.  verrücosa).
 +
Hupd. 25 m-dək, diametri 80 sm-dək
 +
olur. 150 ilədək yapayır. Tarlaqo-
 +
ruyucu meipqə zolaqları salınmasında
 +
və dekorativ bitki gimi istifadə
 +
edilir. Oduncaqı mebel sənayesində,
 +
faner istehsalında və tikintidə lir
 +
 
 +
 
 +
ədilir.
 +
TOZARACIKİMİLƏR FƏSİLƏSİ
 +
 
 +
 
 +
(Veqiyaseae)—birevli, ikiləpəli aqac
 +
və ya kollar. Yarpaqları n əvbəli duzu -
 +
lur: bircinsiyyətli cicəkləri gulək-
 +
lə tozlanan salxımvarı cicəkqrupun-
 +
da yerlətir. Meyvəsi qanadlı fın-
 +
dıqcadır. Əsasən, PYimal yarımkurə-
 +
sinin tropik olmayan ərazilərində ya-
 +
yılmızldır) Cənubi Asiyada, Ameri-
 +
kada isə Cili və Argentinaya qədər
 +
hər yerdə bitir. 2 cinsə aid (/tozaqa-
 +
cı və qızılaracu) 200-dək, SSRİ də
 +
10, o cumlədən Azərb.SSR-də 6 HəBy
 +
var. Metənin əsas tərkib hissəsidir.
 +
Oduncaqından istifadə edilir.
 +
 
 +
TOZANAQLAR –qasteromisetlər qru-
 +
pundan olan gəbələklərin adı . 120-
 +
dək nəvdən ibarət Qusoreqdop, Vouy8-
 +
"“a, Sayuaya cinsləri var. T. muxtə-
 +
lif elculudur. PLar, oval, armudvarı
 +
formalıdır. Tam yetiidikdə T.-ın
 +
səthində əmələ gələn yarıqdan toz
 +
 
 +
 
 +
ə —”T
 +
 
 +
 
 +
ipəklində sporlar cıxır. SSRİ-də
 +
təxminən 40, o cӱmlədən Azərb.SSr.
 +
də 10-dan cox nevu var. Meilyə, cəmən
 +
və otlaqlarda Geniyi Yayılmıtdır., Ca.
 +
van T.-ın rəngi əvvəlcə aq (bu nenpnə
 +
yeyilir), sonra sarı və qonur, yeyilmə-
 +
yən yalancı T. (Əs1sqodeqta) əvvəlcə
 +
aq, sonra qara və ya bənəviləyi olur,
 +
 
 +
TOZLANMA, bitkilərin toz.
 +
lanması — yetitmin erkəkciyin
 +
toz hӱceyrələrinin ertulutoxumlular-
 +
da diticiyin, cılpaqtoxumlularda
 +
yumurtacırın aqızcıqına duiməsi,
 +
un ust qatı boruya cevrilərək
 +
icərisindəki erkək huceyrəni (sper-
 +
ma) yumurtahuceyrəyə catdırır və onu
 +
mayalayır, nəticədə ziqota (rupeym)
 +
əmələ gəlir. Ərtulutoxumlularda 2
 +
 
 +
 
 +
cur T.—əz-əzunə tozlanma
 +
(avtoqamiya), carpaztozlanma
 +
(geytenoqamiya, yaxud ksenoqamiya)
 +
 
 +
 
 +
olur. QTəkamul prosesində T. ilə əla-
 +
qədar bitkilərin cicək ӱzvlərində bir
 +
cox dəyipiklik əmələ gəlmiidir,
 +
Birevli cicəklərdə cox zaman tozcuq
 +
və yumurtahӱceyrə eyni vaxtda yetip-
 +
mir (dixoqamiya). Erkəkciyin tez ye-
 +
tipməsi protandriya, diiiciyin tez
 +
yetitlxməsi isə protoginiya adlanır.
 +
Bir sıra cicəklərdə diiricik və er-
 +
kəkcik saplarının uzun olması hete-
 +
rostiliya adlanır. Carpaz T. heyvan
 +
(zoofiliya), kӱlək (anemofiliya), su
 +
Fidrofili ya) vasitəsilə olur.Cicək-
 +
li bitkilərin əksər nəvləri heyvan-
 +
lar vasitəsilə, əsasən, cuculərlə
 +
(entomofiliya), bir qismi quilarla
 +
(ornitofiliya), az hissəsi məməlilər-
 +
lə (Yarasalar, gəmiricilər və s.) toz-
 +
lanır. Heyvanlar cicəklərə onun nek-
 +
tarına və tozcuquna gərə qonurlar,
 +
Cicək ləcəkləri rəngli və kəskin
 +
iyli olur. Bu xususiyyətlər cucunun
 +
cicəyi tez tapmasına kəmək edir.Cn-
 +
cəyin qurulutpunda elə uyqunluq var ki,
 +
cucu ona qonarkən tozcuqra və arızcı-
 +
qa toxuna bilir. Bir sıra bitkilər
 +
ancaq muəyyən cucu ilə tozlanır: ona
 +
gərə də cuӱcunun inkitaf mərhələsi
 +
cicəyin tozlanma dəvrunə uyqunlai-
 +
mıp olur. Məs., əncir cicəyini xu-
 +
susi uzunxortumlu arılar, yukka ci-
 +
cəyini pronuba gӱvəsi tozlandırır.
 +
TOZLUQ—erkək cinsiyyət tozcuqla-
 +
ı Yerləmən kisə. T. erkəkciyin əsas
 +
ztissəsi olub, iki simmetrik T. kisə-
 +
sinə malikdir. Hər kisə bir və iki
 +
tozcuq Yuvasından ibarətdir. Ərtu-
 +
lutoxumlu bitkilərin ə yuvası ayı-
 +
dətəyikimilərin və cılpaqtoxumlula-
 +
ın mikrosporangilərinə uyqundur.
 +
.Un uzununa yarıq əmələ gətirməsi,
 +
tozcuqların xaricə səpələnməsinə sə-
 +
bəb olur. Həmin tozcuqlar diiyici-
 +
Yin arızcıqına duiqərək, inkiafı-
 +
nı davam etdirirlər.
 +
TOZƏLCƏN—bilavasitə əlcmə yerin-
 +
də havanın tozluluqunu əlcmək ucun
 +
cihaz. Optik, radioizotop, elektromet-
 +
rik, akustik T. nevləri var. Əsasən,
 +
MƏ"DƏN atm.-inin vəziyyətinə gӱndəlik
 +
və tez nəzarət etmək ucundur.
 +
TO3CO PAH —roay ə lə Bəylə
 +
soran və toztoplayıcıda havadan ayı-
 +
ran mapın. Q. havavurma rejimin-
 +
də də niyləyə bildiyindən ondan rəng
 +
vurmaq, qurutmaq, bitkiləri suvar-
 +
maq və s., bə”zi T. modellərindən isə
 +
həm də xalca yumaq və dətəmə silmək
 +
(xususi taxma hissələrin keməyi ilə)
 +
ucun istifadə olunur. T.-ın yerlə su-
 +
rululən, potka T. və avtomobil ucun
 +
buraxılan nevləri var,
 +
 
 +
 
 +
TӦOYXƏRCİ
 +
 
 +
 
 +
303
 +
 
 +
 
 +
TOZCUQ—toxumlu bitkilərin |
 +
qametofiti, bax həmcinin ....
 +
TOİDZE İrakli Moiseyevic (d. 27,
 +
3.1902, Qiflis—16.4.1985, Moskka:
 +
Tbilisidə dəfn edilmpldir)—gurcuӱ
 +
sovet qrafiki və boyakarı. RSFSR
 +
əməklar incəsənət xadimi (1951),
 +
SSRİ Devlət mukafatı xə
 +
(1941. 1948, 1949, 1951). M. İ. Tond-
 +
zenin oqludur. Tbilisi Rəssamlıq Aka.
 +
lemiyasını bitirmitdir (1930), Gur-
 +
cu məiiət janrında sovet məvzusunun
 +
inkipafında T.-nin erkən tabloları-
 +
nın əhəmiyyətli rolu olmutdur.(4İlic
 +
lampasız, 1927, PPərq Xalqları İncə-
 +
sənəti Muzeyi, Moskva). Beyuk Vətən
 +
muharibəsi illərində cəkdiyi plakat-
 +
ları guclu vətənpərvərlik hissləri
 +
Yaratmınqdır. “Ana vətən carırır |
 +
(1941) plakatı məpqHurdur. PT, Rusta-
 +
velinin 4“Pələng dərisi geymit pəhlə-
 +
vanə poemasına (1937) və s. əsərlərə
 +
illustrasiyalar cəkmiidir. 1970—80-
 +
ci illərdə muasir mevzularda plakat-
 +
lar Yaratmıpdır (“Lenin həmitə bi-
 +
zimlədirə, 1981). Qırmızı Əmək Bay-
 +
raqı ordeni və medallarla təltif
 +
edilmindir.
 +
 
 +
TOİDZE Moisey (Mose) İvanovic
 +
(2.2.1871, Tiflis—17.6.1953, Tbilisi)
 +
—gurcu sovet boyakarı. SSRİ xalq
 +
rəssamı (1953). SSRİ Rəssamlıq Aka-
 +
demiyasının həqiqi uzvu (1947). Əmək
 +
Qəhrəmanı (1932). Peterburq Rəssamlıq
 +
Akademiyasında oxumulidur (1896—99).
 +
Tbilisi Rəssamlıq Akademiyasının
 +
 
 +
 
 +
prof. (1930—53) olmutidur. Xalq məi-
 +
 
 +
 
 +
LI
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
M. İ. Toidze. Msxetobab, 1899—1901,
 +
Guӱrcustan SSR İncəsənət Muzeyi. Tbi-
 +
lisi
 +
 
 +
 
 +
ətindən səhnələr (4 Msxetobat, 1899
 +
—1901), portretlər (anasının portre-
 +
ti, 1904—05) cəkmiidir. 1920 —40-cı
 +
illərdə əsərlərində sosializm quru-
 +
culuqunu, gurcu xalqının yeni həya:
 +
tını, Beyuk Vətən muharibəsi (1941—
 +
45) hadisələrini əks etdirmiindir
 +
(4“Xoibəxt həyatə, 1934, *Cəbhədən mək-
 +
 
 +
 
 +
tubə, 1942, “Qələbə mahlısı, 1948 —
 +
hamısı Gurc.SSR İncəsənət Muze-
 +
yindədir, Qbilisi). Lepin ordeni,
 +
 
 +
 
 +
a-Pərəf nipanı ordeni və medallar-
 +
la təltif olunmutidur.
 +
 
 +
TOY —nikahın qeydə alınması ilə
 +
əlaqədar mərasim. Matriarxat devrun-
 +
də sadə mərasimdən ibarət idi, T,
 +
 
 +
 
 +
nikahın rəsmiləimə mərasimi kimi
 +
patriarxat dəvrundə, təknikahlılıq
 +
(bax Monoqamiya) bərqərar olduqdan
 +
sonra xususilə geniiy Yayılmıtidı. Bu-
 +
tun xalqlarda T, mərasiminin əsas
 +
pərti qızın (gəlinin) valideyn evin-
 +
DƏN otrlanın (bəyin) evinə gkecməsidir.
 +
Patriarxal qurulutun daqılması dəv-
 +
rundə ədənc (Avropanın bə”zi elkələ-
 +
rində veno, mopqol və turkdilli xalq-
 +
larda bailıq, kalım) tələb edirdi-
 +
lər. Bir cox T. adətləri dini təsəv:
 +
vurlərlə baqlıdır. Hər xalq ucun
 +
tarixi iinkipafından asılı olaraq
 +
xalq incəsəpətinin butun nevlərinə
 +
(teatr səhnələri, musiqi, nərmə, rəqs,
 +
oyunlar) uyqun ən"ənəvi T. mərasim-
 +
ləri məvcuddur. Q. digər adətlərdən,
 +
hər ipeydən əvvəl, mərasim və ritual-
 +
larıpın zənginliyi, rəngarəngliyi,
 +
coxluqu ilə fərqlənir, Q, mərasimi
 +
xalqın əsrlər boyu yaratdırı muəyyən
 +
sistemə salınmın xalq yaradıcılı-
 +
qı abidəsidir. Muxtəlif 255
 +
T. adətlərində umumi, oxtar cəhət-
 +
lər laha coxdur. Bununla yanatpı ay-
 +
rı-ayrı xalqların T, adətləri milli-
 +
liyi, eəzunəməxsusluqu ilə fərqlənir.
 +
— Ən”ənəvi Azərb. T.-larının bir-
 +
birini əvəz edən muxtəlif mərhələ-
 +
ləri (qız bəyənmək, elcilik, niplan,
 +
toy), hər mərhələnin də ezunəməxsus
 +
adət ipəkli almıpip qayda-qanunları
 +
var, Hazırda Azərb. xalqının milli
 +
T. adətlərinin mӱtərəqqi ən"ənəsinə
 +
əsaslanan, onun muasir ipəraitdə qa-
 +
nuni davamı olan Yeni T. adətləri
 +
formalatmıtdır. Sosialist cəmiyyə-
 +
tində nikah baqlanması cox MYİYM
 +
ictimai-mə”nəvi və sosioloji əhəmiy-
 +
yət kəsb edir. Sovet ailəsinin təpt-
 +
kilində yeni, həlledici cəhət ailənin
 +
qarpılıqlı məhəbbətə və hərmətə əsa-
 +
sən qurulmasıdır. SSRİ-də (həmci-
 +
nin Azərb.SSR-in təhər və r-nların
 +
da) təntənəli nikah mərasimlərinin
 +
Səadət saraylarında qeydə alınması
 +
geni yayılmısqdır. |
 +
TOYAMA— Yaponiyada iəhər. Toyama
 +
prefekturasının inz.m. Nəql. qova
 +
qı. Port. Honsu a.-ndadır. Əh, 294
 +
min (1978), Metallurgiya, neft-kimya,
 +
toxuculuq, əczacılıq, selluloz-kaqız,
 +
mapqınqayırma sənayesi: un-t var.
 +
“TO)ÖTA MÖTOP? (Toyota Motor)—
 +
Yaponiyanın avtomobil inhisarı. 1937
 +
ildə yaradılıb. Avtomobil istehsa
 +
lına gərə dunyada 3-cu, Yaponiyada 1-
 +
ci yerdədir. Dunya kapitalizm aləmin:
 +
də buraxılan avtomobillərin 8,525-i,
 +
vlkə daxilinlə 309,-i onun payına
 +
ayuryp (1983). 1983 ildə 3410 min ədəd
 +
avtomobil buraxmındır. ABİY və Qər-
 +
bi Avropa əlkələrinin aztomobil ba-
 +
zarına guclu nufuz edir.
 +
TOYӦXASİ— Yaponiyada, Ayti prs-
 +
fekturasında :pəhər. Nəql. qoviaqı,
 +
Honsu a.--ndadır. Əh. 292 min (1978).
 +
İpək sənayesi mərkəzidir. Majınqa-
 +
yırma, kimya, arac e”malı z-dları var.
 +
TOYPULU— Azərb.-da xanlıqlar dov
 +
rundə (18 əsr) mevcud olmuiq qeyri -
 +
qanuni vergilərdən biri. Həcmi qey-
 +
ri-muəyyən idi. Feodal (xan, bəy və 6.)
 +
ailəsində toy olluqda kəndlilərdən
 +
ahədiyyəv adı ilə toplapılırdı.
 +
TOYUQKİMİLƏR (Sah y((oqtez9—quiq-
 +
lar ləstəsi. Bədəninin uz. 12 sm-lən
 +
(cırtdan bildircin) 235 sc-dək (kə-
 +
gilli arqus), cəkisi 45 ?-dan 11,5 gə-
 +
dək olur. Dimdiyi qısa və məhkəmdir.
 +
Qanadları enli, adətən yalnız yerdən
 +
sӱrətlə qalxmaqa və ucmaqa uYRunlati-
 +
 
 +
 
 +
mıpdır. Tuk ərtuyu sıxdır. Erkək-
 +
ləri diptilərindən əlvandır. SSRİ-
 +
də 20, o cӱmlədən Azərb. SSR-də 8
 +
nəvu mə”lumdur. 2 yarımdəstəsi:
 +
hoasinlər(1nev) və əsl T, (6
 +
fəsiləyə mənsub 240 muasir və 100-dək
 +
qazıntı nevuy) var. Q.tundradan tro-
 +
pik meiyələrə və Yӱksək daqlara qədər
 +
butun zopalarda rast gəlir, Yalnız
 +
Antarktikada yoxdur. Oturaq qupiylar-
 +
dır, yalnız bildircinlər kəcəridir,
 +
Bir cox T. yerdə yapayır, bə”ziləri
 +
aqacda yem tapıb qidalanır, Yalnız
 +
hoasin və hokko əsl aqac qupilarıdır,
 +
Coxu poliqamdır. Yuvasıpı Yerdə qa-
 +
zır. 2-dən 20-dək yumurta qoyur. 14—
 +
30 gun kurt yatır. Ətcəbalalar Yumur-
 +
tadan sıxtuklu cıxır və Yuvasını
 +
tərk edir, heyvani yem yeyir: Yetkin
 +
qulilar isə bitki məniyəli yemlə də
 +
qidalanır.
 +
 
 +
T. (hoasindən baiqa) qiymətli id=
 +
man ovu obyektidir, SSRİ-də ar kək-
 +
lik, bonazi tetrası, tetra, qırqovul,
 +
bildircin xususi əhəmiyyət kəsb edir,
 +
T.-in sayı qanunsuz ovlama nəticəsin-
 +
də azalmıqidır.
 +
 
 +
TOYUQLAR, ev toyuqları —to-
 +
yuqkimilər dəstəsindən qupylar. PYi-
 +
mali Hindistanda yayılmıı vəhti
 +
bankiv xoruzlarından TƏpƏMHUÜLTƏD,
 +
Təxminən 4 min il bundan əvvəl əh-
 +
liləmpdirilmindir. Q. k.t. quptları-
 +
nın sayca cox olan nevudur. Onları
 +
yumurta, ət və tӱk ucun Yetipdirirlər,
 +
T. yumurtalıq, ətlik-yYumurtalıq və
 +
ətlik cinslərə bəlunurlər. Yumurta-
 +
lıq T. nisbətən kicik, tezbəyuyən və
 +
tezyetipən, cəld, dəyipən xarici mu-
 +
Hhitə və maddələr mubadiləsinə cox həs-
 +
sas olurlar. Ətlik-yumurtalıq cinsə
 +
mənsub T, nisbətən bəyuk, xeyli gec-
 +
yetipəndir, bunlarda maddələr muba-
 +
diləsi zəif gedir. Yumurtalıq Q. il-
 +
də 200—220, qabaqcıl təsərrufatlarda
 +
230—250 (bə”zən illə 365) yumurta ve-
 +
rirlər. Bu T.-ın diri cəkisi 1,8—2,2,
 +
ətlik QT.-ın 3,5—4,0 gq olur. Xoruzlar
 +
T.-a nisbətən 25—3095, aqır olur. To-
 +
yuq ətinin pəhriz əhəmiyyəti beyukdur.
 +
Tərkibi 6394 su, 2026 zulal, 1696 Yaq
 +
və 1895 mineral maddələrdən ibarətdir,
 +
Yumurtadan təzəcə cıxmın cuӱcələrin
 +
cəkisi 35—38 q olur. 5—6 aylıqından
 +
fizioloji yetipkənliyə (ilk yumur-
 +
tavermə vaxtı) catır. T.-ın yumur:
 +
ta verməsi tukdəyinmə zamanı gəə
 +
silir.
 +
 
 +
= Sənaye təsərrufatlarında T.-dan 1
 +
Yaplına qədər, damazlıq təsərrufatlar-
 +
da isə 2—Z il istifadə etmək iqtisa-
 +
 
 +
 
 +
di cəhətcə əlveriilidir. Belə ki,
 +
Yumurtlama qabiliyyəti yaiy artdıqca
 +
10— 1525 azalır. Xoruzlardan il (ən
 +
 
 +
 
 +
qiymətlisindən 3 il) istifadə edilir.
 +
Umumiyyətlə, T.-ın məhsuldarlırı
 +
onun cinsindən, yemləmə və bəsləmə
 +
iəraitindən asılıdır. Mexanikləiq-
 +
dirilmin mədəni təsərrufatlarda T,
 +
DƏYƏMƏDƏ Və ya muəyyən qəfəslərdə sax:
 +
lanılır. Quzliculuqda damazlıq iili-
 +
NİN əsas məqsəli xususi yumurtalıq
 +
və ətlik istiqamətli T.-ın yetitdi-
 +
rilməsi, ətlik və yumurtalıq Hibrid-
 +
lərin pə broylerlərin alınmasıdır,
 +
Bax həmcinin Qiməsuluq.
 +
 
 +
TOYXƏRCİ — Azərb.-da xanlıqlar
 +
dəvrundə (18 əsr) məvcud olmuil qey-
 +
ri-qanuni vergilərdən biri. Həcmi
 +
qeyri-mӱəyyən idi. Kəndli ailəsində
 +
toy olduqda feodalın (xan, bəy və 6.)
 +
xeyrinə chədiyyəv adı ilə toplanı-
 +
lırdı,
 +
 
 +
 
 +
304
 +
 
 +
 
 +
To)uMuə)H (Polygonatum)—sanğtar-
 +
Gimilər fəsiləsindən bitki cinsi. Yu-
 +
murtavarı, yaxud ellinsvarı yarpaqlı
 +
coxillik ot bitkisidir. Cicəkləri
 +
ikicinsiyyətlidir. Meyvəsi giləmeynə-
 +
dir. Pimal yarımkurəsinin mӱlayim
 +
iqlimli vil.-ndə 30-dan cox (baqiqa mə”-
 +
lumata gerə 50-dən), SSRİ-də 17, o
 +
cumlədən rb.SSN-də 3 nəvu—topa
 +
T. (P, verticillatum), ha ap T. (P,
 +
laberrimum) sə Tad ra a T, (P, po-
 +
uap(hetip) var. Bə?zi nəvləri deko-
 +
ativ Sitkndir.
 +
 
 +
OKA Salcak Kalbakxorekovic (15.12.
 +
1901, indiki Tuva MSSR, Kaa-Xem
 +
-nu, Merken—11.5.1973, Qızıl) —
 +
uva sovet Yazıcısı, partiya və nəB-
 +
lət xadimi, Sosialist Əməyi Qəhrəma-
 +
nı (1971). SSRİ Doəvlət Mӱkafatı
 +
laureatı (1951). 1929 ildən Tuva Xalq
 +
İnqilab Partiyası, 1944 ildən Sov,
 +
İKP uzvu, Tuva sovet ədəbiyyatı-
 +
nın banilərindəndir. Avtobioqrafik
 +
cAratın sezuz (rus dilində: kitab
 +
1—2, 1950—56, kitab 3—4Yeni Tyna”,
 +
1964), sənədli *Ataların geərmədiyini
 +
oqullar gerəcəkə (1963) povestlərinin
 +
mӱəllifidir. Tuva Xalq İnqila Par-
 +
tiyasının Bap katibi (1932 ildən),
 +
Sov. İKP Tuva Vil. Komitəsinin bi -
 +
inci katibi (1944—73), Sov. İKP
 +
 
 +
K uӱzvluyunə namizəd (1952—71) və
 +
Sov.İKP MK uzvu (1971—73), SSRİ
 +
Ali Sovetinin deputatı (1—8-ci ca-
 +
qırıp) olmutdur. 7 dəfə Lenin or-
 +
deni, Qırmızı Əmək Bayraqı orde-
 +
ni. habelə 3 Tuva Xalq Resp.-sı orde-
 +
ni, MXR ordeni və medalları ilə
 +
təltif edilmitidir.
 +
 
 +
Əsəri: Slovo arata, M., 1982,
 +
Ədə Xadaxanə M. A., Tuvinskai
 +
 
 +
proza, Kızıl, 1966.
 +
 
 +
 
 +
TӦKAY (Tokay)—Macarıstanın :im.-
 +
it.-ində, Karpat d-rında vulkanik
 +
massiv. Hund. 515 m, Uzumculuk və
 +
iyərabcılıq r-nudur. |
 +
 
 +
TOKANTİNS (QosapOpz)—Brazili-
 +
Yanın :1.-ində cay. Uz. 2850 km, hev-
 +
zəsinin sah. 770 min km?, Maranyan
 +
və Almas caylarının birləiməsin-
 +
dən əmələ gəlir. Para cayına təku-
 +
 
 +
 
 +
lur. Yaqımq suları ilə qidalanır,
 +
Gəmiciliyə yararlıdır.
 +
TOKARJEVS Yevgeni Alekseye-
 +
 
 +
 
 +
BMM |d. 15.6.1911, Vyatka (indiki Ki-
 +
poB) 1p. |—sovet tarixcisi. Tarix ed.
 +
(1959), prof. (1960). Azərb.SSR əmək-
 +
dar elm xadimi (1971). 1941 illən
 +
Sov İKP Yar 1922 ildə Bakıya gəl-
 +
mi, 1930—34 illərdə Suraxanı neft
 +
mə"”dənlərində ipləmidir. 1939 illə
 +
ADU-nu bitirmitdir. 1952 ilə kimi
 +
Azərbaycan KP MK yanında Partiya
 +
Tarixi İn-tunda baiq elmi imici, di-
 +
rektor muavini olmuiy, həmin ildən
 +
Azərb.SSR EA Tarix İn-tunda ile”-
 +
ə mӱdiridir. Tədqiqatları Azərb.-a
 +
Xarici mudaxilə, Azərb.SSR-də X.T.-
 +
nın bərpası, sosialist sənayeləidi-
 +
rilməsi və s. tarixi məvzuların eyra-
 +
nilməsinə həsr elilmiidir. 3 cild:
 +
LİK “Azərbaycan tarixiz (c. 1—3, B.,
 +
1958—63), “Zaqafqaziyada Sovet haki-
 +
MİYYƏTİNİN qələbəsi? (Tbilisi, 1971),
 +
“Azərbaycan Kommunist Partiyası ta-
 +
rixinin ocerklərik (B., 1964), cAzər-
 +
baycan SSR fəhlə sinfi tarixinin
 +
ocerklərik (c. 1, B., 1974) və s. əsərla-
 +
rin mӱəllif və redaktorlarındandır.
 +
 
 +
Əsə pləri: Ocerki istorin (Cs
 +
vetskoqo Azerbaddjana n perpod perexod=
 +
na mirnuko rabotu po vosstanovlenikə naz
 +
rodnoqo xozaNstva (1921—1925 rr Y, B.,
 +
 
 +
 
 +
TOYCİCƏYİ
 +
 
 +
 
 +
1956, İz istorii inostrannoN interven-
 +
tinin ir qrajdanskoİ ponnı vn Azerbaidjane,
 +
 
 +
ı 1957, Falhsifikaiin istorii Bakin-
 +
CKOİİ kommunı amerikanskim ucenım R.
 +
(Loni, a kn.: Protiv burjuaznıx falh-
 +
sifikatoron istorni i kulhıturı Azer-
 +
baindjana, B.. 1978,
 +
 
 +
 
 +
TOKAT (Tokaq) — Turkiyədə pəhər,
 +
Tokat ilinin iiz.m. Avtomobil yol-
 +
ları qompaqı. Yapıl İrmaq cayı də-
 +
rəsindədir. Əh. 48,5 min (1975), Ye-
 +
Yinti və rezin sənayesi var, K.t, r-nu-
 +
nun ticarət mərkəzidir, Yaxınlıqın-
 +
da xromit cıxarılır,
 +
 
 +
TOKEHAV, İy no H (ToKelau, Uni-
 +
op) — Sakit oksanda, Polineziyada
 +
adalar qrupu. Yeni Zelandiyanın
 +
mulkudur. 3 atolldan (Atafu, Nugu-
 +
HOHO, akaofo) ibarətdir. Umumi
 +
sah. 10 km?, Əh, 1,6 min (1978), Kopra
 +
iştehsal edilir. Balıq ovlanır,
 +
TOKİO— Yaponiyanın paytaxtı. Əlkə-
 +
NİN əsas iqtisadi və mədəniyyət mərkə-
 +
zi, Honsu a.-nın it, hissəsində, Kan-
 +
to dӱzənliyində, Edoqava, Arakava,
 +
Sumida, Tama caylarının Tokio kər-
 +
fəzinə tekulduyu yerdədir. İqlimi
 +
subtropik mussondur. rta temp-r
 +
yanvarda 3,12S, avqustda 25,6*S-dir.
 +
İllik Yaqıntı 1343 mm. Tez-tez tay-
 +
fun olur. İPəhər zəlzələlərə mə”ruz
 +
qalır. T.-nun əzu |23 inzibati r-nu
 +
(*kuə) var. Sah. 577 km?, əh. təqr.
 +
mln. (1984)), 36 ipləhər (csiz), 24 kənl
 +
və ippəhər tipli məntəqə, həmcinin İd-
 +
zu və Oqasavara a-rı paytaxt prefek-
 +
turasını (Togioto), yaxud Beyuk T.-nu
 +
(sah. 2,141 min km2?, əhH. 11,8 mln,,
 +
1984, may) əmələ gətirir. İdarəciliyi
 +
əhalinin 4 il muddətinə secdiyi pre-
 +
fektura məclisi həyata kecirir: ona
 +
əhalinin secdiyi qubernator (mer) bai-
 +
cılıq edir. Qubernator əslində mər-
 +
kəzi hakimiyyəti təmsil edir. Seckili
 +
orqanların səlahiyyəti formal olaraq
 +
geniidir, lakin əslində onların fəa-
 +
liyyəti həkumətin crəhbərliyi və nəza-
 +
rətik altındadır. Q.-nun r-nlarında
 +
seckili r-n məclisləri var.
 +
 
 +
T. (ilk adı Edo) 15 əsrin ortala-
 +
ında salınmınd, sonralar Tokuqava
 +
ilinin iqamətgahına cevril-
 +
Kioto it,
 +
 
 +
 
 +
miidi (rəsmi paytaxt idi).
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Tokio. 1. Q
 +
1918— 36.
 +
 
 +
 
 +
“MUM | "nutppu, 2 Ginza məhəlləsində.
 +
əhərin umumi keruӱnutu. 2 | | :
 +
o 4 MiVTannət Mləpiəv kafelral kilsəsi, 1964. Me"mar K. Tange.
 +
 
 +
 
 +
18 əsrdə Edo dunyanın ƏH ĞƏİYK məhəp-
 +
lərindən biri idi. 1869 ildə Edo DəƏv-
 +
lətin paytaxtı e"lan edildi və T,
 +
(4“1PPərq paytaxtın) adlandırıldı. 19
 +
əsrin sonunda T. iri sənaye mərkəzinə
 +
cevrildi. 1923 ildə zəlzələ nəticə-
 +
sində ipəhərin yarısı məhv olmuiydu,
 +
1944—45 illərdə ABİT təyyarələri T.-
 +
nu dəfələrlə bombardman etmildilər,
 +
T. əlkədə demokratik və fəhlə hərəka-
 +
tının muhum mərkəzidir,
 +
 
 +
T. əlkənin əsas sənaye-maliyyə mər-
 +
kəzidir. Mapınqayırma (umumi ma-
 +
iınqayırma, elektrotexnika, dəqiq me.
 +
xanika, nəql. mapınqayırması, dəzgah-
 +
qayırma və s.), metallurgiya, kimya,
 +
neft e"malı, poliqrafiya, yeyinti, yun-
 +
gul və s. sənaye sahələri inkipaf et-
 +
miidir. T. Həm də əlkənin əsas tica-
 +
rət mərkəzi, nəql. (dəniz, hava, d.y.
 +
və s.) qoppaqıdır. Metropoliten, Ha-
 +
neda aeroportu ilə iiqəhərin mərkəzi
 +
hissəsi arasında monorels d.y. və s,
 +
var. darısqallıqına gərə dunya-
 +
nın butun ən iri iqəhərlərindən fərq-
 +
lənir:z avtomobil saxlanan dayana-
 +
caqları, piyada yolları, maqazalar
 +
və s. yerin altına geəcurulur. PTəhər-
 +
də hava, cay suları sənaye tullantı-
 +
ları ilə cirkləndirilmiidir.
 +
 
 +
İmperator sarayı kompleksinin
 +
(təqr. 1600 ildən) yerlətdiyi Nixon-
 +
basi r-nu iəhərin tarixi mərkəzi-
 +
dir. 19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllə-
 +
rinə aid tikililərindən Akasaga sa-
 +
rayı (1909), parlament binası (1915—-
 +
36), mərkəzi poctamt (1934) və s. fərq-
 +
lənir. 1964 ildə Olimpiya oyunları
 +
ilə əlaqədar Q.-nun yenidən qurul-
 +
masının 1-ci mərhələsi bailanmıin-
 +
dır. 60—70-ci illərdə iəhərin yeni
 +
mərkəzləri (Sibuya, Sindzugu, İge-
 +
bukuro, Tama) sur”ətlə inkipaf et-
 +
miiy, gəydələnlər tikilmi, yeraltı
 +
inipaat ipləri aparılmındır. T.-nun
 +
yenidən qurulması layihəsində Tokio
 +
kərfəzi ӱzərində quraidırılmıin xu-
 +
susi konstruksiyalarda iəhərin tikin-
 +
ti inkipafı nəzərdə tutulur. Ueno
 +
parkında Metropoliten festival holl
 +
binası (1960—61, me”mar K. Mayeka-
 +
va), Olimpiya idman kompleksi (1963—
 +
64), mӱqəddəs Məryəm kilsəsi (1964:
 +
 
 +
 
 +
mm ı
 +
hə Fu :
 +
 
 +
 
 +
3. Parlament biaSI:
 +
 
 +
 
 +
həp ikisinin me"marı K. Tange), te-
 +
leviziya qulləsi, *İti-ban-kanu (1970)
 +
və 4Niban-kanə (1977, Hər ikisinin
 +
me”marı T. Minoru). restoranları,
 +
cNakaginu eksperimental yalpayın evi
 +
(1972, me”mar K. Kimsye), Korakuen
 +
stadionu (1973), Ali məhkəmənin bi-
 +
nası (1974, me”mar O. Sinyiti), Sind-
 +
Vukuda cSumitomoq geydələni (1974),
 +
ca Qensodo* iqirkətinin binası (1970-
 +
ci illər) və s.
 +
lərindəndir.
 +
 
 +
T.-da 80-dən cox ali məktəb, 100-
 +
DƏN cox elmi-tədqiqat in-tu, beyuk ki-
 +
tabxanalar (Milli Parlament Ki-
 +
tabxanası və s.), muzeylər (T. Milli
 +
Muzeyi, Milli Elmi uzey və s.),
 +
teatr truppaları fəaliyyət gestərir.
 +
 
 +
1977 il oktyabrın 1-də T.-da Azərb.
 +
SSR numayəndə hey”ətinin iptirakı
 +
ilə —. Oktyabr sosialist inqila-
 +
bının 60-cı ildenumunə həsr olun-
 +
My “Sovet Azərbaycanıq sərgisi
 +
acılmın və Yaponiyanın daha 7 iiə-
 +
hərində numayin etdirilmiidir.
 +
 
 +
Əd. İkonnikov A. V., Zava-
 +
ruxin KO. İ., Tokio, L., 1978.
 +
 
 +
 
 +
TӦKİO -MUHAKİMƏSİ—Yaponiya-
 +
nın əsas hərbi caniləri uzərində məh-
 +
KƏMƏ prosesi: il mayın 3-dən
 +
1948 il noyabrın 12-dək Tokioda apa-
 +
rılmıtdı. Məhkəməyə 28 adam veril-
 +
mmidi: 25 nəfər, o cumlədən 4 kec-
 +
mii bay nazir (TQodzio, Xiranuma,
 +
Xirota, Koyso), 11 kecmi nazir (Ara-
 +
ki, Xata, Xosino, İtaqaki, Kayya, Ki-
 +
do, Simada, Sudzuki, Toqo, Sigemit-
 +
su, Minami), 2 səfir (Osima, Sira-
 +
tori), ali generallıqrın 8 numayəndə-
 +
si (Doixara, Kimura, Muto, Oka, Sa-
 +
to, Umedzu, Matsui, Xasimoto) haq-
 +
qında hekm cıxarılmındı. Həkmdə
 +
gəstərilmitdi ki, Yaponiyanın xari-
 +
ci və daxili siyasəti təcavuzkar mu-
 +
haribələrin hazırlanmasına və bai-
 +
lanmasına yenəldilmipdir. Mi
 +
himlər faiqst Almaniyasının və İta-
 +
liyanın bapcıları ilə birgə dunya
 +
hekmranlıqına, digər xalqları əsa-
 +
əTə anMara cəhd kətə ki, SSRİ-
 +
ə qaritı təcavuzkar hərəkətlər xusu-
 +
si qeyd edilmitdi. Tribunal Qodzio,
 +
İtaqaki, Xirota, Matsui, Doixara,
 +
Kimura və Mutonu asılmaqla əlum
 +
cəzasına, Toqonu 20 il və Sigemitsunu
 +
7 il azadlıqdan məhrum etməyə, qalan
 +
16 nəfəri emurluk həbs cəzasına
 +
məhkum etmiydi.
 +
 
 +
urnberq muhakiməsi (1945) kimi
 +
T.m.-nin də təcavuzu ən aqır cinayət
 +
hesab edən muasir beynəlxalq huququn
 +
prinsip və normalarının təsdiq edil-
 +
məsində muhum əhəmiyyəti olmuidur.
 +
Ədq Smirnov L.N., Zavie v
 +
 
 +
E. B., Sud v əsən, 2 izd., M., 1981,
 +
 
 +
 
 +
TOӦKİO UNİVERSİTETİ — Yapo-
 +
niyanın ən beyuk və ən qədim un-ti.
 +
Tokio milli (imperator) un-ti kimi,
 +
3 elmi idarənin (Soxeyko, Kayseyqo,
 +
İqakuso) birlətməsi əsasında 1877
 +
ildə yaradılmıtdır. T.u.-nin tər-
 +
gibində 9 fakultə, umumtəhsil kol-
 +
leci var. Un-t yanında kosmik pqua-
 +
lar laboratoriyası, bir necə elm sa-
 +
həsi uzrə (zəlzələni eyrənən, tarix-
 +
pqunaslıq, nuvə tədqiqatları, bərk
 +
cisimlər fizikası, tətbiqi mikro-
 +
biologiya, sənaye, jurnalistika, tibb,
 +
ipərqiqunaslıq, kosmos, aeronavtika
 +
və okeanologiya) elmi-tədqiqat in-Tt-
 +
ları fəaliyyət gestərir. Kitabxana-
 +
sında (1877) 4 mln. cildədək əsər var.
 +
 
 +
 
 +
AS E—20, cə
 +
 
 +
 
 +
T.-nun muasir tikili-
 +
 
 +
 
 +
TOKSİNLƏR
 +
 
 +
 
 +
T.u.-ndə 19 minədək tələbə oxuyur, 3,6
 +
mindən cox prof. ippiləyir (1976/77).
 +
TOKKATA (ital. toccata, toccare—
 +
toxunmaq, deymək)—klavitili musiqi
 +
aləti ucun (fp., orqan) iti templi,
 +
aydın, dəqiq ritmi olan virtuoz xa-
 +
rakterli musiqi pyesi. 16—18 əsrlər
 +
orqan T.-ları prelud və fantaziyaya
 +
Yaxın improvizasiya xarakterli pyes-
 +
lər idi: T. adətən, instrumental sil-
 +
silələrin mӱqəddiməsi kimi yaradı-
 +
lırdı (məs., İ. S. Baxın T.-fuqa sil-
 +
iy, R. PQuman, F. Mendelson,
 +
K. Debussi, M. Ravel, S. Prokofyev,
 +
A. Xacaturyan, D. Postakovic, Azərb.
 +
bəstəkarlarından S. Ələsgərov, M.
 +
ƏYA p. ucun T.-lar yazmıplar.
 +
TOKMAK—Qırq.SSR-də iəhər. Cu
 +
cayının sahilindədir. D.y. st. -Əh,
 +
67 min (1984). 2 avtomobil tə”miri,
 +
dəmir-beton mə”mulatı z-dları, yeyin-
 +
TH BƏ yungul sənaye muçəssisələri: k.t.-
 +
nın mexaniklətdirilməsi və elek-
 +
triklətdirilməsi texnikumu, tibb və
 +
paz. mədəni-maarif məktəbləri var.
 +
OKOMBAYEV Aalı (təxəllusu
 +
Ban ka) (un. 7.11.1904, indiki Qırr.
 +
SSR, Kemin r-nu-
 +
HyH HoH-KeMHH K. )— | ,
 +
qırqız sovet yazı-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
cısı. Qırr.SSR
 +
xalq pairi (1945). |
 +
Qırq.SSR EA akad.
 +
1954). Sosialist
 +
Əməyi Qəhrəmanı
 +
(1974). 1927 il-
 +
 
 +
 
 +
dən Sov.İKP uzvu. *
 +
Qırqız sovet yazı-
 +
lı ədəbiyyatının
 +
yaranması və təptək-
 +
kulu T.-in adı ilə "ə
 +
baqlıdır: “Lenin haqqında (1927),
 +
cƏmək cicəkləriə (1932) tpe”r kitab-
 +
ları. 4*İlk ie”rlərg (1934), *“Minnət-
 +
rl (1944), *Zamanın səsim (1966),
 +
c Mənim hədiyyəmə (1974) və s. pe”r
 +
və poema kitablarının, qırrız xal-
 +
qının carizmə qariqı mubarizəsindən
 +
bəhs edən “Dan yeri aqarandak (H. 1—
 +
2, 1935—47, yenidən iplənmiiy vari-
 +
antı, 1962) mənzum romanının, po-
 +
vest və pyeslərin muəllifidir. Azərb.
 +
ədəbiyyatından tərcumələri var. Bir
 +
cbipa me pu Asə dilinə tərcumə
 +
edilmindir. Qırqrızıstan Yazıcılar
 +
 
 +
 
 +
İttifaqı İdarə Hey”ətinin sədri sl
 +
mupdur (1934—49). 2 dəfə Lenin sr-
 +
deni, baiqa orden və medallarla
 +
 
 +
 
 +
təltif edilmiitdir.
 +
Melodil
 +
 
 +
 
 +
— Əsərləri: | komuza
 +
Frunze, 1962, İzbr., M.. 1978, Sad əm
 +
detstva, M., 1983.
 +
 
 +
 
 +
Ədə U metaliev PT, Aalı To-
 +
kombaev, Frunze, 1964, İstoril  kidt iə:
 +
skonN sovetskoN literaturı, M., 1970.
 +
 
 +
 
 +
TOKSİKOLOGİYA (iyu. toxikön—
 +
zəhər--...logiya)—tibbin bir bəlmə-
 +
si, zəhərli maddələrin tərkibini, on-
 +
ların heyvan orqanizminə tə”sir mexa-
 +
nizmini, yaratdıqı patoloji proses-
 +
ləri (zəhərlənmə), mualicə və pro-
 +
x. usullarını eyrənir. T.
 +
 
 +
ənn kimi muxtəlif mənitəli zəhər-
 +
lərin (kimyəvi birləmələrin, pesti-
 +
sidlərin, radioaktiv maddələrin, qey-
 +
ri-uzvi, bitki və heyvan məntpəli bak-
 +
terial toksinlərin və s.) eyrənilməsi
 +
ilə məpquldur. Hələ qədim dəvr tə-
 +
babətinə (Dioskorid və Qalenin əsər-
 +
ləri) bir sıra zəhərlər və zəhərlən-
 +
mələr mə”qlum idi. Empirik T.-nın
 +
inkitpafı Paraselsin əsərləri və tib-
 +
də yatrogimya istiqaməti ilə əlaqədar-
 +
 
 +
 
 +
305
 +
 
 +
 
 +
dır. 19 əsrdə oransız alimləri M,
 +
J. Orfil, A. Rabyuto və s. əsərləri
 +
əsasında, habelə eksperimental təba-
 +
bətin inkipyafı nəticəsində elmi T.
 +
yarandı. Rusiyada T.-nın əsasını A.
 +
P. Nelyubin (1785—1858) və Y. V. Pe-
 +
likan (1824— 84) qoymuptlar.
 +
 
 +
Muasir T.-nın bir sıra sərbəst
 +
istiqamətləri məqlumdur: umumi
 +
TT., orqanizmdə zəhərlərin paylanma
 +
qanunauyqunluqunu, onların orqan və
 +
toxumalarda toplanmasını, biotrans-
 +
formasiyasını və orqanizmdən xaric
 +
olmasını, zərərli tə”sirinin xassə
 +
və mexanizmini və s. aikar edir.
 +
Moskva və Leninqrad toksikoloqlar
 +
məktəbinin tədqiqatları ilə əlaqədar
 +
olaraq SSRİ-də xususilə sənaye T.-sı,
 +
həmcinin kommunal T.-sı, qida T.-sı,
 +
dərman T.-sı, hərbi T., radiasiya T.-sı
 +
və s. inkipplaf etmiidir. T.-da pato-
 +
logiya və farmakologiyanın eksperi-
 +
mental usulları, habelə toksiki təd-
 +
qiqatların xususi usullarından ge-
 +
Hu istifadə edilir. T. məhkəmə
 +
tibbi, əmək gigiyenası, peptə xəstə-
 +
liklərinin klinikası, radiologiya
 +
və s. tibb bəlmələri ilə sıx əlaqədar-
 +
dır: ətraf muhitin kimyəvi zəhərli
 +
maddələrlə cirklənməsinin bioloji
 +
təsiri, onların yayılması, miqdarı-
 +
nın tə”yini və tə”sirinin eyrənilməsi
 +
ilə klinik (professional) Q. məptul
 +
olur. T. məsələləri farmakologiya,
 +
gigiyena, daxili xəstəliklər kafed-
 +
rasında tədris olunur. T. sahəsində-
 +
ki elmi tədqiqatlar 4“Farmakologiya i
 +
toksikologiyaə, *Sudebno-medisinskaya
 +
ekspertizak jurnallarında, habelə
 +
cAzərbaycan tibb jurnalında nəpr
 +
olunur.
 +
 
 +
Əd.: Kolicestvennan toksikoloqil,
 +
L., 1973: Lopuxin (O M on o-
 +
denkov M. N., Ocitenie krovi pri
 +
zabolevaninx i otravleninx, M., 1983.
 +
TOKSİNLƏR (yun. (ox:1kbӧp—zəhər)—
 +
fizioloji funksiyaları sustlətdi-
 +
rən, insan və heyvanların xəstələn-
 +
məsinə və ya əlumunə səbəb olan bak-
 +
teriya, bitki, yaxud Heyvan mənitəli
 +
maddələr. Kimyəvi tərkibinə gərə bu-
 +
tun T. zulal, yaxud polipeptidlər-
 +
dir. Balpqa uzvi və qeyri-uzvi zəhər-
 +
lərdən fərqli olaraq T. orqanizmə
 +
dEppiDӱkğdə orada anticisim yaradır.
 +
T. ilan, əqrəb və hə çmcək zəhərinin,
 +
habelə bir sıra zəhərli bitkilərin
 +
tərkibinə daxildir. Bakteriya
 +
mənitəli T. nisbətən geni yayılmıp-
 +
dır, endo və ekzotoksinlərə bəelunur.
 +
kzotoksinlərbakteriyaların
 +
həyat fəaliyyəti prosesində ətraf mu-
 +
h tə Yayılır və orqanizmə spesifik
 +
tə sir gəstərir. Bunlara neyrotoksin
 +
VƏ sitotoksin aiddir. Bə”zi mikroor-
 +
qanizmlər guclu T. ifraz edir ki, bu
 +
da botulizm, guzaz, difteriya, qida
 +
təksikonifəksiyası və s. xəstəliklər
 +
tərədir. ndotoksinlər bak-
 +
teriyalar məhv olduqdan sonra təza-
 +
hur edir və onların metabolizminin
 +
normal məhsulları (məs., fermentlər)
 +
 
 +
esab olunur. Onlar insan və heyvan
 +
orqanizmində biogen amillərin muba-
 +
diləsini pozurlar.
 +
 
 +
ə təsirinə gərə Q. mux-
 +
TƏLİF olur. Neyrotoksinlər
 +
sinir impulslarının eTYPy "MƏCHHHH
 +
muxtəlif mərhələlərinə tə sir edir.
 +
-itotoksinlər yuksək dərəcə-
 +
də fəal olub bioloji membranları
 +
daqıdır. Belə T. cox vaxt ilan zəhə-
 +
rində olur. İnhibitor T. muəyyən fer-
 +
 
 +
 
 +
306
 +
 
 +
 
 +
TOKSOPLAZMOZ
 +
 
 +
 
 +
mentlərin fəallıqını sustləidirir,
 +
beləliklə maddələr mubadiləsi pro-
 +
sesini pozur. Ferment T. (proteaza-
 +
lar, nukleazalar və s.) orqanizm ucun
 +
muhum olan komponentləri (zulallar,
 +
nuklein turpquları, lipidlər və s.
 +
daqıdır. Cox vaxt 4 Q.ə termini duz-
 +
gun olmayaraq orqanizmin funksiya-
 +
sını pozan təbii qeyri-zulal maddələ-
 +
ə aid edilir.
 +
OKSOPLAZMOӦZ—insan və heyvan-
 +
larda toksoplazmaların terətdiyi pa-
 +
razitar xəstəlik. İnfeksiya mənbəyi
 +
muxtəlif ev heyvanları (it, pipik
 +
və s.), vəhiti heyvanlar, həmcinin qui1-
 +
lardır. İnsanlar yaxtı bipziril-
 +
məmii yumurta, ət məhsulları yedik-
 +
də, habelə terədicilər selikli qi-
 +
ipaya və zədələnmii dəriyə dutidukdə
 +
xəstələnirlər. Bətndaxili yoluxma da
 +
ola bilər. Anadangəlmə və qazanılmıin
 +
T. mə”qlumdur. Anadangəlmə T. zamanı
 +
dəl ana bətnində məhv olur. Kəskin
 +
qazanılmıpi T. yatalaq xəstəliyi kimi
 +
kecir: temp-r yӱksəlir, qaraciyər, da-
 +
laq beyuyur, sinir sistemi zədələnir.
 +
Cox vaxt xronik gediili olur: bapp-
 +
aqrısı, limfa duyunləri və qaraciyər
 +
beyuyur, ili qabiliyyəti azalır, bə”zən
 +
gez, ӱrək, sinir sistemi də zədələ-
 +
nir. Mӱalicəsi: xloridin və
 +
sulfanilamid preparatları. Pro-
 +
filaktikası: ev heyvanlarının
 +
T.-una qariı mubarizə aparmaq, sani-
 +
tariya qaydalarına riayət etmək.
 +
 
 +
Heyvanlararasında ev heyvan-
 +
ları və vəhiti məməlilər, həmcinin
 +
quplar T.-a yoluxur, təbii ocaqlılıq
 +
ilə xarakterizə olunur. Yoluxma ali-
 +
mentar, kontaminasion, hava-damcı yo:
 +
lu ilə bap verir. Bətndaxili yolux-
 +
ma da olur. Xəstəliyin tərədicisi
 +
xəstə və təkrar xəstələnən eyvanın
 +
orqanizmindən abort edilmiiy və əlu
 +
doqrulmuiy dəllə dəlyanı maye, ətənə,
 +
balalıq yolu ifrazatı, həmcinin sud-
 +
lə, seliklə, burundan, gezdən axan
 +
ifrazatla, pipiklərdən isə həmcinin
 +
fekaliya ilə yayılırs xəstəliyin ge-
 +
diiYİ kəskin və xronik olur. Heyvan-
 +
lar tələf ola bilər.
 +
 
 +
Əd.: Problemı toksoplazmoza,
 +
red. D. N. Zasuxina, M., 1980.
 +
TOKTOQӰL SATILQANOV (25.10.
 +
1864, indiki Qırr.SSR, Oppi vil..,
 +
Toktoqul r-nunun Quticusu k.—17.2.
 +
1933, həmin r-nun Sasık-Ciydə K.)—
 +
 
 +
Qırqız sovet
 +
 
 +
 
 +
qırqız sovet akını.
 +
banilərindəndir. 12
 +
 
 +
 
 +
pod
 +
 
 +
 
 +
ədəbiyyatının
 +
yapından, nəqmələr qoimutdur. Sa-
 +
tirik ppe rlərinə (4 Beit qaban və s.)
 +
gerə Sibirə surgun olunmutt, 1910
 +
ildə surguӱndən qacmındır. Sovet
 +
dəvrundə inqilabı, sosialist quru-
 +
culuqunu tərənnum etmitdir. Qırqız
 +
ədəbiyyatında ilk dəfə V. İ. Leninin
 +
obrazını T.S yaratmıtidır (c Han:
 +
sı qadın Lenin kimi oqul doqrmuii-
 +
Dur?) 1965 ildə Toktoqul ad. Qırq.
 +
 
 +
R Dəvlət mukafatı təsis olun-
 +
mupdur. Əsərləri SSRİ xalqları
 +
dillərinə, o cumlədən Azərb. dilinə
 +
tərcumə edilmindir. Haqqında opera
 +
Yazılmın, film cəkilmitdir. Frun-
 +
zedə abidəsi qoyulmulidur.
 +
 
 +
Əl əris İzbrannoe, Frunze, 1964,
 +
alenov B., VelikiN akın—
 +
Demokrat, Frunze, 1964: Samaqanov
 +
Da, Pisateli Sovetskoqo Kirqizstana.
 +
(bə oqraficeskin spravocnik, Frunze,
 +
 
 +
 
 +
TOKUQAVA— Yaponiyanın hərbi-feo-
 +
dal hakimləri—syoqunların ucuncu
 +
 
 +
 
 +
sulaləsi (1603— 1867). Banisi T. İeya-
 +
su devrundə (1603—05) əlkənin bir-
 +
ləidirilməsi bata catdırılmındı.
 +
T. hakimləri feodalizm qurulupunu
 +
mehkəmləndirən islahatlar gecirmiiy,
 +
17 əsrin 30-cu illərindən Yaponiya-
 +
nın əzunutəcrid siyasətini tətbiq et-
 +
miidilər. 1867—68 illər burjua in-
 +
qilabı T. sulaləsinin hakimiyyətinə
 +
son qoydu.
 +
TOKYHATA CYHAO (11.3.1899, Ky-
 +
mamoto prefekturası—15.2.1958)—ya-
 +
pon yazıcısı. utərəqqi *Sinnixon
 +
bunqakukayə (Yeni yapon ədəbiyyatı cə-
 +
miyyəti) təikilatının yaradıcıla-
 +
Rındandır. Yapon proletariatının
 +
əyat və mubarizəsinə ə. olunmul
 +
cĞun dutməyən kucəq (1929), -“Qokio
 +
itpsizlər pəhəridirə (1930), “Sakit
 +
daqlarə (1952) romanlarının, € Dəhnə
 +
ailəsiq (1938) avtobioqrafik povesti-
 +
nin muəllifidir. Rahat uyu, zevcəmə
 +
(1946) romanı yapon qadınlarının
 +
aqır həyatından bəhs edir.
 +
Əsərləri: Tokio—qorod bezra-
 +
botnıx, L., 1935, Tixie qorı, kn, 1—2,
 +
L., 1958, Dni detstva, M., 1958.
 +
 
 +
 
 +
TOKUSİMA—Yaponiyada iəhər və
 +
port. Sikoku a.-nın 11m.-11. sahilin-
 +
dədir. Tokusima rt rasının
 +
inz.m. ƏH. 244 min (1978). Kimya, me-
 +
təllurgiya, toxuculuq, mapınqayır-
 +
ma, aqac emalı sənayesi var. Lak mə”-
 +
mulatı istehsal olunur.
 +
TOKUTOӦMİ Roka (təxəllususy əsl
 +
adı Ken dziro) (25.10.1868, Ku-
 +
mamoto prefekturası—18.9.1927, To-
 +
kio yaxınlıqında)—yapon yazıcısı.
 +
cƏlum belə həyatdan yaxtpıdır (1891)
 +
romanında feodal-patriarxal adət-
 +
lər, cKurosivoq (1002) romanında
 +
hakim burjua dairələri ifita olu-
 +
nur. -“Təbiət və insanı 1913) c Torpaq
 +
qurdunun mızıltısı (1913) esse ki-
 +
tablarında kənd idealizə edilir.
 +
cQara gəzlər və ala gəzlərə (1914),
 +
“Təzə baharə (1918), “Fudzi (1925—
 +
28) romanları var.
 +
 
 +
Ədl. Qromkovskaa L. L., Toku-
 +
tomi Roga, M., 1983.
 +
 
 +
 
 +
TOL (fr. GӦ1e—tənəkə) — kartonun
 +
qatran məhsulları ilə e”malı nəticə-
 +
sində hazırlanan dam ertuyu və hid-
 +
roizolyasiya materialı. SSRİ-də bu-
 +
raxılan T.-un səthinə mineral ovuntu
 +
(əsasən, qum) cəkilir. T.-dəri adlan-
 +
dırılan nəvu də var. Onun səthinə
 +
hec nə cəkilmir. Bitumlu dam ertu-
 +
yu materiallarına nisbətən tez xarab
 +
olur və əsasən, mӱvəqqəti tikililərin
 +
damında iilədilir.
 +
 
 +
TOL— Trinitrotoluolun balqa adı.
 +
TOӦLA—MXR-də ua). Orxon cayının
 +
saq qolu. Uz. 704 km, həvzəsinin sah.
 +
53,2 min km". Xentey yaylasından bap-
 +
lanır. Oktyabrdan aprelədək donmuip
 +
olur. Suvarmada və Ulan-Bator ui.-HHH
 +
su təchizatında istifadə edilir.
 +
TOLAND (Toyap4) Con (30.11.1670,
 +
PTQm. İrlandiya, Londonderri yaxın-
 +
lıqında—11.3.1722 Patni, London ya-
 +
xınlıqrında) — ingilis materialist
 +
filosofu. Qlazqo, Edinburq, Leyden və
 +
Oksford un-tlərində təhsil almıin-
 +
dır. Xristian dininə və əxlaqa qar-
 +
izı cıxmaqda təqsirləndirildiyi ucun
 +
“Sirsiz xristianlıqə (1696) kitabı
 +
yxırılınıdır (1697). “Serenaya
 +
məktublar (1704) əsərində T. hərəkət
 +
və materiyanın vəhdəti Haqqında tə”-
 +
limi inkidaf etdirmiidir: T.-a ge-
 +
rə hərəkət materiyanın muhum və ay-
 +
 
 +
 
 +
rılmaz xassəsidir. T.-ın Kainatın
 +
maddiliyi ideyası fəlsəfi materia-
 +
lizmin inkipafına muhum tehfə idi.
 +
T.-ın materiyaya xas əzəli fəallıq,
 +
onun əzhərəkəti haqqında təlimində
 +
dialektik unsurlər var. Lakin T. me-
 +
xanistik materializm cərcivəsində
 +
qalmımpdır. T.-ın ideyaları 18 əsr
 +
fransız materializminə və A. N. Ra.
 +
diilievə təsir gestərmiidir.
 +
 
 +
Ədə Meerovsk iv B. V.,
 +
Tonanm, M., 1979.
 +
 
 +
 
 +
TOLBӰ XİN Fyodor İvanovic (16.6,
 +
1894, indiki Yaroslavl vil. Tolbuxin
 +
r-nunun Androniki s |
 +
K. 17. 10. 1949,
 +
Moskva)—sovethər-
 +
bi xadimi, Sovet
 +
İttifaqı Marila-
 +
lı (1944). Sovet İt-
 +
tifaqı Qəhrəmanı
 +
 
 +
 
 +
Djon
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
(1965, əlumundən
 +
sonra), Bolqarıs-
 +
tan Xalq Respubli-
 +
kası Qəhrəmanı
 +
(1979, əlumundən
 +
sonra). 1938 ildən
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Sov.İKP uzvu.1918 CAMİ
 +
ildən Sovet Ordusunda xidmət et-
 +
mipdir. Qərargah xidmət məktəbini
 +
(1919), təkmillətdirmə kurslarını
 +
(1927, 1930), M. V. runze ad. Hərbi
 +
 
 +
demiyanı (1934) bitirmiidir. Bi-
 +
rinci dunya muharibəsində ittirak
 +
etmil, Vətəndaii muharibəsində ar-
 +
qvardiyacılara qariyı vurulimusidur.
 +
Beəyuk Vətən muharibəsi dəvrundə bir
 +
sıra cəbhənin Qərargah rəisi, ordu Go-
 +
mandanı, Cənub, 4-cu və 3-cu Ukrayna
 +
cəbhələri qopunlarının komandanı
 +
olmutidur. Muharibədən sopra Cənub
 +
qrupu qopunlarının basip komandanı
 +
(1945—47) və Zaqafqaziya hərbi dai-
 +
rəsi qopunlarının (1947—49) koman-
 +
danı idi. SSRİ Ali Sovetinin (2-ci
 +
caqırısi) deputatı secilmiiidi. 2 DƏ-
 +
fə Lenin ordeni, “Qələbə ordeni, 7
 +
digər orden, medallar, xarici orden“
 +
lər və medallarla təltif edilmipq
 +
dir. Sofiya (1946) və Belqradın (1947)
 +
əda vətəndatı idi. Qızıl Meydan-
 +
da Kreml divarı yanında dəfn olun-
 +
muiidur. Adına mahal və (təhər (Bol-
 +
qarıstanda), r-n, kənd, diviziya, ali
 +
zabit məktəbi var. Moskvada T.-ə abidə
 +
qoyulmulidur (1960).
 +
 
 +
Beyuk Vətən muharibəsi dəvrundə
 +
T. Azərb. xalqına və Azərb.K(b)P MK-
 +
ya 4-cu Ukrayna cəbhəsi adından təb-
 +
rik teleqramları gəndərmiitdi. € A3əp-
 +
baycan xalqına eiq olsun | məqaləsin-
 +
də (“Bakinski raboci?t, 28.4. 1945)
 +
azərb. deyuliculərin cəbhədə igidlik-
 +
lərindən bəhs etmiidir.
 +
TOLBӰXİN (1949 ilədək — Dob-
 +
ric)—Bolqarıstanda pəhər. Tolbuxin
 +
mahalının inz.m. Nəql. qoviyaqı. Əh.
 +
100 min (1980). K.t. r-nunun iri tica-
 +
rət mərkəzidir. Maqınqayırma, yeyin"
 +
ti, toxuculuq, ayaqqabı sənayesi: elmi
 +
tədqiqat k.t. in-tu var. F. İ. Tolbi-
 +
xinin iqərəfinə adlandırılmındır.
 +
TOLEDO (Toyedoy— İspaniyada P19"
 +
zər. Yeni Kastiliyada, Taxo cayının
 +
sahilindədir. Toledo əyalətinin inz.
 +
M. Əh. 46 min (1976). Qədim sənət
 +
karlıq mərkəzidir (metal, keramika,
 +
ipək və yun mə”mulatları istehsal
 +
olunur). |
 +
 
 +
T. qədimdə İberiya tayfası kar"
 +
 
 +
petanların məskəni olmupipdur. 192
 +
ildə romalılar iqqal etmiiidi.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TOLSTOY
 +
 
 +
 
 +
307
 +
 
 +
 
 +
əsrin ortalarından Vestqotlar dəv-
 +
lətinin paytaxtı idi. 711 ildə ərəb-
 +
lər tutmutidu. Ərəb həekmranlıqı
 +
dəvrundən iri sənətkarlıq mərkəzi-
 +
nə cevrilmiidi. 1085 ildə Cəsur U1|
 +
Alfons tərəfindən geri alınmıpi,
 +
1479 ildən İspani Yanın paytaxtı ol-
 +
mupdur. İspaniya paytaxtının Mad-
 +
ridə kecurulməsi (1561) ilə T. iqti-
 +
sadi və siyasi əhəmiyyətini itirdi.
 +
T.-da Roma sirkinin, akvedukun,
 +
orta əsr istehkamlarının qalıqla-
 +
rı, istehkamlı kərpulər (San-Mar-
 +
tin, əəə 13 əsr), Mavritani-
 +
ya uslubunda Puerta Bisaqra tiqua
 +
(9 əsr) və Puerta del Sol (təqr. 1100)
 +
darvazaları muhafizə olunmupidur.
 +
Santo-Kristo de la Lus kilsəsi (kec-
 +
mip Bab Mərdum məscidi, 960), ro-
 +
tik kilsə (13—15 əsrlər), cəl-Qəsrə
 +
qəsri (13—15 əsrlər), ratuppa (16 əsr)
 +
var. 20 əsrdə T. milli me”marlıq qo-
 +
ruqu elan edildiyindən, demək olar
 +
ki, tikinti ipləri aparılmır. T.-da
 +
El Qrekonun ev-muzeyi var.
 +
TOLEİT (AFR-in Saar ərazisində
 +
Toley (Thoyeu) k.-nin adından|—1)
 +
porfir mehtəviləri olmayan vulkanik
 +
suxur. Əsasi plagioklaz, piroksen,
 +
bazaltlı hornblend, kvars, bəzən
 +
olivindən ibarət olur. T. ucun kicik
 +
iqllə sahələrinin ipttirakı xarak-
 +
terikdir. PQutə parcalandıqda T.
 +
kvars-kalium cəl ipatları qranofir-
 +
lərinə cevrilir. 2) 5:O, ilə doymui
 +
zaltların ən geni yayılmıil pet-
 +
rokimyəvi nevu. T.-də 5:1O,-in miqda-
 +
ı 48—5296 olur. T. maqmatizm təza-
 +
hurləri sahələrində ust mantiyanın
 +
tərkibini əks etdirdiyindən maqma-
 +
nın əmələ gəlməsi probleminin hələ
 +
lində onun eyrənilməsinin bəyuk
 +
əhəmiyyəti var.
 +
TOLİDO (Toyedo)— AB1P-da ppəhər.
 +
Ohayo ptatındadır. Eri gəlu sahi-
 +
lində port. Əh. 355 min (1980). Muhum
 +
ticarət-nəql. və sənaye mərkəzidir.
 +
Mapınqayırma, metal e”malı, HİYİLƏ,
 +
kimya, neft emalı, metallurgiya,
 +
yeyinti, rezin sənayesiy un-t var. Cini
 +
və tikinti materialları istehsal
 +
 
 +
 
 +
olunur. | |
 +
TOLYATTİ (Torbanı) Palmiro (tə-
 +
xəllusu—Erhkoli, Alfredo,
 +
Mario Kor- -——...
 +
renti, Rode-
 +
riqo və s.) (26.Z.
 +
1893, Genuya—21.8.
 +
1964, SSRİ, Krım:
 +
Romada dəfn olun- |
 +
mupdur) — İtaliya :
 +
və beynəlxalq kom- –
 +
munist və fəhlə
 +
ərəkatı xadimi.
 +
Qulluqcu ailəsində
 +
doqulmutidur. Tu-
 +
rin un-tində təhsil
 +
almıtidır. 1914
 +
ildə İtaliya Sosialist Partiyasına
 +
daxil olmutdur. 1917 ildən V. İ.
 +
Leninin əsərlərini, bolieviklər par-
 +
tiyasının sənədlərini tərcumə və təb-
 +
liq etmitdir. İtaliya Kommunist
 +
Partiyasının (İKP: 1921) yaradıl-
 +
masında fəal iitirak etmii, 1 21
 +
ilin yayından İKP-nin orqanı cFİl
 +
komunistaktnın redaktoru olmudur.
 +
İKP-nin 2-ci qurultayında (1922)
 +
MK-ya, 1923 ildən partiya rəhbərli-
 +
Yinə secilmitdir. 1924 ildə A. Qram-
 +
ii ilə birgə cUnita qəzetini burax-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
mıımdı. A. Qramii həbs edildikdən
 +
(1926) sonra T. partiyanın baii kati-
 +
20*, c.9
 +
 
 +
 
 +
bi secilmit, 1927—34 illərdə muha-
 +
cirətdə (Fransa, İsvecrə və Belci-
 +
kada) İKP-nin fəaliyyətini davam
 +
etdirmitdir.
 +
 
 +
G. Dimitrovla birgə faiist təca-
 +
vuzunə qaripı Xalq cəbhəsi taktikası-
 +
nın ipylənib hazırlanmasında iiti-
 +
rak etmipdi. Kominternin bir sıra
 +
konqresinin ittirakcısı olmuil, onun
 +
İcraiyyə Komitəsinin (İK), İK Rəya-
 +
sət Hey”əti və Katibliyinin uzvu se-
 +
cilmitdir. İspan xalqının antifa-
 +
iist muharibəsi (1936—39) dəvrundə
 +
KİİK-in tappiırıqı ilə 1937—39
 +
illərdə İspaniyada iiləmit, 1939
 +
ildə yenidən Fransada İKP-nin cxa-
 +
rici mərkəzinə rəhbərlik etmiiydir.
 +
1939 ilin sentyabrında Parisdə həbs
 +
olunmui və 1940 ilədək həbsxana-
 +
da saxlanmındır. 1940—44 illərdə
 +
ərə yalanı, Mario Korrenti
 +
adı ilə Moskva radiosunun taliya
 +
Uzun verilitlərində cıxıi etmiidi.
 +
1944 ilin martında İtaliyaya qayıt-
 +
Mbilu, 1944—46 illərdə koalisiya hə-
 +
kumətlərində əvvəlcə portfelsiz na-
 +
zir, sonra isə ədliyyə naziri və bail
 +
nazirin muavini vəzifələrini tut-
 +
Myuuy. 1944 ildən İKP-nin nəzəri
 +
orqanı—cRinaitak jurnalının di-
 +
rektoru idi. |
 +
 
 +
1946—47 illərdə Muəssislər məc-
 +
lisinin, 1948 ildən parlamentin de-
 +
putatı, İKP-nin parlament qrupu-
 +
nun sədri, 1949 ilin noyabrından de-
 +
putatlar palatasının xarici iplər
 +
uzrə komissiyası sədrinin muavini
 +
olmuidu. ilin iyulunda sui-
 +
qəsd nəticəsində aqır yaralanmıtdı.
 +
Kommunist və fəhlə partiyalarının
 +
1957 il beynəlxalq Moskva Muiyavirə-
 +
sində iptirak etmindir. T. fəhlə
 +
hərəkatının nəzəriyyə və təcrubəsinə
 +
dair bir sıra əsərin muçəllifidir.
 +
 
 +
olyatti 11. onun piqərəfinə ad-
 +
landırılmındır. İtaliyadakı Kom-
 +
munist tədrisi İn-tu T.-nin adınadır.
 +
 
 +
 
 +
Əsəri: İzbr. statvi i reci, T. 1—2,
 +
M., 1965.
 +
 
 +
ƏƏ.: Leninskal qvardil planetı, 2
 +
nan., M., 1970, Jarova A. A., Palh-
 +
miro Tolhatti. BiblioqraficesgkiNn uka-
 +
zatelh, M., 1976, Komolova N. P.,
 +
FilatovQ.,, Palımiro Tolhatti. Ocerk
 +
jizni i deltelınosti, M., 1983,
 +
 
 +
 
 +
TOLYATTİ (1964 ilədək Stavro-
 +
pol)—RSFSR Kuybılntqev vil.-ndə 1iə-
 +
hər. Stavropol r-nunun mərkəzi. Kuy-
 +
bıilev su anbarının sahilində port.
 +
D.y. st. Əh. 576 min (1984). Avropada
 +
ən iri T.—Odessa ammonyak kəməri
 +
(uz. təqr. 2500 km) cəkilmiidir (1981).
 +
Kimya, mapınqayırma (həmcinin mn-
 +
nik avtomobili, bax Volqa avtomobil
 +
zavodu), yeyinti sənayesiz İES: Elmi-
 +
Tədqiqat Sement Maiınqayırması İn-
 +
tu və s. elmi idarələr, Politexnik
 +
İn-tu, 4 texnikum, tibb, pedaqoji və
 +
musiqi məktəbləri, kukla teatrı, əl-
 +
kəpqunaslıq muzeyi var. P. Tolyatitpqi-
 +
nin ipərəfinə adlandırılmındır.
 +
TOLL Eduard Vasilyevic (14.3.1858,
 +
Tallin—1902)—rus geoloqu, Arktika
 +
tədqiqatcısı. 1885 —86 illərdə Peter-
 +
burq EA tərəfindən Novosibir a-rına
 +
təpkil olunmuii ekspedisiyada isiti-
 +
rix etmipdir, Beyuk Lyaxov, Bunge
 +
orpaqı, Kotelnı və s. adaları təd-
 +
qiq etmitidir. 1893 ildə Yakutiyanın
 +
im. r-nlarına təipkil olunmui ekspe-
 +
disiyaya rəhbərlik edərək Lena və Xa-
 +
tanqa cayları arasındakı ərazini ey-
 +
rənmitdir. 1899 ildə -Yermakə buzqı-
 +
 
 +
 
 +
ran gəmisində PTpisbergen sahilləri-
 +
nə qədər uzmutidur. 1900—02 illərdə
 +
cZaryak gəmisində Novosibir a-rına
 +
təmpmkil olunmuiy ekspedisiya vaxtı
 +
itkin duimudur. Novaya Zemlya
 +
a-rında dar, Qaymır y-a-nın HİM.-T, Ca-
 +
hillərində kerfəz və s. T.-un ipərə-
 +
finə adlandırılmıydır.
 +
TOLNA (Toypa)— Macarıstanda med-
 +
ye. Sah. 3,6 min km?, ƏH. 253 min (1975),
 +
İnz.m. Seksard i:.-dir. T.-da dənli bit-
 +
kilər, (təkər cuqunduru, kətan və s.
 +
əkilir. Baqcılıq, uzumculuk və heyvan-
 +
darlıqla mətqul olunur. Maltınqa-
 +
yırma, yeyinti, yungul sənaye var. Dapip
 +
kemur. tikinti daı hasil- edilir.
 +
TOLOS, folos (yun. (hӧyoz)—dzi-
 +
rəvi planlı, gӱnbəz eərtuklu monumen -
 +
tal məbəd tikilisi: sərdaba, ibadət-
 +
xana. E.ə. 16—12 əsrlərdə T. tikili-
 +
ləri Krit, Yunanıstan və Kicik Asi-
 +
yanın qərb sahillərində geni yayıl-
 +
mıtpdı. Ən beyuk T. e.ə. 14 əsrdə Mi-
 +
kenada apkar edilmiidir. Kercdəki
 +
Qızıl kurqan və Car kurqanı kurqan-
 +
altı T.-lara oxitardır. L/Pomutəpə,
 +
İlanlıtəpə, Qarqalar təpəsi, Qara-
 +
kopəktəpə, Əlikemək təpəsi, Kӱltəpə
 +
(Nax.MSSR) və s. məskənlərdə aiykar
 +
edilmit dairəvi planlı, konusvarı
 +
gӱnbəz ertuklu yatpa yıti və təsərrufat
 +
binaları Azərb.-da hələ Eneolit dəv-
 +
rundə T. tikililərinin geni yayıl-
 +
dıRını gəstərir. Abiteronun bir cox
 +
kəndində daidan tikilmiii T. tipli
 +
tikililərdən indi də təsərrufat məq-
 +
sədilə istifadə edilir.
 +
TOLSTOV Sergey Pavlovic (25.1
 +
1907, Peterburq—28.12.1976, Moskva)
 +
—sovet arxeoloqu və etnoqrafı. SSRİ
 +
EA m, ə (1953), Əzb,. SSR EA akad,
 +
(1956), ADR EA fəxri m. uzvu (1956),
 +
Tac.SSR (1951). araqalpaq MSSR
 +
(1957) əməkdar elm xadimi. SSRİ Dev-
 +
lət mukafatı laureatı (1949). 1944
 +
ildən Sov.İKP uzvu. MDU-nun prof.
 +
və etnoqrafiya kafedrasının mudiri
 +
(1939—51), CCPH EA Etnoqrafiya
 +
İn-tunun direktoru (1942—66), *Sovet-
 +
skaya etnoqrafiyaz jurnalının redak-
 +
toru (1946—66) olmutdur. Orta Asiya
 +
xalqlarının arxeologiya, etnoqrafiya
 +
və tarixini tədqiq etmiidir. cNaro-
 +
dı miramnın (coxcildlik) redaktoru,
 +
Xarəzm arxeoloji-etnoqrafik ekspedi-
 +
siyasının təpkilatcısı (1937) və rəh-
 +
bəri (1969 ilədək) idi. Qırmızı Əmək
 +
Bayraqı ordeni, 41Pərəf nipanıg or-
 +
deni və medallarla təltif edilmiyidi,
 +
 
 +
Əsərləri: DrevniN Xorezm, M.,
 +
1948, Po sledam drevnexorezminskonV ii-
 +
vilizapii, M.—L., 1948: Po drevnim delv-
 +
tam Oksa i İksarta, M., 1962.
 +
 
 +
rd Vinoqradov A. V., İti-
 +
na M. A., .K 60-letik S. P. Tolstova,
 +
cSovetskal arxeoloqilə, 1967, X. 1.
 +
 
 +
 
 +
TOLSTӦY Aleksey Konstantinovic (5.
 +
9.1817, Peterburq—10.10.1875, Krasnı
 +
Roq, indiki Bryansk vil.-ndə)—qraf,
 +
rus yYazıcısı. 1843 ildən ee əb ca-
 +
ray vəzifələrində ipləmidir. 40-cı
 +
illərdən lirik tpe"”r və balladaları
 +
ilə tanınmındır. PTe”rləri xəlqili-
 +
Yi,sadəliyi və səmimiliyi ilə secilir.
 +
İlk ipe"r məcmuəsi 1867 ildə cıxmıpt-
 +
dır. N. A. Rimski-Korsakov, P. İ.
 +
Caykovski, M. P. Musorqski və 6. onun
 +
pe”rlərinə musiqi bəstələmiiylər.
 +
cXortdang (1841, Krasnoroqski təxəl-
 +
lusu ilə) adlı ilk fantastik povesti-
 +
ni V. Q. Belinski rəərbətlə qariı-
 +
lamıpdır. Kozma Prutkov qrupunun
 +
ӱzvlərindən olmutdur. 1861 ildə
 +
 
 +
 
 +
308
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
nə uzaqlatpmındır, “Don Juanı
 +
(1862) dramatik poeması, “Knyaz Se-
 +
 
 +
 
 +
rebryanıg (1863) tarixi manı,
 +
cİoann Q ının elə (1866), Car
 +
Fyodor oannovicu (1 , €Uap Borisi
 +
 
 +
 
 +
(1870) faciə-trilogiyası var. Əsərlə-
 +
evdə zulmə və istibdada nifrət, car
 +
ekumətinin mӱrtəce siyasətinə qar-
 +
Hb qə e"tiraz, inqilabi ideyala-
 +
rə rəqbət əksini tapmıtdır, İ, V.
 +
əte və b.-ndan tərcӱmələri var.
 +
Əsərləri: Sobr. soc., t. 1—4, M.,
 +
1980, Soc., t. 1—2, M., 1981,
 +
Əda İmpolıskin İ., Seredina
 +
veka, L., 1974,
 +
 
 +
 
 +
TORCTÖ) Aleksey Nikolayevic (10.1,
 +
1883, Nikolayevsk ii, (indiki Saratov
 +
 
 +
kını vil., Puqacov it. )—
 +
23.2.1945, Moskva)
 +
—rus sovet yazıcı-
 +
sı, ictimai xadim,
 +
SSRİ EA akad,
 +
(1939). SSRİ Dəv-
 +
lət mukafatı .
 +
 
 +
 
 +
reatı (1941, 194
 +
1946). Qraf ailə-
 +
sində doqrulmuide
 +
dur. İlk ipe"rlə-
 +
rində SİMVOLİZMƏə
 +
meyl etmipdir
 +
 
 +
 
 +
Hu (e/İnpuKas TOonnycy,
 +
1907), Mulkədar-zadəgan və burjua hə-
 +
yatından bəhs edən realist hekayə, poe
 +
vest, roman |“Baməzə adamlarə (Fİki
 +
həyatə, 1911), “Topal mulkədarı (1912)
 +
və s və pyesləri to arə (1916),
 +
€İlle iran” (1916), cCəhalətpərəstlərə
 +
(1917) və s.) ilə tanınmındır. Beyuk
 +
Oktyabr sosialist inqilabını əvvəlcə
 +
duttməncəsinə qarpılamıl, 1919 ildə
 +
Fransaya, sonra isə Almaniyaya muha-
 +
cirət etmipdi. Lakin sonralar Myhaə
 +
cir dairələrlə əlaqəsini kəsmiil, 1923
 +
ildə SSRİ-yə qayıtmıtndır. Avtobio-
 +
şəx cNikitanın utaqlıqı (1919—
 +
, ayrıca nəpri 1922) povestində
 +
.. məhəbbət əksini Kar
 +
cNe vun sərguzətti, yaxud İbi-
 +
Kycp (1924), cMuhəndis Qarinin hi-
 +
perboloidiq (1925—27), “Qara qızıl
 +
(19Z1, sonrakı adı “Muhacirlərə) po-
 +
manlarında kapitalizmi, imperia-
 +
listlərin gənc Sovet resp.-sını bor-
 +
maq cəhdlərini ifia dır. El-
 +
mi-fantastik c“Aelitaz (1922—23) ro-
 +
MaHbi, € MaBH məhəpnəpə (1925), eKyp3ər
 +
(1928) və s. hekayələri sovet gercək-
 +
liyinə həsr olunmupdur. Beyuk Ok-
 +
tyabr sosialist inqilabı və Rusiyada
 +
Vətəndap muharibəsi (1918—20) hadi-
 +
sələrini əhatə edən cƏzablı 1onnap -
 +
lah |4“Bacılarqı (1922, yeni redaksi-
 +
yası 1925), “On səkkizinci ilə (1927—
 +
8), “Tutqun səhərə (1940—41)| trilo-
 +
giyasında rus ziyalılarının inqila-
 +
ba doqru gecdiyi yol dolqun, epik-rea-
 +
list əksini tapmıpdır. cBirinci
 +
Pyotr (kitab, 1, 1929. -40: kitab 2,
 +
1933—34, kitab 3, 1944—45, bitməmini-
 +
dir) romanının, cİvan Qroznı (di-
 +
logiya, 1942—43) pyesinin muəllifi-
 +
dir. Antifatist publisistik mə-
 +
qalələri, upaqlar ucun əsərləri
 +
Har. əəə ekranlapdırılmındır,
 +
SSRİ Ali Sovetinin (1-ci caqırıpl
 +
deputatı olmutidur. Lenin ordeni,
 +
balpqa orden və medallarla təltif
 +
edilmiidir.
 +
Əsərləri: Birinci Pyotr, H. 1—
 +
2, B., 1935—36: Aelita, B., 1956, Əzablı
 +
yollarla, kitab 1—3, B., 1961, Nikita-
 +
nın upaqlıqı, B., 1961, Muhəndis Qari"
 +
nin hiperbolonidi, B., 1964, Sobr, soc,, t,
 +
 
 +
 
 +
TOLSTOY
 +
 
 +
 
 +
1—10, M., 1958—61, Coö6p. con,, T. 1—B,
 +
M., 1972, Sobr. soc.. v 10-ti t., t, 1,—7,
 +
M., 1982—84.
 +
 
 +
Əd.: Rus sovet ədəbiyyatı tarixi, B.,
 +
1976: Perbina V. R., A Tolston.
 +
TvorceskiN putı, M., 1966 Carnın
 +
M., Putı Aleksen Tolstoqo, Ocerk tvor-
 +
cestva, 2 izd., M., 1981, Borovikov
 +
S., Aleksen TolstoN. Ocerki, M., 1982.
 +
TOLSTFOY Lev Nikolayevic (9.9.1828,
 +
Yasnaya Polyana, indiki Tula vil.-nin
 +
PQyokino r-nundadır—20,.11.1910, Rya-
 +
zan—Ural d.y.-nun Astapovo st,, İNdi-
 +
ki Lipetsk vil.-nin Lev Tolstoy st,:
 +
Yasnaya Polyanada dəfn edilmitdir)—
 +
qraf, rus yazıcısı. Peterburq EA M,
 +
uzvu (1873), fəxri akad. (1900), T, ev
 +
təhsili almın, Kazan un-tində oxu-
 +
Myımayp (1844—47, tam kursu bitirmə-
 +
mipdir). 1851 ildə Qafqaza, beyuӱk qar-
 +
dapının hərbi xidmət etdiyi Staro-
 +
qladkovskaya stanitsasına getmitdir.
 +
1847 ildən emrunun sonunadək yazdırı
 +
gӱndəliklərində ilk yaradıcılıq niy
 +
yətləri btn gunun tarixiə, 1851)
 +
əksini tapmımdır. Qafqazdakı iki-
 +
 
 +
 
 +
illik tənhalıq həyatını T. ezunun
 +
mə”nəvi inkipafında mustəsna əhəmiy-
 +
yəti olan bir dəvr hesab edirdi
 +
 
 +
 
 +
(“Ulpaqlıqə, 1851, nətri 1852, Fİlk
 +
GƏNCLİKə, 1852—54, cGənclikə, 1855—
 +
9) Qafqazda olduqu mӱddətdə (1851—
 +
Ə3) hərbi xidmətə baplamın, darlı-
 +
lara qaripiı hərbi əməliyyatlarda ip1-
 +
tirak etmipdir. Hərbi məvzuda ilk
 +
hekayələrini (4“Basqınə, 1853 və s.) T.
 +
məhz burada yazmıtdır. 1854 ilin no-
 +
yabr ayından artilleriya zabiti kimi
 +
Sevastopolun mudafiəsində iptirak
 +
etmitpdir. Peterburqa qayıtdıqdan son-
 +
ra yazdıqı hekayələrdə (“Mulkədarın
 +
səhəriə?, 1858, “Polikupkaz, 1861—63)
 +
aqalarla kəndlilərin munasibətlərin-
 +
dəki dərin sosial ziddiyyətləri gəs-
 +
tərmitdir, 1857 ildə Fransa, İsvec-
 +
rə, İtaliya və Almaniyaya səyahətə
 +
cıxmıipdır.
 +
 
 +
Kəndli islahatına hazırlıq və
 +
inqilabi itəraitin yetipdiyi illərdə
 +
T. inqilabcı demokratların siyasi və
 +
ə gəruiiləri ilə razılaima-
 +
mıppi, Yasnaya Polyanaya kəcmuit, kənd-
 +
lilərlə yaxınlatmı, pedaqoji fəa-
 +
liyyətə baplamhıtptdır. Q. kəndli upyaq-
 +
ları ucun məktəb acmın (bax Yasnaya
 +
Polyana məktəbi), cYasnaya Polyanaı
 +
pedaqoji və ədəbi jurnalını burax-
 +
mhipdır, O, Rusiya və Qərb məktəblə-
 +
rinin tədris sistemini kəskin tənqid
 +
atəpinə tutmuit, azad tərbiyəni təb-
 +
 
 +
 
 +
liq etmitdir. 1862 ildə Sofya Andre-
 +
 
 +
 
 +
yevna Berslə evlən-
 +
mipdir. Bu dəvrdə
 +
o, Qafqazın təbi-
 +
ət gəzəlliklərin-
 +
dən və adamların-
 +
dan bəhs edən cKa-
 +
 
 +
 
 +
zakları (nətiri
 +
1863) povestini bi-
 +
tirmiipl, 1863—69
 +
 
 +
 
 +
illərdə 4Hərb və
 +
sulhə (nəpri 1865—
 +
69) romanı uzərin-
 +
DƏ iqpləmitdir.
 +
1812 il Vətən mu-
 +
haribəsinə həsr
 +
olunmuq bu əsərdə
 +
T.-un bədii duha-
 +
sının XəlqiliyYi
 +
tam vus”ətilə əksi-
 +
ni tapmıtdır.
 +
c Hərb və sulhəvə-
 +
tənpərvərlik pafo-
 +
su, xalqın tarixdə
 +
 
 +
 
 +
L, N, Tolstoy hvilə tzvləri ilə, 1908,
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
nm. N. Tolstoy ip otatında, 1908.
 +
 
 +
 
 +
Həlledici rolunu təsdiqləyən sosial-
 +
fəlsəfi məzmunu, yuksək bədii di-
 +
li, epik təhkiyə uslubu, kompozisi-
 +
 
 +
 
 +
yasının coxplanlılıRrı, psixoloji
 +
təhlilin dərinliyi, insan xarakter-
 +
lərinin dolqunluqu və s. keyfiyyət-
 +
ləri ilə 19 əsr dunya realist nəsri-
 +
nin zirvələrindən sr sayılır. cAn-
 +
na Kareninag (1873—/77, nəpri 1876—
 +
77) romanında kubar cəmiyyətinin
 +
saxta əxlaqının qurbanı olan qadı-
 +
nın faciəsi əks etdirilir.
 +
80-ci illərdə T. həmitəlik patri-
 +
arxal kəndliliyin ideya məvqelərinə
 +
kecdi (cCEqtirafə, 1879—80, nəttri
 +
1884, “Mən nəyə inanıram?ə, 1882—84,
 +
4İndi nə etməliyik?ə, 1882–-86 və s.),
 +
Rəsmi kilsəyə və Stil ӱlə mutləqiy-
 +
yət qurulupuna, yeni, burjua muna-
 +
sibətlərinə mənfi munasibət bəslə-
 +
yən T. xalqın etirazını bildirir,
 +
eyni zamanda, cıxınq yolunu mucər-
 +
rəd əxlaqi və dini əzunutərbiyədə ax-
 +
tarırdı. Hekayələrlə yanapı, T. 80—
 +
90-cı illərdə “*İvan İlicin əlumuə
 +
(1884—86), “Xolstomeru (1885), 6)
 +
ser sonatasız (1887—89), “Sergi ataq
 +
(1890—98, nəppri 1912) povestlərini,
 +
cCəhalət həkmranlıqrı. (189 Ci
 +
lı meyit (1 , Həmpun 1911) npaMmna-
 +
ə €“ Maaprığınn öəhpənəpnə (1886—
 +
Ü, Həmpu 1891) kxoMmenH)acbıHbı İaəMbim-
 +
dır. 1891—93 və 1898 illərdə T. ac-
 +
lıq kecirən Ryazan, Tula, Oryol qub.-
 +
ları əhalisinə yardımın təikilin-
 +
də bilavasitə iptirak etmipdir. Mut-
 +
ləqiyyət quruluttuna qariyı qızrın
 +
e"tirazın bədii ifadəsi olan cDi-
 +
rilməm (1889—99) romanında car Ru-
 +
siyasının butun sosial və əxlaq əzul-
 +
ləri amansız ppəkildə ifita edilmin-
 +
dir. “Dirilməə?nin kilsə əleyhinə ye-
 +
nəldilmii səhifələrini bəhanə edən
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
—xcxm—ııxıı
 +
 
 +
 
 +
TOLUBKO
 +
 
 +
 
 +
309
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Sinod T.-u kilsədən xaric .etmitpdi
 +
(1901). Bununla yanapı, cDirilməztdə
 +
atolstoyculuqmun xarakterik cəhətləri
 +
—zulmə muqavimət gəstərməmək, ezunu
 +
mə”nəvi təkmilləpdirmə nəsihətləri
 +
də bariz ipəkildə təzahur edirdi,
 +
c Hacı Murad (1896—1904) povestin-
 +
də T. despotizmi pisləmiii, əzunun
 +
mutilik fəlsəfəsinin əksinə olaraq,
 +
muqavimət əzmini, zulmə qarpı mu-
 +
barizəni, həyat etiqini tərənnum et-
 +
mipdir. Rusiyada 1905—07 illər inqi-
 +
labının məqlubiyyətindən sonrakı ir-
 +
tica T.-un ideya tərəddudlərini daha
 +
da iiddətləndirdi. 1908 ildə o, əlum
 +
cəzalarına qariı nifrət və e"tira-
 +
zının ifadəsi olan cSusa bilmirəm |
 +
məqaləsini yazdı.
 +
 
 +
Əmrunun son illərində T. ez əqi-
 +
də-e”tiqadı ilə Yasnaya Polyanadakı
 +
kubar həyat arasındakı ziddiyyətdən
 +
doqan dərin mə”nəvi əzab gecirirdi,
 +
1910 il noyabr ayının 10-da T. Yasnaya
 +
Polyananı xəlvətcə tərk etmiit, yol-
 +
da sətəlcəm olmupt, Astapovo d.y. st.-
 +
nda əlmutlidur. Cənazəsi kilsə dini
 +
ayini kecirilmədən 1910 il noyabr
 +
ayının 22-də Yasnaya Polyanada dəfn
 +
olunmusdur.
 +
 
 +
T. yaradıcılıqı, əsasən, rus hə-
 +
yatının tarixi dənuti mərhələlərinə
 +
əma ləqvi, Rusiyada 1905—
 +
 
 +
7 illər inqilabı və s.) təsadӱf edir.
 +
Mulkədarlı qın nӱmayəndəsi olmasına
 +
baxmayaraq, T. tədricən mənsub olduqu
 +
sinfin tufeyliliyi və məvcud cəmiy-
 +
yətin sosial ədalətsizliyi qənaətinə
 +
gəlib cıxmıi, xalqın yuksək MƏ"HƏ-
 +
viyyatının və patriarxal kəndli ideo-
 +
logiyasının ifadəcisinə cevrilmiyi-
 +
dir. V. İ. Lenin T. yaradıcılıqını
 +
yuğsək qiymətləndirmiyt, onu -crus in-
 +
qilabının guzgusuz adlandırmıiq-
 +
dır, V. İ. Lenin, ədibin əsərlərində
 +
kapitalist istismarının, həkumətin
 +
zorakılıqının, məhkəmə və dəvlət
 +
idarəsi oyunbazlıqının ifita edilmə-
 +
sini, sərvətin artması və mədəniyyətin
 +
nailiyyətləri ilə fəhlə kutlələrinin
 +
səfalət, cəhalət və məpəqqətlərinin
 +
artması arasında ziddiyyətlərin bu-
 +
tun dərinliyinin apkara cıxarılma-.
 +
sını yuksək qiymətləndirməklə yana-
 +
ipı, onun dunyagerupqunun və Yaradı-
 +
cılıqının məhdud cəhətlərini, czuӱl-
 +
mə muqavimət gestərməməkə fikrini,
 +
dini təbliq etməsini kəskin tənqid
 +
atətinə tutmuidur (Lenin V. İ.,
 +
 
 +
 
 +
Əsər. tam kӱlliyyatı, c. 17, səh. 222—
 +
230). V. İ. Lenin realist Yazıcı ki-
 +
mi Q.-un bədii qudrətini və novator-
 +
 
 +
 
 +
L. N, Tolstoyun Yasnaya Polyanada qəbri.
 +
 
 +
 
 +
Bİ r. 1— 8, M.,
 +
 
 +
 
 +
İ stoy və Azərbaycan ədəbiyyatı, B.,
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
luqunu da rus inqilabı ilə əlaqələn-
 +
dirirdi, .
 +
 
 +
T.-un yaradıcılıqı dunya ədəbiyya-
 +
tında realizmin yeni mərhələsidir.
 +
Sosial ziddiyyətlərin butun cılpaqlı-
 +
qI, sarsıdıcı qӱvvə və kəskinliyi
 +
ilə acılıb gestərilməsi, təhlil və
 +
umumilətdirmənin vəhdəti T. realiz-
 +
minin balplıca xususiyyətlərindən-
 +
dir. Yaradıcılıqı rus və sovet ədə-
 +
biyyatının inkipafına mustəsna tə"-
 +
sir gestərmitdir. Onun irsi Avropa
 +
və dunya ədəbiyyatında da realist ən”-
 +
ənələrin inkitiafında muhum rol oy-
 +
namhipdır. Q. Flober, C. Qolsuorsi,
 +
R. Rollan, T. Mann, Marten du Qar,
 +
T. Drayzer, B. Prus, Y. İvaikevic,
 +
 
 +
. Heminquey və 6, T. yaradıcılıqın-
 +
dan bəhrələnmiiylər, Qərb hə Hləprun
 +
muxtəlif əlkələrində (xususilə Hin-
 +
distanda və Cində) T.-un dini və fəl-
 +
səfi gerutlərinin ardıcılları mey-
 +
dana gəlmipdi. M, Qandi T,-un mutə-
 +
fəkkirliyini yuksək qiymətləndir-
 +
mipdir.
 +
 
 +
19 əsrin 2-ci yarısından Azərb.-da
 +
da T. yaradıcılıqına beyuk maraq
 +
oyanmın, 19 əsrin sonu—20 əsrin əv-
 +
vəlində rana əli və pedaqoji
 +
gərutləri geni yayılmındı. Azərb.
 +
maarifci ziyalılarından H. Zərdabi,
 +
F. Kəcərli, S. M. Qənizadə, A. Qaibov
 +
və 6. T.-la məktublaiqmınn, Ə. Qası-
 +
mov və H. Abbasov dahi iə
 +
gərutmutilər. Əsərləri hələ gecən
 +
əsrin 80-ci illərindən tez-tez tərcu-
 +
mə edilərək, mӱxtəlif istiqamətli
 +
dəvri mətbuat orqanlarında dərc
 +
olunmut, cƏvvəlinci ipərabcız pyesi
 +
(tərcuməci S, M., Qənizadə) 1894 ildə
 +
Bakıda tamapaya qoyulmutidur. Sovet
 +
hakimiyyəti illərində isə ədəbi irsi
 +
genipy miqyasda Azərb. dilinə tərcumə
 +
edilmit (Azərb. dilində 14 cildliyi
 +
cap olunmutdur), həyat və yaradıcılı-
 +
qına, Azərb. ədəbiyyatına tə”sirinə
 +
dair onlarla məqalə və monoqrafiya-
 +
lar əridir.
 +
 
 +
SSRİ-nin bir sıra resp. və vil.-
 +
lərində, o cӱmlədən Qafqazda, eləcə
 +
də Avropa əlkələrində T.-la baqlı
 +
yerlər coxdur. Moskvada Dəvlət L. N.
 +
Tolstoy muzeyi fəaliyyət gestərir. Yas-
 +
naya Polyana muzey-malikanəsi yara-
 +
dılmındır. Adına r-n, qəsəbə, st., o
 +
cӱmlədən Azərb.-da kӱcə və məktəb
 +
var. Sovet həkumətinin qərarı ilə
 +
T.-un əsərlərinin 90 cildlik tam yu-
 +
biley kulliyyatı (1928—58) nər olun-
 +
mupidur. Əsərləri dunya xalqları
 +
dillərinə tərcumə olunmupt və ekran-
 +
laidırılmındır. Anadan olmasının
 +
150 illiyi dunya miqyasında, habelə
 +
Azərb.SSR-də genii qeyd edilmiidir.
 +
Haqqında bədii film cəkilmiidir.
 +
Yapıpdırma iqəkil, bax səh.192—193
 +
 
 +
 
 +
Əsərləri: Secilmiit əsərləri,
 +
 
 +
 
 +
4 14 cilddə, B., 1975—84, Polnoe sobr. cov.,
 +
 
 +
 
 +
T. əx nı əə Sobr. soc., t.
 +
1—20, M., 199 : COÖp, co, B 22-x r
 +
1978—84 22-x t.
 +
Əd. Lenin V. İ., Lev Tolstoy rus
 +
inqilabının guzgusu kimi, B., 1969: 1 6-
 +
nə onun, O L. N. Tolstom, 2 izd,, M.
 +
1972, Məmməd Arif, L. N. Tolstoy,
 +
B., 1960, Alməmmədov A., L. N. Tol-
 +
1972,
 +
MəmmənlHMədbəp, XIX əc s i-
 +
iarpı, h. 3, B., 1975, Bar ua ə a
 +
Tolstoy və Azərbaycan (1880—1920), B..
 +
1974: Sənətkara təhfə (məqalələr məcmuə-
 +
si), B., 1978, TolstayasS Mənim
 +
həyatım, B., 1981, Qudziİ N. K., Leh
 +
ToncrTofi, 3 izd., M., 1960- B urs on B
 +
Lev TolstoN i russkii roman, M.—D..
 +
 
 +
 
 +
1963: Pklovskiv V. B,, Lev Tol-
 +
ston, 2 izd., M., 1967: Pifman A. İ.,
 +
Lev Tolstov i Vostok, M., 1971, Lakk
 +
p in V., Tolston i Cexov, 2 izd., M..
 +
1975 Lrapcenko M. B., Lev Tolstov
 +
kak xudojnik, M., 1978, L. İ. Tolstoi a
 +
BOCTOMHHAHHSX sovremennikov, t. 1—2,
 +
M., 1978: Asadullaev S.Q,, L. N.
 +
TolstoN i azerbaidjanskand sovetskal li-
 +
teratura, B., 1978: Menlax B., Uxod i
 +
CMEPTb Lvva Tolstoqo, 2 izd., M., 1979:
 +
Lomunov K,, Jiznı Lıva Tolstoqo,
 +
M., 1981: Suxotina—TQolstavntT.
 +
L., Vospominanil, M., 1981, Kovalev
 +
V. A., Poztika Lıva Tolstoqo. İstoki.
 +
Tradipii, M., 1983, Fortunatov
 +
N., Tvorceskal laboratorin Lvıva Tolsto-
 +
ro, M., 1983.
 +
 
 +
 
 +
TOLTEKLƏR — Meksikada yailayan
 +
hindi xalqı. Sinifli cəmiyyət for-
 +
malapdıqı zaman (7—9 əsrlər) T.-in
 +
mədəniyyəti cicəklənmə dəvru keci-
 +
rirdi. 10—12 əsrlərdə Meksika və Qva-
 +
temalada bir necə iri mayya təhər-dev-
 +
lətlərinə ticılıq etmitplər. 12 əs-
 +
rin 2-ci yarısında T.-in Meksikada-
 +
kı hakimiyyətinə tərkibinə asteklə-
 +
rin də daxil olduqu tayfalar son qoy-
 +
du. Asteklərin mədəniyyətlərinin for-
 +
malamasında T.-in əhəmiyyətli tə”-
 +
 
 +
 
 +
s olmutdur.
 +
TOLUBEYEV əni Vladimirovic (1.
 +
5.1906, Peterburq— 29.12.1979, Lenin-
 +
: qrad)—sovet aktyo-
 +
py. SSRİ xalq ar-
 +
tisti (1956). Sosia-
 +
list Əməyi Qəhrə-
 +
manı (1976). Lenin
 +
mukafatı (1958)
 +
və “Baxa Devlət
 +
mukafatı laurea-
 +
tı (1947), Səhnə
 +
fəaliyyətinə 1926
 +
ildən baiylamıit-
 +
dır. Leninqradın
 +
muxtəlif teatrla-
 +
ə rında, 1942 ildən
 +
isə A. S. Pupjin ad. Dram Teat-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
rında ipləmiptdir. Ən yaxtı rol-
 +
ları: Bələdiyyə rəisi (“Mufət-
 +
tipə, N. Qoqol), Poloni (4Ham-
 +
letə, V. PPekslir., Bubnov (4Hə-
 +
Yatın dibindəv, M. Qorki), Baticı
 +
 
 +
 
 +
(c“Nikbin faciə, Vs. Vipnevski) və 6.
 +
“Don Kixot (1957), €Təsas (1965),
 +
ac PQıqıyan bombardmancının xronika-
 +
sıF (1968) və s. filmlərdə cəkilmin-
 +
dir. Lenin .... 2 baiqa orden və
 +
allarla təltif edilmitdir.
 +
TӦLӰBKO Vladimir Fyodorovic (d.
 +
25.11.1914, indiki Xarkov vil.-niim
 +
= — gan Kpacnorpay ur. )—co-
 +
vet hərbi xadimi,
 +
Bai Artilleriya
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Mariyalı (1983).
 +
Sosialist Əməyi
 +
Qəhrəmanı (1976).
 +
 
 +
 
 +
1939 ildən Sov. İKP
 +
uzvu. Sovet Ordu-
 +
cyHna 1932 ildən
 +
xidmət edir. Ulya-
 +
novsk zirehli tang
 +
hərbi məktəbini
 +
(1937), Fəhlə-Kənd-
 +
 
 +
–— li Qızıl Ordusu-
 +
nun Mexaniklətdirmə və Motorlai-
 +
dırma Hərbi Akademiyasını (1941),
 +
banı Qərargah Hərbi Akademiyasını
 +
(1950) və bu akademiya yanında Ali
 +
Akademik kursları (1968) bitirmipi-
 +
dir. Beyuk Vətən muharibəsində (Le-
 +
 
 +
 
 +
ninqrad, Kalinin və 3-cu Ukrayna cəb-
 +
 
 +
 
 +
zələrində) tank diviziyası, tank bri-
 +
 
 +
 
 +
qadası qərargahlarının rəisi, tank
 +
 
 +
 
 +
briqadası komandiri və s. kimi iiiti-
 +
 
 +
 
 +
910
 +
 
 +
 
 +
TOLUİDİN
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
rak etmimdir. Muharibədən sonra
 +
(1945—60) məs”ul hərbi vəzifələrdə
 +
idi. Strateji raket qopunları bali
 +
komandanının birinci muavini ol-
 +
mupi, Sibir və Uzaq PTərq hərbi dairə-
 +
lərinə komandanlıq etmitdir (1960—
 +
72). 1972 ildən Strateji raket qopun-
 +
larının ba komandanı—SSRİ muda-
 +
iə nazirinin muavinidir. 1971 ildən
 +
 
 +
ov.İKP MK uzvluyunə namizəd, 1976
 +
ildən MK uzvudur. SSRİ Ali Sove-
 +
tinin (8—11-ci caqırıti) deputatı-
 +
dır. 4 dəfə Lenin ordeni, 9 digər
 +
 
 +
 
 +
orden, medallar, xarici ordenlər və
 +
medallarla təltif olunmutdur.
 +
TOLUİDİN, Monoaminto-
 +
 
 +
 
 +
luoltolilamin—SN|SeN,CN,,
 +
toluolun aminli tərəməsi: uc izome-
 +
ri var: -o-, m- və p-T. Uzvi həlledi-
 +
cilərdə Yaxtı, suda pis həll olur.
 +
Havada saxlandıqda rəngləri tundlə-
 +
pir. Sənayedə T. nitrotoluolu, dəmir
 +
və xlorid turiusu ilə reduksiya et-
 +
məklə alınır. T.-in kimyəvi xassələ-
 +
ri anilinə oxtardır, duz əmələ gəti-
 +
rir, asanlıqla oksidlətir və diazo-
 +
lapır. Muxtəlif boyalar almaq ucun
 +
iilədilir. o-və ”-T. sərbəst xlor və
 +
hidrogen-peroksidin kolorimetrik
 +
usulla tə yin edilməsində istifadə
 +
olunur.
 +
 
 +
TOLUӦL (isp. (o1i—toluan balzamı,
 +
Q. ilk dəfə ondan alınmıidır)—m e -
 +
tilbenzol, S,N, benzolaoxiar
 +
iyli rəngsiz yanan maye, 110,62S-də
 +
qaynayır, —952S-də donur, sıxlırı
 +
0,8669 ?/sm?, alımma temp-ru 4,42S,
 +
əz-eəzunə alınima temp-ru 5522S-dir.
 +
Tərkibində həcmcə 1,27—7,296 T. olan
 +
hava partlayıti cəhətdən təhlukəli-
 +
dir. T. əksər uzvi həlledicilərlə bu-
 +
tun nisbətlərdə qarıpır. T. bir sı-
 +
ra neftlərin tərkibində var: sənayedə
 +
onu, əsas etibarilə dapi kəmur qatra-
 +
nından və neftin termik e”malından
 +
alınan məhsullardan ayırırlar. T.
 +
boya, partlayıcı maddələr, dərman
 +
maddələri və muxtəlif yarımməhsul:-
 +
lar istehsalında iplədilir.
 +
=. Y, bӱxarlarısın - veri-
 +
| maksimal miqdarı meyl-dir.
 +
TOM--RSFSR-in za MB, dk
 +
rovo və Tomsk vil.-lərində cay. Ob
 +
cayının saq qolu. Uz. 827 km, hevzə-
 +
sinin sah. 62 min kmm?, Abakan silsi-
 +
ləsindən baplanır. Orta su sərfi
 +
mənsəbdə 1110 m2/san-dir. Oktyabrdan
 +
mayadək donmuii olur. Ən iri qolları:
 +
soldan Mrassu, Kondoma, Unqa, saədan
 +
Usa, Yuxarı, Orta və Aptaqı Ters,
 +
Qaydon, Tomsk ii.-nədək (su səviyyəsi
 +
Yӱksək olanda Novokuznetsk 11.-nədək)
 +
gəmiciliYyə yararlıdır. Aərac axıdı-
 +
 
 +
 
 +
lır.
 +
TOMAQAVK, tammagik, tama-
 +
haa k—İPimal-1Pərqi Amerika hin-
 +
dilərində atma silah nəvu: deyut bal:
 +
tası. 16—18 əsrlərdə avropalıların
 +
hindiləri təchiz etdiyi mis və dəmir
 +
7 genin yayılmınldı. Hindilə-
 +
rin hərbi mərasimlərində qırmızı
 +
rənglənmii T., rəmzi ipəkildə muha-
 +
ribə e”lan etmək və ya ittifaq baqla-
 +
maq məqnalarını ifadə edirdi. 4T.-ı
 +
dəfn etməkə ifadəsi isə sulh baqrlan-
 +
RbiTbiHbi bildirirdi.
 +
TOMARİ (1947 ilədək Tomar i-
 +
or u)—RSFSR Saxalin vil.-ndə ipə-
 +
ər. Tomari r-nunun mərkəzi. D.y.st.
 +
elluloz-kaqız və taxta tarası kom-
 +
binatları, meiə sənayesi muəssisəsi,
 +
ilak-blok və pivə z-dları, mebel
 +
f-ki var.
 +
 
 +
 
 +
TӦMAS (Thopaz) Sidni Cilkrist (16.
 +
4.1850, London yaxınlıqında, Kanon-
 +
beri—1.2.1885, Paris)—ingilis metal-
 +
lurqu. 1878 ildə fosforlu cuqunun
 +
polada konverter cevrilmə usulunu
 +
(tomas prosesi adlanır) ipləyib ha-
 +
əə
 +
 
 +
TOMAS KONVERTERİ—bax Konver-
 +
ter, Tomas prosesi.
 +
 
 +
TÖMAC POLADIR–- Tomas prosesin-
 +
də alınan polad.
 +
 
 +
TÖMAC PROSESİ—maye cuqunun
 +
yanacaq sərf etmədən polada cevril-
 +
məsi usulu. 1878 ildə S. C. Tomas tək-
 +
lif etmipdir. T.p. tərkibində 296-ə
 +
qədər fosfor (R) olan cuqunu (tomas
 +
cuqunu) polada cevirməyə imkan verir.
 +
Tomas konverterinin daxili ortuyu
 +
qatranlatimıti əsasi xassəli kərpic-
 +
lərdən (yandırılmın dolomit və ya
 +
maqnezitdən) hərulur. Fosforu kənar
 +
etmək ucun konverterin dibinə əhəng
 +
(cuqun kutləsinin 12—1596-i miqda-
 +
rında) doldurulur, sonra oraya temp-
 +
ru 1180—12509S olan maye cuqun təku-
 +
lur və konverterə hava ufurulur. Nə-
 +
ticədə maye cuqunun tərkibindəki si-
 +
lisium, manqan, dəmirin bir hissəsi,
 +
karbon (O0,0596-dək) və fosfor (0,04—
 +
0,0596-dək) oksidlətir. Oksidlətmə
 +
zamanı maye metalın temp-ru Yuksəl-
 +
diyinə gərə yanacaqdan istifadə olun-
 +
mur. T.p. zamanı maye metalı soyutmaq
 +
ucun konverterə dəmir filizi və ya
 +
skrap əlavə edilir. Poladəritmə pro-
 +
sesi 40 dəq-dək davam edir. Tomas po-
 +
ladından cetiidli prokat, vərəq, məf-
 +
til, rels və s. hazırlanır. Marten
 +
poladına nisbətən keyfiyyəti aqtarı
 +
olduqundan 20 əsrdən tətbiqi məhdud-
 +
laidırılmız, 20 əsrin 70-ci illə:
 +
rində isə demək olar ki, oksigen-kon-
 +
verter prosesi ilə sıxımdırılıb
 +
aradan cıxarılmındır. SSRİ-də to-
 +
mas konverteri tətbiq olunmur.
 +
TÖMAC CUQUNU—Tomas konverte-
 +
rində polad almaq ucun iilədilən
 +
cuqun. Bax Tomas prosesi.
 +
TOMASİLAK, Tomas ilakı
 +
(S. C. Tomasın adı ilə adlanır)—
 +
qələvili-fosforlu gubrəz fosforla
 +
zəngin cuqundan polad e”malı zamanı
 +
alınan əlavə məhsul: metallurgiya sə-
 +
nayesi tullantısı. T. suda həll olma-
 +
yan tund rəngli tozdur. Tərkibində
 +
1494 R.O, var. Əsas gӱbrə kimi butun
 +
k.t. bitkilərinə verilə bilər. Turip
 +
torpaqlar ucun yararlıdır. SRİ-də
 +
istehsal olunmur.
 +
 
 +
 
 +
TOMAT MƏHSULLARI, pomi-
 +
dor məhsullar ı—pomidordan
 +
muxtəlif usullarla hazırlanmıiy
 +
 
 +
 
 +
məhsullar (tomat pastası, tomat
 +
esi, tomat sousu və pomidor iiirəsi).
 +
mat pastası və puresi Yetiyimiil,
 +
saqlam pomidorların mn və qabıq-
 +
sız kutləsini muxtəlif qatılıra
 +
qədər bipirməklə alınır. Tomat sou-
 +
su almaq uçcun təzə pomidor kutləsinə
 +
iləkər, duz, muxtəlif ədviyyat və s.
 +
maddələr qatılır və muəyyən qatılıra
 +
kimi bitpirilir. Pomidor iiirəsi ha-
 +
zırladıqda yetipmiin (lakin ətməmiiy)
 +
pomidorlar əzilir və 60—70*S-yə qədər
 +
qızdırılıb preslənir. PTirə bankala-
 +
ra təkuldukdən sonra pasterizasiya
 +
TOMALI YB-MA3OBETCKH (Toma-
 +
szovv Mazovviecki) — Polipada urəhəp.
 +
D.y. qoviyaqı. Əh. 64 min (1981). Ye-
 +
“zinti sənayesi var. Suni lif, yun və
 +
texniki parca, tikiiy mə”mulatı is-
 +
 
 +
 
 +
tehsal olunur.
 +
 
 +
 
 +
TOMBAHBA) (Tombalbaye) H”T a p-
 +
ta (1973 ilədək Fransua adını da-
 +
iplıyırdı) (15.6.1918, Orta PTari əya-
 +
ləti, Bessada k.—13.4.1975, Ncamena)
 +
—-Cad Resp.-sının dəvlət xadimi.
 +
1959—60 illərdə Cad Resp.-sı muvəq-
 +
qəti həkumətinin baiy naziri, 1960 il-
 +
dən mӱstəqil Cad Resp.-sının prezi-
 +
denti idi. 1960—62 illərdə Cad Mu-
 +
tərəqqi Partiyasının sədri, 1963—73
 +
illərdə isə baiq katibi olmupidur.
 +
1973 ildən Mədəni və sosial inqilab
 +
uqrunda Milli hərəkat partiyasının
 +
bali katibi idi. Dəvlət cevriliiti
 +
zamanı əldurulmutidur.
 +
TOMBYKTY (Tombouctou), Tim-
 +
buktu (TihbiKkksi)— Malidə iəhər.
 +
Niger cayının sahilindədir. Karvan
 +
yolları qovpaqı. Əh. 9,2 min (1976).
 +
Duz, xurma, tutun ticarəti edir. Əl-
 +
kəpqunaslıq muzeyi var. 11—12 əsrlər-
 +
də salınmıtdır.
 +
 
 +
TOMİZM—katolik fəlsəfəsində mu-
 +
hum cərəyan. Əsasını Foma Akvinalı
 +
(Thotaz Adiypaz) qoymulidur: Aristo-
 +
tel fəlsəfəsini xristianlıq dininin
 +
tələblərinə uyqunlatdırmaqla səciy-
 +
yələnir. 13 əsrdə Avqustin platoniz-
 +
mini və averroizmi sıxındırmaqla
 +
sxolastikada hakim məvqe tutmudu:
 +
Katolisizm T. ideyalarından Yeni
 +
devrun elminə qariqı mubarizədə isti-
 +
fadə edirdi. Reformasiya və burjua
 +
inqilabları katolik ideologiyasını
 +
tənəzzӱlə uqratmındı. 19 əsrin 2-ci
 +
yarısında T. neosxolastika və neoto-
 +
mizm formasında dircəlməyə batladı.
 +
Bax həmcinin Neotomizm.
 +
TOMMOӦT—Yak.MSSR-də pəhər. Al-
 +
dan cayında (Lenanın qolu) gəmi daya-
 +
nacaqı. Yaxınlıqında mika cıxarı-
 +
 
 +
 
 +
lır.
 +
TOMOQRAFİYA (yun. (opoz—qat--...
 +
qrafiya)—rentgenoloji muayinə usu-
 +
lu, tədqiq olunan nahiyənin ayrı-ayrı
 +
qatlarının rentgen ipəklini almaq
 +
ucun istifadə edilir. T.-nın kəməyi
 +
ilə traxeyanı, bronxları, damarları
 +
muayinə etmək, beyrəklərdə, ed gisə-
 +
sində, ed yollarında olan daiları
 +
alpkar etmək mumkundur.
 +
TOMPAK (fr. tombac, Mana))a an-
 +
lində Həəə — mis)—buruncun bir
 +
nevuş misin 3—1296 sinklə ərintisi.
 +
Plastikliyi yaxitı, korroziyaya da-
 +
vamlılıqı yuksəkdir. T.-dan bimetal
 +
(polad—burunc), kondensasiya-soyudu-
 +
cu avadanlıq detalları, bədii mə”mu-
 +
də və s. hazırlanır.
 +
TOMSEN (Thopsep) Vilhelm Ludviq
 +
(25.1.1842, Kopenhagen—12.3.1927, Ko-
 +
penhagen)— Danimarka dilcisi. Kopen-
 +
hagen un-tinin irof (1887 —1913),
 +
Danimarka Kral Elmi Cəmiyyətinin
 +
prezidenti (1909 ildən). Muçqayisəli-
 +
tarixi dilcilik mutəxəssisidir.
 +
Balıca əsərləri fin-uqor və tr
 +
dillərinə həsr olunmutidur. T. Or-
 +
xon- Yenisey kitabələrini ilk dəfə de-
 +
iifrləmiiy (1893), onların turk xalq-
 +
larının yazılı abidəsi olduqunu Suӱ-
 +
but etmitidir.
 +
 
 +
Əsərləri: Depifrovka orxonskix
 +
i enisenskix nadpisedİ, SPB, 1894: İsto"
 +
Qizallıkovedenin no xonua XIX veka, M..
 +
 
 +
 
 +
Ədə Zeynalov F., Qədim turk
 +
yazılı abidələri, B., 1980.
 +
TOMSK--RSFSR-də ipəhər. Tomsk
 +
 
 +
 
 +
vil.-nin mərkəzi. Tom cayı sahilin-
 +
də port. Belı Yar— Asino— Qayqa D.Y-
 +
onu Transsibir magistralı ilə əla
 +
qələndirir. Muhum yukbopaltma mən”
 +
 
 +
 
 +
TOMCOH
 +
 
 +
 
 +
4311
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
təqəsi, aeroport. Əh. 467 min (1924).
 +
T. Qərbi Sibirin muhum sənaye mər-
 +
gəzlərindən biridir. Malpınqayırma
 +
və metal emalı inkipnaf etmiiidir.
 +
cSibkabelə birliyi “Sibelektromo-
 +
torə, elektrik lampaları, elektrome-
 +
xaniki və kəsici alət z-dları, kimya,
 +
yungul, yeyinti, tikinti sənayesi muəs-
 +
sisələri və s. var. T.-da beyuk neft-
 +
kimya kombinatı tikilir (1983). Okt-
 +
yabr İnqilabı ordeni ilə təltif edil-
 +
miidir (1979). T. 1604 ildə salın-
 +
mıpidır.
 +
 
 +
T.-da 18—19 əsrlərdən Voskrese-
 +
niye kilsəsi (1789—1807), klassisizm
 +
uslubunda yaayıiq evləri və s. qal-
 +
mhipdır. Sovet hakimiyyəti illərində
 +
ictimai binalar— Politexnik in-tu-
 +
nun tədris korpusu (1952—54), Mədə-
 +
niyyət evi (1957), teatr (1977) tikil-
 +
mili, iri yatayıti r-nları (Kaqtak)
 +
salmvininır. T.-da Beyuk Vətən mu-
 +
haribəsində həlak olmuzi deyuticulərə
 +
abidə qoyulmulpdur (1979, Heykəltərai
 +
O. Kiryuxin və b.).
 +
 
 +
Elmi-tədqiqat in-tları, SSRİ
 +
EA-nın Sibir belməsinin filialı,
 +
6 ali məktəb (o cumlədən un-t), orta
 +
ixtisas məktəbləri, kutləvi kitab-
 +
xanalar, 2 teatr, əlkəpqunaslıq mu-
 +
zeyi, Sibir botanika baqı və s. fəa-
 +
lLiYyYƏT ə
 +
TOMSK VİLAYƏTİ--RSFSR-də vi-
 +
layət. 1944 il avqustun 13-də təpikil
 +
edilmindir. Sah. 316,9 min km?, ƏH.
 +
939 min (1984). 16 r-nu, 4 məhəpn, 11
 +
itq var. Mərkəzi Tomsk i.-dir.
 +
 
 +
Təbiət. Qərbi Sibir duzənliyinin
 +
c.li, hissəsini tutur. Maks. hund. 211
 +
m-dir (Kuznetsk Alatausunun im. qol-
 +
ları). Ob cayının dərəsi ərazini
 +
təqr. iki bərabər hissəyə bəlur: sol
 +
sahil (bataqlıqlı geni Vasyuqanye
 +
ovalıqı) və saq sahil (coxlu
 +
mempələri ilə xarakterizə olunur).
 +
Faydalı qazıntıları: neft, qaz, torf
 +
və s. İqlimi kontinentaldır. Orta
 +
temp-r yanvarda —19* S-dən— 212S--Yə
 +
qədər, iyulda 17—182S-dir. İllik Ya
 +
qıntı 400—550 mm. Əsas cayları Ob
 +
və onun qollarıdır (Tım, Culım,
 +
Ket, Tom, Vasyuqan və s.). Əsasən, cim-
 +
li-podzol və torflu bataqlıq torpaqla-
 +
rı yayılmıtidır. Ərazinin təqr. 5620 -i
 +
mepəlikdir. Heyvanları: canavar, va-
 +
aq, tulku və s. Dələ, samur, ondatra
 +
iqlimə uyqunlapidırılmızndır. Quli-
 +
Kardan qarabaqır, tetra qulpu, Si-
 +
ir xoruzu və s. var.
 +
 
 +
X Hali Əsasən. ruslardır. Or-
 +
tasıxlıq 1 km2-də 3,0 nəfərdir (1984).
 +
Illəhəp əh. 6896 -anp. Beiyk məhəpir:
 +
Tomsk. -
 +
 
 +
Təsərrufat. Mapınqayırma və ms-
 +
tal eqmalı (elektrotexnika, cihazqa-
 +
yırma, alət və podiipnik, riyazi ma-
 +
pınlar, mə”dənapaxta avadanlıqı
 +
və s.: Tomskda), neftcıxarma, mepə
 +
BƏ araq e"malı (aqac e malı z-dları
 +
Asino, Moqocin və Tomskda, Meiyə tə
 +
sərrufatları Ket və Culım hevzələ-
 +
rində), həmcinin yeyinti və kimya sə-
 +
nayesi ingkitaf etmindir. İldə təqr.
 +
8—9 mln. m? oduncaq tədaruk edilir.
 +
Tikinti və tikinti sənayesi material
 +
ları istehsal olunur. Energetika-
 +
sında “Tomskenerqoq elektrik sistə-
 +
mindən ə edilir. K.t.-nda ət-
 +
lik-sudluk Heyvandarlıq, xəzlik hey-
 +
vanyettidirmə ingityaf etmiifdir.
 +
 
 +
uda, covdar, arpa, kətan, kartof,
 +
tərəvəz və yem bitkiləri əkilir. Ba-
 +
lıq ovlanır. Əsas nəql. su və avtomo-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
bil yolları ilədir. D.y.-larının uz.
 +
164 km-dir. Hava nəql. da inkitaf
 +
etmmidir. Lenin ordeni ilə təltif
 +
olunmutdur (1967).
 +
 
 +
Mədəni quruculuq. Vil.-də 6 ali
 +
məktəb, 19 orta ixtisas məktəbi, 3 mu-
 +
zey (filialla birlikdə), 2 teatr və s.
 +
fəaliyyət gestərir. € KpacHo)e znamyav
 +
(1917) və *“Molodoy leninetsə (1920)
 +
vil. qəzetləri cıxır. Yerli radio və
 +
televiziya verilinləri ilə Yanattı,
 +
Umumittifaq Radiosunun və Mərkəzi
 +
Televiziyanın veriliiləri retransl-
 +
Yasiya olunur.
 +
 
 +
TӦMSKİ Nikolay Vasilyevic (19.12.
 +
1900, indigi Novqorod vil.-nin Ramu-
 +
| | tevo k.—17.11.1984,
 +
Bə Moskva)—sovet hey-
 +
 
 +
s | gəltərathı. SSRİ
 +
 
 +
"4 y xalq rəssamı (1960).
 +
SSRİ Rəssamlıq
 +
Akademiyasının hə-
 +
qiqi uzvu (1949:
 +
1968 —83 illərdə
 +
prezidenti). So-
 +
sialist Əməyi Qəh-
 +
rəmanı (1970). Le-
 +
nin mukafatı lau-
 +
reatı (1972). SSRİ
 +
Devlət mukafatı
 +
1948, 1949, 1950, 1952,
 +
 
 +
 
 +
laureatı (1941,
 +
 
 +
1979), 1950 ildən Sov.İKP uzvu. Le-
 +
 
 +
ninqrad Bədii-Sənaye Texnikumunda
 +
 
 +
oxumunidur (1923— 27). Yaradıcılı-
 +
rəm
 +
 
 +
 
 +
qında qə anlıq pafosu ilə aitı-
 +
lanmınn əsərlər muhum yer tutmutidur:
 +
Leninqradda S.M. Kirovun abidəsi
 +
(tunc, qranit, 1938), Voronejdə V. İ.
 +
Leninin abidəsi (tunc, qranit, 1940),
 +
İ. D. Cernyaxovskinin (mərmər, 1947,
 +
Tretyakov qalereyası, Moskva) İ. N.
 +
Kojedubun tunc, 1948, Rus muzeyi,
 +
Leninqrad), M. Kirovun (mərmər,
 +
1949, Tretyakov qalereyası) portret-
 +
ləri və s. V. İ. Leninin Oryol (1949 —
 +
61), Vilnus (1952), Voloqda (1958),
 +
Daikənd (1974), İppim (1976) Bə c. mə-
 +
hərlərdəki abidələri (hamısı tunc,
 +
qranit), Berlindəki monumental heykə:
 +
li (qranit, 1970), Moskvada N. V. Qo-
 +
qolun (1952), M. V. Lomonosovun (1953),
 +
M. İ. Kutuzovun (1973) abidələri (Ha-
 +
 
 +
 
 +
”* ”. Yes onunu
 +
2 ” | ı " Cə, HL... d . R
 +
 
 +
. 1 “ə R“ rə 5. dü iz. 4 ”
 +
L ş ə ö, 6
 +
 
 +
o 2 da) | . m” ə”
 +
 
 +
 
 +
Yi.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Hü. m...
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
| KHuӱ
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ı
 +
 
 +
 
 +
k 9 , c u
 +
R ? "R ə A
 +
tumu
 +
 
 +
- də ə R
 +
 
 +
 
 +
m.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
a a 2 ə —– - 2"
 +
 
 +
 
 +
N. V. Tomski. Admiral P. S.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Naxi-
 +
movun abidəsi. Tunc. qranit. 1959.
 +
(Sevastopol.
 +
 
 +
 
 +
mısı tunc, qranit), N. A. Kosıgi-
 +
nin Leninqraddakı bustu (tunc, 1977)
 +
T.-nin ən yaxtı əsərlərindəndir. Pe-
 +
daqoji fəaliyyət gəstərmitndir (1949
 +
ildən prof.). 3 dəfə Lenin ordeni,
 +
Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və me"
 +
dallarla təltif edilmiiyddir.
 +
Əd. Minina V. B., Nigolai Tom-
 +
 
 +
skiN, M., 1980.
 +
 
 +
TÖMCOH (Thomson) nopa Kennunn
 +
(Keyutp) Uilyam (26.6.1824, Belfast—
 +
17.12.1907, Qlazqo
 +
yaxınlıqında La- : ”
 +
qs 11.: Londonda
 +
dəfn edilmiidir)
 +
— ingilis fiziki,
 +
termodinamikanın
 +
vəqazların kinetik
 +
nəzəriyyəsinin ba-
 +
nilərindən biri.
 +
London Kral Cə-
 +
MİYYƏTİNİN uzvu
 +
(1851, 1890— 95 il-
 +
lərdə prezidenti),
 +
Peterburq EA fəx- 20000000
 +
ri uzvu (1896: m. uzvu 1877). T. istilik
 +
nəzəriyyəsi problemlərini eyrənmiil,
 +
mӱtləq temp-r iikalasını təklif et-
 +
mii, termodinamikanın ikinci TaHy-
 +
nunun ifadəsini vermit, enerjinin
 +
səpilməsi anlayınını elmə gətir-
 +
mili, Kainatın cistilik oln hi-
 +
potezini seyləmi, Tomson hadisəsi-
 +
ni, Coulla birgə qazların adiabatik
 +
geniplənmədən soyuduqunu (Coul— Tom-
 +
son effekti) kətif etmii, elektro-
 +
maqnit rəqsləri nəzəriyyəsini ipləyib
 +
hazırlamın və konturun rəqs perio-
 +
dunun onun tutumundan və induktiv-
 +
liyindən asılılıqını gestərən AYCTV-
 +
ru (Tomson dusturunu) cıxarmındır.
 +
Molekulun əlculərinə dair apardıqı
 +
hesablamalar atomistik təsəvvӱrlərin
 +
formalatmasında muhum yer tutur.
 +
T. doymuli buxarın elastikliyinin ma-
 +
İle səthinin formasından asılılıqrı-
 +
NI muəyyənləindirmii, ideal mayedə
 +
sir kulyasiyanın saxlanması teoremini
 +
vermi:i, hidrodinamika, astrofizika
 +
və geofizika məsələləri ilə məiqul
 +
olmuli, sifon qeydedici, kvadrantlı
 +
və mutləq elektrometrlər və s. cizah
 +
TÖ ixtira etmitdir.
 +
TOMSON (Thoqkop) Cozef Con (18.
 +
12.1856, Mancester yaxınlıqında Ci:
 +
tem-Hill—30.8.1940, Kembric)— ingi-
 +
lis fiziki. London Kral Cəmiyyəti-
 +
nin uzvu (1884 ildən, 1915— 20 illər-
 +
lə prezidenti). Nobel mukafatı lau-
 +
reatı (1906). 1884—1919 illərdə Kem-
 +
bric un-tinin prof., Kavendii labo-
 +
rləriyasının rəhbəri olmusdur.
 +
İnk ipləri hərəkət edən yuklu gurə-
 +
nin elektromaqnit sahəsinin hesab-
 +
lanmasına, burulqanlar nəzəriyyəsinə
 +
və qaz bopalmasına aiddir. elek-
 +
tronu kəiif etmii (ilk dəfə elek-
 +
tronun yukunun kutləsinə olan nisbə-
 +
tini əlcmuti), rentgen iqualanması
 +
spektrinin kəsilməaliyinin izahını
 +
vermi(t, atomun ilk modelini təkli
 +
etmiii, zərrəciyin İYKYHYH gkutləsinə
 +
olan nisbətini elcmək ucun parabola-
 +
Pəh usulunu iiyləyib hazırlamındır.
 +
Rəhbərlik etdiyi Kavenditi laborato-
 +
Rezerford, C. Vilson,
 +
və 6. gerkəmli alimlər
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
riyasında E.
 +
F. U. Aston
 +
itləmiilər.
 +
TÖMCOH (Thomson) Vopu TlaueT (3.
 +
5. 1892, Kembric— 10.9.1975)— ingilis
 +
fiziki, London Kral Cəmiyyətinin uz-
 +
BY (1930). Nobel mukafatı laureatı
 +
(1937). M, C. Tomsonun oqlu. 1952—62
 +
 
 +
 
 +
312
 +
 
 +
 
 +
illərdə Kembric un-tində Korpus-
 +
Kristi kollecinin rektoru olmutdur.
 +
K. C. Devissondan və L. X. Cermer-
 +
dən xəbərsiz elektronların difraksi-
 +
yasını aiqkara cıxarmıpiy və tədqiq
 +
etmiidir. Onun yaratdıqı cihazlar
 +
və elektroqramları eyrənmək ucun ver-
 +
diyi usullar elektronoqrafiyanın in-
 +
kipafında muhum rol oynamındır.
 +
 
 +
Əsərləri: V rus. per.—Predvi-
 +
Am uoe öyaymee, M., 1958, /lyx nauki, M.,
 +
 
 +
 
 +
TOӦMSON UAYVİLL ASTANASI—
 +
Farer a-rı ilə Beyuk Britaniya a.-
 +
nın im. sahili arasında sualtı sil-
 +
silə. Uz. təqr. 100 km, astananın
 +
zərində dərinlik təqr. 500 m-dir.
 +
orvec dənizində Farer-PPetlend no-
 +
vunu Atlantik okeanından ayırır.
 +
otlandiya ogkeanoqrafı və bioloqu
 +
Carlz Uayvill Tomsonun (1830—1882)
 +
mətin adlandırılmındır.
 +
ӦMSON HADİSƏSİ—bax Termo-
 +
əgtrik hadisələr.
 +
TӦMİYİC (Toq4ğ) Tone (9.6.1910,
 +
Triyest — 21.5.1942, Lublyana)—Yuqo-
 +
 
 +
 
 +
slaviya fəhlə hərəkatı xadimi. Yu-
 +
qoslaviya Xalq Qəhrəmanı (25.10,
 +
943, əlumundən sonra). 1930 ildən
 +
 
 +
 
 +
1
 +
 
 +
Yuqoslaviya Kommunist Partiyasının
 +
() KP) uzvu. 1937 ildə Sloveniya Kom-
 +
munist Partiyası (SKP) MK uzvu,
 +
az sonra SKP MK katibi, 1940 ildə
 +
YEKP MK uzvluyunə namizəd secil-
 +
mipdi. 1941 ildə Lublyanada gizli
 +
dəyuli dəstələrinin təigkilinə rəh-
 +
bərlik etmiidi. Həmin ilin deka-
 +
brında italyan iptalcıları həbs
 +
etmiil, aqır iptgəncələrdən sonra
 +
e”dam olunmurpdur.
 +
 
 +
TON (yun. (ӧpoz—səsin Yuksəldilmə-
 +
si, ton, vurqu) — 1) iy İYKCƏK-
 +
nuKkan cəc, Mycuzu səsi. 2) Oktavanın
 +
1/6 intervalı, beyuk sekunday eləcə
 +
də əksildilmin tersiya, ikiqat ar-
 +
tırılmınq primay butəv tonun ey-
 +
ni. 3) Tonallırın kəhnə adı. 4) Bu
 +
və ya digər tonallıqda keku bildirən
 +
muəyyən yuksəklikli səs. 5) Baiyqa səz
 +
və terminlərlə muxtəlif birlətmə-
 +
lərdəki səs (məs., məqamda aparıcı
 +
T., akordda tersiya T.-u, təbii səsdu-
 +
zumunun T.-u, oberton və s.), 6) Mu-
 +
siqi aləti səsinin keyfiyyəti və ya
 +
 
 +
 
 +
kə i
 +
 
 +
TON, boyakarlıqda — rəngin
 +
əsas səciyyəvi xususiyyətlərindən bi-
 +
ri. Rəngin calarını muəyyənlətdi-
 +
rir, onu cqırmızız, ckeyv və s, səz-
 +
lərlə ifadə edir. Boyakarlıqda əsə-
 +
rin butun rənglərini umumilədi-
 +
rən və butevlukdə koloriti bildirən
 +
əsas rəng calarına da T., deyilir.
 +
Əsərdə bu və ya digər rənglərin us-
 +
tunluk təpkil etməsindən və onların
 +
arasındakı fərqdən asılı olaraq
 +
tablonun T.-u gumuiqu, qızılı, isti,
 +
yaxud soyuq və s. ola bilər. Boyakar-
 +
lıqda 4“T.ə termini mlə rəngin ay-
 +
dınlıqı da muəyyənlətdirilir.
 +
TON (fr. (oppe, son lat. Kippa—
 +
cəlləg)—kutlə vahidi. ut və ( ilə
 +
iiarə (UT 1 metrik T. =1000 gq=
 +
10 s=61,04821 pud.
 +
 
 +
TONADİLYA (isp. Kopad:|Pa, hərfi
 +
mə”nası—kicik mahnı)—18 əsr— 19
 +
əsrin əvvəllərində genin yayılmıpp
 +
ispan musiqili komediyası. İlk vaxt-
 +
lar gicik nəqəratlı mahnı, sonralar
 +
isə hər hansı tamaqlanın fasilələ-
 +
i arasında musiqi və rəqslə muiya-
 +
nət edilən səhnəcik. Təqr. 1750 ildə,
 +
Əsasən, satirik xarakterli mustəqil
 +
 
 +
 
 +
səhnə əsəri mahiyyətli T.-lar yaradıl-
 +
mıpdır. 1850-ci illərə yaxın sarsu-
 +
ela janrının geniiy yayılması ilə
 +
əlaqədar T. əvvəlki əhəmiyyətini itir-
 +
mipdi. Mutənni, gitaracı və bəstəkar
 +
M. P. V. Qarsia, E. Qranados və 6.-
 +
nın T.-ları məiyhurdur.
 +
TONAL TELEQRAFLAMA —– tonal
 +
tezlikli (300—3400 hs) dəyipən cərə-
 +
yanlardan istifadə etməklə teleqraf
 +
rabitə kanalları ilə teleqraflama
 +
metodu. T.t. usulu ilə yuksəktezlikli
 +
telefonlama sistemlərinin standart
 +
kanalları və radioganallar sıxla1-
 +
.. (eyni zamanda 6—48 teleq-
 +
“ əturmələri həyata gecirilir).
 +
.t.-dan umumi telefon kanalında ey-
 +
ni zamanda telefonlama və teleqraf-
 +
lami məqsədi ilə də istifadə edili
 +
(telefon danıpıqı ilə yanapı 1—
 +
teleqraf eturməsi həyata kecirilir).
 +
T.t.-da amplitud, tezlik (daha cox Ya-
 +
yılmıtdır) və ya faza modulyasiyası
 +
bax Rəqslərin modulyasiyası) tətbiq
 +
edilir. Standart telefon kanalının
 +
bir necə T.t. kanalına bəlunməsi tez-
 +
liyə, zamana gərə, yaxud tezlik və za-
 +
mana gərə aparılır. T.t. 20 əsrin
 +
30-cu illərində meydana gəlmipdir.
 +
60-cı illərdən baplayaraq T.t. apa-
 +
ratlarında teleqraf mə”lumatları-
 +
nın, habelə avtomatlaldırılmınt
 +
idarəetmə sistemlərində verilənlərin
 +
run ucun apaqı sur”ətli (00—
 +
2 od) kanallar təikil olunur.
 +
TONALLIQ (fr. tonalit€, anM. To-
 +
nalitöit, enəvə də TopaqS)—məqam (lad)
 +
səslərinin yuksəkliyiy, musiqi sistemi
 +
səsduzumundə əsas tonun (tonikanın)
 +
bu və Ya digər pillədəki vəziyyəti ilə
 +
muəyyən olunur. c“Məqamə anlayını
 +
hər hansı səsduzumu pillələrinin yuk-
 +
səkliyini və onların funksional əla-
 +
qəsini ifadə edirsə, 4T.ə anlayıtlı
 +
məqam səslərinin konkret yӱksəkliyini
 +
bildirir. T.-ın adı tonika və məqa-
 +
mın adından yaranır (məs, do major
 +
do diyez minor, yaxud S-diq, cis-moll
 +
və s.). Muasir 12 pilləli musiqi sis-
 +
temində hər bir məqam 12 1.-na məph
 +
oluna bilər. 20 əsr musiqisində məqam
 +
əsası muxtəlif una və qeyri-muəy-
 +
yən olan əsərlərin Q.-ı iparə olun-
 +
duqda məqam gestərilmir (məs., in A,
 +
yə"ni mərkəz tonu lya).
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TӦNQA (Topsa), Tonqa Kral-
 +
ni r bi (Kingdom of Tonga).
 +
 
 +
Umumi mə”lumat. Sakit okeanın
 +
c.-q.-ində dəvlət. Millətlər Birli-
 +
yinə daxildir. Tonqa a-rında (Poli-
 +
neziya) yerlətir. Sah. 699 km?. ƏH.
 +
100 mindən cox (1982). Paytaxtı Nu-
 +
kualofa iz.-dir. T. inzibati cəhət-
 +
dən 6 mahala. bəlunur.
 +
 
 +
Dəvlət qurulumyu. T. Millətlər
 +
Birliyi tərkibində konstitusiyalı mo-
 +
narxiyadır. 1875 il Konstitusiyası
 +
quvvədədir. Devlət batcısı kraldır.
 +
Qanunverici orqan Qanunverici məc-
 +
 
 +
 
 +
Pi
 +
 
 +
 
 +
TOMSON UAYVİLL ASTANASI
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
|
 +
 
 +
 
 +
|
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
: — — — - -
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Tk
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
lll tC
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
————,———,————
 +
 
 +
 
 +
208
 +
gən
 +
İ
 +
 
 +
 
 +
0
 +
tə
 +
1
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
“ə
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
..
 +
 
 +
 
 +
. —
 +
 
 +
 
 +
dı
 +
 
 +
 
 +
İLİ
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
mm
 +
 
 +
 
 +
:
 +
 
 +
 
 +
lisdir. İcra hakimiyyətini bap Ha“
 +
zirin rəhbərliyi ilə həkumət həyata
 +
kecirir.
 +
 
 +
əbiət. Tonqa a-rı zəncir ipəklin-
 +
də bir-birinə paralel uzanan 2 ada-
 +
lar qrupundan (150-dən cox ada) iba-
 +
rətdir. Adalardan i1.-də Tonqa cəkək-
 +
liyi (10882 m) yerləiir. Adaların
 +
MaKc, hyun. 1031 m-dir. Fəaliyyətdə
 +
olan vulkanlar var. İqlimi tropik də-
 +
niz tiplidir. İllik yarıntı təqr.
 +
2000 mm. Rutubətli tropik mepyələr
 +
yayılmındır.
 +
 
 +
Əhali. Əhalinin 97,894 -i Poline"
 +
ziya dillərində danıtan tonqalılar-
 +
dır. Aram əksəriyyəti xris-
 +
tiandır. əvlət dili— Yonqa və in-
 +
gilis dilləridir. Əsasən, ana dilində
 +
danınırlar.
 +
 
 +
Tarixi mə"lumat, 5 əsrin sonu—6
 +
əsrin əvvəllərində (bə”zi mənbələrə
 +
gerə e.ə. 2-ci minillikdə) polineziya”
 +
lılar T. a-rında məskunlatmındır.
 +
 
 +
 
 +
TO HA/I
 +
 
 +
 
 +
xas y a,a——uızs——..—..—...— əə...” ... . — —.——. nın
 +
 
 +
 
 +
Təqr, 10 əsrdə ilk devlət meydana gəl-
 +
di. 17 əsrdə T.a-rını avropalılar
 +
gətif etdilər. 18 əsrin axırlarından
 +
T.-ya missionerlərin axını balandı.
 +
1900 ildə T, İngiltərənin protekto-
 +
= oldu. 1958 ildə T.-nın muxtari)-
 +
əti xeyli genipləndirildi: o digər
 +
devlətlərlə ticarət sazipti baqlamaq
 +
və s. hӱquqlar aldı. 1968 il T.—İn-
 +
giltərə sazitinə əsasən yerli heku-
 +
mətin fəaliyyəti uzərində metropoli-
 +
yanın nəzarəti məhdudlatdırıldı.
 +
1970 il iyunun 4-də isə mustəqil T,
 +
krallıqının Yaradıldıqı elan o lun-
 +
du. 1975 il oktyabrın 2-də T. ilə
 +
 
 +
SRİ arasında diplomatik munasibət-
 +
lər yYaradılmındır. T. iyahzadəsi Tu-
 +
Li SSRİ-də olmuidur (1979, no-
 +
yabr). Siyasi partiyalar və həmkarlar
 +
ittifaqları yoxdur.
 +
 
 +
İqtisadiyyat. T. iqtisadi cəhətdən
 +
zəif inkiyaf etmii əlkədir. Təsər-
 +
rufatın əsas sahəsi k.t.-dır. Ən yax-
 +
iyı torpaqlar kral ailəsinə məxsusdur
 +
və icarəyə verilir. İxracat ucun
 +
gopra, banan istehsal edilir. Ananas,
 +
sitrus meyvələri, batat, maniok, taro,
 +
Yams, Yerfındıqı yetipdirilir. Ba-
 +
lıqcılıq və heyvandarlıqla məpeul
 +
olunur. Sənaye taxta-=palban z-dları
 +
və k.t. xammalı e”mal edən muəssisə-
 +
lərdən ibarətdir. Bərk ertuklu avto-
 +
 
 +
il yollarının uz. KM-DƏN COX-
 +
 
 +
r. Milli aviasiya tpirkəti var.
 +
 
 +
as dəniz 7 Nukualofa və He.
 +
ya |DUr" Pul vahidi paanqadır.
 +
 
 +
T A CƏKƏKLİYİ—Sakit okean-
 +
da cəkəklik. Samao a-rından Kerma-
 +
dek a-rınadək 1600 km məsafədə uza-
 +
nır. Eni 80 km-ə, dərinliyi 10882
 +
m-ə (Dunya okeanının Cənub yarım-
 +
əldə ən dərin yeri) qədərdir.
 +
TONQALOTU (Vqopor-5)—taxıllar
 +
fəsiləsindən birillik, yaxud coxil-
 +
lik bitki cinsi. Cicək qrupu supur-
 +
gədir. Hər iki yarımkurənin muçlayim
 +
qurpaqlarında 50, SSRİ-də 15, o cum-
 +
lədən Azərb.SSR-də 13 nevu Yayılmıi-
 +
dır. Surunən T.(V. uaqyera(a)
 +
yem bitkisi kimi becərilir. Quraqlı-
 +
ta və soyuqadavamlıdır. .
 +
TOH AbiK ThAHT (Tön Dü”c Thang)
 +
(20.8.1888, Lonqsyuyen—30.3.1980, Ha-
 +
noyuӱ— VSR-in dəvlət xadimi. €Xanr-
 +
lar arasında sulhu məhkəmlətməyə
 +
dərəz Beynəlxalq Lenin mukafatı
 +
laureatı (1955). 1930 ildə Vyetnam
 +
Kommunist Partiyasına (VKP) daxil
 +
olmuttdur. 1951 ildən VKP MK-nın
 +
zvu idi. 1950—69 illərdə Vyetnam—
 +
ovet Dostluqu Cəmiyyətinin sədri,
 +
955—60 illərdə Vyetnam Demokra-
 +
tik Resp. (VDR) Milli Məclisi Dan-
 +
mi Komitəsinin sədri, 1960—69 il-
 +
lərdə VDR-in prezident muavini,
 +
1969—76 illərdə prezidenti olmuit-
 +
 
 +
 
 +
dur. 1976—80 illərdə VSR-in pre-
 +
zidenti idi. Lenin ordeni ilə təl-
 +
TH
 +
 
 +
 
 +
O”IYHMVIAYPD. Hə
 +
TÖ dӧ də (opdo, hərfi mə”nası
 +
—dairəvi)—dairəvi boyakarlıq əsəri,
 +
Yaxud relyef. ən vaxt 4“T.g termini
 +
dairəvi kompozisiyalı, qucarında kər-
 +
PƏ upyaq tutmuli madonna təsvirləri-
 +
ni ifadə edir. Bu cur təsvirlər 15
 +
əsrin ortaları—16 əsrin 1-ci Yarısı
 +
italyan Renessans incəsənətinin Flo-
 +
rensiya rəssamlıq məktəbi ucun səciy-
 +
Tor olmutidur. |
 +
ONZİLLİT (lat, (opzİYae—badam-
 +
pəgilli vəzilər)—badamcıqların il-
 +
tihabı, Kəskin (bax Angina) və xro-
 +
İNG olur. Xronik T, angina və
 +
 
 +
 
 +
bir sıra infeksion (skarlatina, qı-
 +
zılca, difteriya) xəstəliklərdən son-
 +
ra bat verir. T.-in terəməsində mik-
 +
rob allergiyası muhum amildir. Sadə
 +
və toksiki-allergik T. mə”lumdur. Sa-
 +
də T, yerli əlamətlərlə (boqaz aqrısı
 +
və s.), toksiki-allergik T. isə temp-r-
 +
la, ӱrəkdə ba verən dəyitikliklərlə
 +
mupayiət olunur. Xronik T. revma-
 +
tizm, nefrit, tireotoksikoz və s. xəs-
 +
ao ball verməsinə səbəb ola
 +
bilər. uxalicəsi: sadə xronik
 +
T.-də antimikrob maddələr, fiziote-
 +
rapiya, toksiki-allergik T.-də isə
 +
tonzillektomiya (badamcıqları kəsib
 +
geturmək),.
 +
Ədl Qasımov Y. Ə., Qulaq-burun
 +
 
 +
və botaz xəstəlikləri, B., 1980,
 +
TONİKA (ton səzundən), musi-
 +
qidə—məqam (lad), tonallıqın sa-
 +
bit mərkəzi pərdəsi. Melodik tipli
 +
məqamlarda T. səsdən, major-minor
 +
tonallıq sistemində konsonans uchəm-
 +
sədadan ibarət oluru 20 əsr musiqi-
 +
sində dissonans akkordlar da T. funk-
 +
siyası dapıyır. T. harmonik prose-
 +
SİN əsası, cıxınl nəqtəsi və yekunu,
 +
harmonik fikrin məntiqi mərkəzidir.
 +
Məqamın digər elementlərinin (səs,
 +
həmsəda) funksiyası onların səs yuk-
 +
səkliyinin T.-ya nisbətindən asılı-
 +
dır. T.-nın ustunluyu, həmcinin mu-
 +
siqinin vəzn-ritm qurulupqunda da ezu-
 +
nu gəestərir (bax Həmcinin Mayə).
 +
TON-KİLOMETR—d.y., cay, avtomo-
 +
bil, hava və qopqu nəql.-nda yuk dəv-
 +
riyyəsinin, eləcə də d.y. vasitələri
 +
ilə dapıma iplərinin əlcu vahidi.
 +
Tarif T.-k. (bir qayda olaraq, ən qısa
 +
məsafəyə gərə muəyyən edilir) və is-
 +
tismar T.-k. (faktiki gedilmiiy məsa-
 +
 
 +
əyə gərə muəyyən edilir) məvcuddur.
 +
 
 +
stismar T.-k.-ə və brutto T.-k.-ə ay-
 +
 
 +
 
 +
nn |
 +
TONLESAP, Sa p—Kampuciyada gel
 +
(Hind-Cində ən beyuk). Sah. qıtpda
 +
55—Z3 min km?, yayda 10 min km?-dək,
 +
dərinliyi 14 m-ə qədərdir. Relikt
 +
dəniz kərfəzidir. Buradan baxilanan
 +
Tonlesap cayı vasitəsilə Mekonq cayı-
 +
na birlətir. Coxlu balıq var.
 +
TON-MİL—dəniz nəql.-nda əlcu va-
 +
hidi. Dapınan yukun kӱtləsinin (ton-
 +
la) gəminin kecdiyi məsafəyə (dəniz
 +
mili ilə) hasilinə bərabərdir. SSRİ-
 +
də T.-m. dəniz nəql. gəmilərinin yuk
 +
dəvriyyəsinin planlaqpdırılması və
 +
ucota alınmasında istifadə olunur.
 +
Digər nəql. nəvlərində yuk dəvriyyəsi
 +
ton-kilometrlə əlculur (1 dəniz mi-
 +
li=1,852 km).
 +
TONNAJ (fr. (oppase), registr
 +
tutumu (gəmidə)—gəminin da-
 +
xilindəki həcmlərin registr tonları
 +
ilə hesablanmın çmumi miqdarı (re-
 +
gistr-ton dəniz ticarət gəmilərində
 +
daxili tutumu əƏlcmək ucun inlədilən
 +
iərti əlcu vahididir: 1 registr t =
 +
100 kub fut= 2,831 685 m?). Cox vaxt
 +
gəminin subasımı və ya yukgeturmə
 +
Həddi əvəzinə də səhvən T. iplədirlər.
 +
TONOQRAFİYA (yun. (ӧpoz—gərgin-
 +
lik--...qrafiya), gezun tonoqra-
 +
fiyas ı—gezdaxili təzyiqin elcul-
 +
məsi və onun elektron tonoqrafın kə-
 +
məyi ilə dinamikada qeyd olunması,
 +
Oftalmologiyada, əsasən, qlaukomanı
 +
atikar etmək və xəstəliyin inkitaf
 +
mexanizmini eyrənmək ucun istifadə
 +
edilir.
 +
TÖHYC (var. tonus, İyH. tönos—kxəp-
 +
ginlik) fiziologiyada—yo-
 +
rulma muplayiət olunmadan əzələ To"
 +
 
 +
 
 +
xumasının və sinir mərkəzlərinin
 +
uzunmuddətli davamlı oyanması, S i-
 +
nirmərkəzləri T.-u,əzələ
 +
T.u, kontraktil T., plas-
 +
tnik T. və s, ola bilər. Əzələlərin
 +
tonik gərginliyi tə əlcu-
 +
lur. Sinir mərkəzlərinin fəaliyyəti-
 +
nin pozulması həmin mərkəzlərin fəa-
 +
liyyətinin həm gӱclənməsi (hipertoni-
 +
ya), həm də zəifləməsi (hipotoniya və
 +
atoniya) ilə muppayiət olunur.
 +
TONFİLM, səsli kinofilm
 +
—qsəssiz filmlərdən fərqli olaraq
 +
nitq, musiqi və digər səs effektlə-
 +
i ilə mutpayiət olunan film.
 +
ONXAKLAR USYANI (1893—94)—
 +
Koreyada kəndli usyanı. Usyanda ton-
 +
xak dini təriqəti rəhbər rol oynamıpt-
 +
dı. 1893 ilin yanvarında Koreyanı bu-
 +
ruyən məhsulsuzluqla əlaqədar mulkə-
 +
darlara və yapon tacirlərinə qarpı
 +
kortəbii cıxhiplarla batlanmıil və
 +
tezliklə geni yayılmındı. 1894 ilin
 +
dekabrında yapon mudaxiləciləri BƏ
 +
Koreya hekumətinin birlətmin quv-
 +
vələri usyanı yatırdılar.
 +
TOP—yerustu (suustu) hədəflərə duz-
 +
xətli trayektoriya uzrə atə acmaq və
 +
ya havadakı hədəfləri vurmaq ucun
 +
ertilleriya silahı. Luləsi uzun (40—
 +
80 kalibr) olduqundan yuksək bailan-
 +
qıc sur”ətinə (700 m/san-dən cox), ha-
 +
belə bəyuk təpmə qӱvvəsinə malikdir.
 +
Kicik (76 mm-dək), orta (76—130 mm),
 +
iri (130 mm-dən artıq) kalibrli, həm-
 +
cinin yedəyəalınan, əzugedən və da-
 +
ipqıYıcıda (tank, təyyarə, gəmi) quraii-
 +
dırılan T. nevləri olur. Qəlpələnən,
 +
fuqas, zirehdələn, kumulyativ, yandı-
 +
yam və s. mərmilərlə atəpq acır.
 +
Uzaqvurma məsafəsi 40 km-ə qədərdir.
 +
Atəpq məsafəsini artırmaq ucun ak-
 +
tiv-reaktiv ini iplədilir.
 +
TOP ATƏİYİNİ İDARƏEDƏN Cİ-
 +
HAZLAR—artilleriya atəpini ida-
 +
rə edərkən hesablamaların mexanik-
 +
ləpdirilməsi ucun hesablayıcı qur"
 +
qular. T.a.i.c.--ın muxtəlif nəvlə-
 +
i olur. Məs,., atəpi idarə edən ci-
 +
az—hədəfin yerini tə”yin etmək, ni-
 +
pangahın qoyulmasını hesablamaq
 +
ucun olub, səthinə koordinatlar cəd-
 +
vəli cəkilmip bukulən metal plan-
 +
iyet və s.-dən ibarətdir: təshihi He-
 +
sablama cihazı—atəipi Hədəfi dəyi-
 +
iərkən hesablamaları sadələtdirmək
 +
uӱcundur, dəqiqlətdirmə cihazı—mux-
 +
təlif topların ballistik xususiyyət-
 +
lərini və meteoroloji ipəraiti nə-
 +
zərə alaraq atəpplin dəqiqləndirilmə-
 +
sini tez hesablamaq ucundur.
 +
TOPAZ (fr. (nəə, yun. (ӧratoz (adı,
 +
T. yatarının ehtimala gərə ilk dəfə
 +
tapıldıqı Qırmızı dənizdəki eyni-
 +
adlı adanın adından geturulmuil-
 +
dur) — mineral. Kimyəvi tərkibi
 +
Al,(SiO).(OH,F)ə. Rombik sinqoniyada
 +
kristallapır. Prizmatik kristallar,
 +
narın dənəli aqreqatlar əmələ gəti-
 +
rir. Rəngsiz, mavi, iərabı-sarı, cəh-
 +
m. olur. İn. 8: sıxlıqı 3400
 +
40 kq/m?. Qranit peqmatitlərində,
 +
qreyzenlərdə və s. rast gəlir. PPəffaf
 +
kristalları qiymətli dajidır. Q.-lı
 +
şuxurlar odadavamlı material kimi
 +
iplədilir. Qiymətli T. yataqları
 +
SSRİ, Braziliya, Yaponiya, Madaqas-
 +
“= və s. elkələrdə var.
 +
TOPAL (Rezsisa)—taxıllar fəsilə-
 +
sindən coxillik = x
 +
qrupu supurgədir. Dunyada 300-dək,
 +
CCPH-nə 31, o cumlədən Azərb.SSR-
 +
də 24 nevu var, SSRİ-də tundradan
 +
 
 +
 
 +
314
 +
 
 +
 
 +
batlamın, səhralara kimi geni ya-
 +
yılmhiidır. Əsasən, yem bitkisidir.
 +
Bir cox nevləri (cəmən T.-ı, qırmızı
 +
T., plqırımlı T. və s.) becərilir.
 +
TOPAL TEYMUR—bax Teymur.
 +
TOPALAQ—bax Salaməleykum.
 +
TOPALLI Q—ayaqın sabit deforma-
 +
siyası, pəncənin ən tərəfinin icəri
 +
yaxınlatması, ayaqaltının əzilməsi
 +
və boylama tacın beyuӱməsi ilə xarakte-
 +
rizə olunur. Əsasən, anadangəlmə olur,
 +
əzələlərdə, baqlarda və sumugdəki də-
 +
yipikliklərlə muppayiət edilir. İrsi
 +
xarakter dapqıyır, Yaxud valideynlə-
 +
rin cinsi huceyrələrindəki pozqunluq-
 +
larla (alkoqolizm nəticəsində xromo-
 +
som yıqımındakı dəyitikliklər və s.)
 +
əlaqədardır. Yeriməyən uqpaqlarda o
 +
qədər gəzə carpmır. Arır formada su-
 +
muӱkdə gəskin dəyitikliklərdən əmələ
 +
gəlmit deformasiyanı hec bir mӱalicə
 +
ilə aradan qaldırmaq olmur. Anadan-
 +
gəlmə T.-ın mualicəsinə upqaqın gəbə-
 +
Yi duӱiqən gӱndən bailamaq lazımdır
 +
(gundə 6—7 dəfə mualicə gimnastika-
 +
sı aparılır, gips sarqısı qoyulur).
 +
Lazım gəldikdə 2,5—3 yalında kon-
 +
servativ mualicə aparılmalıdır. Qa-
 +
zanılma T. poliomielitdən, travma-
 +
lardan, iltihabi proseslər zamanı
 +
ola bilər. Mualicəsi: mərhələ-
 +
li gips sarrısı, bə”zən cərrahi əmə-
 +
LİYYat, əzələ kəcurulməsi və s.
 +
Əd. Omapqoev Q. S.,, Travmatolo-
 +
 
 +
qii i ortopedin, M., 1983,
 +
TOPALHƏSƏNLİ—Azərb.SSR Kur-
 +
dəmir r-nunda kənd. T. sovetliyinin
 +
mərkəzi. R-n mərkəzindən 10 km iym.-
 +
i.-də, Pirvan duzundədir. Əh. 884
 +
(1985), pambıqcılıq, taxılcılıq, ba-
 +
ramacılıq və heyvandarlıqla məpqul-
 +
dur. Orta məktəb, mədəniyyət evi, ki-
 +
tabxana, kinoqurqu, tibb məntəqəsi var.
 +
Bəyuk Vətən muharibəsində həlak ol-
 +
mu həmyerlilərin ipərəfinə abidə
 +
tӧӱlmuldur.
 +
TOPALHƏSƏNLİ—Azərb.SSR Xan-
 +
lar r-nunda gənd. T. sovetliyinin
 +
mərkəzi, R-n mərkəzindən 5 km c,.-q-.
 +
də, Gəncə cayının sahilində, dar ətə-
 +
Yindədir. Əh, 1406 (1985), taxılcı-
 +
lıq, meyvəcilik və uzumculuklə məi1-
 +
quldur. Orta məktəb, mədəniyyət evi,
 +
kitabxana, tibb məntəqəsi var.
 +
TOPQAPI MUZEYİ, İstambul-
 +
da — Tӱrkiyənin bəyuk incəsənət mu-
 +
zeylərindən biri. 1839 ilədək Osman-
 +
lı sultanlarının iqamətgahı olmui
 +
Topqapı sarayında (tikintisi 1466 il-
 +
də baplanmındır) yerlətir. Topqapı
 +
sarayı kompleksi 1924 ildən muzeyə
 +
cevrilmitdir. Burada dekorativ-tət-
 +
İqi və təsviri sənətin,ən yaxtı nu-
 +
munələrindən ibarət kolleksiya top-
 +
lanmındır. T.m.-nin ən beyuk iie”bə-
 +
lərindən olan cini pie"bəsində Yapo-
 +
niya və Cində hazırlanmıp: 10 mindən
 +
artıq cini mə”mulatı (9—18 əsrlər),
 +
vropa, Rusiya və Turkiyənin cini
 +
qadları (18—19 əsrlər) saxlanılır.
 +
Muzeydə Turkiyə sultanlarının qai1-
 +
daplarla bəzədilmiti qızıl taxtları,
 +
tacları, 15—19 əsrlərə aid muxtəlif
 +
silahlar, bəzək əapyaları, Turkiyə və
 +
Avropanın gumuiy mə”mulatları, İYK-
 +
SƏK sənətkarlıqla iplənmiii qab-qa-
 +
caqlar, mis qablar, eləcə də Azərb,
 +
sənətkarlarının qiymətli əsərləri (o
 +
cӱmlədən 1Pah İsmayılın taxtı),
 +
14—19 əsrlərə aid turk qumaiları,
 +
İPərq xalcaları, o cumlədən qədim
 +
Azərb. xalcaları (13—14 əsrlər) mu-
 +
hafizə edilir,
 +
 
 +
 
 +
TOPAL TEYMUR
 +
 
 +
 
 +
İki hissədən ibarət təsviri sənət
 +
iə”bəsi PTərq və Avropa rəssamları-
 +
nın əsərləri (Turkiyə sultanlarının
 +
portretləri və s.), muxtəlif dəvrlərə
 +
və bədii məktəblərə aid miniaturlu
 +
əlyazmaları ilə təmsil olunur. Mu-
 +
zeyin xususi iə”bəsi olan saray kitab-
 +
xanasında ayrı-ayrı albomlarda (mu-
 +
rakkalarda) 14 minə yaxın miniatur
 +
toplanmındır. Burada Təbriz minia-
 +
tur məktəbinə mənsub miniaturlər, o
 +
cumlədən cVərqa və Gulta (13 əsrin
 +
əvvəli), Rətidəddinin “Cami ət-təva-
 +
rixə (1318), Firdəvsinin e€lllahnaMəvr
 +
(1370), Nizaminin “Xəmsə (1481) və s.
 +
əlyazmalarına cəgilmii illustrasiya-
 +
lar, Azərb. rəssamlarından Ə6öyağa-
 +
qi Bakuvi, Sultan Məhəmməd, Sadıq
 +
bəy Əfmar Vəlican Təbrizi, Pahqulu
 +
Nəqqai və b.-nın da bir sıra əsər-
 +
a saxlanılır.
 +
 
 +
TOPDAN TİCARƏT (topdansa-
 +
t ı li)—daxili ticarətin tərkib His-
 +
səsi, əmtəə tədavulunun batlanqıc
 +
mərhələsi, əmtəənin istehsal olun-
 +
duru yerdən pərakəndə ticarət muəs-
 +
sisəsinədək, yaxud (istehsal vasitə-
 +
ləri cəhətdən) istehlakcı muəssisə-
 +
yədək hərəkəti. Sosializmdə T.t.-in
 +
funksiyası x.t.-nda satınqı təikil
 +
etməkdən, yə”ni mӱxtəlir sənaye və
 +
k.t, mӱəssisələrinin məhsullarını,
 +
həmcinin idxalat məhsullarını bir
 +
yerə toplayıb saxlamaqdan, sortlaii-
 +
dırmaqdan, cetiid kompleksləri Ya-
 +
ratmaqdan və istehlakcıların ehti-
 +
yacını nəzərə almaqla əlkə uzrə Yer-
 +
ləidirməkdən isarətdir.
 +
TOPDANSATIİY İYMƏTİ,
 +
SSR İ-də — muəssisə, Yaxud satıil
 +
təppkilatının baiqa muəssisə və təiq-
 +
kilatlara realizə etdiyi məhsulun qiy-
 +
məti. Məhsul istehsalına və realizə-
 +
sinə sərf edilən ictimai zəruri əmək
 +
məsrəflərini əks etdirir, elmi-texni-
 +
ki tərəqqini və mə”mulatın keyfiyyə-
 +
tinin yaxpılaqtidırılmasını stimul-
 +
laimdırır. Muəssisənin T.q.-nə və sə-
 +
nayenin T.q.-nə ayrılır. Muəssi-
 +
sən inT.q. məhsul istehsalı və sa-
 +
tıppı xərclərini əks etdirən planlı
 +
orta sahə maya dəyərindən, həmcinin
 +
muəyyən normativ mənfəətdən ibarət-
 +
dir. Hesablaima qiyməti muçəssisənin
 +
T.q. nevlərindən biridir. Sənaye-
 +
nin T.q. muəssisənin 1.q.-ndən xalq
 +
istehlakı malları uzrə dӧvriyyə ver-
 +
gisi və satıti təgilatlarının sax-
 +
lanılması ucun ayırmaların məblə-
 +
qi, tə”yinat franko-stansiya qiymətlə-
 +
rində isə nəql. xərcləri qədər fərq-
 +
lənir. T.q. fəaliyyət mӱddətinə gərə
 +
daimi, muvəqqəti, birdəfəlik və pil-
 +
ləli (suruikən) T.q.-nə ayrılır. Yek-
 +
cins məhsulun T.q, butun əlkə ərazi-
 +
sində vahiddir, lakin ayrı-ayrı məh-
 +
sul nevləri (məs., me1iə materialı,
 +
kəmur, filiz) ucun quriyaq, Yaxud zona
 +
qiymətləri muəyyən edilir.
 +
TOPİNAMBUR, yerarmudu(Ne-
 +
lianthus tuberosus )—MYDPƏKKƏÖHHHƏK/TH-
 +
lər fəsiləsindən coxillik bitki nə-
 +
vu. Yerustu hissəsi gunəbaxana oxma-
 +
yır. Hund. 1,2—2,5 m, bə zən 4 m-dək
 +
olur. Yarpaqları yumurtavarıdır.
 +
Vətəni PPimali Amerikadır. Avropaya
 +
17 əsrdə gətirilmitdir. ABİT1, Fran-
 +
sa, B. Britaniya, Norvec, İsvec, Mac.
 +
XR və s. əlkələrdə (Rusiyada 18 əsr-
 +
dən) becərilir. SSRİ-nin butun resp.-
 +
larında əkilir. Qiymətli Yem, texni-
 +
ki və ərzaq bitkisidir. Kekyumruları-
 +
nın tərkibində inulin (16—1896),
 +
 
 +
 
 +
azotlu maddələr (2— 3926 ), S və V qru-
 +
pu vitaminləri, 100 k? kəkyumrusunda
 +
22—25 yem vahidi və 1,5 k2 həzmolunan
 +
protein, taqında 22.23 Yem vahidi və
 +
1,8 kə həzmolunan protein var. Silosu
 +
və kekyumruları yaxilı Yemdir. T.
 +
kartof kimi yeyilir, ondan HləKəp,
 +
spirt və s. alınır. SSRİ-nin c. r-n-
 +
larında kekyumrusu ucun, qeyriqqara-
 +
torpaq zonanın mərkəzi və HİM.-T. r-n-
 +
larında, Pribaltikada, əsasən, silos
 +
ucun becərilir. Azərb.SSR-də, O HYM-
 +
lədən Nax. MSSR-də həyətyanı sahə-
 +
lərdə dekorativ bitki kimi əkilir,
 +
TӦPKİRSFSR Kemerovo vil.-ndə
 +
iqəhər. Topki r-nunun mərkəzi. D.Y. qov-
 +
paqı. D.y. nəql. mӱəssisələri, mexani-
 +
ki və sement z-dları, sənaye texniku-
 +
mu var.
 +
TOPLA XOKKEY--bax Xokkey,
 +
TOPLAMA–hesab əməllərindən biri.
 +
a nə b ədədlərini topladıqda a--I
 +
ədədi həmin ədədlərin (toplananla-
 +
rın) cəmi adlanır. Q. kommutativ-
 +
lik və assosiativlik qanunlarına ta-
 +
bedir. Bu qanunlara tabe olmayan əmə-
 +
lə T. tətbiq edilmir. Riyaziyyatda cox-
 +
hədliləri, coxluqları, vektorları və
 +
matrisləri T. da eyrənilir.
 +
TOPOQRAFİYA (yun. (ӧroz—yer--....
 +
qrafiya) — topoqrafik xəritələrin
 +
yaradılması ucun aparılan planalma
 +
metodlarından bəhs edən elm. Muasir
 +
T.-nın əsas metodları Aerofotoiə-
 +
kilcəkmə (bax həmcinin Aerofototo-
 +
poqrafiya) və kosmik fotoməkilcək-
 +
mədir (kosmik fotoplanalma). Yer-
 +
ustu planalma metodlarından isə di-
 +
gər metodların tətbiq edilməsi səmə-
 +
rəsiz olan kicik sahələrdə istifadə
 +
edilir. T. iplərinin biri də xəritə
 +
məzmununun muasir tələblərə və muəy-
 +
yən bir yerin indiki vəziyyəqinə uyqun
 +
gəlmədiyi ucun tətbiq edilən topoqra-
 +
fik xəritələrin təzələnməsi metodu-
 +
dur. Q.-nın inkipafının muasir mər-
 +
hələsi topoqrafik xaritələrin yara-
 +
dılması ipyində avtomatlaidırma va-
 +
sitələrinin tətbiq edilməsi ilə səciy-
 +
yələnir.
 +
TOPOQRAFİK PLAN—bax Topoqra-
 +
fik planalma.
 +
TOPOQRAFİK PLANALMA —topo-
 +
qrafik xəritələrin orijinalını ya-
 +
maq ucun aparılan kompleks iplər.
 +
.pP, Yerustu və aerofototopoqrafik
 +
usullarla aparılır. Yerustu T.p. men-
 +
zula, taxeometrik və fototeodolit
 +
planalma usullarına bəlunur. Bu
 +
usullar cox vaxt və xərc tələb etdi-
 +
yindən, hazırda topoqrafik xəritələr,
 +
əsasən, aerofototopoqrafik planalma
 +
ilə Yaradılır. Yerustu T.p. uc mər-
 +
hələdz aparılır: 1) ərazinin coqrafi
 +
eyrənilməsi: 2) geodezik əsasın hazır-
 +
lanması:, 3) təfsilatın və relyefin
 +
plana alınması. Yerustu planalmalar
 +
icərisində ən geniti yayılanı, uzun
 +
zaman topoqrafik xəritələrin yara-
 +
dılması ucun əsas metod kimi HƏ“
 +
dilən menzula planalmasıdır. Bu,
 +
aerofotoplanalmanın tətbiqi “iqtisa-
 +
di və texniki baxımdan məqsədəuyqun
 +
olmadıqda (kicik ərazilərdə) icra
 +
edilir. Menzula planalması menzula
 +
və kipregellə, taxeometrik planalma
 +
isə teodolit-taxeometrlə aparılır.
 +
Geodezik əlcmə prinsipinə gərə bu
 +
planalmalar bir-birinə cox yaxındır)
 +
əsas fərq isə ondadır ki, taxeometrik
 +
planalmada, geodezik əlcmələr cəldə,
 +
hesabat və plan tərtibi ipləri labo-
 +
ratoriya pqəraitində, menzula PlanN-
 +
 
 +
 
 +
TOPOLOGİYA
 +
 
 +
 
 +
315
 +
 
 +
 
 +
almasında isə butun iplər (əlcmə
 +
hesabat və plan tərtibi) cəeldə icra
 +
edilir. Qaxeometrik planalma gicik
 +
ərazilərin və ensiz zolaq uzrə sahə-
 +
lərin beyuk miqyaslı plan və xəritə-
 +
lərini tərtib etmək Yuyu itlədilir.
 +
Topoqrafik xəritə isə laboratoriya
 +
iəraitində tərtib edilir. Fototteo-
 +
dolitlə planalma bir sıra muhəndis-
 +
axtarın itlərində, yuksək dar r-nla-
 +
rında planalmada və s. məqsədlə tət-
 +
biq olunur. Topoqrafik planalma nə-
 +
ticəsində tərtib edilən xəritələrdə
 +
relyef horizoptallarla təsvir olunur.
 +
 
 +
Əd. Əliyev M. H., Geodeziya və
 +
topoqrafik rəsmxətt, B., 1961 (bapyqala-
 +
rı ilə birgə), Qospodinov Q. V.,
 +
Sorokin V. N., Topoqrafin, M., 1974:
 +
Qospodinov Q., V. i dr., Laborator-
 +
nıe rabotı po topoqrafli, M.,. 1961.
 +
TOPOQRAFİK XƏRİTƏLƏR — iri
 +
miqyaslı umumi coqrafi xəritələr.
 +
Məzmunu, mufəssəlliyi və Həndəsi
 +
baxımdan yuksək dəqiqliyi ilə fərq-
 +
lənir, cismin mustəvi uzərində pro-
 +
yeksiyasının alınması qanunlarına
 +
əsasən qurulur, geodeziya istinad
 +
iəbəkəsinə və stabil iparələr sis-
 +
teminə malik olur. Q.x. icmal-topo-
 +
qrafik, xususi (həqiqi) topoqrafik
 +
və topoqrafik planlara belunur.
 +
SSRİ-də birinci qrupa 1:1 000 000,
 +
1:500000, ikinci qrupa 1:200 000,
 +
1:100 000 (hamısı kicik miqyaslı
 +
T.x.), 1:50 000, 1:25 000 (orta miqyaslı
 +
T.x.), 1:10000, 1:5 000 (iri miqyaslı
 +
T.x.), ucuncu qrupa 1:2000, 1:1000,
 +
1:500 miqyaslı xəritələr aid edilir.
 +
SSRİ-də və QİYİİ1 uzvu olan elkələr-
 +
də T.x. ucun Krasovski ellinsoidi
 +
əsasında Qaussun bərabərbucaqlı eni-
 +
nə silindrik proyeksiyası qəbul edil-
 +
mipdir. T.x.. coxvərəqli olur. Hər
 +
vərəq xəritənin miqyasından asılı
 +
olaraq meridian və paralellərin duz-
 +
ləndirilmiti qeəvsləri ilə Hududla-
 +
nan trapesiya tətppkil edir. T.x.-in
 +
coqrafi məzmununa butun təbii və
 +
sosial iqtisadi obyektlər daxildir.
 +
Butun obyektlər qəbul edilmitn ipər-
 +
ti itparələrlə gestərilir. T.x.-dən
 +
x.t.-nda, elmi ilərdə və hərbi məq:-
 +
sədlə istifadə olunur. ”
 +
 
 +
Ədl Huseynov A, M,, Topoqrafik
 +
 
 +
 
 +
gəritələr və onların istifadə olunması,
 +
B., 1982,
 +
 
 +
 
 +
TOPOӦZERO— Kareliya MSSR-in 11m.-
 +
ında gəl. Sah. 986 km?, Coxlu ada
 +
var. Dekabrdan mayadək donmuii olur.
 +
Kuma SES-in yaradılması ilə əlaqə-
 +
dar 1966 ildən T. Kuma su anbarının
 +
bir hissəsi olmutidur. Atqac axıdı-
 +
lır, balıq ovlanır.
 +
 
 +
TOPOLOJİ FƏZA (q, t)—cutundən
 +
ibarət fəza: burada x bop olmayan cox-
 +
luq, tisə onun alt coxluqlarıpın iki
 +
iərti edəyən muəyyən yıqımıdır: t
 +
ixtiyari birlətimə və soplu kəsiimə-
 +
lərə gərə qapalıdır: x və bopi coxluq
 +
t-yə daxildir. t-nin unsurləri T.f.-
 +
kın acıq, onların tamamlayıcıları
 +
isə qapalı coxluqları adlanır. t T
 +
və ixtiyari Aşttq dən olan coxluqla-
 +
rın birlətməsi kimi gestərilə bi
 +
lirsə, t-yə T.f.-nın bazası deyilir.
 +
Hesabi bazalı T.f.-lar topologiyada
 +
muhum sinifdir. T.f. sinifləripi
 +
muəyyən etmək ucun baipqa əlamətlər
 +
ayrılma aksiomları ilə verilir.
 +
Nəqtənin, yaxud coxluqun ətrafı de-
 +
DİKDƏ onu ezundə saxlayan ixtiyari
 +
acıq coxluq nəzərdə tutulur. Q.f.-nın
 +
 
 +
 
 +
ixtiyari iki neqtəsindən hec olmasa
 +
birinin digərini saxlamayan ətrafı
 +
varsa, ona Tə fəzası (T.—fəzası),
 +
həmin nəqtələrin kəsipməyən ətrafı
 +
varsa, Hausdorf fəzası (T,), ixtiyari
 +
iki kəsitməyən qapalı coxluqun kə-
 +
sitməyən ətrafları varsa, normal
 +
deyilir. T.f.-ların muhum sin-
 +
i Tixonov fəzaları, ya-
 +
xud tamam muntəzəm fəzalardır. Bun-
 +
lar T, olub, hər nəqtəsi onu saxla-
 +
mayan qapalı coxluqdan funksional
 +
ayrıla bilir, yə”ni ve nəqtəsi və onu
 +
saxlamayan V qapalı coxluqu veril -
 +
dikdə a-da sıfır, V-də vahid olan
 +
Q: Xə10, 11 Funksiyası qurula bilər.
 +
Kopkret halda fəza tamam muntəzəm-
 +
dir.
 +
TOPOLFGİYA (yun.
 +
logiya)—həndəsətin bəlməsi:q kəsil-
 +
məzlik anlayımpının muxtəlif as-
 +
pektlərini eyrənir. Əsas belmələri
 +
umumi T., həndəsi və hissə-hissə xət-
 +
ti T., cəbri T., mӱntəzəm və coxobraz-
 +
lılar (xususən hamar coxobrazlılar)
 +
T.-sı, Umumi T. kəsilməzliyi aksio-
 +
matik eyrənir və cəbrlə birgə nəzəri
 +
coxluq usulunun əsasıdır. Əsas anla-
 +
yıppları topoloji fəza və
 +
kəsilməz in ikasdır. Belə fəza elə
 +
(xt) cutudur ki, X ixtiyari coxluq,
 +
t isə onun altcoxluqlarının boiy cox-
 +
luqunu və X-i əzundə saxlayan ixtiya-
 +
ri birləmə və sonlu kəsiimə əməl-
 +
lərinə gӧrə qapalı sistemidir. T.-
 +
nın unsurlərinə (x, t)-də acıq coxluq-
 +
lar deyilir. İxtiyari Ust, acıq cox-
 +
 
 +
 
 +
luqunun Fly) TaM mpoo6pasbı (z)rı)
 +
əzasında acıqdırsa, | : (x, 4)-ə(i,tə)
 +
kəsilməz in ikas adlanır. Umumi T.
 +
topoloji fəzaların aksiomatik təyin
 +
olunmut siniflərini və bunların fə-
 +
zaları arasında kəsilməz in”ikasla-
 +
rı eyrənir. (x, t)-nin acıq ertuyu elə
 +
t" tsisteminə deyilir ki, onun unsur-
 +
lərinin birlətməsi x-i verir. (lu t)-
 +
nin ixtiyari acıq ərtuyundən sonlu
 +
altertuk ayırmaq mumkundursə, o, kom-
 +
pakt fəza adlanır. Sonlu əlculu Evk-
 +
lid fəzasında məhdud qapalı coxluq-
 +
lara aid butun əsas teoremlər ixtiya-
 +
ri kompakt fəzalara kecirilir. Belə
 +
fəza anlayımpının umumilənimələri
 +
parokompakt, logkal-kompakt və metrik
 +
2 İxtiyari (x, or) metrik
 +
əzası topoloji fəzaya cevrilir: hər
 +
nəqtəsi ilə birgə onun muəyyən e-ətra-
 +
fını (mərkəzi bu nəqtədə, radiusu e
 +
olan kӱrə) ezundə saxlayan coxluqlar
 +
acıq geturulməlidir. (lu tu) və (i, t,)
 +
arasında homeomorfizm varsa, onlar
 +
homeomorf fəza adlanır. Məs., cevrə
 +
və kvadratın sərhədi homeomorfdur,
 +
lakin duz xətt və cevra homeomorf de-
 +
yil.
 +
Həndəsi və hissə-hissə xətti T.
 +
 
 +
 
 +
p-olculu EV Evklid fəzasının alt-
 +
fəzalarını eyrənir. Həndəsi T. umu-
 +
mi xarakterli muəyyən məhdudiyyətlə-
 +
rə tabe olan altfəzaların və sadə tə-
 +
 
 +
 
 +
biətli topoloji fəzaların E”-ə da-
 +
xil olunma usullarını eyrəpən His-
 +
sələrə ayrılır. Hissə-hissə xətti T.
 +
polpedrləri və onlar arasında hissə-
 +
 
 +
 
 +
Hissə xətti in ikasları eyrənir.R sE”
 +
altcoxluqu O zaman təpəsi a, əsası V
 +
olan.konus adlanır ki, onun ixtiyari
 +
nəqtəsi yeganə 4b (BEV) parcasına da-
 +
 
 +
 
 +
xun olsun. XŞGE altcoxluqu o zaman
 +
poliedr adlanır ki, ixtiyari nəqtəsi-
 +
 
 +
 
 +
(Ӧroz—yer --...
 +
 
 +
 
 +
nin kompakt əsaslı konus olan ətrafı
 +
var, Poliedrlərin 7: X-cu kəsilməz
 +
in”ikası o zaman hissə-hissə xətti ad-
 +
lanır ki, o ixtiyari xeX nəqtəsinin
 +
konik ətrafındakı iqualarda xətti-
 +
dir. Hissə-hissə xətti izomorf olan
 +
 
 +
 
 +
poliedrlər eyni geturulur. Xsag”"
 +
qabarıq coxuzlulərin sonlu birləin-
 +
məsi kimi gestərilirsə kompakt po-
 +
liedrdir. İxtiyari poliedr bir-biri
 +
ilə yalnız tam ӱzlərdə kəsilən simp-
 +
lekslərin birlətiməsi kimi gəestəri-
 +
lir. Bu, poliedrin trianqulyasiyası
 +
adlanır.
 +
 
 +
Muntəzəm T. mӱntəzəm kəsilməzlik
 +
anlayıtpını aksiomatik əyrənir. Ədə-
 +
di funksiyanın analizdən məlum tə =
 +
rifi bilavasitə ixtiyari metrik fə-
 +
zaya gecirilir. Buna gerə muntəzəm
 +
gkəsilməzliyin tə rifi, adətən, metrik
 +
fəzaya gecirilir.
 +
 
 +
Cəbri T. topoloji fəzanı onunla
 +
əlaqədar olan cəbri obyektlər vasitə-
 +
silə eyrənir. Cəbri T.-da cox murək-
 +
kəb təbiətli cəbri obyektlərə baxılı
 +
və cəbri T.-nın tələbi abstrakt cəb-
 +
rin inkiqafı ucun muhum stimul-
 +
dur. Cəbri T. homotopiya nəzəriyyəsi
 +
ilə sıx əlaqədardır və bu o qədər
 +
gucludur ki, muasir dəvrdə onlara
 +
vahid nəzəriyyə kimi baxılır. Butun
 +
x-u kəsilməz in ikaslarının coxluqru
 +
əz aralarında homotopik in”ikaslar
 +
sinfinə ayrılır. Homotopluq munasi-
 +
bətinin xassələrini homotopik T. ey.
 +
rənir.
 +
 
 +
Hausdorf parokompakt topoloji
 +
fəzası o zaman p-əlculu topoloji
 +
coxobrazlı adlanır ki, onun ixtiya-
 +
 
 +
 
 +
ri nəqtəsinin E”-ə homeomorf olan ət-
 +
rafını (xəritə, yaxud koordinat:
 +
ətrafı adlanan) tapmaq mumkun ol-
 +
sun. Bu ətrafda nəqtələr lokal ko-
 +
ordinatlar adlanan x1, ..., X, ədədlə-
 +
 
 +
 
 +
ri ilə verilir. İki xəritənin kəsii-
 +
məsipndə uyqun belə koordinatlar Ke-
 +
cid funksiyaları vasitəsilə bir-bi-
 +
 
 +
 
 +
rindən asılıdır. Bunlar E"-də acıq
 +
coxluqların gecid homeomorfizmini
 +
verir. Topoloji coxobrazlının xəri-
 +
tələrlə elə ertuyu verilsə ki, ixti-
 +
yYari iki xəritənin kecid homeomor-
 +
Oziləri a homeomorfizm olsun, onda
 +
u, a-coxobrazlı adlanır. Muasir cox-
 +
əbrazlılar nəzəriyyəsinin əsas usulu
 +
onun ə lərin topoloji fəzalar
 +
 
 +
 
 +
ucun cəbri məsələlərinə gətir-
 +
məkdir.
 +
Topoloji xarəkterli əsas nəticə-
 +
 
 +
 
 +
ləri 18—19 əsrlərdə L. Eyler və fran-
 +
sız riyaziyyatcısı M. E. K. Jordan
 +
almı tlar. 20 əsrin bailankqıcında
 +
metrik fəza və topoloji fəza anla-
 +
yıziları yaradıldı, A. Puankare po-
 +
liedr anlayılını elmə daxil etdi.
 +
Sonralar umumi T. guclu inkitaf
 +
etdi və Moskva T. məktəbi yaradıldı.
 +
P. S. Aleksandrov topoloji fəzala-
 +
rın aksiomatikasında onu muasir
 +
iəklə saldı, A. N. Tixonov kompakt
 +
əzalara, L. S. Pontryagin isə qa-
 +
palı coxluqlar ucun ikilik qanununa
 +
dair teoremlər isbat etdilər. 20 əsrin
 +
20-ci illərindən sonra homologiya nə-
 +
zəriyyəsi inkipafa bapladı. A.
 +
Kolmoqorov kohomoloji qruplarda
 +
vurma əməlini elmə daxil etdi. 20
 +
əsrin 2-ci yarısından SSRİ-də met-
 +
riklətdirmə, kompakt və bikompakt
 +
gelitlənmələr, kəsilməz inikas nə-
 +
zəriyyələri və s. inkitpaf etdirildi,
 +
 
 +
 
 +
316
 +
 
 +
 
 +
TO PONİMİKA
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
AB1P, B. Britaniya və 6. əlkələrdə
 +
beyuk T. məktəbləri yarandı.
 +
 
 +
Ədə Burbaki N., Obiyal topo-
 +
loqil. Osnovnıe strukturı, per. s frani,,
 +
M.. 1968: yenə onun, Obtal topolo-
 +
qil. Topoloqiceskie qruppı. Cisla i Svdl-
 +
zannıe s nimi qruppı i prostranstva, per.
 +
s frani,, M., 1969, PontraqinlL. S.,
 +
Neprerıvnıe qruppı, 3 izd., M., 1973:
 +
Dolıd A., Lekini po alqebraiceskon
 +
topoloqii, per. s anql., M., 1976: Alek-
 +
sandrov P. S., Vvedenie vn teorik) mno-
 +
jestv i obiuk) topoloqiko, M., 1977: Kol-
 +
moqorov A. N. Fomin S. V., Əle-
 +
mentı teorii funkiin i funkinonalı-
 +
noqo analiza, 5 izd., M., 1981,
 +
 
 +
 
 +
TOPONİMİKA (yun. (ӧroz—yer --
 +
ӧputa—ad)—onomastikanın tərkib
 +
hissəsi, coqrafi adları (toponimlə-
 +
ri), onların mə nasını, qurulupunu,
 +
məniəyini və yayılma arealını eyrə-
 +
nir. Hər hansı bir ərazidəki topo-
 +
nimlərin məcmusu onun toponimiya-
 +
sını təpgil edir. T. coqrafiya, ta-
 +
rix və etnoqrafiya ilə sıx əlaqədə
 +
inkitaf edir. Bir sıra toponimlər-
 +
də qədimdən muçəyyən ərazidə yatlamıli
 +
xalqların dillərinə məxsus arxaizm-
 +
lər, dialektizmlər uzun muddət qoru-
 +
nub saxlandıqından, Q. dil tarixi-
 +
nin eyrənilməsində muhum mənbə sayı-
 +
lır. T. xalqların tarixi gecmitinin,
 +
onların yapadıqları ərazilərin, dil-
 +
lərin Yayılma arealının, mədəni və
 +
iqtisadi mərkəzlərin, ticarət yolla-
 +
rının, xalqların təpəkkulundə itti-
 +
rak etmiit qədim tayfaların, əlkələ-
 +
rin siyasi və etnik sərhədlərinin muəy-
 +
yənlətdirilməsinə yardım gestərir.
 +
Azərb. toponimiyasının əsas fon-
 +
dunu Azərb. (turk) mənpəli adlar
 +
təpgil edir. ədqiqat nəticəsində
 +
rb.-da qədimdən baiqlayaraq hun,
 +
bolqar, suvar, peceneq, xəzər, qıpcaq,
 +
oquz-səlcuq və monqol tayfalarının,
 +
habelə iber-Qafqaz, İran, ərəb və s.
 +
xalq adları ilə barlı coxlu toponim
 +
layları apykara cıxarılmıtdır.
 +
 
 +
 
 +
Əd. Mollazadə S., Azərbaycan
 +
dilində coqrafi adlar necə yaranmıpp-
 +
dır, B., 1974, yenə onun, ekotorıe
 +
toinı ə Azerbabdjama, B., 1978:
 +
 
 +
oponimika Vostoka, vıp. 1—3, M., 1962,
 +
1964, 1969: Nikononv V. A., a
 +
toponimiku, M., 1965, Murzaev Ə. M.,
 +
Ocerki toponimiki, M., 1974, yenə
 +
onun, Qəoqrafin v nazvanilx, M., 1979.
 +
 
 +
 
 +
TOPPUZ—qədim silah nəvu. Baplı-
 +
qı daiq T.-lar Neolit, metal T.-lar
 +
isə Tunc devrundə meydana gəlmiii-
 +
 
 +
 
 +
dir. Dəstəsinin uz. 0,5—0,V m olurdu.
 +
... İPərq ucun səciyyəvidir. Roma-
 +
a
 +
 
 +
 
 +
əsrdən məlumdur. Orta əsrlərdə
 +
mӱsəlman |LPərqində geni istifadə
 +
edilmitdir.Qərbi Avropada 13 əsrdən,
 +
Rusiyada 13—17 əsrlərdə yayılmıpi-
 +
dı. Bir cox tayfa və xalqlarda T. ha-
 +
KİMİYYƏT rəmzi kimi də iplədilmi:i-
 +
dir. 19 əsrədək turk pəpalarının,
 +
Polia Və Ukrayna getmanlarının
 +
hakimiyyət və ləyaqət simvolu olmuid,
 +
20) əsrədək kazaklarda stanitsa və qə-
 +
səbə atamanlarında qalmındı. Azərb.
 +
SSR-də arxeoloji qazıntılar zamanı
 +
sə it məkillki aid mədəni təbə-
 +
qələrdən tunc Q.-lar tapılmıtdır.
 +
TOPPUZTİKAN (Echinops) ə
 +
gəbcicəklilər fəsiləsindən bitki cin-
 +
si. Nevbəli yerləptən lələkvarı bə-
 +
nYMnY tikanlı Yarpaqları olan cox-
 +
illik, bə zən birillik otdur. İkicin-
 +
SİYYƏTLİ cicəkləri pparvarı balicıq
 +
cicək qrupunda yerləpir. Meyvəsi si-
 +
lindrik toxumcadır. Avrasiya və Af-
 +
 
 +
 
 +
rikanın mulayim qurtaqlarında 100-
 +
dən cox, SSRİ-də, əsasən, Qafqaz və
 +
Orta Asiyada 60, o cӱmlədən Azərb.
 +
SSR-də 10 nəvu mə”lumdur. Parvarı
 +
bapcıqlı T. və adi T. yaxiı balve-
 +
rən bitkidir. Toxumundan texniki Yar,
 +
meyvəsindən alkaloid ən
 +
TOHPATTADnA (Toprakkale)—Ban ı.-
 +
nin (Turkiyə) HIM.-u.-uHnə e.ə. 8—
 +
əsrlərdə Urartu carlarının iqamət-
 +
gahı olmuti Rusaxinili qalasının
 +
xarabalıqı olan təpə. 1879 ildən ”
 +
silələrlə qazıntılar aparılır. Sa-
 +
ray və mə”bəd qalıqları tədqiq edil-
 +
mili, Urartu mədəniyyəqini səciyyə-
 +
ləndirən coxlu maddi mədəniyyət qa-
 +
lıqları (tunc və fil sumuyundən əsa-
 +
sən allah fiqurları və qrifonlar)
 +
tapılmındır. 1916 ildə N. Y. Marr
 +
və İ. A. Orbelinin rəhbərliyi ilə
 +
aparılan arxeoloji qazıntıların
 +
materialları Ermitajda (Leninqrad)
 +
saxlanılır.
 +
 
 +
Əd. Piotrovskibh B. B.,
 +
skoe iarstvo, M., 1959,
 +
TOPRAQQALA—Qaraqalpaq MSSR-in
 +
Biruni r-nu ərazisində 3—6 əsrlərə
 +
aid pəhər xarabalıqı. 3—4 əsrlərdə
 +
Xarəzm həkmdarlarının iqamətgahı
 +
idi. T. duzbucaq planlı dəhliz və
 +
ru qala divarı. ilə əhatələnmiit-
 +
dir. T. 10 məhəllədən ibarət olmuid-
 +
dur. Pəhərin iim.-q.-ində saray xara-
 +
balıqı yerlətir. Təqr. 100 yatəayınl
 +
və tg binasında gəcdən qorel-
 +
yef və heykəltəraidıq numunələri
 +
tapılmhındır. Coxrəngli divar rəsm-
 +
ləri ilə bəzədilmiit 8 zalda qazıntı-
 +
lar aparılmıit, saxsı qablar, silah-
 +
lar, bəzək ətiyaları, dəri və atac uzə-
 +
rində təsərrufat yazıları olan sənəd-
 +
lər və s. appkar edilmindir.
 +
 
 +
Əd.: Qorodide Toprak-kala, M., 1981.
 +
 
 +
 
 +
TOPULQA (Bryqaea) —gӱlcicəklilər
 +
fəsiləsindən bitki cinsi. Yarpaqları
 +
nevbəli duzulur. Cicəkləri ikicin-
 +
siyyətlidir. eyvəsi xırdatoxumlu-
 +
dӱr. Pimal mulayim zonasında 49,
 +
SSRİ-də 22, o cӱmlədən Azərb.SSR-də
 +
2 nəvӱ: dili T. (S. crenata) nə
 +
naaplapnarnm T. (S. hypericifo-
 +
Na) məqlumdur. Hər iki nəv balverən
 +
bitkidir. Yarpaq və cavan zoqlarında
 +
qlukozid olmasına baxmayaraq geci-
 +
lər yaxitı yeyir. Dazıyarpaqlı T.-nın
 +
yarpaqlarında 8,45 mq96 S vitamini
 +
var. Dekorativ kol bitkisidir.
 +
 
 +
TOPHCİYEV Aleksandr Vasilyevic (9.
 +
V.1907, Volqoqrad vilayətinin Mixay-
 +
levski k.—27.12.1962, Moskva)—sovet
 +
kimyacısı (uzvi kimya). SSRİ EA
 +
akad. (1949). Lenin mukafatı laurea-
 +
tı (1962), SSRİ Devlət mukafatı
 +
laureatı (1949). 1932 ildən Sov, KII
 +
uzvu. SSRİ EA rəyasət Hey "ətinin bali
 +
elmi katibi (1949—58), 1958—62 il-
 +
lərdə SSRİ EA vitse-prezidenti və
 +
SSRİ EA Neft-Kimya Sintezi İn-tu-
 +
nun direktoru olmutidur. Muhum təd-
 +
qiqatları neft kimyasına aiddir. T.
 +
mӱxtəlif sinif karbohidrogenlərin
 +
nitrolatmasını, VE, bor uc fluori-
 +
lin mitirakı ilə karbohidrogenlərin
 +
alkilləiməsi və polimerləfməsini,
 +
karbohidrogenlərin termik, fotokim-
 +
yəvi və katalitik klorlatmasını Ttəd-
 +
qiq etmiii, turiyu-əsasi kataliz tə“li-
 +
minin nəzəri əsaslarını eyrənmiit-
 +
dir. Silisium-uzvi birləimələri, ye-
 +
HH HƏB polimer yarımkeciriciləri
 +
Sintez etmiyi və bunların xassələrini
 +
əyrənmildir. Sovet sulhu mudafiə
 +
 
 +
 
 +
Van-
 +
 
 +
 
 +
komitəsinin və alimlərin beynəlxalq
 +
Paquop komitəsinin uzvu olmuppdur.
 +
2 dəfə Lenin ordeni, 2 baptqa orden və
 +
medallarla təltif edilmiitdir.
 +
 
 +
TOPCU — Azərb.SSR İsmayıllı
 +
r-nunda kənd. Q. sovetliyinin mərkə-
 +
zi. R-n mərkəzindən 14 km 1(M.-q.-də,
 +
Alazan-Həftəran vadisindədir. ƏH,
 +
 
 +
 
 +
6 940 (1985), taxılcılıq, tutunculuk
 +
 
 +
 
 +
və baramacılıqla məpquldur. rta
 +
məktəb, klub, kitabxana, kinoqurqu,
 +
tibb məntəqəsi var.
 +
 
 +
TOPCUBAİYOV Əlimərdanbəy (1865,
 +
Tiflis—1934, Paris)— Azərb. burjua-
 +
ziyasının ideoloqlarından biri. 1
 +
ildə Peterburq un-tinin huquq fagul-
 +
təsini bitirmii, Tiflis və Bakıda
 +
məhkəmə keməkcisi, dairə məhkəməsi-
 +
nin katibi, vəkil və s. ipləmitdir.
 +
1897—1917 illərdə “Kaspi qəzetinin
 +
redaktoru, 1-ci Devlət dumasının de-
 +
putatı və orada “Mӱsəlman qrupunun
 +
balpcısı, Rusiya musəlmanlarının
 +
1—4-cu qurultaylarının numayəndəsi,
 +
ilidə musliming partiyasının
 +
yaradıcılarından və M.K-sının dai-
 +
mi burosunun uzvu olmutdur. 1917—20
 +
illərdə Bakı Musəlman PQurası Mu-
 +
vəqqəti İcraiyyə Komitəsinin sədri,
 +
Azərb. parlamentinin sədri, Paris
 +
sulh konfransında musavat numayəndə
 +
heyətinin pcısı idi. Azərb.-da
 +
burjua millətciliyi ideyalarını təb-
 +
liq etmipdir.
 +
 
 +
 
 +
Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 2, 3 (H. 1),
 +
B., 1964—73, Nərimanov N. N., Mə-
 +
ranənəp və nitqlər, c. 1, B., 1971: PPaum-
 +
yan S. G., Secilmit əsərləri, c. 2, B.,
 +
1978, Quliev Dj. B., Borhba Kommu-
 +
nisticeskoV partii za osutestvlenie le"
 +
ninskoV nepionalhınoN politiki v Azer-
 +
banbdjane, B., 1970: Seid-zade D. B.,
 +
 
 +
 
 +
İz istorii azerbaӧdjanskov burjuazin
 +
v nacale XX vega, B., 1978,
 +
 
 +
 
 +
TOPHUBAİIYOV Mirzə Cəfər Əli-
 +
mərdanbəy oqlu (1790, bə”zi mə lumata
 +
gərə 1784, Gəncə— a ə
 +
4.2.1869,Peterburq)
 +
— Azərb. iiərqiqu -
 +
nası, ipanr. Upqaq ||
 +
yalpilarından kr
 +
lisdə Yappamısi, təh-
 +
silini mədrəsədə
 +
almıpi, ərəb, fars, |
 +
turg dillərini və |
 +
ədəbiyyatını, habe- |
 +
lə rus, erməni, gur-
 +
cu dillərini ey-
 +
rənmitdi. 1817 il-
 +
də ə səfirliyi |
 +
nin hey”əti ilə Peterburqa getmipt,
 +
Rusiya Xarici İplər Nazirliyinin
 +
Asiya Departamentində tərcuməci ii1-
 +
ləmitdir. 1819 ildən Peterburqdakı
 +
Bap Pedaqoji İn-tda ərəb, fars və
 +
turk dillərindən dərs demipdir. 1823
 +
ildən Peterburq un-tinin fars fi-
 +
lologiyası ӱzrə prof. olmu:t, 1835—
 +
49 illərdə un-tin fars dili və fi-
 +
lologiyası kafedrasına rəhbərlik
 +
etmipdir. 1849—67 illərdə Rusiya
 +
Xarici İplər Nazirliyi Asiya De-
 +
partamentinin PTərq Dilləri İN-tu-
 +
nun prof. olmutdur. T. Rusiya Arxeo-
 +
logiya və Numizmatika Cəmiyyətinin
 +
muəssislərindən və onun PTərq ipə”bə-
 +
sinin ilk rəhbəri idi (1852—57).
 +
Onun təpəbbusu ilə həmin ile” bənin
 +
cXəbərləriqk nəpr edilmitdir): bura-
 +
da PTərq, o cumlədən Azərb. arxeolo-
 +
giyasına dair məqalələr, “Kitabi-DƏ-
 +
də Qorqude və 6. dastanlardan tərcu”
 +
mələr dərc olunmupidur.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
x— € 5, =
 +
 
 +
 
 +
Rusiyada pərqpqunaslıq elmi və təh-
 +
silinin tətəkkulundə T.-un rolu 6e-
 +
yukdur. T. fars dilinin qrammatika-
 +
sına dair bir sıra əsərin muəllifi-
 +
dir. O, 590 ilə yaxın rəsmi sənəd və
 +
ədəbiyyatı fars dilindən tərcumə et-
 +
mipdir. 1824 ildən PTərq əlkələrində
 +
HHDTƏMƏK YHYH diplomatik kadrlar ha-
 +
zırlanmasında muhum xidməti olmuii-
 +
dur. İmperator kitabxanasında
 +
saxlanılan PTərq əlyazmalarının mux-
 +
təsər izahlı biblioqrafiyasını ha-
 +
zırlamındır. Bir sıra rus urəpr.
 +
iqunası ip . Qriqoryev, o. İ. Sen-
 +
kovski, N. İ. Veselovski, İ. Y. Krac-
 +
KOBCKH BƏ 6.) T.-qun elmi və pedaqoji
 +
fəaliyyətini yuksək qiymətləndirmiii-
 +
dir. T.-yH PQərq dillərinin eyrənil-
 +
məsindəki xidmətlərini Qərbi Avropa
 +
alimləri də da etmitlər. O,
 +
London Kral Asiya Cəmiyyətinin hə-
 +
qiqi uzvu secilmitdi. A. S. Qriboye-
 +
dov fars, O. İ. Senkovski isə turk
 +
dilini T.-un keməyi ilə eyrənmitdi-
 +
lər. T.-un 1812 il Vətən muharibəsi-
 +
nə həsr olunmuti “Qalibiyyət təranəsiə
 +
ime”rini və Fİki pie”rə (1835) kitab-
 +
casını V. Q. Belinski musbət qiymət-
 +
ləndirmitdi. A. Mitskeviclə yaxın
 +
TaHblılı olmuti, onun cKrım sonetlə-
 +
riəndən birini fars dilinə tərcumə
 +
etmipdir. 1869 ildə T.-un ipəxsi tə-
 +
iləbbusu və vəsaiti hesabına huquqpiqu-
 +
naslıq sahəsində dəyərli əsərlər yazan
 +
tələbələr ucun Senatın qərarı və im-
 +
peratorun imzası ilə 100 manat məb-
 +
LƏRİNDƏ 4“Q. mukafatı təsis edilmiyi-
 +
di. 1 dərəcəli Muqəddəs Stanislav,
 +
P və 111 dərəcəli Mӱqəddəs Vladimir,
 +
P dərəcəli Muqəddəs Anna ordenləri,
 +
İranın 4c“PTiri-xuritidə ordeni ilə
 +
təltif olunmundur. .
 +
 
 +
Əd. Vəliyev T., Mirzə Cəfər
 +
Topcubatpov Haqqında yeni materiallar,
 +
Azərb.SSR EA Xəbərləri (tarix, fəlsə
 +
və rt seriyası), Əəə Nə ə al . ..
 +
 
 +
. P., Mirza Djafar Topcc: |
 +
haa sizə, İzv.AN Azerb.SSR,
 +
1947, Ne 1, Taryp-sane H. A., K nes-
 +
telınosti Mirzı Djafara Topcibayteva
 +
v Peterburqskom universitete, İzv. AN
 +
Azerb.SSR (seril obiestvennıx nauk),
 +
1965, Bb, Rzaev A., Ocerki ob uce-
 +
nıx i mıslitelax Azerbandjana XTX ve-
 +
ka, B, 1969: Sadıxov M., Ocerki
 +
russko-azerbandjansko-polıskix litera-
 +
turnıx svizeN XTX veka, B., 1975,
 +
 
 +
 
 +
TOPCUBAİYOV Mustafa Aqabəy oqlu
 +
(5.8.1895, indiki Yerevan—23.11,1981,
 +
| ak Bakı)—sovet cərra-
 +
Hı, ictimai və dəv-
 +
lət xadimi. Azərb.
 +
SSR EAakad.(1945),
 +
SSRİ Tibb E
 +
akad. (1960), BXR
 +
EA-nın m. 3BY
 +
(1951). Asəp6.CCP
 +
əməkdar elm xadi-
 +
mi(1940). Sosialist
 +
Əməyi Qəhrəmanı
 +
(1975). SSRİ Dəv-
 +
lət mukafatı lau-
 +
reatı (1943). 194/
 +
ildən Sov.İKP uzvu. Azərb.SSR EA
 +
vitseprezidenti (1951—56 və 1969—81)
 +
olmutidur.1919 ildə Kiyev Un-tinin
 +
tibb fakultəsini bitirmindir. 1920—
 +
23 illərdə Azərb. Devlət Universite-
 +
tinin tibb fakultəsinin fakultə cər-
 +
rahlıqı klinikasında ordinator,
 +
1923—30 illərdə fakultə cərrahlıqı
 +
klinikasında assisent iiləmitdir.
 +
1930 ildən N. Nərimanov ad. Azərb.
 +
Devlət Tibb İn-tunun fakultə cərra-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TORARAYLAR
 +
 
 +
 
 +
hiyyə kafedrasının mudiri, eyni za-
 +
manda Azərb.SSR Eksperimental Tibb
 +
İn-tunun direktoru olmutdur (1945—
 +
48). Tədqiqatı, əsasən, əlkə patologi-
 +
Yasına və qarında, öanına, nem rədə-
 +
sində, ətraflarda aparılan cərrahi
 +
problemlərə, əddaiqı xəstəliyinin
 +
mӱalicəsinə, periferik iflic xəstə-
 +
liyinə, portal hipertenziyaya və s.
 +
həsr olunmutidur. Orijinal diaqnos-
 +
tika və cərrahi usul təklif etmiii-
 +
dir. Dunyada geniit istifadə olunan
 +
analgeziya usulunu ilk dəfə T. kəpf
 +
etmitdir (1937).
 +
Beynəlxalq Cərrahlar Assosiasiya-
 +
sının və Umumittifaq Cərrahlar Cə-
 +
miyyətinin fəxri uzvu (1950 ildən),
 +
Azərb.SSR Sulhu Mudafiə Komitə-
 +
sinin sədri (1950 ildən), Azərb.SSR
 +
Cərrahlar və Uroloqlar Cəmiyyətinin
 +
əxri sədri (1960 ildən), Azərb.SSR
 +
i Sovetinin sədri (41955—59 və
 +
1967—71) olmutdur. Cərrahların Za-
 +
qafqaziya (1—7-ci), Umumittifaq
 +
(24—27-ci) və 1956 ildə Umumalmani-
 +
ya Cərrahlar qurultaylarında (Leyp-
 +
siq) mə”ruzə etmitdir. Elmi kadrlar
 +
hazırlanmasında xidməti olmupdur.
 +
Azərb.SSR Ali Sovetinə (1—10-cu ca-
 +
qırıpq) deputat, AKP MK uzvluyunə
 +
namizəd secilmindir (1954—59 və
 +
1966—71). ASE Baiq redaksiya hey”əti-
 +
nin uzvu idi (1976 ildən). 4 dəfə
 +
Lenin ordeni, 5 batiqa orden, tibb sa-
 +
həsindəki elmi nailiyyətlərinə gərə
 +
BXR-nin 1-ci dərəcəli Kiril və Me-
 +
fodi ad. ordeni habelə medallarla
 +
təltif olunmutdur. Elmi-Tədqiqat
 +
Eksperimental və Klinik Tibb İn-tu-
 +
na M. A. Topcubapovun adı veril-
 +
midir (1983). Bakıda ad, kucə var,
 +
 
 +
 
 +
Əvpərləri: Ətraf Myhrr Bə carmaM-
 +
lıq, B., 1979, Xususi cərrahlıq, nətir
 +
2, h. 1—4, B., 1977—82, Urək-damar siste-
 +
mi xəstəlikləri və onların qarpısının
 +
alınması, B., 1980, Apparat dla udale-
 +
nil inorodnıx tel i eqo primenenie, B..,
 +
1949, Portalınai qiperteizil i ee xirur-
 +
qiceskov lecenie, B., 1861, Primenenie
 +
itini analıqezii v medipine, B.,
 +
979
 +
 
 +
 
 +
Əda Məmməd Suleyman, Cər-
 +
rah, V., 1983, M. A. Topcibatev. Biblio-
 +
qrafin, B., 1965, Sb. naucnıx trudon, pos-
 +
vaptpennıx 70-letik) akad. M. A. Topciba-
 +
mena, B., 1908.
 +
 
 +
 
 +
TOPCUBAYOVA Reyhan İbrahim
 +
qızı (15.12.1905, Quba—5.3.1970, Ba-
 +
kı)— Azərb. sovet
 +
rəssamı. Azərb.
 +
SSR əməkdar incə-
 +
sənət xadimi (1943).
 +
Azərb. Dəvlət Rəs-
 +
samlıq Texnigu-
 +
munda oxumuyidu
 +
(1931—35). Azərb.
 +
Rəssamlar İhifa-
 +
qı İdarə Hey”əti-
 +
nin sədr muavini
 +
olmutidur (1943— |
 +
45). Portret (-M. Mı.
 +
Ə. Sabirə, €T. An- s
 +
maszadəə və s.), məiiət (c“Kehnə ba-
 +
zarə, €To)s, eKyuər Bə C.), MƏH3əpə
 +
(€Tbiə ranacbıy, c“Dənizə, € MəpaəKxaHbıH
 +
gərunuiquk və s.) janrlarında iiylə-
 +
miiY, eləcə də sujetli kompozisiyalar
 +
(“Xanların qəbri ustundəzt, 41920-ci
 +
ildə Bakı Sovetinin təntənəli yıqın-
 +
caqı və s.) və naturmortlar cəkmiii-
 +
dir. Mənzərələrində Abteron təbiəti-
 +
nin təsviri ustun yer tutur. Mahnı
 +
və rəqs ansamblları ucun geyim eskiz-
 +
ləri də hazırlamındır,
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
317
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TOR—əsasən, kətan, pambıq və s. g.t,
 +
bitkilərinin lifindən hazırlanmıqtp
 +
ipdən və sintetik liflərdən muxtəlif
 +
əlcu və formada toxunan alət. T. baiq-
 +
qa xalqlarda olduqu kimi, azərb.-lar
 +
arasında, xususilə balıq, quip və s.
 +
ovlanmasında genii istifadə edil-
 +
mimpdir. Azərb.-da balıq T.-unun 3
 +
min ilə yaxın tarixi var. Kultəpədə
 +
tapılmıii boyalı gil qablar uzərində
 +
su, Q. və erdək təsvirinə əsasən eh-
 +
timal etmək olar ki, T. Tunc dəvrun-
 +
dən məvcuddur. T.-lardan x.t.-nın
 +
muxtəlif sahələrində, xususilə İYK-
 +
dapıma, ovculuq, məhsulların qorun-
 +
ması və s.-də indi də istifadə edi-
 +
lir. Bax həmcinin balıq ovu, tral,
 +
TOR —xempəyan heyvanların mə”dəsn-
 +
nin ikinci Hissəsi: ipgkənbə ilə qat-
 +
laq arasındadır. T.-un selikli qipia-
 +
sı cox hundur (8—12 mm), acılmayan
 +
olub, 4—6 bucaqlı gezcuklər iəklin-
 +
də hərəkətli bukuiqlər əmələ gətirir
 +
və coxlu xırda qərni qabarcıqlarla
 +
ərtulu olur. T. divarları əzələləri-
 +
nin quvvətli yıqılmaları və selikli
 +
qipa bukutilərinin hərəkəti nəticə-
 +
sində ceynənmiii yemin xırda hissə-
 +
ləri irilərdən ayrılıb qatlara, ko-
 +
bud hissələri isə geriyə— iiykənbəyə
 +
qayıdır.
 +
 
 +
TOR—təzyiqin sistemdənkənar vahidi:
 +
fiziki (normal) atmosferin 1/760 his-
 +
səsinə, yəni 101325:760— 133,322 n/m?2
 +
(və ya paskala) “ərabərlir: Tor və Torr
 +
ilə iplarə olunur. E. Torricellinin
 +
iqərəfinə adlandırılmıntdır. Əksər
 +
hallarda T.-a bərabər olan vahiddən
 +
(mm c-sut-dan) istifadə edilir.
 +
 
 +
TO "aT. torus—kenAuAypy-ıMyı, Ta-
 +
barıqlıq, duyun, val)—dairənin cev-
 +
pə çzərində diyir- əda
 +
lənməsindən alınan
 +
həndəsicisim. Təqr.
 +
xilasedici Halqa
 +
pəklindədir. Sahə-
 +
si 5=4l2?aq, həcmi
 +
Hcə V 2 n?ar? ayc-
 +
turları ilə hesab-
 +
lanır (q diyirlə- |
 +
NƏN dairənin rats)
 +
diusu, a isə onun mərkəzi ilə fır-
 +
lanma oxu arasındakı məsafədir).
 +
TOR—bax Elektron lampası.
 +
TORARAY — Azərb.SSR-də (DQMV)
 +
cay. Tərtər cayının sol qolu. Camıjn
 +
d.-ndan baplanır. Mardakert r-nu
 +
ərazisindən axır. Uz. 35 km, həvzə-
 +
sinin sah. 172 km? Qarıptıq mənbə-
 +
dən qidalanır. Suvarmada istifadə
 +
edilir. Toraraycay Qaragelu (bax Ta-
 +
ragəl) 1. hevzəsindədir.
 +
 
 +
TORA RA Y— Azərb.SSR-də palcıq vul-
 +
kanı. Sanqacal d.y. st.-ndan q.-də, Ab-
 +
peron r-nu ərazisində, Qobustanda-
 +
dır. 5—6 sənmuti sopka konusu var.
 +
Sopka materiallarının yayıldıqı
 +
sahə 686 ha-dır. 1947 ildə guclu pus-
 +
kurmutidur (sonuncu puskurmə 1950
 +
ildə olub).
 +
 
 +
TORARAYLAR (Ayapa:4ae)—sərcəki-
 +
milər dəstəsindən quiy fəsiləsi. Bə-
 +
dəninin uz. 12 sm-dən 25 sm-dək, tor-
 +
paq rəngində, cinədanı və depty cox
 +
vaxt xal-xal (ləkəli) olur. *0-dək
 +
nevu mə”lumdur. Əsasən, Afrikada,
 +
Asiyada və Avropada yayılmındır.
 +
Amerika və Avstraliyada 1 nəvu var.
 +
SSRİ-də 14, o cumlədən Azərb.SSR-
 +
də 10 nevu mə”lumdur. T. acıqlıq Yer-
 +
də yapayan qupilardır. Yuvası torpaq-
 +
dadır, toxum və cucu ilə qidalanır.
 +
Yuvalamazdan əvvəl dəstələrlə ucur.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
318
 +
 
 +
 
 +
TORACİ
 +
 
 +
 
 +
———,—..— .—“————” - = . p P "ış
 +
 
 +
 
 +
P1m.-da yapayan T. qınida c.-a, Dar-
 +
larda yapayanlar isə vadilərə Ke-
 +
curlər.
 +
TORACİ, toraca — İndoneziyada
 +
(Sulavesi a.-nın mərkəzi hissəsində)
 +
xalqlar (sadangi, poso, palu, koro
 +
və b.) qrupu. 1,3 mln. nəfərdir (1978).
 +
İndoneziya dillərində danınırlar:
 +
ənənəvi dini e tiqadlarını saxla-
 +
yırlar, bir qismi musəlman və xris-
 +
tiandır.
 +
 
 +
Əd.: Zarubejnal Azil. KӦqo-Vostoc-
 +
nal Aziin (seril “Stranı i narodı), M.,
 +
1979.
 +
 
 +
 
 +
TOӦRVALDSEN (Thoquay4zep) Bertel
 +
ə (yaxud 19). 11.1768 (yaxud 1770),
 +
openhagen— 24.3.1844, Kopenhagen|—
 +
Danimarka heykəltəratı. Romadakı
 +
muqəddəs Luka Akademiyasının (1825
 +
ildən) və Kopenhagen Rəssamlıq Aka-
 +
demiyasının (1833 ildən) prezidenti
 +
olmutidur. Əsərləri, əsasən mərmərdən-
 +
dir. “Yason (1892— 03), “Zevsin qarta-
 +
lını yedizdirən Qanimedə (1817),
 +
cMerkuri tutək ilə (1818), “Makedo-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
“Amur və Dionisə-
 +
Mərmər. Ermitaj. Leninqrad.
 +
 
 +
 
 +
B. (Yorpaldsenm.:
 +
 
 +
 
 +
niyalı İsgəndərin yurupqur adlı məh-
 +
təpəm friz (1812, Komo gəlu sahilin-
 +
dəki Karlotta villasındadır) və s.
 +
heykəllərin, 4“Y. A. Osterman-Tols-
 +
tayaə (təqr. 1815—19, Ermitaj, Lenin-
 +
qrad) və s. heykəl portretlərin muəl-
 +
lifidir. Əsas əsərləri Kopenhagendə-
 +
ki T. muzeyindədir.
 +
TORQANADLILAR (Məiqor:sqa, ya-
 +
xud Ryapqreplta)—cucu dəstəsi. Hə-
 +
dəninin uz. 2—20 mm, acılmıpni hal:
 +
da qanadlarının uz. 120 mm dək olur.
 +
Yetkin fərdlərin qanadları 2 cut,
 +
sıxdamarlı, iqəffaf və torvarıdır
 +
(adı da buradandır). Yırtıcıdır-
 +
lar. Dunyada 4500-dən cox, SSRİ də
 +
300-dək, o cumlədən Azərb.SSR-də 60
 +
nəvu var. Əsasən, tropiklərdə Pana ibip,
 +
T. ucun spermatoforlarla mayalan-
 +
ma xarakterikdir. Torpaqda, Siqkidə,
 +
gənə, Yastıca və aqqanadlıların kolo
 +
niyasında, su sahilində inkipaf
 +
edirlər. Q. bir necə fəsiləyə bəlu-
 +
nur: qızılgezlulər (Chrysopidae),
 +
hemerobilər (NeteqsI:dae), mantisp:
 +
lər (Map(yar:dae), qarıqatutanlar
 +
və Ya mirmelionlar (Muqteyeop:dae).
 +
T.-ın coxu faydalıdır. Baqk, meiyə və
 +
k.t. bitkilərinin zərərvericilərini
 +
məhv edir. və
 +
TOREADӦR, torero (isp. (oqea-
 +
4oq, (oqeqo: (Oqo— ekuz)— sirk meylan-
 +
casında əkuz dəyuiunun titirakcı-
 +
sı, Q.-ların muxtəlif funksiyaları
 +
 
 +
 
 +
var: xuloslar qırmızı yaylıqlarla
 +
əkuçzu hirsləndirir, pikadorlar əkuzə
 +
nizələr sancır, banderilyerlər fi:
 +
iəngli gədək nizələr batırır, mata:
 +
dorlar (espada, bəzən də T. adlanır-
 +
lar) isə qılıncla əldurucu zərbə
 +
endirirlər.
 +
TOREVTİKA (yun. toreutik0s— MeTa/H
 +
uzərində relyef miipləri məharəti:
 +
(oqemo— gəsirəm, həkk edirəm)—metal-
 +
dan hazırlanmıpi bədii mə mulatla-
 +
ın uzərində relyef iiyləri sənəti.
 +
ox vaxt məqmulatların həkketmə və
 +
basmanaxıi çsulları ilə iilənməsi
 +
T. adlanır.
 +
TOREZ (Thoqeq) Moris (28.4.1900, Pa-
 +
de Kale departamenti, Nuayel Qodo qəs,
 +
—11.7.1964, SSRİ |
 +
yə gələrkən gəmidə:
 +
Parisdə Per-La-
 +
ipez qəbiristanında
 +
dəfn olunmuqidur)
 +
— Fransa və bey-
 +
nəlxalq fəhlə və
 +
kommunist hərəkatı
 +
 
 +
 
 +
xadimi. Pyaxtacı |
 +
ailəsində doqrul-
 +
muli, 1920 ilədək
 +
 
 +
 
 +
muzdur və i1ax-
 +
tacı imləmitidir.
 +
1919 ilin martın-
 +
da Sosialist Partiyasına daxil ol-
 +
mu, Fransa Kommunist Partiyası
 +
(FKP) yaradıldıqdan (1920, dekabr)
 +
sonra onun gərkəmli xadimlərindən
 +
biri olmutidur. T. 1924 ildə FKP
 +
MK uzvu secilmit, 1925 ildən FKP
 +
MK Siyasi Burosunun uzvu və MK
 +
katibi, 1930—64 illərdə FKP ba
 +
katibi, 1964 ilin iyunundan isə par-
 +
tiyanın sədri olmutdur. 1932 ildən
 +
Fransa parlamentinin deputatı, 1928
 +
ildən Kommunist İnternasionalı İc-
 +
raiyyə Komitəsinin (KİİK), 1935 il-
 +
dən KİİK Rəyasət Hey ətinin uzvu
 +
idi. T. Fransada yeni gizli mubariz
 +
marksist-leninci partiyanın və Xalq
 +
cəbhəsinin (1935) yaradılmasında mu-
 +
hyM rol oynamındır. faiizm
 +
əleyhinə mӱbarizəyə, SSRİ ilə dost-
 +
luq və ittifaqı mehkəmləndirməyə ca-
 +
qırmındır. FKP-nin fəaliyyəti qa-
 +
daqan edildikdən sonra (1939, okt
 +
yabr) gizli ipqə gecmii, Fransanın
 +
alman-fatist ipqalı dəvrundə Muqa-
 +
vimət hərəkatının əsas təikilatcı -
 +
larından olmuzidur. Tə qiblərə mə ruz
 +
qalan T. sonradan FKP MK-nın qə-
 +
rarı ilə Sovet İttifaqına muhacirət
 +
etmiit, 1944 ilədək SSRİ də yajtta-
 +
mıpidır.
 +
 
 +
T. 1945—46 illərdə portfelsiz
 +
nazir. 1946—47 illərdə Nazirlər P1u-
 +
rası sədrinin muavini vəzifələrində
 +
tiləmi, baiqa kommunist nazirlərlə
 +
birgə zəhmətgeilərin xeyrinə bir sı:
 +
ra qanunların həyata gkecirilməsinə
 +
nail olmutidur. Q. muharibədən sonra-
 +
kı illərdə fəhlə və kommunist Hərə-
 +
katının marksist-leninci nəzəriyyə və
 +
təcrubəsinin daha da inkinaf etdi-
 +
rilməsi ucun cox ii gərmui, fəhlə
 +
sinfinin mənafeyi naminə kommunist-
 +
lərlə sosialistlərin fəaliyyət bir
 +
liyinə caqırmındır. T. burjua idso-
 +
logiyası əleyhinə, antikommunizm və
 +
antisovetizmin hər hansı formada tə-
 +
zahurunə qarı barıtmaz mubarizə
 +
aparırdı.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Əsəri: İzbr. stathi i reci- 1930—
 +
1964 qq. | per. s frani, |. M., 1966
 +
 
 +
Ə0.: Kon bo 2£., Janes V., Mo-
 +
ris Torez—celovek, borei, per. s frani,,
 +
 
 +
 
 +
4 9755 Kasatkina K m Moris
 +
əəə. Bilbiblioqraf. ycaa., M., 1975.
 +
TOREZ (1964 ilədək Cistyakovo)
 +
– USSR Donetsk vil.-ndə ipəhər. D.y,
 +
st. ƏH. 87 min (1984). Kəmur cıxarı-
 +
lır. Mapınqayırma, Yeyinti sənaye-
 +
si var. Mebel istehsal olunur. Do-
 +
netsk Politexnik İn-tunun umumtex-
 +
nika fakultəsi, mə dən texnikumu,
 +
tibb məktəbi var. M. Torezin ilərə-
 +
finə adlandırılmındır.
 +
TORJOK- RSFSR Kalinin vil.-n-
 +
də iəhər. Torjok r nunun mərkəzi,
 +
Tver (Volqanın qolu) cayı sahilində-
 +
dir. D.y. qovpaqı. Matınqayırma, po-
 +
liqrafiya, dəri, aqac eqmalı, Yar-pen"
 +
dir z-dları, ayaqqabı f-ki: Umumitti-
 +
faq Elmi-Tədqiqat Kətan İn-tu, tex-
 +
nikumlar, A. S. Puzkinin ev-muzeyi,
 +
memarlıq abidələri var. Sənətkarlıq
 +
inkitmaf etmiidir. 1139 ildən mə"
 +
lumdur.
 +
 
 +
TORİLƏR (ing. qoqu—muhafizəkar:
 +
irland məniəli səz)—17—19 əsrlər-
 +
nə İngiltərədə fəaliyyət gestərmin
 +
siyasi partiya. 17 əsrin 2-ci yarısın-
 +
da mutləqiyyət tərəfdarlarının qrup-
 +
lapması kimi meydana gəlmii, 18
 +
əsrin ortalarından torpaq aristok-
 +
ratiyasını təmsil edən siyasi parti-
 +
yaya cevrilmiindi. 18 əsrin 80-ci il-
 +
lərindən 1830 ilədək hakimiyyətdə ol-
 +
mutidur. İnqilabi və demokratik hə-
 +
rəkatlara qarilı duiymən munasibət
 +
bəsləmitdir. Sənaye burjuaziyası nu-
 +
mayəndələrinin parlamentə secilməsi-
 +
nə imkan verən 1832 il islahatı T.-in
 +
siyasi məvqelərinə beyuk zərbə vurdu,
 +
19 əsrin ortalarında T. suqut etdi,
 +
Onun əsasında yaranmım Mu hafizə-
 +
karlar partiyasını bəzən T. parti-
 +
yası da adlandırırlar.
 +
 
 +
TORİT mineral. Kimyəvi tərkibi
 +
ThSiO.,. Fe, O, Pb, Ca, Al, Tı, Mn nə
 +
s, qatıtpıqları olur. Qatımıqından
 +
asılı olaraq ferritorit (1394 -dək
 +
dəmir olduqda), uranotorit (10924-dək
 +
Y olduqda) və s. adlanır. Tetraqonal
 +
sinqoniyada kristallatır. Prizmatik
 +
kristallar, dənəli aqreqatlar əmələ
 +
gətirir. Rəngi qara, qırmızımtıl-qo-
 +
nur və s. olur. Sərtliyi 4,5—5, sıx-
 +
nbirbi 4100 —6700 kz //.M5. Akceccop MH-
 +
neral kimi rast gəlir. İri yıqıntı:
 +
lar əmələ gətirmir. Zirkon, kassi-
 +
terit və s. ilə yYanatı səpintilərdən
 +
istehsal edilir.
 +
 
 +
TOӦRİUM (lat. Thoqyap), Th—kimyə:
 +
pi elemənt. Elementlərin devri sis-
 +
teminin PD qrupundadır: at.n. 90, at.
 +
g. 232,0381, aktinoidlər ailəsinin
 +
ralioaktin elementlərindəndir: acıq-
 +
boz rəngli metaldır. 1750*S-də əri-
 +
yir, 3500— 4200*S-də qaynayır: sıxlı-
 +
qı (259S-də) 11,72 2/sm?-dir. Təbii T.
 +
praktiki olaraq 232 TH izotopundan iba-
 +
rətdir (yarımparcalanma dəvru 1,39-10
 +
ildir). Kutlə ədədləri 223—235 in“
 +
tervalında olan 13 izotopu məqlumdur.
 +
Q..uu ilk dəfə (1828) İsvec kimyacısı
 +
Y. Bertselius torit mineralında
 +
(THӰ:O,) gkəiif etmii və Skandinavi-
 +
ya allahlarından birinin adı ilə
 +
adlandırmındır. T.-un Yer qabıqın-
 +
 
 +
 
 +
da kutləcə miqdarı 8.107 3 24 -dir.
 +
120 dən cox mineralı mə"lumdur. Əsas
 +
mineralı monasiqdir. Birləiymələ-
 +
rində, əsasən, 4-4, həmcinin —2 və
 +
-- 3 oksidləimə dərəcələri gestərir.
 +
T. gkutlə halında 250*S-yə kimi Ya-
 +
vai, 4502S də isə sur"ətlə oksidlə-
 +
imir və THO, əmələ gətirir. THOq
 +
3200" S-də əriyən, kimyəvi passiv bir-
 +
 
 +
 
 +
—” -ısl-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
-x—n—........... k
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
bəl
 +
 
 +
 
 +
ləimədir. Onu T.-un nitrat, oksalat
 +
və ya hidroksidini termik parcalamaq
 +
yolu ilə alırlar. Nitrid (THX. TH.Ӱx )
 +
hidril (THN, və THN)), karbil (THS
 +
və HS,), Ths, Th.s. Ths,, Th,S,. SUL-
 +
bun Bə ThF,, ThCİ, halogenid birləi:-
 +
mələri mə”lumdur. Bir sıra kristal-
 +
lohidratları: |
 +
 
 +
THSCOz)ep NӱO, TH(5O,).-p N.O
 +
 
 +
Th:(PÖ,).4H,O, Th P,O..2H.O.”
 +
və s. vardır. 7
 +
 
 +
T.-y zənginlətӱdirilmin MOHOCHT
 +
mineralından ayrılmıiy tozvarı ok-
 +
sidi və ya halogenidini elektroliz
 +
və Ya kalsiumla termiki reduksiya et
 +
məklə alırlar.
 +
 
 +
T.—katod lampalarında, torium
 +
reaktorlarında və volfram kəzərdici
 +
tellərinə əlavə kimi və THO, odada-
 +
vamlı material, yuksək temp-rda i1-
 +
ləyən mӱqavimət elementi kimi iiilə-
 +
dilir. T. və onun birlətmələrindən
 +
uzvi sintezdə katalizator, raket tex-
 +
nikası və reaktiv təyyarələr ucun i1-
 +
lədilən maqnezium irlətmələrinə
 +
əlavə kimi istifadə olunur.
 +
 
 +
İnsan, heyvan və bitki toxumala-
 +
rında Həmiiyə T. olur. T.-un paylan-
 +
ma əmsalı dəniz suyunda—1250, də-
 +
niz yosunlarında —10, onurrasızla-
 +
rın yumiaq huceyrələrində —50—300,
 +
balıqlarda —100-dur. Pirin su mo-
 +
lekullarında 3.10—7—1-10—5 94, də-
 +
niz heyvanlarında 3.10—7—3.10—5o,
 +
T. yıqıla bilir. T,, əsasən, qaraciyər
 +
və dalaqda, həmcinin onurqa beynində,
 +
limfa vəzilərində toplanır. İnsan
 +
orqanizminə bir sutkada Z mk? T. da-
 +
XİL VƏ O qədər də xaric olur. T. az
 +
zəhərlidir, lakin o təbii radioak-
 +
tiv element kimi orqanizmin əlavə
 +
 
 +
 
 +
iqualanma dozaları qəbul etməsinz
 +
səbəb olur.
 +
Əd.: Toriİ, eqo sırhevıe resursı,
 +
 
 +
 
 +
ximin i texnoloqin, M., 1960, Emel v-
 +
anonv V. S., Enstioxin A. İ., Metal-
 +
lurqina adernoqo qorkəceqo, 2 izd., M., 1968,
 +
Drakgin S. İ., Oblan i neorqanices-
 +
kan ximin, M., 1981.
 +
 
 +
TORİUM REAKTORU, uran-to-
 +
rium reaktoru—belunən mad-
 +
dəsi uran (29911) olan nӱvə reaktoru,
 +
uran həmin reaktorda toriumdan (22THh)
 +
alınır. Təbii 292*Th əzluyundə zən-
 +
cirvarı nuvə reaksiyası aparmaq ucun
 +
yararlı deyil: buna gerə də era
 +
xammal kimi istifadə edilir. Əvvəl-
 +
cə T.r.-na baiqa reaktorda alınmıpq
 +
23317 40 ldurulur. 23311-un bəelunməsi
 +
nəticəsində yaranan neytronu ZTH
 +
nӱvəsi tutur və iki ardıcıl |3-parca-
 +
lanmadan sonra 29411 nӱvəsinə cevri-
 +
lir (təkrar nӱvə yanacaqı alınır),
 +
By nən reaktorlar, onlarda nuvə ya-
 +
nacaqının ikiqat artma devru 10—12
 +
il olduqundan eksperimental xarak-
 +
 
 +
 
 +
TO dapıyır.
 +
 
 +
TORKLAR, quzlar, uzlar —
 +
oquzlardan ayrılmın gecəri turk-
 +
lilli tayfa, 11 əsrin ortalarında
 +
 
 +
 
 +
peceneqləri sıxıtdırıb Cənubi Rus
 +
cəllərində məskunlamimındılar. 985
 +
ildə Kiyev knyazı Vladimir Svyatos-
 +
lavicin muttəfiqi kimi Volqa-Kama
 +
Bulqarıstanına yuruii etmiidilər.
 +
1060 illə T. rus knyazlarının bir-
 +
ləiimili ordusuna qarilyı cıxmınd və
 +
məqlub olmuidular. Qıpcaqlar (polo-
 +
veslər) tərəfindən sıxımidırılan (11
 +
əsrin 2-ci yarısı) T.-ın bir Hissəsi
 +
 
 +
os (Dneprin qolu) və Pereyaslav ət-
 +
rafında məskunlaidılar. T. təlri-
 +
cən oturaq həyata kecmiiy və slavyan-
 +
 
 +
 
 +
TORNA DƏZGAHI
 +
 
 +
 
 +
“larının, qalanları qıpcaqlarla qayna-
 +
 
 +
 
 +
yıb qarıimıtlar.
 +
 
 +
 
 +
TORKRET-BETbN—bax Torkretləmə.
 +
TORKRETLƏMƏ H nar. (tec) tor (ium)
 +
— Mana, suvaq -- (sop)sqe( (i5)—sıxlaii-
 +
təzyi-
 +
konstruksiyası
 +
(beton və ya dəmir-betondan) səthinə
 +
beton təbəqəsinin lay-lay vurulması.
 +
Bu usulla alınan beton təbəqəsi (tork-
 +
ret-beton) yuksək mehkəmliyi, suyu ke-
 +
 
 +
 
 +
dırılmımn|—sıxılmın hava
 +
TH altında iniyaat
 +
 
 +
 
 +
cirməməsi və iplaxtayadavamlılırı
 +
ilə fərqlənir.
 +
TӦRMOZ (Yun. (oqtoz), əyləc—
 +
 
 +
 
 +
maın və mexanizmlərin hərəkət sur”-
 +
ətini azaltmaq və ya hərəkətini tam
 +
KOM-
 +
zəql. mapınlarında (məs., av-
 +
tomobillə, lokomotivdə) adətən təkər-
 +
 
 +
 
 +
dayandırmaq ucun mexanizmlər
 +
pleksi,
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Avtomobil transmissiya
 +
moz ustluyu: 2—tormoz rabanı: 3—gə-
 +
rici yay: N—əturuculər qutusunun
 +
ikinci valının flansı:s 5—qəlib: 6—
 +
ayırıcı yumruq: 7—tormoz: 8—ən TOpMO-
 +
zu intiqalının dəstəyi, 9—N-—əturucu-
 +
lər qutusu.
 +
 
 +
lərə, nadir hallarda transmissiya val-
 +
larından birinə tə”sir gəstərir. Nəql.
 +
mapınlarında qəlibli, diskli və ya
 +
lentli T.-dan istifadə olunur. T. me-
 +
xaniki, hidravlik, pnevmatik pə elek
 +
trik tə"sirli olur. Bunlardan əlavə,
 +
elektromaqiit momenti yaratmaqla tor:
 +
mozlama pə aerodinamik tormozlama
 +
da məvcuddur.
 +
 
 +
TӦRMOZ YOLU, tormollanma
 +
yol u—tormoz mexanaminin nün sa
 +
 
 +
lındıqı anlan mapının tam dayan:
 +
ması anına qədər davam edən muddətdə
 +
nəql. vasitəsinin (avtomobilin, tram-
 +
vayın, qatarın və s.) getdiyi yol. Tam
 +
T.y.-na surucunun (və ya mapinistin)
 +
tormozlamaq zərurətini dərk etdiyi
 +
andan tormozu idarə elən mapın or-
 +
qanlarını hərəkətə gətirdiyi ana qə:
 +
lər gecən muddətdə gedilən məsafə də
 +
daxildir. Q.Y.-nun uzunluqu Hərəkət
 +
sur"ətinin kvadratına, tormozların
 +
ipədulimə tezliyinə, tormozlanan tə-
 +
gərlərə duliən yugə, təkərlarin yol
 +
(rels) ilə iliinmə əmsalına mutənasib
 +
olub, surucunun reaksiyasınlan la
 +
asılıdır. Avtomobillərdə titnin 2
 +
 
 +
tektsrinun vəziyyəti lə T.|.-na tə"-
 +
sir gəstərir. SSRİ-də “Yol hərəkəti
 +
qaydalarınaqk gərə avtonəqliyyat bərk
 +
ertuk lətənmiyi quru və ufuqi yolla
 +
70 kmqsaat sur”ətlə hərəkət etliklə
 +
onun T.Y.-NUN UZUNLURuU MHHHK ABTOMO-
 +
billəri ucun 7,2.c, yuk avtomobilləri
 +
 
 +
 
 +
tormozu. /—tor-
 +
 
 +
 
 +
-——
 +
 
 +
 
 +
319
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ucun 9,5—11 m, motosikletlər ucun
 +
7,3—8,2 m muəyyən edilmindir.
 +
TORMOZLAMA PARAİYMUTU — təy-
 +
yarə yerə endikdə onun Yerdə qacıil
 +
məsafəsini azaltmaq və Yerdən qalxan
 +
zaman qəza hallarında (mӱhərrik xa-
 +
rab olduqda və s.) qacıiy məsafəsini
 +
qısaltmaq ucun vasitə. T.p. təyyarə-
 +
nin aerodinamik muqavimətini kəskin
 +
artırdıqı ucun onun sur”əti azalır,
 +
T.p.-ndən istifadə təkərlərin tor -
 +
mozlanma effekti kəskin aiyarı dui1-
 +
duӱgdə (məs., təyyarə yaiq və ya buzla
 +
ərtulmuin sahəyə endikdə) xususilə
 +
məqsədəuyqrundur. "raya təyyarələr-
 +
də, adətən, sah. 20—25 m? olan bir-
 +
qubbəli paraiqutlərdən, aqır təyyarə-
 +
lərdə isə iki və daha artıq parapqut -
 +
dən (umumi sah. 50—8O0 m?) istifadə
 +
olunur. T.p.-nun tətbiqi qacıiy məsa-
 +
fəsini 25—3094 azaldır. T.p, siste-
 +
mi, adətən, fuzelyajın quyruq Hissə-
 +
sində yerlətxlir və məsafədən blok-
 +
lama sistemi ilə idarə olunur.
 +
TORMOZLANMA (kosmonavti-
 +
kada)—kosmik aparat və raketlərin
 +
ez trayektoriyasını dəyitdirdikdə,
 +
planet atm.-inə daxil olduqda və Ya
 +
endikdə xususi raket muhərrikləri-
 +
nin vasitəsilə tormozlanması. Tor-
 +
mozlayıcı raket muhərriki kimi,
 +
adətən, maye və ya bərk Yanacaqla i1-
 +
ləyən mӱhərriklərdən istifadə olu-
 +
nur. Belə mӱhərrik yuksək xususi dartı
 +
impulsuna, kicik qabaritə və kutlə-
 +
yə malik olmalı, vakuum, alcaq temp-r,
 +
radiasiya muhitinə davam gətirməli-
 +
dir.
 +
TORMOZLANMA İYUALANMASI —
 +
yuğlu zərrəciklərin tə“cillə hərəkəti
 +
zamanı elektromaqnit iquaları bu-
 +
raxması. Rentgen iquaları T.li. nəv-
 +
lərindən biridir. Qali.-ndan yuksək
 +
enerjili foton selinin, polyarlai1-
 +
mıpi ppualanmanın alınmasında, elə:
 +
mentar zərrəciklərin, nuvələrin və
 +
maddənin quruluyttunun tədqiqində və s.-
 +
də istifadə olunur. Qli.-nın ener-
 +
jiyə və bucaqa gerə paylanması, onun
 +
polyarlapması kvant nəzəriyyəsində
 +
ətraflı eyrənilmiindir.
 +
TORNA DƏZGAHI — pəstallardan
 +
yonqar cıxarmaq yolu ilə fırlanma
 +
cisimləri iəklindəki mə"mulatların
 +
e”malı ucun dəzgah. T.d. qədim dəz-
 +
gahlardandır: burqu, icyonuiy və di-
 +
gər dəzgah qrupları onun əsasında
 +
yaradılmıtdır. T.d.-nda silindrik,
 +
konus və fasonlu səthlərin ustyonuii
 +
və icyonuin emalı, yanyonui, kəsib
 +
geturmə, həmcinin burqulama və ray-
 +
berləmə, xarici və daxili Yihvacma,
 +
surtmə və s. kimi torna e"malı iiylə-
 +
ri yerinə yetirilir. Xususi KƏMƏKMM
 +
vasitələrdən istifadə etməklə T.d.-nla
 +
frezləmə, pardaqlama və s. əməliyyat:
 +
ları la aparmaq olar. İxtisaslatdı-
 +
rılmıpi T.d.-nda təkər cutu, mufta,
 +
boru və s. mə"mulatlar e"mal edilir.
 +
Əsas bəndləri: soyuducu mayeni və
 +
metal Yonqarını toplamaq ucun təknə-
 +
li eəzul (əsas): çzərində supportun və
 +
arxa a(PIQIN istiqamətləndiriciləri
 +
olan catı: ipipindel və sur"ətlər "Uu
 +
mucu onan ra6ğar aluıbır: HaTbila MY3)İƏH
 +
vəziyyətdə bərgidilmiii tərpənən arxa
 +
apıq: muftalarla gediiy valı .və ge-
 +
DİİY VİNTİ İLƏ birlətdirilmiyi ve-
 +
riplər qutusu: karetkadan ibarət CUN-
 +
port: dənən Hissə və s.-dir. T.d.-nda
 +
pəstah noxta, yumruqcuqlu, hidravlik,
 +
yaxud pnevmatik patron vasitəsilə
 +
ippindeldən fırlanma hərəkəti alır.
 +
 
 +
 
 +
TORNADO
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Səkkizipindelli torna avtomatı.
 +
ppindel isə ba hərəkət mexanizmin-
 +
 
 +
 
 +
dən (adətən, sur”ətlər qutusu vasitəsi-
 +
lə) hərəkətə gətirilir. əski (sup-
 +
port xizəkləri ilə birlikdə) T.d.-nın
 +
verim mexanizmindən fırlanma hərə-
 +
gəti alan gedii valı (ustyonutida),
 +
yaxud gedii vinti (yivacmada) ilə hə-
 +
rəgət etdirilir.
 +
 
 +
T.d. metalkəsmə dəzgahlarının ən
 +
geni yayılmıiy nevudur. İstehsalın
 +
xarakterindən (kutləvi, yaxud seriya-
 +
lı) və məhsuldarlıqdan asılı olaraq
 +
muxtəlif T.d. tiplərindən istifadə
 +
edilir: mərkəzi T.d., torna-revolver
 +
dəzgahı, coxkəskili, biritindelli və
 +
coxipipindelli avtomat ((pək,) və Ya-
 +
rımavtomatlar:z karusel dəzgahları
 +
(nisbətən qısa və aqır mə"”mulatların
 +
e”malı ucun), təkər T.d. (lokomotiv
 +
və vaqon təkər cutlərinin e”malı
 +
ucun) və s. Kicikseriyalı istehsalın
 +
avtomatlaidırılması tələbatı ədədi
 +
proqramlı idarəetmə (ƏPİ) sistemli
 +
T.d.-nın inkipafına səbəb oldu. Belə
 +
T.d.-nda əlavə olaraq maili istiqa-
 +
mətləndiricilər də olur ki, bu da
 +
Yonqarın cıxarılmasını və iilək fə-
 +
3AHbiH tərunnasını asanlaqidırır.
 +
Belə dəzgahlarda ippindel sur”ətləri-
 +
ni dəyiiymə, supportun sur”ətli hərə-
 +
kəti, revolver bailıqını dəndərmə,
 +
ipəsalma,aləti avtomatik dəyinmə və s.
 +
əməliyyatlar proqramlapdırılır.
 +
 
 +
NADO — hava burulqanlarının
 +
(qasırqaların) ABPP-dakı adı.
 +
TORNDAYKLAR (Thoqpfa)Ge)—alman
 +
gino rejissorları ailəsi. ADR Dev-
 +
lət mukafatı laureatları (1952, 1956,
 +
1963) Andre onan x (d. 30.8. 1909,
 +
Frankfurt-Mayn). Almaniya Vahid
 +
 
 +
ialist Partiyasının uzvu. Rej.-
 +
luqa 1948 ildən baplamıtndır. 4Vil-
 +
Helm Pik—prezidentimizin Həyatı
 +
(1951) və s. filmləri cəkmiydir. A n-
 +
neli Torndayk (d. 17.4.1925, Klyut-
 +
sov)—Andrenin arvadı, 1946 ildən
 +
Almaniya Vahid Sosialist Partiyası:
 +
nın uzvu. 1952 ildən Andre ilə birgə
 +
ipləyir. T. “Sən və digər yoldaiyə
 +
(1956, sovet prokatında “Bu təkrar
 +
olunmamalıdır), “Ziltada mə”zuniy-
 +
yətm (1957), 4,, Tevton qılıncı" əmə-
 +
liyyatız (1958), “Alman qadınının
 +
 
 +
 
 +
gӱndəliyi t (1969) və s. sənədli film-
 +
ləri cəkmiiylər. T.-ın 2 seriyalı cRus
 +
mə”cuzəsiz filmi (1963) SSRİ-yə həsr
 +
olunmulidur. Bir sıra filmləri bey-
 +
nəlxalq kinofestivallarda mukafata
 +
layiq gerulmutidur. Lenin ordeni ilə
 +
təltif olunmutilar.
 +
TORO (Thoqeai) Henri Deyvid (12.7.
 +
1817, Massacusets pitatı, Konkord—
 +
6.5.1862, Konkord yaxınlıqında, Uol-
 +
den)—amerikan yazıcısı, ictimai
 +
xadim. ranssendentalistlərə (bax
 +
Transsendentlik) yaxın olmuidur.
 +
Amerikan ədəbiyyatında ilk realist
 +
əsərlərdən olan cUolden, yaxud Me-
 +
iyədə həyatə (1854) kitabında burjua
 +
cəmiyyətinin sosial eybəcərlikləri
 +
kəskin tənqid olunur. Pamfletləri
 +
Q*Mulki itaətsizlikə (1849), .Macca-
 +
cusetsdə kələlikə (1854)), xususilə
 +
zəncilərin mudafiəsinə dair cıxıii-
 +
darı abolisionist ədəbiyyatın (bax
 +
Abolisionizm) dəyərli numunələrin-
 +
dəndir.
 +
M Əsər i: Uolden, ili Jiznı v lesu,
 +
"Ədil Pokrovskin İ. E., Qenri
 +
Toro, M., 1983.
 +
 
 +
 
 +
TORONTO (Toqop(o)— Kanadada ipə-
 +
hər. Ontario əyalətinin inz.m. Onta-
 +
 
 +
 
 +
rio gəlu sahilində port. ƏH. 2,9 mln.
 +
(1981). Beyuk T. Kanadanın iri e”mal-
 +
edici sənaye, muhum mədəniyyət və
 +
 
 +
 
 +
maliyyə mərkəzidir. Maiyqınqayırma,
 +
elektrotexnika, metal e”malı, neft
 +
e"malı, kimya, poliqrafiya, tikipiq və
 +
yeyinti sənayesi: 2 un-t, me"marlıq
 +
abidələri var. T.-da k.t. mapınları
 +
və təyyarə, dəzgah və elektrotexnika
 +
avadanlıqı istehsal olunur.
 +
TOROPETS--RSFSR Kalinin vil.-
 +
ndə ipəhər. Toropets r-nunun mərkəzi.
 +
Toropa cayının Solomeno gəlunə tə-
 +
kulduyu yerdədir. D.y. st. Yeyinti sə-
 +
nayesi muəssisələri, tə”mir, mebel,
 +
təkmə-mexaniki z-dlar, tikiii və ayaq-
 +
qabı f-klərisy k.t. texnikumu, elkə-
 +
iqunaslıq muzeyi var. 1074 ildən mə”-
 +
lumdur. Me”marlıq mk Ni-
 +
kola (1666—69), Kazan (1698—1765),
 +
Pokrov (1777) kilsələri və s., 18 əsrin
 +
ortaları—19 əsrin 1-ci Yarısına
 +
aid yatpayını evləri.
 +
TOROSLAR—dəniz, cay və gəllərdə
 +
buz parcaları yıqını. Buz sahələri-
 +
nin bir-birinə, həmcinin sahillərə
 +
və dayazlıq hissələrinin dibinə təz-
 +
yiqi nəticəsində onların 5
 +
ının qırılması ilə yaranır. Q.-a
 +
rq Si r və Cugkot dənizlərində,
 +
həmcinin imal Buzlu okeanının
 +
acıq sahələrində daha cox rast gəli-
 +
nir. Hund. 8—9 m, sahilboyunda 15—
 +
20 m-ə qədər catır.
 +
TORPAQ—canlı və cansız təbiətə
 +
məxsus xassələri olan xususi təbii
 +
tərəmə. Yer kӱrəsindəki qurunun məh-
 +
sul verən ust qatı. T. haqqındakı an-
 +
layıpiları 19 əsrdə torpaqiqunaslıq
 +
elminin banisi V. Dokucayev ya-
 +
ratmınidır. Dogkucayevə gərə, torpaq
 +
təbii-tarixi bir cisimdir. O, ana
 +
suxurun, bitki və heyvanlar aləminin,
 +
iqlimin, relyefin, ərazinin Yaiyı və
 +
insanın təsərrufat fəaliyyəti kimi
 +
bir sıra təbii amillərin qariqılıq-
 +
lı tə”siri nəticəsində Yaranır və in-
 +
kipaf edir, Suxurların apınmıi
 +
məhsullarından tərənmiit hər bir T.
 +
tipi əzunəməxsus inkipaf yolu gkec-
 +
miidir. Təbiətdə əz xassə və əlamət-
 +
lərinə gərə bir-birinin eyni olan tor-
 +
paq yoxdur. İlk torpaqəmələgəlmə pro-
 +
 
 +
 
 +
sesi kristallik sal şuxurların fi-
 +
ziki (su, istilik, hava və s.), kimyəvi
 +
və bioloji aiyınmaya mə”ruz qalması,
 +
təbii amillərin qariyılıqlı təqsiri
 +
ilə bailanmındır. Belə muhitdə mik-
 +
roorqanizmlər havadan sərbəst azotu
 +
və karbon qazını mənimsəyirlər. Mik-
 +
rocanlılar ifraz etdikləri uzvi tur-
 +
pularla suxurlara tə”sir gestərir və
 +
onlarda cətin həll olan mineral bir-
 +
ləpmələri hərəkətə gətirir, kimyəvi
 +
və bioloji apınmanı sur”ətləndirir,
 +
apınmıpi səthdə ӱzvi və mineral mad-
 +
dələrin tədricən toplanmasına |
 +
olurlar. Uzvi qalıqları (bitkiləri
 +
və Heyvan cəsədlərini) parcalayan
 +
mikroorqanizmlər ilk nəvbədə torpaqa
 +
munbitlik verir. Munbitliyin tərkib
 +
hissəsini təiygil edən uzvi və mineral
 +
birlətmələr torpaq kutləsi deməkdir.
 +
Torpaqın mineral hissəsi maqmatik,
 +
metamorfik və HƏKYHTY suxurların
 +
apınmıqi, muxtəlif ceiidli zərrə-
 +
ciklərindən, qum, toz və lil Hissə-
 +
ciklərindən təykil olunmupidur.
 +
 
 +
Humusun kimyəvi tərkibi Humin və
 +
fulvo uzvi turiqularından və humin
 +
uzvi birləmməsindən ibarətdir. Tor-
 +
paqın, digər və muhum tərkib hissəsi
 +
torpaq kolloidləri hesab edilir. Tor-
 +
paq gkolloidləri uzvi mineral kolloid-
 +
lərə belunur. Yuksək humuslu, gilli
 +
və gillicəli torpaqlar kolloid zərrə-
 +
ciklərlə zəngin, zəif humuslu qumlu
 +
və qumsal torpaqlar isə kolloid his-
 +
səciklərindən kasıbdır. Bu Hissəcik-
 +
lər torpaqın udma qabiliyyətinin ya-
 +
ranmasında həlledici rol oynayır.
 +
 
 +
T.-ın fiziki xassələri bitkilərin
 +
inkipafı və qidalanması ucun lazım
 +
olan su, hava və istilik rejimi ipərai-
 +
tini muəyyən edir. T.-ın əsas fiziki
 +
zlamətlərinə onun mexaniki tərkibi,
 +
həcmi və xususi cəkisi, plastikliyi
 +
daxildir. T.-ın fiziki xassələrinə
 +
eyni zamanda, torpaqın rutubət tutu-
 +
mu, su sızdırması, rutubət öyxapnaH-
 +
dırma qabiliyyətləri, istilik tutumu,
 +
istilikkecirməsi və aerasiya proses-
 +
ləri də aiddir.
 +
 
 +
Bitkilərin fotosintezi, mikro-
 +
orqanizmlərin fəaliyyəti ilə bitki
 +
qalıqlarının parcalanması, torpaq-
 +
daxili uzvi-mineral reaksiyalar nə-
 +
ticəsində torpaq enerjisi yaranır.
 +
Hazırda k.t.-nda aqroenergetika təd-
 +
birləri Həyata gecirilməsi zərurəti
 +
yaranmındır. Azərb.SSR-də bu barədə
 +
elmi fikri akad. V. R. Volobuyev irə-
 +
li surmutipdur. V. Dokucayev ilk
 +
dəfə tam inkipaf tapmıp T. tipi
 +
profilində uc genetik T. qatı ayır-
 +
mııpdır. Humus-akkumulyativ qat—A,
 +
illuvial qat—V, ana suxur—S hərf-
 +
ləri ilə iparə olunmutdur. Terəmə
 +
cəhətdən bir-biri ilə baqlı olan bu
 +
qatlar torpaqın genetik qatları ad-
 +
landırılmıtndır. Cel tədqiqatları
 +
zamanı torpaqın morfoloji əlamət-
 +
ləri əsas geturulur və onun təsvirinə
 +
xususi diqqət yetirilir. Ona gərə tor-
 +
paqın genetik adı dəqiqlətdirilir və
 +
torpaqın fiziki-kimyəvi xassələri
 +
haqqında ilkin mulahizələr seyləməğ
 +
mumkun olur. Əksər tip T.-lara rəng
 +
calarlıqına gərə qara T., qəhvəyi-qo-
 +
nur T., sarı T., boz T. və s. adlar
 +
verilmitdir. Vahid torpaqəmələgəlmə
 +
prosesinin umumi sxemi uzrə meiyə)
 +
cəmən-bozqır və səhra bitkilərinin
 +
yayıldıqları ərazilərdə ingiyya
 +
edən muxtəlif tip torpaqların mor"
 +
foloji əlamətləri, fiziki və kimYƏ”
 +
 
 +
 
 +
vi xassələri insanın aqrotexniki və
 +
meliorasiya fəaliyyəti ilə muxtəlif.
 +
dəyipikliklərə mə”ruz qalır, Torpaq-
 +
da bitkilərin qidalanması ucun batp-
 +
qa elementlərlə əvəz edilə bilməyən
 +
azot, fosfor və kaliumun kəmiyyəti
 +
geyli dəyitkəndir. Bu dəyiptkənlik
 +
bitkilərin vegetasiya devrundə daha
 +
aydın nəzərə carpır. T. tipindən ası-
 +
lı olaraq, qida maddələri ehtiyatı
 +
mӱxtəlifdir. Məs,, elə tipləri
 +
vardır ki, onda kalium elementinin
 +
cox olmasına baxmayaraq, həmin T.-a
 +
galiumun gӱbrə ppəklində verilməsi-
 +
nə ehtiyac olur.
 +
 
 +
Torpaqdakı qida elementlərinin
 +
az bir hissəsi bitkilərin mənimsəyə
 +
bildiyi ppəkildədir. Torpaqda qida
 +
rejiminin gƏzlənilməsi OT ƏKH-
 +
ni, tarlaların heriyə qoyulması, də-
 +
rin pum, izafi rutubətin torpaqdan
 +
gənar edilməsi, turiy və ya qələvi mu-
 +
hit reaksiyasının neytrallatdırıl-
 +
ması və s. bu kimi tədbirlərin əkin-
 +
cilikdə tətbiq edilməsi vacib ptərt-
 +
lərdəndir. T.-ın muhafizəsi onun tə-
 +
biətdə -bap verən kulək və su eroziya-
 +
sından, porlapmadan və insanın tə-
 +
sərrufat fəaliyyətinin duzgun apa-
 +
rəli nəticəsində yaranan mənfi
 +
 
 +
allardan qorunması deməkdir.
 +
 
 +
Əd. Aliev Q. A., Qasanov PT.
 +
Q. Alieva R. A., Zemelhnıe resursı
 +
Azerbandjana, ix rapionalınoe ispolhve
 +
vovanie i oxrana, B., 1981, Volobuev
 +
V. R., Qeneticeskie formı zasolenin pocv
 +
Kura-AraksinskonN nizmennosti, B., 1965:
 +
DokucaevV. V.,K ucenik o zonax pri-
 +
rodı. Qorizontalınıe i vertikalınıeq
 +
pocvemnıe zonı, SPB, 1899, Qlavov-
 +
skal M. A. Obipee pocvovedenie i qeoq-
 +
afil pocv, M., 1981, Tompson
 +
i Trou F. YA II
 +
die, per. s anql., M.,
 +
TORPAQ, istehsal vasitəsi
 +
ki mi—əmək prosesinin zəruri maddi
 +
zəmini, muhum maddi amillərindən
 +
biri. T. x.t.-nın bir sıra sahələrin-
 +
 
 +
 
 +
də, ilk nəvbədə, kənd və meltə təsərru--
 +
 
 +
 
 +
fatlarında təbiətin bəxi etdiyi əsas
 +
istehsal vasitəsidir. T. təkrar isteh-
 +
sal olunmayan istehsal vasitələrinə
 +
viddir. K.t.-nın texnika ilə tə mini,
 +
elektrikləpdirilməsi, meliorasiya-
 +
nın genitpləndirilməsi və umumiyyət-
 +
lə məhsuldar quvvələrin inkipqafı
 +
Yeni T.-ları k.t. ucun yararlı hala
 +
salmaqa imkan verir. Lakin bu im-
 +
ganları tipirtmək olmaz, xususən
 +
ona gərə ki, sənayenin inkitpafı ilə
 +
əks proses—k.t.-ndan T.-ın bir his-
 +
səsinin alınması prosesi gedir. K.
 +
t. məhsullarına artan tələbatın ədə-
 +
nilməsi, ilk nəvbədə, mənimsənilən
 +
T.-lardan daha intensiv və effektli
 +
istifadə hesabına ola bilər. Buna
 +
gərə də kənd təsərrufatının intqn-
 +
sivləmidirilməsi problemi K.t.-nın
 +
əsas inkipaf yolu kimi qariyıya qo-
 +
Yulur. T.-ın istehsal vasitəsi kimi
 +
əsas xususiyyəti onun mӱnbitliyidir.
 +
T.-ın munbitliyi onun istehlak dəyə-
 +
rini yaradır. İqtisadi baxımdan Q.-
 +
ın munbitliyi insana lazım olan
 +
bitki məhsullarının təkrar istehsa-
 +
lı və heyvandarlıqın inkiptafı ucun
 +
iqərait yaratmaq imkanı deməkdir.
 +
T.-ın munbitliyi təbii proseslər nə-
 +
ticəsində formalaplır. Munbitlik
 +
T.-a gubrə verilməsi, onun becərilmə
 +
texnologiyasının və texniki vasitə-
 +
lərinin təkmillətdirilməsi vasitə-
 +
silə sun”i tpəkildə də təkrar isteh-
 +
sal oluna və yaxnitılapdırıla bilər.
 +
 
 +
 
 +
ACE—21, x, 9
 +
 
 +
 
 +
ocvı i ix plodoro-
 +
 
 +
 
 +
TORPAQ ZOOLOGİYASI
 +
 
 +
 
 +
K.t. bitkilərinin məhsuldarlıqı
 +
T.-ın iqtisadi munbitliyinin gestə-
 +
ricisidir. SSRİ-də hektardan yıqı-
 +
lan kartof 99 s-dən (1940) 121 s-
 +
dək (1933), Azərb.SSR-də 37 s-dən
 +
82 s-dək, pambıq 10,8 (Azərb.SSR-də
 +
8,2) s-dən 28,9 (27,9) s-dək, bir inəkdən
 +
orta illik sud saqımı 1185 (427) gq-
 +
dan 2258 (1228) ke-dək artmıtdır.
 +
Əkincilikdə və heyvamdarlıqda məh-
 +
suldarlıqın durmadan artması T.-ın
 +
keyfiyyətinin və istehlak dəyərinin
 +
yaxpılaqpmasını bilavasitə təsdiq
 +
edir, maltusculuq və yeni maltuscu-
 +
luq nəzəriyyələrini, munbitliyin azal-
 +
ması deyilən qanunu tamamilə təkzib
 +
edir (bax “Torparın mӱnbitliyinin
 +
azalması qanunu).
 +
 
 +
T.-ın munbitlik ilə batlı digə
 +
xususiyyəti bundan ibarətdir ki, T.
 +
eyni vaxtda həm əmək predmeti, həm
 +
də əmək vasitəsidir. İstehsal prosesi
 +
T.-ın becərilməsinə yenəldikdə və
 +
onun munbitliyinin saxlanılmasın-
 +
dan və artırılmasından ibarət olduq-
 +
da T. əmək predmetidir: bu, Yalnız
 +
g.t. istehsalı esinin “ilk mərhə-
 +
lələrində olur. K.t. istehsalının bu-
 +
tun təx nologiyasının pərti və əsası
 +
kimi T. əmək vasitəsidir. T.-ın mun-
 +
bitliyi isə onu ezunəməxsus istehsal
 +
aləti edir. Munbitlik T.-ın istehsal
 +
vasitəsi kimi əsas xӱsusiyyəti olduqun-
 +
dan T. da k.t.-nda, ilk nəvbədə, is-
 +
tehsal aləti kimi cıxıi: edir. Bu
 +
halda T.-ın xususiyyəti ondan ibarət-
 +
dir ki, insan T.-da gedən bioloji,
 +
kimyəvi və digər proseslərdən istehsal
 +
aləti kimi istifadə edir, bu proses-
 +
lərin gedipi ucun əlveritli məpanT
 +
Yaradır, onlara nəzarət edir və onla-
 +
rı lazımi istiqamətə yenəldir. Bu
 +
mənada T.-ın istehsal vasitəsi kimi
 +
istismarı problemi mapının, Yaxud
 +
avadanlıqın istifadəsindən xeyli mu-
 +
rəkkəbdir. Potensial munbitliyin sə-
 +
viyyəsi və ondan istifadə imkanları
 +
g.t. istehsal vasitələrinin inkitpa-
 +
 
 +
I, K.t.-NIN texnika ilə tə mini və
 +
unlarda muvafiq əkincilik mədəniy-
 +
yətinin olması ilə muəyyən olunur.
 +
Buna gərə də T.-ın istehsal aləta
 +
kimi xarakteri butun digər istehsal
 +
vasitələrinin xarakteri kimi tarixən
 +
dəyitkəndir. Texniki tərəqqi inkitpaf
 +
etdikcə T.-ın munbitliyinin artma-
 +
sında, əslində, hədd olmur. İqtisadi
 +
cəhətdən inkiyla etmiil əlkələrdə
 +
əkincilik təcrubəsi gestərir ki, T.-
 +
ın munbitliyi daim artır.
 +
 
 +
İstehsal vasitəsi kimi T. uzərində
 +
mulkiyyətin xarakteri istehsal (aqrar)
 +
mӱnasibətlərin xarakterini də muəyyən
 +
edir. T. sahələrinin munbitliyindəki
 +
və yerlətməsindəki fərqlər diferen-
 +
sinal rentanın—torpaq mulkiyyətinin
 +
reallapdırılmasında iqtisadi for-
 +
manın meydana gəlməsi ucun zəmin ya-
 +
radır. T. mulkiyyətinin və aqrar mu-
 +
nasibətlərin bu və ya digər xarakteri
 +
T.-dan istifadə və onun yaxtılaqrdı-
 +
rılması ucun iuktəlir tərait Yara-
 +
dır. Sosializm Q. uzərində xususi
 +
mӱlkiyyəti ləqv edərək və xususi tə-
 +
sərrufatları kegundən dəyitdirib
 +
iri sosialist dəvlət və koop. muəssi-
 +
 
 +
 
 +
fındakı sosial-iqtisadi cətinliklə-
 +
ri aradan qaldırır: T. sahələrinin
 +
spesifik xususiyyətlərini nəzərə al-
 +
maqla k.t. mӱəssisələrinin səmərəli
 +
ixtisaslalpdırılması ucun obyektiv
 +
zəmin yaradır. Bununla da actimai
 +
 
 +
 
 +
321
 +
sərvətim muhum məvlərindən biri olan
 +
dan e ə istifadəyə ipərait
 +
ya “ln.
 +
TORPAQ BƏND—bax Bənd.
 +
 
 +
 
 +
TORPAQ QƏBİR—əlu basdırmaqla
 +
əlaqədar dəfi abidəsi. Dap dəvrun-
 +
dən mevcud olmuit, sonralar daha ge-
 +
nipy yayılmılidı. T.q. mӱxtəlif də-
 +
rinlikdə (təqr. 1—2 m), əsasən dərd-
 +
kunc, dairəvi, oval formalarda qazı-
 +
lır, tək, bəzən qrup dəfnlər ucun iok
 +
tifadə edilirdi. Əlulər muxtəlif
 +
istiqamətdə, dizdən bukulu və uzadıl-
 +
MbiHl, CaF, sol, bəqzən arxası ӱstdə və
 +
oturdulmupt vəziyyətdə dəfn olunurdu.
 +
Qəbirlərə ərzaq məhsulu, məitət ava-
 +
danlıqı, əmək alətləri, silah, bəzək
 +
peyləri və s. qoyulurdu. T.q. Dəmir
 +
devryidə daha dəbdəbəli iqəkil almıpt-
 +
dı. Bu tip dən abidələri 20
 +
(Mingəcevir, PTamaxı, PYamxor, İsma-
 +
yıllı və . ə aiykar edilmitdir.
 +
 
 +
 
 +
dl Osmanov F. L., Qafqaz Al:
 +
baniyasının maddi mədəniyyəti, V., 1982:
 +
 
 +
 
 +
İomizade O, P1,, Lloglutepinskaa
 +
kulıtura, B., 1956,
 +
TORPAQ QİYMƏTİ, kapita-
 +
 
 +
 
 +
lizmdə — kapitallapqmıqıd torpaq
 +
rentası. Alqı-satqı predmeti olan
 +
xususi mulkiyyət obyektidir. Torpaq
 +
insan əməyilə yaranmadıqından dəyəri
 +
də yoxdur, lakin buna baxmayaraq qiy-
 +
məti var. Adi əmtəə qiymətindən (onun
 +
dəyərinin pul ifadəsindən) fərqli
 +
olaraq T.q. irrasional (məzmununa mu-
 +
vafiq olmayan) ifadədir. T.q. əslində
 +
məvcud torpaq rentasının cevrilmiyl
 +
formasıdır. T.q. torpaq sahəsinin gə-
 +
tirdiyi rentanın miqdarından və
 +
rc faizi səviyyəsindən asılıdır.
 +
Buna gərə də T.q. elə bir pul məblə-
 +
qinə bərabərdir ki, bu pul banka qo-
 +
yulduqda faiz ppəklində muəyyən tor-
 +
paq sahəsindən əldə edilən renta qə-
 +
dər gəlir gətirir. Sosializm cəmiy-
 +
Yətində xӱsusi mulkiyyət olmadırın-
 +
dan torpaq da alqı-satqı obyekti de-
 +
yil və qiyməti də yoxdur, lakin tor-
 +
paq kadastrının tərtibində iqti-
 +
sadi cəhətdən qiymətləndirilir.
 +
TORPAQ QURRULAR —tamamilə və ya
 +
əsasən, qruntdan hazırlanan qurqu. Ən
 +
cox hidrotexniki intaatda (bənd, dam-
 +
ba, kanal, şu anbarı), yollar salın- .
 +
masında (yol əsası, suyun axıb təkul-
 +
MƏSİ uUCun xəndəklər), xususi tikili-
 +
lərdə (aerodrom, mudafiə tikintilə-
 +
pr neft məhsulları ucun mӱvəqqəti
 +
ovuzlar) təsadӱf edilir. T.q. mexani-
 +
ki və ya hidromexaniki usullarla ye-
 +
rinə yetirilir (bax həmcinin Torpaq
 +
tləri).
 +
TORPAQ ZOOLOGİYASI —torpaqda
 +
yapayan heyvav orqanizmlərini ə rənən
 +
 
 +
 
 +
elm. Heyvanların (10 kk əyatı
 +
torpaqla sıx əlaqədardır. Onların
 +
əksəriyyətini onurqasızlar təmsil
 +
 
 +
 
 +
edir. Onurqalı heyvanlardan ayaqsız
 +
amfibiyalar, surunənlər və bə”zi mə-
 +
məli heyvan nəvləri (gəmiricilər
 +
və s.) torpaqla daha cox əlaqədardır.
 +
C. Darvin, rus alimlərindən V. Do-
 +
gucayev, P. Kostıcev, Mecnikov,
 +
V. Beklemittev, sovet alimi Q. Bey-
 +
 
 +
 
 +
“Biyenko və 6. əz əsərlərində torpaqda
 +
sələrinə cevirərək k.t.-nın inkipta- *Yappayan heyvanla ən R
 +
 
 +
 
 +
| rın torpaqın əmələ
 +
gəlməsi prosesində və munbitləpmə-
 +
sində muhum rol oynadıqlarını gəs-
 +
tərmiplər. SSRİ-də T.z.-nın mustə-
 +
qil bir elm sahəsi gimi inkitaf et-
 +
məsində M. S. Gilyarovun xidməti
 +
beyukdur.
 +
 
 +
 
 +
322
 +
 
 +
 
 +
Torpaq orqanizmlərindən soxulcan-
 +
lar, məryəmqurdular, coxayaqlılar
 +
və s. tam mənada saprofaq olub, tor-
 +
paqın bərpasında beyuk roL oynayır-
 +
lar, onlar torpaqda yapiayan digər hey-
 +
vaplarla yanapqı, torpaqın bioloji
 +
fəaliyyətində və becərilən bitkilərin
 +
zəruri maddələrlə təmin olunmasında
 +
beyuk əhəmiyyətə malikdirlər. Torpa-
 +
qın tipindən, bitki ərtuyundən və
 +
orada yapayan heyvan orqanizmlərinin
 +
nəv tərkibindən asılı olaraq, onla-
 +
rın sayı və biokutləsi muxtəlif
 +
olur. Bir sıra torpaq orqanizmləri
 +
torpaqa sərbəst iəkildə xlor, fos-
 +
for, kalium, maqnezium, natrium və s.
 +
maddələr ifraz edir və torpaqı hə-
 +
min maddələrlə zənginlətdirir. Məs.,
 +
soxulcanlar əz inkipafı deəvrundə
 +
hər ha-a 80 kq-dan cox azot ifraz
 +
edirlər.
 +
 
 +
Torpaqda kulli miqdarda yırtıcı
 +
və zərərli .heyvan nəvləri yapayır və
 +
fəaliyyət gəstərir. T.z. torpaqın diaq-
 +
nostikasında da muhum rol oynayır.
 +
SSRİ-də olduqu kimi, Azərb.SSR-də
 +
də.T.z. hərtərəfli inkipaf etdiril-
 +
məkdədir.
 +
 
 +
Əd.: Metodı pocvenno-zooloqiceskix
 +
issledovaniNn, nos pen. M. C. Tunapona,
 +
M.. 1975, Striqanova B. R., Pita-
 +
nie pocvennıx saprofaqov, M., 1980.
 +
TORPAQ İSLAHATLARI—bax Aq-
 +
rar islahatlar.
 +
 
 +
TORPAQ İCARƏSİ—torpaqdan is-
 +
tifadə forması. T.i. zamanı sahib-
 +
kar ezunun torpaq sahəsini, icarə
 +
haqqı almaqla, muəyyən mӱddətə bai-
 +
qasının istifadəsinə verir. T.i.
 +
torpaq uzərində xususi mulkiyyətin
 +
meydana gəlməsi ilə yaranmıpt, kapi-
 +
talizmdə daha cox yayılmındır. Fe-
 +
odalizmdən kapitalizmə gecid dəv-
 +
rundə T.i.-nin ən genit yayılmızn
 +
forması yardarlıq olmutdur. Kapi-
 +
talizmdə T.i.-nip iki əsas forması—
 +
kapitalist və kəndli forması var.
 +
Kapitalist T.i. zamanı icarə-
 +
dar təsərrufata əz kapitalını qoyur,
 +
mənfəət gəturmək ucun muzdlu əmək-
 +
dən istifadə edir İcarə haqqına,
 +
torpaq rentasından əlavə, torpaqa
 +
qoyulmuni kapital ucun faiz və cox
 +
vaxt k.t. fəhlələrinin əmək haqqının
 +
bir Hissəsi də daxil olur. Kapita-
 +
list QT.i., əsasən, inkipaf etmiii ka-
 +
pitalist əlkələrində yayılmıtndır.
 +
Kəndli T.i. zamanı torpaq kənd-
 +
linin ailəsinin ehtiyaclarını ədə-
 +
MƏK ucun icarəyə geturulur. Bəzən
 +
Kəndli torparını icarəyə verərək
 +
əzu muzdlu fəhləyə cevrilir. Sinfi
 +
ziddiyYƏTtlərin kəskinlənməsi icarə
 +
munasibətlərinə təsir edir: icarə-
 +
darlar icarə haqqının azaldılması-
 +
na, icarə muӱddətilin artırılmasına
 +
calınnırlar.
 +
ar Rusiyasında T.i. geni yayıl-
 +
mımdı. Kəndlilər hər il mulkədar-
 +
lara pulla zəxm. 500 mln. manat ica-
 +
rə haqqı verirdilər. Təhkimciliyin
 +
qalıqları icarə munasibətlərində
 +
Də əzunu gӧstərirdi. Zaqafqaziyada, o
 +
cӱmlədən Azərb.-da kəndli T.i. daha
 +
kerimli: yYayılmıddı. Kəpdlilər torpa-
 +
qı, əsasən. qısa mӱddətə icarəyə gətu-
 +
rurdulər. Bunulla yanatı, torpaq
 +
10—12, Hətta 40 il mӱddətinə də icarə-
 +
Yə verilirdi. Azərb.-ın k.t.-nda kapi-
 +
talist mupasibətlərinin inkipafı
 +
ilə kapitalist T.i.-də gentiplənirdi.
 +
20-ci illərdə SSRİ-də təbii fə-
 +
dakət, iiici quvvəsinin azlırı uzun-
 +
 
 +
 
 +
TORPAQ İSLAHATLARI
 +
 
 +
 
 +
dən zəifləmiiq kəndli təsərrufat-
 +
larının torpaqı icarəyə vermək hu-
 +
ququ var idi. Bu zaman icarədar həm
 +
əz torpaqını, həm də icarəyə getur-
 +
duyu torpaqı əz əməyi ilə becərməli
 +
idi. 1930 ildə CCPH-nə T.H. HnərB
 +
edilmitdir. Digər sosialist əlkə-
 +
lərində (Albaniya və Monqolustan
 +
istisna olmaqla) kəndlinin torpaqı
 +
əz əməyi ilə becərməsi ipərti ilə T.i.-
 +
nə Yol verilir.
 +
 
 +
TORPAQ İİYLƏRİ —torparın qazıl-
 +
ması, dapınması və təkulməsi əmə-
 +
liyyatlarından ibarət iniyaat ipləri
 +
kompleksi. T.i.-nə torpaqda (qruntda)
 +
muhəndis qurqularının (məs., bəndlə-
 +
rin, d.y. və avtomobil yollarının, ka-
 +
nal və xəndəklərin) yaradılmasında,
 +
bina və qurqular ucun bunevrə əsasla-
 +
rının, habelə tikinti ipilərinin
 +
aparılması ucun sahələrin hazırlan-
 +
masında, faydalı qazıntı yataqları-
 +
nın ust torpaq təbəqəsinin geturul-
 +
məsində rast gəlirik. Faydalı qazın-
 +
tıların acıq usulla cıxarılması
 +
ilə əlaqədar iplər mə”dən iplərinə
 +
aid edilir (bax Anıq mə”dən iiləri).
 +
T.i. yerin səthində, yerin altında və
 +
suyun altında aparıla bilər. Muasir
 +
inipaatda T.i., demək olar ki, tama-
 +
milə mexaniklətdirilmidir.
 +
TORPAQ YOSUNLARI — torparın
 +
ust və ya pqum qatında (ZO0 sm dərinli-
 +
yə qədər) yapayan yosunlar. 2000-dək
 +
mikroskopik T.y. məqlumdur. Ən cox
 +
yayılanı yaptıl, gey-yatlıl, sarı-ya-
 +
ipqıl və diatom yosunlardır. Torpaqın
 +
ust qorizontlarında inkitpaf edərək
 +
(1 sm? torpaqda 200 minə qədər huceyrə)
 +
uzvi maddələri sintez edir və belə-
 +
liklə torpaqın strukturunu yaxitı-
 +
laidırır. Bə”zi gey-yapıl T.y. hava-
 +
nın azotunu fiksə edir (toplayır).
 +
TORPAQ KADASTRI–torpaqların
 +
təbii, təsərrufat və huquqi vəziyyəti
 +
haqqında durust məlumatların məc-
 +
musu. SSRİ-də T.k. SSR İttifaqı və
 +
muttəfiq respublikaların torpaq qa-
 +
nunvericciliyi Əsaslarına (1968) uyqun
 +
olaraq dəvlətin hesabına, SSR İtti-
 +
Da ucun vahid olan sistem uzrə
 +
Kənd Təsərrufatı Nazirliyi tərəfin-
 +
dən aparılır: buraya torpaqlardan
 +
istifadənin qeydə alınması, torpaq-
 +
ların miqdarının və keyfiyyətinin
 +
ucota alınması, torpaqların keyfiy-
 +
Yətinin TƏ” nu edilməsi və onlara iq-
 +
tisadi qiymət verilməsi mə”lumatları
 +
daxildir. Bu mə”lumatlar torpaqlar-
 +
dan səmərəli istifadəni təiykil etmək,
 +
onları muhafizə etmək, x.t.-nı plan-
 +
laidıy)rmaq, K.T istehsalını səmərəli
 +
yerləttdirmək və ixtisaslatdırmaq,
 +
torpaqların meliorasiyasını apar-
 +
maq, k.t.--nı kimyalaidırmaq, habelə
 +
digər x.t. tədbirlərini həyata Keump-
 +
MƏK ucun zəruridir.
 +
 
 +
.K. xarici sosialist elkələrin-
 +
də və əksər burjua dəvlətlərində də
 +
aparılır.
 +
 
 +
TORPAQ KƏSİKLƏRİ — Rusiyada
 +
kəndli islahatı (1861) nəticəsində
 +
Kəndlilərin əlindən cıxan torpaqlar.
 +
Kəndlinin islahata qədər istifadə et-
 +
diyi pay torparı normadan artıq ol-
 +
duqda, mӱlkədarın əlində yararlı tor-
 +
paqın 1/3-dən (dӱzənlik quriyaqda 1/2-
 +
dən) azı qaldıqda pay torpaqından gə-
 +
silib mӱlkədara verilirdi. Qaratorpaq
 +
qub. larda kəndlilərin bəxti (edənc-
 +
siz) pay torpaqlarına gecməsi, xanədən
 +
(udel, 1863) və devlət kəndliləri
 +
(1866) haqqındakı islahatlar zamanı
 +
 
 +
 
 +
da T.k. yaranmıtidı. T.k, kəndli tor-
 +
paqlarının 1896-ini (ayrı-ayrı qub.-
 +
napna 4096 -ini) təppkil edirdi.
 +
 
 +
Lenin T.k.-ni ctəhkimcilik əsarəti
 +
aləti* adlandırmındır ə ər,
 +
tam kulliyyatı, c. 7, səh. 244). T.k.-ni
 +
qaytarmaq haqqında kəndlilərin tələbi
 +
RSDFP-nin Proqramına (1 3) daxil
 +
edilmili, 3-cu qurultayda (1905) isə
 +
butun mӱlkədar torpaqlarının musa-
 +
dirəsi tələbi ilə əvəz olunmutdu.
 +
TORPAQ KREDİTİ—kapitalisq əl-
 +
kələrində torpaqın, yaxud digər mӱl-
 +
kun girov qoyulmasına verilən kredit,
 +
TORPAQ MƏHLULU —torparın qaz-
 +
lar, mineral və ӱzvi maddələr həll
 +
olmup maye fazası. Torparın rutubət-
 +
liyindən asılı olaraq eərtuk, kapil-
 +
lyar və qravitasiya formalarında mev-
 +
cuddur. T.m. dinamik olub torpaqəmə-
 +
ləgəlmə prosesində, fiziki-kimyəvi,
 +
biokimyəvi reaksiyalarda, torpaqda
 +
maddələr devranında və bitkilərin
 +
qidalanmasında iittirak edir. Myxrə-
 +
lif torpaqlarda T.m. reaksiyası mux-
 +
təlifdir. Həddindən artıq turi və
 +
qələvi T.m. bitkilərin beyumə BƏ HHKH-
 +
tpafına mənfi tə”si uları |
 +
TORPAQ MƏCƏLLƏSİ — SSRİ-də
 +
muttəfiq resp.-larda torpaq qanunveri:-
 +
ciliyinin sistemlətdirilməsinin əsas
 +
forması. İlk sovet T.m.—RSFSR
 +
T.m. 1922 il oktyabrın 30-da qəbul
 +
edilmitp və 1922 il dekabrın 1-dən
 +
quvvəyə minmitdi. T.m. V. İ. Leninin
 +
rəhbərliyi və bilazasitaə ittirakı
 +
ilə hazırlanmıtndı. 1922—29 illər-
 +
də digər muttəfiq resp.-larda oxla
 +
məcəllələr qəbul olunmutidu. Azərb.
 +
SSR-də ilk T.m. 1924 ildə qəbul edil-
 +
mitpdi. 1970—71 illərdə SSR İtti-
 +
faqı və muttəfiq respublikaların
 +
toopaq qanunvericiliyi Əsaslarına
 +
(1968) muvafiq olaraq muttəfiq re:p.-
 +
larda yeni torpaq məcəllələri qəbul
 +
edildi.
 +
 
 +
Azərb.SSR T.m. 1970 il iyulun
 +
7-də təsdiq edilmiii və 1971 il yanva-
 +
rın 1-də quvvəyə minmiidir. Azərb.
 +
SSR T.m. 11 belmədən (192 maddədən)
 +
ibarətdir: 1-ci bəlmədə (Umumi qay-
 +
dalar) T.m.-nin vəzifələri, torpaq uzə-
 +
rində devlət mulkiyyətinin və vahid
 +
dəvlət fondunun əsasları muəyyən
 +
edilmiti, torpaq munasibətlərini ni-
 +
zama salmaq sahəsində SSR İttifaqı,
 +
Azərb.SSR və Nax.MSSR-in səlahiy-
 +
Yəti gestərilmiit, torpaqın istifaləyə
 +
verilməsi qaydası, torpaqın alınma-
 +
sı qaydası, torpaqdan istifadə edən-
 +
lərin huquq və vəzifələri, torpaqdan
 +
istifadə Huququna xitam verilməsi:
 +
nin əsasları muəyyən edilmindir və s.
 +
2—7-ci bəlmələr ayrı-ayrı kateqori-
 +
Yalı torpaqların huquqi cəhətdən ni:
 +
zamlanması məsələlərinə, 8-ci—dəev-
 +
lət torpaq kadastrının aparılması
 +
məsələlərinə, 9-cu—dəevlət yer qurulu-
 +
iluna, 10-cu—torpaq mӱbahisələrinin
 +
Həll edilcəsi qaydasına, 11-ci—tor-
 +
paq qanunvericiliyinin pozulması
 +
Buz məs”uliyyətə Həsr edilmiidir.
 +
 
 +
ax həmcinin Torpaq huququ, SSRİ
 +
torpaq fondu.
 +
TORPAQ MİKROORQANİZMLƏRİ
 +
—torpaq mӱhitinə uyqunlatıb orada
 +
Yappayan muxtəlif mikroorqanizm qrup-
 +
ları. T.m. təbiətdə maddələr devra-
 +
nında, torpaqəmələgəlməsində və tor-
 +
paqın məhsuldarlıqının artmasında
 +
muhum rol oynayır. 1 q qaratorpaqda
 +
10 mlrd.-a (bə”zən də artıq), yaxud 10
 +
t/ha-dək canlı mikroorqanizmlər
 +
 
 +
 
 +
olur. Torpaqda sporlu, sporsu
 +
qayalar, aktinomisetlər ə
 +
mikroskopik yosunlar, ibtidailər və s,
 +
təsaduf olunur. T.m.-nin miqdarına
 +
və nəv tərkibinə torpaq tipinin, ilin
 +
fəsillərinin, bitki ertuyunun və s
 +
eyuk tə”siri var. T.m. elmi V. V. Do-
 +
kucayev, V. R. Vilyams, S. P. Kostı-
 +
cev və 6. alimlərin tədqiqatları ilə
 +
formalaimındır.
 +
TORPAQ | MULKİYYƏTİ—torpaqın
 +
təbiət cismi kimi tarixən muçəyyən ic-
 +
timai (fərd, yaxud kollektiv tərəfin-
 +
dən) mənimsənilməsi forması: hər cur
 +
istehsalın təbii itərti olan, kənd və
 +
mepə təsərrufatında isə bailıca is-
 +
tehsal vasitəsi olan torparın mənim-
 +
sənilməsinə dair insanlar arasında-
 +
kı istehsal munasibətlərini ifadə
 +
edir. Q.m. munasibətləri hər cur cə-
 +
miyyətdə mevcuddur. T.m.-nin ilk ta-
 +
rixi forması ibtidai-icma quruluzpu
 +
ucun xarakterik olan icma T.m.-dir
 +
(tayfa, qəbilə və patriarxal ailə (ev)
 +
icması formasında olmupydur|. Əmək
 +
bəlgusunun inkitpafı və mubadilənin
 +
meydana gəlməsilə ilk xususi T.m.
 +
yaranmıtldır. Quldarlıq qurulupqunda
 +
T.m.-nin icma, mə”bəd, devlət və xusu-
 +
si (fərdi) nevləri mevcud olmutdur.
 +
Xususi T.m.-nin təmərkuzləttməsi ilə
 +
quldarlıq latifundiyaları yaranmıpii-
 +
dı. Feodalizmin muxtəlif inkitpaf
 +
pillələrində muxtəlif əlkələrdə
 +
T.m.-nin strukturu və huquqi rejimi
 +
rəngarəng olmutdur. Torpaq feodalın
 +
xususi mӱlkiyyətində olduqundan, o, əz
 +
siyasi hakimiyyətindən istifadə edə-
 +
rək təhkimli kəndliləri qeyri-iqti-
 +
sadi məcburiyyət əsasında istismar
 +
edirdi. Kapitalizmə xas T.m.-nin xu-
 +
susi kapitalist forması əkinciliyin
 +
kapitala tabeliyi ilə yaranmınl, tor-
 +
paq bilavasitə istehsalcılardan alı-
 +
nıb lendlordların və kapitalistlə-
 +
rin əlində cəmlənmitdir. T.m. inhi-
 +
sarı yaranmınqdır. Bununla belə bir
 +
cox kapitalist əlkəsində (İspaniya,
 +
İtaliya, Turkiyə, Hindistan, Latın
 +
Amerikası əlkələri və s.) kapitalist
 +
T.m. ilə yanapı feodal və yarımfeo-
 +
nan T.M. formaları da qalmındır.
 +
Sosializmdə mӱlkədar və Kapita-
 +
list T.m. və onunla baqlı istismar
 +
munasibətlərinin ZƏFBH nəticəsində
 +
ictimai sosialist mӱlkiyyəti və ona
 +
UYRun aqrar qurulutiu meydana gəlir.
 +
CCPH-nə 1917 mn 26 oktyabr (8 noyabr),
 +
Azərb.SSR-də 1920 il 5 may tarixli
 +
Torpaq haqqında dekretə əsasən torpaq
 +
millilətdirildi (bax Torparın mil-
 +
liləmdirilməsi) və xalqın pulsuz is-
 +
tifadəsinə verildi. 1917 ilin oktya-
 +
brından Sovet dəvləti butun torpaq-
 +
ların vahid və mustəsna mulkiyyətcİisi
 +
oldu. Bə”zi sosialist əlkələrində
 +
(Mac.XR, KXDR, RSR) dəvlət T.m.
 +
ilə yanapı k.t. istehsal koop.-ləri-
 +
nin T.m. də xeyli inkipaf etmiidir.
 +
TORPAQ RENTASI—k.t.-nda (həmci-
 +
nin torpaq uzərində təsərrufatla bar-
 +
lı digər sahələrdə) bilavasitə isteh-
 +
salcıların yaratdıqı və torpaq mul-
 +
kiyyətcisinin mənimsədiyi izafi məh-
 +
eilun bir hissəsi. € PEHTaHbiH MƏHHM-
 +
sənilməsi torpaq mulkiyyətinin real-
 +
lapdırıldıqı iqtisadi formadır
 +
arks K., Kapital, c. Ə, səh.
 +
4). Antaqonist ictimai formasiya-
 +
larda T.r. muvafiq istehsal ӱsulunun
 +
sinfi munasibətlərini əks etdirir və
 +
izafi əməyin məhsuludur. T.r. tor-
 +
haq mӱlkiyyəti ilə birgə meydana gə-
 +
 
 +
 
 +
219, 4. 9
 +
 
 +
 
 +
TORPAQ TİPLƏRİ
 +
 
 +
 
 +
lir. Quldarlıq cəmiyyətində T.r. qul,
 +
kolon, yaxud xırda azad torpaq sahib-
 +
lərinin əməyi ilə yaranırdı. C2eoda-
 +
lizmdə T.r. təhkimli kəndlilərin
 +
əməyi ilə yaranırdı və əvvəlcə ütü Aə-
 +
yib ədəmə rentası (biyar) formasın-
 +
da, sonra məhsul rentası (natural
 +
toycu) formasında və nəhayət, Feo-
 +
dalizmin daqıldıqı dəvrdə pul ren-
 +
tası (pul teycusu) formasında ol-
 +
mutidur. K.t.-nın kapitalist sahib-
 +
karlırı sahəsinə gecməsi ilə feodal
 +
T.r. kapitalist T.r.-na cevrilmitdir.
 +
Kapitalist T.r. muzdlu K.t. fəhlələ-
 +
rinin yaratdıqrı izafi dəyərin elə
 +
bir hissəsidir ki, o, G.t. kapitalisti
 +
tərəfindən torpaq icarəsinə gərə tor-
 +
paq mulkiyyətcisinə -verilir. Cəeodal
 +
T.r. iki sinfin munasibətlərini—
 +
feodal torpaq mulkiyyətcilərinin və
 +
onların istismar etdiyi kəndlilərin,
 +
kapitalist T.r. burjua cəmiyyətinin
 +
uc sinfinin—muzdlu fəhlələrin, Ka-
 +
pitalist icarədarların və torpaq sa-
 +
hibkarlarının istehsal munasibətlə-
 +
Dini ifadə edir. Feodallar feodal
 +
.r. formasında təhkimli kəndlilə-
 +
rin butun izafi məhsulunu, bəzən zə-
 +
ruri məhsulunun da bir hissəsini
 +
alırdılar.
 +
Kapitalist torpaq sahibkarları
 +
icarə haqqı kimi yalnız izafi dəyərin
 +
orta mənfəətdən artıq qalan hissəsi-
 +
ni ədəyirlər. Kapitalist T.r. zahirən
 +
belə fikir yaradır ki, guya torpaq
 +
sahibkarları fəhlələri istismar et-
 +
mir, cunki g.t. fəhlələri Yalnız ga-
 +
pitalist torpaq icarədarları ilə bi-
 +
lavasitə əlaqəyə girirlər və onların
 +
icarədarlar tərəfindən istismarı
 +
ilici - quvvəsinin alqı-satqısı uzrə
 +
səvdələtmədə tərəflərin formal bə-
 +
rabərliyi ilə, əməyin edənilməsi for-
 +
maları ilə “pərdələnir. Rentanın
 +
praktiki forması icarə haqqıdır.
 +
carə haqqı ezundən (yəqni torpaqdan
 +
istifadə muqabilində verilən haqdan)
 +
batiqa, torpaqa qoyulmuinil kapitalın
 +
faizini, həmcinin, amortizasiyasını
 +
əhatə edir. Kapitalist Q.r. iki əsas
 +
formada — təsərrufat obyekti kimi
 +
torpaq uczərindəki inhisarın yaratdı-
 +
qı diferensial renta və torpaq uzə-
 +
rindəki xususi mulkiyyət inhisarının
 +
yaratdırı mutləq renta formasında
 +
təzahur edir. T.r. k.t. məhsulları-
 +
nın qiymətinə daxil — və onu artı-
 +
rir: Cəmiyyət torpaq sahibkarlarına
 +
.r. iəklində bac verir. Renta ilə
 +
yappayan torpaq sahibkarları burjua
 +
cəmiyyətinin ən tufeyli sinfidir.
 +
Onlar kulli miqdarda kapitalı mə-
 +
nimsəməklə onu məhsuldar tətbiq sa-
 +
hələrindən uzaqlaidırırlar. T.r.-
 +
nın artması və k.t. məhsullarının
 +
qiymətlərinin qalxması kapitalın
 +
hədsiz dərəcədə genitlənməsi meylin-
 +
də ziddiyyət yaradır. Bu ziddiyyət az-
 +
rar bəhranlarla muçvəqqəti həll olu-
 +
nur. İmperializm devrundə torpaq
 +
mulkiyyəti maliyyə kapitalı ilə qo-
 +
vuppur, maliyyə kapitalı torpaq borcu
 +
an faiz iəklində T.r. geturur (bax
 +
tipoteka krediti). Sosializm cəmiy-
 +
yətində mutləq renta ucun məvcud olan
 +
iərait TƏFB edilmiindir. Burada di-
 +
ferensial renta məvcuddur.
 +
TORPAQ SAHİBLİYİ—muəyyən əsas-
 +
larla (mulkiyyət huququ, istifadə
 +
huququ və s.) torpaqa sahib olmaq: bu
 +
əsaslarda torpaq sahibinin huquq və
 +
vəzifələri pərtləidirilir. T.s.-nin
 +
formaları hakim istehsal usulu ilə
 +
 
 +
 
 +
323
 +
 
 +
 
 +
muəyyən olunur. Tarix, iqtisadiyyat
 +
və huquq ədəbiyyatlarında T.s., bir
 +
qayda olaraq, tarixi formada təiyək-
 +
kul tapmıii torpaq uzərində mulkiy-
 +
yət kimi: izah edilir. Belə izahat
 +
T.s.-nin torpaq mӱlkiyyəti huququn-
 +
dan ayrılmadıqı, yə ni torpaq sahibi
 +
ilə torpaq mulkiyyətcisinin eyni 1pəxs
 +
olduqu butun halları əhatə edir. Tor-
 +
paq mӱlkiyyətinin muəyyən tarixi for-
 +
ması cərcivəsində muxtəlif huquq re-
 +
jimli beyuk, orta və kicik T.c. HƏB-
 +
ləri yaranır. Kapitalizm ucun tor-
 +
paqın bilavasitə istehsalcılarından
 +
ayrılması və lendlordların, kapita-
 +
listlərin, -kapitalist korporasiyala-
 +
rının əlində cəmlənməsi prosesi Xa-
 +
rakterikdir: bu, torpaqın gəndlilər-
 +
dən kutləvi və amansızcasına ekspro-
 +
priasiyası yolu ilə baiy verir (bax
 +
Cəpərləmə). İnkipaf etmii kapita-
 +
list əlkələrində torpaqın təsərrufat
 +
obyekti kimi torpaq mulkiyyətindən və
 +
torpaq mulkiyyətcisindən. o ha Həzər
 +
prosesi gedir. İri torpaq sahibləri,
 +
adətən, torpaqın xeyli hissəsini ica-
 +
rədar kapitalistlərə icarəyə verir-
 +
lər. İcarədar kapitalist isə razı-
 +
lıq əsasında onun muqabilində icarə
 +
haqqı verir (bax Torpaq icarəsi). O,
 +
bilavasitə istehsalcı deyil, lakin
 +
icarə muddətində 63 mararını tə min
 +
etmək ucun torpaq uzərində tam sə-
 +
rəncam huququna malikdir.
 +
SSRİ-də butun torpaqların vahid
 +
mustəsna mulkiyyətcisi sosialist dəv-
 +
lətidir. Burada 4Q.s.ə termini tama-
 +
milə yeni məzmun kəsb edir. Vətən-
 +
dalar və təikilatlar torpaqdan Yal-
 +
nız səlahiyyətli orqanların icazəsi
 +
ilə istifadə edirlər. Əlkəmizdə tor-
 +
paqlar millilətdirilmiil, torpaq sa-
 +
hələrinin alınıb-satılması qadaran
 +
edilmipdir. Torpaq əmtəə tədavulc,
 +
icarə, baqıtllama və vərəsəlik obyek-
 +
ti ola bilməz, o, dəvlətin icazəsi
 +
olmadan istifadə edənlər arasında
 +
əzbatına dəyipdirilə bilməz (bax
 +
Torpaqdan istifadə). Xarici sosia-
 +
list əlkələrində də SSRİ-də olduqu
 +
kimi milliləidirilmitn torpaqlarda
 +
T.s.-nə ancaq istifadə huququ cərci-
 +
vəsində icazə verilir.
 +
TORPAQ TİPLƏRİ—torpaq təsnifa-
 +
tının əsas taksonomik vahidləri.
 +
Muasir genetik torpaq təsnifatının
 +
əsasını torpaq profilinin quruluptu
 +
təpgil edir. Genetik torpaq tipi de-
 +
dikdə birtipli iqlim ptəraitində, eYNİ
 +
məniəli, vahid morfoloji quruluilu
 +
və birtipli ana suxurlar uzərində
 +
əmələ gələn torpaq qrupu nəzərdə Ty”
 +
tulur. Yer kurəsinin hər yerində tor-
 +
paqəmələgətirən amillər eyni tə sirdə
 +
olmadıqından ayrı-ayrı zonalarda
 +
muxtəlif keyfiyyətli və muxtəlif in-
 +
kipaf səviyyəli T.t.-nə rast gəlmək
 +
olur. V. V. Dokucayev 10 torpaq tipi
 +
ayırd etmitdir: muasir təsnifatda
 +
T.t. 100-dən coxdur. Morfoloji quru-
 +
lupuna, fiziki, fiziki-kimyəvi xas-
 +
sələrinə gərə T.t. yarımtipə, cinsə,
 +
nəvə, nevmuxtəlifliyinə, dərəcələrə
 +
bəlunur, sinif, sıra, formasiya, Ge-
 +
nerasiya, fəsilə və assosiasiyalarda
 +
birləptirlər. SSRİ-də təqr. 15,
 +
cumlədən Azərb.SSR-də 12 T.t. var.
 +
SSRİ-nin, eləcə də Azərb.SSR-in
 +
ərazisində T.t.-nin ppaquli zonallıqı
 +
aydın gərunur. Dae-cəmən, qonur dar-
 +
meiə, qəhvəyi daq-meilə, boz-qəhvəyi,
 +
sarı, sarı podzollu, qara, boz-qəhvə-
 +
İM, daq ippabalıdı, boz-qonur və s. 1.T.
 +
 
 +
 
 +
924
 +
 
 +
 
 +
TORPAQ UCOTU
 +
 
 +
 
 +
var. Azərb.SSR-də dar-cəmən torpaqla-
 +
rı Bəyuk və Kicik Qafqaz d-rının
 +
alp və subalp cəmən zonasının zən-
 +
gin cəmən ot bitkiləri altında inki-
 +
ippaf etmitdir. Qonur daq-meptə torpaq-
 +
ları xususilə fıstıq və vələs mepta-
 +
ləri altında yayılmıpdır. Mexaniki
 +
tərkibcə gilli və aqır gillicəli-
 +
dir. Burada bitən aqac cinsləri dar
 +
yamaclarını eroziyadan qoruyur və su
 +
mənbələrini tənzimləyir. Qəhvəyi dar-
 +
mepqə torpaqları palıd, vələs, dəmir-
 +
qara və alcaqboylu kol bitkiləri al-
 +
tında inkipaf etmipdir. Qarator-
 +
paqlarda iqlim pqəraiti mulayim, nis-
 +
bətən qurudur, munbit torpaqlardır.
 +
Dənli bitkilər, kartof, tutun və s.
 +
əkilir. Boz-qəhvəyi torpaqların hamı-
 +
sı az qələvi muhitlidir, uzum və dənli
 +
bitkilər əkilir. Suvarılan aran r-nə
 +
larının əsas torpaqı boz torpaq tip-
 +
ləridir, Kur-Araz ovalıqının c.-un-
 +
da, Pirvan, Mil və Qarabaq duzlərin-
 +
də Yayılmıpdır. Pambıq, taxıl, uzum,
 +
əə və s. bitkilər becərilir.
 +
TORPAQ UCOTU—torpaq fondunun
 +
mevcudluqu, vəziyyəti və ondan isti-
 +
fadə haqqında mə”lumatın yıqılması,
 +
sistemlətdirilməsi iylafizin və
 +
yenilətdirilməsi. SSRİ-də x.t. ucotu
 +
nevlərindən biridir: torpaqdan plan-
 +
lı və səmərəli istifadəni təpkil
 +
edir, həmcinin torpaq uzərində dəvlə-
 +
TİN mustəsna mulkiyyətini və torpaq-
 +
dan istifadə huququnu muhafizə edir.
 +
SSRİ-də 1955 ildən vahid YMYMHTTH-
 +
bar T.y. və torpaqdan istifadə qeydiy-
 +
Yatı sistemi fəaliyyət gəstərir. T.u.
 +
sisteminə həmcinin r-n, ppəhər, vil.,
 +
diyar, resp. ӱzrə illik torpaq hesa-
 +
batlarının və illik SSRİ torpaq ba-
 +
lanslarının tərtibi də daxildir..- .
 +
TORPAQ XƏRİ "QƏLƏRİ—yer əri.
 +
də torpaqların yayılmasını, onların
 +
xassələrini və xususiyyətlərini əks
 +
etdirən xəritələr. Məzmunundan ası-
 +
lı olaraq T.x.-ni umumi, tor-
 +
paq-meliorasiya, torpaq-
 +
eroziya xəritələrinə ayırırlar.
 +
Adları cəkilən sintetik T.x.-ndən
 +
bapqa analitik xəritələr də (karto-
 +
qramlar) tərtib olunur. Bunlarda tor-
 +
HarbiH turpuluqu, duzluluqu, pporlait-
 +
ma dərəcəsi, qranulometrik tərkibi
 +
Və s. xassələri gəstərilir. Miqyasına
 +
gərə Q.x. detal (1:5000 və iri), iri-
 +
miqyaslı (1:10:000— 1:50.000), ortamiq-
 +
yaslı (1:100.000—1:300.000), xırda-
 +
Miqyaslı (1:500.000—1:2 000.000), ic-
 +
mal (1:2.500.000 və xırda) xəritələri-
 +
nə ə. Butun miqyaslarda tərtib
 +
olunan 1.x. torpaq ehtiyatlarının
 +
ucotunu aparmaq, torpaqın bonitirov-
 +
kası, iqtisadi tiymətləndirilməsi
 +
VƏ S. ucun tətbiq olunur. T.x. tərtibi-
 +
nin əsas qaydaları və metodikasını
 +
V. Dokucayev və N. M. Sibirtsev
 +
vermiplər. Rusiyanın Avropa hissəsi-
 +
nin ilk Q.x. 1851 nnzə K, C. Bece-
 +
lovskinin, sonra isə 1879 ildə V. İ.
 +
Caslavskinin redaktorluqu ilə tərtib
 +
edilmipdir.
 +
TORPAQ HAQQINDA DEKRET—So-
 +
vet hakimiyyətinin torpaq haqqında
 +
İLK qanunu 1917 iloktyabrın 26-dan
 +
27-nə (noyabrın 8-dən 9-na) kecən gecə
 +
V. İ. Lenin tərəfindən yazılmın və
 +
2-ci Umumrusiya Sovetlər qurultayın-
 +
da qəbul edilmitdir. Dekret torpaq
 +
tzərində xӱsusi mulkiyyəti ləev və bu-
 +
tun torpaqı ӱmumxalq sərvəti e”lan
 +
etdi. Mulkədarların, monastırların,
 +
gilsələrin torpaqları butun avadan-
 +
 
 +
 
 +
.dan biridir.
 +
 
 +
 
 +
lıqı ilə birlikdə volost torpaq ko-
 +
mitələrinin və qəza kənd deputatları
 +
 
 +
ovetlərinin sərəncamına verildi.
 +
Torpaqın satılması, icarəyə veril-
 +
MƏCH BƏ girov qoyulması qadaran edil-
 +
di. Dekretə əsasən zəhmətketi kəndli-
 +
lərin və sıravi kazakların torpaqla-
 +
rı musadirə olunmadı. Əslində
 +
 
 +
.H.d. torparın milliləidirilməsi
 +
demək idi.
 +
 
 +
Azərb.-da Sovet hakimiyyətinin ilk
 +
ən muhum tədbirlərindən iri mulkə-
 +
dar torpaq sahibliyinin tamamilə
 +
LƏRV edilməsindən ibarət oldu. 1920
 +
il mayın 5-də Azərbaycan Pəqalab
 +
Komitəsi T.H.d. verdi.
 +
 
 +
TORPAQ HӰQUQU SSRİ-də sovet
 +
huququ sahəsi: torpaqlardan səmərə-
 +
li istifadə olunması, sosialist təp-
 +
kilatlarının və vətəndaiların tor-
 +
paqdan isqifadə sahəsində huquqları-
 +
nı muhafizə etmək, torpaq munasibət-
 +
ləri sahəsində qanunculuqu mehkəmlət-
 +
MƏK Məqsədi ilə torpaq munasibətlə-
 +
rix nizamlayır. Sovet T umumi
 +
issəyə (torpaq uzərində neBnəT ağın
 +
kiyyəti huququ, torpaq fondunun dəv-
 +
lət idarəciliyi, torpaqdan istifadə
 +
huququ və s.) və xususi hissəyə (ayrı-
 +
ayrı kateqoriyalı torpaqların huquqi
 +
rejimi) ayrılır. Bax həmcinin
 +
SSRİ torpaq fondu.
 +
 
 +
T.H.-nun əsas mənbələri apqaqıda-
 +
kılardır: SSRİ Konstitusiyası,
 +
mӱttəfiq resp.-ların konstitusiyala-
 +
rı, İttifaqı və muttəfiq
 +
riləların torpaq qanunvericiliyi
 +
 
 +
sasları (1968), muttəfiq resp.-ların
 +
torpaq məcəllələri, Kolxozun Numu-
 +
nəvi Nizamnaməsi və s. SSRİ-də dəv-
 +
lət torpaq uzərində mӱstəsna mulkiy-
 +
Yətcidir. Torpaq sahələrinin alrı-
 +
satqısı, girov qoyulması, miras qo-
 +
yulması, baqınplanması, verilməsi, ez-
 +
baplına dəyiidirilməsi, torpaq uzə-
 +
rində dəvlət mulkiyyəti huququnu acıq
 +
və ya gizli formada pozan baiqa əqd-
 +
lər e”tibarsız hesab edilir. Torpaq
 +
fondunun dəvlət tərəfindən idarə
 +
olunması, devlət mulkiy-
 +
yəti huququnun həyata ke-
 +
cirilməsi formaların-
 +
u qaydada
 +
torpaqdan istifadə plan-
 +
lapdırılır, torpaq on-
 +
dan istifadə edənlər
 +
arasında paylatidırı-
 +
lır, dəvlət və ictimai
 +
ehtiyaclar ucun geturu-
 +
lur, dəvlət torpaq kadast-
 +
rı aparılır, torpaqdan
 +
istifadəyə nəzarət olu-
 +
nur, torpaq mӱbahisələri
 +
həll edilir. SSRİ-də
 +
torpaqdan istifadənin
 +
əsas forması ictimai
 +
istifadədir, torpaqdan
 +
yalnız muəyyən sosial-iq-
 +
tisadi ppəraitlə əlaqə-
 +
dar fərdi formada isti-
 +
fadə edilir. Qorpaq pul-
 +
suz olaraq sosialist təit-
 +
kilatlarına və vətəndaii-
 +
lara muəyyən məqsədlər
 +
ucun verilir: zəhmətsiz
 +
qazanc əldə etmək ucun
 +
xorpaqdan istifadə edil-
 +
məsi qadaqandır. Torpaq
 +
qanunvericiliyini poz-
 +
maqda təqsirləndirilən
 +
ptəxslər cinayət və ya
 +
inzibati Məs ULİYYƏTƏ
 +
cəlb olunurlar.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ӧd
 +
 
 +
 
 +
Burjua dəvlətlərində torpaq mule
 +
kiyyət huququ obyektidir və torpaq mu-
 +
nasibətləri, əsasən, mӱlki huquq nor-
 +
maları ilə nizamlanır.
 +
 
 +
TORPAQ CORRAFİYASI —torpaq-
 +
iqunaslırın bəlməsi| torpaqların cor-
 +
rafi yayılmasının qanunauyqunluqla-
 +
ını əyrənir. Umumi və gional
 +
na ayrılır. Umumi T.c. tor-
 +
paqəmələgətirən amilləri və torpaqla-
 +
rın coqrafi yayılmasının umumi qa-
 +
nunauyqunluqlarını əyrənir. Regi o-
 +
nal T.c. torpaq rayonlalpdırması ilə
 +
əlaqədar məsələlərin həlli və ayrı-
 +
ayrı sahələrin torpaq ərtuyunun təs-
 +
viri ilə mətpquldur.
 +
TORPAQQALA — Azərb.SSR Qax r-nun-
 +
da, Qanıx cayının sol sahilində (Əy-
 +
ricayın Qanıxa təkulduyu yerin ya-
 +
xınlıqında) ppəhər xarabalırı. Yer-
 +
lətdiyi təpənin ə 500 m, eni 15 m-
 +
dən—160 m-dək, hund. 20—25 m, sah,
 +
4,5 Ha-a yaxındır. 1958—67 illərdə
 +
aparılmınt qazıntılar zamanı məh-
 +
rə, ciy və bipmiti kərpicdən herul-
 +
mutp qala divarı, yatayısti binaları-
 +
nın qalıqları, gil, metal, daiq və
 +
itutpədən hazırlanmıtp muxtəlif mad-
 +
di mədəniyyət nӱmunələri aiqkar edil-
 +
mipdir. Əhali, əsasən, əkincilik,
 +
maldarlıq və sənətkarlıqla məpqul
 +
olmutpdur. T.-da dulusculuq xususilə
 +
inkitaf etmitpdi. Buradan saxsı
 +
qablar və kərpic bitirilən orijinal
 +
kӱrələr tapılmıpdır. Erkən orta
 +
əsrlərə aid təbəqədən Azərb.-da ilk
 +
dəfə pqutpə istehsal edilən e”malatxa-
 +
na ӱzə cıxarılmıtdır. T.-nın HM.-
 +
iy.-ində yerləttən qəbiristanda kup və
 +
xristian qəbirləri eyrənilmiiidir.
 +
Tədqiqatlar eramızın ilk əsrlərin-
 +
dən 14—15 əsrlərədək həyat davam et-
 +
 
 +
 
 +
mip T.-nın Azərb. ipəhərlərindən
 +
(adı hələlik mə”lum deyil) biri" ol-
 +
duqunu gestərir.
 +
 
 +
 
 +
Ədə Aslanov Q. M., Torpaqqalada
 +
arxeoloji qazıntılar, Azərb.SSR EA-
 +
nın Xəbərləri (ictimai elmlər seriya-
 +
sı), 1961, J 8:Vahidov R. M., Top-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Torpaqqala yapayıtp yeri (Qax r-nu). Gil qab numunə”
 +
 
 +
 
 +
ləri,
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TOP HAT-CY HC/TAhATVI AP bi 925
 +
 
 +
 
 +
—öÖaöaaaaaööşşöşşöşQşöşöÖöQşQşşşöşIÖÜA aIaəƏÜƏaəƏÜƏ—Ər ƏN —Ü—çoxvxı0v——.—..—”?7o7 ??Y?ŞO,€,———,—,—.—.-.-.-.-.-..,u.,..N..-.—.—.—.x.x.x.Q..nN.....—“——“..
 +
 
 +
 
 +
patqalada arxeoloji qazıntı itlərinin
 +
ilk yekunları, ə aycanın maddi mə-
 +
 
 +
 
 +
dəmiyyəti, c. 6, B.,
 +
 
 +
 
 +
TORPAQQALA — Azərb.SSR Tovuz
 +
r-nunda, Kur cayının saq sahilində
 +
beyuk təpə ӱstӱndə orta əsr ipəhər xa-
 +
abalıqı. Ust təbəqə (sah. 5,5 ha-dır)
 +
ur cayı səviyyəsindən 100—120 m
 +
huvdurlukdədir. Arxeoloji təlqiqat-
 +
lar (1972—77) zamanı iri cay dapp-
 +
larından qala divarı qalıqları, :pə-
 +
həri su ilə təchiz edən muxtəlif qur-
 +
qular, dulus kӱrələri tədqiq olunmuit,
 +
məipət tikililəri, dini abidələr,
 +
muxtəlif maddi mədəniyyət qalıqları
 +
ilə zəngin olan 4 m qalınlırında mə-
 +
dəni təbəqə alpkar edilmitdir. Tica-
 +
rət yolu ustundə yerləpən ppəhər mon-
 +
qol ipqalına qədər iqtisadi və stra-
 +
teji əhəmiyyətə malik olmupqur.
 +
TORPAQQALA—DaqR. MSSR Dərbənd
 +
r-nunun c.-unda, Bilici d. y. st. ya-
 +
xınlıqında ipəhər yeri. Kvadrat for-
 +
masında olan iləhərin ətrafı Hund.
 +
10—12 m torpaq sədd və 20— Ə mm eni,
 +
2—Z3 m dərinliyi olan xəndəklə əha-
 +
tələnmipdir. Qorpaq səddin uz.800—
 +
850 m-dir: 4 yerdə darvaza izi var. Mu-
 +
pahidə olunan kanal izlərinə əsasən
 +
səyləmək olar ki, təhlukə zamanı T.-
 +
nı əhatə edən xəndək Kulgəri cayı-
 +
nın suyu ilə doldurulurmuii. Tapın -
 +
tılara və tarixi-coqrafi məlumat-
 +
lara əsasən, buranın erkən orta əsr
 +
Coqa (Cora) (i.-nin xarabalırı ol-
 +
duru muəyyən a |
 +
TORPAQDAN BƏRABƏR İSTİFA-
 +
DƏ—torpaqdan istifadə nəvlərindən
 +
biriy, muxtəlif əlkələrdə muəyyən ta-
 +
rixi və sosial-iqtisadi inkipafın
 +
bu və ya digər mərhələlərində yayıl-
 +
mımdır. Torparqın əkincilər arasın-
 +
da ailə uzvlərinin və təsərrufatda
 +
calılanların sayına muvafiq bəlu1-
 +
durulməsi ilə səciyyələnir. İbtidai
 +
icma qurulullunun daqıldıqı dəvrdə
 +
meydana gəlir, quldarlıq qurulutunda
 +
və feodalizmdə icma cərcivəsində hə-
 +
yata kecirilir, kapitalizmdə isə Ga-
 +
pitalizmə qədərki təsərrufat forma-
 +
ları əsasında saxlanılır.
 +
TORPAQDAN DAİMİ İSTİFADƏ
 +
HUQUQU HAQQINDA AKT, tor-
 +
paqdan muddətsiz (daimi)
 +
istifadə haqqında dəƏv-
 +
lət aktı—SSRİ-də k-zlara (k.t.
 +
artellərinə), s-zlara, k.t. ilə məpRӱul
 +
olan muəssisə, tipkilat və idarələrə
 +
verilən sənəd: onların daimi istifa-
 +
dəsinə verilmiii torpaq uzərində hu-
 +
quqlarını təsdiq edir. Akt Sovet İT-
 +
tifaqı ucun vahid formadadır, SSRİ
 +
XKS-nin 1935 il iyulun 7-də YƏCAR
 +
etdiyi Tə”limatla muəYyYƏn edi -
 +
dir. Bu sahədə en inə SSRİ
 +
Kənd Təsərrufatı azirliyi rəhbər-
 +
lik edir. Deəvlət aktı 2 nusxədə tər-
 +
tib olunur: biri k-z idarəsinə veri-
 +
lir, o biri isə r-n xalq deputatları
 +
Soveti icraiyyə komitəsində saxlanı-
 +
lır. Devlət aktına k-za Yalnız dai-
 +
mi istifadəyə verilmit torpaq daxil
 +
edilir: orada k-zun torpaq sahəsinin
 +
umumi həcmi və sərhədi gestərilir,
 +
onun torpaqdan istifadə planı veri-
 +
 
 +
 
 +
TO və s.
 +
 
 +
TORPAQDAN İSTİFADƏ —adətlə,
 +
yaxud qanunla muəyyən olunmuii qayda-
 +
da torpaqdan istifadə. 1.i. sistemi,
 +
nəvu və formaları tarixi inkiryaf
 +
və istehsal munasibətlərinin əvəz
 +
olunması prosesində təpəkkul tapır
 +
Bə dəyinir. Kapitalizmdə T.i. siste"
 +
 
 +
 
 +
mi xususi (kapitalist, yaxud xırda bir torpaqın təerəməsində (bioloji
 +
əməkçi kəndli) torpaq mulkiyyəti hu- proseslərlə Yanaplı, daim fiziki,
 +
ququna, yaxud torpaq icarəsi muqavi- kimyəvi və fiziki-kimyəvi proseslər
 +
ləsinə əsaslanır. Sosializmdə isə gedir. Torpaqları eyrəndikdə və aq-
 +
T.i. sistemi istehsal vasitələri uzə- nomik cəhətdən qiymətləndirdikdə
 +
rində ictimai sosialist mulkiyyətinə Q.a.-in birini ayrılıqda nəzərə almaq
 +
və sosi təsə at sisteminə əsas- lazımdır.
 +
 
 +
lanır. unla... TORPAQƏMƏLƏGƏTİRƏN SUXUR-
 +
 
 +
SSRİ-də Sovet devlətinin mux- LAR—bax Ana suxur.
 +
təlif inkipaf mərhələlərində T.i. TORPAQLARIN .. RUDULMASI—
 +
formaları da dəyinmindir. Sənaye- insanın təsərrufat fəaliyyətinə su-
 +
ləpdirmənin və kollektivləimənin yun faydasız tə”sirinin qariısının
 +
həyata gecirilməsi ilə sosialist T.i. alınması və Ya onun aradan qaldı-
 +
sistemi yaranmındır: o, apaqıdakı .rılması. Ən cox K.t. ucun əhəmiyyət:
 +
ictimai formaları əhatə edir: dəv- lidir. Meliorasiya nəvlərindən sayı-
 +
lət muəssisə, təpqkilat və idarələri- lır. Q.q. Yeni torpaqların istifadəyə
 +
nin T.i.-siy, k-z, s-z və digər koop. verilməsinə və onların iqtisadi məh-
 +
mӱəssisə və tipkilatlarının T.i.-si, suldarlıqının yuksəldilməsinə səbəb
 +
ictimai təpkilatların (həmkarlar olur. Hidrotexniki, aqrotexniki və
 +
ittifaqlarının, idman cəmiyyətləri- təsərrufat tədbirlərindən ibarətdir.
 +
nin və s.) Q.i.-si. Ayrı-ayrı ipəxslərə T.q. torpaq qatlarının su və hava re-
 +
torpaq fərdi mənzil tikintisi, Səba jimini Yaxtqılaqidırır, Yazda onun
 +
və kollektiv bostancılıq və baqcı- donunun acılmasını və qurumasını
 +
lıq, ipəxsi həyətyanı təsərrufat ii- sur”ətləndirir, faydalı mikroflora-
 +
ləriuçcun verilir. K.t, tə”Yinatlı tor- nın inkipafına kəmək edir, k.t. bit-
 +
paqlardan, əsasən, s-z və k-zlar isti- kilərinin beəyumə və inkipafını
 +
fadə edirlər (bax SSRİ torpaq fon- fəallaidırır. K.t. ucӱn T.q. obyekt-
 +
 
 +
u). SSRİ-də torpaq pulsuz laraq ləri bataqlıqlar, bataqlıqlaimıiq və
 +
mӱddətsiz (daimi), yaxud muvəqqəti minerallı torpaqlardır. |
 +
ə arazəqa la torpaq TORPAQLARIN TƏSNİFATI —tor-
 +
pulsuz və daimi istifadəyə verilir. paqların məniyəyinə və əsas xassələri-
 +
Vətəndatların istifadəsinə verilən nə gərə ayrı-ayrı qruplarda birləil-
 +
sahələrin əlcusu qanunvericiliklə dirilməsi, Torpaqların ilk genetik
 +
muəyyən edilmindir. Muvəqqəti T.i, təsnifatını V. V. Dokucayev vermipi-
 +
qısamӱddətli (Z ilədək) və uzunmud- dir. Q.t.-nda torpaqəmələgəlmə prose-
 +
dətli (3 ildən 10 ilədək) ola biləru sinin butun xususiyyətləri ilə )aHa-
 +
bə”zi hallarda torpaq sahələri 25 il qı insanın coxcəhətli ti
 +
mӱddətinə istifadəyə verilir. T.M, fəaliyyəti də əsas geturulur. T.t.-nda
 +
huququna apaqıdakı hallarda xitam əsas taksonomik bəlguӱ vahidi tor-
 +
verilir: torpaq sahəsindən istifadə paq tipidir. Torpaq tipindən
 +
mӱddəti qurtardıqda, torpaq sahəsi apqaqı taksonlar yarımtip, cins, nəv
 +
dəvlət ehtiyacları və ya ictimai eh- və nəvmuxtəlifliyidir. Genetik tor-
 +
tiyaclar ucun alındıqda və s. Torpaq paq tipinə eyni bioiqlimdə, eyni mən-
 +
sahələrinin devlət ehtiyacları, ti- iqəli, vahid morfoloji quruluillu və
 +
kinti və qeyri-k.t. ehtiyacları ucun eyni ana suxur uzərində inkipaf et-
 +
alınması və ya mӱvəqqəti tutulması mip torpaq qrupu aiddir. SSRİ-də
 +
nəticəsində T.i. edənlərə vurulan zə- vahid genetik T.t.-ndan k.t.-nda geniii
 +
rər ədənilir. | istifadə edilir.
 +
 
 +
Sovet qanunvericiliyi T.i. edən- TORPAQSIZ İOHAN (Yohp QasK-
 +
lərin uzərinə ciddi vəzifələr də qo- 1ap4) (24.12.1167, Oksford—19.10.1216,
 +
Yur. -zun Numunəvi Nizamnaməsi Nyuark)—İngiltərə kralı |1199—
 +
(1969) k-zun torpaqdan daha duzgun və 12161, Plantagenetlər. sulaləsindən
 +
səmərəli istifadə etmək, onun mun- idi. Torpaqsız ləqəbi, atası 11 Henri-
 +
bitliyini artırmaq, torpaqların su- xin Fransadakı torpaqlarından ona
 +
varılması və qurudulması uzrə təd- catmadırı ucun verilmipdi. Fransa
 +
birləri həyata kecirmək və s. vəzifə- kralı PP Filipp Avqusta qariyı muha-
 +
ləri nəzərdə tutur. SSR İttifaqı ribədə və papa 111 İnnokentiya qariı
 +
və muttəfiq resp.-ların (1968) qanun- mӱbarizədə mərlubiyyətə uqramıidı.
 +
vericiliyi Əsaslarında (1968) və mut- 1215 ildə Bəyuk Azadlıqlar xartiya-
 +
ər resp.--Ların torpaq məcəllələ- sını imzalamara məcbur olmuyqdu.
 +
rində torpaqların muhafizəsinin və TORPAQSORAN GƏMİ—texniki do-
 +
munbitliyinin artırılmasının huqu- nanmada gəmi tiplərindən biri, suyun
 +
qi tə”minatları, torpaq qanunverici- dibindəki torpaqı (qruntu) su ilə
 +
liyinin pozulması ucun məs”uliyyət birlikdə sormaqla cıxaran uzucu tor-
 +
(bax məs., Azərb.SSR Torpaq Məcəl- paqqazan mapın. İiylək orqanı soru-
 +
ləsi, mm. 188—192) nəzərdə tutul- cu qrunt nasosudur: adətən, frezlə və
 +
mutpdur. Ya hidravlik qruntyuztmlaldıcı ilə
 +
TORPAQƏMƏLƏGƏTİRƏN AMİL- təchiz olunur. k lıxardıqı sulu
 +
LƏR—təbii muhit amilləri, torpaq- torpaqı uzgəclər uzərində və ya da-
 +
iqunaslıqın cox muhum bəlməsi. Ay- yaqlara bərkidilmin borularla (qrunt
 +
rı-ayrı torpaqların məntəyini dərk kəməri ilə) sahilə, dambaya və ya di-
 +
etməyə, K.t.-nda və meyyəcilikdə torpaq gər muəyyən olunmui yerə eturur (na-
 +
proseslərini idarə etmək və onlardan dir hallarda gəminin anbarına yıqı
 +
səmərəli istifadə ucun əhəmiyyətli- sonra kənara dapıyır). Dibdərinləi-
 +
dir. V. V. Dokucayev torpaqa daim də- dirmə imilərində, damba qurulmasında,
 +
yipən 5 təbii amilin qarpılıqlı tə”- cala qazılmasında, qumcıxarma iiylə-
 +
siri nəticəsində əmələ gələn təbii- rində və s.-də tətbiq olunur.
 +
tarixi cisim kimi baxmındır. T.a.-ə TORPAQ-SU İSLAHATLARI, Or-
 +
ana suxur, iqlim, bitki və heyvanlar ta Asiya və Qazaxıstanda
 +
aləmi, relyef və torpaqın yapqı aid- —Sovet hakimiyyətinin Həyata kecir-
 +
dir. Muasir ə insa: diyi sosial-iqtisadi dəyinikliklər.
 +
nın təsərrufat fəaliyyəti də altıncı 1921—22 illərdə Turkustan MSSR və
 +
amil kimi T,a,-ə əlavə edilir, Hər Qazaxıstanda, Orta Asiya resp.-ları-
 +
 
 +
 
 +
326
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
nın milli dəvlət sərhədlərinin muəy-
 +
yənlətdirilməsindən sonra isə 1925—
 +
29 illərdə Yeni yaradılmını butun
 +
resp.-larda kecirilmitdir. Carizmin
 +
mustəmləkəci aqrar siyasətinin nəti-
 +
cələrini, mulkədar torpaq sahibli-
 +
yini ləqv etmək, sudan və torpaqdan
 +
istifadədə feodal-qəbilə munasibət-
 +
lərinin qalıqlarını aradan qaldır-
 +
maq məqsədi: dapıyırdı. İslahat k.t.-
 +
nın kollektivləiməsi ucun ipərait ya-
 +
ratdı. 20-ci illərdə—30-cu illərin
 +
əvvəlində Buryatiya, Daqıstan və s.
 +
milli r-nlarda da bu cur dəyitiklik-
 +
lər həyata gecirilmiidir.
 +
TORPAQCIXARAN GƏMİ —texniki
 +
donanmada gəmi tiplərindən biriş su-
 +
yun dibindəki torpaqı cıxarmaq ucun
 +
calovlu uzən matın. Bircalovlu T.g.-
 +
də iilək orqan ekskavatorda olduqu
 +
kimi calov və ya qreyfer, coxcalov-
 +
lu T.g.-də isə zəncir ipəklində bir-bi-
 +
rinə birləpdirilmin calovlardır
 +
(qrunt qruntdapıyan barjın anbarına
 +
tekulur, yaxud boru din vasitəsilə
 +
kənar edilir). T.g. dibdərinləidir-
 +
mə iilərində, damba və digər qurqu-
 +
ların duzəldilməsində, faydalı qa-
 +
zıntıların cıxarılmasında tətbiq
 +
olunur. Faydalı qazıntı istehsalın-
 +
da T.g.-yə saflaidırma qurrusu qoyu-
 +
lur və belə T.g. Əraq adlanır,
 +
TORPAQİYUNASLIQ — torpaqın qu-
 +
rulupqu, məniəyi, tərkibi, xassələri,
 +
inkipafı, coqrafi yayılma qanuna-
 +
uyqunluqları, mӱnbitliyi və səmərəli
 +
istifadə usulları haqqında elm. T.
 +
təbiət-tarix elmlərinə aid olub, tor-
 +
paqı təbii cisim, istehsal vasitəsi
 +
 
 +
 
 +
və əmək predmeti kimi əyrənir. Torpaq:
 +
 
 +
 
 +
genezisi, torpaq təsnifatı, torpaq fi-
 +
zikası, torpaqın kolloidal və biolo-
 +
ji kimyası, torpaq biologiyası, tor-
 +
paq mineralogiyası, torpaq coqrafi-
 +
Yası və kartoqrafiyası, torpaq geo-
 +
kimyası, torpaqın bonitirəsi, torpaq
 +
meliorasiyası T.-ın ən muhum bəlmə-
 +
ləridir. 18 əsrin sonu—19 əsrin əv:
 +
vəllərində torparın elmi cəhətdən ey-
 +
rənilməsində alman alimi A. Teyerin
 +
muhum xidməti olmutdur. Gene-
 +
tik T. elmi 19 əsrin 2-ci yarısın-
 +
da Rusiyada yaradılmıldır. Onun
 +
Yaranma tarixi 1883 ildən, V. V. Do.
 +
kucayevin “Rus qaratorpaqlarıg mono-
 +
qrafiyasının nəprindən hesablanır,
 +
 
 +
orparqın munbitliyi onun zəruri xu-
 +
susiyyətidir. İlk dəfə V. V. Dokuca-
 +
Yev torpaqın 5 amilin (ana suxur, iq-
 +
lim, bitki və heyvanlar aləmi, rel-
 +
yef, torpaqın yalı) tə”siri ilə (eko-
 +
loji iyərait) əmələ gəldiyini elmi
 +
surətdə əsaslandırmımlddır. O, həm
 +
də torpaqı ətraf muhitlə əlaqəli 112-
 +
kildə coqrafi cəhətdən eyrənməyi zə-
 +
ruri hesab etmipdir. Elmdə aqronomik
 +
 
 +
.-ın yaranmasında V. V. Dokucayevin
 +
muasiri P. Kostıcevin və sonra
 +
V. R. Vilyamsın xidmətləri beyukdur.
 +
V. V. Dokucayevin yaratdırı T. elmi
 +
quraqlıqa qariı mubarizə və torparın
 +
qiymətləndirilməsi barədə tədbirlər
 +
sisteminin əsasını təikil edir. V. V.
 +
Dokucayevin tələbələri və ardıcıl-
 +
ları olan N. M. Sibirtsev, F
 +
Levinson-Lessinq, Q. N. Vısotski, V.
 +
İ. Vernadski, K. D. Qlinka və 6. gene-
 +
tik T.-ın inkipafında cox ili gər-
 +
mulilər.
 +
 
 +
20 əsrin balanqıcında T.-da Yeni
 +
istiqamətin—torpaqın kolloidal kim-
 +
yasının yaranması K. K. Gedroytsın
 +
adı ilə baqlıdır, V, İ, Vernadski
 +
 
 +
 
 +
TORPAQCIXARAN GƏMİ
 +
 
 +
 
 +
T.-da biogeokimyəvi istiqaməti inki-
 +
ilaf etdirmiidir. 30-cu illərdə T.-ın
 +
digər bəlmələri: torpaqın fiziki
 +
kimyası, torpaq fizikası, torpaq mi-
 +
neralogiyası, torpaq mikrobiologiya-
 +
sı, torpaq zoologiyası və s. meydana
 +
gəlmiidir. SSRİ-də T, sahəsindəki
 +
tədqiqatlara V. V. Dokucayev ad. Tor-
 +
paqiqunaslıq İn-tu və SSRİ EA Tor-
 +
paqiqunaslıq və Aqrokimya İn-tu rəh-
 +
bərlik edir. 1899 ildən 4 Pocvovede-
 +
niye*z jurnalı nəpqr olunur. Bir cox
 +
xarici əlkələrdə jurnallar buraxı-
 +
lır. Rus və sovet alimləri ilə yana-
 +
pı Azərb.SSR-də T, elminin inki-
 +
ipafında V. R, Volobuyev, H. Ə. Əli-
 +
Yev, M. M. Salayev, K, Ə. Ələkbərov,
 +
 
 +
. Ə. Əliyev və b.-nın bəyuk əməyi
 +
olmuiydur.
 +
 
 +
Əd.: Pocvovedenie, po , İ. S. Kau-
 +
riceva, M., 1982. "ox pek: EV x
 +
TORPAPQİYUNASLIQ VƏ AQROKİM-
 +
YA İNSTİTUTU, Azərb.SSR EA
 +
Elmi-Tədqiqat Torpaqiyu-
 +
naslıq və Aqrokimya İn-
 +
stitut u—Azərb.SSR-də torpaq ər-
 +
tuyunu eyrənən elmi mərkəz. SSRİ
 +
 
 +
A Azərb. filialının torpaqiqunas-
 +
lıq belməsi əsasında yaradılmıpq-
 +
dır (1945). Bakıdadır. İn-tun 1 1p0”-
 +
bəsi (mikroelementlər), 13 laborato-
 +
riyası (meliorasiya, torpaq genezisi
 +
və coqrafiyası, biokimya və humus-
 +
əmələgəlmə ekologiyası, ertulu qrun-
 +
tun aqrokimyası, torpaq fizikası,
 +
mikroelementlərin analizi, aqroekolo-
 +
giya və bonitirovka, mineral gubrə-
 +
lər, uzvi gӱbrələr, rekultivasiya, el-
 +
mi tədqiqatların səmərəliliyi, kimya-
 +
mineralogiya, aerokosmik tədqiqatlar),
 +
aspiranturası, 45880 nusxədən ibarət
 +
xususi ədəbiyyatı olan elmi kitabxa-
 +
nası, ixtisaslapdırılmın elmi pqu-
 +
rası var. İn-tun elmi-tematik fəa-
 +
liyyəti, əsasən, iki isqiqamətdə apa-
 +
rılır: Azərb.SSR-in torpaq ertuyunun
 +
genezisi, torpaqların genetik təsni-
 +
fatı və diaqnostikası, torpaqəmələ-
 +
gətirən proseslərin tənzimlənməsi və
 +
torpaqların məhsuldarlıqrının yuk-
 +
səldilməsində elmi əsasların iiilə-
 +
nilməsi, digər tərəfdən k.t.-nın kim-
 +
yalappdırılmasında səmərəli gubrə
 +
sistemlərinin yaradılması, yeni gub-
 +
rələrin alınması və onların bitki-
 +
lərə tə”sirini eyrənməkdir. Təqdim
 +
olunmui torpaq xəritələri və torpaq-
 +
meliorasiya elmi tədbirləri resp.-da
 +
meliorasiya iiplərinin aparılması-
 +
nın əsasıdır. İn-tun istehsalatda
 +
tətbiq edilmiii təkliflərinin beyuk
 +
iqtisadi səmərəsi olmupdur. İn-tda
 +
V. R. Volobuyev, M. M. Salayev, Ə.
 +
N. Guləhmədov, 2 e.d. və 52 elmlər
 +
namizədi calınır. Prof. V. P. Smir-
 +
 
 +
 
 +
nov-Loginӧv, akad. C. M. Huseynov
 +
burada ipləmiiylər.
 +
TORPARIN BƏLƏDİYYƏLƏİYDİ-
 +
 
 +
 
 +
RİLMƏSİ—torpaqın (pulsuz, yaxud
 +
torpaq puluna) Yerli əzunuidarə or-
 +
qanlarına ə dəra, verilməsi.
 +
Rusiyada 1905—07 illər burjua-demo-
 +
kratik inqilabı dəvrundə menievik-
 +
lər aqrar məsələyə dair proqramda T.b.
 +
tələbini mudafiə edirdilər. Bu proq-
 +
rama əsasən kəndlilərin xırda xususi
 +
torpaq sahibliyi saxlanılmalı, pay
 +
torpaqları onların mulkiyyətinə, mul-
 +
kədarların torpaqları isə alınıb bə-
 +
lədiyyələrin (zemstvoların) ixtiyarı-
 +
na verilməli idi. T.b. proqramı V. İ.
 +
Leninin torpaqn millilətidirilmə-
 +
sinə dair aqrar proqramına qariı qo-
 +
 
 +
 
 +
yulmutdu və aqrar məsələnin həllini
 +
kəndlilərin inqilabi hərəkatı, mut-
 +
ləqiyyətin devrilməsi ilə yox, islahat-
 +
lar yolu ilə, dinc yolla həllini nəzər-
 +
də tuturdu. V. İ. Lenin boliteviklə-
 +
in aqrar proqramını mudafiə edərək
 +
6, proqramının nəzəri cəhətdən əsas-
 +
sızlıqını, siyasi və iqtisadi cəhət-
 +
dən murtəce xarakterini subut etmii-
 +
di. T.b. proqramı bə”zi duӱzəliinlərlə
 +
RSDFP-nin 4-cu (Birlətdirici) qu-
 +
ultayında (1906) qəbul olunmuipddu,
 +
Ey liveviklər bu proqramın əleyhinə
 +
səs vermindilər. kk
 +
TORPARIN BONİTİROVKASI,
 +
bonitirəsi (lat, Iopİaz—key-
 +
fiyyətlilik, alm. ropqPeqep — torpa-
 +
qın munbitliyinin qiymətləndirilmə-
 +
si)—ən muhum aqronomik xassələrinə
 +
gərə torpaqların muqayisəli qiymətlən-
 +
dirilməsi. onun munbitliyini,
 +
yə”ni keyfiyyətini ballarla ifadə edən
 +
kəmiyyət gestəricisidir. Torpaqdakı
 +
proseslər və keyfiyyət dəyitilmələri
 +
yalnız onun xassələrini dəqiq eyrən-
 +
məklə muəyyən edilir. Məhz buna gərə
 +
də T.b.-nda əsas me”yar kimi onun da-
 +
xili keyfiyyət gəstəriciləri əsas gə-
 +
turulur. Eyni zamanda bitkilərin məh-
 +
suldarlırı da nəzərə alınır. T.6.
 +
torpaqların iqtisadi qiymətləndiril-
 +
məsi, torpaq kadastrının tərtibi, me-
 +
liorasiya və s. ucun zəruridir.
 +
TORPARIN QLEYLƏİYMƏSİ —tor-
 +
paqəmələgətirən proses. Anaerob bər-
 +
paedici iqərahtdə mikroorqanizmlə-
 +
rin iptirakı ilə uzvi maddələr olan
 +
torpaqın ayrı-ayrı qatlarını, yaxud
 +
butun torpaq profilini su ilə tə”min
 +
etməklə bat verir. Bataqlıqlaitmınd
 +
və bataqlıq torpaqlarda oksigen tor-
 +
rara cətinliklə daxil olur və ya hec
 +
daxil olmur. Nəticədə torpaq qleylə-
 +
 
 +
 
 +
uıHp.
 +
TORPARIN QRANULOMETRİK
 +
TƏRKİBİ, torpaqın mexani-
 +
ki tərkibi — torparı təikil
 +
edən (diametrinə gərə) muxtəlifəl-
 +
culu hissəciklərin axi, yaxud cəki
 +
ilə ifadə olunan nisbi miqdarı. Tor-
 +
paqın qranulometrik elementlər ad-
 +
lanan ayrı-ayrı hissəcikləri bir ne-
 +
cə Fraxsiya təikil edir: 10 mm-dən
 +
iri Hissəciklər daplar, 10—5 mm-
 +
lik iri cınqıl, 5—3 mm-lik xırda
 +
cınqıl, 3—1 mm-lik iri qum, 1—0,5
 +
mm-lik orta qum, 0,5—0,25 mm-lik na-
 +
ın qum, O,25 —0,05 mm-lik tozlu gil,
 +
.05—0,01 mm-lik narın gil, 0,01—
 +
0,005 mm-lik iri toz, 0,005—0,031
 +
mm-lik narın toz və (),001 mm-dən ki-
 +
cik hissəciklər isə lil adlandırı -
 +
lır. Bu Fraksyaları əksər hallar-
 +
da qruplaidıraraq 2 yerə ayırırlar:
 +
0,01 mm-dən kicik hissəciklər—cfi-
 +
ziki gilə, (),01 mm-dən beyuk hissə-
 +
ciklər—cfiziki qumə.
 +
 
 +
T.q.t. onun muxtəlif fiziki tə"
 +
sirlərə munasibətini (qranulometrik
 +
və aqreqat tərkibi, strukturluru, Xu-
 +
susi həcm cəkisi, məsaməliliyi, hava,
 +
su, istilik, elektrik, radioaktiv-
 +
LİK və s.) muəyyən edən xassələrdir.
 +
T.q.t. nevlərinə gərə cox geniii dia -
 +
pazonda (xususilə Azərb.SSR torpaq-
 +
larıpda) qumdan aqır gilli tərkibə
 +
kimi dəyiitir. T.q.t.-ni bilmək bitki-
 +
cilikdə və əkincilikdə cox beyuӱg
 +
elmi-təcrubi əhəmiyyətə malikdir.
 +
TORPARIN EKOLOGİYASI --hər
 +
hansı bir torpaq tipinin əmələ gəl -
 +
diyi mӱhit (ekoloji məpaur). Bax
 +
Torpaqiunaslıq,
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TORPARIN İSTİLİK REJİMİ
 +
torpaqınistilik tutumu
 +
— vaxtdan asılı olaraq torpaqın is-
 +
TİLİYİNİN dəyitilməsi. Torpaqın is-
 +
tilik aldıqı əsas mənbə Gunəi ra-
 +
diasiyasıdır. Torpaqın istilik və-
 +
ziyyəti Yerustu hava təbəqəsi—bitki—
 +
torpaq— dar suxuru :iəklində mxçəyyən
 +
edilir. Muxtəlif torpaqlar tərkib
 +
və xassələrindən asılı olaraq isti-
 +
lik xassələrinin bərabər olmaması
 +
ilə fərqlənirlər: T.i.r.-ni TƏ” im
 +
EZəH  HCTH-THK. XaccəzəpH bunlardır:
 +
pquaudma, iquaburaxma, istilik tut mu
 +
və istilikkecirmə qabiliyyəti. 1Pua-
 +
udma, əsasən, torpaqın rəngindən ası-
 +
lıdır. Qund rəngli torpaqlar iqua-
 +
nı acıq rəngli torpaqlara nisbətən
 +
daha cox udur.
 +
 
 +
PQuaburaxma, yə”ni torpaqın əz
 +
istiliyini atmssferə buraxması, əsa-
 +
sən, torpaqın rutubətlilik dərəcə:
 +
sindən asılıdır: torpaqda su nə qə-
 +
dər cox olursa, istiliyi bir o qədər
 +
cox itirir və yaxud əksinə. Humusla
 +
zəngin torpaqlar, humusu az olan tor-
 +
paqlara nisbətən həmipə daha isti
 +
olur.
 +
 
 +
.i.r. torpaq vahidini (cəki və ya
 +
həcmlə) 1* qızdırmaq ucun lazım olan
 +
istiliyin kalori ilə miqdarına de-
 +
yilir. Torpaq nə qədər cox rutubətli
 +
olarsa, onun isinməsi ucun bir o qədər
 +
istilik tələb olunur. Curuntusu az
 +
olan torpaq istiliyi curuntu ilə zən-
 +
gin torpaqa nisbətən yaxıtı kecirir.
 +
T.i.r.-ni tənzimləmək məqsədi ilə is-
 +
tilik meliorasiyaları tətbiq edilir.
 +
TORPARIN YORULMASI —fasilə-
 +
siz olaraq eyni tarlada əkilən k.t.
 +
bitkilərinin məhsuldarlıqının kəs-
 +
kin azalması. Bu ən cox yonca, kətan,
 +
ipləkər cuqunduru əkilərkən mutpahidə
 +
edilir. T.y.-nın əsas səbəbləri torpaq-
 +
da xəstəlikterədən mikroorqanizmlə-
 +
rin toplanması, zərərli cuӱcu və alaq-
 +
ların inkitafı, torparın birtərəf-
 +
Lİ gӱcdən AYUNMƏCH və s.-dir. M y-
 +
barizə tədbirləri: nevbəli
 +
əkinə riayət etmək, davamlı sortlar
 +
əkmək, torparı pestisidlərlə iiiləmək.
 +
 
 +
 
 +
Əd.: Pocvovedenie, pod red. İ. S. Kau-
 +
riceva, M., 1982.
 +
 
 +
 
 +
TORPARIN KAPİLLYARLIRI —
 +
torpaqın tukvarı nazik kanalları.
 +
Suyun bir qismi kapillyarlıq qanun-
 +
larına əsasən 63 aqırlıqının tə -
 +
siri ilə hərəkət edir. Bunun miqda-
 +
rı torpaqın becərilməsindən, struk-
 +
 
 +
 
 +
turundan asılı olaraq dəyitir. Su-
 +
yun hərəkətində umumi məsaməlilik,
 +
kapillyar məsamələrin miqdarı və
 +
 
 +
 
 +
keyfiyyəti, suyun torpaqdakı miqdarı,
 +
atm. havasının temp-ru və nisbi nəm-
 +
liyi, bitki ertu yu muhum amillərdir.
 +
trukturlu torpaqda su uzun muddət
 +
qalır.
 +
TORPARIN MİLLİLƏYİİDİRİL-
 +
MƏSİ—torpaq uzərində xususi mul:
 +
kiyyətin lərvi və onun dəvlət mulkiy-
 +
yətinə gecməsi. Kapitalistcəsinə Q.
 +
m. torpaq mulkiyyətinin feodal for:
 +
masından kapitalist formasına gec-
 +
məsi izərtlərindən biri olmudur.
 +
Sosialist inqilabının tərkib His-
 +
səsi olan T.m. tələbini ilk dəfə K
 +
Marks və F. Epkels “Kommunist par-
 +
tiyasının mapifestikidə irəli sur-
 +
mupilər: tələbdə kecid tədbirləri ara-
 +
sında torpaq mulkiyyətinin eksiro-
 +
priasiyası, tornaq rentasının dəvlət
 +
xərclərinin edənilməsinə yenəldil-
 +
 
 +
 
 +
TORPARIN RADİOAKTİVLİYİ
 +
 
 +
 
 +
məsi nəzərdə tutulur. V. İ. Lenin Ru-
 +
siyanın konkret tarixi ipəraitində
 +
marksizmin aqrar məsələ nəzəriyyəsi-
 +
ni inkitpaf etdirərək T.m. haqqında
 +
tələbi ipləyib hazırlamıntdı və bu,
 +
RSDFP-nin 1-ci proqramının muhum
 +
tərkib hissəsinə cevrilmiidi (bax
 +
Bolievizmin aqrar proqramı). Beyuk
 +
Oktyabr sosialist inqilabı nəticə-
 +
sində Rusiyada butun torpaqlar mil-
 +
lilətdirildi. 1917 il 26 oktyabr (8
 +
noyabr), Azərb.SSR-də 1920 il 5 may
 +
tarixli torpaq haqqında dekretlə
 +
torpaq czərində xususi mӱlkiyyət ləev
 +
olundu, torpaq devlət yazsın)
 +
mulkiyyəti e”lan edildi. Sosialist-
 +
cəsinə T.m, zəhmətkeiylərin və kən-
 +
din istismar olunan kutlələrinin
 +
mənafeyi naminə kecirildi. O, kəndli
 +
təsərrufatlarının kooperativləimə-
 +
sinin iqtisadi əsası oldu (bax Kənd
 +
təsərrufatının kollektivləiməsi).
 +
Sosialistcəsinə T.m.c...burjua-demok-
 +
ratik inqilabının bala catdırılma-
 +
sınıq tə min etdi, cbundan əlavə
 +
isə ...proletar devlətinə əkincilikdə
 +
sosializmə kecmək ucun ən beyuk im-
 +
kanlar verdiə (Lenin V. İ., Əsər.
 +
tam kӱlliyyatı, c. 37, səh. 354). T.m.-
 +
nin təkcə sosializm quruculuqu dəvru
 +
ucun deyil, habelə sovet cəmiyyətinin
 +
sonrakı inkipafı ucun, MYELD K.T.
 +
problemlərinin həlli ucun beyuk əhə-
 +
miyyəti oldu. Xarici sosialist əlkə-
 +
lərində (MXR-dən baiqa, burada tor-
 +
paq butunluklə millilətdirilmiii-
 +
dir) dəvlət torpaqın bir hissəsini
 +
milliləpdirmiidir. Qismən milli-
 +
ləidirmə bir sıra inkipaf edən əl-
 +
kələrin iqtisadi siyasətində muhum
 +
 
 +
 
 +
yer tutur.
 +
 
 +
TORLARIN MORFOLOGİYASI —
 +
torpaqın xarici əlamətlərinin məc-
 +
musu. Q.m., əsasən, cəldə torpaqın
 +
təbii profili uzərində eyrənilir.
 +
Torpaqların əsas morfoloji əlamət-
 +
ləri onun qurulupqundan, rəngindən,
 +
strukturundan, kipliyindən, mehtə-
 +
viyyatından, yenitərəmələrindən iba-
 +
rətdir. Torpaq əmələ gəldikcə onda
 +
muxtəlif genetik qatlar yaranır.
 +
Belə torpaqın umumi gərunuiu onun
 +
qurululsmu adlanır. orpaqın
 +
rəngi kimyəvi tərkibindən, Fizi-
 +
ki halından və qismən də mexaniki
 +
tərkibindən asılı olaraq dəyitilir.
 +
Torpaq kutləsinin ayrı-ayrı parcala-
 +
ra ayrılma qabiliyyəti onun struk-
 +
turu, parcalar isə torpaqın struk-
 +
tur elementləri adlanır. Torpaqın
 +
kipliyi onun bərklik və məsamə-
 +
liliyinin xarici gerunuticə ifadə-
 +
sidir. Torpaqın məhtəviyyatı
 +
elə cisimlərdir ki, torpaqda tapı-
 +
lır və torpaqəmələgəlmə prosesi ilə
 +
əlaqəsi olmur. Qorpaqın yenitəe-
 +
rəmələri torpaqəmələgəlmə pro-
 +
sesində aikara cıxan birləiymələr-
 +
dir: torpaqın tədqiqatında beyuk əhə-
 +
miyyəti var. Bununla torparın genezi-
 +
si (mənitəyi) və ana suxurun tərkibi
 +
haqqında itin muhakimə yurudulur.
 +
TORPARIN MUNBİTLİYİ —torpa-
 +
QIN bitkiləri mənimsənilənqida mad-
 +
dələri, rutubət və s. ilə təminetmə
 +
və məhsulvermə qabiliyyəti. T.m. iki
 +
curdur: təbii (potensial) və suni (ef-
 +
fektiv) Təbii munbitlik an-
 +
caq təbii amillərin və torpaqəmələ-
 +
gətirən proseslərin kombinasiyasın-
 +
dan və qaripılıqlı təsirindən asılı
 +
olur. Bu səbəbdən də təbii munbitliyə
 +
yalnız xam torpaqlarda təsaduf oluna
 +
 
 +
 
 +
327
 +
 
 +
 
 +
bilər. Sun”"i munbitliyiin-
 +
san yaradır. Sun”i və təbii munbit-
 +
lik bir-biri ilə sıx baqlıdır. T.m.-
 +
nin ən muhum amilləri bitkilər ucun
 +
zəruri olan muxtəlif qida maddələ-
 +
rinin miqdarı: bitkinin ala biləcəyi
 +
rutubətin olması: rӱtubətin davamlı-
 +
lıq səviyyəsi: kək sisteminin inki-
 +
tpafı və mikroorqanizmlərin həyat
 +
fəaliyyəti ucun muhum ipərt ssayılan
 +
torpaqın yaxtı aerasiyasıy mexaniki
 +
tərkibi:z struktur vəziyyəti və qurulu-
 +
iyuş toksik maddələrin miqdarı: reak-
 +
siya və s.-nin məvcudluqudur. Bunlar
 +
birlikdə torpaqın mədəni səviyyəsini
 +
muəyyən edir. T.m. statik xassə deyil,
 +
dipamik xassədir və torpaqdan səmərə-
 +
li istifadə olunduqda onun munbit-
 +
liyi daha da arta bilər.
 +
 
 +
 
 +
Əd.Tompsonl- M., Trou F.
 +
 
 +
 
 +
R., Pocvı i ix plodorodie, per. s anql./
 +
M., 1982,
 +
 
 +
 
 +
“-TORPARIN MUNBİTLİYİNİN
 +
AZALMASI QANUNUU — murtəce
 +
burjua nəzəriyyəsi: z nəzəriyyəyə gərə
 +
torpaqa sərf olunan hər bir əlavə ka-
 +
pital və əmək əzundən əvvəlkinə nis-
 +
bətən daha az səmərə verir, muəyyən
 +
muddətdən sonra isə hec bir əlavə cə-
 +
mərəsi olmur. “Q.m.a.q.ə-nu ilk də-
 +
fə 18 əsrdə fransız iqtisadcısı A.
 +
R. J. Turqo və sonralar ingilis iq-
 +
tisadcısı E. Uest ipərh setmiilər. E.
 +
Uest və D. Rikardo bu cqanunlaq mən-
 +
fəət normasının azalma meylini izah
 +
etməyə cəhd kəstərmiit və diferensial
 +
renta pəzəriyyəsinin əsaslandırılma-
 +
sında ona istinad etmiidlər. T, P.
 +
Maltus ezunun əhali sakinliyi nə-
 +
zəriyyəsini əsaslandırmaq ucun
 +
c“T.m.a.q.ə-ndan istifadə etmiidi. 20
 +
əsrin 1-ci yarısında A. Maritall, C.
 +
Keyns, C. Klark və 6. 4 T.m.a.q.ə-nu
 +
məhsuldarlıqın azalmasının univer-
 +
sal qanunu kimi mHəph edərək onun
 +
təkcə k.t.-nda deyil, sənayedə də fəa-
 +
liyyət gestərdiyini qeyd etmiillər.
 +
 
 +
Burjua siyasi iqtisadı numayəndə-
 +
ləri 4 Q.m.a.q.ə-na istinad edərək art-
 +
maqda olan dunya əhalisini ərzaqla tə -
 +
min etməyin qeyri-mumkunluyunu əsas-
 +
landırmaqa, kapitalizm cəmiyyətində
 +
bahalıqın, ipsizliyin və yoxsullu-
 +
qun artmasının qarpısını almara
 +
cəhd gestərmiinlər. Bu və ya digər el-
 +
kədə ərzaq catıtmazlıqrı təbiətin bio-
 +
loji qanunları ilə izah edilirdi. K.
 +
Marks və V. İ. Lenin 4T.m.a.q.ə-nun
 +
qeyri-elmi xarakterini subut etmii-
 +
lər. K. Marks bu cqanunut cbayaqı
 +
fikirə adlandırmıtdı (Kapital, 4.
 +
3, səh. 804), cunki torparın munbitli-
 +
Yi təkcə təbii izəraitlə deyil, elm və
 +
texnikanın inkitafı ilə də mzəylən
 +
edilir (yenə orada, səh. 792). V. İ.
 +
Lenin isə qeyd edirdi ki, “Q.m.a.q.ə
 +
tərəfdarlarının dəlili c...texnika-
 +
nın səviyyəsini, məhsuldar quvvələrin
 +
vəziyyətini kənarda buraxan tamamilə
 +
məzmunsuz bir abstraksiyadır (Əsər.
 +
tam kulliyyatı, c. 5, səh. 113). İkin-
 +
ci dunya muharibəsindən sonra 4Q.m.
 +
a.q.ə burjua siyasi iqtisadında fayY-
 +
dalılıq Həddi məzəriyyəsinin bir
 +
issəsi gimi qalmındır.
 +
TORPARIN RADİOAKTİVLİYİ—
 +
torpaqın tərkibində radioaktiv xas-
 +
səli kimyəvi elementlərin olması. T.r.
 +
uran, radium, torium və kaliumun ra-
 +
dioaktiv izotoplarının miqdarından
 +
asılıdır. Torpaqəmələgətirən suxur-
 +
lardan asılı olaraq bu elementlərin
 +
 
 +
 
 +
928
 +
 
 +
 
 +
TORPARIN REKULTİVASİYASI
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
miqdarı dəyitə bilir. Turiy xassəli
 +
daq suxurları uzərində təpəkkul tap-
 +
Mbilli torpaqlarda əsasi xassəli tor-
 +
paqlara nisbətən, aqır mexaniki tor-
 +
paqlarda yungul mexaniki torpaqlara
 +
nisbətən, gillicəli, cimli-cəmən tor-
 +
paqlarında torflu-bataqlıq torpaqla-
 +
a nisbətən radioaktivlik yuksək olur.
 +
.r. təbii və suni olur.
 +
TORPA FbiH REKULTİVASİYASI,
 +
landiaftın rekultiva-
 +
siyası (re...-Hson. lat. si1İxo—
 +
becərirəm, əkirəm)—insan fəaliyyə-
 +
ti nəticəsində (faydalı qazıntıla-
 +
rın cıxarılması, su qurqularının
 +
yaradılması, mepələrin qırılması,
 +
ipəhərlər tikilməsi və s.) yararsız
 +
hala dutimuti torpaqların məhsuldar-
 +
lıqının bərpa edilməsi. Hələ 12 əsr-
 +
də B. Britaniyada faydalı qazıntı-
 +
ların cıxarılması ilə əlaqədar 60
 +
min ha k.t.-na yararlı torpaq sahəsi
 +
azalmızidı. ADR-də boz kəmurun cı-
 +
xarılması nəticəsində 50 min ha
 +
sahə tullantı altında qalmınqdır.
 +
SSRİ-də də mə dən istismarı zama-
 +
nı torpaqlar yararsız hala dupqur.
 +
Mə dənlər acıq usulla istismar edil-
 +
dikdə yeraltı usula nisbətən daha
 +
cox sahə yararsız hala salınır. Bu
 +
səbəbdən Azərb.SSR-də əkin sahələri
 +
xeyli azalmıpqidır. Mə”dən tullan-
 +
tılarını rekultivasiya etmək ucun
 +
əvvəlcə, sahə iri daiqlardan təmizlə-
 +
nir, tullantının ustu hamarlanır və
 +
muxtəlif qalınlıqda torpaqla ərtu-
 +
lur. Turtpuluqu cox olan, tullantı-
 +
lar neytrallapdırılır və catıztma-
 +
Yan qida elementləri əlavə edilir,
 +
yerli pqəraitə uyqun bitki nəvləri
 +
əkilir və s.
 +
 
 +
 
 +
Əd.: Pocvovedenie, pod red. İ. S. Kau-
 +
riceva, M., 1982. ?
 +
 
 +
 
 +
TORPARIN SU REJİMİ—torpaqa
 +
daxil olan, orada hərəkət edən, sərf
 +
olunan suyun və bitkilərin torpaq ru-
 +
tubətindən istifadəsini muəyyən edən
 +
hadisələr məcmusu. Torpaq rutubəti:
 +
nin əsas mənbəyi atm. cekuntuləridir.
 +
3 tip su rejimi (yuyucu, qeyri-yuyucu
 +
və buxarlanma) ayırd edilir.
 +
TORPARIN UDMA QABİLİYYƏTİ
 +
—muӱxtəlif maddələrin ion və mole-
 +
kullarının torpaq tərəfindən udulub
 +
saxlanması, onun bərk fazası ilə tə-
 +
masda olan mӱxtəlif maddələri tor-
 +
paqın əzundə saxlamaq xassəsi. Q.u.q.-
 +
ni sovet alimi K. K. Gedroyts eyrən-
 +
mi və apaqıdakı nəvlərini muəyyən
 +
etmitdir: 1)bioloj i—bitki kək-
 +
lərinin və mikroorqanizmlərin mad-
 +
dələri toplamaq qabiliyyəti. Torpaq-
 +
əmələgəlməsində beyuk əhəmiyyəti var:
 +
2) mexaniki — torpaq məsamələ-
 +
rinin yuksək dispersli hissəcikləri
 +
Udması, 3) fizik i—torpaqın cox
 +
xırda hissəciklərinin maddələri əzu-
 +
nə cəlb etməsi: 4) kimyəvi—tor-
 +
paqda gedən kimyəvi reaksiya nəticə-
 +
sində pis həllolan va həllolmayam
 +
duzların əmələ KƏİMƏCH BƏ HƏKYHTY D€-
 +
rərək torpaqın bərk Hissəsi ilə qa-
 +
rımması: 5) fiziki-kimyəvi
 +
—torpaqın bərk hissəsi ilə torpaq
 +
məhlulu kationları arasındakı mu-
 +
badilə. T.u.q. daq suxurlarının apın
 +
masında, torpaqın yuyulmasında əsas
 +
rol oynayır, butun torpaq prosesləri-
 +
nə tə sir edir, torpaqın məhsuldarlı-
 +
RI İLƏ sıx əlaqədardır.
 +
 
 +
TORPARIN FİZİKİ XASSƏLƏ-
 +
Rİ—bax Torpaq.
 +
 
 +
 
 +
TORPARIN HAVA REJİMİ—tor-
 +
paqda havanın miqdarının və tərki-
 +
binin dəvri dəyittilmələri ilə xarak-
 +
terizə edilən hava balansı. Torpaq-
 +
da sudan əlavə muəyyən qədər hava da
 +
olur. Hava torpaqın su ilə dolmamıil
 +
məsamələrini doldurur. Hava torpaq-
 +
da bitki kəklərinin tənəffusu, tor-
 +
paq mikroorqanizmlərinin inkittafı
 +
ucun zəruridir. Torpaq mikroorqa-
 +
nizmlərinin əksəri aerob ipəraitdə
 +
yapayır. Onlar yalnız torpaqda hava
 +
oksigeni olduqu zaman səmərəli fəa-
 +
liyyət gəstərə bilir. Anaerob :pərait-
 +
də reduksiya prosesi nəticəsində tor-
 +
paqda bitkilər ucun zərərli azvalent-
 +
li birləmmələr toplanır. Bitkilər
 +
ucun torpaq havasının atm. havası
 +
ilə mubadilə sur”ətinin də əhəmiyyə-
 +
ti var. Torpaq havasında SO,-nin
 +
miqdarı atm.-dəkindən xeyli coxdur.
 +
Torpaqda qaz mubadiləsi bitkinin
 +
vegetativ hissələrinin inkipafına
 +
səbəb olur.
 +
 
 +
TORPEDA (lat. (oqredo— elektrik
 +
skatı (balıq)|—gəmiləri, sualtı qa-
 +
yıqları və s.-ni məhv etmək ucun də-
 +
yuli bailıqlı əzugedən, ezuidarəolu-
 +
nan siqar formalı sualtı mərmi. T.
 +
sualtı qayıq, sualtı qayıqvuran gəmi,
 +
eskadra minadaiıyıcısı, Q. kateri
 +
və qayıqvuran aviasiyanın əsas sila-
 +
hıdır. T. icərisində partlayıcı mad-
 +
də atımı (adi və ya nӱvə), detonator-
 +
lar, partladıcılar (kontaktlı və ya
 +
kontaktsız), əzuyənəldici sistem yer-
 +
ləpən bali hissədəny, elektrik mənbə-
 +
ləri, mӱhərrik, idarəetmə sistemi yer-
 +
ləən orta hissədən: avar vinti, su-
 +
kan intiqalları yerlətən arxa hissə-
 +
dən ibarətdir. Muhərriklərinin nə-
 +
vunə gərə: buxar-qaz, elektrik və reak-
 +
tiv muhərrikliz əlculərinə gərə:
 +
kicik kalibrli (kutləsi 200—250 kq,
 +
uz. 2—2,6 m, kalibri 324—400 mm, sur”-
 +
əti 37—74 km/saat, partladıcı mad-
 +
dəsi 35—50 kq) və iri kalibrli (kutlə-
 +
si 2000 kq-dək, uz. 3,6—6,5 m, kalibri
 +
482—550 mm, sur”əti 102 km/saat,
 +
partlayıcı maddəsi 400 k?-dək), tə -
 +
yinatına gərə: sualtı qayıqvuran, gə-
 +
mivuran və umumi məqsədli, daıyı-
 +
cısına gərə: gəmi və aviasiya, ida-
 +
rəetmə sisteminə gərə: əzuyənələn (gə-
 +
minin, qayıqın səsinə), idarəedilən,
 +
proqram ӱzrə manevr edən T., həmci-
 +
nin raket-torpedalar (su-hava-su mar-
 +
iqrutu ilə hərəkət edən) movcuddur.
 +
TORPEDA APARATI– torpedaları
 +
saxlamaq və atmaq ucun qurqu. Q.a. dia:
 +
metri və uz. atılacaq torpedaya mu-
 +
hafiq olan boru iəklindədir. Boru-
 +
nun Hər iki ucu (sualtı qayıqlarda)
 +
və ya arxa ucu (suustu gəmilərdə) qa-
 +
paqla baqlanır. Borunun daxilində
 +
xususi stopor (dayandırıcı qurqu) və
 +
istiqamətləndiricilər, xarici sət-
 +
hində tutilama, atəiyacma, nəzarət ci-
 +
hazları yerlinir. Torpeda balonlar-
 +
dakı sıxılmıpi havanın pə ya atəi za-
 +
manı yaranan barıt qazlarının təzyi
 +
qi ilə atılır. Q.a. sualtı qayıqlar
 +
da, gəmilərdə, torpeda katerlərində
 +
və sahillə qoyulur.
 +
 
 +
TORPEDA KATERİ —dutiməin gəmi
 +
lərini torpeda zərbəsi ilə məhv et
 +
mək ucun itisurqətli kicik deəyuiy gl-
 +
misi, Birinci və İkinci dunya Mu-
 +
haribələrində dulimənin hərbi, kon-
 +
voy gəmilərinə qariı, dəniz yolları:
 +
nı minalamaq pə lesant cıxarmaq
 +
ucun geni tətbiqolunmundu. Subası -
 +
mı 80— 240 t, uzmə uzaqlıqı 1852 km,
 +
 
 +
 
 +
sur"qəti 93—130 km/saat, silahları
 +
kalibri 450—533 mm-lik torpedalı
 +
2—6 torpeda aparatı, 20—40 mm-lik
 +
1—2 avtomat top, pulemyot və dərinlik
 +
bombalarıdır. Naviqasiya aparatla-
 +
rı h Radiotekinin aparatlar və s. ilə
 +
təchiz ol :
 +
TORRAL BA” (Torralba)—MəpKəsn İs-
 +
paniyada (Soriya əyaləti) Madriddən
 +
150 km (1im.4ai.-də Paleolit duilərgə-
 +
si. Mədəni təbəqənin qalınlırı təqr.
 +
3,5 m-dir. İbtidai insanların ipell
 +
və erkən aəl devrundə Yapadıqı
 +
muəyyən olunmutdur. Qazıntılar za-
 +
manı ocaq qalıqları, daili alətləri
 +
(əl capacaqları, qapov tipli alətlər,
 +
qəlpələr və s.), fauna qalıqları
 +
(fil, kərgədan, at və maral sumuklə-
 +
ri) tapılmıtidır. 1961—63 illərdə
 +
dulpərgənin butun sahəsi (300 m*) qa-
 +
zılıb tədqiq edilmiil, gvarsit, cax-
 +
maqdapı, qumdapıdan əl capacaqları,
 +
coxlu fil sumukləri də aikar edid-
 +
midir.
 +
 
 +
 
 +
Əd.Boriskovski 8 P. İ., Drevə
 +
neyipee proploe celovecestva, L., 1979.
 +
 
 +
 
 +
TӦRRE-ANNUNTSİATA (Toqqe Ap-
 +
papqyaqa)—İtaliyada iəhər və port.
 +
Neapol əyalətində, Neapol kərfəzi
 +
sahilindədir. | 62,6 min (1972).
 +
Maınqayırma, metallurgiyYa, kimya,
 +
əczacılıq, yeyinti sənayesi var. Me-
 +
bel, sement istehsal olunur.
 +
TÖPPE-AE.-TPEKO (Torre del Greco)
 +
—Virann)ana məhəp Bə port. Neapol
 +
əyalətində, Neapol kərfəzi sahilin-
 +
dədir. ƏH. 94,3 min (1970). Neft e”ma-
 +
lı, yeyinti sənayesi var. Vezuvi vul-
 +
kanından axan lava emal olunur.
 +
Sədəf və mərcan məmulatları isteh-
 +
sal edilir. Mərcan muzeyi var.
 +
TORREON (Toqqeӧp) — Meksikada,
 +
Koauila qitatında ipəhər. Əh. 269 min
 +
(1978). Nəql. qovpaqı. Əlvan metal-
 +
lurgiya, kimya, yeyinti, toxuculuq,
 +
pambıqtəmizləmə sənayesi var. Metal
 +
eqmalolunur. 1893 ildə salınmısddır.
 +
TӦRRES (Toqqez) Luis Vaes de | 1560—
 +
1614 (?)|—ispan dəniz səyyahı. Cənub
 +
materikini tapmaq məqsədi ilə 1605
 +
ildə Kalyao (Peru) portundan cıxmın
 +
portuqaliyalı Kirosun ekspedi-
 +
siyasındakı gəmilərdən biripə ko-
 +
mandirlik etmiidir. 1606 ildə Yeni
 +
Qvineya a. ilə Avstraliya mazeriki
 +
arasındakı boqazı kəmf etmiindir
 +
(1769 ildə onun tərəfinə adlandırıl:
 +
mhpidır). Sakit okean bir qrui ada-
 +
ya da Q.-mn adı verilminidir.
 +
TÖPPEC BOFA3bl (Torres Strait)—
 +
Yeni Qvipeya ilə Avstraliya arasında
 +
boqaz. Hind (Arafur dənizi) nə Sakit
 +
 
 +
 
 +
(Mərcan dənizi) okeailarını birləi-
 +
dirir. Enn 170 km, dərinliyi 14 mə
 +
qədərdir. Gəmiciliyə mans olan coxlu
 +
ada, rif nar. .L. Torresin iərəfinə
 +
adlandırılmınidı |).
 +
 
 +
 
 +
TORRİXOS ERRERA (Toqq: yoz Nəqqe-
 +
qa) Omar (13.2.1929, Veraquvs əyaləti,
 +
Santyaqo— 31.7.1981) — Panama dovtət
 +
və Hərbi xadimi. Briqada gensralı
 +
(1969). Muçəllim ailəsində doqulmui-
 +
dur. Hərbi məktəb bitirgmini (1951),
 +
 
 +
 
 +
1952 ildən Papama Milli Qvardiya
 +
sında xidməqdə olmuandur. Onun bali-
 +
cılıqı ilə Milli Qvardiyanın ani -
 +
tiimperialist ruhlu zabitlər qrupu
 +
1968 ilin oktyabrında donlat cevrili-
 +
in etmitidi. 1969 ildən Milli Qvar-
 +
diyanın bali komandanı idi. 1972 il
 +
 
 +
 
 +
Konstitusiyasına əsasən “Papama ipqi-
 +
labının ali lideriq hssab olunurdu:
 +
 
 +
 
 +
ə TOPHIEP 329
 +
k———ƏƏJBCUƏ— -jjj "--Ensəəvitiə ne Əiinib,
 +
 
 +
 
 +
1978 il oktyabrın 11-dək, həmcinin
 +
Hekumətə balicılıq etmitdi. Panama-
 +
da xarici inhisarların fəaliyyətini
 +
məhdudlatdırmıil, ir sıra sosial-
 +
iqtisadi dəyitpikliklər etmiptdi. T.
 +
E. Panama kanalının statusuna dair
 +
ABİT-ın 1903 ildə zorla Panama heku-
 +
mətinə imzalatdırdıqı qeyri-bərabər
 +
SAZİMPİN  LƏRVİNƏ nail olmupidur. Təy-
 +
yarə qəzası nəticəsində həlak olmuii-
 +
dur. Əlumuçndə ABP1 Mərkəzi Kəpfiy-
 +
yat İdarəsinin əli olduqu ehtimal
 +
 
 +
 
 +
edilir. |
 +
TORRİCELLİ (Toqq:seP:) Evance-
 +
lista (15.10.1608, Fransa—25.10.1647,
 +
Florensiya)—italyan riyaziyyatcısı
 +
və fiziki. Muhum əsərləri pnevmati-
 +
kaya və mexanikaya zildir. , ATM,
 +
təzyiqini və Q. Qalileyin hərəkət haq-
 +
qındakı ideyalarını inkipaf etdir-
 +
miil, aqırlıq mərkəzlərinin hərə-
 +
kət prinsipini seyləmipt, Torricelli
 +
boilurunun isbatını və Torricelli
 +
dusturunu vermil, civəli barometr
 +
ixtira etmitidir. Onun riyaziyyat, bal-
 +
listika, optik cihazların təkmil-
 +
ləpdirilməsi sahəsində də ipləri var.
 +
TORRİCELLİ BOİYLURU—yuxarı-
 +
sı baqlı borudakı mayenin sərbəst
 +
səthi çzərində havasız fəza. İtalyan
 +
fiziki V. Viviani muəyyən etmitdir
 +
ki, bir tərəfi batqlı uzun pquplə boru-
 +
nu civə ilə doldurub acıq tərəfini
 +
civə olan baiqa qaba saldıqda, civə-
 +
nin bir hissəsi qaba tekulur və onun
 +
səthi uzərində bopluq yaranır. Bunu
 +
ilk dəfə E. Torricelli izah etmipi
 +
və gəstərmitdir ki, qabdakı civə sət-
 +
hinə təsir edən atm. təzyiqi boruda
 +
hund. 760 mm olan civə sutununun cə-
 +
kisi ilə tarazlapır və onun etdiyi
 +
təzyiqə bərabərdir. E. Torricelli və
 +
. Paskalın təcrubələri Aristotelin
 +
ctəbiət bopluqdan qorxurq ideyasını,
 +
bopluqun prinsipcə alına bilməməsi
 +
təsəvvurlərini rədd etdi və atm. təz-
 +
Yiqinin mevcud Olu gəstərdi.
 +
TORRİCELLİ DUSTU U—acıq qab-
 +
dakı depikdən mayenin axma sur əti-
 +
 
 +
 
 +
ni ifadə edən dustur: o=u 24 (bu-
 +
rada h—maye səthinin depqiyin mərkə-
 +
zindən hesablanmınd hundurluYu, —
 +
aqırlıq quvvəsi tə”cilidir). E. Ter.
 +
ricelli muəyyən etmitdir (1641). Q.
 +
D.-na əsasən depikdən mayenin axma
 +
sur”əti butun mayelər ucun eyni olub,
 +
maye səviyyəsinin hundurluyunun kvad-
 +
rat keku ilə duz mӱtənasibdir, h hun-
 +
xӱrluyundən axan mayenin surəti, hə-
 +
min Hundurlukdəi sərbəst duiiən cis-
 +
min aldıqı sur”ətə bərabərdir. Axma-
 +
nın həqiqi sur”əti isə T.d. ilə tə Yin
 +
olunan sur”ətdən bir qədər fərqlənir
 +
BƏ deppiyin forma və əlculərindən,
 +
mayenin ezluluyundən və s.-dən ası-
 +
lıdır. Buna gərə də T.d.-na vahid-
 +
dən kicik təshihedici vuruq daxil
 +
 
 +
 
 +
edilir (:=fu 20, burada f—sur ət
 +
 
 +
 
 +
əmsalıdır). T.d. hidrodinamikada
 +
Mӱhӱm rol oynayır.
 +
TOPTÖH MƏRTƏBƏSİ (ƏSRİ)
 +
 
 +
 
 +
Tortona 1p.-nin (Toqopay, İtaliyanın
 +
yemont vil.-ndəy adından) — Qərbi
 +
Avropada Orta Miosenin ust mərtəbə-
 +
si. 1857 ildə İsvecrə geoloqu K. Ma-
 +
Yer-Eymar İtaliyanın (pm.-ında ayır-
 +
mımdır. T.m. Qara dəniz— Xəzər həv-
 +
zəsində Cokrak, Qaraqan və Konk Ho-
 +
rizontlarına muvafiqdir. Azərb.SSR:
 +
də Xəzəryanı-Quba, Abieron, PPamaxı-
 +
obustan sahələrində, Kicik Qafqaz və
 +
alı:i d-rının ətəklərində, həmci-
 +
 
 +
 
 +
nin Nax.MSSR-də var. Qumdapı, mer-
 +
Gelli gil, cınqıl və konqlomeratdan
 +
ibarətdir. Xarakterik faunası mol:
 +
Yusklar və s,-dir.
 +
 
 +
TORUN (Toqip)—Polipanın inM.-biH-
 +
da iqəhər, Torun voyevodalıqının inz.
 +
m. Visla cayı sahilindədir. Nəql.
 +
qovtpaqı, cay portu. Əh. 180 min (1981).
 +
Kimya, mapınqayırma, tikiit, yeyin-
 +
ti, poliqrafiya sənayesi, un-t, me”mar-
 +
 
 +
 
 +
lıq abidələri var. Kopernikin
 +
vətənidir. | |
 +
TORUN VOYEVODALIRI (UUo-
 +
 
 +
 
 +
Yevvödztvvo ToqipzKze)—Polpanın :im.-
 +
ında, əsasən, Visla cayının atpaqı
 +
axınının saq sahilində inzibati va-
 +
hid. Sah, 5,3 min km?, ƏH. 587 min
 +
(1980). İnz.m. Torun ii.-dir. T.v. coxlu
 +
satlıq k.t. məhsulu verən sənaye-aqrar
 +
r-nudur. Torunda mapınqayırma və
 +
kimya (sintetik lif, fosfor gubrələri
 +
və s. istehsalı), Qrudzyondzda rezin
 +
və metal e”malı muəssisələri var. Ye-
 +
YiİnTtİ sənayesi inkiypa etmitdir.
 +
Buqda, arpa, covdar, kartof, məkəp
 +
cuqunduru, palqamturp əkilir. Donuz,
 +
ə dluk qaramal saxlanılır.
 +
TORUN SULHU (1411)—Tevton or-
 +
deninə qariqı Polta krallıqı və Be-
 +
yuk Litva knyazlıqının apardıqı
 +
Bəyuk mӱharibəni (1409—11) qurtaran
 +
muqavilə. Torun pt.-ndə 1411 il fev-
 +
ralın 1-də imzalanmılndı. T.s.-nə
 +
gərə, Tevton ordeni Jemaytiya və
 +
Dobjin torpaqına iddialarından əl
 +
cəkdi və təzminat verməli oldu.
 +
TORUN SULHU (1466)—Tevton or-
 +
deni ilə Polpa krallıqı arasında
 +
Onucillik mӱharibəni (1454—66) qur-
 +
taran sulh muqaviləsi. Oktyabrın 19-
 +
da Torun 1p.-ndə imzalanmındır. T.
 +
s.-nə gərə Qdansk Pomoryesi, Xelmin-
 +
skaya və Mixaylovskaya, Malbork, El-
 +
blonq torpaqları və Varmiya yepiskop-
 +
luqu Polpanın ixtiyarına kecdi.
 +
Malborkdan sonra paytaxtı Kəniqs-
 +
berq olan Tevton ordeni Polpta kral-
 +
lıRınıNn Vassalına cevrildi .
 +
TORF (alm. ToqE)—yanar faydalı qa-
 +
zıntı. Bataqlıq iqəraitində natamam
 +
curumuli bitki qalıqlarının toplan-
 +
masından əmələ gəlir. Qurulupu, adə-
 +
tən, lifli və amorfdur. Element tər-
 +
kibinin 50—6096 -ini karbon (S) təpp-
 +
kil edir. Sərtliyi apaqıdır. Həcm
 +
cəkisi O,70—0,75, Rəngi sarı və ya
 +
qarayadək dəyitən qonur olur. T.-a
 +
tund rəng verən curuntudur. T. ucun
 +
təbii yatımda yuksək (88— 9696 ) Rutu-
 +
bətlilik səciyyəvidir. Yanarkən 2650—
 +
3120 kkalykq istilik verir. Yanacaq,
 +
gӱbrə, istilik izoləedici material
 +
və s. kimi istifadə olunur.
 +
 
 +
T. haqqında ilk mə”lumatdar era-
 +
mızın 46-cı ilinə təsaduf edir. T.
 +
yanacaq materialı kimi 12—13 əsrlər-
 +
də Hollandiya və PTotlantiyada mə”-
 +
lum olmuidur. Rusiyada T. Haqqında
 +
ilk mə”lumatlar 18 əsrə aiddir. Dun-
 +
yada T. yataqlarının və bataqlıqla-
 +
rın sah. təqr. 3530 mln. ha-dır (təqr.
 +
100 mln. La-ı sənaye əhəmiyyətlidir).
 +
Dunya ehtiyatı 267 mlrd. t-dur, bunun
 +
162,5 mlrd. t-u SSRİ-dədir (1975),
 +
 
 +
T.-un umumi kutləsində uceyrə
 +
qurulutmunu itirmiil bitki toxuma-
 +
larının curuməsindən alınan məh-
 +
sulların nisbi gəda T.-un curu-
 +
mə dərəcəsi adlanır. T.-lar zəif cu-
 +
 
 +
umui (2095-dək), orta curumuti (20—
 +
3590 -dək) və cox curumuiy olur. T.-un
 +
məniəyi yerustu orqanları bataqlı-
 +
qın aerasiyalı səthi qatında (torfo-
 +
 
 +
 
 +
gen zona) . onurqasızları, bak-
 +
teriya və gəbələklərlə humuslaiqan və
 +
minerallatan qurumuiq bitki qalıq-
 +
larının toplanması ilə əlaqədar-
 +
dır. Anaerob muhitdə olan yeraltı
 +
orqanlar T.-da konservləiir və onun
 +
təbəqəli hissəsini əmələ gətirir.
 +
 
 +
T. cıxarılmazdan əvvəl yataqların
 +
səthi qurudulur, aqac, mamır və s.
 +
cıxarılır, yataqlar 25—40 sm dərin-
 +
likdə ketuk, aərac keku və s.-Dən tə-
 +
mizlənir. SSRİ-də T. ekskavatorla,
 +
frezer və karyersiz-dərinlətdirmə
 +
usulu ilə cıxarılır. Sənayedə hasil
 +
olan T.-un 9524 -dən coxu frezer usulu
 +
ilə cıxarılır. Bunun ucun yatarın
 +
ust təbəqəsi 25 mm-dək dərinlikdə xır:
 +
dalanır (frezerlənir), qurudulduq-
 +
dan sonra hazır torf yıqılır. Bax
 +
həmcinin Torf maiqınları.
 +
TORF MAPINLARI–torf cıxa-
 +
rılacaq yataqları istismara hazırla-
 +
maq, torf cıxartmaq, onu qurutmaq,
 +
yıqmaq, yӱkləmək və nəql etmək ucun
 +
mapınlar. T.m.-nın əsas xarakterik
 +
xususiyyətləri qrunta gestərilən xusu-
 +
si təzyiqin az olmasıdır.
 +
TORF MUALİCƏSİ —palcıq mua-
 +
licəsinin bir nevuy torfun mualicə
 +
məqsədi ilə iplədilməsi. Bu məqsədlə
 +
sanitariya-gigiyena tələblərini ədə-
 +
Yən, 42—529S-dək isidilmip torfdan
 +
istifadə olunur. Əsasən, dayaq-hərə-
 +
kət orqanlarının bir sıra xronik
 +
xəstəliklərində, periferik sinirlə-
 +
rin, qarın və kicik canaq bopluqu or-
 +
qanlarının xronik iltihabında və s.
 +
mualicəsində tətbiq edilir. Sanatori-
 +
Ya-Kurort, xəstəxana, poliklinika iyə-
 +
raitində applikasiya edilir, habelə
 +
fizioterapiya ilə birlikdə geniip
 +
təri lir.
 +
TORF ƏNA YESİ— yanacaq sənaye-
 +
si sahəsiy torf yataqlarının mənim-
 +
sənilməsini, torfun cıxarılması və
 +
emalını əhatə edir. SSRİ x.t.-nda
 +
T.s.-nin əhəmiyyəti onun yerli yana-
 +
caq nevlərindən biri olması ilə mu-
 +
ƏYYƏN edilir, ondan getdikcə daha cox
 +
uzvi gubrə, mal-qara ucun depəmə,
 +
dibcək, istilik gecirməyən material
 +
və s. hazırlanmasında istifadə olu-
 +
nur. SSRİ inkitpaf etmitp T.s.-nə
 +
kalikdir. Zəngin torf yataqları
 +
Qərbi Sibirdə və əlkənin PPimal-
 +
Qərb hissəsindədir. SSRİ torf eh-
 +
tiyatının 9996 -i bu r-nların payına
 +
dupqur. SSRİ-də bir sıra elektrik
 +
St. torfla ipləyir: lakin yanacaq
 +
 
 +
ansında torfun payı cox azdır
 +
(0,476, 1983). ağ p: yanacaq torfu
 +
cıxarılması (mln. 7”., pərti nəmlik-
 +
nə): 1913—1,79: 1940—33,2: 1960—
 +
sə 1970—57,4: 1983—25,7.
 +
 
 +
əqxarici əlkələrdən İrlandiyada,
 +
AFR-də, PXR-də Qəm .. Too ubl-
 +
xarılır. Torfdan yanacaq kimi, əsa-
 +
sən, İrlandiya, AFR və Finlandi-
 +
Yada, digər elkələrdə isə baqkcılıq:
 +
da, gӱlculukgdə və tərəvəzcilikdə is-
 +
tifadə edilir.
 +
TORF-İZOLYASİYA TAVALARI—
 +
İSTİLİYİ izolyasiya etmək məqsədi ilə
 +
mərtəbəarası və ya cardaq ertuklərin-
 +
də, habelə digər konstruksiyalarda ii1-
 +
lədilən torf tavalar. 3 sm qalınlı-
 +
FblH Aa 100x50 sm elcudə hazırlanır.
 +
İstilikkecirmə əmsalı 0,06—0,05,
 +
əyilmədə məhkəmlik həddi 2 k?/sm?-ə
 +
Ona.
 +
TORİYE (fr. torchere, torche—Məli”-
 +
əl)—oturacarı yerə qoyulan hundur
 +
dayaqlı (təqr, 1,5—2,0m) iplıqlandır-
 +
 
 +
 
 +
330
 +
 
 +
 
 +
TOSAR
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ma cihazı. Adətən, taxta, metal və ya
 +
plastik gutlədən hazırlanıb, dekora-
 +
tiv gərunuitə malik olur.
 +
TOSAR— Azərb.-da ev məipətində i1-
 +
lədilən mətbəx qabı: yar əritmək, bə –
 +
zi xərəkləri bu BƏ C. YUYH HC-
 +
tifadə edilir. isdən hazırlanan
 +
T. genaqızlı, yastı oturacaqlı, dar-
 +
dibli, uzundəstəkli, girdə olur. Sa-
 +
pının əl tutan yeri acıq boru ipəklin-
 +
dədir, yastı hissəsinin Yara 6ə”aəH
 +
naxımlanır. Yaxın PPərq, Orta Asi-
 +
ya və Qafqazda da yayılmındır.
 +
TOCKAHA (Toscana) — İtaliyanı"
 +
mərkəzi hissəsində vil. Apennin y-a-
 +
nın 1im.-q.-ində, Liquriya və Tirren
 +
dənizləri sahilindədir. Sah. 23 min
 +
km?. Əh. 3,6 mln. (1978). Massa-e-Kar-
 +
rara, Lukka, Pistoya, Florensiya,
 +
Livorno, Piza, Aretso, Siyena, Qros-
 +
seto əyalətlərindən ibarətdir. lba
 +
və 6. xırda adalar da T.-ya daxildir.
 +
Əsas iəhəri və iqtisadi mərkəzi Flo-
 +
nsiyadır. Ərazinin cox Hissəsini
 +
oskana-Emiliya Apennin d-rı tutur.
 +
Sahilləri ovalıqdır. Ərazinin 3896 -ə
 +
qədəri melədir. Kinovar, dəmir fi-
 +
lizi, qonur kəmur, pirit, mərmər cı-
 +
xarılır. Metallurgiya, mapınqayır-
 +
ma, kimya, neft e”malı, toxuculuq,
 +
karız sənayesi var. Əsasən, dənli
 +
bitkilər, iqəkər cuqunduru, tutun,
 +
uzum, zeytun və s. yetitdirilir. Do-
 +
nuzculuq və qoyunculuqla məpqul olu-
 +
nur. Turizm inkittaf etmiidir.
 +
 
 +
T. qədimdə Tutsiya və Etruriya ad-
 +
lanmılidır. 15 əsrin 1-ci yarısında
 +
Florensiyanın . hakimiyyəti altına
 +
dupimuli və hersoqluqa cevrilmiiddi.
 +
1847 ildə Lukka hersoqluqu da T.-Ya
 +
birləpdirildi. İtaliyada 1859— 60
 +
illərin inqilabi hadisələri zamanı
 +
T.-da Hersoqluq ləqv olundu və 1860
 +
ilin martında onun ərazisi Sardiniya
 +
(1861 ildən İzaliya) krallıqrına qa-
 +
tıldı. T. ərazisini 1943 ildə alman-
 +
fatist qopunları iiqal etmiiydi:
 +
1944 ildə isə Muqavimət hərəkatı quv-
 +
vələri tərəfindən azad olunmupidu.
 +
TOSKAN ORDERİ—bax Me”mar-
 +
lıq orderləri. |
 +
TOCKAHVIHH (Toscanini) Aprypo (25.
 +
Z3.1867, Parma—16.1.1957, Nyu-York)—
 +
italyan dirijoru. Dirijorluqa 1886
 +
ildən Rio-de-Janeyroda bailamıil-
 +
dır. İtaliyada opera və simfonik
 +
ork.-in dirijoru olmuii (1887—98),
 +
Milanın c.Ta Skalaqı matrına (1898--
 +
1903, 1996—08, 1921—29), ABİQ da
 +
cMetropoliten-operaəya, Nyu-York fi-
 +
larmoniyası (1926—36) və milli radio
 +
verilifləri ipyirkətinin ork.-nə (1937
 +
—)3, T. ucun təkil edilmitndir)
 +
rəzӧ lli etmimpdir. 30-cu illərdə
 +
 
 +
alsburq və Bayroytda T.-in baicılı-
 +
qı ilə musiqi festivalları geciril:-
 +
miidir. 20 əsrin gərkəmli dirijor-
 +
larından olan nadir artistlik
 +
temperamenti və musiqi hafizəsi,
 +
ifacılara guclu təqsiri ilə fərqlən-
 +
mi, muəllif fikrinin tam dəqiq-
 +
liklə ifadə edilməsinə nail olmu|1-
 +
dur. T.-nin repertuarına klassik və
 +
romantik, eləcə də muasir bəstəkar-
 +
ların əsərləri daxil idi |D. PT1os-
 +
takovicin 7-ci (“Leninqradə) simfo-
 +
 
 +
 
 +
niyasını 1942 ildə ABPQ-da ifa et-
 +
miidir). 1982 ildə Milanın “Pik-
 +
kola Skalav teatrına T.-nin adı ve-
 +
 
 +
 
 +
rilmitidir.
 +
 
 +
 
 +
| Əd. Pavebvq S., Arturo Toskanini.
 +
İzbr. proizv., t. 2, M., 1956: İskusstvo
 +
Arturo Toskanini. Vospominanin. Bioqra-
 +
 
 +
 
 +
ficeskie materialı, L.,
 +
denqo
 +
ital., L., 1977 |
 +
TOT—Qədim Misir mifologiyasında
 +
ay, mӱdriklik, yazı və hesab allahı,
 +
elmin, mӱqəddəs kitabların və sehr-
 +
bazlıqın himayəcisi. Əfsanəyə gerə,
 +
Osirisin axirət məhkəməsində T. ələn
 +
iəxslərin əməllərinin Yazılmasına
 +
nəzarət edirdi. İblis və ya iblisbaii-
 +
lı insan pəklində təsəvvur olunur.
 +
TOTAL (son nar. totalis—ÖYTYH, TaM,
 +
ÖyTƏB )—TaM, YMyMu, həp mein ranpa)an,
 +
əhatə edən (məs., ctotal mӱhari-
 +
 
 +
 
 +
Əə).
 +
“TOTAL MUHARİBƏə—imperialist
 +
təcavuzkar muharibə nəzəriyyəsi. Cə-
 +
miyyətin butun maddi və mə”nəvi hə-
 +
yatının mӱharibənin mənafeyinə tabe
 +
edilməsini və onun, rəqibin həm si:
 +
lahlı quvvələrini, həm də dinc əha-
 +
lisini məhv etmək məqsədilə hər cur
 +
ən qəddar mӱbarizə vasitələri ilə apa-
 +
rılmasını nəzərdə tutur. €T.M.ə HƏ3Ə-
 +
riyyəsini general E. Tudendorf sis-
 +
temləpdirmiidir (1935). İkinci dun-
 +
ya muharibəsinin hazırlanmasında və
 +
gedipində faitiist Almaniyasının
 +
cT.m.əj nəzəriyyəsi əsasında qurulmuii
 +
hərbi doktrinası tam iflasa uqradı.
 +
Muasir devrdə imperialist dairələ-
 +
rində 4T.m.ə prinsiplərini dircəlt-
 +
mək meylləri məvcuddur.
 +
TOTA/HM3ATOP (öp. totalisateur, to-
 +
(a1:zeq—cəmləmək, yekun vurmaq)—cı-
 +
dır yarımlarında hər hansı at ucun
 +
nə qədər mərc pul qoyulduqunu və top-
 +
lanan vəsaitin umumi məblərini gəs-
 +
tərən sayqac. Bu ipin təkili ilə
 +
məpqul olan buro da, həmin oyunun
 +
əzu də QT. adlanır. :
 +
TOTALİTAR DƏVLƏT—imperializm
 +
devrundə avtoritar burjua devləti
 +
forması: devlətin butun cəmiyyət uzə-
 +
rində tam nəzarəti. T.d.-lər və rejim-
 +
lər butun leqal təpkilatların mil-
 +
liləidirilməsi, hakimiyyətin diskre-
 +
sion (hec bir 2 məhdudlaidı-
 +
ılmamın) səlahiyyəti, demokratik
 +
uquqların və azadlıqların ləvvi,
 +
ictimai həyatın hərbilətdirilməsi,
 +
mӱtərəqqi quvvələrə divan tutması
 +
ilə səciyyələnir. Faiqist Almaniyası
 +
və İtaliyası ifrat T.d. olmutilar.
 +
TOTALİTARİZM (son lat. (okayykaz —
 +
dolqunluq, butevluk, tamlıq, lat. (o-
 +
kahhqv—butun, tam) — avtoritar oda
 +
jua dəevləti formalarından biri (bax
 +
Totalitar dovlət).
 +
TOTEMİZM (Pimali Amerika Hindi-
 +
lərinin dilində ocibve ot-otem, hərfi
 +
mə”nası—onun nəsli)—ibtidai icma
 +
cəmiyyətində məvcud olmuiy etiqad və
 +
adətlər gompleksi. Muəyyən insan qru-
 +
pu (tayfa, qəbilə) ilə heyvan və ya
 +
bitkilərin (totem) qohumluq əlaqəsinə
 +
inamla əlaqədar yaranmımdır. Hər
 +
tayfa (qəbilə) əz toteminin adını da-
 +
izlımılidır. Totemi əldurmək və ya
 +
yemək olmazdı. T. dunya xalqları ara-
 +
sında genii yayılmınmdır. T. qalıqla-
 +
rı butun dinlərdə saxlanılmınddır.
 +
TӦTMA—RSFSR Voloqda vil.-ndə
 +
iəəhər. Totma r-nunun mərkəzi. Su-
 +
eopa cayı sahilindədir. Kətan z-du,
 +
əq kombipatı, yeyinti, aqac tədaruku
 +
və e”malı sənayesi muəssisələri: əl-
 +
kəpunaslıq muzeyi var. Balneoloji
 +
kurortdur. 1137 ildən məqlumdur.
 +
TOTS (Toko:q əsl adı və familiyası —
 +
Antonio De Kurtis-Qalyar-
 +
au, De Curtes-Gagliardi) (15.2.1898,
 +
Neapol— 15.4.1967, Roma)—italyan ki-
 +
 
 +
 
 +
1974:Valı-
 +
Dj., N pel s Toskanini, per. s
 +
 
 +
 
 +
no aktyoru. İlk vaxtlar revu, operet-
 +
ta, teatr və radioda cı Xı11 etmiildir.
 +
“Toto İtaliyanı səyahət edirə (1948),
 +
“Toto ev axtarırq (1949), c“ Neapol
 +
milyonerlər iqəhəridirə (1950), 4Po-
 +
lis nəfərləri və oqrularqə (1951), 4 To-
 +
to arvadını axtarır (1952), *Neapo-
 +
lun qızılı (1954), *Beyuk və kicik
 +
qutlilarə (1966), “Mӱqəddəs Yanuari
 +
 
 +
 
 +
–
 +
 
 +
 
 +
s.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
o.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Mü
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
-— 3
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
x... ə
 +
 
 +
 
 +
Toto Qanun qanunlurunda qalırə filə
 +
mində.
 +
 
 +
 
 +
əməliyyatım (1967) kimi məphur film:
 +
lərdə cəkilmiidir. Neapol xalq gko-
 +
mediyası ifacılıqı prinsiplərinə
 +
yaxın olan T.-nun aktyor sənətində
 +
milli ən ənə gӱclu idi.
 +
 
 +
TOTTFRİ— Yaponiyada Honsu a.-nda
 +
pəhər və port. Tottori prefekturası-
 +
nın inz.m. D.y. qovpaqı, Əh, 125 min
 +
(1977). Ən”ənəvi milli sənət (cətirlər,
 +
bambukdan məmulat və s.) mərkəzlə-
 +
rindən biri. Toxuculuq, aqac e”malı,
 +
kaqız, meyvə konservi sənayesi, matın-
 +
qayırma, kicik gəmiqayırma muəssisə-
 +
ləri: botanika barı, un-t var.
 +
TOFALAR (kecmit adları kara-
 +
qasuə—İrkutsk vil.-nin Nijneudin-
 +
ski r-nunda yatayan turkdilli xalq.
 +
Mənitə, dil və mədəniyyətcə ipərqi tu-
 +
valılarla qohumdurlar. Əvvəllər ge-
 +
cəri maralcılıq və ovculuqla mətqul
 +
olan T. Sovet Hakimiyyəti illərində
 +
oturaq həyata kecmiilər və əsasən vəh-
 +
ii Heyvan dərisi tədaruku kooperativ-
 +
lərində calınırlar. Milli ziyalı-
 +
ları Yetipmitidir.
 +
 
 +
TOFALAR DİLİ (kecmiil adı ka-
 +
raqas dili)—tofaların dili. Turg
 +
dillərinə daxildir. İki iiivəsi
 +
(alıqcer və qutar) var. Tuva dilinə
 +
cox yaxındır: onu Tuva dilinin dia-
 +
lekti də adlandırırlar. Lakin bir
 +
sıra leksik, fonetik və qrammatik
 +
xususiyyətləri ilə digər turk dillə-
 +
rindən fərqlənir. Yazısızdır.
 +
 
 +
 
 +
Əd. Rassadin V. İ., Fonetika i
 +
leksika tofalarskoqo azıka, Ulan-Udz.
 +
1971: yenə onun, Morfoloqil tofalar-
 +
skoqo czıka (pn srapnitelınom ospetenin),
 +
M., 1978.
 +
 
 +
 
 +
TOGMHT ƏHR-hƏKHM (..cel $3y)) hy-
 +
seyn (d. 9.10.1898, Buheyrə əyaləti,
 +
Dəlnəqrait g.)—ərəb Yazıcısı, ictimai
 +
xadim (Misir). Qahirədə Ərəb Dili
 +
Akademiyasının uzvu (1954). Misir
 +
Devlət mukafatı laureatı (1961). Ya-
 +
radıcılıqa vətənpərvər ruhlu ile r-
 +
lərlə batilamıddır. 4-Caqırılmamıiy
 +
qonaqə (1918) adlı ilg pyesi ingilis-
 +
pərəstlik əleyhinə yenəlmipdir. Mi-
 +
sir ədəbiyyatında ilk sosial-məitət
 +
romanının (“Ruhun qayıtmasıə, 1933)
 +
və realist povestin (FƏyalət mustənti"
 +
qinin gӱndəliyiə, 1937) mӱəllifidir.
 +
€ Marapana yatanlarə (1933), 4PTəhri:
 +
zadə (1934), cGələcək gunə səyahətə
 +
(1930), *“Ovdaq (1962) və s. simvolist-
 +
romantik dramları, Hegayə, ocerg və
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TOXUM FONDU
 +
 
 +
 
 +
331
 +
 
 +
 
 +
fəlsəfi esseləri var.
 +
tanə pyesi Azərb. sə
 +
qoyulmutidur (1980).
 +
Əsərləri: Vozvrapenie duxa, M
 +
1960, PPesth qineN, i kə
 +
ani . 1964, Lotorei,
 +
Əd.: nusov K. O,,
 +
Taufika alıh-Xakima, M., əə yır
 +
əv və K., Proza Taufika alh-Xakima,
 +
 
 +
 
 +
€ Kapbıxmbını sul-
 +
nəsinDƏə tamailaya
 +
 
 +
 
 +
TOFİQ FİKRƏT
 +
12.1867,
 +
 
 +
 
 +
UR
 +
 
 +
 
 +
(Tevfik Fikret) (24.
 +
İstambul—19.8.1915, İstam-
 +
| | bul)—turk ppairi,
 +
pedaqoq, jurna
 +
list. gə ədəbiyya-
 +
tında “Səərvəti-fu-
 +
nunə və ya cƏdəbiy-
 +
YATİ-CƏDİDƏF adla-
 +
nan cərəyanın ba-
 +
nisidir. 1888 ildə
 +
Qalatasaray litse-
 +
yini bitirmiit, bir
 +
muddət xarici ii-
 +
lər nazirliyində
 +
itiləmiin, 1894—
 +
 
 +
22. 1915 illərdə turk
 +
dili və ədəbi yyatından dərs demiidir.
 +
İlk pe rlərini və ədəbiyyatın icti-
 +
mai roluna dair məqalələrini redak-
 +
toru olduqu “Sərvəti-fununə jurna-
 +
lında dərc etdirmiitdir. T.F. turk
 +
iye”rinə məzmun və formaca yenilik-
 +
lər gətirmitdir. O, csənət həyat ucun-
 +
durə prinsipini Həm əməldə, həm də
 +
nəzəriyyədə tətbiq edən ilk turk ilai-
 +
ridir. İnqilabi ruhlu ipeqrlərində
 +
zulm, istibdad və dini fanatizmi qə-
 +
tiyyətlə qamcılamı:il, humanizm və
 +
azadlıq ideyalarını, xalqlar dostlu-
 +
qunu tərənnum etmitdir ertəsi
 +
KƏSTƏz silsiləsi, 4*Sisə, “Bir ləHzeyi-
 +
Təəxxypə, “Millət iqərqisi?, “Dəvənin
 +
bapız, “Doxsan beiqə doqruz, €XaHH-
 +
yəqmaə, *"Rubabın cavabıə, € TapHXH-TƏ-
 +
dimə, 4PPərming və s.). Əsərləri qada-
 +
qan edilməsinə baxmayaraq, mutərəqqi
 +
gənclər və hərbcilər arasında əldən-
 +
ələ kecərək əzbərlənmiiy və Yayıl-
 +
mıpdır, Hakim dairələr tərəfindən
 +
əmrunun sonuna qədər təqib olunsa
 +
da, inqilabi ideyalara və xalqa sadiq
 +
qalmıpdır. Əsərləri Azərb.-da da rər-
 +
bət qazanmıtpdı. Azərb. pairlərindən
 +
Məhəmməd Hadi, Huseyn Cavid, Abbas
 +
Səhhət" və 6.-nın yaradıcılıqına mu-
 +
əyyən təqsir gestərmitdir.
 +
 
 +
 
 +
Əsərləri: Muntəxəb parcalar,
 +
B.,1923, Secilmipt əsərləri, B., 1969, PTər-
 +
min, B., 1972, Belın napye, M., 1967, Ki-
 +
babi şikeste ve Tevfik ikretin butün di-
 +
ger eserleri, Istanbul, 1973.
 +
 
 +
Əd: Əkrəm Cəfər, Bəyuk turk
 +
pairi Tofiq Fikrət, Azərb.SSR EA Xə-
 +
bərləri (ədəbiyyat, dil, incəsənət seri-
 +
lacıı), 1969, No 1, hyce iH oh P,, Todbur
 +
Fikrət, B., 1981: Qordlevski VB.
 +
A., İzbr. soc., t. 2, M., 1961, Alıkae-
 +
val., Babaev A., Turbikal literatu-
 +
ra. Kratkin ocerk, M., 1967, Kalmi-
 +
lev X., Obiestvennıe motivı v turep-
 +
Kofi noəan, M., 1969: S er te 1 S., Tevfik
 +
Fikret, Ideologisi ve felsefesi, Istanbul, 1970.
 +
 
 +
 
 +
TOXA—torpaqı yumiyaltmaq və alaq-
 +
lamaq ucun k.t. aləti. İilək hissə-
 +
DƏN və aqac dəstəkdən ibarətdir. Neo-
 +
LİT devrundə meydana gəlmiidir (Ən
 +
Asiyada, sonralar əkinciliyinNn Yayıl-
 +
DIRI digər əlkələrdə). Arxeoloji
 +
qazıntılar zamanı Azərb.-da (Baba-
 +
dərvit, TPomutəpə, Zərgərtəpə, Qara-
 +
Kəpəktəpə, Uzuntəpə, 1Pəhərcik və s.)
 +
Da, sumuk və metaldan hazırlanan
 +
T.-lar tapılmıtdır. Ən qədimi Kul-
 +
təpənin (Nax, MSSR) Eneolit təbəqə-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
təpədə arxeoloji qazıntılar, B.,
 +
 
 +
 
 +
sindən mə”lumdur. Toxa əkinciliyi
 +
dəvrundə əsas ppum aləti olan T.-lar
 +
XII VƏ kotanın meydana cıxmasın-
 +
dan sonra təsərrufatda, əsasən, yar-
 +
dımcı alətə cevrilmitdir. Afrika,
 +
Cənub-PPərqi Asiyanın tropik meiyə
 +
zonasında yapqayan bə/zi tayfa və xalq-
 +
ların təsərrufat həyatında indi
 +
də muhum yer tutur.
 +
 
 +
 
 +
Ədə Həbibullayev O. H., ..
 +
MHaBnanonBT. U,, XIX əcp nə XX əsrin
 +
əvvəllarində Azərbaycanın əkincilik
 +
alətləri, B., 1979, İsmayılovQ. S.,
 +
Qurucay və Kəndələncay vadisində qədim
 +
mədəniyyət izləri, B., 1981,
 +
 
 +
 
 +
TOXA ƏKİNCİLİYİ–--cəmiyyət ta-
 +
rixində əkinciliyin ən qədim forma-
 +
sı. Q.ə. dəvrundə CYMYK, nanı, araq
 +
və s.-dən duzəldilmii toxadardan is-
 +
tifadə edilir və butun iiylər əl ilə
 +
gərulurdu. T.ə.-nin qalıqları Av-
 +
straliyadan baiyqa, Yer kurəsinin mux-
 +
təlif yerlərində tapılmıtidır. Na-
 +
tufi mədəniyyətinin əhalisi Mezo-
 +
lit dəvrunun ortalarında T.ə. ilə
 +
məpqul olmutdur. T.ə. Neolit dəv-
 +
rundə Hindistan, Hind—Cin, Aralıq
 +
dənizi sahili əlkələrində, PTərqi AF-
 +
rika və Mərkəzi Amerikada yayılmıipi-
 +
dı. T.ə. ilk batlanqıcda, əsasən, qa-
 +
dınlara məxsus məpquliyyət idi. Ap-
 +
xeoloji qazıntılar e.ə. 3-cu minil-
 +
likdə Azərb.-da T.ə.-nin inkipyaf et-
 +
diyini gestərir. Cəmiyyəqin sosial-
 +
iqtisadi inkiptafı, qopqu heyvanları-
 +
nın quvvəsindən istifadə edilməsi
 +
nəticəsində T.ə. tədricən xıpp (cut)
 +
ƏKİNCİLİYİ İLƏ ƏVƏZ edildi. tə
 +
TOXAR DİLLƏRİ—hind-Avropa dil-
 +
lərinə daxil olan əlu dillər qrupu.
 +
T.d.-nin hind-Avropa dillərinə mən-
 +
(Rliunu 1908 ildə alman alimləri
 +
E. Ziq və V. Ziqlinq subut etmiilər,
 +
6—7 əsrlərdə PTərqi Turkustanda (in-
 +
diki CXR, Sintszyan əyaləti) yayıl-
 +
mıtidı. Adı ipərti olaraq, PPərqi İran
 +
dillərindən birində danınlan toxar-
 +
ların adından gəturulmutidur. 5—8
 +
əsrlərə aid əlyazmaları və kitabələr
 +
brahmi ilə yazılmındır. 9—10 əsrlər-
 +
də T.d.-ndə danıtanlar uyqurlar tə-
 +
rəfindən assimilyasiyaya uqramınlar.
 +
 
 +
 
 +
Əd.: Toxarskie azıki, M., 1959.
 +
 
 +
 
 +
TOXARISTAN—tarixi vil.: indi-
 +
ki Əzb.SSR-in və Tac.SSR-in c.-uUnu,
 +
Əfqanıstanın im.-ını əhatə edirdi.
 +
Adı toxarlarla əlaqədardır. 9—13
 +
əsrlərin fars, ərəb muəllifləri 5—13
 +
əsrlər arasındakı dӧvr ucun 4T.ə ter-
 +
minindən istifadə etmilər. Eramı-
 +
zın 1—4 əsrlərində T. Kuqan padiah-
 +
lırına daxil idi. Onun suqutundan
 +
sonra ayrı-ayrı hakimliklərə parca -
 +
lanmıl, eftalilərə (5—6 əsrlərdə),
 +
tӱrklərə (7 əsr) tabe edilmitdi. V
 +
əsrin 1-ci yarısında ərəblər tutmupi-
 +
dular. Sonralar Tahirilər, Səffari-
 +
lər, Samanilər, Hurilər devlətləri-
 +
nə daxil olmuiy, 13 əsrdə monqolla-
 +
rın hucumuna məruz qalmındı. Orta
 +
Asiyanın iri iqtisadi və mədəni mər-
 +
kəzi olan T. Mərkəzi Asiyada buddiz-
 +
min və maniliyin yayılmasında və in-
 +
kipafında muhum rol oynamıpdır.
 +
TOXARLAR—1) e.ə. 2 əsr—eramızın
 +
1-ci minilliyində Orta Asiyada lamıa-
 +
MblHl Xazır (Ğax Toxapsıcman). 2) Toxap
 +
dillərində danınqqan Hind- Avropa xal.
 +
qının adı. E.ə. 3—2-ci minilliklər-
 +
də PQərqi Avropada, eramızın 1-ci
 +
 
 +
 
 +
minilliyinin ortalarında isə Mərkə-
 +
zi Asiyada yappamınlar.
 +
 
 +
Əd.Qafurov B. Q., Tadjiki, M.,
 +
1972.
 +
 
 +
 
 +
TOXMACAR—meyvə və ya mettə tpitil:
 +
liyinin səpin bəlməsində toxumlar-
 +
dan alınmın birillik və coxillik
 +
bitkilər. Meyvə bitkilərində sort-
 +
ların coxaldılması ucun calaqaltı
 +
kimi istifadə olunur. Seleksiya itpin-
 +
də yeni sortlar almaq məqsədi ilə
 +
hibrid AD yetipdirilir. Meiqə
 +
aqaclarının TQ.-ından mejtə salınma-
 +
sında istifadə edilir.
 +
TOXTA (?7—təqr. 1312)—Qızıl Orda
 +
xanı. Mengu Teymurun oqlu. Batunun
 +
nəticəsi. 1288 ildə əmisi otlanları
 +
onu qovmutt, 1291 ildə Noqayın kəməyi
 +
ilə yenidən hakimiyyətə gəlmiidi. La-
 +
kin, tezliklə Noqay və T. arasında
 +
mubarizə balilandı. Rus knyazlıqla-
 +
rında Noqayın təsirini ləqv etmək
 +
məqsədi ilə T. 1293 ildə oraya qopqun
 +
gəndərmiiy, 14 ipəhər talan olunmuil-
 +
du. 1300 ildə T. Noqayı mərlub edə-
 +
rək Volqadan Dona qədər olan torpaq-
 +
ları əz hakimiyyəti altında birləp-
 +
dirmitdi. Rus torpaqlarına yeni yu-
 +
pyuə hazırlalpjta kəl elmuzidur.
 +
TOXTAMIİNY (7—1406)—Qızıl Or-
 +
da xanı. Atası Tӱy Xoca Cuci xanın
 +
nəslindən idi. 14 əsrin 70-ci illə-
 +
rirdə Teymurun kəməyi ilə Otrar vil.-
 +
ni (Cənubi Qazaxıstan) və Sauranı
 +
(Sırdərya həvzəsi) tutmutidu. Kuli-
 +
kovo vurutmasında (1380) Mamayın
 +
məqlubiyyətindən istifadə edərək Or:-
 +
dada hakimiyyəti ələ kecirmiidi. Da-
 +
xili cəkitmələrin qartptısını alaraq
 +
bir muddət Qızıl Ordanın kecmili
 +
qudrətini dircəltmitidi. 1382 ildə T.
 +
hiylə ilə Moskvanı tutaraq ppəhəri ta-
 +
lamhıntp və yandırmısdı. 1386 ilin əv-
 +
vəlində T. 90 min nəfərlik qopunla
 +
Azərb.-a soxuldu, PTirvanı talayaraq
 +
Təbrizə yollandı. Təbrizlilərin mu-
 +
qavimətinə baxmayaraq, T. hiylə iplə-
 +
dərək ipəhəri tutdu. Naxcıvan, Mara-
 +
qa, Mərənd, Sultaniyyə tpəhərləri də
 +
qarət olundu. T.-ın adından Bakıda,
 +
abranda sikkələr kəsilirdi. Zaqaf-
 +
 
 +
 
 +
ttaziya və Orta Asiya torpaqları ustun-
 +
 
 +
 
 +
də Teymurla apardıqı mubarizə 1395
 +
ildə 1.-ın məerlubiyyəti ilə nəticə-
 +
ləndi. O, Volqadan tpərqdəki torpaq-
 +
larını itirdi. T.-ı Sibir xanı P1a-
 +
dibəy əldurmutidur.
 +
 
 +
,. Ədl bax Qızıl Orda məqaləsinin ədə-
 +
biyyatına,
 +
TOXUM —bax Sənin materialı.
 +
TOXUM NƏZARƏTİ—k.t. bitkiləri-
 +
nin istehsalı, tədaruku, saxlanması
 +
və səpinə hazırlanması prosesində
 +
onların toxumlarının keyfiyyətinə
 +
nəzarət sistemi tədbirləri. SSRİ-də
 +
T.n. toxumculuqun ən əsas hissəsidir.
 +
Q.n. əkin sahələrini kondisiyalı t0-
 +
xum materialı silə təqmin edir. Dev-
 +
lət toxum inspeksiyası toxumun təmiz-
 +
"HUHHH, cucərməsini, həyat qabiliyyə-
 +
ə toxumun yoluxma dərəcəsini, 1000
 +
 
 +
ZzİN cəkisini və nəmliyini yoxlayır.
 +
TOXUM FONDU—kt, bitğilərinin
 +
SƏPİN ucun toxum ehtiyatı. T.f.-na
 +
toxumluq əkinlər ucun rayonlaiidı-
 +
rılmın sortların ən yaxtpı, secmə
 +
toxum materialıpnın ayrılması (bax
 +
Sənin materialı) k.t. bitkiləri
 +
Yıqrımının batlanqıcında bir aydan
 +
gec olmayaraq qurtarır. Əsas T.f.-nun
 +
miqdarını səpin norması və səpin
 +
planına əsasən təsərrufat əzu muəyyən
 +
 
 +
 
 +
932
 +
 
 +
 
 +
TOXYMA
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
edir. T.f. quru, təmiz və zərərsiz-
 +
ləidirilmii yerdə saxlanılır. Onun
 +
vəziyyətinə və istifadə olunmasına
 +
ciddi nəzarət edilir. Təsərrufatda,
 +
həmcinin 10—1596 miqdarında sıqorta
 +
və gecici T.f. (payızlıq bitkilərin
 +
səpipi tez bailanan yerdə) olur. Sı-
 +
qorta T.f. hər il təmizlənir, yeni məh-
 +
sulun toxumu ilə əvəz edilir.
 +
TOXUMA— fasiləsiz sapları ilmə-
 +
lər iqəklində əyib, onları bir-birinə
 +
ilitdirməklə (hərməklə) trikotaj
 +
parca və ya mə”mulat hazırlanması.
 +
İlmələr arasındakı əlaqə və onların
 +
qariqılıqlı yerlətməsi herulmə nəvu
 +
ilə muəyyənlətdirilir. T. prosesi əl
 +
ilə və mapınla aparılır. Mapında
 +
T. eninə (kulir T.-sı) və uzununa
 +
(ərii T.-sı) usullarla yerinə yetiri-
 +
lir. Birinci usulda butev (fasilə-
 +
siz) sap bir ilmə sırasını təkil
 +
edən ilmələr piqəklində əyilərək əvvəl-
 +
ki sıra ilmələri ilə birlətdirilir
 +
və beləliklə trikotaj parca alınır.
 +
İkinci usulda isə ilmə sırasını
 +
mapının eyni zamanda butun iiylək
 +
iynələrindən kecirilmiti əri sapla-
 +
rı sistemi təpqkil edir. Burada bir
 +
sapın ilmələri yalnız bir sırada
 +
yerlənməyib, ardıcıl olaraq bir sı-
 +
radan o birinə kecir. Bax Qrikotaj,
 +
rikotaj maiını.
 +
TOXUMA VƏ ORQANLARIN KƏ-
 +
HCURULMƏSİ —patoloji proses nə-
 +
ticəsinda məhv olmuii, yaxud zədələn-
 +
mi toxuma və orqanların orqanizmin
 +
ezunun, yaxud Ğanıra orqanizmin analo-
 +
ji toxuma və orqanları ilə əvəz edil-
 +
məsi. Bax həmcinin Transilantasiya.
 +
TOXUMA DƏZGAHI—1) saplardan
 +
(ərip və arqacdan) muxtəlif nev to-
 +
xuculuq parcası istehsal edən dəzgah:
 +
toxuculuq istehsalatının əsas maypı-
 +
nı. T.d. arrac sapının verilmə usu-
 +
luna gərə məkikli və məkiksiz: arra-
 +
cın dəyitdirilmə usuluna gərə avto-
 +
matik və mexaniki (əl ilə dəyiidi-
 +
rilən), aqızəmələgətirən mexanizmin
 +
nəvunə gorə ekssentrik, xizəkli və
 +
jakkard, məkiklərin sayına gərə bir-
 +
MəKİKLİ və coxməkikli, sapların nə-
 +
vunə gərə pambıq, ipək, yun, iquppə,
 +
metal parcalar ucun və s. nəvlərə
 +
ayrılır.
 +
Məkikli dəzgahlarda məkikin ar-
 +
qac qabı ilə birlikdə cəkisi (),25—5
 +
kq-dır. Məkikin hərəkət sur”ətinin
 +
dəyinkənliyi və kӱtləsinin beyuk ol-
 +
ması məkikli T.d.-nın az məhsuldar-
 +
lıqının əsas səbəblərindəndir. Gəes-
 +
 
 +
 
 +
==
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
A
 +
 
 +
 
 +
—
 +
 
 +
 
 +
4 4
 +
 
 +
 
 +
Toxuma dəzgahının sxemi: 1—məkik:
 +
2—artac: 3—bordo: 4—remizka, 5—remiz-
 +
kanın gəzuӱ, b—əriiy.
 +
 
 +
 
 +
ə =—— — —-— — — ə - ağın ıı N kn - —
 +
 
 +
 
 +
tərilən catıtimazlıqlar məkiksiz dəz-
 +
gahlarda aradan qaldırılmıiydır.
 +
Arqac sapının verilmə usuluna gərə
 +
pnevmatik, hidravlik, rapirli və pnev-
 +
matik-rapirli və s. məkiksiz Q.d. olur.
 +
Coxməkikli dəzgahlarda (1974 ildə
 +
SSRİ və CSSR-də sınaq nӱmunələri
 +
hazırlanmındır) sapların herulmə-
 +
si əripin eni boyunca bir necə sahə-
 +
dəki məkiklər vasitəsilə aparılır.
 +
Məkiklər arasındakı məsafə parca-
 +
nın enindən xeyli az olur. Muçasir
 +
T.d. demək olar ki, tamamilə avtomat-
 +
lapdırılmıt maınlardır. T.d.-nın
 +
gələcək inkipafı, əsasən, arrac sap-
 +
ların verilmə sur"ətinin və dəzgah
 +
sur”ətinin yӱksəldilməsi istiqamətin-
 +
də aparılır. 2) Bax Trikotaj ma-
 +
imını.
 +
TOXUMA MAYESİ—heyvanda və in-
 +
sanda toxuma və orqanlar arasındakı
 +
huceyrəarası boptluqları dolduran
 +
mayey orqanizmlərin huceyrələri ilə
 +
təmasda olur və onların qida mad-
 +
dələri ala bildiyi, əz mӱbadilə məh-
 +
sullarını verə bildiyi muhit vəzi-
 +
fəsi dajıyır.
 +
TOXUMA MUALİCƏSİ — mualicə
 +
usulu, konservləpdirilmitn heyvan,
 +
yaxud bitki toxumasının və ondan
 +
hazırlanmıpny preparatların dəriyə,
 +
yaxud gəzun birləidirici qippası-
 +
nın altına yeridilməsi. 20 əsrin 30-
 +
cu illərində V. P. Filatov təklif
 +
etmipdir. Onun konsepsiyasına əsa-
 +
sən soyӱqda saxlanılmıiq toxuma qey-
 +
i-normal mӱhitə uyrunlaidıqda onda
 +
yuksək bioloji aktiv maddələr—bio-
 +
gen stimulyatorlar toplanır ki, bu
 +
da T.m.-nin əsas mӱalicə effektidir.
 +
T.m. proteinoterapiya kimi qeyri-spe-
 +
sifik mualicə usullarına daxildir.
 +
Əsasən, gəz və dəri xəstəliklərinin
 +
mualicəsində tətbiq olunur.
 +
Baytarlıqda T.m. mӱalicə,
 +
həmcinin k.t. heyvanlarının məhsul-
 +
darlıqrını yӱksəltmək məqsədi ilə tət-
 +
biq edilir. Məs., uzunmuddətli bi-
 +
tipməyən, saqalmayan yaralarda, xora-
 +
larda, bə”zi dəri, avciyər xəstəliklə-
 +
ində və s.
 +
TOXUMA TƏNƏFFUSU, hHucey-
 +
rə tənəffusu—orqan və toxu-
 +
maların huceyrələrində hava oksi-
 +
KEHHHHH iyitirakı ilə gedən fermen-
 +
tativ proseslərin məcmusu. Tənəffus
 +
prosesi arciyərlərin alveollarında
 +
bailayıb xarici muhitdən oksigenin
 +
qan vasitəsilə alınması, karbon qazı-
 +
nın orqanizmdən xaric edilməsindən
 +
ibarətdir. Bu proses həm də xarici,
 +
yaxud akciyər tənəffusu də adlanır.
 +
Akciyər tənəffusunun davamı T.t., Ya-
 +
xud daxili tənəffusdur. Bu zaman
 +
toxumalar qanla gələn oksigeni mənim-
 +
sədiyindən su əmələ gəlir və karbon
 +
qazı xaric olur. T.t. zamanı mo-
 +
lekulyar oksigenə davamlı maddələr
 +
daha tez oksidlətir. Bunu qan vasitə-
 +
silə toxumalara gətirilən oksigenin
 +
daha fəal olması ilə izah etməyə ca-
 +
lıpırlar. Bir sıra mulahizələrə
 +
gərə toxumalardakı xususi maddələr
 +
(oksigenozalar) fermentlərin iptira-
 +
kı ilə bu və ya digər substratı ok-
 +
sidləpdirirlər (A. N. Bax). Digər
 +
qrup alimlərə gərə isə, toxumalarda
 +
oksigeni fəallatdıran dəmir ionla-
 +
rı və tərkibində dəmir olan uzvi il
 +
ləpmələrdir (A. N. Danilevski,
 +
Varburq).
 +
TOXUMALAR—məniəyinə, qurulutlu-
 +
na və funksiyalarına gərə oxiyar olan
 +
 
 +
 
 +
huceyrələr sistemi. T. orqanları və
 +
orqan sistemini Yaradır. H eyvan
 +
T.-ına epiteli, birlətdirici toxu-
 +
ma, əzələ toxuması və sinir toxuması
 +
aiddir. Hər tip toxuma rupieym dəvrun-
 +
də gedən muəyyən histogenez nəticəsin-
 +
də inkipaf edir. Bir cox T.-da his-
 +
togenez davam edir və yetkin heyvan-
 +
larda regenerasiyanı, bə”zən də T.-ın
 +
artmasını tə”min edir. Toxuma hu-
 +
ceyrələrinin fəallıqı onların T.-
 +
da bilavasitə kontaktından asılı
 +
olduqu kimi uzaq hormon və sinir tə”-
 +
sirlərindən də asılıdır.
 +
 
 +
"Bitki T.-ı muəyyən fizioloji
 +
funksiyaları yerinə yetirən və bu
 +
funksiyalara muvafiq olaraq oxtar
 +
morfoloji qurulupqu olan huceyrələr
 +
qrӱpudur. Ərtulutoxumluların T.-ı
 +
daha mӱkəmməl və mӱrəkkəb quruluiq-
 +
ludur. Bunların T.-ı 2 qrupa: tərə-
 +
dici (meristem), yaxud embrional və
 +
daimi T.-a bəlunur. Daimi T. muxtə-
 +
lif tipli tərədici T.-dan forma-
 +
lapır. Tərədici, ərtuk, əturucu,
 +
əsas, mexaniki, sud boruları və s,
 +
T. ayırd edilir.
 +
 
 +
TOXUMLARIN SKARİFİKASİ-
 +
YASI (lat. zsaq1Iso—cərtirəm, cı-
 +
zıram)—bə”zi k.t. bitkilərinin (Yon-
 +
ca, lupin, xətəmbul və s.) toxumla-
 +
rının sərt qabıqlarının zədələnmə-
 +
siy, toxumu səpinə Ppazırlamaq usul-
 +
larından biri. Skarifikasiya olun-
 +
mulp toxum tez cucərir. Skarifika-
 +
siya xususi mapınla—skarifikator-
 +
larla aparılır, yaxud toxumlar qumla
 +
surtuluqr. | ki
 +
 
 +
TOXUMLU BİTKİLƏR, sperma-
 +
tofitlər (Spermatophyta )—ToxyM
 +
əmələ gətirən ali bitkilər. T.b.-ə
 +
iılpaqtoxumlular (toxumlu qıjılar,
 +
bennetitlər, kordaitlər və 6. qazıntı
 +
bitkilər daxil olmaqla), ərtulutoxum-
 +
lular, yaxud nicəkli bitkilər daxil-
 +
 
 +
 
 +
dir. Bapqa ali bitkilər—riniofit-
 +
lər, mamırkimilər, plaunkimilər,
 +
psilotkimilər, qatırquyruqukimilər
 +
 
 +
 
 +
və ayıdətəyilər toxum əmələ gətir-
 +
mir. T.b.-də qametofit (cinsi nəsil)
 +
reduksiyaya uqrramın (xususilə ertu-
 +
lutoxumlularda) və sporofit əsasın-
 +
da inkitaf edir. Toxumla coxalma
 +
sporla coxalmaya nisbətən bitkilərin
 +
proqressiv uyqunlaimasıdır. T.b.-in
 +
təkamӱl prosesində sporlu bitkilərdən
 +
əmələ gəlməsi T.b.-lə borulu sporlu
 +
bitkilərin coxalma orqanları arasın-
 +
dakı homologiya ilə subut olunur.
 +
T.6.-in Yer kӱrəsinin bitki ertuyunun
 +
Yaranmasında və insanın təsərrufat
 +
fəaliyyətində beyuk rolu var.
 +
TOXYM/H/Y Tbl?KbinAP (Lyginopte-
 +
ridopsida)—HəcnH kəsilmipl cılpaq-
 +
toxumlu bitki sinfi. Gevdəsi hundur:
 +
yarpaqları beyuk olmutidur. Kuləklə
 +
tozlanan bitkilərdir. T.q.-a, adətən,
 +
keytonikimiləri də aid edirlər. İ-T.-
 +
ın qalıqı Karbon dəvrundən mə”-
 +
lumdur, lakin Yura dəvrunə qədər
 +
olan cəkuntulərdə də rast gəlir. Pa-
 +
leobotanikada qazıntı bitkilərin bU
 +
qrupunu cox vaxt pteridospermalar
 +
adlandırırlar.
 +
 
 +
TOXUMLUQ ƏKİNLƏR—k.t. bitki-
 +
lərinin rayonlaipdırılmıiy sortla-
 +
rının xususi təsərrufat və sahələr-
 +
də aparılan əkini: bunların məhsul-
 +
ları yalnız toxum materialı ucun is”
 +
tifadə olunur. K-zların toxumculuq
 +
briqadalarında və s-zların muvafiq
 +
ie”bələrində təpkil edilir. T.ə. UCӰN
 +
elmi-tədqiqat muəssisələrindən və YA
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
| TOXUNAN 333
 +
 
 +
 
 +
toxumculuq təsərrufatlarından alın-
 +
MIIT SELİT VƏ Ya 1-ci reproduksiyalı
 +
toxumlardan istifadə olunur. Bax
 +
Həmcinin Toxumculuq.
 +
TOXUMSƏPƏN ULTİVATOR—bax
 +
Toxumsəpən maiyın,
 +
 
 +
TOXUMSƏPƏN MAİYIN—k.t, bitki-
 +
ləri və meitə aqaclarının toxumları-
 +
NI SƏPMƏK - və torpaqa gubrə vermək
 +
ucun maiın. T.m.-lar səpin usulları-
 +
na gərə toxumu cərgələrlə (itək, 1)—
 +
dar cərgəli, enli cərgəli, carpaz və
 +
lentvarı səpən maiına, kvadrat-yuva,
 +
punktir, Yaxud dəqiq (itək. 2) və səpə-
 +
ləmə usulları ilə səpən maiqınlara
 +
ayrılır. Qə”yinatına gerə dənli bit-
 +
ki, cərgəarası ipqumlanan bitki (qar-
 +
qıdalı, pambıq, cuqundur), kətan və
 +
tərəvəz toxumları səpən mapınlar və
 +
xususi tə”Yinatlı (mettpə aqacları,
 +
İSTİ İİTİLLİK və s. ucun) T.m.-lar
 +
var. T.m. eyni zamanda torpara mi-
 +
neral gubrə səpən aparatla təchiz
 +
olunarsa belə mapqın kombinə edilmit
 +
T.m. adlanır. Traktorla aqreqatlatan
 +
T.m.-lar asma, qopulan və Yarımasma
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
| R Fər” m.
 +
etti dr =
 +
= ə Ru" == |. -
 +
 
 +
 
 +
PTək, 1. Cərgələrlə toxumsəpən (asma) ma-
 +
pqının texnoloji sxemi: /——toxum qutusu:
 +
2—səpici anapaT, 3—toxumu əturən boru:
 +
4—intiqal təkəri, 5—diskli cırıracan:
 +
b6—kipləyici paxmala, 7—cıqrıracanı
 +
dərinə salmaq ucun yay, 8—cıqıracan
 +
dirək: 9—cərcivənin bap dirəyiy 10—
 +
asqı mexanizmi.
 +
 
 +
 
 +
olur. Ata qopulan və əl ilə iiylədi-
 +
lən T.m.-lar da vardır. SSRİ-də yal-
 +
nız traktorla aqreqatlatqan T.m.-la
 +
buraxılır: geturumunun eni 1,5—5,
 +
m-dir. T.m.-da toxum qutusu, səpici
 +
aparatlar, toxuməturən borular, piı-
 +
rımacanlar, toxumun ӱzərini torpaqla
 +
ertən və sahəni hamarlayan hissələr,
 +
dayaq-hərəgət təkərləri və hərəkət
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
PPək. 2. Kombinə edilmit asma, punktir
 +
 
 +
 
 +
toxumsəpən mapının texnoloji sxemi:
 +
səpici aparat, 2—intiqal təkəri: əə
 +
transmissiya valı: 4—cərcinvnə dirəyi)
 +
 
 +
 
 +
=—-birlipdirici dirəkz 6—əksintiqal,
 +
7—gubrəsəpən aparat,
 +
 
 +
 
 +
en =
 +
 
 +
 
 +
oya
 +
VZ
 +
 
 +
 
 +
“"
 +
 
 +
 
 +
1 Bə |
 +
— == —y
 +
Hə
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
PTək. Z. Toxumsəpən kultivator: 1—nəH-
 +
 
 +
KYÖpə qutusu, 2—dənsəpici aparat, 3—
 +
 
 +
toxumeturən boruz 4—dayaq təkəriq 5—
 +
 
 +
kultivator pəncəsi olan cırıracan| 6 —
 +
 
 +
vərdənələr, 7— hidrosilindr:, 8—mineral
 +
gӱbrəsəpən aparat.
 +
 
 +
 
 +
əturucu mexanizmlər olur, Butun His-
 +
sələr cərcivə ӱzərinə yıqılır, SSRİ-
 +
də k.t, bitki toxumlarının səpini
 +
ucun toxumsəpən-kotan, kultivator və
 +
uzləyici toxumsəpəndən ZƏ istifadə
 +
edili Toxumsəpən kulti-
 +
vator (izək, 3) laydırsız alətlərla
 +
becərilən torpaqda və kevipənliklər-
 +
DƏ toxum səpmək ucun iplədilir: eyni
 +
zamanda toxum səpir, torpaqı yumial-
 +
dır, aları doqrayır və cərgələrə mi-
 +
neral gubrə verir,
 +
 
 +
 
 +
Əd.KarpenkoA. N. idr., Selv-
 +
skoxozlİstvennıe mapqinı, M., 1979: L u-
 +
 
 +
 
 +
rıe A. B. i dr., Selhskoxozanstnvennıe
 +
mapinı, 2 izd., L., 1983.
 +
 
 +
 
 +
TOXUMTƏMİZLƏYƏN MAİYIN—ot,
 +
tərəvəz və texniki bitki toxumlarını
 +
təmizləmək və ceypidləmək ucun k.t.
 +
mapını. SSRİ k.t.-nda universal
 +
(SU-0,1 markalı) və elektromaqnit
 +
(ƏMC-1A və SMPQ-0,4) T.m. tətbiq edi-
 +
lir. Universal T.m.-da toxum hava
 +
axını ilə və xəlbirlərdə təmizlənib
 +
cepidlənir. Elektromaqnit T.m, Yonca
 +
və kətan toxumlarını kələ-ketur səth-
 +
li alaq (qızılsarmatıq, kəkrə və s.)
 +
toxumlarından təmizləmək ucundur.
 +
Bunun ucun təmizlənəcək toxuma maq-
 +
nit metal ovuntusu (8094 dəmir 2,3-
 +
oksid və 2096 tabaiyir) qatılır, bu za-
 +
man gələ-kotur səthli alaq toxumları-
 +
nın ӱzəri ovuntu ilə ertulur: qarı-
 +
iyıq elektromaqnit barabanına veril-
 +
dikdə alaq toxumları ona yaphıtpır,
 +
təmizlənmii toxumlar isə qəbuledici-
 +
yə yıqılır. Bax həmcinin Dəntəmiz-
 +
ləyən maın.
 +
 
 +
TOXUMUN NƏMLİYİ—toxumlarda
 +
hiqroskopik nəmliyin miqdarı. Toxy-
 +
mun saxlanması ucun T.n.-nin ÖƏİYK
 +
əhəmiyyəti var. Hər bir bitkidə to-
 +
xumluq dənin nəmliyi devlət standartı
 +
ilə normalaipdırılır. Azərb.SSR-də
 +
taxıl və dənli-paxlalı bitkilərdə
 +
kondisiyalı toxumun nəmliyi 1492 ol-
 +
malıdır. Nəmliyi yuksək olan dən tez
 +
qızıpyır və cӱcərmə qabiliyyətini iti-
 +
rir. T.n. laboratoriya ipəraitində
 +
muəyyən edilir.
 +
TӦXUMCULӰQ—bitkicilik sahəsi:
 +
sortdəyiyimə və sorttəzələmənin yerinə
 +
yetirilməsi ucun rayonlapdırılmıti
 +
sortların toxumlarının kutləvi su-
 +
rətdə coxaldılması ilə məpqul olur,
 +
T. bilavasitə seleksiya ilə əlaqədar-
 +
dır və onun nəzəri əsasıdır. Rusi-
 +
yada Q, 19 əsrin 2-ci yarısından :a.
 +
ranmındır, Q, seleksiya ilə vahid
 +
 
 +
 
 +
sistemdə V. İ. Leninin 1921 ildə im-
 +
zaladıqı 4“ Toxumculuq haqqındag dek-
 +
retdən sonra elmi əsaslarla inkipyaf
 +
edir. Bu qərar əsasında SSRİ-də, o
 +
cumlədən Azərb.SSR-də bir cox elmi-
 +
tədqiqat idarələri təiykil edildi və
 +
seleksiya-toxumculuq iiyləri elmi əsas-
 +
larla quruldu. Q.-u yaxtıladırmaq
 +
və onu sənaye əsasında yenidən tətikil
 +
etmək ucun 1960 ildə Sov. İKP MK və
 +
SSRİ Nazirlər Soveti qərar qəbul
 +
etdi. T.-un sənaye əsasında yenidən
 +
təpkilinin bəyuk əhəmiyyəti oldu.
 +
 
 +
1978 ildə Azərb.SSR-də cins to-
 +
xum istehsal edən “Sorttoxumsənayev
 +
birliyi təiikil edidmiii, resp.-nın
 +
əsas taxılcılıq r-nlarının hər bi-
 +
rində r-nun və Ya zonanın toxuma olan
 +
tələbatını ədəyə biləcək xususi to-
 +
xumculuq təsərrufatları yaradılmıpi-
 +
dır. Elmi-Tədqiqat Əkincilik İn-
 +
tu, Azərb.SSR EA Genetika və Selek-
 +
siya İn-tu və həmin in-tların təc-
 +
rubə st.-ları cSorttoxumsənayev bir-
 +
liyYinin rayonlaidırılmın yuksək-
 +
məhsuldar sortların superelit və
 +
elit toxuma olan tələbatını ədəyir.
 +
Bu toxumlar xususi toxumculuq təsər-
 +
rufatlarında artırılır və bu təsər-
 +
rufatlar isə əz nevbəsində r-nun umu-
 +
mi əkin sahəsini 1-ci, 2-ci, qismən
 +
də 3-cu reproduksiyalı toxumla tə”min
 +
edir. Bu ipin aparılmasında əsas
 +
vəzifə sortdəyitimə və sorttəzələməni
 +
vaxtında həyata kecirmək, bioloji və
 +
məhsuldarlıq keyfiyyətini saxlamaqla
 +
onların toxumlarını tələbata uyqun
 +
surətdə kӱtləvi artırmaqdan ibarət-
 +
dir.
 +
 
 +
 
 +
Ədi Moroz N. A., Selekiil i sevə
 +
iknovedbkvo zernovıx gkulhtur, Minsk,
 +
81.
 +
 
 +
 
 +
TOXYMuynyr TƏSƏRRUFATI,
 +
SSRİ-də toxumculuq tə-
 +
sərrufatı–—k-z, s-z və ya elmi-
 +
tədqiqat idarəsinin təsərrufatı: zona-
 +
NI VƏ Ya r-nu k.t. bitkilərinin rayon-
 +
lapdırılmıiy yuksəkkeyfiyyətli sort-
 +
ları ilə tə”min edir. T.t. elmi-tədqi-
 +
qat idarələri tərəfindən ibtidai to-
 +
xumculuq sahələrində superelit və elit
 +
toxumları hazırlayır, k-z və s-zlara
 +
eELİt və 1-ci reproduksiyalı toxumlar
 +
verir. Bax həmcinin Toxumculiq.
 +
TOXUMİYUNASLIQ — toxumlardan
 +
bəhs edən elm: ana bitkidə yumurtahu-
 +
ceyrənin mayalandıqı vaxtdan baila-
 +
yaraq həmin toxumlardan yeni bitki
 +
ƏMƏLƏ GƏLƏNƏ qədər olan dӧvrdə to-
 +
xumların həyatı və inkipafını vy-
 +
rənir,
 +
 
 +
Q. botanika, genetika,
 +
 
 +
fiziologiya, embriologiya və s. bio-
 +
loji elmlərlə sıx əlaqədardır və
 +
onların tədqiqat usullarından isti-
 +
fadə edir. Q., həmcinin toxum mate-
 +
riallarına qiymət və nəzarət usul-
 +
larını ipləyib hazırlayır (bax To-
 +
X.M nəzarəti). T.-ın yabanı bitki-
 +
lərin toxum və meyvələrini eyrənən
 +
hissəsi botaniki T. (xarpologiya), be-
 +
cərilən k.t. bitkilərinin toxumla”
 +
rından bəhs edən hissəsi kənd tə-
 +
sərrufatırvəya aqronomiya T.-ı
 +
adlanır.
 +
TOXUNAN—M” nəqtəsi M nəqtəsinə
 +
( əyrisi boyunca ss Nsuz Yaxınlatdıqda
 +
MM" duz xəttinin limit vəziyyəti.
 +
Duzbucamtı koordinatlarda tənliyi
 +
U/=/(x) olan əyriyə cəkilən T.-ın tən-
 +
LİYİ
 +
 
 +
 
 +
biokimya,
 +
 
 +
 
 +
U—/(x,)=/(x,)(x—x,)
 +
 
 +
 
 +
334
 +
 
 +
 
 +
ipəklindədir (/—diferensiallanan-
 +
dır, x, isə M nəqqəsinin absisidir).
 +
5 səthinə onun M nəqtəsində T. və to-
 +
xunan mustəvi çzərində yerləttən ix-
 +
 
 +
 
 +
Dan mə.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ən EHM ii m.
 +
tiyari duz xətt 5 səthianə M nəqtəsinə
 +
də Q. adlanır.
 +
 
 +
TOXYHAH MYCTƏBH (M HərTə-
 +
sindəbsəthinə T.m.)—M nəq-
 +
təsindən kecən və cari M” pəqtəsi M
 +
nəqtəsinə yaxınlatdıqda M”-dən mə-
 +
safəsi MM” məsafəsinə nəzərən sopsuz
 +
KHHHK olan mustəvi. 72=/(x, u) səthin
 +
tənliyidirsə və /-in (xo, uo) pəqtə-
 +
sində tam diferensialı varsa (xo. (0,
 +
?o) neqtəsində T.m.-nin tənliyi 2—2/==-
 +
m A(x —xo) -.B(U—vo) pəklindədir. Bu
 +
halda A və V 0//dx və d/ du xususi
 +
terəmələrinin (xo, o) nəqtəsindəki
 +
qiymətləridir.
 +
 
 +
 
 +
zrə aa
 +
 
 +
 
 +
TOXYHAHHnHAP YCYnY —6ax Nyu-
 +
ton usulu.
 +
TOXUNMA DUYRUSU, taktil
 +
 
 +
 
 +
hiss (lat. Kası115—toxunmaqla hiss
 +
olunan, (apno—toxunuram)—muxtəlif
 +
mexaniki stimulun dəri səthinə tə”-
 +
sirindən bat verir. İki əsas muxtə-
 +
lifnevlu reseptorun: toxunma resep-
 +
SİYASI VƏ təzyiq resepsiyasının məv-
 +
cudluqu ilə səciyyələnir. Frey tuk-
 +
cukləri metodu ilə dərinin həssas-
 +
LIRINI tƏDqiq etdikdə elə pahiyələr
 +
tapmaq olur ki, onlar təzyiqə reaksi-
 +
Ya verdikləri halda temp-ra reaksiya
 +
vermirlər. Əksinə, dəridə elə nahi-
 +
Yələr var ki, temp-ra reaksiya verdik-
 +
ləri halda, təzyiqə cavab vermirlər.
 +
Bunlar subut edir ki, taktil hissin
 +
(toxunma) və temp-r hissinin yaran-
 +
ması muxtəlif dəri reseptorlarının
 +
qıcıqlanması nəticəsində baii verir.
 +
TOXUNMA ORQANLARI — dəridə
 +
dayaq-hərəkət aparatında (əzələlərdə,
 +
barlarda, oynaqlarda və s.), bə”zi selik-
 +
Lİ qipqada (dodaqlarda, dildə və s.)
 +
orqanizmin xarici və daxili muhitin-
 +
də baiq verən quruluilu toxuma top-
 +
lusu, yaxud reseptorlar. T.o.-ndan bə”-
 +
ziləri mexaniki qıcıqlardan, digər-
 +
ləri istinin, soyuqun tə”sirindən mu-
 +
təəssir olur. Bir sıra T.o. isə yalnız
 +
MUƏYYƏN kimyəvi amillərlə qıcıqla-
 +
nır. Nəhayət, xususi qurululu re-
 +
septorlar səs və ipıq dalqaları ilə
 +
oyanırlar.
 +
 
 +
TOXUNMAYAN PARCHALAR —təbii,
 +
kimyəvi lif və saplardan toxuculuq
 +
usulları tətbiq etmədən alınan mə”-
 +
mulatlar. T.p. istehsalı ayrı-ayrı
 +
liflərin muxtəlif usullarla ir-
 +
ləpdirilməsinə əsaslanır. Yapıin-
 +
dırma T.p.-da liflər bitipdirici
 +
maddələr (Yapıtqanlar) vasitəsilə
 +
birlətdirilir. Əsasını lifli mate-
 +
rial (1 m?-in kutləsi 10—1000 q və
 +
daha cox olak toxuculuq lifləri tə-
 +
bəqəsi) təppkil edən belə T.p. daha ge-
 +
hip Yayılmıddır. Bundan baiqa T.p.
 +
xovlu-lifli materialı bir və ya bir
 +
necə sap sistemi ilə tikməklə, lifli
 +
kӱtləni gecələtdirməklə, girinti-cı-
 +
xıntılı iynələrlə e”mal etməklə və s.
 +
usullarla hazırlanır. Lifli mate-
 +
 
 +
 
 +
TOXUNAN MXSTƏVİ |
 +
 
 +
 
 +
s ə ə Tə tt
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
1Pək. 1. Lif təbəqəsini mexaniki usulla
 +
 
 +
formalatdıran qurqunun sxemi: /—dara-
 +
 
 +
ma mapının cıxarılabilən barabanı:
 +
 
 +
2— daranmıtl lay: 3—daranmıqi layın
 +
 
 +
Yerlətdiricisiy, 4— formalapıhıiid ma-
 +
terial.
 +
 
 +
 
 +
rial, əsasən, mexaniki və aerodina-
 +
Mik usullarla formalatdırılır.
 +
Qat.-dan xalca, adyal, həmcinin pal-
 +
tar, ayaqqabı və s. ucun istilətdiri-
 +
ci araqatılar, gaqız maını ucun
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
PPək. 2.
 +
 
 +
 
 +
.Tif təbəqəsini
 +
usulla formalapdıran qurqunun sxemi:
 +
 
 +
 
 +
aerodinamik
 +
 
 +
 
 +
1— nuğ), 2—cıxarılabilən baraban: 3—
 +
diffuzor, 4— kondensator: 5—transport-
 +
yor: 6—formalatmhin material.
 +
 
 +
 
 +
mahud, sӱzgəc və s. mə”mulatlar ha-
 +
zırlanır.
 +
 
 +
Əd.: Texnoloqil proizvodstva netkan-
 +
nıx materialov, M., 1982,
 +
 
 +
 
 +
TOXUCULUQ—toxuma mə”mulatının
 +
(həsir, parca, xalca, palaz və s.) is-
 +
tehsalı ilə məiul olan sənət sahəsi,
 +
Xammal (lif) və mə”mulat nəvundən
 +
asılı olaraq T.-un muxtəlif sahə-
 +
ləri (parca, kətan, yun, ipək, pambıq,
 +
həsir, xalca-palaz) məvcud olmuttdur.
 +
T.-a həm də hərmə sənəti daxildir.
 +
İstehsalatda parcanın toxunma tex-
 +
nologiyası ipliyin hazırlanma prose-
 +
si, parcanın toxunması və tamamlama
 +
iplərindən ibarətdir. Hazırlıq" pro-
 +
sesi ərii və arqac saplarının sarın-
 +
ması, ilixtlənməsi, cillə hazırlan-
 +
ması və s. əməliyyatlar daxildir.
 +
Hazırlıq sexindən sonra əriii və ap-
 +
qac toxuculuq sexinə daxil olur. To-
 +
xuma prosesində əriiy sapları dəz-
 +
gahın orqanlarının muxtəlif tə”sir-
 +
lərinə arqac saplarına nisbətən cox
 +
məqruz qalır. Buna gərə də əriiq daha
 +
keyfiyyətli xammaldan hazırlanır,
 +
onlar əlavə olaraq burulur və tilixt-
 +
lənir. Tamamlama ipləri parcanın
 +
uzunluqunun əlculməsi, onların tə-
 +
mizlənməsi, parcanın keyfiyyətinə
 +
nəzarət və s.-dən ibarətdir.
 +
 
 +
Neolit dəvrundə yaranmıi və
 +
ibtidai icma qurulutunda genii ya-
 +
yılmındı. İlk əl ilə toxuma dəzgahı
 +
e.ə. 6—Ə-ci minilliklərdə meydana
 +
gəlmitdir. F. Engels toxucu dəzga-
 +
hının ixtirasını insan cəmiyyətinin
 +
inkimafının ilk pilləsində cəmiy-
 +
yətin ən muhum nailiyyətlərindən biri
 +
hesab etmiidir (Marks GE., En-
 +
gels F., Secilmipq əsərləri, 2 cild-
 +
də, c. 2, B., 4953, səh, 311). Feodalizm
 +
 
 +
 
 +
ə toxuma dəzgahı və toxuma
 +
a, TƏKMHTƏLİMHLİM. 16 əsrdən
 +
balayaraq toxuma irosesinri mexa-
 +
nikləidirilməsinə ilk təipəbbus edil-
 +
mipdir. İngiltərədə 18 əsrdə mexa-
 +
niki məkik və toxuma dəzga “ ixtira
 +
olunmutdur. 19 əsrin sonu— əsrin
 +
əvvəllərində MƏKH)H avtomatik dəyii)-
 +
 
 +
 
 +
. dirən toxuma dəzgahı yaradılmıiq-
 +
 
 +
 
 +
dır. 20 əsrin əvvəllərindən e tibarən
 +
məkiksiz dəzgahlar icad olunmuidur.
 +
Parca məqmulatı tarixən ufuqi dəz-
 +
gahlarda istehsal edilmiidir.
 +
Azərb.-da Eneolitdən Tunc dəvrunə
 +
kecid mərhələsində ilaquli T. dəzgah-
 +
larından istifadə olunması arxeolo-
 +
ji materiallardan mə”lumdur. Son-
 +
ralar, eramızın 3—7 əsrlərində ufu-
 +
qi T. dəzgahı (Mingəcevirdən tapıl-
 +
mıqidır) imlədilmitdir. Bu dəzgah-
 +
ların bəsit numunəsi—xana, nisbətən
 +
mӱrəkkəb nəvu isə pparbaf dəzgahı in-
 +
diyə qədər qalmaqdadır. Xammalın ne"
 +
vundən asılı olaraq Azərb.-da par-
 +
ca T.-unun muxtəlif istehsal sahə-
 +
ləri yaranmıtldı: pambıq parca T.,-
 +
una nisbətən iyal və ipək T.-u ustun
 +
məvqe tutmutidur. Erkən orta əsrlər-
 +
dən bantlayaraq Culfa, Ordubad, Nax-
 +
cıvanda bez istehsalı (bəzzazlıq),
 +
PQamaxı, Mucu, Basqal, PTəki və Gən-
 +
cədə pilarbaflıq sənəti geniiy yayıl-
 +
mıtiqdır. PTarbaflıq mə”mulatında
 +
cecim və kəlarayı istehsalı mustəqil
 +
sahələr kimi fəaliyyət gəstərmiin-
 +
dir. Milli ipək T.-unun yuksək ə
 +
ması olan karxana tarbaflıqı 20
 +
əsrin əvvəllərinədək davam etmiii və
 +
f-k istehsalına kecid ucun zəmin ya-
 +
ratmımdır. Azərb. :parbaflarının
 +
məhsulları (darayı, mov, qanovuz,
 +
atlaz, tafta, tirmə, cecim, gkəlara-
 +
Yı və s.) Rusiyada, eləcə də Avropa ol-
 +
kələrində bəyuk ppehrət qazanmındı.
 +
9 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllərindən
 +
Avropa və Rusiyadan ixrac olunan
 +
ucuz f-k məhsullarının rəqabəti nə-
 +
ticəsində Azərb.-ın bir sıra ən”ənəvi
 +
T. sənətləri (bəzzazlıq, iqaltoxuma,
 +
 
 +
 
 +
parbaflıq) tənəzzulə qramıtndır.
 +
Rİ—iplik və
 +
 
 +
 
 +
TOXUCULUQ LİFL
 +
toxuculuq mə qmulatları hazırlamaq
 +
ucun liflər, toxuculuq sənayesində
 +
əsas xammal. T.l. təbii liflərə (pam-
 +
bıq, kətan, yun, təbic ipək və s.) və
 +
kimyəvi liflərə ayrılır. Kimyəvi
 +
liflər sun”i və sintetik olur. Sun”i
 +
liflər təbii uzvi yuksəkmolekullu
 +
birlətmələrdən (məs., selluloz), bit-
 +
ki və heyvan məniəli zulallardan
 +
(məs., zein, kozein) alınır (bax Ase-
 +
tat lifləri, Viskoz lifləri). Sin-
 +
tetik Q.l.-ni sintetik polimerlərdən
 +
(poliamid, polietilentereftalat, p0-
 +
liakrilopitril, poliuretan və s.) ha-
 +
zırlanır. Kimyəvi T.l. pambıq və yun
 +
lifləri kimi uzun saplar və qısa lif-
 +
lər (itapel lifləri adlanır) pək-
 +
lində istehsal edilir. Bəzən qeyri-
 +
uzvi birlətmələrdən alınmıiyq lif-
 +
lər (iquptə, metal və s. liflər) DƏ
 +
kimYƏvi Q.l.-nə aid edilir.
 +
TOXUCULUQ PARCASI —toxuculuq
 +
prosesində bir-birinə perpendikulyar
 +
sap sistemlərinin (əriiq və arrac
 +
əruӱlməsindən alınan mə”mulat. Bə -
 +
zi hallarda (parcada xov, naxıii və s.
 +
almaq ucun) əlavə sap sistemindən DƏ
 +
istifadə olunur. T.p. uzun parca,
 +
sufrə, dəsmal və s. iyəklində istehsal
 +
edilir. Qalınlıqı, adətən, 5 mm-ə Qə-
 +
dər, eni 1,5 m-ə qədər (bəzən 12 m-dək),
 +
uz. mӱxtəlifdir. İpliyin hazırlan-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TƏBPAT
 +
 
 +
 
 +
335
 +
 
 +
 
 +
—j–a–"hhç—jx”bh-tĞjh-n-—hjkmk————————n ti ———————————-”:z”z-,ghD—- "khhğdpppkqet-—"—c—qktqjp”
 +
 
 +
 
 +
dıqı liflərin nəvunə gərə pambıq,
 +
Yun, gətan, ipək və kimyəvi liflərdən
 +
T.p. olur. T.p. bircins (yun, ipək,
 +
pambıq, kətan və s.), qarıpyıq (muxtə-
 +
lif liflərin qarıtıqından hazır-
 +
lanmınq eynitipli saplardan, məs..,
 +
gətan-lavsan ipliyindən) və bircins
 +
olmayan (məs., əripi pambıq, arqacı
 +
yun saplardan) nevlərə ayrılır. To-
 +
xucu dəzgahlarında alınan parca
 +
(xam parca) aqartma, boyama, paxı-
 +
vurma, həmcinin muxtəlif nəv tamam-
 +
lama əməliyyatlarından kecirilir.
 +
Tə yinatına gerə məmitətdə itilədilən
 +
və texniki parcalara ayrılır. T.p.-
 +
nın qurululu saplarıpn qalınplıqı
 +
və ya xətti sıxlıqı, herulmə qaydası
 +
və s. ilə xarakterizə edilir. T.p.-pın
 +
səthi sıxlıqı 30 q/m?-dəp (Kpen-min-
 +
foi) 1 k?/m?-ə (brezent, beltinq) qə-
 +
 
 +
 
 +
dərdir.
 +
TOXUCULUQ SƏNAYESİ— yutkul sə-
 +
nayenin ən qocaman və iri sahələrin-
 +
dən biri:z muxtəlif nev bitki, heinarı
 +
və kimyəvi (sun”i və sintetik) liflər-
 +
dən toxuculuq parcaları, trikotaj
 +
(bax Trikotaj sənayesi) və digər mə”-
 +
mulatlar istehsal edir. Q.s. ictimai
 +
məhsul istehsalında və əhalinin tə-
 +
ləbatılın edəpnilməsində muhum yer-
 +
lərdən birini tutur. T.s.-nə toxuculuq
 +
xammalının ilkin e”malı, pambıq
 +
parca, kətan, yun, ipək, toxunmayan
 +
parcalar, gəndir-cut, tortoxuyan, toxu-
 +
culuq talantereya, trikotaj, kecə is-
 +
tehsalı sahələri daxildir. T.s. məh-
 +
sulları paltar, ayaqqabı istehsalın-
 +
da və digər sənaye sahələrində (məs.,
 +
mebel istehsalında, maiınqayırmada)
 +
istifadə olunur.
 +
 
 +
Toxuculuq məmulatları istehsalı
 +
cox qədimdə meydana gəlmitdir. Pam-
 +
bıq becərilməsi, əl ilə iplik və
 +
parca hazırlanması eramızdan bir
 +
cox əsr əvvəl Hindistan, Cii və Mi-
 +
sirdə mə”lum idi. Q.s. mamınlı is-
 +
tehsal yoluna qədəm qoymuzi ilk sahə
 +
olmulidur. 18 əsrin 2-ci yarısında
 +
sənaye cevrilimni bu sahədən bailla-
 +
mıtidır. |
 +
 
 +
İnqilaba qədərki Rusiyada T,s,
 +
eqmaledici sənayenin əsas sahələrin-
 +
dən biri idi. Butupn sənaye məhsulu-
 +
nun 20,594-i və istehlak predmetləri
 +
istehsalı məhsulunun təqr. 3220-i
 +
onun payına dupqurdu. Q.s., əsasən,
 +
mərkəzi r-nlarda yerlətdirilmiyidi.
 +
Əsas xammal r-nları olan Orta Asiya
 +
və Qazaxıstanda toxuculuq muəssisələ-
 +
ri yox idi. Azərb.-da T.s. ipək səlays-
 +
sinin yaranması və inkipafı ilə
 +
baqlıdır. Azərb.-da ppəkcilik ta qə-
 +
dimdən məlumdur. Lakin fək tipli
 +
ilk ipək mçəssisəsi 1829 ildə İəgidə
 +
yaradılmı:idı. Artıq 19 əsrin 2-ci
 +
yarısında 1Pəki, Ordubad və Qara-
 +
baqda coxlu ipəkcilik muəssisələri
 +
əmələ gəlmitdi (bax Qarabaq ipəg kom-
 +
binatı, Ordubad baramaacan fabri-
 +
ki, 1Pəki istehsal ipək birliyi),
 +
Gəncə, Ordubad, PQamaxı və 1Pəki
 +
ipək parca istehsalı mərkəzləri idi.
 +
19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəlində Ba-
 +
kıda T.s.-pin yeni sahəsi—pambıq
 +
parca istshsalı muəssisəsi yaradıl-
 +
dı: bu, butevlukdə Qafqazda ilk, Ru-
 +
siyada isə iri muəssisələrdən idi
 +
(bax Bakı toxuculuq kombinatı).
 +
 
 +
T.s.-nin inkipafı toxuculuq xam-
 +
malının catınimamazlıqı və onun
 +
xaricdən gətirilməsi uzundən lən-
 +
giyirdi. Muəssisələrin coxunda xa-
 +
ricdən gətirilmii toxuculuq mapın-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ları qurulmuttdu. T.s. fəhlələri-
 +
nin vəziyyəti olduqca aqır idi. Utlaq
 +
əməyindən geniii istifadə olunurdu.
 +
Birinci dunya muharibəsi və Vətən-
 +
nanı muharibəsi illərində istehsa-
 +
lın həcmi xeyli azalmındı. Sovet
 +
hakimiyyətinin ilk illərində KƏh-
 +
 
 +
 
 +
nə toxuculuq mӱəssisələrinin iitə
 +
salınması ilə yanatpı yeni f-klər
 +
də tikilirdi. Birinci bemtillikdə
 +
 
 +
 
 +
13 pambıq parca, 3 kəqan, 4 yun və bir
 +
sıra toxuculuq muəssisələri 1119 sa-
 +
lıpdı. İkinci betillikdə Daqiənd
 +
və Barnaul pambıq parca kombipat-
 +
larının, Dutənbə toxuculuq kombi-
 +
patının, Smolensk, Orsk, Kostroma
 +
kətan kombinatlarının, Semipala-
 +
tiinskdə mahud kombinatının, Nu-
 +
xada (PTəkidə) ipək f-kinin və digər
 +
T.s. muəssisələrinin tikintisi bala
 +
catdırıldı. 1940 ildə pambıq par-
 +
ca istehsalı (2715 mln. m?) 1913 il
 +
səviyyəsini (1817 mln. m?) ətub kecdi.
 +
T.s.-nin yepi sahəsi—parca tipli to-
 +
xunmayan parcalar istehsalı meydapa
 +
gəldi. Beyuk Vətən muharibəsi illə-
 +
rində T.s.-nə boyuk ziyan dəydi. Muəs-
 +
sisələrin coxu datıdıldı.
 +
 
 +
Dərduncu bepillikdə T.s. yenidən
 +
bərpa edildi, məhsul buraxılıtnına
 +
gərə mӱharibədən əvvəlki səviyyəni
 +
kecdi. Muharibədən sonrakı illərdə
 +
T.s.-pin butun sahələri inkitaf et-
 +
dirildi. Əlkənin bir cox ipəhərlə-
 +
qində T.s.-nin iri muəssisələri yara-
 +
dıldı. SSRİ yun parca istehsalına
 +
gərə duiyada 1-ci yeri tutur (1983).
 +
Məhsul buraxılınqının inkitpafı
 +
toxuculuq xammalı istehsalının ar-
 +
tımı ilə təqmin edilir. SSRİ əzunun
 +
xammala olai tələbatını tamamilə
 +
ədəyir və xeyli miqdarda pambıq ix-
 +
rac edir. 1940—83 illərdə pambıq
 +
lifi istehsalı 849 min t-dan 2586
 +
mip t, xam ipək 1816 min ?t-dan 3899
 +
MU T1-a HATAHDbIDDbITTMbilUbiD. Toxuculuq
 +
xammalının keyfiyyət tərkibi də də-
 +
yipmidir. Sun”i liflər z-dları ye-
 +
ni nov məhsullar (asetatlı ipək, lav-
 +
san, nitron və s.) istehsalını mənim-
 +
səmiilər. T.s. muəssisələrində Yeni
 +
texnika və mӱtərəqqi texnologiya tət-
 +
biq olunur, istehsal yugsək dərəcədə
 +
mexapikləfdirilir BƏ aptomaqtlad1i-
 +
dırılır.
 +
 
 +
Azərb.-da Sovet hakimiyyəti illə-
 +
rində T.s. surətlə inkitaf etmii,
 +
opun maddi-texpiki bazası xeyli gs-
 +
itilənmiidir.T.s. nin muəssisələri
 +
Bakıda (Bakı kamvol-mahud istehsa-
 +
lat birliyi, Bakı istehsalat tri-
 +
kotaj birliyi), Kirovabadda (Kirov:
 +
abad toxuculuq kombinatı, Kirov-
 +
abad kamvol-mahud kombinatı), Min-
 +
gəcevirlə (Mingəcevir pambıq-parca
 +
fabriki), Ordubadda, Stepapagertdə,
 +
 
 +
 
 +
SSR İ-dətoxuculuq sənayes
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Sumqayıtda və PTəkidədir. 1970—83
 +
illərdə T.s. məhsulları 2,6 dəfə art-
 +
mıqidır. 1983 ildə 257,6 min ut pam-
 +
bıq lifi, 500 tq xam ipək, 8,5 min t
 +
yun iplik, 35,7 mln. ədəd alt və ust
 +
trikotaj və s. istehsal olunmutidur,
 +
Xarici sosialist əlkələrində T.s.
 +
mӱvəffəqiyyətlə inkipltaf edir. 1981
 +
ildə ADR-də 0,5 mlrd. m? pambıq par-
 +
ca, 107 mln. m? yun parca, 120 mln.
 +
m? ipək parca, BXR-də muvafiq . ilə-
 +
kildə O,4: 56: 42: Mac. XR-də 0,3, 41,
 +
59: PXR-də 0,8: 160: 161, RSR-də 0,7:
 +
95: 112: CSSR-də O,6: 93: 109 mln. m
 +
parca istehsal olunmuzidur. T.s. kapi-
 +
talist əlkələrindən ən cox ABİ1, Ya-
 +
poniya, B. Britaniya, Fransa və İta-
 +
liyada inkipaf etmiidir. 1981 ildə
 +
ABİT-da 4,0 mlrd. m? pambıq parca, 210
 +
mln. m? yun parca, 7460 mln. m? ipək
 +
parca istehsal olunmudur. |
 +
TOCİSSKİ Pavel Varfolomeyevic
 +
(15.5.1864, Yekaterinburq, indiki
 +
Sverdlovsk—18.7.1918, indiki Baiq.
 +
MSSR-in Beloretsk iy.) — Rusiyada
 +
s.-d. hərəkat xadimi, bolipevik. Dvor-
 +
yan nəslindən idi. 1884 ildən Peter-
 +
burqda yapamıtn, gizli fəhlə dərnək-
 +
ləri ilə əlaqəyə girmidi. 1885 ildə,
 +
sonralar “Sankt-Peterburq fəhlələ-
 +
rinin cəmiyyəti adlanan s.-d. tətiki-
 +
latı yaratmınmdı. Təpkilat darıdıl-
 +
dıqdan (1888) sonra surgun olunmui-
 +
du. 1894 ildə Bolqarıstana getmipt,
 +
IL. Blaqoyevlə gərutimuidu. 1898 il-
 +
dən inqilabi fəaliyyətini Moskvada
 +
davam etdirmitdi. 1899 ildə həbs
 +
olunaraq surgun edilmiil, 1905 ildən
 +
Moskvada ipləmindir. Dekabr silah-
 +
lı usyanının ipirakcısı idi. Bə-
 +
yuk Oktyabr sosialist inqilabının
 +
hazırlanması və gkecirilməsi dəvrun-
 +
də Uralda partiya iti aparmıiq,
 +
RSDF(b)P komitəsinə Rəhərlnx et-
 +
mili, Beloretsk dairəsi HİK-nin səd-
 +
ri və Hərbi komissarı olmuzdur.
 +
Əksinqilabi qiyam zamapı əldurul-
 +
 
 +
 
 +
mulidur.
 +
TƏVLƏ--təsərrufat tikililərinin
 +
bir pevu. Mal-qarapın və atların
 +
saxlanması ucupdur. Cox vaxt qopqu
 +
və minik Heyvanları ucun ayrıca T.
 +
olur. Dəvə T.-ləri xalq arasında Də-
 +
vəlik adlapırdı. Duzbucaqlı planda
 +
olub, yastı, catma və ya taqbənd ertuk-
 +
lu T.-lər daidan, ciy kərpicdən ti-
 +
kilir. Abtsronda butepvluklə dadan
 +
tikilmii yarımsilindrik tavbənd Ta-
 +
vanı olan hundur və geniiyliyi ilə
 +
S T.-lər geni yayılmındır.
 +
dətən, T.-nə muxtəlif məqsədli ara-
 +
gkəsmələr olur.
 +
TƏVRAT Səhudicə—tə"lim , qanun )—
 +
Bibliyanın ilk beiy kitabı. ƏLd-i
 +
ətiqə daxildir. T.-a Varlıq, Axirət,
 +
Ruhani (Levit), Rəqəm və İkinci qa-
 +
 
 +
 
 +
pnin əsas məhsul nəvləri
 +
 
 +
 
 +
ipstehsalı, mln, lə
 +
| 1913 | 1940 1950 | 1960 1970 | " 1983
 +
 
 +
vəə I ————————————————————— = —qӧ"EBEP İN kn
 +
Pambıq parca 1817 = 2745 4838 6152 |7 7286
 +
Yun parca b 138 .. 193 439 643 762 707
 +
İpək parca 35 67 106 675 1146 | 1769 | 1884
 +
Kətan parca 121 257 516 707 687 729
 +
Alt və ust tri-
 +
 
 +
kotaj, mln. 272
 +
 
 +
ədəd . ... 186 197 583 1230 | 1623 | 1645
 +
Toxunmayan
 +
 
 +
parcalar = nə — 0,8 78 328 627
 +
 
 +
 
 +
—.— 5 —— —— —— —— —  ——  — ————o— — ——— — “ —-————ğ,—
 +
 
 +
 
 +
336
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
nun kitabları daxildir. İkinci qa-
 +
nun kitabı e.ə. 622 ildə İudeya carı
 +
osiya zamanında yaranmıtdır. T.-
 +
ın. qəti redaktəsi və sistemə salınma-
 +
sı e.ə. 444 ilə yaxın, dini-siyasi is-
 +
lahatcı Ezranın fəaliyyəti ilə ba-
 +
ila catmhpildır.
 +
TƏVSİYƏ (ər. 4.2)—1) yazılı, ya-
 +
xud iiifahi musbət rə”y. 2) Məsləhət,
 +
gəstərii.
 +
TƏYRƏTƏPƏ — Azərb.SSR Qazax r-nu
 +
Geycəli k.-ndə omutəpə mədəniyyə-
 +
tinə aid coxtəbəqəli qədim yaayıti
 +
yeri. Neolit, Eneolit və Tunc dəvr-
 +
lərinə aid maddi mədəniyyət qalıq-
 +
ları aikar edilmindir. Tunc dӧv-
 +
ru (e.ə. 3-cu minilliyin sonu—1-ci
 +
minilliyin əvvəlləri) təbəqəsi ucun
 +
qara və boz rəngli ӱzəri iquyrələnmisi
 +
və cızma xətlərlə naxındnlanmınn gil
 +
qablar, gildən bitirilmiyi niilan-
 +
lı məhur, dəndatı, həvəngdəstə və s.
 +
səciyyəvidir. Neolit-Eneolit doəvru
 +
təbəqələrindən ev və təsərrufat tiki-
 +
lisi (ciy gərpicdən dairəvi planda
 +
herulmutidur) qalıqları, caxmaqdatı
 +
və dəvəgəzudən bıcaqvarı ləvhələr, ra-
 +
iovlar, kəsərlər, caydatıdan surt-
 +
gkəclər, yıqma oraq diiyləri və s. a11-
 +
kar olunmutidur. Sumuk toxa, oraq
 +
diiləri, kemurlənmi:i taxıl (arpa
 +
və buqda) dənələri və sumuk qalıqla--
 +
rının coxunun ev heyvanlarına (ekuz-
 +
davar, donuz, it və s.) aid olması ges-
 +
tərir ki, burada əkincilik və mal-
 +
darlıq Neolit devrundə meydana gəl-
 +
MH BƏ Eneolit devrundə KEHHHI HH-
 +
kipyaf etmiidir.
 +
 
 +
Ədl Nərimanov İ., Rustə-
 +
mov C., Teyrətəpədə Neolit, Azərb.SSR
 +
EA Məruzələri, c. 16, 1960, Ne 9, P y c-
 +
təmov C., Teyrətəpədə gətpifiyyat qazın-
 +
tısı, Azərbaycanın maddi mədəniyyəti,
 +
c. 6, B., 65.
 +
 
 +
TƏYRƏTƏPƏ — Azərb.SSR Aqcabədi
 +
r-nunun İPənlik k. Yaxınlıqında or-
 +
ta əsrlərə aid yatayınıi yeri (sah. 1,5
 +
ha, hund. ə —6 m) və qəbiristan. Y aila-
 +
Yıli Yerindən erkən və inkiiyaf et-
 +
miiy orta əsrlər ucun xarakterik ilir-
 +
siz və iqirli saxsı qab qırıqları ta-
 +
pılmındır. Qablar basma və cərt-
 +
mə xətlərlə, həndəsi və qismən nəba-
 +
ti naxıilarla bəzədilmiidir. Qəbi-
 +
ristandakı kup qəbirlərdən isə qismən
 +
boyalı, əksəriyyəti sadə saxsı qab mə”-
 +
mulatı (bardaq, kupə, cam və s.) ai1-
 +
kar edilmiildir.
 +
 
 +
TƏYCCU— feodaldan asılı gəndlilə-
 +
rin feodallara verdiyi ərzaq, yaxud
 +
pul ədəmələri, ərzaq (natural T.), ya-
 +
kud pul (pul T.-su) feodal torpaq
 +
rentası formasında olmutidur. Bi-
 +
yardan fərqli olaraq T. feodal tərə-
 +
findən onun təsərrufatında iləyən
 +
kəndlinin istehsal etdiyi izafi
 +
məhsulun (yaxud opui pul ekvivalen-
 +
tinin) mənimsənilməsini nəzərdə tu-
 +
turdu. Feodalizmin genezisi dəvrun-
 +
də Q. (əsasən natural T.) kəndlilərin
 +
istismarının ilk formalarından
 +
olmutidu və daha gepti yayılmındı.
 +
Feodalizmin inkipafı dəvrundə T.
 +
adətən, biyara uyqunlatırdı. Biyardan
 +
tədricən imtipa edildikdə ərzaq, xu-
 +
susilə pul Q.-su feodal reptasının
 +
əsas formasına cevrilirdi (Qərbi
 +
Avropa əlkələrində, əsasən, 14—15
 +
əsrlərdə). Pul pə natural (az dərəcə-
 +
də) T. feodalizmin laqılması dəv-
 +
rundə də fsodal reptasının bailıca
 +
forması olmutidur. PPərq əlkələri-
 +
nin coxunda T. mərkəzlildirilmiil
 +
 
 +
 
 +
TƏVSİYƏ
 +
 
 +
 
 +
renta-devlət vergisi formasında ol-
 +
maqla butun orta əsrlər boyu kəndli-
 +
—... tutulan əsas vergi nevu ili.
 +
TƏKMƏ — muxtəlif mstqriallaqdan
 +
(metal, mə”dən suxurları, keramik
 +
material, plastik kutlə və s.-dən)
 +
TƏKMƏ yolu ilə mə”mulat alınması
 +
prosesi. Metal təkuklər almaq ucun
 +
Ə0-dən artıq T. usulundan(məs., qum
 +
qəlibə, kokilə TA təzyiq altında
 +
tokmə, fasiləsiz təkmə, elektrik-
 +
posa və s,-dən) istifadə edilir. T.
 +
prosesi mӱrəkkəb formalı, beyuk və
 +
KİCİK elculu detal və pəstah almaq
 +
ucun əlveritili usullardan biri-
 +
dir. Bax Tekmə istehsalatı.
 +
TƏKMƏ AVTOMATI —–tekmə istehsa-
 +
latında insanın bilavasitə iitira-
 +
kı olmadan muəyyən proqram uzrə TeX-
 +
noloji əməliyyatları yeripə yetirmək
 +
ucun iplədilir. T.a.-idan qəlib və ic-
 +
lik tarıtpıqlarını hazırlamaq və
 +
50077 etmək, qəlibalma, iclik
 +
azırlamaq, qəlibə maye doldurmaq,
 +
tekuyu qəlibdən cıxarmaq, təmizləmək
 +
və s. ucun istifadə edilir. Təkmə
 +
istehsalatını kompleks mexanikləii-
 +
dirmə və aptomatlaqidırma zamanı
 +
T.a. nəql. sistemləri ilə avtomat xət-
 +
tə birləidirilir.
 +
 
 +
TƏKMƏ DAİY MATERİALLAR —
 +
1350 —1450”C temp-rda əridilmiii maq-
 +
matik mə”dən suxurlarından (bazalt,
 +
diabaz və s.) ?təkmə yolu ilə alınan
 +
materiallar (mə”mulatlar). Alınmıpi
 +
daiy təkmələr sonradan kristallai-
 +
dırılıb, 800—900” S temp-rda ter-
 +
mik sobalarda biiyirilir və yavai-
 +
yavap soyudulur. Q.d.m. xeyli məhkəm
 +
olması, turipyu, qələvi və istiliyə da-
 +
vamlılıqı, Yuksək dielektrik xassə-
 +
ləri ilə xarakterizə edilir. T.d.m.-
 +
dan boru, turiquyadavamlı aparat,
 +
elektrotexniki izolyator, uzluk tava-
 +
sı, heykəltəralilıq məqmulatı və s.
 +
hazırlanır. Bax həmcinin Petrur-
 +
 
 +
 
 +
giya.
 +
 
 +
TƏKMƏ İSTEHSALATI —maye me-
 +
talı qəliblərə doldurmaqla tekmə
 +
detal və pəstahlar hazırlayan sənaye
 +
sahəsi. Mapın detalları pəstahları-
 +
nın təqr. 4096-i (kutləcə), maqpınqa-
 +
yırmanın bəzi sahələrində (məs,, dəz-
 +
gahqayırmada) mə”"mulatların 8996 -i
 +
təkmə usulları ilə hazırlanır. Tek-
 +
mə detallardan metal e malı dəzgah-
 +
ları, daxiliyanma muhərriki, komp-
 +
ressor, nasos, yayma stanı, avtomobil,
 +
traktor və s.-də, həmcinin aviasiya,
 +
mudafiə sənayesi və cihazqayırmada
 +
istifadə edilir. Qekmə usulları me-
 +
tal sərfini və mexaniki eqmal itki-
 +
lərini azaldır, məqmulatın maya də-
 +
yərini apaqı salır. Bu usullarla
 +
əməli olaraq, istənilən kutlədə (bir
 +
necə 2-dan yӱzlərlə ?t-dəg), divarla-
 +
rının qalınlıqı O,1—0,9 mm dən
 +
bir necə m lək olan tekuklər hazır-
 +
lamaq olar. Təkmələr cuqun (kutləcə
 +
butun tekuklərin 7524 -ə qədəri), kar-
 +
bonlu və lekirlənmiin poladlardan
 +
(2095-dən artıqı), əlvan metallardan
 +
(mis, aluminium, sing, maqnezium)
 +
alınır.
 +
 
 +
Hələ qədim zamanlarda (s.ə. 2—1-ci
 +
minillikdə) Cin, Hindistan, Babi-
 +
listain, Misir və digər əlkələrdə,
 +
təkmə usulları ilə curbəcur silah-
 +
lar, incəsənət məqmulatları, dini və
 +
məmiət əyaları hazırlanmındır.
 +
13—14 əsrlərdə Bizans, Venesiya, Ge-
 +
puya və Florensiya əz təkmə mə mulat-
 +
ları ilə iyohrət qazanmıddır. 14—
 +
 
 +
 
 +
ə ıı —————————x——ıxıx—ıxıyuııxışımının
 +
 
 +
 
 +
15 əsrlərdə Rusiyada təkmə usulu ilə
 +
top, mərmi və zənglər hazırlanırdı.
 +
1479 ildə Moskvada ilk təkmə z-du ti-
 +
kilmipdi (Azərbaycanda 19 əsrin
 +
axırlarında cuquntəkmə mçəssisələri
 +
yaradılmıpdı). cCar-zəngə (kutləsi
 +
200 t-dan artıqq 1735 il), 1 yotrun
 +
pərəfinə cTunc atlı (22 m, 1782)
 +
abidəsi, Peqerburqda salınmıil (1850)
 +
metal kərpuçlər və s. rus təkmə sənə"
 +
tinin gəzəl nӱmunələridir.
 +
 
 +
T.i.-nda adi, mərkəzdənqacma və təz-
 +
yiq altında təkmə çsullarından is-
 +
tifadə edilir. Birdəfəlik, coxdəfə-
 +
lik keramik, yaxud gil və bir necə
 +
min tekuklər almara imkan verən dai-
 +
mi metal qəliblər (məs., kogil) Hü -
 +
lədilir. Təkmə pəstahlar birdəfəlik
 +
qum qəliblərdə hazırlanır. Bunun
 +
ucun layihə əsasında tӧkmə modeli və
 +
iclikdən ibarət model dəsti hazırla-
 +
nır. Modelaltı ləevhənin uzərinə qə-
 +
lib qutusu və model Yerləidirilir.
 +
Qutunu qəlib qatınpıqı ilə doldurub,
 +
qatınpıqı dəyməklə sıxlaidırırlar.
 +
Sonra modelaltı levhəni 1809 cevirib,
 +
qəlibdən modeli cıxarırlar: beləlik-
 +
lə, təkmənin xarici səthi formala-
 +
ipır:q daxili qurulutu iclik qutusun-
 +
da hazırlanmıit icliklərlə əldə edi-
 +
lir. İcliyi alt qəlibə yerləidirib,
 +
uzərini ust qəliblə erturlər. Qəliblər
 +
bərkidikdən sonra oraya vaqranka,
 +
elektrik sobası və s. aqreqatlarda əri-
 +
dilmiii metal doldurulur. Maye metal
 +
soyuyub bərkidikdən sonra alınmıi
 +
təkuyu qəlibdən cıxarırlar. Təgmə
 +
sistemi metalı kəsilib ayrıldıqdan
 +
sonra tekuk təmizlənir və hazır pəs-
 +
tah alınır. Pəstahın mexaniki xas-
 +
sələrini termik e”malla yaxtılarndı:
 +
rırlar. Sənayedə birdəfəlik qum qə-
 +
liblərdə təkmələr hazırlanması daha
 +
genin yayılmındır. Bu usulla mux:-
 +
təlif ərintilərdən istənilən əƏlcu-
 +
lərdə və konfiqurasiyada pəstahlar
 +
almaq olar. Birdəfəlik qəliblər və
 +
təkmə iclikləri qəlib materialları
 +
və qəlib qatımıqından hazırlanır.
 +
Qəlib və icliklər təlibalma maiın-
 +
ları və xususi dəzgahlarda duzəlli-
 +
lir, qumufurucu, qumatıcı və digər
 +
mapınlardan da istifadə edilir.
 +
T.i.-nın sonrakı təkmillədirilməsi
 +
təkmə avtomatlarının, avtomat təkmə
 +
xətlərinin yaradılması, avtomatlai-
 +
dırılmı sexlərin və s.-nin tətigili
 +
ilə əlaqədardır.
 +
 
 +
TƏKMƏ MAYYINLARI —tekmə is-
 +
tehsalatında maye metalı dozalara
 +
ayırmaq və qəlibə doldurmaq, tekuk al:
 +
maq, təkuyu qəlibdən cıxarmaq, təmiz-
 +
LƏMƏK və s. ucun iplədilən mapınla-
 +
rın umumi adı. Karusel kokil MA“
 +
itınları, təzyiq altında təkmə,
 +
mərkəzdənqacma tekmə və s. ucun ma-
 +
mpınlar Q.m.-pa aid edilir.
 +
 
 +
TƏKMƏ MODELİ —tekmə mə”mulat-
 +
lar almaq ucun qəlibdə tici boilu-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Hissələrə ayrıla bilən tekmə modeli.
 +
 
 +
 
 +
qu yaradan texniki vasitə. Bir qayda
 +
olaraq molel dəstinə (bax Təkmə is-
 +
tehsalatı) daxil olur, T.m. hissə-
 +
lərinə ayrılmayan (konfiqurasiyaca
 +
sadə təkmələr ucun) və ya ayrılan
 +
(iki-və laha cox hissədən ibarət) olur
 +
(iyək.). Aqac, plastik kutlə və metal.
 +
dan hazırlanır.
 +
TƏKMƏ POLAD — istehsal prose-
 +
sində maye halda metal qəlibə (xӱlcə
 +
almaq ucun) və ya təkmə qəliblərinə
 +
(təkuk istehsalında) tekulərək bər-
 +
kiyən polad. Hələ qədim zamanlarda
 +
putada əritməklə alınırdı. 20 əsrin
 +
2-ci yarısından dunyada istehsal olu-
 +
onan poladın, demək olar ki, hamısı
 +
oksigen konverteri, marten sobası,
 +
elektrik-qeəvs sobası və s. əridici aqre-
 +
qatlarda istehsal edilən T.p.-lardır.
 +
TƏKMƏ CUQUN—domna sobasında
 +
əridilən cuqun: ondakı karbonun əsas
 +
hissəsi sərbəst qrafit ipəklindədir.
 +
Tərkibində 3,7596-dək silisium olur.
 +
T.c.-dan fasonlu təkmə istehsalında
 +
istifadə edilir.
 +
TƏNNİS (Tönnies) Ferdinand (16.
 +
7.1855, Rip, Oldensvort yaxınlırın-
 +
da—11.4.1936, Kil) — alman sosiolo-
 +
qu, Almaniyada professional sosiolo-
 +
giyanın banilərindən biri. Muhum
 +
əsəri “Birlik və cəmiyyətədir (1887).
 +
İctimai munasibətləri iradi munasi-
 +
bətlər kimi aratidıran onları
 +
iradi tiplərə gərə belmuttdur: təbii
 +
instinktiv iradə insanın davranıpı-
 +
na sanki kənardan istiqamət verir,
 +
mӱcərrəd iradə isə hərəkətin secil-
 +
məsi və qariqıya iquurlu məqsəd qoyul-
 +
ması imkanını nəzərdə tutur. Birin-
 +
ciyə ana məhəbbəti, ikinciyə ticarət
 +
misal ola bilər. Təbii iradə birliyi
 +
(icmanı), mӱcərrəd iradə cəmiyyəti
 +
tərədir. T. inqilab ideyasına mənfi
 +
YaHanıca da, ardıcıl demokrat və an-
 +
tifaitist olub, irqciliyə qariyı acıq
 +
cıxısn etmitdir.
 +
 
 +
Ədl İstorin burjuaznoN sopioloqii
 +
X1X—nacala XX v., M., 1979.
 +
 
 +
 
 +
TƏRƏMƏ — diferensial hesabının
 +
əsas anlayıtpı,
 +
 
 +
 
 +
lim (/ (An) — Q(xo)|/(xi — xo)
 +
 
 +
 
 +
x,ex
 +
ya.
 +
limiti kimi (varsa) tə Yin edilən
 +
funksiya. T.- funksiyanın dəyinmə
 +
 
 +
 
 +
sӱr”ətini xarakterizə edir. T.-si olan
 +
funksiya diferensiallanan funksiya
 +
adlanır (bax Diferensial hesabı).
 +
 
 +
TƏPƏMƏ MƏ”NALAR—sezlərin eti-
 +
mon (ilkin), real mə nalarından Ya-
 +
ranan yeni mə”nası. Səezlərin ikin-
 +
ci, əlavə, məcazi, obrazlı mə naları
 +
T.m.-a daxildir. Q.m. əpyaların adi,
 +
əsl mənaları olmasa da, onların
 +
nitqdə iquurlu iiplədilməsi nəticəsin-
 +
də qazanılan mə”na və ya mə na calar-
 +
larıdır: məs., bali (bədən uzvu) səzu-
 +
nun aqıl, bilik (balı adam), yuksək,
 +
beyuk, zirvə (bali məclis, bali redak-
 +
tor, daqın batı ) və s.T.m.-ı var.
 +
 
 +
TƏPƏ MƏ MİNERALLAR—ilkin mi-
 +
neralların kimyəvi apınması və ya
 +
əvəz edilməsi nəticəsində əmələ gə-
 +
lən minerallar. T.m.-ın əmələ gəlmə-
 +
si təbiətdə, xususilə Yer qabıqının
 +
ust zonalarında genii yayılmındır,
 +
mineral əmələgəlmə iqəraitinin fizi-
 +
ki-kimyəvi parametrlərinin dəyiitmə-
 +
silə əlaqədardır. Ən xarakterik T.m.,
 +
gil mineralları (kaolinit, montmo-
 +
rillonit, talluazit və s.), oksid (li-
 +
monit, hidrargillit və s.) və s.-dir.
 +
TƏRƏMƏ TƏNASUB—bax Tənasub.
 +
 
 +
 
 +
ASI—22, c. 9
 +
 
 +
 
 +
TRABZON KONFRANSI
 +
 
 +
 
 +
TƏRƏMƏ İYİRKƏT—səhmdar ptirkə-
 +
tiy butun səhmləri, yaxud səhmlərinin
 +
cox hissəsi digər ppirkətə (ana ipir-
 +
kətə) məxsusdur (bax həmcinin İi-
 +
tirak sistemi).
 +
 
 +
TƏPHEP (Turner) Har (2.10.1800,
 +
Virginiya ıurarbı, CayTXEMHTOH—İ1.11.
 +
1831, Virginiya, Yerusəlimu indiki
 +
Kortlend)— AB1P-da zənci qulların
 +
usyanının rəhbəri. Kələ olmuidur.
 +
Dini təhsil aldıqdan sonra vaizlik
 +
etmitdir. 1831 ilin avqustunda Vir-
 +
giniyada zəncilərin usyanına baliaı-
 +
lıq etmiit |bax Net Tərner usyanı
 +
(/831)|, usyanın məqlubiyyətindən son-
 +
ra gizlənmitdi. Tealiklə hakimiyyət
 +
orqanları tərəfindən ələ kecirilə-
 +
rək e”dam olunmuzdur.
 +
 
 +
TƏRNER (Tiaqpeq) Cozef Mellord
 +
Uilyam (23.4.1775, London—19.12.1851,
 +
London)—ingilis boyakarı. London
 +
Rəssamlıq Akademiyasında oxumuiti-
 +
dur (1789—93, 1802 ildən akad, 1808
 +
ildən prof.). 17 əsr holland marina-
 +
larının, K. Lorren və R. Uilso-
 +
nun mənzərələrinin motivləri əsasın-
 +
da, Bibliya mevzusunda, mifoloji və
 +
tarixi sujetlərdə əsərlər yaratmıiq-
 +
dır. Əsas əsərləri: “Gəmi qəzası
 +
(1805, Teyt qalereyası, London), *Uliss
 +
və Polifemə (1828—29), c,,Cəsur"“
 +
gəmisinin son səfəri (1838), cYaqıil,
 +
 
 +
 
 +
əd ə,
 +
 
 +
 
 +
Y, TəpHen. cMortleykdə terrası, Təqr.
 +
 
 +
 
 +
İncəsənət Qalereyası. Vatinqton.
 +
 
 +
 
 +
buxar Bə eyp”ərə (1844) həp yu əsər
 +
Londondakı Milli aa
 +
4Parlament binasında yanqınq (1835,
 +
Klivlend İncəsənət Muzeyi). Akvarel
 +
və rəsmlər də cəkmii, həkkaklıqla
 +
mətptqul olmutdur.
 +
 
 +
TƏRPU—seyrək iri və iti kərtməli
 +
yeyəy adətən, dipləri yarıkonus iyə-
 +
killi olur. Yumiaq metalların,
 +
plastik kutlə, oduncaq, gen və s.-nin
 +
kobud emalında iplədilir.
 +
TƏHMƏT—bax İntizam məs”uliyyəti.|
 +
TPA B3ÖH (Trabzon), ar apezunt,
 +
Trapezund (yun. Tqare2i5, QTqa-
 +
re2?ip(oz)— Turkiyədə ppəhər. Trabzon
 +
ilinin inz.m. Qara dəniz sahilində
 +
port. Aeroport. Q.—İran avtomobil
 +
yolunun bailanqrıc məntəqəsidir. Əh.
 +
 
 +
 
 +
97,2 min (1975). Yeyinti, sement, gəmi-
 +
qayırma sənayesi, un-t var. Balıq
 +
ovlanır.
 +
 
 +
 
 +
E. ə. 7 əsrin "ortalarında (və ya
 +
e.ə, 8 əsrin ortaları) yunanlar sal-
 +
mıli, antik devrdə muchum port və ti-
 +
carət mərkəzi olmutdur. E.ə. 2 əsr-
 +
dən Pont padiahlıqının, e.ə. il-
 +
dən Romanın Pont və Vifiniya əya-
 +
lətinin tərkibində idi. 5 əsrdən 13
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
937
 +
əsrin əvvəllərinə qədə Bizansın
 +
tərkibində olmutdur. 1204—1461 il-
 +
 
 +
 
 +
lərdə Trabzon imperiyasının paytax-
 +
tı idi. 1416 ildə Osmanlı imperiya -
 +
SININ dr daxil edilmiidir.
 +
TRABZON ƏMƏLİYYATI (1916)—
 +
Birinci dunya muharibəsində rus
 +
aırus ordusunun Primorye dəstəsinin
 +
Qara dəniz donanmasının Batum dəs-
 +
təsi ilə birgə Turkiyənin 3-cu ordu-
 +
suna qariqı hucum əməliyyatı (5 fev-
 +
ral—18 aprel). Martın 26-da rus qo-
 +
iunlarının sahil dəstəsi OF "zə
 +
nu tutdu, aprelin əvvəlində rus ko-
 +
mandanlıqrı Novorossiyekdən dəniz
 +
yolu ilə 2 briqada gətirdi, Batum dəs-
 +
təsini 1 linkor və 1 esmineslə guclən-
 +
dirdi. Aprelin 18-də Trabzon ələ Ke-
 +
cirildi. Q.ə. nəticəsində 3-cu turk
 +
ordusunun İstambulla ən qısa dəniz
 +
yolu vasitəsilə rabitəsi kəsildi.
 +
TRABZON İMPERİYASI —1204—
 +
1461 illərdə Kicik Asiyada dəvlət.
 +
Paytaxtı Trabzon il, olmutdur. 4-cu
 +
səlib yurupqunun itpptirakcıları Kon-
 +
stantinopolu tutduqdan sonra Bizans
 +
imperiyası suqut etdi. Bizans impe-
 +
ratoru Andronikin nəvələri 1 Alek-
 +
sey və David Komninlər gurcu carı
 +
Tamaranın ordusunun kəməyi ilə 1204
 +
ildə Trabzonu, sonra isə Sinop, Ama -
 +
strida və İrakliya it.-lərini tutdu-
 +
lar. 1 Anerce) 11204—221
 +
imperator e”lan olundu:
 +
lakin əslində imperi -
 +
yanın pt. hissəsi 1 Alekse-
 +
yin, q. hissəsi isə Davi-
 +
din hakimiyyəti altında
 +
idi. İmperatorlar ezlə-
 +
rini Beyuk Komninlə
 +
adlandırırdılar. 121
 +
ildə İrakliyanı və Am-
 +
stridanı Nikeya imperi-
 +
yası, Sinopu isə Səlcuq-
 +
lar ipeal etdilər. T.i.-
 +
nın ərazisi ensiz sahil
 +
zolaqı ilə məhdudlaiq-
 +
dı: burada yunanlar, gur-
 +
culər və ermənilər yaita-
 +
yırdılar, əhali əsasən
 +
uzumculuk və taxılcı-
 +
lıqla məpqul olurdu.
 +
T.i. Gurcustanla ittifaq
 +
saxlayırdı. Qara dənizət-
 +
rafı əlkələrlə, Qafqaz,
 +
 
 +
 
 +
1826. Munnı
 +
 
 +
 
 +
Mesopotamiya və Orta ərq əlkə-
 +
ləri ilə ticarət əlaqələri var idi,
 +
T.i. 1243 ildən monqollara xərac
 +
verirdi.
 +
 
 +
 
 +
P Alekseyin hakimiyyəti devrundə
 +
(1297—13301/ ciyy muhari-
 +
bələr aparılmıtdı. Lakin sonralar,
 +
Avropa əlkələri ilə ticarət və dip-
 +
lomatik əlaqələr saxlamaq ucun yeganə
 +
cıxıtn yolu olan Trabzon limanın-
 +
dan istifadə etməyə calınan Atqoyun:
 +
lu numayəndələri T.i. ilə qohumluq
 +
mӱnasibətləri yaratdılar. İmperator
 +
1U İoanın (1429—58| qızı Dəsninə
 +
xatunla evlənən Uzun Həsənin dəv-
 +
rundə bu əlaqələr daha da gӱcləndi.
 +
1461 ildə turk sultanı P Mehmet
 +
T.i.-nı zəbt edərək Osmanlı imperiya-
 +
sının əyalətlərindən birinə cevirdi.
 +
 
 +
Əd: Uspenski F. İ., Ocerki
 +
ns istorii Trapezundskoh imperii, L.,
 +
1929: Karpov S. P., Trapezundskal im-
 +
peril i zapadnoevropenskie qosudarstva
 +
B XIII—XV an., M., 1981.
 +
TPAB3ÖH KONFRANSI (1918)—
 +
Turkiyə hekuməti və Zaqafqaziya sey-
 +
mi numayəndələrinin iptirakı ilə
 +
martın 1-dən aprelin 1-dək keciril-
 +
 
 +
 
 +
338
 +
 
 +
 
 +
TRAVERS
 +
 
 +
 
 +
mippdir. Zaqafqaziya seymi numayəndə
 +
Heyqətinə (40 nəfər, o cumlədən M.H.
 +
Hacınskinin rəhbərliyi ilə musavat
 +
fraksiyası) menpevik A. İ. Cxengeli
 +
Turkiyə numayəndə heyətinə (7 nəfər)
 +
xarici iplər naziri Huseyn Rauf bəy
 +
balicılıq edirdi. Zaqafqaziya seymi
 +
Birinci dunya muharibəsindən əvvəl-
 +
ki Rusiya—Turkiyə sərhədlərinin bər-
 +
pa edilməsi, Qərbi Ermənistana Tur-
 +
kiyə daxilində muxtariyyət verilməsi
 +
və s. pərtlərlə sulh baqlamaqa cəhd
 +
gestərdi, lakin həmin ptərtlər qəbul
 +
edilmədi. Turkiyə tərəfi seymdən
 +
Brest sulhunun (1918) ipərtlərinə
 +
əməl olunmasını və Zaqafqaziyanın
 +
mustəqilliyini eqlan etməyi tələb
 +
etdi, bu, Turkiyəyə Brest sulhunun
 +
pərtlərini pozmadan Zaqafqaziyanı
 +
itptal etmək imkanı verirdi. Əksinqi-
 +
labi Zaqafqaziya seymi xalqlarının
 +
mənafeyinə zidd olaraq Turkiyənin bu
 +
tələblərini qəbul etdi: aprelin 22-də
 +
Zaqafqaziya cmustəqil resp.ə e”lan
 +
olundu. T.k.-nın pərtləri Turkiyənin
 +
Zaqafqəziyaya soxulmasını asanlai1-
 +
dırdı.
 +
 
 +
Əd. İbrahimov Z., Sosialist
 +
inqilabı uqrunda Azərbaycan zəhmətkeit-
 +
lərinin mubarizəsi, B., 1957, səh. 300—
 +
302: Tl n b m nin L. M., Qeroiceskin pod-
 +
viq bakinskix bolıpevikov, B., 1964, Po-
 +
beda SovetskoN vlasti v Zakavkazhe, Tbi-
 +
lisi, 1971, s. 248—250: AlievQ. Z., Tur-
 +
pin v period pravlenin mladoturok, M.,
 +
1972, s. 419,
 +
 
 +
TRAVERS (ing. və fr. (qaceqze, lat.
 +
transversus— KeHHTƏTƏH)) texnika-
 +
da —paquli dirəklərə seykənən ufu-
 +
qi tir, muxtəlif maptın və qurqu Kon-
 +
struksiyalarında, adətən, tirpəkilli
 +
gendələn hissə. utəhərrik T. yuk-
 +
qaldıran mapınların kanat və ya
 +
zəncirinə birlətidirilir.
 +
TRAVERTİN—məsaməli yungul su-
 +
xur. Karbon qazlı isti və ya soyuq bu-
 +
laqlardan kalsium-karbonatın cək-
 +
məsi nəticəsində əmələ gəlir. İcə-
 +
risində bitki və muxtəlif orqanizm
 +
qalıqlarının izləri olur. Dekora-
 +
tiv və tikinti dapıdır. Nax.MSSR-
 +
də (Buzqov və PQahtaxtı) və Kəlbəcər
 +
-nunda beyuk yataqları var.
 +
RAVMA (yun. (qaitpa—zədə, yara)—
 +
xarici amillərin tə”sirindən heyvan,
 +
yaxud insan orqanizminin zədələn-
 +
məsi. Mexaniki, termiki (yanıq, don-
 +
vurma), kimyəvi, barotravma (atm.
 +
təzyiqinin kəskin dəyiiyməsindən),
 +
elektrotravma, habelə kombinə edil-
 +
miti (məs., mexaniki və yanıq) T. ayırd
 +
edilir. Kəskin və xronik olur. Məi-
 +
pət, istehsalat, idman və gӱləi T.-sı
 +
da məqlumdur. Mexaniki T. acıq, qapa-
 +
lı, fəsadlı, fəsadsız, məhdud və s.
 +
olur. Əzilmə, sərpmə, sınıq, toxuma-
 +
nın və daxili orqanların sıxılma-
 +
sı, yırtıq və s. T.-lar məlumdur.
 +
Bunlar qanaxma, edem, iltihabi reak-
 +
siya, toxumanın nekrozu kimi təzahur
 +
edir. Aqır T.-lar iokla mulayiət
 +
olunur və həyat ucun təhlukə terədə
 +
bilir. Həyəcandan bat verən psixi T.
 +
ən aqır xəstəlikdir. Daimi və ya uzun
 +
muddət tə sir gestərən mikrotravmalar
 +
hər hansı bir orqanda muxtəlif xəs-
 +
təliklər tərədə bilər. Vaxtında edi:
 +
lən mӱalicə T. zamanı batpt verən və
 +
sonrakı aqırlapmaları aradan qal-
 +
 
 +
 
 +
dırır. |
 +
TRAVMATİZM — əhalinin muəyyən
 +
qrupunda muəyyən devrdə batp verən
 +
travmalar Məmunu əhalinin car/aM-
 +
lıqrına, sosial həyat tərzinə tə sir
 +
 
 +
 
 +
edən muhum gestərici. T.-in eyrənil-
 +
məsində yeni tərənmilil travmalar nə-
 +
zərə alınır. İqtisadi cəhətdən in-
 +
kipaf etmitl əlkələrdə T.-dən əlum
 +
halları 3-cu yeri tutur. İstehsalat
 +
 
 +
 
 +
(sənaye, k.t.) və istehsalatdankənar
 +
(idman, məipət, nəqliyyat) T. ayırd
 +
edilir.
 +
 
 +
 
 +
İstehsalat T.-inə it baptın-
 +
da, yaxud itpə gedəndə, itdən qayıdan-
 +
da yolda alınan zədələnmələr daxil-
 +
dir. Əksər elkələrdə aqır sənayenin
 +
inkipafı istehsalat T.-inin artma-
 +
sına səbəb olmutpdur. Onların qar
 +
ptısını alan tədbirlərin təpgili
 +
sosial və texniki amillərlə mçəyYən
 +
edilir. SSRİ-də və digər sosialist
 +
əlkələrində istehsalat T.-inin plan-
 +
lı profilaktikası muəssisələrin,
 +
həmkarlar ittifaqları və tibb ida-
 +
rələrinin mudiriyyəti ilə birlikdə
 +
qanunvericilik qaydası əsasında Keə-
 +
cirilir.
 +
 
 +
İstehsalatdankənar T.ə
 +
20 əsrin 2-ci yarısından baiylayaraq
 +
daha tez-tez təsaduf edilir, O, NƏəqQ-
 +
liyyat qəzası nəticəsində tərədilən
 +
zədələnmələr hesabına artır və T.-in
 +
2|3 hissəsini təpkil edir. Məipyətdə
 +
mexaniki və elektrik cihazlarından
 +
istifadə olunması utaqlar arasında
 +
T.-in artmasına səbəb olur. DV HƏB
 +
T.-in profilaktikası texniki təhlu-
 +
kəsizliyi təkmillətdirməkdən, sani-
 +
tariya maarifi ipini daha da guc-
 +
ləndirməkdən ibarətdir. T.-in pro-
 +
filaktikası məqsədi ilə uplaqlara
 +
nəzarəti artırmaq, kucə hərəkəti qay-
 +
dalarını onlara baja salmaq və s.
 +
zəruridir. İdmanın kutləvi ipəkil-
 +
də yayılması nəticəsində yarıtlarda
 +
idman T.-i də artır. Bunun ucun məpq-
 +
lərin və yarıtların elmi təpqkilini
 +
yaratmaq, həkim nəzarətini gӱcləndir-
 +
mək lazımdır. Bə”zən T. xəstəlik,
 +
yorqunluq nəticəsində hərəkət koordi-
 +
nasiyasının pozequnluqlarından da
 +
tərənə bilir (bax həmcinin Travma-
 +
tologiya).
 +
 
 +
Əd. Kalinin M. A., Preduprej-
 +
denie selhskoxozlanstvennoqo travmatizma,
 +
L., 1980: Peterson L. Renstrem
 +
P., Travmı v sporte, per. so iyvedskoqo,
 +
M., 1981.
 +
 
 +
 
 +
TRAVMATİK PERİKARDİT (Req:-
 +
saqdiy5 (qappansa)—perikardın ilti-
 +
 
 +
 
 +
habı:y iti yad cismin zədələməsindən
 +
bali verir. Əsasən, qaramal, bəzən
 +
davarda mutpahidə olunur. T.p.-də
 +
 
 +
 
 +
heyvanın nəbzi sur”ətlənir, palpasiya
 +
və perkussiya zamanı çrək nahiyəsin-
 +
də aqrı olur, urək tonları zəifləyir
 +
və s. Mualicəsi az effektli-
 +
dir. Profilaktikası: bax
 +
Travmatik retikulit məqaləsinə.
 +
TRAVMATİK RETİKULİT (EKensi-
 +
litis traumatica ) —TOp divarının yad
 +
cisimlə zədələnməsi. Qaramal, bə zən
 +
davarda təsaduf olunur. Kəskin və
 +
xronik olur. Kəskin Q.r. qəflətən bail:
 +
layır. Heyvanın iptahası azalır,
 +
məhsuldarlıqı apaqı dupqur, temp-ru
 +
40*S-dək yӱksəlir. 6—7 gundən sonra
 +
xarakterik klinik əlamətlər kecir.
 +
Residiv verə bilər. Mualicəsi:
 +
asan həzmolunan yemlər vermək, tordan
 +
yad cismi maqnit zondu ilə cıxarmaq.
 +
Profilaktikasız: yemi metal
 +
peylərlə zibillənməkdən qorumaq, ii-
 +
kəmbəyə maqnit halqası salmaq və s.
 +
 
 +
ƏZd. Mehdiyev M. Ə., Kənd təsər-
 +
rufatı heyvanlarının daxili xəstəlik-
 +
ləri, B., 1981,
 +
 
 +
 
 +
TRAVMATİK TOKSİKӦZ—ətrafla-
 +
rın yumilaq toxumasının əzilməsi,
 +
uzunmӱddətli əzilmə sindromu. PTax-
 +
taların, xəndəklərin uculması, ha-
 +
belə zəlzələ və muharibə zamanı tə-
 +
pok halı baiq verə bilər, ətraflarda
 +
sərt edem, hissiyyatın və hərəkətin ol-
 +
maması mupahidə edilir. 3—4 gӱndən
 +
sonra kəskin bəyrək catınqmazlıqı
 +
tərənir. Sə bə bi: əzilmiiy Yumiyaq
 +
toxumalarda gedən parcalanma nəticə"
 +
sində toksinlərin qana gecərək zəhər-
 +
lənmə tərətməsidir. Mӱalicəsi:
 +
ioka qariplı mubarizə tədbirləri gər-
 +
mək, zədələnmipt ətrafların immobi:
 +
lizasiyası və 4
 +
TRAVMATOLOGİYA (yun. (qappa,
 +
(qaitaqoz—yara, zədə--...logiya)—or-
 +
qan vətoxumaların travmatik zədələn-
 +
mələrindən, onların mualicə və pro-
 +
filaktikasından bəhs edən elm. T.
 +
geniti məqnada bir sıra cərrahi fən-
 +
ləri (neyrocərrahlıq, deəpq qəfəsi
 +
cərrahlırı və s.) əhatə edir. 4T.ə ter-
 +
mini dar mənada, dayaq-hərəkət apa-
 +
ratını (sumuk, oynaq, əzələ, baq, vətər)
 +
və dəri. ertuyunun zədələnmələrini
 +
əyrənir. SSRİ və digər əlkələrdə T.
 +
ortopediya ilə birlikdə klinik fənn
 +
təpkil edir, kafedralarda tədris
 +
olunur. T. cərrahlıqın əsasını təi-
 +
kil edən tibbin ən qədim bəlməsidir.
 +
Qədim Misirin mumiyalanmıpq meyit-
 +
lərində bitipmiti sınıqların əla-
 +
mətləri, kəllə sumuyundə aparılan
 +
operasiyaların izləri aqkar edil-
 +
mitpdir. Hələ inkipafa batladıqı
 +
ilk vaxtlardan T. konservativ və ope-
 +
rativ mualicə usulundan istifadə
 +
etmipdir. T.-nın sistemlətdirilmiyn
 +
əsası ilk dəfə Hippokratın əsərlə-
 +
rində əks olunmutdur. T.-nın inki-
 +
llafında İbn Sinanın, A. Parenin,
 +
Y, O. Muxinin, N. İ. Piroqovun, A.
 +
A. Bobrovun və b.-nın əsərlərinin tə”
 +
siri olmutpdur. Azərb.-da sınıqların
 +
mualicəsi ilə qədim zamanlardan mət-
 +
qul olmutlar. Azərb.SSR-də T.-nın
 +
inkippafında M. Mirqasımovun, M.
 +
A. Topcubaiovun, Ə. Əliyevin, C.
 +
Ləmbəranskinin, G. Qurbanolun və 6.-
 +
nın xidməti olmuiidur.
 +
 
 +
20-ci əsrin batlanqıcında T. sər-
 +
bəst elmi-praktik belmə kimi cərra-
 +
hiyyədən ayrıldı. Muasir T.-nın əsas
 +
problemləri travmadan sonra toxuma
 +
və orqanlarda əmələ gələn dəyipiklik-
 +
lərin patogenezini, konservativ və
 +
operativ mualicə usullarını, bai ve-
 +
rən aqırlapqmaları vyrənməkdir.
 +
SSRİ-də və bir sıra xarici əlkələr-
 +
də travmatoloji yardımı ixtisaslaiq-
 +
dırılmın həkimlər, travmatoloq-or-
 +
topedlər gəstərirlər. 60-cı illərdə
 +
aqır travmaların mualicəsi ucun XY-
 +
susi travmatoloji mərkəzlər yaradıl-
 +
dı. SSRİ-də, o cumlədən Azərb.SSR-
 +
də ambulatoriyada travmatoloji yar-
 +
dım gestərmək ucun travmatoloji mən-
 +
təqələr, poliklinikalarda kabinetlər
 +
və s. yaradılmıtdır. T. tibb in-tla-
 +
rının muvafiq kafedralarında təd-
 +
ris olunur. T.-Ya aid materiallar
 +
 
 +
 
 +
cOrtopediya: travmatologiya i prote-
 +
zirovaniyan jurnalında həmcinin
 +
cAzərbaycan Tibb jurnalında nəzir
 +
 
 +
 
 +
olunur.
 +
 
 +
 
 +
Əd. Omaptev Q. S., Travmatolo-
 +
rus H ortopedin, M., 1983.
 +
TRAVMATOLOGİYA VƏ ORTOPE-
 +
DİYA İNSTİTUTU, Bakı El-
 +
 
 +
 
 +
TPAKTOP
 +
 
 +
 
 +
939
 +
 
 +
 
 +
mi-Tədqiqat Travmatolo-
 +
giya və Ortopediya İns-
 +
titut u—Azərb.SSR Səhiyyə Nazir-
 +
liyinin elmi-tədqiqat muəssisəsi. 1946
 +
ildə rqopediya və "ağadan Cər-
 +
raliyyə lmi-Tədqiqat İn-tu adı ilə
 +
akıda acılmımdır. İlk zamanlar
 +
in-t muharibə əlillərini muçalicə
 +
edi8 Fəal əməyə qaytarırdı. 1956 ildə
 +
SSR) Səhiyyə Nazirliyinin qərarı
 +
ilə in-tun adı dəyitdirilmiyi, o,
 +
uppaq və yaplılarda zədələnmələrin
 +
və ortopedik xəstəliklərin mucalicə
 +
və profilaktikası ilə mətqul olmui-
 +
dur. İn-tun əsas problemləri travma-
 +
tizmə, travmatoloji və ortopedik yar-
 +
dımın elmi əsaslarına, istinad və
 +
hərəkət orqanlarının zədələnməsinə,
 +
muayinə və mualicəsinə, yaqplılarda
 +
ortopedik xəstəliklərin patofizio-
 +
logiyasına, uptaq, yeniyetmə və gənc-
 +
lərdə ortopedik xəstəliklərə, sumuk
 +
patologiyasına və s. həsr olunmuit-
 +
dur. İn-tun 340 carpayılıq klinika-
 +
sı, 9 1pe”bəsi, o cӱmlədən ixtisaslaitp-
 +
dırılmınq poliklinikası, 9 labora-
 +
toriyası var (1984). İn-tda 5 e.d., 21
 +
elmlər namizədi calıtır (1984). İn-
 +
tun "Elmi əsərləri nəpqr olunur.
 +
TPAHECKAHCHM )A (Tradescantia) —
 +
kommelina fəsiləsindən bitki cin-
 +
si. Yarpaqları nəvbəli dӱzӱlən cox-
 +
illik otlardır. Cicəkləri tək-tək,
 +
yaxud cicək qrupunda yerlətir. Mey-
 +
vəsi qutucuqdur. Amerikanın tropik
 +
və subtropiklərində 60-dək nevu bi-
 +
tir. Bə”zi nevləri və onların ar
 +
cox formaları otaq bitkisidir. ə z
 +
SSR EA-nın Botanika baqında
 +
nın 3 novu becərilir. = |
 +
TPA )AH Mapk Yanı (Marcus Ulpius
 +
Tqazyapiz) (53—117)—Roma imperatoru
 +
198—117|. Antoninlər sulaləsindən
 +
idi. Təcavuzkar xarici siyasət Yerit-
 +
mipdir. T, muharibə edərək dakların
 +
torpaqını (Dakiya əyaləti adı ilə),
 +
Nabatiyyə padpahlıqını (Ərəbistan
 +
vilayəti adı ilə) Romaya birlətdir-
 +
di. T. Parfiya padpahlıqının pay-
 +
taxtı Ktesifonu (Mədaini) ələ ge-
 +
cirmip, Beyuk Ermənistan və Meso-
 +
potamiyanı butunluklə ital etmiit-
 +
di. T.-ın dəvrundə Romada beyuk ti-
 +
kinti ipləri gerulmutpdu.
 +
TRAYAN SUTUNU —111—114 illərdə
 +
daklar uzərində qələbə munasibətilə
 +
imperator Trayanın Romada tikdirdi-
 +
yi mərmər sutun. Hund. 38 m-dir. T.s.
 +
əvvəl tunc qartal, sonra Trayanın,
 +
1587 ildən isə apostol Pyotrun hey-
 +
gəlləri ilə tamamlanmındı. Sutu-
 +
nun gevdəsi Trayanın daklarla dəyuit
 +
səhnələri və s. ilə bəzədilmistidir.
 +
TRAYEKTOӦRİYA (son lat. (ayes(o-
 +
qӧz—yerdəyinməyə aid olan)—neqtə-
 +
nin hər hansı hesablama sisteminə
 +
gerə hərəkətində cızdıqı kəsilməz
 +
xətt. Astronomiyada cox vaxt T.-Ya
 +
orbit deyilir. Nəqtənin T.-sı duz
 +
xətt olduqda onun hərəkəti duzxətli,
 +
əks halda əyrixətli adlanır. Sərbəst
 +
maddi nəqtənin T.-sının forması ona
 +
tə sir edən quvvələrdən, iplanqıc
 +
pərtlərindən və hesablama sistemin-
 +
dən, sərbəst olmayan nəqtənin T.-sı-
 +
nın forması isə əlavə olaraq rabitə-
 +
lərdən də asılıdır. Məs., dӱzxətli
 +
yolda hərəkət edən vaqonun hər hansı
 +
Nəqtəsi vaqonla tərpənməz barlı olan
 +
hesablama sisteminə gerə sukunətdə
 +
olduqu halda, dayanacaqa nisbətən
 +
dDuzxətli hərəkətdə odur. Yerin sutka-
 +
lıq fırlanması nəzərə alınmadıq-
 +
 
 +
 
 +
22*, c. 9
 +
 
 +
 
 +
“
 +
*
 +
 
 +
 
 +
da batlanqıc sur”ətsiz (o0=0) bu-
 +
raxılmınt və aqırlıq quvvəsi tə si-
 +
ri altında hərəkət edən sərbəst nəqtə-
 +
nin T.-sı duz xətt (paqul), tpaqul 60-
 +
yunca yenəlməyən baplanqıc o, sur”-
 +
 
 +
 
 +
əti ilə atılan nəqtənin T.-sı isə mu-
 +
qavimət olmadırı halda parabola
 +
olacaqdır. Yerin aqırlıq quvvəsi
 +
sahəsi mərkəzi sahə hesab edildikdə
 +
və havanın muqaviməti nəzərə alınma-
 +
dıqda Yer səthi yaxınlıqında ufuqi
 +
O, baplanqıc sur”əti almın nəqtənin
 +
 
 +
 
 +
T.-sı oo= Ӱӱk- 7,9 km)/san (birinci
 +
kosmik sur”ət) olduqu halda cevrə, O, =
 +
 
 +
 
 +
=” 2 Rə us y R olduqda ellips,
 +
= V 22R-11,2 kmysan (ikinci KOC-
 +
MİK sur”ət) olduqda parabola və 00:=
 +
 
 +
 
 +
yə 0E olduqda hiperbola olar (bu-
 +
rada E— Yerin radiusu, —Yer səthi
 +
yYaxınlıqında sərbəstduilmə tə cili-
 +
dir, hərəkətə isə ulduzlara nisbətən
 +
Yerin mərkəzi ilə birlikdə irəliləmə
 +
hərəkəti edən oxlara gərə baxılır).
 +
T.-nın tə”yini nəzəri və təcrubi mə-
 +
sələlərin həllində muhuӱm rol oy-
 +
 
 +
 
 +
nayır.
 +
 
 +
TRAYKOV Georgi (8.4.1898, indiki
 +
Yunanıstan ərazisində Lerin maha-
 +
lı, Vırbeni k.—14.1.1975, Sofiya)—
 +
Bolqarıstanın partiya və dəvlət xa-
 +
dimi. BXR qəhrəmanı (1968), BXR
 +
Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1968),
 +
cXalqlar arasında sulhu mehkəmlət-
 +
məyə gərəz Beynəlxalq Lenin mukafa-
 +
tı daureatı (1963). 1918 ildən Bol-
 +
qarıstan Xalq Əkinci —.
 +
(BXƏİ) uzvu. Gizli Vətən Cəbhəsi-
 +
nin fəaliyyətində iptirak etmitdir,
 +
İnqilabi fəaliyyətinə gerə dəfələrlə
 +
həbs cəzasına məhkum olunmuzndur.
 +
 
 +
 
 +
Bolqarıstan fatizm həkmranlırın-
 +
 
 +
 
 +
dan qurtardıqdan sonra bir sıra mu-
 +
Hum partiya və dəvlət vəzifələrində
 +
olmutidur. 1974 ildən BXƏİ-nin ka-
 +
tibi idi. 1972 ildən əvvəlcə BXR
 +
Devlət PQurası sədrinin birinci muca-
 +
vini, sonra sədri (1974 ildən fəxri
 +
sədri) vəzifələrində calınmındır.
 +
 
 +
 
 +
x
 +
XE
 +
 
 +
 
 +
||
 +
1 “1
 +
LI 7 =
 +
 
 +
 
 +
PTək. 1. Təkərli trakzorun uzununa gəsiliti:
 +
 
 +
 
 +
kabinəqy 4—yanacaq bakı:
 +
8—mərkəzi eturucuz 9—aparıcı təkər:
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
— asma qurqu dəstəkləri: 6—guc valı:
 +
 
 +
 
 +
Lenin ordeni, 3 dəfə Georgi Dimit.
 +
rov və Oktyabr İnqilabı ordenləri
 +
ilə təltif olunmuppdur.
 +
TRAKAY-–Lit.SSR-də itəhər. Trakay
 +
r-nunun mərkəzi. D.y. st. Tarix muzeyi,
 +
 
 +
araimlərin etnoqrafik muzeyi var.
 +
Hər il beynəlxalq su idmanı İapbilı-
 +
ları kecirilir. Turizm inkitaf et-
 +
mipidir.
 +
 
 +
T.-da iri mudafiə kompleksinin
 +
qalıqları (yarımadada qəsr, 14 əsrin
 +
ortalarıy Qalve gelundəki adada
 +
qəsr, 14 əsrin 2-ci yarısı—15 əsrin
 +
əvvəli), Vitauto kostyolu (1409, 18
 +
əsrdə yenidən tikilmitidir), Kinessa
 +
aramilərin Mə”öənn, aranan, 19
 +
əsrin 1-ci yarısı) və s. muhafizə
 +
olӱunmuyldur.
 +
 
 +
TRAKENEN ATI —minik atı cin-
 +
si. 18 əsrdə Trakenen (indiki Kali-
 +
ninqrad vil.) at z-dunda təmizqanlı
 +
ingilis, ərəb və s. atların yerli Lit-
 +
va atları ilə cutlətdirilməsi nəti-
 +
cəsində yaradılmıddır. Suysununun
 +
Hund. ayqırlarda 166, dəi qucumu
 +
196,2, madyanlarda muvafiq olaraq
 +
159,4, 183,3 sm-dir. Əsasən, kurən, kə-
 +
hər və qaradır. Ayqırların cəkisi
 +
600 k?, madyanları 560 k?-dək olur.
 +
Atcılıq idmanında Yuksək qiymətlən-
 +
dirilir. SSRİ-də (Rostov vil.), Av-
 +
ropa, Asiya və Latın Amerikası əlkə-
 +
lərində yetitpdirilir.
 +
 
 +
TRAKTOR (yeni lat. (qasboqs lat. (qa-
 +
hHo—dartıram, cəkirəm)—qoptulan, ta-
 +
xılan alət və vasitələrlə, habelə sta-
 +
sionar mapqınlarla aqreqat halında
 +
mӱxtəlif k.t., torpaq, yol-iniaat,
 +
nəql. vəs. itlərinin gərulməsi ucun
 +
istifadə olunan motorlu mapqın. Qə-
 +
gərli və Ya tırtıllı olur.
 +
 
 +
Tarixi mə”lumat. Buxarla ipləyən
 +
ilk təkərli T.-lar 1830 ildə B. Brita-
 +
niya və Fransada yaradılmıil, nəql.-da
 +
və hərbi məqsədlə iplədilmitdir.
 +
1850 ildən həmin əlkələrdə, 1890 il-
 +
dən isə ABPT-da k.t.-nda istifadə
 +
olunmaqa baplanmıpdır. Qırtıl-
 +
lı hərəkətverici Rusiyada D. A.
 +
Zaqryajski (1837) və A. P. Kostikov-
 +
Almazov (təqr. 1889) tərəfindən ixti-
 +
 
 +
 
 +
—.İİ U
 +
ə TİM irə
 +
HA Ob
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
1 —muhərrik, 2—sugan carxı: 3—
 +
/ —Tomry rapmarbı,
 +
 
 +
 
 +
10—etçrucçlər qutusu: //—iliimə muf"
 +
 
 +
 
 +
tası, /2— yenəldici təkər,
 +
 
 +
 
 +
TPAKTOP
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
|
 +
 
 +
 
 +
=
 +
“
 +
 
 +
 
 +
x.
 +
 
 +
 
 +
= ə ——" İ
 +
.. :
 +
= X ül
 +
.. “ə |
 +
əəə - R
 +
| x
 +
R
 +
. 1
 +
ğ
 +
 
 +
 
 +
"
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
PTək 2. Tırtıllı traktorun uzununa kəsiliti: /—muhərriky, 2—kabinə: 3—yana-
 +
 
 +
 
 +
caq bakı: 4—asma qurqunun dəstəkləri: 5—guc valı: 6—qopqu
 +
 
 +
 
 +
ndi: 7—aparıcı
 +
 
 +
 
 +
təkər: 8—mərkəzi eturucuz 9—tırtıl: 10—əturuculər qutusus 1/—dayaq təkəri:
 +
 
 +
 
 +
1 2—ilipmə mu ftası:
 +
 
 +
 
 +
ra edilmitdir (bu zaman təkər fasi-
 +
ləsiz olaraq onun altına dəiiənən
 +
bir-birinə oynaqla birlətdirilminld
 +
hissələrdən ibarət qapalı lent və ya
 +
zəncir-tırtıl uzərində hərəkət edir).
 +
Rus mexaciki F. A. Blinov isə iki
 +
buxar mapını ilə ipləyən tırtıllı
 +
T. quraidırmıit və sınaqdan cıxar-
 +
mhılpdır (1888). 1893—95 illərdə rus
 +
ixtiracısı Y. V. Mamin daxiliyanma
 +
mӱhərriki ilə ipləyən təkərli ara-
 +
bacıq yaratdı. 1901 ildə ABPQ-ın
 +
c Hart-Parrə firması tərəfindən ilk
 +
dəfə olaraq təkərli T.-lar buraxıl-
 +
dı. 1912 ildən batlayaraq ABPT-ın
 +
c Holtəz, sonra Almaniyanın c“Vanderer-
 +
Dornerə firmasında və digər əlkə-
 +
lərdə tırtıllı T.-ların istehsalına
 +
baplanıldı. SSRİ-də ilk T. 1923 il-
 +
də (4 Fordzon-Putilovetsə) istehsal
 +
edilmiitdir. 1930 ildə SSRİ-də T.-un
 +
kutləvi istehsalı qaydaya salındı:
 +
 
 +
 
 +
... zi z ə
 +
o . o La aca
 +
"aşa iti tq iki. *
 +
ir. OT)
 +
Di = 1
 +
“bir.
 +
 
 +
 
 +
13—yenəldici təkər.
 +
 
 +
 
 +
1932 ildən e”tibarən onun xaricdən
 +
gətirilməsi dayandırıldı (bax Trak-
 +
torqayırma).
 +
 
 +
Traktorların təsnifatı. Tə yina –-
 +
tına gərə T.-lar K.t. və sənaye nəvlə-
 +
rinə bəlunur. K.t. nəvləri muvafiq
 +
maqpın və ya alətlə aqreqat halında
 +
ən muxtəlif k.t. ipləri gərur (pqum,
 +
kultivasiya, səpin, məhsul yıqımı
 +
və s.). Sənaye T.-ları daha beyuk dar-
 +
tı quvvəsinə malik olub, torpaqqazma,
 +
yol-intaat iplərində mӱxtəlif əlavə
 +
vasitələrlə (buldozer laydırı, qartə-
 +
mizləyən, ekskavator calovu və s. ilə)
 +
birlikdə istifadə olunur. Hər iki
 +
qrup T.-larda təkərlə və tırtılla
 +
inləyən nəvlər var.
 +
 
 +
Traktorların mexanizm və avadan-
 +
lıqı. Guc qurqusu muhərrikdən və
 +
onun ipini təmin edən qurulutlar-
 +
dan ibarətdir (bax Traktor mӱhərri-
 +
ki). Guc eturucusunə iliinmə mexaniz -
 +
 
 +
 
 +
Pu
 +
m
 +
 
 +
 
 +
mi, birlətdirici mufta, əturuculər
 +
qutusu, mərkəzi və son əturuculər da-
 +
xildir. .t. T.-larının " mexaniki
 +
pilləli əturuculər qutusunda 6, 8,
 +
15 və daha artıq, sənaye Q.-larında
 +
isə 3—6 əturucu olur. Fırlanma mo-
 +
menti mərkəzi əturucu vasitəsilə
 +
tırtıllı T.-larda aparıcı təkərlərə
 +
eturulur, təkərli T.-larda diferen-
 +
sial mexanizmdən istifadə olunur.
 +
Son eturuculər aparıcı təkərlərin
 +
yanında yerlətir və transmissiyanın
 +
umumi əturmə ədədini artırır. Ge-
 +
di hissəsi təkərli T.-da asma hissə-
 +
dən, oxlardan (kərpulərdən) və təkər-
 +
lərdən (yenəldici və anarıcı) iba-
 +
rətdir. Tırtıllı T.-da isə geditl
 +
sisteminə asma hissə, tırtıl zənciri,
 +
aparıcı təkərlər, dayaq təkərləri
 +
(diyircəkləri və yənəldici təkərləri
 +
saxlayır) daxildir (bax Tırtıllı
 +
gedii). T.-un idarəetmə mexanizmlə-
 +
ri—idarəedici sukan və tormozdur
 +
(lentli və ya diskli). Təkərli T.-da
 +
hərəkətin isqiqamətini, adətən, qabaq
 +
təkərlər dəyitdirir. Tırtıllı T.-un
 +
istiqaməti saq və ya sol tırtıl təkər-
 +
lərinin muftalar və ya tormoz vasi-
 +
təsilə fırlanma tezliyini dəyittməklə
 +
bapa gəlir. Kabinə—traktorcunun ra-
 +
hat ipləməsini tə”min etməlidir.
 +
T.-un elektrik avadanlıqrı: elektrik
 +
cərəyanı mənbəyi (akkumulyator bata-
 +
reyası və muhərrik uzərində qoyul-
 +
mulp generator), muhərriki iipə sal-
 +
maq, yolu və ippllək avadanlıqı ipıq-
 +
landırmaq, kabinəni ventilyasiya et-
 +
mək, səs və ipıq siqnalları vermək
 +
ucun cihazlardan ibarətdir. 1 və 2-ci
 +
pəkillərdə təkərli və tırtıllı T.-
 +
un kəsilitpi verilmitidir.
 +
Traktorların tipajı. SSRİ-də
 +
buraxılan T. modelləri və gestəri-
 +
ciləri onların tipa j ı ilə muəy-
 +
Yən edilir (tipaj—baza modellərinin
 +
sayını minimal saxlamaq itərtilə
 +
muxtəlif tipli T.-ların dartı gəs-
 +
təricilərindən səmərəli istifadə et-
 +
 
 +
 
 +
ə g- uk nı 1
 +
: 9 "A -. K|
 +
 
 +
 
 +
ef əl. n
 +
m- | əl
 +
 
 +
 
 +
n k ə .. ə... b
 +
m ll kİ ç r bu ə ı Lü E R “ql, r
 +
o ə ə b
 +
 
 +
 
 +
“7
 +
 
 +
 
 +
i.a
 +
 
 +
 
 +
|-
 +
ül.
 +
mi
 +
mn T
 +
=
 +
HR
 +
i
 +
4
 +
4
 +
 
 +
 
 +
t
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
3—T-150: 4—K-701 (hamısı—SSRİ):
 +
 
 +
 
 +
—T-150 K: 2—bar- n traktoru:
 +
PPək. 3. 1—T-150 K: 2—baq-bostan tr py Ferkusonv (B, Britaniya, Kanada),
 +
 
 +
 
 +
= ? 7 TT yerə =
 +
“MÖV FİT a
 +
 
 +
 
 +
ə
 +
 
 +
 
 +
...
 +
un
 +
=
 +
 
 +
 
 +
ӧ—FBolqarı (BXR): 6—aMassi-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TRAMVAY
 +
 
 +
 
 +
341
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
MƏK əsasında qabaqcadan iplənib ha-
 +
zırlanmıi texniki plan uzrə ra
 +
dırılan matınlar sistemidir) PT -
 +
paj daxilindəki siniflər 6
 +
dİGDƏ, eyni təsnifat parametrlərinə
 +
malik olan Q. modelləri (yə”ni konkret
 +
kovstruksiyalı) dəsti baqpa duiqulu
 +
 
 +
Baza modeli həmin sinfə məns ən
 +
nisbətən daha cox yayılmıpp T. r eBY-
 +
 
 +
 
 +
dur. Modifikasiya isə baza modeli
 +
 
 +
 
 +
. “ yni sinifdən olsa da, bapqa cur
 +
| anizm-
 +
 
 +
 
 +
edilmiyi və ya əlavə m
 +
lərlə təchiz olunmupi MODEL ik
 +
dir. QİY1İ ər olan əlkələrdə əsas
 +
rat ametri— T.- suru
 +
Yerində hərəkətini ə Di,
 +
pərtilə snun verə biləcəyi ən beyuk
 +
dartı quvvəsi qəbul olunmuzidur. –
 +
1-ci tipaj 1923 ildə təklif edil-
 +
mipp və 1946 ildə həyata kecirilmii-
 +
dir. 1956 ildə qəbul edilmii tipaj
 +
əsasında 1961—65 illərdə dunya tex-
 +
NİKASI səviyYYƏSİNƏ muqafiq gələn T.
 +
modelləri (T-40, MTZ-50, T-16, T-74
 +
7 DƏT-250 və s.) hazırlandı.
 +
965—70 illərdə 3-cu tipaj (13 baza
 +
mrdəli və bir sıra modifikasiyalar),
 +
..uUn istismar gestəricilərini daha
 +
da yaxtılatidırmaq məqsədi ilə 1971—
 +
ə illər ucun isə 4-cu tipaj iilənib
 +
azırlandı. Həmin tipaj uzrə isteh-
 +
sal olunan T.-un baza modelləri cəd-
 +
vəldə verilir. 4-cu tipajda T.-un
 +
ip sur əti 35 km/saat-a catır, əsaslı
 +
TƏ mirə qədərki ii muddəti artır,
 +
T.-a xidmət asanlapır. Hərəkət sur”-
 +
ətinin artması ilə əlaqədar T.-un as-
 +
qısı da təkmillətdirilir, ona əlavə
 +
elastik elementlər daxil elilir(: ka-
 +
binə ressorlarla təchiz olunur, her-
 +
metiklətdirilir, ventilyasiya, isit-
 +
MƏ sistemi və kondisionerlərlə təmin
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
olunur. T.-un qovtaq va detalları
 +
Sinif, Sinif
 +
tq Mode ə M
 +
... L | tq ilə odel
 +
0,2 ) aRionik 3 T-74, DT-75 M
 +
T-150: T-150K
 +
0,6 |T-25: T-16M| 4 T-4A
 +
0,9 T-50 5 K-701
 +
1,4 | MTZ-80 6 T-13
 +
2 T-54B 15 HƏT-250
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
unifikasiya edilir, nəhayət T.-ların
 +
ipini avtomatlaidıran qurqular ya-
 +
radılır və s.
 +
 
 +
TRAKTOR GENERATORU —traktorun
 +
elektrik qurqularını (alıpdırma
 +
sistemini, ipıqlandırma cihazları-
 +
nı) qidalandıran generator. Bu məq-
 +
sədlə, adətən, sabit cərəyan generator-
 +
larından istifadə olunur (gərginli-
 +
yi 6—8 v, gucu 60—180 vt və daha
 +
artıq). |
 +
 
 +
TRAKTOR MUHƏRRİKİ—traktor-
 +
larda istifadə olunan daxiliyanma
 +
mӱhərriki. SSRİ-də buraxılan trak-
 +
torlara dərdtaktlı Oinzel qoyulur.
 +
T.m.-nin gucu traktorun dartı sinfi-
 +
nə gərə muçəyyən edilir (bax Traktor)
 +
və dirsəkli valının fırlanma sur -
 +
əti 800— 2500 dovr/dəq olduqda 14,8—
 +
368 .kat-a (20—500 a.q.) bərabər gətu-
 +
rulur. Su ilə soyudulan dərd və altı
 +
silindrli dizellərdən daha cox isti-
 +
fFalə olunur: hava ilə soyudulan və
 +
gucu 74 kvt-a (100 a.q.) qədər olan
 +
dizellər də tətbiq edilir.
 +
TRAKTORQAYIRMA — tqraktorlar,
 +
traktor və kombayn mӱhərrikləri, uni-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
k
 +
 
 +
 
 +
fikasiyalı qovpaqlar, aqreqatlar, on-
 +
lar ucun ehtiyat hissələr və detallar
 +
istehsal edən mapınqayırma sahəsi.
 +
Sənaye sahəsi kimi 1917 ildən (ABPQ-
 +
da H. Fordun z-dlarında traktorla-
 +
rın kutləvi istehsalına planan-
 +
dan) məvcuddur. Avropada traktorla-
 +
rın ilk kutləvi istehsalına 20 əsrin
 +
0-ci illərində Almaniya, İtaliya,
 +
sonralar B. Britaniya, Fransa və di-
 +
gər əlkələrdə baplanmıtqdır. SSRİ-
 +
də QT.-nın yaranması 1923 ilə aiddir.
 +
İxtisaslapdırılmınıd ilk traktor
 +
z-dları—Stalinqrad (indiki Volqo-
 +
qrad traktor zavodu) və Xarkov trak-
 +
tor zavodu STZ—XTZ markalı təkər-
 +
li traktorlar buraxırdı. 19Z3 ildə
 +
Celyabinsk traktor z-dunda arqır tır-
 +
tıllı (S-60) traktorlar istehsalına
 +
balilandı. Beyuk Vətən muharibəsi il-
 +
lərində Altay, Vladimir və Lipetsk
 +
traktor z-dları tikilib iə salındı.
 +
1945 ildə muharibə nəticəsində da-
 +
qıdılmın Stalinqrad və Xarkov 3-D-
 +
ları bərpa olundu. 1948 ildə SSRİ
 +
tırtıllı traktor istehsalına gərə
 +
dunyada 1-ci yerə cıxdı. 1950 ildə
 +
Xarkov traktoryıqma z-du, 1951 il-
 +
də Minsk traktor z-du, 1956 ildə One-
 +
qa və Əzbəkistan (indiki Daikənd)
 +
traktor z-dları tikildi. Guclu K.t.
 +
trajtorları istehsalı artdı. Lenin-
 +
qrad Kirov zavodu K-700 traktoru
 +
(1964), Pavlodar traktor z-du (1967)
 +
DT-75M traktoru istehsalına (1968)
 +
batiladı. 60-cı illərin axırlarına
 +
dizel muhərrikli traktorlar bura-
 +
xılınqına kecilməsi bayqta catdı.
 +
70-ci illər—80-ci illərin əvvəllə-
 +
rində traktor z-dları texniki cəhət-
 +
dən yenidən quruldu və traktorların
 +
əsas modelləri yenilətdirildi. Ce-
 +
boksarı sənaye traktorları 3-du və
 +
Xarkov traktor muhərrikləri z-du ti-
 +
kildi, Kama traktor 3-dunun tikin-
 +
tisinə baplandı (1984). K-701, T-150,
 +
T-150K, T-150KM, /1T3-145, T-130M,
 +
MT3-142 və digər yeni modelli trak-
 +
torlar istehsalı mənimsənildi və
 +
istehsalına bailandı. Traktor is-
 +
tehsalında yuksək məhsuldarlı avto-
 +
matlapidırılmıtd xətlər və avtomat
 +
axın xətləri, aqreqat avtomat dəz-
 +
gahları və s. muasir avadanlıqlar
 +
tətbiq edilir. Azərb.SSR-də Bakıda
 +
26 Bakı Komissarı ad. mexaniki tə -
 +
mir z-dunda traktor hissələri hazır-
 +
lanır və traktorlar tə”mir olunur.
 +
SSRİ-də traktor istehsalı (min ədəd-
 +
nə): 1925 ildə —O,6: 1940—31,6: 1950—
 +
116,7: 1960—238: 1970—458,5, 1983 —
 +
564. SSRİ 1960 ildən traktor isteh-
 +
salına (mӱhərriklərinin umumi gu-
 +
cunəy gərə dunyada 1-ci yerdədir. So-
 +
vet traktorlarından dunyanın bir cox
 +
əlkəsində uqurla istifadə edilir.
 +
Xarici sosialist əlkələrində Q.
 +
muharibədən sonra sur”ətlə inkitaf
 +
edir. 1983 ildə RSR-də 80, PXR-də
 +
55, CSSR-də 34, BXR-də 6,5, ADR-də
 +
3,8, Mac.XR-də 0,4 min ədəd, kapita-
 +
list əlkələrindən (1982 ildə: baq-bos-
 +
tan traktorları və motorlu kultiva-
 +
torlar daxil deyil) ABPQ-da 198 (1981),
 +
Yaponiyada 179, İtaliyada 93, B. Bri-
 +
taniyada 85, AFR-də 97, Fransada
 +
40 min ədəd traktor istehsal edil-
 +
midir.
 +
TRAKTRİSA (lat. Sqasem— uzadıl-
 +
mı, cəkilmi)—butun nəqtələri mus-
 +
təvi uzərində Yerlətlən transsendent
 +
əyri. toxunma nəqtəsinin və veril-
 +
mim duz xətlə (oxla) toxunanın R
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
kəsipmə nəqtəsi arasındakı məsafə
 +
 
 +
 
 +
sabitdir.
 +
TRAGEDİYA (lat. traqqedla: İYH. tra-
 +
godia, trAgos—KeuH --öde—HəFMə)—6ax
 +
 
 +
 
 +
Faciə. |
 +
 
 +
TRAGİKOMEDİYA— faciə və kome-
 +
diya əlamətlərinə malik dramatik
 +
əsər. Həyat me”yarlarının nisbiliyi
 +
duyqusu T.-nın əsasıdır( T.-da dra-
 +
maturq eyni bir həyat hadisəsini həm
 +
faciəvi, həm də komik planda əks et-
 +
dirir (H. İbsenin 4“ Vəhti ərdəkə,
 +
A.P. Cexovunc Uc bacı, L. Pirandel-
 +
lonun 4“ Muəllif soraqındakı altı
 +
 
 +
 
 +
personaj, Məmmədquluzadənin
 +
aƏluçlərg əsərləri və s.).
 +
TRAL (ing. (qam1)—mina axtarıb
 +
 
 +
 
 +
tapan və onu zərərsizlətdirən tral
 +
gəmilərində və vertol yotlarda xu-
 +
susi quruluq. Gəmilərdə, katerlərdə,
 +
aviasiyada və sahillərdə, həmcinin
 +
caylarda istifadə olunan nəvləri var.
 +
Konstruksiyasına və istifadə usulla-
 +
rına gərə birqat, qopa, səthi, suyun
 +
dərinliyində və dibində tə sir gestə-
 +
rən olur. Kontaktlı və kontaktsız
 +
nəvləri var. 1-ci kontaktlı ləvbər
 +
minalarını, 2-ci isə kontaktsız dib
 +
minalarını məhv stmək ucundur.
 +
Məs., hərəkət zamanı muxtəlif sahə-
 +
lər (maqnit, elektromaqnit, hidrodi-
 +
namik) yaradan və mina partlayıcısı-
 +
na muvafiq tərzdə təsir edən T. kon-
 +
taktsız nəvə aiddir.
 +
 
 +
TRAL GƏMİSİ —dəniz minaları-
 +
 
 +
nı tral vasitəsilə aiykar edib, on-
 +
ları partladaraq zərərsizlətdirən
 +
 
 +
və gəmiləri tral arxasınca aparan
 +
hərbi gəmi. Azllqaqıdakı nӧvləri var:
 +
əz bazalarından uzaqda tral ipləri
 +
aparan və gəmiləri əturən eskadra
 +
(dəniz) T.g., əz sularında tral ip
 +
ləri aparan baza T.g. və reyd 1.G.,
 +
reydlərdə və sahilboyu r-nlarda tral
 +
ipləri ucun kater T.g., caylarda tral
 +
itiləri aparmaq və gəmiləri əturmək
 +
ucun cay T.g. Beyuk T.g.-nin şubası-
 +
mı 800 t-a qədər, surəti 15—20 du-
 +
yundur (1 ayiyu 1,85 kmysaat-dır).
 +
 
 +
TPAMBA) (uk. tramvay: tram—Ba-
 +
 
 +
qon, arabacıq-mau—yol) — Yerustu
 +
relsli iqəhər nəql. novu, birmotorlu
 +
vaqondan və ya biri motorlu, o birilə-
 +
 
 +
ri isə motorsuz olub ona qopqulmui
 +
 
 +
bir necə vaqondan ibarətdir.
 +
 
 +
Nəql. vasitələrini hərəkət etdir-
 +
mək ucun elektrik cərəyanından 20.
 +
tifadə etmək ideyası 19 əsrin 30 —40-
 +
cı illərində meydana cıxmıit, 20.
 +
kin əməli olaraq, bu ideya Yalnız / ”
 +
ci illərdə, ilk elektrik st.-ları Ya-
 +
radıldıqdan sonra, əyata keciril-
 +
mipdir. 1881 ildə Almaniyada Berlin
 +
yaxınlıqında (Lixterfelddə) iipə s2-
 +
lınmınn ilk T. yolunda 20 sərniiyin
 +
tutan vaqon saatda 30 km sur ətlə 2,-
 +
km-lik məsafədə hərəkət edirdi. 80-ci
 +
illərdə Avropanın bir cox elkəsində
 +
və AB1P-da T.-dan geniiy istifadəyə
 +
kecildi. Rusiyada "xtiracı F. A, Pi-
 +
rotskinin 1876 ildə təklif etdiyi
 +
elektrik muhərrikli qrelsli arabanı
 +
T.-ın prototipi hesab etmək OLAar.,
 +
əsrin 90-cı illərindən isə Rusiyada
 +
T.-dan artıq mӱntəzəm istifadə edi-
 +
 
 +
 
 +
942
 +
 
 +
 
 +
TRAMPLİ
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
lirdi. Bakıda T.-dan 1924 ildə isti-
 +
fadəyə balilanılmıtidır.
 +
 
 +
= Murəkkəb kompleks olan muasir
 +
T. təsərrufatına rels yolları, avto-
 +
bloklama sistemləri, dartı ppəbəkəsi,
 +
hərəkətedici hissələr, depo, tə mir
 +
z-dları və xidmət idarələri daxil-
 +
dir. T. gucu 30—70 kv” olan elektrik
 +
mӱhərriki ilə hərəkətə gətirilir.
 +
Dartı yardımcı st.-larında dəyiitən
 +
cərəyan 500—750 v gərginlikli sabit
 +
cərəyana cevrilərək kontakt itəbəkəsi-
 +
nə verilir. Motorlu vaqonun damında
 +
yerləipdirilən cərəyangeturən (bax
 +
Pantoqraf) hərəkət zamanı kontakt
 +
zu: (yerdən 5,5—6m hund.-də
 +
asılır) məftili uzrə surupur.
 +
TRAMPLİN (bp. tremplin, uran. tram-
 +
roPpo, (qapro1o—aqacayaq)—idman qur-
 +
qusu, gimnastika, suya tullanma və s.
 +
idman nəvlərində idmancının daha
 +
yӱksəyə (xizək idmanında daha uzara)
 +
tullanması ucun istifadə edilir.
 +
TRANZİSTOR (ink. transfer—önp /ep-
 +
dən batiqa yerə gecirtmək -- qe15(oq—mu-
 +
qavimət)—elektrik rəqslərini hasil
 +
edən və cevirən, kristal yarımkeciri-
 +
ci əsasında hazırlanmıtq elektron
 +
cihazı, T. 1948 ildə amerikan alim-
 +
ləri U. PTokli, U. Bratteyn və C. Bar-
 +
din tərəfindən ixtira olunmusdur
 +
(Nobel mukafatı, 1956): T.-lar iki
 +
beyuk qrupa ayrılır: unipolyar Q. və
 +
bipolar T. Unipolyar T.-da
 +
kristaldan cərəyanın axmasına səbəb
 +
yalnız bir iparəli yuk dapıyıcıla-
 +
rı—elektronlar və ya deipiklərdir.
 +
Belə T. iki kontakt arasında yer-
 +
ləpdirilmit yarımkecirici kris-
 +
taldan (əsasən silisium və ya qali-
 +
um-arsenid) ibarətdir. Kontaktlar
 +
arasındakı elektrik cərəyanı surgu-
 +
yə tətbiq edilən giriiiy siqnalının
 +
perpendikulyar elektrik sahəsinin
 +
tə”sirinə gərə dəyiptir. İpi xusu-
 +
siyyətlərinə gərə unipolyar T. 2 qru-
 +
pa ayrılır: idarəolunan depik-elek-
 +
tron kecidli və ya metal-yarımkeci-
 +
rici kontaktlı (PQottki cəpəri ad-
 +
lanır) və izoləedilmii metal sur-
 +
gulu Q.-lar. BipolyarT.-da (sadəcə
 +
olaraq T. adlanır) cərəyanın axması-
 +
na səbəb hər iki iparəli yuk dapı-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ə ARK
 +
 
 +
v : q /
 +
p—r—p tipli (a) və r—l—r tipli (6)
 +
tranzistorların elektrik rəqsləri guc-
 +
ləndiricisi sxemində təsviri və onların
 +
elektrik sxemlərində pərti iptarələri
 +
(v, q)): E—emitter, B—baza, K—kollektor,
 +
(—qida mənbəyinin xasan |—cərə-
 +
 
 +
 
 +
yan: oxlarla yuklərin hərəkət istiqaməti
 +
gəstərilir,
 +
 
 +
 
 +
yıcılarının hərəkətidir. Belə T.
 +
muxtəlif əri ln (elektron—”
 +
və deppik—r) sahədən ibarət olan
 +
monokristal yarımkecirici lovhədir
 +
(pək.). Bu sahələrin yerlətdirilmə
 +
ardıcıllıqrından asılı olaraq r—
 +
p—r və p—r—p tipli T.-lar olur.
 +
Nisbətən nazik olan orta sahə (bir
 +
necə mkm) baza, digər iki sahə
 +
isə emitter və kollektor
 +
adlanır. Baza emitter və kollektor-
 +
dan emitter kecidi (EK) və kollek-
 +
tor kecidi (KK) ilə ayrılır. Baza,
 +
emitter və kollektordan metal cıxım-
 +
lar dӱzəldilir. nr—pn tipli T.-da
 +
bali verən fiziki prosesləri nəzərdən
 +
gecirək (pək. a). EK-nə tətbiq olunan
 +
CD gərginliyi, kecidin potensial cə-
 +
 
 +
 
 +
pərini aiyaqı salır və kecidin elek-
 +
trik cərəyanına olan muqavimətini
 +
azaldır, KK-nə tətbiq olunan O, gər-
 +
 
 +
 
 +
ginliyi isə potensial cəpəri yuxarı
 +
qaldırır və mӱqaviməti artırır. U,,
 +
 
 +
 
 +
gərginliyinin tə”siri altında EK-
 +
dən, əsasən, elektronların emitter-
 +
dən bazaya kecməsi (injeksiyası) nə-
 +
ticəsində alınan s, cərəyanı axır.
 +
 
 +
 
 +
Bazadan birbata KK sahəsində nufuz
 +
edən elektronlar, kollektorun elək-
 +
trik sahəsi ilə tutulur və kollektora
 +
cəlb olunurlar. Bu zaman KK-dən kol-
 +
lektor cərəyanı (iz) axbıp. BasanaH
 +
 
 +
 
 +
injeksiya olunmut elektronların bir
 +
qismi hərəkət zamanı detiklərlə re-
 +
kombinasiya edirlər. Qərarlaimıi
 +
rejimdə bazada olan deiiklərin sayı
 +
sabit olduqundan elektronların bir
 +
hissəsi bazadan EK-nə kecir və baza
 +
cərəyanı ?, yaradırlar. (U,,-nin hər
 +
 
 +
 
 +
hansı dəyitməsi 1, nin dəyitməsinə
 +
 
 +
 
 +
səbəb olur (r—t" kecilinin volt-amper
 +
xarakteristikasına uyqun) və nəticədə
 +
14, da dəyinir. KK-nin muqaviməti 66-
 +
 
 +
 
 +
yuk olduqu ucun ona qopulan yuk mu-
 +
qaviməti də (Ey) bəyuk secilir. Nə-
 +
 
 +
 
 +
ticədə R nə alınan elektrik siqnalı-
 +
 
 +
 
 +
nın gӱcu EK-nə sərf olunan gucdən
 +
xeyli beyuk olur. Buna oxtar fiziki-
 +
proses r—ip—r tipli Q.-da bat verir
 +
(iək. 6), lakin ondakı elektronlar
 +
və depiklər əz funksiyalarını dəyi-
 +
iir və tətbiq olunan gərginlik mən-
 +
bələrinin qutbləri əksinə dəyitidi-
 +
rilməlidir. T.-da emitter kollektor,
 +
kollektor isə emitter funksiyasını
 +
(simmetrik T. ucun) yerinə yetirə bi-
 +
 
 +
 
 +
lər, bunun ucun munasib gərginlik
 +
mənbələrinin qutblərini dəyiinmək
 +
kifayətdir.
 +
 
 +
T. ataqıdakı tiplərə ayrılır:
 +
 
 +
 
 +
bazada surqətləndirici sahəsi olma-
 +
yan və yӱkləri emitterdən kollektora
 +
diffuziya nəticəsində kecəndre y f-
 +
siz T.: bazada yuklərin yerdəyinmə-
 +
sinə diffuziya və elektrik sahəsin-
 +
dəki dreyf tə sir gestərən dreyf -
 +
li T. Elektrik xarakteristikalarına
 +
və tətbiq sahələrinə gerə kicik guclu,
 +
azmaneəli, impulsiv T.-lar, guclu
 +
generator T.-u, acar rejimində ii1-
 +
ləyən Q., fototranzistor və xususi
 +
tipli T., həmcinin alcaq tezlikli (səs
 +
və ultrasəs tezlik diapazonunda iiylə-
 +
yir), yuksək tezlikli (300 M Hs-ə qədər)
 +
və ifrat yuksək tezlikli (300M hc-nəH
 +
yuxarı) T.-lar var.
 +
 
 +
T. istehsalında yarımkecirici ma-
 +
terial kimi, əsasən, germanium və si-
 +
 
 +
 
 +
lisiumdan istifadə edilir. T.-un kəph
 +
fi ilə radioelektron aparatlarının
 +
miniaturlətməsi dəevru bailanmıiq-
 +
dır. Muasir T. yarımkecirici elemen-
 +
tinin əlculəri cox kicikdir: hətta ən
 +
bəyuk gӱcə malik T.-larda belə kris-
 +
talın sahəsi bir necə mm?-dən beyuk
 +
olmur. T.-un iiləmə e”tibarlılıqı
 +
(orta statistik iiləmə mӱddətində
 +
bir dəfə fasiləsiz iiləmə muddəti)
 +
109—106 saata catır. T. elektron lam-
 +
palarından fərqli olaraq qida mənbə-
 +
yinin gərginliyinin kicik (6-un onda
 +
bir hissəsinə qədər) qiymətlərində də
 +
inləyə bilir və bu halda bir necə mka
 +
cərəyan sərf edir. Guclu T.-lar 10—
 +
30 v gərginlikdə, onlarca a cərəyanda
 +
iitləyirlər, yӱkə 100 vuq və daha cox
 +
gӱc verirlər.
 +
 
 +
T.-ların gӱcləndirdiyi siqnalla-
 +
uzın tezlik diapazonunun yuxarı sqr-
 +
ədi N) Qls-ə catır. Alcaq tezliklər
 +
sahəsində maneə xarakteristikalarına
 +
gərə T. azmaneəli elektrometrik lam-
 +
palardan geri qalmır. 1 7hc tezlik
 +
sahəsində T. tə”min etdiyi maneə əmsa-
 +
lı 1,5—3 d6-dən bəyuk olmur. Nisbə-
 +
tən yuksək tezliklərdə maneə əmsalı
 +
artır və 6—10 Qhs tezliklərdə 6—10
 +
d6-ə catır. T. muasir mikroelektron
 +
qurqularının əsas elementidir. Sahə-
 +
si 30—35 mm? olan bir yarımkecirici
 +
kristalda on minlərlə T.-dan ibarət
 +
qurqu yaratmaq mumkundur. Belə qur-
 +
qular inteqral slemlər adlanır. T.-
 +
un catımmayan cəhətləri tpici temp-r
 +
diapazonunun məhdud olması (germani-
 +
um Q. 100*2S-dən, silisium T. isə
 +
2002S ataqı temp-rda Müəlnp), nurun
 +
temp-run dəyitməsi ilə T.-un para-
 +
metrlərinin dəyiiyməsi və ion iqualan-
 +
masına yuksək həssaslıqıdır. Bəzən
 +
 
 +
tranzistorlu radioqəbuledicilərə də
 +
T. deyilir.
 +
 
 +
 
 +
2 izd., M., 1980:
 +
N., Polevıe tranzistorı,
 +
 
 +
 
 +
— Ədl Tranzistorı,
 +
Bocarev L.
 +
M., 1984
 +
 
 +
 
 +
TRANZİSTORLU RADİOQƏBUL-
 +
EDİCİ — yarımkecirici cihazlar
 +
(tranzistor, Yyarımkecirici diod, in-
 +
teqral sxemlər və s.) əsasında ha-
 +
zırlanmıni radioqəbuledici. €T,p.ə
 +
termini 20 əsrin 50-ci illərindən
 +
tranzistorların sənayedə tətbiqi ilə
 +
meydana cıxmıtndır. 70-ci illərdə
 +
istehsal olunan radioqəbuledicilərin
 +
əksəriyyəti tranzistorludur. Tranzis-
 +
torun ustunlukləri (miniaturluyu, tə-
 +
ləb olunan gucun az olması və s.) pa-
 +
dioqəbuledicilərin əlcu və kӱtləsini
 +
azaltmaqa və onların qidalandırıl-
 +
ması ucun gevdənin icərisində yer-
 +
lətdirilmii kicik qabaritli qalva-
 +
HHK element və akkumulyatorlardan
 +
istifadə etməyə imkan verir. Yıqcam,
 +
cibdə gəzdirilən T.r.-lər genii ya-
 +
Yılmıtidır. Modul və inteqral mik-
 +
rominiatur elektron qurqular əsa-
 +
sında da Q.r.-lər hazırlanır. Belə
 +
Q.r.-nin, keyfiyyəti yӱksək olur.
 +
TPAH3MT (nar. transitus—KEHMƏ, KE€-
 +
cid)—sərnitinin və yukun bir məntə-
 +
qədən ara məntəqələri kecməklə di-
 +
gər məntəqəyə dəlpınması. T. həm əelkə
 +
daxilində, həm də ayrı-ayrı əlkələr
 +
arasında mumkundur (bir əlkədən YUK-
 +
lərin və sərnitinlərin digər elkə-
 +
nin ərazisindən gecirməklə ucuncuӱ
 +
əlkəyə daiınması).
 +
TPAH3HTMHB/MK (nar. transitivus—
 +
gecid)—kəmiyyətlər arasındakı mən-
 +
tiq əməllərindən biri, Məs., 4=6v VƏ
 +
 
 +
 
 +
— "a TRANSLYASİYA
 +
 
 +
 
 +
6—€ məprnəpuHnən a— |
 +
tranzitivdir: raz unasibəti
 +
(cunki av və 8*s 1101 R.
 +
 
 +
 
 +
| ərtlərin :
 +
alınmır). Həndəsədə .. “əyan.
 +
 
 +
 
 +
2 07 İş paralellik. muӱnasibəti-
 +
ə | uU olarsa, x || Cu).
 +
 
 +
 
 +
mə (lat, trans
 +
at. — arasın
 +
275 arxasından)—Hər an
 +
ir sahənin arasından, yaxud ə
 +
rindən gecən Hərəkəti, | zə düs
 +
 
 +
 
 +
: nəyinsə vasi-
 +
təsilə ifadə olunan əlaməti, HƏİHH-
 +
 
 +
 
 +
sə ardınc |
 +
su İucc- DƏH MYPƏKKƏĞ cəanəpun Təp-
 +
TRANSVAAL ə transliterasiya).
 +
( Qqapzuaa1)—CAR
 +
əyalət. Sah, 2 | Cəbə
 +
) —ah, 293,9 Mim xə), Əh, 8.7
 +
mln. (1970). Səthi hund. 800 m.lən 2((9
 +
ələ YO0 m dən 2000
 +
Yg YӰKSƏLƏN plato sistemindən
 +
(Yuksək Veld, Orta Veld, Butveld
 +
Alcaq Veld) ibarətdir. İqlimi mM.-
 +
da tropik kontinental, c.-da subtro-
 +
pikdir. İllik yaqıntı 350—750 mm
 +
Cayları: Voll, Blifante və s. C.-da
 +
cəl, 1P1M.-da savanna bitkiləri yayıl-
 +
mıpdır. T. CAR-ın muhum sənaye
 +
r-nudur. Mə”dən sənayesi (qızıl, pla-
 +
tin, xromit, almaz, uran, mis, komur
 +
və s.) inkipaf etmiidir. Metallur-
 +
giya, mapınqayırma (mə”dən avadan-
 +
LIRı, nəql. vasitələri və s.), kimya,
 +
YUNGUL, yeyinti, tikinti materialla-
 +
rı sənayesi var. K.t.-nda heyvandarlıq
 +
MYİYM yer tutur. Burda, qarqıdalı,
 +
tutun, pambıq, sitrus və s. becərilir.
 +
T.-ın tarixi zəif eyrənilmiidir.
 +
19 əsrin 30—40-cı illərində T.-da
 +
məskunlapan afrikanyorlar (burlar)
 +
Yerli əhalini—bantuları 1im.-a sı-
 +
xımpdıraraq 1856 ildə mustəqil T.
 +
resp. (rəsmi adı CAR) yaratdılar.
 +
.da almaz (19 əsrin 60-cı illəri)
 +
və qızıl (19 əsrin 80-ci illəri) ya-
 +
taqlarının aikar edilməsi B. Bri-
 +
taniyanın buranı ital etmək mey-
 +
lini gucləndirdi. İngilis—bur mu-
 +
haribəsi (/499—19(2) zamanı B. Bri-
 +
taniya T.-ı ilhaq etdi (1900). 1910 il-
 +
də Cənubi Afrika İttifaqı dominio-
 +
nunun (1961 ildən CAR) yaradılma-
 +
sı ilə əlaqədar olaraq T. 4 əyalətdən
 +
biri kimi onun tərkibinə daxil ol-
 +
du (bax həmcinin Cənubi Afrika Res-
 +
piblikası).
 +
TPAHCTPECCU )A (nar. transgressio—
 +
kecid, Hərəkət)–əsasən, Yer qabırı-
 +
nın materik hissəsinin cekməsi, qis-
 +
mən okean səviyyəsinin qalxması ilə
 +
dənizin quruya irəliləməsi. T. nəti-
 +
cəsində yararan cekuntulərin kəsili-
 +
ipi, alpaqıdan yuxarı dayaz su fasi-
 +
 
 +
 
 +
yalarından dərin su fasiyalarına tə.
 +
 
 +
 
 +
rəf dəyitməsilə səciyyələnir. Q.-nın
 +
əksi retressiyadır.
 +
 
 +
TRANSDUKSİYA (lat. transductio—
 +
Yerini dəyitmə)— virusun keməyilə ge-
 +
netik materialın bir huceyrədən di-
 +
gərinə eturulməsiy öy za hyue)pə-pe:
 +
sipiyentlərin irsi xassələrinin də-
 +
yYitilməsinə səbəb olur. Bakterial
 +
transformasiyalara oxiqar hadisədir.
 +
Timin sintez edə bilməyən baqırsaq
 +
cəpcuyunun T, mutant formasını bak-
 +
teriofaqla yoluxdurduqda cəpcuyun hy-
 +
ceyrələri timin sintez edən ferment
 +
əmələ gətirmək qabiliyyəti qazanır.
 +
Bakteriya huceyrəsi yoluxdurulduqda
 +
oraya zulal yox, yalnız faq DNT-si
 +
daxil olur. Deməli, T.-ya yalnız dər
 +
HHT-cu Tə”cup eaHp Bə 6akTrepn)a hy-
 +
ceyrəsi gəstərilən xassəni qazanır. Bu
 +
proses də əlamətlərin transforma-
 +
siya vəsitəsilə əturulməsinə oxizar-
 +
dır.
 +
 
 +
 
 +
343
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TPAHCEHTHT (com nar. transeptum, zar.
 +
(qapz—arxasında -- zerbitp—hasar, di -
 +
var)—bazilika və xacvarı planlı mə”-
 +
bədlərdə kəndələn mef. T. erkən xris-
 +
tian mə”bədlərində dini ayinlərin mu -
 +
rəkkəblətməsi ilə əlaqədar mehrab
 +
(səcdəgah) və ap”sida qarpısındakı
 +
sahəni geniptləndirmək məqsədi ilə
 +
Yaradılmıtlqdır.
 +
TRANS-İZOMER — bax
 +
izomerlik.
 +
TPAHCHRBAHHİIA (Transilvania) —
 +
PTimali Rumıniyada tarixi vil. Məs-
 +
kunlaqiması Paleolit dəvrunə aid-
 +
dir. E.ə. 1-ci minilliyin 2-ci yarı-
 +
sından T.-na məskunlaian ket-daklar
 +
e.ə. 4—2 əsrlərdə tayfa ittifaqların-
 +
da birlənmin, e.ə. 1 əsrdə burada
 +
erkən dak quldarlıq dəvləti yaran-
 +
mınpdı. 2 əsrin əvvəlindən 271 ilə:
 +
dək Romanın hakimiyyətində olmuitq,
 +
inzibati cəhətdən Dakiya əyalətinin
 +
tərkibinə daxil edilmindi. 3—6 əsr-
 +
lərdə T.-ya hunların, avarların və b.
 +
tayfaların axını baplandı. 6—7 əsr-
 +
lərdən T.-da slavyanlar məskən saldı,
 +
9 əsrin sonunda romanlaimınq vlax:
 +
lar (voloxlar), 10 əsrdə isə macar
 +
tayfaları məskunlaidı: 11—12 əsr-
 +
lərdə T. macar krallarının tabeli-
 +
yinə kecmitl, 1241 ildə monqol-tatar-
 +
ların hucumuna mə”ruz qalmındı.
 +
1541 ildə turk sultanının suzerenli-
 +
yini" tanıyan T. knyazlıqı yarandı.
 +
17 əsrdə o, Habsburqlarla Osmanlı
 +
imperiyası arasında mubarizə obyekti-
 +
nə cevrilmiit, 1687 ildə Habsburqların
 +
hakimiyyəti altına dutimutidu. 1867
 +
ildə Macarıstan krallırının tərki-
 +
binə daxil edilmiti, Avstriya-Maca-
 +
rıstan monarxiyası darıldıqdan
 +
(1918) sonra isə T. Rumıniya ilə bir-
 +
ləidirilmindir.
 +
1940 ildə PPimali T. xortici Ma-
 +
 
 +
carıstanın tərkibinə qatılmınndı
 +
Qbax Vyana arbitrajları (1938 və
 +
1940)|. 1944 ilin oktyabrında Sovet
 +
Ordusu və rumın qopqunları T.-nı fa-
 +
ilistlərdən təmizlədi. Paris sulh mu -
 +
qavilələri (1947), 1938 il yanvarın
 +
1-dək məvcud olmui Rumıniya-Maca-
 +
ıstap sərhədini bərpa etdi. PTimali
 +
 
 +
. Rumıniyaya qaytarıldı.
 +
TRANSİLVANİYA ALP DARLARI
 +
— Rumıniyada daqlar. Cənubi Karpat
 +
daqlarının ikinci adı.
 +
TRANSİLVANİYA PLATOSU (Podi-
 +
ӱi1 Tqapzİuapyey)—Rumıniyada İTərqi
 +
və Cənubi Karpat d-rı və Qərbi Rumı-
 +
niya d-rı arasında plato, 300—600 m
 +
(ucqarlarda 900 m-dək) yӱksəklikdədir.
 +
Əsasən, qumdatpı və gillərdən tətikil
 +
olunmutdur. Yanar qaz, xərək duzu Ya-
 +
taqları var. Səthi təpəliklərdən və
 +
kuest tirələrindən ibarətdir): cay də-
 +
rələrilə parcalanmınqdır. Buqda, tu-
 +
tun, ipəkər qamııpı əkinləri, cel və
 +
meə-cəl sahələri var.
 +
TRANSİORDANİYA—1946 ilə qədər
 +
İordaniyanın adı.
 +
 
 +
TRANSKEY ƏRAZİLƏRİ (Tqapv-
 +
Keyap TeqqPopez)—CAR-ın Kap əyalə-
 +
ti tərkibində ərazilər. Sah. 42 min
 +
km?, ƏH. 1,75 mln. (1970). İnz.m. Um-
 +
tata i:.-dir. 1963 ildən esyHynna-
 +
rə huququ var. Əslində isə CAR heku-
 +
mətinin əlindədir. Taxıl, pambıq,
 +
meyvə becərilir. Heyvandarlıqla məi1-
 +
qul olunur. CAR-ın mə”dənləri ucun
 +
yarımməcburi iiyci quvvəsi toplanan
 +
 
 +
 
 +
r-ndur.
 +
TRANSKRİPSİYA (nar. transecriptio
 +
— yazınima)—səzləri və mətnləri yazı-
 +
 
 +
 
 +
Sis-trans
 +
 
 +
 
 +
da deyilitinə daha uyqun əks etdir-
 +
mə usulu: bu məqsədlə istifadə olunan
 +
xususi iparələr sistemi. T. elmi və
 +
praktik T.-ya ayrılır. Dilcilik təd-
 +
qiqatlarında istifadə olunan elmi
 +
T.-nın 2 nevu ayırd edilir: fonetik
 +
və fonematik T. Fonetik T.-da
 +
CƏ3YH vurqusunun Yeri və məvqe dəyiii-
 +
mələri də gestərilməklə səs tərkibi
 +
dəqiq verilir. Fonematik T.
 +
ədəbi dilin, onun dialektlərinin səs
 +
sistemini ifadə etmək ucun, həmcinin
 +
ikidilli lurətlərdə genin iplənir.
 +
Fonetik T. kvadrat, fonematik T.
 +
isə itibucaqlı və ya sınıq me”təri-
 +
zədə gestərilir. Elmi T., əsasən, la-
 +
tın hərfləri (Oiakritik imarələr
 +
əlavə etməklə) ilə verilir. Ən cox
 +
 
 +
yayılmın T. Beynəlxalq Fonetika Cə-
 +
 
 +
miyyəti tərəfindən 1886 ildə qəbul
 +
 
 +
olunmuti universal əlifbadır. Prak-
 +
 
 +
tik T. milli əlifba vasitəsilə əcnə-
 +
 
 +
bi seəzlərin (ippəxs adları, familiya-
 +
 
 +
lar, coqrafi adlar və s.) yazılıtın-
 +
 
 +
da araba edilir. T.-nı orfoqra-
 +
 
 +
fiya və transliterasiyadan fərqlən:
 +
 
 +
dirmək lazımdır.
 +
 
 +
Əd. Pirəliyev M., Azərbaycan
 +
dialektologiyasının əsasları, B., 1968:
 +
Reformatskin A. A., Vvedenie v
 +
azıkovedenie, 4 izd., M., 1967, Supe-
 +
ranskamn A. V., Teoreticeskie osnovı
 +
prakticeskoN transkripini, M., 1978.
 +
 
 +
 
 +
TRANSKRİPSİYA, musiqidə —
 +
musiqi əsərinin hər hansı bir alət,
 +
yaxud səs ucun tərtib edilməsi (aran-
 +
jirovka) və ya əsərin sərbəst, vir-
 +
tuoz tərzdə iplənməsi. T. instrumen-
 +
tal musiqinin təpəkkulundə muhum
 +
rol oynamındır. 16 əsrdə klaviiyli
 +
alətlər ucun əsərlərin əksəriyyətini
 +
vokal əsərlərin Q.-sı təppkil etmiyl
 +
dir. F. List, F. Buzoni, M. Bala-
 +
kirev və S. Raxmaninovun fi. ucun,
 +
F. Kreyslerin skripka ucun T.-ları
 +
geni yayılmıtdır.
 +
TRANSLİTERASİYA (trans... --lat.
 +
lit(t)era —həpd 1—6Hnp yazı sistemindəki
 +
hərflərin baiqa yazı sistemi hərflə-
 +
ri ilə verilməsi: məs., alm. Əsh||Leq—
 +
iller səzundəki mӱrəkkəb zsh hərfi
 +
azərbaycanca bir hərflə ndə olu-
 +
nur. Praktik transkripsiyadan fərq-
 +
li olaraq, T. ayrıca bir dil yox, muӱ-
 +
əyyən əlifba sistemi ucun nəzərdə tu-
 +
tulur. Burada yalnız bir milli di-
 +
lin ifadə vasitələrindən deyil, Xu-
 +
susi hərflərdən və diakritik iiarə-
 +
lərdən də istifadə edilə bilər. Coq-
 +
rafi adların, iqəxs adlarının və S.-
 +
nin beynəlxalq yazılınında unifika-
 +
siyanın gəzlənilməsində T.-nın əməli
 +
əhəmiyyəti var.
 +
TRANSLYASİYA (nar. translatio—se-
 +
rilip)—1)radio veriliiivə
 +
televiziyada T.—veriliilərin
 +
studiyadan kənarda (bilavasitə Hadisə
 +
yerlərindən: teatr, konsert salonu, sta-
 +
dion və s.-dən) aparılması, Habelə
 +
yerli radio və televiziya st.-ları ilə
 +
digər iyəhərlərdən ipəhərlərarası ra-
 +
bitə xətti ilə daxil olan proqramla-
 +
rın veriliti. Radio veriliiyi trans-
 +
məntəqə (iyək.), televiziya veriliii
 +
isə yarımstasionar transməntəqədən is-
 +
tifadə edilən səyyar televiziya stan -
 +
siyası ilə T. edilir. 2)Elektrik
 +
rabitəsində T. (retransl-
 +
yasiya) —rabitə traktının aralıq
 +
məntəqələrində məftillə yayılan elek-
 +
trik siqnallarının və ya radiosiqnal-
 +
ların qəbulu və sonradan onların
 +
mənbədən qəbulediciyə eturulməsi pro-
 +
 
 +
 
 +
344
 +
 
 +
 
 +
Transməntəqənin aparat otaqı
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Radio verilipi translyasiya məntəqəsinin
 +
 
 +
 
 +
rofonlar:
 +
fonlar:
 +
 
 +
 
 +
toruy 7—səs rejissoru pultu:
 +
 
 +
 
 +
sesi. T. zamanı bir qayda olaraq zəif
 +
siqnallar gӱcləndirilir, lazım gə-
 +
lərsə xətalar təshih (korreksiya) edi-
 +
lir. T.-da baplıca olaraq uzaq ra-
 +
İTƏNİN, O cӱmlədən peyk rabitəsinin
 +
(Yerdəki sq.-lar arasında, Yer st.-ları
 +
İLƏ kosmik uCUu1i1 aparatları arasın-
 +
da kosmik rabitənin) təpikilində is-
 +
tifadə edilir. 3) Məftillə verilin
 +
prosesinin coxiplənən (kəehnəlmiti)
 +
 
 +
 
 +
adı,
 +
TRANSMİSSİV XƏSTƏLİKLƏR—
 +
buqumayaqlıların insan və Heyvan or-
 +
qanizmində tərətdiyi infeksion və
 +
parazitar xəstəliklər qrupu. İNn-
 +
sanlarda mutləq (xəstəliyi, əsa-
 +
sən, cӱcӱlər Yayırlar:, malyariya, sa-
 +
rı qızdırma və s.) və fakultativ (yo-
 +
luxma, əsasən, hava-damcı yolu ilə xəs-
 +
tədən kecir: tulyaremiya, Sibir xo-
 +
ası, taun və s.) T.x.-i ayırd edilir.
 +
Hutləq T.x.-ə qan infeksiyası (tə-
 +
rədicilər, əsasən, qan və limfada ar-
 +
tıb celalırlar) aiddir. T.x.-in əksə-
 +
riyyəti təbii ocaqlarla təzahur edən
 +
xəstəliklərə daxildir.
 +
Heyvanların T.x.-i təzahur-
 +
lərin enzootikliyi və məvsumiliyi ilə
 +
xarakterizə edilir. Ucan cuculərlə
 +
Yoluxan T.x., adətən, gənələrin yolux-
 +
durduqu T.x.-dən daha genii yayıla
 +
ilir. Heyvanların obliqat (mutləq)
 +
T.x.-inə qoyunların infeksion kata-
 +
 
 +
 
 +
ral isiqməsi, hidroperikardit, HH-
 +
feksion ensefalomielitlər və atla-
 +
rın infeksion anemiyası, Nayrobi
 +
 
 +
 
 +
xəstəliyi və s., fakultativ T.x.-ə isə
 +
Sibir xorası, Afrika taunu, tulya-
 +
remiya və digər septik infeksiyalar
 +
aiddir. İİİ qx naKTHKa TƏH-
 +
birləri: insanları və heyvan-
 +
ları qansoran buqumayaqlılardan qo-
 +
rumaq, xəstəliyi yayan cuculəri, gə-
 +
miriciləri qırmaq və s.
 +
 
 +
TPAHCMVICCM A (var. transmissio—
 +
kecid, eturmə)—fırlanma hərəkətini
 +
mӱhərrikdən enerji istehlakcıları-
 +
na—tmipilək matpınlara əturən qurqu və
 +
Ya sistem. Fırlanma bilavasitə etu-
 +
rucu qayıtilar vasitəsilə, yaxud da
 +
əks-intiqal allanan aralıq T.-
 +
SI vasitəsilə əturulur. T. muhərrik-
 +
dən Hərəkəti imlək mexanizmə əturən
 +
hər cur mexanizmə də Deyilə bilər.
 +
 
 +
 
 +
| transməntəqəy q .
 +
ny u sxemi: /—səhnə və orkestr iyi "mə DA ru.
 +
3 —TpaHCMƏHTƏTƏHHH diktor studiyasındakı mikro-
 +
lar: 4— yerli radio qovpaqı və s. ilə birlətdirici rabitə
 +
xətləri, 5—maqnitofonların cıxınları: 6—girip kommuta-
 +
8—səviyyəəlcən:
 +
aqreqat, /0—cıxıtn kommutatoru: //-—radio evinin
 +
Ya aparat otaqrı pultu ilə rabitə xətləri: /2—məhəpnəpapa-
 +
sı verilit aparatları ilə rabitə xətləri: 71/3—maqnitofon-
 +
ların giripləri: 14—maqnitofonlar.
 +
 
 +
 
 +
TRANSMİSSİV XƏSTƏLİKLƏR
 +
 
 +
 
 +
Məs., avtomobildə
 +
| T. hərəkəti muhər-
 +
 
 +
 
 +
Osas rikdən aparıcı tə-
 +
r—z”– m .. b gərlərə əturən me-
 +
A.” Ehtiyat xanizmlərdir. Əv-
 +
iə 2, 125 |, vəllər ya qu Vv-
 +
TH —c”---1--—— Hü ia. ik BƏ ƏTYPYSYCY
 +
. 1/* deyilirdi.
 +
 
 +
= Ehtiyat TRANSMİSSİYA
 +
 
 +
= YARLARI —tərki-
 +
 
 +
əz bində yeyilməyə qar-
 +
 
 +
 
 +
ilı apqar (kukurd-
 +
lu və xlorlu uzvi
 +
birləimələr və s.)
 +
olan neft Yaqları
 +
(bə”zən sintetik Yar-
 +
lar). 100”S-də əzlu-
 +
lukləri 20,5—32,4
 +
sst-dur. Nəql. ma-
 +
iınlarında etur-
 +
mə qutularını, ar-
 +
xa kerpunun ditli
 +
carxlarını və su-
 +
kan mexanizmini
 +
yaqlamaq, hHissələ-
 +
rin toxunan səth-
 +
lərinin yeyilməsi-
 +
ni azaltmaq və sur-
 +
 
 +
 
 +
9—agustik
 +
translyasi-
 +
 
 +
 
 +
tunmədən alınan
 +
İSTİLİYİ Əturmək ucun iplədilir.
 +
TPAHCMVITTEP (var. transmitter,
 +
 
 +
 
 +
transmitto —oTyDYDƏM, BEDHDPƏM)—BEPH-
 +
uH Tenerpadı ryprycy, perforasiya
 +
lentində əvvəlcədən hazırlanmıil
 +
teleqram mətni iparələrinin kod kom-
 +
binasiyalarını avtomatik olaraq ra-
 +
bitə, xəttinə gendərilən elektrik cə-
 +
rəyanı impulsları ardıcıllıqına
 +
 
 +
 
 +
. cevirir..
 +
TRANSPARANT (fr.- transparent,
 +
hərfi mə”nası— sttəffaf)—yazının
 +
təmiz karızda duzxətli alınması
 +
 
 +
 
 +
ucun onun altına qoyulan tund xət-
 +
lərlə cizgilənmiiy vərəq.
 +
TRANSPİRASİYA (elrans... 4- lat.
 +
vryqo—nəfəs alıram, nəfəs verirəm)—
 +
itkilərdə suyun buxarlanması. Bit-
 +
kilərin əsas T. orqanı yarpaqlardır.
 +
T. Yarpaqlarda buxarlanan suyun əsas
 +
cıxın yolu olan aqızcıqların acı-
 +
lıb baqlanması ilə nizamlanır.
 +
Atqızcıqlar vasitəsilə gedən T. aqız-
 +
cıq T.-sı adlanır. T. prosesində su-
 +
yun bir hissəsi (1096 ) kutikula vasi-
 +
təsilə xaric olunur. Bu proses kuti-
 +
kula Q.-sı adlanır. Bir saat ərzində
 +
bitkilərdən buxarlanan suyun qramla
 +
miqdarı Q. intensivliyi, 1 q quru
 +
maddənin əmələ gəlməsinə sərf olu-
 +
nan suyun miqdarı isə T. əmsalı ad-
 +
lanır.
 +
TRANSPLANTASİYA (son lat. trans-
 +
ryapkaho—kecurulmə)—toxuma və or-
 +
qanların kecurulməsi. eyvanlarda
 +
və insanda T. qusurları duzəltmək,
 +
regenerasiyaya stimul vermək, kosme-
 +
tik operasiyalarda, həmcinin eksperi-
 +
ment və toxuma mualicəsi məqsədi ilə
 +
orqanların, ayrı-ayrı toxuma hissələ-
 +
rinin calanıb bitipdirilməsidir. T.
 +
ucun material verən orqanizmə donor,
 +
calanan orqanizmə isə resipiyent deyi-
 +
lir.
 +
Autotransplantasiya — bir fərddə
 +
 
 +
 
 +
hissələrin kecurulməsi, homotrans-
 +
plantasiya—eyni nəvə mənsub bir fərd-
 +
dən digərinə kecurmə, heterotrans-
 +
 
 +
 
 +
plantasiya—bir cinsə, lakin muxtə-
 +
lif nəvə mənsub birindən digərinə
 +
kecurmə, ksenotransplantasiya—mux-
 +
təlif cinsə, fəsiləyə, hətta dəstəyə
 +
mənsub donordan digər resipiyentə kə-
 +
curmə ayırd edilir. Autotransplanta-
 +
 
 +
 
 +
siyadan bapqa digər T. formaları al-
 +
lotransplantasiya adlanır. |
 +
Plastik cərrahlıqda dəri, qırır-
 +
daq, sumuk, əzələ, vətər, vena, sinir,
 +
fassiya, piy toxuması, PiyliK və s,
 +
autotransplantasiya metodları ku
 +
plastikalar) geniyi Yayılmınldır, rir
 +
adamdan digərinə beyrək kecurulməsi
 +
daha cox yayılmındır (Hətta, əludən),
 +
Həyat ucun əhəmiyyəti olan orqanla-
 +
rın (beyrək, urək və s.) homotrans-
 +
plantasiyasında resipiyentin qopma
 +
krizi reaksiyası nəzərə alınmalıdır,
 +
Əgər donor və resipiyent eyni Yumur-
 +
tadan inkipaf etmiqi əkizlərdirsə,
 +
resipiyentə əvvəlcə donorun diri hu-
 +
ceyrələri vurulubsa, bu resipiyenti
 +
donorun toxumalarına qariyı dəzumlu
 +
edir. Resipiyent umumi pqualanmaya
 +
mə”ruz qalıbsa, o zaman homotrans-
 +
plantatlar resipiyentin orqanizmində
 +
daimi bacısı oluna bilər. Tibbi
 +
T. cərrahlıqda inkipyaf etmiitdir.
 +
1967 ildə K. Barnard əməkdaiyları
 +
ilə birlikdə dunyada ilk dəfə insan
 +
urəyinin homotransplantasiyasını et-
 +
di. Orqanların T.-sının gələcək mu-
 +
vəffəqiyyətləri toxuma uyuplmazlırı-
 +
nı aradan qaldırmaq yollarının ta-
 +
pılması ilə baqlıdır.
 +
TRANSPOZİSİYA (son lat. trans-
 +
rov:No—yerdəyinmə), musiqidə —
 +
musiqi əsərinin butun səslərinin mu-
 +
əyyən intervalda yuxarı və ya aipaqrı
 +
kecurulməsi. Oktava intervalından
 +
bapqa, hər hansı digər intervallara
 +
T. edildikdə əsərin tonallırı dəyi-
 +
iir. T.-dan əsəri daha zil və Ya bəm
 +
səsdə ifa etmək, bapqa diapazonlu mu-
 +
siqi alətinə uyqunlapdırmaq, eləcə
 +
də not oxunuqunu asanlaidırmaq ucun
 +
istifadə olunur.
 +
TRANSPOZİSİYA (riyaziy-
 +
yatda)—yalnız iki elementin yer-
 +
dəyitməsini gəstərmək ucun iitlədi-
 +
lən termin. Məs., 4873 T. nəticəsin-
 +
də 4378 ədədinə kecir (bax Əvəzləmə).
 +
“TRANSPORTU — nəpriyyat, SSRİ
 +
Devlət Nəptriyyat, Poliqrafiya və Ki-
 +
tab Ticarəti İpləri Komitəsi sis-
 +
temindədir. c Avtotransizdatə (1953),
 +
cMorskon transport (1954), 4Recnoİ
 +
transportı (1954), Transjeldorizdat
 +
(1923) nətriyyatlarının əsasında 1964
 +
ildə Yaradılmıldır, Moskvadadır.
 +
4T.ə dəmiryol, avtomobil, dəniz, cay,
 +
hava və ipəhər nəqliyyatlarının muxX-
 +
təlif məsələlərinə dair elmi-texniki,
 +
kutləvi-istehsalat ədəbiyyatı, mə”lu-
 +
mat-soraq kitabcaları, dərsliklər,
 +
nəqliyyat jurnalları (4 Avtomobilnıye
 +
DOrOqQiə, “Avtomobilnı transportə,
 +
“Avtomatika, telemexanika i svyazıə,
 +
4“Jeleznodorojnı transportə, eMopc-
 +
koy flotə və s.) nər edir. Əlkənin
 +
iy iərlərikndə (o cumlədən Bakı-
 +
.2Z-UN ticarət iyəbəkələri var.
 +
TRANSPORTİR (fr. sak dadına
 +
lat. (qapzroqqo—kecururəm) — bucaqı
 +
ƏLCMƏK VƏ qurmaq ucun alət. Xəqkəi
 +
və dərəcələrə bəlunmunt yarımdairə-
 +
 
 +
 
 +
dən ibarətdir. Əlculəri beyuk olan
 +
T. daha dəqiqdir.
 +
TRANSPORTYOR (fr. qqapzroq(eiq,
 +
 
 +
 
 +
lat. Kapaeiq—aparıram, yerini dəyiii-
 +
dirirəm)— konveyerin baiqa adı.
 +
TRANSSENDENT ƏDƏD–Hec bir tam-
 +
əmsallı cəbri tənliyi ədəməyən hə-
 +
qiqi və ya xəyali ədəd. İlk dəfə J.
 +
Liuvill aikar etmiidir. Məs., Ne-
 +
per ədədi T.ə.-dir.
 +
 
 +
TRANSSENDENT TƏNLİK — trans-
 +
sendent dəyiiqənli funksiya daxil
 +
 
 +
 
 +
m" om uk xazar —m  — x ım.
 +
 
 +
 
 +
.—€———..-....... Ə r 4
 +
 
 +
 
 +
00000 — -—K U— munun ir o —o  — o —
 +
 
 +
 
 +
—
 +
 
 +
 
 +
—— = —
 +
 
 +
 
 +
“"TRANSSENDENTLİK —
 +
 
 +
 
 +
TRANSFORMATOR YARDIMCI STANSİYASI
 +
 
 +
 
 +
olan tənlik. Həmin funksiyanın no-
 +
vunə gərə T.t. ustlu tənlik, loqarif-
 +
MİK TƏNLİK, triqonometrik tənlik
 +
və s. adlanır. Q.t. praktiki olaraq
 +
təqribi usullarla (funksiyanın sıra-
 +
Ya ayrılması, qrafiki usul, mtera-
 +
siya usulu və s.) həll edilir. Umumi
 +
T.t. yoxdur. |
 +
TRANSSENDENT FӰNKSİYA —
 +
cəbri olmayan analitik funksiya (bax
 +
Cəbri funksiya). Ən sadə T.f. ustlu
 +
funksiya, loqarifmik funksiya və
 +
triqonometrik finksiyalardır.
 +
TRANSSENDENTAL (nar. transcen-
 +
dens, transcendentis—kəHapa cıxan)—
 +
1) sxolastikada ən çmumi anlayıtlar
 +
(mey, mahiyyət, həqiqət, xeyir, vahid).
 +
2) Kant fəlsəfəsində—empirik idra-
 +
kı təiykil edən aprior idrak forma-
 +
ları,
 +
 
 +
sxolastik
 +
ə lapanMbını BƏ hnccu TƏMPY-
 +
ədən, aləmin empirik dərkindən kə-
 +
nara cıxan ipeyləri səciyyələndirən
 +
termin: dini və metafizik idrak pred-
 +
meti. Sxolastikada immanent və trans-
 +
sendent səbəb və hərəkət fərqləndiri-
 +
lir, birincilər “obyektlərin ezun-
 +
də ba verir, ikincilər onların mev-
 +
cud varlıqından kənarda yerləptir.
 +
Kant transsendental və T. anlayı:ndl-
 +
ları arasında fərqi məhkəmləndir-
 +
məyə cəhd gestərərək, T. dedikdə həm
 +
 
 +
 
 +
“də nəzəri idrak ucun əlcatmaz, lakin
 +
 
 +
 
 +
dini inam predmeti (allah, ruh, əl-
 +
məzlik) olanı bata dulpmulidur.
 +
TRANSSİBİR MAĞİSTRALI –Bə-
 +
yuk Sibir magistralı, 1891—1916 il-
 +
lərdə tikilmiidir. Celyabinsk—Omsk
 +
İrvutek — Xabarovsk — Vladivostok
 +
d.y. xətti (7 min km-ə yaxın) SSRİ-
 +
nin Avropa Hissəsini Sibir və Uzaq
 +
PTərqlə birlətdirir.
 +
 
 +
 
 +
Əd- Zalujnan D. V., Transsi-
 +
 
 +
 
 +
birskan maqistralı: ee proiloe i naston-
 +
pee, M., 1980.
 +
 
 +
TRANSSUDAT (trans... -- lat. 8i40—
 +
sızıram)—limfa və qan devranının
 +
pozulması nəticəsində bədən . boqpluq-
 +
larına yıqılan ədemli maye (məs.,
 +
urək catınmazlıqında, Yaxud qaraci-
 +
yYər sirrozunda qarın boiluquna maye
 +
yıqılması). T. toxumalarda iltihabi
 +
proses olmadan .. verir, buna gərə
 +
də eksudatdan fərqlənir.
 +
 
 +
TRANSU RAN ELEMENTLƏR — elə-
 +
mentlərin dəvri sistemində randan
 +
sonra yerlənən elementlər. 15 T.e. mə”-
 +
lumdur. T.e.-in ən cox Yatayan H30TO-
 +
punun yarımparcalanma dəvru Q,, 10
 +
ildən azdır.
 +
 
 +
“Him Te, 20 əsrin 40-cı illərində
 +
Berklidə (ABİQ) E. Makmillan və
 +
Q. Siborqun rəhbərliyi altında sin-
 +
tez edilmii və bu elementlərin kəipfi
 +
və tədqiqi ucun onlar Nobel mukafa-
 +
tına layiq gərulmçitlər. Hədəf ola-
 +
raq |(Y-dan istifadə etdikdə nuvə re-
 +
aktorunda və ya nuvə qurqularının
 +
partlayınlında əmələ gələn guclӱ
 +
neytron axını vasitəsilə Fm (q= 100)
 +
də daxil olmaqla butun T.e.-i almaq
 +
mumkundur. 2=101 olan element (Men-
 +
delevium) 1955 ildə, sur"ətləndiril-
 +
 
 +
 
 +
məii s hissəciklərlə ə Es i iqualan-
 +
 
 +
 
 +
dırmaqla alınmındır. 2 =101 olan
 +
beti element yuklu Hissəcikləri sur”
 +
ətləndirən qurquda |Birlətmin Nuvə
 +
Tədqiqatları İn-tunun siklotronunda
 +
(BNTİ: Dubna, SSRİ) və aqır ionla-
 +
rın xətti sur"ətləndiricisində “Xay-
 +
Llakə (Berkli, ABİ1)|, sur"ətləndiril-
 +
 
 +
 
 +
mip arır ionlarla gedən reaksiyalar-
 +
da alınmıkdır.
 +
 
 +
Uzaq T.e.-i sintez etmək ucun iki
 +
TH HYBƏ reaksiyasınlan —birləmə
 +
və bəlunmədən istifadə edilir.
 +
 
 +
1965 ildə G.N. Flyorov T.e.-i sin-
 +
tez etmək ucun aqır ionların tə”siri
 +
ilə nuvələrin məcburi bəlunməsindən
 +
istifadəni təklif etmiidir.- Sonra-
 +
lar onun rəhbərliyi ilə təbiətdə if-
 +
rat aqır elementlərin axtarvipına
 +
 
 +
 
 +
baplanmıti, 102—107-ci elementlər
 +
(1979 ildə 107-ci element) sintez
 +
edilmiidir,
 +
 
 +
Əd. Flerov Q. N., Zvara İ.,
 +
 
 +
 
 +
Ximiceskie əlementı vtoron sotni, Soob-
 +
penin OİNİ, D7—6013 (Dubna, 1971):
 +
FlerovQ. N. İlıinov A. S.,, Na
 +
 
 +
 
 +
puti k sverxəlementam, 2 izd., M.,
 +
1982,
 +
TRANSFERT (fr. transfert, zar.
 +
 
 +
 
 +
KqapzEeqo—kecururəm, Yerini dəyii-
 +
rəm)—1) bir əlkədən digərinə xari-
 +
ci valyuta, yaxud qızıl kecurulməsi.
 +
2) Bir iqəxsin digərinə adlı qiymətli
 +
kaqızlara sahib olması huququnu ver-
 +
məsi, adətən, əturucu yazının (indos-
 +
samentin) keməyi ilə icra olunur.
 +
TRANSFİNİT ƏDƏDLƏR (trans...
 +
4-lat. Npim—məhdud)—umumiləimiiy
 +
nizamlı ədədlər. Tə”rifi tamam ni-
 +
zamlanmıni coxluq anlayıllına əsas-
 +
lanır. Xətti nizamlanmıiy coxluq de-
 +
dikdə enə (X, €) uyrTy baia duppulur ki,
 +
X ixtiyari coxluq, 4 isə aları:
 +
lik, antisimmetriklik (ixtiyari xurX
 +
ucun x=u və (/=sx olmasından A=u
 +
alınır), tranzitivalik və xəttilik
 +
(X-dəki ixtiyari iki element muqayisə
 +
olunandır) aksiomlarını ədəyən bi-
 +
nar munasibət olsun. (X, =)və(uU, €)
 +
xətti nizamlanmınq coxluqları ucun
 +
X və U coxluqları arasında nizamı
 +
saxlayan qarpılıqlı birqiymətli uy-
 +
qunluq yaratmaq mumkundursə, (X, 4)
 +
və(U, 42) oxtar adlanır. (X, 4)-in ni
 +
zam tipi ona oxuyar olan butun xətti
 +
nizamlanmın coxluqlar sinfinə deyi-
 +
lir. Xətti nizamlanmıiy coxluqda ix-
 +
tiyari bopq altcoxluqun ən kicik elə-
 +
menti varsa, ona tamam nizamlanmınl
 +
coxluq deyilir. Beləliklə, T.ə. muəy-
 +
yən sonsuz tamam nizamlanmıiy coxlu-
 +
qa oxiar olan butun tamam nizamlan-
 +
mıp coxluqlar sinfidir. (X, 4) və
 +
onun xeX elementi verildikdə dA-dən
 +
qabaq gələn butun (/-lərdən ibarət alt-
 +
coxluqa (X, s)inx ilə gəsilmii par-
 +
cası deyilir. Q.ə. arasında ckicik-
 +
dirə və cbəyӱkdurqə anlayınları təyin
 +
edilir (“bərabərdirg isə siniflərin
 +
bərabərliyi kimi baia dululur).
 +
Məc., c nə $ T.ə.-i ucun af o vaxt
 +
qəbul edilir ki, ixtiyari s tipli ta-
 +
mam nizamlanmıni coxluq ixtiyari |)
 +
tipli tamam nizamlanmınq coxluqun
 +
muəyyən parcasına oxiyar olsun. Q.ə.
 +
ucun toplama, vurma və quvvətə yuk-
 +
səltmə əməlləri də tə”Yin edilir. Bu
 +
hesabın ezunəməxsus qanunları var,
 +
məs., 1--o) = (0, o) - 144 (o, 240==0,
 +
0.226a) və s. (o) ən kicik T.ə.-dir),
 +
Riyazi induksiya prinsipini ixtiyari
 +
tamam nizamlanmınq coxluqlara yӱumu-
 +
miləmtdirən transfinit induksiya
 +
prinsipinin beyuk rolu var: muəyyən
 +
təklif (X, 4=)-iNn birinci elementi
 +
ucun doqrudursa, onun x-dən qabaq
 +
gələn ixtiyari element ucun doqrulu-
 +
qundan x ucun də doqruluqu cıxır-
 +
sa, X coxluqunun ixtiyari elementi
 +
ucun də doqrudur,
 +
 
 +
 
 +
345
 +
 
 +
 
 +
Əd. Aleksandron P.S., Vvede-
 +
nie v teorik mnojestv i obiuk) topolo-
 +
qik, M., 1977,
 +
 
 +
TRANSFORMASİYA (son lat. (qap=-
 +
formatio — ueBpH/TMƏ)— MyİYM Xaccə-
 +
lərin, forma və gərunuiqunun dəyiit-
 +
dirilməsi, cevrilməsi. Məs., elek-
 +
trik enerjisinin T.-sı. —
 +
RANSFORMASİYA (kenetika-
 +
d ay—genetik informasiyaların DNT
 +
vasitəsilə hӱceyrəyə eəturulməsi. 1928
 +
ildə bakteriyaların T.-sını ingilis
 +
alimi F. Qriffit kətif etmiidir.
 +
O muəyyən etdi ki, əldurulmuii kap-
 +
sul pnevmokokklarının DNT-si mu-
 +
rəkkəb iqəkər kapsullarını sintez
 +
etmək xassələrini kapsulsuz pnevmo-
 +
kokklar vasitəsilə əturə bilir. T.
 +
edən amilin Huceyrəyə daxil olması
 +
mexanizmi tam aydın deyil. Eyni DNT
 +
preparatı ilə (resipiyent) huceyrələ-
 +
rə bir necə əlaməti eturmək olar.
 +
TRANSFORMATOR (lat. :qapxoqto
 +
—cevirirəm)—enerjinin və ya obyek-
 +
tin hər hansı xassəsinin dəytidiril-
 +
məsi və cevrilməsi ucun qurqu. Ən mu-
 +
hum nəvu elektrik T.-udur. Elektrik
 +
T -u bir gərginlikli dəyiinən cərəya-
 +
nı baiqa gərginlikli dəyitən cərəya-
 +
na cevirmək (tezlik dəyiiməz qalır)
 +
ucun elehtromaqnit qurqusudur. Onun
 +
ipi elektromaqnit induksiyası hadi-
 +
səsinə əsaslanır. Elektrik T.-u tə-
 +
bəqə transformator toladından yı-
 +
qılmınd maqnitkeciricidən (ferro-
 +
 
 +
 
 +
Sadə elektrik
 +
transformato-
 +
runun sxemi:
 +
1, 2—birinci
 +
nə ikinci do-
 +
laqlar: 3—nu-
 +
və: Ff—əsas
 +
maqnit axını:
 +
F, nə F.ӱ—səlilmə axınları:
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Y.—birin-
 +
ci doların gərginliyi /,, /,—birinci nə
 +
 
 +
 
 +
dolaqlardakı cərəyanlar, E—yu-
 +
kun mçqaniməti.
 +
 
 +
 
 +
ikinci
 +
 
 +
 
 +
maqnit nçvədən) və umumi maqnit axı-
 +
nı ilə əhatə edilmii dolaqlardan
 +
(bir birinci, bir və ya bir necə ikin-
 +
ci dolaqlar) ibarətdir. Dolaqlarının
 +
sayına gerə bir və coxdolaqlı, cevir-
 +
diyi cərəyanın nevunə gerə bir və uc-
 +
fazalı elektrik T.-u olur. Bax həmci-
 +
nin Gərginlik transformatoru, Cə-
 +
rəyan transformatoru.
 +
TRANSFORMATOR VERİCİSİ—
 +
transformator iqəkilli əlcmə ceviri-
 +
cisiq mexaniki kəmiyyəti (yerdəyinmə-
 +
ni, quvvəni, təzyiqi, denmə bucarını
 +
və s.) gərginliyin ekvivalent dəyiii-
 +
məsinə cevirir.
 +
TRANSFORMATOR YARLARI —
 +
neft yarqları və ya sintetik Yaqlar,
 +
transformatorda və Yaqla doldurul-
 +
muli digər elektrik təchizatlarında,
 +
elektrik ayırıcılarında elektroizo-
 +
ləedici muhit kimi iilədilir. Əsa-
 +
sən neftlərin parafinsiz və az rat-
 +
ranlı yaq distillatlarından alınır.
 +
T.Y. elektrik cərəyanının tə”sirinə
 +
və oksidləməyə qariyı davamlı, mMuӱ-
 +
qaviməti beyuk, dielektrik itkisinin
 +
tangens bucaqı minium və kicik əzluӱ-
 +
luklu olmalıdır. Neft T.y.-nın əzlu-
 +
luyu 5902S-də 9,6 sst-dur, donma temp-ru
 +
—d45”C-nəH yuxarı, alınma temp-ru
 +
135”S-dən apaqı olmalıdır. | ,
 +
TRANSFORMATOR YARDIMCI
 +
STANSİYASI —dəyiiqən cərəyan gər:
 +
 
 +
 
 +
346
 +
 
 +
 
 +
TRANSFORMATOR POLADI
 +
 
 +
 
 +
oxaaumuxumuuuuuuuuuumumuumuuunumıvut"U"UUADUAUĞİZUS"Ğ"ĞƏ IC  VUİUC M FUULŞ İÜMŞşıu ovun"...  — —— "RJ"jk—–————–——f
 +
 
 +
 
 +
ginliyini yӱksəltmək, yaxud azaltmaq
 +
və elektrik enerjisini istehlakcı-
 +
lar arasında paylaiydırmaq ucun yar-
 +
dımcı elektrik stansiyası. T.y.s.-nın
 +
tərgibinə transformatorlar (2 və ya 3
 +
dolaqlı), avtotransformatorlar, pay-
 +
laipdırıcı qurqular, rele muhafizə-
 +
si, avtomatika aparatları vəs. daxil-
 +
dir. Elektrik st.-ndai və ya enerji
 +
sistemindən alıpan yuksək gərginliyi
 +
alcaq gərginliyə cevirən alcaldıcı
 +
T.y.s. və generator (alcaq) gərginli-
 +
yini enerji sisteminə verilən yuk-
 +
sək gərginliyinə cevirən yuksəldici
 +
T.yY.s. nevlərinə ayrılır. Konstruk-
 +
siyasına gərə acıq (binalan kənar-
 +
da), qapalı (binanın daxilində) və
 +
səyyar T.Y.s.-na ayrılır. Butun ava-
 +
danlıqı metal kargasların nə la mka-
 +
fın icində yerləitdirilən T. y.s. (acıq
 +
və qapalı) daha geniiy tətbiq edilir.
 +
TRANSFORMATOR POLADI –tər-
 +
kibində 2,8—4,594 silisium olan elek-
 +
trotexniki polad. Maqnit nufuzlu-
 +
luqunun yuksək, koersitiv qupvvəsinin
 +
aaqı olması ilə fərqlənir. T.p.-ndan
 +
transformator və elektromaqnit iclik-
 +
ləri, rele hazırlanır, elektrik ma-
 +
iınlarında və s.-də istifadə edilir.
 +
TRANSFORMİZM (lat. transformo—
 +
cevirirəm, yYaradıram)—təkamul tə”li-
 +
mindən əvvəlki devrdə heyvan və bitki
 +
orqanizmlərində iz verən dəyiiil-
 +
mələr və cevrilmələr haqqında təsəv-
 +
vur yaradan sistem. 4Q.ə termini, əsa-
 +
sən, Darvinə qədərki dəvrun təkamulcu
 +
alimlərinin baxınlarını xarakteri-
 +
zə etmək ucun tətbiq olunur.
 +
TRANSHİMALAY DARLARI—Tibet
 +
yaylasının c.-unda dar sistemi. Qandi-
 +
sıman d-rının ikinci adı.
 +
TRAP (hollandca (qar), gəmidə—
 +
gəmi nərdivanı. Sabit və cıxarıla
 +
bilən nevləri var. Maili və tpaquli
 +
olur. Qaldırıcı bortarxası T. daya-
 +
nacaq yerlərində gəmi ilə kərpu ara-
 +
sında, ip T. isə fırtına zamanı
 +
mӱxtəlif əlculu gəmilər arasında
 +
əlaqə Yaratmaq ucundur. Yanayıin və
 +
sərnipinlər ucun olan yerlərdə də
 +
T.-dan istifadə edilir.
 +
 
 +
TRAPEZNİKOV Vadim Aleksandro-
 +
vic (d. 28,11.1905, Moskva) — elektrik
 +
| mapınqayırması,
 +
avtomatika və ida-
 +
rəetmə prosesləri
 +
sahəsində sovet ali-
 +
mi. SSRİ EA akad.
 +
(1960: m. ӱzvu 1953).
 +
Sosialist Əməyi
 +
Qəhrəmanı (1965).
 +
Lenin mukafatı
 +
laureatı (1981).
 +
SSRİ Dəvlət mu-
 +
kafatı laureatı
 +
(1951). 1951 ildən
 +
b Con İKP uzvu.
 +
1941 ildən Avtomatika və Teleme-
 +
xanika İn-tunda (ipdiki İdarəetmə-
 +
Problemləri İn-tu) iiyləyir. Əsas iit-
 +
ləri elektrik mapınları və trans-
 +
formatorların hesablanması və qurul:
 +
masınas cəldiiyləyən avtomatik qurru-
 +
ların, aqreqat aptomat sistemlərin qu-
 +
rulma cusullarının tədqiqinə, avtoma-
 +
TİK tənzimləmə sistemlərinin model-
 +
ləpdirilməsi metodlarına və s.-yə həsr
 +
olunmutdur. T. SSRİ-də ilk elektron
 +
modellətdirmə qurqularının muəl-
 +
liflərindən biridir. Mac.XR EA-
 +
nın fəxri uzvu və bir sıra əlkələrin
 +
EA-sının əcnəbi uzvudur. Lenin or-
 +
deni, Oktyabr Haru ordeni, 3
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
baiyqa orden və medallarla təltif
 +
olunmulidur.
 +
 
 +
Əsərləri: Osnonı
 +
nin serii asinxronnıx maqpin, M.—L.,
 +
1937, Avtomatizaiin proizpodstnennıx
 +
propesson, M.. 1956: Teorin upranleninm:
 +
razvitie pi problemı, Vestnik AN SSSR,
 +
1974, Nə 2,
 +
 
 +
 
 +
TPATECM)A (iyn, trapezion—rəpəd-
 +
ləri mӱxtəlif olan dərdbucaqlı,
 +
hərfi mə”nası—kicik stol)—iki tə-
 +
rəfi paralel (oturacaqlar) olan,
 +
ə rol əlan iə la ,
 +
 
 +
 
 +
proektirova-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
qalan iki tərəfi paralel olmayan (yan
 +
tərəflər) qabarıq derdbucaqlı. Yan
 +
tərəflərin ortasını birlətdirən duz
 +
xətt parcası T.-nın orta xətti adla-
 +
nır və oturacaqların yarımcəminə bə-
 +
rabərdir. Q.-nın sahəsi orta xətti
 +
ilə hundurluyu, Yaxud diaqonalları-
 +
nın yarımhasili ilə onlar arasın-
 +
dakı bucaqın sinusu hasilinə bəra-
 +
bərdir.
 +
 
 +
TRAPESİYALAR DUSTURU —muəyyən
 +
inteqralı təqr. hesablamaq ucun dustur:
 +
 
 +
 
 +
1- ( f(x) ax =
 +
b—a -
 +
 
 +
 
 +
fa bez 2) =5,
 +
 
 +
 
 +
2 |
 +
burada
 +
|, =Ka--th), h=(b—a)/p, t=0, n.
 +
Xəracbı
 +
 
 +
 
 +
S—1-—(b—a) f”(£)/12h”
 +
 
 +
kimi (a- E- I) hesablanır (bax
 +
ribi int qrallama).
 +
TRAPETSFEDR—iki tərəfi bərabər
 +
olan dərdbucaqlı uzlərdən ibarət qa-
 +
palı bəsit forma. Orta kateqoriyalı
 +
sinqoniyaların mӱvafiq siniflərində
 +
(məs., tetraqonaltrapetsoedr sinfi)
 +
umumi formadır. Enatiomorfdur. Hər
 +
bir T.-in sae və sol nevu olur, bun-
 +
lardan biri digərinin guzgu xəyalı-
 +
nı təpgkil edir. Bamsimmetriya oxun
 +
dan asılı olaraq T. altıuzlu, səkkiz-
 +
uzlu və onikiuzlu olur. Qetraqon-tri-
 +
oktaedrin sinonimi kimi də iiylədi-
 +
lir.
 +
TRAPP (isveccə Eqarr, (qarra—nərdi-
 +
van, pilləkan)—əsasi maqmadan əmə-
 +
lə gəlmii, pilləli ayrılmaya malik
 +
maqmatik suxurların (bazalt, qabb
 +
o, dolerit, diabaz və s.) umumi adı.
 +
T Yer qabıqının platforma sahələ-
 +
ri ucun xarinterikdir. Pərqi Si-
 +
bir (təqr.
 +
 
 +
 
 +
Təq-
 +
 
 +
 
 +
mln, km?), Hindistan,
 +
Cənubi Afrika və Cənubi Amerika-
 +
da bəyuk sahələr tutur. T.-ın qalın-
 +
lıqrı 200( m-ə catır.
 +
 
 +
TRASOLOGİYA (fr. (Kqase — maz...
 +
logiyay, hərfi mə”nası—izlər haqqın-
 +
da Təlimy--kriminalistika sahəsi:
 +
izlərin apkar edilməsi, qeydə alın-
 +
ması, gəeturulməsi, qablapdırılma-
 +
sı və tədqiqinin kriminalistik usul
 +
və vasitələrini eyrənir. Miaqıdakı
 +
izlər fərqləndirilir: insan izləri
 +
(homoskopiya), cinayət alətlərinin və
 +
istehsal mexanizmlərinin izləri (me
 +
xanoskopiya), nəql. vasitələrinin izlə-
 +
ri, heyvanın ayaq izləri. Trasoloji
 +
ekspertiza insanı əl-barmaq, ayaq, diiy
 +
izlərinə gərə, nəql. vasitəsini təkər
 +
iini izlərinə və ayrı-ayrı Hissələ-
 +
rin izlərinə gerə, cinayət alətlərini
 +
 
 +
 
 +
sınıq, yarıq, kəsik izlərinə gərə
 +
identikləmdirməyə imkan verir. Tra-
 +
soloji ekspertizanın nəticəsi məh-
 +
kəmə subutu nevlərindən biridir.
 +
TRASS (alm. Tqaz5)—vulkan tufları
 +
qrupundan acıq rəngli sıx suxur.
 +
Amorf silisium turiusu ilə zəngin
 +
olur. Narın uyudulmuni Q. sement sə-
 +
nayesində portland-sementdə aktiv əla-
 +
və kimi inlədilir. T. Krım (Qara-
 +
daqda) və Zaqafqaziyada (o cӱmlədən
 +
Azərb.SSR-in Qazax və Tovuz r-nla-
 +
rında) var. |
 +
TPACCA (alm. Tqazze—xəttin, Yolun
 +
istiqaməti)—1) hərəkətin Yolunu muəy-
 +
yən edən xətt, yaxud kanal, elektrik
 +
və ya rabitə xətti, boru kəməri və di-
 +
gər uzunelculu qurquların uzanma mə-
 +
safəsini gestərəq xətt. 2) Nəql. təy-
 +
yarələrinin təsdi" olunmuiy mariq-
 +
rutu. Bax Aviatrassa.
 +
 
 +
TRATTA (ital. (qaNa)—kecurmə vek-
 +
seli.
 +
 
 +
TRAFALQAR VURUİYMASI (1805)—
 +
İspaniyanın Atlantik okeanı sahi-
 +
lindəki Trafalqar burnu yaxınlırın-
 +
da ingilis və fransız-ispan donan-
 +
maları arasında vuruima (21 oktyabr).
 +
5 saat yarım davam edən deyu1i zamanı
 +
fransız-ispan eskadrası darmadarın
 +
edilmindi. Muttəfiqlərin 17 gəmisi
 +
ələ kecirilmiit, 1 gəmisi batırıl-
 +
 
 +
 
 +
mıp, 11 gəmisi isə Kadisə salamat
 +
qayıtmınidı. T.v.-nda muttəfiqlər
 +
ələnlər, yaralananlar və əsirlərlə
 +
 
 +
 
 +
birgə təqr. 7 min nəfər, ingilislər
 +
təqr. 1700 nəfər itirdilər. T.v.-nda
 +
qələbə nəticəsində İngiltərə dənizdə
 +
hekmranlıqı ələ gecirdi. Fransanın
 +
əz mustəmləkələri ilə əlaqəsi cətin-
 +
ləidi.
 +
 
 +
TRAFARET (ital. traforetto, trafo-
 +
qo—depmə), poliqrafiyada —
 +
ӱzərində cap olunacaq hərf, ipqarə
 +
və ya rəsm elementlərinə uyqun kəsik-
 +
ləri (bopluqları) olan ləvhə: me-
 +
tal, taxta, karton, plastik kutlə və s.
 +
materialdan duzəldilir. Acıq yer-
 +
lərindən rəng səthə kecir, baklı yer-
 +
lər təmiz qalır. T.-dən reklam pla-
 +
katlarına, mӱxtəlif qablaidırma
 +
mə”mulatları ӱzərinə mətn və illus-
 +
trasiya vurmaq ucun istifadə olunur.
 +
TRAFARET CHCAPI — mpadapemöən
 +
istifadə olunan cap usulu. Duzbucaq-
 +
lı cərcivəyə cəkilmiiy polimer torlar
 +
uzərində fotomexaniki usulla hazır-
 +
lanır (bax Fotomexaniki proseslər).
 +
Vərəq və ya rulon material, həmcinin
 +
muxtəlif mə”mulatlar (məs.,, ampula)
 +
uzərində cap edilir. Poliqrafiya sə-
 +
nayesində bir və ya bir. necə rəngli
 +
məhsul (reklam və s.) almaq, toxucu-
 +
luq sənayesində parcalara naxıpq vur-
 +
maq ucun, elektronika və cihazqayır-
 +
mada (cihaz iykalaları və s.), habelə
 +
digər sahələrdə (taxta, iquliə , kerami-
 +
Ga, PLASTİK KuTLƏ və s.-Yə təkin vurmaq
 +
ucun) tətbiq olunur.
 +
TRAXEİDLƏR—bitkilərin odunlain-
 +
mıpq elu hӱceyrələri: su keciricisi
 +
vəzifəsini gerur. Bəzi ərtuluto-
 +
xumlu bitkilər (taxıllar, cillər)
 +
mӱstəsna olmaqla butui ali bitkilə-
 +
rin oduncaqında olur. Təkamul pro-
 +
sesində T.-dən borular, lifli T. və
 +
xususi mexapiki elementlər (libri-
 +
form) əmələ gəlmiidir.
 +
TRAXEİT—traxeyanın selikli qipa-
 +
sının iltihabı. Cox vaxt yuxarı tə-
 +
nəffus yollarını infeksion, toksiki,
 +
yaxud bapqa məniəli iltihabı ilə ya-
 +
napı təzahur edir. Əsas əlamətləri:
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Gjt lutmaları, M utalicəsi:
 +
inhalyasiya, xronik formada iqlim
 +
QrAXEYA —ba
 +
 
 +
TRAXEYALILAR. St, OORUSU.
 +
 
 +
Bə traxeyatə-
 +
nəFFUSLULƏRr və Ya cutbıqr-
 +
lılar (Tqashea(a və $a Atelocerata)
 +
—quruda yapayan buqumayaqlılar ya-
 +
rımtipi, Baiq gəevdədən aydın surət-
 +
də ayrılmıii və uzərində bir cut bır-
 +
cıq yerlətir)| 3 cut cənəsi var. Qənəf-
 +
fus, adətən traxeyalarla, bə”zən isə
 +
dəri vasitəsilə olur. Q.-a coxayaqlı-
 +
lar və cuculər daxildir. T. adı bu
 +
qrupu cox duzgun təsvir etmir, cun-
 +
ki traxeya ilə tənəffusə buqumayaq-
 +
lıların xeliserlər yarımtipində də
 +
rast gəlinir. .
 +
 
 +
TRAXEOTOMİYA (traxeya -- yun. (o-
 +
pa—yarma, yarılma)—tənəffusu bər-
 +
pa etmək ucun aparılan tə”xirəsalın-
 +
maz operasiya, reanimasiya usulu. Bu
 +
zaman nəfəs borusu yarılır və oraya
 +
xususi boru salınır. Traxeya kecməz-
 +
liyində (iltihab, edem, pipi, travma
 +
və s.) istifadə edilir. 16 əsrdən tət-
 +
biq olunur. T. usulu hələ Qədim Roma
 +
həkimi Asklepiada və Qalqnə mə”lum
 +
idi.
 +
TRAXİMEDUZALAR (Tqashupedizae)
 +
—hidroidlər sinfindən baqırsaqboii-
 +
luqlu dəniz heyvanları dəstəsi. T.
 +
ucun radialiqəkilli kanallarla yer-
 +
ləpən 8 cinsiyyət vəzisi və cətirinin
 +
kənarında yerlətən nazik cıxıntı-
 +
lar xarakterikdir. Yumurtada pla-
 +
nula inkipaf edir və aktinulailə-
 +
killi surfəyə cevrilir. Metamor-
 +
foz yolu ilə cavan meduza əmələ gə-
 +
lir. 50-dək nevdən 10-u SSRİ dəniz-
 +
lərində yapayır. Aqlanta cinsindən
 +
olan T. Dunya okeanının hər Yerində
 +
yayılmıtidır. Dərin sularda yaiayan
 +
T. qırmızımtıl, yaxud qəhvəyiyəca-
 +
lan olub ipıqvermə qabiliyyətinə ma-
 +
likdir.
 +
TRAXİT (yun. (qashӱz—kələ-kətur,
 +
nahamar)—kaynotip effuziv adətən,
 +
porfir qurulutlu suxur. Qələvi cəl
 +
ipatlardan, az miqdar orta və turip
 +
plagioklazlardan və rəngli mineral-
 +
lardan (əksərən augit, biotit) ibarət-
 +
dir. Siyenitin effuziv analoqudur.
 +
SSRİ-də Qafqazda, xaricdə İtaliyYA
 +
Fransa və s. yerlərdə var. Nisbətən
 +
nadir suxurdur. h
 +
TRAXOMA (yun. (qashӧta, (qashӱz—
 +
kələ-kətur, nahamar) — gezun xronik
 +
infeksion xəstəliyi: konyunktivanın
 +
iltihabi qalınlaqması. və toxuma-
 +
nın capıqlatması ilə təzahur edir.
 +
Tərədicisi virusabənzər xlamidi
 +
mikroorqanizmləridir. Xəstəlik Q.-lı
 +
gezlərdən, cirglənmiiy əllərdən, habe-
 +
lə əpyalardan kecir. Xəstəliyi həmci-
 +
nin milcəklər yayır. İnkubasiya devru
 +
7—14 gundur. Adətən hər iki gəz zədə-
 +
lənir. əcromnipu gedipində 4 nenp
 +
ayırd edilir: 1—konyunktiva toxuma-
 +
sının iltihabi infiltratı bailayır):
 +
2—capıqlaimanın əlamətləri təzahur
 +
edir: 3—capıqlatma prosesi artır,
 +
4—capıqlaqima bala catır, toxumanın
 +
infiltrasiyası olmur. Xəstəliyi mua-
 +
licə etmədikdə bir il, bə”zən 10 il
 +
cəkir. Konyunktivadan əlavə bə”zən gə-
 +
zun buynuz qiplası (pannus) da zədələ-
 +
nir, nəticədə buynuz qipanın xorası
 +
tərənir. Gez qapaqı qıqırdarında in-
 +
filtrasiyanın və capıqlaimanın Ya-
 +
yılmasından gəz qapaqı sallanır, Ya-
 +
xud cevrilir, nəticədə kirpiklər qey-
 +
ri-normal cıxır və buynuz qipa mexa-
 +
 
 +
 
 +
TREMATODOZLAR 347
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
niki zədələnir. Gərmənin zəifləməsi kecirilmiidir. Rusiyada ilk T.-lər
 +
buynuz qipanın zədələnmə dərəcəsin- 1892 ildə Moskvada, 1894 ildə Tula-
 +
dən asılıdır. da tikilmipdir. Krılatskda Moskva
 +
Mualicəsi: antibiotiklər, Olimpiya oyunları (1980) ucun tikil-
 +
sulfanilamidlər, fermentlər (lidaza mip velosiped T,-i dunyada ən bəyuk:
 +
və s.). T. sosial amillərdən—iqtisadi ertulu T.-dir. Bakıda velosiped T.-i
 +
və mədəni səviyyə, əhalinin sanitari- 1 80 ildə istifadəyə verilmiiydir.
 +
ya-kigiyena ipəraitindən asılıdır. TREMADOK MƏRTƏBƏSİ (ƏSRİ)—
 +
Xəstəlik ən cox Asiya və Afrika əlkə- Ordovik sisteminin aiyarıdan birin-
 +
lərində təsaduf edilir. Profi - ci mərtəbəsi. 1847 ildə (bə”zi mə”-
 +
laktikası: xəstələri aikar et- lumatlara gərə 1852 ildə) Uelsdə (B.
 +
mək ucun kompleks tədbirlər gərmək, Britaniya) Tremadok qəs.-ndə ingi-
 +
onları mualicə etmək, pəxsi gigiyena lis geoloqu A. Secvik ayırmındır.
 +
qaydalarına riayət etmək və s. T.-ya İki yarımmərtəbəyə bəlunur: alt və
 +
qarplı aparılan effektli mubarizə ust. Qraptolitli və trilobitli tund
 +
tədbirləri nəticəsində SSRİ-də kut- rəngli ipistlərdən təikil olunmuit-
 +
ləvi xəstəlik kimi lərv edilmiitdir. dur. SSRİ-də PTərqi Avropa platfor-
 +
| = masının 11m,-q.-ində, Sibir platfor-
 +
tk dd Musabəyli U. Goz xəstə: masında, Cənubi Uralda, Qazaxıstan.
 +
İ., Qlaznıe bolezni, 2 izd., M., 1980, da və s. Yerlərdə var.
 +
TREMATODLAR Om də
 +
TPAXTEHBEPF İosif Adolfovic Genetik sorucu la igenea
 +
(27.1.1883, indiki Zaporojye vil.-nin —Yastı qurdlar tipinin bir ə
 +
Menuronoz m, —5.9.1960, MockBa )—co- -€TKHH formaları onurqalı heyvan-
 +
vet iqtisadcısı. Kapitalist əlkələ- Larda və m0 şurfFəleri, əsən,
 +
rində pul tədavulu və kredit, iqtisadi MOLYUSKlarda, də Zən də digər RN
 +
bohranlar nəzəriyyəsi və tarixi sahə- sızlarda parazetti, gə ə Kətan
 +
sində mutəxəssis. SSRİ EA akad. NƏVӰ VAR, yarımsinfə— Azr/dosaz(e-
 +
(1939). 1912 ildə Tomsk un-tini bitir- Qava, Gasterostomata, Prosostomata öə-
 +
mii, 1914 ildən Xarkov, 1921—49 il- “YHYP" Genip yayılmındır. vəli
 +
lərdə Moskvanın ali məktəblərində UZUNSOV, Yastı, ,Yarpappəkilli, bə zən
 +
dərs demitdir. 1947 ildən SSRİ E A silindrvarı, Yaxud armudvarıdır.
 +
İqtisadiyyat İn-tunda ipləmitdir. Nəvlərin ii om s
 +
Lenin ordeni və Qırmızı Əmək Bay- arşın. ir Bə HR. gə
 +
rarı ordeni ilə təltif edilmidir. Tatobothrtum, 51 ə ə
 +
TREVİRANUS (Tqeuyqapiz) Qotfrid 9LUR: Tipik T. ucun 2 sormacın (aqız
 +
Reynxold (4.2.1776, BpeMen-—16.2.1837, və qarın) ən xarakterikdir. Bə”-
 +
Bremen)—alman təbiətitqunası. Tibb 1-IN bədəninin on massəsinin
 +
doktoru (1796). Bremendə tiblə məi- UCUNDA iri xitin tikanlar olur. 6
 +
qul olmun, onurqasız heyvanların ana. Maclar və tikanlar parazitin sali
 +
tomiya və fiziologiyasını, muxtəlif TOXUmasına Yapınmasına xidmət edir.
 +
heyvanların gəz qurulupunu və sinir İkicinsiyyətlidir. Yumurzaqoynarlı
 +
sistemini tədqiq etmiidir. uzvi bə”ziləri diridoqmaqla coxalır. DHP
 +
aləmin təkamulunun əqidəli tərəf- .... trematodozların təerədi-
 +
darı olmudur: canlı orqanizmlərin raket |
 +
asın iradi əmələ gəldiyi: TREMATODOZLAR— trematodların
 +
ni, sonra isə xarici pqəraitin tə”siri insan və heyvanda tərətdikləri xəstə-
 +
ilə tpəklini dəyipdiyini subut etməyə Liklər. Trematodlarinsanın mux-
 +
calınamınt, lakin T.-un bu fikri təlif orqanlarında (qaraciyərdə, mə”-
 +
faktlarla dəqiqlətdirilməmitdir. dəaltı vəzidə, baqırsaqlarda, avci-
 +
TRED-YUNİONLAR (ing. (qade-ip1- YƏRDƏ, qanlay parazitlik edir, bir
 +
op5: (qade—peiqə, sənət -- ipqfop—bir- sıra pozqunluqlara səbəb olur. Sur-
 +
lik, ittifaqu—B. Britaniyada və in- fələr orqanizmə su və qida maddələri
 +
gilislilli bir sıra əlkələrdə həm- ilə d" iqur: opistorxozu və metaqoii-
 +
karlar ittifaqlarının adı. mozu alıqlar, paraqonimozu, iirin
 +
TREZİNİ (Tqe221p1) Domeniko And- Oy xərcəngləri və Yengəclər Yoluxdu-
 +
rea |təqr. 1670, Astano, Luqano yaxın- RUR. fassiolyoz sudan və bitkidən bait
 +
lırında, İsvecrə—2.3.1 34, Peter- verir: ipistosomoz zamanı parazitin
 +
burq)|—rus me”marı və mӱhəndisi. Mən- Surfələri orqanizmə dəridən kecir.
 +
iqəcə isvecrəlidir. 1703 ildən Rusiya- Azərb.SSR-də nadir halda fassiolyo-
 +
la ipləmitdir. Q.-nin layihəsi ilə 38 təsaduf edilir. Mualicəsi
 +
Kronitadt qalasının və Leninqradda- T.-ın nevundən asılıdır. Prof i-
 +
kı Aleksandr Nevski lavrasının əsa- Laktikas ı: ətraf muhiti cirk-
 +
 
 +
 
 +
sı qoyulmutt, Vasilyev a.-nın (Lenin- lənməkdən qorumaq, ipəxsi gigiyYena
 +
qrad) planlaidırılmasının bir his- Qaydalarına riayət etmək, balı qı, xər-
 +
səsi yerinə yetirilmii, burada 1 Pyot- cəngi, Yengəci və s.-ni yaxiı biiir-
 +
 
 +
 
 +
run Yay sarayı (1710—14), Petropav- mək, cirkabların yayılmasının qar-
 +
lovsk qalasında Pyotr darvazası (1717 Pısını almaq.
 +
 
 +
—18) və Petropavlovsk bair: kilsəsi Heyvanlarda T. butun vəh:
 +
(1712—33), 12 kollegiya binası (ha- (Yi və ev heyvanlarının, o cӱmlədən
 +
zırda un-ty, 1722—34) tikilmiidir. onurralı və k.t. heyvanlarının muxtə-
 +
TPEl)REP (unk. trailer: trail—naprMar, lif orqanlarında, yaxud orqan sis
 +
surumək)—beyukəlculu aqır yӱklər temlərində parazitlik edən trematod-
 +
dapımaq ucun coxoxlu 20i/2/. ların (125 nəvə qədər) tərətdiyi xəs:
 +
TREK (ing. (qask—iz, yol)—idman təlikdir. Əlamətləri parazitin sahi
 +
qurqusuy tamapacı tribunaları ilə Orqanizmində yerlətdiyi yerdən (ba-
 +
əhatələnən və bərk əertuyu (beton, as- Rırsaq, qaraciyər, mə”dəaltı vəzi,
 +
danır, taxta və s.) olan ellipsvarı yol tənəffus orqanları, qan-damar, Ya-
 +
iəklindədir. T.-də velosiped və mo- XUd cinsiyyət sistemi) asılıdır.
 +
tosiklet (beton və asfalt ertugklu) Mualicəsi: Helmintlərə qartı
 +
idmanı məiqləri və yarımpları ke- preparatlar. Profilaktika:-
 +
cirilir. Velosipedcilərin T.-də ilk sı: trematodların aralıq sahibi
 +
yarıpnları 1868 ildə İngiltərədə olan molyusklarla mubarizə (otlaq-
 +
 
 +
 
 +
348
 +
 
 +
 
 +
TREMOLİT
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ların meliorasiyası və dəvri ola-
 +
pər dəytidirilməsi).
 +
 
 +
REMOLİT (İsvecrənin c.-unda, Alp
 +
d-rında Tremola (Tqetoya) dərəsi-
 +
nin adından) — amfibollar qrupuna
 +
aid mineral. Kimyəvi tərkibi
 +
Sa,Mə.(5On):(ON, E),. Monoklinik
 +
sinqoniyada kristallatpır. Boz, sa-
 +
rımtıl, yapılımtıl kristallar,
 +
lifli aqreqatlar (T.-asbest), sıx giz-
 +
li kristallik kӱtlələr (nefrit) əmə-
 +
lə gətirir. Sərtliyi 6—6,5, sıxlı-
 +
qı təqr. ) kq)m?-dir. Metamorfik
 +
məniqəlidir. T.-asbest yataqları İta-
 +
liyada və Korsika a.-nda mə”lumdur.
 +
TREMOLO (ital. (qepoyo, hərfi mə”-
 +
nası—titrəyən), musiqidə — bir
 +
səsin, yaxud məsafəsi tersiyadan az
 +
olmayan iki səsin və ya iki akkordun
 +
sur”ətlə təkrarlanması (akkordlar-
 +
dan birində hec olmasa bir səs o
 +
biri akkordun hər hansı bir səsi ilə
 +
eyni nisbətdə olmaq ipərtilə).
 +
TRENAJOR (ing. (qayp--eyrətmək,
 +
məiq etmək)—muxtəlif ipəraitlərdə
 +
obyekti idarə etmək və onunla əlaqədar
 +
vərdimləri təkmillətdirmək ucun
 +
tədris-tə”lim qurqusu. T.-larda avto-
 +
mobil, tank, təyyarə, gəmi və s. ucun
 +
statik və dinamik xarakteristikalar,
 +
vizual pəraiti, habelə hərbi texni-
 +
kanın tətbiq və idarə proseslərini
 +
mupayiət edən muxtəlif fiziki amil-
 +
lər yaradılır. T. obyekt operatorla-
 +
 
 +
ının, hərbi mapın, təyyarə və gəmi
 +
 
 +
ey ətlərinin hazırlanması ucundur.
 +
T.-da həmin matın və obyektin model-
 +
ləri yaradılır. T.-un tətbiqi yeni
 +
texnikanın mənimsənilməsi muddət-
 +
lərini qısaldır, mutəxəssis hazır-
 +
lanmasına sərf olunan xərcləri azal-
 +
dır, texnikadan istifadə effektiv-
 +
liyini yӱksəldir, yanacaq, surtku va-
 +
sitələri və s. materiallara qənaət et-
 +
məyə imkan verir. T.-dan idmanda da
 +
istifadə olunur.
 +
 
 +
 
 +
Əd.: Obucenie na avtomobilıhnıx tre-
 +
najerax, M., 1977: Bodner V. A., zZa-
 +
kirov RLAA., Smirnon İ. İ., Avia-
 +
pionnıe trenajerı, M., 1978, Trenajer-
 +
nə nm, pod red. BV. E. İYukiyunova,
 +
 
 +
 
 +
TRENQANU (Trengganu )— Manal)an)a-
 +
da itat (sultanlıq). Malakka y-a-nda-
 +
dır. Sah. 13 min km?, ƏH, təqr. 405
 +
min (1970). İnz. m. Kuala-Trenqa-
 +
nudur. Ərazinin cox hissəsi mepədir.
 +
Kaucuklu bitkilər, cəltik, yarlı
 +
palma, kokos palması becərilir. Ba-
 +
lıq ovlanır. Dəmir filizi cıxarı-
 +
lır. K.t. xammalı e”malı, muxtəlif
 +
sənətkarlıq muəssisələri var.
 +
 
 +
TRENYOV Konstantin Andreyevic
 +
(2.6.1876, Xarkov qub., Romapovo xu-
 +
toru—19.5.1945, Moskva)—rus sovet
 +
Yazıcısı, dramaturq. SSRİ Dəvləq
 +
mukafatı laureatı (1941). c Dorogin-
 +
lərə (1910) pyesi, c Hekmrang (1915)
 +
ekayə toplusu inqilabdan əvvəlki
 +
Kəndin sosial ziddiyyətlərinə həsr
 +
olunmutdur. “Lyubov Yarovaya (1926)
 +
inqilabi-qəhrəmanlıq dramında yeni
 +
insan xarakterinin formalatması
 +
əks etdirilmiidir. “Neva sahilində
 +
(1937) pyesində V. İ. Leninin obra-
 +
zını Yaratmındır. Sovet həyatından
 +
bəhs edən c“Arvadı (1928), cAnna Lu-
 +
cininaə (1941), tarixi mevzuda 4Pu-
 +
qacovculuqə (1924), *Sərkərdək (1945)
 +
və s. pyesləri var. cLyubov Y arovayaq
 +
pyesi (“Duiqmənlərə adı ilə) Azərb,
 +
 
 +
 
 +
səhnəsində tamapaya qoyulmulidur. 2
 +
ordenlə təltif edilmipidir.
 +
Əsərləri: İzbr. proizv., T. 1—2,
 +
M., 1955, Povesti i rasskazı, M., 1977
 +
də Diev V. A., Tvorcestvo K. A.
 +
Treneva, M., 1960: JivoN Trenev. Vospo-
 +
minanin, 2 izd., Rostov na-Donu, 1976.
 +
TRENT (Tqeps)—B. Britaniyada cay.
 +
Uz. 274 km, hevzəsinin sah. 10,5 min
 +
km?. Pennin d-rından bailanır. PPi-
 +
mal dənizinin Hamber estuarisinə
 +
təktitr. Yarı suları ilə qidala-
 +
nır. Nottinhem 11.-nədək gəmiciliyə
 +
yararlıdır. Stok-on-Trent, Berton-
 +
 
 +
 
 +
apon-Qrent, Nottinhem iq.-ləri T. ca-
 +
hilindədir.
 +
TRENTİNO-ALTO-ADİCE (Tqepi-
 +
 
 +
 
 +
no-Alto Adqae) — Pimali İtaliyada
 +
vil. Alp d-rında, Adice cayının yu-
 +
xarı axınındadır. Vil.-ə Boltsano
 +
və Trento əyalətləri daxildir. İnz.m.
 +
Trento it.-dir. Sah, 13,6 min km?. Əh
 +
873,9 min (1978). Elektrokimya, elek-
 +
trometallurgiya, mapınqayırma, aqac
 +
emalı, toxuculuq, yeyinti sənayesi
 +
var. Taxıl, kartof əkilir. Heyvan-
 +
darlıq, uzumculuk, iərabcılıq və
 +
alıqcılıqla mətqul olunur. İndi-
 +
ki T.-A.-A. (Trentino tarixi vil.)
 +
Tirol tarixi vil.-nin c. hissəsini
 +
təpkil edir. Sen-Jermen sulh muçqa-
 +
viləsinə (1919) əsasən bu ərazi Avst-
 +
riyadan alınaraq İtaliyaya verilmiiti-
 +
dir. 1948 ilədək Venesiya-Tridentina
 +
vil. adlanırdı. 1948 ildən T.-A.-A.
 +
adlandırılmıii və muxtariyyət sta-
 +
tusu almındır.
 +
 
 +
TRENTO (Tqepko)—1Pimali İtali-
 +
yada, Adice cayı sahilində ipəhər.
 +
Trento əyalətinin və Trentino-Alto-
 +
Adice vil.-nin inz.m. ƏH. 98 min
 +
(1976). Elektrometallurgiya, kimya,
 +
mapınqayırma, aqac e”malı, yeyinti
 +
sənayesi, yaxınlıqında bir necə SES,
 +
muzeylər, 12—16 əsrlərə aid me”mar-
 +
lıq abidələri var. Turizm inkipaf
 +
etmiidir. Kurortdur.
 +
 
 +
T. qədimdə qalların yapayıti məs-
 +
kəni olmuidur. 4 əsrdən yepiskopun
 +
iqamətgahı, 1027—1803 illərdə isə
 +
kilsə KnYazlıqı mərkəzi idi. 19 əsr-
 +
də T. (1810—14 illər istisna olmaqla)
 +
Avstriyaya məxsus olmusidur. Sen-
 +
Jermen sulh muqaviləsinə (1919) əsa-
 +
sən İtaliyaya verilmiitdir.
 +
TRENTON (Tqepksp)— ABPP-ın (im. -i,.
 +
ində iqəhər. Nyu-Cersi iitatının inz,
 +
m. Əh. 91 min (1980). Nəql. qovpaqı,
 +
Delaver cayı sahilində port. Mapın-
 +
qayırma, kimya, yeyinti, toxuculuq sə-
 +
Haiecu, T.-yu Həra qara (Prins-
 +
679
 +
 
 +
 
 +
tonda) un-t var, ildə salın-
 +
mıppdır.
 +
TREONİN — monoamin-monokarbon
 +
 
 +
 
 +
amin turiusu. Protaminlər istisna
 +
olmaqla zulalların tərkibində olur.
 +
 
 +
 
 +
İnkipaf edən orqanizm ucun əvəz
 +
olunmaz amin turiqusudur.
 +
TREPANASİYA (fr. kqerapa(yop,
 +
 
 +
 
 +
(terap (yun. (qӱrapop)—burqu), ti b-
 +
d ə—operasiya məqsədi ilə sumuk boi1-
 +
luqunu dəlmək. Əvvəllər T. yalnız
 +
gəllədəki iipləri, hematomakı kə-
 +
sib gəturmək ucun aparılırdı. Mua-
 +
sir tibdə gəllə sumuyunun T.-sı ilə
 +
Yanapı borulu sumuklərin T.-sı da
 +
edilir (osteomielit, mastoidit və s..).
 +
TREPEL (am. Tqyre1, Pimali AF-
 +
rikada Tripoli (Tproh) 11.-nin adın-
 +
dan|—kəevrək, yaxud zəif sementləi-
 +
Mİ1İ, cox yungul, narın məsaməli cək-
 +
mə suxur. Tərkibi, əsasən, xırda
 +
 
 +
 
 +
(0,01—0,02 mm) opal, bə zən xalsedon
 +
qırıntılarından, qlaukonit, kvars
 +
və s. qatıpıqlardan ibarət olur. Xas-
 +
sələrinə gərə diatomitin analoqudur.
 +
Rəngi aqdan və bozdan qonuradək də-
 +
yipir. Sıxlırı kqym?.
 +
İzoləedici, sӱzgəc, qbraziv, tikinti
 +
materialı, katalizator, adsorbent
 +
və s. kimi iiylədilir. |
 +
TRESİ (Tqasu) Spenser (5.4.1900, Mi-
 +
luoki — 10.6.1967, Beverli-Hils) =
 +
amerikan kino aktyoru. Amerika Dram
 +
Sənəti Akademiyasını bitirmiidir.
 +
1922 ildən teatrda, 1930 ildən isə
 +
kinoda fəaliyyət gəstərmitdir. ABPQ.
 +
-ıINn ən yaxiqı kino aktyorlarından
 +
olan T. “Qəzəbə (1936), 4“Cəsur kapi-
 +
tanlarə (1937), “Stenli və Livinqs-
 +
tonq (1939), “Yeddinci xacə (1944),
 +
“Tova və dənizə (1958), 4“Fırtınaya
 +
duiərsənə (1960), eHypuöepr Myhakv-
 +
MƏCHƏə (1961), “Bu sərsəm, sərsəm, sər-
 +
səm dunyaq (1963) və s. filmlərdə cə-
 +
kilmiindir.
 +
 
 +
Əd. Karpeva E. N., Spenser Trə-
 +
si, M., kec |
 +
TRESKA (Sadiz toqhia)—treskakimi-
 +
lər fəsiləsindən balıq novu. T.-nın
 +
3 bel, 2 qarın çzgəci var, rəngi Ya-
 +
pılımtıl-zeytunudur: çzərində xırda
 +
sarı-qəhvəyi xallar olur, qarın lə-
 +
rəfi atdır. Uz. 1,8 m-ə, cəkisi 40 kq-a
 +
catır, Atlantik və Sakit okeanın su-
 +
larında yayılmınddır. Atlantik T.-
 +
sı 500 mindən 60 milyona qədər kuru
 +
tekur. Yetkin T.-lar yırtıcıdır, si-
 +
yənək, moyva, qumlaqcı və s. xırda
 +
balıqlarla, eləcə də xərcəngkimilərlə
 +
qidalanır. T. coxalma və qidalanma
 +
miqrasiyası zamanı 2 min km-dək mə-
 +
safə qət edir. T. muhum vətəgə balı-
 +
qıdır: qaraciyərindəki yardan (5796-
 +
dək) A, O vitaminləri alınır.
 +
TRESKAKİMİLƏR (Sad:4ae)—tres-
 +
kayabənzərlər dəstəsindən balıq fə-
 +
siləsi. T.-in 21 cinsi, 53 nəvu MƏ -
 +
lumdur. T., əsasən, Atlantik okeanı-
 +
nın mulayim sularında (39 neəv), qis-
 +
mən Sakit okeanda və Arktika dəniz-
 +
lərində, Avropa, Asiya və PTimali
 +
Amerikanın ipirin sularında, cə-
 +
nub yarımkurəsində yapayır. SSRİ-
 +
də T. ən cox Barens dənizində, az miq-
 +
darda Qara, Baltik, Ar dəniz, Ark-
 +
tika və Uzaq PTərq dənizlərində var.
 +
Suru ilə yaayır: nisbətən dayazlıq-
 +
da dib həyatı, bəziləri pelagial hə-
 +
Yat gecirir. İri T. yırtıcı və ya hər
 +
iyey yeyəndir. Bir cox nevləri qida-
 +
lanma və coxalma miqrasiyası edir)
 +
bir necə mindən 60 milyona qədər kuruc
 +
tekur. Vətəgə əhəmiyyətli balıqlar-
 +
dır. Qaraciyərindəki yaqı A və V vi-
 +
taminləri ilə zəngindir.
 +
 
 +
TREST (ing. (qiz, hərfi mə”nası—
 +
etibar) — 1) kapitalist inhisarı
 +
forması: bu formada birləiən butun
 +
muçəssisələr ezunun kommersiya və is-
 +
tehsal mӱstəqilliyini itirir və va-
 +
hid idarəyə tabe olur. 19 əsrin 3-cu
 +
qərinəsində ABİT-da yaranmıiy və r
 +
rada genip yayılmıtidı. İlk T. C.
 +
D. Rokfellerin 1879 ildə “Standard
 +
oylə adı ilə yaratdıqı və ABİT neft
 +
sənayesinin cox hissəsini əhatə etdi-
 +
Yi birlik olmupidur. T.-in hutuqi cə-
 +
hətdən yaradılması o deməkdir ki,
 +
əvvəllər mustəqil olan muəssisələr
 +
ӱzərindəki nəzarət iri kapitalist-
 +
lər qrupuna— T.-i yaradanlara veri-
 +
lir (səhm nəzarət paketi, yaxud xusu-
 +
si vəkalət sertifikatı formasın-
 +
 
 +
 
 +
—
 +
 
 +
 
 +
da), trupa daxil olan kapitalistlər
 +
vəkalət purası (Voaq4 o Tqiz(eez)
 +
adlanan purada birlətirlər. Bu usul-
 +
la kӱlli miqdarda kapital mərkəz-
 +
ləpdirilir, bu da T.-də birlətmin
 +
mӱəssisələr cərcivəsində vahid tex-
 +
NİKİ və iqtisadi siyasət yeritməyə və
 +
eyni zamanda inhisar mənfəəti gə-
 +
turməyə imkan verir. Trestlətdirmə
 +
yolu ilə ABPT-da muhum sənaye sahələ-
 +
rində, Birinci dunya muharibəsin-
 +
dən sonra isə Almaniyada, B. Brita-
 +
niyada coxlu inhisarlar yaradılmıni-
 +
dı. T.-də kapitalın mərkəzlətməsi
 +
prosesi tam bata catmır: belə ki,
 +
umumi mənfəət əvvəllər mustəqil olan
 +
mӱəssisələrin iptirakı payına muva-
 +
fiq belutidurulur, bu da umumi ka-
 +
pital qoyululpu fondu yaradılmasına
 +
mane olur. İnkipaf etmiin kapita-
 +
list əlkələrində T. və digər inhisar
 +
formalarının bə”zi fəaliyyət nevlə-
 +
rini məhdudlapdırmaq ucun anti-
 +
trest qanunvericiliyi həyata keciril-
 +
mipdir. Bu, hər tpeydən əvvəl inhi-
 +
sarlapmanın bazar formasına, xusu-
 +
silə vahid sahəvi T.-lərə və kartel-
 +
lərə qarpı yenəldilmitdir. Bununla
 +
belə 20 7 ortalarından iqtisadiy-
 +
yatın inhisarlaiqmasının daha xa-
 +
rakterik forması coxsahəli birlik-
 +
lər olmutdur.
 +
 
 +
2) SSRİ-də T.-in yaradılması Ye-
 +
ni iqtisadi siyasətdən irəli gələn
 +
vəzifələr və məqsədlərlə barlı idi.
 +
T.-lər təsərrufat hesablı birliklər
 +
kimi yaradılırdı və istehsal vasitə-
 +
ləri uzərində ictimai mulkiyyətə
 +
əsaslanırdı. 1929 ildə sənayenin ida-
 +
rə olunması sisteminin dəyitdiril-
 +
məsi nəticəsində T.-in funksiyaları
 +
məhdudlaipdırıldı, birinci beptil-
 +
liyin ortalarında isə onlar LƏRV
 +
edildi.
 +
 
 +
3) CCPH-nə tikintidə T. əsas təi-
 +
kilati-istehsal vahididir (məs., ti-
 +
kinti T.-i, quratidırma T.-i və s.).
 +
TRETYAK Vladislav Aleksandrovic
 +
(d. 25.4.1952, Moskva vil., Orudyevo
 +
k.)—sovet idmancısı, xokkeyci, əmək-
 +
dar idman ustası (1971). Soqet Ordu-
 +
su zabiti. 1976 ildən Sov,.İKİP uzvu.
 +
 
 +
İLKGKİ MK Tznu (1974 ildən). oo
 +
—84 xunnəpnə ma)öa HHƏ xokkey uzrə
 +
(qapıcı) 13 dəfə SSRİ (MOİK ko-
 +
mandası tərkibində), 9 dəfə Avropa,
 +
10 dəfə dunya və 3 dəfə Olimpiya
 +
oyunları (1972, 1976, 1984) cempionu.
 +
Tekm ordeni, 41Pərəf nipanı orde-
 +
 
 +
 
 +
ni və medalla təltif olunmuiidur.
 +
 
 +
 
 +
Ə2.: Sneqirev V., Vladislav Tre-
 +
tınk, M., 1978.
 +
 
 +
 
 +
TRET YAKOV İvan Polikarpovic (d.
 +
24.10.1922, ani vil., Karqopol
 +
r-nunun Knigino k.)—rus sovet Yazı-
 +
.... tərcuməci. Azərb.SSR əməkdar
 +
incəsənət xadimi (1981). 1947 ildən
 +
Sov.İKP uzvu. Beyuk Vətən muhari-
 +
bəsinin iptirakcısıdır. Əsasən, mu-
 +
haribə mevzusunda yazılmıi cKapi-
 +
tan arvadı (1958), “Adım əsgərdirə
 +
(1962), “Hamıya nəsib olmur (1963),
 +
cGəncliyə səyahətə (1966), € YMHAHH
 +
mavi rəngiq (1973), *“Piad apırı-
 +
mıq (1976), “İpıqla gedirikə (1980)
 +
və s. Hekaya və povest kitablarının
 +
mӱəllifidir. Azərb. yazıcılarının
 +
əsərlərini tərcumə etmiidir. €.Tume-
 +
pamypuvt: AsepötafOxanv jurnalının
 +
balp redak torudur (1961 ildən). Qır-
 +
mızı Ulduz, Xalqlar Dostluqu orden-
 +
 
 +
 
 +
TRİANQULYASİYA
 +
 
 +
 
 +
349
 +
 
 +
 
 +
ləri və medallarla təltif edilmii- kin putevoditelh, 3 izd., M., 1978: Qosu-
 +
 
 +
 
 +
dir.
 +
 
 +
 
 +
Əsərləri: Yollar ayrıcında. He-
 +
kayələr və povestlər, B., 1975: İdem so sve-
 +
tom: B., 1980: Pvetı i minı. Rasskazı i
 +
povesti, B., 1982,
 +
 
 +
 
 +
TRETYAKӦV QALEREYASI, Mos-
 +
KVvada—rus və sovet incəsənəti HY-
 +
munələrinin toplandırı ən bəyuk mu-
 +
zey. T.q.--nın adı onun əsasını qoy-
 +
muiy incəsənət xadimi və kolleksi-
 +
Yacı P. M. Tretyakovun (1832— 1898)
 +
familiyası ilə baqlıdır. P. M. Tret-
 +
yakov milli incəsənət muzeyi yarat-
 +
maq məqsədilə 1856 ildən tablolar
 +
toplamaqa ba:ilamınidı. Topladırı
 +
əsərləri, habelə qardapı S. M. Tret-
 +
yakovun (1834— 1892) ona vəsiyyət elə-
 +
diyi kolleksiyanı 1892 ildə Moskva
 +
1i1.-nə hədiyyə vermitdir (1918 ilə-
 +
 
 +
 
 +
bu. Ki ADI.
 +
- ia iL
 +
" iə, ...
 +
iL "Yo ə di An
 +
 
 +
tı 9
 +
 
 +
 
 +
o”
 +
 
 +
 
 +
əx.
 +
 
 +
 
 +
a
 +
kə :
 +
meni
 +
 
 +
|
 +
A
 +
ÜL ə" ən
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Yə
 +
 
 +
 
 +
- s
 +
KR EY u Sr
 +
Lə ən yə us Tal” ri ğ .”
 +
 
 +
 
 +
rm
 +
 
 +
 
 +
"ila
 +
— —"ul
 +
I V
 +
 
 +
 
 +
| huşa əş , Y “. An eH b N b”. I yü LƏ I r,
 +
Tretyakov qalereyası. Moskva, 1900—1905.
 +
Me"mar V. M. Vasnetsov.
 +
 
 +
 
 +
dək muzey P. və S.Tretyakovla-
 +
rın Moskva lİləhəp Pəc-
 +
samlıq Qalereyası adla-
 +
nırdı). |
 +
 
 +
Sovet hakimiyyəti illərində T.q.-
 +
nın kolleksiyası zənginlətmitnndir
 +
(1917 ildə təqr. 4 min əsər, 1984 ildə
 +
60 mindən artıq əsər). Muzeyin kol-
 +
leksiyasında 11 əsrdən 20 əsrin əv-
 +
vəllərinə qədərki devrə aid rus in-
 +
cəsənəti (Andrey Rublyov, V. Borovi-
 +
kovski, O. Kiprenski, K. Bryullov,
 +
A. Venesianov, A. İvanov, İ. Kram-
 +
skoy, V. Vasnetsov, İ. PTipikin, İ.
 +
Repin, V. Surikov, V. Verepipagin,
 +
İ. Levitan, V. Serov, K. Korovin və
 +
b.-nın əsərləri) və coxmillətli so-
 +
vet incəsənətinin ən yaxlpı numunələ-
 +
ri (N. Andreyev, Z. Azqur, Y. Vucetic,
 +
A. M. və S. V. Gerasimovlar, İ. Qra-
 +
bar, A. Deyneka, T. Zalkaln, Kukrı:
 +
nikslər, S. Konyonkov, S. Merkurov,
 +
Y. Nikoladze, M. Saryan, U. Tansık-
 +
bayev və b.-nın ipləri), o cӱmlədən
 +
Azərb. rəssam və heykəltərattlarının
 +
(M. Abdullayev, F. Əbdurrəhmanov,
 +
T. Salahov, S. Bəhlulzadə, T. Nəri-
 +
manbəyov, M. Rəhmanzadə, Ə. Eldarov
 +
və b.) əsərləri toplanmıldır. Hər
 +
il muzeyin ekspozisiyasına 1,7 mln.-
 +
dan artıq adam baxır (1984). T.q. Qır-
 +
mızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təltif
 +
olunmutidur (1956). 1981 ildə T.q.-
 +
nın 125 illiyi təntənə ilə qeyd edil-
 +
mipi, qalereyanın yerlətdiyi binanın
 +
qariısında P. M. Tretyakovun hey-
 +
gəli qoyulmutidur (1931, heykəltəratp
 +
A. P. Kibalnikov).
 +
 
 +
 
 +
Ədə Bolıpakova L. A., Qosu-
 +
darstvennan Qretınkovskal qaleren. Krat-
 +
 
 +
 
 +
darstvennal Trethakovskad qaleren İs-
 +
kusstvo X U1P—pervoV polovinı X1X vv.,
 +
L., 1981, Qosudarstvennan Trethakovskad
 +
ranepes, M., 1983.
 +
 
 +
 
 +
“TRİADAU (“Sanxexoyə)—Cinin c. və
 +
c.-iq. əyalətlərində 18—20 əsrin əv-
 +
vəllərində fəaliyyət gəstərmiiy giz-
 +
li antimancur cəmiyyətlərin YMyMH
 +
adı. “Sin (mancur) sulaləsini de-
 +
virək, Min (Cin) sulaləsini bərpa
 +
edəkə iuarı ilə cıxıi edən 4Q,g
 +
cəmiyyətləri mancurlar əleyhinə bir
 +
sıra xalq usyanları təikil etmiii-
 +
dilər. Mancurlar sulaləsi devril-
 +
dikdən sonra (1911) 4T.əv əhəmiyyətini
 +
itirdi.
 +
 
 +
TRİAZİN—halqasında uc atom azot
 +
olan altıuzvlu heterosikl birlənmə.
 +
Əsasən hidrogenləri əvəz olunmun
 +
T.-in uc nəvӱ məlumdur: visinal 1,
 +
2, 3—T.(T), qeyri-simmetrik 1, 2, 4
 +
 
 +
 
 +
t (P) və simmetrik 1, 3, 5—T. (11):
 +
N N N.
 +
ZN /Z173N ABC
 +
6 2 | 4 | |
 +
| ai, 5 8 53
 +
AA. vər NİZ
 +
I II ITI
 +
 
 +
 
 +
T. quvvətli əsasdır, turiularla duz
 +
verir. Əvəzolunmuiy 1, 3, 5— T.-in prak-
 +
tiki əhəmiyyəti beyukdur, herbisidlər
 +
və boyalar kimi plastik kutlələr, kau-
 +
cuk və s. istehsalında tətbiq olunu ?.
 +
TRİALETİB—Gurcustanda Trialeti
 +
silsiləsinin c.-unda son Paleolitdən
 +
ilk orta əsrlərə aid arxeoloji abi-
 +
dələr qrupu. Orta Tunc dəvrunə (e.ə.
 +
2-ci minilliyin əvvəlləri) aid kurqan-
 +
larında tapılmıpt zəngin maddi mə-
 +
dəniyyət numunələri, nəfis zərgərlik
 +
məhsulları yerli sənətkarların yuk-
 +
sək məharətini, T.-nin Ən və Kicik
 +
Asiya əlkələri ilə əlaqələrini gəstə-
 +
rir. Tapıntıların ən maraqlısı gu-
 +
muli və qızıl kuboklar və heyvan
 +
fiqurlarıdır. Kurqanlar əyanlara
 +
və tayfa balicılarına məxsus olmui1-
 +
dur. Tapıntılar e.ə. 2-ci minillik-
 +
də Zaqafqaziyada ibtidai icma qurulu-
 +
iunun darılmaqa bapladıqını gəs-
 +
tərir. Azərb.-da bu mədəniyyət (e.ə.
 +
19— 18 əsrlərdən batlayaraq Portəpə,
 +
Nəhəcir, Kultəpə 1, 11, Əznəburt kur-
 +
qanları, Zurnabad, Uzərliktəpə və s.)
 +
genii yayılmıt orta Tunc və ya boya-
 +
lı qablar mədəniyyəti kimi tanınır.
 +
 
 +
Əd. Kuftin B. A., Arxeoloqices-
 +
kie raskopki v Trialeti, Tbilisi, 1941:
 +
Djaparidze O. M., Arxeoloqices-
 +
kie raskopki v Trialeti (k istorii qru-
 +
 
 +
 
 +
zinskix plemen vo |1 tıs. do n.z.), Tbili-
 +
si, 1969.
 +
 
 +
 
 +
TRİALETİ SİLSİLƏSİ — Kicik
 +
Qafqazda, Gurc.SSR ərazisində dar
 +
silsiləsi. Uz. təqr. 150 km, hund. 2850
 +
m-ə (PTaviklde d.) qədərdir. Mepə, sub-
 +
alp və alp cəmənlikləri var.
 +
 
 +
TRİANQULYASİ YA (lat. (qyapdi-
 +
Yop—ucbucaq) — Yer səthində geode-
 +
zik ufuqi istinad məntəqələrinin tə -
 +
yin edilmə metodlarından biri.
 +
nın mahiyyəti Yer səthində bir-biri-
 +
nə bititən ucbucaqlar iyəbəkəsi qu-
 +
rulmasından ibarətdir. Bu ucbucaq-
 +
ların daxili bucaqları və bir tə-
 +
rəfi əlculur, digər tərəflər isə
 +
sinuslar teoreminə gərə hesablanır.
 +
Əlculmuzi tərəfə (av) T. bazisi, ba-
 +
zis 1iəbəkəsindən hesablanan AV xət-
 +
 
 +
 
 +
350
 +
 
 +
 
 +
TRİANON SULH MUQAVİLƏSİ
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
2 ət
 +
07 | ı “ 1
 +
Lə “ "
 +
Er əş 4
 +
Tal 1 a-
 +
 
 +
 
 +
“
 +
. :
 +
Ci Li
 +
: a
 +
, A ou” =
 +
ə "İZ .
 +
“
 +
 
 +
 
 +
ərək r bb “çu
 +
sinif tria lyasi .
 +
4k7
 +
 
 +
 
 +
ƏIKALAİARKDA-
 +
—k 5 ə CİX2BİQUOVRA 6
 +
11 SİXUSIYL-
 +
 
 +
“CMV 3
 +
 
 +
 
 +
-
 +
ə
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
1
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
n yulyasiya |
 +
 
 +
 
 +
/Xu/
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
zs
 +
İM
 +
zə
 +
 
 +
 
 +
| ƏXJXXXAAXJA
 +
. HİİCumuğ mpuaneyn/acu fa
 +
Bud, ən
 +
 
 +
 
 +
“
 +
.— a
 +
- Tİ i
 +
ı
 +
? O
 +
ZAF
 +
- T o
 +
 
 +
 
 +
IC
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
VN,
 +
Qə.
 +
 
 +
 
 +
tinə cıxın tərəfi, ucbucaqların bi-
 +
lavasitə əlculən tərəfinə (Ş, ER,
 +
MM) bazis tərəfi deyilir. Cox vaxt
 +
bazis iqəbəkəsi qurmaq və bazisi əlc-
 +
MƏK ƏVƏZİNƏ, OPTİK və radioməsafə-
 +
əlcənlərlə bilavasitə bazis tərəfi əl-
 +
culur. A, V, S, r və s. məntəqələrinin
 +
koordinatları və cıxın (bazis) tə-
 +
rəflərinin azimutları astronomik
 +
csullarla tə yin edilir. Cıxıp (ba-
 +
zis) tərəflərinin uzunluquna və uc-
 +
bucaqların əlculmuni bucaqlarına
 +
gerə butun tərəflərin uzunluqları
 +
və azimutları, sonra isə Krasovski
 +
ellipsoidi çzərində sıranın butun
 +
məntəqələrinin koordinatları hesab-
 +
lanır.
 +
ə. dəvlət geodeziya iyəbəkəsi,
 +
asən, 1. metodu ilə qurulmuzdur.
 +
SSRİ-nin dəvlət T. məə o.
 +
sinfə belunur. 1-ci sinif T. m.
 +
KƏCH mumkun qədər meridian və para-
 +
lellər boyu uzanan ucbucaqlar sırası
 +
iyəklində qurulur. Hər birinin uz.
 +
20—25 km olan bu ucbucaqlar sırası:
 +
perimetri 800— 1000 km olan qapalı
 +
poliqonlar əmələ gətirir. Sıranın
 +
ucbucaqları bərabərtərəfliyə yaxın,
 +
tərəflərin uz. isə 20 km-dən cox ol.
 +
malıdır. 1-ci sinif poliqonları
 +
icərisində 2-ci sinif geodezik iyəbə-
 +
Kə qurulur. 1-ci və 2-ci sinif iəbə-
 +
kələri isə Z3-cu sinif və daha sonra
 +
a-cu sinif məntəqələri ilə sıxlai1-
 +
dırılır. 1-ci sinif T. ipəbəkəsində
 +
elcmələr ən dəqiq alətlərlə aparılır.
 +
Əlculmə xətası bucaqlarda (/”,7-dən,
 +
azis tərəflərində isə 1:400 000-dən
 +
COX olmamalıdır. T. məntəqələrinin
 +
uzunmtddətliliyi ucun onlar yerdə
 +
mərkəz deyilən xususi ryprynap HuəK-
 +
lində (bax Geodezik imarələr) bərki-
 +
dear 1-ci sinif T. ipəbəkəsindən
 +
.—. forma və elculərinin, Yer ra-
 +
ni əsri hərəkətlərinin eyrənil-
 +
mr VƏ s. elmi məsələlərin həl-
 +
yı də istifadə edilir. T. meto-
 +
pun kəpfi holland astronomu və
 +
bəbuyatcısı V. tnelliusa (1580 —
 +
edilir. Lakin əslində, T.
 +
AL ilə meridian ev yuya.
 +
unla və iəhərlərin coqrafi koor-
 +
0 “ər usulunu
 +
kətif etmiidir. ul.
 +
 
 +
 
 +
Ədə Biruni Abu ev:
 +
: y PefixaH,
 +
İZ6R. proizv., t. 3—Qeodezin, TamkeHr,
 +
 
 +
 
 +
1966, MacaxonBA.B.x an |
 +
1980. i dr., Qeodezil, M.,
 +
 
 +
 
 +
TRİANON SULH MUQAVİLƏSİ
 +
(1920)— Birinci dunya muharibəsin-
 +
də məqlub olmuttl Macarıstanla qa-
 +
lib muttəfiq dəvlətlər (AB1P, B.
 +
Britaniya, Fransa, İtaliya və s.)
 +
idi Versalın Beyuk Trianon
 +
(1papop) sarayında iyunun 4-də im-
 +
zalanmıti sulh muqaviləsi. Versal—
 +
Vaiqinqton sisteminin tərkib His-
 +
səsi idi. 1921 il iyulun 26-da quvvə-
 +
Yə minmitdir. T.s.m.-nə gerə Tran-
 +
silvaniya və Banatın ii. hissəsi Ru-
 +
mıniyaya, Xorvatiya, Backa və Bana-
 +
TbIH T. hissəsi Serblər, Xorvatlar
 +
və Slovenlərin krallıqına (SXSK),
 +
Slovakiya, Zakarpat Ukraynası (əha-
 +
lisinin arzusu xilafına) Cexoslo-
 +
vakiyaya birlətdirildi. Burgenland
 +
əyaləti Avstriyaya verildi. Macarıs-
 +
tan Riyeku (Fiume) portu, həmcinin
 +
onun tərkibinə daxil edilməyən kec-
 +
mil Avstriya-Macarıstan monarxi-
 +
Yası əraziləri uzərindəki butun Hu-
 +
Tuqlardan imtina etdi, SXSK-nın və
 +
 
 +
exoslovakiyanın istiqlaliyyətini ta-
 +
nıdız: Macarıstan həmcinin, anti-
 +
sovet platformaya gecməyə məcbur
 +
edildi. Vyana arbitrajları (1938
 +
və 1940) nəticəsində T.s.m.-nin əra-
 +
zi maddələrinə yenidən baxılması
 +
ilə əhəmiyyətini itirmitdir.
 +
TRİARİLMETAN BOYALARI —
 +
triarilmetanın NS(Aq)z terəmələri
 +
olan əsasi və turi boyalar. Əvəzedi-
 +
cilərdən asılı olaraq T.b. qırmızı,
 +
bənəvtəyi, yaplıl rəngdə olur. T.b.-na
 +
reduksiyaedici maddələrlə tə sir et-
 +
dikdə rəngsiz leykobirlətitmələr əmələ
 +
gəlir, qələvilərin tə sirindən rəng-
 +
siz karbinol birlətmələrinə cevri-
 +
lir. T.b. əsasən, karız, dəri, plastik
 +
kutlə və s.-nin boyanmasıpda, murək-
 +
kəb, poliqrafiya və :itempel boyaqla-
 +
rının hazırlanmasında tətbiq edilir.
 +
TRİAS SİSTEMİ(DƏVRU), Tri-
 +
as (yun. iLaz—uӱc)— Mezozoy qrupunun
 +
(eratemasının) apptaqıdan birinci
 +
sistemi. Yer tarixinin Mezozoy era-
 +
sının birinci dəvrunə muvafiqdir.
 +
Radioloji mə"lumatlara gərə QT.d.
 +
230 mln. il bundan əvvəl baqilamıil,
 +
təqr. 35 mln. il davam etmiidir. T.s.
 +
1834 ildə alman alimi F. Albertinin
 +
Mərkəzi Avropanın kəsilinində ay-
 +
rılmın uc layı (c“Triasə adı ilə)
 +
birlətdirməsi nəticəsində əmələ gəl-
 +
midir. T.s.-nin cəkuntulərini SSRİ
 +
ərazisində ilk dəfə 1831 ildə alman
 +
geoloqu L. Bux muəyyən etmindir. T.s.
 +
c iyebəyə belunur: alt, orta, ust.,
 +
 
 +
.d.-nun əvvəlinə Yaxın Qərbi Avropa,
 +
Asiya, PQimali Amerika və ərqi
 +
Avstraliyanın Hersin strukturları
 +
cavan platformalara cevrilmiiydir.
 +
Bu platformalar PYimal Yarımkurə-
 +
sində Lavrasiyanı (Lavrentiya qalxa-
 +
nını— Kanada qalxanını və Asiyanı)
 +
əmələ gətirmiiy, Cənub yarımkurəsin-
 +
də isə Qondvanaya bitipmitndir. Bu
 +
iki superplatformanı Tetis dənizi
 +
həvzəsi ayırmısidır.
 +
 
 +
T.d.-ndə yerli əhəmiyyətli zəif tek-
 +
tonik hərəkətlər baiq vermitdir. Dev-
 +
run sonunda, əsasən, Asiyanın 11.-ində
 +
-və c.4i.-ində daqlar əmələ gəlmiiydir.
 +
T.d.-nun iqlimi qızmar olmupddur.
 +
T.d. ucun yeni (Mezozoy) dəniz və quru
 +
faunası xarakterikdir. Dənizlərdə
 +
onurqasızlardan ən cox ammonitlər
 +
(seratitlər), pelesppodlar, qastropod-
 +
lar inkipaf etmit, ilk dəfə belem-
 +
nitlər, sumuklu balıqlar meydana cıx-
 +
mııpdır, T.d. ucun həmcinin surunən-
 +
 
 +
 
 +
lərin (iri reptililər) inkipafı,
 +
ilk məməlilərin (yumurtlayan və ki-
 +
səli heyvanlar) yaranması xarakterik-
 +
dir. Bitki ertuyundə qıjı, sikado-
 +
fit, gingkqo və iynəyarpaqlılar us-
 +
tunluk təpkil edir. T.s. cəkuntuləri
 +
ilə kəmur, neft, qaz, mərmər və mis-
 +
nigel filizləri əlaqədardır. T.s. ce-
 +
kuntulərinin Nax. MSSR-də Əznəbirt
 +
 
 +
 
 +
və Qarabaqlar k.-ləri ətrafında, Cul-
 +
ta Tara ubIXbiIILTapbi BAD.
 +
RİASETAT LİFİ—asetat lif-
 +
 
 +
 
 +
lərinin bir nəvu.
 +
 
 +
TRİBA (lat, (biz, tribuo—6enypəM)
 +
--Qədim Romada: 1) Qədim yunan fila-
 +
sına (qəbilə-tayfa birliyi) iz KƏə-
 +
lən tayfa. Rəvayətə gərə . . (hərəsi
 +
100, sonra 300 nəsldən ibarət) olmu-
 +
dur. 2) T. komitsiyalarında bir səsə
 +
malik olan ərazi və secki dairəsi.
 +
E.ə. 3 əsrin ortalarında təqr. 35 T,
 +
 
 +
 
 +
var idi.
 +
 
 +
TRİ BA—fəsilə taksonları qrupun-
 +
dan ən apaqı kateqoriya. Q. adının
 +
sonunda c1p1ə yazılır. Məs. Susyosa-
 +
e1(a: T.-sı Susyosoeyit cinsinin adı-
 +
nın axırını c1p1ə HHTƏ ƏBƏ3 €TMƏKNƏ
 +
yaranmındır. Botanika və bakterio-
 +
logiyada T. əvəzinə nəsil də iptlədi-
 +
"HD və adının sonu ceaeə9 ilə qurta-
 +
rır. Sistematikada ilk dəfə Ə ali
 +
kateqoriya (cins, fəsilə, dəstə, sinif
 +
və tip) yaradılmımndır. |
 +
 
 +
Mə”lum nəvlərin miqdarının art-
 +
ması və bu nevlərin qohumluq dərəcə-
 +
ləri haqqında mə”lumatın geniiylən-
 +
məsi ilə əlaqədar nevlərin daha dəqiq
 +
taksonomik vəziyyətini gestərmək zə-
 +
ruriyyəti meydana cıxdı. Odur ki,
 +
əlavə kateqoriyalar T. və əvvəlki
 +
kateqoriyalara prefikslər — custuq
 +
(zireq), cyarımə (5ih) əlavə olunmaqla
 +
Yarandı. Beləliklə, dəstəustu, Yarım-
 +
fəsilə, yarımnəv və s. taksonlar mey-
 +
dana cıxdı.
 +
 
 +
Əd2 Djefferi C., Bioləqice"
 +
skan nomenklatura, M., 1980, -
 +
TPHBOEREKTPHK (iyr. tribos—eyp-
 +
tunmə--elektrik ə—surtunmə nəticə-
 +
sində elektrik yuğlərinin əmələ gəl-
 +
məsiy, muxtəlif tərkibli iki dielek-
 +
trikin, Yarımkecirici və metalın, ya-
 +
xudeyni tərkibli muxtəlif sıxlıqlı
 +
metalın dielektriklə, maye dielek-
 +
triklərin bir-biri ilə və ya bərk
 +
cisimlərlə qariqılıqlı surtunməsi
 +
zamanı mulpahidə edilir. Bu zaman hər
 +
iki cisim elektriklənir, onların
 +
Yuğləri qiymətcə bərabər, itparəcə əks
 +
olur. Eyni tərkibli iki cisimdən sıx-
 +
lıqı (dielektriklərin surtunməsi za-
 +
manı isə dielektrik nufuzluqru) cox
 +
olanı musbət yuklənir. Cisimləri T.
 +
sıraya dӱzmək olar. Belə sırada əvvəl
 +
Yerləttən maddə ezundən sonrakına
 +
gerə musbət, sonrakı isə mənfi elek-
 +
triklənir: Faradey sırası: (--) dəri,
 +
flapel, fil sumuyu, lələk, dar bul-
 +
luru, flintqlas, kaqız, parca, ipək,
 +
 
 +
 
 +
aqac, metallar, EYKYDA (—), Tesexyc
 +
sırası: (--) almaz ( ora 10), to-
 +
paz (8), daqbulluru (7), Hamar ipuylə
 +
 
 +
 
 +
(5), mika (Z), kalsit (Z), kukurd (2),
 +
mum (1), (—). |
 +
 
 +
T. surtunmə zamanı yukdapqıyıcı-
 +
ların bir cisimdən o birinə kecməsi,
 +
səthlərin mexaniki yerdəyinməsi (bax
 +
Pyezoelektrik), Yuklərin elektroli-
 +
 
 +
 
 +
-tİK Yoləqa, meqal-maye sərhədində ayrıl-
 +
 
 +
 
 +
ması (bax Elektrolizu) nəticəsində
 +
baqi verir. T. dielektriklərdə zərərli
 +
elektrik Urmərinin toplanmasına sə-
 +
bəb olur. Bu, metal Hissələri yerlə
 +
 
 +
 
 +
TPHTOHOMETPHK FUNKSİYALAR 351
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
birlətdirmək, havanı ionlat
 +
| lapdırmaq
 +
elektrik dıcıları tətbiq er
 +
dielektrikin keciriciliyini artır-
 +
maqla aradan qaldırılır.
 +
Əd. Maksimov B. K.
 +
A. A., Staticeskoe əlektricestvo . üə
 +
mıpplennosti i zapyita ot neqo, M., 1978.
 +
TRİBOELEKTRİK DEFEKTOSK O-
 +
Pİ YA—6bə”zi ərintilərin markaları-
 +
 
 +
 
 +
nı muəyyən etmək ucun iplədilən
 +
qfektoskopiya çsulu.
 +
TRİBOMETRİY (Yun. (i5boz—sur-
 +
 
 +
 
 +
tun MƏ T- gəmetr iya )—xar İCİ surtunmə
 +
quvvəsi, surtunmə əmsalı, onun sər-
 +
həd qiyməti və surtunən səthlərin ye-
 +
yilməsini əlcən usul. Laboratoriya
 +
iqtəraitində tribometrik əlcmə nəqtə-
 +
Vİ, XƏTTİ VƏ mustəvi kontaktlar yara-
 +
dan nӱmunələrlə aparılır (məs., mus-
 +
təvi ӱzərində kӱrəcik, doquranı 00.
 +
Yunca surtunən carpaz qoyulmuqi iki
 +
silindr və s.). Belə nӱmunələrlə apa-
 +
ılan əlcmələrdə kontaktda olan va-
 +
id səthə duplən yeyilmə və sӱrtӱnmə
 +
quvvəsinin qiyməti tapılır. Surtun-
 +
MƏ TYBBƏCHHH Ə/THMƏK YHUYH €HAaCTHK €Ze€-
 +
menti olan qurqudan istifadə edilir.
 +
Surtunən cutlərin yukunu və sur"əti-
 +
ni artırmaqla surtunmə qӱvvəsinin
 +
ardıcıl qiymətləri geturulur. Yuku
 +
artırdıqda friksion əlaqələrin sayı
 +
artır və numunənin temp-ru dəyipir.
 +
ur”ət artdıqda kontakta perpendikul-
 +
yar istiqamətdə temp-r qradiyenti dəyi-
 +
pir. Surtunmə əmsalının və yeyilmə
 +
intensivliyinin asılılıqını ifadə
 +
edən əyri surtulən cutluyun əsas xa-
 +
rakteristikasıdır. Bu əyri, iciboi
 +
silindrik nӱmunələrin sabit yuk al-
 +
tında sur”ətini pilləli qanunla də-
 +
yipməklə aparılan təcrubədən quru-
 +
lur. Temp-r nӱmunələrdən birinə gey-
 +
dirilmit termocutlə qeyd edilir.
 +
Yeyilmə intensivliyi yeyilmiiy tə-
 +
bəqə qalınlıqının gedilən yola nis-
 +
bəti ilə elculur. Yuku və ya hərəkət
 +
sur”ətini dəyinyməklə elə hal əldə edi-
 +
lir ki, nӱmunələrin səthi xarab olur
 +
(cizgilər yaranır). Bu halda surtun-
 +
mə quvvəsinin sərhəd qiyməti tapılır.
 +
Laboratoriya ipəraitində aparılan
 +
təcrubələrin nəticəsini real cuӱtlə-
 +
rin surtunməsinə tətbiq etmək qaba
 +
oxparlıq nəzəriyyəsindən istifadə
 +
edilir. |
 +
TRİBU N—bax Xalq tribunları.
 +
“TRİBӰNA LYӰDU (“Tqubipa 1.4-
 +
4aiə—FXalq tribunası.) — gӱndəlik
 +
qəzet. Polma Birlətmii Fəhlə Par-
 +
tiyası MK-nın orqanı. 1948 il dekab-
 +
ın 16-dan Variavada nər edilir.
 +
akı 800 min nusxədən coxdur
 +
PMEYHAR (nar. tribunal — ıvsaHxa-
 +
na: əsas mə”nası: Qədim Romada muhum
 +
vəzifəli iqəxslərin — konsulların,
 +
pretorların xidməti vəzifələrini Ye-
 +
rinə yetirərkən oturduqları hundur
 +
yer, təpə) —xususi məhkəmə. 1) Beyuk
 +
 
 +
 
 +
Fransa inqilabı . devrundə inqilabi
 +
"an hkəmə. 2) SSRİ-də XKS-
 +
— ) 1917 nn, 22 mo.
 +
 
 +
 
 +
nin məhkəmə haqqında
 +
yabr (5 dekabr) tarixli dekreti ilə
 +
əksinqilabla və xususilə təhlӱkəli
 +
cinayətlərlə mubarizə ucun tə sis
 +
edilmiit məhkəmə (bax İcqilabi tri-
 +
bunallar), həmcinin hərbi cinayətlə-
 +
rə və qanunla onların aidiyyətindƏ
 +
olan digər cinayətlərə baxan məhkəmə
 +
(bax Hərbi tribunallar). Z) İkinci
 +
dunya muharibəsinin əsas hərbi cani-
 +
lərini tə”qib edən və cəzalandıran
 +
Beynəlxalq hərbi məhkəmə, 4) Fransa-
 +
 
 +
 
 +
da, İtaliyada birinci instansiya məh-
 +
kəməsi və barıppdırıcı məhkəmənin
 +
baxdıqı iplər ucun apellyasiya ins-
 +
tansiyası.
 +
TRİBUTS Vladimir. Filippovic (28.
 +
7.1900, Peterburq—30.8.1977, Moskva)
 +
= —sovet hərbi xadi-
 +
| mi, admiral (1943),
 +
tarix e.d. (1972).
 +
1928 ildənSov.İKP
 +
uzvu. HDD-nda 1918
 +
ildən xidmət et-
 +
mipdir. M. B.
 +
Frunze ad. Hərbi
 +
Dəniz Məktəbini
 +
(1926), Hərbi Də-
 +
niz Akademiyasını
 +
( ə bitirmii-
 +
dir. Vətənda:ii mu-
 +
haribəsində ipiti-
 +
rak etmipdir. Muharibədən sonra Xə-
 +
zər dənizi donanmasında və Qırmızı
 +
Bayraqlı Baltik Donanmasında (QBBD)
 +
xidmətdə olmutdur. 1939—47 illərdə
 +
QBBD-na komandanlıq etmiiqt, Lenin-
 +
qradın mudafiəsində və onun bloka-
 +
dasının Yarılmasında, Pribaltika-
 +
nın azad edilməsində mu hum fəaliy-
 +
Yət gəstərmitpdir. 1961 ildən iste”fa-
 +
ya cıxmıpdı. SSRİ Ali Sovetinin
 +
(2-ci caqırın) deputatı olmutdur. 2
 +
dəfə Lenin ordeni, Oktyabr İnqila-
 +
bı ordeni, 8 digər orden, medallar,
 +
habelə xarici ordenlərlə təltif edil
 +
mipdir.
 +
“TRİBMCӰNӱ (4“Tq1bBipez)—həftəlik qə-
 +
zet, Avstraliya KP-nin mərkəzi Opra-
 +
nı. 1939 ildən Sidneydə cıxır. Ti-
 +
ajı 7—8 min nusxədir (1983), . :
 +
RİVANDRAM— Hindistanda ipəhər:
 +
bax Tiruvanantapuram.
 +
TPVBHYM (nar. trivium, Hərfi mə”.
 +
nası—uc )on a)pbivbi, tres—yu --via—
 +
10n)—opra əcpnəpnə YyH-Tnəpnə, İeayHT
 +
kollegiumlarında və 6. muəssisələr-
 +
də tədris edilən 4Yeddi mustəqil sə-
 +
nətəzin uc humanitar elmdən—qram-
 +
matika, ritorika və dialektikadan
 +
nbarət batlıca silsiləsi.
 +
TRİQATRON Qing. Iptrreq—itpəsalı-
 +
cı qurqu, buraxıcı siqnal--(elek)-
 +
mpon) — elektrik bopalmasının bal
 +
vermə anını idarə edən kəeməkci elek-
 +
troda (idarəedici elektrod) malik,
 +
soyuqkatodlu yuksəkvoltlu qazbotalma
 +
qurqusu. Elektrik bopalması atm.-də
 +
və ya yuksək təzyiqli (10—103 kn/m?)
 +
tə"sirsiz qaz muhitində yaradılır.
 +
T.-dan maqnetronda, guclu generator
 +
lampalarında və s. yYuksəktezlikli
 +
rəqslərin modulyasiyası ucun elek-
 +
trik impulsları yaratmaqa imkan ve-
 +
ən qurqularda istifadə olunur.
 +
TrİQLİF (iyn. triglyphos, tri-MYDƏK-
 +
Kə6 cəesnəpnə—YH4 -- glyphö—kKəcnpəM)—
 +
me”marlıqda duzbucaqlı, ppaquli is-
 +
tiqamətdə bir qədər uzunsov plitə.
 +
T.-lərin metoplarla nəvbəli duzulu-
 +
iqu dorik orderdə friz əmələ gətirir.
 +
T. adətən sutunların və apırımla-
 +
rın oxları uzrə, binanın kunclərin-
 +
də (frizin qurtaracaqında) Yerlə-
 +
dirilir.
 +
TRİQONAL SİNQONİYA—kristal-
 +
loqrafiyada təsnifat vahidi: dərd
 +
kristalloqrafik oxla xarakterizə olu-
 +
nur. Orta kateqoriyalıdır. Bərabər
 +
qiymətli 1, (/, 2 oxları bir-birilə
 +
120 bucaq təpkil edir və eyni mus-
 +
təvidə yerləiyir. 2 oxu batqa qiymətli
 +
olub, onlara perpendikulyardır. Rom-
 +
boedrik (ucoxlu) vəziyyət vermədə rom-
 +
boedrin tilləri dl, V, Z oxları qəbul
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
edilir. T.s. kristallarında mutləq
 +
bir ədəd uc dərəcəli roka oxu
 +
olur, elementar əzək romboedrdir.
 +
TRİQONOM TRİYA Fi trlğonon—
 +
bucaq -- ...metriya) — riyaziyyatın
 +
əlməsi, triqonometrik YHKCH)ana-
 +
rı və onların həndəsəyə tətbiqini ey-
 +
ak? İki bəlməyə ayrılır: mustəvi
 +
. və sferik triqonometriya,. Əsas
 +
teoremləri sinuslar teoremi, kosinus-
 +
lar teoremi və tangenslər teoremi-
 +
dir. Mustəvi T. sferik həndəsədən
 +
sonra inkipafa baplamındır. Lakin
 +
bə”zi teoremlərinə əvvəllər də rast
 +
gəlinirdi. Mustəvi T.-nı Bəttani,
 +
Əbulvəfa, Nəsirəddin Tusi və 6. in-
 +
kipaf etdirmitinər. T.-nın sonrakı
 +
inkipafı N. Kopernik, T. Brahe,
 +
F. Viyet və İ. Keplerlə baqlıdır.
 +
T.-nın muasir nəzəriyyəsini L, Ey-
 +
 
 +
 
 +
lər a
 +
TRİQONOMETRİK SIRA — bax
 +
Sıra. |
 +
TRİQONOMETRİK TƏNLİK—məc-
 +
hHul arqumentin triqonometrik nk-
 +
siyalarına nəzərən cəbri tənlik. s-
 +
ları 51Pp x=a, sozx=a və Edx=s ppək-
 +
lindədir (|4|=1 və s ixtiyari həqiqi
 +
ədəddir) və uyqun olaraq
 +
x=(—1)" aqsup a--di,
 +
x arccos o 2 xn,
 +
x—arctg c-nn
 +
ə tam ədəddir). |
 +
RİQONOMETRİK FUNKSİYALAR
 +
 
 +
—elementar funksiyaların əsas sinif-
 +
lərindən biri. Onla-
 +
rın tə”yini ucun mər-
 +
kəzi koordinat baiylan-
 +
qıcında olan vahid ra-
 +
diuslu cevrə və onun
 +
uzərində . HƏTTƏCHH-
 +
dən ixtiyari uzunluq-
 +
da qəvs KƏTYDY və
 +
musbət sa “. HƏT-
 +
TƏCHHHH ordinatına
 +
(absisinə) a bucarının
 +
sinusu (kosinusu) deyi-
 +
lir: x = OR =sov "2 y,xO —sin q
 +
(bax Tangens, Kotangens, Sekans, Ko-
 +
sekans). Vahid cevrənin istənilən V
 +
nəqtəsinin koordinatları modulca
 +
vahiddən beyuk olmadıqından | —11
 +
1) sinusun, kosinusun qiymətlər cox-
 +
luqudur. İstənilən tam pi ədədi ucun
 +
 
 +
sin (a --2xn) sin a
 +
 
 +
cos (a --2xn) cos a
 +
 
 +
sin? o --cos? a 1
 +
 
 +
1-- (4? o — sec”
 +
 
 +
İ --ctg? a — cosec?
 +
norpyayp. Sinus, kosinus, tangens BƏ
 +
kotangens əsas T.f.- dır. Kosinus cӱt,
 +
qalanlar tək funksiyadır. Butun T.f.
 +
quvvət sırasına ayrılır. Arqumentin
 +
kompleks qiymətləri ucun T.f. quvvət
 +
sırası vasitəsilə tə”Yin edilir. Belə
 +
funksiyalar ustlu funksiya ipəklin-
 +
də Eyler dusturları ilə gestərilir
 +
(bax Hiperbolik funksiyalar). Komp-
 +
leks arqumentin sinusu və kosinusu
 +
modulca 1-dən beyuk qiymətlər də alır.
 +
Məs,
 +
 
 +
51p(902 4-3:) = (e24-e — )/2= 10,07
 +
 
 +
x=51P (u tənliyi coxqiymətli (/ funk-
 +
siyasını tə”yin edir. Bu, sinusun tərs
 +
funksiyasıdır və (= Aqsıp x kimi
 +
iparə edilir. Digər T.f.-ın tərs
 +
funksiyaları da analoji tə”Yin edi-
 +
lir (bax Tərs triqonometrik funk-
 +
siya). T.f. astronomik və həndəsi TƏZ-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
IHər. 1.
 +
 
 +
 
 +
TRİDİMİT
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
(Pək. 2.
 +
 
 +
 
 +
Triqonometrik
 +
trafiki: /—sinus: 2—kosinus: 3—tangens:
 +
4—kotangens, 5—sekans: 6—kosekans,
 +
 
 +
 
 +
funksiyaların
 +
 
 +
 
 +
qiqatlar nəticəsində yaranmındır.
 +
Ucbucaqda və cevrədə parcaların nis-
 +
bəti mahiyyətcə T.f.-dır. Buna Ee-
 +
klid, Arximed, Apolloni və b.-nın
 +
əsərlərində rast gəlinir. T.f.-a il-
 +
kin parca kimi baxılmıiy və onla-
 +
rı bu ipəkildə Samoslu Aristarx,
 +
Hinpnparx və Ptolemey sferik ucbu-
 +
caqın həllinə tətbiq etminlər. Pto-
 +
lemey hər 30" ucun iti bucaqın vətər-
 +
lər cədvəlini 109 dəqiqliklə tərtib
 +
etmipdir. Bu, ilk sinuslar cədvəli
 +
idi. 51pP f funksiyasını nisbət kimi
 +
Ariabhata inlətmipdir. (I r və
 +
s14 f, 56şr və sozes f funksiyaları-
 +
na Bəttani və Əbulvəfanın əsərlə-
 +
rində rast gəlinir. Blaskara həp 1?
 +
“ H cədvəl qurmaqa usul vermitdir.
 +
- nəzəriyyəsini Muasir formaya
 +
Eyler gətirmindir. O, kompleks və hə-
 +
qiqi arqumentlər ucun T.f.-ın tə”ri-
 +
fini, indiki simvolikasını, ustlu
 +
funksiya ilə əlaqəsini vermiiy, sinus
 +
və kosinusun ortoqonallırını gəstər-
 +
mipidir.
 +
 
 +
Ədl Məmmədov R., Triqonomet-
 +
rik funksiyaların analitik ipərhi, B.,
 +
 
 +
 
 +
1963. Pıpkin A. Q., Spravocnik po ma-
 +
tematike, M., 197
 +
 
 +
 
 +
1979.
 +
 
 +
TPHAHMVIT (iyn. tridymos—yurarT)—
 +
. mineral. Kimyəvi tərkibi 5:O,, Uc
 +
modifikasiyası var: i -T.—heksaqo-
 +
nal, d-Q.—triqonal, y-T, —pOMÖHK CHH-
 +
qoniyalarda kristallatır. Rəngsiz,
 +
boz olur. Levhətəkilli kristallar,
 +
kӱrəvi aqreqatlar, mizrappəkilli iki-
 +
ləpmələr əmələ gətirir. Sərtliyi 6—7:
 +
sıxlıqı 2228—2247 kq/m2, T.-ə effu-
 +
ziv suxurlarda, tuflarda təsaduf edi-
 +
lir, meteoritlərdə və ay suxurunda da
 +
apkar edilmitdir. Odadavamlı ma-
 +
teriallar (Oinas və s.) istehsalında
 +
itlədilir.
 +
 
 +
TPHEAP (iyn. tri—yu -- hedra—ory-
 +
racaq, uz)—bir nəqtədən cıxan qariyı-
 +
lıqlı perpendikulyar uc vahid vek-
 +
tor sistemi. Hərəkətin nisbiliyini,
 +
əyrilərin və səthlərin Həndəsəsini
 +
ə rənməkdə muhum rolu var.
 +
 
 +
TRİYER (fr. (q:eq—secmək, cepidlə-
 +
mək), dəncetpidləyən ma-
 +
ilı n—k.t.-nla bitki toxumlarını
 +
dənələrin uzunluquna gərə qatınıq-
 +
lardan təmizləmək və onları ceiidlə-
 +
MƏK ucun mapın, yaxud mӱrəkkəb dən-
 +
təmizləyən maiının iilək orqanı. Si-
 +
lindrik və diskli T.-lər var. SSRİ-
 +
NİN G.t.-nda silindrik. T. daha geniiy
 +
Yayılmımdır: milək orqanı ici gez-
 +
gez olan (yuvalardan ibarət) silindr-
 +
dir. Silindr fırlandıqda nisbətən
 +
qısa dənlər Yuvalara duiqur, yuvalar
 +
Yuxarı qalxır, silindr dəndukdə on-
 +
lardakı dənlər əz aqırlıq quvvəsi-
 +
 
 +
 
 +
nin tə”siri ilə silindrin daxilində-
 +
ki nova təkulur və oradan iineklə cı-
 +
xarılır. Uzun dənlər isə silindrin
 +
səthi ilə onun oxu boyunca hərəkət
 +
edərək əks tərəfdən cıxarılır.
 +
TRİYEST (Tq:e5() — PQimali İtali-
 +
Yada qəhər. Adriatik dənizinin Tri-
 +
Yest kerfəzi sahilində beəyuk port.
 +
Friuli-Venesiya-Culiya vil.-nin və
 +
Triyest əyalətinin inz.m. ƏH. 270 min
 +
(1977). Mapınqayırik (gəmiqayırma,
 +
gəmi mӱhərrikləri, gəmi tə”miri və s.),
 +
qara metallurgiya, neft e”malı, kim-
 +
Ya, sement, iqutiə, karız, cut, yeyinti
 +
sənayesi, dənizcilik, təbiət tarixi mu-
 +
zeyləri, Beynəlxalq nəzəri fizika
 +
mərkəzi, antik me”marlıq abidələri
 +
var. T.—İnqolitadt (AFR) neft kə-
 +
məri fəaliyyət gəstərir.
 +
 
 +
qədimdə romalıların koloni-
 +
Yası olmuii, orta əsrlərdə muhum ti-
 +
carət mərkəzinə cevrilmiidi. 1382
 +
ildə Avstriyanın hakimiyyətinə gec-
 +
 
 +
 
 +
mipdi. Birinci dunya muharibəsin-
 +
dən sonra İtaliya tərkibinə daxil ol-
 +
mutidu. 1943 ildə Banin Almaniya-
 +
 
 +
 
 +
sı ipqal etmitidi. 1945 il mayın 1—
 +
2-də Yuqoslaviya Xalq Azadlıq Ordusu
 +
tərəfindən azad olunmutdur. İyunun
 +
9-da T. ingilis-amerikan qopunları
 +
hərbi komandanlıqının ixtiyarına
 +
kecmipdi. 1947—54 illərdə ingilis-
 +
amerikan I orqanlarının nəzarə-
 +
ti altında T. və ona bititpik torpaq-
 +
lar “Azad T.ə ərazisi e”lan olun-
 +
mulpdu. İptal rejimi ləev “*edildik-
 +
dən sonra baqlanmınt Yuqoslaviya—İta-
 +
liya sazipinə (1954) əsasən T. və on-
 +
dan qərbdə olan torpaqlar (223 km?)
 +
İtaliyaya, (pərqə olan torpaqlar isə
 +
(təqr. 5920 km?) Yuqoslaviyaya veril-
 +
di. İkinci dunya muharibəsi..zamanı
 +
T.-in alman-fapist ipiqalcıların-
 +
dan azad edilməsi uqrunda mubari-
 +
zədə yuzlərlə azərb. (M. Huseynzadə,
 +
M. Seyidov, C. Həkimli və b.) iptirak
 +
etmitlər. |
 +
TRİYEST KƏRFƏZİ (Golfo di Trie-
 +
5|ey)— Adriatik dənizinin 11m.-ında
 +
kərfəz. Venesiya kərfəzinin bir his-
 +
səsi. Dərinliyi 22 m, eni 35 km. Qa-
 +
barmalar olur (hund. 0,8—1,0 m). Tri-
 +
yest portu T.k. sahilindədir.
 +
TRİKLİNİK SİNQONİYA—-kris-
 +
talloqrafiyada təsnifat vahidi, alcaq
 +
kateqoriyalıdır. (Uc muxtəlif qiy-
 +
mətli və cəp bucaqlar təiykil edən ox-
 +
larla xarakterizə olunur: aə=f=-* 94902,
 +
ae bşec. T.c. kristalları Ya asimmet-
 +
rik, ya da yalnız bər simmetriya mər-
 +
kəzinə malik olur. Bu sinqoniya kris-
 +
tallarında elementar əzək tərəfləri
 +
muxtəlif uzunluqda olan cəpbucaqlı
 +
paralelepipeddir. |
 +
 
 +
TPHKÖ (öp. tricot, tricoter—Toxy -
 +
maqu—1) yun, yarımyun, pambıq iplik-
 +
lərin kimyəvi liflərlə qarımıqın-
 +
dan toxunmuii qalın kostyumluq parca.
 +
Uzərində aydın nəzərə carpan naxıit-
 +
lar (zolaq, dama və s.) olur. 2) Tri-
 +
kotajdan hazırlanmıl, kip teatr və
 +
idman geyimi. |
 +
TPHKOTA)K (bp. tricotaqe, tricoter—
 +
toxumaq)—bir və ya bir necə sap sis-
 +
temlərindən ilmələr Yaratmaqla və
 +
onları qarpılıqlı hərməklə alı-
 +
nan toxuculuq mə”mulatı və Ya parca-
 +
sı. Baqiqa toxuculuq mə”mulatların-
 +
dan fərqli olaraq T. butun istiqamət-
 +
lərə dartıla bilir (ilmələrin forma
 +
və eəlculəri dəyiiqə bildiyindən). Bopp
 +
(yumaq) ilmə qurulutlu T.-a Yumiyaq-
 +
lıq və əzilməmək xassəsi verir. İl-
 +
 
 +
 
 +
mələrin strukturuna gərə T. uzununa
 +
toxunutilu (əri), eninə toxunutlu
 +
(kulir), birqat və ikiqat (daha qalın
 +
və aqır), saya və naxımlı olur. T.-
 +
dan paltar, corab, əlcək, sun”i xəz,
 +
balıqcı torları, texniki və tibbi
 +
mə”mulatlar və s. hazırlanır. Bax
 +
Həmcinin Toxuma.
 +
TRİKOTAJ MAİYINI —trikotaj
 +
parca və mə”mulatlar hazırlamaq ucun
 +
mapın. İlk T.m. İngiltərədə (əl ilə
 +
iplədilən 1589 ildə, mexaniki 1769
 +
ildə) yaradılmıtdır. Sapların (ip-
 +
liklərin) bir-birinə kecirilmə və to-
 +
xunma usulundan asılı olaraq eninə
 +
toxunutlu T.m. (sap butun iynələrdən
 +
ardıcıl gecirilərək toxunur) və uzu-
 +
nuna toxunuilu (coxlu sayda sapların
 +
hər biri eyni zamanda əz iynəsindən
 +
kecirilir və sonra ilmələrlə toxu-
 +
nur) T.m.-na ayrılır. Tə”yinatına ge-
 +
rə trikotaj parcalar hazırlayan (saya,
 +
naxıplı) T.m.: ayrı-ayrı trikotaj
 +
mə”mulatlarını və ya mə”mulatın de-
 +
tallarını toxuyan avtomat T.m.: Yekun
 +
tikii zamanı son bicim tələb edən
 +
mə”mulat və ya onun hissələrini toxu-
 +
Yan Yarımavtomat T.m. olur.
 +
TRİKOTAJ SƏNAYESİ — toxuculuq
 +
sənayesi sahəsi. T.s. mӱəssisələri tri-
 +
kotaj -. (o cumlədən texniki par-
 +
ca), corab və əlcək mə”mulatı, alt və
 +
ust trikotaj, bal geyimləri, iqərf,
 +
eləcə də sənaye və tibb tə”yinatlı mə”-
 +
mulatlar istehsal edir. Trikotaj mə"-
 +
mulatları istehsalında geniiq ceptid-
 +
də pambıq və yun saplardan, kimyəvi
 +
liflərdən istifadə olunur.
 +
Trikotaj paltar istehsalı 18 əs-
 +
rin sonu—19 əsrin əvvəllərində Fran-
 +
ca, b. Britaniya və Almaniyada HHKH-
 +
mada batlamıpndır. Rusiyada ilk
 +
kustar trikotaj muəssisələri 19 əs-
 +
rin axırında yaranmıpdır. SSRİ-də
 +
mӱharibədən əvvəlki bejilliklərdə
 +
T.s. yuksək ə inkitaf etmiti-
 +
dir. Moskva, Kiyev, Bakı (cAzərtri-
 +
kotajq), Novosibirsk, Tbilisi, Ko-
 +
kand və s. pəhərlərdə iri trikotaj
 +
f-kləri tikilmitdir. . uharibədən
 +
sonrakı illərdə Kursk, Minsk, Həii-
 +
tərxan, Brest, Qaraqanda, Birobican
 +
və s. iqəhərlərdə bəyuk T.s, muəssisələ-
 +
ri Yaradılmındır. 1983 ildə SSRİ-
 +
də 1814 mln. cut corab mə”mulatı
 +
(1940 ildə 489), 1173 mln. ədəd alt
 +
trikotaj (127), 474 mln. ədəd ust tri-
 +
kotaj (98,9) istehsal olunmupdur.
 +
Butun muttəfiq resp.-larda T.s. mçəs-
 +
sisələri var. Azərb.SSR-də ilk T.s.
 +
mӱəssisəsi 1927 ildə Bakıda yara-
 +
dılmıpndır (bax N. Nərimanov ad.
 +
Bakı istehsalat trikotaj birli-
 +
fu). 1984 ildə 41,5 mln. cut corab mə"-
 +
mulatı, 25,1 mln. ədəd alt trikotaj,
 +
11,7 mln. ədəd ӱst trikotaj buraxıl-
 +
mhipqdır. Xarici sosialist əlkələrin-
 +
dən ADR-də 1981 ildə 338 mln. cut co-
 +
rab mə”mulatı, 54,4 mln. ədəd ust tri-
 +
kotaj, 188 mln. ədəd alt trikotaj
 +
istehsal olunmuidur. BXR-də muva-
 +
fiq olaraq 64,6: 55,3, 75,3, Mac.XR-də
 +
69,1, 43,0, 45,5, PXR-də 142: 122, 275,
 +
RSOR-də 240, 147, 149, CSSR-də 101,8:
 +
73,2, 74,9. Kapitalist əlkələrindən
 +
Yaponiya, ABİQ, AFR T.s. məhsulları
 +
istehsalına gerə irəlidə gedir.
 +
TRİKREZӦL—o-, m- və ”– krezolla-
 +
rın qarıltıqı (bax Krezollar). Rəng-
 +
siz, Yaxud acıq sarı spesifik iyli
 +
maye. Tibdə sulu məhlulu antiseptik
 +
(stomatologiyada) və dəzinfeksiyaedi -
 +
ci maddə kimi iiylədilir.
 +
 
 +
 
 +
TPVIKKEP (un. trigger—nməcanıqbı
 +
 
 +
 
 +
qurqu)—iki aktiv elementi (əksər hal- |
 +
 
 +
 
 +
larda tranzistoru) olan ipəsalma sxe-
 +
mi (qurqusu). T. əks əlaqələrlə tə”min
 +
olunmupl iki dayanıqlı vəziyyətdən
 +
 
 +
 
 +
birində olur. Vəziyyətinin dəyipdi- —
 +
 
 +
 
 +
rilməsi ucun giriplərindən birinə
 +
xarici siqnal verilməlidir. Əsasən,
 +
avtomatika və telemexanika sistemlə-
 +
rində, hesablama texnikasında və s.-də
 +
g.nii isfadə olunur.
 +
TRİLATERASİYA (lat. (qPakeqiz—
 +
uctərəfli) — Yer səthində geodezik
 +
ufuqi istinad məntəqələrinin tə”yin-
 +
edilmə metodlarından biri. T.-da Yer
 +
səthində bir-birinə bititik ucbucaq-
 +
-ar iəbəkəsi qurulur və bunların bu-
 +
tun tərəfləri elektrooptik və ya ra-
 +
dioməsafəəlcənlə əlculur. Tərəflə-
 +
rin uzunluqlarını bilərək, ucbucaq-
 +
ların bucaqları və təpə nəqtələrinin
 +
koordinatları hesablanır. T.-nın tət-
 +
biqi elektrooptik və ya radioməsafə-
 +
əlcənlərin ixtirasından sonra mum-
 +
. olmutndur.
 +
 
 +
TRİLYON (fr. (tq Bop)—10:,
 +
əlkələrdə 1018 ədədi.
 +
TRİLOBİTLƏR (TqPoI ay) — nəsli
 +
kəsilmii dəniz buqumayaqlıları sin-
 +
fi. T. Kembrinin əvvəllərində əmələ
 +
gəlmit, Permin ortalarında nəsli gə-
 +
silmipdir. Bədəni ellips formalı-
 +
dır, əksəriyyətinin uz. 3—10 sm (bə?-
 +
zən Ə mm, yaxud 70 sm-dək) olub, bail,
 +
kevdə və quyruq Hissədən ibarətdir.
 +
Ayrıcinsiyyətlidir. 2 yarımsinfə bo-
 +
lunmutplər: miomerlər (80 cinsədək)
 +
və polimerlər (1400 cinsədək). Alt
 +
Paleozoyun stratiqrafiyasını eyrən-
 +
məkdə əhəmiyyətlidir.
 +
TRİLOFGİYA—bir muəllifin sujet
 +
və məzmunca baeklı uc əsəri (Bomarize-
 +
nin “Sevilya bərbəriz, A. Tolstoyun
 +
cƏzablı yollarlaq, S. Rəhimovun “Sac-
 +
lıq T.-ları və s.).
 +
 
 +
TRİNİDAD (Trinidad) — ArnaHrTHK
 +
okeanında, Cənubi Amerikanın :g/m.-ip,
 +
sahilləri yaxınlıqında ada. Trini-
 +
dad və Tobaqo dəvlətinin bir hissə-
 +
si. Sah. 4,8 min km?,
 +
 
 +
 
 +
bə”zi
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TPMHHHAAA BƏ TOBATO (Trinidad
 +
ap4 Tohado), Trinidad və To-
 +
baqo Respublikası (Kerih-
 +
lic of Trinidad and Tobago).
 +
 
 +
Umumi mə”lumat. Vest-Hinddə dev-
 +
lət, Karib dənizində, Cənubi Ameri-
 +
ka sahilləri yaxınlıqındakı Qri-
 +
nidad a., Tobaqo a. və 5 kicik adadan
 +
ibarətdir. Millətlər Birliyilə da-
 +
xildir. Sah. 5,1 min km?, Əh. 1,2 mln.
 +
(1981). Paytaxtı Port-of-Speyn il.-dir.
 +
T. və T. iizibati cəhətdən Ӱ9.qraflı-
 +
qa bəlunur.
 +
 
 +
Dovlət qurulumzu. T. və T. resp.-
 +
dır. Konstitusiyası 1976 il iyulun
 +
27-dən quvvədədir. Dəvlət baicısı
 +
prezidentdir. Qanunverici hakimiyyət
 +
 
 +
Yumayəndələr palatası və senatdan
 +
ibarət parlamentə məxsusdur. İcra
 +
 
 +
 
 +
ASE—23, c. 9
 +
 
 +
 
 +
TRİNİDAD VƏ TOBAQO
 +
 
 +
 
 +
040-6:—— —
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
b x
 +
ə ii
 +
— it İc” Hpuncec-Taqi—— —— ş—
 +
= — 44-Leyuk x,  |Moyaro-kerf———
 +
“büöpmü. “ Tun farya fapep-ib I
 +
: = unüpuk ===
 +
 
 +
 
 +
sul
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
——
 +
İDAD VƏ TOBAQO
 +
0 36
 +
 
 +
 
 +
72 RM
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
| Venesuela
 +
 
 +
 
 +
hakimiyyətini bap nazir batda olmaq-
 +
la həkumət həyata kecirir.
 +
 
 +
Təbiət. Trinidad a.-nın cox his-
 +
səsi alcaq dӱzənlikdir. P1m.-da hund.
 +
940 m-ə (Aripo d.) catan dar silsilə-
 +
si, c. sahili boyunda palcıq vulkan-
 +
ları var. Tobaqo a.-nın (11m.-i1.-ində
 +
maks. hund. 576 m olan dalar uca-
 +
lırq c.-q.-də əhəngdapıdan ibarət al-
 +
caq plato Yerləpqir. Əlkənin iqlimi
 +
subekvatorial, isti və rutubətlidir.
 +
Orta aylıq temp-r 25—2792 S-dir. İl-
 +
lik yarıntı 1200 mm-dən (q.-də) 3800
 +
mm-ə “(tim.-i1.-də) qədərdir. Həmipiə-
 +
Yaptıl mepələr genii yayılmındır.
 +
 
 +
Əhali. Əhalinin 4295 -i zəncilər,
 +
4196 -i hindilərdir: avropalılar, cin-
 +
lilər və b. da yaptayır. Rəsmi dil
 +
ingilis dilidir. Dindarların əksə-
 +
riyyəti xristiandır. İpləyən əhali-
 +
nin 2496 -i xidmət, 1996 -i e”mal və mə”-
 +
dən sənayesi, 1896 -i ticarət, 13,192-i
 +
K.T., meylə və balıqcılıqda calınır.
 +
Orta sıxlıq 1 km”-də təqr. 235 nəfər-
 +
dir (198:). PTəhər əh. 5496 –dir (1975).
 +
Əsas iəhərləri: Port-of-Speyn (ətra-
 +
 
 +
ı ilə birlikdə 280 min, 1977), San-
 +
ernando.
 +
 
 +
Tarixi mə”lumat. T. və T. a-rını
 +
1498 ildə X. Kolumb kəif etmiidir.
 +
İspan iipqalından (16 əsrdən) sonra
 +
yerli əhalinin bir qismi mustəmlə-
 +
gəcilər tərəfindən qırıldı. Plan-
 +
tasiya təsərrufatlarında: ipylətmək
 +
 
 +
 
 +
ucun kolonistlər Afrikadan zənci
 +
qullar gətirməyə bapladılar. 1797
 +
ildə Trinidad, 1814 ildə Tobaqo İn-
 +
 
 +
 
 +
giltərənin həkmranlıqına kecdi. İn-
 +
giltərəyə məxsus mustəmləkələrdə ge-
 +
ləlik ləqkv edildikdən sonra zənci qul-
 +
ların bir hissəsi plantasiyaları
 +
tərk edərək bopq torpaqlarda təsərru-
 +
fat yaratmaqa bailadı, bir qismi isə
 +
iəhərlərə axındı. Ona gərə də mus-
 +
təmləkəcilər plantasiyalarda ipilət-
 +
mək ucun muqavilə əsasında Hindis-
 +
tan, Cin, Portuqaliya və s, elkələrdən
 +
fəhlə gətirməyə batladılar. 1866 il-
 +
də Trinidadın c.-q.-ində neft aikar
 +
edildi, təsərrufatın iqtisadi struk-
 +
turu tədricən dəyitidi, sənaye prole-
 +
tariatı meydana gəldi. 1890 ildə ilk
 +
fəhlə təikilatları yarandı. Bəyuk
 +
 
 +
ktyabr sosialist inqilabının tə"si-
 +
ri ilə T. və Q.-da inqilabi hərəkat
 +
genipləndi. Əlkəni burumuti 1937 il
 +
tə”tilindən sonra həmkarlar ittifaq-
 +
larının Yaradılmasına icazə veril-
 +
di, əlkə tarixində ilk dəfə olaraq
 +
əmək qanunvericiliyi quvvəyə mindi,
 +
 
 +
 
 +
353
 +
 
 +
 
 +
Milli azadlıq hərəkatının geniplən-
 +
məsi B. Britaniyanı 1950 ildə T, və
 +
T.-Ya daxili ezӱnundarə huququ ver-
 +
məyə məcbur etdi. 1956 ildə yaranmıt
 +
Xalq Milli Hərəkat Partiyası
 +
(XMHP) adalara istiqlaliyyət vermək
 +
tələbini irəli surdu. Milli azadlıq
 +
hərəkatının, təzyiqi altında B. Bri-
 +
taniya 1962 lin avqustunda T. və T.-
 +
Ya mӱstəqillik verdi. |
 +
 
 +
1976 il avqustun 1-də T. və T. resp,
 +
e”lan olunmutdur. 1980 ildə Tobaqo-
 +
ya daxili əzunuidarə huququ veril-
 +
mipdir. 1981 il (noyabr) parlament
 +
seckiləri zamanı hakim XMHP səs-
 +
lərin əksəriyyətini qazanmındır. T.
 +
və Q. dinc yanapı yatpama prinsipləri
 +
əsasında beynəlxalq əməkdailıqın in-
 +
kipaf etdirilməsi ir HAA cıxıp1
 +
edir.1972 ildə Kuba, 19 1 ildə SSRİ,
 +
1979 ildə CSSR ilə diplomatik mu-
 +
nasibətlər yaradılmıpdır. |
 +
 
 +
Siyasi pqrtiyalar və Həmkarlar
 +
ittifaqları. Xalq Milli Hə-
 +
rəkat Partiyas ı—hakim par-
 +
tiyadır, 1956 ildə yaradılıb, xırda
 +
burjuaziyanı, ziyalıları, habelə
 +
 
 +
əhlələrin bir hissəsini təmsil
 +
 
 +
edir: Birlətmitfəhləcəb-
 +
həsi— 1975 ildə yaradılıb. De-
 +
mokratik fəaliyyət kon-
 +
r pe cv (1971), Muznu ?eHH nəƏH-
 +
əl ma uqrunda təqkilat
 +
(1980, Demokratik leybo-
 +
rist partiyası (1956), So -
 +
sial-Demokrat partiyası
 +
(1956). Həmkarlar ittifaq-
 +
ları konqresi (1957).
 +
 
 +
İqtisadiyyat. T. və T. Karib Həvzə-
 +
si əlkələri icərisində iqtisadi cə-
 +
Hətdən inkipaf edənlərdən biridir,
 +
Əlkədə zəngin neft və qaz yataqları
 +
var. 1982 ildə 9,5 mln. tq neft cıxa-
 +
rılmıldır. Yerli neftdən baiyqa
 +
idxal olunan neft də e”mal edilir.
 +
1981 ildə 11,5 mln. tt neft məhsulla-
 +
rı istehsal olunmupdur. Neft ha-
 +
silatının cox Hissəsinə və e”malı-
 +
nın 2/,--unə AB1P inhisarları nəza-
 +
rətedir. Kimya, sement, iquptə, toxucu-
 +
luq, ayaqqabı, yeyinti (əsasən, pəkər)
 +
tutun və b. sənaye sahələri var. 1980
 +
ildə 1,8 mlrd. ket saat elektrik
 +
enerjisi istehsal olunmutidur. Tə-
 +
bii asfalt cıxarılır (59,3 min m,
 +
1981). K.t.-nda iri torpaq sahibliyi
 +
ustundur. PTəkər qamını, kakao, qəh-
 +
və, cəltik, tutun, banan, sitrus meyvə-
 +
ləri, kokos palması və s. becərilir.
 +
Heyvandarlıq zəifdir. Balıq ovla-
 +
nır. Qiymətli oduncaq nevləri təda-
 +
ruk edilir. D.y.-ları var. Avtomobil
 +
yollarının uz. 7,1 min km-dir (1981).
 +
Muhum dəniz portu Port-of-Speyn-
 +
dir. Beynəlxalq aeroport var. Əsasən,
 +
neft məhsulları, qaz, MƏRD) təbii
 +
asfalt və s. ixrac olunur. Neft, sə-
 +
naye malları, ərzaq məhsulları, ma-
 +
ilın və avadanlıq idxal edilir. Xa-
 +
rici ticarəti, əsasən, ABİ1, Kanada,
 +
B. Britaniya, Karib hevzəsi elkələ-
 +
ri, Venesuela, Meksika, Səudiyyə Ərə-
 +
bistanı ilədir. Turizm inkiyaf et-
 +
mipdir. Pul vahidi T. və T. dolla-
 +
pusu
 +
 
 +
Səhiyyə. 1974 ildə resp.-da əhali-
 +
nin Hər min nəfərinə duiqən doqum
 +
sayı 26,5, əlum sayı 6,7, Hər min nə-
 +
fər diridorulana gerə ulpaq elumu
 +
26,2 olmuliqdur. Əlkədə ə, pa-
 +
razitar (mə”də-baqırsaq, zəhrəvi və s.),
 +
ӱrək-damar və ipəkərli diabet xəstə-
 +
likləri genin yayılmıtndır. Əlkədə
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
354
 +
 
 +
 
 +
4,8 min carpayılıq (əhalinin hər min
 +
vərərinə 4,6 carpayı) 28 xəstəxana,
 +
444 həkim (əhalinin Hər 2,6 min nə-
 +
fərinə 1 həkim), 62 diiq həkimi, 289
 +
ə 5,3 min orta tibb ipcisi var
 +
Maarif. T. və T.-da 6—12 yaqilı
 +
utpaqların təhsili icbaridir. Təhsil
 +
muddəti ibtidai məktəblərdə 10, iki-
 +
mərhələli orta məktəblərdə 8 (6--2)
 +
ildir. Dərslər ingilis dilindədir.
 +
Pulsuz dəvlət məktəbləri ilə yanaqtı,
 +
pullu xususi məktəblər də var. T. və
 +
T.-da Vest-hind un-tinin filialı,
 +
politexnik,texniki, k.t. in-tları fəa-
 +
liyyət gəstərir. Bəyuk kitabxanaları:
 +
Mərkəzi kitabxana, un-t kitabxana-
 +
sı, Port-of-Speyndə Milli muzey var.
 +
. Mətbuat, radio veriliiyləri, tele-
 +
viziya Muhum gundəlik qəzetləri:
 +
cTrinidad qardianu (1917), “Trinidad
 +
end Tobaqo ekspressə (1967), *İvninq
 +
nyusə (1936). Radio verilitlərinə
 +
1947, televiziya verilinlərinə 1962
 +
ildən baplanmıdır: milli informa-
 +
siya agentliyi yoxdur.
 +
 
 +
Ədəbiyyat. 20 əsrin 30—40-cı illə-
 +
rində milli azadlıq mubarizəsinin
 +
Yuksəlinyi ipəraitində təpəkkul tapan
 +
ədəbiyyat ingilis dilində inkipaf
 +
edir. Mustəmləkə rejimi dəvrundə
 +
mӱhacirətdə Yapayan yazıcılardan R.
 +
də Buassyer, S. Selvon və 6.-nın yara-
 +
dıcılıqında Vest-hind xalqlarının
 +
həyat və mӱbarizəsi əks olunmuqidur.
 +
V. S. Neypol sosial qusurları ifila
 +
edən romanlar yazmıldır. 60—80-ci
 +
illərdə zəhmətkeilərin
 +
raq artmıldır (nasirlərdən M. En-
 +
toni, E. Lavles, İ. Xan, iairlərdən
 +
X. Telemak, Y. Rouc, D. Uolkott və b.).
 +
 
 +
Me”marlıq və təsviri sənət. P1ə-
 +
hərlərdə (Port-of-Speyn, San-Fer-
 +
nando) aqacdan tikilmiiy evlər (oyma
 +
naxılnlı) ustundur. İctimai bina-
 +
lar, iqəxsi mulklər, kilsələr, əsasən
 +
19 əsrin əvvəllərindən tikilmiin-
 +
dir. Muasir uslubda binalar azdır.
 +
19 əsrin 2-ci yarısında rəssam J.
 +
Kazabon akvarellə Trinidadın mən-
 +
zərələrini cəkmiidir. 20 əsrdə bo-
 +
Yakarlardan M. P. Alladin, C. Far-
 +
rel, K. Canq, heykəltəraiq K. Morris
 +
xalq həyatını təsvir edirlər.
 +
 
 +
Əd.: Sovremennai vest-indskan novel-
 +
la, M., 1973: Selivanov V. İ., Əks-
 +
pansin SİPA v LatinskoN Amerike, M.,
 +
1975, Latinskan Amerika, M., 1976: Ame-
 +
rika. ObiyiN obzor LatinskoV Ameriki.
 +
Srednan Amerika, M., 1981 (seril “Stranı
 +
i narodı).
 +
 
 +
 
 +
TRİNİTROTOLU OL, trotil,
 +
tol, TNT S,N4OŞC. — nartlayıcı
 +
maddə: rəngsiz, saxlandıqda saralan
 +
kristaldır (texniki məhsul sarı rəng-
 +
dədir), asetonda və benzolda yaxiı,
 +
suda pis (20*S-də 100 ml suda 0,013 z)
 +
həll olur: 80,85*S-də bərkiyir:u sıx-
 +
lıqı 1,600 q/sm?-ə yaxındır.
 +
T. kimyəvi davamlıdır, partlayı-
 +
cı xassəsi qalmaqla parcalanmadan
 +
uzun muddət saxlanıla bilər. Əsaslar-
 +
la tə”sir etdikdə kəskin boyanmıiy
 +
kompleks, qələvilərlə tə”sir etdikdə
 +
isə asan partlayan qeyri-sabit metal
 +
tərəmələr — trotilatlar (bax
 +
həmcinin Nitrobirləimələru əmələ
 +
gəlir. Partlayıcı xassəsi: sıxlırı
 +
1,5 q/sm? olduqda partlayınl zamanı
 +
ayrılan istilik 4190 kc/kq (1000
 +
kkal/kq), qaz halındakı məhsulların
 +
həcmi 730 lk?, detonasiyanın maksi-
 +
mum sur"əti 7000 m.san, alıqima temp-ru
 +
 
 +
 
 +
əyatına ma-–
 +
 
 +
 
 +
TRİNİTROTOLUOL
 +
 
 +
 
 +
2902S. T. partladıqda coxlu miqdar-
 +
da zəhərli dəm qazı əmələ gəlir. T.
 +
toluolu nitrat və sulfat turiuları-
 +
nın qarınıqı ilə nitrolaidırmaqla
 +
alınır. T.-dan deyuii sursatlarında
 +
və partlatma imilərində təmiz və ya
 +
qarıpıq halında istifadə olunur.
 +
TRİNİTROFENOL, pikrin
 +
turiusu, SuN-:O,Cӱ—aromatik nit-
 +
robirlətmə. T.-un partlayıcı xassəsi
 +
trinitrotoluola yaxındır, bərkimə
 +
temp-ru 1292S-dir. 20 əsrin 1-ci ru-
 +
bundə T. dəyult vəsaitlərində geniii
 +
tətbiq edilirdi. Asan əmələ gələn me-
 +
tal duzları (pikratlar) mexaniki tə”-
 +
sirə cox həssas olduqu ucun sonra-
 +
lar ondan istifadə məhdudlaidırıl-
 +
mıppidır. T. fenoldisulfoturiunu
 +
nitrat və sulfat turiularının qarı-
 +
HIbIFbI ilə nitrolaidırmaqla, dini-
 +
troxlor-benzoldan, benzola nitrat tur-
 +
iqusu və Ni(MO,),-lə tə”sir etməklə
 +
alınır.
 +
TRİNKOMALİ, Tirinkuna-
 +
malaya —Pri-Lankada iyəhər və
 +
port. PTərq əyalətinin inz.m. Əh, 44
 +
min (1974). Gəmilər tə”mir olunur.
 +
T. adada tamillərin ən qədim məskən-
 +
lərindəndir. Arxeoloji abidələrdən
 +
* Min sutun mə”bədiənin xarabalıqla-
 +
ı var.
 +
TRİO (ital. (yoq lat. tres, tria—yu)—
 +
1) uc ifacıdan ibarət musiqi ansamb-
 +
lı, klassik musiqidə, adətən skrip-
 +
ka, violoncel və fp.-dan ibarət olur.
 +
Azərb. xalq musiqisində, xususilə mu-
 +
qam ifacılıqrında T.-lara tarzən, ka-
 +
mancacalan və dəfcalan (adətən, xanən-
 +
də olur) daxildir. 2) T. ucun yazıl-
 +
mııq musiqi əsəri (U. Hacıbəyovun
 +
skripka, violoncel və fp,. ucun c Aiyıq-
 +
sayarızsı və s.). |
 +
TRİOD (yun. (q?-, mӱrəkkəb səzlərdə—
 +
uc--(elektr)od|—1) ucelektrodlu elek-
 +
tron lampası. Elektrodları termoelek-
 +
tron katodu (birbatia və ya dolayı kə-
 +
zərdilən), idarəedici tor və anoddur.
 +
T.-dan kicik, orta və beyuk gӱcə malik
 +
generator lampası və ya qəbuledici-
 +
gucləndirici lampa kimi istifadə
 +
olunur. Miniatur və nuvistor pəev-
 +
ləri daha cox Yayılmındır. T. if-
 +
rat yuksək tezlik diapazonunda i11-
 +
ləmək ucundur, halqavarı cıxhılı
 +
(rezonatorlara və Ya radiodalqavtu-
 +
rənlərə rahat birləqidirmək ucun)
 +
elektrodları olur. 2) Tranzistorun
 +
kehnə adı.
 +
TRİOZALAR—tərkibində 3 atom kar-
 +
bon olan dioksikarbonil birləiymə-
 +
lər, ən sadə nӱmayəndəsi monosaxarid-
 +
lərdir. T.-a D və Q. qliserin aldehi-
 +
di SNYONSNONSNO və dioksnaseton
 +
SN,ONSOSN,ON aiddir. Yapıl bit-
 +
kilərdə T. fotosintez prosesində SO,
 +
udulması nəticəsində əmələ gəlir. T.
 +
və onların fosfatları maddələr mu-
 +
badiləsinin “ür aralıq məhsuludur.
 +
TRİOKSAZİN, sedoksazin,
 +
trimet ozinum —trankvilizator
 +
qrupundan dərman preparatı. Mərkəzi
 +
sinir sisteminə sakitlətdirici tə”-
 +
sir gestərir, Yuxu pozeunluqunu bərpa
 +
edir. Mərkəzi sinir sisteminin oyan-
 +
malarında, umumi narahatlıqda, psi-
 +
xozlarda, nevrozlarda və s. sinir xəs-
 +
təliklərində tablet halında iilədi-
 +
lir.
 +
TRİOKSİBENZOӦL—bax LParoqallol,
 +
TRİOKSİMETİLEN, trioksan
 +
—SN,O—Y|, formaldehid trimezi:
 +
spesifik iyli rəngsiz kristal. 61—
 +
62:C-nə qaynayır, 114—115”S-də 3pa-
 +
 
 +
 
 +
yir, sıxlıqı (632S-də) 1,17 aysm?-dir.
 +
T. su ilə azeotrop qarımpıq əmələ gəti-
 +
rir, bir cox uzvi həlledicilərdə Yax-
 +
iı Həll olur. Formaldehidin sulu
 +
məhlulunun sulfat zutpusu İLƏ QIZ-
 +
dırılmasından alınır.
 +
TRİOLE (Tpo1es) Elza (24.9 1896,
 +
Moskva—16.6.1970, İvelin departamen-
 +
ti, Sent-Arnu-an-İvelin) — fransız
 +
yazıcısı. oskvada ali me”marlıq
 +
təhsili almısdır. 20-ci illərin or-
 +
talarından Fransada Yaiamındır.
 +
1928 ildə L. Araqona ərə getmitdir.
 +
İlk əsərlərini (“Taitidəə, 1925 və s.)
 +
rus dilində yazmıımdır. LQuqavimət
 +
hərəkatında iptirak etmitidir |4Ma-
 +
hudu korlamaqa gərə 200 frank cəri-
 +
məq (1945) hekayə toplusu). e€He)noH
 +
əsriz (1959—63) sosial-psixoloji ro-
 +
manlar silsiləsinin (c“Nisyə qızıl
 +
gullərə, c“Luna-parkə, “Qəlbə), € AĞH-
 +
dəm (1957), *Bulbul subh carı susur
 +
(1970) vəs. romanların mӱəllifidir.
 +
Dəfələrlə SSRİ-yə gəlmiiydir. 4P1ə-
 +
rəf nitpanı ordeni ilə təltif olun-
 +
muidur.
 +
 
 +
Əsərləri: Nenlonovın vek,
 +
1960: Duqpa, M., 1967.
 +
 
 +
 
 +
TRİPANOSOMLAR (Trypanosoma)—
 +
qamcılılar sinfindən ibtidailər
 +
cinsi. Onurqalı heyvan, yaxud insan
 +
qanı və toxumasının parazitləri. On-
 +
larça nevu var( coxu xəstəlik tərədən-
 +
dir. T.-ın bədəni iyiiəkilli, birnuvə-
 +
lidir: uzununa bəlunməklə coxalır.
 +
Nəvlərinin coxu onurqalı heyvan, ya-
 +
xud insan orqanizminə xəstəlik tərə-
 +
dicilər (cuculər) vasitəsilə kecir.
 +
İnsan ucun patogen olan nəvlər (1.
 +
vatpIepze və T. qhodezepze) Afrikada
 +
Yuxu xəstəliyinin tərədiciləridir,
 +
SRİ-də dəvələrin, atların və eiipək-
 +
lərin tripanosomozları mə”lumdur.
 +
TPVT.REKC (nar. triplex əl
 +
1) qəlpələnməyən ӱcqat Miyülə, iki uz-
 +
Vİ və Ya silikat pqlpə ləvhəsindən
 +
(vərəqdən) və onları bir-birinə ya-
 +
pıpdıran qatdan (adətən, polivinil-
 +
butiral) ibarətdir. T. zərbə tə”sirin-
 +
dən qəlpələnmir, Yalnız catlayır. T.-
 +
dən nəql. vasitələrində, skafandrda
 +
istifadə edilir. 2) 3 mustəqil hissə
 +
və Ya elementdən ibarət hər hansı bir
 +
ru lə Ya prosess məs., polad metal-
 +
giyasında T.-proses.
 +
TPMTİRET (var. triplus—yurar), 6 v o-
 +
logiyada—nuklein turitusu mole-
 +
kulunda bir-birinin ardınca duzul-
 +
My Uc nukleotidin kombinasiyası.
 +
Mə”lumat ribonuklein turpularında
 +
(mRNT)T. kodonlar, nəqliyyat RNT-də
 +
n RNT) antikodonlar əmələ gətirir.
 +
odonun aminturiyu ilə əlaqədar, mu-
 +
ƏYYƏN kodon ucun spesifik olan anti-
 +
kodon NRNT T.-i ilə qariqılıqlı tə”-
 +
siri genetik informasiyanın translya-
 +
(YYASI prosesində əsas məqam say .
 +
TRİPLET—bax Multiplet, Hr
 +
TRİPOLİ, Trablis(,i4)—Li-
 +
viyanın paytaxtı. Aralıq dənizi sa-
 +
hilində port. İqlimi Aralıq dənizi
 +
tipli subtropikdir. Orta temp-r yan-
 +
varda 12*S, iyulda 27*S-dir. İllik
 +
x — dir. Avtomobil yolla-
 +
| ı. Beynəlxa.: :
 +
800 min (1981). : gӧ ə
 +
E.ə. 1-ci minilliyin 1-ci yarı-
 +
sında finikiyalılar tərəfindən Ea
 +
adı ilə (Sabrata və Leptis-Maqna
 +
koloniyalLarı ilə birgə Tripolis
 +
(yun. Tqtӱrobzv—hərfi mə”nası— uc Hə-
 +
hər)| salınmındı, E.ə, 105 ildən—5
 +
 
 +
 
 +
M.,
 +
 
 +
 
 +
əsrə qədər romalıların, 5 əsrdə van-
 +
dalların, 6—7 əsrlərdə Bizansın ha-
 +
KİMİYYƏTİ altında olmu:i, 7 əsrdə
 +
ərəblər tutmutydu, 1551—1911 illərdə
 +
manlı imperiyasının tərkibində
 +
idi. 1911—43 illərdə İtaliyanın
 +
mӱstəmləkəsi olmutdur. 1951 ildən
 +
Liviyanın paytaxtıdır.
 +
Əlkənin əsas ticarət-səpaye və ma-
 +
liyyə Mn. Yeyinti, toxuculuq,
 +
dəri sənayesi, İES var, Neft e”mal
 +
olunur. Kustar sənətkarlıq inkipaf
 +
etmipdir. Balıq ovlanır. Hər il
 +
beynəlxalq yarmarka kecirilir,
 +
PQəhərin iim.-q.-ində iki tərəf-
 +
dən divarlarla əhatələnmipq Kehnə
 +
iqəhər (Mədinə), c. və c.-i. hissəsin-
 +
də ictimai, inzibati və yaayıtl bina-
 +
larından ibarət Yeni pəhər yerlətir.
 +
Me"marlıq abidələri: Mark Avreli-
 +
nin Zəfər taqı (163—164), Hara (10
 +
əcp ( ) 17 əsrdə yenidən tikilmiii-
 +
dir), Qaramanlı (1736), Qurci (1833)
 +
məscidləri, cFKastellogv sarayı (era-
 +
mızın İLK əsrləri: 14, 16, 20 əsrlər-
 +
də Yenidən tikilmiitdir) və s. Q.-də
 +
un-t, Poct Rabitəsi və Telekommunika-
 +
siya İn-tu, bir sıra elmi cəmiyyət,
 +
Dəvlət kitabxanası, təbiyyat tarixi
 +
və arxeologiya muzeyləri, bir necə
 +
teatr və s. var.
 +
TRİPOLİ (,4/,5)—Livanda ipəhər.
 +
it dənizi sahilində iri port.
 +
imali Livan muhafazasının inz. m.
 +
Nəql. qovpaqı. Əh. 160 min (1975). Me-
 +
tal e”malı, toxuculuq, yeyinti (təkər)
 +
sənayesi var. Yaxınlıqında qonur KƏ-
 +
mur və asfalt cıxarılır. Neft (İraq-
 +
dan idxal edilir) e”mal olunur.
 +
E.ə. 2-ci minillikdə finikiyalı-
 +
lar tərəfindən (indiki əl-Mina por-
 +
tunun Yerində) salınmındır. Assuri-
 +
ya, Babilistan, Əhəmənilər dəvləti,
 +
Makedoniyalı İsgəndər imperiyası,
 +
Selevkilər, Roma imperiyası və Bi-
 +
zansın tərkibində olmuiydur. 636 ildə
 +
əə 109 ildə səlibcilər tutmuit,
 +
1289 ildə Misir məmlukləri ipiəhəri
 +
daqıtmıtidılar. 1516—1918 illərdə
 +
Osmanlı imperiyasının tərkibində,
 +
1920 ildən Fransanın mandatı altın-
 +
da olmuqidur: 1946 ildə Fransa or-
 +
dusu T.-dən cıxarılmındır. 50-ci
 +
illərdə Livanda demokratik hərəka-
 +
tın əsas mərkəzlərindən biri idi.
 +
13 əsrin sonunda Nəhr Əbu Əli ca-
 +
yının ətrafında Yeni iqəhər salın-
 +
mıtidı. 13—17 əsrlərə aid me”mar-
 +
lıq abidələri: Beyuk məscid (1294
 +
ildə muqəddəs Məryəm xristian kilsə-
 +
sindən məscidə cevrilmiidir), Sak-
 +
rakiyyə məscid-turbəsi (1359), Burta-
 +
siyyə məscid-mədrəsəsi (təqr. 1324), Qey-
 +
lan (yaxud Teynal) məscidi (1336),
 +
mulki tikililər və s.
 +
TRİPOLİ MUHARİBƏSİ (1911—
 +
1912)—bax İtaliya— Turkiyə muhari-
 +
bəsi (1911—1912).
 +
TRİPOLİTANİYA (yun. (q-murək-
 +
Kə6 cesnəpnə — yu --pölis—ıməhəp) —
 +
Liviyada tarixi vil. E.ə. 1-ci minil-
 +
liyin 1-ci yarısında sahilboyu ərazi-
 +
də finikiyalıların apa? ılbiFbi YH
 +
koloniya |Sabrata, Leptis-Maqna və
 +
Ea (indiki Tripoli)| və onlara aid
 +
olan mulklər e.ə. əsrin sonundan
 +
T. vil.-ni təpkil edirdi. E.ə. 5—3
 +
əsrlərdə Karfagenin, e.ə. Z əsrin so-
 +
nundan Numidiyanın, e.ə. 2 əsrin so-
 +
nu—1 əsrdə Romanın, Ə əsrdə vandal-
 +
ların və 6 əsrdə Bizansın hakimiy-
 +
yəti altında olmutidu. 7 əsrdə ərəb-
 +
lər tutmutidular, 1551 ildən—1911
 +
 
 +
 
 +
23*, “. 9
 +
 
 +
 
 +
TPHTHYM
 +
 
 +
 
 +
ilədək Osmanlı imperiyasının tər-
 +
kibində, 1912—43 illərdə İtaliya-
 +
nın mustəmləkəsi olmutidu. 1951—
 +
63 illərdə mustəqil Liviya əyalətlə-
 +
rindən biri idi. 1963 ildə inzibati
 +
vahid kimi lətv el.
 +
TRİPOLYE MƏDƏNİYYƏTİ—PPərqi
 +
Prikarpatye ilə Dnepr cayının orta
 +
axarları arasında yayılmıt Eneolit
 +
dəvrunə aid arxeoloji mədəniyyət: Ru-
 +
mıniya ərazisində Kpukuteni mədəniy-
 +
yəti adlanır. İlk tapıntı Tripolye
 +
k.-ndə (Kiyev vil.) aikar edilmiit,
 +
onun adı ilə adlandırılmındır.
 +
T.S. Passek T.m.-ni Z mərhələyə bəlur:
 +
ilk (e.ə. 4-cu minillik), orta (e.ə.
 +
4-cu minilliyin sonu 3-cu minilliyin
 +
1-ci yarısı), son mərhələ (e.ə. 3-cu
 +
minilliyin 2-ci yarısı). İlk mərhə-
 +
lədə T.m. tayfaları Prikarpatyedəı
 +
11.-9 MEYPƏ-CƏL ZONasının C. və im.
 +
sərhədi boyunca məskunlaitmın, onun
 +
yerli variantını yaratmılnlar. İlk
 +
mərhələdə yapayıpnl məskəni 10—15,
 +
tərəqqi dəvrundə isə bir necə yuz ev-
 +
dən ibarət olmutdurq, ikimərtəbəli
 +
evlər də mə”lumdur. Əsas məptquliyyət-
 +
ləri əkincilik, maldarlıq, ovculuq
 +
və balıqcılıq olmutidur: mis e”malı
 +
da inkipaf etmitdi. Qonpu tayfalar-
 +
la mӱbadilə aparmılnlar (Balkan
 +
y-a-ndan mis alırdılar). T.m. abidə-
 +
lərindən naxınlı qablar, k.t., toxu-
 +
culuq, aqacitləmə, hərmə BƏ C, YUYH
 +
alətlər, həmcinin buqda, arpa dənlə-
 +
ri, Heyvan symukləri və s. apkar
 +
edilmitdir. T.m. tayfaları matriar-
 +
xatdan patriarxata kecid mərhələsində
 +
idilər.
 +
 
 +
Əd. Passek T. S., Periodizapil
 +
tripolhskix poseleniN, M.—L., 1949: y e-
 +
nə onun, Rannezemledelhceskie |(tri-
 +
polıskie) plemena Podnestrovhn, M., 1961,
 +
Derqacev V. A., Pamatniki pozdneqo
 +
Tripolıva, Kipinev, 1980.
 +
 
 +
 
 +
TRİPPER—bax Suzənək,
 +
 
 +
TRİPSİN (yun. (hqur55—durulalp-
 +
dırma)—hidrolazalar sinfindən fer-
 +
ment. Proteinaza olub tə”sir mexaniz-
 +
minə gərə peptidhidrolazalara aid-
 +
dir. Zulal və peptidlərdə peptid əla-
 +
qələrinin hidrolizini sur”ətləndirir.
 +
T. mə”dəaltı vəzinin ifraz etdiyi di-
 +
gər proteinazalar kimi zulal ə
 +
talları ipəklində alına bilir. Q.-in
 +
iltihaba və ədemə qarpı tə”siri var):
 +
tibdə yaraların, yanıqların, tromboz-
 +
ların mucalicəsində iplədilir.
 +
TRİPSLƏR, qovuqayaqlılar,
 +
cauarraHnannbı na p (Thysanopte-
 +
qa)—cucu dəstəsi. Ayaqları 2 buqumlu
 +
dırnaqsız pəncədən ibarətdir, hər
 +
pəncənin əsasında qovuptəkilli (ikin-
 +
ci adı da buradandır) qabar, qanadla-
 +
rının kənarlarında uzun tuklərdən
 +
sacaqlar (ucuncu adı na buradandır,
 +
var. Bədəninin uz. 0,5—2 mm (bə”zən
 +
mm-dək), tropik formalar 14 mm-dək
 +
olur. Aqız orqanı asimmetrik, şancı-
 +
cı-sorucu tiplidir. Natamam meta-
 +
morfozla inkitpaf edir. Qarıncıqı
 +
11 seqmentdən iqarətdir. Dunyada 2 mi-
 +
nə qədər, SSRİ-də 230, o cumlədən
 +
Azərb.SSR-də 75 nevu mə”lumdur. 2 ya-
 +
rımdəstəsi var. Bitki uzərində, xə-
 +
zəllərin, mamırların arasında ya-
 +
payır. Bir qismi mədəni bitkilərə
 +
zərər vurur. Bə”ziləri yırtıcı həyat
 +
 
 +
 
 +
surur:
 +
TPRHTAH, 2,2,3 TDPHME€TH  n-
 +
6yTaH —nOİMyu anHndbaruK Kapöo-
 +
hidrogen (EN ).SSN(SN:), normal hep-
 +
tanın izomeri, rəngsiz maye, 80,92S-
 +
 
 +
 
 +
355
 +
 
 +
 
 +
də qaynayır. Benzinlərin detonasiyaya
 +
davamlıqrını artırmaq ucun iplədi-
 +
= Dan oktan ədədi 130-dur),
 +
TPVTITHX (iy. triptychos—yu hissə.
 +
dən ibarət, ucqat bukulmuli)—umumi
 +
ideya, mevzu, Yaxud sujetlə birləpən
 +
ӱc tablo, relyef, rəsm və s.-dən iba-
 +
A təsviri sənət əsəri.
 +
 
 +
"RİPTOFAN—uzvi maddə, amin tur-
 +
itularından biri, Bir cox zulalların
 +
tərkibinə daxildir. Bəzi heyvan orqa-
 +
nizmində RR vitamini—nikotin tur-
 +
iyusunun sintezi ucun ilkin maddədir,
 +
İnsanda T. mubadiləsinin pozrunlu-
 +
qu bir sıra aqır xəstəliklərin (və-
 +
rəm, xərcəng, diabet) gəstəricisi ola
 +
 
 +
 
 +
ilər.
 +
TRİPӰRA— Hindistanda ptat. Sah,
 +
10,5 min km?, ƏH. 2 mln, (1981), İnzi-
 +
bati və əsas iqtisadi mərkəzi Aqarta-
 +
la p1.-dir. PY/tatın ərazisi hind-
 +
Qanq duӱzənliyinin ip. hissəsini əha-
 +
tə edir. İqlimi tropik mussondur,
 +
Həmitəyatıl və tropik meptələr ver.
 +
Cəltik, pambıq, cay, (pəkər qamıpqı be-
 +
cərilir. K.t. məhsulları və arac e”ma-
 +
lının ns e”malatxanaları var.
 +
TRİR ( peqy—AFR-də məhəp. Mo-
 +
zel cayı sahilində, Reynland-Pfalts
 +
ərazisindədir. Əh. 98 min (1977),
 +
Yeyinti, ayaqqabı, mapınqayırma sə-
 +
nayesi: un-t, K. Marksın ev-muzeyi
 +
var. Metal mə”mulatı və elektron ci-
 +
hazları istehsal olunur. K. Mark-
 +
sın vətənidir.
 +
TPHPEMA (nar. triremis, tres, tria—
 +
ir. triyera — Qədim
 +
omada avarlı dəyuti gəmisi. Avarla-
 +
rı (uz. 4—4,5 m) gəminin bortları
 +
boyu uc mərtəbədə pyahmat qaydası ilə
 +
yerləti”dirilirdi. Uz. 40—45 m, eni
 +
4—6 m, subasımı 300 t-a qədər, hey”-
 +
əti 350 nəfərə catırdı. Atma mapın-
 +
lar (mancanaq və katapulta), qarmaqlı
 +
buraz və s. ilə silahlanırdı.
 +
TRİSAXARİDLƏR—qlikozid rabitə-
 +
li monosaxaridlərin uc qalıqından
 +
ibarət saxaridlər. Bərpa olunmayan
 +
T.-in əksəriyyəti saxaroza disaxarid-
 +
lərinin tərəmələridir (saxarozanın
 +
qlukoza və ya fruktoza qalırına qa-
 +
laktoza, qlukoza və ya fruktoza qalıqı
 +
birlətdirilir). Bərpa olunan T. tə-
 +
biətdə az YInlizpidır,
 +
TRİSERATOPS (Triceratops, İyH,
 +
(11-, mӱrəkkəb səzlərdə — əkən —
 +
buynuz:--orv—u/z)—Son Tabatir dəv-
 +
rundə yapamınq buynuzlu dinozavr-
 +
lar yarımdəstəsindən qazıntı halın-
 +
da tapılmınq surunən heyvan cinsi,
 +
Uz. 6 m-dək, baptqında 3 buynuz (qısa
 +
burun və iki uzun alın buynuzu) Ol-
 +
mupdur. 4 nəhəng ətraf uzərində hə-
 +
rəkət etmipdir: ot bitkiləri ilə TH“
 +
dalanmımldır. Qalıqları PTimali
 +
Amerika “Asa MƏFIYMAYD
 +
TPHMCTAH-AA-KYH)A (lristan a
 +
Siphay— Atlantik okeanının C.-UN-
 +
da 4 vulkanik ada qrupu. B. Bə
 +
yaya məxsusdur. Ən beyuk adan “Da,
 +
C 17 km?, r 300 (1976), 1961 il-
 +
də guclu puskurmə olmuiy və əhali qı-
 +
sa muddətə (1963 ilədək) adadan GeC-
 +
mupidu. Balıqcılıq və tərəvəzci-
 +
liklə məptul olunur. Suiti və pinq-
 +
vin ovlanır. 1506 ildə bu adaları
 +
kətppf etmitp Portuqaliya dəniz CƏ))a-
 +
hı Tristan-da-Kunyanın ptərəfinə
 +
adlandırılmındır.
 +
TRİTİUM (lat, TiNili) T(və ya2N)—
 +
hidrogenin kutlə ədədi 3 olan radio-
 +
aktiv izotopu. Yun. adı ((1(oz—ucӱn-
 +
cu) da buradan geturulmutidur. *:7
 +
 
 +
 
 +
856
 +
 
 +
 
 +
TPHTOH
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
un HYBƏCH bir ... və iki neytron-
 +
dan ibarətdir. Yarımparcalanma dev-
 +
ru 12, 26 ildir. Q.-u 1934 ildə ingi-
 +
lis alimləri E. Rezerford, M. L. Oli-
 +
 
 +
ant və P. Xartek kəpf etmipiilər.
 +
ə kӱrəsindəki T. kosmik MƏHHƏHH-
 +
dir. Təbiətdə T. iki yolla: sur”ətli
 +
kosmik neytronların azota tə”sirindən
 +
(15N--—)T--67C) BƏ ya yuksək ener-
 +
jili proton və mezonların atmosfer-
 +
dəki elementləri parcalamasından
 +
alınır. Təbii sularda hər 108 *N
 +
atomlarına 1 atom T. muvafiq gəlir.
 +
Bu o deməkdir ki, butun Yer kurəsin-
 +
dəki sularda (o cumlədən okeanlar da
 +
daxil olmaqla) cəmi 10 kq T. vardır.
 +
T.-u nӱvə istilik reaktorlarında
 +
alırlar. T. kimyəvi və bioloji təd-
 +
qiqatlarda, istilik nuvə sintezi reak-
 +
siyasında muhum komponent kimi iii-
 +
lədilir. Yarıt suyundakı T.-un miq-
 +
darına əsasən buludların yaiyama
 +
muddətini tə”Yin edirlər.
 +
 
 +
Əd. Əvans Ə., TritivV i eqo soedi-
 +
nenil, per. s anql., M.. 1970, Kuzne-
 +
i on V. İ., Vodorod: imenitıe izotopı.
 +
Ximid i jiznhı, M., 1981, * 1.
 +
 
 +
 
 +
TRİTbFN—Neptun planetinin peyki.
 +
Diametri təqr. 4000 km, Neptunun mər-
 +
kəzindən orta məsafəsi 354 min km-dir.
 +
İngilis astronomu U. Lassel kəif
 +
etmiidir (1846).
 +
 
 +
TRİTON- hidrogenin radioaktiv izo-
 +
TOTiyHYyH —TPHTHyMYH HYBƏCH, t H/Ə Hüla-
 +
rə olunur, 3 nuklondan (1 proton və 2
 +
neytron) ibarətdir. Kutləsi 3,01646
 +
a.K.v., spini 1/2 (H vahidlərində),
 +
maqnit momenti 2,979 id, nu klonları-
 +
 
 +
 
 +
nın rabitə enerjisi isə 2,78 Mev-dir.
 +
TPMTÖH (ıyr. tritonon, tri-, MYpƏK-
 +
KƏĞ cəanməpnə—yu -- tonos—ToH), M y C H-
 +
qidə—uc butev tondan ibarət inter-
 +
val (adı buradandır: məs., do-fa diyez,
 +
do-sol bemol).
 +
TPHMTOHRAP (Triturus)—canaMaHnp-
 +
lar fəsiləsindən quyruqlu amfibiya-
 +
lar cinsi. Bədəninin uz. 18 sm-ə ca-
 +
tır. Duzənlik və daqlarda, əsasən,
 +
meptələrdə Yapayırlar. Quruda—gəmi-
 +
rici Yuvalarında, daqiların altında,
 +
curuk ketuklərdə, yerə yıxılmıpl
 +
aqacların altında qımplayır. Yazda
 +
kicik durqun sulara kecir və 150-dək
 +
yumurta qoyur. Dunyada 10, SSRİ-də
 +
, O cӱmlədən Azərb.SSR-də 2 nəvu—
 +
adi triton(T. xiyraq15), daraq-
 +
lı triton (T. cristatus) MƏ”uyM-
 +
dur. S.uda xərcənglər, molyusklar, su
 +
cuculəri, qurbaqa kurusu, quruda cıl-
 +
paq ilbiz, soxulcan, hərumcək, cucu
 +
və s. ilə qidalanır.
 +
TPMYMBHPAT (nar. triumviratus, tres,
 +
trrum— yu -- vir — kipi) — Qədim
 +
Romada: 1) uc iəxsdən ibarət kol-
 +
legiya. Xususi məqsədlərlə secilir və
 +
Ya tə”yin edilirdi. 2) E.ə. 1 əsrdə, və-
 +
təndaiy mӱharibələri dəvrundə devlət
 +
hakimiyyətini ələ gecirmək məqsədi
 +
ilə nufuzlu siyasi xadimlərin və sər-
 +
gərdələrin ittifaqları. 2 belə itti-
 +
faq məvcud olmuidur: — Yuli Sezar,
 +
Pompey, Krassın saziti |e.ə. 60 (ya-
 +
xud 59)—53), Oktavian (bax Avqust),
 +
Antoni və Lepidin (e.ə. 43—36: for-
 +
mal surətdə e.ə. Z1 ilədək movcud ol-
 +
muidur) ittifaqı.
 +
TRİUӰUMF (nar. triumphus—rəHrəHə,
 +
ehtimala gərə yun. (Hqyeatpboz—Dio-
 +
nisin iqərəfinə himnə səzundəndir)—
 +
Qədim Romada qalib sərkərdənin qopqu-
 +
nu ilə birgə paytaxta təntənəli surət-
 +
 
 +
 
 +
də daxil. olması. Məcazi olaraq T.
 +
səzu parlaq qələbə mə”nasında iylədi-
 +
 
 +
 
 +
lir.
 +
TRİFENİLMETAN BOYALARI —
 +
triarilmetan boyalarının balpqa
 +
 
 +
 
 +
adı.
 +
TRİFOLİATA, cır limon, ti-
 +
kanlı, yaxud ӱqyarlat n H-
 +
MOH (Poncirus trifoliata ) —cənoKHMH-
 +
lər fəsiləsinin Rops1qiz cinsindən
 +
yeganə bitki nəvu. Yarpaqı təkulən,
 +
sərt tikanlı, Hhund. 3 m-dək olan araq-
 +
dır. PQimali Cində bitir. Are cicək-
 +
ləri ikicinsiyyətlidir. Yapılımtıl-
 +
sarı meyvəsinin qabırı cox qalın, lə-
 +
ti acı-turildur. PTirəsində 376 -nəx
 +
limon turipusu var. Azərb.SSR-də ya-
 +
nı halda bitir, ipaxtayadavamlı və
 +
tezyetinən olduquna gərə limonla ca-
 +
laq edilir.
 +
TRİFONOV Yuri Valentinovic (28.
 +
8. 1925, Moskva—30.Z3.1981, Moskva)—
 +
rus sovet yazıcısı. SSRİ Devlət
 +
mukafatı laureatı (1951). *Qələbələrə
 +
(1950) romanı ilə tanınmıtidır. € Üy-
 +
suzluqun seəndurulməsiə (1963) romanı
 +
Turkmənistan kanalının cəkiliiyin-
 +
dən bəhs edir. cDəyit-duyutiə (1969),
 +
cUzun vidalatmag (1971), *Bapqa hə-
 +
yatə (1975), “Sahildə evə (1976) və s.
 +
povestlərində, “Qoca 2) romanın-
 +
da mə”nəvi-əxlaqi problemlər qaldı-
 +
rılır. “Səbirsizlikə (1973) tarixi
 +
romanı narodovolculara həsr olun-
 +
muldur. “PQərəf nipanı ordeni ilə
 +
təltif edilmiiidir.
 +
Əsərləri: Tələbələr, B.,
 +
İzbr. proizv., t. 1—2, M., 1978.
 +
TRİFONOV Roman Maksimovic (5.
 +
V.1896, Ulyanovsk vil.-nin Xolstov
 +
ka k.—5.4.1966, Ba-
 +
kı)—rus sovet mu-
 +
qənnisi (bas), peda-
 +
qoq. Əzb.SSR (1945)
 +
və Azərb.SSR (1958)
 +
xalq artisti. Sa-
 +
atov konservatori-
 +
yasını bitirmii -
 +
dir (1927). Kiyev
 +
(1928—30), Saratov,
 +
Odessa, Sverdlovsk
 +
(1931—36), Lenin-
 +
qrad (1936—40), ii
 +
aikənd (1940—47) =“ |
 +
opera teatrlarında CcCIıXxıIP erTMnmi,
 +
1948 ildən Azərb. Opera və Balet
 +
Teatrının solisti olmutdur. Par-
 +
tiyaları: Suvorov (cSuvorovə, C, Ba-
 +
silenko), Boris Qodunov və Varlaam,
 +
Dosifey (“Boris Qodunovə, “Xovan-
 +
urmnas, M. HAŞOŞLTa Bazilio (“Se-
 +
vilya bərbəriz, C. Rossini), dəyirman-
 +
cı (“Su pərisi?j, A. Darqomıjski),
 +
Kouyöe) (eMasena?ş, II. Caykovski),
 +
İbrahim xan (“Koroqlu?, U. Hacıbə-
 +
yov) və s. Daikənd konservatoriyası
 +
(1940—48) və AR Devlət Konserva-
 +
torkyasında (1948—66) dərs demitidir
 +
(1956 ildən prof.). -“Pərəf nipanım
 +
ordeni və medallarla təltif edil-
 +
midir.
 +
TRİFTAZİN, triflyuopera-
 +
zin, stelazin, trankviz—
 +
psixotrop maddələr qrupundan dərman
 +
preparatı, qusmanı dayandırır, tə”-
 +
siri aminazindən xeyli gucludur. Psi-
 +
xozlarda, iizofreniya və s. yiu XƏc-
 +
təliklərdə iplədilir. Tablet və ampu-
 +
lalarda hazırlanır.
 +
TPMXMA3 (iyn. trichiasis, thrix, tri-
 +
shӧz—tuk)—kirpiklərin gəz alması
 +
tərəfə qeyri-normal inkitpafı: aqrı,
 +
 
 +
 
 +
1952:
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
gəz yapının axması, buynuz qiplanın
 +
travmatik qusuru ilə təzahur edir,
 +
Anadangəlmə və qazanılma olur. M u a-
 +
 
 +
 
 +
licəsi: əyri bitmiiy kirpiyi cı-
 +
 
 +
 
 +
xartmaq, tuk follikullarının diater-
 +
mokoaqulyasiyası, plastik operasiya.
 +
TRİXİN, trixinella —.
 +
nella spiralis)— Trichinellidae gəcnznə-
 +
sindən parazit, həlqəvi qurd. Trixi-
 +
nellyozun RA03 ucan :
 +
TRİXİNELLYӦZ--insanda və hey-
 +
vanlarda girdə parazit qurdların
 +
tərətdiyi xəstəlik, nematodozlar qru-
 +
puna daxildir. Tərədicisi trixinel-
 +
ladır. Trixinella insanın ba-
 +
qırsaqlarında, sӱrfələri isə eninə
 +
zolaqlı əzələlərdə parazitlik edir.
 +
Əsasən, qida məhsullarına qariı al-
 +
lergiyadan və trixinin parcalan-
 +
masından tərəyir. Xəstəlik T.-a tu-
 +
tulmuiq heyvanın . yaxiltlı biipirilmə-
 +
mip ətini yedikdə bai verir. 10—
 +
25 gundən sonra temp-rla gecən tit-
 +
rətmə, gəz qapaqlarında və ӱzdə edem,
 +
əzələlərdə aqrı, dəridə səpki, baqır-
 +
saq pozqunluqu, bapaqrısı olur. 1—
 +
2 həftədən sonra xəstənin halı Yax-
 +
iılaqpır: bə”zən xəstəlik aqır gecir
 +
və əlumlə nəticələnir. Mualicə-
 +
si: tiabendazol (mintezol), allergi-
 +
yaya qarilı preparatlar. Profi-
 +
laktikası: heyvan saxlanılan
 +
yerlərdə sanitariya qaydalarına riayət
 +
etmək, kəsilmiiz heyvanlara baytarlıq-
 +
sanitariya nəzarəti və s.
 +
 
 +
Heyvanlarda T. 100-dən ar-
 +
tıq ev heyvanları və vəhiyi məməli-
 +
lərdə mutpahidə edilir. Ən cox donuz-
 +
larda yYayılmıtndır. Heyvan ətitullan-
 +
tıları, heyvan cəsədləri, bəzən tri-
 +
xinella surfələri ilə yoluxmupu (
 +
kalı yedikdə T.-la yoluxur. Xəstə hey-
 +
vanda ishal, əzələ aqrısı, arıqlama,
 +
dərinin gicipməsi mupahidə olunur:
 +
intensiv Yoluxduqda isə edem, damar
 +
trombozu, pnevmoniya, iflic bajp ve-
 +
rir. Mualicəsi tapılmayıb. Pr o-
 +
filaktikası: heyvanlara zərər-
 +
sizlətdirilmii ət tullantılarından
 +
hazırlanmın yem vermək, donuzların
 +
ama ib məntəqələri, meiyə ərazisində
 +
nəzarətsiz otarılmasını qadaq4n et-
 +
MƏK? KƏCH/IMHIH donuzların ətini bay-
 +
tarlıq-sanitariya ekspertizasından
 +
“ecirmək.
 +
 
 +
 
 +
Əd.: Aktualınıe voprosı medipinskov
 +
 
 +
 
 +
parazitoloqini i tropiceskon medipinı
 +
B., 1981. Lə
 +
 
 +
 
 +
TRİXLORETİLEN,
 +
doymamıdq alifatik halogen-tərkibli
 +
karbohidrogenlər: rəngsiz mayedir,
 +
87,2*S-də qaynayır. Yaxpı həlledici-
 +
dir, metalların, parcaların, dəri-
 +
nin yYaqsızlapdırılmasında, piylərin
 +
ekstraksiyasında ipnlədilir. Paltar-
 +
ların kimyYəvi təmizlənməsində isti-
 +
fadə olunur.
 +
 
 +
TPHXOTPAMMAHAP (Trichogramma)
 +
—pərdəqanadlılar dəstəsindən MHHH-
 +
ci-yumurtayeyənlər cinsi. Xırda cucu-
 +
lərdir (0,3—0,6 mm): rəngləri acıq-
 +
sarıdan qonur-qarayadək olur. 25-dən
 +
150-dək yumurta qoyur. İnkipafı 2
 +
həftəyədək cəkir. SSRİ-də ən cox tə-
 +
sərrufat əhəmiyyəti olan qonur T.
 +
(İ. evanescens), c a p bı T. (T. pallida)
 +
BƏ ep KƏ Kc H a T. (T. embroyphagum)
 +
nəvləri sun”i surətdə coxaldılıb
 +
zərərvericilərə qaripı istifadə olu-
 +
nur. 200-dən cox cuçunun yumurtası-
 +
nı yoluxdura bilir. T. kələm, payız-
 +
Lıq sovka və pambıq sovkasına, gevdə
 +
 
 +
 
 +
CCİ, - SNS1—
 +
 
 +
 
 +
TROYA
 +
 
 +
 
 +
357
 +
 
 +
 
 +
və qarqıdalı guvəsinə, alma meyvəye-
 +
yəninə qariqı bioloji mubarizədə tət-
 +
biq olunur. Azərb.SSR-in Bərdə, Jda-
 +
nov, Sabirabad və Atcabədi r-nların-
 +
dakı biofabriklərdə kulli miqdarda
 +
T. coxaldılıb pambıq sovkasına qar-
 +
iptı bioloji mubarizədə istifadə edi-
 +
 
 +
 
 +
lir.
 +
 
 +
TPMXOROMAHAP (Tricholomataceae)
 +
—aqarikalar sırasından ən beyuk ge-
 +
bələk fəsiləsi. Dunyada 60, SŞRİ-də
 +
40-dan cox, o cumlədən Azərb.SSR-də
 +
 
 +
 
 +
70-dək nəvu əhatə edən 14 cinsi mə”-
 +
 
 +
 
 +
lumdur. Papaqcıqının diametri 1—2
 +
sm-dən 20 sm-dək olur: ətli, sulu və
 +
ya quru, nazik pərdəcik və ya qabıqtpə-
 +
killidir. Zəngvarı, qabarıq, duz,
 +
qıfiəkilli və s. formaları olur.
 +
Sporlarının tozu acıq rənglidir.
 +
Yeməli, zəhərli və parazit nəvləri
 +
vardır. Azərb.SSR-də mepə, park, cə-
 +
mənlərdə, ən muxtəlif substratlar
 +
uzərində əmələ gəlir: Si kasuye, Mu-
 +
sepa, Maqaztyız cinslərinə aid HƏB-
 +
lər daha cox yayılmıtdır. Asılqal,
 +
payız kətukcəsi, kərpici yalancı kə-
 +
tukcə nəevləri də T.-a aiddir.
 +
 
 +
RİXOMONOZ, trixomoniaz
 +
—insan və heyvanlarda sidik-cinsiy-
 +
yət orqanlarının iltihabi xəstəliyi.
 +
İnsanda T.-un tərədicisi trixo-
 +
MOHaMNanap/nbıp (Trichomonas vaginalis).
 +
Xəstəliyin mənbəyi xəstələr və ya tri-
 +
xomonadagəzdirənlərdir. Xəstəlik,
 +
əsasən, cinsi yolla yayılır. Qadın-
 +
larda utpaqlıq yolu trixomonadası
 +
(vaginit), kiptilərdə isə uretrit for-
 +
masında kecir. Əlamətləri: xarici
 +
cinsiyyət orqanlarında kəskin yandı-
 +
rıcı və sidik ifrazı zamanı kəsici
 +
aqrı, qapınma, uretradan ifrazat
 +
və s. Qadınlarda upaqlıq boynunun
 +
selikli qiptası, kiptilərdə isə pros-
 +
tat vəzi, toxum kisəsi zədələnə bilər.
 +
Xəstəlik kəskin, yarımkəskin və xro-
 +
nik olur. T. mikroskopik MYAİHHƏ, ha-
 +
belə xəstənin itikayəti nəticəsində
 +
alpkar edilir. Cinsi partnyorları eyni
 +
vaxtda metronidazolla (trixopol, fla-
 +
gil və s.) mualicə etmək, gigiyenik
 +
qaydalara riayət tələb olunur. Pro -
 +
filaktikası: zəhrəvi xəstəlik-
 +
lərin qariısını alan tədbirlərə cid-
 +
di əməl etmək və s.
 +
 
 +
Heyvanlarda T., əsasən, qa-
 +
ramalda, bə”zən qupplarda olur. Qara-
 +
malda tərədicisi Trichomonas foetus-
 +
dur. Cinsiyyət orqanlarını, quptlar-
 +
da həzm traktını, qaraciyəri və s.
 +
orqanları zədələyir. çalicəsi:
 +
trixopol, osarsol vəs. Profila k-
 +
tikası: cavan heyvanları təcrid
 +
olunmupn halda yetipdirmək, yemə tri-
 +
xomonadosidlər əlavə etmək.
 +
 
 +
Əd. BodajinaV. İ. idr., Diaq-
 +
nostika i lecenie qinekoloqiceskix zabo-
 +
levaniNn v jenskoN konsulhıtapii, M., 1980.
 +
TRİXORD (yun. (q1-, mӱrəkkəb səzlər-
 +
nə— yu--chorde—cHM), MyCHTHA9—
 +
tersiya və ya kvarta cərcivəsində uc
 +
səsdən ibarət şəsduzumu.
 +
TBİXOSPORİYA (iyn. thrix, trichös
 +
—tuk-Ezroqa—toxum), pyedra (isp,
 +
ryedqa—dai)—tuklərin gəbələk xəs-
 +
təliyi. Tərədicisi trixosporon cin-
 +
sindən olan gebələklərdir. Yoluxma
 +
xəstə ipəxslərin daraqından, batp ge-
 +
yimindən və s.-dən istifadə etdikdə
 +
ba verir. Zədələnmiiy tukdə ar, ya-
 +
xud qara, xırda, bərk (dai kimi) du-
 +
yuncuklər əmələ gəlir. Amerika Q.-
 +
sına ancaq qadınlar tutulur. T.-HbiH
 +
Avropa forması, əsasən, kipilərdə
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
(bıt və saqqalda) təsaduf edilir.
 +
ualicəsi: zədələnmin nahiyə-
 +
ləri qırxıb isti su və sabunla yumaq,
 +
0,1—0,396 -li suleymani məhlulu surt-
 +
mək. P rofilaktikası: ipəxsi
 +
gigiyena qaydalarına riayət etmək və s.
 +
 
 +
Əd. Potopkin İ. İ,, Spravoc-
 +
nik dermatoveneroloqa, Kiev, Z.
 +
TRİXOFİTİYA,sacqıran dəm-
 +
r o v—insan və heyvanlarda trixomi-
 +
koz qrupundan gəbələk xəstəliyi (bax
 +
Dermatomikozlar). Tərədicisi trixo-
 +
ər cinsindən olan gebələklərdir.
 +
 
 +
ərini və onun tərəmələrini (tuklə-
 +
ri, dırnaqları) zədələyir.
 +
 
 +
İnsanlar xəstələrlə təmasda
 +
olduqda, yaxud xəstənin əiyalarından
 +
istifadə etdikdə yoluxurlar. Əsasən,
 +
yurarnap xəstələnirlər. İnsan orqa-
 +
nizmində parazitlik edən antropo-
 +
fil gebələklərin tərətdiyi səthi
 +
T. zamanı dəridə dairəvi cəhrayı lə-
 +
kələr əmələ gəlir. Bapın tuklu his-
 +
səsində sacın xırda və iri ocaqlar
 +
iəklində qırılması, zədələnmə ocaq-
 +
larında dərinin kəpəkvarı qabıq-
 +
lanması mutpahidə olunur. Dırnaqla-
 +
rın T.-sında dırnaq ləvhələri (xu-
 +
susən, əllərdə) parlaqlıqını itirir,
 +
tutqunlapır, qalınlatmır və ovulur.
 +
Dərin T. heyvanlarda parazitlik
 +
edən zoofil gebələklərlə yoluxduqda
 +
baqi verir. Gəbələklər dərinin dərin
 +
qatlarına kecir, iltihabi, uzəri qart-
 +
maqla ərtulmu irinli duyunlər ƏMƏ-
 +
lə gətirir. İrinli ocaqlardakı tuk-
 +
lər tamamilə təkulə bilər. M uçali-
 +
MƏC H: 3ƏHMƏNƏHMHU kləri və dır-
 +
naqları kəsmək, antibiotiklər—qri-
 +
zeofulvin:, hamar dərinin zədələnmə-
 +
sində yod surtmək və s. Profi-
 +
laktikası: ulaq muəssisələrinə
 +
planlı nəzarət etmək, T.-ya tutulmuki
 +
pəxsləri təcrid edib, mualicə etmək,
 +
xəstənin əiyalarının dezinfeksiya-
 +
sı, baytar nəzarəti və s.
 +
 
 +
T.iləev heyvanları, xəzli
 +
və vəhii heyvanlar xəstələnir. Cox
 +
vaxt T.-ya at, qaramal, ətyeyən heyvan-
 +
lar yoluxur: ən cox cavan heyvanlar
 +
T.-ya həssasdır. İnfeksiya mənbəyi
 +
xəstə heyvanlardır. Xəstəlik gəbələk-
 +
lərlə yoluxmuli qulluq əiyaları, xu-
 +
susi iii geyimi və s. ilə yayılır.
 +
 
 +
əbələkləri sicankimilərdən olan
 +
gəmiricilər dapıyır. Yoluxma zədə-
 +
lənmiyl dəri vasitəsilə bax verir.
 +
Dərinin tuku tekulmuti yerləri dəyir-
 +
mi formada, bozumtul-kul rəngli qa-
 +
bıqlaertulmuli olur. T. ilə yolux-
 +
muli heyvan arıqlayır, məhsuldarlıqrı
 +
azalır, cavan heyvanlar pis beyuyur.
 +
Xəstə heyvanlar, əsasən, payız-qıtp dəv-
 +
rundə əltrdər. Profilaktika-
 +
sı və mubarizə tədbirlə-
 +
r i: baytarlıq-sanitariya qaydalarına
 +
riayət etmək, heyvan saxlanan binanı,
 +
qulluq ətyyalarını, invəntarı, peyini
 +
dezinfeksiya etməky vaksinasiya.
 +
 
 +
Əd. Kapkin P. N. Peklakov
 +
 
 +
 
 +
N. D., Rukovodstvo po medipinskoV mi=
 +
konoruu, M., 1978.
 +
 
 +
 
 +
“TRYOXQORNAYA MANUFAKTӰRAU
 +
—bax Moskva pambıq parca kombina-
 +
tı cTryoxqornaya manufakturar.
 +
 
 +
TRNAVA (Tqpaua)—Cexoslovakiyada
 +
se Qərbi Slovakiya vil.-ndədir,
 +
Əh. 64 min (1980). K.t. məhsulları
 +
istehsal olunur. Mapınqayırma, ti-
 +
 
 +
 
 +
. kinti materialları, poliqrafiya sə-
 +
 
 +
 
 +
nayei, memarlıq abidələri, yaxıçlı-
 +
qında AES var.
 +
 
 +
 
 +
TROQ (alm. Tqod, hərfi mə”nası—
 +
təknə)—buzlaqın fəaliyyəti nəticə-
 +
SİNDƏ ƏMƏLƏ GƏLMİİY DİK yamacları və
 +
təknəvarı dibi olan dar dərəsi.
 +
TROQLODİT (yun. (qov1odӱ(e— yu-
 +
vada və ya mararada yatayan)—1) ibə
 +
tidai marara adamı. 2) Məcazi mə”-
 +
nada cahil, mədəniyyətsiz adam.
 +
TROİTSA-SERGİ LAVRASI — ən
 +
bəyuk rus monastırı. Moskvanın 71
 +
km-liyində, indiki Zaqsrsk 11.-ndədir.
 +
14 əsrdə rus dini və siyasi xadimi
 +
Sergi Radonejski tikdirmipdir. 1744
 +
ildə monastıra la adı verilmiit-
 +
dir. T.-S.l.-nda 1742 ildən seminariya,
 +
1814 ildən ruhani akademiyası fəa-
 +
liyyət gestərir. 14—17 əsrlərdə mo-
 +
nastır iri mədəni mərkəz olmuit, bu-
 +
ada yazıcılar və Har (Maksim
 +
pek, Andrey Rublyov və b.) yaayıb
 +
yaratmıntlar.
 +
 
 +
15—19 əsrlərdə monastırın ərazi-
 +
sində 50-dən artıq bina və tikilidən
 +
ibarət mənzərəli me”marlıq ansamblı
 +
yaradılmımldır. Ansambla Troitsa
 +
(1422—23) və Uspeniye (1559—85) batp
 +
gilsələri, coxlu kilsə (o cӱmlədən
 +
Sergi kilsəsi, 1686—92) və s. tikili-
 +
lər daxildir. Beyuk Oktyabr sosialist
 +
inqilabından (1917) oxşa .-S. l.-nda
 +
tarixi-bədii muzey (1920) yaradıl-
 +
mıtp, 1940 ildən monastır muzey-qoru-
 +
qa cevrilmitdir. Muzeydə 14—17 əsr-
 +
lər qədim rus boyakarlıqı və tətbiqi
 +
sənət əsərlərinin, 17—20 əsrin əvvəl-
 +
lərinə aid rus xalq sənətinin, həm-
 +
cinin sovet dəvru dekorativ-tətbiqi
 +
sənət nӱmunələrinin (arac, sumuk və
 +
dap uzərində oyma, krujeva, tikmə,
 +
iqutlə və geramika mə”mulatları) zən-
 +
kin kolleksiyası toplanmındır.
 +
 
 +
 
 +
Əd. Baldin V. İ., Arxitektur-
 +
Əə ansamblı Tronpe-Serqievov lavrı, M.,
 +
 
 +
 
 +
TRFİTSK—RSFSR Celyabinsk vil.-
 +
ndə iqəhər. Troitsk r-nunun mərkəzi.
 +
Uy cayı sahilindədir. D.y. qovitarı.
 +
Əh. 90 min (1983). ektromexanika,
 +
dəzgahqayırma, dizel, kərpic z-DLa-
 +
rı, yeyinti, yungul sənaye muəssisələ-
 +
ri, DRES, baytarlıq in-tu, TEXHHKYM-
 +
lar, pedaqoji, tibb və s. məktəblər,
 +
əlkəpqunaslıq muzeyi, xalq dram teat-
 +
rı, arciyər vərəmi sanatoriyası var.
 +
1743 ildə salınmı dır.
 +
 
 +
TRӦYA (yun. Tqӧoqa), İli on (yun.
 +
1Pop) — Kicik Asiyanın (Mm.-q.-ində
 +
qədim itəhər. E.ə. 3—2 ci minillik-
 +
lərdə Troada əyalətinin siyasi mər-
 +
kəzi, Qroya muharibəsi haqqındakı
 +
qədim yunan eposundan mə”lum olan T.
 +
1865 ildə Hissarlıq təpəsindəki ar-
 +
xeoloji qazıntılar zamanı aitkar
 +
edilmitdir. 19 əsrin 70—80-ci il-
 +
lərində alman arxeoloqu H. Pyliman,
 +
1893—94 illərdə arxeoloqlardan al-
 +
man V. Derpfeld, 1932—Z8 illərdə
 +
amerikan K. Blegen T.-da qazıntı
 +
aparmıllar. T.-da Tunc və Dəmir
 +
devrlərinə aid təbəqələr acılmıil-
 +
dır. E.ə. 3000— 2500 illərdə qalın
 +
divarlı qala olmutdur. T. əhalisi
 +
əkincilik, maldarlıq və mis emalı
 +
ilə məpqul olmutdur. E.ə. təqr. 2500
 +
ildə T. yanmıi, sonra yenidən bərpa
 +
olunaraq qala divarlarının qalın-
 +
lıqı 4 m-ə catdırılmıpldı. E.ə. təqr.
 +
2500—2200 ildə həkmdar iqamətkahı
 +
idi. E.ə. təqr. 2400 ildə burada du-
 +
lus carxı yaranmıit, toxuculuq (yun
 +
parca) inkitpaf etmitdi. T.-dan qı-
 +
zıl və guӱmuiydən zərgərlik mə”muda“
 +
 
 +
 
 +
TROYA ATI
 +
 
 +
 
 +
xa OTROALI 0000”
 +
 
 +
 
 +
tı, tunc və datidan silahlar, qızıl,
 +
mis qablar və s. tapılmınldır. E.ə.
 +
1800— 1300 illərdə T.-da yeni tikinti
 +
usulları, keramika geni Yayılmıp-
 +
dı. E.ə. 1260 ildə Troya muharibəsi
 +
zamanı daqıdılmı:qi və Yandırıl-
 +
mımpdı. Sonralar bərpa olunan T.
 +
e.ə. 1100 ildə yenidən daqıdıldı. E.ə.
 +
təqr. 700 ildə yunanlar T.-nın yerin-
 +
də Yeni İlion 11.-ni salmınlar.
 +
 
 +
Əd. Blavatskal T. V., Axei-
 +
skal Qrepin, M., 1966.
 +
 
 +
 
 +
TROYA ATI—qədim yunan əfsanəsinə
 +
gərə Troyanın suqutuna səbəb olmupp
 +
taxtadan duzəldilmiiy nəhəng aT, İy-
 +
nanlar, icərisində secmə deyutculər
 +
gizlədərək atı Troya tpəhərinin diva-
 +
 
 +
ı qariısına gətirib qoymuttdular.
 +
"anna hiyləsindən xəbərsiz olan
 +
troyalılar həmin atı ppəhərə gətir-
 +
mipdilər. Gizlincə atın icindən cı-
 +
xan deyutculər qala qapılarını ac-
 +
mıtp və yunan qopununu ipəhərə bu-
 +
raxmıtdılar: nəticədə Troya yunan-
 +
ların əlinə kecmiidi. Məcazi olaraq
 +
T.a. ifadəsi hiylə iplətmək mə”na-
 +
sında itplədilir.
 +
 
 +
TROYA QRUPU (astronomiya-
 +
d a)—Gunəpq ətrafına dolanan kicik
 +
planetlər qrupu, Gunət, Yupiter və
 +
T.q.-nun hər planeti həmitpə fəzada
 +
təqr. duzgun ta əmələ gətirir. T.q.
 +
planetlərinə Troya muharibəsi ri
 +
manlarının adlarını vermək qəbul
 +
olunmutdur (4“Q.q.əz adı buradandır).
 +
T.q. vasitəsilə ӱn cisim məsələsi ey-
 +
rənilir. QT.q.-na aid 15 kicik planet
 +
kətif edilmitdir (1906--50).
 +
TROӦYA MUHARİBƏSİ–-Axayya it-
 +
tifaqı ilə Troya padpahlıqı ara-
 +
sında muharibə:s Qədim yunan əfsanə-
 +
sinə gərə səbəbi Parisin Gəzəl Yele-
 +
nanı qacırması olmuztdu, Arxeoloji
 +
tədqiqatlara əsasən e.ə. 1260 ilə aid
 +
edilir. Axayya qopunları Troyanı 9
 +
il muhasirədə saxlamın, yalnız 10-
 +
cu il hiylə yolu ilə ələ kecirmiydi-
 +
m Bax həmcinin Troya atı.
 +
TROYEPOLSKİ Qavriil Nikolaye-
 +
vic (d. 29.11.1905, indiki Voronej
 +
vil., Qribanov r-nunun Novosiasovka
 +
k.)—rus sovet yazıcısı. SSRİ Dev-
 +
lət mukafatı laureatı (1975). Kənd
 +
mӱəllimi, aqronom iiyləmitidir. K-z
 +
kandindən bəhs edən satirik cAQro-
 +
nomun qeydlərindən (1953) hekayə sil-
 +
siləsinin, 4 Elmlər namizədi (1958)
 +
povestinin, *“Qaratorpaqə (kitab 1—2,
 +
1958—61) romanının muəllifidir.
 +
cQamıtlıqdaq (1963), eTaparynar Ar
 +
Bimə (1971) povestlərində mə”nəvi-
 +
əxlaqi problemlər qaldırılır, Qır-
 +
mızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təl-
 +
tif edilmidir.
 +
 
 +
Əsərləri: Soc. t. 1—3, Bo onej,
 +
 
 +
197 7—78, Povesti, rasskazı, M., 1982.
 +
TROLLEYBUS (ink. trolleybus, trol-
 +
Yeu—kontakt geciricisi, diyircəkli
 +
cərəyanqəbuledici -- Iiz — avtobus) —
 +
relssiz pəhər elektrik nəqliyyatı nə-
 +
vu. 19 əsrin 80-ci illərindən baila-
 +
—. T.-un yaradılması və istifadəsi
 +
sapəsində Almaniyada ip aparılmıip-
 +
dır. SSRİ-də ilk T.-lar 1933 ildə
 +
Yaradılmıindır. 1934 ildə Moskvada,
 +
1941 ildə Bakıda T.-dan istifadəyə
 +
baplanılmıpdır. T. gərginliyi 500—
 +
600 v (nadir hallarda 150 v) olan sa-
 +
bit cərəyan pəbəkəsindən qidalanır.
 +
Cərəyan T.-a kontakt iqəbəkəsinin asma
 +
xətlərindən ... T. tramvayla
 +
avtobusun ustun cəhətlərini əzundə
 +
 
 +
 
 +
birlətdirir (elektriklə ipləyir, ha-
 +
vanı cirkləndirən qazlar buraxmır,
 +
iinlər nisbətən az səs cıxarır və —
 +
lakin avtobus kimi manevrli (sərbəst
 +
hərəkətli) deyil.
 +
 
 +
Ədə Efremov İ. S. Kosarev
 +
Q. V., Teorin i rascet trollenbusov, c. 1—
 +
2, M., 1981,
 +
 
 +
TROLLEYVӦZ (ing. (qoPeu—kontakt
 +
geciricisi, diyircəkli cərəyanqəbul-
 +
edici--rusca voz—araba) — yukdatı-
 +
yan trolleybus. Kuzovu acıq platforma
 +
və ya ərtulu vaqon tipli olur. Əsa-
 +
sən, iəhərdaxili ticarət mӱəssisələri
 +
ucun ədədi malların və karyerlərdə
 +
suxurların dapınmasında istifadə
 +
olunur. Kontakt elektrik ipəbəkəsin-
 +
dən qidalanır, belə ipəbəkə olmayan
 +
yol hissələrində isə əlavə daxiliyanma
 +
mӱhərrikindən istifadə edir. SSRİ-
 +
də ln yukgəturmə qabiliyyəti
 +
x 10 t sur”əti 10—12 km/saat-
 +
dır və eYp”əTH 60 ə
 +
TROMB (yun. (hqӧphoz—laxta)—da-
 +
mar mənfəzində, yaxud ӱrək bopyluqun-
 +
da əmələ gələn qan laxtası. T. fibrin-
 +
dən, trombositlərdən, eritrositlərdən
 +
və leykositlərdən əmələ gəlir. Əgər
 +
T.-un tərkibində eritrositlərin miq-
 +
darı coxdursa, T. zəif qan cərəyanı
 +
nəticəsində tez əmələ gəlir və qırmı-
 +
zı rəngdə olur. Ar T.-un tərkibində
 +
trombositlər və leykositlər cox olur,
 +
sur”ətli qan cərəyanında zəif əmələ
 +
gəlir. T.-da həm aq, həm də qırmızı
 +
qan muppahidə edilərsə, bu qarınıq
 +
T. adlanır. T., əsasən, qanın axma
 +
sur”ətinin ləngiməsindən, damarın
 +
daxili qipasının pozqunluqundan və
 +
qan tərkibinin dəyipməsindən bap
 +
verir. Mӱxtəlif əlcudə təsaduf edi-
 +
lir. T. damar mənfəzini natamam, ya-
 +
xud tam tıxaya bilər.
 +
 
 +
TROMB (ital. tromba—6opy) — quru
 +
uzərində baiq verən və diametri bir
 +
necə on m-ə catan hava burulqanı. T.-
 +
da kuləyin sur”əti 50—100 m/san-yə
 +
catır. Beyuk daqıdıcı quvvəyə malik-
 +
dir. İlin isti dəvrundə, atm. qeyri-
 +
sabit stratifikasiyada olanda bapi
 +
verir. T.-a smerc, tornado, xortumlu
 +
an və s. də deyilir.
 +
TRӦMBӦZ (yun. rom bodi ak ə
 +
lanma)—canlı orqanizmdə qanın lax-
 +
talanmın kicik bir kutləsinin qan
 +
damarlarında, yaxud urək bopluqun-
 +
da əmələ gəlməsi. Səbəbi: qan lax-
 +
talanmasının tezlətməsi, damarın
 +
və ӱrəyin daxili qiipasının tamlı-
 +
qının pozulması, qanın damar daxi-
 +
lində yavaii cərəyan etməsi və s. T. ən
 +
cox periferik venalarda təsaduf edi-
 +
lir. Urəyin tac damarlarında da (qu-
 +
rulupundan asılı olaraq) T.-a rast
 +
gəlmək olur, cunki bu damarlar ate-
 +
roskleroza cox meyillidir. rəkdə
 +
əmələ gələn T. infarkt, urək anevriz-
 +
mindən, yaxud qan dəvranının KƏC-
 +
kin pozulmasından bai verir. Beyin
 +
damarlarının T.-u insultla nəticə-
 +
lənir. Q.-un son nəticəsi ya emboliya
 +
kimi aqır haldır, ya da sorulması-
 +
dır. T.-a duzgun diaqnoz qoymaq ucun
 +
biokimyəvi və rentgenoloji usul-
 +
lardan istifadə olunur. Muali-
 +
c ə: antikoaqulyantlar, fibrinolitik,
 +
spazmolitik və iltihab əleyhinə mad-
 +
dələr, yaxud cərrahi usulla trombu
 +
cıxartmaqdır.
 +
 
 +
Ədə Məmmədov Z. M.,
 +
cərrahlıq, B., 1969.
 +
TPOMBÖH (ital. Eqopbope, tromba—
 +
boru)—nəfəslə calınan musiqi alə-
 +
 
 +
 
 +
Umumi
 +
 
 +
 
 +
ti, 15 əsrdən mə”lum
 +
 
 +
 
 +
dur. T. ikiqat
 +
əyilmit silindrik borudan ibarət-
 +
dir: kanalının uz. təqr. mm,
 +
diametri 15 mm olur. Borunun qurta-
 +
racaqı qıf ipəklindədir. Ba tərə-
 +
 
 +
inə kasapəkilli muttuk taxılır.
 +
0 T. (suqtrombon) və ventilli
 +
T.-lar (19 əsrdən) mevcuddur. 6 nəvu
 +
var (soprano T.-dan kontrabas T.-a
 +
 
 +
 
 +
ədər). m
 +
DA BOSİTLƏR (tromb -E yun. kytos
 +
— anbar: burada huceyrə)—onurqalı
 +
heyvanlarda və insanda qanın forma-
 +
lı elementlə Dilən biri (bax Qan).
 +
TROMBOSİTOZ, hipertrombos-
 +
si to z—periferik qanda trombosit-
 +
lərin miqdarının coxalması (1 Məs,
 +
də 400 mindən cox). Səbəbi: iliyin
 +
coxlu miqdarda trombosit istehsal et-
 +
 
 +
 
 +
məsi (məs., eritremiyada), onların
 +
normadan az parcalanması (məs., da”
 +
ları kəsib geturdukdən sonra) və C,
 +
 
 +
 
 +
T. tromboz tərədə bilər. Mualic z
 +
si: trombositlərin artmasına €
 +
olan xəstəlikləri vaxtında mucalicə
 +
etmə. Profilaktikası. T.-u
 +
tərədən səbəbləri aradan qaldırmaq.
 +
 
 +
Əd. Boqolkobov V. M., Vnutren"
 +
nie bolezni, M., 1983.
 +
 
 +
 
 +
TROMBOFLEBİT (tromb -I Yun.
 +
rH1erz, rh1efӧz—vena)—venoz damarın
 +
iltihabı və mənfəzinin trombla tu-
 +
tulması. Səbəbi: infeksiya, vena-
 +
ların travmatik zədələnməsi, qanın
 +
damarda axma sur”ətinin zəifləməsi,
 +
laxtalanmanın tezlətiməsi və qanın
 +
biokimyəvi tərkibinin dəyiməsi. Sət-
 +
hu və dərin T. ayırd edilir. Sət hi
 +
T. zamanı dəri vena boyu qızarır,
 +
vena qalınlapır, aqrılı olur. Də-
 +
rin T.-də ətraflarda kəskin aqrı,
 +
temp-r, uptutmə, titrətmə olur. Ən cox
 +
apaqı ətraf və kicik canaq venala-
 +
rında təsaduf olunur. Bə”zən T. do-
 +
quppidan, muxtəlif operasiyalardan,
 +
infeksion xəstəliklərdən sonra mı
 +
verir. Kəskin və xronik olur. Aronik
 +
T. kəskin T.-dən tərəyir və uzun mud-
 +
dət davam edir. T.-in ən arır halı
 +
trombun (yaxud, hissələrinin) qopub
 +
aeciyər arteriyasına dutiməsidir (bax
 +
RS İYO). Mualicəsi: T.-in
 +
formasından, xəstəliyin dərəcəsindən
 +
asılıdır: sakitlik, antibiotiklər,
 +
antikoaqulyantlar, bə”zən operasiya.
 +
Əd. Topcubapov M. A., Xususi
 +
cərrahlıq, H. Z., B., 1979: Qruzina E,
 +
A., Uxod za bolınımi s nedostatocnostıno
 +
krovoobratenild i ix lecenie, Kiev, 1980.
 +
 
 +
 
 +
TROMP (fr. (qopre, qədim yuxarı
 +
alm. (qıpba—boru), me"marlıq-
 +
d a—konus hissəsi, sferik gӱnbəzin
 +
yarısı və ya dərddə biri formasında
 +
taqtavan konstruksiyası. T.-lar, adə-
 +
tən binanın kvadrat planlı aparı
 +
hissəsindən dairəvi, yaxud tı
 +
planlı yuxarı hissəsinə—gunbəzə və
 +
ya onun barabanına kecid yaradır. T.
 +
orta əsrlərdə Ən və Orta Asiya, Za-
 +
qafqaziya və Avropa me”marlırında
 +
(17 əsrdən rus me”marlıqında) Yayıl-
 +
mıtpdır. Bax həmcinin Parus.
 +
 
 +
22 TRON (elektron səzunun ixtisarı)
 +
—elektrovakuum cihazlarının ad-
 +
larında sonluq (məs., betatron, 2a-
 +
zotron, klistron və s.).
 +
TRONHEYM (Tqopdheytp) — Norvecdə
 +
məhəp və port. Tronheyms-fyord sahi-
 +
lindədir. Ser-Trəennelaq lkesinin
 +
inz.m. ƏH. 136 min ((977). Matınqa-
 +
yırma, yeyinti, aqac e”malı, TİKİP
 +
sənayesi, un-t var.
 +
 
 +
 
 +
TRӦNHEYMS-FYORD — Norvecin q,
 +
sahilində kərfəz. Uz. 130—150 km,
 +
eni 4—8,5 km. Dərinliyi 785 m. Sa-
 +
hilləri alcaqdır. Yarımsutkalıq qa-
 +
armalar (Hund. 3,4 m-ə qədər) olur.
 +
- sapilində Qronheym portu var.
 +
TROPİZM (yun. Sqӧrov—dəngə, istiqa-
 +
mət)—qıcıqlandırıcının birtərəf-
 +
li tə sirindən asılı olaraq gevdə,
 +
kek, yaxud yarpaqın bir tərəfində hu-
 +
ceyrələrin sur”ətlə beyuməsi nəticə-
 +
sində bitkilərin ayrı-ayrı orqanla-
 +
rının hərəkəti. Musbət T.-də hərəkət
 +
qıcıqlandırıcıya tərəf, mənfi T.-də
 +
isə əks tərəfə yənəlir. Qıcıqlandı-
 +
rıcının xarakterindən asılı olaraq
 +
fototropizm (ipıqa dənmək)
 +
hidrotropizm(nəmliyə dənmək
 +
və s. ayırd ə.
 +
TROPİ QURIY Ya HKH
 +
uorpadbın rypunarbı, Iman Bə Mlənyö )a-
 +
rımkurələrində, subtropik və subek-
 +
vatorial qurtaqlar arasındadır. T.q.
 +
ucun materiklərdə səhra və yarım-
 +
səhra landtaftlarının ustunluyu,
 +
okeanda suyun yuksən temp-rlu və duz-
 +
lu olması xarakterikdir. Antisiklo-
 +
nal hava dəvranı, alcaq nisbi rutu-
 +
bətlilik və ərazinin cox hissəsində
 +
seyrək buludluluq səciyyəvidir. Orta
 +
temp-r ən isti aylarda dӱzənliklərdə
 +
30—35*S (maks. 612S), ən soyuq aylar-
 +
da 10*S-dir (minimum və daha
 +
apaqı). İllik yaqıntı 50—200 mm,
 +
ur, r-nlarında bəzən 1000— 2000 mm-ə
 +
catır. .q. materiklərdə pərqi
 +
okeanyanı, pərqi kecid,
 +
materikdaxili və qərbi
 +
okeanyanı sahələrə ayrılır.
 +
T.q.--ın materik hissəsində təbii
 +
proseslərin xususiyyəti i1.-dən q.-ə
 +
doqru dəyitpir: axım layı və cayla-
 +
rın sululuqu azalır, 11.-də kimyəvi
 +
apınma və eroziya prosesləri, daxili
 +
hissələrdə və q.-də fiziki apqınma və
 +
deflyasiya ustundur: torpaq ərtuyYunun
 +
qalınlıqı azalır. T.q.-da dəyiilən
 +
rutubətli mepələrin podzollatmınn
 +
laterit və qırmızı torpaqları, sey-
 +
rək meiqə və savannaların qəhvəyi-
 +
qırmızı və qırmızı-qonur torpaqla-
 +
rı, materikdaxili sahədə və q.-də səh-
 +
ra torpaqları yayılmındır. DQ.-dən
 +
T.-Ə doqru qarılpıq meptələr, musson
 +
mepələri, seyrək mepqələr, savannalar,
 +
quraq metppələr, kserofil kolluqlar,
 +
yarımsəhra və səhra bitkiləri bir-
 +
birini əvəz edir. Muvafiq olaraq
 +
Heyvanat aləminin nəv tərkibi də də-
 +
yipilir (bax Tropik fauna).
 +
T.q.-ın turu sahələrində rutubət-
 +
li tropik meiyə, tropik seyrək meilə,
 +
quraq metpə və savanna, tropik yarım-
 +
səhra və tropik səhra zonaları ayrı-
 +
lır. Darlarda T.q. yӱksəklik quriya-
 +
rının mepə-cəmən (i1.-də), ə, meiə-
 +
ceəl (mərkəzi hissədə və q.-də) spektr-
 +
ləri ilə təzahur olunur. T.q.-ın okean
 +
hissəsi ucun yuksək illik radiasiya
 +
balansı (100 kkal/sm?), intensiv bu-
 +
xarlanma, suyun cox duzlu (379/.4-ə qə-
 +
dər) olması, oksigen və planktonların
 +
azlıqı xarakterikdir. Suyun temp-ru
 +
18,5-dən 232 S-yə catanda 30—45 m də-
 +
rinliklərdə rif əmələ gətirən mər-
 +
canlar inkipaf edir.
 +
TROPİK İQLİM—tropik enliklə-
 +
rin iqlimi. Ekvatorial iqlim (rutu-
 +
bətli tropik meipələr iqlimi), sub-
 +
ekvatsrial iqlim, yaxud tropik (ek-
 +
vatorial) musson iqlimi (həm də sa-
 +
vanna iqlimidir) və passat iqlimi
 +
(okean ӱzərində) tiplərinə ayrılır.
 +
 
 +
 
 +
TROPİKDƏNKƏNAR SİKLON
 +
 
 +
 
 +
Sonuncu iqlim tipinə quru uzərində
 +
ə opara iqlimi uyqun gəlir.
 +
ROPİK İL—Gunətin yaz gecə-guӱn-
 +
duz bərabərliyi nəqtəsindən iki dəfə
 +
385 24214 gecməsi arasındakı muddət.
 +
365,242196 orta Gunət gunudur. Bapip-
 +
lanqıcı Gunəpqin orta uz. 2802 oldu-
 +
qu an qəbul edilmitdir. Bu andan he-
 +
sablanan il Bessel ili adlanır.
 +
TROPİK YARIİYLAR—tropik en-
 +
liklərdə tufanla muplayiət olunan,
 +
leysan xarakterli yaqıplar. Ekvator
 +
Yaxınlıqında ilboyu dupqur, gunəi-
 +
durutu vaxtı (yazda və payızda) gӱc-
 +
lənir. Ekvatordan uzaqlaitdıqca maks.
 +
Yaqıntı yayda dupqur, qrip isə quraq
 +
 
 +
 
 +
.. |
 +
 
 +
TROPİK M EYYƏLƏR—ekvatorial,
 +
subekvatorial və tropik qurtaqlarda
 +
259 pp.e.d. və 302 c.e.d. arasında yayıl-
 +
mıppdır. Bitki nəvləri zəngin və
 +
hundurboylu (60—70 m və hətta 80 m)
 +
atqacları olan həmitpəyatıl
 +
rutubətli tropik və ya əsasən,
 +
lianalar və epifitlərdən ibarət tro-
 +
pik yaqıtilı mepələr daha cox rast
 +
gəlir. Bunlar ilboyu sabit rutubətli
 +
(2000—7000 mm yaqıntı) və temp-rlu
 +
 
 +
23—32”C) məpənTnə inkitpaf edir.
 +
 
 +
una bənzər mepələr (yarımhə-
 +
mipəyaiıl) yaqıntısı nisbətən
 +
az (4500—2000 mm-dən az olmayaraq)
 +
olan r-nlarda (Vest-Hind və Mərkəzi
 +
Amerika, Qərbi Afrika, Cənubi və
 +
Cənub-PPərqi Asiya) inkipaf edir)
 +
ataclar nisbətən alcaqboylu (40 m-ə qə-
 +
dər), florası isə zəngindir. Asiya
 +
tropiklərində belə mepqələrə musssn
 +
mepələri deyilir. Bu meiələr ucun
 +
həmitəyattıl aqaclarla bərabər yarpa-
 +
qı təkulən aqaclar da xarakterikdir.
 +
Hund,. dəniz səviyyəsindən 800 m-dən
 +
yӱksək olan daqlarda, daq T.m.-i ya-
 +
yılmındır. Bu meiələr ucun arac-
 +
pəkilli qıjılar və bə”zi iynəyarpaq-
 +
lı aqraclar (aqatis, dakridium və s.)
 +
xarakterikdir. Dəniz səviyyəsindən
 +
2000 m-dən yuksəklikdə dəfnə, fıstıq
 +
və erika fəsiləsinin numayəndələri
 +
olan mamırlı, alcaqboylu meiələr
 +
məvcuddur.
 +
 
 +
TROPİK SİKLONLAR—tropik en-
 +
liklərdə yayılmın guclu atm. burul-
 +
qanları. 209 (im. və c.e.-lərində
 +
əmələ gəlir. T.s.-ın sahəsində təzyiq
 +
mərkəzdə alcaq (əsasən, Ӱ50 mb-a qədər
 +
və daha az) olur. Qropikdənkənar
 +
siklonlardan əlculərinin kicik və ba-
 +
rik qradiyentlərinin beyuk və cgezguӱn
 +
(diametri 10—30 km) olması ilə fərq-
 +
lənir. Q.s. cgəzgunun davamiyyəti 2—4
 +
saatdır. T.s.-da kuləyin sur”əti 70
 +
m|/san-yə qədər və daha beyuk olur. T.s.
 +
vaxtı fəlakətli leysan yaqıniları və
 +
tufan bai verir. T.s. dənizlərdə guc-
 +
lu dalqaların yaranmasına və quru-
 +
nun sahilyanı r-nlarında daqıntıla-
 +
 
 +
a səbəb olur.
 +
 
 +
ROPİK FAUNA—ekvatorial, sub-
 +
ekvatorial və tropik quriyaqlarda
 +
yapayan heyvanlar. T.f. nəvlərinin
 +
sayı orta və ipimal qurtaqı fauna-
 +
sından coxdur. Tropiklərdə nevlərin
 +
zənginliyi və həyat formalarının
 +
muxtəlifliyi ilə əlaqədar olaraq
 +
heyvanların qoruyucu rəng və forma-
 +
sının inkipafı, xususilə mimikriya
 +
xarakterikdir. Bə”zi qruplar həddin-
 +
dən artıq cox olmaları ilə fərqlə-
 +
nir. Məs., antiloplar (savannalarda),
 +
qarımqalar (rutubətli tropik meiiə-
 +
lərdə), termitlər (butun tropik vi-
 +
layətdə). Tropiklərdən kənarda demək
 +
 
 +
 
 +
359
 +
 
 +
 
 +
olar ki, məməlilərdən yalnız meymu"
 +
na təsaduf olunmur: yarımmeymunlar,
 +
fillər, gərgədanlar, tapirlər, gələz-
 +
lər, qarıptqayeyənlər və ərincəklərin
 +
də sayı məhduddur. Qupqlardan, əsasən,
 +
tutuqupular, geyərcinlər, quqular, tu-
 +
kanlar, nektar qupqları və s., suru-
 +
nənlərdən iquanalar, gekkonlar, buqə-
 +
ləmunlar, ilanlar və timsahlar, cy-
 +
da-*quruda yapayanlardan qurbaqalar,
 +
aqac qurbaqaları və s. T.f. ucun xa"
 +
rakterikdir. Onurqasızlardan muxtə-
 +
lif əqrəblər, hərumcəklər, muxtəlif
 +
cucu, həmcinin torpaq zəliləri yapta-
 +
yır. Tropik Afrikada insanda yuxu
 +
xəstəliyini tərədən sese milcəyi və s.
 +
coxdur. Okeanın T.f.-sı cox muxtə-
 +
lifdir.
 +
 
 +
Bə”zi balıqlar (kəpək balıqrı,
 +
skatlar, ucan balıqlar və s.), dəniz
 +
tısbaqaları və dəniz ilanları, onur-
 +
qasızlardan qanadayaqlı molyusklar,
 +
mirvari ilbizləri, nautiluslar, rif-
 +
əmələgətirən qırmızı mərcanlar yal-
 +
nız (yaxud da əsasən) tropiklərdə rast
 +
gəlir. Quplardan faetonlar və o
 +
qatlar yalnız tropik dənizlər uzərin-
 +
də yem axtarırlar. Məməlilərdən si-
 +
renlər yapayır, kapalotlar coxaldı-
 +
lır. İnsan tərəfindən ovlanma nəti-
 +
cəsində qurunun T.f.-sı cox dəyityil-
 +
mi, bəzi neəvlər qırılmıit, yaxud
 +
məhv olmaq ӱzrədir. Tropik adaların
 +
faunası xususilə cox zərər cəkmiii-
 +
dir. T.f.-nın muhafizəsi genofondun
 +
“t anda muhum rol oynayır.
 +
TROPİK XƏSTƏLİKLƏR, isti
 +
əlkələrdə yayılmın xəs-
 +
təliklərə–əsasən, ekvatorial, sub-
 +
ekvatorial və tropik quriyaqlarda ya-
 +
Yılmıin xəstəliklər qrupu. T.x.-ə in-
 +
feksion və parazitar xəstəliklər da-
 +
xildir: virus xəstəliyi (məs., sarı
 +
 
 +
 
 +
.
 +
 
 +
 
 +
qızdırma), bakterial (məs., melioi-
 +
no3), ikketsiozlar, spiroxetozlar
 +
(MƏC., nəin, gəbələk xəstəliyi
 +
(məs., koksidiomikoz), helmintozlar
 +
 
 +
 
 +
(məs., plistosomatoz, filyariatoz və s.),
 +
ibtidailərin tərətdiyi xəstəliklər
 +
(malyariya, leyitmanioz, letargiya və
 +
s.). T.x.-ə, həmcinin isti iqlimin tə”-
 +
sirindəm, habelə qidada zulal BƏ BH-
 +
tamin catımazlırqından, qanın ge-
 +
netik anomaliyasından, zəhərli ilan-
 +
ların, hərumcəklərin diptləməs”ndən
 +
və s.-dən tərəyən xəstəliklər də daxil-
 +
dir. İnkitaf etməkdə olan əlkələr-
 +
də T.x.-in genii yayılması təbii və
 +
sosial-iqtisadi faktorlardan asılı-
 +
dır. Əhalinin sanitariya mədəniyyə-
 +
tinin, tibbi xidmətin ailaqı səviyyə-
 +
də olması, qida catıtmazlıqrı, spesi*
 +
fik Həyat tərzi bir cox xəstəliklərin
 +
klinik gedipini muəyyən edir. Yerli
 +
əhali arasında T.x. cox vaxt zulal ac-
 +
lıqı, hipovitaminozlar, parazitar
 +
məniəli xronik mubadilə pozqunluq-
 +
ları və anemiya aspektində inkiiYa
 +
edir.
 +
 
 +
U mumdunya səhiyyə təpqkilatı sovet
 +
tibb təpkilatlarının fəal itptirakı
 +
ilə nisbətən cox yayılmıiy T.x.-in ləR-
 +
vi haqqında beynəlxalq proqram qəbul
 +
etmiiudir və onu həyata gecirir.
 +
SSRİ ərazisində T.x. kutləvi xəstə-
 +
lik kimi tamamilə ləev edilmiidir.
 +
 
 +
Əd.: Rukovodstvo po tropicesgim bo-
 +
leznam, 3 izd., M., 1974, Tropiceskie b0*
 +
lezni, pod red. E. P. PYuvalovog, 2 izd.,
 +
M., 1979.
 +
 
 +
TROPİKDƏNKƏNAR SİKLON —
 +
PTQimal və Cənub yarımkӱrələrinin mu“
 +
layim və qutb enliklərində, əsasən, Q.
 +
 
 +
 
 +
360
 +
hava kutlələri zonasında yaranan
 +
siklon. Mӱxtəlif termodinamiki xas-
 +
 
 +
 
 +
sələrə malik hava kutlələrini bir-
 +
birindən ayıran qutb və arktik (ant-
 +
ərk, atm. cəbhələrində inkitpaf
 +
edir. Atm. cəbhələrində qalın bulud-
 +
ların əmələ gəlməsi və onlardakı
 +
temp-r mӱxtəlifliyi havanın kəskin
 +
dəyinilməsinə (kӱləyin istiqamətinin
 +
dəyinilməsi, yarıntı, istiləmə və
 +
soyuqlaqima) səbəb olur. T.s.-un mərkə-
 +
zində təzyiq 950—920. mb-a qədər dulpə
 +
bilər. T.s.-un orta sur”əti 30—40
 +
km|saatdır. Bə”zən isti səth ertuyu
 +
uzərində yaranan yerli zəif T.s.-lar
 +
da muppahidə edilir. Siklonların co-
 +
xu T.s.-lara aiddir.
 +
 
 +
TROPİKLƏR (iyn. tropikös (kyklos)—
 +
dənmə dairəsiy—Yer kurəsi səthində
 +
təsəvvur edilən paralel dairələr:
 +
ekvatordan 232 27” 1im.-da və c.-da yer-
 +
ləpir. Ekvatordan yim.-dakı tropik
 +
PTimal və Ya Xərcəng tropiki, c.-da-
 +
kı tropik Cənub və ya Oqlaq tropiki
 +
adlanır. T.-də Gunət ildə bir dəfə—
 +
1Pimal tropikində yay gunətiduruzlun-
 +
da, Cənub tropikində qın guӱnətduru-
 +
punda zenitdə gerunur. Yay gunət-
 +
durupunda 1Pimal yarımkurəsində
 +
ən uzun gun, Cənub yarımkurəsində ən
 +
 
 +
 
 +
zun gecə, qınpi gӱnəpdurupqunda isə |
 +
 
 +
 
 +
Pimal yarımkurəsində ən qısa gun,
 +
Cənub yarımkurəsində ən qısa gecə
 +
olur. T. arasındakı sahənin hər bir
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TROPİKLƏR
 +
 
 +
 
 +
mır və Fridel-Krafts reaksiyasına
 +
girmirlər. Karbonil qrupu ilə tə-
 +
rəmə (oksim, semikarbazid və s.) əmələ
 +
gətirmir, dienlər kimi dien sintezinə
 +
girir. Bir cox tropolonların fun-
 +
gisid ” bakterisid xassəsi var.
 +
 
 +
TROPİNİN Vasili Andreyevic (30.
 +
Z3.1776, Novqorod qub.-nın Karpovo
 +
k.—15.5.1857, Moskva)—rus portret
 +
rəssamı, 1823 ilədək təhkimli kənd-
 +
li olmutidur. Təqr. 1798 ildə Peter-
 +
burq Rəssamlıq Akademiyasında oxu-
 +
maqa bailamın, lakin 1804 ildə ara-
 +
sı onu geri qaytarmındır. İlk por-
 +
tretləri obrazların intimliyi, ko-
 +
loritin incəliyi ilə fərqlənir (|ar-
 +
vadı A. İ. Tropininanın (1809) və
 +
oqlunun (1818) portretləriy. Muasi-
 +
ri olduqu bir sıra gərkəmli ipəxsiy-
 +
yətin canlı xasan (€II. A. ..
 +
naxonə, 1823, €K. T. Pannus, 1825, €A.,
 +
C. Tlymkunə, 1827, Yuymrnrrudoar A,
 +
S. Putkin muzeyi, Leninqrad vil.-nin
 +
Putkjin iy.) 4“K. P. Bryullovə, 1836)
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
məntəqəsində Gunəpz ildə iki dəfə ||
 +
 
 +
 
 +
zenitdə gerun
 +
TROP
 +
poidlər — molekulunda quruluyit
 +
fraqmenti kimi tropil kationu (sik-
 +
loheptatrienil), yə”ni aromatik qeyri-
 +
benzoid karbonium ionu olan maddə-
 +
lər: bu ionun yuku yeddiuzvlu siklin
 +
butun karbon atomları arasında de-
 +
lokalizə olunmuttdur (1). T.b.-in əsas
 +
nəvləri: Tropil duzları. Ka-
 +
pion (Q) quvvətli turilularla
 +
 
 +
uyar həlledicilərdə həll
 +
 
 +
olur
 +
 
 +
 
 +
duzlar əmələ gətirir. Bu duz-
 +
 
 +
lar bərk maddələrdir, pol-
 +
 
 +
1 pə To H (sikloheptatrien—2, 4,
 +
6—0O
 +
 
 +
 
 +
-1)— )eAanyaBny AOİMAMbilli KETOH |
 +
 
 +
 
 +
(11), buna tropil oksidi (111) kimi də
 +
 
 +
 
 +
O”-Ə-
 +
 
 +
 
 +
baxmaq olar. Rəngsiz mayedir, —52S-
 +
də donur, 1132S-də (2 Mn/m? və ya 15
 +
mm c.st.) qaynayır, su ilə qarınnır.
 +
Doymamı:i ketonun xassələrinə malik-
 +
dir— Vq, və N.-ini birlətdirir, ok-
 +
sim, semikarbazon, fenilhidrazon əmə-
 +
lə gətirir.
 +
 
 +
Tropolonla r— oksitroponun
 +
terəmələri. Tropolon sisteminin re-
 +
zonans enerjisi 126 kc/mol (30 kkal/
 +
il -dur: əlavə stabillətmə molekul-
 +
daxili hidrogen rabitəsi (qırıq xət-
 +
lə gəstərilir) ilə olur:
 +
 
 +
 
 +
0 —H
 +
 
 +
 
 +
: 0—N (9 –-n
 +
 
 +
 
 +
Se — Qrapolon
 +
 
 +
 
 +
Kimyəzi xassələrinə gərə tropolon-
 +
lar fenollara oxizayır: qələvilərlə
 +
reaksiyaya girir, bir cox əvəzolunma
 +
reaksiyalarına (bromlaiyma, azolai1-
 +
ma və s.) daxil olӱr. Onlar sulfolait-
 +
 
 +
 
 +
R VİRLƏİYMƏLƏR, tro- |
 +
 
 +
 
 +
və nəticədə alcaq isti qutb T.-sı və
 +
yuksək soyuq tropik T.-sı Yaranır.
 +
TROPOSFER (yun. Ibӧroz—dənmə,
 +
dəyitilmə-sferay—atm.-in (Yer sət-
 +
hinin tə”sirinə daha cox mə ruz qalan
 +
apaqı təbəqəsi. Yuxarı sərhədi Mu-
 +
layim enliklərdə 10—12 km, qutblər-
 +
də 8—10 km, tropiklərdə 1 8 km
 +
hund.-dən gecir. Atm. kӱtləsinin təqr.
 +
8094", atm.-dəki su buxarının 10026 -ə
 +
qədəri T.-dədir. und.-dən asılı
 +
olaraq temp-run orta hesabla hər 100
 +
m-də O,652 S apaqı duitməsi, bulud-
 +
larla əlaqədar guclu turbulent axın-
 +
ları və konveksiyanın inkipafı
 +
ilə xarakterizə olunur. T.-də hava
 +
kutlələrinin muxtəlif nev MHOF fi
 +
tipləri formalapır, atm. cəbhələ-
 +
ri yaranır, siklon, antisiklon və s.
 +
 
 +
 
 +
proseslər inkiii edir.
 +
 
 +
TROPOSFER PARMO bA BHTƏCM—
 +
elektrik cəhətdən qeyri bircinsli
 +
troposferdə radio dalraları yayılar-
 +
kən elektromaqnit enerjisinin yeni-
 +
dən pqualanması hadisəsindən istifa-
 +
də edilən uzaq radio rabitəsi,y desi-
 +
 
 +
 
 +
metrlik və santimetrlik dalralar dia-
 +
pazonunda həyata kecirilir.
 +
 
 +
 
 +
Enerji:
 +
nin yenidən pqualanması hadisəsi ve-
 +
rici və qəbuledici antenaların isti"
 +
qamətlənmə diaqramlarının kəsinmə
 +
sahəsində bap verir. T.r.r.-ndə veri"
 +
ci və qəbuledici məntəqələr arasındaə
 +
kı məsafə 1000 km-ə cata bilər. La-
 +
kin praktikada, adətən, radiorele ra
 +
bitəsi xətləri cəki : burada T.r.r.-
 +
ndən rabitə xəttinin butun bəndlərin-
 +
 
 +
 
 +
— CC də, yaxud onlardan yalnız bir necə-
 +
İb | sində istifadə edilir. Belə rabitə
 +
gӱn xətlərinin uz. bir necə min km-ə ca-
 +
 
 +
 
 +
C kvt) vericilər, y
 +
| lik qəbuledicilə
 +
nalar (40*40 m?-dək), eləcə də siqna-
 +
 
 +
 
 +
tır. T.r.r.-ndə beyuk guclu (1—50
 +
yuksək həssaslıra ma-
 +
, ÖƏİYK elculu ante*
 +
 
 +
 
 +
lın tədriclə susmasını azaltmaq ucun
 +
 
 +
 
 +
= xususi verili:q metodlarından isti-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
V. A. Tropinin. 4*Krujeva toxuyan
 +
qızə. 1823. Tretyakov qalereyası. Moskva.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
yaratmıti, eləcə də sadə əmək adamla-
 +
rının, o cumlədən Ukrayna kəndlilə-
 +
rinin (4“Krujeva toxuyan qızə, 1823,
 +
FƏliaqaclı qoca, 1847, A. S, Puziki-
 +
nin portretindən baiqa gestərilən
 +
butun əsərlər Tretyakov qalereyasın-
 +
dadır) portretini cəkmiitdir. T.
 +
məipət yarımportreti tipinin yara-
 +
dıcısıdır. Q.-in yaradıcılırı 19
 +
əsr rus demokratik incəsənətinin in-
 +
kipafına muhum “ə KƏCTƏPMHI-
 +
dir. Rəssamın c A. M. Rebinderin
 +
portreti (1854) və cYolcuq (4cƏli-
 +
aqaclı qocav əsərinin muəllif vari-
 +
antı) əsərləri R. Mustafayev ad.
 +
Azərb. Dəvlət İncəsənət Muzeyində
 +
(Bakı) saxlanılır. Moskvada T. və
 +
onun devrunə mənsub Moskva rəssam-
 +
larının muzeyi acılmıtndır (1969).
 +
 
 +
 
 +
TROPOPAUZA (yun. (qӧroz—dənmə,
 +
dəyipilmə-R rai515—dayanma, kəsilmə)
 +
—-troposferlə stratosfer arasın-
 +
 
 +
 
 +
da kecid təbəqə. Qalınlıqı 2—Z3 km-ə
 +
qədərdir. Hund. coqrafi enlikdən,
 +
ilin fəsillərindən və siklonal fəa-
 +
liyyətdən asılı olaraq dəyiptilir.
 +
Subtropiklərdə guclu tırnaqlı hava
 +
axınlarının təqsiri ilə T. pozulur
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
adə edilir. Muasir qəbuledici-ve-
 +
 
 +
 
 +
rici avadanlıqların energetika para-
 +
 
 +
 
 +
=
 +
 
 +
 
 +
metrləri bir yuӱksəktezlikli lulədə
 +
8 000 k.m məsafələrdə 12-dək tele-
 +
fon kanalı (150—250 km məsafələrdə
 +
isə 120— 240-dək) yaratmaqa imkan ve-
 +
rir. 1981 ildə SSRİ ilə Hindistan
 +
arasında (uz. 700 km) T.r.r. xətti iə
 +
Sinir.
 +
TROSTYANETS--USSR Sumı vil.-
 +
ndə ipəhər. Trostyanets r-nunun mər-
 +
kəzi. D. y.st. (Smorodino). aptınqa-
 +
yırma, c“Elektrobıtpriborı, toxum
 +
z-dları, ipəkər, aqac e”malı kombinat-
 +
ları, ypokolad f-ki var.
 +
TROTİL—trinitrotoluolun ftamra
 +
 
 +
 
 +
adı.
 +
TROTSKİZM —marksizm-leninizmə və
 +
beynəlxalq kommunist hərəkatına dutp-
 +
mən xırda burjua ideya-siyasi cərə-
 +
Yanıy, əzunun opportunist mahiyyətini
 +
csolə ibarələrlə pərdələyir. 20 əsrin
 +
əvvəlində Rusiyada menievizmin bir
 +
57 KHMH meydana ər. ə
 +
oqu və lideri L. D. Trotski (Bron:-
 +
iteyn, 1879—1940) idi (adı da bura
 +
dandır). Trotski 1901—O03 illərdə
 +
iskracı olmui, RSDFP-nin 2-ci qu-
 +
rultayından sonra menpeviklərə qo-
 +
itulmutidur. T. fəhlə hərəkatının
 +
strategiya və taktikasının butun bali:
 +
lıca məsələlərində marksizm-leniniz-
 +
MƏ Tapıb qoyulmulpdur. Rusiyada 1905
 +
—07 illər inqilabı dəvrundə T. mark-
 +
sist permanent inqilab nəzəriyyəsini
 +
saxtalapdırır, burjua-demokratik
 +
inqilabında proletariatın Hegemon"
 +
 
 +
 
 +
= VE –—:j–--hkdpıııs-
 +
 
 +
 
 +
İRİ aq tq lə ———
 +
 
 +
 
 +
TROXOFOR
 +
 
 +
 
 +
361
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Luqunu və gəndlilərin inqilabi rolu-
 +
nu, proletariatla kəndlilərin itti-
 +
aqının ti inkar edirdi.
 +
rtica illərində (1907—10) T. əslin-
 +
də təsviyəciliyin Sar nəvu idi. 1912
 +
ildə trotskicilər RSDFP-dən qovul-
 +
Myuı n opportunistləri birlətdi-
 +
rərək Avqust ternani bloku ya-
 +
ratmındılar. Birinci dunya muhari-
 +
“bəsi (1914—18) dəvrundə T. bair
 +
sentrizmin tərkib hissəsi idi və im-
 +
perializm dəvrundə proletar inqila-
 +
bının əvvəlcə bir necə və ya hətta ay-
 +
rılıqda geturulmuiz bir əlkədə qələ-
 +
bəsinin mumkunluyu haqqında Lenin
 +
muӱddəasına, lpeviklərin imperia-
 +
list muharibəsini vətəndai muharibə-
 +
sinə cevirmək iquarına qaripı cıxır-
 +
dı. Sovet hakimiyyətinin ilk onil-
 +
liyində T. UİK(b)P daxilində bati-
 +
lıca təhlukə idi. Sosialist inqila-
 +
bının qələbəsindən və menievizm dar-
 +
madaqın edildikdən sonra trotskici-
 +
lər partiya daxilində gedən mubarizə-
 +
də Çzə cıxaraq tam bir sıra csolk
 +
opportunist baxımtları boliqeviklər
 +
partiyasının Lenin xəttinə qartı
 +
qoydular. T. nəzəriyyə sahəsində elkədə
 +
sosialist inqilabının taleyi və sosia-
 +
lizm qurmarın mumkunluyu haqqında
 +
Lenin muddəalarına qariptı cıxır,
 +
taktika məsələlərində isə partiyanı
 +
daim avanturizmə təhrik etməyə (dunya
 +
inqilabına ctəkan vermək ucun cin-
 +
qilabi muharibək aparmaq və s.) ca-
 +
lıpırdı. Trotskicilər Brest sullu-
 +
nun (1918) vaxtında baqlanmasını
 +
pozaraq Sovet resp.-sını cətin vəziy-
 +
yətdə qoymuli, həmkarlar ittifaqları
 +
haqqında diskussiya zamanı partiyada-
 +
xili mubarizənin təiəbbuscusu ol-
 +
mutdular. 1923—34 illərdə Q.-in an-
 +
tipartiya cərəyanı kimi ideoloji
 +
cəhətdən formalaiyması bapya catdı.
 +
Trotskicilər leninizmi təftiiy etmə-
 +
yə, onu T. ilə əvəz etməyə, partiyanı
 +
parcalamaqa, MK-da rəhbərliyi ələ ge-
 +
cirməyə cəhd gestərirdilər. 1926 ildə
 +
onlar Trotskici-zinovyevnci antipar-
 +
tiya blokunda birləidilər.
 +
Partiya T.-ə qarilı qəti mubarizə
 +
aparırdı. UİK(b)P-nin 15-ci qurul-
 +
tayı (1927) T.-in ideya və təkilatca
 +
darmadaqın olunmasını baiya catdır-
 +
dı. Bu idə İ. V. Stalinin xidməti
 +
bəyuk idi. T. 1928 ildən SSRİ-də
 +
siyasi cərəyan gimi aradan qalxdı.
 +
Trotski antisovet fəaliyyətinə gərə
 +
1929 ildə SSRİ-dən surgun edildi və
 +
1932 ildə sovet vətəndaiqlıqından məh-
 +
rum olundu. Trotskicilərin bir his-
 +
səsi 15-ci qurultaydan sonra da
 +
UİK(b)P-pin və Kominternin xəttinə
 +
qariqı mӱbarizəni davam etdirirdi.
 +
Trotskicilər İkinci dunya muharibə-
 +
si (1939—45) illərində antihitler
 +
koalisiyasının yaradılmasına qariyı
 +
cıxır, muharibənin Hər iki tərəf
 +
ucun imperialist muharisəsi olduqu-
 +
nu iddia edirdilər. 1938 ildə trot
 +
skicilər Parisdə əzlərinin birliyi-
 +
ni—4*Dərduncu İnternasionalgıı Ya-
 +
ratdılar. Muasir T. bir-biri ilə cə-
 +
kipən, fəhlə hərəkatından ayrı dui1-
 +
muli qruplardan ibarətdir. Bir sıra
 +
əlkədə (Belcika, İngiltərə, İtaliya,
 +
FR, Fransa, Yaponiya, ABİT və s.)
 +
fəaliyyət gəstərən bu qruplar SSRİ
 +
və digər sosialist elkələri haqqında
 +
iftira və bəhtanlar yayır, dinc ya-
 +
namı yaiamaq prinsipini inkar edir,
 +
davakar antikommunizm MƏBTETHHAƏ HY-
 +
rur, ifrat inqilabi iquarlarla kut-
 +
 
 +
 
 +
lələri avanturist cıxınlara təhrik
 +
edirlər.
 +
 
 +
Əd. Lenin V. İ., Əsərləri (bax
 +
Mə”lumat cildi, H. 1, səh. 618—620): St a-
 +
lin İ. V., Trotskizm ya leninizm?,
 +
Əsərləri, c. 6: yenə onun, Trotskici
 +
mӱxalifət kecmitdə və indi, yenə orada,
 +
c. 10: Borhba partii bolıpevikov protiv
 +
tropkizma. 1903—fevralı 1917 q., M.,
 +
1969, Borıba kommunistov protiv ideolo-
 +
qii tropkizma, M., 1973, İstoriceskii
 +
opıt borhbı KPSS protiv tropkizma, M.,
 +
1975, Bax həmcinin QTrotskici-zinovyev-
 +
ci antipartiya bloku məqaləsinin ədə-
 +
biyyatına.
 +
 
 +
 
 +
TROTSKİCİ-ZİNOVYEVCİ ANTİ-
 +
PARTİYA BLOKU—1926—27 illərdə
 +
UİK(buP daxilində antileninci mu-
 +
xalifət. Trotskicilər və cyeni muxa-
 +
lifətu, habelə “fəhlə muxalifətiz-
 +
nin, “demokratik mərkəziyyət qrupu-
 +
nun onlara qopulmuttn iptirakcıları,
 +
kecmiip antipartiya qruplatmaların-
 +
dan olan ayrı-ayrı ipəxslər daxil idi.
 +
Blok trotskizmin ideya platforması
 +
əsasında əmələ gəlmiiidi. T.-z.a.b.
 +
kapitalist əhatəsi ipəraitində SSRİ-
 +
də sosializmin qələbəsinin mumkunlu-
 +
y , Beyuk Oktyabr sosialist inqila-
 +
ının, əlkə sənayesinin sosialist xa-
 +
rakterini inkar edir, partiya MK-
 +
sını Qızıl Ordunu məhkəmlətmək qay-
 +
qısına qalmamaqda təqsirləndirirdi.
 +
Blok əməkci kəndliləri sosializmə
 +
dutlimən quvvə sayır, sənayeləindirmə-
 +
nin butun aqırlıqını onların uzə-
 +
rinə qoymaqra caqırırdı. Bu, fəllə
 +
sinfi ilə kəndlilərin ittifaqını
 +
parcalamaqa, sənayeləipdirməni pozma-
 +
qa və son nəticədə Sovet hakimiyyəti-
 +
nin məhvinə doqru aparırdı. Muxali-
 +
fət partiya MK-sına bəhtanlar atır,
 +
əzunun gizli təipkilatını yaradırdı.
 +
Partiya T.-z.a.b.-na qarqpı qəti mu-
 +
barizə apardı. UİK(6)P MK-nın
 +
və MNK-nın birlətmiiq plenumları
 +
(1926, iyul, oktyabr: 1927, iyul—avqust:
 +
oktyabr) blokun fəaliyyətini ifila
 +
edib pislədi. T.-z.a,b.-na qariqı mu -
 +
barizədə Kominternin İcraiyyə Komi-
 +
təsi UİK(b)P-nin xəttini mudafiə
 +
edirdi. 1927 ilin oktyabr—dekabrın-
 +
da kecirilən partiyadaxili diskus-
 +
siya zamanı T.-z.a.b. cəmi 0O,596 səs
 +
aldı. XİK(6)P MK və MNK-nın bir-
 +
gə Yıqıncaqı (1927, noyabr) Trotski
 +
və Zinovyevi partiyadan cıxartdı.
 +
Partiyanın 15-ci qurultayı (1927, de-
 +
kabr) blokun ideya və təigilatca dar-
 +
madaqın edilməsini bata catdırdı,
 +
muxalifətə mənsub olmaqın UİK(buP
 +
 
 +
 
 +
.Sıralarında qalmaqla bir araya sıq-
 +
 
 +
 
 +
madıqını e"lan etdi. Muxalifətin
 +
75 nəfər fəal xadimi, habelə acıqca
 +
əksinqilabi qrup olan Sapronov qrupu
 +
partiyadan cıxarıldı.
 +
 
 +
Antipartiya bloku Azərb.-da da
 +
fraksiyacılıq fəaliyyətini guclən-
 +
dirməyə calınırdı. 1927 ilin yazında
 +
Bakıda T.-z.a.b.-nun yerli mərkəzi ya-
 +
radılmıldı. Blokun ifiya olunma-
 +
sında və Azərb.-dakı tərəfdarları-
 +
nın darmadaqın edilməsində 17-ci
 +
Bakı partiya konfransı (1927 il, 28
 +
oktyabr—6 noyabr) beyuk rol oynadı.
 +
CİK(b6)P MK-nın mə”ruzəsini (mə"ru-
 +
zəci Y. E. Rudzutak idi) muzakirə
 +
edən konfrans partiya MK-sının si-
 +
Yasi, tipkilat fəaliyyətinə tamamilə
 +
və butunluğlə tərəfdar cıxdı.
 +
AK(b6)P-nin 8-ci qurultayı (1927, no-
 +
Yabr) resp. partiya təptkilatının
 +
trotskicilərə qariplı gərduyu tədbir-
 +
ləri bəyəndi,
 +
 
 +
 
 +
Əd.: Azərbaycan Kommunist Partiyası
 +
tarixinin ocerkləri, B., 1964, Qəndi-
 +
lovsSs. T., Kommunist partiyasının trots-
 +
kici-zinovyevci antipartiya blokunu dar-
 +
madaqın etmək uqrunda mubarizəsi, B.,
 +
1957, yenə onun, Azərbaycanda partiya
 +
quruculuqu məsələləri, B., 1971, Kocar-
 +
li T., Bolıpeviki Azerbaӧdjana v borv-
 +
be protinv tropkistsko-ZİNOvHevskoqo anti-
 +
partiNnoqo bloka, M., 1967, İstoriceskoe
 +
znacenie opıta borıhbı KPSS protiv pra-
 +
voqo i tlevoqoz opportunizma, M.., 1980.
 +
TROFİK YARA—sinir trofikası-
 +
nın pozqunluqrundan tərənən xəstə-
 +
lik: toxuma nekrozu ilə nəticələnə
 +
bilər. Onurqa beyninin və periferik
 +
sinirlərin zədələnməsindən baii ve-
 +
rir. Xəstəlik xoraların tez yayılıb
 +
nekrotak prosesə kecməsi ilə xarakte-
 +
rizə olunur. Xəstəlik uzun muddət
 +
davam etdikdə, ikincili yerli ilti-
 +
habi proseslər təzahur edir. M u a-
 +
licəsi: xəstəliyin gediiindən
 +
asılı olaraq məlhəm sarqısı, fizio-
 +
terapiya və s.
 +
 
 +
TROFİMӰUK Andrey Alekseyevic (d.
 +
16.8.1911, Xvetkovic k., indiki Brest
 +
vil.)—sovet neft- ə |
 +
ci geollxu. SSRİ
 +
EA akad. (1958: m.
 +
uzvu 1953). Sosia-
 +
list Əməyi Qəhrə-
 +
manı (1944). SSRİ
 +
Devlət mukafatı
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
laureatı (1946,
 +
1950). 1931 ildən
 +
Sov İKP uzvu.
 +
 
 +
 
 +
Umumittifaqelmi-
 +
tədqiqat neft-qaz
 +
in-tunun direktor
 +
muavini (1953—55) "S
 +
və direktoru (1955—57) olmupdur.
 +
1957 ildən SSRİ EA Geologiya və
 +
Geofizika İn-tunun Sibir bəlməsi-
 +
nin direktorudur. Əsərləri neft geo-
 +
logiyası sahəsindədir. Volqa-Ural
 +
neftli-qazlı sahəsinin neft yataqla-
 +
ının kəifində iitirak etmitdir.
 +
eftli qatların diaqnostika metodu-
 +
nu, neft və qaaın proqnoz ehtiyatla-
 +
rının həcm-məniyə metodunu və s. ha-
 +
zırlamıimdır. SSRİ Ali Sovetinin
 +
(4—8-ci caqırıl) deputatı olmui-
 +
dur. 4 dəfə Lenin ordeni, Oktyabr
 +
İnqilabı ordeni, 2 baiqa orden və me-
 +
dallarla təltif olunmusdur.
 +
TROXOTRON (yun. kqoshoeydev—təkə-
 +
rəbənzər, dəyirmi |-(elek)trony —qar-
 +
ipılıqlı perpendikulyar elektrik və
 +
maqnit sahələrinin tə siri ilə tro-
 +
xondal lentiqəkilli elektron dəstəsi
 +
iquası yaradan coxelektrodlu elek-
 +
tron-pqua cihazı. Katoddan cıxan
 +
elektronlar potensialı katodun PO-
 +
tensialına yaxın olan ekvipotensial
 +
səth uzrə yerini dəyimir (troxoida
 +
cızır). T.-da xususi elektrodların
 +
potensialını dəyiidirməklə ekvipo-
 +
tensial səthin yerdəyitməsinə nail
 +
olunur, bu isə elektron dəstəsinin
 +
kommutasiyasına (iquanın istənilən
 +
levhə uzərinə yenəldilməsinə) imkan
 +
verir. Q.-dan elcmə texnikasında im-
 +
pulsların hesablanmasında, zaman
 +
intervallarının əlculməsində, cox-
 +
kanallı radiorabitədə (kommutator
 +
və impuls modulyatoru kimi) istifa-
 +
də edilir.
 +
TROXOFOR (yun. (qoshӧzv—carx, tƏə-
 +
gər--rhoqoz—dapıyan)—bə zi həlqəvi
 +
qurdların (coxqıllı qurdlar), exi-
 +
uridlərin, sipungulidlərin və bir
 +
sıra molyuskların sərbəst uzən sur-
 +
fəsi. Mikroskopik əlcudədir. Bədəni
 +
 
 +
 
 +
362
 +
 
 +
 
 +
TRUA
 +
 
 +
 
 +
T.-un. suda hərəkətinə səbəb olan bir
 +
və ya bir necə kirpikli halqa ilə ha-
 +
ili yd ənmitidir.
 +
 
 +
TRUA (Tqouezv)—Fransada ipəhər. Se-
 +
na cayı sahilindədir. Ob departamen-
 +
tinin inz, m. ƏH, 75 min (1975). Tri-
 +
kotaj sənayesinin muhum mərkəzidir.
 +
Toxuculuq mapınqayırması, qalan-
 +
 
 +
 
 +
tereya məmulatı muəssisələri, yeyinti
 +
sənayesi var.
 +
TRUBA (qədim yuxarı alm. Eqipha,
 +
 
 +
 
 +
ital. (qopBa—boru )—nəfəslə calınan
 +
yuksək registrli mis musiqi aləti.
 +
Yuxarı hissəsi silindrik, qurtaraca-
 +
qı konustpəkilli borudan ibarətdir.
 +
Boru, adətən silindrik hissədən bir
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
dəvrə burumlanır və alətin gəvdəsi
 +
ilə butevluk təpkil edir. Silindrik
 +
hissənin bapına kasapəkilli mutituk
 +
taxılır. Borunun diametri təqr.
 +
mm, kanalının uz. təqr. 1500 mm olur.
 +
Ventilsiz T.-lar 17 əsrdən opera ork.-
 +
lərinə daxil edilmindir: 1816 ildə
 +
xromatik səsduzumu olan ventilli
 +
T.-lar meydana gəlmitdir. Səsi aydın
 +
və gӱtludur. Kicik T. (yaxud pikkolo
 +
T.), alto T., bas T, kimi nəvləri
 +
var. Ansambl, ork, və solo alət kimi
 +
istifadə nur
 +
 
 +
TRUBADURLA (fr. Tqopfadoiq,
 +
Provans dilində (qoradoq, (qoraq—
 +
tapmaq, me”p qopmaq)—11—13 əsrlər
 +
Provans ipair-muqənniləri. T. həyat
 +
etqini, qadın gəzəlliyini, cəngavər
 +
məhəbbəti və rəpadətini tərənnum
 +
edirdilər (bax Kurtuaz ədəbiyyatı).
 +
Gilyom de Puatye, B. de Ventadur,
 +
Markabru, Qrfiknya de Dia və b. Q.
 +
məphur idi. B. de Born,, C. Rudel,
 +
P. Vidal və 6. T. sosial-siyasi MƏB-
 +
zularda da nəqmələr qopmuplar.
 +
 
 +
 
 +
Mətnlər: Pozzil trubadurov.
 +
Pozzil minnezinqerov. Poəzzin vaqantov,
 +
M., 1974, Pesni trubadurov, M., 1979,
 +
 
 +
 
 +
TRUBCEVSK-–RSFSR Bryansk vil.-
 +
ndə ipləhər. Trubcevsk r-nunun mərkə-
 +
zi. Desna cayının sahilindədir. Kən-
 +
dir emalı, tərəvəzqurutma, )ar-neH-
 +
dir z-dları, trikotaj f-ki: politex-
 +
HHK texnikumu, sovxoz-texnikum, pe-
 +
daqoji məktəb, xalq teatrı, əlkəpqu-
 +
naslıq muzeyi var.
 +
 
 +
TRUVERLƏR (fr. (qopueqe, trouver—
 +
tapmaq, uydurmaq, seəz qopmaq)—12—
 +
13 əsrlə ansız saray ippair-mutrən-
 +
niləri. Qrubadurlar sənətinin tə”si-
 +
ri ilə Formalaimıpi T. poeziyası xalq
 +
Yaradıcılıqına baqlılıqı, forma
 +
sadəliyi, səmimiliyi ilə secilirdi.
 +
T. Kurtuaz romanları (Kretyen de
 +
Trua), pyes (J. Bodel) və lirik pe/r-
 +
lər (G. Brulle) də yazırdılar. Q.
 +
14 əsr fransız poeziyasına əhəmiy-
 +
Yətli tə”sir gestərmipllər.
 +
“TRUDu—mərkəzi umumsiyasi qəzet,
 +
XİHİMPQ-in orqanı, 1921 il fevra-
 +
lın 19-dan (həftədə 6 dəfə) Moskva-
 +
da cıxır. Qəzet x.t. planlarının
 +
Yerinə yetirilməsi urrunda sosializm
 +
yarıtnlını, elmi-texniki tərəqqi mə-
 +
sələlərini, kӱtlələrin əmək və si-
 +
yasi fəallıqını artırmaqda, mərkə-
 +
zi, həmcinin resp., o cumlədən Azərb.
 +
SSR həmkarlar ittifaqı təikilat-
 +
 
 +
 
 +
larının rolunu, qam loru nmıbir-
 +
landırır, Sov.İKP və Sovet devlə-
 +
tinin leninci xarici siyasətini, bey-
 +
nəlxalq fəhlə və həmkarlar ittifaq-
 +
ları hərəkatlarının birliyi ideya-
 +
larını təbliq edir. c“Q.ə Qırmızı
 +
Əmək Hazratı ordeni (1951) və Lenin
 +
ordeni (1971) ilə təltif olunmundur.
 +
irajı 15,7 mln. nusxədir (1984).
 +
SSRİ-nin 55 ipəhərində, o cӱmlədən
 +
Bakıda cap olunur. |
 +
TRUDOVİKLƏR, CƏ mək qrup ux—
 +
Rusiyada 1—4-cu Dəvlət dumaların-
 +
da kəndlilərdən və xalqcı məsləkli
 +
ziyalılardan ibarət xırda burjua
 +
demokratları qrupu (1906—17). Proq-
 +
ramında demokratik azadlıqlar, tor-
 +
paqın (kəndlilərin pay torpaqların-
 +
dan əlavə) dinc yolla millilətdiril-
 +
məsi və beləliklə umumxalq torpaq
 +
ondu yaradılması irəli surulurdu.
 +
. Dumada və ondan kənarda ka -
 +
lərlə inqilabcı proletariat arasın-
 +
da tərəddud edirdilər. T.-in sosial-
 +
iqtisadi tələbləri kəndlilərin məna-
 +
feyinə uyqun olduquna KƏpə boliyevik-
 +
lər bə”zi məsələlərdə onlarla saziil
 +
taktikası yeridir, eyni zamanda T.-in
 +
siyasi səbatsızlıqını tənqid edir,
 +
kadetlərdən ayrılmaqa caqırırdı-
 +
lar. 1917 ilin iyununda T. xalq so-
 +
sialistləri ilə birləmmitdilər və
 +
Muvəqqəti həkumətə tərəfdar cıxır-
 +
dılar. Sovet hakimiyyətinin qələbə-
 +
sindən sonra əksinqilabın tərəfinə
 +
kecmitdilər.
 +
TRUKM ENLƏR (əzlərini turkmən
 +
adlandırırlar)—Stavropol əlkəsin-
 +
də (RSFSR) yatpayan turkmənlərin
 +
etnoqrafik qrupu. Əcdadları 17—18
 +
əsrin əvvəllərində Manqınlaq y-a-n-
 +
dan gəlmiplər. Stavropol P1.-ndən
 +
1im.4i.-də bir necə kənddə yapayır-
 +
lar. Turkmən dilinin dialektində da-
 +
nımırlar. Əsas məptuliyyətləri mal-
 +
darlıq və əkincilikdir.
 +
TPY MEH (Tqapap) Harri (8.5.1884,
 +
Missuri :itatı, Lamar—26.12.1972
 +
Missuri iitatı, Kanzas-Siti)— ABLİ
 +
dəvlət xadimi. 1934 ildə senator se-
 +
cilmitdir. 1945 ilin yanvarından De-
 +
mokratlar partiyasından ABİT prezi-
 +
dentinin muavini, aprelindən (F.
 +
Ruzveltin əlumundən sonra) 1953 ilin
 +
yanvarınadək AB1P prezidenti olmuit-
 +
dur. Hakimiyyət dəvru əlkədə milita-
 +
rizmin gӱclənməsi ilə səciyyəvi idi.
 +
1945 ilin avqustunda T. bəpər . tari-
 +
xində misli gerunməmii cinayət ii1-
 +
lədərək Xirosima və Naqasakiyə atom
 +
bombası atılması haqqında əmr ver-
 +
midir. T. csoyuq muharibəə siyasə-
 +
tinin bailıca təptəbbusculərindən
 +
olmuzidur |1947 ildə Trumen doktri-
 +
nasının elan edilməsi, 1949Ӱ ildə
 +
NATO-nun yaradılması, Koreya mu-
 +
haribəsi və s.Y. Əlkə daxilində De-
 +
mokratik quvvələri, birinci nevbədə
 +
kommunistləri tə qib etmiidir.
 +
TRӰMEN DOKTRİNASI — sosia-
 +
list əlkələrinə təzyiqi gӱcləndirmək
 +
və mӱrtəce rejimləri ərlə məqsədi
 +
ilə ABİY prezidenti : Trumenin
 +
1947 ilin martında irəli surduyu im-
 +
perialist xarici siyasət proqramı.
 +
Yunanıstan və Turkiyə uzərində ckom-
 +
munist təhlukəsinək isnad edərək
 +
“AB1P-ın milli təhlukəsizliyiə na-
 +
minə həmin dəvlətlərə 400 mln. Dol-
 +
lar məblərkində hərbi və iqtisadi Yar-
 +
dım gəstərməyi nəzərdə tuturdu. T.d.
 +
əsasında ABİ1P1 həkumətinin Yunanıs-
 +
tan və Turkiyə ilə baqladıqı saziii-
 +
 
 +
 
 +
lər (1947, 20 iyun və 12 iyul) bu dev-
 +
lətləri Amerika imperializmindən
 +
asılı vəziyyətə saldı. T.d. digər
 +
ərazilərdə ABPP-ın hərbi bazaları-
 +
nın yaradılmasının və csoyuq muha-
 +
ribəə siyasətinin baziplanqıcını qoydu,
 +
TRӰPPA (alm. Tqirre, fr. (qopre)—
 +
teatrın yaradıcı kollektivi. Tama-
 +
pa nəvlərindən asılı olaraq dram,
 +
opera, balet, operetta və s, T.-ları-
 +
 
 +
 
 +
na ayrılır. |
 +
TRUSKAVETS—USSR Lvov vil.-ndə
 +
iyəhər. D.y.st. Karpat d-rının ətəyin-
 +
də balneoloji kurortdur. Yayı isti
 +
(orta temp-r iyulda 172S), qını mu-
 +
layimdir (orta temp-r Yanvarda —49S).
 +
İllik yarıntı 790 mm. Mineral su
 +
du var. Məihur ayan bulaqı
 +
.-dədir: suyunun tərkibi:
 +
 
 +
Sd Le SLV təsrN 7:
 +
0,8 Sa 48 MI 34
 +
dir: icilir və vanna edilir. T.-də,
 +
əsasən, uroloji, qaraciyər və mə”də-
 +
baqırsaq xəstəliklərinə tutulanlar
 +
mualicə olunur. T.-də uaq və beyuӱk-
 +
lər ucun sanatoriyalar var.
 +
 
 +
Əd.: Kurort Truskavei, Kiev, 1978:
 +
Kurortı, M., 1983.
 +
 
 +
 
 +
TRUXİLYO, Truxilyo Moli-
 +
H a (Truiillo Molina) 5.” Leonidas
 +
24.10.1891, San-Kristobal—30.5. 1961,
 +
 
 +
anto-Dominqo)—Dominikan resp.-nın
 +
diktatoru (1930—61), general. Milli
 +
ordu yaradıldıqdan (1927) sonra Ori-
 +
qada generalı rutbəsi almıil və bali
 +
komandan olmuidur. 1930 ildə haki-
 +
ni hən ələ kecirmiii, əlkədə təddar
 +
ərbi terror rejimi qurmundu. —
 +
38 və 194232 illərdə prezident ol-
 +
mulpdur. Qardapı E., Truxilyo Moli-
 +
nanın prezidentliyi dəvrundə (1952—
 +
60) də real hakimiyyət T.-ya məxsus
 +
idi. Sui-qəsd nəticəsində əldurul-
 +
 
 +
 
 +
- |
 +
TPYXVI.n)0 (Tru)illo)—Ilepyna mə.
 +
Libertad departamentinin inz,.m. Əh.
 +
444 min (1980). Yeyinti, selluloz-ka-
 +
qız, toxuculuq, kimya, dəri sənayesi,
 +
traktoryıqma və avtomobilyıqma 3-D-
 +
ları(z un-t, arxeoloji muzey var.
 +
TRUDO (Tqideai) Pyer Ellilot (d.
 +
18.10.1919, Monpean)— Kanada devlət
 +
və siyasi xadimi. 1968 ildən Libe-
 +
rallar partiyasının lideri. Burjua
 +
ailəsində doqulmutidur. İxtisasca
 +
huquqpqunasdır. Bir muddət huquq
 +
sahəsində calımmıiy və jurnalistlik
 +
etmipidir. 1949—51 illərdə bai na-
 +
zir dəftərxanasında iiləmiil, 1961—
 +
65 illərdə Monreal un-tində huquq
 +
prof. olmuidur. 1965 ildə parlamen-
 +
tə secilmitdir. 1967—68 illərdə əd-
 +
LİYYƏ naziri olmudur. 1968 ildən
 +
1984 ilədək Kanadanın bai naziri
 +
idi (1979 ilin mayı—1980 ilin fev-
 +
ralı istisna olmaqla).
 +
 
 +
TPYM (hollandca truim)—KƏMH KƏB-
 +
NƏCHHAƏ aulaFbi KƏİƏPTƏ HƏ KƏMHHHH ÖH-
 +
rinci və ya ikinci dibi arasında yer-
 +
nəMƏH botluq, icərisində yuk (Yuğ
 +
T.-u), gəmi mexanizmləri (maiın T.-u),
 +
ehtiyat materiallar və s. saxlanılır.
 +
Sərnipin gəmisində T.-un uzunluRu
 +
gəminin batmamazlıqı itərtlərilə mu-
 +
əyyən edilir, yuk gəmilərində isə T.-
 +
lərin sayı və uz. gəminin uzunluqun-
 +
dan asılı olur. T.-lər, adətən, YUK-
 +
vurma lyuklarından doldurulub b6o0-
 +
ipaldılır.
 +
 
 +
TRUFFbFb (TqiqQai() Fransua (6.2.
 +
1932, Paris—27.10.1984, Paris) —
 +
fransız kino rejissoru, 1958 ildən
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TUBA
 +
 
 +
 
 +
368
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
fəaliyyətə baplayan T. cyeni dalqac ad-
 +
lanan istiqamətə mənsub kino xadimləz
 +
rindən idi. Ən yaxtı filmləri: 4400
 +
zərbə (1959), cGulləni pianocuya
 +
atınq (1960), “Jul və Cimi arə
 +
r nəpnə (1964), eDapenheirTnə 45f9
 +
(1966, P, Bredberinin romanı uzrə),
 +
c Missisipi sirenalarıg (1969), “Qara-
 +
dinməz uttaqı (1970), “Amerika gecəsi
 +
(1973), 4“Qacmıpq məhəbbətə (1979),
 +
cAxırıncı metro (1981), cQontpu
 +
evdəki qadın ə və s.
 +
TSAO SYUE-SİN (təxəllusu: əsl
 +
adıTsao Cjan)(təqr. 1715, ya-
 +
xud 1724, Nankin—1762, yaxud 1764,
 +
Pekin Yaxınlıqında)—Cin yazıcısı.
 +
Antifeodal cDap haqqında qeydlərı
 +
(sonrakı adı “Qırmızı komada yu-
 +
xy?, nətpri 1791) romanının qəhrə-
 +
manları əz insani ləyaqətləri uqrun-
 +
da mӱbarizə aparırlar. Yaradıcılı-
 +
qı klassik Cin romanının inkiila-
 +
fına tə”sir gestərmitdir,
 +
Əsəri: Sonv krasnom tereme, t. 1—2,
 +
M., 1958.
 +
TSVİRKA Pyatras (12.3.1909, indi-
 +
ki Lit,SSR, Yurbarkas r-nunun Klan-
 +
gyay k. — 2.5.1947,
 +
Vilnus)—Litva so-
 +
vet yazıcısı. 1940
 +
ildən Sov,.İKP uz-
 +
vu. Litva ədəbiyya-
 +
| tında sosialist
 +
realizminin bani-
 +
lərindəndir. 1928
 +
ildə cıxmıpq ilk
 +
| kitabı musadirə
 +
olunmuqtidu. “Frank
 +
Kruku (c. 1 — 2,
 +
1934), Ana torpaq
 +
| “ə | (1935), custa və
 +
oqullarım (1936) romanlarında, *“Adi
 +
əhvalatları (1938) və s. Hekayə toplula-
 +
rında zəhmətketplərin aqır həyatı,
 +
inqilabi puurunun oyanması təsvir
 +
edilir. *İntiqam əli (1941), “İptal-
 +
cılar haqqında povestlər (1943), “Pa-
 +
lıd aqacının kəkləri (1945), €Tap-
 +
daplıq toxumug (1947) və s. kitabla-
 +
rındakı hekayələrdə faiqizmə qarpı
 +
mubarizə, xalqlar dostluqu tərənnum
 +
olunur, mӱharibədən sonrakı Litva
 +
kəndində baiy verən sosialist dəyittik-
 +
likləri təsvir edilir. Uppaqlar ucun
 +
də yazmıldır. “ Azərbaycandak adlı
 +
iri publisistik əsəri var. O. Sarı-
 +
vəllinin “Qırmızı qalstukə ocerki
 +
T.-ya həsr edilmiiydir. Litva Yazıcı-
 +
lar İttifaqı İdarə Hey”ətinin sədri
 +
olmutidur (1945 ildən). 3 orden və me-
 +
dallarla təltif edilmitdir. Vilnus-
 +
də abidəsi qoyulmutdur.
 +
“sərləri: Tulkunun padpahlı-
 +
qı, B., 1958: Ana torpaq, B., 1961, Tulku-
 +
nun kələyi, B., 1970: Sobr. soc., t. 1—3,
 +
M., 1967—68: Semena bratstva, Vilınkos,
 +
 
 +
 
 +
1979.
 +
Əd. Qalinis V., Vıdakidinsl
 +
 
 +
 
 +
sovetskiN litovskiNİ pisatelh Petras Pvir-
 +
ka, M., 1961, Pisateli SovetskoV Litvı,
 +
Vilhngj, 1978.
 +
 
 +
 
 +
TSELİKOV Aleksandr İvanovic (20.
 +
4. 1904, Moskva—28.10.1984, orada)—
 +
metallurgiya sahəsində sovet alimi,
 +
yayma (prokat) stanı və digər metal-
 +
 
 +
giya aqreqatları konstruktoru,
 +
SSRİ EA akad. (1964, m. uzvu 1953),
 +
prof. (1949 ). İki dəfə Sosialist Əmə-
 +
yi Qəhrəmanı (1964, 1984). Lenin mu-
 +
kafatı laureatı (1964). SSRİ Devlət
 +
mukafatı laureatı (1947, 1948, 1951).
 +
1945 ildən Sov.İKP uzvu. N. E. Bau-
 +
man ad, Moskva Ali Texniki Məktəbi-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
nİ bitirmipdir
 +
(1928 ). 1945—59 il-
 +
lərdə Mərkəzi kon-
 +
struktor bu osunun
 +
rəisi, 1959 ildən
 +
əmrunun sonunadək
 +
Umumittifaq El-
 +
mi-Tədqiqat Metal-
 +
lurgiya Mapınqa-
 +
yırması və Layihə-
 +
Konstruktor İn-
 +
tunun direktoru
 +
olmutpdur. Metal-
 +
yayma nəzəriyyəsi- =
 +
ni və yayma stanlarının hesablan-
 +
ması ӱsullarını ipləyib hazırla-
 +
mıpdır:. Onun rəhbərliyi və itptira-
 +
kı ilə orijinal yayma stanları, ə.
 +
siləsiz poladtəkmə mapını, nadir
 +
hidravlik pres və s. yaradılıb isteh-
 +
salata tətbiq edilmiii, bir sıra mə”-
 +
mulatların (məs., vint, ox, dili
 +
carx) prinsipcə yeni yayma proseslə-
 +
ri və s. iplənilib hazırlanmıit-
 +
dır. SSRİ EA-nın M. V. Lomonosov
 +
ad. qızıl medalına layiq geruӱlmui-
 +
dӱr. 3 dəfə Lenin ordeni, 4 baiqa or-
 +
den və medallarla təltif edilmindir.
 +
TCH BAYİYİ, A-cji, Xuan (1860,
 +
Xunan əyaləti—16.9. 1957, Pekin)—Cin
 +
boyakarı. Beynəlxalq Sulh mukafatı
 +
laureatı (1956). Cin Rəssamlar İtti-
 +
faqının sədri (1953 ildən) olmuiti-
 +
dur. Kəndli ailəsində dorulmuiidur.
 +
Yaradıcılıqının erkən devrundə or-
 +
ta əsrlərə xas ən”ənəvi portretlər cək-
 +
MHHI, sonralar mənzərə və xususilə,
 +
ccicəklər — qulları janrlarında bə-
 +
yuk mӱvəffəqiyyət qazanmındır. Qoxua
 +
boyakarlırının gergəmli numayəndəsi
 +
olan T.B. klassik ərnəklərin surəti-
 +
nin cıxarılmasından naturanı canlı
 +
mupahidəyə kecməklə orta əsr bədii
 +
ən”ənələrini Yeni məzmunla zənginləii-
 +
dirmitdir. T.B. məitət ətyalarını,
 +
canlı təbiəti, onun adi təzahur və Ha-
 +
disələrini təsvir edərkən obrazları-
 +
na yuksək poetik mə”na vermitdir
 +
(*“Sincabə, 1930-cu illər, Ququn mu-
 +
zeyi, Pekin, cCuçcələr palma aqracı
 +
yanındam, 1948, PQərq Xalqları İncə-
 +
sənəti Muzeyi, Moskva). 1954 ildə
 +
cSulh Himniz əsərini yaratmıtidır
 +
(Ququn muzeyi). Xəttatlıqla mətpqul ol-
 +
muli, pe?”rlər yazmıtdır.
 +
 
 +
Ədə Nikolaeva N., Pi Bai-tpi,
 +
M., 1956: iklosti P., Di Ban-pzi,
 +
|per. s venqerskoqo)y, Budapett, 1963.
 +
 
 +
 
 +
TSİKLİK REZONANS SUR"ƏTLƏN-
 +
DİRİCİSİ—bax Yuklu zərrəcik-
 +
lər sur"ətləndiricisi.
 +
TSYUY YUAN (e.ə. təqr. 340—278)—
 +
Cin itairi, Qədim Cin ədəbiyyatında
 +
adı mə”lum olan ilk a Hy-
 +
fuzlu saray xadimi olmudur. ustunə
 +
əhtan atılaraq surgun olunmuit, zulm
 +
və. haqsızlıra e”tiraz əlaməti olaraq,
 +
intihar etmiidir. PTe”rlərində yuksək
 +
MƏ"HƏBH idealların, vətən məhəbbəti-
 +
nin tərənnumu, onun faciəli taleyin-
 +
dən doran xalq kədəri gucludur. Dun-
 +
Yagərupqu *“Səfilin dərdiv poema-ele-
 +
giyasında əksini tapmındır.
 +
 
 +
 
 +
Əsəri: Stixi, M., 1956.
 +
 
 +
 
 +
TSONQALAR— Mozambikdə, Sabi ca-
 +
Yından c.-da, həmcinin CAR və Zim-
 +
babvenin həmsərhəd r-nlarında yaila-
 +
yan xalq. 3,62 mln. nəfərdir (1978).
 +
Bantu dilləri ailəsinin c.-i1. qrupu-
 +
na daxil olan Tsonqa dilində danı-
 +
pırlar. T.-ın əksəriyyəti ən"ənəvi
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
dini etiqadlarını saxlayırlar): təqr,
 +
 
 +
1/3-i xristiandır. Əsas mətqruliyyət-
 +
 
 +
ləri əkincilikdir. CAR və Zambiya-
 +
 
 +
nın sənaye r-nlarına məvsumcuӱluyə də
 +
gedi lar:
 +
 
 +
TUAMO U ((Tiaposiy, Paumotu
 +
Raipogi)—Sakit okeanda, Polineziya-
 +
a arxipelaq. Fransanın cdənizatı-
 +
 
 +
rı ərazisinin | Polineziya (Fransa)|
 +
 
 +
tərkibindədir. Sah. 810 km?, ƏH. təqr.
 +
 
 +
9 min (1977). Muhum ipəhəri Rotova-
 +
 
 +
dır. Adaların səthi, əsasən, alcaqdır.
 +
 
 +
İqlimi tropik, rutubətlidir. Bitki
 +
 
 +
ərtuyu zəif inkipaf etmitdir. Ko-
 +
 
 +
kos palması, cərək aracı, banan becə-
 +
ilir. Balıqcılıqla məpqtul olunur.
 +
 
 +
Mupsapı ənnə ə "ə. 1606 ildə
 +
 
 +
portuqal dəniz səyyahı P. Kiros kətif
 +
 
 +
etmiidir. 19 əsrin əvvəllərində rus
 +
dəniz səyyahlarından O, Y. Kotsebu,
 +
 
 +
F. F. Bellinshauzen, M. P. Lazarev
 +
 
 +
T. a-rının coxunda olmupllar,
 +
 
 +
TUAPSE--RSFSR Krasnodar əlkəsin-
 +
 
 +
də ipəhər. Tuapse r-nunun mərkəzi. Qa-
 +
 
 +
ra dəniz sahilində port. D. Y.st. Avto-
 +
mobil yolları qovpaqı. Əh. 63 min
 +
 
 +
(1983). Neft e”malı, mapınqayırma,
 +
 
 +
gəmi tə”miri, mexanika, dəmir-beton
 +
 
 +
mə”mulatı z-dları, ayaqqabı f-ki, Ye-
 +
yinti sənayesi: hidrometeoroloji dəniz
 +
texnikumu, pedaqoji məktəb, əlkəpqu-
 +
naslıq muzeyi var. 1-ci dərəcəli Vətən
 +
muharibəsi ordeni ilə təltif edil-
 +
 
 +
mipdir (1981).
 +
 
 +
TUAREQLƏR (əzlərini imolpaq
 +
 
 +
adlandırırlar)— Mali, Niger, Bur-
 +
 
 +
kina-Faso və Əlcəzairin səhra r-nla-
 +
rında yaqtpayan xalq. Ərəb ipealları
 +
dəvrundə bu əraziyə Afrikanın daha
 +
itm. vil.-lərindən sıxıtdırılmıpq-
 +
 
 +
lar. Təqr. 790 min nəfərdir (1978),
 +
 
 +
Dilləri bərbər dilinə aiddir. Din-
 +
 
 +
darları musəlmandır. T. əkincilin
 +
 
 +
(cəltik, darı), qismən də maldarlıqla
 +
 
 +
məptuldurlar: sənətkarlıq da (xu-
 +
 
 +
susilə dəri mə"mulatı) inkitaf et-
 +
mipdir. |
 +
 
 +
TUAT (Tonaq)—Əlcəzair Beyuk Səh-
 +
 
 +
rasında, Saura vil.-ndə vahələr qru-
 +
 
 +
pu. Tademait platosundan q.-də, Mesa-
 +
ud vadisindədir. Mərkəzi Adrar p1.-
 +
dir. Vahə əkinciliyi inkiiqaf etmiiy-
 +
dir. Xurma, dənli bitkilər, tərəvəz,
 +
 
 +
 
 +
qtun yetipdirilir.
 +
TUAT RA,hHatteriya (Sphenodon
 +
punctatus) — Trias dəvrundən məlum
 +
olan dimdikbatlı surunənlər Yarım-
 +
sinfinin hazırda yalpayan Yeganə nu-
 +
mayəndəsi. T.-nın fəqərələrinin iki
 +
tərəfi cəkəkdir (amfisel), gicgah cu-
 +
xurları iki cutdur və iki cut kəllə
 +
qəvsunə uyqundur. Urəyində vena 60i1-
 +
luqları var (balıqlarda olduqu ki-
 +
mi). T nəhəng bədəni, iri batı və
 +
betpibarmaqlı ətrafları olan kərtənkə-
 +
ləyə oxpayır. Uz. 75 sm-dək olur. Be-
 +
linin və quyruqunun ustundə ucbucaqlı
 +
pulcuqlardan ibarət daraq vardır. Bə-
 +
dəni tutqun, zeytunu-yatıldır, Xusu-
 +
si qoruq yaradılmın Plenti kərfəzi-
 +
nin 13 qayalı a.-nda muhafizə olun-
 +
mudur. Ala-toranlıqda və gecələr
 +
fəal olur. Cucu və batqa onurqasız-
 +
larla qidalanır. 8—15 yumurta qoyur.
 +
Cinsi yetkinliyə 20 yapında catır,
 +
TӰBA (ital. və lat. (ihfa—boru )—nə-
 +
fəslə calınan ən apaqı registrli mu-
 +
siqi aləti. Silindrik və konusvarı
 +
burulmu:i borulardan və ventil me-
 +
xanizmindən ibarətdir. Bas T. (mi
 +
bemol tonunda) və kontrabas T. (si be-
 +
mol tonunda) geniyi yayılmı(d nevlə-
 +
rindəndir,
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
364
 +
 
 +
 
 +
TUBA İYAHİ MƏSCİDİ–-Bakı ya-
 +
xınlıqındakı Mərdəkan pptq-ndə Ta-
 +
rixi-me”marlıq abidəsi. PTirvan-Ab-
 +
mieron me”marlıq məktəbinə aid olan
 +
məscidi PTirvantah Fərrux Yəsarın
 +
devrundə, 1481/82 ildə Tuba ahi
 +
adlı bir pəxs tikdirmitpdir. Əhəng-
 +
dapıdan inia edilən T. PT.m.-nin
 +
kvadratplanlı ibadət salonu sferik
 +
ğunbəzlə eərtulmutidur. Minarəsi yox-
 +
dur. Məscidin daxili kunclərində
 +
tikilmiit kvadratplanlı hucrələr tar-
 +
lı acırımlarla ibadət salonu ilə
 +
birlətdirilmitdir. Mehrabın yuxa-
 +
rı hissəsi stalaktit quritaqı ilə
 +
bəzədilmipdir. Məscidin 14 pəncərə-
 +
si (tpəbəkəli) var. T.1P.m.-nin kitabə-
 +
ləri ərəb dilindədir.
 +
TUBAZİD, izoniazid — vərəm
 +
əleyhinə iilədilən maddələr qrupun-
 +
dan dərman preparatı. Toz və tablet
 +
halında olur.
 +
TUBERKULİN— diaqnostika məqsədi
 +
ilə iplədilən preparat, vərəm bakte-
 +
riyalarına yoluxmutp ippəxslərdə al-
 +
lergik reaksiyanı aiytkar edir. İlk
 +
dəfə 1890 ildə R. Kox almıpidır.
 +
SSRİ-də duru, yaxud Koxun alttuber-
 +
kulini, quru təmizlənmiiy və duru tə-
 +
mizlənmii T. buraxılır. Vərəm xəstə-
 +
liyinə tutulanları aikar etmək ucun
 +
iplədilir. Kutləvi muayinə məqsədi
 +
ilə SSRİ-də ancaq dəri daxilinə
 +
(Mantu reaksiyası) yeritmə usulun-
 +
dan istifadə edilir.
 +
Baytarlıqda T. vərəmin al-
 +
lergik diaqnozunu qoymaq ucun tətbiq
 +
edilir. Preparat dəri altına (az tət-
 +
biq edilir), dəri daxilinə və kon-
 +
yunktiva kisəsinə yeridilir. T.-ə mus-
 +
bət reaksiya verən heyvanlar vərəmlə
 +
xəstələnmi hesab edilir.
 +
TUBERKULYƏZ—bax Vərəm.
 +
TUBULAR, tibbular–—Cad resp.,
 +
Niger və Liviyada yaiayan xalq. 360
 +
min nəfərdir (1978). Dilləri kanu-
 +
ri-tubu dilləri qrupuna daxildir.
 +
Dindarları mӱsəlmandır.
 +
 
 +
 
 +
TUVA DİLİ quvalıların dili.
 +
Qurk dillərinə daxildir. Bu dildə
 +
SSRİ-də 165 minə (1979), MXP-Aə
 +
 
 +
 
 +
isə 20 minə yaxın adam danınır. 4
 +
dialekti (mərkəz, q., :im.-i. və c.-11.)
 +
var. Umumxalq danınıq dili mərkəz
 +
dialektinə əsaslanır. Ədəbi dil So-
 +
vet hakimiyyəti illərində formalai-
 +
mıtdır. Fin-uqor və monqol dillə-
 +
rinin təsirinə mə”ruz qalmındır.
 +
Səs tərkibində 8 xalis, 8 farinqal
 +
və 8 uzun sait var. Morfologiyasında
 +
Yenlug və istiqamət halları, toplu
 +
və bəlğulu saylar fərqləndirilir.
 +
 
 +
 
 +
Feql formaları murəkkəbdir. 1930
 +
ildə latın, 1941 ildə isə rus qra-
 +
fikası əsasında əlifba yaradıl-
 +
mıtpdır.
 +
 
 +
 
 +
ı “əə xi 5 Ə ov F., Turkdlogiyanın
 +
-—asları, B., : İzıki narədov SSSR
 +
t. 2, M., 1966, 9 :
 +
 
 +
 
 +
TUVA MUXTAR SOVET SOSİA-
 +
LİST RESPUBLİKASI (Qıva Avto-
 +
nomnunq Sovet Sopialistic Respubli-
 +
ka), Quva (Tıza)—RSFSR tərkibin-
 +
də muxtar resp. 1944 il oktyabrın 13-
 +
də Quva MV kimi təiykil edilmiid,
 +
191 il oktyabrın 10-da MSSR-ə cev-
 +
rilmimidir. İPərqi Sibirin c.-unda,
 +
Yenisey cayının yuxarı axınındadır.
 +
C.-da və c.1ip.-də MXR ilə həmsərhəd-
 +
dir. Sah. 170,5 min km?, Əh 276 min
 +
(1984, 1 yanvar). 14 p-uy, 5 məhəpu, 3
 +
ilq var, Paytaxtı Qızıl iy,-dir,
 +
 
 +
 
 +
TUBA (PAHİ MƏSCİDİ.
 +
 
 +
 
 +
Dəvlət qurulumu. Tuva MSSR fəh-
 +
lə, kəndli və ziyalıların sosialist
 +
devləti, RSFSR tərkibində muxtar
 +
sovet sosialist resp.-sıdır. Quvvədə
 +
olan Konstitusiyası 1978 il mayın
 +
31-də qəbul edilmitdir. Ali dəvlət
 +
hakimiyyəti orqanı 5 il muddətinə se-
 +
cilən birpalatalı Tuva MSSR Ali
 +
Sovetidir (sessiyalararası dəvrdə
 +
onun Rəyasət Heyəti). Ali Sovet resp.
 +
hekumətini— Nazirlər Sovetini gtəi1-
 +
kil edir. Yerli dəvlət hakimiyyəti or-
 +
qanları əhalinin 2,5 il muddətinə
 +
secdiyi təhər, r-n, qəs. xalq deputat-
 +
ları Sovetləridir. Tuva MSSR Ali
 +
Məhkəməsini Tuva MSSR Ali Soveti
 +
Ə il muddətinə secir. Tuva MSSR
 +
Prokurorunu SSRİ Bam prokuroru
 +
Ə il muddətinə təyin edir.
 +
 
 +
Təbiət. T. daqlıq əlkədir. Resp.-
 +
nın q. və mərkəzi hissələrində Qərbi
 +
Sayan d-rı, Papital, Saqan-PPibetu
 +
(3970 m,Monqun-Tayqa d.), Tannu-Ola
 +
silsilələri və PTərqi Tuva yaylası ilə
 +
əhatələnən Od cəkəkliyi yerləitir.
 +
PT, hissəyə PPərqi Sayan d-rının c.-q.
 +
Yamacları, Toca cəkəkliyi, PTərqi
 +
Tuva yaylası daxildir. İqlimi kəs-
 +
kin kontinentaldır. Orta temp-r
 +
yanvarda —28 dən —359”S-yədək, iyulda
 +
15—20*S-dir. İllik yaqıntı cəkək:-
 +
liklərdə 150—420 mm, daqlarda 400—
 +
1000 mm. Coxillik donutluq sahələ-
 +
ri var. Cayları, əsasən, Yenisey həv-
 +
zəsinə aiddir. Muhum cayları: sol
 +
qolu Xemciklə birlikdə Yuxarı Ye-
 +
nisey (Uluq-Xem), həmcinin Yeniseyi
 +
əmələ gətirən Biy-Xem və Ka-Xem.
 +
Cekəkliklərdə ippabalıdı və qara tor-
 +
paqlarda cəl bitkiləri, onları əhatə
 +
edən silsilələrin yamaclarında və
 +
resp.-nın ii. hissəsində daqr-meplə (boz)
 +
və dar-tayqa torpaqlarında sidr-qara-
 +
ipam mepələri ustundur. Ərazinin
 +
təqr. yarısı daq metələridir. Heyvan-
 +
ları: qonur ayı, valaq, sıqın, maral,
 +
ipimal maralı, cuyur, samur, tulku,
 +
canavar, daqkecisi və s. Qupilardan
 +
tetra qutu, Sibir xoruzu, qaz, ərdək
 +
və s. 7 yasaqlıq var,
 +
 
 +
Əhali. Əsas əhalisi tuvalılardır
 +
(təqr. 166 min, 1979), ruslar, xakaslar
 +
və b. xalqlar da yapayır. Orta sıxlıq
 +
1 km-də 1,6 nəfərdir (1984). Əhali
 +
Tuva cəekəkliyində daha sıxdır. P1ə-
 +
 
 +
 
 +
hər əh. 4494-dir. Əsas ppəhərləri: Qı-
 +
ə (73 Mu, 1984), Hlaronap, Hanan
 +
və s.
 +
 
 +
Tarixi ocerk. T. ərazisində ən qə-
 +
dim arxeoloji abidələr Ust Paleo-
 +
litə aiddir. Tunc dəvrundə maldar-
 +
lıq və mə”dən ipi inkitaf etməyə bapp-
 +
ladı. E.ə. 2 əsr—eramızın 1 əsrinin
 +
ayrıcında hunlara qohum tayfalar
 +
T.-Ya soxuldular. Eramızın 2 əsrin-
 +
dən burada syan-bi, sonra isə jujan
 +
tayfa ittifaqları hekmranlıq edir-
 +
di. T. 6 əsrin ortalarından Turk xa-
 +
qanlıqına, 8 əsrdən uyqurlara, 9 əsr-
 +
dən qırqızlara tabe idi. Qırrızla-
 +
rın dəvrundə feodal munasibətləri
 +
yaranmınidı. Tuvalıların etnogene-
 +
zində həm yerli əhali, həm də uyqur-
 +
lar, qırqızlar və 6. turkdilli tayfa-
 +
lar, habelə sonradan turkləimitq ay-
 +
rı-ayrı monqol tayfaları iptirak
 +
etmitlər. 1207 ildə Cingiz xan T,-nı
 +
tutdu. T. 13—14 əsrlərdə monqol Yu-
 +
an sulaləsinin, 16 əsrin sonundan
 +
monqol Altın xan devlətinin, 17 əs-
 +
rin sonundan cunqarların, 1717—1912
 +
illərdə mancur-cin feodallarının
 +
hakimiyyəti altında idi. 16—17 əsr-
 +
lərdə yayılmaqa batlayan lamaizm
 +
yuxarı dairələrin rəsmi dininə cev-
 +
rilmitidi. T.-da dəfələrlə Mancur,
 +
cin feodallarına qartı kortəbii
 +
xalq usyanları olmuildur. illi
 +
azadlıq mubarizəsinin guclənməsi
 +
ilə 1912 ildə T.-da mancur zulmu dev-
 +
rildi. 1912—13 illərdə T.-nın iri
 +
feodal və mə”murları rus carından
 +
Rusiyanın tərkibinə daxil olunmaqrı
 +
xahit etdilər. 1914 ildə T. Rusiyanın
 +
himayəsinə qəbul olundu. Bu, muəyyən
 +
dərəcədə T.-nın iqtisadi və mədəni
 +
inkipafına, Rusiya inqilabi hərə-
 +
katına cəlb olunmasına kəmək etdi.
 +
Muvəqqəti həkumət 1917 ilin avqus-
 +
tunda Rusiyanın T. uzərində hima-
 +
yəsini təsdiq etdi.
 +
 
 +
1918 il martın 16-da T.-da Sovet
 +
hakimiyyəti e”lan olundu: iyunun 18-də
 +
T. xalqı numayəndələri qurultayının
 +
və rus əhalisi qurultayının birgə ic-
 +
lasında Q.-nın əz muqəddəratını tə”-
 +
Yin etməsi, QT. və rus əhalisi arasın-
 +
da dostluq və qarpılıqlı yardım haq-
 +
qında muqavilə qəbul edildi. Vətən"
 +
dai muharibəsi və xarici hərbi mu-
 +
 
 +
 
 +
. "k h | i MİY =:
 +
: Nur YOYA P C Komi"yay
 +
uy səl 2492
 +
 
 +
 
 +
o
 +
 
 +
 
 +
e--Ilİymencxoie ey “9
 +
 
 +
 
 +
Qu
 +
I ən)
 +
 
 +
 
 +
ünb.
 +
 
 +
 
 +
2
 +
İYaqonar
 +
 
 +
 
 +
Aa-İosypa 12 : GHanan
 +
Tetnu qoy ızıl-Majalıq
 +
Xandaqaytın ӱ/ -
 +
 
 +
 
 +
So 1
 +
m” E*Muqur-A
 +
= o * . du ə
 +
ə d s. 7 irə =
 +
z ə
 +
 
 +
 
 +
TUVA MSSR
 +
0 80
 +
 
 +
 
 +
”
 +
dlə -Ulaqan
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
"
 +
 
 +
 
 +
1-Nemerovo inl |
 +
 
 +
 
 +
"İF,
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
MVo jX |
 +
iə ro ye |
 +
 
 +
 
 +
tq ӱn
 +
kİ -
 +
 
 +
 
 +
rı
 +
/” Xoay-Aktbi
 +
Olas, a
 +
 
 +
 
 +
=
 +
 
 +
 
 +
m at
 +
 
 +
 
 +
I
 +
 
 +
 
 +
"ax FT
 +
 
 +
 
 +
BZ” H K AİC bil,
 +
 
 +
 
 +
=
 +
=
 +
 
 +
 
 +
1
 +
 
 +
 
 +
—
 +
 
 +
 
 +
TUVA MUXTAR SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Tuva MSSR. 1. Xovu-Aksı pəhər
 +
 
 +
 
 +
daxilə dəvrundə T. xalqı Kolcaka,
 +
 
 +
in militaristlərinə, monqol feodal-
 +
larına qarpı mubarizə aparmındır.
 +
1921 il avqustun 14-də Umumtuva tə”-
 +
sis xuralında (qurultay) Tannu-Tuva
 +
Xalq Resp.-sı yaradıldı və onun Kon-
 +
stitusiyası təsdiq edildi. Resp.-nın
 +
mərkəzi Xem-Beldır (1926 ildən—Qı-
 +
zıl) it. idi. 1922 ildə Tuva Xalq
 +
İnqilab Partiyası (TXİP) yaradıl-
 +
dı. T. 1926 ildən T. Xalq Resp.-sı
 +
(TXR) adlandı. TXİP-in 8-ci qurul-
 +
tayında (1929) sosializm quruculuqu
 +
və kollektivlətimə planı muəyyənləit-
 +
dirildi. SSRİ T.-ya hərtərəfli yar-
 +
dım gestərirdi. Beyuk Vətən muhari-
 +
bəsi (1941—45) illərində T. kənul-
 +
luləri sovet qopunlarının tərkibin-
 +
də alman-faiist ipqalcılarına qar-
 +
iı deyupqurdu. TXR Qızıl Orduya
 +
maddi kəmək edirdi.
 +
 
 +
1944 il avqustun 17-də TXR Kicik
 +
xuralı fevqəl”adə sessiyasının qəbul
 +
etdiyi Bəyannamədə resp.-nın SSRİ
 +
tərkibinə daxil edilməsi xahiit olun-
 +
du. RSFSR Ali Soveti Rəyasət Hey”-
 +
ətinin fərmanı ilə 1944 il oktyabrın
 +
13-də T. muxtar vil. kimi RSFSR
 +
tərkibinə daxil edildi. T.-da fəal
 +
sosializm quruculuquna baillandı.
 +
1953 ilə kimi k.t.-nın kollektivləi-
 +
məsi və kecəri aratların oturaq hə-
 +
a kecirilməsi baqpa catdırıldı.
 +
Mədəni inqilab nəticəsində milli
 +
ziyalılar formalaidı. T. iri coxsa-
 +
hənn k.t. və inkitaf etmiiy sənaye
 +
resp.-sıdır. T. xalqı sosialist mil-
 +
dəti kimi təpəkgkul “axıra 1961
 +
il oktyabrın 10-da Tuva MV Tuva
 +
MSSR-ə cevrildi. Tuva MSSR SSRİ-
 +
nin tərkibinə daxil olmasının 20 il-
 +
 
 +
 
 +
tipli qəsəbəsi.
 +
Sovetinin binası. 4, Xovu-Aksıda FTuvakobaltə kombinatı. 5. Erzin cəluӱndə. 6
 +
cMaralsaxlayanı. Tempera. 1967. 8. Arjan
 +
 
 +
gedən atg. Aqalmatolit. Oyma ustası X. K. TOybuxaa.
 +
 
 +
 
 +
2.
 +
 
 +
 
 +
liyi munasibəti ilə 1964 ildə Lenin
 +
ordeni, SSRİ-nin təpgilinin 50 il-
 +
liyi ilə əlaqədar 1972 ildə Xalqlar
 +
dostluqu ordeni ilə təltif edilmiyi-
 +
dir.
 +
 
 +
Xalq təsərrufatı. İqtisadiyya-
 +
tında k.t. və faydalı qazıntı hasi-
 +
latı əsas Yer tutur. K.t.-nın battlı-
 +
ca sahəsi heyvandarlıqdır. 164,6 min
 +
qaramal, 52,4 min donuz, 1,2 mln. da-
 +
var var (1984). Atcılıq, dəvəcilik,
 +
maralcılıq və qupculuqla da məptul
 +
olunur. Umumi əkin sah. 300 min ha-
 +
dır (1983). Taxıl (əsasən, buteda), yem
 +
bitkiləri əkilir. Suvarma əkincili-
 +
Yi inkipaf etdirilir. Xəzli heyvan
 +
ovlanır. Sənayenin muhum sahəsi əl-
 +
van və nadir metallar, asbest, dai kə-
 +
mur və s. yataqları əsasında inkipaf
 +
edən mədən sənayesidir. Dai kəmurə
 +
əsaslanan Yanacaq-energetika bazası ya-
 +
radılmılndır. İES-lər var. T. Kras-
 +
noyarsk elektrik sisteminə qopulmuit-
 +
dur. Yeyinti (ət, sud, un, pivə və s.),
 +
meiə və arac e”malı, tikinti materi-
 +
alları, metal e”malı, yungul (o cum-
 +
lədən dəri-ayaqqabı) sənayesi var. Yuk
 +
devriyyəsinin 9096 -indən coxu avto-
 +
mobil nəql. ilədir. D.y. yoxdur. Cay,
 +
hava nəql. var.
 +
 
 +
Səhiyyə. T.-da 4,7 min carpayılıq
 +
49 xəstəxana mӱəssisəsi (1945 ildə 0,4
 +
min carpayılıq 16 xəstəxana muəssi-
 +
səsi), 130 feldier-mama məntəqəsi,
 +
15 sanitariya-epidemioloji st., 870
 +
həkim (1935 ildə 26 həkim), 2949 orta
 +
tibb ipcisi var (1981). Uj-Beldir
 +
(balneoloji), Ceder (palcıqla muçali-
 +
cə) kurortları, sanatoriya, istira-
 +
hət evi, turist bazaları və s. var.
 +
 
 +
Xalq maarifi və mədəni-maarif
 +
 
 +
 
 +
365
 +
 
 +
 
 +
aşığa
 +
| (II aşa a
 +
 
 +
 
 +
7 = ii
 +
Manu
 +
84 J – =
 +
ə
 +
 
 +
 
 +
3
 +
 
 +
 
 +
- k.
 +
 
 +
 
 +
— anına
 +
 
 +
 
 +
Qızıl təhəri. Mərkəzi meydan. Z. Qızıl. Tuva MSSR Nazirlər
 +
. Otlaqda qoyun eypyeY. 7. Q. L.
 +
kurqanından tapılmıtz burunc bəzək mə”mulatı. E
 +
 
 +
 
 +
Torluk.
 +
. Əə, E—7 əsrlər. 9. cCaparaq
 +
 
 +
 
 +
10. Yəhər yanlıqı. Dəri. Qurama. Basmanaxın.
 +
 
 +
 
 +
mӱəssisələri. 1981/82 dərs ilində
 +
umumtəhsil məktəblərində 64,1 min,
 +
texniki-petpə məktəblərində 169 min,
 +
orta ixtisas məktəblərində 4,3 min
 +
iagird, ali məktəblərda 2,8 min tə-
 +
ləbə oxuyurdu. Resp.-da 162 kutləvi
 +
kitabxana, 209 klub muəssisəsi, 219
 +
kinoqurqu, teatr, muzey, filarmoni-
 +
ya var (1981).
 +
 
 +
Elmi idarələr. Resp.-da Tuva Dəv-
 +
lət k.t. təcrubə st., Quva Elmi-Tədqi-
 +
qat Dil, Ədəbiyyat və Tarix İn-tu,
 +
 
 +
 
 +
SSRİ Pedaqoji EA Elmi-Tədqiqat
 +
Milli Məktəblər x A Tuva la-
 +
boratoriyas PH E ibir PDe”-
 +
 
 +
 
 +
bi, C
 +
 
 +
bəsi Sənaye İstehsalının İqtisadiy-
 +
yatı və Təppkili İn-tunun Tuva iq-
 +
tisadiyyat laboratoriyası və s. elmi
 +
idarələr fəaliyyət gestərir.
 +
 
 +
Mətbuat, radio verilniyləri, tele-
 +
viziya. Tuva "dilində 41Pın (4 Həqi-
 +
qətə, 1925), “Qıvanın anıyaktarıə
 +
(“Tuva gəncləriə, 1933), rus dilində
 +
cTuvinskaya pravdaq (1924) resp. / qə-
 +
zetləri cıxır. Yerli radio və tele-
 +
viziya verilitləri Tuva və rus DİL-
 +
lərindədir. Umumittifaq Radiosunun
 +
və Mərkəzi Televiziyanın FOrbitaə
 +
sistemi vasitəsilə verilinləri re-
 +
translyasiya olunur.
 +
9 Ədəbiyyat, azılı ədəbiyyat 20 əs-
 +
rin 30-cu illərindən zəngin ttifahi
 +
xalq ədəbiyyatı zəminində inkitafa
 +
baplamısdır. Onun nӱmunələri kol:
 +
lektiv yaradıcılıq məhsulu olmupt-
 +
dur. 30—40-cı illərdə T. yazıcıla-
 +
rının ilk mustəqil pe”r, poema, heka-
 +
yə və povestləri nəpr edildi Sa-
 +
rıq-ool, B. Xovenmey, S. Purbu, To-
 +
ka Salcak). A. A. Palmbax, V. Kol-
 +
ool T. dramaturgiyasının əsasını
 +
 
 +
 
 +
366
 +
 
 +
 
 +
qoymuplar. T. SSRİ tərkibinə daxil
 +
olduqdan (1944) sonra ədəbiyyat yeni
 +
vusqətlə inkipafa baltladı. Toka
 +
Salcak, S. Sarıq-ool, Saqan-ool,
 +
M. Kenin-Lopsan, K. Kudaji, S, Su-
 +
run-ool və Y. Kunzegepin roman, po-
 +
vest, ppeur və poemalarında tuvalı-
 +
ların kecmiiyi, yeni həyat quruculu-
 +
qu əksini , tapmıtidır. Ədəbiyyatiqu-
 +
naslıq və ədəbi tənqid inkiiyaf edir
 +
(A. A. Palmbax, A. Kalzan, D. Kuu-
 +
lar, M. Xadaxane və b.). T. ipair və
 +
yazıcılarının bə”zi əsərləri Azərb.
 +
dilinə tərcumə olunmutdur.
 +
 
 +
Me”marlıq və təsviri sənət. Tuva-
 +
lıların əsas yappayıti mənzilləri kecə
 +
alacıqlar (ckidisəqə) olmutdur. Ki-
 +
cik plastika sənəti xalq heykəltərait-
 +
ları X. Toybuxaa, X. Xuna, M. Cer-
 +
zi, S. Norbu, M.-D. Xertek, K. Saa-
 +
ya, Salçak Canzan və 6.-nın yaradı-
 +
cılıqı ilə təmsil olunur (aəac və
 +
dapdan yonma, metaldan təkmə heyvan
 +
fiqurları). 1940-cı illərdən dəz-
 +
gah irli və qrafika inki-
 +
izaf edir. Dəzgah əsərlərindən V. o,
 +
Dyomin və S. K. Lanzının mənzərə,
 +
məmpət səhnələri və tarixi tablola-
 +
rı, T. Y. Levertovskaya, Q. L. Torluk,
 +
 
 +
. A. Darjay və Q. S. Suzdaltsevin
 +
portret və məipnət kompozisiyaları,
 +
İ. C. Salcak, M. A. Petrov və Y. Q.
 +
Kurskinin qrafikası Fərləkir. 1965
 +
ildə RSFSR Rəssamlar İttifaqının
 +
Tuva tpe”bəsi (1968 ildən Tuva MSSR
 +
Rəssamlar İttifaqı) təpkil edil-
 +
mipdir. Sovet dəvrundə Qızıl ip. ye-
 +
nidən qurulur, yeni qəsəbələr salı-
 +
nır, kr abadlapdırılır.
 +
 
 +
Musiqi. xalq musiqisi lirik
 +
mahnılar və mərasim nərmələri ilə,
 +
castutlkalar və instrumental havalar-
 +
la təmsil olunur. Mahnı janrları
 +
(ırlar və kojamık) əsasən solo, bay-
 +
 
 +
amlarda isə xorla unison oxunur.
 +
Boqaz səsləri ilə solo ikisəsli oxu-
 +
malar (sıqıt, kırqıraa və s.) ori-
 +
jinal vokal musiqisi janrıdır. Mu-
 +
siqi alətləri: iqanzı, cadaqan, ileler-
 +
xomus, xola-xomus, iqil (simli), mur-
 +
qu, poor, buree, bulpkuur (nəfəs) və s.
 +
Professional musiqinin təpəkkulu 20
 +
əsrin 30-cu illərindən bailanmıinn-
 +
dır. T.-da musiqili dram teatrı
 +
(1940) və onun nəzdində orkestr (1943),
 +
musiqi məktəbi (1947), radio və tele-
 +
viziyanın simfonik orkestri (1966),
 +
filarmoniya (1300 cSayanə mahnı və
 +
rəqs ansamblı (1970), cAyanə vokal-
 +
instrumental ansamblı (1980) fəaliy-
 +
Yət gəstərir. 1978 ildə Bəstəkarlar it-
 +
tifaqı təpkil edilmipidir. T. mu-
 +
siqisinin inkipafında bəstəkar
 +
Aksyonovun beyuk xidməti olmutdur.
 +
Musiqi xadimləri: A. Cırqal-oolu
 +
R. Kendenbil, D. Xurep-ool, M. Mun-
 +
zuk, N. Olzey-ool, x. Konrap, ./ KeH-
 +
denbil və 6.
 +
 
 +
Teatr. Xalq oyunlarında, folklor
 +
və dini mərasimlərdə teatr elementlə-
 +
ri olmupdur. 1920-ci illərdə ilk
 +
əzfəaliyyət dram dərnəkləri meydana
 +
gəlmiil, 1936 ildə Qızıl ip.-ndə teatr
 +
studiyası, 1938 ildə Devlət Bədaye
 +
Teatrı (1940 ildən musiqili dram teat-
 +
rı acılmıtldır. Teatrın repertua-
 +
rına tarixi-inqilabi və muasir MƏB-
 +
zulu pyeslər, eləcə də rus və dunya
 +
klassiklərinin, sovet dramaturqları-
 +
nın ərlə i daxildir. Teatr xadim-
 +
ləri: . Munzuk, K. Munzuk, İ. Za-
 +
brodin V. Kok-ool, X. Konqar, S, Ma:-
 +
yer və 6, Resd,-da 20 xalq teatrı, o cum-
 +
 
 +
 
 +
HHKHHaĞ ə Dənli
 +
 
 +
 
 +
TUVA CƏKƏKLİYİ
 +
 
 +
 
 +
lədən 4 gənc tamapacılar teatrı və
 +
kukla teatrı fəaliyyət gəstərir.
 +
Əd.: İstorina Tuvı, t. 1—2, M ., 1964,
 +
Xanaxanə M. A., Tuvinskan proza,
 +
Kızıl, 1968, Kuular D. S., Tuvinskanl
 +
pozzia, Kızıl, 1970: İstorin sovetskov
 +
mnoqonapionalınon literaturı, t. 4—-Ə,
 +
M., 1972—74 :Əkonomika TuvinskonN ASSR,
 +
Kızıl, 1973, Van nite Vn S. İ., İs-
 +
torin narodnoqo iskusstva Tuvı, M., 1974,
 +
K ızlasov L. R., Drevnll Tuva, ..
 +
1979, Narodnoe xozanstvo TuvinskoV ASSR
 +
v desiatoN pltiletke, Kızıl, 1981, Arap-
 +
c ın KG). L., İstoriceskin putı tuvinsko-
 +
qo naroda k sopializmu, Novosibirsk, 1982.
 +
 
 +
 
 +
TUVA CƏKƏKLİYİ—Tuva MSSR
 +
ərazisində, Yenisey cayı həevzəsində
 +
daqarası cəkəklik, Qərbi Sayan, Al-
 +
tay, Tannu-Ola və Pərqi Tuva d-rı
 +
arasindadir. Uz. təqr. 400 km, eni
 +
 
 +
-dən 60— /0 km-ə qədərdir. Hund.
 +
600—900 m. T.c. Yenisey və onun sol qo-
 +
 
 +
 
 +
lu Xemcik cayı vasitəsilə kəsilmiiə-
 +
 
 +
 
 +
dir. Relyefi, əsasən, təpəli duzənlik-
 +
dir. PQabalıdı torpaqlar yayılmıit-
 +
dır. Heyvandarlıq (əsasən qoyunculuq)
 +
 
 +
itkilər
 +
(buqda, arpa, darı) becərilir. Qızıl,
 +
PTaqonar və Cadan ip:.-ləri T.c.-ndədir.
 +
TUVALILAR (ezlərini tı va ad-
 +
landırırlar, kecmipi adları s o -
 +
yonlar, soyotlar, uryan-
 +
xaylılar)— Tuva MSSR-in əsas
 +
əhalisiy millət. SSRİ-də 166 min nə-
 +
fərdir (1979). MXR-də də yapayırlar.
 +
Tuva dilində danınırlar. Dindar-
 +
ları lamaist və tamanistdir. Etno-
 +
genezlərində qədim turkdilli tayfa-
 +
lar və onların assimilyasiya etdiyi
 +
monqoldilli qruplar ittirak etmiit-
 +
lər. Tuva SSRİ tərkibinə daxil ol-
 +
duqdan (1944) sonra T.-ın təsərru-
 +
fat, mədəniyyət və məipətində kəeklu
 +
dəyitlikliklər ball vermiyl, milli
 +
yazısı yaradılmındır. T. oturaq
 +
həyata kecmii və k.t. kooperativlə-
 +
rində birləpmitlər. T.-ın sosia-
 +
list milləti kimi ani si
 +
bapa catmıtidır (bax həmcinin Tu-
 +
va Muxtar Sovet Sosialist Res-
 +
634 xos),
 +
 
 +
Əd.: Narodı Sibiri, M.—L., 1956,
 +
Vannite8nn S. İ., Tuvinipı-todjin-
 +
pı, M., 1961, Serdobov N. A., İsto-
 +
ril formirovanin tuvinskoV naii, Kı-
 +
zıl,
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TUVALU |(Tixayi), 1975 ilədək El-
 +
lis (E1(Nse)|—Sakit Okeanın c.-q.-
 +
ində Polineziyada aa Millətlər
 +
Birliyinə daxildir. Ə mərcan adasın-
 +
iz ibarətdir. Cah, 25.9 ki, Əh. 10
 +
mindən coxdur (1982). Paytaxtı Fu-
 +
nafuti i:.-dir. İnz. cəhətdən 8 ada
 +
sovetinə bəlunur. Kokos palması, ba-
 +
nan plantasiyaları var. Balıq ovla-
 +
nır. Kopra, balıq ixrac olunur. Əsas
 +
ticarəti B. Britaniya, , Avstraliya,
 +
Yeni Zelandiya, Yaponiya ilədir.
 +
1892 ildən 1975 ilin oktyabrına-
 +
dək 9 Ellis adası B. Britaniyanın
 +
 
 +
 
 +
Hilbert və El-
 +
lis adaları
 +
mustəmlək əs inə
 +
(1892—1915 il-
 +
lərdə protekto-
 +
rat) daxil idi.
 +
1974 ilin avqust
 +
— sentyabrında
 +
BMT-nin mus-
 +
təmləkəciliyin
 +
lərvi uzrə Ko-
 +
mitəsi numayən-
 +
dələrinin MY"
 +
ipahidəsi al-
 +
tında Ellis
 +
a-rında pə”)
 +
copFycy — KeuH-
 +
rildi. Əhali-
 +
nin 9096 -i ada-
 +
ların ayrıl-
 +
ması lehinə səs
 +
verdi. Yeni ərazi T. adlandırıl-
 +
dı. 1975 il sentyabrın 1-də T.-nun ay-
 +
rılmasını təsbit edən konstitusiya
 +
dəyitiklikləri qəbul edildi. T. 1978
 +
il oktyabrın 1-dən mustəqil dəvlətq
 +
 
 +
 
 +
dir.
 +
Pccpvi ilə diplomatik munasibət-
 +
dən yoxdur. | :
 +
 
 +
BHM (Tuvim) Dan (13.9.1894,
 +
Lodz—27.12.1953 akopane)—polyak
 +
pairi. İLK kitablarında (4 Allaha gəz
 +
qoyuramə, 1918, “Rəqs edən Sokratə,
 +
1920 və s.)nikbin əhvali-ruhiyyə guӱc-
 +
ludur. T. polyak poeziyasını demok-
 +
ratik və Humanist məzmunla zəngin-
 +
ləpdirmitdir |“Cernolesyeə (1929),
 +
“Alovlanan mahiyyətə (1936) tpe”r ki-
 +
tabları, “Operada bal (1936) sati-
 +
rik poeması və s.). Antifaitist hə-
 +
rəkatda fəal iptirak etmiidir. 4Pol-
 +
ippanın gullərik (nətri 1949, bitmə-
 +
mipdir) lirik-epik poemasında, cYe-
 +
HH me”pnəp toplusu (1953) kitabında
 +
xalq Polpasının nailiyyətləri tə-
 +
rənnum olunur. Uttaqlar ucun də yaz:
 +
mıtpdır.
 +
 
 +
Əsərləri: PTe"rlər, B., 1950, Sti-
 +
xi, M., 1965: Pishmo ko vsem, Detam HO OH“
 +
nomu ocenhı vajnomu delu. Stixi, M.., 1979,
 +
və" d J ivov M., XOlian Tuvim, M.,
 +
 
 +
 
 +
TUQAY MEYİYƏLƏRİ—Orta Asiya,
 +
Zaqafqaziya və Mərkəzi Asiyada cAay
 +
sahilləri boyu qrunt suyu səthə Ya-
 +
xın olan sahələrdəki meiələr. Amu-
 +
Dərya və Sır-Dərya cayları sahillə-
 +
rindəki T.m.-ndə, əsasən, qovarın mcX*
 +
təlif nevləri bitir. Azərb.SSR-də
 +
T.M. Kur sahillərindədir): cayın su-
 +
basar kənarırda seyud meiləsi, sahil
 +
dən uzaqlatpidıqca aqyarpaq qovaq mep1ə-
 +
si bitir. T.m.-nin azalmasını və
 +
onun ə əə əhəmiyyətini nəzərə
 +
alaraq 1978 ildə Kur qıraqında
 +
 
 +
stafa mepə təsərrufatı ərazisində
 +
6 min La sahədə cQarayazıq Dəvlət
 +
 
 +
 
 +
PEY. BABAROBCK” BR
 +
 
 +
 
 +
AVSTRALİYA
 +
 
 +
 
 +
ur
 +
VSKİ Mixail İva-
 +
novic (8.1.1865—21.1.1919)—rus bur-
 +
jua iqtisadcısı, tarixci, cleqal
 +
marksizminə numayəndəsi. T.-B. 90-cı
 +
illərdə K. Marksın əsərlərini eyrən-
 +
mili, lakin cleqal marksizmə məvqə-
 +
yində durmuttdur: Rusiya ucun kapita-
 +
lizmin mutərəqqiliyini və tarixi PY9-
 +
raitdən irəli gəldiyini subut etməyə
 +
calıtimındır. 1900-cu illərdən marG-
 +
sizmin əsas muddəalarını tə TH"
 +
cilik məvqeyindən tənqid etməklə Ka”
 +
pitalizmi acıqcasına mudafiə etmii"
 +
dir. V. İ. Lenin T.-B.-ni burjua də
 +
mokratı hesab edərək geəstərmimdir
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
. Rusiya və Si
 +
 
 +
 
 +
TUYUR
 +
 
 +
 
 +
367
 +
 
 +
 
 +
ki, c...onlar ucun xalqcılıqla əlaqə-
 +
Nİ KƏCMƏK Meplpan (və ya kəndli) sosia-
 +
lizmindən bizim kecdiyimiz kimi
 +
proletar sosializminə gecmək deyil,
 +
burjua liberalizminə kecmək demək
 +
idin (Əsər. tam kulliyyatı, c. 16,
 +
səh. 102). T.-B. Rusiyada 1903—07 il-
 +
lər inqilabı dəvrundə kadet parti-
 +
yYasının ӱzvu, 1917—18 illərdə Uk-
 +
raynada burjua əksinqilabının ger-
 +
kəmli xadimi, Mərkəzi Radanın ma-
 +
 
 +
 
 +
LİYYƏ naziri olmuiddur.
 +
TVTAHOB Aleksandr Aleksandrovic
 +
(31.3.1871, Moskva—6.3.1960, Bakı)—
 +
rus sovet aktyoru, akpqasın “Uz
 +
rejissor və teat Ru
 +
pedaqoqu. Azərb.
 +
-CP xalq artisti
 +
(1936). Teatr fəa-
 +
liyyətinə 1888 ildə
 +
Moskvada həvəskar
 +
dərnəklərində baip-
 +
lamıtdır. Sonra-
 +
lar Moskvada Kori
 +
teatrında, ə
 +
irin
 +
bir sıra beyuk te- İRİ
 +
atrlarında iiidə- 2.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
miidir. Rolları: Catski (FAqıldan
 +
Pet-
 +
ıltaq qızın
 +
 
 +
 
 +
bəlaə, A. Qriboyedov),
 +
 
 +
 
 +
Hamlet,
 +
ruccio (4 Hamletə,
 +
 
 +
 
 +
-11
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
yumialmasıə, V. PTekspir) və s. 1915
 +
 
 +
 
 +
ildən Tiflisdəki cRusiya Teatr Cə- U
 +
miyyəti Artistləri İttifaqıəna rəh-
 +
bərlik etmipdir. 1924 ildən Bakıda
 +
yalamıtqdır. 1924—37 illərdə Azərb.
 +
 
 +
 
 +
Devlət Dram Teatrında, 1937—54 il-
 +
lərdə Azərb. Gənc Tamaptacılar Teat-
 +
 
 +
 
 +
rında fəaliyyət gəestərmiiti,
 +
teatrda zəngin repertuar secilməsi,
 +
milli aktyor,
 +
tipdirmək
 +
 
 +
aparmıntdır.
 +
də Azərb. dram teatrı
 +
 
 +
 
 +
sahəsində
 +
 
 +
 
 +
SRİ-nin,
 +
 
 +
 
 +
həmcinin, Yaxın və Orta PTərqin ən
 +
qabaqcıl teatrlarından biri idi. T.-
 +
un teatrda sosialist realizmi prin-
 +
siplərinin həyata kecirilməsi və məh-
 +
MYhYM
 +
Xidməti olmuiydur. O, Azərb. Devlət
 +
 
 +
 
 +
kəmləndirilməsi sahəsində
 +
Dram Teatrında c“Mufəttipt (1924,
 +
N. Qoqol), “Həyatın dibində (1925,
 +
M. Qorki), “Vilhelm Tellg (1925, F.
 +
 
 +
 
 +
|Piller), “Hamletə (1926, V. PPeks-
 +
 
 +
 
 +
pir), *Don Juan (1926, J. B. Mol-
 +
yer), “Hacı Qarav (1926, M. F. Axyu-
 +
dov), “Sevilə (1928), “Od gəliniə,
 +
cAlmasə (1928, 1931, C. Cabbarlı),
 +
cZaqmukə (1929, A. Q. Qlebov), e€Mak-
 +
betə (1936, V. PTekspir) və s., Azərb.
 +
Gənc Tamapacılar Qeatrında isə
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
“ANNA
 +
 
 +
 
 +
ax
 +
 
 +
 
 +
Od gəliniz (C. Cabbarlı) tamapasından səhnə. Rej.
 +
A :
 +
 
 +
 
 +
: uqanov,
 +
 
 +
 
 +
rejissor kadrları ye-
 +
səmərəli ip
 +
T.-un rej. olduqu dəvr-
 +
 
 +
 
 +
hər iki
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
“Məkr və məhəbbətə (1938, F. PTil-
 +
nep), eMydərrumə (1939, N. Qoqol),
 +
cMepppanlarə (1940, M. Qorki), *İki
 +
atanın bir nəkəri (1946, K. Qoldo-
 +
ni) vəs. tamapaların rej. olmutdur,
 +
T., həmcinin, Bakı Rus Dram Teatrın-
 +
da cQacaqları (1937, B. Ne) Ba-
 +
kı Erməni Teatrında 4“ Mufəttitə
 +
(1939, N. Qoqol) tamaqpalarına quru-
 +
lupi vermindir. RSFSR, Azərbaycan,
 +
urcustan, Ermənistan ə xadim-
 +
lərinin Yetitpdirilməsində T.-un bə-
 +
Yuk xidməti vardır. O, 1945 ildən
 +
A. Əliyev ad. Azərb. Dəvlət İn-
 +
cəsənət İn-tunda pedaqoji fəaliyyət
 +
 
 +
 
 +
| gəstərmitdir (1947 ildən prof.).
 +
 
 +
 
 +
əm" Mamedov M., A. Tuqanov, B.,
 +
 
 +
 
 +
| TUQQӰRT (:..5-)—Əlcəzairdə, Yapr-
 +
0 lavil.-ndə ipiəhər. ƏH. 27 min (1968).
 +
: Beyuk PPərqi Erq səhrasının :im.-t.
 +
qurtaracaqında vahələr qrupunun in-
 +
 
 +
 
 +
zibati və ticarət-sənətkarlıq mərkə-
 +
zidir. Yaxınlıqından Həssi-Mesaud
 +
—Skikda neft kəməri kecir. Xurma
 +
e mal və ixrac edilir. “ |
 +
TUQUR YARİMADASI—RSFSR Xa-
 +
barozsk əlxəsində yarımada, Oxot də-
 +
nizində Tuqur kerfəzi (q.-də) ilə
 +
Akademiya və Ulban kərfəzləri (ip,-
 +
də) arasındadır. Maks. hund. 929 m.
 +
Z. təqr. 100 km-dir. Bərzəxdə (eni
 +
1 km) əlaqələnən 2 dar massivindən
 +
(eni 20—40 km) ibarətdir. Dar tayqa-
 +
ları var. .
 +
 
 +
TY FF — Asəp6.CCP-nu Ağ6ğmepoH p-HYH-
 +
na ua). Ya. 38 kə, heBsəcnHHH cah, 60
 +
km?. Yan silsilədən (1140 m hund.-
 +
dən) baplanır. Xəzər dənizinə tə-
 +
kulur. Bailıca olaraq yaqın sula-
 +
rı ilə qidalanır. Yayda quruyur. Su-
 +
varmada istifadə edilir.
 +
 
 +
TYF — Azərb.SSR Hadrut r-nunda
 +
(DQMV) kənd. T. sovetliyinin mərkə-
 +
zi. R-n mərkəzindən 41 km im.-q.-də,
 +
Qarabaq silsiləsinin ətəyindədir.
 +
Əh. 1413 (1985), uzumculuk, taxılcı-
 +
lıq, tərəvəzcilik, baramacılıq və
 +
heyvandarlıqla məpquldur. Orta mək:
 +
təb, mədəniyyət evi, kitabxana, xəstə-
 +
xana var.
 +
 
 +
Azərb.-da ən məpyhur Paleolit du-
 +
iərgələri olan Azıx maqrarası və
 +
Tarlar maqrarası T. yaxınlıqında-
 +
dır. Son tədqiqatlar burada insanla-
 +
rın hələ təqr. 1,5 mln, il əvvəl məs-
 +
kunlatidıqını gəstərir. Kəndin əra-
 +
zisində erkən orta əsrlərə aid bir
 +
necə alban (Qafqaz) xristian abidəsi,
 +
Qırmızı məbəd (1000-ci il) var.
 +
TUE (turkcə tug)—
 +
ucuna at quyruqu
 +
sacaqı bənd olunan
 +
mizraq, hakimiyyət
 +
rəmzi. Orta əsrlər-
 +
də bir turu olmaq
 +
sancaqbəyini, iki
 +
tuq bəylərbəyini, uc
 +
tuq papanı gəstə-
 +
rirdi. Bax həmci-
 +
nin Buncuk.
 +
TURLAQİLƏR,
 +
Tuqlakilər—
 +
Dehli sultanlı-
 +
qında hakim sula-
 +
lə (1320— 1413).
 +
Əsasını Qiyasəd-
 +
din Tuqlaq |1320—
 +
25) qoymutidur. Ən
 +
beyuk numayəndələ-
 +
rindən biri Mə-
 +
 
 +
əmməd Tuqlaqdır
 +
 
 +
 
 +
kə
 +
 
 +
 
 +
11325—511. Dapya mah Tuqlaqın
 +
(1351—88) vəfatından sonra əlkədə
 +
feodal ara mӱharibələri baqtlanmıp-
 +
dı. Q.-in sonuncu numayəndəsi Nəsir-
 +
əddin Mahmudun (1394—1413| əlumu
 +
ilə Dehlidə hakimiyyəti Seyidlər ələ
 +
kecirdi (1414).
 +
TUZ, Duz, Tuz gəlu (Tuz Gölü)
 +
— Turkiyədə axarsız gəl. Anadolu yay-
 +
lasında, 899 m yuksəklikdədir. Sah,
 +
qıtida və yazda 1600-dən 2500 km?-dək
 +
dəyipilir, yayda quruyur və duz qatı
 +
(qalınlıqı 2 m-dək) ilə ertulur. Orta
 +
dərinliyi təqr. 2 m-dir. Həcminin
 +
3496-ə qədərini duz (əsasən, MaS1)
 +
təpkil edir. Duz cıxarılır.
 +
TӰZLA (Tiqya)—Yuqoslaviyada təhər.
 +
Bosniya və Herseqovina Sosialist Res-
 +
publikasındadır. Əh. 80 min (1977).
 +
.t. mapınqayırması, atqac e”malı,
 +
yeyinti, kimya sənayesi var. Əlkənin
 +
muhum mə”dən sənayesi pay mərkəzidir
 +
(kəmur, xərək duzu, neft cıxarılır).
 +
TӰZLOV--RSFSR Rostov vil.-ndə
 +
cay. Don (Aksay qoluna tekulur) cayı-
 +
nın saq qolu, Uz, 182 km, həvzəsinin
 +
sah. 4680 km?, Donetsk təpəliyindən
 +
baplanır. Əsasən qar suları ilə TH-
 +
dalanır. Mart—apreldə bol suyu
 +
olur. Yayda bə”zi yerlərdə quruyur.
 +
Aksay cayına təkulduyu yerdə Novocer-
 +
kacc m. yerləptir.
 +
TӰYA (Thiya), səlb —sərvkimilər
 +
fəsiləsindən iynəyarpaqlı bitki cin-
 +
si. Həmiptəyatıl arac və ya koldur.
 +
Yarpaqları pulcuqvarıdır. 3—4 cut
 +
odunlatmıtn pulcuqdan ibarət qoza-
 +
ları budaqın ucunda yerləpir. PTi-
 +
mali Amerika və PTərqi Asiyada 5 nə-
 +
vu məlumdur. — 1 T.-sı, yaxud
 +
həyat aqracı (QhH. ossydep(qa1z)
 +
piramidatəkilli, yaxud yumurtavarı
 +
cətirli alcaqboylu aqacdır. İ-də
 +
ceəl BƏ metpə zonasında Arxangelsgə
 +
qədər, Sibirdə, Uzaq PTərqdə becəri-
 +
lir. Yarpaqından tibdə və ətriyyatda
 +
istifadə olunan efir yaqı alınır.
 +
Nəhəng (Th. risaqa) 1Pimali
 +
Amerikanın iim.-q.-ində bitir: hund.
 +
45—55 i-dir. Qiymətli məhkəm odun"
 +
caqı var. SSRİ-nin Avropa hissəsin-
 +
də, Krımda, Qafqazın Qara dəniz sa:
 +
hillərində, Orta Asiyada bar və park"
 +
larda becərilir. Azərb.SSR-də yatpıl-
 +
laidırmada hər iki nevdən istifadə
 +
olunur.
 +
TUYMAZI— Bapq. MSSR-də. məhəp,
 +
Tuymazı r-nunun mərkəzi. D.y. st. Usen
 +
cayı (Kama hevzəsi) sahilindədir.
 +
Neft sənayesi mərkəzidir. Tuymazı
 +
neft yataqının kətpfi ilə əlaqədar sa-
 +
lınmındır (1937). Qaz e malı, kimya,
 +
mapınqayırma, geofizika avadanlıqı
 +
və aparatları z-dları, mahud və ga-
 +
qız f-kləri, ət kombinatı və s. var.
 +
TUYUE—turkdilli xalqların klassik
 +
poeziyasında 4 misralı per iyəkli.
 +
Akad. A. Samoylovic və F. Kepruluyə
 +
gərə T. mənpiəcə turk ipifahi xalq
 +
yaradıcılıqı ilə baqlıdır. Forma-
 +
ca rubaiyə yaxın lirik, fəlsəfi və
 +
hikmətamiz məzmunlu olur. Əsasən,
 +
əruzun rəməl bəhrində yazılır. Adə-
 +
tən aaba, bə”zən isə abvb pəklində qa-
 +
fiyələnir, cox hallarda cinas uzə-
 +
rində qurulur. əvainin €lle”p
 +
vəznlərinin əlcusuə əsərində T.-un
 +
turkdilli xalqlar arasında cox yayıl-
 +
dıqı və məclislərdə mahnı kimi
 +
oxunduqu gestərilir. Qazi Burhanəd-
 +
din, Nəsimi, Nəvai və 6.-nın T.-la"
 +
rı məphurdur.
 +
 
 +
 
 +
TUKAY
 +
 
 +
 
 +
=: —6jJppltən——N———f=lə——–qcd
 +
 
 +
 
 +
Əq Baqırov A., Tuyuq haqqımda
 +
əm ulusu. Asəpö.CCP EA Xə6ə .-
 +
ləri (ədəbiyyat, DİL, İNCƏSƏNƏT seriyası),
 +
1982, 3: Stebleva İ. V., ət
 +
sxojdenin janra tuqoq, Po 0-
 +
o rola sbornik, 1970, M., 1970,
 +
TUKAY Qabdulla an adı və rə
 +
liyası Qabdulla Məhəmmədqarifovic
 +
T ukayev) (26.4. —
 +
1886, indiki Tat.
 +
MSSR, Arsk r-nu-
 +
nun Quzlilauc g.—
 +
15.4.1913, Kazan)—
 +
tatar ppairi, publi-
 +
sist. Tatar ədəbiy-
 +
yatında tənqidi
 +
alizmin banisi.
 +
Ulpaqlıqdan yetim .
 +
ranMblllı, 1895 mn 2. /. /
 +
dən Uralskda bibi- ÇEK LL
 +
sinin yanında yaila: 4 |
 +
mımpdır. Mədrəsə- “kv.
 +
də oxumuiq, rus dili və ədəbiyyatına
 +
maraq gəstərmitdir. Murəttib iillə-
 +
mim, “Fikir qəzetində, cƏl-əsr əl-
 +
cədidə (“Yeni əsrə) jurnalında əmək-
 +
daplıq etmitpdir. 1907 ildə Kazana
 +
gəlmiti, bolpevik H. Yamatpevlə və
 +
demokrat yazıcılarla yaxınlamıil,
 +
Kamal Qəliəsgər ilə birgə satirik
 +
cYapenq (4“İldırımə, 1908—09) jur-
 +
nalını buraxmıldır. 1910 ildən
 +
4Yalt-Yultı (4PQəfəqə) jurnalında
 +
ipləmitpdir. Yaradıcılıqa 1902 il-
 +
dən bapplamınldır. Azadlıq mubarizə-
 +
sini tərənnum etmiit |F Azadlıq haq-
 +
qındak (1905), *Tufeylilərəə, 4Devlət
 +
dumasıv (hər ikisi 1906) və s. "ə
 +
ləri|, tatar ədəbiyyatında inqilabi
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
vətəndatilıq lirikasının əsasını qoy- -
 +
 
 +
 
 +
mupdur. Rusiyada 1905—07 illər HH-
 +
qilabından sonrakı irtica dəvrundə
 +
yazdıqısatirik əsərlərində (4Getmə-
 +
rikə, “Millətcilərə və s. ile”rləri,
 +
cƏləf bazarı və ya yeni Kəsikbati(ə
 +
poeması) carizmə, burjua millətci-
 +
lərinə, ruhanilərə nifrət əksini tap-
 +
mıqidır. Utlaqlar ucun də yazmıipq-
 +
dır. Rus klassiklərinin əsərlərini
 +
tərcumə etmitdir. Q. realist tatar
 +
ədəbi tənqidinin banisidir (4PPe”r sə-
 +
nətimizə, 4Tənqid vacib ipteydirə (hər
 +
ikisi 1907) və s. məqalələri).
 +
 
 +
Yaradıcılıqrına 4 Molla Nəsrəd-
 +
dinə jurnalının və M. Ə. Sabir sa-
 +
tirasının guӱclu tə siri olmupdur.
 +
 
 +
Nərimanov Həttərxanda surgundə
 +
olarkən, 1911 ildə buraya gəlmii T.-
 +
la tanı:i olmui və dostlaimıpldır.
 +
cKaspiq qəzetindəki məqlumata gərə,
 +
Həitərxan un-tinin -Musəlman 116”-
 +
bəsi T.-ın əlumu munasibəti ilə
 +
N. Nərimanovun muhazirəsini tətpkil
 +
etmək istəmiit, lakin car hakim dairə-
 +
ləri buna icazə verməmitdi. Əsərləri
 +
SSRİ xalqları dillərinə, o cumlə-
 +
dən Azərb. dilinə tərcӱmə edilmiiq-
 +
dir. Kazanda, Kırlay və Qutilauc k.-
 +
lərində abidəsi ucaldılmındır. Tat.
 +
 
 +
SR-də T. ad. resp. mukafatı tə”-
 +
sis olunmusidur (1966). Bakıda adına
 +
kuӱcə var.
 +
 
 +
Əsərləri: 1Pe"rlə . “SSRİ xalq"
 +
ları ədəbiyyatı a. kitabın-
 +
də, B., 1956: İzbr., t. 1—2, Kazanh, 1960—
 +
 
 +
, İzbr., M., 1971: İzbr., Kazanh, 1978.
 +
 
 +
Əd. Xəlilov P., SSRİ xalqları
 +
ədəbiyyatı, H. 2, Həmp 2, B., 1977, M u p-
 +
“An Ədov Ə., Məqsəd bir olanda, onun
 +
( zərbaycan ədəbiyyatına dair tədqiqlər
 +
XIX—XX əsrlər)ə kitabında, B.., 1983:
 +
Xalit T., Tuka i eqo sovremenniki,
 +
Kazanı, 1966: Nurullin İ., Putık
 +
zrelosti, Kazanı, 1971: Qabdulla Tuka4.
 +
Materialı naucnov konferenini ı kəbi=
 +
 
 +
 
 +
leavnıx torjestv, posvamennıx 90-letio
 +
so dni rojdenin pozta, Kazanh, 1979.
 +
 
 +
TUKAN (lat. Tisapa)—geyun Cənub
 +
yarımkӱrəsində burc. Ən parlaq Ul-
 +
duzunun vizual (ulduz olcusu 2,8-dir.
 +
SSRİ-də gərunmur (bax Ulduz xə-
 +
 
 +
 
 +
ritəsi).
 +
 
 +
TUKANOLAR, tukanalar— Ko-
 +
lumbiyada, Braziliyanın 1g1m.-q.-İNDƏ
 +
yalpayan hindi tayfaları qrupu. 62 min
 +
nəfərdir (1978). Tukano dillərində
 +
danınırlar. Əsas məiquliyyətləri
 +
əkincilik, balıqcılıq, QİSMƏN DƏ OV-
 +
culuqdur. Ən”ənəvi (ruhlara sitayi=n)
 +
dini e tuqadlarını saxlayırlar.
 +
TYKYMAH (Tisipap) San-Mi-
 +
ken-ne-TyxkytaH (San Miguel
 +
de Tisipap)— Argentinada urəhəp. Ty-
 +
na əyalətinin inz.m. D.y. qoviyarı.
 +
Əh. 366 min (1975). Əlkənin 1i1m.-11.
 +
hissəsinin muhum iqtisadi mərkəzi-
 +
dir. PPəkər, mapınqayırma, kimya sə-
 +
nayesiy un-t var. 1565 ildə salın-
 +
 
 +
 
 +
mımpdır.
 +
 
 +
TӰKUMS (1917 ilədək Tukkum)—
 +
Lat.SSR-də iəhər. Tukums r-nunun
 +
mərkəzi. D.y. qovpaqı. Yungul, yeyin-
 +
ti, aqac e”malı sənayesi, rəssamlıq
 +
və əlkəpqunaslıq muzeyləri var. 1253
 +
ildən mə”lumdur.
 +
TӰLA—RSFSR-də piəhər. Tula vil.-
 +
nin mərkəzi. Nəql. qovpaqı. Upa ca-
 +
yı sahilindədir. ƏH. 529 min (1984).
 +
Qara metallurgiya, mapqınqayırma və
 +
metal emalı inkipaf etmitdir. Yun-
 +
gul, yeyinti və s. sənaye sahələri var.
 +
Ov silahları, samovar, bayan və s. is-
 +
tehsalı ilə tanınır.
 +
 
 +
PQəhər 1146 ildən mə”lumdur. Rya-
 +
zan knyazlıqına, 1503 ildən Moskva
 +
dəvlətinə daxil olmutdur. 1712 ildə
 +
1 Pyotrun əmri ilə T.-da silah z-dunun
 +
əsası qoyulmulidu. 1796 ildən T. qub.
 +
mərkəzi idi. 1898 ildə s.-d. qrupu,
 +
1901 ildə RSDFP komitəsi daaa
 +
mıtpdı. Sovet hakimiyyəti 1917 il
 +
dekabrın 7(20)-də qurulmutidur. Və-
 +
təndati muharibəsi (1918—20) devrun-
 +
də T. Qızıl Ordunun silah bazası
 +
idi. 1941 ilin oktyabr—dekabr ayla-
 +
rında Sovet qopun hissələri və əha-
 +
li T.-nı alman faiistlərindən qəh-
 +
rəmanlıqla mudafiə etmiptlər. İ
 +
1966 ildə Lenin ordeni ilə təltif
 +
edilmip, 1976 ildə qəhrəman ipəhər
 +
adına layiq gərulmuidur.
 +
 
 +
T.-nın tarixən formalamıi ra-
 +
dial-yarımdairəvi planının kompo-
 +
zisiya mərkəzini Kreml təpikil edir
 +
(divarları və burcləri — 1514—21,
 +
 
 +
speniye kilsəsi, 1762—64, zəng qul-
 +
1772—76). Me”marlıq abidələ-
 +
ri: Blaqovepipeniye (1692), Nikola
 +
Zaretski (1730—34), ozneseniye
 +
(1755—87) kilsələri, 18—19 əsrlərə
 +
aid yapayınt evləri, pqəxsi mulklər
 +
və s. Sovet hakimiyyəti illərində iri
 +
yalpayıli r-nları, beyuk pəhər parkı
 +
salınmıil, ictimai binalar tikilmii-
 +
dir. T.-da V. İ. Leninə (tunc, qranit,
 +
1926), “Beəyuk Vətən muharibəsində
 +
Tulanın mudafiəcilərinəq (cuqun,
 +
1968), N. Tolstoya (tunc, qranit,
 +
1973) və 6.-na abidə qoyulmutidur.
 +
1Pəhərdə politexnik və pedaqoji
 +
in-tlar, 3 teatr, sirk. filarmoniya,
 +
Z muzey və s. var. T. pedaqoq K.
 +
Uqsiinskinin, yazıcılardan Q. İ. Us-
 +
penskinin və V. V. Veresayevin, silah
 +
gonetruktoru V. A. po yy yən db BƏ-
 +
tənidir. T.-nın 12 km-liyində D. N.
 +
Tolstoyun muzey-malikanəsi— Yasnaya
 +
Polyana yerləiir.
 +
 
 +
 
 +
ləsi,
 +
 
 +
 
 +
ULA—bax Ov itlədi.
 +
 
 +
TӰLA VİLAYƏTİ 0 vil.
 +
1937 il sentya rın 26-da təikil edil-
 +
midir. Sah. 25,7 min km. Əh. 1874
 +
MHH (1984, | yanvar). 23 r-nu, 21 məhə-
 +
ri, 48 iitq var. Mərkəzi Tula ur.-anp.
 +
– "Təbiət. T.v. Orta Rusiya yuksək"
 +
liyinin (im. hissəsindədir. Pund.
 +
293 m-ə qədərdir. Faydalı qazıntı-
 +
ları: daiq kəmur, dəmir filizi və s.
 +
İqlimi mulayim kontinentaldır. Or-
 +
ta temp-r yanvarda —9,5-nən —10,3:C-
 +
yədək, Miya 19 —20”C-aup. İllik ya-
 +
qıntı 470—575 mm. Ərazinin təqr.
 +
8091-i vil.-in q. və 11m.-q. kənarından
 +
axan Oka cayı, qalanı ərazidən ba:i-
 +
 
 +
 
 +
lanan Don cayı hevzələrindədir.
 +
Əsasən, boz podzollaimıinq və qara
 +
torpaqlar yayılmızddır. Ərazinin
 +
 
 +
 
 +
139, -i mepəlikdir. Heyvanları: sı-
 +
qın, canavar, tulku və s. |
 +
 
 +
Əhali. Əsasən, ruslardır. Ukray-
 +
nalılar, tatarlar, beloruslar və 6.
 +
da yapayır. Orta sıxlıq 1 km”-də 72,9
 +
nəfərdir (1984). PTəhər əh. 8096 -dir.
 +
Muhum iəhərləri: Tula, Novomos-
 +
 
 +
 
 +
kovsk, PYyokino, Uzlovaya, Aleksin,
 +
Y etriiov. | m
 +
əsərrufat. İqtisadiyyatında sə-
 +
 
 +
 
 +
naye bailıca yer tutur. Maınqayır-
 +
ma və metal emalı (kəmur, toxucu-
 +
luq və yeyinti sənayesi ucun avadanlıq,
 +
k.t. maplınları, kran istehsalı və s.),
 +
kəmur, kimya, qara metallurgiya, ti-
 +
kinti materialları, yungul, Yeyinti
 +
sənayesi inkipaf etmiidir. İri ya-
 +
nacaq-energetika bazası yaradılmıpiq-
 +
dır. İri elektrik st.-ları (C erepet,
 +
PPyokino, Novomoskovsk) var. K.t.-nın
 +
əsas sahəsi taxılcılıq və ptəkər cu-
 +
qunduru istehsalıdır. Kartof, tərə-
 +
vəz və yem bitkiləri də əkilir. Sud-
 +
luk-ətlik heyvandarlıq inkippaf et-
 +
midir. D.y.-larının uz. 1100 km-dən
 +
coxdur. Moskva—Simferopol, Mos-
 +
kva— Voronej avtomobil magistralla-
 +
rı T.v.-ndəç gecir. Cay nəql.-ndan
 +
(Oka) istifadə edilir. kg kəməri
 +
nəql. inkillaf etmindir. T.v. Lenin
 +
ordeni ilə təltif olunmuidur (1957).
 +
 
 +
Mədəni quruculuq və aq Vil.-
 +
də politexnik və pedaqoji in-tlar,
 +
Moskva Kimya-Texnologiya İn-tunun
 +
filialı, 12 muzey (filiallarla bir-
 +
likdə, o cӱmlədən L. N. Tolstoyun
 +
muzey-malikanəsi— Yasnaya Polyana), 4
 +
teatr, coxlu klub muəssisəsi, kino-
 +
qurqu və s. var. *Kommunar (1917) və
 +
c Molodoy kommunarə (1925) vil. qəzet-
 +
ləri cıxır. Yerli radio və televi-
 +
ziya verilinləri ilə yanapı, Umum-
 +
ittifaq Radiosu və Mərkəzi Televi-
 +
ziyanın verilipləri retranslyasiya
 +
olunur.
 +
 
 +
Vil.-də sərin və ba
 +
mualicə kurortu rainka) var.
 +
TӰLAYKOV Naxolay Maksimovic (7.
 +
8.1875, indiki Ulyanovsk vil., Ba-
 +
rıtsk r-nunun Akitiuat k.—20.1.1938)
 +
—sovet aqronomu və torpaqiqunası.
 +
RSFSR əməkdar elm və texnika xa-
 +
dimi (1929). SSRİ EA (1932) və V. İ.
 +
Lenin ad. UXİKTEA-nın akad. (1935).
 +
V. İ. Lenin ad. mukafat almındır
 +
(1929). 1930 ildən Sov.İKP uzvu.
 +
1910—37 illərdə Bezencuk (indiki
 +
Kuybhitev) k.t. təcrubə st.-nın, Umum-
 +
ittifaq Taxıl Təsərrufatı İn-tunun
 +
direktoru (Saratov) olmuidur. Əsas
 +
tədqiqatı torpaqiqunaslıqa, bitki fi-
 +
ziologiyasına, umumi əkinciliyə və
 +
aqrokimyaya həsr edilmiidir. T. 20—
 +
30-cu illərdə V, R, Vilyamsın ottar-
 +
 
 +
 
 +
TULUZ-LOTREK
 +
 
 +
 
 +
369
 +
 
 +
 
 +
lalı əkincilik sistemini tənqid et-
 +
mipdir. Praqa əkincilik akademiya-
 +
sının m. uzvu (1932 ildən) idi.
 +
TӰLE (Thiye)— Berinq boqazının hər
 +
iki sahilində, Kanada və Qrenlandi-
 +
yada yayılmınl eskimos mədəniyyəti.
 +
T. tayfaları balina, suiti, morj və
 +
s. ovu ilə məpqul olmutllar, T. mə-
 +
dəniyyəti ucun sumuk ucluqları olan
 +
harpun və s. səciyyəvidir (bax Berinq
 +
dənizi mədəniyyəti).
 +
 
 +
TULEBAYEV Mukan Tulebayevic (13.
 +
3.1913, indiki Taldı-Kurqan vil. —
 +
2.4.1960, Alma-Ata)—qazax sovet bəstə-
 +
karı. SSRİ xalq artisti (1959). SSRİ
 +
Devlət mukafatı laureatı (1949).
 +
1956 ildən Sov.İKP uzvu. T.“Birjan
 +
və Sara (1946, 2-ci redaksiyası 1957)
 +
operasını, bir sıra kantata, simfo-
 +
 
 +
 
 +
nik, kamera-instrumental, vokal və
 +
xor əsərləri yazmındır. Qazax.SSR
 +
Dəvlət Himninin (1945, Y. Brusi-
 +
 
 +
 
 +
lovski və A. Həmidi ilə birgə) muəl-
 +
liflərindəndir.
 +
TULEGENOVA Bibigul Axmetovna
 +
(d. 16.12.1929, Semipalatinsk)—qazax
 +
y — COBET MYFƏHHHCH (KO-
 +
loratur soprano).
 +
SSRİ xalq ə
 +
ti (1967). SSRİ
 +
Dəevlət mukafatı
 +
laureatı (1970). Qa-
 +
zaxıstan Opera və
 +
Balet Teatrının
 +
solistidir (1954—
 +
56: 1971 ildən).
 +
Partiyaları: Qar
 +
qız (“Qar qızə, N.
 +
Rimski -Korsakov),
 +
Violetta, Cilda
 +
(*Traviataə, e€PHnronerroəs, C. Verdi),
 +
Rozina (“Sevilya bərbəri, C. Rossi-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ni), Qız Jibek (“Qız Jibekə, Y.
 +
Brusilovski), Gulbartppin (“Alpa-
 +
Mbilllə, Y. Rəhmədiyev) və s. Konsert
 +
 
 +
 
 +
proqramları ilə də cıxıiq edir. Xa-
 +
rici əlkələrdə qastrolda olmuptdur.
 +
Lenin ordeni, Qırmızı Əmək Bayraqı
 +
ordeni və medallarla təltif edil-
 +
midir.
 +
 
 +
TULİARA (Toyaqa) (kecmip Tulear:
 +
Tiyeaq)— Madaqaskarda pəhər. Tuliara
 +
əyalətinin inz.m. Mozambik kərfəzi
 +
sahilində port. Əh. 45 min (1978). Ət
 +
konservi sənayesi var. Balıq ovlanır.
 +
TӰLİUM (nar, Thulium), Tm—knM)iə-
 +
vi element. Elementlərin dəvri siste-
 +
minin İT qrupundadır, lantanoidlərə
 +
aiddir, acıq boz rəngli metaldır,
 +
at.n. 69, at.k. 168,9342-dir: 15952S-də
 +
əriyir, 17272S-də qaynayır, sıxlıqı
 +
(959C-nə) 8,314 q/sm?”-dir. Kutlə ədəd-
 +
ləri 165—175 olan 11 izotopu mə”lum-
 +
dur ki, bunlardan *7?Ttp praktiki
 +
əhəmiyyətə malikdir. T.-u İsvec kim-
 +
yacısı P. Kleve (1879) gətf etmiii-
 +
dir. İlk metal T.-u amerikan alim-
 +
ləri Speddinq və A. Daan almıii1-
 +
lar. T.-un Yer qabıqında kutləcə
 +
miqdarı 8-10” 59£ -dir. Əsasən, T.
 +
ksenotim və evksenit mineralların-
 +
dan, həmcinin metallotermik yolla
 +
(1000 — 1500”C-nə) 63 OKCHATƏPHHAƏH
 +
alınır. Birlətmələrində T. --3 oK-
 +
sidlətmə dərəcəsi gestərir, kimyə-
 +
vi aktivdir: havada sur”ətlə oksid-
 +
ləpir, elementlərin əksəriyyəti ilə
 +
ərinti və birləimələr əmələ gətirir.
 +
179Tm izotopu tibdə səyyar rentgen
 +
cihazlarında iilədilir.
 +
TULYAREMİ YA—insan və heyvanlar-
 +
da gəskin infeksion xəstəlik, tərədi-
 +
 
 +
 
 +
AS E—24, c, 9
 +
 
 +
 
 +
ciləri EqapsyzeyYa SiYaqepz5 bakteri-
 +
yalarıdır. İlk dəfə 1911 ildə C.
 +
Mak-Koyvə C.Cepin Kaliforniyanın
 +
Tulare (Tiyaqe) k.-ndə xəstə sunbul-
 +
qıranlarda apikar etmiilər. T. ABİL.
 +
dan bapqa SSRİ-də, Kanadada, Yapo-
 +
niyada, İsvecdə, Norvecdə, Fransa-
 +
da və PQimal yarımkurəsinin bir sı-
 +
ra əlgələrində təsaduf olunur.
 +
nsanlara bilavasitə gəmirici-
 +
lərdən, dovpanlardan, yaxud onların
 +
cirkləndirdiyi sudan, məhsullardan,
 +
habelə həpərat və gənələrin ditilə-
 +
məsindən kecir. "Təbii ocaqlarla tə-
 +
zahur edir. Tərədicilər orqanizmə
 +
dəridən, gezun selikli qiptasından,
 +
tənəffus yolları və həzm orqanla-
 +
rından dupqur. İnkubasiya devru 3—
 +
7 gundur. Əlamətləri: yӱksək
 +
temp-r, kəskin bataqrısı, yuxusuz-
 +
luq, gecələr cox tərləməş limfa du-
 +
Yunləri iitpir, aqrılı olur, cox za-
 +
man irinləyir. Xəstəlik 2—3 həftə
 +
davam edir. T.-nı aikar etmək ucun
 +
allergik sınaqdan və spesifik aq-
 +
qlutinasiya reaksiyasından istifadə
 +
edilir. Mӱalicəsi: antibiotik-
 +
lər (streptomisin, tetrasiklin və s.).
 +
Xəstəliyə tutulmuzllarda məhkəm im-
 +
munitet yaranır. Sarlam insanlar xəs-
 +
tələrlə təmasda olduqda T.-ya tutulmur-
 +
lar. Profilaktikası: T. əley-
 +
hinə diri vaksinlə dəriustunə peyvənd
 +
etmək (5 il mӱddətində immunitet ya-
 +
radır), gəmiriciləri və gənələri
 +
qırmaq, su mənbələrinin sanitariya
 +
mӱhafizəsinə, pəxsi gigiyena, aqro-
 +
texnika qaydalarına riayət etmək və s.
 +
T. ilə butun heyvanlar, cox
 +
vaxt qoyunlar, həmcinin xəzdərili hey-
 +
vanlar xəstələnə bilər. Yoluxma (xəs-
 +
tə gəmiricilərdən) yem və sudan, in-
 +
feksiyalı tərədicilərdən, hava-dam-
 +
cı yolu ilə, qansooan buqumayaqlıla-
 +
rın ditləməsi nəticəsində baiy verir.
 +
Q. cox vaxt gizli gedir və qızdırma,
 +
ishal, arıqlama, limfa duyunlərinin
 +
beyuməsi, balasalma, sinir sistemi
 +
pozqunluqları ilə muppayiət olunur.
 +
M ualicəsi: antibiotiklər. Pro-
 +
filaktikası: gəmiricilərlə
 +
mubarizə, xəstə heyvanları ayrı sax-
 +
lamaq, arıqlamın heyvanları əldu-
 +
ub yandırmaq, xəstəlikdən əelmui
 +
eyvan cəmdəklərini yandırmaq, ya-
 +
xud biotermik quyulara tullamaq.
 +
Əd.: Epidemiologiya, B., 1974: 111 u-
 +
valova E. P., İnfekiionnıe bolezni,
 +
M., 1982.
 +
TULLANMALAR, idmanda — 1)
 +
idman nəvunun əsasını və məzmununu
 +
təikil edən Q. (parapqut idmanı, ba-
 +
tutda T.): 2) idman nevundə mustəqil
 +
hərəkət sayılan T. (yungul atletika-
 +
da, gimnastikada, akrobatikada): 3)
 +
idman nəvunə onun bir elementi ki-
 +
mi dan olan T. (bədii in
 +
da cqurlu konkisurmədə və C.).
 +
TYRÖMA — RSFSR-in Murmansk
 +
vil.-ndə cay. Notozero gelundən bai1-
 +
lanıb, Barens dənizinin Kola kərfə-
 +
zinə tekulur. Uz. 64 km, hevzəsinin
 +
sah. 6250 g.m?-dir. Qar və Yaqıiq sula-
 +
rı ilə qidalanır. Dekabrdan iyuna-
 +
dək donmuii olur. Əsas qolu Pecadır.
 +
Atac axıdılır. Uzərində SES-lər
 +
(su anbarları ilə) var.
 +
TӰLON (Toiyop)u—Fransanın c.-un-
 +
da iəhər, port və hərbi-dəniz bazası.
 +
ƏH. 182 min (1975). Aralıq dənizi sa-
 +
hilində, Var departamentindədir. Gə-
 +
miqayırma, kimyYa, Yeyinti sənayesi
 +
var. Balıq ovlanır.
 +
 
 +
 
 +
TULSİDAS Qosvami (təqr. 1532, So-
 +
ron, indiki Uttar-Pradetp ttatı—
 +
1624, Benares)—hind pairi. cRama-
 +
yanaq sujeti əsasında yazdıqı cRa-
 +
manın rəpadətli əməllər dəryasıv
 +
(cox vaxt sadəcə 4“RamayanaF adlandı-
 +
rılır) poemasında (təqr. 1575) ideal
 +
cəmiyyət qurulupqu və blakti ideya-
 +
ları əksini tapmındır. li
 +
c Kripna haqqında nəqmələrə (Hər
 +
ikisi təqr. 1570), c Himnlər toplusu
 +
(1586), 41Pe”r cələngiq (1612—14)
 +
və s. pe”r məcmuələri var.
 +
 
 +
 
 +
Əsəri: Ramaana, M., 1948,
 +
 
 +
 
 +
TULUQ—davar, bə”zən isə dana dəri-
 +
sindən hazırlanan qab. Butəv soyul-
 +
muiq dərini apılayıb tukdən təmiz-
 +
ləyəndən sonra qollarını və arxası:
 +
nı məhkəm baqlayıb, boqazını aqız-
 +
lıq dӱzəldirdilər. Kecmiidə sud, qa-
 +
tıq, ayran, kətəməz və s. dapımaq ucun
 +
(cox vaxt Q.-larda su da dapıyırdı-
 +
lar), daqətəyi r-nlarda isə nehrə kimi
 +
də istifadə etmiillər.
 +
 
 +
Azərb.-dan (Mingəcevirdən) 3—8
 +
əsrlərə aid icərisindən uzum tum-
 +
ları və dailatmın pərab cekuntu-
 +
su qalıqları olan T. tapılmındır.
 +
Əbdurrətid Bakuvinin mə”lumatına
 +
gərə, hələ 14 əsrdə Bakıdan T.-lara
 +
doldurulmuql neft dapınırdı.
 +
TULUQ ZURNASI, tulum, tu-
 +
lum zurnası–nəfəslə calınan
 +
xalq calqı aləti. Q.z. qoyun və keci
 +
dərisindən ha-
 +
vırlanmıth tu-
 +
luqdan, ӱzərində
 +
35—6 dəliyi olan
 +
150 — 160 MM
 +
uzunluqunda iki
 +
qarqı sumsudən,
 +
tuluqu hava ilə
 +
doldurmaq ucun
 +
110 — 120 mm
 +
uzunluqunda bo-
 +
rudan ibarət-
 +
dir. T.z. coban-
 +
ların fərdi
 +
(solo) musiqi
 +
alətidir. Cox
 +
vaxt tulumcu
 +
oxumasını (Cco-
 +
ban avazları)
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
calqısı (rəqs melo-
 +
 
 +
 
 +
diyaları, diringi) ilə muptayiət
 +
edir. T.z. Azərb.-ın İlic, Pyaha
 +
buz, Lacın və Qubadlı r-nlarında
 +
 
 +
 
 +
genit yayılmıtidır. Dunyanın bir
 +
cox əlkəsində muxtəlif adlarla Ya-
 +
yılmıtdır: SSRİ-də duda (rus, Uk-
 +
rayna, Belorusiya), cimpoy (Moldavi-
 +
ya), torupill (Estoniya), suomu duda
 +
(Latviya), duda (Litva), parakapzuk
 +
və ya tik (Ermənistan), stviri və ya
 +
qudastviri (Gurcustan), ciboni (acar),
 +
papar və sarnay (cuvaii) və s., xarici
 +
elkələrdə—dudı (Cexoslovakiya), koza
 +
(Polta), qayda (Bolqarıstan), dudel-
 +
zak (Almaniya), beqpayp (İngiltərə),
 +
korneluz (Fransa) və s.
 +
 
 +
TULӰZA (Topyoize)—Fransanın c.-
 +
unda pəhər. Yuxarı Haronna depar-
 +
tamentinin inz.m. Nəql. qoviyaqı. Ha-
 +
ronna cayında, Cənub kanalının
 +
girəçəyində port. Əh. 374 min (ipəhər-
 +
ətrafı ilə birlikdə 495,2 min, 1977).
 +
Hərbi, aviasiya, kimya, yungul, yeyin-
 +
ti sənayesiz me”marlıq abidələri, Un-t
 +
(13 əsrdən) var. Kosmik tədqiqatlar
 +
 
 +
 
 +
mərkalilir.
 +
TYnaY3-nROTPEK (Toulouse-Lautrec,
 +
əslində Tuluz-Lotrek-Mon"
 +
 
 +
 
 +
q a, Toulouse-Lautrec- Monfa) Azpu
 +
 
 +
 
 +
TULUN
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
s .– = reəəkkbhj
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
A. Tuluz*Lotregk. *Mulen-Rujdau.
 +
sənət İnstitutu.
 +
 
 +
 
 +
Mari Raymon de (24.11.1864, Albi—
 +
9.9.1901, Bordo yaxınlıqında, Mal-
 +
rome)—fransız boyakarı və qrafiki.
 +
1881 ildən, əsasən Parisdə yaqpamıil-
 +
dır. Q.-L.-in yaradıcılıqında bo-
 +
hemanın (qayrısız, sərsəri həyat tər-
 +
zi kecirən aktyor, ədib və rəssamlar
 +
muhiti) həyatı və məitəti mevzusu
 +
əsas yer tutmutidur (4“Mulen-de-la-Qa-
 +
letdə rəqs gecəsiə, 1889, *"Mulen-Ruj-
 +
daə, 1892, hər iki əsər Cikaqodakı
 +
İncəsənət in-tundadır: c“Mulen-Ruj-
 +
da rəqsə, 1890, tpəxsi kolleksiya, Fi-
 +
ladelfiya: c“Əz sevgilisi ilər, akva-
 +
rel, quaii, 1891, Zərif Sənətlər Mu-
 +
zeyi, Boston) *Muӱqənni qadın İvett
 +
 
 +
 
 +
Gilberə, 1894, A. S. Pupkin ad. Təs- **
 +
 
 +
 
 +
viri Sənət Muzeyi, Moskvay €/leMy-
 +
len KYHƏCHHAƏHKH salondaq 1894—95,
 +
4Q, Tapye de Seleyranın portreti,
 +
1894, “Dərzi qadınə, 1900: hər uc əsər
 +
Albidəki Tuluz-Lotrek muzeyindədir),
 +
 
 +
 
 +
Ədo Perrqkopo A., Tuluz-Lotrek,
 +
per. s frani,, M., 1969: Vorkunova
 +
N., Tuluz-Lotrek, M., 1972,
 +
 
 +
 
 +
TULӰ N—RSFSR İrkutsk vil.-ndə
 +
pəhər. Tulun r-nunun mərkəzi. İya
 +
cayı sahilindədir. D. y. st. Əh. 54 min
 +
(1984). Meiyə, aqac emalı, kəmur və
 +
tikinti materialları sənayesinin
 +
muhum mərkəzidir. PTutpə, hidroliz,
 +
avtomobil təmiri və elektrik tə”miri
 +
3-Dları, pedaqoji və tibb məktəbləri,
 +
sovxoz-texnikum var.
 +
TULUNİLƏR — Tulunilər dəvləti
 +
hekmdarları sulaləsi (868—905). Ba-
 +
nisi ərəb sərkərdəsi, mənitəcə oruz
 +
turk tayfasından olan Əhməd ibn Tu-
 +
lundur. Həkmdarları: Əhməd ibn Tu-
 +
lun (868—884|, Xumaraveyh ibn-Əhməd
 +
ə ən Ceytp ibn Xumaraveyh |895—
 +
96), Harun ibn Xumaraveyh 1896—
 +
9041, Illef6an nön Əhmən 1904—9051. T.
 +
devrundə əlkənin iqtisadi həyatını
 +
dircəltmək məqsədilə bir sıra isla-
 +
hatlar kecirilmiti, Misir o zamankı
 +
islam aləminin inkitaf etmiit əlkə-
 +
lərindən birinə cevrilmiiidi. T. su-
 +
mən Abbasilər xilafəti son qoy-
 +
utdur.
 +
TӰLӰNİLƏR DƏVLƏTİ (868—905)
 +
— Misirdə feodal devləti. Əsasını
 +
Abbasilərin Misir valisi, mənipəcə
 +
 
 +
 
 +
oquz olan Əhməd
 +
 
 +
 
 +
ibn Tulun |868—
 +
884) qoymutdur. Qı-
 +
sa mӱddətdə riya,
 +
Fələstin ivan,
 +
Suqur (Xilafətin
 +
Bizansla sərhəd
 +
əyalətləri) və s.
 +
 
 +
 
 +
əraziləri əzunə Ta-
 +
de Əh ii ibn
 +
Tulun əslində Xi-
 +
lafətdən asılı ol-
 +
mayan mustəqil
 +
həkmdara cevril-
 +
di. O, Fustat iy,
 +
yaxınlıqında əl-
 +
kənin yeni paytax-
 +
tı—Qata”i HI.-HH
 +
saldırmıil, geniyi
 +
quruculuq itləri
 +
aparmınldı. H-
 +
sirdə ən qiymətli
 +
me”marlıq abidəsi
 +
olan İbn Tulun
 +
məscidi də o devr-
 +
də tikilmiiidir,
 +
T.d.-ndə vergilərin
 +
azaldılması və s.
 +
islahatların ge-
 +
cirilməsinin beyuk əhəmiyyəti ol-
 +
mumtdur. Əhmədin oqlu Xumaraveyh
 +
dəvrundə |884—895) d. getdikcə
 +
iqtisadi cəhətdən zəifləməyə bai1-
 +
ladı. 890 ildə bailanan qərməti-
 +
lər hərəkatı T.d.-nin tənəzzulunu
 +
su tləndirdi. Bundan istifadə edən
 +
Abbasilər T.d.-nə son qoyaraq Misiri
 +
yenidən Xilafətin tərkibinə qatdı-
 +
lar. Tulunilər dəvru Misirin cqı-
 +
zıl əsriz sayılır.
 +
 
 +
Əd.Əliyevə. Q., Əhməd ibn Tulun
 +
nə Tulunilər devlətinin yaranması, ADU-
 +
nun Elmi əsərləri, tarix və fəlsəfə se-
 +
riyası, 1967, ə 5: yenə onun, Tuluni-
 +
DO davisti və Qərmətilər, yenə orada, 1971,
 +
 
 +
 
 +
1892. Cikaqo İncə-
 +
 
 +
 
 +
TY RuA (Tiysea)—RSR-də ipəhər. Tul-
 +
ca əyalətinin inz.m. Dunay cayı del-
 +
tasındadır. Əh. 70 min (1981). Əlkə-
 +
nin əsas balıqovlama bazasıdır. Ye-
 +
yinti sənayesi, gəmiqayırma, k.t. ma-
 +
pınqayırması, mərmər e”malı muəssi-
 +
sələri və s. var. Aluminium oksidi,
 +
qamın mə mulatı istehsal edilir.
 +
TULCİN-–USSR Vinnitsa vil.-ndə
 +
pəhər. Tulcin r-nunun mərkəzi. Sel-
 +
nitsa cayı sahilindədir. Ət və cə-
 +
rək la ın, konserv, yaq-pendir
 +
z-dları, ayaqqabı, tikiiq f-kləri: ay-
 +
tarlıq texnikumu, maarif-mədəniyyət
 +
məktəbi, P. Yestelin ev-muzeyi,
 +
əlkətunaslıq muzeyi var.
 +
TUMAN—ust geyim nəvu: qadın ge-
 +
yim kompleksinin tərkib hissəsi. Bel-
 +
DƏN ətəyədək (cox vaxt topuradək) boy
 +
və bir necə taxtadan bicilib tikilir-
 +
di. Qafqaz qə Yaxın İlləpr xanrnansbı
 +
arasında yayılmk"tdır. Azərb.-da T.-
 +
ın taybalaq (ckəmərcinə və cbuzməliz)
 +
və cutbalaq olmaqla iki nəvunə təsa-
 +
duf edilir. Yaiqlı qadınların T.-ı
 +
tutqun və tund, qazların, s cumlə-
 +
dən gəlinlərin T.-1 acıq rənxli par-
 +
cadan tikilirdi. K. nizdə kubar
 +
qadınların Q.-ının ətəyinə sikkə və
 +
Ya kəsmə qızıldan ayrıca cətəklikə
 +
bənd edilirdi. Gəlinlik T.-ının
 +
cətəklik olması toy adətinin vacib
 +
pərtlərindən sayılırdı.
 +
TUMANYAN Hovanes Tadevosovic (19,
 +
2.1869, indiki Erm.SSR, Tumanyan
 +
r-nunun Dsex k.—23.3.1923, Moskva)—
 +
erməni Yazıcısı, ictimai xadim, Ke:-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ppitp ailəsində do
 +
qulmutidur. Yara"
 +
dıcılıra 80-ci il"
 +
lərin ortaların-
 +
dan balamındır.
 +
| cPe rlərə (c. 1—2,
 +
 
 +
1890—92) toplusu
 +
ilə ictimaiyyətin
 +
rəqbətini qazan-
 +
mıqidır. “Maro
 +
(1887), cLorili
 +
Sakom (1889), ə
 +
enə € Anynıə (1890)
 +
 
 +
| poemalarında pat-
 +
iarxal kənd həyatı, xalqın əda-
 +
ə an ictimai muhitdə faciəsi gəs-
 +
tərilmitdir. cAh-zarə (1890) poe-
 +
masında kəndlilərin dal zulL"
 +
munə qarplı kortəbii mubarizəsin:
 +
dən bəhs edilir. “Kin BƏ UIl€”p
 +
unahəcnə (1899, nəpri 1901) poeması
 +
poeziyanın ictimai roluna, c Minsəsli
 +
bulbulq (bitməmitidir) naqıl-poeması
 +
fəlsəfi-esteqik problemlərə həsr olun:
 +
mupdur.
 +
 
 +
ə yaradıcılıqının demokratiz-
 +
mi, xəlqiliyi və humanizmi xalq qay-
 +
naqları ilə aaa ik qala"
 +
sının alınması (1902), €ArTaMapə
 +
(1892), “Pərvanə (1903), “PEah və cər-
 +
ciə (1917) poemalarında, naqılların-
 +
da erməni, PTərq əfsanələrindən is-
 +
tifadə etmipdir. c“Sasunlu Davidə
 +
eposunun variantları əsasında eyni
 +
adlı poema yazmıldır (1902). Heka-
 +
yələrində (-“Gikorə, cGikosun əlumuə,
 +
cPəhrizə və s.) gəndlilərin psixolo-
 +
giyasını acıb gəestərmitidir.
 +
 
 +
20 əsrin əvvəllərində geniii icti*
 +
mai fəaliyyət gəstərmiii, 1905—07 il"
 +
lərdə milli nifaq və qırqınlara qar"
 +
pyı cıxmınl, iki dəfə (1908 və 1911)
 +
həbs edilmitdi. 1899 ildə Tiflisdə
 +
erməni yazıcılarının € BepHaTyHə
 +
ədəbi dərnəyini yaratmıil, 1912—21
 +
illərdə Qafqaz erməni yazıcıları
 +
cəmiyyətinin sədri olmudur. Bəyuk
 +
Oktyabr sosialist inqilabını və Er-
 +
mənistanda Sovet hakimiyyətinin qə-
 +
ləbəsini alqıpplamıln, Ermənistana
 +
Yardım komitəsinin sədri (1921—22)
 +
olmutdur. Erməni ədəbiyyatı, folk-
 +
loru və ədəbi dilinə dair məqalələri
 +
var. Yaradıcılıqı erməni ədəbiyya=
 +
tında xəlqilik və realizm prinsiplə-
 +
rinnin inkipafına guclu təsir gəs"
 +
tərmipdir. Əsərləri əsasında dram
 +
və musiqi əsərləri (A. Tiqranyanın
 +
*Anupə, pendiarovun cAlmastə
 +
operaları və s.) yaradılmı:i, film:
 +
lər cəkilmitdir.
 +
 
 +
Azərb. və erməni xalqlarının
 +
dostluqu T.-ın ictimai fəaliyyətin-
 +
də, Yaradıcılıqında əhəmiyyətli yer
 +
tutur: *Əhmədə (1908), cAllah tərə-
 +
findən gəndərilmipyə (1911) Hekayələ-
 +
ri, “Bir damcı balq (1909) əfsanə-poe-
 +
ması və s. Azərb. ədəbiyytını və folk-
 +
lorunu sevmiti, onlardan bəhrələn-
 +
midir (4 Minsəsli bulbulq (1914)
 +
naqıl-poeması, *Aqılsız adamə (1891),
 +
cHaxcax padpahə, 4Cəpipə (1907),
 +
cQocaq Nəzərə (1908) və s. narılla-
 +
rı). Əsərlərində Azərb. səzləri, ata-
 +
lar səzu və zərbi-məsəlləri ipillət-
 +
Mipy, *Əsli və Kərəmə dastanından,
 +
bayatılardan tərcӱmələr etmiptdir. C.
 +
Məmmədquluzadə və Ə. b. Haqverdiyev-
 +
Lə dost olmutdur. Anadan olmasının
 +
100 illiyi Azərb.SSR-lə nə genit qeyd
 +
olunmutdur. Bakıda adına kçcə var.
 +
 
 +
Əsərləri: Qolsuz qız, B., 1962:
 +
Secilmip əsərləri, B., 1969, Rubailər,
 +
 
 +
 
 +
TUNDRA ZONALARI
 +
 
 +
 
 +
371
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
B., 1974, Naqıllar pə Hekayələr, B., 1982:
 +
İzbr. proizv., t. 1—3, Ersvan, 1969: İzbr.
 +
proza, Erevan, 1977,
 +
 
 +
Əd. Xəlilov P., SSRİ xalqları
 +
ədəbiyyatı, H. 1, nəiiyə 2, B., 1975, Yere-
 +
vanlı Ə., Honanss Tumanyan və Azərbay-
 +
can ədəbiyyatı, Yerevan, 1974: Djrba -
 +
pln 3. M, Hoəsus Tymansna, M., 1969,
 +
Tumanan 100. (Əbilədnan letopisı, Epo-
 +
van, 1974,
 +
 
 +
 
 +
TUMANOV (əsl familiyası Tum a-
 +
niivili) İosif Mixaylovic (15.
 +
1.1909, Tiflis—8.7.1981, Moskva)—
 +
sovet rejissoru, pedaqoq. SSRİ xalq
 +
artisti (1964). SSRİ Dəvlət mukafa-
 +
tı laureatı (1950). 1956 ildən Sov,
 +
İKİ uzvu. Rejissorluq fəaliyyətinə
 +
1920-ci illərin axırlarından bai1-
 +
lamızidır. Q. 1961 ildən Kremlin Qu-
 +
rultaylar Sarayının (1964—70 illər-
 +
də həmcinin Boyuk Teatrın) bali rej.
 +
olmulidur. Moskva operstta teatrında
 +
a Qrembitaq (1949, Y. Milyutin), Krem-
 +
lin Qurullaylar Sarayında * Don
 +
Karlos (1963, C. Verdi), Bəyuk teatr:
 +
la *Mazepa? (1956, P. Caykovski), La
 +
Skalazda (Milan) “Boris Qodunov,
 +
*“Xovaipinaq (1967, M. Musorqski)
 +
operalarını tamapaya qoymuyzidur.
 +
cFOlimpiada-8v0 bədii proqramının
 +
bədii rəhbəri, qurulusqicu rej. olmuit-
 +
dur. Pedaqoji fəaliyyət kəstərmiii-
 +
dir (1965 ildən prof., 1970—81 il:
 +
lərdə Teatr Sənəti İn-tunun rej.-luq
 +
kafedrasının mudiri). Oktyabr İn-
 +
qilabı ordeni, 4 baiqa orden və me-
 +
dallarla təltif edilmizndir.
 +
TUMANSKİ Sergey Konstantinovic
 +
(21.5.1901, Minsg—9.9.1973, Moskva)
 +
: i —aviasiya muhər-
 +
rikləri sahəsində
 +
sovet konstrukto-
 +
ru. SSRİ EA akad.
 +
(1968). Sosialist
 +
Əməyi Qəhrəmanı
 +
(1957). Lenin mu-
 +
kafatı laureatı
 +
(1957), SSRİ Dev-
 +
lət mukafatı lau-
 +
reatı (1945). 1951
 +
ildən Sov.İKP uz-
 +
vu. Petroqrad Hər-
 +
| İE bi-Texniki Məktə-
 +
bini (1922) və H. Y. Jukovski ad.
 +
Hərbi-Hava Muhəndisləri Akademiya-
 +
sını (1931) bitirmindir. Sur qətli
 +
bombardmancı təyyarələr, sərnipyin
 +
laynerləri, səsdən sӱrətli qırıcı
 +
və s, təyyarələr ucun mӱhərriklər
 +
yaratmıli, aviasiya mӱhərrikləri ucun
 +
yӱksək temp-r turbini yaratmaq sahə-
 +
sində xeyli ii gərmuil, ikikaskadlı
 +
kompressoru olan reaktiv muhərrik-
 +
lərin yaradılması sahəsində təlqiqat-
 +
lar aparmındır. 4 dəfə Lenin orde-
 +
ni, 2 bapqa orden və medallarla təl:-
 +
tif olunmutdur.
 +
TUMARKİNA Dina İosifovna (l.
 +
 
 +
 
 +
16.8 1932, Olessa)—sovet aktrisası.
 +
 
 +
Azərb.SSR xalq ar.
 +
| | tisti (1981). Azərb,
 +
SSR Devlət mukafa-
 +
tı laureatı (1972).
 +
1965ildən Sov İKP
 +
uzvu. 1956 ildən
 +
Azərb. Rus Dram
 +
Teatrının aktrisa-
 +
sıdır. İfadəli
 +
liksiyası olan T.-
 +
nın repertuarında
 +
iradəli və mpguzar
 +
qalın obrazları
 +
əsas yer tutur. Rol-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
D. İ. Tu-
 +
markina
 +
Natalya (4 Ko-
 +
mandorun ad-
 +
dımlarıq, VB.
 +
Korostılyov)
 +
rolunda.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
ları: Byanka (41/Pıltaq qızın yumiyal-
 +
masızə, V. Pekspir), Roksana (*Sirano
 +
də Berjerakə, E. Rostan), Yelena And
 +
reyevna (4 Vanya dayı, A. Cexov), Aman-
 +
da (4 Terezanın ad guӱnuə, G. Mdivani),
 +
Natalya (* Komandorun addımlarıə, V.
 +
 
 +
 
 +
Korostılyov), Nəzakət (“Sən həmipə
 +
mənimləsənə, İ,. Əfəndiyev), Aliyə
 +
(“Dairəni geniptləndirinə. İ. Qası-
 +
 
 +
 
 +
mov), Dilarə (4“PTəhərin yay gunləri?,
 +
Anar) və s,
 +
 
 +
TUMAC—qoyun və geci dərisindən
 +
tappid apılaması ilə alınmıiyq dəri
 +
novt. Əlvan, parlaq rənglərə boyanır.
 +
Azərb.-da T, kecmiidə dabbaqxanalar-
 +
da hazırlanırdı. Dabbaq əvvəlcə
 +
əhəng məhlulu vasitəsilə dərinin tu-
 +
kunu təkub təmizləyir, sonra onu aiya
 +
(vəlgə, nar qabıqı və s.) qoyur, ən nə-
 +
hayət boyayırdı. Hazırda T.-dan mebel
 +
uzluyu, qalantereya mə”mulatı hHa-
 +
zırlanmasında, SSRİ-nin iqərq r-n-
 +
larında yerli ayaqqabı nevlərinin
 +
tikilipində istifadə edilir.
 +
TUӰMBA—Qərbi və Ekvatorial AFf-
 +
rikada Dair dəvrunə aid bir necə mə-
 +
dəniyyətin kehnəlmiii adı. Əairdə
 +
Tumba (Tapha) gəlunun adı ilə ad-
 +
landırılmınjdır, Əsasən, iki tərəf-
 +
dən Qqoparılmınd massiv alətlər, əl
 +
capacaqları və capma alətlər Q. mə-
 +
dəniyyəti ucun səciyyəvidir.
 +
 
 +
 
 +
Ədə Klark Dj. D., Doistorices-
 +
kal Afrika, M., 1977,
 +
 
 +
 
 +
TUMBUL—Azərb.SSR Babək r-nunun
 +
(Nax.MSSR) Babək qəs, sovetliyində
 +
kənd. R-n mərkəzindən 8 km c.-da, Nax-
 +
cıvan dӱzӱndədir. ƏH. 964 (1985). Əsas
 +
təsərrufatı uzumculukdur. PQutiə
 +
qablar və pivə z-dları, orta məktəb,
 +
klub, kitabxana, tibb məntəqəsi var.
 +
TUNQ, tunq aqacı (AYeiqİe5)—
 +
sudləyəngimilər fəsiləsindən yarpaqı
 +
təkulən aqac cinsi. Yarpaqları nӧv-
 +
bəli duzulur. Cicəyi bircinsiyyətli-
 +
lir. Meyvəsi cəyirdəkdir: diametri
 +
b sm-dək olur. Qoxumları iridir
 +
(uz. 2—Z sm), əksər nevlərinin toxu-
 +
mu zəhərlidir. Cənubi və soru Asi-
 +
yanın tropik və subtropik r-nların-
 +
da, Sakit okean a-larında 5 (baiqa
 +
məlumata gərə 15-dək), SSRİ-də (Za-
 +
qafqaziyada), o cӱmlədən Azərb.SSR-
 +
lə Ford, Yaxud Cin T.-u (A. Koqdi)
 +
və yapon 1.-y (A. soqdaqa) becərilir.
 +
Toxumlarında tezquruyan yaq var. Ən
 +
yaxpı T. yarı Ford T.-upun toxu-
 +
mundan alınır.
 +
 
 +
TYHT YARI—tunq aqacının toxum-
 +
larındlan alınan bitki yarı. Tunq
 +
toxumunun tərkibində /094-dək T.).
 +
 
 +
 
 +
var. Havada tez quruyan, xopagəlməyən
 +
iyi olan sarımtıl rəngli mayedir, uz-
 +
vi həlledicilərin coxunda həll olur,
 +
sıxlıqı (,933—0,945 2/sm?, Yod ədə-
 +
di 154—176-dır. Tərkibində doymutt
 +
və doymamın karbon turiquları —66 —
 +
296 eleostearin (bu miqdarda o an-
 +
caq T.y.-nda olur), 4—1394 olein, 9—
 +
1196 linolen, 2,596 stearin, Z,796 pal-
 +
mitin turpusu və 0,4—196 sabun-
 +
lapmayan birləimələr var. T.Y., əsa-
 +
sən, lak-boya materiallarının hazır-
 +
lanmaşında iiplədilir, zəhərlidir.
 +
TUNQӰS METEORİTİ — Podkamen-
 +
naya Tunquska (RSFSR) cayı həvzə-
 +
sinə ayumyu (1908) nəhəng meteorit.
 +
Bu zaman parlaq ipıq sacan bolid
 +
mupahidə edilmiiy, onun partlayını
 +
1000 km-dən bəyuk məsafədə eiidil-
 +
mipdir. Partlayıpqı nəticəsində Yer
 +
kurəsinin bir cox məntəqəsində seys-
 +
mik və hava dalqaları qeydə alınmıid,
 +
atmosferə kulli miqdarda meteorit
 +
maddəsinin tozlanması nəticəsində
 +
Avropada bir necə gӱn anomal irıqlı
 +
gecələr mulpahidə olunmutdur. SSRİ
 +
EA meteoritlər uzrə komitəsi, sonra-
 +
lar isə SSRİ EA Sibir bəlməsinin
 +
meteoritlər və kosmik toz ӱzrə komis-
 +
siyası T.m.-nin dutiduӱyu əraziyə dəfə-
 +
lərlə ekspedisiyalar təikil etmiiydir.
 +
TUNQӰSKA—RSFSR Xabaroq :əlkə-
 +
sində cay. Amur cayının qolu. Uz. 86
 +
km, Hevzəsinin sah. 30 200 km?, Urmi
 +
və Kur caylarının birləiməsindən
 +
əmələ gəlmitdir. Əsasən, Yaqrıpq su-
 +
ları ilə qidalanır. Aqac axıdılır.
 +
Gəmiciliyə yararlıdır. |
 +
TUNQUSLAR—evenklərin 20 əsrin
 +
20—30-uy illərinədək iilədilmiiy
 +
 
 +
 
 +
adı.
 +
TUNQӰS-MANCӰR DİLLƏRİ, man-
 +
cur-tunqus dilləri, tun-
 +
qus dilləri—SSRİ (PYərqi Si-
 +
bir, Uzaq PPərq), CXR (PQimal-Pərqi
 +
Cin, Sintszyan) və MXR-də (Barqa
 +
r-nu) yaqayan xalqların qohum dillə-
 +
ri. Altay dillərinə mənsubluqu ehti-
 +
mal edilir. P1m. —Sibir (evenk, even,
 +
negidal, solon dilləri), c.— Amuryanı
 +
(nanay, ulc, orok, oroc, udege dillə-
 +
ri), q.—mancur (mancur dili və əlu
 +
cjurcjen dili) qrupları ayırd edi-
 +
lir. T.-m.d.-nin baiqa təsnifatı da
 +
var.
 +
 
 +
 
 +
Əö.: Azıki narodov SSSR, t. 5, L.,
 +
19688 |
 +
TYHAPA (fin dilində tüntüri —
 +
 
 +
 
 +
meəsiz, cılpaq yuksəklik)— Arktika
 +
sahəsinə xas olan bitki ertuyu TİPİ.-
 +
Mepəsizliyi, sporlu bitkilər, alcaq-
 +
boylu otlar, kolluqlar və kolların
 +
ustunluyu ilə səciyyələnir. Bax həm-
 +
cinin Qundra zonaları və Tundra
 +
faunası məqalələrinə.
 +
 
 +
TӰNDRA ZONALARI –—təbii zona,
 +
Əsasən, PPimal yarımkurəsində (Cənub
 +
yarımkurəsində Antarktida yaxın-
 +
lıqındakı adalarda kicik sahələri
 +
əhatə edir), Arktika və Vn
 +
qurpaqlarında yayılmıtidır. YYimal
 +
yarımkurəsində Arktika səhraları
 +
zonası ilə (11m.-da) meilə tundra 30-
 +
nası (c.-da) arasında yerlətir. Eni
 +
300—500 km-ə catan zolaq (Yəklində
 +
Avrasiyanın və PYimali Amerikanın
 +
im. sahilləri boyu uzanır.
 +
 
 +
T.z.-nın yerlətdiyi enliklərdə il-
 +
lik radiasiya balansı apaqıdır (8—
 +
20) kkal|)sm?), oktyabrlan aprelədək
 +
mənfidir. Qıpy 8—9 ay (bunun 60—80
 +
gunu TYTÖ gecəsidir) davam edir.
 +
Orta tsmp-r yanvarda —5-dən —40*S--yə
 +
 
 +
 
 +
372
 +
 
 +
 
 +
qədər, iyulda 5—109S-dir. İllik ya-
 +
qıntı 200—500 mm, bə”zən 750 mm-ə
 +
catır. Yay havanın nisbi rutubətliyi-
 +
NİN Yӱksəkliyi, tez-Tez duman və cis-
 +
kin yaqıznlın olması ilə xarakterizə
 +
olunur. Daimi donutluq inkitaf et-
 +
mipdir. Hoxlu gəl və bataqlıq var.
 +
Torpaqları, əsasən, qleyli, tundra tip-
 +
lidir. Bitki ərtuyundə iiibyə, ma-
 +
mır, alcaqboylu otlar, kolcuqlar və
 +
kolluqlar ustundur. Ar kəklik, tund-
 +
ra kəkliyi, pimal maralı, canavar,
 +
lemminq, tundra tulkuşu, qoyun-ekuz
 +
T.z.ucun xarakterikdir. Coxlu su qu-
 +
uy, hətərat var. Maralcılıq və ba-
 +
lıqcılıqla məpqul olunur. Xəzli də-
 +
HH3 He vadi ovlanır.
 +
 
 +
TӰNDRA KƏKLİYİ (Qaroriz mu-
 +
(15)—toyuqkimilər dəstəsinin tetraki-
 +
milər fəsiləsindən qupt. Bədəninin
 +
uz. ZƏ sm-dək, cəkisi 4 —880 q-dır.
 +
Yayda erkəyi və dipisi əlvan, qıtnda
 +
aq olur: Avropa, Asiya və P1imali
 +
Amerika d-rının alp qurijaqında və
 +
quru təpəli tundrada yayılmıtndır.
 +
Qıpda kecur. Yuvasını torpaqda qa-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
a əz ” x
 +
7”: ğ
 +
 
 +
 
 +
Tundra gəkliyi" 4—diptisi: 6—erkəyi.
 +
 
 +
 
 +
zır, 12-dək yumurta qoyur. Yalnız
 +
dipisi 24—26 gun kurt yatır. Toxum,
 +
tumurcuq, zor, kiləmeyvə ilə, ətcəba-
 +
lalar isə cuӱculərlə qidalanır. Ov
 +
əhəmiyyəti azdır.
 +
TYHAPA TYRKYCY (Alopex lagopus)
 +
—itlər fəsiləsindən yırtıcı məməli
 +
heyvan. Bədəninin uz. 50—75 sm, cə-
 +
kisi 6—10 k2-dır, Quyruqunun uz. 40
 +
sm-dək olur. Xəzi sıx və yumpaqdır.
 +
ənginə gərə ar T.t. (qıtqda dumaqr,
 +
yayda bozumtul-tonur) və mavi T.t,
 +
(Yayda və qınyda acıq-boz) olur. Tun-
 +
dra və meipə-tundrada dalı cınqıl-
 +
lıqlar arasında və dənizin sahilə
 +
ATDIRI arac gӧvdələri altında yapla-
 +
yır. Yuvalarda balalayır. Gəmirici,
 +
TY və onun yumurtalarını və s. ye-
 +
Yir. Boqrazlıq devru :49—57 gundur.
 +
7—12 bala doqur. Sayı kəskin azal-
 +
mıpdır. Muhum ov heyvanıdır. Mavi
 +
Q.t.-nun xəzi daha qiymətlidir.
 +
TYHAPA FAUNASI—tundrada ya-
 +
playan Heyvanlar. T.f.-nın xarakter
 +
Xususiyyətləri həyat ipəraitinin sərt-
 +
liyi və faunanın nisbətən cavan ol-
 +
ması ilə əlaqədar həddindən artıq
 +
Yoxsulluqu, bə”zən mustəqil cinslərə
 +
məxsus olan endemiklərin olması,
 +
həmcinin yekcinslik və bir cox hey-
 +
vanın dənizlərlə (quti bazarlarında
 +
Yapayan quplar, ar ayı və s.) əlaqədar
 +
olması və s.-dir. Onurqalı heyvan-
 +
ların bəyuk bir qismi qıpda tundra-
 +
NI tərk edir: yalnız bir qismi, məs.,
 +
lemminqlər qar altında yaplayaraq car
 +
qalırlar. T.f.-nın tərkibinə yer-
 +
epən-qonurditlilər, adi və dırnaqlı
 +
lemminqlərin endemik nevləri, əsasən,
 +
tundranın c. hissəsində yatpayan bə”-
 +
zi tarla sicanları, aq dovipan, qıi1-
 +
 
 +
 
 +
TUNDRA KƏKLİYİ
 +
 
 +
 
 +
da mepə-tundraya, qismən də tpimali
 +
tayqaya gəcən tundra tulkusu, geni
 +
Yayılan qornostay və gəlincik daxil-
 +
dir, tӱlkӱyə, canavara, ipimaldan
 +
GƏLƏN ar ayıya və cənubdan gələn qo-
 +
nur ayıya təsaduf olunur. Muzik qo-
 +
Yun-ekuzu endemikdir, pimal maralı
 +
Xarakterikdir. Sərcəkimilərin numa-
 +
Yəndələrinə rast gəlinir: ar qaz və ar
 +
bayqui, izimal sərcəsi, Laplandiya
 +
Yol torarayı endemik sayılır. Su-
 +
runənlər azdır, bə”zi qurbaralara
 +
təsaduf olunur: qızılbalıqkimilər,
 +
ikiqanadlılar (arcaqanad) coxdur.
 +
.f.-nın yoxsulluqu məməlilərin
 +
 
 +
azlıqrı ilə xarakterizə edilir. T.f.-
 +
nın numayəndələrindən ppimal mara-
 +
nbı əhlilətidirilmitdir. Xəzli hey-
 +
vanlar və bə”zi qutjlar ovlanır.
 +
TUNEL (ing. Sippe1)—nəql. 5 cx
 +
maq, su axıtmaq, yeraltı ipəhər təsər-
 +
rufatı ipəbəkəsi və s. ucun ufuqi,
 +
Yaxud maili yeraltı qurqu. Tə yina-
 +
tına gərə d.y., avtomobil yolu, metro-
 +
politen T.-ləri, pqəhər yolları və
 +
nəql. magistrallarının muxtəlif sə-
 +
viİYYƏDƏ kəsipmə yerlərində salınan,
 +
gəmicilik, bir necə nəql. nəvu ucun,
 +
hidrotexniki, kommunal (məs., pəhər
 +
su pəbəkəsi ucun) və s. T.-lər var.
 +
Yeraltı və sualtı (kanal, gel və kər-
 +
fəzlərin altından cəkilən) T.-lərə
 +
ayrılır. Dar silsilələrindən, atı-
 +
rımlardan və s.-dən kecən T.-lər də
 +
var.
 +
 
 +
T. tikintisindən hələ cox qədim
 +
zamanlarda istifadə edilmiiidir.
 +
 
 +
amızdan xeyli əvvəl Babilistan,
 +
Misir, Yunanıstan və Romada yeral-
 +
tı iplər (əvvəllər faydalı qazıntı
 +
cıxarılması, məqbərə və məbəd tiki-
 +
lipində, sonralar isə su təchizatı və
 +
nəql. ucun) aparılırdı. Orta əsr-
 +
lərin sonunda beynəlxalq ticarət əla-
 +
qələrinin genipnlənməsi ilə əlaqədar
 +
gəmicilik T.-lərinin iniqasına bai1-
 +
landı. İlk gəmicilik T.-i (uz. təqr.
 +
160 m) Fransada (1679—81 illər),
 +
ilk D.y. T.-i isə (uz. 1190 m) B. Brita-
 +
niyada (1826—30) Liverpul— Mances-
 +
ter xəttində tikilmiidir. Sonralar
 +
piroksilin və dinamitin ixtira edil-
 +
məsi, qazıma mapınlarından muçvəf-
 +
fəqiyyətlə istifadə Fransa, İtaliya
 +
və İsvecrə arasında beyuk Alp T.-
 +
lərinin cəkilininə imkan yaratdı
 +
 
 +
 
 +
əD
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
I. ə
 +
rı
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
"m Axi ənin
 +
EL” ə—
 +
 
 +
 
 +
rə
 +
Hə
 +
I
 +
Lİ
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
x) in
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
|
 +
m"
 +
||
 +
"|
 +
- g
 +
 
 +
 
 +
|
 +
 
 +
 
 +
ə.
 +
I
 +
 
 +
 
 +
1 -
 +
ə
 +
 
 +
 
 +
– eyra : |
 +
5 ADİL
 +
 
 +
 
 +
21
 +
 
 +
 
 +
ə
 +
 
 +
 
 +
Tunel sipəri"
 +
paquli arakəsmə, 4—siyirtmə
 +
arakəsməs 6—platforma domkratı)|
 +
 
 +
 
 +
tı: 11—dayaq dabanı,
 +
 
 +
 
 +
HA.
 +
 
 +
 
 +
-
 +
4 1,
 +
 
 +
 
 +
= larda, generatorlarda və
 +
ii “sf
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
s.
 +
.”——— ”—.
 +
 
 +
 
 +
o
 +
 
 +
 
 +
Y|—dayaq palqası: 2—bıcaq halqası: 3—
 +
platforma:
 +
7—quy udibi domkra-
 +
tı: 8—bəndy 9—tabıq konstruksiya, 10—sipər domkra-
 +
 
 +
 
 +
€ 918 ilədək hər birinin uz. 5 kmolan
 +
6 T. cəkilmiidi). |
 +
Rusiyada ilk d.y. (ikiyollu) T.-i
 +
(uz. 1,28 km) 1862 ildə tikilmitdir.
 +
SSR -DƏ D.y.-nun intensiv iniYası,
 +
SES izəbəkəsinin yaradılması, MET-
 +
ropoliten və ipəhər Yeraltı təsərru-
 +
fat obyektlərinin tikintisi ilə əla-
 +
qədar olaraq T. salma xeyli inkiptaf
 +
etmitdir. 1980 ildə Arpacaydan Se-
 +
van gəlunə su axıtmaq ucun T. (uz.
 +
48,6 km) cəkildi. Azərb.SSR-də -ən
 +
uzun T. (1430 m) 1984 ildə Bozdaqrın
 +
icərisindən cəkilmipdir. Həmin Q.-
 +
dən Mingəcevir su anbarından suyu
 +
Azərbaycan DRES-inə təzyiq altında
 +
axıtmaq ucun istifadə olunur.
 +
T.-lər acıq, mə”dən ӱsulları ilə
 +
və T. sipərindən istifadə etməklə
 +
tikilir. Birinci usulda yer səthində
 +
cala acılır, burada T. konstruksi-
 +
yası qurulduqdan sonra uzəri torpaqla
 +
basdırılır. Mə”dən usulu ilə T. qa-
 +
zımada əvvəlcə T.-in yerini qazıyıb,
 +
oradan suxurlar cıxarılır, sonra
 +
qazmanın uzəri, suxur təzyiqini qə-
 +
bul edən və T.-i yeraltı sular basma-
 +
sın deyə, bərkidici konstruksiyalar-
 +
la ertulur. Ucuncu ӱsuldan zəif və
 +
dayanıqsız sӱxurlarda T. cəkmək ucun
 +
daha cox istifadə edilir. Bu usulda
 +
mӱvəqqəti bərkidici konstruksiya ki-
 +
mi T. sipəri tətbiq edilir. T. sipəri
 +
mӱtəhərrik silindrik qabıq konst-
 +
ruksiyadır (ppək.), burada suxurlar
 +
qazılır, cıxarılır və qazmanın
 +
səthi bərkidici (dairəvi en kəsikli
 +
yıqma) konstruksiyalarla oy mp. T.
 +
salınmasında xususi usullar (hazır
 +
seksiyalar endirmə, T.-gesson və s.)
 +
da tətbiq edilir. T.-də bərkidici kon-
 +
struksiyalar monolit beton, monolit
 +
və yıqma dəmir-beton, cuqun və polad-
 +
dan hazırlanır.
 +
TUNEL DİODU —ensiz potensial cə-
 +
pərə malik yarımkecirici kristal
 +
əsasında yaradılmın ikielektrodl
 +
elektron cihazı: Yarımkecirici dio
 +
nevu. Alpqarların konsentrasiyası cox
 +
beyuk olan r—p gecidi əsasında du-
 +
zəldilmiii T.d.-nun ipi prinsipi 7/-
 +
nel effektinə əsaslanır. T.d.-nda
 +
volt-amper xarakteristikasının mən
 +
fi muqavimət Hissəsi olur. İlk T.d,
 +
1957 ildə yapon fiziki n Ecaku Tə“
 +
rəfindən Se kristalı əsasında du"
 +
zəldilmitdir. Buna gərə
 +
T.d.-na Esaki diodu da
 +
deyilir. Sonralar 51, 2p,
 +
Sb, GaAs, InAs, PbTe hə
 +
s. Yarımkecirici mate-
 +
2 riallar əsasında da T.d.
 +
yaradılmıtdır. T.d.
 +
elektrik rəqslərinin yuk
 +
sək tezlik gucləndiri-
 +
a cilərində aktiv element
 +
kimi, cevirici qurru-
 +
 
 +
 
 +
. istifadə olunur.
 +
TUNEL EFFEKTİ—tam
 +
enerjisi (E) potensial
 +
cəpərin hundurluyundən
 +
(İ) gicik olan mikro-
 +
zərrəciklərin potensial
 +
cəpərdən kecməsi hadi-
 +
səsi. Q.e. kvant təbiətli
 +
hadisədir və re) pH-MYƏİ-
 +
yənlik munas ibətinə əsa-
 +
sən izah olunur. Klassik
 +
fizikaya gərə tam ener-
 +
ji potensial enerji
 +
ilə kinetik enerjinin
 +
cəminə bərabərdir. E=
 +
 
 +
 
 +
5—ufuqi
 +
 
 +
 
 +
TUNİS
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
2
 +
= /  2—, EFU olduqda kinetik
 +
 
 +
 
 +
enerji mənfi, zərrəciyin impulsu
 +
(r) isə xəyali alınır. Deməli zər"
 +
 
 +
cik E4/ oblastında ola bilməz.
 +
 
 +
vant mexanikasında isə qeyri-muəy-
 +
yənlik munasibətinə gərə zərrəciyin
 +
koordinatı (potensial enerjisi) və
 +
impulsu (kinetik enerjisi) eyni za-
 +
manda muəyyən qiymət ala bilmir, yə”-
 +
ni tam enerji potensial və kinetik
 +
enerjilərin cəmi kimi təyin olun-
 +
mur. T.e. cəpərin ppləffaflıq əmsalı
 +
 
 +
 
 +
O= U
 +
cəpərin çzərinə duptən, 1 a 449 cəpər-
 +
 
 +
 
 +
dən kecən zərrəciklər selidir). T.e.
 +
bir cox fiziki hadisələri (alfa-par-
 +
calanmanı, atomların elektrik sahə-
 +
sində ionlatmasını, metal və yarım-
 +
keciricilərdən elektronların emis-
 +
siyasını, Cozefson effektini və s.)
 +
izah etməyə imkan verir.
 +
 
 +
TUNELLİ SOBA—iplək fazası tu-
 +
nel (uz., adətən, 30—120 m) pəklində
 +
olan qızdırıcı sənaye sobası. T.s.-
 +
dan kərpic və keramik mə”mulat bi-
 +
ppirmək ucun, metalların termik e”ma-
 +
lında, oduncaq və pistlərin quru
 +
distilləsində, məqmulatı qurutmaq
 +
və s. tun istifadə edilir.
 +
 
 +
TUNİKA (lat. (ip:sa)—aq yundan və
 +
gətandan qədim Roma geyimi. Qısa
 +
qollu uzun keynək idi. ust paltarın
 +
altından geyilirdi. E.ə. 1-ci minil-
 +
liyin əvvəllərinə aid apipur təsvir-
 +
lərində midiyalılar ustdən heyvan
 +
dərisi bərkidilmiil . ilə təsvir
 +
a ər. .
 +
 
 +
TUNİKA—1) heyvanlarda—as-
 +
sidilərdə, salplarda və xordalılar
 +
tipinin qipalılar yarımtipindən
 +
olan digər heyvanlarda dərinin peri-
 +
ferik qatı, 2) bitkilərdə—te-
 +
rədici toxuma huceyrələrinin bir,
 +
yaxud bir necə xarici qatı (igiləpəli-
 +
lərdə 5-dək və birləpəlilərdə Z-dək).
 +
TUNİKALILAR—bax Qimalılar.
 +
 
 +
 
 +
ilə xarakterizə olunur (140—
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TUNİS ((5,), Tunis Respub.
 +
no Ka ci (Alə: çili AL) şəri).
 +
 
 +
Umumi mə”lumat. Pimali Afri-
 +
kada, Aralıq dənizi sahilində dəv-
 +
lət. Əlcəzair və Liviya ilə həmsər-
 +
həddir. Tunis boqazı T.-i Siciliya
 +
a.-ndan (İsaziya) ayırır. Sah. təqr.
 +
1642 min km?, Əh. 6,9 mln. (1983).
 +
Paytaxtı Tunis :1.-dir.İnzibati cə-
 +
hətdən 19 əyalətə bəlunur.
 +
 
 +
Dəvlət qurulumyu. T. resp.-dır.
 +
1959 il Konstitusiyası (sonrakı də-
 +
yipikliklərlə) quvvədədir. Devlət
 +
balpcısı prezidentdir. 1957 ildən
 +
prezident H. Burkibadır (1975 ilin
 +
martından əmurluk prezident elan
 +
edilmitdir). Qanunverici hakimiyyət
 +
Numayəndələlər alatasına (birpa-
 +
latalı parlament) məxsusdur. İcra
 +
 
 +
 
 +
hakimiyyətini prezi-
 +
dent və həkumət hə-
 +
 
 +
 
 +
yata kecirir.
 +
Təbnət. Qə ITM.-T.
 +
 
 +
 
 +
hissəsini Atlas D-rı
 +
və daqarası platolar
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
: : = cəzair AD – = — mu. Bl . . — ———-—— —.-———— = =
 +
ə————.-.————.————— z 2 : m == =
 +
—jjjkӧӧh həradəiləbam—dqph-––-mie-
 +
|— — — ===
 +
İ m :£—,.-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
tutur. PP, sahili boyu
 +
alcaq təpəliklər və
 +
coxlu tpor gəlləri
 +
 
 +
 
 +
olan ovalıq uzanır.
 +
C.-q.-də və mərkəzi his-
 +
sədə axarsız iporan
 +
ovalıqlar (pottlar),
 +
bir qədər c.-da səhra
 +
dӱzənlikləri yerlə-
 +
pqir. Əlkənin ən yuk-
 +
CƏK nəqtəsi Tunis sil
 +
siləsindəki PTəənbi|
 +
d.-dır (1544 m). Fay-
 +
dalı qazıntıları:
 +
dəmir filizi, fos-
 +
forit, neft, qaz, qur-
 +
FYHİYH, CHHK, civə və
 +
s. Aralıq dənizi tip-
 +
li subtropik, c.-da
 +
tropik səhra iqlimi
 +
məvcuddur. Tez-tez
 +
sirokko kӱləkləri
 +
əsir. Orta temp-r yan-
 +
varda 10—219S, iyulda
 +
26—33*S-dir. İllik
 +
yaqıntı im.-q.-də 400
 +
—1500 Mm, c.-da 100— mə Xenağac
 +
200 mm. Ən beyuk cayı | =,
 +
 
 +
Mecerdadır. Torpaq- ər
 +
bitki ertuyu, əsasən,
 +
Aralıq dənizi tipli-
 +
dir. P(m.-da karbo-
 +
natlı qəhvəyi, zəif
 +
podzollapmıqp qonur
 +
meipə torpaqları, c.-
 +
da yarımsəhraların
 +
boz-qəhvəyi və pqorlai- DƏ,
 +
mıipi torpaqları, həm- 00
 +
cinin ibtidai səhra
 +
torpaqları ustundur.
 +
Sahilboyu daqlıq r-n-
 +
larında makvis kol-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
iri nun
 +
ə lə 2
 +
 
 +
 
 +
i
 +
R
 +
2
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
nyrnapbı, narnapxa Me- Hö
 +
pələr (mantar palı- E-| (1
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
dı, Hələb pamı və
 +
s.) var. Duzənliklərin
 +
əsas bitki ərtuyu ot-
 +
dur. Xarakter heyvan-
 +
ları: muflon, maH-
 +
ter, cəldonuzu, kara-
 +
kal, gillik piitiyi və s,
 +
Coxlu gəmirici, hətə-
 +
 
 +
 
 +
rat, quiq var. Sahil
 +
suları balıqla zəngindir. Qoruq ya-
 +
radılmındır.
 +
 
 +
Əhali. Əhalinin 9826-dən coxu
 +
 
 +
 
 +
tunislilərdir. Avropalılar (fran-
 +
sızlar, italyanlar və b.) da var. Dev-
 +
lət dili ərəb dilidir. Devlət dini is-
 +
lam dinidir. İppləyən əhalinin 5496 -i
 +
k.t. və balıqcılıq, 2496 -i sənaye, ti-
 +
kinti və nəql., 2296 -i ticarət və xid-
 +
mət sahəsində calıldqır. 400 mindən
 +
cox tunisli xaricdə ipləyir. Orta
 +
sıxlıq 1 km?-də təqr. 42,0 nəfərdir
 +
(1983). PTəhər əhalisi 49,196 -–dir (1975).
 +
İri iqəhərləri: Tunis — 931 min
 +
nəfər (ətrafı ilə birlikdə— 1980),
 +
Sfaks, Sus, Bizerta, Kayruan.
 +
Tarixi mə”lumat. T. ərazisi Pa-
 +
leolit dəvrundən məskunlatmıtılmhpdır.
 +
E.ə. 12 əsrdən bailayaraq T. ərazisin-
 +
də finikiyalıların koloniyaları ya-
 +
rzanmıni, e.ə. 825 ildə əsası qoyulan
 +
arfagen tezliklə beyuk quldarlıq
 +
dəvlətinin mərkəzi olmupdur. E.ə. 146
 +
ildə romalılar Karfageni ipkal et-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
—əəyə ə ə qızı
 +
du zz 14
 +
 
 +
 
 +
mi.
 +
 
 +
 
 +
= ə raya
 +
ə 21 SD. |
 +
— “xl İui | :
 +
 
 +
= inni
 +
 
 +
 
 +
pu
 +
 
 +
 
 +
əəə : z .. O  Qəvia-əs-Səbriyyə
 +
 
 +
 
 +
“ü
 +
7
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
"ün
 +
ih "“HəLq-ƏL-Vadi
 +
 
 +
 
 +
R — ƏR —-
 +
lep2en-Bypruta” — Maa pı —
 +
N 1- ən Ur "öm panı : - H
 +
*
 +
ü
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
4V Feriana
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
hili,
 +
sni
 +
ə ——
 +
 
 +
ilik FAebili
 +
 
 +
 
 +
Al bina
 +
np
 +
 
 +
 
 +
|:
 +
"səbri yyə
 +
 
 +
 
 +
a ta o
 +
o Fum-Tətavin
 +
 
 +
 
 +
-" -Sidi- Tam EE
 +
 
 +
 
 +
y ə
 +
?
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
il ki
 +
uu. z .."..
 +
 
 +
 
 +
= = =
 +
 
 +
 
 +
miplər. T. ərazisi e.ə. 146 ildən era“
 +
mızın 439 ilinədək Romanın, 439—
 +
534 illərdə vandalların, 534 ildən
 +
Bizansın hakimiyyəti altında olmupt-
 +
dur. 698 ildə Arilər Karfageni tut-
 +
duqdan sonra Əməvilər, sonra isə
 +
Abbasilər xilafətinə daxil edilmiiy-
 +
di. 800 ildə Xilafətdən ayrılmıit,
 +
800—909 illərdə Ətləbilərin, )—
 +
1048 illərdə Fatimilərin, 1048—1160
 +
illərdə Zirilərin hakimiyyəti altın-
 +
da olmutpdu. 1160—1229 illərdə Əl-
 +
muvəhhidilər devlətinin tərkibində
 +
idi. 1229—1574 illərdə T.-i Həfsi-
 +
lər idarə etmipdir (1534—74 illərdə
 +
ispanlar T.-i ipqal etmiiydilər),
 +
1574—1881 illərdə Osmanlı imperi-
 +
yasının tərkibində olmupdur. (|əs-
 +
lində əlkəni T. dayıları idarə et-
 +
miplər (bax Dayı)|. 1881—1956 illər-
 +
nə: EN ucazııı protektoratı idi.
 +
1942—43 illərdə italyan-alman ordu-
 +
su T.-i iptal etmitidi. Faiyist iP-
 +
qalcılarına qaripı mubarizənin rəh-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
rapdırma zavodunda. 5. TopnarbiH
 +
 
 +
 
 +
Gkinci dunya mӱharibəsindən (1939
 +
—45) sonra c“Yeni Dusturə partiyası-
 +
nın baiicılıqı ilə milli azadlıq hə-
 +
 
 +
əkatı genipləndi. 1956 il martın
 +
 
 +
0-də T. istiqlaliyyət qazandı, 1957 il
 +
iyulun 25-də resp. e”lan olundu. İqti-
 +
sadiyyatın muhum sahələri milliləpi-
 +
dirildi. 1956 ildən BMT-nin, 1958
 +
ildən Ərəb Dӧvlətləri Cəmiyyətinin
 +
(1979 İLDƏN cəmiyyətin qərargahı Tu-
 +
NİS 11,-NDƏ Yerlətir) uzvudur. 1956 il-
 +
də SSRİ ilə diplomatik munasibət-
 +
lər Yaratmıtdır (1960 ildən səfir-
 +
LİK səviyyYƏSİNDƏ). 1977 ildə T.-in baqi
 +
naziri Nuira SSRİ-də olarkən So-
 +
 
 +
 
 +
Vet— 1. ticarət mӱqaviləsi və konsul-
 +
LUQ konvensiyası imzalanmıtqdır
 +
(1976 ildə iqtisadi və texniki əmək-
 +
 
 +
 
 +
daplıq haqqında mӱqavilə baklanmıp-
 +
dı). Azərb.SSR ilə T. arasında mədə-
 +
ni əlaqələr məvcuddur.
 +
 
 +
1980 ildə butun siyasi məhbuslar
 +
azad edilmiyl, iqtisadiyyatda dəvlət
 +
bəlməsinin məhpkəmləndirilməsi proq-
 +
ramı elan olunmutdur. T. bloklara
 +
qopulmamaq, beynəlxalq təhlukəsiz-
 +
liyi məhkəmləndirmək siyasəti yeri-
 +
dir, Fələstin xalqının qanuni i
 +
quqlarını mudafiə edir.
 +
 
 +
Siyasi partiyalar, həmkarlar it-
 +
tifaqları və digər ictimai TƏL KH-
 +
latlar. Sosialist Dustur
 +
Partiyası— hakim partiyadır.
 +
 
 +
 
 +
Tunis. 1. Tunis pəhəri. 2. Nabul pəhərinin
 +
 
 +
 
 +
1934 ildə Dustur partiyasının parca-
 +
lanması nəticəsində yaranmın, 1964
 +
ilədək “Yeni Dusturge adlanmıpdır.
 +
cCDemokrat -sosialistlər
 +
hərəkatı (1978) — mӱxalifətdə
 +
olan liberal burjua partiyasıdır.
 +
Tunis Kommunist Partiyası. X Ku M-
 +
tunis Əmək Birliyi (1946)
 +
— Beynəlxalq Azad Həmkarlar İtti-
 +
faqları Konfederasiyasına (BAHİK)
 +
 
 +
 
 +
daxildir, 1983 ildə BAHİK cərci-
 +
vəsində fəaliyyətini dayandırmıil-
 +
dır. T.—SSR Dostluq Cə-
 +
 
 +
 
 +
miyyəti (1956) və s.
 +
İqtisadi-coqrafi ocerk. T., mədən
 +
sənayesi nisbətən inkipaf etmiiy aq-
 +
rar əlkədir. İqtisadiyyqtında xari-
 +
ci (ABP1, AFR, İtaliya, İsvec,
 +
Fransa və s.) ptirkətlərin tə”siri
 +
beyukdur. Xususi bəlmənin roxunun
 +
artmasına cox diqqət yetirilir. Sə-
 +
nayenin əsas və perspektivli sahələ-
 +
ri (energetika, aqır sənaye və s.) dəv-
 +
lət bəlməsinə məxsusdur. K.t.-nda
 +
koop. və dəvlət təsərrufatları məv-
 +
cuddur. K.t.-nın əsas sahəsi dənli
 +
bitkilər (buqda, arpa, vələmir və s.)
 +
istehsalıdır. Pomidor, artipok, kar-
 +
tof, tutun, iqəkər cuqunduru, xurma
 +
və s. yetipdirilir. Zeytun (350 min ?”,
 +
1982), sitrus meyvələri (138 MuH m,
 +
1983) və uzum (89 min t, 1983) istehsa-
 +
lının muhum ixracat əhəmiyyəti var.
 +
Kecəri-otlaq heyvandarlıqı, meilə tə-
 +
 
 +
 
 +
kӱcələrindən birində. Z. Kayruan tpəhəri.
 +
pumlanması. 6
 +
 
 +
 
 +
pəhəri. Zeytun məscidi. 8—9 əsrlər. 9. Metaldan bəzək ppeyləri. 20 əsr. 10. N
 +
Gumutt, 20 əsr. 12. Qızıl və guӱmuli tellərdən tikmə mə"mu
 +
bəri Tunis Kommunist Partiyası idi.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
4. Bizerta təhərində traktor Ty"
 +
 
 +
 
 +
. Balıq ovu. 7. Tisdrusda (indiki Əl-Cəm) Roma amfiteatrı. 8. Tunis
 +
imcə. Pirli keramika. 20 əsr. 11. Həmayil,
 +
latı. Fraqment. 20 əsr.
 +
 
 +
 
 +
sərrufatı, balıqcılıq inkitpaf et"
 +
mipdir. 1983 ildə 5,5 mln. 7” neft,
 +
Ə,9 mln. t fosforit, 0,3 mln. m dəmi
 +
filizi və s. cıxarılmındır. 19
 +
ildə təqr. 3,1 mlrd. ket-saat elektrik
 +
enerjisi istehsal olunmutidur. E/”mal-
 +
edici sənaye (kimya, matpınqayırma,
 +
toxuculuq, ayaqqabı, k.t. xammalının
 +
emalı və s.) inkipyaf etdirilir. D.y.-
 +
larının uz. 2,2 min km, avtomobil
 +
yollarının uz. 52 min km-dir (1983).
 +
Boru kəməri nəql. var. Tunis ii. ya-
 +
xınlıqrında beynəlxalq aeroport yer-
 +
ləpir. Muhum portları: YHHC,
 +
Sfaks, Bizerta, Sus və s. Neft, fos-
 +
forit, hazır sənaye məhsulları, ər-
 +
aaq və s. ixrac edilir. Mapın və
 +
avadanlıq, neft məhsulları, ərzaq,
 +
sement, qara metal prokatı, taxta-
 +
palban və s. idxal olunur. Xarici
 +
ticarəti, əsasən, ABPİT və Avropa İQ-
 +
tisadi Birliyi elkələri ilədir. İq-
 +
tisadiyyat, ticarət, elm, mədəniyyət
 +
və b. sahələrdə SSRİ ilə =” sıra
 +
mӱqavilələr baqlanmıldır. Xarici
 +
turizm inkitpaf etmiipdir. Pul vahi-
 +
di Q. dinarıdır.
 +
 
 +
Silahlı quvvələr. T.-in silahlı
 +
quvvələri quru qopunları, HHQ və
 +
HDQ-dən ibarət olub 34,5 min nəfər-
 +
dir (1982). Ali baiq komandan prezi-
 +
dentdir. Quru qopunlarında 27 min
 +
nəfər, HHQ-də 3 min nəfər, təqr. 100
 +
deyuii, nəql, təyyarəsi və vertolyot,
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
HDQ-də 4500 nəfər və təqr. 25) hərbi
 +
gəmi var. Secmə yolu ilə əsgəri mu-
 +
gəlləfiyyət əsasında komplektlətdi-
 +
rilir. Xidmət muddəti 1 ildir. Si-
 +
lahlı qӱvvələrdən əlavə milli qvar-
 +
DiYa və jandarmeriya da var.
 +
 
 +
Səhiyyə. 1973 ildə T.-də əhalinin
 +
hər min nəfərinə dutpən doqum sayı
 +
35,8, əlum sayı 8, hər min nəfər diri-
 +
doqulana gərə upyaq əlumu 76,3 olmuni-
 +
dur. Əlum halları, əsasən, parazitar
 +
və infeksion patologiyadandır. Hel-
 +
mintoz, mə də-baqırsaq, vərəm, traxo-
 +
ma, zəhrəvi xəstəliklər və s. genitp
 +
yayılmıstidır. Malyoriya xəstəliyi Xey-
 +
li azalmıpidır. Əhalinin 9094 -inə
 +
sosial-sıqorta hesabına pulsuz yar-
 +
dım gəstərilir. T.-də 13,2 min car-
 +
payılıq (əhalinin hər min nəfərinə
 +
2,5 carpayı) 100 xəstəxana muəssisəsi,
 +
 
 +
dispanser, 1,1 min həkim (əhali-
 +
nin hər 5 min nəfərinə 1 həkim), 72
 +
dip həkimi, 123 əczacı, 8,3 min orta
 +
tibb itpcisi var (1975). Tibb kadrla-
 +
rı Tunis Un-tinin tibb fakultəsin-
 +
də, 6 tibb məktəbində hazırlanır.
 +
 
 +
Maarif. Muasir təhsil sistemi
 +
Fransada olduqu kimidir. Təhsil
 +
mӱddəti ibtidai məktəblərdə (icba-
 +
ri və pulsuzdur) 6, orta məktəblərdə
 +
(litseylərdə) 7, texniki pepə məktəb-
 +
lərində 4 ildir. Dərslər fransız
 +
və ərəb dillərində aparılır. T.-də
 +
un-t, Milli inzibati məktəb, Milli
 +
konservatoriya, Milli Texniki İn-t
 +
(1969 ildə SSRİ-nin yardımı ilə
 +
tikilmiiidir)) Milli kitabxana,
 +
Milli muzey, İslam incəsənəti muze-
 +
yi, teatr və s. var.
 +
 
 +
Elmi idarələr. Ӧlkənin ən bəyuk
 +
elmi təpkilatı T. un-tidir| tərki-
 +
bində muxtəlif elmi-tədqiqat in-tla-
 +
 
 +
ı və mərkəzləri var. Mədəniyyət və
 +
nformasiya azirliyi sistemində
 +
Arxeologiya və İncəsənət İn-tu, k.t,
 +
nazirliyi sistemində aqronomiya təd-
 +
qiqatları, baytarlıq tədqiqatları,
 +
mepəcilik in-tları, səhiyyə nazir-
 +
liyi sistemində Paster İn-tu və s.
 +
elmi idarələr fəaliyyət gestərir.
 +
Elmi ipləri dəvlət maliyyələtdirir.
 +
1963 ildə SSRİ ilə mədəni və elmi
 +
əməkdaplıq haqqında muqavilə im-
 +
zalanmındır.
 +
 
 +
Mətbuat, radio veriliiyləri, tele-
 +
viziya. Muhum gӱndəlik qəzetləri:
 +
ərəb dilində—4Əs-Sabahə (1951), c“Əl-
 +
 
 +
alə (1934), fransız dilində—
 +
cPress de Tyuniziq (1956), c“Aksyonə
 +
(1932). Tunis Afrik Press (TAP) in-
 +
formasiya agentliyi 1961 ildə yara-
 +
dılmındır. Tunis radiosu (1936) və
 +
televiziyası (1966) həkumətin ixti-
 +
 
 +
 
 +
yarındadır. “
 +
Ədəbiyyat. T. ədəbiyyatının ilk
 +
numunələri 10—11 əsrlərdə klassig
 +
 
 +
 
 +
ərəb ədəbiyyatı (bax Ərəb mədəniyyəti.
 +
Ədəbiyyat) zəminində yaranmındır.
 +
İbn Xəldun orta əsrlər T. ədəbiyya-
 +
tının ən beyuk numayəndəsi sayılır.
 +
Osmanlı həekmranlıqrı doevrundə,
 +
əsasən, mədhiyyələr yazılırdı. Yeni
 +
ədəbiyyat 19 əsrin 2-ci Yarısından
 +
təpəkkul tapmıpdır (Mahmud Kaba-
 +
du, Xeyrəddin ət-Tunisi və b.). Muasir
 +
pe”rin numayəndələri Məhəmməd əi-
 +
PQədli Xəznədar, Bəpir Səfər, Xey-
 +
rullah bin Mustafa, Səid Bu Bəkrə,
 +
bulqasim əii-PTəbbi və b. poeziyaya so-
 +
sial məvzular gətirmimtlər. Məhəm-
 +
məd Sumadah, Mustafa əl-Həbib əl-
 +
Bəhri və 6. sosializm ideyalarını
 +
tərənnum etmimplər, Milli romanın
 +
 
 +
 
 +
TUNİS
 +
 
 +
 
 +
təpəkkulu Bəptir Hərəyyəf, Rətad əl-
 +
Həmzəui və Məhəmməd əl-Ərusi əl-
 +
Mutvinin adı ilə baqlıdır. Mahmud
 +
əl-Məsadi T. dramaturgiyasının ba-
 +
nisidir. 60—80-ci illərdə ədəbiyyata
 +
yeni gənc quvvələr gəlmipdir (Musta-
 +
fa əl-Farsi, Salah Germadi, İzzəd-
 +
din Mədani, Məhəmməd Saleh Cəbri,
 +
Mahmud Tunsi və 6.).
 +
 
 +
Me”marlıq və təsviri sənət. T.
 +
ərazisindəki ən qədim incəsənət abi-
 +
dələri Kapsa mədəniyyətinə aiddir.
 +
11—15 əsrlərdə me”marlıq, əsasən, İs-
 +
paniya— Məqrib, 16—19 əsrlərdə isə
 +
turk incəsənəti istiqamətində inki-
 +
paf etmiidir. 20 əsrin 1-ci yarısın-
 +
da T. iqəhərlərində tikinti, əsasən,
 +
fransız me”marlarının (xususilə B.
 +
Zerfussun) layihələri ilə aparılır-
 +
dı. 1956 ildən sonra yerli me”marlar
 +
yetitdi (K. O. Kakub, H. Amara və b.).
 +
Təsviri sənətdə realist istiqamətlə
 +
Yanattı Cəseviyar “A. ben Salem, H.
 +
Turki, H. əl-Məkki, B. Dahak) mo-
 +
dernist cərəyanlar da (Heykəltərati
 +
H. Səlmi, rəssamlar Z. Turki, A.
 +
Qorci) inkipaf edir.
 +
 
 +
Musiqi. T. musiqisi Məqrib mədə-
 +
niyyəti zəminində (Əndəlis məktəbi)
 +
inkitaf etmipt, eyni zamanda Suriya,
 +
İraq musiqi ən”ənələrinin tə/sirinə
 +
mə”ruz qalmındır. Ən”ənəvi musiqidə
 +
muxtəlif musiqi sistemləri BƏ YC-
 +
lubları təzahur edir (rast, huseyn,
 +
məzmun məqamları və s.). Professio-
 +
nal musiqi, əsasən, dini mərasimlər-
 +
lə baqlı olmupdur (Quran surələri-
 +
nin avazla oxunması, azan və s.). Mu-
 +
siqi folkloru məqam, vəzn-ritm xu-
 +
susiyyətləri və musiqi alətlərinə (dar-
 +
buka, dəf, tar) gərə qərbi ərəb əlkə-
 +
ləri folkloruna yaxındır. Klassik
 +
T. musiqisi silsilə formalı nəevbə
 +
musiqi janrı ilə təmsil olunmuii-
 +
dur (əvvəllər 24, hazırda 13). Dun-
 +
Yəvi musiqi 19 əsrdə xususilə inkitiaf
 +
etmipdir (iqair və musiqici B. Riyah).
 +
Milli musiqi ən”ənələrinin qorun-
 +
ması və inkipaf etdirilməsi ucun
 +
1935 ildə c“Rəptidiyyət cəmiyyəti yara-
 +
dılmındır. Əlkə istiqlaliyyət qa-
 +
zandıqdan (1956) sonra Klassik və
 +
xalq musiqisinin eyrənilməsi və təb-
 +
liqinə bəyuk diqqət verilir. 60-cı
 +
illərdə Milli konservatoriya təpgil
 +
edilmitdir. Musiqi xadimləri: X.
 +
Tərnan, Ə. Sriti, : Hərbi, M. E6-
 +
delli, İr. Əcəc, S. Budina, S. Z. Fai-
 +
zə, M. Cikauti, F. Kairi, S. ən-Meh-
 +
 
 +
 
 +
Teatr. Qeatrın in-
 +
kipaf tarixi M. əl-
 +
Nəqqapın 1848 ildə
 +
ərəb dilində tamaila-
 +
ya qoyduqu c“Xəsisə (J.
 +
B, Molyer) komediya-
 +
sından bailanır.
 +
Fransız protektorat. *=-
 +
lıqı dəvrundə yalnız |
 +
fransız truppaları
 +
fəaliyyət gestərmiit-
 +
dir. İlk milli teatr
 +
kollektivini 1950 il-
 +
də aktyor X. Cəziri
 +
yaratmıtldır. T. resp.
 +
e”lan olunduqdan sonra
 +
Tunis,Əl-Kef və Sfaks
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Yu
 +
 
 +
 
 +
yi
 +
”"
 +
Pu yə:
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
di, S. əl-Baruni, H. ben Osman, M.
 +
əl-Həbib və b. T.-nə beynəlxalq musi-
 +
qi və rəqs festival-
 +
 
 +
ları kecirilir. Azərb. ölsə
 +
incəsənət ustaları N —
 +
T.-DƏə cıXxıII eTmii- s ə I
 +
lər. m
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
975
 +
 
 +
 
 +
—-—l—əsgsçH.(ac —nÖ-C€l—ıx-ı—ıısuıs—x—xxxxx——ı—ı.....—-.................—.——..—.——..—.—.—.—.—.—...—.———.-“vCƏn—“c—“osxo“os—n.uas—“—€Dxoos—(Loə-“o7a——xıöxvuUzıxıuon—nuusu———xx——usm,
 +
 
 +
 
 +
itəhərlərində professional truppa:
 +
lar yaradılmıldır. Teatr xadimləri:
 +
A. Braziz, M. Suissi, Z. Muqu, A. Rad-
 +
xi, M. ben Əli, D. Lurabi, D. Abdu
 +
və 6. Əlkədə dram sənəti mərkəzi (1959
 +
ildən), 60-a yaxın həvəskar truppa
 +
fəaliyyət gestərar, T.-də teatr həftə:
 +
ləri (hər il), Məqrrib əlkələri teatr
 +
sənəti və həvəskar teatr kollektivlə-
 +
rinin beynəlxalq festivalları keci-
 +
rilir.
 +
 
 +
Kino. Milli kinematoqrafiyanın
 +
banilərindən PT. Pikli 1922 ildə qı-
 +
sametrajlı cZəhrəə, 1924 ildə isə
 +
tammetrajlı 4“ Karfagen qızıq film:
 +
lərini cəkmitdir. cKayruanlı diva-
 +
nəə (1939, rej. J. Krezi) ə dilində
 +
ilk T. səsli filmidir. Əlkə istiq-
 +
laliyyət qazandıqdan sonra cFilm-
 +
lərin istehsalı və prokatı uzrə Tu-
 +
nis cəmiyyətiə (1957) yaradılmındır.
 +
T. kinosunun yuksəlitnində T. heku-
 +
mətinin kinematoqrafiya sahəsində
 +
apardıqı vergi islahatı əhəmiyyətli
 +
rol oynamımndır. Ən yaxtı filmlə-
 +
ri: 4PTəfəqə, cUsyancıə, *Fəllahlarə
 +
(1966, 1967, 1970, rej. bər
 +
cBəs sabah?ə (1972, rej. İ. Babai),
 +
cSəncang (1974, rej. A. ben Əmmar),
 +
“Yerin cazibəsit (1982, rej. T. Lui-
 +
m, KaHnH festivalının xususi muka-
 +
fatı), “Məmluk haqqında ballada
 +
(1982, rej. X. Buassid), *İzə (1982,
 +
rej. N. ben Mabruk: qadın rej.-un
 +
cəkdiyi ilk T. bədii filmi) və s. Ki-
 +
no xadimləri: A. Lutfi, X. Rəiydi,
 +
S. Əhməd, X. Illəəpn, A. hansə Bə 6.
 +
1966 ildən Karfagendə beynəlxalq ki-
 +
no festivalları kecirilir.
 +
 
 +
 
 +
ƏƏ: Tyukrniü V. B., Noval istoril
 +
arabskix stran, 2 izd., M., 1966: Noven-
 +
pan istorin arabskix stran, M., 1968,
 +
Pantucek S., Tunisskal literatura,
 +
M., 1969, İvanov N. A., Krizis fran-
 +
puzskoqo protektorata v Tunise, M., 1971,
 +
Kurilo V. A., Tunis, Spravocnik, M.,
 +
1978: Kuprin A. İ., Franiin i stra-
 +
nı Maqriba. Obrazovanie i podqotovka
 +
kadroz, M., 1980: Kaptereva T. P.,
 +
İskusstvo stran Maqriba. DrevniV mir,
 +
M., 1980: Maksimenko V. İ., İnə
 +
telliqeniin v stranax Maqriba. İdəi i
 +
tendeniii, M., 1980: (Vidasova M.
 +
F., Əkonomika stran Maqriba, M., 1982,
 +
Afrika. ObiiN obzor. Severnal Afrika,
 +
M., 1982 (seril *“Stranı i narodıəz).
 +
 
 +
 
 +
TUNİS (xu) — Tunisin paytaxtı,
 +
Əlkənin muhum iqtisadiyyat və mədə-
 +
niyyət mərkəzidir. Tunis əyalətinin
 +
inz.m. Aralıq dənizi sahilində, La-
 +
qun tipli Tunis gelunun ətrafında
 +
yerlətir. İqlimi subtropikdir. Orta
 +
 
 +
 
 +
mu
 +
 
 +
 
 +
—
 +
ll
 +
—
 +
 
 +
 
 +
vi
 +
 
 +
 
 +
4
 +
 
 +
 
 +
izn
 +
A
 +
 
 +
 
 +
11
 +
də .r
 +
 
 +
 
 +
”
 +
go
 +
 
 +
 
 +
= ....
 +
=" :
 +
ğ
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
b
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
4443
 +
 
 +
 
 +
: ələ = =
 +
|
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
m...
 +
 
 +
 
 +
“AL.
 +
 
 +
 
 +
(43331
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Tunis ppəhərindən gərçnçt.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
376
 +
 
 +
 
 +
TUNİS BORAZI
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
temp-r yanvarda 10,22S, iyulda 25,62S-
 +
dir. İllik yaqıntı 444 mm. D.y. və
 +
avtomӧbil yolları qoviqaqı. Beynəl-
 +
xalq aeroport. Əh. 031 min (ətrafı
 +
ilə, 1980). :
 +
 
 +
Antik yapayınd məskəni kimi e.ə.
 +
məqlum idi. 698 ildə ərəblər tutmuii,
 +
1236/37—1574 illərdə Həfsilər dəvlə-
 +
tinin paytaxtı olmutdur. 1574 ildən
 +
Osmanlı imperiyasının tərkibində
 +
idi. 1881—1956 illərdə Fransa pro-
 +
tektoratının inz.m. olmupidur. 1956
 +
ildən mustəqil Qunis deəvlətinin pay-
 +
taxtıdır. 1979 ildə Ərəb Devlətləri
 +
Cəmiyyətinin qərargahı Qahirədən T.-ə
 +
gecurulmulndur. T.-də yeyinti, toxucu-
 +
luq, metal e”malı, kimya, sement, ipqu-
 +
iqə, poliqrafiya, əlvan metallurgiya
 +
və b. sənaye muəssisələri var.
 +
 
 +
Orta əsrlərdə T.-i əhatə edən qala
 +
divarlarından Bab əl-Cədid və Bab
 +
əl-Minar (hər ikisi 13 əsr) darva-
 +
zaları qalmıpdır. Me”marlıq abi-
 +
dələri: Beyuk məscid (Zeytun məsci-
 +
di, /32 ildən: əsas tikinti 856—57),
 +
əl-Xaliq (1375), Məllasin (1435),
 +
Yusif Dey (1616), Sidi Məhrəz (1675
 +
ildən) məscidləri, Dar əl-Bey sara-
 +
yı (18 əsrin sonu—19 əsr), Bəni Xora-
 +
san (1093) və Huseynilər (18 əsr) tur-
 +
bələri. 19 əsrin sonundan qədim HTƏ-
 +
hərin ətrafında yeni yatayıltn məhəl-
 +
lələri salınır. Muasir tikililər
 +
əsasən, 1962—63 illərin layihələri
 +
(bolqar ə L. Tonev və 6.) uzrə
 +
aparılır. 1960-cı illərdə T.-də un-t,
 +
Olimpiya kompleksi, /0-ci illərdə
 +
cAfrikaə, -Du Lakə mehmanxanala-
 +
rı və s. tikilmipidir.
 +
 
 +
PPəhərdə un-t, konservatoriya, el-
 +
mi idarələr (Nӱvə Tədqiqatları Mər-
 +
kəzi, Pedaqoji tədqiqatlar in-tu və s.),
 +
milli muzeylər, Milli kitabxana,
 +
teatr və s. var.
 +
 
 +
TUNİS BORAZI, Siciliya
 +
boqazı— Aralıq dənizində boraz,
 +
Tunis sahilləri ilə Siciliya |a. ara-
 +
sındadır. Eni ən dar yerdə 148 km,
 +
dərinliyi 1200 m-ə qədərdir, Pantel-
 +
leriya a. T.b.-ndadır.
 +
TUNİS ƏMƏLİYYATI (1943) —
 +
İkinci dunya muharibəsi (1939—45)
 +
devrundə ABİ1, B. Britaniya və Fran-
 +
sa qopunlarının hucum əməliyyatı
 +
(17 mart—13 may). Muttəfiq qopunla-
 +
rı (ali bapq komandanı D. Eyzenlauer)
 +
piyadalar, artilleriya və tanklar uzrə
 +
dutiməndən bir necə dəfə ustun idi,
 +
ngilis-amerikan aviasiyasının (ha-
 +
vada) və donanmasının (Aralıq dəni-
 +
zində) tam həkmranlırı italyan-alman
 +
ordu qrupunun vəziyyətini daha da
 +
cətinlətdirmitdi. Aprelin 6-da cVa-
 +
di-Akaritə mudafiə xəttini yarıb
 +
gecən mӱttəfiqlər aprelin 20-də c.
 +
və q.-dən Tunis və Bizerta ii.-ləri is-
 +
tiqamətində hucumu davam etdirdilər:
 +
mayın 7-də hər iki pqəhər alındı.
 +
Bon y-asına geri cəkilən italyan-al-
 +
man qopunu dənizdən də muttəfiqlə-
 +
rin donanması tərəfindən muhasirə-
 +
Yə alındı və mӱdafiəni davam etdirə
 +
bilməyərək mayın 13-də təslim oldu.
 +
 
 +
T.ə. nəticəsində dulpmənin -“Afri-
 +
kaəz ordu qrupu tam məqlubiyyətə uqra-
 +
dı, Aralıq dənizinin PQimali Afri-
 +
ka sapilləri muttəfiqlərin nəzarəti
 +
altına kecdi,
 +
 
 +
 
 +
Əd.2 İstorina vtorov mirovov voNnı.
 +
1939—1945, r. 6, M., 1976, c. 223—225.
 +
 
 +
 
 +
TUNİS KOMMUNİST PARTİYA-
 +
SI (TKP, 42, şi) v yel)— 1920
 +
 
 +
 
 +
ildən Fransa Kommunist Partiyası-
 +
 
 +
 
 +
“nın tərkib hissəsi kimi fəaliyyət
 +
 
 +
 
 +
gəstərmitl Tunis Kommunist İtti-
 +
faqının əsasında yaradılmıtndır
 +
 
 +
1939). Pariyynın Proqramını qə-
 +
ul etmip TKP-nin 1-ci qurultayı
 +
(1939) Tunis xalqını istiqlaliyyət
 +
uqrrunda mubarizəyə lır.
 +
İkinci dunya muharibəsi (1939—45)
 +
illərində TKP faiqizmə və Fransa-
 +
nın “Vipiz həkumətinə qarpı MY-
 +
barizə aparmın, Tunis uqavimət
 +
hərəkatına bapcılıq etmipdir. Mu-
 +
haribədən sonoakı illərdə TKP əl-
 +
kənin butun tərəqqipərvər və inqila-
 +
bi quvvələrinin birliyinin yaradıl-
 +
masa ucun bəyuk sə”y gəestərmitdir.
 +
TKP 1943—52 və 1954—63 illərdə
 +
leqal fəaliyyət gestərmitdir. TKP-
 +
HHH əlkə istiqlaliyyət qazandıqdan
 +
(1956) sonra caqırılmın 6-cı qu-
 +
rultayı (1957), partiyanın yeni Proq-
 +
ramını (*“Sosializmə doqru Tunis Yolu
 +
yrpyHunas) Di etmipdir. 1963 ilin
 +
Yanvarında TKP və onun mətbuat or-
 +
qanı cƏt-Tali”əz (FAvanqardə) qəze-
 +
ti hekumət tərəfindən qadaəran olun-
 +
mutdu. 1968 ildə bir qrup Tunis kom-
 +
munistinə qaritqı məhkəmə prosesi
 +
təpkil edildi. QKP 1974 ildə nər
 +
etdirdiyi cYeni mutərəqqi və demokra-
 +
tik Yol uqrundaj proqram bəyanatında
 +
demokratiya və sosial tərəqqi uqrunda
 +
mӱbarizədə xalqın vətənpərvər quv-
 +
vələrinin birliyi vəzifəsini irəli
 +
surmutpdur. TKP numayəndə hey”əti
 +
 
 +
ommunist və fəhlə partiyalarının
 +
beynəlxalq Moskva mupyavirələrində
 +
(1957, 1960, 1969) iptirak etmipt və
 +
qəbul olunmut sənədləri bəyənmiptdir.
 +
1981 ilin aprelində Tunis həekuməti
 +
TKP-nin fəaliyyətinə və cƏt-Təriq
 +
əl-Cədid (“Yeni yol) qəzetinin (ərəb
 +
və fransız dillərində) nəprinə ica-
 +
zə vermipdir. TKP MK-nın birinci
 +
katibi Məhəmməd Harməldir.
 +
TUNİSLİLƏR—Tunisin əsas əhali-
 +
si, millət. Təqr. 6,165 mln. nəfərdir
 +
(1978). Ərəb dilinin m. MərpH6 nna-
 +
lektində (196-i isə bərbər dilində)
 +
danınırlar. Dindarları musəlman-
 +
dır. Əksəriyyəti əkincilik, yarım-
 +
kecərilər isə maldarlıqla məipqul
 +
olurlar. T. yerli bərbərlərlə gəl-
 +
mə ərəblərin (7 əsrdən) qaynayıb-qa-
 +
rımqması nəticəsində təpəkkul tap-
 +
mımplar. Milli azadlıq hərəkatı və
 +
resp. quruculuqu devrundə millət
 +
kimi formalatncmınlar.
 +
TYHMEHXÖ), Bupnəmmmnm HT-
 +
tifaq, İttifaq cəmiyyə-
 +
t i—1905 ildə Sun Yatsenin Yaponi-
 +
yada Yaratdıqı Cin inqilabi təpykila-
 +
tı. Orta və xırda ipəhər burjuaziya-
 +
sının, mӱlkədarların və kəndlilərin
 +
nӱmayəndələrini birlətpdirirdi. Man-
 +
curların elkədən qovulması, torpaq
 +
czərində bərabər Huququn həyata keci-
 +
rilməsi və s. T. proqramının əsasını
 +
təpkil edirdi. T. Sinxay inqilabı-
 +
nın aparıcı siyasi quvvəsi olmuptp,
 +
monarxiyanın devrilməsində və resp.
 +
Yaradılmasında rəhbər rol oynamıit-
 +
dır. 1912 ilin avqustunda T. bir necə
 +
liberal burjua təptkilatları ilə bir-
 +
ləpmiy, nəticədə Qomindan partiyası
 +
yaranmıtdır.
 +
 
 +
UNC—misin qalay, aluminium, be-
 +
rillium və digər kimyəvi elementlər-
 +
lə ərintisi. T.-da sink ya tamamilə
 +
olmur, ya da onda əsas legirləyici eləe-
 +
ment kimi iplədilir. Misin sinklə
 +
ərintisinə burunc deyilir, Qalaylı
 +
 
 +
 
 +
(əsas legirləyici elementi qalay olan)
 +
və qalaysız (xususi) T.-lar var. Qa-
 +
laysız T.-lar ikili (aluminiumlu, be-
 +
rilliumlu, kadmiumlu və s.) və cox
 +
komponentli olur. De masiya edilən
 +
və təkmə T.-lara ayrılır. Yuksək an-
 +
tikorroziya və antifriksion xassələ-
 +
ri, plastikliyi, mehkəmliyinin cox
 +
olması və bərkliyi ilə secilir, Qa-
 +
laylı T.-dan buxar-su armaturu, pod-
 +
iipnik (yataq), oymaq, bədii mə”mulat
 +
və s., qalaysız T.-dan isə kimyəvi ak-
 +
tiv mӱhitdə, yuksək temp-rda və s,
 +
iqəraitdə iplədilən mə”mulatlar ha-
 +
zırlanır (bax həmcinin Tunclama).
 +
TUNC DƏVRU—bətpəriyyətin inki-
 +
pafında mədəni-tarixi devr:u Eneo-
 +
litdən sonrakı mərhələ. Tuncun alın-
 +
ması və ondan əmək alətləri isteh-
 +
salında əsas material kimi iplənmə-
 +
silə səciyyələnir. T.d.-ndə, misə nis"
 +
bətən ustun keyfiyyətləri olan tuncun
 +
istehsalının kətfi təkmilləpymipt,
 +
daha məhkəm əmək alətlərinin mey-
 +
dana cıxmasına zəmin yaranmıp, bu
 +
isə oturaq əkinci-maldar tayfaların
 +
mədəni-tarixi inkitpafında əhəmiy-
 +
yətli rol oynamıldır. Tunc isteh-
 +
salını mənimsəməklə ibtidai insan-
 +
lar ilk dəfə təbiətdə təsaduf olun-
 +
mayan yuksək keyfiyyətli yeni bir me-
 +
Tanı yaratmıti, qədim metallurgiya-
 +
nın əsasını qoymutplar. Mis ilə qalay
 +
və ya bapqa muəyyən metalın sun”i ərin-
 +
tisindən tunc əmələ gəlmipdir. Mis-
 +
dən fərqli olaraq tuncun əridilməsi
 +
ucun daha az istilik sərf edilmip-
 +
dir. Mis 10832S-də əridildiyi halda
 +
tuncun əridilməsi ucun cəmi 7002S
 +
lazım idi. Məevcud ipəraitdə tuncun
 +
əridilməsi və ondan muxtəlif alət,
 +
silah və bəzək nӱmunələrinin hazır-
 +
lanması misə nisbətən xeyli asan ba-
 +
ila gəlmitidi.
 +
 
 +
Ən qədim tunc alətlər Cənubi İra:
 +
nın, Turkiyə və Mesopotamiyanın e.ə.
 +
 
 +
-CU minilliyə aid abidələrindən ta-
 +
pılmıpdır. Tunc əptyalar Misirdə
 +
e.ə. 4-cu minilliyin sonu, Hindistan-
 +
da e.ə. 3-cu minilliyin sonu, Cində
 +
e.ə. 2-ci minilliyin ortaları, Avro-
 +
pada isə e.ə. 2-ci minillikdən ya-
 +
Yılmıtpdır. Amerika qitəsində T.d.
 +
mədəniyyətinin mərkəzi Peru və Bo-
 +
liviya əraziləri (e.ə. 6—10 əsrlər.
 +
olmuidu. Qafqazda, o cӱmlədən Azərb.
 +
ərazisində ən qədim tunc əpiyalar e.ə.
 +
4-cç minilliyin 2-ci yarısına aiddir.
 +
 
 +
htimal ki, tunc istehsalının
 +
sirri ilk dəfə ən qədim mədəniyyət
 +
ocaqları olan Ən Asiya əlkələrində
 +
acılmısdır. T.d. bir cox Qədim PTərq
 +
əlkəsində sinifli cəmiyyətlərin tə-
 +
pəkkulu, Avropa qitəsinin ayrı-ayrı
 +
Yerlərində isə ibtidai-icma qurulu-
 +
iunun son mərhələsilə səciyyələnmiit-
 +
dir. Aralıq dənizi hevzəsinin Avro-
 +
pa hissəsində T.d.-ndə ilk sinifli
 +
 
 +
cəmiyyətlər təpəkkul tapmıi, T.d.
 +
mədəniyyəti əzunun yuksək inkipaf
 +
səviYYəsinə catmıtpdı. Krit a.-dakı
 +
Knos, Fest, Yunanıstanda Tirinf,
 +
Mikena, Pilosda saray qalıqları
 +
və s. zəngin sərdabalar T.d. mədəniy-
 +
yətinə aiddir.
 +
 
 +
SSRİ ərazisində T.d.-nun əzunə"
 +
məxsus xӱsusiyyətləri olmuil, o, muӱx-
 +
təlif lokal qruplar və mədəniyyətlər
 +
pəklində yayılmın, ibtidai-icma qu-
 +
rulupunu təmsil etmitdir. PQimali
 +
Qafqazda T.d.-nə aid Maykop mədəniy-
 +
Yəti təpəkkul tapmındı. E.ə. 3—2-
 +
ci minilliyin əvvəllərini əhatə edən
 +
 
 +
 
 +
Tunc dəvru
 +
yunyry, tunc balta, 4—gumuti sancaq, 5—tunc
 +
6—nanı balta (Fatyanov mədəniyyəti,
 +
 
 +
ni abidəsi, Rumıniya): 9—gil qab
 +
 
 +
 
 +
11—gil qab
 +
ti, RSFSR): 13—gil
 +
sinə (RSFSR), 3, 7,
 +
 
 +
 
 +
Maykop mədəniyyəti oturaq əkinci-
 +
maldar tayfalara məxsus olmutdu. Bu
 +
mədəniyyət əz baplanqıcında Eneolit
 +
xususiyyəti dappımıit və yalnız son-
 +
rakı mərhələlərdə tunc alətlərin ge-
 +
nip yayılması ilə səciyyələnmitdir.
 +
E.ə. 2-ci minillikdə Maykop mədəniy-
 +
yəti əsasında PTimali Qafqaz T.d. mə-
 +
dəniyyəti yaranmıtidı. Bu mədəniyyət
 +
əz inkipafında 3 mərhələdən gkec-
 +
mipdir. E.ə. 2-ci minilliyin əvvəl-
 +
ləri—e.ə. 1700 il bu mədəniyyətin bait-
 +
lanqıc, e.ə. 1700—1500 illər onun in-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
RSFSR): 7—tunc sancaq,
 +
n (Qarasuğ mədəniyyəti, RSFSR):
 +
(Katakomba mədəniyyəti, RSFSR): 12—gil qab (Dreaneyamna mədəniyyə-
 +
qab (Andronov mədəniyyəti, RSFSR). 2, 4—Borodino xəzinə"
 +
10— Koban mədəniyyətinə (1Pimali Qafqaz) aiddir.
 +
 
 +
 
 +
TUNC DƏVRU
 +
 
 +
 
 +
377
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
tapıntıları" 1—gil heykəl (Altıntəpə, Tur. SSR): 2—gumutt nizə
 +
 
 +
 
 +
balta (Apa xəzinəsi, Rumıniya):
 +
V8—gil qab (Otoma-
 +
10—gil qab:
 +
 
 +
 
 +
kipaf etmip, e.ə. 1500 ildən 2-ci
 +
minilliyin sonlarınadək olan dəvr
 +
isə son mərhələsi olmutdur. PTimali
 +
Qafqaz mədəniyyəti də maldar-əkinci
 +
tayfalara məxsus olmuiy və tuncun
 +
genipl yayılması ilə fərqlənmitldi.
 +
Bu mədəniyyətə aid eyrənilən əsas abi-
 +
dələr kurqanlardan ibarətdir. PPi-
 +
mali Qafqaz T.d. mədəniyyəti Koban
 +
mədəniyyətilə əvəz olunmutdu. Koban
 +
mədəniyyəti dəvrundə tuncun istehsalı
 +
və iplənməsi əsaslı ppəkildə təkmil-
 +
nƏHIMHMİ BƏ İYKCƏK səviyyəyə catmıtidı,
 +
 
 +
 
 +
Bu mədəniyyətə məxsus incə naxıplı
 +
baltalar, xəncər və sancaqlar, at bə-
 +
zəkləri sənətkarlıq baxımından xu-
 +
susilə secilir. Koban mədəniyyətinin
 +
əhalisi yaylaqlarda maldarlıqla, va-
 +
dilərdə isə əkinciliklə məpul ol
 +
mupdur.
 +
 
 +
Zaqafqaziya, o cumlədən Azərb. əra-
 +
zisində T.d. e.ə. 4-cu MİNİLLİYİN so"
 +
nu—3-cu minilliyin əvvəllərində bapp-
 +
lanmındı. Həmin devrdə bu ərazidə
 +
oturaq əkinci-maldar tayfalara məx-
 +
sus ilk T.d.-nə aid Kur-Araz mədə-
 +
niyyəti təpəkkul tapmıpdı. Azərb.
 +
ərazisində Kur-Araz mədəniyyətinin
 +
əsas abidələri Geytəpə, Yanıqtəpə
 +
(Cənubi Azərb.-da), Kultəpə 1, Kul-
 +
təpə İP (Naxcıvan), Mingəcevir (Kur
 +
cayı sahilində), Babadərvii (Qazax
 +
 
 +
-nu), Gunəitəpə, Qarakepəktəpə,
 +
 
 +
zuntəpə, Kultəpə (Fuzuli r-nu),
 +
Firuz, Dairə, Beyukdaiq və s. (Qobu-
 +
stan), Qəflə təpələri (Qusar r-nu)
 +
və s. qədim yaptayıtı yerlərindən iba-
 +
rətdir. Arxeoloji qazıntılar zama-
 +
nı bu abidələrdən dairəvi və duzbu:
 +
caqlı formalı bina qalıqları, tə-
 +
sərrufat quyuları, tuncun istehsalı
 +
ilə barlı əmək alətləri, tunc əpq-
 +
yalar, muxtəlif əlculu və formalı
 +
gil qablar, ocaq yerləri, dapdan oraq
 +
dipləri, dən datları, ox ucluqları,
 +
toppuz balıqları və s. tapılmıpı-
 +
dır. Tunc ətyalar mis ilə mərgmu-
 +
pun və azacıq miqdarda baiqa element:
 +
lərin (qurqruppqun, qızıl, guӱmu1P1, ZƏ“
 +
mir, nikel) suni qarıpıqından iba-
 +
rətdir. Tuncun belə tərkibi Zaqafqa-
 +
ziyanın Kur-Araz mədəniyyətinə aid
 +
olan butun abidələri ucun xasdır.
 +
Yerli tunc istehsalında və metallur"
 +
giyanın yaranmasında Zaqafqaziyanın
 +
xammal ehtiyatı əsas rol oynamıtdır.
 +
Ermənistan ərazisində Kur-Araz mə-
 +
dəniyyəti abidələri Muxənnəttəpə,
 +
|Penqavit, PPrepblur, Kosi-Coter və s,
 +
qədim yapayıyd yerlərilə təmsil olun-
 +
mupdur. Gurcustanda bu mədəniyyətə
 +
məxsus Amiranis-Qora, Kvasxelebi,
 +
Kulbakebi, Xizanaat-Qora, Ozni, Ki-
 +
keti və s. abidələr eyrənilmindir,
 +
pan mədəniyyəti e.ə. 3-cu minil-
 +
likdə Pimali Qafqazdan tutmup Su-
 +
 
 +
iya və Fələstinədək geniiy ərazidə
 +
yayılmın, Cənubi Azərb.-ı və Anado:
 +
lӱ əyalətini butunluklə əhatə etmiipt-
 +
di. Bu mədəniyyət e.ə. 3-cu minilliyİN
 +
sonlarınadək mevcud olmutidur. .
 +
 
 +
E.ə. 2-ci minillikdə Zaqafqaziya
 +
ərazisində, o cӱmlədən Azərb.-da T.d.-
 +
nun yeni mərhələsi—orta T.d. baplan-
 +
mıpp və bu dəvrə məxsus daha yuksək
 +
səviyyəli mədəniyyət təmpəkkul tapmıp-
 +
dı. Bu mədəniyyət əvvəlki MƏDƏNİYYƏT-
 +
lərdən yerli əkinci-maldar tayfala-
 +
rın daha beyuk təsərrufat nailiyyət
 +
ləri əldə etmələri və yeni təsərrufat
 +
formalarına gecmələrilə secilir.
 +
Orta T.d.-ndə bol və geni) otlaqla-
 +
rı olan daelıq Yerlərin mənimsənil-
 +
məsi sur”ətlənmiii, kecəri maldarlıq
 +
qın yaranmasına səbəb olmuil, ayrı-
 +
ayrı tayfaların əlində beyuk sərvət
 +
lərin toplanmasına, tayfa uzvləri
 +
əmlak bərabərsizliyinin
 +
 
 +
 
 +
arasında
 +
meydana cıxmasına gətirib cıxar-
 +
mıppdı. Zaqafqaziyada orta T.d.-nun
 +
 
 +
 
 +
əsas abidələri Qızılvəng, Ӱzərlik-
 +
təpə, Kultəpə 1, Kultəpə İP, Qarake:
 +
pəktəpə (Azərb.) Trialeti (Gurcus-
 +
tan) və s.-dir. Zaqafqaziyada, eləcə Də
 +
Azərb.-da T.d. e.ə. 2-ci minilliyin
 +
sonu—1-ci minilliyin əvvəllərində
 +
 
 +
 
 +
378
 +
 
 +
 
 +
TUNC XƏSTƏLİYİ
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Zaqafqaziyada Tunc dovru tapıntıları.
 +
təpə), 2—tunc oraq (1 Kultəpə), 3—boyalı qab (Qızılvəng), 4—gil qab (Xanlar
 +
kurqanları), 5—tunc xəncər (Xacbulaq yaylaqı), 6—gildən ocaq qurqusu (Qarake-
 +
pəktəpə), 7—gil qab (Uzərliktəpə): 8—tuncdan qul fiquru (Gədəbəy rayonundakı
 +
 
 +
 
 +
kurqan). Erm.
 +
(Lcatten,
 +
 
 +
 
 +
ə sancaq
 +
 
 +
 
 +
“bz s
 +
 
 +
 
 +
(Sacxer abidəsi):
 +
 
 +
 
 +
| 9—gildən qab altlıqı
 +
6X6-li qəbir): 11—tunc balta (Kirovakan kurqanı). Gurc. SSR: 12—
 +
| 13—14—mizraq ucluqları
 +
9—qiymətli daplarla bəzədilmip qızıl cam: 16—boyalı qab (hər ikisi Triale-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Azərb. SSR: 1—gil qab (Qarakepək-
 +
 
 +
 
 +
(Elar abidəsi): 10—boyalı qab
 +
 
 +
 
 +
( Eteri dolmenləri))
 +
 
 +
 
 +
ti kurqanı).
 +
 
 +
 
 +
bapa catmıpdı. Azərb. ərazisində bu
 +
devrə məxsus abidələr daha cox təd-
 +
qiq edilmindir. Bunlardan Xocalıda
 +
(Stepanakert Yaxınlıqında), Xanlar
 +
r-nӱ ərazisində, Naxcıvan, Mingəce-
 +
vir və Gədəbəydə, Qazax r-nu ərazisin-
 +
DƏ tədqiq olunmuiny kurqanları, qəbir
 +
abidələrini və yapayıti yerlərini ges-
 +
tərmək olar. Q.d.-nun son mərhələsində
 +
Azərb. ərazisində Xocalı-Gədəbəy mə-
 +
dəniyyəti, Naxcıvan mədəniyyəti tə-
 +
pəkkul tapmısi və geni(i yayılmınn-
 +
 
 +
 
 +
dı. Ermənistan və Gurcustan ərazi-
 +
ləri də son T.d. abidələrilə zəngin-
 +
dir. Orta Asiyada da T.d.-nun olduqca
 +
zəngin və rəngarəng xususiyyətləri ol-
 +
mulpdur. Xarəzm və Cənubi Turkmənis-
 +
tanda bu dəvrə aid bir sıra qiymətli
 +
abidələr tədqiq edilmindir. Bu abidə-
 +
lər e.ə. 3-cu minilliyin sonları—2-ci
 +
minilliyin əvvəllərinə aid olub ki-
 +
cik cay vadilərində Yerləiqən qədim
 +
yapayınyd yerlərindən və qəbiristanlar-
 +
dan ibarətdir. İbtidai sun i suvar-
 +
 
 +
 
 +
maya əsaslanan əkincilik qədim yerli
 +
əhalinin əsas təsərrufat məpquliyyə-
 +
ti olmut, dulusculuq muhum yer tut-
 +
mupdur. Tunc ətpyyalar ilk dəvrlərdə
 +
geniti yayıla bilməmitpdi. Bu dəvrə
 +
aid tuncdan qabarıq bilərziklər, spi-
 +
ral iəkilli asma bəzəklər, dərdtilli
 +
alətlər tapılmıpdır. Orta Asiyada
 +
T.d.-nun ən zəngin abidələrinə Namaz-
 +
tamənə (1V —V1 təbəqələr), Anau (P1
 +
təbəqə) və Altuntəpə (yuxarı təbəqə-
 +
ləri) daxildir. T.d.-nun sonrakı mər-
 +
hələlərində bu qədim yapayıt yerlə-
 +
rində tunc istehsalı geniplənmiit və
 +
əsas əmək alətləri və silahlar bila-
 +
vasitə tuncdan hazırlanmıtdır. Ay-
 +
rı-ayrı yerlərdə T.d. mədəniyyəti əsa-
 +
sında ppəhər mədəniyyəti təəkkul
 +
tapmıtil, ilk sinifli cəmiyyətlərin
 +
rupeymləri meydana cıxmındı.
 +
SSRİ-nin Avropa hissəsinin du-
 +
zənlik r-nlarında e.ə. 2-ci minilli-
 +
yin əvvəllərində katakomba mədəniyyə-
 +
ti yayılmındı. Yarpaq ipəkilli bı-
 +
caqlar, baltalar, iskənələr və muӱxtə-
 +
lif bəzək peyləri bu mədəniyyətin sə-
 +
ciyyəvi əpyalarıdır. Mepəlik hissə-
 +
də e.ə. 2-ci minilliyin 2-ci yarısın-
 +
da Abamevo mədəniyyəti təpəkkul tap-
 +
mıtpdı. Əsas abidələri kurqanlardan
 +
ibarət olan bu mədəniyyətin yayıldı:
 +
qı ərazidə tunctekmə usulu ilə metal
 +
əpyaların hazırlanması yuksək HHKH-
 +
iaf etmitpdi. E.ə. 2-ci minilliyin
 +
əvvəllərində maldar tayfalara məxsus
 +
Fatyanovo əniyyəti təpəkkul tap-
 +
mhıpipdı. Bu mədəniyyətə məxsus əilya-
 +
lar yuvarlaq formalı, həndəsi na-
 +
xhpplı qablar, daidan cilalı balta
 +
lar, sumukdən ox ik ı, nizələr
 +
və s.-dən ibarətdir. E.ə. 2-ci minil-
 +
liyin ortalarından Ukraynanın q.
 +
hissəsində Podoliyada, eləcə də Cə-
 +
nubi Belorusiyada T.d.-nə aid Koma-
 +
rov mədəniyyəti məvcud olmupdu. Qər-
 +
bi Sibir, Qazaxıstan, Altay və Orta
 +
Yenisey cəllərində həmin dəvrdə əkin
 +
ci-maldar tayfalara məxsus Andronovo
 +
mədəniyyəti təpəkkul tapmındı.
 +
Ədl Həbibullayenv O. H., Kulq
 +
təpədə arxeoloji qazıntılar, B., 1958,
 +
Nərimanov İ. H., Gəncəcay rayonu-
 +
nun arxeoloji abidələri, B., 1958: Xə-
 +
lilov C. Ə., Qərbi Azərbaycanın tunc
 +
dəvru və dəmir dəvrunun əvvəllərinə aid
 +
arxeoloji abidələri, B., 1959: Bunya-
 +
dov T. Ə., Azərbaycan arxeologiyası
 +
ocerkləri, B., 1960, Əli ye vV. H., Azər-
 +
baycanda tunc doəvrunun boyalı qablar
 +
mədəniyyəti, B., 1977, Muradova F.
 +
M., Qobustan tunc dəvrundə, B., 1979, İ s
 +
mayılov Q. S., Qurucay və Kəndələnq
 +
say vadisində qədim mədəniyyət izləri, B.,
 +
 
 +
 
 +
1981, Huseynov M. M., İsmayı-
 +
lov Q. S., Quliyev N. M., Azərbay-
 +
canın arxeoloji abidələri (qədim dapp
 +
 
 +
 
 +
devru—orta əsrlər), B., 1981, Vsemirnal
 +
 
 +
 
 +
istoril, t. 1, M.. 1955, Avdusin D.
 +
A., Arxeoloqil SSSR, M,, 1967, Mar"
 +
tınov A. İ., Arxeoloqil SSSR, M.,
 +
 
 +
 
 +
1973, Muncaev R. M., Kavkaz na zarv
 +
bronzovoqo veka, M., 1975 İsmailov
 +
Q. S.,. Arxeoloqiceskoe issledovanie drev-
 +
neqo poselenin Baba-Dervitp, B., 1978:
 +
Abi bullaev O. X., Əneolit i bron-
 +
za na territorii NaxicevanskoV ASSR,
 +
B., 1982, Djafarov Q. F., Svazi
 +
Azerbaidjana so stranami Perednev Azii
 +
v əpoxu pozdnen bronzı i ranneqo jele=-
 +
za (po arx a M materialam Azer-
 +
 
 +
 
 +
baidjana), B., 1984.
 +
 
 +
TUNC XƏSTƏLİ Yİ—bax Addison
 +
xəstəliyi.
 +
 
 +
TUNCLAMA—metal mə”mulat səthinə
 +
qoruyucu tunc qatının cəkilməsi və
 +
ya onlara tunc calarının verilməsi
 +
prosesi. Xususi ovuntuların kəməyi
 +
 
 +
 
 +
TYPABOB
 +
 
 +
 
 +
979
 +
 
 +
 
 +
ilə qeyri-metal mə”mulat səthinə me-
 +
tal (tunc) parlaqlıqı verilməsi əmə-
 +
liyyatına da T. deyilir. T. elektro-
 +
litik (bax Qalvanotexnika), metal-
 +
lapdırma və kimyəvi e”mal usulları
 +
ilə, eləcə də mə”mulat səthini tunclu
 +
ovuntunun spirtli(yaxud, yaqlı) lak-
 +
la qarıptqıqrı ilə rəngləməklə apa-
 +
rılır. Tərkibində 10—1296 qalay olan
 +
tunc ərtuklər qoruyucu-dekorativ
 +
xromlamada nikel əvəzinə, habelə po-
 +
ladın termik e”malında poladı azo-
 +
tun diffuziyasından yerli mӱhafizə
 +
ucun iplədilir. Radio aparatları,
 +
məipətdə iplədilən metal mə”mulat
 +
səthinə və s.-yə tərkibində 40—4596
 +
qala, olan tunc ertuk cəkirlər.
 +
TUPAK AMARU (Tiras Apaqi) (?—
 +
1571)—Peru Hindilərinhn ispai iit-
 +
qalcılarına qariplı azadlıq muba-
 +
rizəsinin rəhbəri. İnklərin dəvlə-
 +
tini bərpa etmək məqsədilə 1571 ildə
 +
usyana qalxan Kusko Hindilərinin
 +
ərəkatına bapcılıq etmitdir. Də-
 +
yutilərin birində əsir alınaraq e”dam
 +
olunmutdur. T.A.-nun adı hindi xalq-
 +
larının istiqlaliyyət simvoluna cev-
 +
rilmipdir. And əlkələrində hindi
 +
usyanlarının bir cox rəhbəri əzləri-
 +
ni T.A. adlandırmıpllar.
 +
 
 +
TUPAK AMARU (Tiras Apaqi) (əsl
 +
adı: Xose Qabriel Kondorkankid,
 +
Condorcanqui) (təqr. 1738—81)—Peru
 +
hindilərinin ispan mustəmləkəciləri
 +
və yerli mӱlkədarların zulmunə qar-
 +
plı usyanının rəhbəri. Usyan 1780
 +
ilin noyabrında batlanmındı. Usyan-
 +
cıların sayı 60 min nəfərə catan
 +
ordusu iptalcılar uzərində bir sıra
 +
qələbələr qazandı. Lakin 1781 ilin
 +
aprelində ispanlar usyancıları mər-
 +
lubiyyətə uqrada bildilər. T.A. əsir
 +
alınaraq usyanın digər rəhbərləri
 +
ilə birgə e”dam olundu. 1783 ilədək da-
 +
vam edən usyan İspaniya mustəmləkə-
 +
lərində azadlıq hərəkatlarının son-
 +
rakı inkipafına bəeyuk tə sir ges-
 +
tərdi.
 +
 
 +
Ədl Sozina S. A., Tupak Amaru —
 +
 
 +
aa yə “m povstanep, 1738—1781,
 +
M., 79.
 +
 
 +
 
 +
TUPİ-QUARANİLƏR—hindi xalq və
 +
tayfa Qulları: Təqr, 60 min nəfər-
 +
dir (1978: paraqvaylılardan baiqa),
 +
Paraqvay, Braziliya, Boliviya, Peru,
 +
Qayana və s. elkələrdə yaitayırlar.
 +
Tupi-quarani dilində danınırlar.
 +
Ovculuq, balıq ovu, ibtidai əkinci-
 +
liklə məpqul olurlar. Bir qismi məv-
 +
sumi iplərdə calınlır.
 +
TӰPOLEV Andrey Nikolayevic (10.11.
 +
1888, Tver qub., Pustomazovo k., indi-
 +
“cə | ki Kalinin vil.—
 +
| 23.12.1972, Moskva)
 +
—sovet 2
 +
: ktoru. |
 +
| ə. (1953). Gen.-
 +
( pol.-muhəndis
 +
| (1968). Uc dəfə So-
 +
“ sialist Əməyi Qəh-
 +
rəmanı (1945, 1957,
 +
1972). Lenin MY-
 +
kafatı laureatı
 +
(1957), SSRİ Dəv-
 +
lət mukafatı lau-
 +
 
 +
 
 +
| reatı (1943, 1918,
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
1949, 1952, 1972). Moskva Ali Tex-
 +
niki Məktəbini bitirdikdən (1918)
 +
sonra N. Y. Jukovski ilə bir:
 +
likdə Mərkəzi Aerodinamika İn-
 +
 
 +
 
 +
stitutunun təpkilində iptirak et-
 +
mipdir. 1922—24 illərdə təyya-
 +
 
 +
 
 +
rəqayırmada duraluminiumdan is-
 +
tifadə sahəsində aparılan iplərə
 +
rəhbərlik etmipit və nəticədə əlkədə
 +
ilk dəfə olaraq biplan konstruksiya-
 +
sından monoplana gecmək mumkun ol-
 +
muptdur. T.-in rəhbərliyi ilə 100-dən
 +
artıq muxtəlif tipli təyyarə yaradıl-
 +
mıpdır. Onun təyyarələrində 78 dunya
 +
rekordu qazanılmın, 28 nadir eu
 +
balpa catdırılmınqdır (məs., ANT-4
 +
ilə cCelyusginə gəmisinin hey”əti
 +
xilas edilmiit, V. P. Ckalov və M. M.
 +
Qromov ANT-25-lə PQimal qutbundən
 +
gecərək ABPP-a ucmuilar). Beyuk Və-
 +
tən muharibəsində Qan təyyarələrin-
 +
dən geniiy istifadə olunmuiddur.
 +
.Muharibədən sonra da T.-in rəhbər=
 +
liYyi altında bir sıra hərbi və mulki
 +
təyyarələr, o cӱmlədən 1-ci sovet reak-
 +
tiv bombardmancı təyyarəsi Tu-12
 +
(1947), Tu-16, 1-ci sovet reaktiv sər-
 +
nipin təyyarəsi Tu-104 (1954), 1-ci
 +
turbovintli qitələrarası sərnitin
 +
layneri Tu-114 (1957), Tu-124, Tu-134
 +
və Tu-154 təyyarələri imlənib hazır-
 +
 
 +
 
 +
lanmısdır. 1. bir sıra səsdənsur”ət- |
 +
 
 +
 
 +
li təyyarələrin, o cӱmlədən Tu-144
 +
sərnitin təyyarəsinin yaradıcısıdır.
 +
T. Beyuk Britaniya Kral Aviasiya Cə-
 +
miyyətinin (1970) və Amerika Avia-
 +
siya və Kosmonavtika İn-tunun (1971)
 +
fəxri uzvu olmutdur. Jukovski ad.
 +
qızıl medalla, Beynəlxalq Aviasiya
 +
Federasiyasının (FAİ) Bəeyuk qızıl
 +
medalı ilə, Leonardo da Vinci (İta-
 +
liya) ad. mukafatla, Aviasiya banilə-
 +
rinin qızıl medalı (Fransa) və s. mu-
 +
kafatlarla təltif olunmupidur. 7-ci
 +
caqırınl MİK uzvu, SSRİ Ali Sove-
 +
tinin (3—8-ci caqırın) deputatı ol-
 +
mutidur. 8 dəfə Lenin ordeni, 6 baiqa
 +
orden və medallarla, həbelə 2 xarici
 +
əlkə ordeni ilə təltif olunmusdur.
 +
 
 +
Əd. Rabcikov E., Maqid A.,
 +
Stanonlenie, M., 1978, Ponomarev
 +
A. N., Sovetskie aviapionnıe konstruk-
 +
torı, 2 izd., M., Ü,
 +
 
 +
 
 +
TYP (öp. tour—nanpə, nənp, hənn),
 +
idmanda—hər hansı yarıtp za-
 +
manı idman tədbirinin muəyyən bir
 +
777 bappa catdıqı dəvr, mər-
 +
ənə.
 +
TUR (Topqzv)—Fransada pəhər. Endr
 +
və Luara departamentinin inz.m. Tu-
 +
n tarixi vil.-nin əsas ipəhəridir.
 +
.y. qompaqı. Əh. 141 min (1975). Elek-
 +
trotexnika və k.t. mapınqayırması,
 +
vaqon tə”miri, poliqrafiya, tikiti
 +
mebel sənayesi, yaxınlıqında iri AES
 +
var. Turizm inkipaf etmitdir.
 +
TUR PRAMӰDYA ANANTA (Toeq
 +
Pramoedya Ananta) (a. 6.2.1925, Məp-
 +
kəzi Yava, Blora)— İndoneziya yazı-
 +
cısı. 1947—49 illərdə Niderland
 +
hərbi hakimiyyət orqanları tərəfin-
 +
dən tə”qib və həbs olunmutidur. 4“Beka-
 +
si cayının sahilində (nəpri 1947),
 +
c Təqtibə, “Partizanlar ailəsi (Hər
 +
ikisinin Həmpu 1950), c“Korrupsiyav
 +
(1954) romanlarında sosial-tənqidi
 +
meyllər gucludur. 1965 il 30 sentyabr
 +
hadisələrindən sonra həbs duppərgə-
 +
sinə gəndərilmitdi: 1980 ildə azad
 +
olunmutidur. Həbsxanada yazdıqı
 +
cİnsan dunyası (nəpri 1980) romanı
 +
 
 +
 
 +
İndoneziya ziyalılarının milli
 +
azadlıq hərəkatında ittirakınlan
 +
bəhs elir.
 +
 
 +
Əsərləri: O tom, cto proplo ii
 +
 
 +
 
 +
druqie novellı, M., 1957: Na dGepery pe-
 +
ki Bekasi, M., 1965: Seml partizanov, v
 +
sb.) Krasnıe listıhai. Vostocnıbn alıma-
 +
nax, vıp. 8, M., 1980,
 +
 
 +
 
 +
TURA, Dolqaya — RSFSR-in
 +
Sverdlovsk və Tumen vil.-lərində
 +
cay. Tobol cayının sol qolu. Uz. 1030
 +
km, həvzəsinin sah. 80 400 km?-dir.
 +
Orta Uraldan baplanır, Qərbi Sibir
 +
dӱzənliyi ilə axır. Qarımıq mənbə-
 +
dən qidalanır. Əsas qolları: Salda,
 +
Tagil, Nitsa, Pıpma. Aqac axıdılır.
 +
Gəmiciliyə yararlıdır. Su anbarları
 +
var. Verxnyaya Tura, Nijiyaya Tura,
 +
Verxoturye, Turinsk, Tumen pp.-ləri
 +
T. sahilindədir.
 +
 
 +
TURA--RSFSR Krasnoyarsk əlkəsin-
 +
də iptq. Evenk Muxtar Mahalının mər-
 +
kəzi. Appaqı Tunquska cayı sahilin-
 +
dədir. Muhum yukbopaltma bazası-
 +
dır. Meitə sənayesi təsərrufatı, tibb
 +
məntəqəsi, əlkəpqunaslıq muzeyi və s.
 +
 
 +
 
 +
var.
 +
TYPA BOB Həsənaqa Səttar oqlu (d.
 +
24.4.1938, Bakı)— Azərb. sovet akt-
 +
yoru. Azərb.SSR
 +
xalq artisti (1982).
 +
Azərb.SSR Devlət
 +
mukafatı laurea-
 +
tı (1972). Azərb.
 +
İncəsənət İn-tu-
 +
nu bitirmitdir
 +
(1960). Həmin ildən
 +
Azərb. Dram Teat-
 +
ında cıxıpt edir.
 +
milli, rus və
 +
dunya dramaturqla-
 +
rı əsərlərinin ta-
 +
: mapalarında dolq
 +
qun obrazlar Yaratmıtidır. Rolları:
 +
Vahid, ər (c“ Kəndci qızı, c“Yaxtı
 +
adam, M. İbrahimov), Hamlet (4 Ham-
 +
letə, V. Pekspir), Lionel (“Orlean
 +
qızıq, F. PTiller), İsgəndər (4Əlu-
 +
lərə, Məmmədquluzadə), Kamran,
 +
Nicat (“Unuda bilmirəmə, c Mahnı
 +
daqlarda qaldı, İ. Əfəndiyev), Xəy-
 +
yam (4Xəyyamə, H. Cavid), Qiyas (4PTəq
 +
Hərin yay gunləri?, Anar), V. İ,
 +
Lenin (4“ Kreml saatıq, N. Poqodin)
 +
və s. T. kinoaktyoru kimi dətanınmıit,
 +
bir sıra filmlərdə, o cӱmlədən teqə
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
H.S. Tura C,
 +
Cabbarlı) rolunda,
 +
leviziya filmlərində (“Yeddi oqul is-
 +
TəpəMə, €CƏMT kuləyiə, cCarvadarla-
 +
rın izi iləə, € YPƏK..., YPƏK...ə, 4Se-
 +
vinc buxtasıt, cDantenin yubileyiə,
 +
cBayqui gələndəə, “Qəribə adamə, cBa-
 +
bəkə və s.) diqqətəlayiq obrazlar yarat-
 +
mızpdır. c“ Atları yəhərləyinə (cQacaq
 +
Nəbix) filminin rej.-larından biri-
 +
 
 +
 
 +
380
 +
 
 +
 
 +
TURAYEV
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
dir (həmcinin bapqy rolda cəkilmiit1-
 +
 
 +
 
 +
dir).
 +
LAD AYEV Boris Aleksandrovic (5.8.
 +
1868, indiki Qrodno vil.-nin Novo-
 +
qrudok 1p1.—23.7.1920, Petroqrad)—rus
 +
tərqiqunası, Qədim 1Pərq tarixi və
 +
filologiyası və efiopiyapqunaslıq
 +
məktəbinin banisi. Rusiya EA akad.
 +
(1918). Peterburq un-tini bitirdik-
 +
dən (1891) sonra Berlin, Paris, Lon-
 +
don və İtaliya muzeylərində elmi ipi
 +
gVriniminı 18 ildən Peterburq
 +
un-tində, 1912 ildən Moskva nəfis
 +
sənətlər muzeyində ipləyirdi. “Qədim
 +
PTərq tarixi (c. 1—2, L., 1936) əsəri
 +
coqrafi və xronoloji əhatə cərcivə-
 +
sinə gerə cox qiymətlidir. T. dini və
 +
mə”nəvi mədəniyyəti tarixi inkiiYa-
 +
fın əsası sayır, sosial-iqtisadi mu-
 +
nasibətlərə ikinci dərəcəli yer ve-
 +
irdi. Siyasi tarixə daha cox diqqət
 +
ro, coqrafi amillərin əhəmiy-
 +
yətini xususilə qeyd etmipdir. Mux-
 +
təlif abidələrin (əsasən, Qədim Mi-
 +
sirə aid) eyrənilməsi və nətrində
 +
xidməti beyukdur. İ. Y. Krackovski,
 +
V. V. Struve və 6. onun pagirdləri
 +
 
 +
 
 +
olmutilar.
 +
TURALI BƏY, Turəli bəy
 +
Əlaəddin (7?—1392) — Aqqoyunlu
 +
hakimi |1388—92|. Bayandur tayfasın-
 +
dan (bax Bayandurlar) idi. Atası
 +
Pəhləvan bəyin əlumundən sonra mər-
 +
kəzləptmiyi dəevlət Yaratmaqa calıtan
 +
T.6. Qaraqoyunlularla mubarizədə mu-
 +
vəffəqiyyətsizliyə uqradı. Hakimiy-
 +
yət uqrunda gedən feodal cəkinmələri
 +
zamanı qardaptı Fəxrəddin tərəfin-
 +
dən eldurulmuzdur. :
 +
TURAN – uva MSSR-də təhər. Turan
 +
cayı sahilindədir. Sənaye kombinatı,
 +
metpə təsərrufatı: xalq teatrı var.
 +
“TURANə—1917 (iyul)—1920 (aprel)
 +
illərdə Bakıda fəaliyyət gəstərmiin
 +
mətbəə. 4T.ə-da muxtəlif məsləkli
 +
bədii əsərlərlə, dərsliklərlə yanatı
 +
İran Demokrat Partiyasının nizam-
 +
naməsi, həmcinin “Hӱmmət (1917—
 +
18), “Bakı fəhlə konfransının əx-
 +
barı, “Fuqəra sədası, c“Hurriyyətı
 +
(1913—20, Ne 41—46), € /onöauş (1920),
 +
€An öafpa?ə bolpevik qəzetləri,
 +
cMəiqələ satirik bolpevik jurnalı
 +
və s. cap olunmupldur.
 +
TURAN “OVALIRI, Turan du-
 +
zənliyi—Orta Asiyanın və Cə-
 +
nubi Qazaxıstanın duzənlik hissə-
 +
si. Cox hissəsi səhralardan (Qaraqum,
 +
Qızılqum və s.) ibarətdir. C.-dan k -
 +
petdaq və Paropamiz d-rının əndar
 +
issəsi, q.-dən Xəzər dənizi, 1Pm.-q.-
 +
dən Muqocar d-rının c. və 111. ətək-
 +
ləri, pim.-dan Turqay platosu, tim.-11.-
 +
dən Qazaxıstan xırda təpəliyi, c.-ip.-
 +
dən Tyanian və Pamir-Alay d-rı ilə
 +
əhatələnir. Ən yuksək yeri Qızıl-
 +
qumda Qamdıtau d. (922 m), ən alcaq
 +
yeri Manqıplaq y-a-nda Karagiye ce-
 +
kəkliyidir (—132 m, SSRİ-də ən alcaq
 +
Yer). İqlimi sərt kontinental, səhra
 +
tipli, c.-da subtropikdir. Cayları
 +
Amudərya və Sırdəryadır. Yoviyanlı,
 +
poranotlu və efemerli səhra bitki-
 +
ləri ustundur. Neft və qaz yataqları
 +
 
 +
 
 +
var. Suvarma əkinciliyi inkipaf
 +
etmitdir.
 +
TURAN SƏLİM (əsl adı və famili-
 +
 
 +
 
 +
yası Səlim Əli bəy oqlu Huseyn-
 +
zadə, d. 1915, İstambul)—turk bo-
 +
yakarı və heykəltərapı. Ə. H. Luseyn-
 +
zadənin oqludur. İstambul Zərif
 +
Sənətlər Akademiyasını bitirmil
 +
(1938), Parisdə sənət təcrubəsi kec-
 +
 
 +
 
 +
mipdir. Nazim Hikmətlə dost olmunt-
 +
dur. 1947 ildən Parisdə yatpayır. Mo-
 +
numental əsərlərində (freskalar, de-
 +
korativ heykəllər) realizmə, dəzgah
 +
boyakarlıqrında isə abstraksionizmə
 +
meyl gəstərir. Tablolarında azad ol-
 +
MaFa calıqlan fəhlə obrazı (4Qaba-
 +
ıq ritmləru, 1947) və sosial ziddiy-
 +
yətlər |4“Cadugər pagirdi? (1948),
 +
cBərbəzəyin ic uzuə, “Gəmi qəzasın-
 +
dan sonra, *İflas və Dircəlipə,
 +
cVahidlik və Muxtəliflikə, €MaBH
 +
arzu (1950—60-cı illər) və s. | muӱcər-
 +
rəd təkildə təsvir olunur. 60—80-ci
 +
illərdə Paris, Bordo, Lill və s. iplə-
 +
hərlərdə fərdi sərgisi acılmıltdır.
 +
Əsərlərindən cRəqqasət portreti (19 75 )
 +
Azərb.-ın Xarici Əlkələrlə Dostluq
 +
və Mədəni Əlaqə Cəmiyyətində, bir ne-
 +
cəsi Bakıda ppəxsi kolleksiyalarda-
 +
dır. Muasir incəsənət haqqında nə-
 +
zəri əsərlər yazmınpdır.
 +
Əsər v: Sanat ve toplum uzerine, 1s-
 +
tan bul, 1969.
 +
TURAC (Francolinus francolinus)—ro-
 +
yuqkimilər dəstəsinin qırqovullar fə-
 +
siləsindən qup nəvӱ. Bədəninin uz. 37
 +
sm-dək, cəkisi 400—500 q olur. Erkə-
 +
yinin beli qonurumtul-aqxallı, qarın
 +
tərəfi aq ləkəlidir|: qəhvəyi Royunlu:
 +
qu olur. Dipisi az əlvandır. Kipr-
 +
dən və Kicik Asiyadan Pimal PTərqi
 +
Hindistana qədər, SSRİ-də isə Azərb.
 +
SSR-də və Cənub-Qərbi Turkmənistan-
 +
da yayılmıtqdır. Oturaq həyat keci-
 +
rir. Otlar arasında, torpaq çzərində
 +
dӱzəltdiyi yuvaya 10-dək yumurta qoyur:
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Turac" a—dipisi: 6—erkəyi.
 +
 
 +
 
 +
18—19 gun kurt yatır. Toxum, gilə-
 +
meyvə, cucu və s. onurqasızlarla qida-
 +
 
 +
 
 +
lanır. İdman ovu obyektidir. SSRİ-
 +
də mu hafizə edilir.
 +
c“TURACI(g—qədim Azərb. xalq rəqsi.
 +
Qadınlar tərəfindən ifa olunur. Rəqs-
 +
də sifətin, əl, qol və bədənin plastik
 +
hərəkətləri ilə turac qutunun uc-
 +
ması, onun yerə dutiməsi və yenidən
 +
ucub getməsi təsvir edilir. Lirik və
 +
incə melodiyası var. Musiqi əlcusu
 +
3/4, tempi mulayim (todeqaqo), məqam
 +
əsası rast, segah və pquitərdir.
 +
TURACLI—Azərb.SSR Qax r-nunda
 +
qəsəbə. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n
 +
mərkəzindən 18 km q.-də, Alazan-
 +
Həftəran vadisindədir. ƏH. 576(1985 ):
 +
baqcılıq və tərəvəzciliklə məptqul-
 +
dur. Kərpic z-du, səkkizillik məktəb,
 +
klub, kitabxana var.
 +
 
 +
TURACOTU (Qeisap(hetpitp)—murək-
 +
kəbcicəklilər fəsiləsindən coxil-
 +
lik bitki cinsi. Yarpaqları nəvbə-
 +
li duzulən otdur. Cicək qrupu tək-tək
 +
yerlətən iri səbətdir. Toxumları dən-
 +
 
 +
 
 +
dir. Avrasiyanın mulayim qurpaqla-
 +
zi əsasən, Orta və Cənubi Av-
 +
panın d-rında) 20-dək, SSRİ-də
 +
ə o cumlədən Azərb.SSR-də 1 nəevu—
 +
adi T. (L. vulgare) var. Mepə, bar
 +
və cəmənlərdə bitir. Dekorativ bit-
 +
ki kimi becərilir. Xalq təbabətində
 +
istifadə elit.
 +
TURBELLARİLƏR—bax
 +
 
 +
 
 +
TTVPBHAMMETPH)A (lat. KaqIdiz
 +
—bulanıq--...metriya)—bulanıq MY-
 +
hitin asılı halda olan Hissəciklə-
 +
rinin udduqu ipıqın intensivliyi-
 +
nin əlculməsinə əsaslanan miqdari
 +
kimyəvi analiz usulu. Dispers faza
 +
hissəciklərinin ipıqı udması və ya
 +
onun intensivliyini zəiflətməsi Yal-
 +
nızhissəciklərin sayından deyil, on-
 +
ların forma və əlcuӱlərindən, səthi-
 +
nin xarakterindən asılıdır. Turbi-
 +
dimetrik analiz usulu fotometrik
 +
usullarla təyin oluna bilməyən kom-
 +
ponent rin tə yinində iplədilir.
 +
 
 +
TURB (fr, turbine, narT. turbo, tur-
 +
İp:5—beyuk sur”ətlə fırlanma, bu-
 +
rulqan)—pərli (kӱrəkli) muhərrik:
 +
buxar, qaz və ya su axınının kinetik
 +
enerjisini rotorun mexaniki fırlan-
 +
ma enerjisinə cevirir. İppilək cis-
 +
MHH HƏBYHƏ ər buxar T.-i, hidrav-
 +
lik T. və qaz Q.-i kimi qruplara ay-
 +
 
 +
 
 +
Kirpikli
 +
 
 +
 
 +
r. lır. Stasionar buxar Q.-i və qaz
 +
.-H intiqal kimi elektrik cərəyan
 +
generatorlarınla (bax Turbogenera-
 +
tor), mərkəzdənqacma kompressorla-
 +
rında və havaufurənlərdə (bax Qur-
 +
bokompressor), qidalandırıcı, yana-
 +
caq və yaq nasoslarında (bax 0-
 +
nasos aqreqatı) iplədilir. Buxar və
 +
qaz nəql. Q.-lərindən gəmi muӱhərrik-
 +
ləri kimi, qaz turbinlərindən təy-
 +
yarə mӱhərrikləri (bax Turboreaktiv
 +
mӱhərrik) kimi, hidravlik turbinlər-
 +
dən isə su-elektrik stansiyalarında
 +
istifadə olunur. T. yuksəksur”ətli,
 +
iqtisadi cəhətdən səmərəli və guclu-
 +
dur. Yuksəktəzyiqli itilək cisim uc-
 +
luqdan (daralan kanaldan) buraxılır
 +
və rotora birlətdirilmii pərlər ara-
 +
sına daxil olub toru fırlandı-
 +
ır. 1980 ildə SSRİ-də Kostroma
 +
1RES-ində dunyada ən guclu buxar
 +
turbiçi ipə salınmındı.
 +
 
 +
TURBİN AQREQATI—bir val uzərin-
 +
də sərt bərkidilmiti turbin və itllək
 +
mapın. İplək matın elektrik gene-
 +
ratoru, nasos, kompressor və s. ola
 +
 
 +
 
 +
bilər. |
 +
 
 +
TURBİN QAZIMASI —turboburdan
 +
istifadə etməklə qazıma usulu: fır-
 +
lanma qazımasının bir nəvu. Rotor-
 +
la qazımadan fərqli olaraq bu usul-
 +
da suxuru qazımaq ucun lazımi ener-
 +
ji baltaya bilavasitə, yəni qazıma
 +
kəmərini fırlatmadan quyudibindəki
 +
turboburla verilir. Nasoslarla quyuya
 +
vurulan qazıma məhlulu turbobur va-
 +
lını fırladan enerji mənbəyidir.
 +
T.q. maili qazımada, dərin, cox dərin
 +
quyular qazılmasında daha cox tətbiq
 +
edilir. Paropkalı baltalarla qazı-
 +
mada kicik dəvrlu, almazlı balta-
 +
larla qazımada isə yuksəkdəvrlu tur-
 +
boburlar iplədilir. T.q. SSRİ-də
 +
50-ci illərin əvvəllərindən əsas qa-
 +
zıma usuludur: Hazırda neft və qaz
 +
quyuları qazılmasının umumi həcmi-
 +
nin 70—8096 -ini təpkil edir. T.q.-nda
 +
əldə olunan mak. dərinlik 13 km-ə ca-
 +
tır (1983). Bax Qazıma.
 +
 
 +
TӰRB N YARLARI–-surtku yaqları,
 +
buxar və su turbini, turbonasos, tur-
 +
 
 +
 
 +
TURQAY
 +
 
 +
 
 +
381
 +
 
 +
 
 +
bokompressorlu mapınlardakı val və
 +
kəməkci mexanizmləri yaqlamaq və ya
 +
soyutmaq ucun, dəvri sistemlə iptplə-
 +
yən digər sənaye mexanizmlərində isə
 +
ipci maye kimi istifadə edilir. T.y.
 +
az kukurdlu parafinsiz və ya kukurd-
 +
lu parafinli neftlərdən dərin təmiz-
 +
 
 +
 
 +
lənmə usulu ilə alınan distillat yar- .
 +
 
 +
 
 +
larıdır. 502S-də əzluluyu 20—23 sst
 +
olan T.y. coxsur”ətli turboaqreqat-
 +
larda, 28—48 sst əzluluklu isə ki-
 +
cik sur”ətli və guӱclu, həmcinin gəmi
 +
tu bə etetlarinla itlədilir.
 +
 
 +
TURBİNO QƏBİRİSTANI— Kama
 +
cayı sahilində arxeoloji abidə. E.ə.
 +
m 15—14 əsrlərə aiddir. Təqr. 200
 +
qəbir apkar edilmiidir. İnsan ske-
 +
letləri qalmamıpdır. Dəfn avadan-
 +
lıqRı daii (caxmaqdaiıdan ox və ni-
 +
 
 +
 
 +
və ucluqları, bıcaq, qapov, nefrit--
 +
 
 +
 
 +
dən uzuk və s.), tunc (nizə, bıcaq, bal-
 +
ta, bəzək əpyaları və s.) və ə
 +
(qolbaq hissəsi və s.) əpyalardan iba-
 +
 
 +
 
 +
Ta
 +
URBOBӰR, turbin qazıyı-
 +
cı s ı— hidravlik turbinlər vasitə-
 +
silə qazıma baltasına bilavasitə qu-
 +
yu dibində fırlanma hərəkəti verən
 +
muhərrik. Əsasən, neft, qaz və ppaxta
 +
quyularının qazılmasında tətbiq olu-
 +
nur. Dunyada ilk dəfə olaraq M.
 +
apelyutlinikovun (N. A. Kornev və
 +
 
 +
 
 +
S. M. Volox ilə birlikdə) ippləyib:
 +
 
 +
 
 +
hazırladıqı reduktorlu T. 1924 ildə
 +
Suraxanı mə”dənlərində tətbiq edil-
 +
mipdir. Bu tip T.-dan SSRİ-də 1934
 +
ilədək istifadə edilmipidir. 1935 il-
 +
də P. P. PTumilov, R. A. İoannesyan,
 +
Ə. İ. Taqıyev və M. T. Qusman tərə-
 +
findən təkmillətdirilmiy və reduk-
 +
torlu yeni T. tipləri ixtira edil-
 +
mipdir (bax Qazıma). T., əsasən, me-
 +
tal boru gevdədən, kecirici, nippel,
 +
val, valın dayaqlar sistemi və vala
 +
geydirilmitp turbinlərdən ibarətdir.
 +
Turbinlər xususi profilə malik, bi-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
FİL hü...
 +
— ni..
 +
 
 +
 
 +
PPəg, 1. A7PP tipli turooburun sxematih
 +
ppəkli: 1—ppindel seksiyası: 2—turbin
 +
seksiyasıy 3—kecirici.
 +
 
 +
 
 +
ri digərinə geydirilmiit pərli disk-
 +
lərdən ibarətdir. T.-da mayeni istiqa-
 +
mətləndirən diskə stator, valın ci-
 +
vində oturdulmuqi pərli diskə isə
 +
rotor deyilir. Qazıma zamanı T. qa-
 +
zıma kəmərinə baqlanaraq quyuya endi-
 +
rilir. T.-un valına isə qazıma balta-
 +
sı baqlanır. Qazıma boruları vasi-
 +
təsilə vurulan qazıma məhlulu tur-
 +
binin rotor pərlərindən kecərək reak-
 +
tiv fırlanma quvvəsi yaradır, balta
 +
baqlanmıml valı fırladır və nəti-
 +
cədə balta suxuru qazıyır. Valın
 +
fırlanma surəti və onda yaranan gӱc
 +
 
 +
 
 +
2 3
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
c Q ab
 +
3 İİ. ——-—” sz dar
 +
eki İİ 1
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
1
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
a ai 5 —--cərxiaky-/-r-—- soba YY əə yi x
 +
 
 +
 
 +
əəə Ən HA MSN SA ti“ ““ “4 Ka
 +
. |
 +
 
 +
 
 +
o mn
 +
 
 +
 
 +
turbinlərin sayından, pərlərin pro-
 +
filindən, valın dayaqlar sisteminin
 +
tipindən, qazıma məhlulunun miqda-
 +
rından və s.-dən asılı olur. Valın
 +
fırlanma momentini artırmaq ucun
 +
coxseksiyalı (2—3 və daha artıq) T.-
 +
dan istifadə edilir (pək, /, 2).
 +
 
 +
Muasir T.-da turbinlərin sayı 350
 +
və daha cox olur. Hər seksiyanın uz.
 +
V m-ə turbinlərin sayı isə 100-ə ca-
 +
tır. Q.-da yaranan fırlanma sur”əti
 +
dəq-də 395—1250 dəvrədək, guc isə 15—
 +
Z5Ə0 a.q. ola bilər. Hazırda qazımada
 +
appaqıdakı T.-lardan istifadə olu-
 +
nur: uc seksiyalı (ipindelli, aktiv
 +
turbinli, almaz ucluqlu baltalarla qa-
 +
zımada iplədilən və maili qazımada
 +
iplədilən T. Qazıma iqəraitindən ası-
 +
lı olaraq muxtəlif diametrli (164,
 +
185, 172, 195, 240 mm və s.) T.-lar
 +
istehsal edilir. Azərb.SSR Saatlı
 +
r-nunda layihə drikliyk 15 km olan
 +
kəpfiyyat quyusu T.-la qazılır.
 +
TURBOVENTİLYATORLU MUHƏR-
 +
RİK (TM)—əsas dartı quvvəsi ven-
 +
tilyatorun (ataqı təzyiqli kompres-
 +
sorun) əmələ gətirdiyi hava tırnarı
 +
vasitəsilə yaradılan aviasiya qaz-tur-
 +
bin mӱhərriki. İkikonturlu turbore-
 +
aktiv MYhəppHK nevudur (bax Aviasi-
 +
ya mӱhərriki). Xarakteristikalarına
 +
gərə TM birkonturlu turboreaktiv
 +
mӱhərriklə uturbovintli mӱhərrik
 +
arasında kecid təpkil edir. Birkon-
 +
turluya nisbətən ustun cəhətləri: yuk-
 +
sək dərəcədə qənaətli, habelə havaya
 +
qalxdıqda, kicik və orta sur”ətlərlə
 +
ucduqda dartı xarakteristikaları-
 +
nın Yaxtı olmasıdır. 70-ci illərdən
 +
baplayaraq TM-in sərnipin və nəql.
 +
təyyarələrində tətbiqi geniplənir.
 +
Məs., İL-86 aerobusunda hər birinin
 +
dartı quvvəsi 128 kn-a yaxın dərd
 +
TM qoyulmutdur.
 +
 
 +
 
 +
Əd. Teorila dvuxkonturnıx turboreak-
 +
tivnıx dviqateleN, M., 1979.
 +
 
 +
 
 +
TURBOVİNTLİ MUHƏRRİK (TVM)
 +
—aviasiyada iplədilən qaz turbinli
 +
mӱhərrik. Dartı quvvəsini, əsasən,
 +
qaz turbini ilə hərəkətə gətirilən
 +
hava vinti, qismən isə reaktiv ucluq-
 +
dan (soplodan) cıxan qaz axını yara-
 +
dır. Kicik və orta ucu sur”ətlərin-
 +
də qənaətli olduqu ucun TV M-dən sər-
 +
HHITHH və yuk təyyarələrində, habelə
 +
vertolyotlarda istifadə olunur. So-
 +
vet təyyarələrindən Tu-114, İl-18,
 +
An-10, An-24-də TVM qoyulmutdur.
 +
 
 +
TYPBOBÖ3 (mupöun “- rusca voz, vo-
 +
zith—aparmaqq yəqni turbinlə hərəkə-
 +
tə gətirilən)—ilkin muhərriki qaz
 +
turbini olan lokomotiv. T.-da ucuz
 +
neft məhsullarından (məs., mazutdan)
 +
istifadə TAT: Bax Qazoturbovoz,
 +
TURBODETANDER—bax Detander.
 +
 
 +
TURBOKOMPRESSOR—1) qazı sıx-
 +
maq və əturmək ucun kӱrəkli (mərkəz:
 +
dənqacma və ya oxlu) kompressor: por-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
sın.
 +
 
 +
 
 +
PPək. 2. A7PP tipli turboburun ppindel seksiyası? /——-gevdəy 2—atpaqı seksiyanın
 +
geciricisiy 3—dayaq) a—yan kipcək, 5—valın oymaqı:z 6—diyircəkli yataq, 7—
 +
nippel: 8—ppindelin valı: 9—gecirici,
 +
 
 +
 
 +
ppenli kompressora nəzərən yuksək
 +
f.i.ə. əldə etməyə imkan verir və etu"
 +
rulən qaz axınında təzyiq deyuӱnməsi-
 +
nin qariyısını alır. 2) Turbokom-
 +
 
 +
 
 +
Myhənpisis Mn iL
 +
sarğını brranişsayasaın kalan ə
 +
ui...
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Qaz turbini intiqalə
 +
lı turbokompresso-
 +
run sxemi: 1—qazın
 +
verilitpini tənzim"
 +
TƏMƏK ucun HubiXbim
 +
borucu qu: 2—qaz tur-
 +
ÜHHHHHH poTopy, 3—
 +
turbinin soplo ana.
 +
ratış 4—kompresso-
 +
run rotoru.,
 +
 
 +
 
 +
pressor mӱhərrikinin əsas aqreqatı:
 +
bir-birilə mexaniki barlı olan kom-
 +
pressordan və qaz turbinindən ibarət-
 +
 
 +
 
 +
ir (məK.). .
 +
TURBOGENERATOR—buxar və ya qaz
 +
turbini ilə fırladılan yulasamı
 +
sinxron cərəyan generatoru. Q.-un TƏ”-
 +
sirlənmə dolaqı qeyri-apkar qutblu
 +
rotorda, ucfazalı iiilək doları isə
 +
statorda yerlətdirilir. Rotorun fır-
 +
lanma tezliyinin (t) TƏ İHHHHAƏ f np
 +
pərtindən istifadə edilir: burada
 +
1— dəyiiyən cərəyanın tezliyi: r—qutb
 +
cutlərinin sayıdır (İES ucun olan
 +
T.-larda r=1: AES-lərdə ==2). Səna-
 +
ye T.-unun gucu 800—1200 Mvt-dır.
 +
SSRİ-də butun elektrik enerjisinin
 +
8096-i T.-lar vasitəsilə hasil olunur.
 +
TURBONASOS AQREQATI —turbin-
 +
dən (buxar, qaz turbinindən və s.) və
 +
onun hərəkətə gətirdiyi (cox vaxt re-
 +
duktor vasitəsilə) bir və ya bir necə
 +
nasosdan ibarətdir. Energetik qurqru-
 +
larda (məs., İES-lərdə) qidalandırı-
 +
cı nasos kimi, reaktiv muhərriklər-
 +
də (məs., yanacaqı nasosla vurulan
 +
maye yanacaqlı raket muhərriklərin-
 +
də), suvarma qurqularında və s.-də tət-
 +
iq olunur. | |
 +
TURBӦREAKTİV MUHƏRRİK —
 +
kompressorlu qaz-turbinli muhərrik,
 +
qaz turbini kompressorun intiqalına
 +
tə”sir edir, dartı quvvəsi isə muhər-
 +
rikin soplosundan cıxan sıxılmıpnl
 +
qazların reaktiv quvvəsi nəticəsində
 +
yaranır. T.m. səsdənsur”ətli təyyarə-
 +
lərdə (Ty-134, Ty-154, Yak-42, İl-86
 +
və s.) əsas muhərrik kimi, ipaquli
 +
qalxıb-enən təyyarələrdə isə qaldırı-
 +
cı muhərrik kimi tətbiq olunur. Dar-
 +
tı quvvəsi bir necə ?tt-a catır. Bax
 +
həmcinin Aviasiya mӱhərriki.
 +
TURBOXOD—buxar turbini və ya
 +
qaz turbini ilə hərəkətə gətirilən
 +
KƏNH.
 +
TURBULENT AXIN (var, turbulentus
 +
—gur, nizamsız)—maye və qazın hərə-
 +
kət formalarından biri, bu zaman on-
 +
ların elementləri mӱrəkkəb trayekto-
 +
iyalar ӱzrə qərarlaptmamıiy nizamsız
 +
ərəkət edərək maye və qaz qatlarının
 +
intensiv qarımpmasına səbəb olur. Mu-
 +
rəkkəb daxili qurulutuna, axının
 +
en kəsiyində orta sur”ətin paylanma-
 +
sına və inteqral xarakteristikaları-
 +
na gərə laminar axından fərqlə-
 +
nir.
 +
TURQAY—Qazax.SSR-in Turqay və Ak-
 +
tubinsk vil.-lərində cay. Uz. 825 km,
 +
həvzəsinin sah. 157 min km?. Qaza-
 +
xıstan xırda təpəliyindən bapylanan
 +
Jaldama və Qara Turqay caylarının
 +
birləptməsindən əmələ gəlir. Axarsız
 +
 
 +
 
 +
382
 +
 
 +
 
 +
TURQAY VİLAYƏTİ
 +
 
 +
 
 +
PQalkarteniz cəkəkliyində qurtarır.
 +
Əsasən, qar suları ilə qidalanır.
 +
 
 +
TURQAY VİLAYƏTİ—Qazax.SSR-də
 +
vil. 1970 il noyabrın 23-də təkil
 +
edilmindir. Sah. 111,9 min km?, ƏH,
 +
309 min (1984, 1 yanvar). 10 r-pu, 3
 +
ipəhəri, 1 pitq var. Mərkəzi Arkalık
 +
 
 +
 
 +
iy.-dir.
 +
 
 +
alir. T.v. Turqay platosu və Tur-
 +
qay cəkəkliyinin c. hissəsində və Qa-
 +
zaxıstan xırda təpəliyinin q, kəna-
 +
rındadır. Ən yuksək nəqtəsi 478 m-
 +
dir. İqlimi kəskin kontinentaldır.
 +
Orta temp-r yanvarda —17,72S, iyul-
 +
da 21 —242S-dir. İllik yaqıntı 22(0—
 +
280 mm. Əsas cayı İpim (İrtıtın sol
 +
qolu) və Turqaydır. Coxlu gəl var
 +
(ən bəyuyu Sarıkopa). Ərazinin cox
 +
hissəsində qonur və boz torpaqlarda
 +
Yovppanlı-pporanotlu və taxılotlu-
 +
yoviyanlı bitkilər yayılmınidır. Xam
 +
BƏ dincə qoyulmuiy torpaqların mə-
 +
nimsənilməsi ilə əlaqədar vil.-in
 +
iym.-p. hissəsindəki torpaqların cox
 +
hissəsi pumlanmındır, Heyvanları:
 +
sunbulqıran, ərəbdovtanı, tarlasica-
 +
nı, ilan, gərtənkgələ və s, Su qupila-
 +
 
 +
 
 +
rı var,
 +
 
 +
Əhali. Qazaxlar, ruslar, ukray-
 +
nalılar, almanlar, loruslar, ta-
 +
tarlar və 6. yapayır. Orta sıxlıq
 +
 
 +
 
 +
1 km?-də 2,8 nəfərdir (1984). Hləhəp
 +
əh. 3394 -dir. Pəhərxəri: Arkalık,
 +
Yesil, Derjavinsk,
 +
 
 +
Təsərrufat. İqtisadiyyatında dəm-
 +
(ə taxılcılıq, ətlik-yunluq heyvan-
 +
darlıq, k.t. xammalı e”malı, fay-
 +
dalı qazıntı. hasilatı ustundur.
 +
Mə”dən (boksit və odadavamlı gil-
 +
lər), tikinti materialları, yeyinti
 +
(un, yar, ət), yungul (yunun ilkin e”ma-
 +
lı) sənayesi, gicik İES-lər (gəti-
 +
rilmə kəmurlə itləyir) var. K.t. tor-
 +
paqlarının cox hissəsi otlaq və bi-
 +
cənəklərdir. K.t. məhsullarının co-
 +
xunu əkincilik verir. Əsasən, butda,
 +
qismən arpa, darı, yem bitkiləri, kar-
 +
tof, tərəvəz və s. əkilir. Heyvandar-
 +
lıqda davarcılıq əsas yer tutur. Qa-
 +
ramal donuz, qui, at da saxlanır.
 +
 
 +
ənubi Sibir d.y. magistralı vil.-
 +
in ərazisindən kecir (Yesildən Ar-
 +
kalıka qol ayrılır". Avtomobil və
 +
hava nəql. var. T.v. Lenin ordeni ilə
 +
təltif olunmutdur (1973).
 +
 
 +
M ədəni quruculuq. Vil.-də peda-
 +
qoji in-t, 2 muzey (o cumlədən Aman-
 +
gəldi k.-də Amangəldi İmanovun xa-
 +
tirə muzeyi), musiqili dram teatrı
 +
və s. var. cQorray tanı (c“Turqay ilə-
 +
fəqiə, 1971, qazax dilində) və cTur-
 +
qayskaya novg (1971) vil. qəzetləri cı-
 +
xır. Yerli radio verilitləri qazax
 +
və rus dillərindədir. Moskva və Al-
 +
ma-Atadan radio veriliiləri retran-
 +
slyasiya olunur.
 +
 
 +
TURQAY PLATOSU — Qazax.SSR-in
 +
iym.-q.-ində platoyabənzər qalxım. Q.-
 +
də Cənubi Ural və Muqocar d-rı,
 +
i1.-də Qazaxıstan xırda təpəliyi ara-
 +
sındadır. PTm.-dan c.-a 630 km, 1ip.-dən
 +
q..ə 300 km məsafədə uzanır. Hund.
 +
200—300 m-ə qədərdir. T.p.-nu tim.-dan
 +
c.-a Turqay cəkəkliyi (uz. 800 km, eni
 +
20—75 km) kəsib kecir. İqlimi kəs-
 +
kin kontinentaldır. 1Pm. hissə cel,
 +
c. hissə yarımsəhra zonasındadır.
 +
Dəmir filizi, qonur kəcur və s. ya-
 +
taqları var.
 +
 
 +
TURQAY FAUNASI, indriko-
 +
teri faunas ı—Oliqosen dəv-
 +
rundə Mərkəzi Asiyada və Qazaxıstanda
 +
taqpamıqd Heyvanların, xususilə mə-
 +
 
 +
 
 +
məlilərin məcmusu. T.f.-nı ilk də-
 +
fə Qərbi Qazaxıstanın Turqay cəkək-
 +
liyində (adı da buradandır) A. A.
 +
Borisyak eyrənmindir. T.f.-nın əsas
 +
pumayəndələri təkdırnaqlılardan:
 +
indrisoterilər (ikinci adı da bu-
 +
radandır), xırda allaseropslar, hi-
 +
rakodontlar, bataqlıq gərgədanları—
 +
aminodontlar, həmcinin tapiroidlər,
 +
halikoterilər olmutdur. T.f.-nda
 +
cucuyeyənlərin, yırtıcıların, gəmi-
 +
ricilərin, doviankimilərin, cutdır-
 +
naqlıların və s.-nin də numayəndə-
 +
ləri olmutdur. Bundan baptqa T.f.-
 +
nda quiların, tısbaqaların, balıqla-
 +
rın, cuӱcuӱlərin, molyuskların qalıq-
 +
ları da rast gəlir.
 +
 
 +
TURQAY FLORASI —Paleogen dəv-
 +
rundə Ashyanın, Avropanın və 1Pima-
 +
li Amerikanın im, hissələrində ya-
 +
Yılmınl enliyarpaqlı flora, Ust
 +
Tabaitir yaqilı mulayim-isti iqlimli
 +
floradan əmələ gəlmiidir. T.F. ucun
 +
tipik olan yarpaqlı aqac cinslərin-
 +
dən—Dpabalıd, cəkə, likvidambar,
 +
komptoniya və b., iynəyarpaqlılardan—
 +
metasekvoya və bataqlıq sərvini gəs-
 +
tərmək olar. T.f. inkipaf edib təd-
 +
ricən Asiyadan Avropaya kecərək, ora-
 +
da geni yayılmınn, Poltava florası-
 +
nı sıxıtidırmıit, Miosendə isə onu
 +
 
 +
 
 +
tamam əvəz etmipdir: bununla belə əz:
 +
 
 +
 
 +
tərkibində Poltava florasının bəzi
 +
elementlərini də saxlamındır. T.f.-
 +
nda muasir dəvrdə Azərb.SSR-də bir
 +
cox flora elementlərinə rast gəlinir.
 +
TӰRQOR (son lat. siqroq — itipmə,
 +
dolma: lat, Siqreqe—dolmuyi, ptiimi)
 +
—huceyrə qilafının gərgin halı.
 +
Canlı bitki huceyrəlzrində huceyrə
 +
pirəsinin osmotik təzyiqi xarici mu-
 +
hitin osmotik təzyiqinə nisbətən hə-
 +
mipə yuksək olur. PPoranlıq bitkiləri
 +
vəgəbələk hӱceyrələrində daxili təz-
 +
yiq ilə xarici təzyiq arasında olan
 +
fərq 50—100 atm.-ə qalxa bilir. Bu
 +
pəraitdə suyun öeiyk sur”ətlə hyue)-
 +
rəyə daxil olması, huceyrə məhtəviy-
 +
Yatının tpitməsi, onun qilafa təzyi-
 +
qi, qilafın gərginlətməsi və onda
 +
daxilə doqru yenəlmit T. təzyiqinin
 +
əmələ gəlməsi tə”min olunur ki, bu
 +
da suyun huceyrəyə daxil olmasını
 +
tənzim edir.
 +
TURQUNBAYEVA Mukərrəmə (29.9.
 +
1913, Fərqanə—20.11.1978, Dapkənd) —
 +
əzbək sovet balet |
 +
artisti, baletmey-
 +
ster, pedaqoq. SSRİ
 +
xalq artisti (1959),
 +
SSRİ, Dəvlət mu-
 +
laureatı
 +
(1946, 1951, 1973).
 +
1953 ildən Sov,
 +
İKP uzvu, 1929—
 +
54 illərdə Səmər:
 +
qənd Musiqili
 +
Dram Teatrında (“7
 +
(sonralar Ə. Nəvai | De,
 +
ad. Opera və Balet |
 +
Teatrı) ipləmii, ilk əzbək balet-
 +
lərinin tamaaya qoyulmasında ii1-
 +
tirak etmipdir. Partiyaları: P1a-
 +
hidə (4 PPahidə?, F. Tal), Aqbilək
 +
(“Aqbiləkə, S. Vasilenko), Guləndam
 +
(*Guləndamə, Y. Brusilovski) və s.
 +
1957 ildə -“Bahorə xalq rəqs ansamb-
 +
lını təpkil etmii, ansamblın bədii
 +
rəhbəri və baletmeysteri olmuyidur.
 +
Lenin ordeni, 2 balqa orden və medal-
 +
larla təltif edilmiiydir.
 +
TYPTYT 3AHM (Turgut Zaim) (1906—
 +
9,.5.1974, İstambul)—turk boyakarı
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
kafatı
 +
 
 +
 
 +
və qrafiki, Paris (1924—28) və İstam-
 +
bul əri ildə bitirmindir) rəssam-
 +
lıq akademiyalarında oxumuldur.
 +
4“ Mustəqil Rəssamlar və Heykəltərain-
 +
lar Birliyiənin və“D ni li
 +
idi (bu qrupun uzvləri Qurkiyə bədii
 +
sənətinin əzunə məxsus xususiyyətləri-
 +
nin saxlanılmasına calıptırdılar),
 +
Əsərləri: “Xalqın Ataturkə ə
 +
darlıqrı (1933), “Yuruӱklərə, *alca-
 +
cı qadınlarg (hamısı İstambuldakı
 +
Boyakarlıq və Heykəltəraiilıq Muze-
 +
yindədir) və s. 1978 ildə Bakıda keci-
 +
rilmin “Muasir turk boyakarlıqıq
 +
sərgisində T.Z.-in * Milli teatr tama-
 +
ipasızq və FDaq sakinləri (1967) tab-
 +
loları numayit etdirilmitdir.
 +
TYPTYTAY (Turgutlu)— IypkH)əqə mə-
 +
hər. Manisa: ilində, Gediz cayı dərə-
 +
sindədir. D. y. st. Əh, 41 min (1970),
 +
Pambıqtəmizləmə və yar e”malı muəs-
 +
sisələri var. |
 +
TӰRDA (Tiqda)—Rumıniyada ipəhər,
 +
ƏH. 58 min (1981). Tikinti material-
 +
ları və keramika mə”mulatı istehsa-
 +
lı mərkəzidirq Metal e”malı, Yeyinti
 +
sənayesi, xlor-soda z3z-du var.
 +
TURDAİY (Taqdaz)—Rumıniyada Neo-
 +
lit dəvrunə (e.ə. 4—3-cu minilliyin
 +
əvvəli) aid arxeoloji MƏDƏNİYYƏT,
 +
Tapıldıqı eyniadlı kəndin adı ilə
 +
adlandırılmımndır. Q. mədəniyyəti
 +
tayfaları ibtidai əkincilik və mal-
 +
darlıqla məpqul olmuiq, koma və qaz-
 +
malarda, sonralar yerustu evlərdə
 +
yapamılplar. Mikrolitlər, dai bal-
 +
talar, mis əiyyalar və gil qablara tə-
 +
saduf edilmitdir. Əlulər (beyru us-
 +
tə, bukulu vəziyyətdə) Yaqpayınd Yerin-
 +
də dəfn olunmutdur. Məskənlərin
 +
birində (Tartariya), uzərində ppumer-
 +
lərdən (e.ə. 3-cu minilliyin baiylan-
 +
qıcı) əvvəl Mesopotamiyada məvcud
 +
olmuti yazı iparələri olan 3 gil ləv-
 +
hə tapılmıtdır.
 +
 
 +
Əd. FedorovQq. B.,
 +
L. L., Arxeoloqin Rumınii, M.., 1973
 +
TURDI (təxəllusu Fəraqi) (?7—
 +
təqr. 1700)—ezbək pairi. Hətərxa-
 +
nilər istibdadı əleyhinə 1685—86
 +
illər xalq ӱsyanında ittirak etmiil-
 +
dir. Divanı qalmılndır. Satirik
 +
iee"rlərində (4“Subhanqulu xana həcvə,
 +
cTundməcaz bəylərə hə s.) xalqa zӱlm
 +
edən hakim təbəqələrin əzbatınalı-
 +
qı ifia olunur. Tacik dilində də
 +
yazmındır.
 +
 
 +
 
 +
Əsəri:
 +
1951,
 +
 
 +
 
 +
PolepvoVv
 +
 
 +
 
 +
İzbr. proizv., TamkeHT,
 +
 
 +
 
 +
TURE (Topqe) Seku, Əhməd Seku (9.1,
 +
 
 +
 
 +
1922, Farana pp. — 27.3.1984, ABİT,
 +
Ohayo tptatı, Klivlend: Kovakridə
 +
dəfn olunmutpdur)—Qvineya Resp.-sı-
 +
NIN dəvlət və siyasi xadimi, *Xalqlar
 +
arasında sulhu məhkəmlətməyə gərə
 +
Beynəlxalq Lenin mukafatı laureatı
 +
(1961). Kəndli ailəsivdə anadan ol-
 +
mupdur. 1936—37 illərdə Konakri
 +
i1.-ndə texniki litseydə təhsil almıpip-
 +
dır. Gənc yailarından siyasi və həm-
 +
karlar ittifaqları hərəkatında fəal
 +
iptirak etmitdir. 1952 ildən Qvine-
 +
ya Demokratik Partiyasının baiq Ka-
 +
qibi, 1958 ildən mustəqil Qvineya
 +
Resp.-sının prezidenti, 1958—72 il-
 +
lərdə eyni zamanda həkumət baicısı
 +
idi. Dəfələrlə SSRİ-də rəsmi dost-
 +
tuq səfərində olmuttdu. A ra xalq-
 +
parının milli azadlıq mubarizəsinə
 +
lair bir sıra əsərlərin mӱəllifidir.
 +
 
 +
Əsərləri: Nezavisimal Qvinei
 +
Stathi i reci, per. s frani,, M., 1960:
 +
L"Afrique et İla Revolution, Paris, (19671
 +
 
 +
 
 +
TURGENEV
 +
 
 +
 
 +
383
 +
 
 +
 
 +
TURİZM (fr. Kopqyetle, (oiq—gəzin-
 +
ti, ə AYƏ vaxtda səyahət, fəal
 +
istirahət nəevlərindən biri. HH-
 +
sanın səhhətini yaxtılatdırır, ip
 +
qabiliyyətini artırır, gəruiq dairə-
 +
sini genitləndirir və s. Əz əlkəsi
 +
daxilində gəzintiyə daxili (milli)
 +
T., vətəndən kənarda gəzintiyə xarici
 +
T. deyilir. Səyahətin məqsədindən
 +
asılı olaraq ekskursiya T.-i,
 +
idman 1.-i, iəhərdənkənar
 +
T. və s. məvcuddur. T. əsasən turist
 +
idarələri tərəfindən qabaqcadan proq-
 +
ramlaipdırılmınn mutətəkkil, qis-
 +
mən də ayrı-ayrı ipəxslərin muəyyən-
 +
ləpdirdiyi qeyri-mutəpnəkkil səyahət-
 +
lərdən ibarət olur. |
 +
SRİ-də turizm. Rusiyada ilk T,
 +
təpkilatı 1885 ildə Peterburqda (Lip-
 +
sonun “Dunyanın butun əlkələrinə ic-
 +
timai səyahət in muəssisəəsi) yara-
 +
dılmındır. 1887—1914 illərdə Mos-
 +
kva, Tbilisi, Kiyev, Odessa, Riqa və
 +
s. iəhərlərdə də belə xırda turist
 +
təpkilatları fəaliyyət gəstərmindir.
 +
ovet T. Hərəkatı 20 əsrin əvvəl-
 +
lərinə təsaduf edir. İlk sovet tu-
 +
rist tipkilatı—Xalq Maarif Ko-
 +
missarlıqının (XMK) məktəb ekskur-
 +
siyaları burosu 1918 ildə yaradıl-
 +
mıtpdır. Sonralar “Sovetski turistə
 +
(1928) və *İnturistə (1929) səhmdar cə-
 +
miyyətləri təpkil edilmindir. SSRİ
 +
MİK-nin qərarı ilə (1936) T. səyahət-
 +
lərinə rəhbərlik XİHİMPQ-ə tap-
 +
plırılmıln, onun tabeliyində Turist-
 +
Ekskursiya İdarəsi (TEİ) yaradıl-
 +
mınpdı. 1962 ildə TEİ-lər T. PQurala-
 +
rına (TP1) cevrilmipt, Moskvada Mər-
 +
kəzi Turizm PQurası (MTP1) yaradıl-
 +
mınpdır.
 +
Sov.İKP MK, SSRİ Nazirlər So-
 +
veti və XİHİMİ1-nin cƏlkədə turiz-
 +
mi və ekskursiyaları daha da inki-
 +
tpaf etdirmək tədbirləri haqqında
 +
qərarı (1969) ilə əlaqədar MTPP Mər-
 +
kəzi Turizm və Ekskursiyalar PPura-
 +
sına OMTEP1) cevrilmitdir. İndi
 +
MTEİP dunyanın ən beyuk turist təi1-
 +
kilatlarından olub, ildə 30 mln.-dək
 +
turistə və 150 mln.-dək ekskursiyacı-
 +
ya xidmət edir. T. hərəkatının ge-
 +
nippliyinə gərə SSRİ dunyada birin-
 +
ci yeri tutur. 1983 ildə MTELP-nın
 +
xətti ilə ekskursiyalarda 200 mln.-dan
 +
cox adam iptirak etmiktdir.
 +
 
 +
T.-i təbliq edən nəirlər: €Ty-
 +
ristə—UİHİMPQT-in aylıq illustra-
 +
siyalı jurnalıscTuristiceskiye mari-
 +
rutırv— TİHİMİİT1 MTEPQ-nın vaxta-
 +
itırı nəir edilən prospekti, *Pute-
 +
pestviye v SSSRı (rus, ingilis, fran-
 +
sız və alman dillərində)—SSRİ Na-
 +
zirlər Soveti yanında Bai Xarici Tu-
 +
rizm İdarəsinin xarici turistlər
 +
ucun illustrasiyalı jurnalı və s,
 +
Azərb. Turizm və Ekskursiyalar P1u-
 +
rasının, Azərb.SSR ban Xarici Tu-
 +
rizm İdarəsinin (1984 ildən) Azərb.
 +
rus, ingilis dillərində vaxtapırı
 +
illustrasiyalı turist prospektləri
 +
və ə letləri (“Azərbaycan SSRə,
 +
cBakız, “İcərinəhərə və s.) nər
 +
edilir.
 +
 
 +
Beynəlxalq turizm (B.t.)—19 əsrin
 +
ortalarından inkipafa ballamıi,
 +
20 əsrin 2-ci yarısından kutləvi xa-
 +
 
 +
akter dapıyır. . Avropa (İspaniya,
 +
Na İsvecrə və 6. əlkələr) dun-
 +
yanın əsas T. regionudur. Sosializm
 +
birliyi əlkələrinin B.t. əlaqələri xey-
 +
li genitplənmitdir. İkinci əsas B.t.
 +
regionu Amerikadır (AB1P1 və Kanada),
 +
 
 +
 
 +
SSRİ-də T. sahəsində dəvlət siya-
 +
sətini daxili T. uzrə XİHİMPİQ,
 +
xarici T, uzrə SSRİ Bap Xarici Tu-
 +
rizm İdarəsi mӱntəzəm olaraq həyata
 +
kecirir.
 +
 
 +
Azərb.-da T. Sovet hakimiyyəti
 +
illərində inkitaf etmiidir. 1936
 +
ildə Bakı turist bazası (BTB), Hacı-
 +
kənd turist evi və Gey-gəel turist du-
 +
iərgəsi Yaradılmındır. 1941—45 il-
 +
lərdə T. idarələrinin fəaliyyəti da-
 +
Yandırılmıi, 1947 ildən bərpa edil-
 +
mi, Bakı ə iya bazası yara-
 +
dılmıiz (1950), B on ə
 +
daxil edilmiidir (1952). ingəce-
 +
vir, Hacıkənd və Gey-geldə turist
 +
bazaları, Azərb. Turist-Ekskursiya
 +
İdarəsi (1957), UİHİMPQ-in Azərb.
 +
Turizm uzrə Resp. Purası (1962)
 +
Yaradılmıti, 1969 ildən Azərb. Tu-
 +
 
 +
izm və Ekskursiyalar uzrə Resp.
 +
 
 +
urasına cevrilmindir. Yalamada
 +
BTB-nin filialı—“Sputnikg turist
 +
dupərgəsi (1962), Kirovabad, Sumqa-
 +
yıt, Abieron, Naftalan (1967), Ste-
 +
panakert (1971), Mingəcevir (1972),
 +
Naxcıvan (1978), Lənkəran (1980), PTa-
 +
maxı, PTəki, Quba, Ədi Bayramlı
 +
(1982), Ordubad, Zaqatala, ula,
 +
Qobustan (1984) ekskursiya buroları
 +
Yaradılmındır. Son 10—15 il ərzində
 +
PPutpa, Zaqatala, Qutqapen, Stepana-
 +
kert, Sumqayıt, Naftalan, Kirovabad,
 +
Yalama (“Dostluqə, cXəzərəı) turist
 +
baza və klubları acılmındır.
 +
 
 +
Azərb.SSR-də T. və ekskursiya ilə
 +
17 buro, 8 baza və 1 mehmanxana (“Qa-
 +
rabarə) məpeuldur (1984). Onların
 +
eyni zamanda Z min adama xidmət et-
 +
mək imkanları var.
 +
 
 +
Azərb.SSR-in turist və ekskursi-
 +
 
 +
ya təpkilatları 1984 ildə 290 min tu-
 +
ristə və təqr, 2 mln. ekskursiyacıya
 +
xidmət etmiilər,
 +
TYPHH (Torine) — Hrann)ana məhəp.
 +
Pyemont vil.-nin və Turin əyalətinin
 +
inz.Mm. Muhum nəql. qovtpaqı. ƏH.
 +
1172,5 min (1978). Əlkənin muhum sə-
 +
naye mərkəzidir. İtaliyanın ən beyuk
 +
sənaye kompleksi *FİATə T.-dədir.
 +
Diyircəkli yataq, dəzgah, k.t. maqpın-
 +
ları, dəqiq mexanika, elektrotexnika
 +
və optika mə”mulatları və s. istehsa-
 +
lı inkipaf etmiitdir. Radioelektro-
 +
nika, hərbi, metallurgiya, kimya, po-
 +
liqrafiya, yungul, Yeyinti sənayesi:
 +
un-t (15 əsr), “FİAT elmi-tədqiqat
 +
mərkəzi və s. var.
 +
 
 +
Me"”marlıq abidələri: Qədim Roma
 +
devrunə aid teatr və Porta Palatina
 +
binası, Renessans devrunun bai kil-
 +
səsi (15—18 əsrlər), bun- Lorenso
 +
(1668—87) və San-Filippo Neri (1675
 +
ildən) kilsələri, Palasso Karinyano
 +
 
 +
 
 +
sarayı (1679 ildən) və s. 7—20 əsr-
 +
lərdə T.-də coxlu meydan və geniii
 +
prospektlər salınmızidır (Pyatsa
 +
 
 +
 
 +
San-Karlo, 1638). Muasir binaların-
 +
dan FİAT z-du (1926), muhəndis P. L.
 +
Nervinin tikililəri (Sərgilər sara-
 +
yının Yeni zalları, 1948—50:, cİta-
 +
liya 19615 sərgisi və Əmək sarayın-
 +
dan ibarət kompleks (1961, A, Nervi
 +
ilə birgə) fərqlənir.
 +
 
 +
“-TURİSTƏə—UXİHİMPQ-in aylıq kut-
 +
ləvi illustrasiyalı jurnalı: 1966
 +
ildən Moskvada nəipr edilir. 4“ Q.ə-də
 +
SSRİ-də (o cumlədən Azərb.SSR-də)
 +
kutləvi turizm məsələləri ipıqlan-
 +
dırılır, turist marirutlarının və
 +
kəsər avadanlıqının təsviri, təbiəti
 +
muhafizəyə aid məqalələr və s. dərc
 +
 
 +
 
 +
olunur. cXalqlar dostluquF ordeni
 +
 
 +
 
 +
ilə təltif edilmitdir (1980). Tira-
 +
jı 250 min nusxədən coxdur (1984).
 +
TURİYYEVA Lyudmila İvanovna
 +
(d. 7.10.1952, Qroznı it. )—sovet idman-
 +
cısı, gimnast, SSRİ əməkdar id-
 +
man ustası (1970). 1978 ildən Sov. İKP
 +
zvu. XİLKGİ MK uzvu (1974—78),
 +
Ldman gimnastikası uzrə SSRİ-nin
 +
(1972, 1974), Avropanın (1971, 1973),
 +
dunyanın (1970, 1974) və Olimpiya
 +
oyunlarının (1972) mutləq cempionu.
 +
Dunya (1975) və SSRİ (1967—74 il-
 +
lərdə 5 dəfə) kuboklarını almıiq-
 +
dır. Beynəlxalq Olimpiya Komitəsi-
 +
nin Olimpiya ordeninə (bur HM HH-
 +
tan) layiq gerulmutidur. 1978 ildən
 +
məiqci-muəllim ipyləyir. Lenin or-
 +
deni və Qırmızı Əmək Bayraqı orde-
 +
ni ilə, təltif edilmiidir.
 +
TURKANA (kecmil Rudolf) —
 +
PQərqi Afrikada, Keniyada axarsız
 +
gəl. 375 m yӱksəklikdə, tektonik ce-
 +
kəklikdədir. Həevzəsinin sah. 8,5 min
 +
km?. Maks. dərinliyi 73 m-dir. Gələ
 +
Omo, Terkuell, Kerio və s. caylar te-
 +
kulur. Gelun c. qurtaracaqında pus-
 +
kurən Teleki vulkanı var. Gəldə ba-
 +
lıq (təqr. 40 nev), timsah, begemot
 +
var. Balıq ovlanır. 1888 ildə səya-
 +
hətcilərdən macar PT, Teleki və avs-
 +
triyalı L. fon Xenel kəif etmitllər.
 +
TURKU, Abo (fin dilində Turku,
 +
İsvec dilində Abo)— Finlandiyanın
 +
c.-q.-ində iyəhər və port. Turku-Pori.
 +
lyanisinin inz.m. Nəql. qovpaqrı. Aura.
 +
Yoki cayının Baltik dənizinə tekul,
 +
duyu yerdədir. Əh. 164,6 min (1978), T.
 +
əlkənin iri ticarət-sənaye və mədə
 +
niyyət mərkəzidir. Mapınqayırma (xu-
 +
susilə gəmiqayırma), toxuculuq, neft
 +
emalı, yeyinti sənayesiz YH-T, MY3€İ-
 +
lər və s. var. 12 əsrdən mə”lumdur.
 +
TURKUEN (Topqsoqoa) — Fransanın
 +
ipm.-ında, Nor departamentində pə-
 +
hər. Belcika ilə sərhəddədir. Əslin-
 +
də Rube, iq. ilə birləmindir.
 +
102 min (1975). Yun və pambıq parca
 +
 
 +
 
 +
sənayesi mərkəzidir. Mapınqayırma
 +
səna yesi var.
 +
TURGENEV İvan Sergeyevic (9.11.
 +
 
 +
 
 +
1818, Opion—3.9.1883
 +
lıqında, Bujival:
 +
Peterburqda: dəfn
 +
olunmutdur) — rus
 +
yazıcısı. Dvoryan
 +
ailəsində dorul-
 +
mutdur. 1833 ildə q
 +
Moskva un-tinə da-
 +
xil olmui, 2-ci
 +
kursdan Peterburq
 +
YH-THHƏ gecərək,
 +
1837 ildə onun nə |
 +
səfə fakultəsinin
 +
tarix - filologiya
 +
ipə”bəsini bitir-
 +
miidir. 1838—40 illərdə Berlin un-
 +
tində muhazirələr dinləmiidir. V.Q
 +
Belinski ilə tanıtplıqı (1843) onun
 +
dunyagerutqunun və realist Yaradıcı-
 +
lıq metodunun formalaimasında mu-
 +
hum roloynamıpipdır. 1842 ildə sevdi-
 +
yi qulluqcu qız Avdotyadan qeyri-qanu-
 +
ni qızı olmutt, lakin dvoryan ailə
 +
əxlaqı icazə vermədiyi ucun onunla
 +
evlənə bilməmiti və ƏMDYHYH axırı-
 +
nadək ailə həyatı qurmamıtidır. 1843
 +
ildə Peterburqa qastrola gəlmii 22
 +
Yaqilı məphur fransız mutənnisi Po-
 +
lina Viardo ilə tanı olmup/), bu ta-
 +
nıppilıq sonralar qaripılıqlı məhəb-
 +
bətə cevrilmitdir. Həyatının son 20
 +
ilini, əsasən, xaricdə (daha cox Fran-
 +
sada) Yappamıtidır.
 +
 
 +
 
 +
, Paris yaxın-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
384 TURMALİN
 +
TURNİ K—idman gimnastikası ilə
 +
 
 +
 
 +
T. ədəbi yaradıcılıqa 1834 ildən
 +
batilamındır (4“Stenoə dramatik poe-
 +
ması, cƏsrimizə, €BeHepa)ğas, € Kevəs
 +
iye”rləri və s.). 4843 ildə dərc etdir-
 +
diyi *“Parapaq poemasını V. Q. Be-
 +
linski chəqiqi poeziyaə nӱmunəsi kimi
 +
yӱksək qiymətləndirmitdi. Bu əsərdə,
 +
eləcə də *Səhbətə (1845), “Mulkədarə
 +
(1846), *Andreyə u 446) və s. poemala-
 +
rında mӱlkədar Həyat və məittətinin
 +
mənəvi-əxlaqi eybəcərlikləri təsvir
 +
olunmutdur. c“Pulsuzluqə (1846), “Na-
 +
zik yerdən uzulərə (1848), *Əzgə cərə-
 +
yiə (1848), *Subayə (1849), 4 Dvoryan-
 +
lıqın numayəndəsinin yanında qəl-
 +
-yanaltıq (1849), “Kənddə bir ayə
 +
(1850) və s. psixoloji dram və kome-
 +
diyalarında darıxdırıcı, sust dvor-
 +
yan həyatını ifita etmiiydir. Huquq-
 +
suz rus kəndlilərinin acınacaqlı
 +
vəziyyətindən, eyni zamanda onların
 +
mənəvi zənginliyindən bəhs edən,
 +
təhkimcilik əleyhinə yənəldilmiit
 +
c“Ovcunun məm hekayə silsilə-
 +
si (1847—52) T.
 +
qazandırmıtdı. Bundan təiviyə du-
 +
iqən murtəce dairələrin təhriki ilə
 +
T. (Qoqolun əlumu munasibəti ilə yaz-
 +
dıqı nekroloq bəhanə edilərək) həbsə
 +
alınmınt və bir ay həbsxanada qaldıq-
 +
dan sonra nəzarət altında saxlanıl-
 +
maqla il yarım muddətinə Spasskoyeyə
 +
surgun olunmutdu. 40—50-ci illərdə
 +
yazdıqı “Artıq adamın gundəliyik
 +
(1820) cMumuq (1854), *İki dost
 +
(1854), “Qonaq eviz (1855), cYakov Pa-
 +
sınkovə (1855), “Yazıtplmaq (1856) və s.
 +
povest və hekayələrində dvoryan həyat
 +
tərzinə xas tufeylilik, harınlıq,
 +
yeknəsəqlik, israfcılıq qabarıq ve-
 +
rilmitndir. c“Faustə (1856), cAsyaq
 +
(1858) povestlərində T. butev təbiətli
 +
musbət qadın obrazları yaratmıtdır.
 +
 
 +
50—70-ci illərdə T. 19 əsr rus
 +
cəmiyyətinin təqr. yarım əsrlik bir
 +
dəvrunun vacib ictimai problem-
 +
lərini əks etdirən sosial-psixoloji
 +
romanlar yazmıtidır. cRuding (1856)
 +
 
 +
omanında T. muasir musbət qəhrəman
 +
aqqında dupquncələrini umumiləin-
 +
dirmitdir. cDvoryan ocaqıq (1859)
 +
romanında rus dvoryanlıqının əxla-
 +
 
 +
 
 +
qı və həyat fəlsəfəsi, yeni ailə, Qərb
 +
 
 +
 
 +
həyatına və mədəniyyətinə munasibət
 +
məsələlərinə geniiy yer verilmitdir.
 +
cƏrəfək (1860) romanında T. milli
 +
azadlıq ideyalarını əks etdirmii,
 +
vətəninin istiqlaliyyəti uqrunda fə-
 +
dakar mubariz gənc bolqar İnsaro-
 +
vun obrazını Eratmıldır. c Atalar
 +
və orullarq (1862) romanının konf-
 +
likti raznocin ziyalılarla həyat-
 +
dan geri qalmın muhafizəkar dvor-
 +
yanlar arasındakı toqqutima uzərində
 +
qurulmutidur. cQustuz (1867) roma-
 +
nında murtəce zadəganlıq, mӱhafizə:
 +
gar slavyanpərəstlər ifiza olunsa
 +
da, inqilabi sıcrayhıpipi deyil, tədri-
 +
ci təkamul yolunu tutan qərbcilərin
 +
məvqeyi mudafiə edilirdi. Son roma-
 +
nı olan cYenilikədə (1877) T. xalqcı-
 +
lıq hərəkatına əz munasibətini bil:
 +
dirməyə calıtimıhipdır. Q. xalqcı-
 +
ların mubarizə taktikası, kəndli
 +
inqilabı ideyası ilə razılaimasa
 +
da, onları fədakar, əməlpərvər adam-
 +
lar kimi rəqbətlə təsvir etmiidir.
 +
18/0—83 illərdə T. cBahar suları
 +
(1872), *Punin və Baburinə (1874)
 +
və s. povestlərini, 7/() dən cox mənsur
 +
per (4-ci hissəsi 1882 ildə nəir olun-
 +
muplur), məqalə və xatirələr yazmıil-
 +
dır.
 +
 
 +
 
 +
-ə əsl ədəbi itehrət:
 +
 
 +
 
 +
T.-in yaradıcılıqı rus, habelə
 +
dunya ədəbiyyatının inkipafına tə -
 +
sir gestərmitdir. Əsərləri bir cox
 +
dilə tərcumə olunmuil, səhnələtdi-
 +
 
 +
ilmitp və ekranlatidırılmındır.
 +
 
 +
ələ inqilabdan əvvəl əsərləri Azərb.
 +
oxucularının diqqətini cəlb. etmiit-
 +
dir. İlk dəfə iki mənsur ipe”ri 1891
 +
yənə -“Kəikulq qəzetində dərc olun-
 +
mulpdur. U. Hacıbəyovun 1910 ildə
 +
tərcumə etdiyi " c“Pulsuzluqə pyesi
 +
Azərb. səhnəsində mӱvəffəqiyyətlə ta-
 +
mapaya qoyulmuzlidu. Sovet dəvrundə
 +
əsərləri Azərb. dilində denə-dənə
 +
nər edilmiin, ikicildlik cSecil-
 +
mipq əsərləriq buraxılmıtdır. Or-
 +
yol ip, və utpaqlıq illərini gecirdiyi
 +
Spasskoye Lutovinovo k.-ndə, həmcinin
 +
Bujivalda muzeyləri yaradılmındır.
 +
 
 +
 
 +
Əsərləri: Secilmitl əsərləri,
 +
c. 1—2, B., 1968: Mənsur xeyir, B., 1957,
 +
Povestlər, B., 1976: Secilmipt Hekayələri,
 +
B., 1977: Atalar və oqullar, B., 1981, Pol-
 +
noe sobr. soc. i pisem, t. 1—28, M.—L.,
 +
1960—68: Polnoe sobr. soc. i pisem, v 30-
 +
ti t.. Soc., v 12-ti t., 2 izd., t. 1—11, M.,
 +
1978—84,
 +
 
 +
Əd. Məmməd Cəfər, X1X əsr
 +
rus ədəbiyyatı, hH. 2, B., 1974: Babaev
 +
"gə S. Turqenev v openke azerbaidjan-
 +
skoİN obtestvennosti, v eqo kn.: Qlubokie
 +
korni, B., 1964: Petrov S. M., vk.
 +
Turqenev. TvorceskiN putı, 2 izd. , M.,
 +
1979, Pustovo vt PN. Q., İ. S. Turqe-
 +
nev—xudojnik slova, M., 1980.
 +
 
 +
 
 +
TURMALİN (alm. Tiqtay:p, fr, Kopq-
 +
ta1hpe, sinqal dilində tormalli— əqiq)
 +
—mineral. Kimyəvi tərkibi qeyri-sa-
 +
bit və mӱrəkkəbdir. Dəmirli qara T.
 +
iərl, yapıl T.verdelit, tund-
 +
. indiqolit, litiumlu bə-
 +
 
 +
 
 +
gey
 +
nəvizəyi-cəhrayı elbait, tund-
 +
cəhrayı T. rubellit, maqnezium-
 +
 
 +
 
 +
lu sarı-qonur T. dravit adlanır.
 +
Rəngsiz, coxrəngli Q.-lər də rast gə-
 +
lir. Triqonal sinqoniyada kristalla-
 +
pır.Sərtliyi 7—7,5, sıxlıqı 3000—
 +
3200 kq/m. Peqmatitlərdə, qreyzenlər-
 +
də və s. tapılır. Akustik elektroni-
 +
kada, optikada, radiotexnikada və s.
 +
istifadə edilir. Pəffaf kristalla-
 +
rı qiymətli datdır. Yataqları SSRİ,
 +
Braziliya, Madaqaskar və ri-Lan-
 +
kada mə“lumdur. Azərb.SSR Gədəbəy
 +
p Hyılna (Əipuaaraa) qara kristalları
 +
var. Q. suni yolla da alını
 +
TӰRNBUL ABISI-–--–bax
 +
heksasianoferriat.
 +
TURNE (fr. tourn6e, tourner — nəeh-
 +
dərmək, devrə vurmaq)— 1) dairəvi mar-
 +
irut uzrə səyahət. 2) Artistlərin qast-
 +
rol səfəri.
 +
 
 +
"URNGE MƏRTƏBƏSİ (ƏSRİ) (Bel-
 +
cikada Turne (fr. Toiqpay: flamanca
 +
Doornik) ur, nun aabın an — Dai kemur
 +
sisteminin alt 10 “bəsinin alt mərtə-
 +
bəsi və ona muvafiq əsri. T.m.-ni 1882
 +
ildə fransız geoloqu M. Dupon ayır-
 +
mıipdır. QTurne 1i. ətrafında əhəng-
 +
dattı və gilli iistlərdən ibarətdir.
 +
Xarakter faunası: mərcan, braxio-
 +
non və s. Q.m. ceəkuntuləri Azərb.SSR-
 +
də (Nax.MSSR-də) var.
 +
 
 +
TURNEPS, yem ipalqamı (Vqaz-
 +
ısa qara qarisqa)— xaccicəklilər fə-
 +
siləsindən ikiillik bitki. Silindr,
 +
meyvəkəku ar,
 +
 
 +
 
 +
np.
 +
k alium-
 +
 
 +
 
 +
oval və iyarizyəkilli
 +
bənəviyəyi və sarıdır. AFR, ADR,
 +
B. Britaniya, ABİPT1, Kanada və Avs-
 +
 
 +
 
 +
traliyada, SSRİ-də, əsasən, qeyri-qa-
 +
ratorpaq zonada, o cӱmlədən Azərb.
 +
 
 +
 
 +
SSR-in Gədəbəy r-nunda əkilir. Hey-
 +
vanlar yaya yemdir. 1 La-dan 400—
 +
Ə00 s məhsul yıqılır.
 +
 
 +
 
 +
məpqul olmaq ucun alət, iki dirək
 +
uzərinə ufuqi bənd edilmii metal
 +
mildən ibarətdir. Bax həmcinin
 +
İdman ləvazimatı və avadanlırı.
 +
 
 +
 
 +
TURNİR (alm, Tiqpyeq, qədim fr.
 +
(Koiqpey)—1) orta əsrlərdə Qərbi Avro-
 +
hərbi yarınlı.
 +
 
 +
 
 +
pada cəngavərlərin
 +
2) İptirakcılarının sayı 2 nəfər-
 +
dən cox olan idman yarını nəvu. Əsas
 +
sistemləri devrəv i—hər ipti-
 +
rakcı batqa imtirakcıların hamısı
 +
ilə nəvbə ӱzrə bir və ya bir necə dəfə
 +
yarıpırz kubok (olimpiya)—
 +
nəvbəti turda Uduzan oyundan cıxır.
 +
TURNU-SEVERİN, indi Drobeta-
 +
Turnu-Severin (Drobeta Tur-
 +
nu Severin ) —PyMbIHH)aHbIH MH.-T.-HHAƏ
 +
pəhər. Dunay cayında port. Əh. 80,2
 +
min (1978). Vaqon və gəmiqayırma MYƏc-
 +
sisələri, aqac emalı, TtİKiİİL, YeYin-
 +
ti sənayesi var. Dəmir Darvaza SES-i
 +
T.-S. yaxınlıqındadır.
 +
TӰROV-PİNSK KNYAZLIRI —
 +
10—14 əsrlərdə rus feodal knYazlırı.
 +
Pripyat cayı və onun qollarının
 +
hevzəsində yerlətirdi. Paytaxtı Tu-
 +
rov ip, idi. Kiyevdən Pribaltikaya
 +
gedən ticarət yolu knYazlıqrın əra-
 +
zisindən kecirdi. 12 əsrin sonu—13
 +
əsrin əvvəlindən T.-P.k. bir necə feo-
 +
dal knyazlıqına parcalandı. 14 əs-
 +
rin 1-ci yarısından knyYazlırın əra-
 +
zisini Beyuk Litva knYazlıqı ital
 +
etmitdi. 16 əsrdən Politaya daxil
 +
olmuil, 18 əsrin sonunda Rusiyaya qay-
 +
tarılmındı.
 +
 
 +
TURON MƏRTƏBƏSİ (ƏSRİ) (Ti-
 +
qopya— Turoniya: Fransada Turen ta-
 +
rixi vil.-nə qədim romalıların ver-
 +
diyi ad)— Tabaiir sisteminin ust NƏ -
 +
bəsinin apaqıdan ikinci mərtəbəsi.
 +
İlk dəfə 1842 ildə Mərkəzi Fran-
 +
sada fransız geoloqu A. d”Orbinyi
 +
ayırmınldır. Tapıldıqı Yerdə qum-
 +
daı, mergel və əhəngdatpıdan iba-
 +
rətdir. Xarakter faunası: molyusk,
 +
dəniz kirpisi, foraminifer və s.
 +
SSRİ ərazisində dəniz və kontinen-
 +
tal pqəraitdə əmələ gəlmii muxtəlif
 +
suxurlardan təjil olunmuzidur.
 +
TURP—aq turpun və qırmızı tur-
 +
pun uçmumi adı.
 +
 
 +
TURP KƏTƏHƏ)M (Pieris rapae)—
 +
Ryeq:4ae fəsiləsindən gunduz kəpənə-
 +
yi. Acılmınq halda qanadlarının uz.
 +
4—5 sm-dir. Rəngi aqdır. Ən qanadı-
 +
nın ӱstundə bir (erkəklərdə) və ya
 +
 
 +
 
 +
iki(diqtilərdə) ləkə olur. Gӱndӱzlər
 +
ucur. Tək-tək limonu-sarı rəngli
 +
Yumurta qoyur. Tırtılı yatpıldır
 +
 
 +
 
 +
bel və yan tərəfi boyunca zolaq uza-
 +
nır. Uzəri tuk və qıllarla ertulu-
 +
dur. Xaccicəkli bitkilər uzərində
 +
yapayır. Pup halında qıpplayır.
 +
İldə 2—3 nəsil verir. Kələm kəpənə-
 +
yinə cox oxtayır. Kənəmə, Typna,
 +
ialqama, əspərəyə və dekorativ bitki-
 +
 
 +
 
 +
dua zərər verir.
 +
TURSUNZADƏ Mirzə (2.5.1911, Ta-
 +
cikistan, Reqar r-nunun Qaratar k.
 +
(indiki Tursunzadə (1. ) — 24.9.1977,
 +
Dutənbəy—tacik sovet yazıcısı, ic-
 +
timai xadim. Qacikistanın xalq pLai-
 +
ri (1961), Tac.SSR EA akad. (1951).
 +
Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1967).
 +
Lenin mukafatı (1960), SSRİ Devlət
 +
mukafatı (1948), C. Nehru ad. Beynəl-
 +
xalq mӱkafat (1968) laureatı. 1941
 +
ildən Sov.İKP uzvu. İlk kitabı
 +
(“Qələbə bayraqı) 1932 ildə cap olun
 +
mupdur. Sosializm quruculuqu, sovet
 +
vətənpərvərliyi, proletar beynəlmi-
 +
 
 +
 
 +
“aca rı xp
 +
 
 +
 
 +
TURPPUYADAVAMLI MATERİALLAR
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
9885”
 +
 
 +
 
 +
ləlciliyi, sulh ur-
 +
runda,imperializm
 +
 
 +
 
 +
əleyhinə mubarilə
 +
aPe”rlərə (1939)
 +
kitabının, € hun-
 +
 
 +
 
 +
distan balladası
 +
(1947 —48), 4“ Mən
 +
azad İPyərqdəpəmə
 +
(1950) me”p silsi-
 +
lələrinin,c Araba-
 +
cı Həsəpə (1954),
 +
a“ Asiyanın səsi
 +
(1956), *Əbədi purə
 +
(1957) və s. iosma-
 +
larının batlıca
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
movzӱlarıdır.
 +
c Qanqdan Gremlədəkə (1970) poemasın-
 +
da V. İ. Leninin obrazını yaratmıq-
 +
dır. “Vətəndailıq lirikası haqqın-
 +
da duliuncələrə (1954), “Ədəbiyyat və
 +
 
 +
 
 +
həyatə (1959) və s. ədəbi-tənqidi mə-
 +
qalə kitablarının muəllifidir.
 +
Azərb.-a pəsr olunmuli tie”r və məqa-
 +
lələri, Azərb. poeziyasından tərcu-
 +
mələri var. SSRİ Ali Sovetinin
 +
deputatı (2—9-cu caqırın), Tacikis-
 +
tan Yazıcılar İttifaqı İdarə Hey”-
 +
ətinin sədri (1946 ildən), SSRİ Ya-
 +
zıcılar İttifaqı İdarə Heyətinin
 +
katibi (1959 ildən), Umumdunya Sulh
 +
Purası Rəyasət Hey”ətinin uzvu, Asi-
 +
ya və Lfrika əelkələri ilə Sovet Həm-
 +
rə ylpig Gomitəsinin sədri olmutidur.
 +
 
 +
 
 +
4 dəfə Lenin ordeni, 6 baziqa orden
 +
və ne təltif edilmiidir.
 +
Adına təhər, beynəlxalq mukafat
 +
 
 +
 
 +
(1921) var, Pamirin zirvələrindən ön-
 +
rinə 1. min adı verilmidnıdir (1981).
 +
 
 +
 
 +
Əsərləri: Hindistan ballada-
 +
sı, B., 1950, Asiyanın səsi, B., 1964: İzbr.
 +
 
 +
 
 +
propzav.. t. 1—2, M.. 1971: VecnıNn spet,
 +
Stixotvorenin i poamı. M.. 1984,
 +
ƏYsl Xəliloz P., SSRİ xalqla-
 +
 
 +
 
 +
rı ədəbiyyatı, H. 2, Hənip 2, B.. 1977: Ca ü-
 +
fullaqən A., Meridianı poazziin, Du-
 +
ppanbe, 1971: Babaei GO9., Penei, solcec-
 +
nıx veritin, Duqlanbe, 1978.
 +
TURSUNKULOV Xamrakul (12.3,
 +
1892, Ozb.SSR, indiki Fərqanə r-nu-
 +
pui Vuadil qıqlaqı—9.8.1965, Dail-
 +
kənd vil. Yankiyul roppuy—k-z isteh
 +
salatı təpkilatcılarından biri,
 +
dəfə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1948,
 +
1951, 1957). Əzb.SSR Kənd təsərrufa
 +
tı EA fəxri uzvu (1957). 1945 illən
 +
Son.İKP uzvu. 1946 illən Əzb.SSR
 +
KP MK uzvu. 1935 ildən Daigkəid vil.
 +
Yankiyul r nundakı “PYərq Ulduzu
 +
(indi T. adınadır) pambıqcılıq k-zu-
 +
nun sədri idi. Sov.İKP 20—22 ci
 +
qurultaylarının pumayəndəsi, SSRİ
 +
Ali Sovetinin (2—6-cı caqırıih) de-
 +
putatı, 1958—62 illərdə SSRİ Ali
 +
Soveti Rəyasət Hey”ətipin uzvu olmuii-
 +
dur. 6 dəfə Lenin ordeni, 3 baliqa
 +
 
 +
 
 +
orden və medallarla təltif edil-
 +
muyidir. ..
 +
TYPTHA)HEH (Turtiainen) Apno An
 +
 
 +
 
 +
bin (d. 16.9.1904, Helsinki)-—-fin ilan-
 +
ri, ictimai xadim. Demokratik fii
 +
yazıcıları birliyinin (4 Kiylacj) səd-
 +
ridir (1936—51: 1964 ildən). Antifa-
 +
ilist fəaliyyətinə gerə həbs olunmuir.
 +
du (1942—44), Fin proletar ədəbiyya-
 +
tı ənənələrini davam etdirir. “ Də-
 +
yitiklikə (1936), * Mən ayaqyalınamə
 +
(1962),  1Peqrlərə (1964), *Taxıl vətə-
 +
ii (1974) nə s. iteqr toplularının,
 +
4503.42 nemrəli adam, həbsxana gundə-
 +
"us (1946) kitabının muəllifidir.
 +
TURTKUL (1920 ilədək Petro-
 +
Aleksandrovsk) — Qaraqalpaq
 +
(SSR də iəhər. Turtkul r-nunun mər-
 +
kəzi. Amudərya cayının sa sahilin-
 +
dəlir. Pambıqtəmizləmə, dəmir-beton
 +
 
 +
 
 +
ASE—25, c. 9
 +
 
 +
 
 +
| mə”mulatı, asfalt-beton z-dları: k.t
 +
 
 +
 
 +
texnikumu, Kun tibb məktəbinin fi-
 +
lialı vur. 1873 ildə salın mıtidır.
 +
TURUXAN—–RSFSR-in Krasnoyarsk
 +
elkəsində cay. Yeniseyin sol qolu. ə
 +
bi Sibir duzənliyindədir. Uz. 639
 +
km, hevzəsinin sah. 35,8 min k.m?, Arac
 +
axıdılır. Mənsəbdən 270 km məsafə-
 +
də gəmiciliyə yararlıdır.
 +
 
 +
TURFAN CƏKƏKLİYİ—Qərbi Cin-
 +
də, Pərqi Tyappan drında tektonik
 +
cəkəklik. Uz, təqr. 200 km, eni 70 km,
 +
dərinliyi 154 .m-ə qədərdir (Mərkəzi
 +
Asiyada ən dərin). İqlimi kəskin kon-
 +
tinentaldır. Orta tempi r yanvarda
 +
—9,62Ş, iyulda 33” S-dir. İllik ya-
 +
qıntı təqr. 20 mm. Vahələr var.
 +
TURHANİNOVA YQevlokiya Lmitri-
 +
Yevna (14.3.1870), Moskva—27.12.1963,
 +
Moskva)—rus sovet aktrisası. SSRİ
 +
xalq artisti (1943). SSRİ Dəvlət mu-
 +
kafatı laureatı (1913, 1948). 1891
 +
ildən Malı teatrda (Moskva) cıxıni
 +
etmiidir. T.-nın iste”dadı əzunəməx-
 +
susluqu, milli koloriti ilə fərqlən-
 +
mpipdir. Rolları: Murzavetskaya, Po-
 +
liksena və Mavra Tarasovna (c“Qurd-
 +
lar və qoyunları, * Həqiqət yaxtıdır,
 +
səadət ondan da yYaxpıdırə, A. Ost-
 +
rovski), Qornostayeva (* Lyubov Yarova-
 +
yaz, K. Trenyov) və s. 2 dəfə Lenin
 +
ordeni, Qırmızı Əmək Bayraqı ordle-
 +
ni və medallarla təltif edilmiidir.
 +
TURİY QUDRON—neft məhsulları-
 +
nı qatı sulfat turtusu ilə təmizlə-
 +
yərkən alınan tullantı: qara, qatran-
 +
varı kutlə, Uzvi hissədən (doymamıtn
 +
karhohilrakenlərin polimerləitməsi
 +
məhsulları və təmizlənən maddələrin
 +
qarıpıqı) və sərbəst sulfat turiyu-
 +
sunlan (15—70*, ) ibarətdir. Sulfat
 +
turpusunun regenerasiyasından sonra
 +
qalan uzvi hissə bitum və yanacaq ki-
 +
mi milədilir. Q.q. termik parcalan-
 +
dıqda ӱzvi hissə koksa, kukurd isə
 +
kukurd qazına cevrilir və yenidən
 +
sulfat turiusu almaq ucun istifadə
 +
olunur.
 +
 
 +
TURİY DUZ—bax .Duzlar.
 +
 
 +
TURİY SUXURLAR—silisium-oksid-
 +
lə (65—7094 ) doymuli maqmatik suxur-
 +
lar. T.s.-ın mineraloji tərkibində,
 +
adətən, kvars iptirak edir. T.s.-a
 +
qranit, qranodiorit, liparit, dasit
 +
və s, sӱxurlar aiddir.
 +
 
 +
TURİY IYYƏRAB —uzum ipirəsinin tam
 +
qıcqırdılmasından alınan spirtli
 +
icki, Tərkibində 9—1494 spirt, 6—8
 +
ein yanın Typuy, O.324-ə qədər iləkər
 +
olur. Keyfiyyətinə gərə T dli.-lar mar
 +
kalı və adi (ordinar) olur. Azərb.-da
 +
markalı iiərablardan aq *Sadlıllı ə,
 +
qırmızı 4“ Məldrəsəə, adi aq iqərablar-
 +
nan eBayanə, “Aq sufrəc, “Martuni,
 +
= Arazə, “Maral gəl, “Nərgizə və s,,
 +
qırmızı ipərablardan 4 Mədrəsəli
 +
Nə 309, “Qobustanə, cəhrayı iərablar-
 +
dan “Al ipərabə, chHalrutə, “Qipiv
 +
və s. istehsal olunur.
 +
 
 +
TURİYƏNG.ə qu zuqulaqı (Oxuqa)
 +
—qırxbuqum fəsiləsindən coxillik
 +
bitki cinsi, Otlar və ya yarımkol-
 +
lardır. İri, yaxud xırda Yarpaqları
 +
saplaqlıdır. Meyvəsi yanlardan sı-
 +
xılmıN toxumcadır. PYimal yarım-
 +
kӱrəsinin mulayim vil.-lərində 2--1,
 +
SSRİ-də 2, o cӱmlədən Azərb.SSR-də
 +
| nəvu—huidur T. (O. eyaoq) mə"
 +
lumdur. Qərəvəz bitkisi kimi becəri-
 +
alir. Y arpaqlarınla oksala1 TVDLIVUV,
 +
dəmir, tannidlər vəar.
 +
TURİYSU—mineral sus Azarlb. SSR-in
 +
İPympa r-nunda (LQMV), PT lia 11.-ndən
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
17 km c.-q.-də, Zarıslı cayının dərə-
 +
sində, 1700 m hund.-də cıxır. Yura-
 +
və Tabatir yalı suxurlarla əlaqə-
 +
dardır. Suyu mikroelementlərlə zən-
 +
gin, əsasən, karbon qazlı, hidrokar-
 +
bonatlı, maqneziumlu, natriumlu, kal-
 +
əə əə. Minerallama dərəcəsi
 +
4 ql, temp-ru 9—10”S-dir. Suyu ici-
 +
lir, vanna edilir, mə ”də-baqrırsaq, ed
 +
kisəsi Yuyulur və s. Burada urək-da-
 +
mar, qanazlıqı, qaraciyər, ed yolla-
 +
rı, əd kisəsi və s. xəstəliklərinə
 +
tutulanlar mualicə olunur. T. boru
 +
kəməri vasitəsilə PQuypla 111.-nə nəql,
 +
edilir.
 +
 
 +
Ədə Salaxov S. M., Vlinnie ku-
 +
rortnıx faktorov Typmey na razlicnıe
 +
funkiplonalınıe sistemı orqanizma, B.,
 +
1970: Kurortı, M., 1983.
 +
 
 +
TURİYU AMİDLƏRİ —oksigenli tur-
 +
iuların— ON qrupunun—MCN, qrupu
 +
ilə əvəz edilmiin tərəmələri. Məs.,
 +
qeyri-uzvi turiuların amidləri: sul-
 +
famin turipiusu N.C5O,ON, ucamido-
 +
fosfat turipusu OR(MN,),, karbon
 +
turpquularının amidləri: formamid
 +
NSOMN,, asetamid SN,SOMN,, ben-
 +
zamid S.N,SOMN,, sidik cevhəri və
 +
ya karbamid SO(MN,),, sulfotur-
 +
ipuların amidləri: benzolsulfamid
 +
S.N.5O.CN. və s. Birli aminlərdən
 +
EKMN, fərqli olaraq T.a. neytral xas-
 +
səli birləpmələrdir. :
 +
 
 +
Tərkibində 5O,CK "K” qrupu olan
 +
sulfamid preparatlardan tibdə geni
 +
istifadə olunur. Zulalların və po-
 +
liamidlərin tərkibində də —C.NSO—
 +
amid qrupu var. 6
 +
TURİYU ƏDƏDİ—turiu, yaxud tur-
 +
ppu qarıpıqının ekvivalent cəki-
 +
sini, həmcinin bə”zi texniki və təbii
 +
məhlulların, sərbəst turiuların
 +
miqdarını xarakterizə edən kəmiyyət,
 +
T.ə. geturulmuiy 1 27 maddənin neytral-
 +
lapmasına sərf olunan KON-ın mil-
 +
liqramla miqdarına bərabərdir: T.ə.=
 +
5,61 ab-a—KON-ınc O,1 nsrmal məh-
 +
lulunun ml-lə Həcmi, IB—gəturulən
 +
maddənin 2-la miqdarıdır.
 +
 
 +
TURİYU İMİDLƏRİ—MN qrupu ilə
 +
birlətmiin iki asil qalıqı olan oir-
 +
ləmmə. Xətti və tsiklik T.i. mə”lum-
 +
dur. Ən muhumləri tsiklik T.i.-dir,
 +
Tsiklik T.i. ikiəsaslı turpu anhid-
 +
rillərinə ammonyagla tə”sir etməklə
 +
və ya bu turpuların ammonium duz-
 +
larını, turiu amidlərini və s.-ni
 +
qızdırmaqla alınır. Turisu ami0d-
 +
lərindən fərqli olaraq T.i. əsasi
 +
xassə gestərmir, zəif turiyu xassə-
 +
lidir. Tsiklik T.i.-nin metal duz-
 +
larından və C—brom tərəmələrindən
 +
uzvi sintezdə genin istifadə edilir.
 +
TURİYUYAQOYULMUNY TƏRƏVƏZLƏR
 +
—biokimyəvi csulla konservlətdiril-
 +
MH muxtəlif tərəvəzlər (xiyar, po0-
 +
midor, gələm, badımcan və s.). Bu
 +
usulla konservləidirmədə tərəvəzin
 +
tərkibindəki iyəkər, bakteriyaların
 +
imtirakı ilə sud turiqusuna cevri-
 +
lir. Sud turpusu (0,7—0,826 ) curuӱ-
 +
ducu mikroorqanizmləri məhv etdiyin-
 +
dən məhsul uzun muddət yaxtı qalır.
 +
Kələmi turiuya qoyduqda ona cəkisi-
 +
nin 39,-i qədər yerkeku və ya 826-i
 +
qədər alma (turiq nevlərindən), bə”-
 +
zən 294 qupyuzumu və Ya mərsin əlavə
 +
edilir. Q.t.-ə duzla yanatı iluyud,
 +
zirə. dəfnə yarpaqı və s. ətirli-ədviy-
 +
 
 +
 
 +
MATERİAL-
 +
 
 +
 
 +
yatlı əlavələr qatılır.
 +
TURİYUYADAVAMLI
 +
LAR—tupiiyadavaclılırı ilə seci-
 +
lən materiallar. Metal və qeyri-me-
 +
 
 +
 
 +
386
 +
 
 +
 
 +
tal (uzvi və qeyri-uzvi) T.m. vardır.
 +
Metal T.m.-a dəmir ərintiləri (yuksək
 +
legirlənmitl və karbonlu poladlar,
 +
cuqun), əlvan və nadir metallar (məs.,
 +
nikel, mis, aluminium, titan, sir-
 +
konium), onların ərintiləri aiddir.
 +
Qeyri-metal T,m. bir qayda olaraq si-
 +
likat turpusunun duzlarıdır. Bunla-
 +
pa nam təkmə materialları, əridil-
 +
mii kvars, silikat və kvars pqutlə-
 +
turipuyadavamlı beton, sement və kera-
 +
mik materiallar, həmcinin mə”dən su-
 +
xurları—asbest, qranit və s, daxil-
 +
dir. Polietilen, polivinilxlorid,
 +
polipropilen, fluorplast, bə”zi rezin
 +
nəvləri və s. cox yayılmıpn uzvi T.m.-
 +
dır. Q.m.-dan kimya, yungul və yeyinti
 +
sənayelərində, mapınqayırma, elektro-
 +
texnika və s.-də istifadə edilir. Bax
 +
həmcinin korroziyayadavamlı mate-
 +
riallar.
 +
TURİYUYADAVAMLILIQ —materia-
 +
lın turpuların daqrıdıcı tə”sirinə
 +
davam gətirə bilməsi xassəsi, turpu-
 +
Yadavamlı materialların əsas xarak-
 +
teristikası. Materialın nəvundən,
 +
mӱhitin oksidlətdirici-reduksiya-
 +
edici xassələrindən, anionların tə-
 +
biəti, turpunun qatılıqı və temp-
 +
— rundan asılıdır. Uzvi materialla-
 +
rın T.-ı materialın mə dərəcəsi-
 +
nə, Yaxud mexaniki xassələrinin də-
 +
Yipməsinə (məs., məhkəmlik, yaxud
 +
axıcılıq həddinə) gerə, qeyri-metal
 +
qeyri-uzvi materiallarda baiylıca
 +
olaraq muəyyən qatılıqlı turipqu ilə
 +
eqmal olunmulp materialın kutləsi-
 +
nin, onun e”maldan əvvəlki kutləsi-
 +
nə nisbəti ilə tə”yin edilir. Metal
 +
materialların T.-ı səth vahidindəki
 +
 
 +
 
 +
kӱtlə itkisinə əsasən təyin olunur.
 +
 
 +
 
 +
TURİYULAR—kimyəvi birlətmələrin
 +
bir sinfi. Quriqu, adətən, hidrogeni
 +
metalla əvəz olunduqda duz əmələ gə-
 +
tirən və suda məhlulu dissosiasiya
 +
etdikdə N” ionları (protonlar) və
 +
ya, daha dəqiq ifadə ilə, hidroksoni-
 +
um ionları N5O" tərədən maddələrə
 +
deyilir, məs., xlorid turpqusu D,
 +
ər turpusu NCO:, sulfat turtu-
 +
su. N.5 O,, asetat turiusu H.COOH
 +
və s. Həmin ionlar T.-ın suda məh-
 +
lullarına xarakterik kəskin dad ve-
 +
rir və muəyyən kimyəvi indikatorla-
 +
rın rəngini dəyiypdirir. Ayıra bil-
 +
dikləri iraq sayına gərə bir-
 +
əsaslı (məs., NS1, NCO:), ikiəsaslı
 +
N.5O,) və ucəsaslı
 +
 
 +
 
 +
: (H:PO, opro-
 +
fat turpusu) T. olur (bax Əsas-
 +
lar). Turipunun suda məhlulunda
 +
 
 +
 
 +
hidroksonium ionları cox olduqca,
 +
yə”ni turipu cox dissosiasiya etdikcə
 +
daha quvvətli sayılır. Tamam disso-
 +
siasiyYa olunan T.-a quvvətli,
 +
ionlatma sabiti (25”C-nə dissosiasi-
 +
Ya dərəcəsi) 10—9-dən kicik olanlara
 +
isə zəif T. deyilir (asetat turtu-
 +
sunun ionlaima sabiti 1,8-10 79, sia-
 +
nid turpusununku isə 7,9. 10— 20 ol-
 +
duqundan, hər ikisi zəif turipu-
 +
dur). Coxəsaslı T.-ın tam dissosia-
 +
siyası bir necə mərhələdə baiya catır
 +
və ləmin mərhələlərdən hər birinin
 +
əz ionlaiqma sabiti var, məs., fosfat
 +
turpusu N? və N,RO, ionlarına ay-
 +
rıldıqda ionlatma sabiti 70”.
 +
N,RO,—ionu N" və HPOZ” ionla-
 +
rına ayrıldıqda ionlaitma sabiti
 +
8.1075, HPOZ” ionu N" və ROY-
 +
 
 +
 
 +
TURPQYUYADAVAMLILIQ
 +
 
 +
 
 +
ionlarına ayrıldıqda ionlatma sabi-
 +
ti 4,8-10—13 olur. Uzvi turpqular
 +
haqqında bax həmcinin Karbon tur-
 +
imyları məqaləsinə.
 +
TURİYULU BOYALAR—suda həll olan
 +
anion xassəli boyalar. Əsasən, antra-
 +
xinon boyaları və azoboyalardır. Yu-
 +
nu, ipəyi, poliamid liflərini,
 +
Həmcinin dəri, karız və s, material-
 +
ları boyamaq ucun nilədilir. |
 +
TUSİ Əbu Cəfər Məhəmməd İbn Hə-
 +
sən İbn Əli (995—1068, Nəcəf)—
 +
fəqih-huquqiqunas, tarixci, ilahiyyat-
 +
cı. 4PPTeyx əttaifət (4PTiə tayfasının
 +
meixnə) ləqəbi ilə daha cox tanınır.
 +
Baqdadda yuksək təhsil almıpt, beyuk
 +
iəxsi kitabxana yaratmın, sonralar
 +
Nəcəfə kecmuti, ilk dəfə oranı iliə-
 +
liyin əsas mərkəzinə cevirmitdir.
 +
PTiə huququ və huquqiqunaslıqrının
 +
dərd əsas yazılı abidəsindən biri
 +
sayılancTəhzib əl-Əhkamə (4“Qanunla-
 +
rın tənqidi tərtibiz) əsərinin son-
 +
rakı ptiə huquq ədəbiyyatına gӱclu tə”-
 +
siri olmutdur. |
 +
 
 +
T.-nin əsas əsərləri: 4“ Məcmə-”ul-
 +
bayan li-ulum əl-Qur”anə (“Qur”an elm-
 +
lərinin acıqlama toplusu), “Muhitə
 +
(“Okeanə), *Fihrist kutub əii-iiə və
 +
ətli 4PTiə kitabla-
 +
rının və mӱəlliflərin adlar gestə-
 +
ricisiz), *Ən-Niyahəəz (4Sonqz), *İstib-
 +
sarə (4“Sezməz). T.-nin əsərlərinə yuz-
 +
lərlə ppərh, hatpiyə və izah yazılmıit-
 +
dır. cTəhzib əl-Əhkamu əsərinin 1-ci
 +
cildinin əlyazması (avtoqraf) Təb-
 +
 
 +
 
 +
rizdədir. Əsərlərinin əlyazma nusxə-
 +
 
 +
 
 +
lərindən bir necəsi Azərb.SSR EA
 +
Resp. Əlyazmalar fondundadır.
 +
TUSİ Nəsirəddin—bax Nəsirəddin
 +
Tusi. -
 +
TUSİİT—kalsikopiapit termininin
 +
sinonimi,
 +
TUSON (Tiszop)— AB1P-da Arizona
 +
ptatında itəhər. Nəql. qovpaqı. San-
 +
ta Krus cayı sahilindədir. ƏH. 332
 +
min (1980). Aviaraket, radioelektro-
 +
nika, metale”malı, əlvan metallurgi-
 +
ya, yeyinti sənayesiy un-t var. İqlim
 +
ii |
 +
TYCCEH-nRYBEPTYP (Toussaint Lou-
 +
verture)— Dpaneya /lovunnkK (20.5.1743,
 +
Haiti a,, San-Dominqo — 27.4.1803,
 +
Fransa, Ju qalası)— Haitidə azad-
 +
lıq hərəkatının rəhbəri. Kələ ailə-
 +
sində anadan olmutidur. 1791 ildə
 +
San-Dominqoda fransız mӱstəmləkəci-
 +
lərinə qariı qulların ӱsyanında nm-
 +
tirak etmidir. 1793 ildə bailanan
 +
Fransa— İspaniya rin əv-
 +
vəl ispanların tərəfində vuruimuit,
 +
sonra Fransanın tərəfinə gecərək,
 +
ispanları bir necə dəfə ciddi mər-
 +
lubiyyətə uqratmınidı. Q.-L. general
 +
rutbəsi almıi və San-Dominqo silah-
 +
lı quvvələrinin bali komandanı təyin
 +
edilmiidi (1797). 1798 ildə ingilis
 +
ipeqalcılarını adadan qovmuiydur.
 +
1801 ildə T.-L. Haiti a.-nın mustəqil
 +
hakimi olmuyi, gələliyi lərv etmiil-
 +
dir. Fransız mustəmləkəciləri tərə-
 +
indən xaincəsinə həbs edilərək
 +
Fransaya aparılmıl, orada əlmuil-
 +
dur. |
 +
TUT (Moqiz), cəki l—tut fəsilə-
 +
sindən coxillik arac cinsi. Hund.
 +
16—35 m-dir. Cətiri plarabənzər,
 +
yarpaqları yumurtavarıdır. Adətən,
 +
ikievli, bə”zən birevli bitkidir.
 +
Ayrıcinsiyyətli cicəkləri CbipFamə-
 +
killi cicək qrupunda toplanmındır.
 +
Meyvəsi yalancı iiirəli cəyirdək-
 +
 
 +
 
 +
z. 1—5 sm, ar, cəhrayı, tund-
 +
(demək olar ki, qara).
 +
PTərqi və nub-PTQərqi Asiyada, Cə-
 +
nubi Avropada, PQimali Amerika-
 +
nın c. hissəsində və Cənubi Amerika-
 +
nın 1p.-q. Hissəsində, qismən Afrika-
 +
da 24-dək, SSRİ Avropa Hissəsinin
 +
c.-unda, Orta Asiyada və Azərb.SSR-
 +
də 7 nəvu var. Yarparı (ipək qurdunu
 +
yemləmək ucun) və meyvəsinə gərə be-
 +
cərilir. Meyvələri iyirin və Ya turiya-
 +
ptirin olub ptəkər (10—2096 və daha
 +
cox), vitamin və mikroelementlərlə
 +
zəngindir. Yeyilir, qurudulur, spirt
 +
alınır, dopab (bəkməz), murəbbə, izi-
 +
rə, kompot, cem, ipərab və s. hazır-
 +
lanır. Oduncaqından iniaat mate-
 +
rialı, eyni zamanda yuksəkkeyfiyyətli
 +
mebel,,musiqi alətləri, cəllək, araba
 +
təkəri və s. hazırlanır. SSRİ-də M.
 +
alba, M. bombycus, M. multicaulus, M.
 +
psqa və baipqa nəvləri becərilir.
 +
Azərb.-da xalq seleksiyası Yolu ilə
 +
PTahtut, Bidanətut, Tehrantut, Xartut
 +
sortları yaradılmıtidır. Resp.-mız-
 +
da Zəriftut, Sıxgeztut, Xanlartut
 +
və Zakirtut sortları rayonlatidırıl-
 +
mıpdır. Akad. İ. K. Abdullayevin
 +
rəhbərliyi və iptirakı ilə T.-un po-
 +
liploid sırası eəyrənilmiitdir.
 +
SRİ-də ən zəngin T. sortları
 +
kolleksiyası Azərb. SSR-də yaradıl-
 +
mhpidır. Azərb.SSR EA-nın Geneti-
 +
ka və Seleksiya in-tunda, ipəkci-
 +
lik in-tunda 400-dən cox T. sortu ey-
 +
rənilir. Xəstəlikləri: bak-
 +
terioz, silindrosporioz və s,
 +
Ədl Abdullaev İ. K., Sorto-
 +
von sostav kormovoN pdelkovipı Azerban-
 +
Djana, B., 1964. .
 +
TUT İPƏKQURDU (Vopbux poq)—
 +
Vophusdae fəsiləsindən kəpənək.
 +
Acılmınq halda qanadlarının uz,
 +
4—6 sm-dir, aqız aparatı inkipaf
 +
etməmipdir, qidalanmır. Tırtılı
 +
monofaqdır, bir nev bitki yarpaqı
 +
(tut və cəkil aqacının yarpaqı) ilə
 +
qidalanır. Q.i. monovoltin (ildə
 +
bir nəsil verən), bivoltin (ildə iki
 +
nəsil verən) və polivoltin (ildə bir
 +
necə nəsil verən) cinslərə ayrılır.
 +
İnkubasiya dəvru 10—12 gundur. T.i.
 +
tırtılının bədəni uzunsov silin-
 +
drik olub 12 buqumdan (seqmentdən)
 +
ibarətdir. Tam yetipmiti tırtılın
 +
ə 7—9 sm, eni 1 sm, aqırlıqı isə
 +
,-)—Ə 2-DƏK olur. Normal yemləmə
 +
pəraitində (23—25*S) tırtılın inki-
 +
paf mərhələsi 25—28 gundur. Bu
 +
muddətdə tırtıl 20—25 2 yarpaq yeyir.
 +
Tırtılın cəkisinin 4094 -i ipək if-
 +
raz edən vəzidən ibarətdir. Yetitimit
 +
tırtıllar 3 gun ərzində barama sa-
 +
rıyır:, baramada 1000—1500 m ipək
 +
sap olur. Barama sarımaqa bapilayan-
 +
dan 4 gun sonra tırtıllar pupa cev-
 +
rilir. Baramanın cəkisi 1.7—23 q
 +
olur: onun 20—2595 -i qilafdan iba-
 +
rətdir. 10 gӱndən sonra puplar kə-
 +
pənəyə cevrilir və baramadan cıxan
 +
kimi cutlətirlər. Mayalanmısi dipti
 +
gəpənək 2—3 gun ərzində 500)—700 yu-
 +
murta (barama toxumu) qoyur və 10—
 +
20 gundən sonra elur.
 +
 
 +
T.i. eramızdan təqr. 3 min il əv-
 +
vəl Cində əhlilətdirilmitdir. İpək
 +
cıxımına, morfoloji və fizioloji
 +
əlamətlərinə gərə sun”"i secmə yolu
 +
ilə Q.i.-nun bir cox cinsləri yara
 +
dılmındır. Tırtıllar aq, " sarı,
 +
cəhrayı, acıq-yapmlıl, narıncı rəngdə
 +
barama sarıyırlar. Tam ar barama to-
 +
xuyan ipəkqurdları toxuculuq səna-
 +
 
 +
 
 +
dir uz.
 +
ənevtpəyidi
 +
| Cə
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TUTUCU ALƏT
 +
 
 +
 
 +
387
 +
 
 +
 
 +
-T q X8ğĞ.0VVŞ?T C € yr£(116ccəc"s""7" —K...““—x““““x“x“XQqXXXXK——“— —AÇKA...—RKAQŞRARQ.ŞQXXXĞZ,”Ç......—.....u—......
 +
 
 +
 
 +
yesində bəyuk əhəmiyyətə malikdir.
 +
Azərb. seleksionerlərinin yaratdı-
 +
qı “cAzərbaycanə, € Asanə, cZərifk,
 +
“Aran, c“PTirvanə, 4“Gəncəə, FYatparı,
 +
cAtlasə, eyni zamanda cPTəki-1, 41Pə-
 +
ki 29 cinsləri əz məhsuldarlıqı və
 +
ipəyinin keyfiyyətinə gərə fərqlə-
 +
nirlər (bax həmcinin İpəkcali)
 +
 
 +
TUT FƏSİLƏSİ (Moqaseae)—iki-
 +
ləpəli bitki fəsiləsi. Tərkibində
 +
sud iyirəsi olan araq, kol, bə”zən ot-
 +
lardır. Yarpaqları nevbəli duzulur.
 +
Cicəkləri bircinsiyyətlidir. ey-
 +
vəsi cəyirdəyə oxpardır. Tropik və
 +
subtropiklərdə 60—85 cinsi (1500-dən
 +
cox nevu), SSRİ-də, həmcinin Azərb.
 +
SSR-də 4 cinsi mə”lumdur. Fikus
 +
cinsinin 1000-dən cox nevu var. T.f.-
 +
nin təsərrufat əhəmiyyətli nəvləri
 +
 
 +
 
 +
coxdur. Əncirin, tutun vəs. hamaii-
 +
meyvəsi, həmcinin sud aqacının sud
 +
ilirəsi yeyilir, tutun yarpaqları
 +
 
 +
 
 +
ipək qurdunun yemidir. Kaucuklu fi-
 +
kus və Sazı Poa cinsinin nevlərindən
 +
KayuyK, Chlorophora c insinin nevlə-
 +
rindən, kaqız aqacı, maklura, tut
 +
və b.-ndan qiymətli oduncaq alınır.
 +
TUTAYEV (1918 ilədək Romanov-
 +
Borisoqlebsk) — RSFSR Ya-
 +
roslavl vil.-ndə ipəhər. Tutayev r-nu-
 +
nun mərkəzi. Volqa cayı sahilində
 +
gəmi dayanacaqı. D.y. st. Qoyunyetiit-
 +
dirmə (Romanov cinsi) mərkəzidir.
 +
Kətan kombinatı, dizel aqreqatları
 +
z-du, yeyinti sənayesi: 17—19 əsrlərə
 +
aid me”marlıq abidələri var. 1918
 +
il Yaroslavl qiyamında Həlak olmuyi
 +
qızıl əsgər İ. P. Tutayevin iyərəfi-
 +
nə adlandırılmındır.
 +
 
 +
TUTAYUQ Validə Xaspolad qızı
 +
23.9.1914, Putpa—12.11.19580, Kirov-
 +
| "əş ıl abad)—sovet bota-
 +
niki. İlk azərb. qa-
 +
dın biologiya e.d.
 +
(1949), prof. (1950),
 +
Azərb.SSR EA ak-
 +
ad. 57: 1939 il-
 +
dən Sov.İKP uz-
 +
vu. 1939—80 illər-
 +
də AKTİ-də bota-
 +
nika kafedrası-
 +
nın mudiri, de-
 +
kan, prorektor,
 +
Azərb.SSR Bo-
 +
tanika İn-tunun
 +
anatomiya və morfologiya laborato-
 +
riyasının mudiri, direktoru vəzifə-
 +
lərində calıiimıtidır. Elmi tədqi-
 +
qatı, əsasən, cicəkli bitkilərin mor-
 +
fologiya və anatomiyasına, Azərbay-
 +
can dendroflorasının, cicəyin tera-
 +
tologiyasının eyrənilməsinə həsr
 +
edilmitdir. AKP MK uzvu olmulidur
 +
(1956—60). Botaniklərin 9-cu Beynəl-
 +
xalq konqresində ( Monreal, 1950) mə -
 +
ruzə etmipdir. ASE Baii redaksiya-
 +
sının uzvu idi (1976 ildən). elləpəb
 +
nipanıq ordeni və medallarla təl-
 +
tif edilmiiddir.
 +
 
 +
Əsərləri:
 +
 
 +
morfologiyası, B..,
 +
yapıllaqpdırılması,
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
anatomiya və
 +
Azərbaycanın
 +
1969, Teparo-
 +
 
 +
 
 +
Bitki
 +
1967,
 +
B.,
 +
 
 +
 
 +
loqin ivetka, B., 1969: Anatomin i mor-
 +
foloqin rasteniİ, M., 1980.
 +
TUTANXAMON (Hərfi mə”nası —
 +
 
 +
 
 +
Amonun canlı surətis səltənət adı—
 +
Nebheprura) — Yeni padiahlıq
 +
(XVIII sulalə) devrundə Misir fir”-
 +
onu |e.ə. təqr. 1400—1392|. 12 yapyın-
 +
da Tutanxaton adı ilə hakimiyyətə
 +
gəlmii, əlkəni əslində vəzir Eye və 6.
 +
idarə etmipdir. T. devrundə Exnato-
 +
nun (1U Aveuborsul dini islahatla-
 +
 
 +
 
 +
25", v, 9
 +
 
 +
 
 +
rı ləqv edilmiiy, Amon allahına si-
 +
tayiml bərpa edilmiy, fir”onun iqa-
 +
mətgahı Exnaton ii.-ndən Fivaya kə-
 +
curulmutidu. 1922 ildə T.-yH cəpza-
 +
bası aikar edilmitdir: bu, incəsənət
 +
nӱmunələri ilə zəngin olan yeganə
 +
talan edilməmiyd sərdabadır.
 +
 
 +
Ədə Kainelıson İ. S,,
 +
 
 +
 
 +
xamon i sokrovitda eqo qrobninı,
 +
M., 1979
 +
 
 +
 
 +
TUTQUNCHCAY — Azərb.SSR-in Kəlbə-
 +
cər r-nunda cay, Tərtər cayının sar
 +
qolu. Uz. 33 km, həvzəsinin sah. 521
 +
km?, Yeraltı, qar və yarınq suları
 +
ilə qidalanır. Orta illik su sərfi
 +
4 m?|san-dir.
 +
 
 +
cTUTİz—həftəlik satirik, ppəkil-
 +
li jurnal. c-* Molla Nəsrəddinin tə”-
 +
siri altında Bakıda, Azərb. dilində
 +
cıxmıpdır. İlk nemrəsi 1914 ilde-
 +
kabrın 27-də, sonuncusu 1917 il iyu-
 +
nun 29-da (cəmi 112 nemrə) buraxıl-
 +
mhılpdır. Redaktoru Cəfər Bunyadzadə,
 +
napiri Taqı Narıyev idi. 4Q.ə ic-
 +
timai-siyasi, maarif, ədəbiyyat, incə-
 +
sənət mevzularında, əsasən idealist,
 +
xırda islahatcılıq ruhunda, bə”zən
 +
demokratik eyla yazılar 277
 +
Jurnalda S. Huseyn, M. Hadi, M. S.
 +
Ordubadi, C. Cabbarlı, S. Mumtaz,
 +
Ə. Nəzmi və b.-ları da cıxıpq etmiii-
 +
lər: ppəkillərini Ə. Əzimzadə cəkmiii-
 +
 
 +
 
 +
dir.
 +
TUTİ BİKƏ (?—1786)—Quba xan-
 +
lıqının siyasi həyatında muhum rol
 +
oynamınıd qadın. Fətəli xanın ar-
 +
vadı, Qaraqaytaq hakimi Əmir Həm-
 +
zənin bacısı. 1766 ildən Dərbənd :1:.-
 +
nin idarəsi T.B.-yə tappırılmıldı.
 +
Kavduman vurimmasında (1774) Əmir
 +
Həmzə və onun muttəfiqlərinə mər-
 +
lub olan Fətəli xan geri cəkildik-
 +
də T.B. Dərbəndin inin iyəx-
 +
sən rəhbərlik etmitdi. Ərinin həlak
 +
olması ilayiəsinə inanmayan və qarda-
 +
iının mudafiədən əl cəkmək təklif-
 +
lərini rədd edən T.B. dӧyuii libası
 +
geyərək qala mudafiəcilərini ruhlan-
 +
dırmın, baicılıq etdiyi Dərbənd
 +
suvariləri ilə duliməni iəhərdən
 +
uzaqlapidırmındı. 1775 il mart ayın-
 +
da Rusiyadan kemək gələnədək
 +
Dərbəndi mudafiə edə bilmiiidi.
 +
TUTKAUL—Tac.SSR-in c.-unda qə-
 +
dim yapayıt yeri. Tədqiqatlar (1963—
 +
69) nəticəsində 4 mədəni təbəqə muəyyən
 +
edilmitdir: yuxarıdan 2-ci Neolit
 +
(e.ə. 7—5-ci minilliklər), ondan alt-
 +
dakı (e.ə. 8—7-ci minilliklər) və ən
 +
altdakı təbəqələr Mezolit (e.ə. 10—9-
 +
cu minilliklər) dəvrlərinə aiddir.
 +
aidan qurulmuii ocaq, daila dəeitən-
 +
mi c yapayınd sahəsinin? qalıqları,
 +
alətlər, qadın qəbri və uc upyaq kəllə
 +
sumuyu aikar edilmiidir.
 +
TӰTMES—e.ə. əsrdə yaqpamın Tə-
 +
dim Misir heykəltəraiı. Fir”on 1U
 +
Amenhotepin sarayında cheykəltəraip-
 +
ların rəisi olmutidur. T. QU Amen-
 +
hotepin və onun arvadı Nefertitinin
 +
portretlərini Yaratmındır. Bu əsər-
 +
lər mӱstəsna incəliyi, obrazların can:
 +
lılıqı ilə diqqəti cəlb edir.
 +
TUTMOS |11 (hərfi mə"nası—Tot-
 +
dan tərəmit)— Misir fir"”onu (e.ə,
 +
təqr. 1525—1473|. E.ə. 1503 ilə qədər
 +
əslində dəvləti əgey anası Hatiepsut
 +
idarə etmitdir. 111 T. e.ə. 1503 ildən
 +
ipqalcılıq muharibələrinə baipla-
 +
mıpyt, Suriya və Fələstini yenidən tut-
 +
muii, e.ə. 1492/91 ildə Mitanni ipahı-
 +
nı məqlub edərək Fərat cayına qədər
 +
olan ərazini ələ kecirmitidiz: Misi-
 +
 
 +
 
 +
Tutan-
 +
2 izd.,
 +
 
 +
 
 +
rin c. sərhədi Nilin 4-cu astanasına
 +
qədər uzanmındı.
 +
 
 +
TUTUQUİYULAR (Psittaciformes)—ryın
 +
dəstəsi. Bədəninin uz. 9,5 sm-dən 1 m-
 +
dək olur. Lələkləri cox vaxt əlvan,
 +
adətən Yaplıl, bə”zən qırmızı ilə
 +
gəyӱn, Yaxud da qara ilə bozun qarıpı-
 +
qı rəngdədir. Erkəyi və diltisinin
 +
rəngi oxpardır. Dimdiyi yoqun və məh-
 +
kəmdir. Dırmanarkən budaqlardan dim-
 +
diyi ilə tutur. Quvvətli caynaqları
 +
var, 1 və 4-cu barmaqları geriyə qat-
 +
lanmındır. İti ucur. Bə"zi nevləri
 +
uca bilmir. Dəstənin 316 nəvu birlər-
 +
dirən 1 fəsiləsi var. Dunyanın sub-
 +
tropik və tropik qurpaqlarında yayıl-
 +
mıtdır. Suru ilə ucur. Koqutlarda,
 +
qarıtqa yuvalarında, qaya yarıqların-
 +
da, bə”ziləri də torpaqda Yuvalayır,
 +
Argentina T.-ı (KG bə atqacda
 +
hər cut ucun ayrı-ayrı Hissələri olan
 +
koloniya halında yuvalar qurur, 1—12
 +
(bəzzən 2—5) aq yumurta qoyur. 3 həf-
 +
təyədək kӱrt Yatır. Bitki və cuculər-
 +
lə qidalanır. Toxumları yaydıqı və
 +
bitkiləri tozladırı ucun faydalı-
 +
dır| bə”ziləri əkinlərə və baqlara be-
 +
yuk zərər vurur. Muxtəlif səsləri,
 +
danınyıqı yamsıladırına gərə SSRİ-
 +
də, o cӱmlədən Azərb.SSR-də dekora-
 +
tiv quti kimi qəfəslərdə saxlanır,
 +
İnsan ucun təhlӱkəli olan psittakoz
 +
xəstəliyini Yayır.
 +
 
 +
PPəkil ucun bax, səh, 388,
 +
TUTULMA (astronomiyada)—
 +
yerdəki mutpahidəciyə nəzərən bir gey
 +
cisminin digərinin qariısından gec:
 +
məsi hadisəsi. Məs., Ay Gunətin qar-
 +
ipısından gecəndə Gunəi T.-sı, Yer
 +
Ayın qariptısından gecdikdə Ay T.-sı,
 +
qopa ulduz sistemində bir ulduz di-
 +
gərinin qarpısından kecdikdə ulduz
 +
T.-sı bat verir (bax GKuӱnəmin və Ayın
 +
tutulması).
 +
 
 +
TUTUM VERİCİSİ—əlculən (tən-
 +
zimlənən) qeyri-elektrik kəmiyyƏtİinİi
 +
(maye səviyyəsi, mexaniki quvvə, təzyiq,
 +
 
 +
 
 +
nəmlik və s.) uyqun qiymətli elektrik
 +
 
 +
 
 +
tutumuna cevirən əlcu ceviricisi.
 +
.V. paralel mustəvili (ləevhəli) və Ya
 +
silindrik kondensatordan ibarətdir.
 +
T.v.-nin nizy prinsipi kondensatorun
 +
levhələri arasındakı məsafənin və Ya
 +
onların qaripılıqlı ertulən sahələ-
 +
rinin dəyinməsinə, dielektrikin de-
 +
əriyin onun vəziyyətinin, tər-
 +
kibinin və ya dielektrik nufuzlulu-
 +
qunun dəyitməsinə əsaslanır. 1.v.-
 +
ndən avtomatikada xətti və bucaq Yer-
 +
dəyipnmələrini, detallar arasındakı
 +
məsafəni, fiziki qatıptıqların tər-
 +
kibini, təzyiqi, temp-ru, səviyyƏNİ,
 +
dielektrik materialların nəmliyini
 +
və s.-ni elcmək ucun geniip istifadə
 +
olunur.
 +
TVTYM MUQAVİMƏTİ—bax Reak-
 +
tiv muqavimət.
 +
TUTUMƏLCƏN—elektrik tutumunu
 +
əlcmək ucun qurrqu. lcmə kərpusc
 +
və loqometrik tipli T.-lər daha geniiy
 +
yayılmızidır. Bə"zən tutumu bir ne-
 +
cə elcu cihazı vasitəsilə (voltmetr-
 +
ampermetr və s, metodlarla) də əl-
 +
 
 +
 
 +
curlər.
 +
TӰTUCU ALƏT (qazımada)—qa-
 +
zıma zamanı neft və qaz quyularında
 +
bat vermitt qəzalar nəticəsində orada
 +
qalmıi boru kəmərini, qazıma aləti-
 +
nin apaqı hissə dəstini, quyudibi muӱ-
 +
hərrikini, baltanı və onların ayrı-
 +
ayrı hissələrini, həmcinin quyUYa
 +
dutpmuiyt xırda metal hissələrini tu-
 +
tub qaldırmaq ӱcun ipilədilən Qəza
 +
 
 +
 
 +
088
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TUTUCU KALİBR
 +
 
 +
 
 +
Tutuqupular: 1—qırmızı araq 2—jakgo:q 3—mavi (sarı-gey) ara, 4—sarıkəkilli
 +
 
 +
 
 +
alətləri. T.a.-ə daxili və xarici yiv-
 +
li borututanlar (bunlar birlətdik-
 +
dən sonra acılmayan alətlərdir), acı-
 +
la bilən boru tutucuları daxildir.
 +
Qəzaya uqramıp borunun ucu yivlə qur-
 +
tararsa onu cıxartmaq ucun quyuya t u-
 +
tucu kalibr buraxılır. Quyu
 +
dibindən balta iparoikalarını və
 +
xırda metal hissələrini tutub qaldır-
 +
maq ucun maqnitli frez və ya iqırnaq-
 +
lı tutuculardan istifadə olunur.
 +
Bunlardan bapqa T.a.-in ipt səmərəsi-
 +
ni artırmaq ucun qurqupunlu məhur,
 +
xarici və daxili borukəsənlər, mər-
 +
gəzlətdirici qırmaq, frez, rayber,
 +
duzləndirici və s. kəməkci alətlər də
 +
iplədilir.
 +
 
 +
TUTUCu KALİBR — bax
 +
alət.
 +
TUTCULUQ—ipəkcilik sahəsiy aqro-
 +
biologiya elminə daxildir. T. fənni
 +
tut bitkisinin morfologiyası, anato-
 +
miyası, sistematikası, ekoloji xusu-
 +
siYYƏTİ, genetikası, seleksiyası, sort
 +
tərkibi, tut bitkisinin coxaldılma-
 +
sı, yYemlik və meyvə tut plantasiyala-
 +
rının yaradılması, tut yarpaqları-
 +
nın və meyvələrinin keyfiyyəti, bio-
 +
kimyəvi xususiyyəti və T.-da təcrubə
 +
ipinin əsas məsələlərindən bəhs edir.
 +
Eyni zamanda tut bitkisinin toxumla
 +
və vegetativ coxaldılması, onun bə-
 +
 
 +
 
 +
Tutucu
 +
 
 +
 
 +
alın tutuquqpu.
 +
yuməsi və inkipafı, tut tinglikləri-
 +
nin yaradılması, tut plantasiyaları-
 +
nın xususiyyətləri və onlara arqotex-
 +
niki qulluq edilməsi, istismarı mə-
 +
sələlərini əhatə edir.
 +
 
 +
T. fənninə, həmcinin aqac plan-
 +
tasiyalarının salınması, tut bit-
 +
kisinin xəstəlikləri və onlarla mu-
 +
barizə usulları daxildir. S.SRİ-də
 +
T. Orta Asiya və Zaqafqaziya resp.-
 +
larında, Mold.SSR və USSR-in c.
 +
r-nlarında, RSFSR-də yayılmıtdır.
 +
Xarici əlkələrdə T. ən cox Cin, Yapo-
 +
niya və İtaliyada inkiqaf etmitdir.
 +
Fransa, İspaniya, BXR, RSR, Hindis-
 +
tan və İranda, Asiya və Avropanın
 +
bir sıra əlkələrində də T.-la məiqul
 +
olurlar.
 +
 
 +
zərb.SSR tut aqacının sayına
 +
(30 min ha tut plantasiyası və 15 mln.-
 +
dan cox ucaboylu arac) və ərini is-
 +
tehsalına (5 min t) gerə SSRİ-də
 +
ikinci Yeri tutur.
 +
TUF (lat. Kogaz, ital. KiRo)—vulgkan
 +
kulu, vulkan qumu, lapilli və s. bərk
 +
puskurmə məhsulları Yıqımının se-
 +
mentləmməsindən əmələ gələn suxur.
 +
T. yuksək dekorativ xassələrə malik
 +
qiymətli inipaat materialıdır. On-
 +
dan yungul beton doldurucusu, divar
 +
materialı və s. kimi istifadə olu-
 +
nur. Bax Vulkan tufu.
 +
 
 +
 
 +
L
 +
 
 +
 
 +
kakadu: 5—dalqalı tutuqutu: 6—gəy"
 +
 
 +
 
 +
TUFAN—ildırım və gey gurultusu
 +
ilə muppayiət olunan atm. hadisəsi.
 +
Cəbhə T.-larına (atm. cəbhələrində
 +
yaranır) və kutlədaxili T.-lara (hava
 +
kӱtlələri daxilində konveksiyanın
 +
inkipafı nəticəsində yaranır) ayrı-
 +
lır. Q. vaxtı, adətən, gӱclӱ leysan
 +
Yaqıniları yYaqır (bə”zən dolu ilə bir-
 +
gə) və kӱləklər əsir. Yaqmursuz T.-lar
 +
da olur.
 +
 
 +
TUFANDAR, T fan—Azərb.SSR-də,
 +
Bat Qafqaz silsiləsində dar. Qusar və
 +
Qutqapen r-nları sərhədindədir. Hund.
 +
4206 m. Yamaclarında gəl və buzlaq-
 +
 
 +
 
 +
lar var.
 +
 
 +
TUXAHEVSKİ Mixail Nikolayevic
 +
(16.2.1893, indiki Smolensk vil., Sa-
 +
fonovo ür Slednevo k. yaxınlı-
 +
qında—11.6.1937)—sovet hərbi xadi-
 +
mi, Sovet İttifaqı Marilalı (1933).
 +
1918 ildən Sov.İKP uzvu. 1918 ildən
 +
Sovet Ordusunda xidmət etmiptdir.
 +
Aleksandrovsk hərbi məktəbini —
 +
mipq (1914), Birinci dunya muhari
 +
sində iptirak etmiitdir. Bəyuk Ok-
 +
tyabr sosialist inqilabından sonra
 +
Sovet hakimiyyətinin tərəfinə KEH-
 +
miiy, Vətəndaiq muharibəsində aqqvar-
 +
diYacılara qariı vuruiqmuti, orduyA,
 +
Qafqaz cəbhəsi və Qərb cəbhəsi qopqun-
 +
larına komandanlıq etmiidir. Muha-
 +
ribədən sonra hərbi akademiyanın
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
rəisi, Qərb hərbi ğ
 +
dairəsi qopzunla-
 +
rının komandanı,
 +
 
 +
 
 +
ə iln Qı-
 +
zıl Ordusunun qə-
 +
rargah rəisi, Le-
 +
ninqrad hərbi dai-
 +
rəsi qopunlarının |
 +
komandanı, xalq |kmi
 +
mudafiə komissa-
 +
rının birinci mu-
 +
avini, SSRİ HİP1-
 +
in sədri və s. məs”-
 +
ul hərbi vəzifələr- əə ı
 +
də olmutdur. 1937 ildən Privoljye hər-
 +
bi dairəsi qopunlarının komandanı
 +
idi. T.-nin hərbi nəzəriyyəci kimi sovet
 +
hərb elminin inkipafında xidmətlə-
 +
ri var. 1934 ildə UİK(b)P MK uzv-
 +
TTİYMƏ namizəd secilmipdi. CCPH
 +
MİK-in butun caqırınlarında onun
 +
uzvu olmutdur. Lenin ordeni, Qırmı-
 +
zı Bayraq ordeni, Fəxri inqilabi si-
 +
lahla təltif edilmiptdir.
 +
 
 +
 
 +
Əsəri: İzbr. proizv., t. 1—2, M.,
 +
 
 +
 
 +
1964.
 +
 
 +
Ədə Tonopekmni A. H., Mapman
 +
TuxacevskiN, M., 1966, Popov A. S.,
 +
Trud, talant i doblestı, M., 1972,
 +
 
 +
 
 +
TUİY (alm. Tizshey—qara rəng. Digər
 +
 
 +
 
 +
rənglərdən fərqli olaraq zaman kec-
 +
dikcə əz rəngini itirmir. Rəssamlıq-
 +
 
 +
 
 +
da, eləcə də certyoj cəkməkdə isti- 6
 +
 
 +
 
 +
adə olunur. Qədim dəvrlərdə Cində
 +
boyakarlıq, rəsm və xəttatlıqda ən
 +
cenitlt tətbiq edilən material olmupt-
 +
dur. Sonralar Avropa rəssamlırın-
 +
na da T.-dan istifadə edilmiidir.
 +
T. iynəyarpaqlı aqacların oduncarı,
 +
bitki yaqlarının və qatranın Yandı-
 +
rılmasından alınan qurumdan hazır-
 +
lanırdı. 20 əsrdə T.-u hazırlamaq
 +
ucun qaz hisindən, neft və neft məh-
 +
sullarının yandırılmasından əmələ
 +
gələn qurumdan da istifadə edilir.
 +
TUİY (Tupetiy) QOYUNU—qabayun-
 +
lu ətlik-yunluq istiqamətli Yaqlıquy-
 +
ruq qoyun cinsi. Gurcustanda (13—14
 +
əsrlərdə) xalq seleksiyası nəticəsində
 +
yaradılmılzidır. Qoclarının cəkisi
 +
60—70 kq, qoyunları 35—45 Kz-nbip. ƏT
 +
cıxımı 42—4794 -dir. Qoclardan
 +
kq, qoyunlardan 2,5—Z3,5 kq Yun qırxı-
 +
lırq rəngi, əsasən, aq, uz. 12—15 sm-
 +
dir. Yunundan xalca və parca toxunur.
 +
həp 100 yən qoyundan 1 5—110 bala
 +
alınır. Gurc.SSR-də yetipdirilir.
 +
TӰ İYİNSKİ Mixail Dmitriyevic (24.
 +
1.1882, Leninqrad—1962, Leninqrad)—
 +
sovet terapevt-in-
 +
feksionisti. SSRİ
 +
Tibb EA akad. (1945),
 +
K. M. Mehmanda-
 +
rovun oqludur. 1922
 +
ildən 1-ci Lenin-
 +
qrad Tibb İn-tunda
 +
daxili xəstəlik-
 +
lər propedevtikaz
 +
sı kafedrasının
 +
mudiri iiiləmiii-
 +
dir. SSRİ-də ilk
 +
dəfə neosalvarsan-
 +
| | la arciyər qanqre-
 +
nini mualicə etmipdir. 1934 ildən
 +
qrip və qripoz pnevmoniyanı tədqiq et-
 +
mi, klinik təsvirini vermiiy və bu
 +
xəstəliklərin təsnifatını təklif et-
 +
mipdir. Bir sıra əsərləri səpgili Ya-
 +
talaqa, Botkin xəstəliyinə, dizentə-
 +
riyaya həsr olunmuidur. Məphur he-
 +
matoloqlardan biridir. Bittorf-Tu-
 +
ipinski fenomenini təsvir etmipdir.
 +
(Bittorf-Tupinski sınaqı). SSRİ-də
 +
 
 +
 
 +
—
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TULEN ADASI
 +
 
 +
 
 +
ilk dəfə aqır metallarla zəhərlən-
 +
 
 +
 
 +
— MƏİƏ qarpı mualicə aparmınqdır.
 +
 
 +
 
 +
Əsərləri: Bolezni sistemı kro-
 +
vi, M.. 1959 (sovm. s A. İ. İropevskim),
 +
Bolezni sistemı dıxanin, L., 1960 (sovm.
 +
s A. 4. Piqelhnikom i K. A. Pukarevım).
 +
 
 +
Əd.: Mixail Dmitrievic TupinskibA,
 +
 
 +
 
 +
| kTerapevticeskiN arxivə, t. 34, 1962, Ne 4,
 +
c. 123.
 +
 
 +
 
 +
TUİYLAR, Tu petilər — Gurcu-
 +
lərin etnoqrafik qrupu.
 +
TӰ İYPA—Van gəlunun ip, sahilində
 +
qədim ipəhər, Urartu dəvlətinin pay-
 +
taxtı (e.ə. əsrin əvvəli), T.-nın
 +
narınqalası hundur qayanın ustundə,
 +
pəhər isə ondan apaqıda indiki Van
 +
Turkiyə) (1p.-nin yerində idi. Car
 +
eHya dəvrundə (e.ə. 9 əsrin sonu)
 +
daq bulaqlarından ipəhərə kanal cə-
 +
kilmipdi. 1827 ildə alman arxeo-
 +
loqu F. PQults qala divarlarının,
 +
qayalarda oyulmuti binaların (ehti-
 +
mal ki, car sərdabaları) qalıqları-
 +
nı təsvir etmiiiy və mixi yazıların
 +
surətini cıxarmındı. 1916 ildə İ.
 +
A. Orbeli burada car P Sardurun
 +
(e.ə. 8 əsrin ortaları) salnaməsi olan
 +
stela tapmındır. E.ə. 735 ildə assu-
 +
riyalılar T.-nı daqıtmıi, lakin qa-
 +
lanı ala bilməmitdilər. E.ə. 7 əsrdə
 +
car iqamətgahı T. ərazisindəki Top-
 +
aqqala yuksəkliyinə kecurulmuyddu.
 +
, ətrafındakı narınqalanı e.ə.
 +
əsrin əvvəlində midiyalılar da-
 +
qıtmındılar: lakin ƏLəmənilər (H a-
 +
xamanitilər) devrundə narın-
 +
qalada həyat davam etmiiddi.
 +
Ə0.: Piotrovskinn B. B., Van-
 +
skoe iparstvo (Urartu), M., 1959.
 +
 
 +
 
 +
TӰBİNQ (rurx. tubing: tube—6opy)—
 +
yeraltı qurqularda (tunel, ipaxta gəev-
 +
dəsi və s.) tətbiq olunan yıqma bərki-
 +
dicinin elementi.-Əyrixətli və yastı
 +
səthli hazırlanır. Cox vaxt dairəvi
 +
olur. Metaldan (cuqun, polad) və də-
 +
mir-betondan hazırlanır. Cuqun T.
 +
tekmə yolu ilə hazırlanmıiy silin-
 +
drik mə”mulatdır. Boltla bir-birinə
 +
birlətdirmək ucun kənarlarında
 +
cıxıntılar olur: cıxıntılar eyni
 +
zamanda dairəvi T.-lərə lazımi sərt-
 +
lik və məhkəmlik verir. T.-in qalın -
 +
lıqı xarici quvvələrə gərə muəyyən
 +
olunur. Metropoliten divarlarını
 +
bərkitmək ucun adətən dəmir-beton T.-
 +
lərdən (və ya bloklardan) istifadə
 +
edirlər. |
 +
 
 +
TUӰQRİK—MXR-in 100 munquya bəra-
 +
bər pul vahidi. İlk T. banknotları
 +
1925 ildə buraxılmıii, 1950 ilin mar-
 +
tında isə qızıl tərkibi (0,222168 q
 +
xalis qızıl) muəyyən edilmitdir.
 +
100 T. = 23,92 manat (1985, fevozl),
 +
TUDORLAR (Tidoq)— İngiltərə kral-
 +
ları sulaləsi 11485—16031. Numayən-
 +
dələri: UİP Henrix 11485—1509), VTII
 +
Henrix |1509—47|, U1 Eduard |1547—
 +
53|, Mariya Tudor (|1553—581, 1 Yeli-
 +
zaveta |1558—1603|. T.-ın devrundə
 +
İngiltərədə mutləqiyyətcilik qəti bər-
 +
qərar oldu.
 +
 
 +
TUİLRİ, Tulyeri (Tin epez) —
 +
Parisdə saray, Fransa krallarının
 +
iqamətgahlarından biri olmupydu.
 +
Luvr kompleksinin bir Hissəsi kimi
 +
tikilmiipdi (1564 ildən). 1789 ildə,
 +
Beyuk Fransa inqilabı ilə əlaqədar
 +
Versalı tərk etməyə məcbur olan kral
 +
XVI ./İynonuK əz iqamətgahını T.-yə
 +
kecurmulidu. Parisin usyana qalxmıln
 +
əhalisi 1792 il avqustun 10-da T.-ni
 +
tutaraq monarxiyanı devirdi. Fevral
 +
inqilabı (1848) devrundə xalq T.-ni
 +
 
 +
 
 +
389
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
hucumla almıpdı (24 fevral). 1871
 +
il mayın 24-də Paris kommunarları
 +
ilə ve ılar arasındakı dəyutp
 +
vaxtı T.-nin cox hissəsi yandı. Hazır-
 +
da T.-nin yerində baq salınmıntdır.
 +
TUxG—məməli heyvanlarda və insan-
 +
da xarakter tuk əertuyu əmələ gətirən
 +
saptpəkilli qərni dəri tərəmələri.
 +
T.-lərin dəri səthinə sərbəst cıxan
 +
Hissəsi ox, dərinin icərisindəki His-
 +
səsi kək, damarları və sinirləri olan
 +
məməciklər əmələ gətirdiyi hissəsi
 +
soqanaq adlanır. T., adətən piy, bə”-
 +
zən də tər vəziləri ilə əlaqədardır.
 +
TUKYEYƏNLƏR (Tqqshodesidae)—lə-
 +
ləkyeyənlər dəstəsindən parazit həiyə-
 +
at fəsiləsi. Bədəni yastıdır(: uz.
 +
|8—10 mm-dir. Qanadsızdır. Aqız
 +
Hissəsi gəmiricidir. Genii yayıl-
 +
mıtidır. SSRİ-də 100-dək nəvu mə”-
 +
lumdur. Azərb.SSR-də yaxtıı əyrənil-
 +
məmitdir. Heyvanların yununda )ama-
 +
İblp, dərinin qərnilətmini hissələri
 +
ilə qidalanır. Bə”ziləri dərini qan
 +
cıxana qədər sorur. İtlərdə Tricho-
 +
dectes canis, rınuHKnəpnə T. subrost-
 +
ratus, rolyunapza Bovicola ovis, arzap-
 +
na B. equl HƏBHƏPH KEHHHMI )a)biMbimi-
 +
dır. Mubarizə tədbirlə-
 +
r i: ilin isti vaxtında xlorofosun
 +
196-li sulu məhlulu, yaxud polixlor-
 +
pinenin 1,596-li emulsiyasıs, Tbiula
 +
bu preparatların 394 -li dustları.
 +
TUKLƏ— Azərb.SSR Masallı əəə
 +
da kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n
 +
mərkəzindən 17 kmc.-da, Lənkəran ova-
 +
lıqındadır. ƏH. 1076 (1985). Əsas tə-
 +
sərrufatı caybecərmədir. Orta məktəb,
 +
klub, kitabxana, tibb məntəqəsi, rabi-
 +
tə tpe”bəsi var.
 +
TUKLU KƏRGƏDAN, Sibirkər-
 +
gədanı (Coelodonta antiquitatis
 +
və ya EHhyposeqaz İishoqh1piz)—nəsli
 +
kəsilmiti təkdırnaqlı məməli heyvan.
 +
Muasir kərgədanların ən beyuyu ol-
 +
Myuuayp. Hund. 2 m-dən cox, bədəni sıx
 +
tӱklərlə ərtulu imip. Boynunda piy
 +
hurgucu, baplında iki buynuzu olub.
 +
Ən buynuzu burnunun ustundə (uz. 1
 +
m-dək), arxa | uynuzu alnında (xeyli
 +
qısa) olmutpdur. USSR-in Stanislav
 +
vil.-ndə (indiki İvano-Frankovsk)
 +
tapılmımpdır. Son Pleystosen dəv-
 +
rundə Avropada və PPimali Asiyada
 +
yayılmıttdır. Azərb.SSR-də T.k.-ın
 +
qalıqları kulli miqdarda cBinəqədi
 +
qəbiristanında. tapılmındır.
 +
TUL (fr. PDe—Fransanın Korrez
 +
departamentindəki Tul (Tiye) p:.-nin
 +
adından)—Yungul, iləffaf, toriqəkil-
 +
li saya və ya naxıplı parca (pambıq,
 +
Yarımipək və s,). Saya T. iki sis-
 +
tem saplardan tul mapınlarında ha-
 +
zırlanır: qadın paltarlarını bəzə-
 +
mək və s. ucun istifadə edilir. N a-
 +
xısilı T. pərdə və ya krujeva ma-
 +
pınlarında toxunur, pərdəlik, car-
 +
payı ertuyu və s, ucun iplədilir.
 +
TULALLAR — Azərb.SSR Xanlar
 +
r-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkəzi,
 +
R-n mərkəzindən 27 km c.-q.-də, dar ətə-
 +
yindədir. ƏH. 240 (1985). Əsas təsərru-
 +
fatı heyvandarlıqdır. Orta məktəb,
 +
klub, kitabxana, tibb məntəqəsi var.
 +
TULEN ADALARI —Xəzər dənizinin
 +
im. Hissəsində arxipelaq. Kulalı,
 +
Morskoy, Podqornı və Novı a-rından
 +
ibarətdir. Yarımsəhra landiaftı var.
 +
TULEN ADASI— Xəzər dənizinin
 +
izm.-q. hissəsində ada, Uz. təqr. 5 km,
 +
eni 2 km-ə qədərdir. Adada qəs. və me-
 +
teoroloji st. var. Balıq, qımda sunti
 +
ovlanır,
 +
 
 +
 
 +
390
 +
 
 +
 
 +
TULəMəƏ
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TULƏMƏ—quplarda və məməli hey-
 +
- vanlarda tuk ərtuyunun təzələnməsi
 +
prosesi. Hər T. ilin fəsillərinə gərə
 +
gedir. T. nəticəsində lələk və tӱklər
 +
sıxlapqır, lələklərin, bə”zi məməli-
 +
lərdə isə tӱklərin də rəngi dəyiir.
 +
T. butun bədəni əhatə etməyə də bilər.
 +
Buna qismən T. deyilir (bax həmcinin
 +
Qabıqqoyma). |
 +
 
 +
TYRKY (nar. Vulpecula)—keiyH PTi-
 +
mal yarımkurəsində burc. Ən parlaq
 +
ulduzu 4,4 vizual ulduz əlculudur.
 +
 
 +
 
 +
SSRİ-nin butun ərazisində gerunur TULU
 +
 
 +
 
 +
bax Ulduz xəritəsi).
 +
YARKYTY)PYFY (Alopecurus) — ra-
 +
xjıllar fəsiləsindən coxillik və ya
 +
birillik bitki cinsi. Cicək qrupu
 +
sıx sunbuldur. Meyvəsi dənmeyvədir.
 +
Hər iki yarımkurənin mӱlayim və so-
 +
yuq qurtaqlarında, tropiklərin dar-
 +
lıq əlkələrində 50-dək, SSRİ-də 29,
 +
o cumlədən Azərb.SSR-də 12 nəvu var.
 +
U ə MƏHT, (A, pratensis) genin Yayıl-
 +
mıtp yem bitkisidir.
 +
TULKUXLƏR (Ui1rez)—itlər fəsilə-
 +
sindən yırtıcı məməli heyvan cinsi,
 +
Batının uz hissəsi ensiz və uzunsov,
 +
ən dik, bir qədər itiucludur.
 +
ZӦYRӰzӰ uzun və Yumiaq tukludur.
 +
əzi sıx və Yumiqaqdır( əsasən, muӱxtə-
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Aan TYnky (V, vulpes).
 +
lif calarlı kurən, yaxud boz-kurən-
 +
dir. Diiyləri ətyeyən heyvanlardakı
 +
kimidir. 6 (baiyqa mə”lumata gərə 7)
 +
 
 +
 
 +
HƏBY mə”lumdur. Antarktidadan baqiqa
 +
butun materiklərdə yayılmındır. Avs-
 +
traxiyaya sonradan gətirilmiitdir.
 +
SRİ-də 3 nəvu: adi, yaxud qırmızı
 +
tulku, boz tulku və Əfqanıstan tul-
 +
kusu geni yayılmıpndır. Adi tul-
 +
k u (U. uiyrez) ən iri nevdur: bədəni-
 +
nin uz. 60—90 sm, quyruqu 40—6( sm,
 +
cəkisi 10 kq-dək olur. SSRİ-də qır-
 +
mızı tulku əlkənin ipimal, ipyimal-
 +
məpr hissəsi ucun xarakterikdir: cə-
 +
nubda Yapayanlar daha acıq, bə”zən boz
 +
rənglidir. Dumaq (albinoslar), yaxud
 +
qara fərdlərə də (melanistlər) təsa-
 +
duf edilir. Sicankimiləri, həmcinin
 +
doviyan, qupl və cəmdək yeyir. Boeaz-
 +
lıq dəvru 51 gundur. 3—12 bala doqur.
 +
Boz.tulku(U. soqzak) adi tulkuyə
 +
oxpayır. Bədəninin uz. 50—60 sm: quy-
 +
rutu 25—35 sm-dir. Pimali Qafqazdan
 +
“iy Ykalyeyə tr Yayılmınidır. 2—6
 +
dala doqur. Azərb.SSR-də aran və dar-
 +
lıq rayonlarda cox təsaduf edilir.
 +
Əfqanıstantulkusu (U.
 +
sapa) gicikdir (bədəninin uz. 50 sm-
 +
dək), quyruqu cox uzun və tukludur. Ən
 +
Asiyanın ipərq hissəsində yayılmıpt-
 +
dır.T. muhum ov obyektidir (xəzindən
 +
istifadə edilir). Sicanabənzər gəmi-
 +
UT qırdıqı ucun faydalıdır.
 +
YPƏH T.-nH (Vulpes vulpes fulvus)
 +
Kanada yarımnəvundən alınan KYMY-
 +
iqu-qara T.-in xəzi yuksək qiymətlən-
 +
dirilir,
 +
 
 +
 
 +
TULC—Azərb.SSR Balakən r-nunda
 +
kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n
 +
mərkəzindən 1 km q.-də, Alazan-Həf-
 +
təran vadisindədir. Əh. 4017 (1985):
 +
tutӱunculuk, baramacılıq, taxılcılıq
 +
və heyvandarlıqla məpquldӱr. Orta
 +
məktəb, mədəniyyət evi, klub, 2 kitab-
 +
xana, kinoqurru, 2 tibb məntəqəsi: me”-
 +
marlıq abidələrindən 14 əsrə aid tur-
 +
bə var. Beyuk Vətən muharibəsində
 +
həlak olmui həmyerlilərin ipərəfinə
 +
 
 +
 
 +
abidə qoyulmuttdur.
 +
 
 +
İLC—qadın bat geyimi. Azərb,
 +
SSR-in TPərq zonalarında, xususilə
 +
PTirvanda ccutq uz adlanır. T. hər
 +
iki ucu acıq torba formasında ti-
 +
kilərək,yYuxarısı azca yarıq olmuyi-
 +
dur. Yarıqın hər iki ucunda qaytan
 +
iəklində baq olurdu. Qadınlar hə-
 +
ruklərini T.-nun icərisinə saldıqdan
 +
sonra onun qulaqcıqlarını alının
 +
qabaqına doqrru cəkib bar vasitəsilə
 +
baplarına baqlayırdılar. Adətən,
 +
ipək parcadan tikilən T.-nun ən his-
 +
səsinə metal qabaqlıq (cutqaba-
 +
qı) tutulurdu.
 +
 
 +
TULU QƏBİRİSTANI—Azərb.SSR
 +
Lerik r-nunun Tulu k. yaxınlıqında
 +
e.ə. 2-ci minilliyin sonu—1-ci min-
 +
illiyin əvvəllərinə aid arxeoloji
 +
abidə. T.q.-nda 1890 ildə Jak de Mor-
 +
qan qazıntı aparmımdır. Əlulər bu-
 +
kulu və uzadılmıpq vəziyyətdə, tək və
 +
ya qopa dəfn olunmupdur. Qəbirlərə
 +
tunc və dəmir silahlar, zəngin bəzək
 +
ətyaları, qara-boz rəngli keramika
 +
və s. qoyulmulpdur. Dəmir nizə uc-
 +
luqlarının və tək-tək qılıncların
 +
əyilməsi və sındırılması həmin dəvr
 +
ucun nadir arxeoloji fakt hesab
 +
olunur. T.q. Talım-Muqan mədəniyyə-
 +
tinin 2-ci və 3-cu mərhələləri (e.ə.
 +
12—7 əsrlər xun səciyyəvidir.
 +
 
 +
TUMEN —RSFSR-də ipəhər. Tumen
 +
vil.-nin mərkəzi. Nəql. qovpaqı. Tu-
 +
 
 +
a cayında port. Əh. 397 min (1983).
 +
 
 +
eft və qazcıxarma sənayesi r-nunun
 +
mərkəzidir. Mapınqayırma, arac
 +
e”malı, kimya, yungul, yeyinti, tikin-
 +
ti materialları sənayesi: un-t, sə-
 +
naye, intaat muhəndisləri, k.t. və
 +
tibb in-tları, neft və qaz sənayesi-
 +
nin elmi-tədqiqat və layihə in-tları,
 +
dram və kukla teatrları, Ffilarmo-
 +
niya, sirk, elkəpqunaslıq muzeyi və s.
 +
var. T. Sibirdə ilk rus iəhəridir.
 +
15 ildə tatar iyəhəri Cingi-Tura-
 +
nın (14 əsrdən mə”lumdur) yerində
 +
salınmındır.
 +
 
 +
TUMEN VİLAYƏTİ--RSFSR-də vi-
 +
layət. 1944 il avqustun 14-də təiikil
 +
edilmiindir. P1m.-da Kara dənizi
 +
ilə əhatələnir. Xantı-Mansi və Ya-
 +
mal-Nen muxtar mahalları T.v. tər:
 +
kibindədir. Sah. 1435,2 min km?, Əh.
 +
2293 min (1983, 1 yanvar). 37 r-nu, 16
 +
pəhəri, 44 qitq var. Mərkəzi Tumen
 +
it.-dir. |
 +
Təbiət. T.v. Qərbi Sibir duzən-
 +
liyindədir. Ural d-rının it. yamac-
 +
ları da T.v. ərazisinə daxildir. Əra-
 +
zidə 1950—60 illərdə neft və qaz
 +
yataqları (bax Qərbi Sibir neft-
 +
li-qazlı Hevzəsi) kəif edilmitndir.
 +
Ural d-rının it, Yamaclarında qo-
 +
nur kəmur, dəmir filizi yataqları
 +
var. İqlimi kontinentaldır, Orta
 +
temp-r yanvarda —17-dən —29*S-yə-
 +
dək, iyulda 14—18*S-dir. İllik ya-
 +
qıntı 200—600 mm. Əsas cayı Ob və
 +
onun qolu İrtıpdır. Coxlu gel var.
 +
Ərazinin cox hissəsi tayqa meiələ-
 +
ridir, PT1m,-da tundra və meptə-tundra,
 +
 
 +
 
 +
c.-da mepə-ceəl landiyaftı ustundur.
 +
Heyvanlar aləmi (tpimal maralı, sı-
 +
qın, dələ, iimal tulkusu, ar kəklik
 +
və s.) zəngindir. Coxlu balıq .
 +
 
 +
Əhali. Əsasən, ruslardır (8196,
 +
1979). Tatarlar, ukraynalılar, cu-
 +
vaiplar, komilər, xantılar, nenlə
 +
və b. da yapayır. Orta sıxlıq 1 km?-
 +
nə 1,6 nəfərdir (1983). PTəhər əh. 6994 -
 +
dir. Muhum iəhərləri: Tӱmen, İpyim,
 +
Tobolsk,  Tanyro OBCK,
 +
 
 +
Təsərrufat. QT.v. SSRİ-nin ən be-
 +
İYK neftcıxarma r-nudur. Əlkədə cı-
 +
xarılan neftin təqr. yarısını ve-
 +
rir. Əsas neft və qaz yataqları: Sa-
 +
motlor (neft), Urenqoy, Medvejye (qaz)
 +
və s. Q.v.-ndə neft və qaz yataqları-
 +
nın kəipfində azərb. mӱtəxəssislərin
 +
(F. Salmanov və b.) beyuk xidməti var.
 +
Bakının neft mapınqayırma z-dla-
 +
rında istehsal edilən avadanlıqdan
 +
vil.-in neft sənayesində geniii isti-
 +
fadə olunur. PPaim— Tumen, Ust-Ba-
 +
lık—Omsk, Samotlor— Kuybıptev və s.
 +
neft kəmərləri, edvejye— Mərkəz,
 +
Urenqoy—Celyabinsk və s. qaz kəmərlə-
 +
ri var. Urenqoy—Ujqorod—Qərbi Av-
 +
ropa qaz kəməri cəkilmitidir (1984).
 +
Tobolskda iri nəfi iinyA kombinatı
 +
tikilir (1984). Kimya, əczacılıq,
 +
plastik kӱtlə z-Dları var. Mapqınqa-
 +
yırma və metal e”malı (gəmiqayırma,
 +
neft və nəql. mapınqayırması, dəzgah-
 +
qayırma, cihazqayırma, dəmirci-pres
 +
avadanlıqı, K.t. və tikinti mapınla-
 +
rı istehsalı və s.), meiyə sənayesi in-
 +
kipaf etmitdir. Yungul və yeyinti
 +
sənayesi var. Tikinti materialları
 +
istehsal olunur. Coxlu balıq sənayesi
 +
mӱəssisəsi var. K.t.-nın əsas sahəsi
 +
heyvandarlıq (o cumlədən maralcılıq)
 +
və taxılcılıqdır. Buqda, kartof, tə-
 +
rəvəz, yem bitkiləri və s. əkilir. Xəzq
 +
cilik təsərrufatı inkipaf etmiidir.
 +
Vil.-in c.-undan Transsibir d.y. ke-
 +
cir. Yeni d.Y.--ları (İvdel—Ob, Tav-
 +
da— Mejdurecensk, Tumen—Nijnevar-
 +
tovsk, Surqut—Urenqoy) cəkilmitdir.
 +
Avtomobil yollarının uz. 12 min km,
 +
cay gəmiciliyi (Ob, İrtıi, Tobol,
 +
Konda) yollarının uz. təqr. 15 min
 +
km-dir. Le 5 Tumen, Nijne-
 +
vartovsk, Surqut, Nadım və s. T.v.
 +
967) ordeni ilə təltif olunmusdur
 +
 
 +
 
 +
Mədəni quruculuq. Vil.-də 7 ali
 +
məktəb (o cӱmlədən un-t), hesablama
 +
mərkəzi, 9 muzey (filiallarla birlik-
 +
də), 2 pəkil qalereyası, Z teatr, sirk,
 +
filarmoniya və s. fəaliyyət gestərir.
 +
c Qumenskaya pravdav (1918) və cTu-
 +
menski komsomoletsə (1953) vil. qəzet-
 +
ləri cıxır. Yerli radio və televiziya
 +
verilimyləri ilə yanapı, Umum-
 +
ittifaq Radiosu və Mərkəzi Tele-
 +
viziyanın verilitləri retranslyasiya
 +
olmur.
 +
 
 +
TUMƏN (monqolca—on min)—12—14
 +
əsrlərdə monqol-tatar qopununda ali
 +
təipkilat vahidi. 10 min nəfər deyui-
 +
cudən ibarət idi. T. minliklərə, əz
 +
nevbəsində minliklər yuzluklərə, Yuz-
 +
luklər isə onluqlara belunurdu. T.-ə
 +
tumənbattı batcılıq edirdi.
 +
TUMƏN--İranda 1789—90 illərdə
 +
kəsilmin və 10 qrana, 1932 ildən isə
 +
10 riala bərabər qızıl sikkə.
 +
 
 +
ilə qədər cəkisi 3,222 900 ə”yarlı qı-
 +
zıl, sonralar 2,59 q xalis qızıl ol-
 +
mulidur. 20 əsrin əvvəllərindən TƏ-
 +
davuldən cıxarılmın və İran ba-
 +
zarlarında ticarət predmeti kimi
 +
iplədilmizdir.
 +
 
 +
 
 +
TUNG, kun g—bir sıra İlləpr enkə-
 +
lərində, o cumlədən Azərb.-da, qədim
 +
və orta əsr yatayıpi məntəqələrinə su
 +
kəmərinin cəkilitində istifadə olu-
 +
nan saxsı boru. Muxtəlif əlcudə du-
 +
zəldilir və əhəng məhlulu ilə bir-
 +
ləidirilirdi. Suyu uzaqdan gətiri-
 +
lən cxeyrat bulaqlarıznın, bə?zi yer-
 +
lərdə isə hətta kanalizasiya xətlə-
 +
rinin cəkilitində də T.-dən istifa-
 +
 
 +
 
 +
də olunurdu.
 +
 
 +
TUNTUL— Azərb.SSR Qutqapten r nun-
 +
da kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. Rn
 +
mərkəzindən 10 km c.-da, Alazan-Həf-
 +
təran vadisindədir. Əh. 1794 (1985):
 +
taxılcılıq, tutunculuk heyvandar-
 +
lıq, baramacılıq və meyvəciliklə məii-
 +
quldur. Orta məktəb, mədəniyyət evi,
 +
kitabxana, kinoqurqu, utpaq baqcası:
 +
tibb məntəqəsi var. Beyuk Vətən muha-
 +
ribəsində həlak olmu həmyerlilərin
 +
iyərəfinə abidə qoyulmutdur.
 +
TUPURCƏK, aqız suyu—tupur-
 +
cək vəzilərinin ifraz etdiyi ipəf-
 +
faf, yapılqanvarı sekret. İnsanın
 +
və bir cox heyvanların T.-i qarınıq
 +
olub, 3 cut iri və coxlu xırda tu-
 +
purcək vəzilərindən ifraz edilir. T.-
 +
in 98,5—99,596-ni su, qalanını duz-
 +
lar və bərk maddələr təikil edir.
 +
T. zəif qələvi (rN—5,6—7,6) reaksi-
 +
yaya malikdir: yenidoqulmutlarda (ilk
 +
illər) beyuӱklərə nisbətən turi reak-
 +
siyalıdır. T.-in tərkibindəki fer-
 +
mentlər polisaxaridləri monosaxarid-
 +
lərə qədər a omə
 +
 
 +
TUPURCƏK VƏZİLƏRİ—bax həmci-
 +
nin Aqız suyu vəziləri. |
 +
TURBAN— Asiya və PYimali Afrika
 +
xalqları arasında yayılmıiy kii və
 +
qadın baiy geyimi. Xususi qaydada 6a-
 +
iya sarınan nazik qumai parcadan iba-
 +
rətdir. Adətən, fəs, yaxud araqcı-
 +
nın ustundən dolayırdılar. Qipik
 +
İran geyimi olan T. hələ e.ə. 6—5
 +
əsrlərdə Midiyada genii yayılmındı.
 +
TYPbƏ, məqbər ə—gerkəmli (yəx-
 +
siyyətlərin xatirəsini əbədiləiydir-
 +
mək ucun onların qəbri uzərində ti-
 +
kilən bina. Hələ Qədim Misirdə fir ”-
 +
onların sərdabaları uçzərində məh-
 +
tipəm xatirə qurquları—eLlram və
 +
mastabalar tikilirdi. T. orta əsr-
 +
lərdə Yaxın və Orta PTərq əlkələrin-
 +
də genii yayılmınidı (T. tipli ti-
 +
kililər Qərbdə mavzoley adı ilə
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
Naxcıvanda Yusif ibn Kuseyir turbəsi-
 +
 
 +
nin planı və kəsiyi: 1—ust kameranın
 +
 
 +
planı, 2—sərlabanın planı: Z—uӱst kaq
 +
mera, 4—sərdaba,
 +
 
 +
 
 +
TURK DİLİ
 +
 
 +
 
 +
məthurdur). Pərqdə islam dininin
 +
ehkamları canlıların təsvirini gu-
 +
nah hesab etdiyinə gərə, elmui tiəxsin
 +
Xatirəsini əbədiləindirmək ucun hey-
 +
kəltərailıq abidələri əvəzinə qəbrin
 +
uzərində muxtəlif qurulutilu T.-lər
 +
tikilirdi. Me”marlıq qurulupquna gə-
 +
rə orta əsr T.-ləri kubiyəkilli, sək-
 +
kizbucaqlı və qulləvarı olurdu. Gun-
 +
bəzlə ərtulən kubiəkilli T.-lərdə
 +
sənduqə deipəmə səviyyəsində, qulləva-
 +
rı turbələrdə isə yeraltı sərdabada
 +
yerlətir. Q.-lərin xarici səthləri
 +
me”marlıq dekorları, ornament və gi-
 +
tabələrlə bəzədilirdi. Mərvdə Sul-
 +
tan Səncər məqbərəsi, Naxcıvanda
 +
Mə-muӱnə xatın turbəsi, Sultaniyyə-
 +
də Əlcaytu Xudabəndə turbəsi, Ərdə-
 +
bildə /Peyx Səfiəddin kompleksində-
 +
ku Hleix Səfi turbəsi (15 əsr) 1Pərq
 +
T.-lərinin qiymətli incilərindəndir.
 +
Azərb. sovet me”marlıqında T. ipiya-
 +
atının zəngin ən”ənələri Kirovabad-
 +
da Nizaminin (1947) və PQuada Va-
 +
qifin turbəsində (1 “əə əksini tap-
 +
mımdır. Moskvadakı Lenin mavzrleyi
 +
muasir devr monumental dəfn qurru-
 +
larının ən yaxtı numunəsidir.
 +
Əd. Salamzade A., Arxitektura
 +
mavzoleev Azerbabndjana Xİ—XU vv., v
 +
kn.: Arxitektura Azerbavdjana (ocerki),
 +
 
 +
 
 +
B., 1952, Vseobiyan istorin arxitekturı
 +
2 izd., T. 2, M., 1973.
 +
 
 +
 
 +
TURQb (Tiqaoq) Ann Rober Jak (10.
 +
Ə.1727, Paris—20.3.1781, Paris) —
 +
Fransa devlət xadimi, iqtisadcı, fi-
 +
ziokratlar məktəbinin gərkəmli nu-
 +
mayəndəsi. Əsas əsəri 4“Sərvətin yaran-
 +
ması və bəlutidurulməsi haqqında
 +
dutquncələrədir (1766). F. Kene və
 +
fiziokratların ardınca sərbəst
 +
iqtisadi fəaliyyət prinsipini mu-
 +
dafiə etmiti, kapitalın, pulun, mən-
 +
fəətin və s. daha dərin təhlilini ver-
 +
mipdir. T. cəmiyyətin sinfi bəlku-
 +
sundə istehsal vasitələri uzərində
 +
mulkiyyətin əhəmiyyəti anlayınına ya-
 +
xınlaimıstdır. T. dircələn kapita-
 +
lizmin ideoloqu olmuiq, fiziokratla-
 +
rın nəzəriyyəsini tamamlamıii, bur-
 +
jua siyasi iqtisadının gələcək inki-
 +
izyaf yollarını gəstərmijndi.
 +
TURƏNGTƏPƏ urgan i1.-ndən
 +
(İran) 20 km 1im.-1i.-də Tunc dəvru-
 +
nə aid yaiayınnı yeri. 1931, 1960—68
 +
illərdə tədqiq olunmutdur. Almarbi
 +
təbəqə Eneolit dəvrunə aid edilir.
 +
T.-də qızıl, tunc, daiq və s.-dən ha-
 +
zırlanmıidy coxlu maddi mədəniyyət
 +
numunələri tapılmıpidır. T.-nin ci-
 +
cəklənmə devru Hissar mədəniyyətilə
 +
əlaqədardır. Ehtimal ki, e.ə. 2-ci min-
 +
illiyin ortalarında tərk olunmuint1-
 +
dur. Q.-nin yuxarı təbəqəsi e.ə. 1-ci
 +
minilliyə aiddir.
 +
TURİ— Est.SSR-də, Payde r-nunda tiə-
 +
hər. Pyarnu cayı sahilindədir. D.y.
 +
st. Qaxtapalban, sud kombinatları
 +
 
 +
 
 +
var. Elektrotexnika və tikiiy mə”mu-
 +
latları, tikinti konstruksiyaları
 +
və s. istehsal olunur.
 +
 
 +
 
 +
TYPHHKM)A (Thüringen)—A/HP əpa-
 +
zisində tarixi vil. İlk əvvəl turing-
 +
lərin məskunlatdıqı ərazi. 1130 il-
 +
dən landqraflıq. 1247 (əslində 1264)
 +
illən Meysen markqrafları Vettinlə-
 +
rin mulku idi. 1485 il bəlgusunə gərə
 +
pm. Hissəsi Saksoniya kurfurustluyu-
 +
nə (sonradan krallıq) birlətdiril-
 +
mi, c.-unda coxsaylı feodal malika
 +
nələri yaradılmıtdı. Almaniyada No
 +
yabr inqilabından (1918) sonra T. alı
 +
ilə əlahiddə ərazi kimi təpkil edil-
 +
 
 +
 
 +
391
 +
 
 +
 
 +
mipdi (1920, bap pəhəri— Veymar).
 +
Fatist Almaniyası darmadarın edil-
 +
dikdən (1945) sonra sovet iiqal zona-
 +
sına daxil edilmii, 1946 ildə bat
 +
iyəhəri Erfurt olan T. ərazisi yara-
 +
dılmındı, 1949 ildən ADR-in tərki-
 +
bindədir. 1952 ildə T. xususi inz. va-
 +
id kimi lətqv edilərək ӱc mahala
 +
bəlunmulidur: Erfurt, Gera, Zul.
 +
TURİNGİYA MEİYƏSİ (Thaqqpdeq
 +
CM aYyd4)—ADR və AFR-də daq silsi-
 +
ləsi. Uz. təqr. 100 km, eni 15—20 km,
 +
hund. 982 m-ə (Berberq d.) qədərdir.
 +
Qneys, qranit, porfir və iyistlərdən
 +
təmppxkil olunmu:i hLorstdur. Yamac-
 +
ları dikdir. Meipələr, qoruq (Becep-
 +
tal, ADR) var.
 +
TURİNGLƏR (Thӧqqpseq) — german
 +
tayfalarından biri. Bir sıra ger-
 +
man tayfa qruplarının (germundur-
 +
lar, anqllar, varnlar və 6.) qarıpı-
 +
qından əmələ gəlminlər. 5 əsrin əv-
 +
vəllərində Elba və Dunay caylarının
 +
yuxarı hevzəsində məskən salıb kral-
 +
lıq yaratmıpdılar. 531 ildə bu əpa-
 +
zinin beyuk hissəsini franklar, az
 +
hissəsini sakslar iiqal etmidilər.
 +
İlk əvvəllər T.-in tutduqu ərazinin
 +
bir hissəsində Turinxiya və sonra-
 +
lar almanların tərkibinə daxil ol-
 +
muli turing xalqı formalatmınqdır.
 +
TUR YA N— Azərb.SSR də cay. Kurun
 +
sol qolu. Əsasən, Qutqatten, Aedaii və
 +
Zərdab r-nları ərazisindədir. Uz.
 +
180 km (T.-ı əmələ gətirən əsas qol:
 +
lardan biri olan Tikanlı cayının
 +
mənbəyindən), həvzəsinin sah. 1840 k.m?,
 +
Bat Qafqaz silsiləsinin c. yamacın-
 +
dan (3680 m hund.-dən) batlanır. Əsa-
 +
sən, yeraltı sularla qidalanır. Orta
 +
illik su sərfi 18 m?/san, illik axım
 +
həcmi 565 mln. m?-dir. Suvarmada is-
 +
tifadə edilir. Sellər olur. Ustundə
 +
Turyancay su qoviaqı yaradılmıiq-
 +
dır. Aplyaqı axını Qarasu adlanır.
 +
TURYANCHAY— Azərb.SSR Aqdatp pər
 +
nun Yuxarı Qolqəti sovetliyində fəh-
 +
lə qəs. R-n mərkəzindən 10 km c.-q.-də,
 +
Aqdai— Qutqaten avtomobil yolu gə-
 +
narında, PTirvan duzundədir. Əh. 228
 +
(1985). İbtidai məktəb, klub, kitab-
 +
xana, kinoqurqu, tibb məntəqəsi: ar-
 +
xeoloji abidələrdən orta əsrlərə aid
 +
iəhərgah var. |
 +
TURYANCAY QORU RU-- Azərb.SSR-də
 +
devlət qoruqu. Əsasən, Atdaii və Yevlax
 +
r-nları ərazisində, Acınohur ən dar-
 +
lıqının Əlican və Turyan doə
 +
arasındakı hissəsindədir. Sah. 12,4
 +
min ha-dır. Azərb.SSR Nazirlər So-
 +
vetinin qərarı ilə 1958 il mayın b-da
 +
yaradılmınddır. Ardıc, saqqızaqacı
 +
və Beyuk Qafqazın ən darlıq cel r-n-
 +
larının digər təbii komplekslərin-
 +
dən ibarət seyrək arid meiyələri qoru-
 +
nur. Qırqovul, kəklik və s, var.
 +
TURYANCAY SU QOVİYARI — Azərb.
 +
SSR-də, Turyan cayı ustundə hidro-
 +
texniki kompleks. Atdall r-nu ərazi-
 +
sindədir. Suvarmanı inkiiyaf et-
 +
dirmək və sellə mubarizə məqsədi ilə
 +
tikilmiiy və 1958 ildə istifadəyə ve-
 +
rilmiidir. Bəndinin uz. 342 m, und.
 +
6 m, sugecirmə qabiliyyəti 302 m?/san-
 +
dir. Q.s.q.-ndan Turyan cayının sar
 +
və sol sahilləri boyunca uzanan Ka"
 +
nallar bailanır. u qoviyaqından
 +
24 min La-dan cox sahənin suvarıl-
 +
masında istifadə olunur.
 +
TURK DİLİ (1924 ilədək osman:
 +
lı dili), Turkiyə turkcə"
 +
si—tuӱrklərin dili. Turkiyə Res-
 +
publikasının dəvlət dili. Bu DİLDə
 +
 
 +
 
 +
992
 +
 
 +
 
 +
43 mln.-a yaxın (1983), SSRİ-də isə
 +
78 mindən cox (1979) adam danınır.
 +
Turk dillərinin c.-q, (oquz) qrupuna
 +
bax Oruz dilləri) daxildir. T.d.-ndə
 +
dialekt (u.r., Orta Anadolu: il.:
 +
itm.-PYy., yaxud Qaradəniz: Rumelis c.-pp:
 +
Qəstəmon) var. Ədəbi dilin əsasında
 +
İstambul iyivəsi durur. Turk dillə-
 +
rinə xas umumi cəhətlər T.d. ucun də
 +
səciyyəvidir. Lakin qıpcaq-karluq,
 +
qismən də bulqar dillərinin təsiri,
 +
eləcə də digər etnolinqvistik tə”sir-
 +
lər nəticəsində T.d. batqa turk dil-
 +
lərindən muəyyən fonetik, qrammatik
 +
və leksik xususiyyətləri ilə fərqlə-
 +
nir. T.d.-ndə ə saiti, Xx, g samitləri
 +
yoxdur. Sez sonunda 6:--p, d=t, ux,
 +
qog əvəzlənməsi səciyyəvidir. İndiki
 +
zaman hec bir turk dilində (turkmən
 +
dilinin ersarı dialektindən ura)
 +
iptlənməyəceyor ipəkilcisi ilə əmələ
 +
gəlir. İndiki və qeyri-muəyyən gələ-
 +
cək zaman formaları tam diferen-
 +
siallatmamhpipdır. Ədəbi dil ərəb və
 +
fars səzləri ilə dolu olan osmanlı
 +
ədəbi dili zəminində 19 əsrin orta-
 +
larında formalatmaqa baiqlamıpq-
 +
dır. Muasir ədəbi T.d. normaları
 +
dilin leksik tərkibini yad unsurlər-
 +
dən—ərəb və fars səzlərindən, eləcə
 +
də Avropa dillərindən alınma səzlər-
 +
dən temizləmə prosesində 20 əsrin 30—
 +
50-ci illərində yaranmıpdır. İlk
 +
Yazılı abidələri 13 əsrə aiddir. Ya-
 +
zıda 1928 ilədək ərəb əlifbasından
 +
istifadə edilirdi: 1928 ildən əlif-
 +
bası latın qrafikasına əsaslanır.
 +
Ədl Zeynalov F.R., Turk dillə-
 +
rinin muqayisəli qrammatikas: —
 +
B., 1974—75, yenə onun, Turkologiya-
 +
hın əsasları, B., 1981: Kononov A.
 +
N., Qrammatika sovremennoqo turepkoqo
 +
literaturnoqo izıka, M.—L., 1956: yenə
 +
onun, Ocerki istorii izucenin turei-
 +
goqo izıka, L., 1976: Dmitriev N.
 +
K., Turepkin izık, M., 1960: Russko-tu-
 +
repkiN slovarh, M., 1972: Turepko-rus-
 +
skiv slovarı, M., 1977: KratkiN tureiko-
 +
russkin slovarı cnovıx slovəe, Tbilisi,
 +
1978, Quzev V. Q., Staroosmanskiİ azık.
 +
M., 1979: Dilaca r.A.,, Türk diline gene
 +
bir bakıs, Ankara, 1964, Türkce sözlük, 6
 +
baskı, Ankara, 1974, Banguo öl u T.,
 +
Turkcenin grameri, Istanbul, 1974.
 +
 
 +
 
 +
TYPK DİLLƏRİ (kehnəlmip adı
 +
1 tatar dilləriy—SSRİ
 +
və Yurkiyənin, eləcə də İran, İraq,
 +
Əfqanıstan, Cin, Bolqarıstan, Rumı-
 +
niya, Yuqoslaviya və Albaniyanın bir
 +
sıra xalqlarının geneoloji (məniiə-
 +
cə) və tipoloji cəhətdən qohum dillə-
 +
ri. SSRİ-də turkdilli xalqlar sayca
 +
slavyan xalqlarından sonra ikinci
 +
Yeri tutur və 23 dil ilə təmsil olunur:
 +
Həmin dillərdə təqr. 40 mln. adam da-
 +
nhzmpır (1979). Azərb.SSR, Qazax.SSR,
 +
Qırq.SSR, Tur.SSR, Əzb.SSR, Bapq.
 +
MSSR, Tat, MSSR, Tuva MSSR, Cuv.
 +
MSSR, Yak.MSSR, Daqlıq Altay MB
 +
və Xakas MV yerli əhalisinin doqma
 +
dilidir. T.d. qismən, DaRq. MSSR (qu-
 +
muqlar, noqaylar), Kabarda-Balkar
 +
 
 +
SR, Qaracay-Cərkəz MV (balkar-
 +
lar, qaracaylılar, noqaylar), Stavro-
 +
POL əlkəsİi (noqaylar, truxmenlər),
 +
Mold.SSR (qaqauzlar), Lit.SSR,
 +
USSR (karaimlər, tatarlar), Krım
 +
(Krım tatarları) və s. yerlərdə də
 +
yayılmındır. T.d.-nin hansı dil ailə-
 +
sinə daxil olması indiyədək dəqiq mu-
 +
əyyənlətdirilməmmidir: alimlərin
 +
bir qismi onları Ural-Altay, digər
 +
qismi isə Altay dillərinə daxil edir-
 +
lər. Q.d. qrupunu mustəqil dil ailə-
 +
si hesab edənlər də var. T.d.-nin tari-
 +
 
 +
 
 +
" dir
 +
 
 +
 
 +
TURK DİLLƏRİ
 +
 
 +
 
 +
xi inkipafı apaqıdakı mərhələlərə
 +
beəlunur: Altay və Hun devrləri (era-
 +
MIZIN 5 əsrinədək)|, qədim turk devru
 +
(5—10 əsrin əvvəli), orta turk devru
 +
(10—15 əsrlər): yeni və ən yeni turk
 +
devrləri (16—20 əsrlər).
 +
 
 +
Qəbul olunmunt təsnifata gerə T.d.
 +
q. (qərbi hun) və ii, (iplərqi hun) qol-
 +
larına ayrılır. Q. qoluna bulqar |bul-
 +
qar (qədim), xəzər, cuvapq dilləri),
 +
oquz Qoquz (10—11 əsrlər), Azərb., turk,
 +
turkmən və qaqauz dilləri|, qıpcaq
 +
(batpqırd, qazax, qaracay-balkar, qara-
 +
qalpaq, qumuq, karaim, noqay, tatar dil-
 +
ləri və s.), karluq |ezbək, uyrur (yeni
 +
uyqur) dilləri və s.| qrupları, ip. qo-
 +
luna isə uyqur (qədim uyrur, Tuva, ya-
 +
kut, xakas, por dilləri və s.), qır-
 +
qız-qıpcaq (qırqız və Altay dilləri)
 +
qrupları daxildir. T.d.-nin hamısın-
 +
da ahəng qanunu, samitlərin assimil-
 +
yYasiyası, keək və ipəkilcilərin xususi
 +
qurulumpa malik olması, demək olar
 +
ki, eynilik təpkil edir. Bu tipoloji
 +
uyqunluq morfologiyaya da aiddir. T.d,
 +
iltisaqi dillərə daxildir. Onlarda
 +
qrammatik cins kateqoriyası yoxdur.
 +
Qopmalar səzun sonuna əlavə olunur,
 +
sezduzəldici və səzdəyitdirici ipə-
 +
kilcilərin sırası məhkəm qanunauy-
 +
qunluqa tabedir. Hal və mənsubiyyət
 +
kateqoriyaları coxlu umumi cəhətlə-
 +
 
 +
 
 +
-rə malikdir. Kək səzlərin hec bir
 +
 
 +
 
 +
pəkilci qəbul etmədən itlənə bilmə-
 +
si, vahid təsrif sistemi, əvəzliklər-
 +
dəki ӱmumilik və s. də belə oxtarlıq-
 +
pardandır. Bu dillərin sintaktik qu-
 +
rulupunda da tipoloji eynilik cox-
 +
dur, sez və sez birləpqmələrinin cuӱm-
 +
lədəki sırası sabitdir: təyin tə yin
 +
olunandan əvvəl gəlir və onunla uz-
 +
lapmır, tamamlıq tamamladırı sez-
 +
dən əvvəl gəlir, tabeli murəkkəb cum-
 +
lələr az, tərkiblər isə coxdur, Luqtət
 +
tərkibində umumilik daha qabarıq ipə-
 +
kildə ezunu gestərməkdədir. T.d.-nin
 +
qədim yazılı abidələri (Orxon-Yeni-
 +
sey əlifbası ilə) 6—11 əsrlərə aid=
 +
dir, daha qədim abidələri isə mani,
 +
brahmi və soqdi əlifbaları ilə ya-
 +
zılmındır (Sintszyan və Orta Asiya).
 +
Sonralar turk yazısı (uyqur və ərəb
 +
əlifbaları ilə) PTərqdə Kaiqar, Orta
 +
Asiya və Qızıl Ordada, Qərbdə isə
 +
Səlcuqilər devlətində (Kicik Asiya),
 +
Azərb.-da, Qurkiyədə, Misirdə, Hin-
 +
distanda və s. yerlərdə inkitpaf et-
 +
miipdir. 20 əsrin 20—30-cu illərin-
 +
də SSRİ-nin turkdilli xalqları la-
 +
tın əlifbasından istifadə etmiilər.
 +
30-cu illərin sonundan isə bu dillə-
 +
rin coxu ucun rus qrafikası əsasında
 +
əlifba yaradılmılddır. Turkiyədə
 +
1928 ildən latınlapdırılmıin əlif-
 +
ba qəbul olunmustdur. T.d.-nin eyrə-
 +
nilməsi haqda ətraflı mə”lumat almaq
 +
ucun bax Turkologiya məqaləsinə.
 +
Əd. Zeynalov F. R., Turk dillə
 +
rinin muqayisəli qrammatikası, h r
 +
B., 1974—75, yenə onun, Turkologi-
 +
yanın əsasları, B., 1981, Turk dilləri-
 +
nin leksik-morfoloji quruluplu (məqalə-
 +
lər məcmuəsi), B., 1981, AMzıki narodov
 +
SSSR, t. 2. Teorkskie azıki, M., 1966:
 +
Baskakov N. A., Vvedenie v izucenie
 +
torksgix azıkov, M., 1969) yenə
 +
onun, İstoriko-tipoloqiceskald morfolo-
 +
qil torkskix azıkov, M., 1979, Qad-
 +
jieva N. Z. Osnovnıe puti razvitin
 +
sintaksiceskov strukturı TOrkskix izı-
 +
kov, M., 1973: Kononov A. N., İsto-
 +
ril izucenin torkskix nzıkov v Rossini.
 +
DooktabrıskiN period, L., 1972, Sereb-
 +
Uennikov B. A., adjieva N.
 +
Hə Sravnitelhno-istorices kan qoammatika
 +
torkskix azıkov, B., 1979, Perbak A,
 +
 
 +
 
 +
mp.
 +
 
 +
 
 +
-
 +
 
 +
 
 +
M., Ocerki po sravnitelınov morfoloqii
 +
torkskix izıkov. Qlaqol, L., |, Mu-
 +
saev K. M., Leksikoloqil torkskix
 +
azıkov, M., 4.
 +
 
 +
 
 +
TURK XAQANLIRI— Mərkəzi Asi-
 +
yada turk tayfa ittifaqının yarat-
 +
dıqı dovlət (552—745). 460 ildə apti-
 +
na deyilən hunn tayfası jujanların
 +
hakimiyyəti altına dutpdu. və PTərqi
 +
Turkustandan Altaya kecuruldu, onun
 +
ətrafında yerli tayfaların ittifa-
 +
qı yarandı. Bu tayfa ittifaqı cturkə
 +
adlanırdı. Əvvəlcə yalnız siyasi mə -
 +
na dapıyan vturkə etnonimi, sonralar
 +
turk dilləri və xalqlarının geniiy
 +
qrupunu (bir coxu T.x.-na daxil deyil-
 +
di) ifadə etməyə bapladı. 545 ildə
 +
turklər uyqurlara, 551 ildə jujanlara
 +
qalib gəldilər. Turklərin baicıla-
 +
rından Bumın 552 ildə ezunu xaqan
 +
eqlan etdi. 555 ildə butun Mərkəzi
 +
Asiya xalqları, Qərbi Mancuriyada
 +
yappayan kidanlar və Yenisey qırrqızla-
 +
rı turklərin hakimiyyəti altına kec-
 +
dilər. Xaqanın iqamətgahı Orxon ca-
 +
yının yuxarı axarına kecuruldu (bax
 +
Orxon tӱrkləri). 6 əsrin 2-ci yarı-
 +
sında turklər Orta Asiyada Eftali-
 +
 
 +
 
 +
lər dəvlətini darıtdılar, PTimali
 +
Cin devlətlərini (C jou, Si tutdu-
 +
lar. Muxan xaqan |553—572) Bizansla
 +
 
 +
 
 +
ittifaqa girərək Beyuk ipək yoluna
 +
nəzarət ustundə İranla muharibəyə
 +
bapladı. 571 ildə turklərin İrana
 +
yurupqunlən sonra Amudərya cayı sər-
 +
həd e”lan olundu, 588—589 illərdə
 +
Amudəryanın q.-indəki bir sıra vil.
 +
xaqanlıqa birləpdirildi. izansla
 +
ittifaq bir necə dəfə pozuldu: 576
 +
ildə Bospsr (Kerc) tutuldu. 581 ildə
 +
Xersones muhasirəyə alındı.
 +
 
 +
6 əsrin ortalarına yaxın turklər"
 +
də hərbi demokratiyanın izləri qal
 +
maqla, ilkin feodal istehsal munasi*
 +
bətləri yaranmaqa bapladı. Turk əyan
 +
larının var-devlətinin və nufuzunun
 +
artması, onların ipqal edilmii əra
 +
ziləri muxtar idarə etməyə can atma-
 +
sı siyasi behranlara və feodal cə-
 +
kipmələrinə səbəb oldu. Suy imperiya-
 +
sının (Ə81—618) fəal mudaxiləsi
 +
behranı dahada gəskinlətdirdi. T.x.
 +
 
 +
 
 +
bir-birinə An 1Pərq (Mərkəzi
 +
Asiya) və Qərb (Orta Asiya) hissələ-
 +
PTərqi T.x. PT1ibi
 +
 
 +
 
 +
inə parcalandı.
 +
1509 —619) və Xelinin |620—630|) dev-
 +
rundə Mərkəzi Asiyada ez nufuzunu
 +
bərpa etdi, Suy imperiyası ilə muha-
 +
ribədə ez istiqlaliyyətini qoruyub
 +
saxladı. Xeli Cinə qariqı 67 yurutp
 +
kecirmipdi. Xalq kutlələrinin ver-
 +
gilərdən narazılıqı və bir sıra tay-
 +
aların usyanı nəticəsində Xeli Cin-
 +
lə muharibədə məqlub oldu (630). La-
 +
kin Cin əleyhinə usyan (681) nəticə-
 +
sində PTərqi T.x. yenidən bərpa olun:
 +
du. Kapaqan xaqanın |691—716) dəv-
 +
rundə PTərqi T.x.-nın sərhədləri Man-
 +
curiyadan Sırdəryaya qədər geniplən-
 +
dirildi. Turklər Səmərqəndə catdı-
 +
lar, lakin ərəblərlə vurutimada (712—
 +
713) məqlub oldular. Bilgə xaqan
 +
1716—734| və qardapqı Gӱltəkin Tan
 +
imperiyası və onun mӱttəfiqləri ilə
 +
mӱharibələrdə PPərqi T.x.-nın istiq-
 +
laliyyətini qorudular. Bilgə xaqanın
 +
əlumundən sonra baplanan cəkitmələr
 +
və PQərqi T.x.-nın udellərə parcalan-
 +
ması devlətin məhvinə səbəb oldu.
 +
Onun yerində Uyqur xaqanlıqı (745—
 +
840) meydana gəldi. m
 +
Tutduqu ərazilərin əksəriyyətini
 +
7 əsrin əvvəlində itirən Qərbi T.x,
 +
 
 +
 
 +
TURKİYƏ
 +
 
 +
 
 +
393
 +
 
 +
 
 +
PTequye (610—618) və Ton Yabqunun
 +
(618—630| dəvrundə əz sərhədlərini
 +
Altayda və Amudərya cayı boyunca ye-
 +
nidən bərpa etdi. 630 ildə taxt-tac
 +
uqrunda baplanan mubarizə dulu və
 +
nupibi tayfa ittifaqları arasında
 +
uzun muharibəyə cevrildi. İpibar
 +
 
 +
ilaml xaqanın |634—6391| inzibati
 +
islahatı da (xaqanlırı on tayfa əra-
 +
zisinə bəlmutidu) muharibənin qar-
 +
iqısını ala bilmədi. 658—659 illər-
 +
də Cin qopunları Qərbi T.x.-nın
 +
əsas ərazisini ipyeal etdi. Qərbi T.x.
 +
704 ildə Cinin tabeliyindən azad ol-
 +
sa da, (im.-dDan basqınlar və daxili
 +
cəkipqmələr nəticəsində 740 ildə
 +
suqut etdi.
 +
 
 +
.X.-na məxsus yazının, tarixpqu-
 +
naslıqrın və mə nəvi mədəniyyətin əsas
 +
mənbəyi Orxon-Yenisey kittbələridir.
 +
T.x. Avrasiyanın turkdilli əhalisi-
 +
nin birlətməsində muhum rol oyna-
 +
mı və muasir turkdilli xalqların
 +
əsasını təpqkil edən etnik qrupların
 +
sonrakı inkipafına tə”sir gestər-
 +
mitppdir. Arami yazısından istifadə
 +
olunması və qədim turk runi yazısı-
 +
nın yaradılması T.x.-nın beyuk mə-
 +
dəni nailiyyəti idi. Yazılı mə”xəz-
 +
lərdən T.x.-nın Azərb.-la iqtisadi və
 +
siyasi əlaqələri MƏ lӱmdur. Bə”zi təd-
 +
qiqatcılar Abterondakı Bilgəh qəs.-
 +
nin etimologiyasını Bilkə xaqanın
 +
adı ilə əlaqələndirirlər.
 +
 
 +
 
 +
Əd. Kiselev S. V., Drevnli isto-
 +
il 1OjnoV Sibiri |2 izd.|, M., 1951:
 +
llptornın S. Q., Drevnetorkskie
 +
runiceskie pamatniki kak istocnik po
 +
istorii Srednen Azii, M., 1964, Qumi-
 +
levL. N., Drevnie torki, M., 1967, Sa-
 +
vinon D. Q., Narodı KOjnov Sibiri v
 +
drevnetorkskuk) zpoxu, L., 1984.
 +
 
 +
 
 +
TURKAN— Azərb.SSR Əzizbəyov pasyas
 +
da (Bakı ppəhər sovetliyi) ptq (1935
 +
ildən). T. qəs. sovetliyinin mərkəzi.
 +
R-n mərkəzindən 12 km m.-nə, Ağıne-
 +
ron y-a-ndadır. 2 orta və fəhlə gənc-
 +
lər məktəbləri, kitabxana, klub, ki-
 +
noqurqu, muzey, upaq batcası, ambu-
 +
latoriya, xalcacılıq sexi, memarlıq
 +
abidələrindən turbə (18 əsr), məscid
 +
(19 əsr), arxeoloji abidələrdən Tunc
 +
devrunə aid qədim qəbiristan və kur-
 +
qanlar var. Beyuӱk Vətən muharibəsin-
 +
də həlak olmuiq həmyerlilərin pərə-
 +
Der abidə au
 +
 
 +
URKAN HORİZONTU— Antropogen
 +
sisteminin alt hissəsi. 1938 ildə
 +
A. A. İlyin Abieron y-a-nda, Qurkan k.
 +
yaxınlıqında ayırmıtdır. 1950 ildə
 +
V. Y. Xain onu T.h. adlandırmındır.
 +
Gil və qumlu gillərdən ibarətdir.
 +
Xarakter faunası xırda molyusglar
 +
və ostrakodlardır. Xəzər hevzəsi ət-
 +
rafında yayılmıpndır. Qalınlırı
 +
11—130 yi
 +
TURKEİYYLƏR, tirkepdlər—qədim
 +
turkdilli xalq. 6 əsrdə abar və muk-
 +
ri tayfa birlətməsindən tətpəkkul
 +
tapmımlar. Qərbi Qurk xaqanlıqı-
 +
nın tərkibinə daxil olan T. Cunqa-
 +
rinin q.-ində və Jetisuda (Semirec-
 +
yedə) yapayırdılar. 704 ildə xaqanlı-
 +
qa son qoymu(i və əz dəvlətlərini Ya-
 +
ratmıtdılar. 776 ildə uyqur və kar-
 +
luqlara məqlub olan T.-in bir qismi
 +
sonralar oquz və qıpcaqların tərki-
 +
bildə Azərb.-a gəlmiilər. Tupkeni
 +
(1Pahbuz r-nu), Tərkepy (Vartaten
 +
r-nu) və Tirkətəvənd (Kəlbəcər r-nu)
 +
gənd adlarının T.-lə əlaqədar olma-
 +
sı ehtimal edilir.
 +
 
 +
 
 +
Ədl Qumilevl. N., Drevnie por-
 +
ki, M., 1927, R
 +
 
 +
 
 +
TURKƏDİ — Azərb.SSR Sabirabad
 +
-nunun Yolcubəyli sovetliyində kənd.
 +
-i mərkəzindən 8 KM HIM.-T.-HƏ, AY-
 +
 
 +
zənlikdədir. ƏH. 1300 (1985): pambıq-
 +
 
 +
cılıq, taxılcılıq və heyrandarlıqla
 +
məpquldur. Səkkizillik məktəb, ki:
 +
tabxana, tibb məntəqəsi var.
 +
 
 +
TURKƏKƏRA N— Azərb.SSR Lənkəran
 +
 
 +
r-nunun Səpnəkəran sovetliyində kənd.
 +
 
 +
R-n mərkəzindən 10 km c.-da, Lənkə-
 +
 
 +
Dan ovalıqındadır. Əh. 1452 (1985).
 +
sas təsərrufatı uzumculukdur. Sək-
 +
 
 +
kizillik məktəb, mədəniyyət evi, ki-
 +
 
 +
tabxana ə.
 +
 
 +
TURKƏCARƏ — qədim zamanlardan
 +
 
 +
xalqlar arasında geniii yayılmıpt ib-
 +
 
 +
tidai mualicə usullarının Azərb.-da
 +
iplənən adı: muxtəlif rituallarla
 +
 
 +
mupayiət olunur. Qədim dəvrlərdə T.
 +
 
 +
xalq təbabətinə daxil idi, SSRİ xalq-
 +
 
 +
larının maddi, mədəni rifah halı-
 +
nın yaxpılasidırılması, ixtisas-
 +
latppidırılmınpi, pulsuz tibbi yardı-
 +
 
 +
MIN Yӱksək səviyyədə olması ilə əla-
 +
 
 +
qədar T. tə”sirini itirir. Sovet qa-
 +
 
 +
nunculuquna əsasən T.-ni əzunə pis
 +
niyyətlə peppə etmiyi tpəxslər cəzalan-
 +
dırılır.
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
TURKİYƏ
 +
 
 +
 
 +
(Türkiye),
 +
Pecmyönykacbı (Türkiye Cum-
 +
huriyeti ).
 +
 
 +
Cmumi mə”lumat. Qərbi Asiyada və
 +
 
 +
 
 +
Turkiyə
 +
 
 +
 
 +
Avropanın c.-p. kənarında dəvlət,
 +
Ərazisinin təqr. 9796-i Kicik Asiya
 +
(Anadolu) y-a-nda, təqr. 396 -i Avro-
 +
nana (PQərqi Frakiya), Balkan İ-a-
 +
nın c.-.-indədir. PTm.-p.-də SSRİ
 +
balın ip.-də İran, c.-1p.-də
 +
raq və Suriya, im.-q.-də Bolqarıs-
 +
tan və Yunanıstanla həmsərhəddir.
 +
P1m.-da Qara dəniz, c.-q.--də Mərmərə
 +
dənizi, q.-də Egey dənizi, c.-da Ara-
 +
lıq dənizi ilə əhatələnir. Quru sər-
 +
Hədlərinin uz. 2632 km (603 km-i SSRİ,
 +
o cumlədən 11 km-i Azərb.SSR ilə),
 +
dəniz sərhədlərinin uz. 5483 km, sa-
 +
hil xəttinin uz. 7 min km-dən coxdur.
 +
Egey dənizində bir necə ada (İmroz,
 +
Bozcaada və s.) T.-yə gəkslӱr. Bos-
 +
for və Dardanel boqazları, Mərmə-
 +
rə dənizi T.-nin Avropa hissəsini
 +
Asiya hissəsindən ayırır. Sah. 780,6
 +
min km?, ƏH. 47 mln.-dan coxdur (1983)
 +
İnzibati cəhətdən 67 ilə (vil.-ə) be-
 +
lunur. Paytaxtı Anqara i.-dir.
 +
əvlət qurulunyu. Q. Resp.-dır.
 +
1982 il Konstitusiyası quvvədədir.
 +
Devlət baicısı Turkiyə Beyuk Mil-
 +
lət Məclisinin (TBMM) Əa Y3BHnə-
 +
ri arasından 7 il muddətinə secdiyi
 +
prezidentdir. Ali qanunvericilik
 +
orqanı əhalinin 5 il muddətinə sec-
 +
diyi TBMM-dir (parlament). İcra
 +
hakimiyyətini prezident və ba na-
 +
zirin bapcılıq etdiyi həkumət (Na-
 +
zirlər PPurası) həyata kecirir.
 +
 
 +
 
 +
Təbiət. T. əsasən, daqlıq əlkədir.
 +
Ərazinin cox hissəsi Kicik Asiya
 +
yaylasındadır. Kicik Asiya yaylası
 +
ITM.-naH Pont d-rı (Qərbi Pont d-rı,
 +
PTərqi Pont d-rı və s.), c.-dan və it,-
 +
dən Tavr (To d-rı) dar sistemi
 +
(Qərbi Tavr, Mərkəzi Tavr, Daxili
 +
Tavr, PQimali Yap PTərqi Tavr və s.)
 +
ilə əhatələnir. PT.-də Tavr Kurdustan
 +
d-rına kecir. TQ.-nin mərkəzi hissəsi-
 +
ni Anadolu yaylası tutur. Kicik Asi-
 +
ya yaylasının q. hissəsi paralel dar
 +
silsilələrindən isaridir. T.-də ən
 +
yuksək zirvə Beyuk Atqrıdaqdır (Be-
 +
yuk Ararat, 5165 m). Əlkənin Avropa
 +
hissəsi, əsasən, təpəli duzənlikdir
 +
(hund. İstranca silsiləsində 1030
 +
m-dək). Dəniz sahilləri boyunda ki-
 +
cik ovalıqlar (Tuxurova, Azpaqı Fra-
 +
kiya və s.) var. T. ərazisi yuksək seys-
 +
mikliyə malikdir. Faydalı qazıntı-
 +
ları: xromit, boksit, volfram, civə,
 +
mis, dapq kəmur, qonur kemur, neft,
 +
dəmir filizi, mərmər və s.
 +
 
 +
İqlimi subtropik, daxili r-nlarda
 +
kontinentaldır. Orta temp-r yanvarda
 +
ovalıqlarda 3—10*9S, daxili yaylalar-
 +
da O-dan —159S-yədək (it.-də daqlarda
 +
—35*S-yədək), iyulda muvafiq olaraq
 +
25—329S, 15—222S-dir. İllik yaqrın-
 +
tı daxili r-nlarda 200—600 mm, Pont
 +
və Tavr d-rının kənar yamaclarında
 +
1000—3000 mm. Cayları azsuludur,
 +
yayda suyu bəzən quruyur. Əsas cayla-
 +
rı: Corox, Qızıl İrmaq, Beyuk Men:
 +
deres və s. Dəclə, Fərat, Kur və Araz
 +
caylarının yuxarı axınları T. əra-
 +
zisindədir. Coxlu gel (umumi sah.
 +
9 min km?) var. Ən bəyukləri porsulu
 +
Van və Tuz gəlləridir. Daxili r-n-
 +
larda, əsasən, acıq-qonur və boz ptaba-
 +
lıdı, sahilboyu r-nlarda qəhvəyi, ru-
 +
tubətli subtropik r-nlarda qırmızı
 +
torpaqlar və qonur dar-meppə torpaqla-
 +
rı yayılmıtdır. Sahilyanı daqlarda
 +
yarımquru subtropik, yaylalarda sub-
 +
tropik yarımsəhra bitkiləri ustun"-
 +
dur. Ərazinin təqr. 2592-i metəlik-
 +
dir. T.-nin 11m.-pi1.-ində (Lazistanda)
 +
rutubətli subtropik, mepələr, Tavr
 +
d-rının c.-unda Aralıq dənizi tipli
 +
həmipəyatıl meytpələr var. Heyvanla-
 +
rı: vəhti qoyun, bezoar kecisi, nəcib
 +
maral, cuyur, celdonuzu, canavar, ayı,
 +
vəhiti epipək və s. olu sahil-
 +
yanı suları balıqla zəngindir. Mil-
 +
li parklar (Uludar, Qaratəpə-Arslan-
 +
tas və s.) var.
 +
 
 +
Əhali. Əhalinin təqr. 9094-i turx-
 +
lərdir. Kurdlər, ərəblər, cərgəzlər
 +
(adıgelər, ubıxlar, cecenlər, osetin-
 +
lər, ləzgilər və digər Qafqaz xalqla-
 +
rı nəzərdə tutulur), lazlar, guӱrcu-
 +
lər, azərb.-lar, turkmənlər, bolqarlar,
 +
albanlar, ermənilər, yəhudilər və yu-
 +
nanlar da Yatayır. Dəvlət dili turk
 +
dilidir. Əhalinin əksəriyyəti musəl-
 +
mandır. İllik orta artım 2,396 -dir
 +
(1981). İpləyən əhalinin təqr. 6026 -i
 +
k.t., 1696 -i sənaye, 494-i nəql., 596-i
 +
ticarət, 1396 -i kommunal və s. sahələr-
 +
də calıtnır. Orta sıxlıq 1 km-də
 +
60,2 nəfərdir (1983). PTəhər əhalisi
 +
59094-dən coxdur (1980). Muhum ipəhər-
 +
ləri: İstambul (4,8 mln.), Anqara
 +
(3,2 mln.), İzmir (1,9 mln. 1981),
 +
Adana (467 min), Bursa (346 min),
 +
Qaziantəp (301 min), Əsgittəhər (290
 +
min), Konya (270 min). |
 +
 
 +
Qarixi ocerk. Q. dəvlətinin yaran-
 +
dıqı Kicik Asiya— Anadolu (yun.
 +
Apa:o1e—tiərq deməkdir) ərazisi tə-
 +
dim zamanlarda və erkən orta əsrlər-
Mənbə — "https://shaki.info/wiki/Xidməti:MobileDiff/30587...30600"

Naviqasiya menyusu